Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
નમો અરિહંતાણે
નમો સિદ્ધાણં, નમો આયરિયાણં નમો ઉવજઝાયાણં નમો લોએ સવ્વ સાહૂણં
એસો પંચ નમુકકારો સવ્વ પાવપ્પણાસણો મંગલાણં ચ સવ્વસિં પઢમં હવઈ મંગલ
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
જિનાગમ પ્રકાશન યોજના
પ. પૂ. આચાર્યશ્રી ઘાંસીલાલજી મહારાજ સાહેબ કૃત વ્યાખ્યા સહિત
DVD No. 1 (Full Edition)
ઃઃ યોજનાના આયોજક :: શ્રી ચંદ્ર પી. દોશી - પીએચ.ડી. website : www.jainagam.com
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
ASHASH
SKANDH
SHRI DI
SUTRA
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनाचार्य - जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री- घासीलालजी महाराज
विरचितया 'मुनिहर्षिणी' टीकया समलङ्कृतं हिन्दीगुर्जर भाषानुवादसहितम्
-
दशाश्रुत स्कन्ध सूत्रम्
"DASHASHRUTSRANDHSUTRAM'
नियोजक :
ROW
संस्कृत - प्राकृतज्ञ - जैनागम निष्णात- प्रियव्याख्यानिपण्डितमुनि - श्रीकन्हैयालालजी - महाराजः
द्वितीया - आवृत्तिः प्रति १०००
ईस्वीसन १९६०
वीर संवत् २४८६
99
मूल्यम् रू. ११=००
प्रकाशकः
अ० भा० श्वे० स्था० जैनशास्त्रोद्धार समिति - प्रमुखः श्रेष्ठि- श्रीशान्तिलाल - मङ्गलदासभाई -महोदयः मु० राजकोट (सौराष्ट्र )
cea
-
विक्रमसंवत् २०१६
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
: પ્રા પ્તિ સ્થાન : શ્રિી અ. ભા. . સ્થાનકવાસી જન શાસ્ત્રો દ્ધા ર સ મિ તિ ગ્રીન લેજ પાસે, રાજકેટ.
Publishe Shri Akhil Bharat S. S. Jain Shastroddhar Samiti. Garedia Kuva Road, RAJKOT. ( Saurashtra ) W. Ry. India.
બીજી આવૃત્તિ: પ્રત ૧૦૦૦ વીર સંવત : ૨૪૮૬ વિક્રમ સંવત : ૨૦૧૬ ઈસ્વી સન :
મુદ્રક : અને મુદ્રણસ્થાન : જયંતિલાલ દેવચંદ મહેતા જ ય ભા ૨ ત પ્રેસ, ગ ૨ ડી આ કુવા રેડ શાક મારકેટ પાસે, રાજકેટ,
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્વાધ્યાય માટે ખાસ સૂચના
આ સૂત્રના મૂલપાઠનો સ્વાધ્યાય દિવસ અને રાત્રિના પ્રથમ પ્રહરે તથા ચોથા પ્રહરે કરાય
છે.
(૨) પ્રાત:ઉષાકાળ, સન્યાકાળ, મધ્યાહ્ન, અને મધ્યરાત્રિમાં બે-બે ઘડી (૪૮ મિનિટ) વંચાય
નહીં, સૂર્યોદયથી પહેલાં ૨૪ મિનિટ અને સૂર્યોદયથી પછી ૨૪ મિનિટ એમ બે ઘડી સર્વત્ર સમજવું. માસિક ધર્મવાળાં સ્ત્રીથી વંચાય નહીં તેમજ તેની સામે પણ વંચાય નહીં. જ્યાં આ સ્ત્રીઓ
ન હોય તે ઓરડામાં બેસીને વાંચી શકાય. (૪) નીચે લખેલા ૩૨ અસ્વાધ્યાય પ્રસંગે વંચાય નહીં. (૧) આકાશ સંબંધી ૧૦ અસ્વાધ્યાય કાલ. (૧) ઉલ્કાપાત–મોટા તારા ખરે ત્યારે ૧ પ્રહર (ત્રણ કલાક સ્વાધ્યાય ન
થાય.) (૨) દિગ્દાહ–કોઈ દિશામાં અતિશય લાલવર્ણ હોય અથવા કોઈ દિશામાં
મોટી આગ લગી હોય તો સ્વાધ્યાય ન થાય. ગર્જારવ –વાદળાંનો ભયંકર ગર્જારવ સંભળાય. ગાજવીજ ઘણી જણાય તો ૨ પ્રહર (છ કલાક) સ્વાધ્યાય ન થાય. નિર્ધાત–આકાશમાં કોઈ વ્યંતરાદિ દેવકૃત ઘોરગર્જના થઈ હોય, અથવા વાદળો સાથે વીજળીના કડાકા બોલે ત્યારે આઠ પ્રહર સુધી સ્વાધ્યાય ના
થાય. (૫) વિદ્યુત—વિજળી ચમકવા પર એક પ્રહર સ્વાધ્યાય ન થા. (૬) ચૂપક–શુક્લપક્ષની એકમ, બીજ અને ત્રીજના દિવસે સંધ્યાની પ્રભા
અને ચંદ્રપ્રભા મળે તો તેને ચૂપક કહેવાય. આ પ્રમાણે ચૂપક હોય ત્યારે
રાત્રિમાં પ્રથમ ૧ પ્રહર સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૭) યક્ષાદીત-કોઈ દિશામાં વીજળી ચમકવા જેવો જે પ્રકાશ થાય તેને
યક્ષાદીપ્ત કહેવાય. ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૮) ઘુમિક કૃષ્ણ-કારતકથી મહા માસ સુધી ધૂમાડાના રંગની જે સૂક્ષ્મ જલ
જેવી ધૂમ્મસ પડે છે તેને ધૂમિકાકૃષ્ણ કહેવાય છે. તેવી ધૂમ્મસ હોય ત્યારે
સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૯) મહિકાશ્વેત–શીતકાળમાં શ્વેતવર્ણવાળી સૂક્ષ્મ જલરૂપી જે ધુમ્મસ પડે છે.
તે મહિકાશ્વેત છે ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૧૦) રજઉદ્દઘાત–ચારે દિશામાં પવનથી બહુ ધૂળ ઉડે. અને સૂર્ય ઢંકાઈ જાય.
તે રજઉદ્દાત કહેવાય. ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨) ઔદારિક શરીર સંબંધી ૧૦ અસ્વાધ્યાય (૧૧-૧૨-૧૩) હાડકાં-માંસ અને રૂધિર આ ત્રણ વસ્તુ અગ્નિથી સર્વથા બળી ન
જાય, પાણીથી ધોવાઈ ન જાય અને સામે દેખાય તો ત્યારે સ્વાધ્યાય ન
કરવો. ફૂટેલું ઇંડુ હોય તો અસ્વાધ્યાય. (૧૪) મળ-મૂત્ર—સામે દેખાય, તેની દુર્ગધ આવે ત્યાં સુધી અસ્વાધ્યાય. (૧૫) સ્મશાન—આ ભૂમિની ચારે બાજુ ૧૦૦/૧૦૦ હાથ અસ્વાધ્યાય. (૧૬) ચંદ્રગ્રહણ–જ્યારે ચંદ્રગ્રહણ થાય ત્યારે જઘન્યથી ૮ મુહૂર્ત અને
ઉત્કૃષ્ટથી ૧૨ મુહૂર્ત અસ્વાધ્યાય જાણવો. (૧૭) સૂર્યગ્રહણ—જ્યારે સૂર્યગ્રહણ થાય ત્યારે જઘન્યથી ૧૨ મુહૂર્ત અને
ઉત્કૃષ્ટથી ૧૬ મુહૂર્ત અસ્વાધ્યાય જાણવો. (૧૮) રાજવ્યગ્રત–નજીકની ભૂમિમાં રાજાઓની પરસ્પર લડાઈ થતી હોય
ત્યારે, તથા લડાઈ શાન્ત થયા પછી ૧ દિવસ-રાત સુધી સ્વાધ્યાય ન
કરવો. (૧૯) પતન–કોઈ મોટા રાજાનું અથવા રાષ્ટ્રપુરુષનું મૃત્યુ થાય તો તેનો
અગ્નિસંસ્કાર ન થાય ત્યાં સુધી સ્વાધ્યાય કરવો નહીં તથા નવાની
નિમણુંક ન થાય ત્યાં સુધી ઊંચા અવાજે સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૨૦) ઔદારિક શરીર–ઉપાશ્રયની અંદર અથવા ૧૦૦-૧૦૦ હાથ સુધી
ભૂમિ ઉપર બહાર પંચેન્દ્રિયજીવનું મૃતશરીર પડ્યું હોય તો તે નિર્જીવ
શરીર હોય ત્યાં સુધી સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૨૧થી ૨૮) ચાર મહોત્સવ અને ચાર પ્રતિપદા–આષાઢ પૂર્ણિમા,
(ભૂતમહોત્સવ), આસો પૂર્ણિમા (ઇન્દ્ર મહોત્સવ), કાર્તિક પૂર્ણિમા (સ્કંધ મહોત્સવ), ચૈત્રી પૂર્ણિમા (યક્ષમહોત્સવ, આ ચાર મહોત્સવની પૂર્ણિમાઓ તથા તે ચાર પછીની કૃષ્ણપક્ષની ચાર પ્રતિપદા (એકમ) એમ
આઠ દિવસ સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૨૯થી ૩૦) પ્રાતઃકાલે અને સભ્યાકાળે દિશાઓ લાલકલરની રહે ત્યાં સુધી
અર્થાત સૂર્યોદય અને સૂર્યાસ્તની પૂર્વે અને પછી એક-એક ઘડી સ્વાધ્યાય
ન કરવો. (૩૧થી ૩૨) મધ્ય દિવસ અને મધ્ય રાત્રિએ આગળ-પાછળ એક-એક ઘડી એમ
બે ઘડી સ્વાધ્યાય ન કરવો.
ઉપરોક્ત અસ્વાધ્યાય માટેના નિયમો મૂલપાઠના અસ્વાધ્યાય માટે છે. ગુજરાતી આદિ ભાષાંતર માટે આ નિયમો નથી. વિનય એ જ ધર્મનું મૂલ છે. તેથી આવા આવા વિકટ પ્રસંગોમાં ગુરુની અથવા વડીલની ઇચ્છાને આજ્ઞાને જ વધારે અનુસરવાનો ભાવ રાખવો.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
(१)
(२)
(३)
(8)
स्वाध्याय के
प्रमुख
नियम
इस सूत्र के मूल पाठ का स्वाध्याय दिन और रात्री के प्रथम प्रहर तथा चौथे प्रहर में किया जाता है
I
प्रातः ऊषा-काल, सन्ध्याकाल, मध्याह्न और मध्य रात्री में दो-दो घडी ( ४८ मिनिट) स्वाध्याय नहीं करना चाहिए, सूर्योदय से पहले २४ मिनिट और सूर्योदय के बाद २४ मिनिट, इस प्रकार दो घड़ी सभी जगह समझना चाहिए ।
मासिक धर्मवाली स्त्रियों को स्वाध्याय नहीं करना चाहिए, इसी प्रकार उनके सामने बैठकर भी स्वाध्याय नहीं करना चाहिए, जहाँ ये स्त्रियाँ न हों उस स्थान या कक्ष में बैठकर स्वाध्याय किया जा सकता है ।
नीचे लिखे हुए ३२ अस्वाध्याय - प्रसंगो में वाँचना नहीं चाहिए—
(१)
आकाश सम्बन्धी १० अस्वाध्यायकाल
(१)
(२)
(३)
(8)
(५)
(६)
(७)
(८)
उल्कापात—बड़ा तारा टूटे उस समय १ प्रहर (तीन घण्टे) तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
दिग्दाह — किसी दिशा में अधिक लाल रंग हो अथवा किसी दिशा में आग लगी हो तो स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
गर्जारव—बादलों की भयंकर गडगडाहट की आवाज सुनाई देती हो, बिजली अधिक होती हो तो २ प्रहर (छ घण्टे ) तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
निर्घात – आकाश में कोई व्यन्तरादि देवकृत घोर गर्जना हुई हो अथवा बादलों के साथ बिजली के कडाके की आवाज हो तब आठ प्रहर तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
विद्युत - बिजली चमकने पर एक प्रहर तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए
I
यूपक — शुक्ल पक्ष की प्रथमा, द्वितीया और तृतीया के दिनो में सन्ध्या की प्रभा और चन्द्रप्रभा का मिलान हो तो उसे यूपक कहा जाता है। इस प्रकार यूपक हो उस समय रात्री में प्रथमा १ प्रहर स्वाध्याय नहीं करना चाहिए
I
यक्षादीप्त— यदि किसी दिशा में बिजली चमकने जैसा प्रकाश हो तो उसे यक्षादीप्त कहते हैं, उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
धूमिका कृष्ण - कार्तिक से माघ मास तक घूँए के रंग की तरह सूक्ष्म जल के जैसी धूमस (कोहरा) पड़ता है उसे धूमिका कृष्ण कहा जाता है इस प्रकार की धूमस हो उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
(९) महिकाश्वेत-शीतकाल में श्वेत वर्णवाली सूक्ष्म जलरूपी जो धूमस पड़ती
है वह महिकाश्वेत कहलाती है, उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (१०) रजोद्घात–चारों दिशाओं में तेज हवा के साथ बहुत धूल उडती हो और
सूर्य ढंक गया हो तो रजोद्घात कहलाता है, उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए।
(२)
ऐतिहासिक शरीर सम्बन्धी १० अस्वाध्याय— (११,१२,१३) हाड-मांस और रुधिर ये तीन वस्तुएँ जब-तक अग्नि से सर्वथा जल
न जाएँ, पानी से धुल न जाएँ और यदि सामने दिखाई दें तो स्वाध्याय नहीं
करना चाहिए । फूटा हुआ अण्डा भी हो तो भी अस्वाध्याय होता है। (१४) मल-मूत्र—सामने दिखाई हेता हो, उसकी दुर्गन्ध आती हो तब-तक
अस्वाध्याय होता है। श्मशान—इस भूमि के चारों तरफ १००-१०० हाथ तक अस्वाध्याय होता
(१६) चन्द्रग्रहण-जब चन्द्रग्रहण होता है तब जघन्य से ८ मुहूर्त और उत्कृष्ट से
१२ मुहूर्त तक अस्वाध्याय समझना चाहिए । (१७) सूर्यग्रहण-जब सूर्यग्रहण हो तब जघन्य से १२ मुहूर्त और उत्कृष्ट से १६
मुहूर्त तक अस्वाध्याय समझना चाहिए । (१८) राजव्युद्गत-नजदीक की भूमि पर राजाओं की परस्पर लड़ाई चलती हो,
उस समय तथा लड़ाई शान्त होने के बाद एक दिन-रात तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए। पतन-कोई बड़े राजा का अथवा राष्ट्रपुरुष का देहान्त हुआ हो तो अग्निसंस्कार न हो तब तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए तथा उसके स्थान पर जब तक दूसरे व्यक्ति की नई नियुक्ति न हो तब तक ऊंची आवाज
में स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (२०) औदारिक शरीर-उपाश्रय के अन्दर अथवा १००-१०० हाथ तक भूमि
पर उपाश्रय के बाहर भी पञ्चेन्द्रिय जीव का मृत शरीर पड़ा हो तो जब तक
वह निर्जीव शरी वहाँ पड़ा रहे तब तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (२१ से २८) चार महोत्सव और चार प्रतिपदा-आषाढ़ी पूर्णिमा (भूत महोत्सव),
आसो पूर्णिमा (इन्द्रिय महोत्सव), कार्तिक पूर्णिमा (स्कन्ध महोत्सव), चैत्र पूर्णिमा (यक्ष महोत्सव) इन चार महोत्सवों की पूर्णिमाओं तथा उससे पीछे की चार, कृष्ण पक्ष की चार प्रतिपदा (ऐकम) इस प्रकार आठ दिनों तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२९ से ३०) प्रात:काल और सन्ध्याकाल में दिशाएँ लाल रंग की दिखाई दें त तक अर्थात् सूर्योदय और सूर्यास्त के पहले और बाद में एक-एक घड़ी स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
(३१ से ३२) मध्य दिवस और मध्य रात्री के आगे-पीछे एक-एक घड़ी इस प्रकार दो घड़ी स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
उपरोक्त अस्वाध्याय सम्बन्धी नियम मूल पाठ के अस्वाध्याय हेतु हैं, गुजराती आदि भाषान्तर हेतु ये नियम नहीं है । विनय ही धर्म का मूल है तथा ऐसे विकट प्रसंगों में गुरू की अथवा बड़ों की इच्छा एवं आज्ञाओं का अधिक पालन करने का भाव रखना चाहिए ।
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
दशाश्रुतस्कंध सूत्रकी विषय सूचि । १ मङ्गलाचरण २ जम्बूस्वामी के प्रति सुधर्म स्वामीका उपदेश ३ भगशब्दका अर्थ ४ दशाश्रुतस्कन्धका शब्दार्थ ५ असमाधिस्थान का वर्णन ६ शबलदोषोंका वर्णन
३६-५५ ७ आशातनाओं का वर्णन
५६-७२ ८ गणिसम्पदा का वर्णन
७३-१०० ९ गणिसम्पदामें चार प्रकारके विनयका वर्णन १०१-१०८ १० गणिसम्पदामें विनयपतिपत्तिका वर्णन
१०९-१२४ ११ चित्तसमाधिस्थानका वर्णन
१२५-१६१ १२ उपासकप्रतिमाका वर्णन
१६२-१७५ १३ नास्तिकवादियोंका वर्णन
१७६-२११ १४ आस्तिकवादियोंका वर्णन
२१२-२१५ १५ उपासक प्रतिमाका वर्णन
२१६-२४४ १६ सातवां अध्ययनको अवतरणिका और भिक्षुपतिमाका वर्णन २४५-२४८ १७ भिक्षुप्रतिमाधारी के कर्तव्यका वर्णन
२४९-२५० १८ भिक्षुप्रतिमाधारी के भिक्षाविधिका वर्णन
२५१-२५४ १९ भिक्षुप्रतिमाधारी के गोचरकालका वर्णन
२५५-२५६ २० भिक्षुप्रतिमाधारीकी गोचरचर्या का वर्णन
२५७-२५८ २१ भिक्षुप्रतिमाधारीकी निवासविधि
२५९-२६० २२ भिक्षुप्रतिमाधारीके उपाश्रयकी विधि
२६१-२६२ २३ भिक्षुप्रतिमाधारीकी संस्तारकविधि
२६३-२६४ २४ भिक्षुप्रतिमाधारीका कल्पवर्णन
२६५-२८४ भिक्षुपतिमाका वर्णन
२८५-२८७ २६ भिक्षुपतिमा नहीं पालने वालों के दोषोंका वर्णन
२८८ २७ भिक्षुपतिमा परिपालनके गुणोंका वर्णन
२८९-२९१ २८ आठवां अध्ययनकी अवतरणिका और पंचकल्याणकका स्वरूप २९२-२९७ २९ नवम अध्ययनकी अवतरणिका और भगवानके समवरण
का वर्णन २९८-३००
२५
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४१
३० भगवान के उपदेशका वर्णन ३१ (३०) महामोहनीय स्थानोंका वर्णन
३०२-३२४ ३२ मोहनीय स्थानों के त्यागका उपदेश
३२५-३२९ ३३ दशवा अध्ययन प्रारंभ श्रेणिक राजाका वर्णन ३३०-३३४ ३४ राजपुरुषोंके प्रति श्रेणिक राजकी आज्ञा ३५ भगवान् के आगमनका वर्णन ३६ भगवान् के आगमनका श्रेणिक राजको निवेदन ३४२-३४६ ३७ श्रेणिक राजाका भगवान्को वन्दन करने के लिये जाना ३४७-३४८ ३८ नगर सम्मान-सिंचन धार्मिकरथ सज्जीकरणादि वर्णन ३४९-३५२ ३९ भगवानको वन्दन करनेके लिये श्रेणिक राजाका गमन ३५३-३५८ ४० भगवान्को वन्दना करनेके लिये सजित हुई चेल्लणका वर्णन
३५९-३६० ४१ भगवान् का उपदेश
३६१-३६२ ४२ निर्ग्रन्थके मनोभावका वर्णन
३६३-३६४ ४३ निर्ग्रन्थीके मनोभावका वर्णन
३६५-३६६ ४४ निर्ग्रन्थ और निग्रन्थियोके संकल्पके विषयमें भगवान का पूछना
३६७-३६८ ४५ भगवानका उपदेश और निर्ग्रन्थ निर्ग्रन्थियोंका वर्णन ३६९-३८५ ४६ स्त्रियों के निदानकर्मका वर्णन
३८६-३८९ ४७ निर्ग्रन्थोके स्त्रीसबन्धी निदानकर्मका वर्णन
३९०-३९६ ४८ निर्ग्रन्थियों के पुरुषसम्बन्धी निदानका वर्णन
३९७-४०५ ४९ देवभवका निदान और देवीभोगसबन्धी देवीभवनिदान का वर्णन
४०६-४२४ ५० श्रावकभवनिदानका वर्णन
४२५-४३० ५१ साधुसम्बन्धी निदानका वर्णन
४३१-४३६ ५२ निदानरहितसंयम फलका वर्णन
४३७-४४१ ५३ भगवानके उपदेशकी सफलताका वर्णन और उपसंहार ४४२-४४५ ५४ संक्षेपसे सर्वनिदानका वर्णन और ग्रन्थसमाप्ति ४४६-४४८ ५५ शास्त्रप्रशस्ति
४४९-४५१
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રસ્તાવના.
જૈનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પૂજ્ય શ્રી ૧૦૦૮ શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ વિરચિત “કુનિ ' ટીકા સહિત આ “તશયુતવહૂત્ર' ભવ્ય પ્રાણિઓને ભગવતપ્રરૂપિત સદુપદેશ સરલતાથી સમજાય તે માટે પ્રસ્તુત છે. આ સૂત્ર કૃતરૂપી મહાવૃક્ષનાં થડરૂપ હેવાના કારણે “શાથતવ” એ નામથી પ્રસિદ્ધ છે.
જિનેન્દ્ર ભગવાનને પ્રત્યેક ઉપદેશ “સર્વ પ્રાણિઓને મોક્ષને પરમ આનન્દ પ્રાપ્ત થાય તે માટે હોય છે.
આ સૂત્ર પણ પ્રાણિઓને રાગદ્વેષ આદિ દ્વન્દ્રોથી છોડાવી મેક્ષના તરફ પ્રગતિ થવા ચિરત્ન નિત્ય નવીન સંદેશ આપે છે.
આના પ્રથમ અધ્યયનમાં અસમાધિસ્થાનનું વર્ણન છે, માટે આ પ્રથમ અધ્યયનનું નામ “મસમધિરથાન છે. જેના દ્વારા ચિત્તને સ્વસ્થતા પ્રાપ્ત થાય છે, અર્થાત્ ચિત્ત મોક્ષમાર્ગ તરફ પ્રગતિ કરે છે, તેને સમાધિસ્થાન કહે છે. તેનાથી વિપરીતને–અર્થાત્ જેના દ્વારા ચિત્ત અસંયમમાંજ લાગ્યું રહે તેને અસમાધિસ્થાન કહે છે. આના વીસ ભેદ છે. જ્યાં સુધી ચિત્ત સ્વસ્થતાને પ્રાપ્ત ન થાય ત્યાં સુધી મેક્ષને માટે કરવામાં આવતાં પ્રયત્ન નિરર્થકજ જશે, આથી પ્રથમ અધ્યયનમાં અસમાધિસ્થાનનું વર્ણન કર્યું છે. “અસમાધિસ્થાન પરિત્યાજ્ય છે એમ સૂચિત કર્યું છે. અસમાધિસ્થાનના સેવનથી શું થાય છે? તે દ્વિતીય અધ્યયનમાં કહે છે. જે સાધુ અસમાધિસ્થાનનું સેવન કરે છે તેને “શબલ––ષ” લાગે છે, જેનાં આચરણથી સાધુના સંયમ-જીવનમાં શબલદાઘ–પડી જાય છે તેને શબલ––દોષ કહે છે. આ માટે આ બીજા અધ્યયનું નામ “રાવો ? છે. એ શબલવ ષ ચારિત્ર સંબંધી હોય છે. આના એકવીસ ભેદ છે. આ શબલત્વ દોને જાણીને તેને દૂર કરવા પ્રયત્ન કરી જોઈએ. કેઈ સાધુ અસમાધિસ્થાનનું
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર
6
સેવન કરે તે તે નિયમત: શખલત્વ દોષના ભાગી થાય છે, તથા તેના દ્વારા અશાતના પણ થાય છે. આ હેતુથી તૃતીય અધ્યયનમાં આશાતનાનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. આને લીધે આ તૃતીય અધ્યયનનું નામ 6 आशातना 1 છે. જેના દ્વારા જ્ઞાન આદિ ગુણાના સર્વથા ધ્વ ંસ (નાશ) થાય છે તેને આશાતના કહે છે. આ પણ ચારિત્રસંબધી દોષ છે. આના તેત્રીસ ભેદ છે. આ પ્રકારે એ તે સ્પષ્ટ સમજાય છે કે-જે અસમાધિસ્થાનનું સેવન કરે છે તે શખોષ તથા અશાતનાના ભાગી થાય છે, તથા જે તેનું સેવન કરતા નથી તે ગણિસંપદાઓથી વિભૂષિત થાય છે. માટે આ ચેાથા અધ્યયનમાં ગણિસંપદાઓનું વર્ણન છે. તેથી આ અધ્યયનું નામ गणिसम्पदा ૧ છે. સિ'પદાના અર્થ છે—ગણિસ્માની અર્થાત્ જ્ઞાનાદિ ગુણાથી યુક્ત આચાર્યાંની સ'પદા, અર્થાત્ અલૌકિક સ અનુપમ શક્તિ આના આઠ ભેદ છે. તે પછી પાંચમા અધ્યયનમાં ચિત્ત સમાધિનું વર્ણન છે આ માટે પાંચમા અધ્યયનનું નામ ‘ચિત્તસમાધિ' છે જેમણે ગણિસંપદાઓને ઉપલબ્ધ કરી લીધી છે તેમનું ચિત્ત, સમાધિ પ્રાપ્ત કરી લે છે. અર્થાત્ તેમનું ચિત્ત પોતાની સ્વાભાવિક ચંચલતાને છેડી દઇ મેક્ષમાર્ગીમાં સ્થિર થઈ જાય છે આ હેતુથી ગણિસંપદા પછી ચિત્તસમાધિનું વર્ણન કરવામાં આવે છે. આ ચિત્તસમાધિના દશ ભે છે ગણિસ પદાઓથી યુક્ત મોક્ષમાર્ગ આરૂઢ આચાર્ય ના શાસન પ્રમાણે વનાર શ્રાવકસમુદાય તથા સાધુસમુદાય અને છે. આ બન્નેની પડિમા ભિન્ન ભિન્ન છે. તેમાંથી પહેલાં ‘સૂરીટાફ ન્યાય' થી અર્થાત્ અલ્પવન હાવાથી ઉપાસકડિમાએનું અર્થાત્ શ્રાવકાની ડિમાનું વર્ણન છઠ્ઠા અધ્યયનમાં કરવામાં આવ્યુ છે, આ માટે છઠા અધ્યયનનું નામ ‘૩સતિમા છે. ઉપાસકપડિમા અગિયાર છે. ત્યાર પછી સાતમા અધ્યયનમાં ભિક્ષુપડિમાનું વર્ણન છે. એને લીધે આ સાતમા અધ્યયનું નામ ‘ મિશ્રુતિમાં છે. તે ખાર છે ત્યાર પછી ‘ પજ્યુંપળ ' નામના આઠમા અધ્યયનમાં મહાવીર સ્વામીનાં ચરિત્રનું વર્ણન છે. પડિમાની સમાપ્તિ પછી વર્ષાકાલ આવે છે. તે સમયે સાધુ મુનિરાજ યાગ્ય ક્ષેત્ર જોઇને ચાતુર્માસ કરવા માટે અર્થાત વર્ષાકાલ વ્યતીત કરવા માટે ત્યાં નિવાસ કરે છે. અસાડની પુનમથી ચાતુર્માંસને પ્રાર'ભ થાય છે. તે દિવસથી લઇને એક માસ અને વીસ
'
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩ દિવસ વીત્યા પછી ભાદરવા સુદ પાંચમે સંવત્સરીપર્વ હોય છે. તે દિવસે અને તેની પહેલાંના સાત દિવસ, એ આઠેય દિવસ “પપUTIષ કહેવાય છે આ આઠ દિવસોમાં વર્તમાન તીર્થના પ્રવર્તક ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામીનું ચરિત્ર શ્રવણ કરાવાય છે. આ માટે આ અધ્યયનનું નામ “પપન” છે આમાં ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામીના ચરિત્રનું વર્ણન છે. પ્રત્યેક મુનિએ યચિત રીતે પર્યુષણાપર્વનું આરાધન કરવું જોઈએ. આ ઉપર કહેલાં અધ્યયન દ્વારા ઉપદેશાએલા આચારથી જે વજિત છે તે મહામહનીય કર્મોનું ઉપાર્જન કરે છે. આ અધ્યયનમાં કયા કયા કારણોથી મહાહનીય કર્મોનું અર્જન થાય છે. તેનું વર્ણન છે. આથી આ નવમા અધ્યયનું નામ “નામોદનીયરથાન” છે. સાધુઓ માટે ઉચિત છે કે મહામહનીય કર્મના ઉત્પન્ન થવાના કારણે સારી રીતે સમજીને તેમનાથી દૂર રહેવું. આના ત્રીસ ભેદ છે. આ ત્રીસેય ભેદને જ્ઞ પરિજ્ઞાથી જાણી લઈને પ્રત્યાખ્યાનપરિણાથી ત્યાગ કરીને મુનિજન તેનાથી દૂર રહે છે. પરંતુ જે કઈ સાધુ કે સાધ્વી કદાચિત્ મેહનીય કર્મના લશથી તપસ્યા કરતા થકા તેના હૃદયમાં કામગની તીવ્ર અભિલાષા ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. ત્યારે તે નિદાન કરે છે. નિદાનના પ્રભાવથી તે મોક્ષમાર્ગથી વિચલિત થઈ જાય છે, તથા અનન્ત સંસાર ચક્રમાં પરિભ્રમણ કરે છે. મેક્ષમહેલની નિસરણીસમાન રત્નત્રયથી નીચે પડી જાય છે. આ માટે મેક્ષાર્થિઓએ નિદાન ન કરવું જોઈએ. આ હેતુથી આ દશમા અધ્યયનમાં નવ નિદાનેનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. માટે આ અધ્યયનનું નામ નિદ્રાનછે. આનું “ગારિરથન આવું પણ નામ છે. કેમકે “ગારિ ને અર્થ થાય છે. “મ” તે લાભ, દ્રવ્ય અને ભાવના ભેદથી બે પ્રકારના હોય છે. દ્રવ્યથી-આગામી કાલમાં જન્મ લેવાનો લાભ, કારણ કે-નિદાન કરવાવાળાને નિદાનનું ફળ ભોગવવા માટે અવશ્ય જન્મ ગ્રહણ કરે પડશે. ભાવથી-જ્ઞાનાદિને લાભ આ બેઉ પ્રકારના લાભનું વર્ણન આમાં લેવાથી આનું નામ “યાત્તિ થાય? પણ છે. અથવા “બત્તિqત્ત સાર આ વચનથી “ગાય” નો અર્થ થાય છે-ઉત્તરકાલ–અર્થાત્ ભવિષ્યકાલ, તેનું જે સ્થાન તે “ગતિસ્થાન” કહેવાય છે. અર્થાત જે કર્મ-નિદાનકર્મ–નું પરિણામ ઉત્તરકાલ-આગામી જન્મમાં થતું હોય તેને “ચારિસ્થાન” કહે છે. આ દસમા અધ્યયનમાં ઉત્તર જન્મમાં મળવાવાળા નિદાનકર્મના ફળનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે માટે આનું નામ “ગારિસ્થાન' છે. આ નિદાનનું સ્વરૂપ જાણી લઈને સાધુઓએ તેમનાથી સર્વથા દૂર રહેવું જોઈએ. આ પ્રકારે આ “રાતબ્ધ સુત્ર” પ્રત્યેક મેક્ષાભિલાષીને માટે પરમ ઉપાદેય (મેળવવા લાયક છે. પ્રત્યેક શ્રાવક તથા સાધુએ આને સ્વાધ્યાય કરવું જોઈએ
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪
અજ્ઞાન સાથે સ્વાધ્યાય કરવા એજ વાસ્તવિક સ્વાધ્યાય છે. અનુજ્ઞાન પ્રધાને સહેજે થાય એ હેતુથી જૈનાચા` જૈનધર્માદિવાકર ઘૂથ શ્રી યાસીહાની મહારાજ સાહેબે આ સૂત્રની સંસ્કૃત ટીકા કરેલી છે. આ ટીકા સરલ શબ્દોમાં કરવામાં આવી છે જેથી સાધારણ સ ંસ્કૃત જાણનાર પણ તેના દ્વારા લાભ મેળવી શકે છે. ટીકામાં માર્મિક સ્થળે પર વિસ્તારથી વિવેચન કરવામાં આવેલુ છે. જેથી સ્વાધ્યાય કરવા– વાળાઓને એવે સ્થળે સુગમતાથી સમજણુ પડશે. સસ્કૃત ન જાણવાવાળા ભવ્ય પ્રાણિઓને પણ અ સહિત સ્વાધ્યાય કરવાનેા લાભ મળે તે માટે સાથે-સાથે હિન્દી ગુજરાતી અનુવાદ પણ આપવામાં આવ્યા છે. આ પ્રકારે આ સૂત્ર મૂલ ‘પ્રાકૃત’ સ ંસ્કૃત ટીકા, હિન્દી તથા ગુજરાતી અનુવાદ સાથે ચાર ભાષાઓમાં પ્રકાશિત થયેલ છે. અમે સર્વ ભવ્ય પ્રાણિઓને એજ શુભ સ ંમતિ ઇએ છીએ કે-તેએ ટીકાસહિત આ સૂત્રના સ્વાધ્યાય કરીને પેાતાનું આત્મકલ્યાણ કરતાં માનવજીવનનું પરમ લક્ષ્ય મેક્ષને પ્રાપ્ત કરે. અલ' વિસ્તરેણુ,
ઉપલેટા.
મુનિ કન્ડેયાલાલ
તા. ૧૦ જાનેવારી ૧૯૫૩
તા. ૧૬-૧૨-પ૯ થી તા. ૧૫-૧-૬૦ સુધીની મળેલી મદદો. (૧) શાહ છબીલદાસ હરજીવનદાસ
અમદાવાદ રૂા. ૨૦૦]
( આગળના રૂા. ૩૦૧] માં ઉમેરવાના)
(૨) ચંદુલાલ કાનજી મહેતા
(૩) કીશનલાલ સી મહેતા
(૪) શ્રી એરમે સ્થા. જૈન સંઘ હા.ન વલચંદ હાકેમચંદ મહેતા
(૫) સ્વ. શેઠ હીંમતલાલ મગનલાલના સ્મરણાર્થે તેમમાં સુત્રા મેસસ દ્વારકાદાસ એન્ડ બ્રધર્સ' તરફથી (૬) શ્રીમાન લાલજી રતનચંદ્રજી C/o. આઇ. સી. હાયરી (૭) સ્વ. પૂ ખા દિવાળીબેનના સ્મરણાર્થે. હા. શેઠ બાબુલાલ પોપટલાધ
( આગળના રૂા. ૨૫૧ માં ઉમેરવાના) (૮) અ. સૌ. બેન કાંતાબેનના સ્મરણાર્થે
હા. ભાવસાર નાગરદાસ હરજીવનદાસ
(૯) શ્રી ઉમેદચંદ ઠાકરશી ગોપાણી
C/o M/s યુ. ટી. ગેાપાણી એન્ડ સન્સ (૧૦) શેઠ બાબુલાલ નારણુદાસ
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
મુંબઇ રૂા. ૨૫૧૩ મુંબઇ રૂા. ૨૫૧ એરમે રૂા. ૨૫૧]
અમદાવાદ રૂા. ૩૫]
દિલ્હી રૂા. ૨૫૧]
અમદાવાદ રૂા. ૨૫૧]
અમદાવાદ રૂ।. ૨૫]
અમદાવાદ રૂ।. ૩૫૧] ધારાજી રૂા. ૨૫
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
दानवीरोनी नामावली.
श्री अखिल भारत श्वेताम्बर स्थानकवासी
जैन शास्त्रोद्धार समिति,
गरेडीया कुवा रोड-ग्रीन लोज पासे,
राज को ट.
शरुआत ता. १८-१०-४४ थी ता. १५-१२-५९ सुधीमां
दाखल थयेल मेम्बरोनां मुबारक नामो.
गामवार ककावारी लिस्ट.
(रु. २५० थी ओछी रकम भरनारनुं नाम आ यादीमां
सामेल करेल नथी.)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
२
आयमुरब्बीश्रीओ – १०
( ओछामां ओछी रु. ५००० नी रकम आपनार )
नंबर
नाम
१ शेठ शान्तीलाल मंगळदासभाई
२ शेठ हरखचंद कालीदासभाई वारीया हा. शेठ लालचंदभाइ जेचन्दभाइ, नगीनभाइ, वृजलाल भाइ तथा वल्लभदास भाइ
३ कोठारी जेचन्दभाइ अजरामर हा. हरगोविंदभाइ जेचन्दभाइ
जाणीता मीलमालीक अमदावाद १००००
७ शेठ आत्माराम माणेकलाल
हा. शेठ चीमनलाल भाइ शान्तीलाल भाइ त्था प्रमुख भाइ
८ श्री शामजी वेलजी वीराणी अने श्री कडवीबाई वीराणी स्मारक ट्रस्ट हा. शामजी वेलजी वीराणी
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
गाम रुपिया
९ श्री शामजी वेलजी वीराणी अने श्री कडवीबाई वीराणी स्मारक ट्रस्ट हा. मातुश्री कडवीबाई वीराणी
१० शेठ पोचालाल पीतांबरदास
भाणवड
४ शेठ धारशीभाइ जीवनभाइ
५ स्व. पिताश्री छगनलाल शामळदासना
स्मरणार्थे ह. भोगीलाल छगनलाल भाइ भावसार अमदावाद ५२५१
६ स्व. दिनेशभाइना स्मरणार्थे ह. शेठ कांतिलाल मणीलाल जेसींगभाइ
६०००
राजकोट ५२५१
वारसी ५००१
अमदावाद ५०००
अमदावाद ६००१
राजकोट ५०००
राजकोट ५०००
अमदावाद ५२५१
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
3
मुरब्बी श्रीओ - २१
( ओछामा ओछी रु. १००० नी रकम आपनार )
१ शाह रंगजीभाइ मोहनलाल ह. पोपटलाल मोहनलाल तथा प्रेमचंद रंगजी भाइ २ वकील जीवराजभाइ वर्धमान कोठारी ह. कहानदास भाइ तथा वेणीलाल भाइ
३ दोशी प्रभुदास मूळजीभाइ
४ म्हेता गुलाबचन्द पानाचन्द
५ म्हेता माणेकलाल अमुलखराय
जामनगर ३१०१
६ संघवी पीताम्बरदास गुलाबचन्द ७ नामदार ठाकोर साहेब लखधोरसिंहजी बहादुर मोरबी २००० ८ शेठ तहेरचन्द कुंवरजी ह. शेठ न्यालचन्द ल्हेरचन्द सिद्धपुर २००० ९ शाह छगनलाल हेमचन्द वसा
ह. मोहनलाल भाइ तथा मोतीलाल भाइ
मुंबई २०००
१० श्री स्थानकवासी जैन संघ
ह. शेठ चन्द्रकांत वीकमचन्द मोरबी १९६३ ११ म्हेता सोमचंद तुलसीदास तथा तेमनां धर्मपत्नि अ. सौ. मणीगौरी मगनलाल
अमदावाद ३७५१
जेतपुर ३६०५ राजकोट ३६०४ राजकोट ३२८९ ||| - ॥
घाटकोपर ३२५०
रतलाम १५०० जामजोधपुर १५०२
१२ म्हेता पोपटलाल मावजीभाइ
१३ दोशी कपुरचंद अमरशी ह. दलपतराम भाइ जामजोधपुर १००२ १४ बगडीआ जगजीवनदास रतनशी
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
दामनगर १००२ पोरबंदर १००१
१५ शेठ माणेकलाल भाणजीभाइ
१६ श्रीमान चंद्रसिंहजी साहेब म्हेता (रेल्वे मेनेजर) कलकत्ता १००१ १७ म्हेता सोमचंद नेणसीभाइ (करांचीवाळा)
मोरबी १००१ खंभात १००१
१८ शाह हरीलाल अनोपचंद
१९ कोठारी छबीलदास हरखचंद
मुंबई १०००
२० कोठारी रंगीलदास हरखचंद १२ मोदी केशवलाल हरीचंद्र
शिहोर १००० अमदावाद १००१
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
सहायक मेम्बरो ५७ (ओछामा ओछी का. ५०० नी रकम आपनार ) १ श्री स्थानकवासी जैनसंघ
.हा. शेठ झुंझाभाइ वेलसीभाइ वढवाण शहेर ७५० २ शेठ नरोत्तमदास ओघडभाइ
शीव ७०० ३ शेठ रतनशी हीरजीभाइ ह. गोरधनदासभाइ. जामजोधपुर ५५५ ४ बाटवीया गीरधर परमानंद ह. अमीचंदभाइ खाखीजाळीआ ५२७ ५ मोरबीवाळा संघवी देवचंद नेणशीभाइ तथा तेमनां धर्म
पत्नि अ. सौ. मणीवाइ तरफथी ह. मुलचंद देवचंद मलाड ५११ ६ वोरा मणीलाल पोपटलाल
अमदावाद ५०२ ७ गोसलीया हरीलाल लालचंद तथा चंपाबेन गोसलीया
अमदावाद ५०२ ८ शाह प्रेमचंद माणेकचंद तथा अ. सौ.
समरतबेन
अमदावाद ५०२ ९ शेठ इश्वरलाल पुरुषोत्तमदास
अमदावाद ५०१ १० शेठ चंदुलाल छगनलाल
अमदावाद ५०१ ११ शाह शान्तीलाल माणेकलाल
अमदावाद ५०१ १२ शेठ शीवलाल डमरभाइ (करांचीवाला) लींबडी ५०१ १३ कामदार ताराचंद पोपटलाल धोराजीवाळा राजकोट ५०१ १४ म्हेता मोहनलाल कपुरचंद
राजकोट ५०० १५ शेठ गोविंदजीभाइ पोपटभाइ
राजकोट ५०० १६ शेठ रामजी शामजी वीराणो
राजकोट ५०१ १७ स्व. पिताश्री नंदाजीना स्मरणार्थे
ह. वेणीचंद शान्तीलाल (जावुआवाळा) मेघनगर ५०१ १८ श्री स्थानकवासी जैनसंघ
ह. शेठ ठाकरशी करशनजी थानगढ ५००
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९ शेठ ताराचंद पुखराजजी २० श्री स्थानकवासी जैनसंघ २१ म्हेता मूळचंद राघवजी
हा. मगनलालभाइ तथा दुर्लभजीभाइ २२ शेठ हरखचन्द पुरुषोत्तम हा. इन्दुकुमार २३ शेठ केसरीमलजी वसतीमलजी गुगलीया २४ स्था. जैनसंघ
२७ स्व. कांतीलाल भाइना स्मरणार्थे
हा. बाटवीआ अमीचन्द गीरधरभाई खाखीजाळीआ ५०१ २५ शेठ खीमजीभाई बाबाभाइ हा. फुलचन्द भाई,
गुलाबचन्दभाइ नागरदासभाइ तथा जमनादासभाई मुंबई ५०१ २६ शेठ मणीलाल मोहनलाल डगली
हा. मुळजीभाइ मणीलाल
मुंबई ५०१
हा. शेठ बालचन्द साकरचन्द मुंबई ५०१
२८ कामदार रतीलाल दुर्लभजी (जेतपुरवाळा) २९ शाह जयंतीलाल अमृतलाल ३० वोरा मणीलाल लक्ष्मीचन्द
३१ शेठ गुलाबचन्द भुदरभाइ तथा कस्तुरबेन हा. भाइ अनोपचन्द
३२ महान त्यागी बेन धीरजकुंवर चुनीलाल म्हेता ३३ श्री स्थानकवासी जैनसंघ
३४ श्री मगनलाल छगनलाल शेठ
३५ शेठ चतुरदास ठाकरशी तथा
अ. सौ. नंदकुंवरबेन
३६ शेठ देवचन्द अमरशी
औरंगाबाद ५०० औरंगाबाद ५००
धाफा ७५० चोरवाड ५००
राणावास ५००
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
मुंबई ५०१ शीव ५०१ शीव ५०१
खाररोड ५०१
धाफा ५०१
धाफा ५०१
राजकोट ५०१
जामनगर ५०३
( बेन धीरजकुंवरनी दीक्षा प्रसंगे भेट ) भाणवड ५०१
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७ श्री स्थानकवासी जैनसंघ
(बेन धीरजकुंवरनी दीक्षा प्रसंगे भेट) भाणवड ५०१ ३८ वकील वाडीलाल नेमचन्द शाह
वीरमगाम ५०१ ३९ म्हेता शांतिलाल मणीलाल ह. कमळाबेन म्हेता अमदावाद ५५६ ४० श्रीयुत लालचन्दजी तथा अ. सौ. घीसाबेन , ५०१ ४१ शेठ मोहनलाल मुकुटलाल बालया
, ५०१ ४२ स्व. शेठ उकाभाइ त्रीभोवनदासना स्मरणार्थे
तेमनां धर्मपत्नि लक्ष्मीबाइ गोरधर तरफथी
हा. मरघाबेन तथा मंगुबेन ४३ पारेख जयंतीलाल मनसुखलाल राजकोटवाळा
हा. विनुभाइ , ५०१ ४४ श्रीयुत शेठ लालचन्दजी मीश्रीलालजी
" ५०१ ४५ श्री वांकानेर स्था. जैन संघ
वांकानेर ५०१ ४६ श्री स्था. जैन संघ
बोटाद ५०१ ४७ शेठ गुदडमलजी शेषमल जी जोवर (बरार ) पीपळगांव ५०१ ४८ स्व. तुरखीया लहेरचन्द माणेकचन्दना स्मरणार्थे तेमनां धर्मपत्नि जीवतीबाइ तरफथी
ह. भाइ जयंतीलाल तथा पूनमचन्द डभास ५०१ ४९ शाह अचळदास शुकनराजजी
हा. शेठ शुकनराजजी अमदावाद ५०१ ५० भावसार खोडीदास गणेशभाइ
धंधुका ५०१ ५१ अ. सौ. हीराबेन माणेकलाल म्हेता धाटकोपर (मुंबई) ५०१ ५२ महेता शान्तीलाल मगनलाल तथा
अ. सौ. पद्मावती शान्तीलाल महेता अमदावाद ५०० ५३ शेठ हीराचन्दजी वनेचन्दजी कटारीया हुबली ५०१ ५४ शेठ छोटुभाइ हरगोविंददास कटोरीवाळा मुंबइ ५०१
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५ पारेख रतिलाल नानचन्द मोरबीवाळा तरफथी
तेमना पिताश्री नानचन्द गोविंदजीना स्मरणाणे तथा तेमनां धर्मपत्नि अ. सौ. वसंत बहेनना
अट्ठाइ तप निमित्ते हा. भुपतलाल रतिलाल अमदावाद ५११ ५६ स्व. शाह त्रीभोवनदास मगनलालना स्मरणार्थे
तेमनां धर्मपत्नि शीवकुवरबाइ तरफथी हा. रतीलाल त्रीभोवनदास
अमदावाद ५११ ५७ श्रीमान नाथालाल माणेकचन्द पारेख मुंबइ (माटुंगा) ५०१
५२२ मेम्बरोनुं गामवार लीस्ट
२५१
अमदावाद तथा परांओ. १ शेठ गीरधरलाल करमचन्द
२५१ २ शेठ छोटालाल वखतचन्द ह. फकीरचन्दभाइ
२५१ ३ शाह कान्तीलाल त्रीभोवनदास ४ शाह पोपटलाल मोहनलाल ५ शेठ प्रेमचन्द साकरचन्द ६ शाह रतीलाल वाडीलाल ७ शेठ लालभाइ मंगळदास ८ स्व. अमृतलाल वर्धमानना स्मरणार्थे
ह, कानजीभाइ अमृतलाल २५१ ९ भावसार भोगीलाल जमनादास ( पाटणवाळा ) १० शाह नटवरलाल चन्दुलाल
२५१ ११ शाह नरसिंहदास त्रीभोवनदास
२५१ १२ श्री शाहपुर दरीयापुरी आठकोटी स्था. जैन उपाश्रय
ह. वहीवट कर्ता शेठ इश्वरलाल पुरुषोत्तमदास २५१ १३ श्री छीपापोळ दरीयापुरी आठकोटी स्था. जैनसंघ
ह. शेठ चन्दुलाल अचरतलाल २५१
२५१
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४ शाह चीनुभाई वाला भाइ
२५१
१५ शाह भाइलाल उजमशी
२५१
१६ श्री सुखलाल डी. शेठ हा. डो. कु. सरस्वतीव्हेन शेठ २५१ १७ श्री सौराष्ट्र स्था. जैनसंघ
C/o शाह बालाभाइ महासुखराम
हा. शाह कान्तिलाल जीवणलाल
१८ मोदी नाथालाल महादेवदास १९ शाह मोहनलाल त्रीकमदास २० श्री छकोटी स्था. जैनसंघ
हा. शाह पोचालाल पीताम्बरदास
२१ शेठ पोपटलाल हंसराजना स्मरणार्थे
हा. शेठ बाबुलाल पोपटलाल २२ देशाई अमृतलाल वर्धमान बापोदराबाळाना स्मरणार्थे हा. भाइलाल अमृतलाल देशाइ
२३ शाह नवनीतलाल अमुलखराय २४ शाह मणीलाल आशाराम २५ शाह चीनुभाइ साकरचन्द २६ शाह वरजीवनदास उमेदचन्द २७ शाह रजनीकांन्त कस्तुरचन्द २८ संघवी जीवणलाल छगनलाल (स्था. जैन ) २९ शाह शांतिलाल मोहनलाल ध्रांगध्रावाळा ३० अ. सौ. बेन रतनबाई नादेचा
हा. धुलाजीभाइ चंपालालजी
३१ शाह हरिलाल जेठालाल भाडलावाला
३२ श्री सरसपुर दरीयापुरी आठकोटी स्था. जैन उपाश्रय हा. भावसार भोगीलाल छगनलाल
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
२५१
२५१
२५१
२५१
२५१
२५१
२५१
२५१
२५१
२५१
२५१
२५१
२५२
२५१
२५१
२५१
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
→
३३ शेठ पुखराजजी समतीरामजी सादडीवाळा ३४ स्व. पिताश्री जवाहीरलालजी तथा पूज्य चाचाजी हजारीमलजी बरडीयाना स्मरणार्थे
ह. मूळचंदजी जवाहरलालजी
३५ स्व. भावसार बबा भाइ (मंगळदास) पानाचन्दना स्मरणार्थे हा. तेमनां धर्मपत्नि पुरीबेन
३६ स्व. पिताश्री रवजीभाइ तथा स्व. मातुश्री मूळीबाइना स्मरणार्थे हा. ककलभाइ कोठारी
३७ भावसार केशवलाल भाइ मगनलाल भाइ ३८ शाह केशवलाल नानचंद जाखडावाळा हा. पार्वतीबेन ३९ शाह जीतेन्द्रकुमार वाडीलाल माणेकचन्द राजसीतापुरवाळा (साबरमती)
४० श्री स्था. जैन संघ ( साबरमती )
४१ श्री बीपिनचंद्र तथा उमाकांत चुनीलाल गोपाणी
(राणपुरवाळा )
४२ भावसार छोटालाल भाइ छगनलाल भाइ
४३ भावसार शकराभाइ छगनलाल भाइ ४४ अ. सौ. जीवीबेन रतीलाल
हा. भावसार रतीलाल हरगोविंददास ४५ संघवी बालुभाइ कमळशी तथा तेमनां धर्मपत्निओ अ. सौ. चंपाबेन तथा वसंतबेन तरफथी
४६ अ. सौ. विद्याबेन वनेचंद देशाइ वर्षी तप तथा अठाइ प्रसंगे हा. भुपेन्द्रकुमार वनेचंद देशाइ
४७ शाह नटवरलाल गोकळदास
४८ शाह शामळभाइ अमरशीभाइ
४९ अ. सौ. कंकुबेन ( भावसार भोगीलाल भाइ छगनलाल भाइनां धर्मपत्नि )
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
२५१
२५१
२५१
३०१
२५१
२५१
२५१
२५०
३०१
२५१
२५१
२५१
२५१
४१७
२५१
२५१
३०९
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५१
२५१
५० अ. सौ. सविताबेन ( जयंतीलाल भोगीलालनां धर्मपत्नि) ५१ अ. सौ. शांताबेन ( दीनुभाइ भोगीलालनां धर्मपत्नि ) ५२ अ. सौ. सुनंदाबेन ( रमणभाइ भोगीलालनां धर्मपत्नि) ५३ शेठ हीराजी रुगनाथजीना स्मरणार्थे ह. वागमलजी रुगनाथजी ३०१ ५४ शेठ मणीलाल बोघा भाइ
२५१
२५१
५५ पटवा सुमेरमलजी अनोपचन्दजी जोधपुरवाळा
३०१
५६ स्व. माणेकलाल वनमाळीदास शेठना स्मरणार्थे हा. रमणलाल माणेकलाल
५७ स्व. शाह धनराजजी खेमराजजीनां स्मरणार्थे हा. कनैयालालजी धनराजजी
५८ श्री सारंगपुर द. आ. को.
स्था.
जैन संघ
हा. शाह रमणलाल भगुभाइ
५९ दोशी हरजीवनदास जीवराज तथा लक्ष्मीबाई लहेर चन्दना स्मरणार्थे हा. दोशी मनहरलाल करसनदास मुळीवाळा
६० शाह पूनमचन्द फतेहचन्द
६१ श्रीयुत चतुरभाइ नंदलाल
२५१
३०१
२५१
२५१
२५१
६२ श्रीयुत अमृतलाल ईश्वरलाल
२५१
६३ शाह जादवजी मोहनलाल तथा शाह चीमनलाल अमुलखभाई २५१ ६४ अ. सौ. लाभुबेन मगनलाल हा. शाह अमृतलाल धनजीभाई
६७ लालाजी रामकुमारजी जैन
६८ शेठ छोटालाल गुमानचन्द पालनपुरवाळा ६९ शाह धीरजलाल मोतीलाल
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
२५१
वढवाण शहेरवाळा
३०१ ६५ अ. सौ. बहेन कान्ताबेन गोरधनदास (चांदमुनिना उपदेशथी) २५१ ६६ दोशी फुलचन्द सुखलाल भाइ बोटादवाळाना स्मरणार्थे
हा. दोशी छबीलदास फुलचन्दभाइ
२५१
२५१
२५१
२५१
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
११
२५१
२५१
७० संघवी सूर्यकांत चुनीलालना स्मरणार्थे हा. संघवी जीवणलाल चुनीलाल
२५१ ७१ भावसार मोहनलाल अमुलखराय ७२ शाह फुलचन्द मुलचन्दभाइ हा. हसमुखभाइ फुलचन्दभाइ २५१ ७३ शाह लल्लुभाइ मगनभाइ चूडावाला हा. जसवंतलाल लल्लुभाइ
३०१ ७४ श्रीमान मीश्रीलालजी जवाहीरलालजी बरडीया अल्वरवाळा २५१ ७५ म्हेता मुळचन्द मगनलाल
२५१ ७६ वैद्य नरसीदास साकरचन्दनां धर्मपत्नि रेवाबाइना स्मरणार्थे __ह. हरीलालभाइ ७७ कुमारी पुष्पाबेन हरीलाल ( चांदमुनिना उपदेशथी ) २५१ ७८ शाह मणीलाल ठाकरशी ह. कमळाबेन मणीलाल
(चांदमुनिना उपदेशथी ) ७९ मीस नलीनीबेन जयंतिलाल ८० अ. सौ. लीलावती ईश्वरलाल
२५१ ८१ स्व. उमेदराम त्रीभुवनदासना धर्मपत्नि काशीयाइना
स्मरणार्थे ह. शांतिलाल उमेदराम (चांदमुनिना उपदेशथी) २५१ ८२ स्व. भावसार मोहनलाल छगनलालना धर्मपत्नि दिवाळीबाइना स्मरणार्थे ह. रतीलाल माणेकलाल
(चांदमुनिना उपदेशथी) २५१ ८३ म्हेता देवीचन्दजी खूबचन्दजी धोका. गढसीयाणावालाना स्मरणार्थे ह. म्हेता चुनीलाल हरमानचन्द
२५१ ८४ घासीलालजी मोहनलालजी कोठारी Clo लक्ष्मी पुस्तकभंडार २५१ ८५ शाह मणीलाल छगनलाल ८६ स्व. शेठ नाथालाल रतनाभाइ मारफतीयाना स्मरणार्थे
पुनाव्हेन तरफथी ह. करसनभाइ (चांदमुनिना उपदेशथी) २५१
२५१
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२
२५२
८७ भावसार जयंतिलाल भोगीलाल
, दीनुभाइ भोगीलाल ८९ , रमणलाल भोगीलाल
,, कनुभाइ सकरचन्द ९१ शेठ भेरुमलजी साहेब जोधपुरवाळा ९२ स्व. बेनाणी वर्धमान रामजीभाइ कुंदणीवाळाना
स्मरणार्थे हा. शांतिलाल वर्धमान ९३ स्व. शाह कचराभाइ लहेराभाइना स्मरणार्थे
हा. शान्तिलाल कचराभाइ ९४ एक स्वधर्मी बंधु हा. शाह रीखभदासजी जयन्तिलालजी २५१ ९५ अ. सौ. सरस्वतीबेन मणीलाल चतुरभाइ शाह
(सदानंदी छोटालाल महाराजश्रीना उपदेशथी) ९६ चीमनलाल मणीलाल शाह दरियापुरी संप्रदायना
पू० तपस्वी महाराज श्री माणेकचंद्रजी महाराजना
शिष्य मुनिश्री मगनलालजी महाराजश्रीना स्मरणार्थे ९७ जेकुंवर व्रजलाल पारेख ९८ पुनमचंदजी जवाहरलालजी बरडीया ९९ अ. सौ. लीलावती धीरजलाल म्हेता ____/० डो. धीरजलाल श्रीकमलाल म्हेता १०. श्रीयुत हरजीवनदास रायचंद
हा. छबीलदास हरजीवन १०१ शेठ राजमलजी घासीमलजी कोठारी कोशीथडवाळा तरफथी
२५१ १०२ शेठ चुनीलाल भगवानजी C/० रतीलाल चुनीलाल २५१ १०३ भाग्यवती अरवींदकुमार
Cl० अरवींदकुमार सकराभाइ
३०१
२५१
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५१
२५१
२५१
२५१
१३ १०४ अ, सौ. चंचळवेन मनसुखलाल
हा. मनसुखलाल जेठालाल रुपेश १०५ स्व, आसीधाइ तथा शेठ वस्तीमलजी भोमाजीनां
स्मरणार्थे हा. शेठ मीश्रीमलजी देवीचंदजी
ओसवाल केरुवाळा १०६ स्व. शेठ कीशनमलजी मांडोथना स्मरणार्थे
हा. शीरेमलजी कीशनमलजी सोजतवाला १०७ स्व. शेठ वकतावरमलजीना स्मरणार्थे
हा. शेठ घोसालालजी मुकनराजजी शीयारीया
(जोधपुरवाळा) १०८ शाह महासुखलाल भाइलाल
(सदानंदी पंडित मुनिश्री छोटालालजी महाराजना
उपदेशथी) १०९ अ. सौ. कान्ताबेन काळीदास C/० कुमार बुक बाइन्डींग वर्कस
अजमेर १ शेठ भुरालाल मोहनलाल
अमरेली १ मास्तर हकमीचन्द दीपचन्द शेठ
__ अमलनेर १ शाह नागरदास वाघजीभाइ २ श्री स्था. जैनसंघ हा. शाह गांडालाल भीखालाल
अल्बर १ श्रीमती चंपादेवी Cyo बुद्धामलजी रतनलालजी सचेती २ चांदमलजी महावीरप्रसाद पालावत ३ श्रीयुत रुषभकुमार सुमतिकुमार जैन
२५१
२५१
२५१ २५१
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
आणंद
१ शेठ रमणीकलाल ए. कपासी ह. मनसुखलाल भाइ २५१
आसनसोल
१ बावीसी मणीलाल चत्रभुजना स्मरणार्थे तेमनां धर्मपत्नि मणीबाई तरफथी ह. रसिकलाल, अनिलकांत, विनोदराय २५१ आटकोट
१ शाह चुनीलाल नारणजी
इन्दोर
१ अ. सौ. बेन दयाबेन मोहनलाल देशाइ जेतपुरवाळा ( अ. सौ. बेन विद्यावेतना
वर्षीतप निमिते ) हा. अरविंदकुमार, जीतेन्द्रकुमार २ भाइलाल छगनलाल तुरखीया
३ स्व. गौरीशंकर काळीदास देशाइ जेतपुरवाळाना स्मरणार्थे हा. भुपतलाल गौरीशंकर
इगतपुरी
१ पन्नालाल लखीचंद जैन
१ श्रीयुत साहेबलालजी महेता
२ शेठ मोतीलालजी रणजीतलालजी हींगड
३ शेठ मगनलालजी बागरेचा
उदयपुर
४ अ. सौ. बेन चन्द्रावती ते श्रीमान बहोत लालजी नाहरनां धर्मपत्नि ह. शेठ रणजीतलालजी हींगड
५ स्व. शेठ काळुलालजी लोढाना स्मरणार्थे
ह. शेठ दोलतसिंहजी लोढा
६ स्व. शेठ प्रतापमलजी साखलाना स्मरणार्थ
हा. प्राणलाल हीरालाल साखला
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
३०१
२५१
३५१
२५०
२५१
३०१
२५१
२५१
२५१
२५१
२५१
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
७ पूज्य पिताश्री मोतीलालजी म्हेताना स्मरणार्थे ह. रणजीतलालजी मोतीलालजी म्हेता
२५१ ८ शेठ छगनलाल बागरेचा
२५१ ९ शेठ भीमराज थावरचन्द बाफणा
२५१ १० श्रीमती सोहीनीवाइ
Cl० रणजीतलालजी मोतीलालजी होंगड २५१ ११ शेठ पन्नालालजी गणेशलालजी हींगड १२ शेठ दीपचंद पन्नालालजी लोढा
उमरगांवरोड १ शाह मोहनलाल पोपटलाल पानेलीवाळा
२५१ उपलेटा १ शेठ जेठालाल गोरधनदास
२५१ २ स्व. बेन संतोकबेन कचरा ह. ओतमचन्दभाइ छोटालालभाई ___ तथा अमृतलालभाइ वालजी (कल्याणवाळा)
२५१ ३ शेठ खुशालचंद कानजीभाइ हा. शेठ प्रतापभाइ २५१ ४ संघाणी मूळशंकर हरजीवनभाइना स्मरणार्थे ___ हा. तेमना पुत्रो जयंतीलालभाइ तथा रमणीकलाल ५ दोशी विठ्ठलजी हरखचंद
एडन केम्प १ शाह गोकळदास शामजी उदाणी २ शाह जगमोहनदास परसोतमदास
२५१ ३ महेता प्रेमचन्द माणेकचन्दना स्मरणार्थ हा. रायचन्दभाइ, पोपटलालभाइ तथा रसीकलालभाइ २५१
आकोला १ शेठ कंचनलालभाइ राघवजी अजमेरा
Co मेसर्स अजमेरा धर्स एन्ड कां. (पूज्य सदानंदी मुनिश्री छोटालालजी महाराजना उपदेशथी)
२५१
२५१
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬
कुशलगढ
१ शेठ चंपालालजी देवीचंदजी
कत्रासगढ
१ श्री जैन श्वे. स्था. संघ ह. शेठ देवचंद अमुलख
कलकत्ता
१ श्री कलकत्ता जैन श्वे. स्था. (गुजराती) संघ
ह. शाह जयसुखलाल प्रभुलाल
कलाल
३ स्व. नाथालाल उमेदचन्दना स्मरणार्थे ह. शाह रतीलाल नाथालाल
४ शेठ मणीलाल तलकचन्दना स्मरणार्थे ह. मारफतीया चन्दुलाल मणीलाल
१ शेठ मोहनलाल जेठाभाइना स्मरणार्थे ह. शेठ आत्माराम मोहनलाल
२५१
२ डो. मयाचन्द मगनलाल शेठ ह. डो. रतनचन्द मयाचन्द २५१
५ स्व. श्रीयुत वाडीलाल परशोतमदासना स्मरणार्थे ह. घेलाभाइ तथा आत्माराम भाइ
६ शेठ नागरदास केशवलाल
७ श्री स्थानकवासी जैन संघ
ह. शेठ आत्माराम भाइ मोहनलाल भाइ
कडी
१ श्री स्था. दरीयापुरी जैन संघ
ह. भावसार दामोदरदास भाइ इश्वर भाइ २ पार्वतीबेन C/o जेसींगभाइ इश्वर भाइ कानपुर
२५१
१ शाह रमणीकलाल प्रेमचन्दभाइ २ शाह हरकीशनदास फूलचन्द भाइ
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
२५१
२५१
२५१
२५१
२५१
२५१
२५१
२५१
२५१
३००
२५१
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
३ स्व. काळीदास जेठालालना स्मरणार्थे
ह. सुमनलाल काळीदास
१७
कुंदणी - आटकोट
१ दोशी रतीलाल टोकरशी भाइ
कोलकी
१ पटेल गोविंदलाल भगवानजी
२ पटेल खीमजी जेठाभाई वाघाणी
( तेमना स्व. सुपुत्र रामजीभाइना स्मरणार्थे )
कल्याण
१ संघवी ठाकरशी भाइ संघजीना स्मरणार्थे हा. शाह हींमतलाल हरखचन्द
खाखीजाळीया
१ बाटवीया गुलाबचन्द लीलाधर
१ शेठ कीशनलाल पृथ्वीराज
खोचन
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
खुडदा रोड
१ शेठ गीरधारीलालजी सीतारामजी
२ शेठ नरसींहदास शांतीलालजी भोरलावाळा
खंभात
१ शेठ माणेकलाल भगवानदास
२ श्री स्था. जैन संघ ह. पटेल कान्तीलाल अंबालाल
३ शाह साकर चन्द मोहनलाल
४ शाह चन्दुलाल हरीलाल
५ शाह शकराभाइ देवचन्द ६ शाह त्रिभोवनदास मंगळदास
२५१
२५१
२५१
३०२
२५१
२५१
३५२
३००
२५१
२५१
२५१
२५१
२५१
२५१
२५१
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८
२५१
गांधीधाम १ शाह मोरारजी नागजी एन्ड कु.
२५१ गुंदा १ स्व. महेता पूनमचन्द भवानभाइना स्मरणार्थे ह. तेमनां धर्मपत्नि दीवाळीबेन लीलाधर
गोंडल १ स्व. बाखडा बच्छराज तुलसीदासनां धर्मपत्नि कमळबाइ ह, माणेकचन्दभाइ तथा कपुरचन्दभाइ
____ २५१ २ पीपळीआ लीलाधर दामोदर तरफथी तेमनां धर्मपत्नि
अ. सौ. लीलावती साकरचन्द कोठारीना बीजा वरसीतपनी
खुशालीमा ३ कामदार जुठालाल केशवजीना स्मरणार्थे
ह. हरीलाल जुठाभाइ ४ स्व. कोठारी कृपाशंकर माणेकचन्दना स्मरणार्थे ह. तेमनां धर्मपत्नि प्रभाकुंवरबेन
२५१ ५ कोठारी गुलाबचन्द रायचन्द ६ जसाणी रुगनाथभाइ नानजी ह. चुनीलालभाइ २५१
गोधरा १ शाह त्रीभोवनदास छगनलाल
३०१ २ स्व. प्रेमचंद ठाकरशीना स्मरणार्थे ___ हा. शाह चुनीलाल प्रेमचंद
गुंदाला (कच्छ) १ शाह मालशी घेलाभाइ
गुलाबपुरा १ श्री स्था. जैन वर्धमान संघ __ हा. मांगीलालजी उकारमलजी
३०१
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯
घटकण
१ शाह चन्दुलाल केशवलाल
घोलवड (थाणा) १ महेता गुलाबचन्दजी गंभीरमलजी
घोडनदी १ शेठ चंद्रभान शोभाचंद गादिया
चुडा (झालावाड) १ श्री स्था. जैनसंघ हा. रतीलाल गांधी प्रमुख
जलेसर ( बालासोर) १ संघवी नानचन्द पोपटभाई थानगढवाळा
जयपुर १ श्रीमान हिमतसिंहजी साहेब गलूंडिया एडिसनल कमीश्नर अजमेर डीवझनवाळानां धर्मपत्नि अ. सौ. माणेककुंवरव्हेन तरफथी ह. खुशालसिंहजी गलूंडिया २ श्रीमान शेठ शीरेमलजी नवलखानां धर्मपत्नि अ. सौ. प्रेमलतादेवी
जामजोधपुर १ श्री स्था. जैनसंघ ह. म्हेता पोपटलाल मावजीभाइ २ शाह त्रीभोवनदास भगवानजी पानेलीवाळा ३ दोशी माणेकचन्द भवान ४ पटेल लालजी जुठाभाइ ५ शेठ बावनजी जेठाभाड ६ शेठ व्रजलाल चुनीलाल
३५१
२५१
३८७
२५१
२५१ २५१
२५१
जामनगर
१ शेठ छोटालाल केशवजी २ वोरा चीमनलाल देवजीभाइ
२५१
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५१
२० ३ डो. साहेब पी. पी. शेठ ४ शाह रंगीलदास पोपटलाल
जामखंभाळीया १ शेठ वसनजी नारणजी २ श्री स्था. जैनसंघ हा. म्हेता रणछोडदास परमाणंद ३ संघवी प्राणलाल लवजीभाइ ४ महेता हेमचन्द काळीदास
जावरा १ स्व. भंडारी स्वरुपचंदजी शाहना धर्मपत्नि मोतीबेनना स्मरणार्थे ह. श्रीयुत लालचन्दजी राजमलजी किशनगढवाळा
(चांदमुनिना उपदेशथी)
जुनागढ १ शाह मणीलाल मीठाभाइ ह. हरीलालभाइ
(हाटीना माळीआवाळा ) २५१
जुनारदेव (मध्य मांत) १ घेलाणी त्रीकमजी लाधाभाइ
जेतपुर १ शेठ अमृतलाल हीरजीभाइ ह. नरभेरामभाइ (जसापुरवाळा) २५१ २ दोशी छोटालाल वनेचन्द
२५१ ३ कोठारी डोलरकुमार वेणीलाल
२५१ ४ अ. सौ. व्हेन सुरजकुंवर वेणीलाल कोठारी
जेतलसर १ शाह लक्ष्मीचन्द कपुरचन्द २ कामदार लीलाधर जीवराजना स्मरणार्थे तेमनां धर्मपत्नि जबकबेन तरफथी ह. शान्तीलालभाइ गोंडलवाळा
जोधपुर (राजस्थान) १ शेठ हस्तीमलजी मनरुपमलजी सामसुखा
२५१
२५१
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१ २ शेठ पुखराजजी पदमराजजी भंडारी ३ शेठ नवरतनमलजी धनवंतसिंहजी ४ शेठ वस्तीमलजी आनंदमलजी सामसुखा
जोरावरनगर १ श्री श्वे. स्था. जैन संघ ह. शेठ चंपकलाल धनजीभाइ २५१
जमशेदपुर १ दोशी झवेरचंद वल्लभजी
झरीया १ श्री जैन स्था. संघ हा. शेठ कनैयालाल बी. मोदी
डोंडाइचा १ श्री स्था. जैन संघ हा. शेठ चंपालालजी मारवे
ढसा ( वाया घोळा) १ श्री ढसागाम श्री स्था. जैन संघ ह. एक सद्ग्रहस्थ तरफथी २५१ २ श्री स्था. जैन संघ हा. बगडिया नरभेराम जेठालाल (ढसा जंकशन)
तासगांव १ स्व. चुनीलालजी दुगडना स्मरणार्थे तेमनां धर्म पत्नि ढोंदुबाइना तरफथी हा. शेठ रामचंदजी दुगड ३५१
थानगढ १ शाह ठाकरशीभाइ करशनजी २ शेठ जेठालाल त्रीभोवनदास ३ शाह धारशीभाइ पाशवीरभाइ ह. सुखलालभाइ ४ शाह त्रीभोवन गोपालजी तथा अ. सौ. कसुंबाबेन त्रीभोवन २५१
दहाणुरोड (थाणा) १ शाह हरजीवनदास ओघड खंधार (करांचीवाळा) २५१
२५१
२५१
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२
दाहोद
१ शेठ माणेकलाल भाइ खंगारजी
दिल्ही
१ लाला पूर्णचंदजी जैन ( सेन्ट्रल बॅकवाळा )
२ श्रीयुत कीशनचंदजी म्हेताबचंदजी चोरडीया
हा. श्रीमती नगीना देवी तथा श्रीयुत म्हेताबचन्द जैन २५१
३०१
३०१
२५१
३ लालाजी मीइनलालजी जैन एन्ड सन्स
४ लालाजी गुलशनरायजी जैन एन्ड सन्स
५ अ. सौ. सज्जनबेन इंदरमलजी पारेख
६ स्व. लक्ष्मीचन्दजीना स्मरणार्थे नगीनादेवी सुजंतीना तरफथी हा. संघवी हेमतकुमारजी जैन
७ बेन विज्याकुमारी जैन C/o म्हेताचचन्द जैन
( वयोवृद्ध सरळ स्वभावी फूलमतीजी महासतीनी प्रेरणाथी)
धार (मध्यप्रांत)
१ शेठ सागरमलजी पनालालजी
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
धफा
२५१
धोराजी
३५१
२५१
ध्रांगधा
१ श्री स्था. जैन मोटा संघ ह. शेठ मंगळजीभाइ जीवराज २५१
२ संघवी नरसीदास वखतचंद
३०१
२५१
३ ठक्कर नारणदास हरगोवींददास ४ कोठारी कपूर चन्द मंगळजी
२५१
१ शेठ मणीलाल जेचंदभाइ
१ महेता प्रभुदास मूळजीभाइ
२५१
२५१
२५१
३५१
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०१
२५१
२३ २ पिताश्री भगवानजी कचराभाइना तथा चि. हंसाना स्मरणार्गे
ह. पटेल दलीचंद भगवानजी ३ अ. सौ. बचीबेन बाबुभाइ
२५१ ४ धी नव सौराष्ट्र ओइल मील प्रा. लीमीटेड ५ स्व. रायचंद पानाचंद शाहना स्मरणार्थे ह. चीमनलाल रायचन्द
३०१ ६ गांधी पोपटलाल जेचंद
२५० ७ देशाई छगनलाल डाह्याभाइ लाठवाळानां धर्म पत्नि दिवाळीबेन तरफथी ह. कुमारी हसुमती
२५१ धंधुका १ शेठ पोपटलाल धारशी
२५१ २ स्व. गुलाबचन्दभाइना स्मरणार्थे ह. पोपटलाल नानचन्द २५१ ३ वसाणी चत्रभुज वाघजीभाइ
२५१ धूलिया १ श्री अमोल जैन ज्ञानालय हा. कनैयालाल छाजेड
___ नंदुरबार १ श्री स्थानकवासी जैन संघ ह. शेठ प्रेमचन्द भगवानलाल
नारायण गाम १ मोतीलालजी हीराचंदजी चोरडीया बोरीवाला
नडीयाद १ शेठ मोहनलाल भुराभाइ
पोर्टसुदान १ शेठ सोमचन्द परसोतमदास
पाणसणा १ श्री स्थानकवासी जैन संघ ह. छोटालाल पुंजाभाइ
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४
पालणपुर १ लक्ष्मीबेन ह. म्हेता हरीलाल पीताम्बरदास २ श्री लोकागच्छ स्थानकवासी जैन पुस्तकालय ३ महेता मणीलाल भाइचन्दभाइ ४ महेता सूरजमल भाइचन्दभाइ
पालेज १ स्व. मनसुखलाल मोहनलाल संघवीना स्मरणार्थे ___ ह. भाइ धीरजलाल मनसुखलाल
पुना १ शेठ उत्तमचन्दजी केवलचन्दजी धोका
प्रांतिज १ श्री प्रांतिज स्था. जैनसंघ ह, श्रीयुत अंबालाल महासुखराम २५०
फालना १ महेता पुखराजजी हस्तीमलजी (सादडीवाला) २ महेता कुन्दनमलजी अमरचन्दजी (सादडीवाला)
वरवाला (घेलाशा) १ स्व. मोहनलाल नरसीदासना स्मरणार्थे ह. तेमनां धर्मपत्नि सुरजबेन मोरारजी
बगसरा (भायाणी) १ शेठ पोपटलाल राघवजी रायडीवालाह. शेठ मानसंग प्रेमचन्द २५१
बेराजा (कच्छ) १ शेठ गांगजी केशवजी (ज्ञानभंडार माटे)
२५१ बालोतरा १ शाह जेठमलजी हस्तीमलजी, भगवानदासजी भणसारी २५१
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫
बोरा
१ स्वरुपचन्दजी जवाहरमलजी बोरडीया
मेनोबा सुगनलालजीना स्मरणार्थे (चांदमुनिना उपदेशथी)
२ बेन राधाबाई ( पूज्य आचार्य धर्मदासजी महाराजना संप्रदायना मंत्रि कीशनलालजी महाराजना सुशिष्य शोभागमलजी महाराजना शिष्य स्व. केवळ चंदजी महाराजना स्मरणार्थे ) चांदमुनिना उपदेशथी बेंगलोर
१ स्व. वसाणी हरगोविंददास छगनलालना स्मरणार्थे ह. तेमनां धर्मपत्नि छबलबेन
बीकानेर
१ बाटवीया वनेचन्द अमीचन्द महावीर टेक्षटाइल स्टोर तरफथी भाइ चन्द्रकांतना लग्ननी खुशालीमां
२ शेठ कीशनलालजी फूलचंदजी साहेब
बोटाद
२५१
बदनावर
१ श्री वर्धमान स्था. जैन श्रावक संघ हा. मिश्रीलाल जैन वकील
२५१
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
२५२
२५१
१ शेठ मेरुदानजी शेठीया
बिदडा
१ शाह कानजी शामजी
बेलारी
१ श्री स्था. जैन संघ हा. हजारीमलजी हस्तीमलजी रांका २५१
२५१
२५४
२५१
२५१
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५१
२५१
बोडेली १ शाह प्रवीणचन्द नरसीदास (साणंदवाळा)
२५१ २ शाह गीरधरलाल साकरचन्द
२५१ भाणवड १ शेठ जेचन्दभाइ माणेकचन्द
३५२ २ संघवी माणेकचन्द माधवजी
२५१ ३ शेठ लालजीभाइ माणेकचन्द (लालपुरवाळा) ४ शेठ रामजी जीणाभाइ ५ शेठ पदमशी भीमजी फोफरीआ
२५१ ६ फोफरीआ गांडालाल कानजीभाइ ___ह. अ. सौ. शांताबेन वसनजी
२५१ ७ वकील मणीलाल खेंगारभाइ पूनातर
२५१ भीम १ चंपकलालजी जैन पुस्तकालय हा. छोगामलजी मांगीमलजी मांडोत
(मुनी मांगीलालजीना उपदेशथी) २५१
भीलवाडा १ श्री शांति जैन पुस्तकालय ह. चांदमलजी मानमलजी संघवी २५१ २ शेठ भीमराज मीश्रीलालजी
२५१ भोजाय (कच्छ) १ ज्ञान मंदिरना सेक्रेटरी शाह कुंवरजी जीवराज
भावनगर १ स्व. कुंवरजी बावाभाइना स्मरणार्थे __ ह. शाह लहेरचन्द कुंवरजी
३०१ २ कोठारी उदयलालजी साहेब
२५१
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५१
२५१
२५१
२५१
२७
भुसावल १ शेठ राजमल नंदलाल म्हेता चेरीटेबल ट्रस्ट
मद्रास १ शेठ मेघराजजी देवीचन्दजी महेता २ श्रीयुत बापालाल भाइचंद म्हेता
मनोर (थाणा) १ शाह शेरमलजी देवीचन्द्जी जसवंतगढवाळा __ ह. पूनमचन्दजी शेरमलजी बोल्या
मानकुवा (कच्छ) १ स्व. महेता कुंवरजी नाथालालना स्मरणार्थे ह. तेमनां धर्मपत्नि कुंवरबाइ हरखचन्द (मानकुवा स्थानकवासी जैनसंघ माटे)
मालेगांव १ श्री स्था. जैन संघ ह. फतेलाल मास्लु जैन
मुंबइ तथा परांओ १ शेठ छगनलाल नानजीभाइ २ शाह हरजीवन केशवजी ३ घेलाणी प्रभुलाल श्रीकमजीभाइ (बोरीवली) ४ श्री वर्धमान स्था. जैन संघ __ ह. केशरीमलजी अनोपचन्दजी गुगळीया (मलाड) ५ शेठ डुंगरशी हंशराज वीसरीया ६ शाह रमणीकलाल कालीदास तथा
अ. सौ. कान्ताबेन रमणीकलाल ७ शाह हिंमतलाल हरजीवनदास
२५१
2
.
२५१
२५१ २५२
२५१
२५१
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५१
२५१
८ शाह रतनशी मोणशीनी कम्पनी ९ शाह शीवजी माणेक (कच्छ बेराजावाळा) १० वोरा पानाचन्द संघजीना स्मरणार्थे
ह. त्रंबकलाल पानाचंद एन्ड ब्रधर्स ११ स्व. पू. पिताश्री वीरचंद जेसींगभाइ लखतरवाळाना
स्मरणार्थे ह. केशवलाल वीरचन्द शेठ १२ शा. कुंवरजी हंसराज
२५१ १३ स्व. मातुश्री माणेकबेनना स्मरणार्थे
ह. शेठ वलभदास नानजी (पोरवंदरवाळा ) १४ एक सद्गृहस्थ हा. शेठ सुंदरलाल माणेकचन्द १५ अ. सौ. पानवाइ हा. शेठ पदमशी नरसिंहभाइ (मलाड) २५१ १६ श्रीयुत अमृतलाल वर्धमान बापोदवाळा हा. दलीचन्द अमृतलाल देशाइ
२५१ १७ स्व. शाह नागशी सोजपाळ गुंदाळावाळाना स्मरणार्थे हा. रामजी नागशी (मलाड)
३०१ १८ शाह रामजी करशनजी थानगढवाळा
२५१ १९ शाह नगीनदास कल्याणजी वेरावळवाळा
२५१ २० शीवलाल गुलाबचन्द शेठ मेवावाळा २१ स्व. जटाशंकर देवजी दोशीना स्मरणार्थे
हा. रणछोडदास (बाबुलाल) जटाशंकर दोशी २२ स्व. गोडा वणारशी श्रीभोवन सरसइवाळाना स्मरणार्थे ___हा, जगजीवन वणारशी गोडा (मलाड)
२५१ २३ स्व. त्रीभोवनदास व्रजपाल वींछीयावाळाना स्मरणार्थे ___ हा. हरगोविंददास त्रीभोवनदास अजमेरा २४ स्व. कानजी मूळजीना स्मरणार्थे तथा मातुश्री दिवाळीपाइना १६ उपवासना पारणा प्रसंगे हा. जयंतीलाल कानजी (मलाड)
२५१
२५१
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५१
२५१
२८ २५ शेठ खुशालभाइ खंगारभाइ
२५० २६ शाह प्रेमजी मालशी गंगर (मलाड) २७ स्व. पिताश्री पत्तुभाइ मोनाभाइना स्मरणार्थे हा. शाह कानजी पतुभाइ (मलाड)
२५१ २८ शाह वेलजी जेशींगभाई छासरावाला तरफथी तेमनां
धर्मपत्नि अ. सौ. स्व. नानबाइना स्मरणार्थे २९ स्व. पिताश्री रायशी वेलजीना स्मरणार्थे हा. शाह दामजी रायशी (मलाड)
३०१ ३० शेठ त्रंबकलाल कस्तुरचंद लोंबडीवाला तरफथी
श्री अजरामर शास्त्रभंडार लींबडी माटे (माटुन्गा) ३१ स्व. पिताश्री भीमजी कोरशी तथा मातुश्री पालाबाइना
स्मरणार्थो हा. शाह उमरशीभाइ भीमशी (मलाड) ३२ शेठ चुनीलाल नरभेराम बेकरीवाला ३३ शाह वरजांगभाइ शीवजी (मलाड) ३४ श्रीयुत रतीलाल भाइचन्द महेता ३५ शाह खीमजी मूलजी पूंजा (मलाड) ३६ मेसर्स सवाणी ट्रान्सपोर्ट कम्पनी
हा. शेठ माणेकलाल वाडीलाल ३७ घेलाणी वलभजी नरभेराम हा. नरसीभाइ वलभजी ३८ अ. सौ. समतावेन शान्तीलाल ___/o शान्तीलाल उजमशी शाह (मलाड) ३९ तेजाणी कुबेरदास पानाचन्द ४० कपासी मोहनलाल शीवलाल ४१ स्व. केशवलाल वछराज कोठारीना स्मरणार्थे
सुरजबेन तरफथी हा. तनसुखलालभाइ (मलाड) ४२ दडीया अमृतलाल मोतीचन्द (घाटकोपर) ४३ शेठ सरदारमलजी देवीचन्दजी कावेडीया (सादडीवाला) २५१
२५१
२५१
२५१
२५१
२५१
२५१
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५१ २५१
२५१
30 ४४ दोशी चत्रभुज सुन्दरजी (घाटकोपर) ४५ दोशी जुगलकीशोर चत्रभुज (घाटकोपर) ४६ दोशी प्रवीणचन्द्र चत्रभुज (घाटकोपर)
२५१ ४७ शाह त्रीभोवनदास मानसिंग दोढीवालाना स्मरणार्थे
हा. शाह हरखचन्द त्रीभोवनदास ४८ शाह जेठालाल डामरशी ध्रांगध्रावाळा
हा. शाह वाडीलाल जेठालाल ४९ शाह चन्दुलाल केशवलाल ५. स्व. पिताश्री शामळजी कल्याणजी गोंडलवाळाना
स्मरणार्थे हा. वृजलाल शामळजी बावीसी ५१ शाह प्रेमजी हीरजी गाला ५२ स्व. पिताश्री भगवानजी हीराचन्द जसाणीना स्मरणार्थं
ह. लक्ष्मीचन्दभाइ तथा केशवलालभाइ ५३ स्व. पिताश्री हंसराज हीराना स्मरणाणे
ह. देवशी हंसराज कच्छ बीदडावाळा (मलाड) २५१ ५४ स्व. मातुश्री गोमतीबाइना स्मरणार्थे ह. पोपटलाल पानाचंद २५१ ५५ शेठ नेमचन्द स्वरुपचन्द खंभातवाळा ___ ह. भाइ जेठालाल नेमचन्द
२५१ ५६ स्व. पिताश्री शाह अंबालाल परसोतम पाणशणावालाना
स्मरणार्थे तेमना पुत्रो तरफथी ह. बापालालभाइ २५१ ५७ बेन केशरबाइ चन्दुलाल जेसींगलाल शाह
२५१ ५८ दडीया जेसोंगलाल त्रीकमजी
२५१ ५९ शाह कान्तीलाल मगनलाल ( घाटकोपर) ६० कोठारी सुखलालजी पूनमचंदजी (खार)
२५१ ६१ स्व. मातुश्री कडवीबाइना स्मरणार्थे ह. तेमना पौत्र हकमीचन्द ताराचन्द दोशी (अंधेरी)
२५१
२५१
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५१
२५१
३१ ६२ पारेख चीमनलाल लालचन्दनां धर्मपत्नि अ. सौ. श्रीमती
चंचळबाइना स्मरणार्थे ह. साराभाइ चीमनलाल ६३ शाह कोरशीभाइ हीरजीभाइ
३०१ ६४ पिताश्री कुंदनमलजी मोतीलालजी मुथाना स्मरणार्थे
ह. मोतीलाल जुबरमल (अहमदनगरवाळा) ६५ श्री वर्धमान श्वेताम्बर स्था. जैन संघ
ह. शेठ रुपचन्द शीवलाल कामदार (अंधेरी) २५१ ६६ अ. सौ. कमळाबेन कामदार ह. रुपचन्द शीवलाल (अंधेरी) २५१ ६७ धी मरीना मोर्डन हाइस्कुल ट्रस्ट फंड
ह. शाह मणीलाल ठाकरशी ६८ स्व. मातुश्री जीवीबाइना स्मरणार्थे
ह. शामजी शीवजी कच्छ गुंदाळावाळा (गोरेगांव) २५१ ६९ शाह रवजीभाइ तथा भाइलालभाइनी कंपनी (कांदीवली) २५१ ७० अ. सौ. लाछुबेन ह. रवजी शामजी (कांदीवली) २५१ ७१ अ. सौ. बेन कुंदनगौरी मनहरलाल संघवी (खाररोड ) २५१ ७२ शाह करशन लधुभाइ (दादर) ७३ अ. सौ. रंजनगौरी चन्दुलाल शाह ___C/० चन्दुलाल लक्ष्मीचन्द (माटुन्गा)
२५१ ७४ म्हेता मोटर स्टोर्स हा. अनोपचन्द डी. महेता ७५ शेठ मनुभाइ माणेकचन्द __ हा. झाटकीया नरभेराम मोरारजी (घाटकोपर) ७६ खेताणी मणीलाल केशवजी (वडीयावाळा) घाटकोपर २५१ ७७ स्व. कस्तुरचन्द अमरशीना स्मरणार्थे हा. तेमनां धर्मपत्नि
झवेरबेन मगनलालनी वती
जयंतीलाल कस्तुरचंद मश्कारीआ ७८ स्व. पूज्य मातुश्री जकलबाइना स्मरणार्थे
हा. देशाइ व्रजलाल काळीदास ( मलाड )
३०१
२५१
२५१
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५०
३२ ७९ शाह नटवरलाल दीपचंद तरफथो तेमनां धर्मपत्नि
अ. सौ. सुशीलाबेनना वर्षीतपनी खुशालीमां २५१ ८० शेठ रसीकलाल प्रभाशंकर मोरबीवाळा तरफथी तेमना
मातुश्री मणीबेनना स्मरणार्थे ८१ कोटीचा जयंतीलाल रणछोडदास सौभाग्यचंद जुनागढवाळा २५१ ८२ मोदी अभेचन्द सुरचन्द राजकोटवाळा
हा. डोसालाल अमेचन्द ८३ स्व. शाह रायशी कचराभाइना स्मरणार्थे तेमनां
धर्मपत्नि नेणबाइ वती ह. शाह जेठालाल रायशी ८४ श्रीयुत जे. सी. वोरा ८५ श्री वर्धमान स्था. जैन श्रावक संघ
ह. संघवी चीमनलाल अमरचन्द (दादर) ८६ स्व. आशाराम गीरधरलालना स्मरणार्थे ह. शांतिलाल
आशारामनी वती जसवंतलाल शांतीलाल लखतरवाळा २५१ ८७ शांतीलाल डुंगरशी अदाणी
२५१ ८८ श्रीमती मणोबाइ वृजलाल पारेख चेरीट्रेबल ट्रस्ट फंड ह. पारेख वृजलाल दुर्लभजी
२५१ ८९ शाह मनहरलाल प्राणजीवनदास
२५१ ९० वोरा ठाकरशी जसराज
C/o M/s ठाकरशी एन्ड कुां. ९१ दोशी भीखालाल वृजलाल ९२ शाह गोपालजी मानसंग ९३ दोशी फूलचंद माणेकचंद
२५० ९४ गांधी कांतीलाल माणेकचन्द ९५ शेठ मणीलाल गुलाबचन्द ९६ कोठारी रमणीकलाल कस्तुरचन्द
२५१ ९७ व्हेन चन्दनबेन अमृतलाल वारिया
२५१ ९८ शेठ चंपकलाल चुनीलाल दादभावाळा
२५१ २५१
२५१
२५१
२५१
२५१
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
___ 33
मांडवी (कच्छ) १ श्री स्था. छ कोटी जैन संघ हा. महेता चुनीलाल बेलजी २७७
मांडवा (धोळाजंकशन) १ श्री मांडवा स्था. जैन संघ ह. अ. सौ. कन्चनगौरी रतिलाल गोसलीया गढडावाळा २५१
मेसाणा १ शाह पदमशी सुरचन्दना स्मरणार्थे हा. शीवलाल पदमशी २५१
मोम्बासा १ शाह देवराज पेथराज २ श्रीयुत नाथालाल डी. महेता
यादगीरी १ शेठ बादरमलजी सूरजमलजी बेन्कर्स
राणपुर (झालावाड) १ श्रीमति मातुश्री समरतबाइना स्मरणार्थे ह. डो. नरोत्तमदास चुनीलाल कापडीया
राणावास (मारवाड) १ शेठ जवानमलजी नेमीचन्दजी हा. बाबु रीखवचन्दजी ३०१
राजकोट १ वाडीलाल डाइंग एन्ड पिन्टींग वर्कस २ शेठ रतोलाल न्यालचन्द ।
२५१ ३ बाबु परशुराम छगनलाल शेठ (उदेपुरवाळा)
२५० ४ शेठ मनुभाइ मुळचन्द (एन्जीनीअर साहेब)
२५१ ५ शेठ शान्तीलाल प्रेमचन्द तेमनां धर्मपत्निना वरसीतप प्रसंगे २५१ ६ उदाणी न्यालचन्द हाकेमचन्द वकील
२५१ ७ शेठ प्रजाराम वीट्ठलजी ८ बहेन सुर्यबाळा नौत्तमलाल जसाणी (वरसीतपनी खुशाली) २५१
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
९ मोदी सौभाग्यचन्द मोतीचन्द
१० बदाणी भीमजी बेलजी तरफथी तेमनां धर्म पत्नि अ. सौ. समरतबेनना वरसीतपनी खुशाली
२५१
११ दोशी मोतीचंद धारशीभाइ (रीटायर्ड एन्जीनीअर साहेब) २५१ १२ कामदार चन्दुलाल जीवराज भ्रांगधावाळा
२५०
१३ हेमाणी घेलुभाइ सवचंद
२५१
१४ प्रभुलाल न्यालचन्द दफतरी
२५१
१५ स्व. महेता देवचन्द पुरुषोत्तमना स्मरणार्थे तेमनां धर्मपत्नि हेमकुंवरबाई तरफधी हा. जयन्तिलाल देवचन्द महेता
३४
१६ पारेख शीवलाल झुंझाभाइ मोम्बासावाळा ह. अ. सौ. कंचनबहेन
राजाजीकाकेरडा (भीलवाडा)
१ श्रीमान जोरावरमलजी धर्मचन्दजी डुंगरलाल ( मुनिश्री मांगीलालजीना उपदेशथी)
रायचुर
१ स्व. मातुश्री मोंघीबाइना स्मरणार्थे ह. शाह शीवलाल गुलाबचन्द चढवाणवाळा
रंगुन
१ कामदार गोरधनदास मगनलालनां धर्मपत्नि
१ पूज्य वालजीभाइ न्यालचन्द
१ अनेक भक्तजनो तरफथी
रापर (कच्छ)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
अ.
रतलाम
सौ. कमळाबेन
हा. श्रीमान केशरीमलजी डक (केवळ मुनिना उपदेशथी)
२५१
२५१
२५२
२५१
२५१
२५१
२५१
२५१
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
लखतर
१ शाह रायचन्द ठाकरशीना स्मरणार्थे
૩૫
हा. शाह शान्तीलाल रायचन्द २ भावसार हरजीवनदास प्रभुदासना स्मरणार्थे
हा. भाइ त्रीभोवनदास हरजीवनदास
३ शाह चुनीलाल माणेकचन्द
४ शाह जादवजी ओघडभाइ सदादवाळाना स्मरणार्थे हा. भाइ शान्तीलाल जादवजी
२५१
५ दोशी ठाकरशी गुलाबचन्दना स्मरणार्थे तेमनां धर्मपत्नि समरतबेन वृजलाल तरफथी हा. जयन्तिलाल ठाकरशी ६ शाह तलकशी हीराचंदना स्मरणार्थे ह. अमृतलाल तलकशी २५१ लालपुर १ शेठ नेमचन्द सवजीभाइ मोदी हा. मगनलाल भाइ
२५१
२ शेठ मुळचन्द पोपटलाल हा. मणीभाइ तथा जेसींगलाल भाइ २५१ लाखेरी (राजस्थान)
१ मास्तर जेठालाल मोनजीभाइ हा. महेता अमृतलाल जेठालाल (सीवील एन्जीनीअर साहेब)
लीमडी (पंचमहाल)
१ शाह कुंवरजी गुलाबचंद
२ छाजेड घासीराम गुलाबचन्द
३ शेठ वीरचन्द पन्नालालजी कर्णावट
लोंबडी (सौराष्ट्र)
१ शाह चकुभाइ गुलाबचंद
लाकडीया (कच्छ)
१ श्री स्था. जैन संघ ह. शाह रतनशी करमण
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
२५१
२५१
२५१
२५१
२५१
२५१
२५१/
२५१
२५१
२५१
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬
लोनावला
१ शेठ धनराजजी मूळचन्द मूथा
लुधियाना
१ राजेन्द्रकुमार जैन दिल्हीवाळा
६ वोरा चत्रभुज मगनलाल ७ संघवी शीवलाल हीमजीभाइ ८ शाह देवशी देवकरण
९ वोरा डोसाभाई लालचन्द स्था. हा. वोरा नानचन्द शीवलाल
१० बोरा धनजीभाइ लालचन्द स्था. जैन संघ हा. वोरा पानाचंद गोवरदास
११ दोशी वीरचंद सुरचंद हा. दोशी नानचंद उजमशी
१२ स्व. वोरा मणीलाल मगनलाल हा. वोरा चत्रभुज मगनलाल १३ शाह वाडीलाल देवजीभाइ
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
वढवाण शहेर
१ शाह दीलीपकुमार सवाइलाल ह. सवाइलाल त्रंबकलाल शाह २५१ २ शाह मगनलाल गोकळदास हा. रतीलाल मगनलाल कामदार २५१ ३ संघवी मुळचन्द बेचरभाइ हा. भाइ जीवणलाल गफलदास २५१ ४ शेठ वृजलाल सुखलाल
२५१
५ शेठ कान्तीलाल नागरदास
२५१
जैन संघ
वटामण
१ श्री वामण स्था. जैन संघ हा. श्री डाह्याभाइ हलुभाइ पटेल
वलसाड
१ शाह खीमचन्द मूळजीभाइ
२५१
२५१
२५१
२५१
२५१
२५१
२५१
२५१
२५१
२५१
२५१
२५१
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५१
૩૭
वणी १ महेता नानालाल छगनलालनां धर्मपत्नि स्व. चंचळबेन तथा पुरीबेनना स्मरणार्थ हा. भाइ मनहरलाल नानालाल २५१
वडोदरा १ कामदार केशवलाल हिमतराम प्रोफेसर साहेब
(गोंडलवाळा) २५१ २ वकील मणीलाल केशवलाल शाह
२५१ वडीया १ पंचमीया भवानभाइ काळाभाइ (जेतपुरवाळा)
वांकानेर १ मास्तर कान्तिलाल त्रंबकलाल खंढेरीया २ दफतरी चुनीलाल पोपटलाल मोरबीवाळा हा. भाइ प्राणलाल चुनीलाल
२५१ वींछीया १ श्री स्था. जैन संघ ह. अजमेरा रायचन्द वृजपाळ २५१
वीरमगाम १ शाह वीट्ठलभाइ मोदी मास्तर
२५१ २ शाह नागरदास माणेकचन्द
२५१ ३ शाह मणीलाल जीवणलाल ( शाहपुरवाळा)
२५१ ४ शाह अमुलख (बचुभाइ) नागरदासनां धर्मपत्नि अ. सौ.
बेन लीलावंतीना वरसीतपनां पारणानी खुशालीमां ह. भाइ कान्तीलाल नागरदास ५ स्व. शेठ उजमशी नानचन्दना स्मरणार्थे ___ह. शेठ चुनीलाल नानचन्द ६ स्व. शेठ मणीलाल लक्ष्मीचंदना स्मरणार्थों
ह. खीमचंदभाइ (खाराघोडावाळा)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
3८
२५१
२५१
२५१
७ स्व. शेठ हरीलाल प्रभुदासना स्मरणार्थे
ह. शेठ अनुभाइ हरीलाल ८ संघवी जेचंदभाइ नारणदास ९ स्व. शाह वेलशीभाइ साकरचन्दभाइना स्मरणार्थे
ह. चीमनलाल वेलशी १. पारेख मणीलाल टोकरशी लातीवाळा तरफथी (मोटीबेनना स्मरणार्थे)
२५१ ११ शाह नारणदास नानजीभाइना सुपुत्र वाडीलालभाइनां धर्मपत्नि अ. सौ. नारंगीबेनना वरसीतप निमीत्ते
हा. शान्तीभाइ. २५१ १२ स्व. छबीलदास गोकळदासना स्मरणार्थे तेमनां धर्मपत्नि कमळाबेन तरफथी हा. मंजुलाकुमारी
२५१ १३ श्री स्था. जैन श्राविका संघ
___ हा. प्रमुख अ. सौ. रंभावेन वाडीलाल २५१ १४ स्व. श्रीभोवनदास देवचंद तथा स्व. अ. सौ. चंचळवेनना
स्मरणार्थे हा. डो. हिंमतलाल सुखलाल १५ शाह मूळचन्द कानजीभाइ तरफथी
हा. शाह नागरदास ओघडभाइ १६ शेठ मोहनलाल पीत्तांबरदास
हा. भाइ केशवलाल तथा मनसुखभाइ १७ श्रीमती हीराबेन नथुभाइना वरसीतप निमित्ते
हा. नथुभाइ नानचन्द शाह १८ स्व. मणीयार परसोतमदास सुन्दरजीना स्मरणार्थे
हा. शेठ साकरचन्द परसोतमदास १९ शेठ मणीलाल शीवलाल
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૯
२५१
वेरावल १ शाह केशवलाल जेचन्दभाइ
२५१ २ शाह खीमचन्द सौभाग्यचंद वसनजी ३ स्व. शेठ मदनजी जेचन्दभाइना स्मरणार्थे तेमनां धर्मपत्नि ___ लाडकुंवरबाइ तरफथी ह. धीरजलाल मदनजी २५१ ४ श्री स्था. जैन संघ हा. शाह शोभेचन्द करशनजी २५१
वडगांव स्टेशन १ शेठ माणेकचन्दजी राजमलजी वाफणा
सरखेज १ स्व. पिताश्री शाह फकीरचन्द पुंजाभाइना स्मरणार्थे ___ हा. शाह रमणलाल फकीरचन्द
सतारा १ स्व. मदनलालजी कुंदनमलजो कोठारीना स्मरणार्थो ___ ह. तेमनां धर्मपत्नि राजकुंवरबाइ मदनलालजी २५१
सासवड १ शेठ चन्दनमलजी मुथाना धर्मपत्नि अ. सौ. रंगबाइ मुथा तरफथी हा. अमरचन्दजी मुथा
२५१ साडी १ शेठ देवराजजी जीतमलजी पूनमीया
सालबनी (बंगाल) १ दोशी चुनीलाल फुलचन्द मोरबीवाळा
साणंद १ शाह हीराचन्द छगनलाल ह. शाह चीमनलाल हीराचन्द ३०१ २ अ. सौ. चम्पाबेन ह. दोशी जीवराज लालचन्द
२५१
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५१
२७२
३ पटेल महासुखलाल डोसाभाइ
२५१ ४ शाह साकरचन्द कानजीभाइ
२५१ ५ पुरीबेन चीमनलाल कल्याणजी संघवी लीमडीवाळाना स्मरणार्थे हा. वाडीलाल मोहनलाल कोठारी
२५१ ६ पारेख नेमचन्द मोतीचन्द मुळीवाळाना स्मरणार्थे
ह. पारेख भीखालाल नेमचन्द ७ संघवी नारणदास धरमशीना स्मरणार्थे हा. भाइ जयन्तिलाल नारणदास
२५१ ८ शाह कस्तुरचन्द हरजीवनदास हा. डो. माणेकलाल कस्तुरचन्द शाह
सुरत १ श्री स्था. जैन संघ हा. शाह रतीलाल लल्लुभाइ २५१ २ श्रीयुत कल्याणचन्द माणेकचन्द हडालावाळा
२५१ ३ श्री हरीपुरा छकोटी स्था. जैन संघ हा. बाबुलाल छोटालाल २५१
सुबइ (कच्छ) १ सावळा शामजी हीरजी तरफथी (सदानंदी जैन मुनिश्री
छोटालाल महाराजना उपदेशथी सुवइ स्था. जैन संघ ज्ञानभंडारने भेट)
सुरेन्द्रनगर १ शेठ चांपशीभाइ सुखलाल २ भावसार चुनीलाल प्रेमचन्द ३ स्व. केशवलाल मूळजीभाइनां धर्मपत्नि अमृतबाइना
स्मरणार्थे हा. शाह भाइलाल केशवलाल ४ शाह न्यालचन्द हरखचन्द ५ शाह वाडीलाल हरखचन्द
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
संजेली (पंचमहाल)
१ शाह लुणाजी गुलाबचन्द
२ श्री स्था. जैन संघ हा. शेठ प्रेमचन्द दलीचन्द
हाटीना माळीया
४१
१ शेठ गोपालजी मीठाभाइ
२ अ. सौ. मंजुलाबेन भगवानदास गांधी
ता. १५-१२-५९ सुधीमां मेम्बरोनी संख्या.
१० आद्य मुरब्बी श्री २१ मुरब्बी श्री
५७ सहायक मेम्बरो
हारीज
१ शेठ अमुलखभाइ मुळजी हा. प्रकाशचन्द अमुलख
३०१
२ स्व. बेन चन्द्रकान्ताना स्मरणार्थे हा. अमुलख मुळजीमाइ ३०१
राजकोट
ता. १६-१२-५९
२२ लाइफ मेम्बरो
६५ बीजा क्लासना मेम्बरो
६७५ कुल मेम्बरो
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
२५१
२५१
२५०
२५१
साकरचन्द भाइचन्द शेठ
मंत्री
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રમણસંઘના પૂ. આચાર્યશ્રી શાસ્ત્રવેત્તા આત્મારામજી મહારાજ તેમજ શ્રમણ સંધના બીજા મહારથીઓ તેમજ અન્ય શાસ્ત્રજ્ઞ સંતે તથા સતીએ પ્રેફેસર સાહેબ તથા વિદ્વાન તંત્રીઓના અભિપ્રાયે અમે અગાઉ પ્રસિદ્ધ કરી ચૂક્યા છીએ. હાલમાં આવેલા નવા અભિપ્રાયે આ નીચે પ્રસિદ્ધ કરવામાં આવે છે.
ગંડલ સંપ્રદાયના ગાદીપતિ પૂજ્ય આચાર્યશ્રી બા. બ્ર. શાસ્ત્રજ્ઞ પુરુષોત્તમજી મહારાજશ્રીના
શાસ્ત્રી માટેના ઉદ્ગારેટ
“પૂજ્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ આગમ પ્રકાશનને અંગે શરીરની દરકાર કર્યા વગર અહીંશ તનતુંડ મહેનત કરી રહ્યા છે તેને માટે ધન્યવાદ છે.
કારણકે શાસ્ત્રોદ્ધાર સમિતિ દ્વારા તેમનાં બહાર પડેલાં શાસ્ત્રોનું વાંચન કરતાં મને તે ઉપરથી ખાત્રી થઈ છે કે બીજા પ્રકાશને કરતાં પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજે મહેનત લઈને જે પ્રકાશન કર્યા છે તે મને શ્રેષ્ઠ લાગે છે.”
આજે પૂજ્ય આચાર્યશ્રી ગુરુદેવ પુરુષોત્તમજી મહારાજના સ્વમુખેથી ઉપરના શબ્દો સરી પડયા છે તેની મેં આ નેંધ કરી છે.
લિ. સાકરચંદ ભાઈચંદ શેઠ ગંડલ તા. ૨૦-૯-૧૯ રવિવાર
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
અમદાવાદ સારંગપુર પરી. પાનાચંદ ઝવેરચંદને ઉપાશ્રય
સંવત ર૦૧૫, ની પ્રૌષ્ટીયદાપૂર્ણમા, બુધવાર વયેવૃદ્ધ સ્થીરવાસી મુનિશ્રી માણેકચંદજી
મહારાજને અભિપ્રાય. પૂ. આચાર્ય ઘાસીલાલજી મહારાજ,
આપના તરફથી બહાર આવેલાં શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ભા. ૧ અને ભા, રજે, શ્રી દશવૈકાલિક ભા. ૧ લે, શ્રી ઉત્તરાધ્યયનજી ભા. ૧ લે, તથા આવશ્યક સૂવ વાંચી વિચારી પરતલાસ ભાવ થયે, સાન તાજું થયું અને ઘણું જ નવું જાણવાનું મળ્યું.
યુગે યુગે ધર્મોદ્ધારક મહાપુરુષે થઈ ગયા, તે પ્રમાણે આપશ્રીએ પ્રવચનની પ્રભાવનાને ઉદ્ધાર કરી તીર્થકર જિન નામ કર્મ ઉપાર્યું છે. તે મહાવીર પ્રભુના સિદ્ધાંતને અહનીશ વંદન નમસ્કાર હે.
૫ શ્રી. ઘાસીલાલજી મહારાજની આગમબત્રીસી
આજથી ૧૫ વર્ષ પહેલાં મરુધર પ. પૂ. શ્રી ઘાસીલાલજી મ. સૌરાષ્ટ્રમાં પધાર્યા અને સૌરાષ્ટ્રના આગમપ્રિય મહાનુભાવેએ તેમની વિદ્વત્તા, સંસ્કૃત ભાષાનું તેમનું જ્ઞાન વગેરે જેઈને તેમને વિનંતી કરી કે આપણા સમાજ માટે હજારે વર્ષ સુધી જીવિત રહે તેવું સંસ્કૃત ટીકાવાળું આગમ સાહિત્ય આપના દ્વારા લખાશે તે તે જૈન સમાજ માટે ખૂબ જ ઉપયોગી થઈ પડશે, આ વાત પૂજ્યશ્રીએ કબુલ કરી.
શાસ્ત્રોદ્ધાર સમિતિ નામની સંસ્થા સ્થપાઈ અને ડાક તડકા છાંયા નિહાળ્યા પછી આ સમિતિ આજે ઘણી મજબુત બની ગઈ છે. તેણે અત્યાર સુધીમાં ૧–૧૮ આગામે પ્રસિદ્ધ કર્યા છે. ૩-૪ આગ પ્રેસમાં છપાઈ રહ્યાં છે. ૪૫ આગમે લખાઈને તૈયાર થઈ રહ્યાં છે અને માત્ર ૭-૮ આગ હવે લખવાના બાકી રહ્યાં છે. જે પૂ. શ્રી ઘાસીલાલજી મ. ની શારીરિક સ્થિતિ શાસનદેવની કૃપાથી બરાબર રહેશે તે ત્રણ વર્ષમાં આ સંપૂર્ણ બત્રીસી લખવાનું કાર્ય પાર પડશે. આ માટે અમે પૂ. શ્રી ઘાસીલાલજી મ. અને શાસ્ત્રોદ્વાર સમીતીને અનેકાનેક ધન્યવાદ પાઠવીએ છીએ અને ઈચ્છીએ છીએ કે આ કાર્ય નિર્વિને પાર પડે.
તંત્રી “સ્થાનકવાસી જૈન” તા. પ-૧૨-૫૯
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૪
શાસ્રાદ્ધારનું ભગીરથ કા
જૈન શાસ્ત્રોદ્ધાર સમિતિ મારફત પૂજય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ શાસ્ત્ર ઉપર સંસ્કૃત ટીકા લખી રહ્યા છે તેમજ તેના અનુવાદો ગુજરાતી તેમજ હિંદી ભાષામાં સાથે થાય છે અને આ રીતે એક શાસ્ત્ર ચાર ભાષામાં પ્રગટ થાય છે. આવાં શાસ્રો લગભગ ૧૮ થી ૨૦ પ્રગટ થઇ ગયાં છે અને ૩૫ લગભગ આગમા સંસ્કૃત ટીકા સહિત લખાઇ ગયાં છે. એક ખત્રીશીના સંપૂણુ પુસ્તકે લગભગ ૫૦-૬૦ જેટલી સંખ્યામાં થશે અને શાસ્ત્રોદ્ધાર સમિતિ તે સપૂર્ણ ખત્રીશી માત્ર ૨૫૧ રૂપિયા ભરનારને ઘેર બેઠાં પહાંચાડે છે. કે જેની કિંમત આશરે ૮૦૦ થી ૯૦૦ લગભગની થાય.
આટલી સસ્તી કિંમતે આગમ ખત્રીશી ઘેર ઘેર પહોંચાડવાનું કાય કાઇએ પણ આજ સુધી કર્યુ હોય તે! આ પ્રથમ જ છે. આ પહેલાં એક પ્રયાસ પૂજ્ય શ્રી અમુલખઋષીજી મહારાજે આગમા ઉપર હિંદી અનુવાદ કરેલ અને જેને શ્રેષ્ઠ સુખદેવ સહાય જવાલાપ્રસાદે છપાવીને દરેક જગ્યાએ મત પહોંચાડેલ. પણ તે વખતે અધ્ય કામ સસ્તું હતું જયારે અત્યારે તે કાગળના ભાવ ૧૦ ગણા વધી ગયા છે. તેમજ છપાઈ વગેરેના ભાવ પણ વધ્યા છે. તે ઉપરાંત આ શાસ્ત્રો તે સંસ્કૃત ટીકા સાથે પ્રગટ થાય છે એટલે આ સૂત્રની ખત્રીશીની કિંમત એક હજારની આંકીએ તે પણ ઓછી છે. માટે આવી સુંદર તક કોઇ પણ સંઘ કે સ`સ્થા જતી ન કરે એવી જૈન સમાજને અમારી વિનંતી છે. પાંચ વરસ પછી આ બત્રીશી હજાર રૂપિયા દેતાં પણ નહિ મળે એ સૌએ ખાસ ધ્યાનમાં રાખવા જેવું છે.
આ ઉપરાંત આ ભગીરથ કામ સમિતિ અને પૂજયશ્રી જે ઉત્સાહથી કરી રહેલ છે તેને પૂર્ણ સહકાર સાથે સહાયતા આપવી પણ જરૂરી છે. આ કામ આપણું જ છે. એમ દરેક સાધુ સાધ્વીએ પણ સમજે અને દરેક સદ્યા પણ સમજે.
તંત્રી “ જૈન જ્યોતિ ” તા. ૨૦-૧૨-૫૯
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
।। श्री वीतरागाय नमः ।।
जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री-घासीलालजी-महाराज-विरचित
मुनिहर्षिणीटीकासमलङ्कृतम्
दशाश्रुत स्कन्ध सूत्रम्
(मङ्गलाचरणम् )
( इन्द्रवज्रान्तर्गतबालानामकछन्दः ) श्रीवर्द्धमानं गुणसन्निधानं, सिद्धालये शाश्वतराजमानम् । धर्मोपदेशादिविधेर्निदानं, नमामि भक्त्या जगतीप्रधानम् ॥१॥
(शिखरिणीछन्दः ) चर्तुज्ञानोपेतं जिनवचनपीयूषमतुलं,
पिबन्तं कर्णाभ्यामविरति पुटाभ्यां गुणगृहम् । अघौघं भिन्दन्तं सकलजनकल्याणसदनं,
प्रणम्य प्रेम्णा तं गुणिषु गुणिनं गौतममिनम् ॥२॥ दशाश्रुतस्कन्धसूत्रकी मुनिहर्षिणी टीका का हिन्दी अनुवाद । शास्त्र की निर्विघ्न समाप्ति के लिये मंगलाचरण करते हैं:
" श्रीवर्धमान"-मिति-शाश्वत सिद्धिगतिमें विराजमान, अनन्त केवलज्ञानादि गुणों के निधान श्रुतचारित्र धर्म के उपदेशक और त्रिलोक के वन्दनीय श्रीचरमतीर्थङ्कर वर्धमान स्वामी को मैं (घासीलाल मुनि) भक्तिभावसे नमस्कार करता हूँ ॥ १ ॥ દશાશ્રુતસ્કલ્પસૂત્રની મુનિહર્ષિનું ટીકાને
ગુજરાતી અનુવાદ.
मायर. શાસ્ત્રની નિર્વિન સમાપ્તિ માટે મંગળાચરણ કરે છે –
'वर्धमान' मिति- नित२ सिद्धिगतिभा विराभान, मनन्त ज्ञाना ગુણેના નિધાન (ભંડાર). કૃતચારિત્ર ધર્મના ઉપદેશક, તથા ત્રિલેકના વન્દનીય શ્રી ચરમતીર્થકર વર્ધમાન સ્વામીને હું(ઘાસીલાલ મુનિ) ભકિતભાવથી નમસ્કાર કરું છું. (૧)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे __ (शर्दूलविक्रीडितम् ) षट्कायप्रतिपालकं च करुणाधर्मोपदेशपदं,
यत्नार्थ मुखवस्त्रिकाविलसितास्येन्दुं प्रसन्नाननम् । अन्तर्धान्तविनाशकाध्रिनखरज्योतिश्चयं चिन्तयन् ,
वन्दित्वोगविहारिणं गुरुवरं पञ्चव्रताराधकम् ॥३॥ जैनी सरस्वतीं नत्वा, टीकां बालोपकारिणीम् ।
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे, कुर्वेऽहं मुनिहर्षिणीम् ॥ ४ ॥
"चतुर्ज्ञानोपेत"-मिति-मतिज्ञान, श्रुतज्ञान, अवधिज्ञान और मनः पर्ययज्ञान, इन चारों ज्ञान के धारी, तथा अनुपम और भगवान के मुख द्वारा अमोघधारा से निकले हुए बचनरूप अमृत को कर्णपुट से सतत पीनेवाले, सद्गुणों के भण्डार, पाप का नाश करने वाले, सकल भव्यजीवों के कल्याणकारक, गुणिजनों में श्रेष्ठ उन गणधर गौतमस्वामी को नम्रभावसे नमस्कार करके ॥२॥
तथा- " षटकाये "-ति - षटकाय के रक्षक, दया - धर्म के उपदेशक, तथा जिनका मुखचन्द्र वायुकायादि जीवों की रक्षा के लिये डोरासहित मुखवस्त्रिका से सुशोभित है, अर्थात् जीवों की यतना के लिये मुखपर डोरासहित मुखवस्त्रिका धारण करने वाले हैं अतएव जिनका मुख शान्तरस से पूर्ण है। जिनके नखों का तेज-पुंज प्राणियों के हृदय में रहे हए मिथ्यात्व- रूप अन्धकार का विनाश करने वाला है, ऐसे पंचमहाव्रतधारी, उग्र-विहारी गुरुवर का ध्यान और नमस्कार करके ॥३॥
___ 'चतुर्ज्ञानोपेत'-मिति- भतिज्ञान, श्रुतज्ञान, भवधिज्ञान तथा मन:पय. જ્ઞાન, એ ચારેય જ્ઞાનથી યુક્ત, તથા અનુપમ–જેમની બરાબર કેઈ નથી એવા, તથા ભગવાનના મુખદ્વારા અમેઘધારાથી નીકળેલાં વચનામૃતને કર્ણપુટથી (કાનેથી) સતત પીવાવાળા, સદગુણના ભંડાર, પાપને નાશ કરવાવાળા, તમામ ભવ્યજીને કલ્યાણકારક, ગુણીજનોમાં ઉત્તમ એવા ગણધર ગૌતમ સ્વામીને નમ્રભાવે નમસ્કાર કરીને (૨)
___ तथा 'षट्काये-ति- पट140वाना २१४ याधम ना अपश, तथा भर्नु મુખચન્દ્ર વાયુકાય આદિ જીની રક્ષાને માટે દેરાસહિત મુખવસ્ત્રિકાથી સુશોભિત છે– અર્થાત જીવની યતના માટે મુખપર દેરાસહિત સુખવસ્ત્રિકા ધારણ કરવાવાળા છે અને આથી જેમનું મુખ શાંતરસથી પૂર્ણ છે, જેમના ચરણના નખને તેજ-પંજ પ્રાણીઓના મનના મિથ્યાત્વરૂપી અંધકારનો નાશ કરે છે, એવાં પંચમહાવ્રતધારી, ઉગ્રવિહારી ગુરુવરનું દયાન તથા નમસ્કાર કરીને (૩)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. १
___ इह किल पञ्चमगणधरः श्रीसुधर्मास्वामी जम्बूनामानं स्वशिष्यं पीयूषोपमवचोभिराहादयन् प्रशस्तं संबोधयन्नाह-'सुयं में' इत्यादि ।
मूलम् –सुयं मे आउसं! तेणं भगवया एवमक्खायं सू०॥१॥ छाया श्रुतं मया आयुष्मन् ! तेन भगवता एवमारव्यातम् ।।
टीका-आयुष्मन् ? हे चिरजीविन् ! संयमप्रधानतया प्रशस्तजीविन् ! जम्बूः !। आयुष्मभितिपदं शिष्यस्य जम्बूस्वामिनः कोमलवचनामन्त्रणं विनीतताख्यापनार्थम् । किञ्च-तस्याशेषश्रुतज्ञानोपदेशश्रवणग्रहणधारणरत्नत्रयाऽऽराधन
_ तथा-" जैनी "-मिति-जिन भगवान की वाणी को नमस्कार कर मैं (घासीलाल मुनि) दशाश्रुतस्कन्धमत्र की अल्पबुद्धि वालों को बोध कराने वाली मुनिहर्षिणी नामक टीका रचता हूँ ॥४॥
'इहे' ति-इस सूत्र में पंचम गणधर सुधर्मास्वामी अपने शिष्य जम्बू-स्वामी को अमृततुल्य वचनों से आनन्दित करते हुए उत्तम रीति से सम्बोधित करके कहते हैं-'सुयं मे' इत्यादि ।
'आयुष्मन् !' इति-हे चिरजीविन् ! संयमी जीवन वाले हे जम्बू ! । 'आयुष्मन् ' ऐसा सुकोमल शब्द का सम्बोधन, शिष्य जम्बूस्वामी को विनयशीलता दिखानेके लिये दिया गया है । 'आयुष्मन्' सम्बोधन का दूसरा भी तात्पर्य यह है कि :- सम्पूर्ण श्रुतज्ञान के उपदेशका श्रवण करने, ग्रहण करने, धारण करने, ज्ञान, दर्शन, चारित्र का आराधन करने और मोक्षसाधन - योग्यता की प्राप्ति करने के
तथा 'जैनी'-मिति-निमयाननी वाणीने नम२४५२ ४शन हुँ (Enlance મુનિ) દશાશ્રુતસ્કલ્પસૂત્રની અલ્પબુદ્ધિવાળાને બંધ કરાવવાવાળી મુનિહર્ષિણ नामनी । स्यु छु. (४)
'इहे' ति मा सूत्रमा यम ९५२ सुधा स्वामी पोताना शिष्य भ्यू સ્વામીને અમૃતતુલ્ય વચનોથી આનંદિત કરતા ઉત્તમ રીતે સંબોધિત કરતાં કહે છે'सुयं मे 'त्यादि.
'आयुष्यन् ' इति- शिवी; संयमी पनवाडे म्भू ! 'आयुष्मन् । मेवा सुमित शम्नु समाधन, शिष्य भूस्वामीनी विनयशास्ता मतावा भाटे मापे छे. 'आयुष्मन् ' शहना समानतुं भाj ५ तात्पर्य એ છે કે–સંપૂર્ણ શ્રુતજ્ઞાનના ઉપદેશનું શ્રવણ કરવું, ગ્રહણ કરવું. ધારણ કરવું, જ્ઞાનદર્શન-ચરિત્રનું આરાધન કરવું, તથા મેક્ષ–સાધન માટે મેગ્યતાની પ્રાપ્તિ કરવી એ
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
___दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे योग्यताप्राप्त्यर्थमेतद्वचनम् । विनाऽऽयुषा श्रुतश्रवणादिमोक्षपर्यन्तसिद्धिर्न कस्यचित् संभवतीति भावः । एतद्वचनप्रभावादेव जम्बूस्वामी मोक्षपदं तस्मिन्नेव जन्मनि माप ।
____ मया सुधर्मणा साक्षाद् भगवन्मुखात् श्रुतं श्रवणविषयीकृतं न तु परम्परया, यतो गणधराणामनन्तरागमो भवति । 'मया श्रुत' मित्यनेन 'गुरुकुले निवसता मये'त्यर्थो लभ्यते । गुरुकुलनिवासं विना हि गुरुचरणसरोजस्पर्शपूर्वकाभिवादनं तन्मुखारविन्दविनिःसृतवचनश्रवणं च नोपपद्यते ।
भगवता अत्रस्थभगशब्दार्थः-भगः- (१) ज्ञानं-सर्वार्थविषयकम्, (२) माहात्म्यम्-अनुपममहनीयमहिमसम्पन्नत्वम्, (३) यशः-विविधानुकूलपतिकूललिये 'आयुष्मन् ' सम्बोधन है । अर्थात् आयुष्य बिना शास्त्र श्रवण से लेकर मोक्षतक की सिद्धि कोई भी प्राप्त नहीं कर सकता है । इस वचन के प्रभाव से ही जम्बू स्वामीने उसी ही जन्म में मोक्षपद की प्राप्ति की।
मैंने साक्षात् भगवान के मुखसे सुना है परम्परा से नहीं। क्योंकि गणधरों को साक्षात् भगवान् से ही आगम की प्राप्ति होती है । अर्थात् गणधरों के लिये अनन्तरागम (साक्षात् आगम) होते हैं ।
'मया श्रुतम् ' इस वाक्य से शिष्यका गुरु के समीप निवास करना सूचित होता है। गुरु के समीप न रहने से उनके चरणकमल का स्पर्शपूर्वक वंदन और उनके मुखकमलमेंसे निकले हुए वचनों का श्रवण नहीं हो सकता।
‘भगवता' शब्दमें जो 'भग' शब्द है उसके दश अर्थ होते हैं । जैसेસમસ્તથી યુક્ત હોવાને કારણે “આયુમન” સંબંધન છે અર્થાત્ આયુષ્ય વિના શાસ્ત્રશ્રવણથી માંડીને મોક્ષ સુધીની સિદ્ધિ કોઈ પણ પ્રાપ્ત કરી શકતું નથી. આ વચનને પ્રભાવથી જ જખ્ખસ્વામીએ એજ જન્મમાં એક્ષપદની પ્રાપ્તિ કરી.
મેં સાક્ષાત ભગવાનના શ્રી મુખથી સાંભળ્યું છે, પરંપરાથી નહિ. કેમકે, ગણધરને સાક્ષાત્ ભગવાન દ્વારા આગમની પ્રાપ્તિ થાય છે. અર્થાત ગણધરોને માટે मनन्तराम ( साक्षात मागम ) छे. 'मया श्रुतम् ' मा पायथा शियन गुरुસમીપ નિવાસ કરે સૂચિત થાય છે. ગુરુની સમીપ ન રહેવાથી તેમના ચરણકમળના સ્પર્શપૂર્વક વંદન તથા તેમના મુખકમલમાંથી નીકળતાં વચનનું શ્રવણ થઈ શક્ત नथी. "भगवता' शभा २ 'भग' श६ छ तेना ६२ अर्थ थाछ. :
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका भगशब्दार्थ वर्णनम् परीषहोपसर्गसहनसमुद्भूता कीर्तिः, यद्वा - जगद्रक्षणप्रज्ञासमुत्था कीर्तिः, (४) वैराग्यम् - सर्वथाकामभोगाभिलाषराहित्यम्, यद्वा - क्रोधादिकषायनिग्रहलक्षणम्, (५) मुक्तिः-सकलकर्मक्षयलक्षणो मोक्षः, (६) रूपम्-सकलहृदयहारि सौन्दर्यम्, (७) वीर्यम्-अन्तरायान्तजन्यमनन्तसामर्थ्यम्, (८) श्रीः-घनघातिकर्मपटलविघटनजनितज्ञानदर्शनसुखवीर्यरूपानन्तचतुष्टयलक्ष्मीः (९) धर्मः-अपवर्गद्वारकपाटोद्घाटनसाधनीभूतः श्रुतचारित्रलक्षणः, (१०) ऐश्वर्यम्-लोकत्रयाधिपत्यं चास्याऽ
(१) ज्ञान - जीवादि पदार्थों का प्रकाश करनेवाला बोध । (२) महात्म्य - अनुपम महिमा । (३) यश - अनेकप्रकार के अनुकूल और प्रतिकूलपरीषह उपसर्ग को सहन करने से उत्पन्न हुई कीर्ति । (४) वैराग्य--कामभोगों की इच्छाका सर्वथा त्याग, अथवा क्रोधादि कषायों का निग्रह । (५) मुक्ति-समस्त कर्मों का नाश स्वरूप मोक्ष । (६) रूप-देवमनुष्यो के हृदय को हरण करने वाला सौन्दर्य। (७) वीर्य--अन्त रायकर्मका नाश होनेसे आत्मा में उत्पन्न होनेवाला अनन्त बल । (८) श्री--घनघाति कर्मोंके नाश होजाने पर प्रगट हुई ज्ञान दर्शन सुख
और वीर्यस्वरूप अनन्तचतुष्टयलक्ष्मी । (९) धर्म--श्रुतादिरूप, तथा यथाख्यातचारित्रस्वरूप जो कि मोक्षका द्वार खोलने में साधन है। (१०) ऐश्वर्य--तीनलोक का स्वामित्व ।।
(१) ज्ञान- पा€ पार्थान। प्राय ४२वावाको माध. (२) महात्म्यअनुपम भडिभा. (3) यश- मने प्रा२ना अनुण तम प्रतिस परिषड ५साने सहन ४२वाथी उत्पन्न थयेटी त. (४) वैराग्य-मानी छानो सर्पया त्या, मथवा पाहि पायने। नियs. (५) मुक्ति- समस्त भनि ना॥ २१३५ भार. (६) रूप- १५ मनुष्योना ४६यने ७२वावा. सौ. (७) वीर्य- अन्तराय भनी नाश थवाथी मात्मामा ५न्न थतु मनन्त म (८) श्री-धनधाति नि। નાશ થવાથી પ્રાપ્ત થયેલી જ્ઞાન દશન સુખ તથા વીર્યસ્વરૂપ અનન્તચતુષ્ટલમી. (4) धर्म- श्रुत मा ३५, तथा यथाभ्यात यारित्र २१३५, रे भाक्षना द्वार पोखपामा साधन छे. (१०) ऐश्वर्य- Yोर्नु स्वामित्व.
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे स्तीति भगवान्, तेन भगवता ज्ञानादियुक्तेन, तेन-तीर्थङ्करेण वक्ष्यमाणार्थस्य तीर्थडरभाषितत्वात्तच्छब्देनात्र तीर्थङ्करपरामर्शः । उक्तश्च-" अत्थं भासइ अरिहा, मुत्तं गंथंति गणहरा णिउणा" इत्यादि । भगवत्तीर्थङ्करोपदिष्टमर्थरूपमागममुपादाय मेधाविनो गणधरा मूलरूपमागमं निबध्नन्तीत्यर्थः।।
एवं वक्ष्यमाणरीत्या आख्यातं-द्वादशपरिषत्सु कथितम् ।।
आगमोक्तार्थस्य काल्पनिकत्वाभावाद द्रव्यार्थिकनयेनार्थरूपोऽयमागमोऽनादिरिति भावः । एषा परम्परा परिवर्ति-सर्वेषां गणधराणां विनीत स्वस्वान्तेवासिभिर्मोक्षमार्ग सविनयं पृष्टा गणधराः “सुयं मे" इति वाक्यं प्रवदन्ति । उक्तश्च
__ ये सब अर्थ जिनमें पाये जाते हैं वे भगवान् हैं। उन तीर्थकर भगवानने आगे कहे जाने वाले भावों का निरूपण किया है। अतः यहा "तेन" शब्द से तीर्थंकर अर्थ लेना चाहिये । कहा है कि:-"अत्यं भासइ अरिहा सुत्तं गंथंति गणहरा णिउणा" इत्यादि । अर्थात् अर्थरूप आगम तीर्थकर भगवान कहते हैं और उसी अर्थको मूल आगमरूपमें गणधर गूंथते हैं।
उन भगवान ने उस अर्थ को द्वादशविध परिषद में वक्ष्यमाण रीति से कहा है। यह अर्थरूप आगम सर्वज्ञकथित होने के कारण सर्वथा सत्य है काल्पनिक नहीं है। और द्रव्यार्थिक नय से अनादि है।
सब गणधरों की यही परिपाठी है कि वे विनय के साथ अपने २ विनीत शिष्यों के पूछने पर 'सुयं मे' एसा वाक्य बोलते हैं, कहा भी है--
આ સર્વ અર્થ જેમાં મળે છે તે ભગવાન છે. તે તીર્થકર ભગવાને આગળ 6५२ उडेवामा भावना२ सावानु नि३५५५ यु छे. भाटे मही 'तेन' थी तीर्थ४२ म ध्य . छे:- 'अत्थं भासइ अरिहा सुत्तं गंथंति गणहरा णिउणा' त्यादि, अर्थात-मर्थ३५ भागम तय ४२ भगवान ४ छ भने त मर्थन મૂળ-આગમ-રૂપમાં ગણધરો ગૂથે છે.
તે ભગવાને તે અર્થને દ્વાદશવિધ પરિષદમાં વક્ષ્યમાણ રીતે કહ્યો છે. આ અર્થરૂપ આગમ સર્વજ્ઞથી કહેવાએલા હોવાના કારણથી સર્વથા સત્ય છે– કાલ્પનિક નથી. દ્રવ્યાર્થિક નય વળી દષ્ટિથી અનાદિ છે.
સર્વે ગણધરની એ પરિપાટી છે કે તેઓ વિનય સાથે પિતપતાના વિનીત शिध्यान पूछवाथी सुयं मे' मेj वाध्य माल छ, यु५छ.
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुनिहर्षिणी टीका अ. १ दशाश्रुतस्कन्धसूत्र शब्दार्थः
(भुजङ्गप्रयातम् )
66
“ स्वशिष्यैरुदारमभावैः सुधीमिः,
सदा सेव्यमानाः प्रपृष्टा गणीन्द्राः ।
७
दयासिन्धवो बन्धवो मञ्जवाचा,
" सुयं मे " इति प्रत्यभाषन्त सर्वे " ॥ १ ॥ इति । अथ दशाश्रुतस्कन्धसूत्रशब्दार्थो निरूप्यते - दशाध्ययनप्रतिपादकं शास्त्रं दशा, सा चाऽसौ श्रुतस्कन्धः - गुरुसमीपे श्रूयते श्रवणविषयीक्रियते इति श्रुतम् - प्रतिविशिष्टार्थप्रतिपादनफलं भगवतो निसृष्टमात्मीयश्रवणकोटरमविष्टं क्षायोपशमिकभावपरिणामाविर्भावकारणं, तत्, स्कन्धः वृक्षप्रकाण्ड इव । अथवा श्रूयन्ते इति श्रुतानि पूर्वोक्तानि तेषां स्कन्धः समूहः, स एव सूत्रम् = आगम इति प्रभावशाली बुद्धिमान् अपने २ शिष्यों द्वारा विनीत भावसे पूछे जाने पर दया के सागर, जगबन्धु, षड्जीवनिकाय के बन्धु सभी गणधरदेव अपनी कोमलवाणी से 'सुयं मे' ऐसा फरमाते हैं किन्तु ' मैं कहता हूँ ' एसा नहीं बोलते ॥ १ ॥
दशाश्रुतस्कन्ध सूत्रका शब्दार्थ इस प्रकार है : - दश अध्ययन के विवेचन करने वाले शास्त्रको दशा कहते हैं । गुरु के समीप में जो सुना जाता है उसको श्रुत कहते हैं । जो कि सर्वोत्तम अर्थका प्रतिपादन करता है । भगवान् के मुख कमल से निकल कर भव्यजीवों के कर्णविवर में प्रवेश कर क्षायोपशमिक भावको प्रकट करनेका कारणस्वरूप है वही वृक्ष के स्कन्ध- ( जहाँ से शाखा आदि निकले ) स्वरूप है । तात्पर्य यह है कि :- दश अध्ययन का प्रति
પ્રભાવશાળી બુદ્ધિમાન્, પોતપોતાના પૂછવામાં આવતાં, દયાના સાગર, જગદ્ધ, हेव पोतानी अमण वाली थी 'सुयं मे' मेम येभ मोसता नथी. (१)
શિષ્યાદ્વારા વિનીત ભાવથી કાંપણુ ષડ્થવનિકાયના ખં, સર્વે ગણધર इश्भावे छे. परंतु 'हु उहुँ छ
"
દશાશ્રુતસ્કંધ સૂત્રને શબ્દા આ પ્રકારે છેઃ—
દશ અધ્યયનનું વિવેચન કરવાવાળાં શાસ્ત્રને દશા કહે છે. ગુરુની સમીપમાં જે સાંભળવામાં આવે છે તેને શ્રુત કહે છે કે જે સર્વોત્તમ અર્થનું પ્રદિપાદન કરે છે ભગવાનનાં મુખકમલથી નીકળી, ભવ્ય જીવેાના કર્ણ વિવર (કાન) માં પ્રવેશ કરી ક્ષાયેાપશમિક ભાવને પ્રગટ કરવાના કારણ સ્વરૂપ છે તેજ વૃક્ષના સ્કન્ધ ( થડ કે જ્યાંથી શાખા આદિ નીકળે છે) સ્વરૂપ છે. તાપય એ છે કે:— દશ અધ્યયનનું
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे दशाश्रुतस्कन्धसूत्रम् । यद्वा-दशाश्रुतस्कन्धमूत्रमिति शब्द आगमविशेषे प्रसिद्धः । अस्य दशाकल्प इति पर्यायः ।
___अस्य दशाध्ययनानि, तत्र-(१)प्रथमेऽध्ययने-विंशतिरसमाधिस्थानानि । (२) द्वितीये एकविंशतिः शबलाः। (३) तृतीये-त्रयस्त्रिंशदाशातनाः। (४) चतुर्थेऽष्टौ गणिसम्पदः। (५) पञ्चमे-दश चित्तसमाधिस्थानानि । (६) षष्ठे-एकादशोपासकपतिमाः । (७) सप्तमे-द्वादश भिक्षुपतिमाः । (८) अष्टमे-वर्द्धमानस्वामिनो हस्तोत्तरासु उत्तराफल्गुनीनक्षत्रेष्वित्यर्थः पञ्च कल्याणानि बभूवुरिति । (९) नवमे-त्रिंशन्मोहनीयस्थानानि । (१०) दशमे-नव निदानस्थानानि सन्ति ॥सू०१॥
तत्र विंशत्यसमाधिस्थानाख्यं प्रथममध्ययनं प्रारभ्यते, तत्रेदमादिमूत्रम्‘इह खलु' इत्यादि।
मूलम्-इह खलु थेरेहिं भगवंतेहिं बीसं असमाहिट्राणा पण्णत्ता, कयरे खलु थेरेहिं भगवंतेहिं वीसं असमाहिट्राणा पादन करने वाला यह आगम है। अथवा छेद सूत्रों में आगमविशेष का नाम दशाश्रुत स्कन्ध है और इसको दशाकल्प भी कहते हैं ।
इस आगमके दश अध्ययन हैं । (१) प्रथम अध्ययन में वीस असमाधियों का वर्णन है । (२) द्वितीय अध्ययन में इक्कीस शबल दोषों का । (३) तृतीय अध्ययन में तेंतीस आशातनाओं का । (४) चतुर्थ में आठ गणिसम्पदाओं का । (५) पंचम में दशचित्त समाधिका । (६) छठे में उपासक की ग्यारह प्रतिमाओंका । (७) सातवें में बारह भिक्षुप्रतिमाओंका । (८) आठवें में श्री वर्धमान स्वामी के पाच कल्याणों का । (९) नौवें में तीस महामोहनीय कर्मों का और (१०) दशवें में नव निदानों का वर्णन है । सू० १॥ પ્રતિપાદન કરવાવાળું આ આગમ છે. અથવા છેદ સૂત્રમાં આગમવિશેષનું નામ દશશ્રુતસ્કંધ છે. અને આને દશાકલ્પ પણ કહે છે.
આ આગમનાં દશ અધ્યયન છે. (૧) પ્રથમ અધ્યયનમાં વીસ અસમાધિએનું વર્ણન છે. (૨) દ્વિતીય અધ્યયનમાં એકવીસ શબલ દોષનું, (૩) તૃતીય અધયયનમાં તેંત્રીસ આશાતનાઓનું, (૪) ચતુર્થમાં આઠ ગણિસર્પદાઓનું, (૫) પંચમમાં દશચિત્તસમાધિનું, (૬) છઠ્ઠામાં ઉપાસકની અગીઆર પ્રતિમાઓનું, (૭) સાતમામાં બાર भिक्षुप्रतिमासानु, (८) मा मामा श्री वर्धमान स्वामीना पांय ४क्ष्यानु, (6) नवમામાં ત્રીસ મેહનીય કર્મોનું, તથા (૧૦) દશમામાં નવ નિદાનેનું વર્ણન છે. સૂના
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ.१ असमाधिस्थान वर्णनम् पण्णत्ता इमे खलु ते थेरेहि भगवंतेहिं वीसं असमाहिटाणा पण्णत्ता । तं जहा- ॥ सू० २॥
छाया-इह खलु स्थविरैर्भगवद्भिविंशतिरसमाधिस्थानानि प्रज्ञप्तानि, कतराणि खलु तानि स्थविरभगवद्भिविशतिरसमाधिस्थानानि प्रज्ञप्तानि ?, इमानि खलु तानि स्थविरैर्भगवद्भिविंशतिरसमाधिस्थानानि प्रज्ञप्तानि । तद्यथा-||मू० २॥
पञ्चमगणधरदेवः श्रीसुधर्मस्वामी स्वशिष्यं श्रीजम्बूस्वामिनं प्रत्याहहे जम्बूः ! इह-अस्मिन् जिनशासने खलु-निश्चयेन स्थविरैः = भगवत्कथिततपःसंयमाद्यनुष्ठाने सीदतः प्रमादादिना तत्राऽप्रवर्तमानांश्च मुनीन् ऐहिकपारलौकिकाऽपायान् प्रदर्य पुनस्तत्र स्थिरीकुर्वन्तीति स्थविराः, तैस्तथा, भगवद्भिः लोकातिशायिमहिमभिः वीर्यान्तरायक्षयोपशमजन्यसकलग्राह्यवचनप्रभावसम्पन्नश्च श्रुतकेवलिभिः, विंशतिः विंशतिसंख्यकानि, असमाधिस्थानानि
'तत्र' इति-उन दश अध्ययनों में वीस असमाधिस्थान नामका प्रथम अध्ययन का आरंभ किया जाता है। उसमें यह आदि सूत्र है - इह खलु' इत्यादि ।
पञ्चम गणधर श्री सुधर्मा स्वामी अपने शिष्य जम्बुस्वामी को कहते हैं कि- हे जम्बू ! इस जिनशासन में जो तप संयम के अनुष्ठान में सीदाते (खेद पाते हुए) तथा प्रमाद आदि से संयम क्रिया में प्रवृत्ति नहीं करते हुए मुनियों को इस लोक परलोक सम्बन्धी अनेक दुःखों को दिखाकर तप संयम में स्थिर करने वाले स्थविर कहलाते हैं, भगवान् अर्थात् - अलौकिक महिमा वाले, तथा वीर्यान्तराय के क्षयोपशम से उत्पन्न सकलजनग्राह्य वचन वाले श्रुतकेवली कहलाते हैं, उन स्थविर भगवान् श्रुतकेवलियों ने असमाधि के वीस
તત્ર ઈતિ એ દશ એચયનોમાં વીસ અસમાધિસ્થાન નામના પ્રથમ અધ્યयननी मा ४२वामां आवे छे. तेमा म माहिसूत्र छ:- 'इह खलु' त्याहि.
પંચમ ગણધર શ્રી સુધર્માસ્વામી પિતાના શિષ્ય જખ્ખસ્વામીને કહે છે કેહે જબ્બ ! આ જિનશાસમાં જે તપસંયમના અનુષ્ઠાનમાં સીદાતા (ખેદ કરતા) તથા પ્રમાદ આદિથી સંયમ ક્રિયામાં પ્રવૃત્તિ કરતા નથી એવા મુનિઓને આ લેક તથા परसो समधी भने हु: हेमाडी त५ सयभमा स्थि२ ४२वा 'स्थविर' કહેવાય છે, ભગવાન–અર્થાત્ અલૌકિક મહિમાવાળા, તથા વીર્યાન્તરાયના ક્ષય–ઉપશમથી Grपन्न सनिया (या माणुसे। स्वी२ तेवi) क्यन डावा 'श्रुतकेवली' કહેવાય છે. તે સ્થવિર ભગવાન શ્રુતકેવલિઓએ અસમાધિનાં વીસ સ્થાન કહ્યાં છે.
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे
समाधिः सम्यङ्मोक्षमार्गावस्थानरूपः संयममार्गप्रवृत्तिरूपाऽऽत्मपरिणाम इत्यर्थः, न समाधिरसमाधिः, तस्य स्थानानि=असमाधिस्थानानि प्रज्ञप्तानि प्रतिपादितानि ।
____ कतराणि कानि खलु तानि स्थविरैभंगवद्भिविशतिरसमाधिस्थानानि प्रज्ञप्तानि--कथितानि ? एतस्योत्तरमाह--'इमानि खल्वि'-ति-इमानि वक्ष्यमाणरूपाणीत्यर्थः । शेषं सुगमम् । तद्यथा-तदर्शयति--
ननु यदा भगवतैव विंशतिरसमाधिस्थानानि कथितानि तदा 'स्थविरैभगवद्भिरिमानि विंशतिरसमाधिस्थानानि प्रतिपादितानी'-त्येवं कथमुक्तम् ? इति चेत् , शृणु--स्थविरा भगवन्तः श्रुत केवलिनो भवन्तीति तेषां भगवत्सदृशवक्तृत्वसिद्धयथे तेषां यथार्थप्रतिपादितविषयाणां भगवदुक्ताथैः सह समतां स्थान कहे हैं । सम्यकू मोक्षमार्ग में स्थित रहने को अर्थात् संयम मार्गमें प्रवृत्ति करने रूप आत्माका परिणाम को समाधि कहते हैं। उससे भिन्न को असमाधि कहते हैं। जम्बू स्वामी पूछते हैं कि-हे भदन्त ! स्थविर भगवान् श्रुतकेवालियों ने जिन बीस प्रकार के असमाधिस्थानों का वर्णन किया है वे असमाधिस्थान कौन से हैं ? सुधास्वामी कहते हैं-' इमानि खलु' इति, हे जम्बू ! वे वीस असमाधि स्थान इस प्रकार हैं
यहाँ पर यह प्रश्न होता है कि यदि भगवान् ने ही बोस असमाधिस्थान कहा है तो "स्थविर भगवन्तो ने वीस असमाधिस्थान कहा है" ऐसा क्यों कहा है ? क्यों कि जिन २ भावों का वर्णन तीर्थकर भगवान करते हैं उन्हीं भावों को लेकर ही स्थविर भगवान भी निरूपण करते हैं। इसका समाधान यह है कि-स्थविर भगवान प्रायः श्रुतकेवली होते हैं। उनके बचन भगवान के जैसे ही होते हैं, સમ્યફ મેક્ષમાર્ગમાં સ્થિત રહેવું, અર્થાત્ – સંયમમાર્ગમાં પ્રવૃત્તિ કરવા રૂપ આત્માનાં પરિણામને સમાધિ કહે છે. તેનાથી ભિન્નને અસમાધિ કહે છે. જ—સ્વામી પૂછે છે કે-હે ભદન્ત! સ્થવિર ભગવાન શ્રતકેવલીઓએ જે વીસ પ્રકારનાં અસમાધિ સ્થાનેનું વર્ણન કર્યું છે તે અસમાધિસ્થાન કયાં કયાં છે? સુધર્મા સ્વામી કહે છે– 'इमानि खलु' ति, ४२५ ! ते वीस असमाधिस्थान प्रान छ
અહીં પ્રશ્ન એ થાય છે કે જે ભગવાનેજ વીસ અસમાધિસ્થાન કહ્યાં છે તે સ્થવિર ભગવાનેએ વિસ અસમાધિસ્થાન કહ્યાં છે એમ કેમ કહ્યું છે! કેમકે જે જે ભાનું વર્ણન તીર્થકર ભગવાન કરે છે તેજ ભાવેને લઈને જ સ્થવિર ભગવાન પણ નિરૂપણ કરે છે. આનું સમાધાન એ છે કે સ્થવિર ભગવાન પ્રાય: શ્રુતકેવલી હોય છે, તેમનાં વચન ભગવાનનાં જેવાં જ હોય છે. એવી વાત સાબિત કરવા માટે,
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुनिहर्षिणी टीका अ. १ असमाधिस्थान वर्णनम्
११
दर्शयतुं चैवमुक्तमिति । अयमत्र पर्यवसितार्थ :- श्रुतकेवलिनोऽपि भगवन्त इव सम्यग्वक्तुमर्हन्तीत्युक्तं युक्तियुक्तं सिद्धयति ।
ननु भगवत्कथित विंशत्यसमाधिस्थानतोऽधिकानां विषय--कषाय--निद्राविकथा - प्रभृतीनामप्यसमाधिस्थानानां सम्भवेऽप्यसमाधिस्थानानां विंशतित्वमेव भगवता कथं कथितम् ? इति चेत्, मैवम्, ततोऽधिकानां सर्वेषामपि भगवदुक्तविंशत्यन्यतमस्थानेष्वेवान्तर्भावात् ॥ सू० २ ॥
अथ विंशतिसमाधि स्थानानि क्रमेणाह -
मूलम् - दवदवचारी यावि भवइ १ । अपमज्जियचारी यावि भवइ २ । दुप्पमज्जियचारी यावि भवइ ३ ॥ सू० ३ ॥
छाया - द्रुत द्रुतचारी चापि भवति १ । अप्रमार्जितचारी चाऽपि भवति २ | दुष्प्रमार्जितचारी चापि भवति ३ | ||० ३ ||
टीका- 'द्रुते - द्रुते' - त्यादि । (१) द्रुत - द्रुतचारी - शीघ्र शीघ्रगामी भवति ऐसी बात साबित करने के लिये, और भगवान के कहे हुए अर्थ के साथ उनके कहे हुए विषय की समानता दिखाने के लिये ऐसा कहा है । यहाँ यह बात सिद्ध होती है कि श्रुतकेवली भी भगवान की तरह सम्यक् बोलते हैं ।
विषय, कषाय, निद्रा, विकथा आदि असमाधिस्थान वीस से अधिक प्रतीत होने पर भी उन सबका अन्तर्भाव वीस में ही हो जाता है, इस आशय से भगवान ने बीस का ही परिगणन किया है | सू०२|| अब बीस असमाधिस्थान क्रमसे कहते हैं:
' दवदव' इत्यादि ।
दवदव- अतिशीघ्र चलने वाला साधु प्रथम असमाधिस्थान के તથા ભગવાને કહેલા અર્થોની સાથે તેમના કહેલા વિષયની સમાનતા દેખડવા માટે એ પ્રમાણે કહેલું છે. અહીં એ વાત સિદ્ધ થાય છે કે શ્રુતકેવલી પણ ભગવાનની જેમ સમ્યક્ ખાલે છે.
વિષય—કષાય–નિદ્રા–વિકથા આદિ અસમાધિસ્થાન વીસથી વધારે પ્રતીત થાય છે છતાં એ બધાંને અન્તર્ભાવ વીસમાંજ થઇ જાય છે, એ હેતુથી ભગવાને વીસનીજ नारी छे. ( सू० २ )
હવે વીસ અસમાધિ સ્થાન કૅમપ્રમાણે કહે છે:
" दवदव ' इत्यादि.
દેવદવ— અતિશીઘ્ર ચાલવાવાળા સાધુ પ્રથમ અસમાધિસ્થાનના દેષના ભાગી
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे
स प्रथमाऽसमाधिस्थानदोषभागी जायते ।
शीघ्रशीघ्रगमनेन ईर्यासमित्युपयोगाभावः, तेन माणिविराधना, आत्मविराधना च, तया च संयमविराधना, तया च कटुकफलप्रदकर्मभवः, तेन संसारपरिभ्रमणं, तेन कर्मक्षयाभावः, तेन केवलज्ञानाऽमाप्तिः, तया सकलकर्मक्षयाऽभावः, तेन च मोक्षाभावः। तस्मान्मुमुक्षुणा 'जयं चरे' इति भगवद्वाक्यं मनसि निधाय ईर्यासमित्याराधनेन संयमाराधना विधेया। एवं सर्वत्र यथास्थानं योजनीयमिति भावः । १।
__ (२) अप्रमार्जितचारी-अप्रमाणिते, दिवसे प्रभूतजीवसङ्घले स्थले, तथा रजन्यादौ रजोहरणादिना प्रमार्जनरहिते स्थाने चरितुंचलितुं शीलमस्येति तथा रजोहरणादिना प्रमार्जनरहितस्थले गमनशीलो द्वितीयाऽसमाधिस्थानदोषभागी भवतीत्याशयः । २ । दोष का भागी होता है। अतिशीघ्र चलने से ईर्यासमिति का उपयोग नहीं रहता। उससे प्राणिविराधना और आत्मविराधना होती है, तथा संयमविराधना होती है । अनन्तर कटुक फल देने वाला कर्मबन्ध होता है। उससे संसार में परिभ्रमण होता है । अतः कर्मका क्षय नहीं होता। उससे केवलज्ञान की प्राप्ति नहीं होती है। केवलज्ञान की अप्राप्ति से सकल कर्मो का क्षय नहीं होता। उससे मोक्ष का अभाव रहता है । इसलिये मुमुक्षु को "जयं चरे"ऐसा भगवान् का वाक्य मनमें रखकर ईर्यासमिति के आराधन से संयम की आराधना करना चाहिये । इसी प्रकार सब जगह यथायोग्य योजना करना उचित है ।१।
“अप्रमार्जितचारी"-दिवस में जहाँ अनेक जीव हों ऐसे स्थान में और रात्रिमें रजोहरण बगैरह से न पूँजे हुए स्थानमें चलने થાય છે. અતિ શીધ્ર ચાલવાથી ઈસમિતિને ઉપગ રહેતું નથી. તેથી પ્રાણિવિરાધના તથા આત્મવિરાધના થાય છે. તથા સંયમવિરાધના થાય છે. ત્યારપછી કડવાં ફળ દેવાવાળાં કર્મબન્ધ થાય છે, તેથી સંસારમાં પરિભ્રમણ થાય છે. આ પ્રમાણે કર્મનો ક્ષય થતું નથી. વળી તેથી કેવલજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થતી નથી. કેવળજ્ઞાનની અપ્રાપ્તિથી કેમેને ક્ષય થતું નથી. તેથી મોક્ષને અભાવ રહે છે. આ માટે મુમુક્ષુઓએ 'जयं चरे' मे भगवानन वाध्य भनभा शमीन समितिनी माराधनाथी સંયમની આરાધના કરવી જોઈએ. આ પ્રકારે બધી જગાએ યથાયોગ્ય યોજના ४२वी थित छे. (१)
'अप्रमार्जितचारी' हिवसना मते यां मने डाय मेवा स्थानमा તથા રાત્રિએ રજોહરણ વગેરેથી વાળેલ ન હોય એવા સ્થાનમાં ચાલવાવાળા મુનિ
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनितोषिणी टीका अ. १ असमाधिस्थान वर्णनम्
१३
(३) दुष्पमार्जितचारी - अविधिनाऽनुपयोगेन च रजोहरणादिना प्रमार्जिते मार्गे चरितुं शीलमस्येति स तथा भवति । अपिशब्दात् - शय्यासंस्तारकोपकरणोच्चारस्रवणादिपरिष्ठापनक्रियाया ग्रहणम् । इदं तृतीयमसमाधिस्थानम् । त्रीण्येतानि इर्यासमितिसम्बन्धीनि असमाधिस्थानानि कथितानि ॥ ०३॥ मूलम् - अइरित्त - सेज्जासणिए ॥ सू० ४ ॥
छाया - अतिरिक्त - शय्यासनिकः ॥ सू० ४ ॥
टीका- 'अरित' इत्यादि अतिरिक्ते शाखोक्तमर्यादातोऽधिके शय्या शरीरप्रमाणा, उपलक्षणात् संस्तारकश्च - सार्द्धहस्तद्वयप्रमाणः, आस्यते - उपविश्यतेऽ स्मिन्नित्यासनम् = आतापनास्वाध्यायादिस्थानम्, उपलक्षणाद्वसत्यादिकं येत्यनयोरितरेतरयोगद्वन्द्वस्तथा इति अतिरिक्तशय्यासने ताभ्यां व्यवहरतीति अतिरिक्तवाला मुनि दूसरी असमाधिस्थानरूप दोषका भागी होता है । २ ।
"दुष्पमार्जितचारी" अविधि से तथा बिना उपयोग के रजोहरण आदि से प्रमार्जित किये हुए मार्ग में चलने का जिसका स्वभाव है वह तीसरा असमाधिस्थान दोष का भागी होता है ॥ ३॥
अपि शब्द से शय्या संस्तारक उपकरण आदि के विषय में भी समझ लेना चाहिये । ये तीनों स्थान ईर्यासमितिसम्बन्धी हैं ||३|| सू०३ ॥ "अइरित" इत्यादि । जिस पर सोते हैं उसको शय्या कहते हैं । उसकी लम्बाई शरीर जितनी होती है । और उपलक्षण से संस्तारक ( संथारा) का भी ग्रहण किया जाता है । संस्तारक ढाई हाथका होता है । जिसके ऊपर बैठ जाय उसे आसन कहते हैं । आतपना स्वाध्याय आदि का स्थान । उपलक्षणने निवासस्थान भी लिया जाता है । मर्यादा से બીજા અસમાધિસ્થાનરૂપી દોષના ભાગી થાય છે. (૨)
दुष्प्रमार्जितचारी " - अविधिथी तथा उपयोग विना वाजेसा भार्गभां ચાલવાના જેને સ્વભાવ છે તે ત્રીજા અસમાધિસ્થાન દોષના ભાગી થાય છે. (૩) " अपि " शम्हथी शय्या, संस्तार, उपर आहि विषयभां । समल લેવું જોઇએ. કારણ કે આ ત્રણે સ્થાન ઇર્માંસમિતિસંબંધી છે. (૩)
66
'अइरिस' इत्याहि, नेना पर सुवाय हे ते शय्या उडेवाय छे. तेनी सगाई शरीर જેવડી હોય છે, તથા ઉપલક્ષણથી સસ્તારક (સંથારા)નું પણ ગ્રહણ કરાય છે. સંસ્તારક અઢી હાથનું હાય છે. જેના ઉપર બેસવામાં આવે છે તેને આસન કહે છે. તે આતાપના સ્વાધ્યાય આદિનું સ્થાન છે, ઉપલક્ષણથી નિવાસસ્થાન પણ તેમાં લેવાય છે. મર્યાદાથી
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे शय्यासनिकः, मर्यादाधिकशय्यासनादिसेवनेन चतुर्थाऽसमाधिस्थान दोषभागी भवति, प्रमाणाधिकवस्तुग्रहणे यथोचिततत्पमार्जना प्रतिलेखना विरहात्तेषु नानाविधत्रसस्थावरजीवोत्पत्तिः सम्भाव्यते,तेनाऽऽत्म--संयमोभय-विराधना सम्भवत्येव । अत्रायं दृष्टान्तः-कश्चिन्मर्यादातिरिक्तशय्या-संस्तारकादिसेवी मुनिः सर्वेषां शय्यादीनां यथाकालं प्रतिलेखनाधभावे तदीयशय्यादौ कुन्थुकप्रभृतिप्रभूतजीवानामुत्पत्तिजार्ता, पुनःपुनर्गुवादिप्रेरितोऽपि नासौ शय्यादिकं प्रतिलेखयति, नापि प्रमार्जयति, कदाचित् , कृष्णमहाभुजङ्गस्तच्छय्यायां समाजगाम । स प्रमादी शय्यामप्रतिलेख्याप्रमाज्यैव तदुपुरि शयितस्तेन भुजङ्गेन दष्टः प्रवलवेदनाभिरनालोचितअधिक शय्या और आसनका जो उपयोग करता है, वह चतुर्थ असमानिस्थान दोषका भागी होता है ।
प्रमाण से अधिक वस्तुका ग्रहण करने से उनका प्रमार्जन और प्रतिलेखन यथोचित नहीं हो सकता अतः उनमें अनेक प्रकार के त्रस और स्थावर जीवों की उत्पत्ति की सम्भावना है। उससे आत्मविराधना और संयमविराधना अवश्य ही होती है। यहाँ एक दृष्टान्त है। कोईएक मुनि, प्रमाण से अधिक शय्या और संस्तारक रखता था। वह शय्या और संस्तारक आदिका यथाकाल नियमानुसार प्रतिलेखन करता था। अतः उसके शय्या संस्तारादिकमें कुन्थुआ आदि अनेक जीवोंकी उत्पत्ति हुई । गुरुजीने बारंबार कहा तो भी वह अपने शय्या आदिका प्रमार्जन नहीं करता था । एक समय काला सर्प उसकी शय्यामें (बिछौनेमें) आकर बैठगया । बह प्रमादी शय्या का प्रमार्जन और प्रतिलेखन बिना किये उसके ऊपर सो गया। उस सपने उसको અધિક શમ્યા તથા આસનનો જે ઉપયોગ કરે છે તે ચતુર્થ અસમાધિસ્થાન દેષના ભાગી થાય છે. પ્રમાણથી વધારે વસ્તુ ગ્રહણ કરવાથી તેનું પ્રમાર્જન તથા પ્રતિલેખન યેગ્ય રીતે થતું નથી. આથી તેમાં અનેક પ્રકારના ત્રસ તથા સ્થાવર જીની ઉત્પત્તિની સંભાવના છે, તેથી આત્મવિરાધના તથા સંયમવિરાધના અવશ્ય થાય છે. અહીં એક દષ્ટાંત છે
કેઈ એક મુનિ પ્રમાણથી અધિક શમ્યા તથા સંસ્મારક આદિ રાખતા હતા. તે શચ્યા તથા સંસ્તારક આદિનું યોગ્ય સમયે નિયમાનુસાર પ્રતિલેખન કરતા નહિ. આથી તેની શય્યા તથા સંતારાદિકમાં કુન્યુઆ આદિ અનેક જીવેની ઉત્પત્તિ થઈ. ગુરુજીએ વારંવાર કહ્યું છતાં પણ તે પિતાની શય્યા આદિનું પ્રમાર્જન કરતા (સાફ કરતા) નહિ.
એક સમય તેની શય્યામાં (પથારીમાં) કાળો સર્ષ આવીને બેસી ગ્રે તે પ્રમાદી શય્યાને પ્રમાર્જન અને પ્રતિલેખન કર્યા વગર તેના ઉપર સુઈ ગયા. તે સપ
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनितोषिणी टीका अ. १ असमाधिस्थान वर्णनम् प्रतिक्रान्तो बालमरणेन दीर्घाध्वचतुर्गतिसंसारं प्राप्तवान्, तस्मात् साधुभिर्मर्यादातोऽधिकं शय्यादिकं न ग्राह्यम् ॥ ४ ॥
____ मूलम्-राइणिअ-परिभासी ॥ सू० ५॥ छाया-रात्रिक-परिभाषी ॥५॥
टीका-'रायणिए'-त्यादि । रत्नैर्ज्ञानादिभिव्यवहरतीति रानिकः पर्यायज्येष्ठ इत्यर्थः तेन परिभापितुंमलपितुं शीलमस्येति रानिकपरिभाषी। पर्यायज्येष्ठेन सह विवदमानोऽसमाधिदोषभाग् भवति ॥ ५॥
मूलम्-थेरोवघाइए ॥ सू०६॥ छाया-स्थविरोपघातिकः ॥६॥
टीका-'थेरोपघाइए' इति । स्थविरघातचिन्तकः, उपलक्षणात् सकल मुनिघातचिन्तकः ॥६॥ काटा । अतिशय वेदना होने लगी, जिससे अपने पापको आलोचना
और प्रतिक्रमण नहीं कर सका, इस कारण वह बालमरण से मरकर चतुर्गति संसार को प्राप्त किया । अतः मुनियों को चाहिये कि मर्यादा से अधिक कोई उपकरण नहीं रक्खे, और जो भी मर्यादित उपकरण हों उनकी प्रतिलेखनादि क्रिया यथावस्थित करे ॥ ४ ॥
'राइणिय० ' इत्यादि । ज्ञानादि रत्नवाले रात्निक हैं, अर्थात् दीक्षा में वडे रात्निक कहलाते हैं । जो साधु पर्यायज्येष्ठ के साथ विवाद करता है वह असमाधि दोषका भागी होता है ॥५॥
'थेरो०' इत्यादि ।
स्थविरों का घात करने के लिये विचार करने वाला । उपતેને કરડ, અતિશય વેદના થવા લાગી જેથી તે પિતાના પાપની આલોચના તથા પ્રતિક્રમણ કરી શક્યા નહિં એ કારણથી તે બાલમરણથી મરી ગયા અને ચતુર્ગતિ સંસારને પ્રાપ્ત કર્યો. આથી મુનિઓ માટે ઉચિત છે કે મર્યાદાથી અધિક કેઈ ઉપકરણ ન રાખવું અને જે કંઈ મર્યાદિત ઉપકરણ હોય તેની પ્રતિલેખનાદિ ક્રિયા યથાયોગ્ય કરે. (૪) 'रायणिए' त्या ज्ञानाहिलवा शनि छ. अर्थात् दीक्षामा मोटा शनि वाय છે. જે સાધુ પર્યાયષ્ઠની સાથે વિવાદ કરે છે તે અસમાધિ દેષના ભાગી થાય છે. (૫) 'थेरो० 'त्यादि
સ્થવિરેને ઘાત કરવા માટે વિચાર કરવાવાળા, ઉપલક્ષણથી સમસ્ત મુનિના
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे
मूलम्-भूओवधाइए ॥ सू० ७॥ छाया-भूतोपघातिकः ॥७॥
टीका-भूओवधाइए' इति। प्राणि-भूत-जीव-सत्व-घातचिन्तकः । हिंसादोषपरायणः समाधिस्थानं न लभते, यतः सकलपाणिप्राणत्राणमेव समाधिकारणम् , तम्मात् भूतोपघातचिन्तनं मुनिभिर्वर्जनीयम् ॥ ७॥ समाधिपतिवन्धकं कपायं वर्णयति-'संजलणे' इत्यनेन ।
मूलम्-संजलणे ॥ सू० ८॥ छाया--संज्वलनः ॥ ८॥
टीका--'संजलणे इति । प्रतिक्षणं क्रोधकर्ता प्रतिक्षणक्रोधी जीवेषु मित्रभावं परित्यजति, मित्रभावाभावेन समाधिपरिवजितो भवति ॥ ८॥
मूलम्--कोहणे ॥ सू० ९॥ छाया- क्रोधनः ॥ ९ ॥ लक्षण से समस्त मुनिका घात करने का विचार करने वाला ॥६॥
'भूओव०' इत्यादि । प्राणी भूत, जीव, सत्व आदि के घात का विचार करने वाला हिंसादोषपरायण असमाधिस्थान का सेवी है । क्योंकि समस्त प्राणियों के प्राणकी रक्षा करना ही समाधिका कारण है, अतः भूतोपघातचिन्तन को मुनि वरजे ।
समाधिप्रतिबन्धक कषाय का वर्णन करते हैं-'संजलणे' इति ।
प्रतिक्षण क्रोध करने वाला जीवों के प्रति मित्रभाव का त्याग करता है। मित्रभावके अभाव से असमाधिस्थानका भागी होता है ॥८॥
ઘાત કરવાનો વિચાર કરવાવાળા, (૬) 'भूओव० ' त्याहि. प्राणी, भूत, व, सत्व, माहिना धातन विया२ ४२वावा હિંસાદેષ પરાયણ અસમાધિ સ્થાનનું સેવન કરે છે, કેમકે સમસ્ત પ્રાણિઓના પ્રાણની રક્ષા કરવી એજ સમાધિને હેતુ છે. એથી ભૂતપઘાતચિન્તન મુનિએ વર્જિત કરવું. (७) समाधिप्रतिम पायर्नु न ४२ छ'संजलणे' ति. प्रतिक्षा धि ४२११७, wो प्रत्येना भित्र भावना त्या ४२ छ. भित्रमावना अभावथी असमाविस्थान होषना माजी थाय छे. (८)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
निहर्षिणी टीका अ. १ असमाधिस्थानवर्णनम्
१७
टीका- ' कोहणे ' इति । स्वपरसन्तापकस्तीव्रकषायीत्यर्थः तस्मात् समाधिमिच्छुना क्षमाशीलेन भाव्यम् ॥ ९ ॥ मूलम् - पिट्टिमंसिए ॥ सू० १०
छया
पृष्टमांसिकः ॥ १० ॥
टीका- ' पिडिमंसिए' इति । अत्र पृष्ठशब्दः परोक्षार्थपरः, मांसशब्दः परदूषणाविष्करणार्थपरः ' पिट्टिमंस न खाइज्जा' इति भगवद्वचनात् तेनपृष्ठे = परोक्षे मांसं = परदोषाविष्करणमस्यास्तीति पृष्ठमांसिक: = परोक्षे परदूषणाविष्कारक इत्यर्थः, निन्दकः स्वगुणनाशकः सर्वैर्निद्यश्च भवति ॥ १० ॥
मूलम् - अभिक्खणं अभिक्खणं ओहारयित्ता भवइ ॥ ११ ॥ छाया - अभीक्ष्णमभीक्ष्णमवधारयिता भवति ॥ ११ ॥ टीका- 'अभिक्खण' - मित्यादि । अभीक्ष्णमभीक्ष्णं पुनः पुनः अवधा ' कोहणे ' इति ।
स्व और पर को सन्ताप करने वाला तीव्रकषायी होता है अतः समाधि की इच्छा करने वाले को क्षमाशील होना चाहिये ॥ ९ ॥ 'पिट्ठिमंसिए' इति ।
'पिसि न खाइज्जा' भगवान् के इस वाक्य से यहाँ पृष्ठि शब्द का अर्थ परोक्ष (पीछे) और मांस शब्द का अर्थ दूसरों के दोष को कहना होता है । तात्पर्य यह है कि जो पीछे निन्दा करनेवाला है वह निन्दक अपने गुणों का नाश करता है और वह सर्वनिन्दनीय होकर असमाधिस्थान का भागी होता है ॥ १० ॥
' अभिक्खणं ' इत्यादि ।
बारंबार निश्चयकारी भाषा बोलने वाला असमाधि दोष का
' कोहणे ' इति स्व. तथा पर ने संताय ४२वावाणा तीव्रषायी थाय छे. मेथी સમાધિની ઇચ્છા કરવાવાળાએ ક્ષમાશીલ થવું જોઇએ (૯)
'पिट्ठिमंसिए ' त्याहि.
