Book Title: Arshbhiyacharit Vijayollas tatha Siddhasahasra Namkosh
Author(s): Yashovijay
Publisher: Yashobharati Jain Prakashan Samiti
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004489/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yazobhAratI-jaina-prakAzanapuSpam-6 ArSabhIya-carita-mahAkAvyam vijayollAsa-mahAkAvyam tathA siddhasahasUnAmakozaH racayitAraH sva. nyAyavizArada-nyAyAcArya-mahopAdhyAyapU0 bhImadyazovijayajImahArAjAH sampAdakaH saMzodhakazca prAcAryazrIyazodevasUrIzvarajImahArAjaH (bhUtapUrva-muni-zrIyazovijayajImahArAjaH) sAhitya-kalAratnam prakAzikA zrIyazomAratIjanaprakAzanasamitiH 1604 ROMAME DOOPY Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIyazobhAratI-jaina-prakAzana-puSpam-6 ArSabhIya-carita-mahAkAvyaM vijayollAsa-mahAkAvyaM -tathAsiddhasahasranAmakozaH - racayitAra: - . nyAyavizArada-nyAyAcArya-mahopAdhyAyapU0 zrImad yazovijayajI mahArAjAH . *** - sampAdaka: saMzodhakazcajainamuniH pU0 zrIyazovijayajImahArAjaH - sAhitya-kalAratnam . prakAzikA zrIyazobhAratIjanaprakAzanasamitiH bambaI Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikAzrIyazobhAratI jaina prakAzana samitiH dvArA-je0 cittaraMjana eNDa kampanI 312, mekara bhavana, rUma naM. 3, 21, nya marIna lAinsa, bambaI - 400020 prathamAvRttiHprataya:-500 mUlyam-20-00 bIsa rupaye vi0 saM0 2034] vIra saM0 2504 [I0 saM0 1976 (c) sarve'dhikArAH prakAzikA-samityadhInA: prApti sthAna- . (1) zrI yazobhAratI jaina prakAzana samiti dvArA-je0 cittaraMjana eNDa kampanI 312, mekara bhavana, rUma naM0 3, 21, nyU marIna lAinsa, bambaI - 400020 (mahArASTra) (2) zrIyazobhAratI jaina prakAzana samiti dvArA-zrIkAntilAla DI0 korA 5/48 mahAvIra jaina vidyAlaya, agasta krAnti mArga, bambaI - 400026 (mahArASTra) mudraka-nirupamA prinTarsa, 5336 laDDUghATI, pahAr3agaMja, . naI dillI-110055 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Yashobharati Jain Publication Series-9 Arshabhiya-Charita-Mahakavyam Vijayollasa-Mahakavyam and Siddhasahasranamakoshah By Nyaya-Visharada, Nyayacharya, Mahopadhyaya Shrimad Yashovijayaji Mahaarja Cheif Editor and Vetter Jain Muni Shri Yashovijayji Maharaja Sahitya-Kala-ratpa Publisher : Shri Yashobharati Jain Prakashan Samiti BOMBAY Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Publisher Shri Yashobharati Jain Prakashan Samiti, C/o. M/s. J. Chittaranjan & Co. 312, Maker Bhawan, III 21, New Marine Lines, Bombay - 400020 (Maharastra) First Edition Copies 500 Price : Rs. 20.00 Rupees Twenty Vikram Samvat-2034). Vir Samvat 2504 (A.D. 1978 (c) Shri Yashobharati Jain Prakashan Samiti, BOMBAY Distribution Centres : 1. Shri Yasho Bharati Jain Prakashan Samiti, C/o. M/s J. Chittaranjan & Co. 312, Maker Bhawan, III 21, New Marine Lince, Bombay-400020. 2. Shri Yasho Bharati Jain Prakashan Samiti, C/o. Kanti Lal D. Kora, 5/48, Mahavir Jain Vidyalaya, August Kranti Marg, BOMBAY-26 Printers ; Nirupama Printers, 5339, Laddu Ghati, Paharganj, New Delhi-110055. Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaNikA 1. prakAzakIya nivedana 6-8 2. mahopAdhyAya zrImadyazovijayajI gaNivarya kA citra evaM jIvana-caritra. 6-24 3. prastuta pustaka meM saMgRhIta graMthoM kI svayaM pU0 upAdhyAyajI dvArA likhita pANDulipiyoM ke paricayAtmaka citra 25-27 4. pradhAna-sampAdakIya-ArSabhIyacaritra ane vijayollAsa be ___mahAkAvyo ane ene anulakSIne kathanIya kaIMka gujarAtI) (-11) 5. siddhasahasranI prastAvanA (gujarAtI) (12-26) 6. bhagavAn zrI neminAthajI- stavana "pU0 ma0ma0 zrImad yazovijayajI mahArAja (27-28) 7. uparyukta donoM prastAvanAoM kA hindI anuvAda (1-26) 8. bhagavAn zrIneminAthajI kA stavana (gujarAtI bhASA meM) (27-28) 6. prAkkathana ........ DaoN0 rudradeva tripAThI 1-48 10. ArSabhIya-carita-mahAkAvyam / prathamaH sargaH 1-36 dvitIyaH sargaH 36-70 tRtIyaH sargaH 71-101 caturthaH sargaH (apUrNaH) 102-116 11. vijayollAsa-mahAkAvyam prathamaH sargaH 121-147 dvitIyaH sargaH (apUrNaH) 148-164 12. siddhasahasranAma kozaH 165-164 siddhasahasranAmAvalIpAThaH 185-207 pariziSTa 1. ArSabhIyacaritamahAkAvyasya zlokAnAmakArAdyanukramaNikA 206-18 2. vijayollAsamahAkAvyasya zlokAnAmakArAdyanukramaNikA 216-222 3. siddhasahasranAmakozasya zlokAnAmakArAdyanukramaNikA ... 223-224 4. siddhasahasranAmakozasya nAmnAmakArAdyanukramaNikA 225-240 5. zuddhi-patra 241-242 6. zrImadyazovijayajImahArAja kI kRtiyoM kI sUcI :: ... (ka se ja) 7. muni zrIyazovijayajI (vartamAna-AcArya zrIyazodeva : sUrIzvaraMjI) mahArAja kI kRtiyoM kI sUcI -x tiyoM kI sUcI ... (jha se dha) Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya nivedana paramapUjya AcArya zrI 1008 zrImad vijaya pratApasUrIzvarajI mahArAja ' tathA yugadivAkara paramapUjya AcArya zrI 1008 zrImad vijayadharmasUrIzvarajI mahArAja evaM paramapUjya sAhitya-kalAratna munivara zrIyazovijayajI mahArAja kI preraNA se Aja bIsa varSa pUrva san 1957 I0 meM bambaI ke mATuMgA upanagara meM dAnavIra dharmazraddhAlu zreSThivarya zrIyuta mANekalAla cunnIlAla ke zubha karakamaloM se 'zrIyazovijaya-smRtigrantha' ke prakAzana kA bhavya-samAroha sampanna huA thaa| usa samaya vambaI ke aneka suprasiddha tathA agraNI. samAjasevI upasthita hue the| usI prasaGga para satrahavIM zatI meM utpanna, hamAre paramopakArI, jainazAsana ke samartha jyotirdhara, saikar3oM granthoM ke praNetA, SaDdarzanavettA, nyAyavizArada, nyAyAcArya, mahopAdhyAya zrImad yazovijayajI mahArAja dvArA racita granthoM ke prakAzana kA kArya sugama bane, isa dRSTi se eka choTA-sA phaNDa ikaTThA kiyA gayA aura usameM jaina-janatA ne udAratA-pUrvaka sahayoga diyA / tadanantara unake granthoM ko prakAzita karane ke lie 'zrI yazobhAratI jaina prakAzana samiti' nAmaka eka saMsthA kI sthApanA kI gii| isa saMsthA dvArA Aja taka kucha graMthoM kA prakAzana kiyA gayA, jinameM 'aindrastuticatuvizatikA, yazodohana aura vairAgyarati' Adi grantha mahattvapUrNa haiN| ina granthoM ke prakAzana ke pazcAt phaNDa kama hone se cirasthAyI phaNDa ke lie prayAsa kiyA gyaa| jaina zrIsaMgha ne punaH prazaMsanIya utsAha se sahayoga diyaa| usake pariNAma-svarUpa pUrvavat prakAzana ke kArya ko Age bar3hAyA gyaa| usI kA yaha pariNAma hai ki pU. upAdhyAyajI ke anya graMthoM ke prakAzana kA kArya sulabha ho skaa| etadartha upadezakoM, prerakoM aura jJAnapremI dAnadAtAoM ko hama dhanyavAda dete haiN| pUjya upAdhyAya zrImad yazovijayajI mahArAja kI racanAeM kramazaH prAkRta, saMskRta, gujarAtI, hindI aura mizrabhASA meM haiN| ve saMskRta bhASA ke eka mahAn Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavi aura TIkAkAra the / unakI racanA-zailI prauDha-pANDitya se paripUrNa thI |atH unakA prAnanda sarvasAdhAraNa ko prApta ho, isa bAta ko lakSya meM rakhakara saMsthA ne prArambha se hI gujarAtI aura hindI bhASA meM anuvAda karavAkara grantha-prakAzana ko prAthamikatA dI hai| isa dizA meM gata varSa pUjya upAdhyAyajI mahArAja ke saMskRta bhASA meM racita stotroM kA hindI anuvAda karavAkara 'stotrAvalI' nAmaka grantha ke rUpa meM prakAzana kiyA gyaa| inake prakAzana se jahA~ bhaktajanoM ko bhagavadbhakti kI preraNA prApta huI vahIM kAvya-kalArasikoM ko unakI uttama kAvyakalA kA prAnanda bhI milaa| hindI bhASA meM anuvAda hone se bhArata ke sabhI prAntoM meM usakA samAna Adara humA aura saMsthA kA yaha kArya sarvatra sammAna ko prApta huaa| Upara yaha kahA gayA hai ki zrI upAdhyAya jI na kevala kavi hI the, apitu eka mahAn TIkAkAra bhI the| isa dRSTi se unakI sAhityazAstra ke eka mahAn grantha 'kAvya-prakAza' para kI huI TIkA kI prati paramapUjya, jaina sAhitya ke prakhara saMzodhaka, grantha-prakAzaka tathA AjIvana zrutopAsaka, vidvadvarya, prAgamaprabhAkara munipravara 'zrIpuNyavijayajI mahArAja' ne eka azuddhaprAya prati kI atyanta sundara akSaroM meM svayaM apane hAtha se presa kApI taiyAra kI tathA vaha isa saMsthA ke preraka pUjya muni zrIyazovijayajI mahArAja ko saharSa pradAna kI / yadyapi durbhAgya se yaha TIkA kevala dUsare aura tIsare ullAsa para hI milI aura zeSa ullAsoM ke bAre meM kucha nirNayAtmaka rUpa meM kahA bhI nahIM jA sakatA hai tathApi ina do ullAsoM kI upalabdha TIkA ko sarvaprathama sampAdita kara vidvajjanoM taka pahuMcAne kA prArSa-puruSArtha pU0 muni zrI yazovijayajI mahArAja ne kiyA / atyanta parizrama-pUrvaka pANDulipi ke AdhAra para zuddha pAThayojanA kI tathA khaNDita aMzoM ko yathAsambhava jor3ane kA saphala prayAsa kiyA, yaha atyanta mAnanda kA dhiSaya thaa| saMskRta-sAhitya ke pratyeka adhyetA ke lie 'kAvyaprakAza'. kA adhyayana atyAvazyaka hotA hai aura yahI kAraNa hai ki isakI aneka TIkAeM banI haiN| aise uttama grantha kI isa mahattvapUrNa TIkA kA hindI anuvAda bhI ho jAya to atyuttama ho, aisI bhAvanA hone ke kAraNa DaoN0 rudradeva tripAThI ke mAdhyama se isakA anuvAda karavAyA gayA aura vidvatpravara munirAja zrI Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yazovijaya jI ke nirIkSaNa-parIkSaNa ke pazcAt DaoN0 rudradeva tripAThI ke sampAdana meM hI isakA unhIM ke vistRta upoddhAta--jisameM jaina sAhitya-grantha aura TIkAkAroM ke paricaya ke sAtha hI, 'kAvyaprakAza' kI aba taka upalabdha 146 TIkA aura TIkAkAroM kA paricaya hai-ke sAtha vyavasthita prakAzana bhI huaa| * isI paramparA meM pUjya muni zrIyazovijayajI mahArAja ke nirdezana meM hIsyAdvAdarahasyam vItarAgastotra ke AThaveM prakAza kI 'bRhad, madhyama aura jaghanya' nAmaka tIna vRttiyoM se yukta, prameya-mAlA, prAtmakhyAti-vAdamAlA-(dvitIyatRtIya viSayatAvAda-nyAyasiddhAntamaJjarI--zabdakhaNDa-TIkAdisaMgrahaH' kA bhI prakAzana ho rahA hai, jo aba prAyaH pUrNatA para hai / isa dizA meM hamArA agalA caraNa yaha grantha hai| prastuta grantha meM kramaza:1. pArSabhIya carita-mahAkAvya 2. vijayollAsamahAkAvya tathA 3. siddhasahasranAmakoza: ye tIna grantha (jinameM prathama, dvitIya apUrNa aura tRtIya pUrNa) haiM / inakA prakAzana kiyA gayA hai| . 'stotrAvalI' tathA 'kAvyaprakAza' ke samAna hI isa grantha ke sampAdana, mudraNa Adi kA kArya pUjya munirAjajI ke nirdezana meM DaoN0 rudradeva tripAThI' ne hI kiyA hai / sAtha hI pUjya zrI kI kAryavyastatA ke kAraNa bhUmikA lekhana ke lie bhI DaoN0 tripAThI jI ne mahArAja zrI se apekSita sAhitya prApta karake vistArapUrvaka vibhinna viSayoM kA vivecana kiyA hai tathA isa grantha ko upayogI banAne kA prayAsa kiyA hai, tadartha samiti unakI AbhArI hai| _ 'yazobhAratI jaina samiti' dvArA prakAzita yaha nauvAM grantha vidvajanoM ko avazya hI Anandita karegA isa maGgala-kAmanA ke sAtha isake prakAzana meM zAstradRSTi athavA matidoSa se koI truTi raha gaI ho, to usake lie kSamAprArthI haiM aura AzA karate haiM ki sudhI pAThaka hameM sUcita karane kI kRpA kareMge aura svayaM sudhAra kara isake adhyayana-adhyApana dvArA zrama ko saphala bnaayeNge| mantrImAgha zuklA 5, zrIyazobhAratI jana prakAzana samiti, vi0 saM0 2034 bambaI: Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavizArada, nyAyAcArya, mahopAdhyAya, -paramapUjya zrImad yazovijayajI mahArAja ArSa bhIyacarita mahAkAvya, vijayollAsa mahAkAvya tathA siddhasahasranAmakoza ke praNetA Page #11 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavizArada, nyAyAcArya, mahopAdhyAya, SaDdarzanavettA pUjya zrImada yazovijayajI mahArAja. [saMkSipta vyaktitva aura kRtitva] ' -muni zrIyazovijayajI mahArAja gujarAta-pradeza hamAre bhAratavarSa ke pazcimI bhAga meM gujarAta pradeza hai / isa bhUmi para hI zatruJjaya, giranAra, pAvAgar3ha jaise aneka parvatIya pavitra dhAma haiM, jo dUra-dUra se logoM ke mana ko AkarSita karate haiM / dhArmika kSetra meM diggajasvarUpa samartha vidvAn, mahAn prAcArya aura zreSTha santa, tapasvinI sAdhviyA~ tathA rASTrIya athavA sAmAjika kSetra meM sarvocca koTi ke netA, kAryakartA, sAhityakSetra meM vividha bhASA ke vikhyAta lekhaka, kavi aura sarjaka bhI gujarAta kI bhUmi ne utpanna kie haiN| mahAna vaiyAkaraNa pANini ke saMskRta vyAkaraNa se nirvivAdarUpa meM ati uccakoTi kA mAne jAne vAle 'siddhahema-zabdAnuzAsana' nAmaka vyAkaraNa kI anamola bheMTa kevala gujarAta ko hI nahIM, apitu samasta vizva ko jo prApta huI hai, usake racayitA gujarAta kI santaprasU bhUmi para utpanna jainamuni kalikAlasarvajJa hemacandrAcArya jI hI the| bhArata ke aThAraha pradezoM meM ahiMsA dharma 1. somaprabhasUri ne 'zatArtha-kAvya' kI svopajJavRtti meM zrI hemacandrAcArya jI ke bAre meM nimnalikhita padya diyA hai jo ki unakI kRtiyoM kA paricAyaka klaptaM vyAMkaraNaM navaM viracitaM chando navaM dvadhAzrayAlaGkArau prathito navau prakaTitaM zrIyogazAstraM navam / tarkaH sajjanito navau jinavarAdInAM caritraM navaM, baddhaM yena na kena kena vidhinA mohaH kRto dUrataH // Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 kA vyApaka pracAra karanevAle gurjarezvara paramAhata mahArAjA kumArapAla bhI gujarAta kI dharatI para utpanna honevAle nara-ratna the| jinake Adeza se senA ke lAkhoM kI saMkhyA meM niyukta vyakti, hAthI evaM ghor3e bhI jahA~ vastra se chanA huyA pAnI pIte the| sira meM par3I huI jUM taka ko jisake rAjya meM mArA nahIM jA sakatA thA, jisane dharatI se hiMsA-rAkSasI ko sarvathA dezanikAlA de diyA thA, ve mahArAjA kumArapAla pUjya zrI hemacandrAcAryajI ke hI ziSya the / yahI kAraNa hai ki hemacandrAcArya evaM kumArapAla kI jor3I dvArA lokahRdaya meM bahAI gaI ahiMsA, dayA, karUNA, prema, komalatA, sahiSNutA, samabhAva, zAntipriyatA, dhArmikabhAva, santaprema, udAratA Adi guNoM. kI dhArA isa deza meM pramukha sthAna rakhatI hai| vastutaH apane gurudeva ke Adeza se kumArapAla dvArA yogyatA aura sattA ke sahAre gujarAta kI dharatI ke pratyeka ghara se lekara kaNa-kaNa taka phailAI gaI ahiMsA bhArata ke itihAsa meM bejor3a hai, adbhuta hai aura sadA ke lie amara hai / jasavantakumAra bhAvI yazovijayajI, __ aisI gujarAta kI puNya bhUmi para uttara gujarAta meM eka samaya gujarAta kI rAjadhAnI ke rUpa meM prasiddhi prApta 'pATaNa' zahara hai jo ki mandira, santa, mahAtmA, dharmAtmA tathA zrImantoM se suzobhita hai / usa pATaNa nagara ke nikaTa hI 'dhINoja' gA~va hai| isa dhINoja se kucha dUrI para 'kanoDUM" nAmaka gA~va hai| Aja vaha gA~va sAmAnya gA~va jaisA hai / Aja vahAM saMbhavata: jainoM ke eka-do hI ghara hoMge kintu solahavIM zatI meM vahA~ janoM kI bastI adhika rahI hogii| isI 'kanoI' gAMva meM 'nArAyaNa' nAmaka eka jaina vyApArI rahate the, jo dharmiSTha the, unakI patnI kA nAma 'saubhAga' (saubhAgyadevI) thaa| isa patnI ne kisI 1. pUjya upAdhyAyajI ne svaracita kisI bhI kRti meM apanI janmabhUmi, zaizavakAla kI nivAsabhUmi evaM mAtA-pitA Adi kA ullekha nahIM kiyA hai kintu prAyaH 150 varSa pazcAt unake bAre meM kAntivijayajI dvArA likhita 'jasabelar3I' arthAt 'sujasabelI bhAsa' se kucha paricaya prApta hotA hai| Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 suyogya samaya meM eka mahAn tejasvI putraratna ko janma diyaa| mAtA-pitA ne usakA nAma 'jasavaMta kumAra' rkhaa| ye jasavaMta hI the hamAre bhAvI mahAn vidvAn muni 'yshovijyjii|' janmakAla atyanta kheda kI bAta hai ki ve kisa varSa ke kisa mAsa meM kisa dina utpanna hue the' isakA kahIM koI ullekha hameM prApta nahIM hotA hai / unake jIvana ko vyakta karane vAlI---'sujasabelI, aitihAsika vastrapaTa, haimadhAtupATha kI likhita pothI, UnA ke stavana kA likhita patra tathA unake dvArA racita granthoM kI prazastiyA~ - ina saba sAmagriyoM kA adhyayana karane se ApakA janma sambhavataH vi0 saM0 1640 se 1650 ke bIca mAnA jA sakatA hai tathA ve saM0 1743 meM svargavAsI hue the aura isa ullekha ke AdhAra para hI unakI Ayu sau varSa kI rahI hogI yaha anumAna kiyA jA sakatA hai / zAsana-sevA ke lie samarpaNa saM0 1678 meM 'sujasabelI' racanA ke kathanAnusAra paNDita muni 'nayavijaya jI' kuNagera se cAturmAsa karake kanor3a padhAre / jasavanta kI mAtA 'apane putra kA jIvana dhArmika-saMskAroM se suvAsita bane' isa bhAvanA se pratidina devadarzana tathA gurudarzana ke lie jAtI thIM taba jasavanta ko bhI sAtha le jAtI thiiN| devadarzana karake nitya upAzraya meM guru ko vandanA aura sukhasAtA kI pRcchA karake 'mAGgalika pATha kA zravaNa karatIM aura apane ghara gocarI-bhikSA kA lAbha dene kI prArthanA krtiiN| dhIre-dhIre jasavanta anya samaya meM bhI upAzraya jAtA-AtA, 1. 'sujasabeli' (DhAla 1, kar3I 13) ke anusAra upAdhyAyajI kI bar3I dIkSA kA samaya vi0 saM0 1688 diyA hai, 'aitihAsikavastrapaTa' meM vi0 saM0 1663 kA ullekha karate hue yazovijayajI kA ullekha kiyA hai, 'haimadhAtupATha' kI prati vi0 saM0 1665 meM likhita tathA 'unnatapurastavana' kI vi0 saM0 1668 kI prati pU0 upAdhyAya jI dvArA likhita prApta hotI hai, ataH ina sabhI ke AdhAra para isa samaya kA anumAna kiyA jAtA hai / Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 sAdhuoM ke sAtha baiThatA, sAdhu mahArAja use prema se bulAte tathA dIkSA ke sambandha meM bAlaka ko jJAna ho usa paddhati se preraNA dete / ratnaparIkSaka jauharI jisa prakAra hIre ko parakhatA hai tathA usake mUlya kA anumAna nikAlatA hai, usI ke anusAra guruvarya nayaviyajI ne bhI jasavanta ke tejasvI mukha, vinaya tathA viveka se pUrNa vyavahAra, buddhimattA, caturatA, dharmAnurAgitA Adi guNoM ko dekhakara usameM bhaviSya ke eka mahAn nararatna kI jhA~kI pAI aura jasavanta ke bhaviSya kA aGkana kara liyaa| ___ gurudeva zrI nayavijaya jI mahArAja ne sthAnIya jaina zrIsaMgha kI upasthiti meM bAlaka jasavanta ko jaina-zAsana ke caraNoM meM samarpita karane arthAt dIkSA dene kI mAMga kii| jainazAsana ko hI sarvasva mAnanevAlI mAtA ne socA ki 'yadi merA putra ghara meM rahegA to adhika se adhika vaha dhanADhaya banegA, dezavideza meM prakhyAta hogA yA kuTumba kA bhautika hita kregaa|' gurudeva ne jo kahA hai usa para vicAra karatI hUM to mujhe lagatA hai ki 'merA putra ghara meM rahegA to sAmAnya dIpaka ke samAna rahakara ghara ko prakAzita karegA kintu yadi tyAgI hokara jJAnI bana gayA to sUrya ke samAna hajAroM gharoM ko prakAzita karegA, hajAroM AtmAoM ko prAtmakalyANa kA mArga btaaegaa| ata: yadi eka ghara kI apekSA aneka gharoM ko merA putra prakAzita kare, to isase bar3hakara mujhe aura kyA priya ho sakatA hai ? maiM kaisI bar3abhAgI hoU~gI? merI kukSI ratnakukSI ho jaaegii|' aise vicAroM se mAtA ke hRdaya meM harSa aura prAnanda kA jvAra uThA, janazAsana ko apanAI huI mAtA ne utsAhapUrvaka guru aura saMgha kI AjJA ko zirodhArya kiyA aura apane atipriya kumAra ko eka zubha caughar3iye meM samasta jaina zrIsaMgha kI maMgala upasthiti meM prasannatApUrvaka guru zrInayavijayajI ko samarpita kara diyaa| yaha bhI eka dhanya kSaNa thaa| isa prakAra jaina-zAsana ke bhaviSya meM hone vAle jayajayakAra kA bIjAropaNa huA / 1. 'pattanAsannavatti-'kuNagiri'-grAmataH sametAnAM zrInayavijaya-guruvaryANAM babhUva paricaya' iti / 'jambUsvAmI rAsa uddharaNa, bhUmikA--jainastotratasandoha. bhAga prathama / Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jasavanta kI bhAgavatI dIkSA dharmAtmA sobhAgade ne bairAgI aura dharmasaMskArI jasavanta ko zAsana ke caraNoM meM arpita kara diyaa| choTe se kanor3a grAma meM aise uttama bAlaka ko dIkSA dene kA koI mahattva nahIM thaa| ataH zrIsaMgha ne anukUla sAdhana-sAmagrIvAle nikaTastha pATaNa nagara meM hI dIkSA dene kA nirNaya liyaa| pitA nArAyaNajI kA pATaNa zahara ke sAtha uttama sambandha thaa| isalie hamAre caritranAyaka puNyazAlI jasavaMtakumAra kI bhAgavatI dIkSA zubha-muhUrta meM 'aNahilapura' ke nAma se prasiddha pATaNa zahara meM bar3I dhUmadhAma se sampanna huii| padmasiMha kI virakti aura dIkSA bacapana se hI bAlaka jasavanta ke vairAgyapUrNa saMskAroM kA prabhAva usake bhAI padmasiMha para pUrNatayA par3a rahA thA, ataH apane bhAI ko saMyama ke patha para jAte hue dekhakara jasavanta ke bhAI 'padmasiMha' kA mana bhI vairAgya ke raMga meM raMga gyaa| dharmAtmA mAtA-pitA usameM sahAyaka bane aura padmasiMha dvArA dIkSA lene kI utkaTa bhAvanA vyakta karane para use bhI usI samaya dIkSA dI gaI / janazramaNa paramparA ke niyamAnusAra gRhasthAzrama kA nAma badalakara jasavanta kA nAma---'jasavijaya' 'yazovijaya' aura padmasiMha kA nAma 'padmavijaya' rakhA gyaa| ina nAmoM kA samasta janatA ne jayanAdoM kI pracaNDa ghoSaNA ke sAtha abhinandana kiyaa| janatA kA aAnanda apAra thaa| caturvidha zrIsaMgha ne sugandhita akSatoM dvArA prAzIrvAda die / donoM putroM ke mAtA-pitA ne bhI apane donoM lAr3aloM ko AzIrvAda dete hue hArdika badhAI dii| apanI kokha ko prakAzita karanevAle donoM bAlakoM ko cAritra ke veza meM dekhakara unakI A~kheM azru se bhIga giiN| ghara meM utpanna prakAza Aja se jagat ko prakAzita karanevAle patha para prasthAna kareMge, isa vicAra se donoM ke hRdaya Anandavibhora ho ge| saMyama-sAdhanA aura dhArmika zikSA pahale choTI dIkSA dI jAtI hai, bAda meM bdd'ii| ataH isa dIkSA ke pazcAt bar3I dIkSA ke yogya tapa kiyaa| pUrI yogyatA prApta hone para unheM bar3I dIkSA Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 16 dI gaI / tadanantara guru nayavijayajI vihAra karake ahamadAbAda padhAre / vahA~ vividha prakAra kA dhArmika zikSaNa prArambha kiyaa| tIvra buddhimattA ke kAraNa ve tejI se par3hane lge| par3hane meM ekAgratA aura uttama vyavahAra ko dekhakara zrIsaMgha ke pramukha vyaktiyoM ne bAlamuni jasavijaya meM bhaviSya ke mahAn sAdhu kI abhivyakti pAI / buddhi kI kuzalatA, uttara dene kI vilakSaNatA Adi dekhakara unake prati bahumAna utpanna huA, dhAraNA-zakti kA anUThA paricaya milaa| vahA~ ke bhaktajanoM meM 'dhanajI surA' nAmaka eka seTha the| unhoMne jasavijayajI se prabhAvita hokara gurudeva se prArthanA kI ki 'yahA~ uttama paNDita nahIM haiM ataH vidyAdhAma kAzI meM yadi inheM par3hane ke lie le jAe~ to ye dvitIya hemacandrAcArya jaise mahAn aura dhurandhara vidvAn baneMge / ' itanA nivedana karake dhanajI bhAI ne isa kArya ke liye honevAle samasta vyaya kA bhAra uThAne tathA paNDitoM kA ucita satkAra karane kA vacana bhI diyaa| vidyAdhAma kAzI meM zAstrAdhyayana yazovijaya gurudeva ke sAtha uttama dina , vihAra karake parizrama-pUrvaka gujarAta se nikala kara dUra sarasvatIdhAma kAzI meM phuNce| vahA~ eka mahAn vidvAn ke pAsa sabhI darzanoM kA adhyayana kiyA / grahaNa-zakti, tIvrasmRti tathA AzcaryapUrNa kaNThasthIkaraNa zakti ke kAraNa vyAkaraNa, tarka-nyAya Adi zAstroM ke adhyayana ke sAtha hI ve anyAnya zAstroM kI vividha zAkhAoM ke pAraGgata vidvAn bhI bana gaye / darzana-zAstroM kA aisA AmUla-cUla adhyayana kiyA ki ve 'SaDdarzanavettA' ke rUpa meM prasiddha ho gae / usameM bhI navyanyAya ke to ve bejor3a vidvAn bane tathA zAstrArtha aura vAda-vivAda karane meM unakI buddhi-pratibhA ne 1. 'yazodohana' meM 'isa dIkSA kA samaya vi0 saM0 1668 diyA hai tathA yaha dIkSA hIravijayajI ke praziSya evaM vijayasena sUri jI ke ziSya vijaya devasarijI ne dI thI' aisA ullekha hai / dekho pR0 7 / 2. vahIM isake lie do hajAra cA~dI ke dInAra vyaya karane kA bhI ullekha hai| Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aneka pramANa prastuta kie| vahA~ Apako adhyayana karAne vAle paNDitajI ko pratidina eka rupayA dakSiNA ke rUpa meM diyA jAtA thaa| sarasvatI-mantra-sAdhanA kAzI meM gaGgAtaTa para rahakara upAdhyAyajI ne 'aiGkAra' mantra dvArA sarasvatImantra kA japa karake mAtA zAradA ko prasanna kara varadAna prApta kiyA thA jisake prabhAva se pUjya yazovijaya jI kI buddhi tarka, kAvya aura bhASA ke kSetra meM kalpavRkSa kI zAkhA ke samAna pallavita, puSpita evaM phalavatI bana gii| taba se hI zrI yazovijayajI mahArAja vibhinna zAstroM kA svayaM pAloDana karake una para TIkA Adi kA nirmANa aura uttamottama prAkRta, saMskRta, hindI evaM gujarAtI bhASA meM kAvya racanAe~ karane lge| . . zAstrArtha evaM sammAnita padavIlAbha ... eka bAra kAzI ke rAja-darabAra meM eka mahAsamartha diggaja vidvAn-jo prajaina the--ke sAtha pU. upAdhyAyajI ne aneka vidvajjana tathA adhikArI-varga kI upasthiti meM zAstrArtha karake vijaya kI varamAlA dhAraNa kI thii| unake agAdha pANDitya se mugdha hokara kAzInareza ne unheM 'nyAyavizArada' viruda se sammAnita kiyA thaa| usa samaya jaina saMskRti ke eka jyotirdhara aura jaina prajA 1. isa sambandha meM vi0 saM0 1736 meM svaracita 'jambasvAmI rAsa' meM svayaM upAdhyAyajI ne nimnalikhita paMktiyA~ dI haiM zAradA sAra dayA karo, pApI vacana suraMga / tU tUTI mujha Upare, jApa karata upagaMga // tarka kAvyano teM sadA, dodho vara abhirAma / .. . bhASA paNa karI kalpataru zAkhAsama pariNAma // isI prakAra 'mahAvIra-stuti' (padya 1) tathA 'ajjhattamataparikkhA' kI svopajJavRtti ko prazasti (padya 3) meM bhI aisA hI varNana kiyA haiM / Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke isa sapUta ne jaina dharma aura gujarAta kI puNyabhUmi kA jaya-jayakAra karavAyA tathA jaina zAsana kA abhUtapUrva gaurava bar3hAyA / AgarA meM nyAyazAstra kA viziSTa adhyayana kAzI se vihAra karake Apa AgarA padhAre aura vahA~ cAra varSa rahakara kisI nyAyAcArya paNDita se aura bhI talasparzI abhyAsa kiyaa| tarka ke siddhAntoM meM Apa uttarottara pAraGgata hote gae / vahA~ se vihAra karake gujarAta ke ahamadA: bAda nagara meM pdhaare| vahA~ zrIsaMgha ne vijayI banakara AnevAle isa diggajavidvAn munirAja kA bhavya svAgata kiyaa| avadhAna prayoga tathA sammAna usa samama ahadAbAda meM mahobatakhAna nAmaka sUbA rAjya-kArya calA rahA thaa| usane pUjya upAdhyAya jI kI vidvattA ke bAre meM sunakara Apako Amantrita kiyA / sUbe kI prArthanA para Apa vahA~ padhAre aura 18 avadhAnaprayoga kara dikhaae|' sUbA ApakI smaraNazakti para mugdha ho gayA / ApakA bhavya sammAna kiyA aura sarvatra jainazAsana ke jayajayanAda dvArA eka abhUtapUrva kIrtimAna sthApita kiyaa| isI prakAra ke anya avadhAna-prayoga bhI Apane kiye hoMge / isase bhI ApakI tIvra smRti zakti kA paricaya milatA hai / upAdhyAya pada-prApti vi0 saM0 1718 meM zrIsaMgha ne tatkAlIna tapAgacchIya zravaNasaMgha ke agraNI zrIdevasUrijI ne prArthanA kI ki 'yazovijayajI mahArAja bahuzruta vidvAn haiM aura upAdhyAya pada ke yogya haiM / ataH unheM yaha pada pradAna karanA caahie|' isa prArthanA ko svIkRta karake saM0 1718 meM zrIyazovijayajI gaNI ko upAdhyAya pada se vibhUSita kiyA gyaa| 1. isI prakAra zrI yazovijaya jI gaNI ne vi0 saM0 1677 meM janasaMgha ke samakSa ATha bar3e avadhAna kie the, jisakA ullekha unakI hindI racanA 'adhyAtmagIta' meM milatA hai| Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19 ziSya-sampadA kI dRSTi se zrI upAdhyAya jI mahArAja ke apane chaha ziSya the, aisI likhita sUcanA prApta hotI hai|' vibhinna viruda-prApti ___ upAdhyAya jI ne svayaM likhA hai ki 'nyAya ke granthoM kI racanA karane se mujhe 'nyAyAcArya' kA viruda vidvAnoM ne pradAna kiyA hai| isake atirikta Apako 'nyAyavizArada, kavi, laghuharibhadra, kUrcAlIzArada tathA tAkika' prAdi gauravapUrNa virudoM se bhI vidvAnoM ne alaMkRta kiyA thaa|' upAdhyAyajI ne aneka sthAnoM para vicaraNa kiyA thA kintu pramukha rUpa se ve gujarAta aura rAjasthAna meM rahe hoMge aisA unake granthoM evaM stutiyoM se jJAta hotA hai| svargavAsa evaM smAraka . 'sujasabelI' ke AdhAra para unakA antima cAturmAsa bar3audA zahara ke pAsa DabhoI (darbhAvatI) gA~va meM huA aura vahIM ve svargavAsI hue| isa svargavAsa kA varSa sujasabeli ke kathanAnusAra saM0 1743 thA tadanantara unakA smAraka DabhoI meM unake agnisaMskAra ke sthAna para banAyA gayA aura vahA~ unakI caraNapAdukA sthApita kI gii| pAdukAoM para vi0 saM0 1745 meM pratiSThA karane kA ullekha hai| 1. ina ziSyoM ke chaH nAma-hema vijaya, jitavijaya, paM0 guNavijayagaNi, dayAvijaya, mayAvijaya, mAnavijayagaNi Adi prApta hote haiN| 2. jaisalamera se likhita patra meM Apane likhA thA ki-"nyAyAcArya viruda to bhaTTAcAryaI nyAyagrantha racanA karI dekhI prasanna huI diUM chii|" .. 3. tarkabhASA (prazasti padya 4) tattvaviveka (prArambha padya 2) tathA suja sabeli meM inakA ullekha hai| Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niSkarSarUpa paricaya upAdhyAyajI ke jIvana kA 'niSkarSarUpa paricaya' 'yazodohana' nAmaka grantha meM maiMne diyA hai vahI paricaya yahA~ bhI uddhRta karatA hU~ jisase upAdhyAya jI ke jIvana kI kucha viziSTa jhAMkI hogii| * "vikrama kI satrahavI zatI meM utpanna, jainadharma ke parama prabhAvaka, janadarzana ke mahAn dArzanika, jainatarka ke mahAn tArkika, SaDdarzanavettA aura gujarAta ke mahAn jyotirdhara, zrImad yazovijayajI mahArAja eka jaina munivara the| yogya samaya para ahamadAbAda ke jaina zrIsaMgha dvArA samarpita upAdhyAya pada ke viruda ke kAraNa ve 'upAdhyAyajI bane the| sAmAnyataH vyakti vizeSa nAma' se hI jAnA jAtA hai kintu isake lie yaha kucha navInatA kI bAta thI ki jaina saMgha meM Apa vizeSya se nahIM apitu 'vizeSaNa' dvArA mukhya rUpa se jAne jAte the| "upAdhyAyajI aisA kahate haiM, yaha to upAdhyAya jI kA vacana hai" isa prakAra upAdhyAyajI zabda se zrImad yazovijayajI kA grahaNa hotA thaa| vizeSya bhI vizeSaNa kA paryAyavAcI bana gayA thaa| aisI ghaTanA virala vyaktiyoM ke lie hI hotI hai / inake lie to yaha ghaTanA vastutaH gauravAspada thii| isake atirikta upAdhyAya jI ke vacanoM ke sambandha meM bhI aisI hI eka aura viziSTa evaM virala ghaTanA hai| inakI vANI, vacana athavA vicAra 'TaMkazAlI' aise vizeSaNa se prasiddha haiN| tathA 'upAdhyAya jI kI sAkha (sAkSI) 'pAgamazAstra' arthAt zAstravacana hI hai' aisI bhI prasiddhi hai| Adhunika eka vidvAn AcArya ne Apako 'vartamAna kAla ke mahAvIra' ke rUpa meM bhI vyakta kiyA thaa| 1. dekhie 'yazodohana' pR0 6-12 meM sampAdakIya nivedana / yaha grantha gujarAtI bhASA meM 'pro0 hIrAlAla rasikadAsa kApar3iyA' dvArA likhita hai tathA yazobhAratI jaina prakAzana samiti, bambaI se prakAzita huA hai| Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 Aja bhI zrIsaMgha meM kisI bhI bAta para vivAda utpanna hotA hai to upAdhyAya jI dvArA racita zAstra athavA TIkA ke 'pramANa' ko antima pramANa mAnA jAtA hai / upAdhyAya jI kA nirNaya ki mAno sarvajJa kA nirNaya / isIlie inake samakAlIna munivaroM ne Apako 'zrutakevalI' aise vizeSaNa se saMbodhita kiyA hai| zrutakevalI kA artha hai 'zAstroM ke sarvajJa' arthAt zruta ke bala meM kevalI ke samAna / isakA tAtparya yaha hai ki sarvajJa ke samAna padArtha ke svarUpa kA spaSTa varNana kara sakane vAle / aise upAdhyAya bhagavAn ko bAlyAvasthA meM (prAyaH ATha varSa ke nikaTa) dIkSita hokara vidyA prApta karane ke lie gujarAta meM uccakoTi ke vidvAnoM ke abhAva tathA anya kisI bhI kAraNa se gujarAta chor3akara dUra-sudUra apane gurudeva ke sAtha kAzI ke vidyAdhAma meM jAnA par3A aura vahA~ unhoMne chahoM darzanoM tathA vidyAjJAna kI vividha zAkhA-prazAkhAoM kA AmUla-cUla abhyAsa kiyA tathA usa para unhoMne adbhuta prabhutva prApta kiyaa| usake phalasvarUpa vidvAnoM meM ye 'SaDdarzanavettA' ke rUpa meM vikhyAta ho ge| kAzI kI rAjasabhA meM eka mahAn samartha diggaja vidvAn-jo ki ajaina thA, usake sAtha aneka vidvAn tathA adhikArI varga kI upasthiti meM pracaNDa zAstrArtha karake vijaya kI varamAlA pahanI thI / pUjya upAdhyAya jI ke agAdha pANDitya se mugdha hokara kAzInareza ne unheM 'nyAyavizArada' * viruda se alaMkRta kiyA thA usa samaya jaina-saMskRti ke eka jyotirdhara ne-jaina prajA ke eka sapUta nejainadharma aura gujarAta kI puNyabhUmi kA jaya-jayakAra karavAyA thA tathA jainazAsana kI zAna bar3hAI thii| aise vividha vAGmaya ke pAraGgata vidvAn ko dekhate hue Aja kI dRSTi se unheM do-cAra nahIM, apitu aneka viSayoM ke pI-eca0 DI0-vAcaspati kaheM to bhI anucita na hogaa| bhASA-jJAna evaM grantha-racanA bhASA kI dRSTi se dekheM to upAdhyAya jI ne alpajJa athavA vizeSajJa, bAlaka Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 athavA paNDita, sAkSara athavA nirakSara, sAdhu athavA saMsArI sabhI vyaktiyoM ke jJAnArjana kI sulabhatA ke lie jainadharma kI mUlabhUta prAkRta. bhASA meM, usa samaya kI rASTrIya jaisI mAnI jAnevAlI saMskRta bhASA meM tathA hindI aura gujarAtI bhASA meM vipula sAhitya kA sarjana kiyA hai| upAdhyAyajI kI vANI sarvanaya-sammata mAnI jAtI hai arthAt vaha sabhI nayoM kI apekSA se gabhita hai| .. viSaya kI dRSTi se dekheM to Apane Agama, tarka, nyAya, anekAntavAda, tattvajJAna, sAhitya, alaGkAra, chanda, yoga, adhyAtma, prAcAra, cAritra, upadeza Adi. aneka viSayoM para mArmika tathA mahattvapUrNa paddhati se likhA hai / saMkhyA kI dRSTi se dekhA jAe to upAdhyAyajI kI kRtiyoM kI saMkhyA 'aneka' zabdoM se nahIM apitu 'saikar3oM' zabdoM se batAI jA sake itanI hai / ye kRtiyA~ bahudhA Agamika aura tArkika donoM prakAra kI haiN| inameM kucha pUrNa tathA kucha mapUrNa donoM prakAra kI haiM tathA kitanI hI kRtiyA~ anupalabdha haiM / svayaM zvetAmvara-paramparA ke hote hue bhI digambarAcAryakRta grantha para Apane TIkA likhI hai / jaina munirAja hone para bhI ajaina granthoM para TIkAe~ likha sake haiN| yaha Apake sarvagrAhI pANDitya kA prakhara pramANa hai / zailI kI dRSTi se yadi hama dekhate haiM to ApakI kRtiyA~ khaNDanAtmaka, pratipAdanAtmaka aura samanvayAtmaka haiN| upAdhyAyajI kI kRtiyoM kA pUrNa yogyatApUrvaka pUre parizrama ke sAtha adhyayana kiyA jAe, to jaina Agama athavA jainatarka kA sampUrNa jJAtA banA jA sakatA hai| anekavidha viSayoM para mUlyavAn ati mahattvapUrNa saikar3oM kRtiyoM ke sarjaka isa deza meM bahuta kama hue haiM unameM upAdhyAyajI kA niHzaGka samAveza hotA hai| aisI virala zakti aura puNyazIlatA kisI-kisI ke hI bhAgya meM likhI hotI hai / yaha zakti vastutaH sadgurukRpA, sarasvatI kA varadAna tathA anavarata svAdhyAya isa triveNI-saGgama kI AbhArI hai| tIvra smRti zaktizAlI upAdhyAya jI 'avadhAnakAra' arthAt buddhi kI dhAraNAzakti ke camatkArI, Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 bhI the / ' ahamadAbAda ke zrIsaMgha ke samakSa aura dUsarI bAra ahamadAbAda ke musalamAna sUbe kI rAjyasabhA meM Apane avadhAna ke prayoga karake dikhalAye the| unheM dekhakara sabhI Azcaryamugdha bana gae the / mAnava kI buddhi-zakti kA adbhuta isa prasaMga meM ApakI smRti-tIvratA ke do anya prasaMga bhI bahucarcita haiM / jo isa prakAra haiM 1. bacapana meM jasavanta kumAra jaba apanI mAtA ke sAtha upAzraya meM sAdhu mahArAja ko vandana karane jAtA thA, usa samaya unakI mAtA ne cAturmAsa meM pratidina 'bhaktAmara-stotra' sunakara hI bhojana banAne aura khAne kA niyama liyA thaa| eka dina varSA itanI AI ki rukane kA nAma hI nahIM letI thii| aisI sthiti meM mAtA sobhAgade ne bhojana nahIM banAyA / madhyAhna kA samaya bhI bItatA jA rahA thaa| taba bAlaka jasavanta ne mAtA se pUchA ki Aja bhojana kyoM nahIM banAyA jA rahA hai to uttara milA'varSA ke na rukane se upAzraya meM jAkara bhaktAmara-sunane kA niyama pUrA nahIM ho rahA hai| ataH rasoI nahIM banAI gyii|' yaha suna jasavanta ne kahA-maiM Apake sAtha pratidina vaha stotra sunatA thA ataH vaha mujhe yAda hai aisA kaha kara vaha stotra yAvat sunA diyaa| isa prakAra bAlyAvasthA meM hI unakI smRti tIvra thii| 2. eka bAra vArANasI meM jaba adhyayana pUrti para thA aura pU0 yazovijayajI ne vAda meM vijaya prApta kara lI thI taba adhyApaka mahodaya apane pAsa pANDulipi ke rUpa meM surakSita eka nyAyagrantha ko par3hAne meM saMkoca karane . lge| ve yaha samajhate the ki yadi yaha grantha bhI par3hA diyA to mere pAsa kyA rahegA ? upAdhyAya jI isa rahasya ko samajha gaye the / ataH eka dina vaha grantha dekhane ke lie. vinayapUrvaka mAMga liyA aura milane para rAtri meM svayaM tathA apane anya sahapAThI munivara ne usa pUre grantha ko kaNThastha karake prAtaH lauTA diyaa| kahA jAtA hai ki usa grantha meM prAyaH 10 hajAra zlokapramANa jitanA viSaya nibaddha thaa| yaha bhI unakI dhAraNA-zakti kA apUrva udAharaNa hai| Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paricaya dekara jana-dharma aura jaina sAdhu kA asAdhAraNa gaurava bar3hAyA thaa| unakI ziSya-sampatti alpa hI thii| aneka viSayoM ke talasparzI vidvAn hote hue bhI 'navya-nyAya' ko to aisA AtmasAt kiyA thA ki ve 'navyanyAya ke avatAra' mAne jAte the| isI kAraNa ve 'tArkika-ziromaNi' ke rUpa meM vikhyAta ho gae the| jainasaMgha meM navyanyAya meM Apa ananya vidvAn the| jaina siddhAnta aura unake tyAga-vairAgya-pradhAna prAcAroM ko navyanyAya ke mAdhyama se tarkabaddha karane vAle ekamAtra advitIya upAdhyAya jI hI the| unakA avasAna gujarAta ke bar3audA zahara se 16 mIla dUra sthita prAcIna darbhAvatI, vartamAna DabhoI zahara meM vi0 saM0 1743 meM huA thaa| Aja unake dehAnta kI bhUmi para eka bhavya smAraka banAyA gayA hai jahA~ unakI vi0 saM0 1945 meM pratiSThA kI huI pAdukAe~ padharAI gaI haiN| DabhoI isa dRSTi se saubhAgyazAlI hai / isa prakAra saMkSepa meM vahA~ ke upAdhyAya jI ke vyaktitva tathA kRtitva ko chUnevAlI ghaTanAoM saMkSepa meM saccI jhA~kI karAI gaI hai / ". pUjya upAdhyAya jI mahArAja ne apane jIvana-kAla meM jina bahAlya granthoM kI racanA kI thI, unakI parimArjita sUcI hama isa grantha ke anta naM :kara rahe haiN|' 1-isa sUcI meM aMkita granthoM ke hI akArAdi krama se saMkalita pratyeka grantha ke Adi aura anta bhAga ke aMza tathA grantha-prazasti se yukta eka grantha bhI taiyAra kiyA jA rahA hai, jise zIghra hI prakAzita karane kI yojanA hai / Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavizArAyAcArya, mahopAdhyAya zrImad yazovijayajI bahArAja ke svahasta se likhita 'ArSabhIya-carita kI prati kI pratikRti nif karAyananA patripatadinajAtimamanijAta miti maparamavAti viradatA apimAnita khaparaikamatalavakaralAgAra somanasenanagama,2440135 mArahApurAtAjA paTasaMpadA vimalakipara gomAtAmAkananAzime54tirenAnApatitIvAsibalapravalanAbamUlakanamanubhavamAnanupavAna manAparavAdhikaM mAmitaratAtaphaladAni kimuhAnamAtmanAmaratnAvaragAramA samayamAradivatIvitAlIraTikA kitI kimulammakAjarAyamanAmanivAra vatamakAramAmalA binAzivAmmatiravimanizIkAthalAvinamAvana tivadakara apanA mArA mAla ROMvanimaretatripAra panavA vikalamAnapatazalpazyadivAna diyA ziziratAlimadevaridriya pratipAdivatA paramAsamakrAmamAvimA tiravamevapuritagatimA dunikatAkaravAyamevanItarotusanatAvamAvitApAcazyAmalonAbaralamAralakopapatI RaildarAke gumalAtinAmAvatArAmitA:samuravayarmadA kina jAnarotA mAtA katAvanIlamabhidhAmupayAmA sajAyarimAnitAraTIjaratenamAjamana nadIvitarIna 391 kapaNevakathAanamahattavapAtanAtakalA karAvA janAmakadazanahara vihAnahAnako ziradinAmamAritovimalApakakarAMkamA mAmalajadhAnAcamuhamapAta marAmAraNatatamadhamenigAramaMcAta masopavAtitakamApimahAnavatAzrama yatA nitInoamaanA kAnumativinApatralamA mAnamAtramaMgaraMsaravitAnanikAya phoTosTeTa kApI blAka [pU0 muni zrIyazovijayajI sAhitya-kalA-saMgraha se prApta ] prakAzakazrIyazobhAratI jaina prakAzana samiti, bambaI Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya vizArada, nyAyAcArya, mahopAdhyAya zrImad yazovijayajI mahArAja-viracita 'siddha sahasranAmakoza' kI pANDulipi ke pahale patra kI pratikRti uoist:bhAnampAphaleyaspArapaMgikAmamahAvyapratilimipratibhAzAnanyAyahemalA rakhAmAraNeDAgAmA(nAnAcamAtIparamamaMga baspatAmzAnasarahAmAsvayAni svayaMnA svayakavalIhAnI ke bayAnamAlakakasinAmAImakavAnAtaraNamAjAvi kakavAnivanAganenAnAvanApUtira4 rananajasyaparameSTaraparayatnazyAparamAnanA samAnamazivaH20parayAni::mivAvanirajanAvAnarUpezyanagAravyA mnabAmaparazasta vAganAvArUpANyAmAnAvaNamavAravAlAvarayAvinAzAhanikAyamA lirikahAnazAlA kA gokavitAka kaH5 jArakambAbaralokapekyalokAtrAnAivAkara yopttr:3||bhivaarpuotan rAzvinAparavAnA bija4pArthivAnmArakSyatAmurabANa AAGIsvirUpAhiyarupabAgAbhAgAcAyaNa vipinamAyA vikAdhAraNapapasvimU:pahANAdhinarapatazivapandha mAnApAsarata gabhirayA naarjyaadshmRtyujiyaacmRtyuunivaarnnH||raamvaadiyaa / manImanInArAmadarzanakAtamunAmumbArApurAta:24AnanA3dhimA vivividhHmaarvaapraavidhiniydhnH||shaapuun vAhanAcyATamalAgayarakSayA 8022 pAnasaroniyanahAnizANAyAvayaphavAna nArayAvAvara (mana: AnAbAna83zvAnaularvasvAnA samanavamUlamA parAyA phoTosTeTa kApI blAka [ muni zrIyazovijayajI sAhitya-kalA-saMgraha se prApta ] prakAzakazrIyazobhAratI jaina prakAzana samiti, bambaI Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavizArada, nyAyAcArya, mahopAdhyAya zrImad yazovijayajI mahArAja-viracita 'siddhasahasranAmakoza' kI pANDulipi ke antima patra kI pratikRti H EIRRIDOREMEMARATRALIA k:EASEARVAD k etermummerSTORIECRUITMalai LBARDancialman IMITEDipakNMDCRamSTRICKELEELSDaraEERanaPAM R RORAJDEDICTIONARY upamuKORARIANIMATEDuc T HASERATURERAKESHARMADAM bhaIRIKNERAMANARINAR CasrAsamAROENDur R TAINRITTENSTRAT phoTosTeTa kApI blAka [ muni zrIyazovijaya jI sAhitya-kalA-saMgraha se prApta ] prakAzakazrIyazobhAratI jaina prakAzana samiti, bambaI Page #29 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ , che mahIzvarAya namaH namo loa svvsaahuunn| ArSIya caritra ane vilAsa be mahAkAvyo ane ene anulakSIne kathanIya kaMIka vi. saM. 2009 ane I. sa. 1973 nI sAlamAM mArI mAtRbhUmi - janmabhUmi ane nyAyavizArada nyAyAcArya mahopAdhyAya zrImadda yazovijayajI mahArAjazrInI svargavAsa bhUmi bheI [dabhavatI] mukAme, pUsva. pU. yazovijayajI mahArAjanA navI bhavya derI ane gurumUrtinI pratiSThA prasaMge, sAthe sAthe mahApAdayAyajInA jIvana ane kavanathI jainaajaina vidvAne ane prajAne paricita karAvavA "zrI yazovijaya sArasvata satra" A nAma nIce satrotsava paNa ujavavAnuM nakakI karyuM hatuM. pUjyapAda cAra AcAryonI adhyakSatAmAM savAra, bapora jAhera sabhAmAM jAtI, pUjyapAda gurudevanA : 1. utsava phAgaNa vadi bIjathI phAgaNa vadi AThama sudhI hato. , satra sAtama-AThama tA. 7-3-53 ane 8-3-53 be divasa hatuM. Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaktavya sAthe dezanA vividha bhAgomAMthI AvelA aneka vidvAnoe pUra upAdhyAyajInAM jIvana-kavana upara abhyAsapUrvaka mananIya prakAza pADayo hate. sabhAmAM pAMceka hajAranI janatA upasthita hatI. A eka abhUtapUrva prasaMga hate. khAsa karIne gujarAtanI prajAne gujarAtanA eka mahAna dharma sapUtane oLakhavA mATe karelA A prayAsa A satrane lIdhe, temaja sarakArI taMtra ane enA pracAra sAdhanA suMdara sahakArathI temaja vartamAnapatrenA utsAhathI saphaLatAne varyo hatuM ane mAre uddeza saphaLa thatAM ane tene avarNanIya ane amApa AnaMda thayo hato. te karele saMka95 A satranI beThakanA mArA pravacanane aMte meM eka saMkalapa jAhera karele ke, upAdhyAyajI bhagavaMtanI anupalabdha kRtione upalabdha karavA mATe tamAma prayAsa karIza. pachI prApta kRtionI presa kepI karI-karAvI tenuM saMzodhana karI, Adhunika paddhatie saMpAdita karI mudrita karAvI, prakAzita karAvIza. e pachInuM kArya, chApelA anupalabdha banelAM gro je ghaNuM jarUrI haze tenuM punarmudraNa karAvavAnuM karIza ane te pachI bhASAMtara yegya je kRtio hoya tenuM bhASAMtara karI pragaTa karAvavuM, te pachI upAdhyAyajInA jIvana-kavana upara abhyAsapUrvaka eka nibaMdha lakha vagere. paramapUjya AgamaprabhAkara pU. munipravara zrI puNyavijayajI mahArAja A satranI ujavaNIthI asAdhAraNa rIte khuzI thayA hatA, te pachI bhege thaye tyAre mane pAra vinAnA Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 3 ] abhinaMdana ApI khUba ja rAjIpe vyakta karela. pachI ame sAthe paNa rahyA ane saMka95 mujaba abhinava kRtio mATe prayAso AdaryA, anya mitroe paNa prayAsa karyA. keTalIka kRtio prApta thaI. amadAvAda devazAnA pADAnA bhaMDArane punaroddhAra karavAmAM pU. puNyavijayajI mahArAjazrI sAthe huM paNa hatA. tyAMthI paNa upAdhyAyajInA svahastAkSaramAM ja teozrI racita kRtio sArI saMkhyAmAM maLI. e prAptimAM sahuthI vadhu phaLe pUjya puNyavijayajI mahArAjane hate. jeozrI mArA pratye ananya pakSapAta dharAvatA hatA. te pachI mArI vinaMtithI teozrIe suMdara suvAcya presakopI karanAra dharmAtmA zrI nagInadAsa kevaLacaMda dvArA keTalIka presa kopIo paNa karAvI ApI, pote karelI te paNa mane ApI. te pachI tenuM saMzodhana, saMpAdana, mudraNAdinA kAryo utsAhathI AraMbhAyA ane phalataH Aje yazabhAratInuM A navamuM puSpa bahAra paDatAM karelA saMkalpanA kinArA najIka pahoMcavA Avyo chuM. ane ekAda be varasamAM kinAre utarI paNa jazuM ane karelA saMkalpa ke lIdhela mAnasika pratijJAnI pUrNAhuti thatAM jIvanamAM eka viziSTa vADmayanI sevA karyAne uMDe saMtoSa meLavIza. Aja sudhImAM prakAzita thayelI kRtionI noMdha : Aja sudhImAM bhAratI jaina saMsthA taraphathI pUo upAdhyAyajI bhagavAnanI paMdara kRtio je pragaTa thaI cukI che tenI yAdI A pramANe che. 1. aindrastuti. pajJa-svakRta TIkA, bhASAMtara sAthe. :: 2 verAgyarati (mUla mAtra.) Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . tetrAvalI saMskRta kRti. hInnI bhASAMtara sAthe (stutio, tetro patro Adi) 4. kAvya prakAza, 2, 3 ulAsanI TIkA, hIndI bhASAM tara sAthe. 5. svAduvAda rahasya bRhad TIkA. 6. cha cha madhyama TIkA. 7. , jaghanya TIkA. 8. tijvati. [prAraMbha mAtra] 9. AtmakhyAti. 10. prameyamAlA. 11. vAdamAlA bIjI. 12. trIjI. 13. viSayatAvAda. 14. nyAya siddhAntamaMjarI (zabdakhaMDa pUratI TakA) bAIDIMga karelA 6 granthamAM ane sAtamA naMbaranA pu5 sudhImAM nAnI-moTI uparokta 14 kRtio chapAI gaI che. trIjA puSpa tarIke yazadahana chapAyuM che. jemAM upAdhyAyajInA upalabdha badhAya granthone paricaya che. zarUAtanI cAra puSpakRtio svataMtra eka ja grantharUpe ane chaThuM puSpa, cAra kRtiothI ane sAtamuM cha kRtiothI saMyukta che. Aje AThamA puSpa tarIke upAdhyAyajInI traNa kRtionuM saMyukta prakAzana thaI rahyuM che. uparokata 14 mAM traNa umeratAM kula 17 kRtio yAbhAratI jaina grantha prakAzana saMsthA pragaTa karI rahI che. temAMnI paMdara kRtio te pahela Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pa ] vahelIja kaTa thaI che. bAkInI ai stuti ane thoDAMka stotrevALI tetrAvalI agAu anya sthaLethI mudrita thaI hatI. ema chatAM prastuta baMne prakAzane apUrNa hatAM. tethI te baMne sudhArA-vadhArA sAthe. navIna kRtionA umere karavA pUrvaka bhASAMtara sAthe, viziSTa rIte prakAzita thayAM che. - have 108 bola, aDhArasahasa zIlAMga ratha, kRpadraSTAMta vicArabindu, terakAThIA, A cha kRtio bahAra paDavAnI che. tyAre kula 23 kRtio prakAzita thaze. kArya cAlu che. have prastuta grantha aMge Aje upAdhyAyajInI svakRti tarIkenuM AThamuM prakAzana thaI rahyuM che. yazebhAratI saMsthA taraphathI AThamuM mAM prakAzana upAdhyAyanI traNa kRtiothI saMyukta che ane tethI tenA para traNa nAma chApavAmAM AvyA che. A traNeya kRtiono paricaya vidvaddavarya, prakhara sAhityakAra De. zrI rUdradevajI tripAThIe A granthamAM ja A che te joI le. je kahevAnuM zeSa rahe che te ahIM jaNAvuM chuM. A traNeya kRtionuM racanA pramANa ghaNuM ochuM hevAthI darekanI alaga alaga pustikAne janma Ape e hAthe karIne nabaLAM bALakanI jamAtane janma ApavA jevuM dekhAya ane te adarzanIya banI jAya. ene kaI artha paNa na rahe. pustakanuM kalevara puSTa bane, e mATe A saMyukta prakAzana nakkI 1. lAyabrerInuM lIsTa karanArAe, A kRtinI traNeya kRtione te te akSaravibhAgamAM alaga alaga noMdhavI. jethI jaladI meLavI zakAya. Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ ] karyuM. kada vadhe e mATe 1/16 krAuna sAIjha pasaMda karI. jethI pustakane kada sAMpaDyuM. - prathamanI be kRtio caritra rUpe che. baMne kRtio kAvyAtmaka che. A baMne kAvya mahAkAvyanI haroLamAM ubhA rahe tevA che. ekanuM nAma mIra ane bIjAnuM nAma che vikAsa. baMne kRtione thoDI aitihAsika paNa gaNI zakAya. ArSabhIya kAvya moTA bhAge kayarthakakAvya che. eTale ke eka pleka be prakAranA judA judA arthane vyakta kare te. A be kRtio kAvyanI che. kAvyanA viSaya upara ghaNuM ghaNuM lakhI zakAya jaina sAhitya-kAvya upara ghaNA vidvAnee acita lakhyuM che. ema chatAM mArA jJAnavikAsa mATe ane ke koI aNasparzAelI bAbatene anulakSIne kAvyanAM pAsA para yathAmati kaMIka lakhI zakAya. jemAM jainadharmamAM kAvya paraMparAne zuM sthAna hatuM? A paraMparAmAM mAtra sAdhuo ja jJAna-vijJAnanA kSetro saMbhALatA rahyAM, te gRhastha (raDayAkhaDayA apavAda sivAya) zA mATe A vidyAthI aspRzya rahyA ane Aje che te jaina-ajena kAbaeNmAM vaccenI tulanAtmaka chaNAvaTa. jainadharmamAM svataMtra pratibhA dharAvatAM kAvya che kharA? anuzAsaka ke u5jIvya kRtio kaI? svataMtra ane upajIvyamAM vadhu pramANa kenuM ? kAvyamAM rase na hoya paNa enuM pUrNavirAma jana-ajaina baMnemAM samAna bindu upara hatuM ke asamAna? enuM paryavasAna kyA rasamAM thatuM 1. sarjananI ajaba-gajabanI dhUnI jagAvanAra upAdhyAyanI sarjana samRddhi ane te pAchaLano teozrIne apramattabhAva jatAM harakoInuM rara jhukI jAya tevuM che. ' Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . [ 7] hatuM ane jaina dharmanI e mULabhUta khAsIyata, AkharI theya, ke aMtima lakSyanuM sAtatya kavioe kevI rIte jALavI rAkhyuM? te uparAMta saikAvAra kAvyanI racanA kaI kaI thaI ane tene lagatI jarUrI bAbatene yathAzakti-yathAmati rUparekhA ApavAnI tIvrachA rAkhelI paNa vartamAnanI zArIrika mAnasika ke mastiSkanI pratikUla paristhiti ane anya sAdhanAkrama cAlatuM hovAthI Aje e badhuM lakhI zakAya tevI sthiti nathI, ane tethI tene raMja jarUra che. kamanasIbI e che ke baMne kRtio apUrNa maLI che. A kRtinuM sArthamIra nAma vAcakone aparicita lAgaze. AvA nAmanI khAsa prasiddhi paNa kayAMya jovA maLI nathI. sAmAnya vAcakane vicAra thaI paDe ke AmIra eTale zuM haze? vyAkaraNanA niyamathI yamarA ArSIyam raSabhadeva saMbaMdhI je hoya te ArSabhIya ane A caritra che. tethI jhaSabhanuM je caritra tene ArSabhIya kahevAya. pahelA tIrthakaranuM mAtA-pitAe pADeluM sAnvarthaka nAma RSabha hatuM. RSabha izvara banyA tyAre sahunA nAtha-svAmI banyA kahevAya, paNa uccAranI theDIka asaralatAnA kAraNe ke bIjA game te kAraNe RSabhanAmane badale Adi bhagavAna hevAthI AdinAtha-AdIzvara A nAmane khUba ja prasiddhi 1. kRtio kema adhUrI rahI haze? e praznArthaka ja raheze. 2. sAdhanA karanAra to Abha nAmane upayoga karavA lAbhaprada che. 3. kalpasatra granthamAM bhagavAnane pAMca vizeSaNothI oLakhAvyA che. kalama, rANA, , paDhA Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | [ 4 ] maLI che. ajene grantha-veda-purANAdikamAM RSabha ane AdinAtha baMne nAme ullekha thaye che. RSabhadevane mahimA jyAre A dezamAM utkaTa banyuM haze tyAre ajaina dhArmika agraNIoe jainenA pahelA tIrthakarane pitAnA IzvarI avatAramAM samAviSTa karavAne vicAra nirNaya karyo, tyAre temane vazamAMthI bIjA keIne pasaMdagI na ApatAM buddhi kauzalya vAparIne emane pahelA tIrthakarane pasaMda karIne emane avatAramAM sthApita karI dIdhA ane emane avatAra tarIkenA nAmamAM "rASabha" nAma ja pasaMda karyuM. ane rUSabhane avatAra tarIke jAhera karyA. ane bhAgavad purANamAM avatAranA varNanamAM temanuM jIvanacaritra paNa dAkhala karI dIdhuM. Ama jaDabesalAka rIte jaina tIrthakara rUSabha, rUSabhAvatAra rUpe arjuna vibhAgamAM mAnya, vaMdanIya, ane pUjanIya banI gayA ! " bhASAMtara aMge- bhAratIya saMskRtine AtmA prAkRta bhASAmAM jIve che tema AryakulanI gaNAtI saMskRta bhASAmAM paNa jIve che. A bhASA hajAro varSathI A dezamAM sarvatra patharAyelI che. kemake tirAM, karama-rUSabha, prathama rAjA, prathama bhikSAcara-sAdhu - Adi vitarAga, Adi tIrthakara. Aje koI prazna kare ke A yuganA Adi rAjA, sAdhu pahelA vItarAga ane Adi tIrtha kara koNa? to javAbamAM rUSabhadeva. 