Book Title: Nyaya Bhumika
Author(s): Bhuvanbhanusuri
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh
Catalog link: https://jainqq.org/explore/005799/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ R[ GUESI pa.pU. AcAryadeva zrImad vijaya bhuvanabhAnu sUrIzvarajI ma.sA. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * ramato pAka buddhi nuM ghaDatara ane cAhavADha no ughADa GESI 5.pU. AcAryadeva zrImad vijaya bhutaolbhALa] sUrIzvarajI ma.sA. aneka STyono samaggya karatuM zrI ji 61zAsana che. zilpI pattharamAMthI yALAvayuka bhAga TAMkaNAthI dUra karI jema pratimAne bahAra lAve che. tema sagurU manAvazyaka ekAMtavAdI kuLayo ne samyagajJAna nI TAMkaNAthI dUra karI anekAMtavAdI-sthAvAda pratimAnuM nirmANa kare che. A rIte syAdavAdamaryAjinazAsana bhagujIvA nI hadayamAM sthAna pAme che, jenA dvArA padArthomULa svarUpe oLakhAya che. zilpI samAna gurU puNakRtakRtyA thAya che yAne pAneka naya-nikSepathI pUrapUrNa nyAyumArge ja LahaLato banIne dqprakAza ne pAthare che. Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ GREREREREREDERERE DEN AURLAYALAYAYAYAYAYAYAYAYAYAYI nyAyabhUmikA raciyatA CIT nyAyavizArada vardhamAnataponidhi pa. pU. AcAryadeva zrImad vijaya bhuvanabhAnu sUrIzvarajI ma.sA. : prakAzaka : divyadarzana TrasTa C/o. kumArapALa vi. zAha 39, kalikuMDa sosAyaTI, kalikuMDa tIrtha pAse, ghoLakA, (ji. amadAvAda) FEDEREREREREREREREREREREREREDEREREDERERERE DEDEY prakAzana lAbhArthI - zreyaskara zrI aMdherI gujarAtI jaina saMgha jaya AdinAtha coka karamacaMda jaina pauSadhazALA IralA - vilepArlA (pazcima), muMbaI - 56 ORKRURURURURURURURURURUAUKURURUR Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAptisthAna divyadarzana TrasTa kalikuMDa tIrthaM pAse, ghoLakA (ji. amadAvAda) gujarAta - AvRtti pahelI - vi.saM. 2044 AvRtti bIjI vi.saM. 2060 - kImata - 60/- rUpiyA avataraNakAra pU. munirAja zrI, hIracandra vi. gaNivara Arthika lAbhArthI - AvA suMdara svAdhyAyanA granthanuM prakAzana karavAno Arthika lAbha amArA zrI. saMghane jJAnakhAtAmAMthI maLyo te badala ame khuba harSa anubhavIe chIe. - li. zreyaskara aMdherI gujarAtI jaina saMgha vatI pramukha harSadabhAI saMghavI Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya ghaNA ja varSothI jijJAsu abhyAsIe jenI AturatApUrvaka rAha joI rahyA hatA te nyAya bhUmikA nAmanA mUlyavAna grantha prakAzita karatA ame khUba AnaMda anubhavIe chIe. jaina danamAM Itara saghaLA darzaneAnA siddhAnta sApekSabhAve samAI jatA haiAvAthI, jaina dananA sAMgeApAMga abhyAsamAM anya nAnA siddhAntAnA abhyAsa pUraka banI rahe che. A anya nAmAM chellA keTalAka zatakAmAM nyAya darzananA abhyAsa mAkhare rahetA AvyA che ane temAM paNa navya nyAyane khUba ja mahattva maLatu AvyuM che. ema sAMbhaLyu' che ke A nanya nyAyamAM mUnya gaNAtA tattvacintAmaNi granthanA abhyAsa karavA pUjya jagadgurU hIrasUri mahArAja dakSiNa tarapha khAsa padhArelA. temaja mahApAdhyAya cazeAvijaya mahArAje paNa vArANasImAM navyanyAyanuM khUba ja sUkSmatAthI adhyayana kareluM'. te pachI teo zrImade pAte paNa navyanyAyanI zailImAM aneka gabhIra granthAnI racanA karI che. A prAcIna-navIna nyAya granthAnA abhyAsa eka jaTila samasyA che. have tene bhaNAvanAra pahelAnA jevA prabuddha paDitA pazu maLavA durlabha thayA che. khIjI khAju zrI saMdhamAM tIkSNa buddhivALA yuvAna sAdhuenI saMkhyAmAM Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArI evI vRddhi thaI rahI che. A paristhitimAM prakhara medhAvI paramapakArI apakArivargakSemakuzala-ciMtaka tape-- nidhi AcAryadeva zrImadda vijaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI ma. sAhebe "nyAya-bhUmikA" granthanI racanA karIne zrIsaMgha upara mahAna upakAra karela che. teo zrImadane, tathA nyAya-bhUmikAnA saMpUrNa meTaranuM avalokana karI atimugdha. thanArA saMyamamUti 60000 zleka pramANa navyakarma sAhitya nirmAtA pU. AcAryazrI vijaya jagazcandrasUrijI mahArAja tathA prakhara nyAyAdirazanavettA sarvatomukhI-pratibhAsaMpanna: pU. munirAjazrI jayasundaravijayajI mahArAjano upakAra ze. bhUlAya? temaja vAcanAvataraNa laI presakepI karI ApanAra athAgazramI pU. munizrI haracaMdravijayajI ma. na. tathA prapha tapAsavAmAM madada karanAra gaNi zrI pAsenavijayajIne A take aNanirdeza karIe chIe. AvA uttama adhyayana-granthanA prakAzanano lAbha amane ApavA badala ame pUjyazrInA atyaMta RNuM. chIe. zrI zAhapurI . mU. jaina saMghe temanA jJAnakhAtAmAMthI A grantha chapAvavA mATe pUrNa Arthika sahayoga Apela che. kharekhara teo jJAnadravyanA suMdara viniyoga mATe dhanyavAdane pAtra che. * zrI divyadarzana drasTanA - . TrasTIonA jayajinendra Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * kayA pAne zuM vAMcaze? 0. 0 cha ja 32 prakAzakIya prastAvanA nyAya-bhUmikA 7 naya zAstronI trividha parIkSA ekAtavAda-anekAntavAda nyAya paribhASA padArtha be jAtanA sApekSa-nirapekSa saviSayaka padArthanA dAkhalAo sapratiyogika padArthanA dAkhalAo sApekSa dharmo : nirUpya-nirUpaka Adi viSaya 3,-vizeSaNa vizeSya, saMsarga udezya-vidheya viziSTa-vaizistrAvagAhI buddhi 'daNDimAn dezaH,' 'zItajalavAn ghaTaH' saMbaMdhaH 4 jAtanA ja e saMbaMdha bane saMbaMdha zodhavAnI cAvI avacchedaka H traNa artha 'niyaMtraka, vyavarachedaka, jJApaka abhAvaviziSTa pratiyogimAM avarachedakatA. pratiyegI-anuyAgI lakSaNa che - kArya-kAraNubhAva 47 50 50 57. 78 78 101 10 120 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anyathAsiddha kAya 24 bhAvAtmaka-abhAvAtmaka avaya-vyatireka vyAyavyApaka - 13 ra kAraNa 3: 134 (1) samavAyI kAra - 135 (2) asamavAyI kAraNa 138 (3) nimittakAraNa 144 kAraNutA 144 vyApyavRtti-adhyApravRtti 145 "avachedakAvacchedena' eTale ? 150 phale padhAyaka ane svarUpAgya kAraNa 152 sAdhAraNa--asAdhAraNa kAraNa 156 jainamate asAdhAraNa kAraNaH arihaMta 162 jainamate bhavitavyatAdi 5 kAraNa 165 vaizeSika mate 7 padArtha 172 1. dravya 174 2. guNa 178 * janamate bheda saMbaMdha : nyAyasamIkSA 181 3. karma 193 4. sAmAnya 193 5. vizeSa 6. samavAya 7. abhAva abhAvanA cAra prakAre pratiyogI-pratiyogitA avacachedaka kh 0 1 - bh w - Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 227 saMsargabhAvanA traNa prakAra (i) prAgabhAva (ii) davaMsa (iii) atyatAbhAva J atyantAbhAva/anyonyAbhAva taphAvata nyAyamate abhAva alaga padArtha abhAva aMge janamata pramANa [1] pratyakSa pramANa - saniSa : lokika-alaukika alaukika sanikarSa 3 jAtanAM cakSu prApyakArI/aprApyakArInI carcA nyAyamate abhAva-pratyakSanA kAraNe gyAnupalabdhi. [2] anumAna pramANa pacAvayava vAkya : enA aMgo "hevAbhAsa sAdhyasiddhi pratibaMdhaka vArtha-parArtha anumAna . [3] upamAna pramANa * [4] zabda pramANa para ja prakAre yaugika, rUDha, garUTa, yaugikarUDha zAkha bodha thavAnA 4 kAraNe AkAMkSA, Asakti, yogyatA, tAtparya prAmANyavAda jJAna svagrAhya/paragrAhyA ciMkI. . prayatna traNa prakAre 233 235 241 247 252 256 265 272 276 ra78 283 286 294 304 sa: 311 313 315 322 325 328 330 339 31 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA aneka bhavenI paramparAthI kaThora AtmasAdhanAne AtmasAt karanArA zrI tIrthakara bhagavatee AtmakathANane yathArtha mAga prakAzita karIne ApaNA upara apratima upakAra karyo. zrI gaNadhara bhagavaMtee zrI tIrthakaronAM mukhe sarvasamasyAonuM samAdhAna karanArI tripadInuM zravaNa karIne dvAdazAMgInI racanA karI. duniyAmAM pracalita evo kaI siddhAnta nathI ke jenuM eka yA bIjA rUpe A dvAdazAMga jinAgamarUpI darpaNamAM pratibiMba jovA na maLe. Aje jeTalA Agama vidyamAna che temAMthI paNa savadarzanenA siddhAntanI bIjarUpe upalabdhi azakya nathI. khAsa karIne zrI sUtrakRta aMgamAM sva-para darzananA aneka siddhAntanI pUrvapakSa-uttarapakSarUpe carcA jANavA maLe che. - pUrvakALamAM evI prathA hatI ke dareka sUtranuM cAre ca prakAranA (dravyAnuyega, caraNakaraNuMnuga, gaNitAnuyoga ane dharmakathAnuga) anugadvArathI vivecana-vyAkhyAna karavuM. te kAraNe pUrvadhara mahaSionA kALamAM kaI svatannapaNe dArzanika granthanI racanA thaI hoya tema prAyaH jaNAtuM nathI. paNa pAchaLathI jyAre judA judA sUtronuM judA judA niyata anuyAgadvAra vaDe vyAkhyAna karavAnI paddhati sthapAI, te pachI dravyAnuyoganA saraLa spaSTIkaraNa mATe viziSTa prakAranA tatvabharapUra dArzanika Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthAnI paNa racanA svatantrapaNe thavA mAMDI. pU. zrI siddhasena divAkarasUriSkRta batrIzIe tathA sanmati--tarka prakaraNa, pU. mallavAdIsUriSkRta dvAdazAra nayacakra, pU. haribhadrasUrijI kRta anekAnta jayapatAkA, zAstravArtA-samuccaya vagere, pU. vAdidevasUrijIkRta syAdvAratnAkara, pU hemacandra sUkRita pramANamImAMsA, pU. malTimeNasUrijIkRta syAdvAdamajarI, tathA pU. upA, yazeAvijayajIkRta anekAntavyavasthA vagere granthA, jaina dAnika sAhityamAM camakatA sitArA jevA che. A badhA granthAnI aMdara syAdvAda athavA anekAntavAda nAmanA mUrdhanya jaina dAnika siddhAntanu' temaja khIjA paNa anekAneka jaina siddhAntAnu savistara spaSTI karaNa upalabdha thAya che, temaja janetara dAnika siddhAntA viSe paNa A granthAmAM puSkaLa carcA ane mAhitI upa labdha thAya che. jayAMsudhI sarva AgamA upalabdha hatA, tyAMsudhI jainetara denAnA athavA dunayAnA paricaya meLavavA mATe janetara granthAnA abhyAsa karavAnI jarUra hatI nahIM, kAraNa ke dvAdazAMgImAM tamAma Itara dRSTionA abhyAsa samAI jatA hatA. paraMtu kAlakrame AgamAnA adhikAMza jyAre kSINa thaI gayA, tyArathI jana sAdhue janetara granthAnA paNa abhyAsa karavA mAMDayA. emAM mukhyatayA e dRSTi rAkhavAmAM AvatI. 1.-jainetara granthAmAM je kAMI Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 prAkRtika siddhAntAthI athavA sarvajJabhASita siddhAntAthI UDhuM lakhAyu' hoya tene sUlaTu banAvavuM. ra.- jainetara granthAmAM je kAMI anAgrahIpaNe mAryAMnusArI pratipAdana thayuM hAya teA e paNa paramparAe sanamUlaka heAvAthI tenA anAdaramAM dvAdazAMgIneA anAdara che" AvI vizAla. udAra dRSTithI apanAvI levuM. TUMkamAM, jainetara siddhAntAnA jaina siddhAntAmAM kAI ne kAI rUpe avatAra kaI rIte che te mATe satata anveSaNa cAlatuM hatuM. pU. upA. zrI yazeAvijayajI mahArAje adhyAtmasAramAM kahyuM che ke-- t svAgame'nyAgamAnAM tu zatasyaiva parArddhake / nAvatAra - budhatva' cet na tadA jJAnagarbhitA || arthAt-jema sAmAnya mANasa paNa parAdha' jevI mATI saMkhyAmAM 'se' jevI nAnI sakhyAnA samAveza. kaI rIte thAya te samajAvI zake che, tema jainAgamamAM jainetara dRSTienA kaI rIte samAveza che te jo (jAte na samajI zake ane) bIjAne na samajAvI zake, teA tenAmAM jJAnagati vairAgyanI khAmI che, ema mAnavu rahyuM. A rIte jaina sAdhuonA jIvanamAM jJAnamAge pragati karavA mATe svasiddhAntAnA abhyAsa sAthe jainetara dAnika siddhAntAnA abhyAsanI keTalI AvazyakatA. che te saheje samajI zakAya che. jainetara danAmAM chellA keTalAka saikAethI nyAyada na'vadhAre gAjatuM rahyu che. temAMya nanyanyAyanA nAme. Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ oLakhAtA graMtha mahatvanuM sthAna bhogavI rahyA che. ahI eka vAta samajI levA jevI che, ke "amuka vyakti nyAya. bhaNelI che evo je vyavahAra thAya che, temAM nyAyane artha che yuktizAstra athavA tarkazAsa; pachI te game te. darzananuM hoI zake che; jyAre nyAyadarzana e eka svataMtra darzana che. enA tarkagrage paNa svatantra che. jo ke AjakAla te prArambhamAM nyAyadarzananA nyAyane ja vizeSa abhyAsa thAya che; ane enuM kAraNa sAmAnya rIte e che ke emAM nipuNatA AvyA pachI bIjA vaidika ke avaidika darzanonA tarkagranthano abhyAsa saraLa thaI jato hovAnuM manAya che. sAmAnya rIte nyAyane viSaya kaThina gaNAte AvyA che, ane temAMya navya nyAyanI jaTilatAnA kAraNe tene abhyAsa karanArA khUba gaNyA-gAMDyA maLI Ave che. pariNAme pU. upAdhyAyajI mahArAje navya nyAyanI zailIthI racelA jaina vAyagranthonA abhyAsathI jijJAsu varga vaMcita ja rahI jAya che. A samasyAne ukelavA mATe temaja prAcIna jaina-jainetara nyAyazAstranA adhyayanathI zrIsaMgha vadhu ne vadhu lAbhAnvita bane te mATe saMghahitaciMtaka ekAntavAdatimirataraNi papU. AcAryadeva zrImad vijaya bhuvanabhAnu sUrIzvarajI mahArAja sAhebe A suMdara "nyAyabhUmikA nAmanA granthanI racanA karI che. Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 nyAya bhaNanArA mATA bhAge tarkasaMgraha-mukatAvali vagere kramathI nyAyanA abhyAsa kare che; paraMtu tenI pari bhASA ane navyanyAyanI zailIthI paricita na heAvAnA kAraNe muktAvati bhaNatAM bhaNatAM thAkI jAya che, ane pachI nyAyanA abhyAsa cheADI de che. vaSa~pUrva pUjya gurudevazrInA zuddha antaHkaraNamAM eka sAnerI vicAra pragaTatheA ke nyAyagraMthAnA abhyAsa karAvatA pahelAM jijJAsune jo tenI mukhya mukhya paribhASAe vagerethI mAhitagAra karI devAmAM Ave tA pachI nyAyagranthAnu adhyayana saraLa banI jAya. arasAmAM pUjyapAda suvizAlagacchAdhipati sadhakauzalyAdhAra zrIsa dha--hitadazI' siddhAntamaheAdhi paramagurudeva. AcAya va zrImadvijaya premasUrIzvavarajI ma. sAhebe temane elAvIne bhalAmaNa karI ke 'bhAnuvijaya ! tuM A jayadeASa vijaya vagere muniene nyAyanA abhyAsa karAva.' te vakhate nyAyanA viSayamAM pU. bhAnuvijayajI ma. ne nakhara sArA AgaLa paDatA hatA. pU. muktivijayajI ma. ane pU. vivijayajI ma. jevA paNa nyAyanA keTalAya gahanatattva samajavA temanI madada letA hatA. A pU. gurudevazrIe munizrI jayauASa vi. vagere ziSyAne bahu TUMkA gALAmAM nyAyanI bhUmikA samajAvI, ane te bhUlI na jAya mATe upayegI nAMya lakhAvI. te pachI tA echAmAM ochA 25 thI 50 jeTalA munioe temanI pAse A nyAyabhUmikAthI prAraMbha karIne moTA moTA tarka granthAnA abhyAsa Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 karyo (jemAM mAruM paNa saubhAgya che.) A nyAya bhUmikAne camatkAra evo hato ke e karyA pachI tarkasaMgrahanA abhyAsanI prAyaH jarUra rahetI na hatI. sIdho ja muktAvaligrantha bhaNI. zakAte hate. prakhara medhAvI kuzAgrabuddhi pU. gurudevazrIe A bhUmikAnuM Alekhana eTalI saraLa rIte karyuM hatuM ke pachInA nyAyagranthanA adhyayanamAM lagabhaga keIne kaMTALo. Avate nahI. anya samudAyanA munione AnI jANa thatAM teo paNa temanI pAse nyAyane abhyAsa karavA . AvatA hatA, athavA to temaNe lakhAvelI noTanuM Alambana letA hatA. temAMthI ghaNAnI evI mAMgaNI hatI. ke Apa rajA Apo te ame A granthane (neTane) mudrita karAvI daIe, jethI anekone teno lAbha maLe ! paNa pU. gurudevazrI kahetA ke bhAI chapAvavuM hoya te te. pahelAM tenuM bArikAithI avalokana ane jarUra hoya tyAM sudhArA-vadhArA badhuM karavuM paDe. emAM kayAMya kSati rahI. jAya te na cAle. (kevI pUjyazrInI cIvaTa !) . pU. gurudevazrIne moTA bhAgane samaya zAstrAnusArI. saMghahita-sAdhaka aneka nAnI-moTI pravRttiomAM ja lagabhaga pasAra thAya che. rAtre a5nidrA mATe teo zrIsaMghamAM suprasiddha che. dikSAnA prAraMbhathI ja teozrInuM jIvana atyaMta apramatta rahetuM AvyuM che. temaja eka mudrAlekha banAvyo che ke zAstrIya pravRttiomAM jema bane tema vadhu ne vadhu samaya gALave. are! jyAre pite nyAyanuM adhyayana. Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMDitajI pAse karatA hatA tyAre paMDitajI to varSamAM vekezananA mahinA-be mahinA bhaNAvavA Ave, te tene - vadhu ne vadhune lAbha uThAvavA mATe, adhyayanamAM vadhu samaya phALavavA mATe pUnAmAM teo chaThThanA pAraNe chaThTha karatA, ane pAraNuM paNa jaladIthI patAvI daIne UbhA thaI jatA ane pitAnA pU. gurudevazrIne bhakti-sevAnA kAryo patI jAya eTale tarata ja adhyayanamAM guMthAI jatA. lagabhaga dareka varSe keI ne kaI taraphathI pUjyazrIne vinaMtI AvatI ke pelu nyAyabhUmikAnuM meTara barAbara tapAsI Apo to mudrita karAvIe. chevaTe vi. saM. 2043 nA kolhApuranA comAsAmAM lagabhaga cAlIsa varSe e badhAnuM saubhAgya jAgyuM. emanI vinaMtIe saphaLatAne varavA mAMDI pU. gurudevazrIe aneka zine navesarathI nyAyabhUmikAnI vAcanAo ApavAnuM cAlu karyuM. sAthe sAthe 5. jagacaMdravi.ma. nA praziSya munizrI hIracandra vi. ne alaga samaya phALavIne presameTara lakhAvavA mAMDayuM. lakhAvatI vakhate paNa pU. gurudevazrI tene vAraMvAra pUchatA "samajAya che ke nahi? jo e nA pADe ke "nA barAbara nathI samajAtuM', to pU. gurudevazrI te vAtane vadhu pheDa pADIne spaSTa karIne samajAvatA, ane pachI te lakhAvatA. A rIte A comAsAmAM varSothI bAkI rahetuM kAma pUruM thayuM. A nyAyabhUmikAnI vAcanAmAM keTalAka zrAvake paNa besatA hatA. teoe saMghamAM anekane vAta karI ke pU. gurudeva keTaluM sarasa tatva samajAve che! Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI zAhapurI jaina saMghanA TrasTIone kAne A vAta pahoMcatA vAra lAgI nahIM. tarata ja teoe bhegA thaIne A uttama grantha zAhUpurI jainasaMghanA jJAnakhAtAmAMthI mudrita karAvavA mATe bhArapUrvaka vinaMtI karI. zarUAtamAM te pUjyazrIe tenA para khAsa dhyAna ApyuM nahi, paNa vAraMvAra TrasTIonI vinaMtI pachI pu. gurudeve te mATe saMmati ApI. prakAzana-vyavasthA divyadarzana drasTe saMbhALI lIdhI. A badhAnA zubha prayatna Aje A uttama grantha prakAzita thaI rahyo che te ghaNuM AnaMdanI vAta che. - je ke eka vAtanI spaSTatA jarUrI che ke tIkSaNa buddhivALA vidyArthI jA A grantha vAMcIne paNa AgaLa vadhI zake che -chatAM paNuM nyAyane viSaya ja evo che ke svayaM abhyAsa karavAne badale gurugamathI abhyAsa karavAmAM ja vadhu lAbha che. keTalAka nyAya bhaNyA pachI paNa bIjAne bhaNAvavAnuM Ave tyAre ghaNI muMjhavaNa anubhavatA - Rya che. tevAone mATe A nyAyabhUmikA eka suMdara . AzvAsanarUpa banI raheze. kAraNa ke navya nyAyamAM vAraMvAra vaparAtA viSayatA, pratiyogitA, prakAratA, vizeSatA, sagatA, avachedaka, nirUpaka, avyApti, ativyApti, anyathAsiddha, sanikarSa, lakSaNa, jJAna, bhrama, hetu, sAdhya, parAmarza...vagere anekAneka zabdonA pAribhASika arthanuM eTaluM spaSTa ane suMdara vivecana A graMthamAM pUjyazrIe 2ju karyuM che, ke je anyatra lagabhaga prApta thavuM azakaya Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 prAyaH che. vaLI jyAM jyAM jarUra hatI tyAM tyAM te te viSayAnA spaSTa citrA A bUkamAM dAkhala karyo che jenAthI viSayanuM spaSTIkaraNa, vadhu thAya che. * pU. gurudevanI upara ANe sarasvatI mAtAnI amAlakupA che! vidyAdevI emanA upara jANe tuSTa che,- eTale. je viSayanuM vivecana hAtha para le che te khUba * ja camakI UThe che. vaLI khUbI e che ke kyAMya paNa. zAmaryAdAnA bhaMga te thavA detA nathI. pUjyazrI kharekhara zAstronA adbhuta jJAtA che, eTaluM ja nahi, paraMtu. zAstronA AdhAre ucita deza-kALa pArakhavAnI temanAmAM UMDI sUjha che, ane tethI ja Aja sudhI zrIsa'dhanA hitamAM teAzrIe je makkama pagalA bharyAM che, tene zApremI sunaH vage khUba khUba AvakAryo che. ajJAnIonAM tAphAna sAme aDaga rahevAnI kSamatA teoe AtmasAt karelI che, ane tethI ja dina pratidina temanI pratibhAmAM vadhArA thatA AnyA che. pUjyazrI AvA aneka granthAnA nirmANa dvArA zrIsagha upara khUba upakAra cirakALa paryanta karatA ja rahe, ane adhikRta jijJAsu vaga temanA racelA grantharatAnA svAAyathI satata lAbhAnvita thatA rahe, e ja zAsanadevane prArthanA. : * vi.saM. 2060 . li. AcArya vijaya jayasuMdara sUri Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'nyAya' bhUmikA jayai suANaM pabhavo titthayarANaM apacchimo jayai / jayaha gurU logANaM jayaha mahappA mahAvIro // 1 // zrI naMdIsUtra AgamamAMnI prAra`bhanI A ma`gaLa gAthA che. enA atha e che ke zruteAnu' arthAt AgamAnuM utpattisthAna evA zrI mahAvIra svAmI jayava'tA varte che. cAvIsa tIrthaMkarAmAM e atima tIrthaM'kara jayavatA vate che. leAkeAnA e guru jayavatA varte che. sa vAte mahAnatAne jemanA AtmAe dhAraNa karI che evA e mahAna AtmA mahAvIra svAmI bhagavAna jayavaMtA varte che. AmAM bhagavAnanA cAra atizaya batAvyA che. zrutAnuM 'mULa utpattisthAna' eTale 'e zrutane mULamAM prakAzanAra kevalajJAnane dharanArA', ema kahevAmAM (1) 'jJAnAtizaya' batAvyA: atima tIrthaMkara' arthAt 'tIne (zAsanane) karanArA' ema kahIne (2) 'vacanAtizaya' sUcanyA. leAkAnA eTale ke IndrAdi sahita leAkeAnA pUjya ema kahIne (3) 'pUjAtizaya' sUcavyeA, ane mahAna AtmA eTale ke sa doSathI rahita ema kahIne (4) 'apAyApagama' atizaya sUcavyA. have ahIM prazna che ke, pra0-mahAvIra bhagavAna sugALa vamavo arthAt zrutAnuMAgamAnuM utpati sthAna che ema bahuvacanathI zA mATe kahyuM ? muasa pamavo ema kahIne zruta-eTale ke sakalazruta samUhanuM utpatti-sthAna ema ekavacanathI kema na kahyuM ? 'mubALa-zrutAnAM' ema bahuvacana zA mATe ? Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya bhUmikA u0-ema te jovA jaIe to zruta-arthAt dvAda- zAMgI AgamanA sUtronA racayitA to bhagavAna nahi, paNa gaNadhara mahArAja ja hoya che; tethI e zrutanuM utpati-sthAna te gaNadhara gaNAya, paNa bhagavAna kevI rIte gaNAya che paraMtu ahIM e samajavAnuM che ke gaNadharo (zratathI) dvAdazAMgI sUtranI racanA, tyAre ja karI zake che ke je pahelAM emane tIrthakara bhagavAna AkhI dvAdazAMgInA sArarUpe "qnne vA? vikhe " "purU vA" evA tripadI sUtra Ape che. e sAMbhaLatAM gaNadhara mahArAjAne zruta jJAnAvaraNane utakRSTa pazamane pragaTa thAya che, sAthe tpAtika, kArmikI, nicikI, ane pariNAmikI e cAra prakAranI buddhinA sahakArathI sauthI pahelAM mahAsAgara jevA coda "pUrva zAstronI racanA kare che. mATe ja ene pUrva evuM nAma ApavAmAM AvyuM che. enI sAthe pUrvagata' vagerenI racanA kare che, je kula maLIne "STivAda' nAmanuM 12 muM aMga kahevAya che. ane pachI AcArAMga, sUtrakRtAMga vagere 11 aMga AgamonI racanA kare che. AmAM bAramuM aMga "daSTivAda' nAmanuM che, ane emAM uparokta caudapUrva zrutane samAveza thAya che. - A dvAdazAMgI Agamae samyakuzruta kahevAya che. Ama e gaNadharanI racanA chatAM enuM mULa utpatti sthAna jema tIrthakara bhagavAna mahAvIra svAmI vagere che, tema jagatamAM pravartatA mithyAzrutenuM mULa utpattisthAna paNa tIrthakara Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sutanuM udbhavasthAna bhagavAna ja che, dA. ta. bharatakSetramAM A avasarpiNImAM pahelA, bIjA, trIjA ArAnA yugalika kALa sudhI dharma, zAsananuM astitva ja nahotuM. te trIjA ArAne cheka cheDe vItarAga sarvajJa prathama tIrthakara zrI RSabhadeva bhagavAne dharmazAsana sthApyuM, pachIthI e dharmazAsanamAMthI manaphAvatA eka eka aMza yAne nayane laIne bIjA bIjAoe pitAnA mithyA dharmo pravartAvyA, ane mithyAzAstro racyA. eTale A mizyA zra-zAstronuM kharekhara mULa utpattisthAna joIe te RSabhadeva bhagavAnane ja kahevA paDe. tethI bhagavAnane "sura" zrutanA nahi, paNa " tenA upaniana ema bahuvacana karyuM. . pra-tIrthakara bhagavAna eka mithyAzrutanuM u5tti sthAna ema kahevuM e ajugatuM nathI lAgatuM? emAM gavAnanuM gaurava na haNAya - u-nA, gabharAI uThavAnI jarUra nathI, kemake kara bhagavAnanI vANuM sarva nathI samanvita hoya che. naya eTale ke vastune jovAnI draSTino ke jayAre ka ja vastumAM paraspara viruddha dekhAtA aneka dharmo hoya che, ane te te dharma judI judI apekSAe temAM rahelA hoya che, tyAre ema kahevAya ke vastumAM viruddha paNa dekhAtA te te dharmo, te te nayathI, te te apekSAthI rahelA che. judA judA janetara dharmadarzanakArAe AmAMthI potAnI skUla buddhine bese evA eka eka nayane pakaDIne tattva-vyavasthA ' Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya bhUmikA goThavI.enuM ja nAma bauddhadarzana, nyAyadarzana vagere. mAtra eka eka naya-daSTinA hisAbe e ekAta darzana tarIke prasiddha thayA. emAM moTI kheDa e rahI ke emaNe amuka amuka ja dharma lIdhA, ane e ja vastumAM rahela enAthI viruddha dekhAtAM bIjA dharma na lIdhA. uparathI A dharmonuM emaNe khaMDana karyuM, arthAt InkAra karyo. ' dA.ta. guNane dravyathI bhinna eTale ke ekAMte bhinna . mAnyA, paNa emAM te ene saMbaMdha judo mAna paDe e paNa bhinna manAya eTale eneya judo saMbaMdha...ema anavasthA cAle ! arthAt saMbaMdhenI kalpanAne aMta ja na Ave. tethI vAstavamAM guNane pahelethI ja bhinna-bhinna mAnave yuktiyukta che. eTale ja, mAtra jaina darzana ja sabhyazruta banyuM.' anya darzanIoe mithyAzrutemAM pote je ISTa ane enAthI siddha thatA dharmane grahaNa karyA-mAnyA, te mULa te tIrthakara bhagavAnanI vANImAMthI ja lIdhelA, mATe mithyAzrutanuM mULa utpatti-sthAna bhagavAna banyA. chatAM AmAM kAMI bhagavAnane lAMchana nathI; kemake emaNe te aneka dRSTie ane aneka dRSTithI siddha thatA badhA dharmone prakAza Apele; paraMtu pachIthI vastunA keI ke dharmane pAchaLavALAe ekAMte pakaDavAM, ane te ekAMtavAdathI ja emanuM darzana emanuM zrata mizyA banyuM. emAM deSa te te te dazanakArAno che. eTale mithyAzruta pravartavAmAM gunegAra te vastune ekAMte pakaDanAra te te zanakAra che, Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mithyAzrutanA udbhava pazu bhagavAnanA vAMka nahi. jemake dALa banAvanAre DhALa sArI banAvI.... paNa koine mALI lAgI ane emAM eNe vadhu mIThu nAkhyu. tethI dALa khArI khanI. tA ahI dALa khArI thaI emAM vAMka keAnA ? te ke mIThuM nAkhanArane vAMka che, nahi ke dALa banAvanAranA sArAMza, A avasarpiNI yugamAM jagata jyAre meha ane ajJAnanI nidrAmAM dhAratuM hatu. ane ene jyAre dharma", 'tatva', 'zAstra', 'ceAga', 'mAkSa'...vagere zabdanIya gama nahAtI tyAre zrI RSabhadeva prabhue pahela pahelu dharma ane tatva Adi saMbadhI samyak zrutajJAna ApyuM, ane jagata e samajatu thayu. 'tatvAmAM' jIva, ajIva Adi nava tattvA tathA dharmAstikAyAdi SaD dravyA; ane dharma mAM samyak dana-jJAna-cAritrarUpa dharma tathA dAna-zIla--tapa-bhAvanAMrUpa dharma, temaja adhyAtma-bhAvanAdhyAnAdi ceAJasvarUpa dharmanA prakAza ApyA. emAM paNa vizeSe karIne A dharma-tatvane ane vizvanA padArthAne, dravyaSTi ane paryAyadRSTi, ema e dRSTie oLakhAvyA. dA.ta. jo pUchavAmAM Ave ke vizva zuM che? tA kahevAya ke vizva e SaDvanmyAnA samUha che,' ane vizvanu saMcAlana zI cIja che? tA kahevAya ke A SaD dragaiAnAM kSaNe kSaNe palaTAtI avasthAe yAne palaTAtA paryAyanA utpatti-vinAza che. have AmAM dravya--dRSTie joIe te AtmA, Aokoza Adi padArtho 'nitya' che. anAdinA che, ane sakALa Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya? bhUmikA rahevAnA che. jyAre paryAya-dRSTie joie temAM e 'anitya' che. satta bhagavAne te! vizvanA padArthonA vicAra yAne padArthonI oLakha, dravya-dRSTie ane paryAya-dRSTie ema dravya--paryAya ubhaya dRSTie ApI. paratuM mithyAdarzanavALA kAIe: ekalI dravyadRSTi lIdhI ane AtmA paramANu vagerene ekAMte nitya kahyA. dA.ta. nyAyadarzanAei. tyAre khIjAe ekalI paryAyaSTi lIdhI ne vizvanA samasta padArthAne ekAMte kSaNika kahyA, dA.ta. bauddhada ne. Ama vizvanA tatvAnu nirUpaNa mULa sarvAMga bhagavAne batAvela vizvanA padArthomAMthI khIjA drunAe karyu", chatAM * te mithyA eTalA mATe che ke emaNe, eja padArthAnA bIjI dRSTie je vicAra hatA, tene avagaNyA ane enuM khaMDana karyuM.... dA.ta. tarjanI AMgaLI madhyamA tarjanI anAmika kaniSThAthI lAMbI che ane kaniSTha madhyamAthI TUMkI che. have A bemAMthI eka ja STie maDana kare ke tarjanI AMgaLI TUMkI ja che, teA te khATuM ma"Dana che; kemake eja AMgaLI TUMkInI sAthe khIjI AMgaLInI apekSAe lAMkhI paNa che. ema AtmA kharekhara dravyadRSTithI nitya che, paNa paryAcadRSTithI anitya paNa che, kemake enI avasthA utpanna thAya che ane nAza pAme che. manuSya-AtmA Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mithyAta uddabhava mare che tyAre e ja deva-AtmA tarIke janme che. e vaLI lAMbe gALe mare che, ane pachI tiryaMca-AtmA tarIke janme che. Ama AtmA nitya paNa che ne anitya paNa che; ane banane hakIkata yAne nityatA-enityatA nityAnityatA pramANusiddha che. chatAM ekAMta darzanavALA alabata vastune pramANasiddha eka aMzane svIkAra kare che, e emanI lAyakI che; paraMtu pramANasiddha bIjA aMzane virodha kare che, khaMDana kare che, e emanI moha-mUDhatA che. tAtparya, nyAya-vaizeSika vagere darzane AtmAne mAtra dravyadaSTie joI ekAMte nitya kahe che, ane pramANasiddha, yAne paryAyASTithI sAbita thatI, anityatAno virodha kare che e emanI mUDhatA che. - sArAMza...mithyAdarzananA mRta(trazAstra) keI eka keta daSTithI padArthanuM nirUpaNa karI zakayA, te e kayAthI karI zakayA ? te ke mULamAM tIrthakara bhagavAne aneka sat daSTithI vizvanA padArthone prakAza Ape tyAre je e karI zakayA. eTale kahevAya ke mithyA te paNa mULa utpatti-sthAne tIrthakara bhagavAne che. " bhagavAne aneka nayamaya samyakazruta pravartAvyuM, emAMthI. ekAda ekAda nayane laIne mithyAzruta pratye eTale ja Ana daghanajI mahArAje gAyuM ke SaDradarzana jine-aMga, bhaNaje arthAt jainetara darzane e jinanA eTale ke janadarzananA aMga kahevAya. Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyaH bhUmikA AmAM, jevI rIte agamaya zarIramAM hAtha-paga vagere aMgeA rahelA kahevAya, paraMtu hAtha ke paga vagere eka eka aMgane zarIra na kahevAya; e rIte a MgabhUta te te mithyAdanA jainadarzanamAM bhaLelA gaNAya; paraMtu te te darzanamAM jainadana bhaLeluM na gaNAya. jemake sAgaramAM nadIe bhaLelI che paraMtu nadIemAM sAgara bhaLelA nathI. pra0-jo mithyAzruta sabhyazrutamAM bhaLelu che te te amAnya kema ? u~jainadarzane vAstavamAM apekSAvizeSathI mAnya karela vastudhama nA bIjA darzanakArI virAdha kare che. mATe te amAnya Thare che. 7. nayaM jaina darzana 7 naya mAne che. naya eTale vastune amuka aze jovAnI dRSTi. dA. ta. vastune sAmAnya rUpe paNa joI zakAya athavA vizeSa rUpe paNa joI zakAya. dA.ta. kAI udAra mANusa kahe ke bhAI ! ApaNA taraphathI mAnavazahata karI; 'mAsa brAhmaNa che ? ke vaiSNava " e kAMI jozeA nahi, levA AvelA mANasa che ne ? eTalu ja jo e' A eNe 'mAnava' vastunA manuSyapaNArUpI sAmAnya azane laIne dAna pravartAvyu. tyAre kAI ema kahe ApaNe je te mANasane rAhata nathI karavI, kintu brAhmaNane ja rAhata kareA' tA eNe mAnavavastumAM brAhmaNatva rUpa vizeSa aMza laIne dAna pravartAvyuM. Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAte naya " nA 7 che. (1) magama (2) saMgraha (3) vyavahAra (8) jusUtra (5) zabda (6) samabhirUDha (7) evuMbhUtaAmAM nigamanaya sAmAnya ane vizeSa bane aMzane laIne pratipAdana kare che. saMgrahanaya sAmAnya aMzane laIne pratipAdana kare che vyavahAranaya vizeSa aMzane " , , RjusUtranaya mAtra vartamAna aMzane zabdanaya vastunA nAma(zabda)nI daSTie vyavahAra kare che. tyAre samabhirUDhanaya zabdanI vyutpattinA AdhAre vyavahAra kare che. eTale samabhirUDhanayathI iMdra judo ane puraMdara judo. evaMbhUta naya zabdanI vyutpati je kALe lAgu thaI rahI yAne kAma karI rahI hoya, te kALe ja tene te tarIke vyavahAra kare che. | dA. ta. Indra sabhAmAM siMhAsana para beThA hoya tyAre ja Indra, arthAt e idrapaNAnI azvayaM zabhA sahita hoya che, mATe e ja vakhate e iMdra kahevAya, bAkI siMhAsana parathI utarI gayA pachI evaMbhUta nayathI Indra na kahevAya. - bIjI rIte joIe te baLe nayana jeDakA paNa che. dA. ta. dravyArthika naya-paryAyArthika naya; jJAnanayakriyAnaya; zabdanaya-arthanaya; nizcayanaya-vyavahAranaya. vastune dravyadaSTie jue te dravyArthika naya, ane paryAyadaSTie jue te paryAyArthika naya. dA.ta. rAjAnA be bALaputra, emAM eka bahAra khelavA gaye che, ane bIje je mahelamAM Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 "nyAya bhUmikA beThe che e jaka pakaDe che ke mAre A senAne hAthI ramavA na joIe, mAre te senAne ghoDe joIe. rAjAe mANasa sAthe tenI pAse e laIne meka. tarata e gheDe banAvaDAvI lAvyA. e bALaka khuzI thayo, paraMtu je bahAra hatuM te aMdara AvI rovA lAgyA "mAre hAthI kayAM gayo?' A prasaMgamAM be bALakonI vastunA paryAya upara daSTi che tethI Icchita paryAya gheDa meLavanAra bALaka rAjI thayo. ane ene nahi IcchanAra bALaka e jatAM nArAja thayA, harakhazokamAM - banenI paryAya-daSTi che. tyAre rAjAne harakha-zoka nathI; kemake enI dravyadaSTi che. suvarNanA hAthI-ghoDAnA ramakaDAmAM mukhya je suvarNa dravya, e senuM kAyama che. junuM gayuM nathI navuM AvyuM nathI, tethI rAjane madhyasthabhAva che, na zoka, ke na harakha. mATe judI judI lAgaNInA judA judA kAraNe hovA joIe, e hisAbe eka ja vastumAM dravya ane pUrva uttare paryAya ema traNeya mAnavA joIe. ' jJAna-kriyAnayamAM jJAna nayavALa kahe che ke "kriyA kriyA zuM kare che? jJAna vinAnuM badhuM dhULa. AMdhaLA game teTaluM cAle, ISTa sthAne cheDe ja pahoMce ? mATe jJAnanuM ja mahatva che." tyAre kriyAnayavALo kahe che "jJAna. jJAna zuM karo cho? moTI nadImAM taNAtA mANasa pAse kema tarAya? evuM jJAna ghaNuM hoya paraMtu e je taravAnI kiyA na kare to, DUbI mare ekeka naryA Ama tANe che, Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AvAda paraMtu jenA darzana baMne nayane mAnya kare che, ane te te apekSAe ene lAgu kare che. dA.ta. jIve anaMtakAlamAM cAritranI kriyAo bahu karI, chatAM eno nistAra kema na thaye? te kahevAya ke enAmAM sabhyajJAna yAne samyagadarzana yukta jJAna na hatuM mATe ene mekSa na thaye.. ahIM jJAnanI mukhyatA karI. zreNika-kRSNa jevA AtmAmAM samyaggadarzana-jJAna te hatA, chatAM kema aTakI gayA? te kahevuM paDe ke emanAmAM virati(pApatyAganI pratijJA -- nI kriyA nahatI mATe aTakyA. AmAM kriyAnI agatyatA batAvI. Ama jainadarzana syAdavAdI-anekAMtavAdIdarzana che. ' - tattva-mekSamArga baMnemAM syAdavAda Itara dazanemAM tattva-vyavasthA jema vastunA amuka amuka aMzane laIne che. dA.ta. dravyaaMza-paryAyaaMza, zabda za-artha aMza, jJAnaaMza-kiyAaMza, vagerene laIne che, tema mokSamArga paNa Itara darzanemAM mAtra ekAda ekAda. STine AgaLa karIne nakkI karavAmAM Ave che. tAtparya, dA. ta. nyAya vaizeSika darzana kahe che ke "tatvajJAnathI mokSa thAya. sAMkhya-cogadarzana kahe che ke "jJAna ane vairAgyathI mikSa thAya." emAM jJAna tarIke prakRti-puruSanA bhedanuM- huM prakRtithI judo chuM" evuM jJAna khAsa kAraNa che. mImAMsA darzana mAtra kriyAkAMDa para ja bhAra mUke che. vedAntadarzana "tatvamasi' e vedAnata vAkyanA zravaNa-manana Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 nyAya bhUmikA nididhyAsana dvArA AtmadarzanathI mokSa mAne che. bauddhadarzana "sarva-kSaNikatva ane vairAgyanI vAsanAthI mekSa mAne che, tyAre janadarzana samyagadarzana-jJAna-cAritra rUpa ratnatrayIthI mokSa mAne che. jainetara dazanenI tattva vyavasthA kadAca upalaka draSTie AkarSaka ane sAcI lAge, paraMtu ene kaSa cheda ane tApanI parIkSAnA medAnamAM utAravAmAM Ave tyAre pUrepUrI uttIrNa thatI nathI, napAsa thAya che. zAnI trividha parIkSA jema sonAnI trividha parIkSA thAya che. (1) kaSakasoTInA patthara para sonAne ghasI javAmAM Ave che, pachI vahema paDatAM (2% chINathI ene chedIne jovAmAM Ave che, emAMya vahema paDatAM, (3) chele agnimAM nAkhIne tapAsI jovAmAM Ave che, ema zAstronI athavA dharmonI kaSa, cheda ane tApa ema traNa parIkSA thAya che. . (1) kakSa parIkSA - A parIkSAmAM e tapAsavAnuM ke te te dharmanA zAstramAM yA dharmamAM cogya vidhi niSedha che ke nahi? je hoya te e kaSa parIkSAmAM pAsa gaNAya. dA. ta. "tapa: svAdhyAyAdi vartavya (vidhi vAkaya) "hiMsAdi na vartam' (niSedha vAya) tapa-svAdhyAya Adi satkRtya karavA hiMsA ( juTha Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAsaparIkSA 13. anIti) Adi apakRtya nahi karavA. A badhuM jana darzanamAM che, mATe e "kala parIkSAmAM pAsa gaNAya. " (2) cheda parIkSA - A parIkSAmAM e tapAsavAnuM ke ukta vidhi-niSedhane anurUpa AcAra eTale ke enuM piSaNa samarthana kare evA AcAro batAvyA che ? ke UlaTuM enuM khaMDana thAya evA AcAre batAvyA che? arthAtu e vidhi-niSedhanA bAdhaka bane evA AcAranI pravRtti batAvI che ? vidhi-niSedhanA pAlanane anukULa AcAracaryA batAvI hoya, te te che parIkSAmAM pAsa gaNAya. * dA. ta. vedazAstramAM pahelAM niSedha te karyo ke "nA hiMcatuM sarvamUri" "keIpaNa jIvanI hiMsA nahi karavI eTale kaSa parIkSAmAM e pAsa thayA gaNAya paraMtu pachI enI carcA yajJa-yAganadInAna-hema ItyAdinI evI batAvI ke jemAM hiMsA thavA dvArA uparokta niSedha-AjJAne bhaMga thAya che, mATe te vedazAstra cheda-parIkSAmAM nApAsa gaNAya. jyAre jainadarzananA zAstromAM samiti- gupti vagere carcA evI batAvI ke je vidhi niSedhanI A upaSTabhaka samarthaka bane che. mATe te cheda parIkSAmAM pAsa thaI jAya che. (3) tApa parIkSA :-A parIkSAmAM e tapAsavuM ke vidhi niSedha ane caryA sAthe saMgata thAya evI tarava-vyavasthA ane siddhAne emAM mAnavAmAM AvyA che ke kema ? janetara dazAmAM ekAMtavAdane evo Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 nyAya? bhUmikA saiddhAntika Agraha rAkhavAmAM AnyA che ke enA para vidhi-niSedha-caryA saMgata ja na thAya, ghaTI ja na zake. have juo, pAta`jala ceAgadarzana jevA kadAca evA hiMsaka -yajJa vagere. pApamaya AcAra na mAneM tApaNuM enA "ekAMtavAdanA siddhAnta para e mithyA banI jAya che. pUche, pra0-ekrAntavAdanA siddhAnta para tattvavyavasthA kema = -bATI ? -AtmA eka ja che" evA siddhAnta mAnavAmAM hisA AnI ? AtmA ekAMte nitya che' evA siddhAnta mAnavAmAM hiMsA karI ja kevI rIte zake ? kemake AtmA ekAnta nitya ja hAvAthI enI hiMsA eTale ke enA nAza-parivartana thaI ja na zake. temaja hiMsA karanArA AtmA paNa ekAMte nitya che tethI emAM kaze| pheraphAraja na hAya. eTale ahiMsaka bhAvamAMthI hiMsaka bhAvanuM pari vatana pAmI zake ja nahiM, tema hiMsAnuM narakAdi phaLarUpa parivartana paN nityamAM na AvI zake, jyAre jainadazananI Adara anekAMtavAdanA siddhAnta hAvAthI badhu ghaTI zake che. ahI' prazna thAya, pra0- A trividha parIkSA-vidhimAM jUnazAo ane * jainadhama ja kema pAsa thAya che ? ne bIjA dharma kaeNma nahi ? u- jainadhama nAM tattvA siMddhAntA ane meAkSamArga bhagavAnanA kahelA che, tethI emanAM vacanamAM ane emaNe kahelI vastumAM mInamekha pharaka na paDe. A sarvajJa sva Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAnta-anekAnta aupacArika nahi arthAt "ghaNuM jANe mATe sarva" ema nahi, kiMtu vAstavika sarvajJa hoya che, arthAt sarvajJatA yAne kevaLajJAnathI bhUtakALanA ane bhaviSyanA paNa anaMta anaMtakALanA samasta jagatanA, samasta dravyonA, samasta paryAye jANe che, pratyakSa jue che ane evuM jJAna pragaTayA pachI ja e tatvo ane mArgane upadeza kare che. tethI emAM leza paNa asatya AvavAne saMbhava nathI. bIjA dharmamAM kaI ja. Ava sarvajJa anaMtajJAnI hatA ja nathI, pachI e tattvavyavasthA keTalI badhI apUrNa ane paraspara, visaMvAdI batAve vaLI zubhAzubha vANuM- vicAra-vartAvathI zubhAzubha karma baMdhAya che; paraMtu e anIndriya che, bAhya cakSu vagere IdrithI dekhAya-jaNAya nahi. pachI enA aMge kAMI belavuM e mAtra tukkAbAjI ja hoya. tyAre vItarAga sarvajJa bhagavAna te trikALanuM samasta jagata saMpUrNa jJAnathI. yathAvasthita pratyakSapaNe jue che, eTale kahI zake che ke AvA AvA kRtyathI AvAM AvAM zubhAzubha karma baMdhAya. vaLI jIve jANe ajANya kalA pAka tema, enAthI baMdhAtA karma paNa anaMtajJAnI prabhu pratyakSa dekhe che. mATe savajJanA zAsanamAM talle kALI satya che, ekAMtavAda ane anekAMtavAda * jinadarzana anekAMtavAdI che. jyAre itara darzane ekAMtavAdI che. anekAMtavAda eTale vastumAM judI judI Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 'nyAya' bhUmikA *** apekSAe rahelA paraspara viruddha dekhAtA aneka dharmonA svIkAra karavA te. jo AmAMthI ekaja dhamanA svIkAra karAya ane viruddha dekhAtA dhama nA apalApa karAya, niSedha karAya, teA te ekAMtavAda banI jAya che. dA.ta. mATIne ghaDA sat che' ema kahIe te bhRNmaya tarIke sat kahevAya paraMtuM suvarNamaya tarIke asat gaNAya. e ghaDA suvarNamaya tarIke sat nathI paNa asat che, ema kahevu' paDe. tethI ahIM ghaDo satU paNa che ane asat paNa che. ema anekAMtASTithI kahevuM paDe. tyAre jo ghaDA sat ja che, asat che ja nahi' ema kahevAmAM Ave te te ekAMta prarUpaNA karI kahevAya, ane te khATI che. vastunI sAcI prarUpaNA apekSAne dhyAnamAM laIne thAya che. dA. ta. jo kahA ke rAma pitA che, teA te putra lavaNu-a kuzanI apekSAe pitA kahevAya che. para'tu dazarathanI apekSAe rAma pitA nathI eTale ke rAma apitA che, Ama rAmamAM pitRtva ane apitRtva ane dharmo AvyA. alabat A e dharma paraspara viruddha dekhAya che, kemake savAla thAya che ke te pitRtva che teA pachI tyAM apitRtva zAnu hAya ?' chatAM apitRtva paNa che. e hakIkata che mATe kahevu joIe ke ekaja ThekANe ekaja apekSAe pitRtvaapitRtva ane na heAya, paraMtu bhinna bhinna apekSAe e baMne hAI zake che. : " A anekAMtanA hisAbe AtmA AtmatvanA hisAbe nitya che, paraMtu manuSyatva-devatvanI apekSAe anitya che Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 nityAnatya AtmA ] tethI AtmAne nityAnitya mAna joIe. janetara darzanavALA ahIM bhUlA paDe che. keI te AtmAne ekAMta nitya mAne che, ene te artha e, ke e anitya nathI. te pachI enAmAM manuSya-deva vagerenA parivartana zI rIte mAnI zakAya? kemake emAM te manuSya jyAre deva thAya tyAre manuSya-AtmAne nAza (mRtyu) ane deva AtmAnI utpatti (janma) thaI mAnavuM joIe. ema mAnavA jatAM AtmA anitya Tharyo! e batAve che ke AtmAne ekAMta nitya mAnI zakAya nahi, paraMtu eka apekSAe nitya paNa che, ne bIjI apekSAe anitya paNa che, ema mAnavuM joIe. - tyAre AtmAne ekAMte anitya yAne kSaNika mAnanAra bauddha paNa ema bhUlA paDe che ke kSaNika manuSyaavasthA, deva avasthA vagere judI judI avasthAe te kharI, paraMtu e kenI ? e jovuM bhUlI jAya che. je kahe ke AtmAnI, te e badhI avasthAmAM AtmA kAyama rahyo, eTale ene nitya paNa mAna joIe. netara dazane ekAMtavAdI hevAthI parasparanI viruddha mAnyatAone samanvaya karI zaktA nathI, tethI ja parasparanA joradAra khaMDana maMDana kare che. tyAre jainadarzana anekAMtavAdI hovAthI vividha apekSAone nyAya ApIne paraspara viruddha dekhAtA dharmonesamanvaya kare che. na kare che nathI, tethI ja chevAthI Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya bhUmikA prave- je jainadarzanamAM Itara dharmone samanvaya che, te pachI AvA jainetara darzananuM alaga adhyayana zA mATe karavAnuM? jainadarzananA adhyayanamAMja e Itara dazanenuM jJAna AvI jAya ne? . . u- jainadarzane aneka naya-daSTie batAvI che. temAMthI eka eka nayadaSTi laIne judAM judAM jainetara darzana nIkaLyA che. te te darzanane abhyAsa karatAM te te naya-daSTi vistArathI jANavA maLe che, tethI aneka daSTimaya jainadarzanane vadhAre vistAra ane UMDANathI samajI zakAya che. mATe jainetara dazane abhyAsa jarUrI che. A pra - jainadarzana je saghaLAya dazane pitAnAmAM samAvI ja letuM hoya, te pachI mAtra jaina darzananA ja abhyAsathI kAma na cAle? u- jainadarzanamAM saghaLAya darzane samAI jAya che e vAta sAcI, paraMtu jenadarzanamAM samAviSTa te te Itara dazanene oLakhI kADhatAM AvaDavuM joIene. ema te sAmAyika sUtramAM 14 pUrvo (=pUrvazAstro) samAyelA che, paraMtu ekalA enA adhyayanathI cauda pUrva ceDA ja hAthamAM Ave? e te judA bhaNavA ja paDe che. tevI rIte (1) ahIM darzane judA bhaNavA paDe che, tyAre ja e judI judI nayadaSTine vistAra hAthamAM Ave che. athavA te kaho ke (2) jainadarzana e, judA judA darzanee pakaDelI ekAMta nayadaSTi upara nakkI karelA kAlpanika ta Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ grantha nAmAbhidhAna 19 ane siddhAMtAnuM, khaMDana kare che. e khaMDana tyAre ja samajavAmAM Ave ke jyAre e du nAnu peAtAnu vaktavya zu' zuM che enA khyAla hoya. mATe judA judA danAnA adhyayananI jarUra che. pra0~ tA pachI emAM pahelA nyAya--dananuM ja adhyayana zA mATe ? - kAzI (banArasa)mAM khIjA dane samajavA mATe nyAyana cAvIrUpa manAya che mATe nyAyadarzananu adhyayana paheluM karAvAya che. enu kAraNa e che ke keAI pazu dena samajavA mATe enA pUrva pakSa-uttarapakSa yAne khaMDana--ma`Dana samajavA - paDe; ne te tarka-yukti padArtha - vizleSaNa vagere dvArA samajAya. A samajavA mATe nyAya dana e bhUmikAnuM kAma kare che, ne enI paddhati samAve che. nyAya-daza nanu adhyayana tarka sa`graha, muktAvali- dinakarI, nyAya--kusumAMjali, tattva-ciMtAmaNi vagere prAcIna nyAya ane navya nyAyanA aneka graMthAthI karAya che. e adhAmAM saraLatAthI praveza karavA mATe nyAyanI paribhASA samajavI joie. tethI ahI' nyAyanI paribhASAneA vicAra karavAmAM Ave che. mATe A graMthanuM nAma prAya bhUmikA rAkhavAmAM Avyu che. Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya paribhASA jagatamAM padArtha be jAtanA hoya che, (1) asaMbaMdhika yAne nirapekSa, ane (2) sasaMbaMdhika yAne sApekSa. (1) keTalAka padArtha evA che ke jenuM nAma letAM ja e padArtha samajAI jAya. dA. ta. "ghaDe" nAma letAM ja tuMbaDAkAra vastu khyAlamAM AvI jAya che. AvA padArtho nirapekSa yAne asaMbadhika padArtha kahevAya. (2) jyAre keTalAka padArtha evA hoya che ke jenuM nAma levA mAtrathI e cokkasa rUpamAM nathI samajatA, kintu enI sAthe ene saMbaMdhI joDavAmAM Ave tyAre ja e samajAya che. dA.ta. jJAna, IrachA, saMcAga, abhAva vagere...AvA padArtha sApekSa yAne sasaMbaMdhika padArtha kahevAya. e zI rIte ? e samajIe, koI kahe "mane jJAna thayuM te sAMbhaLanArane e jANavAnI apekSA (jijJAsA) UbhI rahe che ke "zAnuM jJAna thayuM ?" te ke "bhAI! tattvanuM jJAna thayuM. ahIM "jJAna" padane "ta' padanI apekSA che mATe tattavane jJAnane saMbaMdhI kahevAya. ema IcchA thaI te zAnI IcchA? te ke mokSanI te mekSa e IcchAne saMbaMdhI kahevAya. IrachA kaI ? to ke mekSa saMbaMdhI IcchA che. ema "ghaDAmAM saMga che te zene. saMyoga? te Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ra1 sApekSa-nirapekSa padAtha] ke "jalano," arthAta ghaDAmAM jalasaMbaMdhI saMga, jala sAga che, ema kahevAya. ema "bhUtala para abhAva che te zene abhAva? te ke bhUtala para "dhaTano abhAva, ghaTa saMbaMdhI abhAva che. Ama A jJAna-IcchA-saMga-abhAva vagere padArthone samajavA mATe enA saMbaMdhIne jANavAnI apekSA rahe che. arthAta saMbaMdhI padArthane jJAna vinA je padAthenuM jJAna aspaSTa rahetuM hoya tevA padArthone sApekSa athavA sasaMbaMdhika padArtha kahevAya. Ane vadhAre spaSTa karIe. koI kahe mane khAMsI thaI to tyAM khAMsI zuM ? te jhaTa samajAya che. ' eTale ke zAnI khAMsI? evo prazna nathI UThato. arthAta - khAMsInA saMbaMdhIne jANyA vinA khIsI na samajAya evuM nathI, mATe khAMsI e nirapekSa asaMbaMdhika vastu gaNAya. , paraMtu jo ema kahe ke mane jANa thaI e sAMbhaLatAM ja prazna yAne vikalpa thAya che ke bhAI! zAnI jANa?" tyAM * sAme kahe ke "dhaMdhAnI jANa thaI tyAre ja "jA padArtha ' AlamAM Ave ke "dhaMdhA saMbaMdhI jANa" mATe "jANa e sasaMbaMdhika padArtha kahevAya. - have kaI ema kahe ke "ahIM garamI che te tarata A ja samajAya ke "ahIM ThaMDaka nathI ghAma che." eTale garamI - e nirapekSa=asaMbaMdhika padArtha thaye. ahIM prazna nathI thate ke "zAnI garamI ? paraMtu jo ema kahe ke "ahIM - abhAva che te tarata ja prazna thAya ke "zAne abhAva ? Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 nyAya bhUmikA uttaramAM ahI... 'pavananA abhAva che', ThaMDakanA abhAva che' ema kahe tyAre e abhAva padArtha kharAkhara samajAya. mATe 'abhAva' e sApekSa yAne sasaMbaMdhika padAtha thayA. have, AmAM sasaMdhika padArthanA saMbaMdhI e jAtanA hAya che. kAi saMbadhI 'viSaya' ane kei saMbadhI 'pratiyeAgI' 'kahevAya che. nyAyanI paribhASA mujaba 'jJAna-IcchA-kRti(=prayatna) dveSa-sa'skAra' e pAMcanI sa'kha'dhIne viSaya' kahevAya che. tyAre 'asAva-saMcAga-AdhAratAdi' nA saMbadhIne pratiyeAgI' kahevAya che. dhyAnamAM rahe ke viSaya ane praticeAgI che te sakha'dhI ja, paraMtu jJAnAdino sa'badhI te viSaya, ane abhAvAdinA saMbaMdhI te pratiyeAgI. A hisAbe sasaMbadhika padAtha be jAtanA hAya che. (1) saviSayaka (2) sapratiyeAgika (jJAnAdi) (abhAvAdi) AmAM banne che teA sasaMkha`dhika, dA. ta. ghaTa sa`kha'dhika jJAna, ghaTa sa khadhika abhAva; paraMtu jJAnAdi pAMcanI vAta Ave tyAre sa...badhI' padanI jagyAe 'viSaya'padma mUkavAnuM, ane abhAvAdinI vAta Ave tyAre saMbadhI' padanI jagyAe 'pratiyeAgI' pa mUkavAnuM. A hisAbe ghaTa saMbaMdhika jJAna = ghaTaviSayakaM jJAnam -ghaTasiyAvizva: mA. gAlAya. Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saviSayaka-sapratiyogikanA dAkhalA ] 23 gharanuM jJAna, ane ghaTane abhAva, e banemAM ghaTa e saMbaMdhI che, eTale ke jJAna paNa ghaTasaMbaMdhika che, - ane abhAva paNa ghaTasaMbaMdhika che, kintu uparokta nyAya paribhASAmAM jJAna e ghaTaviSayaka kahevAya, ane abhAva e ghaTapratiyogika kahevAya. ' - (1) saviSayaka padArthanA dAkhalA () keI kahe "mane jJAna thayuM! (ii) eja rIte koI le ke te puchAya ke "bhAI ! | "mAro tapane prayatna che" zAnuM jJAna thayuM ? | =tapa saMbadhika prayatna che =zA saMbaMdhika jJAna thayuM ? | =viSacakra prayatna te ke tatvanuM ghaTanuM jJAna ema, "mUrtipUjAne prayatna =mUrtipUjAviSayakaH =tatva saMbaM- =ghaTa saMbaM. prayatna dhika jJAna | dhika jJAna =ttavaviSayaka ghaTaviSayaka jJAnam | jJAnam | (iv) mane pApane dveSa che =pApasaMbaMdhika TheSa che (i) keI ema kahe- " | ____ =pApaviSayakaH dveSaH mane vratanI IcchA che' | | =vata saMbaMdhika IcchA che =viciA che ! (5) verAgyanA saMskAra ema, "mokSanI IcchA | | =vairAgya saMbaMdhika saMskAra . . =mokSayiSaci rUchA | =aa viSaya: saMraka - govicaLI pucha | Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 nyAya bhUmikA ahIM dhyAnamAM rAkhavAnu` che ke jJAna AtmAmAM rahyuM che paNa e jJAnanA sabaMdhI viSaya 'ghaTa','tattva',...vagere mahA 2mAM che. eTale ema kahevAya ke Atmani jJAnaM, kintu ghaTaviSayakaM, tattvaviSayakaM / ghaTa (2) sapratiyeAgika padArthonA dAkhalA abhAva, sacAga, AdhAra-Adheya, pitA-putra, hava--dIdha, kArya-kAraNa, pratipAdya-pratipAdaka, svAmi-sva, vAsthya-vAcaka, pratimadhya-pratima dhaka,...vagere sapraticeAgika padArtho che. (1) abhAva :-abhAvanA sa'badhIne praticeAgI kahevAya che. tA jyAM mAlyA ke bhUtala para abhAva che te prazna thAya ke zAnA abhAva ?" teA ke ghaTanA abhAva;' arthAt ghaTasa Mba Mdhika abhAva. te ahIM abhAva mATe enA saMbadhIne 'pratiyeAgI' kahevAya. tethI kaheA,ghttsNbNdhikH abhAvaH =ghaTapratiyogikaH abhAvaH dhyAnamAM rahe ke abhAva rahyo bhUtala para, paraMtu e abhAva che keAnA ? tA ke ghaTanA. mATe kaheA ke abhAva e paTavadhi amAvaH che. (2) saMcAga :- koi ema kahe ke--bhUtalamAM sacAga che. teA ahI. prazna UThe ke zAnA saMcAga ? ' Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdhAra-Adheya]. te javAba maLe "ghaTane saMga' arthAt "ghaTasaMbaMdhika saMyoga eTale ke ghaTapratiyogika saMga. AmAM ghaTa e saMyogane saMbadhI che, mATe ghaTa e saMgane pratiyegI kahevAya. (kAraNa ke abhAva saMyoga vagerenA saMbaMdhIne pratiyogI kahevAya che.) ahI saMyoga rahyo te bhUtalamAM, paraMtu saMyogane ghaTa pratiyegI ghaTa ba... saMgane AdhArabhUtala . banyuM; paNa ghaTa e saMyogane - pratiyogI ba. kemake zAne sala saMga? te ke ghaTane. mATe -baTae sAgane saMbaMdhI baje arthAt ghaTa e saMgane pratiyogI bane. eTale kahevAya - bhUtale ghaTapratiyogikaH saMyogaH have, eka niyama che ke caH tasmina =je je heya temAM tepaNuM heya. che. te citra Arya che | rAma pitA che. te sAdhu che - mATe rotramAM mATe rAmamAM | mATe tenAmAM - Aryava che | pitRtva che | sAdhutA che. * jyAM rahe te "AdhAra =(rAkhanAra) kahevAya, ane je rahe te "Adheya" (=vRtti-niSTha-rahenAra) kahevAya. dA. ta. rAmamAM pitRtva che, mATe rAma e pitRtvane AdhAra kahevAya, ane pitRtva e Adheya kahevAya. Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 nyAya bhUmikA (3) AdhAratA-AdheyatA - ghaTane bhUtala e AdhAra che mATe bhUtalamAM AdhAratA che. kenI AdhAratA ? te ke ghaTanI. mATe kahevAya ke bhUtalamAM ghaTanI AdhAratA. eTale ke - ghaTasaMbaMdhika AdhAratA arthAt ghaTapratiyogika AdhAratA. kayAM ? te ke bhUtalamAM. mATe mUtanijhA gharatiyojivAdhAratA ahIM AdhAratA rahI bhUtalamAM, ane AdhAratAne saMbaMdhI arthAt pratiyogI banyo "ghaTa. eTale ema kahevAya ke ghaTapratiyogikAdhAratA bhUtalaniSThA / ... ghaTapratiyogikAdhAratAvat bhUtalam / have, jevI rIte ghaTanI apekSAe bhUtala AdhAra che, ema bhUtalanI apekSAe ghaTa Adheya che. mATe ghaTamAM. AdheyatA che. dhaniSNA mAtA kahevAya. konI ? konA. saMbaMdhamAM AdheyatA ? te ke bhUtala-saMbaMdhika AdheyatA =mUtawAtithAighecatA kyAM rahI che? te ke ghaTamAM. ghaTaniSThA =bhUtalapratiyogikAdheyatA ghaTaniSThA =bhUtalapratiyogikAdheyatAvAn ghaTaH niyamaH jene "ra ke "' lagADIe emane rahela e dharma kahevAya. dA. ta. "mArca" ne "7" laMgADIe eTale AryamAM rahelo dharma "zAstra kahevAya. emapitAne. Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -teno artha ] tva' lagADIe eTale pitAmAM rahelo ghama "pitRtva na kahevAya. A "tra-tatraM pratyAyanA yogamAM SaSThI Ave; tethI ahIM vakIne artha "mAM" thAya. I pitRtva putratva rAma pitA che lavaNa ane aMkuza putra che , mATe rAmamAM pitRtva che mATe lavaNa-aMkuzamAM putratva che rAmamAM kenuM pitRtva? te ke konuM putratva? to ke lavaNa-aMkuzanuM pitRtva rAmanuM , = lavaNa aMkuza saMbaMdhika = rAmasaMbaMdhiputratve jIvanapitRtva kurAyo . = DhALa gujarAtipitRtva | = rAmapratiyoni-putrave - sTaarijzayo: = rAmasya lavaNAMkuzapratiyogi- = jhavaLAMkuro ramato -- pitR' * gikaputratvam = jhALAMrA-pratiyoji- . * | = rAmapratiyoniputravavanta pitRtvavAn rAmaH lavaNAMkuzau I ! ' hasvatva : dIghava madhyamA karatAM tarjanI AMgaLI | tarjanI karatAM madhyamA AMgaLI. hasva che dIrgha che =madhyamA karatAM tarjanImAM = tarjanI karatA madhyamAmAM hasvatva dIghatva have ulaTAvIne bolo- | ulaTAvIne belo Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya bhUmikA tarjanImAM madhyamA karatAM | madhyamAmAM tarjanI karatAM hasvatva dIrghava =tarjanImAM madhyamA-saMbaMdhI | =madhyamAmAM tarjanI-saMbaMdhI hastava dIghava =AnImA madhyamA-pratiyo- ] =madhyamAmAM tarjanI pratigika havatva gika dIrghava = madhyamAticA-dUravava- | = tarjanItayojivItva- vatI tarjanI ratI madhyamAM kAryAtva | , kAraNatva vatinuM kArya dhUma" dhUmanuM kAraNa vahni' eTale ahIM dhUma kArya che eTale vahiM kAraNa che. mATe dhUmamAM kAryatA. mATe vahiMmAM kAraNatA. kenA saMbaMdhamAM kAryatA? konA saMbaMdhamAM kAraNatA ? te ke kAraNanA saMbaMdhamAM te ke kAryanA saMbaMdhamAM kAryatA kAraNatA. mATe kAraNa vaddhinI saMbaMdhI mATe kArya dhUmanI saMbaMdhI kAryatA . kAraNutA =vahi-saMbaMdhika kAryatA = dhUmasaMbaMdhika kAraNatA - =vahipratigika kAryatA 1 = dhUmapratiyogika kAraNatA kayAM? to ke dhUmamAM. mATe kyAM? te ke vahiMmAM. mATe vahipratiyogikakAryatA dhUme dhUmapratiyogikakAraNatA vahUnau =vanipratiyogikakAryatAvAn =dhUmapratiyogikakAraNatAvAn dhUma: Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sApekSa dharmo] pratipAdha granthano nyAya (meDhAnen) = granthapratipAdyaH nyAyaH te nyAya zuM kahevAya? to ke nyAya granthathI pratipAdya DevAya. = nyAyamAM pratipAdyatA kenI pratipAghatA? =InA samadhI pratipAtA? te ke granthasaMbaMdhika pratipAghatA = granthapratiyogika pratipAdyatA kayAM? te ke nyAyamAM = nyAyaniSThA granthapratiyogika pratipAdaka nyAyane graMtha = granthaH nyAyapratipAdakaH = granthe nyAyapratipAdakatA = granthe nyAyasaMbaMdhikaprati pAdakatA = granthe nyAyapratiyogikaprati pAdakatA = granthaH nyAyapratiyogika-- pratipAdakatAvAn = nyAyapratiyogikapratipAdakatAvAn granthaH pratipAdyatA te nyAya ke? = granthapratiyogikapratipAdyatA.. vAn nyAyaH svAmI sva caitraH dhanasvAmI dhana cautranuM sva kahevAya caitre dhanaravAmitvam dhanaM caitrasva-dhane caitrasvatvam caitre dhanasaMbaMdhikasvAmitvam = dhane caitrasaMbaMdhikasvatyam caitre dhanapratiyogikasvAmitvam = dhane caitrapratiyogikasvatvam = dhanapratiyogikasvAmitvavAn / = caitrapratiyogikasvatvavat dhanam caitraH Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 vAcya pada(=zabda) e pattA nA yAne vastunA vAcaka kahevAya. ghaTa' zabda elIe te pada che, 'ghaTavastu' e padArtha che. dA.ta. 'ghaTa' pada e tu baDAkAra ghaTapadAnu' vAcaka kahevAya = ghaTapadaM ghaTavAcakam mATe ghaTare ghaTavAparatA AvI = zAnI ? zenA sa''dhI vAcakatA ? tA ke savadhivAvatA ghaTapratiyogikavAcakatA = kAM ? tA ke ghaTa padmamAM = ghaTavare paTapratiyoniSTha vAcakatA ghaTapadaM ghaTapratiyogika vAcakatAvat ( ghaTapaTuM ghaTavAnAm ) nyAya bhUmikA vAcaka padArtha e zabdanuM vAcya kahevAya. dA.ta. ghaTa padArtha" e ghaTa padmanA vAcya kahevAya. = ghaTaghaTanAkhya = ghaTe ghaTapada-vAcyatA zenA sabadhI vAMcyatA ghaTapadasaMbaMdhikavAcyatA = ghaTapadapratiyogika vAcyatA kAM? tA ke ghaTamAM = Te paddhatiyoniH . vAcyatA = Ta: ghaTa pratiyoninja vAcyatAvAn (ghaTa: ghaTapAyaH) Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sApekSa dharmo ] . 