,
' पिडिमंस न खाइज्जा' लगवानना या वायथी अडीं 'पृष्ठि' शब्दो અથ પરાક્ષ (પાછળ) તથા માંસ શબ્દના અર્થ બીજાના દોષને કહેવા, એવા થાય છે, તાત્પર્ય એ છે કે જે પાછળથી નિન્દા કરવાવાળા છે તે નિન્દક પોતાના ગુણાને નાશ કરે છે તથા તે સનિન્દનીય થઈને અસમાધિસ્થાન દોષના ભાગી થાય છે. (૧૦)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे
रयिता- निश्चयकारिभाषाभाषी असमाधिदोषभागू भवति-जायते, द्रव्य-क्षेत्रकाल- भावाद् यत्र संदेहो भवति तस्मिन् विषये ' इदमित्थमेवे -तिकथनेन मृषावादप्रसङ्गः, तेन सकलदोषप्राप्तिः, तया चाऽऽत्मसंयमविराधना, तया च संसारपरिभ्रमणम् , अतः संदिग्धविषये पुनः पुननिश्चयकारिभाषणं मुनीनामहिताय भवति ॥ ११ ॥
मूलम्-नवण्हं अहिगरणाणं अणुप्पण्णाणं उप्पाइत्ता भवइ ॥ १२॥
छाया- नवानामधिकरणानामनुत्पन्नानामुत्पादयिता भवति ॥ १२ ॥
टीका- 'नवण्ह' मिति । नवानां नूतनानाम् अधिकरणानाम् , अधिक्रियते नरकनिगोदाधनन्तजन्ममरणदुःखगत पात्यते यैरित्यकिरणानि कलहाः, भागी होता है । द्रव्य, क्षेत्र, काल, और भाव से जहा संदेह होता है वहाँ “यह ऐसा ही है" ऐसा बालने से मृषावाद हो जाता है। उससे समस्त दोषों की प्राप्ति होती है। ततः आत्मसंयमविराधना होती है। आत्मविराधना और संयमविराधना से संसार में परिभ्रमण करना पडता है । इसलिये शंकायुक्त पदार्थों के विषय में वारंवार निश्चयवाला वचन बोलना मुनि के लिये अहित करने वाला है ॥११॥
'नवण्हं' इत्यादि। अनुत्पन्न नवीन कलहों को उत्पन्न करने वाला असमाधिस्थान दोषका भागी होता है। इस सूत्र में अधिकरण शब्दका अर्थ कलहहोता है। 'अधिक्रियते' जिसके द्वारा आत्मा नरक निगोद आदि
'अभिक्खणं त्या वारवार निश्चय लाषा मोसवावा असमाधि होपना लागी થાય છે. દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાલ તથા ભાવથી જ્યાં સંદેહ થાય છે, ત્યાં “આ આમજ છે એવું બેલવાથી મૃષાવાદ થઈ જાય છે, તેનાથી સમસ્ત દેની પ્રાપ્તિ થાય છે અને પછી આત્મસંયમની વિરાધના થાય છે, આત્મવિરાધના તથા સંયમવિરાધનાથી સંસારમાં પરિભ્રમણ કરવું પડે છે. આ માટે શંકાયુકત પદાર્થોના વિષયમાં વારંવાર નિશ્ચયવાલાં વચન બેલવાં એ મુનિને માટે અહિત કરવાવાળું છે. (૧૧) 'नवण्हं ' या न आयत्या नवीन 9 २१।१७। यसभापि होपना oil थाय छे. मात्रमा मधि४२९५ Avat अर्थ '४८' 'मा' थाय छे. 'अधिक्रियते'
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. १ असमाधिस्थानवर्णनम्
१९
तेषां तथा अनुत्पन्नानाम् = अजातानां कलहानाम् उत्पादयिता = निष्पादयिता असमाधिस्थानदोषभाग् भवति, नूतनकलहोत्पादको जन्ममरणाद्यनन्तदुःखच्छेडुकस्य भवभ्रमणनिवारकस्याऽनन्तज्ञानादिसम्पादकस्याऽक्षयाऽमरपददायकस्य वि नय- श्रुत-तप- आचाराख्यसमाधिचतुष्टयस्यापि संहारको भवति, परम्परया परसन्तापक आत्मसंयमविराधी चतुर्गतिसंसारेऽनन्तकालं परिभ्रमति, अनन्तदुखं चानुभवति ॥ १२ ॥
मूलम् - पोराणाणं अहिगरणाणं खाकिंयविउवसमियाणं पुणेोदीरेत्ता भवइ ॥ सू० १३ ॥
छाया - पुरातनानामधिकरणानां क्षमापितव्युपशमितानां पुनरुदीरयिता भवति ॥ १३ ॥
टीका- 'पुरातनाना' मिति - पुरातनानां व्यतीतानाम् क्षमापितानां अनन्त जन्म मरण रूप दुःख के खड्डे में गिराया जाता है उसको अधिकरण कहते हैं । नहीं उत्पन्न हुए कलह को उत्पन्न करने वाला मुनि असमाधि दोष का भागी होता है । नवीन कलह को उत्पन्न करने वाला मुनि जन्म मरण आदि अनेक अनन्त दुःखों को नाश करने वाली, संसारभ्रमण को छुडाने वाली, अनन्तज्ञान आदि को देने वाली, अक्षय और अमर पदको प्राप्त कराने वाली विनयसमाधि, श्रुतसमाधि, तपसमाधि और आचारसमाधि का विनाशक होता है । परम्परासे परसन्तापक और आत्मविराधी संयमविराधी होता हुआ चतुर्गति संसार में अनन्तकाल तक परिभ्रमण करता है । और वहाँ अनन्त दुःखों का अनुभव करता है ॥ १२ ॥
જેના દ્વારા આત્મા નરક નિગેાદ આદિ અનન્ત જન્મ મરણ રૂપ દુ:ખના ખાડામાં નાખવામાં આવે છે. તેને અધિકરણ કહે છે. કજીએ પેદા ન થતા હોય ત્યાં કજીએ પેદા કરવાવાળા મુનિ અસમાધિ દોષના ભાગી થાય છે. નવા કજી ઉત્પન્ન કરનાર મુનિ, જન્મ મરણ આદિ અનેક અનન્ત દુ:ખાના નાશ કરવાવાળી, સસારભ્રમણને છે।ડવવાળી અનન્ત જ્ઞાન આદિને દેવાવાળી અક્ષય અને અમર પદને પ્રાપ્ત કરાવવાવાળી વિનયસમાધિ, શ્રુતસમાધિ, તપ સમાધિ,તથા આચારસમાધિના વિનાશક બને છે. પર પરાથી પરસતાપક તથા આત્મવિરાધી, સંયમવિરાધી થાય છે, અને એમ કરતાં કરતાં ચતુગંતિસંસારમાં અનન્તકાળસુધી પરિભ્રમણ કરે છે અને ત્યાં અનન્ત દુ:ખાના અનુભવ ५२ छे. (१२)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे
व्युपशमितानाम् = उपशान्तानाम् अधिकरणानां = क्लेशानां पुनरुदीरयिता = पुनरुद्घाटयिता असमाधिदोषभाग् भवति ।
प्रशान्त क्लेशोदीरकः परमकलुषितभावं जनयति, आत्मस्वरूपप्रतिकूलोमित्रभावं त्यजति, सम्यकश्रद्धास्थित परमशान्तिमपनयति रत्नत्रयसमाधिं त्यजति विनयमुणं परिहरति, धर्मशुक्लध्यानादात्मानं पातयति, आर्तरौद्रध्यानं सेवते, नरकादिकुगतिसाधक परिणामपरिणतो बालवीर्य स्फेाटयति, पण्डित वीर्यपरिवर्जितोऽपार संसारसागराऽऽवर्त्ते निमज्जति ॥ १३ ॥
२०
मूलम् - अकाले सज्झायकारए यावि भवइ ॥ १४ ॥ छाया - अकाले स्वाध्यायकारकचापि भवति ॥ १४ ॥
टीका - ' अकाल ' इत्यादि - अकाले - शास्त्रमर्यादोक्तकालः पौरुष्यादिपोराणाणं ' इत्यादि ।
क्षमापन किये हुए पुराणे उपशान्त क्लेशों का फिर उद्घाटन करने वाला (उभारने वाला ) मुनि असमाधि दोष का भागी होता है । शान्त कलहों को फिर उभारने वाला अत्यन्त कलुषित भावको उत्पन्न करता है । आत्मस्वरूप के विरुद्ध होकर मित्रभाव का त्याग करता है । सम्यकश्रद्धाका अवलम्बन कराने वाली परमशांति को दूर करता है । रत्नत्रय की समाधि का त्याग करता है । विनयरूप गुणका नाश करता है । धर्मशुक्ल ध्यान से आत्माको गिराता है । अतरौद्रध्यान का सेवन करता है। नरक वगैरह कुगति कराने वाले बालवीर्य का प्रकाशन करता है और वह पण्डितवीर्य से वश्चित होकर अपार संसारसागर के आवर्त में डूब जाता है ॥ १३ ॥
"
'पोराणाणं' त्याहि, क्षमापन उरायेला लुना शान्ति पामेला उमेशीने पाछा उद्घाटन કરવાવાળા (ઉભારવાવાળા) મુનિ અસમાધિ દ્વેષના ભાગી થાય છે. શાંત ફ્લાને પાછા ઉભારવાવાળા અત્યન્ત કલુષિત ભાવને ઉત્પન્ન કરે છે. આત્મસ્વરૂપની વિરૂદ્ધ થઈને મિત્ર ભાવને ત્યાગ કરે છે. સમ્યક્ શ્રદ્ધાનું અવલંબન કરાવવાવાળી પરમશાંતિને દૂર કરે છે. રત્નત્રયની સમાધિના ત્યાગ કરે છે. ધર્માંશુકલ ધ્યાનથી આત્માને નીચે પાડે છે. (આત્માનું પતન કરે છે. આ રૌદ્ર ધ્યાનનું સેવન કરે છે. નરક આદિ કુતિ કરાવવાવાળાં બાલવીર્યનું પ્રકાશન કરે છે, તથા તે પંડિતવીથી વંચિત થઈ અપાર સ ́સારસાગરના भावत (देश) भांडूजी लय छे. ( 93 )
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१
मुनिहर्षिणी टीका अ. १ असमाधिस्थानवर्णनम् रूपस्तद्भिन्नोऽकालस्तत्र स्वाध्यायकारकः- अध्ययनमध्यायः, शोभनोऽध्यायः हीनाधिकाद्यक्षरादिरहितं मूलसूत्रोच्चारणं स्वाध्यायः, तस्य कारकश्चापि असमाधिदोषभाग भवति ।
अस्वाध्याये स्वाध्यायकरणेन श्रुतज्ञानाविनयलोकविरुद्धत्वक्षुद्रदेवादिजनितोपसर्गादिप्रभूतदोषसम्भवः । यथा-सम्यक सिक्तोऽपि वृक्ष-लता-गुल्मादिः स्व ऋतावेव फलति, अकाले फलितोऽपि उपसर्ग जनयति, अकाले दृष्टोऽपि मेघो हिताय न भवति, अकाल उप्तमपि बीजं न सम्यक फलदं भवति । तथैवाऽयमपि स्वाध्यायः समुचितकाल एव सादरं कृतः प्रशस्तो भवति ।।
'अकाले' इत्यादि । शास्त्र को मर्यादा में जो कहा गया है पौरुष्यादिरूप समय वह काल कहा जाता है। उससे अतिरिक्त अकाल है। उसमें स्वाध्याय करने वाला होना या अधिक अक्षर उच्चारण करने वाला असमाधिदोष का भागी होता है ।
अस्वाध्याय में स्वाध्याय करनेसे श्रुतज्ञानका अविनय लोकविरुद्ध वर्तन क्षुद्र देवों से उत्पन्न उपसर्ग आदि अनेक दोषों की सम्भावना होती है। जैसे ठीक रीति से जल सेचन किये जाने पर भी वृक्ष लता गुल्म आदि अपनी ऋतु में ही फल देते हैं । अकाल में फल देते हैं तो हानिकारक होते हैं । अकाल में यदि मेघ की वृष्टि हो तो भी हितकारक नहीं होती है। और अकालमें बोया हुआ बीज अच्छा फल देने वाला नहीं हो सकता। इसी तरह यह स्वाध्याय भी शास्त्रविहित काल में ही किया जाय तो प्रशस्त फल देने वाला होता है। 'अकाले । त्यादि.शास्वनी भाभा २ उपामा माव्यु छ ' पौ३भ्याहि३५' समय તેને કાલ' કહે છે. તેનાથી વિરૂદ્ધ તે અકાલ કહેવાય છે, તેમાં સ્વાધ્યાય કરવાવાળા. હીન (અધુરૂ) કે વધારે અક્ષર ઉચ્ચારણ કરવાવાળા અસમાધિદેષના ભાગી થાય છે.
અસ્વાધ્યાયમાં સ્વાધ્યાય કરવાથી શ્રુતજ્ઞાનનો અવિનય, લેકવિરૂદ્ધ વર્તન, મુદ્ર દેથી ઉત્પન્ન ઉપસર્ગ આદિ અનેક દોષની સંભાવના થાય છે. જેમકે સારી રીતે પાણી પાવા છતાં પણ વૃક્ષ લતા ગુલ્મ આદિ પિતાની ઋતુમાં જ ફળ આપે છે અકાલમાં ફલ આપે તો હાનિકારક હોય છે. અકાલમાં જે મેઘની વૃદ્ધિ થાય તે પણ હિતકારક થતી નથી, તથા અકાલે વાવેલું બીજ સારાં ફલ દેવાવાળું થઈ શકતું નથી. એવી જ રીતે આ સ્વાધ્યાય પણ શાસ્ત્રવિહિત કાલમાં જ કરવામાં આવે તે પ્રશસ્ત ફલ દેવાવાળું થાય છે.
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे
मसङ्गतोऽस्वाध्यायनामान्याह
१ उल्कापाते-( तारापतने ) महरपर्यन्तमस्वाध्यायः । भूकम्पोऽप्यत्रैवान्तर्भवति । २ दिग्दाहे-यावदिशाऽरुणिमा तावत् । ३ घनर्जिते-प्रहरमात्रम् । ४ विद्युद्विद्योतने-प्रहरमात्रम् । ५ विद्युत्पाते-अष्ट-द्वादश-पोडशपहरमात्रम् । ६ यूपके-सन्ध्याममा चन्द्रप्रभा च यत्र युगपद्भवतः स यूपकस्तत्र सन्ध्याप्रभाचन्द्रप्रभयोमिश्रत्वे शुक्लपक्षप्रतिपदादिदिनत्रये, रजनीमुखपहरमात्रम् । 'बालचन्द्र' इति भाषायाम् । ७ यक्षादीप्तके-गगनेऽन्तराऽन्तरा दृश्यमाने विद्युत्सदृशे प्रकाशे यावत्तदर्शनम् । ८ पञ्चवर्णधूमिका यावत्पतति तावत्पर्यन्तम् । ९ महिकायां
प्रसंग से अस्वाध्याय के नाम कहते हैं अर्थात् किस काल में स्वाध्याय नहीं करना चाहिये यह बताते हैं:
(१) जब उल्कापात होवे-तारा टूटे तब एक प्रहर तक अस्वाध्याय होता है । भूमिकम्प का भी इसमें अन्तर्भाव है। (२) जब तक दिशा लाल रहती है तब तक । (३) मेघगर्जना यदि होतो एक प्रहर तक । (४) बिजली की चमक हो तो एक प्रहर तक। (५) बिजली के गिरने पर आठ बारह अथवा सोलह प्रहर तक । (६) यूषक में अर्थात् संध्या की प्रभा और चन्द्र की प्रभा का जिस समय मिश्रभाव होता हो उस समय की-तात्पर्य यह है कि
शुक्लपक्ष की प्रतिपदा आदि तीन तिथियों में रात्रि के प्रथम प्रहर में अस्वाध्याय रहता है । इसीको बालचन्द्रका अस्वाध्याय कहते हैं। (७) यक्षादीप्तक में अर्थात् यक्षचिह-आकाश में थोडे २ अन्तर से बिजली जैसा प्रकाश दिखाई देता हो तब, जब तक वह चिह्न दिखता
આ પ્રસંગે અસ્વાધ્યાયનાં નામ કહે છે, અર્થાત્ કયા કાલમાં સ્વાધ્યાય ન કરે न त सतावे छ:- (૧) જ્યારે ઉલકાપાત થાય-તારા ખરે ત્યારે એક પ્રહર સુધી અસ્વાધ્યાય રાખવે; ભૂકંપને પણ અમાંજ અન્તભંવ છે. (૨) જ્યાં સુધી દિશા લાલ રંગની હોય ત્યાં સુધી. (૩) મેઘગર્જના જે થાય તો એક પ્રહર સુધી. (૪) વીજળી ચમકે તે એક પ્રહર સુધી. (૫) વીજળી પડે તે આઠ, બાર કે સોળ પ્રહર સુધી. (૬) ચૂપકમાં અર્થાત્ સંધ્યાને પ્રકાશ અને ચંદ્રના પ્રકાશને જે સમયે મિશ્રભાવ થાય તે સમયે, તાત્પર્ય એ છે કે–સુદ પક્ષની એકમ તિથી આદિ ત્રણ તિથીઓમાં રાત્રિના પહેલા પહોરમાં અસ્વાધ્યાય રહે છે, જેને બાલચંદ્રની અસ્વાધ્યાય કહે છે. (૭) યક્ષાદીપ્તકમાં અર્થાત્ યક્ષચિન્હઆકાશમાં થોડી થોડી વારે વિજળી જે પ્રકાશ આપતું દેખાતું હોય ત્યારે, જ્યાં સુધી
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३
मुनिहर्षिणी टीका अ. १ असमाधिस्थानवर्णनम् धूमिकारूपाप्कायलक्षणायां यावत्चदवस्थितिस्तावत् । प्रातधूमिकापातो महिकेत्युच्यते मेघगर्भमासेषु इयं सूक्ष्मवर्षणे भवति । १० रजउद्धाते-पवनोत्खाते आकाशवर्तिनि श्लक्ष्णतरे रेणुपुद्गले पृथ्वीकाये धनरूपेण उड्डीयमाने सति यावत्तदुत्पतनं तावत् ।
इत्याकाशिकोऽस्वाध्यायो दशविधः।
१ यावदस्थि दृश्यते तावदस्वाध्यायः। २ मांसं यावद् दृश्यते तावत् । ३ रुधिरं यावद् दृश्यते तावत् । ४ अशुचि विष्ठादिकं यावद् दृश्यते तावत् । ५ जाज्वल्यमानं श्मशानं यावद् दृश्यते तावत् । ६ चन्द्रग्रहणे सूर्यग्रहणे चअष्ट-द्वादश-षोडशप्रहरपर्यन्तम् । तत्र स्वल्पग्रासे ८ अष्टप्रहरमात्रम् । तदधिरहे तब तक (८) पांच वर्ण की धूवर जब तक गिरती है तब तक । (९) महिका-धूमिका जैसा मेघके गर्भ मासों में प्रातःकाल जो सूक्ष्म वर्षा होती है उस काल में। (१०) रजउद्घात में-पवन से आकाश में सूक्ष्म धूलिपुद्गल सघन रूपसे उडते हैं तब, जब तक उनका उडना रहता है तब तक ।
इस रीति से आकाशनिमित्त दश जातका अस्वाध्याय है। गाज और बिजली का अस्वाध्याय आर्द्रा से स्वाति नक्षत्र तक के काल में नहीं माना जाता है । (१) हड्डी जहा तक ही दिख पडती तहाँ तक अस्वाध्याय है । इसी प्रकार जहाँ तक, २ मांस, ३ रुधिर, ४ अपवित्र वस्तु विष्ठा आदि, तथा ५ जलता हुवा श्मशान दिखाई दे तहाँ तक अस्वाध्याय जानना चाहिये । (६) चन्द्रग्रहण और सूर्यग्रहण का आठ, बारह, अथवा
તે ચિન્હ દેખાતું હોય ત્યાં સુધી. (૮) પાંચ વર્ણ (રંગ) ની ધૂવર જ્યાં સુધી પડે છે ત્યાં સુધી. (૯) મહિકા–ધુમાડા જેવી–ઝાકળ જેવીવાદળામાંથી સવારે સૂર્ણમ વર્ષા થાય છે તે સમયમાં (૧૦) રજઉદ્યાનમાં-પવનથી આકાશમાં સૂક્ષ્મ ધૂલિપુદગલ સઘનરૂપમાં ઊડતી હોય ત્યારે, જ્યાં સુધી તે ઊડતી હોય ત્યાં સુધી.
આ પ્રમાણે આકાશનિમિત્ત દશ જાતના અસ્વાધ્યાય છે. ગર્જના તથા વિજળીને અસ્વાધ્યાય આર્કાથી સ્વાતિ નક્ષત્ર સુધીના સમયમાં માનવામાં આવતા નથી.
(૧) જ્યાં સુધી હાડકું જોવામાં આવે ત્યાં સુધી અસ્વાધ્યાય છે. આ પ્રકારે જ્યાં सुधी (२) भांस (3) डी (४) अपवित्रवस्तु (विष्टा माहि) तथा (५) मणतुं स्मशान દેખાય ત્યાં સુધી અસ્વાધ્યાય જાણવું જોઈએ. (૬) ચન્દ્રગ્રહણ તથા સૂર્યગ્રહણના આઠ, બાર, અથવા સેળ પ્રહર સુધીને અસ્વાધ્યાય થાય છે. તેમાં એ વિવેચન છે કે થોડા
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे कग्रासे १२ द्वादशप्रहरपर्यन्तम् । सर्वग्रासे १६ षोडशपहरपर्यन्तम् । ७ राजमृत्यौ-यावत्सिंहासनारूढोऽपरो राजा न भवति तावत् । ८ राजयुद्धे-यत्र क्षेत्रे यावद्राजयुद्धं तावत्पर्यन्तम् । ९ उपाश्रये यावन्मृतकलेवरं विद्यमानमस्ति तावत् । १० मनुष्यस्य शवतः शतहस्तपरिमितप्रदेशाभ्यन्तरे, गोमहिष्यादिपञ्चेन्द्रियशवतः पष्टिहस्ताभ्यन्तरे च स्वाध्यायो न विधेयः।।
१ आषाढ-२ भाद्रपदा-३ऽऽश्विन-४ कार्तिक पूर्णिमासु, ५ श्रावणकृष्णा-६ऽऽश्विनकृष्ण-७ कार्तिककृष्ण-८ मार्गशीर्षकृष्ण-प्रतिपत्सु, तथा परम्परया ९ चैत्रपूर्णिमायां, १० वैशाखकृष्णप्रतिपदि च, एवं दशसु तिथि रात्रिंदिवमस्वाध्यायः । १ सायं-२ पातर्मुहूर्ताद्धमात्रम्, ३ मध्याह्न-४ मध्यरात्रसौलह प्रहर तक का अस्वाध्याय होता है। उसमें यह विवेचन है कि-थोडा ग्रास होने पर आठ प्रहर तक, उससे अधिक ग्रास होने पर बारह प्रहर तक और सर्वग्रास होने पर सोलह प्रहर तक का अस्वाध्याय जानना चाहिये । (७) राजा का मृत्यु होने पर जब तक दूसरा राजा सिंहासन पर आरूढ नहीं होता है तब तक । (८) जिस क्षेत्र में जब तक राजाओं का युद्ध चलता हो तब तक। (९) उपाश्रय में जब तक मृतकलेवर पडा हो तब तक । (१०) मनुष्य के मुर्दे से सौ हाथ तक के प्रदेश के भीतर, और गो महिषी आदि पञ्चेन्द्रिय शब से साठ हाथ के भीतर स्वाध्याय नहीं करना चाहिये।
आषाढ, भाद्रपद, आश्विन और कार्तिक मास की पूर्णिमा ४ में । श्रावणकृष्ण, आश्विनकृष्ण, कार्तिककृष्ण और मार्गशीर्षकृष्ण प्रतिपदा ८ में, एवं चैत्रपूर्णिमा ९ और वैशाखकृष्ण प्रतिपदा ગ્રાસનું ગ્રહણ થાય તે આઠ પ્રહર સુધી, તેનાથી વધારે ગ્રાસનું થાય તે બાર પ્રહાર સુધી અને ખગ્રાસ (સંપૂર્ણ ગ્રાસ) નું થાય તે સોળ પ્રહર સુધી અસ્વાધ્યાય જાણ જોઈએ. (૭) રાજાનું મૃત્યુ થયું હોય તે જ્યાં સુધી બીજે રાજા સિંહાસન પર આરૂઢ ન થાય ત્યાં સુધી. (૮) જે પ્રદેશમાં જ્યાં સુધી રાજાઓનું યુદ્ધ ચાલતું હોય ત્યાં સુધી. (૯) ઉપાશ્રયમાં જ્યાં સુધી મૃતકલેવર પડેલે હોય ત્યાં સુધી. (૧૦) મનુષ્યના મડદાથી એકસો હાથ સુધીના પ્રદેશની અંદર, તથા ગાય ભેંસ આદિ પંચેન્દ્રિયના શબથી સાઠ હાથની અંદર સ્વાધ્યાય ન કરવું જોઈએ.
અસાડ, ભાદર, આસે અને કારતક માસની પુનમે ૪, શ્રાવણ, આ કારતક અને માગશર માસની વદ એકમે ૮, ચૈત્રી પૂનમે ૯ વૈશાખ વદ એકમે ૧૦, એ દશ
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. १ असमाधिस्थानवर्णनम्
२५
योर्मुहूर्त्तमात्रम् । सर्वसंकलनेन चतुस्त्रिंशदस्वाध्यायाः । कस्मिन् समये कस्याssगमस्य स्वाध्यायः कर्तव्यः ? इत्याह
अनुयोगद्वार - दशवेकालिक - नन्दीत्राणामस्वाध्यायातिरिक्ते सर्वस्मिन काले स्वाध्यायः कर्तव्यः । आवश्यक सूत्रस्य तु सर्वदा स्वाध्यायः कर्तव्यः । आचाराङ्गाद्येकादशाङ्गाना मौपपातिकादिद्वादशोपाङ्गानां शेषसूत्राणां रात्रिदिवस्यप्रथमान्तिमप्रहरयोरेव मुहूर्त्तार्द्धमात्रमस्वाध्यायसमयं विहाय स्वाध्यायः कर्तव्यः | १४ | पृथ्वीकायस्य बहुरक्षाप्रकारेष्वेकतरं तद्रक्षाप्रकारमाह- 'ससरक्खे' - त्यादि । मूलम् - ससरक्खपाणिपाए ॥ सू० १५ ॥ छाया - सरजस्कपाणिपादः ॥ १५ ॥
१० में, इस रीति से दश तिथियों में रात और दिन अस्वाध्याय रहता है । ये दश अस्वाध्याय हैं ।
(१) आधे मुहूर्त शाम, (२) आधे मुहूर्त्त प्रातः, (३) मध्याह में एक मुहूर्त, (४) मध्यरात्रि में एक मुहूर्त्त । इन सबका संकलन करने से, ३४ चौंतीस अस्वाध्याय होते हैं ।
किस वख्त किस आगम का स्वाध्याय करना चाहिये सो लिखते हैं- अनुयोगद्वार, दशवैकालिक और नन्दी सूत्र का स्वाध्याय अस्वाध्याय कालसे अतिरिक्त सब काल में किया जाता है । आवश्यक सूत्रका तो सब काल में स्वाध्याय किया जाता है ! आचाराङ्ग आदि ग्यारह अङ्गों का और औपपातिक आदि बारह उपाङ्गों का रात और दिन के प्रथम और अन्तिम प्रहर के आधे मुहूर्त्त रूप अस्वाध्याय समय को छोडकर स्वाध्याय करना चाहिये | || सू० १४॥ તિથિઓએ દિવસ કે રાત્રે અસ્વાધ્યાય રહે છે, આ પ્રમાણે દશ અસ્વાધ્યાય છે.
(१) मरध मुहूर्त सांबे, (२) रध मुहूर्त प्रातः अणे, (3) मध्याहने मे મુહૂર્ત, (૪) મધ્યરાત્રિએ એક મુહૂત અસ્વાધ્યાય છે. આ સત્તા સરવાળા કરતાં કુલ ૩૪ ચાત્રીસ અસ્વાધ્યાય થાય છે,
કરે વખતે કયા આગમના અસ્વાધ્યાય રાખવા જોઈએ. તે લખે છે:-- अनुयोगद्वार दशवैकालिक तथा नन्दी सूत्र नो स्वाध्याय, स्वाध्याय डालने छोडीने जीन सर्वाणे झुरी शाय छे. आवश्यक सूत्र तो सर्वश्रणे स्वाध्याय पुरी शाय छे. आचारांग माहि अगियार मंगोनो तथा औपपातिक महिगार यांगोनो स्वाध्याय રાત્રિએ અને દિવસના પ્રથમ અને છેલ્લા પ્રહરના અર્ધ મુહૂત રૂપ અસ્વાધ્યાય સમય છેાડીને કરવા જોઈએ (સૂ॰ ૧૪)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे टीका-'ससरक्खे' त्यादि । सरजस्क-रेणुसहितं पाणिश्च पादचानयोः समाहारः पाणिपादं यस्य स सरजस्कपाणिपाद: सचित्तरजोऽवगुण्ठितपाणिपादः, सरजस्कपाणिपादानामासनादावुपवेशनम्असमाधिस्थानदाषं जनयति ।
ननु कथमेतादृशक्रिययाऽसमाधिरुत्पद्यते इति चेत्, श्रूयताम्-जीवहिंसा माणातिपातात्मकाऽसमाधिरूपेण परिणमते, अत्र रजोरूपपृथ्वीकाय निर्देशेन तस्योपलक्षणतयाऽकायादीनामपि पश्चानां ग्रहणं, तेन-पटूकायरक्षाया अवश्यं कर्तव्यतया तावे षड्जीवनिकायहिंसासद्भावेनाऽसमाधिस्थानदोषः प्रादुर्भवति । अतः समाधिमिच्छुना षण्णामपि षड्जीवनिकायजीवानां विराधनातो विरमणीयमिति भावः ॥ सू० १५ ॥
पृथ्वीकाय की रक्षा के अनेक प्रकारों में से एक का वर्णन करते हैं:-'ससरक्ख' इत्यादि ।
यदि सचित्त रज से हाथ पैर खरडे हो उस समय आसन आदि के ऊपर बैठे तो वह असमाधि स्थान के दोष का भागी होता है।
यहाँ यह शंका होती है कि:-ऊपर लिखी हुई क्रिया से कैसे असमाधि होती है ? उत्तर है कि-प्राणातिपातस्वरूप जीवहिंसा असमाधि के रूप में परिणत होती है। इस सूत्र में रजरूप पृथ्वीकाय से अपूकाय वगैरह पञ्चकाय का भी ग्रहण समझना चाहिये । अतः षटकाय की रक्षा अवश्य कर्तव्य होने से उन कायों की रक्षा न होने पर-छः जीवनिकाय की हिंसा होने पर असमाधि स्थान का दोष होता है । अतः समाधि की इच्छा करने वाला मुनि छह प्रकार के जीवों की विराधना से दूर रहे ॥ सू १५ ॥
પૃથ્વી કાયની રક્ષાના અનેક પ્રકારમાંથી એકનું વર્ણન કરે છે –
'ससरक्ख' त्या सचित्त २४थी डाय 41 २७ मे लाय ते मते આસન આદિના ઉપર બેસે તે તે અસમાધિસ્થાનના દેશના ભાગી થાય છે.
અહીં એ શંકા થાય છે કે ઉપર લખેલી ક્રિયાથી અસમાધિ કેવી રીતે થાય છે? જવાબ એ છે કે - પ્રાણાતિપાતસ્વરૂપ જીવહિંસા, અસમાધિના રૂપમાં પરિણામ પામે છે, આ સૂત્રમાં રજરૂપ પૃથ્વીકાયથી અપૂકાય આદિ પંચકાય નું પણું ગ્રહણ સમજી લેવું જોઈએ. તેથી ષકાયની રક્ષા એ અવશ્ય કર્તવ્ય થવાથી તે કાર્યની રક્ષા ન થતાં છજવનિકાયની હિંસા થવાથી અસમાધિસ્થાનને દેષ લાગે છે. માટે સમાધિની ઈચ્છા કરવાવાળા મુનિએ છ પ્રકારના જીવની વિરાધનાથી દૂર રહેવું. (સૂ) ૧૫)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. १ असमाधिस्थानवर्णनम्
मूलम्-सदकरे ॥ सू० १६ ॥ छाया-शब्दकरः ॥ मू० १६ ॥
टीका-'सद्दकरे' इति-शब्द-रात्रेः प्रथमप्रहरानन्तरमारभ्याऽऽमूर्योदयं गाढमुल्लापं कर्तुं शीलमस्येति शब्दकरः, सोऽसमाधिस्थानदोषभाग्भवति ।
अयं भावः-वन-वसत्यादौ द्रव्य-क्षेत्र-कालभावं विज्ञाय शब्दोच्चारणं कर्तव्यं, यतो वसतौ रुग्णाद्यवस्थायां जनानां निद्रादिभङ्गाद्, वने च गाढशब्दश्रवणेन पक्ष्यादीनां भयाच्च स्व-पर-विराधनासम्भवः ॥ मू० १६ ॥
मूलम्-झंझकरे ॥ सू० १७ ॥ छाया-झंझाकरः ॥ १७ ॥
टीका-'झंझकरे' इति-येन येन गणस्य संघस्य वा भेदो भवति तद्भापकोऽसमाधिस्थानदोषभाग्भवति, तादृशशब्दप्रयोगेण चतुर्विधसङ्के छेदभेदसम्भवस्तेन महाननर्थः स्यादतो भेदोत्पादकशब्दो नोचारणीयः ॥ १७ ॥
'सद्दकरे' इत्यादि । रात के प्रथम प्रहर के बाद से लेकर सूर्योदय तक जो बहुत जोरसे शब्द करता है वह असमाधि दोषका भागी होता है । आशय यह है कि-वन और वसति में द्रव्य क्षेत्र काल और भाव को जानकर शब्द का उच्चारण करना चाहिये । क्यों कि वसति में रुग्णादि अवस्थामें मनुष्यों की निद्रा का भङ्ग हो जाने से और वन में बडा शब्द सुनने पर पक्षी आदि को भय होने से स्वविराधना और परविराधना का सम्भव होता है ॥ सू १६ ॥
'झंझकरे' इत्यादि। जिससे गणका अथवा संघका भेद उत्पन्न हो उसे झंझा कहेते हैं उसे करने वाला अर्थात् झंझावाक्य बोलने वाला
'सहकरे' या विना प्रथम प्र७२नी पछीथी न सूर्याध्य सुधीरे मर्ड જોરથી શબ્દોચ્ચાર કરવામાં આવે તો તે અસમાધિદેષના ભાગી થાય છે. આશય એ છે કે વન અને વસતિમાં દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર,કાલ તથા ભાવને જાણીને શબ્દનું ઉચ્ચારણ કરવું જોઈએ. કેમકે વસતીમાં રૂણ આદિ અવસ્થામાં મનુષ્યની નિદ્રાને ભંગ થઈ જવાથી, તથા વનમાં જોરથી અવાજ સંભળાતાંજ પક્ષી આદિને ભય થઈ જવાથી સ્વવિરાધના તથા પરવિરાધનાને સંભવ રહે છે. (૧૬)
'झंझकरे' त्याहिरनाथी मान मथवा सधन। म पनि थाय तेन झंझा કહે છે. તે કરવાવાળા અર્થાત ઝંઝાવાકય બોલવાવાળા મુનિ અસમાધિ દેશના ભાગી થાય છે.
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे
मूलम् - कलहकरे ॥ सू० १८ ॥
छाया - कलहकरः ॥ १८ ॥
टीका - ' कलहकरे ' इति - कलहो वाग्युद्धं वाचिकं भण्डनमित्यर्थः, तत्करणशीलः, अप्रशस्तक्रोधाद्यौदयिकभाववशतः कलहकरणशीलोऽसमाधिस्थानदोषभाग्भवति । अयं भावः
यथा - मृत्तिकाखनने गर्तो भवति, स गर्तः स्वपरनिपतनाय, सूक्ष्मोऽपि रजःकणो नेत्रं निपतितः सन् दृष्टिविघाताय लघुतरोऽपि विकण्टको महावेदनायै भवति, तथैव लघुतरोऽपि कलहोत्पादकः शब्दः कोणिकभूपमहिषी पद्मावतीशब्दवन्महानर्थाय जायते, अतः समाधिलिप्सुना सर्वथा शान्तिजनकशब्दभाषकेण मुनि असमाधि दोष का भागी होता है । एसे शब्द प्रयोग से चतुर्विध संघ में छेद भेद होजाता है । और उससे बडा अनर्थ हो सकता है । अतः भेद की उत्पत्ति करने योग्य शब्दो को नहीं बोलना चाहिये ॥ १७ ॥ 'कलहकरे' इत्यादि। कलह शब्द का अर्थ वागयुद्ध है। क्रोधादिक अप्रशस्त औदयिक भावके वश से कलहोत्पादक शब्द बोलने वाला असमाधिस्थान के दोष का भागी होता है। जैसे मिट्टी खोदने से खड्डा होना स्वभाविक है । और वह स्व-पर के गिरने गिराने में कारण होता है । छोटा रजकण यदि नेत्रमें गिरता है तो वह दृष्टविघातक बनता है । छोटा भी जहरीला कांटा बडी वेदना - बडा दुःख देता है । इस तरह से थोडा भी कलह उत्पन्न करने वाला शब्द कोणिकराज की महारानी पद्मावती के शब्द के समान महान अनर्थकारी निवडता है । એવા શબ્દ પ્રયોગથી ચતુર્વિધ સંઘમાં છે ભેદ થઈ જાય છે તથા તેનાથી ભારે અન થઈ શકે છે, તે માટે ભેદની ઉત્પત્તિ કરવા યાગ્ય શબ્દ ન ખેલતા જોઇએ. (૧૭)
'कलहकरे' छत्यादि ४६स राहतो अर्थ वाणयुद्ध छे. डोघाहिने उत्पन्न १२नार અપ્રશસ્ત ભાવને વશ થઇ કલહ પેદા થાય એવા શબ્દ ખેલવાવાળા અસમાધિ સ્થાનના દોષના ભાગી થાય છે. જેમકે-માટી ખોદવાથી ખાડા થાય એ સ્વાભાવિક છે. અને તે સ્વપરને પડવા પાડવામાં કારણ અને છે. નાનું રજકણ જો આંખમાં પડે તે તે દૃષ્ટિવિધાતક ખને છે. નાના પણ ઝેરીલા કાંટા ભારે વેદના અને ખહુ દુ:ખ દે છે. એ રીતે થાડા પણ કલહ ઉત્પન્ન કરવાવાળા શબ્દ કાણિકરાજની મહારાણી પદ્માવતીના શબ્દની પેઠે મહાન અનર્થકારી નીવડે છે. એટલા માટે સમાધિ પ્રાપ્તકરવાવાળા મુનિએ સ થા
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. १ असमाधिस्थानवर्णनम् भवितव्यम्, शान्तिजनकशब्दोच्चारणेन घोरघनघटाविघटनेन सूर्य इवाऽऽत्मगुणगणः प्रकाशते । इति ॥ सू० १८ ॥
मूलम्-सूरप्पमाणभोई ॥ सू० १९ ॥ छाया-सुरप्पमाणभोई ॥१९॥
टीका-'सूरे' त्यादि । सूरप्रमाणभोजी-सूर्योदयात्सूर्यास्तगमनं यावदनपानव्यवहारी, सूर्योदयात्सूर्यास्तगमनकालपर्यन्तं पुनः पुनरानीय भोजनशील इत्यर्थः, अयं भावः-अपरिमितभोजनेन समाधिन लभ्यते, अतोऽन्तमान्ताद्याहारो निर्दोषोऽपि प्रमाणेन कार्यः । प्रमाणाधिकाऽऽहारेण विचिकादिरोगऋद्धिस्वाध्यायादिकाऽभाव - स्वविराधना - संयमविराधनारूपासमाधिस्थानमाप्तिः सम्भवति ॥ सू० १९ ॥ इसलिये समाधि प्राप्त करने वाले मुनि को चाहिये कि सर्वथा शान्तिकारक शब्दो का उच्चारण करे । शांतिजनक शब्द बोलने से जैसे सूर्य बादलों की घोर घटा के दूर होने पर प्रकाशित होता है वैसे ही आत्मगुण प्रकाशित होजाते हैं ॥ स १८ ॥
'सूर०' इत्यादि । सूर्य के उदय से लेकर सूर्य के अस्तपर्यन्त जो मुनि भोजनको वारंवार लाकर खाने पीने का व्यवहार करता है, वह असमाधिस्थान के दोष का भागी बनता है। तात्पर्य यह है कि-बिना प्रमाण के भोजन करनेसे समाधि मिलती नहीं । अतः अन्नपानादि आहार निर्दोष होने पर भी प्रमाणसे करना चाहिये । प्रमाण से अधिक
आहार करने से विचिकादि (संग्रहणी आदि) रोगों की वृद्धि होती है । स्वाध्याय आदि हो सकता नहीं । और स्वविराधना संयमશાંતિકારક શબ્દનું ઉચ્ચારણ કરવું જોઈએ શાંન્તિજનક શબ્દ બોલવાથી જેમ સૂર્ય વાદળની ઘરઘટાથી દૂર હોવાથી પ્રકાશિત થાય છે. તેવી જ રીતે આત્મગુણ પ્રકટ था लय छे. (१० १८)
'सूर० 'त्यादि. सूर्यना ध्यथा मांडशन सूर्य ना मस्त पर्यत के मुनि ભજનને વારંવાર લઈ આવીને ખાવાપીવાને વ્યવહાર કરે છે તે અસમાધિસ્થાનના દેષને ભાગી બને છે. તાત્પર્ય એ છે કે–પ્રમાણ વિનાનું ભોજન કરવાથી સમાધી મળતી નથી માટે અન્ન પાન આદિ આહાર નિર્દોષ હોય તે પણ પ્રમાણસર કરે જોઈએ. પ્રમાહુથી વધારે આહાર કરવાથી વિચિકાદિ (સંગ્રહણું આદિ) ગની વૃદ્ધિ થાય છે
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे मूलम्-एसणाऽसमिए आवि भवइ ॥ सू० २० ॥ छाया-एषणाऽसमतिश्चापि भवति ॥ सू० २० ॥
टीका-'एसणे' त्यादि । एषणाऽसमितः-एषणां निर्दोषभिक्षादेरन्वेषणम् सम्यग् इतः प्राप्तः समितः, न समितोऽसमितः-निर्दोषभैक्षादिग्रहणे पण्डितवीर्यवर्जितोऽसमाधिदोषभाग्भवति ।
___अयं भावः- सर्वमाहारवस्त्रपात्रोपाश्रयादिकं वस्तुजातं साधुभिरेषणयैव ग्राह्यम् । अन्यथाऽनेषणीयाऽऽहारादिवस्तुग्रहणेऽसमाधिस्थानदोषभाग्भवति । तथा एषणासमितौ सम्यक तत्परताविरहेण षइजीवनिकायानुकम्पायां न्यूनताऽऽपतति । यतः कश्चिदपि किश्चिद्वस्तु यदा ग्रहीतुं याति तत्र यदि 'इदं सदोषं निर्दोषं वे ति विराधना रूप असमाधिस्थानकी प्राप्ति होती है । सू० १९॥
'एसणा०' इत्यादि । एसणा का अर्थ होता है दोषरहित भिक्षा आदि की खोज, उसमें असमित-असावधान अर्थात् निर्दोष भिक्षा आदि ग्रहण करने में पण्डितवीर्यरहित मुनि असमाधिदोषका भागी होता है । तात्पर्य यह है कि:
सब-अहार वस्त्र पात्र और उपाश्रय आदि वस्तुका स्वीकार एषणा से ही करना चाहिये । अन्यथा अनेषणीय आहारादि वस्तुका ग्रहण करने पर असमाधिस्थानदोष का भागी होना पडता है । एषणासमिति में सर्वथा तत्पर न रहेने से षड्जीवनिकाय की अनुकम्पामें न्यूनता आजाती है। कोई भी मुनि कोइ बस्तु को लेने को जाता है तब यदि “ यह दोष बाली है या निदोष" ऐसा अन्वेषण સ્વાધ્યાય આદિ થઈ શકતું નથી. તથા સ્વવિરાધના સંયમવિરાધના રૂપ અસમાધિ स्थाननी प्राप्ति थाय छे. (सू. १८)
_ 'एसणा' या. मेपलानी मर्थ थाय छे होपखित लक्षा माहिनी शोध. તેમાં અસમિત અસાવધાન અર્થાત્ નિર્દોષ ભિક્ષા આદિ ગ્રહણ કરવામાં પંડિતવીર્યરહિત મુનિ અસમાધિ દેવના ભાગી થાય છે. તાત્પર્ય એ છે કે –
| સર્વે-આહાર, વસ્ત્ર, પાત્ર તથા ઉપાશ્રય આદિ વસ્તુને સ્વીકાર એષણાથીજ કરે જોઈએ નહિત અનેષણીય આહાર આદિ વસ્તુનું ગ્રહણ કરવાથી અસમાધિ સ્થાન દેષના ભાગી થવું પડે છે. તથા એષણા સમિતિમાં સર્વથા તત્પર ન રહેવાથી પડૂજીવનિકાયની અનુકંપામાં ન્યૂનતા આવી જાય છે. કેઈ પણ મુનિ જ્યારે કઈ વસ્તુને લેવા માટે જાય છે ત્યારે જે “આ દેષવાળી છે કે નિદોષ છે” તેવી અન્વે
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ.१ असमाधिस्थानवर्णनम् नाऽन्वेषयति तदा एषणां विना पदार्थग्रहणेन षड्जीवनिकायानुकम्पाविरहो भवति । यथौषधाशिनः पथ्यसेवनेनैव नरुज्यं, तथैव मुनेरपि एषणयैवाहारादिग्रहणेन चारित्रशुद्धिः, तयाऽऽत्मशुद्धिः, तया च समाधिप्राप्तिः, तया च तपःसंयमाराधनं, तेन च शुक्लध्यानं, तेन ज्ञानाधनन्तचतुष्टमयमाविभवति, तेन यथाख्यातचारित्रं, तेन सकलकर्मक्षयस्तेन च मोक्षः। अत एषणायां मुनिना सयत्नेन भाव्यमिति ॥ सू० २० ॥
उपसंहारनाह-एए' इत्यादि । __मूलम्-एए खलु थेरेहिं भगवंतेहिं बीसं असमाहिटाणा पण्णत्ता त्ति बेमि ॥ सू० २१ ॥ नहीं करता है तो एषणा विना पदार्थ ग्रहण करने से षड्जीवनिकाय के प्रति अनुकम्पाका अभाव हो जाता है। जैसे औषध सेवन करने वाला पथ्य का पालन करता है तो रोगमुक्त होता है । वैसे ही मुनिका एषणा से ही निर्दोष आहार आदि ग्रहण करने पर चारित्र शुद्ध होता है। चारित्रशद्धि से आत्मशुद्धि होती है । आत्मशुद्धि से समाधि की प्राप्ति होती है। उससे तप संयम का आराधन होता है । उससे शुक्ल ध्यान होता है । उससे ज्ञान आदि अनन्त चतुष्टय का उदय होता है। उससे यथाख्यात चारित्र होता है उससे सकल कर्मो का क्षय होता है, और उससे मोक्ष होता है । इसलिये मुनि एषणा में प्रयत्नशील होवे ॥सू.२०॥
ષણ (તપાસ) ન કરતે હોય તે એષણાવિના પદાર્થ ગ્રહણ કરવાથી ષડૂજીવનિકાયના પ્રતિ અનુકંપાને અભાવ થઈ જાય છે. જેમકે-ઔષધ સેવન કરવાવાળે પથ્યનું પાલન ગ્રહણ કરે છે તે રોગમુક્ત થાય છે, તેવી જ રીતે મુનિનીએષણાથીજ નિર્દોષ આહારઆદિ કરવાથી ચારિત્રશુદ્ધિ થાય છે. ચારિત્રશુદ્ધિથી આત્મશુદ્ધિ થાય છે. આત્મશુદ્ધિથી સમાધિ પ્રાપ્ત થાય છે. તેનાથી તપ સંયમનું આરાધન થાય છે. તેનાથી શુકલ યાન થાય છે. તેનાથી જ્ઞાન આદિ અનન્ત ચતુષ્ટયને ઉદય થાય છે. તેથી યથાખ્યાત ચારિત્ર થાય છે, તેનાથી સકલકર્મોને ક્ષય થાય છે, તથા તેનાથી મોક્ષ થાય છે. એ માટે મુનિએ मेषामा प्रयत्नशील य. (सू० २०)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे ___ छाया-एतानि जलु स्थविरैर्भगवद्भिविंशतिरसमाधिस्थानानि प्रज्ञप्तानि, इति ब्रवीमि ॥ २१॥ ___टीका-'एतानी' ति । एतानी' त्यादिपदानां व्याख्या सुगमा ||सू० २१॥ ॥ इति श्री-विश्वविख्यात-जगबल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभापाकलितललितकलापालापक-प्रविशुद्धगद्यपद्यनैकग्रन्थनिर्मायक-वादिमानमर्दक-श्रीशाहूच्छत्रपतिकोल्हापुरराजमदत्त- जैन शास्त्राचार्य '- पदभूषित-कोल्हापुरराजगुरु-बालब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री-घासीलालअतिविरचितायां श्रीदशाश्रुतस्कन्धसूत्रस्य मुनिहर्षिण्याख्यायां व्याख्यायाम्-असमाधिस्थाननामकं प्रथममध्ययनं समाप्तम् ॥१॥
अध्ययन का उपसंहार करते हुए सुधर्मास्वामी कहते हैं:'एए' इत्यादि ।
हे जम्बू ! ये पूर्वोक्त जो वीस असमाधिस्थान स्थविर भगवानने कहे हैं वे मैं तुम्हें कहता हूँ ॥ सू० २१ ॥
मुनिहर्षिणी टीका के हिन्दी अनुवाद में
'असमाधिस्थान' नामका प्रथम अध्ययन समाप्त हुआ ॥१॥
अध्ययनमा सा२ ४२तां सुधर्मा स्वामी ४ छ;- 'एए' त्यात.
હે જમ્મુ ! આ ઉપર કહેલાં જે વીસ અસમાધિસ્થાન સ્થવિર ભગવાને કહ્યાં છે તે હું તને કહું છું. (૨૧)
મુનિહર્ષિણી ટીકાના ગુજરાતી અનુવાદમાં 'असमाधिस्थान' नामर्नु प्रथम
मध्ययन समाप्त थयु. (१)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. १ असमाधिस्थानवर्णनम्
॥ अथ शबलाख्यं. द्वितीयमध्ययनम् ॥ २ ॥ प्रथमाध्ययनेऽसमाधिस्थानानि कथितानि, तत्सेविनां शबलदोषप्राप्तिभवतीत्यतो द्वितीयाध्ययने एकविंशतिं शबलदोषान् प्ररूपयन्नाह सुयं मे' इत्यादि।
अथवा असमाधिस्थानानि निषेवमाणः शबलो भवति । अथवा शवलस्वस्थानेषु स्थितस्याऽसमाधिर्भवति, अतोऽसमाधिस्थानपरित्यागाय शबलत्वस्थानानि परिहरणीयानीत्यनेन सम्बन्धेनाऽऽयातस्याऽस्य शबलाध्ययनस्य व्याख्यानं प्रस्तूयते-' सुयं मे' इत्यादि ।
मूलम्-सुर्यमे आउसं तेणं भगवया एवमक्खायं, इह खलु थेरेहिं भगवंतेहि एकवीसं सबला पण्णत्ता। कयरे खलु ते थेरेहि भगवंतेहिं एगवीसं सबला पण्णत्ता ?। इमे खलु ते थेरेहिं भगवंतेहिं एगवीसं सबला पण्णत्ता, तं जहा
अथ शबल नामका दूसरा अध्ययन ॥२॥ प्रथम अध्ययन में असमाधिस्थानों का निरूपण किया है, असमाधिस्थान के सेवन से शबल दोष की प्राप्ति होती है, अतः प्रथमाध्ययन से संबंध होने पर इस दूसरे अध्ययनमें इक्कीस शबलदोषों का वर्णन करते हुए कहते हैं-'मयं मे' इत्यादि ।।
अथवा-असमाधिस्थान का सेवन करने से शवल दोष का भागी होता है । अथवा-शबल स्थान में रहनेसे असमाधि होती है इसलिये असमाधिस्थान का त्याग करने के लिये शबल स्थान का परित्याग करना चाहिये, इस सम्बन्ध से उपस्थित इस शबलाध्ययन को व्याख्याका आरम्भ करते हैं-'मुयं मे' इत्यादि ।
અથ શબલ નામનું બીજું અધ્યયન છે ૨ પ્રથમ અધ્યયનમાં અસમાધિ સ્થાનોનું નિરૂપણ કર્યું છે, અસમાધિસ્થાનના સેવનથી શબલ દેષની પ્રાપ્તિ થાય છે. તેથી પ્રથમ અધ્યયનની સાથે સબંધ હોવાથી मा भी अध्ययनमा वीस शमन होषानुं वर्णन ४२ता ४३ छे-'मयं में प्रत्याहि.
અથવા – અસમાધિસ્થાનનું સેવન કરવાથી શબલ દેશના ભાગી થાય છે. અથવા શબલ સ્થાનમાં રહેવાથી અસમાધિ થાય છે. આ માટે અસમાધિસ્થાનને ત્યાગ કરવા માટે શબલ સ્થાનને પરિત્યાગ કરે જોઈએ. આ સંબંધના કારણથી આ શબલ अध्ययननी व्यायानो माल ४२ छ-'मयं में प्रत्याहि.
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे
.. छाया-श्रुतं मया आयुष्मन् ! तेन भगवतैवमाख्यातम्-इह खलु स्थविरैर्भगवद्भिरेकविंशतिः शवलाः प्रज्ञप्ताः, कतरे खलु ते स्थविरभंगवद्भिरेकविंशतिः शबलाः प्रज्ञप्ताः ? । इमे खलु ते स्थविरैर्भगवद्भिरेकविंशतिः शबलाः प्रज्ञप्ताः । तद्यथा
टीका--एतेषां व्याख्यानं प्राग्वत् । शबलस्वरूपं निरूप्यते-शवलं-कबुरंचारित्रं यैः क्रियाविशेषैनिमित्तभूतैः सम्पद्यते ते क्रियाविशेषाः शबला उच्यन्ते, शबलाः सन्त्येषामित्यर्थेऽशंआदित्वादचप्रत्यये कृते शबलाः शबलवन्तः-चारित्रकर्बुरतासम्पादकनियाविशेषवन्तः साधवोऽपि शबला भण्यन्ते ।
शबलो द्विविधो द्रव्यभावभेदात् । तत्र द्रव्यशवलोऽश्वगवादिषु कर्बुवर्णतया प्रसिद्धः। भावशबलो मुनिव्रतेषु संलग्नोतिक्रम-व्यतिक्रमाऽतिचाररूपो दोषविशेषः । तत्रातिक्रमः-आधाकर्मादिदोषदृषितवस्तुभोगनिमन्त्रणे कृते सति
इसका व्याख्यान प्रथम सूत्र की तरह समझ लेना ।।
शबल के स्वरूप का निरूपण करते हैं - जिन क्रियाओं के निमित्त से चारित्र शबल - कवर होता है उन क्रियाओं को शबल कहते हैं । ' शबल हैं जिनको' इस अर्थ में शबल शब्द से 'अर्श आदि' इस सूत्रसे अच् प्रत्यय करने पर 'शबल: शबलवाले चारित्र कधूर करने वाली क्रियाओं वाले साधु' यह अर्थ निकलता है।
शबल द्रव्य और भाव के भेदसे दो प्रकार का होता है द्रव्यशबल घोड़ा और गौ आदि में कबुर वर्ण (चित्रवर्ण) स्वरूप से प्रसिद्ध है। भावशबल मुनिव्रत में अतिक्रम व्यतिक्रम और अतिचार रूप से रहने वाला दोषविशेष है । उनमें से अतिक्रम-किसी
આનું વ્યાખ્યાન પ્રથમ સૂત્રની જેમ સમજી લેવું.
શબલના સ્વરૂપનું નિરૂપણ કરે છે–જે કિયાઓના નિમિત્તથી ચારિત્ર શબલકબુર થાય છે તે કિયાઓને શબલ કહે છે. “શબલ છે જેને એવા અર્થમાં શબલ २०४थी 'अशे आदि २॥ सूत्रथी अच प्रत्यय ४२वार्थी 'शमला: An ચારિત્ર કબુર કરવાવાળી કિયાએ કરવાવાળા સાધુ એ અર્થ નીકળે છે.
શબલ દ્રવ્ય તથા ભાવના ભેદથી બે પ્રકારના થાય છે. દ્રવ્યશઅલ ઘેડા તથા ગાય આદિમાં કબુર વર્ણ (ચિત્રવર્ણ) સ્વરૂપથી પ્રસિદ્ધ છે. ભાવશબલ મુનિવ્રતમાં અતિક્રમ, વ્યતિક્રમ તથા અતિચાર રૂપથી રહેવાવાળા દેવિશેષ છે. તેમાંથી અતિક્રમ
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. १ असमाधिस्थानवर्णनम् तत्स्वीकारे भवति १ । पात्रं गृहीत्वा तदर्थं गमने यावन्न गृहीतं तावद् व्यतिक्रमः २। दातुगृहं गत्वा तत्समादाय स्वस्थानं समागतो यावद् गलबिलादधो नावतारयति तावदतिचारः ३। भुक्ते तु अनाचारः सर्वथा भङ्गरूपो भवति । यथा-दर्पण एकस्मिन् देशे यदा मलिनो भवति तदा मलिनप्रदेशमात्रं संशोध्यते । यदा तु सर्वोऽपि मलिनो भवति तदा सर्वोऽपि संशोध्यते । यत एकदेशमलिनो दर्पणः आकृतिग्रहणे सम्यक समर्थों न भवति, सर्वथा मलिनस्तुआकृतिग्रहणे सर्वथा समर्थों न, तथैव चारित्रदर्पणोऽपि देशमलिनः सर्वमलिनो वा न मोससाधको भवति । इति ॥ व्यक्तिने साधु को अपने घर भोजन के लिए निमन्त्रण दिया, उस निमन्त्रण को स्वीकार करना अतिक्रम दोष कहा जाता है १ ।
व्यतिक्रम-पात्र को लेकर उसके लिये गया जब तक ग्रहण नहीं करता है तब तक व्यतिक्रम दोष कहा जाता है २।।
अतिचार-देने वाले के घर पर जाकर अशनादि लेकर अपने स्थानमें आने के बाद जब तक गले के नीचे नहीं उतारता है तब तक अतिचार दोष होता है । अशनादि का भोगना सर्वथा भङ्गरूप अनाचार दोष होता है । जैसे दर्पण एक में मलिन होता है तब मलिन प्रदेश मात्र को शुद्ध करते हैं, जब सम्पूर्ण दर्पण मलिन होजाता है तब सम्पूर्ण दर्पण की शुद्धि करते हैं, क्यों कि अमुक देश में मलिन दर्पण आकृति का ग्रहण करने में ठीकसा समर्थ होता नहीं और सर्वथा मलिन दर्पण सर्वथा समर्थ नहीं होता है। इस કોઈ વ્યકિતએ સાધુને પિતાને ઘેર ભેજન માટે નિમન્ત્રણ આપ્યું. આ નિમન્ત્રણને સ્વીકાર કરે તે અતિકમ દેષ કહેવાય છે. (૧)
વ્યતિક્રમ - પાત્રને લઈને તે માટે ગયા. પણ જ્યાં સુધી ગ્રહણ કરતા નથી ત્યાં સુધી વ્યતિકમ દેષ કહેવાય છે. (૨) અતિચાર–દેવાવાળાને ઘેર જઈને અશન આદિ લઈને પાછા પિતાને સ્થાને આવ્યા બાદ, જ્યાં સુધી તે ગળાની નીચે નથી ઉતરતું ત્યાં સુધી અતિચાર દેષ કહેવાય છે. (૩) અશન આદિને ભેગા કરે એ સર્વથા ભંગરૂપ અનાચાર દેષ કહેવાય છે. જેમ દર્પણને અમુક ભાગ મલિન થાય તે તેટલા મલિન ભાગને શુદ્ધ કરે પડે છે અને જે આખું દર્પણ મલિન થાય તે આખા દર્પણને શુદ્ધ કરવું પડે છે. કેમકે દર્પણને અમુક ભાગ મલિન રહેવાથી આકૃતિ ગ્રહણ બરાબર કરી શકાતી નથી. તેમજ આખુંય દર્પણ મલિન હોય તે
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे अथ शवलदोषान् दर्शयति-'हत्थकम्म' इत्यादि । मूलम्-हत्थकम्मं करेमाणे सबले ॥ सू० १॥ छाया-हस्तकर्म कुर्वन् शबलः ॥ १ ॥
टीका-'हत्थकम'-इत्यादि । वेदविकारसेवनं हस्तादिप्रयोगेण कुर्वन् उपलक्षणात्-तदन्यैः कारयन् कुर्वन्तमनुमोदयन् वा शबलो भवत्येकः ॥ मू० १ ॥
मूलम्-मेहुणं पडिसेवमाणे सबले ॥ सू० २ ॥ छाया-मैथुनं प्रतिसेवमानः शवलः ॥ २ ॥ टीका- मैथुन'-मित्यादि । सुगममिदम् ।
अतिक्रमव्यतिक्रमाऽतिचारैतत्रितयमेव मनुष्य-तिर्यक्सम्बन्धि शबलत्वम्, अनाचारे तु सर्वभङ्गः ।। सू० २ ॥
मृलम्-राइभोयण जमाणे सबले ॥ सू० ३॥
छाया-रात्रिभोजनं भुञ्जानः शबलः ॥ ३ ॥ रीति से चारित्र-दर्पण भी अमुक देशमें मलिन होने पर और सम्पूर्ण मलिन होने पर मोक्ष देने वाला नहीं होता है।
अब शबल दोषों को कहते हैं—'हत्थकम्मं ' इत्यादि। हस्तक्रिया करने वाला दूसरों से करानेवाला और करते हुए दूसरों का अनुमोदन करने वाला शबल दोष का भागी बनता है। सू० १॥
'मेहुणं' इत्यादि । इस मूत्र का अर्थ सुगम है।
अतिक्रम, व्यतिक्रम, और अतिचार द्वारा किया हुआ मैथुन मनुष्य तिर्यक् सम्बधि होने पर शबलदोषयुक्त होता है। यदि अना. चार द्वारा सेवन किया जाय तो सर्वथा व्रतभङ्ग कहा जाता है ।सू० २॥ સર્વથા ગ્રહણ કરી શકાતી નથી. એવી જ રીતે ચારિત્રદર્પણ પણ અમુક દેશમાં મલિન થવાથી અથવા સંપૂર્ણ મલિન થવાથી મેક્ષ આપવાવાળા થતા નથી.
वेश hषो छ- हत्थकम्मं त्याहि.
હસ્તક્રિયા કરવા વાળા, બીજા પાસે કરાવવાવાળા તથા બીજા જે કરતા હોય તેને અનુમોદન આપવાવાળા શબલ દેષને ભાગી બને છે. (સૂ૦ ૧)
'मेहणं' त्यादि. 20 सूत्रन। म सुगम छे.
અતિકમ, વ્યતિકમ તથા અતિચાર દ્વારા કરેલ મૈિથુન, મનુષ્ય તિય સબંધી થતા શબલ દેષયુક્ત થાય છે. જે અનાચાર દ્વારા સેવન કરવામાં આવે તે સર્વથા व्रत वाय छे. (सू० २)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. २ शबलदोषवर्णनम्
टीका-'रात्रिभोयण'-मित्यादि । सुगममिदं सूत्रम् ॥ मू० ३ ॥ मूलम्-आहाकम्मं भुंजमाणे सबले ॥ सू० ४॥ छाया-आधाकर्म भुञ्जानः शबलः ॥ ४ ॥
टीका-'आहाकम्मे'-त्यादि-साधोराकाङ्क्षा मनसि निधाय तदर्थ षड्जीवनिकायोपमर्दनं कृत्वा निष्पादितमाहारादिकमाधाकर्म, तद्भुञ्जानः शबलो भवति । आधाकर्मदोषदूषितमाहारं भुञ्जानो मुनिश्चारित्रादधः पतति, स्वात्मानमधो नरकादौ नयतीति महादोषजनकमेतदाधाकर्मदोषदूषिताहारादिसेवनम् । उक्तंचान्यत्रापि संघपट्टकग्रन्थे औद्देशिकभोजनद्वारव्याख्यानावसरे श्रीजिनवल्लभमूरिणाषट्कायानुपमर्य निर्दयमृषीनाधाय यत्साधितं,
शास्त्रेषु प्रतिषिध्यते यदसकृनिस्तृशताधायि तत् । गोमांसाधुपमं यदाहुरथ यद् भुक्त्वा यतिर्यात्यध,
स्तरको नाम जियित्सतीह सघृणः सङ्घादिभक्तं विदन् ॥१॥ 'राइभोयणं' इत्यादि । रात्रिभोजन करने वाला शबल दोष का भागी होता है ॥सू०३॥
'आहाकम्म' इत्यादि । साधु के निमित्त-साधु के लिये षट्काय का उपमर्दन करके बनाये हुए आहार आदि आधाकर्म कहते हैं। उसका भोजन करने वाला मुनि शबल दोष का भागी होता है । आधाकर्म दोष से दूषित आहारका भोजन करने वाला मुनि चारित्र से पतित होता है, अपने आत्मा को नरक के तरफ ले जाता है अतः आधाकर्मदोषदृषित आहार आदि का सेवन बडा दोष उत्पन्न करता है। श्री जिनवल्लभ सूरि ने भी अपने संघपट्टक ग्रन्थ में औद्देशिक भोजनद्वार का व्याख्यान करते हुए कहा है कि:
'राइभोयण' त्यादि. रात्रिमान २वावा. शोषना लाथाय छे. (सू०3)
'आहाकम्म' त्याहि. साधुन निभित्त-साधु भाटे षट्४ायन भईन । मनाવવામાં આવેલાં આહાર આદિને આધાકર્મ કહે છે. તેનું ભોજન કરવાવાળા મુનિ શબલ દેષના ભાગી થાય છે. આધાકમ દેષથી દૂષિત આહારનું ભજન કરવાવાળા મુનિ ચારિત્રથી પતિત થાય છે. પિતાના આત્માને નરકના તરફ લઈ જાય છે. તેથી આધાકર્મદેષ દૂષિત આહાર આદિનું સેવન માટે દોષ ઉત્પન્ન કરે છે. શ્રી જિનવલ્લભ સૂરિએ પણ પિતાના સંઘપટ્ટક ગ્રન્થમાં દેશિક ભેજન દ્વારનું વ્યાખ્યાન કરતાં કહ્યું છે કે
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
दशाश्रुतस्कन्धमूत्रे साधून मनसि निधाय पृथिव्यादिषट्कायोपमर्दनं कृत्वा निष्पादितमाहारादिकं शास्त्रेषु पुनः पुननिषिद्धं स्वमान्यगुरुणा तीर्थङ्करनामोपादाय गोमांसतुल्यं कथितमपि च तीर्थङ्कराज्ञाबहिवर्तिनी दण्डिमभृतयस्यादृशमशनादिकं स्वार्थ निष्पादयन्तः सादरं भुञ्जानाश्च नो त्रयन्ते, अहो ! कीदृशी तेषां निस्तूंशतेत्यलं विस्तरेण ॥ सू० ४ ॥
" षट्कायानुपमद्य निर्दयमृषीनाधाय यत्साधितं, शास्त्रेषु प्रतिषिध्यते यदसकृन्निस्तुंशताधायि तत् । गोमांसाग्रुपमं यदाहुरथ यद् भुक्त्वा यतिर्यात्यध, स्तत्को नाम जिधित्सतीह सघृणः सङ्घादिभक्तं विदन्" ॥१॥ इति ।
मुनि के उद्देश से षटकाय की हिंसा करके जो कि शास्त्रों में अनेक स्थानों में निषिद्ध है ऐसा गोमांसादितुल्य भोजन को यदि कोइ यति खाय तो उसका अधःपतन होता है। ऐसे आधाकर्मी आहार आदि को षटूकाय के प्रतिपालक कौन मुनि ग्रहण कर सकता है ? अर्थात् कोइ नहीं ॥१॥
तात्पर्य यह है कि-साधु के भावको मनमें लाकर पृथिव्यादि षट्काय का आरम्भ करके बनाये हुए अशनादि चार प्रकार के आधाकर्मी आहार का ग्रहण करना मुनि के लिये शास्त्रों में वारंवार मना किया है । इस आहार को तीर्थङ्कर भगवान का नाम लेकर स्वमान्य अपने गुरु जिनवल्लभसुरिने गोमांस तुल्य बताया है ।
षट्कायानुपमद्य निर्दयमृषीनाधाय यत्साधितं। शास्त्रेषु प्रतिषिध्यते यदसकृन्निस्त्रंशताधायि तत् ।। गोमांसाधुपमं यदाहुरथ यद् भुक्त्वा यतिर्यात्यध
स्तत्को नाम जियित्सतीह सघृणः संघादिभक्तं विदन् ॥१॥ મુનિના ઉદ્દેશથી ષકાયની હિંસા કરીને કે જે શાસ્ત્રોમાં અનેક સ્થાને નિષિદ્ધ બતાવેલ છે એવાં માંસ આદિવ્ય ભેજનને જે કંઈ યતિ ખાય તે તેનું અધ:પતન થાય છે. એવા આધાકમી આહાર આદિ, ષટ્કયને પ્રતિપાલક કયે મુનિ ગ્રહણ ४२ ? अर्थात् ४ नहि. (१)
તાત્પર્ય એ છે કે–સાધુના ભાવને મનમાં લાવી પૃથ્વી આદિ ષટ્કાયના આરંભથી બનાવેલાં અશન આદિ ચાર પ્રકારના આધાકમી આહારનું ગ્રહણ કરવું એ મુનિને માટે શાસ્ત્રોમાં વારંવાર મના કરેલું છે. આ આહારને, તીર્થકર ભગવાનનું નામ લઈને સ્વમાન્ય પિતાના ગુરૂ જિનવલ્લભ સુરિએ ગોમાસતુલ્ય બતાવ્યા છે. તો પણ તીર્થ
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. २ शबलदोषवर्णनम्
मूलम् रायपिंडं भुंजमाणे सबले ॥ सू० ५ ॥ छाया-राजपिण्ड भुञ्जानः शबलः ॥ ५ ॥
टीका-'रायपिण्ड'-मित्यादि । सेनापति-पुरोहित-श्रेष्ठयमात्यसाथवाहलक्षणैः पञ्चभिः सह राज्यपालयिता मूर्धाऽभिषिक्तो राजा कथ्यते, तदर्थ निष्पादितश्चतुर्विध आहारो राजपिण्डस्तं भुञ्जानः शबलो भवति । भूपार्थ निष्पादितमन्नादिकमतीव बलिष्ठं विकारजनकं च भवत्यतस्तन्न साधुभिग्राह्यम् । तादृशाहारकरणेऽल्पबलस्य साधोर्विचिकादिरोगसम्भवः । ब्रह्मचर्यसमाधिरपि तो भी तीर्थङ्कर भगवान की आज्ञा के बहिर्वर्ती दण्डी आदि साधु वैसे अपने लिये बनाये हुए अशुद्ध अशनादि को तथा विहार में गृहस्थियों को साथ रख २ कर अपने लिये बनवाये हुए अशनादिको तथा पानी में राख डलवाकर उस पानी को ग्रहण करके बडी खुशी के साथ भोगते हुए मनमें जराभी नहीं शरमाते हैं, अहो! कैंसी उनकी निर्दयता है ॥ सू० ४ ॥ ___'रायपिडं' इत्यादि । सेनापति, पुरोहित, सेठ, प्रधान और सार्थवाह, इन पांचो के साथ राज्यका पालन करने वाला राज्याभिषेक किया हुआ राजा कहा जाता है । उसके लिये बनाया हुआ चार प्रकार का
आहार राजपिण्ड कहा जाता है। उस आहारको करनेवाला मुनि शबल दोष का भागी होता है । राजा के लिये बनाया हुआ अशन आदि अत्यन्त बलिष्ठ और विकारजनक होता है, इसलिये साधुओं को उसे नहीं ग्रहण करना चाहियें। ऐसा आहार करने से अल्पबल કર ભગવાનની આજ્ઞાની બહાર વર્તનાર દંડી આદિ સાધુ એવા પિતાને માટે બનાવેલાં અશુદ્ધ અશન આદિ, તથા વિહારમાં ગૃહસ્થીઓને સાથે રાખી_રાખીને પિતાના માટે બનાવેલાં અશન આદિ, તથા પાણીમાં રાખ નખાવી તે પાણુંને ગ્રહણ કરીને ઘણું ખુશીની સાથે ભેગ કરતા મનમાં જરાપણુ શરમાતા નથી. અહે! કેવી તેમની નિર્દયતા છે? (સૂ)
'रायपिंडं 'त्याहि
સેનાપતિ, પુરહિત, શેઠ, પ્રધાન તથા સાર્થવાહ, એ પાંચની સાથે રાજ્યનું પાલન કરવાવાળા, તથા રાજ્યાભિષેક કરાયેલાને રાજા કહે છે. તેના માટે બનાવેલા ચાર પ્રકારના આહારને રાજપિંડ કહે છે. તે આહારને ગ્રહણ કરવાવાળા મુનિ શબલ દેષના ભાગી થાય છે. રાજાને માટે બનાવેલાં અશન આદિ અત્યન્ત બલિષ્ટ તથા વિકારજનક હોય છે. એ માટે સાધુઓએ તે ગ્રહણ ન કરવાં જોઈએ. એવા આહાર કરવાથી અલ્પ
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे
हीयते । यदि राजा श्रमणोपासकः सम्यग्दृष्टिा स्यात्तथापि तन्निमित्तनिष्पादिताहारो न ग्राह्यः, उपलक्षणाद् बहुमूल्यकं वस्त्रादिकमपि राजभवनानग्राह्यम् । तत्परिवारार्थ निष्पादितस्याऽन्नादिकस्य शास्त्रनिर्धारितमूल्यवतो वस्त्रादेश्च ग्रहणे काऽपि न क्षतिः ॥ स० ५ ॥
मूलम्-कीयं वा पामिचं वा अच्छिजं वा अणिसिहं वा आहटु दिजमाणं भुंजमाणे सबले ॥ सू० ६ ॥
छाया--क्रीतं वा पामित्यं वा आच्छिन्नं वा आनसृष्टं वा आहृत्य दीयमानं भुञ्जानः शबलः ।।सू० ६॥
टीका—'कीयं'-इत्यादि-क्रीतं साध्वर्थ मूल्येन गृहीतम् १ । वा= अथवा पामित्यं साध्वर्थमुच्छिद्य-उद्धारं गृहीत्वा दत्तम् २। आच्छिन्नं कस्यचिनिबलस्य हस्ताद् बलेन गृहीत्वा दीयमानं वा ३ । अनिसृष्टम् अनेकस्वामिकवस्तुजातं चिनाऽन्यदीयाभिप्रायमेकतमेन स्वामिना दत्तं वा ४। आहृत्य= वाले साधुओं को विचिका ( हैजा) आदि रोग हो जाने की सम्भावना है । और ब्रह्मचर्य समाधिका नाश होता है । यदि राजा श्रमणोपासक हो अथवा सम्यग्दृष्टि हो तो भी उस के लिये बना हुआ आहार ग्रहण नही करना चाहिये । उपलक्षण से राजभवन से बहुमूल्य वस्त्र आदि भी नही ग्रहण करना चाहिये । राजाके परिवार के लिये बनाया हुआ आहार, और शास्त्र में कहा हुआ प्रमाणयुक्त मूल्यवाला वस्त्र ग्रहण करने में कोई दोष नहीं है।
‘कीयं' इत्यादि
(१) कीयं-मूल्य देकर लिये हुए । (२) पामिच्चं-उधार लिये हुए । (३) अच्छिज्जं-कीसी निर्बल के हाथ से बलपूर्वक छीनकर બળવાળા સાધુઓને વિચિકા (હૈજા) આદિ રોગ થવાની સંભાવના છે. તથા બ્રહ્મચર્ય સમાધિને નાશ થાય છે. જે રાજા, શ્રમણોપાસક હોય અથવા સમ્યગદ્રષ્ટિ હોય તે પણ તેના માટે બનાવેલ આહાર ગ્રહણ ન કર જોઈએ. ઉપલક્ષથી રાજભવનમાંથી બહુમૂલ્ય વસ્ત્ર આદિ ગ્રહણ ન કરવાં જોઈએ. રાજાના પરિવાર માટે બનાવેલા આહાર તર્થો શાસ્ત્રમાં કહેલાં પ્રમાણયુકત મૂલ્યવાળાં વસ્ત્ર ગ્રહણ કરવામાં કે ઈ દેષ નથી. (૫)
‘कियं ' त्याl (१) कीयं-भूय ४छने सीधेयां(२) पामिच्च=Gधार सीघेता (3) अच्छिज्जं= ध नि ना डायमाथी पूर्व४ जुटावी. सीधेसा (४) 'अणिसिटुं' मे४ १स्तुना भने भाति पाथी यानी समति विना से व्यति
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. २ शबलदोषवर्णनम् साध्वर्थ सम्मुखमानीय दीयमानं वा अभिहृतमित्यर्थः,भुञ्जानः शबलो भवति।।सू०६॥
मूलम्-अभिक्खणं अभिक्खणं पडियाइक्खित्ता णं भुंजमाणे सबले ॥ सू० ७ ॥
छाया-अभीक्ष्णमभीक्ष्णं प्रत्याख्याय खलु भुञ्जानः शबलः ॥सू०७॥
टीका-'अभिक्खण'-मित्यादि-अभीक्ष्णमभीक्ष्णं वारं-वारं प्रत्याख्याय= प्रत्याख्यानं कृत्वाऽशनादिकं भुजानः शबलो भवति । अयं भावः ।
प्रत्याख्यातस्य कस्यचित्पदार्थस्य पुनग्रहणे सत्यमर्यादा परिषहोपसर्गसहनसामर्थ्यधैर्यप्रभृतिगुणानां भङ्गः सम्भवति तटस्थानामन्यसाधादीनां चेतसि साधुमहत्त्वं हासमुपैति, मुनिधर्मोपहासश्च संजायते । एतादृशानियत कार्यकार्यकारिणां चारित्र निन्दनीयं भवति, लोकसमक्षं तादृशाऽऽचरणप्रकाशे जनानां लिये हुए । (४) अणिसिट्ठ-एक वस्तु के अनेक स्वामी होने पर सबकी सम्मति के बिना एक व्यक्ति द्वारा दिये हुए, और (५) आहटुसाधु के लिये सामने लाकर दिये जाने वाले, इन पाच प्रकार के आहारों का भोगने वाला शवल दोष का भागी होता है ॥ ६ ॥
'अभिक्रवणं २' इत्यादि बारंबार प्रत्याख्यान करके पदार्थोंका भोग करने वाला शबल दोषका भागी होता है। तात्पर्य यह है कि-जिसका पदार्थ त्यागकर दिया हो ऐसे पदार्थोंका पुन ग्रहण करनेसे प्रतिज्ञाकी हानि परीषहोपसर्गसहनसामर्थ्य और धैय आदि गुणो का भंगा होता है। मध्यस्थ मुनि आदि के मनमें साधुपनका महत्त्व उठ जाता है। और मुनिधर्म का हास होता है । इस रीति से नियम रहित कार्य करने वाले का चारित्र निन्दनीय होता है । जनता में प्रकट हो जाने से
द्वारा माया, तथा (५) आह९साधुने माट साभे सावीन. मायामां भावना, એવા પાંચ પ્રકારના આહારના ભેગા કરવાવાળા શબલ દેશના ભાગી થાય છે. (૬)
'अभिक्खणं २'त्यादि. वारंवार प्रत्याभ्यान रीने पहानि माग ४२वावा શબલ દેષના ભાગી થાય છે તાત્પર્ય એ છે કે-જે પદાર્થનો ત્યાગ કરી દીધો હોય તે પદાર્થને ફરીને ગહણ કરવાથી પ્રતિજ્ઞાની હાનિ પરિષહ-ઉપસર્ગસહનસામર્થ્ય તથા વૈર્ય આદિ ગુણોને ભાગ થાય છે મધ્યસ્થ મુનિ આદિના મનમાં સાધુપણાનું મહત્વ ઉઠી જાય છે. તથા મુનિધર્મને હાશ થાય છે. આવી રીતે નિયમરહિત કાર્ય કરવાવાળાનું ચારિત્ર નિન્દનીય થાય છે. જનતામાં જાહેર થઈ જતાં જનતાના હૃદયમાંથી તેને વિશ્વાસ ઉઠી
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे हृदयजातोऽपि मुनिषु विश्वासः प्रचलति, इहाऽपरत्र च लोके घोरदुःखं जायते अतः प्रत्याख्यातपदार्थानां पुनः स्वीकारः शबलत्वादिदोषजनको मुनिना नावलम्बनीयः। पुनः पुनः प्रत्याख्यानं गृहीत्वा तत्त्रोटकः सप्तमः शबलः ॥९०७।।
मूलम्-अंतो छण्हं मासाणं गणाओ गणं संकममाणे सबले ॥ सू० ८ ॥
छाया-अन्तः षण्णां मासानां गणाद्गणं संक्रामन् शबलः ॥८॥
टीका- 'अंतो छण्डं'-मित्यादि । दीक्षादिनमारभ्य षण्णां मासानाम् अन्तः अभ्यन्तरे गणाद्-एकवाचनाऽऽचारक्रियास्थपरस्परसापेक्षानेककुलपमुदायो गणो गच्छ इति यावत्, तस्मात् स्वाधिष्ठितगणाद् गणं-परगच्छं संक्रामन्-ज्ञानाधर्थमपि गच्छन् मुनिः शवलो भवति । अयं भावः
___ यदि ज्ञान-दर्शन-चारित्रवृद्धयर्थं प्रवलेच्छा स्यात्, स्वगणे च तद्धिभवितुं नार्हति, तदा तदर्थ गुरुनिदेशेन मुनिः परगणं गन्तुं शक्नोति, परञ्च जनता के हृदय से उनका विश्वास उठ जाता है। वह इस लोक और परलोक में घोर दुःख पाता है, इसलिये एक बार जिनका प्रत्याख्यान किया हो ऐसे पदार्थ पुनः ग्रहण नहीं करना चाहिये । बारम्बार प्रत्याख्यान(पञ्चग्वाण)का तोडना सातवा शबल दोष है ।।सू०७॥
__ "अंतो छण्डं" इत्यादि । दीक्षादिन से लेकर छ:मास तक एक गच्छ से दूसरे गच्छ में जाने वाला मुनि शबल दोष का भागी होता है । तात्पर्य यह है कि-यदि ज्ञान, दर्शन और चारित्र की वृद्धि के लिये उत्कट इच्छा हो, और अपने गच्छ में उनकी वृद्धि न हो सकती हो तो गुरु की आज्ञा से दूसरे गच्छ में जा सकता જાય છે. તે આ લેકમાં તથા પરલોકમાં ઘેર દુ:ખ પામે છે. એ માટે એકવાર જેનું પ્રત્યાખ્યાન કર્યું હોય તેવા પદાર્થને ફરીને ગ્રહણ કરવા ન જોઈએ, વારંવાર પ્રત્યાખ્યાન (પચ્ચખાણ) તોડવાં એ સાતમે શબલ દેષ છે. (સૂ૦ ૭)
'अंतो छण्हं' त्याहि. દીક્ષાના દિવસથી માંડીને છ માસ સુધી એક ગચ્છથી બીજા ગચ્છમાં જાવાવાળા મુનિ શબલ દેષના ભાગી થાય છે. તાત્પર્ય એ છે કે- જે જ્ઞાન દર્શન તથા ચારિત્રની વૃદ્ધિ માટે ઉત્કટ ઈચ્છા હોય, અને પિતાને ગ૭માં તેની વૃદ્ધિ ન થતી હોય તે ગુરુની આજ્ઞાથી બીજા ગચ્છામાં જઈ શકાય છે. પરન્તુ છ માસની અંદર બીજા
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३
मुनिहर्षिणी टीका अ. २ शवलदोषवर्णनम् षण्मासाभ्यन्तरे गच्छान्तरगमनं न श्रेयस्कर, धर्मश्रद्धाद्धयर्थ गुरुजनपरिचयदृढतायै च गुरुकुले तावदवधिनिवासस्याऽवश्यं कर्तव्यत्वात् ॥ मू० ८ ॥
मूलम्-अंतो मासस्स तओ दगलेवे करेमाणे सबले ॥सू०९॥ छाया-अन्तर्मासस्य त्रीन् उदकलेपान् कुर्वन् शबलः ॥० ९॥
टीका-'अन्तोमासस्स'--इत्यादि । मासस्य-एकस्य मासस्य अन्तःमध्ये त्री-त्रिकृत्वः, उदकलेपान्-असत्यन्यमार्गेऽपि मार्गसमागतनद्याद्युत्तरणरूपान् कुर्वन् शबलो भवति । अयं भावः
चातुर्मास्याऽनन्तरमष्टसु मासेषु धर्मप्रचाराय देशविहारो विहित इति तस्याऽवश्यकर्तव्यत्वेन विचरतां साधूनां मार्गे नदीप्रभृतिसमागमे शास्त्रविधिना तमवतीर्य गन्तव्यं, परश्चैकमासाभ्यन्तरे द्विवारं जलाशयावतरणमेतत्सूत्रसम्मतम्, अतोऽधिकं तृतीयवारं तदवतरणं कुर्वाणो मुनिरवश्यं शबलत्वभागीति ।।सू० ९॥ है । परन्तु छः मास के भीतर दूसरे गच्छ में जाना कल्याणकारक नहीं है । क्यों कि धर्मश्रद्धा की वृद्धि के लिये और गुरुजन का परिचय पुष्ट होने के कारण गुरु के समीप छः मास तक रहना अत्यन्त आवश्यक है ॥ सू० ८ ॥
अंतो मासस्स' इत्यादि । एक मास में तीन बार उदकलेप लगाना अर्थात् दूसरा मार्ग न होने पर भी मार्ग में आई हुई नदी आदि का उतरना शबल है । तात्पर्य यह कि-चातुर्मास के बाद आठ मास तक धर्म का प्रचार के लिये साधुओं का विहार सम्मत है, अतः उस विहार में विचरते हुए साधुओं के मार्ग में नदी आदि आने पर शास्त्रविहित विधि से पार कर जाना चाहिये । परन्तु एक मास के भीतर दो वार नदी आदिका पार करना सूत्रसम्मत है । ગચ્છમાં જવું કલ્યાણકારક નથી. કેમકે-ધર્મ–શ્રદ્ધાની વૃદ્ધિને માટે તથા ગુરુજનના પરિચય પુષ્ટ હેવાના કારણથી ગુરુની સમીપ છ માસ સુધી રહેવું અત્યન્ત જરૂરી છે. (સૂ) ૮)
'अंतो मासस्स' याहि. मे भासभा पार ६४५ स॥ो मर्थात् બીજે માર્ગ ન હોય તે પણ માર્ગમાં આવેલી નદી ઉતરવાથી શબલ દેષ લાગે છે. તાત્પર્ય એ છે કે- ચાતુર્માસ પછી આઠમાસ સુધી ધર્મના પ્રચાર માટે સાધુઓના વિહાર સંમત છે તેથી તેવા વિહારમાં વિચરતા સાધુઓના માર્ગમાં નદી આદિ આવવાથી શાસ્ત્રવિહિત વિધિથી પાર કરી જવું જોઈએ, પરંતુ એક માસની અંદર બે વખત નદી આદિ પાર કરવી સૂત્રસંમત છે. તેનાથી વધારે ત્રીજીવાર પાર કરવાવાળા
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे
मूलम्-अंतो मासस्स तओ माइट्राणे करमाणे सबले ॥सू१०॥ छाया--अन्तो मासस्य त्रीणि मातृस्थानानि कुर्वन् शबलः ॥ १० ॥
टीका-'अंतो मासस्स'-इत्यादि । मासस्य एकस्य मासस्य अन्तःमध्ये त्रीणि मातृस्थानानि-मायास्थानानि कुर्वन् सेवमानः शबलो भवति । अयं भावः
साधूनां मातृस्थानं कदापि न सेवनीयं, परं प्रमादरशान्मासाभ्यन्तरे द्विवारादधिकं यदि त्रिकृत्वस्तत्सेवनं भवेत्तदा शबलत्वं स्यादेवेति ।।
___ मायाविन आत्मा क्रोध-मान-माया-लोभैश्चतुर्भिः कषायैर्युक्तो भवति, किन्तु स मुनिः सदा इदमेव चिन्तयति-'कथमेभ्यः कषायेभ्यः मे आत्मा मुक्तः स्या'-दिति । एवं परिस्थितौ मुनिरेकदाऽमीभ्यो विमुच्य यदि मोहोदयवशात् पुनरेतान् सेवेत तदा तत्कृते नियमितं-'द्विवारादधिकं मायास्थानस्य सेवनेन भिक्षुः शबलत्वभागी भवती'-ति ॥ सू० १० ॥ इससे अधिक तीसरी वार पार करने वाला मुनि अवश्य दोष का भागी होता है । सू०९॥
'अंतो मासस्स ' इत्यादि । एक मास के भीतर तीन मायास्थान करने वाला मुनि शबल दोष का भागी होता है। आशय यह है कि-साघुओं को मायासेवन कभी नहीं करना चाहिये । प्रमाद के कारण यदि एक मास में दो बार से अधिक मायासेवन हो जाय तो शबल दोषका भागी होता है।
माया बाले की आत्मा क्रोध, मान, माया और लोभ, इन चार कषायवाली होती है । परन्तु वह सर्वदा चिन्तन करता है कि" में कैसे इन कषायों से मुक्त हो जाऊँ" एक बार इनसे मुक्त होकर यदि मोह के उदय से वह पुनः इनको सेवन करे तो उसके મુનિ અવશ્ય શબલ દેષના ભાગી થાય છે. (સૂ) ૯)
'अंतो मासस्स' त्याहि. ॐ भासनी महर भायास्थान ४२वावा મુનિ શબલ દેશના ભાગી થાય છે. આશય એ છે કે–સાધુઓએ માયાસેવન કદી કરવું ન જોઈએ. પ્રસાદના કારણથી જે એક માસમાં બે વારથી વધારે માયાસેવન થઈ જાય તે શબલ દેશના ભાગી થાય છે.
માયાવાલાની આત્મા–કોધ, માન, માયા તથા લોભ, એ ચાર કષાય વાલી થાય છે. પરંતુ તે સર્વદા ચિંતન કરે છે કે- હું કેવી રીતે આ કષાયથી મુકત થઈ જાઉ” એકવાર તેનાથી મુકત થઈ ને જે મેહના ઉદયથી તે પાછો તેનું સેવન કરે
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. २ शवलदोषवर्णनम्
मूलम्-सागारियपिंडं भंजमाणे सबले ॥सू० ११॥ छाया-सागारिकपिण्डं भुञ्जानः शवलः ॥ ११ ॥
टीका-'सागारिय'-इत्यादि । अगारंगेहं तेन सहितः सागारः-गृहपतियश्च साधुभ्यो निवासार्थ वसतिं ददाति तस्याऽयं सागारिकः स चाऽसौ पिण्डश्च सागारिकपिण्डः शय्यातरपिण्ड इत्यर्थस्तं चतुर्विधमशनम्, दूउपलक्षणा वस्त्रपात्रादिकमपि भुञ्जानः सेवमानो शबलो भवति । अयमभिप्रायः
यस्मिन्नुपाश्रये स्थाने वा साधुस्तिष्ठेत्तदधिष्ठातगृहादशनवसनादिग्रहणं न कुर्यात्, यदि तस्यैव गृहे आहारादिकमपि याचेत तदा स्थानदानभावोऽपि तन्मनसि परिवर्तेत, यद् वसतिदाने साधोरशनादिकमपि ममैव दातव्यं भवेत् । लिये नियम कर दिया गया है कि-दो से अधिक बार मायास्थान सेवन से भिक्षु शबल दोष का भागी होता है ॥ सू० १० ॥
"सागारियपिंड” इत्यादि । अगार का अर्थ होता है घर । घर के साथ जो रहता है वह सागार कहा जाता है, अर्थात्-सागार का अर्थ होता है गृहपति, जो साधुओं के लिये निवास करने को स्थान देता है। उसके सम्बन्धी पिण्ड सागारिकपिण्ड कहा जाता है। अर्थात्- सागारिकापण्ड का अर्थ शय्यातरपिण्ड होता है। ऐसे चार प्रकार के अनशन की, और उपलक्षण से वस्त्र पात्र आदि की सेवना से शबल दोष लगता है ।
___ आशय यह है कि जिस उपाश्रय में अथवा स्थान में साधु रहते हैं उसके स्वामी के घर से अशनादि तथा वस्त्रादि नहीं लेना चाहिये । यदि उसके ही घर से आहार आदि की याचना की जाय તે તેના માટે નિયમ કરી આપેલ છે કે બેથી વધારે વાર માયાસ્થાન સેવનથી ભિક્ષુ समस वोपनी मागी मने छे. (सू० १०)
'सागारियपिंडं ' त्याहि. भारत मथ थाय छ १२. घरनी सारे રહે છે તે સાગાર કહેવાય છે અર્થાસાગારને અર્થ થાય છે ગૃહપતિ જે સાધુઓને માટે નિવાસ કરવાનું સ્થાન આપે છે. તેના સંબંધીપિંડ સાગારિકપિંડ કહેવાય છે. અર્થાત્ સાગારિકપિંડનો અર્થ શય્યાતરપિંડ થાય છે. એવા ચાર પ્રકારનાં અશનની તથા ઉપલક્ષણથી વસ્ત્ર પાત્ર આદિની સેવનાથી શબલ દેષ લાગે છે.
આશય એ છે કે-જે ઉપાશ્રયમાં અથવા સ્થાનમાં સાધુ રહે છે તેના સ્વામીને ઘેરથી અશન આદિ તથા વસ આદિ ન લેવા જોઈએ. જે તેનાજ ઘેરથી આહાર
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे तथा च सति साधूनां वसतिदौलभ्यं जायेतेत्यतः शास्त्रकारैः शय्यातरपिण्डो निषेधितः ।
ननु यस्मिन् जने भक्तिभावासम्भवस्ततो न किञ्चिदपि ग्रहीतुमुचितं, यश्च सभक्तिभावं साधवे समर्पयति ततो ग्रहणे का क्षति ?-रिति चेत्, श्रूयताम्कश्चिदपि नियमः सर्वसाधारणो भवत्यतः सभक्तिभावं तो हस्ताद् ग्रहणेऽपरजनमनसि वैमनस्यं समुदियात् । अन्येषां साधूनां चेतसि नानाविधसंकल्पविकल्पाः प्रवेष्टुं शक्नुयुः । यथा--कस्यचिदाढ्यगृहमागतस्य साधोश्चितेऽयं विचारः स्फुरितुमर्हति-'अयमन्नादिकं न मह्यं प्रयच्छति, किमु तद् गृहमागत्य स्थितोऽहम् ?' इत्याद्यनेकविधसंकल्पविकल्पैः रागद्वेषोत्पत्तिः सम्भवति, अतः शय्यातरगृहे आहारादेरस्वीकार एव समीचीनः । तो उसका साधु को मकान देने का भी मन हट जाता है और विचारता है कि स्थान दिया तो आहारादि भी हमें देना पडेगा । इस प्रकार के दोषोंको देखकर भगवान् ने शय्यातरपिण्ड का निषेध किया है !
यहा शंका होती है कि-जिस मनुष्य में भक्ति-भाव नहीं है उससे कुछ भी ग्रहण न करना योग्य है, किन्तु जो भक्तिभावपूर्वक साधुओं को देता है तो उससे लेने का क्या दोष है ?
समाधान यह है कि कोई भी नियम सर्वसाधारण होता है, अतः भक्तिभाव से देनेवाले के हाथ से ग्रहण करने पर दूसरे मनुष्य के हृदय में वैमनस्य उप्तन्न होता है । दूसरे साधुओं के चित्त में अनेक प्रकार के संकल्प विकल्प उत्पन्न होते हैं । जैसे कि-काई धनिक के घर आये हुए साधु के मन में विचार हो सकता है कि આદિની યાચના કરવામાં આવે તે સાધુને મકાન દેવાથી પણ તેનું મન હટી જાય છે, તથા વિચાર કરે છે કે સ્થાન આપ્યું તે આહાર પણ મારે દેવે પડશે. એ પ્રકારનો દેષ જોઈને ભગવાને શય્યાતરપિંડનો નિષેધ કર્યો છે.
અહીં શંકા થાય છે કે જે મનુષ્યમાં ભકિતભાવ ન હોય તેની પાસેથી કાંઈ ગ્રહણ ન કરવું એગ્ય છે. પરંતુ જે ભકિતભાવપૂર્વક સાધુઓને આપે છે તેની પાસેથી લેવામાં શું દોષ છે?
સમાધાન એ છે કે કેઈપણ નિયમ સર્વસાધારણ હોય છે. આથી ભકિતભાવથી દેનારના હાથથી ગ્રહણ કરવાથી બીજા મનુષ્યના હૃદયમાં વૈમનસ્ય ઉત્પન્ન થાય છે જેમ કે-કેઈ ધનિકને ઘેર આવેલા સાધુના મનમાં વિચાર થાય કે “આ
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७
मुनिहर्षिणी टीका अ. २ शबलदोषवर्णनम्
शय्यातरगृहे पीठ--फलक-शय्या-संस्तारक-भस्म-सवस्त्रशिष्यादिग्रहणे न कापि क्षतिः, किन्तु लुञ्चनार्थ भस्म तद्गृहतो न ग्राह्यम्, लुश्चनसमये मुखे भस्मनिपाते शय्यातरपिण्डग्रहणदोषसम्भवात् । इत्येव त्रिकालहितकृतो वीतरागस्य भगवतो मतम् ॥ सू० ११ ॥
मूलम्-आउट्टियाए पाणाइवायं करेमाणे सबले ॥सू०१२॥
छाया-आकुटया प्राणातिपातं कुर्वन् शबलः ॥ १२ ॥
टीका-'आउट्टियाए'--इत्यादि । आकुटया-'इदं करोमी'-त्येवं बुवा प्राणातिपात घड्जीवनिकायहिंसां कुर्वन् शबलो भवति । बुद्धिपूर्वकजीवधाते शबलस्वदोषभाग भवतीत्यर्थः । सू० १२ ॥ " यह धनिक मुझे अन्न पान नहीं देता है, मैं इसके घर क्यो आया ?" इत्यादि अनेक संकल्प-विकल्प से द्वेष की उत्पत्ति होती है, अतः शय्यातर के घरसे आहार आदि का ग्रहण करना योग्य नहीं हैं। शय्यातर के घर से पीठ, वाजौठ, फलक-पाट पाटला शय्या, संस्तारक, भस्म तथा वस्त्रसहित शिष्य आदि का ग्रहण करने में कोइ भी हानि नहीं है । किन्तु केशलुश्चन के लिये भस्म आदि उनके घरसे नहीं लेना चाहिये । लुश्चन समय में भस्म मुख में गिरने से शय्यातरपिण्ड ग्रहण का दोष लगता है। यह तीन काल के हितको देखने वाले वीतराग की आज्ञा है ॥ सू० ११॥
_ 'आउट्टियाए पाणाइ० ' इत्यादि । "मैं यह करता हूँ" ऐसा जान-बूझ कर षड्जीवनिकाय की हिंसा जो करता है उसको शबल दोष होता है, अर्थात् बुद्धिपूर्वक प्राणातिपात करने से शबल दोष ધનિક મને અન્ન પાન દેતે નથી હું અહીં કેમ આવ્ય” ઈત્યાદિ અનેક સંકલ્પવિકલ્પથી દ્વેષની ઉત્પત્તિ થાય છે. તેથી શય્યાતરના ઘેરથી આહાર આદિનું ગ્રહણ કરવું
ગ્ય નથી શય્યાતરને ઘેર પીઠ બાજોઠ ફલક-પાટ પાટલા, શય્યા સસ્તારક ભસ્મ તથા વસ્ત્રસહિત શિષ્ય આદિને ગ્રહણ કરવામાં કઈ પણ હાનિ નથી. પરંતુ કેશલુ ચનને માટે ભસ્મ આદિ તેના ઘરમાંથી ન લેવું જોઈએ લંચન સમયમાં ભસ્મ મોઢામાં પડવાથી શેયાતરપિંડગ્રહણને દેષ લાગે છે. આ ત્રણકાળના હિતને જોવાવાળા વીતરાગની આજ્ઞા છે. (૧૧)
'आउट्टिय ए पाणाइत्यादि. मा ४३ छु ' मेj -मुझीन પજીવનિકાયની હિંસા જે કરે છે તેને શબલ દેષ થાય છે. અર્થાત બુદ્ધિપૂર્વક
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे मूलम्--आउट्रियाए मुसावायं वयमाणे सबले ॥ सू० १३॥ छाया-आकुट्या मृषावादं वदन् शबलः ॥ सू० १३ ॥
टीका-'आउट्टियाए'-इत्यादि । 'इदं वदामी'-त्येवं ज्ञात्वा मृषावादम् = असत्यवचनं वदन् शबलो भवति । अयं भावः
__ अत्र-प्राणातिपातरीत्यैव मृपावादो वर्णितः । यथा--बुद्धिपूर्वकमसत्यभाषणं, संदिग्धविषयस्याऽसन्दिग्धत्वकथनं, तथा कीर्तिलाभाय वृथाऽडम्बररचना च शबलत्वदोषमादधाति । यदि कश्चिन्मुनिर्व्याख्यानोपयोगिशैल्या मूत्रव्याख्यादि शिष्यादिलोभषशङ्गत आकुटया मिथ्या प्रयुक्ते तदपि स शबलदोषं भजते॥सू०१३॥
मूलम्-आउट्टियाए अदिन्नादाणं गिण्हमाणे सबले ॥सू०१४॥ छाया-आकुटया अदत्तादानं गृह्णन् शबलः ॥ सू० १४ ॥
टीका-'आउट्ठियाए'- इत्यादि । किश्चिद्वस्तु देवगुरुराजगाथापतिसाधर्मिका भागी होता है । सू० १२॥
___“ आउट्टियाए मुसा०" इत्यादि । जान-बूझकर मृषावाद बोलने से शबल दोष लगता है । आशय यह है कि-यहाँ प्राणातिपात की रीत से ही मृषावाद का वर्णन किया है। जैसे कि-बुद्धिपूर्वक असत्य भाषण, सन्देह वाले विषय का असन्दिग्ध कहना, और कीर्ति के लिये वृथा आडम्बर करना, ये सब शबल दोष प्राप्त कराते हैं। यदि कोइ मुनि व्याख्यानोपयोगी शली से सूत्रव्याख्या करने में शिष्य आदि के लोभवश होकर आकुटयाजानबूझकर मृषावाद बोलता है तो भी शबल दोष लगता है ॥ सू० १३ ॥
“आउट्टियाए अदिन्ना०" इत्यादि । जानबूझकर अदत्तादान लेने से शबल दोष लगता है। अर्थात् देव--अदत्त, गुरु- अदत्त, राजाપ્રાણાતિપાત કરવાથી શબલ દેષના ભાગી થાય છે. (૧૨)
'आउट्टियाए मुसा०त्याहि. न भूषाला मालपाथी शख દેષ લાગે છે. આશય એ છે કે- અહીં પ્રાણાતિપાતની રીતથી જ મૃષાવાદનું વર્ણન કર્યું છે. જેમકે બુદ્ધિપૂર્વક અસત્ય ભાષણ, સંદેહવાળા વિષયને સસંદિગ્ધ કહેવું, તથા કીર્તિને માટે વૃથા આડમ્બર કરે, એ બધાં શબલ દેષ પ્રાપ્ત કરાવે છે જે કંઈ મુનિ વ્યાખ્યાનને ઉપયોગી શૈલીથી સૂત્રવ્યાખ્યા કરવામાં શિષ્ય આદિના લાભવશ થઈને આકુટયા-જાણી જોઈને મૃષાવાદ બોલે છે તે પણ શબલ દોષ લાગે છે. (સૂ૦ ૧૩)
'आउट्टियाए अदिन्ना०' त्यादि. net ने महत्तादान वाथी मत
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ.२ शबलदोषवर्णनम् कैरदत्तं गृह्णन् शवलत्वदोषभाग्भवति ॥ मू० १४ ॥
मूलम् -आउट्टियाए अणन्तरहिआए पुढवीए ठाणं वा निसीहियं वा चेतमाणे सबले ॥ सू० १५॥
__ छाया-आकुटया अनन्तर्हितायां पृथिव्यां स्थानं वा नैषेधिकी वा चेतयन् शवलः ॥ सू० १५ ॥
टीका-'आउट्टियाए'-इत्यादि । आकुटया अनन्तहितायाम् अन्तररहितायां सचित्तायामिति यावत् पृथिव्यां स्थानं निवासं वा नैषेधिकींम्-उत्थानादिकं स्वाध्यायभूमिं वा चेतयन्-विजानन् धातूनामनेकार्थत्वात् कुर्वन्निति यावत् शबलो भवति ॥ मू० १५ ॥ मूलम्-एवं ससणिद्धाए पुढवीए, एवं ससरक्खाए पुढवीए ॥१६॥
छाया-एवं सस्निग्धायां पृथिव्याम् एवं सरजस्कायां पृथिव्याम् ॥मू०१६॥
टीका-'एव'-मित्यादि । एवम् अनेन प्रकारेण सस्निग्धायां - स्निग्धाः चिक्कणाः कर्दमादयस्तेन सहिंतायाम् आर्द्रायामित्यर्थः, एवं सरजस्कायां रजः= सचित्तः पृथिवीकणस्तेन मिश्रितायाम् पृथिव्याम् 'स्थानं नैषेधिकी वा चेतयन् शबलो भवती '-ति पूर्वसूत्रतोऽनुवर्तनीयम् । इतः पूर्वसूत्रे सचित्तवनिरूअदत्त, गाथापति-अदत्त और साधर्मी-अदत्त लेने वाला शबल दोषका भागी होता है । मू० १४ ॥
__“आउट्टियाए अणंत० " इत्यादि। जान-बूझ कर सचित पृथिवीपर बैठता,उठता और स्वाध्याय करता है तो शबल दोष लगता हैं ।सू.१५।
“ एवं ससणिद्धाए" इत्यादि । इसी तरह आर्द्र भूमि पर और सचित्त भूमि पर बैठना उठना स्वाध्याय आदि करना शबल दोष हैं। पूर्वसूत्रमें सचित्त पृथ्वी पर स्थान और उपवेशन का निषेध किया દોષ લાગે છે. અર્થાત દેવદત્ત, ગુરૂઅદત્ત, રાજાઅદત્ત, ગાથાપતિઅદત્ત તથા સાધમીઅદત્ત લેવાવાળા શબલ દેષના ભાગી થાય છે. (સૂ૦ ૧૪)
'आउट्टियाए अणंत०' त्याहि. onell ने सथित्त पृथ्वी ७५२ मेसj ઉઠવું તથા સ્વાધ્યાય કરે છે તે શબલ દેષ લાગે છે, (સૂ૦ ૧૫)
एवं ससणिद्धाए' त्याहि. मेवी शते माई (भीनी) भान ५२ तथा સચિત્ત ભૂમિ ઉપર બેસવા ઉઠવા સ્વાધ્યાય કરવા આદિથી શબલ દેષ થાય છે. અગાઉના સૂત્રમાં સચિત્ત પૃથ્વી પર સ્થાન તથા ઉપવેશનને નિષેધ કર્યો છે. તથા
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे
पायां पृथिव्यां स्थानोपवेशनयोर्निषेधः । अत्रऽचित्तायामपि पृथिव्यामार्द्रतासचित्तरजसोः सत्त्वे तयोर्निषेध इति भेदः । उपलक्षणाच्छ्यनादिनिषेधः ॥ भ्रू० १६॥
मूलम् - एवं आउट्टियाए चित्तमंताए सिलाए चित्तमंताए लेलए कोलावासंसि वा दारु- जीव-पइट्टिए सअंडे सपाणे सवीए सहरिए सओसे सउदगे सउत्तिंगपणगद्गमहीए मक्कडासंताणए तहप्पगारे ठाणं वा सिजं वा निसीहियं वा चेएमाणे सबले ॥१७॥
छाया - एवमाकुट्या चित्तवत्यां शिलायां चित्तवति लेष्टे कोलावासे वा दारुणि जीवप्रतिष्ठिते, साऽण्डे, सप्राणे, सबीजे, सहरिते, सौसे, सोदके, सोतिङ्गपनकदक मृत्तिकायां मर्कटसन्तानके, तथाप्रकारे स्थानं वा शय्यां वा नैषेधिक वा चेतयन ( कुर्वन) शबल: ॥ सू० १७॥
टीका- 'एवं आउट्टिया ए चित्तमंताए' इत्यादि । एवम् = अमुना प्रकारेण चित्तवत्यां =सचित्तायां शिलायां = पाषाणमय पीठफलकादौ द्वाराऽधः स्थितदारुणि वा, चित्तवति लेप्टे= लोष्ठे - पृथिवीखण्डे, कोलावासे - कोला : = घुणास्तेषां वासे = निवासस्थाने वा जीवप्रतिष्ठिते - प्रतिष्ठानं प्रतिष्ठा = स्थितिर्निवास इति यावत्, जीवानां प्रतिष्ठा जीवप्रतिष्ठा, सा जाताऽस्येति जीवप्रतिष्ठितं तस्मिन्, तथा जीवाधिष्ठिते = सजीवे दारुणि=काष्ठे दारुनिर्मिततादृशपीठफलकादौ, साऽण्डे = पिपीकाद्यण्डयुक्ते, समाणे = द्वीन्द्रियादिप्राणिसहिते, सवीजे = शालिगोधूमादिवीजसहिते, सहरिते = दुर्वामवालाहै, और इस सूत्र में अचित्त पृथ्वी पर भी आर्द्रता और सचित्त रजके रहने पर उनका निषेध है । उपलक्षण से शयन आदि का भी निषेध जानना चाहिये ॥ सू० १६ ॥
" एवं चित्तमंताए " इत्यादि । इसी प्रकार सचित्त शिला पर अथवा द्वार के नीचे रहे हुए काष्ठ ऊपर, पृथ्वी के ढेले पर, धुणवाले काष्ठ पर जीवयुक्त स्थान पर, जीव वाले काष्ठ पर, चिऊंटी आदि के अण्डोसहित और दो इन्द्रिय वाले प्राणि सहित, शाली આ સૂત્રમાં અચિત્ત પૃથ્વી પર પણ આર્દ્રતા તથા સચિત્ત રજના રહેવાથી તેના નિષેધ કર્યાં છે. ઉપલક્ષણથી શયન આદિને પણ નિષેધ જાણવા જોઇએ. (સૂ૦ ૧૬) ' एवं चित्तमंताए ' इत्याहि मा प्रहारे सथित शिसायर अथवा द्वारनी નીચે રાખેલાં લાકડાં ઉપર. પૃથ્વી એટલે માટીના ઢેફાં ઉપર, ઘુણવાળાં લાકડાં ઉપર, જીવાતવાળા સ્થાન ઉપર, જીવાતવાળાં લાકડાં ઉપર, કીડી વગેરેનાં ઇંડાંવાળા, તથા એ ઇન્દ્રિયવાળાં પ્રાણિજીવાતવાળા, શાલી ગામ આદિ બીવાળાં, જેમાં દ` આદિ હાય
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. २ शबलदोषवर्णनम् दियुक्ते सौसे-रजनिनिपतितसूक्ष्मोदककायसहिते, सोदके सचित्तजलयुक्ते, सोत्तिकै पिपीलिकाश्रिते, पनकदकमृत्तिकायां पनकावर्षाकालिकभूमिकाष्ठाधुत्पन्नपञ्चवर्णपनकनिगोदविशेषः ‘फूलण' इति भाषायाम् , दक=जलं, ताभ्यां सहितायां मृत्तिकायाम् । मर्कटसन्ताने-मर्कटो लूता 'मकडी' तस्य सन्तान = जालं तस्मिन् लूतातन्तुजाले, तथाप्रकारे तादृशे यत्र जीवविराधना संभवेत्तत्राऽन्यस्मिन्नपि स्थले वा स्थानं वा-स्वाध्यायध्यानाद्यर्थमुत्थानं, शय्यां वा= निवासं नैषेधिकीम्-उपवेशनरूपां वा चेतयन् कुर्वन् शबलो भवति ॥ मू० १७ ।। ____ मूलम्-आउट्टियाए मूल--भोयणं वा कंद-भोयणं वा खंधभोयणं वा तया भोयणं वा, पवाल-भोयणं वा पत्त-भोयणं वा हरिय-भोयणं वा भुंजमाणे सबले ॥ सू० १८ ॥
छाया-आकुट्या मूलभोजनं वा कन्दभोजनं वा स्कन्धभोजनं वा त्वग्भोजनं वा प्रवालभोजनं वा पत्रभोजनं वा पुष्पभोजनं वा फलभोजनं वा बीजभोजनं वा हरितभोजनं वा भुञ्जानः शवलः ॥ सू० १८ ॥
टीका-'आउट्टियाए' इत्यादि ।आकुटया-मूलभोजन-मूलं-भूमध्यगकन्दाधःगोधूम आदि बीजसहित और जिसमें दूर्वा आदि हैं, जिस पर रात्रि में गिरा हुआ ओस का पानी है, जिस पर सचित जल है, जिस पर पिपीलिका आदि रहते हैं, ऐसे स्थल में स्थान और उपवेशन करने वाला, तथा पनक-फूलण और दक-जल से युक्त मिट्टी पर, मकडीने बनाये हुवे जाले पर, इत्यादि जीवविराधना होने को जहां संभवना हो ऐसे स्थल में स्वाध्याय, ध्यान के लिये उठना शय्या निवास नैषेधिकी-बैठना आदि क्रिया करने से शबल दोष लगता है।॥१७॥
'आउट्टियाए मूल०' इत्यादि । मूल का भोजन अथवा कन्दका એવાં, જેના ઉપર રાત્રિમાં એસનું પાણી પડ્યું હોય એવાં, જેને ઉપર સચિત્ત જળ છે એવાં, જેના ઉપર કીડી આદિ રહે છે તેવાં–સ્થળમાં સ્થાન તથા ઉપવેશન (બેઠક) કરવાવાળા, તથા પનક=લણ અને દક=પાણીવાળી માટી ઉપર, કળીએ (મકડીએ) બનાવેલાં જાળાં માથે, ઈત્યાદિ જ્યાં જીવવિરાધના થવાની સંભાવના હોય એવાં સ્થળમાં સ્વાધ્યાય, ધયાનને માટે ઉઠવું, શય્યા, નિવાસ, નૈધિકી–બેઠક આદિ ક્રિયા કરવાથી શબલ દેષ લાગે છે (સૂ) ૧૭)
'आउट्टियाए मूल०' त्याहि भूखनु सान मा हेर्नु लोसन, पृथ्वीमा
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे स्थितो वृक्षावयवविशेषः, तस्य भोजनम् , वा=अथवा कन्दभोजनं-कन्द-मूलोपरि वृक्षावयबविशेषः, तस्य भोजनं स्कन्धभोजनं-स्कन्ध कन्दोपरितनशाखाप्ररोहवृक्षभागः, तस्य भोजनं वा, त्वम्भोजनं वा, त्वग्भोजनं-वृक्षत्वचाभोजनं वा, प्रवालभोजनं-प्रवाल नवपल्लवः, तरय भोजनं वा, पत्रभोजनं वा, पुष्पभोजनं वा, बीजभोजनं वा, हरितभोजनं हरितकायभोजनं वा भुञ्जाना=कुर्वाणः शबला भवति । पूर्वोक्तदशविधसचित्तवनस्पति तदन्यतमं वा सचित्तवनस्पति भुञ्जानः शवलदोषभाग् भवति ॥ सू० १८ ॥ मूलम्-अंतो संवच्छरस्स दस दग--लेवे करेमाणे सबले ॥सू०१९॥
छाया-अन्तः संवत्सरस्य दशोदकलेपान् कुर्वन् शवलः ॥ मू० १९ ॥
टीका-'अंतोः संवस्सरस्ये'-इत्यादि । संवत्सरस्य-वर्षस्य अन्तःमध्ये दश-दशसंख्यकान् उदकलेपान-मार्गसमागतनद्याद्युत्तरणरूपान् कुर्वन् शबलो भवति । अयं भावःभोजन, पृथ्वी में रहा हुआ वृक्ष का अवयव कन्द के नीचे का भाग मूल कहा जाता है । और मूल से ऊपर वृक्ष अवयव को कन्द कहते हैं । और स्कन्धभोजन, स्कन्ध का अर्थ-कन्द के ऊपर का भाग-जहा से शाखा का प्रारम्भ होता है ऐसे वृक्षविभाग को स्कन्ध कहते हैं । त्वरभोजन-वृक्ष की छाल का भोजन, एवं प्रवाल-नवीनपत्र, पुष्प, बीज और हरितकायका भोजन करने वाला शबल दोषका भागी होता है । पूर्वोक्त दश प्रकार की सचित्त वनस्पति का, अथवा उन में से किसी एक का भी आहार करने वाला शबल दोष वाला होता हैं ॥ मू० १८ ॥
'अंतो संवच्छ रस्स' इत्यादि । एक वर्ष में दश उदकलेपका लगाने वाला मुनि शबल दोष का भागी होता है । आशय यह हैं किરહેલાં વૃક્ષનાં અવયવકન્દની નીચેના ભાગને મૂલ કહે છે. તથા મૂલની ઉપરના વૃક્ષના અવયવને કન્દ કહે છે, વળી ઋ જન સ્કન્ધને અર્થ કન્દની ઉપરનો ભાગ-જ્યાંથી શાખાને આરંભ થાય છે એવા વૃક્ષવિભાગને સ્કંધ કહે છે ત્વમ્ભજન-વૃક્ષની છાલનું ભેજન, તથા પ્રવાલ-નવીનપત્ર, પુષ્પ, બીજ તથા હરિતકાયનું ભજન કરવા વાળા શબલ દેષના ભાગી થાય છે. પૂર્વોકત દશ પ્રકારની સચિત્ત વનસ્પતિના, અથવા તેમાંથી કઈ પણ એકને આહાર કરવાવાળા શબલ દેષવાળા થાય છે. (સૂ) ૧૮)
'अंतो संवच्छरस्स' त्यादि मे वर्ष भांश वेपने सवा पाय भुनि
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. २ शबलदोषवर्णनम्
५३
ननु - 'अंतो मासस्स तओ दगलेवे' इति पूर्व (९) सूत्रे मासाभ्यन्तरे द्विवारमुदकले पे शबलत्वदोषाभावाद वर्षमध्ये (२४) चतुर्विंशतिवारमुदकलेपेऽपि न शबलत्वदोषः, इति शङ्कानिवारणार्थमस्मिन् सूत्रे 'दसउदगलेवे' इति कथितम्, वर्षाभ्यन्तरे नववारादधिकदकलेपादवश्यं शबलत्वदोषभाग भवतीति भावः।। सू० १९ ॥ मूलम् - अंतो संवच्छरस्स दस माइठाणाई करेमाणे सबले ॥ सू०२०॥
छाया-अन्तः संवत्सरस्य दश मातृ - स्थानानि कुर्वन शवलः ||०२० ||
टीका- 'अंतो' - इत्यादि । संवत्सरस्य अन्तः = मध्ये दश मातृस्थानानि = मायास्थानानि कुर्वन् = सेवमानः शबलो भवति । इदमपि सूत्रम् विशिष्य विधायकं तेन ' अंतो मासस्स तओ माइट्ठाणे ' इति सूत्रानुसारेण वर्षमध्ये चतुविंशतिमायास्थान सेवनं न शबलत्वदोषाधायकमित्यपास्तम् ॥ सू० २० ॥
'अंता मासस्स' इस नौवें सूत्र में एक मास में दो वार उदकलेप से शबल दोष नहीं लगता अतः वर्ष में २४ चौवीस वार उदक लेप होने पर भी शबल दोष नहीं लगना चाहिये ? | इस शंका का निवारण करने के लिये इस सूत्र में "दस उदगलेवे" ऐसा कहा है । एक वर्ष नववार से अधिक उदकलेप से अवश्य शबल दोष लगता हैं। मू० १९ ॥
'अंतt irrer' इत्यादि । एक वर्ष में दश मायास्थान के सेवने से शबल दोष लगता है । इस सूत्र से भी जानना चाहिये कि- वर्ष के मध्य में नौ बार से अधिक मायास्थान सेवन करने से शबल दोष लगता है || सू० २० ॥
शणस घोषना लागी थाय छे आशय मे छे है- 'अंतो मासस्स ' या नवभा सूत्रभां એક માસમાં બે વાર ઉકલેપ થી શખલ દેષ હુિ લાગે કહ્યુ છે તે પ્રમાણે વર્ષમાં ૨૪ ચાવીસવાર ઉકલેપ હાવાથી પણ શબલ દોષ ન લાગવા જોઇએ.
आ शंअनुं निवारण १२वा भाटे या सूत्रमा 'दस उदकलेवे ' म छु छे. એક વર્ષમાં નવવારથી વધારે ઉદકલેપથી અવશ્ય દેષ લાગે છે. (સૂ॰ ૧૯)
'अंतो संवच्छरस्स' त्याहि मे वर्षमां दृश मायास्थानना सेवनथी शमस દોષ લાગે છે. આ સૂત્રમાં પણ જાણવું જોઇએ કે-એક વર્ષની મધ્યમાં નવ વારથી વધારે માયાસ્થાન સેવન કરવાથી શબલ દોષ લાગે છે. (સૂ॰ ૨૦)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४
श्री दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे ___मूलम्-आउट्टियाए सीओदग-वियड-वग्धारिएण हत्थेण वा मत्तेण वा दव्वीए वा भायणेण वा असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा पडिगाहित्ता भुंजमाणे सबले ॥सू०२१॥
छाया-आकुटया शीतोदकविकटव्यापारितेन हस्तेन वा अमत्रेण वा दा वा भाजनेन वा अशनं वा पानं वा खाद्यं वा स्वाद्यं वा प्रतिगृह्य भुञ्जानः शबलः ॥ मू० २१ ॥
टीका-'आउट्टियाए'-इत्यादि । आकुट्या शीतोदकविकटव्यापारितेन-शीत= सचित्तं यद् उदकं जलं तेन विकटः सिक्तः, व्यापारिताव्याप्तश्च यस्तेन हस्तेन वा अमत्रेण=पात्रेण दा वा भाजनेन=लघुकटोरादिना वा अशनं वा पानं वा खाद्यं वा खाद्यं वा प्रतिगृह्य-आदाय भुञ्जानः शवलो भवति ॥सू०२१॥
उपसंहरन्नाह-'एए' इत्यादि ।
मूलम्-एए खल्लु ते थेरेहिं भगवंतेहिं एगवीसं सबला पण्णत्ता-त्ति बेमि ॥ सू० २२ ॥
'आउटियाए सीओदग०' इत्यादि । जान-बूझकर सचित्त पानी से भीने हुए हाथ पात्र तथा कडछु आदि से ग्रहण किये हुए अशन पान खाद्य स्वाद्य, इन चार प्रकार के आहार को भोगने वाला शबल दोष का भागी होता है | सू० २१ ॥
'आउट्टियाए सीओदग. 'त्या. one धने सायत्त पाथी भी animal साथ પાત્ર તથા કડછી આદિથી ગ્રહણ કરેલાં અશન, પાન, ખાદ્ય સ્વાદ્ય, એ ચાર પ્રકારના આહારોને ભેગા કરવાવાળા શબલ દેશના ભાગી થાય છે. (સૂ) ૨૧)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुनिहर्षिणी टीका अ. २ शबलदोषवर्णनम्
५५
छाया - एते खलु ते स्थविरैर्भगवद्भिरेकविंशतिः शबलाः प्रज्ञप्ता इति ब्रवीमि । सू० २२ ।
टीका - ' एए खलु ' इत्यादि । इदं सूत्रं स्पष्टम् ॥ सू०२२ ॥ ॥ इति श्री विश्वविख्यात -जगद्वल्लभ- प्रसिद्धवाचक- पञ्चदशभाषा कलितललितकलापालापक-प्रविशुद्धगद्यपद्यनैकग्रन्थनिर्मायक -
वादिमानमर्दक- श्रीशाहूच्छत्रपति कोल्हापुरराजप्रदत्त'जैनशास्त्राचार्य' - पदभूषित - कोल्हापुरराजगुरु- बालब्रह्मचारि - जैनाचार्य - जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री - घासीलाल- व्रतिविरचितायाम् श्रीदशाश्रुतस्कन्धसूत्रस्य मुनिहर्षिण्या ख्यायां व्याख्यायां शबलं - नामकं द्वितीयमध्ययनं समाप्तम् ||२||
उपसंहार करते हुए कहते हैं - 'एए' इत्यादि ।
हे जम्बू ! ये पूर्वप्रदर्शित इक्कीस शबल स्थविर भगवान ने जिस प्रकार कहे हैं वैसे ही मैं तुझे कहता हूँ || सू० २२ ॥ मुनिहर्षिणी टीका के हिन्दी अनुवाद में
4
? नामका
शबलत्वदोष द्वितीय अध्ययन समाप्त हुआ ॥ २॥
उपसंहार उरतां उडे छे - 'एए' इत्यादि.
હે જમ્મૂ! આ પૂર્વાતિ એકવીસ શખલ સ્થવિર ભગવાને જે પ્રકારે કહ્યાં છે તેજ પ્રકારે હું તને કહું છું. (સ્૦ ૨૨)
મુનિહર્ષિણી ટીકાના ગુજરાતી અનુवाहभी 'शबलत्वदोष' नाभनुं
શ્રી અ ધ્યે ય ન समाप्त थयुं (२)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे
॥ अथ तृतीयमध्ययनम् ॥ द्वितीयाध्ययने हस्तकर्मकारित्वादय एकविंशतिविधाः शबलत्वदोषा उक्तास्ते यथा चारित्रं दूषयन्तः समाधि प्रतिवघ्नन्ति तथैव रत्नत्रयाऽऽराधकानां गुरूणां पर्यायज्येष्ठानां चाऽऽशातना अपि चारित्रं मलिनीकुर्वाणाः समाधि विघ्नन्तीति तासामाशातनानां परित्यागेनैव समाधिमार्गो निष्कष्टकः सम्पद्यत इत्याशातनात्यागाय तज्ज्ञानस्याऽवश्यकतेत्यनेन सम्बन्धेनाऽऽयातस्यास्याऽशातनाख्यतृतीयाऽध्ययनस्येदमादिसूत्रम्-'सुयं मे' इत्यादि
___ मूलम्-सुयं मे आउसं तेणं भगवया एवमक्खायं, इह खल्लु थेरेहि भगवंतेहिं तेतीसं आसायणाओ पण्णत्ताओ, कयरा खलु
तृतीयाध्ययन दूसरे अध्ययन में ईकीस प्रकार के शबल दोष कहे गये हैं। वे जैसे चारित्र को दूषित करते हुए समाधिके प्रतिबन्धक हैं, ठीक उसी तरह रत्नत्रय के आराधक आचार्य अथवा गुरुओं की या पर्यायज्येष्ठों की आशातना करने से वे आशातनाएँ भी चारीत्र को मलिन कर के समाधिका नाश करती हैं । उन आशातनाओं के परित्याग से समाधिमार्ग निष्कण्टक हो जाता है, आशातना का त्याग करने में उनके ज्ञान की आवश्यक्ता है, अतः प्रथम और द्वितीय अध्ययन का सम्बन्ध रखते हुए इस आशातनानामक तीसरे अध्ययन को कहते हैं-उसका यह प्रथम सूत्र है-"सुर्य मे" इत्यादि ।
हे आयुष्मन् ! शिष्य ! मैंने भगवान् के मुख से साक्षात् सुना है। उन भगवान ने इस आगे कहे जाने वाले प्रकार से प्रति
त्री मध्ययन બીજા અધ્યયનમાં એકવીસ પ્રકારના શબલ દેષ કહ્યા છે. તે જેમ ચારિ ત્રને દૂષિત કરે છે અને સમાધિના પ્રતિબંધક છે તેવી જ રીતે રત્નત્રયના આરાધક આચાર્ય અથવા ગુરુઓની કે એવા પર્યાયજયેષ્ઠની આશાતના કરવાથી તે આશાતના પણ ચારિત્રને મલિન કરીને સમાધિને નાશ કરે છે, તે આશાતનાઓના પરિત્યાગથી સમાધિમાર્ગ નિષ્ક ટક થઈ જાય છે. આશાતના ત્યાગ કરવામાં તેના જ્ઞાનની આવશ્યકતા છે. તેથી પ્રથમ તથા દ્વિતીય અધ્યયનને સંબંધ જાળવી રાખતાં આ આશાतना नाभनु श्री अध्ययन र छे. ते ॥ प्रथम सूत्र छ:-'सुयं में' त्याहि.
હે આયુમન્ ! શિષ્ય ! મેં ભગવાનના મુખથી સાક્ષાત્ સાંભળ્યું છે. તે
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. ३ आशातनावर्णनम् ताओ थेरेहि भगवंतेहि तेतीसं आसायणाओ पण्णत्ताओ? इमाओ खलु ताओ थेरेहिं भगवंतेहि तेतीसं आसायणाओ पण्णत्ताओ । तं जहा ॥ सू० १ ॥
छाया-श्रुतं मया, आयुष्मन् ! तेन भगवतैवमाख्यातम्-इह खलु स्थविरेभगवद्भिस्त्रयस्त्रिंशदाशातनाः प्रज्ञप्ताः । कतराः खलु ताः स्थविरैभगवद्भिस्त्रयस्त्रिंशदाशातनाः प्रज्ञप्ताः ? इमाः खलु ताः स्थविरैर्भगवद्भिस्त्रयस्त्रिंशदाशातनाः प्रज्ञप्ताः । तद्यथा-(मू० १)
____टीका-'श्रुतं मये'-त्यादि । हे आयुष्मन् ! मया भगवन्मुखात् साक्षात् श्रुतं, तेन भगवता एवं वक्ष्यमाणम् आख्यातं कथितम्-इह खलु-अस्मिस्तृतीयाऽध्ययने किल स्थविरैर्भगवद्भिस्त्रयस्त्रिंशदाशातनाः आ-समन्तात्-सामस्त्येन शात्यन्ते ध्वंस्यन्ते ज्ञानादिगुणा याभिस्ता आशातनाः चारित्रवर्तिनो दोषविशेषाः प्रज्ञप्ताः कथिताः, कतरा-काः खलु तात्रयस्त्रिंशदाशातनाः प्रज्ञप्ताः? इमाः वक्ष्यमाणाः तास्त्रयस्त्रिंशदाशातनाः प्रज्ञप्ताः । तद्यथा-ताः प्रदश्यन्ते- 'सेहे' इत्यादि ।
__ मूलम्--सेहे रायणियस्स पुरओ गंता भवइ आसायणा पादित किया है । इस तृतीय अध्ययन में स्थविर भगवन्तों ने तेंतीस आशातनाओं का निरूपण किया है। जिसके द्वारा ज्ञानादि गुण सर्वथा नष्ट हो जायें उसे आशातना कहते हैं । वे इस प्रकार हैं:-(सू० १)
'सेहे' इत्यादि। ___ जो सूत्रपठनरूप ग्रहणशिक्षा, और प्रतिलेखनादि साधु के आचारपालनरूप आसेवनाशिक्षा को पढता है, अथवा शिक्षा के योग्य है वह शैक्ष-शिष्य कहा जाता है । ज्ञान दर्शन और चारित्ररूपी तीन रत्नवाले को रात्निक कहते हैं। आचार्य आदि गुरु और पर्यायज्येष्ठ ભગવાને હવે કહેવામાં આવશે તે પ્રકારે પ્રતિપાદન કર્યું છે. આ તૃતીય અધ્યયનમાં સ્થવિર ભગવન્તએ તેંત્રીસ આશાતનાઓનું નિરૂપણ કર્યું છે, જેના દ્વારા જ્ઞાનાદિ ગુણ સર્વથા નષ્ટ થઈ જાય છે તેને આશાતના કહે છે. તે આ પ્રકારે છે. – (જૂ ૧)
'सेहे' त्यादि
જે સૂત્રપઠનરૂપી ગ્રહણ શિક્ષા, તથા પ્રતિલેખનાદિ સાધુના આચારપાલન રૂપી આસેવનાશિક્ષા ભણે છે, અથવા શિક્ષાને યોગ્ય હોય તે શિક્ષ-શિષ્ય કહેવાય છે. જ્ઞાન દર્શન તથા ચારિત્રરૂપી ત્રણ રત્નવાલાને રાત્વિક કહે છે. આચાર્ય આદિ ગુરૂ તથા
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे सेहस्स ॥१॥ सेहे रायणियस्स सपक्खं गंता भवइ आसायणा सेहस्स ॥२॥ सेहे रायणियस्स आसन्नं गंता भवइ आसायणा सेहस्स ॥३॥ सेहे रायणियस्स पुरओ ठिच्चा भवइ आसायणा सेहस्स ॥४॥ सेहे रायणियस्स सपक्खं ठिच्चा भवइ आसायणा सेहस्स ॥५॥ सेहे रायणियस्स आसन्नं ठिच्चा भवइ आसायणा सेहस्स ॥६॥ सेहे रायणियस्स पुरओ निसीइत्ता भवइ आसायणा सेहस्स ॥७॥ सेहे रायणियस्स सपक्खं निसीइत्ता भवइ आसायणा सेहस्स ॥८॥ सेहे रायणियस्स आसन्नं निसीइत्ता भवइ आसायणा सेहस्स ॥९॥ (सू० २)
छाया-शैक्षो रात्निकस्य पुरतो गन्ता भवत्याशातना शैक्षस्य ॥१॥ शैक्षो रात्निकस्य सपक्षं गन्ता भवत्याशातना शैक्षस्य ॥२॥ शक्षो रात्निकस्याऽऽसन्नं गन्ता भवत्याशातना शैक्षस्य ॥३॥ शैक्षो रालिकस्य पुरतः स्थाता भवत्याशातना शैक्षस्य ॥४॥ शैक्षो रात्निकस्य सपक्षं स्थाता भवत्याशातना शैक्षस्य ॥५॥ शैक्षो रात्निकस्याऽऽसन्नं स्थाता भवत्याशातना शैक्षस्य ॥६॥ शैक्षो राभी रात्निक कहे जाते हैं । शिष्य रत्नाधिक के आगे गमन करे तो शिष्य को आशातना लगती है ॥१॥ शिष्य यदि गुर्वादि-गुरु तथा बडों के बराबर चले तो आशातना होती है ॥२॥ शिष्य यदि गुरु
आदि के पीछे संघट्टा करता हुआ चले तो आशातना होती है ॥३॥ शिष्य यदि गुरु आदि के आगे खडा रहे तो आशातना होती है ॥४॥ शिष्य यदि गुरु आदि के बराबर खडा रहे तो आशातना लगती है ॥५॥ शिष्य अदि गुरु आदि के पीछे संघट्टा करता हुआ खडा रहे तों आशातना होती है ॥६॥ शिष्ययदि आचार्य आदिके आगे बैठे પર્યાયયેષ્ઠ પણ રાત્વિક કહેવાય છે. શિષ્ય રત્નાધિકથી આગળ જાય તે શિષ્યને આશાતના લાગે છે (૧) શિષ્ય જે ગુરુ આદિ-ગુરુ તથા મેટાની સાથે સાથે ચાલે તે આશાતના થાય છે. (૨) શિષ્ય જે ગુરુ આદિની પાછળ સંઘટ્ટા કરતા કરતા ચાલે તે આશાતના થાય છે (૩)શિષ્ય જે ગુરુ આદિની આગળ ઉભે રહે તે આશાતના થાય છે. (૪) શિષ્ય જે ગુરુ આદિની બરાબરમાં ઉભે રહે તે આશાતના લાગે છે. (૫) શિષ્ય જે ગુરુ આદિની પાછળ સંઘટ્ટા કરતે ઉભે રહે તે આશાતના થાય છે
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. ३ आशात नावर्णनम्
५९
निकस्य पुरतो निषता भवत्याशातना शैक्षस्य ||७|| शैक्षो रात्निकस्य सपक्षं निषत्ता भवत्याशतना शैक्षस्य ||८|| शैक्षो रानिकस्याssसन्नं निषत्ता भवत्या - शातना शैक्षस्य || ९ || (सू० २)
टीका- 'शैक्ष' - इत्यादि । शिक्षाम् = ग्रहणा सेवनरूपाम् अधीतेऽर्हति वा शैक्षः= शिष्यः, रात्निकस्य - रत्नानि =ज्ञानदर्शनचारित्राख्यानि त्रीणि अर्हतीति रानिक: = आचार्यांदिगुरुः, चिरदीक्षितः, पर्यायज्येष्ठश्च तस्य पुरतः = अग्रे गन्ता - गमनशीलो यदि स्यात्तदा शैक्षस्य आशातना = तदाख्यश्चारित्रनिष्ठदोषविशेषो भवतीति शेषः ॥ १ ॥
शैक्षो रात्निकस्य सपक्ष - समानाः पक्षाः पार्श्वा दिशो यत्र तत् सपक्षं= समपार्श्व समश्रेण्या गमनेन यथा भवति तथा गन्ता यदि स्यात्तदा शैक्षस्य शैक्षकत्रिकीत्यर्थः, आशातना भवति ॥ २ ॥ शैक्षो रात्निकस्याऽऽसनं = गुर्वादिपृष्ठप्रदेश संघट्टयन् गन्ता यदि स्यात्तदा शैक्षस्याऽऽशातना भवति ॥ ३ ॥ शैक्षो रानिकस्य पुरतः स्थाता = उत्तिष्ठन् यदि स्यात्तदा शैक्षस्याऽऽशातना भवति ||४|| शैक्षो रात्निकस्य सपक्षं समपार्श्व समश्रेण्यामिति यावत् स्थाता यदि स्यात्तदा शैक्षस्याऽऽशातना ॥ ५ ॥ शैक्षो रात्निकस्याऽऽसन्नम् आचायदि पृष्ठपदेशे संघट्टयन् स्थाता यदि स्यात्तदा शैक्षस्याऽऽशातना भवति || ६ || शैक्षो रात्निकस्य पुरतो निषत्ता - उपवेष्टा यदि स्यत्तदा शैक्षस्याऽऽशातना भवति ॥ ७ ॥ शैक्षो रात्निकस्य सपक्षं निषत्ता यदि स्यात्तदा शैक्षस्याऽऽशातना भवति ॥ ८ ॥ शैक्षो रात्निकस्याऽऽसन्नं आचार्यादिपृष्ठप्रदेशे संघट्टयन् निषता = उपवेष्टा यदि स्यात्तदा शैक्षस्याऽऽशातना भवति ॥ ९ ॥ (०२)
मूलम् - सेहे रायणिएणं सद्धिं बहिया वियारभूमिं वा निक्खते समाणे तत्थ सेहे पुव्वतरागं आयमइ पच्छा रायणिए भवइ आसाणा सेहस्स ॥१०॥ ( सू० ३)
तो आशातना होती है ||७|| शिष्य यदि आचार्य आदि के बरावर बैठे तो आशातना होती है || ८|| शिष्य आदि आचार्य आदि के समीप में उनके पीछे संघा करता हुआ बैठे तोआशातना होती है ॥९॥ ( सू० २ ) ' सेहे रायणिएणं ' इत्यादि । शिष्य गुरु के साथ विचार (૬) શિષ્ય જો આચાય આદિની આગળ બેસે તા આશાતના થાય છે. (૭) શિષ્ય જો આચાય આદિની ખરાખર બેસે તે આશાતના થાય છે, (૮) શિષ્ય જો આચાય આદિ ની નજીકમાં તેમની પાછળ સંઘટ્ટા કરતાં બેસે તે આશાતના થાય છે. (૯)ાસૂ॰રા
,
6
सेहे रायणिणं इत्याहि शिष्य गुरुनी साथै वियारभूमि - स्थंडिसलूमिमां
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे
छाया-शैक्षो रानिकेन सार्द्ध बहिर्विचारभूमि वा निष्क्रान्तः सन् (यदि) तत्र शैक्षः पूर्वतरकमाचमति पश्चद् रात्निकः, भवति आशातना शैक्षस्य
टीका-शैक्षो रात्निकेने'-त्यादि । शैक्षः शिष्यो रात्निकेन साई-सह बहिर्विचारभूमि बाह्योच्चारभूमि, वेति वाक्यालङ्कारार्थम् , निष्क्रान्तः निर्गतः सन् यदि तत्र=मलोत्सर्गजन्याशुचित्वाऽपनोदनविषये शैक्षः शिष्यः पूर्वतरक-रात्निकाऽऽचमनात् प्रागेव आचमति-शुद्धिं करोति पश्चाद् रात्निकः शुद्धिं करोति तदा शैक्षस्याऽऽशातना भवति ॥ १० ॥ (सू० ३)
मूलम्--सेहे रायणिएणं सद्धिं बहिया वियारभूमि वा विहारभूमि वा निक्खंते समाणे तत्थ सेहे पुव्वतरागं आलोएइ पच्छा रायणिए भवइ आसायणा सेहस्स ॥११॥ (सू० ४)
छाया-शैक्षो रात्निकेन साई बहिर्विचारभूमि वा विहारभूमि वा निष्क्रान्तः सन्-तत्र शैक्षः पूर्वतरकमालोचयति पश्चाद् रात्निकः, भवति आशातना शैक्षस्य ॥ ११ ॥ (सू० ४)
टीका-'शैक्ष'-इत्यादि । शैक्षो रात्निकेन साई बहिः विचारभूमि वा विहारभूमि स्वाध्यायभ्रमि वा निक्रान्तः सन् तत्र स्वस्थाने समागतः शैक्षो यदि पूर्वतरक-प्रागेव आलोचयति आलोचना करोति, रात्निकः पश्चात् तदा शैक्षस्याऽऽशातना भवति । स्थण्डिलादिस्थानात् परात्य स्वस्थानं सहागत: शिष्य आचार्यादितः प्राग यदि ईर्यापथिकी प्रतिक्रामेत्तदा शैक्षस्याऽऽशातना भवतीति भावः ॥ ११ ॥ (सू० ४) भूमि- स्थण्डिलभूमि में गया हुआ गुरु के पहले शौच करे तो आशातना होती है ॥ १० ॥ (सू० ३) 'सेहे ' इत्यादि । शिष्य आचार्य के साथ विचारभूमि-स्थण्डिलभूमि विहारभूमि-स्वाध्यायभूमि में साथ गया और वहा से वापस आकर शिष्य यदि गुरु के पूर्व ऐर्यापथिक प्रतिक्रमण करे तो शिष्य को आशतना होती है ॥११॥(सू०४) ગયેલા ગુરુની પહેલાં શૌચ કરે તો આશાતના થાય છે (૧૦) એ સૂત્ર ૩ છે 'सेहे' त्याहि. (शय यायनी साथे पियारभूमि-स्थतिभूमि में विहा२. ભૂમિ–સ્વાધ્યાયભૂમિમાં સાથે ગયા હોય અને ત્યાંથી પાછો આવી જે શિષ્ય ગુરુની પહેલાં એર્યા પથિક પ્રતિકમણ કરે તે શિષ્યને આશાતના થાય છે. (૧૧) ! સૂર ૪
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. ३ शबलदोषवर्णनम्
म्लम्-केइ रायणियस्स पुवसंकलवितव्वे सिया, तं सेहे पुवतरागं आलवइ पच्छा रायणिए भवइ आसायणा सेहस्स ॥ १२ ॥ (सू० ५)
___ छाया-कश्चिद रात्निकस्य पूर्वसंकल्पितव्यः स्यात तं शैक्षः पूर्वतरकमालपति पश्चाद् रात्निको भवत्याशातना शैक्षस्य ॥ १२ ॥ (सू० ५)
टीका-'केई'-इत्यादि । कश्चित् कोऽपि जनो रात्निकस्य पूर्वसंलपितव्यापागवक्तव्यः स्यात् , एवं परिस्थितौ तं-पूर्वसंलपितव्यं जनं शैक्षो यदि पूर्वतरक-पागेव आलपति वदति रात्निकस्तत्पश्चात् शैक्षालापादनन्तरमालति तदा शैक्षस्याऽऽशातना भवति ॥ १२ ॥ (सू०५)
मूलम्--सेहे रायणियस्स राओ वा वियाले वा वाहरमाणस्स 'अजो ! के सुत्ता के जागरा ?' तत्थ सेहे जागरमाणे रायणियस्स अपडिसुणेत्ता भवइ आसायणा सेहस्स ॥१३॥ (स०६)
_ छाया-शैक्षो रात्निकस्य रात्रौ वा विकाले वा व्याहरतः 'हे अर्याः! के मुप्ता के जाग्रति ? ' तत्र शैक्षो जाग्रद् यदि रात्निकस्याऽप्रतिश्रोता भवत्याशातना शैक्षस्य ॥ १३ ॥ (सू० ६)
टीका-'शैक्षो रात्निकस्ये त्यादि । शैक्षा: शिष्यो रात्रौ विकाले वा 'हे आर्या ! के सुप्ता, के जाग्रति ? ' इति व्याहरतो-वदतो रात्निकस्य तत्र व्याहारे शैक्षो जाग्रत्-प्रबुध्यमानोऽपि यदि अप्रतिश्रोता-गुरवे नोत्तरं प्रयच्छति तदा शैक्षस्याऽऽशातना भवति ॥ १३ ॥ (सू० ६) ।
'केई' इत्यादि । कोइ व्यक्ति गुरु के पास आवे उसके साथ यदि शिष्य गुरु के पहले ही वार्तालाप करने लगे तो शिष्य को आशातना होती है ॥१२॥ (सू० ५) 'सेहे रायणियस्स' इत्यादि । गुरुने रात्रि अथवा विकाल में शिष्य को बुलाया कि- 'हे आर्यो ! कौन-कौन सोये हुवे हैं और कौन कौन जागते हैं ?' उस समय 'केइ' त्या व्यति शुरुनी पासे तनी सा2 ने शिष्य पडेल - पात्तता५ કરવા લાગે તે શિષ્યને આશાતના થાય છે. (૧૨) સૂઇ પા
'सेहे रायणियस्स' या. गुरुये रात्र अथवा Qिawi शिष्यने मोसाव्य। કે-હે આ ! કણ કણ સુતા છે અને કોણ કોણ જાગે છે ? તે સમયે જાગતે
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे मूलम्-सेहे असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा पडिगाहित्ता त पुत्वमेव सेहतरागस्स आलोएइ पच्छा रायणियस्स आसायणा सेहस्स ॥ १४ ॥ (सू० ७)
छाया-शैक्षोऽशनं वा पानं वा खाद्यं वा स्वाद्यं वा प्रतिगृह्य तत्पूर्वमेव शैक्षतरकस्यालोचयति पश्चाद् रात्निकस्याशातना शैक्षस्य ॥ १४ ॥ (मू० ७)
टीका-'सेहे असण'-मित्यादि । शैक्षोऽशनं वा पानं वा खाद्यं वा स्वायं वा प्रतिगृह्य-आदाय तद्-अशनादिकं, यदि पूर्वमेव रात्निकाऽऽलोचनातः शैक्षतरकस्य लघुमुनिः समीपे आलोचयति रालिकस्य च पार्श्वे पश्चादालोचयति तदा शैक्षस्याऽऽशातना भवति ॥ १४ ॥ (सू० ७)
मूलम्-सेहे असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा पडिगाहित्ता तं पुव्वमेव सेहतरागस्स उवदंसेइ पच्छा रायणियस्स आसायणा सेहस्स ॥१५॥ (सू० ८)
___ छाया-शैक्षोऽशनं वा पानं वा खाद्यं वा स्वाद्यं वा प्रतिगृह्य तत्पूर्वमेव शैक्षतरकस्योपदर्शयति पश्चाद् रात्निकस्याऽऽशातना शैक्षस्य ॥१५॥ (मू०८)
टीका-'सेहे असण'-मित्यादि । शैक्षोऽशनादिकं चतुर्विधमाहारं प्रतिगृह्य तद्यदि रानिकस्योपदर्शनात् पूर्वमेव शैक्षतरकस्य लघुमुनेरुपदर्शयति पश्चाद् रा. त्निकस्योपदर्शयति तदा शैक्षस्याऽऽशातना भवति ॥ १५ ॥ (मू० ८) शिष्य जागता हुआ भी गुरु को उत्तर नहीं देता है तो शिष्य को आशातना होती है ॥१३॥ (सू० ६)
_ 'सेहे' इत्यादि । शिष्य अशनादि चार प्रकार का आहार गृहस्थ के घर से लाकर पहले लघुमुनि के पास आलोचना करे पश्चात् गुरु के पास तब शिष्य को आशातना होती है ॥ १४ ।। ॥ सू० ७॥
'सेहे' इत्यादि । शिष्य अशन आदि चार प्रकार के आहार को लाकर गुरु के पूर्व ही लघुमुनि को दिखावे पश्चात् गुरु को दिखावे तो शिष्य को आशातना होती है ॥ १५॥ (सू० ८) હાય પણ ગુરુને ઉત્તર ન આપે તો શિષ્યને આશાતના થાય છે. (૧૩) સૂ ૬ !
'सेहे' याहि. शिष्य अशनाहि या२ ५४१२ना माडा२ स्थने धेरथी લાવીને પહેલાં લઘુમુનિની પાસે આવેચના કરે પછી ગુરુની પાસે કરે તે આશાતના थाय छे. (१४) ॥ सू. ७ ॥
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. ३ शवलदोषवर्णनम्
मूलम्-सेहे असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा पडिगाहित्ता तं पुव्वमेव सेहतरागं उवणिमंतेइ पच्छा रायणियं आसायणा सेहस्स ॥ १६ ॥ (सू० ९)
__ छाया-शैक्षोऽशनं वा पानं वाखायं वा स्वाधं वा प्रतिगृह्य तत् पूर्वमेव शैक्षतरकमुपनिमन्त्रयति पश्चाद् रात्निकमाशातना शैक्षस्य ॥१६॥ (मू० ९)
टीका-'सेहे असण'-मित्यादि । शैक्षोऽशनं पानं खाद्यं स्वायं वा प्रतिगृह्य तद्-अशनादिकं यदि पूर्वमेव शैक्षतरक-लघुमुनिम् उपनिमन्त्रयति, रात्निकं पश्चादुपनिमन्त्रयति तदा शैक्षस्याऽऽशातना भवति ॥१६॥ (मू० ९)
मूलम्-सेहे रायणिएण सद्धिं असणं वा खाइमं वा साइमं वा पडिगाहित्ता तं रायणियं अणापुच्छित्ता जस्स जस्स इच्छइ तस्स तस्स खद्धं खद्धं दलयइ आसायणा सेहस्स ॥१७॥ (सू०१०)
___छाया-शैक्षो रात्निकेन सार्द्धम् अशनं वा पानं वा खाद्यं वा स्वाधं वा प्रतिगृह्य सद् रात्निकमनापृच्छय यस्मै यस्मै इच्छति तस्मै तस्मै खद्धं खद्धं ददात्याशातना शैक्षस्य ॥१७।। (सू० १०)
___टीका-'सेहे रायणिएण'-इत्यादि । शैक्षोमरात्निकेन सार्द्धमशनादिकं चतुर्विधमाहारं प्रतिगृह्य तत्-अशनादिकं यदि रात्निकम् अनापृच्छय=अपृष्ट्वा यस्मै यस्मै मुनये इच्छति दातुमभिलपति तस्मै तस्मै मुनये खद्धं खद्धं-प्रचुर-पचुरं ददाति तदा शैक्षस्याऽऽशातना भवति ॥१७॥ (मू० १०)
___ 'सेहे' इत्यादि । शिष्य अशनादि चार प्रकार का आहार लाकर यदि लघुमुनि को पहिले और गुरु को पीछे आमन्त्रित करे तो शिष्य को आशातना होती है ॥ १६ ॥ ( सू० ९)
'सेहे रायणिएणं' इत्यादि । शिष्य गुरु के साथ अशनादि
'सेहे' त्याहि. शिष्य मशन मा यार प्रा२ना माडा२ने सावाने शुरुनी પહેલાં જ લધુમુનિને દેખાડે અને પછી ગુરુને દેખાડે તે શિષ્યને આશાતના થાય छे. (१५) ॥ सू ८ ॥
'सेहे त्याहि. शिष्य अशन माह या प्रारना माहार व भावीनले લઘુમુનિને પહેલાં અને ગુરુને પછી આમત્રિત કરે તે શિષ્યને આશાતના થાય છે. (१६) ॥ २६ ॥
'सेहे रायणिएणं' त्याहि शिष्य शुरुनी साथ मिशन मा ि भावाने
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे मूलम्-सेहे असणं वा ४ पडिगाहित्ता रायणिएणं सद्धिं भुंजमाणे तत्थ सेहे खद्धं-खद्धं, डागं, ऊसढं-ऊसढं, रसियंरसियं, मणुन्नं-मणुन्नं, मणाम-मणामं, निद्धं निद्धं लुक्खंआहारित्ता भवइ आसायणा सेहस्स ॥ १८ ॥ (सू० ११)
छाया-शैक्षोऽशनं वा ४....प्रतिगृह्य रात्निकेन सार्द्ध भुञ्जानस्तत्र शैक्षः खद्धं-खद्धं (प्रचुरं प्रचुर), डागं-डागं (प्रशस्तं प्रशस्तं) उत्सृत-मुत्सृतं, रसिकं रसिकं, मनोज्ञं-मनोज्ञं, मनोऽमं मनोऽमं, स्निग्धं-स्निग्धं, रूक्षं-रूक्षमाहारयिता भवत्याशातना शैक्षस्य ॥ १८ ॥ (मू० ११) ।
टीका-'सेहे'-इत्यादि । शैक्षोऽशनं वा ४ चतुर्विधमाहारं प्रतिगृह्य रात्निकेन साधं भुञ्जानस्तत्र (शैक्षः) खड़े-खद्द्धं अधिकमधिकं डागं-डागंप्रशस्तं-प्रशस्तम् , उत्सृतमुत्सृतम् उत्तममुत्तमम् , रसिकं-रसिकं-माधुर्यादिरसयुक्तं२ मनोज्ञ-मनोज्ञं मनसा ज्ञायत इति मनोज-मनोऽनुकूलं, मनोऽमं-मनोऽमं मनसाऽम्यते गम्यत इति मनोऽम-हृदयानन्दजनकं, स्निग्धं-स्निग्धं घृतादियुक्तं२ घृतपूरादिकं, रूक्षं रूक्ष नीरसं-नीरसं सत् स्वादिष्टं पर्पटिकादिकं यदि आहारयिता स्यात्तदा शैक्षस्याऽऽशातना भवति ॥ १८ ॥ (मू० ११) लाकर गुरु के बिना पूछे यदि जिस-जिस को चाहे उस-उस को प्रचुर-अधिक आहार दे तो शिष्य को आशतना होती है ॥१७॥ (सू०१०)
_ 'सेहे ' इत्यादि । गुरु के साथ आहार करता हुआ शिष्य प्रशस्त-प्रशस्त-शरीर को सुख दायी, ऊसढं-ऊसढं-उत्तम-उत्तम अर्थात् ताजा-ताजा, रसियं-रसियं = सरस-सरस-मणुन्न-मणुन्न = मनगमता, मणाम-मणामं हृदय को आनन्द देनेवाला,णिद्धं-णिद्ध-स्निग्ध-स्निग्ध घी से चकचकित घेवर आदि, लुक्ख-लुक्खं रूक्ष-रुक्ष पापड आदि, जो जो पदार्थ मन के अनुकूल हो उसे जल्दी-जल्दी और अधिकગુરુને પૂછયા વિના જે જેને જેને ચાહે તેને પ્રચુર-વધારે આહાર આપે તે શિષ્યને આશાતના થાય છે. (૧૭) સૂ ૧૦ |
'सेहे' त्याहि शुरुनी साथे माह२ ४२त शिष्य प्रशस्त-प्रशस्त शरीरने सुमहायी, असढ-असढ उत्तम-उत्तम अर्थात तान-तात, २सिय-२सिय स२सસરસ, મણુત્ર–મણુન્ન=મનગમતા, મણુમં મણામં=હ્રદયને આનંદ દેવાવાળા, બ્ધિધ્ધિ=સિનગ્ધ-સિનગ્ધ=ધીથી ચકચક્તિ ઘેવર આદિ, લુખ–શુક્રખં=રૂક્ષ-રૂક્ષ પાપડ આદિ, જે જે પદાર્થ મનને અનુકુળ હોય તે જલદી-જલ્દી તથા વધારે-વધારે ખાય
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. ३ शबलदोषवर्णनम्
मूलम्-सेहे रायणियस्स वाहरमाणस्स अपडिसुणित्ता भवइ आसयणा सेहस्स ॥ १९ ॥ ( सू० १२)
छाया-शैक्षो रात्निकस्य व्याहरतोऽप्रतिश्रोता भवत्यशातना शैक्षस्य ॥ १९ ॥ (मू० १२)
टीका-'सेहे रायणियस्स'-इति । शैक्षो यदि किञ्चिदपि व्याहरतो= निगदतो रात्निकस्य अपतिश्रोता-उत्तरस्याऽदाता जायते तदा शैक्षस्याऽऽशातना भवति ॥ १९ ॥ (मू० १२)
मूलम्-सेहे रायणियस्स वाहरमाणस्स तत्थगए चेव पडिसुणित्ता भवइ आसायणा सेहस्स ॥ २० ॥ (सू० १३)
छाया-शैक्षो रात्निकस्य व्याहरतस्तत्रगत एव प्रतिश्रोता भवत्याशातना शैक्षस्य ॥ २० ॥ (म० १३)
टीका-'सेहे'-इत्यादि । शैक्षो रात्निकस्य किश्चिद् व्याहरतो वचनश्रवणाय निकटमगत्वा तत्रगत एव-स्वस्थाने स्वासने वा स्थित एव सन् यदि प्रतिश्रोता उत्तरदाता स्यातदा शैक्षस्याऽऽशातना भवति ॥२०॥ (मू० १३)
मूलम्-सेहे रायणियस्स 'किं-तिवत्ता भवइ आसायणा सेहस्स ॥ २१ ॥ (सू० १४) अधिक खावे तो आशातना होती है ॥ १८॥ (मू० ११)
'सेहे ' इत्यादि । गुरु के बुलाने पर शिष्य यदि उत्तर नहीं देता है तो उसको आशातना लगती है ॥ १९॥ (सू० १२) ।
'सेहे ' इत्यादि । गुरु महाराज के वचन का उनके समीप न जाकर अपने आसन पर बैठा हुआ ही उत्तर दे तो शिष्य को आशातना होती है ॥ २० ॥ (सू० १३)
તે આશાતના થાય છે. (૧૮) મે સૂ. ૧૧
'सेहेत्यादि. शुरुना साववाथी शिष्य ने उत्तर आये तो तेने माशातना सा छे. (१८) ॥ सू. १२ ॥
__ 'सेहे' त्याहि. गुरु महान वयनने उत्तर तेमनी पासे न तi पोताना આસન ઉપર બેઠાં-બેઠાંજ આપે તે શિષ્યને આશાતના થાય છે. (૨૦) એ સૂ. ૧૩ છે
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे छाया-शैक्षो रात्निकस्य 'कि' मितिवक्ता भवत्याशातना शैक्षस्य
टीका-'सेहे रायणियस्स'-इत्यादि । शैक्षो रात्निकस्य शिष्याहाने दूरेस्थित एव 'कि' मिति-किं ब्रूषे-किं ब्रूषे, इतिवक्ता-उत्तरयिता यदि स्यत्तदा शैक्षस्याऽऽशातना भवति ॥ २१ ॥ (सू० १४)
मूलम्-सेहे रायणियं 'तुमं' तिवत्ता भवइ आसायणा सेहस्स ॥ २२ ॥ (सू० १५) । ___ छाया-शैक्षो रात्निकं त्वम्' इतिवक्ता भवत्याशातना शैक्षस्य ॥ २२ ॥ (सू० १५)
टीका-'सेहे रायणिय-मित्यादि। शैक्षा शिष्यो यदि रात्निकं प्रति 'त्वम्' इति इत्याकारकं 'तूं'-कारशब्दं न तु 'भदन्त' इत्यादिकं वक्ता कथयिता स्यात्तदा शैक्षस्याऽऽशातना भवति । उक्तञ्च
"हुँ करोति यदा शिष्यस्त्वंवाऽऽचार्य प्रमादतः। इहाऽकीर्तिमवाप्नोति, कुयोनि चाधिगच्छति" ॥१॥ इति ॥२२॥ (मू० १५)
' सेहे ' इत्यादि । गुरु के बुलाने पर शिष्य यदि गुरुके समीप न जाकर दूर रहा हुआ ही 'क्या कहते हैं ? ' ऐसा कहे तो शिष्य को आशातना होती है ॥ २१ ॥ (सू० १४)
सेहे' इत्यादि । शिष्य गुरु को 'तूं'-इस प्रकार तूंकारे से वोले और 'हे भदन्त ' इत्यादि न कहे तो शिष्य को आशातना होती है । कहा है कि :
"हुँ करोति यदा शिष्यस्त्वं वाऽऽचार्य प्रमादतः । इहाकीर्तिमवाप्नोति, कुयोनि चाधिगच्छति ॥१॥" इति । शिष्य प्रमाद से गुरु को तूंकार-शब्द से बुलाता है तो इस
'सेहे' या. गुरुना लावाथी शिष्य न तभनी पासे न rdi Rथी। 'शु ४। छ। ?? मेम डे तो शिष्यने मशातना थाय छे. (२१) ॥ सू १४ ॥
_ 'सेहे' त्याहि. शिष्य गुरुने 'तु' मेम तुथी माले भने 'महन्त' ઈત્યાદિ ન કહે તે શિષ્યને આશાતના થાય છે. કહ્યું છે કે –
" हुं करोति यदा शिष्य,-स्त्वं वाऽऽचार्य प्रमादतः ।।
इहाऽकीर्तिमवानोति, कुयोनि चाधिगच्छति ॥१॥” इति । શિષ્ય પ્રમાદથી ગુરુને તુંકાર શબ્દથી બોલાવે તે આ લેકમાં અપકીતિને
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. ३ शबलदोषवर्णनम्
मूलम्-सेहे रायणियं खद्धं खद्धं वत्ता भवइ आसायणा सेहस्स ॥ २३ ॥ (सू० १६)
छाया-शैक्ष रात्निकं खद्धं खद्धं (प्रचुरं-प्रचुरं) वका भवत्याशातना शैक्षस्य ॥ २३ ॥ (मू० १६)
टीका-'सेहे'--इत्यादि । शैक्षो यदि रात्निकं प्रति खद्धं खद्धं प्रचुरंप्रचुरम् अप्रमित२ प्रयोजनादधिकं निरर्थकं कठोरं वा वक्ता कथयिता स्यात्तदा शैक्षस्याऽऽशातना भवति ॥ २३ ॥ (मू० १६)
मूलम्-सेहे रायणियं तज्जाएणं तजाएणं पडिहणित्ता भवइ आसायणा सेहस्स ॥ २४ ॥ (सू० १७) . छाया-शैक्षो रात्निकं तज्जातेन तज्जातेन प्रतिहन्ता भवत्याशातना शैक्षस्य ॥ २४ ॥ (सू० १७)
टीका-'सेहे सयणिय'-मित्यादि । यदि रात्निकं तज्जातेन तज्जातेन= रात्निकमुखनिःसृतवचनानुरूपप्रतिवचनेन प्रतिहन्ता-शब्देन शब्दं घातयिता, ग्लानादिसेवाद्यर्थ गुरुणा प्रेरितः शिष्यः प्रतिवदति-'भवतैव कथं न क्रियते' इत्यादिरूपेण वक्ता स्यात्तदा यक्षस्याऽऽशातना भवति ॥ २४ ॥ (सू० १७) लोक में अपकीर्ति को प्राप्त करता है और परलोक में कुयोनि में जन्म लेता है ॥ १॥ ॥ २२॥ (सू० १५) . 'सेहे' इत्यादि । शिष्य गुरु के प्रति प्रयोजन से अधिक निरर्थक अथवा कठोर बचन बोले तो शिष्य को आशातना होती है ॥२३॥ (सू० १६)
सेहे ' इत्यादि । ग्लान आदि की वैयावच करने के लिये गुरु से प्रेरणा किया हवा शिष्य यदि आप ही क्यों न करते हो' ऐसा अपमानजनक तद्रूप प्रतिवचन बोले तो शिष्य को आशातना होती है ॥ २४ ॥ (सू० १७) प्रात ४२ छे. तथा ५२मा योनिमा म से छे. (१) २२ ॥ सू. १५ ॥
'सेहे' या शिष्य गुरुनी सामे प्रयोथी पधारे निरथ मा १२ पयन मा त शिष्यने मातना थाय छे. (२3) ॥ सू १६ ॥
_ 'सेहे' त्याह. सान माहिनी वैयाक्य ४२१॥ भाट शुरुना तथा प्रेशયેલા શિષ્ય જે “આપજ કેમ કરતા નથી ” એમ અપમાનજનક એવુંજ પ્રતિવચન माने तो शिष्यने माशातना थाय छे. (२४) ॥ सू १७ ॥
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
६८
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे मूलम्-सेहे रायणियस्स कहं कहेमाणस्स 'इति' एवं वत्ता भवइ आसायणा सेहस्त ॥ २५ ॥ (सू० १८) . छाया-शैक्षो रात्निकस्य कथां कथयतः 'इति' एवं वक्ता भवत्याशातना शैक्षस्य ॥ २५ ॥ (मू० १८)
टीका-'सेहे रायणियस्स'-इत्यादि । शैक्षो यदि कथां कथयतो रात्निकस्य व्याख्याने 'इति' अनेन प्रकारेण वक्तव्यम् , इत्थं न वक्तव्यम् , एवम एतादृशं वक्ता-भाषिता स्यात्तदा शैक्षस्याऽऽशातना भवति ॥२५॥ (मु०१८)
मूलम् सेहे रायणियस्स कहं कहेमाणस्स 'नो सुमरसी' ति वत्ता भवइ आसायणा सेहस्स ॥ २६ ॥ ( सू० १९)
छाया-शैक्षो रात्निकस्य कथां कथयतः 'नो स्मरसि' इति वक्ता भवत्याशातना शैक्षस्य ॥ २६॥ (सू० १९)
टीका-'सेहे'-इत्यादि । शैक्षो यदि कथां कथयतो रात्निकस्य व्याख्याने 'नो स्मरसि त्वं स्मृतिपथं नाऽऽनयसि' इति इत्याकारकं वक्ता-भाषिता यदि स्यात्तदा शैक्षस्याऽऽशातना भवति ॥ २६ ॥ (सू० १९)
मूलम्-सेहे रायणियस्स कहं कहेमाणस्स णो सुमणे भवइ आसायणा सेहस्स ॥ २७ ॥ (सू० २०)
छाया-शैक्षो रात्निकस्य कथां कथयतो नो सुमना भवत्याशातना शैक्षस्य ॥२७ ॥ (सू० २०) ।
टीका-'सेहे रायणियस्स'-इत्यादि । शैक्षो यदि कथां कथयतो रात्निकस्य सुमनाः प्रसन्नो न जायते तदा शैक्षस्याऽऽशातना भवति ॥ २७ ॥ (सू० २०)
'सेहे' इत्यादि । गुरु के व्याख्यानसमय में गुरु को 'ऐसा बोलना चाहिये, इस रीति से नहीं बोलना चाहिये' ऐसा कहे तो शिष्य को आशातना होती है ॥ २५॥ (सू० १८)
'सेहे' इत्यादि । गुरु के व्याख्यानसमय में 'तम को यदि नहीं आता है ' ऐसा कहे तो आशातना लगती है ॥२६॥ (सू० १९)
'सेहे' त्याहि. गुरुना व्याज्यानसमयमा शुरुने माम मा नये' मा રીતે ન બોલવું જોઈએ” એમ કહે તે શિષ્યને આશાતના થાય છે. (૨૫) સૂ. ૧૮ I
___'सेहे' त्यादि. गुरुना व्याज्यानसमयमा तिमन या मातु नथी' मेम કહે તે આશાતના લાગે છે. (૨૬) એ સૂ ૧૯ /
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
निहर्षिणी टीका अ. ३ आशातनावर्णनम्
६९
मूलम् - सेहे रायणियस्स कहं कहेमाणस्स परिसं भेत्ता भवइ आसाणा सेहस्स ॥ २८ ॥ ( सू० २१ )
छाया - शैक्षो रात्निकस्य कथां कथयतः परिषदं भेत्ता भवत्याशातना शैक्षस्य ॥ २८ ॥ ( सू० २१ )
टीका - 'सेहे ' - इत्यादि शैक्षो यदि कथां कथपतो रत्निकस्य परिषदं = सभां श्रोतृगणं भेता = विघटयिता छेदं भेदं कर्ता स्यात्तदा शैक्षस्याऽऽशातना भवति ॥ २८ ॥ ( सू० २१ )
मूलम् - सेहे रायणियस्स कहं कहेमाणस्स कहं अच्छिदित्ता भवइ आसायणा सेहस्स ॥ २९ ॥ ( सू० २२ )
छाया - शैक्षो रात्निकस्य कथां कथयतः कथामाच्छेत्ता भवत्याशातना शैक्षस्य ॥ २९ ॥ ( सू० २२ )
टीका - 'सेहे ' - त्यादि । शैक्षो यदि कथां कथयतो रात्निकस्य कथाम् आच्छेत्ता=भिक्षावेला निर्देशादिना भञ्जयिता भवति तदा शैक्षस्याऽऽशातना भवति ॥ २९ ॥ ( सू० २२ )
मूलम् - सेहे रायणियस्स कहं कहेमाणस्स तीसे परिसाए अणुट्टियाए अभिन्नाए अबुच्छिन्नाए अव्वोगडाए दोच्चं पि तच्चं पि
6 से ' इत्यादि । गुरु के व्याख्यान से शिष्य यदि प्रसन्न नहीं होता है तो आशातना होती है ॥। २७ ॥ ( सू० २० )
46
सेहे " इत्यादि । गुरु के व्याख्यानकाल में शिष्य परिषद को छिन्न-भिन्न करे तो शिष्य को आशातना होती है ॥ २८ ॥ (सू०२१) सेहे ' इत्यादि । गुरु के व्याख्यानसमय में " अब भिक्षा का समय हो गया " इत्यादि । बोलकर विक्षेप करे तो आशतना होती है ॥ २९ ॥ ( सू० २२ )
6
'से हे ' इत्याहि गुरुना व्याभ्यानथी शिष्य ने प्रसन्न न थाय तो माशातना थाय छे (२७) ॥ सू. २० ॥
'से हे ' इत्याहि गुरुना व्याभ्यानासभां शिष्य परिषहने छिन्न-भिन्न रे ते शिष्यने आशातना थाय छे. (२८) । सू २१ ।।
'से हे' त्याहि गुरुना व्याध्यानसमयमां ' हुवे लिक्षाना समय था गये। ' ઇત્યાદિ મેલીને વિક્ષેપ કરે તે આશાતના થાય છે. (૨૯) સૂ. ૨૨
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
७०
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे तमेव कहं कहित्ता भवइ आसायणा सेहस्स ॥३०॥ (सू० २३)
छाया-शैक्षो रात्निकस्य कथां कथयतस्तस्यां परिषद्यनुत्थितायामभिनायामव्युच्छिन्नायामव्याकृतायां द्वितीयं तृतीयमपि तामेव कथां कथयिता भवत्याशातना शैक्षस्य ॥३०॥ (मू० २३)
टीका-'सेहे'-इत्यादि ! शैक्षः कथां कथयतो रात्निकस्य तस्यां कथाप्रचारिण्यां परिषदि-सभायाम् अनुत्थितायाम् उत्थानरहितायाम् अभिन्नायांभेदरहितायाम् अखण्डितायामित्यर्थः, अव्युच्छिन्नायाम् व्यवच्छेदरहितायां यथावदवस्थितायाम् , अव्याकृतायां=निःशब्दायाम् उपदेशश्रवणतत्परायामित्यर्थः, द्वितीयं तृतीयमपि वारं तामेव कथां-गुरुचारितामेव कथां कथयिता यदि भवति तदा शैक्षस्याऽऽशातना भवति ॥ २३ ॥ ( सू० २३)
मूलम्-सेहे रायणियस्स सिज्जा संथारगं पाएणं संघट्टित्ता हत्थेण अणणुण्णवित्ता गच्छइ भवइ आसायणा सेहस्स ।३१। (२४)
छाया-शैक्षो रात्निकस्य शय्या-संस्तारकं पादेन संघटय हस्तेनाननुज्ञाप्य गच्छति भवत्याशातना शैक्षस्य ॥ ३१ ॥ (सू० २४)
____टीका-'सेहे'-इत्यादि । शैक्षो रात्निकस्य शय्यां शरीरपरिमितां संस्तारकं सार्द्धहस्तद्वयमितं प्रमादतः कदाचित् पादेन-चरणेन संघटय-स्पृष्ट्वा हस्तेन अननुज्ञाप्य = अक्षमापयित्वा यदि गच्छति तदा शैक्षस्याऽऽशातना भवति ॥ ३१ ॥ (मू० २४)
'सेहे' इत्यादि । गुरु के व्याख्यान में एकत्रित हुई परिषद् के उठने के, भिन्न होने के, व्यवच्छिन्न होने के और बिखरने के पूर्व, सुनने के लिए सभाजनों के उत्सुक होने पर भी यदि उसी-(गुरुजी की कही हुई ) कथा को दो या तीन बार कहे तो शिष्य को आशा तना होती है ॥ ३० ॥ (सू० २३)
'सेहे' इत्यादि । शिष्य, गुरु के शय्या और संस्तारक का प्रमावश कदाचित् पैर से संघटा होने पर हाथ जोडकर क्षमापन किये
"सेहे' त्याहि गुरुना व्याभ्यानमा मेत्रित थयेटी परिषदना वा, छुटा પડવા, વ્યવરિચ્છન્ન થયા અને વિખેરાય જવા-પહેલાં, સાંભળવા માટે સભાજને ઉત્સુક થતા હોય તે પણ જે તેજ–ગુરુજીએ કહેલી-કથાને બે અથવા ત્રણ વાર કહે તે शिष्यने माशातना थाय छे. (३०) ॥ सू २३ ॥
'सेहे' त्या शिष्य गुरुनी शय्या तथा सताउने प्रभाहने १५ थ६
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
७१
मुनिहर्षिणी टीका अ. ३ आशातनावर्णनम्
मूलम्--सेहे रायणियस्स सिज्जा-संथारए चिट्रित्ता वा निसिइत्ता वा तुयट्टित्ता वा भवइ आसायणा सेहस्स ॥३२॥ (सू० २५)
छाया-शैक्षो रात्निकस्य शय्या-संस्तारके स्थाता वा निषत्ता वा त्वग्वर्तयिता वा भवत्याशातना शैक्षस्य ॥ ३२ ॥ (सू० २५)
टीका-'सेहे-त्यादि। शैक्षो रात्निकस्य शय्या-संस्तारके स्थाताआरूढो वा निषत्ता-उपवेष्टा वा त्वग्वर्तयिता=पार्श्वपरिवर्तयिता वा शयितेति यावत् यदि भवति तदा शैक्षस्याऽऽशातना भवति ॥ ३० ॥ (सू० २५)
मूलम्--सेहे रायणियस्स उच्चासणंसि वा समासणंसि वा चिट्टित्ता वा निसीइत्ता वा तुयद्वित्ता वा भवइ आसायणा सेहस्स ॥ ३३ ॥ (सू० २६)
छाया-शैक्षो रात्निकस्योच्चासने वा समासने वा स्थाता वा निषत्ता वा त्वग्वर्तयिता वा भवत्याशातना शैक्षस्य ॥ ३३ ॥ (सू० २६)
टीका-'सेहे'-इत्यादि । शैक्षो रात्निकस्योचासने उत्तुङ्गासने वा समासने-तुल्यासने वा स्थाता निषत्ता-उपवेष्टा त्वग्वर्तयिता-शयिता वा यदि भवति तदा शैक्षोस्य-शिष्यस्याऽऽशातना भवति ॥ ३३॥ (मू० २६) बिना चला जाय तो शिष्य को आशातना होती है ॥३१॥ (सू० २४)
'सेहे' इत्यादि । गुरु के शय्या-संस्तारक पर यदि शिष्य खडा होवे, बैठे और शयन करे तो उसको आशातना होती है । ॥ ३२ ॥ (सू० २५)
___ 'सेहे ' इत्यादि । शिष्य यदि गुरु से ऊंचे आसन पर या गुरु के बराबरी के आसन पर खडा होवे, बैठे अथवा शयन करे तो उस को आशातना लगती है ॥ ३३ ॥ (सू० २६) કદાચ જે પગથી સંઘટ્ટ થઈ જાય અને જે હાથ જોડીને ક્ષમાપન કર્યા વિના ચાલ્યો જાય તે શિષ્યને આશાતના થાય છે. (૩૧) | સૂ. ૨૪ છે
_ 'सेहे' त्याहि शुरुना शय्या-संस्ता२४ ५२ ने शिष्य २९, मेसे શયન કરે તે તેને આશાતના થાય છે. (૩૨) સૂ. ૨૫ છે
'सेहे' त्याहि शिष्य ने शुरुथी या मासन ५२ अथवा शुरुनी ५२१બરીના આસન ઉપર ઊભે હય, બેસે કે શયન કરે તે તેને આશાતના લાગે છે. (33) ॥ सू. २६ ॥
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे
उपसंहरन्नाह - 'एयाओ' - इत्यादि । मूलम् - एयाओ खलु ताओ थेरेहिं भगवंतेहि तेत्तीसं आसायणाओ पण्णत्ताओ तिबेमि ( सू० २७ )
॥ इति तइया दसा समत्ता ॥ ३ ॥
छाया - एताः खलु ताः स्थविरैर्भगवद्भिस्त्रयस्त्रिंशदाशातनाः प्रज्ञप्ता इति ब्रवीमि । (०२७)
७२
टीका- 'एताः खलु' इत्यादि । स्पष्टार्थकमिदं || (सू० २७) ॥ इति श्री - विश्वविख्यात - जगवल्लभ - प्रसिद्धवाचक - पञ्चदशभाषाकलितललितकलापालापक- प्रविशुद्धगद्यपद्यनेकग्रन्थनिर्मायक - वादिमानमर्दक- श्रीशाहूच्छत्रपतिकोल्हापुरराजमदत्त - जैन शास्त्राचार्य - पदभूषित - कोल्हापुरराजगुरु-बालब्रह्मचारि-जैनाचार्य - जैनधर्मदिवाकर - पूज्यश्री - घासीलालप्रतिविरचितायां श्रीदशाश्रुतस्कन्धसूत्रस्य मुनिहर्षिण्याख्यायां व्याख्यायाम् - आशातनानामकं तृतीयमध्ययनं समाप्तम् ॥ १ ॥ उपसंहार करते हैं-' एयाओ' इत्यादि ।
स्थविर भगवन्तों ने इसतरह तैंतीस आशातनाओं का निरूपण किया है || सुधर्मा स्वामी कहते हैं - हे जम्बू ! जैसा भगवान् के पास मैंने सुना है वैसा तुझे कहता हूँ ॥ ( सू० २७ ) दशाश्रुतस्कन्ध सुत्र की मुनिहर्षिणी टीका के हिन्दी अनुवाद में आशातना नामका तीसरा
अध्ययन समाप्त हुआ ॥ ३ ॥
उपसंहार रे छे—– 'एयाओ' इत्यादि.