4. juo bhAgavata purANa. 5. rUSabhadevAvatAranuM caritra jenothI DuM juduM paDe che. jo ke antamAM DI-vicitra vikRtio jovA maLe che. . Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ na A bhASAne niyamabaddha karavAmAM AvI che eTale ene dezakALanA sImADA bAdhaka na banyA. jyAre bIjI lekabhASAprAkRta belI mATe bAra gAue bolI badalAya evI sthiti hatI. vyavahAranI bhASA vyAkaraNazAstrathI susaMskArI eTale niyamabaddha banatAM saMskRta bhASA janmI, eTale A dezanI harakoI vyakti ene zIkhI zake tevI paristhiti nirmANa thaI. eTale ja A bhASAmAM tamAma darzanakAe potAnA sAhityanI jaMgI racanA karI che. bhAratIya saMskRtinA AtmAne ekatAnA satre bAMdhanAra, vividhatAmAM ekatAno anubhava karAvavAmAM A bhASAne phALe ghaNe umadA rahyo che. jo ke dareka dharmazAstrakAroe pota potAnA mULabhUta zAstro mATe svataMtra bhASAo apanAvI che. jemake jene e prAkRta, vaidike e saMskRta ane bauddhoe pAlI. ema chatAM A dharmazAstrone samajAvavA mATe je bhASAne chUTathI upayoga thaye te bahulatAe saMskRta bhASAne ja thayo che. A samajAvavA mATe racAyelI saMskRta racanAo sarvatra rIjA zabdathI oLakhAya che. Ama bhAratIya saMskRtine AmA bhASAmAM zabdabaddha thaI vaNAI gaye. AvI vyApaka sarvatra samAna samAdarane pAtra banelI bhASA pratye Aje patI utarI che. devabhASAthI oLakhAtI bhASA pratye enI janmadAtrI dharatImAM ja abhAva, aprIti, tiraskAra ane ati upekSAnA bhAva pragaTa thaI rahyAM che. vidyAthI enuM A bhASA pratye sAvakI mA karatAMe kharAba evuM vartana joIne keI paNa saMskRtapremI bhAratIyane duHkha ane ciMtA thayA vinA nahIM rahe. * caritre Aja bhASAmAM lakhAyA che. eTale je A bhASAne anuvAda thAya te ja tene lAbha bahujana uThAvI zake. A mATe prayAsa karyo paNa bhASAMtarakArene dukALa, kilaSTa Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 10 ] bhASA racanAne bhASAmAM samajanArA ochA thaI gayA. sAdhuzramaNasaMghamAM paNa saMskRta bhASA pratye ghaTele Ada, A badhA kAraNe tatkAla sArUM bhASAMtara thaI zake tevI zakyatA na hovAthI ahIM ApI zakAyuM nathI. eTale A granthane upakega keTale thaze enI ciMtA chatAM, ciMtA na karatAM upAdhyAya jInI ghaNuM mahAmUlI kRtio kALanA khapparamAM svAhA thaI gaI tema, navI upalabdha kRtionuM na bane ane te ciraMjIva banI rahe, e uddezathI . saMsthA prakAzana kArya karI rahI che. have prati paricaya joIe. ArSabhInI pratine jarUrI paricaya ArSalIyanI pratinuM dIrgha mApa 9 iMca eka dero, pahoLAI 4 iMca be dazA che. pahelA khAnAmAM paMkti 13 che. prAraMbhanA pAMca khAnAmAM akSaro eka icamAM cArathI pAMca samAya tevaDA moTA lakhyA che. te pachI akSare nAnA thatA jAya che. patra dITha paMktipramANa 14 thI 19 sudhInuM pahoMce che. ane akSara saMkhyAmAna eka IMcamAM vadhatuM gayuM che. A prati eka ja hAthe lakhAI hoya tema lAgatuM nathI. paNa pAchaLanuM lakhANa khuda upAdhyAyajInA pitAnA akSaramAM heya tema samajAya che. pratinI sthiti sArI che. AnI eka ja nakala maLI che. kALI zAhImAM lakhAI che. eka bhaktajananI vinaMtithI tene saMbhaLAvA mATe A racanA karI che tevuM lekhake jaNAvyuM che. vaLI atima kalekamAM temane potAne pada evA ja zabane pravega karyo che. ArSIya prati aMgenI AlecanA pUrI thaI 1. keTalAka prAcIna granthakAro granthanA antima blekamAM pUrNAtimAM Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 11 ] vijalAsanI prati mApamAM lagabhaga ArSIya jevI ja che. bAkI lipinI laDhaNa ane pratinI sthiti sArI che. A baMne kAvyo nahiM paNa mahAkAvyanI racanA jotAM eka niyAyika paNa kevA saphaLa sAhityakAra banI zake che te IriNA mananA maraghag iAma pUrvaka mastaka namI paDe che. ArSIya ane vijaye lAsa be kAvya mATe mAruM je kaMIka kathayitavya hatuM te ahIM jaNAvI dIdhuM che. have "siddhahasa" aMge lakhuM chuM. pAlItANuM ) sAhitya maMdira, yadevasUri. A . pUnama saM. 2035 svavyaktitvane sUcaka koI paNa eka sAMketika zabda muktA hatA. upAdhyAyajIe "zrI" zabda upara pasaMdagI utArI hatI. 2. A caritramAM leke 132 mAM sArvajorApura13 - koDa sonaiyAnI vRSTinI navI ja vAta rajU karI che. Ama to - 1zA koDa sauneyA vRSTinI vAta sarvatra Ave che. vidvAnoe vicAravuM. Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvavibhAga zrIphaLavarSanAvAra mA siddhasahastranI prastAvanA siddhakeza athavA siddhasahastranAma prakaraNa A be nAmathI paricAyaka A ladhvIkRti aMge je kaMI kathayitavya hatuM te bahudhA dharmanehI zrI amRtalAla bhAIe lakhI nAkhyuM che. ane te A ja granthamAM mudrita karI pragaTa karyuM che. je A ja pustakanA prAraMbhanA peja 36 thI vAMcI levuM, jethI kRtine vistRta paricaya maLI jaze. je zeSa mAre kahevAnuM che te ahIM jaNAvuM chuM. bhAratamAM sahastranAme dvArA kaI paNa ISTa deva-devInAM vividha nAme dvArA guNakIrtana nAma stavana-tuti karavAnI paraMparA jugajuga purANI che. sahuthI prathama ajainee sahastra nAme dvArA AvI stuti racanAo karI. te pachI bauddhajenee paNa karI. jenadarzanamAM paNa A paraMparA arvAcIna nathI, prAcIna mAtra nathI, paNa ati prAcIna-purANI prathA che. | upalabdhakRtinA AdhAre kahIe te jainasaMghamAM cothI zatAbdithI jinasahastra nAmanI kRti maLI AvavAthI 1. kada jeTalI prAcIna to kharI ja. .. 2. sahastra racanAnI ajainenI yAdI ghaNuM lAMbI hovAthI namUnA Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 13] 1600 varSa pahelAM A hatI te puravAra thAya che. paNa A pahelAM AvI kaI kRti racANa haze kharI? e praznArthaka rahe che. A kRti digambarIya che. AvI racanA zuSka lAgatI hoya che eTale A dizAmAM atyalpa vyaktioe kalama calAvI che. prApta sAdhanothI anumAna karI zakAya ke jethI zatAbdithI be hajAranI zatAbdi sudhImAM jaina samAjamAM sahastranAmathI aMkita kRtio paMdarekathI vadhu te nahiM ja heya. A viSaya ja e che ke jemAM mAtra nAmanI ja racanA hoya che. emAM bIjuM kaMI kathayitavya hotuM nathI. je ke nAmo racavAnuM paNa kArya saheluM nathI. emAMe kArya kAraNa bhAvanI vyavasthita tatvavyavasthA je darzanamAM hoya tyAM zabdo nakkI karavA mATe khUba ja pratibhA ane sAvadhAnI mAgI le tevI bAbata che. chatAMya ekaMdare bIjA viSayanuM je kheDANa thayuM che enI sarakhAmaNImAM A dizAne prayAsa rUpe ja cheDA nAmane ahIM nirdeza karUM chuM. 1 viSNusahastra, gopAlasahastra, gaNeza, datrAtreya, sUryanArAyaNa, purUSotama vagerenA sahastranAme racAyA che. devIomAM lakSmI. reNukA, padmAvatInAM paNa sahastranAme racAyAM che. 3. "jina" zabdano artha jIte te jina. ATalAthI artha tRpti thatI nathI. artha sAkajkSa rahe che eTale prazna thAya ke kone jite? to AtmAne rAgadveSarUpI zatrune. A chatAI jAya . eTale AtmA vItarAga banI jAya. jina-vItarAga eka ja - arthanA vAcaka che. vItarAga thayA eTale sarvatra samabhAvavALA banyA eTale ja sarvaguNasaMpanna banyA. Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 14 ] nAne kahI zakAya. A eka zokhanI-rasanI bAbata che. anivArya jarUrIyAtanI bAbata nathI. chatAMe hindu paraMparA ke vaidika kSetramAM sparzAelA kSetre jainIkSetramAM aNusparyA rahe, A kSetramAM jenenI deNa na hoya te eka svataMtra saMskRti dharAvatA jainasaMgha mATe samucita na hovAthI janamunioe karele A prayAsa kharekhara jaina saMgha mATe ati agatyane ane upakAraka gaNI zakAya tevo che. jaina sAdhuonI dezakALane oLakhIne samayasAthe tAla milAvavAnI yugalakSI udAtta bhAvanAnA pariNAme tyAga, vairAgya nA pAyA upara ubhelA jainadharmamAM paNa ajoDa viSaya upara jenAcAryo-munioe vizALa sarjana karyuM. aneka viSayenA khetara kheDI nAkhyA ane pariNAme jana samAjane mahAna saMskRtine mahAna vAraso maLe. jenA lIdhe dezamAM Aje jaina samAja potAnI A vizALa jJAna-sAhitya samRddhinAM kAraNe unata mastake jIvana jIvI rahyo che. ane chellA pacIsa varSamAM deza-paradezamAM paNa saMzodhana kSetre, jainatatvajJAne ane jenagrAe vidvAnomAM bhAre utsAha ane AturatA jagADI dIdhI che. - jana-mAnasa vividha saMskArathI sabhara che. aneka komyuTarane zaramAvI zake tevA agAdha, vizALa, vyApaka ane vividha khyA dharAvatAM magajane nAnA nahiM paNa vizALa vicAre, nAnI kalpanA nahiM paNa vizALa kalpanAo vadhu AkarSI zake che. A atijJAnIo-buddhizALIo mATenI jANItI samajI zakAya tevI bAbata che. nAnI AkRti karatAM me ra AkRti (AI levalathI moTI) vadhu dhyAna kheMce che. e mAnava cakSu ane mananuM sAduM gaNita che. alapatA karatAM (sArI bAbatenI) vizALatA kene na game? . Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 15]. AvA mAnasika kAraNe eka nAma karatAM aneka nAmathI, aneka karatAM daza nAmathI, daza karatAM jyAre vadhu AnaMda anubhavyo eTale mana AgaLa vadhe. dazamAM vadhu AnaMda AvyuM te somAM te AnaMdanI choLo uDaze. AvI kaI puNyabhAvanAmAMthI zatakanI racanA thaI. pachI e aMge utsAha lamaNarekhA oLaMgI jatAM jIvaDe sIdho kudake mArI hajAra, vAstavika rIte te 1008 nAmanI racanA upara pahoMce ane e IcchAne saMtoSavA bhagavAnane vividharUpe kalpavA mAMDayA. vividha guNanI alaMkRta karavA paDayA. buddhine uMDI kAme lagADI maMthana karyuM. yenakena prakAre aneka sAnvarthaka nAme banAvI chandane anukULa rahIne) sahastranAmanI bhavya kRtine janma Apyo kaho ke janma maLyA. upara je kahyuM te mAnava svabhAvane anulakSIne kahyuM, paNa e karatAM ya vadhu vAstavika kAraNa e samajAya che ke mantrazAstrane eka sarva sAmAnya niyama-dhoraNa evuM che ke kAryanI saphaLatA mATe kaI paNa mansane jApa ochAmAM che eka hajArano reja thavuM ja joIe te ja tenI phalazrutinAM kaMike darzana thAya, hajArano jApa roja thatuM jAya te lAMbA gALe jApakane abhUtapUrva zaktine saMcAra, darzana ane rahane kaMIka anubhava thayA vinA rahe nahiM, paNa AnA karatAM vadhu vAstavika e lAge che ke bhagavAnanA 1. juo, zi95mAM zuM thayuM ke bhagavAna zrI pArzvanI mUrtimAM pAMca sAta, ke nava jaNAthI saMtoSa na thayo, eTale sIdhA vadhIne sahAphaNa eTale eka hajAra sarpamukhanA DhAMkaNavALI mUrti- onuM nirmANa thavA pAmyuM. evuM ahIM vicArI zakAya. Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [16] zArirIka lakSaNonI saMkhyA 11008 che. AvA aMkane layamAM rAkhI bhagavAnanA guNaniSpanna 1098nAmenI stavana karavAnuM kadAca banyuM hoya ! upara nirdiSTa kAraNone lakSyamAM rAkhIne paNa AvA sahastra (1008) nAmanI kRtio racAI hoya te te susaMgata bAbata che. * alabata paramAtmAnA guNe anaMta che. ananta guNanA ananta nAme paNa racI zakAya, paNa mAnava buddhithI te zakya nathI eTale je vadhu yogya, bhAtpAdaka AkarSaka ane uttama hoya tevAM ja nAmanuM nirmANa karavAnI prathA che. .. A jAtanI prathA jaina, vaidika ane bauddha traNeya saMtimAM hatI. AvI racanAo mukhyatve potapotAnA ISTa deva ane devIone kendramAM rAkhIne racavAmAM AvI hoya che. . . . . - stava-stavanA ke staMtra cAra prakAre thAya che. 1. nAmastava. 2. sthApanAstava. 3. dravyastava ane 4. bhAvastavara A stavanAmAM sarvakALanA sarva kSetranA tIrtha karA-paramAtmA one AvarI levAnA hAryA chejethI koIpaNa sthAnanI koI 1. juo mahA. pu. parva 2pa, bla. 99 2. nAmAM ivazamA punakhikA . * kSetre vAre 4 sarvajita: samuvmail (sakalahata) -jUo zA-TIkAo-caritro kAvyakRtio. ' - -AnI majhA e che ke AthI, traNe ya kALamA anaMta AtmAonI stutine lAbha stuti karanArane prApta thAya che, Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " [ 17 ] paNa kSetramAM rahelI IzvarIya vyaktio astutya rahI na jAya, ane tethI parama maMgala-kalyANanI prApti thAya. sahastra nAmanI racanA arihaMta-aheto sivAya vartamAna covIzInA koI paNa tIrthakarane uddezIne paNa karI zakAya che. paNa A vIzImAM sahastra nAme racI zakAya ke prApta thAya tevA bhagavAna je koI paNa hoya te te pArzvanAtha bhagavAna che. tethI teozrInA nAmanI stuti racANa che. jenuM nAma "pArzvanAtha nAmasahasa" che. arihaMtathI vadhu ucca sthAna dharAvatA siddhAtmAonA sahastra nAma upAdhyAyajI sivAya bIjA koIe karyA hoya evuM jANavAmAM nathI, eTale ja sahastra nAmanI racanA upAdhyAyajI sudhI arihaMtene anulakSIne ja thatI hatI te dhyAnamAM rAkhavuM ghaTe. A prathAno Adara vetAmbara-digambara baMne saMpradayamAM thaye che. emAM sahastranI sahuthI junI racanA kahetA mbara AcArya zrI siddhasena divAkarajInI che. ane tene samaya thI zatAbdine che. tyArapachI lagabhaga 500 varasa bAda vidvAna digambara AcAryazrIe . "jinasahastra nAmanA tetra-stavanI racanA karI. A racanAne samaya navamI zatAbdine che. paNa AmAM eka viveka kare jarUrI che ke divAkarajInI racanAmAM nAma bhale hajAra hoya paNa te gadya paddhatie saMgRhIta thayA che. padya-kaleka rUpe nahiM. ane zailIne prakAra paNa bhinna che. eTale vAstavika rIte lekabaddha paddhatio 1. emanA ja banAvelA Adi purANanA eka aMza-bhAga rUpa A kRti che. paNa svataMtra racanA nathI. Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 18 ] racAyelI racanA sahuthI prathama AcArya zrI jinasenanI che. ema prApta sAdhane jotAM kahI zakAya. . jinasenajInI kRti pachI lagabhaga traNa saikA pachI (vi. saM. 1229) kalikAla sarvajJa zrI hemacaMdrAcAryajI AvI ja kRti ApaNane Ape che. phakta nAmamAM zeDoka pharaka karIne, ahaMnUra nAmasahastrasamuccaya" nAma rAkhIne Ape che. artha draSTie ahaMna ke jina eka ja arthanA vAcaka che. jo ke A kRtine "jina sahasa"thI paNa oLakhavAmAM te Ave ja che. jinasahastranAma stotra athavA ahaMnnamaskAra tetra, AvA nAmanI atima mudrita kRti sattaramI zatAbdi (saM. 1731) nI male che. jenA kartA upAdhyAya zrI vinayavijayajI mahArAja che. jinasahastranI racanAo ekaMdare sAta maLI che. emAM traNa digambaranI ane cAra vetAmbaranI che. digambaranI traNeya kRtio mudrita thaI gaI che. jyAre vetAmbaranI be mudrita thaI che ane be amudrita chANa ane punAnA bhaMDAramAM hastalikhita prati rUpe vidyamAna che. emAM mane digambarIya zAyara paMDita (vi. saMvata 1287) viracita racanA enI viziSTa kramabaddha goThavaNa ane nAmamAM vyakta thatI pratibhAnA kAraNe racanAnI draSTie 2. digambarIya jinasahastranAM nAmo ane vetAmbarIya ahena samuccayanA nAmamAM granthagata navamA zatakanI racanAne bAda karIe to bAkInA zatakanA nAmamAM asAdhAraNa sAmya dekhAI Ave che. Aje A prathAne eka samasyA rUpa lekhavA karatAM sAhityanA kSetramAM paraspara eka bIjAnuM AdAna pradAna karavAnI kevI prathA hatI te rUpe samajavuM vadhu ucita raheze. Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 18 ] ghaNI viziSTa kRti lAgI che. AzAdharane kavikAlidAsa tarIke oLakhAvyA che. teo gRhastha vidvAna hatA. 1. bhArata vividha dharmo ane panthono deza che. AvA dezamAM prajA prajA vacce sahiSNutAno setu TakI rahe, saMpano doro parovAelo rahe, to janatA vividhatAmAM paNa ekatAne anubhave, jethI bhAtRbhAva, prema ane mitrInI bhAvanA majabUta thatI rahe. A mATe jainAcAryoe prasaMga Ave sAhityanA kSetramAM udAra udAharaNa pUrAM pADyAM che. emAM prAcInamAM suprasiddha mahAna AcAryomAM sUripuMgava zrI haribhadrajI, te pachI zrI hemacaMdrAcAryajI, zrI mAnatuMgasUrijI ane te pachI upAdhyAyajI yazovijayajI Adine gaNAvI zakAya. digambaramAM paMDita pravara zrI AzAdharajIne rajU karI zakAya. AzAdharajIe sahastranAmanA zatakemAM arthanI dRSTie jenadRSTine khyAlamAM rAkhIne brahmazataka, buddhizatakanI karelI racanAo prastuta bAbatanA prabuddha purAvA che. A, bhagavAna mahAvIre A dezane ApelI tadana navI, adbhuta anekAntadaSTinI sarvatomukhI daSTine " AbhArI che. bhedamAM abheda ane abhedamAM bhedane sthApana karI satyane jIvaMta rAkhavuM e A dRSTinI phalazruti che. sApekSadaSTi e anekAntanuM bIju nAma che. tamAma saMdharSonA ukela mATe A eka mahAna siddhAnta che. ane A anekAntanA siddhAntane "yAdavodalI dvArA jainAcAryoe khUba khUba vikasAvyo che. upAdhyAyajIe paNa uparokata paraMparAne Adara cita karyo che. emane ja zAbdika jhaghaDAthI dUra rahevAnuM jaNAvatAM bhASAmAM racela siddha sahastranAma varNananI kRtimAM kahyuM che ke Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ |[ 20 ] sahastra nAmanI sahuthI Adya racanA (ajena kRti) viSNu sahastra nAmanI che. ane tethI upalabdha sahastranA vADamayamAM te sahuthI vadhu prAcIna che. jinasahastra nAma uparAMta vyaktigata tIrthakaranI eka racanA upalabdha che te bhagavAna pArzvanAthajInI che. ane ethI enuM nAma "pArzva sahastra nAma che. je vAta upara jaNAvI che. bhagavAna pArzvanAtha A kALanA kapriya tIrthaMkara rahyA che ane sadAe raheze. 23 mAM eka ja bhagavAna evA che ke je seMkaDo nAmethI bhAratamAM oLakhAya che ane enAM maMdira mUrtio paNa vadhu che. jeneremAM zaMkara bhagavAnanuM je sthAna che tevuM sthAna jainenA loka hadayamAM pArzvanAtha prabhunuM che. jema zaMkara AzuteSa kahevAya che ema bhagavAna pArzvanI bhakti paNa zIvratASa ApanArI che. A uparAMta grahomAM joIe te mukhya sUryagrahanI temaja zrI padmAvatI Adi deva-devIonI paNa sahastra nAmanI racanAo maLe che sahastranAmanI racanAo saMskRtathI anabhinna cha mATe bhASAmAM paNa racAI che. tenA kartA tarIke banArasIdAsa, vaharSa ane upAdhyAyajI to che ja. IsyA siddha jinanAM kahAM sahastra nAma, raho zabda jhaghaDo kahAM lo zuddha dhAma, 1. A kRti mahAbhAratanA anuzAsanaparvamAM che. 2. Azu eTale jaladI te-prasanna thAya, saMtoSa Ape che, 3. jainetaramAM emane mAnya aMbikAsahasa, reNukA sahastra AdinI aneka devIonI kRtio che. Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 21 ] have prastuta granthanA mUla muddA para AvIye, je kRtinA kAraNe uparokta bhUmikA bAMdhavI paDI te kRtinuM nAma che "siddhasahastrakoza " je agAu jaNAvI gayo chuM. jina sahastranAmanI kRtio jaina saMgha pAse hatI eTale upAdhyAyajIe ekane eka cIjamAM vadhu umero karavA karatAM na viSaya pasaMda karavAnuM munAsiba mAnyuM ane emanAM manamAM (jina arihaMtanI racanAne cheDIne) siddha bhagavaMtanA sahastranAma racavAnI abhinava kalpanA jyurI ane tene sAkAra banAvIne ApaNane siddhasahastra nAmanI viziSTa bheTa ApI. e kharekhara ! upAdhyAyajInI buddhi pratibhAne AbhArI che. jinasahastramAM jevI nAmonI racanA thAya che tevI te AmAM kyAMthI thAya? kema ke jina tIrthakaronI te vakhatanI guNAvasthA judI che. jina tyAre sadehI che. upadezanI pravRtti vagerethI saMkaLAelA hoya che. aghAtI cAra karmo paNa beThAM hoya che. tyAre siddhone AmAnuM kazuM ja nathI hatuM. eTale svAbhAvika rIte ja sakala karma rahita banelA siddhone je guNe ghaTamAna thAya te guNonuM nirmANa karavuM paDe ane e rIte ja nAmasaMgraha thatA hoya che. alabatta AmAM jinasaMgrahamAMnA nAme maLaze kharAM paNa te thoDAMka. 1008 nAmanA saMgraha mATe sthApita cheraNa mujaba zatakanuM dhoraNa rAkhI daza zatake nirmANa karyA che. A kRti mATe saMpUrNa anukULa gaNatA anucchupa chaMdanI pasaMdagI ApI che. dareka zatakamAM 100 nAmane sumeLa rAkhe che. paNa se nAma mATenA vibhAganI saMkhyA samAna nathI. nAma TUMkAkSarI hoya tyAre te mATe ochA ke racavA paDe, Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 22 ] AthI dasa zatakamAM 9 thI 13 nI saMkhyAnA lekanuM dhAraNa che. kartAe potAne upAdhyAya nahiM mAtra gaNi tarIke oLakhAvyA che. A kRti pU. A. zrI devasUrijInA sAmrAjyamAM racI che. emanA bhaktajananA zravaNa mATe racI che. tevuM temane zatakanA antamAM jaNAvyuM che. siddha eTale zuM? - jene je devane mAne che te be prakAre che. eka sAkAra ane bIjA nirAkAra. eka karma sahita. eka karma rahita. sAkAra eTale dehadhArI hoya te avasthA. dehadhArI hoya tyAre janakalyANa mATe teo avirata upadezanI varSA kare che. ane eja sAkAra dehadhArI deva pitAnuM mAnavadehanuM AyuSya pUrNa thatAM avazeSa je cAra aghAtI karmo hoya tene sarvathA kSaya karI sarvAtmapradeze niSkarma banI, sakala karmathI mukta thatAM AtmAnuM potAnuM zAzvata je sthAna mekSa ke mukti je abajonA abajo mAIla dUra che tyAM AMkhanA eka ja palakArAmAM pasAra thatI asaMkhyAtI kSaNe -samaye) paikInI mAtra eka ja kSaNamAM pahoMcI jAya che. tyAM anAdI kALathI tirUpe ana tAnaMta AtmAo vidyamAna che. zAzvata niyama mujaba eka AtmAnI jAtimAM anaMtAnaMta AtmA. onI ti samAviSTa thatI ja rahe che. (jema prakAzamAM prakAza bhaLatuM rahe che tema) tyAM nathI zarIra, nathI ghara, nathI khAvAnuM-pIvAnuM, keI cIja nathI, keI upAdhi nathI, enuM nAma ja mekSa. mekSanuM bIjuM nAma siddha che, ziva-mukti nivaNa vagere che. A mokSa-siddha sthAnamAM rahenAra che paNa siddho ja kahevAya ane sarva karma vimukta aeva sarva Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 23 ] guNasaMpanna, sarvocca koTie pahoMcelA Aja siddhAtmAone upAdhyAyajIe vidhavidha nAme stavyA che. bIjI vAta spaSTa karavI jarUrI che ke jinasahastramAMnA sahastra" zabdathI pUrA eka hajAra ja na samajavA, paNa eka hajArane ATha samajavAnA che. paNa "aSTAdhika jina sahasa" AvuM nAmakaraNa barobara na lAge eTale granthanA nAmakaraNamAM sahasane pUNuMka rAkhyA che, ane te ucita che. mAnavanI pravRtti haMmezAM phaleghezyaka hoya che. pravRttinuM sArUM phaLa maLaze evuM lAge te zraddhApUrvaka pravRtti kare, na lAge te na kare. kadAca kare te e mana vinA. eTale prazna e thAya che ke nAmasahasrane pATha karavAthI zuM lAbha thAya? Ano javAba e ke nAmAvalinA racayitAe ene nAmastava karanAre AtmA, tIrthakara nAmakarma eTale Izvara banavA sudhInuM puNya bAMdhI zake eTalI hada sudhIne mahimA gAye che. e prApta thAya e daramiyAna-vacagALAnI avasthAemAM A sahastranAmane pATha karavAthI zubhanI ane parama zAMtinI prApti, pApone nAza, abhISTa siddhi ane sarva duHkhothI mukti vagere lAbha maLe che." upAdhyAyajI mahArAje paNa siddhone namaskAra karavAthI 1. upAdhyAyajIe siddhone gujarAtI bhASAmAM paNa stavyA che. jenuM nAma siddhasahastra nAma varNana chaMda" rAkhyuM che. je gurjara sAhitya saMgraha bhAga ekamAM mudrita thayela che. yadyapi upalabdha A kRtimAM nAmo ghaNAM ochAM che. 2. suvarate.... regyumanavA: suman (viSNusahasa) -sarvaviauvA sAmaDhAva6 (gaNezasahastra) -paramaM rAM gharAramA (mahApurANa 25 99 ) Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 24] . gauNaphaLa tarIke Rddhi-siddhinI prApti ane mukhya phaLa tarIke mahedaya prApti-muktinI prApti jaNAvyuM che. ' muktinuM ja bIjuM nAma mahadaya che. udaya zabda te saMsAravatI unnatimAM lAgu paDe che, paNa mahAna udaya (zabdanA yathArtha svarUpamAM mahAdaya) sRSTi upara thatuM ja nathI. e te mokSamAM ja pahoMcAya tyAM ja te anubhavAya che. A darzAvyuM . siddhone praNipAta namaskAra karavAnuM phaLa. smaraNanuM phaLa zuM? te upAdhyAyajIe kahyuM ke maMgala nahiM paNa parama maMgala. maMgala eTale pApane vighano nAza. vaLI svargalokanI prApti ane tenA sarvottama phalamAM siddhasthAnanI prApti. tAtparya e ke A stavanA mukti muktipradA che. eTale bAhya-AtyaMtara baMne prakAranA sukhane ApanArI che. - ahIM carcAne mATe avakAza nathI. paraMtu ekAMgI, ane nizcayanayavAdI banIne dharmArAdhana ke bhaktinA phaLa tarIke mAtra muktine ja jaNAvavI joIe e Agraha rAkhanAra bhukti zabda tarapha najara kare. * A uparathI keTalAka vAcakone ema thAya ke tavanuM mahatva vadhAravA khAtara ja AvA pralobhane batAvAtAM hoya che. evuM te nathI ne? - Ane javAba vizeSa vivecana karyA vinA ja jaina-ajaina vidvAnee pitAnA anubhavanI je vArtA-vANI je kalekamAM utArI che. te ja kaleke tenA artha sAthe ahIM uddadhRta karUM chuM. jemane A siddhakozanI racanA karI eja maharSinI vANI eka lekamAM rajU karUM chuM. bhakti mArga zuM che te jaNA- vatAM kahe che ke :-- Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 2 ] zrutAbdheH avagAhanAt sArA'sArasamuddhRtaH / bhaktirbhAgavatI bIjaM paramAnandasampadAm // 1 // artha- Agama zAstronA sAgaramAM DUbakI mArI ane sAra meM e meLavyuM che ke-paramAnaMda rUpa mekSasthAnanI prApti karavI hoya to tame sahu pavitra evI bhagavAnanI bhaktinuM AlaMbana laI lo. ajenemAM paNa AnA jevA ja bhAvane vyakta karate leka jUo - AloDya sarvazAstrANi vicArya ca punaH punaH / idamekaM muniSpannaM dhyeyo nArAyaNo hariH // 1 // artha- sarvazAstronuM vAMcana-manana karyuM, pachI te zAstra vacane para vAraMvAra ciMtana karyuM, paNa saravALe te mane ekaja sAra maLe che ke-A. vizvanI aMdara paramAtmA e eka ja dhyAnane lAyaka ke prApta karavAne lAyaka che. mane vaijJAnika draSTie vicArIe te mAnava svabhAvane saraLa ane sahaja sAdhya mArga vadhuM gamatuM hoya che. bhakti mArga amIra ke garIba, zikSita ke azikSita, bALa ke vRddha sahune mATe lAbhakartA hoya che. vividha prakAranA bhaktimArganuM zaraNuM divyaprakAza ApI aMtima Atmasiddhi prApta karAve che. bIjA badhA sAdhanAnA mArgo kaparA che. durgama che. kaSTa sAdhya che. buddhi hoya te samajI zakAya tevA che ane dIrgha samaya mAge tevA che. sAmAnya kakSAnA jIta mATe e saMsAdhya nathI. mATe te eka ajaina kavie sArabhUta navanIta ApatAM 1. Avazyaka sUtromAM, tetro stutio zAMtipAThomAM te bhautika lAbhonI vAto pAra vinAnI jaNAvI che. Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 26 ] kahyuM che-"purANa ko pAra nahiM, vedana ke anta nahiM; vANa te apAra kahI, kahAM citta dIjIe; ' ' sayana ke sAra eka, rAmanAma rAmanAma lIjIe." eTale sUha keIe, AbAlavRddho mATe rAjamArga Izvara-prabhu-bhagavad smaraNa ja batAvyo che. kAraNa ke IzvaranuM smaraNa hRdayanI granthIone bhedI nAMkhavAmAM ajoDa kAma kare che. bahAsyAntara duHkha, azAMtine bhagADI mUke che. atRptithI bharelA jIvanamAM jIva paramatRpti ane duHkha dAvAnalamAM jalatAne paramazAMti karAve che. A nAmane japa paNa karI zakAya che ane ethI A pustakamAM antamAM ApelA pariziSTamAM catuthI vibhakitamAM tamAma nAma ApIne antamAM namaH zabda joDIne tamAma nAme chApyAM che. jethI dareka pada jApane cagya banAvI ApyuM che. AthI AnA premIone reDImeDa mAlaMthI jarUra AnaMda thaze ja. ghaNAM nAme arthanI daSTie AnaMda Ape tevAM che. AnI je kaI TIkA race te enI khUbIonuM darzana jANavA male. cAle tyAre ApaNe sahu, sarvaguNasaMpanna, purUSetama, sattayuM, sAcca keTinA AtmAonI nAma gaMgAmAM DUbakI mAtrAne saMkalpa karIne mana-AtmA ane tananA melene dhotA rahIe. - A traNeya prakAzanamAM matiSa, daSTidoSa ane presadeNagI sati rahI gaI hoya te mATe granthakAra pAse kSamA. | na sAhitya maMdira | Aso sudi pUrNimA pAlItANuM tA. 11-10-79 che A, yazodevasUri 1. cAra veda. Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna zrI neminAthajInuM stavana nedha-vi. saM. 1713 pU upAdhyAyajI mahArAje mahesANAmAM mAsuM rahIne raceluM stavana ahIM prathamavAra ja pragaTa thAya che. saddagurUnA praNamI pAya, thuNasuM zrI yadupatirAya; ulaTa adhike rahyo thAya, re! sAmaliA0 1 karaDI rAjula balaI, aSTabhavanI prIti ja laI navamaI bhavi kAM DamaDalaI, re! sAmaliA0 2 pUravalI prIti saMbhAro; tuha darisaNa lAgaI pyAre; kima rAkhe neha udhAra, re! sAmaliA0 3 kaMta ajANa hoI tehanI kahIi, neha kIjai te niravahII, DuM-DaI ekamaDA na rahII, re ! sAmaliA0 4 AvI pAva sarati sukhakArA dasaI chaI ati mane hAra; | bApaI e karaI pukArA, re! sAmaliA0 5 paMthI sabahI dhari AvaI, kaMdarpa te adhika jagAvaI; eka niSphara nema na AvaI, re! sAmaliA0 6 sakhi ! zrAvaNa mAsa te Aye, aMgiM mujha madana jagAye; virahInaI ati duHkhadAye, re! sAmaliA0 7 jhimira varasaI chaI meha, tApaI muMja dAjhaI deha; eNe ati sAlaI saneha, re! sAmaliA0 8 Avyo te A mAsa, A eNuI AvAsa; pUrani mujha mana Asa, re! sAmaliA0 9 bhAdavadaI bhega ma charo, abalAsuM kAma na kare tumha sAthi kisyo cAlaI re! sAmaliA0 10 1. A ratavananuM hastalikhita pAnuM malI AvatA tenI nakala karI ahiM prasiddha karyuM che. upAdhyAyajInAM stavane haju paNa chuTaka hastapAnAMo ke guDhakAo dvArA maLavA joIe. Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [28] tujha viNa nizi siMda na AvaI, mujha ane na bhAI - dahilA tujha viNa dina jAvaI, re! sAmaliA0 11 premamAM pUrI balaI nArI, yevana kAM jAo hArI; juo haIDaI kaMtha vicArI, re! sAmaliA0 12 kuNu Agavi dukha kahI jaI, yevanare lAhe lI jaI jima duHkha saghalAM te jaI, re! sAmaliA0 13 sakhi ! jAI manA ekAMta, vegiM teDI A kaMta; ' jima virahane thAI aMta, re! sAmaliA0 14 AvI rUDI e citrazAlI, neha nija rijIo nihAra; ehavI seja kAM mUke suhAlI, re! sAmaliA0 15 nAhathio vegi manAve, jeraI hAtha grahI jhAlI lAve; : dhaNa mUkI niradhAra kAM jA, 2! sAmaliA0 16 ehavA jula vacana belatI prilanuM te dhyAna dharaMtI; giranAsI caDhI vilavaMtI, re! sAmaliA0 17 sAmI mujha suNi eka vAta, esI jaI tamArI ghAta (?) mAnI vacana zivAjevI jAta, 2! sAmaliA0 18 nema hArthi saMyama leI avihaDa taba prIti kaI . zivapura piupahilI pahaI, re! sAmalio0 19 nema yuNie mane ullAsa, mahIsANaI rahI caumAsa; ' pUgI chaI mujha mani Asa, re! sAmaliA0 20 saMvata satara tera varasiM, kArtika sudi paMcamI divasiM; tavana kariuM mana harakhaM, re! sAmaliA0 21 paMDita zrI nayavijayaIza, zrI jayavijaya tehane sIsa * sIsa tava diI AsIsa, re! sAmaliA0 22 iti zrInemijinastavanaM saMpUrNam / - - * * Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM prAdIzvarAya namaH namo loe svvsaahuunnN| ArSa bhIyacarita tathA vijayollAsa donoM mahAkAvya evaM unake sambandha meM saMkSipta kathanIya vi0 saM0 2006 tathA I0 sa0 1653 ke' varSa meM merI mAtRbhUmijanmabhUmi aura nyAyavizArada nyAyAcArya mahopAdhyAya zrImad yazovijayajI mahArAjazrI kI svargavAsa bhUmi 'DabhoI' [darbhAvatI] nagarI meM, pU0 sva0 u0 zrIyazovijayajI kI navIna bhavya deharI tathA gurumUrti kI pratiSThA ke prasaMga para, sAtha hI sAtha mahopAdhyAyajI ke jIvana aura kavana se jaina-ajaina vidvAn evaM prajA ko paricita karAne ke lie 'zrIyazovijaya sArasvata satra' nAma se eka satrotsava bhI Ayojita karane kA nirNaya kiyaa| pUjyapAda cAra AcAryoM kI adhyakSatA meM prAtaH aura madhyAhna meM sArvajanika sabhAe~ hotI thIM, pUjyapAda gurudevoM ke vaktavyoM ke sAtha hI deza ke vividha bhAgoM se Aye hue aneka vidvAnoM ne pUjya upAdhyAyajI ke 'jIvana tathA kavana' viSaya para adhyayanapUrNa mananIya prakAza DAlA thA / sabhA meM prAyaH pA~ca hajAra janatA kI upasthiti thii| yaha eka abhUtapUrva prasaMga thaa| mukhyarUpa se gujarAta kI janatA ko gujarAta ke eka mahAna dharmasapUta ko paricita karAne ke liye kiyA gayA yaha prayAsa isa satra ke hAta, tathA zAsakIya tantra evaM usake pracAra sAdhanoM ke sundara sahayoga se, sAtha hI samAcAra patroM ke utsAha se saphalatA ko prApta huA thA aura merA uddezya saphala hone se mujhe usakA avarNanIya evaM apAra Ananda huA thaa| 1. yaha utsavaM phAlguna kRSNA (gujarAtI) dvitIyA se phAlguna kRSNA aSTamI taka huA thA / isI meM sArasvata-satra saptamI aura aSTamI di0 7-3-53 evaM 8-3-53 ko do dina Ayojita thaa| Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 2 ) kiyA gayA saMkalpa-- isa satra kI baiThaka ke mere pravacana ke anta meM maiMne eka saMkalpa sabhI ke samakSa prakaTa kiyA thA ki, "upAdhyAyajI bhagavanta kI anupalabdha kRtiyoM ko upalabdha karane ke lie maiM sabhI sambhava prayatna karUgA / tadanantara prApta kRtiyoM kI presakApI karake athavA karavAkara unakA saMzodhana-pUrvaka Adhunika paddhati se sampAdana karake mudrita karavAkara prakAzita kraauuNgaa| ___ isake bAda kA kArya, mudrita kintu anupalabdha bane hue grantha, jo bahuta Avazyaka hoMge unakA punarmudraNa karAne kI vyavasthA karUgA aura tadanantara bhASAntara ke yogya jo kRtiyA~ hoMgI unakA bhASAntara karake prakAzita karAnA, isake pazcAt upAdhyAyajI ke jIvana-kavana para adhyayana-pUrvaka eka nibandha likhanA Adi hogaa|" paramapUjya Agama-prabhAkara pU0 munipravara zrI puNyavijayajI mahArAja isa satra kI yojanA se atyanta prasanna hue the aura usake pazcAt jaba maiM unase milA taba unhoMne mujhe agaNita abhinandana dete hue apanI apAra prasannatA abhivyakta kI thii| tadanantara hama sAtha bhI rahe evaM saMkalpAnusAra abhinava kRtiyoM ke lie prayAsa Arambha kiye, anya mitroM ne bhI prayAsa kiye| kucha kRtiyA~ prApta huii| ahamadAbAda ke 'devazAnA pADA' meM sthita bhaNDAra kA punaruddhAra karane meM pU0 puNyavijayajI mahArAja ke sAtha maiM bhI thaa| vahA~ se bhI upAdhyAyajI ke sva-hastAkSaroM meM hI unake dvArA racita kRtiyA~ ucita mAtrA meM upalabdha huI / isa upalabdhi meM saba se adhika sahayoga pUjya puNyavijayajI mahArAja kA thA, jo ki mere prati ananya pakSapAta rakhate the| isake pazcAt merI prArthanA para hI unhoMne sundara suvAcya presakaoNpI karanevAle dharmAtmA zrInagInadAsa kevalacanda dvArA katipaya presakaoNpiyA~ bhI karavA dIM tathA apane dvArA kI huI presakaoNpiyA~ bhI mujhe diiN| tatpazcAt unake saMzodhana, sampAdana evaM mudraNAdi ke kArya utsAha se Arambha kiye gaye aura usake pariNAmasvarUpa Aja 'yazobhAratI' kA yaha nauvAM puSpa prakAzita hone se kiye gaye saMkalpa ke kinAre ke pAsa pahuMca gayA huuN| aura eka-do varSa meM kinAre para utara bhI jAUMgA evaM kiye gaye saMkalpa athavA lI gaI mAnasika pratijJA kI pUrNAhuti hone para jIvana Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM eka viziSTa vAGamaya kI sevA kara lene kA eka hArdika santoSa prApta kruuNgaa| Aja taka prakAzita kRtiyoM ke bAre meM-- Aja taka 'yazobhAratI jaina saMsthA' kI ora se pU0 upAdhyAyajI bhagavAn kI pandraha kRtiyAM jo prakAzita ho cukI haiM, unakI sUcI isa prakAra hai-- 1. aindrastuti, svopajJa-svaracita TIkA, bhASAntara sahita / 2. vairAgyarati (muulmaatr)| 3. stotrAvalI saskRtakRti, hindI bhASAntara sahita (stuti, stotra-patrAdi) 4. kAvyaprakAza 2, 3 ullAsa kI TIkA, hindI bhASAntara sahita / 5. syAdvAda-rahasya bahada ttiikaa| 6. syAdvAda-rahasya madhyama TIkA / 7. syAdvAda rahastha jaghanya TIkA / 8. tiGanvayokti [prArambha mAtra] / 6. AtmakhyAti 10. prameyamAlA 11. vAdamAlA dvitIyA . 12. vAdamAlA tRtIyA .. 13. viSayatAvAda 14. vAyuSmAdeH pratyakSApratyakSavivAdarahasyama 15. nyAyasiddhAntamaJjarI (kevala zabdakhaNDa kI TIkA) ___ bAiNDiga kiye hue chaha granthoM meM tathA sAtaveM kramAMka ke pUSpa taka choTIbar3I uparyukta 15 kRtiyA~ chapa cukI haiN| tIsare puSpa ke rUpa meM 'yazodohana' chapA hai jisameM upAdhyAya jI ke sabhI upalabdha granthoM kA paricaya hai| Arambha kI cAra puSparUpa kRtiyA~ svatantra eka-eka grantha ke rUpa meM tathA chaThA puSpa cAra kRtiyoM se aura sAtavAM puSpa chaha kRtiyoM se saMyukta hai| .Aja AThaveM pUSpa ke rUpa meM upAdhyAyajI kI tIna kRtiyoM kA saMyukta Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 4 ) prakAzana ho rahA hai| uparyukta 15. meM tIna jor3ane se kula 18 kRtiyAM 'yazobhAratI jaina grantha prakAzana saMsthA' prakAzita kara rahI hai, inameM pandraha kRtiyAM to pahalI bAra hI prakAzita huI haiN| zeSa do 'aindrastuti' aura katipaya stotroMvAlI 'stotrAvalI' pahale anya sthAnoM se prakAzita huI thiiN| itanA hote hue bhI prastuta donoM prakAzana apUrNa the| isaliye saMzodhana-parivardhana ke sAtha naI kRtiyoM ke saMyojana-pUrvaka unakA hindI anuvAda sahita viziSTapaddhati se prakAzana huA hai| aba '108 bola, aDhAra sahasazIlAMga ratha, zraddhAnajalpakalpalatA, kUpadRSTAnta, vicArabindu tathA terakAThiyA'--ye chaha kRtiyAM prakAzita hone vAlI haiM, taba kula 24 kRtiyAM prakAzita ho jaaeNgii| kArya cala rahA hai| aba prastuta grantha ke sambandha meM Aja upAdhyAyajI kI svakRti ke rUpa meM AThavAM prakAzana ho rahA hai| yazobhAratI saMsthA kI ora se yaha AThavAM prakAzana upAdhyAyajI kI tIna kRtiyoM se saMyukta hai isaliye isa para tIna nAma' chapAye gaye haiN| ina tInoM kRtiyoM kA paricaya vidvadvarya, prakhara sAhityakAra, DaoN0 rudradevajI tripAThI ne isI grantha meM diyA hai, vaha dekha leN| zeSa jo kahanA rahatA hai vaha kahatA huuN| ina tInoM kRtiyoM kA racanA-parimANa bahuta thor3A hone se pratyeka kI pRthakpRthak pustikA ko janma denA yaha jAnabUjhakara nirbala * bAlakoM kI jamAta ko janma dene jaisA pratIta ho aura vaha adarzanIya bana jAe, isakA koI mahattva na rahe / pustaka kA kalevara puSTa bane, isa dRSTi se yaha saMyukta prakAzana nizcita kiyA gyaa| AkAra bar3he, isake lie 1/16 krAuna kI sAija pasanda kI gii| isase pustaka kA AkAra bar3hA / 1. pustakAlayoM kI sUcI banAne vAloM ko, isa pustaka kI tInoM kRtiyoM kA una-una akSara vibhAgoM meM pRthak-pRthak nAmAGkana karanA cAhie, jisase ye zIghra prApta ho skeN| Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prArambha kI do kRtiyAM caritrarUpa haiN| donoM kRtiyA~ kAvyAtmaka haiN| ye donoM kAvya' mahAkAvyoM kI paMkti meM khar3e raheM aise haiN| eka kA nAma 'ArSabhIya' aura dUsare kA nAma hai 'vijayollAsa' / donoM ko kucha aitihAsika bhI kahA jA sakatA hai| ArSabhIya kAvya adhikAMzarUpa meM dvayarthaka kAvya hai / arthAt eka zloka ke do prakAra ke bhinna-bhinna arthoM ko vyakta karatA hai| ye do kRtiyAM kAvya kI haiN| kAvya ke viSaya para bahuta-bahuta likhA jA sakatA hai| jaina sAhitya-kAvya para aneka vidvAnoM ne yathocita likhA hai / itanA hone para bhI mere jJAna vikAsa ke liye tathA katipaya aspRSTa bAtoM ko lakSya meM rakhakara kAvya ke pakSa meM kucha likhA jA sakatA hai| jisameM-jainadharma meM kAvyaparamparA kA kyA sthAna thA ? isa paramparA meM kevala sAdhu-samudAya hI jJAnavijJAna ke kSetra samhAlate rahe haiM, to gRhastha (Arambha ke apavAdoM ko chor3akara) kisa liye vidyA se aspRSTa rahe aura Aja haiM ? jaina-ajaina kAvyoM ke bIca tulanAtmaka samIkSA / jainadharma meM svatantra pratibhA rakhane vAle kAvya haiM kyA ? anuzAsaka athavA upajIvya kRrtiyAM kauna-sI haiM ? svatantra evaM upajIvya meM adhika mAtrA kisako hai ? kAvya meM ruci na ho kintu isakA pUrNa virAma jainaajaina donoM meM samAna bindu para thA athavA asamAna ? inakA paryavasAna kisa rasa meM hotA thA aura jainadharma kI isa mUlabhUta vizeSatA, antima dhyeya athavA antima lakSya kI nirantaratA kA kaviyoM ne kisa prakAra saMrakSaNa kiyA ? isake atirikta zatAbdI krama se kAvya kI racanA kauna-kauna sI huI aura unase sambaddha Avazyaka vAtoM kI yathAzakti-yathAmati' rUparekhA dene kI tIvra icchA thI parantu Ajakala kI zArIrika, mAnasika athavA mastiSka kI pratikUla paristhiti aura anya sAdhanAkrama calatA rahane ke kAraNa Aja yaha saba likhA jA sake aisI sthiti nahIM haiM, kintu isase isakA duHkha avazya hai| 1. sarjana kI AzcaryapUrNa dhUnI jagAne vAle upAdhyAyajI kI sarjana-samRddhi ____ aura usake pIche unakA apramattabhAva dekhate hue pratyeka kA sira jhuka jAe jaisA hai| Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 6 ) . durbhAgya kI bAta yaha hai ki ye donoM kRtiyAM' apUrNa prApta huI haiN| prathama kRti kA 'ArSabhIya' nAma pAThakoM ko aparicita-sA lgegaa| aise nAma kI prasiddhi bhI kahIM dekhane meM nahIM AyI hai| sAmAnya pAThaka ko vicAra A sakatA hai ki ASabhIya kA tAtparya kyA hogA? vyAkaraNa ke niyama se 'RSabhasya idaM ArSabhIyam' RSabhadeva sambandhI jo ho, vaha ArSabhIya tathA yaha caritra hai isaliye RSabha kA jo carita vaha ArSabhIyacarita kahalAtA hai / pahale tIrthaGkara kA unake mAtA-pitA dvArA sAnvarthaka nAma RSabha thaa| RSabha Izvara bane taba sabhI ke nAtha-svAmI bane aisA kahA gayA, kintu uccAraNa kI thor3I sI asaralatA ke kAraNa athavA kisI anya cAhe jisa kAraNa se RSabha nAma ke sthAna para Adi bhagavAna hone se AdinAtha-AdIzvara isa nAma ko paryApta prasiddhi milI hai / ajaina grantha veda-purANAdika meM RSabha tathA AdinAtha donoM nAmoM kA ullekha huA hai| RSabhadeva kI mahimA jaba isa deza meM utkRSTa huI hogI taba ajaina dhArmika agraNiyoM ne jainoM ke prathama tIrthaGkara ko apane IzvarI avatAra meM samAviSTa karane kA vicAra-nirNaya kiyA, usa samaya unhoMne caubIsa meM se kisI anya ko na cunate hue buddhikauzala kA upayoga karake ina pahale tIrthaGkara ko cunakara inheM avatAra meM sthApita kara diyaa| aura unhoMne avatArarUpa nAmoM meM 'RSabha' nAma hI pasanda kiyA tathA RSabha ko avatAra ke rUpa meM ghoSita kara 1. kRtiyA~ apUrNa kyoM rahI hoMgI? yaha praznArthaka hI rahegA? 2. sAdhanA karanevAle ke lie to RSabha nAma kA upayoga lAbhaprada hai| 3. kalpasUtra grantha meM bhagavAn kA pAMca vizeSaNoM se paricaya diyA hai usabha, paDhamorAyA, paDhamabhikkhAyare, paDhamajiNe tathA paDhamatitthiMkare / usabha- RSabha, prathama rAjA, prathama bhikSAcara-sAdhu, Adi vItarAga evaM Adi tIrthaGkara / Aja koI prazna kare ki isa yuga ke Adi rAjA, sAdhu, pahale vItarAga aura Adi tIrthaGkara kauna haiM to uttara hogA 'Rssbhdev'| Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (7 ) diyaa| sAtha hI bhAgavata-purANa meM diye gaye avatAroM ke varNana meM inakA. jIvana-caritra bhI jor3a diyaa| isa prakAra balapUrvaka jainatIrthaGkara RSabha2, RSabhAvatAra ke rUpa meM ajaina vibhAga meM mAnya, vandanIya evaM pUjanIya bana gye| bhASAntara ke sambandha meM bhAratIya saMskRti kI AtmA prAkRta bhASA meM jovita hai usI prakAra Aryakula meM mAnI jAne vAlI saMskRtabhASA meM bhI jI rahI hai| yaha bhASA hajAroM varSoM se isa deza meM sarvatra phailI huI hai kyoMki isa bhASA ko niyamabaddha banAyA gayA hai yahI kAraNa hai ki isake liye deza kAla kI sImAe~ bAdhaka nahIM huii| jabaki dUsarI lokabhASA-prAkRta bhASA ke lie 'bAraha kosa para bolI badala jAtI hai| aisI sthiti thii| vyavahAra kI bhASA vyAkaraNazAstra se susaMskRta arthAt niyamabaddha hone se saMskRtabhASA utpanna huI, isase isa deza kA koI bhI vyakti ise sIkha sake aisI paristhiti nirmita huii| isIlie isa bhASA meM samasta darzanakAroM ne apane sAhitya kI vipula racanAe~ kI haiN| bhAratIya saMskRti kI AtmA ko ekatA ke sUtra meM, bAMdhane tathA vividhatA meM ekatA kA anubhava karAne meM isa bhASA kA yoga bahuta acchA rahA hai| yadyapi pratyeka dharmazAstrakAroM ne apane mUlabhUta zAstroM ke lie svatantra bhASAe~ apanAI haiM, jaise ki jainoM ne prAkRta, vaidikoM ne saMskRta aura bauddhoM ne pAlI / itanA hote hue bhI dharmazAstroM ko samajhAne ke lie jisa bhASA kA mukta rUpa se upayoga huA hai vaha adhikAMzayA saMskRtabhASA kA hI huA hai| ise samajhAne ke lie nirmita saMskRta racanAe~ sarvatra 'TIkA' zabda se pahacAnI jAtI haiN| isa prakAra bhAratIya saMskRta kI AtmA bhASA meM zabda-baddha hokara otaprota ho gaI / aisI vyApaka sarvatra samAna samAdara kI pAtra banI huI bhASA ke prati Aja zanidazA lagI huI hai| devabhASA ke nAma se khyAtiprApta isa bhASA ke 1. dekho, bhAgavatapurANa / 2. RSabhadevAvatAra kA caritra jainoM se kucha bhinna lagatA hai, jabaki anta meM kucha vicitra vikRtiyAM dekhane meM AtI haiN| Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 8 ) prati isakI janmadAtrI bhUmi para hI abhAva, aprIti, tiraskAra tathA ati upekSA ke bhAva prakaTa ho rahe haiN| vidyArthiyoM kA vyavahAra dekhakara kisI bhI saMskRtAnurAgI bhAratIya ko duHkha evaM cintA hue binA nahIM rhegii| __caritra isI bhASA meM likhe gae haiN| ataH jaba isa bhASA kA anuvAda ho tabhI usakA lAbha adhika loga prApta kara sakate haiN| isake lie prayAsa kiyA gayA kintu bhASAntara karane vAloM kA duSkAla, kliSTa bhASA kI racanA ko bhASA meM samajhAne vAle kama ho gae haiN| sAdhu-zramaNasaMgha meM bhI saMskRta-bhASA ke prati Adara kI nyUnatA hai, ina samIkaraNoM se tatkAla bhASAntara ho sake aisA sambhava na hone se yahAM nahIM diyA jA sakA hai| ataH isa graMtha kA upayoga kitanA hogA ? isakI cintA hote hue bhI, cintA na karate hue upAdhyAyajI kI bahuta-sI atyanta mUlyavAn kRtiyAM kAla ke khappara meM svAhA ho gaIM vaisI hI sthiti navIna upalabdha kRtiyoM kI na ho jAe aura ve ciraJjIvI banI raheM, isa uddezya se saMsthA prakAzana-kArya kara rahI hai / aba pratiyoM kA paricaya prApta kreN| ArSabhIya kI prati kA prAvazyaka paricaya- ' ArSabhIya-carita kI prati kI lambAI paune dasa iMca eka DorA, caur3AI sAr3he cAra iMca do Dore hai| pahale khAne meM 13 teraha paMktiyAM hai| prArambha ke pAMca koSThakoM meM eka iMca meM cAra-se-pAMca taka AjAe~ aise bar3e akSara likhe gae haiN| isake bAda akSara choTe hote jAte haiM / pratyeka patra meM paMktiyoM kI saMkhyA 14 se 16. taka pahuMcatI hai aura akSaroM kI saMkhyA eka iMca meM bar3hatI jAtI hai| yaha prati eka hI hAtha se likhI gaI ho aisA nahIM lgtaa| kintu bAda kA lekhana svayaM upAdhyAyajI ke apane akSaroM meM ho, aisA jJAta hotA hai| prati kI sthiti acchI hai| isakI eka hI pratilipi prApta huI hai / lekhana kAlI zyAhI se huA hai / eka bhaktajana kI prArthanA para use sunAne ke lie yaha racanA kI gaI hai aisA lekhaka ne batAyA hai| sAtha hI antima padya meM unhoMne svayaM ko priya Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 6 ) aise zrI' zabda kA prayoga kiyA hai| ArSabhIyacarita se sambaddha prati ke bAre meM AlocanA pUrNa huii| .. - vijayollAsa kI prati AkAra-prakAra meM prAyaH ArSabhIya jaisI hI hai| zeSa lipi kI banAvaTa aura prati kI sthiti acchI hai / - ina donoM kAvyoM kI nahIM apitu mahAkAvyoM kI racanA dekhate hue eka naiyAyika bhI kaisA saphala sAhityakAra bana sakatA hai yaha dekha kara 'zirasA manasA matyarANa vadAmi' pUrvaka mastaka jhuka jAtA hai / ArSabhIya tathA vijayollAsa ina donoM kAvyoM ke bAre meM merA jo kucha kathanIya thA vaha yahAM kaha diyA hai, aba 'siddhasahasra' ke sambandha meM likhatA hUM yazodevasUri pAlItANA jaina sAhitya mandira Azvina zu0 pUrNimA saM0 2035 1. katipaya prAcIna graMthakAra graMtha ke antima zloka meM-pUrNAhuti meM apane vyaktitva kA sUcaka koI bhI eka sAMketika zabda rakhate the| upAdhyAya jI ne 'zrI' zabda para apanA anurAga prakaTa kiyA thaa| 2. isa caritra meM zloka saM0 132 meM 'sArdhatrayodaza suvarNa; 13 // sAr3he teraha karor3a sone kI mudrAoM kI vRSTi kI bAta nayI hI kahI gaI hai / vaise to 12 // sAr3he bAraha karor3a svarNa mudrAoM kI vRSTi kI bAta sarvatra AtI hai / vidvAn vicAra kreN| Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvavighnaharaNAya zrIloDhaNapArzvanAthAya namaH / siddhasahasra kI prastAvanA siddhakoza athavA siddhasahasranAmaprakaraNa ina donoM nAmoM se pahacAnI jAne vAlI isa laghu kRti ke bAre meM jo kucha kathayitavya thA vaha bahudhA dharmasnehI zrIamRtalAla bhAI ne likha diyA hai aura vaha isI grantha meM mudrita karake prakaTa kara diyA hai jise isI pustaka ke pRSTha 36 se par3ha leM, jisase kRti kA vistRta paricaya mila jaaegaa| jo zeSa mujhe kahanA hai usakA yahAM kathana karatA huuN| ___ bhArata meM saha nAmoM ke dvArA kisI bhI iSTa deva-devI ke vividha nAmoM dvArA guNotkIrtana nAmastavana-stuti karane kI paramparA' yugoM purAnI hai| sabase pahale ajainoM ne sahanAmoM dvArA aisI stuti racanAe~ kiiN| tadanantara bauddha-jainoM ne bhI kii| jainadarzana meM bhI yaha paramparA arvAcIna nahIM hai, prAcIna mAtra nahIM, apitu atiprAcIna-purAnI prathA hai / upalabdha kRti ke AdhAra para kaheM to jainasaMgha meM cauthI zatAbdI se jinasahaInAma kI kRti mila jAne se 1600 varSa pUrva yaha thI aisA pramANita 1. Rgveda jitanI prAcIna to avazya hI hai / 2. sahasra racanA kI. ajainoM kI sUcI atidIrgha hone se udAharaNasvarUpa meM hI kucha nAmoM kA yahA~ nirdeza karatA huuN| 1---viSNusahasra, gopAlasahasra, gaNeza, dattAtreya, sUryanArAyaNa, puruSottama Adi ke saha nAmoM kI racanA huI hai / deviyoM meM lakSmI, reNukA, padmAvatI ke bhI saha nAma bane haiN| 3. 