31 pratibadhya * " - pratibaMdhaka * agnithI dAha thAya, paraMtu pAse caMdrakAnta maNi heya te dAha na thAya, dAha aTakI jAya che tyAM maNithI dAha pratibadhdha banya, ane maNi dAhane pratibaMdhaka banyo. dAhaH maNipratibadhyaH maNiH dAhapratibaMdhaka = dAhe maNipratibadhyatA = maNau dAhapratibaMdhakatA = dAhe maNisaMbaMdhikaprati- = ma vaMvitibdhytaa . baMdhakatA / = 2 maNibattithavi- 1 = mane tArojikavitA . pratibaMdhakatA = maNibatiyonijAti- | = maHi ricAra na badhyatAvAn / pratibaMdhakatAvAn - sArAMza - padAthe be jAtanA (1) sApekSa | (2) nirapekSa = sasaMbadhika | = asaMbaMdhika padArtha dA. ta. jJAna, saMga....vagere. dA.ta. ghaTa, makAna, vastra vagere sa saMbadhika padAtha () saviSayaka ' | (i) sapratiyogika jJAna abhAva IcchA saMgAdi-saMbaMdha kRti (=prayatna) pitRtva-putra - AdhAratA AdheyatA - hasvatva-dIrgha va saMskAra kAryava-kAraNa vagere Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya bhUmikA - sApekSa dharme nirakhyanirUpaka nirUpaka eTale oLakhAvanAra. vastumAM sApekSa dharmo hoya che e koInI apekSAe hoya, eTale ke e sApekSA dharmane oLakhAvanAra bIje kaI hoya. dA. ta. rAmamAM pitRtva che e sApekSa dharma che, kemake rAmane putra che, te ja rAmamAM pitRtva che. eTale A pitRtva putra (lavaNaakuza)nI apekSAvALuM banyuM. rAmamAM pitRtva kenI apekSAe che? te ke lavaNa-aMkuzanI apekSAe. eTale jenI apekSAe e pitRtvAdi hoya te putrAdi enA oLakhAvanAra yAne nirUpaka kahevAya. lavaNanI apekSAe. maniSTha pitRtva che.pitRtva rahyuM rAmamAM, arthAt pitRtvane. AdhAra rAma, paraMtu pitRtvane oLakhAvanAra (nirUpaka) putra lavaNa che. e pitRtva lavaNa-aMkuzanI apekSAe che. tethI pitRtvane "nirUpaka' lavaNa-aMkuza kahevAya, ane pitRtva e lavaNa-aMkuzathI oLakhAyeluM yAne "nirUpita" kahevAya = maniSTha pitta pura4rapAnitam | ___rAmaniSThapitRtva-nirUpako lavaNAMkuzau / have, sApekSa dharmane oLakhAvanAra jema bIje kaI dhamI hoya che, ema e ghamImAM rahela sApekSa dharma paNa pelAne oLakhAvanAra hoya che. dA. ta. maniSTapitRtvane eLakhAvanAra yAne pitRtvane nirUpaka che putra lavaNaakuza; ema nirUpaka putratva paNa che. avaLAMkuraniSThaputra pitRtvani che, kemake jema lavaNAMkutha putra che te ja rAma yAne vani ane ja jije ura Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sApekSa dharmonA AdhAre nirUpaka] 33 pitA che, eTale ke rAmamAM pitRtva che, ema lavakuzamAM putratva che. te ja rAmamAM pitRtva che, kemake A lavaNakuzamAM putratva jema "dhamI rAmanI apekSAo che ema "maniSThapitRtvadharmanI apekSAe paNa che. kAraNa ke A bannenA dharma=pitRtva-putratva e paraspara sApekSa che. arthAta dharma e dhamIne sApekSa che. ema dhamImAM rahela dharmaneya sApekSa che. dA. ta. pitRtva e putranI apekSAe che, ema putratvanI apekSAe paNa che. tAtparya, putra (dharma) jema pitRtvane nirUpaka che tema putratva (dharma) paNa pitRtvane nirUpaka che. "vajJAna have, ghaTanuM jJAna karyuM te tyAM ghaTa e viSaya che. : ghaTamAM viSayatA rahI = nijhA viSacaMtA (niSThA eTale "mAM rahelI) che. A viSayatA sApekSadharma che. kemake viSayatA kaI jJAnAtinI apekSAe che. alabata, A viSayatA che te ghaTamAM, paNa viSayatA kenI apekSAe? to ke jJAnanI apekSAe viSayatA. to niyama che ke-"sApekSa dharma jenI apekSAe hoya te nirUpaka bane dA. ta. jJAnanI apekSAe ghaTa e viSaya che mATe vAnanI apekSAe ghaTamAM viSayatA AvI. tethI niyama Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 nyAya bhUmikA mujaba jenI apekSAe viSayatA hoya, te viSayatAne) nirUpaka bane." ahIM, jJAnanI apekSAe viSayatA che mATe jJAna e viSayatAne nirUpaka banyAM. viSayatAne AdhAra ke? te ke viSaya, ne viSayatAne nirUpaka keNa? te ke jJAna. eTale ahIM e vAta AvI (1) viSayatAne AdhAra koNa? te ke viSaca (ghaTa) (2) nirUpaka koNa? te ke jJAna eTale viSayatA (1) ghaniSThA ane (2) jJAnanidhi thaI. A viSayatAne nirUpaka jJAna che mATe zAne kevuM? te ke ghaniSThaviSayanAnisapa zAnanA ahIM vicarA nikapa ne badale viSaya paNuM, bolAya. (daM=nirapavA) have, ghaTa viSaya che, te jJAna viSayavALuM che jJAna saviSayaka che. =jJAna viSaya che. A mATe jJAnamAM viSayitA AvI. arthAt jJAnaniSThA vicita thaI. ahI viyitA rahI jJAnamAM, paNa konI apekSAe? te ke ghaTanI apekSAe, mATe ghaTa e viSayitAne nirUpaka banyA. eTale ahIM be vAta AvI. (1) viSacitA no AdhAra koNa? te ke jJAna zi7 (2) viSamatAne nirUpaka keNa te ke ghaTa Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35 nirUpya-nirUpaka eTale.viSayitA (i) jJAnani ne (i) ghanipikatA banI. tethI jJAnaniSThavicitarika ghara jJAnaniSTavithita padA have, e juo ke upara kahyuM tema sApakSa dharmanI sAme jema dhamI nirUpaka tarIke Ave, tema e dhamIne gharma paNa nirUpaka tarIke Ave. dA. ta. pitRtva - putratva rAma lavaNakuza dharma e pratispadhI dharmane sApekSa che. ema dharma e pratispadhI dharmanA ghumIneya sApekSa che. (paNa dhama dharmane sApekSa nahi) pitRtva e putratvane sApekSa che, ema pitRtvae putrane paNa sApekSa che. pitRtva sAme putra hoya te ja pitRtva Ave, ema pitRtva sAme putra hoya te ja pitRtva Ave. ane je be sApekSa dharma hoya te paraspara nirUpya-nirUpaka bane. dA.ta. rAmamAM pitRtva che, ane lavaNa-aMkuzamAM putratva che. have, A maniSThapitRtva jema lavaNAMkuzane sApekSa che, ema "lavaNAMkuzaniSTha putrane paNa sApekSa che. mATe saniSTapitRtva ane vaLAMkuraniSThaputratva paraspara nirUpya-nirUpaka bane. eTale ema bolAya ke-rAnigpitRtv-niruupko lvnnaaNkushau| yA labaNAkuzaniSTha-putratvanirUpitaM raamnisstthpitRtv| . AmAM te, eka dharma ane dhamI lIdhe, paraMtu baMnenA dharmapitRtva-putra paNa laI zakAya; kemake e paNa Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 nyAya bhUmikA paraspara sApekSa che. eTale ema khelAya ke rAmaniSThatisvanivita jIvaLAMkudhAniSThaputratvam / ene ulaTAvIne pazu khelI zakAya-jIvAyurAniSThaputratyaniSada rAmanitRitvam sArAMza, pitRtva-putratva Adi sApekSa dharmo 52spara nirUpya-nirUpaka bane, paNa dhI mAtra nirUpaka ja mane. evA sApekSa dharmamAM paraspara nirUpya-nirUpakabhAva hAya che. sApekSa dharmAM A,-- viSayatA--viSayitA AdhAratA AdheyatA patitva-patnItva kArya tA-kAraNutA pratibayatA-pratibandhakatA viSayatA-viSayitA 'ghaTanuM' jJAna thayuM" tA emAM ghaTa e viSaya che, ane jJAna e viSayI che. mATe ghaTamAM viSayatA, ane jJAnamAM viyitA AvI. A viSayatA--viyitA paraspara sApekSa che. kemake ghaTa viSaya che, tA ja jJAna viSayI che. eTale ghaTamAM viSayatA che, teA ja jJAnamAM viSayitA che. e sApekSa che mATe paraspara nirUpaka-nirUpita che. bheTaMbe ghaTaniSThaviSayatA -nirUpitA-jJAnaniSTha viSayitA nirUpaka "" vAcyatA-vAcakatA pratipAdyatA-pratipAdakatA vizeSyatA-prakAratA svatva-svAmitva *nirUpyatA--nirUpakatA "" d ', Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirUpya-nirUpaka AdhAratA-AdheyatA 'ghaTamAM jala che,' te emAM ghaTa AdhAra che, jala Adheya che. kAraNa ke rAkhanAra e AdhAra kahevAya, ane rahenAra e Adheya kahevAya. ghaTa AdhAra che te ja jala Adheya che. jala Adheya che te ja ghaTa AdhAra che. eTale ghaTamAM AAdhAratA che tA ja jalamAM AdheyatA che. mATe AdhAratA-AdheyatA paraspara sApekSa banyA; mATe paraspara nirUpya-nirUpaka banyA. mATe TanidhiArata nilam, = ghaTaniSThAdhAratA nirUpikA jalaniSThAdheyatA = jalaniSThAdheyatA nirUpakaH ghaTaH nirUpikA ghaTaniSThAdhAratA 23 ,, 37 patitva-patnItva rAma sItAnA pati che' rAma niSTapatitvanirUpikA sItA prema rAmaniSTapatitva nirUpaka sItAnivRttitva paNa che. ane 'sItA rAmanI patnI che" sItAniSThapatnItva nirUpakaH rAmaH bha sItAniSThapatnItva nimpa' rAmaniTapatitva' paNa che. = rAmaniSThapatitva nirUpaka patnI | = sItAniSThapatnItvanirUpaka tyavatI sItA che. (kAraNake patnItvavartI sItA kahA ke sItAmAM patnItva kahai!) pativAna rAmaH che. (kAraNake pativavAnuM rAmaH kahA ke rAme taMtra kaheA, e sarakhuM che). Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 nyAya bhUmikA tema sItA janakanI putrI che ahIM janaka pitA che, sItA putrI che. ' mATe janakamAM pitRtva che, sItAmAM putrItva che. = =navani pitRtvam ; sItAniSTha putrIvat mATe ahI satA kevI ? te ke nani:pitRtva-nirapata. putrItyavatI sItA ! have, sItA rAmanI patnI thaI eTale ke rAmanijhatitva, nitipatnItvavata jJAtA have, banene bheguM belIe te artha e thAya ke-janakanI putrI sItA rAmanI patnI thaI =AnaniTapitRtvanipittaputrItvAtI sItA minigqtinipitaqtnIvatI vAtA kAryatA ' - kAraNutA kAryanI avazya pUrvavatI hoya te "kAraNa' kahevAya. dA. ta. vaDhimAMthI dhUma janme che, te vahi kAraNa che, ane dhUma enuM kArya che. kemake vati dhUmakAryanI avazya pUrvavatI hoya che mATe vahiM kAraNa kahevAya. dhUma kArya che ! "vahiM kAraNuM che eTale dhUmamAM kAryatA che. eTale vahnimAM kAraNatA che. = dhUmaniSThakAryatA. = vahinaniSTha kAraNatA kArya kAraNe paraspara sApekSa che, kema ke kAraNa hoya te ja kArya thAya; ane kArya thaI zakatuM hoya te ja e kAraNa kahevAya. ema kAryatA-kAraNatA paNa paraspara sApekSa Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 39 nirU-nirUpaka] che. eTale dhUmamAM kAryatA che e nimAM rahelI kAraNatAne laIne che. mATe dhUmamAM kAryatA vananiSThazALatAthI oLakhAya che. ema vaniniSThALa dhUmaniSTha#AryatAthI oLakhAya che. te ahIM dhUma ke? te kahevAya ke vaniniSThakAraNatAnirUpita re kAryatA, tadvAn dhUmaH mema vahUni // 1 ta dhUmaniSThakAryatA nirUpita re kAraNatA, tadvAn vaniH / pratibadhdhatA - pratibaMdhakatA agnithI dAha thAya emAM agni e kAraNa, ne dAha e kArya. paraMtu je tyAM caMdrakAnta maNi hAjara hoya te zAha na thAya, dAha aTakI paDe. tyAM dAha pratibadhdha bane ane maNine pratibaMdhaka kahevAya. tyAM maNie zuM karyuM? A, ke agnimAM rahelI kAraNatAne dabAvI, kAraNazaktine teDI, tethI dAha svarUpa kArya aTakyuM. eTale dAha e pratibadhdha banya; ene aTakAvanAra maNi e pratibaMdhaka banyo. ' pahelAM, niniSThAInAniSitatAvAna rA: (= agniniSThakAraNatAnirUpitA dAhaniSThakAryatA) - have, maNiniti nirapitAvigatavAna : : - (...nikavitavAnijha tivadhyatA) ema, =rAnijhaghativadhyatAnititivadhavAnuM maLiH ke , , nirapitA maNiniTarinyAtA ! Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - nyAya bhUmikA vAsthatA-vAcakatA. ApaNane kaI pada (zabda) sAMbhaLatAM tenA artharUpa vastu samajAya che. keI "ghaTa' bole tyAM ghaDe samajAya che. kemake "ghaTa'pada ghaDAnuM vAcaka che. ema ghaDo ghaTapadathI vAya che ghaTapada ghaTavAcakam / ghaTI ghaTapadavAcya : vAcya padArtha hoya che, ne vAcaka pada (=zabda) hoya che. dA. ta. "ghaTa' zabdathI ghaTavastu vAcya bane che. ( vakathanIca=fmaveya) eTale ghaTa ghaTapavAcaH mATe ghare ghaTavAthatAM , ghaTaniSTha ghaTapadavAcyatvam =ghaTaniSThaM ghaTapadanirUpitavAcyatvam ema gha ghaTavastuvAvanuM =ghaTapade ghaTavastuvAcakatA =ghaTapadaniSThA ghaTavastuvAcakatA arthAt ghaTapada ghaTavastu vAcakatA vAcyatA =ghaTapadaniSThavAcakatA-nirUpitA ghaTavastuniSThavAcyatA 2 ) vAcaeNrAvata vatu ! Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirU-nirUpaka] 41 - prartipAghatA -pratipAdakatA te te viSayanA grantha hoya che, arthAt grantha e viSayanuM pratipAdana karanArA hoya che. tyAM grantha e pratipAdaka kahevAya, ane viSaya e pratipAdya kahevAya. eTale granthamAM pratipAdakatA rahe. viSayamAM pratipAdyatA rahe. (e paraspara sApekSa che mATe parasparathI nirUpita che, ane parasparanA nirUpaka che). eTale aniSTapratipAni vivighaniSTharipasthita banI. dA.ta. "nyAyane grantha e nyAyane pratipAka kahevAya; arthAt grantha e pratipAdaka che, tyAM nyAya e pratipAdya che. have, AmAM pratipAdakane mukhya rAkhavo hoya te Ama bolAya, nyAyaniSThapratipAdyatAnirUpitapratipAdakatAvAn granthaH / have pratipAghane mukhya rAkhavo hoya te Ama belAya granthaniSThapratipAdakatAnirUpitapratipAdyatAvAn nyAyaH / . vizeSyatA-prakAratA A dharmo paNa paraspara sApekSa che. keImAM vizeSatA che te bIjAmAM prakAratA che, kemake savikalamazAnamAM - koI vizeSa bane che te tyAM bIje kaI prakAra hoya che. tAta. jalavAna ghaTA" ema jJAna karyuM. tyAM ghaTa vizeSya che ane emAM rahele dharma jala" e prakAra che, vizeSaNa che. A hisAbe ghaniSThavavyA che, te ghaniSTakArA Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kara nyAya bhUmikA che. paraspara sApekSa dharmo e parasparane oLakhAvanArA ane che, nirUkhanirUpaka bane che. AmAM Ama bolAya, ghaTaniSThavizeSyatAnirUpita-prakAratAvat jalam / jalaniSThaprakAratAnirUpita-vizeSyatAvAn ghttH| viSaya keTalI jAtanA? AtmAmAM jJAna thAya che te keI ne koI viSayane laIne thAya che. e viSaya zuddha ekarUpa heya tyAre ene mAtra "viSaya" kahevAmAM Ave che. paraMtu viSaya keI bIjI vastu sAthe saMkaLAIne thayo hoya tyAre ene viziSTa viSaya" kahevAmAM Ave che. tA.5 - eka vastuvALI bIjI vastu tarIke je bhAse e viSaya viziSTa viSaya che. dA. ta. ekalA ghaDe joIe tyAre 'yaM pada = A ghaDo che evuM jJAna thAya. paraMtu, ghaDAne pANIvALA tarIke joIe tyAre "gaDhavAna para naviziSTaH gharaH evo viziSTa bodha thAya. e dhyAnamAM rahe ke AmAM pANI ane ghaDe evuM jJAna na thatAM "pANavALe ghaDe", "raviziSTa : evuM ghaTamAM jalavaizivanuM jJAna thAya che. e sUcave che ke AmAM jala ane ghaTA uparAMta banne vacceno kaI saMsarga (=saMbaMdho paNa viSaya tarIke AvyuM che. A hisAbe viSaya 7 prakAre che. Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya 3 prakAre AmAM vizeSane vizeSaNathI viziSTa tarIke jovAmAM traNa vastu sAme Ave che. (1) vizeSya, (2) vizeSaNa, ( prakAra) ane (3) saMsarga trivizeSa-vizeSaNano saMbaMdha] niyama che ke- viziSTa buddhi arthAt "viziSTa para evI buddhi A be (vizeSya-vizeSaNa) uparAMta saMsargAvagAhinI (saMbaMdhane ya viSaya karanArI) heya che. dA. ta. pANIvALo ghaDo ("vavAnuM ghara:') e kayA saMbaMdhathI ? te ke saMga saMbaMdhathI =o saMvana sTivAna para ahIM khAsa dhyAna rAkhavAnuM che ke vizeSaNa koNa bane? te ke vizeSya pote ja vizeSaNa na bane. jalavAna ghaTaH" emAM "jalavAna" e vizeSaNa nahi. kemake jalavAna te ghaTa pote ja che eTale e vizeSa che. A vizeSya eTale vizeSita thavAne yogya kenAthI ? te ke vizeSaNathI. have vizeSaNa eTale vizeSane vizeSita karanAra." dA. ta. "pANIvALo ghaDo emAM pAchuM A ghaDAne khAlI ghaDA karatAM vizeSita kare che arthAt ghaDAne jarAka judA prakArano darzAve che. mATe vizeSita karanAra pAchuM e vizeSaNa kahevAya. pra- vizeSaNa eTale "vizeSita karanAra, e artha zI rIte thAya ? kemake "mana" pratyaya bhAvamAM Ave che. dA. ta. gamana, nayana, bhramaNa. u- vizeSaNamAM "mana" pratyaya kartA artha mAM Ave. che. dA.ta. ramaNa eTale ramanAra, naMdana eTale AnaMda Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya bhUmikA pamADanAra. (ramate ti maLa, nate rUti ) jema AmAM "ka" pratyaya kartA arthamAM che, ema vizeSaNamAM "' pratyaya kartA arthamAM thAya, paraMtu "viziSyate na ruti vizeSa " e paNa karaNa arthamAM AvI zake. vize. - SaNano artha vizeSaka e thaI zake. eTale A AvyuM ke-vizeSyamAM rahele dharma vizeSyane bIjA karatAM vize'Sita kare che. mATe ene vizeSaNa kahevAya. te jema 'jalavAn ghaTa mAM ghaTane dharma jala e vizeSaNa che. evI rIte "nITo ghaTa mAM ghaTano dharma nItra e vizeSaNa che. A hisAbe vaDhavAnuM ghaTaH e jJAna kasTAra vize kahevAya. ' ' ema nITo ghaTa e jJAna nIRtva(nIsTava) prakAra pavaravuM , ra gaDham ,, ca( 1) vAra lavidA , daNDipuruSaH / ,,, daNDaprakArakaM (daNDi)puruSavizeSyakaM , vahnimAn parvataH ,, ,, vahniprakArakaM parvatavizeSyakaM che, patana (kriyA)vata 18m ,, ,, patanagara vidhya kahevAya. - A badhA jJAna kevA che? te kahevAya ke-saMcogAdi saMsargaka che. eTale ke "gaDhavAjU ghaTaH' evuM "jJAna" jema sAmAnyathI pavicaruM kahevAya ema vizeSathI saMyogasaMva nA ghaviroSacaruM kahevAya. eno jarAka vistAra karIe te saMyoni 4saMsargatAka, jalaniSThaprakAratAkaM, ghaTaniSThavizeSyatAkaM jJAnam kahevAya. arthAt "paMcona vaDhavana ghaTa. e te aMtaramAM Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya 3 prakAre ] 45 skurAyamAna jJAnA AkAra che (=jJAnane apAyelA zabdadeha che) ane corasada vagere e jJAnamAM viSayarUpe bhAsatA mAhya padArtho che. AmAM bahuvrIhi samAsanA hisAbe je '' pratyaya lAgyA che tenA artha 'nirUpa' thAya.. eTale vizeSyam jJAnam =ghaTAtmaka vizeSyanuM nirUpaka jJAna. [prAram jJAnam = jalAtmaka prakAranuM saMcoLasatA dar jJAnam=sayAgAtmaka sa'sarga'nuM,,,, 99 ,, e dhyAnamAM rahe ke paraspara sApekSa dhama eka khIjAnI oLakha karAvanArA che eTale ke eka bIjAnA nirUpaka che. have, ghaTa jo viSaya che. tA enAmAM viSayatA AvI. kathAre AvI ? tA ke jJAna thayuM tyAre AvI. Ama eka bIjAne sApekSa hAvAthI viSayatA ane jJAna paraspara nirUpyu ( nirUpita )- nirUpaka bane. eTale Ama khelAya. jyAM ghaTa:' eTaluM ja jJAna thayuM tyAM . ghaTaniSThaviSayatAnirUpakaM jJAnam jJAnanirUpitaghaTaniSTha viSayatA ane jyAM sayonena navA ghaTa' ityAkAraka jJAna thayuM. tyAM saMyoganiSThasaMsargatAnirUpitajalaniSTha prakAratAnirUpita ghaTaniSThavizeSyatAnirUpaka' jJAnam Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya bhUmikA pra. viSayatA ane jJAna paraspara sApekSa che mATe e to nirUpya-nirUpaka bane, paraMtu prakAratA-vizeSyatA paraspara nirUpya-nirUpaka zI rIte bane ? u-e paNa paraspara sApekSa che mATe nirUpya- nirUpaka bane. kAraNa ke cokhI vAta che ke eka vizeSya che, te ja bIjo prakAra che. dA.ta. "ghaTa' vizeSya che te -ja jala prakAra che. tethI ghaTamAM vizeSyatA che, te ja jalamAM prakAretA AvI. ethI UlaTuM je prakAra che te ja dhaTe vize che. tethI jalamAM prakAranA che to ja ghaTamAM vizeSyatA AvI; tethI prakAratA-vizeSyatA e eka bIlamA oLakhAvanAra yAne nirUpaka gaNAya, ane eka -bIjAthI oLakhAyela=nirUpita paNa gaNAya. " mATe "pravAtA nipiMta vikhyA " banI zake. eTale ghaniSyitA-nivakisAnitagaitiiniruupkN jJAnaM AmAM, ghaniSThavizeSyatAniratikaniSThatA banI. = zastraniSTakAratAni pittapaniSThaziSyA banI. A traNenI oLakha A rIte thAya - v0-saMyojaka zIdAra? Go-jJAnanirUpitaghaTaniSThavizeSyatA-nirupitajalaniSThaprakAratA-nirUpitasaMsargatAvAn saMyogaH / AmAM vizeSyatA, prakAratA, saMsargatA, badhA zAnathI eALakhAyela che, tethI have ghaTamAM rahelI vizeSyatAthI Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uddezya vidheya ] 47 nirUpita jalamAM rahelI prakAratA che ane sa`sagatA paNa che, ane e saMsagatAvALA sayAga che, temaja ahI. paraspara vizeSyatAthI prakAratA ALakhAyelI che ane prakAratAthI vizeSyatA oLakhAyelI che, te rIte saMsagatA paNa e anethI ALakhAyelI che. pra- ghaTa: deza !=have ApaNane ghaDAneA beSa karyA prakAranA thaze ? OM0 - jJAna nirUpita saMyoga niSThasaMsargatAnirUpitajalaniSThaM aMkAratAnirUpita vizeSyatIvAn ghaMTaH / pra-nam dAdAnuM ? 70 - jJAnanirUpitasaMyoganiSThasaMsargatA nirUpitaghaTaniSTha vizeSyatAnirUpitaprakAratAvad jalam / * "uddezya vidheya" jene uddezIne kAMIka kahevuM hoya te 'uddezya' ane sAMIkane uddezIne je kahevu hAya te vidhaiya' kahevAya, jJAna karavAmAM ekane uddezIne emAM bIjI vastunu vidhAna karavAmAM Ave tyAM uddezya vidheyabhAva bane che. dA.ta. karyuM ke, (1) nIpaTo navAn (2) pIttaghaTastu dhRtavAn AmAM, (1) nIlalaTane uddezIne emAM jalanu vidhAna karyuM, ane (2) pItalaTane uddezIne emAM zrutanu vidhAna karyuM. A hisAbe 'nISada:'e uddezya banyA ane hla' Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya bhUmikA 48 e viSaya banyA. ema 'ItaSaTa' e uddezya banyA ane 'dhRta'=dhI vidheya banyu.. Ane nyAyanI bhASAmAM kahIe tA'nIToca naviSeca' jJAnam' thayuM. pItaSaTo thavRttaviSaye Anam thayuM", bheTase nIla paTaniSThoddezyatAnirUpitaja laniSThavidheyatA nirUpaka jJAnam thayuM. kahevAya. ema, pIttaSanako,yatAni pitavRttaniSThavidheyatAni paja jJAnam thayuM kahevAya. ahI' khAsa jovAnuM che ke 'nIhaSato navAn" emAM 'na e prakAra che, paNa e vidheya tarIke prakAra che, jyAre nISaTanuM 'nIrutva' (=nIlarUpa) e paNa prakAra che, kintu vizeSya nIlaghaTanA vizeSaNa dhama yAne vizeSyatAvacchedaka tarIke prakAra che. sArAMza: prakAra be jAtanA (1) vizeSyatAvaracheThaka svarUpa prakAra (2) vidheya svarUpa prakAra jJAna karIe tyAre e cAkkasa karavu joie ke vizeSyatAvacchedaka kANu che ? ane viSaya 'kANu che ? e mATe e jovu joI e ke kAne uddezIne kAnu vidhAna che, dA. ta. 'nIpaTo gaNavAm' emAM 'nauruSa' uddezya anya ane jJa' viSaya banyA, paraMtu je ema khelAya ke najIva To: nIru tA emAM uddezya thayA navarTa: ane vidheya thayA. 'nItva' kemake ghaTamAM nIlatvanuM vidhAna ka" che. Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uddezya-vidheyaH viziSTaziya] 49 have je ema kahevAmAM Ave ke "gharo nIsTara 4' te tyAM mAtra "da" udezya banyo, ane "nIjha" tathA "sTa e be vidheya banyA. eTale A jJAna hoya, nIravavidhe, navica thayuM. je ema kahe-" rInomavAnuM ghara te e jJAna nIlatva-jala ubhayavidheyaka kahevAya. arthAta "pado nI vaDhavAM" AmAM alaga-alaga vidheya thayA, jyAre "rajIsvAhomavAn gharamAM samUharUpe vidheya thayA. "dhanavAna manuSya abhimAnI hoya che. AmAM "ghanavamanuSya uddezya che ane 'mini vidheya che. paraMtu je ema kahevAmAM Ave ke abhimAnI manuSya dhanavAna hoya che te tyAM udezya "abhimAnI manuSya che ane "dhana" e vidheya che. paraMtu A jJAna sAcuM nathI. badhA vidheya e prakAra avazya hoya, paraMtu badhA prakAra vidheya hAya ja evuM nahi. A rIte vidheyanuM ghaNuM mahatva che. kemake prakAra hovA chatAM ene vidheya karavAmAM vAkya sAcuM agara beTuM thAya che. dA.ta. "dhanavAna manuSya abhimAnI hoya che e bahudhA sAcuM che, paNa "abhimAnI manuSya dhanavAna hoya che. evuM pratipAdana kheMcyuM che. A pharaka vidheyasvarUpa viziSTa prakArathI ja paDe che. nahitara sAmAnyathI to banneya prakAra manuSyamAM rahelAja che, te kema bIjuM vAkaya khoTuM? kaho ke emAM "dhana vidheya karyuM" mATe khoTuM kemake dareka abhimAnI manuSya pAse dhana Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pi0. nyAya bhUmikA hAtha ja e niyama nathI, tethI abhimAnI manuSya dhanavAna hoya che. e kathana khoTuM kare che. ' - have juo, jJAnanI jema kRti (prayatna)ne paNa udezya vidheya heya che. dA. ta. kuMbhAra mATImAMthI ghaDe banAve tyAM bolAya,mAna ghaTandarA gRttivAcAM kRtti vidhI ahIM kRtine uddezya ghaTa che, ane kRtine vidheya mRttikA che. tethI kRti mustikAmAM thaI, paNa ghaTamAM nahi; kemake ghaTa te hajI utpanna ja nathI thayA. hA, kRtinuM phaLa ghaTa che eTale kRtine uddezya ghaTa kahevAya. viziSTaziyAvagAhI buddhi jema vizeSyamAM vizeSaNa joDAI je jJAna thAya tene "viziSTa buddhi' kahe che. dA. ta. "jana para "nIsTara dara "jJAnavana garamA'...vagere, e viziSTa buddhi che evI rIte jyAM A viziSTa padArtha vizeSaNa tarIke bIjA vizeSamAM joDAya, tyAM thatuM jJAna e "viziSTa vaiziSTracAvA jJAna (= "buddhi) che. dA. ta. "jhavadhavat mUtam' AmAM "gaDhavI e Akho viziSTa padArtha navA vizeSa "bhUtala'mAM joDAye. te bhUtalamAM viziSTanuM vaizijaya AvyuM (vaiziva eTale saMbaMdha). e bIjo dAkhalo bdimAna reza' evI viziSTavaiziyAvagAhI buddhino che. ahIM "papue viziSTanI buddhi che. kemake purUSa viziSTa bhAse che. paraMtu pachI mAna re' evI buddhi karIe tyAre e viziSTa vaiziSTra Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viziSTa ziSya20 ] 51 thAvagAhI buddhi che; kemake viziSTa che , enuM dezamAM vaziSTaya bhAse che AmAM mukhya vizeSa deza che, dezamAM DI prakAra che, pachI daMDIne vizeSa gaNIe tyAre emAM Da prakAra che, vaLI daMDane vizeSya gaNue tyAre emAM hava prakAra che. eTale ahIM Akhe padArtha Ama nIce batAvyA pramANe goThavAya. viSya vezo vacce daNDatva daNDa TaNDI deza AmAM, dunirAniti niHvize vAta banI. have, "ahI" vizeSyanA hisAbe daMDamAM prakAranA paNa che, te tanipitta-nizcita banI. have zi vizeSyanA hisAbe daMDImAM prakAratA paNa AvI che, te niti-zanigvizeSatA banI. - have, niyama che ke- "eka vastumAM ekaja jJAnanI be viSayatA hoya te tenuM akA (=abheda) gaNAya che. A hisAthe ahIM nuM" ane "da mAM je Dabala viSayatA che, ene abheda gaNuM Ama belAya - daNTuniSThavizeSyatvAbhinnaprakAratA che. ema jinigvize vAmanakAratA. banI ja Ama bolavAnuM kAraNa e che ke-agniSTa vizvanAthI zaru karI saMbaMdhanI gADI AgaLa calAvavI che. je ahIM Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para nyAya bhUmikA vizeSatAe aTakI javAya te AgaLa gADI na cAle, paNa vizeSyatAthI abhinna prakAranA laIe te gADI. AgaLaAgaLa cAle. have iTamAM je prakAratA che, te daMDImAM vizeSatA Ave ja. kemake e bane paraspara sApekSa che. tethI bane ekabIjAthI nirUpita bane che. e hisAbe ema bAlAya.. daNDatvaniSThaprakAratA-nirUpitadaNDaniSThavizeSyatvAbhinnaprakAratAnirUpita - dnnddinisstthvishessytvaabhinnprkaartaaniruupitdeshnisstthvirodhyatA banI. ema zItalasTayAna dara mAM vizeSyA vizeSya zItatva jela ghaTa prAra)prA * zatra, , zItavaniSTakAratAnI apekSAe, virogratA che, ane karuM niSNavizeSatAnI apekSAe prAtA che. te mATe zaniSTakAratAnivA-nanizvize thatA ane saniSTha vAratAnirapita-ghaniSTavitratA che. sUtra:- "jJAnayamanAdhAraviyato (mela) suti niyamaH . eTale ahIM "niSTha prAratA' ane jaividhyatA' samAnAdhikaraNa che, tethI e bannene abhedabhAva che, Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 53 viziSTa-viziSTayao ] eTale ke-tanigvAratAnirapita-vastranidavipytvaa'bhinnprkaartaa-niruupit-ghttnisstthvishessytaa-niruupkm jJAnam | TUMkamAM kahevuM hoya te- zItAni dabAtAniruupitprkaartaa-niruupit-ghttnisstthvishessytaak' jJAnam / (nijhavizeDavAmina' eTaluM na kahIe toya cAle) sArAMza e, ke jayAre gharane vizeSya gaNIe tyAre prakAra kaTa bane che. ane jyAre rasTane vizeSa gaNIe tyAre prakAra zItavuM bane che. * evI rIte... "jizmAna za" = rAvapuwvAn herA = raktarUpavALe daMDa, ane e daMDavALe puruSa, ane e puruSa vALe deza prakAra --+ vizeSya -vizeSa ( vizeSya prakAra * vizeSya vizaSya vizeSya vizeSya rakana rakatarUpa darDa purRSa (deza nati | ahIM mAM ane uippura mAM ane "" mAM vivAranAnI apekSAe vize vanA che. ru. . . nI apekSAe , , ka , ,nI apekSAe che , Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya bhUmikA arthAt 'hanumAnuM pheza' cAAvAna mAM deza e vizeSya che ane kaMTavAnuM purava:'' e vizeSaNu che. eTale jJAna 'FzvapuSAram keLavajJayam thayuM, para'tu AmAM rAMDavapuruSamAM paNa 'ratanuM' dha rahe che, ane dhama e prakAra che. have je taMdu e prakAra che; te e prakAranI apekSAe puruSa e vizeSya che; (kAraNa ke prakAra ane vizeSa eka bIjAne sApekSa hAya che; eTale eka prakAra hAya teA khIjo vizeSya hAya ja)-mATe jJAna e 'taMtupravAm' ane 'puttaviroghya' paNa che, vaLI ema 'ig'mAM paNa 'rajhu' e vizeSya che ane 'rUttattva' e prakAra che mATe enuM jJAna hRtvavAm 'rUDhavirocan' kahevAya. paNa game te prakAra ke game te vize" ema na cAle. mATe ahI eka ja jJAna e'prAram Ta-vizeSyam , Th'' :prAram-puvizeSyayam' '33vat puruSaprAramvevizeSyayam' thayu. 14 have. raktva e prakAra che mATe ratva mAM prakAratA AvI; ane e ttattva(mAM rahelI prakAratA)nI apekSAe DhaMDa e vizeSya che, mATe da'DamAM vizeSyatA= nivijJeyatA AvI. oz(mAM rahelI praratA)nI apekSAe daDI e vizeSya che mATe TThImAM vizeSyatA = yu-inijhavizeSyataH / TUMkI (mAM rahelI prakAratA)nI apekSAe deza e vizeSya che, mATe dezamAM vizeSyatA TrenivizecatA AvI. Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ papa viziSTa vaiziSTaca0] tethI bIjI rIte ema paNa kahevAya ke - deza mAM rahelI vizeSatAnI apekSAe daMDI e prakAra che. mATe daMDImAM prakAratA=ghikunikAratA che. daMDImAM rahelI vizeSyatAnI apekSAe daMDa e prakAra che. mATe daMDamAM prakAratA =gzkArattA che. "daMDamAM rahelI vizeSatAnI apekSAe tava e prakAra che, mATe raktatvamAM prakAratA = ratvanag #ratA che. ane A sthAnuM nirUka che jJAna. paraMtu AmAM jJAna eka chatAM enA viSayonA aMkeDA chUTA chUTA thayA, te joDavA mATe pUrvokta niyamane upaga karI zakAya ane tethI pahelA AMkaDA pachI bIjA aMkeDAne joDI zakAya.' niyamanuM rasUtraH ekajJAnIya samAnAdhikaraNa viSayatayArakyam (abhedaH) / | = eka ThekANe rahenArI be viSayatAne "mana" manAya che. mATe ahIM, rajanikAratA thI niSita jhunigvizadAtA che, ane enAthI mitra evI je pratA che, tenAthI niSita jupunigvizeSyatA che, ane enAthI amana evI je prakAranA che, tenAthI niti nirvivatA che, ane e badhAnuM nirUpa jJAna che. eTale. ema belAya ke- rasvanighAratA-niSita daNDaniSThavizepyatvA'bhinnaprakAratA nirUpita daNDipuruSaniSTha Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 nyAya bhUmikA vizeSyatvA'bhinnaprakAratA-nirUpita-dezaniSThavizeSyatA-nirUpakaM jJAnam 'raktadaNDimAn dezaH' ityAkArakam / 73 mAne SeeIne modI tA-'raktadaNDimAna...' ityAkAraka jJAnanirUpita-dezaniSThavizeSyatA-nirUpita daNDipuruSaniSThaprakAratvA'bhinnavizeSyatA - nirUpitadaNDaniSThaprakAra. . tvA'bhinna vizeSyatA-nirUpitaraktatvaniSThaprakAratA / athavA TUMkamAM kahevuM hoya tyAre vacalA bemAMnI vizeSyatA nahi balavI, kemake enI sAthe abhinna 2tA mAyA bheTave tadabhinnavizeSyatA mApI gaI. = raktatvaniSThaprakAratAnirUpitaprakAratAnirUpitadaNDiniSThaprakAratAnirUpitadezaniSThavizeSyatAkaM jJAnam 'raktadaNDimAn dezaH' ityAkArakam / * 'vizeSyatA'bhinna prakAratA' ne mave vizeSyatvA. bhinna prakAratA' mere 752 5 sayu che tenu 4 / 25 che , 'tA' nI sAthe "abhinna' zanI sapi 4zaye to pachI bhUNa 76 'bhinna' che , 'abhinna' senA sh'| 53. nyAre tva+abhinnatvAbhinna. mI 'tva' pratyaya bAlavAthI abhinna zabda viSe zaMkA paDatI nathI. Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - sa baMdha eka vastuthI bIjI vastu viziSTa thAya che jene gujarAtImAM "vALuM" kahIe chIe. dA.ta. pANIvALo ghaDe raviziSTaH gharaHA eTale ahIM ghaTa jalathI viziSTa banya, arthAt ghaDe pANIvALo banyo. ahIM javAnuM e che ke "pANI ane ghaDe eTaluM ja na belatAM "pANIvALa ghaDo' ema pANIne ghaDA sAthe joDIne belIe chIe. eTale ahIM e sUcave che ke A benI vacce saMbaMdha Avyo che. Ama pANIvALo kayAre belAya ? te ke ghaDAmAM jalano saMbaMdha dekhADavo hoya tyAre. bIjo eka dAkhale,-cazmA ane Tebalane saMyoga hoya tyAre ja Tebala para cazmA', ke "cazmAvALuM Tebala' belAya. cazmAM addhara hoya tyAre ema na belAya. eTale ke Tebala ane cazmA vacce saMga lAve tyAre ja Tebala upara cazmA', "cazmAvALuM Tebala" ema belAya, ke e baMdha thAya. tAtparya, viziSTa karavA mATe saMbaMdha lAvo paDe. ahIM khUbI kevI che ? . cazmAnI dukAnavALe nokarane kahe ke pelA "kabATavALAMcamA nahi, paNa TebalavALA cazmA lAva, te tyAM paNa cazmA sAthe kabATa ane Tebalane khAsa saMbaMdha che. kabATavALA eTale ke kabATamAM rahelA, kabATavRtti, kabATaniSTha. evuM TebalavALA eTale ke TebalavRtti, TebalaniSTha. - have, TebalavALa came ema kahevuM hoya te Tebalane cazmAmAM saMbaMdha che? ema jevuM paDe. saMbaMdha Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 nyAya bhUmikA jANyA vinA vALu'=viziSTa' evI buddhi na thAya. jyAre 'sabadha' e viziSTa buddhi karAve arthAt viziSTa buddhimAM kAraNu bane, tyAre viziSTa buddhimAM kAraNabhUta vizeSya ane vizeSaNa sivAyanuM asAdhAraNa kAraNe te saMbaMdha' kahevAya. pra0- sa'kha'dha kAM hAya? u- 'vALA', 'emAM' athavA enI upara'ema bAlIe tyAre emAM sa`ba'dha joie. dA.ta. 'navAnuM ghaTaH' 'vaTe garam' ema beAlIe tyAre emAM sa'kha'dha Ave che. nyAyamate sabaMdha mukhyatAe 4 jAtanA che,-- be bhinna padArthomAM ekathI viziSTa khIju che, athavA ekamAM (ekanI upara) bIjuM che,-ema kahevu hAya tyAre e be vacce keAi saba`dha joie. AvA e bhinna padArtha vacce traNa jAtanA sabadha hAya che. sace!ga, samavAya ane svarUpa. emAM (1) dravya-dravya vacce saceAga sa'kha'dha hAya, dA. ta. ghaTamAM jala, bhUtala para ghaTa,.... (2) avayava-avayavI, guNa guNI... vagere vacce samavAya sa`kha'dha hAya, dA.ta. tantu para, paTa-zularUpa...vagere vacce samavAya sa`baMdha hAya (3) bAkI badhA bhinna-bhinna padArtho vacce svarUpa sabadha hAya, dA ta. bhUtalamAM AdhAratA, bhUtalamAM ghaTAbhAva...A tA e bhinna-bhinna padArthanI vAta thaI. have ekaja padAtha haiAya tyAM paNa jo zabda ke Ave te 'tAdAtmya' nAmanA 4thA sabaMdha thAya che. dA.ta. AMbAnuM vana, zula ghaTa. telanI dhArA...vageremAM eka ja padArtha che, tethI tyAM tAdAtmya sabaMdha lAge, Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMbadha 4 jAtanA saMbaMdha 4 jAtanA 1 saMyoga .. .2 samavAya 3 svarUpa 4 tAdAtmya daya-vyayaH sayA: thayutasitho samavAyaH | A be ( saMga- | saH eva AtmA = saMyoga saMbaMdha a-pRthaka siddhano | samavAya) saMbaMdha je. | caNya sa: - dravya-dravyane ja samavAya | be vacce lAgu na thAya ! =rAmA, tAH maja thAye. (i) avayava-avayavI | tyAM svarUpa saMbaMdha =tAvAgyam (ii) guNa-guNa lagADavo. dA. ta., svano svamAM je | | (iii) kriyA-kiyAvAna | viSayamAM viSayatA, ke saMbaMdha rahe che (iv) jAti jAtimAn | pratiyogImAM prati- te tAdAtmya saMbaMdha | (y) vizeSa-vizeSavAna gitA, AdhAramAM ' kahevAya. A pAMca vacce je | AdhAratA. vastu ane saMbaMdha tene samavAya | zabda vacce vAgya| saMbaMdha kahevAya. vAcakabhAva, kArya- ; kAraNa bhAva....vagere Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 ---- nyAya bhUmikA (1) saMgasaMbaMdha pRthapha siddha evA dravya-dravya vacce 'saMga' saMbaMdha hoya che. dA. ta, jala ane ghaTane, ghaTa ane bhUtalano. kemake jala ne ghaTa yA ghaTa ne bhUtala e pRthapha siddha dravyo che. mATe ghaTamAM jalane ke bhUtalamAM ghaTane saMga - saMbaMdha thAya che. paraMtu, tatutatunuM joDANa thAya tyAre temAM paTa dravyanuM darzana thAya. ahIM tattva ane paTa vacce saMyoga saMbaMdha na kahevAya. kemake paTa ane tanu eka-bIjAne vaLagelA ja rahe che. taMtuthI paTa pRthapha siddha nathI, arthAta apRthaka siddha yAne ayutasiddha che. evA ayutasiddha dravya vacce "samavAya saMbaMdha Ave che (ahIM ju dhAtu pRthabhAva" arthamAM vaparAyela che. yu-mijhoDamaLe -dhAtu). - dA.ta"ghaDAmAM pANI che, tyAM ghaTa ane jala vacce saMga saMbaMdha kahevAya. eTale ghaTamAM jala che mATe gharaH viziSTa kahevAya che. saMbaMdha dviSTha ubhayavRtti hoya che, eTale ke saMyoga pote eka vyakti che, paNa te be vyaktinuM joDANa kare che. mATe e rahe che be vyaktimAM, eTale ke "ravAnuM ghara e pratIti karAvanAra jalaghaTano saMga (=eka vyakti), e jalamAM paNa che ane ghaTamAM paNa che. te have prazna thAya ke- * pra-je jala-ghaTane saMyoga ghaTamAM che, to ghare Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMgasaMbaMdha] * nisTa' evuM thAya che, te pachI ene e ja saMyoga jalamAM paNa che te "je ghara" kema nathI thatuM? u-pahelAM ahIM eka vastu samajI levAnI che ke eka dravyamAM bIjA dravyane saMyoga che. dA.ta, 'ghaTamAM jalano saMyoga che ema bolAya, tyAM saMganA be saMbaMdhI banyA (1) eka AdhAra yAne anuyogI; ane (2) bIje Adheya yAne pratiyogI. saMga kyAM? te ke ghaTamAM, to ghaTa e anuyAgI. saMga kene? te ke jalane, te jala e pratiyegI. te ahIM saMyoga thaye gharAnuyoni nAtiyoni. pra- UlaTuM kema nahi? saMga e nAjuthojika para pratiyoni kema nahi ? u-ghaTa sthAyI che, "ghaTamAM jala AvyuM kahevAya che, paNa jalamAM ghaTa Avyo', ema nathI kahevAtuM. mUta gharamAM paNa ema ja che. "bhUtala para ghaTa Avyo" "ghaTane saMga Avyo kahevAya che, paNa "dhaTa nIce bhUtala AvyuM nathI kahevAtuM, yA "ghaTamAM bhUtala saMyoga Avyo" evuM nathI, kahevAtuM. te AvA vyavahArathI nakkI thAya che ke-bhUtala e anuyogI ane ghaTa e pratiyogI che. have, bhUtalamAM ghaTane saMyoga thayo eTale ke mUtaniHi ane dariyojitraH saMga Avyo, ema kaDhavAnuM mAM saMyoga padana- . yoni ratiyogija kahevAya. Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya bhUmikA have, niyama A che ke-"mana astratiyoniH saMyojaka dA.ta. ghaTe chatiyoniH saMyoH che. mATe ghare na thAya. arthAt gharanuthojivara saMthAH che, paNa paticoniH saMyo nathI tethI "je ghaTaH na thAya. ema kUMDAmAM badara (bAra) AvIne badarane saMyoga kare che. tethI A sogamAM phUDa e anuyegI banyA ane badara e pratiyegI banyA. paraMtu phaMDa cAlIne badara nIce nathI AvatuM mATe badaramAM kuMDane saMga Avyo na kahevAya, arthAt badare kaMDapratiyogika saMga na bane. kuMDamAM badara Ave che mATe phaMDamAM badaramAM saMyoga thayo kahevAya. tethI De badarapratigika ja saMyoga kahevAya. ethI ahIM "je vara' thAya, "te phUTTa" na thAya. sArAMza saMbaMdhane anuyegI AdhAra hoya, ane prativegI Adheya yAne vRtti (=rahenAra) heya. "mUtaruM paramAM bhUtala-ghaTa banenA saMyogamAM, bhUtala e saMyogane anuyogI che, ghaTa e pratiyogI che. mATe "mUtaruM ?' thAya, paNa "kTa mUta' na thAya, kemake ghaTa saMyogane anuyogI nathI = ghaTamAM saMganI anuyogitA nathI. have samajAze ke lagabhaga je sthAyI hoya e saMyogane AdhAra = anuyAgI. emAM sAme cAlIne je Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sayoga sabadha e jAtanA ] 63 jaine rahe e Adheya =pratiyeAgI. kuMDAmAM sAme cAlIne mera jAya che, mATe kUMDuM e AdhAra-anuyAgI bane, emAM rahenAra badara (bAra) vagere pratiyeAgI kahevAya. ahI' jue ke, keTalAka sacAga evA hAya che ke jyAM AdhAra AdheyabhAva maLatA ja nathI. dA.ta. ubhI e AMgaLInA sa`ceAJa che, paraMtu eka AMgaLImAM khIjI AMgaLI ke eka AMgaLI para bIjI AMgaLI rahelI che' evuM thatu' nathI. saMceAga te che, te kema AvuM thatuM nathI? tA ke A saMcAga vRttiniyAmaka nathI paNa vRtti -niyAmaka sayAga che. sabadha be jAtanA hoya che. (1) vRtti-niyAmaka, ane (2) vRtti-aniyAmaka, (i) je sayAgathI e vacce AdhAra-AdheyabhAvanI pratIti thAya te vRttiniyAmaka saMceAga kahevAya. dA. ta. Te sam, zabde cavaram, mUtaGe ghaTaH / ahIM eka anuceAgI che, ane eka pratiyeAgI che. ane (ii) jyAM AdhAra-AdheyabhAva na heAya te vRtti-aniyAmaka sayAga kahevAya. dA.ta. anundriyacoH saMyoga, ema bhAjI-khAjImAM rahelA e ghaTanA sa'yeAga. ahIM banne anuyAgI che, ema banne praticeAgI paNa che; kAraNa ke AmAM kAI rahenAra ke rAkhanAra pratIta thatA nathI. arthAt aMgulindraya vaccenA sacaiAga e AdhAraArSIya bhAvanA aniyAmaka che, mATe tyAM 'syAnuM aparA' Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 nyAya bhUmikA (eka para * mIjI rahelI) evuM nathI thatuM. jyAre 'mUche ghaTasaMcoLe:' tyAM saMyeAga vRtti niyAmaka che; mATe bhUtala para ghaTa' mULe ghaTaH evu thAya che. chatAM eTalI vAta cAkkasa che ke sa`kha'dhathI bhale badhe ja 'tasmin tat' ke 'tAn sa' evu na thAya, chatAM 'tatttavandva tat' eTale ke sa`baMdha tA jarUra bhAse. eTalA mATe'jAnuhimaMtraddhA apa' che. ene nyAyaparibhASAthI viziSTa paNa kahI zakAya = paMcotteramAMnuM viziSTA aparA / la Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2-3-4) samavAya-svarUpa-tAdAtmya saMbaMdha arjuttasidbhayoH samavAyaH =nitya saMbaMdha (yutapRthaka) "ayuta siddha eTale "je pRtha siddha na hoya" e beno samavAya saMbaMdha. eTale ke je bemAMthI eka haMmezA saMbaddha ja maLe, chUTuM svataMtra na maLe. dA. ta. dravyamAM guNa yA kiyAne ane taMtuomAM paTane rahevAnuM thAya te haMmezA saMbaDha ja rahevAnuM thAya che, paNa taMtu choDIne chUTA paTa na maLe. AvAne rahevAno je saMbaMdha tene samavAya saMbaMdha kahevAya. A samavAya saMbaMdha pAMca vacce ja hoya che. samavAyanA dAkhalA (i) avayava-avayavI | kapAla ane ghaTa, (i) guNa-guNI rUpa ane ghaTa, jJAna ane amAM. (i) kriyA-kiyAvAna patana ane patanavatuM phaLa, gamana ane gamana vAn manuSya. (iv) jAti-jAtimAna ghaTava ane ghaTa, paTava ane paTa, Amatva ane AtmA. () vizeSa-vizeSavAn ! vizeSa ane paramANu . arthAt (i), avayavamAM avayavI samavAya saMbaMdhathI rahe che. | dA. ta. kapAlamAM ghaTa. Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -: bhUmikA (i) guNI (=vya)mAM guNa samavAya saMbaMdhathI rahe che. dA. ta. AtmAmAM jJAna, peTamAM phalarUpa. (iii) kiyAvAna (dravya)mAM kriyA samavAya saMbaMdhathI rahe che. dA. ta. paNa mAM patanakriyA. (iv) jAtimAna vyakti)mAM jAti samavAya saMbaMdhathI rahe che. dA. ta. jeTalA ghaDA che emAM ghaTatva sAmAnya (jAti) che. (4) nitya dravyomAM vizeSa samavAya saMbaMdhathI rahe che. dA. ta. paramANumAM vizeSa. ghaDe kAlathI judo na dekhAya, ghaTa kapAlamAM ja jovA maLe. ema vastra sapheda che to temAM saphedoI vastranI sAthe ja jovA maLe che. chUTI saphedAI jovA na maLe. te ja pramANe kriyA paNa kriyAvAthI judI na dekhAya. dA. ta. phaLa paDyuM to ahIM patana phaLathI juduM na dekhAya. ema saghaLA manuSyamAM manuSyatve jAti che, paNa manuSyatva manu thathI juduM na dekhAya. niyAyika e paramANumAM vizeSa nAmano padArtha mAnyo che. te paramANuthI alaga-chUTo dekhAto nadhI. A badhA avayava-avayavI vagere pAMca ayutasiddha padArtha che, mATe eno samavAya saMbaMdha che. (3) svarUpa saMbaMdha A be saMbaMdha (saMyoga-samavAya) jyAM be dharmadhamI padArtha vacce lAgu na thAya ane dharma-dhamabhAva hoya, tyAM e be dharma-dhamI vacce svarUpa saMbaMdha lAge. Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samavAya-svarUpa-tAdAtmya saMbaMdha ] 67 EL. ta AdhAramAM AdhAratA che. eTaluM ke 'bApA tAvanunuM bAdhAra:' che, teA ahI` AdhAra ane AdhAratAnA saMbaMdha te svarUpa sabaMdha. ema, mUtare paTo nAsti = ghaTAmavavat bhUtam mAM 'vat' kayA saMbaMdhathI ? teA ke svarUpa saMbadhathI. A rIte jAtimAM jAtitva dharma che te jAti ane jAtitvanA saba'dha; viSayamAM viSayata! dharma che te viSaya ane viSayatAnA saMbaMdha, ema prakAramAM sakAratA dhama che teA prakAra ane prakAratAnA sabaMdha;.... A badhe svarUpa saMbaMdha che. dA. ta. prakAramAM prakAratA rahe che te svarUpa saMbaMdhathI. ema vastumAM samavAya saMbadha rahe che. te te samavAya paNa svarUpasa badhathI vastumAM rahe che. svarUpasaMbadhanuM. ahI khIjuM. nAma 'vizeSaNatA' che. * A niyama samajI rAkhavAne ke-rzananuM ava athavA 'viziSTa avarUM' evI pratIti karavA mATe sa'kha'dhanI jarUra paDe. dA. ta. mUtaGe ghaTAmAH cA ghaTAmavaoNTa bhUtam sArAMza : jema (1) drazya-drazyane sAga sa`baMdha. (2) ayutasiddhanA samavAya sabaMdha. (3) svamAM svaneA tAdAtmya saMbaMdha. ema, (4) dhama-dhamInA svarUpa saMbaMdha. (yAM bIjo keAI sa MbaMdha lAgu na paDe tyAM) Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 nyAya bhUmikA dA. ta. AdhAramAM kAraNamAM pratibadhyamAM AdhAratA | kAraNutA | pratibadhdhatA , AdheyamAM | pratipAdyamAM pratibaMdhakamAM AdheyatA | pratipAghatA | pratibaMdhakatA kAryamAM | viSayamAM | svAmimAM kAryatA | viSayatA | svAmivA ItyAdina svarUpa saMbaMdha che. (4) tAdAmya saMbadha = abheda saMbaMdha, eTale ke vastune potAnI sAthe je saMbaMdha te tAdAmya. dA.ta. ghaDe pite ja nIla che = nIlAtmaka che. Ama nIla ane ghaTa vacce tadAtmakatA che mATe temAM tAdAmya saMbaMdha che. to tAdAo saMbaMdhathI nIlaviziSTa ghaTa, arthAt tAcina nanTavitra vada (ahIM nIla eTale nIlavarNa nahi, paNa nIlarUpavAn padArtha samajavo). ema, ghaTa ghaTAtmaka che. mATe ghaTamAM ghaTAtmakatA che - ghaTamAM tadAtmakatA (tAdAmya) che. tethI ghaTamAM ghaTanuM tAdAmya che, tAdAmya saMbaMdha che, mATe tAdAmya saMbaMdhathI ghaTamAM ghaTa che. have pArthiva ghaTa laIe te ghaTamAM pRthvIno tAdamya saMbaMdha che; kemake tyAM pRthvI (mATI) ja ghaTarUpe pariNamI che. tAtparya : svAnA svamAM je saMbaMdha te tAdAmya saMbaMdha kahevAya. dA.ta. mATI ane ghaDAne, jalavAnuM ane ghaDAno, vRkSa ane sIsamane, patthara ane mUtine, sajajana ane puruSane. (lagabhaga jyAM karmadhAraya samAsa thAya tyAM badhe) Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma e saMbaMdha bane ] - 69 khyAlamAM rahe ke "karavAnU ghaTaH' - ahIM jala ane ghaTano saMyoga saMbaMdha che... paNa telanI dhArA" kahevAya tyAM tela ane dhArAno tAdAmyasaMbaMdha che, kemake dhArA e telathI judI vastu nathI. tela pote ja, sithara hoya tyAre te svarUpe dekhAya che; paraMtu paDatuM hoya tyAre tela e dhArAsvarUpe dekhAya che. dharma e saMbaMdha bane - niyama che ke viziSTa buddhi (vizeSaNathI uparakta vizeSyanI buddhi) saMbaMdhAvavAhinI hoya che. eTale ja pANIvALo ghaDo", "guNavALuM dravya', evI viziSTa buddhimAM viSaya tarIke vizeSaNa vizeSya uparAMta bane vacceno saMbaMdha paNa hoya ja. - ema dukAnamAM pisAvALA zeTha, pisAvALo munima, paisAvALo copaDo, paisAvALI tijorI....ema badhAmAM paisAvALuM" evuM jJAna thAya che. te temAM kayA kayA saMbaMdha? dA.ta. paisAdAra zeThanI dukAna hoya to tyAM zeTha paisAvALA che, e kayA saMbaMdhathI ? ema dukAnamAM bIjA aneka nokara heya, ne bahArathI koI bIla cUkavavA pUchate Ave to bIjA kahe che ke "jAo pelA paisAvALA (eTale ke tijorI saMbhALatA) sunima pAse." ema dukAnamAM mAlanA ceDA, gharAkanA copaDA, keza vagerenA vividha copaDA hoya. emAMthI zeTha maMgAve che ke pelo keza (paisA) vALA copaDo lAvo'... ema dukAnamAM aneka tijorI hoya Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ico . nyAya bhUmikA dA.ta. kezanI tijorI, dastAvejonI tIjorI hoya, to kAma paDaye zeTha munimane pUche che, "keza pasA)vALI tijorInI cAvI kayAM che ? " Ama, zeTha-munima-copaDA-tijorI e cAreya vastu paisAvALI to che ja, paraMtu te koIne koI judA judA saMbaMdhathI che. to savAla thAya che, ke "te te vastu kayAM kayA saMbaMdhathI pisAvALI banI ? ' A saMbaMdha zodhI kADhavA mATenI cAvI A che keA cAremAM Adheyano je lAgatAM-vaLagato "dhama e ja Adheyane rahevA mATe saMbaMdha bane che. mATe jene rAkhavo - hoya e Adheya che. to eno kaye dharma AdhAramAM rahelo che? e zodhavo joIe. evI rIte jyAM vizeSa--vizepaNa hoya tyAM vizeSaNano ye dharma vizeSamAM rahelo che? e javAnuM, ne e mane ja saMbaMdha banAvavo. . " " "dA. ta. "va ' ghaTamAM jala che. e kayA saMbaMdhathI ? e mATe javAnuM ke-jalanuM ghaTamAM zuM che ? to ke jalano ghaTamAM saMga che =karasaMzora de. te ahIM ghaTamAM jalana arthAt jalanirUpita saMyoga che. te saMyoga e saMbaMdha bane. -ghara ghaTe | Mi --ja-jala Mr. ?? FE -saMyoga saMyoga / (citramAM juo, ghaTamAM jala ane saMyoga bane che.) Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma e saMbaMdha bane ] ahIM saMgarUpa dharmane judo tAravI lIdho ane tene saMbaMdha banAve. eTale "jalasaMyogavALo ghaDo AmAM saMyoga judo tAravI laI Ama bolAya ke "saMyoga saMbaMdhathI jalavAn ghaTaH ema "paisAvALA zeTha kayA saMbaMdhathI ? e zodhavA pUche, "paisAno kayo lAgatA-vaLagato dharma zeThamAM che? e zodhavA pharI pUcho ke "paisA mATe zeTha zuM che? te ke paisA mATe zeTha svAmI che. mATe paisAnuM svAmitva zeThamAM che. | = dhanavAmitve ni. mATe havAmitva saMbaMdhathI pisAvALe zeTha eTale ke ghanavAnuM ni: = dhanasvAmitvavAn dhaniH = svAmitva" saMbaMdhathI dhanavAna zeTha. ema-pisA mATe munima zuM che? te ke vyavasthApaka . paisAnuM munimamAM zuM che? te ke vyavasthApakatA" dhanavyavasthApakatAvAn munimaH | mATe vyavasthApatA' saMbaMdhathI dhanavAna muni ma. ema- paisA mATe copaDo zuM che? to ke pratipAdaka. * pisAnuM copaDAmAM zuM che? te ke pratipAdakatA. = dhanapratipAdatA putaram (copaDe.) | mATe pratipAdakatA saMbaMdhathI dhanavat pustaka (copaDA Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya bhUmikA 72 ema- paisA mATe tiorI zuM che ? te! ke 'AdhAra' paisAnuM tijorImAM zuM che? te ke 'AdhAratA' dhanAdhAratAvAn kabATa : (maMjUSA ) mATe AdhAratA saMbaMdhathI dhanavatI majUSA tAtpa : saMbadha zI rIte zeAdhI kADhavA ? enI cAvI : amuka amukamAM lAgatu-vaLagatu zu che ? ene javAba khyAlamAM na Ave te bIjo prazna karavAnA ke-amuka mATe amuka zuM che ? ene lAge vaLage zu che ? eneA je javAba Ave, temAM rahele dhama e saMba dha bane. dA. ta. granthavALA nyAya' ahI kayA sa``dhathI granthavAn nyAyaH' che te zeAdhI kADhavAnuM che. teA. pUchavAnuM ke granthanuM nyAyamAM zu che? e zI rIte khabara paDe, te ke bIje prazna pUchavAne grantha mATe nyAya zuM che ? teA ke granthanA mATe nyAya e pratipAdya che. eTale granthathI pratipAdya: nyAyaH che. Tave } granthapratipAdyaH nyAyaH = granthapratipAdyatAvAn nyAyaH . pratipAdhatA' saMbaMdhathI granthavALA nyAya' thayeA. - pratipAdyatAsaMbaMvena granthavAn nyAyaH, granthaH nyAye / ema pratipAdyatA saba'dhathI grantha nyAyamAM AvyA. Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhuma "e sabadha ane ] 7 have 'nyAyavALA grantha' e kayA saMba MdhI ? te ke pUchavAnu (1) 'nyAyanuM pustakamAM zu che?' e jANavA phI pUche, (ra) nyAya mATe pustaka zuM che? * .. pratipAdaka che. 77 ,, mATe pustakamAM nyAyanI pratipAdakatA AvI. nyAyapratipAdakaH granthaH = nyAyapratipAdakatAvAn granthaH ... pratipAdakatAsavadhenaM nyAyavAn granthaH nyAyaH granthe athavA ,, ,, dr 'navAnuM ghaTaH" I 1 vizeSaNa saMsaga vizeSya 7 " ['vat' pratyaya saMbaMdhavAcaka che.] je vizeSya ghaTa che. emAM jala vizeSaNane rAkhavuM che. : e vizeSaNanuM vizeSyamAM zuM che? e jevAtuM. arthAt jalanuM ghaTamAM zu che? tA ke jalanA ghaTamAM sayeAga che. saceAga' e sabaMdha kahevAya. = saMyogasaMbaMdhena jalavAn ghaTaH jalam ghaTe athavA ghaNI badhI sItAmAMthI 'rAmavALI sItA'ne khelAve. jovAnu. ke. rAmavALI sItA, kayA sa`khadhathI ? Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 patnItva arthAt rAmanuM sItAmAM zu che? kemake rAma mATe sItA zuM che? = patnI rAmapatnI sItA - ....rAmavanItvavatI sItA ... patnItvasaMvaMghena rAmavatI sItA rAmaH sItAyAm yA athavA, jJAne ,, have, ghaNA badhA rAma heAya, ne emAMthI kahe 'sItAvALA rAmane' khelAve tyAre tyAM 'sItAvAnuM rAma:' = ,, 39 jaina saMbaMdhena ? sItA mATe rAma zu che ? = pati, (sItAtiH rAmaH) sItAnu` rAmamAM zuM che ? = patitva, (sIsatitva rAme) . sItApatitvavAnuM rAma: patitva saMbaMvena 33 nyAya bhUmikA sItAvAn rAmaH sItA rAme ghavar jJAnamU" (= ghaTe jJAnam ) kayA saMbaMdhathI ? e jevA A vicAre, ahI ghaTa mATe jJAna zuM che ? sva viSayaka, ghaviSacadaM jJAnam ghaTatu jJAnamAM zuM che ? svaviSayakatA, ghaviSayatva ... ghaTaviSayakatvavat jJAnam ... picavasayena ghaTava% jJAnam (ahIM sva eTale ghaTa pe te) athavA, viSacattva savaeNna ghaTaH jJAne * Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma me sa55 pane] . 5. sUtra 241, samayamA mAtA 25' thI, R AS AqAnu leya tanA niza thAya.... . mema, "jJAnavAn ghaTa:'. yA samadhI 1 me zadhi! nepAnu ,* jJAna mATe ghaTa zuche 1 viSaya, jJAnaviSayaH ghaTaH zAnanu ghaTamAM zu cha ? viSayatA, jJAnaviSayatA ghaTe ... jJAnaviSayatAvAn 'ghaTaH = svaviSayatAsaMbaMdhena jJAnavAn ghaTaH (21 me.Tave jJAna pAte) 441 ,, jJAnam ghaTe . "viSayatAvada jJAnam" . . viSayatA mATe jJAna e nirUpaka che. - viSayatAnI nirUpakatA jJAnamAM che. = viSayatAnirUpakatAvad jJAnam = svanirUpakatAsaMbaMdhena viSayatAbad jJAnam . .. (meTa viSayata!) mA .. . vighayatA jJAne have, A viSayatA kayAM rahelI jIM? te ke ghaTamAM. = svanirUpakatAsaMbaMdhena ghaTaniSThaviSayatAvad jJAnam .. mADI, ghaTaniSThaviSayatA theTa viSayatAzrayaghaTaH . = svAzrayaghaTaniSThaviSayatAnirUpakatAsaMbaMdhena viSa yatAvad jJAnam. . .. athavA svAzrayaghaTaniSThaviSayatAnirUpakatAsaMbaMdhena viSayatA jJAne . (mAmA 25 viSayatA, senA bhAzraya ghaTa) Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya bhUmikA 'navAna vaTaH'e jJAnane laine jJAnavat jJaruM', banAve, te jovAnuM- jJAnavALuM jala e kayA saMbaMdhathI ? te pUchavAnuM,jJAnanuM jalamAM zuM che ? arthAt jJAna mATe jala zu che? teA ke-jJAna mATe jala e prakAra che ... jalamAM prakAratA AvI. 76 < C = jJAnaprakAratAvad jalam = athavA, ,,; jJAnaM jale ema, 'jJavar jJAnamU' banAveA. teA ahI jalamAM rahelI prakAratA (dharma) mATe jJAna e nirUpaka heAvAthI jalaniSTha prakAratAnI nirUpakatA jJAnamAM AvI. = = prakAratAsaMbaMvena jJAnavad jalam = athavA, jalaniSThaprakAratAnirUpakRtAvat jJAnam svaniSThaprakAratAnirUpakatAsaMbaMdhena jalavad jJAnam (sva=jala) athavA, ,, 'ghaTAmAya:' (=ghaDAne abhAva) ghaTatiyoniSThaH amAvaH ghaTaviziSTa abhAva. kayA sabaMdhathI ? te jovuM- ahI ghaTa mATe abhAva zuM che ? te ke svapratiyeAgika che ghaTanu abhAvamAM zu che ? te ke sva praticeAgikava che. = ghaTapratiyogikatAbAn abhAvaH svapratiyogikatA saMbaMvena ghaTaviziSTaH abhAvaH svapratiyogikatA saMbaMdhena ghaTaH abhAveM / ,, :1 jalam jJAne / ,, Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma e sava ane ema 'amAvavAnlR ghaTa:' banAve. te ahI... pUchavAnu ke abhAva mATe ghaTa zu che? te ke pratiyeAgI. abhAvanuM ghaTamAM zuM che? te ke pratiyeAgatA. = abhAvapratiyogitAvAn ghaTaH athavA, pratiyogitAsavavena amAvavAnuM ghaTaH abhAvaH vaTe = 73. "2 ... sUtra je saMbaMdhathI 'je' jyAM jAya te saMbaMdhathI 'te vALu" te khane, (athavA te temAM rahe). pratiyeAgitA sa`badhathI abhAva' ghaDAmAM gaye eTale pratiyeAgitA sabadhathI abhAvavALA ghaDo' banyA. sArAMza :-vastumAM rahelA dharma e sabaMdha ane. saba'dha ane kAnA mATe ? tA ke e dharmanA eLakhAvanAra- (nirUpaka) mATe, arthAt keAnA dha ? jeno dharma, ane rahevA mATe e dhama sabadha bane. * dA. ta. caitramAM svAmitva che. konu svAmitva ? tA ke dhananuM svAmitva. teA dhana nirUpaka banyuM. tethI dhana mATe caitramAM svAmitva dhama AvyeA. tA svAmitva sa'kha'dhathI dhanavAna Tautra banyA. Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avaka (1) avacchedaka eTale niyaMtraka eka ja vastu aneka svarUpe hoya che. dA. ta. ghaDo e ghaDe to che ja, kintu pRthvI paNa che, dravya paNa che, padArtha paNa che. kAraNa e che ke vastunA aneka rUpa hoya che. jethI eka vastunuM aneka rUpe (aneka prakAre) jJAna thAya che. dA.ta. ghaTamAM ghaTatva, pRthvItva, dravyatva, padArthava.vagere dharmo rahelA che. tethI ghaDAnuM-"ghara:-"gI'--jUda-"gvA evA aneka AkAranuM jJAna thAya che." je dharmane AgaLa karIe (arthAt manamAM lAvIe) tene anurUpa yAne tevA AkAranuM jJAna thAya. - dA. ta. ghaniMda0 dharmane AgaLa karIe (arthAt manamAM lAvIe) te "maruM ghara', ItyAkAraka jJAna thAya. niSThapRthvItva dharmane AgaLa karIe (arthAt manamAM lAvIe) to "phAM pRthvI ItyAkAraka jJAna thAya. ghaniSThatva dharmane AgaLa karIe (arthAt manamAM -lAvIe) te "rU ' ItyAkAraka jJAna thAya. niSNaparyaMtra dharmane AgaLa karIe (arthAt manamAM lAvIe) te "the vArtha ityAkAraka jJAna thAya, (ItyAkAraka = evA AkAranuM) dhara", "gvI", "', "pArtha" = A cAre AkAranA jJAnamAM ghaTa viSaya te che ja. paraMtu uttarottara jJAnamAM ghaTa uparAMta adhika adhika viSaya che eTale-- Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 avachedaka : niyaMtraka] - uraH' evA jJAnamAM mAtra keI kALe ghaDo ke lAla 'ghaDo ja viya nahi, paNa ghaTamAtra viSaya che. "gii' evA jJAnamAM mAtra ghaTa nahi, ghaTa-paTa-maTha | badhA vidhya che. mATe kahe pRthvImAtra enA viSaya che. ' evA jJAnamAM ghaTAdi pRthvIdravya uparAMta jala-agni dravyo paNa viSaya che. mATe kaho dravyamAtra enA viSaya che. | 'pUrA evA jJAnamAM ghaTAdi nava dravya te viSaya kharA ja, uparAMta guNa-karmAdi padArtho paNa viSaya che. mATe kaho padArtha mAtra enA viSaya che. cAra jJAnanA cAra jyAre viSaya che, te cAra jJAnanI cAremAM viSayatA che. arthAt ghaTaH jJAnane viSayaH mAtra ghaTa, '". "ghara" jJAnanI viSayatA mAtra ghaTamAM. ' evA jJAnanA viSaya ghaTAdipRthvImAtra, ' ' , ' , nI viSayatA ,, , , mAM. diva jJAnanA viSaya ghaTa-pRthvI Adi dravyamAtra, - 'dravya jJAnanI viSayatA ,, ,, ,, mAM. "gTArtha" jJAnanA viSaya dravyaguNa...padArtha mAtra .. ' 'padArtha jJAnanI vidhyatA dravyAdipadArtha mAtramAM - A cAreya jJAnamAM dekhAze ke jJAnanI vidhyatA ghaTamAM gaI che kharI, paraMtu emAM rahela ghaTava, pRvItva... vagere bhinna bhinana dharmane laIne gaI che. mATe ghaTamAM cAra jJAnanI apekSAe cAreya viSayatA bhinna-bhinna che. Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - nyAya bhUmika jovA jevuM che cAreya jJAnamAM ("sabameM hamArA lagatA hai': karIne) ghaTa te viSaya che ja. mATe cAreya jJAnanI viSayatA ghaTamAM che. dhare' ghaTa-jJAnIya -pRthvI jJAnIya va - - re mane yAvata pra mANe iTiMjI nA ya .... . . . . M-c-dvanA vizvava' uoIka tI -darabaiSa muLe LiyA namAve : A praznaH- ghaTa te eka ja che, to ghaTanA, vRdagI vagere judA judA jJAna ane judA judA ullekha kema thAya che? u0-ghaTamAM ghaTatva-pRthvItva vagere aneka dharmo che eTale. niyama che ke "jJAna karavAmAM je je dharmane AgaLa karAya (manamAM lavAya) tene tene anurUpa AkAra vALuM jJAna thAya, ane ullekha thAya. dA.ta. ghaTatva dharmane manamAM lAvIe tyAre e ja ghaTane laIne "ghaTaH evuM jJAna thAya, ane tene "ghaTa" e ullekha thAya. ema pRthvItva dhamane AgaLa karIe tyAre e ja ghaTane laIne pRthvI" evuM jJAna thAya, ane "pRthvI evo ullekha thAya. bIjo dAkhala -mAne ke sAme koI manuSya che. have, enAmAM rahela manuSyatva dharmane manamAM lAvIe to A manuSya che'(ce manuSya) evuM jJAna paNa thAya, ane evo ullekha paNa thAya. paraMtu enAmAM ja raheluM Arya manamAM lAvIe to "A Arya che evuM jJAna ane ulekha thAya. athavA enAmAM rahela janatvane manamAM lAvIe to Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avarachedaka-niyaMtraka A jana che" evuM jJAna ke ulekha thAya. ema enAmAM rahela "sAdhutvane manamAM lAvIe te "A sAdhu" evuM jJAna thAya ane ullekha thAya. Ama manuSya ene e ja, paraMtu enuM cAra rIte jJAna thAya, yA cAra tarIke oLakha thAya, zadavyavahAra thAya. - te prastutamAM ghaniSadala ne laIne "A ghaTa che evuM jJAna ane ullekha thAya che. ghaniSTapRthvIne laIne "A pRthvI che evuM jJAna ane ullekha thAya che. ghaniTaca ne laIne "A dravya che evuM jJAna ane ullekha thAya che. - zanivArthane laIne "A padArtha che? evuM jJAna ane ullekha thAya che. - Ane pheravIne belIe te "gha" evA jJAnane viSaya ghaTa, ghaTatvane laIne padave che, ema "gvI' ,, ,, ,, ,, pRthvItvane ,, = pRthvItvena, che "" , , dravyatvane = dravyana, che "pArtha" , , , , padArtha tvane =Arthana, - A hisAbe ghaTamAM ghaTa evA jJAnanI viSayatA ghaTatvane laIne = dina che, pLI che ' pRthvItvane , =gdhvajona TUca , dravyatvane y = vyatvena, palA , , , padArthane = paryatvena, Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya bhUmikA eTale kahevAya ke "ghaTa" evA jJAnamAM ghara ghaTanA viSayaH " mATe heM vadana vAcatA ! pra - A ghaTaH jJAnanI viSayatA zuM mAtra zyAma ghaTamAM ja ke mAtra rakta ghaTamAM ja jAya? u- to ke nA, viSayatA ghaTamAtramAM jAya eTale ke jyAM jyAM ghaTava hoya tyAM tyAM viSayatA pahoMce. dhyAna rahe ke ghaTava sthAyI dharma che, viSayatA AgaMtuka dharma che. te sthAyI dharma niyatraka bane, mAgaMtuka dharma niyaMtrita bane. eTale A AvyuM ke ghaTatva e viSayatAne tANI jAya che. arthAt ghaTava viSayatAne kahe che ke huM jyAM jAu tyAM tAre AvavAnuM matalaba, "ghaTatvae viSayatAne niyaMtraka che; eTale, "viSayatA ghaTatvathI niyaMtrita thaI. eTale ke ghaTajJAnIyaviSayatAne niyaMtraka ghaTatva; ane ,, ,, viSayatA ghaTatvathI niyaMtrita. ahIM nyAyanI bhASAmAM niyaMtra = navo nitrita = 3 vacchinna eTale belAya, ghaTajJAnIyaviNacatAvo ghaTava ghaTajJAnIyaviSayatA ghaTatvAvacchinnA Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avacchedaka-vyavaekAdi (2) avacchedaka eTale vyavacchedaka avacchedakane bIjI rIte eLakhIe te ema kahevAya ke avacchedaka eTale vyavaodaka. 'lavAnuM' evuM jJAna laIe te jala e prakAra che, mATe jalamAM prakAratA AvI. ema jalamAM jalatva paNa che, ane jalava e prakAratAnA jala sivAyamAMthI vyavaccheda kare che. kAraNa keprakAratA jalamAM ja che, jaletaramAM nahi; eTale ke jalava e prakAratAne jaletaramAMthI bAda kare che-jayAM jalatva nahi tyAM prakAratA nahi. prakAratA jalane laIne jaletaramAMthI vyavacchinna thai. jalave prakAratAne jalamAM ja pakaDI rAkhI. 83 (3) avacchedaka eTale jJApaka-nirNAyaka avacchedakane jJApaka paNa kahI zakAya. jalamAMnI prakAratAnA avacchedaka jalava che, eTaleke prakAratAnA jJApaka jalatva che. jalavathI prakAratA jJAta ane che, jayAM jalatva tyAM prakAratA samajAya, jalavathI jJAta=avacchinna; tethI jalavAvacchinna prakAratA khanI. upasa'hAra karIe te!, pra0-avacchedaka eTale zuM ? u0-avacchedakanA traNa atha, (1) niyAmaka yAne niya traka (2) vyavadaka (3) nizcAyaka-nirNAyaka Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 - nyAya bhUmikA dA.ta"DhavAna para ItyAkAraka jJAnamAM prakAra jala che. mATe prakAranA jalamAM che. te prakAratAne ava chedaka jalatva che. A zI rIte ? te ke AmAM uparokta traNa artha Ama ghaTAvI zakAya (1) ahIM jala prakAra, eTale kayuM jala? mAtra kuvAnuM ke taLAvanuM? te ke nA, game te jala prakAra, yAne jalamAtra prakAra che. arthAt - je je jala, te te prakAra. jyAM jyAM jalatva, tyAM tyAM prakAratA. mATe ahIM "jalatva' e prakAratAno niyaMtraka che prakAratA para niyaMtraNa thayuM ke jyAM jalatva hoya tyAM ja prakAratAe javAnuM." jalavathI niyaMtrita prakAratA. prakAratAnuM niyaMtraka jalatva. prakAratAne avacchedaka jalatva. pra-AmAM UlaTuM kema nahi? eTale "prakAratA e avachedaka ane "jalatva' e avacchinna ema kema nahi ? u0-jalatva e sthAyI dharma che, nirapekSa dharma che, ane nizcita dharma che. jalatva te pahelethI ja jyAM che tyAM che ja, eTale ene navuM AvavAnuM nathI, paraMtu jJAnanA hisAbe prakAratA navI Ave che, AgaMtuka dharma che, mATe ene niyaMtraNanI jarUra che. arthAt prakAratA kyAM jAya? te ke Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avadaka-vyavachedakAdi jalava jyAM jAya tyAM ja jAya. jevuM jevuM jJAna te te pramANe prakAratA nakakI thAya. . (2) have avachedaka e vyavachedaka paNa che. dA.ta. e ja "jalavA ghaTI jJAnamAM jalatva e prakAratAne avacchedaka che, eTale ke prakAratAne vyavarachedaka che, arthAt jalava e prakAratAne jala sivAya bIjethI vyavarichanna kare che, prakAratAnI bAdabAkI kare che, jalatva prakAratAne bIje rahevAmAMthI roke che, ke "tAre huM na houM tyAM nahi rahevAnuM. jalatva paTAdimAM nathI te "jalavAnuM ghaTa" evA jJAnanI prakAratA paNa paTAdimAM na rahe. (3) avachedaka e nizcAyaka paNa che. dA. ta. e ja "jalavAnuM ghaTaka jJAnane laIne jalatva e prakAratAne nizcaya karAve che. prakAratA ane jalatvanI eka prakAranI vyApti bane che. jyAM jyAM jala, tyAM tyAM prakAratA". jemake jayAM jyAM dhUma tyAM tyAM vahiM, emAM dhUma e agnine nizcAyaka bane che; ema jalatva" e jalavAna evA jJAnanI prakAratAne nizcAyaka bane che. arthAt jyAM jyAM jalava che tyAM tyAM "jalavAna" evA jJAnanI prakAratA maLe. je je jala che te te prakAra che. - AmAM zuM UlaTuM na bane ke prakAratA e jalatvane nizcAyaka? nA, kemake jalatva te pahelethI ja nizcita che ke je jala che emAM jalatva che ja; tyAre prakAranA vAgaMtuka che. Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya bhUmikA mATe navA navA jJAnanA hisAbe navI navI prakAranA UbhI thAya che. te have Ama belAya 'ghaTaH' ityAkArakajJAnIyaviSayatAvacchedakaM ghaTatvam / 'ghaTaH' ityAkArakajJAnIyaviSayatA ghaTatvAvacchinnA / A viSayatAnuM nirUpaka jJAna che. mATe kahevAya ke "gharavAritnaviSayatAni jJAna darA ? to ke "ghara" tyAramuM : A ja pramANe pRthvI 'phUdacaM" "padArtha vagere jJAnane laIne avarachedaka-avacchinna gembavAnA. jemake 'dravyam' ityAkArakaM jJAnam dravyatvAvacchinnaviSayatAkaM jJAnam | = 'dravyaM' ityAkArakajJAnIyaviSayatA dravyatvAvacchinnA / ' ahIM eTaluM khAsa dhyAnamAM ghaTaGavaccheda6) rahe ke viSayatA ane avicchedaka Yre vipati baMne rahenArA eka ja sthAne saMskRtamAM e baMnene samAnAdhikaraNa kahevAya, paNa baMne vacce niyaMtrita-niyaMtraka bhAva che. dA. ta. ghaTajJAnanI "viSayatA ane ene avacchedaka ghaTatva e be samAnAdhikAraNa ja hoya che, ane te vyAjabI che, kemake avacchedaka dharma e niyAmaka (niyaMtraka) che, ane viSayatA Adi niyaMtrita che. eTale jyAM avachedaka jAya tyAM niyaMtrita viSayatAne javuM ja paDe "ka Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avachedaka nizcAyaka 87 viSayata e na Ubho thayelo dharma che, jyAre ghaTavuM e pahelethI ja siddha dharma che je ghaTa hoya temAM ghaTava heya ja. tethI "ene kyAM rahevuM? kyAM na rahevuM?" evA niyamananI kaMI jarUra nathI, eTale ke e keInAthI niyaMtrita dharma nathI. ghaDe bane tyArathI ja ghaTava emAM siddha dharma che, tyAre viSayatA te "ghara evuM jJAna UbhuM thAya tyAre ja UbhI thAya; mATe e AgaMtuka dharma che; ne e ghaTatvathI niyaMtrita che. alabat viSayatA ghaTamAM rahe che, paNa bIjA paTa AdimAM e na rahe, enuM niyamana zI rIte ? kemake je pRthvI evuM jJAna karyuM hota te enI viSayatA ghaTa sahita sarva pRthvImAM, eTale ke ghaTamAM paNa Avata; chatAM e pAchI paTamAM paNa che, tyAre "ghara evA jJAnanI viSayatA to mAtra ghaTamAM ja rahe che, paNa paTamAM nathI jatI; te AnuM niyaMtraNa keNa kare ? kahe ke enuM niyaMtraka che ghaTava, mATe e praTamAM nathI jatI. e niyaMtraka kezu? te ke niyaMtraka ghaTava, ane niyaMtrita ke? ke viSayatA. have kahe, paTamAM viSayatA nathI jatI kAraNa ke, e ghaTatvathI niyaMtrita che, ane ghaTava tyAM che nahi, tethI te viSayanA paTamAM na jAya. viSayatA ghaTavAchinnA che, mATe ghaTamAM ja rahe. - A rIte viSayatAnI jema vizeSyatA, prakAratA, AdhAratA, AdheyatA, kAryatA, kAraNutA, pratipAdyatA, Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya bhUmikA pratipAdakatA vagere dharmone niyaMtraka joIe. niyaMtraka e ja avachedaka niyaMtraka gharma hamezAM siddha ane nirapakSa dharma hoya; ane enAthI A viSayatA prakAranA vagere niyaMtrita bane. e sApekSa dharma hoya. A eTalA mATe dhyAnamAM rAkhavAnuM che ke jayAre meTA (=vyApaka) viSayanuM jJAna karIe tyAre avarachedakatA pAchaLa pAchaLa javAnI. ane e avarachedakatAne avacacheda . dharma e avacchedakatAnI ja sAthe rahelo dharma levAne dA. ta. ghaDAmAM zItasparzavALuM pANI hoya, te kahevAya ke " DhavAna gharaH" te A jJAnamAM vizeSya ghaTa che, prakAra zItajala che. eTale vizeSyatA ghaTamAM che, ne e ghaTavAvarichanA che, kemake ghaTaniSThavizeSyatA "ghaTatvathI niyaMtrita che. prakAratA zItajalamAM che. e prakAratA zIta jelavAvacchinnA che, kemake ITa vijhAtA zItajalaniSThaprakAratA banI dhamAM pravariHU "zItajalatvathI niyatrita che. ahIM prakAratavacchedaka vartanane zItajalava banyuM, te ja prakAratA zatagarutvAvacchinna banI. have, ratana emAM zIta' = zItasparzavAna, ane zItajala = zItasparzathI viziSTa evuM ja. AmAM prakAratAvacchedaka nispaviziSTasarjarava che, kemake jema (1) jalatva e jalamAM che, tema (2) zItasparza paNa jalamAM che zaR- . Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avacchedaka : nizcAyaka 89 ane prakAratA paNa jalamAM che. A prakAratAnA e niyAmaka manyA, zItapaza ane 'jalava'. tethI prakAratA A bethI niya'trita thai, eTale ke zItapovacchinnA nahatyAvacchinnA mAratA thaI. have, AgaLa zItasparza e prakAratAnA avacchedaka che. zItaMsparzImAM e prakAratAnI avacchedakatA che. ane enA niyAmaka 'zItasparzI' che. arthAta zIta5 mAM ( (1) zItasparzI -va khe dhama thayA (2) avacchedakatA arthAt zItappa niSTha avacchedakatAne avacchedaka -zItapa va; mATe zItapa mAM rahela avacchedakatA zItasparzAvacchinnA banI. eTale A AvyuM ke,-zatasparzeniSThA zItapItyAvacchinnAvavhetA, e prakAratAnA hisAbe che, arthAt A avacchedakatAnI nirUpikA prakAratA che. mATe prakAratA "zItasparzaniSThazItatvAvacchinnAvacchedakatAnirUpikA prakAratA' ema oLakhAya. A prakAratA jalathI vacchinna che. mATe Ama bAlavAnuM,--gItasparzavAcchinnAzI sparmaniSThA yA avacchedktaa, tannirUpaka jalatvAvacchinnA prakAratA janI, snnilvita vAvacchintavizeSyatA che, ne tanti padma, jJAnam zItalavAnuM ghaTa:" tyAAram / Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya bhUmikA "paNa tuSA" . daMDI puruSa evuM jJAna karIe tyAM "puruSa' vizeSya. che, "Da' prakAra che. puruSamAM vizeSatA che, daMDamAM prakAratA che. AmAM, puruSa puruSa vena vizeSya che, daMDa daMDavena prakAra che. mATe puruSamAM puruSatvena vizeSyatA che, daMDamAM daMDana prakAratA che. * purUSamAM be rUpa AvyA , (1) purUSatva : () vizeSajJA AmAM, puruSamAM puruSatva ane vizeSyatA bane AvyA, eTale jyAM jyAM puruSatva tyAM tyAM vizeSatA. tethI puruSatva e vizeSyatAne niyAmaka (=avaDedaka) che, ne vizeSatA e puruSatvathI niyaMtritA (=avacchinnA) che. mATe puNavatyAdichanA vidhyatA kahevAya. che. jJAnaM puSatvAdijIviSyatAni' banyuM. athavA, vizeSyane puruSa tarIke ullekha che eTale ke puruSanA ullekha che. mATe puruSamAM puruSatvena vizeSatA AvI. " pune AmAM tRtIyAne artha avacchinna, tethI puruSatvena = puruSatvAvacchinna niyama tRtIyA vibhaktine artha "avacchinna" e badhe lAgu paDe. Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avacchinna : avacchedaka dA.ta. (1) i'Da jIDavena prakAra (2) da'DamAM ,, prakAratA (3),, daDavAcchinna prakAratA (4) prakAratA daDavathI avacchinna (5) mATe daMDava e prakAratAnA avacchedaka 1 (1) puruSa puruSatvena vizeSya . (2) puruSamAM puruSatvena vizeSyatA avaracchedakatAvacchedaka (3) puruSamAM puruSavAvacchinna vizeSyatA (4) vizeSyatA puruSatvathI avacchinna jemake zastrathI chinna phaLa che, te zA phaLanA chedaka kahevAya eTale A ALyuM- daMDatvAvacchinnaprakAratA - nirUpita - puruSatvAvacchinna vizeSya 233 = puruSatva (5) mATe puruSatva e vizeSyatAnA avacchedaka tAni patra' jJAnanuM banyuM. 'da'DI puruSa' e viziSTanuM jJAna thayuM. = daMDaviziSTa puruSanuM jJAna thayuM. puruSamAM viziSTatvayAne vaiziSTaya AvyuM. (viziSTa = vaiziSTaya) have, jo puruSanu' pAchu* vaiziSTaya koI dezamAM lai jAo. teA jJAna thAya jIvupavAna deza AmAM ATalA padArtha che : vizeSyatA chedaka prakAratA (ii)prakAratAvacchedaka (ii) prakAratAvacchedaka| vizeSyataH puruSa dezatva deza Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya bhUmikA AmAM deza vizeSa che. dezamAM vizeSatA che. dezamAM dezana vizeSatA che. tRtIyAne artha avacchinna, mATe dezamAM dezatnAvacchinna vizeSatA. vizeSyatA dezatvathI avacchinna, mATe dezava vizeSatAne avacchedaka. dezamAM eka padArthamAM be dharma hoya tyAM keNa avacchedaka? keNa avachanna ? to ke sthAyI dharma e avacchedaka, ane AgaMtuka dharma e avacchinna. ethI deza-- e avachedaka ane vizeSatA e avacchinA banaze. have dezamAM deza che, e te vizeSyatAvarachedaka che, paraMtu dezamAM daDI puruSa paNa che, e prakAra che. kemake vizeSa dharma (= daMDI) e vizeSaNa yAne prakAra kahevAya. have daMDI e prakAra khare, paNa daMDina prakAra che. te daMDImAM daMDitvena prakAratA che. , daMDitva zuM? daMDitva = du. y daMDi vena (= hena) prakAranA che. te kaMDImAM daMDitnAvacchinna prakAratA kahe ke daMDA- vachinna prakAratA kahe, eka ja vastu che. prakAratA daMDathI avacchinna, mATe daMDa e prakAratAne avarachedaka banyA. have daMDa e je prakAratAvacchedaka che, e daMDavena che. te daMDamAM prakAratAvacchedakatA daMDana AvI = daMDavA vacchinA thaI. Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avachina : avachedaka daMDamAM zuM ? daMDivAvacchinnavicchedakatA, enI 'nirUpikA prakAratA. to daMDava zuM? avarachedakatAne ava chedaka ane e avacchedakatA prakAratAnI che, mATe cUMTa prAratAvAtAva che banyuM. have abhAvanA viziSTa pratiyogimAM avache. dakatA konI? jJAna karyuM "yaM saMtavimAna phezo ahIM rajUdimad resAne abhAva (paNa A atyantAbhAva nahi, kintu anyonyAbhAva yAne bheda) kahevAya. ' AmAM dezano abhAva lIdhe, tyAM abhAvano prati. yegI deza banyo, paNa e sAmAnya dezano abhAva nahi, kintu "stavaMDhimA no abhAva. tethI pratiyogI banyA raktadaMDimadeza." - A viziSTa pratiyogI che. emAM vizeSaNamAM vizeSaNa hovAthI avacchedakanA avachedakatAvachedaka samAyelA che. e mATe pahelA padArtha vibhAga karIe, . --X-- Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - nyAya bhUmikA ratarUpa--raktarUpa-daMDatva-daMDa-daMDIpuruSa-daMDImatva deza-dezano abhAva ahiMyA abhAvamAM deza pratiyogI che, te raktadaDimadra - dezana pratiyegI che. ' eTale emAM raktadaMDimazana pratiyogitA che. (ahIM tRtIyAne artha avacchinna) eTale ke raktadaMDimazatnAvacchinna pratiyogitA banI. eTale ke dezaniSThapratiyogitA "DuimarAtra thI avacchinA banI. ane raktadaMDimaDradezatva e pratiyogitAne avacchedaka banyo. have ahIM avachedaka mATe viziSTa dharma che, kemake enA peTAmAM aneka dharmo che. tene kramazaH pAchaLa pAchaLa jetA javAnuM, ne zA zA padArtha che e nakakI karavAnuM. - prastutamAM juo-raktaDhimA e pratiyogI che. emAM pratiyogitA dharma te che ja, uparAMta dezatva ane daMDI e be dharma paNa che. A be vizeSaNa e pratiyogitAnA niyaMtraka yAne avachedaka banyA. te prati- yogitA e baMnethI niyaMtrita-avaricchanna banI. dezamAM (1) Di traNa dhama 3. (2) dezava thayA ( (3) pratiyogitA AmAM pratiyogitA avachinna banI, daMDi ane dezava kavara chedaka banyA. Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ daka : daMDiTezAbhAva te daMDi dezane abhAva e daMDidezapratigika abhAva thayo. daMDidezaniSThapratiyogitAka abhAva thayo. marthAt daNDidezatvAvacchinnapratiyogitAnirUpakaH abhAvaH thaye. have AgaLa vadhe ? pratigitAvarachedaka je dezava che, ene have AgaLa vicAra nahi; kemake deza deza vena bhAye che, paraMtu dezava dharma deza-vena nathI bhAsyo. niyama che, uhilakhyamAna padArtha pitAnA vizeSaNa yAne vizepakathI bhAse arthAt pitAnAmAM rahela jAti yA akhaMDa dhamathI bhAse. ahIM dezane ullekha thayo che, tethI uhilakhyamAna "deza padArtha pitAnA vizeSaka "dezavathI" bhAse. mATe te "deza" evA padathI eno ullekha thaye, paraMtu "bhUtala ke dravya" evo koI ullekha nathI thayo. alabat , deza e bhUtala paNa che, dravya paNa che. kinta deza evo khAsa ullekha thayo che, enuM kAraNa, niyama e che ke "ApaNuM manamAM je dharma kure tene AgaLa karIne ene anurUpa jJAna thAya ane ene anurUpa vyavahAra (zabdapraga) thAya che." ahIM manamAM deza kurya mATe deza evuM jJAna thayuM. Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya bhUmikA temaja deza' evo vyavahAra thaye, tyAre bhUtalake dravya evuM jJAna kuravAne prasaMga nathI. . . have jAo niyama che-je dharmane AgaLa karIne pratiyogI prakAra Adi bane. arthAt je dharmane AgaLa karIne emAM pratiyogitA prakAratA rahe, te dharma pratiyogitA - prakAratAdina. niyaMtraka = avacchedaka hoya; ane e niyaMtraka dharmathI prati gitA-prakAratAdi niyaMtrita (=avacchina) bane. dA.ta. Dima dezatvane AgaLa karIne deza e pratiyogI che. eTale ke ,, , ,, ,, dezamAM pratiyogitA che. te daMDimadda dezatva dharma e pratiyogitAno niyaMtraka yAne avacchedaka banyA. ane pratiyogitA e daMDimadezathI niyaMtrita yAne avacchinna banI.... dezamAM daDimadadezava keI eka akhaMDa dharma nathI, paraMtu "daDI" ane "dezava ema be dharmone saMyukta dharma che. bIjI bAju dezamAM pratiyogitA sApekSa dharma che, te tyAM pratiyogitA e be dharmathI niyaMtrita bane, ane e be dharma pratiyogitAnA niyaMtraka yAne avachedaka bane. A parathI e phalita thAya che ke, DI e pratigitAva chedaka che, mATe daMDImAM pratiyogitAvacchedakatA AvI. Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avacchedakatAva chedaka] (vastumAM eka sthAyI dharma (dezavAdi), bIje sApekSa-AgaMtuka dharma(=pratiyogitAdi); emAM bane dharma rahe sAthe, paNa sApekSa dharma niyaMtrita bane, ane sthAyI dharma niyaMtraka bane. basa, A samajIne AgaLa AgaLa dhapavAnuM che) have, daMDI e pratiyogitAvachedaka banyA ane ThaMDImAM be ghama AvyA che (1) pratiyogitAvacchedakatA, ne (2) daMDa. daDimAM be dharma thayA (3) pratiyogitAvaracchedaktA " ] (2) daMDa AmAM sthAyI dharma daMDathI niyaMtrita (avacchinna) banI (AgaMtuka sApekSa dharmarUpa) avacchedakatA, eTale ke jiniSThA avacheratA sAvacchinA banI. A hisAbe daMDa e avachedakatAne niyaMtraka (avayachedaka) banyA. ' have, daMDa rakta lIdhe che, tethI rakta rUpavAn daMDa che. kaMDamAM uttara ane daMDatva e dharma te che ja, ane trIjI avacchedakatA AvI. [ (1) rarUpa daMDamAM traNa dharma thayA ? (2) daMDatva (3) avacchedakatA AmAM avacchedakatA e pelA be (rastA ane ) thI avacchinnA banI. te avacchedakatAnA niyaMtraka (=avachedaka) be dharma, rakattApa ne ratva banyA. have, rastA Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 nyAya bhUmikA avacchedaka banyA, eTale emAM avacchedakatA AvI. enI sAthe rastatva tA che tA avaracchedakatAnA niyatraka yAne avacheka tahavatva' banyA eTale raktarUpavamAM avaracchedakatA AvI. rakta padghaniSTha-avacchatA banI. A avacchedakatA keAnI ? teA ke enI pachInI raktarUpaniSTha avacchedakatAnI.' d raktarUpamAM je dhama thayA { (2) avazya79 katA teA have A Avyu ke, rapatvaniSThAvarjInirupatta niSThAvarjItA banI. have A ra-paniSThAvarjItA papavaturLyu (=ixvg)- niSThAtraccheRttAnA hisAbe che, tyAre tttattvaniSThA che tA yunTiniSThAvacherUtAnA hisAbe che, ane A-iniAvahetA phezaniSThapratiyogitAnA hisAbe che. pratiyogitAvacchedakatA - 'vacchedakatAvacchedakatA- 'vacchedaka pratiyogitAvacchedakatA - 'vacchedakatA - 'vacchedaka pratiyogitAvacchedakatAvacchedaka pratiyogitAvacchedaka pratiyogi I raktarUpatva raktarUpa raktavardaDa daNDI "deza Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avarachedakatAvachedaka] sArAMza: * "ttama rAmAva mAM abhAva e dezapratiyogika che. deza e abhAvano pratiyogI che. dezamAM abhAvanI pratiyogitA, ne dezamAM hiDamadeiza e pratigitAvacchedaka che. dezamAM daDI-ziva e be dhama, ne pratigitA A traNe che. emAM daDDI ane dezatva e be pratigitAnA avacchedaka banyA. haDImAM daMDa ane pratiyogitAvacchedakatA che, mATe daMDa e , , ne avacchedaka bane, daMDa e pratibitAvachedaka che. mATe daMDamAM daMDava ane pratiyogitAvacchedaktA che. . have, daMDa pAcho jatta che taewvAna che. te daMDamAM dehatvanI jema sattA paNa che. 2 . 3 pratiyogitAva chedakatA-vacchedakatA-vacchedaka che raktadaDImAM raktadaMDamAM raktarUpa mATe rastAmAM taratva ane pratiyogitAvarachedaktAvarachedakatAvAdakatA che. mATe A rajaparA e pratiyAgitAvacchedakatAvarachedakatAvarachedakatAne avacichedaka che. Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 vithI dhUma vahni kAraNa che(=jenAthI kArya janme te kAraNa) .... vahnimAM kAraNutA AvI. ahI', vahli dravya e dhUmakAryanuM kAraNa che paNa vahni tarIke kAraNa che, nahi ke drazya tarIke. kaheA, vahni vahnitva dhama ne AgaLa karIne kAraNa che. mATe vattimAM diva dharmane AgaLa karIne kAraNatA che. sUtra H kAraNa--AdhAra-prakAra vageremAM je dhama mukhya thAya, te kAraNatAdinA avacchedaka mane. * vahnitva e avacchedaka anyA. kAnA ? tA ke, e vastu je bane arthAt e vastumAM je Ave enA avacchedaka ane ... vahni e kAraNa che vahniTvena; mATe vahnimAM je kArabhutA AvI te vahnivena. mATe kAraNatAnA avacchedaka vahnitva bane. .. vahinatvaM kAraNatAvacchedakam janme che dhUma kAya nyAya bhUmikA * dhUmamAM kAryatA AvI. dhUma drazya e kAryAM che, para'tu te dravya tarIke nahi, paNa dhUma tarIke kArya che. = dhUma dhUmatvane mukhya karIne kAya che. che. (=je janme te kAya che.) ... dhUmamAM dhUmatvane mukhya karIne kA tA che, eTale me dhUmavena kAtA che. mATe dhUme dhUmavAvacchinnakA tA che. ... ghUmatva e avacchedaka bane. kAnA ? tA ke dhUmamAM je kAyatA AvI tenA avacchedaka matva ane - dhUmatva kAryatAvacchedakam mATe kahevAya-- vahninatvAvacchinnakAraNatA nirUpitA dhuumtvaavcchinnzArvatA ! Ane ulTAvIne elAya- dhUmatvAvacchinnakArya tA nirUpitA vRddhitvAvacchinna kAraNutA. .. vahninatva kAryatAvacchedakam - Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratiyogI-anuyogI pUrve sasaMbaMdhika padArthane saMbaMdhI be jAtanA kahyA, (1) viSaya ane (2) pratiyegI. emAM viSayanI vAta karI. have pratiyogInI vicAraNA karIe, - jJAna IcchA vagere pAMca sivAyanA sasaMbaMdhika padArtha dA. ta.. saMga, abhAva, vagerenA saMbaMdhIne prativegI kahevAya che. ema te enuM adhikaraNa (AdhAra) paNa eka jAtane saMbaMdhI che. kintu tene anuyogI kahevAya che. mATe ahIM adhikaraNa rUpa saMbaMdhI e pratiyogI nahi, paNa nirUpaka saMbaMdhIne prativegI kahevAya che. nirUpaka eTale oLakhAvanAra. dA. ta. bhUtalamAM ghaTasoga che, yA ghaTAbhAva che, tyAM saMga yA abhAva kono? te ke ghaTane. eTale A ghaTa e saMga yA abhAvane nirUpaka saMbaMdhI thayo. ene "pratiyegI" kahevAya. pratigIrUpa saMbadhIvALA padArtho sapratigika kahevAya. emAM traNa vibhAga che. (1) abhAva, (2) saMgAdi saMbaMdha, ane (3) havAdi (AdhAratA, ukaSaanugitA, vizeSyatA, pitRtva, vagere sApekSa padArtha). sApekSa padArthanA nirUpaka e prativegI kahevAya ane adhikAraNuM e anuyogI kahevAya. - nirUpaka eTale oLakhAvanAra. dA. ta. e padArtha kene che?" agara kenI apekSAe che? evA praznanA uttaramAM prApta te nirUpaka. Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 nyAya bhUmikA (1) abhAvane pratiyegI : gaganamAM abhAva che. kene? rUpane; kemake gagana arUpI che, te gaganamAM rUpAbhAva che. mATe rU5 e rUpAbhAvane nirUpaka, e ja abhAvane pratiyogI. tethI abhAva e rUpa pratigika abhAva kahevAya. (rUpa che prativegI jene, te rUpAbhAva=rUpa pratiyogika abhAva kahevAya.) ema deha e AtmA nathI, mATe dehamAM Atmava nathI. eTale ke dehamAM AtmAne abhAva che. ahIM AtmatvAbhAvano pratiyogI Atimatva thayo. jene abhAva te pratiyogI. ghaTavano abhAva hoya te ghaTava e abhAvane pratiyogI kahevAya. dA. ta. paTamAM ghaTatvane. abhAva che, eTale ke ghaTatvapratiyogika abhAva che. pratiyogI. abhAvane virodhI hoya che. " (2) sayAgAdi saMbaMdhanA pratiyogI - jemake "bhUtalamAM saMyoga che. zAna saMga? ghaTanA mATe saMgane pratiyegI ghaTa = sorAti ghaTaH = sonaH ghaTapratini: ema kUDamAM badara che tyAM kUDamAM badarane saMyoga che. arthAt badarapratiyogika saMyoga che. saMyoga kyAM ? te ke phUDamAM. saMyoga kene? badarano. Ama, ahI sAganA be saMbaMdhI che, eka nirUpaka, bIjuM AdhAra = adhikaraNa. adhikaraNane anuyegI kahevAya ane nirUpakane prativegI kahevAya. eTale je phaMDebadara che, te saMga Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratiyogI : anuyegI 103 e kuDAnuyogika, badarapratiyogika saMyoga che. ahIM adhikaraNa kRDa ja bane che, badara nahi; mATe anuyegI phUDa ja bane, badara nahi. - praka-ahIM saMga te badara kuMDa baMne vacce che, tethI saga badaramAMya che, ne kuMDamAMya che. paraMtu De badarama" thAya che, ema badare phUDa" kema thatuM nathI? . u0-AdhAra-AdheyabhAva thavA mATe niyama che ke astrati saMyoga jyAM jAya, tyAM ja AdhAratA Ave." te kuMDamAM badarapratiyogika saMga che, mATe phaMDa AdhAra, kuMDamAM AdhAratA. arthAta phUDuM baTara pAse nathI jatuM, kintu kuMDA pAse badara Ave che, mATe AdhAratA kuMDamAM Ave, paraMtu badaramAM nahi. tethI badare phUDapratigika saMga nathI, mATe badaramAM AdhAratA na Ave. alabat kuMDamAM saMga che, paraMtu e kuMDAnuyegika che; kemake adhikaraNa e anuyogI bane che. - vRtti aniyAmaka saMyoga - have e juo ke keTalAka saMga evA hoya che ke jenAthI AdhArAdheyabhAva nathI banate. evA saMyogane vRtti-aniyAmake saMyoga kahe che. dA.ta. pAse rahelA be ghaTane saMga che, yA be ubhI AMgaLIne saMyoga che. emAM baMne anuyAgI ya kahevAya, ne prativegI paNa kahevAya. emAM, jenI sAthe saMyoga e anugI, jene saMyoga e pratigI. paNa ahIM anuyegI-prativegI vArApharatI bane banI zake che, dA. ta. Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 nyAya bhUmikA "aMguliyane soga che, temAM prathama aMguline dvitIya aMguli sAthe saMga che ema kahIe tyAre dvitIyAM. gulyanugika prathama-aMgulipratiyogika saMyoga kahevAya.' paNa jyAre ema kahIe prathama aMgulinI sAthe dvitIya aMgulino saga che tyAre prathamAMgalyanugika dvitIyagulipratigika saMga kahevAya. tAtparya, e ubhayAna gika ubhayapratiyogika saMga che. Avo saMyoga "vRttianiyAmaka (vRtyaniyAmaka) saMga kahevAya. pra-gadara-phaMDa jevAmAM saMga phUDa-pratiyogika kema nahi? . | u-AdhAra ane Adheya vacce je saMyoga hoya che te AdhAramAM Adheyane rahevA mATe saMga che. mATe e Adheya je badara, tapratigiMka saMga kahevAya, paNa phUDapratiyogika na kahevAya. enuM kAraNa e che ke AdhAra te Adheya AvavA pUrve paNa ahIM hayAta che ja; have tyAM Adheya Ave che tyAre saMga ubho thAya che. mATe e saMyoga AdheyatA-niyAmaka saMga kahevAya. saMyogasaMbaMdha vacamAM AvavAthI ja eka AdhAra ane bIje Adheya bane che, arthAt be vacce AdhAra-AdheyabhAva bane che. emAM je AvyA te Adheya; ne je hatuM te AdhAra. "ghaTe jala' ema ghaTamAM AdhAratA ane jalamAM AdheyatA saMyogane laIne ja thAya che. mATe ghaTa-jalamAM rahela AdhAra-AdheyabhAvane niyAmaka saMyoga" kahevAya. Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vRtti aniyAmaka saMga 105 je je hoya temAM te pAchuM rahe e nyAyathI "bhUtale ghaTasaMgamAM bhUtala anuyogI hovAthI bhUtalamAM anuyogitA che. =bhUtalanika anuyogitA banI. ghaTa pratiyogI che mATe ghaTamAM pratiyogitA che. =ghaTaniSTha pratigitA banI. A anuyogitA-pratigitA saMganA hisAbe che, mATe saMyoga e baMnene nirUpaka che. eTale bhUtakaniSTha anugitAno nirUpaka ane ghaTaniSTha pratiyogitAno nirUpaka sAga kahevAya. AmAM anu gitA-pratigitA paraspara sApekSa che, mATe parasparathI nirUpita ane parasparanA nirUpaka paNa kahevAya. e hisAbe bhUtakaniSTha anugitAthI nirUpita ane ghaniSThapratinitene nirUpaka saMga paNa kahI zakAya. - AmAM paNa anugitA-pratiyogitA e be dharmane saMbaMdha banAvI viziSTa buddhi thaI zake. dA. ta. sva(=saMyoga )nirUpitaghaTaniSThapratiyogitAnirUpita-anuyogitAsaMbaMdhena saMyogaviziSTa bhUtala sema sva (saMyoga) nirUpitabhUtalaniSTha anuyogitAnirUpitapratiyogitAsaMbaMdhena sNyogviziSyo para:' ema svatraTonipratiyogitAco niti- anuAitA saMvaMdhena ghaviziSTa mUtaruM evI rIte sva( =mUta) : niSThAnuyogitAkasaMboga-nirUpitapratiyogitA saMbaMdhena bhuutlviziSTa ghaTaka kahI zakAya. | (3) hasvatvAdi - jema abhAvane yA saMgane prativegI hoya che, tema hasva-dIrghatva, utkarSa-apaka, Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 nyAya bhUmikA. pitRtva-putratva, AdhAratA-AdheyatA, vizeSyatA-prakAratA vagerene paNa pratiyogI hoya che. ahIM je dIrgha svAdinI apekSAe hasvatva Adi heya, te apekSyamANa dIrghatvAdi padArtha hasvatva Adino pratirogI kahevAya, ane hRsvatva Adi jemAM hoya arthAt jene dharma hoya, te tene AdhAra kahevAya. dA. ta. khAlI eTaluM ja kahe ke "pahelI AMgaLI tarjanI hasva che te ATalA mAtrathI nirAkAMkSI bAdha nathI thatuM, paNa jijJAsA UbhI rahe che ke kenAthI hasva? kenI apekSAe sva? konI apekSAe enAmAM hasvatva? jyAre kahevAya ke "sauthI moTI bIjI AMgaLI(madhyamA)nI apekSAe hasva che, enAmAM madhyamAnI apekSAe hasvatva che, tyAre barAbara baMdha thAya che. ema tajanInI apekSAe madhyamAmAM dIrgha sva che, ahIM havane AdhAra che. tarjanI, ane hasvAvane pratiyogI che madhyamAM. dIrghatvano AdhAra madhyamAM ane svatvano pratiyogI tarjanI che. padArtha A thaye. madhyama pratiyojAphUstra tarjanInikaa mATe svatva e madhyama pratiyoni tanyanunivaM banyuM evI rIte talanI pratiyo madhyamanoviMda harSa che. tarjanIpratiyogikadIrghatva madhyamAniSTham =dhyamanovijIva-pratiyojinI tI banI. tarjancanuyojim pvazvanI pratiyoginI madhyamA banI. --X-- Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ utkarSa-apakarSa jyAM namasakAra karAya che, tyAM namana karanAro potAne apakRSTa (utara) samaje che, ane sAmAne utkRSTa gaNe che. tethI namaskArya-namaskartAmAM utkarSa--apakaSa che. namaskAra eka evI kriyA che jemAM namaskAryano utkarSa (uccatA) dekhAya, ane namaskartAne apakarSa (UtaratApaNuM) dekhAya, eTale ke tamAnig-awgharAvavo namaskaH kriyA nmskaarH| namaskAryanI apekSAe namaskartA apakRSTa (nIce= apakarSa vAna) che, e jaNAvanAra namana kriyA che. namaskartAnI apekSAe namasakAya UMcA (utkRSTa) che enI bedhaka namana kriyA che. che. AmAM utkarSa e apakarSanI apekSAe yAne apakarSAvadhika kahevAya, tema apakarSa e utkarSAvadhika kahevAya. ahIM "avadhine badale "pratiLi Ave arthAt namArya (utakarSa) pratiyogi-nipajavavA (badhajanaka)vyAparavA namartArita vyApAranavAra ! apakarSa kayAM rahyo ? "vamAM, mATe apakarSane AdhAra sva. have apakarSanI apekSAe? namaskAryanI apekSAe yAnamakAryanA utkarSanI apekSAe. mATe namaskArya pratiyogI thayo. namaskArya pratiyogikaH (namAryanirodhapratiyogitA) namaskartAmAM apakarSa che. A pratiyogIne avadhi paNa kahI zakAya, eTale namaskAryAdhikApakarSa svamAM ra. (sva= namaskartA namana karanAra) - ema kavAdimAM, madhyamAvadhi tarjA, tanyavidhelve madhyamAM | ityAdi. Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 108 nyAya bhUmikA pitRtva-putratva : dazarathamAM pitRtva che paNa konuM? arthAt pitRtva kenI apekSAe? te ke rAmanI apekSAe. mATe dazaratha niSThapitRtvae sasaMbaMdhika = sapratiyogika padArtha che, ane te rAmanI apekSAe. mATe dazarathaniSThapitRtva rAmanI apekSAe che, arthAta, rAmapratiyogitRtve rApathaniSThabhUA pitRtva e sapratiyogika padArtha che. konuM pitRtva? te ke rAmanuM. te pitRtvane pratiyogI putra rAma che, eTale matirokripitRvaM banyuM. ane varAchAnuyojhipitRvaM banyuM. "ma* niSThapratiyogitAnirUpitadazarathaniSTha-anuyogitAnirUpaka pitRtvaM vAtamU | pelA 4-5 dazaratha beThelA che, emAMthI rAmavALA dazarathane bolAvo" ema kahe te pahelAM e jevAnuM ke - rAmaviziSTa dazarathe kevI rIte? te ke rAma prati gika pitRtvane anuyegI dazaratha che, mATe sva (=rAma) pratiyogika pitRtvAnuyogitA saMbaMdhathI rAmaviziSTa dazaratha banyA. athavA rAmamAM putratva che, e rAmAnuyogika putrava kahevAya; ne e putratva dazarathanuM che, dazarathapratigika putratva che, mATe rava (=rAma) anuyojiputravatiyonitAvAna rarAthaH | Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lakSaNa jagatamAM aneka prakAranI vastuo che. te te vastunA cokkasa prakAranA lakSaNa hoya che. e lakSaNa parathI te te cekasa vastu oLakhAya che. jemake sAkaranuM lakSaNa "amuka prakAranI madhuratA che. luNanuM lakSaNa amuka prakAranI khArAza che. jIbha para mUkatAM ja AvA lakSaNa parathI parakhAI javAya che ke A sAkara che yA lUNa che. have vastunuM lakSaNa bAMdhatAM, jevAnuM ke - e lakSaNamAM avyApti, ativyApti ke asaMbhava doSa nathI ne ? je A traNa doSamAMthI eka paNa doSa hoya, te lakSaNa cheTuM bane. lakSaNane hisAba e che ke jenuM lakSaNa karyuM hoya tene "laphaya' kahevAya; ane lakSaNe. (1) layasamastamAM arthAt dareke dareka lakSyamAM vyApIne rahevuM joIe, ane (2) alayamAM na ja rahevuM jaIe, temaja (3) lakSyamAM taddana asaMbhavita paNa na levuM joIe. dA. ta. gAyanuM lakSaNa karAya ke "rAma" (sAranA= gaLe godaDI jevI laTakatI cAmaDI), te te lakSaNa rike gAyamAM rahe che. kALI gAyamAM rahe ne lAla gAyamAM na rahe evuM nahi. badhI ja gAyamAM hoya ane gAya sivAyanA alakSyabhUta bheMsa vagere prANIomAM e lakSaNa hatuM ja nathI, temaja e lakSaNa keIpaNa gAyamAM asaMbhavita paNa che mahi. eTale lakSaNa avyApti, ativyApti, asaMbhava. zrema Satritayarahita thayuM, arthAt nirdaSTa lakSaNa banyuM. Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 nyAya bhUmikA ku-lakSaNanA 3 doSa : (1) avyApti, (2) ativyApti, (3) asa'bhava (1) avyApti :- lakSaNu jo koIka eka lakSyamAM (lakSyanA eka dezamAM) na rahetuM hAya arthAt aApta hAya, te tyAM lakSaNamAM abhyAptatA yAne avyApti' doSa AvyA gaNAya. (2) ativyApti :- tyAre lakSaNa je lakSyanI bahAra alakSyamAM jatuM hAya, te tenAmAM ativyAptatA yAne 'ativyApti' doSa AvyA gaNAya. ane (3) asa'bhava - jo lakSyamAM kayAMya rahetu jana hAya evu lakSaNa banAvAya, te tyAM 'asa'bhava' DhASa gaNAya. Ama lakSaNa (1) avyApti (2) ativyApti ane (3) asa bhava A traNa doSathI rahita hoya, tyAre ja e sAcuM lakSaNa yAne niSTha (nirdoSa) lakSaNu gaNAya. evA nirdoSa lakSaNa parathI sAcA lakSyanI eLakha thAya. enA dAkhalA :~ (1) avyApti :- gAyanuM lakSaNa karavAmAM Ave ke dasAranAvava" tA te lakSaNa sapheda gAyamAM na Ave; eTale ke lakSyanA amuka bhAgamAM avRtti thayuM, mATe tyAM avyApti doSa AvyA. abyApti eTale thatA vRttiH" (2) ativyApti :- ema gAyanuM lakSaNa karAya ke viva." " te te bhesa AdimAM eTale ke alakSya "" Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmAnuM lakSaNa ] (=vayetara)mAM jAya eTale tyAM ativyApti doSa AvyA gaNAya. "ativyApti" eTale "aSTavRttiH (=aMtaravRtti (3) asaMbhavaH-ema gAyanuM lakSaNa karavAmAM Ave ke "pUchazUnya" to e te kaI paNa gAyamAM saMbhavI zake ema nathI. eTale tyAM asaMbhava doSa kahevAya. asaMbhava eTale "akracatrAvRtti" (keI paNa lakSyamAM na rahe). " bIjA dAkhalA laIe te - AtmAnuM lakSaNa "caitancavavaM" (=vaMta) karAya te te nirdaSTa lakSaNa che. emAM avyApti-ativyApti- asaMbhava e traNemAMne eka paNa deza nathI. . pra-mUrzita thayela AtmAmAM caitanya nathI dekhAtuM, te zuM tyAM lakSaNa avyApta na kahevAya? - unA, na kahevAya. kemake mUcchitamAM paNa aMdara khAne caitanya che, phakta te AvRtta che; AcchAdita che, , tethI dekhAtuM nathI. bAkI caitanya sarvathA naSTa nathI. kAraNa ke mUchakALamAM ya rakta paribhramaNAdi cAlu hoya che, ane mUracha UtarI jatAM tarata enAmAM caitanya pragaTa dekhAya che. eTale caitanya kaI AtmAmAM na hoya ema banatuM nathI; tethI avyApti deSa nathI lAgato. temaja . AtmA sivAya (Ametara) jaDa vastumAM caitanya hetuM nathI. mATe tyAM ativyApti doSa paNa nathI lAgatuM; Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11ra nyAya bhUmikA ane caitanya lakSaNa AtmAmAM kayAMya asaMbhavita nathI, mATe asaMbhava doSa paNa nathI AvatuM. A hisAbe ja je AtmAnuM "jaDatva evuM lakSaNa karAya te te asaMbhava deSathI grasta kahevAya. jIvaMta zarIranuM lakSaNa "vijJAtiya (vistrakSave ceSTAva" che. A ceSTA eTale vijAtIya kiyA. vijAtIya kriyA eTale Itara saMgathI janya nahi kintu mAtra svAtmA prayatnathI janya (=prayatnavALI) kriyA, (nahi ke bIjAnI preraNAvALI yAne bIjAthI prerita kiyA). tyAre, mRta zarIrano bIjo koI mANasa hAtha-paga UMce kare te te thAya che, paNa te kAMI potAnA prayatnathI UMconIce thatuM nathI, mATe te jIvaMta zarIra nathI. jIvaMta zarIramAM e zarIranA adhiSThAyaka (=dhAraka) AtmAnA prayatnathI hAtha UMca-nIce thAya, paga cAlavA mAMDe, ne pachI enI meLe (eTale ke bIjAnA aTakAvyA vinA) sthira paNa thAya che. eTalA mATe e jIvaMta zarIramAM ceSTAvava" lakSaNa AvyuM gaNAya. - prave- ema te zarIra UMghamAM taddana ceSTArahita che, te tyAM zuM "ceSTAvasva" lakSaNa avyApta na thayuM ? u0- nA, UMghamAM paNa zarIranA aMdaranA avayava dA. ta. hadaya, nADI vagerenI vijAtIya kriyA, eTale ke bIjAnI preraNA vinAnI kriyA yAne ceSTA cAlu che. mATe temAM lakSaNa avyApta nathI. agara pUcho - Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvaMta zarIranuM lakSaNa] 113 pra- tyAM UMghamAM hRdaya-nADI vagere kriyA thavAmAM puruSane prayana kyAM thAya che? te pachI ene ceSTA kema kahe che? traNa jAtanA yatna : u0- ahIM samajavAnuM che, ke nyAyamate puruSanA prayatna traNa jAtanA che,-(1) pravRtti prayatna, (2) nivRtti prayatna, ne (3) jIvanani yatna. A trIjo "jIvanayoni" yata e mANasane ajANamAM potAnA AyuSyanA baLe pitAnA zarIramAM pitAnA khyAla (IrAdA)vinA paNa cAlate prayatna che, ke je hRdayamAM, nADImAM, zvAsamAM, ceSTA karAve che. A hisAbe UMghamAM paNa jIvanani yatna ane tadaadhIna ceSTAvatva che. mATe zarIranuM ceSTAvasva lakSaNa avyApta nathI. ' prave- ema te mRta zarIramAM bhUtano vAsa thAya te zarIra ceSTAvALuM bane che. ApaNuM lakSaNa te jIvaMta zarIranuM che, mRta zarIranuM nahi, te e A mRta zarIramAM ativyApta thayuM ke nahi? jema DaoNkaTara maDadAne hAtha UMca-nIce kare e bIjAnI preraNAjanita kiyA thaI tethI ene ceSTA na kahevAya eTale ja mRta zarIramAM ceSTAvavA na AvyuM. paraMtu bhUtAviSTa maDadAmAM nathI dekhAtuM ke maDadAne hAtha keI UMca-nIco karato hoya, chatAM maDadAmAM bhUtAvezathI (eTale ke mRtazarIramAM ItarathI aprerita ItaraprayatnAnadhInI ceSTA AvI. te pachI lakSaNanI ativyApti kema nahi? Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 nyAya bhUmikA u0- vAstavamAM tyAM e zarIra je AtmAnuM hatuM, tene prayatna te che ja nahi. e te bhUta jyAre mRtazarIramAMthI nIkaLI jAya tyAre khabara paDe che ke -jema jIvaMta zarIramAM kaI TAMkaNa jevuM aNiyALuM besavAmAM Ave to mANasa tarata pitAnA hAthethI pelAne dUra kare che, ema mRtazarIramAM AkhIne AkhI TAMkaNa besI ghAle te paNa e zarIrane hAtha kAMI ene dUra karatA nathI. e batAve che ke jIvaMta zarIramAM pitAne ja prayatna hAtha halAve che, mATe e kriyAne ceSTA kahevAya che. tethI jema e vakhate e zarIramAM ceSTAvattva che, ema bhUtAviSTa mRtazarIramAMnI hasta-kriyAnuM nathI, tethI e ceSTA nathI eTale "ceSTAvakva, lakSaNanI ativyApti nathI. sArAMza zarIranuM lakSaNa ceSTA (=vijAtIya kriyAvAva) e barAbara che. prava-bhale, chatAM A lakSaNa zarIranA avayavabhUtahastAdimAM jAya che, kemake hastAdi aMge pAMga ceSTAvAna te che ja. paraMtu ene kAMI zarIra nathI kahevAtuM. tethI ativyApti doSa kema nahi? u0-lakSaNamAM "atyAvayavI evuM vizeSaNa vadhAravAthI ativyApti doSanahi Ave, kemake have lakSaNa AvuM thaze- "kanyAvitve ri rekhAvava" AnAthI hastAdimAM atyAvayavitva na hovAthI enAmAM lakSaNa nahi jAya. atyAvayavI eTale phUDyAnAma# Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chavaMta zarIranuM lakSaNa ] 15 dA. ta. hasta e aMga che, evA bIja aMge maLIne eka zarIradravya bane che. mATe e aMgo dravyanA AraMbhaka dravya kahevAya ane zarIra have bIjA koI moTA dravyanuM aMga nathI, avayava nathI, tethI zarIra e dravyanuM anAraMbhaka dravya yAne anya-avayavI gaNAya. pra-te paNa nyAyamate utpattikSaNe zarIra ceSTAvAna nahi; kemake "parAmAnaM caM caM nina nici ja riTari' e niyama che. mATe tyAre te enAmAM lakSaNanI avyApti thavAnI ne ? | u-enA mATe lakSaNane jAtighaTita banAvavAthI avyApti doSa nahi Ave. jatighaTitano artha e che keje lakSaNa heya emAM "tanAtItvama" evuM umerIne navuM lakSaNa banAvavAnuM'. eTale dA.ta. prastuta lakSaNamAM mAtra "vizva' nahi kintu "chAvattAtIcandra" ATaluM lakSaNa banAvavAnuM. AmAM 'rekTarane badale dAva' eTaluM ja mUkI "sajAtIya umerIne lakSaNa karyuM 'antyAjyavitve sati ceSTAvatsajAtIyattvam' AmAM tattvajJAtIya-tavRttikAtimAnakAsima | dA.ta. "ghaTane sajAtIya paTa che ema kahevuM che, te kahevAya ke gharakRttinAtimAnanatimattapadI che. AmAM bannenI samAjati pRthvIva-dravyatva vagere che, tethI kahevAya ke Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 nyAya bhUmikA " e pRthvIna dravyana vA vasaMgatiyaH che. te prastutamAM ceSTAvat zarIra te dvitIyAdikSaNavRtti zarIra che, ane e bAvarAvRttinAsisamAnanAtimAM prathamakSaNavRtti zarIra che ja. tAtparya, lakSaNa na ghaTatuM hoya te lakSaNavAnuM ane lakSaNahIna e bannemAM sAjAtya yAne samAna-jAtIyatA zodhavAnI. dA.ta. lakSaNa AvuM thAya ke chAvarAticatra yAne rejhAvat je dvitIyakSaNavRtti zarIra emAM vRtti jAti je dravya, taddava utpamAna prathamakSaNavRtti zarIramAM AvyuM. pra-paraMtu ema te ghaTamAM paNa A navuM lakSaNa ativyApta thaze! kevI rIte ? te ke ceSTAvatu je zarIra, emAM vRtti jAti vyava, tavatva ghaTamAM paNa gayuM! eTale ativyApti thaI ne ? | u-A ativyApti nivAravA mATe kaho, ceSTAvavRtti eTaluM ja nahi, paNa "ceSTAvatumAtravRtti" (yAne ceSTAnyamAM avRtti) evI je jAti, "tavava" prathamakSaNIya zarIramAM che. AvI jati kaI maLe ? te ke ghaTavAdi jAti te na cAle, kemake e ceSTAvamAM vRtti ja nathI. ceSTAvat te zarIra ja hoya che, emAM kAMI ghaTavAdi rahe nahi; eTale evI jAti tarIke citratvamanuSyatvAdi jAti maLe, tadRvatva mAtra zarIramAM Ave, ghaTAdimAM nahi. eTaluM dhyAnamAM rahe ke "caitra keNa che? Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRthvI-jala-tejanu lakSaNa 137 AtmA ? ke zarIra ? te ke zarIranuM ja nAma caitra che, AtmAnuM nahi. pra-paraMtu caitra zarIra teA eka ja vyakti che teA emAM rahenAra rautravane jAti kema kahevAya ? jAti te anekamAM rahenArI (ane-samaveta) heAya ne ? u-zarIra vizarAru che; eTale emAMthI ekAda aNu paNa viyukta thatAM nyAya zailIthI AkhuM zarIra naSTa thaI gayuM gaNAya, kemake e aNu je kane avayava hatA, have e aNu khasI jatAM, te Nuka naSTa thaye.. ethI e NukarUpa avayavavALA je RNuka te paNa naSTa, ema chelle Akhe aMtima avayavI naSTa. pachI TheTha navA vaNukathI mAMDIne carama avayavI sudhI navu zarIra utpanna thAya. kSaNe kSaNe e utpanna thavAnu cAlu che. A hisAbe caitrarUpI zarIra anekAneka yAM, mATe emAM caitratva jAti rahI zake; ane ghaTAdamAM e nahi jAya. kemake emAM caitratva jAti ja nathI. pRthvI-jala-tejanu lakSaNlR : nava dravyamAMthI pRthvI--jala-teja e traNanuM ja cAkSuSa pratyakSa thaI zake che. arthAt A traNa ja dravya cAkSuSa pratyakSa-viSaya bane che, vAyu-AkAza vagere 6 dravya cAkSuSa viSaya nathI. eTale A traNanu lagnu khanAvavuM hoya te cAkSuSa pratyaaviSaya vya' lakSaNa banAvI zakAya. paraMtu pRthvI vagerenA paramANumAM A lakSaNa abhyApta thaze; kemake Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 nyAya bhUmi ', paramANue e pratyakSanA viSaya nathI banatA. have je Ane jAMghaTita lakSaNa banAvIe te avyApti doSa nahi Ave. e lakSaNa Avu thaze-cAkSuSatracakSaviSayadUra ajJAtIyattva ''. eTale ke cAkSuSacaviSayadrathavRttijJAtimatra' lakSaNa banI zake. pratyakSano viSaya sthULa pRthvIjala-teja che, emAM vRtti je jAti dravyatva; tattva paramANumAM AvI zake. paraMtu ema teA dravya vavava AkAzamAM paNa che, te lakSaNa tyAM javAthI ativyApti thAya! jayAre AkAzamAM lakSaNa lai javuM iSTa nathI, kemake e lakSya nathI, kAraNa pRthvI-jala-tejanu ja lakSaNa ISTa hatuM, mATe lakSya traNa ja che. eTalA mATe kahevuM paDe ke 'cAkSuSapratyaviSayadravyatvavyAvyajJAti samuyam' dravyatvanI vyApya jAtio pRthvIva jalava-tejatva che, ane e pRthvIjala-tejanA aNumAM vRtti che, mATe aNumAM pracaviSardhAtta jJAtimattva' lakSaNa AvI gayuM. khAlI tAdRza dravyatvavattva lakSaNa heta teA AkAzamAM paNa Avata; paraMtu 'dravyatva' ne badale 'dravyatvayAvya-jJAtimattva lakSaNamAM dAkhala karyu` eTale pUruM lakS "caakssussprtykssvissyvRttidrvytvvyApyajJAtimava" karavAthI, e dravyatvavyApyajAti pRthvIvajalava-tejasTsa maLe, ne tattva AkAzamAM nahi javAthI ativyApti nahi thAya; ane pRthvI paramANu AdimAMya javAthI avyApti paNa nahi thAya. Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRthvI-jala-tejanuM lakSaNa ] 119 AmAM bIjo eka moTo lAbha e thaze ke ApaNe A "kSupamRtyaviSayarA" lakSaNa mAtra pRthvI-jala-tejanuM karyuM che, paraMtu "cAkSuSa-pratyakSa-viSaya" rUpAdi guNakriyAmAM paNa jAya che, te lakSaNa ativyApta thAta, kintu have "supratyakSaviSayavRtti vyavasthA jJAtimA" evuM lakSaNa karavAthI guNakriyAmAM nahi jAya; kemake dravyatvanI vyApya jAti pRthvItva-jalatva-tejasva ja che. tadvattva guNamAM nathI, tethI lakSaNa paNa guNamAM na ja Ave. Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAca -kAraNubhAva jagatamAM bhAvAtmaka padArtha be jAtanA, (1) zAzvata dA.ta. AtmA, AkAza, paramANuM vagere. ane (2) azAzvata ghaTa paTa dvaNukAdi. . azAzvata padArthA utpatti ane vinAzazALI hAya che. utpattizALI padmA, janya kahevAya, kAya kahevAya. kArya haMmezA kAraNathI utpanna thAya. dA.ta. paTa (=kA) taMtu (=kAraNa) thI utpanna thAya che. kAraNa vinA kArya na khanI zake. kArya banavA pUrve kAraNa e kAnA adhi karaNamAM avazya hAjara hAya. kAraNanu lakSaNa jJAdhirane nA/vyakti niyata-pUrva vastitva' raNatvam' arthAt kAnA adhikaraNamAM kAryanI avyavahita prAkRkSaNe niyatapaNe (=niyamena, avazya) hAjara rahe te kAraNu kahevAya. dA.ta. dhumADA utpanna thayA.' tA tenI pUrva kSaNamAM tyAM dhUmanA adhikaraNanA pradezamAM agnirUpa kAraNa avazya hAya. - O'P. kAraNa vinA kAya nIpajI zake ja nahi'-A jagatanA sArvatrika niyama che. kAraNa hAjara hoya teA ja kArya thAya. rAtanA tapelImAM dUdhamAM meLavaNu nAkhyu, paraMtu mADI rAtre jo bilADI dUdha cATI gaI, tA savAre tapelImAM dahI rUpa kA dekhAvA na maLe. agrejImAM kahe. vAya che ke-Where there is Effect, there must be Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAryakAraNa bhAva ] 121 -cause" ene artha. jyAM jyAM kArya thayuM hoya tyAM tyAM kAraNa avazya hAjara hovuM joIe. A kArya-kAraNabhAvanA niyama upara saMsAra anAdi sAbita thAya che; kemake vartamAna zarIra pUrvanA karma anusAra banyuM; e karmo zarIrathI ja utpanna karelAM, e pUrvenuM zarIra enI pUrvenAM karmathI baneluM e kama pUrvanA zarIrathI banelAM, e zarIra enI pUrvanA karmathI ...ema pUrva pUrva kAraNa zodho te kArya-kAraNanI paraMparA anAdi siddha thAya che, mATe ja saMsAra anAdine che. have je kaI e Agraha rAkhe ke "bhAI! saMsAra kayAreka te zarU thayo hato joIe ne ?" te ene e Agraha beTe che, kemake saMsAra je anAdi nathI, kyAreka zarU thayo ema mAnavuM che, te saMsAranI jyAM zarUAta mAne tyAM prAraMbhika saMsArakAryo kAraNa vinA ja banI gayAM ema mAnavuM paDe ! kArya-kAraNabhAvanA vizvavyApI sanAtana niyamane anusAra Ama mAnavuM khoTuM che kekAraNa vinA kArya thAya. mATe kArya-kAraNanI paraMparA anAdithI cAlI Ave che e siddha thAya che. - ahIM kAraNanA lakSaNamAM "avazya-pUrvavati kahevAthI kayAreka ghaDA mATe mATI lAvavA gadheDAnI jarUra paDI, chatAM vaDA pratye gadheDe kAraNa na kahevAya. pra-bhale, badhA ghaDAmAM arthAt ghaTamAtranI pratye Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 nyUyA bhUmikA gadheDA kAraNa na bane, paratu gadheDAnI lAvelI mATImAMthI banelA ghaDA pratye teA gadheDA kAraNa kahevAya ke nahi ? u-tyAM paNa gadheDA mAtra mRdu-AnayanakriyAmAM yAne mATI lAvavAmAM kAraNa kahevAya, paNa ghaDA pratye nahi. pra0-paraMtu gadheDA taghaTanI pratye te niyata pUrvavatI tA che ja, te taghaTanu' kAraNa kema nahi ? u--ahIM khAsa samajavAnu` che ke kAraNanA lakSaNamAM bananyasiddha evu eka vizeSaNa joDavAmAM Ave che. pachI e lakSaNa enAmAM nathI, eTale ke gadheDA ghaDA pratye anyathAsiddha che. kAraNa nakkI karavA mATe me vAta jovI joIe.-- (1) hrAyathiinayatapUrvavarti ane (ra) ananvayasiddha pUrU lakSaNu Avu thAya, 'AryAdhine ananyathAsiddhtve sati (anyathAsiddhizUnyatve sati) kAryAvyavahitaniyatapUrvavartitva' kAraNatvam / " prastutamAM A ghaTanI pratye evu' nathI ke gadheDA na heAta tA A ghaTa na banata; kemake ghaTane banavA mATe tA sAmagrI tarIke mRttikA, kulAla, cakra, cIvara, daMDa vagerenI jarUra hatI; nahi ke gadheDAnI. eTale A badhA hAjara hAya pachI gadheDAnA vila'e kAryamAM vila`kha thAya evu` nathI. tA :- jenA vinA khIjI rIte paNa kArya siddha thatuM hAya, te anyathAsiddha kahevAya. cavu.antareLApa sAthe Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anyathAsiddha 123 sidhdhati ta -anyAsiddham| bIjA zabdamAM kahIe te! kAya pratye je avazyapta nahi = hrA. prati avacaratAr candraminta tad anyathAsia" eTale 'cak avaca Mta' taMt bALama, tamimna 6 anyarthAsarlR' evuM paNa lakSaNa keTalAka kare che. 'avazyalapta' eTale 'jagatabharamAM kayAMya kAryotpatti mATe je avazya jarUrI manAyelA che' te, athavA kaheAjenA vinA kAryAtpatti anupapanna che te 'avazyaphalapta'. Ama ghaTakA pratye avazyalaptamAMthI rAsabhAdi bAda thai jAya che. kemake jagatabharamAM jayAM kyAMya ghaTa banavAmAM je ati Avazyaka kAraNeA manAyelA che, emAM rAsabhane naMbara nathI. pra0- khera, paraMtu ghaTanI pratye jema daDa avazya pUvI' che tema 'Da'rUpa, daMDava, ku MbhArapitA....vagere paNa avazya pUvI che ja, te pachI tene ghaDAna! kAraNa tarIke kema na kahevAya ? 60-e nathI kahevAtAM, eTalA ja mATe teA kAraNanA lakSaNamAM 'ananyAviddhattva sati' vizeSaNa umeravuM paDyuM. e anyathAsiddha padArthamAM rAsabhanI jema 'Dava, daDarUpa, kuMbhArapitA vagerenI gaNatrI karI che. tAtparya e che ke 'jenA vilaMbathI kArya banavAmAM vilaMba thAya' ene ja kAraNa kahevAya. prastutamAM rAsasa, daMDava, daMDarUpa vagere evA nathI ke enA vila`khathI kAryamAM vilaMba thatA hAya Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 nyAya bhUmikA ane kAryopatti mATe ene zodhavA javuM paDatuM hoya. mATe ene anyathAsiddha kahevAya. kharekharo kAraNanI A khUbI che ke enA vilaMbe kAryamAM vilaMba thAya. bAkI -sadA hAjara rahe eTalA mAtrathI kAraNa na bane. - ' ema te AkAza vagere haMmezAM koI paNa kAryanI pUrvavati tarIke maLe ja che, chatAM e badhAM kAryamAM thoDAM ja kAraNa kahevAya che? kema kAraNa nathI kahevAtAM ? to ke "e AkAza vagerene hAjara thavAmAM vilaMba thayo mATe kArya thavAmAM vilaMba thayo, evuM hotuM nathI, ne kahevAtuM paNa nathI. - prava- to pachI kArya pratye 8 sAdhAraNa kAraNomAM gaNelA kAla ane dizAne paNa kAraNa kema kahevAze? kemake enA vilaMbathI kAryamAM vilaMba nathI dekhAte. eTale ene paNa anyathAsiddha kahevAM paDaze! : u0-nA, kemake ghaTa mATe kALa-dizA avazyaphalapta che, kemake tat tat deza, tat tat kALa apekSita che. mATe to judA-judA dezanA, ne judA-judA kALanA ghaDAno te tevo vyavahAra thAya che, tevI tevI kiMmata aMkAya che. paraMtu AkAzanuM evuM nathI. kemake nyAyamate AkAza zI - cIja che ? to ke AkAza te zabdAya mAtra che, tethI ene zabdanI sAthe leNadeNa heya, kintu ghaTa banavA sAthe ene kaI leNadeNa nathI. AkAza e vibhu, vyApaka, ane Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAraNanuM lakSaNa ] 125 : nitya hovAthI jagatamAM sarvatra ane sadA hAjara hoya eTaluM ja. prave- kAraNanA lakSaNamAM kAryAvyavahita pUrvavatI hoya te kAraNa" ema kahe che, paNa keTalAka kAraNe vyavahita pUrvavatI hoya che. eTale enAmAM kAraNanuM lakSaNa kevI rIte ghaTaze? dA. ta. (i) grantha-samAptimAM maMgala kAraNa che, paraMtu maMgala te kyAreya karyuM hoya, ne samApti te keTalAka kALa pachI thAya che. ema (ii) daMDa cAkaDAne halAvIne khasI jAya che, ane ghaDe te te pachI ghumatA cAkaDA para mRt-piMDathI sthAsa-keza-kuthalA vagere vacalA-vacalA AkAro banyA pachI bane che. eTale utpattinI avyavahita kSaNa pUrve daMDa hAjara nathI. ema (ii) je dAnathI svarga maLe che, te dAna te jIvanamAM kyAre ya karyuM hatuM, ne tyAM dAna-kriyA pUrI thaI gayA pachI svarga mRtyu bAda maLe che, te dAna svarganI avyavahita pUrvavata na banyuM. sArAMza; maMgaLa, daMDa, dAna A badhAmAM avyavahita (vyavadhAnavinA) pUrvavartitA. nathI. tethI kAraNanuM lakSaNa emAM nahi Ave enuM zuM? "u-AvA saMyogomAM kAraNane keI vyApAra (yAne vacalA kAraNu) dvArA kAryotpatti sudhI pahoMcavuM paDe che, ane te vyApAra paNa e kAraNathI ja utpanna thAya che. ema kAraNane, potAnAthI utpanna vyApAra dvArA, avyavahita pUrvavatI mAnavAmAM Ave che. dA. ta. (i) maMgalathI Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 nyAya bhUmikA vidanavaMsa utpanna thavA dvArA samApti thAya che. tyAM maMgala e kAraNa che. maMgalathI utpanna vidanadavasa e vyApAra che, (vacaluM kAraNa che) ane te vidana dhvasa samAptirUpa kAryanI avyavahita pUrvavatI bane che. Ama maMgala svajanyavinarvasa dvArA kAryAvyavahita pUrvavatI yAne kAryotpatti sAthe saMbaddha kahevAya; ema (ii) daMDa svajanyabhUmi dvArA kAryane adhikaraNa cAkaDA para saMbaMddha che, tethI e rIte e ghaTanI avyavahita pUrvavatI kahevAya. ema (ii) dAna e svajanya adaSTa (=puNya) dvArA varganI avyavahita pUrvavata arthAt vargotpatti sAthe saMbaddha bane che. ' kaI paNa utpanna thanAra vastune kArya kahevAya ane tenA utpAdakane arthAt utpattimAM jarUrI (apekSita) vastune kAraNa kahevAya. dA. ta. mATIthI ghaDe bane teM AmAM ghaDe e utpanna thanArI vastu che, mATe e kArya che. ane mATI ghaTakAryanI upAdaka che, mATe e kAraNa che. utpAdaka eTale utpattimAM kAraNabhUta. emAM kAraNabhUta tarIke jema mATI che, tema daMDa-caka-cavara-kulAlAdi paNa che. kAryane janya paNa kahevAya, ane kAraNane janaka paNa kahevAya. kArya thavA mATe jeTalA kAraNe hAjara joIe te badhA kAraNanA samUhane "sAmagrI" kahevAya. emAM je eka paNa kAraNa khUTe te sAmagrI na bane. "samasya bhAvaH sAmagracaM, saamgrii|' Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAdAnakAraNa ] 127 kArya eTale "utpaghamAna yAne utpanna thAya te, evA kArya be jAtanA hoya. (1) bhAvAtmaka, ane (2) abhAvAtmaka dA. ta. (1) ghaTa, paTa, dhUma e bhAvAtmaka kArya che. (2) davaMsa, nAza e abhAvAtmaka kArya che. bhAvAtmaka kArya traNa jAtanA : (i) dravya kArya, (ii) guNa kAryane (iii) kiyA kArya. zuM guNa paNa kArya kahevAya? hA, kArya eTalA mATe kahevAya ke e utpanna thanArI vastu che. catta upacate (nAte) tattva Artha (caM)-je utpanna thAya te kArya kahevAya. A bhAvAtmaka kArya mATe be kAraNa jarUrI, (1) upAdAna kAraNa, (2) nimitta kAraNa. 