છે.
સ્થવિર ભગવન્તાએ આવી રીતે તેત્રીસ શાતનાઓનું નિરૂપણ કર્યું સુધર્માંસ્વામી કહે છે. હે જમ્મૂ! જે પ્રમાણે ભગવાનની પાસે મેં સાંભળ્યું છે તે प्रभारी हुँ त उहुँ छु ॥ सू. २७ ॥
દશાશ્રુતસ્કન્ધ્ર સૂત્રની મુનિહર્ષિણી ટીકાના ગુજરાતી અનુવાદમાં આશાતના નામનું ત્રીજું અધ્યયન સમાપ્ત થયું (૩)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. ४ गणिसम्पवर्णनम्
॥ अथ चतुर्थमध्ययनम् ॥ तृतीयाध्ययने त्रयस्त्रिंशदाशातना वर्णितास्ता आचारनिष्ठदोषतयात्याज्याः एवं प्रथम-द्वितीय-तृतीयाऽध्ययनेषु क्रमाद् विंशतिरसमाधिस्थानानि, एकविंशतिः शबलत्वदोषाः, त्रयस्त्रिंशदाशातनाश्च हेयत्वेन निर्दिष्टास्तत्परित्यागशीलानां गणिपदार्हाणामलौकिका अष्टविधा गणिसम्पदः प्रादुर्भवन्तीत्यनेन सम्बन्धेनायातं गणिसम्पदाख्यं चतुर्थमध्ययनं प्रारभ्यते, तस्येदमादिमूत्रम्-'मुयं में' इत्यादि ।
मूलम्-सुयं मे आउसं तेणं भगवया एवमक्खायं-इह खलु थेरेहिं भगवंतेहिं अटविहा गणिसंपया पण्णत्ता । कयरा खलु ता अट्टविहा गणिसंपया पण्णत्ता ? इमा खलु ता अट्टविहा गणिसंपया प्रण्णत्ता, तं जहा-॥ सू० १॥
चतुर्थ अध्ययन तीसरे अध्ययनमें तेंतीस आशातनाओं का वर्णन किया है। वे आचारगत दोष होने से त्याग करने योग्य हैं। इस प्रकार प्रथम द्वितीय और तृतीय अध्ययन में क्रमसे वीस असमाधिस्थान, ईक्कीस शबल दोष और तेंतीस आशातना त्याग करने योग्य हैं, ऐसा कहा गया है । इन सब के परित्याग से शिष्य गणिपदके योग्य हो जाते हैं । उनके अलौकिक आठ प्रकार की गणिसम्पदाएँ प्राप्तहोती हैं। अतः इस सम्बन्ध से आये हुए गणिसम्पदा नामक चतुर्थ अध्ययन का आरम्भ करते हैं । उसका यह प्रथम सूत्र है:-'सुयं मे' इत्यादि ।
ચેાથું અધ્યયન ત્રીજા અધ્યયનમાં તેત્રીસ આશાતનાઓનું વર્ણન કર્યું છે. તે આચારગત દે હેવાથી ત્યાગ કરવા ગ્ય છે. આ પ્રકારે પ્રથમ બીજા તથા ત્રીજા અધ્યાયમાં અનુક્રમે વીસ અસમાધિસ્થાન, એકવીસ બલદેષ તથા તેત્રીસ આશાતના ત્યાગ કરવા યોગ્ય છે. એમ કહેવામાં આવ્યું છે. એ બધાને પરિત્યાગ કરવાથી શિષ્ય ગણિપદને એગ્ય થઈ જાય છે. તેને અલૌકિક આઠ પ્રકારની ગણિસભ્યદાઓ પ્રાપ્ત થાય છે. આથી
એ સંબંધે આવેલ ગણિસમ્પરા નામના ચોથા અધ્યયનને આરંભ કરે છે. તેમાં આ प सूत्र छ.- 'सुयं में' त्यादि.
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे छाया-श्रुतं मया आयुष्मन् ! तेन भगवतैवमाख्यातम्-इह खलु स्थविरेभगवद्भिरष्टविधा गणिसम्पदः प्रज्ञप्ताः। कतराः खलु ता अष्टविधा गणिसम्पदः प्रज्ञप्ताः ? इमाः खलु ता अष्टविधा गणिसम्पदः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-॥मू० १॥
टीका-'सुयं में'-इत्यादि । हे आयुष्मन् ! मया श्रुतं तेन भगवता, एवं वक्ष्यमाणम् आख्यातं कथितम् ,-इह-चतुर्थाध्ययने स्थविरैर्भगवद्भिरष्टविधा: अष्टप्रकारकाः गणिसम्पदः-गणः-ज्ञानादिगुणानां समूहः, साधुसमुदायः प्रभूतमतापो वा सोऽस्याऽस्तीति गणी आचार्यस्तस्य सम्पदा-रत्नादिधनानीव सम्पदा समृद्धयः प्रज्ञप्ता:प्ररूपिताः। कतराः ? इत्याह-इमाः अनुपदं वक्ष्यमाणाः खलु अष्टविधाः गणिसम्पदः प्रज्ञप्ताः । तद्यथा-तद्-गणिसम्पदष्टविधत्वं यथा विद्यते तथा प्रदर्श्यते-॥सू० १॥
काः गणिसम्पदः ? इत्याह-'आयारसंपये'-त्यादि । मूलम्-१ आयार-संपया २ सुय-संपया ३ सरीर-संपया ४ वयण-संपया ५ वायणा-संपया ६ मइ-संपया ७ पओगसंपया ८ संगह-परिन्ना अटमा ॥ सू० २ ॥
छाया-१ आचार-संम्पद् २ श्रुत-सम्पत् ३ शरीर-सम्पत् ४ वचनसम्पत् ५ वाचना-सम्पत् ६ मति-सम्पत् ७ प्रयोग-सम्पत् ८ संग्रह-परिज्ञा अष्टमी ॥ सू० २॥
हे आयुष्मन शिष्य ! मैंने सुना है उन भगवान ने ऐसा कहा है कि:-इस चौथे अध्ययनमें स्थविर भगवन्तों ने आठ प्रकार की गणिसम्पदाओं का निरूपण किया है । जो ज्ञानादि गुणों के धारक हैं, साधु समुदाय के सारणा वारणा करने वाले और परमप्रतापी हैं वे गणी कहलाते हैं । गणी-आचार्य, उनकी रत्नादि धनके समान आठ प्रकार की सम्पदाएँ हैं । उनका वर्णन किया जता है" आयारसंपया" इत्यादि । ' હે આયુષ્યન્ શિષ્ય! મેં સાંભળ્યું છે કે તે ભગવાને એમ કહ્યું છે કે-આ ચેથા અધ્યયનમાં સ્થવિર ભગવતેએ આઠ પ્રકારની ગણિસમ્પરાઓનું નિરૂપણ કર્યું છે. જે જ્ઞાનાદિ ગુણોના ધારક છે, સાધુસમુદાયની સારણું વારણ કરવાવાળા તથા પરમપ્રતાપી છે તે ગણ કહેવાય છે ગણી –આચાર્ય તેમની રત્નાદિનની પેઠે આઠ પ્રકારની સમ્પहमा छ तेभर्नु पनि ४२वामा मावे छ:-'आयारसंपया' त्याहि.
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
७५
मुनिहर्षिणी टीका अ.४ गणिसंपवर्णनम्
टीका-'आयारे'-त्यादि। १ आचारसम्पत्-आचरणमाचार: वीतरागप्रणीताचरणम् , आमर्यादाया चरणं-चारः, मर्यादया कालनियमादिलक्षणया चार आचारो वा, स ज्ञान-दर्शन-चारित्र-तपोवीर्यलक्षणः पञ्चधा, यद्वा-आ= मर्यादया चारो-विहार आचारः, मोक्षार्थमनुष्ठानविशेषो वा, ज्ञानादिविषयकमनुष्ठानं वा । आचर्यते गुणद्धया इत्याचारः साधुजनाचरितम् , यद्वा-शिष्टाचारतो ज्ञानादिसेवनविधिः, स एव सम्पदिव सम्पत्-समृद्धिः।।
यद्वा-आचार: आचाराङ्गसूत्राख्यं प्रथममङ्गम् , अस्याध्ययनेन हि ज्ञानादिपश्चविधाचारः परिज्ञातो भवति, तत्पतिपादिताऽनुष्ठेयाचरणमेव सम्पदिव सम्पत् ।
(१) आचारसम्पदा-आचार-वीतराग भगवान के कहे हुए आचरण को आचार कहते हैं १, तथा मर्यादा में चलना २, अथवामर्यादा-काल नियम आदि मर्यादा से जो आचरण ३, अथवा ज्ञान दर्शन चारित्र तप और वीर्य लक्षण वाला पाच प्रकार का आचरण ४, तथा भगवान की कही हुई मर्यादा से विचरना ५, अथवा मोक्ष के लिये अनुष्ठानविशेष ६, अथवा ज्ञानादिविषय का अनुष्ठान ७, अथवा गुणवृद्धि-अर्थात् चढते परिणाम से किया जाने वाला आचार अर्थात् साधुजनों का आचरण ८, शिष्ट-अर्थात् तीर्थङ्कर - गणधरादिकों के आचार के अनुसार ज्ञानादिसेवनविधि ९, उसको आचार कहते हैं उस की सम्पदा-समृद्धि के समान होने के कारण आचारसम्पदा कहलाती है।
___ अथवा आचार - आचराङ्गसूत्रनामक प्रथम अङ्ग है, उसके अध्ययन से ज्ञानादि पाच प्रकार के आचार का ज्ञान होता है, अतः
(१) आचारसम्पदा-माया२-पात भगवाने ४९सां सायरणने माया२ ४३ છે? તથા મર્યાદામાં ચાલવું, ૨ અથવા મર્યાદા-કાલ નિયમ આદિ મર્યાદાથી જે આચરણ ૩, અથવા જ્ઞાન દર્શન ચારિત્ર તપ તથા વીર્ય લક્ષણવાળાં પાંચ પ્રકારનાં આચરણ ક, તથા ભગવાને કહેલી મર્યાદાથી વિચરવું ૫, અથવા મોક્ષને માટે અનુષ્ઠાનવિશેષ ૬, અથવા જ્ઞાનાદિ વિષયનાં અનુષ્ઠાન ૭, અથવા ગુણવૃદ્ધિ અર્થાત્ ચડિયાતાં પરિણામ માટે કરવામાં આવતાં આચરણ અર્થાત સાધુજનનાં આચરણ ૮, શિષ્ટ-અર્થાત્ તીર્થકર ગણધરાદિને આચારને અનુસરીને જ્ઞાનાદિસેવનવિધિ છે ૯, તે આચાર કહેવાય છે તે આચાર જ ધનાદિની સભ્યદા-સમૃદ્ધિની પેઠે હોવાના કારણે આચારસર્પદા કહેવાય છે.
અથવા આચાર–આચારાંગસૂત્ર નામે પ્રથમ અંગ છે. તેનાં અધ્યયનથી જ્ઞાનાદિ
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
७६
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे
२ श्रुतसम्पत्-श्रुतम् आगमः, स एव सम्पदिव सम्पत्-समृद्धिः। ३ शरीरसम्पत्-शरीरं कायस्तदेव सम्पदिव सम्पत्-रूप-लावण्या-ऽऽरोह-परिणाह स्थिरसंहननत्वादिलक्षणा । ४ वचनसम्पत्-वचनं सर्वव्यवहारहेतुवाग्व्यापारः, तदेव सम्पदिव सम्पत्=आदेय सत्य-प्रिय-हित-मितत्वादिलक्षणा । ५ वाचनासम्पत्-वाचना-गुरुमुखात् श्रुतस्य स्फुटतया पठनं, सैव सम्पदिव सम्पत्-श्रवणरमणीयत्वादिलक्षणा । ६ मतिसम्पत्-मतिः-क्षिपावनाहिकादिलक्षणा, सैव सम्पदिव सम्पत् हेयोपादेयविवेकपटीयस्त्वादिरूपा। ७ प्रयोगसम्पत्-प्रयोगःप्रयोयह भी आचार कहलाता है, उसमें वर्णित विषय का आचरणरूप सम्पदा जो कि सम्पत्ति की तरह होती है वह भी आचारसम्पदा कहलाती है।
(२) श्रुतसम्पदा-आगमरूप समृद्धि । (३) शरीरसम्दा-शरीररूपी समृद्धि । सुन्दर स्वरूप--न मोटा न छोटा न पतला न जाडा न रूक्ष न कर्कश, ऐसी शरीर की समृद्धि शरीरसम्पदा कही जाती है । (४) वचनसम्पदा-समस्त व्यवहार का हेतु वाणी के व्यवहार को वचनसम्पदा कहते हैं । वाणी जो कि आदेय - ग्रहण करने योग्य हो, सत्य हो, प्रिय हो हितकारक हो और परिमित हो उसको वचनसम्पदा कहते हैं । (५) वाचनासम्पदा-गुरु के मुख से सुने हुए को स्पष्टता से बोलना उसको वाचना कहते हैं। बाचनासम्पदा जो कि सुनने में मनोहर हो। (६) मतिसम्पदा-जल्दी पदार्थ को ग्रहण करना उसको मति कहते हैं, मतिसम्पदा - वस्तु के हेयोपादेय के विवेक પાંચ પ્રકારના આચારનું જ્ઞાન થાય છે. તેથી એ પણ આચાર કહેવાય છે, તેમાં વર્ણન કરેલા વિષયનાં આચરણરૂપ સમ્મદા જે સમ્પત્તિની પેઠે હોય છે તેથી તે પણ આચારसपा उपाय छे. (२) 'श्रुतसम्पदा' मागम३५ समृद्धि. (3) 'शरीरसम्पदा' शरीरરૂપી સમૃદ્ધિ. સુન્દર સ્વરૂપન મેટું ન નાનું, ન પાતળું ન જાડું, ન રૂક્ષ ન કર્કશ, मेवी शरीरनी समृद्धि शरीरस पह। पाय छे. (४) 'वचनसम्पदा' समस्त व्यवહારનું કારણ વાણને વ્યવહાર છે તેને વચનસમ્મદા કહે છે, વાણી કે જે આદેય–ગ્રહણ કરવા ગ્ય હાય, સત્ય હોય, પ્રિય હોય, હિતકારક હોય અને પરિમિત હોય તેને पयनस पहा ४ छ (५) वाचनासम्पदा शुरुना भुपथी सामने पटताथी मासयु તેને વાચના કહે છે કે જે સાંભળવામાં મને હર હોય છે તેને વાચનસંપદા કહે છે. (૬) 'मतिसम्पदा' हीथी पहा । अश्व ते भति उवाय छे. मतिस-५-१स्तुना
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
७७
मुनिहर्षिणी टीका अ.४ गणिसम्पद्वर्णनम् जनम् आत्मसामर्थ्य द्रव्यक्षेत्रकालभावं विज्ञाय वादादिकरणं, स एव सम्पदिव सम्पत् लोकोत्तरवादसामर्थ्य रूपा । ८ सङ्ग्रहपरिज्ञा-सइग्रहः द्रव्यतो वस्त्रपात्रादीनां, भावतोऽनेकशास्त्राप्तजनेभ्यः पदार्थानामेकत्रीकरणं, तत्र परिज्ञा-परिज्ञानं विचक्षणता, अष्टमी-अष्टानां पूरणी सम्पत् ॥ मू० २ ॥
अथाऽष्टविधासु सम्पत्सु प्रथमामाचारसम्पदमाह-‘से किं तं' इत्यादि।
मूलम्-से किं तं आयारसंपया ? आयारसंपया चउविहा पण्णत्ता, तं जहा-(१) संजम-धुव-जोगजुत्तयावि भवइ, (२) असंपग्गहियअप्पया, (३) अणियतवित्तिया, (४) वुड्ढ-सीलयावि भवइ । से तं आयारसंपया ॥ सू० ३ ॥
छाया-अथ का सा आचारसम्पद् ? आचारसम्पद् चतुर्विधा प्रज्ञप्ता, तद्यथा-(१) संयम-ध्रुव-योगयुक्तताऽपि भवति । (२) असंप्रगृहीतात्मता, (३) अनियतवृत्तिता, (४) वृद्धशीलता । भवति । सैषाऽऽचारसम्पत् ॥ सू० ३॥ की चतुरता । (७) प्रयोगसम्पदा-आत्मसामर्थ्य को प्रयोग कहते हैं । द्रव्य क्षेत्र काल और भाव को जान कर वाद आदि के करनेरूपी सम्पदा ही प्रयोगसम्पदा कही जाती है । अर्थात् लोकोत्तर वाद के सामथ्य को ही प्रयोगसमम्पदा कहते हैं । (८) संग्रहपरिज्ञा-संग्रह का अर्थ होता है एकट्ठा करना । एकट्ठा करना दो प्रकार से होता हैद्रव्य से और भाव से । वस्त्र पात्र आदि का एकत्रीकरण करना द्रव्यतःसंग्रह कहा जाता है, और अनेक शास्त्र तथा आप्तजनों से पदार्थ के एकत्रीकरण को भावतःसंग्रह कहते हैं, उसमें विचक्षणता को परिज्ञा कहते हैं । वही आठवीं सम्पदा है । सू० २॥ डाय पायना विमा यतुरता (७) 'प्रयोगसम्पदा' मात्मसायन प्रयोग छ. દ્રવ્ય ક્ષેત્ર કાળ તથા ભાવને જાણી લઈને વાદ આદિના કરવારૂપી સમ્મદા જ પ્રયોગસમ્પરા કહેવાય છે અર્થાત્ લકત્તર વાદના સામર્થ્યને જ પ્રગસદા કહે છે. (૮) 'संग्रहपरिज्ञा'-सडनी म थाय छे ये ४२. सई ४२ मे प्रारे थाय छદ્રવ્યથી તથા ભાવથી વસ્ત્ર પાત્ર આદિનું એકત્રીકરણ કરવું તે દ્રવ્યતઃસંગ્રહ કહેવાય છે અને અનેક શાસ્ત્ર તથા આપ્તજનથી પદાર્થનું એકત્રીકરણ તે ભાવતાસંગ્રહ કહેવાય છે. તેમાં વિચક્ષણતાને પરિણા કહે છે તે આઠમી સમ્પરા છે. (સૂ) ૨)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
७८
७८
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे ___टीका-'से किं तं'–इत्यादि । अथ प्रस्तुता सा-पूर्वोक्ता आचारसम्पत् का =किं स्वरूपा ? । आचारसम्पत्-चतुर्विधा-चतुःप्रकारा, तद्यथा-तचातुर्विध्यं पदयते- १ संयमधुवयोगयुक्तता-संयमनं संयमा सावधव्यापारात् सम्यगुपरमणं, यद्वा पापच्यापारभारतो नियमतः संयम्यते = संवध्यते मर्यादायामात्माऽनेनेति संयमः, यदि वा-संशोभनाः प्राणातिपातानृतभाषणाऽदत्ताऽऽदानाब्रह्मपरिग्रह- विरमणलक्षणा यमा अस्मिन्निति संयमश्चारित्रं, तेन तस्य वा ध्रुवोऽचलो योगः सम्बन्धस्तेन युक्तः समाध्युपयोगवान् तद्भावस्तत्ता भवति, 'अपि' समुच्चये एवमग्रेऽपि ॥
अब इन आठ प्रकारकी सम्पदाओं में से प्रथम आचार सम्पदा का वर्णन करते हैं-' से किं तं आयार ' इत्यादि ।
हे भदन्त ! उस आचारसम्पदा के कितने भेद हैं-हे जम्बू ! आचारसम्पदा चार प्रकार की है- (१) संयमधुवयोगयुक्तता, (२) असंप्रगृहीतात्मता (३) अनियतवृत्तिता, (४) वृद्धशीलता ।।
१ संयमध्रुवयोगयुक्तता-सावद्य व्यापार से अलग रहना संयम कहा जाता है । अथवा जिस के द्वारा आत्मा को पापव्यापार से मर्यादा में रखा जाता है उस को संयम कहते हैं । अथवा सम्सर्वथाप्रकार प्राणातिपात, मृषावाद, अदत्तादान, मैथुन और परिग्रह से निवृत्त होना यम हैं, जिसमें ये हों ऐसे चारित्र को संयम कहते हैं । उसमें अथवा उसके साथ आत्मा का अचल सम्बन्ध संयमध्रुवयोग है। उससे युक्त हो वह संयमध्रुवयोगयुक्त अर्थात् समाधि उपयोग वाला होना । “अपि" शब्द समुच्चय अर्थ में है। इसी तरह आगे भी समझ लेना चाहिए ।
હવે આ આઠ પ્રકારની સમ્પરાઓમાંથી પ્રથમ આચારસર્પદાનું વર્ણન કરે છે– 'से कि तं आयार०' त्याह..
હે ભદન્ત! તે આચાર સભ્યદાના કેટલા ભેદ છે? હે જબૂ! આચાર સભ્યદા ચાર प्रा२नी छ. (१) संयमध्रुवयोगयुक्तता, (२) असंप्रगृहीतात्मता (३) अनियतवृत्तिता (४) वृद्धशीलता।
१ संयमध्रुवयोगयुक्तता सावध व्यापारथी २ सय २ लेने सयम उपाय વિા જેના દ્વારા આત્માને પાપવ્યવહારથી મર્યાદામાં રાખવામાં આવે છે તેને સંયમ કહે છે. અથવા સમ- સર્વથા પ્રકારે પ્રાણાતિપાત, મૃષાવાદ, અદત્તાદાન, મૈથુન, તથા પરિગ્રહથી નિવૃત્ત રહેવું તે યમ છે. જેમાં તે હોય એવાં ચારિત્રને સંયમ કહે છે. તેમાં અથવા તેની સાથે આત્માને અચલ સંબંધ “સંયમધુવયેગ” છે. તેનાથી યુકત
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. ४ गणिसंपवर्णनम्
२ असंप्रगृहीतात्मता-असंप्रगृहीतः अनहङ्कारवान् आत्मा यस्याऽसौ तथा 'अहं जातिमानाचार्यों गच्छाधिपतिर्बहुश्रुतस्तपस्वी' इत्याद्यहङ्काररहितः, तद्भावस्तत्ता जात्यादिमदरहिततेत्यर्थः।
३ अनियतवृत्तिता-अनियता अनिश्चिता वृत्ति-वर्तनं विहारो यस्य स तथा, तद्भावस्तत्ता 'गामे एगराई नयरे पंचराई' इत्यादिरूपेणाऽप्रतिबन्धविहारितेत्यर्थः ।
४ वृद्धशीलता-वृद्धाः श्रुतेन पर्यायेण वा महान्तस्तेषां शीलं संयमनियम-चारित्रादिलक्षणम् इव शीलं यस्य स तथा भवति, वर्मनसोविकाररहितो भवतीत्यर्थः। अथवा वृद्धग्लानादेः सम्यग् वैयावृत्त्यादिकरणकारणशीलो भवति, तद्भावस्तत्ता। सा उक्तलक्षणा एषाऽऽचारसम्पत् ॥ सू०३ ॥
२ असंप्रगृहीतात्मता- जिसकी आत्मा अहंकाररहित है वह 'असंप्रगृहीतात्मा' कहा जाता है । 'मैं अमुक जाति का हूँ। मैं आचार्य हूँ । मैं गच्छका अधिपति हूँ। मैं बहुश्रुत हूँ। मैं तपस्वी हूँ' इत्यादि अहङ्काररहित और जात्यादिमदरहित आत्मा का होना । ३ अनियतवृत्तिता - जिसका विहार अनिश्चित है । गांव में एक रात और नगर में पाच रात ऐसे प्रतिबन्धरहित विहार करने वाला होना । ४ वृद्धशीलता - श्रुत और पर्याय -- दीक्षा से बड़ों के समान शीलसंयम नियमचारित्रादि वाला अर्थात् शरीर--मानस-विकाररहित वृद्धशील कहा जाता है अथवा वृद्ध और ग्लान -- रोगी आदि की वैयावच (सेवा) करने कराने में उत्सुक रहता है। ऐसा होना वृद्धशीलता है। ।। सू० ३॥ हाय ते सयमवयोगयुत अर्थात् समाधिपयेगाते. 'अपि' ४ सभुश्यय मर्थ भी छ. मेवी शते २ सभ७ से न. २ असंप्रगृहीतात्मता-ना આત્મા અહંકારરહિત છે તે “અસંપ્રગૃહીતાત્મા’ કહેવાય છે. “હું અમુક જાતને છું, આચાર્ય છું, હું ગચ્છને અધિપતિ છું, હું બહુશ્રત છું, હું તપસ્વી છું” ઈત્યાદિ भा२२डित तथा ति महिना महथा २हित मात्मा थj ते ३ अनियतवृत्तिताજેનો વિહાર અનિશ્ચિત છે. ગામમાં એક રાત તથા નગરમાં પાંચ રાત એવા પ્રતિसन् विनाने विहा२ ४२वापाणाडाj ४ वृद्धशीलता-श्रत तथा पर्याय-दीक्षाथी भड़ाનના જેવા શીલ, સંયમ, નિયમ, ચારિત્રાદિવાળી અર્થાત્ શરીર-માનસ-વિકારરહિત વૃદ્ધશીલ કહેવાય છે. અથવા વૃદ્ધ અને ગ્લાનરોગી આદિની વૈયાવચ (સેવા) કરવા કરાવવામાં ઉત્સુક રહે છે. એવા થવું તે વૃદ્ધશીલતા છે. (સૂ) ૩)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे य आचारवान् भवति स एव श्रुतवान् भवतीति श्रुतसम्पदमाह'से किं तं सुय०' इत्यादि ।
मूलम्-से किं तं सुयसंपया ? सुयसंपया चउव्विहा पण्णत्ता तं जहा-बहुस्सुययावि भवइ, परिचियसुययावि भवइ, विचित्तसुययावि भवइ, घोसविसुद्धिकारययावि भवइ सेत सुयसंपया ॥४॥
छाया-अथ का सा 'श्रुतसम्पत् ?' श्रुतसम्पञ्चतुर्विधा प्रज्ञप्ता तद्यथा-१ बहुश्रुततापि भवति, २ परिचितश्रुततापि भवति । ३ विचित्रश्रुततापि भवति । ४ घोषविशुद्धिकारकतापि भवति । सैषा श्रुतसम्पत् ॥ २ ॥
टीका-'से कित' इत्यादि-सा सामान्यतः प्रागुक्ता श्रुतसंपत् का कि स्वरूपा ? श्रुतसंपत् चतुर्विधा प्रज्ञप्ता-प्ररूपिता, तद्यथा- १ बहुश्रुतता-बहुप्रचुरं श्रुतम् आगमो यस्य स तथा शास्त्रार्थ पारगः, यस्मिन् काले यावन्त आगमा वर्तन्ते तावतः सर्वान् हेतुदृष्टान्तादिभिर्जानातीति भावः तद्भावस्तत्ता । २ परिचितश्रुतता-परिचितम् अत्यन्तमभ्यस्तमत एव सरहस्यं ज्ञातं श्रुतम् आगमो येन स तथा क्रमोत्क्रमवाचनाभिरस्खलितसूत्रार्थतदुभय इत्यर्थः, त्रिविधागमज्ञ इति
जो आचार वाले होते है वे ही श्रतवाले होते है, अतः अब श्रुतसम्पदा को कहते हैं-" से किं तं सुय० " इत्यादि ।
श्रुतसम्पदा कितने प्रकार की है ? उत्तर देते हैं कि--चार प्रकार की होती है । (१) बहुश्रुतता (२) परिचितश्रुतता (३) विचित्रश्रुतता (४) घोषविशुद्धिकारकता, इस तरह से चार प्रकारको होती है ।
१ बहुश्रुतता - बहुत आगमों के जानने वाला वहुश्रुत कहा जाता है। शास्त्रों के अर्थ का पार करने वाला । जिस समय में जितने शास्त्र हों उन सबको हेतु और दृष्टान्त से जानने वाला होना।
જે આચારવાળા હોય છે તેજ થતવાળા હોય છે તેથી હવે શ્રતસમ્પદા કહે છે'से किं तं सुय०' त्याहि.
શ્રતસાદા કેટલા પ્રકારની છે? ઉત્તર દે છે કે–ચાર પ્રકારની છે.
_ (१) बहुश्रुतता, (२) परिचितश्रुतता, (३) विचित्रश्रुतता, (४) घोषविशुद्धिकारकता मा ४२ या२ प्रा२नी छे.
१ बहुश्रुतता- ॥ मागभाने वावा महुश्रुत वाय छे. शास्त्रोना અર્થને પાર કરવાવાળા, જે સમયે જેટલા શાસ્ત્રો હોય તે બધાને હેતુ તથા દષ્ટાંતથી જાણવા
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. ४ गणिसम्पद्वर्णनम् यावत् , तद्भावस्तत्ता । ३ विचित्रश्रुतता-विचित्रं = जीवादीनां मूक्ष्मरूपप्रकाशकतया विलक्षण नानाप्रकारकं वा श्रुतं यस्य स तथा स्वसमयपरसमयोत्सर्गापवादबह्वर्थविचारणायुक्तश्रुतवानित्यर्थः, तद्भावस्तत्ता । ४ घोषविशुद्धिकारकताघोषः शब्दः, तस्य विशुद्धिः अनलकृतासत्याप्रियाहिताऽमितापासङ्गिकत्वादिदोपापनयनपूर्वकालङ्कृत--सत्य-दित-प्रियमितप्रासङ्गिकत्वादिकरणलक्षणा, तस्याः कारकस्तद्भावस्तत्ता तथा भवति । सा-निरुक्तलक्षणा एषा श्रुतसम्पत् ।। सू०२॥
शरीरसम्पद्धर एव श्रुतवान् भवतीति शरीरसम्पदमाह-'से किं तं शरीर' इत्यादि ।
मूलम्-से किं तं सरीरसंपया ? सरीरसंपया चउबिहा पण्णत्ता, तं जहा-आरोह-परिणाहसंपन्नयावि भवइ, अणोतप्पसरीरया, थिरसंघयणया, बहुपडिपुर्णिणदिययावि भवइ । से तं सरीरसंपया ॥ सू० ३ ॥
२ परिचितश्रुतता - आगमों का मर्मज्ञ होना और आगमों के सूत्र अर्थ तथा उभय--दानों का क्रम--आदि से अन्त तक, उत्क्रम-- अन्त से आदि तक का धाराप्रवाह से वाचना । ३ विचित्रश्रुतता - जीव आदि का सूक्ष्म स्वरूप प्रकाश करने बाले अनेक प्रकार के आगमों का जानकार होना और स्वसमय परसमय उत्सर्ग एवं अपवाद् आदिका जानना । ४ घोषविशुद्धिकारकता-घोष का अर्थ शब्द होता है। उसके अनलकृतत्व-असत्यत्व-अप्रियत्व-अहितत्व- अमितत्व
और अप्रासंगिकत्व आदि दोषों को दूर करके अलङ्कृतत्व-सत्यत्वप्रियत्व - हितत्व - मितत्व और प्रासङ्गिकत्व आदि गुणों से युक्त करनेरूप विशुद्धिका करना । इस रीति से श्रुतसम्पत् की विचारणा की गई है । ॥ सू० २ ॥ पाणथते.२परिचितश्रुतता-माना भज्ञ थ_ अने भागभाना सूत्र तथा मथ અને બેઉના કમ-આદિથી અંત સુધી, ઉ&મxઅંતથી આદિ સુધી ધારાપ્રવાહથી વાચવું તે. ३ विचित्रश्रुतता ७१ साहिन सूक्ष्म २१३५ ४॥२॥ ४२११७॥ मने प्र४२न। मा1માના જાણકાર થવું. અને સ્વસમય, પરસમય, ઉત્સર્ગ તેમજ અપવાદ આદિ જાણવાં. ४ घोषविशुद्धिकारकता- घोषना म ६ थाय छे. तेनी मनतत्व, आसત્યત્વ, અપ્રિયત્વ, અહિતત્વ, અમિતત્વ તથા અપ્રાસંગિકત્વ આદિ દેને દૂર કરીને અલંકૃત સત્યત્વ-પ્રિયત્વ-હિતત્વ- મિતત્વ અને પ્રાસંગિકત્વ આદિગુણોથી યુકત કરવારૂપ વિશુદ્ધિ કરવી. આ રીતે શ્રુતસમ્પની વિચારણા કરી છે. (સૂ) ૨)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
८२
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे छाया-अथ का सा शरीरसम्पत् ? शरीरसम्पच्चतुर्विधा प्रज्ञप्ता, तद्यथा-- आरोह-परिणाहसम्पन्नतापि भवति । अनवत्राप्यशरीरता, स्थिरसंहननता, बहुप्रतिपूर्णेन्द्रियताऽपि भवति । सैषा शरीरसम्पत् ॥ मू० ३ ॥
टीका-' से किं तं' इत्यादि । अथ प्रस्तुता सा-पूर्वोक्ता शरीरसम्पत् का=कि स्वरूपा ? तत्राह-शरीरसम्पत् चतुर्विधा प्रज्ञप्ता, तद्यथा--१ आरोहपरिणाह-सम्पन्नता-आरोहः उचितध्ये परिणाहो उचितविस्तारस्ताभ्यां सम्पन्नः= समन्वितः, तद्भावस्तत्ता । २ अनवत्राप्यशरीरता--अवत्राप्यम्-लज्जनीयम् अङ्गहीनत्वकुरूपत्वादिभिघृणाहास्यादिजनकं शरीरं यस्य सो ऽवत्राप्यशरीरः, न-अवत्राप्यशरीरोऽनवत्राप्यशरीरः अलज्जनीयाङ्गस्त-द्भावस्तत्ता । सुन्दराकृतिमानेव आचार्यपदयोग्यो भवतीत्यर्थः, 'यत्राकृतिस्तत्र गुणा वसन्ति' इति नीतिरपि श्रूयते । ३ स्थिरसंहननता-स्थिरं-दृढं संहननं वज्रऋषभनाराचादिलक्षणः शरीरास्थिसंचयो यस्य स तथा, तद्भावस्तत्ता । बलवच्छरीर एवोपदेशादिना गच्छनिर्वाहको भवतीति तात्पर्यम् ।
शरीरसम्पदा वाले ही श्रुतवान् होते हैं, अतः शरीरसम्पदा कहते हैं
___ " से किं तं सरीर०" इत्यादि । (१) आरोहपरिणाहसम्पन्नता (२) अनवत्राप्यशरीरता, (३) स्थिरसंहननता, (४) बहुप्रतिपूर्णेन्द्रियता। इस प्रकार से चार प्रकार की शरीरसम्पत् होती है । १ आरोहपरिणाहसम्पन्नता - उचित लम्बाई और चौडाई को आरोह - परिणाह कहते हैं, उससे युक्त होना। २ अनवत्राप्यशरीरता-अङ्गहीन, कुरूप, धृणाजनक और हास्यकारक शरीर जिसका है उसको अवत्राप्यशरीर
और उससे अतिरिक्त को अनवत्राप्यशरीर कहते हैं। ऐसा होना अर्थात् सुन्दर आकृतिका होना । सुन्दर आकृतिवाला ही आचार्यपद
શરીરસસ્પદાવાળાજ મૃતવાન હોય છે. તેથી શરીરસસ્પદા કહે છે – 'से कि तं सरीर०' छत्याहि.
(१) आरोहपरिणाहसम्पन्नता (२) अनवत्राप्यशरीरता (३) स्थिरसंहननता, (४) बहुप्रतिपूर्णन्द्रियता, मे प्रा३ या तनी शरी२२सम्पत् थाय छे. १ आरोहपरिणाहसम्पन्नता थित तथा पापा ने मारा-परिणाड छ तेथी युत डा ते. २ अनवत्राप्यशरीरता मगहीन, ४३५, ४ मने - સ્વકારક શરીર જેનું હોય તેને અવત્રાશરીર તથા તેનાથી ઉલટું હોય તે અનવત્રાખશરીર કહેવાય છે. એવું હોવું અર્થાત્ સુંદર આકૃતિવાળા હોવું. સુંદર આકૃતિવાળા જ
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. ४ गणिसंपवर्णनम् ___४ बहुप्रतिपूर्णेन्द्रियता-बहु-सम्यक् प्रतिपूर्णानि अविकलानि इन्द्रियाणि= श्रोत्रादीनि यस्य स तथा, तद्भावस्तत्ता। अविकलेन्द्रियो हि परमार्थसाधको भवतीत्यभिप्रायः । सा-पूर्वोक्ता एषा शरीरसम्पत् ।। सु० ३॥
आचारश्रुतशरीरसम्पद्वानेव वचनसम्पत्तिशाली भवतीति वचनसम्पदमाह-'से किं तं वयण' इत्यादि ।
मूलम्-से किं तं वयणसंपया ? वयणसंपया चउव्विहा पण्णत्ता, तं जहा आदेयवयणयावि भवइ, महुरवयणयावि भवइ, अणिस्सयवयणयावि भवइ, असंदिद्धवयणयावि भवइ । से तं वयणसंपया ॥ सू०४ ॥
छाया-अथ का सा वचनसम्पत् ? बचनसम्पच्चतुर्विधा प्रज्ञप्ता, तद्यथा -आदेयवचनताऽपि भवति, मधुरवचनतापि भवति, अनिश्रितवचनतापि भवति, असंदिग्धवचनतापि भवति । सैषा वचनसम्पत् ॥ सू० ४ ।।
टीका-'से कि तं' इत्यादि-सा वक्ष्यमाणस्वरूपा वचनसम्पत् का=किं लक्षणा ? वचनसम्पत् चतुर्विधा प्रज्ञप्ता-प्ररूपिता, तद्यथा-१ आदेयवचनता-आदेयं के योग्य होता है- “ यत्राकृतिस्तत्र गुणा वसन्ति " अर्थात् जहा आकृति है वहा गुण भी रहते हैं ।" ऐसा नीतिशास्त्र में कहा है ।
स्थिरसहनमता-शरीर वज्र-ऋषभ-नाराच आदि दृढसंघयण वाला होना । बलवान शरीर वाला ही उपदेश आदि से गच्छ का निर्वाह कर सकता है, ऐसा तात्पर्य है। ४ बहुमतिपूर्णेन्द्रियता-श्रोत्र
आदि पांचों इन्द्रियों से पूर्ण होना, पूर्णइन्द्रियवाला ही परमार्थ का साधक हो सकता है। इस रीतिसे शरीरसम्पत् कही गई है ॥सू०३॥
- आचार, श्रुत और शरीर सम्पदा वाले वचनसम्पत्तिशाली होते हैं, अतः वचनसम्पदा कहते हैं !
'से किं तं वयण ' इत्यादि । इस सूत्र में प्रश्न और उत्तर माया पहने योग्य हाय छ. “यत्राकृतिस्तत्र गुणा वसन्ति" अर्थात या माति होय त्यां गुण ५५ २ छ मेम नीतिशास्त्रमा ४यु छे. (३) स्थिरसंहननताશરીર વજા-ઋષભ નારા આદિથી દૂતસંઘયણવાલું હોવું. બળવાન શરીરવાળાજ ઉપદેશ माहिथी छन। निर्वाड ४श श . से तात्पर्य छ. (४) बहुपतिपूर्णेन्द्रियताશ્રોત્ર આદિ પાંચેય ઈન્દ્રિયોથી પૂર્ણ હોવું. પૂર્ણ ઈન્દ્રિયવાળા જ પરમાર્થના સાધક હોઈ श: छ. सेवी शत शरीरसभ्यत डी. . (सू० 3)
આચાર શ્રત અને શરીર સભ્યદાવાળા વચનસમ્પત્તિશાલી હોય છે તે કારણે વચનસમ્પદ કહે છે –
'से किं तं वयण' या मा सूत्रमा प्रश्न तथा उत्तर पूर्ववत्
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
८४
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे
मधुर
श्रद्धेयतया सकलजनग्राह्यं वचनं वचो यस्य स तथा तद्भावस्तत्ता । वचनता - मधुरं = कोमलं मिष्टतायुक्तं वचनं यस्य स तथा तद्भावस्तत्ता, माधुर्यगाम्भीर्यादिगुणयुक्तत्वेन सकलश्रोतृजनाहादकवचनवत्तेत्यर्थः । ३ अनिश्रितवचनता-- अनिश्रितं = रागद्वेषरहितं कञ्चिदुद्दिश्याऽकथितं सर्वसाधारण हितकरं वचनं यस्य स तथा, तद्भावस्तत्ता, पक्षपातवचनरहिततेत्यर्थः । ४ असंदिग्धवचनता संदिग्धं - संदेहः--साधक-बाधक प्रमाणाभावादनवस्थितानेककोटिसंस्पर्शि ज्ञानं संशयापरपर्यायस्तदाश्रितं, न संदिग्धमसंदिग्धं = सकलसंशयादिदोषरहितं वचनं यस्य स तयाः । तद्भावस्तत्ता सैषा वचनसम्पत् || सू० ४ ॥
1
पूर्ववत् समझना चाहिये । (१) आदेयवचनता (२) मधुरवचनता (३) अनिश्रितवचनता (४) असंदिग्धवचनता । इस तरह चार प्रकार की वचनसम्पदा है । (१) आदेयवचनता - जिसका वचन श्रद्धायुक्त होने से समस्त मनुष्यों को ग्रहण करने योग्य है वह आदेयवचन कहा जाता है । ऐसे वचनवाला होना । (२) मधुरवचनता - कोमलता और माधुर्य-युक्त वचनवाला होना । तात्पर्य यह है कि समस्त मनुष्यों को सुनने में आनन्द उत्पन्न करने वाला माधुर्य गम्भीरता आदि गुणयुक्त वचनवाला मधुरवचनी कहा जाता है । ऐसा होना । (३) अनिश्रितवचनतारागद्वेषरहित, सर्वसाधरण का हितकारक, पक्षपातरहित वचन वाला होना । ( ४ ) असंदिग्धवचनता साधक और बाधक प्रमाण न होने से अनेक प्रकारका विषय करने वाला ज्ञान संशय- संदेह कहा जाता है । संदेह जिसमें न हो उसको असंदिग्ध कहते हैं । तात्पर्य यह है कि- सकल संशय आदि दोष-रहित वचन वाला होना। इस रीति से वचन सम्पदा का निरूपण किया है ॥ सू० ४ ॥
-
सभल्वा लेाये. (१) आ यवचनता (२) मधुरवचनता (३) अनिश्रितवचनता ( ४ ) असंदिग्धवचनता व रीते यार प्रहारनी वयनसम्या . (१) आदेयवचनताજેનું વચન શ્રદ્ધાયુકત હોવાથી સમસ્ત મનુષ્યાને ગ્રહણ કરવાયેાગ્ય હોય તે આદેયવચન उडेवाय छे, सेवा थवु. (२) मधुरवचन्ता - अभलता तथा माधुर्ययुक्त वन्यनवाजा હોવું. તાત્પ એ છે કે–સમસ્ત મનુષ્યાને સાંભળવામાં આનંદ ઉત્પન્ન કરવાવાળા માધુ ગંભીરતા આદિ ગુણયુકત વચનમાળા મધુરવચનની કહેવાય છે. એવા હોવું. (३) अनिश्रितवचनता- राग द्वेषरहित सर्वसाधारणुनां हितार४ पक्षपात रहित वन्यनवाणा होवु (४) असंदिग्धवचनता - साध तथा माघ प्रमाणु न होवाथी भने પ્રકારનાં વિષય કરવાવાળું જ્ઞાન સ ંશય-સ ંદેહ કહેવાય છે. એવા સ ંદેહ જેમાં ન હોય તે અસંદિગ્ધ કહેવાય, તાત્પર્ય એ છે કે-સકલ સંશય આદિ દોષરહિત વચનવાળા હોવુ એવી રીતે વચનસમ્પદાનું નિરૂપણ કર્યુ છે. ( ૦ ૪)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ.४ गणिसंपवर्णनम् ।
उक्तसम्पद्वानेव वाचनायोग्यो भवतीति वचनासम्पदमाह-से किं तं वायणा' इत्यादि ।
__ मूलम्-से किं तं वायणासंपया ? वायणासंपया चउव्विहा पण्णत्ता, तं जहा १ विइइ उदिसइ, २ विइय वाएइ, ३ परिनिव्वाविय वाएइ, ४ अत्थनिजावययावि भवइ । से तं वायणासंपया ॥ सू० ५ ॥
__ छाया-अथ का सा वाचनासम्पत् ? वाचनासम्पच्चतुर्विधा प्रज्ञप्ता, तद्यथा १ विदित्वोदिशति, २ विदित्वा वाचयति, ३ परिनिर्वाप्य वाचयति, ४ अर्थनिर्यापकतापि भवति, सैषा वाचनासम्पत् ॥ सू० ५ ॥
टीका-'सेकिंत' इत्यादि । अथ प्रस्तुता सा-पूर्वोक्ता वाचनासम्पत् काकिं स्वरूपा ? वाचनासम्पत् चतुर्विधा प्रज्ञप्ता, तद्यथा-१ विदित्वा कस्मिन्नागमेऽस्याधिकारः ? इत्यादि ज्ञात्वा उदिशति-पाठयति । २ विदित्वा-शिष्यस्य धारणादिशक्ति तद्योग्यतां च विज्ञाय वाचयति सरहस्यं प्रमाणनयहेतुदृष्टान्तयुक्त्यादिभिः सूत्रार्थतदुभयवाचनां ददाति । ३ परिनिर्वाप्य = परि=समन्तात्
पूर्वोक्त सम्पदा वाले वाचनायोग्य होते हैं अतः वाचनासम्पदा का निरूपण करते हैं । ' से किं तं वायणा' इत्यादि ।
(१) विदित्वोदिशति, (२) विदित्वा वाचयति, (३) परिनिर्वाप्य वाचयति, (४) अथेनिर्यापकता । इस रीति से चार प्रकार की वाचनासम्पदा है ॥
१ विदित्वोदिशति-इसका किस आगम में प्रवेश हो सकता है। ऐसा जानकर पढाना । २ विदित्वा वाचयति-शिष्य की धारणाशक्ति और उसकी योग्यता को जानकर रहस्य के साथ प्रमाण-नय -हेतु-दृष्टान्त-युक्ति आदि से सूत्र अर्थ और दोनों की वाचना આ પૂર્વોકત સમ્પઢાવાળા વાચનાગ્ય હોય છે તેથી વાચનાસભ્યદાનું નિરૂપણ કરે છે - से किं तं वायणा' त्यादि.
(१) विदित्वोदिशति (२) विदित्वा वाचयति (३) परिनिर्वाप्य वाचयति (४) अर्थनिर्यापकता मे शते या२ प्र४२नी वायनास ५। छे.
(१) विदित्वोदिशति माना ४या आगममा प्रवेश ५४ शछ. मे ने शी . (२) विदित्वा वाचयति शिष्यनी धा२शत तथा तेनी योग्यता oneीन રહસ્યની સાથે પ્રમાણનય-હેતુ-દષ્ટાન્ત-યુકિત આદિથી સૂત્ર અર્થ તથા બેઉની વાચના
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
८६
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे
सर्वप्रकारेण निर्वाप्य = नितरां निस्सन्देहतया पूर्वपठितसूत्रालापकादिकं स्मृतिरूपेण शिष्यात्मपरिणतमवबुध्य वाचयति = सूत्रार्थं ददाति, अन्यथा - अपरिणतबुद्धये ( शिष्याय) दीयमानं सूत्रार्थमपरिपकघटनिहित नीरमिव विनश्यति । एतादृशी योग्यता सम्पदा प्रोच्यते । अपि = निश्चयेन । ४ अर्थनिर्यापकता=अर्थ= सूत्रप्रतिपादितजीवादितत्त्वनिर्णयरूपं परमार्थं निर्यापयति = पूर्वापरसङ्गत्या उत्सर्गापवादस्याद्वादादिरहस्य परिज्ञातपूर्वकं स्वयं जानानोऽन्येभ्यः प्रतिपादयंश्च निर्वा हयतीति स तथोक्तः, अविच्छिन्नसूत्रार्थपरम्परा निर्वाहक इत्यर्थः भवति = जायते, तद्भावस्तत्ता ॥ सू० ५ ॥
वाचनासम्पद्वानपि मतिसम्पदं विना वाग्विजयी न भवतीति मतिसम्पदमाह - 'से किं तं मइ०' इत्यादि ।
मूलम् - से किं तं मइसंपया ! मइसंपया चउव्विहा पण्णत्ता. तं जहा - १ उग्गहमइसंपया, २ ईहामइसंपया, ३ अवायमइसंपया, ४ धारणामइसंपया । से किं तं उग्गहमइसंपया ? उग्गहमइसंपया छव्विहा पण्णत्ता, तं जहा -- १ खिप्पं उग्गिण्हेइ, २ देना । ३ परिनिर्वाण्य वाचयति-परि-सर्वप्रकार से । निर्वाप्य = संदेहरहित प्रथम पढाये हुए सूत्रों का आलाप को स्मृतिरूप से शिष्य की आत्मा में जम गया जानकर सूत्रों के अर्थ पढाना । अन्यथा कच्चे घडे में रखे हुए जलकी तरह अपरिपक्क बुद्धि वाले शिष्य को दिया हुआ सूत्र अर्थ नष्ट हो जाता है । ४ अर्थनिर्यापकता - सूत्र में निरूपण किये हुवे जीव अजीव आदि तत्वों का निर्णयरूप परमार्थ को पूर्वापरसंगतिद्वारा, उत्सर्ग अपवाद स्याद्वाद आदिके रहस्य का ज्ञानपूर्वक स्वयं जानकर दूसरों को सिखाना वह अर्थनिर्यापकता है || सू० ५|| हेवी (३) परिनिर्वाण्य वाचयति परि-सर्व प्रअ निर्वाण्य- संडेडरहित प्रथम શીખવેલ સૂત્રાના આલાપને સ્મૃતિરૂપથી શિષ્યના મનમાં બેસી ગયે જાણીને સૂત્રાના અર્થ શીખવવા. અન્યથા કાચા ઘડામાં પાણીની પેઠે અપરિપકવ બુદ્ધિવાળા શિષ્યને शीजवेस सूत्र अर्थ नष्ट या लय छे. (४) अर्थनिर्यापकता सूत्रमां नि३५णु उरेसा જીવ અજીવ આદિ તત્ત્વાના નિર્ણયરૂપ પરમા ને પૂર્વપરસ ંગતિદ્વારા ઉત્સર્ગ અપવાદ સ્યાદ્વાદ આદિનાં રહસ્યનાં જ્ઞાનપૂર્વક પાતે જાણીને ખીજાને શીખવવુ તે અર્થनिर्याता छे. ( सू० ५)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. ४ गणिसंपवर्णनम् बहु उग्गिण्हेइ ३ बहुविहं उग्गिण्हेह, ४ धुवं उग्गिण्हेइ, ५ अणिस्सियं उग्गिण्हेइ, ६ असंदिद्धं उग्गिण्हेइ । से तं उग्गहमइसंपया १ । एवं ईहामईवि २। एवं अवायमईवि ३ । से किं तं धारणामइसंपया ? धारणामइसंपया छव्विहा पण्णत्ता, तं जहा-१ बहु धरेइ, २ बहुविहं धरेइ, ३ पोराणं धरेइ, ४ दुद्धरं धरेइ, ५ अणिस्सियं धरेइ, ६ असंदिद्धं धरेइ । से तं धारणामइसंपया ॥ सू० ६ ॥
छाया-अथ का सा मतिसम्पत् ? मतिसम्पच्चतुर्विधा प्रज्ञप्ता, तद्यथा-१ अवग्रहमतिसम्पत्, २ ईहामतिसम्पत् ३ अवायमतिसम्पत्, ४ धारणामतिसम्पत् । अथ का साऽवग्रहमतिसम्पत् ? अवग्रहमतिसम्पत् षविधा प्रज्ञप्ता, तद्यथा-१ क्षिप्रमवगृह्णाति, २ बहुअवगृह्णाति, ३ बहुविधमवगृह्णाति, ४ ध्रुवमवगृह्णाति, ५ अनिश्रितमवगृह्णाति, ६ असंदिग्धमवगृह्णाति । सेयमवग्रहमतिसम्पत् । एवमीहामतिरपि २ । एवमवायमतिरपि ३ । अथ का सा धारणामतिसम्पत् ? धारणामतिसम्पत् षविधा प्रज्ञप्ता, तद्यथा-१ बहु धारयति, २ बहुविधं धारयति, ३ पुराणं धारयति, ४ दुद्धरं धारयति, ५ अनिश्रितं धारयति, ६ असंदिग्धं धारयति । सेयं धारणामतिसम्पत् ॥ मू० ६ ॥
टीका-'से कि तं मइसंपया' इत्यादि-अथ प्रस्तुता सा-मतिसम्पत् का= किंलक्षणा ? उत्तरमाह-मतिसम्पत्-मननं मतिः वस्तुनिर्णयात्मकमानसिकव्यापारविशेषः, तद्रूपा सम्पत्, सा चतुर्विधा प्रज्ञप्ता-प्ररूपिता, तद्यथा-१ अवग्रहमतिसम्पत्-अवग्रहणमवग्रहः सामान्यार्थपरिच्छेद इत्यर्थः, स्पर्शनादीन्द्रियजन्यं
वाचनासम्पदा वाला होने पर भी मतिसम्पदा विना वाग्विजयी नहीं हो सकता, अतः मतिसम्पदा कहते हैं-'से किं तं मइसंपया'इत्यादि ।
पदार्थ का निर्णय करने वाला मन का व्यापारविशेष मति कही जाती है। मतिरूप सम्पदा मलिसम्पदा ॥ (१) अवग्रहमतिसंपदा
વાચનાસભ્યદાવાળા હોવા છતાં પણ મતિસમ્પરા વિના વાગ્વિજયી થઈ શકાતું नथी. माथी भतिसपहा हे छ–' से किं तं मइसंपया' त्याह. पार्थना निय કરવાવાળા મનને વ્યાપારવિશેષ તે મતિ કહેવાય છે. મતિરૂપ સમ્મદા તે મતિસમ્પ. (१) अवग्रहमतिसम्पदा (२) ईहामतिसम्पदा (३) अवायमतिसम्पदा (४) धारणा
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे स्वरूपनामजात्यादिकल्पनारहितस्य सामान्यस्याऽनिर्देश्यस्य वस्तुनो निर्णायक ज्ञानमवग्रहः, अव्यक्तं ज्ञानमिति यावत्, स एव मतिमम्पत् । २ ईहामतिसम्पत् -ईहनमीहा-चेष्टा-निश्चयविशेष जिज्ञासेत्यर्थः, स्वरूपनामजात्यादि कल्पनारहित सामान्यपदार्थज्ञानानन्तरं विशेषज्ञानेच्छा, यथा-गाढान्धकारे सतोरप्यायतलोच नयोरन्धायमानस्य पुंसः स्पर्शनेन्द्रियेण स्पर्शसामान्ये ज्ञाते सति ‘कीदृशोऽयं (२) ईहामतिसम्पदा (३) अवायमतिसम्पदा (४) धारणामतिसम्पदा । इस रीति से चार प्रकार की मतिसम्पदा है ॥
१ अवग्रहमतिसम्पदा- अवग्रहण को अवग्रह कहते हैं अर्थात् सामान्य अर्थका ज्ञान होना अवग्रह कहा जाता है। और भी स्पष्टतया कहा जाय तो यह कह सकते हैं कि-स्पर्शन आदि इन्द्रिय से उत्पन्न हुआ स्वरूप नाम और जाति आदि की कल्पना से रहित सामान्य का जो कि 'यह ऐसा ही है' इस रीति से अनिर्देश्य जिसका निर्देश नहीं किया जा सके, ऐसी वस्तु का निर्णय करने वाला ज्ञान अवग्रह कहा जाता है। अव्यक्त ज्ञान ही अवग्रहमतिसम्पत् कहा जाता है।
२ ईहामतिसम्पदा - ईहन को ईहा कहते हैं । ईहा का अर्थ होता है चेष्टा निश्चयविशेष की जिज्ञासा । स्वरूप नाम जाति आदि कल्पनारहित सामान्य पदार्थ के ज्ञान के बाद विशेष ज्ञान की इच्छा। जैसे कि - अत्यन्त अन्धकार में बडे नेत्र होने पर भी अन्ध जैसे पुरुष की स्पर्शन इन्द्रिय से स्पर्शसामान्य का ज्ञान होने पर भी 'यह मतिसम्पदा मे शते यार ४२नी भतिस-पहा छ.
(१) अवग्रहमतिसम्पदा अपडपने सवय ४ छ; अर्थात् सामान्य અર્થનું જ્ઞાન હોવું તે અવગ્રહ કહેવાય છે છતાં પણ વધારે સ્પષ્ટતાથી કહીએ તે એમ કહી શકાય છે કે–સ્પર્શન આદિ ઈન્દ્રિયથી ઉત્પન્ન થતાં સ્વરૂપ નામ તથા જાતિ આદિની કલ્પનાથી રહિત સામાન્યન-જેમ કે “આ એજ છે એવી રીતે અનિદેશ્યજેને નિર્દેશ નથી કરવામાં આવતે, એવી વસ્તુના નિર્ણય કરવાવાળું જ્ઞાન અવગ્રહ કહેવાય છે. અવ્યકત જ્ઞાન જ અવગ્રહમતિસમ્પત્ય કહેવાય છે.
(२) ईहामतिसम्पदा न ना ४ छे. डाने। म थाय छे येष्टा, નિશ્ચય વિશેષની જીજ્ઞાસા, સ્વરૂપ, નામ, જાતિ આદિ કલ્પનારહિત સામાન્ય પદાર્થના જ્ઞાનની પછી વિશેષ જ્ઞાનની ઈછા. જેમ કે અત્યન્ત અન્ધકારમાં મેટી આંખે હય છતાં પણ આંધળા જેવા પુરુષની સ્પર્શન ઈન્દ્રિયથી સ્પર્શ સામાન્યનું જ્ઞાન હોવા છતાં
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुनिहर्षिणी टीका अ. ४ गणिसम्पवर्णनम्
८९
स्पर्शः ? कस्याऽयं स्पर्शः १ किमयं कमलनालस्पर्शः आहोस्विद् भुजङ्गमस्पर्शः ?" इति, सैव मतिसम्पत् । ३ अवायमतिसम्पत्- अवायः = सामान्यज्ञानोत्तरं विशेषनिश्चयार्थी विचारणायां प्रवृत्तायां गुणदोषविचारणाजनितो निश्चयः, यथा - 'किमयं कमलनालस्पर्शः ? आहोस्विद भुजङ्गमस्पर्शः ?" इतिविचारणायां 'मृणालस्यैवाऽयं स्पर्शः, अत्यन्तशीतादिगुणवत्त्वादित्यस्यैवाऽय' मिति निश्चयोऽन्यं भुजङ्गमस्यस्पर्शमपनुदति तस्मादयं निश्चयोऽवाय इति निगद्यते स एव मति सम्पत् । ४ धारणामतिसम्पत् - निश्चितस्यैवास्याऽर्थस्याऽविच्युतिवासनास्मृतिरूपं धारणं स्पर्श कैसा है ? किसका है ? क्या यह कमलनाल का स्पर्श है अथवा सर्प का स्पर्श है ? ' ऐसी जिज्ञासा होती है उसी को ईहामति-सम्पदा कहते हैं ।
३ अवापमतिसम्पदा - अवाय का अर्थ क्या है ?, अवाय - सामान्य ज्ञान के अनन्तर विशेष का निश्चय करने के लिये विचार प्रवृत्त होने के समय गुण और दोष की विचारणा से जो निश्चय होता है उसको अवाय कहते हैं । जैसे- 'क्या यह कमलनाल का स्पर्श है ? अथवा सर्प का स्पर्श है ?' ऐसी विचारणा में ' यह स्पर्श कमलनाल का ही है, क्यों कि इस में अत्यन्त शीतलता आदि गुण हैं ।' ऐसा निश्चय सर्प आदि के स्पर्श का निराकरण करता है अतः ऐसा निश्चय अवाय कहा जाता है, यही अवायरूपी मतिसम्पदा है । ४ धारणामतिसम्पदा - निश्चित किये हुए अर्थ की अविच्युति,
6
પણ આ સ્પર્શ કેવા છે? કેાના છે? શુ આ કમલનાલના સ્પર્શ છે ? અથવા સપના છે ?” એવી જીજ્ઞાસા થાય છે તેને ઇહામતિસમ્પદા કહે છે.
(३) अवायमतिसम्पदा व्यवायनो अर्थ शुं छे?, सवाय सामान्य ज्ञान પછી વિશેષને નિશ્ચય કરવા માટે વિચાર પ્રવૃત્ત હોવાના સમયે ગુણ તથા ઢોષની વિચારણાથી જે નિશ્ચય થાય છે તેને અવાય કહે છે. જેમ કે- ‘ શુ આ કમલનાલને સ્પર્શ છે? અથવા સર્પને સ્પર્શે છે ? એવી વિચારણામાં આ સ્પતે કમલનાલનાજ છે. કેમકે આમાં અત્યન્ત શીતલતા આદિગુણ છે.' એજ પ્રમાણેના નિશ્ચય સપ` આદિના સ્પર્શનું નિરાકરણ કરે છે. અર્થાત્ એવા નિશ્ચય અવાય કહેવાય છે. એજ અવાયરૂપી મતિસમ્પદા છે.
(४) धारणामतिसम्पदा निश्चित उरेला अर्थनी भविस्युति-वासना तथा
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे
धारणा, सा च दृढतमावस्थापन्नाऽवाय एव । तत्राऽविच्युति म - निश्चितार्थोपयोगादविच्यवनम, सा-अन्तर्मुहूर्तप्रमाणा। अविच्युत्याऽऽहितः संस्कारो वासना, सा संख्येयमसंख्येयं वा यावत्कालं भवति । ततः कालान्तरे कुतश्चितादृशार्थदर्शनादिकारणात् संस्कारमबोधे 'तदेवेदं यन्मया मागुपलब्ध'-मित्यादिरूपमुत्पद्यमानं ज्ञानम्-स्मृतिः । उक्तश्च
"तयणंतरं तउत्थाऽविचवणं जो य वासणाजोगो ।
कालंतरे य जं पुण, अणुसरणं धारणा सा उ ॥१॥" छाया-" तदनन्तरं तदुत्थाऽविच्यवनं यश्च वासनायोगः ।
कालान्तरे च यत्पुनरनुसरणं धारणा सा तु ॥ १॥ वासना और स्मृतिरूप धारण को धारणा कहते हैं। ऐसी धारणा दृढ अवस्था में रही हुई अवाय ही है । निश्चित अर्थ के उपयोग से अतिरिक्त न होना अविच्युति कही जाती है । उसका प्रमाण अन्तर्मुहूर्त तक ही है । अविच्युति से होने वाले संस्कार को वासना कहते हैं। वासना अमुक समय तक अथवा असंख्य काल तक होती है, अनन्तर दूसरे समय में कोई भी स्थान में वैसे ही पदार्थ को देख कर संस्कार की जागृति होने पर " यह वही है जो मैंने पूर्वकाल में प्राप्त किया था" ऐसी स्मृति होती है । कहा भी है:
" तयणंतरं तउत्था,-ऽविच्चवणं जो य वासणाजोगो ।। कालंतरे य जं पुण, अणुसरणं धारणा सा उ ॥१॥" इति । ___ अर्थात् अनन्तर उससे उत्पन्न हुआ अविच्यवन और वासनाસ્મૃતિરૂપ ધારણને ધારણા કહે છે. એવી ધારણા દઢ અવસ્થામાં રહેલ અવાજ છે. નિશ્ચિત અર્થના ઉપયોગથી અતિરિત (ઉલટું) ન હોવું તે અવિસ્મૃતિ કહેવાય છે. તેનું પ્રમાણ અન્તમુહૂર્ત સુધી જ છે. અવિશ્રુતિથી થવાવાળા સંસ્કાર ને વાસના કહે છે. વાસના અમુક સમય સુધી અથવા અસંખ્ય કાળ સુધી રહે છે. અનન્તર બીજે સમયે કોઈ પણ સ્થાનમાં એવાજ પદાર્થને જોઈને સંસ્કારની જાગૃતિ થઈ આવતાં “આ તેજ છે કે જે મેં પૂર્વકાલમાં પ્રાપ્ત કર્યું હતુ” એવી સ્મૃતિ થાય છે. કહ્યું પણ છે કે
“तयणंतरं तउत्था,-विच्चवणं जो य वासणाजोगो ।
कालंतरे य जं पुण, अनुसरणं धारणा सा उ ॥१॥" छति
અર્થાત અનન્તર તેનાથી ઉત્પન્ન થયેલા અવિવન તથા વાસનાયાગ અને કાલાન્તમાં તેનું પુનઃસ્મરણ, એ બધાં ધારણ નામે કહેવાય છે. (૧)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. ४ गणिसम्पद्वर्णनम्
किश्च- " एताश्चाविच्युतिवासनास्मृतयो धारणालक्षणसामान्यान्वर्थयोगाद्धारणाशब्दवाच्याः" इति । एवं च धारणेव मतिसम्पत् ।
__ अथ का साऽवग्रहमतिसम्पत् ? तत्राह-अवग्रहमतिसम्पत् षइविधा, तत् पइविधत्वं यथा
१ क्षिप्रमवगृह्णाति-तदावरणीयक्षयोपशमाधिक्यात् शीघ्रं चन्दनादिस्पर्श स्वेनाऽऽत्मनावगृह्णाति-जानाति । २ बढवगृह्णाति-बहु-अधिकं वस्तु भिन्न भिन्नजातीयमेकैकं तत्तद्रूपेणावगृह्णाती-अवबुध्यते यथा-स्पर्शावगृहः कश्चिजनश्चन्दनादिस्पर्शस्य बहुत्वे चन्दनस्पर्शोऽयं चीनांशुकस्पर्शोऽयं नवनीतस्पर्शोऽयमिति तत्तद्रूपेण योग, तथा कालान्तर में उसका पुन: स्मरण, ये सब धारणा नामसे कहे जाते हैं ।। १॥ कहा भी है-" अविच्युति, वासना और स्मृति, ये सब धारणालक्षणके सामान्य योग वाले होने से धारणा कहे जाते हैं।"धारणा ही मतिसम्पदा है।
अवग्रहमतिसम्पदा छः प्रकार की है। (१) क्षिप्रणवगृह्णाति (२) बढवगृह्णाति (३) बहुविधमवगृह्णाति (४) ध्रुवमवगृह्णाति (५) अनिश्रितमवगृहूणाति (६) असन्दिग्धमवगृह्णाति ॥
१ क्षिप्रमवगृहणाति-तदावरणीय-क्षयोपशमकी अधिकतासे चन्दन आदि के स्पर्श को शीघ्र अपने आपही ग्रहण करता है-जानता है ।
२ बह्ववगृहणाति - अधिक वस्तुका भिन्न २ जाति वाली होने पर भी प्रत्येक को अपने अपने स्वरूप से जानलेता है, जैसे स्पर्शावग्रह, कोई मनुष्य चन्दन आदि अनेक वस्तुओं का स्पर्श होने पर "यह चन्दन का स्पर्श है यह रेशमी कपडे का स्पर्श है यह मक्ख
કહ્યું છે કે - “અવિરયુતિ વાસના અને સમૃતિ, એ બધાં ધારણાલક્ષણના સામાન્ય વેગવાળાં હેવાથી ધારણા કહેવાય છે.” ધારણા જ મતિસમ્પદ છે
24वमतिसपा ७ प्र४।२नी छ. (१)क्षिपमवगृह्णाति (२) बहवगृह्णाति (३) बहुविधमवगृह्णाति (४) ध्रुवमवगृह्णाति (५) अनिश्रितमवगृह्णाति (६) असन्दिग्धमवगृह्णाति,
(१) क्षिप्रमवगृह्णाति तहा१२॥य-क्षयोपशमनी पिताथी यन्न माहिना સ્પર્શને શીધ્ર પિતે પોતાની મેળે જ ગ્રહણ કરે છે. જાણે છે.
(२) बह्ववगृह्णाति अधि४ वस्तुमा नुह ही तिवाणी डावा छतां ५५ પ્રત્યેકને તેના સ્વરૂપથી જાણી લે છે. જેમકે–સ્પર્શાવગ્રહ કેઈ મનુષ્ય ચન્દન આદિ
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे तमवबुध्यते। ३ बहुविधमवगृह्णाति-बहवो विधामकारा यस्य स बहुविधोऽर्थस्तमवगृह्णाति, यथा स एव चन्दनादिस्पर्शः एकैकः शीतस्निग्धमृदुकठिनत्वादिरूपेण यदाऽवबुध्यते तदा बहुविधं शीतत्व-स्निग्धत्व-मृदुत्व-कठिनत्वादिगुणैभिन्नं स्पर्शभिन्नतया कुर्वन् सोऽवबोधः-'बहुविधमवगृह्णाति' इत्युच्यते । ४ ध्रुवमवगृह्णाति-ध्रुवं नित्यं निश्चलम्-अर्थमवगृह्णाति भिन्नतयाऽवबुध्यते, जनस्य यदा यदा तेन चन्दनादिस्पर्शन सम्बन्धो भवति तदा तदा चन्दनस्पर्शोऽयं, नवनीतस्पर्शोऽयं, चीनांशुकस्पर्शोऽयमित्यादिकं तत्तद्रूपेण तत्तत्स्पर्शमवच्छिनत्ति । ५ अनिश्रितमवगृह्णाति-निश्रितो हेतुपमितो यथा-केनचित् पूर्व चन्दनादिस्पर्शाः न का स्पर्श है ।" इत्यादि रूप से भिन्न भिन्न जानता है ।
३ बहुविधमगृहणाति - जिस अर्थ में अनेक प्रकार हैं उसको बहुविध कहते हैं, उसको जानता है, जैसे-वही चन्दन आदि स्पर्श एक एक शीत, चिकना, मृदु, कठिन आदि रूप से जाना जाता है। जब अनेक प्रकार के स्पर्श को शीतलता, स्निग्धता, मृदुता और कठिनता आदि गुणों से भिन्न-भिन्न जानता है तब उस ज्ञानको 'बहुविधमवगृह्णाति' कहते हैं।
४ ध्रुवमवगृह्णाति-ध्रुव को अर्थात् नित्य निश्चल अर्थ को भिन्न रूप से जानता है। मनुष्य को जब-जब-उस चन्दन आदि का स्पर्श होता है तब तब 'यह चन्दनका स्पर्श है, यह मक्खन का स्पर्श है, यह रेशमी वस्त्र का स्पर्श है' इस प्रकार से उस-उस स्पर्शको जानता है।
५ अनिश्रितमव गृह्णाति-निश्रित का अर्थ है हेतुप्रमित, हेतुद्वारा અનેક વસ્તુઓના સ્પર્શ થતાં “આ ચન્દનને સ્પર્શ છે “આ રેશમી કપડાને સ્પર્શ છે “આ માખણને સ્પર્શ છે ઈત્યાદિ રૂપથી ભિન્ન-ભિન્ન જાણી લે છે.
(३) बहुविधमवगृह्णाति रे अर्थमा भने प्रा२ छ ते महुविध उपाय છે, તેને જાણે છે, જેમકે તે ચન્દન આદિ સ્પર્શ એક એક શીત, ચિકણે, મૃદુ, કઠણ આદિ રૂપથી જાણી લે છે જ્યારે અનેક પ્રકારના સ્પર્શને શીતલતા. સ્નિગ્ધતા મૃદુતા તથા કઠિનતા આદિ ગુણોથી જુદા જુદા જાણે છે ત્યારે તે જ્ઞાન ‘બહુવિધવગૃહણાતિ’ કહેવાય છે.
(४) ध्रुवमवगृह्णाति धुवन अर्थात नित्य, निश्चत मथने । ३५थी and છે, મનુષ્યને જ્યારે જ્યારે તે ચન્દન આદિના સ્પર્શ થાય છે ત્યારે ત્યારે “આ ચન્દનને સ્પર્શ છે, આ માખણને સ્પર્શ છે, આ રેશમી વસ્ત્રનો સ્પર્શ છે એ પ્રકારે તે તે સ્પર્શને જાણે છે. ___ (५)अनिश्रितमवगृह्णाति नितिने! म छे तुप्रभित हेतु!२! यथार्थ
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुनिहर्षिणी टीका अ. ४ गणिसम्पद्ववर्णनम्
९३
शीतमृदुस्निग्धत्वादिनाऽनुभूताः, कालान्तरे पुनस्तदुपस्थितौ 'अयं चन्दनादिस्पर्श : शीतमृदु स्निग्धत्वादितः' इति शीतस्वादिना हेतुना प्रमितो योऽर्थश्चन्दनादिस्पर्शरूपः स निश्रितोऽभिधीयते, तद्भिन्नोऽनिश्रितः, अर्थात्तादृशानुमानेन हेतुना तदा तं विषयं तज्ज्ञानं न परिच्छिनत्ति तदाऽनिश्रितमहेतुकमर्थमवगृह्णातीति व्यवहियते । ६ असंदिग्धमवगृहणाति - असंदिग्धं = सकल संशयादिदोषरहितं यथा- 'चन्दनादिस्पर्शमवगृहणज्ञानं 'चन्दनस्यैव, चीनांशुकस्यैव, नवनीतस्यैवाऽयं स्पर्शः ' इत्येवंरूपं यदा प्रवर्तते तदाऽसंदिग्धमवगृह्णातीत्युच्यते । एवम् पूर्वोक्तक्षिमादिप्रकारेण - ईहामतिसम्पदपि २, अवायमतिसम्पदपि ३ विज्ञेया ।
66
यथार्थरूप से जाना हुआ । पूर्वकाल में शीत मृदु स्निग्धत्वरूप हेतु से चन्दन आदि स्पर्श का अनुभव किया हो, और कालान्तर में उसकी उपस्थिति हो तब यह चन्दन आदि का स्पर्श है, क्यों कि यह शीतल है, कोमल है, चिकना है, " इत्यादि । इस प्रकार शीतत्वादि हेतु से अनुमित किया हुआ जो चन्दन आदिका स्पर्शरूपी अर्थ ही निश्रित कहा जाता है । उससे भिन्न अनिश्रित कहा जाता है । अर्थात् ऐसे अनुमान से हेतु से जब उस विषय का उस ज्ञान का परिच्छेद नहीं करता है तब 'अनिश्रित - अहेतुक अर्थ का अवग्रह करता है' ऐसा व्यवहार होता है ।
६ असन्दिग्धमवगृह्णाति - असन्दिग्ध का अर्थ होता है सम्पूर्ण संशय आदि दोषों से रहित । जैसे कि-चन्दन आदिका स्पर्श करता हुआ ' यह चन्दन का ही स्पर्श है, रेशमी वस्त्र का ही स्पर्श है, यह स्पर्श मक्खनका ही है ' इस रीति से जब ज्ञान होता है तब રૂપથી જાણેલું. પૂર્વકાલમાં શીત-મૃદુ-સ્નિગ્ધત્વરૂપ હેતુથી ચન્તન આદિ સ્પર્શના અનુભવ કર્યાં હાય અને કાલાન્તરમાં જ્યારે તે મળી આવે ત્યારે આ ચન્દન આદિને સ્પર્શી છે કેમકે આ શીતલ છે, કામળ છે, ચિકણુ છે” ઇત્યાદિ. આ પ્રકારે શીતત્વ આદિ હેતુથી અનુમિત કરેલા જે ચન્દન આદિના સ્પર્શે તે રૂપ અજ નિશ્રિત કહેવાય છે, તેથી ઉલટુ અનિશ્રિત કહેવાય છે, અર્થાત એવા અનુમાનથી હેતુથી જ્યારે તે વિષયનું તે જ્ઞાનનું પરિચ્છેદ ન થાય (જુદું ન થાય) ત્યારે અનિશ્રિત–અહેતુક અર્થોના અવગ્રહ થાય છે. ' એવા વ્યવહાર થાય છે.
(६) असंदिग्धमवगृह्णाति असहिग्धने। अर्थ थाय દેષાથી રહિત, જેમકે- ચંદન આદિના સ્પર્શ કરતાં ‘આ રેશમી વસ્રને જ સ્પર્શે છે. આ સ્પર્શ માખણના જ છે.'
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
સંપૂર્ણ સંશય આદિ ચંદનના જ સ્પર્શે છે. એ રીતે જ્યારે જ્ઞાન
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे
अथ = प्रस्तुता सा=मागुक्ता धारणामतिसम्पत् का = किंस्वरूपा ? तत्राह - धारणामतिसम्पत् षड्विधा = षट्कारा प्रज्ञप्ता = परूपिता, तत् षड्विधत्वं यथा१ बहु धारयति - बहु = भिन्नजातीयमनेकं तत्तद्रूपेण धारयति = निर्णीतार्थस्याऽविच्युतिवामनास्मृतिलक्षणां धारणां नयति । २ बहुविधं = नानाप्रकारं शीतत्वादिगुणैर्भिन्नं स्पर्शादिकं धारयति । ३ पुराणम् = अतीतकालजातं वस्तु धारयति, 'असन्दिग्धमवगृह्णाति' कहा जाता है ? | इस प्रकार से प्रथम कही हुई क्षिप्र आदि प्रकार से ईहामतिसम्पदा २ अवायमतिसम्पदा ३ भी समझनी चाहीये। जैसे- १ क्षिप्रमीहते, २ बहीहते, ३ बहुविध - मीहते, ४ ध्रुवमीहते, ६ अनिश्रितमीहते ६ असन्दिग्धमीहते एवं क्षिप्रमवैति, इत्यादि छह को भी जान लेवे ।
धार णामतिसम्पदा कितने प्रकार की है ? उतर में कहा जाता है कि - धारणामति सम्पदा छह प्रकार की है:
९४
(१) बहु धारयति (२) बहुविधं धारयति (३) पुरातनं धारयति (४) दुर्धरं धारयति (५) अनिश्रितं धारयति (६) असंदिग्धं धारयति । इस प्रकार से छह भेद हैं ।
१ बहु धारयति - बहु-अलग जाति वाले अनेक वस्तुओंका उसी उसी रूप से निर्णय करना अविच्युति-वासना -स्मृतिलक्षण वाली धारणा है । २ बहुविधं धारयति - शीतत्व आदि गुणों से भिन्नर स्पर्शादिकी धारणा करता है । ३ पुराणं धारयति - अतीतकालिक वस्तु की धारणा करता है । થાય છે ત્યારે ‘ અસદિગ્ધમવગૃચ્છ્વાતિ ' કહેવાય છે, આ પ્રકારે પ્રથમ કરેલ ક્ષિપ્ર આદિ પ્રકારથી ઇહામતિસમ્પદા ૨ અવાયમતિસમ્પન્ના ૩ પણ સમજવી જોઇએ. જેમકે(१) क्षिप्रमीहते (२) बडीहते (३) बहुविधमीहते (४) ध्रुवमीहते (५) अनितिमीहते ( ६ ) असंदिग्धमीहते थे प्रभा क्षिप्रमवैति इत्याह छ अारने पशु જાણી લેવા.
धारणामतिसम्पदा डेटा प्रकारनी छे ? उत्तरमा उछे - धारणामतिसम्पदा छ प्रानी छे:
(१) बहु धारयति ( २ ) बहुविधं धारयति (३) पुरातनं धारयति (४) दुर्धरं धारयति (५) अनिश्रितं धारयति (६) असंदिग्धं धारयति मे प्रारे छ ले४ छे. [१] बहु धारयति महु-अलग लतिवासी भने वस्तुमान! ते ते ३५थी निर्णय ४२वा भविस्युति-वासना - स्मृति-लक्षणवाणी धारणा छे. [२] बहुविधं પતિ શીતત્વ આદિ ગુણાથી જુદા જુદા સ્પર્શ આદિની ધારણા કરે છે. पुराणं धारयति अतीत अलि वस्तुनी धारणा १रे छे, नेम આ મુનિએ
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
A
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुनिहर्षिणी टीका अ. ४ गणिसम्पद्वर्णनम्
९५
यथा - अनेन मुनिनामुकस्मिन् वर्षे, मासि, पक्षे, महरे, पले, विपले, क्षणे दीक्षा गृहीतेति साधारणजनविस्मरणयोग्यकालज्ञानं धारयतीति दृष्टान्तः । ४ दुर्द्धरं - दुःखेन बुद्धेरतिपरिश्रमेण धार्यतेऽसौ दुर्द्धरः = कठिनो भङ्गजालश्रेणिसमारोहणादिविषयस्तं धारयति । ५ अनिश्रितम् = अहेतुकम् औत्पत्तिक्यादिबुद्धयैव धारयति । ६ असंदिग्धं = सकलसंशयरहितं धारयति, पूर्वोक्तरूपा योग्यता ' सम्पदा प्रोच्यते । सेयं धारणामतिसम्पत् ४ ॥ सू० ६ ॥
,
मतिसम्पद्वानेव वादप्रयोगसम्पद्वान् भवतीति प्रयोगसम्पदमाह-' से किं तं पओग०' इत्यादि ।
२
मूलम् - से किं तं पओगसंपया ? पओगसंपया चउव्विहा पण्णत्ता, तं जहा - १ आयं विदाय वायं पउंजित्ता भवइ, परिसं विदाय वायं परंजित्ता भवइ, ३ खेत्तं विदाय वायं परंजित्ता भवइ, ४ वत्थु विदाय वायं परंजित्ता भवइ । से पओगसंपया ॥ सू० ७ ॥
जैसे- इस मुनिने अमुक वर्ष में अमुक मास में, अमुक पक्षमें, अथवा प्रहर में, पलमें, चिपल में, क्षण में, दीक्षा ग्रहण की, जिसको साधारण मनुष्य भूल जाते हैं ऐसे कालज्ञानको धारण करता है । ४ दुर्धरं धारयति - बुद्धि के अतिपरिश्रम से जिसका धारण किया जाय उसको दुर्धर कहते हैं । कठिन भंगजाल गुणश्रेणि- समारोहण आदि विषय को धारण करता है । ५ अनिश्रितं धारयति - अहेतुकबिना किसी हेतु को लिये औत्पत्तिकी आदि बुद्धिद्वारा धारण करता है । ६ असन्दिग्धं धारयति - सम्पूर्ण संशय से रहित धारण करता है । यह धारणामतिसम्पदा है | || सू० ६ ॥
અમુક વર્ષ માં. અમુક માસમાં, અમુક પક્ષમાં, અથવા અમુક પ્રહરમાં, પલમાં કે વિપલમાં કે ક્ષણમાં દીક્ષા ગૃહણ કરી' જેને સાધારણ મનુષ્ય ભૂલી જાય છે એવા असना ज्ञाननी धारएगा ४ [४] दुर्धरं धारयति बुद्धिना अतिपरिश्रमधी ने ધારણ કરવામાં આવે તેને દુર કહે છે. કઠિન ભગજાળ ગુણશ્રેણીસમારોહણ આદિ विषयने धारण ४रे छे. (५) अनिश्रितं धारयति महेतु पशु हेतु विना सत्यतिमी यहि बुद्धि द्वारा धार उरे छे. [६] असंदिग्धं धारयति संपूर्ण संशयथी रहित धारण १रे छे. या धारणा भतिसम्यहा छे. (सू० ६)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे छाया-अथ का सा प्रयोगसम्पत् ? प्रयोगसम्पच्चतुर्विधा प्रज्ञप्ता, तद्यथा१ आत्मानं विदित्वा वादं मयोक्ता भवति, २ परिषदं विदित्वा वादं प्रयोक्ता भवति, ३ क्षेत्रं विदित्वा वादं प्रयोक्ता भवति, ४ वस्तु विदित्वा वादं प्रयो. क्ता भवति । सेयं प्रयोगसम्पत ॥ सू० ७ ॥
टीका-'से किं तं'-इत्यादि । अथ-सामागुक्ता प्रयोगसम्पत् का कि स्वरूपा ? प्रयोगसम्पच्चतुर्विधा प्रज्ञप्ता, तद्यथा-१ आत्मानं-निजं-अहं प्रमाणनयादिस्वरूपज्ञाननिपुणोऽस्मि न वे ?'-ति समर्थमसमर्थ वा विदित्वा वादं-स्वमतस्थापनलक्षणम्, उपलक्षणाद्धर्मकथा-सामाचारीप्रभृतिमरूपणं प्रयोक्ता भवति । २ परिषद सभां ज्ञाऽज्ञादुर्विदग्धादिरूपां सौगत-साइख्य चार्वाककापालिकादिरूपां वा
मतिसम्पदा वाला ही वादप्रयोगसम्पदा वाला हो सकता है अतः प्रयोगसम्पदा का निरूपण करते हैं-'से किं तं पोग०' इत्यादि।
प्रयोगसम्पदा चार प्रकार की है । (१) आत्मा को जान कर वाद का प्रयोग करता है, (२) परिषद को जानकर वाद का प्रयोग करता है, (३) क्षेत्र को जानकर वाद का प्रयोग करता है, (४) वस्तु को जानकर वाद का प्रयोग करता है।
[१] 'आय' आत्मानं, अपनी आत्मा को-"मैं प्रमाण नय आदि स्वरूप के ज्ञान में निपुण हूँ या नहीं ?" ऐसे समर्थ अथवा असमर्थ जानकर अपने मतको स्थापन करता है। उपलक्षण से धर्म की कथा सामाचारी आदि का प्रयोग करने वाला होता है। [२] 'परिसं' [परिषदं] यह सभा, ज्ञा - जानकार है, अथवा अज्ञा-अजानकार है अथवा दुर्विदग्ध-अनघड है, ऐसा जानकर, तथा यह सभा बौद्ध है,
અતિસંપદાવાળા થયા પછી જ પ્રયાગ સમ્મદીવાળા થઈ શકાય છે. આથી प्रयोगस पहार्नु नि३५४४ ४२ छ- 'से किं तं पओग' त्याह
प्रयोगसम्पदा या२ २नी छ. (१) मात्भाने arelने पछीथी प्रयो। ४३ छ (२) परिषद ने Men पछीथी प्रयो। ४२ छ. (3) क्षेत्रने arena पछीथा પ્રયોગ કરે છે. (૪) વસ્તુને જાણીને પછીથી પ્રવેગ કરે છે.
'आयं =आत्मानं पाताना मामाने प्रभा, नय माहि २१३५ना જ્ઞાનમાં નિપુણ છુ કે નહિ ?” એ સમર્થ અથવા અસમર્થ જાણીને પિતાના મતનું સ્થાપન કરે છે. ઉપલક્ષણથી ધર્મની કથા સમાચારી આદિને પ્રચાગ કરવાવાળો હોય છે. २ 'परिसं' = (परिषदं) भासला ज्ञा- २ छे या अज्ञा- २
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. ४ गणिसम्पद्वर्णनम्
९७ विदित्वा वादं प्रयोक्ता भवति । ३ क्षेत्रम् आर्यांऽनार्याधिष्ठितं स्थानं सुलभबोधिकं दुर्लभ बोधिकं वा ग्रामनगरादिकं विदित्वा वादं प्रयोक्ता भवति । ४ वस्तु बादस्य विषयं दारुणमदारुणं, द्रव्यानुयोगादिरूपं, पुण्यपापनिरूपणरूपं वा। अथवा वस्तु हेयोपादेयोपेक्षणीयभेदात्रिविधं, तत्र हेयं-क्रोधादिकम्, उपादेयं-क्षान्त्यादिकम्, उपेक्षणीयं-परदोषादिकं च विदित्वा वादं प्रयोक्ता भवति, सेयं प्रयोगसंपद् भवति । ___ अयं भावः-आत्मशक्त्यादिकं विचिन्त्य वादादौ प्रवर्तनीयं, तथा कृत एव कार्य सफलं भवति यथा-वैद्यो रोग तन्निदानं च विचार्य तदपनोदनाथ सपथ्यं भैषज्यं प्रयुक्ते, तथा प्रयुक्ते च तत्र साफल्यं लभते ॥ मू० ७॥ अथवा सांख्य अथवा कापालिक और चार्वाक-नास्तिकमतानुयायी है, ऐसा जानकर वाद करता है । [३] 'खेत्तं' [क्षेत्र] इस क्षेत्र में आर्य लोग रहते हैं या अनार्य लोग ?- अथवा इस नगर में रहने वाले मनुष्य सुलभबोधि हैं या दुर्लभबोधि ? ऐसा जानकर वाद का प्रयोग करता है । [४] 'वत्थु' [ वस्तु] वाद का विषय कठिन है या सरल है ? द्रव्यानुयोगादि रूप है अथवा पुण्यपापनिरूपणरूप है ? उसको वस्तु कहते हैं । अथवा वस्तु, हेय उपादेय और उपेक्षणीय भेद से तीन प्रकार की है। क्रोध आदि हेय है। क्षान्ति आदि उपादेय है। और परदोष आदि उपेक्षणीय है । ऐसा जानकर वाद का प्रयोग करता है । इस रीति से प्रयोगसम्पदा का निरूपण हुआ । तात्पर्य यह है कि-आत्मशक्ति आदि को जानकर वाद आदि में प्रवृत्त होना चाहिये, ऐसा करने पर ही काम सफल होता है । जैसे वैद्य रोग છે કે દુર્વિદગ્ધ-અણઘડ છે, એવું જાણીને, તથા આ સભા બૌદ્ધ છે. અથવા સાંખ્ય
पति या नास्तिमतानुयायी छ, मेjatीने वा ४२ छ. ३ 'खेत क्षेत्र] આ ક્ષેત્રમાં આર્યલેક રહે છે કે અનાય લેક? – અથવા આ નગરમાં રહેવાવાળા સુલભબોધિ છે. દુર્લભાધી? એ જાણી લઈને પછી પ્રોગકરે છે, ४ ‘वत्थु ' ( वस्तु) 'पानविषय 8न छ सडसी छ. १' द्रव्यानुयोग આદિરૂપ છે કે પુણ્ય પાપનિરૂપણરૂપ છે?” તેને વસ્તુ કહે છે. અથવા વસ્તુ હેય ઉપાદેય અને ઉપેક્ષણીય એવા ભેદે કરીને ત્રણ પ્રકારની છે. ક્રોધ આદિ હેય છે. ક્ષાન્તિ આદિ ઉપાદેય છે અને પરદેષ આદિ ઉપેક્ષણીય છે, એ જાણીને પછી પ્રયોગ કરે છે. આ રીતે પ્રગસભ્યદાનું નિરૂપણ થયું, તાત્પર્ય એ છે કે-આત્મશક્તિ આદિને જાણીને પછી તે વાદવિષયમાં પ્રવૃત્ત હોવું જોઈએ. એમ કરવાથી જ કામ
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे प्रयोगसम्पद्वत एव संग्रहपरिज्ञा नैपुण्यं भवतीति संग्रहपरिज्ञासम्पदमाह'से किं तं संगहपरिणा' इत्यादि ।
मूलम्-से किं तं संगहपरिन्ना नामं संपया ? संगहपरिनानामं संपया चउव्विहा पण्णत्ता ? तं जहा-बहुजणपाउग्गयाए वासावासेसु खेत्तं पडिलेहित्ता भवइ, २ बहुजणपाउग्गयाए पाडिहारिय-पीढ-फलग-सेज्जा-संथारयं उग्गिण्हित्ता भवइ, ३ कालेणं कालं संमाणइत्ता भवइ, ४ अहागुरु संपूएत्ता भवइ । से तं संगहपरिन्ना नाम संपया ॥ सू०८॥
छाया-अथ का सा संग्रहपरिज्ञा नाम सम्पत् ? संग्रहपरिज्ञा नाम सम्पचतुर्विधा प्रज्ञप्ता, तद्यथा १ बहुजनप्रायोग्यतया वर्षावासेषु क्षेत्र प्रतिलेखयिता भवति, २ बहुजनप्रायोग्यतया प्रातिहारिक-पीठ-फलक-शय्या-संस्तारकमवग्रहीता भवति, ३ कालेन कालं संमानयिता भवति, ४ यथागुरु संपूजयिता भवति । सेयं संग्रहपरिज्ञा नाम सम्पत् ।। सू० ८॥
टीका-'से किं तं ' इत्यादि । अथ-प्रस्तुता सामागुक्ता संग्रहपरिज्ञा, संग्रहणं संग्रहः स्वीकारः, वस्त्त्ववलोकनं वा, तत्र परिज्ञा-परिज्ञानम् , सा तथोक्ता नाम-प्रसिद्धा सम्पत् ? का? किंस्वरूपा ? किंभेदा च ?, तत्राऽऽह संग्रहपरिज्ञा नाम सम्पञ्चतुर्विधा प्रज्ञप्ता, तद्यथा--बहुजनप्रायोग्यतया-बहवश्च ते जनाः=मुनिको और उसके निदान को जानकर उसको निवृत्ति के लिये पथ्य के साथ औषध देता है तब उसको सफलता मिलती है ॥ सू० ७ ॥
प्रयोगसम्पदा वाला ही संग्रहपरिज्ञा में निपुणता प्राप्त कर सकता है । अतः संग्रहपरिज्ञासम्पदा कहते हैं- 'से किं तं गहपरिणा' इत्यादि ।
जम्बूस्वामी कहते हैं-हे भदन्त ! संग्रहपरिज्ञासम्पदा कितने સફલ થાય છે. જેમકે વૈદ્ય રોગને અને તેના નિદાનને જાણીને તેની નિવૃત્તિ માટે પની સાથે ઔષધ આપે છે ત્યારે તેને સફળતા મળે છે. (સૂ૦ ૭)
પ્રાગસભ્યદાવાળા જ સંગ્રહ પરિઝામાં નિપુણતા પ્રાપ્ત કરી શકે છે. આથી सड परिशासपहा ४ . 'से किं तं संगहपरिणा' त्यादि.
જબૂસ્વામી કહે છે-હે ભદન્ત ! સંગ્રહ પરિજ્ઞાસસ્પદ કેટલા પ્રકારની છે ?
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
९९
मुनिहर्षिणी टीका अ. ४ गणिसम्पद्वर्णनम् जनास्तेषां प्रायोग्यं योग्यं, तस्य भावस्तत्ता तया, वर्षावासेषु-वर्षा वर्ष स्तत्र वासाः निवासास्तेषु, येन मुनीनां संयमयात्रानिर्वाहः सुखेन भवेत् तादृशं क्षेत्र-ग्रामनगरादिकं प्रतिलेखयिता-शास्त्रानुसारेण निरीक्षको भवति १ । बहुजनप्रायोग्यतया सकलमुनिजनयोग्यतया प्रातिहारिक-पीठ-फलक-शय्या-संस्तारकम्, प्रतिहरणं प्रतिहारः प्रत्यर्पणं, तमहतीति प्रातिहारिकं प्रत्यर्पणयोग्यं, तच पीठं-चतुष्पादिकादिकं, फलकः पट्ठादिकः, शय्या-शयनीयं स्वस्वशरीरपरिमितं, संस्तारकःतृणादिनिर्मितसार्द्धहस्तद्वयमिताऽऽसनविशेषः, एतेषां समाहारस्तथा, तद् अवग्रहीता-शास्त्रविधिना संग्राहको भवति २ । कालेन कलनं काला नवप्रकार की है ? सुधर्मास्वामी कहते हैं-हे जम्बू ! संग्रहपरिज्ञासम्पदा चार प्रकार की है।
संग्रह का अर्थ होता है स्वीकार अथवा वस्तु का अवलोकन । उसकी परिज्ञा-ज्ञान संग्रहपरिज्ञा कहलाती है ।
१ बहुजनप्रायोग्यतया वर्षावासेषु क्षेत्र प्रतिलेखयिता भवति - वर्षाकाल निवास के लिये मुनियों के योग्य ग्राम अथवा नगर आदि का शास्त्रमर्यादानुसार गवेषणा करने वाला होना क्षेत्रप्रतिलेखनारूप पहली संग्रहपरिज्ञा सम्पदा है। २ बहुजनप्रायोग्यतया प्रातिहारिक-पीठफलकशय्यासंस्तारकमवग्रहीता भवति-मुनियों के योग्य प्रतिहारिक-पडिहारा पीठ-बाजौट, फलक-पाट, शय्या-शरीरप्रमाण, संस्तारक-तृण
आदि से बनाया हुआ ढाइ हाथ का आसन, इन सबका शास्त्रविधि से ग्रहण करने वाला होना । यह पीठफलकादिसंग्रहरूप दूसरी संग्रहपरिસુધર્માસ્વામી કહે છે-હે જબૂ! સંગ્રહપરિજ્ઞાસપદા ચાર પ્રકારની છે.
સંગ્રહનો અર્થ થાય છે સ્વીકાર અથવા વસ્તુનું અવેલેકન. તેની પરિજ્ઞા= જ્ઞાન તે સંગ્રહપરિજ્ઞા કહેવાય છે.
(१) बहुजनमायोग्यतया वर्षावासेषु क्षेत्रं प्रतिलेखयिता भवतिવર્ષાકાલ નિવાસને માટે મુનિને રેગ્ય ગામ અથવા નગર આદિને શાસ્ત્રમર્યાદા અનુસાર ગવેષણા કરવાવાળા થવું તે ક્ષેત્રપ્રતિલેખનારૂપ પહેલી સંગ્રહપરિજ્ઞાસમ્પરા છે. (२) बहुजनप्रायोग्यतया प्रातिहारिकपीठफलकशय्यासंस्तारकमवग्रहीता भवतिમુનિને યોગ્ય પ્રાતિહારિક – પડિહારા પીઠ – બાજોઠ, ફલક – પાટ, શમ્યા – શરીર પ્રમાણ, સંસ્તારક તૃણ આદિથી બનાવેલ અઢી હાથનું આસન, એ બધાના શાસ્ત્રવિધિથી ગ્રહણ કરવાવાળા હોવું તે પીઠફલકાદિસંગ્રહરૂપ બીજી સંગ્રહરિજ્ઞા સભ્યદા છે.
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे पुराणादीनां समयादीनां वा पर्यायाणां संकलनं संख्यानं वा सः, तथा'मासिकोऽयं, सांवत्सरिकोऽयं, शारदोऽय'-मित्यादिरूपेण कल्पते परिमितत्वेन ज्ञायते यस्माद्वस्त्वनेन वेति कालः, अथवा-कलयन्ति-ज्ञानिनः समयसमूहरूपेण परिच्छिन्दन्ति यमिति कालः, यद्वा-'मासिकोऽयं, सांवत्सरिकोऽय' मित्यादिरूपतया कलयन्ति = परिमितत्वेन जानन्ति वस्तु यस्मिन् सतीति कालस्तेन ' इयता कालेन इदं कर्तव्य'-मिति क्रमेण तत्तत्कार्येषु विभक्तेनोचितेन कालेन, यद्वा ‘कालेणं' इत्यत्र ‘णं' इति वाक्यालङ्कारे काले-पूर्वोक्तरूपे काले कालं काल आश्रयत्वेनास्तीति कालम् प्रतिक्रमणप्रतिलेखनस्वाध्यायध्यानादिकं, तत्, संमानयिता-यथा कालमनुष्ठाता भवति ३ । यथा गुरु-गुरुमनतिक्रम्य संपूजयिता ज्ञासम्पदा है २। ३ कालेन कालं सम्मानयिता भवति-काल का अर्थ अनेक प्रकार का है-काल अर्थात् संकलन जो पदार्थ की नवीन पर्याय को उत्पन्न करे और पुरानी का नाश करे, अथवा जिस से समयादि का परिगणन हो उसे काल कहते हैं । अथवा 'यह मासिक है, यह वार्षिक है, यह शरद ऋतु का है' इत्यादिरूपसे जिस द्वारा वस्तु का ज्ञान होता है उसे काल कहते हैं । जिसको ज्ञानी पुरुष समय का समुदायरूप मानते हैं उसे काल कहते हैं। अथवा जिस के द्वारा ' यह महीने का है, यह वर्ष का है' इत्यादिरूप माप से वस्तुका ज्ञान होता है उसको काल कहते हैं । इस प्रकार के काल को आश्रय कर के तथा काल में-उचित काल में प्रतिक्रमण, प्रतिलेखन, स्वाध्याय, ध्यान आदि का 'सम्मानयिता' यथा समय अनुष्ठान करने कराने वाला होना। यह काल-सम्मानरूप तीसरी संग्रह(३) कालेन कालं सम्मानयिता भवति -सनी अर्थ मने प्रारना छ કાલ અર્થાત સંકલન જે પદાર્થના નવીન પર્યાયને ઉત્પન્ન કરે અને જુની પર્યાયને નાશ કરે, અથવા જેનાથી સમય આદિની ગણત્રી હોય તેને કાલ કહે છે. અથવા “આ માસિક છે. આ વાર્ષિક છે, આ શરદ તુનુ છે ઈત્યાદિરૂપથી જેના દ્વારા વસ્તુનું જ્ઞાન થાય છે તેને કાલ કહે છે, જેને જ્ઞાની પુરુષ સમયના સમુદાયરૂપ માને છે તેને કાલ કહે છે, અથવા જેના દ્વારા “આ મહિનાનું છે, આ વર્ષનું છે ઈત્યાદિરૂપ માપથી વસ્તુનું જ્ઞાન થાય છે તેને કાલ કહે છે. આ પ્રકારે કાલને આશ્રય કરીને, તથા કાલમાં-ઉચિતકાલમાં પ્રતિક્રમણ પ્રતિલેખન, સ્વાધ્યાય, દયાન આદિનું સન્માનયિતા યથાસમય અનુષ્ઠાન કરવા કરાવવાવાળા થવું તે કાલસમાનરૂપ ત્રીજી
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. ४ गणिसम्पत्सु चतुर्विधविनयवर्णनम् । पर्यायज्येष्ठं मुनि वन्दनव्यवहारादिना सम्मानयिता भवति-जायते ४ । साउक्ता इयं सङ्ग्रहपरिज्ञा नाम सत्पत् ॥ सू० ८ ॥
सम्प्रति गणिकर्तव्यमाह--'आयरिओ' इत्यादि ।
मूलम्-आयरिओ अंतेवासी इमाए चउव्विहाए विणयपडिवत्तीए विणइता भवइ निरणतं गच्छइ, तं जहा-१ आयारविणएणं, २ सुयविणएणं ३ विक्खेवणाविणएणं, ४ दोसनिग्घायणविणएणं ॥ सू० ९॥
छाया-आचार्योऽन्तेवासिनोऽनया चतुर्विधया विनयप्रतिपत्त्या विनियिता भवति-निर्ऋणत्वं गच्छति । तद्यथा-१ आचारविनयेन, २ श्रुतविनयेन, ३ विक्षेपणाविनयेन, ४ दोषनिर्घातनविनयेन ॥ सू० ९ ॥
___टीका-'आयरिओ'-इत्यादि । 'आङ्' इत्यभिव्याप्त्या मर्यादया वा पञ्चविधमाचारं स्वयमाचरति परानाचारयति वा इत्याचार्यः-गणी, अनया अनुवक्ष्यमाणया चतुर्विधया = चतुःप्रकारया विनयमतिपत्या, विनयति = नाशयति सकलक्लेशकारमष्टप्रकारं कर्म यः स विनयः आचरादिश्चतुर्विधस्तस्य प्रतिपत्त्या परिज्ञासम्पदा है ॥ ४ यथा गुरुसंपूजयिता भवति-पर्यायज्येष्ठ मुनियों का वन्दन व्यवहारादि से सम्मानयिता' सम्मान करने वाला होना । यह यथागुरुसम्मानरूप चौथी संग्रहपरिज्ञासम्पदा है ४ । यह संग्रहपरिज्ञा नामकी सम्पदा हुई ॥ सू० ८॥
अब गणी का कर्तव्य कहते हैं-'आयरिओ' इत्यादि ।
जो पाच प्रकार का आचार स्वयं पालते हैं और दूसरों से पलवाते हैं वे आचार्य कहलाते हैं। वे चार प्रकार की विनयप्रतिपत्ति द्वारा शिष्य को विनयशाली बनाकर ऋणमुक्त होते हैं । आठ प्रकारके कर्मक्लेशोंका निवारण करने वाला विनय है। उसका अन्तेसहपरिज्ञा स५६ छे. (४) यथा गुरुसंपूजयिता भवति-पर्यायन्येष्ठ भुनिमान। વન્દન-વ્યવહાર આદિથી સમ્માનયિતા-સન્માન કરવાવાળા થવું આ યથાગુરુસમાનરૂપ याथी सवड परिज्ञासपहा छ २॥ सपरिज्ञा नामानी सम्प! 5. (सू० ८)
वे न तव्य ४ छ- 'आयरिओ' त्यादि.
જે પાંચ પ્રકારના આચાર પિતે પાળે છે તથા બીજા પાસે પળાવે છે તે આચાર્ય કહેવાય છે. તે ચાર પ્રકારની વિનયપ્રતિપત્તિદ્વારા શિષ્યને વિનયશીલ બનાવીને અણમુકત થાય છે. આઠ પ્રકારના કર્મકલેશોના નિવારણ કરવાવાળા વિનય છે
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०२
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे स्वीकारेण, अन्तेवासिनः-अन्ते-गुरोः समीपे चारित्रक्रियायां वस्तुं शीलं= स्वभावो येषामित्यन्तेवासिनः शिष्यास्तान् विनयिता-शिक्षयिता भवति-जायते तेन निऋणत्वम् ऋणमुक्ततां गच्छति-प्राप्नोति । गच्छधुरावहनसमर्थशिष्यस्य शिक्षकत्वेन गणी ऋणमुक्तो भवतीत्याययः। तत्-चातुर्विध्यं यथा-१ आचारविनयेन आचारो-मुनीनां मोक्षार्थमनुष्ठानं ज्ञानाचारादिलक्षण इत्यर्थः, स एव विनयः आचारविनयस्तेन, विनयिता भवतीत्यन्वयः, एवमग्रेऽपि । २ श्रुतविनयेन-श्रुतम् आगमः, तदेव विनयस्तेन । ३ विक्षेपणाविनयेन-विक्षिप्यते= मिथ्यात्वादितः पृथक क्रियतेऽनयेति विक्षेपणा, ( सौत्रत्वान्न डीप ) सम्यक्त्वादिधर्म स्थापना, सैव विनयः, स चतुर्विधः, तत्र १ मिथ्यादृष्टिं मिथ्यावासी-शिष्य को सिखलाना विनयप्रतिपत्ति है । चारित्र की आराधना करने के लिए गुरु के समीप निवास करे उसे अन्तेवासी कहते हैं । विनय प्रतिपत्ति चार प्रकार की है - तात्पर्य यह है किशिष्य को गच्छ का भार वहन करने में समर्थ बनाने से आचार्य ऋणमुक्त-अपने कर्तव्य का पालन करने वाले होते हैं। वह विनय चार प्रकार का है-[१] आचारविनय [२] श्रुतविनय [३] विक्षेपणाविनय [४] दोषनिर्घातिनविनय ।
१ आचारविनय-आचार-मुनियों का मोक्ष के लिये जो ज्ञानाचार आदि अनुष्ठान, उसका सिखलाना ।
२ श्रुतविनय-श्रुत-आगम का सिखलाना।
३ विक्षेपणाविनय - जीवों को मिथ्यात्वादि दर्गुणों से हटाकर सम्यक्त्व आदि धर्म में स्थापन करना विक्षेपणाविनय है। તેને અતેવાસી-શિષ્યને શિખવવું તે વિનયપ્રતિપત્તિ છે. ચારિત્રની આરાધના કરવા માટે ગુરુસમીપ નિવાસ કરે તેને અન્તવાસી કહે છે. વિનયપ્રતિપત્તિ ચાર પ્રકારની છે. તાત્પર્ય એ છે કે શિષ્યને ગચ્છને ભાર વહન કરવામાં સમર્થ બનાવવાથી આચાર્ય રાણમુકત-પોતાના કર્તવ્યનું પાલન કરવાવાળા થાય છે. તે વિનય ચાર પ્રકા२ना छे. (१) मायाविनय (२) श्रुतविनय (3) १ि३५९विनय (४) होषनितिनविनय.
[१] 'आचारविनय-माया२-भुनियाने मोक्षने भाट २ ज्ञानायार આદિ અનુષ્ઠાન, તે શીખવવું.
[२] 'श्रुतविनय '–श्रुत-माम शिqj.
[३] 'विक्षेपणाविनय-वान मिथ्या१ मा हुथी इटावी सभ्यકત્વ આદિ ધર્મમાં સ્થાપન કરવું તે વિશ્લેષણાવિનય છે.
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. ४ गणिसम्पत्सु चतुर्विधविनयवर्णनम् मार्गाद्विक्षिप्य सम्यक्त्वमार्ग ग्राहयतीत्येकः । २ सम्यग्दृष्टिं तु गृहस्थं गृहस्थभावाद्विक्षिप्य प्रवाजयतीति द्वितीयः । ३ सम्यक्त्वाचारित्राद्वा च्युतं तद्भावाद्विक्षिप्य पुनस्तत्रैव व्यवस्थापयतीति तृतीयः। ४ स्वयं च चारित्रधर्मस्य यथैवाभिवृद्धिस्तथैव प्रवर्ततेऽनेषणीयपरिभोगादित्यागेनैषणीयपरिभोगादिस्वीकारेण चेति चतुर्थः । सैव विनयस्तेन विनयिता भवति ।
४ दोषनिर्यातनविनयेन-दोषाणां = मिथ्यात्वाऽविरतिकषायममादादीनां निर्घातनो = विनाशकः, स चाऽसौ विनयः प्रागुक्तलक्षणस्तेन तथा विनयिता भवति ॥ सू० ९ ॥
अथाऽऽचारविनयं सभेदमाह-'से किं तं आयारविणए' इत्यादि । ।
मूलम्-से कि तं आयारविणए ! आयारविणए चउविहे पण्णत्ते-तं जहा १ संजमसामायारी यावि भवइ, २ तवसामायारी यावि भवइ; ३ गणसामायारी यावि भवइ, ४ एगल्ल विहारिसामायारी यावि भवइ । से तं आयारविणए ॥सू० १०॥
वह चार प्रकार का होता है- [१] मिथ्यादृष्टिको मिथ्यामार्ग से निकाल कर सम्यक्त्वमार्गका ग्रहण कराना। [२] सम्यग्दृष्टि गृहस्थको गृहस्थभाव से मुक्त कराकर प्रव्रजित कराना। [३] सम्यक्त्वसे तथा चारित्र से जिसका भाव गिर गया हो उसको पुनः स्थिर करना। [४] जिस तरह चारित्रधर्म को वृद्धि हो उसी तरह अशुद्ध अशनादि का त्याग करके शुद्ध अशनादि का ग्रहण करना ।
[४] दोषनिर्घातनविनय-मिथ्यात्व अविरति कषाय प्रमाद आदि दषों का विनाश करने वाला विनय दोषनिर्घातनविनय कहा जाता है । उसका सिखलाना ॥ सू० ९॥
- તે ચાર પ્રકારના થાય છે–(૧) મિથ્યાદષ્ટિને મિચ્યામાર્ગમાંથી કાઢી સમ્યક્રત્વમાર્ગનું ગ્રહણ કરાવવું, (૨) સમ્યગ્દષ્ટિ ગૃહસ્થને ગૃહસ્થભાવથી મુક્ત કરાવીને પ્રવ્રજિત કરાવવા, (૩) સમ્યકત્વથી તથા ચારિત્રથી જેના ભાવ પતન થયેલા હોય તેને ફરીથી સ્થિર કરવા. (૪) જેવી રીતે ચારિત્રધર્મની વૃદ્ધિ થાય તેવી રીતે અશુદ્ધ અશન આદિનો ત્યાગ કરી શુદ્ધ અશન આદિ ગ્રહણ કરવું.
(४) दोपनिर्घातनविनय मिथ्यात्व विति ४षाय प्रभा माहिष ने। વિનાશ કરવાવાળે વિનયષનિર્ધાતનવિનય કહેવાય છે, તે શિખવવે. (સૂ૦ ૯)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे ___ छाया-अथ कोऽसावाचारविनयः ? आचारविनयश्चतुर्विधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा -१ संयमसामाचारी चापि भवति, २ तपःसामाचारी चापि भवति, ३ गणसामाचारी चापि भवति, ४ एकाकिविहारसामाचारी चापि भवति । सोऽयमाचारविनयः ॥ सू० १० ॥
टीका-' से किं तं'-इत्यादि । अथ प्रस्तुतः आचारविनयः कः ?=किलक्षणः ? किंभेदकश्च ? तत्राऽऽह-आचारविनयः-आचारो-मुनिसमाचारः ज्ञानादिरूपः पञ्चविधः, स एव विनयः कर्माऽष्टकविनाशकः चतुर्विधः चतुर्भेदकः प्रज्ञप्तः प्ररूपितः, तत् = चातुर्विध्यं यथा-१ संयमसमाचारी-संयमाचरणरूपः प्रथम आचारविनयः, तत्र-संयमः सकलसावद्ययोगोपरमणलक्षणः सप्तदशविधस्तस्य सामाचारी-सं-सम्यग् आचारः आचरणं यस्य स समाचारस्तस्य भावः सामाचार्य, तदेव सामाचारी, 'चापि' इमे अव्यये उपसर्गप्रतिरूपके, तत्र 'च:'
- अब आचारविनय का वर्णन करते हैं-" से किं तं आयार." इत्यादि ।
क्रमानुप्राप्त आचारविनय के कितने भेद हैं , इस प्रश्नका उत्तर देते हैं-आचार का अर्थ होता है कि ज्ञानादिरूप पाच प्रकार का मुनिका आचरण । वह आचरणरूपी विनय आठ प्रकार के कर्म का विनाश करने वाला आचारविनय कहा जाता है। आचारविनय चार प्रकार का है, जैसे कि- [१] संयमसामाचारी, [२] तपसामाचारी, [३] गणसामाचारी, [४] एकाकिविहारसामाचारी ।
[१] संयमसामाचारी-संयम का अर्थ होता है समस्त सावद्य व्यापार का निवर्तन, वह सत्रह प्रकार का होता है। उसका सम्यगू
वे मायाविनयर्नु पनि ४३ छे.-'से किं तं आयार०' त्याह.
ક્રમાનુપ્રાપ્ત આચારવિનયના કેટલા ભેદ છે? તે પ્રશ્નના ઉત્તરમાં કહે છે-આચારનો અર્થ થાય છે-જ્ઞાનાદિરૂપ પાંચ પ્રકારના મુનિનાં આચરણ. તે આચારણરૂપી વિનય આઠ પ્રકારનાં કર્મને વિનાશ કરવાવાળે આચારવિનય કહેવાય છે. આચારવિનય ચાર પ્રકાર છે જેમ કે:
[१] संयमसामाचारी [२] तपसामाचारी, [३] गणसामाचारी, [४] एकाकिविहारसामाचारी ।
[१] संयमसामाचारी संयमन अर्थ थाय छ समस्त सावध व्यापा२र्नु નિવર્તન. તે સત્તર પ્રકારનું થાય છે. તેનું સમ્યમ્ આચરણ કરવું તે સંયમ કહેવાય છે.
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०५
मुनिहर्षिणी टीका अ. ४ गणिसम्पत्सु चतुर्विधविनयवर्णनम् समुच्चयार्थकः, 'अपि ' निश्चयार्थकः, यस्यामाचार्यः स्वयमुत्कृष्टतया संयममाचरति, अन्यं ग्राहयति, सीदन्तं स्थिरीकरोति, उद्यतचरणं मुनि चोपबृहयतीति भावः । एवमग्रेऽपि । २ तपासामाचारी-तपः अष्टविधकर्मनिकृन्तनलक्षणमनशनादि द्वादशविधं, तस्य सामाचारी-समाचरणम् । ३ गणसामाचारी गणः एकवाचनाऽऽचारक्रियास्थितसाधुसमुदायस्तस्य सामाचारी प्रतिलेखनादिक्रियासु बालग्लानादिवैयावृत्त्येषु च सीदतो मुनेः प्रेरणं, स्वस्य तत्र समुधुक्तत्वं च। ४ एकाकिविहारसामाचारी=एक एवैकाकी सजातीयद्वितीयरहितआचरण करना संयमसामाचारी है । जिस सामाचारी में आचार्य स्वयं सर्वोत्कृष्ट होकर संयम पालते और दूसरों को पलाते हैं, जो संयम में सीदाते - परीषह उपसर्ग आने पर क्लेश पाते हैं उनको स्थिर करते हैं, संयममार्गमें चलनेवाले को प्रोत्साहन देते हैं। इसी तरह आगे तप आदि में भी समझना चाहिए ।
[२] तपसामाचारी-आठ प्रकार के कर्म का नाश करने वाला अनशन आदि बारह प्रकार के तपके आचरण को तपसामाचारी कहते हैं।
[३] गणसामाचारी - एक वाचनाचारक्रिया में रहे हुए साधुसमुदाय को गण कहते हैं । उसकी सामाचारी । प्रतिलेखन आदि क्रियाओं में और बाल ग्लान आदि की वैयावृत्ति-वैयावच में सीदाते हुए मुनिको मधुरवचनादि से प्रेरणा करके सेवामें लगाना और स्वयं भी उसके लिए ध्यान रखना गणसामाचारी है । સંયમ– સામાચારી તે છે કે જેમાં આચાર્ય પિતે સર્વોત્કૃષ્ટ થઈને સંયમ પાળે છે અને બીજા પાસે પળાવે છે. જે સંયમમાં સદાય છે. પરીષહ ઉપસર્ગ આવતાં કલેશ થાય છે તેને સ્થિર કરે છે. સંયમમાર્ગમાં ચાલવાવાળાને પ્રેત્સાહન દે છે. આવી રીતે આગળ તપ આદિમાં પણ સમજવું જોઈએ.
[२] तपसामाचारी मा ४२न भन नाथ ४२वावा मानना બાર પ્રકારનાં તપ, તેનું આચરણ તપસમાચારી કહેવાય છે.
[३] गणसमाचारी पायनायायामा रनार साधुसभुशायने गए। છે. તેની સામાચારી–પ્રતિલેખન આદિ ક્રિયાઓમાં તથા બાલ ગ્લાન આદિની વૈયાવૃત્તિવૈયાવચમાં સીદાતા મુનિને મધુરવચન આદિથી પ્રેરણા કરીને સેવામાં લગાડવા, તથા પિતે પણ તેને માટે ધ્યાન રાખવું તે ગણસામાચારી છે.
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे
स्तस्य विहारः अष्टसु मासेषु जिनकल्पिकत्वाद्यवस्थायां विचरणं, तस्य सामाचारी सम्पादनम् , एषा चाष्टगुणसम्पन्नस्याऽनगारस्यैव भवति । म चतुर्विधोऽ यमाचारविनयः ॥ सू. १० ॥
अथ श्रुतविनयमाह-'से किं तं सुय०' इत्यादि ।
मूलम्-से कि तं सुयविणए ? सुयविणए चउबिहे पण्णत्ते, तं जहा १ सुत्तं वाएइ, २ अत्थं वाएइ, ३ हियं वाएइ, ४ निस्सेसं वाएइ । से तं सुयविणए ॥ सू० ११ ॥
छाया-अथ कोऽसौ श्रुतविनयः ? श्रुतविनयश्चतुर्विधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा१ मूत्रं वाचयति, २ अर्थ वाचयति, ३ हितं वाचयति, ४ निःशेषं वाचयति । सोऽयं श्रुतविनयः ॥ सू० ११॥
टीका--" से किं तं' - इत्यादि । अथ = प्रस्तुतः असौ = प्रागुक्तः श्रुतविनयः कः= किस्वरूपः ? किंभेदश्च ? तत्राऽऽह-श्रुतविनयश्चतुर्विधः प्रज्ञप्तः,
[४] एकाकिविहारसामाचारी - आठ महीना जिनकल्पी आदि अबस्थामें रहकर शास्त्र की आज्ञानुसार अकेला विचरना। यह आठगुण वाले अनगार का ही कल्प है, अन्यका नहीं। यह चार प्रकार का आचारविनय है ॥ सू० १०॥
अब श्रुतविनयका वर्णन करते हैं- “से किं तं सुयविणए " इत्यादि ।
श्रुतविनय का क्या स्वरूप है ? उसके कितने भेद हैं ? । इस प्रश्न का उत्तर इस प्रकार है-श्रुतविनय चार प्रकार का है । (१) सूत्रं वाचयति, (२) अर्थ वाचयति, (३) हितं वाचयति, [४] निःशेषं वाचयति ।
[४] एकाकिविहारसामाचारी माह महिना oिrizeी माह अवस्थामा રહીને શાસ્ત્રની આજ્ઞા અનુસાર એકલા વિચવું. આ આઠ ગુણવાળા અનગારને જ કલ્પ છે બીજાને નહિ આ ચાર પ્રકારના આચારવિનય છે. (સૂ૦ ૧૦)
वे श्रुतविनयन पाणुन ४३ छ.-'से किं तं सुयविणए' त्याहि. શ્રતવિનયનું શું સ્વરૂપ છે? તેના કેટલા પ્રકાર છે? આ પ્રશ્રનને ઉત્તર આ ते 2.-श्रुतविनय यार ४२ना छ. [१] सूत्रं वाचयति, [२] अर्थ वाचयति [३] हितं वाचयति, [४] निःशेषं वाचयति ।
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. ४ गणिसम्पत्सु चतुर्विधविनयवर्णनम्
१०७
तद्यथा - १ सूत्रं = साङ्गोपाङ्गं द्वादशाङ्गं वाचयति = शिष्यमध्यापयति, २ अर्थ = शब्दप्रतिपाद्यं वस्तु वाचयति = प्रतिपादयति, ३ हितं = पथ्यं शिष्यस्य कल्याणकारकं शिष्यं परीक्ष्य वाचयति = आदिशति, अन्यथाऽऽमकुम्भे प्रक्षिप्तं जलमिव शिष्ये दत्तं श्रुतं विनश्यति, ४ निश्शेषं = सम्पूर्ण प्रमाणनयोपेतं वाचयति । सोऽयम् = स एषः श्रुतविनयः ॥ ११ ॥
विक्षेपणाविनयमाह-' से किं तं विक्खेवणा०' इत्यादि । मूलम् -- से किं तं विक्खेवणाविणए ? विक्खेवणाविणए चउविहे पण्णत्ते, तं जहा - १ अदिधम्मं दिट्टपुव्वगताए विणएता भवइ, २ दिट्टपुव्वगं साहम्मियताए विणएता भवइ, ३ चुयं धम्माओ धम्मे ठावड़ता भवइ, ४ तस्सेव धम्मस्स हियाए सुहाए खमाए निस्सेसाए, आणुगामियताए अन्भुट्ठेता भवइ । से तं विक्खेवणाविणए ॥ सू० १२ ॥
१ सूत्रं वाचयति - ग्यारह अंग बारह उपाङ्ग शिष्य को पढावे । २ अर्थ वाचयति - शब्द के अर्थ शिष्य को पढावे ।
३ हितं वाचयति - शिष्य की बुद्धि आदि की परीक्षा करके उसके हितकारी हो वैसा पढावे । अन्यथा कच्चे घडे में भरे हुए जल की तरह अयोग्य शिष्य को दिया हुआ - पढाया हुआ श्रुत नष्ट हो जाता है ।
४ निःशेषं वाचयति-- सम्पूर्ण प्रमाण और नय युक्त पढावे । यह श्रुतविनय है | सू० ११ ॥
[१] सूत्रं वाचयति मशीयार अंग मार उपांग शिष्यने लागावे. (२) अर्थ वाचयति शब्दना अर्थ शिष्यने लगावे.
(३) हितं वाचयति शिष्यनी मुद्धि आहिनी परीक्षा री तेने हितकर थाय તેવું ભણાવે. નહિ તે કાચા ઘડામાં ભરેલા જલની પેઠે અયેાગ્ય શિષ્યને આપેલું શીખવેલું શ્રુત નષ્ટ થઈ જાય છે.
(४) निःशेषं वाचयति संपूर्ण प्रमाणु मने नय युक्त शिक्षवे. या श्रुतविनय छे. (सू. ११)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे
छाया - अथ कोऽसौ विक्षेपणाविनयः ? विक्षेपणाविनयश्च चतुर्विधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-१ अदृष्टधर्म दृष्टपूर्वकतया विनेता भवति २ दृष्टपूर्व साधर्मिकतया विनेता भवति, ३ च्युतं धर्माद धर्मे स्थापयिता भवति, ४ तस्यैव धर्मस्य हिताय सुखाय क्षमाय निःश्रेयसाय आनुगामिकतया अभ्युत्थाता भवति । सोऽयं विक्षेपणाविनयः ॥ सू० १२ ॥
१०८
टीका -' से किं तं इत्यादि । अथ = प्रस्तुतो विक्षेपणाविनयः कः ? किलक्षण: ? किभेद ? तत्राऽऽह - विक्षेपणा विनयश्चतुर्विधः प्रज्ञप्तः = परूपितः, तद्यथा १ अदृष्टधर्म = न दृष्टः = अनुष्ठेयत्वेन न ज्ञातो धर्मः सम्यग्दर्शनादिरूपो येन सोऽदृष्टधर्मस्तं तथोक्तं सम्यग्दर्शनाद्यात्मकधर्महीनं, दृष्टपूर्वकतया - पूर्व-प्राग् दृष्टः = परिचित इति दृष्टपूर्वः = प्राक्तनपरिचितः, स एव दृष्टपूर्वकस्तस्य भावो दृष्टपूर्वकता तया, पूर्वपरिचितस्वेन विनेता = शिक्षयिता भवति, मिथ्यात्विनं मिथ्यामागीद्विक्षिप्य सम्यङ्मार्गे योजयतीति प्रथमः । २ दृष्टपूर्वकं - पूर्व दृष्टो - धर्मे प्रवृत्तत्वेन
अब विक्षेपणाविनय को कहते हैं- “ से किं तं विक्खेवणा " इत्यादि । विक्षेपणाविनय का लक्षण क्या है ? और उसके भेद कितने हैं ? इस प्रश्न के उत्तर में कहते हैं - विक्षेपणा विनय चार प्रकार का है । जैसे- [१] अदृष्टधर्म दृष्टपूर्वकतया विनेता भवति, [२] दृष्टपूर्वकं साधर्मिकतया विनेता भवति, [३] च्युतं धर्माद् धर्मे स्थापयिता भवति, [४] तस्यैव धर्मस्य हिताय सुखाय क्षमाय निःश्रेयसाय आनुगामिकतया अभ्युत्थाता भवति ।
१ अदृष्टधर्म दृष्टपूर्वकतया विनेता भवति - सम्यग्दर्शन आदि स्वरूप वाले धर्म से रहित को पूर्वपरिचित स्वरूप से सिखाने वाला होना । तात्पर्य यह है कि - मिथ्यात्व में पडे हुए को वहाँ से निकाल कर सम्यग्रमार्गमें लाना ।
ये विक्षेपणाविनयनुं प्रथन उरे छे- 'से किं तं विक्खेवणा०' इत्याहि. વિક્ષેપણુાવિનયનાં લક્ષણ શું છે? તથા તેના પ્રકાર કેટલા છે? એ પ્રશ્નના उत्तरभां ४डे छे }- विक्षेपणाविनय यार प्रहारना छे. भेवा है- (१) अदृष्टधर्म दृष्टपूर्वकतया विनेता भवति, (२) दृष्टपूर्वं साधर्मिकतया विनेता भवति, (३) धर्मात् च्युतं धर्मे स्थापयिता भवति ( ४ ) तस्यैव धर्मस्य हिताय सुखाय० भवति (१) अदृष्टधर्म दृष्टपूर्वकतया विनेता भवति सम्यग्रदर्शन हि स्व३५વાળા ધર્મથી રહિતને પૂ^પરિચિત સ્વરૂપથી શિખવવાવાળા થવું. તાત્પર્ય એ છે કે-મિથ્યાત્વમાં પડેલાને ત્યાંથી કાઢીને સમ્યગ માર્ગોમાં લાવવા.
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुनिहर्षिणी टीका अ. ४ गणिसंपत्सु विनयप्रतिपत्तिवर्णनम्
१०९
परिचितो योऽसौ दृष्टपूर्वः, स एव दृष्टपूर्वकस्तं साधर्मिकतया - समानः = तुल्य एक इत्यर्थः धर्मः सधर्मस्तमाचरतीति साधर्मिकः = एकधर्मा तस्य भावस्तया = एकधर्माचरणकर्तुत्वेन विनेता भवति, सम्यक्त्विनं गृहस्थं गृहस्थधर्माद्विक्षिप्य संयमं ग्राहयतीति द्वितीयः । ३ धर्माउक्तलक्षणात् च्युतं = स्खलितं पतितमित्यर्थः धर्मे = सम्यक्त्वादिरूपे स्थापयिता = स्थिरयिता भवति, सम्यक्त्वधर्माचारित्रधर्माद्वा भ्रष्टं तत्स्थानाद्विक्षिप्य पुनः सम्यक्त्वे चारित्रे वा समारोपयतीति तृतीयः । ४ हिताय = स्वस्य उभयलोकोपकाराय सुखाय - इहपरलोकसातोदयाय, क्षमाय= ऐहिकपारत्रिकप्रयोजनसाधनाय, निःश्रेयसाय = सर्वथा कल्याणाय तस्यैव सम्यकत्व चारित्रलक्षणस्य धर्मस्य आनुगामिकतया - अनु-पश्चाद् गच्छतीत्यनुगामी स
२ दृष्टपूर्वं साधर्मिकतया विनेता भवति - पूर्वमें - पूर्वसमय में धर्म में प्रवृत्त होने से परिचित जो है वह दृष्टपूर्व कहा जाता है । उसको साधर्मी · समझ कर सिखाना । अर्थात् सम्यक्त्वी गृहस्थ को गृहस्थधर्म से निकाल संयमी बनाना ।
३ धर्मात् च्युतं धर्मे स्थापयिता भवति धर्म से गिरे हुए को धर्म में स्थिर करना । सम्यक्त्वधर्म से अथवा चारित्रधर्म से पतित हुए शिष्यों को पुनः सम्यक्त्व में अथवा चारित्र में स्थिर करना । ४ तस्यैव धर्मस्य हिताय सुखाय क्षमाय निःश्रेयसाय अनुगामिकतया अभ्युत्थाता भवति - हिताय - दोनों लोकमें अपने हित के लिये, सुखायदोनों लोक में अपने सुख के लिये, क्षमाय-दोनों लोक की प्रयोजनसिद्धि के लिये, निःश्रेयसाय - अपने सर्वथा कल्याण के लिये उसी
-
(२) दृष्टपूर्वं साधर्मिकतया विनेता भवति पूर्वभां- पूर्व समयभां धर्भ भां પ્રવૃત્ત હાવાથી પરિચિત જે હોય તે દૃષ્ટપૂર્વ કહેવાય છે. તેને સાધી સમજીને શિખવવું. અર્થાત્ સમ્યકત્વી ગૃહસ્થને ગૃહસ્થધથી કાઢીને સંયમી બનાવવા.
(३) धर्मात् च्युतं धर्मे स्थापयिता भवति धर्म थी पतन पाभेलाने धर्म भां સ્થિર કરવા સમ્યકત્વ ધર્માથી અથવા ચારિત્રધર્માંથી પતિત થયેલા શિષ્યાને ફરીને સમ્યકત્વમાં અથવા ચારિત્રમાં સ્થિર કરવા.
(४) तस्यैव धर्मस्य हिताय सुखाय क्षमाय निःश्रेयसाय आनुगामिकतया अभ्युत्थाता भवति हिताय - थेउ सोअमां पोताना तिने माटे; सुखायमेउ सोभां पोताना सुमने माटे; क्षमाय मेउ बोउनी प्रयोजनसिद्धिने भाटे निःश्रेयसाय - पोताना सर्वथा उदयाने भाटे ते श्रुतयास्त्रिय धर्मना अनुयायी थाने
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे
yarssनुगामिकस्तस्य भावस्तया = अनुगमनेन - अनुयायितया अभ्युत्थाता=आराधो भवति । स्वयं च स्वहिताद्यर्थमेषणीयग्रहणानेषणी परित्यागादिना सम्यक्त्व चारित्रलक्षणधर्मस्य यथाभिवृद्धिर्भवेत्तथा समुद्युक्तों भवतीति चतुर्थः । सः = पूर्वोक्तोऽयं विक्षेपणाविनयः ।। ० १२ ॥
साम्प्रतं दोषनिर्घातन विनयमाह - ' से किं तं दोस० ' इत्यादि । मूलम् -- से किं तं दोसनिग्धायणविणए ? दोसनिग्धायणविre चउव्विर पण्णत्ते, तं जहा - १ कुद्धस्स कोहं विणएता भवइ, २ दुटुस्स दोसं णिगिहिता भवइ, ३ कंखियस्स कं छिंदिता भवइ, ४ आया सुप्पणिहिए यावि भवइ । से तं दोसनिग्घायणविणए | सू० १३ ॥
छाया - अथ कोऽसौ दोषनिर्घातन विनयः ? दोषनिर्घातनविनयश्चतुर्विधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा - १ क्रुद्धस्य क्रोधं विनेता भवति, २ दुष्टस्य दोषं निग्रहीता भवति, ३ काङ्क्षितस्य काइक्षां छेत्ता भवति, ४ आत्मसुप्रणिहितश्चापि भवति । सोऽयं दोषनिर्घातनविनयः ॥सू० १३ ||
टीका- 'से किं तं' इत्यादि । अथ दोषनिर्घातनविनयः-दोषस्य = क्रोधादिलक्षणस्य निर=आधिक्येन घातनं दोषनिर्घातनं तदेव विनयः स तथोक्तः कः=किंलक्षणः ? किंभेदश्व ? तत्राह - दोषनिर्घातन विनयश्चतुर्विधः प्रज्ञप्तः = श्रुतचारित्ररूप धर्मका अनुयायी होकर आराधक होना, अर्थात् स्वयं अपने हित आदि के लिये एषणीय के ग्रहण से अनेषणीय के परित्याग से सम्यक्त्व चारित्रलक्षण धर्म की जिस रीति से वृद्धि हो उसी रीति से तत्पर होना । यह विक्षेपणाविनय है || सू० १२ ॥
अब दोषनिर्घातन विनयका निरूपण करते हैं- " से किं तं दोस० " इत्यादि ।
जिससे क्रोध आदि दोषों का निर्धातन - निवारण हो वह આરાધક થવું અર્થાત્ તે પેતાના હિત આદિને માટે એષણીયના ગ્રહણથી અનેષણીયના પરિત્યાગથી સમ્યક્ ચારિત્રલક્ષણ ધર્મની જે રીતે વૃદ્ધિ થાય તે રીતે તત્પર वुमा 'विक्षयाविनय' छे (सू १२)
डवे होषनिर्धातनविनयनुं नि३५ ४२ छे- 'से किं तं दोस० ' इत्यादि. જેનાથી ક્રોધ આદિ દોષોનું નિર્ધાતન=નિવારણ થાય તે દે।નિર્ધાતન વિનય
११०
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. ४ गणिसंपत्सु विनयप्रतिपत्तिवर्णनम् १११ प्ररूपितः, तद्यथा-१ क्रुद्वस्य-विनीतस्यापि शिष्यस्य किञ्चिनिमित्तमासाद्योदीर्णक्रोधस्य क्रोधं-कोप विनयिता=मृदुवचनादिभिः, क्रोधपरित्यागरूपाचारशिक्षणेन वा निवारयिता भवति । २ दुष्टस्य-विषयकषायपिरणामदूषितस्य, जात्यादिमदमत्तस्य वा दोषं दुष्परिणामरूपं दुर्गुणं निग्रहीता-तज्जनितनरकनिगोदादिदुर्गतिविपाकप्रदर्शनेनावरोधा भवति । ३ काइक्षितस्य-परपाषण्डाडम्बरादिदर्शनेन, परस्य वस्त्रपात्राशनाध्ययनविहारादिदर्शनेन वा सञ्जाताभिलाषस्य दोषनिर्घातन विनय है । उसके कितने भेद हैं ? चार भेद हैं। जैसे(१) क्रुद्धस्य क्रोधं विनेता भवति (२) दुष्टस्य दोषं निग्रहीता भवति । (३) काक्षितस्य काङ्क्षां छेत्ता भवति,(४) आत्मप्रणिहितश्चापि भवति ।
१ क्रुद्धस्य क्रोधं विनेता भवति-शिष्य विनयशील होने पर भी किसी निमित्त से क्रोधी हो जाने पर भी उसके क्रोध की मृदुवचन आदि से शांति करना अर्थात् क्रोध का परित्याग जिससे हो ऐसा आचार सिखाने वाला होना ।
२ दुष्टस्य दोष निग्रहीता भवति-दुष्ट का अर्थ होता है विषयकषाय-परिणाम से दूषित अथवा जाति आदि मद से उन्मत्त, उसके दगुणों का निग्रह-दर करने वाला होना, अर्थात् दुष्परिणामरूप दोष से होने वाले नरक निगोद आदि दुर्गति के विपाक दिखाकर दोष को रोकने वाला होना ।
३ कारक्षितस्य काक्षां छेत्ता भवति - परपाखण्ड के आडम्बर छ. तेना डेटा मे छ ? या२ मे छ :- -
(१) क्रुद्धस्य क्रोधं विनेता भवति (२) दुष्टस्य दोष निग्रहीता भवति (३) काङक्षितस्य काक्षां छेत्ता भवति (४) आत्मप्रणिहितश्चापि भवति.
क्रुद्धस्य क्रोधं विनेता भवति शिष्य विनयशीद पा छत पy / નિમિત્તથી કેાધ થઈ જવા વખતે પણ તેના ક્રોધની મૃદુ વચન આદિથી શાંતિ કરવી; અર્થાત્ ક્રોધને પરિત્યાગ જેનાથી થાય એવો આચાર શિખવવાવાળા થવું.
(२) दुष्टस्य दोष निग्रहीता भवति हुटने। अर्थ थाय छे विषय-पाय પરિણામથી દૂષિત, અથવા જાતિ આદિના મદથી ઉન્મત્ત, તેના દુર્ગાને નિગ્રહ-દૂર કરવાવાળા થવું અર્થાતુ દુષ્પરિણામરૂપ દેષથી થવાવાળી નરક નિગદ આદિ દુર્ગતિના વિપાક બતાવી દેષને રોકવાવાળા થવું.
(३) कांक्षितस्य कांक्षां छेत्ता भवति परायाना पानी माम२ धने,
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
११२
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे
काङ्क्षां-तत्तत्माप्तिवान्छां छेत्ता-तत्तद्योग्योपदेशपदानादिनाऽपनेता भवति ।
४ आत्ममुप्रणिहितः आत्मना स्वयं सुप्रणिहितः समाहितचित्तः स तथोक्तः, 'आया' इत्यत्र “दीर्घ स्वौमिथोवृत्तौ" इति सूत्रेण दीर्घः। स्वयं च पूर्वोक्तदोषपरिहारेण उपदेशादिपरिश्रमावेदनेन च प्रशस्तपरिणतिवान् भवति, न तु खेदखिनः प्रचलितश्रद्धो वा भवेदिति भावः ॥ सू० १३ ॥
पूर्व शिष्यं प्रति गणिनः कर्त्तव्यं प्रदर्शितम्, साम्प्रतमाचार्य प्रति शिष्यकर्तव्यमाह-'तस्सेवं इत्यादि ।
मूलम्-तस्सेवं गुणजाइयस्स अंतेवासिस्स इमा चउविहा विणयपडिवत्ती भवइ, तं जहा-१ उवगरणउप्पायणया, २ साहिल्लया, ३ वण्णसंजलणया, ४ भारपञ्चोरुहणया ॥ सू०१४ ॥
छाया-तस्मै एवंगुणजातीयाय (गणिने) अन्तेवासिन एषा चतुर्विधाविनयप्रतिपत्तिर्भवति, तद्यथा-१ उपकरणोत्पादनता, २ सहायकता, ३ वर्णसंज्वलनता, ४ भारप्रत्यवरोहणता ॥ मू० १४ ॥
टीका-'तस्सेव'-मित्यादि । तस्मै मागुक्ताय एवंगुणजातीयाय एवम् = उक्तमकारा गुणाः अष्टविधगणिसम्पद्रूपास्तत्मकारवान्, पूर्वोक्तगुणविशिष्ट इत्यआदि देखने से, दूसरों के वस्त्र, पात्र, भोजन, अध्ययन, विहार आदि के देखने से जिसको अभिलाषा होती है वह कांक्षित कहा जाता है । योग्य उपदेश आदि से उसको अभिलाषा का निवारण करने वाला होना।
४ आत्मसुप्रणिहितः-समाहित चित्तवाला-स्वयं पूर्वोक्त दोष के परिहार से उपदेश 'आदि' परिश्रम के आवेदन से उत्तम ज्ञानवाला होना, खेद युक्त नहीं होना । तथा श्रद्धासे विचलित नहीं होना ।।सू०१३॥ અથવા બીજાનાં વસ્ત્ર પાત્ર ભોજન અધ્યયન વિહાર આદિ જોઈને જેને અભિલાષા થાય છે તે કાંક્ષિત કહેવાય છે. એગ્ય ઉપદેશ આદિથી તેની અભિલાષાનું નિવારણ કરવાવાળા થવું.
(४) आत्मसुप्रणिहितः समाहित चित्तवाणा-पोते पूरित होपना परिहारथी ઉપદેશ આદિ પરિશ્રમના આવેદનથી ઉત્તમ જ્ઞાનવાળા થવું. ખેદયુકત ન થવું. તથા श्रद्धाथी वियतित न . (सू० १३)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. ४ गणिसंपत्सु विनयप्रतिपत्तिवर्णनम् ११३ र्थतस्मै गणिने, प्रकारवति 'जातीयर' प्रत्ययः । अत्र 'चतुर्थ्याः षष्ठी' इतिसूत्रेण चतुर्थीस्थाने षष्ठी । अन्तेवासिनः शिष्यस्य एषा चतुर्विधा विनयप्रतिपत्तिः विनयप्रवृत्तिः भवति-जायते, तद्यथा
१ उपकरणोत्पादनता-उपक्रियते तपासंयमौ येन तदुपकरणं वस्त्रपात्रादिकं तस्योत्पादनः गवेषणया प्रबन्धकस्तस्य भावस्तत्ता। २ सहायकता निःस्वार्थ उपकारो बालग्लान-रोगादिपीडितानां । ३ वर्णसंज्वलनता-वर्ण्यते प्रकाश्यते वचसा यः स वर्णों गच्छगुवर्वादीनां गुणः, तस्य संज्वलन:=प्रका
पूर्व में शिष्य के प्रति गणि (आचार्य) का कर्तव्य कहा, अब आचार्य के प्रति शिष्यका कर्तव्य कहते हैं-'तस्सेव' इत्यादि ।
पूर्वोक्त आठ प्रकार की सम्पदा वाले गणी के प्रति शिष्य की चार प्रकार की विनयप्रतिपत्ति है । वह इस प्रकार है-(१) उपकरणोत्पादनता (२) सहायकता (३) वर्णसंज्वलनता (४) भारप्रत्यवरोहणता।
यहाँ विनयप्रतिपत्तिका अर्थ होता है गुरुभक्ति ।
१ उपकरणोत्पादनता-तप संयम का उपकारक होने से वस्त्र पात्र आदि को उपकरण कहते हैं उनका गवेषणा करके प्रबन्ध करना। २ सहायकता-बाल, ग्लान और रोगादि से पीडितो का निःस्वार्थ उपकार करना । ३ वर्णसंज्वलनता- जो वर्णित किया जाय अर्थात् वचन से जिसका प्रकाश किया जाय वह वर्ण, तात्पर्य यह है कि-गच्छ, गुरु,
પૂર્વમાં શિષ્યના પ્રતિ ગણી (આચાર્યનું કર્તવ્ય કહ્યું. હવે આચાર્યપ્રતિ शिष्यतुं तव्य ४ छ- 'तस्से' त्याहि.
પૂત આઠ પ્રકારની સમ્પદાવાળા ગણીને પ્રતિ-શિષ્યની ચાર જાતની વિનયप्रतिपत्ति छ. ते मा प्रा छ.
(१) उपकरणोत्पादनता (२) सहायकता (३) वर्णसंज्वलनता (४) भारमत्यवरोहणता।
અહીં વિનયપ્રતિપત્તિનો અર્થ થાય છે ગુકિત
(१) उपकरणोत्पादनता त५ सयभना 6५४.२४ पाथी वर पात्र આદિને ઉપકરણ કહેવાય છે. તેની તપાસમાં રહીને પ્રબન્ધ કરે
(२) सहायकता , मान (भी) तथा २॥ माथी पाता। ५२ નિ:સ્વાર્થ ઉપકાર કરે.
(३) वर्णसंज्वलनता नु न श य अर्थात् पयनयानी प्र४२॥ કરાય તે વર્ણ, તાત્પર્ય એ છે કે ગ૭ ગુરુ તથા જિનશાસનના ગુણ. તેનું પ્રકાશન
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
११४
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे
शकस्तस्य भावस्तत्ता-गुरुगच्छजिनशासनादिगुणप्रकाशनम् । ४ भारमत्यवरोहणता - भारः- कार्यनिर्वहणाधिकारः गणिन उत्तराधिकार इत्यर्थस्तस्य प्रत्यव - रोहण: = निर्वाहकस्तस्य भावस्तत्ता = गुरुभार निर्वाहकता ॥ सू० १४ ॥ साम्प्रतमुपकरणोत्पादनताभेदमाह - 'से किं तं उबगरण०' इत्यादि ।
मूलम्
- से किं तं उवगरणउपायणया ? उवगरणउप्पायणया चउग्विहा पण्णत्ता, तं जहा - अणुप्पण्णाई उवगरणाई उप्पाइता भवइ, पोराणाई उवगरणाई सारक्खिता संगोविता भवइ, परितं जाणित्ता पच्चद्वारिता भवइ, अहाविहि संविभज्ञता भवइ । से तं उवगरणउप्पायणया ॥ सू० १५ ॥
छाया-अथ का सा उपकारणोत्पादनता ? उपकरणोत्पादनता चतुर्विधा, प्रज्ञप्ता, तद्यथा - १ अनुत्पन्नानि उपकरणानि उत्पादयिता भवति, २ पुराणानि उपकरणानि संरक्षिता संगोपिता भवति, ३ परीतं ज्ञात्वा प्रत्युद्धर्ता भवति, ४ यथाविधि संविभक्ता भवति । सेयमुपकरणोत्पादना || सू० १५ ॥ 'टीका - से किं तं' - इत्यादि । अथ = प्रस्तुता सा=प्रागुक्ता उपकरणोत्पादनता का ? = किंरूपा किंमकारा च ? तत्राऽऽह - उपकरणोत्पादनता चतुर्विधा
प्रज्ञप्ता, तद्यथा
तथा जिनशासन के गुणों का प्रकाशन करना । अर्थात् गण अथवा गणी आदि के गुणों का गान करना । ४ भारमत्यवरोहणता - कार्य का निर्वाह करने का अधिकार अथवा गणी का उत्तराधिकार भार कहा जाता है । उसका निर्वाह करना, अर्थात् गुरुभारका वहन करना || सू० १४ ॥ अब उपकरणोत्पादनता के भेद कहते हैं- " से किं तं उबगरण० इत्यादि ।
"
उपकरणोत्पादनता के कितने भेद हैं ? चार भेद हैं । जैसेકરવું, અર્થાત્ ગણુ અથવા ગણી આદિના ગુણાનું ગાન કરવું.
(४) भारमत्यवरोहणता अर्थना निर्वाह रवाना अधिार अथवा गणना ઉત્તરાધિકાર ‘ભાર’ કહેવાય છે. તેના નિર્વાહ કરવા અથાત્ ગુરુભારનું વહન કરવુ .(સૂ૦ ૧૪) हवे उपम्राशेोत्पादृनताना लेह उडे छे 'से किं तं उवगरण०' इत्यादि. ઉપકરણાત્પાદનતા ના કેટલા ભેદ છે ?ઉત્તર આપે છે કે તે ચાર પ્રકારના છે. જેમકે:
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. ४ गणिसंपत्सु विनयपतिपत्तिवर्णनम् ११५
१ अनुत्पन्नानि=पूर्वमप्राप्तानि अपेक्षमाणानि उत्पादयिताएषणाशुद्धया समुपार्जयिता भवति । २ पुराणानि जीर्णानि उपकरणानि संरक्षिता-सीवनादिना रक्षणशीलो भवति, न तु 'स्फाटित' मिति कृत्वा परिष्ठापको भवति, तथा तानि संगोपिता-उभयकालप्रतिलेखनेन सम्यग् रक्षको भवति, न तु श्रावकादिगृहे उपाश्रयादौ वा स्थापयिता भवति, एकत्रस्थापने तु यथाकालपतिलेखनाया अभावेन जीवोत्पत्तेरवश्यम्भावात्संयमविराधनाया मूर्छालक्षणपरिग्रहदोषस्या च सम्भवात् । [१] अनुत्पन्नानि उपकरणानि उत्पादयिता भवति [२] पुराणानि उपकरणानि संरक्षिता संगोपिता भवति [३] परीतं ज्ञात्वा प्रत्युद्धर्ता भवति [४] यथाविधि संविभक्ता भवति ॥
१ अनुत्पन्नानि उपकरणानि-उत्पादयिता भवति-प्रथम प्राप्त नहीं हैं और जिनकी अपेक्षा है, ऐसे उपकरणों का एषणा शुद्धि से उपार्जन करने वाला होना। २ पुराणानि उपकरणानि संरक्षिता संगोपिता भवति-जीर्ण उपकरणों का सीना आदि से रक्षण करना किन्तु “फट गया है अतः फैंक देना चाहिये" ऐसा विचार नहीं करना । और उपकरणों का उभयकाल प्रतिलेखनद्वारा अच्छी तरह से रक्षण करना । श्रावक के घर में अथवा उपाश्रय आदि में रख छोडना नहीं । एक स्थान में रखने से यथाकाल प्रतिलेखन नहीं हो सकता इससे अवश्य जीवोत्पत्ति होती है। उससे संयम की विराधना और मूmलक्षण परिग्रहदोष होने की सम्भावना होती है।
___ (१) अनुत्पन्नानि उपकरणानि उत्पादयिता भवति (२) पुराणानि उपकरणानि संरक्षिता संगोपिता भवति (३) परीतं ज्ञात्वा प्रत्युद्धर्ता भवति (४) यथाविधि संविभक्ता भवति.
[१] अनुत्पन्नानि उपकरणानि-उत्पादयिता भवति प्रथम प्रास न डाय અને જેની અપેક્ષા હોય એવાં ઉપકરણોનું એષણ શુદ્ધિથી ઉપાર્જન કરવાવાળા થવું.
(२) पुराणानि उपकरणानि संरक्षिता संगोपिता भवति ५४२ને સીવવાં આદિ કરીને રક્ષણ કરવું. પણ “ફાટી ગયું છે માટે ફેંકી દેવું જોઈએ એ વિચાર ન કર, તથા ઉપકરણના બેઉ વખત પ્રતિલેખન દ્વારા સારી રીતે રક્ષણ કરવાં, શ્રાવકના ઘરમાં અથવા ઉપાશ્રય આદિમાં રાખી મૂકવાં નહિ. એક સ્થાનમાં રાખવાથી યથાકાલ પ્રતિલેખન થઈ શકતું નથી. તેથી અવશ્ય જોત્પત્તિ થાય છે, તેથી સંયમની વિરાધના અને મૂર્ણાલક્ષણ પરિગ્રહ દોષ થવાની સંભાવના થાય છે.
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
११६
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे ३ परीतं-परि-समन्ताद् इत-न्यूनतां प्राप्तम् अल्पमुपकरणजातमित्यर्थः ज्ञात्वा-विदित्वा प्रत्युद्धर्ता-पुनरानीय पूरियिता भवति । यद्वा-परीतम् अल्पोपधिकमन्तदेशादागतं प्राघूर्णकम् , अन्यगणगतं वा साधर्मिकं सीदन्तं दष्ट्वा प्रत्युद्धर्ता-तत्पूरणेन तदुपकर्ता भवति ।
४ यथाविधि शास्त्रोक्तविधिना संविभक्ता-संविभागकर्ता भवति। बालग्लानादीनां तथायोग्यवस्तुमदाता भवतीत्यर्थः। सेयहुपकरणोत्पादनता॥म्०१५॥
सम्मति सहायकताविनयमाह-'से किं तं साहिल्लया' इत्यादि ।
मूलम्-से कि तं साहिल्लया ? साहिल्लया चउविहा पण्णत्ता, तं जहा-१ अणुलोम-वाकसहितयावि भवइ, २ अणुलोम कायकिरियता, ३ पडिरूपकायसंफासणया, ४ सव्वत्थेसु अपडिलो मया । से तं साहिल्लया ॥ सू० १६ ॥
छाया-अथ के यं सहायकता ? सहायकता चतुर्विधा प्रज्ञप्ता, तद्यथा १ अनुलोमवाक्सहितताऽपि भवति, २ अनुलोमकायक्रियता, ३ प्रतिरूपकायसंस्पर्शनता, सर्वार्थोष्वप्रतिलोमता। सेयं सहायकता ॥ मू० १६ ॥
टीका-'से किं तं'-इत्यादि। अथ प्रस्तुता इयम् एषा सहायकता का ? किं स्वरूपा ? किंभेदा ? च, तत्राऽऽह-सहायकता चतुर्विधा प्रज्ञप्ता, तद्यथा
३ परीतं ज्ञात्वा प्रत्युद्धर्ता भवति-परीत - उपकरणों की न्यूनता जानकर फिर याचना करके उनकी पूर्ति करना । अथवा परीतं-अल्प उपधिवाले दूसरे देश से आये हुए मुनि के, अथवा दूसरे गण के समानसामाचारी वाले मुनिके उपकरण आदि की पूर्ति करना ।
४ यथाविधि संविभक्ता भवति - शास्त्रोक्त विधि से संविभाग करने वाला होना, अर्थात् बाल ग्लान आदि को यथायोग्य वस्तु देना। इसी को उपकरणोप्सादनता कहते हैं ।। सू० १५ ॥
३ परीतं ज्ञात्वा प्रत्युद्धर्ता भवति परीत-3५४२ नी न्यूनत! oneीने पछी યાચના કરીને તેની પૂર્તિ કરવી. અથવા પરતં-અપ ઉપાધિવાળા બીજા દેશથી આવેલા મુનિને અથવા બીજા ગણના સમાન સામાચારી વાળા મુનિને ઉપકરણ આદિની પૂર્તિ કરવી.
४ यथाविधि संविभक्ता भवति शास्त्रोत विधियी सविमा ४२वावा॥ थj અર્થાત્ બાળક ગ્લાન આદિને યથાયોગ્ય વસ્તુ આપવી. આને ઉપકરણોત્પાદનતા ४ छे. (सू० १५)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ.४ गणिसम्पद्वर्णनम् ।
११७ १ अनुलोमवाक्सहितः-अनुलोमा-गुरोरनुकूला च वागवाणी अनुलोमवाक् तया सहितः युत्तः-गुरोग्रहण्यासेवनीशिक्षारूपाज्ञायाः 'तथेति' कृत्वा समाराधको भवतिजायते, तद्भावस्तत्ता ।
२ अनुलोमकायक्रियता कायस्य स्वशरीरस्य क्रिया सेवारूपा प्रवृत्तिरिति कायक्रिया, अनुलोमा-गुरोरनुकूला कायक्रिया यस्य स तथोक्तःगुरोराज्ञानुकूलमेव सर्वथा स्वशरीरव्यापारकर्ता, तस्य भावस्तत्ता शिष्यस्य सर्वा शरीरक्रिया गुरुनिदेशाधीना भवतीति भावः ।।
३ प्रतिरूपकायसंस्पर्शनता-प्रतिरूपम्मनोऽनुकूलं कायस्य-गणिप्रभृतिपर्यायज्येष्ठानां शरीरस्य संस्पशन: सम्यकस्पशेकः, तस्य भावस्तत्ता-गुरोरस्थ्यादिसुखजनकं करचरणादिसंवाहसं, तैलादिमर्दनं वेति भावः ।
अब सहायकताविनय कहा जाता है-" से किं तं साहिल्लया" इत्यादि ।
सहायकता चार प्रकार की होती है । (१) अनुलोमवाक्सहिततापि भवति (२) अनुलोमकायक्रियता (३) प्रतिरूपकायसंस्पर्शनता (४) सर्वार्थष्यप्रतिलोमता।
१ अनुलोमवाकसहितता-गुरु की ग्रहण - आसेवना -शिक्षारूपी आज्ञा का "जैसी आपकी आज्ञा" ऐसा कहकर पालन करने वाला होना।
__२ अनुलोमकायक्रियता-गुरु की आज्ञा के अनुसार सर्वथा अपने शरीर का व्यापार करने वाला होना । शिष्यकी समस्त शरीरक्रिया गुरु-आज्ञा के आधीन ही होती है, ऐसा तात्पर्य है ।
३ प्रतिरूपकायसंस्पर्शनता- गुरु महाराज के मनोऽनुकूल शरीर वे सहायतविनय ४ छ – 'से किं तं साहिल्लया त्यादि.
सहायता या प्र४।२नी थाय छ (१) अनुलोमवाकसहिततापि भवति (२) अनुलोमकायक्रियता (३) प्रतिरूपकायसंस्पर्शनता (४) सर्वार्थेष्वपतिलोमता
अनुलोमवाकसहितता शुरुनी अड-मासेवनी-शिक्षा३पी भाज्ञानु 'वी આપની આજ્ઞા” એમ કહીને પાલન કરવાવાળા થવું.
२ अनुलोमकायक्रियता गुरुनी माज्ञा अनुसार सपथा पाताना शरीरने। વ્યાપાર કરવાવાળા થવું. શિષ્યની સમસ્ત શરીરકિયા ગુરુની આજ્ઞાને આધીન જ હોય छ; से तात्पर्य छे.
३ प्रतिरूपकायसंस्पर्शनता शुरु भडाना भानुडूस शरीरन। सभ्यश
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
११८
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे ४ सर्वार्थेषु-गुरोः सर्वकार्येषु अप्रतिलोमता=अप्रतिकूलता ऋजुभावेन सर्वथाऽनुकूलाचरणेति भावः । सामागुक्ता इयं सहायकता, तथा च-१ शिष्यो मधुरभाषी, २ गुरुगणिनामनुकूलसेवाकारी, ३ शरीरस्य समुचितसंवाहनकारी, ४ सर्वत्र निष्कपटभावश्च भवेदिति निर्गलितोऽर्थः ॥ सू० १६ ।।
साम्प्रतं वर्णसंज्वलनतामाह-'से किं तं वण्ण' इत्यादि ।
मूलम्-से किं तं वण्णसंजलणया ? वण्णसंजलणया चउविवहा पण्णत्ता, तं जहा अहातच्चाणं वण्णवाई भवइ, अवण्णवाइं पडिहणिता भवइ, वण्णवाइं अणुब्रूहिता भवइ, आयवुड्ढसेवी यावि भवइ । से तं वण्णसंजलणया ॥ सू० १७ ॥
___ छाया-अथ केयं वर्णसंज्वलनता ? वर्णसंज्वलनता चतुर्विधा प्रज्ञप्ता, तद्यथा-१ याथातथ्यानां वर्णवादी भवति, २ अवर्णवादिनं प्रतिहन्ता भवति, ३ वर्णवादिनमनबंहिता भवति, ४ आत्मवृद्धसेवी चापि भवति । सेयं वर्णसंज्वलनता ॥ सू० १७ ॥
टीका-'से कि तं'-इत्यादि । अथ प्रस्तुता इयं वर्णसंज्वलनता का? =किंरूपा ? किंभेदा च ? तत्राऽऽह-वर्णसंज्वलनता चतुर्विधा प्रज्ञप्ता, तद्यथाका सम्यक स्पर्श करना-गुरु महाराज के शरीर को समाधि हो इस प्रकार की वैयावच करना । तथा तैल आदि की मालीश करना ।
४ सर्वार्थेषु -अप्रतिलोमता-गुरु के समस्त कार्य में ऋजुभाव से सर्वथा अनुकूल आचरण करना । तात्पर्य यह है कि - शिष्य को मधुर बोलने वाला १, गुरु महाराज के अनुकूल सेवा करने वाला २, शरीरका अनुकूल रूप से संवाहत-वैयावच करने वाला ३, और सर्वथा कपटरहित ४, होना चाहिये । यह सहायकता नामकी दूसरी विनयप्रतिपत्ति है ॥ सू० १६ ॥ કર-ગુરુ મહારાજના શરીરને સમાધિ થાય એ પ્રકારની વૈયાવચ કરવી. તથા તેલ આદિથી માલીશ કરવી.
४ सर्वार्थेषु-अप्रतिलोमता गुरुना समस्त पर्यभा माथी सवथा मनुકુલ આચરણ કરવાં તાત્પર્ય એ છે કે શિષ્ય મધુર બોલવાવાળા ૧, ગુરુમહારાજની અનુકૂલ સેવા કરવાવાળા ૨, શરીરનું અનુકૂળ રૂપે સંવાહન-વૈયાવચ કરવાવાળા ૩, તથા સર્વથા કપટ રહિત , થવું જોઈએ. આ સહાયકતા નામની બીજી વિનયप्रतिपत्ति छ (सू १९) ।
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. ४ गणिसम्पत्सु विनयपत्तिपतिवर्णनम् ११९
१ याथातथ्यानां यथा येन प्रकारेण तथ्यं सत्यं वीतरागवचनमित्यर्थः, तेन ये वर्तन्ते ते याथातथ्याः वीतरागवचनपरायणास्तेषां गुरुगणिगणप्रभृतीनां वर्णवादी-गुणानुवादको भवति-जायते । २ अवर्णवादिनम् आचार्यादिगुणानुवादविमुखं तन्निन्दकमित्यर्थः, प्रतिहन्ता-समुचितोत्तरेण निरुत्तरयिता शिक्षयितेत्यर्थः, भवति । ३ वर्णवादिनं-गुर्वादिगुणग्राहकं जनम् अनुबंहिता-धन्यवादेनोत्साहयिता भवति । ४ आत्मवृद्धसेवी आत्मनः स्वस्माद् वृद्धानांपर्यायज्येष्ठानां, यद्वा-आत्मना स्वयं वृद्धानां जीर्णवयसामिङ्गिताकारं विज्ञाय सेवी-तदभीप्सितसम्पादनेन सेवाकारको भवति । साप्रामुक्तेयं वर्णसंज्वलनता ॥ सू० १७ ॥
अब वर्णसंज्वलनता का वर्णन करते हैं-" से किं तं वण्ण." इत्यादि । हे भदन्त ! वर्णसंज्वलनता कितने प्रकार की है ?
वर्णसंज्वलनता चार प्रकार की है-(१) याथातथ्यानां वर्णवादी भवति (२) अवर्णवादिनं प्रतिहन्ता भवति (३) वर्णवादिनमनुबंहिता भवति (४) आत्मवृद्धसेवी च भवति ।
१ याथातथ्यानां वर्णवादी भवति-जिस प्रकार से जिन भगवान का वचन है इसी रीति से जो वर्तन करते हैं वे " याथातथ्य" कहे जाते हैं । वीतराग के वचन में तत्पर गुरु गणी और गण आदि के गुणों का वर्णन करने वाला होना । २ अवर्णवादिनं प्रतिहन्ता भवतिआचार्य आदि की निन्दा करने वाले को योग्य उत्तर देकर निरुत्तर बनाने वाला होना। ३ वर्णवादिनमनुबंहिता भवति-गुरु आदि के गुणों का गान करने वाले मनुष्य को धन्यवाद आदि से उत्साह देने वाला
वे वर्णसंज्वलनता नु वर्णन ४२ छ- 'से किं तं वण्ण.' त्याह. ' હે ભદન્ત ! વર્ણ સંજવલનતા કેટલા પ્રકારની છે? વર્ણસંજવલનતા ચાર ५४२नी छ. (१) याथातथ्यानां वर्णवादी भवति (२)अवर्णवादिनं प्रतिहन्ता भवति (३) वर्णवादिनमनुबंहिता भवति (४) आत्मवृद्धसेवी च भवति..
१ याथातथ्यानां वर्णवादी भवति 2 रे four वार्नु प-यन छ ते રીતે જે વર્તન કરે છે તે યથાતથ્ય કહેવાય છે. વીતરાગના વચનમાં તત્પર ગુરુ rel तथा पY माहिना गुणनि पान ४२वावा॥ ५g. २ अवणेवादिनं प्रतिहन्ता भवति माया माहिनी निन्हा ४२वावाजाने योग्य उत्तर मापान निइत्त२ मनापापाप थq. ३ वर्णवादिनमनुबंहिता भवति शुरु माहिना गुणेन आन ४२वावा मनुप्यने धन्यवाह माथी उत्साह देवावा 2. ४ आत्मद्धसेवी च भवति पाताथी
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे
अथ भारप्रत्यवरोहणतामाह - 'से किं तं भार०' इत्यादि । मूलम् - से किं तं भारपञ्च्चोरुहणया ? भारपञ्च्चोरुहणया चउ विवहा पण्णत्ता, तं जहा -- असंगहियं परिजणं संगहिता भवइ, सेहं आयारगोयरं संगाहिता भवइ, साहम्मियस्स गिलायमा
१२०
स्स अहाथामं वेयावच्चे अब्भुट्ठिता भवइ, साहम्मियाणं अहिगरणंसि उप्पणंसि तत्थ अणिस्सिओस्सिए अपक्खग्गाही मज्झत्थभावभूए सम्मं ववहरमाणे तस्स अधिगरणस्स खमाव विउसमणयाए सया समियं अब्भुट्टित्ता भवइ, कहं णु साहम्मा, अप्पसद्दा, अप्पझंझा, अप्पकलहा, अप्पकसाया, अप्पतुमंतुमा, संयमबहुला, संवरबहुला, समाहिबहुला, अप्पमत्ता, संजमेणं तवसा अप्पाणं भावेमाणा एवं च णं विहरेजा । सेतं भारपञ्च्चोरुहणया ॥ सू० १८ ॥
एसा खलु थेरेहिं भगवंतेहिं अट्ठविहा गणिसंपया पण्णत्ता - तिबेमि ।
॥ इति चउत्था दसा समत्ता ॥ ४ ॥
छाया - अथ का सा भारमत्यवरोहणता ? भारमत्यवरोहणता चतुर्विधा प्रज्ञप्ता, तद्यथा - १ असंगृहीतं परिजनं संग्रहिता भवति, २ शैक्षमाचारगोचरं संग्राहयिता भवति, ३ साधर्मिकस्य ग्लायतेा यथास्थाम वैयावृत्त्येऽभ्युत्थाता होना । ४ आत्मवृद्धसेवी च भवति - अपने से वृद्ध पर्यायज्येष्ठों का, अथवा स्वयंवृद्धों - जीर्णवयवालों का इङ्गित आकार आदि जानकर उनके मनोनुकूल कार्य करने द्वारा सेवा करने वाला होना । यह वर्ण संज्वलनता का निरूपण हुवा || सू० १७ ॥
વૃદ્ધ-પર્યાયજ્યેષ્ઠો ને અથવા વૃદ્ધોને પોતાથી વાવૃદ્ધોને ઈ ંગિત આકાર આદિ જાણી લઈને તેમના મને નુકૂલ કાર્યો કરવાથી સેવા કરવાવાળા થવું. આ વસંજવલનતાનું निइयागु थयुं. (सू. १७)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. ४ गणिसम्पत्सु विनयप्रतिपत्तिवर्णनम्
१२१ भवति, ४ साधर्मिकाणामधिकरणे उत्पन्ने तत्रानिश्रितोपश्रितोऽपक्षग्राही, मध्यस्थभावभूतः सम्यग्व्यवहरमाणस्तस्याधिकरणस्य क्षमापनव्युपशमनतया सदा समितमभ्युत्थाता भवति, कथं नु साधर्मिकाः अल्पशब्दाः, अल्पझञ्झाः, अल्पकलहाः, अल्पकषायाः, अल्पतुमंतुमाः, संयमबहुलाः, संवरबहुलाः समाधिबहुलाः, अप्रमत्ताः, संयमेन तपसाऽऽत्मानं भावयन्तः, एवं च खलु विहरेयुः । सेयं भारप्रत्यवरोहणता ॥ सू० १८ ॥ एषा खलु सा स्थविरैर्भगवद्भिरष्टविधा गणिसम्पत् प्रज्ञप्तेति ब्रवीमि ॥
॥ इति चतुर्थी दशा समाप्ता ॥ ४ ॥ टीका-' से किं तं' इत्यादि । अथ सा भारप्रत्यवरोहणता का ?= किस्वरूपा ? किंभेदा च ? तत्राऽऽह-१ भारमत्यवरोहणता चतुर्विधा प्रज्ञप्ता, तद्यथा
१ असंगृहीतं परिजनं सङ्ग्रहिता-असंगृहीतं केनाऽपि क्रोधादिकारणेन गच्छान्निस्सृतं परिजनं-शिष्यादिकं सङ्ग्रहिता-द्रव्यक्षेत्रकालभावमवलोक्य मृदुवचनादिना स्वगणे स्थापयिता भवति-जायते । २ शैक्षं-नवदीक्षितमव्युत्पन्नं
अब भारप्रत्यवरोहणता का वर्णन करते हैं-"से कि तं भार" इत्यादि । भारप्रत्यवरोहणता कितने प्रकार की है ?
भारप्रत्यवरोहणता चार प्रकार की है। जैसे—(१) असंगृहीतं परिजनं संग्रहिता भवति (२) शैक्षमाचारगोचरं संग्राहयिता भवति (३) साधर्मिकस्य ग्लायतो यथास्थाम वैयावृत्येऽभ्युत्थाता भवति (४) साधर्मिकाणामधिकरणे उत्पन्ने तत्रानिधितोपश्रितोऽपक्षग्राही. अभ्युस्थाता भवति ।
१ असंगृहीतं परिजनं संग्रहिता भवति-कोइ भी क्रोध आदि कारण वश अपने गच्छ में से निकले हुवे शिष्य आदि को, द्रव्य क्षेत्र काल और भाव को देखकर मृदुवचन आदि से अपने गणमें पुनः रखना।
वे भा२प्रत्यपरीतार्नु न ४२ छ– 'से किं तं भार०' त्यादि.
ભારપ્રત્યવરેહણતા કેટલા પ્રકારની છે? ભારપ્રત્યવરેહણતા ચાર પ્રકારની છે જેમકે (१) असंगृहीतं परिजनं संग्रहिता भवति (२) शैक्षमाचारगोचरं संग्रहयिता भवति (३) सार्मिकस्य ग्लायतो यथास्थाम वैयावृत्येऽभ्युत्थाता भवति (४) साधर्मिकाणामधिकरणे उत्पन्ने तत्रानिश्रितोपश्रितोऽपक्षग्राही०अभ्युत्थाता भवति
(१) असंगृहीतं परिजनं संग्रहिता भवति ५ मा २qात् पोताना ગચ્છમાંથી નિકળેલા શિષ્ય આદિને દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાલ, તથા ભાવ જોઈને કેમળવચન આદિથી પિતાના ગણમાં ફરીને રાખો.
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२२
__ दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे वा शिष्यं आचारगोचरं-आचारो=ज्ञानाद्याचारविधिः, गोचरो-मिक्षाचरणादिविधिश्चेत्यनयोः समाहारस्तं सङ्ग्राहयिता-शिक्षयिता भवति । ३ साधर्मिकस्य समानसामाचारीकस्य ग्लायतो-रोगादिना सीदतः, यथास्थाम=यथाशक्ति वैया. वृत्त्येचतुर्विधाऽऽहारौषधभैषज्याद्यानयनशय्यासंस्तारकपतिलेखनादिरूपे अभ्युत्थाता-उद्यतो भवति । ४ साधर्मिकाणाम् अधिकरणे-परस्परं कलहे उत्पन्ने सति तत्र-अनिश्रितोपाश्रितः-निश्रितो-रागः, उपाश्रितोद्वेषस्ताभ्यां रहितः रागद्वेषरहित इत्यर्थः, तथा-अपक्षग्राही-पक्षपातरहितोऽत एव मध्यस्थभावभूत-मध्ये = अन्तराले तिष्ठतीति मध्यस्थस्तस्य भावस्तं भूतः प्राप्तः उभर्याहतानुसन्धायकः,
२ शैक्षमाचारगोचरं संग्राहयिता भवति-नवीन दीक्षा वाले अथवा अव्युत्पन्न-साधारण बुद्धि वाले शिष्य को आचारज्ञानादि पांच प्रकार का आचार और गोचर-भिक्षाचरण आदि की विधि सिखाना।
३ साधर्मिकस्य०....अभ्युत्थाता भवति-रोग आदि से ग्लानि पाते हुए सार्मिक - समानसामाचारी वाले की वैयावच के लिए चार प्रकार के आहार औषध भैषज्य आदि के लाने में तथा शय्या संस्तारक आदिका प्रतिलेखन करने में यथाशक्ति उद्यत रहना ।
४ साधर्मिकाणां० अभ्युत्थाता भवति-सार्मिकों में परस्पर कलह उत्पन्न होने पर मध्यस्थ भावको धारण कर निश्रित-राग, उपाश्रितद्वेष, इन दोनों से रहित हो किसी का पक्ष नहीं लेता हुआ दोनों के हित में लगे, शास्त्रोक्त विधि से प्रयत्न करे और अपराध की
(२) शैक्षमाचारगोचरं संग्राहयिता भवति नवीन दीक्षा अथवा मव्युત્પન્ન=સાધારણ બુદ્ધિવાળા શિષ્યને આચારજ્ઞાનાદિ પાંચ પ્રકારના આચાર તથા ગોચર=ભિક્ષાચરણ આદિની વિધિ શીખાડવી.
(३) साधर्मिकस्य० अभ्युत्थाता भवति । माहिथी मानी मागवता सार्मिक-समान सामाया पानी वैयाक्यने भाटे या२ प्रा२नमा२, मोषध, ભૈષજ્ય આદિ લઈ આવવામાં તથા શય્યા સસ્તારક આદિનું પ્રતિલેખન કરવામાં યથાશકિત ઉદ્યત રહેવું.