'jina' zabda kA artha - "jItatA hai vaha jina hai|" itane se arthatRpti nahIM hotii| artha sAkAMkSa rahatA hai / ataH prazna hotA hai ki kise jIte ? to uttara hogA AtmA ke rAgadveSarUpI zatru ko| ise jIta liyA jAe to AtmA vItarAga bana jaae| jina-vItarAga eka hI artha ke vAcaka haiN| vItarAga hue arthAt sarvatra samabhAva vAle bana gaye tabhI sarvaguNasampanna bne| Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 11 ) hotA hai| kintu isase pUrva koI kRti nirmita huI hogI kyA ? yaha prazna banA rahatA hai / yaha kRti digambarIya hai| aisI racanA zuSka pratIta hotI hai / ataH isa dizA meM atyalpa vyaktiyoM ne lekhinI calAI hai| prApta sAdhanoM se anumAna kiyA jA sakatA hai ki cauthI zatAbdI se do hajAra kI zatAbdI taka jaina samAja meM sahazanAma se aMkita kRtiyAM pandraha se adhika to nahIM hI hoNgii| __ yaha viSaya hI aisA hai ki jisameM kevala nAmoM kI hI racanA hotI hai| isameM dUsarA kucha kathanIya nahIM hotA hai / yadyapi nAma-racanA kA kArya bhI sarala nahIM hai, inameM bhI kArya-kAraNabhAva kI vyavasthita tattvavyavasthA jisa darzana meM ho, vahAM zabda nizcita karane ke liye bahuta hI pratibhA aura sAvadhAnI kI apekSA ho, yaha Avazyaka hai / tathApi kula milA kara anya viSayoM kA jitanA vistAra huA hai usakI tulanA meM isa dizA kA prayAsa choTA kahA jA sakatA hai| yaha eka abhiruci kI-rasa kI bAta hai, anivArya AvazyakatA kI bAta nahIM / tathApi hindU paramparA athavA vaidika kSetra meM spRSTa kSetra jainI kSetra meM aspRSTa rahe, isa kSetra meM jainoM kI dena na ho yaha eka svatantra saMskRti rakhanevAle jainasaMgha ke liye samucita na hone se jainamuniyoM dvArA kiyA gayA yaha prayAsa vastutaH jainasaMgha ke liye atyAvazyaka tathA upakAraka mAnA jAye vaisA hai| ___ jaina sAdhuoM kI deza kAla ko pahacAna kara samaya ke sAtha tAla milAne kI yugalakSyI udAttabhAvanA ke pariNAmasvarUpa tyAga tathA vairAgya kI nIMva para khar3e hue jainadharma meM bhI bejor3a vipayoM para jainAcAryo-muniyoM ne vizAla sarjana kiyA hai| aneka viSayoM ke kSetra sIMca diye aura phalasvarUpa jaina samAja ko mahAn saMskRti kI mahAn dharohara prApta huI / jisake kAraNa Aja jaina samAja apanI isa vizAla jJAna-sAhitya-samRddhi ke kAraNa mastaka unnata karake jIvana jI rahA hai aura vigata paccIsa varSoM meM deza-videza meM bhI saMzodhana ke kSetra meM, jaina tattvajJAna ne aura jainagranyoM ne vidvAnoM meM bhArI utsAha tathA AturatA jagA dI hai| jana-mAnasa vividha saMskAroM se paripUrNa hai| aneka kampyUTaroM ko lajjita banA sake aise agAdha, vizAla, vyApaka aura vividha dRSTiyoM ko rakhane vAle Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (12 ) . mastiSka ko choTe nahIM apitu vizAla vicAra, choTI kalpanA nahIM apitu vizAla kalpanAe~ adhika AkRSTa kara sakatI haiN| yaha atijJAniyoM-buddhizAliyoM ke sambandha meM suparicita samajhI jA sake aisI ghaTanA hai| choTI AkRti kI apekSA bar3I AkRti (netra ke stara se bar3I) adhika dhyAna AkRSTa karatI hai| yaha mAnava cakSu aura mana kA sarala gaNita hai| alpatA kI apekSA (acchI bAtoM kI) vizAlatA kise. acchI nahIM lagatI ? . aise mAnasika kAraNa se eka nAma kI apekSA aneka nAmoM se, aneka kI apekSA dasa nAmoM se, dasa kI apekSA adhika karane se jaba adhika Ananda kA anubhava kiyA ki mana Age bar3hA / dasa meM adhika Ananda AyA to sau maiM to Ananda kI lahareM uchaleMgI, aisI kisI puNyabhAvanA se zatakoM kI racanA huii| tadanantara isase sambaddha lakSmaNarekhA lAMgha jAne para jIva sIdhI chalAMga lagA kara hajAra, vAstavika rUpa meM to' 1008 nAma kI racanA para pahuMcA aura isa icchA ko santuSTa karane ke liye bhagavAn ko vividha rUpa meM kalpita karane lagA / vividha guNoM se alaMkRta karanA par3A / buddhi gahare kArya meM lagAkara manthana kiyA, yenakena prakAreNa aneka sAnvarthaka nAma banAkara (chanda ke anukUla rahate hue) sahasranAma kI bhavya kRti ko janma diyA athavA kahiye ki janma milaa| Upara jo kahA gayA hai vaha 'mAnava--svabhAva ko lakSya meM rakhakara kahA gayA hai, kintu isase bhI adhika vAstavika kAraNa yaha jJAta hotA hai ki - 'mantrazAstra kA eka sarvasAmAnya niyama-paramparA aisI hai ki kArya kI saphalatA ke liye kisI bhI mantra kA japa kama-se-kama eka hajAra pratidina honA cAhie tabhI usakI phalazruti ke kucha darzana hoM, pratidina eka sahasra saMkhyA meM japa hotA jAe to dIrghakAla ke pazcAt jApaka ko abhUtapUrva zakti kA saMcAra, darzana tathA rahasyoM kA kucha anubhava hue binA nahIM rahatA / kintu isase bhI adhika vAsta 1. dekhiye, zilpa meM kyA huA ki bhagavAn zrI pArzvanAtha kI mUrti meM pAMca-sAta athavA nau phaNoM se santoSa nahIM huA, taba sIdhA bar3hakara sahasraphaNA arthAt eka hajAra sarpamukha ke AvaraNa vAlI mUrtiyoM kA nirmANa hone lgaa| aisA bhI yahAM socA jA sakatA hai / Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 13 ) vika yaha pratIta hotA hai ki bhagavAna ke zArIrika lakSaNoM kI saMkhyA 1008 hai| aise aMka ko lakSya meM rakhakara bhagavAn ke guNoM se niSpanna 1008 nAmoM ke dvArA stuti karane kA sambhavataH vicAra banA ho ! __ Upara batalAye gaye kAraNoM ko lakSya meM rakhakara bhI aise sahasra (1008) nAmoM kI kRtiyAM banI hoM to yaha susaMgata bAta hai| ____ yadyapi paramAtmA ke guNa ananta haiM / ananta guNoM ke ananta nAma bhI banAye jA sakate haiM, parantu mAnava-buddhi se vaha sambhava nahIM hai| ataH jo yogya, bhAvotpAdaka, AkarSaka tathA uttama hoM vaise hI nAmoM kA nirmANa karane kI prathA hai| isa prakAra kI prathA jaina, vaidika aura bauddha tInoM hI saMskRtiyoM meM thii| aisI racanAe~ mukhyatayA apane-apane iSTadevoM aura deviyoM ko kendra mAnakara nirmita kI jAtI haiN| stava-stavana athavA stotra cAra prakAra ke hote haiM / 1. nAma-stava,2 2. sthApanA stava, 3. dravya-stava tathA 4. bhAva-stava / isa stavanA meM sarvakAla ke, sarvakSetra ke tIrthaMkaroM-paramAtmAoM ko Avajita kara liyA jAtA hai / jisase kisI bhI sthAna ke kisI bhI kSetra sthita IzvarIya vyakti astutya nahIM raha jAeM, tathA usase parama maGgala-- kalyANa kI prApti ho| sahasranAmoM kI racanA arihantoM-- arhantoM ke atirikta vartamAna caubIsI ke kisI bhI tIrthaMGkara ko uddeza karake kI jA sakatI hai| kiMtu isa caubIsI meM sahasranAma kI racanA kI jA sake athavA prApta hoM, aise bhagavAn yadi koI bhI hoM to bhagavAn pArzvanAtha haiN| isalie unake nAmoM kI stuti nirmita huI hai, jisakA nAma 'pArzvanAthanAma-sahasra' hai| arihanta se adhika ucca sthAna prApta siddhAtmAoM ke sahasranAma kI racanA upAdhyAya jI ke atirikta kisI anya ne kI ho aisA jJAta nahIM hai, isIlie sahasranAma kI racanA upAdhyAya jI taka arihantoM ko lakSya meM rakhakara hI kI jAtI thI yaha dhyAna meM rakhanA caahiye| 1. dekho mahA0 pu0 parva 25, zloka 66 / 2. inhIM ke dvArA nirmita 'AdipurANa' ke eka aMza-bhAga ke rUpa meM yaha kRti hai, kintu svatantra racanA nahIM / Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 14 ) isa prathA kA Adara zvetAmbara-digambara donoM sampradAyoM meM huA hai| isameM sahasra kI sabase prAcIna racanA zvetAmbara AcArya zrIsiddhasena divAkara jI kI hai aura usakA samaya cauthI zatAbdI kA hai| usake pazcAt prAyaH 500 varSa ke bAda vidvAn digambara AcAryazrI ne 'jinasahasra' nAmaka stotra-stavana kI racanA kii| isa racanA kA samaya nauvIM zatAbdI kA hai| parantu isameM eka viveka karanA Avazyaka hai ki divAkarajI kI racanA meM nAma bhale hI eka hajAra hoM, kintu ve gadyapaddhati se saMgRhIta hue haiM, padya zlokarUpa meM nahIM haiM; aura zailI kA prakAra bhI bhinna hai| ataH vAstavika rUpa se zlokabaddha paddhati se nirmita racanA sabase pahalI AcArya zrI jinasena kI hai| aisA prAptasAdhanoM ke dekhane se kahA jA sakatA hai| jinasena jI kI kRti ke pazcAt prAyaH tIna sau varSoM ke bAda (vi0 saM0 1226 meM) kalikAla sarvajJa zrIhemacandrAcArya jI aisI hI kRti hameM pradAna karate haiM / kevala nAma meM kucha antara karake 'aIna-nAma-sahanasamuccaya' aisA nAma rakha dete haiN| yadyapi isa dRSTi se arhana athavA jina eka hI artha ke vAcaka haiM jabaki isa kRti ko 'jinasahasra' nAma se bhI pahacAnA jAtA hI hai| jina sahasranAma stotra athavA arhannamaskAra stotra aise nAma vAlI antima mudrita kRti satrahavIM zatAbdI (saM0 1731) kI prApta hotI hai| jisake kartA upAdhyAya zrIvinayavijayajI mahArAja haiN| jinasahasra kI racanAe~ kula sAta prApta huI haiM, inameM tIna digambara kI aura cAra zvetAmbara kI haiN| digambara kI tInoM kRtiyA~ mudrita ho gaI haiM, jabaki zvetAmbara kI do mudrita huI haiM aura do 1. digambarIya jinasahasra ke nAmoM aura zvetAmbarIya arhana samuccaya ke nAmoM meM granthagata nauveM zataka kI racanA ko chor3a deM to zeSa zatakoM ke nAmoM meM asAdhAraNa sAmyadRSTigocara hotA hai / Aja isa paddhati ko eka samasyA ke rUpa meM dekhane kI apekSA sAhitya ke kSetra meM paraspara eka-dUsare ke AdAna-pradAna karane kI kaisI paddhati thI, isa rUpa meM samajhanA adhika upayukta hogaa| Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amudrita chANI tathA pUnA ke bhaNDAra meM hastalikhita prati ke rUpa meM vidyamAna haiN| __inameM mujhe digambarIya AzAdhara paNDita (vi0 saM0 1287) viracita kRti usakI viziSTa kramabaddha yojanA tathA nAmoM meM vyakta honevAlI pratibhA ke kAraNa racanA kI dRSTi se ati viziSTa kRti pratIta huI hai| AzAdhara ko 'kavi kAlidAsa' ke rUpa meM vyakta kiyA gayA hai / ve gRhastha vidvAn the / 1. bhArata anekavidha dharmoM aura panthoM kA deza hai / aise deza meM prajAjanoM ke bIca paraspara sahiSNutA kA setu banA rahe, zAnti kA sUtra piroyA rahe, to janatA vividhatA meM bhI ekatA kA anubhava karatI rahe, jisase bhrAtRbhAva, prema aura maitrI kI bhAvanA dRr3ha hotI rahe / isake lie jainAcAryoM ne prasaGgavaza sAhitya ke kSetra meM udAtta udAharaNa prastuta kie haiN| inameM prAcInoM meM suprasiddha, mahAn AcAryoM meM sUripuGgava zrIharibhadrajI, inake pazcAt zrIhemacandrAcAryajI, zrI mAnatuGgasUrijI aura unake pazcAt upAdhyAyajI yazovijayajI Adi ko ginAyA jA sakatA hai| digambaroM meM paNDitapravara zrI AzAdharajI ko prastuta kiyA jA sakatA hai| AzAdharajI ke dvArA sahasranAmoM ke zatakoM meM artha kI dRSTi se janadRSTi ko dhyAna meM rakhakara brahmazataka, buddhazataka Adi kI yojanAe~ isa bAta ke prabuddha udAharaNa haiN| yaha, bhagavAna mahAvIra dvArA isa deza ko dI gaI sarvathA navIna, adbhuta anekAnta dRSTi kI sarvatomukhI dRSTi kI AbhArI hai / bheda meM abheda aura abheda meM bheda ko sthApita karake satya ko jIvita rakhanA, yaha isa dRSTi kI phalazruti hai| sApekSadRSTi yaha anekAnta kA dUsarA nAma hai| samasta saMgharSoM ke samAdhAna ke lie yaha eka mahAn siddhAnta hai, aura isa anekAnta ke siddhAnta ko 'syAd'vAdazailI ke dvArA jainAcAryoM ne paryApta vikasita kiyA upAdhyAyajI ne bhI uparyukta paramparA kA Adara yathocita kiyA hai| inhIne zAbdika jhagar3e se dUra rahane kI bAta kahate hue bhASA meM racita 'siddhasahasranAma varNana' kI kRti meM kahA hai ki - isyA siddha jinanAM kahyAM sahasranAma, raho zabda jhagaDo kahAM laho zuddha dhAma / Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 16 ) 'sahasra' nAma kI sabase prathama racanA (ajaina kRti) viSNu-sahasra' nAma kI hai / tathA isI dRSTi se sahasranAma-vAGamaya meM vaha sabase adhika prAcIna hai| jinasahasranAma ke atirikta vyaktigata tIrthakara kI racanA eka upalabdha hai jo bhagavAn pArzvanAthajI kI hai, aura yahI kAraNa hai ki usakA nAma 'pAvasahasra nAma' hai jo bAta Upara kahI gaI hai| bhagavAn pArzvanAtha isa kAla ke lokapriya rahe haiM aura sadaiva raheMge / 23 meM eka hI bhagavAn aise haiM ki jo saiMkar3oM nAmoM se bhArata meM pahacAne jAte haiM aura unake mandira tathA mUrtiyAM bhI adhika haiM / jainetaroM meM zaMkara kA jo sthAna hai vaisA hI sthAna jainoM ke lokahRdaya meM pArzvanAtha prabhu kA hai| jaise zaMkara AzutoSa kahalAte haiM usI prakAra bhagavAn pArzva kI bhakti bhI zIvra toSa karane vAlI hai| isake atirikta grahoM meM dekheM to mukhya sUryagraha ke samAna hI zrI padmAvatI Adi deva-deviyoM ke bhI sahasranAmoM kI racanA prApta hotI hai| sahasranAma kI racanAe~ saMskRta se anabhijJa jIvoM ke liye bhASA meM bhI huI haiN| inake racanAkAroM ke rUpa meM banArasIdAsa, jIvaharSa tathA upAdhyAyajI to haiM hii| X aba prastuta grantha ke mUla viSaya para Ae~, jisa kRti ke kAraNa uparyukta bhUmikA bAMdhanI par3I usa kRti kA nAma hai 'siddhasahasrakoza' jise pahale batA cukA huuN| jina sahasranAmoM kI kRtiyAM jaina saMgha ke pAsa thIM ataH upAdhyAyajI ne eka hI vastu meM adhika yoga karane kI apekSA nayA viSaya pasanda karanA ucita mAnA aura unake mana meM (jina arihanta kI racanA ko chor3akara) siddha bhagavantoM 1. yaha kRti mahAbhArata ke anuzAsana parva meM haiN| 2. Azu arthAt jaldI, toSa-prasanna ho, santoSa pradAna kare vaha / 3. janetaroM meM unheM mAnya ambikAsahasra, reNukAsahasra-Adi kI aneka deviyoM kI kRtiyAM haiN| Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 17 ) ke sahasranAmoM kI racanA karane sambandhI abhinava kalpanA sphurita huI tathA use sAkAra banAkara hameM 'siddhasahasranAma' kI viziSTa bheTa dii| yaha vastutaH upAdhyAyajI kI buddhi pratibhA kI AbhArI hai / jinasahasra meM jaisI nAmoM kI racanA hotI hai vaisI to isameM kahA~ se ho ? kyoMki jina-tIrthaGkaroM kI usa samaya kI guNAvasthA pRthak hai| jina usa samaya sadehI haiN| upadeza kI pravRtti Adi se tantulita rahate haiM / aghAtI cAra karma bhI vidyamAna rahate haiM jabaki siddhoM ko inameM se kucha bhI nahIM hotA / ataH svAbhAvika rUpa se hI sakala karma-rahita bane hue siddhoM ko jo guNa ghaTate hoM una guNoM kA nirmANa karanA par3e aura usI taraha nAma saMgraha kiyA jAtA hai / yadyapi inameM jinasaMgraha ke nAma mileMge avazya parantu ve thor3e hii| 1008 nAmoM ke saMgraha ke liye sthApita prakriyA ke anusAra zataka kA nirdhAraNa karake dasa zatakoM kA nirmANa kiyA gayA hai| isa kRti ke liye sampUrNa rUpa se anukUla mAne jAnevAle anuSTup chanda ko svIkRta kiyA gayA hai| pratyeka zataka meM 100 nAmoM kA uttama saMgraha huA hai kintu sau nAmoM ke liye vibhAgoM kI saMkhyA samAna nahIM hai / nAma alpAkSarI hoM taba unake liye zloka bhI kama banAne par3ate haiN| isase dasa zatakoM meM 6 se 13 kI saMkhyA taka ke zlokoM kI vyavasthA hai / kartA ne svayaM ko upAdhyAya nahIM apitu gaNi ke rUpa meM abhivyakta kiyA hai| yaha kRti pU0 A0 zrI devasUrijI ke sAmrAjya meM nirmita huI hai| unake bhaktajanoM ke zravaNArtha racanA kI gaI hai aisA unhoMne zataka ke anta meM batalAyA hai / siddha kA tAtparya kyA hai ? jaina jisa deva ko mAnate haiM unake do prakAra haiM---eka sAkAra tathA dvitIya nirAkAra / eka karmasahita haiM aura eka karmarahita / sAkAra arthAt dehadhArI hoM vaha avsthaa| dehadhArI hote haiM taba jana-kalyANa ke liye ve avirata upadeza kI varSA karate haiM aura ve hI sAkAra dehadhArI deva apane mAnava deha kA AyuSya pUrNa hone para zeSa jo cAra aghAtI karma hoM unakA Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvathA kSaya karake sarvAtma pradeza se niSkarma banakara, sakala karma se mukta hone para AtmA kA svayaM kA zAzvata jo sthAna mokSa athavA mukti jo ki araboM araba mIla dUra hai vahAM AMkha kI eka palaka meM bItate hue. asaMkhya kSaNoM--(samayoM) meM se kevala eka hI kSaNa meM pahuMca jAte haiN| vahAM anAdi kAla se jyotirUpa meM anantAnanta AtmAe~ vidyamAna haiN| zAzvata niyama ke anusAra eka AtmA kI jyoti meM anantAnanta AtmAoM kI jyoti samAviSTa hotI hI rahatI hai| (jaise . prakAza meM prakAza milatA rahatA hai usI prakAra) vahAM na zarIra hai, na ghara hai, na. khAnA-pInA hai, koI vastu nahIM, koI upAdhi nahIM, isI kA nAma mokSa hai| mokSa kA dUsarA nAma siddha hai, ziva-mukti, nirvANa Adi haiN| isa mokSasiddha sthAna meM rahane vAle jIva bhI siddha hI kahalAte haiM aura sarvakarma-vimukta ata eva sarva-guNasampanna, sarvocca koTi meM pahuMce hue inhIM 'siddhAnmAoM kI upAdhyAyajI ne vividharUpa se stuti kI hai| dUsarI bAta yaha spaSTa karanI Avazyaka hai ki jinasahasra meM prayukta 'sahasra' zabda se pUre eka hajAra nAma hI nahIM samajhanA cAhie apitu eka hajAra aura ATha samajhanA hai| kintu. 'aSTAdhikajinasahasra aisA nAmakaraNa ucita nahIM pratIta hotA, isaliye grantha ke nAmakaraNa meM sahasra kA pUrNAMka rakhA hai aura vaha ucita hai| mAnava kI pravRtti sadA phaloddezyaka hotI hai| pravRtti kA acchA phala milegA aisA lagatA hai to zraddhApUrvaka pravRtti karatA hai aura nahIM lagatA hai to nahIM karatA hai| kadAcit karatA bhI hai to unmana hokara / isaliye prazna uThatA hai ki nAmasahasra kA pATha karane se kyA lAbha hotA hai ? isakA uttara yaha hai ki nAmAvali ke racayitAoM ne to nAmastava karane vAlA vyakti, tIrthaMkara nAmakarma 1. upAdhyAyajI ne siddhoM kI gujarAtI bhASA meM bhI stuti kI hai, jisakA nAma 'siddha-sahasra-nAma-varNana-chanda' rakhA hai| jo gurjara sAhitya saMgraha, bhAga eka meM mudrita huA hai / yadyapi upalabdha isa kRti meM nAma bahuta kama haiN| Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (16) . arthAt Izvara banane taka kA puNya bAMdha sakatA hai itanI sImA taka kI mahimA gAI hai| vaha prApta ho usake bIca-madhyakAla kI avasthAoM meM ina sahasranAmoM kA pATha karane se zubha kI ora paramazAnti kI prApti, pApoM kA nAza, abhISTasiddhi aura sarvaduHkhoM se mukti Adi lAbha milate haiN| upAdhyAyajI mahArAja ne bhI siddhoM ko namaskAra karane se gauNaphala ke rUpa meM Rddhi-siddhi kI prApti aura mukhya phala ke rUpa meM mahodaya-prApti-mukti kI prApti batAyA hai| mukti kA hI dUsarA nAma mahodaya hai| udaya zabda to saMsAravartI unnati se sambandha rakhatA hai, kintuM mahAn udaya (yathArthasvarUpa meM mahodaya) sRSTi para hotA hI nahIM / yaha to mokSa meM hI pahuMcA jAe taba vahIM usakA anubhava kiyA jAtA hai / yaha dikhAyA hai siddhoM ke praNipAta namaskAra kA phala / ' smaraNa kA phala kyA hai ? to upAdhyAyajI ne kahA hai ki maMgala nahIM apitu paramamaMgala / maMgala arthAt pApa kA-vighna kA nAza / sAtha hI svarga kI prApti aura usake sarvottama phala meM siddha-sthAna kI prApti / tAtparya yaha ki yaha stavana mukti aura muktiprada hai arthAt bAhya evaM Abhyantara donoM prakAra ke sukhoM ko dene vAlA hai| yahAM carcA ke liye sthAna nahIM hai / parantu ekAMgI, aura nizcaya nayavAdI dharmArAdhana athavA bhakti ke phala ke rUpa meM kevala mukti ko hI batAnA cAhie aisA Agraha rakhane vAlA vyakti mukti zabda kI ora dRSTi DAle / ___ isase katipaya vAcakoM ko aisA lage ki stavana kA mahattva bar3hAne ke liye hI aise pralobhana batAye jAte hoM ! aisA to nahIM hai na ? 1. stuvantaH prApnuyurmAnavAH zubham / (viSNusahasra) -sarvavighnaikaharaNaM sarvakAmaphalapradam / (gaNezasahasra) -paramaM zaM prazAsmahe / (mahApurANa 25-66) Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 20 ) . isakA uttara vizeSa vivecana kiye binA hI jaina ajaina vidvAnoM ne apane anubhava, jo bAta-vANI jo zlokoM meM utArI hai, ve hI zloka 'yahAM unake artha sahita uddhRta karatA huuN| jinhoMne isa siddhakoza kI racanA kI unhIM maharSi kI vANI eka zloka meM prastuta karatA huuN| bhaktimArga kyA hai ? yaha batalAte hue kahate haiM zrutAbdheravagAhanAt sArAsArasamuddhRtaH / bhaktirbhAgavatI bIjaM paramAnandasampadAm / / 1 // : ___ artha-Agama zAstroM ke sAgara meM DubakI lagAkara aura sAra tathA asA ra ke vivecana ke pazcAt maiMne yaha sAra prApta kiyA hai ki- paramAnanda rUpa mokSasthAna kI prApti karanI ho to Apa saba pavitra bhagavAn kI bhakti kA Alambana grahaNa kro| ajainoM meM bhI isake samAna hI bhAva vyakta karane vAlA zloka dekhiye AloDya sarvazAstrANi vicArya ca punaH punaH / idamekaM suniSpannaM dhyeyo nArAyaNo hariH // 1 // - artha-sarvazAstroM kA vAcana-manana kiyA aura tatpazcAt una zAstravacanoM para bAra-bAra cintana kiyA, kintu kula milAkara mujhe to yaha eka hI sAra milA hai ki isa vizva meM paramAtmA hI eka dhyAna ke yogya hai athavA prApta karane yogya hai| manovaijJAnika dRSTi se vicAra kareM to mAnava-svabhAva ko sarala aura sahaja bhAga adhika priya lagatA hai| bhakti mArga amIra athavA garIba, zikSita yA 1. Avazyaka sUtroM meM, stotra, stuti aura zAntipAThoM meM to bhautika lAbhoM kI bAteM apAra batAI gaI haiN| Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azikSita, bAlaka kiMvA vRddha saba ke lie lAbhaprada hotA hai| vividha prakAra ke bhaktimArga kI zaraNa divya-prakAza dekara anta meM Atmasiddhi prApta karAtI hai| . anya sabhI sAdhanA ke mArga kaThina haiM, durgama haiM, kaSTasAdhya haiM / buddhi ho to samajhe jA sake aise haiM aura dIrgha samaya kI apekSA rakhane vAle haiM / sAmAnya koTi ke jIvoM ke lie ve susAdhya nahIM haiN| isIlie to eka ajaina kavi ne sArabhUta navanIta prastuta karate hue kahA hai - "purANa ko anta nahIM, vedana ko anta nahIM, vANI to apAra kahI, kahAM citta dIjiye; sabana ko sAra eka, rAmanAma rAmanAma liijie||" isalie sabhI ne AbAlavRddhoM ke lie rAjamArga Izvara-prabhu-bhagavata-smaraNa hI batAyA hai / kyoMki IzvarasmaraNa hRdaya kI graMthiyoM ko tor3ane meM bejor3a kAma karatA hai| bAhyAbhyantara duHkha, azAnti ko bhagA detA hai| atRpti se paripUrNa jIvana meM paramatRpti aura dAvAnala meM jalate hue ko parama zAnti detA hai| ina nAmoM kA japa bhI kiyA jA sakatA hai aura isIlie isa pustaka ke anta meM die gae pariziSTa meM caturthI vibhakti meM sabhI nAma dekara anta meM namaH zabda jor3akara sabhI nAma die haiN| jisase pratyeka pada japa ke yogya banA diyA hai| isase isake anurAgiyoM ko reDImeDa mAla milane se avazya Ananda hogA hii| aneka nAma artha kI dRSTi se Ananda pradAna kareM, aise haiN| isakI yadi koI TIkA banAye to isake vaiziSTaya kA darzana jJAta ho / ___ acchA to hama saba, sarvaguNa sampanna, puruSottama, sarvottama, sarvocca koTi kI AtmAoM kI nAmagaGgA meM DubakI lagAne kA saMkalpa karake mana, AtmA aura tana ke maila ko dhote rheN| Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 22 ) ina tInoM prakAzanoM meM matidoSa, dRSTidoSa aura presadoSa se yadi kSati raha gaI ho to usake lie granthakAra se kSamA mAMgatA huuN| A0 yazodeva sUri jaina sAhitya mandira pAlItANA, di0 11-10-76 Azvina zuklA pUrNimA 2036 vi0 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna zrIneminAthajInu stavana (sUcanA-vi0 saM0 1713 meM pU0 upAdhyAya jI mahArAja ke dvArA mahesANA meM cAturmAsa-vAsa ke dinoM meM racita yaha stavana pahalI bAra hI yahAM prakAzita ho rahA hai|) -- + + + . sadgurunA praNamI pAya, thuNasu zrI yadupati rAya ; . ulaTa adhike rahyo thAya, re ! sAmaligrA0 1 karajoDI rAjUla bolaI, aSTabhavanI prItija. kholaI; navamaI bhavi kAM DamaDolaI, re ! sAmaligrA0 2 puravalI prIti saMbhAro, tuma darisaNa lAgai pyAro: kima rAkho neha udhAro, re ! sAmaligrA03 kaMta ajANa hoi tehanI kahIMI, neha kIjaI to niravahIi; Dara Dara ekamaDA na rahII re ! sAmaligrA0 4 prAvI pAva sarati sukha kAga, dIsaI chai atimanohAra; bApaI bhI karai pUkArA, re ! sAmaligrA0 5 paMthI sabahI ghari pAvai, kadarpa te adhika jagAvai; eka niThara nema na pAvai, .re ! sAmaligrA06 sakhi ! zrAvaNa mAsa te Ayo, aMgi mujha madana jagAyo; virahInaI ati duHkhadAyo, re ! sAmaliA0 7 jhiramira varasaI chaI meha, tApai maja dAjhai deha; eNI ati sAlaI saneha, re ! sAmaligrA08 pAvyo te grAso mAsa, Avo eNai grAvAsa ; . pUroni mujha mana Asa, re ! sAmaligrA0 6 1-isa stavana kA hastalikhita patra mila jAne para usakI pratilipi karake yahAM prakAzita kiyA gayA hai| upAdhyAya jI ke stavana abhI bhI prakIrNa hastapatroM athavA guTakoM se prApta hone caahie| Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAdavadaI bhauga ma choro, abalAsU kAma na coro; tumsa sAthi kisyo cAlaI jorI, re ! sAmaligrA0 10 tuma viNa nizi niMda na AvaI, mujha anna na bhAvaI; . dohilA tujha viNa dina jAvaI, re! sAmaliyA0 11 premai pUrI bolaI nArI, yovana kAM jAo hArI; jo haIDaI kaMtha vicArI, re ! sAmaligrA0 12 kuNa Agali dukkha kahIjaI, yovanaro lAho lIjaI; jisa duHkha saghalAM te chIjai, re ! sAmaligrA 13 sakhi ! jAI manAvo ekAnta, vegi teDI Avo kaMta; jisa virahano thAI aMta, re sAmaliyA0 14 bhAvI rUDI e citrazAlI, nehaI nija rijupro nihAra; ___ ehavI seja kAM mako suhAlI, re ! sAmaligrA015 nAhaliyo vegi manAvo, joraI hAtha grahI jhAlI lAvo; dhaNa maMkI niradhAra kAM jAvo, re ! sAmaligrA0 16 ehavA rAjula vacana bolaMtI, priunuM te dhyAna dharatI; giranArI caDhI vilavaMtI, re ! sAmaligrA0 17 sAmI mujha suNi eka bAta, eso chaI tumArI ghAta (?) - mAnI vacana zivAdevI jAta, re ! sAmaligrA0 18 nema hAthi saMyama leI, avihaDa taba prIti kareI; zivapura piupahilI puhaceI, re ! sAmaligrA0 16 nema thuNio mana ullAsa, mahIsANaI rahIa caumAsa; - pugI chai mUjha mani pAsa, re ! sAmaliA0 20 saMvata satara tera varasi, kArtika sudi paMcamI divisi ; __ tavana kariuM mana harakhi, re ! sAmaligrA0 21 paMDita zrInayavijaya Iza, zrIjasa vijaya tehano sIsa; sIsa tatvadiI AsIsa, re ! sAmaligrA0 22 zrIne mijinastavanaM sampUrNam / Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkkathana yaha parama harSa kA viSaya hai ki nyAyavizArada, nyAyAcArya, mahopAdhyAya pUjya zrImad 'yazovijayajI' mahArAja dvArA praNIta do mahAkAvyoM-(1) 'pArSabhIya-caritamahAkAvyam' tathA (2) vijayollAsa-mahAkAvyam' ke upalabdha azoM kA sabase pahalI bAra isa saMgraha meM prakAzana huA hai aura sAtha hI (3) 'siddhasahasranAmakoza' ("praNavAdi-namo'ntanAmAvalo" sahita ) bhI isa saMGkalana meM prakAzita hai / ye tInoM grantha prAyaH pANDulipi ke rUpa meM yatra-tatra vikIrNa the inheM prApta karake bar3e hI parizrama evaM lagana ke sAtha saMkalita kara mudraNa ke yogya rUpa dete hue saMzodhana aura sampAdana karane vAle pradhAna sampAdaka sAhitya-kalAratna pajya prAcArya zrI yazodeva sarijI mahArAja ne apanI prativyastatA ke kAraNa sampAdana aura mudrApaNa kA Adeza dene ke sAtha hI apane pramukha sampAdakIya vicAroM ko bhI isI 'prAkkathana' meM samAviSTa karane tathA vistata-cintana prastuta karane kI majhe anumati dii| tadanusAra hI ina granthoM ke bAre meM Avazyaka bAtoM kA nirdeza karate hue samIkSAtmaka dRSTi se yaha 'prAkkathana' likha rahA huuN| Adhunika paddhati ke anusAra-'kRti aura usake pUrvAGgauttarAGga kA vivecana karane se pAThakoM ko mUla-racanA ke mahattva kA sarvAMza meM paricaya ho sakatA hai|' isa vizvAsa se prastuta prAkkathana meM tInoM kRtiyoM kA tIna bhAgoM meM vivecana karane kA prayAsa kiyA jA rahA hai tathA prArambha meM "kavi-kAvyakAra, kavizakti evaM preraNA, Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 2 ) kavipariNati ke liye Avazyaka tattva, kavi-saSTi aura usake aneka rUpa, saMskRta bhASA ke mahAkAvya, kAvya ke lakSaNa tathA mahAkAvyaparamparA aura jainAcArya" jaise zIrSakoM meM pahale 'pUrvapIThikA' bhI prastuta kI gaI hai, jo isa prakAra haikavi-kAvyakAra___mahAkAvyAdi kA nirmAtA kavi kAvya-saMsAra meM eka prajApati ke rUpa meM pratiSThita huA' aura usakI rasAnuguNa zabdArtha-cintAM ke svarUpasparza se pratibhA cahaka uThI, trailokyavartI bhAvoM kA sAkSAtkAra' karatA hayA vaha kavi' zabdArthoM ke vinyAsa-vizeSa se jagata ko sammohita karane meM saphala ho gyaa| aMta: samasta vizva aise kAvyakAra ke prati apanA mastaka jhukAye to usameM Azcarya hI kyA ? kavizakti evaM preraNA kavi kI zakti ke do mUla srota-(1) alaukika-bAhya tathA (2) Antarika svabhAvajanya prasiddha haiN| inhIM ko AcArya hemacandra ne 'utpAdyA' tathA 'aupAdhiko' nAmoM se abhihita kara pratibhA ke do bhedoM meM batalAyA hai| rAjazekhara ne pratibhA ke bhAvayitrI (bhAvaka kI) aura kArayitrI (kavi kI) aise do rUpoM kA nirUpaNa karake dvitIya kArayitrI pratibhA ko kavi kI pratibhA kahA hai| yaha 1. apAre kAvya-saMsAre kavire kaH prajApatiH / yathA'smai rocate vizvaM tathedaM parivartate / Anandavardhana, dhvanyAloka 2. rasAnuguNazabdArtha-cintAstimitacetasaH / kSaNaM svarUpasparzotthA prajJa va pratibhA kaveH / / sA hi cakSarbhagavatastatIyamiti giiyte|| yena sAkSAtkarotyeSa bhAvAMstra lokyavatinaH / / 3. yAneva zabdAna vayamAlapAmo, yAneva cArthAn vayamullikhAmaH / taireva vinyAsa vizeSabhavyaiH sammohayante kavayo jaganti / / kazcit Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 3 ) pratibhA sAhityazAstrIya prAcIna vizvAsa ke AdhAra para kisI devatA ke prasAda se apanI zakti kI parAkASThA para pahuMcatI hai| vAmana ne 'kavitvabIjaM pratibhAnam' kahakara isakI vyAkhyA kI hai to abhinava gupta isake kAraNa hI 'apUrvavastunirmANakSamatA' kA ullekha karate haiM / yaha cAhe 'sahajA' ho athavA 'utpAdyA'; kintu isakA yaha guNa rAjazekhara ne ThIka hI parakhA hai ki-'yA zabdagrAmamarthasArthamalaGkAratantramuktimArgamanyadapi tathAvidhamadhihRdayaM pratibhAsayati sA pratibhA / apratibhasya padArthasArthaH parokSa eva / pratibhAvataH punarapratyakSato'pi pratyakSa eva / ityAdi / isI pratibhA ke prasAda se kavi mastiSka kI pracchanna kriyAzIlatA se saSTi-vyApAra ko pratyakSa karatA hai, AtmasAt karatA hai tathA usase preraNA prApta karake prAkRtika avayavoM ko tor3a-maror3a kara athavA galA-pighalAkara eka navIna saSTi kA nirmANa karatA hai| isa sRSTi-samunmIlana meM sabhI jIvana-tattva-'sayAga-viyoga, saghaSasamanvaya, antarvAhya, sthira-asthira, navona-prAcona, parAicataaparicita, * sAdhAraNa-asAdhAraNa, hRdaya-mastiSka, cetana-avacetana, bhUta, vartamAna, bhaviSya, vyakti, jAti, bhinna AkAra-prakAra ke zabda aura unakI vibhinna dhvaniyAM, svacchandatA aura niyantraNa Adi''samAviSTa rahate haiN| kavi-pariNati ke lie Avazyakatattva rAjazekhara 'kavi' zabda kI vyutpati 'kavR-varNane' dhAtu se mAnakara kavi kI 'varNanA' zakti ko mukhyatA pradAna karate haiM / bhaTTa 1. 'kavi' zabda kI vyutpatti aura paribhASA ke sambandha meM hamane zrIyazovijaya jI upAdhyAya racita. TIkA vAle 'kAvyaprakAza' kI bhUmikA meM vistAra se vicAra kiyA hai / kRpayA vahAM bhI dekheM / Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 4 ) . gopAla-'kauti zabdAyate vimati rasabhAvAniti' kahakara kavi kI bhAvukatA evaM sahaja gAnanipuNatA ko prathama sthAna dete haiN| jabaki mammaTa 'lokottaravarNanAnipuNaM kavikarma' kahakara 'vAstavika vastu kA pAlaukika rUpa mUrtimAna karanA kavikarma batalAte haiM / aura bhaTTatauta bhI apane 'kAvyAnuzAsana' meM "sa tattvadarzanAdeva zAstreSa paThitaH kaviH / ... . darzanAda varNanAccAtha rUDhA loke kavizrutiH // tathA hi darzane svaccha nitye'pyAdikavemaneH / noditA kavitA loke yAvajjAtA na vrnnnaa||" isa prakAra kahakara kavi ke lie 'darzana' aura 'varNana' kI AvazyakatA para bala dete haiM aura darzana evaM varNana donoM hI eka dasare ke pUraka tattva haiN| inake binA Adi kavi bAlmIki bhI apanI racanA meM saphala nahIM ho sakate the, yaha bhI kahA hai| - vaise ina donoM ke sAtha zravaNa ko bhI jor3anA aneka vidvAnoM ko abhISTa hai| 'zrutaM ca bahu nirmalam' (daNDI) isI kA pratIka hai| ina tInoM kI triveNI meM susnAta kavi sAhityakAra hI pUrNa saphala hokara jagatI meM Adara aura prasiddhi kA bhAjana bananA hai / ataH 1-hamane bhI isa sambandha meM eka padya isa prakAra likhA hai - zrutaM budhebhyaH paThitaM gurubhya: samIkSitaM netrayugena yena / snAtaM triveNyAmatha bhaktibhAvaH sAhityakAra: prathate sa bhUmau / / -rudradeva tripAThI 2. pUrA padya isa prakAra hai naisargikI ca pratibhA zrutaJca bahunirmalam / amandazcAbhiyogazca kAraNaM kAvyasampadaH / / Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavi ke lie 1-darzana, -varNana aura 3-zravaNa pUrNa Avazyaka hai| zravaNa vRddha-sAMnidhya se puSTa hotA hai isIlie kahA gayA hai ki prathayati puraH prajJAjyotiyathArtha-parigrahe, tadanu janayatyahApohakriyA-vizadaM manaH / abhinivizate tasmAttattvaM tadekamukhodayaM, saha paricayo 'vidyAvRddha :' kramAdamRtAyate // kavi-saSTi aura usake aneka rUpa ___ kavi kI sapTi anaThI hai; prakRti-sapTi pItala ke samAna hai jise kavi svarNarUpa meM parivartita karatA hai| usakA pratyakSa-bodha kalpanA ke paMkha pAkara ananta AkAza kI saira karatA hai aura anubhUta bhAvoM ko zabdArtha ke rUpa meM pratiSThita karake pAThakoM ko mAnandamandAkinI meM avagAhana karane kA avasara pradAna karanA hai| kAvya meM prayukta bhASA kA artha-(1) zabda kA mukhyArtha, (2) vaktA athavA lekhaka kA manobhAva, (3) unakI svarabhaMgimA jisase vaha zrotA ke prati svasambandha kA nirdeza karatA hai tathA (4) lekhaka kA tAtparya, jo kevala vyaJjanA dvArA lakSita hotA hai-ina cAra aMgoM se bhAvotpreraka tathA kavi aura pAThaka ke bIca tAdAtmya-sambandha kA sthApaka hotA hai| yaha saSTi aneka rUpoM meM abhivyakta hotI rahatI hai| isake svarUpo kA eka siMhAvalokana nimnalikhita tAlikA se kiyA jA sakatA hai jisameM gadya, padya aura mizra ke rUpa meM zAstrakAroM dvArA nirdhArita katipaya rUpa parilakSita hote haiM 1. kAvyamImAMsA 2. vidvAnoM ne ina rUpoM kI kaI prakAra se tAlikAeM prastuta kI haiM jinameM kucha nAmAntara bhI hue haiM, kintu yahAM vistArabhaya se adhika carcA nahIM kI gaI hai| Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvya gayA . mizra padya kathA AkhyAyikA zravya dRzya 1. pAkhyAna, 2. nidarzana, 3. pravahnikA rUpaka uparUpaka 4. matallikA, 5. maNikulyA, (10) (18) campU viruda karabha 6. parikathA, 7. khaNDakathA, . ... sakalakathA, 6. upakathA . .10. bRhatkathA ! , paurANika aitihAsi anibaddha yA mukta nibaddha, bandha yA prabandha athavA sandarbha / sphuTa saGkalita saGkalita / koza' saGghAta. saMhitA muktaka yugmaka sandAnitaka kalApaka kulaka mahAkAvya khaNDakAvya muktaka rasatatpara kalAtatpara hasataspara kathAtatpara paurANika aitihAsika vanAtmaka prastinUlaka Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRtabhASA ke mahAkAvya antaHkaraNa ke udvelita bhAvoM ko abhivyakti dene ke liye 1iGgita, 2-citra evaM 3-akSaradeha-rUpa tIna upAya pramukha haiN| inameM tRtIya upAya, mAnava ke mastiSka kI maulika upaja ke sAtha nirantara gatimAna hotA rahA aura pAviSkAra se pariSkAra taka kI paridhi meM Ate-pAte apane aneka rUpoM meM nikharatA rahA / Aja usake aneka svarUpa haiM jinameM 'mahAkAvya' bhI eka hai| kAvya ke svarUpa-nirdhAraNa ke UhApoha meM 'dRzya' evaM 'zravya' nAmaka do dhArAeM pathaka hiiN| prathama ko nATyamalaka tathA dvitIya ko kAvyamUlaka' kahA gayA / kAvya jaba apane vaibhava se jana-mana ko ullasita kara pUrNakalAoM se khilane lagA to usakA sarvAGga-sundara svarUpa 'mahAkAvya' khlaayaa| 'kAvya' zabda ke sAtha 'mahA' zabda ke saMyojana kA dhyeya lakSaNakAroM kI daSTi meM yaha thA ki 'isameM jIvana ke sarvAGgINa varNana ko prArvAjata kara anekAneka upAdeya tattvoM kA eka anUThA sAmaJjasya prastuta kiyA jAtA hai| aura isI kAraNa anya saDa kucita paridhivAle kAvyoM ko khaNDakAvya tathA mUktakoM kI koTi meM sthAna milaa| ... 'mahAkAvya' apanI garimA ke anurUpa kisI pariveSa meM baMdhakara nahIM rahA / isameM sargoM kA vistAra zatAdhika saMkhyA taka vyApta rahA aura kahIM-kahIM pAMca-sAta kI saMkhyA meM bhI nibaddha hayA / gadya aura padya donoM hI isake kalevara ko sajAne meM vyasta rahe aura anuSTupa se sragdharA taka ke chanda bhI isakI racanA ke AdhAra bane / varNya viSaya ke anurUpa mahAkAvya kA vAgvilAsa rasa, dhvani, rIti guNa aura 1. dRzyazravyatva bhedena pUnaH kAvyaM dvidhA matam / sAhityadarpaNa, padya-323 / isake do sthUlarUpa (a) kathanAtmaka aura (prA) gItAtmaka hai / Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (8) alaMkAroM ke sahayoga se AkarSaNa kA kendra mAnA gayA tathA 'yaza, dravya, vyavahAra evaM zive tarakSati' ke sAtha hI sadyaH paranirvRti' kA mAdhyama hote hae bhI 'kAntAsammitopadeza' kA bhI sAdhana bana gyaa| mahAkAvya ke lakSaNa . lakSaNa-zAstrakAroM kI paramparA meM sarvaprAcIna AcArya bharata ne mahAkAvya kA koI svatantra lakSaNa nahIM diyA hai, kintu uttarakAlika sabhI prAcAryoM kA mata haiM ki unhoMne 'madUlalitapadArtha gUDhazabdArthahInaM, budhajanasukhayogya' ityAdi jo nATaka kA lakSaNa diyA hai vaha kAvya ke lie bhI grAhya hai| bhAmaha' aura daNDI ne isa dizA meM jo lakSaNa diye haiM ve paryApta vikasita haiN| rudraTa ne ina lakSaNoM meM kucha aura Avazyaka tattva jor3ate hue eka pariniSThata rUpa dene kA prayAsa kiyaa| jisameM kramazaH-1-utpAdya athavA anutpAdya lambI padyabaddha kathA, 2-avAntara kathAeM, ,3-sargabaddhatA, 4-nATakIyatattva saMyojana, 5-jIvana ko samagratA kA citraNa, 6-nAyaka kI uccatA, 7-pratinAyaka varNana, 8-nAyaka kI anta meM vijaya, ha-mahAn uddezya aura caturvarga phalaprApti, 10-rasAtmakatA, 11-nagara evaM prakRti ke varNana evaM 12-alaukika tathA atiprAkRtika tattvoM kA samAveza nidiSTa hai| vizvanAtha sabhI pUrvavartI AcAryoM ke lakSaNoM kA samAhAra karate hue-1-nAyaka kI viziSTatA, 2-zRMgAra, vIra athavA zAntarasa kI sImitatA, 1. tulanA kIjiye kAvyaM yazase'rthakRte vyavahAravide zivetarakSataye / sadyaH paranirvRtaye kAntAsammitatayopadezayuje // kAvyaprakAza 1/1/1 2. nATyazAstra 17/126 / 3. kAvyAlaGkAra 1, 19-21 / 4. kAryodarza pra. pari. 14-16) 5. kAvyAlaGkAra ma0 16. 10.2-16 / Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . (6). 3-saMrgasaMkhyA-nirdhAraNa, 4. sargoM ke varNya viSayoM kI vyavasthA aura 5-vastu-vyApAroM kI saMkhyA kA vistAra' bhI spaSTa karate haiN| jainAcAryoM meM vAgbhaTa (prathama) ne - sAdhuzabdArthasandarbha-guNAlaGkAra-bhUSitam / sphuTarIti-rasopeta, kAvyaM kurvIta kortaye / kahA aura prAcArya zrI hemacandra ne ___ 'adoSau saguNau sAlaGkArau ca zabdArtho kAvyam' kahakara kAvya meM nivazya tattvoM kI puSTi kii| prAcArya ajitasena ne mahAkAvya ke varNya-viSayoM kA vistAra se varNana karane ke pUrva eka padya meM maketa kiyA hai ki-- zabdArthAlaGkRtIddha navarasakalitaM rotibhAvAbhirAmaM, vyaGgyAdyayaM vidoSaM guNagaNakalitaM netRsavarNanADhayam / lokadvandvopakAri sphuTamiha tanutAt kAvyamagraya sukhArtho, nAnAzAstrapravINaH kaviratulamatiH puNyadharmoru hetum // .. yaha lakSaNa sarvasAmAnya mahAkAvyoM ko apanI paridhi meM Avajita kara letA hai / vaise kavi ke mativaibhava se nirmita racanA pahale mUrtarUpa letI hai aura lakSaNakAra lakSyAnusArINi lakSaNAni bhavanti' isa ukti ke anusAra hI lakSaNa-nirdhAraNa karate haiM ata: una lakSaNoM meM parivartanaparivardhana eva parikAra hoM, yaha svAbhAvika hI hai| mahAkAvya-parAmparA aura jainAcArya-- saMskRta bhASA meM mahAkAvya-nirmANa kI paramparA ati prAcIna hai| vaidika, jaina aura bauddha mAnyatAoM ke anusAra sabhI ne apane-apane prAdya grantha-veda, Agama aura piTakoM ko isakA udgama tathA preraNA 1. sAhitya darpaNa-pari0 6 padya 315 se 328 / 2. vAgbhaTAlaGkAra. 1/2 / 3. kAvyAnuzAsana pR. 16 / 4. alaGkAra-cintAmaNi / Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (10) sthala batalAyA hai| upalabdha mahAkAvyoM . meM bhI sarvaprathama kisakI racanA haI yaha kahanA kaThina hai tathApi kAlidAsa ko prathama mAnane vAle usake raghavaMza aura azvaghoSa ko pUrvavartI mAnane vAle usake mahAkAvya baddhacarita ko 'prathama mahAkAvya' siddha karate haiN| jainAcAryoM meM isa paramparA kA prArambha pahale prAkRta meM (chaThI zatI) 'paumacariu' mahAkAvya se ho cakA thA jise saMskRta meM lAne kA zreya digambara jainasAdha zrIraviSeNa (sAtavIM zatI kA uttarArdha) ko diyA jAtA hai| yadyapi yaha 'padmapurANa' kAvya rasatatpara to pUrNarUpa se nahIM bana pAyA aura paurANika paddhati kA hI isameM adhika nirvAha huA tathApi aMkuraNa kI daSTi se yaha mArgadarzaka avazya bnaa| isake pazcAta to caritrAtmaka kAmoM kI bADha prA gaI aura rItipariSkAra bhI hotA rhaa| aneka paurANika aura jinacaritramUlaka kAvyoM kI sRSTi huii| . . jaina-mahAkAvyoM kI malabhami 'dvAdazAGga-vANI' hai tathA prAyaH sabhI- "samyagdarzana, samyagjJAna evaM samyaka-cAritrya ke dvArA koI bhI mAnava caramasukha ko prApta kara sakatA hai" isa sandeza ko prasArita karate rahe haiN| ina kAvyoM meM jinAgamAnumodita - 'sAdhu, sAdhvI, zrAvaka aura zrAvikArUpa' caturvidha saMgha ko hI samAja mAnakara varNana kiyA gayA hai| kAvyoM ke nAyaka tIrthaMkara, bhUpati, zreSThI, sArthavAha tathA zUravIra Adi rahe haiN| aise jaina mahAkAvyoM kA kAlakrama se paryAlocana karane para pratIta hotA hai ki-AThavIM zatAbdI meM utpanna zrI jaTAsiMha nandi kA 'barAGgacarita' mahAkAvya saMskRta kA 'prathama jaina mahAkAvya' hai / isameM rAjA varAGga kA 31 sargoM meM jIvana-caritra nibaddha kiyA gayA hai| isakA nAyaka dhIrodAtta guNoM se samanvita hai tathA 'nagara, Rtu, utsava, krIDA, rati, vipralambha, vivAha, janma, rAjyAbhiSeka, yuddha, vijaya Adi sabhI viSayoM kA yathAvazyaka rUpa meM samAveza huA hai| Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (11) 11vIM zatI meM vIranandi ne 'candraprabhacarita' kI 15 sargoM meM racanA kI aura dhanaMjaya ne 'rAghavapANDavIya' zliSTa mahAkAvya kii| 12vIM zatI meM vAgbhaTa ne neminirvANa tathA hemacandra ne triSaSTizalAkApuruSa carita' aura kumArapAlacarita (dvayAzraya) kI racanA kii| __mahAkavi haricanda 1206 I0 kA 'dharmazarmAbhyudaya' isa paramparA kA eka prauDha mahAkAvya hai jo 61 sargoM meM dharmanAtha svAmI ke jIvanacarita ko alaMkRta zailI meM prastuta karatA hai / isameM citrakAvya' ko bhI sthAna milA hai| yahI mahAkavi 'jIvanghara-campU' kA bhI racayitA hai jisane jaina-paramparA meM campUkAvyazailI kA bhI sUtrapAta kiyaa| amaracandasUri (1217 I.) kA 'padmAnanda-mahAkAvya' athavA 'jinendra-carita' paurANikatA ke pariveza meM rahate hae bhI zuddha lalita mahAkAvyoM kI dhArA ko Age bar3hAne meM sakSama huaa| yaha kAvya jaina-sampradAya kI paurANika tathA lalita mahAkAvyoM kI zrRMkhalA kI yojaka kar3I ke rUpa meM mAnA jA sakatA hai| .. eka paripakva paddhati kA paripAlana karate hue tathA usameM apane* apane anubhava evaM pratibhA ke yoga se nAvInya lAte hue ukta mahAkAvyoM ke anantara nirantara pragatipUrNa mahAkAvyoM kI racanA huii| itanA hI nahIM isa dizA meM 1-dvayAzrayAdi sandhAna kAvya 2-vijJaptipatrAdirUpa kAvya, 3-ekAzrayI kAvyAdi kI navIna vidhA ke dvArA kaI pratimAna bhI sthApita hue / 1. citrakAvyamUlaka haricanda kA eka padya isa prakAra hai prAtatiharastapadyamaNi-sadbhariprabhAjidavasadraSTavyaM hRdi cihnaratnamasamaM zaucaM ca piinonnte| dehe dhatta hitaM tvamandamahadi kSadra 'pyato darzane, valgurbhadramahasya ramyamaparaM kSINavyapAyaM padam // 101 // Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 12 ) unameM 1. anekArthI kAvya, 2. yamakAdyalaMkAragarbha kAvya, 3. citrAlaMkAramaya kAvyAdi AkAra meM laghu hone para bhI mahattvapUrNa bane haiM to 4. samasyApUrtirUpa aura 5. anukaraNarUpa kAvyoM kI bhI isameM nyanatA nahIM rahI aura Aja bhI isa paramparA kA yathAkrama nirvAha ho rahA hai, yaha pUrNasantoSa kA viSaya hai / sAmUhika niSkarSa . isa saMkSipta paryA locana se yaha kahanA asaGgata nahIM hogA ki bhAratIya saMskRta-sAhitya ko zrIvRddhi meM jaina sampradAya kA mahAkAvyo kI dRSTi se atyanta upAdeya yogadAna rahA hai| jaise-jaise kAvyasRSTi kI prakiyAtroM meM pariSkAra hotA gayA aura janamAnasa kA jhakAva sAhityika sauSThava kI pAra bar3hatA gayA usI krama se sarjanAtmaka pariveSa bhI apanI paridhi ko sajAne-saMvArane meM pIche nahIM rhaa| __ antaraGga kI bhAvomiyoM kA nizchala evaM nirargala ucchalana kavitva kA nikharA huA rUpa pratyeka kAvyakAra kI kRti meM nyUnAdhika rUpa meM parilakSita hotA hI hai, kintu parIkSakoM kI painI paha~ca use aura bhI prAsvAdya banAne meM sahAyaka hotI hai| ata: isa pora taTasthatApUrvaka parizIlana kI apekSA nirantara AdaraNIya hai| aisI ho pUrvavartI paramparA ko prApta karake mahAn naiyAyika hote hue bhI parama zraddheya 'zrIyazovijayajI upAdhyAya' mahArAja ne apanI alaukika pratibhA kA sadupayoga karate hae do mahAkAvyoM tathA aneka stotrakAvyoM kI racanA kI thI jinameM se donoM mahAkAvyoM ke upalabdhAMza jo isa grantha-saMgraha meM prakAzita kiye gaye haiM unakA saMkSipta paricaya isa prakAra hai - Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [prathama kRti] pArSabhIya-carita-mahAkAvya prastuta 'pArSabhIya-carita-mahAkAvya' pUjya upAdhyAyajI kI prauDhaH kRti hai| durbhAgya se isa mahAkAvya kA pUrA aMza prApta nahIM huA hai| kevala cauthe saga ke 66 veM padya taka hI yaha kAvya upalabdha hai| yaha bhI kahanA kaThina hai ki zrI upAdhyAya jI mahArAja ne isa mahAkAvya kI racanA yahIM taka ko thI athavA Age bhI isakA nirmANa huA thA ? sAdhajIvana kI vyastatA evaM anekavidha grantha-praNayana kI pravatti ke kAraNa prAyaH dekhA gayA hai ki racanAkAra apane mana ke ucchala vicAroM ko zabdadeha dene ke lie vyagra to rahatA hai kintu unheM paristhitivaza kabhI-kabhI samagrarUpa nahIM bhI de pAtA hai| isameM kucha aMzoM meM daiva bhI kAraNa banatA hai| sambhava hai aise hI kisI kAraNavizeSa se yaha mahAkAvyaM bhI pUrNa nahIM ho pAyA ho ? prastuta mahAkAvya aura usakI kathAvastu __mahAkAvya ke lakSaNa-vivecana se jJAta hotA hai ki 'kisI mahAkAvya meM jIvana ke sarvAGga kA citraNa karate hue nAyaka ke udAtta AdarzoM kA upasthApana honA cAhiye' tadanusAra hI yahAM Adya tIrthaMkara zrIRSabhadeva ke caritra ko kathAvastu kA AdhAra banAyA hai| aneka prauDhakAvyoM ke samAna hI isa kAvya meM bhI uttama dhvanikAvya ke tattva samAviSTa haiM, sAtha hI zilapTa-pada-prayoga, gUDhazAstrIya tattvabhita vAkyavinyAsa, alaGkAra-masaNa padAvalI evaM kalpanA-pracura rasasikta varNyavattAntoM ke kAraNa yaha mahAkAvyoM kI mAlA meM sumeru ke samAna zlAghanIya bana gayA hai| isameM varNita kathA kA sargAnusArI paricaya isa prakAra hai Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 14 ) prathama-sarga-isa sarga meM zrInAbhinandana ke smaraNarUpa AzIrvAdAtmaka maGgala se prArambha karake unakI mahimA kA vistArapUrvaka varNana karate hue- 'vahI eka deva hai, jisakI bhinna-bhinna nAmoM se upAsanA kI jAtI hai| jisake Agama-samudra kA jala prApta karake anya loga bAdaloM ke samAna garajate haiM / usa jala kI vRSTi se hI vicitra dhAnya kI saSTi hotI hai aura unake dvArA pravartita 'dharmavidhi' hI sarvatra pravatta hai, ityAdi kahA hai| isake pazcAt AdyatIrthaGkara ke rUpa meM prajAhita ke lie unakA utpanna honA batalAyA hai aura vinItA nagarI ke zAsaka ke rUpa meM unakI zAsana-suvyavasthA evaM kAlAntara meM saMsAra tyAga kI bhAvanA se apane sau putroM meM rAjya kA vibhAjana karake catuSTilocapUrvaka dIkSA lekara cIta rAga sthiti meM tapa meM rata hone kA varNana kiyA hai| . tapasyA ke prasaMga se prabhu kA vanabhramaNa aura vahAM kI vanyazrI kA saundarya-nirUpaNa kavi ne apane Antarika prakRtyanurAga kI sAkSI meM baDA hI manorama diyA hai| bhagavAna RSabhadeva ke tapasvIjIvana kA citraNa karate hue unakI kSudhA-tRSA sahiSNutA, parISahasahana Adi kA varNana karake 'gajapura' sthita somayaza ke yahAM ikSarasa se pAraNA karane kA bhI acchA citraNa kiyA hai| vahIM prabha kA upadeza, zreyA~sa ke mastaka para pUSpavaSTi aura ghara meM sAr3he teraha karor3a svarNa-mudrAoM kI varSA hotI hai aura tadananta ra prabhu anyatra vihAra ke liye nikala jAte haiN| isa prakAra dIkSA ke dina se eka hajAra zarada ke bIta jAne para bhagavAna ko kaivalya prApti tathA samasta vizva meM unake yaza kA vistAra Adi varNana karake yaha pUrga pUrNa kiyA hai / dvitIya sarga-isa sarga meM bharata mahArAjA ke dvArA bhAratavarSa meM zAsana karane kA varNana karate hue unake dvArA die gaye dAna, unake atula parAkrama, sainya-sampatti aura zArIrika saundarya prAdi kA Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 15 ) vistRta varNana kiyA hai vahIM unake rAjyAbhiSeka kA prasaMga upasthita kiyA hai| isa mahattvapUrNa avasara para aneka rAjA-mahArAjAoM kI upasthiti svAbhAvika thI, kintu svayaM bharata ke 18 sahodaroM kI anupasthiti ko jAnakara mahArAja Rddha ho jAte haiM aura dUtoM ke dvArA bhAiyoM ko sandeza dete haiM ki-"isa rAjyAbhiSeka-mahotsava meM tumhAre upasthita na hone kA kyA kAraNa hai ? isa anupasthiti se tumhArI sthiti saMzayApanna bana gaI hai| yadi merA teja asahya hone ke kAraNa IrSyA ho to kahIM anyatra jAkara raho aura yadi yuddha kI icchA ho to mujha se yuddha kro|' isa sandeza ko pAkara unake bhAI pratyuttara dete haiM ki-"pApa ke adhInastha rAjAoM ke dvArA ApakA rAjyAbhiSeka ho, yaha ThIka hai| parantu jo bandhu-priya hai vaha use apane bandhuoM meM vibhakta kiye binA prasanna nahIM hotA / hameM apane pitA ke dvArA pradatta sampatti ke prati koI moha nahIM hai| phira hameM ApakI upAsanA se kyA milegA? Apa yamarAja se nahIM bacA sakate, lalATa para likhI rekhAe miTA nahIM sakate, vArdhakya ko taruNAvasthA meM badala nahIM sakate, vAsanAoM se mukta nahIM kara sakate aura na hI indriyoM ko vaza meM karake parabrahma meM nimagna kara sakate haiM ? rahI bAta yuddha kI to hamAre zastra bhI kuNThita nahIM haiM ? kintu hama bandhudroha nahIM cAhate / phira bhI yadi yuddha karanA cAhate haiM to hama teyAra haiM para pitAjI kI AjJA ke binA hama bhAiyoM meM yuddha nahIM hone dge|" yaha pratisandeza dekara ve 68 bhAI apTApada parvata para-jahA~ bhagavAn tapasyA meM lIna haiM vahAM pahuMcate haiM aura sArI ghaTanA sunAte haiN| aisI sthiti me bhagavAn unheM apane upadezAmRta se zAnta karake yuddha se virasa' karate haiM aura lakSmI ke durguNa, saMsAra kI asAratA, saMyama japa, adhyAtma, rati, dhRti, udyama, tuSTi, kSamA, kRpA Adi se Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anurAga karake mahazatru ke sAtha yuddha karane kI bAta kahate haiM jisake pariNAmasvarUpa ve sabhI bhAI prabodha prApta karake saMyama grahaNa kara lete haiN| isa prakAra yaha dvitIya sarga aneka mahattvapUrNa prasaMgoM, upadezoM aura ramaNIya varNanoM se paripUrNa hai| tRtIya sarga- isa sarga meM aThAnave rAjaputroM kA pratisandeza eva aSTApada parvata para jAkara prabha ke upadeza se dIkSA grahaNa kI ghaTanA se mahArAjA bharata ke dUtoM ke mana meM kucha glAni utpanna hotI hai| ve mana meM socate haiM ki 'aise sAhasI aura uttama caritrazAlI una rAjaputroM ko hamane apane svAmI ke agni jaise uSNa vacanoM ko sunAkara bahuta duHkha pahuMcAyA hai, ata: isakA prAyazcitta yahI hai ki hama bharata mahArAjA ke samakSa aba unakI prazaMsA kareM / ' yaha socakara ve 'vinItA' nagarI meM pahacate haiM aura mahArAjA ke samakSa una rAjaputroM ke pratisandeza ko sunAte haiN| sAtha hI unake AzcaryakArI caritra, samasta paitRkasampatti ke prati adhikAra tyAga, maktasaMga hokara yogaraMga meM raMganA, yuddharasa ko zAntarasa meM parivartita kara dene Adi kA prazaMsanIya varNana karake unake dvArA apane samasta kula ko pavitra kara dene kI bAta kahate haiN| isase mahArAjA bharata bhrAta-viyoga se kacha khinna hote haiM tathApi mohavaza bhAiyoM ke rAjyoM ko apane adhikAra meM le lete haiN| taba sabhI tatkAlIna rAjA-mahArAjA unake adhIna ho jAte haiM, sarvatra unhIM kA sAmrAjya hotA hai kintu mAnasika zAnti nahIM hotii| isI se udvigna bharata eka yogI ke samAna vicAra karate haiM ki-- "sabhI rAjA mere caraNoM meM vinata haiM, merI AjJA ko puSpamAlA ke samAna ve zirodhArya mAnate haiM, vizva kI sarvavidha sampatti evaM sindha deza se prApta navanidhi mere khajAne meM sthita hai, uttama ratha, gaja, turaga mere pAsa haiM phira bhI 'cakra' Ayudha merI AyudhazAlA meM kyoM nahIM praviSTa hotA? yaha mere antaHkaraNa meM kAMTe kI taraha cubhatA hai|" Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. ( 17.) isa prakAra cakri-pada kI abhilASA se khinna mahArAjA ko dekhakara mantrI unheM dhairya ba~dhAte hae kahatA hai ki-'pApakA choTA bhAI vaha balavAn 'bAhubalI' ApakI AjJA ko nahIM mAnatA hai| vaha apanI caNDa bhujAoM se zatruoM ko asta karake 'vizvavIra' banA huA hai / usakI muSTi vajra ke samAna kaThora hai| vaha nIti, dharma, vAkkauzala, yuddha krIDA Adi meM nipuNa hai / usake pAsa apUrva labdhiyAM haiM / ataH jaba taka use Apa parAsta nahIM kareMge taba taka 'cakripada' kI rakSA asambhava hai aura sAtha hI yaha bhI kahatA hai ki-"pahala Apa usaka pAsa dUta bhejie| yadi vaha ApakI prAjJA mAna le to ApakI iSTasiddhi ho jAegI aura yadi na mAne to use yuddha meM daNDita kiijie|" mantrI ke ina vAkyoM se bharata mahArAjA kruddha ho jAte haiM aura eka ora bhrAtamoha tathA dUsarI ora cakripada kI abhilASA ke kAraNa sandeha-dolA meM par3e socate haiM ki kyA karUM ? yahIM bar3e vistAra se vivekapUrNa vicAra, tarka, vitarka, yukti prAdi prastuta karate hue zrImad upAdhyAyajI ne ucitAnucita kA vivecana kiyA hai mahArAjA ke mukha se tRSNA kI nindA karavAI hai aura aimI sthiti dikhalA kara puna: mantrI ke dvArA kahalAyA hai ki"he mahArAja ! rAjA ke lie usake prANoM se bhI adhika mUlyavAn usakA teja hai tathA usakI rakSA ke lie avinItoM ko vinIta banAnA atyAvazyaka hai| etadartha kiye gaye prayAsoM se rAjA kA yaza bar3hatA hai / ata: pApa rAjanIti kA Azraya lekara apane pauruSa ko sphUrita kreN|" saciva ke aise vAkyoM se mahArAjA bharata kA krodha bhar3aka uThatA hai aura ve puna: apane bhAiyoM ke pAsa dUta bhejate haiM / caturtha sarga-isa sarga meM kavi ne sarvaprathama 'suvega' nAmaka dUta ke prasthAna ke samaya hone vAle apazakunoM kA varNana kiyA hai tathA Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 18 ) bhAvI AzaMkAoM kI abhivyakti kI hai| zrIupAdhyAyajI ne zakunazAstra ke AdhAra para isa prasaMga ko vividha pariprekSya meM prastuta kiyA hai jisameM unakI etadazAstrIya prajJA kA paripAka prasphuTa huA hai| solaha padyoM meM apazakunoM kA varNana karake dUta kI kartavyaparAyaNatA kA AkhyAna kiyA hai aura vaha jaba svAmikArya ke liye Age bar3hatA hai to mArga meM vanAlI dRSTigata hotI hai| prakRti kA manorama citraNajise sambhavata: jainasAdhu hone ke nAte pAda-vihAra karate hue kavi ne bhayobhUyaH AtmasAta kiyA thA--abhivyakta hayA hai| isake sAtha hI grAma-saskRti kA varNana bhI apane DhaMga kA anaThA hai| kaSakoM ke dvArA khetoM meM dhAnya-cayana, pazupAlana, jala-secana-kriyA Adi kA varNana bahuta hI rocaka hai aura sAtha hI una-una kriyAoM kA dArzanikadRSTi se sAmyasthApana bhI prazaMsanIya hai| vahAM ke nivAsiyoM ke AvAsa evaM jinAlayoM ko zobhA ko kAvyamayI chaTA meM prastuta karate hue kavivara zrImadyazovijayajI mahArAja, ne unameM bhI bharata kI taSNA ko nindanIya batalAyA hai| _jaba dUta bAhubalI kI rAjadhAnI 'takSazilA' ke nikaTa pahucatA hai to grAmavadhUTiyA~ use pUchatI haiM ki tuma kauna ho? aura isakA uttara 'maiM bharata mahArAjA kA dUta hU~' yaha sunakara ve mUla artha ko jAnakara bhI anya viSayoM kI kalpanA karake unakI vividha prakAra se nindA karatI haiN| yahA~ kRSi ke upakaraNoM kA prAyudharUpa meM varNana tathA sunandA-nandana ke atirikta kisI ko bhI mahArAjA na mAnane kI bAta se dUta bahuta lajjita hotA hai| vahA~ se Age calakara dUta 'takSazilA' pahuMcatA hai jisakA varNana kucha padyoM meM huA hai kintu pazcAt kAvya apUrNa hI hai| kathA-sUtra kI yaha gahanatA evaM maJjalatA prastuta mahAkAvya ke bhavya-bhavana kI vedI mAtra Aja upalabdha hai, yaha kheda kA viSaya hai ! Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 16 ) sAhitya-samIkSA upalabdha kAvyAMza meM varNya viSaya kI vyApakatA ke anusAra hI prathama sarga meM 1 se 130 taka vaMzasthavRtta kA prayoga huA hai tadanantara 3 vasantatilakA, 1 puSpitAgrA, 2 svAgatA aura hariNI chanda kA prayoga karake sarga pUrNa kiyA hai| dvitIya sarga meM 1 se 132 taka viyoginI vRtta kA prayoga hai tathA anta meM 4 zArdUlavikrIDita chanda nibaddha haiN| tatIya sarga meM 1 se 117 taka upajAti vatta kA prayoga hai tathA anta meM 4 mAlinI vRttoM kA prayoga karake sarga pUrNa kiyA gayA hai| caturtha sarga ke 1-66 padya svAgatA vRtta meM nibaddha hai| isa prakAra chandoM ke cayana meM pUrva mahAkaviyoM kI paripATI kA samanvaya karate hae zrImadayazovijayajI gaNi ne bhAva aura bhASA kA tAdAtmya sthApita karane meM pUrNa saphalatA prApta kI hai| vIra evaM zAntarasa ke sAtha hI yahA~ 'proja' prasAda evaM mAdhurya guNoM meM mAdharya guNa ko adhika Azraya milA hai to roti kI daSTi se gauDI (samAsabhayiSTha padAvalI meM) tathA sphUTa padoM ke prayoga meM bhI arthagAmbhIrya zleSa Adi kI vizeSa sthiti ke kAraNa pAJcAlI rIti adhika prayukta huI hai| ... alaMkAroM meM varNamaitrIgata zabdAlaMkAroM kA prayoga sAhajika hote hue bhI dvitIya-caturtha pAdAntAnuprAsa (1-38, 3-83)' vRttyanuprAsa (1-48) aura yamaka ke virala prayogoM se mana ko moha letA hai| prarthAlaMkAroM meM zleSa kA prayoga sarvAdhika hai jisake kAraNa aneka padya do-do arthoM ko vyakta karate haiM tathA unhIM ke AdhAra para dhvani ke mukhya 1-alaGkAra se vastu, 2-vastu se alakAra, 3-vastu se vastu, 4-alaMkAra se alaMkAra tathA 5-bhAvadhvanirUpa pAMcoM bhedoM kA bahudhA samAveza parilakSita hotA hai| Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (20 ) prathama padya-zrutasthitairyaH kamalAlayo yazaH (1-1) ityAdi meM nAbhinandana ko brahmA, viSNu aura maheza ke samanvita rUpa meM vyakta karane ke lie pratyeka ke viziSTa guNa ko zrI RSabhadeva meM dikhalAyA hai jo zleSAlaMkAra se hI bodhya hai| . arthAntaranyAsa ke prayoga prastuta kAvya meM bahudhA hue haiN| yathAna zArvaradhvAntaharaM vinA raveravekSyate (1-4), na cintanIyaM caritaM mahAtmanAm (1-5) vivAdabhAjoH karabhAmRtAzinorna klaptayuktiH kalahaM vyapohati (1-101), zalabho labhate kiyada yazastaraNau klaptaraNaH RdhAruNaH (2-36) nabhasyaluptvA grahamAtradIpti grahAdhipakhyAtimupaiti nArkaH (3-72) ityaadi| . upamA, rUpaka, utprekSA, apahna ti (1-67), parivRtti (1-85), samAsokti (1-84), virodhAbhAsa (3-62) Adi alaMkAroM kI chaTA sarvatra apanI suSamA bikhera rahI hai| yahAM kavi ne apane munijIvana ke anubhava, saMsAra kI asAratA, lakSmI kI caJcalatA aura mativibhramakAritA Adi ke varNanoM ke sAtha hI zAstrIya viSayoM kA samAveza karane meM bhI pravINatA dikhalAI hai / yathA kSudhA ke bAre meM kahe gaye ye padyapuraM pravizyAkSakapATapATanA-purassaraM luNThitasArasampadaH / karoti yaH kSutkaTakasya nigraha, tamannadevaM samupAsmahe vayam // 1-43 // tathA kuThArikAmAnakapATapATane, vilajjatA nATyanaTIpaTIyasI / vicitravaMzasthiticitralumpane, maSIsakhIyaM jaTharodbhavA vyathA // 1-4 // kSudhA kI bhISaNatA ko jahAM vyakta karate haiM vahIM annadAna ke mahattva ko bhI unhoMne bar3A mahattva diyA hai aura kahA hai ki Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . ( 21 ) dadAti yo nAvasare'nnathine, pradAhya cintAsu paraM prarodayan / svayaM citAyAM jvalataH svarodakAt, sa badhvamuSTirma takAd viziSyate // 1-44 // isI prakAra kRpaNoM ko 'kRpANatulya' (1-46) kahakara unakI nindA bhI kI hai| lakSmI ke bAre meM usakI kuTilatA, asthiratA, viSabhaginItva evaM sUkRtachettatA (2-88 se 15 taka) ke varNana ke sAtha hI eka sthAna para strI ke bAre meM bhI kavi ne kahA hai ki kuTilA hasitena phenilA, salilAvarta-vivata nAbhibhUt / pramunA vihitAGganAnadI, narake pAtayati pramAdinaH // 2-103 // yaha pramAdiyoM ko naraka meM girAtI hai / upaniSad vAkyoM se sAmya dikhalAne vAle (1-66 aura 2-48) padya haiM jinameM 'mAtmA vAre draSTavyaH' tathA 'kevalAgho bhavati kevalAdI' ina vAkyoM kA poSaNa huA hai| nyAyazAstra ke tattvoM kA samAveza-na siddhaya siddhayoH sphuTanigrahasthalAm (1-66), kapAlanAzAt kalazakSaye yathA (1-114) tatsaGkaTavyAghrataTIyametata (3-84), meM aura isI prakAra vahIM dvaitaadvaita (3-100), jyotiSa (3.85), * zakUnazAstra (4-1 se 17 taka) tathA vaidyaka (3-61) Adi kA bhI parijJAna kavi ne karavAyA hai aura rAjanIti ke upadeza bhI isameM mArmika haiN| isa prakAra saMkSepa meM itanA hI kahA jA sakatA hai ki yadyapi isa mahAkAvya kA yaha upalabdhAMza apanI bhavya AyojanA kI bhUmikA hI prastuta kara pAyA haiM tathApi "honahAra biravAna ke hota cIkane pAta" isa lokokti ke anusAra yaha avazya hI apano paramparA kA eka anUThA evaM bejor3a mahAkAvya rahA hogaa| pratIkSA hai isake anya avaziSTa aMza ke avalokana kI........... Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [dvitIya-kRti] vijayollAsa-mahAkAvya dvitIya sarga ke 65veM padya taka upalabdha 'vijayollAsa-mahAkAvya' kA yaha aMza saMkSipta hote hue bhI mahattvapUrNa hai| isakI racanA meM zrIyazovijayajI mahArAja ne 'sakalabhaTTArakaziromaNi bhaTTAraka zrIvijayadevasUrIzvara guru' kI stuti ko pramukhatA dete hue apane vijaya kI kAmanA ko pramukhatA dI hai| jo ki-'sUrIzvaraM zrIvijayAdisiMha stotu pravatta vijayAbhikAMkSI' isa padyAMza se spaSTa hai| ina do sargoM meM nimnarUpa se kAvyAMza prastuta huA hai prathama sarga-zrIzaGkezvara pArzvanAtha; sarasvatIdevI evaM gurusmaraNarUpa maGgalAcaraNoM se sargArambha huA hai| kathAvastu ko prastuta karate hue yahAM sAta padyoM ke kulaka se kAvya-nirmANa-pravRtti kA saMketa dekara sarvaprathama 'maMDovarApArzvanAtha' kI bhUmi kA varNana kiyA hai / tadanantara phalavadhi-phalodhi caitya aura nagara kA varNana, vahAM 'anaghamalla' nAmaka zreSThI kA nivAsa, usake vibhinna guNa, zArIrika saundarya, vidyA, buddhi, vaibhava Adi kA varNana nAyakadevI kA usapara mugdha honA aura usI ke sAtha vivAha honA varNita hai| - dvitIya-sarga-anaghamalla aura nAyakadevI ke vivAha se sudhIjanoM ko atyanta Ananda hotA hai| ina donoM ke saundarya aura yauvana ke varNana ke sAtha hI 'nAyakadevI' ke aGgalAvaNya, kezakalApa, mukhamaNDala, bhrayugala, netra, nAsikA, adhara, dantapaMkti tathA vadana-saundarya kI chaTA aMkita karane meM hI yaha sarga apUrNa raha gayA hai / uparyukta varNana Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 23 ) meM baDI udAratA se kalpanAoM kA prAzraya evaM alaMkAroM kA Alambana lekara vistAra haA hai| isI se yaha anumAna kiyA jAtA hai kavi viSaya ko sudUra taka le jAne kI bhAvanA se zUnya nahIM thaa| ___sAhitya-samIkSA-pUrvavaNita kAvya ke samAna hI isa kAvya meM bhI racanA meM pUrA sauSThava prastuta huA hai / prathama sarga meM 1 se 14 taka evaM 67 ve padya meM upajAti vRtta kA prayoga hai / tathA rathoddhatA, puSpitAgrA, mAlinI, vasantatilakA aura zArdUlavikIDita meM bhI do-do aura eka-eka padya haiN| isa prakAra yaha sarga 102 padyoM meM pUrNa huA hai| dvitIya sarga ke sabhI 65 padya viyoginI chanda meM haiN| prArambhika varNana meM gurubhakti ke sAtha hI kavi kA sAhityika antaraMga parisphuTa hone lagatA hai / zabdoM ke cayana meM eka prakAra kA mArdava to hai hI, sAtha hI nAdagata saundarya ko bhI pUrA prazraya milA hai| anaGgasaGga kathamaGgatIti (1-6) kukAla-pAtAlatalAvamajjad (1-6), nAmnaiva dhAmnAmanurUparUpaM (1-10) meruna merurjagadIzvareNa (1-66), sahasrajihvo'pi sahasrajihvaH (1-73), raktotpalapallavAbhyAM pratikSaNAt kSINavipallavAbhyAm 1.86) prathitA kila sA tilottamA kathamasyAH puratastilottamA (2-6), ratiretu rati ratirevAntaritA (2-10), sakalA kacapAzacumbinI na kalApe'nukalApinaH klaa| sakalAkalitArddha candrako mukhacandropari saMJcaraH paraH (2-11), rajanIkarakaSTamaSTamIrajanImaNDanakhaNDana tapaH (2-16), zragaNAndolanalolalIlayA (2-21) aura adhare nidhunA sudhArasaH (2-65) jaisI masaNa padAvaliyoM ke prayoga se anuprAsa aura yamaka alaMkAra kI prayoga cAturI sahaja hI parilakSita hotI hai / 1. pracU curaccAmarabhAsamasya kezocca yazcAmarabhAsamasya / ___ vane nivAsaM camarI ca lebhe viparyayaM kinna gatizcalebhe / / (2-76) yahAM bhI pAdAntayamaka darzanIya hai| Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 24 ) isI prakAra arthAlaMkAroM ke prayoga meM bhI apanA naipuNya vyakta karate hue-upamA, utprekSA, rUpaka, apaha nuti, bhrAntimAn, parisaMkhyA, nizcaya, zleSa, virodhAbhAsa, arthAntaranyAsa Adi kA samucita prayoga kiyA hai / utprekSAoM meM paryApta navInatA hai to rUpaka meM dIrghasamAsa vAle pada prayukta haiN| apahna ti ke lie vAstavika ko avAstavika meM vyakta karane kA prayAsa uttama hai / jaise- yatrAnizaM sphATikajanasadma (1-26) ityAdi padya meM jaina mandiroM kI sphaTikasamadhavalimA se prahata andhakAra meM navayauvanAoM ke kucoM meM kastUrikA ke rUpa meM amAvasyA kA zayana vaNita' hai| anyatra (padya 1-53 ke) varNana meM anaghamalla ke dAna se apane dAna ko nyUna mAnakara bali kA pAtAla meM chipanA bhI prabhAvapUrNa hai / vyAkaraNa, nyAya. saMgIta Adi zAstroM kA pANDitya bhI yatra-tatra padyoM meM vizeSa rUpa se samAviSTa hai jisase zAstrakAvya kI jhalaka sahasA prApta hotI hai| varNana meM mahAkavi kAlidAsa, harSa aura paNDitarAja jagannAtha ke padyoM kI chAyA kramazaH prathamasarga 'meM 47, 51, 67 aura 86 meM dekhI jA sakatI hai| jisase kavi kI svAdhyAyazIlatA kA AbhAsa milatA hai| "naiSadhIyacarita" ke samAna hI yahA~ sargAnta meM eka padya kavivarNana aura usake Adimasarga samApti kA sUcaka hai| sAdhujIvana meM rahate hue bhI kavi ke dAyitva ko pUrNa karane ke lie gaNijI ne kahIM saMkoca nahIM kiyA hai| prAyaH dekhA jAtA hai ki kucha virakta kavi zRGgArarasa ke varNana meM udAsIna ho jAte haiM athavA avasara pAkara zRGgArikatA kI nindA karane meM bhI nahIM cUkate / kintu upAdhyAyajI isameM apavAda pratIta hote hai| prastuta kAvya ke dvitIya sarga meM nAyakadevI kA saundarya-varNana isakA pramANa hai| __ kyA hI acchA hotA ! yadi yaha kAvya pUrA upalabdha hotA ! ? 1. prastuta kAvya kI pANDulipi bahuta samaya ke pazcAt prApta huI hai| isI kAraNa zrI kApar3iyA jI dvArA likhita 'yazodohana' nAmaka gujarAtI grantha meM isakA ullekha bhI nahIM huA hai| Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [tRtIya kRti] siddhasahasranAma-koza sahasranAma : : paramparA aura prakAra-- saMskRta stuti-sAhitya meM 'sahasranAma'-stotroM kI paramparA bhI ati prAcIna hai| upAsanA ke kSetra meM jisa prakAra mantra, yantra, tantra, pUjA, stotra Adi eka dUsare ke pUraka aMga mAne gaye haiM usI prakAra 'sahasranAma' bhI eka pUraka aMga kahA gayA hai / pratyeka devatA kI upAsanA meM jina pAMca aMgoM kA nirdeza tantroM meM kiyA gayA hai unameM bhI 'sahasranAma' kI eka aMga ke rUpa meM gaNanA hai| inhIM saba daSTiyoM se sabhI dhAmika sampradAyoM meM apane-apane iSTadevoM kI stuti meM sahasranAmAtmaka stotra bane hue prApta hote haiM / ___ koI bhI bhakta jaba apane iSTa deva ke guNoM kA AkhyAna karanA cAhatA hai to usake sAmane nAma, karma, guNAdi kA eka vizAla srota chalakatA harA dikhAI detA hai| mAnava' sAnta hai prabhu ananta hai| ananta ke nAma-karma-guNAdi bhI ananta haiN| inameM se vaha apane lie kina ko cane aura kina ko chor3a de ? yaha prazna upasthita hotA hai| mahAbhArata meM yudhiSThira ne apanI aisI hI kiMkartavya-vimUDhAvasthA meM bhISma se pUchA thA1. gItA sahasranAmAni stavaH kavacameva ca / hRdayaM ceti paJcaitat paJcAGga procyate budhaH // 2. aise aneka sahasranAma stotroM kI vizada vivecanA ke liye dekhie hamAre dvArA racita 'stotra zakti' meM sahasranAma samvandhI vicAra / Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 26 ) kimeka devataM loke kiM vA'pyekaM parAyaNam / stuvantaH kaM kamarcantaH prApnuyurmAnavAH zubham / / 24 // ko dharmaH sarvadharmANAM bhagataH paramo mataH / ityAdi / aura ina pAMcoM praznoM kA uttara dete hue bhISma ne kahA thA ki- . stuvannAmasahasraNa puruSaH satatotthitaH / ityAdi / ___ isa prakAra anyAnya bhagavatprApti ke upAyoM meM sahasranAma-smaraNa bhI mahattvapUrNa hai / vahIM Age 'viSNornAmasahasra me zRNu pApabhayApaham' ityAdi kahakara sahasranAma-smaraNa se prApya aneka phaloM kA aura bhI vistAra se varNana kiyA hai| vedoM meM 'sahasrazIrSA puruSaH sahasrAkSaH sahasrapAt / ' ityAdi mantra se sahasra ke upalakSaNa se ananta zIrSAdi kA saMketa spaSTa hI hai| tathA rudrASTAdhyAyI meM ziva kI upAsanA hetu nirdiSTa 'zatarudriya' ke mantra bhI isake sUcaka haiM / tAntrika upAsanA meM prAtaH, madhyAhna, sAyaM, turIyA aura bhAsArUpa jo pAJcakAlika sAdhanA hotI hai usameM bhAsAkAla meM pratyeka deva kA dhyAna virADrUpAtmaka hotA hai, jisameM sahasra-ananta kA saMketa spaSTa hai / yaugika daSTi se zArIrika cakroM meM sahasrAra meM sahasradala kI kalpanA aura pratyeka dala meM mAtakA ke bIsa AvartanoM meM pratyeka varNa kI sthApanA bhI sahasra' kI saMketikA hI hai| sUrya ko sahasra kiraNoM vAlA, indra ko hajAra netravAlA. zeSanAga ko hajAra phaNoMvAlA, bhagavatI ko hajAra bhujAoM vAlI, garur3a, zarabha, nRsiMha Adi devoM ko hajAra dAr3hoM vAlA, kArtavIryArjuna aura bANa ko hajAra bhujAoM vAlA kahanA bhI 'sahasranAma' kI preraNA kA srota rahA hai| Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaidika sampradAya meM zaiva, vaiSNava, zAkta, gANapatya Adi sabhI devoM ke 'sahasranAma stotra' prApta hote haiM itanA hI nahIM apitu tantrabheda, dhyAnabheda aura kAlabheda ke AdhAra para pratyeka ke ekAdhika sahasranAma bhI sulabha haiN| inakI racanA meM kailAza zikharAsIna bhagavAn vaktA ke rUpa meM aura bhagavatI pArvatI jijJAsu ke rUpa meM vizeSarUpa se prasiddha haiM tathApi yatra-tatra nandikezvara' evaM anya RSivarga' bhI draSTA ke rUpa meM smRta haiN| tantrazAstra meM 'sahasranAma-stotra'-1. arcanA aura 2. japa ke bAda tatIyakrama meM athavA pUrvokta donoM karmoM ke abhAva meM unakA pUraka evaM Avazyaka thA, yaha-divyanAmAvalI, rahasyanAmAvalI kA svarUpa lekara vyakta huA hai| isake nirmANa meM svayaM deva aura deviyoM ne hAtha baTAyA aura svayaM stotavya devatA ne apane varadAna dvArA mahattvapUrNa siddha kara sarvakAryasAdhana ke lie ise upayogI batAyA gyaa| dhIre-dhIre ina stotroM meM saMgahIta nAma sAmAnya nAma na hokara bhASya aura vyAkhyAnoM ke dvArA mantramaya siddha hue| vibhinna kAmya-prayogoM ke ye sAdhana bane aura rakSAkavaca ke rUpa meM dhAraNa kA mArga bhI prazasta ho gayA / ' zAktasampradAya meM suprasiddha 'lalitAsahasranAma' kI phalazruti meM to yahAM taka kahA gayA hai ki 1, . bhairava ke chaha prakAra ke sahasranAma, tathA gopAla ke rAdhAtantra aura sammo hana-tantra prokta sahasranAma isake udAharaNa haiM / 2. bhavAnIsahasranAma meM nandikezvara ne pUchA hai / 3. lalitAsahasranAma ke draSTA agastya RSi haiM / 4. lalitAsahasranAma padya 27-28 meM vazinyAdi vAgdevI isakI praNetrI haiM / 5. ina sahasranAmoM ko likhakara bhujA, sira, patAkA mAdi meM dhAraNa kiyo jAne kA nirdeza hai / Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 28 ) . yastyaktvA nAmasAhasraM pApahAnimabhIpsati / sa hi zotanivRttyartha himazaila niSevate // 250 // tathA-kalau pApaikabahule dharmAnuSThAnajite / nAmAnukIrtanaM muktvA nRNAM nAnyat parAyaNam // 301 // arthAt sahasranAma-smaraNa ko chor3akara jo pApahAni cAhatA hai, vaha zIta kI nivRtti ke liye himAlaya kA Azraya letA hai, aisA samajhanA caahiye| tathA kaliyuga meM pApa kI adhikatA evaM dharmAnuSThAna kI nyUnatA hone ke kAraNa sahasranAma-smaraNa ke atirikta anya koI mArga hI nahIM hai| yahIM sahasranAma ke bAre meM anyAnya mAhAtmya pradarzita kara laukika vacanoM kI apekSA nAmasmaraNa kI vizeSatA tathA upAsyadeva ke ananta nAmoM meM se saMgahIta. eka hajAra nAmoM ke smaraNa kI viziSTatA bhI batalAI hai| aise hajAra nAmoM meM bhI jo rahasyanAma hoM unakA mahattva aura bhI viziSTa hotA hai| udAharaNArtha vahAM kahA gayA hai ki devInAma sahasrANi koTizaH santi kumbhaja // teSu mukhyaM dazavidhaM nAmasAhasramucyate // rahasyanAmasAhasramidaM zastaM dazasnapi // 303-4 // isake anusAra karor3oM sahasranAmoM meM dasa prakAra ke sahasranAma' mukhya haiM aura unameM bhI rahasyanAmasahasra pramukha hai / ityAdi / 1. ye dasa prakAra ke sahasranAma 'saubhAgya-bhAskara' bhASya meM bhI bhAskararAya makhI ne 'gaGgAzyAlakAbAlarAsabhAH' isa guptAkSara paddhati se vyakta karake nimna padya diyA hai gaGgA bhavAnI gAyatrI kAlI lakSmIH srsvtii| rAjarAjezvarI vAlA zyAmalA lalitA daza / / Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 26 ) yahI sthiti samasta upAsyadevoM ke nAmoM kI hai / ataH pUrvAcAryoM dvArA saMgahIta evaM svAnubhava dvArA viziSTarUpeNa bhagavatakRpAprApti ke sAdhanabhUta nAmoM kA smaraNa atyAvazyaka samajhanA cAhiye / aise hI dRSTikoNa ko dhyAna meM rakhakara zraddheya zrImad yazovijayajI gaNi ne bhI 'siddhasahasranAma' kI racanA kI hai, jisakA vivaraNa aura prArambha meM upalabdha pUrvavartI jaina sahasranAmastotroM kA saMkSipta paricaya pahale yahAM diyA jA rahA hai| jaina stutisAhitya meM sahasranAma stotra__pUrvokta paramparA evaM pravRtti ke anurUpa hI jaina stuti sAhitya meM bhI sahasranAma stotroM kA vidhAna prAcInakAla se pracalita hai| tathA sahasraphaNA pAzrvanAtha, sahasradala kamala-nivAsinI padmAvatI, jaina tIrthaMkaroM ke deha kA 1008 lakSaNoM se samanvita honA Adi isake preraka tattva kahe jA sakate haiN| jainoM ke zvetAmbara aura digambara donoM hI sampradAyoM meM jinasahasranAma' jaisI kRtiyAM milatI haiN| zvetAmbara sampradAya ke prAcArya siddhasena divAkara (cauthI zatI.) aura digambara sampradAya ke prAcArya jinasena (nauvIM zatI) donoM ne sambhavata: isa prakAra kI racanA kA prArambha kiyA hai| inake pazcAt pA~ca-sAta kRtiyAM aura banI haiM jinakA kramika paricaya isa prakAra haiM 1. jina sahasranAma-stotra-siddhasena divAkara (cauthI zatI kA . antima bhAga) ____ isI kRti ke 1. siddhazreyaHsamudaya aura 2. zakrastava nAma bhI prasiddha haiN| isakA nirmANa pramukharUpa se gadya me hI huA hai| isameM 'OM namo' ityAdi se prArambha hone vAlA bhAga svatantra hai| yahAM gyAraha mantra haiM jinameM prathama aura dvitIya mantroM ke katipaya prArambhika bhAga ke kucha vizeSaNa isI krama se 'vItarAga stotra' ke Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 30 ) prathama prakAza meM prApta hote haiN| tIsarA mantra 'nam ttha NaM' stotra ke saMskRta anuvAda jaisA hai aura isI ke sAtha cauthe mantra meM tIrthaGkara ke lie prayukta vizeSaNa 'yogazAstra' (pra.1, zlo02) kI svopajJa vyAkhyA patra 2,a.3, zlo. 16-35) meM dikhAI dete haiM / 11vAM mantra yogazAstra ke prakAza 8, zloka 46 kI svopajJa vyAkhyA meM prAyaH akSarazaH 'milatA hai| isase yaha jJAta hotA hai ki- isa stotra kA upayoga zrIhemacandrAcArya ne paryApta rUpa meM kiyA hai / isameM 16 nAma paramatanirasana ke sUcaka bhI haiN| 11 ve mantra ke anta meM 5 padya haiM aura tadanantara 'vardhamAna jinamantra' ke rUpa meM isakA ullekha huA hai / 'jinaratnakoSa' (vi. 1, pa. 366) ke anusAra isa stotra kI zrIpradyumnasUri ne 'vRtti' bhI banAI hai jisakI pANDulipi sUrata ke eka bhaNDAra meM hai| isakA sampAdana zrI hIrAlAla rasikadAsa kApaDiyA ne kiyA hai tathA 'bhaktAmara-stotratraya' kI prAvatti (pR.242245) meM pAThAntara sahita isakA mudraNa huA hai / yahI kRti 'anekAnta' (varSa 1, kiraNa 8-10) meM vi0 saM0 1986 meM bhI chapA hai| vahAM isakA nAma 'siddhizreyaH samudaya' diyA hai| 2. jinasahasranAma-stotra- jinasenAcArya (nauvIM zatI) - yaha digambara jainAcArya jinasena ke 'prAdipurANa' ke 25 veM parva ke zloka saM0 100 se 217 taka ke aMza kA saMkalana hai| isakA prArambha 'zrImAna svayambhava SabhaH' se aura pUrti 'dharmasAmrAjyanAyakaH' se hotI hai| inake pazcAta anya nau padyoM meM stotra kI mahimA Adi 'kA varNana hai / dasa zatakoM meM yaha stotra pUrNa huA hai| isakA prakAzana 'jaina grantharatna kAryAlaya' se I0 saM0 1626 me tathA mUlacanda kisanadAsa kApar3iyA kI ora se I0 saM0 1652 meM sUrata se huA Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . ( 31 ) hai jinameM prAzAdhara kRta.'jinasahasranAma stotra' tathA 'bhASAsahasranAmastotra' (banArasIdAsa racita) bhI mudrita haiN| 3. arhannAmasahasrasamuccaya- zrIhemacandrAcArya (12vIM zatI) isakA aparanAma 'jinasahasranAmastotra' bhI hai| isake prathama zataprakAza, dvitIya zataprakAza ka rUpa meM dasa prakAza haiN| prathama zataka ke dvitIya padya meM tathA dasaveM zataka ke terahaveM padya meM arihaMta ke 1008 nAmoM kA ullekha hai jabaki dasaveM prakAza ke 14 veM zloka meM 'jinanAmasahasraka' aisA kahA gayA hai / dasaveM prakAza ke hI 14-16 taka ke padyoM meM isa stotra ke zravaNa, paThana aura japa ke phaloM kA nirdeza hai| ___ isakA prakAzana 'jainastotrasandoha' (bhAga 8, pR0 13) meM kalikAla sarvajJa hemacandra sUri ke nAma se huA hai| . 4. jinasahasranAmastotra - di0. paM0 prAzAdhara (13vIM zatI) sallakSaNa ke putra evaM kalikAlidAsopanAmaka paM0 pAzAdhara kI isa kRti meM dasa zataka haiM aura isa para svayaM kavi ne svopajJa vatti kI racanA bhI kI hai| __ Adi purANa ke samAna hI isameM dasa zataka haiM jinake nAma kramazaH 1. garbha, 2. janma, 3. dIkSA, 4. jJAna, 5. nAtha, 6. yogi, 7. nirvANa, 8. brahma, 6. buddha aura 10. antakRd-zataka haiN| sabhI nAmoM kI racanAzailI kramabaddha hai koI bhI nAma punarukta bhI nahIM hai| kevala eka nAma 'amata' do bAra AyA hai jise liGga-bheda aura arthabheda se apunarukta kahA hai / - di0 zrutasAgara tathA anya kisI ajJAta vidvAn ne bhI isakI TIkAeM banAI haiN| yaha jinasena ke jinasahasranAma ke sAtha prakAzita huA hai| Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 32 ) 5. jinasahasranAma-stotra- di0 sakalakIti (15vIM zatI I0) yaha stotra 138 padoM meM nirmita hai| racanAzailI pUrvavat hai| . 6. jinasahasranAma-stotra- devavijayagaNa (17vIM zatI I0. pUrvAdha) - isa stotra ke nAma 'ahannAma (sahasra) samaccaya athavA 'arhatasahasranAma' bhI haiN| kartA ke guru kalyANavijaya gaNi haiN| kartA ne hI isa para svopajJa TIkA kI racanA kI hai| isakI pANDulipi chANI (gu0) ke bhaNDAra meM surakSita hai| ,.. 7. jinasahasranAmastotra- vinayavijayagariNa- (17 vIM zatI uttarArdha I0) vAcaka kItivijaya ke ziSya dvArA racita yaha stotra 'arhannamaskAra stotra' nAma se bhI prasiddha hai| isameM 146 padya haiN| 147veM padya meM arihaMtoM ko eka hajAra namaskAra karane kA ullekha hai| jinaratnakoza (vi0 1, pR0 16) meM arhannamaskArastotra aura vahIM anya pR0 138 meM jinasahasranAmastotra nAma se isakA sUcana hai kintu ye donoM kRtiyAM eka hI haiM isakA koI nirdeza nahIM hai| racanA-vidhAna kI daSTi se isameM 1 se 144 taka ke padya bhajaMgaprayAta chanda meM racita haiN| pratyeka kA caturtha caraNa 'namaste namaste. namaste, namaste' samAna hai aura pUre pada meM sAta-sAta bAra namaste pada kI yojanA hai| 21veM padya se 117veM padya taka tIrthaMkaroM ke bAre meM garbhavAsa se lekara unake nirvANa taka ke prasaMgoM meM jo viziSTa prasaMga gaNanAyogya kartA ko pratIta hue unakA kramaza: sUcana hai| yahAM eka vizeSa bAta yaha hai ki sabhI tIrthaMkaroM kI samAna bhUmikA kA citraNa' isameM prastuta huA hai| isake pazcAt dasa kSetroM ke tInoM kAla kI Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 33 ) caubIsiyoM ke tIrthaGkaroM tathA bIsa viharamANa tIrthaGkaroM ko namaskAra kiyA gayA hai| yaha vIrasamAja ahamadAbAda se chapA thA aura bAda meM jaina dharma prasAraka sabhA ne bhI chapAyA hai| 8. jinasahasranAma-stotra-prajJAtanAmA (?) isa kRti kA prArambha 'svayambhuve namaskRtya' se hotA hai / 160 padyoM meM stotra pUrNa hayA hai| isakI pANDa lipi bhANDArakara prAtAtidayA saMsthAna-pUnA meM hai| isa stotra para di0 amarakIrti, di0 vizvasena, di0 zratasAgara tathA eka anya ajJAta lekhaka ne TIkAtroM kI racanA kI hai| 6. pAvasahasranAma stotra - kalyANasAgarasUri (ajJAta) aMcala gaccha ke dharmamUrti ke ziSya kI yaha racanA hai / 'jinaratnakoza' (bi0 1, pa0247) meM pAzrvanAtha-aSTottara zatanAma nAmaka kRti kA zrIkalyANasAgaragaNi ke nAma se ullekha hai| isakI eka pANDa lipi chANI ke bhaNDAra meM hai|| * 10. padmAvatI sahasranAma stotra ( ? ajJAta ) pArzvanAtha ke tIrtha kI zAsanadevI 'padmAvatI ke 1000 nAmoM ko prastuta karane vAlI yaha kRti 'jinaratnakoza' (vi0 1, pR0 235) meM nirdiSTa hai| .......... 11. sUryasahasranAmastotra- bhAnucandra gariNa :17vIM zatI prA0 I0) - yaha kRti mUlata: gadyAtmaka hai / isake prArambha meM eka tathA anta meM cAra padya haiN| isa para lekhaka kI svopajJa. vRtti bhI banI huI hai| isakA prakAzana vApI jaina yuvakamaNDala' kI ora se vi0 saM0 1968 meM harA hai| . . 12. siddhasahasranAmakoza- zrIyazovijayajI upAdhyAya . (I0 sa0 1682) isa prakAra kI gyAraha kRtiyoM kI paramparA meM zraddheya zrIyazovijaya Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 34 ) jI upAdhyAya ne 'siddhasahasranAmakoza' kI racanA karake eka naI kar3I jor3I hai| isameM bhI 'dasa zataka' prakAza haiM / isa kRti kI upalabdhi aura prati kA AkAra-prakAra sambandhI vivaraNa isa grantha ke sampAdaka evaM saMzodhaka munirAja zrI yazovijaya jI mahArAja (vartamAna samaya meM AcArya zrI yazodevasUrijI) ne svayaM aura paM0 amatalAla mohanalAla bhojaka ke dvArA likhita vicAroM meM paryApta prakAza DAlA hai / jinheM yahAM unake nirdezAnusAra yathAvat prastuta kiyA jA rahA hai- . koza kI prati ke sambandha meM zravaNIya tathA smaraNIya ghaTanA -le0 prAcArya zrI yazodeva sUri 'siddhasahasranAma koza' kI hastalikhita prati mujhe saM0 2015 meM prApta huI thI, jisakA saMkSipta itihAsa nIce likhe anusAra hai-- ___ [vi0 saM0 2014 meM bambaI-bAMTugA meM cAturmAsa pUrNa ho jAne ke bAda zrata ke parama abhyAsI, vividha viSayoM ke zreSTha granthoM ko prakAzita karane vAle, dharmAtmA, zrImAn tathA dhImAn kI Rddhi ko prApta aura mere prati bahuta hI sahAnubhUti dikhAne vAle, zreSThivarya zrI amRta lAla kAlIdAsa dozI jo ki kucha samaya pUrva hI svargavAsI hue haiM, unhoMne apane cala rahe saMzodhana meM upasthita kaThinAiyoM para vicAra karane ke liye adherI-pAralA pAne kA mujhe prAmantraNa diyaa| __ itihAsa-mahodadhi sva0 pUjya prAcArya zrIvijayendra sUrijI joki andherI meM virAjamAna the, unhoMne bhI milane kI icchA se mujhe prAmantraNa diyA thA / prataH maiM pAralA gayA aura dozI seTha ke yahIM rahA / eka dina maiM dharmazraddhAlu zreoSThivarya zrI bhogIlAla laheracanda ke baMgale ke eka bhAga meM virAjamAna prAcArya zrI indra sUrijI ke darzanArtha gyaa| kadAcit yaha merA pahalA hI milana thaa| sUrijI ko dekhate hI maiMne namaskAra kiyaa| mujha se milane ke Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 35 ) lie utsuka hone ke kAraNa unhoMne khar3e hokara mujhe bahuta hI premabhAva se mAdara diyA aura mujhase kahA ki-"sva0 zrImad yazovijayajI upAdhyAya ke liye satra kI jo prAyojanA kI, usase maiM bahuta prabhAvita humA thaa| taba se hI tujhe bheTa dene ke lie eka vastu samhAla kara rakhI hai, vaha tujhe pAja khAsa taura para denI hai|" aura zIghra hI eka vyakti ko Adeza dekara prati mNgvaaii| prati nikAla kara dene se pUrva punaH pUrvokta prAyojana kI prazaMsA karate hue kahA ki-'upAdhyAyajI ke liye tUne jo jJAnasatra kA Ayojana kiyA vaha prayAsa vastutaH pahalA hI huA hai| samasta janatA ko paricita karAte hue tUne jo prayAsa kiyA, upAdhyAya jI kA saMgha para jo Rga hai use kiJcit utArane kA jo prayatna humA usase maiM nAca uThA hU / ' maiM to 'upA dhyAyajI arthAt bhagavAn mahAvIra ke jJAna kI jhAMkI karAne vAlI vibhUti paura usakI prasannatA ke pratIka ke rUpa meM "siddhasahastranAmakoza" kI yaha mudrita prati tujhe detA huuN| maiM khar3A huA / prAcArya zrI ke prati AbhAra rUpa bhAva vyakta karate hue kRti ko namana kiyA tathA donoM hAtha phailAne para vaha kRti unhoMne mere hAthoM meM rakhI aura jayanAda ke sAtha maiMne usakA abhinandana kiyaa| ___ yaha hai prApta (apUrNa) ukta prati kI choTI sI zravaNIya evaM smaraNIya ghaTanA / ] isI prakAra ahamadAbAda ke 'ela. DI. vidyAmandira' dvArA prakAzita hone vAle sambodhi' nAmaka mAsika patra meM yaha kRti mudrita huI thI, taba isa kRti ko lakSya meM rakhakara mere vidvAn dharmasnehI paM0 zrI amRtalAla bhAI ne jo nivedana prakaTa kiyA thA vaha sabhI prakAra se pUrNa tathA kathanakSama hone se (tathA usameM navIna jor3ane kI AvazyakatA nahIM hone se) use bhI yahAM yathAvat prakAzita kiyA jA rahA hai-.. Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 36 ) ... nyAyavizArada, mahopAdhyAya, zrImadyazovijayajIgaNi viracita siddhanAmakoza sampAdaka-paM0 amatalAla mohamalAla bhojaka mahopAdhyAya zrIyazovijayakRta aneka grantha aprApta haiM unameM yaha siddhanAmakoza' upalabdha humA hai tathA use yahAM do pratiyoM ke AdhAra para sarvaprathama sampAdita kiyA hai / 1. jaM0 saMjJaka prati--'Arya zrI jambUsvAmI jaina muktAbAI aAgamamandirasatka pU0 prAcArya zrI vijaya raivatasUri.saMgRhIta pUjyapAda prAcArya zrI jambUsUri hastalikhita "cidraJjana koza DabhoI (gujarAta)" meM prastuta siddhanAmakoza kI prati surakSita hai, isakI patra saMkhyA 6 hai| pratyeka pRSThi meM 15 paMktiyAM haiM . chaThe patra kI pahalI pRSThi kI AThavIM paMkti meM siddhanAmakoza pUrNa hotA hai| pratyeka paSThi kI chaThI se dasavIM paMkti se madhyabhAga meM lekhaka ne akSara likhe binA khAlI bhAga rakhakara zobhana (riktAkSara zobhana) banAyA hai jo ki isa prakAra hai-chaThI se dasavIM paMkti ke madhyabhAga meM kramazaH 3-6-6-6-3 akSaroM jitanA rikta bhAga hai| pratyeka patra kI dvitIya paSThi ke dAhine aza meM diye gaye hAMsiye ke nIce vAle bhAga meM usa-usa patra kA kramAMka likhA hai| paura bAyIM ora ke hAMsiye ke UparI bhAga meM 'siddhanAma' likhakara isa kRti kA nAma sUcita kiyA hai tathA usake nIce usa-usa patra kA kramAMka likhA hai| pratyeka pRSTha para nIce kA AdhA iMca bhAga rikta rakhA aura pArzvabhAgoM meM eka iMca bhAga rikta hai arthAt pratyeka pRSTha meM 93431 iMca lambAI, caur3AI meM yaha likhA huA hai / __ pratyeka pRSThi kI paMkti ke prArambha aura anta ko prAvRta karake khar3I do lAla rekhAeM khIMcI haiM / lambAI-caur3AI 634 41 iMca pramANa hai / anta meM"likhitaM rAjanagare saM0 1736 varSe iti zreyaH" isa prakAra saMkSipta puSpikA hai| kartA ke sthitikAla meM yaha prati likhI huI hai / "siddhanAma koza" kI Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ( 37 ) sAdhanta sampUrNa vAcanA isa prati se hI upalabdha hai isa dRSTi se isa prati kA mahattva atyadhika hai| 2. ya0 saMjJaka prati --yahAM Upara batAI gaI prati milane kA jJAna maiMne pa0 pU0 50 zrIyazovijayajI mahArAja (bambaI) ko dI aura 'siddhanAmakoza' sampAdita karake 'sambodhi' nAmaka traimAsika meM prakAzita kara rahA hUM yaha bhI btlaayaa| mahArAja zrI yazovijaya jI ne tatkAla hI unako prApta 'siddhanAmakoza' kI prati kA mujhe paricaya diyA / aura yaha bhI batalAyA ki unheM jo prati prApta huI hai usameM prathama patra nahIM hai / itanA hone para bhI unheM jitanA bhAga nahIM milA hai utanA bhAga chor3akara bhI ve usakA sampAdana prakAzana karane kI taiyArI meM the, aise samaya para maiMne unako sampUrNa prati prApta hone kI jAnakArI dI tathA unake pAsa vAlI prati kA upayoga karane ke lie prArthanA kii| isase atyanta prasanna bhAva se unhoMne apane pAsa vAlI prati kI phoTo sTeTa kaoNpI nikalavAkara mujhe bhijvaayii| usa phoTo kaoNpI ko dekhate hI maMne antaHpramoda pUrvaka dhanyatA kA anubhava kiyA / yaha prati pUjyapAda mahopAdhyAya zrIyazo vijaya jI mahArAja ke svahasta se likhita hai / zrIyazovijaya jI mahArAja ne apanI anaka racanAeM apane hAtha se likhI haiM aura anta meM lekhaka ke rUpa meM apane nAma kA ullekha prAyaH nahIM karate haiM / isa prakAra prastuta "siddhanAmakoza' ke anta meM bhI unhoMne lekhaka ke rUpa meM apanA nAma nahIM likhA hai| itanA hone para bhI svahastAkSara ke rUpa meM jahAM apanA nAma likhA hai aisI pratiyoM ke AdhAra para pUjyapAda mAgama prabhAkara munivarya zrI puNyavijaya jI mahArAja ne unake dvArA svahasta se likhI huI tathA lekhaka ke nAmollekha se rahita aneka pratiyoM kA nirNaya kiyA hai| aisI kucha pratiyAM lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmandira' meM surakSita muni zrI puNyavijaya jI ke saMgraha meM vidyamAna haiN| inake atirikta 'DahelAnA upAzraya' (mahamadAbAda) ke jJAna bhaNDAra meM bhI vairAgyarati grantha hai| pU0 pA0 u0 zrIyazovijaya jI mahArAja ke hastAkSaroM ke parIkSaNa-prasaMgoM meM pAgama prabhAkara jI ke pAsa baiThakara dekhane-sIkhane kA saubhAgya mujhe aneka bAra prApta huA hai| Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 38 ) . isI se prastuta ya0 saMjJaka prati kI phoTo kaoNpI dekhakara mujhe pAhlAda huaa| etadatirikta vizeSa spaSTatA ke lie lA0 da0 vidyAmandira vAle yahAM batalAye gaye saMgraha kI pU0 pA0 upAdhyAyajI ke dvArA svahasta se likhita pratiyoM ke sAtha prastuta phoTo kApI ke akSaroM ko milAne para savizeSa vizvAsa humA ki yaha ya0 saMjJaka prati kartA dvArA svayaM hI likhI huI hai / kula pA~ca patroM meM likhita isa prati kA prathama patra naSTa ho gayA hai| isalie prArambha se dvitIya zataka ke terahaveM zloka ke uttarArdha ke prathama akSara taka ke pATha kA milAna nahIM kiyA jA sakA hai| pAcaveM patra kI dvitIya pRSTha kI AThavIM paMkti meM yaha koza pUrNa hotA hai| pratyeka paSThi meM 15 paMktiyAM haiM / pratyeka paMkti meM kama se kama 41 tathA adhika se adhika 56 prakSara haiN| Upara batalAI gaI do pratiyoM ke AdhAra para 'siddhakoza' kA sampAdana kiyA hai| katipaya sthAnoM meM pAThabheda haiM / unameM mukhyarUpa se 'ya0' prati ke pATha mUla meM die gae haiN| tathApi kisI-kisI sthAna para 'ja' prati ke pAThoM ko bhI prAdhAnya diyA gayA hai / u0 zrIyazovijaya jI ne svahasta se likhita 'vairAgyarati' kI prati meM eka hI sthAna ke vikalpa rUpa meM svayaM yojita pAThabheda aneka sthAnoM meM likhe haiN| isase 'jaM.' prati meM Ane vAle pAThabheda kadAcita sugamatA ke lie svayaM hI likhe hoM aisI prati ke prAdhAra para yaha 'ja0' prati likhI gaI ho yaha sambhava hai / 'ja0' pratikartA ke sthitikAla meM hI likhI gaI hone ke kAraNa isameM anyakRta pAThabheda hone kI zakyatA kama sambhava hai yaha bhI svAbhAvika hai| ___ 'jaM.' prati sampUrNa hone se yaha prastuta koza kI pUrI vAcanA detI hai| 'ya.' prati kartA dvArA likhita hai tathA 'jaM0' prati meM Ane vAle kisI prazuddha sthAna para zuddha pATha detI hai / isa prakAra donoM pratiyoM kA bahuta mahattva hai| prastuta sampAdana meM pratyeka zabda ke bAda jo kramAMka die gae haiM ve donoM pratiyoM meM haiM. usI rUpa meM haiM / Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhanAmakoza' ati prAcIna kAla pratyeka sampradabhAra meM apane apane prArAdhyadevadeviyoM kI stuti ke rUpa meM aneka stuti-stotroM kI racanA huI hai| stutistotroM kA ekAgrabhAva se pATha karane vAle ko laukika-alaukika lAbha nizcaya hI prApta hote haiM / isa dRSTi se prAcInatama kAla se arvAcIna samaya taka vibidha stuti-stotroM kI racanA aura unakA pATha karane kI paramparA calI pA rahI hai| anekavidha vastunirUpaNa ke rUpa meM racita stuti-stotroM meM pArAdhya devadeviyoM ke nAmotkIrtana ke rUpa meM viracita stotra bhI paryApta mAtrA meM upalabdha haiM, unhIM meM aSTottara zatanAmastotra tathA sahasranAma stotra bhI nirmita haiM / zramaNa praura bAhmaNa paramparA meM vividha sahasranAmastotra nimita hue haiN| zramaNa paramparA meM prAcArya zrI jinasena kRta-'jina sahasranAmastotra' prAcArya zrI hemacandra sUrikRta 'arhannAmasahasrasamuccaya', paM0 pAzAdhara kRta 'jinasahasranAma stotra', jIbaharSagaNiviracita 'jinasahasranAmastotra' prasiddha haiM / brAhmaNa-paramparA meM bhI 'zivasahasranAmastotra' gaNezasahasranAmastotra, pambikAsahasranAmastotra, viSNusahasranAmastotra Adi aneka sahasranAmastotra racita haiN| .. mahApuruSoM kA yogabala hI aisA hotA hai ki unake hAthoM se khIMcI gaI rekhAe~ bhI manuSya ke liye siddhidAyaka yantra kA kArya karatI haiM tathA unake antara kI Umi se racita stotra unake pAThaka ko ihaloka aura paraloka meM sukha-zAnti pradAna karate haiN| prastuta 'siddhasahasranAmakoza' aisI hI koTi kI racanA hai, yaha bAta kartA ne bhI upanyAsa zloka meM kahI hai| prastuta.siddhanAmakoza ko dasa prakAzoM meM vibhakta karake granthakAra ne isake dasa vibhAga dikhalAe haiN| eka se nau taka ke pratyeka prakAza meM siddha' zabda ke paryAyarUpa sau zabdoM ko tathA antima dasaveM prakAza meM eka sau pATha zabdoM ko Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 40 ) saMgrahIta kiyA hai| isa prakAra yaha koza 'siddha' zabda ke 100 zabdoM kA saMgraha hai| jisa prakAra suprasiddha prAcArya zrI hemacandrasUri ne mahArAjA kumAra pAla deva ke lie nirmita vItarAgastotra ke pratyeka vibhAga ke anta meM 'zrIkumArapAlabhUpAlasuzra Site' likhA hai usI prakAra prastuta 'siddha nAmakoza' ke pratyeka vibhAgaprakAza ke anta meM dI gaI puSpikA ke bhI "sA" panajIsuzrUSite' likhA hai| isase jJAta hotA hai ki prastuta siddhanAmakoza' kI racanA rAjanagara (ahamadAbAda) vAstavya saMghamukhya ratanazAha ke putra saMghamukhya panajI zAha ke lie huI hai| pratyeka prakAza ke anta meM dI gaI puSpikA meM isa koza kA siddhanAmakoza' ke nAma se hI ullekha kiyA hai ataH maiMne bhI isI nAma se sambodhita kiyA hai aura isI ko mukhya mAnA hai| parantu . 'ya0' prati meM dasave zataka kI puSpikA ke pazcAt samagra racanA ke anta ko sUcita karane vAlI 'sampUrNamidaM siddhasahasranAmaprakaraNam' isa puSpikA ke AdhAra para isa koza kA dUsarA nAma "siddhasahasranAmaprakaraNa' bhI granthakAra ko abhimata hai / granthakAra kA nAma jisameM ullikhita hai usa zArdUlavikrIDita chanda ke atirikta samagra racanA anuSTup chanda meM hai| prathama prakAza ke tIsare padya se dasaveM zataka ke bArahaveM padya taka siddha ke 1008 nAma haiM, prathama padya meM "jisake praNidhAna se indra sambandhI zrI kI prApti" yaha to AnuSaGgika phala hai kintu mukhya phala to mahodaya-siddhi kI prApti hai aise siddha kA hama dhyAna karate haiM, aisA batalAyA hai| tathA dvitIya padya meM "siddha ke 1008 nAma kA smaraNa, yaha sajjanoM ke liye zaraNarUpa hai tathA sarva maGgaloM meM zreSTha maGgala rUpa hai" yaha kahA hai / 1. draSTavya-pratyeka ke anta meM dI gaI puSpikA panajI zAha ke pitA ke nAma kA ullekha dasaveM prakAza kI antima puSpikA meM hai| Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 41 ) . dasaveM zataka ke bArahaveM zloka ke bAda vAle zloka meM "jo prAtaH kAla meM jAgarUka bhAva se isa eka hajAra pATha siddhanAma kA pATha karate haiM ve vAraMvAra svarga ke sukha bhogakara siddhi-mokSa ko prApta hote haiM, isameM sazaya nahIM hai', aisA kahakara siddhanAmakoza ke pATha kA mAhAtmya sUcita kiyA hai / tathA antima zArdUlavikrIDita chanda meM kartA ne apanA paricaya isa prakAra diyA hai-- 'gaNoM ke samUha se svaccha tathA sAmarthya ke dhAmarUpa zrIvijayadevasUri suguru ke gaccha meM zreSTha sAmarthya ko prApta jItavijaya nAmaka prAjJa puruSa haiM, unake guru-bhAI tathA jJAniyoM meM zreSTha aise jayavijayajI ke bAlaka =ziSyayazovijaya nAmaka muni ne yaha [siddha nAmakozarUpa] kiJcit tattva kahA hai / mahopAdhyAya zrI yazovijayajI jaina zvetAmbara mUrtipUjaka paramparA meM Aja se 288 varSa pUrva, bhArata ke mUrdhanya vidvAn tathA santoM kI prathama paMkti meM sammAnita 'nyAyavizArada mahAmahopAdhyAya zrImadyazovijayajI' mahArAja ke janmasaMvat ke bAre meM bhinnabhinna vidhAna hue hai jabaki unakA nirvANa saMvat 1743 hai, isameM matabheda nahIM hai / nirvANa saMvat ke sambandha meM prasiddha vidvAn pro0 zrI hIrAlAla ra. kApar3iyA ne vi0 saM0 1745 ko prAdhAnya diyA hai vaha zrI u0 zrIyazovijaya jI kRta 'pratikramaNahetugarbha sajjhAya' ke racanA saMvat 'yuga-yuga munividhu' pATha kA artha vi0 saM0 1744 mAnakara / kintu pro0 kApar3iyA ke vidhAna ke bAda vAle varSoM meM pUjyapAda mAgama prabhAkara munivarya zrIpuNyavijayajI mahArAja ko 'pratikramaNa hetu garbhasajjhAya' kI vi0 saM0 1743 me likhI huI prati milii| jisake AdhAra para aba prastuta nirvANa saMvat 1743 mAnane meM Apatti nahIM hai|' u0 zrIyazovijayajI ke jIvana aura kavana kA paricaya aneka vidvAnoM dvArA vistAra se diyA gayA hone ke kAraNa yahAM isa sambandha meM pro0 1. anya upalabdha saMvat prAdi kI sAmagrI kI prAlocanA ke bAda 1743 saMvat kI bAta meM merI bhI sammati haiN| -pradhAna sampAdaka Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (42) kApar3iyA racita 'yazodohana' grantha tathA 50 pUjya. paM. zrI yazovijayajI mahArAja dvArA sampAdita tathA unakI preraNA se sampAdita u0 zrIyazobijayajI racita granthoM ko dekhane kA sujhAva detA hai| ye grantha 'yazobhAratI jaina prakAzana samiti' dvArA prakAzita hue haiM / uccAraNa Adi ke kAraNa jinheM saMskRta bhASA kaThina lagatI ho aise dharmAbhimukha varga kI dRSTi se sarvasAdhAraNa lokabhASA meM siddha sahasranAma varNana chanda' kI racanA bhI u0 zrIyazovijayajI ne kI hai / isa chanda kI sampUrNa prati upalabdha nahIM huI hai| kintu jo bhAga upalabdha hai usakA prathama prakAzana 'zrImad yazovijayopAdhyAyaviracita gUrjara sAhitya saMgraha' nAmaka grantha meM huA hai| isI ke AdhAra para jainadharma prasAraka sabhA (bhAvanagara) dvArA prakAzita 'arhannAmasahasra-samuccaya' nAmaka pustikA meM chape hue vividha stotroM ke sAtha isa siddhasahasranAmavarNana chanda' ko punaH mudrita kiyA hai| isa pUnama draNa meM prastuta chanda ke kartA u0 zrIyazovijayajI hoMge athavA nahIM? aisI zaGkA kI gaI hai| isake viparIta-pratyuttara' meM 'yazodohana' grantha meM pro0 kApaDiyA ne 'prastuta chanda ke kartA u0 zrI yazovijayajI kyoM nahIM ho sakate ? yaha batalAyA hai| kApar3iyA ke isa vidhAna kI prastuta 'siddhanAmakoza' puSTi karatA hai| prakAzita 'siddhasahasranAmavarNana chanda' meM eka hajAra nAma nahIM haiM yaha ThIka hai' kintu usake prArambha meM maGgalAcaraNa nahIM hai, isase yaha anumAna kiyA jA sakatA hai ki "siddhanAmakoza, ke samAna hI 'siddhasahasranAma varNana chanda' meM bhI eka sau athavA unase adhika zabdoM ke samuccayarUpa meM vibhAga kiye hoM......... / ' isa prakAra yaha kRti kitanI mahattvapUrNa hai, yaha pAThaka svayaM anubhava kara sakate haiM / jaba 'sahasranAma-stotra' kI racanA huI hai to usake prayoga bhI 1. draSTavya-isakA 133vAM pRSTha, prakAzaka bAbacanda gopAlajI bambaI / Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 43 ) hone hI caahiye| isI dRSTi se mUla-stotra ke anta meM "proMkArAdi namo'nta" pada yukta pratyeka nAma ke sAtha caturthI vibhakti kA ekavacana lagAkara nAmAvalI ko bhI prakAzita kara diyA hai / aise stotra aura nAmAvalI ke purazcaraNa kA bhI vidhAna anya granthoM meM nirdiSTa hai tathA vibhinna prakAra kI pATha-prakriyAeM bhI vahAM sUcita haiN| inake bAre meM hamane 'zrImadApaduddhArakabaTaka bhairavastotram grantha-kI bhUmikA meM vistAra se likhA hai, pAThakagaNa vahIM dekheN| isa nAmAvalI meM saMgrahIta nAmoM kA pATha bhI stotra ke samAna hI kiyA jA sakatA hai aura pUjA ke samaya pratimA para athavA yantra para pratyeka nAma ke sAtha pUSpa, phala Adi caDhAne kA bhI vidhAna hai| vaidika sampradAya meM kezara, kuMkUma, bilvapatra, puSpa, phala (gIle aura sUkhe). dakSiNA aAdi car3hAye jAte haiN| kAmya-karmoM kI siddhi ke lie paramAtmA kI kRpA prApta karane meM pratyeka nAma ke sAtha bIja mantra, mantra evaM anta meM 'amukaM kAyaM sAdhaya-sAdhaya' aise pada bhI jor3e jAte haiM / sAdhanA ke icchuka apanI-apanI paramparA aura gurUpadeza ke anusAra prayoga karake lAbha uThAeM, yahI kAmanA hai| prAtma-nivedana--vigata kucha varSoM se mujhe yaha saubhAgya prApta huA hai ki maiM apanI anyAnya pravattiyoM ke sAtha hI nyAyavizArada, nyAyAcAya, mahopAdhyAya zrImadayazovijayajI mahArAja kI kRtiyoM ke prakAzana meM pUjya AcArya zrIyazodeva sUrijI mahArAja kI satpreraNA se sahayogI banA aura isI ke pariNAma svarUpa stotrAvalI (hindI anuvAda sahita) tathA (do ullAsoM para zrIyazovijayajI mahArAja dvArA racita TIkA aura usake hindI anuvAda sahita) 'kAvyaprakAza' kA prakAzana ho cukA hai / aba anya kucha granthoM kA prakAzana bhI zIghra ho rahA hai / 1. isakA prathama saMskaraNa samApta hai| dvitIya saMskaraNa raMjana pablikezansa, darIvA~, dillI-6, se chapa rahA hai / Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 44 ) pUrvokta granthoM meM pradhAna sampAdaka ke rUpa meM prAcArya zrIyazodevasUri jI mahArAja ne vistAra-pUrvaka bhUmikAeM likhI haiM aura mujhe bhI sAtha hI upoddhAta likhane meM pUrA mArga nirdezana kiyA hai| aisI apUrva tanmayatA, zAstraniSThA eva zrI upAdhyAya jI mahArAja kI samagra kRtiyoM ko prakAza meM lAne kI utkRSTa abhilASA rakhakara usake lie nirantara saMlagna rahane vAle pUjya AcArya zrI yazodevasUri jI mahArAja ke vyaktitva evaM kRtitva se hamArA pAThaka-samudAya bhI paricita hokara preraNA prApta kare isa dRSTi se unakA saMkSipta jIvana caritra bhI yahAM denA maiM Avazyaka samajhatA hU~ / jo ki isa prakAra hai pradhAna sampAdaka AcArya zrI yazodevasUri jI mahArAja janma evaM parivAra gajarAta kI prAcIna darbhAvatI nagarI prAja 'DabhoI' nAma se prasiddha hai| isa aitihAsika nagarI meM vi. saM. 1672 kI pauSa zuklA dvitIyA ke dina bIsA zrImAlI jAti ke dharma-parAyaNa suzrAvaka 'zrI nAthAlAla vIracandazAha' ke yahAM puNyabatI rAdhikA bahina' kI kokhaM se ApakA janma humA / mApakA nAma . 'jIvanalAla' rakhA gyaa| Apake tIna bar3e bhAI aura do. bar3I bahineM thiiN| Apake janma se pUrva hI pitA paralokavAsI ho gae the| pA~ca varSa kI Ayu meM mAtA kA bhI svargavAsa ho gathA / isa prakAra bAlyAvasthA meM mAtApitA kI chatrachAyA uTha gaI thI, kintu jyeSThabandhu nagIna bhAI ne bar3I hI mamatA se ApakA lAlana-pAlana kiyA, ataH mAtA-pitA ke prabhAva kA anubhava nahIM huaa| vidyAbhyAsa tathA pratibhA-vikAsa Apa pAMca varSa kI Ayu meM vidyAlaya meM praviSTa hue aura dhArmika pAThazAlA meM jAne lge| nau-dasa varSa kI vaya meM saMgIta-kalA ke prati mukhyarUpeNa AkarSaNa hone ke Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 45 ) kAraNa sarakArI zAlA aura jainasaMgha kI ora se cala rahI saMgIta-zAlA meM praviSTa hue tathA prAyaH 6-7 varSa taka saMgIta kI anavarata zikSA prApta karake saMgIta vidyA meM pravINa bane / ApakI grahaNa-dhAraNa zakti uttama hone se donoM prakAra ke abhyAsa meM prApane pragati kii| suprasiddha bhArataratna phaiyAjakhAna ke bhAneja zrI gulAma rasUla Apake saMgIta-guru the| ApakA kaNTha bahuta hI madhura thA aura gAne kI paddhati bahuta acchI thI, ataH Apane saMgIta guru kA apUrva prema sampAdita kiyA thaa| jainadharma meM pUjAmoM ko viziSTa sthAna prApta hai| ina pUjAmoM meM sittara bhedI pUjA usake vibhinna. 35 rAga-rAginiyoM ke jJAna ke sAtha Apane kaNThastha kara lI tathA prasiddha-prasiddha samasta pUjAmoM kI gAna-paddhati bhI sundara rAgarAginI tathA dezI-paddhatiyoM meM sIkha lI aura sAtha hI sAtha gAne kI uttama prakriyA bhI sampAdita kii| vizeSataH natyakalA ke prati bhI ApakA utanA hI AkarSaNa thA, ataH usakA jJAna bhI prApta kiyA aura samaya-samaya para vizAla sabhAtroM meM usake darzana bhI kraae| isa prakAra vyAvahArika tathA dhArmika zikSaNa, saMgIta evaM nRtyakalA ke uttama saMyoga se aApake jIvana kA nirmANa uttama rUpa se huA aura Apa ujjvala bhaviSya kI jhA~kI prastuta karane lge| parantu isI bIca jJAnI sadguru kA yoga prApta ho jAne se Apake antara meM saMyama-caritra kI bhAvanA jagI aura Apake jIvana kA pravAha badala gayA, isa meM bhI prakRti kA koI gar3ha saMketa to hogA hI? bhAgavatI dIkSA aura zAstrAbhyAsa . vi. saM. 1987 kI akSaya tRtIyA ke maGgala dina kadamba giri kI pavitra chAyA meM paramapUjya AcArya zrI vijaya mohana sUrIzvara jI ke praziSya zrI dharmavijayajI mahArAja (vartamAna prAcArya zrI vijaya dharma sUrIzvara jI mahArAja) ne pApako bhAgavatI dIkSA dekara muni zrI yazovijayajI ke nAma se apane ziSya ke rUpa meM ghoSita kiyA / Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 46 ) ___isa prakAra kevala 16 varSa kI avasthA meM Apane saMsAra ke sabhI pralobhanoM kA parityAga karake sAdhu avasthA-zramaNa jIvana ko svIkAra kiyaa| tadanantara pUjya gurudeva kI chAyA meM rahakara Apa zAstrAbhyAsa karane lage, jisameM prakaraNa grantha, karmagrantha, kAvya, koSa, vyAkaraNa tathA AgamAdi grantha kA uttama paddhati se adhyayana kiyA aura apanI virala pratibhA ke kAraNa thor3e samaya meM hI jaina dharma ke eka uccakoTi ke vidvAn ke rUpa meM sthAna prApta kiyaa| . bahumukhI vyaktitva ApakI sarjana-zakti sAhitya ko pradIpta karane lagI aura kucha varSoM meM to Apane isa kSetra meM cirasmaraNIya rahe aise maMgala cihna akita kara die jisakA saMkSipta paricaya isa grantha ke anta meM diyA gayA hai| Apa jaina sAhitya ke atirikta zilpa, jyotiSa, sthApatya, itihAsa tathA mantrazAstra ke bhI acche jJAtA haiM, ataH mApakI vidvattA sarvatomukhI bana gaI hai tathA aneka jaina-janetara vidvAn, kalAkAra, sAmAjika kAryakartA tathA prathama zreNI ke rAjakIya adhikArI aura netRvarga ko usane prAkRSTa kiyA hai| Apa acche lekhaka, priyavaktA evaM uttama avadhAna kAra bhI haiN| udAtta kAryakalApa jIvana ke vividha kSetroM meM vikAsa-prApta vyaktiyoM ke vistRta paricaya ke kAraNa ApakI jJAnadhArA adhika vizada banI hai, Apake vicAroM meM paryApta udAttatA pAI hai tathA pApa dharma ke sAtha hI samAja aura rASTra-kalyANa kI dRSTi ko bhI sammukha rakhate rahe haiM / dhArmika anuSThAnAdi meM bhI ApakI pratibhA jhalakatI rahI hai tathA usake phalasvarUpa upadhAna-udyApana, utsaba-mahotsava Adi meM janatA kI abhiruci baDhe aise aneka navIna abhigama mApane die haiM / jaina-janetara hajAroM strI-puruSa prApa se preraNA prApta karake prAdhyAtmika utkarSa prApta kara pAe haiN| praSTagrahayUti ke samaya 'vizvazAnti jaina pArAdhanA sana' kI yojanA Apake mana meM sphurita huI aura pUjya gurudevoM kI sammati milane para bambaI mahAnagarI Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 47 ) meM usakA dasa dina taka abhUtapUrva prAyojana humaa| usa samaya nikAle gae calasamAroha meM prAyaH eka lAkha manuSyoM ne bhAga liyA thaa| __isake pazcAt rASTra ke lie suvarNa kI AvazyakatA hone para Apa kI hI preraNA se 'rASTrIya jaina salAhakAra samiti' kI racanA kI gaI aura usa samaya ke gRhamantrI zrI gulajArIlAla nandA ko bulAkara una ke mAdhyama se 17 lAkha kA suvarNa golDabaoNNDa ke rUpa meM arpita kiyA gyaa| ananya sAhityasraSTA tathA kalApremI munijI kI viziSTa pratibhA se sAhitya aura kalA ke kSetra meM upayogI saMsthAnoM kI sthApanA huI hai| Apake mArgadarzana meM hI 'yazobhAratI jaina prakAzana samiti' tathA jaina saMskRti kalAkendra' uttama sevA kArya kara rahe haiM aura isake antargata citrakalA nidarzana' nAmaka saMsthA bhI pragati ke patha para padArpaNa kara rahI hai| ApakI sAhitya tathA kalA ke kSetra meM kI gaI sevA ko lakSya meM rakhakara jaina samAja ne Apako 'sAhitya-kalA-ratna' kI sammAnita padavI se vibhUSita kiyA hai| ___ bhagavAn zrI mahAvIra ke 2500 veM nirvANa mahotsava ke nimitta rASTrIya samiti kI jo racanA kI gaI usameM prApakI viziSTa yogyatA ko dhyAna meM rakhakara Apako 'pratithi-vizeSa' ke rUpa meM liyA gayA aura isa samiti ne ApakI sAhitya-pratibhA, kalpanA dRSTi, zAstrIya jJAna evaM gambhIra sUjha-bUjha kA yathAsamaya lAbha liyA / isI avasara para prApane bhagavAn mahAvIra ke samasta jIvana kA sacitra darzana karAne vAlA 'tIrthaMkara bhagavAn zrImahAvIra' nAmaka grantha taiyAra karake prakAzita kiyA / lokakalyANa kI kAmanA pUjya zrI sAhitya ke kSetra meM kucha viziSTa yogadAna karane kI bhAvanA to rakhate hI haiM, sAtha hI mukhya rUpa se vartamAna pIr3hI ke lAbha ke lie tathA jainasaMgha ke gaurava kI abhivRddhi ke lie jaina saMgha kA sarvAMgINa sahayoga prApta hotA rahA to citrakalA aura zilpakalA ke kSetra meM aneka abhinava sarjana karane tathA kucha na kucha naI dena dene kI bhI bhAvanA rakhate haiN| jainasamAja, Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 48 ) jaina saMskRti aura jaina sAhitya kA videza meM bhI gaurava baDhe, jainadharma kA pracAra evaM paryApta vistAra ho aura Ane vAlI pIr3hI jaina dharma meM rasa letI rahe, isake lie pApa satata cintanazIla haiM aura tadanukala naye-naye mArga bhI prazasta karate rahate haiN| pU0 manijI ke isa sarvatomakhI vikAsa meM Apake dAdAguru pa0 pU0 prAcArya deva zrI vijaya pratApasarIzvarajI mahArAja tathA Apake garuvayaM pa0pU0 prAcAryadeva zrIdharmasUrIzvarajI mahArAja kI kRpAdRSTi ne bahuta hI mahatvapUrNa yoga diyA hai| phalataH Apake vaiduSya, dharma-karma ke prati ananya niSThA evaM uttama sAdhanAsampannatA se prabhAvita hokara pUjya prA. zrIvijaya pratApasarIzvara jI mahArAja ke Adeza tathA aneka jainasaMghoM kI vinati ko svIkAra karake vi. saM. 2035 kI mArgazIrSa zuklA 5 di. 4-12-78 ko bhArata ke pradhAnamaMtrI zrI morArajI desAI, gajarAta ke mukhyamaMtrI zrI bAbubhAI paTela Adi aneka viziSTa vyaktiyoM kI upasthiti meM prAcArya padaMvI pradAna kI gaI tathA svayaM pradhAnamaMtrIjI ne hajAroM janasamudAya ke bIca khar3e hokara Apake nAmakaraNa ko vidhi sampanna karate hue ApakA nAma 'zrIyazodevasUri' ghoSita kiyA / ___ isa prakAra prAcArya zrIyazodevasUrijI mahArAja apanI bahumukhI sAdhanAmoM ke dvArA samAja kA mArgadarzana kara rahe haiN| . prastuta grantha ke prakAzana ke samaya bhI unhIM ke dvArA bhUmikA likhane ke lie maiMne mahArAja zrI se Agraha kiyA thA, kintu unakI vibhinna dhArmika evaM sAhityika pravRttiyoM meM vyastatA ke kAraNa unhoMne majhe nirdeza diyA ki yaha kArya maiM hI sampanna karUM / tadanusAra hI isa prAkkathana meM upayoga karane ke lie paryApta sAmagrI evaM maukhika sujhAva bhI pradAna kiye| etadartha maiM AcArya zrIyazodevasari jI kA pUrNa prAbhAra mAnatA huuN| hamArA samAja ina apUrva racanAoM ke sauSThava se apane jIvana ko sanmArga kI aora nirantara agrasara kara rahe, isa zubhakAmanA ke sAtha yaha grantha pAThakoM ke kara kamaloM meM prastuta hai| -DA. rudradeva tripAThI 16-5-76 naI dillI, Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArSabhIya-caritamahAkAvyam sva0 mahopAdhyAya-zrImadyazovijayajImahArAjAH Page #131 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavizArada-nyAyAcArya-mahopAdhyAyazrImadyazovijayagaNivarya viracitam ArSabhIyacarita-mahAkAvyam [ prathamatIrthakara-zrIRSabhadevasya caritram / ] -: prathamaH sargaH: (1) zrutasthiteryaH kamalAlayo yazaH, pupoSa vizve vRssbhaasnocitH| tamaHpramAthI puruSottamaH zuci : mahezvaraH pAtu sa nAbhinandanaH // . (2) sa eva devaH kila bhinnanAmabhi vivicya lokaissamupAsyate sadA / pRthakpRthaktasya phalArpaNe punaH, sahAyatAmaJcati vAsanAbhidA // pA-1 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArSabhIya-carita-mahAkAvyam (3) tadAgamAbdherupajIvya jIvAM, pare'pi garjanti ghanAghanA iva / tadIyavRSTerapi bhUmibhedato, vicitrazasyodayasampadokSyate // 3 // .