'upAdAna kAraNuM : bhAvAtmaka kArya mATe mukhya paNe koI daLa joIe, jema ke ghaDA mATe mATI, roTalI mATe loTa, guNa-kriyA mATe dravya. e daLa kahevAya. ene darzananI bhASAmAM upAdAna kahevAya. eTale A AvyuM ke bhAvAtmaka kAryamAM mukhya kAraNa upAdAna kAraNa che, ne sahakArI kAraNa e nimitta kAraNa che. upAdAna eTale jene laIne arthAt jene vaLagIne ja kArya utpanna thAya che, evA kAraNane upAdAna kAraNa kahevAya. dA. ta. mATIne ghaDe anyo tyAM ghaTe mATIne vaLagIne rahe che. arthAt ghaDo Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1ra8 nyAya bhUmikA mATImaya rahIne ja utpanna thAya che; ema vastra banyuM e tatune vaLagIne ja rahe che. taMtu je je saLaga. gayA, te vastra gayuM. mATe mATI-taMtu...vagere upAdAna kAraNa kahevAya. "vana sAkAra # tiSThati tata sattAnam " avayavathI avayavI bane che te avayava e upAdAna kAraNa kahevAya. ' jema kayarUpa kAryane upAdAna kAraNa haya, tema guNa ke karmarUpa kAryane paNa upAdAna kAraNa hoya. dA. ta. lAla taMtumAMthI lAla vastra banyuM. tyAM vastranI lAlAza e paNa kArya thayuM. e guNasvarUpa kArya che, ahIM taMtunA lAlAza guNanuM upAdAna kAraNa taMtu kahevAya. ema AtmAmAM jJAnAdi utpanna thAya e guNarUpa kArya che, mATe jJAnAdi kAryanuM upAdAna kAraNa AtmA kahevAya, kemake jJAnAdi AtmAne vaLagIne ja rahe che. upAdAna sivAyanA jeTalA kAraNe e badhAM nimitte kAraNe kahevAya - ahIM eTaluM dhyAnamAM rahe ke upAdAna kAraNa e daLa che. mATe enuM astitva hoya tyAM sudhI ja kAryanuM astitva rahe, dA.ta. vastranA taMtu baLI gayA te vastra paNa khatama. nimitta kAraNamAM e ekAnta nathI ke nimita. kAraNuM cAlyuM jAya te kArya paNa cAlyuM jAya. dA. ta. ghaDo banyA pachI daMDa, cakra, kulAla, vagere nimitte kAraNe cAlyA jAya arthAt naSTa thaI jAya, te paNa ghaDe te ubhe ja rahe che. jyAre upAdAna kAraNa mATe te kArya Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhAvAtmaka kAryamAM upAdAna nahi ] 129 naSTa na thAya tyAM sudhI enI sAthesAtha UbhuM' ja rahe. upAdAna-kAraNane kAya nI sAtheAsAtha UbhA rahevuM ja paDe, kemake upAdAna e 'hrAyam pATIya' rahenAra heAya che. A thai bhAvAtmaka kAryanI vAta. have abhAvAtmaka kAryamAM (dA. ta., ghaTaghna sa rUpa kArya mAM) upAdAna--kAraNa nathI heAtuM. 50 * zu' ghaTava samAM ghaTane upAdAna-kAraNu na kahevAya ? u- na kahevAya, kemake upAdAnanA. atha ja e che ke, ene vaLagIne kArya rahevu joie. jyAre ahI tA dhvaMsakAya ghaTane vaLagIne rahenAru che ja nahi. ulTuM kaheA ke-ghaTanI gerahAjarI thaI tyAre ja teA vasa astitvamAM Avye ! eTale dhvaMsa e ghaTane laIne-vaLagIne UbheA nathI rahetA. tethI dhvaMsanuM upAdAnakAraNa ghaTa na kahevAya. mATe alakhat abhAvarUpa kAyane upAdAnanI jarUra nathI; kemake upAdAna vinA ja e UbheA rahenArA che, para'tu "sakA thavAmAM pUrvakAlamAM pratiyeAgInI avazya jarUriyAta che; eTale dhvasakAyanI pratye pratiyeAgI e niyata kAraNa che, ne e pUrva vidvaita kAraNa che. eTale ja AmAM kAraNanuM je lakSaNa che jArvAdhirane prAkSaLAva chevena. avaca-vRttia' te paNa kharAkhara ghaTI zakaze. va sakAya * thavAnI pUrva kSaNe pratiyeAgI rahevA ja Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13e . nyAya bhUmikA joIe, ane te rahe che. ghaTa che te ja bIjI kSaNe ene dhvaMsa thAya. mATe davaMsamAM pratiyegI nimittakAraNa kahe vAya, paNa te pUrvekSAvRttina. Ama amAvakAryamAM upAdAnakAraNa nathI hotuM, paraMtu nimittakAraNa hoya che. dA. ta. ghaTavaMsakArya pratye mudagara-prahAra e nimittakAraNa che, ema ghaTavaMsa pratye pratiyogI "ghaTa', e paNa nimittakAraNa che; kemake je prativegI ja na deya te kono divaMsa thAya? arthAt ghaTa te mATe ja muddagara-prahArathI ghaTane dhvaMsa thaye. anvaya-vyatireka A niyama che ke jenA hevAmAM ja kArya thAya ane jenA nA hevAmAM kArya na ja thAya, ene kAraNuM kahevAya. eTale ke kAyane jenI sAthe anvaya-vyatireka hoya tene ja "kAraNa kahevAya. (anvaya=) pUrve pratiyogI ghaTa vidyamAna hoya te ja pachIthI tyAM ghaTavaMsa thAya. (vyatireka=) pratiyogI ghaTe vidyamAna na hoya te tyAM ghaTavaMsa na ja thAya. A hisAbe davaMsa e kAryuM, ane pratiyegI e kAraNa;-A benI vacce anvaya-vyatireka hovAthI davaMsakAryamAM pratiyegIne kAraNa mAna ja joIe.alabat, A upAdAnakAraNa e grAskRittivena kAraNa che, tema vArthavRttina paNa kAraNa bane che. eTale upAdAna Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ panvaya-vyatireka ] 231 kAraNa kA dhannA pUrve ane kAya thayA pachI paNa rahevA dvArA kAraNa bane che dA. ta. mRttikA e prajAvRttilena arthAt ghaTa pUrve paNa kAjara hAya che temaja TAstitvadAonA ihAjara heAya che. tyAre vasakAya pratye pratiyeAgI e kAraNa tarIke mAtra kArya prAkAlavRttittvana hAjara heAya che, kintu kA kAlavRttivena hAjara nahi. dA. ta. ghaTamAgabhAva e ghaTakAya banavA pUrvenA kAlamAM avazya hAjara hAya che, kintu e prAgabhAva ghaTakAya banavA vakhate ja naSTa thaI jAya che, eTale ghaTakAlamAM e hAtA nathI. anvaya-tryatireka eTale zu ? (1) eka hAya tyAre bIjo hAya, arthAt ekanA saddabhAvamAM khIjAnA sadbhAva, e 'anvaya'. (2) ekanA abhAve khIjAnA abhAva, e vyatireka'. (2) satve aparasavuM = anyayaH (2) jAmAve. avarAmayaH = katireSThaH (?) tatttave tatsatva = anvayaH (2) tamAve tamAvaH = yatireSThaH dA. ta. (1) mAtA hoya teA ja putra thAya-anvaya (ra) mAtA na heAya teA putra na ja thAya=vyatireka darzanazAstromAM anvaya-vyatireka zabda mahatvanA che. kAI e vastune dA. ta. kAryane ane kAraNane tathA Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 nyAya bhUmikA vyApyane ane vyApakane kA -kAraNu tarIke cA vyApya-vyApaka tarIke nizcita karavA hAya, tyAre anvaya-vyatireka jovAnI jarUra paDe che. ( hetu ane sAdhyanA anvaya-vyatireka kaMika judA che te khAsa khyAlamAM rAkhavu..) (1) 'anvaya'eTale sadbhAva, sattA (astitva) saMbadha, ane (2) vyatireka eTale abhAva, nAstitva, asa badha. dA. ta. dhUma--agninA kArya-kAraNabhAva nakkI ka2vA hAya, tA e jevAtuM ke "jayAM jayAM anya sakala kAraNeA sAthe agni che, tyAM tyAM dhUma kArya hAjara che ne? arthAt dhUmanA adhikaraNamAM jema dhUmanA saMbaMdha che tema agninA sabaMdha che ne? hA, tA A dhUma agnine 'anvaya' kahevAya. ema, jyAM agninA sabaMdha nathI, tyAM avazya dhUmanA saMbaMdha nathI ne ? eTale ke "jyAM jayAM agninA abhAva che, tyAM tyAM dhUmane abhAva che ne ?"" hA, teA enuM nAma vyatireka che....A anvaya-vyatireka dhUma--agnimAM maLe che; mATe tyAM kArya-kAraNabhAva nakkI thAya che ke 'agni e kAraNu ane dhUma e kAya che.' . vyAkhya-vyApaka Ama vyApya--byApakabhAva mATe paNa anvaya-vyatireka jovA paDe. alabat je kArya-kAraNa hAya, emAM kAya vyApya che ane kAraNa vyApaka che. Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAya-vyApaka] 133 ~~ ~~~~~~~ ~~~ ~~~~~~ ~ ~ ~ ~ ~ (1) "vyA eTale vyApakane choDIne nahi rahenAre. (2) vyApaka eTale vyAyanA adhikaraNamAM avazya rahenAre. prastutamAM (1) dhUma A rIte vyApya che, kemake dhUma e vyApaka "agnine choDIne nahi rahenAra che. temaja (2) kAraNa agni e vyApaka che, kemake e vyApya "dhUmanA adhikAraNamAM avazya rahenAra che. A uparAMta jyAM kArya-kAraNabhAva na paNa hoya tyAM paNa vyApya-vyApakabhAva banI zake ane tyAM avaya-vyatirake jevA paDe. dA. ta. rUpa ane rasa e emAM rU5 vyApaka che, ane rasa vyApya che; kemake rUpa e pRthvI-jala-tejamAM che, tyAre rasa e pRthvI ane jalamAM ja che. eTale enA avaya-vyatireka A rIte vicArI zakAya, (1) jyAM jyAM rasa che tyAM tyAM. rUpa avazya che-A anvaya thaye. " (2) jyAM jyAM rUpa nathI tyAM tyAM rasa nathI jaA vyatireka thaye. (jayAM jyAM rasa nathI tyAM tyAM rUpa nathI. e vyatireka ahIM nathI. dA. ta. agnimAM. tethI kArya-kAraNabhAva sthaLe jevA anvaya-vyatireka hoya che tenA karatAM ahIM ATalA aMze judA che). Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 nyAya bhUmikA samavAyI-asamavAyI kAraNa nyAya vaizeSikavALA upAdAnakAraNanA badale "samavAyI kAraNa zabdane vadhAre prayoga kare che. alabatuM, jeTalA samavAyI kAraNa, tene upAdAna kAraNa kahI zakAya; kintu je je upAdAnakAraNa, tene tene samavAyI kAraNa na kahI zakAya... AnuM kAraNa spaSTa che ke "kAya jemAM samavAya saMbaMdhathI rahevA tarIke upanna thAya tene samavAyI kAraNa" kahevAya che. dA. ta. paTa taMtumAM samavAya saMbaMdhathI utpanna thAya che ane taMtumAM ja samavAya saMbaMdhathI rahenAre che, mATe taMtu e samavAyI kAraNa che. ethI taMtune paTanuM upAdAnakAraNa paNa kahI zakAya; kemake paTa haMmezA tanUna pAlIca arthAt taMtune vaLagIne rahenAra che. ' Ama, samavAyIkAraNa e upAdAnakAraNa avazya che, paraMtu badhA upAdAnakAraNa samavAyI kAraNa nathI hotA. dA. ta. kArpAsamAMthI aMzu(puma) bane, aMzumAMthI taMtu bane, ane taMtumAMthI paTa bane. ahIM kArpaNa-aMzu e paNa paraMparAe paTanA upAdAnakAraNa che, paraMtu samavAyI kAraNa nathI, kemake paTa sIdhe (sAkSAta) emAM samavAya saMbaMdhathI nathI rahetuM. paTa to sAkSAt samavAya saMbaMdhathI taMtumAM ja rahe che; mATe paTa e taMtumAM samAveta gaNAya (sata=samavAya saMvardhana vRtti) paraMtu kArpasamAM ke aMzumAM samaveta na gaNAya. * Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samavAyI kAraNa ] 135 ema ghaTanA hisAbe kapAla e samavAyIkAraNa che. ene upAdAnakAraNa paNa kahI zakAya. sAmAnya rIte lokavyavahAramAM ghaTanuM upAdAnakAraNa mRttikA che, kintu nyAyadarzanavALA ghaTanI pratye samavAyIkAraNa mRttikAne nahi, paraMtu kapAlane mAne che. ghaTanuM samavAyI kAraNa keNu? te ke kapAla; pachI kapAlanuM samavAyI kAraNa keNu? te ke kapAlikA, enuM sama. kAraNa upakapAlikA..ema yAvat mATInA paramANa. nyAyamate, -kAryanI pratye kAraNanA traNa vibhAga (1) samavAyI kAraNa (2) asamavAyI che . (3) nimitta ,, - (1) samavAyI koraNa yat samaveta kAryam utpadyate tat samavAyikAraNam / taMta-samaraH : taMg >> ! eTale je kAraNamAM kArya samavAya saMbaMdhathI utpanna thatuM hoya te kAraNu "samavAyIkAra kahevAya. dA. ta. taMtumAM paTa samavAya saMbaMdhathI utpanna thAya che tethI taMtu e paTakAryAnuM samavAyI kAraNa kahevAya. prave-samavAya saMbaMdhathI utpatti eTale zuM ? u0-dA. ta. jyAM zALapara taMtu caDhAvIne enA tANuM-vANA jeDIne paTa banAvavAmAM Ave che, tyAM pahelAM Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 nyAya bhUmikA te taMtu chUTA chUTA yAne asaMyukta hoya che. temAM paTanuM kazuM darzana thatuM nathI. paraMtu jyAM enA tANA-vANA joDavAmAM Ave che, arthAt UbhA taMtu ane ADA taMtune viziSTa saMga (sanniveza) karavAmAM Ave che, tyAre tyAM paTanuM darzana thAya che. tyAM have paTa tatsamaveta banyo gaNAya, samavAya saMbaMdhathI taMtumAM joDAyo kahevAya. savAla e che ke have dekhAnArA A paTane taMtu sAthe ke saMbaMdha che? saMyoga na kahI zakAya. alabat taMtune taMtu sAthe saMyoga che, paraMtu taMtune paTa sAthe saMgasaMbaMdha nathI dekhAte, kintu apRthabhAveM saMbaMdha dekhAya che. je e pRthakasiddha padArtha hoya tene ja saMga thate dekhAya che. dA. ta. jala ane ghaTa pRthapha siddha hatA, te ja ghaTamAM jala paDIne jalane ghaTamAM saMyoga thate dekhAya che. evuM ahIM nathI ke paTa kyAMka taMtuthI pRthapha alaga siddha hate, ane te ahIM AvIne zALa para caDelA taMtu sAthe saMbaddha thayo. ahIM te taMtune saMyoga thatAM na ja "paTa emAM saMbaddha thayela dekhAya, te paNa pRthapha tarIke nahi, kintu apRthapha yAne tanmaya tarIke. mATe ahIM nyAyadarzana kahe che ke jema pRthaphasiddha dravyane saMyoga thAya, ema ayutasiddha (arthAt a-pRthaka siddha) dravyane samavAya saMbaMdha thAya. eTale ema kahevAya ke taMtumAM paTa samavAya saMbaMdhathI utpanna thayo. Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samavAyIkAraNa ] 137 samavAyI kAraNanu lakSaNa-jemAM kArya samavAya saMbaMdhathI rahe te" ahIM eTalu ja lakSaNa nahi cAle, kemake AkAza(guNI)mAM ekatvaguNu samavAya sauMbadhathI rahe che, chatAM AkAza e ekatvanuM samavAyI kAraNa nathI kahevAtuM. mATe lakSaNamAM 'rahe' ne badale upadyate' ema kahevu paDe. arthAt jemAM kAya` samavAya saMba'dhathI utpanna thAya te samavAyI kAraNa," e niSkRSTa (Final-carama) lakSaNa kahevAya. tyAre AkAzamAM ekatvaguNu utpanna dhanArI cIja nathI, kintu nitya rahenArA guNa che; mATe AkAzane ekatvane alabat 'samavAyI Azraya' kahevAya kintu 'samavAyIkAraNa' nahi, kemake 'kAraNa' e utpanna thanArI cIjane mATe hAya. evI utpanna thanArI cIjomAM drazya-guru-kama Ave, paNa sAmAnya-vizeSa-samavAya nahi; kemake e nitya ja che. tethI ene utpanna thavAnuM ja nathI; eTale pachI ene kAraNanI jarUra ja nathI, - dravyamAM samavAyI kAraNu enA avayava ja hAya. dA. ta. ghaTanuM samavAyI kAraNa enA kapAla; paTanuM samavAyI kAraNa enA taMtu; tyAre guNa ane kriyAnuM samavAyI kAraNa enuM Azraya dravya ja bane. dA ta. paTanA nIlarUpanuM samavAyI kAraNa keNu ? tAke teneA Azraya paTa che teja samakA. bane. jhADa parathI kharI paDatA paNumAMnI patana kriyAnu` samavAyI kAraNa keNu ? tA ke e paNa pArta ja samavAyikAraNa, Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 --- - nyAya bhUmikA (2) asamavAyI kAraNa asamavAyI kAraNa eTale- je sAkSAta, ke saMbaMdhathI samavAyI kAraNamAM rahIne kArya pratye khAsa paraMparA kAraNa banatuM hoya te. dA. ta. paTakAryanI pratye jema taMtu kAraNa che, tema taMtune saMga paNa kAraNa che kemake taMtusaMga vinA ekalA taMtu mAtrathI paTa banI zake ja nahi. mATe paTa pratye taMtunI jema tusaMyoga paNa jarUrI evuM kAraNa che. tene paTakAryanuM asamavAyI kANuM kahevAmAM Ave che. . emAM uparokta lakSaNa A rIte ghaTe,-paTa kAryanuM samavAyI kAraNa taMtu che, ane emAM taMtusaMyoga sAkSAta samavAyathI rahe che. eTale te tasaMga e paTanA samavAyI kAraNa taMtumAM rahIne paTa pratye khAsa kAraNa bane che, tethI ene asamavAyI kAraNa kahevAya. evI rIte paTanIla pratye taMtunIla e asamavAyI kAraNa che; kemake paTanIlanA samavAyIkAraNabhUta paTamAM taMtunIla e jamavArasamavetarava (svAzraya-samavAya) vaMdhathI rahe che, ane taMtunIla e paTanIlamAM kAraNa paNa che. taMtu pite nIla hatA, mATe paTa nIla banyo. taMtu rakta hota to paTa rakta banata. e batAve che ke -paTanIla banavAmAM taMtunIla ja mukhya kAraNa che. to A taMtunIla e kaI jAtanuM kAraNa? te ke asamavAyI kAraNa che. taMtunA nIlarUpane samavAyI kAraNa kahevAya nahi, kemake samavAyIkAraNa hamezAM dravya ja heya, Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asamavAyI kAraNa ] 139 tyAre taRtunIla e kAMI dravya nathI ke jethI e paTanIlanu samavAcikAraNa banI zake. tethI ahI. nyAyadarzana kahe che ke A ta MtunIla e paTanIlanu' asamAyikAraNa che. asamavAyI kAraNanu lakSaNa,-"kAnA samavAyikAraNamAM rahIne je kAraNa ane te asamavAyI kAraNa ' (samavAyI kAraNamAM) 'rahIne' eTale ke te pachI cAhya e samavAya samadhathI rahe ke samavAya-ghaTita sabadhathI rahetA ahI` paTanIlanuM samavAyI kAraNa paTa, e paTamAM taMtunI e svasamavAya--samavetatva saMbaMdhathI rahe che; mATe e taMtunIla paTanIlanuM asamavAyikAraNa banyuM. * paTakA' mATe taMtusaceAga e asamAyikAraNa, te ta'tusa yeAgarUpI kAryapaTanA samAyikAraNa 'taMtu'mAM samavAya sa`kha dhathI rahIne kAraNa mane che. ema 'paTanIla' rUpI kA` mATe taMtunIla e asamavAyI kAraNa che. te te taMtunIle paTanIlanA samavAyikAraNa paTamAM rahevu' joI e. paTamAM taMtunIla e svAzraya-samavetatva-sa*badhathI rahe che.' sva=rahenAra taMtunIla enA' Azraya 'taMtu", emAM phakta pharaka eTalo che ke dravyanu' asamavAyi kAraNa e samavAyI kAraNamAM sAkSAt saMbadhathI rahe; tyAre guNakriyAnuM' asamavAyI kAraNa e samavAyikAraNamAM 52 pa2Asa baMdhathI rahe. dA. ta. dravyapaTanuM asamavAyI kAraNa ta'tusa cAga che, e taMtusa cAga paTanA samayakAraNa taMtamAM sAkSAt samavAya sa badhathI rahe che. tyAre samaveta 'pa'. Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 nyAya bhUmikA paTanIlanuM asamavAyI kAraNa 'ta'tunIla,' e paTanIlanA samavAyI kAraNa paTamAM 'svAzraya-samavetatva' svarUpa para'parA saMbaMdhathI rahe che. alakhatu e pAchuM paTanIlanI pratye kAraNa tA hAvu ja joIe. have joie teA paTanIla pratye taMtunIla kAraNa che e paTanIlanA samavAyI-kAraNa paTamAM para parA sa`badhathI (svAzraya-samavetava-sa madhathI) rahenAru' hAine kAraNa che. 'svAzraya-samaveta' saMbaMdha A rIte ghaTAvAya,- ahI' jene laI javuM che tene sva'thI levAya. eTale ta'tunIlane lai javu' che mATe 'sva' eTale ta'tunIla, enA Azraya taMtu, emAM samaveta paTa, * taMtunu samavetatva paTamAM Avyu, tethI ta tunIlanA hisAbe svAzraya-samavetatva paTamAM gayuM; tethI svAzrayasamavetavasaMkha'dhathI sva arthAt 'tunIla e paTamAM gayu. (tantunIjIH svA-zraya-samavetasva-saMpena Te 1 1 taMtunIla tatu paTe ahIM dhyAna rAkhavAnuM che ke mAtra 'svAzraya-sama vetatva' eTalu ja masa nathI, kintu svAzraya-samaveta' hAya ane sAthe 'kAraNa' paNa hAya, eja asamavAyI kAraNa ane. anyathA taMtusparze e paNa svAzraya-samavetatva saMba dhathI paTamAM jAya che, kemake sva' thI taMtuspa, enA Azraya taMtu, emAM samaveta paTa, eTale taMtusparza e svAzraya samavetatva' sa`kha'dhathI paTamAM gayA, Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asamavAcI kAraNamAM apavAda] 141 kintu ta`tusparzIne paTanIlamAM asamavAyikAraNa nathI kahevAtu', kemake ta tusparza paTamAM gayA kharA, paraMtu paTanIlamAM kAraNa nathI; kemake paTanIla sAthe tanuspanA anvaya-vyatireka nathI khanatA. kAi pUche-kema nathI banatA ? teA ke-ta'tusparza enA e UbheA chatAM, paTanIla palaTAI ne zyAma paNa thaI jAya che teA 'tastupAlave TanIhasava" ema huMmezanA niyama na manAvI zakAya. mATe taMtu-sparzIne paTanIla sAthe anvaya na maLe...tyAre taMtunIlanA paTanIla sAthe anvaya vyatireka ane che sastu nIsarave' paTanIhalava, tantunIchAmAve chUTanIchAmAva:' ema kahI zakAya che. kAya-kAraNabhAva mATe niyama che ke 'tatttave tatsattva', tamAre tamAva: enu` ja nAma anvaya-vyatireka che.-arthAt (1) tantunIlasara eMva paTanIlasattvam (2) tantunIlAbhAve paTanIlAbhAvaH eva jema dA.ta. vinasattva jJa dhUmasattvam vahanyabhAve dhUmAbhAvaH eva asamavAyI kAraNamAM apavAda (1) AtmAmAM icchA guNa utpanna thAya, emAM samAyikAraNa AtmA che. tyAre alakhatu AtmAmAM samaveta jJAna e icchAnuM asamavAyI kAraNu banavA jAya; kemake Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 nyAya bhUmikA asamavAyI kAraNanuM lakSaNa emAM A rIte ghaTe che, "kAryanA samavAyikAraNamAM je samaveta (= ramavAyataMghana vRtti) hoya ane kArya pratye kAraNa hoya te asamavAyI kAraNa kahevAya. ahIM kArya IcchA che, e IcchAnA samavAyikAraNa AtmAmAM jJAna samaveta che. temaja IcchAnI pratye jJAna e kAraNa paNa che, kemake jIvane, vastunuM jJAna thayA vinA, emane ema IcchA pragaTatI nathI. Ama chatAM jJAnane IcchAnuM asAmAyikAraNa mAnyuM nathI. enuM kAraNa e che ke AtmAnA badhA vizeSaguNe pratye lAghavathI Atma-manaHsaMgane ja asamavAkaya kAraNa mAneluM che. eTale AtmavizeSaguNonA asamAyikAraNanA lakSazumAM "jJAnAmi narva" umerI devAthI jJAnAdimAM lakSaNa ativyApta nahi thAya. tethI have lakSaNa AvuM thAya"smvaayikaarnne saMbaddhatve sati jJAnAdibhinnatve sati kAraNatva asamavAyikAraNatvam / " (2) evI rIte paTamAM turataMtu-sayAga esamAyi kAraNa banavA jAya, kemake e paTanA samavAyikAraNa taMtumAM sameta te che ja, temaja paTa pratye e kAraNa paNa che, paraMtu ene asamavAyI kAraNa mAnyuM nathI, kemake dravya mAtranI pratye kevaLa avayava-saMyogane ja lAghavathI samavAyIkAraNe mAne che. Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asamavAyI kAraNamAM apavAda! 143 te pachI turI-taMtu saMgamAM lakSaNa jatuM aTakAvavA zuM karavuM ? te ke paTanA asamavAya kAraNanuM vizeSa lakSaNa karatAM e lakSaNamAM "turIrasutacora-minvayaM" umerI devuM. ema karavAthI turataMtusaMgAdimAM lakSaNa jatuM Apa Apa aTakI jaze. | (3) e ja rIte kiyA(kAryanI pratye vega - saMskAra e asamAyikAraNa banavAnI Apatti che. (saMskAra traNa jAtanA (1) AtmAmAM "bhAvanA nAmane saMskAra (2) netara vageremAM sthitisthA . pakatA' nAmanA saMskAra (3) gamanazIlamAM vega nAmano saMskAra) AmAM dekhAze ke kiyAnA samAyikAraNa mUrta dravyamAM vegasaMskAra sameta che, ane e jhaDapI kriyA mATe kAraNabhUta paNa che.-kitu ene asamAyikAraNa nathI mAnyuM, kemake kriyAmAtranI pratye abhighAta soga e ja eka asamavAyIkAraNu lAghavathI mAnya che. to have A vegamAM lakSaNa na jAya mATe kiyAnA asamAyikAraNa-lakSaNamAM veriminna" umerI devAya. jethI vegamAM lakSaNa nahi lAgu paDe. Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 have saMcAga be jAtanA hAya che. (1) 'abhighAta'sa'yeAga=zabdajanaka sayAga, dara tta. divAla para jorathI lAkaDI Thoke, tA avAjakArI sayeAga thAya che. e abhidhAta sayAga kahevAya. nyAya. bhUmikA. (2) nedana'sa ceAga=zabda ajanaka saceAga dA. ta. e a'gulInA sa'yeAga. pra--tenA pachI A jJAna, turIta...tu-sayAga, dvega vagere kAraNa teA che, ja, te enA samAveza kayAM ? 30-kAIpaNa kAryanA nimittakAraNeAneA samUha mATe hAya che, emAM enA samAveza thaI jAya che. --X-- kAraNatA kAya ne! je utpAdaka hAya tene kAraNa kahevAya. sAmAnya rIte leAkamAM kAryanA kartAne utpAdaka manAya che, tA pachI kartA sivAyanA khIjA kAraNeAmAM kAraNatA zuM ?" e prazna UbhA thAya tyAM darzanazAstro kahe che ke utpAdaka eTale utpattimAM je koi kAraNabhUta hAya te' arthAt kAraNa tarIke mAtra kartA ja nahi, kintu jenI hAjarI vinA kAryAM upanna thaI ja na zake, ane jene kAryAMtpatti mATe hAjara thavuM ja paDe, ene kAraNa' kahevAya. Ane nyAya bhASAmAM kahIe te ema kahevAya ke,- kAryAdhikaraNe kAryAvyavahitaprAkkSaNAvacchedena kAryavyApakatva kAraNatvam / yadvA kAryAdhikaraNe kAryAvyavahitaprAkkSaNAvacchedena avazyavRttitva kAraNatvam / Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyApyavRtti-apyApravRtti kAraNatAnI vyAkhyAnA hisAbe kArya e vyApya che, ne kAraNa e vyApaka che. alabat vyApya-vyApakane sAmAnyataya niyama e rIte che ke jyAM je kSaNe vyApya beThuM hoya tyAM te kSaNe vyApaka hAjara joIe. dAta. dhUma vyApya che, agni vyApaka che. te jyAM dhUmADe hoya tyAM te kSaNe ani hAjara hoya. paraMtu prastutamAM badhA ja kAraNe kArya kSaNe hAjara hovAne niyama nathI. dA. ta. kuMbhAra ghaDe banAvI ravAnA thAya, te tyAM have ghaDe te che, paraMtu kuMbhAra hAjara nathI. e kuMbhArarUpa kAraNa kAryakAle hAjara nahi, kintu kAryotpattinI prAphikSaNe te avazya hAjara hovuM ja joIe. eTale ke kAryAvyavahita prAphakSaNAvacchedana kAraNa e kAryane vyApaka heya. ahIM "ava dena' zuM? e samajavA adhikaraNa ane avacchedaka padArtha samajIe. dezika-kAlika vRtti * adhikaraNa-avachedaka vyAya-avyApya vRtti. - eka vastumAM bIjI vastu rahe ene vRtti kahevAya che. A vRtti be jAtanI (i) dezika vRtti, ne (ii) kAlika vRtti. A vRtti paNa dareka be jAtanI (i) vyApyavRtti, ne (ii) avyApyavRtti. | | vyAyavRtti a | (1) zika | avyAyavRtti (2) kAlika | vyAyavRtti avyAyavRtti Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya bhUmikA dezamAM rahe te daizivRtti kahevAya, ne kAlamAM rahe te kAlizrRtti kahevAya...temaja je padArtha samagra dravyane vyApIne rahe tene vyAvRtti kahevAya; ane dravyanA amuka bhAgamAM hoya, ne amuka bhAgamAM na hAya, tene avyApyavRtti kahevAya. dA. ta. 146 (1) vaizivRttimAM dA.ta. ghaTamAM rUpa e vyApyavRtti che, kemake ghaTamAM rakta rUpa che te AkhA ghaTane vyApIne raheluM che; eTale e dezika vyApyavRtti che...para`tu ghaTamAM jalasa'yeAga e dezika avyAvyavRtti che; kemake ghaTamAM ghaTanA AMtaradezAvaracchedena jalasa cAga che, paraMtu ahiMdezAvacchedena jalasa'yeAga nathI. ema vRkSamAM kapisayAga zAkhAvacchedena (=zAkhA bhAgamAM) che, para'tu mULAvacchedaina (mULa bhAgamAM), kapisa'cAga nathI, eTale kapisa'ceAga e AkhA vRkSane vyApIne nathI rahete; ethI e daizika-avyAvyavRtti kahevAya. adhikaraNa-avacchedaka : jayAre avyApyavRtti padArtha deza yA kALanA amuka bhAgamAM rahe che ne amuka bhAgamAM nathI rahetA, tA tyAM deza-kALane adhikaraNa' kahevAya, ne deza ke kALanA amuka bhAgane 'avacchedaka' kahevAya. tyAM Ama khelAya ke,--A adhikaraNa (dezakALa)mAM vastu amuka bhAgamAM (amuka avaracchedena) rahe che. avacchedena' eTale 'eTalA bhAgamAM' dA. ta. vRkSe kapisaMyogaH zAkhAvacchedena asti, mUlAvacchedena nAsti Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 147 vyAya-avyAkhyavRtti ] arthAt vRkSamAM kapilaMga zAkhAnA bhAgamAM che, paNa mULanA bhAgamAM nathI. tethI vRkSe mUvana pithorAmAvaH kahevAya. - nyAyamate AtmA vibhu che (yAne sarvatra vyApIne rahelo che. paraMtu emAM jJAnasukha zarIrAvajIMdena hoya che, bAhyAvacchedana jJAna-sukha nathI letA. eTale jJAnasukha e avyAkhavRtti kahevAya. vibhu AtmAmAM zarIrAvarachedana daMDaprahAra thAya te AtmAne duHkha thAya che, paraMtu bAhyAvacchedane daMDaprahAra thAya to AtmAne duHkha nathI thatuM. Ama duHkha avyApyavRtti padArtha banyo. alabata, sukha-duHkha AtmAnA ja guNe che, paNa e sukha-duHkhano anubhava zarIrajeTalA ja bhAgamAM thAya che. vaLI zarIramAM pIDAne anubhava paNa keTalIkavAra zarIranA amuka bhAgamAM ja thAya che, bIjA bhAgamAM nahi. jemake mAthAmAM pIDA thatI hoya tyAre pagamAM pIDA nathI ya thatI. tyAM zarIramAM mastakAva chedena du:kha che, paNa pAdAvana duHkha nathI. Ama jJAna, sukha, duHkha vagere avyApyavRtti padArtho che. ' . (2) evI rIte kAlivRttimAM "AkAza e pUrvakAle paNa hatuM, ne Aje paNa che, eTale e kAlika vyAkhyavRtti kahevAya; kemake e samagra kAlane vyApIne rahe che. tyAre "prAgabhAva kAraNa e kAryanA prAkRkSaNe hAjara heya che paNa kAryakALamAM hAjara nathI hotuM. ethI ene Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 nyAya bhUmikA artha e, ke prAgabhAva kAryAdhikaraNamAM pUrvakALanA bhAgamAM che, utpattikALanA bhAgamAM nathI. ethI ene kAlikaavyayavRtti kahevAya..ema kapilaMga vRkSa para amuka kAle hoya, ne amuka kAle na hoya, tethI e kAlika avyApyavRtti kahevAya. evI rIte sUrya pUrva dizAmAM prabhAtakAle hoya che ane sAyaMkAle nathI hote, te AmAM pUrva dizAmAM prabhAtakAlAvacchedana sUrya che, ane sAyaMkAlAvarachedana sUrya nathI; eTale sUrya te dizAmAM kAlika avyAvyavRtti banyA. AmAM evuM bane ke kALamAM rahela padArtha e daizika avyApyavRtti hoya, ane dezamAM rahela padArtha kAlika avyAkhavRtti hoya. dA.ta. eja zAkhAmAM pUrvakAle kapi saMyoga nahote, ne vartamAna kAle che. te tyAM zAkhAmAM kapi-saMyoga che e kAlika-avyApyavRtti banyo. ema kapisaMyoga vartamAnakAle vRkSa para che paNa bhUtala para nathI, eTale vartamAnakAla, bhUtalAvaracchedana kapi-saMga nathI, ane vRkSAvacachedana kapi-saMyoga che. AmAM kAlaadhikaraNamAM kapi-saMyoganI daizika-avyApyavRtti thaI. pUrvakAlamAM zAkhA(deza-adhikaraNa)mAM kapi-saMga pUrvakAlAvachedana nahote, vartamAna kAlAvachedena che. e kapisaMganI kAlika-avyApyavRtti thaI. eTale dezamAM padArtha kAlika-avyAkhavRtti bane. ema kAlamAM padArtha dezika avyAkhavRtti bane. Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 149 .............. vyApya-avyAvRtti ] dA. ta. vartamAnakAle vibhu AtmAmAM zarIrAvaskena sukha-duHkha che, paraMtu bAhyadezAvachedena sukha-duHkha nathI. eTale sukha-duHkha vartamAna kAlamAM vRtti kharA, paraMtu amukadezAvapedana, aparadezAvachedana nahi. avyAkhavRtti padArtho adhikaraNamAM rahe ' kharA, paraMtu adhikaraNanA amuka bhAgamAM hoya ne amuka bhAgamAM na hoya, eTale e avyApyavRtti kahevAya. (A "bhAgane avacchedaka kahevAya che "e bhAgavALAne AdhAra=adhikaraNa kahevAya che. dA.ta. kapi-saMga rahe baMnemAM (i) vRkSamAM ane (i) zAkhAmAM; paraMtu vRkSa' adhikaraNa kahevAya, "zAkhA avachedaka kahevAya.) ahIM 'AdhAra' e adhikaraNa; ane "AdhArano amuka bhAga e avachedaka. Ama, cAlu bhASAmAM 'AdhAranA amuka bhAgamAM che," ema kahevA mATe nyAya bhASAmAM "dhAre(9) ammA (zA)vorena ' ema kahevAya. A rIte amuka dezamAM vastu amukakAle hoya ane amukakAle na hoya, tyAM deza e adhikaraNa che, ane kAla e avayachedaka che. eTale kahevAya ke amutrAvana taddeze vastu vartate, amukakAlAvacchedena taddeze vastu na vartate. dA. ta. (1) jIdde kamAtAche (amItArAvacherena) devadatto vidyate, na tu madhyAhnakAle, (madhyAhUnakAlAvacchedena amAvA) eka ja adhikaraNa gRhamAM devadatta avyAvyavRtti Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 nyAya bhUmikA che; kemake gharamAM amukakAlAvaodaina enuM astiva che, ane amukakAlAvacchedena ene abhAva maLe che. (2) Aja rIte eka ja kAlamAM vastu amuka ja dezamAM rahe, ane bIjAmAM nahi, te tyAM te vastu kALamAM abhyA pyavRtti bane. tyAM kAla adhikaraNa che ane deza avacchedaka che. dA. ta. devadatta prabhAtakAle gharamAM che, bajAramAM nathI. devadattaH prabhAtakAle gRhAvacchedena asti, haTTAvacchedena nAsti. tAtpa : (2) dhiSTharanAde pramAtavAhAya vhena devatta sauMyogaH, madhyAhUnakAlAvacchedena devadatta-saMyogAbhAvaH / (2) adhikaraNaprabhAtakAle gRhAvacchedena devadattasa yogaH, haTTAvacchedena devadattasauM yeAgAbhAvaH / 'avacchedakAvacchedena' eTale ? jyAre vyApakarUpe kahevu... hAya tyAre 'avaracchedakAvacchedaina vRtti, ema kahevAya. (AmAM avarachedena=byApaka) jyAM jyAM dhUmavatva che tyAM tyAM agnimatva che. arthAt dhUmavatvavyApaka agnimava dhUmavAvacchedana agnimatva arthAt dhUmavatvanA badhA adhikaraNamAM agnimattva avazya heAya. Ane agnimattvanI avacchedakAvadena vRtti kahevAya. dA. ta. sAdhustrAvakjhena ratnoLavacam = sAdhutvavyApakaM rajohara Navatvam arthAt jyAM jyAM sAdhutva che tyAM tyAM rajoharaNavatva che. Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avacchedakAva chedena ] 151 paraMtu rohaSNuvatva tA jata-gArajImAM paNa hAya, kintu tyAM sAdhutva nathI. mATe 'jyAM jayAM rajoharaNuvatva tyAM tyAM sAdhu N' ema na kahevAya eTale ke rajoharaNatvanu vyApaka sAdhutva na banyuM. mATe rajoharaNavavAvarachedana sAdhutvanA niyama nahi. ema chatAM kAIka roharaNavAnamAM sAdhutva che. dA.ta. sAdhumAM banne che eTale tyAM 'roharaNavatttAvacchedaina' nahi, kintu 'roharaNuvatvasAmAnAdhikaraNyana sAdhutva che', ema kahevAya. tAtpa : eka vRtti avacchedakAvacchedena; ane khIjI vRtti sAmAnAdhikaraNyena jayAM eka adhikaraNamAM vastunA yAga kayAreka-kacAreka hAya, tyAM e enI sAmAnAdhikaraNyena vRtti' kahevAya; ane jyAM vyApaka rIte yAga hAya, tyAM avacchedyakAvchedena vRtti' kahevAya. dA. ta. drAvacchedana pRthvIne niyama nahi, kemake pRthvIva dravyatvanuM vyApaka nathI, eTale ke jyAM jayAM dravyatva che tyAM tyAM badhe pRthvI' ema nathI heAtuM. dA. ta. jalamAM dravyatva sAthe jalatva che, pRthvIva nathI. mATe 'dravyava-sAmAnAdhikaraNyana pRthvIva vRtti che' ema kahevAya. paraMtu 'dravyavAvacchedaina pRthvIta vRtti che' ema na kahevAya. ulaTAvIne kahIe te pRthvIvAvacchedena dravyatva' kahI zakAya, kemake dravyatva e pRthvItvanuM vyApaka che, ke jyAM jyAM pRthvIva che, tyAM tyAM dravyatva che. eTale Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 nyAya bhUmikA sArAMza : avachedakAvacchedana vRtti eTale vyApaka. to kAryAdhikaraNamAM prAkRkSaNAvara chedenA kAraNe "avazyavRtti eTale ke vyApaka che. mATe kAraNanuM lakSaNa "rAdhikAne gAkSanAvacherena vyApa jALavem" AmAM "prApha kSaNAvaracchedena'no artha kAryanI prAkSiNamAMane vyApaka eTale ke avazyavRtti kahevAya. (vRtti=rahenAra). bIjI eka dRSTie kAraNa be jAtanA hoya che. (1) phalopadhAthaka; ane (2) svarUpagya. (1) phalopadhAyaka kAraNuM evuM ke je hAjara thAya eTale bIjI kSaNe avazya kArya thAya; ene phaLo padhAyaka kAraNa kahevAya. ['upa=phaLanI samIpamAM, "dhAyaka'=dhAraNa karanAra] phaLane upadhAyaka eTale phaLane arthAt kAryane avyavahita uttarakSaNe avazya dhAraNa karanAra. dA.ta. ghaTa pratye kapAladvayano saMga e phaLo padhAyaka kAraNa che; kemake e saMyoga thatAM ja e uttarakSaNe ghaTakAryane dhAraNa kare che ...bIjI rIte kahIe to je kAraNa hAjara thatAM bIjI ja kSaNe kArya astitvamAM Ave che, arthAt kAryane utpanna thavuM ja paDe che, e phaLa padhAyaka kAraNa kahevAya dA.ta. paTa pratye ta_saMyoga. (2) svarUpogya kAraNuM :- phaLe padhAyaka kAraNa sivAyanA kAraNe e svarUpa yogya kAraNe kahevAya. "svarUpayogya eTale ke kAranuM svarUpa (niyamana kArya pUrva vartiva') jyAM hoya te. arthAt je kAraNa kAryanI pUrve Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phalopadhAyaka-svarUpagya ] 153 najIka ke dUra rahI kAryo patti karavA mATe cogya che, paraMtu bIjA sahakArI kAraNe maLe tyAre ja kArya karI zake che. e svarUpagya kAraNa kahevAya. ghaTa mATe kapAla, paTa mATe taMtu, vagere. upAdAna suddhA A jAtanA svarUpagya kAraNo che. A kAraNomAM svarUpogyatA che, eTale zuM ? nyAyamate enAmAM kAraNutAyachedaka dhama e ja svarUpagyatA. dA.ta. daMDamAM daMDatva eja ghaTanI svarUpa-gyatA che, ane mRdamAM mRtva eja svarUpagyatA che, bhale vartamAnakALamAM kAryane upana karatuM hoya ke nA karatuM hoya, paNa jyAre kAryane utpana karavuM hoya tyAre jenI avazya jarUra paDe te svarUpa yogya kAraMNa. | svarUpagya kAraNanI A vizeSatA che ke,-kAryAthI mANasa jayAM svarUpa yogyatA dekhe che, ene ja grahaNa kare che. dA. ta. dhUmana athI mANasa agnine zodhe che; (kemake dhUma mATe agni e svarUpa yogya kAraNa che) e kAMI dhULane nahi zodhe; kemake dhUma pratye dhULa e svarUpa. cogya kAraNa ja nathI. (arthAt dhULamAM dhUmADA upana karavAnI zakti ja nathI) | svarUpagya kAraNa e che ke jenAmAM kAryakaraNa-zakti cAne kAraNutAvacchedaka dharma che dA. tadhUmanuM kAraNa agni che. mATe agnimAM kAraNatA che, te kAraNatAvachedaka dharma agnitva paNa tyAM agnimAM ja che, nyAyamate A agniva eja svarUpAgyatA. Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya bhUmikA basa, kAraNatAvacchedaka dharma e ja svarUpayeAgyatA. ghaTa pratye daMDa kAraNa che, te daMDamAM kAraNatA che. e kAraNutAne avacchedaka dhama daMDatva che. eTale daDamAM daDaDava eja ghaTanI svarUpayeAgyatA che. kAraNa, ghaTAthI mANasa daDavena TruDa zeAdhe che; kemake e samaje che ke daDavena daMDa e svarUpayeAgya kAraNa che. e da'Dane mRtipaMDa, kulAla, cakrAdi bIjA sahakArI kAraNAne cAga maLe teA ghaTanu nirmANa avazya thAya. eTale A e paNa sUcave che ke svarUpayeAgya kAraNA eka bIjAnA sahakArI che. eTale kula sahakArI kAraNeA upasthita thAya teA jarUra kA nirmANa thAya. 154 pra-zuM phaLeApadhAyaka kAraNa e svarUpayeAgya nathI ? u-LApadhAyaka kAraNa e svarUpayeAgya kAraNa te che ja. kintu kAryopadhAyakatva yAne hAryAnthativRkSaavaravRttitvana spena (kapAla saceAga) e phaLeApadhAyaka kAraNa che. ane nAcavacapUrvavRtti lena arthAt AraLatAva che pAlacoLa tyapaLa e svarUpayeAgya kAraNa che. svarUpayeAgyatA zakti : jainadarzana ane mImAMsakadana kahe che ke jo mAtra kAraNatAvadaka dharma e ja svarUpayeAgyatA hAya, te te| jene dA.ta. ghaTa-IMDanA kArya-kAraNabhAvanuM jJAna. nathI ene ya daMDatvanuM jJAna te thAya che. paNa eTala daDavanA darzanamAtrathI ene 'DamAM svarUpayeAgyatAnu Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sararUpayogya kAraNa ] 155 jJAna nathI thatuM. mATe kaho ke kAraNa(vastu)mAM kAryAnukUla zakti e svarUpa yogyatA che, daMDamAM ghaTAnukUlazakti e daMDamAM ghaTanA svarUpa yogyatA kahevAya. mATe to vadhyA strImAM strItva hovA chatAM putrajanananI svarUpagyatA nathI, arthAt putrajananAnukUla zakti nathI, mATe ene putra nathI thatuM. tyAre putrajananazaktivALI hoya, paNa je kaI vidyA-maMtrAdithI e zaktino nAza yA nirodha thaI jAya to ya ene putra nathI thato. tyAM kAraNatAva chedakano nAza nathI thaye. chatAM putrajanana-zaktine naSTa thaI ja che. agnimAM zuM che ? dAhanI svarUpa yogyatA che. paraMtu agnimAM e svarUpagyatA eTale mAtra agnitva nahi, kintu dohAnukULa zakti, e svarUpa gyatA. have jo tyAM caMdrakAnta maNi lAvavAmAM Ave tyAM koI tevo maMtra-praga karavAmAM Ave, te e zaktino nAza thaI jAya che. tethI e vakhate enAmAM kAraNuNAvacchedaka agnitva hovA chatAM dAhanI svarUpayogyatA nahi rahevAthI dAha nathI thatuM. e maNi-maMtrAdi kAMI agnivano nAza nathI karatA; kintu agnimAM rahelI dAhAnukULa zaktino nAza kare che. e je zakti" nAmano padArtha mAno te ja ghaTI zake. ene zakti kaho, ke svabhAva kaho, eka ja vastu che. jinadarzana eTala: ja mATe vastumAM tevA tevA kAryajanaka svabhAvane mAne che. Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhAraNa-asAdhAraNa kAraNa kAraNanA bIjI rIte paNa be vibhAga paDe che - (1) sAdhAraNa kAraNa, ne (2) asAdhAraNa kAraNa. (1) sAdhAraNakAraNa eTale kAryamAtramAM sAdhAraNarUpathI kAraNa. dA. ta. nyAya-vaizeSikamate 8 sAdhAraNa kAraNa che. (iii) nityajJAna-IcchA-kRti (IzvaranA) (iv) kAryaprAgabhAva (v+vi) deza-kALa (vii+viii) dharma-adharma (puNya-pApa) (2) asAdhAraNa kAraNa - samavAyI-asamavAyIkAraNa ane viziSTa nimitte kAraNe (yAne te te kAryanA khAsa kAraNo) te asAdhAraNa kAraNa (yAne viziSTa kAraNa che. vivecana : (iiiiii) nityajJAna-IcchA-kRti - nyAyamAte kAryamAtra pratye kartA kAraNa hoya che; yAne kAryamAtra kartu jaya hoya che. paNa sarva kAryo pratye kAMI ApaNI kRti kAma nathI lAgatI, arthAt jIvAtmA e kAryamAtrane kartA nathI; kemake kartAne karaNerachA joIe, temaja upAdAnakAraNanuM jJAna joIe. dA.ta. be paramANathI kayaNuka bane, tyAM upAdAnakAraNa paramANu che te ApaNane pratyakSa nathI. tethI ApaNe emAM zI kRti karI zakIe ? kAgaLane eka puDiyA banAvavo hoya to te ApameLe nathI banato, kartAe banA Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 157 sAdhAraNa kAraNe ] vavA paDe che; te pachI jagatamAM anaMtA Nuka vagere kAryo, kAi enA kartA vinA, ApameLe kai rIte bane ? tethI tyAM kartA haiAvA joie. Ama nyAyamate jagatkartA tarIke nityajJAnecchAtimAnuM phezvara nI kalpanA karavAmAM Ave che; ane enA jJAnecchAkRti kArya mAtramAM kAraNa bane che. ethI kArya mAtra pratye izvarIya upAdAna-pratyakSa, IzvarIya IcchA, izvarIyakRti vagere kAraNu khanI vizva-sarjananuM kAma kare che. (iv) kAya mAgabhAva : 'kula sAmagrIthI kArya utpanna thAya e niyamathI kula (Total) sAmagrI bhegI thAya ke tarata pachInA kSaNe kArya utpanna thaI jAya che. have prazna thAya ke,kAryanI utpattinA pU kSaNe jema kulasAmagrI hAjara heAya che, ema utpanna kAryanI prathamakSaNe paNa e kulasAmagrI teA hAjara che ja, teA pachI dvitIyakSaNe phrIthI kArya kema utpanna nathI thatuM ?" tyAM mAnavuM paDe ke kazuM khUTe che ke jenA abhAve jI kSaNe punaH kArya utpanna nathI thatu'. e khUTatI cIja eja kAne prAgabhAva che. eTale je prAgabhAva kAryanI pUrva kSaNa sudhI hAjara hatA te pachIthI kArya utpanna thavA sAthe naSTa thaI gayA. mATe ja prAgabhAva chUTavAthI kA phIthI utpanna na thayuM. dA.ta. kapAlasa'cAgAdi kAraNeA bhegA maLyA eTale ghaTa banyA. basa, ghaTa utpanna thavA sAthe ghaTanA prAgabhAva naSTa thaye. tethI te kAraNa naSTa thavAthI deza kula sAmagrI (arthAta samavAyI--asamavAyIkAraNeA) hAvA chatAM pharIthI kA - Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 nyAya bhUmikA nirmANa nathI thatuM. arthAt kapAsiMga e ekabAju ghaTane utpanna kare che ane bIjI bAju ghaTanA prAgabhAvane naSTa kare che. bicAre! kAryane prAgabhAva bIjI sAmagrIno sahakAra laI kAryane utpanna karanAre chatAM, eja sAmagrI - bIjI ja kSaNe eka bAju kAryane utpanna kare che, sAthe - sAthe bIjI bAju pitAnA sahakArI prAgabhAvane ja khatma kare che. jema pUrve rAjAe mahelamAMthI jaMgala sudhI gupta suraMga khelAvatA, paraMtu suraMgakArya eka bAju pUruM thatuM ne bIjI bAju e suraMga khodanArAne ja suraMgamAM daphanAvI detA. suraMgetyAhaka mANasane suraMgotpati-kSaNe ja nAza, ema kulasAmagrIthI prAgabhAvane ja nAza ! prAgabhAva jatAM sAmagrI na rahI. "sAmagrI eTale te samagra samUha, tethI emAMnuM eka paNa kAraNa jatAM sAmagrI tUTI, ethI bIjI kSaNe punaH ghaTotpattinI Apatti nahi Ave. (v+vi) deza kALa : te te kArya amuka-amuka dezamAM ane amuka-amuka kALamAM utpanna thAya che, mATe te te deza ane te te kAla paNa kAraNabhUta bane che. dA. ta. kuMbhAranA vADAmAMja ghaDe bane che, bahAramAM nathI banate. mATe e ghaTakAryamAM "e deza" kAraNa banyo.ema ThaMDA ghaDA ziyALAmAM ja bane che ;mATe evA ghaDAmAM "hemaMta zizirakALa" kAraNa bane che. Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jagakartA Izvara ? ] 15e (vi+vini) dharma-adhama : sukhI mANasa mATe spezyala miThAIo bane che temAM sukhI mANasanuM zubha adaSTa yAne dharma kAraNa bane che. keI eka mANase rastA- * para khADe dyo, ne keI kamanasIba rAhadArI mANasa rAtre aMdhArAmAM emAM paDe che ane ene lAge che, te te khADAnA nirmANamAM te mANasanuM azubha adaSTa yAne adhama kAraNa banyuM-nyAyamate kAryamAtramAM Izvara kata bane che. jainamate jagakartA Izvara mAnya nathI, kemake (1) jagatanI vastuonA nirmANamAM jIvonA zubhaazubha adaSTane kAraNa te mAnavA ja paDe che, te ja izvaranI nyAyapriyatA gaNAya che, nahitara jIvanA dharma eTale ke puNya vinA zenA AdhAre Izvara enA mATe sukha-sAdhana banAve ? ema mANasanA pApa yAne azubha adaSTa vinA zuM karavA Izvara enA mATe narakanA sthAna banAve ? jIvonA azubhakarma vinA ja e jIvo mATe narakAdi sthAna banAavate heya to te Izvara krUra sAbita thAya. eTale jyAre mukhyatayA nA zubhAzubha adaSTathI sArA-narasA kAryanuM (padArthanuM nirmANa thAya che, to pachI napuMsaka jevA IzvaranA kartutvanI jarUra ja zI che? je kaho ke "cetanakartA vinA kArya na ja banI zake," te jagatamAM evA anaMtA skandha bane che, je ene kazA upayogamAM nathI AvatA, ane pAchA naSTa paNa thaI jAya che, te AvA Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 nyAya bhUmikA skandhAnA u:pATha-vinAzamAM dhaMdharanuM kartRtva mAnavu paDaze, ne e te! IzvanI eka khAlaceSTA jevuM thaze. ahI jainamata A spaSTIkaraNa Ape che ke utpAda-vinAza e jAtanA haiAya che, (1) keTalAka visasA (kudaratI) utpAda-vinAza, ane (2) keTalAka prayAgAdhIna (jIvapraya nAdhIna) utpAda-vinAza. ahI' eka mATe savAla e che ke,- izvara sarva dayALu ane sazakitamAna che ke nahi ? agara jo kahe ke, (1) nA, izvara sarvAdayALuM-sazakitamAn nathI, kintu amuka pramANamAM dayALu ane zaktimAna che, tA savAla e UbheA thaze ke;-keTalA pramANamAM enAmAM dayA ane zakti che ? jo amuka pramANamAM heAya te! enuM mApa zenA AdhAre ? * (2) agara kaheA ke-Izvara sarvAdayALu sarvAzakitamAn * che, teA pachI ene gunegAra jIvAne sajA karavA AvA bhayaMkara du:khadAyI naraka sthAneA banAvavA paDe, enA karatAM tA satimAnlR izvare mAtAnI jema mULa pAyAmAM ja e jIvAne gunhA karatAM kema na aTakAvyA ? vaLI e Izvare mULamAM gunhA karavAnA sAdhanabhUta hAtha-zastra-jIbha vagerene paNa zA sArUM pUrA pADavA? zuM izvara pAse gunhA aTakAvavAnuM ane zasro niSphaLa karavAnuM sAmarthya nahAtuM? / (3) eka Apatti e paNa che ke Izvarane vizvanA viSama kAryoM banAvavAmAM rAga-dveSavAna paNa mAnavA paDaze ! Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Izvara jagatanA batAvanAra ] sArAMzaIzvarane jagatakartA tarIke mAnavAmAM paramapuruSa paramAtmA izvaramAM sarAgatA...vagere kharAbIo mAnavI paDe che. mATe kahe-vAstavamAM Izvara e jagatane banAvanAra nahi, paNa batAvanAra jarUra che. jagatanuM yAne vizvanuM svarUpa kevuM? jIva emAM kayA kayA kAraNe anaMta 3 jI amalamAM anaMtakAlathI bhaTake che? jIva kevAM kevAM durgationA duHkha pAme che? ne chatAM mahamUDha banyo rahIne kevAM kevAM pApAcaraNa kare che? e pApothI jIva kevA kevA karma bAMdhe che? ne enAM kevAM kevAM phaLa bhogave che?..vagere vagerenI paramAtmA potAnA anaMta jJAnanA baLe joIne oLakha karAve che, karmabaMdhanA kAraNathI bacavAnA upAyo, ane karmakSaya karavAnA upAye batAve che. kaha, paramAtmA jIvane mokSamArga batAvI mekSamArganA pathika banAve che. vaLI AmAM paramAtmAnuM svarUpa vItarAga-sarvajJa che, eTale paNa sAdhakanI sAme sAdhanAnuM rAga-dveSa vinimukta Adarza svarUpe raju thAya che, temaja paramezvara banavA pUrvenI mokSamArganI utkRSTa sAdhanAnI huMpha maLe che ane anaMtaprabhAvI paramAtmAnA AlaMbane sAdhanAmAM jema prApta thAya che. sAdhanA vinA ja kalpI lIdhelA anAdisiddha IzvaramAM A utkRSTa Adarza--sAdhanA jevA ja kyAM maLe? Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arihaMta paramAtmA asAdhAraNa kAraNe jainamate alabata sAmAnya rIte kAryamAtra pratye bhavitavyatAdi pAMca kAraNene samavAya (=samUha) kAraNabhUta che, A hisAbe keIpaNa nAnI-moTI dharmasAdhanAmAM tathA Ihalaukika- pAralaukika sArI-narasI prAptimAM bhavitavyatAdi pAMca kAraNa kAma kare che; chatAM paNa A pAMcanA mAthe arihaMta paramAtmA e asAdhAraNuM kAraNa che; kemake bhavitavyatAdi pAMcane zAstrakAro arihaMtanA dAsa mAne che. matalaba, arihaMtanA acitya prabhAve pAMce kAraNe sAdhanAmAM anukUla thaI jAya che. mATe ja zrIyazovijayajI mahepAdhyAya arihaMtanI stuti karatAM kahe che ke - "bhavitavyatAdi tuja dAse re ? arthAt he arihaMta! sarvasAdhanA mATe Apa pradhAna kAraNa che, bAkInA gauNa kAraNe che. sAdhanA mATe, ne sukhasaMpattio mATe paNa arihaMta pradhAna kAraNa che. ahIM prazna thAya,- pra- sAdhanA te ame amArA puruSArthathI karIe chIe; te sAdhanAmAM "puruSArtha kAraNa banyuM, paNa arihaMta zI rIte kAraNa banyA ? athavA sukha-saMpatti amArA puNyathI maLe che, te sukha-saMpattimAM "puNya" kAraNa banyuM, arihaMta zI rIte kAraNa banyA? u0- arihaMtaprabhu kAraNa A rIte banyA-ke. saMpattisarjaka pUrvapuNyanI bAbatamAM te e puNya sarjanAra Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - - arihaMta paramAtmA asAdhAraNa kAraNa ] 163 je dharmapuruSArtha ho, e kAM te arihaMta-bhaktirUpa dharma pravRttine puruSArtha hote, athavA te jine koI dayA-dAnazIla-tapa vagere dharma-pravRttine puruSArtha hate. have e jue ke bhaktinA puruSArthamAM bhakti je arihaMtanI karI, teja viziSTa puNya maLyuM; bAkI bhakti je bIjI devI-devatAnI karI hota, to A viziSTa puNya na maLata. eTale AmAM arihaMta ja mukhya kAraNa gaNAya. ahIM kadAca kahe - pra-te paNa emAMya arihaMtanI bhaktine amArA puruSArtha ja kAraNa bane, paNa arihaMta kyAM kAraNa banyA? u0- bhaktipuruSArtha kAraNa kharo, paraMtu kenI bhaktine puruSArtha ? zuM viSNu-mahAdeva Adi asArvajJadevanI bhaktine puruSArtha? e zuM arihaMtabhaktinA puruSArtha je viziSTa lAbha Apata? ke mAmulI lAbha yA mAla vinAne lAbha Apata? je arihaMtanI ja bhaktine puruSArtha viziSTa phaLa Ape che, te e batAve che ke viziSTa phaLajananamAM mahattvanuM kAraNa khAlI bhakti nahi, kintu arihaMta che. bhakti te mithyAdevanI karo ke arihaMtadevanI kare, bhaktikiyA te sarakhI che, chatAM phaLamAM vizeSatA e bhaktinA viziSTa viSayanA kAraNe che. mATe kahe ke- arihaMta ja bhakti Adi anya kAraNe karatAM pradhAna kAraNa che. ema bhaktinA puruSArtha karatAM zaktinA AlaMbana(viSaya)nuM arthAt arihaMtanuM mahatva Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 nyAya bhUmikA che. bhaktine viSaya ahita e viziSTa viSaya hAvAthI emanI bhaktithI viziSTa puNyanI prApti thAya che. mAnA ke tame tamArA peAtAnA lAkha rUpiyAne mugaTa keAI rAjAne paherAve, agara koI mithyAtvIdevane paherAvA, ke arihaMta prabhune paherAvA, tyAM viziSTa puNya kathAM badhAze ? tA kahevu' ja paDe ke arihaMtane ja mugaTa paherAvavAmAM viziSTa puNya maLe. AmAM dekhAze ke viziSTa phaLa maLavAmAM vaDAi. kAnI ? bhaktinI prakriyAnI ? ke bhaktinA viSayanI ? tA kahevu ja paDe ke vaDAI bhakti-karatAM arihaMtanI ja che. siddhigiri para dAdAnA darzana karIe ane viziSTa puNya. maLe, emAM vaDAI keAnI ? tA tyAM kahevuM ja paDe ke AdIzvara dAdAnI. ahI' kriyAnA mahattva karatAM AlaMbananuM mahattva che. tame daOna-smaraNuM-prArthanA-bhakti--guNagAna ityAdi badhuM mithyAdevanuM karA tA tucchaphaLa, ne e badhuM ariha'tadevanuM' karA te ghaNu* uccaphaLa. e ja batAve che. ke vizeSatA arihaMtanI che. basa, ATalA ja mATe arihaMta e sa zubhamAM asAdhAraNa kAraNa che. jainamate pAMca sAdhAraNa kAraNa : jainamate bhavitavyatAdi pAMceya kAraNu svataMtra che, arthAt ekanuM kAma bIjuM kAraNa na karI zake. temaja ekanA bIjAmAM antarbhAva paNa na thai zake. tema pAMcamAMthI ekeya vinA na cAle. - x Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainamate bhavitavyatAdi pa kAraNu (1) bhavitavyatA : bhavitavyatA eTale niyati; ; eTale ke amuka svarUpe niyata thaI gayeleA banAva. visabhyatA e svataMtra kAraNa eTalA mATe che ke jyAM A vastu Ama ja kema banI ?' enA javAba bAkInA cAra kAraNeAthI na maLatA DhAya, tyAM pAMcamuM kAraNu bhavitavyatAthI ja enA javAba meLavave paDe. dA. ta. khApane puNya hoya teA sArA dIkarA maLe. paNa e puNya para nAma nathI lakhelu' hAtu` ke amuka maganalAla ja dIkarA maLe', ke 'chaganalAla ja maLe'. puNyanu kArya eTaluM ja ke sArA dIkarA maLe. eTale have IkarA tarIke maganalAla ja AvI maLyA. enuM kAraNa 'bhavitavyatA' kahevu paDe. kaheA, bhavitavyatA keAI cAkkasa prakAranA sacAga ke paristhitine ghaDI Ape che. A bhavitavyatA pahelI kacAM kAma kare che ? (i) eka AtmA mekSe jAya eTale eka jIva sUkSma'nigeAda (anaMtakAya)mAMthI bahAra nIkaLe", AvA niyama che. alakhat ahI bahAra nIkaLavA mATe puNyAI joIze, paraMtu amuka ja jIva bahAra nIkaLe, e zenA AdhAre banyuM ? te kahevu paDe ke, bhavitavyatAnA AdhAre.' (ii) ema bhavitavyatA ja evI ke bApane puNyathI maLanAra sArA dIkarA tarIke amuka ja dIkarA maLe. (iii) ema dIkarAne sArA khApa puNyathI maLe, paraMtu amuka ja vyakti mApa tarIke maLe te bhavitavyatAthI. Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 nyAya bhUmikA mmmmmmmmmmm | (iv) samarAdityane ane pArzvanAtha bhagavAnane vacalA bhomAM anukrame duzmana agnizarmA ane kamaThathI bhayaMkara pIDA AvI. have juo ke-e pIDA kenA prabhAve ? te. ke pitAnA azAtA vedanIyAdi pApakarmonA prabhAve. paraMtu pIDA bIjA koIthI nahi ne agnizarmAthI ja ke kamaThathIja AvI, e tevI bhavitavyatAne lIdhe.. | (v) mANasanuM Arya dezamAM sArA gAmamAM janamavAnuM puNyakarma hoya tethI emAM janama maLe eTaluM ja paraMtu emAMya "amuka ja sArA, gAmamAM janama kema? bIjA sArA gAmamAM janama kema nahi? te Ane khulAso puNya na ApI zake. puNya te eTaluM ja kAma kare ke game te sArA gAmamAM janama Apo. paNa "amuka ja sArA gAmamAM janma kema?" eno khulAse bhavitavyatAthI maLe. e jIvanI bhavitavyatA ja evA prakAranI hatI ke e jIvane sArA gAma tarIke e amuka ja gAmamAM janama maLe. (2) bIjuM kAraNa, "svabhAva : svabhAva e kAraNa eTalA mATe mAna paDe ke te te vastumAMthI amukaamuka ja kArya thAya che, e enA tevA svabhAvane lIdhe ja thAya che. dA. ta. anithI kapaDuM banyuM ne pANIthI kapaDAnI Aga TharI. A agnithI ja baLavAnuM, ne pANIthI ja karavAnuM je kArya thAya che, e ani- ane pANInA tevA Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainamate bhavitavyatAdi pa kAraNa ] 167 svabhAvathI ja thAya che. lekavyavahAramAM paNa kahevAya che ke agninA svabhAva kevA ? tA ke bALavAnA, ane pANInA svabhAva kevA ? tA ke ThAravAne. maTakImAM jAmelu dahI' hAya, ne emAM tAMbaDI jeTalu garama pANI nAkhI valANuM karAya, tA mAkhaNu UpasI Ave che. te A mAkhaNu kAnA gharanuM ? dahInA gharavuM ? ke pANInA gharanuM ? tA kahevuM ja paDe ke-- 'dahIMnA gharanu" kemake dahI'nA svabhAva che ke e mAkhaNu Ape. jyAre pANInA svabhAva ja nathI ke e mAkhaNuM Ape. Ama mAkhaNu kADhavAmAM alabat pANInI paNa jarUra paDeche, kintu mAkhaNa te! dahInuM ja kahevAya. te eTalA ja mATe ke pANI sAruM te mAkhaNa sAruM nIkaLe,' ema nathI kahevAtuM, kintu 'dahIM sAruM mAladAra teA mAkhaNu sAruM' nIkaLe' ema kahevAya che. A batAve che ke 'mAkhaNa' e nahI"nA svabhAva che, pANInA nahi. abhavI jIvAne game teTalI meAkSa-sAmagrI maLe, chatAM e jIvAne svabhAva ja evA ke emane meAkSanI zraddhA ja na thAya, ne e kadI mAfe na jAya.' meAkSamA nI sAmagrI maLI chatAM (1) evA jIvane bApa ja na lAge, ne emanuM mithyAtva na ja TaLe, enu kAraNa zuM ? ane (2) khIjA jIvane meAkSanI zraddhA thAya, meAdhi sulabha thAya, ne mithyAtva TaLe, enuM kAraNa zuM ? tyAM bhavitavyatA kAraNa Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 nyAya bhUmikA na kahevAya; paraMtu e jIvenA abhavyatva svabhAva ane bhavyatva svabhAvane ja kAraNa kahevuM paDe. bAvaLanuM bIja vAvIe eTale bAvaLa ja Uge, aba na Uge. ema ghauM vAvIne bAjarI na pAke, kiMtu ghauM ja pAke. enuM kAraNa emane te te svabhAvaja, kAraNabhUta kahevo paDe. (3) trIjuM kAraNuM, "kALa' cheH vastuno te te kArya karavAne svabhAva chatAM amuka-amuka kArya amuka ja kALe thAya, te pahelAM nahi, emAM kALa kAraNa kahevuM paDe. vAMjhaNI strIne svabhAva ja nahi ke ene putra thAya, paraMtu a-vAMjhaNI strIne svabhAva chatAM garbha rahyA pachI nava mahine ja kema putra jame? enA javAba tarIke kALane ja mAnavo paDe. arthAta. enuM kAraNa kALa ja kahevo paDe. ' (4) cothuM kAraNa, "karma": karma eTale zubhaazubha bhAgya. sAmAnyathI kArya pratyenA pAMca kAraNamAM karma cothuM kAraNa che. ahIM "sAmAnyathI eTalA mATe kahyuM ke vizvamAM aNuo maLI je sUkama ke sthUla sko utpanna thAya che temaja je skandhomAMthI ANu chUTA paDI, e skIdhone nAza thAya che, e badhAmAM kaI jIvane prayatna kAraNa nathI eTale ja ene "visasA (kudaratI) utapAda kahe che. tyAre prayatnajanya kAryane "prayoga utpAda' kahe che. AmAM keTalAka visasA-utpAdanA kAryamAM keI jIvanAM Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jenamate bhavitavyatAdi 5 kAraNa ]. karma (bhAgya) kAraNa nathI letA. dA. ta. keTalAya evA skandha bane che ke je koI paNa jIvane kAmamAM ja nathI AvatA, pachI evI kAryotpattimAM jIvanuM kama (bhAgya) zI rIte kAraNa kahevAya? te AvA skana kema utpanna thAya che? te kaha, vivanI vicitra ghaTanA ja evI che ke emAM evA skandho banatA rahe che, ne vikharAya che. bAkI jIvane jIvanamAM je pauddagalika zubha yA azubhanI prApti thAya che, temAM e jIvanA zubha yA azubha karma kAma kare che. mATe ja zAstro kahe che. savvaM puvakayANaM kammANa pAvae phalavivAga / avarAhesu guNesu ya nimittamitta paro hoi / / 1 / / arthAt jIvane bahAramAM (sAruM-narasuM) badhuM pitAnA pUrve karelA (zubha-azubha karmanA phaLa-vipAkarUpe prApta thAya che. pitAnuM bagaDayuM ke sAruM thayuM, emAM bahArane mANasa te nimitta mAtra hoya che; bAkI mukhya kAraNa pitAnA zubha yA azubha karma hoya che. 'dA. ta. prabhu mahAvIra devanA kAnamAM govALiAe khIlA ThekI bhayaMkara pIDA upajAvelI kharI, paraMtu enI pAchaLa kharekhara te prabhue tripRSTha vAsudevanA avatAramAM zamyApAlakanA kAnamAM je dhagadhagate tapAvelo saMsAne rasa reDAve, enAthI UbhA thayelAM bhayaMkara "azAtA vedanIya nAmanA azubha kamane e vipAka hatuM. bAkI govALio te e pIDAmAM nimitta mAtra hate. Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya bhUmikA A parathI samajAze ke mANasa dhaMdhA karI paisA kamAya, emAM dhaMdhAnA puruSArtha tA nimittamAtra che, bAkI kamAImAM . kharekhara tA peAtAnA pUrvabhavanA puNyakrama ja kAma kare che. ethI keTalIka vAra dhaMdhAnA puruSArtha enA eja, chatAM jo pUrvabhavanA pApakarma udayamAM Ave tA levAne badale devAnA thAya che, kamAIne badale kheATa Ave. che. jue, karmAMnI balavattA kevI che! 170 sArAMza : jIva.bhavitavyatAnA baLe samanigeAdamAMthI bahAra nIkaLyA, kamathI gatimAM UMce caDayo-paDayo, bhavya svabhAvanA ceAge caramapuddagalaparAvarttamAM AbhyA,. (abhavya AtmAmAM mAkSanI ceAgyatA ja nathI; tethI ene kadI caramAvatta kALa hAya nahi. alabat bhavyAtmAne paNa caramAva mAM lAvanAra pUrvanA anaMta puddagala parAvartta kALa. che. caramAvatta kAlamAM AvavA eTaleA kALa pUrva pasAra karavA ja paDe.) have caramAvattamAM paNa puNyakama joradAra UbhA thayA hAya, tA ja A deza-manuSyabhava-jainakula-dIrgha AyuSya ane deva-guru-dharmanI sAmagrI maLe....tAja pachI pAMcamu' kAraNu meAkSamAganA puruSAtha UbheA thaI zake,ane ate meAkSakAya thAya. (5) pAMcamu` kAraNa puruSArtha: A hisAbe samajAze ke,- bhavitavyatAthI mAMDI puNyakama sudhInA cAra kAraNa jIvane manuSyabhava ane deva-guru--dharmanI sAmagrI sudhI laI Ave che, paraMtu pachI jIve dhama puruSAtha jaMgAvavA ja paDe. tA ja meAkSamArganI ArAdhanA thAya. keTalAka kahe che,-- Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainamate bhavitavyatAdi 5 kAraNa ] 171 prave- dharmapuruSArtha paNa puNya hoya te thAya ne? u - A cheTuM gaNita che. pAMca kAraNamAM puruSArthane karma karatAM juduM svataMtra kAraNa kahyuM, eno artha ja e che, ke-jema karma enA kSetramAM svataMtrapaNe kAma kare che, ema puruSArtha paNa enA kSetramAM svataMtrapaNe kAma kare che. - prave- puruSArtha zuM che ? u0- jIvanI mana-vacana-kAyAnI pravRtti (ga) karAvanAra jIvanA vIryaguNanuM kuraNa e puruSArtha che. e puruSArtha kAMI karmanA udayathI na jAge; e te jIva pote ja jagADe te ja jAge. dA. ta. khAvAnI thALI pIrasAI gaI hoya, paraMtu mahemAne dhAryuM hoya to ja te khAvAne puruSArtha kare che, mahemAnanI IcchA na hoya te te khAvAnI kriyAne puruSArtha nathI karatA. mekSamArganI ArAdhanAmAM jIva ahIM ja aTake che. jIvane caramAva7mAM karme uttama manuSyabhava ane devaguru-dharmanI sAmagrI te ApI dIdhI, chatAM ene saMyama kema nahi? kahe, jIvane puruSArtha nathI mATe nahi. tyAM mUkha jIva ema vicAre che ke "saMyamanuM mAruM bhAgya nathI. Ane kezu kahe ke, "alyA! tAre bhAgya yAne rUDAM karma hatA mATe te ATalI badhI UMcI sAmagrI pAmavA sudhI AvyuM. have to puruSArtha para nirbhara rahe. puruSArtha jeTale UMce, eTale tIvra, teTalI saMyamAdidharma-kAryanI siddhi saraLa ane jhaDapI... .. . Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 padA vaizeSika dananA mate 7 padArtha che. A 7 padArtha nyAyadarzanane paNa saMmata che. kemake eNe mAnelA 16 padArtha paikI eka prameya' padArtha che, e prameyamAM A 7 paTTA samAI jAya che. A cha paDhA mAM chellA abhAva padArtha che; ethI arthopattithI enI pUrvenA 6 padArtha e bhAvAtmaka padArtha che,-evu' prApta thAya che. eTale Ama kahevAya ke jagatamAM padmA e jAtanA,-- (1) bhAvAtmaka, ne (2) abhAvAtmaka. bhAvAtmakamAM (1) dravya, (2) guNa, (3) ka, (4) sAmAnya, (5) vizeSa, ane (6) samavAya,-A 6 padArtha Ave....ane abhAvAtmaqamAM 4 prakAranA abhAva Ave. Ama abhAva sahita padArtha kula sAta. dravya-guNa-karma sAmAnya-vizeSa-samavAya ane abhAva e vaizeSikamate padAnA 7 vibhAga che.. ahI' samajavAnu' che ke vibhAga' eTale TUkaDA nahi, kintu padArthanA mukhya prakAra. mukhya prakAra eTale enA avAMtara bhe; eTale ke e dareka bhedamAM padArthavAya ane sAthe e darekamAM eka-bIjA karatAM svataMtra dharma hoya; arthAt padAnA vyApya paraspara asamAnAdhikaraNa dhama haiAya. dA.ta. padArthanA vibhAga karyAM dravya-guNu-kama....vigere. tA e darekamAM padArthAMtva dhama teA kharA ja, kintu sAthe sAkSAt paraspara Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAjanIyatAvarachedaka ] 173. asamAnAdhikaraNa evA vyApya dharma dravyatva-guNatva-karmavA vigere Ave. AmAM sAkSAt vyApya kahyuM eTale padArthanA vibhAga tarIke dravya-guNa-karma vagere ja levAya, paraMtu pRthvI-jala-teja vagere na levAya; kemake enA pRthvItvAdi te dravyavanA sAkSAta vyApya che, nahIM ke padArthavanA. alabat pRthvI-jala-teja vagere dravyanA vibhAga bane, paraMtu padArthanA vibhAga nahi. kAraNa ke "padArtho kayA kayA? ema pUchAya te, "dravya-guNa-karma.." ema kahevAya; ane dravya kyA kayA ? ema pUchAya, te "pRthvI-jala-teja vagere.." ema kahevAya. * ahIM jenA vibhAga batAvIe e vibhAjanIya kahevAya. te prastutamAM padArtha e vibhAjanIya banya, emAM vibhAjanIyatA rahI. ene avachedaka dharma padArthava e vibhajanIyatA | vibhAjanIyatAvarachedaka banyo. enA || padArthava sAkSAta vyApya dharma dravyava-guNatva padArthamAM | vagere che. eTale "vibhAga karavo. ene artha "vibhAjanIyatAvaracchedakanA sAkSAt vyApya dharma puraskAreNa nirUpaNa karavuM. eTale ahIM padArthanA vibhAgamAM padArthavane sAkSAt vyApya dravyatva, guNava, vagere che; kintu . pravItva-jalatva vagere nahi. e te padArthavanA vyApya evA dravyatvanA vyApya dharmo che. padArthane badale A dravyanA vibhAga karavA hoya tyAre sAkSAt vyAkha pRthvIva, jalatva, vagere levAya. e laIne nirUpaNa pRthvI-jala-teja vagere. evuM thAya. Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 nyAya bhUmikA (1) dravya A dravya 9 prakAre che; emAM pRthvI-2jala-teja vAyu-"mana A pAMca mUtta dravya che. (mUtta=avibhu= paramamahat pariNAmazUnya= apakR%0parimANavALA) ane AkAza-dik--kAla-AtmA A cAra vibhu dravya * che (vibhra=vizvavyApI=paramamahat parimANavALA,) jainamate mUtta eTale mUrti vALA. mUrti eTale rUpa-rasaga dha--spa ane kriyA, te vALA eTale mUtta . AmAM (i) pRthvI dravyamAM mATIpASANu...vagere Ave. naiyAyika vaizeSike seAnuM vagere dhAtune ane ratnAne teja dravyamAM gaNela che. kemake enAmAM bhAvara rUpa che. alakhatu emAM rahela pArthiva dravyane tejanA upaSTa bhaka tarIke mizrita gaNeluM che, nahitara e suvaNu, vagere dhAtuo jo ekalu' teja dravya hAya tA emAM gurutva kayAMthI Ave ? A gurutva e upaSTa bhaka pArthiva dravyanA kAraNe che. gurutva mAtra pRthvI-jala e be dravyanA ja guNu mAnyA che. (ii) jala dravyamAM khara-hIma-pANI vagere...Ave. (iii) teja dravyamAM agni jvAlA uparAMta dhAtu ane ratna...vagere Ave. (iv) vAyu dravyamAM vAcavIya aNuthI mAMDI mahA vAta sudhInA vAyue Ave. vAyu alakhata sabyApI kahevAya che, paraMtu temAM tAvaTALa caDI phUMkaDe TUkaDA thAya che. eTale koI eka vAyu satra vyApI nathI. Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravya 9 prakAre ] 175 (v) mane dravya aNu svarUpa ja che. eTale ja e judI-judI Indriyo sAthe ati jhaDapathI saMyukta banIne te te Indriyo sAthe saMyukta viSayone jhapATAbaMdha pakaDIpakaDIne tenuM jJAna karAve che. (A nyAya-vaizeSika mata che) (vi) AkAza dravya e nyAya-vaizeSika mate cAlu samaje mujaba avakAza rUpa nathI, kintu zabdanuM samavAyikAraNa che; ane ethI ja zabdAzraya rUpa AkAza eka vibhu dravya che. (ii) kALadravya je vibhu che ane mahAkALa kahevAya che. bAkI paLa-ghaDI-divasa-mAsa vagerene sAmAnyathI kALa svarUpa mAnavAmAM Ave che, e upAdhirUpa kALa che. sUryanI kriyA para e manAya che. (viii) digadravya e sthAna avakAza svarUpa che. eTale emAM ahIMthI tahIM vagere gamanAgamana thAya che. lokamAM prasiddha "upara AkAzamAM tArA che' ityAdi vyavahAra nyAya-vaizeSika mate vAstavamAM digU dravyanA vibhAgane laIne che. mATe ahIM "AkAzamAM" "eTale ke uparanA digra vibhAgamAM e artha samajavAno. (ix) AtmA : nyAya-vaizeSikamate navamuM dravya AtmA che. A Atmadravya vibhu che, ane te AtmA anAtmadravya karatAM jJAna-IcchA-kRti...vagere alAyadAguNavALo che. . .. Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya bhUmikA prava-AkAza-kALa-diga A traNa dravyane kyAMya javuM AvavuM nathI, jyAM che tyAM ja che. eTale e te vibhu hoI zake. paraMtu AtmAne te gharamAMthI bahAra, bahAramAMthI ghera, eka gAmathI bIje gAma, eka gatimAMthI bIjI gatimAM, javA-AvavAnuM hoya che. A gamanAgamana, AtmA je vibhu yAne sarvatra-vyApI hoya te, enAmAM kevI rIte. ghaTI zake? u-eka janmamAMthI bIjA janmamAM javAnuM hoya che, tyAM je A janmamAM "AtmA amuka zarIrAvana (zarIrAvacchinna) hatuM, te have aparajanmaya zarIravacchedana (zarIrAvacchinna) astitvamAM Ave che. Ama eka zarIrAvacchina maTI anya zarIrAchina banavuM enuM nAma janma. (eja rIte eka gatimAMthI bIjI gatimAM gamana paNa kahevAya). prava-AmAM "gharethI bahAra gayo e kema ghaTe ? kema ke AtmA vibhu chatAM parabhavamAM gamana te, avacchedaka zarIra badalavAthI, ghaTI zake, paraMtu AnA A ja janmamAM zarIra te enuM e ja UbhuM che, te gharethI bahAramAM gamana kevI rIte ghaTI zake? u-nyAyamate AtmA vibhu hevA chatAM "gharamAM ja beTho che bahAramAM nathI evuM je kahevAya che te zarIrAvacchinna AtmAmAM "zarIrAvajIMdena gRha-saga che, bAhya saMga nathI, mATe kahevAya che ke AtmA gharamAM. Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravya 9 prakAre ]. 197 ja che, bahAramAM nathI. have "zarIra bahAra gayuM' eTale AtmAnA avachedaka zarIramAM (hAvarAchedena zarIramAM saMyoga naSTa thaI) bAhyAvacheDena saMyoga Avyo; enuM ja nAma gharamAMthI bahAramAM gamana thayuM kahevAya. A nava dravyamAM pRthvI-jala-teja-vAyu-AkAza e paMcabhUta kahevAya che. bhUtabAhya Idriya grAhya vizeSa guNavAna'; te A pAMce bhUtamAM gaMdha-rasa-rUpa-sparza ane zabda e vizeSaguNa che. ema te AtmAmAM jJAna IcchA vagere vizeSaguNa che, paraMtu te bAhya IdriyathI grAhya nathI mATe AtmAne "bhUta' na kahevAya. | nyAya-vaizeSika darzana pRthvI-jala vageremAM ekeka khAsa guNa mAne che. pRthvIno khAsa guNa gaMdha | Ama mAnavAnuM kAraNa jalana ,, ,, rasa | e che ke samagra pRthavI jAtatejano , , rUpa mAM pRthvItva jAtinI siddhi gaMdhanA. saMmAyikAraNatAvAyuno , , varachedaka tarIke thAya che. AkAzano , , zabda ema jalamAM jalava jAtinI siddhi, madhurarasanA samavAdhikAraNatAvarachedaka 'tarIke thAya che. ItyAdi. ahIM eTaluM samajavAnuM ke jyAM kyAMka asalamAM te te dravyamAM te te guNa kadAca na mAnyo hoya, chatAM 12 5 Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 nyAya bhUmikA tyAM je e guNa dekhAya, te te emAM bhaLelA upadaMbhaka dravyAtarano samajavo. dA.ta. gaMdha guNa pRthvIne che. jalamAM e nathI mAne te pachI suMgadhI jelamAM baMdha kema dekhAya che? tyAM kahevuM paDe ke tyAM gaMdha e jalamAM bhegA bhaLelA upaSTabhaka pArthiva dravyano guNa che. (2) guNa : guNa 24 che, emAM . 5 nave dravyanA sAmAnya guNa + 4 mUrta dravyanA sAmAnya guNa + 7 paMcabhUta dravyonA vizeSaguNa + 9 AtmadravyanA vizeSaguNa TOTEL, rapa -AmAMthI bAda 1 saMskAra, . be vAra gaNAya che. tethI kula , guNa 24 thayA e 24 guNo dravyamAM rahe che. emAM - 5 sAmAnya guNa dareka dravyanA :-(1) saMkhyA, (2) parimANa, (3) saMyoga, (4) vibhAga, ane (5) pRthaphatva, e sAmAnya guNa che, sarva dravya vRtti che, ane 7 vizeSaguNa bhUta dravyanA -(6) zabda, (7) rUpa, (8) rasa, (9) gaMdha, (10) , (11) neha, ane (12) sAMsiddhika dravatva, e bhUta dravyanA che. tathA 9 vizeSaguNa Atama dravyanA :-(13) jJAna, (14) IrachA, (15) kRti, (16) dveSa, (17) bhAvanApya saMskAra, Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNa 24 ] 179 (18) dharma, (19) adharma, (20) sukha, (21) duHkha, A AtmadravyanA che. temaja mUrta dravyanA 4 sAdhAraNa guNa che -(22) paratva, (23) a-paratva, (24) gurutva, tathA cotho guNa (25) saMskAra (vega tathA sthitisthApakatA rU5). e pUrve gaNAI gayela "saMskAra guNanA ja bIjuM-trIje prakAra che, tethI 24 para naMbara nahi vadhe. Total - sarvanA sAmAnya guNa 5 + vizeSaguNa 16 (= bhUtanA 7 + AtmAnA 9 ) + mUtanA sAmAnya guNa 3 = 24 guNa thayA. janamate dravyamAM Azrita guNe AyabhUta dravyathI judA svataMtra padArtha nathI, kintu dravyathI bhinnabhinna che. arthAt guNo dravyathI kathaMcit bhinna paNa kharA, te kathaMcit abhinna paNa kharA. nyAya-vaizeSika darzanavALA dravyathI guNane tadana bhinna svataMtra padArtha tarIke mAne che. paraMtu emAM pachI dravya sAthe guNano koI saMbaMdha mAnavo ja paDe te ja guNavat 7dhyam evI viziSTa buddhi thaI zake. eTalA ja mATe e dravya-guNane samavAya saMbaMdha mAne che. pachI te samavAya paNa pAcho eka svataMtra padArtha mAne che. have ahIM Apatti e che, ke ema mAnavA jatAM dravyamAM jema guNa Ave, tema guNasamavAya paNa Avyo. have be guNa-samavAyane paNa dravyamAM saMbaMdha mAnavo paDe, te Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 nyAya bhUmikA guNa ja jema muLavarcas evI viziSTabuddhi guNu ane dravya vaccenA samavAya saMbaMdhathI thAya, tevI rIte samavAcavat drabyam evI viziSTa buddhi paNa guNasamavAya ane dravya vaccenA saMbadhathI ja thAya. eTale e guNusamavAyane dravya sAthe vadhu eka judo saMbaMdha paNa mAnave paDe! ane ema mAnavA jatAM anavasthA cAle, eTale ke dravyamAM guNanA samavAya, ane e samavAyane vaLI navA sabadha, e saMbadhanA vaLI keAI sa`kha dha....ema avasthiti (avasthA) yAne aTakaNa ja na Ave. enu nAma anavasthiti-anavasthA doSa kahevAya. e anavasthA TALavA mATe nyAya vaizeSika darzanavALA samavAya mAnyA. pachIthI AgaLa samavAyanA judo saMbaMdha na mAnatAM samavAyanA svarUpa sabaMdha mAne che. e svarUpa eTale ke adhikaraNa svarUpa, AnA atha e thayA ke guNNA ane enA adhikaraNabhUta drazyanuM joDANa karavA judo samavAya sabaMdha jarUrI mAnyA, paNa AgaLa samavAya ane enA adhikaraNanuM joDANa karavA eka judA saMbadha jarUrI na mAnyA. tyAM jaina darzana kahe che ke, bhalA AdamI ! eka judA 'saMbaMdha'padArtha vinA paNa jo samavAya ane adhi karaNanuM kheDANa thaI zake che, tA mULamAM dravya ane guNanu ja joDANa judA samavAya saMbaMdha' padArtha vinA ja mAnavAmAM zI harakata hatI ? Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainamatanA bhedabhedathI nyAyasamIkSA eTalA ja mATe jainadarzane guNene dravyathI bhinnAbhinna kahe che, ene bIjA zabdomAM kahIe to dravya ane guNane bhedabheda saMbaMdha mAne che. bheda saMbaMdha che, tethI dravyamAM guNe athavA guNavadda dravyama evI pratIti thaI zake, e lAbha che, temaja abheda saMbaMdha paNa hevAthI lAbha e che ke guNe dravyamaya dekhAya che e pratyakSa paNa ghaTI zake che. A hisAbe jainadarzana "guNe dravyathI bhinAbhinna che athavA "guNe dravyamAM bhedAbeda saMbaMdhathI saMbaddha cheema kahe che. ' janamate vizva e mukhyatayA dravya ane paryAya e ja padArtha svarUpa che. (paryAya eTale dravyanI avasthA cA pariNAma). jemake AtmA atyAre manuSya che, te tyAM Atma-dravyamAM manuSyatva paryAya kahevAya. A "paryAyamAM "guNe samAI jAya che, ane e dravyamAM Azrita hoya che. Ama enuM sAmAnya sUtra che-guNAcavat dravya paraMtu tyAM banenI vyAkhyA A rIte che samAvina TLA | tramAvinaH paryAyA. dA.ta. ghaTamAM rUpa-rasa-gaMdha vagere sahabhAvI (badhA eka sAthe rahenArA) che, tethI ene guNa kahevAya che. jyAre ghaTamAM prathamakSaNa-saMbaMdha, dvitIyakSaNa-saMbaMdha, tRtIyakSaNa-saMbaMdha...e avasthAo (=pariNAme) kumazaH Ave che, tethI ene paryAya kahevAmAM Ave che. kharI rIte joIe to pahelA zyAmarUpa, pachI raktarUpa, pachI adhika raktarUpa, e rUpa guNa paNa kramasara Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 nyAya bhUmikA. Ave che. Ama rUpa paNa paryAya banI jAya che eTale vAstavamAM guNo paNa dravyanA paryAya che. Ama vizva yAne jagata e dravya-paryAya svarUpa che. ' pra - sUtrakAra gupacavaTu cam kahIne guNethI paryAyane judA batAve che, te tame ene ekarUpa kema. kaho che ? u0-jaina darzanamAM eka AgavI vizeSatA nayavAdanI che. vastunuM jJAna karavA mATe Itaradarzane ekalA pramANane jarUrI mAne che, tyAre hanadarzana pramANa ane naya bene jarUrI mAne che. tattvArtha sUtra che, "miLanafdhAmaH" AmAM pramANa e vastune sAkalyane arthAt aMzanI vivekSA rAkhyA vinA baMdha karAve che; jemake, "A sAme lAla ghaDe che evuM jJAna e pratyakSa pramANu jJAna che. tyAre naya e aMzanI vivakSA rAkhIne vastunuM keI apekSAe aMze jJAna karAve che. jemake "ghaDe nitya paNa che ane anitya paNa che." AmAM ghaDo e dravyArthika nayanI apekSAe nitya che, ane paryAyArthika nayanI apekSAe anitya paNa che. A nayanI apekSAe jJAna karavAnA hisAbe jainamate dravyArthika naya ane paryAyArthika naya ema be ja naya mAnelA che. paraMtu trIjo guNArthika naya mAnele nathI. arthAt guNa jo paryAyathI jude svataMtra padArtha heta, trIjo guNArthika naya paNa. mAnyo hota. Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravya ane guNa aMge mAnyatAmAM taphAvata! 183 - dravya ane guNa aMge nyAya-vaizeSika ane jenamatamAM taphAvata : nyAya-vaizeSika darzanavALA 9 dravyamAM pRthvI-jalateja-vAyune svataMtra dravya mAne che; enuM kAraNa, emanA mate pRthvI vagere darekanA paramANu svataMtra che. eTale ke pArthiva paramANu te zAzvata kAla mATe pArthiva ja paramANu rahe. jalIya paramANu sadAya jalIya paramANu ja rahe. pArthiva paramANu kadIya jalIya paramANu na thAya; jalIyane pArthiva na thAya. eTale te te pArthivAdi aNumAMthI dvacakSuka vagere svataMtra pArthiva vagere ja sakaMdha bane. - janamata kahe che ke-vizvamAM AvA pRthavI vagerenA keI svataMtra zAzvata paramANu nathI, kintu paramANumAMnA rUpa-rasa-gaMdha-5zane pheraphAra thatAM, enA eja pArthiva paramANu jalIya paramANu vagere svarUpe banI jAya che. jema dA.ta. dUdhamAMthI dahIM bane tyAM dUdhanA aNu poteja have enA rUpa-rasa-gaMdha vagerenA pheraphAra thaIne svataMtra dahIMnA aNu banI gayA hoya che. eTale ja vAyunA aNu paNa pheraphAra thaIne jalIya paramANu banI jAya che. je AjanI vaijJA. nika zodha mujaba paNa barAbara che. vijJAnano niyama che ke B, O be hAIDrojana vAyunA aNumAM eka esIjana vAyu-aNu maLIne pANIno aNu bane che. je vAyunA aNu svataMtra hoya to e jalIya aNu baneja kevI rIte ? paraMtu A pariNAma batAve che ke mULa aNu sAmAnya e Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 nyAya bhUmikA pudgalane aNu hoya che. emAM tevA-tevA rUpa-rasa-gadha sparzI utpanna thavAthI yA badalavAthI keAI pArthiva aNu, kAI jalIya aNu...vagere khane che. nyAya--vaizeSika danavALA manane aNusvarUpa mAne che, ane AtmA sAthe enA sa`yeAgathI AtmAnA jJAna, IcchA, tarka, sauMzaya, vicAra, bhAvanA, vagere guNa utpanna thavAnuM mAne che; paraMtu aNu mana ATalA mahAna kAma na karI zake, ema jaina darzIna mAne che. kemake jainadarzana kahe che ke-- mANasane jyAre elavu hoya tyAre potAnI kAyaceAga-vacanayAganI zaktithI vAtAvaraNamAMthI bhASAvagaNAnA pudgalanA jaththA * rUpa kAcA mAla (Row Material) grahaNa karavA paDe che. ane pachI tene zabdarUpamAM pheravI pachI UADavA paDe che. enuM ja nAma che bhASA. evI rIte mANasane jyAre vicAravu` heAya tyAre kAyayeAga-manAceAganI zaktithI vAtAvaraNamAMthI manAva NAnA jaththArUpa kAcA mAla grahaNa karI tene vicAra svarUpamAM pheravI cheDavA paDe che. enuM ja nAma vicAraNA vicAra. A prakriyA jotAM mana aNu hoya teA kAma na lAge, kintu vANInA pudgalanI jema mananA paNa pudgala jaththA rUpa ja levA paDe; ane teja upayAgI thAya. ahI. dhyAnamAM rahe ke jainamate A kAyama"mATe svataMtra mananA aNu nathI, paraMtu emAM paNa mananA aNu Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravya-guNa aMge mAnyatAmAM taphAvata ] 185 rUpa-rasa-gaMdha--panA pheraphAra thaine pRthvI vagerenA paN aNu banI zake che; ane aNu pUrve pRthvI vagerenA hAya temAM paNa rUpAdinA pheraphAra thaIne mananA aNu paNa banI zake che. nyAya-jaizeSika mate Atmadravya cetana kahevAya che eTaluM ja; paraMtu enAmAM mULabhUta caitanya arthAt jJAna jeve phUMkAI svabhAva nathI. te pachI prazna thAya ke jJAna AtmAmAM ja kema dekhAya ? eneA nyAya-vaizeSikavALA ema uttara kare che ke jJAnAdi guNA e dravyanA svabhAvabhUta nahi paNa AgaMtuka guNA che, ane enuM samavAyikAraNa AtmAja che; mATe e AtmAmAM ja utpanna thAya, khIje nahi. paraMtu AnA para jana dana ema prazna kare che ke "Akhetara drazya e jJAnAdinuM samavAyikAraNa nahi, ane AtmA ja jJAnAdinuM samavAyikAraNa' e AtmA ane Abhetara dravya vaccenA maulika taphAvata vinA, kema banI zake ? dA.ta. agnimAM USNu sparza ne dAhakatA svabhAva che, tethI agnithI dAha thAya che; paraMtu jalamAM e svabhAva nathI, tethI jalathI dAha nathI thate. A jaladravya ane agnidraSya vaccene maulika svabhAvabheda che. te ja kA bheda paDe che. eTale ja 'ema mAnavuM oie ke Ametara dravyezamAM mULagata caitanya svabhAva nathI, tethI tyAM jJAnAdi kArya nathI nIpajatAM. AtmAmAM caitanya jeve! maulika svabhAva chaeN, tethI ja AtmAmAM caitanyanA pariNAmarUpe jJAnAdi guNe Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya bhUmikA 186 utpanna thAya che. A caitanya eTale AtmAmAM mULa svabhAvamAM anaMta jJAna-Dhana che, paNa enA purakanAM AvaraNa caDavAthI e svabhAva pragaTa dekhAte nathI. paraMtu e AvaraNamAM jyAre gAbaDAM paDe che, arthAt kAMIka kAMika aMze eneA kSaya thAya che, tyAre eTalA pramANamAM AtmAnA mULa svabhAvabhUta jJAna-darzanAdi guNe! pragaTa thAya che. nyAya-vaizaSikavALA AtmAne cetana kahe eTaluM ja, para`tu emane Atma-dravyamAM koI mULabhUta jJAna svabhAva mAnya ja nathI. tethI e leAkeA jJAnane kAraNasAmagrIthI utpanna thanAra eTale Aga Mtuka guNa mAne che. tethI ja nyAya-vaizeSika mate meAkSa-avasthAmAM AtmAne koi kAraNa sAmagrI maLatI nathI, tethI tyAM meAkSamAM AtmAmAM jJAna taddana hetuM ja nathI. Ama nyAyamate mukta AtmAmAM svAbhAvika jJAna jevI vastu ja nathI heAtI ! vaLI, nyAyamate je AtmAmAM jJAnane svabhAva ja nathI, te tethI teA khIjA dravyeA karatAM AtmAmAM kazI vizeSatA ja na rahI ! teA pachI jJAnanuM upAdAnakAraNa (nyAyama samavAyikAraNa) AtmA ja kema ? e savAla paNa emanI sAme Ubhe ja rahe che. A hisAbe samajAze yAne mukti kevI ? ke nyAyIzeSikamate mekSa te ke jJAnazUnya jaDa "muktirUpa ! AmAM Apatti A che ke tyAM mukta jIvanI Atmadrazya Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jenamate "gupanA Tram ] tarIke zI vizeSatA rahI? jainamate AtmAne jJAna svabhAva hovAthI mukta AtmAmAM anaMtajJAna pragaTeluM ja rahe che. Ama chatAM eka vastu khAsa dhyAnamAM rahe ke e anaMtajJAna paNa samaye samaye viSayanA parivartanathI pharatuM rahe che, kemake jJAna nirviSayaka hetuM ja nathI, paNa saviSayaka ja hoya che. tethI kSaNe kSaNe je viSaya, tevuM ja te te kSaNe jJAna hoya. te ja te sAcuM jJAna kahevAya. eTale svAbhAvika che ke kSaNe kSaNe viSaya phare tema jJAna phare. pUche - pra-te zuM jJAnamAM paryAyo hoya che ? je kahe hA, te zuM guNamAM paryAya heya? yA jJAna zuM dravyanI jema svataMtra che ? dravyAdhIna guNa nathI ? u0-jJAna e alabat guNa che, paraMtu e pharatA jJAna e AtmAnA paryAya ja che. arthAt jJAna e guNa paNa kharo, ane paryAya paNa kharA. enuM rahasya "sa mAvino guor: mASino paryAyA:" e sUtrathI maLI rahe che. A sutra sUcave che ke dravyanI avasthAone kamabhAvI tarIke jue, tyAre ene paryAya kaheje, ane sahabhAvI tarIke juo, tyAre ene guNa kaheje. jemake,-rUpa-rasa-. gaMdha-sparzane eka sAthe rahenArA tarIke joIe tyAre ene guNa kahevAya, paraMtu rUpAdi darekamAM kamasara banatI taratamatAnI dRSTie joIe, dA. ta. hamaNuM AchuM zyAma, pachI jarAka gheruM zyAma, pachInI kSaNe vaLI vadhu gheruM Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 nyAya bhUmikA - zyAma, A rIte eja guNane kramika avasthAo tarIke joIe,-tyAre ene paryAya kahevAya. eTale asalamAM to A rUpa-rasa-gaMdha-sparza e paNa paryAya ja samajavAnA. phakta dareka bIjAonI sAthe sahabhAvI tarIke joIe tyAre ene guNa kahevAnA evuM AtmAnA jJAnaguNa aMge samajavAnuM che. AtmAmAM jJAna, darzana, sukha, vIrya vagerene sahavartI tarIke joIe tyAre e guNa kahevAya, paraMtu jJAnane : ekalAne samaye samaye kramazaH pharatuM palaTAtuM joIe tyAre ene paryAya tarIke samajavAnuM. bAkI sAmAnyathI AtmA anaMta jJAnanA guNavALe ane vizeSathI anaMtajJAnaparyAyavALo kahevAya che. Ama, " ju tha dravya' e sUtrane Ama samajI zakAya. "samAviSayaka mAviSacava6 kUca' pra-pardhI dravyathI taddana bhinna vastu che ? ke abhinana ? ' u0-paryAye eTale ke dravyanI avasthAo e dravyathI ekAte bhinna vastu nathI, tema ekAte abhinna paNa vastu nathI, kintu bhinnabhinna vastu che. athavA kaho, dravya ane paryAya vacce bhedabheda saMbaMdha che. nyAyamatanA saMyogasamavAya e bheda saMbaMdha kahevAya. ekAMte tAdAmya e - abheda saMbaMdha kahevAya. . ! A dravya ane guNa-paryAya vacce je "bhedabheda 1 nAmano saMbaMdha che, e bheda-abhedane saravALe nathI, Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAntabheda-abhedamate de ] 189 arthAt bheda + abheda nathI, kintu bhedathI anuviddha=anusUta abheda che. arthAt "bhedabheda' eTale bhedAnuviddha abheda. eTale ke bheda-abheda bannethI vilakSaNa prakArane ledAda che. tethI ja ekalA bheda-pakSamAM abheda-pakSavALA dvArA UbhA karAtA deze nivArI na zakAya. tema, ekalA abheda-pakSamAM bheda pakSavALA dvArA UbhA karAtA deze nivArI na zakAya. tyAre e doSanuM nivAraNa bhedAnuviddha abheda saMbaMdha yAne vilakSaNa "bhedabheda saMbaMdhathI thaI jAya che. guNa-guNa vacce ekAnta bheda mAne te kayA deze? (1) guNa ane guNa jo ekAte bhinna hoya te, ene joDavA mATe saMbaMdha, vaLI pharI e saMbaMdhane AdhAra sAthe joDavA mATe saMbaMdha.ema anavasthA cAle. (2) guNa je dravyarUpa ja dekhAya che, e bane che . ekAnta bhinna ja hoya, te ema na dekhAvuM joIe. (3) guNu dravyathI je vatana ja hoya, te dravya nAza thaye paNa guNa UbhuM rahevo joIe. temaja (0 guNanA ane guNInA kArya judA dekhAvA joIe. tyAre je banne vacce ekAte "abheda mAne te kyA deze? ' (1) guNanI saMkhyA ane guNInI saMkhyAmAM bheda na paDe. guNuM eka ane guNa aneka kema? Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya bhUmikA (2) guNa-guNI baMnene nAma judA na hoI zake. (3) guNanA kArya ane guNanA kArya judA judA na havA joIe. | (4) ekAte abheda hoya te guNa-guNI baMne vacce "guNImAM guNa" e Azraya-AzritabhAva, AdhArAdhayabhAva na banI zake.' dA. ta. (1) dIpaka dravyanI saMkhyA eka che, paraMtu enAmAM rUpa-sparza vagere guNanI saMkhyA aneka che. (2) dravyanuM nAma dIpaka ane guNenuM nAma bhAsvara rUpa, uSNa sparza vagere che. temaja (3) dIpaka dravyanuM kArya "ga rIpa' evuM jJAna che; tyAre guNenuM kArya huM mAravA, "sarca radAra vagere jJAna che. tathA (4) "dIpakamAM bhAvara rUpa evI AdhAra-AdheyabhAvanI buddhi thaI zake che tyAre khUbI juo ke bhedAnuviddha abheda yAne vilakSaNa bhedabheda mAnavAthI A deze UDI jAya che, kemake bheda pakSe UbhA thatA deze abheda khatma kare che, ane abheda. pakSe UbhA thatA doSe bheda khatma kare che. temaja vilakSaNa bhedabheda bheda-abheda pratyekanA guNane lAbha Ape che. AnA mATe sUMTha-geLanuM dRSTAnta che. tyAM ekalI sUMTha khAvAthI pitta cheSa utpanna thAya che, ane ekalo goLa khAvAthI kaphavikAra deSa utpanna thAya che. paraMtu goLa mizrita cUMThanI ekarasa karelI goLI khAvAthI pitta ane kapha bane che - UDI jAya che. kemake mizraNane gALa pittane nAza kare Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhedanuviddha abhedamate lAbha ] 19 che, ane sUMTha kaphano nAza kare che. dhyAnamAM rahe, A goLI e sUTha goLane mAtra saravALo nathI, kintu e pratyekathI eka vilakSaNa auSadha vastu banelI che. ema ahIM bhedAbheda paNa bheda-abheda pratyekathI vilakSaNa padArtha che. vilakSaNa saMbaMdha che. sArAMza - guNa-guNI emAM guNa e dravya che, ane guNa e paryAya che. A dravya ane paryAya parasparathI bhinnabhinna che, athavA kaho bane bhedabheda saMbaMdhathI joDAyelA che. evuM ja 0 avayavathI avayavI bhinna bhinna che 2 avayava-avayavI vacce bhedabheda saMbaMdha che. ' (1) have AmAM avayavI avayavathI abhinna, e rIte ke avayavo pote ja avayavI rUpa banI jAya che. - dA.ta. zALa para caDhelA taMtu pararUpa banI jAya che. eTale ke avayava pote ja avayavIrUpa banI jAya che. arthAta taMtu jeDAyA emAM koI judI paTa vastu AvIne nathI besI gaI. nahitara te taMtu judA ane eNnA upara judo caDI beThelo paTa dekhAta; paraMtu evuM nathI dekhAtuM. taMtu pote ja paTarUpa banI gayA dekhAya che. avayava pote ja avayavI rUpa banI gayA. mATe baMne vacce abheda kahevAya. ema bane vacce abheda hovAthI lAbha kevo sarasa thAya ke parimANu yAne mA5 ane vajana Dabala nathI thatuM. dA.ta. taMtunuM badhA chUTA rAkhIne je mApa, te ja saMyukta taMtuthI Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10ra nyAya bhUmikA. banelA paTanuM mApa. ema kula taMtunuM je vajana e ja paTanuM vajana. je bane ekAte bhinna hoya to te eka kilonA taMtuthI banAvelo paTa trAjavAnA palAmAM mukAtA sAme be kilonuM vajana-mApa mukavuM paDe ! bIjuM e paNa che, ke paTa kharIdanAra paTanI kiMmata ane taMtunI kiMmata ema Dabala kiMmata nathI cukavate. . (2) have avayavI avavayathI bhinana A rIte, ke (i) avazlI avayavathI bhinna che tethI ja taMtune saMyoga kADhI nAkhe, arthAt taMtuone chUTA pADI nAkhe, to paTanI gerahAjarI thAya, paraMtu taMtunI gerahAjarI na thAya. taMtu pote paTathI bhinna hovAthI paTa jatAM taMtu svataMtra UbhA rahI zake che. ema - (i) taMtu-paTa bhinna hovAthI bannenA kAryo judA dekhAya che. dA.ta. taMtu nAnuM paDIkuM bAMdhavA kAma. lAge che. jyAre, 5Ta e poTaluM bAMdhavA kAma lAge che.. paTa zarIranuM AcchAdana karI zake che. e kAma taMtu na kare. zake. A baMne vacce ce bheda sUcave che. " (i) chUTA chUTA taMtu keI lAla koI pILA hoI zake che, paraMtu emAMnA ekeya taMtune kAbaracitaro nathI kahevAte, chatAM eno banelo paTa kevA raMgano che? ema pUchAya to lAle ya nathI kahevAto ane paLe ya nathI kahevAto, paraMtu kAbaracitare kahevAya che. Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kama 5 prakAre ] 193 Ama avayava-avayavI vacce bhedabheda hovAthI ekeka pakSanA deSa sAmA pakSathI TaLI jAya che ane baMne pakSanA lAbha maLe che. guNu-guNu vacce bhedAranI jema bIja paNa kriyAjAti-AdhAratA-vidhyatA vagere dharmane enA dhamI sAthe bhedabheda samaja. nyA mate (3) kama (kiyA) 5 prakAre 1 ukSepaNa | (urvagamana kriyA), 2 avakSepaNa (adhagamana i .) 3 AkaMcana ( saMkocana che ) 4 prasAraNa (pahoLA vistAra pAmavAnI kriyA) 5 gamana | (sIdhA mArge javAnI kriyA) bhramaNa - racana-spadana- urvajavalana - tiryagamana vagerene samAveza "gamananI aMdara thaI jAya che.' nyA mate (4) sAmAnya (yAne jAti)H bhUtala para aneka ghaTa paDyA hoya te tyAM ghaTa vyaktio aneka havA chatAM "A ghaTa', 'te ghaTI, pelo ghaTa e ghaTa..ghaTane eka sarIkhe vyavahAra, yAne ghaTa tarIkene ekAkAra (anugata) vyavahAra kema thAya che? te tyAM aneka vyaktimAM A ekAkAra-(anugata) vyavahAranA hisAbe mAnavuM paDe ke-e badhI vyaktiomAM keI eka ghaTatava nAmane anugata dharma vaNAI gayelo che. eTale aneka vyaktimAM anugata vyavahAranuM nimitta eka "ghaTatva' che, arthAt vyavahAranuM 13. Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 nyAya bhUmikA kAraNabhUta yA viSayabhUta eka ghaTatva' che. A ghaTatvane sAmAnya (yAne jAti) kahevAya che; ane te nitya haiAya che, arthAt jAti e nitya padArtha che. temaja anekamAM je rahe che te samavAya sabadhathI rahe che. eTale ke jAti anekamAM samaveta (=samAcAvavaeNna vRtti:) che. AnA parathI sAmAnya(jAti)nu lakSaNa banAvI zakIe ke je nitya hAya ane sAthe anekamAM samaveta haiAya te sAmAnya che. tA sAmAnya zu cIja che ? = ' sAmAnyatvam nAma nityatve sati anekasamavetatvam' A sAmAnyanu lakSaNa thayuM.... have A lakSaNanuM pada kRtya eTale ke lakSaNa ghaTaka ekeka pattu pratyeAjana joIe; arthAta e ekeka pada zA mATe lakSaNamAM mUkayAM? lakSaNa A che,-nitya ane anejasamaveta e sAmAnya'. (i) have AmAM 'nica' pada na mUkIe, ne khAlI 'anesamavetta' mUkIe tA saoNMcAga, dvivAdi sakhyA, dvipRthaktatva Adi dviSTha dharmo (yAne emAM rahenAra dharma) aneka samaveta che teA sAmAnyanu A lakSaNu enAmAM javAnI arthAt atiyApta thavAnI Apatti Ave. e Apatti TALavA lakSaNamAM sAthe 'nitya' pada mUkayu. samaiga dvitva....Adi nitya nathI mATe enAmAM lakSaNa ativyApta nahi thAya. ahIM prazna thAya ke-- Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAnyanA lakSaNanuM padakRtya ] 195 pra - vibhudrayAne (dA.ta. AtmA ane AkAza e baneno) saMga nitya hovAthI "nityatve ti aneramaretava' lakSaNa emAM ativyApta nahi thAya ? u0- nA, kemake saMga enuM nAma che ke jyAM be dravya pUrve aprApta hoya, ne pachI prApta thatAM hoya; athata akactaH kAtiH sadA be aprAptanI prApti rUpa hoya. jyAre vibhudraya te vizvavyApI che, eTale eka bIjane aprApta che ja nahi, pachI enI prApti yAne saMyoga thavAnI vAta ja kayAM rahI? sArAMza, A nitya saMcAga aprAmANika che, pramANasiddha nathI, asat che, eTale lakSaNamAM ativyApti doSa nathI. * - (i) have lakSaNamAM "' pada na mUke, ane nitya tti samatatvam' eTaluM ja mUke, te AkAza AdinA nitya "ekatva guNamAM lakSaNa ativyApta thAya. kemake AkAzanuM ekava e nitya che, ane te AkAzamAM samAveta (samavAya saMbaMdhathI rahela) paNa che. tethI ane samavetra kahevAthI ekavAdi saMkhyA anekamAM samata nathI eTale ativyApta nathI. unevAlamatane badale ekaluM nityasamavera kahyuM hota te lakSaNa nitya ekatvamAM ativyApta thAta. | (ii) (ramata=samavAyena vRtti) have AmAM "samavAya sabaMdhathI eTaluM na kahetAM lakSaNa mAtra ATaluM ja kare ke nitya ane anekavRtti' te za doSa ? deSa A, ke atyatAbhAvamAM nitya ane anekavRttitva lakSaNa Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 nyAya bhUmikA cAlyuM jAya, kemake atyaMtabhAva e nitya paNa che, ane anekamAM vRtti paNa che, kAraNake nyAyamate adhikAraNe-- adhikAraNe eka vastune jude judo abhAva nahi, kintu, ekaja abhAva hoya che. dA. ta. eka ghaTAbhAva lIdho to e sakala adhikAraNemAM eka ja abhAva. eTale abhAva e anekavRtti paNa banyo, paraMtu te svarUpa saMbaMdhathI rahenAra che, samavAya saMbaMdhathI nahi, eTale lakSaNamAM khAlI rahenAro eTale ke game te saMbaMdhathI rahenAre kahe, te abhAve e nitya ane ane kRttiH (anekamAM rahenAro) che ja, eTale lakSaNunI ativyApti thAya. paraMtu, lakSaNamAM te samaye pada che ene artha khAlI vRtti nahi kintu samavAra vRttiH' e pada hevAthI lakSaNa abhAvamAM nahi jAya mATe "nityatve sati nesametatva" e sAmAnyanuM nirdoSa lakSaNa che. A sAmAnya be prakAre (1) para sAmAnya - (2) apara sAmAnya (1) para sAmAnya -adhika dezamAM rahenAra (dA. ta. sattA jAti) (2) apara sAmAnya=eAchA dezamAM rahenAra (dAta. pRthvItvajAti) (je para-apara baMne heya ene "parApara sAmAnya gaNI zakAya) sattA e para sAmAnya che kAraNa ke e sauthI vadhu dezamAM vyApI che, kemake sattA sAmAnya e dravya Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para-apara sAmAnya 197 guNu kama A traNemAM rahe che (sAmAnya vizeSa samavAya e traNa padArtho paNa sat che paNa nyAyadane sattA sAmAnya yAne sattA jAti teeAmAM nathI mAnI. dravyatva' e parApara sAmAnya che. kAraNake sattAnI apekSAe nyUna dezavRtti (echI vyApaka) heAvAthI apara jAti che ane pRthvInI apekSAe adhika dezavRtti adhika vyApaka) hAI 52 jAti che. (eTale parApara jAti thaI). 'ghaTatva' e sauthI nyUna dezavRtti hAvAthI e aparajAti che. hAM, ghaTanA avAMtara khIjA prakAra heta te te te prakAramAM je dhama yAne jAti Avata, tenAthI ghaTava e parajAti thAta. paraMtu tevuM che nahi. samasta pRthvImAM pRthvIva jAti che. samasta pRthvI eTale jala ane teja sivAyanA samasta cakSuthI dRzya dravya. emAM vanaspati kASTha-dhAnya temaja mRttikA-pASANa vagere Ave..ema jalamAM jalatva jAti, tejamAM tejasTsa jAti, vAyumAM vAyuvajAti rahe. [naiyAyika jo ke ema sattA jAtine mAtra drazya-guNakarmomAM rahenArI mAne che, paNa e vicAraNIya che; kemake pachInA sAmAnyAdi padArtho paNa bhAvAtmaka hAi sat te che ja, eTale jema 'dravya sat, muLaH sat, me sana' evI khuddhi thAya che ema, 'sAmAnyam sat, vizeSaH san 'e rIte emAM sat nI pratIti, sat nA vyavahAra teA thAya ja che, te pachI emAM paNa sattA jAti kema na heAya ?] Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * * * * 198 nyAya bhUmikA che (pa) vizeSa nyAyadarzanamakahe che vizeSa padArtha mAnavAnI jarUra eTalA mATe che, ke jagatamAM eka padArtha karatA bIje padArtha judo pADavo hoya to bannemAM alaga-alaga vizeSatA batAvavI paDe chedA. ta. be chokarA samAna rUpavALAM dekhAtA hoya, tyAre emane eka e bIjAthI judo kema?" evuM puchAya to kahevuM paDe che ke "bhAI ! bemAMnA ekanA pitA (janaka) maganabhAI che ne bIjAnA janaka chaganabhAI che." Ama baMnenA vyAvartaka (judAI batAvanAra ) enA pitA bane che. te evI rIte prazna thAya ke A malamala karatAM A bIjI malamala judI kema? te kahevuM paDe ke A malamala phinale milanI che. bIjI malamala kohInUra milanI che' arthAt banI jena milo judI che. matalaba, janakanA bhedathI janyamAM bheda batAvI zakAya. arthAt bane malamalanI vyAvaka enI janaka mila che. te have savAla A Ave, ke-"A eka ghaTa karatAM bIje ghaTa judo kema? te kahevuM paDe ke baMne ghaTanA janaka avayava kapAla judA-judA che. pAcho savAla Ave ke A eka ja ghaTanA eka sarakhA dekhAtA be avayavasvarUpa kapAla ekarUpa te nathI ja arasa-parasa judA ja che. te e judAI kema? te ene paNa A ja javAba ke "eka kapAlana avaya karatAM bIjA kapAlanA avaya Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSa padArtha ] 199 judA che." (ahIM avayava eTale kapAlikA) arthAt baMnenI kapAlikAo judI judI che. te vaLI savAla thAya ke "eka kapAlanI be kapAlikA judI judI kema ? te ke e kapAlikAnA avayava judA judA che..Ama nIce nIce UtaratAM chelle A savAla AvIne UbhA rahe ke -eka prayaNuka karatAM bIje kayaNuka jude kema ? te kahevAya ke e dareka dvacakSukanA avayava (paramANu), judA-judA che. have je savAla uThAvAya ke-eka ja dvayaNukanA avathavabhUta be paramANu e eka vyakti te nathI ja; kintu vyakti rUpe be alaga alaga che. to savAla thAya ke, emAMne eka paramANu bIjA paramANuthI judo kema?" te ahIM have pUrva ke uttara karavAne avakAza nathI ke dareka paramANunA avayava judA judA che. arthAta eka para mANunA avaya karatAM bIjA paramANunA avayava judA judA che. A uttara kema na devAya ? e A rIte samajAya evuM che ke- * paramANu nitya che, ane niravayava che; arthAt tene keI avayava hoto nathI. vaLI e nitya hovAthI e kArya (janya) rUpaja nathI, pachI enA janaka kyAMthI hoya ke jethI e javAba daI zakAya ke "enA janaka avayava judA che temaja ene avayava na hovAnuM kAraNa e, ke je eneya avaya hoya, te pAcho savAla thAya ke "e Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 nyAya bhUmikA avayavAne judA pADanAra avayava koNa ?'... Ama paramANunA avayava, vaLI e avayavanA avayava.. ema kalpavA jatAM anavasthA Ave. mATe ja avayava-avayavIbhAvanI vizrAMti (aMta) paramANumAM mAnavI paDe, arthAt paramANu e chellA avayava. have pachI enA avayava nahi. tethI ja paramANu nitya ane niravayava siddha thAya che. Ama chelle A savAla UbhA rahyo, ke caNukanA e avayavadbhUta paramANu, paikI eka paramANu karatAM banne paramANu vyaktigata rIte judo kema ? ahI' nyAyadarzana banene judA pADanAra yAne banenA vyAvattaka tarIke eka vizeSa' nAmanA padArtha mAne che. jema ghaTa-ghaTane judA pADanAra enA avayava kapAla, ema paramANu-paramANune judA pADanAra 'vizeSa' che. enI anumAnathI sAbitI karavI hAya tA Ama thAya,-ke paramANu hrayaneA bheda koI li'gathI jJApya che, kemake e bhedarUpa hAvAthI.' nyAyaTTuna anumAna kare che ke,-ghaTa phreyanA bheda e eka che, enAmAM bhedava che, mATe keAI li'gathI arthAt avayava bhedathI jJApya che. je koI paNa emAM bheda heAya e keIliMgathI jJApya hAya che, teA paramANucanA bheda paNa liMgajJApya siddha thAya che. e liMga kANu ? tA liMga tarIke 'vizeSa' padArtha siddha thAya che. eTale kahevAya ke paramANudrayanA bheda 'vizeSa'thI jJApya che, siddha che. ane e vizeSa bane - paramANumAM vaiyaktika judA-judA che. e vizeSa padmA zuM kare che? Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSapadA ] 201 tA ke paramANuryanI judAI sAbita kare che, vyAvRtti kare ; eTale ke 'vizeSa' e paramANudrayanA vyAvattaka che. tethI have kahI zakAya ke eka paramANu karatAM bIjo paramANu judA kema ? teA ke kha'nenA vizeSa judA-judA che.' have 'eka vizeSa bIjA vizeSathI kema judA che ?" evAya savAla Ave; tyAre zu' ema kahevu. ke--e ekeka vizeSanI aMdara paNa avAMtara judA-judA vizeSa che ? nA, ema kahevAmAM anavasthA thAya, gaurava thAya. e anavasthA ne gaurava na thAya e mATe A vizeSa-sAdhaka anumAnamAM siddha thatA vizeSa, e lAghavatarka thI svato vyAvRtaH (jAte ja judA) kalpavAmAM Ave che. eTale ke paramANuDhacamenTa: vivijJAnya:' e. anumAnathI 'li'ga' rUpe siddha thatA vizeSa jo svatA vyAvRtta heAya teA lAghava che," A lAghavatarkathI sahaSkRta anumAna [arthAt lAghavatarkanA sahakAravALuM anumAna] e paramANyane judA pADanArA cAne vyAvarttaka vizeSane siddha karavAnI sAthe, e vizeSane svatA byAvRtta paNa siddha karI Ape che. sArAMza (1) A anumAna e vizeSane paramANunA vyAvarttaka tarIke siddha kare che, ane (2) lAghavatarka e vizeSane svA vyAvRtta tarIke siddha kare che. 50-ema tA paramANunI jyAre dracakanA avayava tarIkenI siddhinu' anumAna karyuM. e vakhate ja jo paramANune Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 nyAya bhUmikA. ja svate vyAvRtta mAnI tyo, vizeSa padArthane mAnavAnI jarUra ja zI rahe ? u0-paramANunI siddhi jyAre kaMthaNukanA avayava tarIke karavAmAM Ave che, e vakhate lAghavatarkathI "have paramANune keI avayava nahi, nahitara anavasthA thAya" eTalo ja prasaMga Ave. dravaNukanA avayavanI siddhi karavI che, te -"sidhdhamAna avayava e niravayava hoya te lAghava che : (eTale ke "have hayaNuMkanA avayavabhUta paramANunA avayava ja na hoya te lAghava che," eTalo niravayavatAne prasaMga Ave. kintu svate vyAvRttatvane prasaMga nahi. arthAt paramANu vyAvRtta hovAne koI prasaMga nathI, tethI tyAM vato vyavRttane lAghavatarka na cAle. tyAM to sAvayavatAniravayavatAne prasaMga che. dA. ta. paramANunI siddhi mATenuM anumAna "thanu sAvacaH gadravyavAna athavA "maraca- cabu-kAzmavavA, ahIM "avayava" ja siddha karavAne prasaMga che, tethI eTalA purata lAghavatarka cAle. ke dvayAzukane siddha thatA avayava, je niravayava hoya te lAghava che, nahitara anavasthA cAle e gaurava thAya. A hisAbe ahIM paramANu mAtra "niravayava" che eTaluM ja siddha thAya, hitu "svate vyAvRtta che" evuM ahIM siddha na thAya. tethI paramANu drayanI vyAvRtti mATe anumAna karavuM paDe. emAM tarka-siddha thanAra vyAvartaka "vizeSa" e rAtaH vyAvRttata tadA traNava' eTale ja. nahitara e vizeSane. Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 203 : samavAya ] kaba paNa vyAvastaka e vyAvattakane paNa vyAvattaka. ema. - anavasthA cAle ethI padArtha-gorava thAya. Ama paramANudvayanA vyAvaka tarIke siddha thanAra vizeSa lAghavatarkathI. vyAvRtta siddha thAya che. ahI jinadarzana kahe che, ke dravya mAtrAmAM be jAtanA paryAya hoya che, svaparyAya" ane "paraparyAya. "svaparyAya" eTala dravyamAM anuvRtta (vaNAyela) paryAya, ane "paraparyAya eTale dravyamAM vyAvRtta (ananavRtta=nahi vaNAyela) paryAya.. dA. ta. mATInA ghaDAmAM mATImayatA e svaparyAya che, ne suvarNamayatA e paraparyAya che. senAnA ghaDAmAM ethI uhuM A svaparaparyAyathI je dravyadratha juduM paDe che. arthAta dravya dravyanA vyAvattaka enA sva-paraparyAya ja che, tyAM vizeSa padArtha kepavAnI koI jarUra nathI. " (6) samavAya | taMtu vaNAya che tyAre paTa bane che te vakhate taMtu UibhA rahIne emAM paTanuM darzana thAya che. arthAt taMtu kAyama che, ane emAM vaNAyela paTa paNa have astitvamAM che. taMtumAM paTa pragaTayo, taMtuo peTavAna banyA, mATe e taMtuM ane e 5Ta bene saMbaMdha mAnavo joIe; kemake vaiziSTaya ke AdhAra-AdheyabhAva e saMbaMdhathI ja bane. tethI ahIM avayava-avayavInA saMbaMdha tarIke samavAyane mAnavo joIe. jema koI taiyAra paTa upara Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 nyAya bhUmikA paTa bahArathI taMtu lAvIne khaDake, te tyAM e ta Mtune sAthe 'dravya dravyanA saMcAga'e niyamathI saceAga sa adha che, paNa tevI rIte e paTanA peAtAnA taMtu sAthe peAtAne sacaiAga saMbaMdha che nahi; kemake jyAM saMyAga che tyAM banne vastu paraspara judI judI paNa maLe che. dA. ta. prastutamAM 58 ane 58 para khaDakelA taMtu khannene alaga pADI zakAya che; jayAre jyAM avayavathI avayavI bane che tyAM e avayava (=taMtu)thI avayavI(=paTa) judA pADI zakAtA nathI. arthAt taMtuthI 58 pRthak siddha nathI, apRthak siddha che, yAne amrutasiddha che, je taMtuthI je paTTa banyA, te taMtu ane paTa have ekarUpa (apRthasiddha) jovA maLe che. emAM kAMi paTane enA avayavabhUta taMtuthI alaga pADI zakAtA nathI. e sUcave che ke pelA paTa ane enA para khaDakelA bahAranA taMtunA saMbadha karatAM A paTa ane peAtAnA taMtunA saMkha'dha vilakSaNa hevA joie, enu ja nAma 'samavAya.' te samavAya e eka eveA saMbaMdha che ke je ayuta siddhanA ja hoya. (yuta=pRthak,ayuta=apRthak jema avayavathI avayavI jIdo siddha nahi, ema guNIthI guNa jude kADhIne batAvI zakAtA nathI. ema kriyAvAnathI kriyA, jAtimAnathI jAti, vizeSavAthI vizeSa, judA pADIne batAvI zakAtA nathI. mATe A pAMce arthAt avayava-avayavI, guNaguNI, kriyA-kriyAvAn, jAti-jAtimAn, ane vizeSa vizeSavAn e ayutasiddha yAne a-pRthak siddha che, pRthak siddha nathI; mATe tenA saMbaMdha samavAya' kahevAya che. Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samavAyanI siddhi ] 205 . samavAyanI siddhinuM anumAnaH jevI rIte 'nahavAnuM ghaTaH" 'ghaTavar mUtam' 'dhanavAr caitra:' vagere vizeSaNathI viziSTa buddhi thAya che, te sa`kha'dhane (yAne saceAgane) laIne ja thAya che. ema 'muLavAna' 'tricAvAn''jJAtimAnuM' vagere viziSTa buddhi paNa sa kha dhane laIne ja thAya have prazna e che ke e sabaMdha kANu - e saMbaMdhane saMyAga kahevAya nahi, kemake sa McAga tA dravya dravyanA ja thAya. tAdAtmya saMbaMdha paNa na kahevAya, kemake te tA abhinna vastunA ja thAya. dA.ta. ghaTanA sva sAthe, teladhArAmAM dhArAnA tela sAthe, tAdAtmya sakhadha hAya. alakhat svarUpa saMbaMdha kahI zakAya, paraMtu emAM gaurava che. kemake svarUpa sabaMdha eTale sakha`dhInuM peAtAnu ja koI evuM svarUpa ke je saMbaMdhanuM paNa kAma kare. arthAt e svarUpathI saMbaMdhI pote ja saMbaMdha rUpa bane. eTale ke peAte sabadhI hAvAthI peAtAnAmAM saMbadhitva tA che ja, paraMtu have e saMbaMdhanu' paNa kAma karatuM hAvAthI enAmAM sabadhatva paNa A rIte Ave che. have je guNakriyA vagerenA, enA Azraya dravya sAthe svarUpa-sauMkha dha mAnIe tA enA saMbaMdhI dravyA tA anata che, te e sabadha tarIke kAma karavA lAge ! tA tA e ana`ta sabadhImAM saMbaMdhatva paNa mAnavuM paDe. tapekSayA eka atirikta samavAya sabadha' mAnavA ucita che ke jethI sabadhatva enA ekalAmAM ja mAnavAthI mahAlAdhava thaze. Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 206 nyAya bhUmikA pra- ema to pratiyogitA-AdhAratA-vizeSaNatA. vagere dharma paNa ayutasiddha padArtha che, te eneya saMbaMdha samavAya kema nahi? tyAM svarUpa saMbaMdha kema mAno che? | u- pratipAditA vagere dharmo rUpadi guNonI jema sthAyI nathI, paNa prANagika yAne prasaMga pUratA UbhA thayelA Aga-cka pAI che. - dA.ta. abhAvane prasaMga Ave tyAre pratigitA UbhI thAya AyanA cha che. AdhAratA che , kAyA che kAraNatA ke viSyane A i >> vizeSaNatA >> mATe jevI rIte pratigitA-AdhAratA vagere dharmo prAsaMgika hAI prasaMga pUratA AgaMtuka padArtha che, to - tene saMbadha paNa Agatuka rahevAne; eTale emAM svarUpa saMbaMdha levAmAM harakta nathI. tyAM judA samavAya levAnI jarUra nathI. paraMtu ahIM avayavI, guNa, kriyA, vagere padArtha prAsaMgika nathI. e te utpanna thayelA siddha padArtha che. mATe enA Azraya sAthe enA saMbaMdha tarIke samavAya mAnava ja paDe. lAghavathI A samavAya eka ane nitya mAnavAmAM Avyo che. ahIM eka Apatti Ave,- pra- je samavAyane lAghavatarkathI eka ja mAnaze te "vAyumAM 5zane samavAya ane ghaTamAM rUpane samavAya, baMne eka ja samavAya raheze. te vAyumAM spa Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samavAya ] 207 vattA'nI jema vAyumAM rUpavattAnI buddhinI Apatti Avaze. arthAtnI 'acaM vAyuH povAr' nI jema 'acaM vAyuH vAn atyAkAraka jJAna thavu joie, kAraNa ke tame samavAyane eka ja mAnyA che, eTale ke vAyumAM je 5-samavAya che, te ja samavAya anyatra rUpa-samavAya paNa che. teA e ekaja samavAyathI jema sparzavAna thAya ema rUpavAna kema na thAya? paNa u- bhAI! jo ke samavAya eka ja che, tA vAyumAM rUpa-samavAya hAvA chatAM paNa emAM rUpana hAvAne lIdhe rUpavattAnI buddhi nathI thatI. kAraNa ke rUpavattAnI buddhi thavAmAM rUpa ane rUpasamavAya bannenI apekSA hAya che. ataH vAyumAM rUpa na heAvAthI emAM ekalA samavAyamAtrathI rUpavattAnI pratIti thatI nathI tyAre ghaTamAM e samavAyanI sAthe rUpa paNa che, tethI vaTa: pavAnuM' evI buddhi thaI zake. arthAt rUpavAna karavA mATe emAM rUpa-pratiyeAgika samavAya joie. eTale vAyumAM samavAya heAvA chatAM te rUpa-pratiyeAgika nathI, spaza-praticeAgika samavAya che. mATe vAyu: speza vAn thAya, paNu rUpavAnuM na thAya. dA.ta. vara-vahunA saMbaMdha karavAmAM joSI badhe ekaja hAya che, chatAM jyAM vara ane dveSInI hAjarI hAya eTalA mAtrathI tyAM lagna na thAya, paNa kanyAnI ya hAjarI joIe. tApa vara-vahuM-joSI e traNenI hAjarI joie. Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 nyAya bhUmikA. eTale kanyAnI gerahAjarImAM, saMbaMdha karAvanArA jevI ekalAthI jema lagna na thAya, evuM ahIM vAyumAM samavAyanI hAjarI chatAM rU5 hAjara nathI, tethI "vAyu rUpavAnuM na thAya. arthAt kahe ke rUpanI gerahAjarImAM rU5-samavAya. ekalAthI vAyu vAna na thaI zake. (7) abhAva nyAya-vazeSika dazanavALAe "abhAva' nAmane eka judo padArtha mAnya che. dA. ta. "mUke to nAsti" vAthI have nAsti" arthAt padamAva, hRpamA, paramAra, prajArAmaH vageremAM eka judA abhAva nAmanA padArthanuM jJAna thAya che. ahIM kadAca prazna thAya ke - pra-vatra mAtra eTale ke "ahIM ghaDe nathI" vagere jJAnamAM te "vastu nathI evuM bhAsyuM, te emAM abhAva nAmanI vastu che evuM kayAM AvyuM ? UlaTuM jJAnamAM "A nathI," "te nathI", "peluM nathI," ema bhAse che. bIjI rIte kahe te "A ya nathI bhAsatuM" "te ya nathI bhAsatuM' "peluM ya nathI bhAsatuM" eTale ke kaI vastu ja nathI bhAsatI, te abhAva jevI vastu kayAM bhAsI? u0-abhAva je vastu ja na hoya te te AkAza-- kusuma jevI asatu vastu banI jAya. pachI asat vastunI jema tenuM kazuM bhAna na thAya. ahIM "mUche verAvusumam zasti evuM kayAM bhAna thAya che tyAre ahIM te "mUke ghara Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhAva ] 209 mAvA, "vAya pamAna evuM bhAna thAya che. mATe abhAva hoya tyAM bhAvAtmaka vastu kazI nahi, chatAM abhAvane sAva asat AkAzakusuma karatAM nirALI vastu mAnavI ja paDe. te ja baMdha thAya ke-bhUta ghaTAbhAva, zarIre rogAbhAvA, alabat ahIM 'mA' zabdane badale "rAti' zabdathI abhAva padArthane belI zakAya; eTale ke "bhUtalamAM ghaTIne abhAva che? "vAyumAM rUpane abhAva che' evuM jJAna kare yA bele, ke "bhUtalamAM ghaDe nathI" "vAyumAM rUpa nathI evuM jJAna karo yA bela, sarakhuM ja che. jema "mUtaruM pada:" ema mUke gharamAva" evuM jJAna thAya che e hakIkta che, vastusthiti che; ne jJAnane viSaya heya ja, viSaya vagara jJAna kenuM thAya? kAraNa ke jJAna karavuM hoya to tyAM vastu hoya te ja jJAna thAya che, arthAta jJAnane viSaya "abhAva" e paNa eka vastu che, kemake enuM jJAna thAya che. dA. ta. ema kahyuM ke mAMdAmAM nirbalatA che, azakti che, te tyAM mAMdAmAM kAMIka hovAnuM jarUra samajAya che, ane te che balAbhAva, zakatyabhAva. vaLI jenuM jJAna thAya te "ya" kahevAya, ane je ya heya te sat vastu je heya, asat nahi. asat e ya na bane dA. ta. asat gaganakusuma, gardabhazRMga , AdinuM kaI jJAna ja nathI thatuM; tethI e ya ja nathI. tyAre abhAvanuM jJAna thAya che mATe e ya bane che, tethI abhAva e ya hoIne sat vastu che. alabat abhAva Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 nyAya bhUmikA bhAvAtmaka na heAvAthI tenu jJAna bhAvavaeNna arthAt bhAva jevuM nathI thatuM; arthAt abhAva sthaLamAM kAMI jJAna ja nathI thatu' evu' nathI. hRdayamAM kAMI bhAsatuM ja nathI ema nahi, bhAse te che ja; jJAna tA thAya ja che, kintu e 'nathI' evu` bhAse che. 'sti' evu` jJAna thAya che eTaluM ja. bhAsa tA thAya ja che paNa amuka vastu 'hAvAne' badale, na hAvAnA? bhAsa thAya che. eTale ke amuka vastunA abhAva hAvAnA bhAsa thAya che. dhyAnamAM rahe ke aMtaramAM bhAsa thAya che ke sat che, asat nathI,' pachI cAhya e bhAsa bhAvanA hA, ke abhAvanA. tApa, jJAna thavAne ceAgya koI viSaya hAya, tA ja jJAna thAya; arthAt 'jJAna' saviSayaka ja DAya, niviSayaka na hAya. Ama je bhAvAtmaka padArtha pramANasiddha che, teA abhAvAtmaka padmA paNa pramANasiddha che. dA. ta. je AMkha kahI rahI che.ke ahI' paTa che," e ja kahI rahI che 'ahI" ghaTa nathI.' e jJAna je 'ahI paTa che' eTalA azamAM yathArtha jJAna (=pramAjJAna) che, te 'ghaTa nathI' eTalA azamAM paNa arthAt ghaTAbhAva aMzamAM paNa yathArtha jJAna ja che. eka ja pramANabhUta jJAnathI jema paTa siddha thAya che, ema ahIM pramANabhUta jJAnathI ja ghaTAbhAva siddha thAya che. jema ahIM paTe jo che e hakIkata che, paTa je vastu sthiti che, tA ahIM ghaTa nathI ghaTAbhAva che' e paNa hakIkata che. ghaTanI jema ghaTAbhAva paNa vastu sthiti che. mATe ahIM . Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhAva ] 211 abhAva padArtha mAnavo ja paDaze. viSaya vinA jJAna nahi. jJAna thAya che te viSaya hovuM ja joIe. - ma-te te pachI jyAM aMdhAre rajaju dekhatAM "hAya sApa !" ema rajajunA sthAne sarpanuM bhAna thayuM, te tyAM viSaya sarSa kayAM che? - u0-tyAM viSaya tarIke alaba, sApa hAjara nathI, kiMtu raju te hAjara che ja ne ? kemake je tyAM raju ja na hota to "A sapa" evuM ya bhAna kayAM thavAnuM hatuM? eTale jJAna thayuM tyAM viSaya rajaju to che ja. hA, rajaju rajajurUpe bhAsavAne badale sarSarUpe eTale ke anya rUpe bhAse che eTaluM ja. dA. ta. rAjA sAmAnya veSamAM heya te rAjA tarIke nahi, paNa sAmAnya mANasa tarIke bhAse che ne ? mATe "do nArita, nAti" evo ahI bhAsa thaye e hakIkata che, phakta anya vasturUpe bhAsa thayo che. tAtparya, jJAna (=bhAna) thAya che te viSaya vinA na thaI zake. e hisAbe mAnavuM ja joIe ke "ahIM ghaDo nathI" "vAyumAM rUpa nathI' vagere jJAnamAM viSaya tarIke ghaTAbhAva, rUpAbhAva vastu che ja. pra-bhale abhAva bhAse che mATe abhAva vastu ho, paraMtu e svataMtra alaga padArtha che? ke AdhAra svarUpa ja che ? u0-ahI yAyika-vizeSike kahe che, keabhAva e AdhAra yAne vAdhikaraNathI bhinna eka taddana svataMtra alaga padArtha che. Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya bhUmikA mImAMsakI kahe che, ke abhAva e AdhArasvarUpa yAne adhikaraNa svarUpa ja che, svataMtra judo padArtha nathI. jenA kahe che ke abhAva e katha'cit adhikaraNa svarUpa che; eTale ke katha'cit svatantra alaga padArtha paNa che, ne katha'cit adhikaraNa svarUpa bhAvAtmaka paNa che. anyathA jo abhAva aMge paNa bhAvAtmaka na hAya tA e sa thA asat hovAnuM prApta thAya! eTale ke khaviSAvat alIka thaI jAya ! sArAMza--abhAva e adhikaraNathI bhinnAbhinna che. adhikaraNathI bhinna padmA pazu khare, ane adhikaraNathI abhinna padArtha paNa khareA, arthAt adhikaraNa svarUpa paNa kharA. 212 dA. ta. sUryAsta pachI bhAsa (jJAna) thAya che ke AkAzamAM sUrya nathI, sUryAbhAva che. ahI' jema sUryAsta pahelA AkAzamAM sUrya che evA bhAsa che te AkAza ane sUrya bannene viSaya kare che. khasa, eja rIte ahIM gaganamAM sUrya nathI; sUryAbhAva che,' evA bhAsamAM AkAza ane sUryabhAva anneya nakkara viSaya che, alabat emAM gagana e bhAvAtmaka ne sUryabhAva e abhAvAtmaka viSaya che. pra0-zuM AkAza arUpI hAvA chatAM dekhI zakAya ? 30-alakhatu-AkAzamAM rUpa na heAvAthI e dekhI na zakAya, enu' cAkSuSa pratyakSa na thAya, paraMtu prastutamAM prabhAma`DalAvacchinna dvibhAgane AkAza tarIke meLakhavAmAM Ave che. Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhAva 4 prakAre ] 213 tAtparya, divase AkAzamAM sUrya che, ne baMdha karAya ke "AkAzamAM sUrya che, to te sAce bedha che. paNa rAte sUrya na hoya ne "AkAzamAM sUrya che, e bodha karavAmAM Ave te te khoTo che. evI rIte je bhUtala para ghaTa heya ne "ghaTa nathI" e bedha karavAmAM Ave to te khoTe bAdha che. paNa je ghaTa nathI ne bedha thAya ke "ghaTa nathI" te e badha sAco che. te ahIM sAcA bedhamAM viSaya joIe, mATe je "ahIM ghaTa nathI,' e sAcuM jJAna che, to evA jJAnamAM viSaya. kezu? kaho ghaTAbhAva e viSaya. abhAvanA avAMtara 4 prakAre A abhAva 2 prakAre (1) anyonyAbhAva - (2) saMsargabhAva, e traNa prakAre (i) prAgabhAva (ii) vaMsa (ii) atyantAbhAva - Ama abhAva kula 4 prakAre-prAgabhAva, dhvasa, atyatAbhAva,ne anyonyAbhAva. - (1) a nyAbhAva eTale dA.ta. "ghaTa e paTa nahi?emAM. anyonya (mithI kahI zakAya ke "paTa e ghaTa nahi AnuM bIjuM nAma bheda che. Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 nyAya bhUmikA (2) saMsargabhAva 3 prakAre - (i) prAgabhAva eTale ke ghaDe banavA pUrvene ghaTane abhAva. ene bhAsa jyAM ghaTa banI rahyo hoya tyAM "batra para avikasi (ghaDe banaze" evo thAya. (i) dhvasa- eTale ke ghaTa phUTI gayA pachI ghaTane abhAva. enI pratIti "vatra dharo dhArataH (naSTa) paraato. gAra evI thAya. . (ii) atyaMtabhAva eTale ke ahIM ghaTanuM atyaMta (suda) astitva ja nahi, tyAM ghaTAbhAva che, ghaTAtyatAbhAva che. ahIM abhAvone vizeSa rUpe samajIe- (1) anyAbhAvaH jema "eka vastumAM bIjI vastu nathI arthAt vastune abhAva che, ema kahevAya e atyantAbhAvanuM kathana che. evI rIte "eka vastu anya vastusvarUpe nathI ema paNa je kahevAya che, e anyAbhAvanuM kathana che. dAta. ekalA brAhmaNanA gAmamAM kaI jaina nathI" e kathana jainane atyantAbhAva sUcave che. paraMtu "grAmavAsI brAhmaNe che, jaina nahI" e kathana grAmavAsImAM jainane anyonyAbhAva sUcave che. "ghaDAmAM jala nathI" emAM jalane atyaMtAbhAva che. paraMtu "ghaDe e pite jala nahi e jalane anyAbhAva kahevAya. sAmAnya rIte "rAtti" ItyAkAraka pratIti viSaya abhAva kahevAya, ne e niSedhanI pratIti be prakAranI hAya. Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhAva 4 prakAre ] 215 (1) vastune amuka rUpe niSedha (=anyonyAbhAva) : (2) vastumAM amukane niSedha (atyatAbhAva) (1) anyAbhAva | (2) sasauMbhAva (=ra rUpe thato niSedha) | (=atyanA bhAva) (rAti dA.ta. grAmavAsI brAhmaNe | rUpe pragaTa thato niSedha) e jana nathI. gAmamAM jana nathI. AmAM brAhANamAM janane AmAM gAmamAM janane anyonyAbhAva atyatAbhAva ghaTo jalam na ghaTe jalam nAsti AmAM ghaTamAM jalAnyA - | =ghaTamAM jalane atyatAbhAva bhAva caitro vidvAn na caitre vidvattA nAsti AmAM caitramAM vidvAnyA- =otramAM vidvattAne anyantAbhAva bhAva : je karavo mRtadehe jIvo nAsti emAM dehamAM chavAjenyA- =mRta. dehamAM jIvane atyatAbhAva vRkSaH pizAco na vRkSe pizAco nAsti vRkSamAM pizAcA nyAbhAva | =vRkSamAM pizAcAbhAva =pizAcane atyantAbhAva AmAM 1lAne anyonyAbhAva eTalA mATe kahevAya che ke adhikaraNa-pratiyogI bane eTale ke anyonyane a nyarUpe (paraspara rUpe) niSedha thaI zake. bhAva Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 nyAya bhUmikA arthAt " ne na, po ghaDyo " ema "manucaH vajhurna, "zuH manuSya no A rIte a nya niSedha thaI zake che, eTale emAM avAbhAva AvyuM. tyAM adhikaraNamAM prathamA vibhakti Ave. ane bIjAne atyantAbhAve eTalA mATe kahevAya che ke tyAM ekamAM bIjAnA saMsargane niSedha che athavA kahe ke kaI saMsargathI bIjAne niSedha che. eTale evuM bane ke amuka saMsargathI vastu heya paNa bIjA saMsargathI e ja vastu tyAM na hoya. dA. ta. taMtumAM paTa vaNAye che, te tyAM taMtumAM samavAya saMbaMdhathI paTa che, kiMtu tyAM taMtumAM paTa e saMyoga saMbaMdhathI nathI, samavAyathI paTa hayAta chatAM saMga saMbaMdhathI paTane abhAva che. TUMkamAM avAbhAvamAM anya rUpe niSedha thaI zake ke tyAM eka vastu bIjA rUpe nathI. ahIM alabatu eka vastumAM bIjI vastune niSedha AvavAthI saMsargabhAva jevo bhAsa (jJAna) thAya che, paraMtu e niSedha tAdAmya saMbaMdhathI che e bhUlavA jevuM nathI. tAdAmya saMbaMdha e be vyakti vaccenA saMbaMdha je saMbaMdha nathI, kemake saMbaMdha te te, ke-je be saMbaMdhI vacce hoya. jyAre ahIM te eka ja vyakti che. emAM pitAnI sAthe saMbaMdha joDavAnuM che. "ghaTamAM ghaTanuM tAdAmya che eTale ke tAdAmya saMbaMdhathI ghaTamAM ghaTa che, tyAM saMbaMdhI tarIke ghaTa ane adhikaraNa tarIke eja Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratiyeAgitAvacchedaka sa'badha] 217 ghaTa,-e kaI e vastu jIddI nathI. Ama ghaTAdi dareka vastumAM svAtmakatA kahevAya. e hisAbe tAdAtmya sama'dha e svamAM svanA saMbadha rUpa che. have svamAM svAtmakatA che, paNa aparamAM svAtmakatA nathI, eTale ke svanuM tAdAtmya svamAM che, aparamAM nathI; mATe kaheA, tAdAtmya sa`kha dhathI svamAM sva che, paNa aparamAM sva nathI. eTale ahIyA aparamAM tAdAtmya sama`dhathI svanA je abhAva prApta thAya che, tenuM nAma anyAnyAbhAva che. dA. ta. ghaTamAM ghaTAtmakatA che, yAne ghaTatu tAdAtmya che. paTamAM ghaTAtmakatA nathI, yAne ghaTanuM tAdAtmya nathI. tethI tAdAtmya sa`kha'dhathI ghaTamAM ghaTa che, paTamAM ghaTa nathI, tethI paTamAM tAdAtmya saMbaMdhathI ghaTAbhAva che. eja ghaTAnyAnyAbhAva che. tAdAtmya saMbaMdhathI na hAvuka eja anyAnyAbhAva. pratiyeAgI-pratiyeAgitAvada ahI prArabhe batAvyuM che ke padArtha be jAtanA, eka sApekSa yAne sa'sa`badhika, bIjo nirapekSa yAne asa'ba'dhika, sApekSa yAne sasa'khadhika padArtha te che, ke je ekalAnuM nAma AlavAthI enA barAbara khyAla na Ave; paraMtu enA sabaMdhInu nAma sAthe khAlAya tA ja khyAla Ave dA ta. mane jJAna thayuM" eTalAthI zAnu jJAna ? e barAbara na samajAya, paraMtu 'mane tattvanuM jJAna thayuM', ghaDAnuM jJAna thayu.' ema khelAya tyAre tattva saMbaMdhI jJAna, ghaDA saMbaMdhI Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 nyAya bhUmikA jJAna, ema barAbara khyAlamAM Ave. te AmAM jJAnanA saMbaMdhI tatva ke ghaDAne viSaya kahevAya che. tattva saMbaMdhI jJAna eTale tattvaviSayaka jJAna, ghaTa-saMbaMdhika jJAna eTale ghaTaviSayaka jJAna. evI ja rIte je ema bolAya ke "ahIM abhAva che, te barAbara na samajAya, jijJAsA rahe ke abhAva te kahe che, paraMtu zene abhAva? te ke ahIM ghaDAne. abhAva che, ghaTa-saMbadhika abhAva che. ahIM ghaDo e abhAvane saMbaMdhI thayo. A abhAvanA saMbaMdhIne nyAya bhASAmAM "pratiyogI' kahevAya che, arthAta ahI ghaTasaMbaM. dhika abhAva che, eTale ke ghaTapratigika abhAva che. have, ahIM evuM bane ke adhikaraNamAM eka saMbaM-. dhathI pratiyogI heya, paNa anya saMbaMdhathI e na hoya. dA. ta. chUTA taMtu jamIna para paDelA che, enA para paTa mUkyo che. te tyAM kahevAya ke taMtu para paTa e soga saMbaMdhathI che, paraMtu taMtu paTa rUpe vaNAyelA nathI, eTale tatumAM paTa samavAya saMbaMdhathI rahyo nathI. ene artha e thayo ke pratiyogIne saMbaMdha pharavAthI "pratiyegI tyAM che yA "yAM nathI evuM bhAna thAya che. dA. ta. ahIM paTanA abhAvano pratiyegI je paTa, e paTa taMtunA jUtha para saMga saMbaMdhathI che, paNa paTa taMtumAM samavAya saMbaMvathI nathI. ane eja paTa potAnA taMtamAM samavAyathI che, paNa saMgathI nathI. A pratigInA saMbaMdhane praticAgitAvachedaka saMbaMdha kahevAya. Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratiyeAgitAvachaMdraka sabaMdha ] 219 pra0-ene pratiyeAgInA avacchedaka sabaMdha kema kahetA nathI ? paNa pratiyeAgitAnA avacchedaka saMbaMdha kema hA cho ? 30-avacchedaka eTale ke niyAmaka, e niyamana kare che, tA ahI' sabaMdha e pratiyAgInu niyamana nathI karatA, paNa pratiyeAgitAnuM niyamana kare che. ahI pratiyeAgI paTa tA je che te che ja. paTavena paTa leA ke dravyatyena paTa leA; sayeAgena paTa leA ke samavAyena paTa leA, pratiyeAgI paTamAM koI pharaka nathI paDatA, paraRtu dharma' ane saMbadha karavAthI pratiyeAgImAM rahetI praticeAgitAmAM pharaka paDe che. eTale e ja paTamAM paTavena pratiyeAgitA judI, ne dravyatyena pratiyeAgitA judI; ema sa*yeAgena praticeAgitA judI, ne samavAyena pratiyeAgitA judI. mATe dhama ke saMbadha e pratiyAgInu nahi, paNa pratiyeAgitAnuM niyamana kare che. dA.ta. jue mUttale 'paTo nAsti' karyu tyAM paDvena paTanA abhAva lIdhA, paTavena paTa pratiyeAgI banyA. have, enA badale 'caM nAsti' karyu, te tyAM dravya bhegA paTa paNa AvyA, tethI dravyAbhAvanA pratiyeAgI dravyamAM paTa paNa prati ceAgI tarIke AvI gayA, kintu paTavena nahi, paNa dravyatena AvyA. pRthvI nAsti' karyuM, te tyAM pratiyeAgI pRthvI antata paTa paNa AvyA, kintu pRthvIvena Agye.. * AnA artha zuM? A ja, ke paTa praticeAgI ene e ja, paNa enAmAM judA judA abhAvanA hisAbe pratiyeAgitA Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 nyAya bhUmikA judI-judI AvI, enA niyAmaka dharma judA judA thayA; kemake eka ja pratiyogImAM aneka abhAvanI pratiyogitA rahe che; ane te te pratiyogitAnA judA judA dharma ane saMbaMdhathI niyaMtrita hoya che. dA.ta. ekaja paTamAM paTavAvarichannA pratiyogitA hoya, pRthvIvAvacichanA pratiyogitA heya, ne dravyavAvacchinA pratiyogitA paNa hoya che. ema - eka ja paTamAM saMgAvachinnA pratiyogitA hoya, samavAyAvaricchannA pratigitA hoya, ne tAdAbhyAvacchinnA prati gitA paNa hoya. * - tAtaparya : dharma yA saMbaMdha pratiyogitAonA niyaMtraka (avayachedaka) bane che, paNa patinA nahi. saMbaMdha pratiyogitAnuM niyamana kare che ene dAkhala : taMtumAM samavAyena paTa che, paraMtu sayogena paTa nathI, arthAt paTAbhAva che. ahIM paTAbhAvane pratiyogI paTe, te saMyogena pratiyAgI che. kemake belAya che "saMgena paTe nAsti" eTale paTa saMgena pratiyegI che, mATe paTamAM saMyegena pratiyogitA che. have bhUtale saMyogena paTa che, paraMtu samavAyena paTa nathI, samavAyena paTAbhAva che. ahIM paTa e paTAbhAvane samavAyena pratiyogI che. ene artha e, ke paTamAM samavAyena pratigitA che, tAtparya, saMbaMdha e pratiyogitAnuM niyamana kare che, eTale ke pratiyogitA e saMbaMdhathI niyaMtrita (avachinna) bane che. tyAM saMbaMdhane prati Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 221 pratiyogitAvachedaka saMbaMdha ] yogitAne niyaMtraka (avacchedaka) kahevAya. A hisAbe ja anyAbhAvamAM pratiyogitAniyAmaka(avacchedaka) saMbaMdha mAtra tAdAbhya maLe. jyAM ghaTa nathI tyAM bolIe ke "tra sona mAvA tyAM eTaluM dhyAnamAM rahe ke "saMyoga saMbaMdha e kone lAgu paDe che ? te ke ghaTAbhAvane nahi, kintu pratiyogamAM rahelI pratiyogitAne lAgu paDe che. bAkI abhAva to svarUpa saMbaMdhathI rahenAra che. eTale ahIM siMcana ghaTAmArA eTale zuM ? te ke saMyogena rahenAro je ghaTa, tadarUpa pratiyogIno abhAva. tAtparya, saMcovarinna-nikaTa pratiyogitAnirUpakaH abhAvaH / A kevI rIte? te keatra saMyo na gharamAvI =Atra cIna dharo nArita AmAM "nArita"thI niSedha karIe chIe, paNa kone niSedha? to ke ghaTane. kayA saMbadhathI niSedha ? te ke saMga saMbaMdhathI niSedha. "ahIM saMga saMbaMdhathI ghaTa nathI AmAM niSedha eTale abhAva; ane jene niSedha e prativegI ane pratiyogIne saMbaMdha te emAM rahelI pratigitAne niyAmaka saMbaMdha yAne avachedaka saMbaMdha che, te pratiyogitA A saMyogasaMbaMdhathI niyaMtrita yAne avaMchinna banI. . Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya bhUmikA sayoga 'saMyogena ghaTAbhAvaviziSTa bhUtalam' bheTa sa'ba'dhAvacchinna pratiyeAgitAka je ghaTAbhAva, te ghaTAbhAvavALuM bhUtala svarUpasa'kha'dhathI che. khAsa khyAlamAM rAkhavAnu, ke saceAga e praticeAgitAvacheThaka 'sabaMdha che, nahi ke bhUtalamAM ghaTAbhAvane rahevAnA saMbaMdha sArAMza; 'saMyogena ghaTAbhAvaH' 22 =saMyogasaMbaMdhAvacchinnA yA pratiyogitA, tannirUpakaH abhAvaH / 'samavAyena paTAbhAvaH ' = samavAyasaMbaMdhAvacchinnA yA pratiyogitA, tannirUpakaH abhAvaH bha vAya. 'ghaTe ghaTaH tadAtmakaH ' = ghaTe ghaTaH tadAtmakatvena asti, tAdAtmyena asti 'paTe ghaTaH tAdAtmyena nAsti' = paTe tAdAtmyena ghaTAbhAvaH =paTe tAdAtmyasaMbaMdhavAcchinnA yA pratiyogitA, tanni rUpakaH ghaTAbhAvaH / arthAt paTe tAdAtmya saMbaMdhAvacchinna - pratiyogitAka ghaTAbhAvaH manyAnyA A abhAva aanyonyAbhAva che, kemake abhAvanu sakSama che. 'tAdAtmya saMbaMdhAvacchinnapratiyogitAkaH abhAvaH anyonyAbhAvaH' Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratiyogitAvachedaka saMbaMdha ] 223 tethI bAkInA saMsargabhAnuM lakSaNa A, ke 'tAdAtmyasaMbaMdhAnavacchinnapratiyogitAkaH abhAvaH sNsrgaabhaavH|' A hisAbe je kaMI abhAvanI pratiyogitA tAdAmyasaMbaMdhAvacchinna na hoya te tene saMsargobhAva kahevAya. saMsargAbhAvanA traNa prakAra : () prAgabhAva (ii) devaMsa (iii) atyantAbhAva. AmAM prAgabhAvane pratiyogI to hoya, paNa pratiyogIne saMbaMdha nathI hote, eTale ke emAM pratiyogitAvacchedaka keI saMbaMdha ja nathI hotuM. mATe prAgabhAvanI pratiyogitA keI paNa saMbaMdhathI avacichanna nahi. tethI tAdAmya saMbaMdhAvacchinna pratiyogitA te sutarAM nahi. saMbaMdha na hovAnuM kAraNa e, ke dA. ta. jayAM cAkaDA para mATIne piMDe caDyo hoya tyAM ema kahevAya che, ke tra jo vitti'-A ghaTaprAgabhAvanI pratIti AkAra che. AmAM pratiyogI ghaTanI sAthe kaI saMbaMdhanuM nAma nathI levAtuM ke "tra saMcone gharo maLyA na samavAyena.' - ema davaMsane paNa pratiyogitAvacchedaka saMbaMdha na hiya. kemake dA. ta. jayAM ghaTavaMsa thayo tyAM enI pratItimAM evuM nathI thatuM ke "dara saMthona ne naSTa, ' jitu samavAra naSTa e te naSTa eTale sarva saMbaM. dhathI naSTa. Ama prAgabhAva ane dhvasanA pratiyogitAva chedaka saMbaMdha ja na hoya. eTale tAdAbhyasaMbaMdhavachina pratiyogitA paNa na hoya. Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 kasAra nyAMya bhUmikA mamamamman have trIjo saMsargabhAva che atyatAbhAvanAmane. emAM pratiyegIne aneka jAtanA saMbaMdha hoya dA. ta. kAsAre mayogena jalam asti, kintu bhUtale saMyogena jalam nAhita, re saMyoge kAmayaH ema te saMyojana vahUniH asti, jalAzaye saMyogena vahani nAsti, 'parvate / saMcana vacamAva e ja rIte-"tupu para ramavAnA asti, kintu kapAle paTaH samavAyena nAsti, kapAle smvAra padamAvaH atyantAbhAvamAM pratiyegInA A badhA saMbaMdha tAdAmya saMbaMdha sivAyanA soMga-samavAyAdi saMbaMdha AvavAnA, tyAre anyAbhAvamAM pratigIno saMbaMdha mAtra tAdAmya saMbaMdha AvavAne. do ghara = re tAjona iTa: ' dira . " = Te tana To nAsti = ghare padomavA = ghaTe tAdAtmyasaMbaMdhAvacchinna-pratiyogitAkaH paTAbhAvaH e ja ghaTamAM paTane anyAbhAva che. anyAbhAva batAvavuM hoya tyAre adhikaraNa prathamAmAM Ave, ane pratiyogI paNa prathamAmAM Ave. dA.ta. gha pa nA ane atyatAbhAva batAva hoya tyAre adhikaraNane saptamI vibhakti lAge dA. ta. jo nArita, rAtti ItyAdi. Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratiyogitAva chedaka saMbaMdha] 225 sArAMza, anyAbhAvamAM "daH do na karIe chIe, tyAM adhikaraNamAM niSidhyamAna pratiyogIne tAdAmya saMbaMdhathI niSedha thAya che, kemake "ghara do na" eTale ke ghaTamAM paTanuM tAdAmya nathI" e tAdAmya e pratiyogitAne avachedakasaMbaMdha kahevAya. mATe pratiyogitA tAdAmya saMbaMdhathI avacchinA kahevAya, eTale e amAra tasthaghaMthAvachittivoSitAva kahevAya che. e ja anyonyAbhAva che. bIju ahI samajavAnuM e che ke "tArAnTena e padane artha pratiyogInI sAthe lAgu thAya che, abhAvanI sAthe nahi. arthAt e tAdAo pratiyegIne saMbaMdha che, paNa abhAvane nahi. abhAvane rahevAne saMbaMdha te svarUpasaMbaMdha" ja che. ghaTaH jalam na = ghaTe tAdAtmyena jalaM nAsti ' = 9 =4mAvaTa eTale ahIM kahevuM e che, ke jala tAdAmyasaMbaMdhathI jalamAM rahe che, paraMtu ghaTamAM nahi. emAM spaSTa dekhAya ke, tAdAmyasaMbaMdha jala sAthe lAgu thAya che, abhAvanI sAthe nahi kemake abhAvane rahevAne saMbaMdha te bIje ja che (svarUpa saMbaMdha che). jema dravya sagAsaMbaMdhathI rahe che, guNa jAti vagere samavAyasaMbaMdhathI rahe che, ema abhAva svarUpa saMbaMdhathI rahe che. eTale tAdAmya te pratiyogane ja lAgu paDe che, kemake tAjona gaDhamAvaH 15 Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya bhUmikA no artha e che ke "tra rAvajona karuM phari ' AmAM " rAnTena karuM phari e eka bhAga che ane e bIje bhAga che. tyAM " cena na mAM spaSTapaNe tAdAmyasaMbaMdha jalane lAgu paDato dekhAya che ane na kahIe chIe e anyAbhAva-sUcaka che. e abhAvane saMbaMdha elatA nathI, paNa adhyAhArathI svarUpasaMbaMdha samajI levAne che. A uparathI samajAze ke eka pharaka A che ke anyAbhAvamAM pratiyogIne saMbaMdha tAdAbhya hoya, tyAre atyantAbhAvamAM pratiyogIne saMbaMdha tAdAmyathI bhinna saMyogAdi saMbaMdha haiya che. baMne vacce mahattvane pheraka - anyonyAbhAva ane atyaMtabhAvamAM eka mahatvane bIje pharaka A paDe che ke jyAM a nyAbhAva na hoya, tyAM adhikaraNa (arthAta anuyegI) ane pratiyogI bane eka vyaktirUpa hoya che. dA. ta. "devadatta jina nahi A anyonyAbhAva che. je ahIM anyonyAbhAva na hota to devadatta na hota yAne e eka ja vyakti hota. tyAre atyantAbhAva e che ke jo e na hota te adhikaraNa ane pratiyogI be judI vyakti heta. jemake "vRkSamAM pizAca nathI, emAM je ahIM atyantAbhAva na heta, te tyAM vRkSamAM pizAca heta; arthAt tyAM vRkSa ane pizAca be vyakti heta. Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAgabhAva ] ra7 (1) prAgabhAva (2) davaMsa (3) atyaMtabhAva A traNa saMsargAbhAvanI pratIti A pramANe thAya. (1) "satra paho maviSya" e ghaTa prAgabhAvanI pratIti (2) "katra ghaTo ghraraMtaH' e ghaTa vaMsanI pratIti (3) "tra po nArita' e ghaTa atyaMtAbhAvanI pratIti (4) "ghara do na" e anyonyAbhAvanI pratIti - (i) prAgabhAva jyAM cAkaDA para mATIne piMDa caDho che tyAM tra gharo maviSyati' e baMdha thAya che. e ghaTa prAgabhAvane baMdha che. A prAgabhAva anAdine che; paraMtu enuM darzana, enI pratIti upAdAnakAraNamAM kArya-nirmANa vakhate thAya che. ane kAryanI utpattinI sAthe ja e prAgabhAva naSTa thaI jAya che. . prAgabhAva mAnavAnI jarUra eTalA mATe che ke upAdAna ane badhA nimittakAraNa AvI maLe ke tarata kArya utpana thAya che. te mAne ke pahelI kSaNe ghaTa thaye; have bIjI kSaNe paNa e kAraNe te UbhA ja che, te prazna che ke punaH kAryotpatti kema nathI thatI? enA kAraNa tarIke kahevuM joIe ke kAryotpattimAM nimitta kAraNa tarIke eka kAraNa "prAgabhAva" paNa hato, te have kAryopatti vakhate naSTa thaI gaye. eTale e kAraNa khUTavAthI pharIthI kArya utpanna thatuM nathI.' Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya bhUmikA [matAMtara : khIjA keTalAka ema kahe che, ke prAgabhAvane kAryAMpattimAM kAraNa mAnavAnI kAIja jarUra nathI. phakta ema kahI zakAya che ke prathama kSaNanA ghaTaja khIjI kSaNe ghaDo banavAmAM pratibaMdhaka che, mATe tyAM mIjI kSaNe ghaTa na ane. prathama kSaNa pUrve ghaTa hatA ja nahi arthAt pratikhadhakanA abhAva hatA, tethI prathama kSaNe ghaTa banI gayA. "satra kAryopattimAM pratibaMdhakAbhAva kAraNa" e kalapta (nizcita) kAraNa che, tyAre prAgabhAvane kAraNa tarIke navA kalpavA paDe che, e gaurava che. tApa, ghaTa banavAmAM ghaTaprAgabhAva kAraNu nahi, kintu pratibaMdhakAbhAva kAraNa che, je prathama kSaNa pUrve hayAta che, tethI prathama kSaNe ghaTa banyA. have prathamakSaNIya ghaTa e pratima dhaka tarIke Ubhe thayeA eTale pratikha'dhakAbhAva prathamakSaNe nathI, tethI uttarakSaNe yAne bIjI kSaNe ghaTa na banI zake.] (ii) vasa 228 jayAre vastu-ghaTa nAza pAme tyAre banne vastu dhvasta ghaTo naSTa:' evI pratIti thAya che e vastula sa--ghaTava'sa nAmanA abhAvane laIne thAya che. mATe vaMsa' nAmanA abhAva paNa mAnavA paDe. 50- ahI' atyantAbhAvathI kAma na cAle? vsane judA mAnavAnI zI jarUra ? u- sAmAnya rIte abhAva e zAzvata padArtha che, utpanna thanArI cIja nathI. tyAre vasasthaLamAM ghaTava sa Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhvaMsa nirUpaNa ] 229 'thayA'' arthAt 'utpanna thayA' ema khelAya che, mATe ghaTadhvaMsane eka alaga abhAva tarIke mAnavAnI jarUra che. e sAdi-ana ta che, eTale ke dhvaMsa utpanna thAya, paraMtu pachI e 'sanA dhvaMsa na thAya; nahitara teA punaH kArya - astitvanI Apatti Ave; kemake 'be negeTIva=eka peAjhiTIva,'dA. ta. keAI kahe mArI pAse paisA nathI ema nahi' enA matalaba zuM? eja ke paisA che', ema prastutamAM ghaTaghvaMsanA je dhvaMsa thAya te ghaTanA e niSedha AvyA, tethI ghaTanuM astitva UbhuM thAya! paNa evu`khanatu nathI, naSTa e haMmeza mATe naSTa; na!zanA nAza nahi, yAne dhvasanA dhva'sa nathI. jyAre prAgabhAva anAdi che, paNa nAzava ta che. tyAre dhvasa e utpattizALI che, nitya che, eTale ke avinAzI che. paNa (iii) atyantAbhAva eka vastumAM bIjI vastunA niSedha karavA hAya, arthAt enu' astitva nathI'.ema kahevuM hAya, tyAre tyAM e vastunA atyaMta abhAva kahevAmAM Ave che. dA. ta. mANasa marI jAya tyAre kahevAya che ke zarIramAM jIva nathI' eTale ke jIvanA atyatAbhAva che. ema khAlI bhUtala para ahI ghaTa nathI' yAne ghaTanA abhAva che' ema kahevAya tyAM ghaTanA atyatAbhAva che. AkAzamAM rUpa nathI' ema kahyuM tyAM rUpanA atyaMttAbhAva che. Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya bhUmikA eTale ke vastunA sayAgAdi sabadhathI niSedha thAya, te vastunA atyantAbhAva kahyo. dA. ta. ne 5 nAsti' dde AtmatyuM nAsti', mRtatve, bAsmA nAsti' AmAM e jAtanA abhAva AvyA (1) nitya, (2) AgatuMka. (1) 'naLane kAmAvaH', adde AtmAvAmAvaH' e nitya yAne sadAne mATe che, paraMtu (2) 'ghaTe nahAmAtra,' 'mUtaLe vaTAmAvaH' e anitya yAne kAmacalAu abhAva che. 230 A abhAvamAM evuM bane che ke amuka sa`kha dhathI vastunA abhAva, hAya, chatAM anya saMbaMdhathI vastunA abhAva na heAya; arthAt vastu hAjara hAya. dA. ta. dehamAM sacAga sa`khaMdhathI AtmA che, para`tu samavAya saMkha`dhathI AtmA nathI, yAne dehamAM samavAya saMbadhathI AtmAnA abhAva che.' kAraNa ke samavAya sa`ba`dha avayava-avayavI vacce hAya, meM ahI. deha e AtmAnA avayava ke avayavI nathI. ema khAlI ghaTamAM sayeAgena jalanA abhAva haiAvA chatAM kAlika sabaMdhena jalanA abhAva nathI, khAlI ghaTamAM kAlika sa badhathI jala che. pra0- khAlI ghaTamAM kAlika saMbadhathI jala zI rIte? 0- je kAlamAM ghaTa che te ja kALamAM jaLa che tethI ghaTa e jalakAlIna kahevAya. mATe tanhAhInaH TaH = nAhInavavAnuM ghaTa Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atyantAbhAva ]. ra31 = vahInatva (yAne jasTi) saMvardhana viziSTa para (1. dharma e saMbaMdha banavAthI) eTale kAlika saMbaMdhathI jala ghaTamAM AvyuM. A kAlika saMbaMdha eka kAlamAM vidyamAna padArthadvayamAM arthAt samAnakAlIna be padArthamAM ja lAgu paDe. jevI rIte eka adhikaraNamAM vidyamAna padArthadvaya samAnAdhikaraNa hevAthI sAmAnAdhikaraNya saMbaMdhathI ekabIjAne saMbaddha kahevAya, tevI rIte ahIM paNa samAnakAlika padArthomAM svakAlInatAthI arthAt kAlika saMbaMdhathI ekabIjAne saMbaddha kahevAya, ekabIjAmAM rahenAra gaNAya. eTale ke samAna kAlika padArtha bhale bhinena yA dUra dezastha hoya, chatAM kAlika saMbaMdhathI "ga viziSTaE paraM' che ja. ekamAM apara vastu kAlikena vRtti kahevAya. A parathI samajAze ke adhikaraNamAM eka vastu amuka saMbaMdhathI na hoya, chatAM kAlika saMbadhathI samAnakAlika vastu tyAM hoya. dA.ta. mUhe saMco vo basti, samavAra do narita che paraMtu AvuM atyaMtabhAvamAM ja banI zake. kintu prAgabhAva ane vaMsamAM na bane; kemake tyAM "atra saMcana ghaTo naz, jitu samavAra na naSTa' evuM bhAna nathI thatuM. - padaprAgabhAva ane vaMsane pratiyogitAvacchedaka saMbaMdha kema nahi? Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 nyAya bhUmikA -atyaMtabhAvamAM te AvuM bane che ke "amuka saMbaMdhathI pratiyogI nathI, paNa taditara saMbaMdhathI pratiyogI che. mATe emAM pratiyogitAvachedaka saMbaMdha niyata (cAsa) hoya che, tyAre dhvasa ane prAgabhAvamAM tevuM nathI; kemake "ghaTa naSTa thAya tyAM musaMdhena naTa, tu minnaravana' evuM nathI thatuM. ema "mu jena satra dharo maviData, tu mittalavaSe evuM paNuM nathI thatuM. ethI sUcita thAya che ke prAgabhAva ane vaMsano pratiyogitAvacchedaka saMbaMdha nathI hota; enI pratiyogitA kiMcisaMbaMdhAvacchinnA nathI. mATe jema anyonyAbhAvanuM lakSaNa batAvAcasaMvaMdhAvacchinnatiyogitA samAvaH kahevAya, tema saMsargabhAvanuM lakSaNa "vAmina saMbaMdhAvachinnatiyogitA jamAva evuM na kahevAya, kemake saMsargabhAvanI antargata te prAgabhAva ane davasa paNa Ave, kintu enA pratiyogine saMbaMdha nathI hote, eTale ke enI pratiyogitA keI saMbaMdhathI avacchinna nathI hotI. tethI A lakSaNa emAM (saMsargabhAvamAM) na jAya. A prAgabhAva, ne vaMsa, ane saMsargabhAva hovAthI lakSya te che ja. eTale, emAM A lakSaNa na javAthI lakSaNamAM avyApti doSa Ave. paraMtu je "tArAthasaMdhAnachinnatipitA kamAvaH saMsamAvaH AvuM lakSaNa kare, te te prAgabhAva ane vaMsamAM AvI zakaze; kemake enI pratiyogitA keI saMbaMdhathI avachina nathI, Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - bane abhAvamAM taphAvata ] 233 te tAdAya saMbaMdhathI paNa sutarAM avacchinna nathI, anavachinna che. eTale A "prAgabhAva ane davaMsa" e abhAva draya tAsaMvidhAnavachinnatipitA kamAvaH sutarAma che; eTale lakSaNa A baMnemAM saMgata thAya che. pra0-"ghaDe e pAchuM nathI" emAM navuM zuM AvyuM ke tene eka judo a nyAbhAva tarIke mAnava paDe ? u0-prasaMge AvA prayoga paNa thAya che. dA. ta. amuka mANasa pahelAM buddhimAna hato, paraMtu rogavizeSathI e buddhi vagarane thaye. eTale kahevAya ke, "punA carca yuddhimAna na' ahIM buddhino niSedha nathI eTale buddhine atyantAbhAva na kahevAya, kintu buddhimAna niSedha che eTale buddhimAnane abhAva arthAt buddhima6-anyAbhAva ja kahevo paDe. ' "atyantAbhAva ane anyAbhAvamAM taphAvata" - (1) pahele taphAvata A, ke atyantAbhAvanI pratIti adhikaraNa (AdhAra)ne saptamI vibhakti lagADIne bola vAthI thAya che, jemake "mUche ghaTamAM. paraMtu anyAbhAvanI pratIti adhikaraNane prathama vibhakti lagADavAthI thAya che. jemake "manuSyaH pazu, "ba guddhimAna na (2) bIjo taphAvata A ke, jyAM atyaMtabhAva na hoya tyAM adhikaraNa ane pratiyogI be vyakti hoya; paraMtu jyAM anyonyAbhAva na hoya tyAM adhikaraNa ane pratiyogI eka ja vyakti heya. dA. ta. bhUtala para ghaTA Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 nyAya bhUmikA bhAva (ghaTAtyantAbhAva) na hoya, te tyAM bhUtala ane ghaTa ema be vyakti hoya. tyAre manuSyamAM je buddhimatane anyAbhAva na hoya te manuSya pote ja buddhimAna hoya, eTale e eka ja vyakti hoya. (3) trIjo taphAvata A, ke abhAvanuM pratyakSa karavA mATe gyAnupalabdhi kAraNa che, emAM atyatAbhAvanA, pratyakSamAM pratiyegInI yogyatA jovI paDe, eTale yogya pratiyogInI anupalabdhi kAraNa che. eTalA ja mATe "kR virAvo nAsti'=virAbhavaH" evuM na kahI zakAya, arthAt vRkSamAM pizAcAbhAvanuM pratyakSa na thaI zake, kemake pratiyogI pizAca e pratyakSane yogya nathI. mATe ahIM cagya pratiyegInI anupalabdhi na maLI, tethI pizAcAbhAvanuM pratyakSa na thAya. matalaba, pizAca pratyakSane agya che; mATe eno abhAva arthAt pizAcAbhAva e paNa pratyakSane agya che. tyAM pizAca hoya te paNa e dekhI zakAya evI cIja nathI, eTale vRkSamAM pizAca che ke pizAcAbhAva e cokkasa (nizcita) kahI zakAtuM nathI. sArAMza, atyaMtAbhAvanA pratyakSamAM pratiyegInI yogyatA jevI paDe. tyAre anyAbhAvanA pratyakSamAM adhikaraNanI cegyatA jovI paDe. tethI "ca manuSyaH pirAno na' ema pratyakSa thaI zake. ahIM manuSyamAM pizAcAnyAbhAva kahe che emAM adhikaraNa manuSya che, ne e pratyakSa Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ www ~ bane abhAva vacce taphAvata ]. 35 yogya che. mATe manuSyamAM A pizAcA nyAbhAva pratyakSa thaI zake. sArAMza : abhAva pratyakSamAM pratiyegInI anupalabdhi kAraNa che. je pratiyegInI upalabdhi thatI rahe te tyAM tene abhAva na dekhAya, abhAvanuM pratyakSa na thAya. dA. ta. zarIramAM tAva dekhAyA karato hoya to tyAM tAvanA abhAvanuM pratyakSa na thAya. "rimana zarIre kavo nati e pratyakSa to ja thAya ke tyAM javaranI upalabdhi na thatI heya. Ama atyaMtAbhAvanA pratyakSamAM pratiyegInI anupalabdhi kAraNa kharI, paraMtu yegyAnupalabdhi (gya evI anupalabdhi) kAraNa che. eTalA ja mATe je pizAca agya che te enI anupalabdhi kAraNa na kahevAya kemake evI anupalabdhinI kazI kiMmata nathI, pizAca hoya te paNa ayogya hevAthI enI anupalabdhi te. rahevAnI ja. Ama, atyaMtabhAva ane anyonyAbhAvamAM 3 taphAvata che. nyAya-vaizeSikamate "abhAva alaga padArtha che, kintu AdhAra (adhikaraNa) svarUpa nahi. enI A dalIluM joIe - | (1) abhAvane adhikaraNa-svarUpa mAnavAmAM gaurava che. kAraNake emAM to abhAvanuM pratyeka adhikaraNa e ja abhAva banya, arthAt je je abhAvAdhikaraNa te te Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 nyAya bhUmikA abhAva, eTale ke anaMta adhikaraNamAM abhAvatva dharma anaMtA mAnavA paDe! tenAM karatAM eka alaga (atirikta) "abhAva nAmane padArtha mAnyo hoya, te amAvatva dharma ekalA emAM ja mAna rahyuM. emAM mahAlAghava che. alabat jagatamAM ghaTAbhAva paTAbhAva vagere anaMtA abhAve che, ne e judA judA che ema te mAnavuM ja paDe che. chatAM paNa enA anaMtA adhikaraNamAM anaMtA ghaTAbhA- * vatva, anaMtA paTAbhAvatva, vagere dharmo mAnavA paDe, ne ema mAnavAmAM mahAgaurava che. enA karatAM ekekA judA ja mAnelA ghaTAbhAva paTAbhAva pradArthamAM ekaja ghaTAbhAvAva ekaja paTAbhAvatva dharma mAnavAmAM ati lAghava che. - abhAva e adhikaraNa-svarUpa nahi paNa adhikaraNathI eka alaga vastu hovAnI A eka yukti thaI. (2) bIjI dalIlaH vaLI abhAva judo padArtha hoya te ja "patra Le kamAva" "mUtaruM pAmavA ema AdhAra-AdheyabhAva pratIta thaI zake. arthAta AdhAraAdheyabhAva ghaTI zake. tyAre je abhAva adhikaraNa rUpe ja hoya te "dhine kamAvaH' evI buddhi na thaI zake. jemake bhUtala bhUtala svarUpa ja che te "mUDhe mUta evuM. jJAna nathI thatuM. tema ghaTAbhAva bhUtala svarUpa ja hoya te mUche padamAvaH e paNa kema thaI zake ? jemake manuSya pote ja puruSa che te manuSya puruSa evuM nathI thatuM. hA, jude puruSa manuSyanA khabhApara beThe Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhAva adhikaraNAtmaka nathI ] 237 hoya te te "manuSya puruSa thaI zake. paNa mANasa pote ja potAnA khabhA para besI gayo evuM nathI lAtuM, kemake khabhe e pite ja che. mATe bhUtala eja ghaTAbhAva hoya te "bhUtala para ghaTAbhAva" evuM na thaI zake. (3) trIjI dalIla - abhAva je adhikaraNa-svarUpa heya te je IndriyathI adhikaraNanuM jJAna thAya te ja IndriyathI tadAtmaka abhAvanuM jJAna thavuM joIe; kemake niyama cha , 'yo yena indriyeNa gRhyate tadgatajAtiH tadabhAvazca tenaiva cei pRote" arthAt je vastu je iMdriyathI gRhIta thAya, temAM rahela jAti ane tene abhAva (e baMne) teja iMdriyathI gRhIta thAya. dA.ta. uSNasparza raparzanendriyathI grAhya che te uparzatva ane usNasparzAbhAva sparza. beMdriyathI ja jANI zakAya. have jo bhUtalamAM uNasparzAbhAva bhUtalathI judo nahi, paNa bhUtalasvarUpa ja hoya te bhUtala te cakSu grAhyA che, tethI uSNasparzAbhAva paNa cakSu grAhya banavAnI Apatti Ave. che. paraMtu vAstavamAM uSNasparzAbhAva sparzanenidrayathI ja jaNAya che. e sUcave che ke abhAva e adhikaraNasvarUpa nahi, kintu svataMtra alaga padArtha che. ema khATI kerI cakSugrA che te emAM madhurarasAbhAva paNa cakSuthI khabara paDe jaIe, kemake te kerImAM madhurarasAbhAva Amra svarUpa che, paraMtu madhurarasAbhAva e cakSuthI nathI jaNAta, kintu rasanAthI jaNAya che. eTale Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 nyAya bhUmikA te sUcave che ke jema bhUtalamAM uSNasparza bhAva bhUtalasvarUpa nathI, ema AmramAM madhurarasAbhAva e Amra (adhikaraNa) svarUpa nathI. eTale siddha thAya che, ke A abhAva adhikaraNathI atirikta che. tAtparya, abhAva je adhikaraNa svarUpa hoya te adhikaraNane grahaNa karanArI IndriyathI ja abhAvane grahaNa karavAnI Apatti Ave. (4) thI dalIla - abhAvane adhikaraNathI judo mAnavAmAM kadAca ema prazna thAya ke "pratiyegI tyAM lAvavA chatAM adhikaraNa te paDeluM che ane abhAva nitya mAnela che, te pachI pratiyegI sattvazAmAM paNa "adhikAraNuM abhAvavae buddhi tadavastha banI rahevI joIe. tene javAba che ke abhAva mATe saMbaMdha khAlI bhUtala svarUpa nahi, paNa "tat tata kAlIna bhUtala" svarUpa che, (arthAt tra praticoLI nAsti ti vuddhivAnamUtara e ja saMbaMdha) tethI tyAM pratigI AvatAM tevI buddhi nahi thAya, eTale evI buddhi kAlIna bhUtala na rahyuM tethI tasvarUpa saMbaMdha tyAM na rahyo. mATe tyAM "jamavAta mUtam' na thAya. sArAMza, Ama (1) anaMta abhAvava dharma mAnavAnI apekSAe eka atirikta abhAvamAM abhAvatva dharmanI kalpanAnuM lAghava, (2) adhikaraNa ane abhAva vacce AdhAra-AdheyabhAvanI u5patti, (3) rasAbhAvAdi tad tad abhAvanI ta6 tadda indriya grAhyatAnI saMgatatA; tathA (4) atirikta abhAva padArthamAM abhAvanA-saMbaMdhanI upapatti (=saMgatatA) thAya che. Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sImAMsaka mate abhAva ] AnI sAme mImAMsaka kahe che ke,-"abhAva alaga nahi, kintu adhikaraNa-svarUpa che," enI lIlA -- 39 (1) abhAvane eka svataMtra judA padArtha mAnavA jatAM vizvamAM eka navA padAnuM gaurava Ubhu thAya che, ane te mahAgaurava che. kemake anedhamaMpanAcAH jAtivi dharmivanamatiyite" = aneka dhama nI kalpanAnI apekSAe eka judA dhamI kalpavA emAM gaurava vadhI jAya che; kemake aneka dhamI A teA jagatamAM che ja, navA nathI kalpavAnA, ane emAM dharmAM te dhamI svarUpa hAvAthI kAMi judA padA nathI; tethI enAthI jagata para navA bhAra nathI vadhI jatA. Ama lupta anaMta dhamI mAM rahela dharmane paNa navA padmA tarIke nathI mAnavA paDatA; kemake dhamImAM anekAneka dharmo tA dhI svarUpa mAnelA ja che. dA. ta. bhUtalarUpa adhikaraNamAM adhikaraNatA, viSayamAM viSayatA, pratiyeAgImAM pratiyeAgitA, vagere aneka dharmo Azraya svarUpa che ja. emAM te te dharmAMne kAi navA padAtha nathI kalpavA paDatA, tyAre abhAvane eka judI ja padmA mAnavA jatAM e navA padArtha kalpavAnu gaurava UbhuM thAya che; je lupta dhI mAM aneka dhama kalpavAnA gaurava karatAM caDhI jAya che. arthAt mahAgaurava doSa lAge che. tethI abhAva adhikaraNathI judA na manAya. S Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya bhUmikA (2) abhAva e adhikaraNa svarUpa hAya te bannene AdhAra-AdheyabhAva zI rIte khanI zake? Ama Apatti ApelI, paraMtu ene javAba-adhikaraNamAM adhikaraNatA, viSayamAM viSayatA, pratiyeAgImAM pratiyeAgitA, vagere dhama AzrayasvarUpa ja hAvA chatAM ene AdhAra-AdheyabhAva khanI zake che. dA. ta. ghaTAbhAvanA pratiyeAgI ghaTa, emAM pratiyeAgitA che. nyAyamate e pratiyeAgI(ghaTa)svarUpa hAvA chatAM pratiyeAginiSThA pratiyeAgitA kahevAya che; arthAt e benA AdhAra-AdheyabhAva thAya che." 240 (3) abhAva e adhikaraNa svarUpa hovA chatAM adhikaraNa-grAhaka IndriyathI bhinna evI indriyathI grAhya kema hAI zake? enA javAba-bhUtalanA svAmIe catra hAya tA bhUtala e caitrasva che, bhUtalamAM caitra-svatva che. e bhUtala svarUpa che. chatAM bhUtala-grAhaka cakSurindrithI grAhya nathI. eTale ke bhUtalane dekhavA mAtrathI khabara na paDe ke A bhUtalamAM caitra svatva che. khasa, jevI rIte AvA viziSTa dharmAM jANavA mATe dhI karatAM viziSTa indriyasannika vagere sAmagrInI jarUra paDe che, tevI ja rIte bhUtalamAM uSNusparzobhAva tavarUpa hovA chatAM bhinna Indriya-grAhyatva sa'gata che. (4) vaLI, abhAvane adhikaraNathI atirikta mAnanAra (taiyAyika)ne A Apatti che, ke adhikaraNa upara pratiyeAgI (ghaTAdi) AvavA chatAM, judA abhAva tarIke nitya Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainamate abhAva ] 243 mAnelA abhAva te tyAM tadavastha UbhA ja rahyo che, tethI pratiyeAgI--dazAmAM" paNa abhAva-pratItinI Apatti Ave che. paNa e abhAva e adhikaraNa svarUpa hoya teA Apatti na Ave; kemake pratiyeAgI satvadazAmAM adhikaraNanu` abhAva evu' svarUpa ja nathI, dA.ta. eja caitrIya bhUtala maitrane vecAI jatAM enAmAM have caitrasvatva nathI rahetu, paNa maitrasvatvanuM svarUpa UbhuM thAya che. eTale azmin mUtane pUrve caitrastatvamAmIta ladhunA nAsti' ema abhAva svarUpa khanI zake che. janamatanI vicAraNAmAM A kharAkhara samajI zakAze. abhAva age jainamata : bhedAbheda A nyAyamata-mImAMsakamata ane ekAntASTinA mata che; tethI sAma-sAmenI dalIleAthI banne mata vyAhataparAhata bane che. jyAre jaina darzana anekAntadaSTinA mata che. e bannene nyAya ApavA uparAMta bannemAM ApasamAM UbhA thatAM dASAnuM nirAkaraNa kare che. Ama jyAre jainadarzana ekAntavAdI nahi paraMtu anekAntavAdI che, eTale jainamate abhAvapadArtha adhikaraNathI ekAnte bhinna nahi, ne ekAnte abhinna nahi, kintu adhikaraNathI bhinnAbhinna che; ane A bheDhAleda e bheda + abhedanA saravALA nahi, kintu bheDhAnuviddha abheda che; arthAta vijAtIya bhedAbheda che tethI ekAnta bhedapakSanA ke ekAmta abhedRpakSanA doSAnu sAmasAmenA pakSathI 16 Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 nyAya bhUmikA nivAraNa thaI jAya che. jemake ekAnta abhedapakSamAM AdhAra-AdheyabhAva nahi thAya. ema ekAnta bheda pakSamAM saMbaMdhanI anupapatti vagere deze nahi rahe. uparAMta banne pakSanA lAbha maLe che. " AnuM mukhya kAraNa e che ke janamate mukhya be ja vastu che. (1) dravya ane (2) paryAya. A paryAya eTale dravyanI avasthAe emAM guNeya Ave, ne dharmo Ave. tema abhAva vagere paNa Ave, ne e paryAye dravyathI bhinnabhinna che, tethI bIjA darzanenI jema dravyathI taddana bhinna svataMtra evA guNa padArtha-kriyApadArtha--abhAvapadArtha vagere jaina darzanane mAnya nathI, kemake e badhA te dravyanA paryAya che, ne dravyathI bhinnabhinna che. dA.ta. | bhutala para ghaTasaMyoga che eTale zuM che? kaI saMyoga nAmane alaga guNapadArtha nahi, jitu bhUtala dravyamAM ghaTasaMyuktatva paryAya che. have jyAre ghaTa tyAMthI upADI lIdhe, tyAre tyAM ghaTasaMyuktatva paryAya naSTa thaI gayo ane enAmAM ghaTAsaMyuktatva nAmane paryAya AvyA. ene ja ghaTasogAbhAva paryAya paNa kahI zakAya. Ama dravyamAM paryAye utpanna-naSTa thayA kare che, ane enI grAhaka Indriya svataMtra hoI zake che, (5Na nahi ke adhikaraNa grAhaka ja Indriya enI grAhaka), tethI enA grahaNanI vyavasthA thaI zake che. Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainamate abhAva ] 43 A hisAbe samajAze ke ghaTazUnya bhUtalamAM ghaTAbhAva zuM che? teA ke bhUtala dravyanA ghaTazUnyatra paryAya che; yAne ghaTAbhAva paryAya che. bhUtaladrazya e paryAyanA Azraya kahevAya, adhikaraNa kahevAya, AdhAra kahevAya; ne emAM paryAya Adheya kahevAya, vRtti kahevAya. A hisAbe (i) adhikaraNu ane abhAvanA AdhAra-AdheyabhAva banI zake che, temaja (ii) adhikaraNa karatAM bhinna Indriya-grAhyava paNa e 'abhAva' paryAyamAM AvI zake che. eTale have ahI phAI prazna kare ke, pra- jema ghaTa e pRthvIsvarUpa paNa che, tethI ghaTamAM e dharma AvyA,-(1) ghaTatva, ane (ra) pRthvId; tA ethI kAMI Te pRthvI' evA AdhAra-AdheyabhAva nathI banI zakatA, ema ghaTAbhAva bhUtalasvarUpa hAya tA 'mUtaGe vaTAmAva:'AdhAra-AdheyabhAva kema banI zake? 30- ahI ekAnte abheda mAnanArane A anupapatti Ave; kintu bhedAbhedanA syAdvAdI mata pramANe katha'cit abheda, ne katha`cit bhedane laine AdhAra-Adheya bhAvanI sa'gati thai zake che. emAM'A paNa lAbha thaze ke abhAva e ayutasiddha padArtha hAvAthI adhikaraNathI pRthak dekhAvAnI Apatti nathI, temaja pratiyeAgI haTAvyA pachI yA naSTa thayA pachI ema kahevAya che ke bhAi! ahI' have te mAtra khAlI adhikaraNa bhUtala che (yA ThIkarA che, ghaDA nathI)' e paNa saMgata thaI zake che. tethI sUcita thAya che-- ke abhAva e adhikaraNusvarUpa che. bhUtala e ja ghaTAbhAva. ThIkarA eja ghaTavsa, dRSi e ja dugdhava sa. Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina mate samIkSA abhAvane ekAte bhinna mAnavAmAM de: (1) zeSa nyAyamate abhAvane adhikaraNathI ekAMte atirikta mAnavAmAM lAghava batAvyuM, paraMtu pahelAM te tyAM pratyakSa virodha e che, ke tyAM pratyakSa jatAM adhikaraNa sivAya bIjuM kAMI dekhAtuM nathI, ane tamAre adhikaraNa para eka "abhAva padArtha lAvo che! temaja vyavahAra paNa bhUtala parathI ghaDo laI gayA ke naSTa thayA pachI e ja thAya che ke have te ahIM khAlI bhUtala che, mUtala sivAya bIjuM kAMI ja nathI, A pratyakSa virodha, ane vyavahAra virodha ja, abhAva eka svataMtra padArtha hovAno niSedha kare che.' (2) doSa ? vaLI "atirikta abhAvano adhikaraNa sAthe saMbaMdha paNa ke mAna? adhikaraNasvarUpa? ke alaga? e paNa eka meTo savAla che; kemake alaga saMbaMdha mAnavA jaIe tyAre vaLI e saMbaMdha mAnyA pachI e navA saMbaMdhane saMbaMdha..-ema enA saMbaMdhane saMbaMdha.evI rIte anavasthA cAle. (3) deSa - tyAre saMbaMdhane adhikaraNa svarUpa mAnavA jatAM, arthAt tattatkAlIna bhUtala-svarUpa saMbaMdha ka2vAmAM "catra pratico nAsti' evI buddhi lAvavI paDe che. e buddhi UbhI thAya pachI ja abhAvane Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhAvane ekAnta bhinna mAnavAmA de ] saMbaMdha Ubho thAya ane tyAre ja abhAvanuM pratyakSa tra nAsti" evuM UbhuM thAya tyAre tame abhAvane saMbaMdha kApavA mATe pahelAM ja "vatra praticoLI nArita evI buddhi lAve che. eTale AmAM AtmAzraya athavA anyonyAzraya doSa UbhuM thAya ! doSa A rIte lAge ke, pahelAM abhAvanuM pratyakSa kare, tyAre saMbaMdha mATenI buddhi UbhI thAya, ane saMbaMdha mATenI buddhi UbhI thAya pachI ja abhAvane saMbaMdha, ne abhAvanuM pratyakSa thAya ! sArAMza : abhAvane adhikaraNathI ekAte bhinna mAnavA jatAM aneka roSe UbhA thAya che. mATe nyAyamatanI abhAva aMgenI vyavasthA asaMgata che. (4) doSa? have juo, mImAMsaka matanI mAnyatA mujaba abhAva adhikaraNathI je ekAnta abhinna hoya arthAt abhAva ekAnta adhikaraNasvarUpa heya te emAM paNa (1) "tra mUta jamAvI evI AdhAra-AdheyabhAvanI pratIti anupa panna (asaMgata) bane che. chatAM saMgatatA karavA mATe bhale tame pratiyogamAM pratiyogitA, adhikaraNamAM adhikAraNutAnA dAkhalA Ape, kintu tyAM paNa mATe prazna te pAche A ja che, ke abhAva, tathA e pratiyogitA, adhikaraNatA, viSayatA vagere dharma pote Azraya dhamI karatAM ekAte bhina? ke abhinna ? je ekAnta bhinna heya, te enA mATe saMbaMdhanI kalpanA karavI ja paDe, ane ema karavA jatAM anavasthA doSa lAge ! Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra46 nyAya bhUmikA ane je ekAMte abhinna hoya te emAM paNa AdhAraAdhamabhAvanI anupa pati ! sArAMza- ekAntavAdIonA mate dharma-dhamabhAva tathA saMbaMdha vagerenI anu55tti thAya che. e anupapatti haTAvavA mATe ekAMtavAdIoe anekAntavAdI jainadarzananuM ja zaraNuM levuM paDe. jinadarzana kahe che,-dharma e dharmathI ekAnta bhinna nathI, ne ekAte abhinna paNa nathI, kintu bhinnabhinna che. evuM ja abhAva ane enA adhikaraNa mATe bhinnabhinna che. A dharma-dhamI vacce vijAtIya (=bhedathI vilakSaNa, ne abhedathI ya vilakSaNa evo) bhedabheda e AdhAra-Adheya bhAvanI paNa upapatti karI zake che, temaja saMbaMdhanI avasthA paNa TALI zake che. enuM kAraNa A, ke- jainadarzanamAM samagra vizva e dravya-paryAyamaya che. abhAva kahe, guNa kahe, yA pratiyogitA-viSayatA-svAmitva -svava vagere dharmo kahe, e badhA Azraya-dravyanA paryAya che. dravya ane paryAyane saMbaMdha vijAtIya bhedabheda che. athavA kahe, e guNa-dharmo vagere Azraya-dravyathI bhinnabhinna che. eTale ja bhinnatA aMzane laIne AdhAraAdheyabhAva saMgata thaI zake che, temaja abhinnatA aMzane laIne judA saMbaMdhanI kalpanA karavAnI rahetI nathI. tethI anavasthA nathI AvatI, tema pratyakSa virodha paNa nathI AvatA. --- Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANu. nyAyamatamAM 16 padArtha mAnelA che. emAM pahelA be padArtha pramANa" ane "prameya che. AkhuM vizva e - prameya che; sat vastumAtra, sat padArtha mAtra e "prameya che. pramANathI jenuM sAcuM jJAna ( pramA) thAya te "prameya kahevAya. pramANathI prameyanI siddhi thAya. arthAt "pramAni amesiddhi' keI paNa prameyanI siddhi yAne nirNaya pramANuthI thAya. A hisAbe pramANathI je siddha na hoya, yAne jenA mATe pramANa na maLe, te vastu prameya nahi, vAstavika nahi, kintu kAlpanika gaNAya; sat nahi, kintu asat gaNAya. kaho, prameyanuM sAdhaka pramANa che. (pramANa pite paNa eka prameya ja che.) ( A pramANa nyAyamate cAra prakAranA che. . (1) pratyakSa pramANa (2) anumAna pramANu . . (3) upamAna pramANa (4) zabda pramANa A pramANathI prameya vastunI siddhi (pramA) thAya. "pramA eTale sAcuM jJAna yathArtha jJAna-pramANathI ja pramA thAya che. eTalA mATe pramANane pramAkaraNa kahevAmAM Ave. che. AmAM "karaNa" zabdane artha asAdhAraNa kAraNa che, eTale ke pramAnuM asAdhAraNu kAraNa te pramANu. Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 nyAya bhUmikA asAdhAraNa kahevAnuM kAraNa e che ke bIjA kAryonI jema pramArUpI kArya utpanna thavA mATe ema te upAdAna, adaSTa, prAgabhAva.... vagere aneka kAraNe jarUrI che, paraMtu te sAdhAraNa kAraNo che. jyAre pramA rUpI khAsa kArya karavA mATe e badhA sAdhAraNa kAraNo uparAMta khAsa karIne pramANarUpI kAraNuM atyaMta jarUrI che, e tyAM asAdhAraNa kAraNa gaNAya. kAraNa-padArtha aMge khAsa samajavAnuM che kekeTalAMka kAraNa sadhA kAryotpattine sparze che, ane keTalAMka kAraNa amuka (miDiyama) mAdhyama dvArA kAryotpatti sudhI pahoMce che. A mAdhyamane kAraNane vyApAra (dvAra) kahevAya che. dA.ta. ahIM pratyakSapramAmAM Indriya asAdhAraNa kAraNa che kharI; paraMtu Indriya ema ne ema paDI rahIne tarata viSayanI pramA nathI karAvatI, kiratu viSaya sAthe enuM satrika (samparka) thAya pachI ja pramA karAve che, arthAt pratyakSapramA pratye Indriya e sannikarSanA mAdhyamathI arthAt sannikarSa dvArA kAraNuM che. A te evuM banyuM ke dA. ta. ghaTa pratye daMDa kAraNa che. te ghaTelpattimAM evuM sIdhuM kAraNa nathI ke mATInA piMDane daMDa aDADyo ke jhaTa ghaTa utpanna thaI jAya; kintu daMDa e cakamAM bhUmi utpanna karavA dvArA arthAt bhUminA mAdhyama dvArA kAraNa che. ene vyApAravat kAraNa kahevAya. arthAt daMDathI cakramAM bhUmi (cAkaDAnuM bramaNa) utpanna Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANa nirUpaNa ] 249 karI tyAre ja ghaDI mane. A bhramine da'DanuM mAdhyama yAne daMDanA vyApAra' kahevAya, daDatu. dvAra' kahevAya. eTale bAlAya che ke dauMDathI ghaDA khane, paraMtu te svajanyabhrami dvArA ghaDA bane. arthAt daMDa e, pAte janmAvelI bhrami dvArA kAraNu che. tethI ghaTakA mAM daMDa e tA kAraNa, ane da'Dajanya bhUmi e dvAra yAne vyApAra kahevAya. daMDathI ghaDA ane kharA, paNa bhrami dvArA bane tyAre bhramithI sIdhe ja ghaDA ane che. AmAM joie tA dekhAze ke ghA banavAmAM daDajanmabhUmi e sAkSAt (avyavahita) pUvati kAraNa che. tyAre daMDa e ghaTApattinI dUrapUti kAraNa che. Ama ghaTotpattimAM daDa paNa kAraNa ane bhrami paNa kAraNa, kintu bhrami e vyApAra tarIke kAraNuM. A hisAbe vyApAra'nu' lakSaNa Avu' bane,- 'je vastu kAraNathI janya hAya, ne kAraNathI janyanA janaka hAya.' prastutamAM ghaTAvIe tA bhrami dauMDathI janya che ane da'DajanyaghaTanI janaka che' mATe bhUmine vyApAra yA dvAra kahevAya che. basa, A pramANe pramANathI pramA utpanna thAya, paraMtu vyApAra dvArA; eTale ke dA.ta. pratyakSapramAmAM indriya e kAraNa che, paraMtu viSaya-santika dvArA kAraNa che. (santika eTale saMbadha, yAne indriya ane viSayanu' joDANa), eTale 'pramANa'-IndriyathI janya sannika bane, Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 nyAya bhUmikA jenAthI pratyakSapramA utpanna thAya eTale ke A sannikarSa IndriyathI janya, ne Idriyajanya pramAne janaka kahevAya. eTale ja saknikarSane vyApAra kahevAmAM Ave che. vyApAranuM lakSaNa A, ke-rAkhyatve sati vAra nyagane "vyApAra', vAravanyajJanavavaM "vyApArad" | (tajjanyatve sati tajjanyajanakatva vyApAratvam ) .. sArAMza, "pramANu e vyApAra dvArA pramAnuM kAraNa che, pramAnuM asAdhAraNa kAraNa che. eTale ke "cAparavA asAdhAraNa rAma janma = pramAnuM AvuM karaNa te pramANa kahevAya. TUMkI vyAkhyA "pramazAn pramANa', -AmAM karaNa' zabdanI vyAkhyA, upara kahyuM tema "cAparavat asAdhAraNa vAra rI' eTale have cAra jAtanA pramANamAM darekamAM traNa traNa vAta jevAnI raheze ke 1. te te pramANa, 2. ene te te vyApAra, ane 3. enAthI thatI te te pramA. (khyAlamAM rAkhavAnuM ke "pratyakSa" zabda e pratyakSapramA ane pratyakSapramANa (Inidraya) baMne mATe vaparAte rahyA che) Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mALa= vyApA= prA= (1) pratyakSa (indriya) sannika pratyakSa (2) anumAna (vyAptijJAna) pAmaza (vyAbhiviziHpkssdhrmtaajnyaan) anumati (3) upamAna (sAdRzya jJAna) sAdRzya viziSTa pi'Da darzana - umiti (4) zabda jJAna sa ketApasthiti viziSTa AkAMkSA, Asatti, ceAgyatA tAtparyajJAnaviziSTa padajJAna zAbda mAdha pramANa 4 prakAre ] 251 Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya bhUmikA [1] pratyakSa pramANa "ndriyajJanya jJAna pratyakSa" = pAMca bAhya indriya ane Abhya tara indriya mana, enAthI je jJAna thAya te pratyakSa kahevAya. alakhatu AmAM indriya niSkriya rahI. arthAt emaja paDI paDI. jJAna na karAve, kintu indriyanA viSaya sAthe saMbaMdha yAne sannika thAya eTale jJAna karAve. emAM ya e viSaya-sanika uparAMta indriyanA mana sAthe paNa sayeAga rahevA joie, ane e mananA paNu AtmAM sAthe saceAga joIe; eTale AtmAmAM pratyakSa jJAna Ubhu thAya che. have tyAM jo kAI IndriyadoSa vagere na hAya, te e pratyakSajJAna sAcu bane che, yathArtha bane che. ene pratyakSapramA' kahevAya, ane A pramAnI karaNabhUta te te Indriyane pratyakSa pramANu' kahevAya che. pratyakSa pramAmAM 1. indriya kAraNa che; tema 2. viSaya paNa kAraNa che. 252 emAM (1) pratyakSa-pramAmAM indriya kAraNu,-enA be rIte kArya -kAraNabhAva ane (i) AtmAdhikaraNyana kArya - kAraNabhAva; ne (ii) viSayAdhikaraNyana kAya -kAraNabhAva. emAM (i) AtmAdhikaraNyena kArya-kAraNabhAva A rIte ke,-- AtmAmAM pramAkAya samavAyasa badhathI utpanna thAya che, ane tyAM ja e indriya svasa yuktamanaHsa'yuktatva saMkha'dhathI AvI. Ama kArya-kAraNanuM eka-adhikaraNa thayuM. athavA (ii) A pramA viSayatAsa badhathI viSayamAM rahI. tyAM karaNabhUta indriya e sannikaSa sa badhathI viSayamAM Ave Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyakSa pramANa ] 253 che. A viSayAdhikaraNyana kAya -kAraNabhAva thayA. viSayamAM kAya` pramA AvI ane karaNabhUta indriya AvI. ane samAnAdhikaraNa anyA.... nyAyamate kAnA adhikaraNamAM kAraNe rahevu joie' evA niyama che, pachI bhale e kAraNa para parAsa khaMdhathI kAryAdhikaraNamAM samRddha ane teAya cAle. jemake ghaTakA nA adhikaraNa cAkaDAmAM daMDa e svajanyamivatva saMbadhathI sabaddha bane che. eTale ekaja adhikaraNa cAkaDA'mAM ghaTakA AvyuM, ne tyAM ja daMDa paNa para parA-saMbadhathI AvyA, eTale kAraNa-kAnuM eka adhikaraNa thavAthI, jyAM kAraNa 'daMDa' AvyA tyAMja kAya 'ghaTa' banI Ave che. (ii) have pratyakSa-pramAmAM viSaya kAraNa che, ene kArya kAraNabhAva A rIte, ke prastutamAM pahelAM viSaya ane Indriyane saMcAga thAya, pachI indriya ane mananA saceAga, pachI mana ane AtmAne sayeAga thAya che, tyAre AtmAmAM pratyakSa pramA utpanna thAya che. A hisAbe viSaya e svasa'yukta - Indriyasayukta - manaHsayuktavasa"ba"dhathI AtmA sAthe sabaddha banyA, arthAt viSaya AtmAmAM Ave che, ane tyAMja pramA utpanna thAya che. Ama, viSaya ane pramA banne ekja adhikaraNa AtmAmAM rahenArA thayA; tethI jyAM kAraNu AvyuM tyAM ja kArya khanI AvyuM. pra- AtmA vyApaka che eTale viSayane sIdhe sayeAga saMbaMdha banI zake che, teA pachI saMbaMdhamAM ghaTaka tarIke indriya ane manane lAvavAnI zI jarUra che? Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 - nyAya bhUmikA u0- ema te jagatabharanA viSaye vyApaka AtmA sAthe saMbaddha ja che, chatAM badhAnuM eka sAthe pratyakSajJAna DuM ja thAya che? mATe vacamAM Indriya lAvavI paDe che. ane te egya paNa che, kemake te te viSaya judI-judI IyithI grAhya hoya che. dAta. ghaTAdi "dravya viSaya ane rUpasaMkhyAdi "guNaviSaya e mAtra cakSuthI ja grAhya che. eTale ja te aMdha mANasane A rUpIdravya ane rUpaguNane AmA sAthe saMbaMdha hovA chatAM enuM pratyakSajJAna nathI thatuM; kemake ene cakSuriMdriya ja nathI, eTale viSaya cakSu dvArA AtmasaMbaddha nathI. e batAve che ke te te viSaya Ama vibhu AtmA sAthe saMbaddha ja hevA mAtrathI basa nathI, kintu viSaye "Idriya dvArA AtmA sAthe saMbaddha banavA joIe. (saMbaMdhamAM AvavA joIe.) pra.- te pachI viSaya-indriya ane IdriyaAtmAne saMbaMdha ja jarUrI mAno ne? vacamAM manane lAvavAnI zI jarUra? | u- keTalIkavAra bAhya rUpa-ra-sparza vagere aneka viSayo sAthe aneka Idriya saMbaddha hoya che, chatAM e badhA viSayenuM eka sAthe jJAna nathI thatuM. kema nathI thatuM? te enA kAraNamAM kahevuM paDe ke "mana je Indriya sAthe saMyukta hoya te ja indriyanA viSayenuM jJAna thAya." eTalA ja mATe manane nyAyadarzana aNu mAne che. pAchuM e aNu mana capala paNa che, tethI je viSaya Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyakSapramANa ] 255 badala heya te mana tarata doDIne e viSayanI Indriya sAthe saMbaddha thaI jAya che. Ama mana jyAre ekaja Indriya sAthe saMbaddha rahe, tyAre bIjI Indriya sAthe saMbaddha na hoya; eTale enA viSayanuM jJAna na thAya. dA.ta. AMkha jyAre AmrarasanI sAthe saMbaddha che eja vakhate rasanA Indriya paNa AmrarasanA svAda sAthe paNa saMbaddha che, chatAM jyAre e mana cakSudvArA enA rUpane jue che, tyAre mana rasanAIndriya sAthe saMbaddha nathI; mATe rasanA svAdanuM jJAna na thAya....eTale A AvyuM, ke viSaya indriya sAthe saMgamAM Ave, ane Inidrayane mana sAthe saMyoga rahe. ane mana AtmA sAthe saMyukta rahe, eTale viSaya e paraMparA-saMbaMdhathI AtmA sAthe saMbaddha thAya; eTale tyAM AtmAmAM te viSayanuM pratyakSa zAna thAya che. AmAM viSayane jJAnamAM kAraNa karyuM te "viSaya mAtra pratyakSa jJAnamAM kAraNa che e sAmAnya niyamathI kahyuM, paraMtu viSaya je Indriya sAthe saMbaddha thAya te ja pratyakSa jJAna thAya che. mATe pratyakSamAM "Indriya" asAdhAraNa kAraNa . yAne karaNa kahevAya. eTale ja vyAkhyA karI ke "ndriya2A jJAna pratyakSam', ndriyAnya jJAna pratyakSa' tethI have e jovuM paDe ke kayA kayA viSayane laIne Inidrayane ke ke saMbaMdha yAne sanika tha jarUrI che. (sannikarSa eTale indriyane viSaya sAthe saMbaMdha=saMparka yoga), - - - - - Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarjikarSa sanika be prakAranA -(1) laukika ane (2) alaukika... laukika sanika indriyane viSaya sAthe sIdhe saMbaMdha thAya tene kahe che. paraMtu jayAre sIdhe saMbaMdha na hoya, kintu jJAna dvArA saMbaMdha thAya te tene "alaukika sannikarSa" kahe che. dA. ta. rastA para kalAInI patarI yA chIpalI (zukti) paDI che, e joI bhramathI "A cAMdI che evuM pratyakSa jJAna thAya, tyAM cakSune cAMdI sAthe te keI saMbaMdha nathI eTale cAMdIne smaraNa rUpa jJAna dvArA saMbaMdha kare paDe; ene alaukika saniSkarSa kahe che..... laukika sanikaSa eTale te te indriyane te te viSaya sAthe. sIdhe saMbaMdha. (alaukikamAM jJAna dvArA saMbaMdha). A laukika sannikarSa 6 prakAre che (1) saMga (4) samavAya (2) saMyukta samavAya | (5) samavetasamavAya (3) saMyuktasamaveta samavAya (6) vizeSaNatA (1) saga sanikarSa H ghaTAdi dravyanuM pratyakSa. cakSu-saMyoga" nAmanA sanikarSathI thAya che. nyAyamate cakSurindriya AMkhamAMthI nIkaLI viSaya pAse pahoMcIne tene saMparka kare che) alabatuM , Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saga sanika ] 257 | (i) praka-cakSusaMga te paramANu sAthe paNa che, te enuM pratyakSa kema nathI thatuM? u0- te ke pratyakSamAM mahattava paNa kAraNa che. paramANumAM te aNutva che, mahatva nathI, mATe enuM pratyakSa na thAya. - (i) praka-grISmaRtumAM ghAma lAge che te vAtAvaraNamAM umAnA tejas pudgalathI lAge che. e te aNu nahi, paNa mahat che, ane enI sAthe cakSu saMga to che ja; te enuM cAkSuSa pratyakSa kema nathI thatuM? u0-te ke cAkSuSa pratyakSamAM uddabhUta (pragaTa) rUpa paNu kAraNa che. uSmAmAM te nathI, emAM to anuddabhUta rUpa che, mATe enuM pratyakSa na thAya. chatAM enuM sthAna pratyakSa thAya che. arthAt sparzanendriyathI jaNAya che ke "atyAre ghAma che'; kemake emAM mAtra mahatva kAraNa che, paraMtu uddabhUtarUpa kAraNa nahi, tyAre cAkSuSa pratyakSasAM mahattva ane udabhUtarUpa bane kAraNa che. eTale uSmAmAM uddabhUta rU5 na hovAthI cAkSuSapratyakSa na thAya. (i) pra8-aMdhArAmAM rahela ghaTAdimAM mahattva paNa che, ne uddabhUtarUpa paNa che, te pachI tyAM cakSu-saMga chatAM enuM pratyakSa kema nathI thatuM? u- te ke cAkSuSa pratyakSamAM mahattava ane udabhUta rUpa uparAMta Aloka(prakAza)-saMga paNa kAraNa che. e cakSusaMga paNa AlokasaMgAvaricchanna bana joIe. - 17 Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 nyAya bhUmikA paNa khAlI dravya sAthe Aloka-saMyoga hoya eTaluM ja asa nathI, eTaluM ja kAraNa nahi. eTalA ja mATe aMdhArAmAM ghaTanI aMdara IlekaTrIka dI mUkyo hoya; ne upara DhAMkaNuM DhAMkyuM hoya, te (vaTa) dravya sAthe Aleka-saMyoga che, chatAM aMdhArAmAM bahArathI ghaTanuM pratyakSa nathI thatuM; kemake ghaTa sAthene cakSuHsaMyoga ghaTanA bahAranA bhAgamAM che, ne prakAzasaMyoga ghaTanI aMdaranA bhAgamAM che. arthAt e cakSu soga pite Aloka-saMgAvacchinna nathI. tethI tyAM ghaTanA cAkSuSapratyakSanI Apatti nathI. eTale A AvyuM ke dravyanA cAkSuSa pratyakSamAM alabat cakSusaMyoga kAraNa che, kintu enI sAthe traNa sahakArI kAraNa che,-(i) mahatva, (i) uddabhUtarUpa ane (ii) Aloka saMga. e traNa jyAM hoya enuM pratyakSa thAya. keTalAke ghaTAdinuM sthAna pratyakSa mAne che, tyAM sparzanendriyane saMga e sanikarSa banavAne; ane emAM mahattva ane uddabhUtasparza e be sahakArI kAraNa banavAnA. eTale ja unALAnI uSmA(dravya)nuM sthAna pratyakSa thaI zakaze, kemake e uSmAmAM (rUpa anubhUta che, paraMtu) sparza udabhUta che. ema aMdhAre Aloka- saMga nahi, chatAM ghaTAdinuM sthAna pratyakSa thaI zake che, kemake spArzana pratyakSamAM Aloka-saMyoga kAraNa nathI mAnyo. tyAre spArzane pratyakSamAM mahattava te kAraNa che ja. mATe ja paramANumAM mahattava nahi hovAthI paramANunuM sthAna pratyakSa paNa nathI Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saga sanika ] 259 thatuM. ema chAparAnA kANAmAMthI aMdaramAM AvatA kiraNamAM je trasareNu (raja) UDe che. temAM udabhUtarUpa hovAthI enuM cAkSuSa pratyakSa thAya che, paraMtu emAM sparza anukrabhUta hevAthI enuM sthAna pratyakSa nathI thatuM. (hAtha vagerenA sparzathI khabara nathI paDatI ke ahIM raja UDe che). aMdhane prabhAmaMDalanuM cAkSuSa pratyakSa nathI thatuM, tema spArzana pratyakSa paNa nathI thatuM; kemake prabhAmaMDalamAM sparza anuddabhUta che. Ama, prabhAmaMDalamAM rUpa uddabhUta chatAM sparza anubhUta che, ane uSmAmAM sparza uddabhUta chatAM rUpa anuddabhUta che. * navIna taiyAyika dravyanuM sthAna pratyakSa mAnatA nathI, kintu unALAmAM uSmAnI garamIne je anubhava thAya che emAM "uSmA' dravyane te pratyakSa anubhava nathI, kintu enA uNasparzane pratyakSa anubhava che ane, enA parathI umAdravyanuM anumAna thAya che. anumAna A rIte - 'pratyakSAnubhUyamAnaH aya sparzaH dravyAzritaH guNatvAt / . yo yo guNaH sa sa dravyAzritaH yathA ghaTarUpa ghaTAzritam / [yatra yatra guNatvaM tatra tatra dravyAzritatvam yathA ghaTarUpe / ] tathA ca dravyAzritatvavyApyaguNatvavAn aya uSmArpazaH / tasmAt uSmAsparzaH dravyAzritaH / etadravyasya cAkSuSasya bAdhe acAkSuSa uSmAdravya sidhyati / Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 nyAya bhUmikA Ama "spArzana pratyakSa mAtra sparzanuM thAya, kintu dravyanuM nahi." ema mAnanAranA mate, umAnA uSNasparzanuM jJAna pratyakSAtmakajJAna thAya, paNa uSmAnuM pitAnuM jJAna anumitirUpa jJAna thAya. (2) saMyukta samavAya : jema dravyanuM pratyakSa cakSusaMga" sanikarSathI thAya, ema dravyamAM rahela guNa kriyA tathA jAtinuM pratyakSa "IndriyasaMyukta-samavAya' sanikarSathI thAya enA pratyakSa mATe "IndriyasaMyukta samavAya sanikarSa lAgu paDe che. dA.ta. AmramAM rahela pItavarNanuM pratyakSa karavA mATe cakSu saMyukta samavAya nAmane sanikarSa lAgu paDe che tyAM cakSusaMyukta ane Azradravya; ane emAM samaveta pItavaNuM che, eTale pItavarNamAM cakSusaMyukta samatatva arthAt cakSusaMyukta samavAya AvyA. AmAM cakSurindriya svasaMyukta samavAya saMbaMdhathI pItarUpamAM gaI yAne saMbaddha thaI. AvI rIte rasa-gaMdhAdi guNa mATe cakSune badale rasanA, ghANa, vagere indriya joDavI paDe. tethI kahevAya ke rasanA saMyuktasamavAya saMbaMdhathI AmraniSTha madhurarasanuM pratyakSa thAya. ema cakSusaMyukta samavAya saMbaMdhathI parNaniSTha patanakriyAnuM pratyakSa thAya, athavA eja sanikarSathI ghaTanijhaghaTavajAtinuM pratyakSa thAya. A uparathI e samajAya che ke dravyamAM samavAya saMbaMdhathI rahenAra (guNa-kriyA-jAti)ne ja A sanikarSa lAgu paDe che. Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMyukata sameta samavAya] pra - je AmrarasanuM pratyakSa karavA "rasanAsaMyukta samavAya" e sannikarSa kAma kare che, to emAM rasanAIndriya Amra sAthe te saMyukta che ja, to pachI enAthI AmranuM pratyakSa kema na thAya? agara je na thAya te Amra e rasanAIdriya sAthe saMyukta kema banI zake ? | u- rasanAthI AmranuM pratyakSa na thaI zakavAnuM kAraNa e che, ke dravya-guNa AdinA pratyakSa mATe game te Indriyane sannikarSa nahi, paNa gya Indriyane saknikarSa kAraNa che. Ama e "dravya che ane dravyanuM pratyakSa thavA mATe yogya sannikarSa "cakSuHsaMyoga ja che. rUpa mATe "cakSuHsaMyukta samavAya ja che, sparza mATe "sparzanasaMyuktasamavAya ja yogya sannika che. dravyapratyakSa cakSurindriyathI yA sparzana IndriyathI ja thAya evo anubhava che, ane niyama che. Ama chatAM rasanAdravya sAthe saMyukta thavAne kaI bAdha nathI, kemake tyAM to dravyadrathane saMyoga thAya eTalo ja niyama lAgu paDe che. - (3) saMyukta-samata-samavAya : guNagata yA kiyAgata jAtinA pratyakSa mATe A sannikarSa lAgu paDe che. dA. ta. pItarUpaniSTha pItatva jAtinuM cAkSuSapratyakSa, ema patanakriyAniSTha patanatva jAtinuM cAkSuSapratyakSa "cakSu saMyukta samaveta samavAya'-sannikarSathI thAya. cakSusaMyukta te te dravya che, ne emAM samaveta pItAdi rUpaguNa che, yA patanAdi kriyA che. ene samavAya pItavajAtimAM yA patanavajAtimAM Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 nyAya bhUmikA lAgu thAya che. eTale Indriya A sannikarSathI pItatvapatanatva vageremAM pahecI, tethI pItatva-patanatva vagerenuM cAkSuSa pratyakSa thAya. ' A hisAbe, rasatva-gaMdhatva vagerenuM pratyakSa karavuM hoya te, cakSune badale rasanA-dhrANa...vagere laI "rasanA saMyuktasamAvetasamavAya "ghANasaMyukta samavetasamavAya" vagere sanikarSa levA paDe. () samavAya A sannikarSa phakta "zabda"nuM pratyakSa karavA lAgu paDe che. te A rIte - ke zabda e AkAzane guNa che. e zabdarUpI viSayamAM zrotra indriya pahoMcADavI paDe. te ahIM nyAyamate zrotra-Indriya AkAza svarUpa che. karNazaSphalyavarichanna AkAza" eja zrotrendriya. tethI have jyAre AkAza pite ja zrotrandriya banyuM, eTale e AkAzarUpa Indriyane "zabda viSaya sAthe sIdhe "samavAyasannikarSa lAgavAne. eTale zabda mATe zrotra-samavAya e ja sanika, enAthI zabdanuM pratyakSa thAya; (jemake, ghaTa mATe cakSu saMga e ja sannikarSa che, te ghaTa sAthe cakSusaMga' lAgatAM ghaTanuM pratyakSa thAya che; ema zabda sAthe "zabda-samavAya' lAgatAM zabdanuM pratyakSa thAya (5) samatasamavAya ? A sanikarSa zabdagata zabdatva, tAratva, maMdava....vagere jAtinuM pratyakSa karavA lAgu paDe. dA. ta. zrotraindriya AkAza che, emAM samaveta zabda Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSaNatA saniSa ] 263 bane che, ane ene samavAya zabdava, tAratva, Adi jAtimAM jAya che. mATe "zrotrasamavetasamavAya sanikarSathI zabdata, zabdagata tArava AdinuM pratyakSa thAya. (6) vizeSaNatA : A "vizeSaNatA' saMnika abhAva ane samavAyanuM pratyakSa karavA lAgu paDe; paraMtu A vizeSaNatAne abhAva sAthe joDavA te te IndriyasaMbaddha adhikaraNa sAthe joDavI paDe. arthAt te te indriyasaMyukta adhikaraNa, ane emAM vizeSaNa tarIke abhAva che, eTale adhikaraNa-vizeSaNutA abhAvamAM AvI, arthAta inidraya saMyukta (adhikaraNa) vizeSaNatA e sannikarSa bace. dA. ta. "mUraNe gharamAva che arthAta "padamAvavat mUtara' che, te cakSusaMyukta bhUtala, emAM vizeSaNa che ghaTAbhAva eTale cakSusaMyukta-vizeSaNa ghaTAbhAva banya, te cakSu saMyukta-vizeSaNatA ghaTAbhAvamAM AvI. pra-ahI "cakSu saMyuktavizeSaNatAne sannikarSa na kahetAM ekalI "vizeSaNatAne sanika kema kahe che ? - u0-enuM kAraNa e che ke AmramAM madhura rasAbhAvanuM pratyakSa karavuM hoya to "cakSu saMyuktavizeSaNatA" e ayogya saniSkarSa che, kemake AmramAM madhurarasa che ke nahi? e AMkha lagADavAthI khabara na paDe, paraMtu jIbha lagADavI paDe. ahIM kadAca pUche ke "cakSu lagADavAthI madhuratAbhAvanI khabara kema na paDe te kahevuM paDe ke "je viSaya je IndriyathI gRhIta thAya, e Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 nyAya bhUmikA viSayagata jAti ane e viSayane abhAva paNa eja IndriyathI gRhIta thAya? A niyama che, ( yena indriyeNa gRhyate tadgatajAtiH tadabhAvazca tenaiva indriyeNa zvete)'. tApu, rasAbhAvanA pratyakSa mATe rasanAsa'yuktavizeSaNatA', ema gadhAbhAvanA pratyakSa mATe 'ghrANusa'yuktavizeSaNatA', ema rasavAbhAvanA pratyakSa mATe 'rasanAsaMyukta, samavetavizeSaNatA' muntika lAge (rasanAsa'cuktasama veta vizeSaNatAnI ghaTanA A rIte,--rasanAsaMyukta che AmrAdi dravya; tatsamaveta che AmbarasAdi; emAM vizeSaNa che madhurarasAvAbhAva; eTale madhurarasavAbhAvavat che AmlarasAdi, tethI madhurarasavAbhAvamAM rasanAsa yuktasamavetavizeSatA AvI. A sanika thI A abhAvanu pratyakSa thAya). ema AkAzamAM zabdAbhAvanuM pratyakSa karavA mATe zrotra vizeSaNutA' eTaleA ja sannika; tyAM zrotrendriya pAte AkAza ja che; e AkAza zabdAbhAvavAnuM che; mATe AkAzanuM vizeSaNu zabdAbhAva hAvAthI AkAzanI vizeSaNutA zakhvAbhAvamAM AvI. ema zabdamAM tAravAbhAvanuM pratyakSa karavA mATe 'samavetavizeSaNutA' sannika lAge. kemake zrotra-AkAzamAM samaveta che zabda; e zabda tAravAbhAvavat che, eTale Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaukika sannikaI 3 jAtanA ] 265 zabdamAM tArasvAbhAva vizeSaNa che, tethI "zrotrasamatavizepaNutA" sannikartha tAratvabhAvamAM pahoMce. ema batra ghaTAmAM padamAvaH enuM pratyakSa "cakSu saMyuktavizeSaNavizeSaNatA' nAmanA sannikarSathI thAya. AmAM cakSuHsaMyukta bane bhUtala, emAM vizeSaNa ghaTAbhAva, e ghaTAbhAva paTAbhAvathI bhinna che arthAt paTAbhAva bhedavAna che. tethI paTAbhAvabheda e vizeSaNa che, te emAM vizeSaNatA AvI. eTale ghaTAbhAvamAM cakSusaMyukta vizeSaNa vizeSaNatA bhUtala ghaTAbhAva ghaTAbhAva bhedamAM AvI ja rIte abhAva mATe bhinna-bhinna indriya laI sanika tarIke taghaTita vizeSaNatAo aneka thavA jAya; chatAM e tamAma sannikane lAghavathI eka vizeSaNutA' nAmanA saniSamAM samAveza thaI zake. eTale ahIM upara je prazna uThAvyo ke "cakSu saMyukta vizeSaNatA na kahetAM ekalI vizeSatAne sanikarSa kema kahe che? te ahIM have eno khulAse thaI jAya che ke badhI bhinna-bhi-na vizeSatAone saMgraha ekaja vizeSaNatA nAmanA sanikarSathI thaI jAya che. alaukika sannikarSa 3 jAtanA (1) sAmAnya lakSaNa sannikarSa arthAt jyAM jJAta sAmAnya pote ja sanikarSanuM kAma kare che. te alaukika sAmAnya lakSaNa sanikarSa che. laukika sanikarSa Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 * nyAya bhUmikA te che ke jayAM indriyanA viSaya sAthe saMbadha thatA hAya che; paraMtu jyAM evA saba'dha nathI chatAM indriyanA upacaiAga dvArA viSayanuM pratyakSa jevuM jJAna thAya che, te alaukika sannika che. dA. ta. mahAnasa(raseADA)mAM, gauzAlAmAM, catvaramAM,...dhUmADA ane agni dekhyA, tyAM pratyakSajJAna thAya che ke ahI' dhUmADA che, ne agni paNa che. A agni-dhUmADAnA anvaya-sahacAranuM jJAna thayuM kahevAya, ne te mAtra, mahAnasAdimAM thayuM. paraMtu pachI 'jyAM jyAM dhUmADA, tyAM tyAM agni', evA je vyApaka paNe anvaya-sahacAranA bedha thAya che, arthAt emAM je jagatabharanA dhUma-agninA beSa che, e beAdha mATe kANu sanniSa ? Indriya tA duniyAbharanA dhUma-agni sAthe sakhaddha nathI, te pachI A anvaya-sahacAramAM e badhAnA kheAdha zI rIte karavA ? tyAre tyAM kahevu paDe ke pratyakSamAM indriya sabaddha je dhUma ane agni che, tenAmAM rahela 'dhUmava'sAmAnyanA jJAnathI ane agnitva'sAmA nyanA jJAnathI vizvabharanA dhUma-agninA medha thaI jAya che. tA ja pachI kahI zakAya che ke yaMtra . catra dhUma: taMtra taMtra bantiH,' A dhUmavena ( dhUmavat ) dhUmamAtrane tathA agnivena ( agnitvavat ) agnimAtranA medha karavAmAM pU sAta indriyasa baddhaniSTha dhUmavasAmAnya ane indriyasamaEniSTha agnitva sAmAnya peAte ja sannikaryAMnu kAma kare che. mATe Ane alaukika sAmAnya lakSaNa santika" (sAmAnyasvarUpa sannika) kahevAya che. Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnalakSaNa sannikarNa ] 267 Ama vyApti jJAna mATe jarUrI che jyAM jyAM dhUma tyAM tyAM agni" evuM avaya-sahacAranuM jJAna che, e jJAna karavA mATe sAmAnya lakSaNa sanikarSanI jarUra paDe che. (2) jJAnalakSaNa sanikarSa arthAt jyAM jJAna pote ja sanikanuM kAma kare, te jJAnalakSaNa sanikarSa che. bhramasthaLamAM "jJAnalakSaNa sannikarSanI jarUra paDe. dA.ta. rastA para chIpa joIne "mu tame e bhrama thaye, tyAM aMzamAM te cAkSuSapratyakSa jJAna che, kemake "pha" aMza yAne puravatI padArtha cakSuthI dekhAya che, "" aMza sAthe cakSuno saMga che. kintu "rajata" aMzamAM cakSusaMga to che nahi; kemake tyAM vAstava rajata ja nathI, paNa chIpa che. tethI tyAM cakSuno vAstavamAM saMga chIpa (zukti) sAthe che. chatAM muktinuM cakacakATa (cAkacikya) dekhAtAM rajatanuM smaraNa thaI Ave che, ane te smaraNAtmaka rajatajJAna pote ja sanikarSanuM kAma kare che, eTale "pha ragatanuM e pratyakSa je baMdha thAya che. ahIM prazna thAya,- prato pachI zuM " rAta" e bedha smaraNuMtmaka nathI? kemake smaraNamAM te "peluM " evo begha thAya. arthAt pUrve jene anubhava karyo hoya te have je yAda Ave che te "peluM' evuM smaraNarUpa jJAna thAya che, dA. ta. "pele mANasa", "peluM ghara' ema ahI Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 nyAya bhUmikA hatA, jyAre 'pelu' rajata' evA khAdha thavA joItA ahIM bhramAtmaka jJAnamAM te pelu" evuM kAI pU rajata yAda karatA hoIe evA anubhava nathI, paNa ahI' te sIdhuM ja 'rUm ranatam' 'A rajata che' evuM. pratyakSa jevu jJAna thAya che. mATe ahIM mAnavuM paDe ke vacamAM rajatanuM smaraNAtmaka jJAna thayuM, ne te jJAne saMnikanu kAma karyuM.; eTale e jJAnanA upayeAga thaIne uttarakSaNe 'tam lattama' evu. pratyakSa-jevu jJAna thAya che. e jJAna alaukika' pratyakSa che, ane te alaukika jJAnalakSaNa sanika 'thI thayuM ema mAnavu' joI e. pra0-AmAM 'A' azamAM pratyakSa ane 'rajata' azamAM smaraNu che, ema kahI zakAya ne? u-nA, tA te A' ane 'pelu' rajata' evA svarUpanuM samUhAlakhana jJAna yA kramazaH pratyakSa ane smaraNAtmaka jJAna thavuM' joie. kintu pUrAvatI zaktine ja 'khA rajata' evu* 'A'nI sAthe 'rajata'nuM abhedyAtmaka jJAna thAya che ke mA ja rajata', emAM jema A'nA pratyakSa anubhava che, evI rIte 'rajata'nA paNa pratyakSa anubhava che, kintu smaraNAtmaka anubhava nahi. mATe tyAM mAnavuM joIe ke jema eka bAjI 'A'nI sAthe cakSunA sa'kha'dha che, ema rajata'nI sAthe jJAnanA sabadha che. A'nuM jJAna vacamAM thaI jatu' smaraNAtmaka jJAna che, ne e cAkacikaya joine thAya che. eTale A rajata'evu Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnalakSaNa sanniSa ] 269 je bhramAtmaka jJAna thAya che, temAM pUrvanA cakSusa ceAge A' aMza ApyA, ne pUrvanA rajatasmaraNe 'rajata aza'"ApyA. tethI 'A rajata' evu... A' azamAM laukika pratyakSa, ne 'rajata' aMzamAM alaukika pratyakSa thayuM, ane te jJAnalakSaNa sa nikaSa'thI thayu' kahevAya. 6 ema rastApara dUrathI dhUlanA geTA yAne dhUlipaTalane joIne A dhUma' evuM' bhramAtmaka jJAna thAya, te pazu jJAnalakSaNAsanika thI thAya. tyAM dhUlipaTala, ne dhUmanI kaMIka aMze samAnatA hAvAthI dhUmanu smaraNujJAna thaI AvatAM,pachI eja saMnika khanI purAvatI(paTala)mAM dhUmane bhrama karAve che, arthAt 'ayaM dhUmaH' evuM bhramAtmaka jJAna karAve che. A bhrama jJAnalakSaNAsannika` ' thI thayeA. e sanika mAM m ragata" nI jema bhramanA viSayabhUta dhUmanu ja jJAna (smaraNu) Avyu....eTale kahevAya ke jJAnalakSaNA sanikaSathI tA e saMnikanA khuda 'viSaya'nu bhramAtmaka jJAna thAya che, tyAre sAmAnyalakSaNA sanika thI e sannikanA viSayanA Azraya'nuM jJAna thAya che. dA. ta. sAmAnya lakSaNA saunikaOmAM mahAnasamAM dhUma-agninA sahacAra joyA pachI emAM jJAta dhRmatvavahnivasAmAnyanA jJAnathI sAmAnyanA AzrayabhUta dhUmaagninuM jJAna thAya che. jenA AkAra 'jyAM jyAM dhUma tyAM tyAM agni' arthAt jayAM jayAM dhUmatvAzraya tyAM tyAM agnitvAzraya'.. evI rIte. ja Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27o nyAya bhUmikA pratyabhijJA : "A pele mANasa" evuM je pratyabhijJA (pratyabhijJAna) jJAna thAya che, emAM 'AnI sAthe te cakSusaMnikarSa che; eTale 'A' aMzamAM laukika cAkSuSapratyakSa kahevAya. paraMtu "pele" e atItakAla I pelAnI sAthe cakSu saMniSa nathI, te zuM ene smaraNa kahI zakAya ? nA, te te "A" ane "pelo evA AkAranA be svataMtra jJAna, eka pratyakSa ane bIjuM smaraNAtmaka, evo samUhAlaMbana yAne saMyukta anubhava thavuM joIe. kintu ahIM anubhavamAM "A" ane "pela" nA abhinnabhAvane yAne abhedane avagAhanAre "A ja pele mANasa e eka ja baMdha thAya che. eTalA mATe tyAM mAnavuM joIe ke jema eka bAju "A"nI sAthe cakSune saMbaMdha che, ema bIjI bAju "pelA'nI sAthe jJAnane saMbaMdha che. arthAt pahelAM "peluM evuM smaraNa thayuM. A smaraNAtmaka jJAna ja saMnikarSa rUpa banI jAya che, eTale pachInA jJAnamAM "pelo" aza Ave che, ane AnI sAthe thayelA cakSusaMyoga saMnikarSathI "A aMza Ave che, ane pratyakSasmaraNa ubhayAtmaka nahi, hitu "A ja pele mANasa' evuM laukika-alaukika pratyakSAtmaka eka jJAna thAya che. enuM nAma pratibhijJA che. e "pratyabhijJAjJAna" paNa "jJAnalakSaNa saMnikarSathI alokika pratyakSarUpa thayuM kahevAya. Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 271 gija pratyAsatti ] ahI dhyAnamAM rahe ke (i) sAmAnyalakSaNa saMnikarSathI uttarakSaNe jJAta viSayanA AzrayanuM jJAna thAya; tyAre (ii) jJAnalakSaNa saMnikarSathI uttarakSaNe jJAna viSayanuM pitAnuM ja jJAna thAya che. dA. ta. (i) pahelAmAM dhUmatva agnitva sAmAnyanuM jJAna thayA pachI dhUmatvAzraya dhUmanuM, 'ne agnitvAzraya agninuM jJAna thAya che. eTale belAya che ke "jyAM jyAM dhUma tyAM tyAM agni." paraMtu ema nahi ke "jyAM jyAM dhUma va tyAM tyAM agnitva"., tyAre (i) bIjA jJAnalakSaNa saMnikarSathI thatA jJAnamAM saMnikarSarUpa jJAnane je viSaya, tenuM ja uttarakSaNe jJAna thAya che, (nahi ke tadAzrayanuM). dA. ta. "A ja rajata" A ja pele mANasa" AmAM 2jatanuM smaraNajJAna ane "pelAnuM smaraNajJAna e saMnikaSa banelA che; ane enAthI uttara kSaNamAM e jJAnanA viSaya ja sIdhA bhAsyA. sArAMza, sAmAnya lakSaNa saMnikarSathI jJAta viSayanA AzrayanuM jJAna thAya che, ane jJAnalakSaNa saMnikarSathI jJAta viSayanuM potAnuM ja jJAna thAya che.' . (3) cagaja prayAsatti (gaja sannikarSa) : yogIone yoganA abhyAsathI eka evuM zubha adaSTa UbhuM thAya che ke jenAthI e dUrakSetravatI ane dara kALa-vatI tathA sUkSama atIndriya aNu-AkAzAdi sakala padArthanuM manathI pratyakSajJAna karI zake che. ene divyajJAna kahevAya che. A adaSTa paNa be prakAranuM che. (1) ekathI Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 nyAya bhUmikA padArthone bedha niraMtara yAne haMmezAM cAlu rahe che, ane (2) bIjAthI jyAre ciMtA kare ke "mAre A jANavuM che tyAre ja baMdha thAya che. A hisAbe sarvadA jJAnavALA yegIne "yuktayogI' kahe che ane ciMtA kare tyAre ja thatA jJAnavALA yAgIne "yuM jAnagI" kahe che. AmAM je yogaja dharma (=adaSTa) utpanna thAya te ja sanikarSanuM kAma kare eTale ene yoga ja pratyAti (=sanikarSa) kahe che. cakSu e prApya prakAzakArI? ke aprApya prakAzakArI? janamati drathanA pratyakSamAM dravya sAthe cakSuHsaMyoga kAraNa nathI, kemake cakSune aprApya-prakAzakArI svabhAva che. eTale ke cakSu zarIranI bahAra vistarIne TheTha sUryacandrAdi dUradezastha dravyanI sAthe saMga pAme evuM banatuM nathI. paNa vinA saMge ja cakSu te te dravyanuM pratyakSa karAve che. agara kaho ke - prave-cakSune je saMyoga apekSita na hoya te pazcAduvatI dravyanuM pratyakSa kema na thAya? | u-cakSune " gyadezastha-grahaNa" svabhAva che. ahIM yogya deza tarIke puravartI (sAme rahele) deza che, tethI pazcAddavartI deza e gya deza nathI; temaja pazcAdavatI drA gadezastha nathI. mATe enuM pratyakSa na thAya. alabata mastaka pheravIne jue to eja pazcAddavatI vastu cakSune Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - --* * = * * * cakSa prApya prakAzakArI ke aprAya?] - 273 purovatI banI jAya, eTale e cakSune yogya dezastha thavAthI enuM pratyakSa thAya. pra-je yegyadezastha hevA mAtrathI pratyakSa thatuM hoya, te te yogyadezastha eTaleke cakSune puravatI tarIke ghaNA badhA padArtho che, te zuM e badhAnA eka sAthe pratyakSa thavAnI Apatti nahi Ave ? u-A Apatti to cakSuHsaMyogane saMnikarSa tarIke mAnanAra tamAre paNa che. kAraNa ke cakSune je vakhate purovatI ghaTa sAthe saMyoga thAya che te ja vakhate pAse rahelA paTAdi ghaNA dravyo sAthe paNa saMga thAya ja che; eTale te badhAnA pratyakSanI. paNa Apatti Avaze. tyAre tyAM tamAre ema kahevuM paDaze ke "je padArthane vizepaNa dharma manamAM pyurI Ave athAt jenA vizeSaNadharmanI tyAM pUrve upasthiti (-smRti) thAya, tenuM ja pratyakSa thAya." dA.ta. e ja dhaDAmAM ghaTatva-pRthvItva-dravyatva vagere aneka dharmo che, chatAM pUrvakSaNe "ghaTatva" upasthita (smata) thayuM hoya te bAdamAM "kAM ghara' evuM pratyakSa jJAna thaze ane je pUrve 'dravyatva" upasthita thayuM, te tyAM pachIthI artha vadara' nahi, kintu " " evuM pratyakSajJAna thaze.Aja nyAyathI paravata mAM je ke padArthane khAsa dharma manamAM Ave (upasthita thAya), te dharma AgaLa thaIne pratyakSa thAya. basa! "cakSu saMyoga saMnika mAnIne paNa jema pUrvopasthita dharmane niyama mAnavo paDe che 18 Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 nyAya bhUmikA ane taddha vAnanuM ja pratyakSa thAya che, tema yAgya dezastha a'ge paNa e ja niyamathI pureAdezastha dravyavastunA viziSTa dharma manamAM AvatAM te dha vALI dravyavastunuM cakSurindriya dvArA cAkSuSapratyakSa thAya che ane pUrve enA rUpanA rUpa dharmonI upasthita thatAM, vizeSaNutA-sa`nika thI 'aca gu: cA nIH' evuM rUpanuM' pratyakSa thAya che. pra0- jo sa`yuktasamavetasamavAya. sanika nathI mAnavA tA pachI cakSu sIdhI rUpavamAM zI rIte jaze ? kemake rUpava te rUpamAM vizeSaNa che, paNa nahi ke ghaTamAM; ane cakSuHsayukta tA dhaTa che, emAM tA vizeSaNa tarIke rUpa che, eTale sayuktavizeSaNatA rUpamAM jAya. paNa rUpava karyAM vizeSaNa che ke jethI sa*yuktavizeSaNutA sIdhI rUpavane lAgI zake ? u--ahI* khAsa samajavAnu` che ke jainamate zuM rUpaguNu ke zuM rUpavajAti, e svataMtra padArtho ja nathI, kintu dravyanA paryAyeA che; ane te drazyathI bhinnA--bhinna che, eTale je indriyanA sabaMdha dravya sAthe thayA tA tadabhinna guNu-jAti sAthe paNa thaI ja jAya e svAbhAvika che. alabat, AmAM eka Apatti che ke 'dA.ta. cakSunA sabadha Amra sAthe banyA te AmrathI abhinna madhura rasa sAthe paNa cakSunA saba dha thai gayA. te pachI cakSuthI AmrarasanuM bhAna thavu" joIe'. Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainamate sanika eTale?]. 25 paraMtu nA, Apatti nathI, kemake A ApattinuM nivAraNa to e rIte thaI zake ke "te te Inidro mATe niyata thayela viSayanuM grahaNa te te Indriya ja karI zake evuM te nyAyamatavALA tamAre paNa mAnavuM ja paDe che. tethI jema cakSusaMyukta Amrane samavAya rasa sudhI pahoMcavA chatAM yogyatAnA abhAve nyAyamate paNa cakSuthI rasanuM pratyakSa nathI thatuM, ema jainamate paNa na thaI zake e yuktiyukta ja che. - janamate: guNa-kriyA-jatinI jema abhAva paNa dravyane paryAya che, tethI IndriyasaMyuktavizeSaNatAthI enuM pratyakSa thaI zake. dA. ta. AmramAM madhura rasa che paraMtu azlarasane abhAva che, te enuM pratyakSa rasanendriya saMbaddha vizeSaNatAthI thaI zake che. AmAM rasanendriya saMbaddha bane Amra; ane emAM ampharasAbhAva vizeSaNa che; eTale temAM vizeSaNatA saMniSa pahoMcI zake che. evI ja rIte prakAranA adhikaraNatA vagere dharmo paNa dravyanA paryAya che. tethI vizeSaNutA" sannikarSathI enuM pratyakSa thaI zake che. paryAya na mAnanAra nyAyamane mukelI che. ahIM Indriyano abhAva sAthe saMbaMdha thAya te abhAvanA adhikaraNa dvArA thAya. eTale jIma upara AmrarasanuM madhura TapakuM mUkayuM. te dravya hovAthI " dravyadravyane saMyoga thAya" e nyAye te madhura TapakuM vizeSaNa tarIke rasanAsIbaddha banyuM ane emAM rahela vizeSaNa tarIke alarasAbhAva e vizeSaNatA saMbaMdhathI pratyakSa Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 nyAya bhUmikA ane. kemake rasanu TapakuM cAkhatAM je mANasa eTalI uThe che ke AmAM spaSTa amlarasAbhAva che.. pra-dravyamAM guNa-kriyA-jAti--sakhyA-parimANuAdhAratA-vizeSaNatA-prakAratA vagere anekAneka paryAyAM che, tA pachI dravya sAthe indriyanA sabaMdha lAgavA para e badhAnu' yugapat (--eka sAthe) pratyakSa kema nathI thatu? u-jenA khAsa dhama pUrvakSaNe manamAM Ave (upasthita thAya) tadAzrayanuM uttarakSaNe pratyakSa thAya" A niyamathI bAkInA pA~yA yugapat pratyakSa nathI thatA. nyAyamate abhAva-pratyakSanAM kAraNeA abhAva pratyakSamAM jema 'vizeSaNatA' sannika kAraNa che, tema khIjA paNa kAraNA che, dA. ta. (1) praticeAgInuM smaraNa, (2) ceAgyAnupalabdhi, temaja (3) cAkSuSa pratyakSamAM AleAka-sa'yeAga vagere paNa kAraNa che... (1) AmAM pratiyAgInu' smaraNa eTalA mATe kAraNa che, ke adhikaraNamAM abhAva tA ghaNA badhA hAya, ane te khadhAnuM kAMI eka sAthe pratyakSa nathI thatuM, kintu pUrva kSaNe je pratiyeAgI manamAM sphure, upasthita thAya (mRta thAya) tenA ja abhAvanuM bIjI kSaNe pratyakSa thAya che' evA anubhava che. A rIte pratiyAgInuM smaraNa te te abhAva pratyakSamAM kAraNa bane che. dA. ta. khAlI ghaTamAM jalAbhAva, dugdhAbhAva, dhRtAbhAva vagere aneka abhAve che, Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya H abhAva pratyakSanA kAraNeA ] 599 paraMtu jo ApaNA- manamAM jala AvyuM teA pachInI kSaNe jalAbhAvanuM pratyakSa thAya. ema manamAM dugdha Avyu. te uttarakSaNe dugdhAbhAva pratyakSa thAya. (2) abhAva-pratyakSamAM anupalabdhi kema kAraNa ? te ke abhAvanA pratyakSamAM pratiyeAgInI upalabdhi (pratyakSajJAna) pratibadhaka che. mATe pratiyeAgInI upalabdhinA abhAva (=anupalabdhi) kAraNa che. te A rIte, ke-dA. ta. jyAM ghaTa' dekhAtA haze tyAM e ghaTajJAna ghaTAbhAvanuM pratyakSa thavA nahi haiM, jene kamaLAnA doSathI zaMkha pILA dekhAya che, ene 'zavaH na pIttaH' evuM zakhamAM pItAbhAvanuM pratyakSa nathI thatuM. mATe pItAbhAvanA pratyakSamAM pItanI anupampiM e kAraNa kahevAya. : pra0-ja tyAM kharekhara 'pItarUpAbhAva che, teA pachI kamaLAnA doSavALAne pItarUpAbhAvanuM pratyakSa kema nathI thatuM ? u-te ahI 'kahevu ja paDe ke ene A pItarUpAbhAvanA pratiyeAgIpItarUpanI tyAM je upalabdhi thAya che, e pItarUpanI upalabdhi pItarUpAbhAvanA pratyakSanA pratima'dha (aTakAyata) kare che. eTale ja kahevAya che ke abhAvanA pratyakSamAM praticeAgInI pratyakSaupalabdhi e pratibaMdhaka che, mATe ja pratiyeAgInI anupalabdhi (pratiyeAgI upala'bhAbhAva) e abhAvapratyakSamAM kAraNa che.... A parathI e khAsa dhyAna rAkhavAnu` che keabhAvanA pratyakSamAM praticeAgI e pratikhaMdhaka nathI, kintu Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 nyAya bhUmikA pratiyegInuM jJAna (=upalabdhi, upalabha) e pratibaMdhaka che. mATe ja zaMkhamAM Ama te zukalarUpa che ja, te pachI je e pratibaMdhaka hoya te pitta(kamaLA)SavALAne zaMkhamAM je zukalAbhAva dekhAya che te na dekhA joIe. tyAM zukalarUpa hAjara chatAM zukalAbhAva dekhAya che e hakIkata che. te e sUcave che ke zukala e svarUpasata pratibaMdhaka nathI, kintu jhAyamAna pratibaMdhaka che. arthAt - "zukala nahi, paNa zukalanuM jJAna e pratibaMdhaka che. pitta doSavALAne tyAM zukalanuM jJAna nathI, eTale tyAM zukala hovA chatAM pratibaMdhaka gerahAjara hevAthI zukalAbhAvanuM saheje pratyakSa thAya che. sAMrAzaH abhAvanA pratyakSamAM pratiyogInI upalabdhi e pratibaMdhaka, ane pratiyegInI upalabdhine abhAva (=anupalabdhi) e kAraNa che. (3) aMdhArAmAM abhAvanuM cAkSuSa pratyakSa nathI thatuM, eTalA mATe abhAvanA pratyakSamAM "Aloka-saMga" paNa kAraNa mAneluM che. aMdhakAramAM e kAraNa khUTatuM hovAthI tyAM abhAvanuM cAkSuSa pratyakSa na thAya. kintu aMdhArAmAM spArzana pratyakSa thaI zake che, kemake sparzanendriyathI tyAM aMdhakAramAM tapAsI zakAya che ke "ahIM ghaTa che ke nahi?" yegyAnupalabdhi ahIM eka mahatvanI vAta samajavAnI che.ke abhAva. pratyakSa mATe prativegInI zuddha anupalabdhi kAraNa nathI. Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhAvapratyakSanA kAraNe ] 279 dA.ta. vRkSamAM akhethI pizAca dekhI zakAtuM nathI, eTale pizAcanI anupalabdhi che, te pizAcAbhAvanuM pratyakSa thavuM joIe; chatAM tyAM "atra virAmava' evuM kahI zakAtuM nathI; kemake saMbhava che e jJAna asatya-ayathArtha haI zake. enuM kAraNa e che, ke tyAM adRzya pizAca haI zake che. have je tyAM "tra pirA nArita" "tra jirA vAmAvara evuM pratipAdana kare, to te khoTuM levA saMbhava che. mATe kahevuM joIe ke "abhAva pratyakSamAM pratiyogInI mAtra anupalabdhi kAraNa nahi, kintu gyAnupalabdhi kAraNa che," phalataH prastuta mAM pizAcAnupalabdhi e gyAnupalabdhi nathI, kemake pizAca (cakSune) ayogya che. to pizAcanI upalabdhine abhAva e ayogya upaladhyabhAva arthAt agya anupalabdhi thaI. jemake cakSuthI rasAbhAvanuM pratyakSa nathI thatuM; kAraNa ke rasa e. cakSune ye nathI. mATe cakSuthI rasanI anupalabdhi e. yegyAnupalabdhi na thaI, eTale ke cakSuthI rasAbhAvanA pratyakSa mATe rasanI yogyAnupalaMbdhirUpa kAraNa pUchyuM. tethI cakSuthI rasAbhAvanuM pratyakSa na thAya. ethI je cakSu kahe ke AmAM madhurarasa nathI te enI kAMI kiMmata nathI. e te rasanendriya jue ke "madhurarasa che ke Azlarasa "nA, madhurarasa che, Azlarasa nathI. te enA para mApa nIkaLe ke "madhura rasa che. AzlarasAbhAva che ne A jajamenTanI kiMmata che. Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ~ ~ 280 * nyAtha bhUmikA ~ " A sUcave che ke, je indriyathI abhAva-pratyakSa karavuM hoya, te Inidrayane cagya pratiyogInI tyAM te . indriyathI upalabdhi (pratyakSa) na thatI hoya, te tyAM cAgyAnupalabdhi AvI kahevAya ane tyAM te IndriyathI te abhAvanuM pratyakSa thAya. mATe ja cakSuthI pizAcA bhAvanuM pratyakSa na thaI zake, kemake pizAca cakSune gya nathI, tethI cakSuthI pizAcanI anupalabdhi gyAnupalabdhi nathI. " , yogyAnupalabdhi mATe pratiyogI-saMjana prava- pratiyegInI anupalabdhi yogya che ke acogya? enI zI rIte khabara paDe? - u0 - je pratigI-sattanA prasaMjana yAne ApAdAna =A5)thI upalabdhi prasajita yAne ApAdita (Arepita) banI zake, te prativegInI upalabdhi yogya kahevAya, ane evI upalabdhinA abhAvane yogyAnupalabdhi kahevAya. dA. ta. "ti satra para catta tadda upagyeta' rikatra ghasava catta tA pojhiTiva cAra evuM jyAM ApAdAna thaI zake, ne tyAM je pratiyogInI upalabdhi na thatI hoya, te e gyAnupalabdhi kahevAya. evI anupalabdhi e pratiyogInA abhAvanA pratyakSamAM kAraNa che; paraMtu pizAca atIndriya (IndriyathI adazya) hovAthI enA mATe AvuM thaI zakatuM nathI ke "vRkSe vizAsarva sthAna tA jirApadidhaH cAta' kAraNa ke enuM Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyAnupalabdhi mATe pratiyogI-saMjana ] 281 satya (astitva, hAjarI) hoya teya e upalabdhine (pratyakSa thavAne) agya che. ApAdAna" eTale AropaNa, vakta tyAM hoya nahi paraMtu vastu hovAno Aropa karavAmAM Ave, ene "ApAdAna' kahevAya ane enAthI viruddha che pratipAdana. vastu kharekhara hevAnuM kahevuM e vastunuM pratipAdana che yAne vastunuM vidhAna kahevAya. dA. ta. bhUtala para ghaTa che' te tyAM enuM vidhAna thAya ke "ghaDe che; paraMtu jo e na hoya, ne kahevuM hoya ke caritra para raca' te emAM ghaTanuM vidhAna nahi, astitvanuM sthApana nahi, paNa) ApAdAna-AropaNa karyuM kahevAya.... - A AropaNathI je Aropita bane tene ApAdya kahevAya. dA. ta. "ri batra ghara, cAt ta gharopadira cAtuM AmAM ghaTasanuM vidhAna nahi paNa ApAdAna karyuM kahevAya. ane enAthI A upalabdhi e ApAdita (ApAgha) banI kahevAya. jyAM AvuM ApAdAna thaI zake te upalabdhi cogya banI, ane evI gya upalabdhino abhAva e cAgyAnupalabdhi kahevAya. atyantAbhAvanA pratyakSamAM pratiyogInI cogyatA jovAya che, ane anyAbhAvanA pratyakSa mAM adhikaraNanI egyatA jovAya che. dA. ta. "vRkSe virAma' emAM pratiyogI pizAca e pratyakSane ayogya che, tethI pizAcane atyaMtabhAvanuM pratyakSa na Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 nyAya bhUmikA thaI zake. para Mtu 'vRkSa vizAro na' evu'pizAcanA anyAnyAbhAvanu pratyakSa thaI zake; kemake emAM adhikaraNanI yAgyatA jarUrI che. prastutamAM adhikaraNa vRkSa che, ne te pratyakSane yeAgya che eTale kahI zakAya ke--A vRkSa e pizAca nathI.' pra0-e zI rIte kahevAya ? kemake e vRkSamAM pizAca nathI' evu' na kahI zakAya te vRkSa e pizAca nathI' e paNa kema kahI zakAya ? pizAca teA atIndriya (pratyakSAyeAgya) che. . O u - eTalA mATe kahI zakAya ke-vRkSa e pizAca hAta te! enAmAM kUdAkU, cIsAcIsa vagere pizAcanA lakSaNa dekhAta; vRkSamAM khukhtamAM evA lakSaNa dekhAtAM nathI. ethI sASita thAya che ke vRkSa e pizAca nathI.' 50 :- 'vRkSa vizAno na" emAM vRkSane adhikaraNa zI rIte kahevAya? adhikaraNane te 'saptamI' vibhakti AvavI joIe ne? 30:- nA, madhe saptamInA niyama nahi. saptamI tyAM Ave ke jyAM niSedhathI abhAvavAnu nahi, kintu sIdhu' abhAvanu' vidhAna hAya. dA. ta. Te jam nAsti' AmAM ghaTamAM sIdhA jalanA niSedha che arthAt jalAbhAvanu vidhAna che, tethI adhikaraNa ghaTane saptamI lAgI. para`tu jyAM niSedhathI abhAvavAnuM vidhAna hAya tyAM adhikaraNane prathamA lAge. jemake chyo nam / ' ahI niSedhAtmaka 'na'thI asAvAvana yAne bhedavAn kahevu che. Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAna pramANa ] 283 "o janma nuM tAtparya = sTaminnA = ghaTaH jalabhinnatvAn =ghaTaH jalabhedavAn arthAt = game ahI "bhedazabda anyonyAbhAvavAcI che. "ghaTabheda kahe ke "ghaTAcAbhAva kaho, e eka ja vastu che. "nati" kahevAmAM "abhAva bolAya che (jemake ghare nam nAsti) ane "" kahevAmAM "abhAvavAnuM' (bhedavAna) belAya che. (jemake pada na na) A AnA jevuM che ke caitra dhanavAna maitre dhanam ! ema to gamedvaan = ghaTo jalabhinnaH = dhaTe jalabhedaH / - (2) anumAna pramANa nyAyamatanA 4 pramANa paikI pahelA pratyakSapramANanI vAta thaI. pramANuthI prameyanuM jJAna thAya. pratyakSapramANamAM IndriyadvArA prameya (pramAyegya) padArthanuM jJAna thAya che. dA. ta. cakSuthI sAmenA agnine joIne bhAna thayuM ke "sAme agni che. paraMtu keTalIkavAra savAranA pahoramAM kaI gharanI bArImAMthI dhumADe bahAra Avate joIne ema lAge che ke "ahIM cUlo saLagAvyo lAge che, eTale ahI agni che, tethI ja A dhUmADe bahAra Ave che." evI rIte parvata pAse gayA hoIe, ne uparathI dhumADe bahAra nIkaLate dekhAya to ya samajAya che ke-"ahIM Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284. nyAya bhUmikA parvatanA aMdaranA bhAgamAM agni che. Ama gharamAM ke parvatamAM alabat agnisAthe cakSunuM joDANa thayuM. nathI, eTale agninuM pratyakSathI te jJAna nathI, chatAM agninuM jJAna te thayuM ja che. te e agninuM bhAna kevI rIte thayuM ? te kahevuM paDe ke "anumAnathI agninuM jJAna thayuM. paraMtu e jJAna karavA mATe pahelAM dhUmADAnuM jJAna jarUrI che, eTale ke agninuM anumAna thavA mATe dhUmA- * DAnuM jJAna hetubhUta che. ahIM eka savAla UThe ke pra-agnithI dhumADo janme che, eTale dhUmADArUpa kAryamAM agni e hetu che yAne kAraNa che. kintu ahIM UMdhu kema kaho che ? anumAnathI agninuM jJAna karavuM che emAM dhumADAnA jJAnane hetu kaho che, jyAre kharekhara te dhumADo e agnine hetu yAne kAraNa nathI, paraMtu agninuM kArya che; te ahIM agninA jJAna mAM dhumanA jJAnane kAraNa kema kaho che ? u-eka vastu samajI rAkhe ke vastunI utpatti' (pedAza)judI cIja che ane jJAti (jJAna) e judI cIja che. eTale agninI utpatti judI, ane agninI jJapti judI. agninI utpatti mATe kAraNabhUta iMdhana che; ema dhumADAnI utpatti mATe kAraNabhUta agni che, chatAM dhumADAnI jJapti karavI heya yAne jJAna karavuM hoya, te enuM kAraNa agni nathI; kemake agni paDyo-paDyo dhumADAne te utpana kare che, paraMtu dhumADAnA jJAnane utpanna nathI karate Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAna ] 285 nahitara te je agni dhumajJAnane utpanna karate hoya, te te tapelA loDhAnA gALAmAM agni che, te tyAM dhumanuM jJAna utpanna thavuM joIe. sArAMza, vastunI utpattimAM enI utpattinA kAraNo kAma kare che, tyAre vastunI jJaptimAM enA (e vastunA jJaptinA) kAraNe kAma kare che. ApaNe ahIM cakSuthI bArImAMnA dhumADAnI jJaptine utpanna karIe chIe, kintu dhumADAne utpanna nathI karatA; eTale ke dhumADAnI jJapti karIe chIe, paNa utpatti nathI karatA. have A dhumADAnI jJapti upara gharamAMnA agninuM jJAna karIe chIe tyAM paNa ApaNe koI agninI utpatti nathI karatA kintu agninI jJapti karIe chIe. utpatti ane jJapti vacce A meTo pharaka che ke utpatti enA potAnA kAraNothI thAya, jJapti enAM pitAnAM kAraNe thI thAya. dA.te. agninI u5tti "iMdhana'thI thAya, ne agninI jJapti pramANuthI thAya. - Ama agninA jJAnamAM dhUmADAnuM jJAna kAraNabhUta bane che. eTale dhUmADe jANyA pachI "ahIM agni che evuM je bhAna thAya che, e anumiti rUpa jJAna thayuM. vyavahAramAM paNa ema belAya che ke dhUmADAthI agninuM. anumAna thayuM. A anumAna e sthULa vyAvahArika bhASA che. nyAyabhASA A che ke dhUmanA jJAnathI agninI anumiti thaI. pra.- emAM ze moTo pharaka paDyo ? Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 nyAya bhUmikA u0- anumiti e amArUpa phaLa che, ane anumAna e anumitinA kAraNabhUta vyApya dhUmanI vyAkhyAtAnuM yAne vyAptinuM jJAna che. anumAnane pramANu kahevAya ane anumitine pramA (pramiti) kahevAya. jema 'pratyakSapramA mATe viSaya-InidrayasaMnikarSa-inidrayamana saMga-ne manaAtmAne saMyoga e prakriyA che; ema "anumiti: pramA' mATe nyAyamate A pramANe prakriyA che,anumiti karavA-karAvavA mATe paMcAvayavI vArtha joIe. e pAMca - avayava A che (1) pratijJA, (2) hetu, (3) uaharaNa, (4) upanaya, ane (5) nigamana. (1) pratijJAvAkya eTale? anumAnathI je siddha karavuM che arthAt je sAtha niNIta karavuM che, tabedhaka vAkya e pratijJA vAkya dA. ta. parvatamAM vahiM siddha kare che te paheluM vAkya bolAya, ke parvato vahUinamana' . arthAt parvata vahivALo che. ene pratijJAvAkya kahevAya. (2) hetuvAkaya : pachI enI sAbitI mATe je kAraNa apAya te hetunA vAkyane hetuvAkya kahevAya. - dA. ta. "dhUmanuM' (dhUma hovAthI). (3) udAharaNa vAkya - A hetu ane je siddha karavuM che te sAdhya, e (hetu-sAdhya) beno vyAya. vyApakabhAva saMbaMdha ane tenA daSTAMtanuM pratipAdana . karatuM vAkya te udAharaNa vAkya kahevAya. dA. ta. Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAvayava vAkaya] 287 yo yo dhUmavAn sa sa vahinamAn yathA mahAnasam' yAne dhUmo vahUirtavya evuM hetu-sAdhya vaccenA vyApti saMbaMdhanuM vAkya te udAharaNa vAkaya. (4) upanaya vAkaya : "sAdhyasaMbaddha hetumAna A (pakSa) evo je upasaMhAra (GghaTanA), e "upanaya vAkya. ene "parAmarza' paNa kahevAya. dA.ta. hUinavyAkhyaH dhUmavAna taH | . (5) nigamana vAkaya : chevaTano sAdhyane nirNaya arthAt sAdhyasiddhinuM vAkya e nigamana vAkya. dA. ta. 'tasmAt parvato vahinamAn' A paMcAvayava vAkya kahevAya, ane enAthI sAdhyanI siddhi thAya. AmAM sArtha-hetunA saMbaMdhane "vyApti kahevAya che eTale ja anumAna karatAM pahelAM hetumAM A sAdhyasaMbaMdhanuM eTale ke vyAptinuM jJAna Avazyaka che." e vyApti jJAna zI rIte thAya? ene vicAra karatA pahelAM anumAnanA A aMge vicArI laIe,-(1) pakSa (2) sAdhya (3) hetu (4) vyApti (5) daSTAMta (6) parAmarza (7) anumiti..vagere (1) pakSa : jemAM kAMIka siddha karavuM hoya ene "pakSa" kahevAya. dA. ta. "parvata" e pakSa che, emAM vahi siddha kare che. (ra) sAdhya : je siddha karavuM hoya te "sAdhya" kahevAya. dA. ta. parvata(pakSa)mAM vati siddha karavo che Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 nyAya bhUmikA tA vahni' e sAdhya kahevAya. (3) hetu : sAdhyanA sAdhaka heAMya te hetu' kahevAya. ahI' dhyAna rahe ke sAdhaka hetu eTale ke utpAdaka nahi, paNa jJApaka. dA. ta. agnineA sAdhaka (jJApaka) dhumADA che, tA dhumADA e hetu' kahevAya, ne agni e 'sAdhya' kahevAya. (4) vyApti : 'sAdhya vinA hetunuM na rahevA paNa'= sAdhyAnyathAnuvavRtti (navaMtratva) evA sAdhyanA hetumAM sa kha dha te vyApti kahevAya. dA.ta. agni vinA kAMca dhUma na hAya, dhUma agnine vaLagelA ja hAya, tethI dhUmamAM agninI vyApyatA yAne vyApti che. anumAnamAM hamezAM sAdhya e vyApaka ane hetu e vyApya hAya che. (A) vyApaka eTale hetunI sAthe avazya rahe te. tvadhikaraNe avazyavRtti hevadhikaraNamAM vyApakanA (sAdhyane) abhAva na hAya. = = // // ,, khIjAnA abhAva hAya, sAdhyanA abhAva kadI na heAya. rahelA abhAvanA pratiyeAgI khIne bhale mane, paraMtu sAdhya te kadI na khane. = apratiyeAgI bane. = hetvavidaLavRtti-amAva-pravRtionI sakhyaH mane. "" Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyApya-vyApaka eTale dA. ta. (A) dhUmathApaH vRtti. (i) eTale dhUmanI sAthe dhUnAdhikaraNamAM avazya rahenArA vihna che. (i) aeTale bhUmAdhikarajImAM enA (vinA) abhAva na ja rahe. (iii) . eTale anyAbhAveA rahe. e abhAveAnA praticAMgI khIjA ghaTa-paTAda bane, paNa vRddhi pratiyeAgI na ane, (pratiyeAgI nahi=apraticeAgI) (iv) eTale dhUmAdhikaramAM rahela je abhAva, enA apratiyeAgI hi (v) dhUmAviSThaniSThAmAva-apratiyonI vahUniH (B) have vyApya eTale ? vyApaka vinA na rahe te vyApya. dA. ta. vihna ane dhUmamAM vaddhi vyApaka che, dhUma vyApya che. vahUtryiApyaH dhUmaH (i) eTale vyApaka-vati vinA na rahenAra dhUma (ii) eTale vyApaka-vahnine che|DIne na rahenAra dhUma (iii) eTale dhUma e vahni-zUnyamAM na rahe. vayabhAvavAmAM avRtti (iv) candramAvavat (=nArAya)-pravRttiH dhUmaH (v). . vRkUnimamitrAvRttiH dhUmaH (vi) anyAvRttiH 19 9 "" 19 Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 nyAya bhUmikA vanimaca eTale jyAM "nimAn " evI buddhi thAya......" te vanima-kanya, vanimamina kahevAya. (5) daSTAntaH hetu ane sAdhya jyAM pratyakSa siddha hoya ene dajhAta kahevAya, jemake "mAnasa' (raDuM). kemake tyAM agni ane emAMthI nIkaLato dhumADe bane pratyakSa dekhAya che. (6) parAmarza : "sALavyAvyahetumAn pakSa' evuM jJAna e parAmarza kahevAya, dA. ta. vanizvArthadhUmavAn parvata . have ahIM pakSadharmatA zuM che e samajIe,-pakSadharmAtA eTale pakSavRttitA arthAta hetunuM pakSamAM rahevA paNuM. = detoH pakSavRttitA, hetue pakSamAM rahevuM ja joIe. mATe hetu e pakSane dharma thaye. eTale pakSadharma kaho ke pakSavRtti kaho e banne eka ja cIja che. hetu (1) pakSavRtti joIe ane: (2) sAdhya-vyApya joIe to ja sAcI anumiti thAya. sArAMza, have hetumAM be cIja rahe che -(i) pakSavRttitA ane (i) sAdhyavyApyatA. e baMne ekabIjAthI viziSTa kahevAya. jemake,-bhUtala para ghaTa ane paTa baMne sAthe hoya, te mUche "paririASTaH paraH" cA "ziSTaH ghara kahevAya che. evI rIte ahIMyA hetumAM pakSadharmAtA che ane sAdhyavyApti paNa che, tethI hetumAM. "kSamatAvishissttaa sAdhyavyApti' : yA 'sAdhyavyAptiviziSTA pakSadharmatA' Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parAmarza-pakSadharmAtA ] che ema kahevAya ane enuM jJAna e parAmarza che. davA pakSavRttitvaH parama vate " - pra-ahIM vyAsiviziSTa pakSadharmatA batAvI te e viziSTa thavA mATe arthAt aiziya mATe saMbaMdha ? saMbaMdha vinA aiziSTaya na bane ? - u0-ahI ziSTayano saMbaMdha "sAmAnAdhikaraNya - saMbaMdha che. eka ja adhikAraNamAM be vastu hoya to tyAM emAMnI eka vastu bIjI vastune samAnAdhikaraNa kahevAya. dA.ta. bhUtala para ghaTa che, ne e ghaTanI pAse paTa che, te ahI ghaTane samAnAdhikaraNa paTa kahevAya, ema paTane samAnAdhikaraNa ghaTa kahevAya....tethI pra-bhale ghaTa-samAnAdhikaraNa paTa ho, paraMtu ethI ghaTaviziSTa paTa zI rIte ? - u-A rIte,-ghaTaNamAnAyikAH paraH =ghaTasAmAnAdhikaraNyavAn paTaH (have dharma e saMbaMdha bane e niyamathI) ' =sAmAnAvaragrasadhena viziSTaH paraH ema hetumAM sAdhyanI vyApita che tema ja tyAM ja pakSavRttitA che. tethI vyApti ane pakSavRtitA e para. spara samAnAdhikaraNa thayA. arthAt vyAptisamAnAdhikaraNA pakSavRttitA vyAptisAmAnAdhikaraNyavatI pakSavRttitA , , , viSTi Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 nyAya bhUmikA sAmAnAdhikaraNyasaMbaMdhena vyAptiviziSTA pakSavRttitA eTale ,, dayAditavijhiTaravRttitAvAn detuH banyo ane enuM jJAna e parAmarza kahevAya. TUMkamAM kahIe to "sAccadacAtumAna paNa evuM jJAna e parAmarza, dA. ta. vaktivyAdhUmavAnuM parvataH evuM jJAna e parAmarza che. AmAM pahelAM jJAna karyuM dhUkavAnuM parvataH' e pakSadharmatAnuM jJAna thayuM...pachI "pUH vanikathAH ' evuM vyAptinuM jJAna (smaraNa) karyuM. eTale parvatamAM dhUma che, paNa te kevo ? to ke vaniyAthaH che: mATe bheguM karIne bolIe te "parvate vanicAH dhUma:' athavA 'nivyAcabUmavAnuM parvataHevuM bolAyuM, enuM jJAna e parAmarza, ahIM dhUmamAM be cIja AvI-(1) tivRttitA ne (2) vanivyAvatta. eTale vadvivyAptine samAnAdhikaraNa pakSadharmatA che, mATe samAdhisaMcana vanithAtiviziSTa vakSadharmatA banI. (7) anumati : anumAna pramANathI thatA pakSamAM sAdhyano nirNaya e "anumiti" kahevAya. anumiti thavA pahelAMne kama A pramANe che. (i) pahelAM pakSamAM sAdhyane saMdeha thAya. dA. ta. parvatamAM vahni che ke nahi ? (ii) pachI e sAdhya siddha karavA pakSamAM hetu lAvavo (=batAvavI paDe dA.ta. "kemake parvata dhUmavALe che." Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 293 (iii) pachI sAdhaka (hetu)--sAdhyanI vyAptinuM jJAna thAya, cAne hetuH sAdhyanyAyaH evu jJAna thAya. dA.ta. ghUma vahUniAvyaH arthAt 'jayAM jyAM dhUma tyAM tyAM vahni' (iv) pachI vRniyAvyadhUmavAn parvataH eTale ke sAdhva cAvyakSetumAr pakSaH e parAmaza thAya... anumAnamAM krama] (v) pachI sAthyavAn pakSa: (vRttimAr parvataH) evA je ni ya 'thAya, ene anumiti kahevAya. ahI" parvatamAM vahninA saMdehAtmaka jJAnathI zarUAta thaI, ane chelle parvatamAM vahninuM nirNAyAtmaka jJAna thayuM, ene anumiti kahevAya. e ni ya karAvanAra vyAptijJAna che. vyAptijJAna e anumitinuM karaNa che ene anumAna kahevAya. 'anumiti raLam anumAnam'| 'anumAnanA amitiH' / e vAdI vacce vivAda hAya tyAM vivAdanA muddo rajU thAya, ene 'viprattipatti'vAya kahevAya. dA. ta. zabda nitya che ke nahi ?' -ddo nityo na vA '- e vipratipattivAkaya kahevAya. ahIM naiyAyika kahe che ke 'rAtH anicaH;' te enI sAme mImAMsaka kahe che 'rAjo nityaH;' ne mImAMsaka e sAbita karavA ene hetu batAve che 'zrAvaNavAt' (zrAvaLasva-avaLaviSayavAn ) / eTale anumAnaprayAga A rIte kare, zo nityaH zrAvaLakScAt' / pachI vyApti ele .ke'yaMtra vatra zrAvaLacam taMtra taMtra niscasvam thayA rAtve A zabdatva' jAMti e dRSTAnta banyuM. dRSTAnta eTale Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 nyAya bhUmikA jemAM hetu-sAdhya arthAt vyApya-vyApaka bane siddha hAya. te| A anumAnamAM dRSTAnta'zabda'mAM vyApya hetu zrAvaNutva' siddha che, temaja vyApaka sAdhya niyaMtva' paNa siddha che; kemake zabdava e jAti hAvAthI 'nitya' ja che. eTale e kaheze-nityavAcazrAvaLavavAno rAjya' e parAmarza thayeA. chelle nirNaya kahe ke-'mAtR rASTra: nityavAn yAne nityaH' e anumati thai. . . alabat AnI sAme naiyAyikanA javAba paNuM te AgaLa 'hetvAbhAsa'nI carcAmAM Avaze. hetvAbhAsa - anumAna sAcA hetuthI thAya, kheATA hetuthI nahi. nahitara khATA hetuthI te game tevA - game tevA kalpita mithyApadArthonI siddhi thaI jAya. mATe hetu sAce! joie, eTale ke'sahetu' joi e. kheATA hetu = asak hetu e hetu nathI, kintu hetvAbhAsa che. eTale sahetu kANu ? ane hevAbhAsa kANu ? enA taphAvatanI ALakha joie. e eLakha AvI jAya te, pachI sAmeA vAdI haivAbhAsathI kalpita padArthanI anumati karavA mAgatA hAya te, enI pAkaLatA raju karavAthI enI anumiti rAkAi jAya, athavA e anumitinuM kAraNabhUta vyAptijJAna ja rokAI jAya. matalaba, hetvAbhAsanuM jJAna e anumiti agara anumitikaraNanA vireAkhI hAya che. eTale ja hetvAbhAsanuM A lakSaNa bane, ke-- Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hevAbhAsa-lakSaNa ] "jenuM jJAna (vavighacA jJAnam ) anumititaskaraNa anyatarane virodhI hoya tene hetvAbhAsa kahevAya." dA. ta. keI anumAna karavA jAya ke "vaniH manuSpaH dravyatvAnta ghaTava', te AnI sAme bAdha mUkAya ke, "pratyakSa dekhAya che ke vana ne anuSkaH kintu " . e pratyakSajJAna prastuta anumiti na thavA de. mATe ene hetu "yatva' e bAdhita che, emAM bAdha hevAbhAsa thaye gaNAya. eTale A AvyuM ke vaDhimAM anuSNatAnA abhAvanuM jJAna arthAt bAdhanuM jJAna e "vahUnaH baLaH' evI anumitinuM virodhI che. mATe e anumitino hetu dravyatva" bAdhita kahevAya. hevAbhAsanA be artha-(1) asada yAne duSTa hetu, ane (2) hetune AbhAsa arthAt doSa. prastuta anumitimAM bAdha Avyo e hetune doSa kahevAya; ane hetu pote bApadoSavALo banyo eTale ke bAdhita banyA, e asaH hetu yAne duSTa hetu kahevAya. AmAM keTalAka doSa evA che ke je sIdhA hetune na lAge, jemake ahI vani na anu: arthAt vahiMmAM anuSNatA bAdhita che. chatAMya enA yoge anuSNatAne siddha karavA rajU karAyelo (e anumAnamAM mUkele).dravyatva hetu paNa bAdhita yAne bAdha doSavALe kahevAya che. ahIM dhyAna rAkhavAnuM che ke hetumAM Avate doSa e kAMI asad vastu nathI, kAlpanika vastu nathI. e to Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 nyAya bhUmikA hakIkata che, sastu che; paraMtu enA yAgathI hetu kRSita yAne duSTa gaNAya che, mATe ene doSa kahevAmAM Ave che. dA. ta. AMkhamAM kaNIpaDI, e kaNI kAMI AkAzapuSpanI jema asat vastu nathI, sad vastu che. kintu RNInA ceAgathI AMkha dUSita gaNAya che. mATe kaNIne AMkhamAMnA doSa kahevAya che, ne enAthI AMkha duSTa gaNAya. evI rIte hetunA mAdha vyabhicAra vagere doSa e vastu tarIke sat che, paraMtu. enA ceAgathI hetu e dUSita yAne duSTa bane che, eTale doSa e hetvAbhAsa tarIke gaNAya che. * hetvAbhAsa pAMca che,-emAM keTalAka khuda anumitine virodha kare che, ane keTalAka anumatinA kAraNanA virAdha kare che. anumiti eTale 'vakSaH sAdhyavar' eve ni ya. have jo enI sAme vrukSuH na sAdhyantAna' evuM jJAna AvIne UbhuM rahe, teA e jJAna pelA nirNAyanA arthAt anumitinA viredha karanAruM bane. ema anumitinuM kAraNa eTale ke parAma, arthAt sAdhyuMvyAvya hetumAn va:' eveA niya; AmAM e aza che,-(1) vyApyatA, ane (2) pakSadharmAMtA. have parAmarzInI sAme jo evu jJAna Ave ke 'hetuH na sAdhyacAvyaH' tA e jJAna parAmarzamAM antabhUta 'vyApyatA' a'zamAM arthAt vyAptinA aMzamAM virodha karanAruM bane. adhavA evu jJAna Ave ke 'vaH na hetumAr' vAse hemAvaH' tA e parAmanA pakSadharma tA'-azamAM virodha kare. Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hevAbhAsanA 5 prakAra ] tAtparya-anumiti athavA takaraNa anyataranuM virodhI jenuM jJAna (garviSaya jJAnama) hoya tene kevA bhAsa kahevAya. aviSacakra (viSacavAna) jJAnam sumitittkrnn anyataravirodhI sa hetvAbhAsaH, tatvam hetvAbhAsatvam / hevAbhAsa' zabdanA be artha (2) detoH sAmAnaH (DhoSar:) te hetvAbhAsAH / (2) (sa) hetuvad AbhAsante se hetvAbhAsAH / arthAt satava, duSTatavaH | Ama hetunA doSa te paNa hetvAbhAsa, ane doSayukata hetu yAne duSTahetu te paNa hetvAbhAsa. A hisAbe (1) hetunA doSa, yA (2) duSTa hetu, e kula pAMca hetvAbhAsane ApaNe A pramANe be kolamamAM joIe :- doSanAM nAma duSTa hetunAM nAma 1. vyabhicAra 1. vyabhicArI 2. virodha 2. viruddha 3. sapratipakSa * 3. sapratipakSita 4. bAdha 4. bAdhita 5. asiddhi 5. asi (1) vyabhicAra (vyabhicArI) : "tu: sALAmAvavRttiH" (sAdhyane choDIne paNa rahenAro hetu) ' sahetu te sAdhyano vyApya hoya, arthAt sAdhyane choDIne arthAt kamAvava7 mAM atta hoya; paraMtu je Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 nyAya bhUmikA prastuta hetu sAdhyamamAM paNa vRtti bane, to te sAdhano vyApya banavAne badale sAdhyano vyabhicArI (drohI) banyA kahevAya. eTale ke enAmAM (=hetumAM) sAdhyamavarvattitva je AvyuM, te ja vyabhicAra doSa (yAne hetvAbhAsa) kahevAya. TUMkamAM, "sAdhyavyabhicA eTale sAdhyadroha...., kharI rIte sAco hetu hoya te te vaphAdArIthI sAthanI chAvaNImAM ja rahe sAdhyane choDIne kyAMya na rahe. paNa je pote hetune dekhAva karIne sAdhyane choDIne sAdhAbhAvanI chAvaNImAM paNa rahI jAya, to e sAdhyano vyabhicArI eTale ke sAdhyadrohI thayo. dA.ta. "parvato vanamAnuM vyastrA' evuM anumAna karavA jAya, te tyAM dravyatva hetu e vahinA vyAkhyane badale vaddhine vyabhicArI bane che. eTale ke dravyatva e vanyabhAvava6 hada AdimAM avRtti nahi, paNa vRtti che... asalamAM jema dhUma vahunyabhAvava6mAM avRtti che, te ja e vahivyApya che, tyAre dravyatva to vahunyabhAvavaH hadAdimAM paNa vRtti che. mATe dravya hetu vyApya nahi paNa vyabhicArI banyo. enAmAM je "vayabhAvavadavRttitva che te ja vyabhicAra doSa (hevAbhAsa) che. (2) virodha (viruddha): "zALAmAvaDyAvaH setuH" hetu sAdhyano vyApya joIe, enA badale je evo ja hetu mUkI dIdho hoya, ke je sAdhyane badale sAdhyAbhAvane ja vyApya hoya, te e viruddha hetu kahevAya. Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. vyabhicAra, 2. virodha ] ne enAmAM je sAthAmAvavyAkhyatve Ave che, e virodha nAmane hetvAbhAsa kahevAya. dA.ta. "parvato vanimAnuM vastrota ema enumiti mUke, te AmAM te jala'hetu e "to' sAdhya"vahnino vyApya nahi, kintu vahayabhAvane ja vyApya che. kemake kahI zakAya che ke jyAM jyAM jala, tyAM tyAM vatino abhAva." - haMmezAM A dhyAna rAkhavuM ke "jyAM jyAM belIe e vyApya hoya, ne tyAM tyAM" belIe e vyApaka hoya. dA. ta. "jyAM jyAM dhUma, tyAM tyAM agni AmAM spaSTa dekhAya che ke dhUma vyApya che, ane agni vyApaka che. A hisAbe jyAM jyAM jala tyAM tyAM vanyabhAva che, eTale ke sAdhyAbhAvanuM vyApya jala banyuM. eTale e jala-hetu viruddha kahevAya. [yAne e sAdhya vahiMthI viruddha paDayo, eTale ke jalahetu sAdhyavaddhine siddha karavA mUkelo, paraMtu vahine badale ulaTa vahunyabhAvane arthAt sAdhyAbhAvane sAdhanAro banya). e jala hetumAM je vahunyabhAvavyApyatva AvyuM, eja virodha nAmano doSa, ane e doSavALo jalahetu e viruddha nAmane duSTa hetu kahevAya. - vyabhicAra ane virodha A be hetvAbhAsa e anumitinA kAraNano yAne vathAptijJAnano virodha kare che. vyabhicArI to kayAreka sAdhya sAthe rahe ya kharo, . paNa viruddha to kyAreya sAdhya sAthe rahe ja nahi. Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 nyAya bhUmikA (3) satyatipakSa (satipakSita): sAdhyamevasaadhkhetvntrkH sa satpratipakSaH .. . sapratipakSa eTale? je anumAnanuM pratipakSa (duzmanabhUta) anumati hayAta che, te mULa anumAna sapratipakSa banyuM. (sata pratipakSo vaca sati satipakSa) tyAM hetu satkRtipakSita bane. dA. ta. kaI anumAna mUke ke - "parvato ramAvavAn tistrAnta' to tyAM sAme pratipakSa anumAna A AvIne UbhuM rahe ke - "parvato vani dhUmata" ahIM sAdhyAbhAvano sAdhaka hevantara (anya hetu) dhUma AvIne Ubhe. dhyAnamAM rahe ke "viruddha hetu te pote ja sAdhyAbhAvano sAdhaka che, jyAre ahIM "sapratipakSamAM bIje hetu lAvavo paDe che, ke je sAdhyAbhAvane sAdhaka bane che. eTale viruddhasthaLe prastuta hetu pote "ja" sAdhyathI viruddha che e enI vadhAre nabaLAI gaNAya, tyAre sapratipakSa thaLe prastuta hetu pote viruddha nathI kintu sapratipakSita che. satipakSane bIjo dAkhalo : zabdane nitya mAnanAra mImAMsaka anumAna mUke che ke "zaH nitya zrAvastrAnuM ratvava" enI vyApti,-tra catra zrAvaNatram tatra tatra nityam yathA ratve (zabdava e jAti hovAthI nitya tarIke siddha che). enI sAme nyAyamate A pratipakSI anumAna ke "lU nityaH kanyamavatthAna ghaTava' jyAM jyAM janyabhAvatva hoya, tyAM tyAM anityatva hoya. Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 301 3. sanipakSa ] (ahIM "bhAvatva" eTalA mATe mUkayuM, ke davaMsa e janya hovA chatAM ya nitya che, chatAM e te abhAva che, janyabhAva nathI, tethI enAmAM janya-bhAvatva nathI. eTale bhale nityatva ho, paNa vyApti kheATI nahi thAya.) sArAMza, mImAMsake prastuta karela "nityasvasAdhanA abhAvano sAdhaka hetvanara (kabIje hetu) "janyatva" maLI AvyuM. mATe mImAMsakanuM anumAna satpati pakSa banyuM. A sapratipakSa doSa e anumitimAM kAraNabhUta parAmarzano virodhI che, kemake rAma sAdhyathArthanumAna pakSa evA jJAnasvarUpa che, jayAre A pratipakSane parAmarza sAghAmAvaDyAvantavAn pakSa evA jJAnasvarUpa che. mATe e pUrva parAmazana virodhI che. AnuM kAraNa A che ke eka mahatvano niyama che ke "tavattAnI buddhimAM tadabhAvavattAnI buddhi athavA tadabhAvavyApyavattAnI buddhi vidhI che. (jemake ghaTavattAnI buddhimAM ghaTAbhAvavattAnI buddhi virodhI che.) ahIM tadabhAvavattAnI buddhi to spaSTa vireAdhI che, ema samajAya che. dA.ta. jyAM ghaTAbhAvavattAnuM jJAna thAya tyAM ghaTavattAnuM jJAna na thAya. kamaLAdoSavALAne zaMkhamAM vetAbhAvavattAnuM jJAna thAya che, te ene zaMkhamAM vetavattAnuM jJAna nathI thatuM. eTale A batAve che ke,-tadabhAvavattAnI buddhi tadRvattAnI buddhine roke che, arthAt tadvattAnI buddhinI pratibaMdhaka che. evI rIte tadabhAvavyApyavattAnI buddhi paNa tadRvattAnI Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 ( nyAya bhUmikA buddhine roke che, (buddhinI pratibaMdhaka che), kemake jyAre tadabhAvano vyApya padArtha je ahIM che; teM eno vyApaka - tadabhAva to sutarAma ahIM che.dA. ta. nityasvAbhAvane vyApya janyatva (kAryava) je ahIM che, te ene vyApaka nityavAbhAva te sutarAma hoya. mATe tadabhAvavattAnI buddhinI jema tadubhAvavyAyavattAnI buddhi paNa tadvattAnI buddhimAM virodha kare e sahaja che. A hisAbe sati pakSa e prastuta anumAnanA parAmarzane virodha kare che. (4) bAdha (bAdhita) : catu anumi pakSe sAdhyaH pratyakSabAdhitaH bhavet sa hetuH bAdhitaH kathyate / pakSamAM sAdhyAbhAva"nuM jJAna e "bAdha'nuM jJAna kahevAya. tyAM hetu game te hoya, paraMtu e hetune A bAdha doSanA chAMTA UDe, eTale e hetu bAdhita kahevAya. dA.ta. anumAna mUke ke - niH manunaH vyasvata' te AmAM pratyakSathI ja "vahUni na anuSyaH (arthAt vaniH asLa:)e jJAnathI sAmAnuM anumAna ane eno hetu bAdhita bane che. uparokta niyama ahIM lAgu paDe ke, tadabhAvavattAnI buddhi tadRvattAnI buddhimAM virodhI che (ta=nuEUlta) vani anu: arthAt vani anuSThA:vavAnuM ane vaniH ne anuarthAt manuSThAtrAmAvavAnU evI buddhi pUrvabuddhinI spaSTa virodhI thaI. A "bAdha hetvAbhAsa e sIdhe anumitine virodhI che. Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. bAdhaH 5. asiddhi 1 303 (5) asiddhi (asiddha) : asiddhi doSa eTale ke pakSamAM hetune abhAva. jema bAdhamAM "sAdhyAmAvavAnuM T" e doSa; ema asiddhimAM "vamAvavAnuM pakSI e doSa che. dA. ta. "gaDharo vanimAr dhUmata" AmAM pakSa jalahadamAM dhUma nathI, arthAt pakSamAM spaSTapaNe hetu asiddha che. mATe hetu "asiddhi' doSavALo yAne duSTa banyo, e asahetu che... - A hetvAbhAsanuM jJAna e parAmarzano arthAt parAmarzanA "pakSadharmatA-aMzano virodha kare che, eTale ke anumitinA kAraNano virodha kare che. A "pakSamAM hetune abhAva" e mukhya asiddhi che. ene AzrayAsiddhi kahevAya che. avAMtaramAM bIjI asidvio paNa che. dA. ta. (i) pakSAprasiddhi (ii) sAdhyasiddhi (ii) hendrasiddhi (iv) vyApyatvAsiddhi. | (i) pakSAprasiddhi : eTale ke pakSa aprasiddha hoya te..dA.ta. "jjanama parvato vanimAna pUnA' anumAnamAM kAkhyanamaya parvata e aprasiddha che....evI rIte "zvaraH nAsti karavA' AmAM savAla thAya ke, zuM Izvara prasiddha che? je hA, te pachI IzvaramAM nAstitva siddha karavAmAM "bAdha doSa Avaze ! agara je kaho ke nA, prasiddha nathI, to pakSaIzvara ja asiddha hovAthI pakSAsiddhi doSa Avaze. (i) sAdhyasiddhi : jyAM sAdhya aprasiddha hoya tyAM "sAdhyasiddhi doSa Ave. dA. ta. "pUrvato vazvinamaca Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ------- - nyAya bhUmika ninAna na" ahIM mUla pAyAma sAdhu-kAzcanamayavahi ja aprasiddha che. pachI enuM anumAna zuM? , | (ii) hetvasiddhiH jyAM hetuja aprasiddha hAya, tya bahatvasiddhi dUSaNa lAge. dA. ta. "parvata nimanuM ainAbUmA" AmAM kAMcanamaya dhUma aprasiddha che. . (iv) vyAkhyatvAsiddhi : A dUSaNa tyAM lAge ke jyAM vyAptimAM arthAt hetumAM nirarthaka vizeSaNa mUkayuM hoya. dA. ta. "parvato vanamAna nI dhUmA" AmAM Ama joIe te thApti sAcI che, ane hendrasiddhi doSa paNa nathI. kemake naladhUma hetu prasiddha che. chatAM Avo hetu mUkavAmAM vAdInI azakti sAbita thAya che. jyAre mAtra dhUma" hetuthI vaDhi siddha thAya che, te pachI "DhadhUma' kahevuM emAM "nI e nirarthaka vizeSaNa che. mATe ene vyAyavAsiddhi' hevAbhAsa kahevAya che sAdhyasiddhi e pratibaMdhaka anumiti pratye jema parAmarza (eTale ke zvavyApyahetumattAnuM jJAna) "kAraNa che, tema sAdhyanI siddhi (=sAdhyano nirNaya) e "pratibaMdhaka che. eTale ke je anumiti thavA pUrve ja sAdhya siddha ( nita) ja che, to pachI e nirNaya sAdhyasiddhinuM anumAna thavA na de; kemake e karavAnI jarUra ja rahetI nathI. dA. ta. parvatamAM dhUma joIne agninuM anumAna karavA jatA hatA, eTalAmAM je pAchalA bhAgamAMnA agnine ekadama UMce bhaDake UDyo, te e jaI pachI agninI anumiti karavAnI rahetI nathI. Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 305 sAdhyasiddhi pratibaMdhaka ] eTale ema kahevAya ke sAdhyasiddhi e pratibaMdhaka che. eTalA ja mATe sAdhya-siddhinA abhAva paNa anumitimAM kAraNa che, (kAmAtra pratye pratibaMdhakanA abhAva kAraNa hAya che). paraMtu kayAreka evu bane che ke sAdhyasiddhi heAvA chatAM je anumiti karavAnI utkaTa icchA [=anumittA, siSAyivA (sAcituM rUtttA)] thAya, teA pratibaMdhaka sAdhyasiddhinI sAme e uttejaka bane che. dA. ta. gharamAM beThA ghanagarjana sAMbhaLI meghanu' anumAna karavA jatA hatAM, tyAM khArImAMthI AkAzamAM megha dekhAi gayA, te e megha'sAdhyanI siddhi thai. paraMtu jo tyAM anumAna karavAnI IcchA (anumisA) thAya te makAnanI aMdara beThA-beThA ghanagarjana sAMbhaLIne ya anumAna thaI zake che. eTale have A Avyu' ke,- 'ekalI' sAdhyanI siddhi pratibaMdhaka nahi, kintu anumisA vinAnI sAdhyasiddhi' e pratima'dhaka che. eTale ke evI ekalI sAdhyasiddhine abhAva e kAraNa. ekalI eTale anumitsAvinAnI, yAne anumisrAviraha-viziSTa'' evI je siddhi, tene abhAva e anumitinu' kAraNa che. Ane viziSThAbhAva yAne viziSTanA abhAva kahevAya. A viziSTanA abhAva traNa sayAgamAM maLe che, (1) jayAM vizeSaNanA abhAva hAya, (2) jyAM vizeSyane abhAva hAya, (3) jyAM vizeSaNa-vizeSya uyanA abhAva hAya. 20 Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya bhUmikA tyAM viziSTa padArtha nathI, mATe tyAM viziSTanA abhAva hAya, tyAM viziSTAbhAva maLe. e sahaja che ke jo puchAya ke,- vizeSaNa-viziSTa vizeSya kayAM hoya ? tA ke jayAM vizeSaNa--vize ubhaya hAya. viziSTa kayAM na hAya ? te ke jyAM (1) ekalu. vizeSaNa hoya arthAta, vizeSTha na hAya, yA (2) ekaleA vizeSya DhAya arthAt vizeSaNa na hoya, yA (3) ubhaya na hoya. tyAM viziSTa na heAya=viziSTabhAva hoya. na 306 AmAM jayAM vizeSaNa-vizeSya ubhaya heAya tyAM vizeSaNa-viziSTa vizeSa che ja, mATe tyAM viziSTa abhAva na kahevAya, arthAt tyAM viziSTanA abhAva na maLe. dA. ta. ghaviziSTa paTanA abhAva kayAM maLe ? tA ke jyAM (1) ghaTa na heAya, yA (2) 58 na heAya, yA (3) Ta-paTa ubhaya na heAya, tyAM maLe phakta jyAM ghaTa-paTa ubhaya hAya, tyAM ghaviziSTapaTanA abhAva eTale ke viziSTane abhAva na maLe.... prastutamAM kahIe chIe ke,-siddhi (=ni ya) e pratibadhaka che, kintu anumisA e uttejaka che, tethI tyAM anumitsAviraha-viziSTa siddhine abhAva e viziSTanA vizeSaNa vizeSya abhAva thayA. A viziSTamAM anumisAviraha vizeSaNa che, ne vizeSya siddhi' che, ubhaya ene chaeN, arthAt anumitsAviraha ane siddhi e ubhaya' che. Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 9 viziSTanA abhAve kayAM maLe ? - bI ,,bA viziSTa bAna mAM maLe che ke traNa saMgamAM maLe - (1) jayAM vizeSaNa na hoya, arthAt anumitA hoya, (yAne anumitAviraha svarUpa vizeSaNa na hoya) - (2) jyAM vizeSya na hoya arthAt siddhi na hoya, (3) jayAM ubhaya na hoya arthAt anumitsA hoya, ne siddhi na hoya. * A traNa sacemAM tyAM viziSTa padArtha nathI, mATe viziSTa abhAva maLe, eTale ke pratibaMdhakano abhAva maLe. tyAM anumiti thAya, karI zakAya. Ane A rIte kahI zakAya ke, viziSTAbhAva eTale ke viziSTano abhAva traNa rIte maLe, kAM vizeSaNa na heya, kAM vizeSa na hoya, kAM ubhaya na hoya tyAM viziSTa nathI eTale ke viziSTAbhAva che. Ane Ama belAya,- (khyAlamAM rahe ke prastutamAM anumitsA nahi paNa tene abhAva e vizeSaNa che.) vizidamAvaH trita prayu (prerita) (2) vizeSaLAmAvAyu viziSTamAva (2) jigyAma yut >> (2) mathAmava prayuta ' , - dA.ta. viziSTadAmAvala kyAM maLe ? toke (1) jyAM ekalo ghaTa che tyAM ghaTaviziSTa paTa nathI arthAt ghaTa Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 nyAya bhUmikA viziSTa paTAbhAva che. pUchAyaH viziSTamAna vi prayu ( iprayu = zenA lIdhe che)? te ke vidhyAmavajhayuttara (=vizeSyAbhAvane lIdhe che). (2) jyAM ekale paTa che tyAM ghaTa viziSTa paTAbhAva che. sara iprayuH? te ke vizeSa mAva-- kayua: (3) jyAM ghaTa-paTa ubhaya che tyAM to viziSTa che ja, paNa jyAM ubhaya nathI tyAM je viziSTAbhAva che H hiM kayuwH? te kahevuM paDe ke,-ttamacAmAvayu& I - ghaDe e vizeSaNa, gADI e vizeSya, ghoDAgADI. e viziSTa che. gheDe na hoya athavA gADI na hoya athavA baMne na hoya te traNe sthitimAM ghoDAgADI (viziSTa) nathI ema kahevAya. ' jyAM vizeSaNa abhAvasvarUpa che, tyAM viziSTa bhAva che ke kema ? e zodhavAmAM goTALe thAya che, tethI e zodhavAnI A cAvI che ke -pUchavuM ke "viziSTa che?" je nathI, te kahevuM ke viziSTAbhAva che. ane abhAva zodhave. hoya tyAM pratiyogIne laIne prazna karo ke,-pratiyegI che? je nathI, te abhAva che. dA.ta. jyAM ekalo ghaTa che tyAM je prazna Avyo ke-ghaTa viziSTa paTAbhAva che?" te have ApaNe pratiyogIne laIne pUchavuM ke tyAM ghaTaviziSTapaTa che?" te ke "nA" ghaTa che, paNa "ghaTaviziSTa . paTanathI." (nathI eTale abhAva) te pachI sahelAIthI kahevAya ke "ghaTaviziSTa paTAbhAva che. * Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sivAdhayikA anumisA e uttejaka] ema jayAM siddhi nathI, tyAM prazna thayo ke "anumisAvirahaviziSTa siddhine abhAva che? te ApaNe pratiyogIne laIne pUchavAnuM ke,-tyAM anumitsAviraha viziSTa siddhi che?' have je siddhi ja nathI, to AMkha mIMcIne kahevAya ke sutarAM anumitsAviraha-viziSTa siddhi paNa nathI, [ viziSTa siddhi nathI = viziSTa siddhino abhAva che. je prazna thAya ke-ema siddhi to che, paNa sAthe amisA UbhI che, te paNa A ja kahevAya ke amumisiAMviraviziSTa siddhi nathI. A ja hisAbe,-- * - dA ta vahiMthI dAha thAya, paraMtu tyAM je caMdrakAMta maNi hAjara hoya to dAhakArya na thAya. eTale caMdrakAnta maNi dAhano pratibaMdhaka kahevAya. Ama chatAM tyAM sUryakAtamaNi AvI jAya, to pAcho dAha thavA mAMDe. eTale kahevAya ke dAhamAM caMdrakAnta maNi to pratibaMdhaka che, paNa sUryakAnta maNi urojaka che. che eTale have caMdrakAnta maNine dAhanA pratibaMdha(aTakAyata)nuM kAma karavuM hoya te tyAM uttejaka hAjara na joIe. arthAt uttejakAbhAva-viziTa caMdrakA-tamaNi e pratibaMdhanuM kAma kare, e pratibaMdhaka bane. mATe dAha karavo hoya to uttejakAbhAvaviziSTa caMdrakAnta maNino abhAva joIe, arthAt A-viziSTa maNino abhAva e Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAhamAM kAraNa eTale uttejakAbhAvatA , 310 nyAya bhUmikA dAhamAM kAraNa. eTale uttejakAbhAva viziSTamaNi' ne abhAva hoya to dAha thAya. A uttejakAbhAra-viziSTa maNino abhAva kayAM kyAM maLe ? to ke jyAM jyAM viziSTa maNi na hoya, tyAM tyAM ene abhAva maLe. to pUcho,-to. viziSTa maNi kayAM na hoya ? to ke jyAM vizeSaNa hoya, vizeSya hoya, tyAM to viziSTa maNi hoya.kiMtu ,, ,, na hoya paNa ,, , maNi na hoya. ,, ,, hoya paNavizeSya na hoya ,, ,, maNi na hoya. , , paNa na hoya ne vizeSa paNa na hoya, tyAM viziSTa (maNi) na hoya=viziSTAbhAva hoya. pakSatA anumitimAM pakSatA kAraNa che. e pakSatA eTale thayA viraha viziSTa sirAbhAva. A eTalA anumitsA mATe kahyuM ke sAdhyanI anumitimAM bIjI rIte arthAt pratyakSAdithI thayelI sAdhyanI siddhi e pratibaMdhaka bane che. mATe anumitimAM pratibaMdhakAbhAve kAraNa tarIke hAjara rahevuM joIe. tAtparya : pratyakSa AdithI sAdhyanI siddhi na hoya, agara siddhi hoya to tyAM uttejaka siSAyiSa hAjara joIe. eTale ke anumAnathI sAdhyasiddhi karavAnI IcchA. joIe. te tyAM pakSanA maLI Ave, anumiti thAya. Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svArthonumAna-parArthAnumAna anumAna 2 prakAre-(1) vArthonumAna, (2) parArthAnumAna svArthanumAna eTale pAtAnA pUratu ja anumAna; ane parAkSanumAna eTale khIjAnI sAme raju karavAnu anumAna. sAmAnya rIte anumAna karAya tyAM hetu (1) pakSavRtti joi e, (2) sapakSavRtti oie, ane (3) vipakSAvRtti joie. dA.ta. parvato vanimAr' dhUmata' 'A anumAnamAM hetu dhUma, e (1) pakSa5rvatamAM vRtti che, (ra) sapakSa-mahAnasamAM paNa vRtti che, ane (3) vipakSa jaLAzayamAM avRtti che.. (i) pakSa eTale jemAM sAdhyanA saMdeha hAya te. dA. ta. pata (ii) sapakSa eTale jemAM sAdhya nizcita hAya te....dA.ta.'mahAnasa (iii) vipakSa eTale jemAM sAdhyAbhAva nizcita hAya te...dA.ta. jalAzaya, hA. tApa (i) sandhisAcavAnuM varSaH (ii) nizcitatAzcavAnuM sakSa (iii) nizcitalAcAmAvavAnuM vipakSa: svArthanumAnamAM keTalIkavAra pakSanA ya vicAra nathI hete. dA. ta. gaganamAM ghanagarjana thayuM sAMbhaLyuM, tA tyAM manane tarata anumAna thAya che ke vAdaLa caDhI AvyA lAge che. AmAM parAmaza vigere karavAnA ya. niyama nathI Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 nyAya bhUmikA ke e karavA ja joie...nyAyamate ahI paMcAvayava jhaDapI rIte manamAM AvI jAya che ema manAya che, paraMtu ApaNA anubhava e batAve che ke mAtra vyApya hetunA jJAnathI sAdhyanuM anumAna thAya che. e paNa jovA jevu' che ke * nyAyamate pakSamAM hetu sAdhya bannenu' sAmAnAdhikaraNya lAvavuM paDe che; arthAt je adhikaraNamAM hetu hAya tyAMja sAdhya siddha karI zakAya. paraMtu anubhava ema kahe che ke badhe ja hetu ane sAdhya khetu -eka adhikaraNa banAvavAnA prayAsa nathI heAtA. ane te chatAM anumiti thaI jAya che. dA.ta. Aje AkAzamAM bharaNI nakSatra dekhAyuM, teA tarata anumAna thAya che ke gaI kAle azvinI nakSatra AvI gayuM....alabat parArthonumAnamAM keTalIkavAra sAmAne samajAvavA mATe pa`cAvayava vAkathanI jarUra paDe che. jemake vAdI-prativAdInA vAdamAM pacAvayavanA prayAga karavA paDe che, chatAM tyAM paNa vADhI-prativAdI ucca kakSAnA vidvAna hAyatA saMpUrNa 5'cAvayavanA prayAganI jarUra nathI rahetI. mukhyapaNe hetu ane sAdhyanA nirdeza hAvA joie. eka vAta dhyAnamAM rAkhavAnI ke anumAnamAM pakSavRttiva-sapakSavRtti-vipakSAvRttitvanI jema asat-prati pakSava ane abAdhitatvanI paNa jarUra paDe che. jethI enA para keAI bAdha-sapratipakSa vagere levAbhAsanI Apatti na Ave. anumAnanA A pAMca guNa che. Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3) upamAna pramANa nyAyadarzInane mAnya 4 pramANu paikI trIjuM 'upamAna' pramANa che. upamAna pramANathI je pramA thAya tenuM nAma 'upamiti' che. jevI rIte vyApti-jJAnane anumAna' kahevAya che, ema sAdRzyajJAnane 'upamAna' kahevAya. arthAt anumAMna = vyAptijJAna upamAna = sAdRzyajJAna eTale upamitinu` karaNa sAdRzyajJAna che; ane e karaNanA vyApAra che. 'sAdRzyavata piMDa'nuM jJAna. [jemake anumitimAM karaNa vyAptijJAna' che ane vyAptimat hetu'tu... jJAna yAne 'parAma". e vyApAra che.] anumitimAM | vyAptinuM jJAna e karaNa; upamitimAM vyAptimRt hetunuM jJAna e vyApAra. . sAdRzyanu jJAna e karaNa; sAdRzyavat piMDanuM jJAna e vyApAra. Ane dAkhalAthI samajIe :- eka ja galane mAthuM sa zaheramAM AvI gAya joine eka zaherI mANasane kahe,- bhAI amAre tyAM jaMgalamAM lagabhaga A gAyanA jevu' prANI hoya che, ene ame gavaya' kahIe chIe... matalaba, 'ja'galamAM geAsaMdeza gavaya hAya che' A kathana zaherIne sAdRzyajJAna karAvanArU thayu. pachI kAlAntare A zaherIne jaMgalamAM javAnuM thayuM. tyAM eNe zavaya joyuM, eTale Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 nyAya bhUmikA aTa ene yAda Avyu', 'pele mANasa kahetA hatA ke,'nAdarAH vacaH' A smaraNAtmaka sAdRzyajJAna thayuM. pachIthI baca pitruzce gosadazaH AvuM sAdRzya viziSTapiMDa (gavaya)nu jJAna thayuM. eTale have ene thAya che ke tasmAt ya (5:) viyAvAaH' arthAt 'mATe Ane gavaya kahevAya.' AmAM sAdRzyajJAnane upamAna-pramANa kahevAya. 'upamiti'-samAnuM e kAraNa che. sAdRzyaviziSTa piMDa (upameya gavaya) nuM darzana (jJAna) e karaNanA vyApAra banyA. chelle 'anya racavAyaH (vayo navayapaTyAyaH)' e jJAna e upamiti'-pramA thaI. A upamAna-pramANa lAgu karavA pahelAM ApaNe 'gavaya'nA ze| artha ? 'gavaya' padanuM vAccu kANu ? abhidheya kANu ?-enA ajANu-anabhijJa hatA. have upamAna pramANathI sujANu-abhijJa banyA. A kArya khAlI pratyakSapramANathI na thAya, kemake emAM te mAtra gavayapiMDa dekhAya. eTaluM ja. paraMtu ene eLakhI na zakIe ke 'A kANu ? Ane zuM kahevAya ?' e na tA pratyakSa yAne indriyathI jaNAya, yA na te anumAnathI jaNAya. e te mAtra. upamAnathI jaNAya. mATe upamAna e svataMtra pramANa che. ahI' eka samajavAnu` che ke A upamAna-pramANathI upamiti thaI, e zuM thayu ? te ke gavaya' zabdanI zaktinu jJAna thayuM. Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (4) zabda pramANa IndriyathI jema prayakSajJAna thAya, vyAptijJAnathI jema anumatirUpa jJAna thAya, upamAnathI jema upamitirUpa jJAna thAya,...ema padmajJAnathI (padArthApasthiti dvArA) zAedharUpa jJAna thAya....(padajJAna eTale ke pada sAMbhaLyu. pachIthI thayela padArthopasthiti eTale padArthasmANa thayuM, ApaNA rAjane! anubhava che ke bIjAnA mukhe zabdo sAMbhaLIne ApaNane te te padArtha nA bedha thAya che eTale mAnavuM oie ke te .te padathI te te vastu(=padA)nA beAdha thAya. enI pAchaLa kANu kAma kare che ? teA ke te te pada ane te te padArtha vaccenA saba'. e sa MbadhathI ja te te pada te te padArthanA bedha karAvavA samartha che, zakti sapanna che. athavA kahe!, te te pada te te vastune kahenAruM che, te te vastu te te pradarzI kahevAtI che. dA. ta. ghaTapada sAMbhaLatA tuMbaDAkAra ghaTa Y jaNAya che. e sUcave che ke e ghaTapada ghaTa(padArthA)nA vAcaka che. arthAt ghaTayuM ghaMTavAram / vaTaH vaTavAya:| AmAM 'ghaTapa' e ghaTatuM vAcaka(beAdhaka) pada iM, ne ghaTa padArtha' e ghaTapadathI vAcca(madhya) padArtha che. vAcaka ane vAcca A antamAM taphAvata e che ke,-khAMcaka eTale abhidhAyaka, pratipAdaka, nirvAcaka yAne kahenAra, (beAdha karAvanAra, dA. ta. 'ghaTapa' e ghaTapadArtha'' vAcaka pada che eTala ghaTTanu edhaka pada che. ghaTapadArtha ne kahenAru' pada che, abhi Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 . . . nyAya bhUmikA dhAyaka pada che... ane "vA" eTale kahevAyela. jeNAyela, jANavAyegya. jemake padArtha rUpe ghaTapadethI ghaTapadArtha jaNAyela che, reya che. te vAcaka pada e zabda yAne vyavahArarUpa che. "ghara gharavAva' eTale ke "ghaTapada' e ghaTanA zAbdika vyavahAra : rUpa che. arthAt le ghaTavastu mATe ghaTaghaTa e zabdaprayoga yAne zakhavyavahAra kare che. tyAre bedhamAM AMtarika jJAna Ave. pahelAmAM bAhya zabdaprayoga (=vyavahAra)nI vAta AvI ane bedhamAM AMtarika jJAnanI vAta AvI. eTale ghaTapadathI be kAma thayA,-(i) bAhya zavyavahAra (proga) ane (i) AMtarika bedha. ghaTapadathI ghaTa vAcya che, tethI "ghaTapadanI ghaTamAM vAcyatA' kahevAya. ahIM naeTale "nirUpita" ane "mAM" eTale "niSTha'. ethI ghaTapadanI = ghaTaghaniSitA, ghaTamAM = inivAra tA; ghaTapadathI vAya ghaTa che mATe ghaTa padanI vAyatA ghaTamAM AvI. ghaTavastumAM vAsthatA konA hisAbe ? te ke ghaTapadanA hisAbe. jenA hisAbe hoya ene nirUpaka kahevAya. mATe ja nipa' kenuM nirupaka ? to ke ghaTamAM rahelI vAcyatAnuM nirUpaka. e paraspara che mATe niz-vAyatAniva ghaTaparva', ghaTapadaniSThavAcakatAnirUpakaH ghaTaH arthAt pada ane padArthane paraspara je saMbaMdha che, emAM 5da e vAcaka che, ne padArtha e vAcya che.= ghaTavuM Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 317 = = = = = vA-vAcakabhAva ] ghaTavArthavAram | dho( pAtha) ghaTavAyA ghaTa ane ghaTapada vacce vAgya-vAcakabhAva kahevAya. ahIM prazna thAya ke,-pada ghaTavAra kema ? pUravAra kema nahi ? te kAraNa tarIke kahevAya ke - ghaTapadanI zakti ghaTamAM che, paTamAM nathI. mATe ghaTapada e ghaTanuM ja vAcaka che, paTanuM vAcaka nahi. paTamAM te paTapadanI zakti rahelI che. eTalA mATe ghaTapada ane ghaTapadArtha e baMne vacce ja vAcya-vAcakabhAva saMbaMdha thayA. pada-padArtha vaccenA vAcya-vAcakabhAva saMbaMdhane zakita saMbaMdha kahevAya. emAM zakti rahe padamAM, mATe padane "' yAne "rAttima" ( zaktino Azraya) kahevAya, ane padArthane "rAjI" (zaktine viSaya) yAne "vA kahevAya....alabat vyavahAra e thAya che ke -"ghaTapadanI. ghaTamAM zakita che?" kintu ahIM "ghaTamAMnI saptamIne artha nijha (dhirA) nahi, paraMtu saptamI nirUpita yAne viSayaka arthamAM che. bAkI zaktinuM adhikaraNa (zaktine Azraya) te ghaTAda ja che, yAne zA ghazritA che. - ahI "ghaTapadanI zakti" eTale "ghaTapada niSTha zakti ane "ghaTapadArthamAM zakita eTale "ghaTapadArtha viSayaka zakti. eTale ke ghaTapadamAM ghaTabodhananI zakti che. tAtparya, ghaTapadArthamAM zakti eTale keghaTaviyaLA zakti yAne vanirapitA rAti, ghaTapadanI zakti eTale ke ghaniSThA rAtiH yAne ghaTAgratA zakti Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 nyAya bhUmikA - tamInA be artha - (1) adhikaraNa, ane (2) vijaya dA ta "caMganI nyAyamAM kuzaLatA che"--ahIM "caMdranI kahyuM tyAM caitra e kuzaLatAnuM adhikaraNa che, eTale kaThIne artha saptamI jevo eTale ke caitraniSThA puratA che, kemake tri kuzaLa che mATe "rIvamAM kuzaLatA Ave. have nyAyamAM kuzaLatA" eTale rAyaviSayaka (yAne cAniravita) 34tA. arthAt sainiSThA racaviSaya yujhatA ! pra- te pachI ahIM rautramAM kuzaLatA kema na kahyuM? u - "bhAI! A rautranI bhAre kuzaLata che, zemAM? te ke nyAyamAM (vyAkaraNamAM nahi, te ahIM "nyAyamAM emAM saptamI vibhakti viSayaka artha mAM che mATe nyAyamAM cAviSacakra kurAtA traca, tyAM "maitraya" emAM SaSThIne artha adhikaraNa eTale ke caitraniSThA . prave- "nI" no artha niSTha kayAMthI lAvyA ? u0- niyama che ke -tara pratyAyanA yogamAM SaSThI vibhakti Ave. dA. ta. paTo cam | Ane bIjI rIte kahevAya,-"dazya Trajotram' arthAt ghaTamAM dravyapaNuM che. (ahIM ghaTanuM dravyapaNuM na kahevAya) "dara vyava'mAMthI ekabAjuthI SaSThI kADhI nAkhe, ne bIjI bAjuthI - 6 pratyaya kADhI nAkhe, eTale sIdhuM bolAya che ? Tram arthAta ghaTa dravya che. Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaktiH padAnA padArthanirUpitA ] . jayAM vizeSaNa tathA vizeSya prathamAmAM hoya, tyAM ene badalIne vizeSane SaSThI ane vizeSaNane 2-oNkTra pratyaya lAge. dA. ta. te (pUna) nimAna=parvatA (dhUna) vanimarAM ahIM "ti' ne a "parvatanI e na karAya, kintu "parvatamAM ema ja karAya. Aja hisAbe karItranI nyAyamAM kuzaLatA' no artha caiitranidA rAyapurASTatA rItramAM nyAyakuzaLatA che ema ja karAya. - have, padamAM "zakti" che eTale zuM che? te ke bodhakatA" che. niyAyike zaktine IzvaranI IcchArUpa" mAne che, athavA "IcchArUpa" mAne che e IchA AvA prakAranI "data 1 vizva rU"i athavA "gharanuM ghara nAcatAm tti ' A bIjA AkAranI IcchA athavA "padArtha gharaghANa bahu rUti phaeNrejI" A eka AkAranI IrachA kahevAya. eTale IzvarairachAnA be AkAra thayA. ekamAM ghaTa mukhya; ane bIjAmAM ghaTapada mukhya. te A rIte ghaTaH ghaTaadhyaH gharagharuM ghadhanu' Ane jJAcA yA "kastu lAge e IcchAne AkAra kahevAya. ' praha-je zakti e chApa yA IrachArUpa che te e padamAM zI rIte rahI zake? icachA te AtmAno guNa hovAthI AtmAmAM rahe ne ? ': ' u0- "datta bAvana avasu' evA AkAranI IcchAmAM "ghaTapada e vizeSya che, ne "ghaTabedhajanakava" ' e vizeSaNa che. mATe IrachA e vizeSatAsaMbaMdhathI Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 nyAya bhUmikA ghaTAdamAM gaI. (jema nI ghara: evA jJAnano vizeSya ghaTa che, mATe jJAna e vizeSyatAsaMbaMdhathI ghaTamAM gayuM) have, vAkyamAM aneka pado hoya che. te te padanA zaktijJAnathI te te padArthane chUTa-chUTe bedha thAya che. ' dhyAnamAM rahe ke -te te smaraNamAtra che, padArthopasthitimAtra che, zAbdabodha nahi. paNa pachIthI te te padArthone paraspara saMkalita thaIne je bedha thAya che, (saMkalita eTale zRMkhalAbaddha, kaDIbaddha, yAne anvayavALo bodha thAya. che), ene zAbdabodha (anvayebedha) kahevAya. sArAMza, padapadathI upasthita thayelA padArtho anvita thaIne je bodha thAya tene zAbdabedha (anvayabAdha) kahevAya. A zAdabodha e pramA che, enuM kAraNa zabdajJAna e pramANa kahevAya. padArthabuddhi e karaNane vyApAra che. eTale padajanya padArtho pasthiti yAne padajJAnajanya padArthopasthiti e vyApAra kahevAya. ghaTapadane ghaTapadArtha sAthe je saMbaMdha che, e saMbaMdhane zabda-prakaraNamAM "vRttikahevAmAM Ave che. ahIM "vRtti eTale pada ane enAthI bedhya padArtha vacceno saMbaMdha. A "vRtti saMbaMdha be prakAre hoya che - (1) zakti, ane (2) lakSaNa te te padathI lekamAM pracalita artha samajAya che e padano zakavArtha kahevAya. e sUcave che ke te te padamAM tada bedhakatAnI zakti che. arthAt te pada ane te artha Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 321 - zakyAtha-lakSyAthe ] vacce je saMbaMdha tenuM nAma zakti ahIM te artha e zakyArtha. have je e pracalita artha levAmAM kaI bAdha AvatuM hoya, to tyAM te padanI "lakSaNa" karavI paDe. ane lakSaNothI ladyArtha-lAkSaNika artha samajAya. dA.ta. jAya ghoSa' gaMgA para gAyane vADo che AmAM "gaMgA te pravAharUpa che. enA para vADAne saMbaMdha(=anvaya) bAdhita che, mATe tyAM gaMgApadanI lakSaNA karI lAkSaNika artha "gaMgAtaTa levuM paDe. ahIM jema "zakti' eTale padane zArtha sAthe saMbaMdha, tema "lakSaNa eTale padano layA sAthe saMbaMdha. have lakSyArtha keNa bane? . te ke zakyAthe sAthe saMbaddha hoya te lakSArtha bane. dA.ta. gaMgApadanuM zakya gaMgApravAha, tatsaMbaddha taTa, e zakyArtha sAthe saMbaddha che. mATe ene lakSyArthI kahevAya. : eTale A AvyuM ke-padya zakti-saMbaMdha jenI sAthe hoya te zakya kahevAya. tyAM pada e zakta=zaktimata kahevAya. padane lakSaNa-saMbaMdha jenI sAthe hoya tene lakSya kahevAya. tyAM "pada e lakSaka ( lAkSaNika) bane. zakyasaMbandhaH zaktiH / zakyArthasaMbandho lakSaNA / . Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lakSaNAnA ra bIja pada 4 prakAre A lakSaNa be kAraNe UbhI thAya eTale ke lakSaNanuM bIja A che kAraNamAM che,-(1) anvayAnupapatti, ne (2) tAtparyAnupatti. (1) anvayAnupapatti eTale ke jayAM be padanA zakya arthane parasparamAM anyUya yAne saMbaMdha na ghaTatA. hoya te. (arthAt anvayanI anupatti, aghaTamAnatA) dA.ta. gaMgA-pravAha para gAyanA vADAne sIdho saMbaMdha cAne anyAya na ghaTe tethI anvayanI anupa patti thaI. e gaMgApada' no zakyartha na letAM ladyArthI levA mATe gaMgApadanI lakSaNa karavAnuM bIja(=kAraNa) banI. eTale ahIM gaMgApadane lArtha yAne lAkSaNika artha "gaMgAtaTa evo levuM paDe. ' ema gaMgAnadImAM mANasathI bharele tarApa jAte je kaI kahe- "A jue-juo ! InyAM poSa" te ahIM zeSapadane zakayAI "gAya vagerene vADe, e levA jatAM gaMgApravAhamAM eno saMbaMdha anupapanna che, tethI gheSapadanI lakSaNA karI laThyArtha (lAkSaNika artha) tarApo' levo paDe. eTale gaMgAmAM tarApa e vAkyAthe thAya. (2) tAtparyAnupatti eTale ke jyAM pada-padArthane anvaya te ghaTate hoya paraMtu vaktAnuM tAtparya na ghaTatuM hAya yAne anupapanna hoya, tyAM padanI lakSaNa karI lakSyArtha Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 lakSaNAkhIja : 4 56 ] 313 levA paDe. dA. ta. mAtAe dahIne Athe caDAvavA taDake mUkyuM, ne tyAM cheAkarAne dahInA rakSaNArthe besADI ane kahyuM,-'je, kAgaDAthI dahInuM rakSaNa karaje nAkhyo Si racatam', tA tyAM cheAkarA jo kAgaDAne teA zake, dahIM para na AvavA de, paraMtu khilADI AvI dahI cATavA mAMDe, ene jo na rAke, teA e vaktAnuM tApa na samajyuM. mAtAnuM tAtparya A, ke kAgaDAthI eTale ke dadhinA upacAtaka badhAthI rakSaNa karaje. 'kAgaDA' padathI tA kAgaDA ja atha levAya, paraMtu emAM vaktAnu tApa anupapanna che, tethI 'kAgaDA' padanI lakSaNA karI lAkSaNika a= lakSyArtha dadhi-upaghAtaka' evA levA paDe. emAM bilADIthI paNa rakSaNa karavAnuM AvI jAya. pada 4 prakAre zakacA paNa 4 prakAre (1) yaugika, (2) rUDha, (3) cAgarUDha, ne (4) yaugika (1) yaugika pada eTale ke jemAM padanI vyutpattithI artha maLatA hAya te. dA.ta. indva' eTale ke indanavALA cAne viziSTa azvaya vALA, 'vaktA' eTale ke vacana(bhASaNa)kartA. pAcaka' eTale ke pAkakartA. e yaugika (vyutpattisiddha) arthane kahenAra padma e yaugika padma kahevAya, (2) rUDhi yAne jene atha leAkamAM rUDhithI cAlI AvatI hAya. dA. ta. Akha`Dala' padanA atha indra, e atha AkhaDala' zabdamAM ceAgathI (vyutpattithI) na bese, mATe Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324. nyAya bhUmika rUDhithI prApya artha idra le paDe. evA rUDhinA arthane kahenAra pada te rUDha pada kahevAya. . . (3) garUDha eTale ke je padamAM vyaspatti ghaTatI heya, paraMtu eTalA mAtrathI kAMI na sare, kintu sAthe rUDhi jevI paDe, ne artha levAya, te garUDha artha kahevAya. dA. ta. "ga" padanI vyutpatti chavi (mana)ti H paNa ema te mANasa paNa gamanakartA che, paNa ene gau na kahevAya. mATe emAM rUDhi bheLavavI paDe. rUDhithI gI (gAya) maLe che tethI gAya artha maLe, te garUDha artha thayo. emAM vyutpatti paNa ghaTe.. ema 'paMkaja padathI kamaLa ja artha levAya, te ene rUDhi artha che. ahIM ekalI vyutpattine artha letAM te kIDe paNa vAta che, kintu, e paMkaja nathI kahevAte; kemake emAM karUDhi nathI. - (4) yaugikarUDha eTale ke je enuM eja pada kyAMka yaugika arthamAM ja vaparAya ane kyAMka te rUDhi arthamAM ja vaparAya, te yaugika rUDha pada kahevAya. dA.ta. "dira zabda (kamiva nAcate tatta), e kayAMka te taruNubhAdi, vanaspati arthamAM ja vaparAya ane anyatra kayAMka te yajJavizeSamAM ja vaparAya che. vaidika dharmamAM aneka yajJanI jema A paNa "ubhida' nAmane eka yajJa hoya che. tevA prakAranA vaidikakriyAmAM vaparAyela udRbhida zabdane yavizeSa artha levAne. Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAdabodhanAM 4 kAraNe (1) AkAMkSA, (2) Asakti, (3) yogyatA, ne (4) tAtparya. (1) "AkAMkSA eTale amuka-amuka padane amukaamuka padanI apekSA hoya che. dA. ta. prakRtipadane pratyayapadanI AkAMkSA che, apekSA che. "prakRti eTale mULazabda, ke jenA para vibhakti-pratyaya lAge. "da + lAm = da" AmAM "paTa' e prakRtipada kahevAya, ne " e pratyayapada kahevAya. baMnene parasparanI apekSA che, (arthAt AkAMkSA che.) e pada vinA khAlI eno artha bolAya, to bAdha na thAya. dA. ta. kam ne artha che va, have je "ghara kramaitra belAya te baMdha na thAya. e te (ghara + ga = ") belAya te ja baMdha thAya. tethI kahevAya, prakRti padane pratyayapadanI AkAMkSA che, ne pratyayapadane prakRtipadanI AkAMkSA che. dhyAnamAM rahe ke ahIM padone AkAMkSA che, arthone nahi , ema () kAraka pada-kriyApada (ii) vizeSyavAcakapada-vizeSaNavAcaka pada . (ii) abhAvavAcaka pada-pratiyogi,, ,, (iv) prajanapada-vidheya pada . (v) kAraNe pada-kAryapada . A padane paraspara AkAMkSA che, apekSA che, tethI AkAMkSyamANa pada vinA nirAkAMkSa zAkhAdha na thAya. Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya bhUmikA enA dAkhalA - | (i) ekaluM "paTa" (kAraka pada) belavAthI badhA ja thAya, ke ekaluM "mana" (kriyApada) bolavAthI pUre bedha na thAya. "padam sara' bolAya te ja baMdha thAya. (ii) banIcho gharamAMthI ekaluM vizeSaNa pada ke ekaluM vizeSyapada bolavAthI zAbdabeAdha na thAya. e baMne vizeSaNavizeSyavAcakapada che, paraspara AkAMkSAvALA (sAkAMkSa) che, baMne belAya to ja zAibadha thAya. ahIM dhyAna rAkhavAnuM che ke pada e vizeSya ke vizeSaNa nathI hotuM. vizeSya ke vizeSaNa te padArtha hoya che. te vizeSapada eTale ? tene vizeSya-vAcaka pada, ane vizeSaNapada eTale vizeSaNa-vAcaka pada. | (ii) khAlI "tra samAvA balavAthI pUra bAdha na thAya, paraMtu pratiyegI pada (yAne pratiyegIvAcaka pada) sAthe belAya, te baMdha thAya. dA. ta. "tra kamAvaH nahi paNa bhatra padamAvata ema be minna nahi, paNa "dhara minnA belavuM ja paDe. | (iv) ekaluM "muar" belavAthI na cAle, sukha e prayeAjana che, paNa zAnuM e AkAMkSA UbhI rahe che. tethI tyAM "dharmAcaraLa' evuM kAMIka vidheya pada lAvavuM paDe. dA. ta. suvAya dharmAraNama. sukha mATe dharmAcaraNa che. Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAAvanAM 4 kAraNa 317 (v) kArya padya-kAraNapadanA dAkhalAmAM mATIthI ghaDA khane' AmAM ekalu' 'mATIthI' beAle te pUruM na samajAya, nirAkAMkSa zArzvamedha na thAya, 'ghaDA' khelavu paDe. sArAMza, zAbdakhAdhamAM AkAMkSA apekSita che. eTale AkAMkSamANu pado khelAya jJA ja nirAkAMkSa zAbdakhAdha thAya. (2) Atti H zAzvAdhamAM khIjuM kAraNa padAnI mAsatti' eTale ke pratyAsatti che, sa'nidhAna yAne padmInI najIkamAM hAjarI che. e kAraNa tethI savAre ghaTa" belA, ne mAre 'attara' bAleA tA zAbdekhAya na thAya. e tA ghaTa"nI sAtheAsAtha 'nAca' melavu` paDe. eTale kaheA ke, jene jene AkAMkSA haiAya te te padmanI Atti joIe. dA.ta. khele nirbhuita ptimAna varasena' tA edha na thAya, paraMtu 'ziHi agnimAr', 'mutta vattana' ema bele tAja Adha thAya. AmAM samajAya evu che ke pahelAmAM te te sAkAMkSa padonI Atti nathI tethI medha nathI thatA; bIjAmAM Asatti che mATe edha thAya che. (3) ceAgyatA eTale ke te te padmanA ane parasparamAM. sa`baMdha-yeAgyatA joie. dA. ta. khAle ttinA nivRtti' emAM si'canamAM agnikarakatvanI ceAgyatA nathI. e tA nahena sivRti, agninA vRtti' kheAlAya tA ja paraspara ceAgyatA haiAvAthI medha thAya. (4) tApa jJAna vasuritArtha' vaktAnI IcchA e tAtpaya che. keTaleka ThekANe A tApa nu jJAna Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 nyAya bhUmikA zAkhadha karavAmAM jarUrI che. dA.ta "sainyavAna vAkaya belAyuM tyAM, saidhavanA be artha "NuM" ane "ghaDe che, eTale ghoDo lAvo ke lUNa lAvavuM ? e vimAsaNa thAya che to tyAM vaktAnI zI IcchA che? te jANavI joIe. vaktAnI IcchA prakaraNa parathI jaNAya. jemakezeTha jamatA hoya tyAre kahe ke- "maitvavat gAna', te bhojana-prakaraNa che mATe nokara batAva' parathI vaktAnI IcchA lUNanI che ema samaje, eTale tyAM lUNa ja hAjara : karAya. ane je zeTha bahAra javA mATe taiyAra thayA hoya, ne kahe ke sin gAnA', te e gamana-prakaraNa hovAthI vaktAnI IchA ghaDAnI che ema samaje, eTale tyAM haii" padathI ghaDe ja hAjara karAya. prAmANyavAda , - jJAna pravartaka che. ISTakAryamAM pravRtti karavI hoya te pahelA ISTa vastunuM jJAna joIe. paraMtu e jJAna pramANabhUta hoya yAne yathArtha heya, te ja enA AdhAre thatI pravRtti saphala bane. [yathArthajJAna eTale pramA, ane saphala pravRtti eTale saMvAdI pravRti jJAne batAvela viSaya je pravRttithI maLe, to pravRttine jJAna sAthe saMvAda thaye; ane je pravRttithI na maLe te pravRttine jJAna sAthe visaMvAda thayo. pravRtti evI cIja che ke je pramAne saMvAdI hoya, paNa apramAne visaMvAdI hoya. dA. ta. rastAmAM chIpalI dekhI "A rajata" Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAmANuvAda ] 329 evuM jJAna kare, to pachI tyAM e levAnI pravRtti karatAM hAthamAM cAMdI na Ave. eTale e pravRtti jJAnane visaMvAdI thaI. tyAre jo sAcuM rajata paDayuM hoya, ne te levAnI pravRtti kare, to hAthamAM rajata-cAMdI Ave. eTale e pravRtti jJAnane saMvAdI thaI kahevAya. pramAnI vyAkhyA - tari tabAra jJAnaM pramA! dA taka dUrathI cAMdIne TUkaDo jotAM jJAna thayuM ke "6 vata', te e jJAna rajatatva prakAraka che. ane rajatatvavAmAM thayuM che, mATe e jJAna sAcuM, yathArtha, prArUpa kahevAya. paraMtu je dUra zukti (chIpalI) dekhIne je "rU ratana evuM jJAna thayuM, te e jJAna rajatatvaprakAraka to kharuM, paraMtu e jJAna zemAM thayuM ? te ke zuktitvavAmAM thayuM, eTale ke rajatasvAbhAvavAmAM rajatatvaprakAraka jJAna thayuM. ene apramAjJAna yAne bhramajJAna kahevAya. arthAt jema 'tadvati tatprakArakaM jJAnam pramA' (=rajatatvavati rajatatvaprakAraka jJAnam "pramA') ema batAvavati tarabAra jJAnam zatramAM, marthAt bhramaH / [rajatatvAbhAvavati rajatatvaprakAraka jJAnam sAmAnya rIte prAmANya e pramANano dharma che. paraMtu nyAyamate pratyakSa-pramANa te indriyane gaNavAmAM Ave che ane IndriyomAM koI prAmANya dharma nathI hoto. . * badhA ja darzanemAM jJAnane ja "pramANa ke apramANa e vyavahAra thAya che; Inidraya pramANa ke apramANa ema Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 nyAya bhUmikA a nahi. eTalA mATe nyAyadarzanavALAne prAmANyanA pramAtma karavA paDe che. tApa, nyAyamate prAmANya e pramANunA dharma nahi, kintu pramAnA yAne satttAnane dharma che. tethI kahevAya ke je (pramAtmaka) jJAnamAM prAmANya rahe te pramAjJAna yAne pramANabhUta jJAna kahevAya, ane jemAM prAmANya na heAya te jJAna apramA (jJAna), yAne apramANabhUta bhramajJAna kahevAya. jJAna svatAgrAhya ?, ke parAgrAla ? jagatanA viSaye jJAnagrAhya hAya che. jJAnathI e viSayAnu' astitva jaNAya che. jJAna e AtmAnA guNa che, ane e jJAna bAhya viSayeAthI para yAne anya che; mATe viSaye e jJAnathI grAhya eTaleke paratAgrAhya kahevAya. aMtarAtmAmAM viSayanu' jJAna thAya eTale, ApaNane khabara paDe ke bahAramAM amuka viSaya che. dA.tta. mahAramAM ghaTa paTa.......vagere aneka vastu paDelI che, paraMtu jenA tarapha AMkha ane mana lagADIe tyAre enA ja ataramAM prakAza thAya che ke dA.ta. 'ahI' ghaDeA che,' 'ahI vA che,' 'tyAM makAna (maTha) che'... ema AMbAnA rasa jIbhane aDADayA tyAre khabara paDe che arthAta jJAna thAya che ke A mIThA rasa che ke khATA ?' Ama jJAna zuM kare che? jJAna AmrarasanA mIThAzaguNune yA khaTAzaguNane prakAze che. tApa, dravya-guNa kriyA... vagere viSaye jJAnathI grAhya che, prakAzya che. Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAna svAgrAhya-pata grAhya ] Ama viSaya jJAnagrAhya che yAne para Mtu jJAna pAte kevuM? svatAgrAhya ke 331 : paratAgrAhya che. parata grAhya ? tyAM nyAyadarzIna kahe che jJAna paNa eka viSaya hAvAthI paratAgrAhya che. jema AmrarasanA guNa mIThAza e jillA-indriyathI grAhya che, ema AtmAne guNu jJAna e . mana-IndriyathI grAhya che, arthAt parAgrAhya che. jemake, rasa mATe sani 'rasanAsayukta samavAya' AmAM rasanAsaMyukta Amrarasa, emAM samaveta (samavAyena vRtti) mAya guNa, enuM 'Amrarasa madhuraH' ItyAkAraka jJAna 'rasanA saMyukta samavAya' sannikathI thayu' kahevAya. eTale nyAyamate prathamakSaNe 'anya ghaTa'e ghaTanu jJAna thayuM....ane khIjI kSaNe 'jJAnavAnuM aTTha' (ghaTam a' jJAnAmi) e jJAnanuM jJAna thayuM. ene anuvyavasAya kahevAya- kemake aya ghaTa!' evu* jJAna e vyavasAya che, (vyavasAya eTale viziSTa avasAya arthAt ni ya); ane enI pachI (cAne 'anu') 'ad varajJAnavAt' (ghaTam ad : jJAnAmi) evA vyavasAya thAya che mATe ene 'anuvyavasAya' kahevAya che.... janamate jJAna svAgrAhya - Ama nyAyadarzana jJAnane paratAgrAhya mAne che.... tyAre jaina darzana kahe. che ke jJAna e viSaya khare, paraMtu prakAzAtmaka viSaya che, mATe e svatAgrAhya che. eTale jevI rIte aMdhAre vastunA prakAza karavA dIvA kAma lAge che, paraMtu dIvAne prakAza karavA khIjA dIvAnI Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya bhUmikA 332 jarUra nathI paDatI. eTale jema dave sva-para ubhayaprakAzaka che, arthAt dIvo para paTane jaNAve che, ane svane paNa jaNAve che, ema jJAna paNa sva-para ubhaya-prakAzaka che. eTale jJAnathI viSayano bAdha thAya che, tema sAthe-sAthe pitAne paNa baMdha thaI jAya che. eTale kahe ke aMdhAre vastune dekhavA dIva lAva paDe, paNa dIvAne dekhavA mATe bIje dIvo nathI lAvavo paDate ema bhale viSayane jANavA mATe jJAna lAvavuM paDe, paNa jJAnane jANavA mATe bIjA jJAnane lAvavuM nathI paDatuM. jema dave, vinA - anya prakAze to jaNAI jAya che ema jJAna, vinA anya jJAne svate jaNAI jAya che. arthAt viSaya jJAnasaMvedya che, paraMtu jJAna svataHsaMvedya che. eja jJAnathI * ghaTaNAnam' e paNa jaNAI jAya che. bIjA zabdomAM kahIe te anya viSayo jJAnagrAhya che arthAt parata grAhya che, paNa jJAna pate te svagrAhya che eTale ke jJAna upana thAya e jJAyamAna-prakAzyamAna ja unna thAya che..... jJAnanuM prAmANya abhyAsadazAmAM svagrAhya che ' arthAt jJAna utpanna thayA pachI jema jJAna gRhIta thAya che ema bahu abhyasta viSayamAM enA jJAnanuM prAmANya paNa gRhIta thaI ja jAya che. dA. ta. sarovara jotAM emAM pANInuM jJAna thAya tyAre tyAM zaMkA nathI paDatI ke "A jalajJAna sAcuM che ke beTuM? kaho ke " jJAnAmi - evuM jJAna "zaphTa kamaLomi' jevuM che. Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAmANya svagrAhya-paragrAhya ]. 333 - nyAyamata mAne che ke jJAnanuM prAmAya parata grAhya che, arthAt jJAna pramANabhUta che evuM bhAna bIjA jJAnathI thaI zake. dA. ta. dUrathI rastA para bhAsa thayo ke peluM rajata paDayu che," "chatAM "e jJAna pramANabhUta che ?" arthAt enAmAM ( jJAnamAM) prAmANya che, evuM nakkI karavA mATe najIka jaIne jevuM paDe ke rastAparanI e cIja kharekhara cAMdI che? ke chIpalI yA sTIlanI patarI che? tyAM je cokkasa rajata dekhAya, te ja e parathI manAya ke pUrvanuM rUDha " e jJAna pramANabhUta hatuM; ane e uttarajJAnathI pUrvanA jJAnanuM prAmANya jJAta thayuM. keTalIkavAra ekalA uttarajJAnathI paNa prAmANya na jaNAya tyAre rajata hAthamAM levAnI pravRtti karavI paDe ane tyAM je hAthamAM rajata Ave te e pravRtti "saMvAdI pravRtti' kahevAya. "saMvAdI pravRtti eTale pUrvanA jJAnanI sAthe meLa . khAya evI pravRtti. je meLa na khAya, ne viruddha paDe te e "visaMvAdI pravRtti" kahevAya. dA.ta. jJAna karyuM - "3 rannata' ane pravRtti karatAM hAthamAM AvI sTIlanI patarI! to A pravRtti pUrvekSaNa-utpanna jJAnanI sAthe visaMvAdI banI. Ama nyAyamate jJAnanuM prAmANya parata grAhya che. tyAre prazna thAya ke- prave-cAlu vyavahAramAM tarasa lAgI, ane maTakAmAM pANI dekhI e levA mATe enI pAse gayA. tyAM "A Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 nyAya bhUmikA pANI che" evA jJAnanuM prAmANya nizcita karavA kAMI bhAtuM nathI. "A pANI che evuM sIdhuM ja pramAtmaka jJAna thAya che. te pachI "jJAnaprAmANya para grAhya che evuM kayAM AvyuM ? u0-evA abhyAsadazA panna jJAna-sthaLe jJAnanuM prAmANya eTaluM badhuM jhaTiti jaNAya che ke ApaNane ema lAgatuM nathI ke ApaNe enuM prAmANya jANavA kaI prayatna karyo. bAkI jJAnanuM pramANya parata grAhya che. nyAyadarzana kahe che ke "mArava - vorAhya rAtti arthAt prAmANya e svagrAhya nathI; kemake ema hoya te te saMzayanI anupatti thAya. arthAt jJAna jaNAvAnI sAthe ja enuM prAmANya jaNAI jatuM hoya, ne te jJAnettarakAlamAM A jJAna pramANabhUta che evuM ja jaNAI jAya; ane te pachI A jJAna pramANabhUta che ke nahIM ? evA saMzayane avakAza ja rahe nahi. prAmAyane saMzaya thAya che e hakIkata che. e sUcave che ke, hajI prAmANyane nirNaya thayo nathI. te pachI jJAnanA prAmANya nirNaya zI rIte ? te ke jJAnanA uttarakAletpanna saMvAdI pravRtti AdithI jJAnanA prAmANyane nirNaya thAya. Ama nyAyamata kahe che ke anabhyAsadazAmAM jJAnanuM prAmANya jyAre parata grAhya che, tyAre abhyAsadazAmAM paNa parate grAhA ja hoya. kintu abhyAsadazAne lIdhe prAmANya Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAmANyanI jJAti-utpatti ] 335 jJAta karavA mATe te kSaNa-vilaMba lakSyamAM nathI Avate eTale lAge che ke jJAnanI sAthe sAthe prAmANya jJAta thaI gayuM. janamate prAmANya svataHparatagrAhya : janamata kahe che ke AmAM syAdavAda che, prAmANya svagrAhya che, ne paragrAhA paNa che. abhyAsadazAmAM svagrAhya che, eTale prAmANya jANavA mATe kaze prayatna kara nathI paData. jJAna thatAMnI sAthe ja A pramANa bhUta jJAna che evuM jaNAI ja jAya che. dA. ta. "peluM makAna che evuM jJAna thAya tyAre ja e pramANAna tarIke jaNAI ja jAya che. paraMtu peluM "mukti che ke rajata?" arthAt tyAM thatuM "pha gata" evuM jJAna "pramA che ke bhrama ?" yAne "pramANabhUta che ke apramANabhUta? e tarataja nakakI nathI thatuM. e nakakI karavA mATe pravRttinI jarUra paDe che. tyAM viSaya-sthaLe jaI viSayane hAthamAM laI tapAse ane e zukti jaNAya, te pUrvanuM "jJAna apramANa che e nirNaya levAya che, ane hAthamAM cAMdI Ave te "jJAna pramANabhUta che evuM nakkI thAya che. * prAmANyavAda na (le-munizrI jayasuMdaravijayajI ma.) dArzanika jagatamAM prAmANyavAda khUba pratiSThita vAda che. dareka vyaktinI pravRttinuM kAraNa tenuM potAnuM jJAna hoya che. jJAna jenuM mithyA heya to tenI pravRtti niSphaLa rahe che. dA. ta. caLakatI chIpa joIne "cAMdI'nuM Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 nyAya bhUmikA jJAna thayA pachI cAMdI levA mATe hAtha laMbAvavAnI. pravRtti karatAM cAMdI hAthamAM AvatI nathI, tethI te. pravRtti niSphaLa gaNAya che. hiMsAthI puNya baMdhAya" evA. mithyA jJAnathI hiMsAtmaka yajJAdinI pravRtti karanArane puNya lAbha thatuM na hovAthI tenI te pravRtti niSphaLa jAya che....AthI sujha leke, saphaLa ane niSTha5 pravRti pUrve te pravRtti karAvanAra jJAna pramANa che ke apramANa(mithyA)'' tenA nizcayanI apekSA rAkhe che. have jJAnamAM rahelA prAmANya (ke je jJAnane dharma che te)nI (i) kaI rIte utpatti thAya che? (i) ane tenI jJapti =jJAna kaI rIte thAya che? te viSe ghaNA matabhedo che, jemAM mukhya nIce pramANe che. " kumArIla bhaTTa mImAMsakane mata:-jJAnagata prAmANyanI utpatti, jJAna sAmAnyanA jeTalA kAraNe che teTalA kAra thI ja thAya che. emAM koI vadhArAnAM "guNa" jevA kAraNanI jarUra nathI. arthAt prAmANyanI utpatti svataH che. svataH eTale jJAnapAdaka sAmagrIthI ja tenI utpatti thavI te. tathA kumArIlanA mate jJAna parAkSa hovAthI tenuM (jJAnanuM) jJAna, ane temAM rahelA prAmANyanuM jJAna, baMne jJAtatAliMga, anumitithI ja thAya che. arthAt prAmApTanI pti svataH che. svataH eTale ke jJAna-grAhaka je sAmagrI (jJAtatAliMgaka anumati), tenAthI ja prAmAzyanuM paNa jJAna thai jAya che. A ghaTa che evuM jJAna thayA pachI "jJAta mayA ghaTaH" Avo je anubhava thAya che, Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 mImAMsakanA mata ] 337 te dekhADe che ke jJAnathI viSayamAM jJAta(-jJAtatA) nAmanA paryAya utpanna thAya. A jJAtatA rUpa liMgathI tee A rIte jJAna-prAmANyanI anumati kare che--A ghaTa che' evA jJAnanI sAtatA ghaTatvaprakAraka ghaTavizeSyakajJAnathI utpanna che, kemake te jJAtatArUpa che. dA. ta. 'A paDha che' evA jJAnathI paTamAM utpanna thayelI jJAtatA."--A rIte jJAnamAM ghaTatvaprakAraka ghaTavizeSyakatva' svarUpa prAmANya utpatti ane tRpti banemAM bhaTTa mate svataH che. prabhAkAra mImAMsanA mataH-jJAnanuM prAmANya paNa jJAnApAdaka sAmagrIthI ja utpanna thAya che. te mATe te utpattimAM svataH che; ane A matamAM jJAna svaprakAza hAvAthI tadgata prAmANyanuM jJAna paNa bIjA kaiAI jJAnathI nahI. pazu enA eja jJAnathI thAya che eTale jJAnanu prAmANya jJaptimAM paNa svata: hAvAnu` manAya che. murAiimazra mImAMsamnA mata : utpattimAM prAmANya uparokta rIte ja 'svataH che, paNa jJAnanu bhAna jAte nahI karaMtu jJAnAttarakAlIna anuvyavasAyathI thAya che, tathA prAmANyanuM jJAna paNa e anuvyavasAyathI thAya che, tethI jJAna-grAhaka sAmagrI(anuvyavasAya)thI ja prAmANyanuM jJAna thatu' hAvAthI te jJaptimAM paNa svataH ja che. A traNe matamAM prAmANyanI utpatti ekasarakhI rIte che, paNa tenI jJapti judI judI rIte che. tema chatAM 22 Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 nyAya bhUmikA traNe ya matamAM prAmANyanuM jJAna sva-svamate jJAna-grAhaka sAmagrIthI ja thatuM hovAthI svataH mAnavAmAM Ave che. paraMtu prAmANyanI svataH utpatti mAnanAranA matamAM A meTI khAmI che ke bhramajJAnamAM paNa prAmANyanI utpatti mAnavI paDe. . RyAyika mate: prAmANyanI utpattimAM Indriyagata nimalatAdi guNe vadhArAno hetu che, mATe te upattimAM parataH che. tathA tenuM jJAna jJAti paNa saMvAdipravRttiliMgaka anumitithI thAya che tethI parataH che. jyAre jJAnanuM jJAna anuvyavasAyathI thAya che-A rIte jJAnagrAhaka sAmagrI karatAM prAmANyanI grAhaka sAmagrI judI hovAthI te jJaptimAM paNa parataH manAya che, svataH nahIM. ' jainamate: prAmANya utpattimAM yAyikanI jema parataH che; jyAre jJaptimAM be vikalpa che, atyaMta abhyAsa dazAmAM prAmANyanI jJAti prabhAkaranI jema svataH thaI jAya che, paNa abhyAsa dazAmAM prAmAyanI jJapti. yAyikanI jema parataH thAya che. jainamate jJAna te svaprakAza ja che. eka vAta khAsa dhyAna rAkhavAnI ke jJAna svataH prakAzI che ke parataH prakAzI che e eka alagavAda che, ane jJAnanuM prAmANya svataH che ke parataH e eka alagavAi che. Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cikIrSA koIpaNa kAryanA nirmANanI pravRtti karavA mATe mukhya be vastunI jarUra paDe che - (1) kAryanA upAdAnanA jJAna sAthe "A mArA ISTanuM sAdhana che evA ISTasAdhanatAnA jJAnathI viziSTa kRtisAdhyatAnuM jJAna-"A mArI kRtithI sAdhya che evuM jJAna. (2) kArya karavAnI IcchA (cikI) A. dAta. (1) kuMbhArane ghaDe kare che te ghaDAnuM upAdAna mATI e ene jaNAvI joIe, sAthe "A mATI mArA ISTa ghaDAnuM sAdhana che evuM jJAna paNa joIe, arthAt upAdAna mATImAM ISTasAdhanatAnuM jJAna thavuM joIe, temaja mArA prayatnathI A ghaDArUpe banavAne sAdhya che, evuM kRtisAdhyatAnuM jJAna paNa joIe. (2) ene mATImAM huM AmAM ghaDe karuM" "satra param ag6 su" evI ghaTa karavAnI IcchA arthAta cikISa joIe. pachI te mATImAM prayatna zarU kare che. je ke -mATIne piMDe banAve, pachI cAkaDA para caDhAve, cAkaDAmAM daMDa ghAlIne cAkaDAne ghumAve..vagere. ahIM dhyAna rAkhavAnuM che ke kulAlanI kRti(prayatna yAne pravRtti)no viSaya keNa? mATI ke ghaDe? ene - uttara e che ke pravRttinA viSaya be jAtanA hoya che - Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ munninum 360 nyAya bhUmikA (i) uddezya rUpa viSaya, ane | (ii) vidheya rU5 viSaya. (i) jene uddezIne prayatna thAya te, dA.ta. ghaDAne uddezIne mATImAM prayatna thAya che te, te ghaDe uddezyarUpa viSaya thayo. ane (ii) jemAM prayatna thAya, dA. ta. mATImAM, te te vidheyarUpa viSaya kahevAya. mATe kahevAya che ke kurAna ghaTas variya vRttiyAM. kRtividhIyate / kulAlasya kRteH vidheyo mRttikA, uddezyaH ghttH|' tAtparya, kulAlane prayatna ghaDAmAM nathI thata; kemake ghaDe hajI astitvamAM ja nathI, paraMtu upAdAna mATImAM thAya che; kemake upAdAna mRttikA vartamAnamAM hAjara che tethI emAM ghaTAthe pravRtti thaI zake. A hisAbe kahevAya ke upasyamAna (bhaviSyamAM utpanna thanAra) . ghaDe e pravRttine uddezya che. 'te A AvyuM ke pravRttinI pratye upAdAnamAM ISTanI sAdhanatA hovAnuM jJAna kAraNa che. uparAMta, e paNa jevuM jarUrI che ke iSTanuM sAdhana te maLyuM, paraMtu pitAnA prayatnathI e ISTa sAdhya che? Ama e paNa jovuM joIe. arthAta Icha-sAdhanatAnA jJAnanI jema kRti-sAdhyatAnuM paNa jJAna hovuM joIe. vaLI kRtisAdhya paNa lAge, kintu huM kRtisAya karuM evI IcchA ja je na hoya, te paNa prayatna na thAya. tethI ISTa (sAdhya) sAdhavAnI IcchA yAnecikISa hevI e paNa kAryaprayatnamAM kAraNa che. Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -anumAna ] 341 Ama, jyAre chelle cikISa para AdhAra che, te pachI jevI cikIrvA te prayatana thavAne. dA. ta. dUdha e mAvAnuM paNa sAdhana che, ane dahIMnuM paNa sAdhana che. ema ubhaya sAdhanatAnuM jJAna hovA chatAM, je cikIrSo dahIM banAvavAnI che te ene prayatna judI jAtane thAya che, ane je cikISa mA banAvavAnI hoya te judI - jAtane prayatna thAya che. tyAre je upAdAnanuM pratyakSa nathI hotuM, te ISTasAdhanatAthI viziSTa kRtisAdhyatAnuM jJAna, ane cikIrSA, baMne hovA chatAM pravRtti yAne prayatna thatuM nathI. 3 prayatna ' ahIM dhyAnamAM rahe ke prayana traNa jAtanA hoya che. (i) pravRttirUpa dA. ta. prabhubhakti karavAnI yA ghaDe banAvavAnI pravRtti, (ii) nivRttirUpa dA. ta. abhakSya bhakSaNathI nivRtta thavAne yA kAMTALA rastethI pAchA pharavAne prayatna; (ii) jIvanayoniyatna H IrAdA vinAno zvAsa levA Adine prayatna. AmAM "jIvananiyatna te zubhaadaSTabalAta thAya che. eTale emAM zubha-adaSTa e kAraNa che. tyAre pravRttimAM ISTa-sAdhanatAnuM jJAna e kAraNa che, ane nivRttimAM aniSTAdriSTa)-sAdhanAtAjJAna e kAraNa che. eTale jema pravRttimAM cikIrSo kAraNa che, ema nivRttimAM dveSa kAraNa che. Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 nyAyabhUmikA cikarSA e kArya sAdhavAnI IcchA svarUpa che. dA.ta. ghaDe kare che te kulAlane ema thAya che ke mATImAM ghaDe mArA prayatnathI siddha thAo" "kRttivAyAM pada makarannatALo mavatu " A IcchA ghaTavizeSyaka kRti sAdhya prakAraka che. - have niyama che ke ya--kAraka icchA karavI hoya, emAM taprakAraka jJAna kAraNa che. eTale kRtisAdhyatvakAraka, IcchArUpa cikISa karavI che, te enI pUrve kRtisAdhyatva prakAraka jJAna kAraNa che. kulAlane pahelAM evuM jJAna thAya che ke ghA masisoDarita' | ane pachI ema IcchA thAya che ke "jo matirADyo magl" ahIM "ti' e jJAnane AkAra che, ane "mavatu e IcchAne AkAra che. eTale jemAM kRtisAdhyatvanuM jJAna na thAya temAM kRtisAdhyatvanI IcchA paNa na thAya. dA.ta. je "meTI koThI jevaDe ghaDe matkRtisAdhya che evuM mane nathI thatuM, te enI evI IcchA paNa nathI thatI ke "mArA prayatnathI huM kaThI jevaDe ghaDe banAvuM. sArAMza, pravRttimAM (1) ISTasAdhana tAjJAnathI viziSTa (ii) kRtisAdhyatAjJAna kAraNa che, tema (i) cikIrSA yAne kRtisAyitva prakAraka IcchA paNa kAraNa che. have evuM che ke, A be jJAna (-ISTasAdhanatAjJAna ane kRtisAdhyatAjJAna) hAjara heya, chatAM je tyAM balava6 Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alavahuaniSTa-sAdhanatAnuM jJAna pratiSmandhaka ] 343 aniSTa sAdhatAnuM jJAna thAya, tA pravRtti reAkAI jAya che. dA ta. viSayuktapAna e iSTa tRpti-sukhanuM sAdhana tA che, temaja ene khAvAnA prayatna paNa thaI tA' zake che, arthAt e kRtisAdhyarUpa paNa lAge che, chatAM evu* saviSapakavAna khAvAnA prayatna kema nathI thatA ? tA tyAM kahevu paDe ke 'viSayukta pAnanuM bheAjana alabat ISTanuM sAdhana che, kemake e khAya te taratamAM iSTa sukha-AnaMda thAya che, para`tu enAthI mRtyunu duHkha Ave che. pelA bheAjana AnandarUpa ISTanI apekSAe mRtyunu duHkha e khalavAn aniSTa che, arthAt 'viSayuktapAnna bhAjana khalava- aniSTanu sAdhana che", evuM jJAna pravRttimAM pratima'dhaka che. tAtparyAM, iSTasAdhanAtanuM jJAna pravartaka (pravRttijanaka) che; tyAre khalava-aniSTa sAdhanatAnuM jJAna pravRttimAM pratidhaka che. e niyataka che. pra0-ahI* balava' evu' vizeSaNa kema mUkayu* ? khAlI aniSTa sAdhanatAnuM jJAna pratiSadhaka che ema kahene paNa 'alava'-aniSTa sAdhanatAnuM jJAna kahevAnI zI jarUra ? u-keTalIka vAra sAmAnya aniSTa sAdhanatAnuM' jJAna pratiSTha"dhaka nathI banatuM; jemake-grISma RtumAM nirvAMta rasADAmAM rasAI karanAra khAIne garamI lAge che, je ene aniSTa che. tAM tyAM raseAI karavI e aniSTanu sAdhana tA Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 nyAya bhUmikA banyuM, chatAM A aniSTasAdhanatAnuM jJAna ISTasAdhanabhUta raseInI pravRttine rokatuM nathI, yAne pravRttine pratibaMdhaka nathI banatuM. mATe "balavI umerIne kahyuM, balavaThTha-aniSTasAdhanatAnuM jJAna pravRttimAM pratibaMdhaka che. viSamizritapavAna khAya te ISTa-tRptine AnaMda te Ave, paraMtu pachI mRtyunuM duHkha Ave e balavAna aniSTa che. enuM sAdhana viSayukta paphavAna banyuM, tethI ene bhojanamAM. pravRtti na thAya. arpayan gurave svIyaM prIti vindAmi cetasi // Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvizArada vardhamAna taponidhi parama pUjya AcAryadeva zrImad vijaya suvanabhAnu surIzvarajI mahArAja sAheba Alekhita sAhitya mananA darada mananI davA .........45.00 tarkanA TAMkaNA, zradhdhAnuM zilpa..30.00 samarAditya yaMtra bhava 1-2 .... 30,00 Tharesana taraNiye .......... 25.00 yogadaiSTi samuccaya bhAga-1 ... 35.00 yogadaSTi samuccaya bhAga-2 ... 30,00 yogadaiSTi samuccaya bhAga-3 100.00 amRtakaNa ....... 10.00 parametaja bhAga - 1 ............. 70.00 parametaja bhAga - 2 .............120.00 | upadezamALA ................ 15.00 vArtA vihAra ........................1 ..10,00). jaina dharmano sarala paricaya .........30.00 dhyAna ane jIvana ..............45.00 bhAga-1 ane bhAga-2 Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jana Li sAhi TALI hu aNamoNa cA thI wAje vasAvIlo. dalAkoNadIThI che. sanmati tarkaprakaraNa (kartA:siddhasena divAkara sUri) (vyAkhyA : abhayadeva sUri) hindImAM sarala vivecana sahita : bhAga -1, bhAga -2, ane bhAga-5 kiMmata 4tronI bhegI traNaso rUpiyA. zavAsaNo (kartA haribhadra sUri) (vyAkhyA : upA.yazovijaya ma.) hindImAM sarala vivecana sahita : bhAga - 1thI 7 (stabaka 1 thI 11) seTa nI kiMmata pAMcaso rUpiyA A baMne Akara granthomAM jaina-jainetara dArzanika carcAonA, jaina-jainetara siddhAntana mahAkhajAnoM che. prakhara tArkika zrI siddhasena divAkara sU. ma. , zrI haribhadra sU...ane mahopAdhyAya zrI yazovijaya ma.nI prabhAvaka tejasvI kalame lakhAyelA jaTila grantharatna abhyAsa karavAnuM sugama bane te mATe sugama hindI vivecanathI aMlakRta karAyelA che. prAptisthAno vipra zALA kalikuMDa sosAyaTI, ghoLakA, ji: amadAvAda pIna H 387810 Designed & Printed: NETWORK (022) 22080657