(४) साधर्मिकाणां अभ्युत्थाता भवति साधर्भिमा ५२२५२ ४७। ઉત્પન્ન થતાં મધ્યસ્થ ભાવને ધારણ કરી નિશ્રિત=રાગ, ઉપાશ્રિત=ષ, એ બેઉથી રહિત થઈને કોઈને પક્ષ ન લેતા બેઉના હિતમાં લાગ્યા રહેવું, શાસ્ત્રોકત વિધિથી પ્રયત્ન કરો અને અપરાધની ક્ષમાપના કરવામાં સાવધાન રહેવું, શાંતીને માટે સદા
Gonna
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. ४ गणिसम्पत्सु विनयप्रतिवर्णनम्
१२३
सम्यक् = शास्त्रोक्तविधिना व्यवहरमाणः = प्रवृत्तिं कुर्वन् प्रयतमान इत्यर्थः, तस्याधिकरणस्य क्षमापनव्युपशमनतया = क्षमापनं = जातापराधस्य परस्परं क्षमाप्रदानं, व्युपशमनं = परस्परं क्रोधादिप्रशान्तनं, तयोर्भावस्तत्ता, तया सदा-सर्वदा समितं =सावधानं यथा स्यात्तथा अभ्युत्थाता = अधिकरण निवारणे समुद्युक्तो भवति ।
अथ स किं विचारयतीत्याह - ' कहं तु' इत्यादि । 'नु' वितर्के कथं = केन प्रकारेण साधर्मिकाः - एते साधवः अल्पशब्दाः = विगतराटीकाः 'राड' इति भाषायाम्, अल्पझञ्झाः=नष्टपरस्परभेदोत्पादकवचनाः, अल्पकलहाः - कलस्य = शान्तव्यवहारस्य हननं कलहः, अल्पः = अपगतः कलहो यतस्ते तथा = अपगतवाचिकभण्डनाः, अल्पकषायाः - विनष्टकषायाः, अल्पतुमतुमाः अल्पम् = अपगतं तुमंतुमं'स्वल्पापराधेऽपि - 'त्वमेवं पुरा कृतवान् त्वमेवं सदाऽपि करोषि ' इत्यादि पलपनं येषां ते तथोक्ताः - अविद्यमान स्वंत्वमन्त इत्यर्थः, एतेष्वल्पशब्दोऽभाववाचकः । संयमबहुलाः- संयमः - सावद्ययोगात् सम्यगुपरमणं बहुलः = प्रचुरो येषां ते तथा प्रभूतसंयमवन्त इत्यर्थः । अत्र बहुलशब्दस्य पूर्वप्रयोगात्वेऽपि सौत्रत्वान्न पूर्वप्रयोगः, एवमग्रेऽपि, संवरबहुलाः- संवियते = निरुध्यते आस्रवकर्म येन स संवरः, यद्वा-संवरणं संवरः = स्थगनम् स द्रव्य-भाव-भेदाभ्यां द्विविधः, तत्र - द्रव्यतः - १ तथाविधद्रव्येण मसृणमृत्तिकादिना सलिलोपरितस्तरण्यादेरनारतं प्रविशन्नीराणां विवराणां विधानम् २ भावतः समिति - गुप्तिप्रभृतिभिरात्मतरण्यां क्षरत्कर्म सलिलानां स्थगनम् अत्र भावसंवरचारित्रलक्षणो गृह्यते, बहुल: = संवरो येषां ते तथोक्ताः, समाधिबहुलाः - बहुलः प्रभृतः समाधिः = सम्यक्तया मोक्षक्षमापना कराने में सावधान हो, शांति के लिये सदा उद्योगशील होवे और विचार करे - " कहं नु " इत्यादि किस प्रकार ये मुनि शान्त बने, इनको आपसकी लडाई मिटे । ये लोग परस्पर भेदोसादक शब्द न बोले, शांतिभंग करने वाले कलह से हटे, कषाय का त्याग करे, परस्पर तू-तूकार शब्द का प्रयोग न करे, अर्थात् अल्प अपराध के होने पर भी एक दूसरे को ' तुमने ही अपराध किया है और करते रहते हो ' इत्यादि न बोले, संयमबहुल, संवरबहुल,
उद्योगशील थवु भने विचार ४२वो- 'कहं नु' इत्याहि- या प्रकारे भुनि शांत मने એમની અંદર-અંદરની લડાઇ કેવી રીતે મટે ? આ લેાકેા પરસ્પર ભેદ ઉત્પન્ન થાય તેવા શબ્દો ન ખેલે શાંતિભંગ કરવાવાળા કલહથી હટી જાય. કષાયના ત્યાગ કરે, પરસ્પર તુ-તૂકાર (ટુંકારાના) શબ્દના ત્યાગ કરે અર્થાત્ અલ્પ અપરાધ હતાં પણ એક બીજાને તેજ અપરાધ કર્યાં છે અને કર્યાંજ કરે છે' ઇત્યાદિ ન મેલે સયમ
(
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२४
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे मार्गावस्थानं येषां ते तथोक्ताः, अप्रमत्ताः कषायप्रमादरहिताः, संयमेन = सावद्ययोगात्सम्यगुपरमेण तपसा=अनशनादिलक्षणेन आत्मानं भावयन्तो बासयन्तः, एवं च-उक्तरीत्या खलु-निश्चयेन एते साधवः विहरेयुः विचरेयुः। सेयं भारप्रत्यवरोहणता ॥ मू०९॥
एषा खलु स्थविरैर्भगवद्भिरष्टविधा गणिसम्पत् प्रज्ञप्तेति ।
'त्तिबेमि' इति ब्रवीमि श्रीमुधर्मस्वामी जम्बूस्वामिनमाह-यथा भगवत्सकाशात् श्रुतं तथैव त्वां कथयामि ॥ ॥ इति श्री-विश्वविख्यात-जगदवल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषाकलितललितकलापालापक-विशुद्धगद्यपद्यनैकग्रनिर्मायक-वादिमानमर्दक-श्रीशाहूच्छत्रपतिकोल्हापुरराजप्रदत्त - जैनशास्त्राचार्य - पदभूषित-कोल्हापुरराजगुरु-बालब्रह्मचारि--जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री-घासीलालव्रतिविरचितायां श्रीदशाश्रुतस्कन्धस्त्रस्य मुनिहर्षिण्याख्यायां व्या
ख्यायाम् -गणिसम्पन्नामकं चतुर्थमध्ययनं समाप्तम् ॥४॥ समाधिबहुल, और अप्रमादी होकर संयम तप से आत्मा को भावित करते हुए विचरे, ऐसी भवना का करना भारप्रत्यवरोहणता का चौथा भेद है। यह भारप्रत्यवरोहणता का निरूपण हुआ।। सू०१८॥
यह आचार्य महाराज के प्रति शिष्य की विनयप्रतिपत्ति कही गई है । स्थविर भगवंतोंने यह पूर्वोक्त आठ प्रकार की गणीसम्पदा कही है । श्री सुधर्मास्वामी जम्बूस्वामी से कहते हैं कि-हे जम्बू ! भगवान से जैसा सुना है वैसा ही मैं तुझे कहता हूँ ॥ इति दशाश्रुतस्कन्ध सूत्र की मुनिहर्षिणी टीका के हिन्दी अनुवाद
में 'गणिसम्पत्' नामका चौथा अध्ययनसमाप्त हुआ ॥३॥ બહુલ, સંવરબહુલ, સમાધિ-બહલ, તથા અપ્રમાદી થઈને સંયમ તપથી આત્માને ભાવિત કરતાં વિચરે, એવી ભાવના કરવી તે ભારપ્રત્યવરેહણતાને ચેાથે ભેદ છે. આ પ્રકારે આ ભારપ્રયાવરોહણતાનું નિરૂપણ કર્યું. (સૂ ૧૮)
આચાર્ય મહારાજ પ્રતિ શિષ્યની વિનયપ્રતિપત્તિ કહી છે. સ્થવિર ભગવંતે એ પૂર્વોકત આઠ પ્રકારની ગણિસમ્મદા કહી છે.
શ્રી સુધર્માસ્વામી જખ્ખસ્વામીને કહે છે કે હે જગ્ગ! ભગવાન પાસેથી જે પ્રમાણે મેં સાંભળ્યું છે તે જ પ્રમાણે હું તમને કહું છું. (૪) દશાશ્રુતસ્કન્ધ સૂત્રની “મુનિહર્ષિણ ટીકાના ગુજરાતી અનુવાદમાં
ગણિસમ્પત’ નામનું ચોથું અધ્યયન સમાપ્ત થયું (૪)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. ५ चित्तसमाधिस्थानवर्णनम्
१२५ ॥ अथ पञ्चममध्ययनम् ॥ चतुर्थाध्ययने समाधिसाधनीभूता गणिसम्पद् उक्ताः, तत्सम्पन्ना एव चित्तसमाधावधिकारिणो भवन्तीति पञ्चमाध्ययने तत्साध्यभूतं चित्तसमाधि वर्णयति-'सुयं में' इत्यादि ।
__ येन चित्तं मोक्षमार्गे वा धर्मध्यानादौ स्थिरीभवति स चित्तसमाधिरभिधीयते, स च द्रव्यभावभेदाद् द्विविधः, तत्र द्रव्यसमाधिः-कस्यचिज्जनस्य सांसारिकपदार्थोपभोगेच्छायां सत्यां तत्माप्त्या चित्तं समाधि प्राप्नुयाचेत्तदाऽसौ द्रव्यसमाधिः कथ्यते, ज्ञान-दर्शन - चारित्रेषु चित्तं निधायोपयोगपूर्वकं जीवा
पश्चम अध्ययन चतुर्थ अध्ययन में समाधि के साधन गणिसम्पदा का निरूपण किया। उससे युक्त ही चित्त की समाधि में अधिकारी होते हैं, अतः पञ्चम अध्ययन में उसका साध्य चित्तसमाधि का निरूपण करते हैं:-" सुयं मे" इत्यादि।
जिससे चित्त मोक्ष के मार्ग में अथवा धर्मध्यान आदि में स्थिर होता है वह चित्तसमाधि कहा जाता है । चित्तसमाधि द्रव्य और भाव के भेद से दो प्रकार की है।
द्रव्यचित्तसमाधि-कोइ मनुष्य को संसार के पदार्थ की उपभोग की इच्छा होती है तब उसकी प्राप्ति होने पर चित्तका समाधान होता है, अतः यह द्रव्यचित्तसमाधि है । ज्ञान, दर्शन और चारित्र में चित्त को रख कर उपयोगपूर्वक जीवादि पदार्थ के स्वरूप
પાંચમું અધ્યયન ચેથા અધ્યયનમાં સમિધિનાં સાધન, ગણિસર્પદાનું નિરૂપણ કર્યું. તેનાથી યુક્ત હોય તેજ ચિત્તની સમાધિમાં અધિકારી થાય છે. હવે પાંચમાં અધ્યનનમાં તેનાં साध्य यत्तसमाधिनु नि३५६५ ४२राय छे.-'सुयं मे त्यादि
જેનાથી ચિત્ત મેક્ષના માર્ગમાં અથવા ધમ ધ્યાન આદિમાં સ્થિર થાય છે તે ચિત્તસમાધિ કહેવાય છે. ચિત્તસમાધિ દ્રવ્ય તથા ભાવના ભેદથી બે પ્રકારની છે.
દ્રવ્યચિત્તસમાધિ- કેઈ મનુષ્યને સંસારના પદાર્થના ઉપગની ઈચ્છા થાય જ્યારે તેની પ્રાપ્તિ થતાં ચિત્તનું સમાધાન થાય છે ત્યારે આ દ્રવ્ય ચિત્તસમાધિ થઈ કહેવાય છે. જ્ઞાન દર્શન તથા ચારિત્રમાં ચિત્તને રાખીને ઉપગપૂર્વક જીવાદિ પદા
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे दिपदार्थस्वरूपाऽनुभवकरणं भावचित्तसमाधिः । अकुशलचित्तनिरोधेन कुशलचिचोदीरणयानायासेन समाधिरुत्पद्यते ।
शब्दादिविषयेषु साम्यं द्रव्याणां मिथः समतयैकीभवनमेव द्रव्यसमाधिभवति । यथा - उचितमात्रा शर्करया मिलितं पयो विशेषेण सर्वेभ्यो रोचते, तथैव द्रव्याणि समुचितप्रमाणेन परस्परं मिलितान्येव द्रव्यसमाधिं प्रति हेतु:, इतरथा न । एवं यत्क्षेत्रं प्राप्य चित्तं समाधौ लीनं स्यात् स क्षेत्रसमाधिः, यस्मिन् काले चित्तं समाहितं स्यात् स कालसमाधिः । भावसमाधिः - ज्ञानदर्शन -चारित्र - तपो - वीर्यरूपः यदा ज्ञानादिषु पञ्चसु चित्तमेकाग्रवृत्त्या प्रवर्तते तदा भावसमाधिरुत्पद्यते । इह भावसमाधेरधिकारस्तत्रेदमादि सूत्रम् - 'सुयं मे' इत्यादि । का अनुभव करना भावचित्तसमाधि है । अकुशल चित्त को रोकने पर कुशल चित्त की उदीरणा करने पर अनायास - सहज ही समाधि उन्न होती है ।
१२६
1
शब्द आदि विषयों में समता, द्रव्यों की परस्पर साम्यता से एक होना उसको ही द्रव्यसमाधि कहते हैं । जैसे-यदि दूध में सक्कर उचित मात्रा से मिलादी जाय तो वह दूध सबके लिए रुचिकर होता है । इसी प्रकार योग्य प्रमाण से परस्पर मिला हुआ द्रव्य ही समाधि के प्रति हेतु है, अन्यथा नहीं । इसी तरह जिस क्षेत्र को प्राप्तकर चित्त, समाधि में लीन हो उसको क्षेत्रसमाधि कहते हैं । जिस काल में चित्त समाधित होता है वह कालसमाधि कहा जाता है । भावसमाधि- ज्ञान, दर्शन, चारित्र, तप और वीर्यस्वरूप भावसमाधि है । जब ज्ञान आदि पाँच में चित्त एकाग्रवृत्ति से प्रवृत्ति ના સ્વરૂપના અનુભવ કરવા તે ભાવચિત્તસમાધિ છે. અકુશલ ચિત્તને રોકવાથી કુશલચિત્તની ઉદીરણા કરતાં અનાયાસ=સહુજમાંજ સમાધિ ઉત્પન્ન થાય છે.
શબ્દ આદિ વિષયેમાં સમતા, દ્રવ્યેની પરસ્પર સામ્યતાથી એક થઇ જવું તેનેજ દ્રવ્યસમાધિ કહું છે. જેમકે-જો દૂધમાં સાકર ઉચિત માત્રાથી મેળવી દેવાય તે તે દૂધ બધાને માટે રૂચિકર થાય છે. આ પ્રકારે ચેગ્ય પ્રમાણથી પરસ્પર મળી ગયેલાં દ્રવ્યજ સમાધિના પ્રતિ હેતુ છે. અન્યથા નહીં. આવી રીતે જે ક્ષેત્રને પ્રાપ્ત કરી ચિત્ત સમાધિમાં લીન થાય તેને ક્ષેત્રસમાધિ કહે છે. જે કાલમાં ચિત્ત સમાહિત थाय छे ते अससमाधि उवाय छे. भावसमाधि-ज्ञान, दर्शन, व्यारित्र, तप तथा સ્વરૂપ ભાવસમાધિ છે:- જ્યારે જ્ઞાન આદિ પાંચમાં ચિત્ત એકાગ્રવૃત્તિથી પ્રવૃત્તિ
વી
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. ५ चित्तसमाधिस्थानवर्णनम्
१२७ म्लम्-सुयं मे आउसं तेणं भगवया एवमक्खायं-इह खल्लु थेरेहि भगवंतेहिं दस चित्तसमाहिठाणा पण्णत्ता। कयरे खलु ते थेरेहिं भगवंतेहिं दस चित्तसमाहिठाणा पण्णत्ता ? । इमे खलु ते थेरेहिं भगवंतेहिं दस चित्तसमाहिठाणा पण्णत्ता, तं जहा-॥ सू० १॥
छाया-श्रुतं मयाऽऽयुष्मन् ! तेन भगवतैवमाख्यातम्-इह खलु स्थविरभंगवद्भिर्दशचित्तसमाधिस्थानानि प्रज्ञप्तानि ? । कतराणि खलु तानि स्थवि
भगवद्भिर्दशचित्तसमाधिस्थानानि प्रज्ञप्तानि । इमानि खलु तानि स्थविरैर्भगवद्भिर्दशचित्तसमाधिस्थानानि प्रज्ञप्तानि । तद्यथा-॥ सू० १ ॥
टीका-'सुय'-मित्यादि । हे आयुष्मन् ! जम्बूः ! मया गुरुकुलनिवासिना श्रुतम् कर्णगोचरीकृतं तेन लोकत्रयप्रसिद्धेन भगवता श्रीवर्द्धमानस्वामिना एवं वक्ष्यमाणम् आख्यातं कथितम्-इह-पञ्चमाध्ययने खलु स्थविरैर्भगवद्भिः दश-दशसंख्यकानि चित्तसमाधिस्थानानि प्रज्ञप्तानि-प्ररूपितानि । चित्तम् अन्तः करणविशेषस्तस्य समाधिः समाधानं चित्तसमाधिः-प्रशस्तभावः, तस्य स्थानानि करता है तब भावसमाधि की उप्तत्ति होती है । यहा भावसमाधि का अधिकार है । उसका यह प्रथम सूत्र है:-' सुयं मे' इत्यादि ।
सुधर्मा स्वामी कहते हैं-हे आयुष्मन् जम्बू ! मैंने गुरु के समीप रहकर उनकी सेवा करते हुए विनय के साथ सुना है। तीन लोक में प्रसिद्ध भगवान् श्री वर्धमानस्वामी ने वक्ष्यमाण रीति से कहा है-इस पश्चम अध्ययन में स्थविर भगवन्तों ने चित्तसमाधि के दशस्थान निरूपण किये हैं। अन्तःकरण को चित्त कहते हैं उसका समाधान होना चित्तसमाधि है, अर्थात् प्रशस्तभाव को समाधि कहते हैं ।।सू०१॥ કરે છે ત્યારે ભાવસમાધિની ઉત્પત્તિ થાય છે. અહીં ભાવસમાધિને અધિકાર છે. તેનું मा प्रथम सूत्र छ:-'सुयं मे' त्याहि.
સુધર્મા સ્વામી કહે છે- આયુષ્યનું જબૂ! મેં ગુરુની સમીપ રહીને તેમની સેવા કરતાં કરતાં વિનય સાથે સાંભળ્યું છે. ત્રણ લેકમાં પ્રસિદ્ધ ભગવાન શ્રી વર્ધન માન સ્વામીએ વક્ષ્યમાણ રીતે કહ્યું છે-આ પાંચમાં અધ્યયનમાં સ્થવિર ભગવન્તએ ચિત્તસમાધિના દશ સ્થાન નિરૂપણ કર્યા છે. અંતઃકરણને ચિત્ત કહે છે. તેનું સમાધાન થવું તે ચિત્તસમાધિ છે, અર્થાત્ પ્રશસ્તભાવને સમાધિ કહે છે. (સૂ ૧)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे कारणानि प्रज्ञप्तानि । कतराणि-कानि खलु स्थविरैभगवद्भिर्दशचित्तसमाधिस्थानानि प्रज्ञप्तानि ? । इमानि वक्ष्यमाणानि तानि स्थविरैर्भगवद्भिर्दशचित्तसमाधिस्थानानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-तत्प्रस्तावो यथा-॥ मू० १ ॥
प्रस्तुतविषयं वर्णयन्नाह-'तेणं कालेणं' इत्यादि ।
मूलम्-तेणं कालेणं तेणं समएणं वाणियगामे नामं नयरे होत्था । एत्थ नयरवण्णओ भाणियव्वो। तस्स णं वाणियगामस्स नयरस्स बहिया उत्तरपुरस्थिमे दिसिभाए दूइपलासए णामं चेइए होत्था। चेइयवण्णओ भाणियव्वो। जियसत्तू राया, तस्स धारिणी नामं देवी। एवं सव्वसमोसरणं भाणियव्वं, जाव पुढवीसिलापट्टए, सामी समोसढे, परिसा निग्गया, धम्मो कहिओ, परिसा पडिगया ॥ सू० २॥
छाया-तस्मिन् काले तस्मिन् समये वाणिजग्रामं नाम नगरमासीत् । अत्र नगरवर्णको भणितव्यः । तस्य खलु वाणिजग्रामस्य नगरस्य बहिरुत्तरपौरस्त्ये दिग्भागे दुतिपलाशकं नाम चैत्यमासीत् । चैत्यवर्णको भणितव्यः । जितशत्रू राजा, तस्य धारिणी नाम देवी । एवं सर्व समवसरणं भणितव्यम्, यावत् पृथिवीशिलापट्टकः, स्वामी समवसृतः, परिषन्निर्गता, धर्मः कथितः, परिपत् प्रतिगता ॥ मू० २ ॥
टीका-'तेणं' इत्यादि । तस्मिन् काले अवसर्पिण्याश्चतुर्थारकलक्षणे तस्मिन् समये भगवन्महावीरस्वामिसमकालिकनगरसत्ताकाले वाणिजग्रामं नाम=
____ जम्बूस्वामी पूछते हैं - हे भदन्त ! वे दश चित्तसमाधिस्थान कौन से हैं-सुधर्मास्वामी कहते हैं:-हे जम्बू ! जो दश चित्तसमाधिस्थान वक्ष्यमाण प्रकार से कहे हैं उसका प्रसंग इस प्रकार है-'तेणं कालेणं' इत्यादि ।
उस काल उस समय में अर्थात् चौथे आरे में भगवान महावीर स्वामी के विचरण के समय वाणिजग्राम नामका एक नगर था।
જબૂસ્વામી પૂછે છે- હે ભદન્ત ! તે દશ ચિત્તસમાધિસ્થાન કયા કયા છે? શ્રીસુધમાં સ્વામી કહે છે- હે જખ્ખ ! જે દશ ચિત્તસમાધિસ્થાન વક્ષ્યમાણ પ્રકારે કહ્યાં छ तेनो प्रस1 मावी शत छ- 'तेणं कालेणं' त्याहि.
તે કાલ તે સમયે અર્થાત ચોથા આરામાં ભગવાન મહાવીર સ્વામીના વિચરણના
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. ५ चित्तसमाधिस्थानवर्णनम्
१२९ वाणिजग्रामनामकं नगरं-मूलनगरं राजधानीत्यर्थः आसीत्, अत्र-इह नगरप्रस्तावे नगरवर्णकः = नगरवर्णनाधिकारः भणितव्यः = 'रिद्धत्थिमियसमिद्धे' इत्यादि शास्त्रोक्तो वक्तव्यः, विशेषं जिज्ञासमानैरन्यतः औषपातिकसूत्रादितो नगरवर्णनं सङ्ग्राह्यम् । तस्य खलु वाणिजग्रामनगरस्य बहिः बाह्ये उत्तरपौरस्त्ये ऐशाने दिग्भागे-दिगन्तराले दूतिपलाशकम् एतन्नामकं नाम-प्रसिद्धं चैत्यम् उद्यानम् आसीत् । अत्रापि चैत्यवर्णनाधिकारो भणितव्यः । तत्र नगरे जितशत्रुः राजा आसीत् । तस्य जितशत्रोः राज्ञः धारिणीनाम देवी-महिषी । एवम् अनेन प्रकारेण सर्व समवसरणं-समवसरणवर्णनं भणितव्यं वर्णनीयम् । 'यावत्' यावच्छब्देन औपपातिकसूत्रोक्तविशेषणं संग्राह्यम्, तत्रोद्याने पृथिवीशिलापट्टकः= सिंहासनाकारः पाषाणखण्डविशेष आसीत् । स्वामी भगवान् महावीरः समवसृतः समागतः । ततः परिषत्-जितशत्रुप्रभृतिनगरवासिजनसमुदायो भगवद्वन्दनार्थ स्वस्वस्थानाद् निर्गता-निःसृता सती भगवदुपकण्ठे समागता। ततो यहा नगर का वर्णन जानना चाहिए, 'रिद्धस्थिमियसमिद्धे' इत्यादिरूप से औपपातिकसूत्रोक्त चम्पानगरी के समान जानना चाहिए । उस वाणिजग्राम नगर के बहार ईशान कोण में दूतिपलाशक नामका एक प्रसिद्ध उद्यान था । उद्यान का वर्णन भी औपपातिकसूत्र से जानना चाहिये । उस नगर में जितशत्रु नामका राजा था । उस राजा के धारिणी नामकी रानी थी। इन सब का वर्णन भी औपपातिक सूत्र में है। उस उद्यान में सिंहासन के आकार का एक शिलापट्ट था । वहा भगवान महावीर स्वामी समवसृत हुए, अनन्तर जितशत्रु आदि नगरनिवासी मनुष्यसमुदाय परिषदरूप से भगवान को वन्दना करने के लिये अपने२ स्थान से समवसरण में सभये पायाभ नामे मे न तु. म. नगर्नु न 'रिद्रथिमियसमिद्धे' ઇત્યાદિરૂપથી ઔપપાતિકસૂત્રમાં કહેલ ચમ્પાનગરીના સમાન જાણી લેવું જોઈએ તે વાણિજગ્રામનગરની બહાર ઇશાન કેણમાં દૂતિ પલાશક નામે એક પ્રસિદ્ધ ઉદ્યાન હતુ. ઉદ્યાનનું વર્ણન પણ ઔપપાતિક સૂત્રથી જાણી લેવું જોઈએ. તે નગરમાં જિતશત્રુ નામે રાજા હતા. તે રાજાને ધારિણે નામે રાણી હતી. એ બધાનું વર્ણન પણ ઔપપાતિકસૂત્રમાં છે. તે ઉદ્યાનમાં સિંહાસનના આકારને એક શિલાપટ્ટ હતું. ત્યાં ભગવાન મહાવીર સ્વામી સમવસૃત થયા. બાદ જિતશત્રુ આદિ નગરનિવાસી મનુષ્યસમુદાય પરિષદુરૂપે ભગવાનને વન્દના કરવા માટે પત–પિતાના સ્થાનથી સમવસરણમાં આવ્યા અને
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे भगवता महावीरेण धर्मः श्रुतचारित्रादिलक्षणः कथितः प्ररूपितः । धर्मकथानन्तरं परिषत् प्रतिगता-स्व स्व स्थान प्राप्ता ।। मू० २ ॥
अनुत्पन्नपूर्वाणि दशचित्तसमाधिस्थानानि केषां समुत्पद्यन्ते ? इति भगवान् श्रमणनिर्ग्रन्थान् सम्बोध्य पाह-'अन्जो' इत्यादि ।
मूलम्-अज्जो त्ति समणे भगवं महावीरे समणा निग्गंथा य निग्गंथीओ य आमंतित्ता एवं वयासी-इह खलु अजो ? निग्गंथाणं वा निग्गंथीणं वा इरियासमियाणं भासासमियाणं एसणासमियाणं आयाण-भंड-मत्त-निक्खेवणासमियाणं उच्चार पासवण-खेल-जल्ल-सिंघाण-पारिट्रावणियासमियाणं मणसमियाणं वयसमियाणं कायसमियाणं, मणगुत्ताणं वयगुत्ताणं कायगुत्ताणं, गुतिंदियाणं गुत्तबंभयारीणं आयट्टीणं (अययट्ठीणं वा) आयहियाणं आयजागीणं आयपरकमाणं पक्खियपोसहिएसु समाहिपत्ताणं झियायमाणाणं इमाई दस चित्तसमाहिठाणाई असमुप्पण्णपुव्वाइं समुप्पजेज्जा, तं जहा-॥ सू०३ ॥
___ छाया-आर्याः ! इति श्रमणो भगवान् महावीरः श्रमणान् निर्ग्रन्थान् निर्ग्रन्थीश्चाऽऽमन्त्र्यैवमवादीत्-इह खलु आर्याः ! निग्रन्थानां वा निर्ग्रन्थीनां वा ईर्यासमितानां, भापासमितिनाम् एषणासमितानाम्, आदानभाण्डामत्र-निक्षेपणासमितानाम् , उच्चार-प्रस्रवण-खेल-जल्ल-शिवाण-पारिष्ठापनिकासमितानां, मनःसमितानां, कायसमितानाम् मनोगुप्तानां, वाग्गुप्तानां, कायगुप्तानां, गुप्तैन्द्रियाणां, गुप्तब्रह्मचारिणाम्, आत्मार्थिनाम्, ( आयतार्थिनां वा) आत्महितानाम् आत्मयोगिनाम्, आत्मपराक्रमाणां, पाक्षिकपौषधिकेषु समाधिप्राप्तानां ध्यायताम् इमानि दशचित्तसमाधिस्थानानि असमुत्पन्नपूर्वाणि समुत्पद्यन्ते, तद्यथा ॥सू०३॥ आया । और उस परिषद् में भगवान् ने श्रुतचारित्ररूप धर्मका निरूपण किया। धर्मकथा के बाद वह परिषद अपने२ स्थान पर गयी॥सू०२॥ તે પરિષદમાં ભગવાને શ્રુતચારિત્રરૂપ ધર્મનું નિરૂપણ કર્યું. ધર્મકથાની પછી તે પરિષદુ पात-पाताने स्थाने ४. (सू २)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. ५ चित्तसमाधिस्थानवर्णनम्
टीका-'अजो !'-इत्यादि । श्रमणो भगवान् महावीरः हे आर्याः हे प्रशस्तरत्नत्रयमर्यादाराधकाः । इति-अनेन सम्बोधनेन, श्रमणान्-श्राम्यन्तीति श्रमणाः संसारविषयखिन्नाः, तपःसंयमे श्रमशीलाच, तान् निर्ग्रन्थान्-ग्रन्थाद् द्रव्यतः सुवर्णादिरूपाद् भावतो मिथ्यात्वादिलक्षणाग्निष्क्रान्ता निर्ग्रन्थाः बाह्याभ्यन्तरग्रन्थरहिता तान् साधून, निर्ग्रन्थी बाह्याभ्यन्तरग्रन्थरहिताः साध्वीश्व आमन्त्र्य-सम्बोध्य एवं-वक्ष्यमाणम् अवादीत्-अकथयत्, हे आर्याः ! इह
जो पहिले कभी भी उत्पन्न नहीं हुए ऐसे दश प्रकार के चित्तसमाधि स्थान किन को प्राप्त होते हैं ? इसका वर्णन भगवान् श्रमणनिर्ग्रन्थों को सम्बोधन करके कहते हैं- " अज्जो " इत्यादि ।
हे आर्यो ! ऐसा सम्बोधन करके श्रमण भगवान् महावीर स्वामी कहने लगे-आर्याः-प्रशस्त सर्वोत्तम तीन रत्नो की मर्यादा का पालन करने वाले आर्य कहे जाते हैं ।
श्रमण-जो संसारके विषयों से खिन्न हो जाते हैं उनको श्रमण कहते हैं । और तप संयम में परिश्रम करने वाले भी श्रमण कहे जाते हैं । निर्ग्रन्थ-बाह्य और अभ्यन्तर ग्रन्थ से रहित । ग्रन्थ दो प्रकार के होते हैं। द्रव्यतः और भावतः । सुवर्ण आदिरूप द्रव्यतः ग्रन्थ कहा जाता है । मिथ्यात्वादिरूप भावतः ग्रन्थ कहा जाता है। उनसे रहित साधुओं को। एवं निर्ग्रन्थीः-वाह्य और आभ्यन्तर ग्रन्थरहित साध्वियों को सम्बोधन कर के इस रीति से कहने लगे
જે પહેલાં કદી પણ ઉત્પન્ન ન થયા હોય એવાં દશ પ્રકારનાં ચિત્તસમાધિસ્થાન કોને પ્રાપ્ત થાય છે? આનું વર્ણન ભગવાન શ્રમણ નિજોને સંબોધન કરીને કહે છે'अज्जो' त्यादि
હે આયે ! એમ સંબોધન કરીને શ્રમણ ભગવાન મહાવીર સ્વામી કહેવા લાગ્યાआर्याः-प्रशस्त सर्वोत्तम ए रत्नानी भर्याहार्नु पालन ३२वावाणा आय वाय छे.
શ્રમણ- જે સંસારના વિષયેથી ખિન્ન થઈ જાય છે તેને શ્રમણ કહે છે. અને તપ સંયમમાં પરિશ્રમ કરવાવાળા પણ શ્રમણ કહેવાય છે. નિગ્રંથ- બાહા તથા આભ્યન્તર ગ્રન્થથી રહિત ગ્રન્થ બે પ્રકારના થાય છે. દ્રવ્યતા અને ભાવત: સુવર્ણ આદિરૂપ દ્રવ્યત: ગ્રન્થ કહેવાય છે. મિથ્યાત્વાદિરૂપ ભાવત: ગ્રન્થ કહેવાય છે તેમનાથી રહિત એવા સાધુઓને, નિગ્રન્થી:- બાહ્ય અને આભ્યન્તર ગ્રન્થરહિત સાવિઓને સંબોધન કરીને આ રીતે કહેવા લાગ્યા:
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३२
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे
अस्मिन् जिनशासने खलु - निश्चयेन निर्ग्रन्थानां निर्ग्रन्थीनां वा वक्ष्यमाणविशेषणविशिष्टानां पूर्वानुत्पन्नानि दश चित्तसमाधिस्थानानि समुत्पद्यन्ते इत्यग्रेण सम्बन्धः । कथम्भूतानाम् ? इति तेषां विशेषणान्याह - 'इरियासमियाणं' इत्यादि । १ ईर्ष्यासमितानाम् - ' 'ईर गतौ कम्पने च" इत्यतो बाहुलकादू भावे यति टापि यस्य द्वित्वे इय्य गमनं तत्र समिताः = सावधानाः ईय्यासमिताः = पुरतो जीवरक्षार्थं युग्यमात्रभूभागन्यस्तदृष्टिगामिन:, तेषाम् २ भाषासमितानां - भाषणं भाषा तत्र सम्= सम्यग् = युक्ययुक्ति-हिताऽहित- विवेचनाम्, इताः = प्राप्ताः सावधपरिहारपूर्वक निरवद्य भाषाभाषिणस्तेषां - भाषासमितानाम् ३ एषणा = गवेषणा, तत्र समितानां द्विचत्वारिंशदोषवर्जनेन भक्तादिग्रहणे महत्तानाम्, ४ आदानेत्यादि - आदाने = ग्रहणे भाण्डमात्रयोः- भाण्डस्य = पात्रस्य मात्रस्य= हे आर्यो ! इस जिनशासन में वक्ष्यमाणविशेषणविशिष्ट श्रमणनिर्ग्रन्थ निर्ग्रन्थियों को पहले नहीं उत्पन्न हुए ऐसे दश चित्तसमाधिस्थान उत्पन्न होते है ।
वे श्रमण निर्ग्रन्थ आदि कैसे होते हैं सो कहते हैं:
(१) ईर्यासमितानाम् - ईर्ष्या का अर्थ होता है गमन करना । उस में समिता :- सावधान । जीव की रक्षा के लिये आगे युग्यप्रमाण भूमिको देखते हुए चलने वाले, (२) भाषा समितानाम् - युक्ति और अयुक्ति, हित और अहित की विवेचना कर सावध भाषा का परित्यागपूर्वक निर्दोष भाषा के बोलने वाले, (३) एषणासमितानाम्एषणा = गवेषणा, बयालीस दोष रहित शुद्ध अशनादि का ग्रहण करने में प्रवृत्ति करने वाले, (४) आदानेत्यादि - भाण्ड उपकरण आदि का
હું આ ! આ જિનશાસનમાં વક્ષ્યમાણુવિશેષણવિશિષ્ટ શ્રમણનિન્ય અને નિન્થીઓને પહેલાં ન ઉત્પન્ન થયા હેાય એવાં દશ ચિત્તસમાધિ સ્થાન ઉત્પન્ન થાય છે, તે શ્રમણ નિન્થ આદિ કેવા હોય છે ? તે કહે છે
(१) इर्यासमितानाम् - नो अर्थ थाय छे गमन र्खु तेमां समिताः= સાવધાન જીવની રક્ષાને માટે આગળ યુગ્મપ્રમાણ ભૂમિને જોઇને ચાલવા વાળા, (૨) भाषासमितानाम् - युक्ति भने अयुक्ति, हित भने अतिनी विवेचना उरीने सावध भाषाना परित्यागपूर्व ४ निर्दोष भाषाना मोसवा वाणा. ( 3 ) एषणासमितानाम् - शेषा= ગવેષણા બેતાલીશદોષરહિત શુદ્ધ અશન આદિનું ગ્રહણ કરવામાં પ્રવૃત્તિ કરવાવાળા, (૪) દિન ઇત્યાદિ– ભાંડ ઉપકરણ આદિનું સમ્યક્ પ્રકારથી પ્રતિલેખન અને પ્રમા
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. ५ चित्तसमाधिस्थानवर्णनम् उपकरणस्य वस्त्रादिरूपस्य च, यद्वा-भाण्डामत्रयोः-भाण्डस्य वस्त्राग्रुपकरणस्य अमत्रस्य पात्रस्य च, उभयोनिक्षेपणे अवस्थापने समितानां = समितियुक्तानां सुपतिलेखितसुप्रमार्जितादिक्रमेण प्रवृत्तानाम्, ५ उच्चारप्रस्रवणेत्यादि-उच्चार:पुरीषं प्रस्रवर्ण-मूत्रं, खेलं-निष्ठीवनं, जल्ल:=प्रस्वेदमलः, शिवाण=नासिकामलंः, एतेषां परिष्ठापनायां समितानां स्थण्डिलादिदोष परिहारपूर्वकं प्रवृत्तानाम्, ६ मनः समितानां-मना=अन्तःकरणविशेषस्तत्र समितानां निरवद्यप्रवर्तकानां कुशलमन= उदीरणानामित्यर्थः, ७ वाक्समितानां-वाक्-वाणी, तत्र समितानाम् अनृतक टुत्वसावधादिदोषपरिहारपूर्वकं प्रवृत्तानाम्, ८ कायसमितानां-कायः शरीरं, तत्र समितानां पाण्युपघातादिदोपपरिहारपूर्वकं प्रवर्तकानाम् , तथा ९ मनोगुप्तानां मनोगुप्तिमताम्, मनोगुप्तिस्त्रिधा-यथा-१ आतरौद्रध्यानानुबन्धिकल्पनाजालवियोसम्यक् प्रकार से प्रतिलेखन और प्रमार्जन करने वाले तथा भाण्डोपकरण के लेने में और रखने में यतना वाले, (५) उच्चारप्रस्रवणेत्यादिउच्चार-बडी नीत, और प्रस्रवण-लघुनीत, खेल-थूकना, जल्ल-पसीने का मल, शिवाण-नाक का मल, इन सब के परिष्ठापन में स्थण्डिल आदि दोष के परिहारपूर्वक प्रवृत्ति करने वाले, (६) मनःसमितानाम्मनकी शुद्धि में प्रवृत्ति करने वाले, कुशलमन की उदीरणा करने वाले, (७) वाकसमितानाम्-अनृत, कटुत्व और सावद्य आदि दोषों का परिहारपूर्वक वाणी की प्रवृत्ति करने वाले, (८) कायसमितानाम् प्राणोपघातादिदोषपरित्यागपूर्वक काया की प्रवृत्ति करने वाले। (९) मनोगुप्तानाम्-मनोगुप्तिवाले । मनोगुप्ति तीन प्रकार की है
(१) आर्तरौद्रध्यानानुबन्धि कल्पनासमूह से वियुक्त होना पहली ર્જન કરવાવાળા તથા ભાંડેપકરણને લેવામાં તથા રાખવામાં યતના વાલા. (૫) ઉચ્ચારપ્રસવણ ઇત્યાદિ– ઉચ્ચાર-માટીનીત અને પ્રસવણ=લઘુનીત, ખેલ= થુકવું, જલ= પસીનાને મળ, શિંઘાણ-નાકને મળ. એ બધાના પરિઠાપનમાં થંડિલ माह होपना परिवार पूर्व प्रवृत्ति ४२वावाणा (6) मनःसमितानाम्-मननी शुद्धिमा प्रवृत्ति ४२११७. शस भननी टी२९॥ ४२वावा, (७) वाक्समितानाम्-मनृत કટુત્વ અને સાવદ્ય આદિ દેના પરિહારપૂર્વક વાણીની પ્રવૃત્તિ કરવાવાળા, (૮) कायसमितानाम-प्राणोधाताहिषपरित्या पूर्व यानी प्रवृत्ति ४२वावा. (4) मनोगुप्तानाम्-मनाशुति पासा मनोति न ४२नी छ:
(૧) આરૌદ્રધ્યાનાનુબંધી કલ્પનાસમૂહથી નિયુકત થવું તે પહેલી મનગુતિ
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३४
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे गलक्षणा प्रथमा, २ शास्त्रानुगामिनी परलोकसाधिनी धर्मध्यानानुबन्धिनी मध्यस्थतापरिणामरूपा द्वितीया, ३ कुशलाऽकुशलमनोवृत्तिनिरोधेन चिराभ्यस्तयोगसम्पादिताऽवस्थाविशेषजन्याऽऽत्मस्वरूपरमणता तृतीया । तदुक्तं
“विमुक्तकल्पनाजालं, समत्वे सुप्रतिष्ठितम् ।
आत्मारामं मनस्तज्ज्ञैर्मनोगुप्तिरुदाहृता" ॥१॥ इति, १० वाग्गुप्तानां=निरूदवाक्प्रमराणां वचनगुप्तिमतामित्यर्थः, ११ कायगुप्तानां-शरीरस्य गमनाऽऽगमन-प्रचलन-स्पन्दनादिक्रियाणां गोपनं कायगुप्तिस्तद्वताम्, सा च गुप्तिद्विधा, यथा-१ चेष्टानिवृत्तिरूपा, २ यथाऽऽगमं चेष्टामनोगुप्ति । (२) शास्त्र का अनुसरण करने वाली और परलोक का साधन करने वाली मध्यस्थता के परिणामस्वरूप दूसरी मनोगुप्ति। (३) कुशल
और अकुशल मन के निरोध से चिरकाल मनोयोग के अभ्यास से प्राप्त की हुई अवस्थाविशेष से उत्पन्न होने वाले आत्मस्वरूप में रमणरूप तिसरी मनोगुप्ति । कहा है:
" विमुक्तकल्पनाजालं, समत्वे सुप्रतिष्ठितम् । __आत्मारामं मनस्तज्जैर्मनोगुप्तिरुदाहृता" ॥ १ ॥ इति, “ कल्पना से सदा मुक्त समताशाली सर्वदा । आत्मा में ही मन रहे मनगुप्ति है तदा" ॥ १ ॥
(१०) वागूगुप्तानाम्-वचनगुप्ति वाले। (११) कायगुप्तानाम्कायोत्सर्ग आदि से शारीरिक क्रियाओं के गोपन करने वाले, इस गुप्ति के दो भेद हैं-(१) चेष्टानिवृत्तिरूप और (२) आगम के अनु(૨) શાસ્ત્રના અનુસરણ કરવાવાળી અને પરલોકનું સાધન કરવાવાળી મધ્યસ્થતાના પરિણામસ્વરૂપ બીજી મનગુપ્તિ. (૩) કુશલ અને અકુશલ મનના નિરધથી ચિરકાલ મનોયોગના અભ્યાસથી પ્રાપ્ત કરેલી અવસ્થાવિશેષથી ઉત્પન્નથવાવાળા આત્મસ્વરૂપમાં રમણરૂપ ત્રીજી અને ગુપ્તિ કહ્યું છે કે –
" विमुक्तकल्पनाजालं, समत्वे सुप्रतिष्ठितम् । आत्मारामं मनस्तज्ज्ञै,-मनोगुप्तिरुदाहृता ॥ १ ॥" ति. '४६५नाथ सहाभुत समताशासी सहा ।
આત્મામાંહે મન રહે અનેગુપ્તિ છે તદા ” (१०) वाग्रगुप्तानाम्-वयनगुप्ता (११) कायगुप्तानाम्-ध्यान- આદિથી શારિરિક ક્રિયાઓનું ગોપન કરવાવાળા. આ ગુપ્તિના બે ભેદ છે –(૧) ચેષ્ટાનિવૃત્તિરૂપ અને (૨) આગમ પ્રમાણે નિયમિત ચેષ્ટામાં પ્રવૃત્તિ કરવારૂપ. તેમાં પહેલી
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. ५ चित्तसमाधिस्थानवर्णनम्
१३५ नियमनलक्षणा च, तत्र प्रथमा-कायोत्सर्गादिना परीषहसहनपूर्वककायनिश्चलताकरणरूपा, २ द्वितीया-गुरुमापृच्छय शरीरसंस्तारकप्रतिलेखनपमार्जनादिसमयोचितक्रियासमूहसम्पादनपूर्वकं शयनाऽऽसनादि विधेयम्, ततो गुरुनिदेशेन शयनाऽऽसननिक्षेपादानादिषु स्वतन्त्रचेष्टात्यागेन नियतकायचेष्टारूपा, उक्तश्च
" उपसर्गप्रसङ्गेऽपि, कायोत्सर्गजुषो मुनेः । स्थिरीभावः शरीरस्य, कायगुप्तिर्निगद्यते ॥ १ ॥
शयनाऽऽसननिक्षेपाऽऽदानसंक्रमणेषु च ।
स्थानेषु चेष्टानियमः, कायगुप्तिस्तु साऽपरा" ॥२॥ इति, सार नियमित चेष्टा में प्रवृत्ति करनेरूप, उनमें पहली-परीषहसहनपूर्वक कायोत्सर्गादिसे शरीर को निश्चल करना, (२) दूसरी-गुरु की आज्ञा को प्राप्तकर शरीर और संस्तारक का प्रतिलेखना और प्रमाजना आदि समयोचित क्रियाओं को करते हुए शयन और आसन आदि करना। तात्पर्य यह है कि अपनी स्वतंत्र चेष्टा का त्याग कर के गुरु की आज्ञा से सोना बैठना लेना देना आदि सब क्रियाएँ करें ।
"उपसर्गप्रसङ्गेऽपि, कायोत्सर्गजुषो मुनेः । स्थिरीभावः शरीरस्य, कायगुप्तिर्निंगद्यते ॥ १ ॥
शयनाऽऽसननिक्षेपाऽऽदानसंक्रमणेषु च ।।
स्थानेषु चेष्टानियमः, कायगुप्तिस्तु साऽपरा ॥ २ ॥
कायोत्सर्ग में रहते हुए मुनि उपसर्ग आने पर शरीर को स्थिर भाव से (अचल) रखे यह पहली कायगुप्ति है ॥ १॥ शयनाપરીષહ સહનપૂર્વક કાર્યોત્સર્ગાદિથી શરીરને નિચલ કરવું (૨) બીજી–ગુરુની આજ્ઞા પ્રાપ્ત કરીને શરીર તથા સંસ્મારકની પ્રતિલેખના અને પ્રમાજના આદિ સમયેચિત ક્રિયાઓ કરતાં શયન તથા આસન આદિ કરવું. તાત્પર્ય એ છે કે–પિતાની સ્વતંત્ર ચેષ્ટાને ત્યાગ કરીને ગુરુની આજ્ઞાથી સુવું બેસવું લેવું દેવું આદિ સઘળી ક્રિયાઓ કરવી.
“उपसर्गप्रसंगेऽपि कायोत्सर्गजुषो मुनेः । स्थिरीभावः शरीरस्य, कायगुप्तिर्निगद्यते ॥ १ ॥ शयनाऽऽसननिक्षेपाऽऽदानसंक्रमणेषु च ।
स्थानेषु चेष्टानियमः, कायमुप्तिस्तु साऽपरा" ॥ २ ॥ કાયેત્સર્ગમાં રહેતાં મુનિ ઉપસર્ગ આવતાં શરીરને સ્થિર ભાવથી અચલ રાખે, આ પહેલી કાયગુપ્તિ છે (૧) શયનાસન આદિ રાખતી વખતે, ગ્રહણ કરવા વખતે,
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे १२ गुप्तेन्द्रियाणां-गुप्तानि-स्वस्वविषयानिवृत्तानि इन्द्रियाणि येषां ते गुप्तेन्द्रियास्तेषाम्, वशीकृतेन्द्रियाणामित्यर्थः, १३ गुप्तब्रह्मचारिणां गुप्तो-रक्षितो ब्रह्मणः कुशलानुष्ठानस्य चारःचरणं यावज्जीवनं मैथुनविरमणलक्षणःस येषामस्तीति गुप्तब्रह्मचारिणस्तेषाम्, १४ आत्मार्थिनाम्-आत्मनोऽर्थः प्रयोजनं मोक्षलक्षणं येषां ते आत्मार्थिनस्तेषां, यद्वा-'आययट्ठीणं' इति पाठे 'आयतार्थिनाम् ' इतिच्छाया, तत्र-आयतः दीर्घकालावस्थितिमत्वान्मोक्षः, सोऽर्थः प्रयोजनं येषां ते तथोक्तास्तेषाम् १५ आत्महितानाम्-आत्मनां सर्वजीवानां हिताः कल्याणकारिणस्तेषां = षड्जीवनिकायपतिपालकानाम्, १६ आत्मयोगिनाम आत्मनो योगा = मनोवाकायलक्षणास्ते सन्ति येषां ते आत्मयोगिनस्तेषां स्ववशीकृतवाइमनःकाययोगवताम्, १७ आत्मपराक्रमाणाम् आत्मबलशालिनाम्, १८ पाक्षिकपोषधेषु-पक्षे पक्षयोर्वा भवाः पाक्षिकास्ते च पोषधाः-पोषं पुष्टिं प्रक्रमाधर्मस्य दधते-कुर्वन्तीति पोषधाः-आष्टमी-चतुर्दशी-पौर्णमा-स्थमावास्यादिपर्वदिनानुष्ठेया उपवासादिव्रतविशेपास्तेषु, उक्तञ्चसन आदि को रखते समय, ग्रहण करते समय, स्थानान्तर करते समय तथा स्थान-बैठते उठते समय कायचेष्टा का नियमन रखना यह दूसरी कायगुप्ति है ॥ २ ॥ (१२) गुप्तेन्द्रियाणाम्-इन्द्रियो का निग्रह करने वाले । (१३) गुप्तब्रह्मचारिणाम्-गुप्त का अर्थ होता है रक्षित, यावज्जीवन ब्रह्मचर्य पालने वाले । (१४) आत्मार्थिनाम्-आत्माके मोक्षरूपी प्रयोजन वाले अथवा “आययट्ठीणं" आयतार्थिनाम्मोक्षाभिलाषी। (१५) आत्महितानाम् षड्जीवनिकाय के प्रतिपालक । (१६) आत्मयोगिनाम्-आत्मयोगी अर्थात् मन, वचन और कायको वश करने वाले। (१७) आत्मपराक्रमाणाम्-आत्मबलवाले (१८) पाक्षिकपोषधेषु समाधिप्राप्तानाम्-पाक्षिक अर्थात् प्रत्येक पक्षमें आने वाली સ્થનાન્તર કરવા વખતે તથા સ્થાને બેસતાં ઉઠતાં કાય ચેષ્ટાના નિયમ પાળવા, એ भी यति छ. (२)
(१२) गुप्तेन्द्रियाणाम्-न्द्रियना निग्रह ३२वावा७॥ (१3) गुप्तब्रह्मचारिणाम्शुलने। अर्थ थाय छ २क्षित-यावत्प न ब्रह्मय पाणवावा॥ (१४) आत्मार्थिनाम मात्माना भीक्ष३५ो प्रयो२४ नवा अथवा 'आययठीणं' आयतार्थिनाम्-भक्षामितापी (१५) आत्महितानाम्-५००पनियन प्रतियाa४(१६)आत्मत्योगिनाम्- मामयोगी मर्थात मन, वयन भने याने १२ ४२वावा. (१७) आत्मपराक्रमाणाम्-मात्ममmun (१८) पाक्षिकपोषधेषु समाधिपाप्तानाम्-पाक्षि अर्थात प्रत्ये: पक्षमा
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. ५ चित्तसमाधिस्थानवर्णनम्
"सर्वेष्वपि तपोयोगः, प्रशस्तः कालपर्वसु । ___ अष्टम्यां पञ्चदश्यां च, नियतः पोषधं वसेत्" ॥१॥
अत्र 'च'- शब्दोऽनुक्तपर्वसङग्राहकस्तेन द्वितीया - पञ्चमी-चतुर्दशीनां ग्रहणम्, समाधिप्राप्तानां - समाधिः = सम्यङ्मोक्षमार्गावस्थानं, तं प्राप्तानाम्, १९ ध्यायतां धर्मध्यानादिकं समाचरताम् । इमानि = अनन्तरं वक्ष्यमाणानि दश-दशसंख्यकानि चित्तसमाधिस्थानानि असमुत्पन्नपूर्वाणि कदाऽप्यतीतकाले न समुत्पन्नानि समुत्पद्यन्ते प्रादुर्भवन्ति । तद्यथा-तत्-तानि दशसमाधिस्थानानि यथा-येन प्रकारेण भगवता कथितानि तथा कथ्यन्ते-॥सू० ३ ॥ अष्टमी,चतुर्दशी, पौर्णमासी अमावास्या आदि पर्व तिथियों में किये जाने वाले उपवास आदि व्रत धर्म षुष्टि करने वाले होने से पोषध कहे जाते है। कहा है कि
" सर्वेष्वपि तपोयोगः, प्रशस्तः कालपर्वसु ।
अष्टम्यां पञ्चदश्यां च, नियतः पोषधं वसेत" एसे तो सब पर्यों में तप करना प्रशस्त है किन्तु अष्टमी और पूर्णिमा को तो नियम से पौषध करना चाहिये । यहाँ 'च' शब्द से अनुक्त पर्यों का संग्रह होता है अतः द्वितीया पश्चमी चतुर्दशी और अमावस्या को भी पौषध-स्वाध्याय ध्यान आदि द्वारा समाधि प्राप्त करना चाहिये । (१९) ध्यायताम्-धर्मध्यान आदि करने वाले । ऐसे श्रमण निग्रन्थ आदि को दश चित्तसमाधिस्थान प्राप्त होते हैं ।सू०३॥ આવવાવાળી અષ્ટમી ચતુર્દશી, પોર્ણમાસી, અને આમાવાસ્યા આદિ પર્વ તિથિઓમાં કરવામાં આવતા ઉપવાસ આદિ વ્રત ધર્મની પુષ્ટિ કરવાવાળાં હોવાથી પિષધ કહેવાય છે.
सर्वेष्वपि तपोयोगः प्रशस्तः कालपर्वम् ।
अष्टम्यां पञ्चदश्यां च, नियतः पोषधं वसेत् ॥ १ ॥ એમ તો (સામાન્ય રીતે તો) બધાં પર્વોમાં તપ કરવું પ્રશસ્ત છે, છતાં પણ અષ્ટમી તથા પૂર્ણિમાએ તે નિયમથી પોષધ કરવું જોઈએ અહીં ‘’ શબ્દથી અનુકત પનો સંગ્રહ થાય છે. એટલે બીજ પાંચમ ચૌદશ અને અમાવાસ્યા દિવસે પણ पोष५-२वायाय प्यान माहि ।। समाधि प्राप्त ४२वी नये. (१८) ध्यायताम ધર્મધ્યાન આદિ કરવાવાળા એવા શ્રમણ નિગ્રન્થ આદિને દશ ચિત્તસમાધિસ્થાન प्रात थाय छे (सू. 3)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३८
श्री दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे अथ दशचित्तसमाधिस्थानानि सूत्रकार आह-'धम्मचिंता' इत्यादि ।
मूलम्-१ धम्मचिंता वा से असमुप्पण्णपुव्वा समुप्पजेजा सव्वं धम्मं जाणित्तए, २ सुमिणदंसणे वा से असमुप्पण्णपुव्वे समुप्पजेजा अहातच्चं सुमिणं पासित्तए, ३ सण्णिजाइसरणेणं सण्णिणाणे वा से असमुप्पण्णपुव्वे समुप्पज्जेज्जाअप्पणो पोराणियं जाइं सुमरित्तए, ४ देवदंसणे वा से असमुप्पण्णपुव्वे समुप्पज्जेज्जा दिव्यं देविढि दिव्यं देवजुइं दिव्यं देवाणुभावं पासित्तए, ५ ओहिणाणे वा से असमुप्पण्णपुब्वे समुप्पज्जेजा ओहिणा लोय जाणित्तए, ६ ओहिदंसणे वा से असमुप्पण्णपुव्वे समुप्पज्जेजा ओहिणा लोयं पासित्तए, ७ मणपज्जवणाणे वा से असमुप्पण्णपुव्वे समुप्पजेज्जा अंतो मणुस्सक्खित्तेसु अडढाइज्जेसु दीवसमुद्देसु सण्णीणं पंचिंदियाणं पज्जत्ताणं मणोगए भावे जाणित्तए, ८ केवलणाणे वा से असमुप्पण्णपुचे समुप्पज्जेज्जा केवलकप्पं लोयालोयं जाणित्तए, ९ केवलदसणे वा से असमुप्पण्णपुच्चे समुप्पज्जेज्जा केवलकप्पं लोयालोयं पासित्तए, १० केवलमरणे वा से असमुप्पण्णपुग्वे समुप्पजेजा सव्वदुक्खप्पहाणाए ॥ सू० ४ ॥
छाया-धर्मचिन्ता वा तस्याऽसमुत्पन्नपूर्वा समुत्पद्येत, सर्व धर्म ज्ञातुम्, २ स्वप्नदर्शनं वा तस्याऽसमुत्पन्नपूर्व समुत्पद्येत याथातथ्यं स्वप्नं द्रष्टुम्, ३ संज्ञिजातिस्मरणेन संज्ञिज्ञानं वा तस्या समुत्पन्नपूर्वऽसमुत्पद्येत, आत्मनः पौराणिकी जाति स्मत्तुम् ४ देवदर्शनं वा तस्य असमुत्पन्नपूर्व समुत्पद्येत दिव्यां देवद्धि दिव्यां देवद्युति दिव्यं देवानुभावं द्रष्टुम्, ५ अवधिज्ञानं वा तस्याऽसमुत्पन्नपूर्व समुत्पद्येत अवधिना लोकं ज्ञातुम्, अवधिदर्शनं वा तस्याऽसमुत्पन्नपूर्व समुत्पद्येत, अवधिना लोकं द्रष्टुम्, ७ मनःपर्ययज्ञानं वा तस्याऽसमुत्पन्नपूर्व समुत्पद्येत, अन्तो मनुष्यक्षेत्रेष्वर्द्धतृतीयद्वीपसमुद्रेषु संज्ञिनां पञ्चेन्द्रियाणां पर्याप्तकानां मनोगतान्
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ.५ चित्तसमाधिस्थानवर्णनम् भावान् ज्ञातुम्, ८ केवलज्ञानं वा तस्याऽसमुत्पन्नपूर्व समुत्पद्येत, केवलकल्पं लोकालोकं ज्ञातुम्, ९ केवलदर्शनं वा तस्याऽसमुत्पन्नपूर्व समुत्पद्येत, केवलकल्पं लोकालोकं द्रष्टुम्, १० केवलमरणं वा तस्याऽसमुत्पन्नपूर्व समुत्पद्येत, सर्वदुःखप्रहाणाय ॥ सू० ४ ॥
प्रथमसमाधिस्थाने धर्मचिन्ताटीका-'धम्मचिन्ते'-इत्यादि । १ तस्य-अधिगतगणिसम्पदष्टकस्य मुनेः सर्व-सर्वज्ञप्रणीतं निःशेषं धर्म-धर्मपदार्थ जीवाजीवादिवस्वरूपं ज्ञातुम्-अवबोद्धम् असमुत्पन्नपूर्वा=अभूतपूर्वा प्रागननुभूतेत्यर्थः धर्मचिन्ता-धर्माः जीवाजीवादिद्रव्याणामनुयोगोत्पादादिस्वभावास्तेषामनुचिन्तनम् , ' इमे नित्या आहोस्विद्अनित्याः ? रूपिणोऽरूपिणो वा ?' इत्यादिरूपं, 'सर्वेषु धर्मेपु-निर्दोषत्वात् जिनधर्मः श्रेयस्करः' इत्येतद्रूपं वा समुत्पद्येत-जायेत । २ द्वितीये-स्वप्नदर्शनम्सुप्तजाग्रदवस्थायां स्वप्नो जायते, स्वप्नो हि दृष्टश्रुतादेः कस्यापि पदार्थस्या
अब उन दश चित्तसमाधिस्थानों को सूत्रकार कहते हैं"धम्मचिंता" इत्यादि।
प्रथम समाधिस्थान में धर्म चिंता-धर्म की विचारणा उत्पन्न होती है। जिन्होने आठ प्रकार की गणिसम्पदा प्राप्त की है, ऐसे मुनियों को, सर्वज्ञप्रणीत सम्पूर्ण धर्म-जीव अजीव आदि के स्वरूप जानने के लिये प्रथम नहीं अनुभव किया हुवा जीव अजीव आदि द्रव्यों का अनुयोग और उत्पाद आदि स्वभाव वाले धर्मों का चिन्तन, "ये नित्य हैं ? अथवा अनित्य हैं ? ये रूपी हैं अथवा अरूपी ?" इत्यादि स्वरूपचिन्तन अथवा “ समस्त धर्म में जिनधर्म श्रेयस्कर है क्यों कि जिनधर्म निर्दोष है" ऐसा चिन्तन उत्पन्न होता है २ द्वितीय समाधिस्थान में-स्वप्नदर्शन होता है, स्वप्न, सुप्त और जाग्रत
व ते ४५ वित्तसमाधि स्थानने सूत्र।२ ४ छ- 'धम्मचिंता' त्यादि.
પ્રથમ સમાધિસ્થાનમાં ધર્મચિંતા–ધર્મની વિચારણું ઉત્પન્ન થાય છે. જેઓએ આઠ પ્રકારની ગણિસર્પદ પ્રાપ્ત કરી હોય એવા મુનિઓને, સર્વજ્ઞ-પ્રણીત સંપૂર્ણ ધર્મ-જીવ–અજીવ આદિનું સ્વરૂપ જાણવા માટે પ્રથમ ન અનુભવેલ જીવ–અજીવ આદિ દ્રવ્યને અનુયાગ અને ઉત્પાદ આદિ સ્વભાવવાળા ધર્મોનું ચિન્તન-“આ નિત્ય છે? અથવા અનિત્ય છે? આ રૂપી છે? અથવા અરૂપી છે? ઈત્યાદિ-સ્વરૂમચિન્તન અથવા” સમસ્ત ધર્મમાં જિનધર્મ શ્રેયસ્કર છે કેમકે જિનધર્મ નિર્દોષ છે” એમ ચિન્તન ઉત્પન્ન થાય છે. (૨) બીજા સમાધિસ્થાનમાં સ્વપ્નદર્શન થાય છે. સ્વપ્નસુસ્ત
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४०
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे नुभवनम्, तं याथातथ्यं वास्तविकं ट्रष्टुं-विलोकितुम्, अनुभवितुमित्यर्थः असमुत्पन्नपूर्वकदाऽप्यतीतकाले न सञ्जातम्-अननुभूतं स्वप्नदर्शनं समुत्पद्येत । ३ तृतीये-स्वकीयां-निजां, पौराणिकी पूर्वकालभवां, जाति-जननं भवमित्यर्थः स्मर्तु स्मृतिपथं नेतुं संझिजातिस्मरणेन-संज्ञानं संज्ञा-भूतवर्तमानभविष्यत्स्वभावपर्यालोचनं, देवगुरुधर्मपरिज्ञानं वा, साऽस्याऽस्तीति संज्ञी-विशिष्ट स्मरणादिरूपमनोविज्ञानसत्पन्नः पश्चेन्द्रियः प्राणी, तस्य जातिः भवस्तस्याः स्मरणेन-स्वसज्ञिभवस्मृत्या असमुत्पन्नपूर्व संज्ञिज्ञानं संज्ञिनः पूर्वोक्तलक्षणस्य मनोलब्धिमतो यज्ज्ञानम् अनेकजन्मानुभूतनानापदार्थविषयकमबोधनं, तद् समुत्पचेत । ४ चतुर्थे-तस्य दिव्यां - दिविभवां प्रधानां देवद्धि = देवानां विमानरत्नादिविभूति, दिव्याम् उत्तमां देवद्युति देवसम्बन्धिशरीराऽऽभरणादिप्रकाशं, दिव्यं=श्रेष्ठं देवाअवस्था में होता है। स्वप्न का अर्थ होता है कि देखे हुए और सुने हुए कोई पदार्थ का अनुभव करना, उसका वास्तविक अनुभव करने के लिए अभूतपूर्व-कभी भी भूतकाल में न हुआ ऐसा स्वप्नदर्शन उत्पन्न होता है। ३ तृतीय समाधिस्थान में अभूतपूर्व जातिस्मरण ज्ञान होता है। अपने पूर्व-भव का स्मरण करना जातिस्मरण है। उससे प्राणी अपने पूर्व के सज्ञिपञ्चेन्द्रिय भव जो धाराप्रवाह के रूप से अर्थात् अन्तररहित किये हैं उन उत्कृष्ट (९००) नौसौ भवों तक का स्मरण करता है। जो भूत भविष्य वर्तमान का विचार कर सके तथा देव गुरु धर्म को पहचान सके वह, अर्थात् विशिष्टस्मृतिरूपमनोविज्ञानसम्पन्न पञ्चेन्द्रिय प्राणी सज्ञि कहलाता है । (४) चौथे समाधिस्थान में देवदर्शन होता है। देवों की विमान रत्न आदि તેમજ જાગ્રત અવસ્થામાં થાય છે. સ્વપ્નનો અર્થ થાય છે કે જેએલા અને સાંભળેલા કઈ પણ પદાર્થને અનુભવ કરે. તેને વાસ્તવિક અનુભવ કરવા માટે અભૂતપૂર્વભૂતકાળે કદી પણ ન થયેલાં એવાં સ્વપ્નદર્શન ઉત્પન્ન થાય છે. (૩) ત્રીજા સમાધિસ્થાનમાં અભૂતપૂર્વ જાતિસ્મરણ જ્ઞાન થાય છે. પિતાના પૂર્વભવનું સમરણ કરવું તે જાતિસ્મરણ છે. તેનાથી પ્રાણ પિતાના પૂર્વના સંજ્ઞીપંચેન્દ્રિય ભવ કે જે ધારાપ્રવાહરૂપે અર્થાત્ અન્તરરહિત કર્યા છે તે ઉત્કૃષ્ટ [૯૦૦] નવસે ભવ સુધીનું સ્મરણ કરે છે. જે ભૂત, ભવિષ્ય વર્તમાનને વિચાર કરી શકે તથા દેવ ગુરુ ધર્મને જાણી શકે તે અર્થાત વિશિષ્ટસ્મૃતિરૂપ મને વિજ્ઞાનસમ્પન્ન પંચેન્દ્રિયપ્રાણું “સંશી કહેવાય છે. (૪) ચોથા સમાધિસ્થાનમાં દેવદર્શન થાય છે. દેશની વિમાન રત્ન આદિ દિવ્ય રિદ્ધિ તથા દેવનાં
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुनिहषिणी टीका अ. ५ चित्तसमाधिस्थानवर्णनम्
१४१ नुभावं=देवसम्बन्धिविभवं वज्रानुशासनादिकं द्रष्टुं देवदर्शनं देवसाक्षात्कारो वाऽसमुत्पन्नपूर्व समुत्पद्येत । ५ पञ्चमे-तस्य अवधिना-अब-अधोविस्तृतरूपिवस्तु 'एतावत् क्षेत्रं पश्यन् एत्तावन्ति द्रव्याण्येतावन्तं कालं पश्यती' त्यादिपरस्परनियमितक्षेत्रादिलक्षणया मर्यादया धीयते परिच्छिद्यतेऽनेनेत्यवधिर्ज्ञानविशेषः, स च मर्यादोपलक्षितस्तेन लोकं भुवनं ज्ञातुम् असमृत्पन्नपूर्वम् अवधिज्ञानम् इन्द्रियमनोनिरपेक्षमात्मनो रूपिद्रव्यसाक्षात्कारकारणं ज्ञानम्, उक्तञ्च
"द्रव्याणि मूर्तिमन्त्येव, विषयो यस्य सर्वतः ।
नैयत्यरहितं ज्ञानं, तत स्यादवधिलक्षणम्" ॥१॥ इति ।
एतादृशमवधिज्ञानं समुत्पद्येत प्रादुर्भवेत् । दिव्य ऋद्धि और देवों के शरीर आभरण आदि की दिव्य कान्ति, तथा देव सम्बन्धी दिव्य वैभव-शासन का प्रभुत्व आदि देखने के लिए पूर्व में नहीं अनुभव किया हुआ ऐसा देव का साक्षात्कार होता है । (५) पांचवें समाधिस्थान में अबधिज्ञान होता है । जो अधोदिशा की वस्तुओं को विस्तार से जानता है वह अवधिज्ञान है । अथवा अवधि का अर्थ है मर्यादा अर्थात् जो द्रव्य क्षेत्र काल भाव की मर्यादा को लेकर मन और इन्द्रियों की अपेक्षा नहीं रखता हुआ केवल रूपी द्रव्यों को ही जानता है वह अवधिज्ञान है । कहा भी है
" द्रव्याणि मूर्तिमन्त्येव, विषयो यस्य सर्वतः ।
नयत्यरहितं ज्ञानं, तत्स्यादवधिलक्षणम् " ॥१॥ इति ।
जिसका विषय सर्व रूपी द्रव्य है। और नियतिरहित अर्थात् अधोदिशा में विस्तार से जानने वाला है उसको अवधिज्ञान कहते हैं ॥ શરીર આભરણ આદિની દિવ્ય કાન્તિ તથા દેવસંબંધી દિવ્ય વૈભવ-શાસનનું પ્રભુત્વ આદિ જેવાને માટે પૂર્વમાં અનુભવ ન થયા હોય એવા દેવને સાક્ષાત્કાર થાય છે. (૫) પાંચમા સમાધિસ્થાનમાં અવધિજ્ઞાન થાય છે. જે અદિશાની વસ્તુઓના વિસ્તારથી જાણે છે તે અવધિજ્ઞાન છે. અથવા અવધિજ્ઞાનનો અર્થ છે મર્યાદાથી જ્ઞાન અર્થાત જે દ્રવ્ય ક્ષેત્ર કાલ અને ભાવની મર્યાદાને લઈને મન અને ઈન્દ્રિયોની અપેક્ષા ન રાખતાં કેવલ રૂપી દ્રવ્યને જ જાણે છે તે અવધિજ્ઞાન છે. કહ્યું પણ છે કે
द्रव्याणि मूर्तिमन्त्येव, विषयो यस्य सर्वतः।
नयत्यरहितं ज्ञानं, तत्स्यादवधिलक्षणम् ॥ १ ॥धति ॥ જેને વિષય સર્વ રૂપી દ્રવ્ય છે. અને નિયતિરહિત અર્થાત્ અધદિશામાં વિસ્તારથી જાણવાવાળા છે તેને અવધિજ્ઞાન કહે છે. (૬) છઠ્ઠા સમાધિરથાનમાં અવધિદર્શન
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४२
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे ६ षष्ठे-तस्य अवधिनालोकं द्रष्टुम् असमुत्पन्नपूर्वम् अवधिदर्शनम्-अवधिरेव-अवधिना वा दर्शनमवधिदर्शनम्, अत्राऽऽद्ये विग्रहे अवधीयतेऽनेनेत्यवधिरित्यर्थकोऽवधिशब्दः, द्वितीयेऽवधिशब्दोऽवधिदर्शनावरणीयक्षयोपशमार्थस्तेन अवधिदर्शनावरणीयस्य क्षयोपशमेन जायमानो रूपिसामान्यग्रहणस्वभावो दर्शनविशेषः, समुत्पयेत । ७ सप्तमे-तस्य मनुष्यक्षेत्रेषु-मनुष्यस्य मानवस्य क्षेत्रेषु= लोकेषु अन्तः=मध्ये अर्धतृतीयद्वीपसमुद्रेषु = अर्धतृतीयेषु द्वीपसमुद्रेषु-जम्बूद्वीपधातकीखण्डपुष्कराद्धेषु संज्ञिनां = मनोलब्धिमताम् एवंविधानां पञ्चेन्द्रियाणां= मनुष्यादीनां पर्याप्तकानां-पर्याप्तिषट्कसम्पन्नानां मनोगतान् हृदयस्थितान् भावान् परिणामस्वरूपान् घटपटादिपदार्थांन वा ज्ञातुम् असमुत्पन्नपूर्व मनःपर्यवज्ञानपरि=सर्वतोवनमनम् अवः अवगमः, मनसः पर्यवो मनःपर्यवः, मनःशब्दोऽत्र (६) छठे समाधिस्थान में अवधिदर्शन होता है, अवधिदर्शनका अर्थ दो प्रकार का है । " अवधिरेव दर्शनम् , अवधिना दर्शनम् वा" अवधिरूपी दर्शन अथवा अवधि से दर्शन । यहाँ प्रथम विग्रह में जिससे अवधान-सामान्यरूप से निर्णय होता है और द्वितीय विग्रह में अवधि शब्द का अर्थ अवधिदर्शनावरणीय कर्म का क्षयोपशम होता है, अतः अवधिदर्शनावरणीय कर्म के क्षयोपशम से उत्पन्न होता हुआ रूपी द्रव्य को सामान्य रीति से ग्रहण करने का स्वभाव वाला दर्शन उप्तन्न होता है । (७) सातवे समाधिस्थान में मनःपर्यवज्ञान होता है । अढाई द्वीपरूप मनुष्य क्षेत्र में अर्थात् जम्बूद्वीप धातकीखण्ड पुष्कराई में रहने वाले मनोलब्धि वाले पञ्चेन्द्रिय मनुष्य आदि के मनमें रहे हुवे भावों को, अथवा घट पट आदि पदार्थो को जानने के लिए पूर्व में नहीं उप्तन्न हुआ ऐसा मनःपर्यवज्ञान - मन में रहे हुवे समस्त पदार्थ विषयक ज्ञान, जोकि विशिष्टरूप से होता है, थाय छे. अवधिनि -नेम मे प्रा२। छे. अवधिरेव दर्शनम् , अवधिना दर्शनम् वा' अवधि३५ दशन थअवधिथी शन, मह प्रथम विडमा २५वधिશબ્દનો અર્થ અવધિ-દર્શનાવરણીય કર્મના ક્ષેપશમથી ઉત્પન્ન થતા રૂપી દ્રવ્યને સામાન્ય રીતે ગ્રહણ કરવાના સ્વભાવવાળાં દર્શન ઉત્પન્ન થાય છે (૭) સાતમા સમાધિસ્થાનમાં મન:પર્યવજ્ઞાન થાય છે. અહીદ્વીપરૂપ મનુષ્યક્ષેત્રમાં અર્થાત જમ્બુદ્વીપ ઘાતકીખંડ પુષ્કરાદ્ધમાં રહેવાવાળા મને લબ્ધિવાળા પંચેન્દ્રિય મનુષ્ય આદિના મનમાં રહેલા ભાવને અથવા ઘટ પટ આદિ પદાર્થને જાણવા માટે પૂર્વમાં ઉત્પન્ન ન થયું હોય એવું મન:પર્યવજ્ઞાન– મનમાં રહેલી સમસ્તવસ્તુવિષયનું જ્ઞાન કે જે વિશિષ્ટરૂપથી થાય છે
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. ५ चित्तसमाधिस्थानवर्णनम्
१४३
मनोगतवस्तुपरस्तेन मनोगतवस्तुविषयकज्ञानमिति तदर्थः, मनःपर्यवच तज्ज्ञानं मनः पर्यवज्ञान- मनोगतपदार्थविषयकं ज्ञानं विशिष्टं, तस्य सामान्यज्ञानेन सह 'सामान्यविशेषयोरभेद एव संसर्गः' इति नियमादभेदसम्बन्धेनान्वयस्तथा चायमर्थः पर्यवसित - मनोगतपदार्थविषयक बोधरूपं ज्ञानं यथा नीलघटोऽपि घट एव । यद्वा - मनःशब्दस्य मनोवर्तिपदार्थे 'मञ्चाः क्रोशन्ती' - त्यादिवल्लक्षणया मनः = मनोवर्त्तिपदार्थम् अवति = अवगाहते विषयीकरोतीति मनः पर्यव' पचादित्वादच्' तच्च ज्ञानं मनःपर्यवज्ञानं = समयक्षेत्रस्थसंज्ञिमनोगतपदार्थावगाहि ज्ञानमिति तदर्थः। यद्वा-मनसः = भवात्मकस्य पर्यवः = सम्यगवबोधः मनः पर्यवज्ञानं, समुत्पद्येत = जायेत । ८ अष्टमे तस्य केवलकल्पं - केवलः परिपूर्णो यः कल्पत उसका सामान्य ज्ञान के साथ अभेद रहता है । अर्थात् इस ज्ञान में वस्तु का निर्णय विशेषरूप से ही होता है सामान्यरूप से नहीं । अतः यह ताप्तर्यार्थ निकलता है कि मन में रहें हुवे पदार्थ को विषय करने वाला बोधरूप ज्ञान, जैसे नील घट भी घट ही है ।
अथवा 'मन' शब्द का अर्थ लक्षणा से 'मन में रहे हुए पदार्थ ' अर्थ होता है । मनः = मनोवर्ती पदार्थ को अवति विषय करता है वह ' मनःपर्यव' है ऐसे ज्ञान को मनः पर्यवज्ञान कहते हैं । अर्थात् मनुष्यक्षेत्र में रहने वाले संज्ञि पञ्चेन्द्रिय के मनोगत पदार्थों का विषय करने वाला ज्ञान, मनः पर्यवज्ञान है ।
अथवा - 'मनपर्यव' शब्द का अर्थ मन का सम्यग् ज्ञान, ऐसा होता है । मनविषयक सम्यक् बोधरूप ज्ञान मनः पर्यवज्ञान कहलाता है, वह उत्पन्न होता है । (८) आठवे समाधिस्थान में केवलज्ञान તેને સામાન્ય જ્ઞાનની સાથે અભેદ રહે છે અર્થાત્ આ જ્ઞાનમાં વસ્તુના નિય વિશેષ- રૂપથીજ થાય છે. સામાન્યરૂપથી નહિ. તેથી એ તાત્પર્ય નિકળે છે કે-મનમાં રહેલા પદાર્થને વિષય કરવાવાળુ એધરૂપ જ્ઞાન, જેમકે-નીલઘટ પણ ઘટજ છે.
पार्थ' मेव अर्थ મન: વ છે એવા
अथवा 'मनः' शब्दनो अर्थ लक्षणाथी 'मनमा रहे થાય છે. મન:=મનેાવત્તી પદાર્થને અવતિઽવિષય કરે છે તે જ્ઞાનને મન:પર્યાવજ્ઞાન કહેવાય છે. અર્થાતુ મનુષ્યક્ષેત્રમાં રહેવાવાળા સન્નિપ ંચન્દ્રિયના મનેાગત પદાર્થાંના વિષય કરવાવાળુ જ્ઞાન મન:પર્યવજ્ઞાન છે.
मथवा- - 'मनः पर्यव' शहनो अर्थ भननुं सम्यग् ज्ञान मेव। थाय छे, भन વિષયના સભ્યક્ બાધરૂપ જ્ઞાન મન:વજ્ઞાન કહેવાય છે, તે ઉત્પન્ન થાય છે. (૮)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४४
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे इति कल्पः परिपूर्णः कल्पमानस्तम्, लोकालोकं लोक्यते-दृश्यते केवलज्ञानभास्वतेति लोकः, स च चतुर्दशरज्ज्वात्मको धर्माधर्मास्तिकायादिद्रव्याधारभूतो वैशाखस्थानकटिन्यस्तहस्तद्वयपरिमितपुरुषोपलक्षितआकाशविशेषः,तद्विपरीतोऽलोकश्चानयोः समाहारस्तथा तत् ज्ञातुम् = अनुभवितुम् असमुत्पन्नपूर्व = गतकाले कदापि नोत्पन्नं प्रथममेव जातमित्यर्थः, केवलज्ञानं-केवलम्-इन्द्रियादिसाहाय्यानपेक्षितत्वेनाऽसहायं सकलज्ञेयज्ञायिसकलावरणमलविनाशानन्तरमादुर्भूतमनन्यतुल्यं, तच्च ज्ञानं केवलज्ञानं समुत्पद्येत । ९ नवमे-तस्य केवलकल्पं लोकालोकं द्रष्टुम् असमुत्पन्नपूर्व केवलदर्शनं-केवलं = सम्पूर्णवस्तुतत्त्वग्राहकं सामान्यज्ञानहोता है, इसमें केवलकल्प-संपूर्ण लोकालोक को जानने वाला तथा पहले कभी उत्पन्न नहीं हुआ ऐसा केवलज्ञान उत्पन्न होता है। लोकालोक का अर्थ होता है-केवलज्ञान से जो देखा जाता है वह लोक कहा जाता है । वह चौदह रज्जुस्वरूप धर्मास्तिकाय आदि द्रव्यो का आधार कमर पर हाथ रखकर नाचते हुए नट के आकार वाले आकाशविशेष को लोक कहते हैं, उस से विपरीत को अलोक कहते हैं। केवलज्ञान की व्याख्या-केवल का अर्थ होता है कि-इन्द्रिय आदि की सहायता की अपेक्षा न करता हुआ समस्त ज्ञेय पदार्थो को जानने वाला-विषय करने वाला सकल मल और आवरण के विनाश के बाद उत्पन्न हुआ अनन्यसदृश जो ज्ञान-केवलज्ञान उत्पन्न होता है। (९) नववे समाधिस्थान में केवलदर्शन उत्पन्न होता है, केवलकल्पलोकालोक को जानने वाला पूर्व में कभी उत्पन्न नहीं हुवा ऐसा આઠમા સમાધિસ્થાનમાં કેવળજ્ઞાન થાય છે. એમાં કેવળક૯૫=સંપૂર્ણ લેકાલેકને જાણવાવાળું તથા પહેલાં કદી ઉત્પન્ન થયેલું ન હોય એવું કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે. લેકાલેકને અર્થ કેવળજ્ઞાનથી જે જોઈ શકાય છે તે લેક કહેવાય છે. તે ચૌદ રજજુસ્વરૂપ ધર્માસ્તિકાય આદિ દ્રને આધાર કમરપર હાથ રાખીને નાચતા નટના. આકારવાળા આકાશવિશેષને લક કહે છે. તેનાથી વિપરીત (ઉલટું) તેને અલેક કહે છે.
કેવલજ્ઞાનની વ્યાખ્યા- કેવલને અર્થ થાય છે ઈન્દ્રિય આદિની સહાયતાની અપેક્ષા ન કરતાં સમસ્ત ય પદાર્થને જાણવાવાળું–વિષય કરવાવાળું –સકલ મળ અને આવરણ ને વિનાશ પછી ઉત્પન્ન થયેલું અનન્ય જેવું જે જ્ઞાન તે કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે. (૯) નવમાં સમાધિસ્થાનમાં કેવલદર્શન ઉત્પન્ન થાય છે કેવકલ્પ લેકાલકને જાણવાવાળું પૂર્વમાં કદી ઉત્પન્ન ન થયેલું એવું કેવળદર્શન-સમસ્ત
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४५
मुनिहर्षिणी टीका अ.५ चित्तसमाधिस्थानवर्णनम्
रूपम् इन्द्रियाद्यनपेक्षितत्वेनाऽसहायं यद् दर्शनं केवलावरणक्षयाव्यवहितोत्तरक्षणजायमानमलौकिकं विलोकनरूपं समुत्पद्येत । १० दशमे - तस्य सर्वदुःखप्रहाणाय=निःशेषदुःखविनाशाय असमुत्पन्नपूर्व केवलमरणं-केवलेन केवलज्ञानेन सहितं यन्मरणं शरीरत्यागः, तत् समुत्पद्येत । अयं भावः
इह सूत्रे सर्वेषां समाधीनां निदानं ज्ञानसमाधिविद्यते, अतः मूत्रकारेण सर्वतः प्रथमं व्यवहारनयाश्रितभावसमाधिस्थानं वर्ण्यते-अस्मिन्ननाद्यनन्तसंसारचक्रे प्रत्येकं प्राणिनां जन्ममरणसंसारसागरावर्ते भूयो भूयो भ्रमतां स्त्री-धनयशः-पुत्रादिमोघचिन्ताभुजङ्गीदष्टमर्मणामप्राप्तशर्मणां पावनं मानवजीवनमञ्जलिकेवलदर्शन-समस्त वस्तुतत्त्वका ग्रहण करने वाला सामान्यज्ञानस्वरूप इन्द्रिय आदि की अपेक्षा न रहने से असहाय जो दर्शन, केवलदर्शनावरणीय के क्षय से उत्पन्न होने वाला अलौकिक सामान्य विलोकनरूप दर्शन, केवलदर्शन है। (१०) दशवे समाधिस्थान में केवलमरण होता है उस में समस्त दुःखो का नाश करने वाला पूर्व कभी भी उत्पन्न नहीं हुआ ऐसा केवल मरण केवलज्ञान के साथ शरीर का त्याग होता है। तात्पर्य यह है कि इस सूत्रमें सब समाधियों का मूल कारण ज्ञानसमाधि है। अतः सूत्रकार सबके प्रथम व्यवहार नय के आश्रित भावसमाधिका वर्णन करते हैं-इस अनादि अनन्त संसाररूपी चक्र में हरएक प्राणि जन्म मरणरूपीसंसार सागर के आवर्त में (भंवर में) बारम्बार घूमते हैं। जिन के मर्मस्थान में स्त्री धन यश पुत्र आदि की निष्फल चिन्तारूपी सर्पिणी ने काटा है और जिन्होने कल्याण प्राप्त नहीं किया है, ऐसे जीवों का पवित्र વસ્તુતત્ત્વનું ગ્રહણ કરવા વાળું સામાન્યજ્ઞાનસ્વરૂપ, ઈન્દ્રિય આદિની અપેક્ષા ન રહેવાથી અસહાય જે દર્શન, કેવલદર્શનાવરણીયના ક્ષયથી ઉત્પન્ન થવાવાળું અલૌકિક સામાન્ય વિલેકનરૂપ દર્શન તે કેવલદર્શન છે. (૧૦) દશમા સમાધિસ્થાનમાં કેવલમરણ થાય છે. તેમાં સમસ્ત દુખેને નાશ કરવાવાળું પૂર્વે કદી પણ ઉત્પન્ન ન થયેલું એવું કેવલમરણ. કેવલજ્ઞાનની સાથે શરીરને ત્યાગ થાય છે. તાત્પર્ય એ છે કે – આ સૂત્રમાં બધી સમાધિઓનું મૂળ કારણ જ્ઞાનસમાધિ છે. અહીં સૂત્રકાર સૌથી પ્રથમ વ્યવહાર નયના આશ્રિત ભાવસમાધિનું વર્ણન કરે છે –
આ અનાદિ અનન્ત સંસારરૂપી ચક્રમાં દરેક પ્રાણિ જન્મ મરણ રૂપી સંસાર સાગરના આવર્તમાં ફિરામાં વારંવાર ઘૂમે છે. જેના મર્મસ્થાનમાં સ્ત્રી, ધન, યશ, પુત્ર, આદિની નિષ્ફલર્ચિતારૂપી સર્પિણીએ ડંખ માર્યો છે અને જેઓને કલ્યાણપ્રાપ્તિ
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे
गतजलमिव प्रतिक्षणं नश्यति, तेषां धर्मचिन्तानौकायां मानसं न संचरति, अतोऽत्र सूत्रकारः प्रतिपादयति माग्धर्मभावनाविरहेऽपि विद्यमानकाले धर्मचिन्ता प्रवृत्तिश्चेत्तदा धर्मचिन्तया श्रुतचारित्रात्मक-धर्मस्य सम्यगज्ञानं भवितुमर्हति येन धर्ममनुष्ठाय मुखेन भवसिन्धुतरणं सम्पद्यते ।
सर्वतः प्रथमं सकलपदार्थगत उत्पादव्ययध्रौव्यरूपो धर्मो ज्ञातव्यः । ततो हेयज्ञेयोपादेयरूपे परिणमनीयः, चित्तेऽनुभवनीयं च – पूर्वापरविरोधाभावात् पदार्थानां सम्यग्बोधकत्वादनुपमत्वाच भगवद्भाषितं सर्वमान्यमस्तीति । यद्येतान् पदार्थांश्चिन्तयन् धर्मचिन्तां कुर्यात्तदाऽऽत्माऽवश्यं समाधि प्राप्नुयात्, मानव जीवन, अञ्जली में से जैसे जलका प्रतिक्षण नाश होता है वैसे ही प्रतिक्षण नष्ट होता है । उनका मन धर्मचिन्तारूपी नौका को नहीं पाता है। इसलिए यहां सूत्रकार प्रतिपादन करते हैं-पूर्व में धर्मभावना न होने पर भी वर्तमानकाल में यदि धर्म में प्रवृत्ति की जाय तो धर्मचिन्ता से श्रुतचारित्रस्वरूप धर्म का सम्यक् ज्ञान होता है। जिस से धर्म का अनुष्ठान कर के सुख से संसारसागर का तैरना हो सकता है।
सब से पहले प्रत्येक पदार्थ के उप्ताद व्यय और ध्रौव्यरूप धर्म का ज्ञान कर लेना चाहिये । अनन्तर उसको हेय, ज्ञेय और उपादेयरूप में परिणत करना चाहिये । और चित्त में अनुभव करना चाहिये कि - सर्वज्ञोक्त कथन पूर्वापर अविरुद्ध होने से, पदार्थों का भली-भाँति बोधक होने से तथा अनुपम होने के कारण सर्वमान्य કરેલી નથી એવા જીવનું પવિત્ર માનવ-જીવન, અંજલીમાંથી જેમ જલનો પ્રતિક્ષણે નાશ થાય છે તેવી જ રીતે પ્રતિક્ષણ નાશ થાય છે. તેનું મન ધર્મચિન્તારૂપી નાવને મેળવી શકતું નથી આથી અહીં સૂત્રકાર પ્રતિપાદન કરે છે કે–પૂર્વમાં ધર્મભાવના ન હોવા છતાં પણ વર્તમાન કાળમાં જે ધર્મમાં પ્રવૃત્તિ કરવામાં આવે તે ધર્મચિન્તાથી શ્રુતચારિત્રસ્વરૂપ ધર્મનું સમ્યક્ જ્ઞાન થાય છે જેનાથી ધર્મનું અનુષ્ઠાન કરીને સુખથી સંસારસાગર તરી શકાય છે.
સૌથી પહેલાં પ્રત્યેક પદાર્થના ઉત્પાદ વ્યય અને થ્રવ્યરૂપ ધર્મનું જ્ઞાન મેળવવું જોઈએ. પછી તેને હેય રેય અને ઉપાદેય રૂપમાં પરિણુત કરવું જોઈએ તથા ચિત્તમાં અનુભવ કરવો જોઈએ કે-સર્વજ્ઞોકત કથન પૂર્વાપર અવિરૂદ્ધ હોવાથી પદાથેનું સારી રીતે બંધ દેવાવાળું હોવાથી, તથા અનુપમ હોવાને કારણે સર્વમાન્ય
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. ५ चित्तसमाधिस्थानवर्णनम्
१४७ सहैव जीवाजीवादिपदार्थान विज्ञाय श्रुतधर्मेण स्वस्य परस्य च कल्याणं कर्तु प्रभवति । धर्मज्ञानमेवाऽऽत्मसमाधिनिदानं, तच्च धर्मचिन्तामन्तरा न भवितुमहंतीति धर्मचिन्तैवाऽऽत्मसमाधिनिदानम् ।
__यथार्थस्वप्नदर्शनेन चित्तं समाधि प्राप्नुयात् परं चेदं स्वप्नदर्शनं श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य दशस्वप्नवद् मोक्षफलप्रदमेव यदि स्यात्तदा भावसमाधिः सम्पत्तुमर्हति, यदि स्वप्नेन सांसारिकपदार्थमनुभूय समाधि प्राप्नुयात्तदाऽसौ न भावसमाधिरपि तु द्रव्यसमाधिरेव, अतो धर्मचिन्तया स्वपतो यथार्थस्वप्नदर्शनमपि चित्तसमाधेर्मुख्यकारणमस्ति ॥ मू० ४ ॥ है । यदि इन सब भावों का ध्यान रखते हुए धर्मचिन्ता की जायगी तो आत्मा अवश्य ही आत्मसमाधि प्राप्त करेगा, और साथ ही जीवाजीवादी पदार्थों को ठीक२ जानकर उपयोगपूर्वक श्रुतधर्म के द्वारा अपना और दूसरों का कल्याण कर सकता है। धर्मज्ञान ही आत्मसमाधि का कारण है। वह धर्मचिन्ता के बिना नहीं हो सकता, अतः धर्मचिन्ता ही आत्मसमाधि का मूल है ।
यथार्थ स्वप्न के दर्शन से चित्तसमाधि की प्राप्ति कर सकता है । परन्तु यह स्वप्नदर्शन श्रमण भगवान् महावीर के दश स्वप्न की तरह जो मोक्ष देने वाला हो तब भावसमाधि आ सकती है । यदि स्वप्नद्वारा सांसारिक पदार्थों की उपलब्धि होकर चित्त को समाधि प्राप्त हो तो वह भावसमाधि नहीं अपितु द्रव्य समाधि ही है । अतः धर्मचिन्ता द्वारा सोने वाले का यथार्थ स्वप्नदर्शन भी चित्तसमाधि का एक मुख्य कारण है ॥ सू० ४ ॥ છે. જે આ સર્વભાવને ધ્યાનમાં રાખીને ધર્મચિન્તા કરવામાં આવે તે આત્મા અવશ્યમેવ આત્મસમાધિ પ્રાપ્ત કરશે. અને તે સાથેજ જીવ અજીવ પદાર્થોને ઠીક ઠીક જાણી લઈને ઉગપૂર્વક શ્રતધર્મ દ્વારા પિતાનું તથા બીજાનું કલ્યાણ કરી શકે છે. ધર્મજ્ઞાનજ આત્મસમાધિનું કારણ છે. તે ધર્મચિન્તા વિના પ્રાપ્ત થઈ શકતું નથી માટે ધર્મચિન્તાજ આત્મસમાધિનું મૂળ છે.
યથાર્થ સ્વપ્નને દર્શનથી ચિત્ત, સમાધિની પ્રાપ્તિ કરી શકે છે પરંતુ આ સ્વપ્નદર્શન શ્રમણ ભગવાન મહાવીરનાં દશ સ્વપ્નની પેઠે જે મેક્ષ દેવા વાળાં છે તેવાં હોય તે ભાવસમાધિ આવી શકે છે, જે સ્વપ્નદ્વારા સાંસારિક પદાર્થોની ઉપલબ્ધિ થઈને ચિત્તને સમાધિ પ્રાપ્ત થાય તે તે ભાવ-સમાધિ નહિ પણ દ્રવ્યસમાધિજ છે આથી ધર્મ ચિન્તાદ્વારા સુતેલાને યથાર્થ સ્વપ્નદર્શન પણ ચિત્ત સમાધિનું એક મુખ્ય કારણ છે.(સૂ)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे
अथ दशसमाधिस्थानानि क्रमेण निरूपयन प्रथमं (१) धर्मचिन्तां इत्यादि ।
मूलम् - ओयं चित्तं समादाय, झाणं समुप्पज्जइ ।
धम्मे ठिओ अविमणो, निव्वाणमभिगच्छइ ॥ १ ॥ छाया - ओजश्चित्तं समादाय, ध्यानं समुत्पद्यते ।
धर्मे स्थितोऽविमना, निर्वाणमधिगच्छति ॥ १ ॥
टीका- 'ओ' इत्यादि । धर्मचिन्तया मुनेः ओजः = रागद्वेषरहितं, चित्तं समादाय= स्ववशं नीत्वा ध्यानम् = अन्तर्मुहर्त्तमात्रमेकाग्रचित्तावस्थानरूपं धर्मध्यानं समुत्पद्यते = संजायते । श्रुतचारित्रलक्षणे यथार्थोपलम्भके ज्ञानक्रियारूपे वा स्थितः = वर्त्तमानः अविमनाः = स्थिरचित्तो, जिनवचने शङ्कादिरहित इति भावः, मुनिः निर्वाण मोक्षं च अधिगच्छति=सम्यक् प्राप्नोति ॥ सू० १ ॥ जातिस्मरणप्रभावं वर्णयति - 'ण इमं' इत्यादि ।
मूलम् - ण इमं चित्तं समादाय, भुज्जो लोयंसि जायइ । अप्पणो उत्तमं ठाणं, सन्निणाणेण जाणइ ॥ २ ॥ छाया - नेदं चित्तं समादाय, भूयो लोके जायते ।
आत्मन उत्तमं स्थानं संज्ञिज्ञानेन जानाति ॥ २ ॥
१४८
वर्णयति - 'ओयं'
अब दश समाधिस्थानों का गाथाओं द्वारा क्रम से वर्णन करते हुए पहले (१) ' धर्मचिन्ता' का वर्णन करते हैं – ' ओयं ' इत्यादि । मुनि धर्मचिन्ता से चित को रागद्वेषरहित कर के तथा अपने वश में कर अन्तर्मुहूत्तमात्र एकाग्रचित्तावस्थानरूप धर्मध्यान प्राप्त करता है | श्रुतचारित्ररूपी धर्म में अथवा सम्यगू- ज्ञान - क्रियारूप धर्म में स्थिरचित्त, जिनवचन में शङ्कादिदोषरहित, ऐसा मुनि मोक्ष की प्राप्ति करता है ॥ १ ॥
હવે દશ સમાધિસ્થાનાનું ગાથાઓ દ્વારા ક્રમથી વર્ણન કરતાં પહેલાં (૧) 'धर्मचिन्ता' नुं वर्णन ४२ छे- 'ओयं' त्याहि.
મુનિ ધ ચિન્તાથી ચિત્તને રાગદ્વેષરહિત કરીને તથા પેાતાના વશમાં રાખીને અન્તર્મુહૂ માત્ર એકાગ્રચિત્તાવસ્થાનરૂપી ધર્મ ધ્યાન પ્રાપ્ત કરે છે. શ્રુતચારિત્રરૂપી ધર્મોમાં અથવા સમ્યજ્ઞાનક્રિયારૂપ ધર્મીમાં સ્થિરચિત્ત જિનવચનમાં શંકા આદિ દોષરહિત, એવા મુનિ માક્ષની પ્રાપ્તિ કરે છે. (૧)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. ५ चित्तसमाधिस्थानवर्णनम्
१४९ टीका-'नेद'-मित्यादि । मुनिः इदं चित्तम् जातिस्मरणज्ञानं समादाय= प्राप्य लोके-संसारे भूयः पुनः न जायते नोत्पद्यते । सज्ञिज्ञानेन-जातिस्मरणेन आत्मनः स्वस्य उत्तमम्-उत्कृष्टं स्थानं संयम, हितम्, अथवा निरतिशयानन्दलक्षणं मोक्षं जानाति=बुध्यते ॥ २ ॥
यथार्थस्वप्नं वर्णयति-'अहा तच्चं' इत्यादि । मूलम्-अहातच्चं तु सुमिणं, खिप्पं पासइ संवुडे ।
सव्वं वा ओहं तरइ, दुक्खाओ य विमुच्चइ ॥३॥ छाया-'याथातथ्यं तु स्वप्नं, क्षिप्रं पश्यति संवृतः ।
सर्व वौघं तरति, दुःखाच विमुच्यते ॥ ३ ॥ टीका-'अहातच्चं'-इत्यादि । संवृतः इन्द्रियनोइन्द्रियदमनेन निरुद्धासवः समाहितात्मा संयतः याथातथ्य यथार्थफलं स्वप्नं पश्यति अवलोकते । स्वप्नफलमाह - दृष्टयाथातथ्यस्वप्नः संयतः 'वा' शब्दो निश्चयार्थकः, सर्वम्, ओघ-संसारप्रवाहं सिमं-शीघ्रं तरति = पारयति च=पुनः दुःखात्-दुःखकारण
(२) जातिस्मरण के प्रभाव का वर्णन करते हैं-'णइम' इत्यादि ।
मुनि इस जातिस्मरण ज्ञान को प्राप्त कर संसार में पुनः पुनः जन्म नहीं ग्रहण करता है । और सब्ज्ञिज्ञान-जातिस्मरण से अपने उत्तम संयम अथवा निरतिशयानन्दरूपी मोक्ष को जान लेता है ॥२॥
(३) यथार्थस्वप्नका वर्णन करते हैं- 'अहातच्चं' इत्यादि ।
इन्द्रियके दमनद्वारा आसृवका निरोध होजाने पर, तथा आत्मा संयत होजाने से यथार्थफलवाले स्वप्नको देखता है। जिसने स्वप्नको यथातथ्य देखा है वैसा मुनि समस्त संसारप्रवाह को पार करता है।
(२) तिरभ२ना प्रमापर्नु न ४२ छ- 'णइम' त्यादि.
મુનિ એવાં જાતિસ્મરણ જ્ઞાનને પ્રાપ્ત કરીને સંસારમાં ફરી-ફરીને જન્મ ગ્રહણ કરતા નથી, અને સંજ્ઞીજ્ઞાન–જાતિસ્મરણથી પિતે ઉત્તમ સંયમ નિરતિશયાનંદરૂપી भासने पाभी से छे. (२)
(3) यथार्थ स्वपनर्नु पनि ४३ छ- 'अहातचं त्याहि.
ઈન્દ્રિયના દમનદ્વારા અસવને નિરોધ થઈ જતાં તથા આત્મા સંયત થઈ જતાં યથાર્થફલવાળાં સ્વપ્નને જુએ છે. જેણે સ્વપ્નને યથાતથ્ય જોયાં છે એવા મુનિ સમસ્ત સંસારપ્રવાહને પાર કરે છે, શારીરિક માનસિક બેઉ જાતનાં દુઃખેથી મુક્ત થઈ જાય
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५०
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे कर्मतः शारीरिकमानसिकोभयदुःखाद्वा चिमुच्यते । अयं भावः - संयतेन्द्रियस्य स्वप्नं आशुफलवान् भवति, संयतेन्द्रिय एव महावीर स्वामिवत् यथार्थ स्वप्नं पश्यति, यथार्थस्वप्नदर्शनेन स आत्मा भवसिन्धुं तरति, कर्मबन्धनेभ्यश्च विमुच्यते ॥३॥
अथ देवदर्शनमाह-'पंताई' इत्यादि । मूलम्-पंताई भयमाणस्स, विवित्तं सयणासणं ।
अप्पाहारस्स दंतस्स, देवा दंसेंति ताइणो ॥ ४॥ छाया-प्रान्तानि भजमानस्य, विविक्तं शयनासनम् ।
__ अल्पाहारस्य दान्तस्य, देवा दर्शयन्ति तायिनः ॥ ४ ॥
टीका- 'पंताई' - इत्यादि । प्रान्तानि-प्र-प्रकृष्टः पर्युषितत्वेन वा, अन्तः अवसानं येषां तानि स्वाभाविकरसरहितानि पर्युषितानि भाण्डे उर्वरितानि अम्लतक्रमिश्रितवल्लचणकादिनिष्पन्नानि दोषरहितानि अर्थापच्या चतुर्विधाशनानि, विविक्तं-स्त्रीपशुपण्डकादिरहितमेकान्तशयनासनं-शयन शय्या वसतिः, आसनं= सार्द्धहस्तद्वयपरिमितम् , अनयोः समाहारस्तथा, तद् भजमानस्य सेवमानस्य शारीरिक और मानसिक दोनों दुःखोंसे मुक्त होजाता है। तात्पर्य यह है कि-जिसकी इन्द्रियां दान्त हैं ऐसा महावीर स्वामी की नाई यथार्थ स्वप्न को देखता है । यथार्थ स्वप्न का दर्शन से वह आत्मा भवसिन्धु को तैर जाता है, और कर्मबन्धन से मुक्त हो जाता है ॥३॥
(४) देवदर्शन का वर्णन करते हैं-'पंताई' इत्यादि ।
पात्र में स्वाभाविकरसरहित इकट्ठे किये हुए खट्टी तक्र से मिश्रित वाल और चने आदि से बने हुए दोषरहित चार प्रकार के भोजन करनेवाले को, और स्त्री पशु पण्डक आदि से रहित एकान्त स्थान में છે. તાત્પર્ય એ છે કે–જેની ઈન્દ્રિય દાન્ત છે એવા મહાવીર સ્વામીની પેઠે તે યથાર્થ સ્વપ્ન જુએ છે, યથાર્થ સ્વપ્નનાં દર્શનથી તે આત્મા ભવસિધુને તરી જાય છે અને કર્મબન્ધનથી મુકત થઈ જાય છે. (૩)
(४) विशननुं वन ४रे छ:-'पंताई' त्यादि.
પાત્રમાં સ્વાભાવિકરસરહિત એકઠી કરેલી ખાટી છાસથી મિશ્રિત થયેલા વાલ તથા ચણ આદિથી બનાવેલા દેષરહિત ચાર પ્રકારનાં આહાર કરવાવાળાને તથા સ્ત્રી પશુ પંડક આદિથી રહિત એકાન્ત સ્થાનમાં શય્યા સંસ્મારકનું સેવન કરવાવાળાને,
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. ५ चित्तसमाधिस्थानवर्णनम्
१५१ अल्पहारस्य-अल्पः स्तोकः आहारः चतुर्विधमशनं यस्यासावल्पाहारस्तस्य,दान्तस्य-दमयति जयति इन्द्रियाणीतिदान्तः जितेन्द्रियस्तस्य, तायिनः-तायतेरक्षति एकेन्द्रियादिजीवानिति तायी, तस्य= षड्जीवनिकायपालकस्य साधोः, देवाः वैमानिकाः स्वात्मानंदर्शयन्ति दृष्टिपथमानयन्ति प्रत्यक्षा भवन्तीत्यर्थः॥४॥
अवधिज्ञानमाह-'सव्वकाम०' इत्यादि । मूलम्-सव्वकामविरत्तस्स, खमओ भयभेरवं
तओ से ओही भवइ, संजयस्स तवस्सिणो ॥५॥ छाया-सर्वकामविरक्तस्य, क्षमतो भयभैरवम् ।
ततस्तस्यावधिर्भवति, संयतस्य तपस्विनः ॥ ५ ॥ टीका-'सबकामे'-त्यादि । सर्वकामविरक्तस्य सर्वे च ते कामाश्च सर्वकामाः शब्दादयस्तेभ्यो विरक्तस्य=वितृष्णस्य, भयभैरवं-विभेत्यस्माद् इति भयं भयकारणं, तेन भैरवः अत्यन्तभयोत्पादकः श्मशानादौ पिशाचादिशब्दस्तं क्षमतः=सहतः, 'से' तस्य ततः = तदन्तरं संयतस्य-जितेन्द्रियस्य तपस्विनः= अनशनादिदुष्करतपोवतः अवधिः पूर्वोक्तस्वरूपमवधिज्ञानं भवति उत्पद्यते ॥५॥ शय्या संस्तारक का सेवन करने वाले को, तथा अल्पाहारी, इन्द्रियों का दमन करने वाले षट्काय के रक्षक मुनि को देवदर्शन - वैमानिक देवों का दर्शन होता है, अर्थात् ऐसे महात्मा के सामने देव प्रगट होते हैं ।। ४ ॥
(५) अवधिज्ञान का वर्णन करते हैं- 'सव्वकाम०' इत्यादि ।
शब्दादि विषयों से विरक्त, तथा श्मशानादि में पिशाचादिका अत्यन्त भयोप्तादक शब्द सहन करने वाले जितेन्द्रिय और दुष्कर तपश्चर्या करने वाले मुनि को अवधिज्ञान होता है ॥५॥ તથા અલ્પાહારી, ઈન્દ્રિયને દમન કરવાવાળા, ષટકાયના રક્ષક મુનિને દેવદર્શન-વૈમાનિક દેવેનું દર્શન થાય છે, અર્થાત્ એવા મહાત્માની સામે દેવ પ્રગટ થાય છે. (૪)
(५) २३वधिज्ञाननु वर्णन ४२ छ- 'सव्वकाम.' त्याle.
શબ્દાદિ વિષયથી વિરકત તથા શમશાનાદિમાં પિશાચ આદિના અત્યન્ત ભયેત્પાદક શબ્દ સહન કરવાવાળા જિતેન્દ્રિય તથા દુષ્કર તપશ્ચર્યા કરવાવાળા મુનિને અવविज्ञान प्राप्त थाय छे. (५)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५२
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे सूत्रकारोऽवधिदर्शनं वर्णयति-तवसा' इत्यादि । मूलम्-तवसा अवहट्टलेस्सस्स, दंसणं परिसुज्झइ ।
उड्ढे अहे तिरियं च, सव्वमणुपस्सइ ॥६॥ छाया-तपसाऽपहतलेश्यस्य, दर्शनं परिशुद्धयति ।
___ ऊर्ध्वमधस्तिर्यक् च, सर्वमनुपश्यति ॥ ६ ॥
टीका-'तवसा'-इत्यादि । तपसा-तापयति-दहति कर्माष्टकमिति तपःअनशनादि, तेन अपहतलेश्यस्य अपहृता दूरीकृता लेश्या-लिश्यते-श्लिष्यते कर्मणा सहाऽऽत्माऽनयेति लेश्या-आत्मपरिणामविशेषो येन सोऽपहृतलेश्यस्तस्य-स्वात्मप्रदेशादपनीताशुभकृष्णादिलेश्यात्रयस्य दर्शनम् अवधिदर्शनं पूर्वोक्तं परिशुद्धयति-मालिन्यापहारे स्फटिकवद् दर्पणवद्वा निर्मलं भवति, तेन ऊर्ध्वम् ऊर्ध्वलोकम्, अधः-अधोलोकं, तिर्यग्-मध्यलोकं च, तत्र तिर्यगऽसंख्येयद्वीपसमुद्रात्मकं लोकं सर्व-निःशेषम् अनुपश्यति-साक्षात्करोति । तत्र ये जीवादयो भावाः कर्माणि वा सन्ति, यैर्वा जीवैर्यत्र गम्यते, तत् स्थानम्, सर्वान् पुद्
(६) अवधिदर्शनका वर्णन किया जाता है-'तवसा' इत्यादि । आठ प्रकार के कर्मको जो भस्मीभूत करता है वह तप कहा जाता है । वह तप अनशन आदि बारह प्रकार का है। उससे कृष्ण नील कापोत, इन तीन अशुभ लेश्याओं को दूर करने वाले मुनि का अवधिदर्शन शुद्ध होता है, अर्थात् मलिनता दूर होजाने पर वह स्फटिक की तरह अथवा दर्पणवत् निर्मल होजाता है अतः ऊर्ध्वलोक, अधोलोक, तिर्यग्लोक, वहाँ तिर्यक असंख्येयद्वीपसमुद्ररूपी लोक का साक्षात्कार करता है । तथा जो जीवादि भाव अथवा कर्म हैं, उनके परिणाम से जो जीव जहा जाता है उस स्थान को अर्थात् जैसे जो परिणाम होता
(६) अवधिशननु वर्णन ४२वामां आवे छे-'तवसा त्याहि.
આઠ પ્રકારનાં કર્મને જે ભસ્મીભૂત કરે છે તે તપ કહેવાય છે. તે તપ અનશન આદિ બાર પ્રકારનાં છે. તેનાથી કૃષ્ણ, નીલ, કાપત, એ ત્રણ અશુભ લેશ્યાઓને દૂર કરવાવાળા મુનિનું અવધિદર્શન શુદ્ધ થાય છે–અર્થાત્ મલિનતા દૂર થઈ જવાથી તે
સ્ફટિકની જેમ અથવા દર્પણની પેઠે નિર્મળ થઈ જાય છે. એટલે ઉર્વલક, અલેક, તિર્ધક લોક, ત્યાં તિર્થક અસંખેય દ્વિીપસમુદ્રરૂપી લેકને સાક્ષાત્કાર કરે છે. તથા તે તથા તે જીવાદિ ભાવ અથવા કર્મ છે, તેને પરિણામે જે જીવ જ્યાં જાય છે. તે
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. ५ चित्तसमाधिस्थानवर्णनम्
१५३
गल परिणामान् पश्यति यथा पुलानां परिणामस्तथा सर्वे सर्वात्मना सर्वांसु च दिक्षु यथावस्थितं विलोकयतीति भावः ॥ ६॥
अथ मनः पर्यवज्ञानं वर्णयति - 'सुसमाहिय ० ' इत्यादि । मूलम् - सुसमाहियलेस्सस्स, अवितकस्स भिक्खुणो । सव्वओ विप्पमुकस्स, आया जाणइ पज्जवे ॥ ७ ॥ छाया - सुसमाहितलेश्यस्य, अवितर्कस्य भिक्षोः ।
सर्वतो विप्रमुक्तस्य, आत्मा जानाति पर्यवान् ॥ ७ ॥
टीका- 'सुसमाहिये' - त्यादि । सुसमाहितलेश्यस्य -सु-सुष्ठु निरवद्यानुष्ठानात् शोभनाः समाहितः - गृहीताः लेश्याः = अन्तःकरणवृत्तयस्तैजसीप्रभृतयो येन स मुसमाहितलेश्यस्तस्य = पवित्रवृत्तेः, अवितर्कस्य अविद्यमानो वितर्कः = अश्रुद्धानं शङ्काकाङ्क्षादिरूपं यस्य सोऽचितर्कस्तस्य = कुतर्कवर्जितस्य निश्चलश्रद्धावत इत्यर्थः भिक्षोः=मुनेः सर्वतः = सर्वथा सर्वेभ्यो विषयेभ्यो बाह्याभ्यन्तर संयोगाद्वा विमुक्तस्य = द्रव्यभावसंयोगरहितस्य आत्मा पर्यवान् = समय क्षेत्रस्थ सञ्ज्ञिमनोगतभावान् जानाति=मनःपर्यवज्ञानसमाधिमनुभवतीति भावः ॥ ७ ॥
है उसी प्रकार से समस्त पुद्गलपरिणाम को सर्वरीति से सब दिशाओं में जैसा है वैसा ही देखता है ॥ ६ ॥
(७) अब मनः पर्यवज्ञान कहते हैं - 'सुसमाहिय ' इत्यादि । सुसमाहितलेश्यावान् अर्थात् तेज, पद्म, शुक्ल, इन तीन प्रशस्त लेश्यायुक्त होनेसे जिसकी अंतःकरणवृत्ति शुद्ध होगई है, जिसको कुतर्क नहीं है, जिसकी श्रद्धा निश्चल है, ऐसे मुनि की जो कि सर्वथा सर्व प्रकार से बाह्य और आभ्यन्तर विषयों के संयोग से विमुक्त है, अर्थात् द्रव्य भाव संयोग से रहित है, वह आत्मा पर्यवों को जानता है, સ્થાનને અર્થાત્ જેવું જે પરિણામ થાય છે તે પ્રકારે સમસ્ત પુદ્ગલપરિણામને સ રીતે સર્વ દિશામાં જેવા છે તેવાજ જુએ છે. (૬)
(७) हवे मनःपर्यवज्ञान हे छे. 'सुसमाहिय०' त्याहि सुसमाहितसेશ્યાવાન્ અર્થાત્ તેજ, પદ્મ, શુકલ, એ ત્રણ પ્રશસ્ત લેયાયુકત હાવાથી જેની અત:કરણવૃત્તિ શુદ્ધ થઈ ગઈ છે. જેને કુતર્ક નથી. જેની શ્રદ્ધા નિશ્ચલ છે એવા મુનિ— કે જે સર્વાંથા સ પ્રકારે બાહ્ય અને આભ્યન્તર વિષયાના સ ંચેગથી વિમુકત છે,
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५४
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे सम्पति केवलज्ञानं वर्णयति-'जया से' इत्यादि । मूलम्-जया से णाणावरणं, सव्वं होइ खगं गयं ।
तओ लोगमलोगं च, जिणो जाणइ केवली ॥८॥ छाया-यदा तस्य ज्ञानावरण, सर्व भवति क्षयं गतम् ।।
ततो लोकमलोकं च, जिनो जानाति केवली ॥ ८॥ टीका-' जया से'--इत्यादि । यदा-यस्मिन् काले तस्य मुनेः सर्व सम्पूर्ण ज्ञानावरणं-ज्ञानस्य सामान्यविशेषात्मकपदार्थग्रहणरूपबोधस्य मति-श्रुतावधिमनःपर्यवकेवललक्षणस्य आवरणं नेत्रस्य पट इव भावत आच्छादकम् क्षयं क्षीणतां गतं-माप्तं भवति-जायते ततः - तदा जिनः सर्वज्ञः घातिकर्मचतुष्टयविजेतृत्वात् , केवली केवलज्ञानसम्पन्नः सन् लोकम् चतुर्दशरज्ज्वात्मकम्, अलोकम् तद्भिन्नमनन्ताकाशरूपं जानाति-अवबुध्यते ॥ ८॥ अर्थात् अढाई द्वीप में रहे हुए संज्ञी पञ्चेन्द्रिय जीवों के मनोगत भावों को जानता है । सू० ७॥
(८) अब केवलज्ञान का वर्णन करते हैं-'जया से' इत्यादि ।
जिस समय में मुनिका समस्त ज्ञानवरण क्षय होता है तब वे घातिकर्म-चतुष्टय का विजय करने वाले केवलज्ञानसम्पन्न केवली होकर चौदहरज्जुप्रमाण लोक को और अनन्तआकाशरूप अलोक को जानते हैं । ज्ञानावरण - ज्ञान अर्थात् सामान्यविशेषात्मक पदार्थ का ग्रहणरूप बोध-मति, श्रुत, अवधि, मनःपर्यव, केवललक्षण, उसका आवरण जो नेत्र के पट्टकी तरह भाव से आच्छादन करने वाला है ॥८॥ અર્થાત્ દ્રવ્ય ભાવ સંગથી રહિત છે તે આત્મા પર્યને જાણે છે, અર્થાત્ અઢી દ્વીપમાં રહેલા સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય જીના મનગમ ભાવને જાણે છે. (૭)
(८) व जाननु वएन ७२ छ –'जया से त्यादि।
જે સમયે મુનિનાં સમસ્ત જ્ઞાનાવરણ ક્ષય થાય છે ત્યારે તે ઘાતિકમ ચતુટયના વિજય કરવાવાળાં કેવળજ્ઞાનસમ્પન્ન કેવલી થઈને ચદરજજુપ્રમાણ લેકને અને અનન્તાકાશરૂપ અલકને જાણે છે.
ज्ञानावरण-ज्ञान अर्थात सामान्य विशेषाभ पहा ना ३५ आधभात श्रुत, अवधि, मनः५५, स-सक्ष, तभनु आव२९-भ नेत्रनी पारी तवी रीते लाथा माछाहान ४२वावा छे. (८)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. ५ चित्तसमाधिस्थानवर्णनम्
१५५ अथ केवलदर्शनं वर्णयति-'जया ' इत्यादि । मूलम्-जया से दरिसणावरणं, सव्वं होइ खयं गयं ।
तओ लोगमलोगं च, जिणो पासइ केवली ॥९॥ छाया-यदा तस्य दर्शनावरणं, सर्व भवति क्षयं गतम् ।।
ततो लोकमलोकं च, जिनः पश्यति केवली ॥ ९ ॥ टीका-'जया से' इत्यादि । यदा-यस्मिन् काले तस्य-मुनेः सर्व समस्तं दर्शनावरणं-दर्शनस्य सामान्यावबोधरूपस्याऽऽवरणम् आच्छादकं कर्म क्षयं गतं भवति ततः =आवरणक्षयानन्तरं जिन-जिनस्वरूपः सन् केवलीकेवलज्ञानी लोकमलोकं च पश्यति साक्षात्करोति ॥ ९ ॥
पूर्व ज्ञानावरणीयक्षयेण केवलोत्पत्तिः प्रदर्शिता, सा च मोहनीयक्षयेणैव भवतीति साम्प्रतं तदुपायमाह-'पडिमाए' इत्यादि । मूलम्-पडिमाए विशुद्धाए, मोहणिज्जे खयं गए ।
असेसं लोगमलोगं च, पासेइ सुसमाहिए ॥१०॥ छाया-प्रतिमया विशुद्धया, मोहनीये क्षयं गते ।
अशेषं लोकमलोकं च, पश्यति सुसमाहितः ॥ १० ॥ टीका-'पडिमाए'-इत्यादि । प्रतिमया द्वादशभिक्षुपतिमया नानाविधाभिग्रहलक्षणया, यावज्जीवं सदोरकमुखवस्त्रिकारजोहरणधारणस्वरूपया, ऐहलौकिक
(९) अब केवलदर्शन का वर्णन करते हैं-'जया' इत्यादि ।
जिस काल में उस मुनिका समस्त-सामान्यावबोधरूप दर्शन का आवरण करने वाला कर्म क्षय हो जाता है, तब वह जिनस्वरूप केवलज्ञानी होकर लोकालोक का साक्षात्कार करता है ॥ सू० ९॥
प्रथम 'ज्ञानावरणीय के क्षय से केवलज्ञान की उप्तत्ति होती है' ऐसा कहा । अब-केवलज्ञान की उप्तत्ति मोहनीय के क्षय से ही
(6) वे पहननुं न ४२ छ-'जया' त्यादि.
જે કાલે તે મુનિનાં સમસ્ત–સામાન્યાવબોધરૂપ દર્શનને આવરણ કરવાવાળાં કર્મ ક્ષય થઈ જાય છે તે સમયે જિનસ્વરૂપ કેવલજ્ઞાની થઈ ને લોકાલેાકનો સાક્ષા(४२ ४२ छे. ()
પ્રથમ “જ્ઞાનાવરણીયના ક્ષયથી કેવલજ્ઞાનની ઉત્પત્તિ થાય છે એમ કહ્યું. હવે– કેવલજ્ઞાનની ઉત્પત્તિ મેહનીયના ક્ષયથી જ થાય છે, આ માટે મેહનીય કર્મના ક્ષયને.
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५६
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे -पारलौकिकसुखाभिलाषात्मिकया वा प्रतिज्ञया विशुद्धया-निरतिचारत्वेन सम्यगाराधितया मोहनीये-मोहयति-मद्यमिव सदसद्विवेकविकलं करोत्यात्मानमिति मोहनीयं घातिकर्म, उपलक्षणात् ज्ञानदर्शनावरणीयान्तरायकर्मत्रयं च, तस्मिन् क्षयं गते सति सुसमाहितः = ज्ञानादिषु सम्यक् समाहितः = समवधानयुक्तः केवलज्ञान केवलदर्शनयथाख्यातचारित्ररूपसमाधिमान् सर्वज्ञः सन्नित्यर्थः, अशेषं सम्पूर्ण लोकमलोकं चोक्तलक्षणं पश्यति ।। १० ।। होती है, इस लिये मोहनीय कर्म के क्षय का उपाय कहते हैं'पडिमाए' इत्यादि ।
बारह प्रकार की भिक्षु-प्रतिमा-प्रतिज्ञा से अर्थात् अनेक प्रकार के अभिग्रह करनेरूप, जीवनपर्यन्त डोरा के साथ मुखवस्त्रिका और रजोहरण के धारण करनेरूप, अथवा इहलोक और परलोक के सुख की इच्छा नहीं करनेरूप विशुद्ध प्रतिज्ञा से मोहनीय कर्म के, उपलक्षण से ज्ञानावरणीय, दर्शनावरणीय और अन्तराय, इन चारो ही घातिकर्मो के क्षय हो जाने पर आत्मा सुसमाहित केवलज्ञान केवलदर्शन और यथाख्यातचारित्ररूप समाधिसम्पन्न अर्थात् सर्वज्ञ होकर सम्पूर्ण लोकालोक को देखता है । आत्मा को मद्य की तरह अच्छे
और बुरे के विवेक से रहित करता है अतः यह मोहनीय कर्म कहाता है ॥ १० ॥ 6पाय ४९ छ–'पडिमाए' त्याह.
બાર પ્રકારની ભિક્ષુ-પ્રતિમા–પ્રતિજ્ઞાથી અર્થાત અનેક પ્રકારના અભિગ્રહ કરવારૂપ, જીવનપર્યન્ત દોરા સાથે મુખવસ્ત્રિકા અને રજોહરણને ધારણ કરવારૂપ, અથવા આલેક તથા પરાકનાં સુખની ઈચ્છા ન કરવારૂપ વિશુદ્ધ પ્રતિજ્ઞાથી મોહનીય કર્મને-ઉપલક્ષથી જ્ઞાનાવરણીય દર્શનાવરણય અને અન્તરાય, એ ચારેય ઘાતી કર્મોને ક્ષય થઈ જતાં આત્મા સુસમાહિત કેવલજ્ઞાન કેવલદર્શન અને યથાખ્યાતચારિત્રરૂપ સમાધિસમ્પન્ન અર્થાત્ સર્વજ્ઞ થઈને સંપૂર્ણ કાલકને જુએ છે. આત્માને મઘની પેઠે સારા તેમજ ખરાબના વિવેકથી રહિત કરે છે માટે આ મોહનીય કહેવાય છે. (૧૦)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. ५ चित्तसमाधिस्थानवर्णनम्
मोहनीयक्षये सकलकर्मक्षयो भवतीति
१५७
ति - ' जहा
,
इत्यादि ।
मूलम् - जहा मत्थए सूएई, हंताए हम्मइ तले । एवं कम्माणि हम्मंति, मोहणिज्जे खयं गए ॥११॥ छाया - यथा मस्तके सूच्यां, हतायां हन्यते तलः ।
एवं कर्माणि हन्यन्ते, मोहनीये क्षयं गते ॥ ११ ॥ टीका – 'हे' - त्यादि । यथा येन प्रकारेण मस्तके = शिरसि सूच्यां हतायां सत्यां तलः = तालतरुः हन्यते = विनश्यति । एवम् =अनेन प्रकारेण मोहनीये क्षयं गते सति कर्माणि = अवशिष्टानि सर्वाणि ज्ञानावरणीय - दर्शनावरणीयाऽन्तरायरूपाणि हन्यन्ते विनश्यन्ति । अत्र कर्मण: कर्तृत्वेन विवक्षा 'भिद्यते काष्ठ' मित्यादिवत् ॥ ११ ॥
किञ्च - 'सेणावमि' इत्यादि । मूलम् - सेणावइंमि निहए, जहा सेणा पणस्स | एवं कम्माणि णस्संति, मोहणिजे खयं गए ॥१२॥
मोहनीय के क्षय होने पर सब कर्मों का क्षय होता है उसका दृष्टान्त के साथ विवरण करते हैं- 'जहा ' इत्यादि ।
जिस प्रकार ताल वृक्ष के ऊपर सूई का घाव करने- चुभाने पर वह तालवृक्ष सम्पूर्ण नष्ट हो जाता है, उसी प्रकार मोहनीय क के नाश होने पर अवशिष्ट ज्ञानावरणीय-दर्शनावरणीय - अन्तरायस्वरूप तीन घातिकर्म भी नष्ट हो जाते हैं । यहाँ “कर्माणि हन्यन्ते" इस वाक्य में कर्म को ही कर्त्ता माना है जैसे “ तण्डुलाः पच्यन्ते " चावल स्वयं पकते हैं, इसी तरह यहाँ भी समझना चाहिये || सू० ११॥ મેહનીયના ક્ષય થઈ જતાં સકલ કર્માંના ક્ષય થાય છે તેનું દૃષ્ટાંતની साथै विवरण पुरे छे- 'जहा' इत्याहि.
જે પ્રકારે તાલવૃક્ષના ઉપર સાયને ઘા કરવાથી-સાય ખેાસવાથી તે તાલવૃક્ષ સમ્પૂર્ણ નષ્ટ થાય છે, તેવી રીતે મેહનીય કર્મીના નાશ થવાથીજ અશિષ્ટ જ્ઞાનાવરણીય-દર્શનાવરણીય-અન્તરાયસ્વરૂપ ત્રણ ઘાતી કર્મો પણ નષ્ટ થઈ જાય છે. सही 'कर्माणि हन्यन्ते' मे वाऽयमां ने मान्यो छे म 'तण्डुलाः पच्यन्ते' यावदस स्वयं पाडे छे, तेवी रीते महीं पाएग समछ सेवु लेडयो (११)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५८
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे
छाया-सेनापतौ निहते, यथा सेना प्रणश्यति ।
एवं कर्माणि नश्यन्ति, मोहनीये क्षयं गते ॥ १२ ॥ टीका-'सेणावइंमि' इत्यादि । यथा सेनापतौ= सैन्यनायके निहते मृत्यु माप्ते सैन्य-हस्त्यश्वपदातिप्रभृतिसैन्यं प्रणश्यति, एवं मोहनीये क्षयं गते सति कर्माणि अवशिष्टानि त्रीणि कर्माणि नश्यन्ति ॥ १२ ॥
अन्यच्च-'धूमहीणो' इत्यादि । मूलम्-धूमहीणो जहा अग्गी, खीयइ से निरिंधणे ।
एवं कम्माणि खीयंति, मोहणिजे खयं गए ॥१३॥ छाया-धूमहीनो यथाऽग्निः, क्षीयतेऽसौ निरिन्धनः ।
एवं कर्माणि क्षीयन्ते, मोहनीये क्षयं गते ॥ १३ ॥ टीका-'धूमहीणो'-इत्यादि । यथा धूमहीनः-धूमवर्जितः निरन्धनः= इन्धनरहितःभक्ष्यशून्यः सन्नित्यर्थः असौ प्रसिद्धः अग्निःक्षीयते-क्षयदशां प्राप्नोति, एवं मोहनीये क्षयं गते सति शेषकर्माणि क्षीयन्ते ॥ १३ ॥
पुनश्च-'मुक्क०' इत्यादि । मूलम्-सुक्काले जहा रुक्खे, सिंचमाणे ण रोहइ ।
एवं कम्मा ण रोहंति, मोहणीज्जे खयं गए ॥१४॥ और दृष्टान्त देते हैं-' सेणावइम्मि' इत्यादि ।
जिस प्रकार सेनानायक का नाश हो जाने पर हाथी, घोडा, पदाति आदि सेना नष्ट हो जाती है इसी प्रकार मोहनीय कर्म के नाश होने पर अवशिष्ट तीनों कर्म नष्ट हो जाते हैं ॥ सू० १२॥ ___ और दृष्टान्त देते हैं-'धूमहीणो' इत्यादि ।
जैसे धूमरहित इन्धन विना की अग्नि नष्ट हो जाती है वैसे ही मोहनीय के नष्ट हो जाने पर शेष कर्म भी नष्ट हो जाते हैं ।सू०१३॥
मी टांत मापे छे–'सेणावइम्मि' त्याह.
જે પ્રકારે સેનાનાયકને નાશ થઈ જતાં હાથી ઘોડા પાયદલ આદિ સેના નષ્ટ થઈ જાય છે, તે પ્રકારે મેહનીય કર્મને નાશ થઈ જતાં અવશિષ્ટ ત્રણે કર્મો नाश पामे छे. (१२)
भी दृष्टांत भाये छे–'धूमहीणों' त्याह
જેમ ઘૂમરહિત બળતણ વિનાની અગ્નિ નષ્ટ થઈ જાય છે તેમ મોહનીયના નાશ થી શેષ કર્મ પણ નાશ થાય છે. (૧૩)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. ५ चित्तसमाधिस्थानवर्णनम्
छाया - शुष्कमूले यथा वृक्षः सिच्यमानो न रोहति । एवं कर्माणि न रोहन्ति, मोहनीये क्षयं गते ॥ १४ ॥ टीका- 'मुकमूले' - इत्यादि । यथा शुष्कमूलः =अनार्द्रमूलः वृक्षः=तरुः सिच्यमानः = जलैराद्रक्रियमाणः सन्नपि न रोहति =न पल्लवाङ्कुरादिभिर्वर्धते, एवं मोहनीये क्षयं गते सति कर्माणि उक्तानि त्रीणि न रोहन्ति = नोत्पद्यन्ते ॥ १४॥ अथ च - 'जहा' इत्यादि ।
१५९
मूलम् - जहा दड्ढाणं बीयाणं, न जायंति पुण अंकुरा । कम्मबीएस दड्ढेसु, न जायंति भवंकुरा ॥ १५ ॥ छाया - दग्धानां बीजानां न जायन्ते पुनरङ्कुराः ।
कर्मबीजेषु दग्धेषु न जायन्ते भवाङ्कुराः ।। १५ ।
टीका- 'जहा' इत्यादि । यथा दग्धानां = भस्मीभूतानां बीजानां भूमौ प्ररोपणेऽपि ततोऽङ्कुराः पुनः = भूयो न जायन्ते = नोत्पद्यन्ते, एवं कर्मबीजेषु = कर्मरूपवीजेषु दग्धेषु ध्यानाग्निना भस्मीभूतेषु भवाङ्कुराः पुनर्जन्मरूपाः न जायन्ते =नोद्भवन्ति ।। १५ ।।
अथ दशमं केवलमरणरूपसमाधिं वर्णयति - 'चिचा' इत्यादि । मूलम - चिच्चा ओरालियं बोदि, नामं गोयं च केवली ।
आउयं वेयणिज्जं च, छित्ता भवइ नीरए ॥ १६ ॥
और दृष्टान्त देते हैं- ' सुक्कमूले ' इत्यादि ।
जैसे मूल सूख जाने पर वृक्ष को खूब पानी पिलाया जाय तो भी उस में पल्लव और अङ्कुर आदि नहीं होते हैं वैसे ही मोहनीम के क्षय होने पर शेष कर्मों की उतत्ति नहीं होती है || सू० १४ ।। और भी दृष्टान्त कहते है - 'जहा दड्ढाणं' इत्यादि ।
जिस प्रकार दग्ध चीजों को भूमि में बोया जाय तो भी उनसे अङ्कुर नहीं होता है । इसी तरह कर्मरूप बीज के ध्यानरूप अग्नि
वजी दृष्टांत मापे छे- 'मुक्कमूले' इत्यादि.
જેમ મૂળ સુકાઈ જવાથી વૃક્ષને ભલે ખૂબ પાણી પાઈએ તે પણ તેમાં પલ્લવ કુર આદિ આવતાં નથી, તેવીજ રીતે મોહનીયકમ ના ક્ષય થવાથી શેષ કમેર્માંની ઉત્પત્તિ નથી થતી (૧૪)
दूरी दृष्टांत हे छे - 'जहा दड्ढाणं' त्याहि.
જેમ મળેલા બીજો ભૂમીમાં વાવવામાં આવે તે પણ તેનાથી અંકુર ઉત્પન્ન
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६०
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे छाया-त्यक्त्वौदारिकी बोन्दि, नाम गोत्रं च केवली ।
आयुष्कं वेदनीयं च, छित्त्वा भवति नीरजाः ॥ १६ ॥ टीका-चिच्चे'-इत्यादि । केवली केवलज्ञानी औदारिकी-मांसास्थिस्नायुबद्धा मोक्षहेतुत्वाद् उदारा सैवोदारिकी तां बोन्दि-तनुं त्यक्त्वा-विहाय नाम गोत्रं च=नामकर्म गोत्रकर्म च, तथा-आयुष्कं वेदनीयं चेत्यघातिकर्मचतुष्टयं छित्त्वा अपनीय नीरजाः-रजसः कर्मरूपाद् निष्क्रान्तो नीरजाः कर्मरजोरहितो भवति-जायते, यथा रजो नेत्रादिकं पिधत्ते तथा कर्माऽपि ज्ञानादिकमावृणोति, इति कर्मणो रजसः सादृश्यात्तद्रूपता ॥ १६ ॥
पूर्वोक्तविषयमुपसंहरनाह–'एवं' इत्यादि । मूलम्-एवं अभिसमागम्म, चित्तमादाय आउसो! । सेणिसोहिमुवागम्म, आयसोहिमुवेइ य ॥१७॥ तिबेमि ।
॥ पंचमी दसा समत्ता ॥ ५॥ से भस्मीभूत हो जाने पर भी भयरूपी अङ्कुर नहीं होता है, अर्थात् पुनर्जन्म नहीं होता ॥ सू० १५॥
(१६) अब केवलमरणरूपी दशवीं समाधि का वर्णन करते हैं- 'चिच्चा' इत्यादि ।
केवलज्ञानी मांस, अस्थि (हड्डी) और स्नायु (नसाजाल) से बंधे हुए औदारिक शरीर को छोडकर नामकर्म, गोत्रकर्म, आयुकर्म
और वेदनीय, इन चार प्रकार के अघातिकमों को दूर कर कर्मरूप रज से रहित हो जाते हैं । जैसे रज-धूली नेत्र आदि को ढंक देता है वैसे कर्म भी ज्ञान आदि को ढंक देता है अतः कर्म का और रजका सादृश्य होने से कर्म को रज कहा है । सू० १६ ॥ નહિ થાય, એવી જ રીતે કર્મક્ષ બીજના ધ્યાનરૂપ અગ્નિથી ભરમીભૂત થવાથી ભવરૂપી અંકુર થતો નથી અર્થાત પુનર્જન્મ થતો નથી. (૧૫)
(१६) वे सभ२६५ ३५॥ ६॥भी समाधिनु पनि ४२ छ-'चिच्चा' त्यादि.
કેવળજ્ઞાની માંસ અસ્થિ (હાડકાં) અને સ્નાયુ (નસાજાલ) થી બંધાએલાં દારિક શરીરને છોડીને નામકર્મ, ગોત્રકમ આયુકર્મ અને વેદનીય, એ ચાર પ્રકારનાં અધાતિ કર્મોને દૂર કરીને કમરૂ૫ રજથી રહિત થઈ જાય છે. જેમ જ નેત્ર આદિને ઢાંકી દે છે તેવી જ રીતે કેમ પણ જ્ઞાન આદિને ઢાંકી દે છે. આથી કર્મની તથા રજની સમાનતા હોવાથી કર્મને રજ કહેલ છે. (૧૬)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. ५ चित्तसमाधिस्थानवर्णनम्
१६१ छाया-एवमभिसमागम्य, चित्तमादाय आयुष्मन् ! । श्रेणिशोधिमुपागम्य, आत्मशोधिमुपैति च ॥ १७ ॥ इति ब्रवीमि
॥ पञ्चमी दशा समाप्ता ॥ ५ ॥ __टीका-'एव' मित्यादि । हे आयुष्मन् ! शिष्य ! एवम् उक्तप्रकारेण अभिसमागम्य-अभि =सर्वतः समागम्य विज्ञाय चित्तं =रागद्वेषरहितमन्तःकरणं आदाय अवलम्ब्य श्रेणिशोधि-श्रेण्या:-क्षपकश्रेण्याः शोधि-नमल्यम् उपागम्य% प्राप्य मुनिः आत्मशोधिम् = आत्मनो निर्मलतां ज्ञानावरणीयादिदोषराहित्यम् उपैति-प्राप्नोति ॥ १७ ॥
_ 'तिबेमि' इति ब्रवीमि इति एतद् ब्रवीमि-भगवन्महावीरस्वामिमुखाद् यथा श्रुतं तथा हे जम्बूः ! त्वां कथयामि ॥ ॥ इति श्री-विश्वविख्यात-जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषाकलितललितकलापालापक-विशुद्धगद्यपद्यनैकग्रन्थनिर्मायक-वादिमानमर्दक-श्रीशाहूच्छत्रपतिकोल्हापुरराजप्रदत्त – 'जैनशास्त्राचार्य '-पदभूषित-कोल्हापुरराजगुरु-बालब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री-घासीलालअतिविरचितायां श्रीदशाश्रुतस्कन्धमूत्रस्य मुनिहर्षिण्याख्यायां व्या
ख्यायाम्-चित्तसमाधिस्थानाख्यं पञ्चममध्ययनं समाप्तम् ॥५॥ पूर्वोक्त विषय का उपसंहार करते हुवे कहते हैं 'एवं' इत्यादि ।
हे आयुष्मन् ! शिष्य ! इस रीति से सब जान कर अन्त:करण को रागद्वेषरहित बना कर और क्षपकणि की शुद्धि को पाकर मुनि आत्मशुद्धि को पाता है । मू० १७ ॥
. इति 'ब्रवीमि '-सुधर्मा स्वामी कहते हैं- हे जम्बू ! भगवान महावीर के मुख से जैसा मैंने सुना वैसा तुझे कहता हूँ॥ इति दशाश्रुतस्कन्ध सूत्र की 'मुनिहर्षिणी' टीका के हिन्दी अनुवाद में 'चित्तसमाधि' नामका प्रञ्चम अध्ययन समाप्त हुआ ॥५॥
पूर्वरित विषयन। १५सडा२ ४२त ४ छ–'एवं त्यादि.
હે આયુમન્ ! શિવ ! આ રીતે સઘળું જાણું લઈને અન્ત:કરણને રાગદ્વેષરહિત બનાવીને તથા ક્ષપકશ્રેણીની શુદ્ધિને મેળવીને મુનિ આત્મશુદ્ધિ પ્રાપ્ત કરે છે. (૧૭)
इति ब्रवीमि- सुधस्पिाभी ४३ छ 3-3 ! भ्यू ! भगवान महावीरना મુખેથી જેવું મેં સાંભળ્યું તેવું જ તમને કહું છું..
દશાશ્રુતસ્કલ્પસૂત્રની “મુનિહર્ષિણ ટીકાના ગુજરાતી અનુવાદમાં વિત્તમાય નામનું પંચમ અધ્યયન સમાપ્ત થયું (૫)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६२
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे
॥ अथ षष्ठमध्ययनम् ॥ पश्चमाध्ययने दश समाधिस्थानानि वणितानि, तदवलम्बनं च सर्वेषां समुचितं, तत्र साधुवृत्तीनां विशेषतः । साधुवृत्त्या समाधिलाभोऽतिश्रेयस्करः, परश्च-साधुवृत्त्यैव सर्वे समाधिमाप्तुमर्हन्तीत्येष न नियमः सम्भवति, बहूनामपि साधूचित्तसाधनाक्षमतया साधुवृत्तिग्रहणाममर्थत्वात्, अतः साधुत्तिरहितैः श्रावकवृत्या समाधिलाभः कार्यः । तथा च पञ्चमाध्ययनेन सहाऽस्य षष्ठाध्ययनस्यायमभिसम्बन्धः-श्रावकाणां समाधिमभीप्सूनामेकादशप्रतिमाः समाधिप्रयोजिका इति तासां प्रतिपादनं समाध्यर्थमावश्यकम् ।
छठा अध्ययन पाचवे अध्ययन में दश समाधिस्थान का वर्णन किया गया है । उस का अवलम्बन करना सभी को योग्य है । उन में संयमियों को संयम द्वारा उस का लाभ करना अतीव श्रेयस्कर है, किन्तु " संयमवृत्ति से ही सब समाधि प्राप्त करने के योग्य होते हैं।" ऐसा कोई नियम नहीं है क्यों कि अनेक मनुष्य मुनियों का आचार पालने में असमर्थ होने से मुनिवृत्ति को ग्रहण नहीं भी कर सकते। इसलिये मुनिवृत्ति को नहीं रख सकने वाले को श्रावकवृत्ति में रहकर ही समाधि का लाभ करना चाहिये । पञ्चम अध्ययन के साथ इस षष्ठ अध्ययन का यह सम्बन्ध है कि-समाधि प्राप्त करने की इच्छा वाले श्रावकों को ग्यारह प्रतिमाओं का अराधन करना समाधि का प्रयोजक है, अतः ग्यारह प्रतिमाओं का प्रतिपादन करना आवश्यक है ।
છઠું અધ્યયન પાંચમા અધ્યયનમાં દશ સમાધિરથાનનું વર્ણન કર્યું છે. તેનું અવલમ્બન કરવું સર્વને માટે યોગ્ય છે. તેમાં પણ સંયમિઓએ સંયમ દ્વારા તેને લાભલે ઘણેજ શ્રેયસ્કર છે પરંતુ “સંયમવૃત્તિથીજ સર્વે સમાધિ પ્રાપ્ત કરવા ગ્ય હોય છે એ કેઈ નિયમ નથી. કેમકે અનેક મનુષ્ય મુનિના આચાર પાળવામાં અસમર્થ હોવાથી મુનિવૃત્તિને ગ્રહણ ન પણ કરી શકે. આ માટે મુનિવૃત્તિ ન રાખી શકે તેઓએ શ્રાવકવૃત્તિમાં રહીને જ સમાધિને લાભ કરી લેવું જોઈએ. પાંચમા અધ્યયનની સાથે આ છઠ્ઠા અધ્યયનને એ સંબંધ છે કે-સમાધિ પ્રાપ્ત કરવાની ઈચ્છાવાળા શ્રાવકોને અગીઆર પ્રતિમાઓનું આરાધન કરવું તે સમાધિનું પ્રત્યેજક છે. માટે અગીયાર પ્રતિમાઓનું પ્રતિપાદન કરવું આવશ્યક છે.
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. ६ उपासकप्रतिमाः
इयं प्रतिमा-उपासकप्रतिमाऽपि कथ्यते । तत्रोपासकपतिमापदार्थः कः ? इति जिज्ञासा चेद्, ऊच्यते-उपासते सेवन्ते साधूनित्युपासकाः= श्रावकाः, यद्वा साधूनाम् उप-समीपे आसते धर्मकथाश्रवणार्थमिति-उपासकास्तेषां प्रतिमा अभिग्रहविशेषः प्रतिज्ञेति यावत् ।
उपासकाश्चतुर्विधाः-द्रव्य-तदर्थ-मोह-भावभेदात् । तत्र
(१) द्रव्योपासकः-लब्धोपासकयोग्यताकशरीरः, उपासकभावबद्धायुष्कः, उपासकभावसम्मुखागतनामगोत्रादिकर्मश्च ।
(२) तदर्थोपासकः-कमपि पदार्थमभीप्सुः । तत्र पदार्थेच्छा च सचित्ताऽचित्तमिश्रपदार्थविषयकभेदात् त्रिविधा, सचित्तेच्छा द्विपदचतुष्पदभेदाद् द्विधा,
___ यह प्रतिमा उपासकपतिमा भी कही जाती है। उपासकप्रतिमा का क्या अर्थ है ? सो बताते हैं:-जो साधुओं की सेवा करते हैं उनको उपासक-श्रावक कहते हैं । अथवा साधुओं के समीप में धर्मकथा सुनने के लिए जो बेठते हैं वे उपासक कहे जाते हैं। उन की प्रतिमा-प्रतिज्ञा अभिग्रहविशेष वह उपासकपतिमा नाम से प्रसिद्ध है।
__ (१) द्रव्य, (२) तदर्थ, (३) मोह और (४) भाव के भेद से उपासक चार प्रकार के होते हैं।
(१) द्रव्योपासक-जिसका शरीर उपासक होने के योग्य है । जिसने उपासकभाव से आयुष्कर्म का बन्ध किया हो और जिस के नामगोत्रादि कर्म उपासकभाव के सम्मुख आगये हो ।
(२) तदर्थोपासकः- जो कोइ भी पदार्थ के मिलने की इच्छा रखता हो। वह पदार्थच्छा सचित्त अचित्त और मिश्र पदार्थों के भेद
આ પ્રતિમાને ઉપાસકપ્રતિમા પણ કહેવાય છે. ઉપાસકપ્રતિમાને શું અર્થ છે? તે બતાવે છે જે સાધુઓની સેવા કરે છે તેમને ઉપાસક=શ્રાવક કહે છે, અથવા સાધુઓની સમીપમાં ધર્મકથા સાંભળવા માટે બેસે છે તેમને ઉપવાસ કહેવાય છે. તેમની પ્રતિમા–પ્રતિજ્ઞા અભિગ્રહવિશેષ તે ઉપાસકપ્રતિમાના નામથી પ્રસિદ્ધ છે.
૧ દ્રવ્ય ૨ તદર્થ ૩ મેહ તથા ૪ ભાવના ભેદથી ઉપાસક ચાર પ્રકારના થાય છે
(१) द्रव्योपासक- शरीर पास थवाने योग्य हाय रेशे पास ભાવથી આયુષ્કર્મને બંધ કર્યો હોય અને જેનાં નામત્રાદી કર્મ ઉપાસક ભાવના સન્મુખ આવી ગયાં હોય.
(२) तदर्थोपासक-२४५५५ पहा मेजवानी ४२छसमता य. ते પદાર્થની ઇચ્છા સચિત્ત-અચિત્ત તથા મિશ્ર પદાર્થોના ભેદથી ત્રણ પ્રકારની હોય છે.
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६४
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे
तत्र पुत्र - मित्र - कलत्रादिवाञ्छा द्विपदेच्छा, गोप्रभृतिपशुवान्छा चतुष्पदेच्छा । तथा चायमर्थः पर्यवसितः - पुत्रमित्रकलत्रधनधान्यगवादिसांसारिक वस्तूनि समभीप्तप्राप्त्यर्थमुपासीनस्तदर्थोपासक इति ।
(३) मोहोपासकः - स्वकामवासनातृप्तये शब्दादिविषयासक्तः मोहवशेन नानाविधकार्यकारकः, त्रिषष्टयुत्तरशतत्रयप्रमिताः (३६३) पाखण्डमतावलम्बिनोऽपि मोहोपासकाः सन्ति । एतादृशा जनाः मोहनीय कर्मोदयेन सत्पदार्थे तु न द्रष्टुं शक्नुवन्तीति मिथ्यादर्शनमेव स्वसिद्धान्तं मन्यमानास्तत्र लीना भवन्ति । ते एतन्मतं सर्वस्यभूतं मत्वा संसारे भ्रमन्ति ।
(४) भावोपासकः - सम्यग्दृष्टया शुभपरिणामैव ज्ञानदर्शनचारित्रजुषः से तीन प्रकार की होती है । सचित्तेच्छा द्विपद और चतुष्पद के भेद से दो प्रकार की होती है । तात्पर्य यह है कि - पुत्र, मित्र, कलन - भार्या और दास एवं धन धान्य आदि सांसारिक वस्तु की उत्कट इच्छा रखते हुवे उन्नतिप्राप्ति के लिये उपासना करे उसको तदर्थोपासक कहते हैं ।
[३] मोहोपासक जो अपनी कामवासनाओं को तृप्त करने के लिए शब्दादिकविषयों में आसक्त होकर मोह के वश से अनेक प्रकार का कार्य करने वाला होता है वह मोहोपासक कहा जाता है । ( ३६३) तीन सौ त्रेसठ पाखण्ड मतका अवलम्बन करने वाले मोहोपासक हैं । ऐसे व्यक्ति मोहनीय कर्म के उदय से सत्य पदार्थ को तो देख ही नहीं सकते अतः मिथ्यादर्शन को ही अपना सिद्धान्त बनाकर तल्लीन हो जाते हैं । वे अपने मत को सर्वस्व मानकर संसार में भ्रमण करते हैं ।
સચિત્ત ઇચ્છા દ્વિપદ અને પ્રતુષ્પદ ભેદથી બે પ્રકારની હોય છે. તાત્પર્ય એ છે કે-પુત્ર. મિત્ર કલત્ર ભાર્યાં અને દાસ, ઉપરાંત ધન ધાન્ય આદિ સાંસારિક વસ્તુની ઉત્કટ ઇચ્છા રાખવા છતાં ઉન્નત્તિ પ્રાપ્તિને માટે ઉપાસના કરે તેઓને તદર્થોપાસક કહે છે.
(३) मोहोपासक ने पोतानी अमवासनामोने तृप्त ४२वा माटे शम्हाद्दि વિષયામાં આસકત થઈને મેાહને વશ થઇ અનેક પ્રકારના કાર્ય કરવાવાળા હાય છે. તેમને માહાપાસક કહેવાય છે. ૩૬૩ ત્રણસેાત્રેસઠ પાખંડ મતનું અવલમ્બન કરવાવાળા મેહેાપાસક છે. એવા વ્યકિત માહનીય કર્મોના ઉદયથી સત્ય પદાર્થોને તે જોઈજ શકતા નથી. તેથી મિથ્યાદર્શનનેજ પોતાના સિદ્ધાન્ત બનાવીને તેમાં તલ્લીન થઈ જાય છે. તે પેાતાના મતને સસ્વ માનીને સંસારમાં ભ્રમણ કરે છે.
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. ६ उपासकप्रतिमाःः
१६५
श्रमणान्नुपासीनेा गवां पयोऽर्थमुपासनामिव श्रमणानां गुणार्थमुपासनां कुरुते । भावोपासक एव श्रमणोपासकः श्रावकञ्च व्यवहियते, तत्र शृणोति श्रावयति वा धर्मं यः स श्रावकः इती व्युत्पत्तिबलेन तयोः समानार्थकता बोध्या । अत्राऽयं प्रश्नः - श्रोता वा श्रावयिता श्रावकश्चेत्तर्हि गणधरप्रभृतयोऽपि श्रावकाः स्युस्तेषामपि भगवन्मुखाच्छ्रवण कर्तृत्वात् शिष्याणां श्रावयितृत्वाच्च, अथवा श्रवणश्रावणकर्तृत्वेन सर्वेऽपि श्रावकाः सम्भवेयुरिति चेद् श्रावकशब्दस्य योगरूढत्वस्य गोपङ्कजादिशब्दवदङ्गीकाराभोक्तानां श्रावकत्वापत्तिरपितु गृहस्थानामेव शास्त्रसम्मता श्रावकशब्दव्यवहार्यतेति ।
अत्रायं प्रश्न उपतिष्ठति - श्रावकोपासकयोः किमन्तरम् ? इति चेद, उच्यते - श्रावकशब्दोऽवतिसम्यग्दृष्टि - देशव्रत्युभयार्थकः, उपासकशब्दो देशविरतिधारकार्थक एव सूत्रेषु प्रयुक्तः, यथा - उपासकदशाङ्गसुत्रस्याऽऽनन्दादिगृहस्था
[४] भावोपासकः - जो सम्यग्दृष्टि और शुभ परिणामों से ज्ञान दर्शन और चारित्रधारी श्रमणको उपासना करता है उसे भावोपासक कहते हैं । श्रमण की उपासना केवल गुणों के लिये ही की जाती है, जिस प्रकार गाय की उपासना दूध के लिये । भावोपासक को ही श्रमणोपासक और श्रावक भी कहते हैं । जो धर्म को सुनता है और सुनाता है उस को ' श्रावक' कहते हैं ।
6
धर्म शृणोति वा श्रावयतीति श्रावकः ' इस व्युप्तत्ति से पूर्वोक्त दोनोंका समान अर्थ होता है ।
यहाँ पर यह प्रश्न उपस्थित होता है कि- सुनने वाला अथवा सुनाने वाला श्रावक कहा जाता है तब गणधर आदि भी श्रावक
(४) भावोपासक - ने सभ्यगदृष्टि भने शुल परिणामोथी ज्ञान दर्शन भने ચારિત્રધારી શ્રમણની ઉપાસના કરે છે તેમને ભાવેાપાસક કહે છે. શ્રમણની ઉપાસના કેવળ ગુણાને માટેજ કરવામાં આવે છે. જે પ્રકારે ગાયની ઉપાસના દૂધને માટે થાય છે તેમ ભાવાપાસકનેજ શ્રમણાપાસક તથા શ્રાવક પણ કહે છે. જે ધર્માંને સાંભળે છે તથા સંભળાવે છે તેને શ્રાવક કહે છે.
'धर्म शृणोति वा श्रावयतीति श्रावकः' मे व्युत्पत्तिथी यूर्वोस्त मे उने। સમાન અર્થ થાય છે.
અહીં આવા પ્રન ઉપસ્થિત થાય છે કે—સાંભળવાવાળા અથવા સંભળાવવાવાળા શ્રાવક કહેવાય છે ત્યારે ગણધર આદિ પણ શ્રાવક કહેવાશે, કેમકે તે પણ ભગવા
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६६
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे नामधिकारे गृहस्थानां द्वादशव्रतधरणानन्तरमुक्तम्-"समणोवासए जाए" श्रमणोपासको जातः, इति ।
किन्तु यत्र श्रावकशब्दप्रयोगस्तत्र "दंसणसावए" दर्शनश्रावकः, अर्थात् सम्यग्दर्शनधारको दर्शनश्रावको भवति । इत्ययमेव द्वयोः परस्परं भेदः। कहलायेंगे, क्यों कि वे भी भगवान के मुख से सुनने वाले होते हैं,
और अपने शिष्यों को सुनाने वाले होते हैं ? । अथवा 'सुनने वाला और सुनाने वाला श्रावक होता है, ऐसी व्युप्तत्ति से भी श्रावक हो सकते हैं।
उत्तर में कहा जाता है कि केवल योगार्थ का स्वीकार करें तब पूर्वोक्त दोष होते हैं । योगरूढ मानने पर कोई हानि नहीं है । जैसे 'गो' शब्द का यौगिक अर्थ होता है चलने वाला । जब केवल उस अर्थ को लेकर उपयोग करें तो चलने वाला मनुष्य भी 'गो' कहा जायगा । अतः योगरूढ मानना चाहिये । ऐवं 'पङ्कज'- शब्द के विषय में भी जानना चाहिये । श्रावक शब्द को योगरूढ मानने से गणधर आदि को श्रावक नहीं कहा जा सकता, किन्तु गृहस्थों को ही श्रावक कहा जाता है । क्यों कि 'श्रावक' शब्द का व्यवहार शास्त्रकारों ने गृहस्थों में ही किया है।
यहा एक प्रश्न होता है कि-श्रावक और उपासक में क्या भेद ?, उत्तर में कहा जाता है कि-'श्रावक' शब्द के दो अर्थ हैं। નના મુખેથી સાંભળવવાવાળા હોય છે. અને પિતાના શિષ્યોને સંભળાવવાવાળા હોય છે. અથવા “સાંભળવાવાળા તથા સંભળાવવાવાળા શ્રાવક હોય છે.” એવી વ્યુત્પત્તિથી બધા શ્રાવક થઈ શકે છે.
ઉત્તરમાં કહેવામાં આવે છે કે—કેવલ ગાઈનો સ્વીકાર કરે ત્યારે ઉપર કહેલ દેષ થાય છે. ગરૂઢ માનવાથી કોઈ હાની નથી–જેમકે “ના” શબ્દને યૌગિક અર્થ થાય છે ચાલવાવાળા જ્યારે માત્ર તે અર્થે લઈને ઉપયોગ કરાય તે ચાલવાવાળા મનુષ્ય પણ “જો” કહેવામાં આવે, માટે યોગરૂઢ માનવું જોઈએ વળી પંકજ શબ્દના વિષયમાં પણ એ રીતે જાણવું જોઈએ. શ્રાવક શબ્દને ગરૂઢ માનવાથી ગણધર
माहिन श्राप न ४. शय ५२न्तु गृहस्थे। २४ श्रा१४ ४३वाय ॐभ 'श्रावक' શબ્દનો વ્યાવહાર શાસ્ત્રકારોએ ગૃહ માટેજ કર્યો છે.
અહીં એક પ્રશ્ન થાય છે કે શ્રાવક અને ઉપાસકમાં શું ભેદ છે? ઉત્તરમાં उपाय छ -श्रावक शहना है अर्थ छ. भवतिसभ्यष्टि तथा देशति. तथा
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. ६ उपासकप्रतिमाः
का नाम प्रतिमे ?-त्याह-प्रतिज्ञाविशेषः प्रतिमेति । सम्प्रति प्रतिमाप्रतिपादकं षष्ठमध्ययनं वर्णयन्नाह-'सुयं में' इत्यादि
मूलम--सुयं मे आउसं तेणं भगवया एवमक्खायं-इह खलु थेरेहिं भगवंतेहिं एकारस उवासगपडिमाओ पण्णत्ताओ, कयरा खलु ताओ थेरेहिं भगवंतेहिं एक्कारस उवासगपडिमाओ पण्णत्ताओ ? इमाओ खलु ताओ थेरेहिं भगवंतेहिं एकारस उवासगपडिमाओ पण्णत्ताओ, तं जहा ॥ सू० १॥
छाया-श्रुतं मया आयुष्मन् ! तेन भगवतैवमाख्यातम्-इह खलु स्थविरभंगवद्भिरेकादशोपासकमतिमाः प्रज्ञप्ताः, कतराः खलु ताः स्थविरेभगवद्भिरेकादशोपासकप्रतिमाः प्रज्ञप्ताः, ?। इमाः खलु ताः स्थविरभगवद्भिरेकादशोपासकप्रतिमाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-॥ सू० १॥ अवतिसम्यक्दृष्टि तथा देशव्रती । और उपासक शब्द का 'देशविरतिधारक' ही अर्थ होता है । ऐसा ही अर्थ सूत्रकार ने प्रयुक्त किया है । जैसे - उपासक-दशाङ्गसूत्र' के आनन्द आदि गृहस्थों के अधिकार में गृहस्थों के बारह व्रत धारण के बाद कहा है कि-"श्रमणोपासको जातः" श्रमणोपासक हुवा।
परन्तु श्रावक ' शब्द का जहा प्रयोग है वहा “ दर्शनश्रावकः" अर्थात् सम्यकदर्शन को धारण करने वाला दर्शनश्रावक होता है । यही दोनों का परस्पर भेद है । अर्थात् श्रमण [साधु] को उपासना करने वाला उपासक कहा जाता है और सम्यग्दर्शन को धारण करने वाला श्रावक कहा जाता है। उपास४ शहना 'देशविरतिधारक' १ अर्थ थाय छे. मेवा०४ अर्थ सूत्रधारे प्रयुत કરેલ છે જેમકે ઉપાસકદશાંગસૂત્રના આનન્દ આદિ ગૃહસ્થોના અધિકારમાં ગૃહસ્થને भाटे मार व्रत धारण ४ा पछी छ "श्रमणोपासको जातः" श्रमपस४ थया.
પરન્તુ શ્રાવક શબ્દને જ્યાં પ્રગ છે. ત્યાં “દર્શનશ્રાવક” અર્થાત્ સમ્યક્ દશેનને ધારણ કરવાવાળા ‘દર્શનશ્રાવક થાય છે આમ બેઉ વચ્ચે પરસ્પર ભેદ છે. અર્થાત શ્રમણ (સાધુ) ની ઉપાસના કરવાવાળા ઉપાસક કહેવાય છે અને સમ્યકદર્શનનને ધારણ કરવાવાળાને શ્રાવક કહેવાય છે.
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६८
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे टीका–'सुयं मे' इत्यादि । हे आयुष्मन् ! हे प्रशस्तायुः ! मया श्रुतं श्रवणविषयीकृतं तेन भगवता महावीरेण एवं वक्ष्यमाणम् आरव्यातं-कथितम्, तदेवाह-इह खलु-षष्ठाध्ययने स्थविरैभगवद्भिः एकादश-एकादशसंख्यकाः उपासकप्रतिमा:-उपासते साधून सेवन्त इत्युपासकास्तेषां प्रतिमाः प्रतिज्ञाः अभिग्रहविशेषा इत्यर्थः प्रज्ञप्ताः प्ररूपिताः। कतरा ?-काः ? खलु ताः स्थविरैभगवद्भिरेकादशोपासकप्रतिमाः। प्रज्ञप्ताः । इमाः अनन्तरं वक्ष्यमाणाः खलु ताः स्थविरभगवद्भिरेकादश उपासकप्रतिमाः प्रज्ञप्ताः, तद्-एकादशविधत्वं यथा ॥सू०१॥
अथ दर्शनप्रतिमां वर्णयन् तद्दाढर्यार्थ पूर्वमक्रियावादिस्वरूपं तत्फलं च दर्शयति–'अकिरियावाई' इत्यादि ।
मूलम्-अकिरियावाई यावि भवइ, नाहियवाई, नाहियपपणे, नाहियदिट्टी, णोसम्मावाई, णोणितियावाई, णसंतिपरलोगवाई, णत्थि इहलोए, णत्थि परलोए, णत्थि माया, णस्थि पिया, णत्थि अरिहंता, णत्थि चक्कवट्टी, णथि बलदेवा, णस्थि
प्रतिज्ञाविशेष को प्रतिमा कहते हैं-अतः प्रतिमाका प्रतिपादन करने वाले छठे अध्ययन का वर्णन करते हुवे कहते हैं-'सुयं मे' इत्यादि ।
हे प्रशस्त आयु वाले जम्बू ! मैने सुना है उन भगवान् महावीरने कहा है कि - इस छठे अध्ययन में स्थविर भगवन्तो ने ग्यारह उपासकप्रतिमाएँ कही हैं । साधुओं की जो उपासना करता है वह उपासक कहा जाता है । उस की प्रतिमा - प्रतिज्ञा - अभिग्रहविशेष कही है। वे इस प्रकार-॥ सू०१॥
પ્રતિજ્ઞાવિશેષને પ્રતિમા કહેવાય છે. આથી પ્રતિમાનું પ્રતિપાદન કરવાવાળા આ छ । अध्ययननु वर्णन ४२di ४ छ -'मयं मे त्याहि.
હે પ્રશસ્ત આયુવાળા જખ્ખ ! મેં સાંભળ્યું છે કે શ્રી ભગવાન મહાવીરે કહ્યું છે કે–આ છઠ્ઠી અધ્યયનમાં સ્થવિર ભગવન્તોએ અગીયાર ઉપાસકપ્રતિમાઓ કહી છે. સાધુઓની જે ઉપાસના કરે છે તે ઉપાસક કહેવાય છે. તેમની પ્રતિમા–પ્રતિજ્ઞા-અભિअविसेष हेस छे. ते २॥ प्रमाणे-(सू० १)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. ५ चित्तसमाधिस्थानवर्णनम्
१६९ वासुदेवा, णत्थि णिरया, णत्थि णेरइया, णस्थि सुक्कडदुक्कडाणं फलवित्तिविसेसो, णो सुचिण्णा कम्मा सुचिण्णफला भवंति, णो दुचिण्णा कम्मा दुचिण्णफला भवंति, अफले कल्लाणपावए, णो पञ्चायंति जीवा, णत्थि णिरयाई, णत्थि सिद्धी, से-एवं वादी, एवंपण्णे, एवंदिट्री, एवंछंदरागमइणिविहे यावि भवइ॥सू०२॥
छाया-अक्रियावादी चापि भवति, नास्तिकवादी, नास्तिकप्रज्ञः, नास्तिकदृष्टिः, नोसम्यग्वादी, नोनित्यवादी, नोसत्परलोकवादी, नास्ति इहलोकः नास्ति परलोकः, नास्ति माता, नास्ति पिता, न सन्ति अर्हन्तः, न सन्ति चक्रवर्तिनः, न सन्ति बलदेवाः, न सन्ति वासुदेवाः न सन्ति निरयाः, न सन्ति नैरयिकाः, नास्ति सुकृतदुष्कृतानां फलवृत्तिविशेषः, नो सुचीर्णानि कर्माणि सुचीर्णफलानि भवन्ति, नो दुश्चीर्णानि कर्माणि दुश्वीर्णफलानि भवन्ति, अफले कल्याणपावके नो प्रत्यायान्ति जीवाः, नास्ति निरयादि नास्ति सिद्धिः स एवं वादी, एवंप्रज्ञः, एवंदृष्टिः, एवंछन्दोरागाभिनिविष्टश्चापि भवति ॥ मू० २ ॥
टीका-'अकिरियावाई'-इत्यादि । अक्रियां-क्रियाया अभावं वदितुं शीलमस्येत्यक्रियावादी = " उत्पत्त्यनन्तरविनाशशीलतया प्रतिक्षणमनवस्थायिपदार्थस्य क्रिया न सम्भवतीत्ये"-वंवादी, उक्तश्च
दर्शनप्रतिमा का वर्णन करते हुवे उस की दृढता के लिये प्रथम अक्रियावादी के स्वरूप तथा उस के फल का कथन करते हैं:-"अकिरियावाई' इत्यादि ।
क्रिया के अभाव का कथन करने का स्वभाव वाला-"उप्तत्ति के बाद पदार्थ के विनाशशील होने के कारण वह प्रतिक्षण अनवस्थायी-बदलता रहता है अतः उसकी क्रिया नहीं हो सकती है" ऐसा बोलने वाला अक्रियावादी कहा जाता है, कहा भी है:
| દર્શનપ્રતિમાનું વર્ણન કરતાં તેની દઢતાને માટે પ્રથમ અક્રિયાવાદીનું સ્વરૂપ तथा तेन सर्नु ४थन ४२ छ:-'अकिरियावाई' त्याह.
ક્રિયાને અભાવનું કથન કરવાના સ્વભાવવાળા, “ઉત્પત્તિની પછી પદાર્થના વિનાશશીલ હોવાના કારણે તે પ્રતિક્ષણ અનવસ્થાયી=બદલ્યા કરે છે. આથી તેની ક્રિયા થઈ શકતી નથી” એમ બોલનારા અક્રિયાવાદી કહેવાય છે. કહ્યું પણ છે –
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे "क्षणिकाः सर्वसंस्कारा,-अस्थिराणां कुतः क्रिया ।
भूतियेषां क्रिया सैव, कारकं सैव चोच्यते ॥१॥” इति ॥
अथवा-अक्रियां' जीवादिपदार्थों नास्ती'-त्यादिकां क्रियाविरहलक्षणां वदितुं शीलमस्येति अक्रियावादी' नास्ति माता, नास्ति पिते'-त्येवंवादीयथाऽवस्थितं वस्त्वनेकान्तात्मकं तनास्तिकत्वेकान्तात्मकमेवास्तीतिप्ररूपकः, नास्तिक इत्यर्थः ।
क्रियावादः, आस्तिकवादः, सम्यग्दर्शनं चेत्येकार्थकाः, एतद्विरुद्धोऽक्रियावादः - जीवाजीवादिपदार्थानां सत्ताया अपलापो नास्तिकवादः, इदं मिध्यादर्शनम् ।
"क्षणिकाः सर्वसंस्कारा,--अस्थिराणां कुतः क्रिया ।
भूतिर्येषां क्रिया सैव, कारकं सैव चोच्यते ॥१॥ इति ॥
अर्थात- सब संस्कार उत्पन्न होते ही नष्ट हो जाते हैं इसलिये वे क्षणिक हैं, अतः जिन पदार्थों की सत्ता ही नहीं उनकी क्रिया कैसे हो सकती है ? क्यों कि उन की भूति - उप्तत्ति ही क्रिया है
और वही कारक-कर्ता है, अर्थात् वह उप्तत्तिरूप क्रिया का ही कर्त्ता हो सकता है ॥१॥
अथवा- 'जीव आदि पदार्थ नहीं है। इस तरह बोलने वाला अक्रियावादी है । अर्थात्- “न माता है, न पिता है " ऐसा बोलने वाला । 'यथावस्थित वस्तु अनेकान्तात्मक नहीं है, किन्तु एकान्तात्मक है, ऐसा बोलने वाला नास्तिक है । क्रियावाद, आस्तिकवाद, सम्यगू
"क्षणिकाः सर्वसंस्कारा,-अस्थिराणां कुतः क्रिया ।
भूतिर्येषां किया सैव, कारकं सैव चोच्यते ॥१॥" ति. અર્થાતુ-અધા સંસ્કાર ઉત્પન્ન થતાંજ નષ્ટ થઈ જાય છે. તે માટે તે ક્ષણિક છે. આથી જે પદાર્થની સત્તાજ નથી તેમની ક્રિયા કેવી રીતે હોઈ શકે ? કેમકે તેમની ભૂતિ–ઉત્પત્તિજ ક્રિયા છે અને તેજ કારકત્રકર્તા છે અર્થાત તે ઉત્પત્તિ-રૂપ प्रियाना थ शॐ . (१)
અથવા–“જીવ આદિ પદાર્થ નથી” એ પ્રમાણે બેલાવાવાળા અક્રિયાવાદી છે અર્થાત્ “માતા નથી, પિતા નથી એમ બેલવાવાળા, “યથાવસ્થિત વસ્તુ અનેકાનાત્મક નથી, પરંતુ એકાન્તાત્મક છે એમ બોલવાવાળા નાસ્તિક છે.
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. ६ उपासकपतिमाः
१७१ नास्तिकवादी-'नास्ति परलोकादि' इत्याकारकमतिर्यस्य स नास्तिकस्तस्य वादोऽस्यास्तीति, नास्तिकं बदितुं शीलमस्येति वा नास्तिकवादी, नास्तिकप्रज्ञः नास्तिकबुद्धिः, नास्तिकदृष्टिः नास्तिकरूपाभिप्रायो यस्य स तथा=मिथ्यादृष्टिः, नोसम्यग्वादी-अयथार्थवादी, नोनित्यवादी-अनित्यवादी, नोसत्परलोकवादी सत्-सद्भावयुक्तः परलोकः सत्परलोकः, तं वंदितुं शीलमस्येति तथा, तद्भिन्नानोसत्परलोकवादी-परलोकसद्भावनिषेधक इत्यर्थः । नास्तीहलोकः, ना. स्ति परलोकः परोऽस्मादन्यो लोको नास्ति न विद्यते, नास्ति माता-जननी न विद्यते, नास्ति पिता जनको न वर्तते, अर्हन्तो न सन्ति, चक्रवर्तिनो न दर्शन, ये शब्द पर्यायवाचक हैं । इससे विरुद्ध अक्रियावाद-जीवअजीव आदि पदार्थों का अपलाप नास्तिकवाद और वह मिथ्यादर्शन कहा जाता है।
नास्तिकवादी का अर्थ होता है कि- 'परलोक आदि नहीं है, ऐसी मति है जिसकी, वह नास्तिक कहा जाता है। उस के वाद को नास्तिकवाद कहते हैं। नास्तिकवाद जिसको है वह नास्तिकवादी कहलाता है, अथवा नास्तिक बोलने का स्वभाव है जिसका वह नास्तिकवादी कहा जाता है। तथा जो नास्तिकप्रज्ञ-नास्तिक बुद्धि वाला, नास्तिकवादी नोसम्यग्वादी यथार्थवादी नहीं है । नोनित्यवादी-पदार्थों को नित्य नहीं मानने वाला अर्थात् क्षणिक मानने वाला है, तथा नोसत्परलोकवादीपरलोक की सत्ताको नहीं मानने वाला होता है और इस प्रकार बोलता है-" नहीं तो यह लोक है, नहीं परलोक हैं, न माता है, न पिता है, न अरिहन्त हैं, न चक्रवर्ती, न बलदेव हैं न वासुदेव, ક્રિયાવાદ, આસ્તિકવાદ, સમ્યગ્રદર્શન, એ શબ્દ પર્યાયવાચક છે. તેનાથી ઉલટ અકિ. યાવાદ-જીવ અજીવ આદિ પદાર્થોના આ પલાપ નાસ્તિકવાદ અને મિયાદશન કહેવાય છે.
- નાસ્તિકવાદી નો અર્થ થાય છે કે-“પરલોક આદિ નથી એવી જેની મતિ છે તે નાસ્તિક કહેવાય છે. તેના વાદને નાસ્તિકવાદ કહે છે. જેને નાસ્તિકવાદ હોય તે વ્યક્તિને નાસ્તિકવાદી કહે છે. અથવા નાસ્તિક બેલાવાને જેને સ્વભાવ છે તેને નાસ્તિકવાદી કહેવામાં આવે છે.