(4) jagatyazeSastadupajJamajJatA,, nirAsakRddharmavidhiH pravartate / na zArvaradhvAntaharaM vinA rave ravekSyate'nyasya mahomahodayam // . (5) marutpriyo ruddhamarutpatho'pi sa, kSamAdhano'pi prathito'parigrahaH / ghanAghanAzo'pi jalAzayojjhito, . na cintanIyaM caritaM mahAtmanAm // . (6) adhaH sudhAkuNDagaNaM surApagAM, yadUrdhvamanveti ca tiryagambudhIn / vitRSNabhAvoditamapyado yazaH, .. satRSNamatyadbhutamAtanoti tat // Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH (7) na jAtu kopAtkuTilIkRte bhra vau, zarAsane naiva ziro nyadhIyata / svazaktimoghIkRtazeSasAdhanaH, pratApa evAsya tatAna digjayam // (8) graheSu bhAsvAniva kAntisampadA, ___ sadAzayo yugmiSu sarvato'dhikaH / prajAhitArtha kRtasArasaGgraho, babhUva bhUmAn bharate sa AdimaH // (6) sadA suparvollasitAM ghanApsaro vilAsapUrNAmamarAvatImiva / janaivinItaiH kRtasUnRvAhvayAM, purI vinItAmayamanvazAd vibhuH // (10) dhanasya pUtau dhanadaH pradattadRk, sadA'sya dAsya-sthira eva vAsavaH / dizAmabhUvannadhipAzca rakSakA, na lakSakAryeSvapi ye pramadvarAH // Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArSa nIya-carita-mahAkAvyam (11) asaGkhyazaktestrijagadvibhoH kiyat, trizaktiyuktatvamukhena varNanam / guNairanantaiH sahitasya tasya ca, stutina zADguNyamudIrya pUryate // (12) abAdhayAnena tathA parasparaM, trivargasevA vidhivad vyadhIyata / yathA'sya sArvatrikavairavAriNaH, svato'pavargo'pyanukUlatAM yayau // (13) yathA yathA nItimati karotyasau, bhavatyanItiH pRthivI tathA tathA / dvayovirodhaH pariNAmatazca netyapUrvametatprabhurAjyakauzalam // (14) prasiddhajIvAbhayadAtRtAguNAt, tato na bheje dhusadAM gururbhayam / kuto'nyathA yAti tadIyavAgmitA- . guNAbhibhUtaH sa na kAndizIkatAm // Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayamaH sargaH (15) svakIyagAmbhIryahRtaH payonidhiH, samucchalan vIcikazAntatADanam / amuSya sakhyaM sRjato mukhasya ki, vidhoH svasUnorna tanoti roSaNaH // (16) vadAnyabhAvAdamunA vinijito, dhusanmaNiH svargimahIrahaiH samam / tathA vyathAmApa samuddhRtAM natai ryato na duHkhaM kila paJcabhiH saha // ( 17) asaGkhyakAlAjitadAtRtAyazo, hataM kSaNAttena vdaanymaulinaa| na saGkhyayava vyathayA'pi paJcatAmajIgaNan svAmiti kalpabhUruhAH // (18) na vedanA me janaTaGkadAraNA diti prabhau dAtari rohaNo'hRSat / vibhajya dadyAdayamathine na mA miti svataH svarNagiristvakampata // Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArSabhIya-caritra-mahAkAvyam (1) hariH kaNehatya nipIta-tadvacaH, sudhAM tRNAyApi na manyate budhaH / ataH kathaM tatra sudhA sudhAvatA, - rasena sAmyaM nanu saGgataM bhavet // (20) vrataM jighRkSu (kSo)-rbharatAdibhUbhujAM, kalAH parAH sAdita-sAdhucandramAH / dadAti yA mUni padaM bhavasya sA, kalA kilakAbhimatAsya yoginaH // . (21)' zate sutAnAM cirakAlamuddhRto, . vibhajya datto'pyamunA kSamAbharaH / vate tato nApacakarSa sa kSaNaM, mahAdbhutaM pratyuta vRddhimAptavAn / ( 22 ) kacacchalAd muSTicatuSTayAdbhavAn, viluJcatu drAk caturaH RdhAdikAn / na paJcamI muSTiratiprayojane 'tyarakSadindrArthanayA nayA satAm // Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH ( 23 ) vratatrapA mUni na kevalaM nijA, mahAtmabhirbhaktakRpA'pi dhAryate / suroparodhAditi rakSitAlakA, jagAvidaM muSTisamasyayA vibhuH // (24) prabhUttamAGgasthitipAvanA sma mA, patannime bhUrajasIti bhAvayan / dhRtAn svavastre nidadhau payombudhau, zacIpatistena viluJcitAn kacAn // ___( 25) asau dhRtadhyAnasukhasthirAsano, jaTAvalImaNDanamaNDito budhaiH / alakSyatAdhyAtmaguNaH phalaiMgrahi- latAnvitaH ko'pi tapomahIruhaH // __ (26) abhUdasAvunnatadharmameghabhAga, | vratagrahAdAdita eva ki vibhuH / aTATayamAnAmiti mUni tajjaTA mudIkSya sAkSAdudanAyi yogibhiH // Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArSabhIya-caritra-mahAkAvyam ( 27 ) vRSAGkamekaM kila jAhnavI zritA, zruteti vArtA sakale'pi maNDale / vRSAGkamenaM kimu tajjigISayA, kalindakanyA'pi jaTAtmanA'bhajat / / . ( 28 ) samAdhisAraiH samatAkaragrahe, __ na dehagehe dhavalIkRte kim / tadaMsayorullasitA kacAvaliH, parisphurattoraNatAmupAyayo / __ . ( 26 ) vratotsave kuntalasantativibhoH, ziraHsthitA kjjlmnyjulprbhaa| svayaM samuttIrNanavodadheH kvacidvilagnasevAlalatA zriyaM dadhau // (30) dviSAM dRzorugraviSaM zubhaspRzAM, zarIriNAmaNamadAJjanaM dhanam / jaTA'sya reje bahudhUmadhoraNI,. tapaH kRshaanorduritdrudhuumrii|| Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH ( 31 ) babhUva ratnatrayayogato vrate, prabhurgharatnAccaturazcaturguNaH / nRpaH sahasra riti yuktamuttamaizcaturguNairaMzubhiranvagamyata // ( 32 ) amI hi kacchapramukhAH sukhAsikA mavismarantaH prathamaM prasAdajAm / athApi naH stAt prabhutulyazIlatAlatAphalaprAptiriti vrataM laluH // ( 33 ) amI caturmuSTikalocamIzitaH, pituH prajAnAmanucakrire sukham / parISahAherjaTharaika-janmano; vinigrahe no garuDAyitaM punaH // ( 34 ) rathAzvakanyebhadhanAdibhirjana na dIyamAnarupayuktamIzitaH / suradruvadurlabhadarzane'tra tai na ca pratItA sulabhAnnapAtratA // pA-2 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArSabhIya-carita-mahAkAvyam ( 35 ) anena meM vArSikadAnavarSiNA, na vAstu vastuM bhuvi kiJcirpitam / itIva bhikSopananAma nAma na, prabhuM zritaM bhikSudazAM samatsarA // . ( 36 ) aho parabrahmanirudhyamAnasA, vinAzavRtti sa tadA'nvabhUd vibhuH / itIva kacchapramukhAstataH pRthaga, babhUvuradhvati satIrthyatAM gatAH // .. ( 37 ) dvidhA'pyabhaktaH prabhusaGgavaJcitai bubhukSitaistairvatameva bhakSitam / janAvanaM muktipathaM vihAya te, vanaM bhavAdhvAnamiva prapedire // (38) vyacintayaMzcedamaho tanodhano pavAsavAsIbhirajasratakSaNam / . yathA munInAM vratarakSaNaM tathA, 'na duSkaraM cittanirodhalakSaNam // Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH ( 36 ) vilIyate hanta kadAcidAgatA, parA vipattauSTika-zAntikAdibhiH / sadApatatkSudvipado nivAraNaM, na mUlamantrAdikamasti kiJcana // (40 ) guNA vivekapramukhAH kukarmaNA, balIyasaudaryahutAzane hutAH / kukottimUrtIrdadhate'tra bhasmasAdbhaviSNavaH kasya na saJcariSNavaH // ( 41 ) suvRttasaGgItamadAndhamAninI, prnniitcetovikRtikssududbhvaaH| kramAd balADhyAstadayaM kalAbhRtaH, kalAvRtau darzayatIva darzatAm // ( 42 ) jagaddhitArtha jalarAzisambhavaM, vyadhAyi kaNThe garalaM smaradviSA / ___.. na ko'pi devaH sa kRpAlurasti yaH, samuddharet kSudviSamaGga saGgatam // Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArSabhIya-carita-mahAkAvyam ( 43 ) puraM pravizyAkSakapATapATanA . purassaraM luNTitasArasampadaH / karoti yaH kSutkaTakasya nigrahaM, ____ tamannadevaM samupAsmahe vayam // ( 44 ) dadAti yo nAvasare'nnamathine, pradAhya cintAsu paraM prarodayan / / svayaM citAyAM jvalataH svarodakAt, - sa baddhamuSTima'takAd vishissyte|| . ( 45 ) vanIpakAnAM bhRtayA yadAzayA, yazaH prasUte samaye'nnadAyakaH / samAgatAdeva guNAnnidAnato, bhavettadAzAbharaNakalolupam // bhavenna tuGgAnatamUrdhanAminI, vyathodaravyantaranirmitA ydi| . kimarthamarthyanta ime'tibhISaNAH, kRpANatulyAH kRpaNAstadA janaH / / Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH ( 47 ) api prabuddharudarArthamathibhiH, samaM dhanAndhaH kriyate durodaram / na hAryamANaM chalapAzapAtanAd, vRthA suvarNa nijavRttamIkSyate // (48) kuThArikAmAnakapATapATane, vilajjatA naattynttiipttiiysii| vicitravaMzasthiticitralumpane, . maSIsakhIyaM jaTharodbhavA vyathA // ( 46 ) imAM jagadbhakSaNarAkSasI sudhAM, niroddha meko bhagavAn pragalbhate / alAbhalAbhAjitadainyavismayavyapetacetAH sa hi yogipuGgavaH // (50) yathA kariSyatyayameSa naH prabhu . stathA kariSyAma iti svanizcayam / vayaM tu hitvA na paraM jagadguroH, svacetaso'pi prabralaM trapAmahe // . Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArSabhIya-carita-mahAkAvyam (51) vasuvyayAdAdadate'pyasuvyayAd, .. yadAzravastharyayazomanISiNaH / tadeva cedAtmakarAgataM hRtaM, / tadA kimasthApyata no bubhukSayA // (52) purA na pRSTo niyamasthiti prabhu te tu pRSTo'pi sa nAha kiJcana / karoti kiM lakSaNayA na sAmprataM, - gRhe gatAnAM bharato vratotsavam // . ( 53 ) tato vinItAstvaTavIyameva naH, kuTumbino'mI taravo navodayAH / mRgAzca mitrANi mRgAridAritadvipendracarmANi ca vastrasaJcayAH // ( 54 ) nikuJjaguJjanmadhupAlilAlita dvijasvararastviha tUrapUraNam / . prabhAtasampAditamaGgalAravAH, zRgAla-bAlAzca bhavantu bandinaH // Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH (55) pradarzayantAmiha nRtyapAtratA, sumoditAH pallavasaGgatA latAH / kutuhalAcchelataTImupeyuSAM, * madha ca mattadviradA radArAdi / ( 56 ) sRjatvasau bAlamarAlakUjitaH, ...... karakvaNatkaGkaNanAdasAdaram / svavIcibhirvIjitacArucAmarA, . ... surApagA vAravilAsinIrasam // ( 57 ) trilokabhApi hi yA svayaM dhRtA, jaTaiva nizchatradhiyA dhinotu saa| tadekadA sattvayazaH ziraHsthitaM, kathaM nu naitAM vizadIkariSyati // ( 58 ) prayAtu pATIra[ra]jovajocitI mihAGgasaMgi sadaiva bhasma naH / 'pradattasaGkalpasukhAya kalpatA, nizIthatalpAya zilA kilaashmnH|| Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArSabhIya-carita-mahAkAvyam ( 56 ) amI iti svAntasamIracApala. pryuktyogprbhutaahtaatyH| bhavacca kaM yogamate'pi yogyatAM, jinAvadhAnena tapobhUto dadhuH // (60) cirAnnibaddhorujavinirmita pravAlamUlAmbuphalAdivRttibhiH / viyogibhistarupagaGgamIdRzaiH, sthitaM saraGgariva jaGgamardumaiH // . ( 61 ) vinA'pi taivizvavibhustu kevalaH, suradrumaH zeSamahIruhairiva / vididyute saurabhamugiran yazastrilokakukSimbharipuNyapuSpitaH // ( 62 ) tatAna dhUmAyitamAdimastanau, - yadAkulatvAtta vibhoH parISahaH / phalodaye dhyApurasAlabhUruha stadA yayau dohadadhUpadhUmatAm // Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH 17 ( 63 ) tanuM kRzIkRtya hRtANusaJcayA, kayA dizA kSutkRtamanturIzituH / yatastadA tairaNubhiH pariskR (kR) taM, babhUva puNyAGgamamuSya meduram // ( 64 ) zazAka naiva kSudamuSya bAdhituM, digambarAzAsahakRtvarI dhiyam / imAM vibAdheta hi mohavAsanA, ___ prabhorbabAdhe pratisaGkhyayaiva sA // ( 65 ) chalAdurIrtha (dIrya) kSudhamAntaradviSAM, prati trilokopatimastramocanam / adhIratAparyavasAyi nAbhavana, _ manISitasphUttimadAtmakIrtaye // (66 ) prabhostitikSAmupavIkSya tAdRzIM, kSudhA'pi samyaktvamivAdhyagamyata / arakSi sAkSIkRtavizvacakSuSA, kSudho'nubandhaH parato na vatsarAt // Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prArSabhIya carita-mahAkAvyam ( 67 ) atha prabhuH pAramahaMsya-vAsanA. . vizIrNaniHzeSavikArasAradhIH / bhramannanekeSu kuleSvasambhramA danAptabhakSaprasarattapobalaH // . ( 68 ) viziSTa pAtrapratilambhato nRNA, pramodabASpairdutalocanaM puraa| gRhAd viniryannakRtapratigraha statazca zokAzrubhiriSTavaJcanAt / / - (66) pratigraheNAnugRhANa medinI, paropakArAd vimukho'tra mA sma bhUH / janasya bhaktyA lalitAlakacchalAditIva karNAntamupetya shikssitH|| (70) didRkSurIryAsamiticchalAd rasA tale praviSTAnapi karmavairiNaH / / tapociSA bhAnurivAtidussaho, jagad dagAsecanaH (taH) sudhAMzuvat // Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH 16 (71) dadhat paraM sarvasahiSNutAguNaM, vasundharAto'pi vasundharAguruH / mahAnilAdapratibandhasandhayA, vizeSavAn nityavazIkRtAnalaH // ( 72 ) vizAradaH zAradavAridRptatA nivAriNImAkalayan prasannatAm / anantapadmaH paribibhraduccakaralepattAM padmadalAtizAyinIm // (73 ) abhISTabhUyaH sumanoraso vrajan, purAt puraM bhRGga ivAbjamabjataH / purandaradraGgamadogratAharaM, . puraM gajaikopapadaM vyabhUSayan // ( 74 ) sa tatra gatvA ruciraM gRhe gRhe, pradIyamAnaM draviNAdyanAdadat / akAlakolAhalasakulaM nabho, na lAti ne[te]ti janairakArayat // Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArSabhIya-carita-mahAkAvyam ( 75 ) vibhoH saH heloddalitAghaparvata vrajocchalatpuNyamahApayonidheH / pravRddhavelojitagajitabhramaM, tatAna sNkssobhitpauryaadsH|| (76) pravardhamAnaM viniruddha diggaNaM, guNaM guNitvena nabho babhAra tam / kathaJcidevopahitatvamaspRzan, .. mamau na sa zrotrazate tu dehinAm // (77) yazonidhiH somayazaHsuto'tha taM, nizamya karNena sa karNapuGgavaH / kimetadityAhitasambhramo nijaM, nabholihaM saudhgvaakssmaagtH|| (78 ) bubhutsuretasya nidAnamAdito, vinikSipannakSi vidikSu dikSu ca / bhramantamantaHkaraNaH sahAGginAM, sambhAgyavantaM bhagavantamakSata // Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH ( 76 ) vinA na harSAzrubhirakSivaJcitaM, __mukhAmbujaM nApi vikAsamantarA / varNavinA no pulakAvaguNThanaM, karAd R(vR)te nAJjalibandhasandhayA // ( 80 ) padoH pramAdo'bhigato na nirmame, na ca tvayi svAdugiro'pi nirmame / dhRtA sa lakSamyA na nijA na tatyaje, . na te namo'kAri na duSkRtatyaje // ( 81 ) ayaM janastvAM na ca nopatiSThate, svazaktito bhaanumivaardhpuujyaa| kathaM tudennAnucitaM ca kaNTaka. stathApyayaM te bhRtakAnanugrahaH // (82) gahAGgaNaM no nijapAdapaGkaja- . stvayA'rcayitvA yadi nItamaya'tAm / azaucasambhAvanayA pratigrahAt, tadA punastarkamalambhi carcyatAm // Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArSabhIya-carita-mahAkAvyam ( 83 ) athApi pazyAbhimukhaM mukhendunA, divApi vizrANita-kaumudImahaH / anAdyaprajJeSu niveditAzayo, bhRzaM bhavAsmAsu kRpApayonidhiH // (84) ' manasvinA'jo yadi bodhyate jano, nijAzayaM na kSatimeti taavtaa| kRpAlatA pratyuta tasya pInatA, . phaladvayenaikapade'dhigacchati // (85) gRheSu sarvottamamastu vastu naH, kRtArthamaMdviyasevanAt tava / girottamaNena sudhAM pradAya nastvayAdhamarNatvamapi vyudasyatAm // ( 86 ) iti bru vANairmanujairitastato, vataM vinItairabhinItibhaktibhiH / mataGgajAM mattamivAbhisAntvane, sagarvagandharvakalAvilAsibhiH // . (kulakam) 1- vaMkrayAdayazca (u0 saM0) ityanena saadhuH| Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH (87) nirIkSya taM cetasi sa vyacintayat, kimeSa bhAsvAn na sa yatprataptabhAH / nizAkaraH kiM na sa yatkalaGkavAn, . suraprabhuH kiM na sa bhUrirandhradRg // (88) smaraH kimaGgI na sa bhasmayadbhava dhagnijaM tatkimayaM suradrumaH / na so'pi yasmAd mitakAmitapradaH, pradattavizvAmitamudgarastvayam // (86 ) kimeSa viSNurna sa yajjanArdanA bhidho haraH kiM na sa yanmahAnaTaH / kimeSa vedhA na hi so'pi yajjagadvinirmitI vyAkuladhIH kulAlavat / / (10) kimeSa meruna yato'tikomalo, __ mahAdvipaH kiM na yato madojjhitaH / tadeSa cintAmaNirastu vastu sa___ na cintayA yadrahito hyayaM maNiH // viAnA Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArSabhIya-carita-mahAkAvyam (61) bahirmaha[:] kiJcidagocaro girA, paTAvRtasyeva mhaamnnerho| amudritaM sphUrjati mudramAsya yat, tadaMzataH syuH zatamahimAlinaH // ( 62 ) vicAryate svopamiti sthalaM yathA, kathA samAye (ne)Su vizIryate tathA / vajanti bandhaM vizarArudharmakAH, kare gRhItAH sikatAH kiyacciram // ( 63 ) amuSya saMzuddhaguNAbdhimakSamo, 'vigAhituM cittavicAraNoDupaH / kalaGkamuktaM yaduzanti niSkalaM, tadeva dhAmedamudItamAdimam // (64) bahiH plavantAmiha bhUrikalpanAH, spRzanti tA nAsya guNaM manAgapi / anekamAyAjalacakracumbanAda, raso na gRhyate hi tAttvikAmbunaH // 1- vaMkrayAdayazca [u0 saM0] ityanena sAdhuH / hraHdyaH ubhayatra tivAnayaM zabdaH / Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH ___ 25 25 (65) alakSitAbhyantaralakSaNaH prabhuH bahirguNaireSa tu tairna nUyate / purapratolIparikhAdi varNane, na varNitaH syAt khalu tattvato nRpaH // (66 ) adastulAbhRtparadevagarhaNA pyanarhaNAmaJcati kAvyazilpinA / vicArakRd vyAhatimIkSate'tra ki, na siddhacasiddhayoH sphuTanigrahasthalAm // ( 67 ) taponidhiH satyavidhizcidaryamA, .. caritracUDAmaNireSa zAzvataH / iti pratItiryadi yogyatAM vraje. damutra vitrAsitabhAvazAtrave // (68) amUdRzaM rUpamanuttaraM purA, - mayA dRgAtithyamanAyi tAyinaH / amU samUDhAmRtapAnalAlase, kuto'nyathAdRSTa ivAtra dhAvataH // Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArSabhIya-carita-mahAkAvyam ( 66) acintyazaktiH kurute kSaNAnnavaM, purAtanaM prema dageva devtaa| vinaiva gocakRtAM vyavasthitaM [ti], manorathaM vAhayati svsmmukhm|| ___(100 ) vilokanAdeva garIyasAM guro babhUva me kSIrasamudramajjanam / amudramudvayajitasaMstavasmRte rathAstu pIyUSapayodhimagnatA // . ( 101 ) apohamUhaM ca kilAsya tanvato, . gatasya sammohamiti kSaNaM hRdaa| svavAsanAnudbhavayAminIvyaye, babhUva jAtismaraNAruNodayaH // ( 102 ) sa tena pUrva jagadIzasaMstavaM, mumukSumArga ca yathAsthitaM vidan / idaM hRdantanidadhe nRpAtmabhU vicitrttkaarycritrvismitH|| Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH __ ( 103 ) avarSi varSa viSamaiH parISahai ___ ramoghadhArAdharatulyakarmaNA / na bindureko'pyalagaccayairalaM, samAdhisacchatramidaM vibho stumaH // (104 ) na saMvidAno'pi parISahadviSAM, camU jigISuvidhimAha bhaikSagam / udAttazAntatvamidaM jagatpateH, samAdhihAre'Jcati nAyakazriyam // ( 105 ) svayaM tapobhiH prabalaH pratapyate, tanoti tApApahati ca mAdRzAm / ayaM guNaH kiM jagRhe bhavacchidA, __ savidyutaH zAntadavAt payomucaH // ( 106 ) madarthasaMrakSitadAnakauzala prajAparaM kauzalamadhyajIgapat / na saMnidhau vA vyavadhau nijaM janaM, vibhuvibhaktavyamapekSya vaJcayet // Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArSabhIya-carita-mahAkAvyam ( 107 ) alakSitasvArthagatiH prayatnavA nihAgato'sau mama bodhisiddhaye / ravIndumeghopamayA mahAtmanAM, paropakArAya vinirmitaM januH // . . ( 108 ) amI janAH svAmisukhAya nezate,. . - yadannakAle drvinnaadidaayinH| vivekanetrAvaraNatvamIyuSI, tataH kvacidbhadrakalA'pi doSabhAg // ( 106 ) guNAnvaye bhadrakatAtizobhanA, tamantareNAnukarotyazobhanA / sudhAMzuyoge rajanIM sphuTodayAM, samuddhatadhvAntamayoM tadatyaye // ( 110 ) phalaM vinA yAmadhikArpaNAdapi, sthale jalaM svAdu yathA na lebhire / amI samIhAviSayAM sRjantu tAM, supAtradAnakavidherabhijJatAm // Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH ( 111 ) alaM parAsaGgaticumbicetasA, kathaM mayIdaM ghaTatAmihAgate / abhUyata svapnamahIruhaistribhiyaMdudgatA svpnmhiiruhaangkuraiH|| ( 112 ) dhra vopakArye'pyupakAritA vibhoH,' pradarzitA svapnagaNena yA mayi / kva bhedadRSTau ghaTatAM viparyayAdabhedasRSTAvapi sA dvyaagteH|| ( 113 ) prabhuprabhAvAdathavA na durghaTa, kimapyado bhaktyucitaprado hi sH| na nAma taddAnakalAsvadhotino, marudgavIkAmaghaTAmaradrumAH // ( 114 ) kapAlanAzAtkalazakSaye yathA, . purAtananyAyamatAbhimAninAm / vibhoratha svAGgaNabhUSaNe tathA, kSaNaM vilambo'pi na me prarocate // Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArSabhIya-carita-mahAkAvyam ( 115 ) asAvidaM dhyAyati yAvadAtmanA, jagadvibhustAvadabhUSayad gRham / vinItabhRtyA navamAgataM ghaTestadaiva tatrekSurasaM DuDhaukire // ( 116 :) pradeyacittasvamanovizuddhatA, tadA triveNImilanopamA vidan / prakarSiharSAzra bharaplutekSaNo, . jagatprabhuM bhUpatisUnurUcivAn // .( 117 ) gRhANa bhikSAM gatadUSaNAmimAM, vimaanvaasiprnntaaNhipngkjH| tavAstvidAnI prasaratkaraprabhAbharairidaM kuGkumapaGkilaM nmH|| ( 118 ) . itIrite bhUmibhujastanUbhuvA, jagadvibhurdakSiNahastamUcivAn / tvayA yathA dAnakalopadazitA, pradarzanIyA grahaNe'pi sA tathA // Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH ( 191 ) paropakArArthamadhaHsthitiH karA ___ nna dAturetahi mnsvihitaa| adhaHsthitaireva phaNAbhRtAM pharNa. vasundharA bhUridharAdharAdhRtA // . ( 120 ) vidhAya vAmaM prati vAmyavAsanAM, tvayA na heyAvasaraucitI nijaa| raNe jayaM hyaSa dadau bhavAn mukhaM, cakAra dAnAdupazAntaniHsvatAm // .. ( 121 ) guNagrahAt prema mithaH samullase nna doSadRSTistu sukhAya kasyacit / vivAdabhAjoH karabhAmaMtAzinona kluptayuktiH kalahaM vyapohati // ( 122 ) imAM sa zikSAmupalabdhavAn guroH, __ karo'tha sadyaH prasasAra dkssinnH| payaH payodaH sarasIva dhArayA, . vavarSa tatrekSurasaM nRpAtmabhUH / / Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArSabhIya-carita-mahAkAvyam ( 132 ) . kramoccabhUrdAtRmano gireriva, sphuTava tatpuNyapaTI gRhacchaTA / zikheva tatkauzalavAridheH pRthU, rarAja dhArakSurasI vibhoH kare / .( 124 ) samutthitAMhaH puruSottamasya khAt, sarit papAte tyucitArthavittadA / vibhoH karotthekSurasApagA yayau, pravRddhapUreNa kimUrdhvamambaram // ( 125 ) vibhoH karasthekSurasaM nabholihaM, * prakArakodadhizaGkayA vidhuH|| svatAtabuddhe raviSyadaJjasA, tadaiva nAmasyata ced ghaTodbhavam / ( 126 ) vidhoH sudhAyAM madhuro rasaH kiyA niti svamAdhuryaguNena gavitaH / vibhoH karasthekSurasaH zikhAmiSAt, ' kutUhalI ki gaganaM sma gAhate // Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH 3 ( 127 ) mudocitaM dAsyati yastapasvine, kramapravardhiSNuphalaM sa lapsyate / itIva tAdRk zikhayA samanvitA, prabhoH karasthekSurasaH sma bhASate // ( 128 ) jinezvarastena rasena pAraNaM, jagadvipadvAraNamAdyamAtanot / samullalAsAsya tanustataH plutAH, payodhareNAbhinavena bhUriva // ( 126 ) abhUd vibhoH zAntarasaH prasRtvara stato rasAdbhaktirasastu dAyinaH / tathA pareSAM hRdi vismayAbhidho, raso raseneti mRSA na lokagIH // ( 130 ) Aghnanto dAga dundubhIn devasaGghA __ zcelotkSepaM cApi gandhAmbuvarSam / zreyAMsasya vyaJjayAmAsurucca rAtanvAnA vezmani svIyaharSam / / Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArSabhIya-carita-mahAkAvyam ( 131 ) ujjAgaraprazamasAgaranAthadatta samyak kacaM dravati kiM zucidhiSNyasRSTiH / AnandamedurasuraivihitA tadAnIM, zreyAMsamUni nipapAta ca puSpavRSTiH // . ( 132 ) sArdhatrayodaza-suvarNa-suvarNakoTIH, . koTIrahIraruciraM jitadiggaNAste / zreyAMsadhAmni vavRSuH prabhubhaktizailakrIDAtaTIpratibhaTIkRtasannivezAH // ( 133 ) aikSavaM.rasaminAya dadAno, labdhavAn yadasi kAJcanasiddhim / tattvameSa vibudho vibudhatvaM, nAma kozanihitArthakathaM naH // ( 134 ) sAdhudAnavidhivedhasi jAte yena bhUriyamazobhi yazobhiH / toSitena vibhunA parituSTA,. tuSTuvustamiti devnikaayaaH|| Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH ( 135 ) vizvezvaro'pi viharaMstadupajJajJAna dharmajJalokakRtasaMyamagAtrayAtraH / dIkSAdinAdvigalite zaradAM sahasro, ghAtikSayAd vimalakevalamAsasAda // ( 136 ) bhavikakamalollAsaM kurvannirastatamobharaH, prasRmaradRzAM maargaamaargprdrshnttprH| akalitatapastejorAzidineza ivodito, bhuvanavijayasphItAM bheje tataH sa yazaHzriyam / iti nyAyavizArada-nyAyAcArya-mahopAdhyAya zrImadyazovijayagaNi - viracite "ArSabhIyacarite mahAkAvye" . . prathamaH srgH| Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha dvitIyaH sargaH ( 1 ) atha sAdhuriva svamAnasaM, bharato bhAratavarSamanvazAt / vibhukevalasambhavakSaNo___'vanamaccakrabalAjjitakSitiH // . ( 2 ) yudhi yodhayazaHpayovrato vilasatkozagahAd vinirgataH / pravizaMzca puraM parasya yatkaravAlo'jani yogasiddhimAn // ( 3 ) gajakumbhabhavAstrapAyinaH, prtejovddvaagnishossinnH| . agaman yadaseryathA bhayaM, jalarAzerna tthaaribhuubhujH|| Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaH sargaH ( 4 ) yadasibhramato'timUcchitAH, pavanoddhAntalatA[tAM]vane dviSAm / upavIkSya taraGgamaGganA, jaladhau khaDgiviSANamadriSu // (5) bhuvi jAgrati cintitArpaNA cature yasya kare grhodre| surabhUmiruhAH sma zerate, gatacintAH surazailakandare // taralAn yudhi vAriyAcakA napi kurvannahitAn sudhApibAn / manujAdhipatirna cintitAdhikadaH karmanujairacinti yaH // (7) abhidhAvati yasya cAturI, vinatAyAstanaye mhaanye| alabhanta na pannagAH padaM, bhuvi pATaccarapAradArikAH // Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArSabhIya-carita-mahAkAvyam karavAla-karAlatAdharo, mukhamAdhuryavazIkRtAvaniH / dviSatAM suhRdAM ca yo'bhavad, viSapIyUSapayomahodadhiH / / . (8) abhavat tapanA'zusaMjvara kSucca'...bhaya zoka vihvlaa| yadaripramadAviyoginI, dhRtapaJcAgnitapovratA vane // (10) aharan rajatAdi yadviSAM, sadaneSu prakaTaM vnecraaH| na tu gauJjagaNabhramAnmahA- . __ maNivAtAyanamauktikasrajaH // ( 11 ) asuhRtpramadApAribhi vavadhe yasya yazolatocitam / yadadIpyata tairmaho'nalaH, prabalastattu camakriyAspadam // 1. atra kazcana pAThaH khnndditH| Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaH sargaH 39 ( 12 ) adhikaM sma vidanti nArayo, . jvalanaM yatprabala-pratApataH / davahnighane tato bhiyA, pravizeyuH kathamanyathA vane // - ( 13 ) laghutalavadindumaNDalaM, ___yazaso yasya puraH pratIyate / iti yuktimadambarAGgaNabhramaNaM tasya marutpracArataH // (14 ) vidhuraGgati pInaphenatAM, pracaladvArikaNanti tArakAH / taraNistaruNo'pi yadyazojaladhau vidrumaMkandavRndati // ( 15 ) galitainijadRggalantikA salilastApavato viyogataH / yadarivrajasubhra vAmabhUt, . kucazambhoH snapanaM nirantaram // 1. 'prayogataH iti svayAThAntaram / Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArSabhIya-carita-mahAkAvyam ( 16 ) yadinijadAnavAriNA, satatA siktakaraiH sulakSaNaH / kSitibhanmahimAsahiSNubhi... vidhRtA kiM na nijAnukAritA // . ( 17 ) amitA vayamatra sapta te, / gaganA diti saMhatakramaH / / ravisaptijayAdudAsita... sturagairyasya dizo lalaGghire // ( 18 ) tarasA na mahArathasya ki, : .. . vijayante sma manorathAn rathAH / sukRtakamukhekSiNaH phale, .. sukRtenaiva puraskRtAH svayam // ( 16 ) yudhi yasya padAtayo bhaTA, .... - vyalasan varmapayodaveSTitAH / kulizAkSatazauryanirjara kSitibhRjjaGgamaGgasannibhAH / / Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaH sargaH ( 20 ) madano nijarUpasampadA, vijito yena yathAvapatrapAm / bhajate sma sa ityadRzyatAM, apamAno[No]'pi nijena cetasA // ( 21 ) ajaniSTa mahAn parAbhavo, htthtshchtrmmunycto'pyho| yudhi yaddhanabANavarSaNe, nRpatezchatramucastu no bhayam // ( 22 ) ayamuddhatasenayA rayA- ......... jjitaSaTakhaNDasamagramaNDalaH / nijabhAla-lalAmaratnatAmanayaccakripadaM mahojitam // ( 23 ) atha tasya rucAbhimantritai bahusiddhauSadhimUlamizritaH / kalasarjalasambhRtairmUdA, savikAsairiva maGgalAnanaH // Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArSabhIya-carita-mahAkAvyama ( 24 ) mukuTAMzubhirdhvamucchita divamutkaNThayituM samudyataH / balakampita-bhUtalacchalA dapi saMjJApitanAganAgaraiH // __ . ( 25 ) kanakAbharaNaprabhAbharai vidadhAna vamIkSaNonmukhIm / / abhiSekavidhiH pracakrame, nikhiladizavASiko nRpaH // .., [tribhiH kulakam] (26)' gajavAjirathaiH padAtibhiH, samabhUt tannagaraM tadAkulam / jagadAdimasargasammukhaM, daravistArividherivodaram // . ( 27 ) zayitaM kimu zeSadikpuraH, ____kRtakolAhalazAntisarvataH / laghu tatra samAgatairjana jnsmmrdprishrmojjhitH|| Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaH sargaH 43 ( 28 ) dhvajinI bahubhUbhRtAM dhvajai nanu mAyeva guNairabhidyata / na tu teSvavizeSamAntaraM, kimapi jyotiragAdvibhinnatAm // ( 26 ) atighanato mahIbhRtAM, bahukolAhalagajitojitaH / cyutahAramaNivajairabhannanu ratnAkara eva tatpathaH // ( 30 ) tilamAtramapi sthitA na bhUH, pRthivIzeSvabhiyatsu srvtH| prabhutAptisukhAni so'nvabhUt, prathamaM yaH prabhuvIkSaNaM vyadhAt // ( 31 ) ratihAsavilAsazAlibhi___ bahuzo bhUmibhujAM gatAgataH / abhavat pratinAyakaM bhuvaH / kulavadhvA na kaTAkSalakSaNA // Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArSabhIya-carita-mahAkAvyam ( 32') kimapazyadamudritekSaNA, ... na tamisrApi visaMyutAra (?)riH / nijamadhyadizA gatAgata... stvaramANottarakhaNDarAjakam // . 1 33) nijavezmani ko'pyavasthito, . ... na ca vRddho na zizuryuvA'pi na / napavaMzabhavastadA madAlasasamrAT dagupAsanotsukaH // ( 34 ) adhigatya tadA'pyanAgatAn, prabhuraSTAnavati sahodarAn / prajighAya sa dUtamanvamUna, pRthagekaikamamarSaNaH kSaNAt // ( 35 ) atha tAn pratidhUmadhoraNI* rakirannAkulatAkarIgiraH / svamukhAditi dUtamantriNo, bharatAkUtakRzAnukuNDataH // Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaH sargaH abhiSekamahe mahIzvarA, bharatezaM kati noptsthire| bhavadurgavilaGghanakSaNe, . caraNaM cArutarA guNA iva // ( 37 ) anupasthitiratra vaH puna . na himAnImahimAmbujasya kim / phalazAlirasAlalAlite, mathurAjye pikapakSiNAmiva / ( 38 ) iyataiva nijAvanisthitiH, sdstsNshygocriikRtaa| adhunA'pi bhajadhvamAzu taM, janimAjIvitasaMsthitistathA // ( 36 ) adhike'tra na tejasA balaM, .... kimapi sphorayituM ca yujyate / zalabho labhate kiyadyaza- ......... staraNau klRptaraNaH RdhAruNaH // Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prArSabhIya-carita-mahAkAvyam ( 40 ) . anujAdanujAritejaso, ___yadi tasyAzrayaNAd bahirmukhAH / paradurgrahadurgasaMnibhaM, vratamAdatta tadA madApaham // ( 41) atha pakSayuge'pi vo ruci na nayArthadvitaye maneriva / nijakhaDgalatopalAlyatA, ___ tadanekAntakatheva saGgare // ..(42 ) yadi nartayituM samutsukA, raNaraGge'sinaTI paTIyasIm / yadupajJamadaH kalA'khilA, bharatastatra sa ki skhaliSyati ? // ( 43 ) amunA'pi jayodbhavaM bhavA _dhyavasAyena yazastameSyati / jaladAmbupayonidhAviva, prapatattatkhalu pUrNapUrakam / / Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaH sargaH :47 ( 44 ) idamastvatha pakSamekakaM, triSu samyag vinigantumarhatha / prabhave khalu vijJapayya yaM, vimalaM dautyaphalaM labhAmahe // ( 45 ) iti teSa vitIrya vAcikaM, svvibhoruttrlaabhkaamissu| vyasRjana bharatAnujA giraM, mukhapadmAnmakarandasannibhAn // ( 46 ) ucitaM bharatezvaro nRpai bhUtipAtrairabhiSicyate'khilaiH na tu bhAgabhujaH svabandhavaH, kSatimeSyantyanupasthitA api // ( 47 ) nijabandhuSu bandhusampadA, pramado yastamudantamantataH / .. udaye hRdayena visphurat kumudaM vakSyati kaumudIpateH // Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArSabhIya-carita-mahAkAvyam udarambharireva kevalaM, - paribhuGkte svayamajitAM zriyam / na kadAcana tAM svabandhuSu, / priyabandhustvavibhajya rajyati // ... ' ( 46) kRtamasya nijAjitazriyaH, . pravibhAganijabandhusampadaH / vaDavAgnirivAmbudherapaH, - pitRdattA api yo jighatsati // (50) svaparaikamativitti ceda, gurutRSNAgaralaM nije gale / pitRvezmagato mahezvaraH, kanakenaiva tadeSa mAdhatu // (51) na vayaM tu bhajAmahe dharma, dhRtibhAjaH pitRdattasampadA / niyatatvavizeSadarzino, na patAmaH kvacanApi saMzaye // Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaH sargaH ( 52 ) dhRtireva hi naH paraM prati, pratibadhnAti balapravartanam / vibhRyAtkatamastu tejasA, nanu paJcAnanasUnurUnatAm // adhikaM samupAsitazca kiM, bharato brUta phalaM dadAti [naH] / kimu rakSati yAtudhAnato, maraNAnniHzaraNAn bhayAturAn // ( 54 ) svamatAn manujAna vitanvatI, palitAlIkhaTikAkSarAGkitAm / kimu vA paripAtinI jarI, . yamadUtoM sa nivArayiSyati // ( 55 ) yadi vA tarasA rasAyanaM, sakalAtaGkavinAzi dAsyati / rabidhAma nizIva yabalAd, galitaM yauvanameti vArdhake / Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .50 pArSabhIya-carita-mahAkAvyam ( 56 ) athavA'zlathavAsanAzata prabaladvandvamapAkariSyati / vapuSi prasaret priyApriyaprabhavA vihvalatA na yadvazAt // * ( 57 ) yadi vA na divA na vA nizi, sthiratAmeti yadantarindriyam / pravidhApya vazaM tadeva naH, - paramabrahmaNi majjayiSyati // .. . (58) vidadhAti khameva puSpitaM, yadi yussmtprbhurebhirngkuraiH| kurutAM ka ivAsya sevanAM, tadahI tulyanubhAvabhAvitaH // ( 56) caraNAzrayaNaM tu tena na zcaraNoccArakRtopadizyatAm / ananuSThitadharmadezake, gurutA gacchati nAmazeSatAm // Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaH sargaH 51 ( 60 ) zayitAH svasukhe vayaM madA dabhibhUtA bharatena bhoginaH / adhunA tadatIva bhISaNAmasidaMSTrAmupadarzayAmahe // ( 61 ) anujA yadi yAcitA raNaM, ___ bharatena sphuTamagrajanmanA / tadamI vitarItumutsukA, . na kRpANaH kRpaNo'tra kozabhRt // ( 62 ) vilased balavatyupasthite, na kalA hanta kalAgurorapi / dvijanAyakadarzanaM hara-. niha siMhItanayo nidarzanam // uditAsmadupakramAdito, vimalA pngkklngkshngkyaa| samarAmbunidherjayendirA, na ca bandhudUhamenameSyati // Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 pArSabhIya-carita-mahAkAvyama (64 ) . yazasA bharaNaM bhRtasya ca, prathamena vyabhicAramaJcati / asisauSThavapakSapAti ta nna tu kasyApi gRhe niyantritam // . . (65) ayametu vayaM samudyatAH, kSubhitAbhbhodhitaraGgasannibhAH / janakAnumati vinA paraM, praNayAmo na sagotrasaGgaram // (66 ) iti tAnabhidhAya satvaraM, yayuraSTApadamadrizekharam / prabhupAdarajovibhUSitaM, madabhAjo nRpgndhsindhuraaH|| ( 67 ) jaladairapi yo gurukRto, vipulaM zikSitumunnatikramam / samupAstiparaiH prakalpita prsrnirbhrhaardkssinnH|| Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaH sargaH C . . . ( 68 ) dadhadAtapavAraNaM ghanaM, vipulaM yo'jani madhyabhAgataH / zikhareSu ca tIvamAtapaM, *vidhuricchAmativRtya vRddhimAn // kusumasmitayAlasadvaya___ staruNAliGgitayA kayA sphuTam / / bhramarocitazobhayA na yadvanarAjyAnukRtA paNAGganA // ( 70 ) . sphaTikoruzilAnubimbitaM, svamavekSya prtipnthishngkyaa| radaghAtaparizramaM madAt, . kurute yatra surendrkunyjrH|| ( 71 ) ratikelirahasyasAkSiNI, hRdayagrAhiNi kinnarIgaNaH / sphaTikAzmadarIparIkSitA, . . bubudhe yatra sakhIva nirmalA // *vidhivaanychaa| Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArSabhIya-carita-mahAkAvyam ( 72 ) (ka ? ) zabarIdhRtasArasaurabhaM, sarasi snAtamatiskhaladgatim / pavamAnamupetya yatra kA, dhRtamattapriyadhIna pipriye // .( 73 ) svarapUraNayA pratidhvanaiH, sphuritaryatra zikhaNDitANDavaiH / muditaH kRtakaNDagholanaM, madhuraM gAyati kinnrognnH|| . ( 74 ). ghanagajitajapratidhvane vibudhA yaM ghanameva jAnate / sukRtAt kSititarpaNodbhavAdadadAtasthiratAmupAgatam / / ( 75 ) upanIya vikalpyadRzyayo niyatAropavazAdabhinnatAm / vyavahArakaraH svalakSaNe, bhajate yaH sugatapramANatAm // Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaH sargaH ( 76 ) khacarISu samAgatAsvaho, kurute ki yadadhityakA'pi na / upagRhya hRdA sakhIvidhi, svavanIpuSpaphalopacArataH // ( 77 ) svakulopakRtAdhamarNatAM, niyataM yo'pniniissurunntH| vngucchjlaashycchlaajjlodh kumbhabhuvo viniha nute // ( 78 ) sakalA svajalAzayodaka cchalato yena hRtA divaH sudhA / tadaghakSataye marutpathe- . 'nuzayAnena kRtA vidhuprapA // ( 76 ) prathamAnarasapravAhino, kaThinAnAmapi hRdvibhedinii| samatAmayate vinirgatA, kavivaktrAcca yataH sarasvatI / / Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 pArSabhIya-carita-mahAkAvyam (80 ) vivadanta ivAntarAkRta dvijarAjottamasa (khya)bhyazobhitAH / zikhareSu samacchavicchaTA, nizi yannauSadhayazca tArakAH // * (.81 ) guNavAn rahasi prakAzayet, . svaguNaM na dhvanayettu DiNDimam / iti yatra rahasyavedibhi nizi diipaayitmaussdhivjH|| . ( 82 ) smanAdamanAgatAhata dhvanipUrNAmRtapAyino hRdaH / zikharANi tapogirelayaM, munayo yacchikhareSu tanvate // (83) amalAyatadRSTayazcyutaH, phlmuulvihitsvvRttyH| dadhate cakitA yadAzritA, munayaH ke'pi mRgAzca tulyatAm / Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaH sargaH (84) smarati svatanucchavi na ya cchirsiindurmnnickrcumbitH| kupitAdrisutAMhitADana prasRtAlaktakazambhubhAlajAm // - ( 85 ) sakalauSadhisArasambhRtaM, nagarAjatvadhiyA vRSadhvajaH / yamapAvayadAdimaH prabhuH, svayamaGgokRtasarvamaGgalaH // ( 86 ) vahati kSitibhRtsu rAjatAM, __ vihitasvarNakirITavibhramam / bharatAbhibhavaM vyajijJapam, . bhagavantaM praNipatra tatra te // (87 ) bhagavAnapi tanmanogiri, __ jvalitaM prekSya kssaayvhninaa| navamegha iva pracakrame, .. . parinirvApayituM vaco'mRtaH // Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 ArSabhIya-carita-mahAkAvyam ( 88 ) kimiyaM vimanaskatoditA, balavat sA bhavatAM zriyaH kRte / na kRte'pi niyantraNAzate, kuTileyaM svavazA'vatiSThate // .. . ( 86 ) calatAM laharIbhya eva yA, vaDavAgneH paritApakAritAm / adhisAgaramadhyagoSTa tAM, zriyamiSTAM gaNayet kathaM budhaH // (60) viSavat kamalA viSasvasA, paritApAya bhavenna saMzayaH / zirasA dhunadImuvAha yad, girizo'zeta harizca vAridhau / (61 ) sukRtaM svapatezchinatyaho, kamalA svAzritavRkSamUlavat / . bhavitAsmi kathaM nirAzraye tyapi no veda jaDAzayodbhavA / Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaH sargaH . 5 ( 62 ) . bhavatIha sagotrajo yataH, ___ kalahaH kSoNibhujAM zunAmiva / prativAntamiva prazAntahRd, virasaM rAjyamadaH ka iihte|| ( 63 ) hRdaye malinekSyate kalA, nanu rAjJo'karuNAkalaGkitA / bahireva tu sA pragalbhate, harahArasmitakundahAriNI // guruvAridavAkyabindavo, nRpatezchatrabhRto jaganti na / caliteva hi cAmarAnilAt, sumatistiSThati nAntike kSaNam // ( 65 ) karavAla iva sthitiH kRtA, hRdi nistrizatayA'vanIpateH / dvayamekaguNaM na tatkRpA.. kuramudyantamapi cchinatti kim // Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prArSabhIya-carita-mahAkAvyam (66) . atitucchanRpatvazarmaNe, kulavairAdiha yo yazaHkSayaH / bhavatAM bata bhasmanaH kRte, tadidaM candanadAhasAhasam // ( 67 ) , balino yadi yoddhamudyatA, raNakaNDUlabhujA bhujAbhuji / sahajena na mohavairiNA, tahado samprati yoddhamahatha // ( 68 ) sa hi cittamahATavIpatiH, praguNIkRtya kaSAya-yAmikAn / api cakripurandarAdikAna, nijabandIkurute nirantaram // ( 66 ) tanayo'sya ca rAgakesarI, sahajadveSagajendrasaGgataH / kurute svavazaMvadAn balAt, ... prshmshrennishirHsthitaanpi|| Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaH sargaH 1 ( 100 ) tadavAritapAripanthika viSayaH svArthanitAntajAgaraiH / mamatAgahanAt samutthite- muSito muktipathaina ko janaH / / ( 101 ) kupitaM samudIkSya tatkRtA zravasenAnyamananyasannibham / caraNaskhalanaiva jAyate, vratabhAjAmapi dhIramAninAm // ( 102 ) patitaM yudhi paJcasAyakaM, tadatizreSThabhadraM saheta kaH / tribhireva jagattrayIM jayan, viphalAM vetti zaradvayoM hi yaH // . ( 103 ) kuTilA hasitena phenilA, salilAvartavivartanAbhibhUt / amunA vihitAGganAnadI, narake pAtayati pramAdinaH // Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArSabhIya-varita-mahAkAvyam ( 104 ) dadatI svagaNe parabhrama, svati svairiSu cAtmavairiSu / amunaiva vinirmitA satAmapi mAyA nayane vilumpati // . ( 105 ) janasaMvananAya kAminI kanaketyakSaraSaTakaMbIjayA / aparAjitayA'sya vidyayA, sphuritaM kutra na pAThasiddhayA // ( 106 ) vinipAtya gurutvagahvare, sukhatRSNAM kariNI pradarzayan / viparItakathAsRNikSatadamayatyatyeSa vivekakuJjaram // ( 107 ) turagAnuragArijijjavAn, prabalAnasya vikalpasaMjJakAn / gagane'pyapariskhaladgatIna, . samare prekSya na kaH prakampate // Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaH sargaH . ( 108 ) ajitena jitaM kimapyaho, vijite'smin bhuvanatrayaM jinam / iti tadvijayAya saMyamakSitipAlaH svavazo vidhIyatAm // ( 106 ) caturaGgacamUvRtaH sa hi, prabhavenmohajayAya nAparaH / kaThinaH zarabhaM vinA'stu kaH, zaThakaNThIravadarpaloThane // ( 110 ) radanAniva zakradantina caturastasya guNAn kSamAdikAn / dadhate kimu kAndizIkatAM, na samudvIkSya kaSAyayAmikAH // ( 111 ) tanayAvanayAvataMsito, jayati dvAvapi mohbhuuptH| tanujo'sya zamo'nupAdhiko, garuDaH pannagavRzcikAviva // Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArSabhIya-carita-mahAkAvyam ( 112 ) damanAmabhaTaH pade pade, kRtasaurAjyamahe'sya mnnddle|| viSayAH kva harantu te dhanaM, yadapAyAni dhRtAni guptiSu // ( 113 ) atiduHsahatAMmasaMvRte, klytvaashrvbhuubhRdojsaa| mukhameva dadAti. sammukhe, ___ na tu senAdhikRte'sya saMvare // . . ( 114 ) madano vadanorukAlimA, . bhavati brahmabhaTe'sya jAgrati / na hi paJcazareNa jIyate, . samare'sau navaguptizaktibhRt // ( 115 ) bhavasindhumapi svasevakAn, gatapAraM sa sukhena tArayet / sudatI kiyatI tadagrataH, kRzamadhyA zucigotrayA nadI // Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaH sargaH ( 116 ) ghaTayatyamunA kRtApaTu, hRdi dRga dRzyapRthaktvadhAraNA / nihataM parazaktimAyayA, na vizalyeva kimAzu lakSaNam // ( 117 ) vidadhAti kuvidyayA yayA, vivazaM mohanRpo jagajjanam / pratihanti nauva' tAmasI, priyabIjAntarayuktilAghavaH // ( 118 ) samupaiti vivekavAraNa zchalayAze'pi pareNa pApminaH / svayameva tadIyamaNDalaM, sahasA saMsmRtabodhajanmabhUH // ( 116 ) suvikalpaturaGgamAH sukhaM, kuvikalpAnasuhRtturaGgamAn / dalayanti kilAsya durmadAn, __. mRganAgAniva bhadradantinaH // .. 1. atra niSedhArthaka 'nag' ityasya tRtiiyaa| Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAH, .. prArSabhIya-carita-mahAkAvyam ( 120.) iti mohanRpasmayakSaya. kSamamAzritya caritrabhUpatim / .. kRtatadvijayA bhajantu bhoH, sukhamadhyAtmapuraprabhutvajam // . ( 121 ) labhate yadamaya'nAyako, ... maNisiMhAsanamAzrito divi| . api zarma vane tRNasthito, muniradhyAtmaratistato'dhikam // - ( 122 ) munaye vitaranti yAM muvaM, sahajAdhyAtmarasasya vipuSaH / laharI na carIkarIti tAmapi pIyUSasamudrasambhavA / / ( 123 ) dhaninAmabhimAnamAtraja, __ sukhamadhyAtmavidAM tu tAttvikam / anayoriyadantaraM puna bhavapallI zabarana lakSyate // Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaH sargaH ( 124 ) jananI dhRtirudyamaH pitA, bhaginI satyaratiH sadA hitA / sahajaH savidhe ca bandhavaH, sthiratA tuSTi-kRpA-kSamAdayaH // ( 125 ) muditA jananI svasA suto, - vrataraGgaH samatA ca gehinI / anatikramavRttitA snuSA, ____ bhavavarasya vibhAvanA sutA // (126 ) bhaginIpatirAhatAgamo, ___rucirau tattanayau yazovRSau / api yasya samAdhirAtmajAramaNastattanayA. taTasthatA // (127 ) guNasaMstava eva mAtulaH, sutaputrAH sunayA mahArathAH / ucitA niyatiH pitRSvasA, guNasandarbhitanAmadAyinI // 1. kSamAdhavaH iti pAThAntaram / Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArSabhoya-carita-mahAkAvyam ( 128 ) RjusUtravicAracaJcuraH, samayastAtasahodaraH prH| suvizuddhapathAnusAritA, prathitA tadgRhiNI gRhaM shriyH|| * ( 126 ) maNicArimabhAji-vAraNA, sthitivAtAyanalambitaiH padaiH / / vidhipakSavalakSaTTime, . sutapaH stambhanivRttibhittike / . ( 130) zikharasthitanizcayekSaNA, vilasatkAJcanakumbhabhUSite / sthitira tayogamandire, jddtaataapvikaarjite|| ( 131 ) sukuTumbagRhasthatA sthiti ___ munirAjasya hi tasya taattvikii| apare tu bhavATavImRgA, guhabhAjo bhramaNe ratAH sadA // Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaH sargaH .. 68 ( 132 ) * sukhino viSayajvarAturA, na hi cakritridazAdhipA api / upazAntamadasmarajvaro, munireko bhuvanatraye sukhI // - ( 133 ) abdhirvArigaNairivAnala iva jvAlAkarAlastRNa nIMcaH sajjanadUSaNairiva kaNaiH kAlaH kalAnAmiva / AkAzaM bhagaNairiva praharaNaiH zaurya bhaTAnAmiva, svAnte saMyamajitena viSayAkAGkSA nRNAM pUryate // (134 ) vadhiSNutridaddhigauravagatispadhiSNumuktAphala___ zreNIzAlini yadvimAnatilake sarvArthasiddhAhvaye / bhuktaM zarma tadAzu vismRtamaho yuSmAbhirAnIyatAM, vatsAH samprati sNsmRtevissytaamaashcrycintaamnniH|| ( 135 ) yA divyairna sukhaiya'Sedhi viSayAkAGkSA samutsapiNI, bhogairyAsyati tAnavaM kathamaho sA mAnavIyairimaH / pArAvArataDAgakUpataTinItoyairna yA zoSitA, tAmaGgArakRtastRNaM kva dalayedarbhAgrajAgratpayaH // Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArSabhIya-carita-mahAkAvyam ( 136 ) tAnatyunnatagarvaparvatabhidAdambholibhirbhASitai ritthaM vizvavibhuvibodhya nikhilAnagrAhayat saMyamam / digdantAvaladaM tadeva taTinImandArahAraprabhAM, zauNDIryeNa tato yazaHzriyamime vizvAdbhutAM lebhire|| iti nyAyavizArada-nyAyAcArya-mahopAdhyAya zrImadyazovijayagaNi viracite "pArSabhIyacarite mahAkAvye" dvitIyaH srgH| Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha tRtIyaH sargaH udIkSya tAdAtvikametadeSAM, cAritramAzcaryarase'vadhUtaiH / zirobhirutsAritadautyabhArai yacinti citte bharatasya dUtaiH // aho mahAsAhasametadeSAM, lIkottaraM zrI bharatAnujAnAm / ye sevyatAmeva yayuH prapanna___svatAtamArgA na tu sevakatvam // ( 3 ) yeSAM pravRttau na raso raNArtha ____manvagrajanmAnamakottibhItyA / * nivartamAno'pi babhUva mogho, bhAvArighAtaM pratiparyavasyan / / Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 pArSabhIya-carita-mahAMkAtyama abhUdRzAH ke'pi kaThoravIryAH, __ kaNThIravAH zuzruvire na kreN| aSTApade ye padamAzu dattvA, pratApamAyudinaratnajaitram // na krodhavaryadamI rasendrA, vicakrire tAtanidezavazyAH / naSTApadaSTApadasiddhiyogyA stenaiva yuktaM sahasA babhUvaH // yuktaM trilokopakRtAmamISAM, krodho'pi bodhonmukhatA jagAma / udyotakatpATalima'himAzoH, prabhAtajAtaH kimutAluloke // AdAya tAtAnumatipratIkSA, saMstambhanImauSadhimagnizakteH / svAtmaiva nAmIbhirakarSi gotra klezAnalAnAntu sahodaro'pi // Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaH sargaH . svAnte cirAd dattapadaH kathaJcid, visaMvadannekaphale svabhAvAt / alambhi na bhrAtari kiM prabuddhaH, . krodhaH khalasnehasamatvamebhiH // . (6) aSTApadAdrAvadhiruhya yoga zreNI zivAbhyarNamupeyivAMsaH / mUrdhAnamate niyataM sumero rapyunnataM bibhrati bhUbhRdAH // tIkSNAgrabhAjA bharatoktisUcyA, vedhenaM sajAtaguNapravezaH / ebhistrilokIvibhuvaMzajAtaiH, sambhUya muktAbhiralambhi zobhA // ... (11) bhAgyaM dRzordotyamiSAdamISA masmAkamAkasmikamApa pAkam / .. AkaNThamagneryadamU sudhAyAM, babhuvaturvRttavilokanena // ma-10 Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 ArSabhIya-carita-mahAkAvyam .. , tu- (12 ) santApitAH svAmivaco'naloSNa. mete ydsmaabhirudiirydbhiH| saMzodhayAmastamimaM tu mantumakRtrimaitad gunnsNstvaughH|| ( 13 ) na vetti vaktuM khalu nIcajihvA, bra te na samyagguNinAM guNaM yaa| tatpratyavAyopanatAcca sAdhya mutpAtavAtAnmukharatvamasyAH // - (14 ) guNagraheNaiva vicintya vAcA mAcArapUtAH phalavajjanitvam / bhavanti santaH kila siddhazuddhasArasvatAH kecana tatprapaJce // ( 15 ) alpo hi jalpo'nyaguNe guNitvaM, sandehatalpopagataM tanoti / . bhU yo guNAnAmucitaM tadeSA-. mAnandibandivratadhAraNaM nH|| Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaH sargaH ( 16 ) idaM vimRzya dra tametya dUtAH, purI vinItAM bharataM praNamya / babhASire citrakaraM caritraM, teSAmazeSAdbhutabhAgyabhAjAm // ( 17 ) tathAhinatyarthanAyAmanatipratijJA, raNe'thite ye caraNaM prapannAH / varNAdhikaM sarvamakArSuruktaM, varNAdhikAdeva tavAnujAste // . ( 18 ) . etairidAnI piturAttadIkSa styaktaH samagro'pi rmaadhikaarH| samprAptaratnariva rohaNAneniHsvaiH svmuurdhaapitkaasstthbhaarH|| ( 16 ) taistyaktasaGga tayogaraGgaH, __* kRtaprasaGgaH svaguNAdhikAre / vimuktazukletarapakSacandra nistandratAgarvaharairbabhUve // Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArSabhIya-carita-mahAkAvyam ( 20 ) sambhAvitaM yuddharasaM AmIbhiH, saMhRtya zAntaM hRdi drshydbhiH| labdhvA puraHsphUttikamarthamanyaM, ___ kAvye kavIndra riva mohitAH smaH // ( 21:) prAcInamArge svarase na yAta, ramyAvadAtairgatapaGkajAtaH / tuGga staraGgariva jAhnavIyaistavAnujastvaM sakulo'si pUtaH // ( 22 ) mithyAtvavaitADhayaguhAM tamisrA granthi prayatnAdudbhidya sadyaH // priyApriyonmagnanimagnanIranadIdvaye nirmitasetubandhAH // ( 23 ) utpAtavRSTau prasabhaM kRtAyAM, ___bhAvAhitAyAtakirAtadevaiH / ratne kriyAjJAnapavitracarma cchatre vitatya zritasatyasandhAH / / 1. atra vRttabhaGgaH saJjAtaH Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 77 tRtIyaH sargaH . ( 24 ) antaHprakAzAyatatAtapatra daNDe svamadhyAttarmANa niyojya / vezmApi ratnadvayamadhyagAnA, vismArayanto guNanAgarANAm // ( 25 ) uptaH prabhAte paripAkabhAgbhiH, sAyaM ca vairAgyagRhAdhipena / sampUryamAdinakRtyazasyainirvAhayantaH zucilokavRttam // ( 26 ) jitvA kSaNenottarakhaNDaniSThAn, mlecchAnazeSAnapi mohamukhyAn / zatrurna naH ko'pi jagattraye'stotyantalikhitvarSabhakUTazaile // ( 27 ) labdhvA nidhAnAni navApi tattvA nyaaptottmaajnyaasursindhudeshe| jayanti sarve vazitA'khilAzAH, ___ sahodarAste tvamiva tvadIyAH // 1. ratnadvayasampuTe'smin-iti granthakRtpAThAntaram / Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 pArSabhIya-carita-mahAkAvyama ( 28 ) tava prabhutve pravizantvidAnI, . bAhyAni rAjyAni narendra teSAm / candroDutejAMsi raverivAzu, rAzau dinAdAvudaye same te // * ( 26) shrutvaitaatto'nujvipryogaat, tadrAjyalAbhAcca mudaM dadhAnaH / saGkIrNarUpo bharatezvaro'bhU cchAyAtapAbhyAmiva bhAdraghasraH // . (30) sa janase tAni tato'nujAnA, rAjyAni lolAjitarAjarAjaH / Ajanmabhogapradamastakarma, na cchatramanyaM sahate dharitryAm // ( 31 ) tathApi cakrana kuto'pi heto viveza tasyAyudhavezma cakram / dRSTavyalokaM dhRtanItisAra maho raho dhAma yathA sumitram // Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 tRtIyaH sargaH . ( 32 ) pUrNaprayatne vihite'pi cakra, bahizcare'pAyanipAtazaGkI / alabdhasiddhirmahatIM tadAnIM, yogIva cintAM vitatAna cakrI // ( 33 ) na raJjitau kaizcaraNau madIyau, svakIyakoTIramaNiprabhAbhiH / kairvA narendravihitA na maulau, puSpasrajAjJA mama sadvitIyA // ( 34 ) ki nAma ratnaM ruciraM dharitryAM, madIyakoze na zayAlu jAtam / kAH sampadaH padmamivAlimAlA, na mAmahampUvikayA samIyuH // / ( 35) na ke madotkSiptakarAH karIndrA, garjanti me tajitahastimAlAH / amUlyatAM bibhrati bibhrataH ke, na vAjino devamaNi vigaale| 1. 