વળી જે નાસ્તિકપ્રજ્ઞ=નાસ્તિક બુદ્ધિવાળા, નાસ્તિકવાદી સમ્યકૂવાદી યથાથવાદી હતા નથી. નિત્યવાદી=પદાર્થોને નિત્ય ન માનવાવાળા અર્થાત ક્ષણિક માનવાવાળા હોય છે. અને આ પ્રકારે બોલે છે-“નથી તે આ લેક, નથી પરલેક ન માતા છે, ન પિતા છે, ન અરિહન્ત છે. નથી ચક્રવત્તી, નથી બલદેવ, નથી વાસુ
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७२
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे
सन्ति बलदेवाः, न सन्ति वासुदेवाः न सन्ति, निरयानरका न सन्ति, नैरयिकाः नारकजीवाः न सन्ति, मुकृतदुष्कृतानां-पुण्यपापानां फलवृत्तिविशेषः= फलरूपपरिपाकविशेषो नास्ति, सुचीर्णानि-मुकृतानि कर्माणि सुचीर्णफलानि = सुकृतकर्मफलानि न भवन्ति = दुश्चीर्णानि = दुष्कृतकर्माणि दुश्चार्ण फलानि दुष्कृतफलानी न भवन्ति, कल्याणपापके = पुण्यपापे अफले-फलरहिते स्तः, जीवाः प्राणिनः नो प्रत्यायान्ति= गत्यन्तरजन्म न गृह्णन्ति, नीरयादि-नरकादिगतिचतुष्टयं नास्ति, सिद्धिः मोक्षलक्षणा नास्ति, सः नास्तिकः एवंवादी-अनेन प्रकारेण निगदनशीलः, एवंप्रज्ञा=इत्याकारकमतिः, एवंष्टिः इत्याकारकविचारवान्, एवंछन्दोरागाभिनिविष्टश्चापि एवम् ईदृक् छन्दः अभिप्रायः रागः स्नेहस्तत्राभिनिविष्टः-तीव्राग्रहवांश्चापि भवति-जायते ।
ननु प्रतिमाधिकारे प्रथमा दर्शनप्रतिमा वरीवति । दर्शनमिह सम्यक्त्वमतः पूर्व सम्यक्त्वनिरूपणमेव युक्तं, किन्तु तत्स्थाने पूर्व किमर्थ मिथ्यात्वं न नरक हैं न नारकी, न पुण्य का फल है न पाप का, न अच्छे कर्मो का फल है न बुरे कर्मो का, न पुण्य का फल मिलता है न पाप का, न कोई जीव मरकर जन्मान्तर-परलोक में उप्तन्न होता है, न नरकादि चार गति हैं, न सिद्धि-मोक्ष है " । वह अक्रियावादी इस प्रकार का बोलने बाला, इसी प्रकार की बुद्धिवाला, इसी प्रकार की दृष्टि-विचार वाला और इसी प्रकार के अभिप्राय में, रागमें और इसी प्रकार की मति में वह हठाग्रही होता है ।
यहा शङ्का होती है कि-प्रतिमा के अधिकार में प्रथम दर्शनप्रतिमा है । यहां दर्शन का अर्थ होता है सम्यक्त्व, अतः पहिले सम्यक्त्व का निरूपण करना ही योग्य था किन्तु उसके स्थान में દેવ નથી, નરક નથી, નારકી નથી પુણ્યનું ફળ કે નથી પાપનું, નથી, સારા કર્મનું ફળ કે નથી બુરાંનું, નથી મળતું પુણ્યનું ફળ કે નથી મળતું પાપનુ. નથી કેઈ જીવ મરીને જન્માક્તર–પાકમા ઉત્પન્ન થતે, નથી નરક આદિ ચાર ગતિ, નથી સિદ્ધિ કે નથી મેલ” તે અકિયાવાદી આવા પ્રકારે બેલનારા, આ પ્રકારની બુદ્ધિવાળા, આ પ્રકારની દષ્ટિ=વિચાર વાળા અને આ પ્રકારના અભિપ્રાયના રાગમાં અને અવાજ પ્રકારની પ્રતિમા હઠાગ્રહી હોય છે,
અહીં શંકા થાય છે કે પ્રતિમાના અધિકારનાં પ્રથમ દર્શન પ્રતિમા છે અહીં દર્શનને અર્થ થાય છે સમત્વ, આથી પહેલા સમ્યકત્વનું નિરૂપણ કરવું જ
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ.६ उपासकपतिमाः
१७३
निरूपितम् ? इति चेदुच्यते-मिथ्यात्वं हि सम्यग्दर्शनप्रतिपक्षभूतं, तत्प्रतिपक्षतया प्रथमं तज्ज्ञानेन सम्यग्दर्शने दृढता संपद्यत इति हेतोः पूर्व मिथ्यात्वं निरूपितम्।
___ यद्वा सर्व प्राणिनां पूर्व मिथ्यात्वमेव भवति, अनन्तरं केपाश्चित् सम्यक्त्वं जायते, इति हेतोश्च प्रथमं मिथ्यात्वमेव निरूपितम् । तद् आभिग्रहिकाऽनाभिग्रहिकभेदाद् द्विविधम् । आभिग्रहिकं हि कुदर्शनाऽऽग्रहरूपम्, यथा'नास्ति जीवोऽनित्यो वा जीवः, नास्ति वा परलोकः' इत्यादिलक्षणम् । अनाभिग्रहिकमिथ्यात्वं चाऽसज्ञिनां तथाविधविवेकविकलानामक्रियावादिनां भव्यानामभव्यानामपि च भवति । प्रथम मिथ्यात्व का निरूपण क्यों किया है ?।
उत्तर यह है कि-मिथ्यात्व सम्यग्दर्शन का प्रतिपक्षी है । उसका प्रतिपक्षी होनेसे प्रथम उसके ज्ञान से सम्यगदर्शन में दृढता होती है अतः पूर्व मिथ्यात्व का निरूपण किया गया है ।।
____ अथवा सब प्राणियों को प्रथम मिथ्यात्व ही होता है, अनन्तर कोई एक को सम्यक्त्व उप्तन्न होता है, इस कारण से प्रथम मिथ्यात्व का निरूपण किया है,
मिथ्यात्व आभिग्रहिक और अनाभिग्रहिक के भेद से दो प्रकार का है । आभिग्रहिक कुदर्शन का आग्रहस्वरूप है । जैसे “ जीव नहों है अथवा जीव अनित्य है अथवा परलोक नहीं है।" इत्यादिरूप । अनामिग्रहिक-मिथ्यात्व असंज्ञी को, तथा हेयोपादेय का विवेकरहित अक्रियावादी भव्य और अभव्यों को होता है । યોગ્ય થાત પરંતુ તેને બદલે પ્રથમ મિથ્યાત્વનું નિરૂપણ કેમ કર્યું છે ?
ઉત્તર એ છે કે–મિથ્યાત્વ સમ્યગ્દર્શનનું પ્રતિપક્ષી છે. તેના પ્રતિપક્ષી હોવાથી પ્રથમ તેના જ્ઞાનથી સમ્યગદર્શનમાં દઢતા થાય છે. આ માટે પહેલા મિથ્યાત્વનું નિરૂપણ કર્યું છે. અથવા સર્વે પ્રાણિઓને પ્રથમ મિથ્યાત્વજ હોય છે. આ કારણથી પ્રથમ મિથ્યાત્વનું નિરૂપણ કર્યું છે. મિથ્યાત્વ આ ગ્રાહક અને અનભિગ્રહિકના ભેદે કરીને બે પ્રકારનું થાય છે. આભિગ્રહિક કુદર્શનના આગ્રહસ્વરૂપ છે, જેમકે– “જીવ છેજ નહીં અથવા જીવ, અનિત્ય છે, અથવા પરલેક છે નહીં* ઇત્યાદિરૂપ. અનાભિગ્રહિક મિયાત્વ અસંજ્ઞીને તથા હેય ઉપાદેયના વિવેકરહિત અક્રિયાવાદી ભવ્ય તથા અભવ્યને થાય છે
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७४
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे
अक्रियावादे भव्या अभव्याश्च जनाः प्रवर्तन्ते, क्रियावादे च भव्यात्मान एव प्रवर्तन्ते, तत्रैव कश्चित शुक्लपाक्षिकोऽपि भवति । यतस्तैरुत्कृष्टार्द्धपुद्गलपरावर्तस्याभ्यन्तर एव सिद्धगतिः प्राप्स्यते । ईदृशा अपि जनाश्चिरसंसारितया कियत्समयमक्रियावादे प्रविशंति तदा ते जनाः स्वसिद्धान्तं प्रणयन्ति-यत-आत्मा वस्तुतः कोऽपि पदार्थों नास्ति. पञ्चभ्रतेभ्योऽतिरिक्ता काऽपि दिव्यशक्तिर्नास्ति जगति, अतो लोकस्य वा परलोकस्य सत्तैव नास्तीति ।
ते पुण्यपापयोरिहलोके परलोके वा न विश्वसन्ति 'नास्ति परलोकः' इति मतिर्येषां ते नास्तिकाः, इति नास्तिकशब्दस्य व्युत्पत्त्याऽपि तथा प्रतीयते, अर्थात्-येषां मतिः परलोकविषया न भवति ते नास्तिका उच्यन्ते । ते च
अक्रियावाद में भव्य और अभव्य दोनों का समावेश है, और क्रियावाद में केवल भव्य आत्मा ही लिये जाते हैं । उन में कोई शुक्लपक्षी भी होते हैं । क्यों कि वे उत्कृष्ट देश-ऊन पुद्गल-परावर्तन के भीतर ही सिद्धिगति को प्राप्त करेंगे, किन्तु ऐसे जीव चिरकाल संसार में रहने से कितनेक काल तक अक्रियावादी बनकर वे अपने नास्तिकता का सिद्धान्त बनालेते हैं और कहने लगते हैं कि-" आत्मा कोई पदार्थ नहीं है। पञ्चभूत से अतिरिक्त कोई भी दिव्य शक्ति नहीं है, अतः इस लोक की अथवा परलोक की सत्ता ही नहीं है ।" इत्यादि ।
वे " पुण्य पाप है, इहलोग परलोक है" ऐसी श्रद्धा नहीं रखते हैं । " परलोक नहीं है " ऐसी मति रखने वाला नास्तिक कहा जाता है । इस शब्दव्युप्तत्ति से भी ऊपर लिखा हुवा अर्थ प्रतीत होता है।
અકિયાવાદમાં ભવ્ય તથા અભવ્ય બેઉને સમાવેશ છે, અને ક્રિયાવાદમાં કેવલ ભવ્ય આત્માજ લેવામાં આવે છે. તેમાંથી કોઈ શુકલપક્ષ પણ હોય છે કેમકે તેઓ ઉત્કૃષ્ટ દેશ-ઊનપુદ્ગલ–પરાવતમાંજ સિદ્ધિગતિને પ્રાપ્ત કરશે. પરંતુ એવા જીવ લાંબો વખત સંસારમાં રહેવાથી કેટલાક વખત સુધી અક્રિયાવાદી બનીને તેઓ પિતાની નાસ્તિતાને સિદ્ધાંત બનાવી લે છે અને કહેવા લાગે છે કે “આત્મા કઈ પદાર્થ છે નહીં. પંચભૂતથી અતિરિકત (જુદી) કેઈપણ દિવ્ય શકિત છે નહીં તેથી આ લોકની અથવા પરલોકની સત્તા છે નહીં” ઈત્યાદિ
તેઓ પુણ્ય પાપ છે, આલોક પરલેક છે એવી શ્રદ્ધા રાખતા નથી પરલોક છે નહીં એવી મતિ રાખવાવાળા નાસ્તિક કહેવાય છે. આ શખવ્યુત્પ ત્તિથી પણ ઉપર લખેલ અર્થ પ્રતીત થાય છે. અર્થાત્ જેની મતિ પરલેકવિષયક
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. ६ उपासकप्रतिमाः
१७५ मोक्षमपि निषेधयन्ति । तेषां कृते न माता न पिता । ते-अर्हतः, चक्रवतिनो, बलदेवान्, वासुदेवान् नरकं, नैरयिकं, सुकृतदुष्कृते, तत्फलं च नाङ्गीकुर्वन्ति, यतस्ते पञ्चभूतातिरिक्तः कोऽपि पदार्थों नास्त्येवेति निजमन्तव्यं निश्चिन्वन्ति, ते कर्तारं भोक्तारं वा कमपि पदार्थ नाभ्युपगच्छन्ति, अतः पापपुण्ययोः, फलविशेषोऽपि नत्कृते नास्ति फलस्तेषां तत्फलप्राप्तिरपि न भवितुमर्हति तेषां कृते न तपो न संयमो नापि ब्रह्मचर्यादिशुभकर्मणां किमपि फलमस्ति, नापि हिंसादिदुष्कृतानां च किमपि अशुभदुष्फलं ते स्वीकुर्वन्ति, मृत्योरनन्तर मात्मा परलोके नोत्पद्यते, नापि नरकमारभ्य मोक्षपर्यन्तः कोऽपि स्थानविशेषः। अर्थात् जिन की मति परलोकविषयक नहीं है, वे नास्तिक कहे जाते हैं वे मोक्ष का भी निषेध करते हैं। उनके लिए माता नहीं पिता नहीं, वे अहंन्त, चक्रवर्ती, बलदेव, वासुदेव, नरक, नारकीय जीव, सुकृत, दुष्कृत और उन के फल को नहीं मानते हैं, क्यों कि उनका मन्तव्य है कि - पञ्चभूत से अतिरिक्त कोई भी पदार्थ नहीं है । वे कर्ता भोक्ता कोई भी पदार्थ को स्वीकार नहीं करते हैं, अतः उनके लिए पाप और पुण्य का फल कुछ नहीं है । और न उन के मत से पुण्य पाप के फल की प्राप्ति ही हो सकती है। उनके सिद्धान्त में न तप है न संयम है। ब्रह्मचर्य आदि शुभ कर्मों का कुछ भी फल नहीं है। और हिंसा आदि बुरे कर्मों का कोई भी अशुभ फल नहीं मानते हैं । मृत्यु के बाद आत्मा परलोक में जन्म नहीं लेता है । नरक से लेकर मोक्षपर्यन्त कोई भी गति नहीं है । નથી હોતી તેને નાસ્તિક કહેવાય છે. તેઓ મિક્ષને પણ નિષેધ કરે છે તેમને માટે भाता छे नहि पिता छ नहि. तमा मन्त, यती, महेष, वासुदेव, न२४, નારકીય જીવ, સુકૃત, દુષ્કૃત તથા તેના ફળને માનતા નથી, કેમકે તે તેમનું મન્તવ્ય છે કે–પંચભૂતથી અતિરિકત (જુદો) કેઈ પણ પદાર્થ નથી. તેઓ કર્તા ભકતા કઈ પણ પદાર્થને સ્વીકાર કરતા નથી. તેથી તેમના માટે પાપ અથવા પુણ્યનું ફલ છે નહિ. તેમજ તેમના મતથી પુણ્ય કે પાપના ફલની પ્રાપ્તિ પણ થઈ શકતી નથી. તેમના સિદ્ધાન્તમાં તપ છે નહિ, સંયમ છે નહિ, બ્રહ્મચર્ય આદિ શુભ કર્મોનું કાંઈ ફલ છે નહિ અને હિંસા આદિ ખરાબ કર્મોનું કોઈપણ અશુભ ફલ પણ માનતા નથી. મૃત્યુ પછી આત્મા પરલોકમાં જન્મ નથી લેતા. નરકથી લઈને મોક્ષ પર્યન્ત કોઈ પણ ગતિ છે નહિ.
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे
3
इह नास्तिकवादे निजमतिं स्थिरीकृत्य ते पूर्वप्रतिपादित स्वसिद्धान्ते मग्नास्तिष्ठन्ति त एव पूर्णकदाग्रहिणो निगद्यन्ते । ॥ ०२ ॥ मिथ्यादृष्टिः कथमास्रवपञ्च के प्रवर्तते ? इति वर्णयति - ' से भवइ' इत्यादि । - से भवइ महिच्छे, महारंभे महापरिग्गहे, अहम्मिए, अहम्माणुए, अहम्मसेवी, अहम्मिट्ठे, अहम्मक्खाई, अहम्मरागी, अहम्मपलोई, अहम्मजीवी, अहम्मपलज्जणे, अहम्मसील समुदायारे अहम्मेणं चेव वित्तिं कप्पेमाणे विहरइ ॥ सू० ३ ॥
मूलम्
१७६
छाया - स भवति महेच्छ:, महारम्भः, महापरिग्रहः, अधार्मिकः, अधमनुगः, अधर्म सेवी, अधर्मिष्ठः अधर्माख्यायी, अधर्मरागी, अधर्मप्रलोकी, अधर्मजीवी, अधर्मपरञ्जनः, अधर्मशीलसमुदाचारोऽधर्मेण चैव वृत्तिं कल्पयन् विहरति ॥ सू०३ |
टीका - ' से भवइ' - इत्यादि । सः = पूर्वोक्तलक्षणो नास्तिकः, महेच्छ:महती=राज्यविभव परिवारादिका सर्वातिशायिनी इच्छा = अन्तःकरणप्रवृत्तिर्यस्य स महेच्छः = विशाललालसः । महारम्भः = महान् = इच्छापरिमाणेनाऽकृतमर्यादया बृहत् आरम्भः=पञ्चेन्द्रियाद्युपमर्दनलक्षणो यस्य स महारम्भः । महापरिग्रहः = परिमाणातिरेकेण धनधान्यद्विपदचतुष्पद वास्तुक्षेत्रादिपरिग्रहवान्, निवृत्तिभावरहित इ
इस नास्तिकवाद में अपनी बुद्धि को स्थिर रखकर पूर्वोक्त अपने सिद्धान्त में मग्न रहते हैं । वे ही पूर्ण कदाग्रहो कहे जाते है ||०२|| मिथ्यादृष्टि पाँच आस्रव में कैसे प्रवृत्ति करते हैं ? उसका वर्णन करते हैं - ' से भवई' इत्यादि ।
पूर्व में जिसका वर्णन किया गया है ऐसा नास्तिक महेच्छ:राज्य विभव परिवार आदि की बडी इच्छा वाला होता है । महारम्भःइच्छापरिमाण की मर्यादारहित पञ्चन्द्रिय आदि जीवों का उपमर्दन करने वाला महारम्भी । महापरिग्रहः- धन धान्य द्विपद चतुष्पद वास्तु
આ નાસ્તિકવાદમાં પોતાની બુદ્ધિને સ્થિર રાખીને પૂર્વાંકત પોતાના સિદ્ધાન્તમાં भग्न रहे छे. खोन पूर्ण उहा यही उहेवाय छे. (सू. २)
મિથ્યાદષ્ટિ પાંચ અસવમાં કેવી રીતે પ્રવૃત્તિ કરે છે ? તેનું વર્ણન કરે છે'से भवइ' इत्याहि.
पूर्वमा मेनुं वर्णन श्वामां आव्यु छे सेवा नास्ति महेच्छः- राज्य विलव परिवार माहिनुं धीरछा वाणा होय छे महारम्भः - इच्छापरिभाणुनी भर्याहारडित यथेन्द्रिय याहि भवानां उपभर्हन उरवावाजा महारली महापरिग्रहः- धन
ધાન્ય
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. ६ नास्तिकवादिवर्णनम्
त्यर्थः । अत एव अधार्मिकः - धर्म - श्रुतचारित्रलक्षणं चरतीति धार्मिकस्तद्विपरीतोऽधार्मिकः । अधर्मानुगः-धर्म- श्रुतचारित्रलक्षणमनुगच्छतीति धर्मानुगस्तद्विरोधी तथा, सावद्यमार्गानुगामीत्यर्थः । अधर्म सेवी - कलत्रादिनिमित्तषट्कायो पमर्दकः । अधर्मिष्ठः- अतिशयितो धर्मोऽस्यास्तीति धर्मिष्ठः =धार्मिकप्रवरस्तद्विपरीतः - पापिष्ठ इत्यर्थः, घातककर्मकारित्वाद् अधर्मबहुल इति यावत् । अधर्माख्यायी - अधर्म आख्यातुं शीलं यस्य सोऽधर्माख्यायो = अधर्मप्ररूपकः । अधर्मरागी = न धर्मोऽधर्मस्तत्र रक्तुं शीलं यस्य सोऽधर्मरागी - सावद्यकर्मानुरागशीलः । अधर्मप्रलोकी न धर्मोऽधर्मः = पापं तं प्रकर्षेण लोकितुं द्रष्टुं शीलं यस्य सोऽधर्मप्रलोकी= कलत्राद्यर्थसावद्यदर्शी । अधर्मजीवी - अधर्मेण = पापेन जीवितुं प्राणान् धर्तुं शीलं यस्याऽसावधर्मजीवी=अधर्मेण प्राणधारी । अधर्मपरञ्जनः - अधर्मः पापं तत्र प्रकर्षेण रज्यते इति अधर्मपरञ्जनः, अधर्मशीलसमुदाचारः = अधर्मशीलः = सावद्यशीलः समुदाचारः = यत्किञ्चनानुष्ठानं यस्याऽसौ तथा एतादृशः सन् अधर्मेण चैव= केवलमधर्मणैव वृत्तिं जीविकां कल्पयन = कुर्वन् विहरति = विचरति ॥ सू० ३ ॥ घर और क्षेत्र आदि का महापरिग्रही । अधार्मिकः - श्रुतचारित्ररूप धर्म से विपरीत चलने वाला, अधर्मानुग::- सावध मार्ग पर चलने वाला । अधर्मसेवी पुत्र, कलत्रादिको के लिए षट्कायका उपमर्दन करने वाला । अधर्मिष्ठ:- महा अधर्मी । अधर्माख्यायी - अधर्म की प्ररूपणा करने वाला । अधर्मरागी - अधर्म में ही अनुराग रखने वाला । अधर्मप्रलोकी - अधर्म को देखने वाला । अधर्मजीवी - अधर्म से जीने वाला | अधर्मपरञ्जनः - अधर्म से खुश होने वाला । - अधर्मशील० - अधर्म स्वभाव वाला | और वह केवल अधर्म से ही जीविका सम्पादन करता हुआ विचरता है || सू० ३ ॥
--
१७७
द्वियह यतुष्यह वास्तु-घर तथा क्षेत्र महिना महा परिग्रही अधार्मिकः - श्रुत यारित्र धर्मथी विपरीत यासवावाजा अधर्मानुगः- सावध मार्गे यासवावाणा अधर्मसेवीपुत्र उक्षेत्र महिना भाटे षट्ायनुं उपभर्हन उरवावाणा अधर्मिष्ठः महा अधर्मी अधर्माख्यायी - अधर्मनी ३५ अश्वावाजा अधर्मरागी - अधर्मभन अनुराग (प्रीति) रामवावाजा. अधर्मप्रलोकी-अधर्म ने लेवावाला अधर्मजीवी- अधमथी लववावाजा अधर्मपरञ्जनः - अधर्मी भुश थवावाजा अधर्मशील० - अधर्म स्वलाववाजा खाने ते માત્ર અધમ થી જ જીવિકા સમ્પાદન કરતા વિચરે છે. (સૂ. ૩)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे
अथ नास्तिकस्वरूपं वर्ण्यते - 'ह' इत्यादि । मूलम् - हण, छिन्द, भिंद, विकत्तए, लोहियपाणी, चंडो, रुद्दो, खुदो, असमिक्खियकारी, साहसिओ, उक्कंचणे, वंचणे, माई, नियडी, कूडमाई, साइसंपओगबहुले, दुस्सोले, दुष्परिचये, दुच्चरिए, दुरणुणए, दुबए, दुप्पडियाणंदे निस्सीले, निव्वए, निग्गुणे, निम्मेरे, निष्पच्चक्खाणपोसहोववासे, असाहू ॥ सू०४॥
छाया - जहि, छिन्धि भिन्धि, विकर्तकः, लोहितपाणिः, चण्डः, रुद्रः, क्षुद्रः, असमीक्षितकारी, साहसिकः, उत्कञ्चनः, वञ्चनः, मायी, निकृतिः, कूटमायी, सातिसंप्रयोग बहुलः, दुःशीलः, दुष्परिचयः, दुःश्रर्यः, दुरनुनयः दुब्रेतः, दुष्प्रत्यानन्दः, निश्शीलः, निर्व्रतः, निर्गुणः, निर्मर्यादः, निष्प्रत्याख्यानपोषधोपवासः असाधुः ॥ म्रु० ४ ॥
१७८
टीका - 'हण' - इत्यादि । जहि-हिन्धि, छिन्धि = द्वैधिकुरु, भिन्धि - विदारय, जीवानिति शेषः, इत्येवमादिशन स्वयमपि विकर्तकः = विशेषेण हिंसकः, लोहितपाणिः - लोहितौ = रुधिरारुणी पाणी = करौ यस्य स तथा = रुधिरलिप्तहस्तः, चण्डः = क्रोधनिर्मांतचित्तः, रुद्रः = रौद्रः प्राणिभयोत्पादक इति यावत्, क्षुद्रः = प्राणिपीडकत्वात् अथमः खल इति यावत, असमीक्षितकारी - असमीक्षितुम् = अविचारितं कर्तुं शीलमस्येत्यसमीक्षितकारी = "प्राणिवधहिंसाकर्मणा मम कीदृशी दशा
अब नास्तिकवादी का स्वरूप कहते है ' हण' इत्यादि ।
66
""
हण - जीवों को मारो, छिंद-छेदन करो, और भिंद- भेदन करो इस तरह का आदेश करता है । तथा विकत्तए स्वयं जीवों को काटने वाला है । लोहियपाणी - उस के हाथ रुधिर से लिप्त रहते हैं। चंडो- प्रचण्ड क्रोधी । रुद्दो- प्राणियों को भय उपजाने वाला । खुद्दो- जीवों को पीडा उसन्न करने वाला । असमिक्खियकारी - बिना विचारे करने वाला अर्थात्- ' प्राणिवध और हिंसा द्वारा कर्म करने
हवे नास्तिवाहीनुं स्वरूप उहे छे- 'हण' त्याहि
हण= लवोने भाशे छिंद= छेदन रो भने भिंद= लेहन उरो भावी रीते महेश (आज्ञा) ५३ छे. तथा विकत्तए-पोते लवोने अथवावाजा थाय छे लोहियपाणा-तेना हाथ सोहीथी भरडामेता रहे छे चंडो-प्रयड डोधी रुद्दो- आशियाने लय उपन्नववावाजा खुद्दो - लवोने पीडा उत्पन्न पुरवावाजा असमिक्खियकारीવિચાર વિના કામ કરવાવાળા અર્થાત્ ‘પ્રાણિવધ અને હિંસાદ્વારા કર્મો કરવાથી મારી
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ.६ नास्तिकवादिवर्णनम्
१७९ भविष्यती" त्यविचार्यकारी, साहसिकः-सहसा अविमर्शात्मकेन बलेन वर्तत इति साहसिकः = भाविनमनर्थमविचार्य प्रवर्तमानोऽकार्यकारीत्यर्थः, उत्कञ्चनः= शूलाधारोपणार्थमुत्कण्ठावान्, उत्कोचग्राही वा 'लाच' इति भाषायाम्, वञ्चनः= वञ्चकः प्रतारकः 'ठग' इति भाषायाम्, मायी-मायावी कपटधारीति यावत्, निकृतिः निकृष्टा-परप्रतारणादिका कृतिः आचरणं यस्यासौ तथा, पूर्वकृतमायापच्छादनार्थमपरमायाकारीत्यर्थः । कूटमायी नानाविधक्रियया परवश्चनपरः, परवञ्चनाथे तुलाप्रस्थादेन्यूनाधिककरणशील इत्यर्थः । सातिसंप्रयोगबहुल:-अति= अतिशयस्तेन सहितं साति = अतिशयितं द्रव्यं तस्य संप्रयोगः = संमिश्रणं तेन बहुल:=परवञ्चनार्थमतिशयितद्रव्येणाल्पमूल्यद्रव्यसंयोगकारी, दुःशीलः =दुष्टप्रकृतिक, दुष्परिचय: कुत्सितपरिचयः चिरकालमुपकृतोऽपि क्षणेन कृतघ्नताकारीसे मेरी कैसी दशा होगी' ऐसा विचार न कर कार्य करने वाला । साहसिओ-विचार किये विना बल से प्रवृत्ति करने वाला अर्थात् भावी अर्थ का विचाररहित प्रवृत्ति करने वाला - अकार्यकारी । उक्कंचणकिसी को शूली-फासी पर चढाने के लिये उत्कण्ठित, अथवा घूस लेने वाला । वंचण-वञ्चना करने वाला ठग । माई-माया-कपट करने वाला । नियडी - प्रथम की हुई माया का आच्छादन करने के लिये दूसरी माया करने वाला । कूडमाई-अनेक प्रकार की क्रियासे दूसरों को ठगने वाला अर्थात् दूसरों को ठगने के लिये तुला (तराजू) आदि से कम देने, अधिक लेने आदि का स्वभाव वाला। साइसंपओगबहुले-दूसरों को ठगने के लिये मँहगा द्रव्य के साथ सस्ते द्रव्य का संयोग करने वाला । दुस्सीले-खराब स्वभाव वाला। दुप्परिचएॐवी ! थशे' सनी विया२ न. ४२i अर्थ ४२वावासाहसिओ-विन्या२ च्या वार જોરથી પ્રવૃત્તિ કરવાવાળા અર્થાત્ ભાવી અર્થના વિચારરહિત પ્રવૃત્તિ કરવાવાળા–અકાર્ય ४२वावा. उक्कंचण= न शूदी-शंसी 3५२ माटे ४हित, अथवा सांय- सेवावाणा वंचण वयना ४२वावा-४ माई- भाया-४५८ ४२वावा नियडी-प्रथम येसी माया (81400) ने माछाहन ४२वा (छुपाया) भाटे भी માયા કરવાવાળા હા=અનેક પ્રકારની ક્રિયાથી બીજાને ઠગવાવાળા અર્થાત્ બીજાને ઠગવા માટે તુલા (ત્રાજવાં) આદિથી ઓછું દેવા, વધારે લેવાના સ્વભાવવાળા साइसंपओगबहुले- ने. 140 भाटे भांपा द्रव्य (थी४) साथै सस्तi ( Saxi ) द्रव्यने लेणवी देवावा. दुस्सीले-मराम स्वलाaaton दुष्परिचए- u समयसुधा
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८०
-
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे त्यर्थः । दुश्चर्यः-दुर-दुष्टा चर्या=आचरणं यस्य स दुश्चरितवानित्यर्थः, दुरनुनयः दुःखेन वशीकरणीयः, दुव्रतः=कुत्सितव्रतः दुष्टप्रतिज्ञ इति यावत्, दुष्पत्यानन्दः बहुभिरपि सन्तापकारणैरनुत्पद्यमानसन्तोषः, दुःखेनानन्द्यत इति दुष्पत्यानन्दः प्रत्युपकारेण हेतुनाऽहङ्कारध्मातो दुःखेन प्रत्यानन्द्यते, यदि वा सत्युपकारे प्रत्युपकारभीरु वानन्द्यते प्रत्युत प्रत्युपकारे दोषमेवोत्पादयति । निश्शीलः-शीलाद निष्क्रान्तो निश्शीलः = ब्रह्मचर्यपरिणाम रहितः, निवतः= नियमरहितः स्थूलपाणातिपातादिविरतिरहित इति यावत्, निर्गुणः-गुणेभ्यो दर्शनचारित्ररूपेभ्यः क्षान्त्यादिलक्षणेभ्यो वा निष्क्रान्तो निर्गुणः, निर्मर्यादःमर्यादाया-धमनियमव्यवस्थाया निष्क्रान्तः-उक्तलक्षणमर्यादारहित इत्यर्थः, निपत्याख्यानपोषधोपवासः-प्रत्याख्यानं परिहरणीयवस्तुपरित्यागः, पोषधोपवासः अष्टमीचतुर्दश्यादिपर्वसु शास्त्रविहितानशनादिव्रतं तद्रहितः, असाधुः सम्यग्दर्शनबहुत समय तक उपकार किया हो तो भी थोडी देर में कृतघ्नता करने वाला । दुचरिए-दुष्ट आचरण करने वाला। दुरणुणए-दुःख से काबू में आने वाला । दुव्बए-दुष्ट प्रतिज्ञा वाला । दुप्यडियाणंदे-दूसरों के दुःख में आनन्द मानने वाला । अथवा उपकारी का उपकार न मानकर उलट उसका दोष निकालने वाला अर्थात् किसीने उपकार किया तो भी “पीछा उपकार करना पडेगा" इस भय से उपकार में दोषों की परंपरा उप्तन्न करने वाला । निस्सीले-ब्रह्मचर्य की मर्यादारहित । णिव्वए - नियमरहित अर्थात् स्थूल - प्राणातिपात आदि की विरतिरहित । णिग्गुणे- दर्शन चारित्र आदि गुणों से रहित, अथवा क्षान्ति आदि गुणों से रहित । णिम्मेरे - धर्म नियम की मर्यादा से रहित । णिप्पचक्खाण०-अष्टमी चतुर्दशी आदि पर्व में शास्त्रविहित S५४२ च्या साय ७ti rey .lok पारमा पृतनता ४२वावादुच्चरिए=दुष्ट माय२५५ ४२वारी दुरणुणए-दु:4थी आभूमा आवावा॥ दुव्वए= दुष्ट प्रतिज्ञापणा दुप्पडियाणंदे-मीना म सान मानवावा अथवा ५४॥रीना 641२ न માનતાં ઉલટાં તેના દોષ કાઢવાવાળા અર્થાત્ કેઈએ ઉપકાર કર્યો હોય તે પણ “સામે ઉપકાર કરવો પડશે” એવા ભયથી ઉપકારમાં દેષની પરંપરા ઉત્પન્ન કરવાવાળા निस्सीले-ब्रह्मय नी मर्यादा २हित णिव्वए-प्रतनियम २ति णिग्गुणेशन यात्रि मा गुथी २डित, मथा शान्ति माहि गुथी २हित णिम्मेरे- नियमनी भाथी २डित णिप्पचक्खाण' मष्टमी यतुईशी माहि ५ मा विहित ५4
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. ६ नास्तिकवादिवर्णनम्
ज्ञानचारित्रैर्मोक्षं साधयतीति साधुस्तद्विपरीतोऽसाधुः पापमय कार्यकारित्वात्, अस्तीति शेषः ॥ सू० ४ ॥
पुनः स कीदृशो भवतीति नास्तिकवादिनं वर्णयति - 'सव्वाओ' इत्यादि । मूलम् - सव्वाओ पाणाइवायाओ अप्पडिविरओ जावजीवाए, जाव सव्वाओ, परिग्गाओ, एवं सव्वाओ कोहाओ, सव्वाओ माणाओ, सव्वाओ मायाओ, सव्वाओ लोभाओ, पेजाओ, दोसाओ, कलहाओ, अब्भक्खाणाओ, पिसुण्ण - परपरिवायाओ, अरइरइ -- मायामोसाओ, मिच्छादंसणसजाओ अप्पडिविरओ जा वजीवाए ॥ सू० ५ ॥
१८१
छाया - सर्वस्मात् प्राणातिपातादप्रतिविरतो यावज्जीवम्, यावत् सर्वस्मात् परिग्रहात्, एवं सर्वस्मात् क्रोधात्, सर्वस्माद् मानात, सर्वस्या मायायाः, सर्वस्मात् लोभात, प्रेम्ण, द्वेषात्, कलहात्, अभ्याख्यानात्, पैशुन्य - परिवादतः, अरतिरति- मायामृषातः, मिथ्यादर्शनशल्यादप्रतिविरतो यावज्जीवम् || सू० ५ ॥
टीका - 'सब्बाओ' - इत्यादि । (१) सर्वस्मात् = निःशेषात् प्राणातिपातात् प्राणातिपातः = प्राणिवधः स द्विविधः-स्थूल सूक्ष्मजीव विषयभेदात्, तत्र स्थूला पचखाण पौषध उपवास आदि व्रत रहित । असाहू-सम्यग्दर्शन ज्ञान चारित्र से मोक्ष को जो साधता है वह साधु कहा जाता है, उससे विपरीत असाधु कहा जाता है, अर्थात् सर्वपापमयी प्रवृत्ति करने वाला होता है ॥ सू० ४ ॥
फिर नास्तिकवादी का वर्णन करते हैं - ' सव्वाओ' इत्यादि । नास्तिकवादी किसी प्रकार के प्राणातिगत से निवृत्ति नहीं करता है । (१) प्राणातिपात - प्राणियों का वध । वध दो प्रकार का है, भालु चौषध उपवास आहि व्रत रहित असाहू सभ्यगू हर्शन ज्ञान शास्त्रिथी भोक्षने જે સાધે છે તે સાધુ કહેવાય છે, તેનાથી વિપરીત (ઉલટા) અસાધુ કહેવાય છે. અર્થાત્ સર્વ પાપમયી પ્રવૃત્તિ કરવાવાળા હોય છે. (સુ. ૪)
श्री नास्तिवाहीनुं वर्णन उरे छे:- सव्वाओ इत्यादि.
नास्तिवादी श्रेष्ठ प्रभारना प्राणातिपातथी निवृत्ति ४२ता नथी (१) प्राणातिपातપ્રાણીઓના વધ, વધ બે પ્રકારના છે સ્થૂલ અને સૂક્ષ્મ, એવા ભેદ છે. સ્થૂલ-દ્વીન્દ્રિ
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८२
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे द्वीन्द्रियादयो जीवाः सूक्ष्माश्चैकेन्द्रियाः पृथिव्यादयः, ये चापि बादराः, न तु सूक्ष्मनामकर्मोदयवर्तिनः सर्वलोकव्यापिनस्तेषां वधासम्भवात् , स्वत आयुः क्षयेणैव तेषां मरणात्, तत्र साधूनां द्विविधादपि प्राणातिपातानिवृत्तिर्विधेया, तत्र स्थूलप्राणातिपातो द्विविधः संकल्पनाऽऽरम्भजभेदात्, तत्र-संकल्पजः-'इमं हन्मी' -ति मनोविचारजातः, आरम्भज:-कर्षणादिजातः, तस्मात-षड्जीवनिकायहिंसातः यावज्जीव-जीवनपर्यन्तम् अप्रतिविरत:-न प्रतिविरत: न निवृत्ती नास्तिकस्तत्रैव । सर्वदा निरतो भवतीति शेषः। यावत्-यावच्छब्देन मृषावादाऽदत्ताऽऽदानमैथुनानि सगृह्यन्ते, तत्र
. (२) मृषावादः-सतोऽपलापोऽसतश्च प्ररूपणं, स च सर्वव्यगुणपर्यायविषये भवति, ततः। स्थूल और सूक्ष्म भेद से । स्थूल द्वीन्द्रिय से लेकर पञ्चेन्द्रिय तक, और एक इन्द्रिय वाले पृथ्वी आदि सूक्ष्म कहे जाते हैं । सूक्ष्मनामकर्मोदय वाले जो कि सर्वलोक में व्याप्त हैं, उनका यहा ग्रहण नहीं किया जाता, क्यों कि उनका वध असम्भव है, उनका मरण स्वतः
आयुष्य का क्षय होने से होता है । साधुओ की पूर्वोक्त प्रकार के स्थूल और सूक्ष्म इन दोनों प्रकार के प्राणातिपात से निवृत्ति होती है । स्थूल प्राणातिपात दो प्रकार का है । (१) संकल्पज और (२) आरम्भज । संकल्पज "मैं इसको मारूं" ऐसा मन में विचार करना । आरम्भज-कर्षण-खेत खेडने आदिसे होने वाला । वह नास्तिकवादी इस षड्जीवनिकाय की हिंसा से जीवन पर्यन्त कभी निवृत्त नहीं होता है । यहाँ ' यावत् ' शब्द से मृषावाद अदत्तादान और मैथुन भी समझना चाहिये । યથી લઈને ૫ ચેન્દ્રિય સુધીના અને એક ઈન્દ્રિયવાળા પૃથ્વી આદિ સૂક્ષમ કહેવાય છે. સૂક્ષમ એટલે સૂક્રમનામકર્મોદય વાળા કે જે સર્વકમાં વ્યાપ્ત છે તે અર્થ અહીં ગ્રહણ કરેલ નથી, કેમકે તેમનો વધ કર અસંભવ છે. તેમનું મરણ પિતાની મેળે આયુષ્યને ક્ષય થતાં થાય છે, સાધુઓને પૂર્વોત પ્રકારના સ્થલ તથા સૂક્ષમ એ બે પ્રકારના પ્રાણાતિપાતથી નિવૃત્તિ થાય છે સ્થૂલ પ્રાણાતિપાત બે પ્રકારના છે. (૧) संकल्पज भने (२) आरम्भज । संकल्पज- तेने भा३' मेवो मनमा पियार ४२३ आरम्भज-कर्षण= तर मे माहिथी थवावा. ते नास्तिप्रवाह मा पड़જવનિકાયની હિંસાથી જીવનપર્યત કદી નિવૃત્ત થતું નથી. અહીં વાત શબ્દથી मृषावाद, अदत्तादान, तथा मैथुन ५५ सम ले मे.
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. ६ नास्तिकवादिवर्णनम्
१८३
(३) अदत्ताऽऽदानम् - अदत्तस्य = देवगुर्वाद्यननुज्ञातस्याऽऽदानं = ग्रहणम्, यद्वस्तु ग्रहीतुं धारयितुं वा शक्यते तद्वस्तुमात्रविषयकमादानं भवति, न तु तदन्यविषयकम्, तदुक्तम्
" कम्हिणं भंते ! जीवाणं अदिष्णादाणं किरिया कज्जइ ? गोयमा ! गहणधार णिज्जेसु दव्वेसु" (भग० १ श०, ६ उ०, ) ततः ।
(४) मैथुनं - स्त्रीपुंसयोः कर्म, मैथुनाध्यवसायोऽपि चित्रलेप्य काष्ठादिकर्मगतरूपेषु रूपसह गतेषु स्त्र्यादिषु विषयेषु भवति, न तु सकलवस्तुविषये । उक्तश्चकम्हिणं भंते! जीवाणं मेहुणेणं किरिया कज्जइ ?, गोयमा ! रूवेसु वा रूवसहगएसु वा दव्वेसु ( भग० १ श०, ६ उ० ) इति तस्मात् सर्वस्मात् ।
66
(५) सर्वस्मात् परिग्रहात् - परिग्रहणं परिग्रहः = स्वस्वामिभावेन मूर्छा,
(२) मृषावाद - सत्य वस्तु का अपलाप करना और असत्य का निरूपण करना । वह सर्व द्रव्य गुण पर्याय के विषय में होता है । (३) अदत्तादान - देव गुरु आदि की विना आज्ञा के ग्रहण करना । जो वस्तु साधु के ग्रहण करने और धारण करने के योग्य है उस वस्तुमात्र का यहाँ आदान-ग्रहण समझना चाहिये, उस से अन्य का नहीं । यही बात भगवान्ने “ कम्हिणं भन्ते " इत्यादि से भगवतीसूत्र शतक १ उदेश ६ में कही है ।
(४) मैथुन - चित्र, लेप्य, काष्ठकर्म, आदि के रूप और रूप के साथ स्त्री आदि के विषय में होता है, सकल वस्तु में नहीं होता । यही बात "कहिणं भन्ते ! जीवाणं" इत्यादि पाठ से भगवतीसूत्र श० १ उ० ६ में है ।
(२) मृषावाद - सत्यवस्तुनो अपसाप खो अने असत्यनुं निइयए ४२ ते દ્રવ્ય ગુણ પર્યાયના વિષયમાં થાય છે.
(3) अदत्तादान - देव गुरु याहिनी भाज्ञाविना अंध ग्रहण १२ ने वस्तु સાધુએને ગ્રહણ કરવા અને ધારણ કરવા યેાગ્ય હોય તે વસ્તુમાત્રનું અહીં આદાનग्रहण समल सेवुं लेाये तेनाथी पीक वस्तुनु नहि या वात लगवाने 'कम्हि णं भंते' इत्याद्दिथी भगवतीसूत्र शत १ उद्देश ६ मा उही छे,
66
(४) मैथुन - चित्र सेप्य अष्ठम हिना ३५भा तथा ३पनी साथै स्त्री આદિના વિષયમા થાય છે. ખધી વસ્તુમાં થતુ નથી. આ વાત कम्हिणं भंते जीवाणं " त्याहि पाठमा लगवतीसूत्र शतः १ उद्देश ६ मा छे.
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८४
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे स च प्राणिनामधिकलोभात् समस्तवस्तुविषये प्रादुर्भवति, स च (परिग्रहः) बाह्याभ्यन्तरभेदाद् द्विविधः, तत्र बाह्यः-संयमसाधनीभूतवस्त्रपात्राद्यतिरिक्तधनधान्यादिभेदाद् बहुविधः, आभ्यन्तरश्च-मिथ्यात्वाऽविरतिकषायपमादादिभेदादनेकधा । स च परिग्रहो वास्तविकोऽनर्थकारकः, तथा चोक्तम्
" द्वेषस्याऽऽयतनं धृतेरपचयः क्षान्तेः प्रतीपो विधि,
यांक्षेपस्य सुहन्मदस्य भवनं ध्यानस्य कष्टो रिपुः। दुःखस्य प्रभवः सुखस्य निधनं पापम्य वासो निजः,
प्राज्ञस्यापि परिग्रहो ग्रह इब क्लेशाय नाशाय च ॥१॥” इति ।
(५) परिग्रह-मूर्छा-ममत्व-भाव से वस्तु का ग्रहण करना, वह प्राणियों को अधिक लोभ से होता है । बाह्य और आभ्यन्तर के भेद से दो प्रकार का परिग्रह होता है ।
बाह्य - संयम के साधन वस्त्र और पात्र आदि से अतिरिक्त धन और धान्य आदि के भेद से बहत प्रकार का है।
आभ्यन्तर-मिथ्यात्व अविरति कषाय आदि के भेद से अनेक प्रकार का है। वह परिग्रह वास्तविक अनर्थकारक है। कहा भी है" द्वेषस्याऽऽयतनं धृतेरपचयः क्षान्तेः प्रतीपो विधि,व्यक्षेिपस्य सुहृन्मदस्य भवनं ध्यानस्य कष्टो रिपुः । दुःखस्य प्रभवः सुखस्य निधनं पापस्य वासो निजः प्राज्ञस्यापि परिग्रहो ग्रह इव क्लेशाय नाशाय च ॥१॥" इति । परिग्रह देष का स्थान है । धैर्य का नाश करने वाला है।
(५) परिग्रह- भू-भभाव-माथी वस्तु अहए। ४२वी. ते प्राणायाने पधारे લોભથી થાય છે. બાહ્ય અને આભ્યન્તરના ભેદથી બે પ્રકારના પરિગ્રહ થાય છે. બાહ્ય–સંયમના સાધન વસ્ત્ર અને પાત્ર આદિથી અતિરિકત ધન તથા ધાન્ય આદિથી બહુ પ્રકારના છે આભ્યન્તર-મિથ્યાત્વ અતિરતિ કષાય આદિના ભેદથી અનેક પ્રકારના छे. ते परियड पास्तवि४ अन ४।२४ छे. यु ५ छे:
"द्वेषस्याऽऽयतनं धृतेरपचयः क्षान्तेः प्रतीपो विधि
क्षेिपस्य सुहृन्मदस्य भवनं ध्यानस्य कष्टो रिपुः। दुःखस्य प्रभवः सुखस्य निधनं पापस्य वासो निजः
प्राज्ञस्यापि परिग्रहो ग्रह इव क्लेशाय नाशाय च" ||१|| ति. પરિગ્રહ દ્વેષનું સ્થાન છે પૈયને નાશ કરવાવાળા છે. ક્ષાન્તિને શત્રુ છે.
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. ६ नास्तिकवादिवर्णनम्
१८५
तस्मात् (परिग्रहात्) । एवम् अनेन प्रकारेण सर्वस्मात् (६) क्रोधात् क्रोधः = अक्षमा परिणामः क्रोधमोहनीयोदयजन्यः कृत्याकृत्यविवेकोन्मूलकः स्वपरयोरपाय हेतुरन्तर्बहिः कम्पनलक्ष्यो जीवपरिणामविशेषस्तस्मात् ।
(७) मानः = अभिमानोऽहङ्कार इति यावत् स च जातिकुलादिसमुत्पन्नः सकलानर्थमूलम् । उक्तञ्च
" अहङ्कारग्रहो यावद, हृदययोनि विद्यते ।
तावत् सुखसमाधीनां नैव लेशोऽपि वर्तते " ॥ १ ॥
3
क्षान्ति का शत्रु है | व्याक्षेप का मित्र है, अर्थात् धर्मकर्म्य में अन्तराय करने वाला है । अहङ्कार का घर है । ध्यान का भयंकर शत्रु है । दुःख का उत्पादक है । सुख का विनाशक है । पाप के रहने का निज स्थान है । विद्वान को भी वह परिग्रह क्रूर ग्रह के समान क्लेश और नाशदशा को पहुँचाता है ॥ १ ॥
ऐसे परिग्रह से, तथा क्रोध से -
(६) क्रोध - अक्षमारूप परिणाम को क्रोध कहते हैं, क्रोध मोहनीय के उदय से उप्तन्न होने वाला, कृत्य और अकृत्य के विवेक को भुलाने वाला स्वपर को सन्ताप पहुँचाने वाला, भीतर और बाहर कम्पन उसन्न करने वाला जीव परिणाम विशेष ही क्रोध कहा जाता है, इस क्रोध से ।
(७) मान - अभिमान, अहंकार । यह जाति और कुल आदि से उप्तन्न होता है, एवं सर्व अनर्थ का मूल है । कहा भी हैવ્યાક્ષેપના મિત્ર છે, અર્થાત્ ધર્મકાર્યોંમાં અન્તરાય કરવાવાળા છે. અહંકારનું ઘર છે. ધ્યાનનેા ભયંકર શત્રુ છે. દુ:ખને ઉત્પાદક છે સુખને વિનાશક છે. પાપને રહેવાનું નિજસ્થાન છે. વિદ્વાનને પણ આ પરિગ્રહ ક્રૂરગ્રહની પેઠે કલેશ તથા નાશદશાને પમાડે છે (૧)
એવા પરિગ્રહથી તથા ક્રાપથી
(१) क्रोध - अक्षभाय परिणामने ओघ उहे छे. धिमेोहनीयना उदयथी उत्पन्न થવાવાળા, કૃત તથા અકૃતના વિવેકથી રહિત કરવાવાળા સ્વપરને સત્તાપ પહેાંચાડનાર, અંતરમાં અને બહાર કમ્પન ઉત્પન્ન કરવાવાળા જીવપરિણામ-વિશેષને જ ક્રધ કહેવાય છે. આ ક્રેાધથી–
(७) मान अभिमान, अहंअर, मे मति ने उस माहिथी उत्पन्न थाय छे. ते सर्व रयानर्थतुं भूज छे. उधुं पशु छे:
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे
तस्मात मानात, सर्वस्याः (८) मायाया:-माया-शठता परवञ्चनमित्यर्थः, तस्याः, सर्वस्मात् (९) लोभात-लोभनं लोभः गृध्नुता (लोलुपता) तस्मात्, (१०) प्रेम्णः गृहदारादिस्नेहात्, (११) द्वेषात्-द्वेषणं द्वेषोऽप्रीतिरूपजीवपरिणामस्तस्मात्, (१२) कलहात् वाचिकभण्डनात् वाग्युद्वादितियावत्, (१३) अभ्याख्यानात असदोषारोपणात, (१४) पैशुन्यं-(१५) परपरिवादाभ्याम् पैशुन्यं कर्णान्तिकादौ परोक्षे विद्यमानस्याविद्यमानस्य वा दोषोद्घाटनम्, परपरिवादः प्रभूतजनसमक्षं परदोषप्रकाशनम्, ताभ्याम्, (१६) अरतिरति-(१७) मायामृषातः-मिथ्यात्वमोहनीयोदयाद्धर्मेऽनभिरुचिररतिस्तत्सहिता रतिः मोहनी
“ अहङ्कारग्रहो यावद, हृदयव्योन्नि विद्यते । तावत्सुखसमाधीनां, नैव लेशोऽपि वर्तते ॥ १॥” इति ।
हृदयरूपी आकाश में जब तक अहङ्काररूपी ग्रह रहता है तब तक आत्मा की सुख और समाधिका लेश भी नहीं होता ॥ १ ॥ उस मान से.(८) माया-दूसरों की ठगनेरूप कपट । (९) लोभ - लोलुपता । (१०) प्रेम-गृह दारा आदि का स्नेह । (११) द्वेष-अप्रीतिरूप जीवपरिणाम । (१२) कलह-वचनयुद्ध । (१३) अभ्याख्यान-असद् दोष का आरोप । (१४) पैशुन्य-चुगली करना । (१५) परपरिवाद-अनेक मनुष्यों के पास दूसरों के दोषों का उद्घाटन करना । (१६) अरतिरतिमिथ्यात्वमोहनीय के उदय से धर्म में रुचि न रहना उसको अरति कहते हैं, मोहनीय के उदय से विषयों में प्रेम उस को रति कहते हैं, अरति के साथ रति को अरतिरति कहते हैं। (१७) मायामृषा
"अहङ्कारग्रहो यावद् हृदयव्योम्नि विद्यते ।
तावत्सुखसमाधीनां, नैव लेशोऽपि वर्तते ॥ १ ॥" ति ।
હૃદયરૂપી આકાશમાં જ્યાં સુધી અહંકારરૂપી ગ્રહ રહે છે ત્યાં સુધી આત્માને सुम अने समाधिना मशभात्र ५ प्राप्त थतनथी (१) ते भानथी (८) माया भीगने ४११६३५ ४५८ (6) लोभ-वायुपता, (१०) प्रेम-२६२ माहिना स्ने (११) द्वेष-मप्रीति३५ ७१५२म. (१२) कलह-क्यनयुद्ध (१3) अभ्याख्यान-2AHE होपनी मा२।५ (१४) पैशुन्य=या ४२वी (१५) परपरिवाद=मने भनुष्योनी पाये मीना होपतुं धाटन २j (१६) अरतिरति-मिथ्यात्वभानीयना यथी यमा રૂચી ન રહે તેને અરતિ કહે છે, મેહનીયના ઉદયથી વિષમાં પ્રેમ તે રતિ કહેपाय छे. २०२तिनी साथे तिने १२तिरति हे छे. (१७) मायामृषा-४५टने माया
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. ६ नास्तिकवादिवर्णनम्
१८७
योदयाद् विषयेष्वनुरागः, मायामृषा - माया = कपटं, तया सह मृषा = मृषावादः तृतीयकषायद्वितीयाश्रयसंयोगरूपस्ताभ्यात्, (१८) मिथ्यादर्शन शल्यात् - मिध्यादर्शनं= कुदेव - कुगुरु-कुधर्मेषु सुदेवत्वादिबुद्धिः, तदेव विविधव्यथाजनकतया शल्यमिव शल्यं मिथ्यादर्शनशल्यं तस्मात् यावज्जीवम् अप्रतिविरतः = अनिवृत्तस्तत्रैवाsseक्त इति यावत् नास्तिको भवतीति शेषः ॥ सू० ५ ॥ उक्तमेव विशदयति- 'सव्वाओ' इत्यादि । मूलम् - सव्वाओ
कसाय-दंतकटु-हाण--मद्दण--विलेवण-सद
फरिस - रस- रूव- गंध मलाऽलंकाराओ अप्पडिविरओ जावजीवाए सव्वाओ सगड - रहजाण - जुग्ग- गिल्लि - थिल्लि सीया-संमाणिय-सयणाऽऽसण जाण - वाहण भोयण- पवित्थर - विहिओ अप्पडिविरओ जावजीवाए | सू० ६ ॥
छाया - सर्वेभ्यः कषाय- दन्तकाष्ठ-स्नान-मर्दन- विलेपन-शब्द-स्पर्श-रसरूप-गन्ध-माल्या-ऽलङ्कारेभ्योऽप्रतिविरतो यावज्जीवम्, सर्वस्मात् शकट-रथ-यानयुग्य- गिल्लि थिल्लि शिविका स्यन्दमानिका - शयना - ऽऽसन-पान - वाहन - भोजन प्रविस्तर - विधितोऽप्रतिविरतो यावज्जीवम् ॥ सू० ६ ॥
टीका- 'सब्बाओ' - इत्यादि । सर्वेभ्यः = निःशेषेभ्यः कषायेत्यादि - कषायः गैरिकवर्णो वस्त्रविशेषः, दन्तकाष्ठं = दन्तधावनीभूता तरुलघुशाखा स्नानं सचित्तादिजलेन गात्रमलशोधनम्, मर्दनं = तैलादिनाऽङ्गस्य शोभाद्यर्थमनुलेपनम्, शब्द:= कपट को माया कहते हैं, उसके साथ मृषावाद । तृतीय कपाय और द्वितीय आश्रव का संयोगरूप । (१८) मिथ्यादर्शनशल्य - मिथ्यादर्शनकुदेव, कुगुरु, कुधर्म आदि में सुदेव, सुगुरु, सुधर्म की बुद्धि मिथ्या दर्शन है, वही अनेक प्रकार के दुःख उप्तन्न करने वाला होने से शल्प ( शरीर में लगे हुए तीर की टूटी हुई नोंक ) के समान है । इन सब पापों से नास्तिकवादी यावज्जीव निवृत्ति नहीं करता है || सू० ५ ॥ છે તેની સાથે મૃષાવાદ. તૃતીય કષાય અને દ્વિતીય આશ્રવના સંચાગરૂપ. (૧૮) मिथ्यादर्शनशल्य = मिथ्याद्दर्शन- मुहेव, मुगु३, धर्म आहिमां सुहेब, सुगुरु, सुधर्मनी બુદ્ધિ તે મિથ્યાદર્શન છે. તે અનેક પ્રકારનાં દુ:ખ ઉત્પન્ન કરવાવાળુ હોવાથી રાજ્ય (શરીરમાં લાગેલી તીરની તૂટી ગયેલી અણી) ના જેવું છે. કવાદી યાવજજીવન નિવૃત્તિ કરી શકતા નથી (સૂ. ૫)
આ બધા પાપથી નાસ્તિ
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८८
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे अनुकूलवचनं स्पर्शः= शीतोष्णादिः, रसः = मधुरादिः, रूपं नीलपीतादिकम्, गन्धः कस्तूरिकाधामोदः, माल्यं = जातीप्रभृतिकुसुमरचितमाला, अलङ्कारः = केयूरादिभूषणम् - एभ्यो यावज्जीवमप्रतिविरतः, सर्वस्मात् शकटेत्यादि-शकटरथौ प्रसिद्धौ यानं= जल -- स्थल--नभोगमनसाधनं नौकावायुयानप्रभृतिलक्षणम्, युग्यम्-पुरुषद्वयोरिक्षप्तयानम् , गिल्लि:=पुरुषस्कन्धैरुह्यमाना दोल्लिका, थिल्लि:= वेसरादिवाह्ययानम् ‘खच्चरगाडी' इति भाषायाम्, शिबिका प्रसिद्धा 'पालखी'
नास्तिकवादी फिर किस वस्तु से निवृत्ति नहीं करता है ? सो कहते हैं-'सबाओ कसाय० ' इत्यादि ।
___ वह नास्तिकवादी सब प्रकार के कषाय आदि से निवृत्ति कर नहीं सकता । अर्थात् कषाय-पांच वर्ग के रंगे हुए वस्त्र आदि से तथा दन्तधावनकष्ठ सचित्त जलसे स्नान करना, शरीर पर तैल का मालिश करना, शरीरशोभा के लिए चन्दन आदि का लेप करना, अनुकूल वचन, शीत उष्ण आदि स्पर्श, मधुर आदि रस, नील आदि रूप, कस्तुरी आदि की सुगन्धि, जुही आदि पुष्पों की माला, केयूरभुजबन्ध आदि भूषण, इन से जावजीव निवृत्ति नहीं करता है । तथा सर्व शकट आदि से विरति नहीं करता है । अर्थात् शकट-गाडी, रथ, यान-जल स्थल आकाश आदि में चलने वाले नौका हवाई जहाज आदि, युग्य-दो पुरुषों द्वारा उठाया जाने वाला वाहन । गिल्लि-पुरुषों के कन्धे से उठा ये जाने वाला वाहन-डोला पालखी। थिल्ली खच्चरगाडी, शिबिका-पालखी, स्यन्दमानिका-जिस में केवल एक ही पुरुष - નાસ્તિકવાદી ફરી કઈ કઈ વસ્તુથી નિવૃત્તિ પામી શકતા નથી? તે કહે છે– 'सव्याओ कसाय.' त्याहि.
તે નાસ્તિકવાદી તમામ પ્રકારના કષાય આદિથી નિવૃત્તિ પામી શકતું નથી– અર્થાત કષાય- પાચ જાતના રંગથી રંગાએલાં વસ્ત્ર આદિથી, તથા દંતધાવનકાષ્ઠ, સચિત્તજળથી સ્નાન કરવું શરીરની શોભા માટે ચન્દન આદિને લેપ કરવો, અનુકૂલવાણી, શીત–ઉષ્ણ આદિ સ્પર્શ, મધુર આદિ રસ, નીલ આદિ રૂપ, કસ્તુરી આદિની સુગન્ધિ, જુઈ આદિ પુષ્પોની માળા કેયૂ -ભુજબન્ધ આદિ ભૂષણ એનાથીજ જાવજીવ નિવૃત્તિ પામતા નથી. તથા સર્વ શકટ આદિથી વિરતિ લેતા નથી. અર્થાત શકટ ગાડી, રથ, યાન-જલ, સ્થળ, આકાશ આદિમાં ચાલવાવાળાં નૌકા, હવાઈજહાજ આદિ, युग्य मे पुरुषावा। GIsपामा मातi पाउन, गिल्लि- पुरुषांनी मांथा G3पामi RIqdi पान, 3el, सभी, थिल्लि ५२५२ usी शिबिका = सभी
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. ६ नास्तिकवादिवर्णनम्
१८९ इति भाषायाम् , स्यन्दमानिका पुरुषप्रमाणावकाशदायिदी? द्विहस्तप्रमाण चतुरस्रवेदिकोपशोभितगोल्ल देशप्रसिद्धः जम्पानविशेषः, शयनानि-पल्यङ्कादीनि आसनानि पीठफलकादीनि, यानं-सामान्यतो गमनसाधनम् , वाहनं गजाश्चादिरूपम् , भोजनम् अशनादिकम, प्रविस्तरः कलशस्थाल्याधुपकरणसमूहः, तेषां विधितःकरणात् यावज्जीवम् अपतिविरतो भवति ॥ सू० ६ ॥
उक्तविषयः पुनरपि वर्ण्यते-'असमिक्खियकारी' इत्यादि
मूलम्-असमिक्खियकारी सव्वाओ आस हत्थि-गो-महिसगवेलय दास-दासी-कम्मकर-पोरुस्साओ अप्पडिविरओ जावजीवाए । सव्वाओ कयविकयमासद्धमासरूवगसंववहाराओ अप्पडिविरओ जावजीवाए । सव्वाओ हिरण-सुवण्ण-धणधन्नमणि मोत्तिय-संख सिलप्पवालाओ अप्पडिविरओ जावजीवाए । स वाओ कूडतुलकूडमाणाओ अप्पडिविरओ जावजीवाए । सव्वाओ आरंभ समारंभाओ अप्पडिविरओ जावजीवाए । सव्वाओ पयणपयावणाओ अप्पडिविरओ जावजीवाए । सव्वाओकरणकरावणाओ अव्पडिविरओ जावजीवाए । सप्वाओ कुदृण पिट्ट णाओं, तज्जणतालणाओ, वह-बंध परिकिलेसाओ अप्पडिविरओ के बैठने का स्थान हो । दो हाथ के नाप की जिस में चौरस वेदी हो ऐसा गोलदेशप्रसिद्ध पालखीविशेष । शयन-पलङ्ग आदि, आसनपीठ फलक आदि, तथा यान-सामान्यरूप से छोटा गाडी आदि, वाहनहाथी घोडा आदि, भोजन - अशन आदि, प्रविस्तर - कलश थाली लोटा आदि उपकरण, इन के भोगोपभोगसे जावजीव निवृत्त नहीं होता है ॥ सू० ६॥ स्यन्दमानिका-रेभा १ ४४ पुरुष असवानी. या हाय छे. मे डायना मायनी सभा यारस वही डाय सेवा शप्रसिद्ध पासमाविशेष शयन= ५ मा आसन% पी8 इस माह तथा यान= सामान्य३५थी नानी गाडी मा वाहन= हाथी घोडा माहि. भोजन% अशन माह प्रविस्तर= ४०० थाणी all माह 6५કરણ તેના ગોપગથી જાવજીવ-જીવનપર્યત નિવૃત્ત થતા નથી. (સૂ) ૬)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे जावजीवाए । जेयावण्णे तहप्पगारा सावज्जा अबोहिया कम्माकज्जन्ति परप्पाणपरियावणकडा कजति ततोवि य अप्पडिविरओ जावजीवाए ॥ सू० ७॥
छाया-असमीक्षितकारी, सर्वेभ्योऽश्व-हस्ति-गो-महिष-गवेलक-दासदासी-कर्मकर-पौरुषेभ्योऽप्रतिविरतो यावज्जीवम् । सर्वस्मात् क्रय-विक्रय-मापार्द्ध-माषरूपकसंव्यवहारादप्रतिवरितो यावज्जीवम् । सर्वेभ्यो हिरण्य-सुवर्णधनधान्य-मणि-मौक्तिक-शङ्ख-शिलाप्रपालेभ्योऽप्रतिविरतो यावज्जीवम् । सर्वाभ्यां कूटतुला-कूटमानाभ्यामप्रतिविरतो यावज्जीवम् । सर्वाभ्यामारम्भ-समारम्भाभ्यामप्रतिविरतो यावज्जीवम् । सर्वाभ्यां पचन-पाचनाभ्यामप्रतिविरतो यावजीवम् । सर्वाभ्यां करण-कारणाभ्यामप्रतिविरतो यावजीवम् । सर्वाभ्यां कुट्टनपिट्टनाभ्यां, तर्जन-ताडनाभ्यां, वध-बन्ध-परिक्लेशेभ्यश्चापतिविरतो यादज्जीवम् । यानि चान्यानि तथाप्रकाराणि सावद्यानि अबोधिकानि कर्माणि क्रियन्ते, परप्राणपरितापनकराणि च क्रियन्ते, ततोऽप्यप्रतिविरतो यावज्जीवम् ॥सू० ७॥
टीका-'असमिक्खियकारी' - इत्यादि । असमीक्षितकारी भाविनमनथे सा. वद्यकर्माशुभपरिणामाद्यात्मकमविचाये कार्यकारी सर्वेभ्यः-अश्वेत्यादि-अश्व-हस्ति-- गो--महिषा:-सिद्धाः, गवेलकः-मेषः, दासः किङ्करः परिचारक इति यावत् , दासी-किङ्करी (सेविका) कर्मकरः कार्यकारकः, पोरुषम्=पदातिसमूहः, एतेभ्यो यावज्जीवमप्रतिविरतः अनिवृत्तो भवति । सर्वस्मात् क्रयविक्रयेत्यादिपुनः उक्त विषय की विवेचना करते हैं-'असमिक्खियकारी' इत्यादि ।
वह नास्तिकवादी असमीक्षितकारी-'मैं सावध कर्म करता हूँ उस से अशुभ परिणाम होता है और अशुभ परिणाम से बंधे हुवे कर्मों का भविष्य में कैसा कडवा फल भोगना पडेगा' इस बात को नहीं विचार कर कार्य करने वाला वह घोडा, हाथी, गाय, महिष, मेष, आदि, और दास दासी पदातिका समुदाय, इन सब से निवृत्त नहीं
शीने त विषयनी विवेयना ४२ छ–'असमिक्खियकारी' त्याlt.
ते नास्तिवाही, 'असमीक्षितकारी साप में ४३ छु. तेनाथी मशुल પરિણામ થાય છે અને અશુભ પરિણામથી બંધાએલાં કર્મોનું ભવિષ્યમાં કેવું કડવું ફળ જોગવવું પડશે” એ વાતને વિચાર ન કરતાં કાર્ય કરવાવાળો તે, ઘોડા, હાથી, ગાય, ભેંસ, બકરાં આદિ તથા દાસ દાસી પદાતિના સમુદાય એ બધાંથી નિવૃત્ત થતું નથી.
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९१
मुनिहर्षिणी टीका अ. ६ नास्तिकवादिवर्णनम् क्रया स्वद्रव्यदाने न परवस्तुस्वायत्तीकरणम् , विक्रयः परद्रव्यग्रहणेन निजवस्तुपरायत्तीकरणम् , माषः पञ्चभिर्गुञ्जाभिः परिमितो मानविशेषस्तस्यादैसमांशः, माषः=गुञ्जापञ्चकमितमानविशेषः, ताभ्यां परिमितं यद्रूपकं रजतमुद्रा तद् माषार्द्धमाषरूपकम्-एतेषां संव्यवहारात्-प्रवृत्तिरूपात यावज्जीवम् अप्रतिविरतो भवति । सर्वेभ्यो हिरण्येत्वादि-हिरण्यं रूप्य, सुवर्ण कनकं, धनं गणिम-धरिममेय -- पारिच्छेद्यभेदाच्चतुर्विधम , धान्यं-ब्रीहि-कोद्रव--मुगद--माष-तिल-गोधूमशालियवादिकम् , मणिः--पृथ्वीकायः--इन्द्रनील-रत्न-वैड्य--पद्मराग--चन्द्रकान्त-- होता है । तथा अपना द्रव्य देकर दूसरों की वस्तु का ग्रहण करना क्रय कहा जाता है । दूसरों का द्रव्य लेकर अपनी चीज दूसरों के हवाले करना विक्रय कहा जाता है। क्रयका अर्थ खरीद करना होता है । विक्रय का अर्थ वेचना होता है। पाच गुञ्जा से तोले हुए नाप को माप कहते हैं, उस के आधे विभाग- समांश को माषार्ध कहते हैं । इन रजत मुद्रारूप कार्यों से यावज्जीव निवृत्त नहीं होता है । तथा हिरण्य-चादी, सोना, धन, धन-गणिम, धरिम, मेय, परिच्छेद्य के भेद से चार प्रकार का होता है ।
(१) गणिम-जो वस्तु गिनती से दी जाय - नारियल, सुपारी आदि । (२) धरिम-जो तराजू से तोल कर दी जाय-शालि आदि । (३) मेय-जो माप कर दी जाय दूध, घी, तेल आदि, तथा वस्त्रादिक । (४) परिच्छेद्य--कसोटी आदी से परीक्षा कर दी जाय - मणि मुक्तादि । धान्य-चावल, कोदरा मुँग, उडद, तिल, गेहूँ, शालि और તથા પિતાનું દ્રવ્ય આપીને બીજાની વસ્તુનું ગ્રહણ કરવું કે જેને “કય” કહેવાય છે બીજાનું દ્રવ્ય લઈને પિતાની ચીજ બીજાને હવાલે કરવી તેને વિક્રય કહેવાય છે. કયનો અર્થ થાય છે ખરીદ કરવું. વિક્રયનો અર્થ થાય છે વેચવું પાંચ ગુંજાથી તળેલાં માપને માષ કહેવાય છે. તેને અરધે વિભાગ-સમાં શક–માષા કહેવાય છે. એવાં રજત મુદ્રારૂપ કાર્યોથી જીવનપર્યન્ત નિવૃત્ત થતો નથી. તથા હિરણ્ય-ચાંદી-સેનું ધન. ધન=ગણિમ ધરિમ મેય અને પરિચ્છેદ્ય એવા ભેદથી ચાર પ્રકારનું થાય છે. (૧) ગણિમ=જે વસ્તુ ગણતરીથી અપાય છે તે જેમકે-નારિએલ, સોપારી આદિ– (૨) પરિમ-જે ત્રાજવાંથી તળીને અપાય છે તે. જેમકે-શાલિ આદિ. (૩) મેય–જે માપીને અપાય છે તે જેમકે-દૂધ ઘી તેલ આદિ, તથા વસ્ત્રાદિક. (૪) પરિચછેદ્ય-કસોટી આદિથી परीक्षा ४रीन सपाय छ ते. भभाग भुत मा. धान्य-योमा, ६२, भग,
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९२
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे
मेचक स्फटिकादिः, मौक्तिकं मुक्ताफलं शङ्खः, शिलाप्रवाल- शिलारूपं प्रवालं= विद्रुमम् एतेभ्यो यावज्जीवम् अप्रतिविरतो भवति ।
"
सर्वाभ्यां कूटतुला - कूटमानाभ्यां - कूटतुला = परवञ्चनार्थ स्वाभीष्टानुकूलं कपटेन वस्तुतोलनम्, कूटमानं= छलेन न्यूनाधिकतया वस्तुपरिमाणकरणं ताभ्यां यावज्जीवम् अप्रतिविरतः । सर्वाभ्याम् आरम्भ - समारम्भाभ्याम् आरम्भो= हिंसादिसावद्यव्यापारः समारम्भः = परपीडाजनकोच्चाटनादिव्यापारः, स च कायिकवाचिक-मानसिक-भेदात्त्रिविधः, तत्र - १ कायिकः समारम्भो यथाऽमिघाताय जब आदि । मणि - पृथ्वीकाय से उप्तन्न होने वाले इन्द्रनील रत्न, वैडूर्य, पद्मराग, चन्द्रकान्त, मेचक = कृष्णवर्णरत्न, स्फटिक आदि । तथा मुक्ताफल, शंख, शिलाप्रवाल - विशिष्ट रंग वाले मूँगे । इन सब से जीवनपर्यन्त निवृत नहीं होता है । तथा सब प्रकार के कूट तोल और कूट माप से निवृत नहीं होता है ।
कूटतुला - दूसरों को ठगने के लिये अपने अनुकूल कपट से वस्तु को न्यूनाधिक तोलना ।
कूटमान - कपट से वस्तुका न्यूनाधिक माप करना । इन से वह जीवन पर्यन्त निवृत्त नहीं होता है । तथा आरम्भ और समारम्भ से निवृत्ति नहीं करता है । हिंसा आदि सावध व्यापार को आरम्भ कहते हैं । दूसरों को पीडा उत्सन्न करनेरूप उच्चाटन आदि व्यापार को समारम्भ कहते हैं । वह कायिक, वाचिक और मानसिक भेद से तीन प्रकार का है । (१) कायिक समारम्भ- मारने के लिये लाठी
मह, तत्र, धौं, शासि भने ४१ यहि मणि= पृथ्वी अयथी उत्पन्न थवावाणां.
भडे-इन्द्रनील रत्न, वैडूर्य, पद्मराग, अन्द्रान्त; भेरा४= सॄष्णुवर्ण रत्न, स्टूटिङ साहि तथा भुस्ताइस, शांभ, शिलाप्रवास = विशिष्ट रंगवाला मूंगा. मा अधांथी लवनપન્ત નિવૃત્ત થતે નથી. તથા સર્વાં પ્રકારના કૂટતાલ ( ખાટાંતાલ ) ને ફૂટમાપથી નિવૃત્ત થતા નથી.
ફૂટતુલા-બીજાને ઠગવામાટે પેાતાને અનુકૂલ થાય તેવી રીતે કપટથી વસ્તુને આછી વધતી તાળવી.
ફૂટમાન - કપટથી વસ્તુનું વધારે એછું માપ કરવું. તેનાથી તે જીવન પર્યં'ત નિવૃત્ત થતો નથી. તથા આરંભ અને સમારભથી નિવૃત્ત થતા નથી. હિંસા આદિ સાવદ્ય વ્યાપારને આરભ કહે છે. બીજાને પીડા ઉત્પન્ન કરવારૂપ ઉચ્ચાટન આદિ વ્યાપારને સમારમ્ભ છે. તે કાયિક, વાચિક, અને માનસિક એવા ભેદથી ત્રણ પ્રકારના છે.
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९३
मुनिहर्षिणी टीका अ.६ नास्तिकवादिवर्णनम् यष्टिमुष्टयादिकरणम् , २ वाचिकः परमाणातिपातायर्थ क्षुद्रविद्यादिप्रयोगसंकल्पसूचकः शब्दः, ३ मानसिक परपीडायै मन्त्रादिस्मरणं, ताभ्यां यावज्जीवमप्रतिविरतो भवति ।
सर्वाभ्यां पचन-पाचनाभ्यां -पचनं-पाक आहारादिनिष्पादनम् , पाचनम् =अन्येनाहारादिसम्पादनं, ताभ्यां यावज्जीवम् अप्रतिविरतः, सर्वाभ्यां करणकारणाभ्यां यावज्जीवम् अप्रतिविरतः। सर्वाभ्यां कुट्टन--पिट्टनाभ्यां-कुट्टनं-मुशलादिना हननं, पिट्टनं-मुद्गरादिनाऽभिहननं, ताभ्याम् , तर्जन-ताडनाभ्याम्तर्जन-शिरोऽगुल्यादिस्फोरणतो 'ज्ञास्यसि रे जाल्म !' इत्यादि भणनं भसनं वा, ताडनं-चपेटादिदानं, ताभ्याम् , वधवन्धपरिक्लेशेभ्यः वधोघातः, बन्धो-निगडादौ बन्धनं, परिक्लेशः क्षुधादिना परितापनं, तेभ्यः यावज्जीवम् अप्रतिविरतः। यानि च अनिर्दिष्टनामानि तथाप्रकाराणि-तथा--विधानि सावद्यानि= मुट्ठी आदि का व्यापार । (२) वाचिक समारम्भ-प्राणातिपात आदि के लिये क्षुद्रविद्यादि प्रयोग का संकल्पसूचक शब्द । (३) मानसिक समारम्भदूसरों को पीडा पहुँचाने के लिये मन्त्र आदि का स्मरण ।
उनसे वह जावजीव निवृत्त नहीं होता है । तथा आहार आदि का पचन पाचन, सब प्रकार के सावद्य कर्म का करना, कराना । पिट्टन-मुद्गर आदि से पीटना। कुट्टन-मुशल आदि से कूटना। तर्जनमस्तक अथवा अङ्गुली आदि को हिलाकर-" अरे मूर्ख ! तुझे पता लगेगा" ऐसे तिरस्कार से बोलना। ताड़न-चपेटादि से ताड़न करना। वध-खड्ग आदि से घात करना । बन्धन - बेडी आदि में जकडना । परिक्लेश--भूख प्यास आदि से दुःख देना । इन सब से वह जीवन
(१) यि सभा२ल. भा२१। भाटे साडी, भुही माहिनी व्यापा२. (२) पाथि સમારંભ– પ્રાણાતિપાત આદિને માટે ક્ષુદ્રવિદ્યા આદિના પ્રયોગના સંકલ્પસૂચક શબ્દ(૩) માનસિક સમાર ભ–બીજાને પીડા પહોંચાડવા માટે મંત્ર આદિનુ સ્મરણ.
એનાથી તે જીવનપર્યન્ત નિવૃત્ત થતું નથી તથા આહાર આદિનાં પચન પાચન, સર્વે પ્રકારના સાવદ્યકમ કરવાં કરાવવાં પિટ્ટન=મુદુગર આદિથી પીટવું, કુટ્ટનમુશલ આદિથી કુટવું, તર્જન=મસ્તક અથવા આંગળી આદિને હલાવીને અરે મૂર્ખ ! તને ખબર પડશે એમ તિરસ્કારથી બોલવું. તાડન=સેટકે લપડાક આદિથી તાડન કરવું, વધeખગ આદિથી ઘાત કર. બન્ધન=બેડી આદિમાં જકડવું, પરિકલેશ=ભૂખ તરસ આદિથી દુઃખ દેવું. આ બધાંથી તે જીવનપર્યન્ત નિવૃત્ત થતું નથી. તથા એવા પ્રકા
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९४
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे
सपापानि अबोधिकानि--अविद्यमाना बोधिजन्मान्तरे जैनधर्ममाप्तिर्येषां यत्र वा तानि तथा बोधिरहितानि कर्माणि कार्याणि क्रियन्ते, परमाणपरितापनकराणिपरेषाम् अन्येषां प्राणानां प्राणिनां परितापनं व्यथा, तत्कराणि-तद्विधायकानि च कर्माणि क्रियन्ते विधीयन्ते ततः तेभ्यः पूर्वोक्तेभ्यो यावज्जीवम् अपतिविरतः अनिवृत्तस्तत्रैव यावज्जीवमासक्तो भवति ॥ मू० ७ ॥
पुनरपि स कीदृशीमन्यामप्यधार्मिकक्रियां करोति ? इत्यत्राह – 'से जहानामए' इत्यादि ।
मूलम्-से जहानामए-केइ पुरिसे कलम-मसूर--तिल-मुग्गमास-निप्फाव कुलत्थ-आलिसिंदग-जवजवा, एवमाइएहि अयत्ते कूरे मिच्छादंडं पउंजइ । एवमेव तहप्पगारे पुरिसजाए तित्तिर वग लावग-कवोय-कविंजल-मिय-महिस-वराह--गाह-गोह कुम्मसरीसिवाइएहिं अयत्ते कूरे मिच्छादंडं पउंजइ ॥ सू० ८॥
छाया-तद् यथानामकः कश्चन पुरुषः कलम-मसूर-तिल-मुग्द-माषनिष्पाव-कुलत्था-ऽऽलिसिंदक-यवयवाः, एवमादिष्वयत्नः क्रूरो मिथ्यादण्डं प्रयु. नक्ति । एवमेव तथाप्रकारः पुरुषजातस्तित्तिर-वर्तक-लावक-कपोत-कपिञ्जल-मृगमहिष वराह-ग्राह-गोधा-कूम-सरीसृपादिष्वयत्नः क्रूरो मिथ्यादण्डं प्रयुनक्ति ॥८॥
टोका-'से जहा नामए'-इत्यादि।तद् ! यथानामको देवदत्तादिकिञ्चिन्नामा कश्चन-अनिर्दिष्टसंज्ञः पुरुषः पुमान् ‘कलमे' त्यादि-कलम:-शालिविशेषः,उक्तश्च
"कलमः किल विख्यातो, जायते स बृहद्वने ।
काश्मीरदेश एवोक्तो, महातण्डुलगर्भकः ॥ १॥" इति पर्यन्त निवृत्त नहीं होता है । तथा इस प्रकार के और भी सावद्य कर्म जो अबोधिजनक हैं उन सब से जावजीव निवृत्ति नहीं करता है ॥सू०७॥
फिर वह किस प्रकार की अधार्मिक क्रिया करता है ? वह दृष्टान्त द्वारा कहते हैं-' से जहानामए' इत्यादि ।
कलम एक प्रकार की शालि है । कहा भी है:રનાં બીજાં પણ સાવદ્યકમ કે જે અબાધિજનક છે તે બધાંથી જીવનપર્યન્ત નિવૃત્ત भाभतो नथी (सू. ७)
ફરી તે કેવા પ્રકારની અધાર્મિક ક્રિયા કરે છે ? તે દષ્ટાંતદ્વારા કહે છે – 'से जहानामए' या.
કલમ એક પ્રકારની શાલિ એ કહ્યું પણ છે –
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. ६ नास्तिकवादिवर्णनम्
मसूरो = मालवादिदेशप्रसिद्धो धान्यविशेषः, तिलमुग्दभाषामसिद्धाः, निष्पावः वल्लकः 'वालोल' इति भाषायाम्' कुलत्थः प्रसिद्धः, आलिसिदक:= चपलः 'चवला' इति भाषायाम् । यवयवा-धान्यविशेषः 'जवार' इति ख्यातः एवमादिषु-एतत्मभृतिषु, अत्र सप्तम्यर्थे तृतीया, एवमुक्तेषु अयत्नः तद्रक्षायत्नरहितः क्रूरो निर्दयः सन् मिथ्यादण्डं-निरपराधेषु मिथ्यैवारोष्य दण्डः हिंसनम् मिथ्यादण्डस्तं-हिंसां प्रयुनक्ति-करोति ।
एवमेव अनेनैव प्रकारेण-तथाविधः पुरूषजाता नास्तिकवादी पुरुषः, तित्तिर:-पक्षिविशेषः वर्तकः='वटेर' इति ख्यातः, लावकः । प्रसिद्धः, कपोत:'कबूतर' इति ख्यातः कपिञ्जला पक्षिविशेषः, 'कुरज' इति ख्यातः, मृग-महिषों प्रसिद्धौ वराहः शूकरः, ग्राह: मकरो जलजन्तुविशेषः, गोधा प्रसिद्धा 'गोह' इति भाषायाम्, कूर्मः कच्छपः, सरीसृपः सर्पः, एते आदयो येषां तेषु-एत
" कलमः किल विख्यातो, जायते स. बृहद्वने । काश्मीरदेश एवोक्तो, महातण्डुलगर्भकः ॥ १ ॥” इति ।
यह कलम बडे वन में होता है । जिस के गर्भ में बडे २ तण्डुल रहते हैं और काश्मीर देश में ही होता है ॥१॥
जैसे कोइ पुरुष कलम, मसूर जो कि मालव आदि देश में उप्तन्न होता है । तिल, मूंग, उडद, निस्पाव-वालोल, कुलत्थ, आलिसिंदक-चवला, जवजव-जवार आदि धान्य को अयत्नशील हो करता से उपमर्दन करता हुवा मिथ्यादण्डका प्रयोग करता है । इसी प्रकार नास्तिकवादी तित्तिर, बटेर, लावक, कबुतर, कुरज, मृग, महिष, शुकर, मकर, गोह, कच्छप (कछुआ) सर्प, इत्यादि निरपराध प्राणियों
"कलमः किलविख्यातो, जायते स बृहद्वने
काश्मीरदेश एवोक्तो, महातण्डुलगर्भकः ॥१॥धति
આ કલમ મોટા વનમાં થાય છે. જેના ગર્ભમાં મેટા મેટા તંડુલ રહે છે અને કાશ્મીર દેશમાં જ થાય છે. (૧)
જેમ કે પુરુષ કલમ, મસુર કે જે માલવ આદિ દેશમાં ઉત્પન્ન થાય છે. તલ મગ અડદ નિપાવ–વાલેળ, કુલસ્થ, આલિસિંદક–ળા, જવજવ જવાર આદિ ધાન્ય ને અયત્નશીલ થઈને ફરતાથી ઉપમર્દન કરતા મિચ્છાદંડને પ્રયોગ કરે છે એવી રીતે નાસ્તિકવાદી તેતર બટેર લાવક કબુતર કુરજ મૃગ પાડે શુકર મકર ગેહ (ઘ) કચ્છપ (કાચબા) સર્પ, ઈત્યાદિ નિરપરાધી પ્રાણિઓની અયત્નશીલ થઈ ને
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९६
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे
त्प्रभृतिषु प्राणिषु अयत्नः = यत्नरहितः क्रूरः = निष्करुणः सन् मिथ्यादण्डं प्रयुनक्ति = ददाति । 'एषां बधे न दोषोऽस्तीति' - बुद्धया हिनस्तीति भावः ॥सू० ८ ॥ पुनर्नास्तिकक्रिया वर्ण्यते - 'जावि य' इत्यादि ।
मूलम् - जाविय से बाहिरिया परिसा भवइ, तं जहा दासेति वा पेसेति वा मितएति वा भाइलेति वा कम्मकरेति वा भोगपुरिसेति वा, तेसिंपि य णं अण्णयरगंसि अहालहुयंसि अवराहंसि सयमेव गरुयं दंडं वत्तेति तं जहा ॥ सू०९ ॥
छाया - याऽपि च तस्य बाह्या परिषद्भवति, तद्यथा - दास इति वा प्रेष्य इति वा भृतक इति वा भागिक इति वा कर्मकर इति वा भोगपुरुष इति वा तेषामप्यन्तरस्मिन् यथालघुकेऽपराधे स्वयमेव गुरुक दण्डं -- वर्तयति, तद्यथा ।। सू० ९ ॥
टीका - "जावि" इत्यादि । तस्य = नास्तिकस्य याऽपि = या काचित् बाह्या परिषत् = जनसमुदायो भवति = सम्पद्यते तद्यथा दासः = किङ्करः इति=अयम् वा= अथवा प्रेष्य: = मेषणीयो दूत इति यावत्, वा अथवा भृतकः:- भृतिभुक-वेतनोपजीवी इति = अयं वा, भागिकः = भागवान अंशग्राहीति वा कर्मकरः = गृहादिकार्यकरणशीलः इति वा, भोगपुरुषः -- भोगप्रधानः पुरुषो भोगपुरुषः शाकपार्थिवादित्वान्मध्यमपदलोपः अन्योपार्जितानामर्थानां भोगकारी तदुपार्जितद्रव्योपकी अयत्नशील होकर क्रूरता से अर्थात् " इन के वध में कोई पाप नहीं है इस बुद्धि से हिंसा करता है | सू० ८ ॥
"
फिर भी नास्तिकवादी की क्रिया का वर्णन करते हैं - 'जावि य से बाहिरिया' इत्यादि ।
उस नास्तिक की जो बाह्य परिषद् जैसे- दास - किंकर, प्रेष्यदूत, भृतक वेतन से काम करने वाला, भागिक - भाग लेने वाला, कर्मकर-घर का कार्य करने वाला भोगपुरुष - अन्य उसके - उपार्जित ક્રૂરતાથી અર્થાત ‘તેના વધમાં કેઇ પાપ નથી' એવી બુદ્ધિથી તેની હિંસા કરે છે. (સ્ ૮) वजी पशु नास्तिवाहीनी डियानुं वर्णन उरे छे - 'जावि य से बाहिरिया' छत्याहि.
ते नास्तिनी ने मह्य परिषद् नेवी - हास- ४२, प्रेष्य-दूत, लृत- वेतन એટલે પગાર લઇ કામ કરવાવાળા, ભાગિક-ભાગ લેવાવાળા, કર્માંકર-ઘરનું કામ કરपाषाणा, लोगपुरुष मन्य-योनुं- उपार्जित धननो उपलोग उरवावाजा, तेथे अध
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. ६ नास्तिकवादिवर्णनम् जीवीत्यर्थः । तेपां-पूर्वोक्तानां दासादिभोगपुरुषपर्यन्तानामपि अन्यतरस्मिन् कस्मिंश्चिदपि यथालघुके सर्वथा स्वल्पे कपर्दिकाद्यपहरणरूपे उच्चैःशब्दोचारणादिरूपे वा अपराधे-अपकारे सति स्वयमेव आत्मनैव न तु नियन्त्रपेक्षां करोति गुरुकं-गुरुमेव गुरुकं महान्तं प्राणातिपातादिकारकं दण्ड-शासनं वर्तयति-प्रयोजयति तद्दण्डवर्तनं यथा ॥ सू० ९॥
गुरुकं दण्डस्वरूपं दर्शयति--'इम' इत्यादि । __मूलम्-इमं दंडेह, इमं मुंडेह, इमं तज्जेह, इमं तालेह, इमं अंदुयबंधणं करेह, इमं नियलबंधणं करेह, इमं हडिबंधणं करेह, इमं चारगबंधणं करेह, इमं नियलजुयलसंकोडियमोडियं करेह, इमं हत्थछिन्नयं करेह, इमं पायछिन्नयं करेह, इमं कण्णछिन्नयं करेह, इमं नकछिन्नयं करेह, इमं उछिन्नयं करेह, इमं सीस छिन्नयं करेह, इमं वेयछिन्नयं करेह, इमं हियउप्पाडियं करेह, इमं नयण-वसण-दसण वदण जिब्भुप्पाडियं करेह, इमं ओलंबियं करेह, इमं घंसियं, इमं घोलियं, इमं सूलाइयं, इमं सूला भिन्नं, इमं खारवत्तियं करेह, इमं दब्भवत्तियं करेह, इमं सीहपुच्छियं करेह, इमं वसहपुच्छियं करेह, इमं दवग्गिदडयं करेह, इमं काकणीमंसखावियं करेह, इमं भत्तपाणनिरुद्धयं करेह, इमं जावज्जीवबंधणं करेह, इमं अन्नतरेणं असुभेणं कुमारेणं मारेह ॥ सू० १०॥
छाया-इमं दण्ड यत, इमं मुण्डयत, इमं तर्ज यत, इमं ताडयत, इममन्दुकबन्धनं कुरुत, इमं निगडबन्धनं कुरुत, इमं हडिबन्धनं कुरुत, इमं चाधनका उपभोग करने वाला, उनके किसी प्रकार के मात्र कोडी की चोरोरूप अथवा जोर से बोलनेरूप छोटे भी अपराध के होजाने पर वह किसी दूसरे की अपेक्षा नहीं रखता हुआ अपने-आप ही उनको बडा भारी दण्ड देता है, जैसे कि-|| सू० ९॥ પણ પ્રકારની માત્ર કેડીની ચાવીરૂપ અથવા જોરથી બેલારૂપ નાને પણ અપરાધ કર્યો હોય તે તે બીજા કોઈની અપેક્ષા ન રાખતા તેિજ તેમને બહેભારે દંડ भाप छ. सभ-(सू०८)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९८
श्री दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे रकबन्धनं कुरुत, इमं निगडयुगलसङ्कुचितमोटितं कुरुत, इमं हस्तच्छिन्नकं कुरुत, इमं पादच्छिन्नकं कुरुत, इमं कर्णच्छिन्नकं कुरुत, इमं नासिकाच्छिमकं कुरुत, इममोष्ठच्छिन्नकं कुरुत, इमं शीर्षच्छिन्नकं कुरुत, इमं मुखच्छिन्नकं कुरुत, इमं वेदच्छिन्नकं कुरुत, इमं हृदयोत्पाटितं कुरुत, एवं नयन-वृषण-दशन-वदनजिद्घोत्पाटितं कुरुत, इममवलम्वितं कुरुत, इमं घर्षितम् इमं घोलितम् , इमं शूलाचितम् , इमं शूलाभिन्नम् , इमं क्षारवर्तितं कुरुत इमं दर्भवर्तितं कुरुत, इमं सिंहपुच्छितं कुरुत, इमं वृषभपुच्छितं कुरुत, इमं दावाग्निदग्धकं कुरुत, इमं काकिणीमांसखादितं कुरुत, इमं भक्तपाननिरुद्धकं कुरुत, इमं यावज्जीवबन्धनं कुरुत, इममन्यतरेणाशुभेन कुमारेण मारयत ॥ सू० १० ॥
टीका-'इम'-मित्यादि । भो! इमंदासादिकम् दण्डयत दण्डरूपेण हिरण्यादिकं गृह्णत, कशादिना प्रहरत वा, इमम् एतम् मदाज्ञालोपिनम् मुण्डयत-शिरःस्थकेशान् कर्तयत. इमं तर्जयत अगुल्यादिना भर्त्सयत, इमं ताडयत-चपेटादिना ताडितं कुरुत. इमम् अपराधिनं अन्दुकबन्धनम्-अन्यते-बध्यतेऽनेनेत्यन्दुकः 'हत्थकडी' ति भाषायां तेन बन्धनं नियन्त्रणं यस्य तथाभूतं कुरुत, इमं निगडबन्धनं-निगडेनबेडीतिप्रसिद्धन बन्धनं यस्य तादृशं कुरुत, हडिबन्धनं-खोटकबन्धनं 'खोडा' इति भाषायाम् कुरुत, चारकबन्धनं
बडे दण्ड का स्वरूप वर्णन करते हैं-'इम' इत्यादि । नास्तिकवादी अपने आज्ञाकारी पुरुषों को कहता है कि
हे पुरुषो ! इन अपराधी दास आदि पर दण्ड ( जुर्माना) करो, अथवा कशा-चाबुक आदि से इनको मारो । मेरी आज्ञा का उल्लङ्घन करने वाले इनका शिर मुंडा डालो । तज्जेह-इन का अंगुली आदि से तर्जन करो । तालेह-इन को चपेटे लगाओ। अंदुयबंधणंइन को हाथकड़ियों से जकड दो । नियलबंधणं-इन को बेडियों में डाल दो । हडिबंधणं-इन को खोडे में दे दो । चारगबंधणं-इन को जेल
लारे उना २१३५नुं न ४२ छ-'इमं त्या.
નાસ્તિકવાદી પિતાના આજ્ઞાકારી પુરુષને કહે છે કે- પુરુષે ! આ અપરાધી દાસ આદિને દંડ (જુના) કરે, અથવા કશા=ચાબુક આદિથી તેને મારે મારી माशानुं Geetuन ४२१ापाणामानु भाथु भुनाया तज्जेह= तेने inी आ. हिथी तन ४२।-भावो, ति२२४॥२॥ तालेह= तेने सोटरी ! अंदुयबंधणं तेने
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. ६ नास्तिकवादिवर्णनम् चारकं-कारागृहं तत्र बन्धनं यस्य तथाभूतं कुरुत, इमं निगडयुगल-सङ्कुचितमोटितं-निगडस्य युगलं-युग्मं तेन पूर्व सङ्कुचितः पश्चान्मोटितः कुटिलीकताङ्गस्तथाविधं कुरुत, इमं हस्तछिन्नक-हस्ते करे छिन्नः कर्तितो हस्तच्छिन्नः, स एव हस्तच्छिन्नकस्तम् कुरुत, अत्र छिन्नशब्दस्य परनिपातः प्राकृतत्वात् , एवमग्रेऽपि बोध्यम् । एवम अनेन प्रकारेण पादच्छिन्नकं कर्णछिन्नक, नासिका. छिन्नकम् , ओष्ठच्छिन्नकं, शीर्षच्छिन्नक, मुखच्छिन्नकं, वेदच्छिन्न-छिन्नचिह्नक, हृदयोत्पाटितं-विदीर्णहृदयम् कुरुत, एवम् अनेन प्रकारेण उत्पाटितनयनवृषणदशनवदजिहम् , अवलम्बितम्-कूपवृक्षादौ रज्ज्वादिना लम्बितम् , घर्षित कठिनभूम्यादौ काष्ठादिवद् घर्षिताङ्गम् , घोलितं दधिभाण्डवत् मन्धितम् , शूलाचितं शूलिकोपरि समारोपितम्, शूलाभिन्नम्, क्षारवर्तितं-शस्त्रेण च्छित्वा लवणादीभिः क्षारपदार्थैः वर्तितं = सहितम्, दर्भवर्तितं-दर्भेषु = तीक्ष्णाग्रकुशेषु में डाल दो । णियलजुयलसंकोडियमोडियं-इन को दोनों पैर बांध कर शरीर को पीछली ओर मोड दो । इसी प्रकार हत्यछिन्नयं--इन के हाथ काट डालो, पैर काट डालो, कान काट डालो, नांक काट डालो, ओष्ट काट डालो, मस्तक कटा डालो, मुख काट डालो, पुरषचिह्न काट डालो, हृदय को चीर डालो, तथा इसी प्रकार इन का नेत्र, वृषण-- अण्डकोष, दाँत, शरीर और जिह्वा को खींच डालो । गले में रस्सी बांध कर कुएँ तथा वृक्ष पर लटकादो। घंसियं-लकडी की तरह कठिन भूमि में इनके शरीर को घसीटो । घोलियं - दही की तरह इनका मन्थन कर डालो । सूलाइयं-शूली पर चडा दो । मूलाभिन्नं -- इनका शरीर त्रिशूल से भेद डालो । खारवत्तियं--शास्त्रो से छेद कर इन के डायमाथी १४ी ही नियलबंधणं तेने मेडिया नाणो हडिबंधणं० तेने मामा मा. चारगवंधणं तने समi नामो. नियलजुयलसंकोडियमोडियं તેને બે પગ બાંધીને શરીરની પાછળના ભાગમાં મરડી દીએ. એવી જ રીતે हत्थछिन्नयं तना हाथ अभी ना. ५१ थी नामी, आन पी नामो, ना थी નાખે, હોઠ કાપી નાખે, માથું કાપી નાખે, મેટું કાપી નાખો, પુરુષચિફ કાપી નાખે હદયને ચીરી નાખે, તથા એજ પ્રકારે તેનાં નેત્ર, વૃષણ--અંડકેષ, દાંત, શરીર અને જીભને ખેંચી નાખે. ગળામાં રસી બાંધીને કુવામાં તથા વૃક્ષ ઉપર લટકા. पंसियalsीनी पेठ ४४५५ मूभि ५२ तेना शरी२ने धसे घोलियं हानी हे ते सोपी नाणी, मूलाइयं शूली ७५२ यावी . मूलाभिन्नं तेना शरीरने ત્રિશૂલથી ભેદી ના વાવરિચે શસ્ત્રોથી છેદીને તેમાં મીઠું વગેરે ખાર ભરી દીએ
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
२००
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे
वर्तितं = स्थापितम्, सिंहपुच्छितं = सिंहपुच्छबद्धमित्यर्थः एवं वृषभपुच्छितम्, दावाग्निदग्धकं = वनवहिना भस्मीभूतम्, काकिणीमांसखादितं काकिणी कपर्दिका तत्तुल्यमस्य यन्मांसं खण्डशः कृतं तत् काक- गृद्ध कुक्कुर गूगालादिभिः खादितं = भक्षितम्, भक्तपाननिरुद्धकम् =अवरुद्ध भक्तपानकं, भोजनपानरहितमिति यावत्, इमं यावज्जीवबन्धनं, जीवं जीवनं प्राणस्थितिमभिव्याप्य जीवनपर्यन्तमिति यावत् बन्धनं यावज्जीवबन्धनं, तत् कुरुत, इमम अन्यतरेण - बहूनां मध्ये केनचिदन्यतमेन अशुभेन कुमारेण भल्लादिभेदनलक्षणेन कुत्सितेन मारणेन मारयत=घातयत ॥ सू० १० ॥
नास्तिकानामाभ्यरिक परिषदं प्रति व्यवहारं वर्णयति - 'जावि येत्यादि - -जावि य से अभितरिया परिसा भवइ, तं जहामूलम् - मायाति वा पियाति वा भायाति वा भगिणित्ति वा भजाति वा ध्याति वा सुहाति वा, तेसिपि य णं अण्णयरंसि अहा लहुयंसि अवराहंसि सयमेव गरुयं दंडं वत्तेइ, तं जहा - ॥सू०११॥
छाया- - याऽपि च तस्याऽऽभ्यन्तरिका परिषद्भवति तद्यथा-मातेति वा पितेति वा भ्रातेति वा भगिनीति वा भार्येति वा दुहितेति वा स्नुषेति बा, तेषामपि च खलु अन्यतरस्मिन् यथालघुकेऽपराधे स्वयमेव गुरुकं द वर्तयति, तद्यथा ॥ सू० ११ ॥
-
शरीर में नमक आदि क्षार भर दो । दब्भवत्तियं- इन के शरीर में डाभ आदि तीखे घास चुभाओ । सीहपुच्छियं-सिंह की पूँछ के साथ बाँध कर छोड़ दो। इस प्रकार बसभपुच्छियं - बैल की पूँछ से बाँध दो । दवग्गिदय - दावाग्नि में जला दो । काकणामंसखाइय-- कौडी जैसे इन के मांस के टुकडे कर के कौए, गीध, कुत्ता और सियार आदि को खिलादो | इन का खाना और पीना बंध कर दो । इन को जीवनभर बाँध रखो । इन को किसी एक प्रकार की कुमौत से मार डालो || सू० १० ॥
दब्भवत्तिय=तेना शरीरमा हल माहि तीक्ष्ण घास पोसो साहपुच्छियं सिंहनी धुंछडी साथे तेने गांधी छुटो भुडी हो, मेवी रीते वसभपुच्छियं = जजहनी छडी या दवग्गिद ड्ढयं - हावाग्निमां भाजी ही काकणीमसखाइयं तेना
માંસના કાડી જેવા કટકા કરી કાગડા, ગીધ, કુતરા, શિયાળ આદિને ખવરાવી દી તેને ખવરાવવા પીવરાવવાનું બંધ કરી, તેને જીવનભર બાંધી રાખે. તેને કોઇપણ प्रहारना भो भारी नाओ (सू. १०)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. ६ नास्तिकवादिवर्णनम्
२०१
टीका- ' जाविय' - इत्यादि । 'धूया' इति दूहिता । 'सुहा' इति : । शेषं स्पष्टम् ।। सू९ ११ ॥
स्नुषा = पुत्रवधूः
अथ मातृप्रभृतिषु दण्डप्रकारं वर्णयति- 'सीओदग०' इत्यादिमूलम् -सीओदगवियसि कायं बोलित्ता भवइ, उसिणोदयवियडेण कार्य सिंचित्ता भवइ, अगणिकाएण कार्य उड्डुहिता भवइ, जोतेण वा वेत्तेण वा नेत्तेण वा कसेण वा छिवाडीए वा लयाए वा पासाइं उद्दालिता भवइ, दंडेण वा अट्टिणा वा मुट्टिणा वा लेलएण वा कवालेण वा कार्य आउहिता भवइ, तहप्पगारे पुरिसजाए संवसमाणे दुम्मणा भवंति, तहप्पग्गारे पुरिसजाए विप्पवसमाणे सुमणा भवंति ॥ सू० १२ ॥
छाया - शीतोदकविकटे कार्य बुडिता भवति, उष्णोदकविकटेन कार्यं सेक्ता भवति, अग्निकायेन कायमुद्दग्धा भवति, योक्त्रेण वा वेत्रेण वा नेत्रेण वा कराया वा छिवाडिकया वा लतया वा पार्श्वान्युद्दालयिता भवति, दण्डेन वा अस्ना वा मुष्टया वा लेष्टुकेन वा कपालेन वा कायम् आकुट्टिता भवति, तथाप्रकारे पुरुषजाते संवसति दुर्मनसो भवन्ति, तथाप्रकारे पुरुषजाते विप्रवसति सुगमनसो भवन्ति ॥ सू० १२ ॥
टीका- 'शीतोदके'- त्यादि । शीतं च तदुदकं शीतोदकं तेन विकटे = शीतजलवच्चेन दुस्सहे जलाशयादौ शीतऋतुप्रभृतिषु कार्य = शरीरं बूडिता = निमअब नास्तिक का आभ्यन्तर परिषत् के साथ वर्ताव का वर्णन करते हैं: - 'जावि य से अभिंतरिया ' इत्यादि ।
नास्तिकवादी की जो आभ्यन्तर परिषद् होती है, जैसे माता, पिता, भ्राता, भगिनी, भार्या, पुत्री और पुत्रवधू, इनके किसी एक छोटे से अपराध के होने पर भी स्वयं भारी दण्ड देता है । जैसे--| सू० ११ ॥
હવે નાસ્તિકના આભ્યન્તર પરિષની સાથેના વર્તાવનુ વર્ણન કરે છે— 'afa à faftoı' deuile.
नास्तिवाहीनी ने माल्यन्तर परिषद्द होय छे, भेमई- भाता, पिता, लाई, અેન, સ્ત્રી પુત્રી અને પુત્રવધૂ, તેમના કોઇ પણ નાના જેવા અપરાધ થતાં પણ પેતે तेभने लारी दंड माये छे. नेम – (सू. ११ )
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०२
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे जयिता भवति, उष्णोदकविकटेन-तप्तजलविकरालेन कायं-शरीरं सेक्ता प्रक्षेप्ता भवति, अग्निकायेन-वह्निना कायमुद्दग्धा-भस्मीकर्ता भवति, योक्त्रेण-वृषभादिसंयोजनरज्ज्वा, 'वा' शब्दाः सर्वत्र वाक्यालङ्कारे, वेत्रण जलवंशेन वजुलेनेति यावत् नेत्रेण-दधिमन्थनदण्डरज्ज्वा, कशया अश्वादिताडन्या चर्मयष्टया, छिवाडिकया वल्लकादिवृक्षफलिकया, यस्या बीजे निःसारिते खडाकारं कोशद्वयं भवति सा फलिका बल्लकादिक्षाणां भवति, तया फलिकया, लतया वृक्षवल्लया पार्थानि शरीरस्य वाम-दक्षिणभागान्-उद्दालयिता-तत्रत्य त्वक्चर्माणि उत्पाटयिता भवति, दण्डेन-लकुटेन वा, अस्ना=('हड्डी' इति भाषायां ख्यातेन) मुष्टिना वा, लेष्टुकेन-लोष्ठेन पृथ्वीखण्डेनेति यावत् कपालेन=भाण्डखण्डेन वा कायम् आकुट्टिता-शरीरस्य छेदन-भेदन-व्यापारकर्ता भवति । तथा प्रकारे
अब दण्ड का वर्णन करते हैं--' सीओदग०' इत्यादि ।
वह नास्तिकवादी शोत ऋतु में अत्यन्त ठंडे जलसे भरे हए जलाशय में उन को डूबाता है । अत्यन्त गर्म जल उनके शरीर पर छिडकता है, उनके शरीर को अग्नि से जलाता है। जोत्तेण -- वृषभ आदि का संयोजन करने के साधन को जोतर कहते हैं । वेत्तेण-- वेत, नेत्तेण-नेतर-दही मथने की डोरी । कसेण-चमडे का चाबुक, इन सब से मारता है । तथा छिवाडीए-वल्लक वृक्ष की फली को छिवाडी कहते हैं, चीरने पर उसके दोनों भाग तलवार की धार जैसे तीखे होजाते हैं, उन से, तथा लयाए--किसी वृक्ष की लता से शरीर के दोनो पसवाडे का चमडा उधेड देता है। तथा दंडेण--लाठी, अट्ठिणाहड्डी, और मुट्ठिणा-मुष्टि से लेलुएण- ढेला, कवालेण--घडे के टुकडे,
हवे ६उनु पनि ४२ छ- 'सीओदग.' त्याह.
આ નાસ્તિકવાદી શીતતુમાં અત્યન્ત ઠંડા પાણીથી ભરેલા જળાશયમાં તેમને ડુબાડે છે. તેમના શરીર ઉપર અત્યન્ત ગરમ પાણી છાંટે છે. તેમના શરીરને मनिथी माणे छ. जोत्तेण-मण माहिने गाभा नाना साधनने नेत२ डे छे. वेत्तेण-तरनी छडी नेत्तेण-नेत३ अथवा ही पानी होरी कसेण यामाने। ચાબુક, એ બધાંથી મારે છે. તથા છિવાથી વલ્લક વૃક્ષની ફલીને છિવાડી કહે છે, તેને ચીરવાથી તેના બેઉ ભાગ તરવારની ધાર જેવા તીણ થઈ જાય છે તેનાથી તથા ૪ry કોઈ વૃક્ષની લતાથી શરીરના બેઉ પડખાનું ચામડું ઉખેડી નાખે છે, તથા दंडेण 41sी अहिणा &i भने मुटिणा मुहीये लेलुएण ढसा कवालेण धानi
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०३
मुनिहर्षिणी टीका अ. ६ नास्तिकवादिवर्णनम् तथाविधे तादृशे इति यावत् पुरुषजाते-पुरुषजातीये संवसति-सम्=समीपे वसति-तिष्ठति सति दुर्मनस: इतरे जनाः मातापित्रादयो विषण्णहृदया भवन्ति । तथा प्रकारे तादृशे पुरुषजाते विप्रवसति-प्रवासं गते पृथग्भूते सति ते सुमनसः प्रसन्नचित्ता भवन्ति ॥ सू० १२ ॥
पुनः पूर्वोक्तमेव विषयं वर्णयति-तहप्षगारे' इत्यादि
मूलम्-तहप्पगारे पुरिसजाए दंडपासी दंडगुरुए, दंडपुरक्खडे अहिए अस्सि लोयंसि, अहिए परंसि लोयंसि। ते दुक्खेंति सोयंति, एवं झुरंति तिप्पंति पिटुंति परितप्पंति । ते दुक्खण सोयण-झुरण-तिप्पण-पिट्टण-परितप्पण वह-बंध-परिकलेसाओ अप्पडिविरया भवंति ॥ सू० १३ ॥
छाया-तथाप्रकारः पुरुषजातः दण्डपार्थी दण्डगुरुकः, दण्डपुरस्कृतः अहितोऽस्मिन् लोकेऽहितः परस्मिन् लोके । ते दुःखयन्ति, शोचयन्ति, एवं झुरयन्ति, तेपयन्ति, पिट्टयन्ति, परितापयन्ति, ते दुःखन-शोचन-झुरण-तेपन पिट्टन-परितापन-वध बन्ध-परिक्लेशादप्रतिचिरता भवन्ति ॥ सू० १३ ॥
___टीका-'तहप्पगारे' इत्यादि । तथाप्रकार:=तथाविधः पुरुषजातः-पुरुषजातीयो दण्डपार्थी-दण्डयुक्तं पाचै कक्षाधः शरीरस्य वाम-दक्षिणभागरूपं दण्डपाच तदस्यास्तीति दण्डपा:-जननीजनकादिताडनाथ कक्षाधस्तले दण्ड इन से शरीर का छेदन भेदन करता है। इस तरह नाना प्रकार के दंड देकर माता पिता आदि को बडा कष्ट उप्तन्न करता है जिस से ऐसे मनुष्य के समीप रहने पर माता पिता आदि दुःखी होते हैं । ऐसे मनुष्य जब बाहर जाते हैं तब माता पिता आदि प्रसन्न रहते हैं । सू० १२॥
फिर उसी विषय का वर्णन करते हैं-'तहप्पगारे' इत्यादि ।
पूर्व प्रकार का नास्तिकवादी पुरुष दंडपासी - माता पिता को ઠીકરાં, એનાથી શરીરને છેદન ભેદન કરે છે, આવી રીતે ઘણા પ્રકારના દંડ આપીને માતા પિતા આદિને બહુ કષ્ટ ઉત્પન્ન કરે છે, જેથી તેવા મનુષ્યની સમીપ રહેવાથી માતા પિતા આદિ દુઃખી થાય છે. એવા મનુષ્ય જ્યારે બહાર જાય છે ત્યારે માતા પિતા આદિ બધાં ખુશી રહે છે. (સૂ ૧૨)
qी ते विषयतुं वर्णन ४२ छ–'तहप्पगारे' त्याft. ઉપર કહ્યા તે પ્રકારના નાસ્તિકવાદી પુરુષ હૃપાણી માતા પિતાને મારવા
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०४
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे धारी, यद्वा 'दंडमासी' इति पाठे 'दण्डमर्शी' इति च्छाया, तत्र दण्डं मर्शितुं शीलमस्येति स तथा-अल्पापराधेऽपि कठिनकठिनतरादिदणुविचारक इत्यर्थः। दण्डगुरुकः-दण्डनं दण्डः ताडनादिरूपः, तत्र गुरुरिवेति दण्डगुरुः स एव तथा, यद्वा-गुरुरेव गुरुकः स दण्डो यस्य स तथा महादण्डयिता, आर्षवादगुरुकशब्दस्य न पूर्वपयोगः । दण्डपुरस्कृतः-पुरस्कृतः अग्रेकृतो दण्डो येन स तथा क्रोधादिध्माततया दण्डस्यैय प्रथमतः पुरस्कर्ता, अस्मिन्-इहलोके अहितः अहितकरः स्वात्मनः शत्रुरित्यर्थः, परस्मिन् लोके अहितः । ते नास्तिकाः दुःखयन्ति-परान् निष्कारणं क्लेशयन्ति, शोचयन्ति-शोकाकुली कुर्वन्ति, एवम् अनेन प्रकारेण झुरयन्ति=अल्पाहारदिना दुर्बल कुर्वन्ति, तेपयन्ति=अश्रूणि विमोचयन्ति रोदयन्तीति यावत् पिट्टयन्ति-मुद्गरादिना वस्त्रामारने के लिये बगल में दण्ड रखता है । अथवा-' दण्डमर्शी ' -इस पाठ का अर्थ यह है कि माता पिता आदि के थोडे से अपराध के होने पर भी कठिन से कठिन दण्ड देने का विचार करने वाला। दंडगुरुए-दण्डगुरुक का अर्थ होता है कि-मार पीट करने में गुरु जैसा, अथवा बडा दण्ड करने वाला, तथा जोर से मारने वाला । दंडपुरक्खडे--क्रोध आदि में आविष्ट होकर दण्ड-लाठी को ही आगे रखने वाला । अहिए अस्सिं०-इस लोक में अपने ही आत्मा का शत्रु है तथा अहिए परंसि०-परलोक में भी अपनी आत्मा का अहित करता है । वे नास्तिक दुखेति - दूसरों को बिना कारण दुःख देते हैं । सोयंति-शोक चिन्ता उप्तन्न कराते हैं । झुरंति दुःख पहुँचा कर झुराते हैं । तिप्पंति--रुदन कराते हैं। पिटुंति--मुद्गर (मुदगल) आदि से वस्त्र માટે બગલમાં દંડ રાખે છે અથવા હંમેશાં એવા પાઠના અર્થ એ છે કે માતા પિતા આદિને જરા સરખે અપરાધ થઈ જતાં પણ સખતમાં સખત દંડ દેવાને વિચાર ४२वावा दंडगुरुए- शुरु४ने। म थाय छ - भारपीट ४२वामा गुरु सेवा, मथवा मारे ६४ ७२११७॥ तथा रथी भावावा दंडपुरक्खडे-34 मामाqdi ५४२७४४६-साडीने माग रामवावा अहिए अस्सिं . । લેકમાં પિતાનાજ આત્માના દુશ્મન છે તથા દિv ઘણિ પરલોકમાં પણ પિતાનું सहित ४२ छ । ते नास्ति दुखेंति-विना ॥२६॥ ५ हे छे. सोयंति शोध-यिन्ता 4-1 ४२॥छ. झुरति-: पभासन अराव (शमा) छे. तिप्पंति रोपावे छे. पिटृति- भुशाला माहिया (१खने घोतम पीट छ तेम) पीट छे.
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०५
मुनिहर्षिणी टीका अ. ६ नास्तिकवादिवर्णनम् दिवत्ताडयन्ति, परितापयन्ति-विविधातापं जनयन्ति, ते दुखन-झुरण-तेपनपिट्टन-परितापन-वध-बन्ध-परिक्लेशात्-दुखनं दुखोत्पादनं, शोचनं शोकोत्पादनं झुरणं-दुर्बलीकरणं, तेपनम् -अश्रुक्षरणोत्पादनं, पिट्टन-मुद्गरादिना हननं, परितापनं सर्वतस्तापस्य कायिकादिदुःखस्योत्पादनम् वधो-घातः, बंधो-निगडादिबन्धनम्, एतज्जन्यात् परिक्लेशात् अप्रतिविरताः अनिवृत्ता-भवन्ति, परपरिक्लेशदत्तचित्ता एव सततं वत्तेन्त इति भावः ।। सू० १३॥
संपति नास्तिकदशां वर्णयति-'एवामेव' इत्यादि
मूलम्-एवामेव ते इथिकामभोगेहि मुच्छिया गिद्धा गढिया अज्झाववण्णा जाव वासाई चउ-पंचमाइं छ-दसमाई वा अप्पतरं वा भुजतरं वा कालं भुंजित्ता कामभोगाइं, पसेवित्ता वेरायतणाई, संचिणित्ता बहुइं पावाई कम्माइं ओसण्णं संभारकडेण कम्मुणा, से जहानामए अयगोलेइ वा सेलगोलेइ वा उदयंसि पक्खित्ते समाणे उदगतलमइवइत्ता अहे धरणीतलपइटाणे भवइ, एवामेव तहप्पगारे पुरिसजाए वजबहुले धूणबहुले पंकबहुले वेरबहुले दंभनियडिसाइबहुले, आसायणबहुले अजसबहुले अप्पत्तियबहुले उस्सण्णं तसपाणघाई कालमासे कालं किच्चा धरणितलमइवइत्ता अहेनरगधरणितलपइट्टाणे भवइ ॥ सू० १४ ॥ के समान पीटते हैं। परितप्पंति--अनेक प्रकार से संताप पहुँचाते हैं। इस प्रकार वे दुःखन, शोचन, झरण, तेपन, पिट्टन, परितापन, वध, बन्ध, परिक्लेश से दुःख देना, शोक कराना, दुबेल करना, आस् निकलवाना, मुद्गर आदि से पीटना, परिताप पहुँचाना, घात करना, बेडी आदि से जकडना, इन सब से जावजीव निवृत्त नहीं हाते हैं, अर्थात् इन पापी में निरन्तर तप्तर रहते हैं । सू० १३ ।। तिप्पंति भने प्र४२ संता५ ४२॥वे छ. मा प्रमाणे ते मन, शयन, सुरण, તેપન પિટ્ટન. પરિતાપન, વધ. બન્ધ, પરિકલેશથી દુઃખ દેવું, શેક કરાવ દુર્બલ કરી દેવું, આંસુ પડાવવાં, મુદગર આદિથી પીટવું, પરિતાપ પહોંચાડ, ઘાત કરે બેડી આદિથી બાંધવું. એ બધાંથી જીવનપર્યન્ત નિવૃત્ત થતા નથી. અર્થાત્ એ પાપમાં निरन्तर त५२ २६ छ, ( १३)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०६
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे ___छाया-एवमेव ते स्त्रीकामभोगेषु मूच्छिता गृद्धा ग्रथिता अध्युपपन्ना यावद्वर्षाणि चत्वारि, पञ्च, षड, दश वाऽल्पतरं वा भूयस्तरं वा कालं भुक्त्वा कामभोगान् , प्रसेव्य वैरायतनानि, सञ्चित्य बहूनि पापानि कर्माणि ओसण्णं सम्भारकृतेन कर्मणा तद्यथानामकम्-अयोगोलक इति वा शैलगोलक इति वा उदके प्रक्षिप्तः सन् उदकतलमतिवत्यै अधो धरणीतलप्रतिष्ठानो भवति, एवमेव तथा प्रकारः पुरुषजातोऽवद्यबहुलः धूनबहुलः, पङ्कबहुलः, वैरबहुलः, दम्भनिकृतिसातिबहुलः अयशोबहुलः, अप्रतीतिबहुलः उस्सणं त्रसप्राणघाती कालमासे कालं कृत्वा धरणीतलमतिवाधोनरकवरणीतलप्रतिष्ठानो भवति ॥सू० १४॥
टीका-'एवामेवे'-त्यादि । एवमेव= अनेनैव प्रकारेण ते =नास्तिकाः स्त्रीकामभोगेषु-शब्दादिविषयेषु मूच्छिताः मोहवशेन सदसद्विवेकरहिताः, गृद्धाः =लोलुपाः, ग्रथिताः आसक्ता, अध्युपपन्नाः तद्दत्तचित्ताः विषयभोगप्रसक्ता इत्यर्थः, यावत् चत्वारि पञ्च पड़ दश वा वर्षाणि, वा=अथवा अल्पतरम्= अत्यल्पम्, भूयस्तरम् = अतिबहुं वा कालं यावत् कामभोगान् = विषयभोगान् भुक्त्वा-उपभुज्य, तथा वैरायतनानि वैरानुबन्धस्थानानि प्रसेव्य-निषेव्य संभारकृतेन-सम्भारो बहुदलिकसंयोगस्तेन कृतेन=सम्पादितेन कर्मणा दुष्परिणामिकृत्येन बहूनि प्रचुराणि पापानि=सावधानि कर्माणि बद्ध-स्पृष्ट-निद्ध-निकाचितावस्थानि 'ओसणं' बाहुल्येन (देशी शब्दोऽयम्) संचित्य-संगृह्य, तद्यथानामकं यथादृष्टान्तम्, तदेव दृष्टान्तेन दर्शयति-यथा अयोगोलका लोहपिण्डः
अब नास्तिक की दशा का वर्णन करते हैं -'एवामेव' इत्यादि ।
इसी प्रकार से नास्तिवादी स्त्रीकामभोगो में मुच्छिया- मूर्छित होते हैं । गिद्धा-लोलुप होते हैं । गढिया-आसक्त होते हैं । अज्ज्ञोबवण्णा-विषयभोगों में ही तल्लीन रहते हैं। यावत् चार, पांच, छ:, दश वर्ष पर्यन्त अथवा इस से कुछ न्यून या अधिक समय तक कामभोगों को भोगकर और वैरभावों का संचय कर अनेक पाप कर्मा का उपार्जन करते हुवे प्रायः भारी कर्मों की प्रेरणा से, जैसे लोहेका
डवे नास्तिनी शान पान ४२ छ-'एवामेव' त्याहि.
આવાજ પ્રકારથી નાસ્તિકવાદી સ્ત્રીકામમાં મુકાયા મૂછિત થાય છે. गिद्धा सोलुप थाय छ. गढिया-मासत थाय छे. अज्ज्ञोववण्णा विषय लोगोमांस તલ્લીન રહે છે. ચાર, પાંચ, છ, કે દશ વર્ષ સુધી અથવા તેનાથી થોડા વધારે ઓછા સમય સુધી કામગોને ભોગવતે મુખ્યત્વે ભારી કર્મોની પ્રેરણાથી, જેમ લેતાને
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. ६ नास्तिकवादिवर्णनम् तथा च शैलगोलकः-शैलः-पाषाणस्तस्य गोलका गोलाकारपिण्डः उदके जले प्रक्षिप्तः निहितः सन् उदकतलं जलभागम् अतिक्रम्य अधो धरणीतलप्रतिष्ठानो अधःप्रदेशे भूमितलावस्थितिको भवति, एवमेव = इत्थमेव तथाप्रकारः तादृशः पूर्वोक्तप्रकारपापकारी पुरुषजातः कश्चित्पुरुषः, अवद्यबहुल: अतिपापिष्ठः, यद्वा'वज्रबहुलः' इतिच्छाया, वज्रमिव कर्म, तेन बहुल: समृद्धः वज्रोपमकठोरकर्मयुक्तः, धूनबहुलः, धूननं धूनं कर्मक्लेशकारणं तेन बहुलः, पङ्कबहुल:-पत= पापं तेन बहुल:. वैरं =शात्रवं तेन बहुलः, दम्भेत्यादि-दम्भः कपटः, निकृतिः मायासहितः कपटः साति-परवञ्चनयुक्तं कर्म एतैर्बहुलः, आशातनावहुलः आ-सामस्त्येन शात्यन्ते-विनाश्यन्ते ज्ञानादिगुणा याभिस्ता आशातनाः-प्रतिषिद्धाचरणानि, ताभिर्बहुलः, अयशोबहुल:= अकीर्तिबहुलः प्रचुराऽयशोभागी, अप्रतीतिबहुल:-अप्रतीतिः ताडनादिना विश्वासविच्छेदस्तवहुलः, उस्सन्नं-बाहुल्येन सप्राणघाती - सनामकर्मोदयात् त्रसन्ति = उद्विजन्तीति त्रसास्त एव पाणाः पाणन्तीति प्राणाः पाणिनस्तान् घातयितुं शीलमस्येति स तथा द्वीन्द्रियादिजीवहिंसावान् कालमासे-कालो-मरणं तस्य मास:-प्रक्रमादवसरः कालअथवा पत्थर का गोला जल में फैंका हुआ जलका अतिक्रमण कर के नीचे भूमि के तल पर जा बैठता है उसी तरह पूर्वोक्त पापी पुरुष, वज्जबहुले-अवद्यबहुल:-अतिपापिष्ठ पापोंसे भरा हुवा अथवा "वज्रबहुल:"-वज्र जैसे कर्मो से भारी धूणबहुले-क्लेशकारी कर्मों से भारी, पंकबहुले-पापरूप कीचड से भरे हुए, वेरबहुले-बहुत जीवों को दुःखदायी होने से वैरभाव वाले, दंभनियडिसाइबहुले – महादम्भी, महाकपटी, और महाधूर्त, आसायणबहुले-देव गुरु धर्म की आशतना करने वाले । अप्पत्तियबहुले - जीवों को दुःख देने से अप्रतीति अविश्वास वाले, अजसबहुले प्रतिषिद्ध आचरण से अपकीर्तिवाले, उस्सणं-प्राय અથવા પથ્થરને ગેળા પાણીમાં ફેંકતાં પાણીને અતિક્રમણ (પાર) કરીને નીચે ભૂમિને तजी ने मेसे छे तेवी०४ शते पूरित पाणी पुरुष अवद्यबहुलः मतियापिट ५५थी सवा अथवा वज्जबहुले-
47 भाथी लारे, धूणबहुले- सेश था लारे, पंकबहुले- ५५३५. डीयsथी सरेसा वेरबहुले-
धावाने दु:महायी डापाथी वैमा११७n, दंभनियडिसाइबहुले भली भापटी भने भाधूत आसायणबहुले- देव गुरु धनी भाशातना ४२वावा, अप्पत्तियबहुले वाने म हेवाथी मप्रताति (विपास) पाया अजसबहुले-प्रतिषिद्ध मायरथी म५
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०८
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे मासस्तस्मिन्-मरणावसरे कालं कृत्वा कालधर्म प्राप्य धरणीतलं=पृथ्वीतलम् अतिव|-अतिक्रम्य अधोनरकधरणीतलप्रतिष्ठानो तमस्तमादिनरकभूमिभागावस्थितिको भवति ।। सू० १४ ॥
नरकवर्णनमाह- ते णं णरगा' इत्यादि
म्लम्-ते णं नरगा अंतोवट्टा, बाहिंचउरंसा. अहे खुरप्पसंठाणसंठिया, निच्चंधकारतमसा, ववगय-गह-चंदसूर-णक्खत्त जोइसप्पहा, मेद-वसा मंस रुहिर पूयपडल चिक्खल्ल-लित्ताणुलेवणतला, असुइविस्सा, परमदुब्भिगंधा, काउयअगणिवण्णाभा, कक्खडफासा, दुरहियासा, असुभा नरगा, असुभा नरएसु वेयणा, नो चेव णं नरएसु नेरइया निदायति वा, पयलायति वा, सुतिं वा रतिं वा धिति वा मतिं वा उवलभंति ते णं तत्थ उज्जलं विउल पगाढ ककसं कडुयं चंडं दुक्खं दुग्गं तिक्खं तिव्वं दुक्खहियासं नरएसु नेरइया नरयवेयणं पञ्चणुभवमाणा विहरंति ॥ सू० १५ ॥
छाया-ते खलु नरका अन्तर्वृत्ताः, बहिश्चतुरस्राः, अधः क्षुरप्रसंस्थानसंस्थिताः,नित्यान्धकारतमसो व्यपगतग्रहचन्द्रसूर्यनक्षत्रज्योति प्रभाः, मेदो वसा-मांस रुधिर-पूयपटलचिक्खन्नलिप्तानुलेपनतलाः, अशुचिवित्राः, परमदुरभिगन्धाः, कापोताग्निवर्णाभाः, कर्कशस्पर्शाः, दुरधिसह्याः, अशुभा, नरकाः, अशुभा नरकेषु वेदना । नो चैव खलु नरकेषु नैरयिकाः निद्रान्ति वा प्रचलायन्ते वा स्मृति वा रति वा धृति वा मतिं वोपलभन्ते ते । खलु तत्रोज्वलां विपुलां प्रगाढां ककेशां कटुकां चण्डां रुद्रां दुखां दुगां तीक्ष्णां तीवां दुःखाध्यास्यां नरकेषु नरकवेदना प्रत्यनुभवन्तो विहरन्ति ।। सू० १५ ॥
टीका-'ते'-इत्यादि । ते येषु 'नास्तिको' गच्छति ‘णं' इति वाक्यालङ्कारे नरकाः निरयावासाः अन्तवृत्ताः-अन्तःमध्ये वृत्ताः वर्तुलसंस्थानाः, कर के सप्राणघाती-दीन्द्रियादि प्राणियों की हिंसा करने वाले पापी पुरुष मरण के समय कालधर्म प्राप्त कर, पृथ्वीतलका अतिक्रमण कर के अधोनरकधरणीतल में-तमस्तमादि नरक में जाते हैं । सू० १४ ।। प्रतिपा, उस्सणं-भुज्यत्वे शने साधाती- द्विन्द्रियाद मानी हिंसा કરવાવાળા, તે પાપી પુરુષ મરણ સમયે કાલધર્મને પ્રાપ્ત કરી પૃથ્વીતલને અતિક્રમણ કરી અનારકધરણીતલમાં–તમસ્તમાદિ નરકમાં જાય છે. (સૂ, ૧૪)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०९
मुनिहर्षिणी टीका अ. ६ नास्तिकवादिवर्णनम् । बहिः बाह्ये चतुरस्राः चतुष्कोणाः, अधः अधो भागे क्षुरमसंस्थानसंस्थिताः-क्षुरप्रसंस्थानवन्तः, नित्यान्धकारतमसः-नित्यं सार्वकालिकम् अन्धकारतमः-अन्धकारेषु तमः अन्धकारतमः अतिशयिततमो यत्र ते तथा सर्वथाऽत्यन्तान्धकारयुक्ताः, व्यपगतग्रहचन्द्रसूर्यनक्षत्रज्योतिःप्रभाः-ग्रह-चन्द्र-सूर्य-नक्षत्रप्रकाशपुञ्ज रहिताः, मांस,
रुधिरं = शोणितं पूयं = पकं रुधिरम् , एतेषां पटलं-समूहः एव चिक्खल्लं= प्रचुरकर्दमस्तेन लिप्तम् , अनुलेपनं लेपयुक्तं तलं यत्र ते तथा, अशुचिविस्राः= अशुचि-अपवित्रं विस्रम्-कुथितमांसादिगन्धो यत्र ते तथा अतएव परमदुरभिगन्धाः-परमः अतिशयितः दुरभिगन्धो = दुर्गन्धो यत्र ते तथा, कापोताग्निवर्णाभा: कृष्णाग्निवर्णाभाः ।
कर्कशस्पर्शाः वज्रमयकण्टकाकीर्णत्वात् कठिनस्पर्शाः, अत एव दुरधिसहाः दुःखेन सहनीयाः अशुभा: अविद्यमानं शुभं-कल्याणं यत्र ते तथा, नरकाः नैरयिकनिवासाः, नरकेषु-निरयेषु अशुभा पञ्चानामपीन्द्रियार्थानामशो. भनत्वात् शातरहिता वेदना व्यथा । नरकेषु नैरयिका नरकस्थजीवाः न निद्रान्ति-निद्रां न लभन्ते, न प्रचलायन्ते ईषदपि न स्वपन्ति, स्मृति स्मरणं
अब नरक का वर्णन करते हैं—'ते णं नरगा' इत्यादि ।
वे नरकावास, मध्य में गोल हैं । बाहर चतुष्कोण वाले हैं। नीचे क्षुर (उस्तरा) के समान तीक्ष्ण हैं । सर्वथा अन्धकारयुक्त हैं। जहा ग्रह चन्द्र सूर्य नक्षत्रों का प्रकाश नहीं होता है । वे नरकावास बसा मांस रुधिर और पीव - विकत रुधिर के कीचड से युक्त हैं. अपवित्र हैं, कुथित - सडे हुए मांस आदि की गंध वाले होने से जहाँ अतिशय दुर्गन्ध है और धम्यमान -- लोहे की काली अग्नि की ज्वाला के समान वर्ण वाले हैं । वज्र के कांटे युक्त होने से जिन का स्पर्श कठोर है इस लिए वे दुस्सह्य हैं अशुभ हैं और वहाँ अशुभ ही वेदना है। नरक के जीवों को निद्रा नहीं आती है--वे
वे न२४d १ ४२ छ-'ते णं नरगा' त्या.
તે નરકવાસ મધ્યમાં ગેળ છે. બહાર ચતુષ્કોણ વાળો છે. નીચે ક્ષુર (અસ્તરા) ના જેવા તીક્ષ્ણ ધારવાળા છે બિલકુલ અંધકારયુકત છે. જ્યાં ગ્રહ, ચન્દ્ર, સૂર્ય, નક્ષત્રને પ્રકાશ નથી. તે નરકવાસ વસા માંસ રૂધિર અને પીવ (પરૂ)=વિકૃત રૂધિરના કીચડથી યુકત છે. અપવિત્ર છે, કથિત=સડેલાં માંસ આદિથી ગંધવાળા હોવાથી જ્યાં અતિશય દુર્ગધ છે અને ધમ્યમાન લોઢાની કાળી અગ્નિની જવાલાના જેવા વર્ણવાળા છે વજીના કાંટાવાળા હોવાથી જેનો સ્પર્શ કરે છે તેથી તે દુ:સહ્ય છે, અશુભ છે,
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१०
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे
जात्यादेः, रतिम् - अनुरागं वा धृतिं धैर्य वा मतिबुद्धिं वा नो-न चैव खलु उपलभन्ते प्राप्नुवन्ति । ते नैरयिकाः तत्र नरकेषु उज्ज्वलां= सर्वत उत्कृष्टां विपुलां महतीं प्रगाढाम् अत्यन्तां कर्कशां कठिनां कटुकां=प्रतिकूलां चण्डां=क्रूरां रुद्रां= रौद्रां भयानकामिति यावत् दुखां= दुःखरूपां दुर्गाम्= दुःखेन तरणीयां तीक्ष्णां हृदयविदारकतया खरां, तीत्रां = कठोरां दुःखाधिसह्याम् = दुःखेनाधिसहनयोग्यां नरकवेदनां=नरकव्यथां प्रत्यनुभवन्तो विहरन्ति = प्रवर्तन्ते || सू० १५॥
पुनः पूर्वोक्तमेव विषयं दृष्टान्तद्वारा परिपुनष्टि से जहा ० ' इत्यादि । मूलम- से जहानामए रुक्खे सिया, पव्वयग्गे जाए मूलच्छिन्ने अग्गे गुरुए, जओ निन्नं, जओ दुग्गं, जओ विसमं, तओ पवडंति, एवामेव तहप्पगारे पुरिसजाए गब्भाओ गब्र्भ जम्माओ जम्मं माराओ मारं दुक्खाओ दुक्खं दाहिणगामिनेrse aurपविखए आगमेस्साणं दुल्लभबोहिए यावि भवइ । से तं अकिरियावाई ॥ सू० १६ ॥
छाया - तद्यथानामको वृक्षः स्यात् पर्वताग्रे जातो मूलच्छिन्नोऽग्रेगुरुको यतो निम्नं, यतो दुर्गे, यतो विषमं ततः प्रपतति, एवमेव तथाप्रकारः पुरुषजातो गर्भाद्गर्भ जन्मनो जन्म मारान्मारं दुःखाद् दुःखं दक्षिणगामिनैरयिकः कृष्णपाक्षिक आगमिष्यति काले दुर्लभवोधिश्वाऽपि भवति । सोऽसावक्रियावादी || सू० १६ ॥
टीका- ' से जहानामए' - इत्यादि । तद्यथानामकः = किञ्चिन्नामधेयो वृक्षः= तरुःस्यात्=भवेत् स पर्वताग्रे - गिरिशिखरे जातः = उत्पन्नःमूलछिन्नः= छिन्नमूलः अग्रे तनिक भी नहीं सोते हैं । वे स्मृति, प्रेम, धैर्य, बुद्धि प्राप्त नहीं करते हैं । वे नारकी नरक में उज्ज्वल, विपुल, प्रगाढ, कर्कश, कटुक, चण्ड, रौद्र, दुःखमय, तीक्ष्ण, तीव्र और दुःसह वेदना का अनुभव करते रहते हैं | सू० १५॥
અને ત્યા અશુભ જ વેદના છે. નરકના જીવાને નિદ્રા નથી આવતી તેએ જરાપણ સૂઈ શકતા નથી. તેઓ સ્મૃતિ, પ્રેમ, ધૈય કે બુદ્ધિ પ્રાપ્ત કરતા નથી. તેઓ નારકી નરउभां उन्नवस वियुस, प्रगाढ, ईश, उटुड, यएड, रौद्र, दु:अभय, तीक्ष्णु, मने दुःसह बेहनाना अनुभव पुरता रहे छे. (सू. १५)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
२११
मुनिहर्षिणी टीका अ. ६ नास्तिकवादिवर्णनम् । गुरुका-उपरितनभागावच्छेदेन गौरवान्वितः भाराभिभूत इति यावत् यतः= यत्र निम्नं गभीरं स्थानं यतो यत्र दुर्ग-दुष्पवेशं यतो यत्र च विषमं कठिनम् अत्युच्चस्त्वातिनीचैस्त्वादिना दुस्तरं स्थानं विद्यते ततः तस्मिन् गभीरदुर्गमनिम्नोन्नतस्थाने प्रपतति-प्रकर्षेण निपातमाश्रयते, एवमेव अनेनैव प्रकारेण तथाप्रकारः तादृशः प्राप्तनास्तिकभावः पुरुषजात:=पुरुषजातीयः पुरुषाधमः, दुष्कर्मकारी कर्मवातमेरितो नरकगर्ने पतति ततो निस्सृत्य गर्भादएकस्माद् गर्भाद् गर्भ-गर्भान्तरम् , जन्मनः एकस्मात् जन्मनो जन्म-जन्मान्तरम् , माराद=एकस्माद मृत्योः, मारम-मरणान्तरं, दुःखाद-एकस्माद् दु:खात् दुःख-दुःखान्तरं प्रप्नोति । असौ दक्षिणगामिनैरयिकः-दक्षिणां (दिशं ) गन्तुं शीलमस्येति दक्षिणगामी, स चासौ नैरयिकः, पुनः कृष्णपाक्षिकः-कृष्णानां नास्तिकत्वेन मलिनानां पक्षो-वर्गस्तत्र भवः कृष्णपाक्षिकः क्रूरकर्मकारी, अत
___ उक्त विषय को ही दृष्टान्तद्वारा पुष्ट करते हैं-' से जहानामए' इत्यादि ।
जैसे कोई वृक्ष पर्वत के शिखर पर उप्तन्न हुआ हो और उसका मूल कट गया हो एवं ऊपर का भाग बडा ही बोझा वाला हो, एसा वृक्ष नीचे दुर्गम विषय स्थान में गिरता है, इसी प्रकार पूर्वोक्त नास्तिकवादी कर्मरूप वायुसे प्रेरित होकर नरकरूप खड्ड में गिर जाते हैं । फिर वहाँ से निकल कर एक गर्भ से दूसरे गर्भ में, एक जन्म से दूसरे जन्म में, एक मरण से दूसरे मरण में और एक दुःख से दूसरे दुःख में प्राप्त होते हैं। यह नास्तिकवादी दक्षिण गामी नैरयिक अर्थात् नरकावास में भी दक्षिण दिशा के नरकस्थानों में उप्तन्न होने वाला कृष्णपाक्षिक-अर्थात् अर्धपुद्गलपरावर्तन से अधिक
S५२ ४९सा विषयने दृष्टान्तद्वा२१८ ४२ छ- 'से जहानामए' त्याहि.
જેમ કેઈ વૃક્ષ પર્વતના શિખર ઉપર ઉત્પન્ન થયું હોય તેનું મૂળ કપાઈ ગયું હોય એટલે ઉપરનો ભાગ બહુજ ભારવાળો હેય એવું વૃક્ષ નીચે દુર્ગમ વિષમ સ્થાનમાં પડી જાય છે એવી રીતે જ પૂર્વેત નાસ્તિકવાદી કર્મરૂપ વાયુથી પ્રેરાએલ હેઈને નરકરૂપ ખાડામાં પડી જાય છે. પછી ત્યાંથી નીકળીને એક ગર્ભમાંથી બીજા ગર્ભમાં, એક જન્મમાંથી બીજા જન્મમાં, એક મરણમાંથી બીજા મરણમાં અને એક દુ:ખમાંથી બીજા દુઃખમાં પ્રાપ્ત થાય છે. એ નાસ્તિકવાદી દક્ષિણગામી નરયિક અર્થાત નરકાવાસમાં પણ દક્ષિણ દિશાનાં નરકસ્થાનમાં ઉત્પન્ન થવાવાળા, કૃષ્ણપાક્ષિક= અર્થાત
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१२
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे
एव प्रचुर संसारभागी भुवि धृतदेहः आगमिष्यति = भविष्यति काले दुर्लभबोधिकः - दुर्लभा - दुष्प्रापा बोधिः = जन्मान्तरे जैनधर्मप्राप्तिर्यस्य स तथा दुरा पजिनधर्मप्राप्तिकः, चापि भवति । सः = प्रस्तुतः असौ अक्रियावादी || सू० १६ ॥ स्तिकवादविषयं वर्णयति' से किरियाबाई' इत्यादि
मूलम् - से किरियावाई यावि भवइ, तं जहा - आहियवाई, आहियपन्ने, आहियदिट्टी, सम्मावाई, णितियावाई, संतिपरलोगवाई, अस्थि इह लोगे, अत्थि परलोगे, अत्थि माया, अत्थि पिया, अस्थि अरिहंता, अस्थि चक्कवट्टी, अस्थि बलदेवा अस्थि वासुदेवा, अत्थि सुक्कडदुक्कडाणं कम्माणं फलवित्तिविसेसे, सुचिण्णा कम्मा सुचिण्णफला भवंति, दुचिण्णा कम्मा दुच्चिष्णफला भवंति, सफले कल्ला - पावए, पच्चायंति जीवा, अत्थि नेरइया, जाव अस्थि देवा, अस्थि सिद्धी, से एवंवादी, एवंपन्ने, एवंदिट्ठी, एवंछंद - राग - मइ - निविट्ठे यावि भवइ । से भवइ महिच्छे, जाव उत्तरगामिए नेरइए सुक्कपक्खिए आगमेस्साणं सुलभबोहिए यावि भवइ । से तं किरियावाई ॥ सू० १७ ॥
छाया - सक्रियावादी चापि भवति, तद्यथा - आस्तिकवादी, आस्तिकमज्ञः, आस्तिकदृष्टिः, सम्यग्वादी, नित्यवादी, सत्परलोकवादी, अस्ति इह लोकः, अस्ति परलोकः अस्ति माता, अस्ति पिता, सन्ति अर्हन्तः सन्ति चक्रवर्तिनः, सन्ति बलदेवाः सन्ति वासुदेवाः, अस्ति सुकृत- दुष्कृतानां कर्मणां फलवृत्तिविशेषः, सुचीर्णानि कर्माणि सुचीर्णफलानि भवन्ति, दुखीर्णानि कर्माणि दुखीर्णफलानि भवन्ति, सफले कल्याण - पापके, प्रत्यायान्ति जीवाः, सन्ति नैरयिकाः, संसारचक्र में परिभ्रमण करने वाला होता है, और वह जन्मान्तर में भी दुर्लभबोध होता है अर्थात् जिनधर्म की प्राप्ति नहीं कर सकेगा || सू०१६ ||
,
५
અર્ધ પુદગલ પરાવર્તનથી અધિક સસાર-ચક્રમાં પરિભ્રમણ કરવાવાળા થાય છે. અને તે જન્મ-જન્માન્તરમાં પણ દુર્તંભ – બાધી થાય છે, અર્થાત્ નિધર્મીની પ્રાપ્તિ કરી शशे नहि. ( सू. १६ )
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. ६ आस्तिकवादिवर्णनम्
२१३ सन्ति देवाः अस्ति सिद्धिः, सोऽयमेवंवादी, एवं प्रज्ञः, एवं दृष्टिः, एवं छन्दरागमतिनिविष्टश्चापि भवति । स च भवति महेच्छो यावदुत्तरगामिकी नैरयिकः,शुक्लपाक्षिकः,आगमिष्यति काले सुलभबोधिकश्चापि भवति । सोऽयं क्रियावादी॥सू०१७॥
टीका-‘से किरियावाई'-इत्यादि । स-नास्तिकवादिभिन्नः क्रियावादी भवति-क्रियां-परलोकादिसत्तारूपां वदितुं शीलमस्येति तथा । सः कथम्भूतो भवति ? इत्याह-'तं जहे' त्यादि । तद् यथा-तवर्णनं यथा-आस्तिकवादीअस्त्यात्मेति बदितुं शीलमस्य स तथा, आस्तिकप्रज्ञः - अस्ति = परलोकादिसत्तारूपा क्रिया विषयितया यस्यां प्रज्ञायां सा आस्तिकी = परलोकादिसत्त्वगर्भा सा प्रज्ञा यस्य स तथा, आस्तिकदृष्टिः- अस्ति दृष्टिः = दर्शनं ज्ञानात्मकं यस्येति स तथा, यवा-आस्तिको परलोकादिसत्त्वविषयिणी दृष्टिः= ज्ञानं यस्यास्तीति स आस्तिकदृष्टिः, सम्यग्वादी - सम्यक् = तत्त्वार्थश्रद्धानरूपं प्रशस्तं वदितुं-परम्पति कथयितुं शीलमस्य स तथा भवति, नित्यवादी-नित्यं = त्रिकालापायरहितं मोक्षं वदितुं शीलमस्य स तथा, सत्परलोकवादी - परलोक
अब आस्तिकवादी का वर्णन करते हैं-'से किरियावाई' इत्यादि ।
अक्रियावादी का विवरण करने के बाद क्रियावादी का वर्णन करते हैं-वह क्रियावादी इस प्रकार का होता है, जैसे-अहियवाईआस्तिकवादी-'आत्मा है, परलोक है,' इत्यादि बोलने वाला, आहियपन्ने--आस्तिक प्रज्ञा वाला अर्थात् परलोक मानने की बुद्धि वाला। आहियदिट्ठी - आस्तिकदृष्टि - परलोक आदि की दृष्टि ( श्रद्धा) वाला 'सम्मावाई -सम्यग्वादी-तत्वार्थश्रद्धानरूप सम्यग्वाद बोलने वाला। 'नितियावाई -नित्यवादी-तीनकाल में जिस का नाश नहीं है ऐसे मोक्ष को कहने वाला । संतिपरलोगवाई-सत्परलोकवादी-परलोक की
वे मास्तिवाहीनु न ४२ छ-"से किरियावाई" त्याह. અકિયાવાદીનું વિવરણ કર્યા પછી કિયાવાદીનું વર્ણન કરે છે
ते ठियावाडी आवा प्रा२ना थाय छे. रेम:-आहियवाई - मास्ति-वाही मात्मा छे. ५२सो छ. त्याहि मासा आहियपन्ने-मास्तिजास्त प्रज्ञापाणा, अर्थात् ५२सो भानवानी मुद्धिवाणा आहियदिट्ठी - मास्ति ष्ट=५२सो माहिनी दृष्टि (श्रद्धा) पाला, 'सम्मावाई-सभ्यतत्वार्थ-श्रद्धान३५ सभ्यवाह मालवाणा, 'नितियावाई, नित्यall=aymभ ना ना नथी मे! मोक्षने डेवावा, संतिपरलोगवाई सत्परसपाही=५२सानी सत्ता भानवा डाय छे.
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे सत्तानिगदनशीलः, अस्ति इहलोकः अयं लोकः मनुष्यभवरूपः, अस्ति परलोकःनरकादिरूपः अस्ति माता = जननी अस्ति पिता = जनको वर्तते, सन्ति अर्हन्तः-अर्हन्तो भगवन्तो विद्यन्ते, चक्रवर्तिनः = षट्खण्डपृथिवीपतयो वर्तन्ते, सन्ति बलदेवाः, वासुदेवाः सन्ति = त्रिखण्डाधिपतयो विद्यन्ते, सुकृतदुष्कृतकर्मणां-पुण्यपापकर्मणां फलवृत्तिविशेष:-सुखदुःखात्मकपरिणामविशेषः अस्तिविद्यते, मुचीर्णानि = शुभपरिणामैराचरितानि कर्माणि = कृत्यानि, सुचीर्णफलानि-शुभफलानि भवन्ति, दुश्चीर्णानि दुष्परिणामैराचरितानि प्राणातिपातादीनि कर्माणि दुश्चीर्णफलानि-नरकनिगोदाघशुभफलानि भवन्ति, कल्याणपापके पुण्यपापे सफले=सुखदुःखलक्षपरिणामसहिते, जीवाः पाणिनः प्रत्यायान्ति: परलोकादागच्छन्ति, गमनागमनं कुर्वन्तीत्यर्थः, नैरयिकाः नारका जीवाः सन्ति यावद्-यावच्छब्देन-तियङ्मनुष्याः सङ्गृह्यन्ते, देवाः सन्ति, सिद्धिः-मोक्षलक्षणा अस्ति, सः आस्तिकः (क्रियावादी) पुरुषः, एवं वादी-एवं-पूर्वोक्तं सत्ता मानने वाला होता है । फिर वह क्या-क्या बोलता है ? सो कहते है-' अस्थि इहलोगे' इत्यादि । मनुष्यादिभवरूप यह लोक है। नरक आदि परलोक है । माता, पिता, अर्हन्त, चक्रवर्ती, बलदेव, वासुदेव हैं, तथा सुकृत और दुष्कृत कर्मो का फल सुख और दुःख हैं । शुभ परिणाम से किये हुवे कर्म शुभ फल वाले होते हैं । खराब परिणाम से आचरण किये हुवे कर्म-प्राणातिपात आदि, नरक निगोद आदि से अशुभ फल देने वाले होते हैं । पुण्य और पाप, सुख और दुःखरूपी परिणाम वाले होते हैं। जीव परलोक में जाते हैं और आते भी हैं । नारक जीव हैं । यहाँ ' यावत्' शब्द से तिर्यकू और मनुष्य भी लिये जाते हैं । देव हैं । मोक्षरूपी सिद्धि है, इत्यादि बात को मानने वाला आस्तिक-क्रियावादी कहा जाता है। qणी तसे! शु शुमा छ ते ९ छे- अस्थि इहलोगे-त्या. मनुष्यामि१३५ मासो छ. न२४ मा ५२४ छ. भाता, पिता, माईत, यती, हेव, पासुદેવ છે. તથા સુકૃત અને દુષ્કૃત કર્મોના ફળ સુખ અને દુ:ખ છે. શુભ પરિણામથી કરેલાં કર્મો શુભ ફલવાળાં થાય છે. ખરાબ પરિણામથી આચરણ કરેલાં કર્મો–પ્રાણાતપાત આદિ, નરક નિગદ આદિ અશુભફલ દેવાવાળાં થાય છે. પુણ્ય અને પાપ, સુખ અને દુ:ખરૂપી પરિણામવાળાં થાય છે. જીવ પરલોકમાં જાય છે અને ત્યાંથી આવે પણ છે. નારક જીવ છે. અહીં “યાવત્ ”શબ્દથી તિર્થક અને મનુષ્ય પણ લેવામાં આવે છે. મોક્ષરૂપી સિદ્ધિ છે. ઈત્યાદિ વાતને માનવાવાળા આસ્તિક-કિયાવાદી કહેવાય છે. આ
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. ६ आस्तिकवादिवर्णनम्
२१५
वदितुं शीलमस्य स तथा एवं प्रज्ञः, एवं = पूर्वोक्तप्रकारा प्रज्ञा-निर्मला बुद्धिर्यस्य स तथा, एवं दृष्टि- च्छन्द - राग-मति - निविष्टश्वापि एवम् = उक्तलक्षणा दृष्टिः= समुद्धृतपदार्थगत सम्यग्दर्शनं यस्येति, एवं छन्दः = अभिमायश्च राग; = स्नेहश्व मतिः-बुद्धिश्चेत्येपामितरेतरयोगः, दृष्टिच्छन्दरागमतयस्तासु निविष्टः = प्रवृत्तो भवति तथापि स यदि महेच्छ:- महती = राज्यविभवपरिवारादिका सर्वातिशायिनी इच्छा = अन्तःकरणप्रवृत्तिर्यस्य तथा महारम्भपरिग्रहादीच्छावान् जायते तदा यावत् नरके उत्पद्यते, ततो निस्सृत्य स गर्भाद् गर्भ जन्मनो जन्म, मृत्योर्मृत्युं, दुःखादुःखं प्राप्नोति । नरकेऽपि स उत्तरगामिनैरयिकः- उत्तरां ( दिशं ) गन्तुं शीलमस्येति उत्तरगामी, स चासौ नैरयिकः = नारकः, शुक्लपाक्षिकः-शुक्लस्याऽऽस्तिकत्वेन शुद्धस्य पक्षो= वर्गस्तत्र भवस्तथा = आस्तिकाभिप्रायवान् भवति । शुक्रपाक्षिक इति विशेषणेनेदं फलितम् - असौ अपार्द्धपुद्गलपरावर्तनेनावश्यं मोक्षं प्रयाति । आगमिष्यति = भविष्यति काले जन्मान्तरे इत्यर्थः, सुलभबोधिकः-सुलभा बोधिः = जिनधर्मप्राप्तिर्यस्य स तथा भवति । सः पूर्वोक्तमकारकः अयम् = एपः क्रियावादी भवति ॥ सू० १७ ॥
इस प्रकार से निर्मल बुद्धि वाला । उक्तरूप दृष्टि वाला । यहाँ दृष्टि का अर्थ तत्वश्रद्धानरूप है । इसी प्रकार का अभिप्राय - प्रेम और बुद्धि वाला होता हुआ भी यह आस्तिकवादी यदि राज्य विभव परिवार आदि की महाइच्छा वाला और महाआरम्भ वाला हो जाता है तो वह महाआरम्भी महापरिग्रही हो कर यावत् नरक में जाता है । वहां से निकल कर जन्म से जन्म, मृत्यु से मृत्यु को, एक दुःख से निकल कर दूसरे दुःख को पाता है । वह नरक में भी उत्तरगामी नैरयिक तथा शुक्लपाक्षिक होता है । वह देश ऊन अर्धपुद्गलपरावर्तन से अवश्य मोक्ष को प्राप्त करता है और जन्मान्तर
પ્રકારે નિર્રલ બુદ્ધિવાળા, ઉકતરૂપ દૃષ્ટિવાળા, અહીં દૃષ્ટિને અ તત્ત્વશ્રદ્ધાનરૂપ છે. એવા પ્રકારના અભિપ્રાય પ્રેમ અને બુદ્ધિવાળા થતાં પણ જો તે આસ્તિકવાદી રાજ્ય વિભવ પરિવાર આદિની મહાઇચ્છાવાળા અને મહાઆરભવાળા થાય તે। તે મહારભી મહાપરિગ્રહી થઈને નરક સુદ્ધામાં જાય છે. ત્યાંથી નિકળીને એક જન્મથી ખીજા જન્મમાં, અને એક મૃત્યુથી ખીજા મૃત્યુમાં, એક દુ:ખથી બીજા દુ:ખમાં જાય છે. તે નરકમાં પણ ઉત્તરગામી નૈરયિક તથા શુકલપાક્ષિક થાય છે. તે દેશ—ઊન અપુદ્ગલપરાવ નથી અવશ્ય માક્ષને પ્રાપ્ત કરે છે અને જન્માન્તરમાં સુલભએધિ થાય છે.
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१६
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे उपासकम्यैकादशप्रतिमा वर्णयन् सूत्रकारः पूर्व प्रथमां प्रतिमां दर्शयति-' अह पढमा' इत्यादि
मूलम्-अह पढमा उवासगपडिमा-सव्वधम्मरुई यावि भवइ । तस्स णं बहुइं सील- वय-गुण-वेरमण-पच्चक्खाण-पोसहोववासाइं नो सम्मं पटवियपुव्वाइं भवंति । एवं दसणसावगो भवइ । इमा पढमा उवासगपडिमा १ ॥ सू० १८ ॥
छाया-अथ प्रथमोपासकपतिमा-सर्वधर्मरुचिश्चापि भवति । तस्य खलु बहवः शील-व्रत-गुण-विरमण-प्रत्याख्यान-पोषधोपवासाः नो सम्यक् प्रस्थापितपूर्वा भवन्ति । एवं दर्शनश्रावको भवति । इयं प्रथमोपासकप्रतिमा १॥सू०१८॥
टीका-अथ पढमा उपासग पडिमा इत्यादि । तत्र स्थित उपासको यादृशो भवति तदाह-'सर्वधर्म'-त्यादि । सर्वधर्मरुचिः-सर्वे च ते धर्माः= क्षान्त्यादयस्तत्र रुचिः अनुरागो यस्य स तथा, चकारो वाक्यालङ्कारार्थः, अपिरनुक्तसङ्ग्राहकस्तेन धर्मदृढतादिसद्गुणरुचिश्च भवति । तस्य क्रियावादिन उपासकस्य खलु-निश्चयेन बहवः प्रचुराः शील-व्रत-गुण-विरमण-प्रत्याख्यान में सुलभबोधि होता है अर्थात् जिनधर्म को प्राप्त करता है। इस प्रकार क्रियावादी का वर्णन हुआ ॥ सू० १७ ॥
अब श्रावक की ग्यारह प्रतिमाओं का वर्णन करते हुए सूत्रकार प्रथम प्रतिमा का वर्णन करते हैं-'सव्वधम्मरुई' इत्यादि ।
पहली उपासकप्रतिमा में उपासक को क्षान्ति आदि सर्व धर्मों में प्रीति होती है । यहां चकार वाक्यालङ्कार में है, अपि शब्द से धर्म में दृढता और सद्गुण में रुचि वाला होता है। किन्तु उस क्रियावादी उपासक के बहुत से शील, व्रत, गुण, विरमण, प्रत्याઅર્થાત જિનધર્મને પ્રાપ્ત કરે છે. આ પ્રકારે કિયાવાદીનું વર્ણન થયું. (સૂ. ૧૭)
હવે શ્રાવકની અગીઆર પ્રતિમાઓનું વર્ણન કરતાં સૂત્રકાર પ્રથમ પ્રતિમાનું १ न ४रे छे-सव्वधम्मरुई छत्या.
પહેલી ઉપાસકપ્રતિમામાં ઉપાસકને ક્ષાન્તિ આદિ સર્વ ધર્મોમાં પ્રીતિ થાય છે. અહીં “ચકાર વાકયાલંકારમાં છે “અપિ” શબ્દથી ધર્મમાં દઢતા અને સદ્દગુણમાં રૂચિવાલે અર્થ થાય છે, પરંતુ તે ક્રિયાવાદી ઉપાસકમાંના ઘણા શીલ, વ્રત, ગુણ,
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१७
मुनिहर्षिणी टीका अ. ६ उपासकप्रतिमावर्णनम् पोषधोपवासाः, तत्र शीलानि सामायिक-देशावकाशिक-पोषधा-ऽतिथिसंविभागाख्यानि, व्रतानि पञ्चाणुव्रतानि, गुणात्रीणि गुणव्रतानि, विरमणं-मिथ्यात्वान्निवर्तनम् , प्रत्याख्यानं पर्वदिनेषु त्याज्यानां परित्यागः, पोषधोपवास:पोषं-पुष्टिं धर्मस्य वृद्धिमिति यावद् धत्ते इति पोषधः चतुर्दश्यष्टम्यमावास्यापूर्णिमादिपर्वदिनानुष्ठेयो व्रतविशेषः, स चाऽऽहार-शरीरसत्कारत्याग-ब्रह्मचर्याऽव्यापारभेदाच्चतुर्विधः, एतादृशनियमात्मके पोषधे, तेन सहिता वा उपवासाश्वेत्येषामितरेतरयोगः तथा, सम्यक् सुचारुरूपेण प्रस्थापितपूर्वाः-पूर्व प्रस्थापिताः प्रवर्तिता इति प्रस्थापितपूर्वाः पूर्व प्रवर्तिताः शीलादयो नो न भवन्ति अर्थात् शीलादयः सर्वे उपासकस्यात्मनि पूर्व सर्वथा संस्थापिता न भवन्तीति तात्पर्यम् । एवम् अनेन प्रकारेण एतत्प्रतिमाधारी दर्शनश्रावको भवति । इयं प्रथमोपासकप्रतिमा श्रावकप्रतिमा भवति । इयं प्रतिमैकमासिकी भवति ।।सू०१८॥ ख्यान, पोषधोपवास आदि ग्रहण किये हुए नहीं होते हैं । शीलशब्द से सामायिक, देशावकाशिक, पोषध, अतिथिसंविभाग, ये चार लिये जाते हैं । व्रत से-पांच अणुव्रत, गुण से - तीन गुणव्रत लिये जाते हैं । विरमण-मिथ्यात्व से निवृत्ति करना । प्रत्याख्यान-पर्वदिनों में निषिद्ध वस्तु का त्याग करना । पोषधोपवास–पोषं धत्त' इस व्युप्तत्ति से धर्म की वृद्धि को जो करता है वह पोषध कहाता है, अर्थात् चतुर्दशी, अमावास्या, अष्टमी, पूर्णिमा आदि पर्व दिनो में अनुष्ठान करने योग्य व्रत को पोषध कहते हैं । वह आहारत्याग १, शरीरसत्कारत्याग २, ब्रह्मचर्य ३, अव्यापार ४, इन भेदों से चार प्रकार का है । ऐसे नियमरूपी पोषध में, अथवा पोषध के साथ जो उपवास हो उस को पोषधोपवास कहते हैं। ये सब उन के सर्वथा વિમરણ, પ્રત્યાખ્યાન, પિષધેપવાસ આદિ ગ્રહણ કરેલા હોતા નથી. “શીલ' શબ્દ સામાયિક, દેશવકાશિક, પિષધ, અતિથિસંવિભાગ એ ચાર માટે વપરાય છે વ્રતથી પાંચ અણુવ્રત. “ગુણથી ત્રણ ગુણવ્રત લેવાય છે, વિરમણથી મિથ્યાવથી નિવૃત્તિ કરવી, प्रत्यायान=विसमा निषिद्ध वस्तुने! त्या ४२वो. पोषधोपवास='पोषं धत्ते એ વ્યુત્પત્તિથી ધર્મની વૃદ્ધિને જે કરે છે તે પિષધ કહેવાય છે. અર્થાત ચતુર્દશી, અમાવાસ્યા, અષ્ટમી, પૂર્ણિમા આદિ પર્વ દિવસમાં અનુષ્ઠાન કરવા યોગ્ય વ્રતને पोषध उपाय छे. ते मा२त्या (१) शरीरसा२त्या (२) ब्रह्मय (3) सવ્યાપાર (૪), એવા ભેદોથી ચાર પ્રકારના છે. એવા નિયમરૂપી પિષધમાં અથવા પોષધની સાથે જે ઉપવાસ થાય તેને પિષધોપવાસ કહેવાય છે. એ બધાં તેમનાથી
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१८
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे अथ द्वितीयामुपासकपतिमामाह-'अहावरा दाचा' इत्यादि- .
मूलम्-अहावरा दोच्चा उवासगपडिमा, सव्वधम्मरुई यावि भवइ । तस्स णं बहुइं शील-व्वय-गुण-वेरमण-पच्चक्खाणपोसहोववासाइं सम्मं पट्टवियाइं भवंति । से णं सामाइयं देसावगासियं नो सम्मं अणुपालिता भवइ । दोच्चा उवासगपडिमा २ ॥ सू० १९ ॥
छाया अथाऽपरा द्वितीयोपासकपतिमा, सर्वधर्मरुचिश्चापि भवति । तस्य खलु बहवः शील-व्रत-गुण-विरमण-प्रत्याख्यान-पोषधोपवासाः सम्यक् प्रस्थापिता भवन्ति। स खलु सामायिक देशावकाशिकं नो सम्यगनुपालयिता भवति । द्वितीयोपासकमतिमा २ ॥ १९ ॥
टीका-'अहावरा-इत्यादि । अथ प्रथमप्रतिमासमाराधनानन्तरम् अपराअन्या द्वितीया उपासकप्रतिमा श्रावकप्रतिमा व्रतप्रतिमेत्यर्थः प्ररूप्यते-एतत्पतिमाधारी श्रावकः सर्वधर्मरुचिश्चापि भवति । तस्य-उपासकस्य खलु बहवः 'शील-व्रत-गुण-विरमण-प्रत्याख्यान-पोषधोपवासाः' इति पूर्वसूत्रवत् व्याख्येयम् , एते शीलादयः सम्यक् चारुतया प्रस्थापिता: आत्मनि निरतिचाररूपा निवेशिता भवन्ति, स-उपासकः सामायिकम्-समः-समत्वं रागनहीं होते हैं। इस प्रकार प्रथमप्रतिमाधारी दर्शन-श्रावक होता है। सम्यक्श्रद्धानरूप यह प्रथम उपासकप्रतिमा है, यह प्रतिमा एक मास की होती है । ।। सू० १८॥
अब दूसरी उपासकप्रतिमा का वर्णन करते हैं-'अहावरा दोचा' इत्यादि ।
दूसरी उपासकप्रतिमा- व्रतप्रतिमा का निरूपण किया जाता है-दूसरी प्रतिमा वाले श्रावक की क्षान्त्यादि सर्व धर्म में रुचि होती है, और वह शीलवत आदि को सम्यकरूप से धारण करता है किन्तु वह सामायिक और देशावकाशिक का सम्यक् पालन नहीं करता है। સર્વથા થતાં નથી. આ પ્રકારે પ્રથમ પ્રતિમાધારી દર્શનશ્રાવક થાય છે. સભ્યશ્રદ્ધાનરૂપ આ પ્રથમ ઉપાસકપ્રતિમા એક માસની થાય છે (સૂ ૧૮)
वे भी पासप्रतिमार्नु पान ४२ छे-अहावरा दोच्चा त्याह.
બીજી ઉપાસકપ્રતિમા–વતપ્રતિમાનું નિરૂપણ કરવામાં આવે છે.–બીજી પ્રતિમાવાળા શ્રાવકની ક્ષાન્તિ આદિ સર્વ ધર્મમાં રૂચિ થાય છે. અને તે શીલવત આદિને સમ્યફરૂપથી ધારણ કરે છે. પરંતુ તે સામાયિક અને દેશાવકાશિકનું સમ્યક
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. ६ उपासकप्रतिमावर्णनम्
द्वेषरहितत्वेन सर्वेषु जीवेषु खात्मसाम्यं, समशब्दस्यात्र भावप्रधाननिर्दिष्टत्वात्, तस्याऽऽयः =प्राप्तिः समायः प्रवर्धमानशारदचन्द्रकलावत् प्रतिक्षणविलक्षणज्ञानादिलाभः, यद्वा समः साम्यं, साम्यभावजनिता प्रतिक्षणमपूर्वापूर्वकर्म निर्जराहेतुभूता शुद्धिः, तस्य आयो = लामः समायः, स प्रयोजनमस्येति सामायिकम् यद्वा समस्याssयो यस्मात्तत्समायं, तदेव सामायिकम् । उक्तश्च“सामायिकं गुणानामाधारः खमिव सर्वभावानाम् | नहि सामायिकहीनाश्चरणादिगुणान्विता येन ॥ १ ॥ तस्माज्जगाद भगवान्, सामायिकमेव निरुपमोपायम् । शारीरमानसानेकदुःखनाशस्य मोक्षस्य " || २ ||
॥ ॥
सामायिकक - समस्य आयः समाय: । सम- रागद्वेषरहित सर्व भूतों को आत्मवत् जाननेरूप आत्मपरिणाम, उसका आय-बढते हुए शरद ऋतु के चन्द्रकला के समान प्रतिक्षण विलक्षण ज्ञानादि का लाभ, अथवा समता से होने वाली प्रतिक्षण में अपूर्व २ कर्मनिर्जरा के कारणरूप शुद्धि का लाभ | वही जिसका प्रयोजन हो उसको सामायिक कहते हैं । कहा भी है
" सामायिकं गुणाना, माधारः खमित्र सर्वभावानाम् । नहि सामायिकहीना, वरणादिगुणान्विता येन ॥ १ ॥ तस्माज्जगाद भगवान्, सामायिकमेव निरुपमोपायम् । शारीरमानसानेकदुःखनाशस्य मोक्षस्य ॥ २ ॥ " इति । सामायिक सब गुणों का आधार है, जैसे
सब
२१९
भावों आ
घासन ४२ता नथी. सामायि= समस्य आयः = समाय- सम- रागद्वेषरहित, सर्वभूताने આત્મવત્ જાણવારૂપ આત્મપરિણામ, તેના આય. વધતીજતી શરદઋતુની ચન્દ્રકળાની પેઠે પ્રતિક્ષણ વિલક્ષણ જ્ઞાનાદિને લાભ, અથવા સમતાથી થવાવાળી પ્રતિક્ષણે અપૂ ૨ કનિરાના કારણરૂપ શુદ્ધિના લાભ એજ જેનું પ્રયાજન હોય તેને સામાયિક हवाय छे, उह्युं या छे:
“सामायिकं गुणाना, - माधारः खमिस सर्वभावानाम् । नहि सामायिकहीना - चरणादिगुणान्विता येन ॥१॥ तस्माज्जगाद भगवान्, सामायिकमेव निरुपमोपायम् । शारीरमानसानेकदुःखनाशस्य मोक्षस्य ॥ २ ॥ इति અ :- સામાયિક સર્વે ગુણાના આધાર છે. જેમ સર્વે ભાવાને આધાર
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे
सामायिकविवरणं विस्तरत उपासकदशाङ्गसूत्रस्यागारधर्म संजीवनीटीकातोऽवसेयम् । देशावकाशिकम् देशे दिग्वतगृहीतस्य दिकूपरिमाणस्य अबकाश विभागोsस्थानं विषयो यस्य तद्देशावकाशं तदेव देशावकाशिकम् नो= न सम्यग् अनुपालयिता = कायेन संरक्षिता भवति । यद्यपि श्रावकस्य द्वादश व्रतानि सम्यगाराधनीयानि भवन्ति तथापि स सामायिक - देशावकाशिकवते कायेन निरतिचारं यथाकालमाराधयितुं न शक्नोति । इयं व्रतप्रतिमा मासद्वयेन सम्पाद्यते । इति द्वितीयोपासकप्रतिमा २ ।। सू० १९ ॥
२२०
अथ तृतीयामुपासकप्रतिमां विवृणोति - ' अहावरा तच्चा' इत्यादिमूलम् - अहावरा तच्चा उवासगपडिमा । सव्वधम्मरुई यावि भवइ । तस्स णं बहूई सील व्वय गुण - वेरमण पञ्चक्खाणपोसहोववासाई सम्मं पट्टवियाई भवंति से णं सामाइयं देसावगासिय सम्मं अणुपालिता भवइ । से णं चउद्दसि - अमि उद्दि - पुण्णमासिणीसु पडिपुण्णं पोसहोववासं नो सम्मं अणुपालिता भवइ । तच्चा उवासगपडिमा ३ ॥ सू० २० ॥
आधार आकाश है । सामायिकहीन को चारित्र आदि गुण नहीं होते हैं ॥ १ ॥ अतः भगवान् ने सामायिक को ही सकल दुःख का विनाशक मोक्ष का निरुपम उपाय कहा है ॥ २ ॥
सामायिक का विवरण विस्तार से उपासकदशाङ्ग सूत्र की अगारधर्मसंजीवनी टीका से जान लेना । यद्यपि श्रावक के लिये बारह व्रतों का सम्यग् आराधन करना आवश्यक है तो भी वह सामायिक व्रत और देशावकाशिक व्रत का सम्यकृतया शरीर से आराधन नहीं कर सकता है । इस दूसरी प्रतिमा - व्रत - प्रतिमा का दो मास में सम्पादन होता है | सू० १९ ॥
આકાશ છે, તેમ સામાયિક વગરનામાં ચારિત્ર આદિ ગુણ હેાતા નથી (૧) આથી ભગવાને સામિયકનેજ સર્વ દુ:ખનું વિનાશક મોક્ષના નિરૂપમ ઉપાય કહ્યુ છે. (૨) सामायिउनुं विवरण विस्तारथी उपासकदशांग सूत्रनी अगारधर्म संजीवनी ટીકાથી જાણી લેવું. જોકે શ્રાવકને માટે ખાર ત્રતાનું સમ્યગ્ર આરાધન કરવું. આવશ્યક છે છતાં પણ તે સામાયિક વ્રત અને દેશાવકાશિક વ્રતનું સમ્યક્-તયા (સારી રીતે) શરીરથી આરાધન કરી શકતા નથી. આ ખીજી પ્રતિમા-વ્રત-પ્રતિમાનું એ भाभां संपादन थाय छे. २. (सू. १७)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. ६ उपासकप्रतिमावर्णनम्
२२१
छाया - अथापरा तृतीयोपासकपतिमा । सर्वधर्मरुचिश्वापि भवति । तस्य खलु बहवः शील- व्रत -गुण- विवरण - प्रत्याख्यान- पोषधोपवासाः सम्यक् प्रस्थापिता भवन्ति । स च साप्तायिकं देशावकाशिकं सम्यगनुपालयिता भवति । सखल चतुर्दश्यष्टम्युद्दिष्टपौर्णमासीषु प्रतिपूर्ण पोषधोपवासं नो सम्यगनुपालयिता भवति । तृतीयोपासकप्रतिमा ३ || सू० २० ॥ टीका - ' अहावरा - इत्यादि । अथ द्वितीयप्रतिमाप्ररूपणानन्तरम् अपरा= अन्या तृतीया उपासकपतिमा निरूप्यते - सर्वधर्मरुचिश्चापि भवतीति प्राग्वत् । तस्य = उपासकस्य खलु बहवः इत्यारभ्य भवन्तीत्यन्तस्य व्याख्या पूर्वी दिशाऽवसेया । स खलु उपाकश्च सामायिकं पूर्वोक्तलक्षणं, देशावकाशिक च प्रागुक्तरूपं सम्यगनुपालयिता भवति । स खलु चतुर्दश्यष्टम्युद्दिष्ट पौर्णमासीषु चतुदेशी, अष्टमी, उद्दिष्टा=अमावास्या, पौर्णमासी = पूर्णिमा, एतासु तिथिषु प्रतिपूर्ण = सम्पूर्ण पोषधोपवासं नो-न सम्यगनुपालयिता भवति । इति तृतीयोपासकप्रतिमा । इयं त्रेमासिकी प्रतिमा ३ ।। सू० २० ॥
अथ चतुर्थीमुपासकपतिमामाह - ' अहावरा चउत्थी' इत्यादिमूलम् - अहावरा चउत्थी उवासगपडिमा सच्वधम्मरुई यावि भवइ । तस्स णं बहुई सील - वय-गुण- वेरमण-पच्चक्खाण पोअब तृतिय उपासक प्रतिमा का वर्णन करते हैं - 'अहावरा तच्चा' इत्यादि ।
अब तिसरी प्रतिमा का निरूपण करते हैं उसको क्षान्त्यादि सर्व धर्म में रुचि होती है, इत्यादि पूर्ववत् समझना चाहिये । उसके शील व्रत आदि धारण किये हुए होते हैं। वह सामायिकव्रत और देशावका शिकव्रत का सम्यक् पालन करता है परन्तु चतुर्दशी अष्टमी अमावास्या और पौर्णमासी, इन तिथियों में पोषधोपवास का सम्यक् पालन नहीं करता है । यह तीन मास की प्रतिमा है ३ || सू० २० ॥
हवेत्री उपास प्रतिभानुं वर्णन उरे छे. - ' अहावरा तच्चा' इत्यादि. ત્રીજી પ્રતિમાનું હવે નિરૂપણ કરે છે-તેની ક્ષાન્ત્યાદિ સ` ધર્મોમાં રૂચિ થાય છે, ઇત્યાદિ અગાઉની પેઠે સમજવું જોઇએ તેને શીલ વ્રત આદિ ધારણ કરેલાં હાય છે. તે સામાયિક વ્રત અને દેશાવકાશિક વ્રતનું સમ્યક્ પાલન કરે છે પરન્તુ ચતુર્દશી અષ્ટમી અમાવાસ્યા અને પૌ માસી, એ તિથિએમાં પાષધેાપવાસનું સમ્યક્ પાલન કરતા નથી. આ ત્રણમાસની પ્રતિમા છે ૩. (સૂ ૨૦)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे
सहोववासाई सम्मं पवियाई भवंति । से णं सामाइयं देसा वगासिय सम्मं अणुपालिता भवइ । से णं चउद्दंसि - अमि उद्दि - पुण्णमासिणीस पडिपुण्णं पोसहं सम्मं अणुपालिता भवइ । से णं एगराइयं उवासगपडिम नो सम्मं अणुपलिता भवइ । चउत्थी उवासगपडिमा ४ || सू० २१ ॥
छाया - अथाऽपरा चतुर्युपासकप्रतिमा सर्वधर्मरुचिश्वापि भवति । तस्य खलु बहवः शीलवतगुण विरमणप्रत्यारूपानपोष घोषवासाः सम्यक् प्रस्थापिता भवन्ति । स च सामायिकं सम्यगनुपालयिताभवति । स च चतुर्दश्यष्टम्यु द्दिष्टपौर्णमासीषु प्रतिपूर्ण पोषधं सम्यगनुपालपिता भवति स खल्बैकरात्रिकीपासकप्रतिमां नो सम्यगनुपालयिता भवति । चतुर्युपासकपतिमा ४ | ०२१।।
२२२
टीका- 'अहावरा' - इत्यादि । अथ = तृतीयप्रतिमाप्ररूपणानन्तरम् अपरातृतीयप्रतिमातोऽतिरिक्ता चतुर्थी उपासकपतिमा प्ररूप्यते । तथाहि सर्वधर्मरुचिचापि भवति । तस्य खलु बहवः शील - व्रत - गुण - विरमण - प्रत्याख्यानपोपधोपवासाः सम्यक प्रस्थापिता भवन्ति स च सामायिकं देशावका शिकं सम्यगनुपालयिता भवति । स च चतुर्दश्यष्टम्युद्दिष्टपौर्णमासी प्रतिपूर्ण पोषधं सम्यगनुपालयिता भवति । स 'णं' इति वाक्यालङ्कारे, यस्मिन दिने उपवास अब चौथी उपासकप्रतिमा का वर्णन करते हैं - ' अहावरा चउत्थी' इत्यादि ।
अब तृतीय प्रतिमा का निरूपण करने के बाद चतुर्थी उपा सकप्रतिमा का निरूपण किया जाता है उसके क्षान्त्यादि सर्व धर्म में रुचि होती है तथा आत्मा में बहुत से शील, व्रत, गुण, विरमण, प्रत्याख्यान, पोषधोपवास, सम्यकरूप से ग्रहण किये हुए होते हैं । वह सामायिक व्रत और देशावकाशिक व्रत का सम्यक् पालन करता है । और चतुर्दशी अष्टमी अमावास्या पौर्णमासी तिथियों में प्रतिपूर्ण पोषध का सम्यक् अनुपालन करता है किन्तु जिस दिन में उप
हवे थोथी उपास प्रतिभानुं वर्शन रे छे- 'आहावरा चउत्थी' त्याहि.
ત્રીજી પ્રતિમાનું નિરૂપણ કર્યાબાદ હવે ચાથી ઉપાસક પ્રતિમાનું નિરૂપણ કરવામાં આવે છે-તેની ક્ષાન્ત્યાદિ સર્વ ધર્માંમાં રૂચિ હાય છે, તે સામાયિક વ્રત અને દેશાવકાશિક વ્રતનું સમ્યક્ પાલન કરે છે અને ચતુર્દશી અષ્ટમી અમાવાસ્યા તથા પૌણ માસી તિથિઓમાં પ્રતિપૂર્ણ પોષધનું સમ્યક્ અનુપાલન કરે છે. પર ંતુ જે દિવસે
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. ६ उपासकप्रतिमावर्णनम्
२२३
करोति तस्मिन् दिने रात्रौ वा एकरात्रिकीम् = एकरात्रिसम्पाथाम् उपासकप्रतिमाम् कायोत्सर्गावस्थायां ध्यानरूपां प्रतिमां नो सम्यगनुपालयिता भवति । इति चतुर्थ्यासकप्रतिमा । इयं चातुर्मासिकी ४ ।। सू० २१ ।।
अथ पञ्चमीमुपासकप्रतिमां प्ररूपयति' - अहावरा पंचमी' इत्यादिमूलम् - अहावरा पंचमा उवासगपडिमा । सव्वधम्मरुई यावि भवई तस्स णं बहुई सीलव्वय.... जाव सम्मं अणुपालिता भवइ से णं सामाइयं.... तहेव से णं चउदसी.... तहेव, से णं एगराइयं उवासगपडिमं सम्म अणुपालिता भवइ । से णं असिणाणए, वियडभोई. मउडिकडे, दिया बंभयारी, रतिं परिमाणकडे । से णं एयारुवेणं विहारेणं विहरमाणे, जहन्त्रेण एगाहं वा दुवाहं वा तियाहं वा उक्कोसेण पंचमासं विहरइ । पंचमा उवासगपडिमा ५ ।। सू० २२ ॥
छाया - अथापरा पञ्चम्युपासकप्रतिमा । सर्वधर्मरुचिश्चापि भवति । तस्य खलु बहवः शीलतव्रत .... यावत् सम्यगनुपालयिता भवति । स च सामायिक तथैव, स च चतुर्दशी ० तथैव स चैकरात्रिकीमुपासकप्रतिमां सम्यगनुपालयिता भवति । स चास्नातः, विकटभोजी, मुकुलीकृतः, दिवा ब्रह्मचारी रात्रौ परिमाणकृतः । स खल्वेतद्रूपेण विहारेण विहरन् जघन्येनैकादं वा द्वयहं वा त्र्यहं वा उत्कर्षेण पञ्च मासान विहरति ॥ पञ्चम्युपासकप्रतिमा ५ ।। सू० २२ ॥
टीका- 'अहावरा' - इत्यादि । अथ = चतुर्थीपासकप्रतिमाप्ररूपणानन्तरम् अपरा= चतुर्थप्रतिमाभिन्ना पञ्चमी उपासकप्रतिमा प्ररूप्यते । तथाहि सर्वधर्मवास करता उस दिन में अथवा रात्रि में “ एकरात्रिकी उपासव प्रतिमा का सम्यक् आराधन नहीं करता है । यह चतुर्थी उपासव प्रतिमा चार महीने की है ४ ॥ सू० २१ ॥
अब पाँचवी उपासकप्रतिमा का वर्णन करते हैं - 'अहावरा पंचमी' इत्यादि ।
"
उपवास ४रे छे ते हिवसे अथवा रात्रिमा 'एकरात्रिकी' उपासम्प्रतिभानुं सभ्य આરાધન કરતા નથી. આ ચેાથી ઉપાસકપ્રતિમા ચાર મહીનાની છે ૪ (સૂ. ૨૧) हवे पांयभी उपासम्प्रतिमानुं वर्णन पुरे छे- 'अहावरा पंचमी' त्याहि.
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२४
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे रुचिश्चापि भवति । तस्य ‘णं' इति वाक्यालङ्कारे, बहवः शील-व्रत-गुण-विरमण प्रत्याख्यान-पोषधोपवासान् सम्यगनुपालयिता भवति । स च सामायिक देशावकाशिकं तथैव चतुर्दश्यादिषु प्रतिपूर्ण पोप, सम्यगनुपालयिता भवति । स च-उपासकः अस्त्रात: न कृतस्त्रानो विकट भोजी-विकटे-प्रकटे दिवसे न रात्राविति यावत् भोक्तुं शीलमस्येति विकटभोजी-दिवस एव चतुर्विधाहारकारी मुकुलीकृतः एककक्षवस्त्रधारी दिवा ब्रह्मचारी-दिने मैथुननिवृत्तः, रात्रौ परिमाणकृतः-कृतं परिमाणं येन स परिमाणकृतः आर्षत्वात्कृतशब्दस्य पूर्वप्रयोगार्हत्वेऽपि न पूर्वप्रयोगः । दिनातिरिक्तरात्रवपि कृतमैथुनपरिमाणः । सः=उपासकः ‘णं' इति वाक्यालङ्कारे एतद्रूपेण-एतादृशेन विहारेण आचरणेन विहरन् =विचरन् जघन्येन-एकाहम् =एकदिनम् वा द्वयहं-द्विदिनं वा व्यहं त्रिदिनं वा उत्कर्षण उत्कृष्टतया पञ्च मासान् विहरति-विचरति । 'जघन्येनैकाहं द्वयहं वा व्यहमकरेण पञ्चमासान्' इति प्रतिपादनस्यायमभिप्रायः-एतत्पतिमाधारी यदि कालधर्म प्राप्नुयादथवा दीक्षां गृह्णीयात् तदा प्रतिमापालनभङ्गरूपदोषस्तं नैव स्पष्टुं
अब पांचवी प्रतिमा कहते हैं इस प्रतिमा वाले की क्षान्त्या दिसर्वधर्मविषयक रुचि होती है। उसके शील आदि व्रत ग्रहण किए रहते हैं । वह सामायिक और देशावकाशिक व्रतकी भली-भांति आराधना करता है । चतुर्दशी आदि पर्व दिनो में पौषधव्रत का अनुष्ठान करता है । एकरात्रिको उपासकप्रतिमा का भी अच्छी तरह पालन करता है । वह स्नान नहीं करता । रात्रिभोजन का त्याग करता है । धोती की एक लांग खुली रखता है। दिन में ब्रह्मचारी रहता है और रात्रि में मैथुन का परिणाम करने वाला होता है । इस प्रकार विचरता हुवा वह कम से कम एक दिन दो दिन या तीन दिन से लेकर अधिक से अधिक पाच मास तक विचरता है
- હવે પાંચમી પ્રતિમા કહે છે. આ પ્રતિભાવાલાની ક્ષાન્યાદિ સર્વધર્મ વિષયમાં રૂચિ હોય છે–તેણે શીલ આદિ વ્રત ગ્રહણ કરેલાંજ હોય છે તે સામાયિક તથા દેશાવકાશિક વ્રતની સારી રીતે આરાધના કરે છે. ચતુર્દશી આદિ પર્વ દિવસમાં પૌષધવ્રતનું અનુષ્ઠાન કરે છે. એકરાત્રિકી ઉપાસકપ્રતિમાનું પણ સારી રીતે પાલન કરે છે. તે સ્નાન કરતા નથી. રાત્રિભોજનનો ત્યાગ કરે છે. છેતીઆની એક લાંગ (કાછડી) ખુલ્લી રાખે છે. દિવસમાં બ્રહ્મચારી રહે છે. અને રાત્રિમાં મૈથુનનું પરિમાણ કરવાવાળા હોય છે. આ પ્રકારે વિચરતા તેઓ ઓછામાં ઓછા એક દિવસ બે દિવસ અથવા ત્રણ દિવસથી લઈને વધારેમાં વધારે પાંચ માસ સુધી વિચરે છે. આનું એ
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२५
मुनिहर्षिणी टीका अ. ६ उपासकप्रतिमावर्णनम्म् शक्नुयादिति । यावज्जीवं तत्परिपालनमपि न दोषाय भवतीति भावः। इति पञ्चम्युपासक प्रतिमा पञ्चमासिकी ५ ।। मू० २२ ॥
अथ पट्टीमुपासकपतिमां निरूपयति-'अहावरा छट्ठी' इत्यादि
मूलम्-अहावरा छट्री उवासगपडिमा। सव्वधम्मरुई यावि भवइ, जाव से णं एगराइयं उवासगपडिमं अणुपालिता भवइ से णं असिणाणए, वियडभोइ, मउलिकडे, दिया वा राओ वा बंभयारी, सचित्ताहारे से अपरिणाए भवइ । से णं एयारूवेण विहारेण विहरमाणे जहन्नेण एगाहं दुयाहं वा जाव उक्कोसेण छम्मासे विहरेजा। छट्टी उवासगपडिमा ६ ॥सू०२३॥
छाया-अथापरा पष्टयुपासकपतिमा । सर्वधर्मरुचिश्चापि भवति । यावत् स खलु एकरात्रिकीमुपासकप्रतिमामनुपालयिता भवति । स चास्नानकः, विकट भोजी, मुकुलीकृतः, दिवा वा रात्रौ वा ब्रह्मचारी सचित्ताहारस्तस्याऽपरिज्ञातो भवति । स चैतद्रूपेण विहारेण विहरन् जघन्येनैकाहं यहं व्यहं वा यावदुत्कर्षेण षण्मासान् विहरेत् । षष्ठ्युपासकप्रतिमा ६ ॥ सू० २३ ।।
टीका-'अहावरा'-इत्यादि । अथ-पश्चमप्रतिमानिरूपणानन्तरम् अपरा= पञ्चमपतिमातोऽन्या षष्ठी उपासकपतिमा निरूप्यते, तथाहि-सर्वधर्मरुचिश्वापि भवति, यावत्-यावच्छब्देन तस्य खलु बहवः शीलवतगुणविरमणप्रत्याख्यानइस का यह ताप्तर्य है कि - यह प्रतिमाधारी जो कालधर्मको प्राप्त होजाय अथवा दीक्षा ले ले तो प्रतिमापालनभङ्गरूप दोष उसको नहीं लगता है । और यदि जावजीव भी इस प्रतिमा का पालन करे तो भी दोष नहीं है । यह प्रतिमा पाच मास की होती है ५ ॥सू० २२॥
अब छठी उपासकप्रतिमा का निरूपण करते हैं - 'अहावरा छट्ठी' इत्यादि ।
अब पांचवीं प्रतिमा के बाद छठी प्रतिमा का निरूपण किया તાત્પર્ય છે કે આ પ્રતિમા ધારી જે કાલધર્મ પામે અથવા દીક્ષા લીએ તે પ્રતિમા પાલનભંગરૂપ દોષ તેને લાગતું નથી. અને જે યાજજીવન પણ આ પ્રતિમાનું પાલન કરે તે પણ દેષ નથી. આ પ્રતિમા પાંચ માસની હોય છે (સૂ ૨૨)
डवे छ उपासप्रतिभानु नि३५७ ४२ छ- 'अहावरा छठी' त्या€. હવે પાંચમી પ્રતિમા પછી છઠ્ઠી પ્રતિમાનું નિરૂપણ કરવામાં આવે છે, જેમકે –
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२६
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे पोषधोपवासः सम्यक् प्रस्थापिता भवन्ति । स च सामायिकं देशावकाशिकं सम्यगनुपालयिता भवति । स च चतुर्दश्यष्टम्युद्दिष्टपौर्णमासीषु प्रतिपूर्ण पोषधं सम्यगनुपालयिता भवति । एतेषां व्याख्यातपूर्वाणां सङ्ग्रहः । सः = उपासकः एकरात्रिकीमुपासकप्रतिमामनुपालयिता भवति । स च अस्नानकः = स्नानसामान्यरहितः, विकटभोजी - राज्यतिरिक्तसमये दिवसे चतुर्विधाहारभोजी, मुकुलीकृतः = एककक्षवस्त्रधारी दिवा वा रात्रौ वा ब्रह्मचारी = मैथुननिवृत्तः । तस्य=उपा सकस्य सचित्ताहारः अपरिज्ञातः = अपरित्यक्तो भवति, औषधादि सेवनप्रसङ्गेऽन्य स्मिन् वा कारणे सचित्ताहारस्य न परित्यागः, अन्यत्र सर्वथा सचित्तस्य परित्याग इति ध्येयम् । स च उपासकः एतद्रूपेण = एतादृशेन विहारेण विहरन् जघन्येन एकाहम् = अहोरात्रं द्वयहं त्र्यहं वा यावद् = अभिव्याप्य उत्कर्षेण पण्मासान विहरेत् । इति षष्ठयुपासकप्रतिमा ६ || सृ० २३ ॥
44
जाता है । जैसे कि:- जो छट्ठी प्रतिमा ग्रहण करता है उसकी सर्वधर्मविषयक रुचि होती हैं । यावत् शब्द से उसकी आत्मा में अनेक शील, व्रत, गुण, विरमण, प्रत्याख्यान, पोषधोपवास सम्यकू ग्रहण किये हुए होते हैं । वह सामायिक व्रत का और देशावकाशिक व्रत का सम्यक् अनुपालन करता है । चतुर्दशी आदि तिथियों में प्रतिपूर्ण पोषध का सम्यक् अनुपालन करता है । तथा एकरात्रिकी उपासकप्रतिमा का पालन करता है स्नान नहीं करता है । रात्रिभोजन नहीं करता है। धोती की एक लांग खुली रखता है । दिन और रात्रि में ब्रह्मचर्यव्रत पालन करता है । इसके औषध आदि सेवन के अथवा दूसरे कारणवश सचित्ताहार का त्याग नहीं होता है, अर्थात् विना कारण सचित्त आहार का त्याग होता है । वह उपासक इस प्रकार के नियम से जघन्य एक दिन दो दिन तीन दिन જે છઠ્ઠી પ્રતિમાનું ગ્રહણ કરે છે તેની સ`ધવિષયક રૂચિ હાય છે. ‘ યાવત્ ’ शब्दथी तेना आत्माथी भने शीस, व्रत, गुणु, विरभणु, प्रत्याभ्यान, पोषधोपवास, સારી રીતે ગ્રહણ કરાએલા હોય છે. તે સામાયિક વ્રતનું અને દેશાવકાશિક વ્રતનું સમ્યક્ અનુપાલન કરે છે. ચતુર્દશી આદિ તિથિઓમાં પ્રતિપૂર્ણ પાષધનું સમ્યક્ અનુપાલન કરે છે તથા એકરાત્રિકી ઉપાસકપ્રતિમાનું પાલન કરે છે. સ્નાન કરતા નથી. રાત્રિભોજન કરતા નથી. ધેાતીઆની એક લાંગ ખુલ્લી રાખે છે. દિવસ અને રાત્રિમાં બ્રહ્મચર્ય વ્રતનું પાલન કરે છે. તે ઔષધ આદિ સેવનના તથા બીજા કારણવશ સિચ્ ત્તાહારને ત્યાગ કરતા નથી અર્થાત્ વિના કારણે સચિત્ત આહારના ત્યાગ થાય છે. તે ઉપાસક આ પ્રકારના નિયમથી જઘન્ય એક દિવસ એ દિવસ ત્રણ દિવસ અને ઉત્કૃષ્ટ
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
99
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२७
मुनिहर्षिणी टीका अ. ६ उपासकप्रतिमावर्णनम्न
अथ सप्तमीमुपासकपतिमा प्रदर्शयति-'अहावरा सत्तमा' इत्यादि
मूलम-अहावरा सत्तमा उवासगपडिमा । सव्वधम्मरुई यावि भवइ । जाव राओवरायं वा बंभयारी सचित्ताहारे से परिणाए भवइ । आरंभे से अपरिणाए भवइ । से णं एयारूवेण विहारेण विहरमाणे जहन्नेण एगाहं वा दुयाहं वा तियाहं वा जाव उकोसेण सत्तमासे विहरेजा। से तं सत्तमा उवासगपडिमा ७ ॥ सू० २४ ॥
छाया - अथाऽपरा सप्तम्युपासकप्रतिमा । सर्वधर्मरुचिश्चापि भवति । यावद् रात्र्यपराव्यं वा ब्रह्मचारी । सचित्ताहारस्तस्य परिज्ञातो भवति । आरम्भस्तस्याऽपरिज्ञातो भवति । स खल्वेतद्रूपेण विहारेण विहरन् जघन्येनैकाहं वा द्वयहं वा व्यहं वा यावदुत्कर्षेण सप्तमासान् विहरेत् । सेयं सप्तम्युपासकप्रतिमा ७ ॥ सू० २४ ॥
टीका-'अहावरा'-इत्यादि । अथ=पष्ठप्रतिमानिरूपणानन्तरम् अपरा= षष्ठप्रतिमातोऽतिरिक्ता सप्तमी उपासकपतिमा निरूप्यते, तथाहि-सर्वधर्मरुचिवापि भवति । यावत्-शीलवतादि सर्व पूर्ववत् । राज्यपरात्रं-रात्रिः-निशा, अपरात्रश्च-अपगता रात्रिरपरात्रश्चेत्यनयोः समाहारी रात्र्यपरात्रम्, अत्यन्तसंयोगे द्वितीया, तेन निरन्तरं रात्रिन्दिवमित्यर्थः, 'वा' शब्दो वाक्यालङ्कारार्थः।
और उत्कृष्ट छः मास तक रहता है। यह छठी उपासकप्रतिमा छह महीने की होती है ६ ॥ सू० २३ ।।।
अब सातवी उपासकप्रतिमा का वर्णन करते हैं - 'अहावरा सत्तमा' इत्यादि ।
अब छट्ठी प्रतिमा के बाद सातवी प्रतिमा का निरूपण करते हैं, जैसे कि-उसकी सर्वधर्म में रुचि होती है । शील, व्रत, गुण आदि सर्व पूर्ववत् जानना । राव्यपरात्र - अहोरात्र अर्थात् रात और दिन છમાસ સુધી રહે છે. આ છઠ્ઠી ઉપાસકપ્રતિમા છ મહિનાની થાય છે . (સૂ. ૨૩)
डवे सातभी पासप्रतिभानुं वर्णन ४२ छ.-अहावरा सत्तमा त्याहि.
છઠ્ઠી પ્રતિમા પછી હવે સાતમી પ્રતિમાનું નિરૂપણ કરે છે જેમકે – તેની સર્વ ધર્મમાં રૂચિ હોય છે. શીલ, વ્રત, ગુણ, આદિ સર્વ પૂર્વે કહો પ્રમાણે જાણવું. રાચપરાત્ર–અહોરાત્ર અર્થાત્ શતે અને દિવસે સદૈવ બ્રહ્મચારી રહે છે. તેણે અશન
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२८
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे ब्रह्मचारी-मैथुननिवृत्तः । तस्य सचित्ताहारः-सचित्तस्य अशने-चणकादिकस्य अपकदुष्पकौषध्यादिकस्य वा, पाने-अप्रासुकोदकस्य तत्कालकृतस्य सचित्तलवणादिरससंयुक्तस्य वा, खाद्य-कर्कटिकाचिभिटिकादिकस्य, स्वाये-दन्तधावन-ताम्बूल हरीतक्यादेः, आहारः सचित्ताहारः, स परिज्ञातः परित्यक्तो भवति, आरम्भा पचन-पाचनादिसावधव्यापारः अपरिज्ञातःकरणकारणाऽनुमोदनाभिरपरित्यक्तो भवति । स उपासकः एतद्रूपेण-एतल्लक्षणेन विहारेण= प्रवर्त्तनेन विहरन्=प्रवर्तमानः जघन्येन एकाहं वा द्वयहं वा व्यहं वा यावत् उत्कर्षेण सप्त मासान् विहरेत्-विचरेत् । सा-उक्तलक्षणा इयम् एषा सप्तमी उपासकमतिमा ७ ॥ सू० २४ ॥ सदैव ब्रह्मचारी रहता है । उसके अशन, पान, खाद्य, और स्वाद्य, इन चार प्रकार के सचित्त आहार का त्याग होता है । अशन में चना आदि, तथा अपक और दुष्पक औषधि आदि, पान में सचित्त जल तथा तत्काल में डाले हुए सचित्त लवण आदि से मिश्रित, खाद्य में ककडी और खरबूजा आदि, स्वाद्य में दन्तधावन (दतवन) ताम्बूल, हरडे आदि आहार सचित्त आहार कहा जाता है । वह इन सबका परित्याग करता है, तथा आरम्भ- पचन पाचन आदि सावध व्यापार का करना कराना और अनुमोदन आदि का त्याग नहीं करता है । वह इस वृत्ति से जघन्य एक दिन दो दिन या तीन दिन तक उत्कर्ष से सात महीने तक विचरता है । यह सातवी उपासकप्रतिमा सात मास की होती है ७ ।। सू० २४ ॥ પાન ખાદ્ય અને સ્વાદ્ય એ ચાર પ્રકારના સચિત્ત આહારનો ત્યાગ કરેલો હોય છે. અશનમાં ચણું આદિ તથા અપકવ અને દુષ્પકવ ઔષધિ આદિ, પાનમાં (પીવામાં) સચિત્ત જલ તથા તત્કાલમાં નાખેલું સચિત્ત મીઠું (નમક) આદિથી મિશ્રિત, ખાઘમાં– કાકડી તથા તરબૂચ ચીભડાં આદિ, સ્વાદ્યમાં-દન્તધાવન (દાતણ) તાબૂલ, હરડે આદિ આહાર સચિત્ત આહાર કહેવાય છે તે આ બધાને પરિત્યાગ કરે છે. તથા આરંભ–પચન પાચન આદિ સાવઘવ્યાપાર કરે કે કરાવે અને અનુમોદના આદિને ત્યાગ કરતા નથી. તેઓ આ વૃત્તિથી જઘન્ય એક દિવસ બે દિવસ કે ત્રણ દિવસ સુધી, ઉત્કર્ષથી (વધારેમાં વધારે) સાત મહિના સુધી વિચરે છે. આ सातभी पासप्रतिभा सात भासनी थाय छ ७ (सू. २४)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. ६ उपासकप्रतिमावर्णनम्
Presentingमां प्ररूपयति - 'अहावरा अट्टमा' इत्यादिमूलम् - अहावरा अट्टमा उवासगपडिमा । सव्वधम्मरुड यावि भवइ । जाव राओवरायं बंभयारी । सचित्ताहारे से परिण्णाए भवइ | आरंभे से परिण्णाए भवइ । पेसारंभे अपरिण्णाए भवइ । से णं एयारूवेण विहारेण विहरमाणे जाव जहन्नेण एगाहं दुयाहं तियाहं वा जाव उक्कोसेण अट्ट मासे विहरेजा । से तं अटुमा उवासगपडिमा ८ ॥ सू० २५ ॥
छाया - अथाऽपराऽष्टम्युपासकप्रतिमा । सर्वधर्मरुचिश्वापि भवति । यावद् राज्यपरात्रं ब्रह्मचारी । सचित्ताहारस्तस्य परिज्ञातो भवति । आरम्भस्तस्य परिज्ञातो भवति । प्रेष्यारम्भोऽपरिज्ञातो भवति । चैतद्रूपेण विहारेण विहरन् यावज्जघन्येने काहं द्वयहं त्र्यहं वा यावदुत्कर्षेणाष्टमासान् विहरेत् । सेयमष्टम्युपासकप्रतिमा ८ || सू० २५ ।।
टीका- 'अहावरा' इत्यादि । अथ = सप्तमप्रतिमाप्ररूपणानन्तरम् अपरा= सप्तमप्रतिमातो भिन्ना अष्टमी उपासकप्रतिमा प्ररूप्यते, तथाहि - सर्वधर्मरुचिचापि भवति । यावद् राज्यपरात्रम् = अहोरात्रं ब्रह्मचारी, तस्य सचित्ताहारः परिज्ञातः = प्रत्याख्यातो भवति । तस्य आरम्भः स्वकृतः कृषिवाणिज्यादिसावद्यव्यापारः परिज्ञातः परित्यक्तो भवति । किन्तु प्रेष्यारम्भः प्रेष्याणाम्= अब आठवी उपासकप्रतिमा का निरूपण करते हैं- ' अहावरा अट्टमा' इत्यादि ।
अब आठवी प्रतिमा का प्ररूपणकरते हैं - इस प्रतिमा को धारण करने वाले की सर्वधर्मविषयक रुचि होती है, वह यावद रात्रि और दिवस में ब्रह्मचर्यव्रत का पालन करता है । सचित्त आहार का परित्याग कर देता है । वह स्वयं आरम्भ - कृषि वाणिज्य आदि सावध व्यापार का परित्याग करता है किन्तु दूसरों - भृत्य आदि से
२२९
हवे महभी उपास प्रतिभानुं नि३पए मेरे छे. - ' अहावरा अट्टमा' त्याहि. આઠમી પ્રતિમાનું હવે પ્રરૂપણ કરે છે-આ પ્રતિમાને ધારણ કરવાવાળાની સધર્મવિષયક રૂચિ હાય છે તે રાત્રિ અને દિવસ બેઉમાં બ્રહ્મચર્ય વ્રતનું પાલન १रे छे. सचित्त महारनो परित्याग उरी हे छे. ते स्वयं (पोतेन) मारंल - षि વાણિજ્ય આદિ સાવદ્યવ્યાપારના પરિત્યાગ કરે છે પરંતુ ખીજા- ભૃત્ય=નાકર આ
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३०
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे
आदेशकारिणां भृत्यादीनाम् आरम्भः = तत्कृतः कृषिवाणिज्यादिरूपः सावद्यव्यापारः अपरिज्ञातः = न प्रत्याख्यातो भवति । उपासकस्याष्टमप्रतिमायां स्वयंकृतरूप एवारम्भः परिवर्जितो भवति, न तु प्रेष्यारम्भ इत्यर्थः ।
प्रेष्यारम्भेऽपि तीव्रपरिणामो यथा नापद्येत तथा जीवनर्निवाहस्योपायान्तराभावात् प्रेष्यारम्भो मन्दमन्दतरादिपरिणामेनाप्रत्याख्यातो भवति । तत्रापि - अन्यार्थी स्वार्थं वा पूर्वमारम्भे प्रवृत्तं प्रेष्यं प्रेरयति न तु स्वार्थ नूतनमारम्भं कारयतीति विशेषः ।
ननु स्वयंकृतारम्भमात्रतो निवृत्तस्य को लाभः स्यात्, य एवारम्भः स्वयंकृतः स एव प्रेष्याणां नियोजनतो भवति, तत्रापि षड्जीवनिकाय विराधआरम्भ कराने का परित्याग नहीं करता है । उपासक की आठवीं प्रतिमा में स्वयं किये हुए आरम्भ का ही त्याग होता है, प्रेष्यारम्भ का अर्थात् दूसरे से आरम्भ कराने का त्याग नहीं होता । प्रेष्यारम्भ में यह विशेषता जाननी चाहिये:
प्रेष्यारम्भ इस प्रकार का होना चाहिये कि जिस में आत्मा का तीव्र परिणाम न हो, वह भी जीवननिर्वाह का दूसरा उपाय न होने के कारण मन्द मन्दतर परिणाम से अप्रत्याख्यात है । उस में भी अपने या दूसरे के लिये आरम्भ में प्रवृत्त हुए प्रेष्य को प्रेरणा करे, किन्तु अपने लिए नया आरम्भ नहीं करावे ।
यहाँ शंका होती है कि - स्वयं आरम्भमात्र से निवृत्त होने से क्या लाभ ? क्यों कि जो दोष स्वयं आरम्भ करने में होता है वही दोष प्रेष्य भृत्य दास आदि के द्वारा कराने में भी होगा । દિથી આરંભ કરાવવાના પરિત્યાગ કરતા નથી. ઉપાસકની આઠમી પ્રતિમામાં પેાતે કરેલા આરંભનેાજ ત્યાગ થાય છે. પ્રેષ્કાર ભના=અર્થાત્ ખીજા પાસે આરંભ કરાવવાને ત્યાગ કરાતા નથી.
પ્રેય્યાર ભમાં એ વિશેષતા જાણવી જોઇએ:——
પ્રખ્યારંભ એવા પ્રકારના હોવા જોઇએ કે જેમાં આત્માનું તીવ્ર પરિણામ ન હાય. તે પણ જીવનિર્વાહના બીજો ઉપાય ન હેાવાના કારણે મન્દ મન્દતર પરિણામથી અપ્રત્યાખ્યાત છે. તેમાં પણ પેાતાને માટે કે બીજાને માટે આરંભમાં પ્રવૃત્ત થએલા પ્રેષ્યને પ્રેરણા કરે પરન્તુ પોતાને માટે નવા આરંભ ન કરાવવા.
અહી શકા થાય છે કે પોતે આરંભમાત્રથી નિવૃત્ત હાવાથી શું લાભ ?
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. ६ उपासकप्रतिमावर्णनम्
२३१ नायास्तथैव सद्भावात् ? इति चेत् , उच्यते-या सर्वथा संपूर्णरूपेण निर्दय-कठोरतीव्ररूपा परिणामधारा स्वयं कृतारम्भे भवति न तथा प्रेष्यारम्भे, यथा प्रबलवेगेन धावमानः कश्चित्पुरुषः कचित्पाषाणादिसम्बन्धं प्राप्य स्खलितः सन् मन्दगत्या प्रवर्तते तथा-आत्मपरिणामोऽपि प्रेष्यसम्बन्धं प्राप्य मन्दीभवति, तथाहि-'अहो ? आरम्भमयः खलु जीवननिर्वाहः, आरम्भस्तु दुर्गतिहेतुभूतत्वात् सर्वथा प्रत्याख्येयो भवति, कथं तर्हि निर्वाहयामि जीवनम् ' इति विचिन्त्य प्रेष्यप्रेरणासमय एव स्वात्मपरिणामः शिथिलीभवतीति ।
केचितु-'अल्पतरः स्वयंकृत आरम्भः स्वस्यैकत्वात् विवेकपूर्वककार्य
उत्तर में कहा जाता है कि-जो सर्वथा सम्पूर्णरूप से निर्दय कठोर, तीव्ररूप परिणाम की धारा स्वयं किये जाने वाले आरम्भ में होती है वैसी प्रेष्यारम्भ में नहीं होती। जैसे बड़े वेग से दौडने वाला पुरुष कोई पत्थर आदि की ठोकर खाकर गिरता हुआ मन्दगति से प्रवृत्ति करता है वैसे ही आत्मपरिणाम भी प्रेष्य का सम्बन्ध पाकर मन्द हो जाते हैं और वह विचार करने लगता है कि-'अहो ! यह जीवन का निर्वाह आरम्भमय है, और आरम्भ दुर्गति का हेतु होने से सर्वथा हेय - त्याज्य है, तब मैं जीवननिर्वाह कैसे करूँ ? ' ऐसा विचार कर भृत्यों को प्रेरणा करते समय ही अपने आत्मपरिणाम शिथिल हो जाते हैं ।
कोई कहते है कि स्वयं एक होने से और विवेकपूर्वक कार्य કેમકે જે દેષ પિતે આરંભ કરવાથી થાય છે તેજ દેષ પ્રેગ-ભૃત્ય દાસ આદિની દ્વારા કરાવવાથી પણ થશે.
ઉત્તરમાં કહેવામાં આવે છે કે જે સર્વદા સંપૂર્ણરૂપે નિર્દય કઠોર, તીવ્રરૂપ પરિણામની ધારા પિતાથી કરવામાં આવનાર આરંભમાં થાય છે તેવી પ્રેગ્યારંભમાં થતી નથી, જેમકે–ઘણા વેગથી દેડવાવાળે પુરુષ કોઈ પત્થર આદિની ઠોકર ખાઈને પડતાં મદ ગતિથી પ્રવૃત્તિ કરે છે તેવી જ રીતે આત્મપરિણામ પણ પ્રેગને સંબંધ હોવાથી મન્દ થઈ જાય છે. અને વિચાર કરવા લાગે છે કે- “અહો ! આ જીવનને નિર્વાહ આરંભમય છે. અને આરંભ દુર્ગતિનો હેતુ હોવાથી સર્વથા હેય ત્યાજ્ય છે, ત્યારે હું જીવનનિર્વાહ કેવી રીતે કરું?” એમ વિચાર કરીને બૃત્ય ને પ્રેરણા કરતી વખતે જ પોતાના આત્મપરિણામ શિથિલ થઈ જાય છે.
કઈ કહે છે કે – પિતે એક હેવાથી અને વિવેકપૂર્વક કાર્ય કરવાવાળો
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३२
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे कारित्वाच, प्रेष्यैः कारितस्तु बहुतमः, तत्र विश्वान्तर्वर्तिनां सर्वेषां स्वभिन्नत्वेन संग्रहाऽऽपत्या प्रेष्याणां बहुतमत्वात् अविवेकपूर्वककार्यकारित्वाच' इति वदन्ति तन समीचीनम्
स्वयं कृते एवारम्भः कारिताद्यपेक्षया बहुतमः प्राणवियोजनादिकार्य प्रति कर्तुर्व्यापारस्य साक्षात्कारणतया तीव्रतरपरिणामजन्यत्वात् । एवं च नास्त्यस्मादधिकस्तीव्रतरः कारितादिरूप आरम्भः ।
अत एवारम्भेषु स्वयंकृताऽऽरम्भस्यैव महत्त्वात् त्रिविधकरणेषु प्राथम्यम् । अत एव तत्फलभोगोऽपि कारिताद्यपेक्षया कटुतमो भवति, यथा तण्डुलमत्स्यः स्वयंकरणरूपेणैव तीवात्मपरिणामेन सप्तमनरकगामी भवति । तस्मात् पूर्व करने वाला होने से स्वयंकृत आरम्भ अल्प है और प्रेष्यद्वारा कराया हुआ महा आरम्भ है, क्यों कि-प्रेष्य-अपने से भिन्न होने के कारण समस्त संसार के सभी प्रेष्यों का ग्रहण होजाता है और वे विवेकपूर्वक कार्य भी नहीं कर सकते हैं । जो ऐसा कहते हैं वह ठीक नहीं है, क्यों कि-उसमें आरम्भ के प्रति कर्ता का व्यापार साक्षात् कारण होने से, तीव्रतर परिणाम होते हैं अतः कारित आदि की अपेक्षा स्वयंकृत आरम्भ ही महा आरम्भ है। कारित आदि आरम्भ इस से अधिक तीव्र नहीं है।
स्वयंकृतआरम्भ महा आरम्भ होने के कारण ही त्रिविध करणों में भगवान ने इसको ही प्रथम कहा है । और इसके फलका उपभोग भी कारित आदि की अपेक्षा अत्यन्त कटु है । जैसे तण्डुलमत्स्य स्वयं करणरूप तीव्र परिणाम मात्र से ही सप्तम नरकહોવાથી સ્વયંકૃત આરંભ અ૯૫ છે અને શ્રેષ્યદ્વારા કરાવેલી મહા આરંભ છે. કેમકે પ્રખ્ય પોતાનાથી જુદો હોવાના કારણે સમસ્ત સંસારના બધા પ્રેવેનું ગ્રહણ થઈ થઈ જાય છે. અને તેઓ વિવેકપૂર્વક કાર્ય પણ કરી શકતા નથી. જે એમ કહે છે તે ઠીક નથી. કેમકે–તેમાં આરંભના પ્રતિ કર્તાને વ્યાપાર સાક્ષાત્ કારણ હોવાથી તીવ્રતર પરિણામ થાય છે તેથી કારિત આદિની અપેક્ષાએ સ્વયંકૃત આરંભજ મહા આરંભ છે. કારિત આદિ આરંભ તેનાથી વધારે તીવ્ર હોતા નથી.
સ્વયંકૃત આરંભ મહારંભ હોવાના કારણેજ ત્રિવિધ કારણોમાં ભગવાને તેને જ પ્રથમ કહ્યાં છે અને તેના ફલને ઉપભોગ પણ કારિત આદિની અપેક્ષાએ અત્યન્ત કટુ છે. જેમકે તંડુલમસ્ય સ્વયંકરણરૂપ તીવ્ર પરિણામમાત્રથીજ સપ્તમનરકગામી
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३३
मुनिहर्षिणी टीका अ. ६ उपासकप्रतिमावर्णनम् तस्यैव प्रत्याख्यानं कर्तुमुचितम् । अनेनैवाशयेन भगवता सामायिकप्रतिज्ञायामुपदिष्टम्-“करेमि भंते सामाइयं सावजं जोगं पञ्चक्खामि जाव नियम पज्जुवासामि दुविहं-तिविहेणं न करेमि न कारयेमि” इत्यादि, तत्र स्वयंकृतस्यैव सावद्ययोगस्यादौ प्रत्याख्यानविधानाय पूर्व 'न करेमि' इत्येवोपदिष्टं न तु 'न कारयेमि' इति । अत एव भगवताऽस्मिन् सूत्रेऽष्टमप्रतिमाप्ररूपणावसरे 'आरंभे से परिणाए भवइ । पेसारंभे अपरिणाए भवई' इति वचनेन "स्वयंकृत एव आरम्भः प्रथमं प्रत्याख्यातो भवति न तु प्रेष्यारम्भः” इति प्रतिबोधितम् । एतद्विरुद्धप्ररूपणायामुत्सूत्रप्ररूपणापत्तिः, ततश्चानन्तसंसारित्वमापद्येत । स च-उपासकः खलु एतद्रूपेण-एतादृशेन चिहारेण विहरन्=प्रवर्तमानो यावद् जघन्येन-एकाहं द्वयहं व्यहं वा यावद्-अभिव्याप्य उत्कर्षेण अष्ट गामी होता है । अतः सबसे प्रथम उसका ही प्रत्याख्यान करना उचित है । इसी आशय से भगवान् ने सामायिकप्रतिज्ञा में इस प्रकार कहा है-"करेमि भन्ते ! सामाइयं" इत्यादि । यहा स्वयंकृत सावद्ययोग का प्रथम प्रत्याख्यान करने के लिये पहले "न करोमि" ऐसा ही कहा किन्तु “न कारयामि " ऐसा नहीं कहा । अत एव भगवान ने इस सूत्र में आठवीं प्रतिमा का निरूपण करते समय " आरंभे से परिणाए भवइ " इस वचन से स्वयंकृत आरम्भ का ही प्रत्याख्यान कहा है किन्तु प्रेष्यारम्भ का नहीं । इस से विरुद्ध निरूपण करने से उत्सूत्रप्ररूपणा का दोष आवेगा, और इस से अनन्त संसार की प्राप्ति होगी।
_वह उपासक ऐसा करता हुआ जघन्य एक दिन दो दिन થાય છે આથી સર્વથી પ્રથમ તેનું જ પ્રત્યાખ્યાન કરવું ઉચિત છે. એ આશયથી भगवाने सामायिप्रतिज्ञामा २॥ प्रारे ४ह्यु छ - "करेमि भंते सामाइयं" ઈત્યાદિ. અહીં સ્વયંકૃત સાવદ્ય વેગનું પ્રથમ પ્રત્યાખ્યાન કરવા માટે પહેલા 'न करोमि' सेभ०८ ४यु छ. डिन्तु 'न कारयमि' मेभ यु नथी तेथी लापाने मा सूत्रमा मा भी प्रतिभानु नि३५५ ७२ती मते "आरंभे से परिणाए भव" એ વચનથી સ્વયંકૃત આરંભનું જ પ્રત્યાખ્યાન કહ્યું છે કિતુ પ્રેગ્ગારંભનું નથી કહ્યું. આ કારણથી તેથી વિરૂદ્ધ પ્રરૂપણ કરવાથી ઉસૂત્રપ્રરૂપણાને દોષ લાગશે અને તેથી અનન્ત સંસારની પ્રાપ્તિ થશે.
તે ઉપાસક એમ કરતાં-કરતાં જઘન્ય એક દિવસ બે દિવસ અથવા ત્રણ દિવસ
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३४
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे
मासान् विहरेत् । सा = पूर्वोक्तरूपा इयम् अष्टमी उपासकपतिमा ८ || सू०२५॥ अथ नवमीमुपासकप्रतिमां निरूपयति- 'अहावरा नवमा' इत्यादि । मूलम् - अहवरा नवमा उपासगपडिमा । सव्वधम्मरुई यावि भवइ । जाव राओवरायं बंभयारी । सचित्ताहारे से परिण्णाए भवइ । आरंभे से परिण्णाए भवइ । पेसारंभे से परिण्णाए भवइ । उद्दिभत्ते से अपरिण्णाए भवइ । से णं एयारूवेण विहारेण विहरमाणे जहनेण एगाहं वा दुयाहं वा तियाहं वा उक्कोसेण नव मासे विहरेजा । से तं नवमा उवासगपडिमा ९ ॥ सू० २६ ॥
छाया-अथाऽपरा नवम्युपासकप्रतिमा । सर्वधर्मरुचिश्वापि भवति । यावत् राज्यपरात्रं ब्रह्मचारी | सचित्ताहारस्तस्य परिज्ञातो भवति । आरम्भस्तस्य परिज्ञातो भवति । प्रेष्यारम्भस्तस्य परिज्ञातो भवति । उद्दिष्टभक्तं तस्याऽपरिज्ञातं भवति । स चैतद्रूपेण विहारेण विहरन् जघन्येनैकाहं वा द्वयहं वा त्र्यहं वोत्कर्षेण नव मासान विहरेत् । सेयं नवम्युपासकप्रतिमा ९ ॥ ० २६ ||
टीका- 'अहावरा' - इत्यादि । अथ = अष्टमप्रतिमाकथनानन्तरम् अपरा=तद्तिरिक्ता नवमी उपासकप्रतिमा निरूप्यते, तथाहि सर्वधर्मरुचिश्वापि भवति यावद् - रात्र्यपरात्रम्=अहोरात्रं ब्रह्मचारी । तस्य सचित्ताहारः परिज्ञातः =प्रत्याख्यातो भवति । तस्य आरम्भः = कृषि-वाणिज्यादिव्यापारः परिज्ञातः = परित्यक्तो अथवा तीन दिन और उत्कृष्ट आठ मास तक रहता है । यह आठवीं प्रतिमा आठ महीने की होती है ८ ।। सू० २५ ॥
अब नवमी प्रतिमा का निरूपण करते हैं- ' अहावरा नवमी ' इत्यादि ।
आठवीं प्रतिमा के बाद नवमी प्रतिमा का निरूपण करते हैंयह सर्व धर्म में रुचि वाला होता है । रात्रि और दिवस में ब्रह्मचर्य पालता है । सचित्ताहार का प्रत्याख्यान करता है । कृषि, वाणिज्य અને ઉત્કૃષ્ટ ( વધારેમાં વધારે) આઠ માસ સુધી રહે છે. આ આઠમી પ્રતિમા આઠ भहीनानी थाय छे. ८ (सू. २५)
हवे नवभी प्रतिभानुं निइया उरे छे - 'अहावरा नवमी' त्याहि.
આઠમી પ્રતિમાની પછી નવમી પ્રતિમાનું નિરૂપણ કરે છે—એ સ ધર્મમાં રૂચિવાલા હાય છે, રાત્રિ તથા દિવસમાં બ્રહ્મચર્ય પાળે છે. સચિત્તાહારનું પ્રત્યાખ્યાન
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. ६ उपासकप्रतिमावर्णनम्
२३५ भवति । तस्य प्रेष्यारम्भः=भृत्येन कृष्यादिव्यापारः परिज्ञातः परित्यक्तो भवति । उदिष्टभक्तम्-प्रतिमाधारिणमुद्दिश्य सम्पादितम् यद् भक्तम्-ओदनादिकं तत् तस्य-उपासकस्य अपरिज्ञातम् अप्रत्याख्यातं भवति । स च एतद्रूपेण विहारेण विहरन् जघन्येन एकाहं वा द्वयहं वा त्र्यहं वा उत्कर्षेण नव मासान् यावद् विहरेत् । सेयं नवम्युपासकप्रतिमा ९ ॥ मू० २६ ॥
अथ दशमीमुपासकप्रतिमां विवृणुते-'अहावरा दसमा' इत्यादि ।
म्लम्-अहावरा दसमा उवासगपडिमा। सव्वधम्मरुई यावि भवइ । जाव उद्दिभत्ते से परिणाए भवइ । से णं खुरमुंडए वा सिहाधारए वा । तस्स णं आभटुस्स समाभट्टस्स वा कप्पंति दुवे भासाओ भासित्तए, जहा जाणं वा जाणं अजाणं वा णो जाणं । से णं एयारूवेण विहारेण विहरमाणे जहन्नेण एगाहं वा दुयाहं वा तियाहं वा उक्कोसेण दस मासे विहरेजा । सेतं दसमा उवासगपडिमा १० ॥ सू० २७ ॥
छाया-अथाऽपरा दशम्युपासकपतिमा । सर्वधर्मरुचिश्चापि भवति । यावदुद्दिष्टभक्तं तस्य परिज्ञातं भवति । क्षुरमुण्डितो वा शिखाधारको वा । तस्य खलु आभाषितस्य वा कल्पेते द्वे भाषे भाषितुम् , यथा जानन वा (अहं) जाने, अजानन् वा नो जाने । य चैतादृशेन विहारेण विहरन् जघन्येनैकाहं वा द्वय वा व्यहं वा उत्कर्षेण दशमासान् विहरेत् । सेयं दशम्युपासकमतिमा १०॥सू०२७।।
आदि आरम्भ का परित्याग करता है । भृत्य आदि अन्य द्वारा आरम्भ कराने का परित्याग करता है परन्तु उसके उद्दिष्टभक्त-उसके लिए बनाये गये आहार आदि का परित्याग नहीं होता है । वह इस तरह से जघन्य एक दिन दो दिन अथवा तीन दिन और उत्कृष्ट नव मास पर्यन्त विचरता है । यह नवमी प्रतिमा नौ महीने की होती है ॥ सू० २६ ॥ કરે છે. કૃષિ-વાણિજ્ય આદિ આરંભને પરિત્યાગ કરે છે. બૃત્ય આદિ અન્ય દ્વારા આરંભ કરાવવાનો પરિત્યાગ કરે છે. પરન્તુ તે ઉદ્દિષ્ટભકતeતેના માટે બનાવાયેલા આહાર આદિને પરિત્યાગ કરતા નથી. તે આવી રીતે જઘન્ય એક દિવસ બે દિવસ અથવા ત્રણ દિવસ અને ઉત્કૃષ્ટ નવ મહિના સુધી વિચરે છે. આ નવમી પ્રતિમા નવ भाहनानी थाय छे. ८ (सू. २६)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३६
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे
टीका- 'अहावरा' इत्यादि । अथ = नवमप्रतिमाप्ररूपणानन्तरम् अपरा= तदन्या दशम्युपासकप्रतिमा विविच्यते, तथाहि सर्वधर्मरुचिचापि भवति । यावत्तस्य = उपासकस्य उद्दिष्टभक्तं = तमुद्दिश्य कृतं भक्तम् = अशनादिकं परिज्ञातं = प्रत्याख्यातं भवति । क्षुरमुण्डितः - क्षुरेण = केशच्छेदकास्त्रविशेषेण मुण्डितः, केशधारको वा भवति । तस्य = दशमीप्रतिमाधारिणः 'णं' इति वाक्यालङ्कारे आभाषितस्य केनाप्येकवारं पृष्टस्य, समाभाषितस्य वा पुनः पुनः पृष्टस्य द्वे भाषे = अनन्तरं वक्ष्यमाणे भाषितुं = वक्तुं कल्पेते, यथा- जानन् = किञ्चिद्वस्तु अवबुध्यमानः केनचित् ' अमुकं विषयं जानासी ' - ति पृष्टः सन् ब्रूते - ' अहममुकं विषयं जानामि इत्येका भाषा, एवं केनचिद् ' अमुकं विषयं वेत्सी ' ति पृष्टः सन् यदि अजानन् = अनवबुध्यमानस्तदोत्तरयति न जाने = अमुकं विषयं न जानमी - ति द्वितीया । स च - उपासकः एतादृशेन विहारेण विहरन् जघन्येन एकाहं वा द्वयहं वा त्र्यहं वा उत्कर्षेण दश मासान् विहरेत = प्रवर्तेत् । सेयं दशम्युपासकप्रतिमा १० ॥ सू० २७ ॥
,
अब दशवीं प्रतिमा का वर्णन करते हैं- 'अहावरा दसमा' इत्यादि । नवमी प्रतिमा का निरूपण हुआ । अब दशवीं प्रतिमाका निरूपण करते हैं - यह सर्व धर्म में रुचि रखता है । यावत् इस के उद्दिष्टभक्त अर्थात् भक्त प्रतिमा वाले के लिये बनाये हुए आहार का भी परित्याग होता है । क्षुरमुण्डित होने अथवा केश रखे । इस दशमी प्रतिमाधारी को किसी द्वारा एक बार या अनेक बार पूछे जाने पर दो भाषा बोलनी कल्पे, अर्थात् किसी के पूछने पर जानता हो तो " मैं जानता हूँ " ऐसा कहे, अगर न जानता हो तो " मैं नहीं जानता हूँ " ऐसा कहे वह उपासक इस रीति से विचरता हुआ
हवे शभी प्रतिभानुं वर्णन उरे छे– 'अहावरा दसमा ' छत्याहि.
નવમી પ્રતિમાનું નિરૂપણ કર્યાં પછી હવે દશમી પ્રતિમાનું નિરૂપણ કરે છે— આ સર્વ ધર્મોમાં રૂચિ રાખે છે. યાવત્ તેને ઉષ્ટિભકત અર્થાત્ ઉકત પ્રતિમાવાળાને માટે બનાવાયેલા આહારના પણ પરિત્યાગ હાય છે. ક્ષુર ( અસ્ત્રાથી ) મુંડિત થાય છે અથવા કેશ રાખે છે. આ દશમીપ્રતિમાધારીને કેાઇના દ્વારા એક વાર અથવા અનેકવાર પુછવામાં આવતાં બે ભાષા એલવી કલ્પે છે, અર્થાત કેઇના પુછવાથી તે જાણતા હાય તા ‘હું જાણું છું' એમ કહે. અગર ન જાણતા હાય તે ‘હું નથી જાણતા ' એમ કહે. આ ઉપાસક આવી રીતથી વિચરતાં જઘન્ય એક દિવસ બે દિવસ અથવા
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३७
मुनिहर्षिणी टीका अ. ६ उपासकप्रतिमावर्णनम्म्
अथैकादशीमुपासकप्रतिमां वर्णयति-'अहावरा एगारसमा' इत्यादि
मूलम्-अहावरा एगारसमा उवासगपडिमा। सव्वधम्मरुई यावि भवइ । जाव उद्दिभत्तं से परिणाए भवइ। से णं खुरमुंडए वा लुचियसिरए वा, गहियायारभंडगनेवत्थे । जे इमे समणाणं निग्गंथाणं धम्मे पण्णत्ते, तं सम्मं काएणं फासेमाणे, पालेमाणे पुरओ जुग्गमायाए पेहमाणे, दट्टण तसे पाणे उद्ध? पाए रीएज्जा, साह१ पाए रीएज्जा, तिरिच्छं वा पायं कट्टरीएजा, सति परकमे संजयामेव परिक्कमेजा, नो उज्जुयं गच्छेजा । समणभूए से । केवलं से नाइए पेजबंधणे अवोच्छिन्ने भवइ । एवं से कप्पइ नायवीहिं पत्तेउं ११ ॥सू० २८॥
__ छाया-अथाऽपरा एकदाशी उपासकप्रतिमा । सर्वधर्मरुचिश्चापि भवति । यावद् उद्दिष्टभक्तं तस्य परिज्ञातं भवति । स च क्षुरमुण्डितो वा लुश्चितशिरस्कः वा गृहीताचारभाण्डकनेपथ्यः । योऽयं श्रमणानां निर्ग्रन्थानां वा धर्मः प्रज्ञप्तः. तं सम्यक् कायेन स्पृशन् पालयन् पुरतो युग्यमात्रया (दृष्टया) पश्यन् दृष्ट्वा असान् प्राणान् उद्धृत्य पादम् ईरयेत, संहृत्य पादम् ईरयेत् तिरश्चीनं वा पादं कृत्वा ईरयेत् । सति परक्रमे संयतमेव पराक्रमेत, नो ऋजुकं गच्छेत् । श्रमणभूतः सः। केवलं तस्य ज्ञातीयं प्रेमबन्धनमव्युछिन्नं भवति । एवं तस्य कल्पते ज्ञातिवीथिं प्राप्तुम् ११ ॥ २८ ॥
टीका 'अहावरा'- इत्यादि । अथ दशमप्रतिमानिरूपणानन्तरम् अपरा= जघन्य एक दिन दो दिन अथवा तीन दिन तक और उत्कृष्ट दश मास तक इसका आराधन करे । यह दशवी प्रतिमा दश मास की होती है १०॥ सू० २७॥
अब ग्यारहवीं प्रतिमा का निरूपण करते हैं:-" अहावरा एगारसमा" इत्यादि।
दशवी प्रतिमा का निरूपण कर के अनन्तर ग्यारहवी प्रतिमा ત્રણ દિવસ સુધી અને ઉત્કૃષ્ટ દશ માસ સુધી તેનું આરાધન કરે આ દશમી પ્રતિમા દશ મહિનાની થાય છે. ૧૦ (સૂ૦ ૨૭)
हवे सभीया२भी प्रतिभानुं नि३५॥ ४२ है- "आहावरा एगारसमा" त्याहि. દશમી પ્રતિમાનું નિરૂપણ કર્યા પછી અગીયારમી પ્રતિમાનું નિરૂપણ કરવામાં
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३८
__दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे तदतिरिक्ता-एकादश्युपासकप्रतिमा प्ररूप्यते, तथाहि-सर्वधर्मरुश्चिऽपि भवति । स च क्षुरमुण्डित=क्षुरलूनकेशः वा अथवा लुश्चितशिरस्कः हस्तेन लुश्चितकेशो वा भवतीति शेषः। गृहीताचारभाण्डकनेपथ्यः--गृहीताः स्वीकृताः आचार: आचरणं च भाडण्कं-भाण्डमेव भाण्डकं-पात्रं च, नेपथ्यः यथाकल्प-सदोरकमुखवस्त्रिकारजोहरण-प्रमाणिका-प्रावरण-'चद्दर'-इति भाषाप्रसिद्ध-चोलपट्टक-शय्यादिकधारित्वलक्षणसाधुवेषश्चेत्येषामितरेतरयोगः-आचार-भाण्डक-नेपथ्या येन स तथा साधुवेषधारकः, श्रमणानां निग्रन्थानां वा योऽसौ धर्मः साध्वाचाररूपः प्रज्ञप्त: भगवता प्ररूपितः, तं धर्म कायेन शरीरेण न तु मनोरथमात्रेण स्पृशन्स्प शे कुर्वाणः, पालयन् रक्षन् पुरतः अग्रे युग्यमात्रया युग्यप्रमाणरूपया 'युग्य' 'झूसरा' इति भाषायाम् , दृष्टया पश्यन् मार्गमवलोकयन् सान्= द्वीन्द्रियादीन् प्राणान्पाणिनो दृष्ट्वा-विलोक्य पाद-चरणम् उद्धृत्य-जीवरक्षार्थमुत्थाप्य ईरयेत् गच्छेत् पाद-चरणं संहृत्य-संकोच्य ईरयेत् गच्छेत्, पाद-चरणं का निरूपण किया जाता है-यह सर्वधर्मविषयक रुचि वाला होता है यावत् उद्दिष्ठभक्त का परित्याग करता है। क्षुरमुण्डित होता है, अथवा केशो का लुश्चन करता है । वह साधु-जैसा आचार अर्थात् साधु के समान आचार और वेष-वस्त्र, पात्र और यथाकल्प-डोरे के साथ मुखवस्त्रिका, रजोहरण एवं प्रमार्जिका, चद्दर, चोलपट्ट, शय्या, संस्तारक आदि को धारण कर के श्रमण निर्ग्रन्थों के लिए भगवान ने जैसा धर्म बताया है, वैसे धर्म का सम्यकूतया काय से स्पर्श करता हुआ और पालन करता हुआ चलते समय आगे युग्यमात्र-झुसरा प्रमाण भूमिको देखता हुआ द्वीन्द्रिय आदि प्राणियों को देख कर पैर को जीवकी रक्षा के लिये उठा कर चले । एवं जीव की रक्षा के આવે છે-આ સર્વધર્મવિષયક રૂચિવાળા હોય છે. વળી ઊંદ્દિષ્ટ ભકત (આહાર) ને પરિત્યાગ કરે છે. અસ્ત્રાથી મુંડન કરાવે છે અથવા કેશનું લંચન કરે છે. તે સાધુ જેવા આચાર અર્થાત્ સાધુના સમાન આચાર અને વેષ વસ્ત્ર પાત્ર અને યથાક૫ દેરાની સાથે મુખવસ્ત્રિકા, રજોહરણ અને પ્રમાજિકા, ચદર ચલપટ્ટ, શવ્યા, સંસ્તારક, આદિને ધારણ કરીને શ્રમણ નિગ્રન્થને માટે ભગવાને જેવા ધર્મ બતાવ્યા છે તેવા ધર્મનું સમ્યકતયા કાયથી સ્પર્શ કરતા અને પાલન કરતા ચાલતી વખતે આગળ યુગ્યમાત્ર
સારા પ્રમાણ ભૂમિને જોતા દ્વીન્દ્રિય આદિ પ્રાણિઓને જોઈને પગને જીવની રક્ષા માટે ઉપાડી લેતા ચાલે છે. અર્થાત્ જીવની રક્ષા માટે પગને સંકુચિત કરીને ચાલે છે. અને
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३९
मुनिहर्षिणी टीका अ. ६ उपासकपतिमावर्णनम् । तिरश्चीनं-तिर्यग्गतं कृत्वा ईरयेत् । अयं विधिरन्यमार्गाभावे, सति-विद्यमाने परक्रमे मार्गान्तरे संयतमेव ईर्यासमित्यनुसारमेव पराक्रामेत् गच्छेत् न ऋजुकं-सरलं गच्छेत् यथा जीवरक्षा भवेत्तथा गच्छेदिति भावः। श्रमणभूतः= साधुसदृशः सः। तस्य-उपासकस्य केवलं ज्ञातीयं-स्वजनसम्बन्धिकं प्रेमबन्धनं-स्नेहरूपबन्धनम् , अव्युच्छिन्नम् अत्रोटितं भवति । एवम्-अनेन प्रकारेण तस्य-उपासकस्य ज्ञातिवीथिं-ज्ञातीनां स्वगोत्रजानां वीथि: गृहपङ्क्तिः , तां प्राप्तुं-भिक्षार्थ गन्तुं कल्पते ११ ॥ सू० २८ ॥
अथ श्रमणोपासकानां प्रतिमाधारिणां ज्ञातिकुले भिक्षाविधिमाह'एत्थ णं से इत्यादि
मूलम्-एत्थ णं से पुवागमणेणं पुवाउत्ते चाउलोदणे पच्छाउत्ते भिलिंगसूवे, कप्पइ से चाउलोदणे पडिगाहित्तए, नो से कप्पइ भिलिंगसूवे पडिगाहित्तए । तत्थ णं से पुव्वागमणेणं पुवाउत्ते भिलिंगसूवे पच्छाउत्ते चाउलोदणे कप्पइ से भिलिंगसूवे पडिगाहित्तए, नो कप्पइ चाउलोदणे पडिगाहिलिये पैर को संकुचित करके चले और टेढा करके चले किन्तु जीवसहित मार्ग पर सीधा न चले । यह विधि दूसरा मार्ग न होने पर प्रयत्नशील होकर करे । अगर जीवरहित दूसरा मार्ग हो तो ईर्यासमिति के अनुसार दूसरे मार्ग से चले, अर्थात् जिस प्रकार जीवरक्षा हो वैसे चलना चाहिये । यह प्रतिमाधारी श्रावक श्रमणभूतसाधुसदृश होता है किन्तु इसके केवल ज्ञातिवर्ग से प्रेमबन्धन का व्यवच्छेद नहीं होता है । वह स्वज्ञाति में ही भिक्षावृत्ति के लिए जाता है ११ ॥ सू० २८ ॥ આડા અવળા થઈને ચાલે છે. કિન્તુ જીવવાળા માર્ગ પર સીધા ચાલતા નથી. આ વિધિ બીજો માર્ગ ન હોય ત્યારે પ્રયત્નશીલ થઈને કરે, અગર જીવરહિત બીજો માર્ગ હાય તે ઈર્ષા સમિતિને અનુસરી બીજ માર્ગથી ચાલે અર્થાત જે પ્રકારે જીવરક્ષા થાય એવી રીતે ચાલવું જોઈએ. આ પ્રતિમાપારી શ્રાવક શ્રમણભૂત-સાધુ જેવા હોય છે, કિન્તુ તેને કેવલ જ્ઞાતિવર્ગથી પ્રેમબન્ધનને વ્યવચ્છેદ હેત નથી, તે સ્વજ્ઞાતિમાંજ ભિક્ષાवृत्तिने भाटे जय छे. (सू० २८)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४०
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे
तए । तत्थ णं से पुव्वागमणेणं दोवि पुव्वाउत्ताइं कप्पड़ से दोवि पडिगाहित्तए । तत्थ णं से पच्छागमणेणं दोवि पच्छाउत्ताइं णो से कप्पइ दोवि पडिगाहित्तए । जे तत्थ से पुव्वा - गमणेणं पुव्वाउत्ते से कप्पड़ पडिगाहित्तए । जे से तत्थ पुव्वागमणेणं पच्छाउत्ते से णो कप्पइ पडिगाहित्तए ॥ सू० २९ ॥
,
छाया - अत्र खलु तस्य पूर्वागमनेन पूर्वायुक्तः तण्डुलौदनः पश्चादायुक्तो मिलिङ्गसूपः कल्पते तस्य तण्डुलौदनं प्रतिग्रहीतुम्, न कल्पते तस्य भिलिङ्गसूपं प्रतिग्रहीतुम् । तत्र खलु तस्य पूर्वागमनेन पूर्वायुक्तो भिलिङ्गसूपः पथादायुक्तस्तण्डुलौदनः कल्पते तस्य भिलिङ्गसूपं प्रतिग्रहीतुम्, नो कल्पते तण्डुलौदनं प्रतिग्रहीतुम् । तत्र खलु तस्य पूर्वागमनेन द्वावपि पूर्वायुक्तों, कल्पते द्वावपि प्रतिग्रहीतुम् । तत्र खलु तस्य पश्चादागमनेन द्वावपि पश्चादायुक्तौ नो तस्य कल्पते द्वापि प्रतिग्रहीतुम् । यस्तत्र तस्य पूर्वागमनेन पूर्वायुक्तः स कल्पते प्रतिग्रहीतुम् । यस्तस्य तत्र पूर्वागमनेन पश्चादायुक्तः स नो कल्पते प्रतिग्रहीतुम् ॥ २९ ॥
टीका- 'एत्थ णं' - इत्यादि । अत्र = अत्रान्तरे ज्ञातिकुले मिक्षार्थमागमनसमये तस्य=प्रतिमाधारिण उपासकस्य पूर्वागमनेन = भिक्षार्थमागमनात्पूर्व, पूर्वागमनेन हेतुनावयुक्तः -पूर्व-प्रतिमाधरागमनात् प्राग् आयुक्तः = रन्धनस्थाल्यादौ पाकार्थे
अब प्रतिमाधारी को स्वज्ञाति में भिक्षाविधि किस प्रकार करनी चाहिये वह कहते हैं - ' एत्थ णं से' इत्यादि ।
प्रतिमाधारी उपासक स्वज्ञाति में गृहस्थ के घर जब भिक्षा लेने को गया तब उपासक के वहाँ जाने के पहले गृहस्थ के घर में चावल पके हों और दाल उपासक के आने के अनन्तर बनाने लगे
હવે પ્રતિમાધારીને સ્વજ્ઞાતિમાં ભિક્ષાવિધિ કેવા પ્રકારે કરવી જોઇએ તે કહે છે'एत्थ णं से' त्याहि.
પ્રતિમાધારી ઉપાસક સ્વજ્ઞાતિમાં ગૃહસ્થને ઘેર જ્યારે ભિક્ષા લેવાને જાય ત્યારે ઉપાસકના ત્યાં ગયા પહેલાં ગૃહસ્થના ઘરમાં ચાખા રધાઇ ગયા હોય અને દાળ ઉપાસકના આવ્યા પછી બનાવાતી હોય તે ઉપાસકે એમ કરવું જોઇએ કે ભાતજ લઈ
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४१
मुनिहर्षिणी टीका अ. ६ उपासकपतिमावर्णनम् प्रक्षिप्तः तण्डुलौदनः, पश्चात-प्रतिमाधारिण उपासकस्यागमनाद् अनन्तरम् आयुक्तो भिलिङ्गम्पः=मुद्गादिदाली स्याचेत्तदा तण्डुलौदनं प्रतिग्रहीतुम् आदातुं तस्य= प्रतिमाघरस्योपासकस्य कल्पते, किन्तु भिलिङ्गसूपं प्रतिग्रहीतुं तस्य न कल्पते । तत्र पूर्वायुक्तः प्रतिमाधरोपासकागमने पूर्वमेव निजनिमित्तं गृहस्थैः पक्तुमारब्धः, प्रतिमाधरे वा तत्र गते सति यः पक्तुमारब्धः स पश्चादायुक्तः, स न कल्पते तस्मिन्नध्यवपूरकादिदोषसम्भवात्, पूर्वायुक्तस्तु कल्पते, तत्र तदभावात् । तत्र खलु-निश्चयेन तस्य अतिमाप्रतिपन्नस्योपासकस्य 'पूर्वागमनेन' इत्यस्य पूर्ववद्वयाख्या, पूर्वायुक्तो भिलिङ्गसूपः पश्चादायुक्तस्तण्डुलौदनः स्याच्चेत्तदा भिलिङ्गसूपं प्रतिग्रहीतुं तस्य कल्पते, किन्तूद्मादिदोषसम्भवात् तण्डुलौदनं प्रतिग्रहीतुं नो-न कल्पते । यदि तत्र खलु तस्य पूर्वागमनेन द्वावपि-तण्डुलभिलिङ्गस्पावपि पूर्वायुक्तौ स्यातां चेत्तदा द्वावपि-तण्डुलौदन-भिलिङ्गसूपावपि प्रतिग्रहीतुं कल्पते । तत्र खलु तस्य प्रतिमाधरस्योपासकस्य पश्चादागमनेन पश्चात्काले आगमनेन हेतुना द्वावपि-तण्डुल भिलिङ्गमूपौ पश्चादायुक्तो यदि स्यातां तदा तौ द्वावपि प्रतिग्रहीतुं नो कल्पते, उद्गमादिदोषसम्भवात् । यतण्डुतो उपासक को चाहिये कि चावल ही ले ले दाल नहीं । अगर गृहस्थ के घर उपासक के पहुंचने के पहले यदि दाल पकी हो और चावल उपासक के आने के बाद पकाने लगे तो केवल दाल ही लेना चाहिये चावल नहीं, क्यों कि उस में अध्यवपूरक ( अज्झोयर) आदि दोष की सम्भावना होती है । और पूर्वायुक्त (प्रतिमाधारी के जाने के पहले पकाया गया) लिया जाता है उस में दोष की सम्भावना नहीं है । जो उसके आने के पहले दोनों दाल और चावल पूर्वायुक्त हो, अर्थात् पूर्व पकाये गये हों तब दोनों भी लिये जाते हैं। और यदि प्रतिमाधारी के आने के पश्चात् दोनों बनाये गयें हो तो दोनों नहीं लेने चाहिये, उस में उद्गम आदि दोष की सम्भावना रहती है । લીએ, દાળ નહીં અગર ગૃહસ્થના ઘર ઉપાસક પહોંચ્યા પહેલાં જે દાળ રંધાઈ ગઈ હોય અને ચેખા ઉપાસક આવ્યા પછી રંધાતા હોય તે માત્ર દાળજી લેવી જોઈએ, लात नहीं. भोतमां मध्यपू२४ (अज्झोयर) माह होषनी सलाना थाय छे. અને પૂર્વાયુકત (પ્રતિમાધારી જવા પહેલાં રંધાયેલ) લેવાય છે તેમાં દોષની સંભાવના નથી. જે તેના આવ્યા પહેલાં બેઉ દાલ તથા ચેખા પૂર્વાયુકત હોય અર્થાત્ પૂર્વે પકાવેલાં હોય તે બેઉ લેવાય છે. અને જે પ્રતિમા ધારીના આવ્યા પછી બેઉ બનાવ્યાં હોય તે બેઉ ન લેવાં જોઈએ. તેમાં ઉ૬ મ આદિ દેશની સંભાવના રહે છે. અહીં
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४२
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे लौदनो भिलिङ्गसूपो वा तत्र ज्ञातिकुले तस्य पूर्वागमनेन पूर्वायुक्तः सः= तण्डुलौदनः भिलिङ्गस्पो वा प्रतिग्रहीतुं कल्पते, या तण्डुलौदनादिस्तस्य तत्र पूर्वागमनेन पश्चादायुक्तः स प्रतिग्रहीतुं न कल्पते । इह सूत्रे 'पूर्वागमनेन पश्चादागमनेन' इत्युभयत्र प्राकृतत्वात्पूर्वशब्दस्य पूर्वप्रयोगः । पञ्चम्यर्थे तृतीयाबोद्धव्या ॥ सू० २९ ॥
अथ श्रमणोपासकस्य भिक्षायाचनप्रकारं दर्शयति-'तस्स णं' इत्यादि।
मूलम्-तस्स णं गाहावइकुलं पिंडवायपडियाए अणुप्पविट्ठस्स कप्पइ एवं वदित्तए "समणोवासगस्स पडिमापडिवनस्स भिक्खं दलयह” । तं चेव एयारूवेण विहारेण विहरमाणं केइ पासित्ता वदिज्जा " केइ आउसो तुमं वत्त वे सिया” “समणोवासए पडिमापडिवण्णए अहमंसीति” वत्तव्वं सिया। से णं एयारूवेण विहारेण विहरमाणे जहन्नेण एगाहं वा दुयाहं वा तियाहं वा उकोसेण एकारसमासे विहरेजा। एकारस उवासगपडिमा ११ ॥ सू० ३० ॥
छाया-तस्य खलु गाथापतिकुलं पिण्डपातपतिज्ञयाऽनुप्रविष्टस्य कल्पते एवं वदितुम् "श्रमणोपासकाय प्रतिमापतिपन्नाय भिक्षां ददध्वम् " तं चैव एतादृशेन विहारेण विहरन्तं कश्चिद दृष्ट्वा वदेत्-"कः आयुष्मन् ! त्वं वक्तव्यः स्याः" "श्रमणोपासका प्रतिमाप्रतिपन्नोऽहमस्मी"-ति वक्तव्यं स्यात् । स खलु एतादृशेन विहारेण विहरन् जघन्येन एकाहं वा द्वयहं वा व्यहं वा उत्कर्षण एकादशमासान् विहरेत् । एकादशी उपासकप्रतिमा ॥ सू० ३०॥
टीका-'तस्स'-इत्यादि । तस्य प्रतिमाप्रतिपन्नस्य खलु गाथापतिकुलं यहाँ एक बात ठीक से समझनी चाहिये कि-प्रतिमाधारी का भिक्षा के लिए आगमन निश्चित हो और उस निश्चय के बाद यदि दाल भात अथवा दोनों पकाये जाय तो वे नहीं लेना चाहिये ॥ सू० २९ ॥ એક વાત સારી રીતે સમજવી જોઈએ કે પ્રતિમાપારીનું ભિક્ષા માટે આગમન નકકી થયેલ હોય અને તે નિશ્ચય પછી જે દાળ, ભાત અથવા બેઉ રાંધ્યા હોય તે તે ન सवा . ( सू० २८)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. ६ उपासकपतिमावर्णनम् पिण्डपातप्रतिज्ञया-आहार ग्रहणप्रतिज्ञया अनुप्रविष्टस्य गतस्य एवं वक्ष्यमाणं वदितुं-वक्तं कल्पते-'भो ! गृहपतयः ! श्रमणोपासकाय प्रतिमाप्रतिपन्नाय भिक्षां ददध्वम्=प्रयच्छत ?' इति । कश्चित्तंप्रतिमाप्रतिपन्नमुपासकम् एतादृशेन= भिक्षानिमित्तेन विहारेण-प्रवर्तनेन विहरन्तं विचरन्तं दृष्ट्वा वदेत्=पृच्छेत्-हे आयुष्मन् ! प्रशस्तायुः! त्वं को वक्तव्यः कथनीयः स्याः भवः' इति पृष्टः सन् स उत्तरति यथा-"श्रमणोपासकः प्रतिमाप्रतिपन्नोऽहमस्मी'-ति वक्तव्यं स्यात् । स च-प्रतिमाप्रतिन्न उपासकश्च एतादृशेन एतत्प्रकारेण विहारेण विहरन्= प्रवर्तमानः जघन्येन एकाहं द्वयहं व्यहं वा उत्कर्षण एकादश मासान् विहरेत् । इत्येकादश्युपासकप्रतिमा ११ ।। सू० ३० ।।
अब श्रमणोपासक के भिक्षा-याचन का प्रकार कहते हैं - 'तस्स णं' इत्यादि ।
उस उपासक को गृहस्थ के घर में प्रविष्ट होने पर इस प्रकार बोलना कल्पे-" हे गृहपति ! प्रतिमाप्रतिपन्न श्रमणोपासक को भिक्षा दो।" इस प्रकार प्रतिमा वहन करते हुए को देख कर यदि कोई पूछे कि"हे आयुष्मन् ! तुम कौन हो ?" तब वह कहे कि-" हे देवानुपिय ! मैं प्रतिमाधारी श्रावक हूँ ।" अर्थात् यदि कोई 'स्वामिनाथ' ऐसा कह कर वन्दना करे तो कहे कि-"मैं प्रतिमाधारी श्रावक हूँ" इस प्रकार प्रतिमा वहन करता हुआ वह जघन्य एक दिन दो दिन या तीन दिन और उत्कृष्ट ग्यारह मास तक विचरता है। यह ग्यारवीं प्रतिमा ग्यारह मास की होती है ११ ॥ सू० ३० ॥
हवे श्रमपासना लिक्षा-यायनना ॥२ ४७ छ.-'तस्स णं' त्याह
તે ઉપાસકને ગૃહસ્થના ઘરમાં પ્રવેશ કરતાં આ પ્રકારે બોલવું કપે-“હે ગૃહપતિ ! પ્રતિમાપ્રતિપન શ્રમણોપાસકને ભિક્ષા આપે.” એ પ્રકારે પ્રતિમાનું વહન કરતા તેને જોઈને જે કોઈ પૂછે કે–આયુશ્મન્ ! તમે કોણ છે ?” ત્યારે તે કહે કે'हे देवानुप्रिय ! ई प्रतिभाधारी श्राप छु.' अर्थात् ने स्वामीनाथ' सेम કહીને વન્દના કરે તે કહે કે-“હું પ્રતિભાધારી શ્રાવક છું.” એ પ્રકારે પ્રતિમા વહન કરતા થકા તે જઘન્ય એક દિવસ બે દિવસ કે ત્રણ દિવસ અને ઉત્કૃષ્ટ અગીયાર માસ સુધી વિચરે છે. આ અગીયારમી પ્રતિમા અગીયાર માસની થાય છે. ૧૧ (સૂ૦ ૩૦)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४४
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे मूलम्-एयाओ खलु ताओ थेरेहिं भगवंतेहिं एकारस उवासगपडिमाओ पण्णत्ताओ तिबेमि ॥ सू० ३१ ॥
॥छटा दसा समत्ता ॥६॥ छाया-एताः खलु ताः स्थविरैर्भगवन्दिरेकादशोपासकप्रतिमाः प्रज्ञप्ता इति ब्रवीमि ॥ सू० २१ ॥
॥ षष्ठी दशा समाप्ता ॥६॥ टीका-' एता'-इत्यादि । एताः खलु ताः पूर्वोक्ताः स्थविरैर्भगवन्दिरेकादशोपासकप्रतिमाः प्रज्ञप्ताः = प्ररूपिताः, इति ब्रवीमि = सुधर्मास्वामी जम्बूस्वामिनं प्रत्याह-हे जम्बूः! यथा भगवन्मुखात् श्रुतं तथा त्वां प्रवच्मि ॥सू०३१॥
॥ इति श्री-विश्वविख्यात-जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषा कलितललितकलापालापक-प्रविशुद्धगद्यपद्यनैकग्रन्थनिर्मायकवादिमानमर्दक-श्रीशाहृच्छत्रपतिकोल्हापुरराजमदत्त'जैनशास्त्राचार्य '- पदभूषित-कोल्हापुरराजगुरु-बालब्रह्मचारि - जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री-घासीलाल-व्रतिविरचितायाम् श्रीदशाश्रुतस्कन्धसूत्रस्य मुनिहर्षिण्याख्यायां व्याख्यायाम-उपासकपतिमा
ख्यं षष्ठमध्ययनं समाप्तम् ॥६॥ 'एयाओ' इत्यादि । यही स्थविर भगवन्तो ने ग्यारह उपासकप्रतिमाओं का प्रतिपादन किया है । हे जम्बू ! जैसा मैंने भगवान के मुखसे सुना है वैसा ही मैं तुझे कहता हूं ॥ सू० ३१ ॥ इति दशाश्रुतस्कन्ध सूत्रकी 'मुनिहर्षिणी' टीका के
हिन्दी अनुवाद में 'उपासकप्रतिमा' नामका
_छठा अध्ययन समाप्त हुआ ॥६॥ 'एयाओ' त्यादि.
આ પ્રમાણે સ્થવિર ભગવન્તોએ અગીઆર ઉપાસકપ્રતિમાઓનું પ્રતિપાદન કર્યું છે. હે જમ્મુ ! જેવું મેં ભગવાનના મુખથી સાંભળ્યું છે તેવુંજ હું તને કહું છું (સૂ૦૩૧)
દશાશ્રુતસ્ક ધ સૂત્રની “મુનિહર્ષિણ ટીકાના शुराती मनुवामा उपासकप्रतिमा नामर्नु
छ मध्ययन समाप्त थयु ()
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ अथ सप्तममध्ययनम् ॥ षष्ठाध्ययने श्रमणोपासकस्यैकादशप्रतिमाः प्ररूपिताः । अत्र सप्तमाध्ययने द्वादशभिक्षुपतिमाः प्ररूप्यन्ते, यतो यो लघुकर्मा सर्वविरतिरूपं चारित्रं धारयितु वाञ्छेत् सोऽवश्यं भिक्षुपतिमामवलम्बेतेति भिक्षुपतिमाभिधं सप्तमाध्ययनमाह, तस्येदमादिसूत्रम्-'सुयं मे' इत्यादि ।
यद्यपि भिक्षुपतिमा अनेकविधाः प्रतिपादिताः । यथा-१ समाधिप्रतिमा-२विवेकप्रतिमो - ३पधानप्रतिमा- ४प्रतिसंलीनताप्रतिमै-५काकिविहारप्रतिमा-६यवमध्यप्रतिमा -- ७चन्द्रपतिमा - ८वज्रमध्यप्रतिमाप्रभृतयः, तथाप्येषां सर्वेषां श्रुतचारित्रप्रतिमयोरेवान्तर्भावः।
सप्तम अध्ययन छठे अध्ययन में श्रमणोपासक की ग्यारह प्रतिमाओं का निरूपण किया है । जो लघुकर्मी व्यक्ति सर्वविरतिरूप चारित्र को धारण करने की वाञ्छा रखे तो उसको भिक्षुप्रतिमाओं का अवश्य अवलम्बन करना चाहिये। इस सम्बन्ध से आये हुए इस सातवें अध्ययन में भिक्षुप्रतिमा का वर्णन करते हैं-'सुयं मे' इत्यादि ।
यद्यपि भिक्षप्रतिमा अनेक प्रकार की है। जैसे-(१) समाधिप्रतिमा, (२) विवेकप्रतिमा, (३) उपधानप्रतिमा, (४) प्रतिसंलीनताप्रतिमा, (५) एकाकिविहारप्रतिमा, (६) यवमध्यप्रतिमा, (७) चन्द्रप्रतिमा, (८) वज्रमध्यप्रतिमा आदि । तथापि उन सबका अन्तर्भाव श्रुतप्रतिमा और चारित्रप्रतिमा में हो जाता है।
અધ્યયન સાતમું છઠ્ઠા અધ્યયનમાં શ્રમણોપાસકની અગીયાર પ્રતિમાઓનું નિરૂપણ કર્યું છે. જે લધુકમી વ્યકિત સર્વ વિરતિરૂપ ચારિત્રને ધારણ કરવાની વાંછા રાખે તેને ભિક્ષુપ્રતિમાઓનું અવશ્ય અવલમ્બન કરવું જોઈએ. આ સંબંધથી આવેલ આ સાતમા मध्ययनमा लिथुप्रतिभानु पनि ४२ छे. 'सुयं मे' त्यादि.
ने भिक्षुप्रतिभा भने प्रा२नी छ. रेभ:- (१) समाधिप्रतिमा, (२) विप्रतिभा, (3) धान प्रतिमा, (४) प्रतिस सीनताप्रतिभा, (५) विहार प्रतिमा, (6) मध्यप्रतिमा, (७) यन्द्रप्रतिमा, (८) मध्यप्रतिभा पाहि, तो ५ए। તે બધીને અન્તર્ભાવ શ્રત પ્રતિમા અને ચારિત્રપ્રતિમામાં થઈ જાય છે.
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४६
श्री दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे भिक्षुभिः प्रतिमाभेदोपभेदैः स्वकार्य साधनीयम् । अर्थादेतद्वारा ज्ञानावरणीयाद्यष्टविधकर्माणि क्षपयित्वा स्वाभीष्टं निर्वाणपदं लक्षीकरणीयमिति । इममेव विषयमुद्दिश्य सप्तमाध्ययनं प्रारभ्यते-' सुयं मे' इत्यादि____ मूलम्-सुयं मे आउसं, तेणं भगवया एवमक्खायं-इह खलु थेरेहिं भगवंतेहिं बारस भिक्खपडिमाओ पण्णत्ताओ। कयरा खलु ताओं थेरेहिं भगवंतेहिं बारस भिक्षुपडिमाओ पण्णत्ताओ ? । इमाओ खलु ताओ थेरेहिं भगवंतेहिं बारस भिक्खुपडिमाओ पण्णत्ताओ । तं जहा ॥ सू० १॥
___ छाया-श्रुतं मया, आयुष्मन् ! तेन भगवतैवमाख्यातम्-इह खलु स्थविरेंभगवद्भि दिशभिक्षुप्रतिमाः प्रज्ञप्ताः । कतराः खलु ताः स्थविरैर्भगवद्भिादश भिक्षुपतिमाः प्रज्ञप्ताः ? । इमाः खलु ताः स्थविरैर्भगवद्भिादश भिक्षुप्रतिमाः प्रज्ञप्ताः । तद्यथा-(सू० १)
टीका- 'श्रुतं मया'-इत्यादि । हे आयुष्मन् ! हे प्रशस्तायुः ! मया श्रुतम् , तेन भगवता एवम् = अनेन वक्ष्यमाणप्रकारेण, आख्यातं प्ररूपितम्इह-जिनशासने स्थविरै भगवद्भिद्वादश भिक्षुपतिमाः-तपःसंयमव्यवस्थितः कृत
भिक्षुओं को प्रतिमा के भेद और उपभेद के साथ प्रतिमाओंद्वारा ही अपने कार्य की सिद्धि करनी चाहिये । अर्थात् इन प्रतिमाओंद्वारा ज्ञानावरणीयादि आठ प्रकार के कर्मों को खपाकर अपना अभीष्ट-निर्वाणपद का लक्ष्य करना चाहिये । इस विषय को मनमें रखते हुए सप्तम अध्ययन का आरम्भ करते हैं-'सुयं मे' इत्यादि ।
हे आयुष्मन् ! मैंने सुना है उन भगवान ने इस प्रकार प्रतिपादन किया है-इस जिनशासन में स्थविर भगवन्तों ने बारह भिक्षुप्रतिमाओं का वर्णन किया है । यहा 'भिक्षु' शब्द का अर्थ होता
ભિક્ષુઓએ પ્રતિમાના ભેદ અને ઉપભેદની સાથે પ્રતિમાઓ દ્વારાજ પોતાનાં કાર્યની સિદ્ધિ કરવી જોઈએ. અર્થાત આ પ્રતિમાઓ દ્વારા જ્ઞાનાવરણીયાદિ આઠ પ્રકારનાં કર્મોને ખપાવીને પોતાનાં અભીષ્ટ-નિર્વાણપદને લક્ષ્ય કરવું જોઈએ. આ વિષયને भनमा भार सातमा अध्ययननी मा ४२ छ. 'मुयं में' त्याहि.
હે આયુષ્યન! મેં સાંભળ્યું છે તે ભગવાને આ પ્રમાણે પ્રતિપાદન કર્યું છેઆ જિનશાસનમાં સ્થવિર ભગવન્તએ બાર ભિક્ષુપ્રતિમાઓનું વર્ણન કર્યું છે. અહીં
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. ७ भिक्षुप्रतिमाः (१२)
२४७ कारितानुमोदितपरिहारेण शुद्धमशनादिकं भिक्षक इत्येवंशीलो भिक्षुस्तस्य प्रतिमा प्रतिज्ञाः अभिग्रहविशेषा इति यावत् प्रज्ञप्ताः परूपिताः। कतरा:-काः खलु ताः स्थविरैर्भगवद्भिादशभिक्षुपतिमाः प्रज्ञप्ताः ? । इमा वक्ष्यमाणाः खलु ताः स्थविरैर्भगवद्भिादश भिक्षुपतिमाः प्रज्ञप्ताः । तद्-भिक्षुमतिमामरूपणं यथा-॥सू०१॥
अथ द्वादशानां भिक्षुप्रतिमानां क्रमेण नामान्याह-'मासिया' इत्यादि ।
मूलम्-१ मासिया भिक्खुपडिमा, २ दोमासिया भिक्खुपडिमा, ३ तिमासिया भिक्खुपडिमा, ४ चउमासिया भिक्खुपडिमा, ५ पंचमासिया भिक्खुपडिमा, ६ छम्मासिया भिक्खुपडिमा, ७ सत्तमासिया भिक्खुपडिमा, ८ पढमा सत्तराइंदिया भिक्खुपडिमा, ९ दोच्चा सत्तराइंदिया भिक्षुपडिमा, १० तच्चा सत्तराइंदिया भिक्खुपडिमा, ११ अहोराइंदिया भिक्खुपडिमा, १२ एगराइया भिक्खुपडिमा ॥ सू० २ ॥
छाया-१ मासिकी भिक्षुप्रतिमा, २ द्विमासिकी भिक्षुप्रतिमा, ३ त्रिमासिकी भिक्षुपतिमा, ४ चतुर्मासिकी भिक्षुपतिमा, ५ पञ्चमासिकी भिक्षुप्रतिमा, ६ षण्मासिकी भिक्षुपतिमा, ७ सप्तमासिकी भिक्षुप्रतिमा, ८ प्रथमासप्तरात्रिंदिवा भिक्षुपतिमा, ९ द्वितीया सप्तरात्रिंदिवा भिक्षुप्रतिमा, १० तृतीयासप्तरात्रिंदिवा भिक्षुप्रतिमा, ११ अहोरात्रिंदिवा भिक्षुपतिमा, १२ एकरात्रिकी भिक्षुप्रतिमा ।। सू० २॥
___टीका-१ मासिया'-इत्यादि । अत्रेदमुक्तं भवति-प्रथमादयः सप्तमीपर्यन्ता भिक्षुप्रतिमाः सप्तभिर्मासैभवन्ति । एकैका च एकैकमासेन सम्पन्ना भवहै किः--जो तप और संयम में व्यवस्थित होकर कृत कारित और अनुमोदितरूप से शुद्ध भिक्षाद्वारा अपना जीवननिर्वाह करता हैं वह भिक्षु कहा जाता है। उसकी प्रतिमा भिक्षुप्रतिमा है । प्रतिमा-प्रतिज्ञा अर्थात्-अभिग्रहविशेष को प्रतिमा कहते हैं ॥ सू० १॥ 'भिक्षु' शहने अर्थ थाय थाय छ -२ त५ भने सयममा व्यवस्थित यधने કત કારિત અને અનુમાદિત રૂપથી શુદ્ધ ભિક્ષા દ્વારા પિતાને જીવન નિર્વાહ કરે છે. તેને ભિક્ષુ કહેવાય છે, તેની પ્રતિમા તે ભિક્ષુપ્રતિમા છે. પ્રતિમા–પ્રતિજ્ઞા અર્થાતઅભિગ્રહવિશેષને પ્રતિમા કહે છે. ( ૧).
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४८
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे
तीति भावः । इदमत्र तत्त्वम्-पूर्वप्रतिमानां समयं संगृह्य द्वितीयादिसप्तम्यन्तप्रतिमा द्विमासिक्यादय उच्यन्ते । अष्टमी-नवमी-दशमीनां प्रत्येकं सप्ताहोरात्रिकतया तास्तिस्रः.प्रतिमा एकविंशत्यहोरात्रेभवन्ति । एकादशी चैकाहोरा. त्रेण भवति । द्वादशी चैकराया। एवं त्रयोविंशतिरात्राधिकाः सप्त मासा द्वादशप्रतिमानां कालः, ततः परं चातुर्मास्यागमनात् पूर्वमवशिष्टैर्दिवसैरन्यत्र विहारं कत्ते शक्यत इति ।। सू० २ ॥
___ अब बारह भिक्षुपतिमा का क्रम से नाम कहते हैं-"मासिया" इत्यादि ।
मासिकी द्विमासिकी आदि का अर्थ स्पष्ट है। यहा यह समझना चाहिये कि-पहली प्रतिमा से लेकर सातवीं तक की सात भिक्षुप्रतिमाएँ सात महीनों में पूर्ण होती हैं । इन में प्रत्येक प्रतिमा एक एक मास की होती है। सारांश यह है कि-पूर्व-पूर्व की प्रतिमा का समय मिलाने से दूसरी प्रतिमा द्विमासिकी, तीसरी त्रिमासिकी आदि, एवं सातवीं सप्तमासिकी, ऐसी संज्ञा होती है । आठवीं, नववीं और दशवीं, ये तीन प्रतिमाएँ प्रत्येक सात-सात अहोरात्री की होने से इन तीनो में इक्कीस दिन लगते हैं। ग्यारहवीं प्रतिमा एक अहोरात्र की और बारहवीं एक रात्रि की होती है । इस प्रकार बारह भिक्षुप्रतिमाओं के आराधन में सात मास तेइस दिन लगते हैं । तदनन्तर अबशिष्ट-बाकी रहे दिनोमें विहार कर के चौमासा लगने के पहले चौमासे के लिये अन्यत्र क्षेत्र में पहुँच सकते हैं ॥सू०२॥
डर मा२ भिक्ष प्रतिभाना मनु नाम ४ छ:--'मासिया' त्याहि.
માસિકી દ્વિમાસિક આદિનો અર્થ સ્પષ્ટ છે. અહીં એ સમજવું જોઈએ કે–પહેલી પ્રતિમાથી લઈને સાતમી સુધી સાત ભિક્ષુપ્રતિમાઓ સાત માસમાં પૂર્ણ થાય છે. તેમાં પ્રત્યેક પ્રતિમા એક-એક માસની થાય છે. સારાંશ એ છે કે પૂર્વ પૂર્વની પ્રતિમાને સમય સરખાવતાં બીજી પ્રતિમા દ્વિમાસિકી, ત્રીજી ત્રિમાસીકી આદિ, એ પ્રમાણે સાતમી સપ્ત માસિકી એવી સંજ્ઞા હોય છે. આઠમી નવમી અને દશમી, આ ત્રણ પ્રતિમાઓ પ્રત્યેક સાત -સાત અહોરાત્રની હોવાથી આ ત્રણેમાં એકવીસ દિવસ લાગે છે. અગીયારમી પ્રતિમા એક અહેરાત્રની અને બારમી એક રાત્રિની હોય છે. એ પ્રકારે બાર ભિક્ષુપ્રતિમાઓનાં આરાધનામાં સાત માસ ત્રેવીસ દિવસ લાગે છે. ત્યાર પછી અવશિષ્ટ બાકી રહેલા દિવસે માં વિહાર કરીને ચોમાસું આવ્યા પહેલાં ચોમાસા માટે બીજા ક્ષેત્રમાં પહોંચી શકે છે. (સૂ ૨)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. ७ भिक्षुप्रतिमाधारिकर्तव्यवर्णनम्
अथ प्रतिमाप्रतिपन्नस्य कर्त्तव्यमाह - 'मासि' इत्यादि । मूलम् - मासियं णं भिक्खुपडिमं पडिवन्नस्स अणगारस्स निच्च वोसटुकाए चियत्तदेहे, जे केइ उवसग्गा उववजंति, तं जहा - दिव्वा वा माणुस्सा वा तिरिक्खजोणियावा, ते उप्पण्णे सम्मं सहइ, खमइ, तितिक्खइ अहियासेए ॥ सू० ३ ॥
२४९
छाया - मासिकीं खलु भिक्षुप्रतिमां प्रतिपन्नस्यानगारस्य नित्यं व्युत्सृष्टकायः त्यक्तदेहः, ये केचिदुपसर्गाः उत्पद्यन्ते, तद्यथा - दिव्या वा मानुषा वा तिर्यग्योनिका वातानुत्पन्नान् सम्यक् सहते, क्षमते, तितीक्षते, अध्यास्ते, ॥ ०३॥ टीका- 'मासियं' - इत्यादि । मासिकीं भिक्षुप्रतिमां प्रतिपन्नस्य =माप्तवतः अनगारस्य - अविद्यमानमगारं यस्य सोऽनगारस्तस्य भिक्षोः ये केचित उपसर्गाः- उपसृज्यन्ते= क्षिष्यन्ते निपात्यन्ते व्रतिनो यमनियमप्रतिज्ञादेर्येषु इत्युपसर्गाः = देवादिकृतोपद्रवाः उत्पद्यन्ते = प्रादुर्भवन्ति, तद् उपसर्गप्रादुर्भवनं यथा - दिव्याःद्यौः = स्वर्गस्तद्वासी देवोऽप्युपचाराद् द्यौस्तत्र भवाः तत्कृता दिव्याः = देवसम्बन्धिनो वा, मानुषाः = मनुष्य सम्बन्धिनो वा, तिर्यग्योनिका :- तिर्यञ्चः पशुपक्षिसर्पादयस्तद्योनिसम्बन्धिनो वा य उत्पद्यन्ते तान् अनुकूलमतिकूलरूपान उत्पन्नान् उपसर्गान् नित्यं = सदा व्युत्सृष्टकायः = विशेषेण परीषहोपसर्गसहिष्णुस्वलक्षणेनोत्सृष्टः परित्यक्तः कायः शरीरं येन स व्युत्सृष्टकायः = परिकर्म वर्जनतस्त्यक्तशरीरः, त्यक्तदेहः = त्यक्तः = चित्तेन विसृष्टो देह: - देहममत्वं येन सत्यतदेहः सन् सम्यक् = यथा कर्मनिर्जरा भवति तथा सहते मुखाद्यविकारकरअब प्रथम प्रतिमा का वर्णन किया जाता है :- “ मासियं गं इत्यादि ।
"
मासिकी एक मासकी प्रथम प्रतिमा को स्वीकार करने वाले अनगार को यदि देव मनुष्य और तिर्यञ्च सम्बन्धी कोई उपसर्गउपद्रव उप्तन्न हों तो उनको वह काया को वोसरा कर देहममतारहित होकर सम्यक् - जिस रीति से कर्म निर्जरा हो उस प्रकार से
हुवे प्रथम प्रतिभानुं वार्जुन रवामां आवे छे - 'मासियं णं' इत्याहि. માસિકી-એક માસની પ્રથમ પ્રતિમાના સ્વીકાર કરવાવાળા અનગારને જો દેવ મનુષ્ય અને તિર્યંચ સંબંધી કોઇ ઉપસ=ઉપદ્રવ ઉત્પન્ન થાય તે તેણે તે કાયને વીસરી–દેહમમતા રહિત થઈને સમ્યક્ પ્રકારે–જે રીતે કનિ રા થાય તે
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५०
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे
णेन मर्षति, क्षमते-क्रोधाभावेन, तितिक्षते-अदीनभावेन, अध्यास्ते=निश्चलभावेन जीवनाशामरणभयविप्रमुक्तत्वात् । यद्वा-'वोसट्टकाए चियत्तदेहे ' इति पदद्वयं सप्तम्यन्तम् । तत्र कर्मधारयः-तथाविधस्यानगारस्य यो व्युत्सृष्टः= त्यक्तः ममत्वानापन्नो देहस्तत्र ये उपसर्गा देवादिकृता उत्पद्यन्ते तान् उत्पमान् सोऽनगारः सहते इत्याद्यन्वयः । ॥ सू० ३॥
उक्तविषयमेव पुनर्वर्णयति-'मासियं' णं' इत्यादि ।
मूलम्-मासियं णं भिक्खुपडिमं पडिवन्नस्स अणगारस्स कप्पइ एगा दत्ती भोयणस्स पडिगाहत्तिए, एगा पाणगस्स। अण्णायउंछ, सुद्धं, उवडहं, निजहित्ता बहवे दुप्पय-चउप्पयसमण-माहण-अतिहि-किवण-वणीमगे कप्पइ से एगस्स भुंजमाणस्स पडिगाहित्तए । णो दुण्हं णो तिण्हं णो चउण्हं पंचण्हं णो गुम्विणीए, णो बालवच्छाए, णो दारगं पेजमाणीए, णो अंतो एलयस्स दोवि पाए साहटु दलमाणीए, णो " सहेइ " मुख आदि का विकार न करता हुआ सहन करे । 'खमई'क्रोधरहित होकर खमे-क्षमा करे। 'तितिक्खइ '-अदीन भाव से सहन करे और जीवन की आशा, मरण का भय रहित होकर निश्चल भाव से सहे ।
अथवा यह भी अर्थ होता है कि प्रथमप्रतिमाप्रतिपन्न अनगार के कायोत्सर्ग अवस्थायुक्त ममत्व रहित शरीर में यदि देवमनुष्यतिर्यसम्बन्धी उपसर्ग उपस्थित हों तो उनको क्रोधादिभावरहित होकर अदीन मन से जीवन-आशा मरण-भयरहित हो सम्यक प्रकार से सहन करे ॥ सू० ३ ॥ ५४३ 'सहेइ' भु५ माथी [१४२ न ४२तi सहन ४३ 'खमइ' धडित थ६ ममे 'तितिक्खई' महीन भाव सहन उरे भने पननी माशा, भरना लय हित થઈને નિશ્ચલ ભાવથી સહન કરે. અથવા એ પણ અર્થ થાય છે કે પહેલી પ્રતિમા પ્રતિપન્ન અનગારના કાયોત્સર્ગ અવસ્થા યુક્ત મમત્વરહિત શરીરમાં જે મનુષ્ય તિર્યંચ સંબંધી ઉપસર્ગ ઉપસ્થિત થાય તે તેણે ક્રોધાદિભાવરહિત થઈને અદીન મનથી જીવનઆશા મરણભય રહિત થઈને સમ્યક્ પ્રકારે સહન કરવાં. (સૂ. ૩)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. ७ भिक्षुप्रतिमाधारिभिक्षाविधिनिरूपणम्
२५१
बहिं एयरस दोवि पाए साहहु दलमाणीए, एगं पायं अंतो किच्चा एवं पायं बहिं किच्चा एलयं विक्खंभइत्ता एवं दलयइ एवं से कप्पइ पडिगाहित्तए, एवं से नो दलयइ एवं से नो कप्पs पडिगाहित्तए ॥ सू० ४ ॥
छाया - मासिकीं खलु भिक्षुप्रतिमां प्रतिपन्नस्यानगारस्य कल्पते एका दत्तिर्भोजनस्य प्रतिग्रहीतुमेका पानकस्य । अज्ञातोञ्छं, शुद्धमुपहृतम्, निर्यूह्य बहून् द्विपद- चतुष्पद - श्रमण - ब्रह्मणाऽतिथि- कृपण-वनीपकान, कल्पते तस्यैकस्य भुञ्जानस्य प्रतिग्रहीतुम् । न द्वयोर्न त्रयाणां न चतुष्णीं, न पञ्चानां, नो गुवि - ण्याः, नो बालवत्सायाः, नो दारकं पाययन्त्याः, नान्तरेलुकस्य द्वावपि पादौ संहृत्य ददत्याः, नो बहिरेलुकस्य द्वावपि पादौ संहृत्य ददमानायाः, एक पादमन्तः कृत्वैकं पादं वहिः कृत्वैलकं विस्कभ्यैवं ददात्येवं तस्य कल्पते प्रतिग्रहीतुमेव तस्य नैव ददात्येवं तस्य नो कल्पते प्रतिग्रहीतुम् ॥ सू० ४ ॥
टीका- 'मासि' इत्यादि । मासिकीं भिक्षुप्रतिमां प्रतिपन्नस्य=प्राप्तवतः अनगारस्य भोजनस्य एका = एकसंख्यका दत्तिः - दर्वीकटोरकादितोऽविच्छि नधारया या भिक्षा पतति सा दत्तिरुच्यते, सा प्रतिग्रहीतुम्=आदातुं कल्पते । एवं पानस्यैका दत्तिर्ग्रहीतुं कल्पते । अज्ञातोव्छम् - अज्ञातात् = अपरिचितकुलात् अब सूत्रकार फिर उक्त विषयका ही वर्णन करते हैं'मासि f' इत्यादि ।
मासिकीभिक्षुप्रतिमाप्रतिपन्न अनगार को एक मास तक प्रतिदिन एक दत्ति अन्न की और एक दत्ति पानी की लेना कल्पता है । यहाँ दत्तिका अर्थ यह है कि:- दाता द्वारा दर्वो (कडछी) अथवा कटोरा आदि से दिये जाते हुए पदार्थ की धारा न टूटे- अखण्ड बनी रहे तब तक वह दत्ति कही जाती है । अज्ञातो - ञ्छं - अज्ञात =
हवे सूत्रार इरीने उत विषय वर्णन उरे छे. - ' मासियं णं' छत्याहि માસિકીભિક્ષુપ્રતિમાપ્રતિપન્ન અનગારને એક માસ સુધી પ્રતિદિન એક દત્તિ અન્નની અને એક વ્રુત્તિ પાણીની લેવી ૨ે છે. અહીં ત્તિના અર્થ એ છે કે:દાતાદ્વારા દવી (કડછી) અથવા વાટકા આદિથી દેવાતા પદાર્થીની ધારા ન ટુટે–અખંડ व्यासु रहे त्यां सुधी ते वृत्ति अहेवाय छे अज्ञातोञ्छं अज्ञात = साधुने न लगुवा
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५२
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे उच्छं-स्तोकं २ द्रव्यतः-स्वस्योपभोगादुर्वरितमू , भावतः-सत्कारसम्मानं विना साधारणभिक्षुवदीयमानम् । शुद्धम् उद्गमादिदोपरहितम् , उपहृतम् अन्याथे निष्पाद्य भोजनस्थाने स्थापितं स्वल्पतया तत्पतिग्रहीतुं कल्पत इत्यनेनान्वयः। बहून् प्रचुरान् द्विपद-चतुष्पद श्रमण-ब्राह्मणा-ऽतिथि-कृपण-वनीपकान , द्विपदाः =दासीदासादयः, चतुष्पदाः गवादयः, श्रमणाः निर्ग्रन्थ-शाक्य-तापस-गैरिकाऽऽजीविकाः, ब्राह्मणाः प्रसिद्धाः, अतिथयः भिक्षुकविशेषाः, कृपणाः दरिद्राः, वनीपका स्वकीयदुरवस्थाप्रदर्शनपुरस्सरं पियालापादिना याचकाः, एतान् निया-दत्त्वा एतेषां भोजनानन्तरमित्यर्थः, तस्य प्रतिमाधारिणो भिक्षोः, एकस्य भुञ्जानस्यपालकस्यं वस्त्वधिपतेः, प्रतिग्रहीतुं कल्पते, यस्मिन् वस्तुन्येकस्यैव स्वामित्वं तत् कल्पते, न तु द्वयादीनां स्वामित्वे सतीत्यर्थः । एतत्सर्वसाधुको नहीं जानने वाले कुल से उंछं थोडा थोडा लेना। उन्छ दो प्रकार का है-(१) द्रव्यतः (२) भावतः। (१) द्रव्यतः-अपने उपभोग से बचा हुआ, (२) भावतः-सत्कार और सन्मान विना साधारण भिक्ष की तरह दिया हआ। मुद्धं-उदगम आदि दोष रहित । उपहृतं-दूसरे के लिए पका कर भोजन स्थान में रखा हुआ हो, उसमें से थोडा-सा ग्रहण करना चाहिये । तथा बहुत से दासी दास आदि द्विपद, गो महिषी आदि चतुष्पद, शाक्य, तापस, गैरिक, आजीविक आदि श्रमण, ब्राह्मण-याचक, सामान्य भिक्षु आदि अतिथि, कृपण-दरिद्र, और अपनी दुर्व्यवस्था का प्रदर्शनपूर्वक प्रिय-प्रिय आलाप करके भिक्षा मागने वाला वनीपक, ये सब लेकर चले जायें तब प्रतिमाधारी मुनि जिस वस्तु का एक ही स्वामी हो जिस पर दो तीन आदि का स्वामित्व न हो वैसी भिक्षा लेवे। वह भी पाणा त पासेथी उंछ थाहु-थोडले. मे प्रा२ना छे. (१) ६०यत: (२) लावत: (१) द्रव्यतः- पोताना पाथी मये. (२) भावतः सा२ अने सन्मान विना साधा२९५ लक्षुनी पेठे साप 'मुद्धं'- हाम मा घोहित. उपहृतं- भीनने માટે રાંધેલું જે ભાજસ્થાનમાં રાખ્યું હોય તેમાંથી થોડુંક ગ્રહણ કરવું જોઈએ, તથા ઘણુ દાસી દાસ આદિ દ્વિપદ, ગાય ભેંસ. આદિ ચતુષ્પદ, શાક્ય તાપસ ઐરિક આજીવિકા આદિ શ્રમણ, બ્રાહ્મણ-યાચક, સામાન્ય ભિક્ષુ આદિ અતિથિ, કૃપણ-દરિદ્ર, તથા પિતાની દુવ્યવસ્થાનાં પ્રદર્શન પૂર્વક પ્રિય પ્રિય આલાપ કરીને ભિક્ષા માગવાવાળા વની પક, એ બધા લઈને ચાલ્યા જાય ત્યારે પ્રતિમાધારી મુનિ જે વસ્તુને એકજ માલિક હિય-જેના માટે બે ત્રણ આદિની માલિકી ન હોય એવી
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. ७ भिक्षुप्रतिमाधारिभिक्षाविधिनिरूपणम्
२५३
मनुपदमेव वक्ष्यते - ' णो दोहं' इत्यादिना एवं द्वयोस्त्रयोश्चतुणां पञ्चानामेकवस्तु तन्न कल्पते प्रतिग्रहीतुम् । गुर्विण्याः = गर्भिण्या हस्तादशनादिकं प्रतिग्रहीतुं न कल्पते । अयं जिनकल्पनां कल्पः, स्थविरकल्पिनस्तु पण्मासानन्तरमुत्थानादिक्रियां कृत्वा ददत्या हस्तान्नं गृह्णन्ति सा यदि उपविष्टैव उत्थितैव वा ददाति तदा तद्धस्ताद् गृह्णन्तीति विवेकः । बालवत्सायाः- शिशुमत्याः, दारकं पाययन्त्याश्च बालं पृथक्कुत्याशनादिकं ददत्या हस्तात् प्रतिग्रहीतुं न कल्पते । तथागर्भवती के अथवा बालवत्सा- छोटे बच्चे वाली के हाथ से आहार नहीं लेवे, तथा इनके लिये बनाया हुआ आहार आदि भी नहीं लेवे ।
गर्भिणी के हाथ से भोजन आदि नहीं लेना, यह जिनकल्पी मुनि का कल्प हैं । स्थविरकल्पी मुनि छः मास के बाद उत्थान आदि क्रिया करके देने वाली गर्भिणी के हाथ से ग्रहण नहीं करते हैं । अर्थात् गर्भवती स्त्री को गर्भ के छः मास होजाने के बाद जब मुनि अशन आदि लेने को आवें तब वह बैठी हो पश्चात् खडी होकर देवे तो, तथा खडी हुई बैठकर देवे तो उसके हाथ से मुनि को भिक्षा ग्रहण नही करनी चाहिये यदि गर्भिणी बैठी-बैठी देती हो, अथवा खडी रहकर ही देती हो तो ग्रहण करना चाहिये। जिस स्त्री का बालक छोटा हो और बच्चे को दूध पिलाती हो उस बच्चे को दूर रख कर यदि अशन आदि देने के लिये तैयार हो तो उसके हाथ से भिक्षा ग्रहण नही करनी चाहिये । यदि अशन आदि देने वाली ભિક્ષા ગ્રહણ કરે, તે પણ ગવતીના તથા ખાલવત્સા-નાનાં બચ્ચાવાળીના હાથથી આહાર આદિ ન લે, તથા તેમના માટે મનાવેલા આહાર આદિ પણ ન લે.
ગર્ભિણીના હાથથી ભેાજન આદિ ન લેવું એ જિનકલ્પી મુનિને કલ્પ છે. સ્થવિકલ્પી મુનિ છ માસની પછી ઉત્થાન આદિ ક્રિયા કરીને દેવાવાળી ગર્ભિણીના હાથથી ગ્રહણ કરતા નથી. અર્થાત્ ગર્ભાવતી સ્ત્રી ગર્ભના છ માસ થઈ ગયા પછી જ્યારે મુનિ અશન આદિ લેવા માટે આવે ત્યારે તે બેઠી હાય પછી ઉભી થઇને આપે તથા ઉભી હાય પછી બેસીને આપે તેા તેના હાથની મુનિએ ભિક્ષા લેવી ન જોઈએ. જો ગર્ભિણી બેઠી-બેઠી આપતી હોય અથવા ઉભી રહીને જ દેતી હાય તા લેવી જોઇએ, જે સ્ત્રીનું ખાળક નાનું હોય અને તે ખાળકને દૂધ પાતી હોય તે બાળકને દૂર રાખીને જો અશન આદિ દેવાને માટે તૈયાર થાય તે તેના હાથથી ભિક્ષા ગ્રહણ ન કરવી જોઈએ. જો અશન આદિ દેવાવાળીના ખેઉ પગ (ડેલી) ઉમ
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५४
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे
यदि द्वापि पादौ एलुकस्य = देहल्या अन्तः = मध्ये संहृत्य = एकत्रीकृत्य किञ्चिद्वस्तु ददत्या हस्तात्प्रतिग्रहीतुं भिक्षोर्न कल्पते । पुनः - एलुकस्य वहिः = बाह्ये द्वौ पादौ संहृत्य ददमानाया हस्तान्नो प्रतिग्रहीतु कल्पते । एकं पादं = चरणम् अन्तः = देहल्या अभ्यन्तरप्रदेशे, एकम्=अपरं च ततो वहिः कृत्वा, एवम् = अनेन प्रकारेण एलुकं = देहली विष्कभ्य = चरणयोरन्तराले कृत्वा एवम् = एतादृशेन विधिनाऽऽहारादिकं ददाति चेत्तदा तद्=आहारादिकं प्रतिग्रहीतुं तस्य कल्पते । एवं = पूर्वोक्तविधिना चेत्तस्मै प्रतिमाजुषे भिक्षवे नैव ददाति तदैवम् = एतादृशं तद् = आहारादिकं प्रतिग्रहीतुं प्रतिमाप्रतिपन्नस्य न कल्पते ।
अयमत्र विशेष:- जिनकल्पिनां यदि स्वप्रज्ञादिना गर्भवतीगर्भज्ञानं भवेत्तदा गर्भकालतस्तदीयहस्ताद्भिक्षा न ग्राह्या, स्थविरकल्पिनां तु गर्भधारणस्य सप्तममासादारभ्य न ग्राह्या || सू० ४ ॥
के दोनो पैर देहली के भीतर ही हो अथवा दोनो पैर देहली से बाहर हो तो अशन आदि नहीं लेना चाहिये । जो एक पैर देहली के भीतर और एक पैर देहली के बाहर रख कर अर्थात् देहली को दोनो पैरो के बीच में कर भिक्षा दे उसी से ही प्रतिमाधारी भिक्षा ग्रहण करते हैं । उक्त विधि से न दे उस से भिक्षा नही लेते हैं।
यहाँ यह बात खूब याद रखनी चाहिये कि - जिनकल्पी मुनि को स्वप्रज्ञा से यदि गर्भवती के गर्भ का ज्ञान हो तो गर्भग्रहणकाल से ही उसके हाथ से भिक्षा नही लेना चाहिये । स्थविरकल्पी मुनि को गर्भवती के गर्भ का सातवा मास आरम्भ हो तब उसके हाथ से भिक्षा ग्रहण नही करना चाहिये || सू० ४ ॥
રાની અંદર જ હોય અથવા બેઉ પગ ડેલીની બહાર હાય તે અશન આદિ ન લેવાં જોઇએ. જો એક પગ ડેલીની અંદર અને એક પગ ડેલીની બહાર રાખીને અર્થાત્ ડેલીને બે પગની વચમાં રાખીને ભિક્ષા આપે તેજ પ્રતિમાધારી ભિક્ષા ગ્રહણ કરી શકે છે. ઉકત વિધિથી ન આપે તેની પાસેથી ભિક્ષા લેતા નથી.
અહી એ વાત ખૂબ યાદ રાખવી જોઇએ કે—જિનકલ્પી મુનિને સ્વપ્રજ્ઞાથી જો ગર્ભ વતીના ગર્ભનું જ્ઞાન થાય તેા ગર્ભગ્રહણ કાલથીજ તેના હાથથી આપવામાં આવતી ભિક્ષા લેવી જોઈએ નહિ. સ્થવિરકલ્પી મુનિએ ગર્ભવતીના ગર્ભના સાતમે માસ આરંભ થાય ત્યારે તેના હાથથી અપાતી ભિક્ષા ગ્રહણ ન કરવી જોઈએ. (સૂ ૪)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ.७७ भिक्षुपतिमाधारिगोचरकालवर्णनम् २५५
_ अथ गोचरकालाभिग्रहं वर्णयन् पूर्व गोचरकालं वर्णयति-'मासियं णं' इत्यादि।
म्लम्-मासियं णं भिक्खुपडिमं पडिवन्नस्स अणगारस्स तओ गोचरकाला पण्णत्ता, तं जहा-आदी, १ मझे, २ चरिमे ३ । आदि चरेजा, नो मज्झे चरेजा, णो चरिमे चरेजा १ । मज्झे चरेजा नो आदि चरेजा, नो चरिमे चरेजा २ । चरिमे चरेजा, नो आदि चरेजा, नो मज्झे चरेज्जा ३ ॥ सू० ५॥
छाया-मासिकी खलु भिक्षुपतिमां प्रतिपन्नस्यानगारस्य त्रयो गोचरकालाः प्रज्ञप्ताः। तद्यथा-आदिमध्यश्चरमः । आदौ चरेत् न मध्ये चरेत् , न चरमे चरेत् १ । मध्ये चरेत् , नादौ चरेत् न चरमे चरेत् २ । चरमे चरेत् , नादौ चरेत् , न मध्ये चरेत् ३ ॥ मू० ५ ॥
टीका-'मासियं'-इत्यादि । मासिकी खलु भिक्षुपतिमां प्रतिपन्नस्यानगारस्य गोचरकालाः-गोरिव चरः चर्या गोचरः, यथा-गौर्यत्र लघुतृणादिकं पश्यति तत्राऽल्पं, यत्र चाऽधिकं तत्र पूर्वापेक्षयाऽधिकं कवलं गृह्णाति न तु तृणादिकं गर्दभवन्मूलत उन्मूलयति, तथा मुनिरपि गृहस्थगृहे यथाऽवसरं यथासामग्रि चाशनादिकं गृह्णाति स गोचरः।
अब गोचरी के काल में अभिग्रह का वर्णन करते हुए प्रथम भिक्षुप्रतिमाप्रतिपन्न अनगार के गोचरीकाल का वर्णन करते हैं'मासियं णं' इत्यादि।
गोचर शब्द का अर्थ होता है कि-'गोरिव चरः-गोचरः' जैसे गौ जहाँ छोटेर तृण आदि देखती है, वहाँ थोडा-थोडा ग्रहण करती है, और जहाँ अधिक तृण देखती है, वहाँ पूर्व की अपेक्षा से अ. धिक ग्रहण करती है, गदहे की तरह तृण आदि को मूल से ही
હવે ગોચરીના કાલમાં અભિગ્રહનું વર્ણન કરતાં પ્રથમ ભિક્ષુપ્રતિમાપ્રતિપન્ન मनमाना जायसनुं वन ४२ छ:- 'मासियं णं' त्या.
गोयर शनी अर्थ थाय छ :-'गोरिव चर:-गोचरः' मगाय न्या નાનાં નાનાં તૃણ આદિ જુએ છે ત્યાં થોડું-થોડું ગ્રહણ કરે છે, અને જ્યાં વધારે તૃણ જુએ છે ત્યાં પૂર્વની અપેક્ષાથી અધિક ગ્રહણ કરે છે, ગધેડાની પેઠે તૃણ આદિને
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५६
श्री दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे _यथा काचित् स्त्री पर्वणि गोग्रासं दातुं नानाभूषणभूषिता गामुपैति तत्र गौः स्त्रिया रूपभूषणादिकं न निरीक्षते किन्तु केवलं ग्रासमेव, तथा साधुरपि गृहस्थगृहं भिक्षार्थमुपेतः स्त्रीरूपालङ्कारादिकं न पश्यति किन्तु शुद्धाहारादिकमेव ।
एवं च गोचरस्य कालाः त्रयः = त्रिसंख्यकाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा १ आदिः त्रिधाविभक्तस्य दिनस्य प्रथमो भागः, २ मध्यःमध्यमो भागः, ३ चरमः अन्तिमो भागः। आदौ दिनस्य प्रथमे भागे चरेत्-भिक्षाथै गच्छेत् , तदा मध्ये न चरेत् , एवं चरमेतृतीये भागेऽपि न चरेत् १ । यदि मध्ये = नही उखाड डालती है। उसीतरह मुनि का भी गृहस्थ के घर पर यथावसर और यथासामग्री अशन आदि का ग्रदण करना वह, गोचर कहा जाता है।
तथा जिस प्रकार कोई स्त्री पर्व आदि में गोग्रास देने के लिये अनेक प्रकार का आभूषण पहिन कर गाय के पास जाती है तो गाय उस स्त्री के आभूषण आदि को नहीं देखती है, केवल ग्रास की तरफ ही देखती है, उसी प्रकार साधु भी गृहस्थ के घर भिक्षा के लिये गया हुआ, स्त्री के रूप लावण्य आदि को नहीं देखते हुए केवल शुद्धा-शुद्धि के लिये आहार आदि की तरफ ही देखता है ।
गोचर के तीन काल हैं-(१) आदि अर्थात् दिवस का तीन विभाग करने पर प्रथम भाग, (२) मध्यम भाग, (३) अन्तिम भाग। यदि दिवस के प्रथम भाग में भिक्षा के लिये जावे तो मध्य भाग में नहीं जाना चाहिये एवं तृतीय भाग में भी नहीं जाना चाहिये મૂળથી જ ઉખેડી નાખતી નથી, એવી જ રીતે મુનિ પણ ગૃહસ્થને ઘેર યથાવસર અને યથાસામગ્રી અશન આદિનું ગ્રહણ કરે છે તે ગોચર કહેવાય છે.
- તથા જેવી રીતે કે સ્ત્રી પર્વ આદિમાં ગોગ્રાસ દેવા માટે અનેક પ્રકારનાં આભૂષણ પહેરીને ગાયની પાસે જાય છે તે ગાય તે સ્ત્રીનાં આભૂષણ આદિને જોતી નથી માત્ર ગ્રાસની તરફ જ જુએ છે, તેવી જ રીતે સાધુ પણ, જે ગૃહસ્થને ઘેર ભિક્ષા માટે જાય છે ત્યાં તે સ્ત્રીના રૂપ લાવણ્ય આદિને નહિ જોતાં માત્ર શુદ્ધા-શુદ્ધિને માટે આહાર આદિની તરફજ જુએ છે.
ગોચરના ત્રણ કાલ છે. (૧) આદિ–અર્થાત્ દિવસના ત્રણ વિભાગ કરીને તેને પ્રથમ ભાગ (૨) મધ્યમ ભાગ, (૩) અન્તિમ ભાગ જે દિવસના પ્રથમ ભાગમાં ભિક્ષા માટે જાય તે મધ્ય ભાગમાં ન જવું જોઈએ, તેમજ ત્રીજા ભાગમાં પણ ન જવું
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
..
.. मुनिहर्षिणी टीका अ.७ भिक्षुप्रतिमाधारिगोचरचर्या
२५७ दिनस्य द्वितीये भागे चरेत् तदा आदौ न चरेत् एवं चरमे=अन्तिमे भागे चरेत २। यदि चरमे अन्तिमे भागे चरेत् । तदा आदौ न चरेत् एवं मध्ये%3 द्वितीये भागे च न चरेत-न भिक्षाथै गच्छेत् ३ ॥
अयमर्थः पर्यवसितः-प्रतिमाधारिणोऽनगारस्य दिनस्य त्रिधाविभक्तस्य प्रथमद्वितीयतृतीयभागेष्वन्यतमस्मिन्नेकदैव भिक्षाचरणीया न त्वनेकवारमिति भावः ॥ सू० ५ ॥
उक्तविषयमेव पुनर्वर्णयति-'मासियं णं' इत्यादि ।
मूलम्-मासियं णं भिक्खुपडिमं पडिवन्नस्स अणगारस्स छब्बिहा गोयरचरिया पण्णत्ता । तं जहा-पेडा१, अद्धपेडार, गोमुत्तिया३, पयंगवीहिया४, संबुकावट्टा५, गंतुंपञ्चागया६॥सू०६॥
___ छाया-मासिकी खलु भिक्षुपतिमा प्रतिपन्नस्याऽनगारस्य पइविधा गोचरचर्या प्रज्ञप्ता । सा यथा-पेटा१, अर्द्धपेटा२, गोमूत्रिका३, पतङ्गवीथिका४, शम्बूकावर्ता५, गत्वाप्रत्यागता६ ।। सू० ६ ॥
टीका-'मासियं-इत्यादि । मासिकी खलु भिक्षुप्रतिमां प्रतिपन्नस्यानगारस्य षइविधा पट्प्रकारा गोचरचर्या प्रज्ञप्ता सा यथा-१ पेटा-मञ्जूषा १। यदि दिवस के मध्यभाग में भिक्षा के लिए जाना हो तो प्रथमभाग में और अंतिमभाग में नही जावे २ । यदि अंतिमभाग में भिक्षा के लिये जाना हो तो प्रथमभाग में और मध्य भाग में न जायें ३। तात्पर्य यह है किः-प्रतिमाधारो अनगार का चाहिये कि वह दिनका तीन विभाग कर के प्रथम द्वितीय और तृतीय भागों में से किसी एक भाग में ही भिक्षा ग्रहण करे, अनेकवार नही ॥ सू० ५ ॥
फिर उक्त विषय का ही वर्णन करते हैं-'मासियं णं' इत्यादि ।
मासिकीभिक्षुप्रतिमाप्रतिपन्न अनगार को छः प्रकार की गोજોઈએ. (૨) જે દિવસના મધ્ય ભાગમાં ભિક્ષા માટે જવાનું હોય તે પ્રથમ ભાગમાં અને અંતિમ ભાગમાં ન જાય. (૨) જે અંતિમ ભાગમાં જવાનું હોય તે પ્રથમ ભાગમાં અને મધ્ય ભાગમાં ન જાય. તાત્પર્ય એ છે કે – પ્રતિમાધારી અનગારે એમ કરવું જોઈએ કે દિવસના ત્રણ વિભાગ કરીને પ્રથમ, બીજો અને ત્રીજે. એવા ભાગના ભેદથી કેઈપણ એક ભાગમાં જ ભિક્ષા ગ્રહણ કરવી અનેકવાર નહિ. (સૂ ૫)
4जी 8त विषयतुं १ पान ४२ छ 'मासियं' णं' त्याहि. માસિકીભિક્ષુપ્રતિમાપ્રતિપન્ન અનગારની છ પ્રકારની ગોચરવિધિ કહી છે જેમકે
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५८
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे तद्वच्चतुष्कोणा, २ अर्द्धपेटा=अर्द्धपेटाकारा द्विकोणाकारा ३ गोमूत्रिका-गोमू
धारावद्वक्राकारा, ४ पतङ्गचीथिका-पतङ्गस्य-पक्षिणो या वीथि:=मार्गः, सैव वीथिका तद्वद्, अर्थात् पतङ्गो यथा उड्डीय कश्चित्पदेशं व्यवधायोपविशति तथैव एकस्मिन् गृहे भिक्षित्वा अनियमितं क्रमहीनं भिक्षां चरेत्, ५ शम्बूकावर्ता- शम्बूकः शङ्खस्तस्य ये आवर्ताः गोलाकाररेखास्तद्वद् या भिक्षाचर्या सा शम्बूकावा, इयं च द्वेधा-तत्र यस्यां क्षेत्रवहिर्भागाच्छवावर्तगत्याऽटन् क्षेत्रमध्यभागमायाति साऽऽभ्यन्तरशम्बूकावर्ता, यस्यां तु मध्यभागावहिर्याति चरविधि कही गई है, जैसे-"पेडा १, अद्धपेडा २, गोमुत्तिया ३, पयंगवीहिया ४, संबुक्कावट्टा ५, और गंतुंपच्चागया ६"।
__ (१) पेडा-पेटी के समान चार कोने वाली, अर्थात् जिसमें भिक्षा के लिये चतुष्कोण गमन किया जाय । (२) अद्धपेडा-आधी पेटी, अर्थात् जिसमें दो कोण गमन किया जाय । (३) गोमुत्तियागोमूत्रिका के समान बांकी टेढी भिक्षा की जाय । (४) पयंगवीहियापक्षी जिस प्रकार उडकर बीच के प्रदेश को छोडकर बैठता है उसी तरह जिसमें एक घर से भिक्षा लेकर अनियमित और क्रमरहित दूसरे घर पर भिक्षा के लिये जावे।
(५) संबुक्कावट्टा-जिसमें शङ्ख की रेखा के समान गोलाकार से घूमकर भिक्षा की जाय वह शम्बूकावर्त है । यह दो प्रकार की होती है। (१) आभ्यन्तरशम्बुकावर्त (२) बाह्यशम्बूकावर्त । जिसमें क्षेत्र के बहिर्भाग से शंख के आवर्तन जैसी गति से घूमता हुआ क्षेत्र के पेडा (१), अद्धपेडा (२), गोमुत्तिया (३), पयंगवीहिया (४), संबुक्कावट्टा (५) भने गंतुंपच्चागया (६).
(१) पेडा-पेटीना रे या२ भुणापाणी अर्थात् रे मिक्षामा यतुए! गमन ४२वामां आवे. (२) अद्धपेडा-५२धी पेट अर्थात सभा मुहाथी गमन ४२पामा सावे. गोमुत्तिया-गोमूत्रनी पेठे वायु । 25 मिक्षा ४२।य. (४) पयंगवीहिया-पक्षी २ ३ डी यan अटेशन छोडी से छे मेवी शत भां એક ઘેરથી ભિક્ષા લઈને અનિયમિત ને ફેમરહિત બીજે ઘેર ભિક્ષાને માટે જવું.
(५) सबुक्कावट्टा-२मा शमनी २मानी पेठे गाया।२थी शने लिखा ४२५ ते 'शम्बूकावर्त छ. ते मे २नी थाय छ. (१) आभ्यन्तर-शम्बूकावर्त (२) बाह्य-शम्बूकावते. सभा सत्रना मना लागथा शमना मापन
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ.७ भिक्षुपतिमाधारिनिवासविधि
२५९ सा बाह्यशम्बूकावर्तेति । ६ गत्वा प्रत्यागता-अग्रे गत्वा ततः प्रत्यागता-परावृत्ता या गृहपक्ति सा भिक्षायोग्या, अर्थाद् अग्रे गत्वा ततः परावतेनेन भिक्षाग्रहणम् ॥ सू० ६ ॥ __ अथ निवासविषये समयं निर्धारयति-'मासियं णं' इत्यादि ।
म्लम्-मासियं णं भिक्खुपडिमं पडिवन्नस्स अणगारस्स जत्थ णं केइ जाणइ कप्पइ से तत्थ एगराइयं वसित्तए । जत्थ णं केइ न जाणइ कप्पइ से तत्थ एगरायं वा दुरायं वा वसित्तए । नो से कप्पइ एगरायाओ वा दुरायाओ वा परं वत्थए । जे तत्थ एगरायाओ वा दुरायाओ वा परं वसई से संतरा छेदे वा परिहारे वा ॥ सू० ७ ॥
छाया--मासिकी खलु भिक्षुपतिमां प्रतिपन्नस्यानगारस्य यत्र खलु कोऽपि जानाति कल्पते तस्य तत्रैकरात्रं वस्तुम् । यत्र खलु कोऽपि न जानाति कल्पते तस्य तत्रैकरात्रं वा द्विरात्रं वा वस्तुम् । नैव तस्य कल्पते एकराबाद वा द्विरात्राद्वा परं वस्तुम् । यस्तत्रैकरावाद वा द्विराबाद वा परं वसति तस्य सान्तरा छेदो वा परिहारो वा ॥ सू० ७ ॥
टीका-'मासियं'-इत्यादि । मासिकी खलु भिक्षुप्रतिमा प्रतिपन्नस्याऽनगारस्य यत्रयस्मिन् स्थाने खलु कोऽपि जनो-जानाति 'अयं प्रतिमाधारीति' मध्य भाग में आवे उसको आभ्यन्तरशम्बूकावर्त कहते हैं । और जहाँ क्षेत्र के मध्य भाग से बाहर आवे उसको बाह्यशम्बूकावर्त कहते हैं ।
(६) गंतुंपच्चागया-जिसमें गली (मुहल्ले) के अन्तिम घर से भिक्षा करता हुआ आवे ॥ सू० ६ ॥
अब निवास के विषय में समय का निर्णय कहते हैं'मासियं णं' इत्यादि । ।
मासिकीभिक्षुप्रतिमाप्रतिपन्न अनगार को जहाँ कोई जानता आतिथी ३२ता क्षेत्रमा मध्यमामा अवाय तेने आभ्यन्तरशम्बूकावर्त 3 छ भने ज्या क्षेत्रना मध्यलाभाथी महा२ अवाय तेने बाह्यशम्बूकावत हे छ
(६) गंतुंपच्चागया-रेमा भी साना छन। ५२थी सिक्षा ४२di-४२di सपाय ( सू. ६)
डवे निवासना विषयमा समयने निर्णय ४ छ- 'मासियं णं' त्यादि. માસિક ભિક્ષુપ્રતિમાપ્રતિપન્ન અનગારને જ્યાં કેઈ ઓળખતા હોય ત્યા તે એક
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६०
श्री दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे तमवबुध्यते तत्रैकरात्रं वस्तुं स्थातुं तस्य प्रतिमाधारिणो भिक्षोः कल्पते । यत्र-स्थाने खलु कोऽपि न जानाति तत्र तस्यैकरात्रं-रात्ररूपलक्षणाद् अहोरात्रं द्विरात्रं-द्वयहोरात्रं वा वस्तुं कल्पते, किन्तु तस्य एकरात्राद् वा द्विरात्राद् वा परम्-अधिकं वस्तुं न कल्पते । यः प्रतिमापतिपन्नः तत्र अपरिचितजनस्थानेऽपि यदि एकरात्रा-एकाहोरात्राद् वा द्विरात्रा-द्वयहोरात्राद् वा परम्= अधिकं वसति तदा तस्य सान्तरा-मर्यादोल्लङ्घने छेदो वा-दीक्षाछेदः, परिहारः= तपोविशेषः, तच्छुद्धय कल्पते ॥ सू० ७ ॥
अथ प्रतिमाप्रतिपम्नस्यानगारस्य भाषाविषयमाह-'मासियं' इत्यादि ।
मूलम्-मासियं णं भिक्खुपडिमं पडिवन्नस्स अणगारस्स कप्पंति चत्तारि भासाओ भासित्तए । तं जहा-जायणो, पुच्छणी, अणुण्णवणी, पुटुस्स वागरणी ॥ सू० ८॥
छाया-मासिकी खलु भिक्षुप्रतिमां प्रतिपन्नस्यानगारस्य कल्पते चतस्रो भाषा भाषितुम्, तद्यथा-याचनी, प्रच्छनी, अनुज्ञापनी, पृष्टस्य व्याकरणी ॥सू०८।।
टीका-'मासियं'-इत्यादि । मासिकों भिक्षुपतिमा प्रतिपन्नस्य मुनेः चतस्रो भाषाः भाषितुं कल्पते, ता यथा-१ याचनी-याच्यतेऽनया सा है वहाँ वह एक रात्रि रह सकता है। और जहा उसको कोई नहीं जानता वहाँ वह एक या दो रात्रि रह सकता है, किन्तु एक या दो रात्रि से अधिक रहना नहीं कल्पता है । इस से अधिक जो जितने दिन रहता उस के उतने दिनों का छेद अथवा तप का प्रायश्चित्त आता है । सू० ७ ॥
अब प्रतिमापतिपन्न अनगार के भाषा के विषय में कहते हैं'मासियं णं' इत्यादि ।
मासिकीभिक्षुपतिमापतिपन्न अनगार को चार भाषाएँ बोलनी कल्पती हैं । वे इस प्रकार-(१) जायणी, (२) पुच्छणी, (३) अणुण्णवणी, (४) पुट्ठस्स वागरणी । રાત્રિ રહી શકે છે અને જયા તેને કાઈ ઓળખતા ન હોય ત્યાં તે એક કે બે રાત્રિ રહી શકે છે. કિન્તુ એક કે બે રાત્રિથી વધારે ત્યાં રહેવું કલ્પતું નથી. આથી વધારે જે જેટલા દિવસ રહે તેને તેટલા દિવસના છેદ અથવા તપનું પ્રાયશ્ચિત્ત આવે છે. (સૂ) ૭)
व प्रतिमाप्रतिपन्न माना२नी लाषा विषयमा छ:-'मासियं णं' छत्या.
માસિકી ભિક્ષુપ્રતિમાપ્રતિપન અનગારને ચાર ભાષા બોલવી કપે છે. તે આ ५४- (१) जायणी, (२) पुच्छणी, (३) अणुण्णवणी, (४) पुट्ठस्सवागरणी।
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६१
मुनिहर्षिणी टीका अ.७ भिक्षुपतिमाधारिउपाश्रयविधि = वस्तुयाचनविषया भाषा, २ प्रच्छनी-पृच्छयतेऽनयेति प्रच्छनी-सति प्रयोजने याचनी मार्गादिकं किश्चित्पृच्छेत् ३ अनुज्ञापनी-अनुज्ञाप्यतेऽनयेत्यनुज्ञापनीस्थानाद्यर्थमवग्रहरूपा भाषा, एवं ४ पृष्टस्य प्रश्नविषयीकृतार्थस्य व्याकरणी-व्याक्रियते व्युत्पाद्यते विशदीक्रियतेऽनयाऽर्थः सा व्याकरणी-उत्तरप्रतिपादिका ॥८॥
अथोपाश्रयविषयं विवृणुते-'मासियं' इत्यादि ।
मूलम्-मासियं णं भिक्खुपडिमं पडिवन्नस्स कप्पंति तओ उवस्सया पडिलेहित्तए । तं जहा-अहेआरामगिहंसि वा, अहेवियडगिहंसि वा, अहेरुक्खमूलगिहंसि वा ॥ सू० ९ ॥
छाया-मासिकी खलु भिक्षुप्रतिमां प्रतिपन्नस्य कल्पन्ते त्रय उप श्रयाः प्रतिलेखयितुम् । तद्यथा-१ अधआरामगृहे वा, २ अधोविकृतगृहे वा, ३ भधोवृक्षमूलगृहे वा ॥ सू० ९ ॥
टीका-'मासियं'-इत्यादि । मासिकी खलु भिक्षुप्रतिमां प्रतिपन्नस्य मुनेः त्रय उपाश्रयाः-उपाश्रीयन्ते सेव्यन्ते तपःसंयमपालनार्थ ये ते उपाश्रयाः प्रतिलेखयितुम् गवेषयितुं कल्पन्ते । तद्यथा-१ अधआरामगृहे-अधः=
(१) जायणी-आहार आदि के लिये याचना करनेरूप । (२) पुच्छणी-प्रयोजन होने पर मार्ग आदि के विषय में पूछनेरूप । (३) अणुण्णवणी-स्थान आदि में रहने के लिये आज्ञा लेनेरूप । (४) पुट्ठस्सवागरणी-पूछे हुए प्रश्न का उत्तर देनेरूप ॥ सू०८ ॥
अब उपाश्रय के विषय में कहते हैं-'मासियं णं' इत्यादि ।
मासिकोभिक्षुपतिमापतिपन्न अनगार-मुनिको तीन प्रकार के उपाश्रय का प्रतिलेखन-गवेषण करना कल्पे । तपसंयम का आराधन करने के लिये जिसका आश्रय लिया जाय उसको उपाश्रय कहते हैं।
(१) जायणी- २ माहिने भाटे यायना ४२१॥३५. (२) पुच्छणी-यो11 तi भाग माहिना विषयमा पू७१।३५. (३) अणुण्णवणी-स्थान माहिमा २७१। भाट माशा सेवा३५. (४) पुट्ठस्सवागरणी-पूछामेसा प्रश्न उत्तर है।३५ (५. ८)
इवे पाश्रयना विषयमा छ:-'मासियं णं' त्या.
માસિકીભિક્ષુપ્રતિમાપ્રતિપન્ન અનગર મુનિને ત્રણ પ્રકારના ઉપાશ્રયનું પ્રતિલેખન-ગવેષણ કરવું કલ્પ. તપ સંયમનું આરાધન કરવા માટે જેને આશ્રય લેવામાં
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६२
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे अधो भागे स्थितो य आरामः उपवनं, तस्य तत्र वा यद् गृहं तस्मिन् उद्यानगृहे, २ अधोविकृतगृहे-अधः सर्वतश्चतुर्दिक्षु विवृतं यच्च कृतचतुरिम् अनाहतमुखं, तच्च गृहं तस्मिन् वा ग्रामादबहिर्वा, ३ अधोवृक्षमूलगृहे-अधः अधो भागे वृक्षाणां वटाश्वत्थप्रभृतीनां तरूणां मूलमेव गृहं निर्दोषं तत्र वा प्रतिमापतिपन्नो वसेत्, एतत्त्रयमेव गवेषयितुं कल्पते नाऽतोऽधिकमिति तात्पर्यम् ॥ सू० ९॥
पुनः पूर्वोक्तमेव विषयं वर्णयति-'मासियं' इत्यादि ।
मूलम्-मासियं णं भिक्खुपडिमं पडिवन्नस्स कप्पंति तओ उवस्सया अणुण्णवित्तए, १ अहेआरामगिह, २ अहेवियडगिहं, ३ अहेरुक्खमूलगिहं । मासियं णं भिक्खुपडिमं पडिवन्नस्स कप्पंति तओ उवस्सया उवाइणावित्तए, सेसं तं चेव ॥सू० १०॥
___ छाया-मासिकों खलु भिक्षुपतिमा प्रतिपन्नस्य कल्पते त्रय उपाश्रया अनुज्ञापयितुम्, १ अधआरामगृहम्, २ अधो विकृतगृहम्, अधो वृक्षमूलगृहम्, मासिकी खलु भिक्षुप्रतिमां प्रतिपन्नस्य कल्पन्ते त्रय उपाश्रया उपानाययितुम् , शेषं तदेव । ॥ सू० १०॥
टीका-'मासियं'-इत्यादि । मासिकी खलु भिक्षुपतिमां प्रतिपन्नस्य मुनेः त्रय उपाश्रया अनुज्ञापयितुम् उपाश्रयाधिष्ठातुरनुज्ञां ग्रहीतुं-कल्पन्ते, के च वे इस प्रकार हैं-(१) अधआरामगृह (२) अधोविकृतगृह (३) अधोवृक्षमूलगृह ।
(१) अधआरामगृह-आराम उद्यानरूप उपाश्रय । (२) अधोविकृतगृहचारों ओर से खुला और ऊपर से आच्छादित गृह । (३) अधावृक्षमूलगृह-वट अश्वत्थ आदि वृक्षो के नीचे अर्थात् वृक्ष का मूलरूपी घर ॥ सू० ९ ॥
पूर्वोक्त विषयका ही वर्णन किया जाता है:-'मासियं णं' इत्यादि।
मासिकीभिक्षुप्रतिमाप्रतिपन्न अनगार को तीन प्रकार के उपाभावे तेने पाश्रय हे छ. ते मा ४३ . (१) अधआरामगृह (२) अधो विटतगृह (३) अधो वृक्षमूलगृह ।
(१) अधआरामगृह आराम-धान३५ पाश्रय. (२) अधो विवृतगृह-यार मान्थी मुटु तथा उपरथी ढाबु गृह. (३) अधो वृक्षमूलगृह-43 पीपणे माह વૃક્ષેની નીચે અર્થાત વૃક્ષના મૂલરૂપી ધર (સૂ. ૯),
पूर्वोत विषयर्नु पनि राय छ:- 'मासियं णं' त्याहिમાસિકાભિક્ષુપ્રતિમાપ્રતિપન અનગારને ત્રણ પ્રકારના ઉપાશ્રયની આજ્ઞા લેવી કલ્પ.
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६३
मुनिहर्षिणी टीका अ.७ भिक्षुप्रतिमाधारिसंस्तारकविधि ते त्रयः ? इत्याह-' अध' इत्यादि-१ अधआरामगृहम्, २ अधो विवृतगृहम्, ३ अधोवृक्षमूलगृहम् । एतानि पूर्वस्मिन् सूत्रे व्याख्यातानि । मासिकी खलु भिक्षुपतिमा प्रतिपन्नस्य त्रय उपाश्रया उपानाययितुम्-उपग्रहीतुं स्वीकर्तु कल्पन्ते। शेषं तदेव-पूर्वोक्तमेव सूत्रमत्र वाच्यम् । अधआरामगृहाधोविकृतगृहाधोवृक्षमूलगहरूपा एव त्रय उपाश्रया इति भावः ॥ सू० १० ॥ ___ अथ संस्तारककल्प्यत्वं प्रदर्शयति-'मासियं' इत्यादि
मूलम्-मासियं णं भिक्खुपडिमं पडिवनस्स कप्पंति तओ संथारगा पडिलेहित्तए, तंजहा-पुढवीसिलं वा कहसिलं वा अहासंथडमेव वा। मासियं णं भिक्खुपडिमं पडिवन्नस्स कप्पति तओ संथारगा अणुण्णवित्तए, सेसं तं चेव । मासियं णं भिवपडिमं पडिवन्नस्स कप्पंति तओ संथारगा उवाइणावित्तए, सेसं तं चेव ॥ सू० ११ ॥
छाया-मासिकी खलु भिक्षुमतिमा प्रतिपन्नस्स कल्पन्ते त्रयः संस्तारकाः प्रतिलेखयितुम् । तद्यथा-(१) पृथ्वीशिलां वा (२) काष्ठशिलां वा (३) यथासंस्तृतामेव वा । मासिकी खलु भिक्षुप्रतिमां प्रतिपन्नस्य कल्पन्ते त्रयः संस्तारका अनुज्ञापयितुम् । शेषं तदेव । मासिकी खल्लु भिक्षुपतिमां प्रतिपन्नस्य कल्पन्ते त्रयः सस्तारका उपानाययितुम् । शेषं तदेव ॥ सू० ११ ॥
टीका–'मासियं'- इत्यादि । मासिकों खलु भिक्षुपतिमा प्रतिपन्नस्य मुनेः त्रयः संस्तारकाः प्रतिलेखयितुंगवेषयितुं कल्पन्ते तत्-संस्तारककल्पनं श्रय की आज्ञा लेना कल्पे । (१) अधआरामगृह (२) अधोविवृतगृह (३) अधोवृक्षमूलगृह ॥ ये सब पूर्वसूत्र में निर्दिष्ट किये गये हैं। मासिकीभिक्षुपतिमापतिपन्न अनगार को तीन प्रकार के उपाश्रय का स्वीकार करना कल्पे । (१) अधआरामगृह, (२) अधोविवृतगृह और (३) अधोवृक्षमूलगृहरूप ॥ मू० १० ॥ (१) अधआरामगृह (२) अधो वितृतगृह, अधो वृक्षमृलगृह मा मयां पूर्व सूत्रमा નિર્દિષ્ટિ કરાઈ ગયા છે. માસિકીભિક્ષુપ્રતિમાપ્રતિપન્ન અનાગારને ત્રણ પ્રકારના ઉપાश्रयने। स्वी॥२ ४२१॥ ४८पे. (१) अधआरामगृह (२) अधो विवृतगृह (३) अधोवृक्षमूलगृह ३५. (सू१०)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६४
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे
यथा-१ पृथिवी शिलां-पृथिवीरूपा शिला पृथिवीशिला, तां प्रतिलेखयितुं कल्पते, एवं (२) काष्ठशिलां = शयनाकारपरिणतामघटितकाष्ठरूपाम्, ३ यथासंस्तृताम्पूर्वतो भूतले केनापि कारणेन विस्तारितां फलकादिरूपां न तु प्रतिमाप्रतिपनार्थम् । अन्यसाध्वथै विस्तारितं शय्यासंस्तारकमन्यसांधुभ्यो न कल्पते चेत्तदा प्रतिमाप्रतिपन्नार्थ कथं कल्पितुमर्हेदिति भावः। 'वा' विकल्पार्थे प्रतिलेखयितुं कल्पते । मासिकी खलु भिक्षुपतिमां प्रतिपन्नस्य त्रयः संस्तारका अनुज्ञापयितुं तत्स्वामिनिदेशं ग्रहीतुं कल्पन्ते । तान् पूर्वोक्तानेव संम्तारकान ग्रहीतु प्रतिमाधारी भिक्षुरहतीत्यन्वयः । चकारो वाक्याऽलङ्कारार्थः । मासिकी खलु भिक्षुप्रतिमां प्रतिपन्नस्य त्रयः संस्तारका उपानाययितुम् =उपग्रहीतुमङ्गीकर्तु कल्पन्ते ।।सू०१०॥
अथ स्त्रीपुरुषयोरुपाश्रयं समागतयोः प्रतिमाधारिणः कर्तव्यं निर्दिशति'मासिय' इत्यादि ।
मूलम-मासियं णं भिक्खुपडिमं पडिवन्नस्स अणगारस्स इत्थी वा पुरिसे वा उवस्सयं हव्वं उवागच्छेजा, से इथिए
अब संस्तारक के विषय में कहा जाता है:-'मासियं णं' इत्यादि ।
मासिकीभिक्षुप्रतिमाप्रतिपन्न अनगार को तीन प्रकार के संस्तारक की गवेषणा करना कल्पे । (१) पृथ्वीशिला (२) काष्ठशिला, (३) यथासंस्तृत । यथासंस्तृत उसको कहते हैं जो किसी कारणवश गृहस्थ ने अपने लिए फलक-पाट आदि बिछाया हो तद्रप। जो प्रतिमाधारी नहीं हैं वे भी गृहस्थद्वारा साधु के लिये बिछाया हुआ शय्या संस्तारक काममें नहीं लेते हैं तो प्रतिमाधारी मुनि कैसे काम में ले, अर्थात् नहीं ले । इसी तरह तीन प्रकार के शय्यासंस्तारक की आज्ञा लेना और उनको ग्रहण करना कल्पता है । सू० ११ ॥
हुवे सस्ता२४ना विषयमा हवामां भाव छ -'मासियं णं' त्यादि.
માસિકભીક્ષુપ્રતિમાપ્રતિપન્ન અનગારને ત્રણ પ્રકારના સંસ્મારકની ગવેષણા १२वी ४६ (१) पृथ्वीशिला (२) काष्ठशिला (३) यथासंस्तृत. यथासस्तृत तेन કહે છે કે જે કઈ કારણવશાત્ ગૃહસ્થ પાતાને માટે ફલક પાટ આદિરૂપ બિછાવેલ હોય તે. જે પ્રતિમાધારી ન હોય તે પણ ગૃહસ્થદ્વારા સાધુને માટે બિછાવેલ શય્યાસસ્તારક કામમાં લેતા નથી તે પ્રતિમાધારી મુનિ કેવી રીતે કામમાં લે? અર્થાત ન લીએ આવી રીતે ત્રણ પ્રકારના શાસં સ્તારકની આજ્ઞા લેવા અને તેને ગ્રહણ ७२वातुं ४८५. ( सू. ११)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ.७ भिक्षुपतिमाधारिकल्पवर्णनम्
२६५ वा पुरिसे वा णो से कप्पइ तं पडुच्च निक्खमित्तए वा पविसित्तए वा ॥ सू० १२ ॥
__ छाया-मासिकी खलु भिक्षुप्रतिमां प्रतिपन्नस्य अनगारस्य स्त्री वा पुरुषो वोपाश्रयं हव्यमुपागच्छेत, स्त्री वा पुरुषो वा (भवेत्) नो तस्य कल्पते तं प्रतीत्य निष्क्रमितु वा प्रवेष्य वा ।। सू० १२ ।।
टीका-'मासियं' इत्यादि । मासिकी भिक्षुप्रतिमा प्रतिपन्नस्य मुनेः स्त्री वा अथवा पुरुषः अत्र 'वा' शब्दश्चकारार्थः, उपाश्रयं साधुनिवासस्थानम् उपागच्छेत् मैथुनसेवनार्थमागच्छेत्. सा स्त्री वा पुरुषो वा पूर्व पश्चादागतौ म्यातां चेत्तदा तत् = स्त्रीपुरुषयुगलं प्रतीत्य = परिचित्य-ज्ञात्वा तस्य भिक्षोः आभ्यन्तरे चेद् निष्क्रमितुं, बहिश्चेत् प्रवेष्टुं न कल्पते, किन्तु मध्यस्थभावेन तत्रैव स्थातुं कल्पते ॥ सू० १२ ॥
अथोपाश्रयेऽग्निकायप्रज्वलिते किं कर्त्तव्यम् ? इत्याह-'मासिय' इत्यादि।
मूलम्-मासियं णं भिक्खुपडिमं पडिवन्नस्ल अणगारस्स केइ उवस्सयं अगणिकाएणं झामेजा, णो से कप्पइ तं पडुच्च निक्खमित्तए वा पविसित्तए वा। तत्थ णं केइ बाहाए गहाए आगसेजा नो से कप्पइ तं अवलंबित्तए वा पलंबित्तए वा, कप्पइ अहारियं रिइत्तए ॥ सू० १३ ॥
यदि उपाश्रय में स्त्री और पुरुष आजायँ तो प्रतिमाधारी को क्या करना चाहिये ? सो कहते हैं-'मासियं णं' इत्यादि ।
मासिकीभिक्षुप्रतिमापतिपन्न अनगार - मुनि के उपाश्रय में स्त्री और पुरुष मैथुन सेवन के लिये आवे तो मुनि यदि बाहर हो तो भीतर नहीं आवे, और यदि भीतर हो तो बाहर नहीं आवे, किन्तु मध्यस्थ भाव से वहीं अपने तप संयम में तल्लीन रहे ॥ सू० १२॥
જે ઉપાશ્રયમાં સ્ત્રી અને પુરુષ આવે તે પ્રતિમા ધારીએ શું કરવું જોઈએ? ते हे छ-'मासियं णं' त्या.
માસિકી ભક્ષપ્રતિમાપ્રતિપન્ન અનગાર-મુનિના ઉપાશ્રયમાં સ્ત્રી અને પુરુષ મિથુનને માટે આવે તે મુનિ જે બહાર હોય તે અંદર ન આવે અને જો અન્દર હોય તે બહાર ન જાય, કિન્તુ મધ્યસ્થ ભાવથી ત્યાંજ પિતાનાં તપ સંયમમાં asala २९. (सू. १२)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६६
श्री दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे
छाया-मासिकी खलु भिक्षुपतिमा प्रतिपन्नस्य अनगारस्य कश्चित् उपाश्रयमग्निकायेन धमेत् नो तस्य कल्पते तम् ( अग्निं ) प्रतीत्य निष्क्रमितुं वा प्रवेष्टुं वा । तत्र खलु कश्चित् बाहौ गृहीत्वाऽऽकर्षेत् नो तस्य कल्पते तमवलम्बितुं वा, प्रलम्बितुं वा कल्पते तस्य यथेयमीरितुम् ॥ सू० १३ ॥
टीका-' मासियं'--इत्यादि । मासिकी भिक्षुप्रतिमां प्रतिपन्नस्य मुनेः कश्चिजनो यदि उपाश्रयमग्निकायेन धमेत् केनापि कारणेन प्रज्वालयेत् तदा तस्य=भिक्षोः प्रतिमाप्रतिपन्नस्य तम् अग्निं प्रतीत्य अग्निभयमाश्रित्य उपाश्रयाद् निष्क्रमितुं निःसर्तुं नैव कल्पते, एवं बहिश्चेत्तदोपाश्रयान्तः प्रवेष्टुं नैव कल्पते । तत्र = उपाश्रये खलु कश्चिद् बाहौ = बाहुविषये गृहीत्वा आकर्षेत्=बहिरानयेत् चेत्तदा तस्य=भिक्षोः तं बहिराकर्षकं जनम् अवलम्बितुम्-आश्रयितुं प्रलम्बितुं नारिकेलतालफलादिवद उपश्लेष्टुं नैव कल्पते, किन्तु तस्य प्रतिमाधारिणो भिक्षोः यथेयम् ईर्यासमित्यनुसारं चतुर्हस्तात्मकयुग्यमात्रभूतलनिरीक्षणेन ईरितु = निस्सत् कल्पते ॥ सू० १३ ।।
जब उपाश्रय को कोई अग्निकाय से प्रज्वलित करदे तो क्या करना चाहिये ? सो कहते हैं-'मासियं णं' इत्यादि ।
मासिकीभिक्षुपतिमाप्रतिपन्न मुनि के उपाश्रय को कोई अग्नि से जलादे तो उस समय प्रतिमाप्रतिपन्नभिक्षु अन्दर हो तो अग्नि के भय से बाहर न निकले । यदि बाहर हो तो भीतर न आवे । उस समय यदि कोई उसकी भुजा पकड कर उसे खींचे तो खींचने वाले को नारियल और तालफल की तरह अवलम्ब और प्रलम्ब नहीं करे, अर्थात् उसकी भुजा आदि को पकड कर न लटके, किन्तु ईसमिति के अनुसार चार हाथ के युग्यमात्र भूतल को देखता हुआ निकले ॥ सू० १३ ॥
જ્યારે ઉપાશ્રયમાં અગ્નિકાય પ્રજવલિત થાય ત્યારે શું કરવું જોઈએ? તે -मासियं णं इत्याहि.
માસિકી ભિક્ષપ્રતિમાપ્રતિપન્ન મુનિના ઉપાશ્રયને અગ્નિથી કોઈ બાળી દે તે તે સમય પ્રતિમાપ્રતિપન્ન ભિક્ષુ અંદર હોય તે અગ્નિના ભયથી બહાર ન નિકળે. જે બહાર હોય તે અંદર ન આવે. તે સમયે જે કઈ તેને હાથ પકડીને તેને ખેંચે તે ખેંચવાવાળાને નારિયેલ અને તાલફલની પેઠે અવલખન તથા પ્રલમ્બન ન કરે. અર્થાત્ તેની ભુજા આદિને પકડીને લટકે નહિ, કિન્તુ ઈર્યા–સમિતિને અનુસરીને યુગ્યમાત્ર–ચાર હાથ સુધી ભૂતલને જોતાં નીકળે. (સૂ ૧૩)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. ७ भिक्षुप्रतिमाधारिकल्पवर्णनम्
२६७
अथ प्रतिमाप्रतिपन्नस्य चरणे कण्टकादिप्रवेशे किं कर्तव्य ? - मित्याह'मासि' इत्यादि ।
मूलम् - मासियं णं भिक्खुपडिमं पडिवन्नस्स पायंसि खाणू वा कंट वाहीर वा सक्करए वा अणुष्पवेसेज्जा नो से कप्पड़ नोहरितए वा विसोहित्तए वा, कप्पड़ से अहारियं रिइत्तए || सू०१४ || छाया - मासिकीं खलु भिक्षुप्रतिमां प्रतिपन्नस्य पादे स्थाणु वा कण्टकं वा हीरकं वा शर्करा वाऽनुपविशेत् नो तस्य कल्पते निर्हर्तुं वा विशोधयितुं वा, कल्पते तस्य यथेयमीरितम् ॥ सू० १४ ॥
टीका- 'मासि' - इत्यादि । मासिकीं खलु भिक्षुप्रतिमां प्रतिपन्नस्य पादे चरणे स्थाणुः = स्थूलकीलकं शुष्कवनस्पतिखण्डं वा, कण्टकः प्रसिद्धः, हीरकम् = सूचीमुखकाष्ठम् उपलक्षणात्काचादिकं वा, शर्करा = लघुपाषाणखण्डं वा अनुप्रविशेत् चेत्तदा तस्य = भिक्षोः स्वयं निर्हर्तुं = निःसारयितुं वा विशोधयितुं = सम्मार्जयितुं वा नो कल्पते । तर्हि किं कर्तुमुचित ? - मित्याह - कल्पते' इत्यादि, तस्य भिक्षोः यथेर्यम् = ईयसमित्यनुसारम् ईरितु = ततो गन्तु कल्पते । सू० १४ ॥ अथ प्रतिमाप्रतिपन्नस्य नेत्रे रजःप्रभृति कणप्रवेशे किं कर्तव्य ? - मित्याह - मासि' इत्यादि ।
मूलम् - मासियं णं भिक्खुपडिमं पडिवन्नस्य अच्छिसि पा
6
अब प्रतिमाप्रतिपन्न के पैर में कांटा आदि लगे तब क्या करना चाहिये ? सो कहते हैं - 'मासियं णं' इत्यादि ।
मासिकी भिक्षुप्रतिमाप्रतिपन्न साधु के पैर में यदि लकडी का टूटा, कांटा, हीरक, यहाँ हीरक का अर्थ नोंकवाला काष्ठ समझना चाहिये, एवं कंकर प्रवेश करे तो उस प्रतिमाधारी को कांटा आदि निकालना और उसका विशोधन - उपचार करना नहीं कल्पे, किन्तु वह ईर्ष्यासमिति के अनुसार गमन करे || सू० १४ ॥
હવે પ્રતિમાપ્રતિપન્નના પગમાં જે કાંટા આદિ લાગે તે શુ કરવું જોઇએ ? ते आहे छे - 'मासियं णं' इत्यादि.
માસિકીભિક્ષુપ્રતિમાપ્રતિપન્ન સાધુના પગમાં જો લાકડીનું ઠુંઠું, કાંટા, હીરક, અહીં હીરકના અર્થ અણીવાળુ કાષ્ઠ સમજવું જોઇએ, અથવા કાંકરી પ્રવેશ કરે તે તે પ્રતિમાધારીને કાંટા આદિ કાઢવા તથા તેનું વિશે ધન-ઉપચાર કરવા કલ્પે नहीं, हिन्तु ते धर्या-समितिने अनुसरी गमन रे ( सू० १४ )
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६८
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे
णाणि वा बीयाणि वा रए वा परियावजेज्जा, नो से कप्पड़ नोहरितए वा विसोहित्तए वा, कप्पड़ से अहारियं रिइत्तए । सू०१५ ||
छाया - मासिकीं भिक्षुप्रतिमां प्रतिपन्नस्य अक्षिण प्राणिनो वा बीजानि बारजो वा पर्यापद्येरन नो तस्य कल्पते निहतु वा विशेोधियतुं वा, कल्पते तस्य यथेरितुम् || सू० १५ ॥
टीका- 'मासि' इत्यादि । मासिकीं भिक्षुप्रतिमां प्रतिपन्नस्य साधोः, अक्ष्णि= नेत्रे प्राणिनः = शलभादयो जन्तवः, बीजानि वा, रजः = धूलिर्वा पर्यापद्येरन् प्रविशेयुश्चेत्तदा तस्य निर्हतुं निराकर्तुं नैव कल्पते, वा=अथवा विशोधयितुं न कल्पते । किं तर्हि तस्य कल्पते ?, यथेर्यम्, ईरितु विहर्तुं कल्पते ॥ सू० १५।। अथ प्रतिमाप्रतिपन्नस्य विहारे सूर्यास्तगमने किं कर्तव्य ? - मित्याह - 'मासि' इत्यादि ।
मूलम् - मासियं णं भिक्खुपडिमं पडिवन्नस्स अत्थेव सुरिए अत्थमेजा तत्थ एव जलंसि वा थलंसि वा दुग्गंसि वा निपांसि वा पव्वयंसि वा विसमंसि वा गड्डाए वा दरीए वा कप से तं रयणिं तत्थेव उवाइणावित्तए, नो से कप्पड़ पदमवि गमित्तए । कप्पड़ से कलं पाउप्पभायाए रयणीए जाव
अब प्रतिमाप्रतिपन्न मुनि के नेत्र में जन्तु या रजकण आदि पड जाय तो वह क्या करे ? सो कहते हैं 'मासियं णं' इत्यादि ।
मासिकी भिक्षुप्रतिमाप्रतिपन्न साधु की आँख में यदि कोई जीव, बीज या धूलि पड जाय तो उसे निकालना अथवा विशोधन - उपचार करना नहीं कल्पे, किन्तु ईर्ष्या-समिति के अनुसार विहार करना कल्पे । यदि मच्छर आदि प्राणी आँख में से जीता हुआ निकलने की संभावना हो तो उस जाव को निकालना कल्पे | सू० १५ ॥
હવે પ્રતિમાપ્રતિપન્ન મુનિના નેત્રમાં જન્તુ અથવા રજકણ આદિ પડી જાય तो ते शु रे ? ते हे छे - 'मासियं णं' छत्याहि.
માસિકીભિક્ષુપ્રતિમાપ્રતિપન્ન સાધુની આંખમાં જો કે જીવ, ખીજ કે ધૂળ પડી જાય તે તેને કાઢવાનું કે વિશાધન-ઉપચાર કરવાનું કલ્પે નહીં. કિન્તુ ધૈર્યા– સમિતિ અનુસાર વિહાર કરવા ક૨ે. જો મચ્છર આદિ પ્રાણી આંખમાંથી જીવતુ નીકળવાની સંભાવના હોય તે તે જીવને કાઢવાનું ક૨ે (સૂ. ૧૫)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ.७ भिक्षुपतिमाधारिकल्पवर्णनम्
२६९ जलंते पाईणाभिमुहस्स वा दाहिणाभिमुहस्स वा पडीणाभिमुहस्स वा उत्तराभिमुहस्स वा अहारियं रिइत्तए ॥ सू० १६॥
छाया-मासिकी खलु भिक्षुप्रतिमां प्रतिपन्नस्य यत्रैव सूर्योऽस्तमियात् तत्रैव जले वा स्थले वा दुर्गे वा निम्ने वा पर्वते वा विषमे वा गर्ने वा दयां वा कल्पते तस्य तां रजनी तत्रैवोपातिनाययितु, नो तस्य कल्पते पदमपि गन्तुम् । कल्पते तस्य कल्ये प्रादुःप्रभातायां रजन्यां यावद् ज्वलति प्राचीनाभिमुखस्य वा दक्षिणाभिमुखस्य वा पतीचीनाभिमुखस्य वा उत्तराभिमुखस्य वा यथेयमीरितुम् ॥ सू० १६ ॥
टीका-'मासिय'-इत्यादि । मासिकी भिक्षुपतिमा प्रतिपन्नस्य साधोः यत्रैव-यस्मिन्नेव स्थाने सूर्य:-अस्तमियात्-अस्तं गच्छेत् तत्रैव-तस्मिन्नेव स्थाने जलेसरोवरादितटे वा स्थले भूतले वा दुर्गे-दुर्गमे स्थाने वा निम्ने गभीरे नीचैस्तले वा विषमे उच्चावचे कठिने वा गर्ते-खाते वा दयां कन्दरायां गिरिप्रभृतीनां वा तस्य भिक्षोः तां=सूर्यास्तगमनोपलक्षितां रजनि-रात्रि तत्रैव अस्तमितसूर्यकस्थान एव उपातिनाययितुं व्यतिगमयितु कल्पते, किन्तु तस्य प्रतिमाधारिणः पदमपि एकमपि चरणं गन्तु नो कल्पते । किं कल्पते ? ____ अब प्रतिमाप्रतिपन्न के विहार करते हुए के मार्ग में यदि सूर्य अस्त हो जाय तब वह क्या करे ? सो कहते हैं-'मासियं णं' इत्यादि।
मासिकोभिक्षुपतिमाप्रतिपन्न साधु को जहाँ सूर्य अस्त हो जाय वहीं रहना कल्पे । चाहे वहा जल-सरोवर आदि का तट हो, स्थल हो, दुर्गम स्थान हो, गम्भीर स्थान हो, निम्न स्थान हो, ऊँचा-नीचा स्थान हो, गते हो, या गुफा हो, उस को सारी रात वहीं पर व्यतीत करना कल्पे । वहा से एक पैर भी आगे बढ़ना नहीं कल्पे । रात में जिस-पूर्व, दक्षिण, पश्चिम अथवा उत्तर किसी भी दिशा की
હવે પ્રતિમાપ્રતિપન્નને વિહાર કરતાં માર્ગમાં જે સૂર્ય અસ્ત થઈ જાય તે ते शु ४२ ? ते ४६ छ–'मासियं णं' त्यादि
માસિકીભિક્ષુપ્રતિમાપ્રતિપન સાધુને જ્યાં સૂર્ય અસ્ત થઈ જાય ત્યાં રહેવું કપે. ચાહે ત્યાં જલ–સરોવર આદિને તટ હોય, સ્થલ હોય, દુર્ગમ સ્થાન હોય, ગમ્ભીર સ્થાન હય, નિમ્ન સ્થાન હોય, ઉંચું–નીચું સ્થાન હોય, ખાડે કે ગુફા હિય, તે આખી રાત ત્યાંજ વ્યતીત કરવી કલ્પ. ત્યાંથી એક પગલું પણ આગળ વધવું કપે નહીં. રાતમાં જે દિશા- પૂર્વ, દક્ષિણ, પશ્ચિમ અથવા ઉત્તર કોઈ પણ
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७०
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे इत्याह-'कल्ये' इत्यादि, कल्ये-उषसि प्रातःकाले प्रादुःप्रभातायां प्रकटितसूर्यदीप्तौ रजन्याम्=अवसभायां रात्रौ यावद् ज्वलति-प्रकाशमाने सूयें प्राचीनाभिगुखस्य पूर्वाभिमुखस्य वा-अथवा दक्षिणाभिमुखस्य वा प्रतीचीनाभिमुखस्य-पश्चिमाभिमुखस्य वा उत्तराभिमुखस्य वा तस्य यथेयम् ईर्यासमित्यनुसारम् इरितुं-गन्तुं कल्पते ॥ स० १६ ॥
अथ पूर्वोक्तविषयमेव वर्णयति-'मासियं' इत्यादि ।
मूलम्-मासियं णं भिक्खुपडिमं पडिवनस्स णो से कप्पड़ अणंतरहियाए पुढवीए निदाइत्तए वा पयलाइत्तए वा, केवली बुया आयाणमेयं से तत्थ निदायमाणे वा पयलायमाणे वा हत्थेहिं भूमि परामुसेजा। अहाविहिमेव ठाणं ठाइत्तए वा निक्खमित्तए वा । उच्चारपासवणे णं उव्वाहिज्जा नो से कप्पइ ओगिण्हित्तए । कप्पइ से पुथ्वपडिलेहिए थंडिले उच्चारपासवणं परिठवित्तए । तमेव उवस्सयं आगम्म अहाविहि ठाणं ठावित्तए ॥ सू० १७ ॥
___ छाया-मासिकी खलु भिक्षुपतिमा प्रतिपन्नस्य नो तस्य कल्पते अनन्तरहितायां पृथिव्यां निद्रातु वा प्रचलायितुवा, केवली ब्रूयात्-आदानमे तत् । स च निद्रायमाणो वा प्रचलायमाणो वा हस्ताभ्यां भूमि परामृशेत् । यथाविधि एव स्थाने स्थातु वा निष्क्रमितु वा । उच्चारप्रस्रवणे खलु उब्दाधेयातां नो तस्य कल्पतेऽवग्रहीतु । कल्पते तस्य पूर्वप्रतिलिखिते स्थण्डिले उच्चारप्रस्रवणे परिष्ठापयितुम् । तमेवोपाश्रयमागत्य यथाविधि स्थाने स्थातुम् ।।सू०१७॥
टीका-'मासियं'-इत्यादि । मासिकी भिक्षुपतिमां प्रतिपन्नस्य तस्य तरफ मुख कर रात व्यतीत की हो प्रातःकाल सूर्योदय के अन्तर उसी दिशा की तरफ ई-समिति के अनुसार विहार करे ॥सू०१६॥ फिर पूर्वोक्त विषय का ही वर्णन करते हैं-'मासियं णं' इत्यादि ।
मासिकीभिक्षुप्रतिमाप्रतिपन्न मुनि को सचित्त पृथ्वी पर निद्रा દિશા તરફ મુખ રાખીને વ્યતીત કરી હોય તે પ્રાત:કાલે સૂર્યોદય થયા પછી તેજ દિશાની તરફ ઈસમિતિને અનુસરીને વિહાર કરે (સૂ ૧૬)
जी पूरित विषयतुं न ४२ छ-"मासियं णं' त्याहમાસિકીભિક્ષુપ્રતિમાપ્રતિપન્ન મુનિને સચિત્ત પૃથ્વી પર નિદ્રા અથવા પ્રચલા
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. ७ भिक्षुप्रतिमाधारिकल्पवर्णनम्
२७१
मुनेः अनन्तरहितायाम् अन्तरे व्यवधाने हिता = अन्तरहिता = अन्तर्हिता, नाऽन्तरहिता = अव्यवहिता जीवेनेति शेषः, तस्यां तथा=सचित्तायां पृथिव्यां निद्रातु = स्वप्तुं प्रचलायितुं वा प्रचलां निद्रां सेवितुं वा नो=न कल्पते । एवंस्थितौ निद्रां सेवितुमुल्लङ्घयितुं वा क उपदिशे ? - दित्याह - 'केवली =त्यादि, केवली = केवलज्ञानी एव तद्दोषान् ज्ञातुं वा वक्तुं समर्थ इति हेतोः, ब्रूयात् = प्रतिमाप्रतिपन्नं निर्दिशेत् । किं निर्दिशे ? - दित्याह - आदानमेतत् एतत् = सचित्तभुविनिद्राकरणं दोषाणां प्राणातिपातात्मकानाम् आदानम् - आदीयन्ते - गृह्यन्ते स गृह्यन्ते दोषा येन तदादानम् = दोषसङ्ग्रहसाधनम् कर्मबन्धहेतुरित्यर्थः 'स तत्रे' त्यादि सः=प्रतिमाप्रतिपन्नो भिक्षुः तत्र = सचित्तभूमौ निद्राणो वा प्रचलायमाणो वा हस्तादिना भूमिं सचितां पृथिवीं परामृशेत् स्पृशेत् एवंकरणे प्राणातिपातदोषभागी स्यात् । तर्हि किं कर्तुमुचित ? - मित्याह - 'यथाविधि ' - इत्यादि, - यथाविधि - विधिमनतिक्रम्य यथाविधि = शास्त्रानुसारं स्थाने = आवासे स्थातु = वस्तु युज्यते, तथा ततो निष्क्रमितुं = बहिर्निःसतु कल्पते शास्त्रोक्तस्थानमधिवसतो भिक्षोश्चेद् उच्चारप्रस्रवणे उद्वाधेयातां तदा तस्य अवग्रहितु = प्रतिरोधयितु' न कल्पते । तर्हि किमुचित ? - मित्याह - 'कल्पते' इत्यादि, पूर्वप्रतिलिखिते = पूर्व सम्प निरीक्षिते निरवये स्थण्डिले उच्चारस्रवणे परिष्ठापयितु कल्पते, स्थ
,
-
अथवा प्रचला नामक निद्रा का सेवन करना नहीं कल्पे, क्यों कि इस को केवली भगवान ने कर्मबंधन का कारण कहा है । निद्रासामान्य निद्रा, प्रचला -बैठे बैठे नींद निकालना । उस सचित भूमि पर निद्रा लेते हुए अथवा प्रचला नामक निद्रा लेते हुए मुनि के हस्त आदि से सचित्त पृथ्वी का स्पर्श अवश्य होने से वह प्राणातिपात आदि दोष का भागी होता है, अतः उसे यथाविधि - शास्त्रनुसार निर्दोष स्थान पर ही रहना या विहार करना कल्पे । यदि वहाँ मुनि को उच्चार - प्रस्रवण = बडीनीत - लघुनीत की बाधा उत्पन्न होजाय નામની નિદ્રાનું સેવન કરવું ક૨ે નહીં, કેમકે તેને કેવલી ભગવાને કમ બન્ધનું કારણ કહેલું છે, નિદ્રા-સામાન્ય નિદ્રા પ્રચલા-બેઠાં બેઠાં ઊંઘ કરવી તે સચિત્ત ભૂમિ ૫૨ નિદ્રા લેતાં અથવા પ્રચલાનામક નિદ્રા લેતા મુનિના હાથ આદિથી સચિત્ત પૃથિવીના સ્પર્શી અવશ્ય થવાથી તે પ્રાણાતિપાત આદિ દેષના ભાગી થાય છે. માટે તેણે યથાવિધિ શાસ્ત્રાનુસાર નિર્દોષ સ્થાન પરજ રહેવું અથવા વિહાર કરવા પે જો ત્યાં મુનિને ઉચ્ચાર-પ્રસવ=મેટીનીત કે લઘુનીત ( ઝાડા પેશાખ ) ની ખાધા ઉત્પન્ન
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७२
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे
ण्डिले उच्चारस्रवणपरिष्ठापनान्तरं तमेव = पूर्वस्वीकृतमेव उपाश्रयम् आगत्य = प्राप्य यथाविधि=शास्त्रोक्तविध्यनुसारं स्थाने = नियमिते प्रागधिष्ठिते स्थातुं निवरतु = कल्पते ।। सू० १७ ॥
अथ भिक्षगृहपतिकुले निष्क्रमणप्रवेशविधिमाह - ' मासिय' इत्यादि - मूलम् - मासियं णं भिक्वुपडिमं पडिवन्नस्स नो कप्पड़ ससरक्खेणं काएणं गाहावइकुलं भत्ताए वा पाणाए वा निक्खमित्तए वा पविसितए वा । अह पुण एवं जाणेजा से ससरक्खे का सेयत्ताए वा जलत्ताए वा मलत्ताए वा पंकत्ताए वा विद्धत्थे से कप्पइ गाहावइकुलं भत्ताए वा पाणाए वा निक्खमित्तए वा पविसित्तए वा ॥ सू० १८ ॥
छाया - मासिकीं खलु भिक्षुप्रतिमां प्रतिपन्नस्य नो कल्पते सरजस्केन कायेन गाथापतिकुलं भक्ताय वा पानाय वा निष्क्रमितुं वा प्रवेष्टुं वा । अथ पुनरेवं जानीयात् - स सरजस्कः कायः स्वेदतया वा जल्लतया वा मलतया वा पङ्कतया वा विध्वस्तं तस्य कल्पते गाथापतिकुलं भक्ताय वा पानाय वा निष्क्रमितु वा प्रवेष्टुं वा ॥ सू० १८ ॥
टीका- 'मासि' इत्यादि - मासिकीं खलु भिक्षुप्रतिमां प्रतिपन्नस्य भिक्षोः सरजस्केन = सचित्तरजोयुक्तेन कायेन शरीरेण गाथापतिकुलं = गृहस्थकुलं भक्ताय वा पानाय वा निष्क्रमितु = निस्सतु वा = अथवा प्रवेष्टुं नो कल्पते । अथ प्रकातो उसको रोके नहीं किन्तु किसी पूर्वप्रतिलेखित स्थान पर उसका उत्सर्ग करे और फिर अपने स्थान पर आकर कायोत्सर्ग आदि क्रिया करे || सू० १७ ॥
अब भिक्षु के, गृहपति के कुल में भिक्षा के लिए जाने आने का निरूपण करते हैं— 'मासियं णं' इत्यादि ।
मासिकी भिक्षुप्रतिमाप्रतिपन्न अनगार को सचित्तरजयुक्त काय से થાય તો તેને રીકે નહીં કિન્તુ કાઈ પૂર્વ પ્રતિલેખિત સ્થાન પર તેને ઉત્સર્ગ કરે. અને પછી પેાતાના સ્થાન પર આવીને ક્રૉંત્સગ આદે ક્રિયા કરે. (સૂ॰ ૧૭) હવે ભિક્ષુનું ગૃહપતિના કુલમાં ભિક્ષા માટે જવા આવવાનું નિરૂપણ કરે છે'मासियं णं' हत्याहि
માસિકીભિક્ષુપ્રતિમાપ્રતિપન્ન અનગાર સચિત્તરંજયુકત કાયથી ગૃહસ્થને
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. ७ भिक्षुप्रतिमाधारिकल्पवर्णनम्
२७३
ते निष्क्रमणप्रवेशविषये पुनः = भूयः एवं = वक्ष्यमाणं जानीयात् - सरजस्कः = सचित्तरजोयुक्तः कायः स्वेदतया वा, जल्लतया - जल:- कठिनीभूतः शरीरसम्भवो मलस्तस्य भावो जल्लता तया = शरीरमलतया वा, मलतया = हस्तादिस्पर्शोद्भूतमलतया, पङ्कतया= स्वेदाईमलतया हस्तादिघर्षितमल एव स्वेदेनाईः पङ्क इत्युच्यते, तस्य भावस्तत्ता, तया, विध्वस्तः = अचित्तो भवेच्चेत्तदा तस्य भिक्षोः गृहपतिकुलं भक्ताय वा पानाय वा निष्क्रमितुं वा प्रवेष्टुं वा कल्पते || सू०१८ || अथ भिक्षोरावश्यकतां विना मुखादिप्रक्षालनं निषेधयति - 'मासि यं' इत्यादि ।
मूलम् - मासियं णं भिक्खुपडिमं पडिवन्नस्स नो कप्पइ सीआदगवियडेण वा उसिणोदगवियडेण वा हत्थाणि वा पायाणि वा दंताणि वा अच्छीणि वा मुहं वा उच्छोलित्तए वा पधोइत्तए वा णण्णत्थ लेवालेवेण वा भत्तमासेण वा ॥ सू०१९ ॥
छाया - मासिकीं खलु भिक्षुप्रतिमां प्रतिपन्नस्य नो कल्पते शीतोदकविकटेन वा उष्णोदकविकटेन वा हस्तौ वा पादौ वा दन्तान वा अक्षिणी वा मुखं वोच्छोलयितु वा प्रधावितु' वा, नान्यत्र लेपालेपेन वा भक्तास्येन वा ॥ सू० १९॥ टीका- 'मासियं' - इत्यादि । मासिकीं भिक्षुप्रतिमां प्रतिपन्नस्य मुनेः गृहस्थ के घर अशन-पान के लिये निकलना या प्रवेश करना नहीं कल्पे । यदि वह जान जाय कि सचित्त रज प्रस्वेद ( पसीना ) से, शरीर के मल से अर्थात् हाथ आदि के स्पर्श होने पर उत्पन्न हुए मैल से विध्वस्त- अचित्त हो गया है तो उसको गृहपति के घर में अशन पान के लिये जाना आना कल्पता है, अन्यथा नहीं || सू० १८ ॥ अब भिक्षु के बिना कारण हस्तादिप्रक्षालन का निषेध कहते हैं'मासियं णं' इत्यादि । ठंडे अथवा
मासिक भिक्षु प्रतिमा प्रतिपन्न अनगार को अचित्त
ઘેર અશન પાનને માટે નિકળવું કે પ્રવેશ કરવો કલ્પે નહીં જો તે જાણી જાય કે સચિત્ત રજ પ્રસ્વેદ (પસીના) થી, શરીરના મેલથી અર્થાત્ હાથ આદિથી સ્પ થવાથી ઉત્પન્ન થયેલ મેલથી વિઘ્નસ્ત-અચિત્ત થઇ ગયેલ છે, તે તેને ગૃહપતિને ઘેર અશન પાન માટે જવા આવવાનું ક૨ે છે, અન્યથા નહીં. (સૂ ૧૮)
હવે ભિક્ષુ માટે વિના કારણ હસ્તાનૢિ ધાવાને નિષેધ કહે છે'मासियं णं' त्याहि.