'prapannAH' iti granthakRtpAThAntaram / 2. knntthe| Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArSabhIya-carita-mahAkAvyam ( 36 ) ekAtapatrIkRtasarvabhUme- rityeSamatyadbhutasampado'pi / na vazyatAM yanmama cakrameti, dunoti tcchlymivonmntH|| . ( 37 ) kRtau sphuTaM lAghavamIkSamANe. yA neSyate nyAyabudhairivAnIm / na zAbdikAnAmiva kartarIyaM, mayi kSamA''khyAtapadapravRttiH / / - ( 38 ) sthAnena yAvasthitimeti cakra, sthAnasthitaM syAnna mano'pi tAvat / dvayostaducchRGkhalayoH khaloktiniyantraNAyAM mama ko'pyupAyaH // / 36 ) saMzodhite cakripadasya heto, drAk kaNTakoddhAravidhiprayogAt / vAdova cakra vimukhIbhaviSNu,. kaM doSamutpazyati me'vaziSTam // . Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaH sargaH ( 40 ) saMzerate cenmama yogyatAyAM, __ cakrAmarAzcakripadasya zazvat / tadarzayante kimamI pramIlA, lIlAkRtaH saGgararaGganATayam // ( 41 ) ityAdicintAtaTinInimagnaM, bhUpAlabhAlasthalaratnamenam / samuddidhIrghaH prakaTIcakAra, mantrI giraM nAvamivAnavadyAm // avaimi rAjendra ! caraistavAjJAM, na manyate bAhubalI baloyAn / bhrAtA kanIyAnadhunA'pi caNDadordaNDavitrAsitavizva vIra / / ( 43 ) pRthvyAM prasiddhAH kaThinA girIndrA staddAri tebhyaH kaThinaM ca vajam taccUrNane jAgradakharvagarvA, tato'pi kAmaM kaThinAsya muSTiH // .. prA0 11 Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 ArSabhIya-carita-mahAkAvyam ( 44 ) avaiti zatrukSitipAn samagrAn, ... yuktaM mRgAneva sa raajsiNhH| .. mukhe tRNaM grAhayitA raNe tAnaraNyavAsaM bhayakampratAM ca // .. .( 45 ) svaraM bhanaktyapratiruddhado, mahAbalo'sAvasuhRdrumaughAn / saMkSobhayatyeva manaHsamudra, mahIyasAmapyupajAtakopaH // . ( 46 ) amuSya saccAmaradhAriNIva, pradarzayantI zucipakSapAtam / kadApi sevAkSaNaraGgabhaGgabhItyeva nItina jahAti pArzvam // ( 47 ) asyAnanaM locanalakSmayugma, __ candro dvipakSI vizadaM yazazca / . bhAlaM vizAlaM ca tadardhamatra, dvAsaptatistena kalA ghaMTante // Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaH sargaH 53 ( 48 ) sUtrArthabhinnA navatattvavidyA zcaturdazAnyAzca mayi sphuranti / udantamantaHsthitadantarekhA, dambhAdidaM sUcayatIdamAsyam // ( 46 ) amAnataddAnajalapravAhe, khaletyalaM tasya yazomarAlaH / prathibhUpAlayazaHprazasta muktAgaNagrAsavitIrNakAlaH // bhavatyahIndrAnanavADavAgni digdantidantAkramaNAt trilokyAm / satIvrataM tIvrataraM tadIya___ kIrteH parasparzaniSedhazuddhacA // ( 51 ) ravinizAyAM jaladhau nipatya, karoti mantraM vaDavAnalena / tejo'sya jetuM na dine tu kiJcit, smaratyasau chidraghaTAbhabuddhiH // Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 ArSabhIya-carita-mahAkAvyam ( 52 ) mitraM tadAsyasya ravezca padma, . mitho mahAmatsaravAraNAya / dadAti ki guJjadalicchalena, tadojasastasya ca sandhijalpam // * ( 53 ) guNAstadIyAH zaradinduzubhrA __ zceto janAnAmiha raJjayanti / sA cAturI kAcana dhAturIhA manvetu no vastugati tu jAtu // . (54) udvAsayantyanyaguNAMzcirasthAna, mano janAnAM prasabhaM haranti / tudanti romodgamakaNTakastAnucchRGkhalAH ke'pi guNAstadIyAH // ( 55 ) tadrUpasaundaryanirUpaNena, kandarpadarpastanutAmupaiti / spardhAnubandhaM hRdayena dhatto, nUnaM vineyAviva cAzvineyau // Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaH sargaH 85 ( 56 ) pratyakSatAM gacchati vizvavRttaM, vAtAyanastasya mahAzayasya / digdezakAlavyavadhAnavandhyaM, dharmaprabhAvairiva yogbhaajH|| ( 57 ) eSyadviniryadbahudik kva cAru niHzeSalekhollikhirddhivRddhiH / sahasranetraiH sacarairbhaviSNuH,. spardhI vidhatte sahavAsavena // ( 58 ) tadIyakoze vilasatyapUrvA, labdhiH kilAkSINamahAnasIyA / dattA parasmai yadanantalakSmIH, __ svayaM ca bhuktA'pi na niSThitA syAt // ( 56 ) antaHpuraM tasya ratenaM kAya vyUhazriyaM ki zrayate'tyudAram / vizvatrayotkRSTavinodazAli samAnazIlasmararaGgalIlam // Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArSabhIya-carita-mahAkAvya ( 60 ) vAkkauzalAd vA patimIhate sa, proddAmadhIjeMtumihAnu taM yat / lakSmacchalodgrAhanigorNavarNamAlambitaM patramivedaminduH // . ( 61 ) sudhIbhirakSudravimudritArtha vistArisArasvatasArakozaH / sakarNakarNAmRtayAnatRptiH, sajAyate tasya mahAsabhAyAm // ... ( 62 )' kavibaMdhazcAbhyudayaM labhete, 'sadA yadabhyarNagati zrayantau / sa ko'pi bhAsvAn gaNakairadRSTasvabhAvadhAmA bahalozanAmA // ( 63 ) apArijAto'pi sa pArijAtaH, sampUrayannathigaNe hitAni / amandarAgo'pi ca mandarAgaH, sthairyeNa ki bhaktajanana dRSTaH // Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaH sargaH 87 ( 64 ) amAntamantaHkaraNe'sya zaurya rasaM kimAdAya kRtA vidhaatraa| sutrAmajaitrAdbhutagAtravIryAH, sahasrazastasya jayanti putrAH // ( 65 ) eko'pi teSAM yadi yuddha raGga ccheko raNe'bhyApati prakopAt / bhekopamAnAH kSitipAstadAnIM, palAyanasyaiva kalAM smaranti / citraM na yacchatyayamathine'rtha, karAgrajAgracchatakoTi padmaH / yatyaktakozo dviSatAM dadAti, - khaDge'sya divyazriyamadbhutaM tat // ( 67 ) tasya pratApAnaladhUma eva, cakAsti sAkSAdasitaH kRpANaH / . . vipakSabhUbhRnmazakavrajo'smA nno cet palAyeta kathaM viSaNNaH // Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 pArSabhIya-carita-mahAkAvyam (68) azvavrajotkhAtadharArajobhi nagno yudhi prauDhanizAndhakAre / khaDgo'sya jaitraM japatIva mantraM, kRtvA'ritejaHkaNavIrahomam // * ( 66 ) svoyacchavicchannavipakSalakSa pratApakIrtyarkavidhuprakAzam / dhArAdharaM prekSya tadIyakhaDgaM, palAyitAH ke'tra na rAjahaMsAH // - ( 70 ) AnandanazcandanavatprajAnAM, kRtAntavagItikaro ripUNAm / vyAmohano mAntrikavacchaThAnAM, sa rAjate rAjakulAvataMsaH // (71) asmin dRDhIbhUtajanAnurAge, vivRddhakoze prsRtprtaape| . balojite kaH kurute jayAzA, prAcyaM yazaH saMzayiteM cikIrSuH / / Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaH sargaH ( 72 ) tvayA tvamuSminnajite na zakya strAtuM nijazcakripadapravAdaH / nabhasyaluptvA grahamAtradIpti, ... grahAdhipakhyAtimupaiti nArkaH // kiyajjitaM jAgrati tatra zatrau, . kSetraM tvayedaM bharatAbhidhAnam / granthAvabhinne sati mohanIyakarmeva mokSArthamupasthitena // (74 ) samagrazAstre'pi kRtapravezA, | momuhyate brahmaNi dRgyathoccaiH / tathA tavAsmin jagadekasAre, praNItaSaTkhaNDajayA'pi senA // ( 75 ) cakra sahasreNa surairaveti, vRttAntamenaM dvisahasranetram / pratizrutaM sarvajaye pravezaM, . kathaM karotyAyudhavezmanIdam // . prA0-12 Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArSabhIya-carita-mahAkAvyam ( 76 ) na vakrabhAvastadihAsti kazci. ccakrasya bhUzakrasamAgamAya / tavAnujasyaiva tu sattvayAsminnAropyate vibhrmshktibhaajaa|| ( 77 ) tadasya pUrva prahitena vaktra cchAyava dUtena vilokniiyaa| OMkAramagresarayatyatazce dAjJA zrutau tanmahatoSTasiddhiH // ... ( 78 )' pramAdasupto yadi nAgato'sau, tad drAgamuM jAgarayiSyatIyam / tvadvAmabhAnorudayAbhidhAtrI, dUtIyavANI kRkuvaakukaakuH|| ( 76 ) anyeSviva tvayyapi dormadaM sa, pradarzayiSyannatha nAgatazcet / tvadUtavAcaH zravaNAttadAnIM, mAnI pratijJAsyati samparAyam / / Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaH sargaH 61 ( 80 ) sa tvAmagatvA zaraNaM raNaM cet, karoti tatsarvabalena daNDyaH / svIyo'pi viddho viSakaNTakena, kathaM kramasyAvayavaH surakSyaH // ( 81) kSamAbhRtaH zatruSu sakSamA ye, te muktikAmA na tu bhuktikAmAH / tena tvayAjJAmavamanyamAne, .. nAsminnupekSA'varaje vidheyA // ( 82 ) imAM samuddIpitanItisArA mudIrya vAcaM virarAma mntrii| davAditaH zaila ivAbdasiktaH, - Rddho'vabuddho nijagAda cakrI // ( 83 ) jAgatti nAjJAM mama manyate'sA vityeSa citte mama manyuhetuH / jyeSThaH kaniSThAvinayAsahiSNu rityeSa taM hanti kukottiketuH // Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArSabhIya-carita-mahAkAvyam ( 84 ) ekatra bhItya nRpadharmabhaGgo, haThe shtthaanaamvilotthymaane|| anyatra saubhrAtahatiH papAta, tatsaGkaTaM 'vyAghrataTIyametat // . ( 85 ) laluH purASTAva (?)tizcaritraM, sthAtuM na datte'nujamapyamuM yat / sampazyati bhrAtRgRhaM na vakrakra ragrahaH kiM mama caRdambhAt / / (86) lobhAnna zobhAM sahate'nujAnAM, ___ svaraM ca vairaM kurute kule'sau / ityucchalantImapavAdadhArAmupakrame'smin mama ko ruNaddhi / / ( 87 ) ekena cakraNa rathaM yathArkaH, saubhrAtramekena tathA'nujena / . yenAhamadyAdhvani vAhayAmi, te pAtayannAzu kathaM patAmi / / Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaH sargaH ( 88 ) zakraM cikIrSurnanu cakrabandhu ____otracchide mAM taralIkaroti / iyatprabhutvAdahamasmi tuSTo, bibhemi' tasyA iti kiM na vetti // svayaM na gotre prabhaviSNu cakra, pravartayatyAzu tadAhave mAm / anotikRtyena virodhabodhaH, kimItimadhye paThitasya tasya // (60 ) jagajjayAtyantahitasya yadvA, cakrasya doSo na mayA vicintyaH / samagrasAdguNyavidhau vidhAtu_mukhyamevedamuMdoraNIyam // (61) bhrAtRvajapravrajanotthatApo, naikaH prazAnto hRdaye mdiiye| parAbhave'muSya purnAdvatIyaH, . soDhuM kva zakyo viSamajvarAbhaH // - 1. stasyA bibhemIti na kiM sa vetti / iti granthakRtpAThAntaram / Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 ArSabhIya-carita-mahAkAvyam ( 62 ) AzIviSIvijitA kilAzA, - mamAnujAste jagato'pi vandyAH / patannamadagvyasaneSvidAnImahaM tu hantAsmi hatastayaiva // / 63 ). duHkhaikakhAni duritadruvallI mazeSadoSavrajajanmabhUmim / AzAM nirAzIkurute jano yaH, sukhI sa eveha na kazcidanyaH // (64) jIrNe na jIrNA na kRze kRzA yA, naigikI sA na jane dhanAzA / utpAtajAtiH paramulbaNaiSA, tasyAM ca satyAM sukhitA kutastyA // ( 65 ) 'yAM snehapIyUSaghane'pyakasmA daGgAradhArAM prakaTIkaroti / . AzAbhidhAnA kila sA davAgni jvAlA na lokAvagatasvabhAvA // Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaH sargaH ( 66 ) vidhAya vakSo balibhiH sahAraM, ___ sapuSpamAlaM palitaH zirazca / puMsAmatRptA dhRtimeSyatIyaM, pradAya ki maNDanamanyadAzA // (67 ) Alambya lokA vyasanArNave yAM, patanti hitvA ca tamuttaranti / AzcaryameSA viparotarItirAzAtarI ki na carIkarIti // (68) na yatra candrArkamarIcivIciH, prayAti no vA pavanaH pracaNDaH / hitvA vicAraM puruSasya tatrApyAzApizAcI kurute pracAram // (66) asyA vazIbhUya kathaM na bhUya strape'kRpo bhrAtRvadhAya dhAvan / kathaM ca kuryAmabhiSekanIrA - nidhautacakrAnanapaGkamASTim // 1. 'tuSTA' iti granthakRtpAThAntaram / Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArSabhIya-carita-mahAkAvyam ( 100 ) ityuddhatadvaitavicAradolA lolAyamAne bharatasya citte / udAharannyAyavivekazaddhamadvaitapakSaM sacivo nijeSTam // .( 101 ) rAjJAmasubhyo'pyadhikaM hi tejo yuktastatastacchidimanyureva / nijaH paro vA sa vinIyamAno, nItyA niSedhAnna yazo nihanti // .. ( 102 ) alpo hi sahyo'vinayo'nujasya, gRhocito'smAditarastvasahyaH / udgRhNati hyadhyayane ca vAde, __ bhinnA gurorvyAhRtayo na ziSye // ( 103 ) jyeSThasya nAjJAM dalayetkanIyA niti kSitau nItiranAdirUDhA / lumpannasau tAM yadi no kukIrte bibheti tatkA bhavatastato bhIH // Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya sargaH 67 ( 104 ) saubhrAtrabhaGgastvagatiH svanIti pratItisiddhAvanuSaGgajanmA / vyayo dhanayeva dhanArjanAyAM, bhavannanuddezyatayA na doSaH // ( 105 ) sphuTIkarotyeva ca rAjanIti IyostuleyaM laghutAgurutve / tathApi digmohasamaH samatva bhramoM bhavan kena nivAraNIyaH // na doSamAtreNa ca rAjanIti stvayA mahArAja! manasyupekSyA / dRSTaM zrutaM vA bhuvane vinA kiM, __ doSodbhavaM sphUrjati rAjatejaH // ( 107 ) cakreNa saubhrAtramamuJcataste, pareNa tatsusthitamastu bhAvA / . zete sukhaM yajjanitapratApa kItyekakoNe nikhilatrilokI // pA-13 Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArSabhIya-carita-mahAkAvyam ( 108 ) hitvA'nutApadravatAM tadantaH, . .. kaThoratAM cakravadAdriyasva / .. dhRtirna bADhaM hRdi saMzayAnaM, na rAjyalIlA tu zayAnameti // ( 106 ) suduHsahaM kiMcana nAsti ,rAjJA mAjJAvilopAdaparaM hi duHkham / taddAtari bhrAtari sauhRdaM ce jjAtistadA kAripadAbhidheyA / . ( 110 ) namra mRdutvaM ca zaThe haThitvaM, bhatye prasAdazca narendracihnam / na kevalaM cAmaradhAraNaM tu, maulau dhRtaM tatpazunA'pi pazcAt // ( 111 ) namrasya deyonnatirittyudAtta, natvonnamaccAmaramAha raajnye| . atyunnato yaH sa tu nAmanIya, ityasya vakti vyatireka bhaGgI // Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya sargaH &R ( 112 ) AzAnirAzIkaraNAdisUktaM, pIyUSasiktaM svadate yatInAm / nItyUjitaM zauvarasaM dadAti, pRthvopatInAM tu zubhAyatInAm // ( 113 ) prabhutvamantrI pravitatya pakSA vutsAhamAzAvinatAtanUjam / rAjJo'rinAgA vinirIkSya dUrAd, bhramantamantaH sabhayA bhavanti / ( 114 ) sa kiM nRpo yasya bhavenna citta, paronnatidhvaMsavidhau sadAzA / atyunnatAmbhodaghaTA'sahiSNolaghuH sa vAyorapi ki na loke // ( 115 ) snAtvA jayAzA parakumbhikumbha kIlAlajAlastava zuddhimeti / nAnyairjalaugheriti mA muhastvaM, .. nijadruhaH snehamahendrajAlaiH // Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 ArSabhIya-carita-mahAkAvyam ( 116 ) siddhA jigISA nikhilA taveza, klezaH kiyAn bhrAtRjaye vidheye / svaM pauruSaM sphoraya muJca dainyaM, na zatrujiSNu kva tavAsti sainyam // .( 117 ) dUtaM tato bhUpuruhUta hUti kalAkuhUtandritabhUpacandram / nistandradhIH preSaya puNyapUtaM, kArya tadAkUtamavetya kuryAH // ( 118 ) iti sacivavacobhirbADhamuccATitAyAM, __kalitavividhatantraiH snigdhatAyAM sapatnyAm / anujamanu dhanuAropakopaM vitene, bharatahRdi padaM drAgAdadAnA jigISA // ( 116 ) sakalabharatabhattAnasaM sUryaratnaM, . ___sacivataraNivAkyAbhIzuyogena vahnim / yamudagiradamarSa tena dagdhaM tadAnIM, . ciraparicayajAtaM sodarasnehakhaNDam // Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya sargaH 10 ( 120 ) guNakamalahimAnI snehapAnIyapaGko, vyasanavipulakhAnI rAjasIrAjadhAnI / ahaha viSayatRSNA sarvato'pyugravIryA, yadajani jinnaathjyesstthputro'nujaariH|| ( 121 ) vidhuvizadayazaHzrIH svAmibhaktaM suvRttaM, nayanipuNamadambhaM nirbhayaM satyavAcam / drutamanubahalIzaM preSayAmA sarAjA, vijitapavanavegaH so'tha dUtaM suvegam / / iti nyAyavizArada-nyAyAcArya-mahopAdhyAya zrImadyazovijayagaNiviracite "prArSabhIyacarite mahAkAvye" tRtIyaH srgH| Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha caturthaH sargaH aindrastomanatAyA pratyUhavyUnahAzine / namaH zrIpArzvanAthAya, zrIzalezvaramaulaye // prasthitaM prabhugirAgatapakSa, vegataH zakunameva suvegam / bhAvibhAvagativIkSaNadakSA, taM nyavArayadathA'zakunAlI // tasya daivamatisauhRdapAtre, vairidautyavahanAdiva sadyaH / zaMsituM vipadi yatpariNAma, spandate sma nayanaM pathi vAmam // Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaH sargaH 103 AditaH svavazamapyavazaH sa nnabjayoniracanAnucaratvAt / gandhasindhuramavekSitukAmaH, . sa kramelakamamelayadakSNA // ( 4 ) cASamIkSitumanAH sa zubhArthI, vAyasaM kaTu raTantamapazyat / rohaNe'pi maNimAzu jighRkSuH, kAcakhaNDamiva bhAgyavihInaH // ( 5 ) pApaketutatapucchamivona, jaGgamaM bhayataroriva paadm| argalAmiva samIhitasiddhadandazUkamayamaikSata mArge // ( 6 ) santataM dahanamaNDalamadhyAt, tasya rogaviyujo rvinaaddii| - tApakAraNamimaM vyavasAyaM, sarvato'pi hi vivakSuruvAha // Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArSabhIya-carita-mahAkAvyam ( 7 ) vyAttamAsyamiva vighnamRgAreH, kupravRttitaTinItaTagasya / riktakumbhamayamaikSata sadyo, .. mastake vidhavayA dhRtamuccaiH // ... (8) bhUribandhavRtamAvRtihInaM, prArthanAviSayamapyupanamram / kASThabhAramakarodayamakSaNoH, kaSTabhAramatithi kimu mUrtam // (6) mitravannavadavAnalamukta jvAlajAlajaTilaM pratiyAntam / maMkSu taM kSutamapi pratiSedhya, - prasthiterasakRdApa na doSam // ( 10 ) zikSitAzvavarasArathiyukto. 'pyaskhalatpathi rathazca tadIyaH / nizcitAmanuhanniva ceSTAM, tanmanorathapariskhalanasya // Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaH sargaH caskale rasanayA'sya tadAnIM, jalpakalpakatayApi kiloktau / lakSayakSanatatakSazilezaklezavArakaparAhatayeva // ( 12 ) vArito'pi pathi sAdisamUhai stasya vAmadizi dakSiNahastAt / sArameyataruNaH parisarpan, sArameyagatameva mavAdIt // ( 13 ) vAmameva hariNA hariNAzu preritA: pariyayuH pathi tasya / svIyajAtimRgabhidgRhavAmyaM, darzayanta iva svotplutidambhAt // ( 14 ) pApayorapathadarzanadoSA nnetrayoH pravikiran bahudhUlIm / taM nyavartayadiva pratikUlo, mAruto'pyadhikRtavyavasAyAt // 1. 'mIdaga' iti granyakRtpAThAntaram / Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ArSabhIya-carita-mahAkAvyama ( 15 ) agrataH kaTu rarATa niviSTaH, zuSkakaNTakitarau karaTo'sya / lakSayan sphuTamamaGgalabANAgharSizANaghanaghargharaghoSam // * ( 16 ) sthASNu[snu] rasya pathi dakSiNahaste, rAsabho'pi virasaM rasati sma / stvrodbhvdupdrvnaattye'dttbhojnmRdnggsmaanH|| . ( 17) tAdRzerazakunairapi jAna __ nnAtyajat pracalanavyavasAyam / nAdhikaM prabhunidezavilambAt, ___sa sma veda balavantamapAyam // ( 18 ) tyaktasauvaviSayAvadhireSa, prApa bAhubalimaNDalamiddham / zarmaNA'tizayinA paripUrNa, drAgmahodayamivottamasAdhuH // Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaH sargaH 107 ( 16 ) tanna tena vanamaikSyata yasmin, yanna cArutararAjivirAji / sA ca kAcidapi naiva zukaryA, na stutarSabhayazobhirazobhi // ( 20 ) ghoSitarSabhaguNA uparisthA, yadvanItaruSu tadvadadhaHsthAH / sArikAH sa kila gopagaNAnAM, dArikAzca parivIkSya jaharSa // ( 21 ) yadvanadrumagaNe suravRkSa __ nirgataiH kvacana kAlaniyogAt / sAkSibhUtamukharabhramaraudhe, nyastameva sarasaM hRdi mene // ( 22 ) bhRGgasaGgatalatAkaratAlI, dAnaraGgarasikA shshishubhrH| .tena yatra kusumaiH suravATI, hAsakRnna kalitA navanAlI // Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ '108 pArSabhIya-carita-mahAkAvyam ( 23 ) yatra vRkSatalasuptamagupta- svarNabhUSaNagaNaM pathikaugham / ... nizcikAya parivIkSya sa gomu mikAmamabhirAmamaguptam // . ( 24 ) yatra tena dadRze kaNahanta vyntrvrjplaaynliilaa| kSetrapAlaparidarzitamanyutrAsitotplutavisaGgamadambhAt / / ( 25 ) tasya yatra gaganopagatAnA, grAmadhAmanicitAH knnpujaaH| parvatA iva karAlakukAlavyAlamUni patitAH pratibhAtAH // (26) kSetramaikSata sa yatra pavitraM, maNDitaM bhubhirkssvdnnddaiH| . ucchritaH pratipadaM dhRtagarva granthibhinavasudhArasajaitraH // Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaH sargaH 106 ( 27 ) vedhasaH sphuTamabuddha sa yatra, svrnnrtnrjtaakrdii| merurohaNaharAcalakoTI, sargayogyadalalAbhasubhikSam // ( 28 ) yatra bhartari sa rAgamagupta, subhravaH sma na bhuvaH kimavaiti / sarvataH prakaTaratnakhanIbhyaH, .. pATalAMzupaTalaiH prsrbhiH|| ( 26 ) ki tarakSuharicitrakacakra, maMkSu dRptamapi yatra janena / vIkSya bAhubalipauruSagAnAta, khaJjitaM ca madakAri na tena // yatra jitaparAH svaviSANo tkhAtasindhutaTapAtitagartAH / cakrire pariNatAbhramakAnta spaddhino'sya vRSabhA hRdi modam // Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 ArSabhIya-carita-mahAkAvyam ( 31 ) kapakukSimapabhidya ghaTIbhi rjIvanAnyapi haThena harantaH / tasya cittamaharanna raghaTTA, yatra pUtkRtikRtaH zaThabhaTTAH // ( 32 ) duSTa dUta iti yatra vilolaH, SaTpadairdhakuTibhaGgakarAlam / palvalarmukulitAmalapadma chadmalocanazataiH sa niraikSi // . ( 33 ) tyaktagovadhaghaTodbhavabhIta kSIrasAgarapayaH kalazodhnyaH / ki vibhajya jagRhurjanagavyo, vIkSya tA iti sa yatra zazaGka // ( 34 ) dhAnyamaikSi kRSikaH sakRduptaM, ___ luunmpyskRdudgtrohm| tena yatra pRthudhIbhiradhItA dhyApitaM manasi zAstramivoccaiH // Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaH sargaH 111 chAyayA kavalitAdhvasu yasmin, bhUyasI kSitiruhAmatikAntA / saJcaradrathamaNidyutidambhAt, tena saurarugacintyata vAntA // ( 36 ) grAmarAjiSu kRtAntaramAna stAmracUDataruNoDDayanena / santutoSa na tu yatra sa sImnAM, kSetrapaGktibhiranantaravedI // ( 37 ) sa prapAH yathi vinirmitagaGgA patrapAH paripapau jalapUrNAH / yatra ca pratipadaM kaNahaTTAn, locanena janadainyagharaTTAn // ( 38 ) yatra kAmyavaraNAya pureSu, sthUlalakSapaTahe dhvanati drAg / sa vyacintayadagAdiSu lonAM, ___. dInatAM prati rave na ruditvA // Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 ArSabhIya-carita-mahAkAvyam ( 36 ) yatra valganaparaividardhAdbhaH, zAstravidbhiritaretaramUham / so'nvamanyata giro bhagavatyAH, ___ kautukAya gajayuddhamudotam // ( 40 ) yatra zAbdikamaTheSu gurUNA mullilekha sa kraabhinyen| tarjanAmamaraziSyasamUhavyAkulaikagurukadhusabhAyAH // ( 41 ) , aGkasaGkalanayA khaTikAnAM, __ khaNDanaM kalayatAM gaNakAnAm / yatra tena bhagaNodbhavalopavyagradhAtRsamatA pratipede // ( 42 ) kApilIyamiva buddhacavilepAda gauNabhogamakhileSu pureSu / tatra sauvakaraNaH sa parArtha rAtmasiddhiparamaikSata lokam // Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaH sargaH 113 ( 43 ) pUrNatAvadagajadhvajatarkA, yatra vaibhvmhaalyvidyaaH| sa vyalokayadalaukikapadmAvAptavibhramarasA nagareSu // ( 44 ) vAsarAnna timireNa vibhaktaM, grAmakarbaTapurAdiSu naktam / yatra tena dadRze hasiteSu, sphATikArhatagRhAMzusamUhaiH // ( 45 ) taM sma sasmayavazA iva caitya stambhalagnavapuSaH sukhayanti / putrikAH kalitalakSakaTAkSA, yatra seya'mitaretarapazyAH // ( 46 ) indranIlamaNikuTTimahema stambhazAlijinarAjagRheSu / yatra so'rNavavilolanalola svarNazailazatavibhramamUhe // Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ '114 pArSabhIya-carita-mahAkAvyam (47 ) yajjinendragRhadaNDaniviSTa, _ lAmbanAlibhRti pArvaNacandre / vismayAkulamanAstatanAlavyomapaGkajadhiyA sa babhUva // * ( 48 ) tatra kastvamiti pRcchati loke, zaMsite bharatadUta itImam / maulamarthamanavetya nininduH, kalpitAnyaviSayAH pathi vadhvaH // . (46) budhyate na bharataH kimu nete tyAkSipantamamumutkaratAlam / tA jagurna paramenamavemaH, kaJcukIyaracanakavizeSAt // ( 50 ) pUjito jayati sa kSitipAlaiH, sArvabhauma iti jalpati tasmin / tajjanA jagurasau na sunandA nandanAt kila paro'sti pRthivyAm // Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaH sargaH 115 (51 ) sa hyanantabala ityabhijalpa tyatra tatra jagaduH kRSikArAH / antameti nanu tabalamasmadezapezalahalainipatadbhiH // ( 52 ) utthitaH kSititRNAdikhanaddhi tripANibhirabhaNyata vANI / tadbhaTAyudhayazaHzitadAtra, zreNireva pibati prasabhaM naH // ( 53 ') taM pratiprabalagarvabhUtairvA, tatra maJjarathakRddhirabhANi / Izmahe vibhubale tava dvAtuM, chinnakASThanicayairapi kaSTam // ( 54 ) pazupANibhirapi svamukhendoH, kIlitaH sakalayA kila vAcA / kiM na naH karazayAlukuThArA stvatprabhorbalagadapratikArAH // Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArSabhIya-carita-mahAkAvyam ( 55 ) gA iva tvadadhipasya bhaTAn drAga, __caNDadaNDahatibhirvazayAmaH / .. Adizet sapadi bAhubalI ced, __goduho'pi giramAhuritImAm // * ( 56 ) evameSa vinirIkSya sunandA-, nandanAnyanRpanAmnyasahiSNUn / tajjanAn vyacaradAhitamudro, vAci sAcivadanasphuTalajjaH // .. ( 57 )' pAlitAMsubahulavitabhUmi bhUmipAlavidhunA kramato'sau / netrayowdhita takSazilA tAM, candrikAM kuvalaye kRtaharSAm / / ( 58 ) citrite ratimanApya rathAGge yadgRhoccazikharasthitibhAji / vihvalA tridazasindhurathAGgI, _ na sma vizvasiti[...] rathAGga // Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaH sargaH 117 ( 56 ) ratnarAziSu hRteSu yayoccai naMnvabhUjjalanidhirjalazeSaH / yAM rurodha kimu tadgrahaNArtha, tena naiSa parikhA'paraveSaH // . ( 60 ) sAndravidrumaghano ghusRNaughaiH, phenilaH prsRtcndrpraagaiH| Azrito mRgamadaimalinAbhra radhvanat paTuvadApaNavAddhiH / sampuTIkRtanabho'ntaritA dyo stiSThati sma vijiteva yayoccaiH / pRSThatastadabhidhA vanabhItyA, randhradattacalatArakanetrA // ( 62 ) yatra nIlazitizubhramaNonA maMzubhirnUpagRhollasitAnAm / Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 ArSabhIya-carita-mahAkAvyam sa triveNipayasi prativelaM, majjati sma milati dvijarAjaH // yadgRhonnatagavAkSasalIlaM, bhAminIvadanalakSamudIkSya / yAtu zatrugaNasaGkaTamagnoM, ___ bhItabhIta iva shiitmriiciH|| . ( 64 ), vistRtasphaTikavezmavibhAyAM, pUrNimAtithirupetya na yasyAm / kAminIvadanapUrNavidhoH sma, premabandhaparavatyapayAti // ( 65 ) unmiSatpuradarAsya kulIne, - majjitA nanu purndryuktaa| indubinduviSayacyutakAt ki, dyauryayedamudabhANi madana / / Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaH sargaH 113 ( 66 ) yA'parokSapadasambhavavRtti ___ vyaapytaavidlitbhrmmuulaa| brahmavatsakalasAracaritrA, .. zuddhabuddhibhirabhUt spRhaNIyA // [apUrNamidaM mahAkAvyam / ito 'gre na labhyate pAThaH / ] etaccaritraM paramapUjyAcAryazrImadvijayadharmasUrIzvaraziSyamunizrIyazovijayena saMzodhitaM sampAdisaM ca / vi0 saM0 2027 / Page #251 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vijayollAsa-mahAkAvyam sva0 mahopAdhyAya-zrImadyazovijayajImahArAjAH Page #253 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sakalabhaTTArakaziromariNabhaTTArakadhI 5 zrIvijayadevasUrIzvaragurubhyo namaH // nyAyavizArada-nyAyAcArya-mahopAdhyAya zrImadyazovijayagaNivarya viracitaM vijayollAsa-mahAkAvyam -: prathamaH sargaH : ( 1 ) aiGkArasArasmRti-sampravRttai__vRttaH suvRttaH paTugItakItiH / madantarAyavyayasAvadhAnaH, . zriye'stu zakhezvarapArzvanAthaH // aindra prakAzaM kurutAM mamodya - mahArayAdeva sarasvatIyam / ... sadA hitAnAM tanute hitaM yA, puMsAM pavitrA sakalAdhikAram // Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 vijayollAsa-mahAkAvyam aiGkAramArAdhayatAM janAnAM, yeSAM prasAdaH prmopkaarii| teSAM gurUNAM caraNAravindarajaH parAM sampadamAtanotu // * ( 4 ) nyUnAdhikAbhyAM zazibhAnumaddhayAM, yAbhyAmubhAbhyAM kila kuNDalAbhyAm / zobhAnurUpetyaparaM jagatya, yogyaM mahaH kuNDalamarpayantam // . ( 5 ) sudhAMzunAmnava mudhA jano'yaM, kalaGkinaM kaJcana bahvamasta / itIva matvA tamapaluvAna dhoM dyotayantaM vizadairyazobhiH // nidarzanatvaM bahurUpabhAjA manaGgasaGga kathamaGgatIti / rUpaprakarSaprathitaM janAnAM, . bhAgyena bhUmImanukampayantam / / Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH 123 (7) lAvaNyalakSmIparibhogalubhya tpulomjaanetrckorpeyaaH| mAdRgajanadhyAnasamudravRddhi kSamA dadhAnaM vadanendubhAsaH // tArAmiSAtsaGgalagaNyamAne, - rekhAbhirAbhiH khaTikAmayIbhiH / pUrNa guNaugharadhunApi dhAtrA, lAbhAdavibhrAntavataiva sImnaH // (6 ) kukAla-pAtAlatalAvamajjada vasundharoddhAradhurAdhurINam / sUrIzvarazrIvijayAdidevapaTTaikapUrvAcalabhAnumantam // (10 ) nAmnaiva dhAmnAmanurUparUpaM, saGkrAntamantarguNamAvahantam / sUrIzvaraM zrIvijayAdisiMha, stotuM pravarte vijayAbhikAGkSI // (saptabhiH kulakam) Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 vijayollAsa-mahAkAvyam ( 11 ) bhUpo bhunakti sma vizAladhAmA' yaM mArudevimarudevanAmA / tasyaiva nAmnA prathitaH pRthivyAM, . saddharmakarmavyasanI sa nIvRt // . ( 12.) yaM vIkSya sAkSAnnavadurgamucca nirvedato maiSa mayi vyaraMsIt / itIva zambhorbhayato bhavAnI, navyArthakaM taM navazabdamAha // ( 13 ), durgerudanarnavabhiH parItaM nipIya yaM kinnaragIyamAnam / ekena durgeNa sumeruNendraH, svarge'pi garvoddharatAM jahAtu // ( 14 ) phalaM daduA samarAvabuddha yudhydbhttcchinnnijdvipaatrH| sampUjitA yatra navApi durgAH, . sindUrapUraiH parapArthivAnAm // Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH . ( 15 ) adhaHkRtAmeva dizaM svalakSmyA, svayaM vijetuM punarapyudAste / ityucchritairyo navadurgahastai dizo navAhrAya jigISatIva // ( 16 ) nItinavIneyamanItibhAva____ mapi sphuTaM yaM vyativRtya vRttaa| idaM na kasya praNigadyamAnaM, vipazcitazcetasi vismayAya // (17 ) stutiH kSapANAmapi yatra yuktyA, pAnthapramodAt pathi dUradIrgha / nilIya merau vasatAM tu nindA, kalpadrumANAmudarambharINAm // ( 18 ) yo yatra doSaH pratibhAti kazci nidarzanatvaM kila nirjalAnAm / sarasvatozAlijanAnanebhyaH, . stutyeva viprastu guNaM tameva // Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 nomAna-sahAvyA ( 16 ) pacelimaM pakSigaNAH samantAt, kSaNaM kaNaM ye nipuNaM caNanti / yatkSetrasaMrakSakagolavRSTikolAhalAte punarutplavante // ..( 20 ) caurya parasveSu na nAma kAmaM, saurAjyabhAji kvacanApi yatra / yaddha ryacauryAt sudRzAM nilIna zcitte bhiyA'naGgabhaTo'pi sUkSme // . ( 21 )' yadyatra bhAsvAn pravalApratApo, . jAgati maNDovarapArzvadevaH / ullasyate tatsumanobhirebhistamonirAsAttapagacchabhAgbhiH // ( 22 ) yadbhUrbhuvaHsvaH prabhutAbhRtA'pi, svayaM nivAsAda bhRzamanvakampi / sbargeNa yasyAstu kathaM tadeka vibhaktisArUpyamucakazeSaH // ... Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH 127 ( 32 ) vidhevidheyeSvaruciprayuktaM, ___ vaiSamyamAlokya bhussvvshym| dharmasya sRSTi tapagaccharAjasAmrAjyahetoryamanusmarAmaH // ( 24 ) phalArthinaH zrIphaladdhi caityaM, yatra zrayantaH phalasevino yat / janA navatvaM prathayanti yasya, cchAyAbhara mrAjitayA tduccH|| ( 25 ) mAtrAdhikasyApi kRtau guNazced, dvarNAdhikasyAdhikatocitaiva / dhAturvidhAturjagato'pi yatra, mAndhAturevetyadhikaH prayatnaH // ( 26 ) AbhyantaraM yanmaNivezmavRnda jyotirmayaM brahma vidanti santaH / .tato vinA vAstavikasvarUpaM svarjAyate yasya vivarta eva // Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 ___ vijayollAsa-mahAkAvyam ( 27 ) . .. yuddha ca lakSmIH kila yena vapra- varmAvRtAGgana viluNTitA dyoH / itIva yatpUrbhayabhaGgaliGga, zakrAkhyayA khyAtimupaiti tasyAH // . . ( 28 ) yaccatyavAtAyanamauktikeSa, svakAntividyotitadiGmukheSu / indindiraughAH parito bhramanto, japAsumabhrAntibhRtaH patanti // ( 26 ) yatrAnizaM sphATikajanasama prbhaaprbhaavprhtaandhkaare| mRgIdRzAmeva kuceSu zete, kastUrikA nAma kuhUnilIya // ( 30 ) sadAliSu prItibharaM dizanto, dAnena saMsapikarAbhirAmAH / . sphuradgatiprINitavizvavittA, yatra zritAH kumbhisamatvamibhyAH / / Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH 126 ( 31 ) yatrApaNazreNiSu zubhrabhAso, muktAphalAnAM prakarAH sphuranti / zriyaH parIbhoga (vaze)na jAtAH, . svedodalezA iva tadvibhUnAm // ( 32 ) nijazriyaM yena hatAmavetya, dukhAdiyaM dyauH kimu mUcchitaiva / yenopacIrNA jinavezmaketu celAJcalaM preritazotavAtaiH // yasmin, sabhAstArasabhAsamakSaM prAsAdadaNDoparicandrabimbam / jigISayA dyAM prati dIrghavaMza- vinyastapatrazriyamAdadhAti // (34 ) yadvezmanoM ca tridivaukaso ca, . dvayovivAdo vavRte cirAya / athAnayobhaGgajayo tu bhAvyau, vimAnatAkhyA dhvajadhAraNAbhyAm / / Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 vijayollAsa-mahAkAvyam ( 35 ) . . phaNAbhiruccaiH kapizIrSadambha yatpAti zeSaH kila vapravezaH / bhogAvalI vibhramato nitAntaM, bhogIndralIlAnibhRtAdbhutazri // . . ( 36 ) AlasyabhaGga suratAntatAnta nArIkucapracyutadAmamuktAH / vibhAnti yatrAbhyudayAya nUnaM, puSpeSupUjAvidhaye vimuktAH // - ( 37 ) zreNIbhavatsantatabhUriloka saGghaTTato yatra catuSpatheSu / mukhendrakAntyA punarAtmajanmakucacyutaM dAma na veda mugdhA // ( 38 ) krAnto vaNigbhiH sumanobhirebhi dadhvAna yo dundubhinAdadhIram / rAje zriyaM yatra sa eva sUte, catuSpatho'bdhiH puruSottamAya // Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH 131 ( 36 ) ' aucityabhAjo drupadAtmajAvat svasvairiNIbhAvakalaGkamArjI / bhuvo'nurAgaH pratibhartR yatra, vibhAti kazmIrajapaNyavIthI // ( 40 ) ponIbhaviSNoH paNituH purastA nyastendranIladyutisaGgato'pi / yatrApaNeSveNamadasya manye, mAlinyamevAstu na gauravAya // ( 41 ) sadAcyutazrIsahitasya kAmaM, karpUrapUrojjvalaphenarAzeH / sajjIvanasyeha yadApaNasya, ratnAkaratvaM bhajamAnameva // ( 42 ) yadApaNanyastasamasta-vastu vikrIyamANaM vaNijA va lokya / vRthA kathAsu prathitA kulazrI * na kutrikA kairapi balamAni // Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vijayollAsa-mahAkAvyam ( 43 ) . yondukAntAlayadhoraNIbhi buvAtakajyotirupAsitAbhiH / uccastarAbhirbhavabhAvabhAgbhiH, sanijharAgIyata zailamAlA // (44) vapreSu yasmin viSameSuvairi ___ jayAya piinvyvsaaybhaajH| zazAGkamaulevalayAyitodyada bhujaGgabhUSA parikhA vibhAti // - ( 45 ), laGkAmivAvetya payodhireSa, niSevate yatparikSakaveSaH / idaM tu citraM paravAhinInAM, ___ kadApi datta na kila pravezam / / yadvaprapAlIparikhA vizeSA dadhyakSasaMvittripuTI kilaiSAyuktaM tadetatparato grahasya, mImAMsakArucyapathA kathA'pi / / Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH 133 ___ . ( 47 ) __ yatrollasatsphATika-sadmakAnti dugdhodadhizcandramaso'rbhakasya / paGka rajaHkrIDanakaM kimaGka, - niHzeSamaGgAt parimASTi bhuuyH|| .. ( 48 ) unmajjadAvirbhavadAtmadoSo, . yadvimbacumbI parikhAjaleSu / mudhA yadAbhAharaNApavAdajihAsayA dIvyati divyalokaH // (46) babhUva bhUvallabhatAnidAna rguNairgariSThaH sukRtakaniSThaH / tatraiva mAndhAtRpurIparAyeM, __ zrImAn mahebhyo'naghamallanAmA / / ( 50 ) guNainijaiTiMgjaya-sUcanArtha mamuSya gauriistntunggshaile| kastUrikApatralatAvitAnaH, . kItiprazasti vyalikhadvidhAtA // . .. kA Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 vijayollAsa-mahAkAvyam etadguNaizcandramarIcigaura ryazaHpaTaM yaM kavayo vayanti / tenAvRtAGgo bhavatAdidAnI, sudyaudgAkSI malinAmbaratvak // ( 52 ) anena sampUrayatA janAnA ___ mAzAM yazo yadvizadaM prasUtam / apUpurat kAM na bhRzaM tadAzAM, guNo hi hetonijakAryagAmI // . ( 53 ), zvabhraM baliH preSyata viSNuneti, prAcAM na vAcAmanumodanA naH / hriyaiva taddAnagujitaH sannadho jagAmeti tu navyatarkaH // (54). vanIpakAnAmidamIyadAna nIrasravantyA parivAhito yH| aurvAnalasya cchalataH kilAbdhau, dAridrayavahnivalati sphuTo'yam // 1. zvabhra baliH kaMsajitA dhRtetyapapATho'pi kvacillabhyate / Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH 135 ( 55 ) apArijAto'pi vanopakAnA mapUpurat kaamitmrthmessH| sapArijAtastu vilajjayAto, lonAlinIlAnanatAM prapannaH // ( 56 ) guNena dAnasya tulAmayAsId-, vathA'sya ki kAmagavI pazuH sA / etadvizeSazravaNena zazvannoceddhiyottAnamukhI kathaM vA // ( 57 ) aho bhavasyaiva mahAn vyayo'bhUt, supAtrapoSAdvibhavavyayena / bhAve punastasya vivardhamAne, varIvRdhIti sma vibhAva eva / ( 58 ) tataH kRtArthA vibudhA apIme, ... kalpadrumasyApi na yaacitaarH| tadAttadAtRtvaguNasya tasya, kaSTatvamAtra kila saMvidAnAH // Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .vijayollAsa-mahAkAvyam vegaprakarSAdatilacya vizvaM, padaM prasatu na dade puro yat / mantostatastadvacasA'pi tene, ... saptAmbudhInAmapi kaNTharodhaH // .. ( 60 ) prakAmavandhyAcala-sAdhusevA hevAkibhAvAdavadAtakottaH / anekapasyAsya na kasya zasyA__ nirargalaM dAnajalapravRttiH / / zrIdaH zriyA nijita eva tena, mahezvarazcezvaratAguNena / atastayostajjayakAMkSiNoH kiM, . mithaH suhRdbhAva-rasAmantaH / / purandaro gotrabhideva devaH, zrIdo'pi nAmnA sa kubera ev| nAbhyAmaneneva tu niSkalaGka,. labdhvApi lakSmIzciramanvazIli // Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH 137 ( 63 ) asthairya maujjhacciramasya lakSmI retadguNogharghana-yantriteva / dAntA mahaddhirnahi nAma kAma mucchRGkhalAzcApalamAcaranti // . ( 64 ) vimAnalakSmIparibhogato'sya, samAnatA cenna purandarasya / tadetadaupamyakathA prathAyA mabheda evAstu paraM nidAnam // . ( 65 ) vidyAbhiretasya jito'dhitasthau, punaH kaviryallaghulekhazAlAm / tatastadIyAdhyayanArthapUrvA bhyAsAya tArAH khaTikAtvamIyuH // . dayaiva tenAntaradhAri jIve, yato bhayaM bhejuSi bhUridhAmnA / tadIyavidyAvibhavasya nAbhUt kalA tu SoDazyapi jAtu kAvye // Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 vijayollAsa-mahAkAvyam vidyA guroreva haThAd gRhItA- zcaturdazA'pyasya mukhe vilesuH / ato laghUbhUta ivaiSa citraM, vyomAGgaNe. sa pratibambhramIti // ' ( 68 ) 'anAzrite'sminna mahattvabhAjAM, vAcAmahampUrvikayeti buddhayA / enaM zritAbhyAM sudRDhaM kimAbhyAM, zrIbhAratIbhyAM mumuce virodhaH // prakampyamAno jagade svayaM yo, 'merurnamejagadIzvareNa / dhIrastu tenAstu kathaM survarNAcalasya mukhyasya tulA'pyamuSya // ( 70 ) mukhyo mahendro vyalasatkilAyaM, __ zakraH punastatpratibimbamAtram / idaM viziSyAparicIya tattvaM, viparyayabhrAntirahI janAnAm // 1. anAzrito'sminna mahattvabhAjA vAcAmiti pATho'pi dRzyate / Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH 136 ni ( 71 ) itaH samudrAdudapadyatoccai ryazaH zazI yatkila niSkalaGkaH / sarasvatIzAlini tatra jAte, niSkampabhAvasya vijRmbhitaM tat // ( 72 ) svarUpalakSmyaiva hi bhasmabhUya manena netuM suzakaH sa kAmaH / ato'sya manye bhavamanyuvahnidAhaMprayAsaH kila phalgureva // ( 73 ) draSTuM kimAsInmaghavA'sya rUpaM, visphAritasphArasahasranetraH / gAtuM guNAneva kimetadIyAn, sahasrajihvo'pi sahasrajihvaH // . (74) satIvratocchedabhiyAnudIta romAJcarAjiH kathamadya gaurI / ... zrutvA sacinto'sya na kIrtikAntI, pramodamaGga vivarItumIzaH // Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 vijayollAsa-mahAkAvyam __( 75 ) kastUrikApaGkilasUryacandra.. tuGgastanI ki ripuduryazobhiH / azobhi naitasya yazobharadyauH, karpUrapUreNa karambitAGgI // yaddhAsvatA'nena tamaH samastaM, nirasyate smAnudinoditena / kathaM na tenAstu satAM suvartma gatenidAnaM vijayaprakAzaH // .. . ( 77 ) santyajya jADyaM bahu cApalaJca, ___ yacchazavaM tena na bahvamAni / itIva tadyauvanasImni bhakte, 'romodgamo roSavazAjjagAma / ( 78 ) vyazIziSadrUpamathAsya lAsyaM, vayaH smayasmeratarasmarasya / bAlyAtparaM nAma tathA yathocca rbhAnuprabhA saurabhamambujasya / / 1. romodgamai roSavazAjjagAmetyapi pATho dRzyate / / Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH . prathamaH sarga: . 141 (76 ) acUcuraccAmarabhAsamasya, kezoccayazcAmarabhAsamasya / vane nivAsaM camarI ca lebhe, viparyayaM kinna gatizcalebhe // ( 80 ) . bhavaM samAsevya kilaitadAsya sAyujyabhAjaM dvijarAjamApuH / tadAnucaryocita-karmayogAd, dvijA apIme nanu kinna muktaaH|| ( 81 ) puro mukhasyAsya vRthaiva bhUta masau kalaGkIti yadAvadhatte / dhatte tadA nAma vidhau sa vedhA, santakSaNI dAruNarAhudaMSTrAm // ( 82 ) jetuM jagadyasya dRzaiva zakyaM, . mukhasya tasyAstu na ki vizeSaH / idaM jaDAtmA sahasA'vicintya, vRthA vidhuH spardhati duvinItaH // Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. 142 vijayollAsa-mahAkAvyam svakAntimitrasya sa eva zazvat .. saGkramyamANAM guNasaGkrameNa / suvarNazailasya gatAM zilAsu, vizAlatAM no vapuSA'puSatkim ? // . . ( 84 ) asya dviSadgotravikhaNDanena, ... bheje bhujAbhyAM pavinA jyshriiH| tenaiva darpazcirametayoH ki, vistArayugmAMsalatAM tatAna // ... ( 85 ) sa mAMsalAMsadvitaye karIndraH, sa kesarI cAjani mdhydeshe| aho tamAsAdya kuto'pi hetovirodhinorapyagaladvirodhaH // ( 86 ) nirvedataH kiM tapase siSeve, - vanaM na raktotpalapallavAbhyAm / tadIyapAdadvayanijitAbhyAM, pratikSaNAtkSINavipallavAbhyAm // Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama: sargaH . 143 ( 87 ) sImA kimasminnijakauzalasya, sambhUya bhUyaH smarayauvanAbhyAm / samApi lAvaNyavidhAvidhAnAt, . kuto'nyathA hIdRzarUpasRSTiH // . ( 88 ) galannimeSaJca nirantaraJca, tdrshnaadrshntRptytRptii| svarjanmanaH kAbhiraho surIbhi nindAstutI kArayataH sma noccaiH // ... ( 86 ) . kathanna cakSuHzravasAM vadhUnAM, zuzrUSayA cAsya didRkSayA ca / sampUryatAmekataropayogavyagrAsamanAkSamithaH pravRttyA // (60 ) kva yogyatA'smAsu kilAsya yoge, kRtArthatA vA nayanopabhoge / itthaM na kAbhirmanujAGganAbhi visismiye vA hRdi sismiye vA // Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vijayollAsa-mahAkAvyam (61) tantrAt prayogAt kila kinnarINAM, saGgItatAnAhitatadguNAnAm / priyaH zazAGka rasapezalimnA, na mUrcchanAnAmajamUcheneti / / .( 62 ) sarvAGgatyapraNayi prakAma, ____ gandharvagAnaM madhurA sudheti / pulomajAlomani zasya hRSyat' zakrAya taM kinna vinihna te sma / / . (63 ) udvelamutsarpati yauvanAbdhI, pradyumnarAjAbhyudayena tasya / mAnairmanobhinnu mAninInAM, madbhirutphlutya gati na tene / ( 64 ) jaganti jetA'pi manasvinInAM, cetazcalaM lakSyamavekSya kAmaH / amoghazakti kila taM yuvAna- . mAsAdyamAdyattamamAnaso'bhUt / / 1. hRSyacchakAya, hRSyacchakAya vA ptthniiym| . Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH 145 ( 65 ) taM yuvAnamanuvIkSya purandhrI, duHkhamajjitamanAvRti-kRtye / AzayA'pi kRzayauvanikA'bhUt, - tAM vihAya kila nAyakadevIm // ( 66 ) atha kathamapi yogyatAvamarza vyatikara-saMzayapAragasya dhAtuH / manasi padamiyaM bhRzaM kRzAGgI, samadhRta nAyakadevyapIha kArye // (67 ) imAM kathaJcitparamANumadhyAM, mano vidheryatparamANu ddhe| tatkalpanIyaH kila ko'pi tasyAM, saMyogayogyapratiyogibhAvaH // ( 68 ) zriyamiva hariNA hareNa gaurI, .. surapatineva pulomajAM pragalbhaH / vi-14 Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 vijayollAsa-mahAkAvyam atha mahati mahe mahebhyaputrI, dhruvamamunA sahanAM sa saMyuyoja // ( 48 ) vihitasadRzayogakhyAtakItiviraJciH, : kimapi kapisarUpaM cApalaM cApalapya / zucirajani sa yogyAyogyayogaprayuktaM, nijamakhilakalaGkamArjayannArjavena // __ ( 100 ) udgatena tamaso'vadhIraNAda, .. yauvanodaya-samRddhizevadhiH / vizvavizvajananetrakaumudI, sA vyarAjata kalAvatA'munA // ( 101 ) bhAnoH prabheva savidhaM parizIlayantI, tasya prakAzavadanA puruSArthamAjaH / sA didyute pratidinaM samuditvarazrI vizvatrayImRgadRzAM vijayAvadAtA // Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH 147 ( 102 ) gacche zrIvijayAdidevasuguroH svacche guNAnAM gaNaiH, prauDhaprauDhimadhAmni jotavijaya-prAjJAH parAmaiyaruH / tatsAtIrthyabhRtAM nayAdivijaya-prAjJottamAnAM kRtau, ziSyasyAdimasarga eSa vijayollAse rasollAsabhUH // iti nyAyavizArada-nyAyAcArya-mahopAdhyAya zrImadyazovijayagaNiviracite "zrIvijayollAse vijayAGkamahAkAvye" . . prathamaH srgH| Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha dvitIyaH sargaH yuvanetravilAsi yauvanaM, shucivNshocitshiilshaalitaa| cirametadabhUdihobhayaM, sudhiyaH kasya na vismayAvaham // . ( 2 ).. atanoranumIyate kRti na tu sAmAnyavividheriyam / na vizeSavidhividhIyate, . kimu sAmAnyavidhi vidhUya vA // (3) puruSottamamenamAzritAM, zuci-zRGgArasudhArNavodbhavAm / nayane vinivezitAmimAM, na viduH ke bhuvi kAJcanazriyam // Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaH sargaH 146 .. ( 4 ) anayA vijitAH surAGganA, bhRzaduHkhAdiva rUpasampadA / animIlitanetrasampuTA, niyataM nizyapi naiva zerate // pariNAmasahAyanAmabhAk, 'taruNI (sA) tarureva nizcitA / jaDatAM dadhatI hiyApitAM, nanu rambhA'pi tadIkSaNAjitAm // prathitA kila sA tilottamA, kathamasyAH puratastilottamA / anayA hi samAnatA'pyaho, . svaviziSTAM mumuce'nuvIkSya yat // ratiretu ratiM na kahicit, kathamasyAstviyatA vijissnnutaa| ucitaM kalayAmi tajjitA, ratirevAntaritA tadeva nu|| 1. "ratirevAnuratiretadeva nu" ityapapAThaH / Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vijayollAsa-mahAkAvyama bhayato mahatastayA jitA, dayitArddhAGgasayugbhavAnyabhUt / dvijarAjakarAvamarzanaiH, satatAzvAsanabhAjanIkRtA // ya imAM bhuvanAtizAyinI makarodeSa karo hi dakSiNaH / itarAstu karoti yaH punananu vAmaH sa vivilakSaNaH // ( 10 ) , cikuraiH saha sakhyamAtanoda, dhra vamasyAH sukRtAya cAmaram / padavI na davIyasI kathaM, nRpamAnyA pazujanmano'nyathA // ' ( 11 ) sakalA kacapAzacumbinI, na kalApe'nu kalApinaH klaa| ... sakalAkalitArddha candrako, mukhacandropari saJcaraH prH|| Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaH sargaH 151 ( 12 ) avadhAya vividheyatA miha caNDIzajayArthamAtmanaH / kusumAni zarAnnyadhatta tat.. kabarImaNDalasannidhau smrH|| . ( 13 ) anayA madano bhavaM jayan, . svajighAMsu kRtavairazodhanaH / tadayaM jayasUcanAya tat kabarI satkusumairapUjayat // __ . ( 14 ) . idamAnanarAjarAjyataH, kacarUpaM sa nibadhyate tamaH / tadamukhyavimuktiyuktimAnatha mallaH karadAnamahaMtu // ( 15 ) cikurAlimayoM nu tAmasI, .. pathi sImantamaye sthitaH smaraH / janamohakRte samasmarat, - tasindUrasamarcanAvidhiH // Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 vijayollAsa-mahAkAvyam ( 16 ) kavibhiH kriyatAM vizAlata dvilasadbhAlavibhAnibhAlanAt / rajanIkarakaSTamaSTamI rajanImaNDanakhaNDanaM tapaH // .. / 17 ) madanasya caturbhujAtmano, ___ dhanurozaH sa mudhA dvidhA'karot / janayan sa hi tattu taddhRvI, yugapat to nijaghAna dmptii|| ( 18 ) trijagajjayasAvadhAnatA prdhnauddhtyvilmbittyjH| madanasya dhanuhi taddhRvI, . niyataM na zravaNAntikatyajau // ( 16 ) idamIyadRzau hi pakSmale, __madanonmAdavidhUNite iva / ' ravi-bodhita-cArukesara prathitAmbhoja-viDambiDambare // Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaH samaH 153 ( 20 ) zrutigAmitadIyanetrayo na budho vipratipadyate smaraH / vadanAsthitarakusaGgrahA.. nnanu rAjJo'pi kalaGkitocitA // ( 21 ) idamIyadRzA balasya ta cchvnnaandolnlolliilyaa| niyataM sahacAriNo madho madhumitrasya hi tadvijRmbhitam // - ( 22 ) zrayatAM zazinastadAnanA. sahanaM tadvadanazriyA jitaH / adhunA tu dhunAtu nAturo, hariNaH patayAjitAyazaH // - ( 23 ) bhajate hariNo dvijAdhipo, _.. na tu devaJca vidhi saroruham / idamIyadRzA hRtazriyo nahi nirbhIkatayAnayoH sthitiH // Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vijayollAsa-mahAkAvyam 154 ( 24 ) mRgakhaJjanapaGkajAnyaho, - vanametAni sukhaM viSehire / sphuradAyatataddazoH puro, na punaH sthAtumimairasahyata / / ... ( 25 ) kusumAni zarAH smarasya te, harakopAgnihutAstathocitam / iyameva jagajjayAya yanizitAn dRSTizarAn vyatItarat / / (26 ) vijitaM kila paGkajaM tayA, ___ cakita pratyuta tadvilocane / tadihAtra vidAJcakAra ko, na budhaH syAdabhidAmidaM tayoH / ( 27 ) madanasya tadIyanAsikA ___ tatavaMzopari bhAlapaTTake / trijagajjana-mohadAyinaH, satataM nRtyavidhiLajRmbhata / / Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 155 dvitIyaH sargaH ( 28 ) amRtasya vidhostadAnanI bhavataH sAdhu padaM kilAdharau / udajIvyata tau vidhApaya. dbhavanetrAgni huto'pi manmathaH // . ( 26 ) ucitaM madanAya tatpriyA dharabimbIphalaDhaukanaM madhoH / kRsumaprasaraccharadhyaye, haragauyauM phalato jighAMsate // ( 30 ) suSamAsu parIkSaNakSaNe, vidhinA kalpitatolanAvidhau / adhare kila tatra gauravaM, . na tu bAlodgatavikrame zriyA // ( 31 ) ___ idamIyamanAtapAzayA, harakopAnalahetitApavAn / adharaM samazizriyat smaraH, sa bahuvrIhidhiyeva vikramam // Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vijayollAsa-mahAkAvyam ( 32 ) ucitaH kila vidrume'dhare, . prathito'syAH smaratApanAtapaH / nanu citramitaH samedhate, ___ na tu zRGgArarasaH prazuSyati // ( 33 ) nitamAmidamIyapATalA- ' dharabimbana zucismitaspRzA / api kokanadaM vyaDambi tat, kalitaM bAlamarAlalIlayA // smitavismita-ketakIdala ridamIyAdhara-bimbacumbibhiH / madanasya jagajjigISato'pyucitA puSpaphalopanamratA // ( 35 ) kathametadidaM zubhAdharA mRtanisyandavilAsyapi smitam / yuvabhinijanetrapadhinI dalapItaM hRdayAnyamamuhat // Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaH sargaH 157 ( 36 ) vayasA zizutottareNa ya ttadadhiSThAtRkaniSThayA sthitam / madanaH sadanodayAya tasmitadugdhastadasicyatocitam // ( 37 ) zucitasmitanirbharApagA salilasnAnavilAsino dvijAH / dvijarAjatadAsyasaGgato, . viSamuktAH zucayo virejire // . . ( 38 ) vyalasan dazanAstadAnane, dvayadhikAstrizadaho mahojjvalAH / zazino dviguNAM zriyaM nijAM, kimu saMsUcayituM dhRtAH kalAH // .. ( 36 ) kimu tadvadanasya no vidhau, purato'yujyata bhasmagolatA / galanAlabilAt kilAcirAt, tamasAM rUkSatayA'zitojjhite // ... Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 vijayollAsa-mahAkAvyama (40 ) druhiNena tadAsyasRSTaye, ... hRtasarvasvatayA sudhAmbudhau / udabhUdiha paGkasaGkaraH, zazini zyAmalalAJchanacchalAt // ( 41 ) adasIyamukhaM vidhitsunA, ' vidhutaH sAramarSi vedhasA / ladhubhUta iveti so'nvahaM, bhramati vyomni cirAya tUlavat // ( 42 ) dvijarAjakalaGkino jayA ___ dakalaGkana tadAnanena te / ucitaiva na khedavedanA, sthitireSA hi purAtanI zrutA // ( 43 ) vidhuraGkamRjAkRte'nvahaM, kimu takSNoti tanamaho nijAm / na tadAnanatulyatA'sya hI, bhavitA'darzanamevamAzyatA // Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaH sargaH 156 ( 44 ) idamIyamukhaM hi vastuto, dvijarAjo vidhureSa cetaraH / tadamuSya haThena tacchiyaM, harataH stanyakRtaM hi nAyazaH // . . ( 45 ) ya ihAzrayayoH parasparA masamAvezanidezapezalaH / vyagalat sa kalistadAnanaM, vidhumAsAdya sarasvatIzriyoH // sakalo'pi sa pApa eva ta vanaspardhanalolupo vidhaH / iti sAdhu vimRzyate budhaivitathAnugrahavid vyavasthitiH // ( 47 ) sa vidhiH zucipUrvapakSatA bhramataH pUrayati sma ki vidhum / kimayaM na samApsyati svayaM, smRtasiddhAntatadAnanAd galan / Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vijayollAsa-mahAkAvyam ( 48 ) . madanasya tanostadA zriyaM, bhavabhAlAgnihuteH palaM vidan / idamAsyapadAya candramA, ravivahnAvajuhot tanU nijAm // . ( 46 ), idamAsyamavekSya vedhasA, zazabhRdyatra vilupyate krudhA / zuci pakSamupaiti taM na hA' zucimanyaJca vizeSa darzanaH // ( 50 ) nalinaM malinaM kilAlinA, rajanIzo'pi kalaGkapaGkilaH / idamIyamukhe niSeduSI, suSamA''ste kathametayostataH // ( 51 ) idamAsyatulAbhilASitA tama eva dvijarAji lAJchanam / bhavamaulisarApagAjale nirayAdyajjaladhestu krdmH|| Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaH sargaH ( 52 ) aMtikAntamidaM mukhaM sRjan, kimu dRgdoSamajAkRte vidhiH / baliyogyakarambhapiNDakaM, vidhurUpaM sa viyatyudakSipat // ( 53 ) vidhumeva surApagAmbujaM, citamanta talAJchanAli sat / idamAnanacandrajjitaM, kalayAmaH kila hInakAntikam // . ( 54 ) purato na tadAnanasya ki, __vidhuriGgAla ivAvalokyate / ucitaM tvidamanyathA kuto, mitakAntistamasastamaznataH // .. ( 55 ) idamIyamukhAmbujollasat, . suSamADambarapazyatoharaH / vidhinA vidhureSa hI kuhU. mukhadaMSTrAmayacakracUrNitaH // Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vijayollAsa-mahAkAvyam ( 56 ) kimagocaritaH kuhUnizi, prayato mantramasAvapopaThat / yadavApa tadAnanopamAM, vidhuruccairiha tatprasAdataH // ___ . ( 57 ) trijagadrucirAtizAyi tad, vidhunAvApi tadAnanaM padam / sukRtAya tamomadAGkura krakacacchinnatanurmamAra yat // ( 58 ) zucitadvadanAttavaibhavo, dvijarAjo'pi sa hInavaibhavaH / ucitAM nanu kAntibhikSukaH, kimaTana mAdhukarImacIcarat // ( 56 ) dhuri kAntimatAM tadAnanaM, viditaM kvAnukarotu candramAH / mihirAdiha jAtadIdhitiH, .. __sa kuhUparvaNi bhakSadAyinaH // Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaH sargaH .. . ( 60 ) yata. idamAnanapuSTaye vidhiH, kaNazaM kAntimayaM pacelimam / sa lulAva vidhuM pRthakkRtaprapatacchIrNakaNorutArakam // ( 61 ) idamAnana kAnticauryata strapamAneva jnaapvaadtH| jananIva vidhu surendradig, ravibhittyaiva janAya nigute // ( 62 ) dvijarAja ivaitadAnanAt, ___ suSamAdvaitaruco'dhyagISata / ucitaM vidhupaGkajAdaya strijagallocanazokamAjinaH // ( 63 ) idamAnanakAriNaM karaM, ... vidhunA proJchati yatsma padmabhUH / iti tatraM rucIrapaprathat, savizeSo'pi tadaMzazeSajaH // .. Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 vijayollAsa-mahAkAvyam ( 64 ) nayanAmburuhe tadAnanA ccakite suprathite tato'pi kim / vidhutA vidhutA purAtanI, yadaneneha kalaGkapaGkilA // * ( 65 ) adhare vidhunA sudhArasaH, , . zvasite saurabhamambujanmanA / nijasArahitaM tadAnane, kimu sakhyaprathanAya nAhitam // .. --apUrNamidaM mahAkAvyam etanmahAkAvyaM paramapUjyAcArya-zrImadvijayadharmasUrIzvaraziSyamunivara-zrIyazovijayena sampAditaM saMzodhitaM ca / vi0 saM0 2027 . Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhasahasranAmakozaH sva0 mahopAdhyAya-zrImadyazovijayajImahArAjAH Page #299 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / / ghATakoparasthitazrIsarvodayapArzvanAthAya namaH / / nyAyavizArada-mahopAdhyAyazrImad-yazovijayagaNivarya samuccitaH siddhasahasranAmakozaH -0 aindrI zrIH praNidhAnasya phalaM yasyAnuSaGgikam / mukhyaM. mahodayaprAptistaM siddhaM praNidadhmahe // 1 // . tasyASTasahasrAkhyAsmaraNaM zaraNaM satAm / maGgalAnAM ca sarveSAM paramaM maGgalaM smRtam // 2 // 1-asya kozasya-lekhanakAlaH vi0 saM0 1736 iti mUlapratAGkitamasti / Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 siddhasahasranAmakAzaH atha prathamazatakaprakAza: - anAdizuddhaH' zuddhAtmA' svayaMjyotiH' svayamprabhuH / kevalaH kevalI' jJAnI' kevalAtmA kalojjhitaH // 3 / / sArddhasattrikalAtIto 'nyuunaadhik-klaanidhiH"| anantadRga"nantAtmA"'nantaprApti"ranantajit" // 4 // parameSThI5 parabrahma paramAtmA" sanAtanaH" / sadAzivaH paraMjyoti" dhuvaH22 siddho niraJjanaH / / 5 / / anantarUpo'nantAkhya stthaaruup"stthaagtH| .. yathArUpo" yathAjAto" yathAkhyAto" yathAsthitaH // 6 / / lokAgramauligrlokezo" lokAloka-vilokakaH5 / lokeDyo" lokapo" lokatrAtA" lokAgrazekharaH // 7 // vizvadRg vizvatazcakSu"vizvataH pANi raatmbhuuH| svayambhU"vizvatobAhu vizvAtmA" vizvatomukhaH" / / 8 / / vizvakRd vizvarUpazca" vizvavyApI vidhu" vidhiH / vizvazIrSo' namadvizvo" vizvAdhArazca" vizvasUH" / / 6 / / vizvambhara [:]" zivo" vizvAvatAro" vishvdrpnn:"| vizvakhyAto" jayo" mRtyuJjayo" mRtyunivAraNaH // 10 // Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhasahasranAmakozaH 167 sarvAdiH5 sarvagaH6 sarvajanInaH sarvadarzanaH / suzruta:" susthitaH susthaH purANaH" prAktano" vibhuH // 11 // vidhizeSo vidheH sAraH paro vidhi-niSedhataH / prazAntavAhya nirvAcyo" disabhAgaparikSayI (?) " // 12 // apado 'nakSaro'niccho" hyatayAvRttilakSaNaH / brahmacaryaphalIbhUto brahmA brahmapadasthitaH // 13 // prAtmavAn" vedavAn viSNu brahmavAn" brhmsmbhvH'| sUkSmaH parAtparo" jetA" jayI sarvamalojjhitaH / / 14 / / upAsanAnAM phalada" upAsyatvena dezitaH" / sarvAvipratipannazca kRSISTa kuzalAni naH / / 15 / / // iti mahopAdhyAya 'zrIyazovijayagaNi"-samuccite rAjanagaravAstavyasaGghamukhya-sAha 'panajI' suzrUSite 'siddhanAmakAze' prathamazatakaprakAzaH // 1 // aditIyazatakaprakAzaH --- dharmavi'ddharmakR'ddharmI' dharmAtmA' dharmadezakaH / . sudharmA' . dharmado' dharmanAyako dharmasArathiH // 1 // dazadharmA'nantadharmA" dharmasAra:12 svadharmagaH" / paradharmavinirmukto" dharmaprApI'5 vidharmabhRt // 2 // Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 - siddhasahasranAmakozaH dharmacakrI" mahAdharmA' dharmamUrtiH" sudharmadRg" / dharmAGgo" dharmasannyAsIra dharmAdharmavijitaH // 3 // dharmottaro" dharmakIti"dharmamud dharmamaNDalaH / dharmAnoghA8 dharmamauli"dharmAgro dharmazAsanaH" / / 4 / / . dharmakSamIra dharmamRdu dharmarju dharmasaMyamaH / dharmasatyo" dharmatapA" dharmabrahmA- zucistata [:]" // 5 // dharmatyAgI dharmamukti dharmastho dharmazAzvataH / dharmalabhyo" dharmasevyo , dharmazraddhAvasaMvadaH / / 6 / / dharmadhAtuH kSamAdhAtuH8 zraddhAdhAtu radhAtubhAg / zrIpAtazca51 nipAtazca2 hrIpAta: pAtakakSayI" // 7 // zreSTha:55 sthaviSThaH56 sthaviro" jyeSTha:58 preSThaH purohitaH / gariSThadhI rariSTacchid62 bahiSTho niSTha eva ca // 8 // vyomamUrti"ramUrtizcAntarikSAtmA" nabhomayaH / gaganAtmA" mahAkAza"zcAmbarAtmA" nirambara: / / 6 / / suyajvA yajJapuruSo" yajJAGga mamRtaM haviH / dharmayajJo" mahAvIroM" yajamAno niyAjabhAg" // 10 // Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhasahasranAmakozaH 166 mantramUrti mantrabIja mantranyAsazca mantrarAT / mahAmantrI mantrapati "dha (4) rmasthAnaM sumantrabhUH // 11 // cinmantro mantrasaMsthAno" mantreDayo 2 mantrapUjitaH / mantramAtraH" sphuranmantro" mantradevazca mAntrika: // 12 // paJcamaGgalamantrazca" sarvamantrAvatAravAn" / 'mantre pratyakSarUpo00 yastasmai bhagavate namaH // 13 // // iti mahopAdhyAya "zrIyazovijayagaNi" samuccite rAjanagaravAstavyasaGghamukhya sAha- 'panajI' suzrUSite siddhanAmakoze dvitIyazatakaprakAzaH // 2 // 2 atha tRtIyazatakaprakAzaH - jagannAtho' jagajjyeSTho' jagatsvAmI' jgtpitaa| jagannetA jagadbhartA jagadvandhurjagadguruH // 1 // jagattrAtA jagatpAtA jagadrakSo jagatsakha:12 / jagadIzo" jagatsraSTA" jagadvandyo5 jagaddhitaH16 // 2 // 1. ya0 saMjJakaprateH prathamaM patra vinaSTam, ato dvitIyapatrasya prathamapRSThe prArambhaH "trapratyakSarUpo" ityato vidyate / . 2. namaH // 13 // dvitIyazatakaprakAzaH // 2 // jaM0 / 3. gatsuhan ya0 / . Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 siddhasahasranAmakozaH jagatpati jaganmAnyo jagacchAstA" jaganmukham / jagaccakSurjaganmitra jagaddIpora 'jagatsuhRt // 3 // jagatpUjyo5 jagaddhaye yo5 5jagadvijjagadaryamA / jaganmAtA jagadmAtA jagadbhAnu jaganmaNiH // 4 // 'jagada?" jagaccintyo jagatkAmyo jagatpriyaH / jagaddhetu"jagatketu jagatsImA", jagannidhiH / / 5 / / jagadvaidyo" jagajjyoti jagatpoSI* jagadvaSaH" / jagatpUSA" "jagaduryo jagadvIja jagattaruH // 6 // jagatsAro jaganmUlaM50 8siddhArtha:59 siddhazAsana:52 / siddhasthAna:52 susiddhAntaH siddhagI:55 siddhadhI: sudhIH / / 7 / / bhavAbdhyagastirbhavahRd59 bhavacchi"dapunarbhavaH / kAlAtIto bhavAtIto bhayAtItaH kalAtigaH // 8 // guNAtIto6 rajo'tItaH67 kalyAtItaH8 kulAtigaH / varNAtItaH padAtIto mArgAtIto'kSarAtigaH // 9 // vAkyAtItaH smayAtIto" vAco'tIto nayAtigaH / vRttyatItaH spRhAtIto" nyAsAtIto janAtigaH // 10 // 4. jagadguruH y| . 5. jagadvi jagada jN0| 6. do ya0 / 7. jagaduryo jN0| 8. siddhArtaH ya / Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhasahasranAmakozaH 171 chando'tIto janAtIto lokAtIto layAtigaH / yogAtIta"stapo'tIto vratAtIto" yamAtigaH // 11 // dhyAnAtIto. mano'tIta"zcintAtItazcayAtigaH / lepAtIto" gadAtIto5 kAmAtIta stamo'tigaH / / 12 // vedAtIto vayo'tItaH9 sarvAtItazca yaH prabhuH / karmendhanAni dahyante tasya ghanAgninA kSaNAt // 13 // // iti mahopAdhyAya "zrIyazovijayagaNi" samuccite rAjanagaravAstavya-saGghamukhya-sAha 'panajI' suzrUSite zrIsiddhanAmakoze tRtIyazatakaprakAzaH // 3 // pratha caturthazatakaprakAzaH . . amRtAtmA''mRtodbhUto'mRtasraSTA''mRtodbhavaH / amRtaugho'mRtAdhAro'mRtAGgo'mRtasaMsthitiH // 1 // kRtajJaH kRtakRtyazca kRtadharmAH kRtaRtu:12 / kRtaveda:13 kRtAtmA ca" saMskRtApti"rasaMskRtaH16 / / 2 / / bhAvaH svabhAvo" nirva!" mukhyavargo 'pavargabhAg" / sattAra padArthaH23 pUrNArtho lakSaNArtha strilakSaNaH6 / / 3 / / 1. 't // 13 // zrIsiddhanAma jaM0 / Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhasahasranAmakozaH padmazaH padmasambhUti:28 padmabhUH padmaviSTaraH / hRtpadmastho" mahApadmaH2 padmaH3. padmAsanodayaH" // 4 // hiraNyagarbha:35 zrIgarbho viraJci" druhiNazca" kaH / vedagarbhaH zatAnandaH purANajJaH2. purANagaH / / 5 / / vizvaretA" 'haMsagati mahAhaMsazca" haMsarAT / prajApati:48 prajAnAtho" hiraNyezo" hiraNmayaH / / 6 / / hRSIkezora nabhaHkezaH sthAsnu jiSNu:55 pitAmahaH56 / bhiSagvaro'gadaGa kAro58 vaidyo" dhvastagado gada:61 // 7 // varadaH62 pAradaH62 zrIdaH siddhida:65 sarvazarmadaH66 / / varSIyAn vRSabho varSo vRSaketu vRSadhvajaH // 8 // mahAbodhi varddhamAno mahaddhi"vRddhilakSaNaH / ahAni-vRddhi stulyAtmA triliGgo 'tistriliGgakaH / / 6 / / nirakSaH kRtabhUrakSo" rakSohantA 2 svarakSita: / AtmekSaNaH" kSaNamayaH" zubhaMyuH puSkalekSaNaH // 10 // trayImaya"strayIketurdhArAvAhI trayItejomaya"stretA trayIdharaH / dazapAramitezvaraH // 11 // 1. gati dharmahaMsa jaM0 / 2. prAtyekSaNaH / Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saddhasahasranAmakozaH 173 trayItanU strayIgIta:96 piTakatrayadezitaH / tristha strikaraNonmukta"stribrahmaprakRtiH400 4zriye // 12 // ||iti mahopAdhyAya 'zrIyazovijayagaNi" samuccite rAjanagaravAstavyasaGghamukhya-sAha panajI'suzrUSite zrIsiddhanAmakoze caturthazatakaprakAzaH // 4 // pratha paJcamazatakaprakAzaH ... zakto' nirejaH' kUTasthaH zIlezaH' zIlanAyakaH / - zailezaH prAptazailezinizcayI vyavahAramuk / / 1 / / anupAdhi"rupAdhicchit sarvopAdhivizuddhimAn" / anAcAryo"'nupAdhyAyo"guru guruziromaNiH // 2 // svayambuddho" vibuddhazca" sambuddho" buddhajAgara: / turIyAvasthita"sturyaH siddha jAgarikAtrayaH23 // 3 // azastraH" zastramuk" zastrojjhitaH zastravivarjitaH / azastrI . paramAzastro'zastrabhI rakutobhayaH // 4 // 3. pitRka y0| 4. zriye // 12 // zrIsiddhanAmakoze caturthaprakAzaH // 4 // jaM0 / Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 siddhasahasranAmakozaH dayAsindhu dayApAlo 2 dayAnetA", dayAnidhiH / dayAluH6 svadayAcihno dayAzreSTho" dayodaya:39 / / 5 / / dayAsthAyI dayAsthAnaM sarvazuddhadayAmayaH / dayApAtraM dayAmAtro" dayAvyAso dayonnatiH / / 6 / / AtmArAma"zcidArAma zcidrAmo" rAmasattamaH / zrIrAmaH51 kevalArAmo2 dayArAmo53 virAmavAn // 7 // ajanmarAmo'ti (tI) rAmo6 mahArAmo manoramaH58 / svatorAmaH59 svayaMrAmaH kevalo rAma" eva ca / / 8 / / mahendrA'ryo" mahendraDayo" mahendro"'tIndriyArthadRk / anindriyo'hamindrAryo'tIndro'tIndriyadda svaddak // 6 // bhatAtmA bhatabhRda72 bhUtarakSI prabhavo5 vibhavo bhUtAdhAro bhUtAbhayaGkaraH / bhUtAnupagrahaH / / 10 / / astaprANo" mahAprANaH prANada: prANitezvaraH / prANezaH prANadayita: prANAgyaH5 prANavallabha:86 / / 11 // prANottaraH prANagati "raprANa: prANinAminaH agrAhyo" gahanaM gUhya praNavaH praNavotsavaH // 12 // 1. kevalarAma jaM. Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhasahasranAmakozaH .. prANAyAmaprakaTitaH96 prANamantro7 japaJjapaH / draSTA" kalaGkalIbhAvaH500 siddhaH siddhi dadAtu naH / / 13 / / ||iti mahopAdhyAya "zrIyazovijayagaNi" samuccite rAjanagaravAstavya-sa / mukhya-sAha-panajo'suzrUSite zrIsiddhanAmakoze paJcamazatakaprakAza: // 5 // pratha SaSThazatakaprakAzaH mahAzivo' mahAjyotirmahAsiddho. mahAdhruvaH / mahAdRSTi mahAprApti mahArUpo" mahAyazAH // 1 // mahAtrAtA mahAcakSu mahAdhAro" mahAvidhiH / mahAvibhumahAsAro". mahAvedo" mahAgamaH // 2 // mahopAsyo" mahAdhyeyo mahAvyApI" mahAmahaH / mahAnAtho" mahAjyeSThora mahAsvAmI mahAsuhRt / / 3 / / mahAsraSTA" mahAvandyo mahAmAnyo" mhaamuniH| mahApUjyo" mahAbhrAtA mahAkAmyo" mahApriyaH / / 4 / / mahAhetu"mahAsImA" mahAvaidyo" mahauSadhaH / mahAmArgo" mahAnyAso8 mahApUSA39 mahAcalaH // 5 // 1. naH // 13 // // zrIsiddhanAmakoze paJcamazatakaH praM jaM0 / Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 'siddhasahasranAmakoza. mahAmUrti"mahAcakrI mahArAjo" mahAnayaH / mahAkIti"mahAsphUrti mahAsatyo" mahAtapAH // 6 // mahAmukti "mahAtyAgI'. mahAbrahmA" mahAzuci:52 / mahAdhAtu"mahApraSTho mahAyajvA mahAhaviH // 7 // mahAvyoma mahAbIz2a8 mahAmAtro" mahAdhRtiH / 'mahAkRto" mahAbhAvora mahAvargo mahAdharaH // 8 // mahAsano" mahAbhUti mahezazca mahAvRSaH / mahAziSTi mahAdezo" mahAjJazca" mahAvrataH // 6 / / mahAgati mahAsthAsnu"mahAvRddhi mahAkSaNaH" / mahAguru mahANuzca mahAvezmA mahAvazI // 10 // mahAzako mahAzIlo mahAcAryo mahAguNaH / mahAdayo5 mahApAtro mahAvyAptimahonnatiH // 11 // mahArNavo" mahAmeru mahAzAkho" mahAdhanaH / mahAvasu"mahAvedo" mahApoto" mahAgRham / / 12 / / mahAdityo" mahAsomo: mahAprajJAGkura"stathA / mahAtarkAvatArazca zreyAMsi vitanotu naH // 13 / / 1. mahAkRti 61 mahA0 ya0 // 2. naH // 13 // zrIsiddha nAmakoze SaSThazatapra0 0 / Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 177 siddhasahasranAmakozaH patha saptamazatakaprakAza: vijayo' vaijayantazca' jayanta zcAparAjitaH / sarvArthasiddha stIrthArca:6 svayambhUramaNo" jayaH // 1 // sadAtanaH sadAjJAnaH sadAsatyaH11 sadAzrayaH12 / . sadAsuhRt sadAsaukhyaH sadAvidyaH15 sadodayaH // 2 // sadAyogaH sadAbhogaH18 sadAtRptaH19 sadAnaghaH / sadAsnAtaH sadAlepa:22 sadodyotaH22 sadAsthitiH // 3 // atulyo5 'sadazo 'kalyo 'samAno savayA" nagaH / ago' nagAdhirAjazca2 sthAvaro3 jaGgamAzrayaH / / 4 / / prakSINabandhaH5 kAmAri:36 1 pramANaparidhiH pradhI:38 / kRtAnanda:39 kRtAmodaH kRtazarmA' kRtodayaH / / 5 / / kRtAntasRTa kRtAntacchit kRtAntajJaH kRtAntahRt / samayaH samayAtIto viSamo" viSamAstrajit / / 6 / / jitAri"rajito'2 dharma medho 'moghazca zambhavaH / supratiSTho 6 dRDharatho vizvaseno8 mahAratha:59 / / 7 / / cintAmaNiH0 suramaNiH1 kAmakumbha:62 suradra maH / rohaNo" dakSiNAvartaH65 kAmadhenurakazmala:60 // 8 // citArdhiprada 3caitya9 zciracchAyazcirasthiti: / jaivAtRko'nabhijJAno" visparza: sparzagocaraH / / 6 / sammohApya" . unnayaH puruhUto'vatAramuk" / dazalAkSaNikodeg dezo'nudde zo 'nupacArabhUH // 10 // 1. pramANAparidhiH jaM0 // 2. 'mmohAkhya 76 jaM0 // Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 siddhasahasranAmakoza. bandhuro rucira"zcAru bandhU rupyazca zobhanaH" / zatazAkhaH zataHzca" zatatAraH2 zatAdhvagaH / / 11 / / zatopAyaH4 zatAkhyAnaH5 zatakItiH6 zatAhvayaH" / zatagRhyaH" zatodgIthaH zatavRttiH zriye'stu naH // 12 / / // iti mahopAdhyAya-zrIyazovijayagaNi-samuccite rAjanagaravAstavyasavamukhya-sAha panajI'suzrUSite zrIsiddhanAmakoze saptamazatakaprakAzaH // 7 // prathASTamazatakaprakAza: dhIzo' dhiyaHpati/ndro' dhiSaNaH zemuSIdharaH / dhIgaNo dhIsamUhazca' gISpatizca girAmpatiH // 1 // vAcaspati vacaHsraSTA" bRhadAtmA2 bRhaspatiH / bRhadAraNyako [d ] dyotI4. manISIzo5 manISitaH / / 2 / / nayotkrAnto" nayodbhedI jJAnagarbha:' prabhAsvaraH / ratnagarbho' dayAgarbha:22 puNyagarbhaH 'svagarbhagaH / / 3 / / lakSmIza:25 kamalAnAtho nimantu"mantumocanaH / AzAmocana" uddAma" aAzAvizrAmabhAjanam // 4 // 1. "stu vaH // 12 // zrI sidhdanAma jN0|| . 2. manISISTo 15 jN0|| 3. svagarbhajaH 24 jaM0 // Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 179 siddhasahasranAmakozaH dharmayUpo 2 . dharmagaNo dharmanemi"rakarmaTha:35 / dharmacakrAyudho6 dharmaghoSaNo" dharmapoSaNa:28 // 5 // spRhAmuktaH spRhAtyAgI spRhApazu:41 spRhojjhitaH" / dUrastho" dUradRg" dUrapatha stathyaH sthitipraNI: // 6 // adhyAtmagamyo "dhyAtmAGgo'dhyAtmApyosdhyAtmalocanaH / adhyAtmAdhityako dhyAtmakailAzo'dhyAtma zAsanaH // 7 // adhyAtmavAso'dhyAtmA!'dhyAtmArko'dhyAtmabhAskaraH / adhyAtmAMzu rghanAdhyAtmaH svAdhyAtmo'dhyAtma'saGgrahaH // 8 // adhyAtmakoTi radhyAtmasAro'dhyAtmaparigrahaH / adhyAtmasRSTi "radhyAtmapavitro'dhyAtmapAragaH // 6 // adhyAtmapUrNo'dhyAtmeSTo'dhyAtmADhayo'dhyAtmasaMzrayaH72 / adhyAtmayajJo'dhyAtmendro 'dhyAtmeno'dhyAtmavAsitaH / / 10 / / 'adhyAtmabhAvyo'dhyAtmeddho'dhyAtmAdhvA 'dhyAtmasaGgataH / adhyAtmaraGgo'dhyAtmArtho'dhyAtmAbho'dhyAtmamandirama // 11 // adhyAtmapUto'dhyAtmAstho'dhyAtmAjJo'dhyAtmasaMvaraH / adhyAtmastho'dhyAtmadhano 'dhyAtmajJo' 'dhyaatmvissttr:||12|| 1. spRhAdhanaH 42 jaM0 // 2. tmasaGa grahaH 54 jaM0 // 3. 'tmazAsanaH 62 0 // 4. 'bhAvo 77 jaM. // 5. dhyAtmAgro (? Ggo) 82 0 65 jaM0 // Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 180 siddhasahasranAmakozaH adhyAtmapITho-1'dhyAtmelo"'dhyAtmeto'dhyAtmasantataH / 2prAdhyAtmo'dhyAtmasantAno'dhyAtmAkhyo'dhyAtmavin 00 ||iti mahopAdhyAya-zrIyazovijayAmAmuda // 13 // rAjanagaravAstavyasaGghamukhya-sAha panajI'suzrUSite zrIsiddhanAmakoze aSTamazata [ka] prakAzaH // 8 // pratha navamazatakaprakAzaH abho''nado''ravo''nAdo svaro''svAno'svano 'dhvaniH / avRddhi raguNo" bindu"ravisargo'luga"kramaH" / / 1 / / ahaso'mAtRko pratyAhAro'ghoSo'nupAhitaH / anAmA prAtipadiko* 'samAso 'vigraho" 'grahaH / / 2 / / anAkhyAto"'kRdanta zcAtaddhito" naNu (? nApyu)NAdikaH / "ayogo" rUDhi" rastobho" 'cchandAzcApyanalaGkRtiH // 3 // apAto" lmbno'kraantirraashi"rnhrgnnH| anato'nunnato'lagno" 'nucco nIco" 'digantaraH // 4 // anarko "'nATako'nATyo 'vibhavo'tanubhAvakaH / sthAyI raso'zlatho'nAtho kAvyo'gIti55 rapiGgalaH56 / / 5 / / 1. 'dhyAtmejo 64 dhyAtmejo (?Dayo) 2. prAdhyApyo 67 ya0 / / 3. degnmude // 13 // zrI siddhakozo'STamaM jaM0 // 4. ayojo 26 'bhUmi 30 rastAbho 31 jaM0 // 5. "kAyo ya0 // Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhasahasranAmakozaH 181 anighaNTu57.1 ranadhyAyo"saMhito'vaidyako"'vyathaH / agrAmo'mUrcchano" vAdyo" nepathyo'niGgito"layaH // 6 // pazyatyAtmA'ghano 'bhASo hyavaikhari"ramadhyamaH / azveto"pATalo'zyAmo'nIlo" babhru"rapItimA" / / 7 / / atikto'madhuro namlo'kaSAyo'lavaNo kaTuH / asaugandhyo'padaurgandhyo'nuSNo'zIto'kharo 'mRduH0 . // 8 // asnigdho" gauravo'lUkSo" saMsthAno"laghu"rasmayaH / " avedo vedasaGgItaH zrIyuktaH zrIpatiH00 zriye // 6 // / / iti mahopAdhyAya-zrIyazovijayagaNi-samuccite rAjanagaravAstavyasaGa ghamukhya-sAha panajI'suzrUSite zrIsiddhanAmakoze navama zatakaprakAzaH // 6 // praya dazamazatakaprakAzaH Adidevo' yugAdIzo'. yugezo' 'yugapo' yugaH / upajJA samayopajJa mapratyUho mahAbalaH' // 1 // zivatAti"mahAzAnti"nirvRtaH saMvRto'vRtaH" / arahA5 aruho'roha" AdyadhyeyaH8 padottaraH // 2 // 1. ranadhyeyo 58 jaM0 / / 2. 'ya: 66 / anA 67 'strya98 'napuSA saMjJaH 66 zriye siddhAnta devatA 100 // 6 / / y0|| 3. // zrIsiddhanAma jaM0 / / 4. 'zatapra ya0 // Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 siddhasahasranAmakozaH AtmarakSA"''tmakavaca mAtmatrAtA"''tmapaJjaram" / akuNTha" stryambaka: sArvaH zarvaH sarvezvaro" mRDa: / / 3 / / prAdyeDya" prAdyacAritra'mAdyamantra'2 RgAdimaH / AdyavA gAdyabhUrAdyanetA 'dyarSi vRSAdimaH // 4 // . . prAdyameghaH pradhAnAdhaH kSamAdyo" nAdyo nirAkriyaH / nandyo" nAdInavo nandyAvarto'haH svastiko'stikaH / / 5 / / proDho"'nUDho" mantrazikho dIpto'righno" nirantara:55 / bhadro 'nIdRganityaMstho 'yutasiddhaH" susaMyutaH // 6 // alokaspRga" lokamadhyo" lokamAnyo" visaMzayaH / jAgarUka: sadonnidro" nistandro niHpramIladRga / / 7 / / animeSo" nimeSendra:00 pramAkartA pramApyakaH / pramANaM ca" pramAsampradAna" zuddhapramAzrayaH / / 8 / / pramApAdAna: sambandhI pramAyAH svapramodgataH / 2 mArgo mArgaprabhu margisvAmI mArgavizodhakaH / / 6 / / 1. / / 9 / / zrI siddhanAma jN0| 2-"mArgoM"mArgeza -sanmArgo mArgadaga" mArgazoSaka:'82 iti pratau / Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddha sahasranAmakozaH 183 ekadhI rekapU"rekavezma "kasthiti rekabhaH / ekodbhava"zcaikamArga ekadhAmai kazAsanaH" / / 10 / / ekAtapatra6 ekAjJa3 ekAgra"zcaikamandiraH5 / gaH sti staraNi stAra:98 savitA" dhvAntanAzanaH 10 // 11 // catuSkabhAgaSTaguNo' dInapo' bhaktavatsalaH / kRpAluH sphItakaruNo dhIra: zrIramaNa: zriye // 12 // 1 // iti mahopAdhyAya-zrIyazovijayagaNi-samuccite [rAjanagara vAstavya] saGghamukhya-sA-'ratana'suta-sA-'panajI' suSite zrIsiddhanAmakoze dazamazatakaprakAza: // 10 // [ / sampUrNamidaM zrIsiddhasahasranAmaprakaraNam // ] phalazra tiH aSTottaraM nAmasahasrametat paThanti ye prAtarapapramIlAH / : te svargalIlAmanubhUya bhUyaH siddhAlayaM yAnti na saMzayo'tra // 1 // prazastiH gacche zrIvijayAdidevasuguroH svacche guNAnAM gaNaiH, proDhiM prauDhimadhAmni jItavijayaprAjJAH parAmaiyaruH / 1. etaccidvayAntargataH pATho jaM0 saMjJakaprato nAsti / / 2. upendra vajrAchandaH // 3. zArdUlavikrIDitacchandaH / upendravajrA zArdUlavikrIDitacchandasI vihAya zeSaracanA'nuSTa chandomayI jJayA / Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhasahasranAmakozaH tatsAtIrthyabhRtAM nayAdivijayaprAjJottamAnAM zizu stattvaM kiJcididaM yazovijaya ityAkhyAbhRdAkhyAtavAn / / 2 / / iti zrIsiddhanAmAni // - [pU0 prA0 zrImadvijayadharmasUrIzvaraziSyamunizrIyazovijayena vi0saM0 2032 tame mumbAnagaryAM saMzodhitaM sampAditaM ca / ] 1. 'iti zrIsiddhanAmAni' iti ya0 pratau nAsti / 2. ni // likhitaM rAjanagare saM0 1636 varSe iti zreyaH / iti jaM0 pratI lekhakalikhitA puSpikA'sti / / 3. mere dharmasnehI mitra zrI amRtalAla mo0 paNDita dvArA kiye gaye saMzodhanoM ke AdhAra para pAThAntara Adi kI yaha TippaNI dI gaI hai| (sampAdaka) Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddha sahasranAmAvalIpAThaH Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhasahasranAmAvalI . dhArmika granthoM meM nAma-smaraNa kI mahimA atyadhika varNita hai| 'kaliyuga kevala nAma adhArA / sumiri-sumiri nara utarahiM paaraa| isa ukti ke anusAra vartamAna yuga meM nAma smaraNa kA hI mahattva mAnA jAtA hai| iSTadeva ke nAma ananta hote haiM kyoMki usake guNa, karma, prabhAvAtizaya sabhI to ananta hI haiN| tantra-granthoM meM kisI bhI iSTadeva kI kRpAprApti ke lie jo vidhAna diye gaye haiM unameM paTala, paddhati, kavaca, hRdaya, stotra, zataka Adi ke sAtha 'sahasranAma' kA bhI pATha Avazyaka batAyA hai| pUjyazrI upAdhyAya jI ne isI AvazyakatA ko dhyAna meM rakhakara prastuta 'siddhasahasranAmAvalI kI racanA kI hai| isameM 1008 nAmoM kA saGkalana kramazaH anuSTap chandoM meM kiyA gayA hai / Astika janoM meM isa prakAra ke sahasranAmoM ko pRthaka-pRthaka rUpa meM pratyeka nAma ke sAtha Adi meM 'OM' tathA anta meM 'namaH' lagAkara pATha aura pUjana-japa kA vidhAna pracalita hai aura AvazyakatA evaM karma ko dhyAna meM rakhakara anya bIjamantra lagA kara bhI pATha kiye jAte haiM jisakA vistata paricaya hamane prArambha meM diyA hai| yahA~ kevala Adi meM 'OM' tathA anta meM 'namaH' lagAkara caturthI vibhakti ke sAtha sabhI nAmoM ko alaga-alaga mudrita kara rahe haiN| isakA pATha strI, puruSa, bAlaka, bAlikA sabhI kara sakate haiM aura prabhu kI kRpA prApta kara sakate haiN| vizeSa prayoga ke liye muru mahArAja se nirdeza prApta kreN| -sampAdaka Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "siddhasahastranAmAvalIpAThaH namaH 20 OM anAdizuddhAya namaH / , zuddhAtmane ., svayaMjyotiSe , svayamprabhave kevalAya kevaline jJAnine , kevalAtmane , kalojjhitAya , sArddhasattrikalAtItAya , , anyUnAdhikakalAnidhaye , , anantadaze anantAtmane , anantaprAptaye , anantajite parameSThine " parabrahmaNa ,, paramAtmane sanAtanAya OM sadAzivAya ,, paraMjyotiSa , dhruvAya .. siddhAya , niraJjanAya // anantarUpAya ,, anantAkhyAya tathArUpAya tathAgatAya yathArUpAya ,, yathAz2AtAya yathAkhyAtAya ,, yathAsthitAya ,, lokAgramaulaye ,, lokezAya ,, lokAlokavilokakAya ,, .. , lokeDyAya ., lokapAya , lokatrAtre Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 siddhasahasranAmAvalI OM lokAgrazekharAya namaH . OM mRtyujayAya namaH , vizvadaze , 40 , matyunivAraNAya / , vizvatazcakSuSe ,, sarvAdaye ... vizvataH pANaye ,, sarvagAya , Atmabhuve ,, sarvajanInAya svayambhuve , sarvadarzanAya ., vizvato bAhave ,, suzrutAya . vizvAtmane " susthitAya , vizvatomukhAya susthAya , vizvakRte " purANAya , vizvarUpAya ,, prAktanAya , vizvavyApine ,, 50 ,, vibhave ,, vidhizeSAya ,, vidheHsArAya vizvazIrSAya .. ,, vidhiniSedhataH parasmai namadvizvAya / ,, prazAnta vAdyAya , vizvAdhArAya . nirvAcyAya. , vizvasuve , dikbhAgaparikSayine vizvambharAya.. ,, apadAya zivAyaM . ,, anakSarAya vizvAvatArAya ..., ,, anicchAya ,, vizvadarpaNAya , ataghyAvRttilakSaNAyaH ; : vizvakhyAtAya : , brahmacaryaphalIbhUtAya , ,, jayAya ,, brahmaNe . .., vidhave vidhaye Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhasahasranAmAvalI OM brahmAdasthitAya . namaH . . , prAtmavate : , vedavate , viSNave brahmavate , brahmasambhavAya " sUkSmAya parAtparAya jetre , jayine , sarvamalojjhitAya , . ,, upAsanAnAM phaladAya ,, , upAsyatvena dezitAya , , sarvAvipratipannAya , 100 ,, dharmavide , dharmakRte , dharmiNe dharmAtmane , dharmadezakAya 186 OM anantadharmaNe , dharmasArAya ,, svadharmagAya , paradharma vinirmuktAya ,, dharmaprApiNe ,, vidharmabhRte ,, dharmacakriNe ,, mahAdharmaNe ,, dharmamUrtaye , sudharmadRze , 120 , dharmAGgAya ,, dharmasannyAsineH . .. ,, dharmAdharmavijitAya , , dharmottarAya , dharmakIrtaye , dharmamude , dharmamaNDalAya ,, dharmAnovAya , dharmamaulaye ,, dharmAprAya , dharmazAsanAya , dharmakSamine , dharmamRdave , dharmajaMve ... : , sudharmaNe ... 130 , dharmadAya , dharmanAyakAya . " dharmasArathaye ...dazadhamaNe , , 110 Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 - siddhasahasranAmAvalI OM dharmasaMyamAya OM preSThAya namaH ., dharmasatyAya ,, purohitAya. .,, 160 , dharmatapase ,, gariSThadhiye , dharmabrahmaNe . ,, ariSTacchide , zucaye , bahiSThAya , dharmatyAgine , 140 , niSThAya .. , dharmamuktaye , vyomamUrtaye ,, dharmasthAya . , amUrtaye . ,, dharmazAzvatAya ,, antarikSAtmana ,, dharmalabhyAya . , nabhomayAya , dharmasevyAya ,, gaganAtmane , dharmazraddhAvazaMvadAya , mahAkAzAya . . . 170 ,, dharmadhAtave ,, ambarAtmane , kSamAdhAtaye .. ,, nirambarAya , zraddhAdhAtave , suyajvane . ,, adhAtubhAje 150 , yajJapuruSAya ,, zrIpAtAya , yajJAGgAya 1, nipAtAya ,, amRtAya , hrIpAtAya ___...., haviSe , pAtakakSa yine .,, dharmayajJAya ; zreSThAya . :,, mahAvIrAya ,, sthaviSThAya '' yajamAnAya , sthavirAya ,, niyAjabhAje " jyeSThAya , mantramUrtaye . Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 161 siddhasahasranAmAvalI OM mantrabIjAya .. nama: , manvanyAsAya , mantrarAje , mahAmantrAya ,, mantrapataye , dharmasthAnAya , sumantrabhuve , cinmantrAya , mantra saMsthAnAya ,, mantreDyAya " mantrapUjitAya , mantramAtrAya , sphuranmantrAya , mantradevAya . . ,, ,, mAntrikAya ...., " paJcamaGgalamantrAya , , sarvamantrAvatAravate . , . ,, mantre pratyakSarUpAya , 2 , jagannAthAya jagajjye SThAya .. . . ., . jagatsvAmine ...... OM jagadbandhave. namaH ,, jagadgurave ,, jagattrAtre ,, jagatpAtre 210 ,, jagadrakSAya , jagatsakhAya ,, jagadIzAya ,, jagatsaSTra ,, jagadvandyAya ,, jagaddhitAya / ,, jamatpataye .... , jaganmAnyAya jagacchAstre , jaganmukhAya ,, jagaccakSudhe ,, jaganmitrAya ....." ', jagaddIpAya ,, jagatsuhRde ,, jagatpUjyAya .,. jagaddhaya yAya ,, jagadvide ,, jagadaryamNe , jaganmAtre ,jagadmAtre ,, 230 " , jagatpitre jagannetre jagabharne : , ...: . ,, Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 siddhasahasranAmAvalI. namaH .. OM jagadbhAnave ,, jaganmaNaye , jagadAya , jagaccintyAya. jagatkAmyAya , jagatpriyAya jagaddhetave , jagatketave jagatsImne jagannidhaye jagadvaidyAya ,, jagajjyotiSa jagatpoSiNe , jagadvaSAya jagatpUSNe , jagaddharyAya jagadbIjAya , jagattarave jagatsArAya jaganmUlAya siddhArthAya siddhazAsanAya ,, siddhasthAnAya , susiddhAntAya namaH . OM siddhagire. .., siddhadhiye ., sudhiye , bhavAbdhyagastaye , bhavahRte , bhavacchide / , apunarbhavAya ,, kAlAtItAya ,, bhavAtItAya , bhayAtItAya ,, kalAtigAya ,, guNAtItAya ,, rajo'tItAya ,, kalyAtItAya ,, kulAtigAya ,, varNAtItAya ,, padAtItAya ,, mArgAtItAya ,, akSarAtigAya ,, vAkyAtItAya ,, smayAtItAya ,, vAco'tItAya ,, nayAtigAya ,, vRttyatItAya . Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhasahasranAmAvalI OM spRhAtItAya ,, nyAsAtItAya ,, janAtigAya , chando'tItAya ,, janAtItAya ,, lokAtItAya / , layAtigAya , yogAtItAya , tapo'tItAya , vratAtItAya , yamAtigAya , dhyAnAtItAya , mano'tItAya ,, cintAtItAya , cayAtigAya lepAtItAya ,, gadAtItAya , kAmAtItAya , tamo'tigAya ,, vedAtItAya vayo'tItAya ., sarvAtItAya , amRtAtmane amRtodbhatAya " amRtasraSTra namaH / OM amRtodbhavAya ,,280 ,, amRtaughAya ,, amRtAdhArAya ,, amRtAGgAya ,, amRtasaMsthitaye ,, kRtajJAya ,, kRtakRtyAya, ,, kRtadharmaNe ,, kRtakratave ,, kRtavedAya ,, kRtAtmane ,, 260 , saMskRtAptaye ,, asaMskRtAya ,, bhAvAya ,, svabhAvAya ,, nirvaya ,, mukhyavargAya ,, apavargabhAje ,, sattAyai ,, padArthAya ,, pUrNArthAya ,, lakSaNArthAya : ,, trilakSaNAya ,, padmazAya Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 siddhasahasranAmAvalI hApabhAya "360 : caya kAya OM padmasambhUtaye namaH OM nabhaHkezAya ,, padmabhuve , sthAsnave. .. , padmaviSTarAya , 320, jiSNave , hRtpadmasthAya ,, pitAmahAya .. 7, mahApadmAya ... " , bhiSagvarAya , padmAya ..." , agadaGkArAya , padmAsanodayAya ,, vaidyAya. .. , hiraNyagarbhAya ,, dhvastagadAya , zrIgarbhAya , agadAya , viraJcaye ,, varadAya " druhiNAya ,, pAradAya , zrIdAya ,, vedagarbhAya 340 , siddhidAya , zatAnandAya : ,, sarvazarmadAya , , purANajJAya ,, varSIyase , purANagAya ,, vRSabhAya , vizvaretase . ,, varSAya .., haMsagataye ,, vRSaketave . .... " mahAhaMsAya ,, vRSadhvajAya .. , haMsarAje ,, mahAbodhaye . , prajApataye __.. varddhamAnAya , prajAnAthAya , , mahaddhaye , hiraNyezAya ...., 350 , vRddhilakSaNAya.. , hiraNmayAya ... , ahAnivRddhaye .... " hRSIkezAya , . , stutyAtmane Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 165 siddhasahasranAmAvalI OM triliGgAya . namaH OM kUTasthAya , pratitriliGgakAya , , zIlezAya , nirakSAya 380 , zIlanAyakAya , kRtabhUrakSAya ,, zailezAya , rakSohantre ,, prAptazailazaye ,, svarakSitAya ,, nizcayine , AtmekSaNAya / ,, vyavahAramuce ,,kSaNamayAya " anupazcaye , zubhaMyave upAdhicchide ', puSkalekSaNAya ,, sarvopAdhivizuddhimate , , trayImayAya , ,, anAcAryAya , trayIketave , ,, anupAdhyAyAya dhArAvAhine , agurave , trayIdharAya , ,, guruziromaNaye .. trayItejomayAya . , ,, svayambuddhAya , ,, vibuddhAya ..., , dazapAramitezvarAya , ,, sambuddhAya trayItanave buddhajAgarAya , trayIgItAya , , turIyAvasthitAya ... , ,, piTakatrayadezitAya :, . " turyAya ., tristhAya ..., ,, siddhajAgarikAtrayAya , ,, trikaraNonmuktAya : ,, azastrAya . . " ,, tribrahmaprakRtaye . ,400 ,, zastramuce " zaktAya , zastrojjhitAya .. .. ., ., nirejase : ..., ,, zastravijitAya ... ., " 31 tretAye Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 siddhasahasranAmAvAlI namaH OM prazastriNe namaH . OM dayArAmAya ,, paramAzastrAya ,, virAmavate. ,, azastrabhiye ,, ajanmarAmAya ,, akutobhayAya ,, atirAmAya , dayAsindhave ,, mahArAmAya , dayApAlAya ,, manoramAya , dayAnetre :, svatorAmAya , dayAnidhaye , svayaMrAmAya : , dayAlave ,, kevalarAmAya , svadayAcihnAya ,, mahendrAvya , dayAzraSThAya .... ,, mahendra DyAya , dayodayAya .. ,, mahendrAya dayAsthAyine :,, 440 , atIndriyArthadRze dayAsthAnAya . .. , anindriyAya sarvazuddhadayAmayAya , . . , ahamindrAvya dayApAtrAya , atIndrAya , dayAmAtrAya , atIndriyadRze . , dayAvyAsAya ,, svadRze / , dayonnataye , bhUtAtmane , AtmArAmAya , bhUtabhRte , cidArAmAya , bhUta rakSiNe , cidrAmAya bhUtAbhayaGkarAya rAmasattamAya 450 , prabhavAya , zrIrAmAya .. , vibhavAya , kevalArAmAya . . bhUtAdhArAya 470 Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 167 namaH "480 siddhasahasranAmAvalI OM bhUtAnupagrahAya . . namaH OM mahAjyotiSe ,, astaprANAya , mahAsiddhAya ,, mahAprANAya ., mahAdhruvAya ,, prANadAya ,, mahAdRSTaye 1, prANitezvarAya , mahAprAptaye , prANezAya 1, mahArUpAya .., prANadayitAya ,, mahAyazase prANAyAya , mahAtrAtre , prANavallabhAya / ', mahAcakSuSe " prANottarAya , mahAdhArAya , prANagataye , mahAvidhaye ., aprANAya ,, mahAvibhave , prANinAminAya , 460 ,, mahAsArAya , mahAvedAya " agrAhyAya , mahAgamAya " gahanAya " mahopAsyAya , gUhyAya ., mahAdhyeyAya praNavAya ',, mahAvyApine 1. praNavotsavAya ,, mahAmahAya , prANAyAmaprakaTitAya , mahAnAthAya " prANamantrAya , mahAjyeSThAya ,, mahAsvAmime ,, mahAsuhRde . " kalaMGkalIbhAvAya. , 500 .. " mahAzivAya . . mahAtraSTra .", .. mahAvandyAya , japajapAya. " , braSTra Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 namaH w "560 OM mahAmAnyAya ,, mahAmunaye " mahApUjyAya ,, mahAbhrAtre : ,, mahAkAmyAya , mahApriyAya ,, mahAhetave " mahAsImne ,, mahAvaidyAya mahauSadhAya , mahAmArgAya 1, mahAnyAsAya , mahApUSNa ,, mahAcalAya , mahAmUrtaye ., mahAcakriNe ,, mahArAjAya , mahAnayAya. / mahAkIrtaye " mahAsphUrtaye " mahAsatyAyaH "mahAtapase , mahAmuktaye 1. mahAtvAmine , mahAbrahmaNe siddhasahasranAmAvalI namaH . OM mahAzucaye , mahAdhAtave " mahApraSThAya ,, mahAyajvane ,, mahAhaviSe ,, mahAvyomne :,, mahAbIjAya " . ,, mahAmAtrAya . , mahAdhRtaye ,, mahAkRtAya , mahAbhAvAya , mahAvargAya mahAdharAya , mahAsanAya ,, mahAbhUtaye ,, mahezAya . ,, mahAvRSAya ,, mahAziSTaye , mahAdezAya ,, mahAjJAya / ,, mahAvatAya , mahAgataye , mahAsthAsnave ,550, mahAvRddhaye . mahAkSaNAya . Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhasahasranAmAvalI OM mahAgurave . namaH , mahANave ,, mahAvezmane , mahAvazine , mahAzakrAya ,, mahAzolAya , mahAcAryAya " mahAguNAtha ,, mahAdayAya ,, mahApAtrAya ,, mahAvyAptaye , mahonnataye ,, mahArNavAya , mahAmerave ".560 mahAzAkhAya , mahAdhanAya mahAvasave , mahAvedAya mahApotAya mahAgRhAya mahAdityAya , mahAsomASa ,, mahAprajJAkurAya ..., ,, mahAtarkAvatArAya..6.00 OM vijayAya ,, vaijayantAya ,, jayantAya , aparAjitAya hai, sarvArtha siddhAya , tIrthArcAya , svayambhUramaNAya jayAya sadAtanAya sadAjJAnAya sadAsatyAya ,, sadAzrayAya ,, sadAsuhRde ,, sadAsaukhyAya ,, sadAvidyAya ,, sadodayAya , sadAyogAya , sadAbhogAya , sadAtRptAya , sadAnaghAya ,, sadAsnAtApa ,, sadAlepAya ,, sadodyotAya , sadAsthitaye ..... Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 " 630 siddhasahasranAmAvalI OM atulyAya - namaH . OM viSamAya namaH , viSamAstrajite . . . ,, 650 " asadazAya , akalyAya ,, jitAraye ,, ajitAya "asamAnAya , sarvayase ,, dharmamedhAya nagAya ,, amoghAya agAya ,, zambhavAya , nagAdhirAjAya ., ,, supratiSThAya , sthAvarAya " dRDharathAya " jaGgamAzrayAya ,, vizvasenAya ,, prakSINabandhAya mahArathAya ,, cintAmaNaye , kAmAraye , pramANaparidhaye , suramaNaye , pradhiye , kAmakumbhAya suradrumAya " kRtAnandAya .. ,, rohaNAya , kRtAmodAya ,, dakSiNAvartAya ,, tazarmaNe ,, kAmadhenave , kRtodayAya , akazmalAya ,, kRtAntasRje , citArdhapradAya ;; kRtAntacchide ,, caityAya , kRtAntajJAya ,, ciracchAyAya 670 , kRtAntahate ,, cirasthitaye .. , samayAya , jaivAtRkAya. . : .. , samayAtItAya'... .... anabhijJAnAya / Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .201 700 siddhasahasranAmAvalI OM visparzAya , sparzagocarAya , asammohApyAya , unneyAya puruhUtAya , avatAramuce , dazalAkSaNikAyaH , dezAya " anudde zAya , anupacArabhuve ,, bandhurAya , rucirAya , cArave ,, bandhave rUpyAya zobhanAya ,, zatazAkhAya zatAya , zatatArAya , zatAdhvagAya , zatopAyAya " zatAkhyAnAya , zatakIrtaye namaH OM zatAhvayAya namaH ,, zatagRhyAya ,, zatodgIthAya ,, zatavRttaye ,, dhIzAya ,, dhiyaHpataye , dhIndrAya ,, dhiSaNAya , zemuSIdharAya , dhIgaNAya ,, dhIsamUhAya ,, gISpataye , girAmpataye ,, vAcaspataye , vacaHsraSTra .. bRhadAtmane // 660 : , bRhaspataye , bRhadAraNyakodyotine 1, manISIzAya ,, manISitAya . ,, nayotkrAntAya , nayodbhedine , jJAnagarbhAya / prabhAsvarAya 720 . . Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhasahasranAmAvalI ra .. 202 OM ratnagarbhAya ,, dayAgarbhAya puNyagarbhAya svagarbhagAya lakSmIzAya kamalAnAthAya ., nirmantave , mantumocanAya , AzAmocanAya 1, uddAmAya , 730 AzA vizrAmabhAjanAya , dharmayupAya ,, dharmagaNAya ,, dharmanemaye akarmaThAya dharmacakrAyudhAya dharmaghoSaNAya dharmapoSaNAya spRhAmuktAya ,, spRhAtyA gine ,, spRhAparzave ,, spRhojjhitAya ,, dUrasthAya , dUradarza . dUrapathAya , tathyAya OM sthitipraNiye namaH ,, adhyAtmagamyAya // . , adhyAtmAGgAya , ,, adhyAtmApyAya , , 750 , adhyAtmalocanAya , ,, adhyAtmAdhityakAya , . ,, adhyAtmakailAzAya . , ., adhyAtmazAsanAya ,, adhyAtmavAsAya ,, adhyAtmArcAya , ,, adhyAtmarkAya ., ,, adhyAtmabhA karAya , ,,'adhyAtmA~zave ghanAdhyAtmAya ,, svAdhyAtmAya ,, adhyAtmasaMgrahAya , adhyAtmakoTaye , adhyAtmasArAya ,, adhyAtmaparigrahAya , adhyAtmasRSTaye adhyAtmapavitrAya adhyAtmapAragAya ,, adhyAtmapUrNAya , adhyAtmeSTAya ....., 770 . adhyAtmAdayAya " 760 740 , Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhasahasranAmAvalI. 203 namaH , OM adhyAtmasaMzrayAya namaH / OM prAdhyAtma ya , adhyAtmayajJAya " adhyAtmasantAnAya , adhyAtmendrAya ,, adhyAtmAkhyAya adhyAtmenAya ., adhyAtmavide , adhyAtmavAsitAya ,, abhAya adhyAtmabhAvyAya " anadAya adhyAtmeddhAya ,, aravAya adhyAtmAdhavane . anAdAya ,, adhyAtmasaGgatAya ,,780 ,, asvarAya adhyAtmaraGgAya asvAnAya , adhyAtmArthAya , adhyAtmAbhAya ___, asvanAya adhyAtmamandirAya adhyAtmapUtAya ,, avRddhaye , adhyAtmAsthAya ,, aguNAya adhyAtmAjJAya ,, vindave , adhyAtmasaMvarAya mavisargAya ., adhyAtmasthAya , adhyAtmadhanAya , 760 , akramAya , adhyAtmajJAya ahasAya , adhyAtmaviSTarAya amAtRkAya , adhyAtmapIThAya apratyAhArAya , adhyAtmelAya ., ,, aghoSAya , adhyAtmetAya . , ,, anupAhitAya ,, adhyAtmasantAtAya , , anAmne ., adhvanaye ., .,, alake 2 Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 pAya OMaprAtipadikAya ,, asamAsAya , avigrahAya ,, agrahAya . anAkhyAtAya , akRdantAya ,, ataddhitAya ,, nApyuNAdikAya ,, ayogAya ,, arUDhaye . ,, astobhAya ,, acchandase , analakRtaye apAtAya alambanAya ,, akrAntaye ,, arAzaye ,, anahargaNAya ,, anatAya , anunnatAya , alagnAya , anuccAya , anIcAya , adiganta rAya siddha sahasranAmAvalI namaH . OM manAya ,, anATakAya ,, anATayAya ,, avibhavAya , atanubhAvakAya , sthAyine // 850 , rasAya ,, azlathAya ,, anAthAya ,, 830 , akAvyAya ,, agItaye , apiGgalAya ,, anighaNTave ,, anadhyAyAya ,, asaMhitAya ,, avaidyakAya ,,860 ,, avyathAya , agrAmAya ,, amUrcchanAya ,,840 // avAdyAya ,, anepathyAya ,, aniGgitAya , layAya . / , pazyatyAtmame Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhasahasranAmAvalI 201 namaH ,,870 ,900 OM aghanAya , abhASAya ,, avaikharaye " amadhyamAya ,, azvetAya , apATalAya , azyAmAya ,, anIlAya ababhrave , apItimne , atiktAya ,, amadhurAya anamlAya ,, akaSAyAya ., alavaNAya ,, akaTave , prasaugandhyAya ,, apadaurgandhyAya , anuSNAya , azItAya ,, akharAya , amRdave , asnigdhAya , agauravAya , alUkSAya OM asaMsthAnAya , alaghave ,, asmayAya ,, avedAya ,, vedasaGgotAya ,, zrIyuktAya ,, zrIpataye ,, AdidevAya ,, yugAdIzAya , yugezAya , yugapAya ,, yugAya upajJAya , samayopajJAya ,, apratyU hAya , mahAbalAya ,, zivatAtaye ,, mahAzAntaye , nirvRtAya ,, saMvRtAya , avatAya ,, aradhne ,, aruhAya ,, arohAya .. 10 0 Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 OM prAdyadhyeyAya , padottarAya ,, AtmarakSAyai ,, prAtmakavacAya 2, aatmtraa| , prAtmapaJjarAya / akuNThAya , tryambakAya ,, sArvAya ,, zarvAya ,, sarvezvarAya 950 ., maDAya siddhasahasranAmAvalI namaH . OM nirAkriyAya namaH ,, nandyAya // 620 , nAdInavAya , nandyAvartAya ,, arhAya ,, svastikAya ,, astikAya ,, prauDhAya , anaDhAya ,, mantrazikhAya ,, dIptAya ,, arighnAya ,, nirantarAya ,, bhadrAya ,, anIdRze . ., anitthaMsthAya , ayutasiddhAya / , susaMyutAya , alokaspRze ,, lokamadhyAya , lokamAnyAya ,, visaMzayAya , jAgarUkAya ,, sadonnidrAya " , nistandrAya 930 960 ,, AdyeDyAya ,, AdyacAritrAya ,, pAdyamantrAya ,, RgAdimAya AdyavAce Adyabhuve prAdyanetre AdyarSaye ,, vRSAdimAya ,, zrAdyameghAya , pradhAnAdyAya kSmAdyAya " nAdyAya Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 207 880 siddhasahasranAmAvalI. ,, niHpramIladRze ,, ekamArgAya ,, animeSAya ,, ekadhAmne nimeSendrAya ___,670 , ekazAsanAya pramApyakAya , ekAtapatrAya pramANAya , ekAjJAya pramAsampradAnAya ,, ekAgrAya zuddhatramAzrayAya ,, ekamandirAya pramApAdAnAya ,, gabhastaye pramAyAH sambandhine ,, taraNaye. ,, svapramodgatAya ,, tArAya ,, savitre , mArgaprabhave 80 , dhvAntanAzanAya , mArgasvAmine ,, catuSkabhAje , mArgavizodhakAya ,, aSTaguNAya , ekadhiye , ekapure ,, bhaktavatsalAya ,, ekavezmane ,, kRpAlave ,, ekasthitaye ,, sphItakaruNAya " ekabhuve . , dhIrAya , ekodbhavAya ,, zrIramaNAya namaH ,, mArgAya 1000 "dInapAya , 1008 // iti zrIsiddhasahasranAmAvalI sampUrNA / / Page #343 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSThAGkAH 106 112 5 ArSabhIya-caritamahAkAvyasya zlokAnAmakArAdyanukramaNikA padyAni pRSThAGkAH | padyAni agrataH kaTu rarATa adhigatya tadA aGkasaGkalanayA anujAdanujAri acintyazaktiH anujA yadi yAcitA ajaniSTa mahAn anupasthitiratra ajitena jitaM anena me vArSika atighaTTanato antaHpuraM tasya atituccha0 anta:prakAzAyata atiduHsahatA anyeSviva tvayyapi atha tasya rucA apArijAto'pi atha tAn pratidhUma0 api prabuddheH atha pakSayuge'pi apohamUha atha prabhuH pAramahaMsya abAdhayAnena athavA'zlathavAsanA abdhirvArigaNai0 atha sAdhuriva abhavat tapanA prathApi pazyAbhimukhaM abhidhAvati yasya adastulAbhRtpara0 abhiSekamahe adhaH sudhAkuNDagaNaM abhISTabhUyaH adhikaM samupAsitazca abhUdasAvunnata0 adhika sma vidanti .. abhud vibhoH adhike'tra na 45 / amalAyata0 mr m 9 m' ' M Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 zlokAnukramaNikA pRSThAGkAH m o . 9 mi Sim . m . padyAni pRSThAGkAH | padyAni amAnataddAna0 aSTApadAdA amitA vayamatra asaMkhyakAlAjita pramI iti svAnta asaMkhyazakte0 amI caturmuSTika0 asAvidaM dhyAyati amI janAH svAmi0 asuhRtpramadAzru amI hi kacchapramukhA asau dhatadhyAna amunA'pi jayodbhavaM ... asmin dRDhIbhUta0 . amuSya saccAmara 0 asyAnanaM amuSya saMzuddha0 . asyA vazIbhUya amUdRzaM rUpamanuttaraM 25 / aharan rajatAdi amUdRzAH ke'pi 72 aho parabrahma ayamuddhatasenayA | aho mahAsAhasa0 ayametu vayaM 52 | Aghnanto drAk ayaM janastvAM | AdAya tAtAnu0 alakSitasvArtha AditaH svavazaH alakSitAbhyantara0 Anandanazcandana alaM parAsaGgati Alambya lokA alpo hi jalpo AzA nirAzI0 alpo hi sahyo prAzIviSIyai0 avarSi varSa iti tAnabhidhAya avaiti zatru | iti teSu vitIrya pravaimi rAjendra ! iti bru vANa azvavrajotkhAta0 86 | iti mohanRpa0 ~ m 4 0 6 Wm Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. W0 vAma 1 M. WI . zlokAnukramaNikA 211 padyAni pRSThAGkA: / padyAmi pRSThAGkAH iti saciva0 RjusUtravicAra itIrite bhUmi ekatra bhItyai ityAdicintA ekAtapatrIkRta ityuddhatadvaita0 ekena cakreNa idamastvatha . eko'pi teSAM idaM vimazya etai ridAnIM pitu indranIlamaNi evameSa vinirIkSya imAM jagadbhakSaNa. eSyadviniryad imAM samuddIpita aikSavaM rasaminAya imAM sa zikSA aindrastomanatA iyataiva nijA kacacchalAd muSTi ucitaM bharatezvaro . kanakAbharaNa ujjAgaraprazama kapAlanAzAt utthitaiH kSiti karavAla iva utpAtavRSTau karavAlakarAlatA udarambharireva kabirbudhazcA uditAsmadupa kApilIyAmava kimapazyadamudritekSaNa udIkSya tAdAtvika kimayaM vimanaskatoditA udvAsayantyanya kimeSa meruna unmiSatpura kimeSa viSNuna upanIya vikalpa kiyajjitaM jAgrati uptaH prabhAte 77 / kiM tarakSuhari I WC 44 Is my my w 106 Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 2 212 zlokAnukramaNikA padyAni pRSThAGkAH / padyAni . .. pRSThAGkAH kiM nAma ratnaM guNA vivekapramukhAH kuTilA hasitena guNAstadIyAH kuThArikAmAnaka guruvArida kupitaM samudIkSya 61 gRhAGgaNaM no kusumasmitayA | gRhANa bhikSAM kUpakukSimupabhidya gRheSu sarvottamamastu kRtamasya nijAjita0 . 48 graheSu bhAsvAniva kRtau sphuTa 80 grAmarAjiSu kramoccabhUti 32 ghaTayatyamunA kSamAbhataH zatruSu 61 - ghanajitaja0 kSetramaikSata sa 108 dhoSitarSabhaMguNA khacarISu cakra sahasreNa gajakumbhabhavAstra cakreNa saubhrAtra 67 gajavAjirathaiH caturaGgacamUvRtaH caraNAzrayaNaM tu gA iva tvadadhipasya calatAM laharIbhya guNakamalahimAnI caskale rasanayA cASamIkSitumanAH 103 guNagrahAt citra na yaccha. guNagraheNaiva citrite ratimanApya guNavAn rahasi cirAnnibaddho guNasaMstava eva 67 / chalAdudIrya guNAnvaye bhadra 28 | chAyayA kavalitA . 107 86 galitainijadRg 50 116 Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokAmukramaNikA pRSThAGkAH 107 25 40 78 102 87 108 padyAmi jagajjayAtyanta jagatyazeSastadupajJa jagaddhitArthaM jananIdhRtirudyamaH janasaMvananAya jaladairapi bho jAgatti nAjJAM jitvA kSaNenottara jinezvarastena jIrNena jIrNA jyeSThasya nAjJAM taM pratipravalagarva taM sma sasmayavazA tatAna dhUmAyita tato vinItA tatra kastvamiti tathApi cakra sadavArita tadasya pUrva tadAgamAbdharupa. tadIyakoze tadrUpasaundarya tanayAvanayAva pRSThAGkAH | padyAni 63 | tanayo'sya ca tanuM kRzIkRtya tanna tena vana0 taponidhiH taralAn yudhi tarasA na mahA tava prabhutve | tasya daivamaMti tasya pratApAnala 64 | tasya yatra gagano. 66 tAdRzairazakunairapi 115 | tAnatyunnatagarva 113 tilamAtramapi tIkSNAgrabhAjA turagAnugAri taistyaktasaGgai 114 tyaktagovadha tyaktasauvaviSayA trilokabhA'pi tvayA tvamuSmin dadatI svagaNe dadAti yo nAvasare dadhat paraM sarva 63 | dadhadAtapavAraNaM slsl 110 8 Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 padyAni damanAdamanaH damanAma bhaTaH didRkSurIya duHkhaikakhAni duSTadUta iti yatra dUtaM tato dvidhA'pyabhaktaH dviSAM dRzorugraviSa dhanasya pUtauM dhanadaH dhaninAmabhimAna dhAnyamai kSi kRSikaH dhRtireva hi naH . dhruvopakArye . dhvajinI bahu na ke madorikSapta na krodhava hraryadamI na cakrabhAva na jAtu kopAt natyarthanAyA na doSamAtreNa na sasya deyonnati nane mRdutvaM zlokAnukramaNikA pRSThAGkAH | padyAni pRSThAGkAH 56 / na yatra candrArka 64 | na rajitau na vayaM tu bhajAmahai. na vetti vaktuM khalu na vedanA me . na saMvidAno'pi / | nikuJjaguJjan nijabandhuSu nijavezmani nirIkSya taM cetasi patitaM yudhi pado: pramAdo'bhigato paropakArArtha pazupANibhirapi pApaketutata. pApayorapatha pAlitAMsu bahu puraM pravizyAkSakapATa purA na pRSTo pUjito jaya ti sa 68 | pUrNatAvadagaja0 Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 215 pRSThAGkAH 114 20 elokAnukramaNikA . padyAni pRSThAGkA: / padyAni pUrNaprayatme . 76 budhyate na bharataH pRthvyAM prasiddhAM bubhutsuretasya pratigraheNAnugRhANa . bhagavAnapi pratyakSatAM gacchati bhaginIpati prathamAnarasa bhavatIha pradarzayantAmiha bhavatyahIndrAnana pradeyacitta bhavasindhumapi prabhutvamantrI bhavikakamalollAsa prabhuprabhAvAdathavA bhavenna tuGgAnata prabhUttamAGgasthiti bhAgyaM dRzodau tya prabhostitikSA bhuvi jAgrati pramAdasupto yadi bhUri bandhavRta prayAtu pATIrarajo bhRGgasaGgatalatA pravardhamAnaM bhrAtRvrajapravrajano prasiddha jIvAbhaya maNicArimabhAji prasthitaM prabhu madano nijarUpa prAcInamArge . madano vadanoru phalaM vinA yAma madarthasaMrakSita babhUva ratnatraya manasvinA'jJo valino yadi marutpriyo ruddha marut bahiH plavantAmiha 24 | mithyAtvavaitADhya bahirmahaH kiJcida0 24 | mitraM tadAsyasya 3 104 107 9 mroM Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 yadavanana 216 zlokAnukramaNikA padyAni pRsstthaangkaaH| padyAni .. . .. pRSThAGkAH mitravannava | yadvanadrumagaNe mukuTAMzubhiH 42 yazasAbharaNaM muditA jananI yazonidhiH soma mudocitaM dAsyati / 33 yAM snehapIyUSa munaye vitaranti yA divyana sukhai 0 . yajjinendragRha . 114 yA'parokSapada yatra kAmyavaraNAya yuktaM trilokopakRtA yatra gajitaparAH 106 yudhi yodhayazaH yatra nIlazitizubhra 117 yudhi yasya padAtayo yatra bhartari sa 106 yeSAM pravRttau na yatra yena dadRze ratikelirahasya yatra valganaparai 112 ratihAsavilAsa yatra vRkSatala ratnarAziSu. . yatra zAbdika rathAzvakanyebha yathA kariSyatyaya meSa radanAniva zaqa yathA yathA nItimati. ravinizAyAM yadasibhramato rAjJAmasubhyo yadi nartayituM laghutUlavadindu yadibhainija labdhvA nidhAnAni yadi vA tarasA labhate yadamartya yadi vA na divA 50 lalu: purASTA . yadgrahonnatagavAkSa 118 | lobhAnna zobhA~ Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padyAni 18 58. 118 vAkkauzalAda 106 10 104 or : zlokAnukramaNikA 217 * pRSThAGkAH padyAni pRSThAGkAH vadAnyabhAvA vizAradaH zArada vanIpakAnAM bhRtaye viziSTapAtra. vadhiSNatridaza vizvezvaro'pi vasuvyayAdA 14 viSavat kamalA vahati kSiti vistRtasphaTikavezma - vRSAGkamekaM kila vAmameva hariNA vedhasaH sphaTamabaddha vArito'pi pathi . vyacintayazcedamaho vAsarAnna timireNa vyAttamAsyamiva vicAryate svopamitiH vrataM jighRkSa vidadhAti kuvidyayA vratatrapAmUni vidadhAti khameva | vratotsave kuntala vidhAya vakSo 65 | zakra cikIrSu naMnu vidhAya vAmaM zate sutAnAM vidhuraGgati zabarIdhRtasAra vidhuvizadayazaH zayitAH svasukhe vidhoH sudhAyAM zayituM kimu vinA na harSAtha zazAka naiva vinApi vizva zikharasthita vinipAtya gurutva zikSitAzvavara vibhoH karasthekSurasaM zrutasthiteryaH vibhoH sahelo. zrutvaitArto'nuja vilaseda balava0 saMzerate cenmama vilIyateM hanta / saMzodhite vilokanAdeva sa eva devaH kila vivadanta 56 / sakalabharata 42 17 .104 va Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 zlokAnukramaNikA . pRSThAGkAH 9 `rmh ka sm mr S 0 44 Y padyAni sakalA svajalA sakalauSadhi sa ki napo sa jagrase tAni sa tatra gatvA sa tena pUrva sa tvAmagatvA sadA sapollasitAM santataM dahanamaNDala : santApitA: svAmi | sa prapA:pathi samagrazAstre'pi samAdhisAraiH samutthitAMhaH samupaiti viveka sampuTIkRta nabho sambhAvitaM yuddha sa hi cittamahA sa hyanantabala sAdhudAnavidhi sAndravidra maghano sArdha trayodaza siddhA jigISA sukuTumbagRhasthatA sukRta svapate sukhino viSaya suduHsahaM kiJcana pRSThAGkAH padyAni . . . sudhIbhirakSa dra suvikalpatturaGgamAH suvRttasaGgIta sUtrArthabhinnA sRjatvasau bAla | saubhrAtrabhaGga | sthAnena yAvat ___3 sthAsnurasya pathi 103 snAtvA jayAzA sphaTikoruzilA sphuTIkarotyeva | smarati svatana smaraH kimaGgI svakIyagAmbhIrya svakulopakRtA svaparaikamati svamatAn manujAn svayaM tapobhiH / svayaM na gotre svarapUraNayA svAnte cirAd svIyacchavicchanna svairaM bhanaktyaprati hari: kaNehatya hitvAnutApadravata - 68 | hRdaye malinekSyate " 9 mom. U : Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vijayollAsa-mahAkAvyasya zlokAnAmakArAdyanukramaNikA paSThAMkAH 151 145 151 padyAni acUcuraccAmara ataroranunIyate pratikAntamidaM pratha kathamapi pradasIyamukhaM adhaH kRtAmeva pradhare vidhunA anayA madano anayA vijitA anAzrite'smin anena sampUrayatA apArijAto'pi amRtasya vidho avadhArya vidhe asthayemaujjha0 asya dviSad aho bhavasyaiva AbhyantaraM yan AlasyabhaGge itaH samudrA0 . idamAnanakAnti idamAnanakAriNaM idamAnanapuSTaye pRSThAMkAH / padyAni idamAnanarAja 148 idamAsyatulA 161 idamAsyamavekSya idamIyadRzA 158 idamIyadRzo 125 idamIyamanA 164 idamIyamukhaM idamIyamukhya 1.46 imAM kathaJcit 138 ucitaM madanAya 134 ucitaH kila | udgatena tamaso udvelamutsarpati 151 unmajjadAvi 137 etadguNaizcandra | aiGkAramArAdhayatAM 135 | aiGgArasArasmati 127 aindra prakAzaM aucityabhAjo kathanna cakSuH 163 kathametadidaM kavibhiH kriyatAM 163 / kastUrikApaGkila 160 153 152 155 156 161 145 155 156 146 144 133 134 122 121 121 142 130 143 156 163 152 140 Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 158 162 160 143 122 padyAni kimagocaritaH kim tadvanastha kukAlapAtAla kusumAni krAnta vaNigbhiH kva yogyatA'syA gacche zrIvijayA galannimeSa guNena dAnasya guNainijaidigjaya cikurAlimayIM cikUraiH saha cauryaM parasveSu jaganti jetA jetuM jagad yasya taM yuvAnamana tataH kRtArthA tantrAt-prayogAt tArAmiSAt trijagajjayA trijagadrucirA dayaiva tenAntara durgerudaNairnavabhiH draSTu kimAsIna dru hiNena tadA dvijarAz2a ivaitadA zlokAnukramaNikA pRSThAMkAH | padyAni . .. pRSThAMkAH 162 dvijarAjakaliGkano 157 | dhurikAnti 123 nayanAmbu nalinaM malinaM 130 | nAmnaiva dhAmnA 12.3 | nijazriyaM yena 122 nitamAmidamIya nidarzanatvaM 122 nirvedataH kiM 142 nItirnavIneya0 125 151 nyUnAdhikAbhyAM pacelimaM pakSi 126 pariNAmasahAya pInIbhaviSNoH 131 purato na tadA purandaro gotra puruSottamamena 144 puro mukhasyA 141 123 / prakaTayya prakAmavandhyA prathitA kila 146 phaNAbhiruccaiH 130 124 phalaM dadurgA 124 136 phalArthinaH zrIphala 127 158 babhUva bhUvallaM0 163 | bhajate hariNo . 