માસિકીભિક્ષુપ્રતિમાપ્રતિપન્ન અનગારને અચિત્ત-öંડા અથવા ગરમ પાણીથી
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७४
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे
शीतोदकविकटेन-शीतं च तदुदकं शीतोदकं, तदेव विकटं विगतजीवमचित्तमिति यावत्, तेन वा, उष्णोदकविकटेन-उष्णं च तदुदकं तदेव विकटं प्रासुकं तेन वा हस्तौ पादौ वा दन्तान् वा अक्षिणी-नेत्रे वा मुख वा उच्छोलयितुम्=सकृद् धावितु, प्रधावितु वारं वारं प्रक्षालयितु वा न कल्पते, नान्यत्र वक्ष्यमाणादन्यत्र न कल्पते, तथा हि-लेपालेपेन-लेपस्य अन्नादिलक्षणस्य अलेपेन-तन्निवारणरूपेण वा, शरीराऽशुच्यादिले पेन वा, तथा भक्तास्येन= भक्तलिप्तमुखेन, इत्यादि कारणं विना न धावेदित्यर्थः ॥ सू० १९ ॥
अथ तस्य गमननियमं दर्शयति-'मासियं' इत्यादि । मूलम्-मासियं णं भिक्खुपडिमं पडिवन्नस्स नो कप्पइ आसस्स वा हथिस्स वा गोणस्स वा महिसस्स वा कोलस्स वा सुणगस्स वा दुट्स्स वा आवयमाणस्स पयमवि पञ्चोसकित्तए । अदुदृस्स आवयमाणस्स कप्पइ जुग्गमित्तं पञ्चोसकित्तए ।सू०२०॥
छाया--मासिकी खलु भिक्षुप्रतिमां प्रतिपन्नस्य नो कल्पतेऽश्वस्य वा हस्तिनो वा गोणस्य वा महिषस्य वा कोलस्य वा शुनकस्य वा व्याघ्रस्य वा दुष्टस्य वाऽऽपततः पदमपि प्रत्यवष्वष्कितुम् । अदुष्टस्य वाऽऽपततः कल्पते युग्यमानं प्रत्यवष्वष्कितुम् ॥ सू० २० ॥
___टीका-'मासियं'-इत्यादि मासिकी भिक्षुप्रतिमां प्रतिपन्नस्य भिक्षोः अश्वस्य हस्तिनो वा गोणस्य बलीवर्दस्य वा महिषस्य वा कोलस्य शूकरस्य गरम पानी से हाथ, पैर, दांत आँख या मुख एक बार अथवा वारंबार धोना नहीं कल्पे, किन्तु यदि किसी अशुद्ध वस्तु या अन्न आदि से मुख हाथ आदि शरीरावयव लिप्त हो गये होतो उनको वह पानी से शुद्ध कर सकता है, अन्यथा नहीं ॥ सू० १९ ॥
अब गमनक्रिया के बारे में कहते हैं-'मासियं णं' इत्यादि ।
मासिकीभिक्षुप्रतिमापतिपन्न अनगार के सामने यदि मदोन्मत्त हाथी, घोडा, वृषभ, महिष, वराह (सूअर), कुत्ता, व्याघ्र आदि आ હાથ, પગ, દાંત, આંખ કે મુખ એકવાર અથવા વારંવાર દેવાનું કલ્પ નહીં કિન્તુ જે કે અશુદ્ધ વસ્તુ કે અન્ન આદિથી મુખ હાથ આદિ શરીરના અવયવ લિપ્ત (ખરડાયા) હોય તે તેને તે પાણીથી શુદ્ધ કરી શકે છે, અન્યથા નહીં (સૂ, ૧૯)
हवे गमनमियानी भामतभा हे छ-'मासियं णं' त्याहि. માસિક ભિક્ષુપ્રતિમાપ્રતિપન અનગારની સામે જે મદોન્મત્ત હાથી, ઘડા.
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ.७भिक्षुपतिमाधारिकल्पवर्णनम्
२७५ वा शुन:-कुक्कुरस्य वा व्याघ्रस्य वा दुष्टस्य वा आपततः आक्राम्यतः प्रतीकाराय पदमपि-एकमपि चरणम् अवष्वष्कितुम् पश्चात्पुरो वा गन्तु नो कल्पते। किन्तु-अदुष्ट-स्य-द्वीन्द्रियादिकस्य प्राणिनः साधुतो विभ्यतः आपततस्तद्रक्षणार्थ युग्यमात्रम् चतुर्हस्तमितं प्रत्यवष्वष्कितु परावर्तितु कल्पते, ईर्यासमित्यनुसारं परावर्तनमुचितमिति भावः । सू० २० ॥
अथ परीपहसहनविधिमाह-'मासियं' इत्यादि । मूलम्-मासियं णं भिक्खुपडिमं पडिवन्नस्स नो कप्पड़ छायाओ सीयंति उण्हं एत्तए, उण्हाओ उण्हंति छायं एत्तए, जं जत्थ जया सिया तं तत्थ तया अहियासए ॥ सू० २१ ॥
छाया-मासियं खलु भिक्षुपतिमा प्रतिपन्नस्य नो कल्पते छायातः शीतमिति उष्णम् एतुम् , उष्णतः उष्णमिति छायात् एतुम् । यद् यत्र यदा स्यात् तत्तत्र तदाऽधिसहेत ॥ सू० २१ ॥
टीका-'मासियं'-इत्यादि । मासिकी भिक्षुपतिमां प्रतिपन्नस्य मुनेः शीतकाले छायातः 'शीतम्' इति एवं कृत्वा उष्णम् आतपयुक्तमुष्णस्थानम् जायँ तो उसको उनसे डरकर प्रतिकार के लिए एक कदम भी पीछा या आगे हटना नहीं कल्पे । परन्तु द्वीन्द्रियादि प्राणी जो कि साघु से डरते हैं वे यदि आते हो तो उनके रक्षण के लिये चार हाथ का नाप से आगे या पीछे हटना कल्पे ॥ सू० २० ॥
अब परीषहसहन की विधि कहते हैं-'मासियं णं' इत्यादि । मासिकीभिक्षुप्रतिमापतिपन्न साधु के ठंड के दिनों में छाया से
५६, सेंस, १२१ (सू१२) इतरे, वाघ आदि मावी लय तो तनाथी उशन प्रतीકાર માટે એક પગલું પણ પાછળ કે આગળ હટી જવું કલ્પ નહિ પરંતુ શ્રીન્દ્રિયાદિ પ્રાણી કે જે સાધુથી ડરે છે તે જે આવતાં હોય તે તેના રક્ષણ માટે ચાર હાથના માપથી આગળ કે પાછળ હટવું ક૯પે (સૂ૦ ૨૦)
वे ५५डसननी विधि छ-'मासियं णं' या. માસિકીભિક્ષુપ્રતિમાપ્રતિપન્ન સાધુને ઠંડીના દિવસોમાં છાયાથી “આ શીત છે'
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७६
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे एतु गंतुं नो कल्पते । तथा उष्णात्-उष्णकाले तापजनकोष्णस्थानात्-'उष्णम्' इति-एतबुद्धथा छायाम् एतुं न कल्पते । तर्हि किं कुर्या ?- दित्याह' यत् यत्रे' त्यादि-यत्-किमपि यत्र यस्मिन् स्थाने यदा-यस्मिन् काले स्यात्-उपतिष्ठेत् तत्-तत्र-तस्मिन् स्थाने तदा तस्मिन् काले अधिसहेत शीतोष्णपरीषहमिति भावः ॥ सू० २१ ॥
साम्प्रतमुपसंहरन्नाह-‘एवं' इत्यादि ।
मलम-एवं खलु मासियं भिक्खुपडिमं अहासुत्तं, अहाकप्पं अहामग्गं अहातचं अहासम्म काएणं फासिता, पालिता, सोहिता, तीरिता, किहिता, आरोहिता, आणाए अणुपालिता भवइ १ ॥ सू० २२ ॥
॥ पढमा भिक्खुपडिमा ॥ १ छाया-एवं खलु मासिकी भिक्षुपतिमा यथासूत्रं यथाकल्पं यथामार्ग यथातत्त्वं यथासाम्यं कायेन स्पृष्टा, पालयिता, शोधयिता, तीरयिता, कीर्तयिता, आराधयिता, आज्ञाय अनुपालयिता भवति१ । ॥ सू० २२ ॥
॥ इति प्रथमा भिक्षुपतिमा ॥१॥ ___टीका-एवं-इत्यादि । एवम् अनेन प्रकारेण खलु-निश्चयेन मासिकी भिक्षुपतिमां यथासूत्र-सूत्रनिर्दिष्टविध्यनुसारं, यथाकल्पं कल्पं स्थविरादिकल्प'यह शीत है। ऐसे मानकर उष्णस्थान में जाना. एवं गर्मी के दिनों में ताप से परितप्त गर्मी के स्थानसे शीत स्थानमें जाना नहीं कल्पे, किन्तु वह जिस समय जहा पर हो उस समय वहीं पर शीत अथवा उष्ण परीषह सहन करे ॥ सू० २१ ॥ __ अब उपसंहार करते हुए कहते हैं-'एवं खलु' इत्यादि ।
इस प्रकार मासिकीभिक्षुप्रतिमा को 'अहामुत्तं'-सूत्रनिर्दिष्ट विधि के अनुसार 'अहाकप्पं -स्थविर आदि कल्प के अनुसार 'अहामग्गं'એમ માનીને ઉષ્ણ સ્થાનમાં જવું તેમજ ગરમીના દિવસોમાં તાપથી પરિત ગરમીના સ્થાનમાંથી શીત સ્થાનમાં જવું કલ્પ નહિ, કિન્તુ તે જે સમયે જ્યાં હોય તે સમયે ત્યાં જ શીત અથવા ઉષ્ણ પરીષહ સહન કરે (સૂ ૨૧)
वे 64हा२ ४२त हे छ-'एवं खलु त्यादि मा ४२ भासिनीलिक्षुप्रतिभानु 'अहामुत्तं' सूत्रान विधिनी अनुसार.
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७७
मुनिहर्षिणी टीका अ.७भिक्षुपतिमाधारिकल्पवर्णनम् मनतिक्रम्य कल्पानुसारमित्यर्थः, यथामार्ग-ज्ञान-दर्शन-चारित्रलक्षणमोक्षमा
नतिक्रमेण क्षयोपशमभावानतिक्रमेण वा, यथातत्वंतत्त्वानतिक्रमेण 'यथातथ्य - मितिच्छायापक्षे सत्यानुसारमिति, यथासाम्यम्=समभावमनतिक्रम्य सुष्टुपकारेण कर्मनिर्जरणभावनयेत्यर्थः कायेन शरीरेण न पुनरभिलाषमात्रेण स्पृष्टा-समुचितकाले सविधिग्रहणात् , पालयिता-वारंवारमुपयोगेन तत्परत्वात् , शोधयिता-पारणकदिने गुर्वादिदत्तावशिष्टभोजनात् अतीचारपङ्कक्षालनात् , तीरयित्वा-पूर्णेऽपि तदधौ स्वल्पकालावस्थानात् कीर्तयिता-पारणादिने 'इदं च दिनकृत्यं, तच्च मया कृत'-मित्येवं कथयिता, आराधयिता-अतिचारादिवर्जनेन समाराधयिता, आज्ञाया भवनिदेशस्यानुपालयिता-तत्परिपालनशीलो भवति १ ॥ सू० २२ ॥
॥ इति प्रथमा भिक्षुप्रतिमा ॥ १ ॥ ज्ञान, दर्शन, चारित्ररूपी मोक्षमार्ग के अनुसार अथवा क्षायोपशमिक भावों के अनुसार 'अहातच्चं '-जिनेन्द्रप्रतिपादित तत्व के अनुसार, 'अहासम्म'-समभाव से-जिस प्रकार कमों की निर्जरा हो उस प्रकार की भावनापूर्वक शरीर से ‘फासित्ता'-स्पर्श करने वाला, 'पालिता'बारम्बार उसका उपयोगपूर्वक पालन करने वाला, 'सोहिता'-पारणा के दिन गुरु आदि के द्वारा दिये गये अवशिष्ट अशनादि का भोजन करने से अथवा अतिचार पंक के धोने से शोधन करने वाला, 'तीरिता'प्रतिमा की अवधि पूर्ण होजाने पर भी पारणा के समय थोडी देर ठहरने वाला, 'किट्टिता'-पारणा के दिन " यह दिनकृत्य है, उसको मैंने पूरा किया" ऐसा कहने वाला, 'आराहिता '-अतिचार आदि 'अहाकप्पं' स्थवि२ मा ४८५नी मनुसार, 'अहामग्गं' शान, शन, २२३३५ भाक्षमागनी अनुसार अथवा क्षाया५शभिड लावानी अनुसार 'अहातच्चं' मिनेन्द्रप्रतिपादित तत्वनी अनुसार, 'अहासम्म' समसाथी रे ॥२ भनी निon हाय ते प्रा२नी भावनापू' शरीरथी 'फासिता' २५श ४२१4tan 'पालिता' पा पार तेन उपयोगपूर्व ४ पासन ४२११, 'सोहिता' पायाने हिवस गुरु मानिए । અપાયેલ અવશિષ્ટ અશન આદિનું ભજન કરવાથી અથવા અતિચાર પંકના છેવાથી शाधन ४२वावाजा 'तीरिता' प्रतिभानी मवधि पूरी / rdi ५॥ पा२॥न समये थोडीपा२ २॥४वाणा, किट्टिता'- पाने हिवस -हिवसनुं कृत्य छे ते में ५३
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७८
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे अथ द्वितीयप्रतिमामारभ्य सप्तमप्रतिमापर्यन्तव्यवस्थां प्रदर्शयति-'दोमासियं' इत्यादि ।
मूलम्-दोमासियं भिक्खुपडिमं पडिवन्नस्स निच्चं वोसट्रकाए चेव जाव दो दत्तीओ ॥२॥ तिमासियं तिणि दत्तीओ ॥३॥ चउमासियं चत्तारि दत्तीओ ॥४॥ पंचमासियं पंच दत्तीओ ॥५॥ छम्मासियं छ दत्तीओ ॥६॥ सत्तमासियं सत्त दत्तीओ ॥७॥ जेत्तिया मासिया तेत्तिया दत्तीओ ॥सू० २३॥
___छाया-द्विमासिको भिक्षुपतिमा प्रतिपन्नस्य नित्यं व्युत्सृष्टकायः चैव यावद् द्वे दत्ती ॥२॥ त्रिमासिकी तिस्रो दत्तयः ॥३॥ चतुर्मासिकी चतस्रो दत्तयः ॥४॥ पञ्चमासिकी पञ्च दत्तयः ॥५|| षण्मासिकों षड् दत्तयः ॥६॥ सप्तमासिकों सप्त दत्तयः॥७॥ यावत्यो मासिक्यस्तावत्यो दत्तयः ।। स०२३ ॥
टीका-'दोमासियं'-इत्यादि । द्विमासिकी भिक्षुपतिमा प्रतिपन्नस्य यावच्छब्देन प्रथमप्रतिमाविधिः सङ्ग्राह्यः । नित्यम् अनवरतम् व्युत्सृष्टकाया: विशेषेण परीपहोपसर्गसहित्वलक्षणेन उत्सृष्टः परित्यक्तः काय: कायममत्वं येन स तथा, व्युत्सृष्टकाय एव भवेत्, तस्य द्वे दत्ती अन्नस्य द्वे पानस्य च ग्रहीका वर्जन कर आरधना करने वाला मुनि, भगवान की आज्ञा का आराधक होता है ॥ सू० २२ ।।
॥ यह पहली भिक्षुप्रतिमा हुई ॥१॥ __ अब दूसरी प्रतिमा से लेकर सप्तमी प्रतिमा तक व्यवस्था कहते हैं-'दोमासियं' इत्यादि ।
द्विमासिकीभिक्षुपतिमाप्रतिपन्न अनगार निरन्तर व्युत्सृष्टकाय-परीसह उपसर्ग के उपस्थित होने पर भी काया की ममता का त्यागी होता है । वह यावत्-प्रथम प्रतिमा में कही हुई सब विधि का
या सम रवावाणा, 'आराहिता' मतियार मार्नुि न भाराधना કરવાવાળા મુનિ ભગવાનની આજ્ઞાના આરાધક થાય છે. (સૂ. ૨૨)
मा पहेली मिरुप्रतिभा २४ (१) હવે બીજી પ્રતિમાથી લઈને સાતમી પ્રતિમા સુધી વ્યવસ્થા કહે છે'दोमासियं' या.
द्विभासिनीलिप्रतिभाप्रतिपन्न मनगार मेशा 'व्युत्सृष्टकाय पशषs 64સર્ગ ઉપસ્થિત થતાં પણ કાયાની મમતાના ત્યાગી હોય છે. તે તમામ-પ્રથમ પ્રતિ
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
__२७९
मुनिहर्षिणी टीका अ.७भिक्षुपतिमाधारिकल्पवर्णनम् तुमुचिते ॥ २॥ एवमेकैकदत्तिवृद्धया सप्तमीप्रतिमापर्यन्तं योजना कर्तव्या । शेषं पूर्ववत् ॥ ७ ॥
___ एवं चायमत्र पर्यवसितार्थः-यावत्यो यावत्परिमाणिकाः मासिक्यः= मासभवाः प्रतिमा भवन्ति तावत्यो दत्तयो भिक्षोः प्रतिमाधारणावस्थायां कल्पन्ते, शेषं सर्वासु द्वितीयादिषु प्रतिमासु प्रथमप्रतिमावद्विधिर्विज्ञेयः ।।सू० २३॥
अथाऽष्टमी भिक्षुपतिमां प्रदर्शयति-पढमं' इत्यादि ।
मूलम्-पढमं सत्तराइंदियं भिक्खुपडिमं पडिवन्नस्स अणगारस्स निचं वोसट्रकाए जाव अहियासेइ । कप्पइ से चउत्थेणं भत्तेणं अपाणएणं बहिया गामस्स वा जाव रायहाणीए वा उत्ताणस्स वा पासिल्लगस्स वा नेसजियस्स वा ठाणं त्तए। तत्थ दिव्वमाणुस्स तिरिक्खजोणिया उवसग्गा समुप्पजेजा, तेणं उवसग्गा पयालिज्ज वा पवाडिज वा, णो से कप्पइ पर्यालत्तए वा पवडित्तए वा । तत्थ णं उच्चारपासवणं उव्वाहिजा णो से कप्पइ उच्चारपासवणं ओगिण्हित्तए । कप्पइ से पुव्वपडिलेहियंसि थंडिलंसि उच्चारपासवणं परिट्रवित्तए, अहाविहिमेव आराधन करता हुआ दूसरी प्रतिमा में केवल दो दत्ति आहार की और दो दत्ति पानी की ग्रहण करता है २॥ इसी प्रकार अन्न और पानी की एक एक दत्ति की वृद्धि को लेकर तीसरी प्रतिमा से सातवीं प्रतिमा तक समझ लेना चाहिये ३-७ ॥
यहा यह तात्पर्य है कि-जितने मास की प्रतिमा होती है उतनी ही अन्न और पान की दत्तिया प्रतिमाधारी भिक्षु को कल्पती है। दूसरी प्रतिमासे लेकर सातवी प्रतिमा तक अन्य सब विधि प्रथम प्रतिमा की तरह जानना चाहिये ।। सू० २३ ॥ મામાં કહેલી સર્વવિધિનું આરાધન કરતાં બીજી પ્રતિમામાં માત્ર બે દત્તિ આહારની અને બે દક્તિ પાણીની ગ્રહણ કરે છે. (૨) આ પ્રકારે અન્ન અને પાનની એકએક દૃત્તિની વૃદ્ધિને લઈને ત્રીજી પ્રતિમાથી સાતમી પ્રતિમા સુધી સમજી લેવું જોઈએ. (૩)થી (૭)
અહીં એ તાત્પર્ય છે કે–જેટલા માસની પ્રતિમા હોય છે તેટલી જ અન્ન અને પાણીની દત્તિઓ પ્રતિમા ધારી ભિક્ષને ક છે. બીજી પ્રતિમાથી લઈને સાતમી પ્રતિમા સુધી અન્ય તમામ વિધિ પ્રથમ પ્રતિમાના જેવી સમજવી જોઈએ. (સૂ. ૨૩)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८०
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे
ठाणं ठाइए। एवं खलु एसा पढमा सत्तरइंदिया भिक्खुपडिमा । (ए) अहासुतं जाव आणाए अणुपालता भवइ ॥ ८ ॥सू० २४ ॥
छाया - प्रथमां सप्तरात्रंदिवां भिक्षुप्रतिमां प्रतिपन्नस्य अनगारस्य नित्यं व्युकाय यावदधिसहते कल्पते तस्य चतुर्थेन भक्तेनापानकेन बहिर्ग्रामस्य वा यावद् राजधान्यां वा, उत्तानस्य वा, पार्श्विकस्य वा, नैषेधिकस्य वा स्थानं स्थातुम् । तत्र दिव्यमानुष्यस्तिर्यग्योनिका उपसर्गाः समुत्पद्येरन, ते खलु उपसर्गाः प्रचालयेयुर्वा प्रपातयेयुर्वा न तस्य कल्पते प्रचलितुं वा प्रपतितु वा । तत्र खलु उच्चारप्रस्रवणे उद्बाधेयातां न तस्य कल्पते उच्चारप्रस्स्रवणे अवग्रहीतुं कल्पते तस्य पूर्वप्रतिलिखिते स्थण्डिले उच्चारप्रस्रवणे परिष्ठापयितुम् । यथाविध्येव स्थानं स्थातुम् । एवं खल्वेषा प्रथमा सप्तरात्रंदिवा भिक्षुप्रतिमा । एतां यथासूत्रं यावदाज्ञाया अनुपालयिता भवति ||८|| || सू०२४|| टीका- 'पढमं' - इत्यादि । प्रथमां सप्तरात्रंदिवां सप्ताहोरात्र सम्पादनीयामष्टमी - मित्यथः, भिक्षुप्रतिमां प्रतिपन्नस्याऽनगारस्य यावद् यावच्छब्देन प्रथममासिकप्रतिमोक्ताः 'ये केचिदुपसर्गा उत्पद्यन्ते' इत्यादीनां सङ्ग्रहः तानुत्पनानुपसर्गान् नित्यं सततं व्युत्सृष्टकायः = त्यक्तशरीरमत्वः सन् अधिसहते । तस्य = अष्टमीं प्रतिमां प्रतिपन्नस्य भिक्षोः चतुर्थेन - भक्तेन = उपवासेन अपानकेन = चतुर्विधाहाररहितेन ग्रामस्य बहिः बाह्य वा यावद् - यावत्करणान्नगरादिसङ्ग्रहः । राजधान्या वा वहिः उत्तानस्य = अभिग्रहविशेषादूर्ध्वमुखशायिनः, पार्श्विकस्य =
अब आठवीं भिक्षु प्रतिमा का वर्णन करते हैं - 'पढ' इत्यादि । तीन सप्तअहोरात्रों - सप्ताहों में से पहले सप्त अहोरात्र - सप्ताह की आठवीं भिक्षुप्रतिमाप्रतिपन्न अनगार नित्य व्युत्सृष्टकाय - शरीरममता का त्यागी होकर सम्पूर्ण परीषह और उपसर्गों को सहन करता है । वह चतुर्थभक्त - चोवीहार उपवास करे । ग्राम के अथवा राजधानी के बाहर अभिग्रह - विशेष से तीन आसन करे । उत्तान
हवे उभी लिक्षुप्रतिभानुं वर्णन रे छे- 'पढमं' इत्याहि.
ત્રણ સપ્તમહેરત્ર-સપ્તાહમાંથી પહેલા સપ્તહ-અહેારાત્ર—સપ્તાહની આઠમી लिक्षुप्रतिभाप्रतियन्न अनगार नित्य 'व्युत्सृष्टकाय' थर्धने शरीरमभताने त्यागीने सम्पूर्ण परीषडु भने उपसर्गाने सहन उरे छे, ने चतुर्थभक्त - योवीहार उपवास कुरे छे. गामनी अथवा रामधानीनी महार मलिग्रहविशेषथी त्राण आसन पुरे छे. उत्तान
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. ७ भिक्षुप्रतिमाधारिकल्पवर्णनम्
२८१
,
पार्श्वशायिनः नैषेधिकस्य = पूताभ्यां भूमावुपविष्टस्य वा तस्य स्थानं कायोत्सर्ग स्थातु कर्तुं कल्पते । तत्र तस्मिन् स्थाने यदि दिव्याः = देवसम्बन्धिनः, मानुषाः मनुष्यसम्बन्धिनः तिर्यग्योनिका : पशुपक्षिसर्पादिसम्बन्धिनो वा उपसर्गाः समुत्पद्येरन - समुपतिष्ठेरन् । समुत्पन्नाः सन्तस्ते खलु देवादिकृता उपसर्गास्तं प्रचालयेयुः स्थानाद् ध्यानाद्वा पृथक्कुर्युः वा प्रपातयेयुः = स्थानाद ध्यानाद्वा स्खलयेयुस्तदा तस्य स्थानाद् ध्यानाद्वा प्रचलितु = पृथग्भवितुं वा ततः प्रपतितुं प्रच्यवितुं न कल्पते । तत्र प्रतिमाराधनसमये खलु उच्चारस्रवणे उद्वाधेयातां प्रपीडयेयातां तदा तस्य न कल्पते उच्चारप्रस्रवणे अवग्रहीतु = प्रतिरोधयितु किन्तु पूर्वप्रतिविते = पूर्वनिरीक्षिते स्थण्डिले परिष्ठापयितुं कल्पते । तदनु तस्य भिक्षोः यथाविधि = शास्त्रोक्तविधिना एव स्थानं = कायोत्सर्ग स्थातु = कत्तुं कल्पते । एवम् उक्तलक्षणा खलु एषा - इयम् प्रथमा - सप्तरात्रिंदिवासु तिसृषु भिक्षुप्रतिमासु आद्या सप्तरात्रंदिवा-अष्टमी - भिक्षुप्रतिमा । एतां यथासूत्रं चित्तसोना १, पार्श्विक-एक पसवाडे से सोना २, नैषेधिक- पुत-बैठकजमीन पर लगाकर बैठना ३ । इन तीन आसनी से कायोत्सर्गरूप में रहे । वहाँ देव मनुष्य तिर्यच सम्बन्धी उपसर्ग यदि उसको कायोत्सर्ग से ' पयालिज्ज - चलायमान करे, 'पवाडिज्ज ' - पतित करे तो वह उस ध्यान से चलायमान नहीं होवे तथा पतित नहीं होवे । यदि कायोत्सर्ग के समय मल-मूत्र की बाधा उत्पन्न हो तो उसे न रोके, किन्तु पहले प्रतिलेखन की गई भूमि पर उसका उत्सर्गत्याग कर फिर यथाविधि अपने आसन पर आकर कायोत्सर्म में स्थित रहे । इस प्रकार प्रत्येक सातअहोरात्र - सातदिनरात की तीन भिक्षुप्रतिमाओं में यह प्रथम सातअहोरात्र - सप्ताह की आठवीं प्रतिमा चित्ता सुबुं १, पार्श्विक - पडणे सु २, नैषेधिक युत-जेठ४ भीन पर लगाવીને બેસવું ૩, આ ત્રણ આસનાથી કાર્યાંસરૂપમાં રહે ત્યાં દેવ, મનુષ્ય તિર્યંચसंबंधी उपसर्ग ले तेने अयोत्सर्गथी 'पयालिज्ज' - यसायमान रे, 'पवाडिज्ज ' પતિત કરે તે તે પેાતાના ધ્યાનથી ચલાયમાન ન થાય તથા પતિત ન થાય. જો કાર્યોત્સના સમયે મલ–મૂત્રની બાધા ઉત્પન્ન થાય તે તે શકે નહિ કિન્તુ પહેલાં પ્રતિલેખન કરાયેલી ભૂમિપર તેના ઉત્સર્ગ=ત્યાગ કરીને પછી યથાવિધિ પેાતાના આસન પર આવીને કાયાસમાં સ્થિત રહે. આ પ્રકારે પ્રત્યેક સાત અહારાત્ર (हिवस-रात)नी त्रए। लिक्षुप्रतिभायामां मा प्रथम सात महोरात्र (सप्ताह) नी आईभी
,
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे
यावद्- - यावच्छन्देन 'यथाकल्पं यथामार्ग यथातत्त्वं यथासाम्यं कायेन स्पृष्टा पालयिता शोधयिता तीरयिता कीर्तयिता आराधयिता' एतेषा सङ्ग्रह : । व्याख्या चषां प्रागेव कृता, आज्ञाया = भगवन्निदेशस्य अनुपालयिता=तदाराधनशीलो भवति । इयमुपवासचतुष्टयेन पारणकत्रयेण च संम्पद्यते । एवं नवमदशम - प्रतिमयोर्विज्ञेयम् ॥ सू० २४ ॥
अथ नवमीं दशमीं च भिक्षुप्रतिमां निरूपयति - ' एवं ' इत्यादि । मूलम् - एवं दोच्चा सत्तराइंदिया यावि । नवरं दंडायतियस्स वा लगंडसाइस्स वा उक्कुडुयस्स वा ठाणं ठाइत्तए, सेसं तं चैव जाव अणुपालिता भवइ । ९ ।
एवं तच्चा सत्तराइंदिया यावि । नवरं गोदोहियासणियस्स वा वीरा - सणियस्स वा अंबखुज्जासणियस्स वा ठाणं ठाइत्तए, सेसं तं चैव जाव अणुपालिता भवइ ॥ १० ॥ सू० २५ ॥
छाया - एवं द्वितीया सप्तरात्रंदिवा चापि । नवरं दण्डायतिकस्य वा लगण्डशायिनो वा उत्कृटुकस्य वा स्थानं स्थातुम् । शेषं तदेव यावदनुपालयिता भवति । ९ ।
एवं तृतीया सप्तरात्रंदिवा चापि । नवरं गोदोहिकासनिकस्य वा वीरासनिकस्य वा आम्रकुब्जासनिकस्य वा स्थानं स्थातुम् । शेषं तदेव यावदनुपालयिता भवति । १० । ० २५ ॥
टीका- ' एवं ' इत्यादि । एवम्=अनेन प्रकारेण द्वितीया सप्तरात्रंदिवानवमी | नवरम् = इदमत्र वैशिष्ट्यम् - दण्डायतिकस्य - दण्डस्ये वाऽऽयतिः = दीर्घता यस्यास्ति स दण्डायतिकस्तस्य=प्रसारितशरीरस्य १, लगण्डशायिनः-लगण्डं= है, इस का सूत्रोक्त विधि से आराधन करता हुआ यावत् भगवान की आज्ञा कर आराधक होता है । यह प्रतिमा चार उपवास और तीन पारणा से होती है । इस प्रकार नववीं और दशवीं प्रतिमा में भी जानना चाहिये ॥ सू० २४ ॥
२८२
પ્રતિમા છે. આનું સૂત્રાકત વિધિથી આરાધન કરતાં યાવત્ ભગવાનની આજ્ઞાના આરાધક થાય છે. આ પ્રતિમા ચાર ઉપવાસ અને ત્રણ પારણાથી થાય છે. એ પ્રકારે નવમી તથા દશમી પ્રતિમામાં પણ જાણવું જોઈએ. (સૂ. ૨૪)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
_ _.. मुनिहर्षिणी टीका अ.७ भिक्षुपतिमाधारिकल्पवर्णनम्
२८३ दुसंस्थितं वक्रकाष्ठं, तद्वत्कुब्जतया मस्तकपाणिद्वारा ‘पाष्णि-एडि' इति भाषायाम् , भूमि स्पृशन् शयितुं शीलमस्य स लगण्डशायी तस्य पृष्ठप्रदेषेनाऽस्पृष्टभूतले शयनाभिग्रहवतः२, उत्कुटुकस्य-उत्कुटुकम्-उत्कुटुकासन-भूमावनवलग्नपूततयोपवेशनं तदस्यास्तीति उत्कुटुकस्तस्य-उत्कुटुकासनिकस्य३, सतः स्थानं स्थातुं कल्पते । शेषम् उक्तादन्यत् तदेव-पूर्वोक्तवदेव यावद् आज्ञाया अनुपालयिता भवति । ९॥
एवम् अनेन प्रकारेण तृतीया सप्तरात्रिंदिवा दशमी-भिक्षुप्रतिमा चापि .. अब नववीं और दशवीं भिवप्रतिमा का निरूपण करते हैं-'एवं दोच्चा ' ' एवं तच्चा' इत्यादि ।
इस प्रकार दूसरे सात अहोरात्र-सप्ताह की भिक्षुपतिमा भी है । विशेषता केवल इतनी है कि यहाँ पर दूसरे प्रकार के तीन आसन करते हैं, वे इस प्रकार-'दण्डायतिक'-दण्डके समान लम्बा होकर सोना १, अथवा लगण्डशायी-अर्थात् वक्रकाष्ट की तरह कुब्ज (कूबडा) होकर मस्तक और पैर की एडी द्वारा पृथ्वी का स्पर्श करता हुआ पीठ के भाग को पृथ्वी से नहीं लगाकर रहना २, और उत्कुटुकासनिक-अर्थात् भूमि पर पुत न लगाकर पैरों पर बैठना ३ । शेष विधि पहले के समान जानना चाहिये । इस प्रकार इस नौवों प्रतिमा का सूत्रोक्त विधि से आराधन करने वाला मुनि भगवान की आज्ञा का आराधक होता है ९ ॥ इसी प्रकार तीसरे सातअहोरात्र सप्ताह की दशवीं भिक्षुप्रतिमा
वे नवमी भने शभी निक्षुप्रतिभानु नि३५९५ ४२ छ-'एवं दोच्चा एवं तच्चा' त्यादि.
આ પ્રકારે બીજી-સાત અહોરાત્ર (સપ્તાહ)ની ભિક્ષુપ્રતિમા પણ છે. વિશેષતા માત્ર એટલી જ છે કે આમાં બીજા પ્રકારનાં ત્રણ આસન કરે છે તે આ પ્રકારનાં છે. 'दण्डायतिका, ना वा थने सुj १, अथवा 'लगण्डशायीઅર્થાત્ વાંકા લાકડાની જેમ કુર્જ (કુબા) થઈને મસ્તક તથા પગની એડી દ્વારા પૃથ્વીનો સ્પર્શ કરતાં પીઠના ભાગને પૃથ્વીને અડાડયા વગર રહેવું તે ૨, અને 'उत्कुटुकासनिक' अर्थात् मूभि५२ धुत (283) न तi in ५२ पेस ते ૩, બાકીની વિધિ પહેલાની જેમ જાણવી જોઈએ. આ પ્રમાણે આ નવમી પ્રતિમાનું સૂત્રોકત વિધિથી આરાધન કરવાવાળા મુનિ ભગવાનની આજ્ઞાના આરાધક થાય છે(૯)
આ પ્રકારે ત્રીજા સાત અહોરાત્ર – સપ્તાહની દશમી ભિક્ષુપ્રતિમા પણ
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८४
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे
भवतीति शेषः । नवरम् - गोदो हिकासनिकस्य - गोदोहनं = गोदोहिका तद्योग्यं यदासनम्=अग्रकृतपादतलाभ्यामवस्थानलक्षणं, तदस्यास्तीति गोदोहिकासनिकस्तस्य= पादतले अग्रे कृत्वोपविष्टस्य १, वा=अथवा वीरासनिकस्य वीरासनं यथा-सिंहासने उपविष्टो भून्यस्तपाद आस्ते तथा सिंहासनेऽपसारितेऽपि सिंहासन उपविष्टो मुक्तजानुक इव निरालम्बनेऽपि यदतिदुष्करमेतदतो वीरस्य =साहसिकस्याssसनम् = अवस्थानं 'वीरासन - मित्यभिधीयते, तदस्यास्तीति वीरासनिकस्तस्य२, वा=अथवा आम्रकुब्जासनिकस्य - आम्रम् आम्रफलं, तद्वत्कुब्जम् = आम्रवत्कुटिलाकारं, तच्च तदासनम् - आम्रकुब्जासनं, तदस्यास्तीति - आम्रकुब्जासनिकस्तस्य, आम्रफलवद्वक्रासनिकस्य३ वा सतः स्थानं स्थातुं कल्पते । शेषं तदेव = पूर्वोक्तमेव यावद् - आज्ञाया अनुपालयिता भवति । १० । ० २५ || भी होती है । इसमें दूसरे प्रकार के तीन आसन करते हैं, वे इस प्रकार हैं - (१) गोदोहिकासन, ( २ ) वीरासन, (३) आम्रकुब्जासन । गोदोहिकासन - जिस प्रकार पैरो के तलों को उठाकर गाय दोहने के लिए बैठते हैं उसी प्रकार बैठना । १ । वीरासन - यदि कोई व्यक्ति सिंहासन पर बैठा हो और दूसरा आकर उसके नीचे से सिंहासन Fart और बैठने वाला उसी आकार से अविचलरूप से स्थित रहे वह । यह अति कठिन होने से वीरासन कहलाता है, क्यों कि इस में बडी वीरता रखनी पडती है । २ । आम्रकुब्जासन - जिस प्रकार आम का फल वक्राकर होता है उस प्रकार से बैठना । ३ । इस प्रकार इस दसवीं प्रतिमाका सूत्रोक्त विधि से आराधन करने वाला मुनि भगवान की आज्ञा का आराधक होता है || १० || सू० २५ ॥
થાય છે. એમાં ખીજા પ્રકારનાં ત્રણ આસન કરાય છે તે આવી રીતનાં છે. (૧) गोदो हिकासन, - ( २ ) वीरासन (३) आम्रकुब्जासन | गोदोहिकासन- नेवीशते પગનાં તળીયાં ઊંચાં રાખીને ગાય દોહવાને બેસાય છે એવી રીતે બેસવું. (१) वीरासन ने अह भागुस सिंहासन उपर मेठो होय मने जीले खावीने તેની નીચેથી સિંહાસન ઉપાડે (હટાવે) ત્યારે બેસવાવાળા તેજ આકાર (સ્થિતિ)માં અવિચલરૂપથી સ્થિત રહે તે. આ અતિ કઠિન હાવાથી વીરાસન કહેવાય છે, કેમકે खेमां मडु वीरता राजवी पडे छे. (२) आम्रकुब्जासन - ? अठारे यांमानुं इज વાંકા આકારનું હોય તે પ્રકારે બેસવું તે. (૩) આ પ્રકારે આ દશમી પ્રતિમાની સૂત્રોકત વિધિથી આરાધના કરવાવાળા મુનિ ભગવાનની આજ્ઞાના આરાધક હોય છે. ૧૦ (સૂ. ૨૫)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ.७ भिक्षुपतिमा वर्णनम्
२८५ अथकादशी भिक्षुप्रतिमां निरूपयति-‘एवं अहो.' इत्यादि ।
मूलम्-एवं अहोराइंदियावि। नवरं छट्टेणं भत्तेणं अपाणएणं बहिया गामस्स वा जाव रायहाणिस्स वा ईसिं दोवि पाए साहट्ट वग्घारियपाणिस्स ठाणं ठाइत्तए, सेसं तं चेव जाव अणुपालित्ता भवइ ॥ ११ ॥ सू० २६ ॥ ___ छाया-एवमहोरात्रिंदिवाऽपि । नवरं षष्ठेन भक्तेनापानकेन बहिर्गामस्य वा यावद् राजधान्या वा ईषद् द्वावपि पादौ संहृत्य व्याघारितपाणेः स्थान स्थातुम् , शेषं तदेव यावदनुपालयिता भवति ॥ ११ ॥ सू० २६ ॥
_____टीका-'एवमहोराइंदियावि-इत्यादि । एवम् अनेन प्रकारेण अहोरात्रिंदिवा-एकाहोरात्रसम्पाद्या एकादशी भिक्षुमतिमा भवति, नवरं-पूर्वतोऽयमत्र विशेष:-षष्ठेन भक्तेन अपानकेन-चतुविधाहाररहितेन ग्रामस्य बहिः बाह्ये यावद्-यावच्छब्देन नगरादिसङ्ग्रहः । राजधान्या:-राजनिवासस्थानाद वा बहिः ईषद-अल्पं द्वावपि पादौ चरणौ संहृत्य संकोच्य संहतौ कृत्वेति यावत् व्याघारितपाणेः प्रलम्बितहस्तस्य जानुपर्यन्तप्रसारितभुजस्य सतः स्थानं स्थातुं कल्पते । शेषम् उक्तादन्यत् तदेव-पूर्वोक्तमेव यावद्-आज्ञाया अनुपालयिता भवति । ११ ॥ सू० २६ ॥ अब ग्यारहवीं भिक्षुप्रतिमा का निरूपण करते हैं-'एवं अहो०' इत्यादि।
इसी प्रकार ग्यारहवीं एक अहोरात्र की प्रतिमा के विषय में भी जानना चाहिये । अर्थात् ग्याहरवीं भिक्षुप्रतिमा एक दिन - रात से सम्पन्न होती है । यहाँ इतना विशेष है कि-यह चौविहार षष्ठ तप से की जाती है । इस में ग्रास या राजधानो से बाहर जाकर दोनों पैरों को संकुचित कर और भुजाओं को जानुपर्यन्त लम्बीकर कायोत्सर्ग किया जाता है । शेष वर्णन पूर्ववत् है । इस प्रतिमा को
हवे या२भी लिक्षुप्रतिभानुं नि३५५ ४२ छ–'एवं अहो०' त्याहि.
એજ પ્રકારે અગીયારમી એક અહોરાત્રની પ્રતિમાના વિષયમાં પણ જાણવું જોઈએ અર્થાત્ અગીયારમી ભિક્ષુપ્રતિમા એક દિનરાતથી સમ્પન્ન થાય છે. અહીં એટલું વિશેષ છે કે – આ ચેવિહાર છઠ તપથી કરવામાં આવે છે. એમાં ગામ કે રાજધાનીથી બહાર જઈને બેઉ પગને સંકુચિત કરીને અને હાથને સાથળ સુધી લાંબા રાખીને કાર્યોત્સર્ગ કરવામાં આવે છે. બાકી વર્ણન પૂર્વવત છે.
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८६
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे अथ द्वादशी भिक्षुमतिमां निरूपयति-'एगराइयं' इत्यादि ।
मूलम्-एगराइयं भिक्खुपडिमं पडिवन्नस्स अणगारस्स निचं वोसटकाए जाव अहियासेइ, कप्पइ से गं अट्टमेणं भत्तेणं अपाणएणं बहिया नामस्स वा जाव रायहाणिस्स वा ईसिंपब्भारणएणं काएणं एगपोग्गलट्टियाए दिट्रीए, अणिमिसनयणेहिं अहापणिहिएहिं गाएहिं, सबिदिएहिं गुत्तेहिं दोवि पाए साहटु वग्धारियपाणिस्स ठाणं ठाइत्तए, तत्थ से दिव्वमाणुस्सतिरिक्खजोणिया जाव अहियासेइ । से णं तत्थ उ. चारपासवणं उब्बाहिज्जा नो से कप्पइ उच्चारपासवणं ओगिण्हित्तए । कप्पइ से पुव्वपडिलेहियंसि थंडिलंसि उच्चारपासवणं परिठवित्तए । अहाविहिमेव ठाणं ठाइत्तए ॥ सू० २७ ॥
छाया-एकरात्रिकी भिक्षुप्रतिमां प्रतिपन्नस्य अनगारस्य नित्यं व्युत्सटकायः, यावदधिसहते । कल्पते तस्य अष्टमेन भक्तेनापानकेन बहिमस्य वा यावद् राजधान्या वा ईषत्पारभारनतेन कायेन एकपुद्गलस्थितया दृष्टया अनिमिषनयनाभ्याम् यथाप्रणिहितैत्रिः , सर्वेन्द्रियैगुप्तः, द्वावपि पादौ संहत्य व्याघारितपाणेः स्थानं स्थातुम् । तत्र तस्य दिव्य-मानुष-तियग्योनिकाः यावद् अधिसहते । तस्य खलु तत्रोच्चारप्रस्रवणे उद्बाधेयातां न तस्य कल्पते उच्चारप्रस्रवणे अवग्रहीतुम् । कल्पते तस्य पूर्वप्रतिलिखिते स्थण्डिले उच्चारपत्रवणे परिष्ठापयितुम् । यथाविध्येव स्थानं स्थातुम् ॥ सू० २७ ॥
टीका-'एगराइयं'-इत्यादि । एकरात्रिकों भिक्षुपतिमा प्रतिपन्नस्यानगारस्य 'कल्पते' इत्यन्वयः। नित्यं व्युत्सृष्टकाया-त्यक्तशरीरममत्वः यावत्तत्र यदि ये केचिदुपसर्गा दिव्यादिका उत्पद्यन्ते, तान् अधिसहते सम्यक् शास्त्रोक्त विधि से पालने वाला भगवान की आज्ञा का आराधक होता है ॥ ११ ॥ सू० २६ ॥
अब बारहवीं भिक्षुप्रतिमा का निरूपण करते हैं-'एगराइयं' इत्यादि ।
एकरात्रिकी बारहवीं भिक्षुप्रतिमाप्रतिपन्न अनगार शरीर का આ પ્રતિમાને શાસ્ત્રોક્ત વિધિથી પાળવાવાળા મુનિ ભગવાનની આજ્ઞાના આરાધક हाय छ ११ (सू० २६)
वे या२भी लिक्षुप्रतिभानु नि३५९॥ ४२ छ-' एगराइयं त्यादि.
એકરાત્રિકી બારમી ભિક્ષુપ્રતિમાપ્રતિપન્ન અનગાર શરીરનું મમત્વ ન રાખતાં પરીષહ ઉપસર્ગને સહન કરે છે. આમાં વિહાર અષ્ટમ ભક્ત સાથે ગામ કે
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. ७ भिक्षुप्रतिमा वर्णनम्
२८७
सहते । तस्य = एकादशीं भिक्षुप्रतिमां प्रतिपन्नस्य मुनेः अपानकेन= चतुर्विधाहाररहितेन अष्टमभक्तेन ग्रामस्य बहि: बाह्ये वा यावद् - यावत्करणाद् नगरादिसंग्रहः, राजधान्या वा बहि: ईषद् = अल्पं प्रागभारनतेन=अग्रतो भारावनतेन नम्रीभूतेन कायेन शरीरेण एकपुद्गलस्थितया = एकपुद्गलावलम्बिन्या दृष्ट्या अनिमिषनयनाभ्यां=पक्ष्मस्पन्दनरहितनेत्राभ्यां यथाप्रणिहितैः=यथाऽवस्थितैः गात्रैः== शरीरैः गुप्तैः =वशीकृतैः सर्वेन्द्रियैः, द्वावपि पादौ वरणौ संहृत्य = संहतौ कृत्वा व्याघारितपाणेः = अवलम्बितभुजस्य स्थानं स्थातुं कल्पते । तत्र = एकादशमप्रतिमायां सः = भिक्षुः दिव्याः = देवसम्बन्धिनः, मानुषाः = मनुष्यसम्बन्धिनः तिर्यग्योनिकाः=पशुपक्षिसर्पप्रभृतिसम्बन्धिन उपसर्गाः समुत्पद्यन्ते तान् अधिसहते । तस्य = प्रतिमाधारिणो भिक्षोः तत्र = प्रतिमाप्रतिपत्तौ उच्चारप्रस्रवणे उब्दाधेयातां चेत्तदा ते=उच्चारप्रस्रवणे अवग्रहीतुं = निरोद्धुं नो कल्पते । तर्हि किं कल्पते ? इत्याह- 'कल्पते' इत्यादि, पूर्वप्रतिलिखिते = चक्षुषा मानिरीक्षिते स्थण्डिले उच्चारस्रवणे परिष्ठापयितुं कल्पते । तदनन्तरं यथाविध्येव = विध्यनुल्लङ्घनेनैव स्थानं= कायोत्सर्गे स्थातुं = कर्तुं कल्पते । १२ ।। सू० २७ ||
ममत्व नहीं रखता हुआ परीषह उपसर्ग को सहन करता है । इस में चोविहार अष्टमभक्त के साथ ग्राम व राजधानी से बाहर जाकर शरीर को थोडासा आगे की और झुकाकर एक पुद्गल पर दृष्टि रखते हुए अनिमेष नेत्रोंसे, निश्चल अंगोसे सब इन्द्रियों को काबू में रख कर दोनो पैरों को संकुचित कर भुजाओंको लम्बी करके कायोत्सर्ग किया जाता है । इस बारहवीं प्रतिमामें भिक्षु, देव मनुष्य और तिर्यञ्च सम्बन्धी जितने उपसर्ग उप्तन्न हो उन सबको सहन करता है । यदि वहाँ मल-मूत्र की बाधा हो जाय तो उसको रोके नहीं प्रत्युत किसी पूर्वप्रति लेखित स्थान में उनका त्यागकर फिर आसन पर आकर विधिपूर्वक कायोत्सर्गादि क्रिया में लग जावे १२ || सू० २७॥ રાજધાનીની અહાર જઇને શરીરને જરાક આગળના ભાગમાં નમાવીને એક પુદ્ગલ પર દૃષ્ટિ રાખતાં અનિમેષ નેત્રાવર્ડ, નિશ્ચલ અ ંગેાથી સ` ઇન્દ્રિયાને કાબૂમાં રાખીને એઉ પગને સંકુચિત કરીને હાથ લંબાવીને કાયાત્સગ કરે છે. આ ખારમી પ્રતિમામાં ભિક્ષુ, દેવ, મનુષ્ય અને તી`ચ સંબધી જેટલા ઉપસર્ગ થાય તે બધાને સહન કરે છે. જો ત્યાં મલ-મૂત્રની ખાધા થઇ જાય તા તેને શકે નહીં પણ કાઈ પૂ પ્રતિલેખિત સ્થાનમાં તેનો ત્યાગ કરીને પાછા આસન પર આવીને વિધિપૂર્ણાંક કાયાत्सर्गाद्दि: डियामां लागी लय. १२ (सू० २७)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८८
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे अथ द्वादश्या भिक्षुपतिमाया अपरिपालने दोषान् प्रदर्शयति- 'एगराइयं' इत्यादि ।
मूलम्-एगराइयं भिक्खुपडिमं अणणुपालेमाणस्स अणगारस्स इमे तओ ठाणा अहियाए, असुहाए, अक्खमाए, अणिस्सेयसाए, अणाणुगामियत्ताए भवंति। तं जहा-उम्मायं वा लभेजा १, दीहकालियं वा रोगायंकं पाउणेज्जा २, केवलिपण्णत्ताओ धम्माओ भंसिज्जा ३, ॥ सू० २८ ॥
छाया-एकरात्रिकी भिक्षुपतिमामननुपालयतोऽनगारस्येमानि त्रीणि स्थानान्यहिताय, अशुभाय, अक्षमाय, अनिःश्रेयसाय, अनानुगामिकतायै भवन्ति । तद्यथा-उन्मादं वा लभेत, दीर्घकालिकं वा रोगातकं प्राप्नुयात् , केवलिपज्ञसाद् धर्माद् वा भ्रंसेत ।। सू० २७ ॥
____टीका-'एगराइयं-इत्यादि । एकरात्रिकी भिक्षुप्रतिमाम् अननुपालयतः न सम्यगगराधयतोऽनगारस्य इमानि वक्ष्यमाणानि त्रीणि स्थानानि अहिताय= परिणामाविषमाय अशुभाय-अमङ्गलाय, अक्षमाय=अनुचितत्वाय अनिःश्रेयसाय= अकल्याणाय, अनानुगामिकतायै-उपकारि सत् कालान्तरमनुगच्छतीति अनुगामि, तदेवाऽऽनुगामिकं नानुगामिकमनानुगामिकं तस्य भावोऽनानुगामिकता तस्यै आगामिकाले भवपरम्पराऽनुवन्धदुःखाय भवन्ति-जायन्ते । तत्-स्थानत्रयं यथा-उन्मादम्-उन्मत्ततां वा लभेत प्राप्नुयात् १ । दीर्घकालिकं-चिर
बाहरवीं भिक्षुप्रतिमा का सम्यक् प्रकारसे पालन नहीं होनेसे जो दोष उप्तन्न होते हैं उनका वर्णन करते हैं—'एगराइयं' इत्यादि ।
एकरात्रिकी बारहवीं भिक्षुप्रतिमा का सम्यक्तया पालन न होने से अनगार को ये आगे कहे जाने वाले तीन स्थान अहितके लिये, अशुभके लिये, अक्षमाके लिये, अकल्याणके लिये और आगामी काल में दुःखके लिये होते हैं । वे तीन स्थान ये हैं-(१) उन्माद
બારમી ભિક્ષુપ્રતિમાનું સમ્યક પ્રકારે પાલન ન થવાથી જે દેષ ઉત્પન્ન थाय छे तेनु न 3रे छ-'एगराइयं त्या.
એકરાત્રિકી બારમી ભિક્ષુપ્રતિમાનું સમ્યક રીતે પાલન ન હોવાથી અનગારને આ હવે પછી કહેવામાં આવતાં ત્રણ સ્થાન અહિત માટે, અશુભ માટે, અક્ષમા માટે, અકલ્યાણ માટે તથા આગામી કાલમાં દુઃખને માટે થાય છે. તે ત્રણ સ્થાન આ છે
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. ७ भिक्षुप्रतिमा परिपालनोगुणवर्णनम्
२८९
कालिकं रोगातङ्कं - रोगो दाहज्वरादिः, आतङ्कः = शीघ्रघाती शिरः- शूलादिः, अनयोः समाहारो रोगातङ्कः तत्, यद्वा-रोगो व्याधिः स चासावातङ्क = दुःखदजीवित कारीति रोगातङ्कः = रोगस्वरूपातङ्कस्तम् प्राप्नुयात्२, केवलिप्रज्ञप्तात् = केवलिमरूपिताद् धर्मात् = श्रुतचारित्रलक्षणाद् भ्रंसेत = पतेत् ३ || सू० २८ ॥
अथ द्वादश्याः भिक्षुप्रतिमायाः परिपालने गुणानाह- 'एगराइयं' इत्यादि । मूलम् - एगराइयं भिक्खुपडिमं सम्मं अणुपालेमाणस्स अणगारस्स इमे तओ ठाणा हियाए, सुहाए, खमाए, निस्सेय - साए, आणुगामियत्ताए, भवंति । तं जहा - ओहिनाणे वा से समुपजेजा १, मणपज्जवनाणे वा से समुप्पजेज्जा २, केवलनाणे वा से असमुप्पन्नपुव्वे समुप्पजेज्जा ३ । एवं जल एसा एगराइया भिक्खुपडिमा । तं अहासुतं अहाकप्पं, अहामग्गं, अहातचं अहासम्मं कारण फासिया, पालिया, सोहिया, तीरिया, किहिया, आराहिया आणाए अणुपालिया भवइ १२ ॥ सू०२९ ॥
छाया - एकरात्रिकों भिक्षुप्रतिमां सम्यगनुपालयतोऽनगारस्येमानि त्रीणि स्थाननि हिताय, शुभाय, क्षमाय, निःश्रेयसाय, आनुगामिकतायै भवन्ति, तद्यथा - अवधिज्ञानं वा तस्य समुत्पद्येत ९, मनः पर्यवज्ञानं वा तस्य समुत्पद्येत२, केवलज्ञानं वा तस्यासमुत्पन्नपूर्वं समुत्पद्येत३, । एवं खलु एषा एकरात्रिका भिक्षुप्रतिमा । तां यथासूत्रं यथाकल्पं, यथामार्ग, यथातत्त्वं यथासाम्यं कायेन स्पृष्टा, पालयिता, शोधयिता, तीरयिता, कीर्तयिता, आराधयिता आज्ञाया अनुपालयिता भवति । १२ ।। सू० २९ ॥
टीका- 'एगराइयं' - इत्यादि । एकरात्रिकीं भिक्षुप्रतिमां सम्यक्र=सुष्ठुशास्त्रोक्तविधिना अनुपालयतः = आराधयतः अनगारस्य इमानि = वक्ष्यमाणानि त्रीणि स्थानानि हिताय, शुभाय, क्षमाय, निःश्रेयसाय आनुगामिककी प्राप्ति हो जाय, (२) दीर्घकालिक रोगातङ्क की प्राप्ति हो जाय, और (३) वह केवलिभाषित श्रुतचारित्ररूप धर्मसे पतित हो जाय ||सू०२८ || (૧) ઉન્માદની પ્રાપ્તિ થઇ જાય. (૨) દીર્ઘકાલિક રેગઆત કની પ્રાપ્તિ થઇ જાય અને ( 3 ) ते वसिलाषित श्रुतन्यास्त्रिय धर्म थी पतित था लय (सू. २८)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९०
श्री दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे तायैम्भवपरम्परानुबन्धिसुखजनकाय भवन्ति । तत् स्थानत्रयं यथा-अवधिज्ञानम्-इन्द्रियनोइन्द्रियनिरपेक्ष आत्मनो रूपिद्रव्यप्रत्यक्षहेतु नविशेषः, तस्य= द्वादशीमेकरात्रिकी भिक्षुप्रतिमां सम्यगनुपालयतो मुनेः समुत्पद्येत प्रादुर्भवेत् १॥ मनापर्ययज्ञानं समयक्षेत्रस्थसंज्ञिपञ्चेन्द्रियमनोगतभावावबोधनं वा तस्य-मुनेः समुत्पद्येत=संजायेत२ । वा-अथवा तस्य असमुत्पन्नपूर्व-पूर्वकाले कदाप्यजातं केवलज्ञानं यथावस्थितसकलभूतवर्तमानभविष्यद्भावस्वभावावभासिज्ञानम् समु. त्पद्येत संजायेत३ । एवम् अनेन प्रकारेण खलु एषा एकरात्रिकी भिक्षुप्रतिमा। तां यथासूत्रं, यथाकल्पं, यथामार्ग, यथातच्वं यथासाम्यं कायेन स्पृष्टा
अब बारहवीं भिक्षुप्रतिमा का सम्यकू पालन करने में जो गुण पाप्त होते हैं उनका निरूपण करते हैं—' एगराइयं इत्यादि । __एकरात्रिकी बारहवीं भिक्षुप्रतिमा का सम्यक्तया पालन करते हुए मुनिको ये वक्ष्यमाण-आगे कहे जाने वाले तीन स्थान हित, शुभ, क्षमा, कल्याण और भवपरम्परानुबन्धी सुखके लिए होते हैं। वे स्थान इस प्रकार हैं - उसको इन्द्रिय और मन की अपेक्षा नहीं रखता हुआ रूपी द्रव्यमात्र को जानने वाला अवधिज्ञान उत्पन्न होता है ? । अथवा मनुष्यलोक में रहे हुए संज्ञिपश्चेन्द्रिय के मनोगत भावों का बोध कराने वाला मनापर्ययज्ञान उत्पन्न होता है २। अथवा उसको पूर्व कालमें कभी नहीं हुआ ऐसा यथावस्थित समस्त-भूत, वर्तमान और भविष्य भावों के स्वभावका प्रकाशन करनेवाला केवलज्ञान होता है ३ । इस प्रकार इस बारहवीं एकरात्रिकी भिक्षुप्रतिमा
- હવે બારમી ભિક્ષુપ્રતિમાના સમ્યક્ પાલનમાં જે ગુણ પ્રાપ્ત થાય છે તેનું नि३५९ ४२ छ-'एगराइयं त्यादि
એકરાત્રિકી ભિક્ષુપ્રતિમાનું સમ્યક્ રીતે પાલન કરતાં મુનિને આ વક્ષ્યમાણ હવે કહેવામાં આવતાં ત્રણ સ્થાન હિત, શુભ, ક્ષમા, કલ્યાણ તથા ભવપરંપરાનુબન્ધી સુખને માટે થાય છે. તે સ્થાન આ પ્રકારનાં છે–તેને ઇન્દ્રિય તથા મનની અપેક્ષા ન રાખતા રૂપી દ્રવ્યમાત્રને જાણવાવાળું અવધિજ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે. અથવા મનુव्यलाभ २हेता सजियायेन्द्रिय ना भनोगत मावोनी मोघ ४२वावाणु मनःपर्ययज्ञान ઉત્પન્ન થાય છે ૨, અથવા તેને પૂર્વકાલમાં કદી ન થયેલું એવું યથાવસ્થિત સમસ્ત -सूत, पत्त भान भने भविष्यत् भावाना २वलापने प्राशन ४२वावाणु केवलज्ञान થાય છે. ૩. આ પ્રકારે આ બારમી એકરાત્રિકી ભિક્ષુપ્રતિમાનું સૂત્રોક્ત વિધિથી
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. ७ उपसंहारः
२९१
पालयिता शोधयिता तीरयिता कीर्तयिता आराधयिता आज्ञाया अनुपालयिता भवति । एतेषां व्याख्या पूर्वमुक्ता सू० २९ ॥
उपसंहरन्नाह - 'एयाओ' इत्यादि ।
मूलम् - एयाओ खलु ताओ थेरेहिं भगवंतेहिं बारस भि क्खुपडिमाओ पण्णत्ताओ तिबेमि ॥ सू० ३० ॥ सत्तमी दसा समत्ता ॥ ७ ॥
छाया-एताः खलु ताः स्थविरैर्भगवद्भिर्द्वादश भिक्षुप्रतिमाः प्रज्ञप्ताः, इति ब्रवीमि ॥ सू० ३० ॥
सप्तमी दशा समाप्ता ॥ ७ ॥
टीका- 'या' - इत्यादि । एता: = इमा खलु = निश्चयेन ताः = पूर्वोक्ताः स्थविरैर्भगवद्भिः द्वादश भिक्षुप्रतिमाः प्रज्ञप्ताः प्ररूपिताः । सुधर्मस्वामी जम्बूस्वामिनमाह - हे जम्बूः ! यथा भगवन्मुखाच्छ्रतं तथा इति इदम् त्वां ब्रवीमि = कथयामि ॥ सू० ३० ॥
॥ इति श्री - विश्वविख्यात - जगद्बल्लभ - प्रसिद्धवाचक - पञ्चदशभाषा कलितललितकला पालापक - प्रविशुद्धगद्यपद्यनैकग्रन्थनिर्मायक -
वादिमानमर्दक- श्री शाहूच्छत्रपति कोल्हापुरराजप्रदत्त'जैनशास्त्राचार्य - पदभूषित - कोल्हापुरराजगुरु- बालब्रह्मचारि - जैनाचार्य - जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री - घासीलाल - प्रतिविरचितायाम् "श्रीदशाश्रुतस्कन्धसूत्रस्य" मुनिहर्षिण्याख्यायां व्याख्यायाम् - भिक्षुपतिमाख्यं सप्तममध्ययनं समाप्तम् ||७||
का सूत्रोक्त विधि से कल्प- आचार और ज्ञानादिमार्ग के अनुसार यथार्थरूप से समभावपूर्वक काय से स्पर्शन, पालन, शोधन, पूरण, कीर्तन और आराधन करनेवाला भगवानकी आज्ञाका आराधक होता है | सू० २९ ॥
કલ્પ–આચાર તથા જ્ઞાનાદિમાગ અનુસાર યથાર્થરૂપે સમભાવપૂર્વક કાર્યાંથી સ્પન, પાલન, શાધન, પૂરણકીન અને આરાધન કરવાવાળા ભગવાનની આજ્ઞાના आराधक होय छे. ( सू० २७ )
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९२
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे
उपसंहार करते हैं-'एयाओ' इत्यादि ।
ये वे बारह भिक्षुप्रतिमाएँ हैं जिनका स्थविर भगवन्तों ने प्रतिपादन किया है । श्री सुधर्मा स्वामी कहते हैं-हे जम्बू ! जैसा मैंने श्री भगवान के पास सुना है वैसा तुझे कहता हूँ ॥ सू० ३० ॥ इति दशाश्रुतस्कन्ध सूत्रकी ‘मुनिहर्षिणी' टीका के
हिन्दी अनुवाद में 'भिक्षुप्रतिमा' नामका सातवा अध्ययन समाप्त हुआ ॥७॥
डा२ ४३ छ-'एयाओ'- Uत्या. આ તે બાર ભિક્ષુપ્રતિમાઓ છે કે જેનું સ્થવિર ભગવન્તએ પ્રતિપાદન કર્યું છે. શ્રી સુધમાં સ્વામી કહે છે કે-હે જમ્મુ ! જેવું મેં શ્રી ભગવાનની પાસેથી સાંભળ્યું છે તે પ્રમાણે જ તમને કહું છું.
દશાશ્રુતસ્કન્ધ સૂત્રની “મુનિહર્ષિણું ટીકાના ગુજરાતી અનુવાદમાં ભિક્ષુપ્રતિમા નામનું
સાતમું અધ્યયન સમાપ્ત થયું (૭)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ अथाष्टममध्ययनम् ॥ सप्तमाध्ययने भिक्षुणां द्वादश प्रतिमा वर्णिताः। प्रतिमासमाप्त्यनन्तरं वर्षाकाले सपाप्ते तं यापयितुं मुनिभिनिवासयोग्यं क्षेत्रमन्वेषणीयम् । तत् उचितक्षेत्रं प्राप्य सम्पूर्णश्चातुर्मासिको वर्षाकालस्तत्रैव तैर्व्यतिगमनीयः । तत्र वर्षाकाले आषाढपौर्णमासीरूपात् चतुर्मासीप्रारम्भिकपाक्षिकदिवशाद् एकमासविंशतिरात्रिसमनन्तरं शुक्लपञ्चम्यां संवत्सरीपर्व समायाति, तत्रैकं संवत्सरीपदिनं, ततः प्रागव्यवहितानि सप्त दिनानि च मिलित्वाऽष्टौ दिनानि पर्युषणापर्व निगद्यते, अत्राष्टासु पर्युषणापर्वदिवसेषु मुनिरन्तकृद्दशाङ्गसूत्रस्य वाचनां कुर्यात्, भगवतः श्रीवर्धमानस्वामिनश्चरित्रं च श्रावयेत् , इत्येव पूर्वेण सहाऽस्याभि
आठवा अध्ययन सातवें अध्ययन में भिक्षुप्रतिमा का वर्णन किया है। प्रतिमा समाप्त करने के बाद वर्षाकाल आता है उसको व्यतीत करने के लिये मुनिको निवासयोग्य क्षेत्र का अन्वेषण करना पडता है । योग्य स्थान प्राप्त होने पर सम्पूर्ण वर्षाऋतु वहीं पर व्यतीत करनी पडती है । उस वर्षाकाल में आषाढपौर्णमासीरूप चतुर्मासी प्रारम्भ करने वाले पाक्षिकदिवस के बाद एक मास और वीस रात्रि के अनन्तर संवत्सरी-पर्व आता है । शुक्लपञ्चमी में ही वह पर्व होता है । उसमें एक संवत्सरीपर्वदिन और उसके पहले के सात दिन मिलकर आठ दिवस पर्युषणापर्व कहे जाते हैं । पर्युषणपर्व के आठों दिनों में मुनि "अन्तकृतदशाङ्ग" सूत्रका वाचन करते हैं। और भगवान श्रीमहावीर
અધ્યયન આઠમું. સાતમા અધ્યયનમાં ભિક્ષપ્રતિમાનું વર્ણન કર્યું છે. પ્રતિમા સમાપ્ત કર્યા પછી વર્ષાકાલ આવે છે. તે વ્યતીત કરવા માટે મુનિને નિવાસગ્ય ક્ષેત્રનું અન્વેષણ (તપાસ) કરવી પડે છે. વ્યસ્થાન પ્રાપ્ત થતાં સંપૂર્ણ વર્ષાઋતુ ત્યાં વ્યતીત કરવી ५ . मा समi अषाढपौर्णमासी ३५ यतुसिी प्रा२ल ४२११७॥ पाक्षि ६ि१स पछी मे भास मने पीस रात्रि पछी संवत्सरी-पर्व भावे छे. शुस પાંચમનુંજ એ પર્વ હોય છે. તેમાં એક સંવત્સરી પર્વદિન અને તેની પહેલાંના સાત દિવસ મળીને આઠ દિવસ પર્યુષTI પર્વ કહેવાય છે. પર્યુષણ પર્વના આઠ દિવસમાં મુનિ ગનતરીક સૂત્રનું વાચન કરે છે અને ભગવાન શ્રી મહાવીર
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९४
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे
सम्बन्धः । अस्मिन्नध्ययने श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य च्यवनादिकल्याणपञ्चकं संक्षेपतः प्रदर्शितमित्यस्याध्ययनस्य प्रथमं सूत्रमाह-तेणं कालेणं' इत्यादि।
मूलम्-तेणं कालेणं तेणं समएणं समणस्स भगवओ महावीरस्स पंच हत्थुत्तरा होत्था, तंजहा-हत्थुत्तराहिं चुए, चुइत्ता गम्भं वक्कते १। हत्थुत्तराहिं गब्भाओ गभं साहरिए २ । हत्थुत्तराहि जाए ३। हत्थुत्तराहिं मुंडे भवित्ता अगाराओ अणगारियं पव्वइए ४ । हत्थुत्तराहि अणंते अणुतरे निव्वाघाए निरावरणे कसिणे पडिपुण्णे केवलवरनाणदंसणे समुप्पण्णे ५। साइणा परिनिव्वुए भगवंजाव भुजो उवदंसेइ तिबेमि ॥सू०१॥
॥ इय पजुसणं नामं अट्टमं अज्झयणं समत्तं ॥
छाया-तस्मिन् काले तस्मिन् समये श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य पश्च हस्तोत्तरा अभवन् । तद्यथा-हस्तोत्तराभिश्च्युतश्च्युत्वा गर्भेऽवक्रान्तः ।१। हस्तोत्तराभिः गर्भाद् गर्भ संहृतः । २ । हस्तोत्तराभिः जातः । ३ । हस्तोत्तराभिर्मुण्डो भूत्वाऽगारादनगारितां प्रव्रजितः । ४ । हस्तोत्तराभिरनन्तमनुत्तरं नि
ाघातं निरावरणं कृत्स्नं प्रतिपूणे केवलवरज्ञानदर्शने समुत्पन्नम् । ५। खात्या परिनितो भगवान् यावद् भूय उपदर्शयति, इति ब्रवीमि ।
॥ इति पर्युषणं नामाऽष्टममध्ययनं समाप्तम् ॥ टीका-'तेणं'-इत्यादि । तस्मिन् काले चतुर्थारकलक्षणे तस्मिन् समये हीयमानलक्षणे श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य पञ्चपञ्चसंख्यकाः हस्तोस्वामी का जीवनचरित्र भी इन्हीं दिनों में सुनाता हैं। इसी रीति से इसका पूर्व के साथ सम्बन्ध है । इस अध्ययन में श्री श्रमण भगवान महावीरका च्यवन आदि कल्याणपञ्चक संक्षेपसे कहा गया है। अब इस अध्ययन का प्रथम सूत्र कहते हैं-'तेणं कालेणं' इत्यादि ।
अवसर्पिणीकाल के चतुर्थ आरे के अन्त में श्रवण भगवान સ્વામીનું જીવનચરિત્ર પણ આજ દિવસોમાં શ્રવણ કરાવે છે. આ રીતે અને પૂર્વની સાથે સંબંધ છે. આ અધ્યયનમાં શ્રી શ્રમણ ભગવાન મહાવીરના વન આદિ કલ્યાણપંચક સંક્ષેપથી કહ્યાં છે. હવે આ અધ્યયનનું પ્રથમ સૂત્ર કહે છે – तेणं कालेणं' त्यादि.
અવસર્પિણીકાલના ચેથા આરાના અન્તમાં શ્રમણ ભગવાન મહાવીર સ્વામીનાં
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. ८ पञ्चकल्याणक स्वरूपम्
२९५
तराः हस्तोपलक्षिता उत्तरा यासां ता हस्तोत्तरा उत्तराफल्गुन्यः अभवन् । तद्यथा-तथाहि-हस्तोत्तराभिः हस्तोत्तरामु (अत्र प्राकृतत्वात् सप्तम्यर्थे तृतीया) च्युतः विंशतिसागरोपमदेवसम्बन्धिस्थितिमुपभुज्य दशमप्राणतदेवलोकात् च्युत्वा गर्भम् अवक्रान्तः प्रविष्टः १। हस्तोत्तराभिः हस्तोत्तरासु = उत्तराफल्गुनीषु गर्भाद् गर्भ-गर्भान्तरं रहतः देवेनाऽऽनीतः २। हस्तोत्तरामु जातः= चैत्रशुक्लत्रयोदश्यां जन्म गृहीतवान् ३। हस्तोत्तराभिः हस्तोत्तरासु मुण्ड:= मुण्डितो भूत्वा अगाराद्-गृहात् अनगारितां-मुनित्वं प्रव्रजितः प्राप्तः ४ । हस्तोत्तराभिः-हस्तोत्तरासु अनन्तम् अन्तरहितं निरवधिकम् अनुत्तरम्-अविद्यमान उत्तरः प्रधानो यस्मात् तदनुत्तरं सर्वोत्कृष्टं, निर्व्याघातं-व्याघातो-विनाशस्तद्रहितं, निरावरणम्-आवरणम् आच्छादनं तद्रहितम् कृत्स्न-प्रतिपूर्ण सम्पूर्ण महावीरस्वामी के पाच कल्याण उत्तराफाल्गुनी नक्षत्र में हुए । मूल में हस्तोत्तरा शब्द है । उसका अर्थ यह होता है कि-हस्त से उपलक्षित उत्तरा, अर्थात् हस्त नक्षत्र के पहले जो उत्तरा नक्षत्र है उसको हस्तोत्तरा - उत्तराफाल्गुनी नक्षत्र कहते हैं । मूल में प्राकृत होने से सप्तमी के अर्थ में तृतीया विभक्ति है। वीस सागरोपम देव की स्थिति का उपभोग कर भगवान दशमप्राणतदेवलोक से च्यव कर उत्तराफाल्गुनी नक्षत्र में गर्भमें आये १। उत्तराफाल्गुनी में देवद्वारा एक गर्भसे दूसरे गर्भमें उनका संहरण हुआ २। चैत्रशुक्लत्रयोदशी उत्तराफाल्गुनी नक्षत्र में जन्म हुआ ३ । उत्तराफाल्गुनी नक्षत्र में मुण्डित होकर अगारसे अनगार बने अर्थात घर छोडकर संयम लिया ४ । उत्तराफाल्गुनीमें अनन्त, प्रधान, अविनाशी, पांय ४ल्या उत्तराफाल्गुनी नक्षत्रम यां. भूखमा हस्तोत्तरा छे. तेन। म એ થાય છે કે હસ્તથી ઉપલક્ષિત ઉત્તરા અર્થાત્ હસ્ત નક્ષત્રની પહેલાં જે ઉત્તરા नक्षत्र छ तन हस्तोत्तरा-उत्तराफाल्गुनी नक्षत्र हे छे. मही प्राकृत हापाथी સપ્તમીના અર્થમાં તૃતીયા વિભક્તિ છે વીસ સાગરોપમ દેવની સ્થિતિને ઉપભેગ કરી ભગવાન દશમા પ્રાણતદેવકથી ઍવીને ઉત્તર ગુની નક્ષત્રમાં ગર્ભમાં भाव्या. (१) उत्तराफाल्गुनीमा १६०२ मे ४ थी मीon Mभा तेभनु २९५ थयु (२). यैत्र शु४८ तेरस उत्तराफाल्गुनी नक्षत्रमinम थये। (3). उत्तराफाल्गुनी નક્ષત્રમાં મુંડિત થઈ અગારમાંથી અનગાર બન્યા અર્થત ઘર છેડીને સંયમ લીધે (૪) उत्तराफाल्गुनीमा मनन्त, प्रधान, अविना, नि२।१२९॥ सपू सज्ञान भने
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९६
श्री दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे केवलवरज्ञानदर्शनं केवलं वरं प्रधानं यज्ज्ञानं दर्शनं च तत् वैशाखशुक्ल दशम्यां समुत्पन्नं-संजातम् ५ ।
स्वात्या स्वात्यां स्वातीनक्षत्रे परिनिवृत-निर्वाणं कार्तिकामावास्यायां माप्तः भगवान् । यावद्-यावच्छब्देन भगवद्विहारादिकं, भूयःपुनः उपदर्शयतिकथयति स्म । अयमत्र विशेष:
१-गर्भे समागमनेन गर्भाधानादिसंस्कारो ज्ञातव्यः। २-जन्मना जन्ममहिम्नः सम्पूर्णवृत्तान्तो ज्ञेयः । ३-दीक्षया-दीक्षापर्यन्तो जीवनवृत्तान्तो बोध्यः ।
४-केवलज्ञानेन समस्तसाघुवृत्तिः श्रीभगवद्विहारचर्यादिकं च ज्ञातव्यम् । निरावरण सम्पूर्ण केवलज्ञान और केवलदर्शन पाये। केवलज्ञान और केवलदर्शन वैशाख सुदि दशमी के दिन हुए ५ ॥
स्वाति-नक्षत्र कार्तिक अमावास्या में भगवान मोक्षको प्राप्त हुए । 'जाव' यावत्-शब्दसे भगवान् के विहार परीषह - सहन आदिका गणधरों द्वारा पुनःपुनः उपदेश किया गया है ।
(१) गर्भ में आना, इस से गर्भाधान आदि संस्कार जानना चाहिये।
(२) जन्मसे-जन्म महिमा का सम्पूर्ण वृत्तान्त जानना । (३) दीक्षासे-दीक्षा तक जीवनवृत्तान्त जानना ।
(४) केवलज्ञानसे-समस्त मुनि-अवस्था का वृत्तान्त और श्री भगवान की विहारचर्या आदि जानना चाहिये। કેવલદર્શન પ્રાપ્ત કર્યા, કેવલજ્ઞાન અને કેવલદર્શન વૈશાખ સુદ દશમીને દિવસ થયાં.(૫)
स्वाति नक्षत्र अति समावास्याम मावाने मोक्षने पास ध्यो. 'जाव' શબ્દથી ભગવાનના વિહાર પરીષહ-સહન આદિને ગણધરો દ્વારા પુનઃ પુનઃ ઉપદેશ કરવામાં આવ્યા છે. અહીં એ વિશેષ છે:
(૧) ગર્ભમાં આવવું એટલે ગર્ભાધાન આદિ સંસ્કાર સમજવું જોઈએ. (૨) જન્મથી જન્મ મહિમાનું સંપૂર્ણ વૃત્તાન્ત સમજવું. (3) दीक्षाथी दीक्षा सुधी पन वृत्तान्त on. (૪) કેવલજ્ઞાનથી સમસ્ત સાધુઓની વૃત્તિ તથા શ્રી ભગવાનની વિહારચય
આદિ સમજવું જોઈએ
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. ८ पञ्चकल्याणक स्वरूपम्
२९७ ५-निर्वाणेन केवलज्ञानमारभ्य निर्वाणपदप्राप्तिपर्यन्तं सर्व चरितं ज्ञेयम् ।
एतत्प्रतिपादनस्येदं तात्पर्यम्-पञ्चसु कल्याणेषु श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य सर्व जीवनचरित्रं सूत्ररूपेण वर्णितम् ॥ इति ब्रवीमी-इति एतत् हे जम्बूः ? त्वां भगवत्सकाशाद् यथा श्रुतं तथा कथयामि ॥ सू० १ ॥ ॥ इति श्री-विश्वविख्यात-जगवल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषाकलितललितकलापालापक-पविशुद्धगद्यपद्यनैकग्रन्थनिर्मायक-वादिमानमर्दक-श्रीशाहूच्छत्रप्रतिकोल्हापुरराजप्रदत्त - जैनशास्त्राचार्य - पदभूषित-कोल्हापुरराजगुरु-बालब्रह्मचारि--जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री-घासीलालव्रतिविरचितायां श्रीदशाश्रुतस्कन्धसूत्रस्य मुनिहर्षिण्याख्यायां व्या
ख्यायां -पर्युषणाख्य-मष्टममध्ययनं समाप्तम् ॥८॥ (५) निर्वाण से-केवलज्ञान से लेकर निर्वाणपदप्राप्ति पर्यन्त सब चरित्र जानना ।
इस प्रकार कहने का तात्पर्य यह है कि पञ्चकल्याणों में श्रमण भगवान् महावीर स्वामी का समस्त जीवनचरित्र सूत्ररूप से कहा गया है।
तिबेमि--श्री सुधर्मास्वामी कहते हैं-हे जम्बू ! भगवान् के पास जैसा सुना वैसा मैं तुझे कहता हूँ॥ इति दशाश्रुतस्कन्ध सूत्र की “मुनिहर्षिणी" टीका के हिन्दी अनुवाद
में 'पर्युषण' नामक आठवां अध्ययन समाप्त हुआ ॥८॥
(૫) નિર્વાણથી-કેવલજ્ઞાનથી લઈને નિર્વાણપદપ્રાપ્તિ સુધી આખું ચરિત્ર
સમજવું
આ કહેવાનું તાત્પર્ય છે કે પંચકલ્યાણમાં શ્રમણ ભગવાન મહાવીર સ્વામીનું જીવનચરિત્ર સૂત્રરૂપે કહેવામાં આવ્યું છે. (૮).
तिबेमि श्री सुधास्वामी हे छे न्यू ! माननी पासे रेवु સાંભળ્યું છે તેવું જ હું તમને કહું છું. શ્રી દશાશ્રુતસ્કન્ધ સૂત્રની “મુનિહર્ષિ” ટકાના ગુજરાતી અનુવાદમાં
'पयुष' नाभनु मा मध्ययन समाप्त थयु (८)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
। नवममध्ययनम् । अष्टमाध्ययने पर्युषणाकल्पो वर्णितः । प्रत्येकं मुनिभिरयमाराधनीयः समुचितरीत्या । य इत्थं नाचरति स महामोहनीयकर्माणि समुपार्जयति । अस्मिन्नध्ययने यौः कारणर्मोहनीयकर्मलक्षणानि बन्धनानि भवन्ति तान्येव वर्ण्यन्ते । तेषां कारणानां स्वरूपज्ञानपुरस्सरं ततोऽतिदूरे स्थातुं प्रयतनीयम् ।
मोहनीयं कर्म किमुच्यते ? इति चेद-निशम्या -मोहयति सदसद्विवेकविकलं करोत्वात्मानमिति मोहनीयम्, बाहुलकात्कर्तरि अनीयरीत्ययः। यद्वामोहाय योग्यं तद् मद्यमिव मोहनीयम् । यथा मद्यपानमत्तः प्राणी सदसद्विकेकविकलो भवति, एवमेतत् वितथतत्त्वश्रद्धानादिरूपम्, उक्तञ्च-"मज्जं व
अध्ययन नववा आठवें अध्ययन में पर्युषणाकल्प का वर्णन किया जाता है । प्रत्येक मुनि को योग्य रीति से पर्युषणा की आराधना करनी चाहिये। जो इस रीति से आचरण नहीं करता है वह महामोहनीयकर्म का उपार्जन करता है । इस अध्ययन में जिन-जिन कारणों से महामोहनीय कर्म का बन्ध होता है उन्ही का वर्णन किया जाता है । उन कारणों के स्वरूप को जानकर उनसे सदा पृथक रहने का प्रयत्न करना चाहिए। जो आत्मा को सत् असत् के विवेकसे शून्य करता है उसको मोहनीय कहते हैं । अथवा मोह के योग्य मद्य की तरह जो है वह मोहनीय कहा जाता है। जिस प्रकार मादक द्रव्य के सेवन से आत्मा प्रायः अपने विवेक ओर चेतना को खो बैठता है,
અધ્યયન નવમું આઠમા અધ્યયનમાં પર્યુષણાક૫નું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. પ્રત્યેક મુનિએ યેગ્ય રીતે પર્યુષણની આરાધના કરવી જોઈએ. જે એ રીતે આચરણ નથી કરતા તે મહામહનીયકર્મનું ઉપાર્જન કરે છે. આ અધ્યયનમાં જે જે કારણોથી મહામહનીય કર્મનું બંધન થાય છે તેનું વર્ણન કરવામાં આવે છે. તે કારણેનાં સ્વરૂપને જાણ લઈને તેમનાથી હંમેશાં અલગ રહેવાનો પ્રયત્ન કરે જોઈએ. જે આત્માને સત્ અસત્ એવા વિવેકથી રહિત રાખે છે તેને મેહનીય કહેવાય છે. અથવા મેહને યોગ્ય મધની પેઠે જે છે તે મેહનીય કહેવાય છે. જે પ્રકારે માદક દ્રવ્યના સેવનથી આત્મા ઘણું કરીને પિતાના વિવેક તથા ચેતનાને ગુમાવી બેસે છે તે પ્રકારે જ મેહનીય કર્મના
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. ९ भगवत्समव सरवर्णनम्
२९९
मोहणिज्जं " इति ( मद्यमिव - मोहनीयम् ) अथवा मुह्यत्यनेन प्राणीति मोहनीयं (कर्म) । अनित्यधन - दारादौ नित्यत्वबुद्धया 'ममे' -त्यज्ञानावृतबुद्धिलक्षणमोहनीयकर्मणैव धार्मिक क्रियाशून्यः सन् विवेकविकलश्चतुर्गतिकसंसारे परिभ्रमति शरीरी । एतत्कर्मणः स्थितिकालो जघन्येनान्तर्मुहर्त्तपरिमितः, उत्कर्षेण सप्ततिकोटि कोटिसागरोपमो भवति । इदं कर्म सर्वतः प्रधानमतः प्रत्येकमितो दूरे स्थातुं यतितव्यम् । इतो भव्यान् रिरक्षिषुः सूत्रकारो नवममध्ययनमाह'तेणं कालेणं' इत्यादि ।
मूलम् - तेणं कालेणं तेणं समएणं चंण नामं नयरी इसी प्रकार मोहनीय कर्मके प्रभाव से भी आत्मा धार्मिक क्रियाओं से शून्य होकर सत् असत् के विवेक से विकल होजाता है । कहा है कि - " मज्जं व मोहणिज्जं " मद्य की तरह मोहनीय कर्म है । अथवा जिससे प्राणी मोह को प्राप्त करता है, वह मोहनीयकर्म कहाता है । अनित्य धन और स्त्री आदि में नित्यत्वबुद्धि से 'यह मेरा है' ऐसे अज्ञान से आवृत हुई बुद्धिरूप मोहनीय कर्म से ही धार्मिकक्रियारहित आत्मा विवेकशून्य होकर चारगतिवाले संसार में परिभ्रमण करता है । इस मोहनीय कर्म की स्थिति जघन्य अन्तर्मुहूर्त, उत्कृष्ट सत्तर (७०) कोडाकोडी सागरोपम की है । यह कर्म सबसे प्रधान है अतः सबको इससे दूर रहने के लिये प्रयत्न करना चाहिये । इस मोहनीय कर्मसे भव्यों की रक्षा करने की इच्छा वाले सूत्रकार नवम अध्ययनका निरूपण करते हैं - ' तेणं कालेणं ' इत्यादि ।
પ્રભાવથી પણ આત્મા ધાર્મિક ક્રિયાઓથી રહિત થઇને સત્ અસના વિવેકથી વિકલ थ लय छे. द्रुह्यु ं छे }-" मज्जं व मोहणिज्जं " महाना नेवां मोहनीय अर्भ छे. અથવા જેનાથી પ્રાણી મેહને પ્રાપ્ત કરે છે તે મેાહનીયકમ કહેવાય છે. અનિત્ય ધન તથા સ્ત્રી આદિમાં નિત્યત્વ બુદ્ધિથી ‘આ મારૂં છે' એવા જ્ઞાનથી આવૃત થયેલી (ઢકાયેલી ) બુદ્ધિરૂપ માહનીય કર્મોથીજ ધાર્મિકક્રિયારહિત આત્મા વિવેશૂન્ય થઇને ચાર ગતિવાલા સંસારમાં પરિભ્રમણ કરે છે. આ મેહનીય કર્મોની સ્થિતિ જઘન્ય અન્તર્મુહૂત, ઉત્કૃષ્ટ (૭૦) સિત્તેર કાડાકોડી સાગરોપમની છે. આ કર્મ બધાથી મુખ્ય છે, તેથી સર્વેએ તેનાથી દૂર રહેવા માટે પ્રયત્ન કરવા જોઇએ. આ મેાહનીય કર્મોથી ભાની રક્ષા કરવાની ઇચ્છાવાળા સૂત્રકાર નવમા અધ્યયનનું નિરૂપણ કરે છે— तेणं कालेणं' छत्याहि.
6
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
३००
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे होत्था । वण्णओ पुण्णभद्दे नाम चेइए, वण्णओ। कोणिए राया। धारीणी देवी। सामी समोसडे । परिसा निग्गया। धम्मो कहिओ । परिसा पडिगया ॥सू० १॥
छाया-तस्मिन् काले तस्मिन् समये चम्पा नाम नगरी आसीत् , वर्णकः । पूर्णभद्रं नाम चैत्यम् , वर्णकः । कोणिको राजा। धारिणी देवी । स्वामी समवसृतः। परिषद् निर्गता। धर्मः कथितः । परिषत् प्रतिगता ।। सू० १॥
टीका-'तेणं'-इत्यादि । तस्मिन् काले चतुर्थारकलक्षणे तस्मिन् समये=हीयमानलक्षणे 'चंपा' = 'चम्पा' इति नाम प्रसिद्धा नगरी राजधानी अभवत्-आसीत् । अस्या नगर्या वर्णका वणनकारकः - रिद्धथिमियसमिद्धा' इत्यादिशब्द औपपातिकसूत्राद् विज्ञेयः। तत्र 'पूर्णभद्रम् '' पूर्णभद्रे'-ति नाम्ना नाम-प्रसिद्धं चैत्यम्-उद्यानम् आसीत् । अस्योद्यानस्य वर्णकः शब्द औपपातिकसूत्रादेव बोद्धव्यः। तत्र कोणिको राजा 'कोणिके '- ति नाम्ना प्रख्यातो नृपतिरासीत् । तस्य धारिणी-3 'धारिणी '-ति नाम्ना प्रख्याता देवी-महिषी आसीत् । स्वामी भगवान् महावीरस्वामी समवसृतः पूर्णभद्रचैत्ये समागतः। धर्मकथाश्रवणार्थ परिषत-कोणिकराजप्रभृतिजनसमुदाय स्वस्वप्रा
अवसर्पिणीकाल के चौथे आरे में चम्पा नामकी एक नगरी थी । इस नगरी का वर्णन " रिद्धस्थिमियसमिद्धा" इत्यादि औपपातिक सूत्रसे जान लेवें । वही पूर्णभद्रनामक एक उद्यान था । इस उद्यानका वर्णन भी औपपातिक सूत्रसे जानना। वहाँ कोणिक नामका एक राजा रहता था। उसकी धारिणी नामकी रानीथी । श्री श्रमण भगवान महावीर स्वामी अपने शिष्यगणों के साथ पूर्णभद्र उद्यान में समवस्त हुए-पधारे । नगरपरिषद श्री भगवान के मुखसे धर्मकथा सुनने की इच्छासे निकल कर भगवान् के पास
અવસર્પિણીકાલના ચોથા આરામાં ચંપા નામની એક નગરી હતી. આ નગशन पनि “रिद्धस्थिमियसमिद्धा" त्याह. मो५५ातिसूत्रथी one A. त्यां પૂર્ણભદ્ર નામનું એક ઉદ્યાન હતું, એ ઉદ્યાનનુ વર્ણન પણ ઔપપાતિકસૂત્રથી જાણવું. ત્યાં કેણિક નામે રાજા રહેતું હતું તેને ધારિણે નામની રાણી હતી. શ્રી શ્રમણ ભગવાન મહાવીર સ્વામી પિતાને શિષ્યગણની સાથે પૂર્ણભદ્ર ઉદ્યાનમાં સમવસ્તૃત થયા–પધાર્યા નગરપરિષત્ શ્રી ભગવાનના મુખથી ધર્મકથા સાંભળવાની ઈચ્છાથી નગ
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. ९ भगवदुपदेशवर्णनम् सादादितो निर्गता=निःसृता, निसृत्य पूर्णभद्रचैत्यमागता, ततो धर्मः श्रुतचारित्रलक्षणः कथितः भगवता महावीरेण प्ररूपितः। ततः परिषत् प्रतिगता धर्मकथां श्रुत्वा भगवत्समीपात स्वस्वस्थानं प्रति परावृत्ता ॥ सु० १॥
___ परिषत्पतिगमनानन्तरं भगवान किमब्रवी ?-दिति निर्दिशति-'अज्जोत्ति' इत्यादि ।
मूलम्-अजो ! ति समणे भगवं महावीरे बहवे निग्गंथा य निग्गंथीओ य आमंतेत्ता एवं वयासी-एवं खलु अजो! तीसं मोहटाणाइं जाई इमाई इत्थी वा पुरिसो वा अभिक्खणं अभिक्खणं आयारेमाणे वा समायारेमाणे वा मोहणिज्जताए कम्मं पकरेइ । तंजहा-॥ सू० २॥
छाया-हे आर्याः ! श्रमणो भगवान् महावीरो बहून् निर्ग्रन्थान् निग्रन्थीश्चामन्त्र्यैवमवादीत्-‘एवं खलु हे आर्याः ? त्रिंशन्मोहनीयस्थानानि यानीमानि स्त्री वा पुरुषो वाऽभीक्ष्णमभीक्ष्णमाचरन् वा समाचरन् वा मोहनीयतया कर्म प्रकरोति तद्यथा- ॥ मू० २ ॥
टीका-'अज्जो'-इत्यादि । हे आर्याः! हे साधवः ! साध्व्यश्च ! इति संबोधनेन श्रमणो भगवान महावीरो बहून् प्रचुरान् निम्रन्थान् निर्ग्रन्थीश्च आमन्त्र्य-संबोध्य एवं वक्ष्यमाणम् अवादीत अवोचत्-हे आर्याः हे भवभयमोक्षवाञ्छनया श्रेष्ठाः ! अवं वक्ष्यमाणरीत्या खलु-निश्चयेन त्रिंशत्-त्रिंशत्सं आयी, भगवान् ने धर्मकथा कही । परीषत् धर्मकथा सुनकर भगवान् के समीपसे अपने-अपने स्थान पर लौट गई ॥ सू० १ ॥
परिषत के चले जाने के अनन्तर भगवान्ने क्या कहा ? सूत्रकार उसका वर्णन करते हैं-'अज्जोत्ति' इत्यादि ।
हे आर्यो ! इस प्रकार सम्बोधन से श्री श्रमण भगवान महावीरस्वामीने बहुतसे निर्ग्रन्थ और निर्ग्रन्थियोंको आमन्त्रित कर રીમાંથી નીકળીને ભગવાનની પાસે આવી. ભગવાને ધર્મકથા કહી પરિષત ધર્મકથા સાંભળીને ભગવાનની પાસેથી પિતપતાને સ્થાને પાછી ગઈ. (સૂ૦ ૧)
પરિષના ચાલ્યા ગયા પછી ભગવાને શું કહ્યું? સૂત્રકાર તેનું વર્ણન કરે છે'अज्जोत्ति 'त्याहि.
હે આર્યો! એ પ્રકારે સંબોધન કરીને શ્રી શ્રમણ ભગવાન મહાવીર સ્વામીએ ઘણુ નિગ્રંથ તથા નિત્થીઓને બોલાવીને કહ્યું–મોક્ષની ઇચ્છા રાખવાવાળા છે
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०२
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे
ख्यकानि मोहनीयस्थानानि - मोहनीयस्य= सामान्यतोऽष्टविधकर्मणः, विशेषतो मोहनीयाख्यकर्मणः स्थानानि = निमित्तानि उत्पत्तिस्थितिकारणानि यानि पूर्वतीर्थङ्करैः प्रतिपादितानि सन्ति तानि इमानि = अनन्तरवक्ष्यमाणानि स्त्री वा yout a अभीक्ष्णमभीक्ष्णम् = मुहुर्मुहः आचरन् = कुर्वाणो वा समाचरन् = तीव्राध्यवसायेन विदधानो वा मोहनीयतया = मोहनीय कर्मत्वेन कर्म प्रकरोति मोहनीयं कर्म समुपार्जयतीत्यर्थः । तद्यथा=तानि स्थानानि यथा ॥ सू० २ ॥ मोहनीय कर्मणस्त्रिंशत्स्थानानि वर्णयन सूत्रकारः सम्प्रति प्रथमं मोहनीय स्थानमाह - ' जे के ' इत्यादि ।
मूलम् - जे केइ तसे पाणे, वारिमज्झे विगाहिया ।
उदएणाकम्म मारेइ, महामोहं पकुव्व ॥ १ ॥ छाया - यः कश्चित् त्रसान् प्राणान् वारिमध्ये विगाह्य । उदकेनाssक्रम्य मारयति महामोहं प्रकुरुते ॥
१ ॥
टीका- 'जे केड़' - इत्यादि । यः सदसद्विवेकविकलः कश्चित् त्रसान् = द्वीन्द्रियादीन् प्राणान = प्राणन्तीति प्राणाः = प्राणिनस्तान् प्राणिनो वारिमध्ये = कहा- मोक्षकी इच्छा रखने वाले हे आर्यो ! तीस प्रकारके मोहनीय स्थान हैं । सामान्यतः आठ प्रकारके कर्मो की और विशेषतः मोहनीय नामके चौथा कर्मकी उत्पत्ति और स्थिति के कारणों को सामान्य अथवा विशेषरूप से स्त्री या पुरुष पुनःपुनः आसेवन करते हुए मोहनीय कर्म बांधते हैं। वे तीस मोहनीय स्थान इस प्रकार हैं - || सू०२ ॥
मोहनीय कर्म के तीस स्थानों का वर्णन करते हुए सूत्रकार मोहनीय के प्रथम स्थान का वर्णन करते हैं- ' जे केइ ' इत्यादि ।
जो कोई विवेकचिकल दीन्द्रिय आदि त्रस प्राणियों को पानी
આર્યાં ! ત્રીસ પ્રકારનાં મહુનીયસ્થાન છે. સામાન્યત: આઠ પ્રકારનાં કર્મની તથા વિશેષત: મેહનીય નામનાં ચેાથા કર્મીની ઉત્પત્તિ અને સ્થિતિમાં કારણેાનું સામાન્ય અથવા વિશેષ રૂપે સ્ત્રી કે પુરુષ ફરી ફરીને ( વાર ંવાર ) આસેવન કરતાં મહુનીયકમ બાંધે છે. તે ત્રીસ માહનીયસ્થાન આ પ્રકારે છે (સૂ ૨)
માડુનીયકના ત્રીસ સ્થાનાનું વર્ણન કરતાં સૂત્રકાર મેહનીયનાં પ્રથમ સ્થાननुं वानरे छे' जे केइ ' छत्याहि.
જે કઇ વિવેકનિકલ દ્વીન્દ્રિય આદિ ત્રસ પ્રાણિઓને પાણીમાં ડુબકીએ ખલ
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. ९ महामोहनीयस्थानानि (३.) । ३०३ जलमध्ये विगाह्य-निमज्ज्य उद केन=जलेन आक्रम्य उपरिष्टादाक्रमणं कृत्वा मारयति शरीरात् प्राणान् वियोजयति स महामोह-महाश्चासौ मोहो महामोहः । उक्तश्च-"अगेगम्मि य गरगे, गच्छइ जीवो अणेगसो जेण ।
सो महामोहो भण्णइ, सव्वेहिं जिणवरेहि य" ॥१॥ छाया-" एकैकस्मिन् नरके गच्छति जीवोऽनेकशो येन ।
स महामोहो भण्यते सर्वैर्जिनवरैश्च" ॥ १॥ इति । तं प्रकुरुते प्रकर्षणोत्पादयति ॥ १ ॥
अथ द्वितीयं मोहनीयस्थानमाह-'पाणिणा' इत्यादि। मूलम् --पाणिणा संपिहित्ताणं, सोयमावरिय पाणिणं । ___ अतो नदंतं मारेइ, महामोहं पकुव्वइ ॥ २ ॥ छाया-पाणिना संपिधाय स्रोत आवृत्य प्राणिनम् ।
अन्तर्नदन्तं मारयति महामोहं प्रकुरुते ॥ २ ॥ टीका पाणिणा'-इत्यादि । पाणिना-हस्तेन पिधाय-स्थगयित्वा स्रोतः रन्ध्र मुखमिति यावत् आवृत्य अवरुध्य, अन्तर्नदन्तं-गलमध्ये शब्दं कुर्वन्तं में डुबकिया देकर जल के आक्रमण से मारता है वह महामोहनीय कर्मकी उपार्जना करता हैं । महामोहका वर्णन कहा भी है:
" एगेगम्मि य णरगे, गच्छइ जीवो अणेगसो जेण । सो महामोहो भण्णइ, सव्वेहि जिणवरेहिं य ॥ १ ॥"
अर्थात् जिस कम से प्राणी एक-एक नरकमें अनेक-अनेक वार जाते हैं उसको सब जिनवरों ने महामोह कहा है ॥१॥ अब दूसरे मोहनीय स्थान का वर्णन करते हैं-'पाणिणा' इत्यादि ।
जो व्यक्ति किसी प्राणी के श्वासोच्छासको रोककर घुरરાવી પાણીમાં ડુબાવી મારે છે તે મહામહનીય કર્મનું ઉપાર્જન કરે છે. મહામહનું पनि युं पर छ:
"अगेगम्मि य णरगे, गच्छइ जीवो अणेगसो जेण। सो महामोहो भण्णइ, सन्वेहिं जिणवरेहिं य ॥ १ ॥"
અર્થાત જે કર્મથી પ્રાણી એક એક નરકમાં અનેક વાર જાય છે તેને બધા જિનવરેએ મહામહ કહ્યું છે (૧)
हवे सूत्रा२ मीनत मानीयस्थान पान ४२ छ- 'पाणिणा' त्याह. જે વ્યકિત કોઈ પ્રાણીના વારસને રોકીને દુર-દુર આદિ અવ્યકત શબ્દ
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०४
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे (घुघुरायमाणं) श्वासोच्छ्वासनिरोधेन कुमारेण मारयति यः स महामोहं प्रकुरुते॥२॥
अथ तृतीयं मोहनीयस्थानं वर्णयति-'जायतेयं' इत्यादि । मूलम् --जायतेयं समारब्भ, बहुं ओसंभिया जणं ।
अंतो धूमेण मारेइ, महामोहं प्रकुव्वइ ॥३॥ छाया-जाततेजसं समारभ्य बहूनवरुध्य जनान ।
___ अन्तर्धमेन मारयति महामोहं प्रकुरुते ॥ ३ ॥
टीका-'जायतेयं'-इत्यादि । जाततेजसम्=अग्नि समारभ्य प्रज्वलय्य बहून्-प्रचुरान् जनान् लोकान् अवरुध्य-पलायमानानप्याकृष्य अन्तः प्रज्वलितगृहाभ्यन्तरे वहिना धूमेन वा मारयति यः स महामोहं प्रकुरुते ॥ ३॥
अथ चतुर्थ मोहनीयस्थानमाह-'सीसम्मि' इत्यादि । मूलम्-सीसम्मि जो पहरइ, उत्तमंगम्मि चेयसा ।
विभज्ज मत्थयं काले महामोहं पकुम्वइ ॥४॥ छाया-शीर्षे यः प्रहरति, उत्तमाङ्गे चेतसा ।
विभज्य मस्तकं स्फोटयति महामोहं प्रकुरुते ॥ ४ ॥ टीका-'सीसम्मि इत्यादि । यो-मूढः उत्तमाङ्गे-मस्तके उत्कृष्टा(प्रधाना) -वयवे शीषे शिरसि चेतसा=संक्लिष्टेन चित्तेन प्रहरति='उत्तमाङ्गे प्रहारेणावश्यमयं घुर आदि अव्यक्त शब्द करते हुए प्राणीको मारता है वह महामोहनीय कर्म की उपार्जना करता है ॥ २ ॥
अब तृतीय मोहनीयस्थान का वर्णन करते हैं-'जायतेयं' इत्यादि।
जो प्राणी को अग्नि अथवा धूएँ से मारता है वह महामोह करता है ॥ ३ ॥
अब चतुर्थ मोहनीयस्थान को कहते हैं-'सीस्सम्मि' इत्यादि ।
जो 'मस्तक के विदारण से मृत्यु अवश्य हो जायगी' एसा કરતા પ્રાણીને મારે છે તે મહામહનીય કર્મનું ઉપાર્જન કરે છે. (૨)
वत्री भाऊनीयस्थाननु पनि ४३ छ-'जायतेयं त्याह. જે પ્રાણીને અગ્નિ અથવા ધુમાડાથી મારી નાખે છે તે મહામહને પ્રાપ્ત डवे याथु मानीयस्थान ४ छ-'सीसम्मि' त्याहि. જે “મસ્તકના વિદ્યારણથી (ફાડવાથી) અવશ્ય મૃત્યુ થશે” એ દુષ્ટ વિચાર
४२ छ. (3)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કંધ સૂત્ર
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहषिणी टीका अ. ९ महामोहनीयस्थानानि (३०) मरिष्यती'-ति ज्ञानेन शस्त्रादिप्रहारं कुरुते, मस्तकं-शिरो विभज्य=विदलय्य स्फोटयतिखण्डशः करोति स महामोहं प्रकुरुते ॥ ४ ॥
अथ पञ्चमं मो हनीयस्थानं प्राह-'सीसं' इत्यादि। मूलम-सीसं वेढेण जे केइ, आवेढेइ अभिक्खणं ।
तिव्वासुभसमायारे, महामोहं पकुव्वइ ॥ ५॥ छाया-शीर्षवेष्टेन यः कश्चिदावेष्टयत्यभीक्ष्णम् ।
तीव्राशुभसमाचारो महामोहं प्रकुरुते ॥ ५ ॥ टीका-'सीसं'-इत्यादि । यः कश्चित् जनः वेष्टेन-आवेष्टनेन आर्द्रचर्मादिमयेन वेष्टनेन शीर्ष-शिरः अभीक्ष्णं वारंवारम् आवेष्टयतिबध्नाति अत एव तीवशुभसमाचार:=परिणामदुःखजनकत्वेन भयानकः अशुभसमाचार:= सावद्यकर्म यस्य स तथा, स महामोहं प्रकुरुते ॥ ५ ॥
अथ षष्ठं मोहनीयस्थानमाह-'पुणो पुणो' इत्यादि । मूलम्-पुणो पुणो पणिहीए, पणित्ता उवहसे जणं ।
फलेणं अदुव दंडेणं, महामोहं पकुव्वइ ॥ ६ ॥ छाया-पुनः पुनः प्रणिधिना हत्वोपहसेज्जनम् ।
फलेनाथवा दण्डेन महामोहं प्रकुरुते ॥ ६ ॥ दुष्ट विचार कर शिर पर प्रहार कर मस्तक को फोड टुकड़े-टुकडे करता है, वह महामोह को प्राप्त करता है ।। ४ ॥
अब पश्चम मोहनीयस्थान का वर्णन करते हैं-'सीस' इत्यादि।
जो कोई व्यक्ति किसी त्रस प्राणी के शिर आदि अङ्गोको गीले चमडेसे बांध कर मारता है, वह इस प्रकारके अत्यन्त अशुभ आचरण वाला महामोहनीय कर्म प्राप्त करता है ॥५॥ કરી માથા ઉપર પ્રહાર કરી માથું ફેડી નાખીને કટકે--કટકા કરે છે તે મહામહને प्राप्त ४२ छे. (४)
इवे पांयमा माइनीयस्थाननु वर्णन ४२ छ–'सीसं' त्याहि.
જે કોઈ વ્યકિત કે ત્રસ પ્રાણીના શિર આદિ અંગોને ભીનાં ચામડાથી બાંધીને મારે છે તે આ પ્રકારનાં અત્યન્ત અશુભ આચરણવાળે મહામહનીય કર્મ प्राप्त रे छ. (५)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे
टीका-पुणो पुणो'-इत्यादि । पुनः पुनः वारं-वारं प्रणिधिना-मनोयोगपूर्वकं फलेन-बिल्वादिकठोरफलेन वा दण्डेन लगुडेन जनम-उन्मत्तादिपुरुषं हत्वा-घातयित्वा (पहृत्य) उपहसेत् यः स महामोहं प्रकुरुते ॥६॥
अथ सप्तममसत्यजन्यं मोहनीयस्थानमाह-'गूढायारी' इत्यादि । मूलम्-गूढायारी निगूहिज्जा, मायं मायाए छायए ।
असच्चवाई णिहाइ, महामोहं पकुव्वइ ॥७॥ छाया-गूढाचारी निगृहेत मायां मायया छादयेत् ।
असत्यवादी निहुते, महामोहं प्रकुरुते ॥ ७ ॥ टीका-'गूढायारी'-इत्यादि । यो गूढाचारी-महाकपटी निगृहेत-गोपयेत् तदेव विशदयति-'माया'-मित्यादिना, मायया कपटेन मायां केतवं छादयेत-आच्छादयेत् , एवं सन् असत्यवादी-मिथ्यानिगदनशीलो निहुते-कपटेन सूत्राथें गोपयति स महामोहं प्रकुरुते ॥ ७ ॥
अथऽष्टमं मोहनीयस्थानं निर्दिशति-धंसेइ' इत्यादि । मूलम्-धंसेइ जो अभूएणं, अकम्मं अत्तकम्मुणा । __ अदुवा तुमकासित्ति, महामोहं पकुव्वइ ॥८॥ अब छठे मोहनीस्थान का वर्णन करते हैं-'पुणो पुणो' इत्यादि।
बिल्वादि कठोरफलसे अथवा दण्डेसे किसी पागल या भोले आदिको इरादापूर्वक वारवार मारकर हंसता है, वह महामोह कर्मको बांधता है ॥ ६ ॥
अब सातवें असत्य से होने वाले मोहनीयस्थानको कहते हैं-'गढायारी' इत्यादि
जो अपने दोषों को छिपाता है, माया को मायासे आच्छादित करता है, झूठ बोलता है, और कपटसे सूत्रार्थका गोपन करता है वह महामोह प्राप्त करता है ॥ ७ ॥
वे छ भनीयस्थाननुं वन ४२ छ- पुणो पुणो' त्या
બિલાં આદિ કઠણ ફળથી અથવા ડંડાથી કઈ ગાડા અથવા ભેળા આદિને ઈરાદાપૂર્વક વારંવાર મારીને હસે છે તે મહામહ કર્મને બાંધે છે (૬).
वे सातभा असत्यथी थवावा मोडनीयस्थानमा छ-'गूढायारी' त्यादि.
જે પિતાના દેને છુપાવે છે, માયાને માયાથી ઢાંકે છે, જૂઠું બોલે છે તથા કપટથી સૂત્રાર્થોનું ગેપન કરે છે તે મહામહ પ્રાપ્ત કરે છે (૭)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहषिणी टीका अ. ९ महामोहनीयस्थानानि (३०) छाया-ध्वंसयति योऽभूतेनाऽकर्माणमात्मकर्मणा ।
अथवा त्वमकार्षीरिति महामोहं प्रकुरुते ॥ ८ ॥ टीका-'धंसेइ' इत्यादि । यः कोऽपि 'अभूएणं' अभूतेन असता अस. त्येन आरोपेण, 'अदुवा' अथवा 'अत्तकम्मुणा' आत्मकर्मणा-स्वकृतपापकर्मणा 'तुमकासि त्वमकार्षीः- त्वमेतद् गर्हितं कर्म कृतवान् ‘त्ति' इति एवं कृत्वा 'अकम्म' अकर्माणम् अकृतपापकर्मार्ण निर्दोषमित्यर्थः 'धंसेइ' ध्वंसयति कलङ्कितं करोति स महामोहं प्रकुरुते ॥ ८ ॥
अथ नवमं मोहनीयस्थानं प्रदर्शयति-'जाणमाणो' इत्यादि । मूलम्-जाणमाणो परिसाए, सच्चामोसाणि भासइ ।
अक्खीणझंझे पुरिसे, महामोहं पकुव्वइ ॥ ९ ॥ छाया-जानन् परिषदि सत्यमृषां भाषते । ___अक्षीणझझः पुरुषो महामोहं प्रकुरुते ॥ ९ ॥
टीका-जाणमाणो इत्यादि । परिषदि-जनसमुदायलक्षणसभायां जानन् सत्यमृषां सत्य-तथ्यं मृषा-मिथ्या च मिश्रभाषां भाषते व्यवहरति । एवं यः अक्षीणझन्झः-अक्षीणा-न नष्टा झञ्झा-सङ्गगणान्यतरभेदनवागव्यापारो यस्य स तथा, सभायां मिश्रवचनभाषकः पुरुषः पुमान् महामोहं प्रकुरुते ॥९॥
अब अष्टम मोहनीयस्थान का वर्णन करते हैं-धंसेइ' इत्यादि ।
जो व्यक्ति, जिसने खराब कार्य नहीं किया हो उसको असत्य आक्षेपसे और अपने किये हुए पापोंसे ही कलङ्कित करता है, अथवा 'तूनेही ऐसा किया' इस प्रकार दूसरों पर दोषारोपण करता है वह महामोहनीय प्राप्त करता है ॥८॥
अब नवम स्थान का वर्णन करते हैं-'जाणमाणो' इत्यादि ।
जो सभामें जानता हुआ भी सत्य और झूठ मिलाकर अर्थात् मिश्रभाषा बोलता है, और संघ तथा गणमें छेद भेद
वे अष्टम भानीयस्थाननु वर्णन ४३ छ-' धंसेड ' त्या.
જે વ્યકિત, જેણે ખરાબ કામ કર્યું ન હોય તેના ઉપર અસત્ય આક્ષેપથી અને પિતે કરેલાં પાપોથીજ કલંકિત કરે છે અથવા “તેંજ એવું કર્યું’ એ પ્રકારે બીજા ઉપર દોષારોપણ કરે છે તે મહામહનીય પ્રાપ્ત કરે છે. (૮)
हवे नमा स्थाननु पनि ४३ छ-'जाणमाणोत्या . જે સભામાં જાણ કરીને પણ સત્ય તથા જૂઠું મિલાવીને અર્થાત મિશ્રભાષા
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे अथ दशमं मोहनीयस्थानमाह-'अणायगस्स' इत्यादि । मूलम्-आणायगस्स नयवं, दारे तस्सेव धंसिया ।
विउलं विक्खोभइत्ता णं, किच्चा णं पडिबाहिरं ॥ उवगसंतपि जंपित्ता, पडिलोमाहि वग्गुहिं ।
भोगभोगे वियारेइ, महामोहं पकुव्वइ ॥ १० ॥ छाया-अनायकस्य नयवान्, दारास्तस्यैव ध्वंसयित्वा ।
विपुलं विक्षोभ्य कृत्वा, खलु प्रतिबाहाम् ॥ उपगच्छन्तमपि जल्पित्वा, प्रतिलोमाभिर्वाग्भिः ।
भोगभोगान् विदारयति, महामोहं प्रकुरुते ॥ १० ॥ टीका-'अणायगस्स' इत्यादि । अनायकस्य स्वयं नायकत्वरहितस्य मत्रिनिर्भरस्य राज्ञो नयवान्=मन्त्री तस्यैव-स्वस्वामिन एव दारान्-राजदारान् ध्वंसयित्वा-शीलतः स्खलयित्वा विपुलं बृहत् सामन्तादिपरिकरं विक्षोभ्य= भेदकरणेन संचाल्य तं राजानं प्रतिबाह्य-राज्यानधिकारिणं कृत्वा, तथा उपगच्छन्तमपि-राज्यशासनेच्छया स्वासनमुपागच्छन्तमपि तं प्रतिलोमाभिः पतिकूलाभिर्वाग्भिः जल्पित्वा-तिरस्कृत्य भोगभोगान्तस्य राज्ञः कोशराष्ट्रसुङकरने वाला है वह महामोहनीय प्राप्त करता है ॥ ९ ॥
अब दशवें स्थान का वर्णन करते हैं-'अणायगस्स' इत्यादि ।
अनायक-नायकगुणरहित, अर्थात् केवल मंत्री के विश्वास पर ही राज्यशासन चलाने वाला राजा, उसका मंत्री यदि अपने स्वामी की स्त्रियों का शीलभंग करे, व सामन्त आदिमें फूट डाले, और अपने राजाको राज्यपदके अयोग्य ठहरावे, तथा राजपद चाहते हुए उसको प्रतिकूलवाणीद्वारा पदसे भ्रष्ट करता हुआ उसके भोग બેલે છે. તથા સંઘ કે ગણમાં છેદ-ભેદ કરવાવાળા હોય તે મહામહનીય પ્રાપ્ત કરે છે. (૯)
हवे शभास्थाननुं वर्णन ४२ छ-' अणायगस्स' त्याहि.
અનાયક-નાયકગુણથી રહિત, અર્થાત્ માત્ર મંત્રીના વિશ્વાસ પરજ રાજ્યશાસન ચલાવવાળે રાજા, જે તેને મંત્રી પિતાના સ્વામીની સ્ત્રીઓનું શીલભંગ કરતે હોય અથવા સામાન્ત (દરબારીઓ) આદિમાં ફાટફુટ કરાવે તથા પિતાના રાજાને રાજ્યપદ માટે અગ્ય ઠરાવે, તથા રાજપદની ઈચ્છા રાખતા તે રાજાને પ્રતિકૂળ વચને દ્વારા પદથી ભ્રષ્ટ કરતાં તેના ભે-ગભગ–અર્થાત રાજ્યને ખજાનો
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
मुनिहर्षिणी टीका अ. ९ महामोहनीयस्थानानि (३०)
३०९ सैन्यादिराज्याङ्गकृतानि समस्तानि राज्यसुखानि विदारयति-विघातयति अपहरतीत्यर्थः स महामोहं प्रकुरुते ॥ १० ॥
अथैकादशं मोहनीयस्थानं प्रतिपादयति-'अकुमार०' इत्यादि । मूलम्-अकुमारभूए जे केई, कुमारभूएत्ति हं वए ।
इत्थिीविसयगिद्धे य, महामोहं पकुव्वइ ॥११॥ छाया-अकुमारभूतो यः कश्चित्कुमारभूत इत्यहं वदेत् ।
स्त्रीविषयगृद्धश्च महामोहं प्रकुरुते ॥ ११ ॥ टीका-'अकुमारभूए' इत्यादि । यः कश्चिद् अकुमारभूतः-न, कुमारो ब्रह्मचारी भवति तथाऽपि 'अहं कुमारभूतः,ब्रह्मचारी विद्य' इति इत्याकारकं वचो वदेत् चेत् , तथा स्त्रीविषयगृद्धः स्त्रीविषयलोलुपो भवति तथापि 'बालब्रह्मचारी अह'-मितिवक्ता स महामाहं प्रकुरुते ॥ ११ ॥
अथ द्वादशं मोहनीयस्थानं निरूपयति-' अबंभयारी' इत्यादि । मूलम्-अबंभयारी जे केइ, बंभयारित्ति हं वए।
गद्दहे ब्व गवं मझे, विस्सरं नयई नदं ॥ अप्पणो अहिये बाले, मायामोसं बहुं भसे ।
इत्थीविसयगेहीए, महामोहं पकुवइ । १२ ।। -भोग-अर्थात् राज्य के कोष, राष्ट्र, मित्र सेना आदि अंगों से होने वाले समस्त राजसुखों का नाश करे तो वह महामोह कर्म का उपार्जन करता है ॥ १० ॥
अब ग्यारहवें मोहस्थान का वर्णन करते हैं—'अकुमारभूए' इत्यादि ।
___जो यथार्थ में बालब्रह्मचारी नहीं है, किन्तु अपने आपको बालब्रह्मचारी कहता है, और स्त्री आदि के भोंगों में आसक्त रहता है वह महामोह प्राप्त करता है ॥ ११ ॥ રાષ્ટ્ર, મિત્ર, સેના, આદિ અંગેથી થતાં સમસ્ત રાજસુબેનો નાશ કરે છે તે महाभा 84001 ४२ छे. (१०)
हवे मायारमा महामो स्थानवर्णन ४२ छ–'अकुमारभूए' त्यादि.
જે યથાર્થમાં બાલબ્રદાચારી ન હોય કિન્ત પોતે પિતાને બાલબ્રહ્મચારી કહે છે, તથા સ્ત્રી આદિન ભેગમાં આસકત રહે છે તે મહામહ પ્રાપ્ત કરે છે. (૧૧)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे
छाया - अब्रह्मचारी यः कश्चिद् ब्रह्मचारीत्यहं वदेत् । गर्दभ इव गवां मध्ये, विस्वरं नदति नदम् ॥ आत्मनोऽहितो बालो, मायामृषा बहु भाषते । स्त्रीविषयगृद्रया, महामोहं प्रकुरुते ॥ १२ ॥ टीका -- 'अबंभयारी' - इत्यादि । यः कश्चिद् अब्रह्मचारी सन् ' अहं ब्रह्मचारी' इति वदेत् = भाषेत स गवां मध्ये गर्दभ इव गर्दभो यथा विस्वरं = कर्णकठोरं नदं शब्दं नदति करोति तथा स सत्पुरुषाऽप्रियमेव गर्हितं व्यर्थ गदति । 'अप' इत्यादि । य आत्मनः = स्वस्य अहितः = शत्रुः सावद्यकारितयाऽधःपतनकारित्वात्, अत एव बालो= बाल इव सदसद्विवेकविकलः सन् मायामृषा = मायायुक्तानि मिथ्यावचनानि बहु = प्रचुरं भाषते = ब्रूते, पुनः स्त्रीविषयगृद्वया स महामोहं प्रकुरुते ॥ १२ ॥
अथ त्रयोदशं मोहनीयस्थानं विवृणुते - 'जंनिस्सिए' इत्यादि । मूलम् - जंनिस्सिए उव्वहइ, जससाहिगमेण वा ।
३१०
तस्स लुब्भइ वित्तंमि, महामोहं पकुव्वइ ॥१३॥ छाया - यनिश्रित उद्वहति, यशसाभिगमेन वा ।
तस्य
लुभ्यति वित्ते, महामोहं प्रकुरुते ॥ १३ ॥ टीका- 'जं निस्सिए' - इत्यादि । यन्निश्रितः=यस्याश्रितः सन् उद्वहति- जीवनं निर्वहति वा = अथवा - यशसा - स्वामिकीय अभिगमेन = अनुचरणेन सेवनेन उद्वहति
अब बारहवा मोहस्थान कहते हैं - 'अबंभयारी' इत्यादि । जो ब्रह्मचारी नहीं है और कहता है कि मै ब्रह्मचारी हूँ। वह गायों के बीच में गर्दभ के समान कर्णकठोर शब्द करता है । वह अपनी आत्मा का अहित करने वाला अज्ञानी पुरुष माघापूर्वक महामृषावाद बोलता हुआ स्त्री के विषयसुखों में लोलुप रहता है, वह महामोह प्राप्त करता है ॥ १२ ॥
हवे मार मोहस्थान आहेवामां आवे छे - " अबंभयारी" छत्याहि.
જે બ્રહ્મચારી નથી છતાં કહે છે કે-‘હુ બ્રહ્મચારી છું.' તે ગાયેાની વચમાં ગધેડાના જેવા ક કઠોર શબ્દ કરે છે, તે પોતાના આત્માનું અહિત કરવાવાળા અજ્ઞાની પુરુષ માયાપૂર્વક મહામૃષાવાદ એકલતા થકા સ્ત્રીના વિષયસુખમાં લાલુપ રહે हे, ते महामोह प्राप्त रे छे. (१२)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. ९ महामोहनीयस्थानानि (३०) =जीविकां प्राप्नोति तस्य जीवननिर्वाहकारणस्य स्वामिनो वित्तेधने लुभ्यतिलोभं करोति स्वामिजीविकां विघातयति यः स महामोहं प्रकुरुते ॥१३॥
अथ चतुर्दशं मोहनीयस्थानं प्रदर्शयति-ईसरेण' इत्यादि । मूलम्-ईसरेण अदुवा गामेणं, अणीसरे ईसरीकए ।
तस्स संपयहीणस्स, सिरी अतुलमागया ॥ ईसादोसेण आविटे, कलुसाविलचेयसा ।
जे अंतरायं चेइए, महामोहं पकुव्वइ ॥ १४ ॥ छाया-ईश्वरेणाथवा ग्रामेणानीश्वर ईश्वरीकृतः ।
तस्य सम्पत्तिहीनस्य श्रीरतुलाऽऽगता ॥ ईर्ष्यादोषेणाविष्टः, कलुषाविलचेतसा ।
योऽन्तरायं चेतयते, महामोहं प्रकुरुते ॥ १४ ॥ टीका-'ईसरेणे'-त्यादि । यो जनः इश्वरेण-ऐश्वर्यशालिना स्वामिना, अथवा ग्रामेण जनसमूहेन ग्रामस्थलोकेन वा अनीश्वरः अधिकाररहितः ईश्वरीकृत:अनीश्वर ईश्वरः कृत इति ईश्वरीकृतः स्वामित्वेन नियुक्तः, तस्य सम्पत्तिही
अब तेरहवें मोहनीयस्थान का वर्णन करते हैं-जंनिस्सिए' इत्यादि।
जिसके आश्रित होकर अपनी जीविका प्राप्त की है और जिसके प्रताप से और सेवासे बढा है उसी के धन पर लुब्ध होवे, अर्थात् उसी के धनका अपहरण करके अपने स्वामी की आजीविका का घात करे वह महामोहनीय कर्म को बांधता है ॥ १३ ॥
__ अब चौदहवें मोहनीयस्थान का निरूपण करते हैं-'ईसरेण' इत्यादि।
सम्पत्तिशाली स्वामीने अथवा गांव के लोगोंने अनधिकारी को अधिकारी बनाया हो, और उनकी सहायतासे उस सम्पत्तिहीनके पास
७३ ते२मा माडनीयस्थाननु वन ४२ -"जनिस्सिए" त्याह
જેના આશ્રિત થઈને પિતાની જીવિકા પ્રાપ્ત કરી હોય અને જેના પ્રતાપથી તથા સેવાથી આગળ વધ્યા હોય તેને ધન પર લુબ્ધ થાય અર્થાત્ તેનાજ ધનનું અપહરણ કરીને પિતાના સ્વામીની આજીવિકાને નાશ કરે તે મહામહનીય કમને બાંધે છે. (૧૩)
वे यौहमा मानीयस्थान नि३५४ ७३ छ-'ईसरेण त्याल.
સંપત્તિશાલી સ્વામીએ અથવા ગામના લોકોએ અધિકારીને અધિકારી બનાવ્યું હોય તથા તેમની સહાયતાથી તે સંપત્તિ વગરનાની પાસે બહ સમ્પત્તિ
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१२
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे नस्य अतुला-अनुपमा श्री लक्ष्मीः उपागता-सन्निधिमागता, इति कृत्वा 'ईर्ष्णदोषेणे'-त्यादि-ईर्ष्यादोषेण-पराभ्युदयसहनाऽसमर्थतारूपदूषणेन आविष्टः आक्रान्तः सन् कलुषाविलचेतसा पापातचित्तेन अन्तरायं-विघ्नं चेतयति-उत्पादयति, एवं सन् ग्रामस्वामिना प्रधानीकृतो ग्रामं नाशयति स महामोहं प्रकुरुते ॥ १४ ॥
अथ विश्वासघातजन्यं पञ्चदशं मोहनीयस्थानं विवृणुते-'सप्पी' इत्यादि । मूलम्-सप्पी जहा अंडउडं, भत्तारं जो विहिंसइ ।
सेनावइं पसत्थारं, महामोहं पकुव्वइ ॥ १५ ॥ छाया-सर्पिणी यथाऽण्डपुटं, भर्तारं यो विहिनस्ति ।
सेनापति प्रशास्तारं, महामोहं प्रकुरुते ॥ १५॥ टीका-'सप्पी' इत्यादि । यथा येन प्रकारेण सर्पिणी-भुजङ्गी अण्डपुटम् = अण्डसमूहम् विहिनस्ति घातयति तथैव भर्तारं स्वामिनं तत्र स्त्री स्वस्वामिनं, मन्त्री राजानं, सेना च सेनापति सेनानायकं, तथा प्रशास्तारं शासनकर्तारं, कलाचार्य धर्माचार्य च विहिनस्ति यः स महामोहं भकुरुते ॥ १५॥ अतुल सम्पत्ति हो गई हो वही दूसरे का अभ्युदय सहन न करता हुआ इर्षालु बनकर अपने मनकी मलिनतासे यदि अपने उपकारीके लाभमें अन्तराय उपस्थित करे तो महामोह प्राप्त करता है ॥ १४ ॥
अब पन्द्रहवा मोहनीयस्थान कहते हैं-'सप्पी जहा' इत्यादि ।
जैसे सर्पिणी अपने अण्डोंको गिलती है, ठीक उसी प्रकार स्त्री अपने स्वामीको, मंत्री राजाको, सेना सेनापतिको, शिष्य कलाचार्य और धर्माचार्यको मारे तो महामोहको प्राप्त होता है ॥१५॥ થઈ ગઈ હોય છતાં તે બીજાને અભ્યદય સહન ન કરતાં ઈર્ષાળુ બનીને પિતાના મનની મલીનતાથી જે પોતાના ઉપકારીના લાભમાં અંતરાય (વિન) નાખે તે તે महामाई प्राप्त 3रे छे. (१४)
३३ ५४२ मोनीयस्यान ४९ छे-'सप्पी जहा' त्यादि.
જેમ સર્પિણ પિતાનાં ઈડાને ગળી જાય છે તેવી જ રીતે બરાબર સ્ત્રી પિતાના સ્વામીને, મંત્રી રાજાને, સેના સેનાપતિને, શિષ્ય કલાચાર્ય તથા ધર્માચાર્યને મારે તે મહામહને પ્રાપ્ત કરે છે. (૧૫)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहषिणी टीका अ. ९ महामोहनीयस्थानानि (३०)
अथ षोडशं मोहनीयस्थानं निरूपयति-'जो नायगं' इत्यादि । म्लम्-जो नायगं च रटुस्स, नेयारं निगमस्स वा ।
सेट्टि बहुरवं हन्ति, महामोहं पकुव्वइ ॥ १६ ॥ छाया-या नायकं च राष्ट्रस्य, नेतारं निगमस्य च ।। श्रेष्ठिनं बहुरवं हन्ति, महामोहं प्रकुरुते ॥ १६ ॥
टीका-'जो नायगं' इत्यादि । यो राष्ट्रस्य-एकदेशस्य नायकं पति वा निगमस्य नेतारं-ग्रामस्य स्वामिनं बहुरवं-प्रचुरशब्द-प्रभूतयशसं परोपकारिणमित्यर्थः, श्रेष्ठिनं लक्ष्मीदेवताङ्कितपट्टबन्धं हन्ति घातयति स एकदेशस्वामिनो घातचिन्तको महामोहं प्रकुरुते ॥ १६ ॥
अथ सप्तदशं मोहनीयस्थानं निरूपयति-बहुजणस्स' इत्यादि । मूलम्--बहुजणस्स नेयारं, दीवत्ताणं च पाणिणं ।
एयारिसं नरं हंता, महामोहं पकुब्बइ ॥१७॥ छाया-बहुजनस्य नेतारं, द्वीपत्राणं च पाणिनाम् ।
एतादृशं नरं हन्ता, महामोहं प्रकुरुते ॥ १७ ॥ टीका-'बहुजणस्स' इत्यादि । यो मन्दधीः बहुजनस्य प्रभूतजनस्य नेतारं नायकं प्राणिनां जन्तूनां-द्वीपत्राणं-द्वीप इव त्रायत हति त्राणः आप
सोलहवें मोहनीयस्थान का निरूपण करते हैं 'जे नायगं' इत्यादि।
जो राष्ट्र के नायकको, अथवा गांवके स्वामीको, यशस्वी परोपकारी शेठको मारता है वह महामोह प्राप्त करता है। अर्थात् एक देशके स्वामीका घात करने वाला महामोहनीय कर्मका भागीबनता है ॥१६॥
अब सत्रहवा मोहस्थान कहते हैं-'बहजणस्स' इत्यादि ।।
जो मन्दबुद्धि, प्रभूतजनसमुदायके नायकको, तथा प्राणियों के लिये समुद्र में दीपके समान आपत्तियों से रक्षा करने वालेको अथवा
सोमा भीनीयस्थाननु नि३५ ४२ छ-'जे नायगं' त्यादि.
જે રાષ્ટ્રના નાયકને અથવા ગામના સ્વામીને, યશસ્વી પરોપકારી શેઠને મારે છે તે મહા મેહ પ્રાપ્ત કરે છે. અર્થાત્ એક દેશના સ્વામીને ઘાત કરવાવાળા મહામેહનીય કર્મના ભાગી બને છે. (૧૬)
वे सत्तरभु मोडनीयस्थान छ-"बहजणस्स" या.
જે મન્દબુદ્ધિ, પ્રભૂત (બહ) જનસમુદાયના નાયકને, તથા પ્રાણિઓને માટે સમુદ્રમાં દ્વીપસમાન આપતિઓથી રક્ષા કરવાવાળાને, અથવા અંધકારમાં પડેલા
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे द्भयो रक्षकः, यद्वा-दीपत्राणं-दीप इव दीपोऽज्ञानरूपान्धकारातबुद्धीनां, त्राणो रक्षकस्तमेतादृशम् इदृशं परोपकारिणं नरं पुरुषं हन्ताबहुदेशस्वामिनो घातचिन्तको महामोहं प्रकुरुते ॥ १७ ॥
अथाऽष्टादशं मोहनीयस्थानं निरूपयति-'उबट्ठियं' इत्यादि । मूलम्-उवट्टियं पडिविरयं, संजयं सुतवस्सियं ।
विउक्कमइ धम्माओ, महामोहं पकुब्बइ ॥१८॥ छाया-उपस्थितं प्रतिविरतं, संयतं सुतपस्विनम् ।।
व्युत्क्रामयति धर्माद्, महामोहं प्रकुरुते ॥ १८ ॥ टीका-'उचट्ठियं'- इत्यादि । यः कोऽपि उपस्थितम्-संसारतापाद् आस्मोद्दिधीर्षया प्रत्रजितमुद्यतं प्रतिविरतं सावधयोगेभ्यो निवृत्तं निवर्तमानं वाप्रवजितं प्रव्रजन्तं वेति यावत, अत एव संयतं जितेन्द्रियं सुतपस्विनं-मु= शोभनं तपा=अनशनादिलक्षणं यस्य स सुतपस्वी तं धर्मात्-श्रुतचारित्रलक्षणात् व्युत्क्रामयति-विविधपकारकविपरीतोपदेशपूर्वकमधः पातयति धर्म कर्तुमुद्यतस्य धर्मात्परिगामं पातयतीत्यर्थः स महामोहं प्रकुरुते ॥ १८ ॥ अन्धकारमें पड़े हुए प्राणियोंको दीपकके समान ज्ञानरूप प्रकाशसे सन्मार्ग पर लाने वाले परोपकारी पुरुषको मारता है वह महामोहको प्राप्त करता है । अर्थात् बहुत देश के स्वामी का घातक महामोहनीय कर्म वांधता है ॥ १७ ॥
.. अब अठारहवे मोहनीयस्थान का वर्णन करते हैं- 'उवद्वियं' इत्यादि ।
जो धर्म करनेके लिए उद्यत हुआ है, तथा संसारसे विरक्त होकर प्रव्रज्या ग्रहण करने के लिये तैयार हुआ है, तथा जिसने दीक्षा ग्रहण की है, जो संयमी और अनशन आदि तप करने वाला है પ્રાણિઓને દીપકસમાન જ્ઞાનરૂપ પ્રકાશથી સન્માર્ગે લાવનાર પરોપકારી પુરુષને મારે છે તે મહામહને પ્રાપ્ત કરે છે. અર્થાતુ ઘણુ દેશના સ્વામીના ઘાતક મહામેહनीय मन माधे छे. (१७)
वे अढा२मा मोहनीयस्थानतुं वन ३ छ-"उवडियं" त्याह.
જે ધર્મ કરવા માટે ઉદ્યત થયેલ હોય. તથા સંસારથી વિરકત થઈને પ્રત્રજ્યા ગ્રહણ કરવા માટે તૈયાર થયે હોય, તથા જેણે દીક્ષા ગ્રહણ કરી હય, જે સંયમી
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहषिणी टीका अ. ९ महामोहनीयस्थानानि (३०)
३१५ अथैकोनविंशं मोहनीयस्थानं निरूपयति-तहेवाणंत०' इत्यादि । मूलम्--तहेवाणतणाणीणं, जिणाणं वरदंसिणं ।
तेसिं अवण्णवं बाले महामोहं पकुवइ ॥१९॥ छाया-तथैवाऽनन्तज्ञानिनां, जिनानां वरदर्शिनाम् ।।
तेषामवर्णवान् बालो, महामोहं प्रकुरुते ॥ १९ ॥ टीका-'तहेवाण'-इत्यादि । तथैव-तेन प्रकारेणैव अनन्त ज्ञानिनाम्-अविद्यमानोऽन्तः पारं यस्य ज्ञानस्य तद् अनन्तं, तच्च ज्ञानम्-अनन्तज्ञानं केवलज्ञानमित्यर्थः, तदुत्पत्तिप्रकारो हि-घातिकर्मचतुष्टयक्षये सति लोकालोकदर्शनसमर्थ केवलज्ञानं केवलदर्शनं च युगपदेवोत्पद्येते यथा-आवरणान्तर्गतदीपकलिकाऽऽवरकमध्यप्रकाशस्वरूपा, आवरकापनयने कृते सत्येव प्रकाशत इति, तद् येषामस्तीति अनन्तज्ञानिनस्तेषाम् अक्षयिज्ञानवतां वरदर्शिनां केवलदर्शनशालिनां जिनानाम् अर्हतां भगवतां तेषां लोकत्रयेऽपि प्रसिद्धानां अवर्णवानअवर्णः अवर्णवादो वर्णनामावकथनं निन्दनमित्यर्थः, स वक्तव्यत्वेनाम्यास्तीति अवर्णवान् अवर्णवादी यथा-'अस्मिन् संसारे कश्चिदपि सर्वज्ञो न वर्तते' इति सर्वज्ञसत्त्वेऽपि तदनङ्गीकारी 'वाले' बालः अज्ञानी स महामोहं प्रकुरुते ॥१९।। उसके परिणामोंको श्रुनचारित्ररूप धर्मसे पतित करता है वह महामोह कर्मको वांधता है ॥ १८ ॥
___ अब उन्नीसवें मोहनीयस्थानका वर्णन करते हैं- 'तहेवाणंत०' इत्यादि ।
उसी प्रकार जो मन्दबुद्धि, ज्ञानावरणीय दर्शनावरणीय मोहनीय और अन्तराय, इन चार घाति कर्मोंका नाश होने पर उत्पन्न होने वाले केवलज्ञान केवलदर्शनके धारि जिन - भगवानका अवर्णवाद अर्थात् 'सर्वज्ञ नहीं है ' इत्यादि बोलता है वह महामोह कर्म को प्राप्त होता है ॥ १९ ॥ તથા અનશન આદિ તપ કરવાવાળો હોય તેના પરિણામને શ્રતચારિત્રરૂપ ધર્મથી પતિત કરે છે તે મહામહ કર્મને બાંધે છે. (૧૮)
हवे मएसमा भानीयस्थान- १ न ४२ छ–'तहेवाणंत०' त्याहि.
એવી જ રીતે જે મન્દબુદ્ધિ, જ્ઞાનાવરણીય દર્શનાવરણીય મેહનીય તથા અન્તરાય, એ ચાર ઘાતી કર્મોના નાશ થતાં ઉત્પન્ન થનાર કેવળજ્ઞાન કેવળદર્શનના ધારક જિનભગવાનના અવર્ણવાદ અર્થાત્ “સર્વજ્ઞ નથી ” ઇત્યાદિ લે છે તે મહાभाई मन प्राप्त ४२ छ. (१८)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे
अथ विंशतितमं मोहनीयस्थानं निरूपयति- 'नेयाइअस्स' इत्यादि । मूलम्--नेयाइअस्स मग्गस्स, दुट्ठे अवयरइ बहुं ।
तं तिप्पयंतो भावेइ, महामोहं पकुब्वइ ॥२०॥ छाया - नैयायिकस्य मार्गस्य, दुष्टोऽपकरोति बहु | तं तर्पयन् भावयति, महामोहं प्रकुरुते ।। २० ।। टीका- 'नेयाइअस्स' - इत्यादि यः - दुष्टः = अपकारी ' द्विष्ट: ' इति च्छायापक्षे तु द्वेषकारीत्यर्थः नैयायिकस्य = न्यायोपेतस्य मार्गस्य सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रलक्षणमोक्षमार्गस्य बहु = अत्यर्थम् अपकरोति = विपरिगमयति । तं न्याययुक्तमार्ग तर्पयन् = यनिन्दन् भावयति = निन्दया द्वेषेण च स्वस्य परस्य वात्मानं वासयति स महामोहं प्रकुरुते ॥ २० ॥
३१६
साम्प्रतमेकविंशं मोहनीयस्थानं निर्दिशति - 'आयरिय०' इत्यादि । मूलम् - आयरिय-उवज्झाएहिं सुयं विणयं च गाहिए । ते चैव खिंसइ बाले, महामोहं पकुब्वइ ॥ २१ ॥ छाया - आचार्योपाध्यायाभ्यां श्रुतं विनयं च ग्राहितः । तावेव खिसति बालो, महामोहं प्रकुरुते ॥ २१ ॥ टीका- 'आयरिय' - इत्यादि । यो बालः = मन्दमतिः आचार्योपाध्यायाभ्याम्-आचार्यः=शास्त्रोकाचारसमाराधकः, उपाध्यायः - यम् उपेत्य = यत्समी
अब बीसवाँ मोहनीयस्थान कहते हैं- 'नेयाइयस्स' इत्यादि । न्याययुक्त सम्यग्दर्शन, सम्यग्ज्ञान, सम्यक् चारित्ररूप मोक्षमार्ग का जो द्वेष करता है और उसकी निन्दा करता है, एवं अपनी और दूसरेकी आत्माको तद्विषयक द्वेष और निन्दासे युक्त करता है वह मोहनीय कर्मकी उपार्जना करता है ॥ २० ॥
अब इक्कीसवें मोहनीयस्थान का वर्णन करते हैं - 'आयरिय०' इत्यादि । जो मन्दमति शिष्यनें, आचार्य और उपाध्याय की कृपा से श्रुत
हवे वीसभु भोडस्थान हे छे - " नेयाइयस्स” छत्याहि.
ન્યાયયુકત સમ્યગ્દર્શન, સમ્વજ્ઞાન, સમ્યચારિત્રરૂપ મોક્ષમાર્ગીના જે દ્વેષ કરે છે અને તેની નિંદા કરે છે એટલે કે ખીજાના આત્માને તે વિષય સમયે દ્વેષ તથા નિંદાથી યુકત કરે છે તે મેાહનીય કર્મીની ઉપાના કરે છે. (૨૦)
डुवे श्रेऽवीसभा मोहनीयस्थाननु वार्जुन रे छे - 'आयरिय०' इत्याहि.
જે મન્દમતિ શિષ્ય આચાય તથા ઉપાધ્યાયની કૃપાથી શ્રુત તથા વીની શિક્ષા પ્રાપ્ત કરી હોય, અહીં આચાર્યના અર્થ થાય છે કે શાસ્ત્ર અનુસાર જે આચ
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनहर्षिणी टीका अ. ९ महामोहनीयस्थानानि (३०)
पमागत्य अधीयते शिष्याः स उपाध्याय: शास्त्रपाठकश्च ताभ्यां सुयं-श्रुतं-श्रूयते यत् तत् श्रुतं श्रुतज्ञानं विनयम्-अभ्युत्थानाभिवादनचरणसेवनादिलक्षणं गुरुसन्तोषषरणं ग्राहितः प्रापितः शिक्षितः, तावेव-आचार्योपाध्यायावेव खिसति= निन्दति स महामोहं भकुरुते ॥ २१ ॥ ___अथ द्वाविंशं मोहनीयस्थानं वर्णयति-'आयरिय०' इत्यादि । मूलम्-आयरिय उवज्झायाणं, सम्मं नो पडितप्पए ।
अप्पडिपूयए थद्धे, महामोहं पकुवइ ॥ २२ ॥ छाया-आचार्योपाध्यायानां, सम्यग् नो परितर्पकः।।
अप्रतिपूजकः स्तब्धो, महामोहं प्रकुरुते ॥ २२ ॥ टीका-'आयरिय०' इत्यादि । यो मन्दमतिः, आचार्योपाध्यायानां सम्यक्-सुष्टुपकारेण नो-न परितर्पकः सन्तोषयिता शुश्रूषादिभिः, अपतिपूजकान सत्कारसम्मानविधायक आचार्योपाध्याययोरन्येषांवा रत्नाधिकानां महतां तथा स्तब्ध: अहङ्कारी स्वमानाभिलाषी भवति स महामोहं प्रकुरुते ॥२२॥ और वीर्य की शिक्षा प्राप्त की है। यहाँ आचार्य का अर्थ होता है कि-शास्त्र के अनुसार जो आचरण करता है । और जिसके समीप जाकर शास्त्र पढा जाता है वह उपाध्याय कहलाता है । श्रुतका अर्थ होता है श्रुतज्ञान । और विनयका अर्थ होता है अभ्युत्थान नमन और चरणसेवन आदि गुरु को सन्तोष उत्पन्न करने वाली क्रिया । ऐसे आचार्य और उपाध्याय की जो निन्दा करता है वह महामोह प्राप्त करता है ॥ २१ ॥ अब बाईसवें मोहनीयस्थान का वर्णन करते हैं-'आयरिय०' इत्यादि।
जो आचार्य और उपाध्याय की अच्छी तरह सेवा नहीं करने वाला, तथा अप्रतिपूजक-बडो का सत्कार-सन्मान नहीं करने वाला अहंकारी महामोहनीय कर्म बांधता है ॥ २२ ॥ રણ કરે છે. અને જેની પાસે જઈને શાસ્ત્ર શીખી શકાય છે તેને ઉપાધ્યાય કહેવાય છે. શ્રતને અર્થ થાય છે શ્રુતજ્ઞાન. અને વિનયનો અર્થ થાય છે અયુત્થાન, નમન તથા ચરણસેવન આદિ ગુરુને સંતોષ ઉત્પન્ન કરવાવાળી ક્રિયા. એવા આચાર્ય તથા ઉપાધ્યાયની જે નિંદા કરે છે તે મહામહ પ્રાપ્ત કરે છે. (૨૧)
वे मावीसभा भो स्थाननु वर्णन ४२ छ-"आयरिय०" त्या જે આચાર્ય તથા ઉપાધ્યાયની સારી રીતે સેવા નહીં કરવાવાળા અને અપ્રતિપૂજકટેરાંને સત્કાર સન્માન નહીં કરવાવાળા અહંકારી મહામહનીય કર્મ બાંધે છે. (૨૨)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१८
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे अथ त्रयोविंशं मोहनीयस्थानमाह-'अबहुस्सए' इत्यादि । मूलम्-अबहुस्सुए य जे केइ, सुएण पविकत्थइ ।
सज्झायवायं वयइ, महामोहं पकुब्वइ ॥ २३ ॥ छाया-अबहुश्रुतश्च यः कश्चित् , श्रुतेन प्रविकत्थते ।
स्वाध्यायवादं वदति, महामोहं प्रकुरुते ।। २३ ॥ टीका-'अबहुस्सुए'-इत्यादि । यः कश्चिद् अबहुश्रुतः अल्पश्रुतो बहुश्रुतापेक्षया स्वल्पवित् श्रुतेन-श्रुताभिमानेन प्रविकत्थते-आत्मानं श्लाघते'अहमपि बहुश्रुतः' इति प्रलपति । अल्पज्ञः सन् स्वाध्यायवादं सु-अतीव, आ-आवृत्त्या, अध्यायः अध्ययनं स्वाध्यायस्तस्य वादस्तम् 'अहमेव प्रवचनपठनशीलः' इति वचनं वदति, यद्वा-सुष्टु अध्यायो येषां ते स्वध्यायास्त एव स्वाध्यायाः आगमास्तेषां वादः स्वाध्यायवादस्तम् 'अहमेव प्रवचनरहस्यं जानामी'ति वचनम् वदतिउच्चारयति, व्यर्थमात्मानं प्रशंसति, यद्यपि स्वयं बहुश्रुतो. नास्ति तथापि 'अहं बहुश्रुतः' इति वक्ति स महामोहं प्रकुरुते ॥ २३ ॥
अथ चतुर्विशं मोहनीयस्थानमाह-'अतवस्सी' इत्यादि । मूलम्-अतवस्सी य जे केइ, तवेण पविकत्थइ ।
सव्वलोए परे तेणे, महामोहं पकुव्वइ ॥ २४ ॥ छाया-अतपस्वी च यः कश्चित्, तपसा प्रविकत्थते ।
सर्वलोके परः स्तेनो, महामोहं प्रकुरुते ॥ २४ ॥ टीका-'अतबस्सी'-इत्यादि । यः कश्चिद् अतपस्वी-तपोरहितः सन्नपि अब तेईसवें मोहनीयस्थानका वर्णन करते हैं- 'अबहुस्सुए' इत्यादि ।
जो कोई वास्तव में अबहुश्रुत है, किन्तु जनता में अपने आप बहुश्रुत कहलाता है और कहता है कि-" मैं ही शुद्ध पाठ पढता हूँ और मैं ही प्रवचन के रहस्य का जानकार हूँ" वह महामोहनीय उपार्जन करता है ॥ २३ ॥
हवे तवासमा भाडामोनीयस्थाननु न ४३ छ-'अबहुम्सुए 'त्यादि.
જે કઈ વાસ્તવમાં અબશ્રત હોય પણ લેકમાં પિતે પિતાને બહુશ્રુત કહેવરાવે અને કહે કે “હુંજ શુદ્ધ પાઠ બેસું છું અને હુંજ પ્રવચનનાં રહસ્યને સમજું ९.' ते महामानीय भान ४२ छे. (२३)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१९
मुनिहर्षिणी टीका अ. ९ महामोहनीयस्थानानि (३०) तपसा तपस्वित्वेन प्रविकत्थते श्लाघते आत्मानं प्रशंसति स सर्वलोके सर्वेषु जनेषु पर: उत्कृष्टः स्तेना-चौरः, अर्थात् स्वयं तपस्वी नास्ति तथापि 'अहं' तपस्वी'-ति वक्ति स महामोहं प्रकुरुते ।। २४ ।।
अथ पञ्चविंशं मोहनीयस्थानं निर्दिशति-'साहारणट्ठा' 'सढे' इत्यादि । मूलम्-साहारणहा जे केइ, गिलाणम्मि उवदिए ।
पभू न कुणइ किच्चं मझपि से न कुव्वद ॥ सढे नियडिपण्णाणे, कलुसाउलचेयसे ।
अप्पणो य अबोहीए, महामोहं पकुव्वइ ॥२५॥ छाया-साधारणार्थ यः कश्चिद्, ग्लान उपस्थिते ।
प्रभुन कुरुते कृत्यं, ममाप्येष न करोति ॥ शठो निकृतिप्रज्ञानः, कलुषाकुलचेताः ।।
आत्मनश्चाबोधिको, महामोहं प्रकुरुते ॥ २५॥ ____टीका-साहारणहा'-इयादि । यः कश्चिद् ग्लाने व्याधिते उपस्थिते विद्यमाने सति प्रभुः वैयावृत्यं कर्तुं समर्थः सन् साधारणार्थम्-स्वपरोपकारार्थ -स्वनिर्जरार्थ ग्लानहितार्थ च कृत्यं स्वकर्तव्यं तद्वयात्त्यरूपं न कुरुते, किन्तु
- अब चौवीसवें मोहनीयस्थान का वर्णन करते हैं-'अतवस्सी' इत्यादि ।
जो कोई अतपस्वी वास्तव में तपस्वी नहीं है और जनता में अपने आपको तपस्वी कहता है वह सब लोगों में सब से वडा चोर है अत एव महामोहनीय कर्म की उपार्जन करता है ॥२४॥
___ अब पच्चीसवें मोहनीयस्थान का वर्णन करते हैं-' साहारणहा' इत्यादि ।
जो कोई मुनि ग्लान-रोगग्रस्त मुनि की वैयावच करने में समर्थ है परन्तु वह ' यह रोगी दुर्बल होने से मेरा प्रत्युपकार नहीं
डवे यावासमा मानीयस्थाननू 0 ४२ छ-'अतवस्सी' त्याहि.
જે કઈ અતપસ્વી-વાસ્તવમાં તપસ્વી ન હોય અને લોકોમાં પોતે પિતાને તપસ્વી કહે તે બધા લોકોમાં સૌથી મટે ચાર છે તેથી મહામહનીય કર્મની ઉપા४॥ ४३ छे. (२४)
डवे पयासमा भाडनीयस्थाननु वर्णन ४३ छ-'साहारणट्ठा' त्या. જે કઈ મુનિ, ગ્લાન રોગગ્રસ્ત મુનિની વૈયાવચ કરવામાં સમર્થ હોય છતાં
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२०
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे 'ममाप्येष न करोतिन करिष्यति-दुर्बलत्वादयं मम प्रत्युपकारं न करिष्यति' इति मत्वा शठो-निर्दयो भवति, तथा निकृतिप्रज्ञानः-निकृष्टा कृतिनिकृतिः= माया तत्र प्रज्ञानं नैपुण्यं यस्य स तथा, यद्वा-निकृतौ प्रकृष्टं ज्ञानं यस्य स निकृतिप्रज्ञाना= मायानिपुणः, अत एव कलुषाकुलचेताः-कलुषेण पापेन आकुलं =व्याप्तं चेतः अन्तःकरणं यस्य स तथा पापाक्रान्तमानसः, अत एव आत्मनः स्वस्य कृते अबोधिका अविद्यमाना बोधिर्यस्य स तथा बोधिरहितो भवति यः स महामोह प्रकुरुते ।। २५॥
अथ षविंशं मोहनीयस्थानं निरूपयति-'जे' इत्यादि । मूलम्-जे कहाहिगरणाई, संपउंजे पुणो पुणो ।
सव्वतित्थाण भेयाणं, महामोहं पकुव्वइ ॥ २६॥ छाया-यः कथाधिकरणानि, संप्रयुङ्ने पुनः पुनः ।
शर्वतीर्थभेदाय, महामोहं प्रकुरुते ॥ २६ ॥ टीका-'जे' इत्यादि । यः कश्चित् शर्वतीर्थभेदाय-शर्वः सर्वज्ञः तस्य तीर्थतीयते-संसारसागरः पार्य ते येन तत् तीर्थ-द्वादशाङ्गं, किन्त्वाधारं विनाऽऽधेयस्याऽसम्भवात् तदाधारीभूतचतुर्विधसङ्ग्रो लक्ष्यते, तस्य भेदः शर्वतीर्थभेदस्तकर सकेगा' ऐसा समझकर साधारणार्थी रोगी के हित के लिये तथा अपनी निर्जरा के लिए वैयावचरूप अपना कर्तव्य नहीं करता है, वह शठ-निर्दयी, मायावी, कलुषपरिणामी अपनी आत्मा का अहित करने वाला महामोहनीय कर्म बांधता है ॥ २५ ॥ ___ अब छवीसवें महामोहनीयस्थान का वर्णन करते हैं-'जे' इत्यादि ।
__ शर्व का अर्थ होता है-सर्वज्ञ । और तीर्थ का अर्थ होता हैजिस से संसाररूपी सागर पार किया जाया । अर्थात् द्वादशाङ्ग सर्वપણ તે “આ રોગી દુલ હવાથી મારા પર પ્રત્યુપકાર કરી શકશે નહિ” એમ સમજી સાધારણાથી રેગીના હિત માટે તથા પિતાની નિર્જરા માટે વૈયાવચરૂપ પિતનું કર્તવ્ય કરતું નથી તે શઠ–નિર્દયી, માયાવી-કલુષપરિણામી પિતાના આત્માનું અહિત કરવાવાળે મહામહનીય કર્મ બાંધે છે. (૨૫)
હવે છવીસમા મહામહનીયસ્થાનનું વર્ણન કરે છે–ને ઈત્યાદિ.
સર્વ” નો અર્થ થાય છે સર્વજ્ઞ અને તીર્થને અર્થ થાય છે જેનાથી સંસારરૂપી સાગર પાર કરી જવાય અર્થાત દ્વાદશાંગ સર્વતીર્થ કહેવાય છે કિન્તુ આધાર વગર
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. ९ महामोहनीयस्थानानि (३०) ३२१ स्मै कथाधिकरणानि-कथा-प्रबन्धकल्पनारूपा तत्र अधिकरणानि-अधिक्रियते वैमनस्पादि यत्र तानि अधिकरणानि-कलहादीनि, तथा कथाधिकरणानि कलहोत्पादिकाः कथा इत्यर्थः, पुनः-पुन: वारंवारं संप्रयुक्ते-करोति स महामोहं प्रकुरुते, सङ्घच्छेदभेदकारी महामोहाधिकारी भवतीति भावः ॥ २६ ॥
अथ सप्तविंशं मोहनीयस्थानं वर्णयति-'जे य' इत्यादि । मूलम्-जे य अहम्मिए जोए, संपउंजे पुणो पुणो। ___ साहाहेउं सहीहेडं, महामोहं पकुव्वइ ॥ २७ ॥ छाया-यथाऽधार्मिकं योगं संप्रयुक्ते पुनः पुनः।
श्लाघाहेतोः सखिहेतोमहामोहं प्रकुरुते ॥ २७ ।। टीका-'जे य'-इत्यादि । यो मूढः अधार्मिक-धर्म चरति अर्हति वेति धार्मिको, न धार्मिकः अधार्मिकस्तं योग-वशीकरणादिप्रयोगं श्लाघाहेतोः= आत्मसम्मानसत्कारार्थ सखिहेतोः-प्रियव्यक्तिप्रीत्यर्थं पुनः-पुनः वारंवारं संप्रतीर्थ कहा जाता है । किन्तु आधार के बिना आधेय नहीं रह सकता अतः उपलक्षण से चार प्रकार का संघ ही सर्वतीर्थ कहा जाता है। उस के भेद के लिए जो मनुष्य अधिकरण-कलह उत्पन्न करने वाली प्रबन्धकल्पनारूप कथा वारंवार करता है वह, अर्थात् संघ का छेदभेद करने वाला महामोह कर्म बांधता है ॥ २६ ॥
___ अब सत्तावीसवें मोहनीयस्थान का वर्णन करते हैं-'जे य' इत्यादि ।
जो मनुष्य वशीकरण आदि अधार्मिक योग अपना सम्मान और प्रसिद्धि के लिए, प्रियव्यक्ति को खुश करने के लिए यारम्वार विधिपूर्वक करता है, अर्थात् तन्त्रशास्त्र के अनुसार प्राणियों के उपઆધેય રહી શકતું નથી તેથી ઉપલક્ષણથી ચાર પ્રકારના સંધનેજ તીર્થ કહેવાય છે. તેમાં ફાટફુટને માટે જે મનુષ્ય અધિકરણ–કલહઉત્પન્ન કરવાવાળી કથા વારંવાર કરે છે ते, अर्थात् सधना छे-ले ४२वावा महामाई मन मांध छे. (२९)
वे सत्यावीसमा माडनीयस्थान पान ४२ जे-जे य'त्यादि.
જે મનુષ્ય વશીકરણ આદિ અધાર્મિક ગ, પિતાનાં સન્માન તથા પ્રસિદ્ધિ માટે, પ્રિય વ્યકિતને ખુશ કરવા માટે, વારંવાર વિધિપૂર્વક કરે છે. અર્થાત્ તંત્રશાસ્ત્ર
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२२
दशाश्रुतस्कन्धमुत्रे युड्कते-सम्यक् तत्तद्विधिपूर्वकं प्रवर्तयति अर्थात्तन्त्रशास्त्रानुसारं प्राण्युपमर्दनाश्रितं वशीकरणादिपयोगं करोति स महामोहं प्रकुरुते ।
एवञ्च-महामोहनीयकर्मबन्धनमुपार्जयन् संवरमार्गानिर्गत्याऽऽस्रवमार्गमाक्राम्यति, केनापि भावेन पूर्वोतोपदेशं कुर्वन् पूर्वोक्तकर्मबन्धनमाश्रयति ॥२७॥
अथाऽष्टाविंशं मोहनीयस्थानं निरूपयति-'जे य माणुस्सए' इत्यादि । मूलम्--जे य माणुस्सए भोए, अदुवा पारलोइए ।
तेऽतिप्पयंतो आसयइ, महामोहं पकुव्वइ ॥ २८ ॥ छाया-यश्च मानुषकान् भोगान् , अथवा पारलौकिकान् ।
तानतृप्यन्नास्वदते, महामोहं प्रकुरुते ॥ २८ ॥ टीका-'जे य माणुस्सए'-इत्यादि । यश्च कश्चिद् मानुषकान् मनुष्यसम्बन्धिनः, अथवा पारलौकिकान् देवलोकसम्बन्धिनो भोगान्-शब्दादिरूपान् अनुभवन् अतृप्यन्न तृप्यतीति तथा असन्तुष्यन् तान्=पूर्वोक्तान् भोगान् आस्वदते आश्रयति अभिलष्यति वा स महामोहं प्रकुरुते, कामभोगस्य तीब्राभिलाषी महामोहबन्धनं करोति ॥ २८ ॥ मर्दन से सम्बन्ध रखने वाला वशीकरण आदि प्रयोग करता है वह महामोह को प्राप्त करता है । इस प्रकार महामोहनीय कर्म बन्धन की उपार्जना करता हआ 'संवर' मार्ग से पतित होकर 'आस्रव मार्ग में प्रवृत्ति करने लगजाता है। उक्त उपदेश करने वाला चाहे किसी कारण से भी उपदेश करे वह उक्त कर्म के वन्ध में अवश्य आजायगा ।। २७ ।। अब अठाईसवें मोहनीयस्थान का निरूपण करते हैं-'जे य' इत्यादि।
जो व्यक्ति देव अथवा मनुष्य सम्बन्धी कामभोगों की अतृप्ति से तीव्र अभिलाषा करता है वह महामोह प्राप्त करता है ॥२८॥ અનુસાર પ્રાણિઓના વિનાશની સાથે સંબંધ રાખવાવાળા વશીકરણ આદિ પ્રયોગ કરે છે તે મહામહને પ્રાપ્ત થાય છે.
___ ३ मामानीय ४ मन्यनन पान ४२ai 'संवर' माथी पतित थने 'आस्रव भागमा प्रवृत्ति ४२१al. Mय छ. तपश ६२वावा गमे તે કારણથી ઉપદેશ કરે છતાં તે ઉકત કર્મને બંધનમાં અવશ્ય આવશે. (૨૭)
मयावीसमा मायाननु नि३५ ४३-'जे यत्याह
જે વ્યક્તિ દેવ અથવા મનુષ્ય સંબંધી કામભેગની અતૃપ્તિથી તીવ્ર અભિલાષા રાખે છે તે માહાહ પ્રાપ્ત કરે છે. (૨૮)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. ९ महामोहनीयस्थानानि (३०) ३२३
अथैकोनत्रिंशत्तमं मोहनीयस्थानं निरूपयति 'इड्ढी' इत्यादि । मूलम्-इड्ढी जुई जसो वणो, देवाणं बलवीरियं ।
तेर्सि अवण्णवं बाले, महामोहं पकुव्वइ ॥ २९ ॥ छाया-ऋदिर्घतियशो वों, देवानां बलवीर्यम् ।।
तेषामवर्णवान् वालो, महामोहं प्रकुरुते ॥ २९ ॥ टीका-'इड्ढी'-इत्यादि । यः कश्चित् देवानाम् ऋद्धि-सम्पत्तिः द्युतिः= कान्तिः, यशः, वर्णः-गौरप्रभृतिः बलं-शारीरिकं, वीर्य-जीवसमुत्पन्नं च वर्तते, तेषां देवदर्यादीनां पदार्थानाम् अवर्णवान-निन्दकः, अत एव बालाबालसदृशोऽज्ञानी, अर्थाद् देवर्द्धिप्रभृतिनिन्दको भवति स महामोहं प्रकुरुते ॥२९॥
अथ त्रिंशत्तमं मोहनीयस्थानं निरूपयति-'अपस्समाणो' इत्यादि । मूलम्-अपस्समाणो पस्सामि, देवे जक्खे य गुज्झगे।
अण्णाणी जिणपूयट्टी, महामोहं पकुव्वइ ॥३०॥ छाया-अपश्यन् पश्यामि, देवान् यक्षाश्च गुह्यकान् ।
___ अज्ञानी जिनपूजार्थी, महामोहं प्रकुरुते ॥ ३० ॥
टीका-'अपस्समाणो'-इत्यादि । योऽज्ञानी ज्ञानविकलो मृढ इति यावत जिनपूजार्थी-जिनानां पूजेव पूजा तामर्थयितु शीलमस्य स तथा जिनवदादरसत्कारादि ममापि भवतु' इति वासनावासितान्तःकरणः सन् देवान् यक्षान्
____अब उनतीसव महामोहनीयस्थान का वर्णन करते हैं-'हो' इत्यादि ।
देवों की ऋद्धि, कान्ति, यश, गौर आदि वर्ण तथा शारीरिक बल और मानसिक वीर्य स्वयंसिद्ध हैं, उनकी जो अज्ञानी मनुष्य निन्दा करता है वह महामोह प्राप्त करता है ॥ २९ ॥
अब तीसवें मोहनीयस्थान का वर्णन करते हैं-'अपस्समाणो' इत्यादि। ___ जो अज्ञानी, 'जिन भगवान के समान मेरा भी आदर
वे मेत्रीसमा मडामोनीयस्थान- १ न ४२ छ-'इड्री' त्याft.
દેવેની ઋદ્ધિ, કાન્તિ, યશ, ગૌર આદિ વર્ણ તથા શારીરિક બલ અને માનસિક વીર્ય સ્વયંસિદ્ધ છે. તેની જે અજ્ઞાની મનુષ્ય નિંદા કરી છે તે મહામહ પ્રાપ્ત કરે છે(૨૯)
वे श्रीसमा मानीयस्थाननुं न ४२ - "अपस्समाणो" त्याs. જે અજ્ઞાની “જિન ભગવાનના સમાન મારે પણ આદર સત્કાર થાય” એવા
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
३२४
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे तथा गुह्याकान् च अपश्यन् लोचनगोचरान् न कुर्वन् अहं पश्यामि-चक्षुषा तान् साक्षात्करोमीति स्वकीयामसत्यपणक्रीतां कीर्ति वितनोति स महामोहं प्रकुरुते ॥ ३० ॥
पूर्वोक्तलक्षणानि मोहनीयस्थानानि त्रिंशद्विधानि निरूप्य तान्युपसंहरन् गाथापचकं सदुपदेशप्रवर्तकतया वर्णयति-'एए' इत्यादि। मूलम्--एए मोहगुणा वृत्ता, कम्मंता चित्तवद्धणा।
जे तु भिक्खु विवज्जेजा, चरिजत्तगवेसए ॥१॥ छाया-एए मोहगुणा उक्ताः, कर्मान्ताश्चित्तवर्द्धनाः ।
यास्तु भिक्षुर्विवर्जयेच रेदात्मगवेषकः ॥ १ ॥ टीका- एए'-इत्यादि । एते अनन्तरं ये 'जे केइ' इति प्रथममोहनीयस्थानप्रतिपादकगाथामारभ्य 'अपस्समाणो' इति त्रिंशत्तममोहनीयस्थानमतिपादकगाथापर्यन्तेन निरूपिता मोहगुणाः=मोहानां मोहसाधनीभूतमोहनीयकर्मणां मोहजनक गुणा मोहगुणाः, शाकपार्थिवादित्वान्मध्यमपदलोपः, ते कर्मान्ताः-ज्ञानावरणीयाधष्टविधं कर्मैव अन्तः अवसानं परिणामो येषां ते क. सत्कार' हो ऐसे विचार वाला होकर देव यक्ष गुह्यक आदि को न देखता हुआ भी कहता है कि-" मैं इनको देखता हूँ" वह महामोह प्राप्त करता है ॥ ३० ॥
इस प्रकार महामोहनीय कर्म के तीस स्थानों का वर्णन कर उनका उपसंहार करते हुए पाँच गाथाओं से सदुपदेश का वर्णन करते हैं-'एए' इत्यादि ।
जे केई ' इस प्रथम मोहनीयस्थान का प्रतिपादन करने वाली गाथा से आरंभकर 'अपस्समाणो' इस तीसवा मोहनीयस्थान प्रतिपादक गाथा तक निरूपित किये हुए मोहका साधन मोहनीय कर्म हैं । વિચારવાળો થઈને દેવ યક્ષ ગુહ્યક આદિને ન જોતાં કહે છે કે-“હું તેને જોઉં છું” તે મહામહ પ્રાપ્ત કરે છે (૩૦)
આ પ્રકારે મહામહનીય કર્મનાં ત્રીસ સ્થાનનું વર્ણન કરીને તેને ઉપસંહાર ४२०i पांय याथी सदुपयर्नु न ४२ जे-'एए' त्यादि.