150 126 / 144 14 161 ~ ~ 135 ~ WW WKc ~ 138 152 162 137 Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokAnukramaNikA 221 padyAni w h pRSThAMkA: 125 146 132 123 134 132 h lh 152 `r m 157 w 154 s 137 m d mr 158 bhayato mahatastayA bhava samAsevya bhAnoH prabheva bhUpo bhunakti madanasya catu madanasya tadIya . madanasya tano mAtrAdhikasyApi mukhyo mahendra magakhaJjana yaM vIkSya sAkSA ya imAM bhuvanAti ya ihAzrayayo yaccaityavAya yatrAnizaM sphaTika yatrApaNazreNiSu yavendukAntA yatrollasatsphATi 0 yadApaNanyasta yadbhAsvatA'nena yadbhUrbhuvaH svaH yadyatra bhAsvAn yadvaprapAlIba yaduzmanAM ca yasmin sabhA yuddhe ca lakSmIH yuvanetravilAsi mr pRSThAMkA: / padyAni 150 yo yatra doSaH 146 | ratiretu tari 146 laGkAmivAvetya lAvAyalakSmI vanIpakAnAmiva vapreSu yasmin vayasA zizu vijitaM kila 138 vidyAguroreva vidyAbhiretasya vidhumeva surA vidhurAbja vividhaye vimAnalakSmI vihitasadRza | vegaprakarSAda vyalasan daza vyazIziSad zucitadvadanA zucitasmita zrayatAM zazina0 zriyamiva hariNA zrIda: zriyA zratigamita | zreNIbhavatsa 128 zvabhre baliH 146 | sakalakaca wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww 127 136 146 126 W US w rm a sh s 157 110 162 s ` >> l w 126 153 145 136 sh lm 126 130 134 Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 zlokAnukramaNikA 134 pRSThAMkAH 122 143 155 padyAni sakalo'pi satIvratoccheda sadAcyutazrI. sadAliSa prIti santyajya jADaya sa mAMsalAMsa sarvAGgazetya sa vidhiH zuci pRSThAMkA: | padyAni 156 | sudhAMzunAmnaiva sImA kimasmi 131 suSamAsu parI stutiHkSa0 140 smitavismita 142 : svakAntimitra * 144 | svarUpalakSmyaiva 156 .. 125 156 145 pRSThAMkA: 182 173 167 180 180 padyAni ajanmarAmo atikto'madhuro atulyo'sadRzo adhyAtmakoTi adhyAtmagamyo adhyAtmapITho adhyAtmapato adhyAtmapUrNoM adhyAtmabhAvyo adhyAtmavAso anantarUpo anAkhyAto anarko'nATako anAdizuddhaH anighaNTu siddhasahasranAmakozasya zlokAnAmakArAdyanukramaNikA - pRsstthaaNkaaH| padyAni 174 animeSo 181 | anupAdhi 177 | apado'nakSaro 176 apAto'lambano abho'nado 180 amRtAtmA 176 | alokaspaga 176 prazastraH zastramuka aSTottaraM nAma asammohAyya 166 astaprANo 180 asnigdho'gauravo 180 | ahaso'mAtRko 166 - AtmarakSA 181 / AtmavAn 176 182 173 183 177 174 176 181 180 Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokAnukramaNikA - 223 pRSThAMkA: 173 172 174 174 167 padyAni : mAtmArAmazcidA0 prAdidevo prAdhameghaH prAdheDya prAdya upAsanAnAM ekadhIrekapU: ekAtapatra aindrI zrIH kRtajJaH kRta0 kRtAntasaTa gacche zrIvinaya guNAtIto catuSkabhAgaSTa citArdhiprada cintAmaNiH tinmantro chando'tIto jagatmAtA jagatpatirjaga0 jagatpUjyo jagatsAro jagadayoM jagadvaidyo jagannAtho jitArirajitI tatsAtIrthya bhatA tasyASTasahasrAkhyA ur or FUur or Us or pRSThAMkAH / padyAni 174 trayItanustrayI 181 trayImayastrayI 182 dayAsindhardayA 182 dayAsthAyI 167 dazadharmA'nanta 183 dharmacakrI 171 dharmatyAgI dharmadhAtu 171 dharmayUpo . 177 dharmaviddharma 183 dharmadambhI . 170 dharmottaro 183 / dhIzo dhiyaH 177 dhyAnAtIto | nayotkrAnto 166 nirakSaH kRta 171 paJcamaGgala 166 padmazaH padma 170 parameSThI 170 pazyatyAtmA 170 pramApAdAna: prakSINa vandhaH 170 / prANAyAmaprakaTitaH prANottaraH 177 prauDho'naDho 184 bandhuro rucira 165 | bhavAndhyagasti 178 171 178 172 166 172 181 182 170 177 174 182 178 170 Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 176: 176 padyAni bhAvaH svabhAvo bhUtAtmA bhUta mantramUrti mahAgatirmahA mahAtrAtA mahAdityo mahAbodhi mahAmukti mahAmUtirmahA mahArNavo mahAvyoma mahAzako mahAzivo mahAsano mahAsraSTA mahAheturmahA mahendrAyoM mahopAsyo lakSmIzaH lokAgramauli varada: pAradaH vAkyAtItaH zlokAnukramaNikA pRSThAMkAH | padyAni pRSThAMkAH 171 | vAcaspatirvacaH 178 174 | vijayo vaija0 177 166 | vidhizeSo 167 176 vizvakRda 175 | vizvadga . vizvambharaH - 172 / vizvaretA 172 vedAtIto 176 vyomamUrti 168 176 | zakto nirejaH 173 176 zatopAyaH 178 176 zivatAtirmahA 175 | zraSThaH sthaviSThaH 168 sadAtanaH 177 sadAyogaH 177 sarvAdiH .. sArdhasattrikalA suyajvA yajJa 168 spRhAmuktaH / 176 178 svayambuddho 173 hiraNyagarbhaH 172 hRSIkezaH 172 176 176 175 175 175 Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhasahasranAmakozasya nAmnAmakArAdyanukramaNikA nAmAni pRSThAGkAH nAmAni pRSThAGkAH a 205 aguNAya 202 . akaTave akarmaThAya.. akalyAya akazmalAya prakaSAyAya akAvyAya akuNThAya: akutobhayAya akRdantAya akramAya akrAntaye akSarAtItAya prakharAya agadaGkArasaya agadAya agAya pragItaye 0 0 0 0 n o orx w w x mx rrrrrrrrrrMrom 0 0 0 0 agurave agauravAya agrahAya agrAmAya agrAhyAya adhanAyaM aghoSAya acchandase ajanmarAmAya Morrrrrrrrrrrrrrror o wooo woo woo is oo w w ajitAya 162 ataddhitAya 05 atadvyAvRttilakSaNAya | atanubhAvakAya 164 atiktAya 200 atitriliGgAya 206 | atirAmAya 164 Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahasranAmnAmanukramaNikA 166 o X o 0 0 0 202 226 nAmAni atIndrAya atIndriyArthadRze atulyAya adiganta rAya adhAtubhAje adhyAtmakailAzAya adhyAtmakoTaye adhyAtmagamyAya adhyAtmajJAya adhyAtmadhanAya. adhyAtmaparigrahAya adhyAtmapavitrAya adhyAtmapAragAya adhyAtmapIThAya adhyAtmapUtAya adhyAtmapUrNAya adhyAtmabhAvyAya adhyAtmabhAskarAya adhyAtmamandirAya adhyAtmayajJAya adhyAtmaraGgAya adhyAtmalocanAya adhyAtmavAsAya adhyAtmavAsitAya adhyAtma vide adhyAtmaviSTa rAya adhyAtmazAsanAya pRSThAGkAH nAmAni pRSThAGkAH adhyAtmasaGgatAya ... 203 adhyAtmasagrahAya adhyAtmasantatAya adhyAnmasantAnAya / adhyAtmasaMvarAya - adhyAtmasaMzrayAya. 202 adhyAtmasArAya adhyAtmasRSTaye adhyAtmasthAya 203 adhyAtmAMzAya 202 adhyAtmAkhyAya 203 adhyAtmAGkAya adhyAtmAjJAya 203 adhyAtmADhyAya adhyAtmAdhipatyakAya adhyAtmAdhvane adhyAtmApyAya adhyAtmAbhAya adhyAtmArkAya. adhyAtmArcAya adhyAtmArthAya adhyAtmAsthAya adhyAtmetAya adhyAtmeddhAya 203 adhyAtmanAya adhyAtmendrAya adhyAtmelAya. adhyAtmeSTAya 203 202 Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahasranAmnAmanukramaNikA 227 . pRSThAGkAH 206 204 187 187 nAmAni adhvanaye anakSarAya anatAya anadAya anadhyAyAya anantajite anantadaze anantadhamaNe anantaprAptaye anantarUpAya anantAkhyAya anantAtmane anabhijJAnAya anamlAya anarNaya analaGa kRtaye anahagaMNAya anAkhyAtAya anAcAryAya anATakAya anATyAya anAthAya .. anAdAya anAdizuddhAya anAmne / anighaNTave aniGgitAya ani chAya .. pRSThAGkAH nAmAni 203 | anitthaMsthAya 188 | anindriyAya 204 animeSAya 203, anIcAya 204 anIdaze 187 anIlAya anuccAya anudde zAya anunnatAya anupacArabhuve anupAdhaye anupAdhyAya anupAhitAya 205 anuSNAya anaDhAya anepathyAya antarikSAtmane anyUnAdhikakalAnidhaye 165 apadAya apadogandhyAya aparAjitAya apavargabhAje . 202 apATalAya 187 apAtAya apiGgalAya apItimne apunarbhavAya apratyAhArAya 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 or 90 or xxx odm x uro 09 dam x 0 0 0 0 0 4 0 yi . . 204 188 205 16 . . 205 0 204 205 162 203 Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 sahasranAmnAmanukramaNikA pRSThAGkAH 0 0 140 m w 205 204 `r < 0 0 . 0 ... 204 205 204 205 203 205 160 0 nAmAni apratyahAya aprAtipadikAya aprANAya ababhrave. abhAya abhASAya amadhurAya amadhyamAya amAtRkAya amarcchanAya amUrtaye amRtasaMsthitaye amRtasraSTra amRtAGgAya amRtAtmane amRtAdhArAya amRtAya amRtodbhavAya amRtodbhUtAya amRtaughAya amadave amoghAya ambarAtmane ayutasiddhAya prayogAya araghne aravAya arAzaye pRSThAGkAH nAmAni 205 / arighnAya ariSTacchide aruhAya arUDhaye arohAya 205 arhAya . alagnAya alaghave alambanAya alavaNAya aluke 163 alUkSAya alokaspRze avatAramuce avAdyAya avigrahAya avibhavAya avisargAya avRtAya avRddhaye avedAya avaikharaye avaidyakAya avyathAya prazastrabhide prazastrAya azastriNe . 204 ! azItAya 201 204 uu 2 0 205 203 205 0 * 0 0 204 0 0 0 166 0 165 0 w w our our 203 196 Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 sahasranAmnAmanukramaNikA pRSThAGkAH pRSThAGkAH nAmAni 205 | AtmapaJjarAya 204 Atmabhave | AtmarakSAyai 207 prAtmavate AtmArAmAya AtmakSaragAya grAdi devAya AdyacAritrAya prAdyadhyeyAya Adyanetra prAdheDyAya AdyamantrAya 205 prAdyameghAya prAdyarSaye AdyavAce Aghe'yAma prAzAmocanAya AzAvizrAmabhAjanAya nAmAni azyAmAya. azlathAya azvetAya aSTaguNAya asadazAya asamAnAya asamAsAya asahaya asaMskRtAya asaMsthAnAya asaMhitAya asammohApyAya asaugandhyAya astaprANAya astikAya astobhAya asnigdhAya asmayAya asvanAya asvarAya asvanAya ahamindrAkya ahasAya ahAnivRddhaye A rrrrrrrrrrrrrrrr 205 204 201 00 Wics 202 201 203 164 uddAmAya unneyAya upajJAya upAdhicchide upAsanAnAM phaladAya upAsyatvena dezitAya 165 186 206 R prAtmakavacAya AtmatrAtra RgAdimAya 206 Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 sahasranAmnAmanukramaNikA nAmAni pRSThAGkAH 165 163 0 . ... 0 0 ekadhAmne ekadhiye ekapure ekabhuve ekamandirAya ekamArgAya . ekavezmane ekazAsanAya ekasthitaye ekAgrAya ekAjJAya ekAtapatrAya ekodbhavAya 0 0 pRSThAGkAH . nAmAni . . kUTasthAya - kRtakRtyAya kRtakratave kRtajJAya kRtadhamaNa kRtavedAya kRtabhUrakSAya kRtazarmaNe . kRtAtmane kRtAnandAya kRtAntacchide kRtAntajJAya kRtAntasRje kRtAnta hRte kRtAmodAya kRtodayAya kRpAlave kevala rAmAya kevalAtmane kevalAya kevalArAmAya kevaline ... ... 200 207 166 l l kamalAnAthAya kalaGkalIbhAvAya kalAtigAya kalojjhitAya kalyAtItAya kAmakumbhAya kAmadhenave kAmAtItAya kAmaraye kAya kAlAtItAya kulAtigAya rmwarrrrrror 0040 167 165 192 kSaNamayAya kSamAdhAtave . kSmAdyAya 0 , dama - Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 231 sahasranAmnAmanukramaNikA nAmAni .. pRSThAGkAH nAmAni pRSThAGkAH chando'tItAya 83 ? 207 . 160 166 . gaganAtmane gadAtItAya gabhastaye gaMriSThadhiye gahanAya . girAmpataye gISpataye guNAtItAya - gaziromaNaye gRhyAya " . . . 165 . 167 ghanAdhyAtmAya jagatkAmyAya jagatketave jagaccakSuSe 201 jagaccintyAya jagacchAstre 162 jagajjyeSThayAya jagajjyotiSe jagattarave jagattrAtre jagatpataye 202 jagatpAtre jagatpitre jagatjyAya 163 *jagatvaSNe 201 jagatyoSiNe jagatpriyAya jagatsakhAya jagatsArAya jagatsImne 200 jagatsuhRde 166 jagatsraSTra jagatsvAmine 200 jagadAya jagadaryamNe . . . 9 . . catuSkabhAje cayAtigAya cArave citArdhipradAya. cidArAmAya cidrAmAya cintAtItAya cintAmaNaye cinmanvAya ciracchAyAya cirasthitaye caityAya 163 . . . 200 0 . . Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 166 ___sahasranAmnAmanukramaNikA pRSThAGkAH . nAmAni ... pRSThAGkAH japaJjayAya - 167 jayantAya jayAya 161 jayine 186 162 jAgarUkAya 206 jitAraye jiSNave jetra 186 jaivAtakAya 200 jyeSThAya. jJAnagarbhAya . jJAnine 161 164 0 007 . . nAmAni jagadIzAya jagadgurave jagaddIpAya jagaddhitAya jagaddharyAya jagaddhetave jagaddhyeyAya jagadvandhave jagabIjAya jagadbhatre jagadabhAnave jagabhrAtre jagadakSAya jagadavandyAya jagavide jagadvaidyAya jagannAthAya jagannidhaye jagannetre jaganmaNaye jaganmAtra jaganmAnyAya jaganmitrAya jaganmukhAya jaganmUlAya jaGagamAzrayAya janAtigAya janAtItAya :: 5 5 5 5 5 5 5 5 ta 167 207 tathAgatAya tathArUpAya tathyAya tapo'tigAya tapotItAya tamo'tigAya taraNaye tArAya tIrthArcAya turIyAvasthitAya 162 200 / trayIketave trayIgItAya ,, | trayItanave 45.: 00 turyAya Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahastranAmnAmanukramaNikA 233 pRSThAGkAH 166 165 201 nAmAni . trayItejomayAya trayIdharAya trayImayAya trikaraNonmuktAya tribrahmaprakRtaye vilakSaNAya triliGgAya tristhAya tretAya vyambakAya 207 163 eu .. pRSThAGkAH nAmAni 165 / dazadharmaNe dazapAramitezvarAya dazalAkSaNikAya digbhAgaparikSayane dInapAya dIptAya 165 dUradRze dUrapathAya dUrasthAya 206 dRDha rathAya dazAya draSTra drahiNAya 202 202 0 0 0 0 0 My 9 or Y . . 0 Mur. 0 0 0 200 194 7 . 0 . dakSiNAvartAya dayAgarbhAya dayAnidhaye dayAnetre dayApAtrAya dayApAlAya dayamAtrAya dayArAmAya dayAlave dayAvyAsAya dayAzreSThAya dayAsindhave dayAsthAnAya . dayAsthAyine dayodayAya dayonnataye 166 dharmakItaye dharmakRte dharmakSamine dharmagaNAya dharmaghoSaNAya dharmacakrAyudhAya dharmacakriNa dharmatapase dharmatyAgine dharmadAya dharmadezakAya dharmadhAtave / dharmanAyakAya 186 4 / / . . 2 / / Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 " 202 186 worror om. as as US sahasranAmnAmanukramaNikA pRSThAGkAH nAmAni pRSTAGkAH dharmAGgAya . dharmAtmane dharmAdharmavijitAya dharmAnoghAya miNe dharmottarAya dhArAvAhine dhiyaH pataye 201 dhipraNAya dhIgaNAya 186 dhInadAya dhIrAya 202 dhozAya dhosamahAya 110 dhyAnAtItAya dhvastagadAya. 164 dhvAntanAzakAya 169 dhruvAya 1 . nAmAni dharmanemaye dharmapoSaNAya dharmaprApiNe dharmabrahmaNe . dharmamaNDalAya dharma muktaye dharmamude dharmamartaye dharmamadave dharma meghAya dharmamaulaye dharmajJAya dharmayapAya dharmarjave dharmalabhyAya dharmavide dharmazAzvatAya dharmazAsanAya dharmazraddhAvazaMvadAya dharmasatyAya dharmasaMnyAsine dhamasaMyamAya dharmasArathaye dharmasArAya dharmasevyAya dharmasthAnAya dharmasthAya dharmAnAya 7 a mor ror or. ... .. is a uuu 207 189 200 160 186 nagAdhirAjAya nagAya nandyAya nandyAvartAya nabha kezAya nabhomayAya namadvizvAya . nayAtigAya 160 161 164 160 188 8 / Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 235 pRSThAGkAH 206 164 164 165 187 sahasranAmnAmanukramaNikA nAmAni ... pRSThAGkAH nAmAni nayotkrAntAya 201: padottarAya navo dine " padmabhuve nAdInavAya 206 padmaviSTa rAya nAdyAya padmasambhUtaye nApyuNAdikAya 204 padmAya nipAtAya 160 padmAsanodayAya niHpramIladaze 207 padma zAya nimeSendrAya paradharmavinimvatAya niyAjabhAje parabrahmaNe nirakSAya / paramAtmane niraJjanAya paramAzastrAya nirantarAya parameSThine nirambarAya paraMjyotiSa nirAkriyAya 206 parAtparAya nirejase pazyatyAtmane nirmantave pAta kakSayine nirvargAya pAradAya nirvAcyAya piTakaMtrayadezitAya nirvatAya 205 pitAmahAya nizceyine puNyagarbhAya niSThAya : purANagAya nistandrAya purANajJAya nyAsAtItrAya purANAya puruhUtAya purohitAya paJcamaGgalamantrAya puSkalekSaNAya padAtItAya pUrNArthAya padArthAya prakSINabandhAya 0 0 0 FREER ARREEEEEEEEES : 0 < 0 0 owww WOW 5 is owww 0 206 188 0 ..wcom 2 200 Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 sahasranAmnAmanukramaNikA pRSThAGkAH nAmAni ... . pRSThAGkAH 164 / prAptazailazaye 165 preSThAya prauDhAya 160 200 1066 160 165 201 nAmAni prajAnAthAya prajApataye praNavAya praNavotsavAya pradhAnAdyAya pradhiye prabhavAya prabhAsvarAya pramANaparidhaye pramANAya pramApAdAnAya pramApyakAya pramAyA: sambandhine pramAsampradAnAya prazAntavAhyAya prAktanAya prANagataye prANadayitAya prANadAya prANamantrAya prANavallabhAya prANAgrayAya prANAyAmaprakaTitAya prANitezvarAya 'prANinAminAya prANezAya prANottarAya prAdhyAtmAya bandhave bandharAya bahiSThAya buddhajAgarAya bRhadAtmane bahadAraNyakodyotine bRhaspataye brahmacaryaphalIbhUtAya brahmaNe brahmapadasthitAya brahmavate brahmasambhavAya 206 3 3 107 207 167 162 bhaktavatsalAya bhadrAya bhayAtItAya bhavacchide bhavahRte bhavAtItAya bhavAbdhyagastaye bhAvAya bhiSagvarAya / bhUtabhRte 167 163 164 166 203 Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 237 sahastranAmnAmanukramaNikA nAmAni pRSThAGkAH 168 bhUtarakSiNe bhUtAtmane bhUtAdhArAya bhUtAnupagrahAya bhUtAbhayaGkarAya 197 0 0 . oran murror pRSThAGkAH nAmAni 166 | mahA mahAkRtAya mahAkSaNAya mahAgataye mahAgarbhAya mahAguNAya mahAga rave mahAgahAya mahAcakriNe mahAcakSuSa mahAcalAya mahAcAryAya mahAzreSThAya mahAjyotiSa mahAjJAya mahANave mahAtapase mahAtakavitArAya mahAtyAgine mahAtrAtre mahAdayAya 206 mahAdityAya mahAdRSTaye mahAdezAya mahAdhanAya 164 mahAdharAya 198 mahAdharmaNe mahAdhAtave , / mahAdhArAya . . manISitAya manISIzAya mano'tItAya manoramAya mantumocanAya mantradevAya mantranyAsAya mantrapataye mantrAjitAya mantrabIjAya mantramAyAya mantramUrtaye mantrarAje mantrazikhAya . mantrasaMsthAnAya mantraDyAya mantre pratyakSarUpAya . maharddhaye. mahAkAmyAya mahAkAzAya mahAkIrtaye . w . is I is Momowow own a 2 is w is 209 Wwuuuuuuuuuuuuuuuuu w Is I w w MMonow ow on Mon or or wo wom o is w is w is g. . . . Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 - mahAyajvane 167 Mmmm 198 238 sahasranAmnAmanukramaNikA nAmAni pRSThAGkAH nAmAni pRSThAGkAH mahAdhRtaye mahAmunaye mahAdhyeyAya mahAmartaye mahAdhUvAya mahAme rave mahAnayAya mahAnAthAya mahAyazase mahAnyAsAya mahArathAya . mahApadmAya mahArAjAya . mahApAtrAya mahArAmAya mahApUjyAya mahArUpAya 197 mahApaSNe mahAgavAya mahApotAya mahAvandyAya 167 mahAprajJAGkurAya . mahAvaya mahApraSThAya mahAvazine mahAprANAya mahAbasave mahAprAptaya mahAvidhaye mahAtriyAya mahAvibhave mahAbalAya mahAvIrAya 160 mahAbIjAya mahAvRtAya. mahAbodhaye mahAvRddhaye mahAbrahmaNe 198 mahAvRSAya mahAbhAvAya mahAvedAya mahAbhUtaye mahAvezmane mahA bhrAtra mahAvadyAya mahAmahAya mahAvyApine 167 mahAmantrAya mahAvyAptaya 169 mahAmAtrAya mahAyomne 168 mahAmAnyAya mahAvatAya . . mahAmArgAya mahAzakAya . mahAyuktaye .. , mahAzAkhAya uuuuuu.. 205. 168 168 Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 pRSThAGkAH 207 www .w 162 163 & 166 160 sahasranAmnAmanukramaNikA nAmAni .. pRSThAGkAH nAmAni mahAzAntaye 205 | mArgavizodhakAya mahAzivAya mArgasvAmine mahAziSTaye mArgAtItAya mahAzIlAya mArgAya mahAzucaye mukhyavargAya mahAsatyAya mRDAya mahAsanAya mRtyuJjayAya mahAsArAya mRtyunivAraNAya mahAsiddhAya mahAsImne mahAsUhade yajamAnAya mahAmomAya mahAsyAstave yajJapuruSAya mahAsphartaye yajJAGgAya mahArASTra yayAkhyAtAya mahAsvAmine yathAjAtAya mahAhaviSa yathArUpAya yAsthitAya mahAhaMsAya mahAhetave yamAtigAya - mahendrAya. yugapAya mahendrAAya yugAdIzAya mahendraDyAya yugAya mahezAya yUgezAya 198 mahonnataye yogAtItAya mahopAsyAya mahauSadhAya mAntri kAya rakSohantre mArgaprabhave 07 / rajo'tItAya 198 187 163 205 163 166 197 168 161 Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 nAmAni ratnagarbhAya rasAya rAmasattamAya rucirAya rUNyAya rohaNAya . sahasranAmnAmanukramaNikA pRSThAGkAH nAmAni pRSThAGkAH 202 / varddhamAnAya .. 164 varSAya 166 varSIyase vAvayAtItAya 162 vAcaspataye / 201 200 vAco'tItAya 162 vijayAya . vidhaye 189 pAtigAya iw a87 . m 166 8 . . . . . FREEEER: REEEEE: is lakSaNArthAya lakSmIzAya layAtigAya layAya lepAtItAya lokatrAtre lokapAya lokamadhyAya lokamAnyAya lokAgramaulaye lokAgrazekharAya lokAtIya lokAlokavilokakAya lokeDyAya lokezAya . va vacaHsraSTra vayo'tItAya varadAya varNAtItAya 187 vidharmabhRte 202 vidhave 204 vidhiniSedhataH parasmai vidhizeSAya vidheH sArAya | vindave vibuddhAya vibhavAya vibhave 180 viraJcaye virAmavate / vizvakRte vizvakhyAtAya vizvataH pANaye vizvatazcakSuSa vizvato bAhave 163 | vizvato mukhAya vizvadarpaNAya 192 | vizvadRze 164 166 188 188. . 201 Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahananAmnAmanukramaNikA .. pRSThAGkAH nAmAni vratAtItAya vyomamUrtaye 241 pRSThAGkAH 163 160 164 165 201 188 . nAmAni . vizvambharAya vizvarUpAya vizvaretase vizvavyApine vizvazIrSAya vizvasuve vizvasenAya . vizvAtmane vizvAdhArAya vizvAvatArAya viSamAya viSamAstrajite viSNave visaMzayAya visparzAya vRttAtItAya vaddhilakSaNAya vRSaketave vRSadhvajAya 200 : 12:3:: :: : . 164 206 201 zavatAya zatakIrtaye zatagRhyAya zatatArAya zatIya zatavRttaye zatazAkhAya zatAkhyAnAya zatAvAgAya zatAnandAya zatAvayAya zatodagIthAya zatopAyAya zambhavAya zarvAya zastramuce zastrAvijitAya zastrojjhitAya. zivatAtaye zivAya zIlanAyakAya zIlezAya zucaye zuddhapramAzrayAya 164 . 0 206 6 vRSabhAya 0 - 0 .164 186 205 vaSAdimAya vedagarbhAya vedavate vedasaGgItAya vedAtItAya vaijayantAya vaidyAya vyavahAramuce 163 0.ua 0 .xxx.00 0 Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 201 nAmAni zuddhAtmane zubhaMyave zemuSIdharAya zailezAya . zobhanAya zraddhAdhAtave zrIgarbhAya zrIdAya zrIpataye zrIpAtAya zrIyuktAya zrIramaNAya zrIrAmAya zreSThAya macAtAtAya ya sahasranAmnAmanukramaNikA pRSThAGkAH nAmAni pRSThAGkAH 187 / sadAsuhRde 165 sadAsaukhyAya 201 saMdAsthitaye sadAsnAtAya sadodayAya sadodyotAya sadonnidrAya sanAtanAya samayAtItAya 200 160 samayAya 205 samayopajJAya sambuddhAya 166. sarvagAya 160 sarvajanInAya sarvadarzanAya sarvamantrAvatAravate sarvamalojjhitAya sarvazarmadAya sarvazuddhadayAmayAya sarvAtItAya sarvAdaye sarvArthasiddhAya sarvAvipratipannAya sarvezvarAya | sarvopAdhivizuddhi mate 187 | savayase . savitre 207 sattAyai 166 164 1 sadAjJAnAya sadAtanAya sadAtRptAya sadAnaghAya sadAbhogAya sadAyogAya sadAlepAya sadAvidyAya sadAzivAya sadAzrayAya sadAsatyAya 165 200 '.", saMvRtAya 205 Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahananAmnAmanukramaNikA 243 pRSThAGkAH 202 201 163 187 164 nAmAni . .. pRSThAGkAH . nAmAni saMskRtAptaye 163 / sthAyine 'sArddha sastrikalAtItAya . 187 / sthAvarAya / sArvAya 206 / sthAsnave siddhagire 162 sthitipraNiye siddhajAgarikAtrayAya 165 sparzagocarAya siddhadhiye 162 spRhAtItAya siddhazAsanAya spRhAtyAgine siddhasthAnAya . spRhAparzave siddhArthAya siddhAya . spRhAmuktAya siddhidAya spRhojjhitAya sudharmaNe sphItakaruNAya 186 sudharmadRze sphuranmantrAya sudhiye smayAtItAya sumantrabhuve svagarbhagAya suyajvane svatorAmAya suradramAya 200 svadayAcihnAya supratiSThAya svadRze suramaNaye svadharmagAya suzrutAya svayajyotiSa susaMyutAya. 206 svayamprabhave susiddhAntAya svayambuddhAya susthAya 168 svayambhuve susthitAya svayambhUramaNAya sUkSmAya svayaMrAmAya stutyAtmane 164 svarakSitAya sthavirAya 160 / svastikAya sthaviSThAya svAdhyAtmAya 22o w wo w w w Is is 9 MNY urduru 188 187 162 - . ar is w iw is www. w or w w 206 202 Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 nAmAni ho sahasranAmnAmanukramaNikA pRSThAGkAH nAmAni ... pRSThAGkAH hiraNmayAya . 164 hiraNyezAya 160 hRtpadmasthAya hRSIkezAya 164 | hIpAtAya haviSe haMsagataye haMsarAje hiraNyagarbhAya 194 Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhi-patra pR0 50 prAkkathana azuddha prazuddha zuddha 23 25 418 . mahazatru I0 sa0 1682 jayavijayajI mohazatru I0 sa0 1582 nayavijayajI 24 17 hyamu pArSabhIyacarita tathA vijayollAsakAvya - 4 5 zADguNya SADguNya vAsIbhi vAsobhi 12 sudhAM kSudhAM 16 . 18 * kalatvAtta kulatvAtta dhyApu dhyAna hya, . tadahI tadaho vyajijJapam vyajijJapana pATalima himAzoH pATalimAhimAMzoH dazordotya dRzodau tya 787 zrutvaitA? zrutvaitadA? 86 . 11 . kavibuMdha kavibudha saMzayita saMzayitaM dhanameva dhanasyeva 6. digmoha diGamoha ,999 is sww Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 zuddhi-patra - zuddha 101 102 116 Burs aur 220 123 127 131 azuddha preSayAmA sarAjA vyUnahA bhrakuTi sampAdisa ca saGgala bharamrAji kulazrA hiyApitAM dhanu rAzaH preSayAmAsa rAjA vyUhanA bhRkuTi sampAditaM ca maGgala bharabhrAji kulazrI . hiyApitAM dhanurIzaH 146 152 siddhasahasranAmakoza 172 12 tistriliGgaka: titriliGgakaH 176 16 ke pazcAt nimnalikhita puSpikA cAhiye___ iti mahopAdhyAya "zrIyazovijayagaNi' samuccite rAjanagaravAstavyasaGghamukhya-sAha panajI subhUSite zrIsiddhanAmakoze SaSThazatakaprakAzaH // 6 // 1808 nAdosvaro nAdo'svaro 181 15. upajJA upajJaH Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavizArada, nyAyAcArya, mahopAdhyAya, zrImad yazovijayajI upAdhyAya dvArA racita granthoM kI sUcI' saMskRta tathA prAkRta bhASA ke upalabdha grantha 1 ajjhattamayaparikkhA 4 anekAnta [mata] vyavasthA (adhyAtmamataparIkSA) [aparanAma-jainatarka] svopajJaTIkA sahita +5 aspRzadgativAda +2 adhyAtmasAra mAra .. [aparanAma-AdhyAtmikamata3 adhyAtmopaniSad khaNDana svopajJaTIkAsahita] 1. sUcI ke sambandha meM jJAtavya prastuta sUcI pUrva prakAzita sabhI sUciyoM ke saMzodhana, parivartana tathA parivardhana ke pazcAt yathAsambhaka paripUrNarUpa meM sAvadhAnI pUrvaka vyavasthita rUpa se prakAzita kI jA rahI hai| isameM bahuta se grantha nae bhI jor3e gae haiM / ___ isameM granthoM ke antargata Ae hue choTe-bar3e vAdoM ko prastuta nahIM kiyA gayA hai| yahA~ prastuta granthoM ke nAmoM meM kucha granthoM ke nAma unakI hastalikhita pratiyoM para aMkita nAmAntara se bhI dekhane meM Ae haiN| ata: upAdhyAyajI mahArAja ke nAma para anucita DhaMga se aMkita kRtiyoM ke nAma yahA~ nahIM diye gaye haiN| kucha kRtiyA~ aisI bhI haiM jo inhIM kI hai athavA nahIM ? isa sambandha meM abhI taka nirNaya nahIM ho pAyA hai, unake nAma bhI yahA~ sammilita nahIM kiye gaye haiM / tathA adyAvadhi ajJAtarUpa meM sthita Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( kha ) +6 AtmakhyAti* +11 kUvaThThintatrizaIkaraNa +7 mArAdhakavirAdhakacataDI (kUpadRSTAntavizadIkaraNa) svopajJaTIkA sahita svopajJaTIkA sahita +8 ArSabhIya varita-mahA 12 gurutattaviNicchaya kAvya*x (gurutattvavinizcaya) svopajJaTIkA sahita 6 uvaesarahassa (upadeza- : rahasya) 13 jailakkhaNasamuccaya) svopajJaTIkA sahita (yatilakSaNasamuccaya) +10 aindrastuticaturvizatikA 14 jaina tarkabhASA svopajJaTIkA sahita 15 jJAnabindu kucha kRtiyA~ apane hI jJAna-bhaNDAroM ke sUcI-patroM meM anya racayitAoM ke nAma para car3hI huI haiM / isI prakAra kucha kRtiyA~ aisI haiM jinake Adi aura anta meM upAdhyAya jI ke nAma kA ullekha nahIM hone se ve anAmI ke rUpa meM hI ullikhita haiM, unake bAre meM bhaviSya meM jJAta honA sambhava hai| saMketacihna-bodha __ prastuta sUcI meM kucha saMketa cihnoM kA prayoga kiyA gayA hai, jinameM* aisA puSpa cihna anUdita kRtiyoM kA sUcaka hai| *x puSpa evaM (kAsa) guNana-cihna aise donoM prakAra ke cihna anUdita hone ke sAtha hI apUrNa tathA khaNDita kRtiyoM ke lie prayukta haiN| + aisA dhana cihna svayaM upAdhyAya jI mahArAja ke apane hI hAtha se likhe gaye prathamAdarzarUpa granthoM kA paricAyaka hai| (?)aisA praznavAcaka cihna "yaha kRti upAdhyAyajI dvArA racita hai athavA nahIM?" isa prakAra kI zaMkA ko abhivyakta karatA hai| Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( ga ) 16 jJAnasAra 32 pratimassthApananyAya 17 jJAnArNava +33 prameyamAlA*+ svopajJaTIkA sahita +34 bhAsArahassa (bhASArahassa) + cakSuprApyakAritAvAda svopajJaTIkA sahita +16 tiGanvayokti*x +35 mArgaparizuddhi 20 devadharmaparIkSA 36 yatidinacaryA (?)* 21 dvAtriMzadvAtrizikA +37 vAdamAlA prathama svopajJaTIkA sahita +38 vAdamAlA dvitIya*x 22 dharmaparikkhA (dharmaparIkSA.) +36 vAdamAlA tRtIya*x ___ svopajJaTIkA sahita +40 vijayaprabhasUrikSAmaNaka23 nayapradIpa vijJaptipatra* +24 nayarahasya 41 vijayaprabhasUrisvAdhyAya 25 nayopadeza __+42 vijayollAsakAvya x* svopajJaTIkA sahita +43 viSayatAvAda +26 nyAyakhaNDanakhAdya TIkA . 44 vairAgyakalpalatA ... [svakRta 'mahAvIrastava' . - mUla para nirmita] . +45 vairAgyaratix +27 nyAyAloka 46 sAmAcArIpayaraNa (sAmA cArIprakaraNa) +28 nizAbhaktaduSTatvavicAra svopajJaTIkA sahita prakaraNa 26 paramajyotiH paJcaviMzatikA ___47 siddhasahasranAmakoza* x 48 stotrAvalI30 paramAtmApaJcaviMzatikA --Adijinastotra 31 pratimAzataka --zamInAbhidhapArzvanAtha svopajJaTIkA sahita stotra [padya saM0 6] Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( gha) -vArANasIpArzvanAthastotra -mahAvIraprabhustotra. [padya saM0 21] [padya saM0] -zaGkezvarapArzvanAthastotra -zaGkezvarapArzvanAthastotra [padya saM0 33] [padya saM0 113] --zavezvarapArzvanAthastotra [padya saM0 68] -vIrastava [padya saM0 106] --goDIpArzvanAthastotra. ' samAdhisAmyadvAtriMzikA [padya saM0 108] -stutigIti tathA patrakAvya' pUrvAcAryakRta saMskRta-prAkRta granthoM para upalabdha TIkA tathA bhASA grantha zvetAmbara granthoM para TIkAe +5 jogavihAraNa vIsiyA(yoga+1 utpAdAdisiddhiprakaraNa vidhAnavi zikA kI TIkA) kI TIkAx +6 vItarAgastotra-aSTama +2 kammapayaDi (karmaprakRti) prakAza kI 'syAdvAdabRhatTokA rahasya'nAmaka tIna TIkAe'* 3 kammapayaDi laghuTIkA [+utkRSTa, madhyama tathA [prArambhamAtra prApta X jaghanya] +4 tattvArthasUtra kI TIkA 7 zAstravArtAsamuccaya kI [prathamAdhyAya mAtra upalabdha] 'syAdavAdakalpalatA' TIkA 1. stotrAvalI meM ye sabhI stotra hindI anuvAda sahita chapakara prakAzita ho Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 SoDazaka kI TIkA 6 syAdvAdamaJjarI kI TIkA(?)* digambara granthoM para TIkA +1 praSTasAhasrI ko TIkA jainetara granthoM para TIkAe~ +1 kAvyaprakAza ko TIkA*x' 2 nyAyasiddhAntamaJjarI zabdakhaNDa kI TIkA +3 pAtaJjalayogadarzana kI TIkA anyakartRka-labhya saMzodhita grantha 1. dharmasaMgraha [svakIya TippaNI-sahita] 2. uvaesamAlA-(upadezamAlA bAlAvabodha) sampAdita-grantha .. dvAdazAranacayakroddhAra TIkA prAlekhanAdi svakRta saMskRta aura prAkRta ke alabhya grantha tathA TIkAe~ 1 adhyAtmabindu * 5 prAlokatatAvAda 2 adhyAtmopadeza 6 chandazcUDAmariNa kI TIkA 3 anekAnta (vAda) praveza [haima chandonuzAsana kI . svopajJa 'chandazcUDAmaNi' 4 pralaGkAracUDAmaNi kI TIkA svopajJa 'chandazcUDAmaNi' [haimakAvyAnuzAsana kI kI TIkA para kI gaI TIkA] svopajJa 'alaGkAracUDAmaNi' 7 jJAnasAra pravacaNi TIkA para kI gaI TIkA] 8 tattvAlokavivaraNa 1. yaha grantha bhI hindI anuvAda tathA vistRta upodghAta sahita abhI chapA hai| Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( ca ) 6 trisUtryAlokavivaraNa 10 dravyAloka svopanaTIkA sahita 11 nyAya bindu (?) 12 nyAyavAdArtha 13 pramArahasya 14 maGgalavAda 15 vAdarahasya 16 vAdArNava 17 vidhivAda 18 vedAntanirNaya 16 vedAntavivekasarvasva 20 zaThaprakaraNa / 21 siripujjaleha (zrIpUjyalekha) . 22 saptabhaGgItaraGgiNI 23 siddhAntatarkapariSkAra inake atirikta [hAribhadrIya] - 16 vizikAoM para kI gaI 16 TIkAe~ tathA anta meM 'rahasya zabda-pada se alaMkRta aneka prakaraNagrantha aura anya ullikhita 'citrarUpaprakAza', jJAnakarma samuccayavAda' Adi choTI-bar3I kRtiyaaN| isI prakAra bahuta-sI kRtiyA~ aprApya bhI ho gaI haiN| gujarAtI, hindI aura mizrabhASA meM upalabdha kRtiyAM' 1 agiyAra aMga sajjhAya *4 adhyAtmamata parIkSA bAlA2 agiyAra gaNadhara namaskAra vabodha 3 aDhAra pApasthAnaka sajjhAya' 5 pramatavelInI sajjhAyo (do) 1. ina gUrjara kRtiyoM kA adhikAMza bhAga 'gUrjarasAhitya saMgraha' bhAga-1, 2 meM mudrita ho cukA hai / 2. sajjhAya zabda mUlataH svAdhyAya kA prAkRta rUpa hai / Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( cha ) 46 prAdezapaTTaka 22 navapadapUjA (zrIpAlarAsa ke 7 AnandaMghana aSTapadI antargata) 8 pATha dRSTinI sajjhAya 23 navanidhAna stavano 6 eka sau pATha bola saMgraha 24 nayarahasyabhita sImandhara x 10 kAyasthiti stavana svAmI kI vinatirUpa stavana, stavaka sahita 11 caDyA paDyAnI sajjhAya (pR0 saM0 125) . 12 caubIsIso (tIna), [padya 25 nizcayavyavahAragarbhita saM0 336) zAntijinastavana 13 jasa vilAsa (prAdhyAtmika (pa0.saM0 48) pada) (padya saM0 242) 27 nemarAjula gIta +14 jambUsvAmI rAsa 28 paMcaparameSThI gItA (padya saM0 664) (pa0 saM0 131) 15 jinapratimA sthApananI , 26 paMcagaNadharabhAsa sajjhAya (tIna). 16 jaisalamera ke do patra 30.pratikramaNahetugarbha sajjhAya 31 paMcaniyaMThi (paMca nirgrantha 4 17 jJAnasAra bAlAvabodha saMgraha) bAlAvabodha x18 tattvArthAdhigamastotra, bAlAvabodha 32 pAMca kuguru sajjhAya x 16 tera kAThiyA nibandha (?) 33 pistAlIza pAgama sajjhAya 20 vikpaTa corAsI bola 34 brahmagItA 21. dravyaguNa paryAya rAsa 35 mauna ekAdazI stavana svopajJa TabArtha sahita 36 yatidharma batrosI Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (ja) 437 vicAra bindu 55 samyaktva caupAI, praparanAma (dharmaparIkSA kA vArtika) SaTsthAnaka svAdhyAya 38 viharamAna jinaviMzatikA svopajJa TIkA sahita (pa0 saM0 123) 46 sAdha-vandanA rAsa 36 vIrastutirUpa haDo kA (pa0 saM0 108) stavana svopajJa bAlAvabodha 47 sAmyazataka (samatAzataka) sahita (pa0 saM0 150). 48 sthApanAcAryakalpa sajjhAya ... 40 zrIpAlarAsa (kevala utta- 46 siddhasahasranAma chanda rArdha) , (pa0 saM0 21) 41 samAdhizataka (tantra) 50.siddhAntavicAragarbhita sImaX42 samudra-vahANa saMvAda ndharajina stavana 443 saMyamazreNi vicAra sajjhAyaH svopajJa TabArtha svopajJa TabArtha sahita pa0 saM0 350 44 samyaktvanA sar3asaTha bodhanI 51 sugurusajjhAya sajjhAya (pa0 saM0 65). 52 tarkasaMgraha bAlAvabodha anyakartRka granthoM ke anuvAda rUpa meM gurjara bhASA ko aprApya kRtiyAM . 1. prAnandaghana bAvIzI-bAlAvabodha tathA 2. apabhraMza prabandha (?) - yaha cihna aprakAzita kRtiyoM kA sUcaka hai| . + yaha cihna upalabdha saMskRta sUcI meM anullikhita kRtiyoM kA sUcaka hai kyoMki ye granthAMza rUpa meM hI prApta haiN| Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhitya-kalAratna, muni zrIyazovijayajI mahArAja ke sAhitya evaM kalA-lakSI kAryoM kI sUcI . [pU0 muni zrI yazovijayajI mahArAja (isa grantha ke pradhAna sampAdaka tathA saMyojaka) ne zrutasAhitya tathA jainakalA ke kSetra meM atyanta mahattvapUrNa sevA kI hai / hindI sAhitya kA pAThaka-varga bhI ApakI kRtiyoM se paricita ho, isa dRSTi se yahAM nimnalikhita sUcI prastuta kI jA rahI hai| -sampAdaka] (1) svaracita evaM sampAdita kRtiyAM 1-'suyaza jina stavanAvalI' (saM0 1601) 2-candrasUryamaNDala karNikA nirUpaNa (saM0 1662 3-bRhatsaMgrahaNI (saMgrahaNIratna). citrAvalI (65 citra) (saM0 1968) 4-pA~ca pariziSTa' (saM0 200) 5-bhagavAn zrImahAvIra. ke 15 citroM kA paricaya, svayaM munijI ke hAthoM se citrita (saM0 2015). 6-upAdhyAyajI mahArAja dvArA svahastalikhita evaM anya pratiyoM ke Adya tathA antima pRSThoM kI 50 pratikRtiyoM kA sampuTa (prAlabama-citrAdhAra) (saM0 2017) 7-Agamaratna pistAlIzI (gujarAtI padya) (saM0 2023) 1. isa kRti kI aba taka pATha AvRttiyAM chapa cukI haiN| pAThavIM prAvRtti vi. saM. 2000 meM chapI thii| 2. isameM se nau gujarAtI aura eka hindI stavana 'mohana-mAlA' meM diye haiN| isake atirikta isameM munijI dvArA racita gahuMlI ko bhI sthAna diyA . gayA hai| 3. ye pariziSTa bRhatsaMgrahaNI sAnuvAda prakAzita huI hai usase sambandhita haiN| ... Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( ja 8-tIrthaGkara bhagavAn mahAvIra [grantha ke 35 citroM kA tIna bhASAoM meM paricaya, 12 pariziSTa tathA 105 pratIka evaM 40 rekhA paTTikAoM kA paricaya] (saM0 2028) (2) anUdita kRtiyAM 1-bRhatsaMgrahaNI sUtra, yantra, koSThaka tathA 65 raMga-biraMge sva nirmita citroM se yukta (saM0 1665) 2-bRhatsaMgrahaNI sUtranI gAthAo, gAthArtha sahita (saM0 1965) 3-sujasavelI bhAsa; mahattvapUrNa TippaNI ke sAtha (saM0 2006) (3) saMzodhita tathA sampAdita kRtiyAM 1-navvANu yAtrAnI vidhi (saM0 2000) 2-yAtma-kalyANa mAlA (caityavandana, thoya, sajjhAya, DhAliyAM Adi kA vipula saMgraha (A. 2. saM0 2007) 3-sajjhAyo tathA DhAliyA~ (saM0 2007) 4-zrIpauSadha vidhi (A. 4. saM0 2008) 5-jinendra-stavAdi-guNagumphita mohanamAlA' (a0 4, saM0 2006) 6-sujasa velI bhAsa (saM0 2006) 7-kalpasUtra subodhikA TIkA sahita, prati ke prAkAra meM kati paya upayogI vizeSatAoM ke sAtha (saM0 2010) 8-RSimaNDala stotra (lagha aura bahata) 16 pRSThAtmaka tathA 102 pATha-bhedoM ke sahita kA saMzodhana, 32 pRSThAtmaka kI do AvattiyAM, (saM0 2012, 2017 tathA 2023) 6-yazovijaya smRtigrantha (saM0 2013) 10-aindrastuti saTIka (saM0 2018) 11-yazodohana (saM0 2022) 1. isakI dvitIya bhAvatti saM. 1981 meM prakAzita karavAI gaI thii| Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( Ta ) (4) saMyojita aura sampAdita kRtiyA~ 1-yakSa-yakSiNI citrAvalI (24 yakSa aura 24 yakSiNiyoM ke jayapUrI zailI meM citrita ekaraMgI citra) (saM0 2018) 2-saMvaccharI pratikramaNanI sarala vidhi, aneka citrasahita (prAsana aura mudrAoM se sambandhita 32 citroM ke sAtha) (saM0 2028 tathA 40 citroM ke sAtha saM0 2026) 3-pratikramaNa citrAvalI (kevala citra tathA unake paricaya sahita, saM0 2028) . (5) saMzodhita kRtiyA~ 1-jagaduddhAraka bhagavAna mahAvIra (saM0 2020) 2-navatattva dIpikA (saM0 2022) 3-namaskAra-mantrasiddhi (saM0 2023) 4-bhaktAmara-rahasya . (saM0 2027) 5-RSimaNDala aArAdhanA (saM0 2028) (6) prerita kRtiyA~ / 1-TviMzikA catuSkaprakaraNa (saM.1960) 2-navatattva-prakaraNam sumaGgalATIkAsahitam (saM. 1960) 3-dharmabodha granthamAlA (saM. 2008) 4-jaina saMskRta sAhityano itihAsa, bhAga 1-2-3 (saM. 2013, 2025 tathA 2026) 5-yazodohana (saM. 2022) (7) nimnalikhita kRtiyoM kI prastAvanAeM 1-bRhatsaMgrahaNI bhASAntara ___ (saM. 1966) * 2-bhuvanavihAra-darpaNa / 3-jagaduddhAraka bhagavAna mahAvIra 1. isa kRti kA hindI anuvAda bhI prakAzita ho cukA hai / Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( ) 4-namaskAra mantra-siddhi 5-jaina saMskRta sAhityano itihAsa bhAga 1-2-3 6-yazodohana (saM0 2022) 7-uvasaggaharaM stotra yAne jainamantravAdanI jayagAthA (saM. 2025) 8.RSimaNDala ArAdhanA -ha-samAdhimaraNanI cAbI (saM. 2024) 10-saMgIta, nRtya ane nATya sambandhI jaina ullekho ane grantho (saM0 2026) 11-RSimaNDalastotra , (saM0 2012) 12-aindrastuti . (saM0 2010) 13-vairAgyarati: (saM0 2025) isake atirikta munijI ne 'khemo dedarANI, saMgItasudhA, jaina tapAvali aura tapovidhi, jainadarzana saMgraha sthAna paricaya, yakSa-yakSiNIcitrAvalI, amRtadhArA,. navatattva-dIpikA, amara upAdhyAyajI, pragaTayo premaprakAza ityAdi laghu pustakoM para choTe tathA AvazyakatAnusAra prAkkathana athavA prastAvanAeM bhI likhI haiN| (8) aprakAzita kRtiyAM 1-pANinIya 'dhAtukoza' (sampUrNa rUpa tathA Avazyaka TippaNI sahita) 2-pANinIya 'uNAdikoza' (dhAtu, gaNa, sUtra, pratyaya, vyutpatti, liGga aura phalita zabda unake hindI, aMgrejI evaM gujarAtI paryAya sahita / 3-siddhacakrabRhadyantroddhArapUjana vidhi (vividha citrasahita) 1. isameM upAdhyAyajI kI svahastalikhita tathA anya pratiyoM ke Adya evaM antima patroM kI 50 pratikRtiyoM ke pAlambana kI saM. 2017 meM prakAzita prastAvanA ko sthAna diyA gayA hai| Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4-RSimaNDalayantra pUjanavidhi (vividha citrasahita) 5-hAribhadrIya katipaya vizikAoM kA bhASAntara 6-RSimaNDala stotra (mUla, artha tathA Avazyaka citroM ke sAtha) 7-aDhAra abhiSeka vidhi . (6) vicArAdhIna kRtiyAM 1-pAribhASika zabda-jJAna koza, jainadharma se sambandhita nimnalikhita koza citra sahita1-Agamazabdakoza (paJcAGgI) 2-AcArazabdakoza 3-pratikramaNasUtra zabdakoza 4-dravyAnuyoga zabdakozaH 5-bhUgola, khagola, aitihAsika jaina rAjA, mantrI Adi se sambaddha paricaya koza 6-kathAkoza (vyakti ke nAma tathA usakI ati saMkSipta prAmANika kathA) - 7-vidhi anuSThAna-koza isa prakAra vividha paddhati ke sAta bhAgoM meM koza taiyAra karAne kI yojanA vicArAdhIna hai| 2-bhArata kI aneka bhASA tathA videza kI mukhya bhASAoM meM __ jainadharma ke mukhya-mukhya viSayoM se sambaddha 50 se 100 pRSThoM ke bIca AkAravAlI pRthak-pRthaka pustakeM taiyAra karAnA aadi| .. presa kApiyA~ nyAyAcArya zrI yazovijayajI gaNI viracita nimnalikhita kRtiyoM kI muni jI presa kApiyA~ taiyAra karavAI haiM Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( Dha ) * 1-prAtmakhyAti (mAdhyama navyanyAya-dArzanika kRti) * 2-prameyamAlA * 3-viSayatAvAda * 4-vItarAga stotra (aSTama prakAza)--bRhad vRtti (,.) * 5-, ( , )-madhyama vRtti (,,) *6- , ( , )-jaghanya vRtti (,) . * 7-vAdamAlA' (navyanyAya-dArzanika) * 8-vAdamAlA ( " ) * 8-cakSuraprApyakAritAvAda (padyamaya) * 10-nyAyasiddhAntamaJjarI (zabdakhaNDa TIkA) 11-tiGanvayokti (vyAkaraNa) 12-kAvyaprakAza (dvitIya tathA tRtIya ullAsa TIkA) 13-siddhasahasranAmakoza (paryAyavAcaka nAma) 14-ArSabhIya-caritra (mahAkAvya), 15-vijayollAsa mahAkAvya 16-kUpadRSTAntavizadIkaraNa (dharmazAstra) 17-yatidinacaryA (AcArazAstra) 18-'vijayaprabhasarikSAmaNakapatra (patrakAvya) * 16-stotrAvalI (hindI anuvAda sahita) 20-eka sau ATha bolasaMgraha 1. 0 isa cihna vAlI kRtiyAM saMzodhanapUrvaka mudrita ho cukI haiM / 2. yaha kRti hindI anuvAda, vistRta bhUmikA evaM anya mAvazyaka TippaNiyoM ke sAtha prakAzita ho cukI hai| 3. yaha kAvya hindI anuvAda sahita 'stotrAvalI'-grantha meM prakAzita hai| 4. isa grantha kA gujarAtI bhASAntara ke sAtha prakAzana bhI zIghra hI karane kI sambhAvanA hai| 5. isa saMgraha kA mudraNa cala rahA hai| Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21-tera kAThiyA nibandha 22-kAyasthiti stavana DhAliyAvAla 23-vicArabindu (dharmaparIkSA kA vArtika) 24---Adi ane antabhAga (upAdhyAyajI ke samasta granthoM kA ___anuvAda sahita) isake atirikta nyAyAcArya jI ke jIvana-kavana ke sambandha meM tathA anya aneka kRtiyoM ke anuvAda aura unake bAlAvabodha-TabbAnoM ke prakAzana kI yojanA bhI prastuta munirAja ne banAI hai| Apake prakAzita evaM aprakAzita lekhoM kI sUcI bhI paryApta vistRta hai| ___ kalAmaya kAryoM kI sUcI (pUjya muni zrI yazovijaya jI mahArAja kalA ke kSetra meM bhI naisargika abhiruci rakhate haiM tathA usake bAre meM gambhIra lAkSaNika sUjha rakhate haiM phalataH ve kalA ke kSetra meM bhI kucha na kucha abhinava-sarjana karate hI rahate haiM / aise sarjana kI saMkSipta jAnakArI bhI yahAM pAThakoM ke paricayArtha dI jA rahI hai|) 1-mahArAja zrI ke svahasta se nirmita bRhatsaMgrahaNI grantha (saMgrahaNIratna) ke prAyaH 40 citr| jo ki eka kalara se lekara cAra kalara taka ke haiN| ye chape hue tathA 'bRhatsaMgrahaNI citrAvalI' kI pustikA ke rUpa meM prakAzita haiN| (saM0 1668) 2-sunahare akSaroM meM likhavAyA huA bArasA-kalpasUtra / jo ki vividha paddhati se likhe hue patra, vividha prakAra kI sarvazreSTha baoNrDara, citra aura anya aneka vividhatAmoM se yukta hai| (saM0 2023) 3-raupyAkSarI pratiyA~-rupahale akSaroM se likhAI gaI bhavya pratiyAM / 4-bArasAsUtra (bhagavAna mahAvIra ke jIvana se sambaddha) ke jayapurI kalama meM, pothI ke AkAra meM patroM para munijI ne apanI kalpanA ke anusAra viziSTa prakAra kI hetulakSI, bauddhika baoNrDaroM se taiyAra karavAye gae atyanta pAkarSaka, bhavya tathA manorama citra / Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( ta ) 5-bhagavAna mahAvIra ke jIvana se saMbaddha 34 tathA eka zrI gautama svAmI jI kA isa prakAra kula 35 citroM kA apUrva tathA bejor3a citra-sampuTa / jisameM cAra raMga ke, prAyaH '6X 12' iMca kI sAija meM chape hae citra haiN| inameM vividha hetulakSI, atyanta upayogI, bauddhika 40 baoNrDara, jaina tathA bhAratIya saMskRti ke-jaina kukumapatrikA tathA kArDoM meM prayoga kiyA jA sake aura nayA-nayA jJAna mile aise--upayogI 121 pratIka haiN| ina 35 citroM kA paricaya hindI, gujarAtI tathA iMgliza tIna bhASAoM meM diyA gayA hai / tathA inake sAtha hI 12 pariziSTa bhI jor3e gae haiN| jinameM bhagavAna mahAvIra ke jIvana kA saMkSepa meM vizAla paricaya diyA gayA hai / sabhI rekhApaTTiyoM (baoNrDara) aura pratIkoM kA paricaya 28 pRSThoM meM varNita hai| ___ ina citroM kI bAiDiMga kI huI pustaka jisa prakAra taiyAra kI gaI hai vaisA hI khule 35 citroM kA pekeTa bhI taiyAra huA hai| 6-vividha raMgoM vAlI DAka TikTioM se hI taiyAra kie hue bhagavAna zrI pArzvanAtha tathA zrI hemacandrAcArya jI ke citra / 7-bharata kAma (gUthana) meM saparikara bhagavAna pArzvanAtha prAdi / 8-raMgIna kAMca para sone ke patare dvArA taiyAra kiyA gayA vividha AkRtiyoM kA viziSTa saMgraha / 6-jambUdvIpa aura ar3hIdvIpa ke skela ke anusAra DresiMga klAtha para taiyAra kiye gae 5 phuTa ke nakze (saM0 2003) 10 - mirara (billorI) kAca-glAsavarka meM taiyAra karAye hue citra / 11--jaina sAdhu prAtaHkAla se rAtri zayana taka kyA pravRttiyAM karate haiM ? isase sambaddha dinacaryA ke taiyAra kie jA rahe raMgIna 35 citra / 12-pratikramaNa aura jina-mandira meM hone vAle . vividha-anuSThAna Adi meM upayogI, Asana-mudrAoM se sambandhita pahalI bAra hI taiyAra kiyA gayA 42 citroM kA saMgraha / (yaha pradarzana aura pracAra ke lie bhI upayogI hai|) . Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( tha ) 13-'pepara kaTiMga kalA' paddhati meM pUrNaprAya 'bhagavAna mahAvIra' ke 30 mIvana prasaMgoM kA kalAsampuTa / (yaha sampuTa bhI bhaviSya meM mudrita hogaa|) 14-inake atirikta mukhyarUpa se bhagavAna AdinAtha, zrI zAntinAtha, zrI neminAtha aura zrI pArzvanAtha ina cAra tIrthaGkaroM ke (aura sAtha hI sAtha avaziSTa sabhI tIrthaGkaroM ke jIvana-prasaMgoM ke) nae citra citrita karane kA kArya (dvitIya citrasampuTa kI taiyArI ke lie) tIna varSa se cala rahA hai| lagabhaga 30 se 40 citroM meM yaha kArya pUrNa hogaa| bhagavAna zrI pArzvanAtha kA jIvana to citrita ho cukA hai tathA bhagavAna zrI AdinAtha jI kA jIvanacitraNa cala rahA hai| yaha dUsarA citra-sampuTa mudraNa-kalA kI viziSTa-paddhati se taiyAra kiyA jaaegaa| -bhagavAna zrImahAvIra ke citrasampuTa meM kucha prasaMga zeSa haiM ve bhI taiyAra kie jAeMge athavA to pUrA mahAvIra-jIvana citrita karavAyA jaaegaa| 15 -hAthI dAMta, candana, sukhar3a, sIpa, kASTha Adi ke mAdhyamoM para jinamUrtiyAM, gurumUrtiyAM, yakSa-yakSiNI, deva-deviyoM ke kamala, bAdAma kI DibbiyAM, kAjU, ilAyacI, mUgaphalI, mUMgaphalI ke dAne, chuhArA, cAvala ke dAne evaM anya khAdya padArthoM ke AkAroM meM tathA anya aneka AkAroM kI vastunoM meM pArzvanAtha jI, padmAvatI Adi deMva-deviyoM kI pratikRtiyAM banAI gaI haiN| tathA munijI ne kalA ko protsAhana dene aura jaina-samAja kalA ke prati anarAgI bane isa dRSTi se aneka jainoM ke ghara aisI vastueM pahuMcAI bhI haiN| isake lie bambaI meM kalAkAroM ko bhI Apane taiyAra kiyA hai, jisake pariNAmasvarUpa aneka sAdhu, sAdhvI, zrAvaka aura zrAvikAoM ko manorama bAdAma, kamala Adi vastueM sugamatA se prApta ho sakatI haiM / munijI ke pAsa inakA acchA saMgraha hai| -bAlakoM ke lie bhagavAna mahAvIra kI sacitra pustaka taiyAra ho Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (da) zilpa-sAhitya 16-zilpa-sthApatya meM gaharI prIti aura sUjha hone ke kAraNa apanI svatantra kalpanA dvArA zAstrIyatA ko pUrNarUpeNa surakSita rakhate hue, vividha prakAra ke aneka mUrtizilpa munijI ne taiyAra karavAye haiM, inameM kucha to aise haiM ki jo jaina mUrtizilpa ke itihAsa meM pahalI bAra hI taiyAra hue haiN| ina zilpoM meM jina mUrtiyAM, gurumUrtiyAM, yakSiNI tathA samavasaraNarUpa siddhacakra Adi haiM / Aja bhI isa dizA meM kArya cala rahA hai tathA aura bhI anUThe prakAra ke zilpa taiyAra hoMge, aisI saMbhAvanA hai| munijI ke zilpoM ko AdhAra mAnakara anya . mUrti-zilpa gujarAta, rAjasthAna, mahArASTra aura madhyapradeza ke jaina mandiroM ke lie vahAM ke janasaMghoM ne taiyAra karavAe haiN| pUjya munijI dvArA vigata 16 varSoM se prArambha kI gaI aneka abhinava pravRttiyoM, paddhatiyoM aura praNAliyoM kA anukaraNa aneka sthAnoM para apanAyA gayA hai joki munijI kI samAjopayogI dRSTi ke prati AbhArI hai| pracAra ke kSetra meM jaina bhakti-sAhitya ke pracAra kI dizA meM 'jaina saMskRti kalAkendra' saMsthA ne pU0 muni zrI kI preraNA se navakAra-mantra tathA cAra zaraNa kI prArthanA, stavana, sajjhAya, pada Adi kI chaha rekArDe taiyAra karavAI haiM / aba bhagavAna mahAbIra ke bhaktigItoM se sambandhita ela. pI. rekArDa taiyAra ho rahI hai aura bhagavAna mahAvIra ke 35 citroM kI slAiDa bhI taiyAra ho rahI hai| bhagavAna mahAvIra deva kI 2500vIM nirvANa zatAbdI ke nimitta se jainoM ke gharoM meM jainatva TikA rahe, etadartha preraNAtmaka, gRhopayogI, dhArmika tathA darzanIya sAmagrI taiyAra ho, aisI aneka vyaktiyoM kI icchA hone se isa dizA meM bhI ve prayatnazIla haiN| dhArmika yantra-sAmagrI . munijI ne zreSTha aura sudRr3ha paddhatipUrvaka uttama prakAra ke saMzodhita siddhacakra tathA RSimaNDala-yantroM kI triraMgI, ekaraMgI mudrita pratiyAM lene vAloM kI Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gha) . zakti aura suvidhA ko dhyAna meM rakhakara vividha prAkAroM meM vividha rUpa meM taiyAra karavAI haiM tathA janasaMgha ko ArAdhanA kI sundara aura mano'nukUla kRtiyAM dI haiN| ye yantra kAgaja para, vastra para, tAmra, elyuminiyama, suvarNa tathA cAMdI prAdi dhAtuoM para mInAkArI se taiyAra karavAye haiN| ye donoM yantra prAyaH tIsa hajAra kI saMkhyA meM taiyAra hue haiN| pUjya munijI ke pAsa anya arvAcIna kalA-saMgraha ke sAtha hI viziSTa prakAra kA prAcIna saMgraha bhI hai| isa saMgraha ko darzakagaNa dekhakara preraNA prApta kareM aise eka saMgrahAlaya (myUjiyama) kI nitAnta AvazyakatA hai| jainasaMgha isa dizA meM gambhIratApUrvaka sakriyatA se vicAra kareM yaha pratyAvazyaka ho gayA hai| dAnavIra, TrasTa mAdi isa dizA meM mAge AyeM, yahI kAmanA hai / prakAzana samiti Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjya upAdhyAya zrI yazovijayajI mahArAja dvArA racita yazomAratI jana prakAzana samiti ke abhinava prakAzana 1-aindrastuticaturvizatikA ( svopajJa saMskRta TIkA, gujarAtI evaM hindI anuvAda sahita ) 2-vairAgyarati : (pATha sargoM meM 5511 padyoM kA anupama kathAkAvya) 3-stotrAvalI : (hindI anuvAda sahita stotra evaM patrakAvya kA saMgraha) 4-kAvyaprakAza : (dvitIya-tRtIya ullAsa) upAdhyAya jI dvArA racita saMskRta TIkA, usakA anuvAda tathA 146 TIkA aura TIkAkAroM ke paricaya se yukta vistRta upodghAta / [ aise hI anya aura bhI grantha zIghra chapa rahe haiN| ] prAptisthAnazrI yazobhAratI jaina prakAzana samiti dvArA-je0 cittaraMjana eNDa kampanI 312, mekara bhavana, rUma naM0 3, 21, nyU marIna lAinsa, bambaI-30 Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Silo