'जे केइ' मा प्रथम भाडनीयस्थानन प्रतिपादन ४२वावाजी आयाथी आरंभ शने 'अपस्समाणो' से त्रीसमा भीडनीयस्थानप्रतिपा६४ ॥सुधा नि३५५५ ४२ai મોહનાં સાધન મોહનીય કર્મ છે. તીર્થકરોએ એ મોહજનક ગુણ અશુભકર્મરૂપ
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. ९ मोहनीयस्थान त्यागोपदेशः
३२५ मन्तिा: अशुभकर्मरूपफलवन्तः, अत एव चित्तवर्द्धनाः-अशुभवासनाभिर्वर्द्धयन्ति= घृतसमिद्भिर्वह्निमिव विशालयन्तीति वर्द्धनाः, चित्तस्य अन्तःकरणस्य वर्द्धनाश्चितवद्धना:-अशुभभावनाभिरात्मविमुखतया चित्तभ्रमणकारकाः उक्ता भगवद्धिजिनैः कथिताः, यान् तु-आत्मगवेषकः आत्मार्थी, आप्तगवेषक इति च्छायापक्षे आप्तानां तीर्थङ्कराणां गवेषकः तद्वचनानुसरणपरायणो भिक्षुः=मुनिः विवर्जयेत-त्यजेत् , तथा तान् परित्यजन् चरेत् संयममार्गे विहरेत् ॥ १ ॥
पुनरप्युपदिशति-'जंपि' इत्यादि । मूलम्-जं पि जाणे इओ पुव्वं, किच्चाकिच्चं बहुजडं ।
तं वंता ताणि सेविजा, जेहिं आयारवं सिया ॥२॥ छाया-यदपि जानीयादितः पूर्व, कृत्याकृत्यं बहुजडम् ।
तद् वमित्वा तानि सेवेत, यैराचारवान् स्यात् ॥ २ ॥ टीका-'जंपि'-इत्यादि । इतः अस्मात् प्रव्रज्याकालात् पूर्वाग् यदपियत्किश्चिदपि स्वकृतंबहुजडम् अज्ञानबहुलं कृत्याकृत्यं-कृत्यम् अविहितीर्थंकरों ने ये मोहजनक गुण अशुभ कर्मरूप फल का देने वाले, अतएव जैसे घी और समिध (इन्धन) से अग्नि की वृद्धि होती है उसी तरह अन्तःकरण की वृद्धि करने वाले, और अशुभ भावना से आत्मविमुख होने से चित्त में भ्रमणा उप्तन्न करने वाले कहे हैं। जो भिक्षु आत्मा की गवेषणा में लगा है वह इनको छोडकर संयमक्रिया में प्रवृत्ति करे । वहाँ 'आप्तगवेषक ' ऐसी छाया करने पर इसका दूसरा अर्थ भी होता है-आप्त का अर्थ तीर्थकर, उनके गवेषक अर्थात् उनके वचन-अनुसार प्रवृत्ति करने वाला मुनि उन महामोहस्थानों को छोडकर संयममार्ग में प्रवृत्ति करे ॥ १ ॥ ફલને દેવાવાળા, હેવાથી જેમ ઘી તથા સમિધ (બળતણ) થી અગ્નિની વૃદ્ધિ થાય છે તેવી જ રીતે અન્ત:કરણની વૃદ્ધિ કરવાવાળા, અશુભભાવનાથી આત્મવિમુખ હેવાથી ચિત્તમાં ભ્રમણ ઉત્પન્ન કરવાવાળા કહ્યા છે. જે ભિક્ષુ આત્માની શોધમાં લાગેલા हाय तमामे तेने छाडीने संयम मियामी प्रवृत्ति ४२वी मही 'आप्तगवेषक, એવી છાયા કરવાથી તેને બીજો અર્થ પણ થાય છે–આપ્તને અર્થ થાય છે તીર્થ કર, તેના ગષક અર્થાત્ તેને વચન-અનુસાર પ્રવૃત્તિ કરવાવાળા મુનિએ તે મહામોહસ્થાનેને છોડીને સંયમ માર્ગમાં પ્રવૃત્તિ કરવી. (૧)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२६
दशाश्रुततस्कन्धसूत्रे तानुष्ठानम् , अकृत्यं पापचरणं जानीयात् स्वज्ञानविषयीभवेत् तत्सर्व वमित्वाउद्गील्य शुभभावनया हृदयतो निःसार्य तानि आप्तानुष्ठितानि सेवेत-अनुतिठेत् यै: अनुष्ठीयमानैरात्मा आचारवान्=साध्वाचारसम्पन्न, स्याद्-भवेत् ॥२॥
पुनरप्याह-'आयारगुत्तो' इत्यादि। मूलम्-आयारगुत्तो सुद्धप्पा, धम्मे ठिच्चा अणुत्तरे ।
तओं वमे सए दोसे, विसमासीविसो जहा ॥३॥ छाया-आचारगुप्तः शुद्वात्मा, धर्मे स्थित्वाऽनुत्तरे ।
ततो वमेत् स्वकान् दोषान् विषमाशीविषो यथा ॥३॥ टीका-'आयारगुत्तो'-इत्यादि । आचारगुप्तः-गुप्ता सुरक्षितः सावधानतयाऽनष्ठितः आचार: पञ्चविधसाध्वाचारो येन स आचारगुप्तः, अत्र माकतस्वाद गुप्तशब्दस्य न पूर्वप्रयोगः । यद्वा-आचारेण गुप्ता=सुरक्षितः, अत एव शुद्धात्मा-शुद्धो-निर्मल आत्मा अन्तःकरणं यस्य स तथा, अनुत्तरे-अविद्यमान उत्तरः-उत्तमः परो यः सोऽनुत्तरः अनुत्तमस्तस्मिन श्रेष्ठतरे धर्मे श्रुतचारित्र
फिर भी उपदेश करते हैं- जंपि जाणे' इत्यादि ।
इस प्रव्रज्याकाल से पूर्व जो कुछ भी अपने किये हुए अज्ञानबहल कृत्य-अविहित का विधान और अकृत्य-पापाचरण को जान लेवे तब उन सबको हृदय की भावना से समूल निकालकर उन्हीं कत्यो का सेवन करे कि जिन के सेवन से आत्मा आचारवान्सदाचारी बने ॥ २ ॥
और भी कहते हैं-'आयारगुत्तो' इत्यादि ।
जो पाच प्रकार के आचार का पालने वाला, अथवा आचार से सुरक्षित अतएव शुद्धात्मा मुनि अनुत्तर-सर्वश्रेष्ठ धर्म में-श्रुत
4जी ५ अपहेश ४२ छ-'जपि जाणे' त्यादि.
આ પ્રવ્રયાકાલથી અગાઉ જે કાંઈ પણ પિતાના કરેલા અજ્ઞાનબહુલ કૃત્યઅવિહિતના વિધાનને અને અકૃત્ય–પાપાચરણને જાણી લે ત્યારે તે બધાને હૃદયની ભાવનાપૂર્વક સમૂળ નાશ કરીને તે આપ્તવચનનું પાલન કરે કે જેના પાળવાથી આત્મા આચારવાન થાય (૨)
वजी ५५५ ५९ -'आयारगुत्तो' या
જે મુનિ પાંચ પ્રકારના આચારના પાળવાવાળા અથવા આચારથી સુરક્ષિત એટલેજ શુદ્ધાત્મા મુનિ અનુત્તર-સર્વશ્રેષ્ઠ ધર્મમાં-બુતચારિત્રલક્ષણ ધર્મમાં રહીને ત્યાર
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. ९ मोहनीयस्थानत्यागोपदेशः
३२७
लक्षणे स्थित्वा = तत्पालकतयाऽवस्थाय ततः = उत्कृष्टधर्मावस्थानानन्तरम्, आशीविषः दंष्टाविषः सर्पों विषं गरलं यथा येन प्रकारेण वमति उदगिलति तथा स्वकान् = निजान् दोषान् = विषयकषायरूपान् वमेत् त्यजेत् ॥ ३ ॥ अथ-उक्तगुणसम्पन्नः साधुः किं किं प्राप्नोतीत्याह- 'सुचत्तदोसे' इत्यादि । मूलम् - सुचत्तदोसे सुद्धप्पा, धम्मट्टी विदितावरे |
इहेव लभए कित्तिं, पेच्चाय सुगई वरं ॥४॥ छाया-सुत्यक्तदोषः शुद्धात्मा, धर्मार्थी विदितापरः ।
इहेव लभते किर्ति, प्रेत्य च सुगतिं वराम् । ४।
टीका- 'सुचत्तदोसे' - इत्यादि । सु = सुष्ठु = सम्यक्प्रकारेण विवेकेन त्यक्ताः = वर्जिताः दोषाः - अज्ञानमिथ्यात्वाविरतिलक्षणा येन स तथा, अत एव शुद्धात्मा= पापकृत्यपरित्यागेन निर्मलान्तःकरणो धर्मार्थी = श्रुतचारित्ररूपधर्मानुष्ठानाभिलाषी विदितापर :- विदितो = ज्ञातः अपरः - न परः = उत्कृष्टो यस्मादित्यपरो मोक्षो येन स तथा = ज्ञातमोक्षस्वरूपः सन् इहैव = मर्त्यलोक एव कीर्ति = प्रशंसारूपं यशः मेत्य = भवान्तरे वरां= श्रेष्ठां सुगतिं शोभनगतिं देवलोकत्वरूपां मुक्तिं च लभते = प्राप्नोति ॥ ४ ॥
चारित्रलक्षण धर्म में रहकर तदनन्तर जैसे सर्प जहर का वमन करता है वैसे ही अपने विषयकषायरूपी दोषों का वमन करे ॥ ३ ॥ उक्तगुणसम्पन्न साधु क्यार प्राप्त करता है ? उसका वर्णन करते हैं - 'सुचत्तदोसे' इत्यादि ।
जिसने विवेकसे अज्ञान मिध्यात्व आदि दोषों का त्याग किया है ऐसा, अतएव पापकृत्य के परित्याग से शुद्ध अन्तःकरणचाला, श्रुतचारित्ररूपी धर्म का अनुष्ठान करने वाला मोक्ष को जानने वाला પછી જેમ સર્પ સવ ઝેરનું વમન કરે છે. તેમજ પેાતાના વિષયકષાયરૂપી દષાનુ
वमन रे. (४
छत्याहि
જેણે વિવેકથી અજ્ઞાન મિથ્યાત્વ આદિ દોષોના ત્યાગ કર્યાં હાય એવા એટલે પાપકૃત્યના પરિત્યાગથી શુદ્ધ અન્ત:કરણવાળા, શ્રુતચારિત્રરૂપી ધર્મનું અનુષ્ઠાન કર
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
गुणसंपन्न साधु शुं शुं प्राप्त करे छे तेनु' वन ४२ छे- 'सुचत्तदोसे'
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२८
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे मूलम्-एवं अभिसमागम्म, सूरा दृढपरकमा ।
सव्वमोहविणिम्मुक्का, जाइमरणमइकिया ॥५॥त्तिबेमि॥ छाया-एवभिसमागम्य, शूरा दृढपराक्रमाः ।
सर्वमोहविनिर्मुक्ता,-जातिमरणमतिक्रान्ताः ॥५॥ इति ब्रवीमि ।। टीका-'एवं' इत्यादि । एवम् अनेन प्रकारेण अभिसमागम्य-विज्ञाय शूराः परीषहोपसर्गसहनसमर्थाः दृढपराक्रमाः तपःसंयमे निश्चलवीर्यप्रकाशकाः सर्वमोहविनिर्मुक्ताः = पूर्वोक्तसकलविधमोहनीयकर्मवियुक्ताः मोहादिसकलकर्मरहिता इत्यर्थः, जातिमरणं-जातिः-जननं मरणं चेत्यनयोः समाहारस्तत् अतिक्रान्ताः पारितवन्तो भवन्ति जन्म-मरणमुल्लङ्घयन्ति, अचलमरुजमक्षयं शिवं प्राप्नुवन्तीति भावः ॥ ५ ॥ इस लोक में कीर्ति को पाकर भवान्तर में सुगति और मुक्ति की प्राप्ति करता है ॥ ४ ॥
और भी कहते हैं-' एवं ' इत्यादि ।
इस प्रकारसे दोषों का परित्याग करके परीषह उपसगों के सहन करने में समर्थ, तप और संयम में पराक्रम फोडने वाला, मोइ आदि सकल कर्म से रहित होता हुआ जन्म और मरण का पार करने वाला हो जाता है, अर्थात् जन्म मरण मिटाकर अचल, अरुज, अक्षय शिवपद की प्राप्ति करता है ॥ ५ ॥
વાવાળા, મેક્ષને સમજવાવાળા, આ લોકમાં કીર્તિ મેળવીને ભવાન્તરમાં સુગતિ તથા મુકિતની પ્રાપ્તિ કરે છે (૪)
quी ५९५ ४ छ- 'एवं' या.
આ પ્રકારે દેને પરિત્યાગ કરીને પરીષહ ઉપસર્ગને સહન કરવામાં સમર્થ તપ અને સંયમમાં પરાક્રમ બતાવનારા, મેહ આદિ સકલકર્મથી રહિત થતાં જન્મ અને મરણને પાર કરવાવાળા થઈ જાય છે. અર્થાત્ જન્મ મરણ મટાડી Uने अयस, १३०४, मक्षय शिषपनी प्राप्ति ४२ छ. (५)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहषिणी टीका अ. ९ अध्ययनसमाप्ति
इति ब्रवीमि-सुधर्मा स्वामी जम्बूस्वामिनं प्रति कथयति-हे जम्बूः ! इति=भगवन्महावीरस्वामिमुखाद् यथा श्रुतं तथा ब्रवीमि त्वां प्रवच्मि ॥
॥ इति श्री-विश्वविख्यात-जगवल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषा कलितललितकलापालापक-पविशुद्धगद्यपद्यनैकग्रन्थनिर्मायकवादिमानमर्दक-श्रीशाहूच्छत्रपतिकोल्हापुरराजप्रदत्त'जैनशास्त्राचार्य'- पदभूपित-कोल्हापुरराजगुरु-बालब्रह्मचारि - जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री-घासीलाल-व्रतिविरचितायाम् "श्रीदशाश्रुतस्कन्धमूत्रस्य” मुनिहर्षिण्याख्यायां व्याख्यायाम्-महामोहनीय स्थानाख्यं नवममध्ययनं समाप्तम् ।।९।।
सुधर्मा स्वामी जम्बू म्वामी से कहते हैं कि-हे जम्बू ! भगवान महावीर स्वामी के मुख से जैसा सुना वैसा ही में तुझको कहता हूँ।
इति दशाश्रुतस्कन्ध सूत्र की मुनिहर्षिणी टीका के हिन्दी अनुवाद
में नौवा अध्ययन समाप्त हुआ ॥ ९ ॥
સુધર્માસ્વામી જખ્ખસ્વામીને કહે છે કે –હે જબૂ! ભગવાન મહાવીરસ્વામીના મુખેથી જેવું સાંભળ્યું તેવું જ હું તમને કહું છું. શ્રી દશાશ્રુતસ્કન્ધ સૂત્રની યુનિવર્ષિણ ટીકાના ગુજરાતી
અનુવાદમાં નવમું અધ્યયન સમાપ્ત થયું ૯)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ अथ दशममध्ययनम् ॥
नवमाध्ययने महामोहनीयस्थानानि वर्णितानि । कदाचित्तद्वशंवदः साधुस्तस्य निदानकर्म समाचरति । मोहप्रभावेण कामभोगवाञ्छा हृदये प्रादुर्भवति, तां पूरयितुं तीव्रवाञ्छया स निदानकर्म करोति, अस्य कर्मणोऽयमेव परिणाम: - तस्य सेच्छाऽऽयतिपर्यन्तं तिष्ठति, येनासौ भूयो भूयो जन्ममरणवन्धनमासादयति । अतोऽस्मिन्नध्ययने निदानकर्मैव विविच्यते, अयमेव नवमाध्ययनेन सहास्य दशमाध्ययनस्य सम्बन्धः ।
इदमध्ययनम् 'आयति' - नामकम्' यो जनो निदानकर्म कुर्यात् तत्फलं भोक्तुमवश्यमेव नवीनं जन्म तस्य ग्राह्यं स्यात् । आयनम् - आयतिः = लाभः कस्य दशवा अध्ययन
"
नववें अध्ययन में तीस महामोहनीयस्थानों का निरूपण किया है | साधु कदाचित् उनके वशवर्ती होकर तप करते हुए निदान कर्म करता है । मोह के प्रभाव से कामभोगों की इच्छा उसके चित्त में जाग उठती है । इस इच्छा की पूर्ति के लिए तीव्रवञ्छा से वह 'निदान' नियाणा करता है । परिणाम यह होता है कि उसकी वह इच्छा ' आयति ' अर्थात् आगामी काल तक बनी रहनी है, जिससे वह फिर जन्म मरण के बन्धन में फंसा रहता है । अतः इस अध्ययन मैं 'निदान' कर्म का ही निरूपण करते हैं । यही नववें अध्ययन के साथ दशवें अध्ययन का सम्बन्ध है ।
इस अध्ययन का नाम ' आयति ' है । जो व्यक्ति निदानकर्म અધ્યયન દુરાસુ
નવમા અધ્યયનમાં ત્રીસ મહામેહનીયસ્થાનનું નિરૂપણ કર્યું છે. સાધુ કદાચિત્ મેહના વશવતી હોય તપ કરતાં કરતાં નિદાન કર્મ કરે છે મેહના પ્રભાવથી કામણેાગાની ઇચ્છા તેના ચિત્તમાં જાગૃત થાય છે. એ ઇચ્છાની પૂર્તિ માટે તીવ્રવાંछाथी ते 'निदान' नियाला पुरे छे परिणाम मे भावे छे है-तेनी ते २छा 'आयति' अर्थात् आगामी ठास सुधी रही लय हे मेथी ते पाहो जन्म भरना બન્ધનમાં ફસાઇ રહે છે, તેથી આ અધ્યયનમાં નિદાનકનુંજ નિરૂપણ કરે છે. આજ નવમા અધ્યયનની સાથે દશમા અધ્યયનના સંબધ છે.
मा अध्ययननु नाम 'आयति' छे. ने व्यक्ति निहानदर्भ रे तेने तेनु इज लोगववा भाटे व्यवश्यमेव नवोन्म ग्रह ४२वे पडे छे. 'आयति' शब्हनो व्यु
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. १० श्रेणिकराजवर्णनम् । लाभः? इति चेद उच्यते-जन्म-मरणयोरिति बोध्यम् । लाभ एवायतिः कथ्यते ।
____ अयं लाभो द्रव्यभावभेदाद् द्विविधः । द्रव्यलाभश्चतुर्गतिभ्रमणरूपः । भावलाभो ज्ञानादिप्राप्तिरूपः । संसारचक्रे परिभ्राम्यन् आत्मा द्रव्यलाभमधिकरोति । किन्तु यदा स संसारचक्रत उपरमते तदा ज्ञानादिकं भावलाभमधिकृत्य मोक्षपदमुपैति । प्रकृताध्ययने द्विविधलाभो वर्णितः । अस्यादिममिदं सूत्रम्' तेणं कालेणं' इत्यादि। ___मूलम्-तेणं कालेणं तेणं समएणं रायगिहे नामं नगरे होत्था। वण्णओ गुणसिलए चेइए । रायगिहे नगरे सेणिए राया होत्था, रायवण्णओ । एवं जहा उववाइए जाव चेल्लकरेगा उसको उसका फल भोगने के लिए अवश्य ही नया जन्म ग्रहण करना पडेगा । 'आयति' शब्द का व्युत्पत्ति द्वारा यह अर्थ होता है कि-'आयनम्-आयतिः' अर्थात् लाभ । किसका लाभ ? उसके उत्तर में 'जन्म मरण का लाभ ' ऐसा कहा जाता है। लाभ ही 'आयति' कहाता है।
यह लाभ द्रव्य और भाव के भेद से दो प्रकार का है । द्रव्यलाभ-चारो गतिरूप होता है । भावलाभ-ज्ञानादि की प्राप्तिरूप है । संसारचक्र में परिभ्रमण करता हुआ आत्मा 'द्रव्यलाभ' की प्राप्ति करता है, किन्तु जब वह इस संसारचक्र से विराम पाता है तब ‘भावलाभ ' ज्ञानादि की प्राप्ति कर मोक्षपद को पाता है । इस अध्ययन में दोनों प्रकार के लाभों का वर्णन किया गया है। इसका प्रथम सूत्र यह है- तेणं कालेणं' इत्यादि । त्पत्ति द्वारा में अर्थ थाय छ- 'आयनम्-आयतिः' अर्थात् मान, शेन। साल ? તેના ઉત્તરમાં “જન્મ મરણનો લાભ” એમ કહેવાય છે લાભજ આયતિ કહેવાય છે.
આ લાભ દ્રવ્ય તથા ભાવ એવા ભેદથી બે પ્રકારનો છે દ્રવ્યલાભ–ચારેય ગતિરૂપ હોય છે. ભાલાભ-જ્ઞાનાદિની પ્રાપ્તિરૂપ છે. સંસારચક્રમાં પરિભ્રમણ કરતે આત્મા દ્રવ્યલાભની પ્રાપ્તિ કરે છે. કિંતુ જયારે તે આ સંસાર ચક્રથી વિરામ પામે છે ત્યારે “ભાવલાભ જ્ઞાનાદિની પ્રાપ્તિ કરી એક્ષપદને પામે છે. આ અધ્યયનમાં બેઉ પ્રકારના લાભનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે, આનું પ્રથમ સૂત્ર આ છે – 'तेणं कालेणं' त्या.
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३२
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे
णाए सद्धि जाव विहरइ । तए णं से सेणिए राया अण्णया कयाइं पहाए, कयवलिकम्मे, कयकोउयमंगलपायच्छित्ते, सिरसा कंठमालकडे, आविद्धमणिसुवण्णे, कप्पियहारद्धहारतिसरयपालंबपलंबमाण-कडिसुत्तयकयसोहे पिणद्धगेवेजअंगुलिज्जगे. जाव कप्परुक्खए चेव अलंकियविभूसिए परिंदे सकोरंटमल्लदामेणं छत्तेणं धरिजमाणेणं जाव ससिव्व पियदंसणे नरवई जेणेव बाहिरिया उवटाणसाला जेणेव सीहासणे तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता सीहासणवरंसि पुरत्थाभिमुहे निसीयइ । निसीइत्ता कोडुंबियपुरिसे सदावेइ, सदावित्ता एवं वयासी ॥सू०१॥
छाया-तस्मिन् काले तस्मिन् समये राजगृहं नाम नगरमभवत् । वर्णकः। गुणशिलकं चैत्यम् । राजगृहे नगरे श्रेणिको राजाऽभवत् , राजवर्णको यथौपपातिके यावत् चेल्लणया सार्द्ध यावद् विहरति, ततः खलु स श्रेणिको राजा अन्यदा कदाचित् स्नातः कृतवलिकर्मा कृतकौतुकमङ्गलप्रायश्चित्तः शिरसा कण्ठे मालकृतः, आविद्धमणिसुवर्णः, कल्पितहारार्द्धहारत्रिसरिकमालम्बप्रलम्बमानकटिसूत्रकृतशोभः, पिनद्धग्रेवेयाङ्गुलीयकः, यावत्कल्पवृक्ष इवालङ्कृतविभूषितो नरेन्द्रः सकोरण्टकमाल्यदाम्ना छत्रेण ध्रियमाणेन यावत् , शशीव प्रियदर्शनो नरपतियत्रैव बाह्या उपस्थानशाला, यत्रैव सिंहासनं तत्रैवोपागच्छति, उपागत्य सिंहासनवरे पौरस्त्याभिमुखो निषीदति, निषध कौटुम्बिकपुरुषान् शब्दयति, शब्दयित्वा एवमवादीत् ॥ मू० १ ॥
टीका-' तेणं कालेणं'-इत्यादि । तस्मिन् काले-चतुर्थारकलक्षणे तस्मिन् समये हीयमानलक्षणे 'राजगृहं'=राजगृह इति शब्देन कथ्यमानं नाम: प्रसिद्धं नगरंमूलनगरम्-अभवत् आसीत् । वर्णकः वर्णनकारकः 'राजगृहस्ये'ति शेषः 'रिद्धत्थिमियसमिद्धे' इत्यादिशब्दसङ्ग्रह औपपातिकसूत्रोक्तचम्पानगरी
इस अवसर्पिणीकाल के चौथे आरे के अन्तिम भाग में राजगृह नामका एक नगर था । राजगृह नगर का वर्णन औपपातिक
આ અવસર્પિણી કાલના ચોથા આરાના આન્તમ ભાગમાં રાજગૃહ નામનું નગર હતું રાજગૃહ નગરનું વર્ણન ઔપપાતિક સૂત્રમાં ચંપાનગરીના સમાન જાણવું જોઈએ.
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहषिणी टीका अ. १० श्रेणिकराजवर्णनम् वद् विज्ञेयः । गुणशिलकं गुणशिलकनामकं चैत्यम्-उद्यानम् आमीदिति शेषः । तत्र-तस्मिन् राजगृहे नगरे श्रेणिको राजाआसीत् । राजवर्णकः-राज्ञः समस्तवर्णनकारकः शब्दो यथा येन प्रकारेण औषपातिके वर्तते तथाऽत्राऽपि वाच्यः। श्रेणिको राजा यावत् ' यावत् '-शब्देन चेल्लणावर्णनम् औपपातिकस्त्रोक्तधारिणीवद् विज्ञेयम् । तया चेल्लणया देव्या साई यावत्-'यावच्छब्देन'अनुरक्तः इष्टान् शब्दस्पर्शरसरूपगन्धान् पञ्चविधान् मानुष्यकान् कामभोगान् भुञ्जानो विहरति । ततः खलु श्रेणिको राजा अन्यदा-अन्यस्मिन् काले कदाचित् स्नातः कृतदेहादिशुद्धिः कृतबलिकर्मा=कृतवायसादिबलिविधिः, कृतकौतुकमङ्गलपाश्चित्तः-कृतमषीपुण्ड्दुःस्वप्ननाशकमाङ्गल्य-सर्षपदध्यक्षतचन्दनदूर्वादिधारणरूपप्रायश्चित्तः, शिरसा-मस्तकेन कण्ठे मालकृतः ग्रीवायां धृतमालः, आविसूत्र में चम्पानगरी के समान जानना चाहिए । उसके बाहर गुणशिलक नामका एक उद्यान था। उस राजगृह नाम के नगर में श्रेणिक नामका एक राजा रहता था । राजा का वर्णन भी औपपातिकसूत्र में कोणिक का है ऐसा यहाँ भी जानना चाहिए । चेलणा नामकी उसकी पटरानी थी । इसका वर्णन भी औपपातिकसूत्र में कहे हुए धारिणी के समान जानना । श्रेणिक राजा उस चेल्लणा रानी के साथ अनुरक्त होकर इष्ट शब्दादि पाच प्रकार के मनुष्य-सम्बन्धो कामभोगों को भोगता हआ विचरता था । अनन्तर वह श्रेणिक राजा कोई समय स्नान कर कौआ आदि को जिसने बलि-अन्न का भाग दिया, भाल में मषि तिलक आदि क्रिया और दुःस्वप्न के दोष का निवारण करने के लिए प्रायश्चित्त-अर्थात् दहीं चावल चन्दन और दूर्वां आदि को धारण किया । ग्रीवा में माला धारण की । वैडूर्य તેની બહાર ગુણશિલક નામનું એક ઉદ્યાન હતું. તે રાજગૃહ નામના નગરમાં શ્રેણિક નામે એક રાજા રહેતા હતા, રાજાનું વર્ણન પણ ઔપપાતિક સૂત્રમાં કેણિકનું છે તેવું જ અહીં પણ જાણી લેવું જોઈએ. ચેલણા નામે તેની પટ્ટરાણ હતી તેનું વર્ણન પણ
પપાતિકમાં કહેલું ધારિણીના સમાન જાણવું. શ્રેણિક રાજા તે ચેલણા રાણીની સાથે અનુરક્ત થઈને ઇષ્ટ શબ્દાદિ પાંચ પ્રકારનાં મનુષ્ય સંબંધી કામોને ભેગવતાં વિચર રતે હતે. પછી તે કેણિક રાજાએ કઈ સમયે સ્નાન કરી કાગડા આદિને બલિ (અન્નભાગ) આપે. કપાળમાં તિલક આદિ કર્યું અને દુ:સ્વપ્નાના દેષનું નિવારણ કરવા માટે પ્રાયશ્ચિત્ત–અર્થાત્ દહીં ચોખા ચન્દન તથા દુર્વા આદિ ધારણ કર્યા. ડોકમાં માળા
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे द्धमणिसुवर्णः-आविद्धाः जटिताः संयोजिता निषक्ता इति यावत् मणयो वैडूर्यनीलप्रवालादयो यत्र तानि आविद्धमणीनि तानि च सुवर्णानि अलङ्कारीभूनानि यस्य स तथा, यद्वा-मणिघटितानि भूषणरूपाणि सुवर्णानि लक्षणया सुवर्णमयानि भूषणानि आविद्धानि-श्रवणादिषु कुण्डलादितया परिहितानि विनियोजितानि येन स तथा, कल्पितहाराहार-त्रिसरिकपालम्बप्रलम्बमानकटिसूत्रकृतशोभः कल्पितानि परिहितानि हारः= अष्टादशसरिकः, अर्द्धहारः नवसरिकः, त्रिसरिकश्च, पालम्ब-स्तबकः प्रलम्बमानं च तत् कटिसूत्रं चैतानि, तैः कृतशोभः विहितच्छविः, पिनद्धौवेयाङ्गुलीयकः-पिनद्धे परिहिते ग्रैवेयक-ग्रीवाऽऽभरणम् अशुलीयकम् अङ्गुलिभूषणं चेति ग्रेवेयाङगुलीय के येन स तथा, यावत् कल्पवृक्ष इच अलकृतः भूषितः, विभूषितः विशेषंगालङ्कृतश्च नरेन्द्रो नरपतिःसकोरण्टमाल्यदाम्ना-कोरण्टकः वनस्पतिविशेषस्तस्य माल्यानि-मालायोग्यपुष्पाणि तेषां दाम, सकोरण्ट कमाल्यदाम तेन घ्रियमाणेन धार्यमाणेन छत्रेण यावत् शशीवचन्द्र इव चन्द्रतुल्यः आहादकत्वात् प्रियदर्शनो नरपतिः श्रेणिकराजः यत्रैव यस्मिन्नेव स्थाने बाह्याबहिर्भूप्रदेशस्था उपस्थानशाला=आस्थानमण्डपः, यत्रैव सिंहासन नील शव प्रवाल आदि मणियों से जडे हुए सोने के आभूषण पहिने। अथवा मणि आदि से बनाये हुए गहने एवं सोने के गहने कान हाथ आदि में धारण किये । अठारह लडी का नवलडी का तथा तीन लडीका हार पहना । जिस में झुम्बक लटक रहा है ऐसा कटिसूत्रकन्दोरा पहना । हाथ में अंगुठिया पहनीं। ग्रीवा के आभूषण धारण किये । इस प्रकार वह कल्पवृक्ष के समान आभूषणों से सुसज्जित हो गया। फिर वह कोरण्टक वृक्ष के पुष्पों की मालायुक्त छन्त्र धारण कर चन्द्रमा के समान प्रिय दर्शन वाला राजा जहाँ पर बाहर की उपस्थानशाला थी, जहा पर सिंहासन था, वहाँ आये । वहाँ आकर ધારણ કરી વૈર્ય નીલ શંખ પ્રવાલ આદિ મણિઓથી જડેલાં સોનાનાં આભૂષણ પહેય. અથવા મણિ આદિથી જડેલાં ઘરેણું અને સેનાનાં ઘરેણાં કાન હાથ આદિમાં ધારણ કર્યા. અઢાર સરો, નવ સર તથા ત્રણ સરવાળે, એવા હાર પહેર્યા જેમાં ગુમખું લટકી રહ્યું છે, એવું કટિસૂત્ર-કંદોરો પહેર્યો હાથમાં વીંટીઓ પહેરી ડોકનાં ઘરેણું ધારણ કર્યા. એ પ્રકારે તે આભૂષણથી સુસજિજત થઈ કલ્પવૃક્ષના સમાન સુન્દર થઈ ગયે. પછી તે કેરટકવૃક્ષનાં પુષ્પોની માળાવાળું છત્ર ધારણ કરી ચન્દ્રમાં સરખા પ્રિયદર્શનવાળે રાજા જ્યાં બહારની ઉપસ્થાન શાળા હતી, જ્યાં સિંહાસન
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. १० महत्तरकानप्रतिश्रेणिकराजाज्ञा राजसिंहासनं तत्रैव उपागच्छति-समुपैति, उपागत्य च सिंहासनवरे सिहासनोत्तमे पौरस्त्याभिमुखः पूर्वाभिमुखो निषीदति-उपविशति, निषध च कौटुम्बिकपुरुषान्=राज सेवकान् शब्दयति=आह्वयति स्म, शब्दयित्वा एवम् वक्ष्यमाणम् अवादीत-अवोचत् आदिशदिति यावत् ॥ मू० १ ॥
श्रणिकाराजस्य कौटुम्बिकाम् प्रति वक्तव्यं पदर्शयति-'गच्छह णं' इत्यादि ।
मूलम्-गच्छह णं तुम्हे देवाणुप्पिया' जाइं इमाइं रायगिहस्स गयरस्स बहिया तंजहा-आरामाणि य उजाणाणि य
आएसणाणि य आयतणाणि य देवकुलाणि य सभाओ य पवाओ य पणियगिहाणि य पणियसालाओ य छहाकम्मंताणि य वणियकम्मंताणि य कटकम्मंताणि य इंगालकम्मंताणि य, वणकम्मंताणि य दब्भकम्मंताणि य, जे तत्थेव महत्तरगा आणटा चिट्टति ते एवं वदह ॥ सू० २॥
छाया-गच्छत खलु यूयं देवानुप्रियाः । यानीमानि राजगृहस्थ नगरस्य बहिस्तद्यथा-आरामानि चउद्यानानि चादेशनानि चायतनानि च देवकुलानि च सभाश्च प्रपाश्च पण्यगृहाणि च पण्यशालाश्च क्षुधाकर्मान्तानि च वाणिज्यकर्मान्तानि च काष्ठकर्मान्तानि चाङ्गारकर्मान्तानि च बनकर्मान्तानि च दर्भकर्मान्तानि च, ये तत्र महत्तरका आज्ञास्थास्तिष्ठन्ति ताने वदत ॥ सू० २॥
टीका-'गच्छह'-इत्यादि । भो देवानुप्रियाः ! यूयं खलु-निश्चयेन गच्छत-व्रजत यानि इमानि वर्तमानानि आरामादीनि राजगृहनगरस्य बहिः वे पूर्व दिशा की और मुखकर उस श्रेष्ठ सिंहासन पर बैठकर राजसेवकों को बुलाया और उन से इस प्रकार कहने लगे ॥ सू० १ ॥
श्रेणिक राजाने राजपुरुषों को क्या कहा सो कहते हैं-'गच्छह गं' इत्यादि ।
हे देवानुप्रियो ! तुम जाओ और राजगृह नगर के बाहर जो હતું ત્યાં આવ્યું. આવીને તે પૂર્વ દિશા તરફ મુખ કરી તેણે શ્રેષ્ઠ સિહાસન પર બેસીને રાજસેવકેને બોલાવ્યા અને તેમને આ પ્રકારે કહેવા લાગ્યા. (સૂ ૧)
श्रेमि २० पुरुषाने युं ते ४९ छ- 'गच्छद गं' या. હે દેવાનુપ્રિયો ! તમે જાઓ અને રાજગૃહ નગરની બહાર જે એ-આગળ બતા
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________
दशाश्रुतस्कन्धसत्रे बाह्यप्रदेशे सन्ति तद्-आरामादिकं यथा-आरामाः उपवनानि उद्यानानि-केलिवनानि च-पुनः आदेशनानि-आदिश्यते-उपदिश्यतेऽत्रेत्यादेशनानि-शिल्पिशालाः च=पुनः आयतनानि निर्णयस्थानानि धर्मशाला वा, देवकुलानि= व्यंतरनिवासस्थानानि च सभा परिषत् प्रपाः जलशाला: पण्यगृहाणि-हट्टशालाः पण्यशाला:-क्रय्यवस्तुशालाः, क्षुधाकर्मान्तानि-क्षुधाकर्मणो बुभुक्षाकायस्य अन्तोविनाशो यत्र तानि क्षुधाकर्मान्तानि-भोजनशालाः, वाणिज्यकर्मान्तानि वाणिज्य व्यापारमण्डपाः, काष्ठकर्मान्तानि= काष्ठशालाः, अङ्गारकर्मान्तानि 'कोइलाघर' इति भाषापसिद्धानि स्थानानि, वनकर्मान्तानि-वन्यकाष्ठव्यापारशालाः दर्भकर्मान्तानि दर्भाः कुशादयः, उक्त च
" कुशाः काशा वल्वजाश्व, तथाऽन्ये तृणगेमशाः ।
मौञ्जाश्च शाद्वलाश्चैव, षड् दर्भाः परिकीतिताः ॥१॥” इति ॥
तेषां कर्मान्तानि-क्रयविक्रयव्यवहारशालाः। तत्र:आरामादिषु ये महत्तरकाः अधिष्ठातारः आज्ञास्थाः = आज्ञाकारिणः तिष्ठन्ति सन्ति तान् एवं वक्ष्यमाणं वदत कथयत ॥ मू० २ ॥
अथ श्रेणिकराजाज्ञां प्रदर्शयति-'एवं खलु' इत्यादि ।
मूलम्-एवं खलु देवाणुप्पिया ! सेणिए राया भंभसारे ये-आगे कहे जाने वाले स्थान हैं, जैसे आराम उपवन, केलिवन, शिल्पशाला, निर्णयस्थान, धर्मशाला, देवकुल, सभा, जलशाला, हाटशाला, क्रय्य - खरीदने योग्य - वस्तुशाला, भोजनशाला, वाणिज्यव्यापारमण्डप, लकडी के कारखाने, एवं कोयलों के जंगलों के और मुञ्ज आदि दर्भो के कारखाने, दर्भ छह प्रकार के होते हैं जैसे:कुश, काश, वल्वज-घास विशेष तृणरोमश, मौज और शाहल ॥ १ ॥
इनके अध्यक्ष - स्वामी जो आज्ञाकारी वहाँ रहते हैं, उनसे जाकर इस प्रकार कहो ॥ सू० २ ॥ વવામાં આવતા સ્થાન છે જેવા કે-ઉપવન, કલિવન, શિ૯પશાળા. નિર્ણયસ્થાન, ધર્મAal, हेवण, समा, Veam, SLAM, 3थ्य-१२।११। यो-य-वस्तुशा . सन શાળા, વાણિજ્ય-વ્યાપારમંડપ, લાકડાનાં કારખાનાં કે કયલાનાં, જંગલોની અને भु मा नि मानi. ७ ५२i थाय छे. सभ:-पुथ, १२, १४, (मे પ્રકારનું ઘાસ) તૃણમશ મુજ તથા શાર્વલ (૧) તે સ્થાના અધ્યક્ષ સ્વામી કે આજ્ઞાકારી જે ત્યાં રહે છે તેમને જઈને આ પ્રકારે કહે. (સૂ. ૨)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. १० महत्तरकानप्रतिश्रेणिकराजाज्ञा
आणवेइ-जहा णं समणे भगवं महावीरे आदिगरे तित्थयरे जाव संपाविउकामे पुव्वानुपुर्वि चरमाणे गामाणुगामं दूइज्जमाणे सुहं सुहेणं विहरमाणे संजमेणं तवसा अप्पाणं भावेमाणे इहमार्गाच्छज्जा, तया णं तुम्हे भगवओ महावीरस्स अहापडिरूवं उग्गहं अणुजाणह, अहारिहं, सेणियस्स रन्नो भंभसारस्स एयम, पियं णिवेदह ॥ सू० ३ ॥
छाया-एवं खलु देवानुप्रियाः ! श्रेणिको राजा भम्भसार आज्ञापयतियदा खलु श्रमणो भगवान महावीर आदिकरस्तीर्थकरो यावत्संप्राप्तुकामः पूर्वानुपूर्व्या चरन् ग्रामानुग्रामं द्रवन् सुखं सुखेन विहरन्, संयमेन तपसाऽऽत्मान भावयन् इहागच्छेत्तदा खलु यूयं भगवतो महावीरस्य यथाप्रतिरूपमवग्रहमनुजानीध्वं यथाई श्रेणिकाय राज्ञे भम्भसाराय एतमथ प्रियं निवेदयत ॥सू०३॥
टीका-'एवं खलु'-इत्यादि । हे देवानु प्रयाः ! श्रेणिको राजा भंभसारः एवं वक्ष्यमाणम् आज्ञापयति-निदिशति, आज्ञाप्यविषयमाह-'यदे-त्यादि यदा यस्मिन् काले खलु श्रमणो भगवान् महावीरः आदिकरः तीर्थकर:= तीर्यते संसारसागरः पार्यतेऽनेनेति तीर्थ-द्वादशाङ्गप्रवचनं, तदाधारश्चतुर्विधसङ्घ इति भावः, तत्करणशीलः यावत्-संप्राप्तुकामः-मोक्ष प्राप्तुकामः पूर्वानुपूर्त्या अनुक्रमेण चरन ग्रामानुग्राम-ग्रामाद ग्रामान्तरं द्रवन् = गच्छन् सुखं
अब श्रेणिक राजा की आज्ञा का वर्णन करते हैं एवं खलु' इत्यादि ।
श्रेणिक राजा भंभसार आज्ञा करता है कि - जब आदिकर तीर्थकर अर्थात् जिसके द्वारा संसारसागर पार किया जाय उसको तीर्थ कहते हैं, वह द्वादशाङ्गरूप प्रवचन है, उसका आधार चार प्रकार का संघ, उसकी स्थापना करने वाले यावत् मोक्षगामी श्री भगवान् महावीर स्वामी अनुक्रम से सुखपूर्वक एक गाँव से दूसरे
इ श्रेणि रानी माज्ञानु पनि ७२ छ 'एवं खलु' त्यादि.
શ્રેણિક રાજા ભંસાર આજ્ઞા કરે છે કે જ્યારે આદિકર તીર્થકર અર્થાત્ જેના દ્વારા સંસારસાગર પાર કરાય તેને તીર્થ કહે છે. તે દ્વાદશાંગરૂપ પ્રવચન છે, તેને આધાર ચાર પ્રકારના સંઘ તેની સ્થાપના કરવાવાળા એટલે મોક્ષગામી શ્રી ભગવાન
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३८
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे सुखपूर्वकं मुखेन = अनायासेन विहरन् = पद्धयां विचरन् संयमेन तपसा आस्मानं भावयन् इहाऽऽगच्छेत् चेत् तदा-तस्मिन् काले खलु-निश्चयेन यूयं देवानुप्रियाः भगवतो महावीरस्य यथाप्रतिरूपं साधूचित्तम् अवग्रहं क्षेत्रावग्रहं स्थानमिति यावद् अनुजानीध्वम् आज्ञापयत, यथार्ह =यथायोग्यं, ततः श्रेणि' काय राज्ञे भम्भसाराय एतम्-आवग्रहिकं प्रियम् = इष्टम् अर्थ = समाचार निवेदयत-कथयत ॥ सू० ३॥
श्रेणिकराजनिदेशस्य राजपुरुषैः पालनप्रकारमाह-'तए णं' इत्यादि ।
मूलम्-तए णं ते कोडुंबियपुरिसा सेणिएणं रन्ना भंभसारेणं एवं वुत्ता समाणा हहतुट-जाव-हियया कयरल जाव एवं सामि-त्ति आणाए विणएणं पडिसुणति पडिसुणित्ता एवं सेणियस्स रन्नो अंतियाओ पडिनिक्खमंति पडिनिक्खमित्ता राय गिहं नगरं मज्झं-मझोणं निगच्छंति, निगच्छित्ता जाइं इमाइंभवंति रायगिहस्त बहिया आरामाणि वा जाव जे तत्थ महत्तरगा आणटा चिटंति, ते एवं वयंति जाव सेणियस्स रन्नो एयम पियं निवेदेजा । पियं भवतु, दोच्चंपि तच्चपि एवं वदंति, वदित्ता जाव जामेव दिसंपाउब्भूया तामेव दिसं पडिगया॥सू०४॥
छाया-ततस्ते कौटुम्बिकपुरुषाः श्रेणिकेन राज्ञा भम्भसारेणैवमुक्ताः सन्तो हृष्टतुष्ट-यावहृदयाः करतल-यावद् एवं स्वामिन् ! इत्याज्ञां विनयेन प्रतिशृण्वन्ति, प्रतिश्रुत्य च श्रेणिकस्य राज्ञोऽन्तिकात् प्रतिनिष्क्रामन्ति, प्रतिगांव में पदविहार करते हुए संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए यहा पधारे तो तुमलोग भगवान् महावीर को साधु के कल्पनीय स्थान की आज्ञा दो और श्रेणिक राजा भंभसार से इस प्रियसमाचार को निवेदन करो ॥ सू० ३ ॥ મહાવીરસ્વામી અનુક્રમે સુખપૂર્વક એક ગામથી બીજે ગામ પદવિહાર કરતા સંયમ તથા તપથી આત્માને ભાવિત કરતા અહીં પધારે તે તમારે ભગવાન મહાવીરને સાધુને કલ્પનીય સ્થાન માટે આજ્ઞા દેવી અને કેણિક રાજા ભભસારને એ પ્રિય समायार निवहन ४२११. (सू. 3)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहषिणी टीका अ. १० महत्तरकान्प्रतिश्रेणिकराजाज्ञा निष्क्रम्य राजगृहनगरं मध्यमध्येन निर्गच्छन्ति, निर्गत्य-य एते राजगृहस्य बहिः आरामा वा यावद् ये तत्र महत्तरका आज्ञास्थास्तिष्ठन्ति तानेवं वदन्ति यावच्छ्रेणिकस्य राज्ञ एतमथै प्रियं निवेदयत प्रियं युष्माकं भवतु, एवं द्विवारं त्रिवारमपि वदन्ति, उक्त्वा यावद् यस्या दिशः प्रादुभूताः तामेव दिशं प्रतिगता ॥सू० ४॥
टीका-'तए णं'-इत्यादि । ततो-राजाज्ञाश्रवणानन्तरं ते राजसेवकाः श्रेणिकेन राज्ञा भम्भसारेण एवम् उक्तरीत्या उक्ताःनिर्दिष्टाः सन्तः हृष्टतुष्टयावत् , यावत्पदेन 'चित्तमाणंदिया पीइमणा परमसोमणस्सिया हरिसवसविसप्पमाणहियया' इत्येषां सङ्ग्रहः, हृष्टतुष्टानन्दिताः प्रीतमनसः परमसौमनस्थिताः हर्षवशविसर्पद्धृदयाः, इतिच्छाया, करतल-यावत् , यावच्छब्देन 'करतलपरिगृहीतं शिरसावत मस्तकेऽञ्जलिं कृत्वैवमवादिषुः-हे स्वामिन् एवम्-इत्थमेव करिष्यामः, इति= एतत् विनयेन-नम्रतया आज्ञा=निदेशं प्रतिशृण्वन्ति स्वीकुर्वन्ति, प्रतिश्रुत्य-राजाज्ञां स्वीकृत्य एवम् अनेन प्रकारेण श्रेणिकस्य राज्ञोऽन्तिकात समीपात् प्रतिनिष्क्रामन्ति-निर्गच्छन्ति, प्रतिनिष्क्रम्य राजगृहनगरं मध्यमध्येनमध्यभागेन निर्गच्छन्ति, निर्गत्य यानि-इमानि आरामादीनि भवन्ति
श्रेणिक राजा के हुक्म का राजपुरुषों ने किस प्रकार पालन किया सो कहते हैं-'तए णं' इत्यादि ।
तदनन्तर वे कौटुम्बिक पुरुष राजाकी आज्ञा को सुनकर हृष्टतुष्ट-हर्षित हुए, उनके चित्त में आनन्द छाया, उनका मन प्रेम से भर गया, मनकी अत्यन्त प्रसन्नता के कारण हृदय में फूले और दोनों हाथ जोडकर मस्तक पर अञलिपुट को रखकर बोले-'हे स्वामिन् ! आपकी आज्ञानुसार हम करेंगे। इस प्रकार राजाकी आज्ञा शिरोधार्य करके वहां से निकले, और राजगृह नगर बीचो - बीच होकर नगर से बाहर के आराम आदि में जितने भि आज्ञाकारी
કેણિક રાજાના હુકમનું રાજપુરુષોએ કેવી રીતે પાલન કર્યું તે કહે છે'तए णं 'त्या.
ત્યાર પછી તે કૌટુમ્બિક પુરુષવર્ગ રાજાની આજ્ઞાને સાંભળી હ૮-તુષ્ટ થયાહર્ષિત થયા. તેમના ચિત્તમાં આનન્દ છવાયે તેમનાં મન પ્રેમથી ભરાઈ ગયાં મનની અત્યત પ્રસન્નતાને કારણે હૃદયમાં પુલાઈને બેઉ હાથ જોડી મસ્તક ઉપર અંજલિપુટ રાખીને કહેવા લાગ્યા “હે સ્વામીન ! આપની આજ્ઞા અનુસાર અમે કરશું? એ પ્રકારે રાજાની આજ્ઞા શિરોધાર્ય કરીને ત્યાંથી નીકળ્યા અને રાજગહ નગરની વચ્ચે વચ્ચે થઈને નગરની બહારના ઉપવન આદિમાં જેટલા જેટલા આજ્ઞાકારી કર્મ
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४०
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे
राजगृहस्य =राजगृहनगरस्य वहिः = बहिः प्रदेशे आरामा : = उपवनानि वा यावद्यावच्छन्देन - उद्यानानि, आदेशनानि, आयतनानि, देवकुलानि सभाः, मपाः पण्यगृहाणि, पण्यशाला, क्षुधाकर्मान्तानि, वाणिज्यकर्मान्तानि, काष्ठकर्मान्तानि अङ्गारकर्मान्तानि वनकर्मान्तानि, दर्भकर्मान्तानि, एतेषां पूर्वव्याख्यातानां सङ्ग्रहः । ये तत्र = आरामादिषु महत्तरकाः = अधिष्ठातारः आज्ञास्था:= आज्ञाका रिणस्तिष्ठन्ति तान् एवं = वक्ष्यमाणं वदन्ति = राजपुरुषा निदिशन्ति । यावद्यावच्छब्देन श्रेणिकस्याज्ञावचनं विज्ञेयम् । श्रेणिकस्य राज्ञ एवं प्रियमर्थ = समाचारं निवेदयत - विज्ञापयत, युष्माकं भवतां प्रियं हितं कल्याणं भवतु एवम् = अनेन प्रकारेण द्विवारं त्रिवारमपि वदन्ति । उक्त्वा यस्या दिशः प्रादुर्भूताः = समागताः, तामेव दिशं प्रतिगताः ।। सू० ४ ॥
कया रीत्या भगवत्समागमनमभूदित्याह -' तेणं ' इत्यादि । मूलम् - तेणं कालेणं तेणं समएणं समणे भगवं महावीरे आइगरे तित्थयरे जाव गामाणुगामं दूइजमाणे जाव अप्पानं भावेमाणे विहरइ, तए णं रायगिहे नयरे सिंघाडग तिय- चउक्क चच्चर० एवं जाव परिसा निग्गया जाव पज्जुवा सइ ॥ सू० ५ ॥
छाया - तस्मिन् काले तस्मिन् समये श्रमणो भगवान् महावीर आदिकरस्तीर्थकरो यावद् ग्रामानुग्रामं द्रवन् यावदात्मानं भावयन् विहरति, ततः खलु राजगृहे नगरे गृङ्गाटक- त्रिक- वतुष्क - चत्वर० एवं यावत् परिषन्निर्गता यावत्पर्युपास्ते ॥ सू० ५ ॥
टीका- ' ते ' - इत्यादि । तस्मिन् काले तस्मिन् समये श्रमणो भगवान महावीर आदिकरस्तीर्थकरो यावत् सिद्धिगतिनामधेयं स्थानं सम्प्राप्तुकामः कर्मचारी थे उन सबको राजाकी आज्ञा सुनाई और कहा कि इस प्रिय समाचार को श्रेणिकराज से निवेदन करो, तुम्हारा प्रिय हो । इस प्रकार दो तीन बार कहकर वे लोक राजा श्रेणिक को आकर सूचित किया और जिस दिशा से आये थे उसी दिशा में चले गये | सू० ४ ॥
ચારી હતા તેમને રાજાની આજ્ઞા સંભળાવી અને કહ્યું કે-એ પ્રિય સમાચાર શ્રેણિક રાજાને નિવેદન કરવા. તમારૂં' પ્રિય થાએ એ પ્રકારે બે ત્રણવાર કહીને તે લેાકાએ રાજા શ્રેણિક પાસે આવી સૂચિત કર્યું અને જે દિશાએથી આવ્યા હતા તેજ विशाभां पाछा थाया गया. (सू. ४)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. १० भगवदागमनवर्णनम् पूर्वानुपूर्व्या चरन् ग्रामानुग्राम-ग्रामाद् ग्रामान्तरं द्रवन् गच्छन् यावत्-संयमेन तपसा आत्मानं भावयन् विहरति । ततः तदनन्तरं खलु राजगृहे नगरे शृङ्गाटकत्रिक-तुष्क-चत्वरादिषु श्रृंगाटको-द्विपथः, त्रका त्रिपथः, चतुष्कः चतुष्पथः, चत्वरः अनेकमार्गसङ्गमस्थानम् , इत्यादिषु, एवम् अनेन प्रकारेण यावत् पारपद-जनसमुदायो धर्मकथाश्रवणाथै स्वस्वस्थानाद् निर्गता-निष्क्रान्ता, यावत्पर्युपास्ते श्रद्धाभक्तिपूर्वकं निरवद्यरीत्या सेवते स्म ।। सू० ५ ॥
उक्तमेव विषयं पुनर्विशदयति-'तए णं' इत्यादि ।
मूलम्--तए णं ते महत्तरगा जेणेव समणे भगवं महावीरे तेणेव उवागच्छंति, उवागच्छित्ता समणं भगवं महावीरं तिक्खु
भगवान् का आगमन किस रीति से हुआ सो कहते हैं'तेणं ' इत्यादि ।
__उस काल उस समय में धर्म के आदिकर तीर्थकर भगवान् महावीर स्वामी एक गांव से दूसरे गांव में विचरते हुए राजगृह नगर के गुणशिलक उद्यान में पधारे और संयम नप से आत्मा को भावित करते हुए वहाँ निवास किया । तब राजगृह नगर वे शङ्गाटक-त्रिक-चतुष्क चत्वर आदि मागों में अर्थात् नगर के दो मार्ग वाले स्थानों में, तीन मार्ग वाले स्थानों में, चार मार्ग वाले स्थानों में और अनेक मार्ग के संगमस्थानों में लोगों के मुख से भगवान् का आगमन सुनकर परिषत् मर्म कथा सुनने के लिये भगवान् के पास आई और श्रद्धा भक्ति तथा विनयपूवक भगवान् की पर्युपासना करने लगी ॥ सू० ५ ॥
भगवाननु भागमन की शते थयुत ४ छ-'तेणं कालेणं' याह.
તે કાલ તે સમયમાં ધર્મના આદિકર તીર્થકર ભગવાન મહાવીરસ્વામી એક ગામથી બીજે ગામ વિચરતા થકા રાજગૃહ નગરના ગુણશિલક ઉદ્યાનમાં પધાર્યા અને સંયમ તપથી આત્માને ભાવિત કરતાં ત્યાં નિવાસ કર્યો. ત્યારે રાજગૃહ નગરના શંગાટક-ત્રિક=ચતુષ્ક ચત્વર આદિ માર્ગોમાં અર્થત નગરના બે માર્ગવાળાં સ્થાનમાં, ત્રણ માર્ગવાળાં સ્થાનમાં ચાર માર્ગવાળાં સ્થાનમાં તથા અનેક માર્ગવાળાં સંગમ સ્થાનમાં લેકના મુખેથી ભગવાનનું આગમન સાંભળી પરિષદુ ધર્મકથા સાંભળવા માટે ભગવાનની પાસે આવી અને શ્રદ્ધા ભકિત તથા વિનયપૂર્વક ભગવાનની પર્યાसमा १२वा सागा (सू. ५)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४२
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे
तो वंदंति नमसंति, वंदित्ता नमसित्ता नामगोयं आपुच्छंति नामगोयं आपुच्च्छत्ता नामगोयं संपधारंति, संपधारिता एगओ मिलति, एगओ मिलित्ता एगंतमवक्कमंति, एगंतमवक्कणित्ता एवं वयासी जस्स णं देवाणुप्पिया ! सेणिए राया भंभसारे दंसणं कंखति, जस्स णं देवाणुप्पिया ? सेणिए राया दंसणं पीहेति, जस्स णं देवाशुप्पिया ! सेणिए राया दंसणं अभिलसति, जस्स णं देवाणुप्पिया ! सेणिए राया नामगोत्तस्स वि सवणयाए हतुट्ठे जाव भवति सेणं समणे भगवं महावीरे आदिगरे तित्थयरे जाव सव्वण्णू सव्वदंसी पुव्वाणुपुवि चरमाणे गामानुगामं दूइजमाणे सुहं सुहेण विहरमाणे इहमागए इह समोसढे इह संपत्ते जाव अप्पाणं भावेमाणे सम्मं विहरs | तं गच्छामो णं दवाणुप्पिया ! सेणियस्स रनो एयमहं निवेदेमो पियं भे भवउ तिकट्टु अण्णमण्णस्स वयणं पडिसुणंति, पडिणित्ता जेणेव रायगिहे नगरे तेणेव उवागच्छंति, उवागच्छित्ता रायगिहं नगरं मज्झंमज्झेणं जेणेव सेणियस्स रन्नो गिहे जेणेव सेणिए राया तेणेव उवागच्छंति, उवागच्छित्ता सेणियं रायं करयलपरिग्गहियं जाव जएणं विजएणं वद्धावेंति, वद्धावित्ता एवं वयासी - जस्स णं सामी दंसणं कंखति जाव से णं समणे भगवं महावीरे गुणसिले चेइए जाव विहरs तस्स णं देवाणुप्पिया ! पियं निवेदेमो । पियं भे भवउ ॥ सू०६ ॥
I
छाया - ततः खलु ते महत्तरका यत्रैव श्रमणो भगवान् महावीरस्तत्रै वो पागच्छन्ति, उपागत्य श्रमणं भगवन्तं महावीरं त्रिकृत्वो वन्दन्ते नमस्यन्ति वन्दित्वा नमस्थित्वा नामगोत्रं आपृच्छन्ति नामगोत्रं आपृच्छय नामगोत्रं संप्रधारयन्ति, संप्रधार्यैकतो मिलन्ति, एकतो मिलित्वा एकान्तमपक्रामन्ति,
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. १० भगवदागमनस्य श्रेणिकाय निवेदनम् ३४३ एकान्तमपक्रम्यैवमवादिषुः-यस्य खलु देवानुप्रियाः ! श्रेणिको राजा भम्भसारो दर्शनं काङ्क्षति, यस्य खलु देवानुप्रियाः ! श्रणिको राजा दर्शनं स्पृहयति, यस्य खलु देवानुप्रियाः ! श्रेणिको राजा दर्शनं प्रार्थयति, यस्य खलु देवानुप्रियाः ! श्रणिको राजा दर्शनमभिलपति, यस्य खलु देवानुपियाः ! श्रेणिको राजा नामगोत्रस्यापि श्रवणेन हृष्टतुष्ट० यावद् भवति, स खलु श्रमणो भगवान् महावीर आदिकरस्तीर्थकरो यावत् सर्वज्ञः सर्वदर्शी पूर्वानुपूर्व्या चरन् ग्रामानुग्रामं द्रवन् सुखं सुखेन विहरनिहागत इह समवस्त इह संप्राप्तो यावदात्मानं भावयन् सम्यग विहरति । तद् गच्छामः खलु देवानुपियाः ! श्रेणिकस्य राज्ञ एतमर्थ निवेदयामः, प्रियं भवतां भवतु, इति कृत्वाऽन्योऽन्यस्य वचनं प्रतिशृण्वन्ति, प्रतिश्रुत्य यत्रैव राजगृह नगरं तत्रैवोपागच्छन्ति, उपागत्य राजगृहं नगरं मध्यमध्येन यत्रैव श्रेणिकस्य राज्ञो गृहं यत्रैव श्रणिको राजा तत्रैवोपागच्छन्ति, उपागत्य श्रेणिकं राजानं, करतलपरिगृहीतं, यावद् जयेन विजयेन वर्द्धयन्ति, वर्द्धयित्वैवमवादिषुः-यस्य खलु स्वामी दर्शनं काङ्क्षति यावत् स खलु भगवान् महावीरो गुणशिले चैत्ये यावद् विहरति, तस्य खलु देवानुमियाः ! प्रियं निवेदयामः । प्रियं भवतां भवतु ॥ मू० ६ ॥
टीका-'तए णं'-इत्यादि । ततः भगवत्समागमनानन्तरं खल=निश्रयेन महत्तरकाः श्रेणिकराजस्थाऽऽरामादिपालकाः, यत्रैव यस्मिन्नेव स्थाने श्रमणो भगवान महावीरो विराजते तत्रैव-तस्मिन्नेव स्थाने उपागच्छन्ति, उपागत्य च श्रमणं भगवन्तं महावीरं त्रिकृत्वो वन्दन्ते = स्तुवन्ति, - नमस्यन्ति, वन्दित्वा नमस्यित्वा च नामगोत्रं = नाम च गोत्रं च पृच्छन्ति
उक्त विषय का और भी वर्णन करते हैं- 'तए णं ते महत्तरगा' इत्यादि ।
भगवान के आने के बाद श्रेणिक राजा के उद्यानपालक आदि जिस स्थान में श्रमण भगवान महावीर स्वामी विराजते थे वहाँ आये
और उन्होंने भगवान की तीन बार प्रदक्षिणा कर उनको वन्दना नमस्कार किया । वन्दन-नमस्कार के बाद उनका नाम, गोत्र पूछा
विषय श वर्णन ४२ -'तए णं ते महत्तरगा' त्यादि
ભગવાનના આવ્યા પછી શ્રેણિક રાજાના ઉદ્યાન પાલક આદિ જે સ્થાનમાં શ્રમણ ભગવાન મહાવીરસ્વામી બિરાજતા હતા ત્યાં આવ્યા અને તેમણે ભગવાનની ત્રણવાર પ્રદક્ષિણા કરી તેમને વંદના નમસ્કાર કર્યો, વંદને નમસ્કાર પછી તેમનું
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४४
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे नामगोत्रं आपृच्छय नामगोत्रं संप्रधारयन्ति = सम्यग् हृदयेऽवदधति, संप्रधानामत्रोत्रं अवधाय एकता एकत्र स्थाने मिलन्ति-एकत्रिता भवन्ति, एकत्र स्थाने मिलित्वा एकान्तमप्रक्रामन्ति = जनरहितस्थानं गच्छन्ति, एकान्तमपक्रम्य = गत्वा एवंवक्ष्यमाणम् अवादिषुः-हे देवानुप्रियाः ! यस्य भगवतो महावीरस्य श्रेणिको भम्भसारो राजा दर्शनं काङ्क्षति = प्राप्तं न त्यक्तुं वाञ्छति, हे देवानुप्रियाः ! यस्य श्रेणिको राजा दर्शनं स्पृहयति= अलब्धं तदीप्सति, हे देवानुमियाः ! यस्य श्रेणिको राजा दर्शनं प्रार्थयति= अभिलषितमिष्टफलसाधकतया चिन्तयति, हे देवानुमियाः ! यस्य श्रेणिको राजा दर्शनम् अभिलपति = निरन्तरं प्रियतया वाञ्छति, हे देवानुप्रियाः ! यस्य श्रेणिको राजा नामगोत्रयोरपि श्रवणेन हृष्ट-तुष्ट० यावद् , यावच्छब्देन-'चित्तानन्दितः प्रीतमनाः परमसौमनस्यितो हर्षवशविसर्पहृदः' इत्येषां सङ्ग्रहः । तथा च-हृष्टतुष्टचित्तानन्दितः हर्षान्वितसन्तुष्टहृदयेनाऽऽनन्दयुक्तः, मीतमना:-मसनमानसः, परमसौमनस्थितः अत्यन्तमनःप्रसन्नतान्वितः, हर्षवशविसर्पहृदयः प्रमोदवशोच्छलदन्तःकरणो भवति-जायते, सः श्रेणिकाऽऽकाङ्क्षितदर्शनः, 'च'-कारो वाक्यालङ्कारार्थः, श्रमणो भगवान् महावीर आदिकरस्तीर्थकर यावत्-सर्वज्ञः केवलज्ञानेन सकलपदार्थवेत्ता, सर्वदशी केवलदर्शनेन समस्तवस्तुसाक्षात्कारी, पूर्वानुपूर्त्या चरन् ग्रामानुग्रामं द्रवन् सुख सुखेन
और हृदय में धारण किया । इस के पश्चात् वे सब एकत्रित हुए और एकान्तस्थान में जाकर परस्पर कहने लगे कि-हे देवानुप्रियो ! जिनके दर्शन को श्रेणिक राजा भंभसार इच्छा, स्पृहा, प्रार्थना और अभिलाषा करते हैं, तथा जिन के नाम और गोत्र सुनकर श्रेणिक राजा हर्षित और सन्तुष्ट हो जाते हैं वे धर्म के प्रवर्तक चारों तीर्थों के प्रवर्तन करने वाले, केवलज्ञान से सकल पदार्थ को जानने वाले, केवलदर्शन से समस्त वस्तुओं का साक्षात्कार करने वाले, ग्रामानुનામ ગોત્ર પૂછ્યું અને હૃદયમાં ધારણ કર્યું ત્યાર પછી તે બધા એકત્રિત થયા અને એકાન્તસ્થાનમાં જઈને પરસ્પર કહેલા લાગ્યા કે-હે દેવાનુપ્રિયા છે જેના દર્શને નની શ્રેણિક રાજા ભભસાર ઈચછા, સ્પૃહા, પ્રાર્થના તથા અભિલાષા કરે છે, તથા જેનું નામ તથા ગાત્ર સાંભળીને શ્રેણિક રાજા હર્ષિત અને સંતુષ્ટ થઈ જાય છે, તે ધર્મના પ્રવર્તક ચારેય તીર્થનું પ્રવર્તન કરવાવાળા કેવળજ્ઞાનથી સકલ પદાર્થને જાણવાવાળા, કેવલદર્શનથી સમસ્ત વસ્તુઓને સાક્ષાત્કાર કરવાવાળા, એક ગામથી બીજે
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. १० भगवदागमनस्य श्रेणिकाय निवेदनम्
नस्य श्राणकाय निवेदनम् ३४५ विहरन् इह राजगृहनगरे आगतः, इह-गुणशिलचैत्ये समवसृतः, इह-गुणशिलचैत्ये संप्राप्तः सपरिवारो विराजते, यावद्-यावच्छन्देन 'संयमेन, तपसा' इत्यनयोः सङ्ग्रहः, आत्मानं भावयन् सम्यक-चारुरीत्या विहरति अवतिष्ठते। हे देवानुपियाः ! तत्-तस्मात् कारणात् खल्लु-निश्चयेन गच्छामः वयं ब्रजामः, श्रेणिकाय राज्ञे एतम् इमं भगवदागमनप्रियसमाचाररूपम् अर्थ निवेदयामःसूचयामः, ततो ' भवतां कौटुम्बिकपुरुषाणां प्रियं-कल्याणं भवतु अस्तु । इतिकृत्वा एतामाशिषं विधाय अन्योऽन्यस्य परस्परस्य वचनं वाक्यं ते महतरकाः कौटुम्बिकपुरुषाः प्रतिशृण्वन्ति-प्रतिजानन्ति अङ्गीकुर्वन्ति, प्रतिश्रुत्यःस्वीकृत्य यत्रैव राजगृहं नगरं तत्रैवोपागच्छन्ति, उपागत्य राजगृहं नगरं मध्यमध्येन=मध्यभागेन यत्रैव श्रेणिकस्य राज्ञो गृहं भवनं, यत्रैव श्रेणिको राजा आसीत् तत्रैव उपागच्छन्ति तत्संनिधिं यान्ति स्म, उपागत्य तत्समीपं गत्वा श्रेणिकं राजानं यावद् , यावच्छब्देन-'करतलपरिगृहीतं शिरआवर्त मस्तकेऽञ्जग्राम विचरते हुए सुखपूर्वक विहार करते-करते राजगृह नगर में
आये हैं और नगर के बाहर यहाँ गुणशिलक नाम के उद्यान में बिराजमान हैं। तथा संयम और तप से अपनी आत्मा को भावित करते हुए विचरते हैं तो हे देवानुप्रियो ! हम चले और श्रेणिक राजा से इस-प्रिय वृत्तान्त को निवेदन करें।
'आपका कल्याण हो' ऐसा मंगलमय वचन बोलते हुए एक दूसरे के कथन को स्वीकार करते हैं । इसके अनन्तर जहाँ राजगृह नगर है वहीं नगर के मध्य में होकर जहाँ श्रेणिक राजा का राजमहाल है जहाँ श्री श्रेणिक महाराज विराजमान थे वहाँ गये। वहाँ जाकर उन्होंने हाथ जोडकर श्रेणिक महाराज को जय विजय ગામ વિચરતા વિચરતા સુખપૂર્વક વિહાર કરતા કરતા રાજગહ નગરમાં આવ્યા છે અને નગરની બહાર ગુણશિલક નામના ઉદ્યાનમાં વિરાજમાન છે. સંયમ અને તપથી પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા વિચારે છે તે હે દેવાનુપ્રિયે! આપણે જઈએ અને શ્રેણિક રાજાને આ પ્રિય વૃત્તાન્ત નિવેદન કરીએ.
“આપને કલ્યાણ થાઓ ” એવાં મંગલમય વચન બેલતા બોલતા એક બીજાનાં કથનને સ્વીકાર કરે છે. ત્યાર પછી જ્યાં રાજગૃહ નગર છે ત્યાં નગરના મધ્યમાં થઈને જ્યાં શ્રેણિક રાજાને રાજમહેલ છે જ્યાં શ્રી શ્રેણિક મહારાજ વિરાજમાન હતા ત્યાં ગયા. ત્યાં જઈને તેઓએ હાથ જોડીને શ્રેણિક મહારાજને જય
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे लिं कृत्वा' इत्येषां सङ्ग्रहः, जयेन-परैरनभिभूयमानता प्रतापद्धिश्च जयः, अथवा-स्वदेशे शत्रुनयस्तेन, विजयेन=परेषामसहमानानामभिभवो विजयः, यद्वापरदेशे शत्रुपराजयो विजयस्तेन च वर्द्धयन्ति-जय-विजयपवर्तकाशीर्वादेनाऽभिनन्दयन्ति, वर्द्धयित्वा अभिनन्द्य एवं वक्ष्यमाणम् अवादिषुः अबोचन्-हे स्वामिन् ! श्रेणिकराज ! यस्य भगवतो महावीरस्य भवान् दर्शनं काक्षति, यावद्, यावच्छब्देन-दर्शनं स्पृहयति, प्रार्थयति, अभिलषति, श्रेणिको राजा यस्य नामगोत्रयोरपि श्रवणेन हृष्टतुष्ट. यावद्-हर्षवशविसर्पहृदयो भवति-सा=आकाइक्षणीयदर्शनः 'ण'-कारो वाक्यालङ्कारार्थः, श्रमणो भगवान महावीरो गुणशीले चैत्ये-उद्याने यावद्, यावच्छब्देन पूर्वानुपूर्व्या चरन् ग्रामानुग्रामं द्रवन् सुखं सुखेन विहरनिहागतः, इह समवसृतः, इह संप्राप्तः संयमेन तपसाऽऽत्मानं भावयन्, इत्येतेषां प्राग्व्याख्यातानां सङ्ग्रहः, विहरति-गुणशिले चैत्ये विराजते, तस्य भगवतो महावीरस्य खलु देवानुप्रियाः ! प्रियं-कल्याणकरं समागमनसमाचारं वयं निवेदयामः, भवतां श्रीमतां श्रेणिकराजानां प्रियंकल्याणम् अभीष्टं भवतु ॥ सू० ६॥
अथ राजपुरुषनिवेदनानन्तरं संजातसमाचारं प्रदशयति- 'तए णं' इत्यादि ।
मूलम्-तए णं से सेणिए राया तेसिं पुरिसाणं अंतिए एयमटं सोचा निसम्म हहतु० जाव हियए, सीहासणाओ अब्भुढेइ अब्भुट्टित्ता जाव वंदइ नमसइ, वंदित्ता नमंसित्ता ते पुरिसे सकारेइ संमाणेइ, सकारिता संमाणित्ता विउलं जीवियारिहं पीइदाणं दलयइ दलइत्ता पडिविसज्जइ, पडिविसज्जित्ता के साथ बधा कर कहने लगे कि-हे स्वामी जिन के दर्शन की आप इच्छा करते हैं वे ही महावीर स्वामी नगर के बाहर गुणशिल नाम के उद्यान में पधार गये हैं, अतः उन के आगमनरूप प्रिय वृत्तान्त हम आप को निवेदन करते हैं आपका कल्याण हो ॥ सू० ६ ॥ વિજય સાથે વધાવીને કહેવા લાગ્યા કે-હે સ્વામિન્ ! જેનાં દર્શનની આપ ઇચછા કરે છે તે જ મહાવીર સ્વામી નગરની બહાર ગુણશિલક નામના ઉધાનમાં પધારી ગયા છે. તે માટે તેમનાં આગમનરૂપ પ્રિય વૃત્તાન્ત અમે આપને નિવેદન કરીએ छी. भानुं या था . (सू. ६)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. १० श्रेणिकस्यभगवद्वन्दनार्थगमनम् ३४७ नगरगुत्तियं सदावेइ सदावित्ता एवं वयासी-खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया ! रायगिहं नगरं सभितरबाहिरियं आसित्तसंमजिओवलितं जाव करित्ता पञ्चप्पिणंति ॥ सू० ७ ॥
___ छाया-ततः खलु स श्रेणिको राजा तेषां पुरुषाणामन्तिके एतमर्थ श्रुत्वा निशम्य हृष्टतुष्ट० यावद् हृदयः सिंहासनादभ्युत्तिष्ठति, अभ्युत्थाय यावद् वन्दते नमस्यति वन्दित्वा नमस्यित्वा तान् पुरुषान् सत्करोति, सम्मानयति, सत्कृत्य सम्मान्य विपुलं जीविताह प्रीतिदानं ददाति, दत्त्वा प्रतिविसर्जति । प्रतिविसृज्य नगरगोपकान् शब्दयति, शब्दयित्वैवमवादीत्-क्षिप्रमेव भो देवानुपियाः ! राजगृहं नगरं साभ्यन्तरबाह्यमासिक्तसम्माजितोपलिप्तं, यावत् कृत्वा प्रत्ययन्ति ॥ सू० ७ ॥
टीका-'तए णं'-इत्यादि । ततः=भगवतो महावीरस्य गुणशिलचैत्ये विहरणसमाचारस्य राजपुरुषैनिवेदनानन्तरं खलु सः भगवद्दर्शनोत्कण्ठितः श्रेणिको राजा तेषां = निवेदितभगवदागमनवृत्तानां राजपुरुषाणाम् अन्तिके समीपे एतम् =इमं भगवदागमनसम्बन्धिनम् अर्थ-समाचारं श्रुत्वा-आकर्ण्य निशम्य हृदि धृत्वा हृष्टतुष्ट० यावद् हर्षवशविसर्पहृदयः सिंहासनात् राजसिंहासनात् अभ्युत्तिष्ठति, अभ्युत्थाय याबद्-चन्दते सविधि स्तौति, नमस्यति नमोत्थुणं' इत्यादिभिः नमति, वन्दित्वा नमस्यित्वा च तान् = निवेदितभगवदागमन समाचारकान् राजकीयान् पुरुषान्, सम्मान्य सन्तोष्य च विपुलं प्रचुरं
राजपुरुषों के निवेदन करने के बाद क्या हुआ सो कहते हैं'तए णं से सेणिए ---इत्वादि ।
___ अनन्तर श्रेणिक राजा उन पुरुषों से इस वृत्तान्त को सुनकर विचारपूर्वक हृदय में अवधारणकर हृद्य में हर्षित और सन्तुष्ट हए और राजसिंहासन से उठे । उठकर उन्हों ने वन्दना-नमस्कार किया । जिन्हों ने भगवान् का आगमन निवेदित किया है ऐसे राज
२१ पुरुषाना निवेहन ४ा पछी शु थयु ? ४ छ–'तए णं से सेणिए'
પછી શ્રેણિક રાજા તે પુરુષ પાસેથી તે વૃત્તાંત સાંભળીને વિચારપૂર્વક હદયમાં અવધારણ કરીને હૃદયમાં હર્ષિત અને સંતુષ્ટ થયા અને રાજસિંહાસનેથી ઉઠયા. ઉઠીને તેમણે વંદના-નમસ્કાર કર્યા. જેણે ભગવાનનું આગમન નિવેદિત કર્યું હતું
त्यादि
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४८
श्री दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे
जीवितार्ह = जीवनयोग्यं प्रीतिदानं प्रीत्या = प्रेम्णा दानं द्रव्यादिवितरणं ददाति करोति दत्वा प्रतिविसर्जति = स्वस्वस्थानं गमयति, प्रतिविसृज्य नगरगोपकान नगररक्षकान शब्दयति शब्दयित्वा एवं वक्ष्यमाणम् अवादीत् = अवोचत् - भो देवानुप्रियाः ! क्षिप्रमेव = शीघ्रमेव राजगृहं नगरं साऽभ्यन्तरबाह्यम् अन्तर्बहिः सहितम् आसिक्तं=जलैः प्रक्षालितं, सम्मार्जितं = सम्मार्जन्या संशोधितम् उपलिप्त गोमयमृत्तिकादिभिरुपलिप्तं कुरुत यावद् सेचनादिकानि कार्याणि विङ्करैः सम्पाद्य श्रेणिकराजाज्ञां प्रत्यर्पयन्ति = 'सर्वाणि भवदुपदिष्टकार्याणि कारितानी' ति निवेदयन्ति ॥ म्रु० ७ ॥
"
नगरसम्मार्जनप्रसेचनाद्यनन्तरं श्रणिकः सेनासन्नाहार्थमाह - 'तणं से'
इत्यादि ।
मूलम् - तए णं से सेणिए राया बलवाउयं सदावेइ सदावित्ता एवं वयासी - खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया ! हय-गय रह - जोह -- कलियं चाउरंगिणिं सेणं सण्णाहेह, जाव से वि पञ्चप्पिणइ ॥ सू० ८ ॥
छाया - ततः खलु स श्रेणिको राजा बालव्यापृतं शब्दयति शब्दयिस्वैवमवादीत् क्षिप्रमेव भो देवानुप्रिय ! हय- गज-रथ-योधकलितां चतुरङ्गिणीं सेनां सन्नाय यावत्सोऽपि प्रत्यर्पयति ॥ सू० ८ ॥
पुरुषों का सत्कार और सन्मान किया । एवं उनको जीवननिर्वाह के योग्य प्रीतिदान देकर विदा किये । उसके बाद नगररक्षको को बुलाये और उनसे कहा कि - हे देवानुप्रियो ! राजगृह को भीतर और बाहिर अच्छी तरह जल छिड़क कर और सम्मार्जितकर गोवर मिट्टी आदि से लिपवा दो । राजा की इस आज्ञा को पाकर वे नगररक्षक सब कार्य भृत्यों द्वारा कराकर 'हे स्वामिन् ! आपकी आज्ञानुसार नगर सुसज्जित है ' ऐसा राजा से निवेदन करते हैं || सू०७|| એ રાજપુરુષોના સત્કાર તથા સન્માન કર્યું એટલે કે તેમને જીવનનિર્વાહયેાગ્ય પ્રીતિદાન દઈને વિદાય કર્યાં. ત્યાર પછી નગરરક્ષકાને બાલાવ્યા અને તેમને કહ્યું કે-હે દેવાનુપ્રિયે ! રાજગૃહને અંદર તથા બહાર સારી રીતે પાણી છાંટી અને સ ંમાર્જિત કરી છાણ માટી આદિથી લીંપાવી દી. રાજાની આ આજ્ઞા મળતાં તે નગરક્ષકે તે ખધાં કાર્ય. નકરો દ્વારા કરાવીને ૐ સ્વામિન્! આપની આજ્ઞા પ્રમાણે નગર સુસबिन्त छे' प्रेम राजने निवेदन यु. ( सू० ७)
.
,
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहषिणी टीका अ. १० धार्मिकरथसज्जीकरणवर्णनम्
३४९ टीका-'तए णं'-इत्यादि । ततो-नगरसंमार्जनसेचनोपलेपनानन्तरं 'ण' इति वाक्यालङ्कारे, सा=असौ श्रेणिको राजा बलव्यापृतं-सेनानियोजितं सेनानायकमिति यावत् शब्दयति-आह्वयति, शब्दयित्वा सेनापतिमाहूय एवं वक्ष्यमाणम् अवादीत आदिशत्-भो देवानुपिय ! क्षिप्रमेव-शीघ्रमेव हयगजरथयोधकलितां अश्व-हस्ति-रथ-योधसहितां चतुरङ्गिणी चत्वारि अङ्गानि अश्व-गजरथ-योधरूपाणि यस्याः सा चतुरङ्गिणा तां सेनां सैन्यं सन्नाहय-सज्जीभूतां कुरु । इति निदेशानन्तरं यावत्-सोऽपिसेनानायकोऽपि प्रत्यर्पयति आज्ञानुसारेण चतुरङ्गिणी सेनां संनाह्य निवेदयति ॥ सू० ८ ॥
अथोक्तविषयं विशदयति-'तए णं' इत्यादि ।।
मूलम्-तए णं से सेणिए राया जाणसालियं सदावेइ, सदावित्ता एवं वयासी-भो देवाणुप्पिया ! खिप्पामेव धम्मियं जायप्पवरं जुत्तामेव उवटवेह, उवटुवित्ता मम एयमाणत्तियं पञ्चपिणाहि। तए णं से जाणसालिए सेणिएणं रन्ना एवं वुत्ते समाणे हट्टतुट्ठ० जाव हियए जेणेव जाणसाला तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता जाणसालं अणुप्पविसइ, अणुप्पविसित्ता जाणगं पच्चुवेक्खइ, पच्चुवेक्खित्ता जाणं पच्चोरुभइ,
इस के अनन्तर क्या हुआ वह सूत्रकार कहते हैं-' तए णं से' इत्यादि ।
नगर का सेचन सम्मान और उपलेपन आदि करने पर श्रेणिक राजाने सेनापति को बुलाया और कहा-हे देवानुप्रिय ! तुम जल्दी जाओ, रथ, घोडा, हाथी और योद्धाओं से युक्त चतुरंगिणी सेना को तैयार करो । श्रेणिक राजा की आज्ञा के बाद सब सेना तैयार करके सेनानायकने आकर राजा को निवेदन किया सू० ८॥
त्या२ पछी शु थयु ते सूत्र.२ ४९ छे-'तए णं से' त्याहि.
નગરનું સંમાર્જન સેચન અને ઉપલેપન આદિ થઈ ગયા પછી શ્રેણિક રાજાએ સેનાપતિને બોલાવ્યું અને કહ્યું કે-હે દેવાનુપ્રિય ! તમે જલદી જાઓ રથ, ઘેડા, હાથી અને દ્ધાઓ સહિત ચતુરંગિણી સેનાને તૈયાર કરે. શ્રેણિક રાજાની આજ્ઞા થતાં બધી સેના તૈયાર કરીને સેનાનાયકે આવીને રાજાને નિવેદન કર્યું (સૂ૦ ૮)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे
पच्चोरुभित्ता दूसं पीणेइ, पीणित्ता जाणगं संमजइ संमजित्ता जाणं । जीणेइ, णीणित्ता जाणगं समलंकरेइ, समलं करित्ता जाणगं वरभंडगमंडियं करेइ, करित्ता जाणगं संठवेइ, संठवित्ता जेणेव वाहणसाला तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता वाहणसालं अणुप्पविसइ, अणुप्पविसित्ता वाहणाइं पच्चुवेक्खइ, पच्चुवेक्खित्ता वाहणाइं संपमजइ, संपमजित्ता वाहणाइं अप्फालेइ, अप्फालित्ता वाहणाइं जीणेइ, णीणित्ता दूसं पवीणेइ पवीणित्ता वाहणाइं समलंकरेइ, समलंकरित्ता वाहणाई वरभंडगमडियाई करेइ करित्ता, जाणगं जोएइ, जोइत्ता वट्टमग्गं गाहेइ, गाहित्ता पओदलट्ठी पओदधरे य समं आरोहइ, आरोहित्ता अंतरासमपदंसि जेणेव सेणिए राया तेणेव उवागच्छइ उवागच्छित्ता तए णं करयल जाव एवं वयासी-जुत्ते ते सामी ! धम्मिए जाणप्पवरे आइहें भदं तव, आरुहाहि ॥ सू० ९ ॥
छाया-ततः खलु स श्रेणिको राजा यानशालिक शब्दयति, शब्दयित्वैवमवादीत्-क्षिप्रमेव भो देवानुप्रिय ! धामिकं यानप्रवरं युक्तमेवोपस्थापय, उपस्थाप्य ममैतामाज्ञप्तिका प्रत्यर्पय । ततः खलु स यानशालिकः श्रेणिकेन राज्ञैवमुक्तः सन् हृष्टतुष्ट० यावद् हृदयः यत्रैव यानशाला तत्रैवोपागच्छति, उपागत्य यानशालामनुपविशति, अनुपविश्य यानकं प्रत्युपेक्षते, प्रत्युपेक्ष्य यानं प्रत्यवरोहति. प्रत्यवरुह्य दूष्यम् अपनयति, अपनीय यानकं सम्प्रमार्जयति, सम्पमार्य यानकं निर्णयति, निर्णीय यानकं समलङ्करोति, समलड्कृत्य यानक वरभण्डकमण्डितं करोति, कृत्वा यानकं संस्थापयति, संस्थाप्य यंत्रव वाहनशाला तत्रैवोपागच्छति, उपागत्य वाहनशालामनुपविशति, अनुपविश्य वाहनानि प्रत्युपेक्षते, प्रत्युपेक्ष्य वाहनानि संप्रमार्जयति, संप्रमाय॑ वाहनान्यास्फालयति, आस्फाल्य वाहनानि निर्णयति, निर्णीय दृष्यम् प्रविणयति, प्रविणीय वाहनानि समलङ्करोति, समलङ्कृत्य वाहनानि वरभाण्डकमण्डितानि करोति, कृत्वा यानकं योजयति, योजयित्वा वर्ममार्ग ग्राहयति, ग्राहयित्वा प्रतोदयष्टीः
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. १० धार्मिकरथसज्जीकरणवर्णनम्
३५१ प्रतोदधरांश्च सममारोहयति, आरोह्याऽन्तराश्रमपदे यत्रैव श्रेणिको राजा तत्रैवोपागच्छति, उपागत्य करतल यावद् एवमवादीत-युक्तं ते स्वामिन् ! धार्मिक यानप्रवरमादिष्टं भद्रं तव, आरुह ।। मू० ९ ॥
टीका-'तए णं'- इत्यादि । ततः सैन्यसन्नाहानन्तरं खलु स श्रेणिको राजा यानशालिकं यानशालानायकं शब्दयति आह्वयति, शब्दयित्वा एवम् वक्ष्यमाणम् अवादीत् आदिशत्, भो देवानुपिय ! क्षिप्रमेव-शीघ्रमेव धार्मिक धर्मप्रयोजनकं धर्माय युक्तं वा-धमार्थ यानप्रवरं यानोत्तमं युक्तमेव-अश्वादियुतमेव उपस्थापय सन्निधौ आनय, उपस्थाप्य मम एताम् आज्ञप्तिकाम्=आज्ञां प्रत्यर्पयसम्पाद्य निवेदय । ततः आज्ञाऽनन्तरं खलु सः असौ यानशालिकः श्रेणिकेन राज्ञा एवम् अनेन प्रकारेण उक्तः आदिष्टः सन् हृष्टतुष्ट-यावद् हर्षवशविसपहृदयः सन् यत्रैव यानशाला तत्रैवोपागच्छति यानशालाऽन्तिकं याति, उपागत्य यानशालाम्-अनुपविशति यानशालाऽभ्यन्तरं गच्छति, अनुप्रविश्य यानकं रथं प्रत्युपेक्षतेसम्यनिरीक्षते, प्रत्युपेक्ष्य-समवलोक्य यानं प्रत्यवरोहयति अधोऽवतारयति, अधोऽवतायें दूष्यम्-आच्छादनवस्त्रम् अपनयति यानतः पृथक्करोति, अपनीय यानकं सम्प्रमाजयति= संशोधर्यात, संप्र
और भी उक्त विषय का प्रतिपादन करते हैं-'तए णं से' इत्यादि । .
सेना के तैयार होजाने के बाद श्रेणिक राजाने यानशालिक को बुलाया और इस प्रकार कहा-हे देवानुप्रिय ! शीघ्र ही धार्मिकधर्मक्रिया के काम में आने वाले रथ को घोडे जुतवाकर तैयार करो । मेरी इस आज्ञा का पालनकर मुझे खबर दो। इस के बाद यानशालिक श्रेणिक राजा के उक्त आदेश को सुनकर हृदय में हर्षित
और संतुष्ट होता हुआ जहा यानशाला थी वहीं गया। और यानरथ को देख, धूल आदि झाडकर उसको साफ किया फिर नीचे
६७ ५९ तविषयर्नु प्रतिपादन ४२ छ-'तए णं से' त्याह.
સેના તૈયાર થઈ ગયા પછી શ્રેણિક રાજાએ યાનશાલિકને બેલાવ્યું અને આ પ્રકારે કહ્યું હે દેવાનુપ્રિય! જલદીથી ધાર્મિક=ધર્મક્રિયાના કામમાં આવતા રથને ઘોડા જેડાવી તૈયાર કરે મારી આ આજ્ઞાનું પાલન કરી મને ખબર આપે. ત્યાર પછી યાનશાલિક શ્રેણિક રાજાને ઉક્ત આદેશ સાંભળી હૃદયમાં હર્ષિત અને સંતુષ્ટ થતા જ્યાં યાનશાળા હતી ત્યાં ગયા અને યાન=રથને જોઈ ધૂળ આદિ ખંખેરીને તે સાફ
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
३५२
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे माय॑ यानकं निर्णयति यानशालातो बहिर्नयति, नीत्वा यानकं समलङ्करोति पताकादिभिर्विभूषयति, समलङ्कृत्य यानकं बरभण्डकमण्डितानि-उत्तमभूषणभूषितानि करोति, कृत्वा यानकं संस्थापयति, संस्थाप्य
यत्रैव वाहनशाला अश्वादिवाहनशाला तत्रैव उपागच्छति, उपागत्य वाहनशालाम् अनुपविशति, अनुपविश्य = वाहनशालाऽभ्यन्तरं गत्वा वाहनानि प्रत्युपेक्षते-निरीक्षते प्रत्युपेक्ष्य-दष्ट्वा वाहनानि संप्रमानयति-तद्रजोऽपनयति, संप्रमाय वाहनानि आस्फालयति = मृदुइस्ततलस्पर्शादिना समुत्साहयति आस्फाल्य-उक्तरीत्या तानि समुत्साह्य वाहनानि निर्णयति-निःसारयति, निर्णीय= निस्साये दृष्यं = आच्छादनवसनं प्रविणयति =अलङ्करणाय वाहनतोऽपनयति, प्रविणीय-अपनीय वाहनानि दिव्यवसनभूषणमाल्यादिभिः समलङ्करोति-विभूषयति, समलङ्कृत्य = विभूष्य वरभण्डकमण्डितानि = बहुमूल्यभूषणभूषितानि करोति, कृत्वा तैः सह यानकं =धार्मिकरथं-योजयति = संयोजयति, योजयित्वा संयोज्य वर्त्ममार्ग वत्म यानशालानिस्सरणपंथः, मार्गा=राजमार्गश्रेति वर्ममार्ग तदुभयं ग्राहयति अभीष्टदेशगमनाय चालयति, ग्राहयित्वा-उभयमार्ग उतारकर उसके ऊपर से वस्त्र-जो कि आच्छादित था, हटाया गया और रथ को यानशाला से बाहर निकाला । उसको ध्वझ पताका आदि से सुशोभित किया और मार्ग में खड़ा कर दिया । रथको रखकर अश्व आदि की वाहनशाला में प्रवेशकर वाहनों को देखता है और उनके ऊपर की धूलि आदि को झाडकर, कोमल हाथ द्वारा उनको प्रोत्साहित करता है। बाद उनके पीठ पर हाथ फिराकर उनको बाहर निकाले । उनके पुराने वस्त्रों को दूर कर उन्हें अलवृत और उत्तम वस्त्रों से विभूषित किये । उसके बाद उनको रथ में जोडे और उस रथ को मार्ग पर खडा कर उस पर चाबुक को કર્યો. પછી નીચે ઉતારીને તેના ઉપર જે વસ્ત્ર ઢાંકયું હતું તે હટાવ્યું અને રથને યાનશાલામાંથી બહાર કાઢશે. તેને ધ્વજપતાકા આદિથી સુશોભિત કર્યો અને માર્ગમાં ઉભે રાખી દીધે. રથને ઉભે રાખીને અવ આદિની વાહનશાલામાં પ્રવેશ કરીને વાહને જુએ છે. અને તેના ઉપરની ધૂળ આદિને ખખેરીને કેમળ હાથદ્વારા તેને પ્રત્સાહિત કરે છે. પછી તેની વાંસા ઉપર હાથ ફેરવીને તેમને બહાર કાઢ્યા. તેમનાં જુના વસો દૂર કરી તેમને અલંકારે તથા ઉત્તમ વસોથી વિભૂષિત કર્યા. ત્યાર પછી તેમને રથમાં જોડાયા અને તે રથને માર્ગ પર ઉલે રાખીને તેના પર
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. १० वन्दनार्थश्रेणिकराजगमनवर्णनम्
३५३
"
संमानीय प्रतोदयष्टीः = कशादण्डान् चाबुक ' इति भाषायां प्रतोदधरान्= कशाधारिणः सारथश्च समं सार्द्ध आरोहयति, आरो अन्तराश्रमपदे =अन्तः पुरपथे गृहपक्तिमार्गमध्ये वीध्यामिति यावत् यत्रैव निवासे श्रेणिको राजा तत्रैव उपागच्छति, उपागत्य करतल० यावद् यावच्छब्देन ' करतलपरिगृहीतं शिरआवर्त मस्तकेऽञ्जलिं कृत्वा एवं वक्ष्यमाणम् अवादीत् हे स्वामिन् ! यद् धार्मिकं यानप्ररम् आदिष्टं भवद्भिरत्रानेतुमुपदिष्टं तद योजितं ते-तव-भवतो भद्रं = कल्याणं भवतु | आरुह = यानपावरमारूढो भव || सू० ९ ॥
समलङ्कृत यानसन्निधाने सति श्रेणिकराजकार्यमाह - 'तए गं' इत्यादि । मूलम् - तए णं से सेणिए राया भंभसारे जाणसालियस्स अंतिए एयमहं सोच्चा निसम्म हट्टतुट्ट० जाव मज्जणघरं अणुप्पविes अणुष्पविसित्ता जाव कप्परुक्खे चेव अलंकियविभूसिए परिंदे जाव मज्जणघराओ पडिनिक्खमइ पडिनिक्खमित्ता जेणेव चेल्लणादेवी तेणेव उवागच्छइ उवागच्छित्ता चेल्लणं देवि एवं वयासी - एवं खलु देवाणुप्पिए ! समणे भगवं महावीरे आइगरे तित्थयरे जाव पु०वाणुपुवि वरमाणे जाव संजमेण तवसा अप्पाण भावेमाणे विहरइ ।
तं महष्फलं देवाणुप्पिए ! तहारूवाणं अरहंताणं जाव तं गच्छामो देवाणुप्पिए ! समणं भगवं महावीरं वंदामो तथा चाबुक धारण करने वाले पुरुषों को एक साथ बैठाकर रथ को गली और राजमार्ग से घूमाता हुआ जहाँ श्रेणिक राजा था वहाँ आया, और हाथ जोडकर विनयपूर्वक कहने लगा - हे स्वामिन् ! आपकी आज्ञानुसार धार्मिक रथ सुसज्जित खडा है । आपका कल्याण हो रथ पर चढिये ॥ सू० ९ ॥
ચાબુક ધારણ કરાવવાળા પુરુષને એક સાથે બેસાડીને રથને ગલી તથા રાજ મા`થી ઘુમાવી ફેરવીને જયાં શ્રેણિક રાજા હતા ત્યાં આવ્યે અને હાથ જોડીને વિનયપૂર્વક કહેવા લાગ્યા હે સ્વામિન્ આપની આજ્ઞાનુસાર ધાર્મિક રથ સુસજ્જિત उलो छे. आपनु अध्याश थाम्मा. २थ पर यो. (सू० ७)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे नमंसामो सकारेमो सम्माणेमो कल्लाणं मंगलं देवयं चेइयं पज्जुवासामो एयं णे इहभवे य परभवे य हियाए सुहाए खमाए निस्सेयसाए जाव आणुगामियत्ताए भविस्सइ । तए णं सा चेल्लणादेवी सेणियस्स रन्नो अंतिए एयमटै सोच्चा निसम्म हट्टतुटु० जाव पडिसुणेइ, पडिसुणित्ता जेणेव मजणघरे तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता पहाया, कयबलिकम्मा, कयकोउयमंगलपायच्छित्ता, वरपायपत्तनेउरा, मणिमेखलाहाररइयउवइया कडगखड्डुगएगावलिकंठसुत्तमरगयतिसरयवरवलयहेम-सुत्तयकुंडलउज्जोइयाणणा, रयणविमूसियंगी, चीणंसुयवत्थपरिहिया, दुगुल्लसुकुमालकंतरमणिजउत्तरिजा, सवोउयसुरभिकुसुमसुन्दररइयपलंबसोहंतविकसंतचित्तमाला, वरचंदणचच्चिया, वराऽऽभरणविभूसियंगी, कालागुरुधूवधूविया, सिरिसमाणवेसा, बहूहि खुजाहिं चिलातियाहिं जाव महत्तरगविंदपरिक्खित्ता, जेणेव बाहिरिया उवटाणसाला जेणेव सेणिए राया तेणेव उवागच्छइ । तए णं से सेणिए राया चेल्लणाए देवीए सद्धिं धम्मियं जाणप्पवरं दूरुहइ, दूरहित्ता सकोरंटमल्लदामेणं छत्तेणं घरिजमाणेणं, ओववाइयगमेणं णेयब्वं, जाव पज्जुवासइ । एवं चेल्लणा देवी जाव महत्तरगविंदपरिक्खित्ता जेणेव समणे भगवं महावीरे तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता समणं भगवं महावीरं वंदइ नमसइ सेणियं रायं पुरओ काउं ठिइया चेव जाव पज्जु वासइ ॥ सू० १० ॥
छाया-ततः खलु स श्रेणिको राजा भंभसारो यानशालिकस्यान्तिक एतमर्थ श्रुत्वा निशम्य हृष्टतुष्ट-यावत् मज्जनगृहमनुपविशति, अनुभविश्य याव
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. १० वन्दनार्थश्रेणिकराजगमनवर्णनम्
३५५
कल्पतरुरिवालङ्कृतो विभूषितो नरेन्द्रो मज्जनगृहात्प्रतिनिष्क्रामति, प्रतिनिष्कम्य यत्रैव चेल्लणादेवी तत्रैवोपागच्छति, उपागत्य चेल्लणादेवीमेवमवादीत - एवं खलु देवानुप्रिये ! श्रमणो भगवान महावीर आदिकरस्तीर्थकरो यावत् पूर्वानुपूर्व्या चरन यावत् संयमेन तपसाऽऽत्मानं भावयन् विहरति
तद् महत्फलं देवानुप्रये ! तथारूपाणामर्हतां यावत् तद् गच्छामो देवानुप्रिये ! श्रमण भगवन्तं महावीरं वन्दामहे नमस्यामः सत्कुर्मः सम्मानयामः कल्याणं मङ्गलं दैवतं चैत्यं पर्युपास्महे । एतत् अस्माकम् इहभवे च परभवे च हिताय, सुखाय, क्षमाय, निःश्रेयसाय यावदागामिकतायै भविष्यति । ततः खलु सा चेल्लणादेवी श्रेणिकस्य राज्ञोऽन्तिक एतमर्थ श्रुत्वा निशम्य हृष्टतुष्ट० यावत् प्रतिगृणोति, प्रतिश्रुत्य यत्रैव मज्जनगृहं तत्रैवोपागच्छति, उपागत्य स्नाता, कृतबलिकर्मा, कृतकौतुकमङ्गलप्रायश्चित्ता वरपादमाप्तनूपुरा मणिमेखलाहाररचितोपचिता, कटकख ड्डुकैकावलिकण्ठसूत्रमरकत त्रिशरकचरवलय हेमसूत्रककुण्डलोद्योतितानना, रत्नविभूषिताङ्गी, परिहितचीनांशुकवस्त्रा, दुकूलसुकुमारकान्तरमणीयोत्तरीया, सर्वर्तुकसुरभिकुसुम सुन्दर र चितप्रलम्बशोभमानकान्तविकसच्चित्रमाला, वरचन्दनचर्चिता, वराभरणविभूषिताङ्गी, कालागुरुधूपधूपिता, श्रीसमान वेषा वहीभिः कुब्जामिः किरातिकाभिर्यावद् महत्तरकवृन्दपरिक्षिप्ता aa बाह्योपस्थानशाला यत्रैव श्रणिको राजा तत्रैवोपागच्छति । ततः खलु स श्रेणिको राजा चेल्लणया देव्या सार्द्ध धार्मिकं यानप्रवरं दूरोहति दूरुह्य सकोरण्टमाल्यदाना छत्रेण धियमाणेन औपपातिकगमेन ज्ञातव्यं यावत्पर्युपास्ते । एवं चेल्लणादेवी यावद् महत्तरकवृन्दपरिक्षिप्ता यत्रैव श्रमणो भगवान् महावीरस्तत्रैवो पागच्छति, उपागत्य श्रमण भगवन्तं महावीरं वन्दते नमस्यति श्रेणिकं राजानं पुरतः कृत्वा स्थितैव यावत् पर्युपास्ते ॥ सू० १० ॥
टीका- 'ar i' - इत्यादि । ततः = वाहनसंनिधानानन्तरं खलु स श्रेणिको राजा भम्मसारो वाहनशालिकस्य = यानशालाघ्यक्षस्य अन्तिके= समीपे तं सुसज्जित धार्मिक रथ उपस्थित होने पर राजा - क्या करते हैं सो कहते हैं - ' तर णं ' इत्यादि ।
रथ के आजाने पर भंभसार श्रेणिक राजा यानशालिक के मुख સુસજ્જિત ધાર્મિક રથ ઉપસ્થિત થતાં રાજા શુ કરે છે તે કહે છે'तए णं' इत्यादि.
રથ આવી જતાં ભભસાર શ્રેણિક રાજા યાનશાલિકના મુખથી ધાર્મિક રથ
८
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५६
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे
वाहनागमिकरूपम् अर्थ-वृत्तान्तं श्रुत्वा निशम्य हृधवधार्य हृष्टतुष्ट यावत् , यावच्छब्देन-चित्तानन्दितः प्रीतमनाः सौमनस्यितो हर्षवशविसर्पदहृदयः, मज्जनगृहं स्नानगृहम अनुपविशति, अनुपविश्य यावत्-कल्पवृक्ष इव अलङ्कृत:पर्याप्तशक्तिसंपन्नः, विभूषितः शोभासंपन्नः नरेन्द्रः श्रेणिकराजः यावत् मज्जनगृहात् मतिनिष्क्रम्य=निःसृत्य यत्रैव यस्मिन्नेवाऽन्तःपुरे चेल्लणा देवीराज्ञी विद्यते तत्रैव उपागच्छति, उपागत्य चेल्लणां देवीम् एवं वक्ष्यमाणम् अवादीत-हे देवानुप्रिये ! एवम् एतादृशत्तान्तोऽस्ति यत् श्रमणो भगवान् महावीर आदिकरस्तीर्थकरः यावत् सिद्धिगतिनामधेयं स्थानं संप्राप्तुकामः पूर्वानुपूर्व्या चरन् यावत् संयमेन तपसा आत्मानं भावयन विहरति, हे देवानुप्रिये ! तत्-तस्मात् कारणात् महत्फलम् = अनुपमो लाभो भवति यत् तथारूपागां तपःसंयमसंपन्नानां केवलज्ञान केवलदर्शनवताम् अर्हतां यावत् नामगोत्रश्रवणेनापि, किं पुनरभिगमन-वन्दन-नमस्यन-प्रतिपृच्छन-पर्युपासनादिना ? तत्-तस्मात् से 'धार्मिक रथ तैयार है ' ऐसा वृत्तान्त सुनकर हर्षित और सन्तुष्ट हुए । और स्नानघर में पहुँचे । वहा स्नानकर अच्छे वस्त्र और आभूषण पहने, तथा कल्पवृक्ष के समान सुशोभित होकर बाहर निकले, फिर चेल्लणा देवी के पास आये और कहने लगे कि-हे देवानुप्रिये ! धर्म की प्रवर्तना करने वाले और चार तीर्थों की स्थापना करने वाले भगवान महावीर स्वामी ग्रामानुग्राम विहार करते हुए गुणशिल उद्यान में पधारे हैं और तप संयम से अपनी आत्मा को भावित करते हुए विराजते हैं । हे देवानुप्रिये । तथारूप अर्थात् तप संयम से युक्त, केवलज्ञान, केवलदर्शन के धरने वाले अहंन्त भगवान् के नाम गोत्र आदि के सुनने से ही कर्मनिर्जरारूप महाफल होता है, तो उनके अभिगमन-सामने जाने, वन्दन नमस्कार करने, તૈયાર છે” એ વૃન્તાત સાંભળીને હર્ષિત તથા સંતુષ્ટ થયા, અને સ્નાનઘરમાં પહોંચ્યા.
ત્યાં સ્નાન કરી સારાં વસ્ત્ર તથા આભૂષણ પહેર્યા તથા કલ્પવૃક્ષ સમાન સુશોભિત થઈને બહાર નીકળ્યા પછી ચેલણ દેવીની પાસે આવ્યા અને કહેવા લાગ્યા કે હે દેવાનુપ્રિયે! ધર્મની પ્રવર્તન કરવાવાળા અને ચાર તીર્થોની સ્થાપના કરવાવાળા ભાગવાન મહાવીર સ્વામી એક ગામથી બીજે ગામ વિહાર કરતા ગુણશિલક ઉદ્યાનમાં પધાર્યા છે. અને તપ સંયમથી પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા વિરાજે છે. હે દેવાનુપ્રિયે! તથારૂપ અર્થાત્ તપ સંયમથી યુક્ત, કેવળજ્ઞાન કેવળદર્શન યુકત અહંન્ત ભગવાનનાં નામ ગોત્ર આદિ સાંભળતાં જ કર્મનિર્જરારૂપ મહાફલ થાય છે. તે તેમનું
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. १० भगवद्वन्दनार्थश्रेणिकस्यतप विचारः
३५७
कारणात् महाफलवत्त्वात् हे देवानुप्रिये ! वयं गच्छामः = भगवत्समीपं व्रजामः श्रमण भगवन्तं महावीरं वन्दामहे = स्तुमः, नमस्यामः = नमामः, सत्कुर्मः=विनयादिभिराद्रियामहे, सम्मानयामः = भक्तिबहुमानैः प्रसादयामः, कल्याणं श्रेयःस्वरूपं, मोक्षदायित्वात् मङ्गलं - मङ्गलस्वरूपं सर्वहितप्रापकत्वात् दैवतं धर्मदेवस्वरूपम् आराध्यत्वात् चैत्यं = ज्ञानस्वरूपं सम्यग्रबोधजनकत्वात् पर्युपास्महे= सर्वथा सम्यगाराधयामः एतत् = भगवद्दर्शनादिकं णे= अस्माकम् इह भवे=अस्मिन् जन्मनि परभवे = परजन्मनि च हिताय = कल्याणाय, सुखाय = आनन्दाय, क्षमाय = भवतरण सामर्थ्याय, निःश्रेयसाय = मोक्षाय, यावत् अनुगामिकतायै =भवपरम्परानुबन्धिसुखजनकाय भविष्यति । ततः तदनन्तरं सा चेल्लणा देवी श्रेणिकस्य प्रश्न पूछने और उनकी पर्युपासना - सेवा आदि करने से जो फल होता है उसका तो कहना ही क्या ? अतः हे देवानुप्रिये ! अपने भगवान् के पास चलें और श्रवण भगवान् महावीर स्वामी को वन्दन (स्तुति) करें, नमस्कार करें, आदर करें, सम्मान - भक्तिपूर्वक बहुमान करें । वे भगवान् कल्याणं - मोक्ष देने वाले होने से कल्याणस्वरूप हैं, ' मङ्गलं ' - सर्वहित की प्राप्ति कराने वाले होने से मङ्गलस्वरूप हैं, 'दैवतं ' - भव्यों को आराधना करने योग्य होने से देवस्वरूप हैं, 'चैत्यं ' - सम्यग्बोध देने वाले होने से ज्ञानस्वरूप हैं, उन भगवान् की पर्युपासना - सेवा करें । भगवान् के दर्शन आदि, हम लोगों के हिताय - इहलोक और परलोक में हित के लिए, सुखाय - सुख के लिए क्षमाय भवसागर तैरने में सामथ्य के लिये, मोक्ष के लिये और यावत् भव-भव में सुख के लिये होगा । इस प्रकार चेल्लणा અભિગમન—તેમની સામા જવું, વદન-નમસ્કાર કરવા, પ્રશ્ન પૂછવા તથા તેમની પર્યુંપાસના-સેવા આદિથી જે ફૂલ થાય છે તેનુ તેા કહેવુંજ શુ? માટે હે દેવાનુપ્રિયે ! આપણે ભગવાનની પાસે જઇએ, અને શ્રમણ ભગવાન મહાવીર સ્વામીને વ ંદન સ્તુતિ उरी, नमस्र उरी, महर पुरी, सन्मान =लति पूर्व जहुमान पुरी,
,
,
ते लगवान कल्याणं = मोक्ष हेवावाजा होवाथी उल्या स्व३५ छे मंगलं= हितनी प्राप्ति ४राववावाजा होवाथी भंगस्व३५ छे. देवतं =लव्याने आराधन ४२वा योग्य होवाथी हेवस्व३५ छे. चैत्यं = सभ्य बोध हेवावाजा होवाथी ज्ञानस्व३५ छे. ते लग વાનની પર્યું`પાસના—સેવા કરીએ. ભગવાનનાં દર્શન આદિ આપણા લેાકાનાં આ લાક तेभन परसोनां हितने भाटे, सुमने भाटे, क्षमाय = लवसागर तरवामां सामर्थ्य भाटे માક્ષ માટે અને દરેક ભવેભવમાં સુખ માટે થશે. આ પ્રકારે ચેલણા રાણી પેાતાના
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५८
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे
"
राज्ञः = निजभर्त्तुः अन्तिके= समीपे एतं = भाग्योदयजनकभगवद्दर्शनसम्बन्धिनम् अर्थम्=वृत्तान्तं श्रुत्वा=श्रवणपथमुपनीय निशम्य = हृद्यवधार्य हटतुष्ट ० यावत्, यावच्छब्देन चित्तानन्दिता प्रीतमनाः परमसौमनस्थिता हर्षवशविसर्पहृदया, विनयेन प्रतिशृणोति = स्वीकरोति प्रतिश्रुत्य = भगवद्दर्शनं प्रतिज्ञाय यत्रैव मज्जनगृहं = स्नानगृहं तत्रैवोपागच्छति, उपागत्य स्नाता = कृतस्नाना कृतबलिकर्मा = पशुवायसादिकृते कृतान्नभागा, कृतकौतुकमङ्गलम | यश्चित्ता = कृतानि कौतुकानि = मषी तिलकादीनि मङ्गलानि = मङ्गलसूचकानि सर्पपदध्यक्ष तचन्दनदूर्वादीनि च प्रायश्चित्तानीव दुःखप्नादि विनाशायावश्यकर्तव्यत्वात् प्रायश्चित्तानि यथा सा तथा। वरपादमाप्त पुरा = सुन्दरनूपुर विभूषितचरणा, मणिमेखलाहाररचितोपचिता = मणिघटितैः मेखलाहारैः=कटिभूषणैः रचिता = कृतशोभा, अत एव उपचिता = संभृता सभूषणहारतया पुष्टाङ्गीत्यर्थः, कटकखड्डुकै काव लिकण्ठसूत्रमरकत त्रिशरकवरवलयहेमसूत्रककुण्डलोद्योतितानना कटक: = करभूषणविशेषः खड्डुकः = अङ्गुलिभूषणविशेषः, एकावलिः =नानामणिमयैकशरिकहार विशेषः कण्ठसूत्रं कण्ठरानी अपने पति राजा श्रेणिक से भाग्यका उदय करने वाले भगवान् के आगमनरूप वचन सुनकर हर्षित और सन्तुष्ट हुई और उसने राजा के वचन को स्वीकार किया । स्नानगृह में गई, और स्नान किया । पशु कौआ आदि के लिये अन्नका भाग देनेरूप बलिकर्म किया, मषी तिलक आदि किया और दुःस्वप्न आदि का दोष निवारण के लिए मंगलकारक सर्षप (सरसों), दहीं, चावल आदि धारण किये । पैरों में सुन्दर नूपुर पहने । मणि से जड़ा हुआ कटिसूत्रकन्दोरा धारण किया, इससे रानी का अंग- शरीर पुष्ट मालूम होने लगा, कडे और अंगूठियों से अंगों को सुशोभित किये। कण्ठ में एकावली हार, मरकत - रत्नों से जडे हुए तीन लडी को हार और પતિ રાજા શ્રેણિક પાસેથી ભાગ્યને ઉદય કરવાવાળા ભગવાનના આગમનરૂપ વચન સાંભળીને હિત અને સ ંતુષ્ટ થઇ અને તેણે રાજાના વચનના સ્વીકાર કર્યાં. સ્નાનગૃહમાં જઈ સ્નાન કર્યું. પશુ કાગડા આદિને માટે અન્નના ભાગ દેવારૂપ લિકમ કર્યું. મષીતિલક આદિ કર્યાં અને દુ:સ્વપ્ન આદિના દોષ નિવારણ કરવા માટે મંગલકારક સ૫ ( સરસવ ) દહી ચાખા આદિ ધારણ કર્યાં. પગમાં સુંદર નૃપુર પહેર્યાં. મણિથી જડેલ કિટસૂત્ર ( કારા) ધારણ કર્યાં. આથી રાણીનું શરીર પુષ્ટ દેખાવા લાગ્યું કડાં તથા વીટીએથી અંગાને સુથેભિત કર્યાં. કંઠમાં એકાવલી હાર, મરકત
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. १० भगवद्वन्दनार्थ चेल्लणावर्णनम् भूषणविशेषः सुवर्णशृङलेत्यर्थः, मरकतत्रिशरक: मरकतमणिजटितत्रिशरिकहारः, वरवलयाः सुन्दरकरभूषणानि, हेमसूत्र-सुवर्णदोरकम् , कुण्डले कर्णाभरणे एतैः उयोतितं सुशोभितम् आननं-मुखं यस्याः सा तथा । रत्नविभूषिताङ्गी: इन्द्रनीलवेर्यादिरत्नालङ्कृतशरीरा, चीनांशुकवस्त्रपरिहिता-परिहितदिव्याम्बरा, दुकूलसुकुमारकान्तरमणीयोत्तरीया-दुकूलं दुकूलाभिधानवृक्षविशेष त्वनिर्मितवस्त्रविशेषः, तदेव सुकुमारम्=अत्यन्तकोमलं कान्तं-प्रियं रमणीयं मनोहरम् उत्तरीपम्= उत्तरासङ्गवस्त्रविशेषो यस्याः सा तथा, सर्वत्र्तकसुरभिकुसुमसुन्दररचितप्रलम्बशोभमानविकसच्चितमाला-सकलऋतुजात-सुगन्धिपुष्परुचिरविरचितमलम्वमानशोभमानविस्फुरनानावर्णमाला, वरचन्दनचर्चिता-वरम् उत्तमं च चन्दनं वरचन्दनं कस्तूरी केशरकर्पूरादिवासितं- चन्दनं तेन चर्चिता-उपलिप्ता, वराभरणविभूषिताङ्गी= उत्तमभूषणालङ्कृतशरीरा, कालागुरुधूपधूपिता कृष्णागुरुधूपवासिता, श्रीसमानवेषालक्ष्मीसदृशवेषधारिणी चेल्लणादेवी बहुभिः प्रचुराभिः कुब्जदेशोत्पन्नाभिः चिलातिकाभिः चिलातदेशोत्पन्नाभिः यावत्,यावच्छब्देन-'वामनाभिः उत्तम वलय-करभूषणविशेष, तथा हेमसूत्र-सोने की लडी, इत्यादि भूषण धारण किये, कानों में कुण्डल पहने जिससे मुख दीपने लगा। रत्नों से समस्त अङ्गो को विभूषित किया, चीन देश के बने हए रेशमी वस्त्र पहने, दुकूलनामक वृक्ष की त्वचा से बना हुआ वस्त्र, जो कि मनोहर उत्तरीय वस्त्र था, धारण किया । सकल ऋतु में होने वाले सुगन्धित पुष्पों से बनी हुई मनोहर अनेक वर्ण की मालाएँ पहनीं । कस्तुरी, केसर, चन्दन आदि का शरीर पर लेपन किया। उत्तम गहनों से शरीर को शोभायमान किया । कृष्णागुरु के धूप से शरीर को सगन्धित किया। ऐसी लक्ष्मी के समान वेषवाली चेल्लणा देवी अनेक कुब्ज देश की और चिलात देश की, यावत् शब्द से રત્નોથી જડેલ ત્રણ સરવાળા હાર અને ઉત્તમ વલય=કરભૂષણ વિશેષ, તથા હૈમસૂત્રસેનાની સેર, ઈત્યાદિ ભૂષણ ધારણ કર્યા. તથા કાનમાં કુંડલ પહેર્યા જેથી મુખ દીપવા લાગ્યું. રત્નથી સમસ્ત અંગને વિભૂષિત કર્યા. ચીન દેશમાં બનેલાં રેશમી વસ્ત્ર પહેર્યા. દુકૂલ નામે વૃક્ષની ત્વચા (છાલ)નું બનેલું વસ્ત્ર કે જે મનહર ઉત્તરીય વસ્ત્ર હતું તે ધારણ કર્યું. બધી ઋતુમાં થવાવાળા સુગંધિત પુષ્પથી બનેલી મનહર અનેક વણેની માલાઓ પહેરી કસ્તુરી, કેસર, ચન્દન આદિનું શરીર ઉપર લેપન કર્યું. ઉત્તમ ઘરેણાંથી શરીરને શોભાયમાન કર્યું. કૃણાગુરૂના ધૂપથી શરીરને સુગંધિત કર્યું. એવી सभी नवा पाणी साहेवी मने जुन शनी तथा सिलात शनी ' यावत्'
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे १, वटभाभिः२, बर्बरीभिः३, बकुशिकाभिः४, यौनकाभिः५, पलविकाभिः६, इसिनिकाभि:७, वासिनिकाभिः८, लासिकाभिः९, लकुसिकाभिः१०, द्रावडीभिः११, सिंहलीभिः१२, आरबीभिः१३, पक्वणीभिः१४, बहुलीभिः१५, मुसण्डीभिः१६, शवरीभिः१७, पारसीभिः१८, नानादेशाभिः, इजितचिन्तिप्रार्थितविज्ञापिकाभिः' इत्यादीनां सङ्ग्रहः, एतादृशीभिर्दासोभियुक्ता । तथा महत्तरकन्दैः अन्तःपुरप्रधानपुरुषसमूहैः परिक्षिप्तः परिता सती यत्रैव बाह्या-बहिर्भवा उपस्थानशाला-उपवेशनमण्डपः, यत्रैव श्रेणिको राजा तत्रैवोपागच्छति । ततः चेल्लणासमागमनानन्तरं खलु-निश्चयेन सः असौ श्रेणिको राजा चेल्लणया देव्या साई धार्मिकयानप्रवरं दूरोहति-आरोहति, दूरूह्य सकोरण्टमाल्यदाम्ना-कोरण्टकवृक्षविशेषपुष्परचितमालायुक्तेन छत्रेण ध्रियमाणेन औपपातिकगमेन औपपातिकसूत्रोक्तपाठेन शेषं सर्व ज्ञातव्यम् यावत् पर्युपास्ते भगवन्तं सेवते । एवम् अनेनैव प्रकारेण श्रेणिकोपवेशनानरं चेल्लणादेवी यावद् दासीमहत्तरवामना १, वटभा २, बर्बरी ३, बकुशिका ४, यौनका ५, पहविका ६, इसिनिका ७, वासिनिका ८, लासिका ९, लकुसिका १०, द्राविडी ११, सिंहली १२, आरबी १३, पक्कणी १४, बहुली १५, मुसण्डी १६, शबरी १७, पारसी १८, आदि अनेक देश की इङ्गित चिन्तित और प्रार्थित को जानने वाली दासियों के साथ अतःपुर के प्रधान पुरुषों द्वारा वेष्टित जहाँ बाहर की उपस्थानशाला है, जहाँ श्रेणिक राजा है वहा आई । तब श्रेणिक राजा चेलणा देवी के साथ प्रधान धार्मिक रथ पर चढे । कोरण्ट पुष्पों की माला से युक्त छन्त्र को धराते हुए यावत् भगवान् के पास गये और सेवा करने लगे। विशेष वर्णन औपपातिक सूत्र से जानना चाहिये । इसी प्रकार चेल्लणा देवी भी शम्या वामना (१), पटना (२), मश (3), पशि (४), यौन। (५), सविधा (6), सिनि। (७), पासिनि। (८), सासि1 (6) बसि। (१०), द्राविडी (११), सिंहली (१२), मारमा (१३), ५४४९ (१४), महुली (१५), भुस (१९), शारी (૧૭), પારસી (૧૮) આદિ અનેક દેશની ઈગિત ચિતિત અને પ્રાર્થિતને જાણવાવાળી દાસીઓ સાથે અંત:પુરના મુખ્ય પુરૂષો દ્વારા વેષ્ટિત ઘેરાએલી), જ્યાં બહારની ઉપસ્થાન શાલા છે, જ્યાં શ્રેણિક રાજા છે ત્યાં આવી, ત્યારે શ્રેણિક રાજા ચેલદેવીની સાથે મુખ્ય ધાર્મિક રથમાં ચડયા. કરંટ પુષ્પની માલાથી યુકત છત્ર ધરાવેલા તે યાવત્ ભગવાન પાસે ગયા અને સેવા કરવા લાગ્યા. વિશેષ વર્ણન ઔપપાતિક સૂત્રથી જાણી લેવું જોઈએ એ પ્રકારે ચલણદેવી પણ બધા અંતઃપુરના સેવકજનેથી ઘેરાએલી
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. १० भगवदुपदेशः
३६१ कवृन्दपरिक्षिप्ता यत्रैव श्रमणो भगवान् महावीरस्तत्रैवोपागच्छति, उपागत्य श्रमणं भगवन्तं महावीरं वन्दते नमस्यति, श्रेणिकं राजानं पुरतःकृत्वा अग्रे कृत्वा श्रेणिकभूपपृष्टप्रदेशे स्थितेवउत्तिष्ठन्त्येव यावत् पर्युपास्ते, सेवते स्म ||सू० १०॥ __ अथ भगवदुपदेशं वर्णयति 'तए णं' इत्यादि ।
मूलम्-तएणं समणे भगवं महावीरे सेणियस्स रणो भंभसारस्स चेल्लगा देवीए तीसे महइमहालयाए परिसाए, इसिपरिसाए, जइपरिसाए, मणुस्सपरिसाए, देवपरिसाए, अणेगसयाए जाव धम्मो कहिओ, परिसा पडिगया, सेणियराया पडिगओ ॥ सू० ११ ॥
छाया-ततः खलु श्रमणो भगवान् महावीरः श्रेणिकाय राज्ञे भंभसाराय चेल्लणादेव्यै तस्यां महाऽतिमहत्यां परिपदि, ऋषिपरिषदि, यतिपरिषदि. मनुष्यपरिपदि, देवपरिषदि, अनेकशतायां यावद्धर्मः कथितः, परिषत् प्रतिगता, श्रेणिकराजः प्रतिगतः ॥ मू० २१ ॥
___टीका-'तए णं'-इत्यादि । ततः-चेल्लणादेव्या सह श्रेणिकस्य भगबत्सन्निधिसमागमनाऽनन्तरम् , खलु भगवता महावीरेण श्रेणिकाय राज्ञे भम्भसाराय चेलणादेव्यै च तस्यां महाऽतिमहत्यां-महतीमतिक्रान्ता-अतिमहती, सब अतःपुर के सेवक जनों से घिरी हुई जहा श्रमण भगवान् महावीर स्वामी विराजमान थे वहाँ आई । आकर उसने भगवान् की स्तुति की, नमस्कार किया तथा श्रेणिक राजा को आगेकर, राजा के पीछे खडी होकर भगवान की पर्युपासना करने लगी ॥सू० १०॥
अब भगवान् के उपदेश का वर्णन करते हैं-'तए णं समणे' इत्यादि ।
चेल्लणादेवी के साथ श्रेणिक राजा भगवान् के समीप में आने के बाद श्रमण भगवान महावीर स्वामी ने श्रेणिक राजा भंभसार
જ્યાં શ્રમણ ભગવાન મહાવીર સ્વામી વિરાજતા હતા ત્યા આવી. આવીને તેણે ભગવાનની સ્તુતિ કરી. નમસ્કાર કર્યા તથા શ્રેણિક રાજાને આગળ કરી રાજાની પાછળ ઉભી રહીને ભગવાનની પ પાસના કરવા લાગી. (સૂ) ૧૦)
हवे मावानना पडेशन न ४२ छ. 'तए णं समणे' त्या
ચૂલણાદેવીની સાથે શ્રેણિક રાજા ભગવાનની સમીપમાં આવ્યા પછી શ્રમણ ભગવાન મહાવીર સ્વામીએ શ્રેણિક રાજા ભંસાર તથા ચેલણદેવીને ચાર પ્રકારની
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६२
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे
महती चाऽसौ अतिमहती, महाऽतिमहती-तस्यां-महाऽतिमहत्यां परिषदि-सभायाम, ऋषिपरिषदि-ऋषिसभायाम, मनुष्यसभायाम, देवसभायाम्, अनेकशतायाम्, अनेकानि बहूनि शतानि श्रोतृगणा यस्यां-साऽनेकशता, तस्याम्-अनेकशतायां यावद्धर्मः, यावच्छन्देन-अनेकशतायां परिषदि मध्यगतो (भगवान्) विचित्रं धर्ममाख्याति-'यथा जीवा बध्यन्ते, मुच्यन्ते, यथा च संक्लिश्यन्ति' इत्यादिरूपो धर्मः श्रुतचारित्रलक्षणः कथितः - प्ररूपितः । धर्मकथावर्णनम्
औपपातिकसूत्रतो विज्ञेयम् । ततः परिषत् प्रतिगतापरावृत्ता । श्रेणिको राजा प्रतिगतः-धमकथां श्रुत्वा सभास्थानात्परावृत्तः ।। मू० ११ ॥
तदनन्तरं जातं वृत्तान्तं सूचयति-'तत्थेगइयाणं' इत्यादि ।
मूलम्-तत्थेगइयाणं निग्गंथाणं निग्गंथोण य सेणियं रायं चेल्लणं च देवि पासित्ता णं इमे एयारूवे अज्झथिए जाव संकप्पे समुप्पज्जेज्जा ॥ सू० १२ ॥
छाया-तत्रैककानां निर्ग्रन्थानां निर्ग्रन्थीनां च श्रेणिकं राजानं चेल्लणां च देवीं दृष्ट्वा खल्वयमेतद्रूप आध्यात्मिको यावत् संकल्पः समुदपद्यत ॥सू० १२॥
टीका- 'तत्थ'-इत्यादि । तत्र-तस्यां सभायाम, एकैकानां-केषाश्चित् निर्ग्रन्थानां साधूनाम्, च-पुनः-निर्ग्रन्थीनां-साध्वीनाम् श्रेणिकं राजानम्, च=पुनः चेल्लणां देवीं दृष्ट्वा विलोक्य खलु अयम् - एष एतद्रूपो वक्ष्यमाणलक्षणः
और चेल्लणादेवी को चार प्रकार की महापरिषद् में अर्थात् ऋषिपरिषद्, मुनिपरिषद् , मनुष्यपरिषद्, देवपरिषद्, जिन में हजारों श्रोतागण सुनने के लिये एकत्रित हुए हैं, ऐसी परिषद् के मध्य में बिराजमान होकर “जीव जिस प्रकार कमों से बद्ध होते हैं, मुक्त होते हैं और क्लेश पाते हैं" इत्यादि विचित्र प्रकार से श्रुतचारित्रलक्षण धर्म कहा । धर्मकथा सुनकर परिषद् अपने-अपने स्थान गई
और श्रेणिक राजा भी गये ॥ सू० ११ ॥ મહાપરિષદુમાં અર્થાત્ ઋષિપરિષદુ, મુનિ પરિષદુ, મનુષ્યપરિષદ, દેવપરિષદુ, જેમાં હજારે શ્રોતાગણ સાંભળવા માટે એકત્રિત થયા છે એવી પરિષદના મધ્યમાં વિરાજમાન થઈને
જીવ જે જે પ્રકારે કર્મોથી બંધાય છે, મુકત થાય છે. અને કલેશ પામે છે 'ઈત્યાદિ વિચિત્ર પ્રકારથી શ્રતચારિત્રલક્ષણ ધર્મ કૌ ધર્મકથા સાંભળીને પરિષદ પિતાપિતાને સ્થાને ગઈ અને શ્રેણિક રાજા પણ ગયા (સૂ૦ ૧૧)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहषिणी टीका अ. १० निर्ग्रन्थमनोभाववर्णनम्
३६३ आध्यात्मिकः अन्तःकरणस्फुरितः, यावद्, यावच्छब्देन चिन्तितः, कल्पितः, प्रार्थितः, मनोगतः इत्येषां सङ्ग्रहः, संकल्प:-मानसिकोऽभिलाषः समुदपद्यत= प्रादुरभूत् ॥.सू० १२ ॥
अथ सूत्रकारः श्रेणिकराजचेल्लणादेवीदर्शनात्साधुसाध्वीनां, मनसि संजातमध्यवसायमाह-'अहो णं सेणिए' इत्यादि ।
मूलम्-अहो णं सेणिए राया महिढिए जाव महासुक्खे जे णं पहाए, कयबलिकम्मे, कयकोउयमंगलपायच्छित्ते, सव्वालंकारविभूसिए चेल्लणादेवीए सद्धिं उरालाई माणुस्सगाई भोगभोगाई भुंजमाणे विहरइ। न मे दिहा देवा देवलोगंसि सक्खं खलु अयं देवे। जइ इमस्स सुचरियतवनियमबंभचेरगुत्तिवासस्स कल्लाणे फलवित्तिविसेसे अस्थि वया वयमवि आगमिस्साए एमाइं ताई उरालाई एयारूवाइं माणुस्सगाई भोगभोगाई भुंजमाणा विहरामो । से तं साहु ॥ सू० १३ ॥ ___छाया-अहो ! खलु श्रेणिको राजा महर्द्धिको यावन्महासौख्यो यः खलु स्रातः कृतवलिकर्मा कृतकौतुकमङ्गलप्रायश्चित्तः । सर्वालङ्कारविभूषितश्चेल्लणादेव्या सार्द्धमुदारान् मानुष्यकान् भोगाभोगान् भुञ्जानो विहरति । नाऽस्माभिइंशा देवा देवलोके, साक्षात्खल्वयं देवः । यद्येतस्य सुचरिततपानियमब्रह्मचर्यगुप्तिवासस्य कल्याणः फलवृत्तिविशेषः स्यात् , तदा वयमपि आगमिष्यति एतान् तानुदारान् एतद्रूपान् मानुषकान् भोगाभोगान् भुञ्जाणा विहरेम , तदेतत्साधु ॥ सू० १३ ॥
अनन्तर क्या हुआ ? सो कहते हैं-'तत्थेगइयाणं' इत्यादि ।
उस परिषद् में श्रेणिक राजा को और चेल्लणादेवी को देखकर कई-एक निर्ग्रन्थ और निर्ग्रन्थियों के मन में इस प्रकार आध्यात्मिक - मनोभाव अर्थात् अन्तःकरण की स्फुरणा यावत् मन में संकल्प-विकल्प उसन्न हुए ॥ सू० १२ ॥
पछी शु थयु ? ते ४ छ-'तत्थेगइयाणं' त्यादि.
તે પરિષદમાં શ્રેણિક રાજા તથા એલણદેવીને જોઈને ઘણી નિગ્રંથ તથા નિગ્રંથીઓના મનમાં આ પ્રકારે આધ્યામિક અને ભાવ અર્થાત્ અંત:કરણ સ્કરણ એટલે મનમાં સંકલ્પ-વિકલ્પ ઉત્પન્ન થયા. (સૂ૦ ૧૨)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे
,
टीका - अहोणं इत्यादि अहो - इत्याश्चर्यम् । अथवा सम्बोधनम् खलु = निश्चयेन श्रेणिको राजा महर्द्धिकः - बृहदैश्वर्यशाली यावन्महासौख्य: = नितान्तसौख्यसम्पन्नः, यः स्नातः = कृतस्नानः कृतबलिकर्मा, कृतकौतुकमङ्गलप्रायश्चित्तः सन् सर्वाऽलङ्कारविभूषितः चेल्लणादेव्या सार्द्धं उदारान् = उत्तमान मानुषकान् = मनुष्यसम्बन्धिनो भोगभेोगान् = शब्दादिभेोगान् भुञ्जानः = उपसेवमानः विहरति= विलसति । अस्माभिः साधुसाध्वीभिर्देवलोके देवा न दृष्टाः =न साक्षात्कृताः, अयम्-श्रेणिकः साक्षात् = प्रत्यक्षः खलु देवो विराजते, यदि - अमुष्य अस्य सुचरिततपोनियमब्रह्मचर्यगुप्तिवासस्य - तपः = अनशनादि, नियमः = अभिग्रहलक्षणः, ब्रहाचार्य = मैथुन - निवृत्तिः, एतेषां गुप्तिः = परिपालनं तस्यां वासः सुचरितः = सम्यकृकृतश्चासौ तपोनियमब्रह्मचर्य गुप्तिः वासश्च स तथा तस्य कल्याणफलवृत्तिविशेषः= सुखमय फलसिद्धिविशेषः स्यात् = विद्येत चेत्, तदा तर्हि वयमपि निर्ग्रन्थाः, अब प्रथम निर्ग्रन्थों के विचारों का स्वरूप कहते हैं. अहो णं' इत्यादि ।
4
अहो ! - आश्चर्य है कि श्रेणिक राजा महाऋद्धि - महादीसि शाली और महासुखों का अनुभव करने वाला है, जिसने स्नान बलिकर्म कौतुक मंगल और प्रायश्चित्त किया है । समस्त भूषणों से अलङ्कृत होकर चेल्लणा देवी के साथ उत्तम मनुष्य-सम्बन्धी कामभोगों को भोगता हुआ विचरता है । हमने देवलोक में देवों को नहीं देखा है किन्तु यही साक्षात देव है । यदि इस तप नियम और ब्रह्मचर्यगुप्ति का कोई फल -सिद्धि है, अर्थात् अनशन आदि तप, अभिग्रहलक्षण नियम, मैथुन - निवृत्तिरूप ब्रह्मचर्य, इनके परिपालन में, सुचरितरूप से आचरण करने में यदि कोई भी फल की प्राप्ति
३६४
हवे पहेलां निर्थ थाना विद्यारोनु स्व३५ हे छे- 'अहोणं सेणिए' त्याहि. અહા ! આશ્ચય છે કે શ્રેણિક રાજા મહાઋદ્ધિ મહદીપ્તિશાલી અને મહાસુખાના અનુભવ કરવાવાળા છે, જેમણે નાન ખલિકા કૌતુક મંગલ અને પ્રાયશ્ચિત્ત કર્યું છે. સમસ્ત ભૂષણેાથી અલંકૃત થઇને ચેલણાદેવીની સાથે ઉત્તમ મનુષ્ય સંબંધી કામભોગને ભાગવતા થકા વિચરે છે. અમે દેવલેાકમાં દેવેને જોયા નથી. કિંતુ સાક્ષાત દેવ છે જો આ તષ નિયમ અને બ્રહ્મચર્ય ગુપ્તિની કાઇ ફલસિદ્ધિ હોય अर्थात् अनशन महि तय, मलिग्रह, लक्षण, नियम, मैथुन - निवृत्ति३प ब्रह्मथर्य - એના પરિપાલનમાં સુચરિતરૂપથી આચરણ કરવામાં જો કોઇ પણ ફેલની પ્રાપ્તિ
આજ
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. १० निर्ग्रन्थीमनोभाववर्णनम् आगमिष्यति भविष्यत्काले एतान् तान्=प्रत्यक्षतो दृश्यमानान् उदारान उत्कटान् एतद्रूपानराज्ञा राज्याश्चानुभूयमानान् , मानुष्यकान्-मनुष्यसम्बन्धिनः, भोगभोगान= भोगोत्तमान भुञ्जाना विहरेम, 'सेतं तदेतत् साधु-साधुचिन्तनम् , इत्येतन्मुनिचिन्तितं निदानम् ॥ मू० १३ ॥
अथ चेल्लणादेवीमालोक्य साध्वीनां हृदि समुत्पन्नं विचारं सूत्रकार आह-'अहो गं चेल्लणा' इत्यादि ।
मूलम्-अहो णं चेल्लणा देवी महिड्ढिया जाव महासुक्खा जा णं व्हाया, कयबलिकम्मा, कय-कोउय-मंगल-पायच्छित्ता, जाव सव्वालंकारविभूसिया सेणिएणं रण्णा सद्धिं उरालाई माणुस्सगाई भोगभोगाई भंजुमाणी विहरइ, न मे दिवाओ देवीओ देवलोगंसि, सक्खं खलु इमा देवी। जइ इमस्स सु. चरिय-तव-नियम-बंभचेरगुत्ति वासस्स कल्लाणे फलवित्तिविसेसे अस्थि तया वयमवि आगमिस्साए इमाइं एयारवाई उरालाई जाव विहरामो । से तं साहुणो ॥ सू० १४ ॥
छाया-अहो खलु चेल्लणा देवी महर्द्धिका यावन्महासौख्या या खलु नाता, कृतबलिकर्मा कृतकौतुकमंगलप्रायश्चित्ता, यावत्सर्वालङ्कारविभूषिता श्रेणिकेन राज्ञा सामुदारान् मानुष्यकान् भोगभोगान् भुञ्जाना विहरति । नैवाऽस्माभिदृष्टा देव्यो देवलोके साक्षात् खल्वियं देवी । यद्यस्य सुचरिततपोनियम-ब्रह्मचर्यगुप्ति-वासस्य कल्याणः फलवृत्तिविशेषः स्यात् , तदा वयमपि आगमिष्यति एतान् एतद्रूपान् उदारान् यावत्-(मानुष्यकान् भोगभोगान् भुञ्जानाः ) विहरेम । तदेतत्साध्वी ॥ मू० १४ ॥
टीका-अहोणं इत्यादि । अहो इत्याश्चयें खलु-निश्चयेन चेल्लणा देवी है तो हम भी भविष्यत्काल में इस प्रकार के उदार कामभोगों को भोगते हुए बिचरें । यह मुनियों का चिन्तनरूप निदान है ॥सू० १३॥
अब चेल्लणा देवी को देखकर निर्ग्रन्थियों के मनमें उत्पन्न હોય તે અમે પણ ભવિષ્યત્ કાલમાં આ પ્રકારના ઉદાર કામોને ભેગવતા કા वियरी. म. मुनिमाना यिन्तन३५ निशान छे. (सू० १३)
હવે ચેલણાદેવીને જોઈને નિગ્રન્થિઓના મનમાં ઉત્પન્ન થયેલા વિચારોનું વર્ણન
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६६
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे महर्द्धिका-विशालसम्पत्तिमती, महासौरव्या महाऽऽनन्दसम्पन्ना या स्नाता कृतबलिकर्मा कृतकौतुक-मङ्गलप्रायश्चित्ता यावत्सर्वाऽलङ्कारविभूषिता सती श्रेणिकेन राज्ञा साद्ध-सह, उदारान् यावच्छब्देन-मानुष्यकान् भोगभोगान् भुञ्जाना विहरति । अस्माभिः साध्वीभिर्देवलोके देव्यो न दृष्टाः । इयं चेल्लणा साक्षात्प्रत्यक्षा देवी-देवाऽङ्गनाऽस्ति । यदि-चेत् अस्य= एतस्य सुचरिततपोनियमब्रह्मचर्यगुप्तिवासस्य प्रागुक्तरूपस्य कल्याणः=शुभप्रदः फलवृत्तिविशेषः स्यात्, चेत्, तदा वयमपि-साध्व्योऽपि आगमिष्यति-भविष्यकाले इमान् एतद्रूपान् मानप्यकान् भोगभोगान् भुञ्जाना विहरेम । तदेतत्साध्वी-साध्वीचिन्तनम् ॥सू०१४॥
तदनन्तरं च किमभवत् ? इति प्रदर्शयति-'अजोत्ति' इत्यादि ।
मूलम्-अज्जो-त्ति-समणे भगवं महावीरे ते बहवे निग्गंथे हुए विचारों का वर्णन करते हैं- 'अहो णं चेल्लणा' इत्यादि ।
महारानी चेल्लणा देवी को देखकर साध्विया विचार करती हैं कि-आश्चर्य है कि यह चेल्लणा देवी महाऋद्धि, महादीप्तिशाली, और महासुखवाली है । यह स्नानकर, बलिकर्मकर, कौतुक, मंगल और प्रायश्चित्तकर सब प्रकार के अलङ्कारों से विभूषित होकर श्रेणिक राजा के साथ उत्तमोत्तम भोगों को भोगती हुई बिचरण करती है। हमने देवलोक में देविया नहीं देखी हैं किन्तु यह साक्षात् देवी है । यदि हमारे इस सुचरित तप नियम और ब्रह्मचर्य का कोई कल्याणकारक विशेष फल हो तो हम भी आगामीकाल में इस प्रकार के उत्तम भोगों को भोगती हुई विचरण करें। यह साध्वियों का चिन्तनरूप निदान है ॥ सू० १४ ॥ ४२ छ– 'अहो णं चेल्लणा' त्याह.
- મહારાણી ચેલણાદેવીને જોઈને સાદ્ધિઓ વિચાર કરે છે કે–આશ્ચર્ય છે કે આ ચેલણદેવી મહાદ્ધિ મહદીપ્તિશાલી અને મહાસુખવાળી છે. તે બલિકર્મ કરી કૌતુક મંગલ તથા પ્રાયશ્ચિત્ત કરી, અને બધા પ્રકારના અલંકારથી વિભૂષિત થઈને શ્રેણિક રાજાની સાથે ઉત્તમોત્તમ ભેગને ભગવતી વિચરણ કરે છે. અમે દેવલોકમાં દેવીઓ નથી જોઈ પણ આ સાક્ષાત્ દેવી છે જે અમારાં આ સુચરિત તપ નિયમ અને બ્રહ્મચર્યનું કઈ લ્યાણકારક વિશેષ ફલ હોય તે અમે પણ આગામી કાલમાં આ પ્રકારના ઉત્તમ ભેગોને ભોગવતાં વિચરણ કરીએ. આ સાવિઓનાં ચિતનરૂપ निहान छे. (सू० १४)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. १० भगवत्पृच्छा
३६७
य निग्नंथीओ य आमंतेत्ता एवं वयासी - 'सेणियं रायं चेल्लणादेवि पासित्ता तुम्हाणं मणंसि इमेयारूवे अज्झत्थिए जाव समुप्पज्जित्था - अहो णं सेणिए राया महिढिए जाव से तं साहु । अहो णं णा देवी महिढिया जाव सेत्तं साहुणी । से पूर्ण अजो ! अट्ठे समट्ठे ?' हंता अस्थि ॥ सू० १५ ॥
छाया - आर्या : ! इति श्रमणो भगवान् महावीरस्तान् बहून् निर्ग्रस्थान निर्ग्रन्थींश्रामन्त्रयैवमवादीत 'श्रेणिकं राजानं चेल्लणादेवीं दृष्ट्वा युष्माकं मनसि एतद्रूपो आध्यात्मिको यावत् समुदपद्यत - 'अहो खलु श्रेणिको राजा महर्द्धिको यावत् - तदेतत्साधु | अहो खलु वेल्लणा देवी महर्द्धिका यावत् तदेतत्साध्वी | स नूनम् आर्या : ! अर्थः समर्थः ? ' हन्त ! अस्ति । सू० १५ ॥
टीका- 'अज्जोत्ति' - इत्यादि । हे आर्याः ! इति = एवम् - श्रमणो भगवान् महावीर :- तान् बहून् निर्ग्रन्थान् निर्ग्रन्थींश्च आमन्त्र्य = सम्बोध्य एवं वक्ष्यमाणलक्षणम् अवादीत् = पप्रच्छ प्रश्नं दर्शयति-श्रेणिकं राजानं चेल्लणादेवीं च दृष्ट्वा = विलोक्य युष्माकं मनसि एतद्रूपः = वक्ष्यमाणस्वरूपः आध्यात्मिकः सङ्कल्पः = मानसिको विचारः समुदपद्यत = प्रादुरभूत् - अहो ! खलु श्रेणिको राजा महर्द्धिको यावद् - महासौख्यः, इत्यादि, उदागन भोगभोगान् भुञ्जानो विहरतीति, तथा यद्यस्य सुचरितस्य तपोनियमब्रह्मचर्यवासस्य कल्याणः फलवृत्तिविशेषः स्यात्
अनन्तर क्या हुआ सो कहते हैं - 'अज्जोति' इत्यादि ।
हे आर्यो ! इस प्रकार से श्रमण भगवान् महावीर उन बहुत से साधु और साध्वियों को सम्बोधन करके कहने लगे कि श्रेणिक राजा और चेल्लणा देवी को देखकर तुम लोगों के मनमें इस प्रकार का आध्यात्मिक - संकल्प हुआ- “ आश्चर्य है-श्रेणिक राजा इतना महाऋद्धि महादी सिशाली और महासुखसंपन्न है और मनुष्यसम्बन्धी कामभोगो को भोगता हुआ विचरता है, तो यदि हमारे इस सुच
त्यापछी शुं थयुं ते हे छे- 'अज्जांत्ति' त्याहि,
હું આર્યાં ! આ પ્રકારથી શ્રમણ ભગવાન મહાવીર તે ઘણા સાધુ તથા સાદિવએને સબાધન કરીને કહેવા લાગ્યા કે-શ્રેણક રાજા અને ચેલ્લાદેવીને જોઇને તમો લેાકેાના મનમાં એ પ્રકારને આધ્યાત્મિક સકલ્પ થયા-આશ્ચર્ય છે—શ્રેણિક રાજા એટલા મહાઋદ્ધિ-મહાદીશ્તિશાલી અને મહાસુખસ પન્ન છે અને મનુષ્ય સંબંધી કામલેગાને ભોગવતા થકા વિચરે છે તો જો અમારા આ સુરિતા તપ નિયમ અને
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६८
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे तदा वयमपि आगमिष्यति तान् तादृशान् भोगभोगान् भुञ्जाना विहरेम । इति साधूनां हार्दिकोऽभिप्रायः। अहो ! खलु चेल्लणा देवी महदिका महासौख्या यावत्-यावच्छब्दात्पूर्वोक्तान् भोगभोगान् भुञ्जाना विहरति तथा ययस्माकं सुचरितस्य तपोनियमादेः कल्याणः फलवृत्तिविशेषः स्यात् तदा वयमपि तान् भोगान् भुञ्जाना विहरेम । इदं साधु-एतत् साध्वीभिश्चिन्तितम् । अथ भगवान् पृच्छति-स नूनम् आर्याः ! अर्थ : समर्थ : ? = पूर्वोक्तोऽर्थ : सत्यः ?, साधवः प्रत्युत्तरं ददते-हन्त ! अस्ति । भगवत्कथितं सर्वथा सत्य विद्यते ॥ मू० १५ ॥ ___ एतदनन्तरं भगवता किं कथितम् ? इति दर्शयति-एवं खलु' इत्यादि ।
मूलम्-एवं खलु समणाउसो मए धम्मे पण्णत्ते । इणमेव निग्गंथे पावयणे सच्चे, अणुत्तरे, पडिपुण्णे, केवले, संसुद्धे, णेयाउए, सल्लकत्तणे, सिद्धिमग्गे, मुत्तिमग्गे, निजाणमग्गे, निव्वाणमग्गे, अवितहमविसंदिद्धे, सव्वदुक्खप्पहीणमग्गे । इत्थं ठिया जीवा सिझंति, वुझंति, मुच्चंति, परिनिव्वायंति, सञ्चदुक्खाणमंतं करेंति ॥ सू० १६ ॥ रित तप नियम और ब्रह्मचर्य पालन का सुफल है, तो हमको भी भवान्तर में ऐसे भोग मिलें । " साध्वियों के मनमें इस प्रकार सङ्कल्प हुवा कि-" यह चेल्लणा देवी महाऋद्धिशाली है, महासुखवाली है और मनुष्यसम्बन्धी कामभोगों को भोगती है, यदि हमारे सुचरित, तप, नियम और ब्रह्मचर्यपालन का सुफल है तो हम भी भवान्तर में ऐसे भोगों को प्राप्त करें ।" हे आर्यो ! तुम लोगों के मनमें ऐसे विचार हुए, क्या यह सच है ? उन्हों ने उत्तर दिया कि-'हे भदन्त ! जैसे आप फरमाते हैं वह वैसा ही है ॥० १५॥ બ્રહ્મચર્ય પાલનનું સુફલ હોય તો અમને પણ ભવાન્તરમાં એવા ભેગ મળે. સાધ્વિઓના મનમાં એ પ્રકારનો સંકલ્પ થયે કે-આ ચેલણાદેવી મહાદ્ધિશાલિની છે. મહાસુખવાળી છે અને મનુષ્ય સંબંધી કામભોગને ભોગવે છે. જે અમારાં સુચરિત તપ નિયમ બ્રહ્મચર્ય પાલનનું સુફલ હોય તે અમે પણ ભવાન્તરમાં એવા ભોગેને પ્રાપ્ત કરીએ. હે આ! તમે લેકના મનમાં એવા વિચાર થયા. કેમ તે ખરૂં છે? તેઓએ ઉત્તર આપ્યું કે હે ભદન્ત ! જેવું આપ ફરમાવ છો તેવું જ બરાબર છે (સૂત્ર ૧૫)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. १० भगवदुपदेशः
३६९
छाया - एवं खलु श्रमणा आयुष्मन्तः ! मया धर्मः प्रज्ञप्तः, इदमेव नैर्ग्रन्थं प्रवचनं सत्यम्, अनुत्तरम्, प्रतिपूर्णम्, केवलं, संशुद्धम्, नैयायिकम्, शल्यकर्तनम् सिद्धिमार्गः, मुक्तिमार्गः, निर्याणमार्गः, निर्वाणमागः, अवितथमसन्दिग्धम्, सर्वदुःखप्रहीणमार्गः अत्र स्थिता जीवाः सिद्धयन्ति, बुध्यन्ते, मुच्यन्ते, परिनिवान्ति, सर्वदुःखानामन्तं कुर्वन्ति ॥ सू० १६ ॥
"
टीका- एवं खलु इत्यादि । हे आयुष्मन्तः श्रमणा : != प्रशस्तजीवनकालयुक्ताः मुनयः !एवम्=अनेन प्रकारेण, खलु = निश्चयेन मया धर्मः = श्रुतचारित्रलक्षणः, प्रज्ञप्तः = प्ररूपितः । इदमेव= प्रत्यक्षकीर्तितमेव, नैर्ग्रन्थं प्रवचनं, सत्यं = यथार्थम्, अनुत्तरम्=अविद्यमानमुत्तरं यस्मात् - सर्वोपरिवर्तमानम्, प्रतिपूर्णम् = सर्वार्थसम्पन्नम्, केवलम् = अद्वितीयं, संशुद्धं सकलदोषरहितम् नैयायिकं = न्याययुक्तम् नेतृकमिति छायाक्षे तु मोक्षनयनदक्षम्, शल्यकर्तनम् = मायानिदानमिध्यादर्शनरूपशल्यत्रयच्छेदकम्, सिद्धिमार्गः= सिद्धिगतेः पन्था, मुक्तिमार्गः = सकलकर्मक्षयलक्षणमुक्तिपथः, निर्याणमार्गः - मोक्षमार्ग इत्यर्थः । निर्वाणमार्गः = सकलदुःखनिवृत्तिमार्गः, अवितथम् = यथार्थम् । असन्दिग्धम् - संशय विपर्ययानध्यवसायदोषरहितम्,
5
अनन्तर भगवान् ने जो कहा सो कहते हैं - ' एवं खलु' इत्यादि । हे आयुष्मान श्रमणो ! इस प्रकार मैने श्रुतचारित्रलक्षण धर्म प्रतिपादन किया है । वह निर्ग्रन्थ प्रवचन सत्य है अर्थात् यथार्थ है । सर्वोपरिवर्तमान है । सर्वार्थसम्पन्न है । अद्वितीय है । समस्त दोषों से रहित है । न्याययुक्त है । अथवा मोक्ष की ओर लेजाने में समर्थ है । माया - निदान - मिथ्यादर्शनरूप तीन शल्य को काटने वाला है । सिद्धि का मार्ग है । सकल कर्मों का क्षयलक्षण मुक्ति का मार्ग है । मोक्ष का मार्ग है । सकल दुःख की निवृत्ति का मार्ग है । यथार्थ है । संशय विपर्यय और अनध्यवसायरूपी तीन दोषों से रहित है ।
यछी लगवाने ने अह्यं ते उहे छे' एवं खलु ' छत्याहि.
હે આયુષ્માન શ્રમણા ! આ પ્રકારે મેં શ્રુતચારિત્ર લક્ષણ ધર્મ પ્રતિપાદન કર્યું છે તે નિન્થ પ્રવચન સત્ય છે અર્થાત્ ચર્ચા છે. સર્વોપરિ વમાન છે, સર્વાં સ’પન્ન છે, અદ્વિતીય છે, સમસ્ત દોષાથી રહિત છે. ન્યાયયુકત છે અથવા મેાક્ષની તરફ લઇ જવામાં સમ છે. માયા, નિદાન, મિથ્યાદર્શનરૂપ ત્રણ શલ્યને કાપવાવાળુ છે. સિદ્ધિના માર્ગ છે. સકલ કર્માંના ક્ષયલક્ષણ મુક્તિના માર્ગ છે. મેાક્ષના માર્ગો છે. સકલ દુ:ખની નિવૃત્તિના માર્ગ છે. યથાય છે. સંશય વિપર્ટીય અને અન
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे सर्वदुःखमहीणमार्गः सर्वाणि च दुःखानि शारीरिकमानसिकादीन्यसातानि तेषां यत्महीणं-प्रहाणं क्षय इति यावत् तस्य मार्गः, अत्रस्थिताः-निर्ग्रन्थप्रवचने प्रवृत्ताः जीवाः सिद्धयन्ति=कृतकृत्यतया सिद्धा भवन्ति । बुध्यन्ते-विमलकेवलाऽऽलोकेन सकललोकालोकं जानन्ति । मुच्यन्ते कर्मवन्धनेभ्यो वियुज्यन्ते । परिनिर्वान्ति समस्तकर्मकृतविकाररहितत्वेन स्वस्था भवन्ति । सर्वदुःखानामन्तं कुर्वन्ति-समस्तशारीरिकादिदुःखानां विनाशं कुर्वन्ति ॥ सू० १६ ॥
भगवता तदनन्तरं यत्कथितं तदाह-'जस्स णं' इत्यादि ।।
मूलम् -जस्स णं धम्मस्स निग्गंथे सिक्खाए उवट्टिए विहरमाणे पुरा दिगिंछाए पुरा पिवासाए पुरा वातातवेहि पुरा पुढे विरूवरूवेहि परीसहोवसग्गेहिं उदिण्णकामजाए विहरिजा, से य परकमेजा, से य परकममाणे पासेजा-जे इमे उग्गपुत्ता महामाउया, भोगपुत्ता महामाउया, तेसिं अण्णतरस्स अइजायमाणस्स निज्जायमाणस्स उभओ पुरओ महंदासीदासकिंकरकम्मकरपुरिसा पदातपरिक्खित्ता छत्तं भिंगारं गहाय निग्गच्छति ॥ सू० १७ ॥
छाया-यस्य खलु धर्मस्य निर्ग्रन्थः शिक्षायै उपस्थितो विहरन् पुरा दिगिञ्छया पुरा पिपासया पुरा वाताऽऽतपाभ्यां स्पृष्टो विरूपरूपैः परीषहो. पसर्गेरुदीर्णकामजातो विहरेत् । स च पराक्रामेत, स च पराक्रामन् पश्येतय इमे-उग्रपुत्रा महामातृकाः, भोगपुत्रा महामातृकाः, तेषामन्यतरस्याऽतियातः निर्यात: उभयतः पुरतः महादासीदासकिङ्करकमेकरपुरुषाः पदातिपरिक्षिप्ताश्छत्रं भृङ्गारं गृहीत्वा निर्गच्छन्ति ॥ मू० १७ ॥ शारीरिक मानसिक आदि असाता के विनाश का कारण है । इस निर्ग्रन्थ प्रवचन में रहे हए जीव कृतकृत्य होकर सिद्ध हो जाते हैं। विमल केवल आलोक से सकल लोकालोकको जानते हैं। कर्मबन्धन से मुक्त होजाते हैं । समस्त शारीरिक आदि सब दुःखों का नाश करते हैं ॥ सू० १६ ॥ વ્યવસાયરૂપી ત્રણ દોષોથી રહિત છે. શારીરિક માનસિક આદિ અસાતાના વિનાશનું કારણ છે આ નિર્ચન્જ પ્રવચનમાં રહેતો જીવ કૃતકૃત્ય થઈને સિદ્ધ થઈ જાય છે. વિમલ કેવલ આલોકથી સકલ લોકાલોકને જાણે છે. કર્મ બન્ધનથી મુકત થઈ જાય છે. સમસ્ત શારીરિક આદિ તમામ દુ:ખને નાશ કરે છે (સ. ૧૬)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. १० निर्ग्रन्थनिदानकर्म (१) वर्णनम् ३७१
टीका-'जस्स णं' इत्यादि । यस्य खलु धर्मस्य शिक्षायै ग्रहण्यासेवनीरूपायै उपस्थितः समुद्यतो निर्ग्रन्थः साधुः पुरा-पूर्वम् दिगिंछया-दिगिञ्छा बुभुक्षा तया, पुरा पिपासया, पुरा वाताऽऽतपाभ्यां-वायुसूर्यातपाभ्यां शीतोष्णाभ्यामित्यर्थः । पुरा-पूर्व स्पृष्टः-तान् सहमानः विरूपरूपैः नानाप्रकारैः, परीषहोपसगैः पीडितो मोहोदयात्तान् असहमानो उदीर्णकामजातः-उदितकामवासनासमूहः सन् विहरेत् भवेत् । स च साधुः पराक्रामेत्-तपःसंयममार्गे प्रयतेत । स च साधुः पराकामन-तपःसंयमयोवीर्य स्फोटयन् पश्यति। किं पश्यति ? इत्याह-'ये' इत्यादि, ये इमे-एते उग्रपुत्राः उग्रकुलोद्भवाः ऋषभदेवेन कोट्टपालकत्वेन नियोजिताः, महामातृकाः-महत्यो महाकुलीना मातरो येषां ते महामातृकाः-शुद्धमातृवंशाः, भोगपुत्राः-आदिदेवेन संस्थापितो यो गुरुवंशस्तेषां पुत्राः महामातृकाः उत्तममातृपक्षाः सन्ति, तेषामुग्रपुत्रभोगपुत्राणां तादृशानामन्यतमस्य-तन्मध्ये कस्याऽप्येकस्य, अतियातः गृहं गच्छतः, निर्यात ग्रहान्निस्सरतः उभयतः उभयोर्वामदक्षिणपार्श्वयोः, पुरतः अग्रे महादासीदास
इसी विषय में और भी कहते हैं-'जस्स णं' इत्यादि ।
जिस धर्म की ग्रहण आसेवनरूप शिक्षा के लिए उपस्थित हुआ निर्ग्रन्थसाधु भूख, प्यास, शीत और उष्ण आदि नाना प्रकार के परीषहों को सहन करता है, उसके चित्त में यदि मोहकमं के उदय से कामविकार उप्तन्न हो जाय तो भी साधु संयममार्ग में पराक्रम करे । पराक्रम करता हुआ वह साधु देखता है कि ये उत्तम माता पिता के वंश में उप्तनहुए उग्रपुत्र जिनको ऋषभदेव भगवान् ने कोटपालपने स्थापित किये, तथा उत्तम माता पिता के वंश में उप्तन्न हए भोगपुत्र, जिनको ऋषभदेव भगवान् ने लोगो में गुरुपने स्थापित किये, उनमें से ऐश्वर्यसंपन्न किसी एक को दास-दासी आदि
माविषयमा वणी ५ ४ छ-'जस्स णत्याह
જે ધર્મની ગ્રહણ આસેવનરૂપ શિક્ષાને માટે ઉપસ્થિત થયેલા નિર્ચન્થ સાધુ ભૂખ-તરસ, શીત-ઉષ્ણ આદિ નાના પ્રકારના પરીષહેને સહન કરે છે તેમના ચિત્તમાં જે મેહકર્મના ઉદયથી કામવિકાર ઉત્પન્ન થઈ જાય તે પણ સાધુ સંયમ માર્ગમાં પરાક્રમ કરે. પરાક્રમ કરતા થકા તે સાધુ જુએ છે કે આ ઉત્તમ માતાપિતાના વંશમાં ઉત્પન્ન થયેલા ઉગ્રપુત્ર જેને અષભદેવ ભગવાને કટપાલપણે સ્થાપિત કર્યા, તથા ઉત્તમ માતાપિતાના વંશમાં ઉત્પન્ન થયેલા ભેગપુત્ર જેને ઋષભદેવ ભગવાને તેમાં ગુરુપણે સ્થાપિત કર્યા. તેમાંથી અશ્વર્યસંપન્ન કેઇ એકને દાસદાસી આદિના ઠાઠમાઠપૂર્વક,
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
३७२
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे किङ्करकर्मकरपुरुषाः-दास्यः = परिचारिकाः, दासा: परिचारकाथ, किङ्कराः= शारीरिककार्यकारिणः, कर्मकराः-भृत्याः, ते चामी पुरुषाश्च, महान्तश्चामी दासीदासकिङ्करकर्मकरपुरुषाश्च ते तथा, तेऽपि कीदृशाः? अत्राऽऽह-पदातिपरिक्षिप्ताःपद्भयां सञ्चरणशीलपुरुषैः परमसेवकैः परिक्षिप्ता: वेष्टिताः सन्तः, छत्रं, भृङ्गारम् =सुवर्णनिर्मितजलपात्रविशेषं गृहीत्वा आदाय निर्गच्छन्ति-निस्सरन्ति ।।०१७॥
मूलम्-तयाणंतरं च णं पुरओ महाआसा आसवरा उभओ तेसिं नागा नागवरा पिटुओ रहवरा संगेल्ली, से णं उद्धरियसेयछत्ते अब्भुग्गयभिंगारे पग्गहियतालियंटे पवीयंतसेयचामरबालवीयणए अभिक्खणं अभिक्खणं अइजाइ य निजाइ य । सप्पभायं सपुव्वावरं च णं पहाए कयबलिकम्मे जाव सव्वालंकारविभूसिए महइमहालयाए कूडागारसालाए महतिमहालयंसि सीहासणंसि जाव सव्वरत्तिएणं जोइणा झियायमाणेणं इत्थिगुम्मपरिवुडे महया हय-नट्ट गीय वाइय तंती-तल तालतुडिय-घण मुइंग मद्दल पडुप्पवाइयरवेणं उरालाई माणुस्सगाई कामभोगाइं भुंजमाणे विहरइ ॥ सू० १८ ॥
छाया-तदनन्तरं च खलु (तस्य) पुरतो महाऽश्वा अश्ववरा उभयतस्तेषां नागा नागवराः पृष्ठतो रथा रथवराः संगेल्लिः (रथसमुदायः) स खलु उतश्वेतच्छत्रः, अभ्युद्गतभृङ्गारः प्रगृहीततालवृन्तः प्रवीज्यमानश्वेतचामर-बालठाटबाटपूर्वक आते-जाते देखकर साधु निदानकर्म करता है । अब उनकी ऋद्धिसंपत्ति का वर्णन करते हैं-उन उग्रपुत्र भोगपुत्रों में से किसी एक के आने-जाने के समय में अनेक दास - दासी अर्थात् नौकर-चाकर दोनों तरफ चलते हैं, कोई आगे झारी लेकर चलते हैं और कोई उनके सिर पर छत्र धर रहे हैं, तथा अनेक पदाति आगे चल रहे हैं ।। सू० १७ ॥ આવતા જતા જોઈને સાધુ નિદાનકર્મ કરે છે. હવે તેમની અદ્ધિ સંપત્તિનું વર્ણન કરે છે-તે ઉગ્રપુત્ર ભેગપુત્રમાંથી કઈ એકના આવવા જવાના સમયમાં અનેક દાસદાસી અર્થાત્ નોકર ચાકર બને તરફ ચાલે છે કે આગળ ઝારી લઈને ચાલે છે અને કઈ તેમના શિર પર છત્ર ઝાલી રાખે છે. તથા અનેક પદાતિ આગળ ચાલતા હોય છે. (સૂ૦૧૭)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. १० निग्रन्थनिदानकर्म (१) वर्णनम् ३७३ व्यजनकः, अभीक्ष्णम् अभीक्ष्णमतियाति निर्याति च । सप्रभातं सपूर्वाऽपरं स्नातः कृतबलिका यावत्सर्वाऽलङ्कारविभूषितो महातिमहालयायां कूटाकारशालायां महातिमहालये सिंहासने यावत्सर्वरात्रिकेण ज्योतिषा घ्मायमानेन स्त्रीगुल्मपरिवृतो महताऽऽहत-नाटय-गीत-वादित्र-तन्त्री-तल-ताल-त्रुटित-घन-मृदङ्ग-मार्दलपटु-प्रवादितरवेणोदारान् मानुष्यकान् कामभोगान् भुञ्जानो विहरति ।।मू०१८॥
टीका-तयाणंतरं इत्यादि । तदनन्तरं-तेषां पुरतःउग्रपुत्रादीनामो महाऽश्वा=विशालघोटका, अश्ववराः जातिमन्तोऽश्वाः, तेषामुग्रपुत्राणाम्, उभयतः= उभयोः पार्श्वयोः नागाः हस्तिनः, नागवराः हस्तिराजाः पृष्ठतः पश्चाभागे, रथाः, रथवराः रथप्रधानाः, संगेल्लिा =रथानां समुदायो वर्तते । स खलु तेषां मध्ये कश्चित् उग्रपुत्रादि:-उद्धृतम्-ऊ/कम् शिरस उपरि विस्तारितं श्वेत. च्छत्रं यस्मै सः, अभ्युद्गतःसावधानतया हस्ते धृतः-भृङ्गारः सुवर्णनिर्मित. जलपात्रविशेषो यस्मै स तथा, प्रगृहीतं-हस्ते धृतं तालकृन्तं-तालव्यजनं यस्मै स तथा, प्रवीज्यमानानि चाल्यमानानि-श्वेतचामराणि बालव्यजनानि च यस्मै स तथा, एतादृशः सन् अभीक्ष्णम्-अभीक्ष्णम् पुनः-पुनः अतियाति गृहं प्रति, च-पुनः, निर्याति गृहानिःसरति । समभातं प्रभातकृत्यसहितं, सपूर्वापरं-पूर्वपश्चात्कर्तव्ययुक्तम् - सह पूर्वेण = पूर्वाह्नकर्तव्येन, अपरेण अपराह्नकर्तव्येनेति सपूर्वाऽपरं-पूर्वाऽपराह्नसुखयुक्तम्, स्नातः कृतस्नानः, कृतबलिकर्मा, यावच्छ
फिर कहते हैं-'तयाणंतरं' इत्यादि ।
उनकी सवारी में आगे बडे-बडे घोडे, दोनों ओर प्रधान हाथी, पीछे रथ और रथों का समुदाय चलता है। कितनेक उनके ऊपर छत्र धर रहे हैं । कितनेक के हाथ में सुवर्ण की झारियां हैं। कोई हाथ में तालवृन्त के पंखे लेकर हवा कर रहे हैं । कोई श्वेत चामर डुलाते हैं । इस प्रकार के ठाटबाट से बार - बार वे अपने भवन में प्रवेश करते हैं और निकलते हैं । फिर वे पूर्वाह्न-प्रात:
4जी छ छ-' तयाणंतरं' त्यादि.
તેમની સ્વારીમાં આગળ મેટા મોટા ઘેડા, બેઉ બાજુ મુખ્ય હાથી, પાછળ ૨થ તથા રથને સમુદાય ચાલે છે. કેટલાક તે તેમના ઉપર છત્ર રાખી રહ્યા છે. કેટલાકના હાથમાં સુવર્ણની ઝારી છે. કેઈ હાથમાં તલવૃન્તના પંખા લઈને હવા નાખી રહ્યા છે. કેઈ ઋતચામર ઢાળે છે. આ પ્રકારના ઠાઠમાઠથી વારંવાર તેઓ પિતાના ભવનમાં પ્રવેશ કરે છે તથ નીકળે છે પછી તેઓ પૂર્વ=પ્રાત:કાલે તથા
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७४
श्री दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे व्देन-कृतकौतुकमङ्गलपायश्चित्तः, इत्यादीनां सङ्ग्रहः, सर्वालङ्कारविभूषितः, महातिमहालयायां-महातिमहत्याम् अत्युच्चैस्तरायां विशालायां कूटाऽऽकारशालायाम् कूट पर्वतशिखरं तदाकारा तत्सदृशी प्रोत्तुङ्गा सा चासौ शाला भवनम्, उपलक्षणं चैतत्मासादादीनाम्, तत्र महातिमहालये अतिविस्तीर्णे सिंहासने, यावत् सर्वरात्रिकेण-सर्वा अखण्डिता सम्पूर्णेति यावत् या रात्रिस्तत्र भवेन रात्रिपर्यन्त स्थायिना, यद्वा-सर्वरात्निकेन-सकलमणिसम्बन्धिना ज्योतिषा-प्रकाशेन ध्मायमानेन-प्रकाश्यमानेन, स्त्रीगुल्मपरिवृत्तः स्त्रीसमूहपरिवेष्टितः, महताऽऽहत-नाटयगीत-वादित्र-तन्त्री तल-ताल-त्रुटित-घन-मृदङ्ग-मर्दल-पटुप्रवादितरवेण, अस्यैब विशेषणं, महता-विशालेन आहताः-वादिता ये तन्न्यादिमादलान्ता, तेषां पटुप्रवादितन-निपुणवादकवादितेन महता रवेण उपलक्षितान् उदारान्-उत्तमान् मानुषकान् कामभोगान् भुञ्जाना उपसेवमानो विहरति ॥ सू० १८ ॥ काल और अपराह्न-सायंकाल में स्नान, बलिकर्म, मषीतिलक, कौतुक तथा दधि अक्षत दूर्वा आदि धारण करनेरूप मंगल कर सर्व अलकारों से विभूषित होकर अतिविशाल कूटाकारशाला-पर्वत के शिखर के आकारवाली उन्नतशाला में अर्थात् बडे-बडे राजभवन में यावत् सब प्रकार की सजावट से सजे हुए बडे विस्तृत सिंहासन पर बैठकर आनन्द का अनुभव करते हैं । जिनके भवन में सारी रात दीपमाला अथवा रत्नों की ज्योति जगमगाती रहती है, बह निपुण पुरुषों द्वारा बजाये हुए वाजों को तथा वीणा करताल मेघध्वनि वाले मृदंग की मधुरध्वनियुक्त नाटक को स्त्रीसमुदाय के साथ देखते हुए और सुन्दर गीतों को सुनते हुए मनुष्यसंबंधी उत्तम कामभोगों को भोगते हुए सुखमय जीवन व्यतीत करते हैं ॥सू०१८॥ અપરાસાય કાલે સ્નાન બલિકર્મ મીતિલક કૌતુક તથા દધિ અક્ષત દૂર્વ આદિ ધારણ કરતાં મંગલમય સર્વ અલંકાથી વિભૂષિત થઈને અતિવિશાલ કૂટકારશાલા પર્વતના શિખરના આકારવાળી ઉન્નતશાલામાં અર્થાત્ મેટામેટા રાજભવનમાં જ્યાં સર્વ પ્રકારની સજાવટથી બિછાવેલ ઘણા વિસ્તૃત સિંહાસન પર બેસી આનંદનો અનુભવ કરે છે. જેના ભવનમાં આખી રાત દીપમાલા અથવા રત્નની તિ ઝગમગતી રહે છે, નિપુણપુરુદ્વારા વાગતાં વાજા તથા વીણા કરતાલ મેઘધ્વનિવાળા મૃદંગના મધુરધ્વનિયુકત નાટકને સ્ત્રીસમુદાય સાથે જોતાં અને સુંદર ગીત સાંભળતાં, મનુષ્યસંબંધી ઉત્તમ કામને ભોગવતાં સુખમય જીવન વ્યતીત કરે છે. (સૂ) ૧૮)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. १० निर्ग्रन्थनिदानकर्म (१) वर्णनम् ३७५
पुनरपि कथयति- तस्स णं' इत्यादि ।
मूलम्-तस्स णं एगमवि आणवेमाणस्स जाव चत्तारि पंच अवुत्ता चेव अब्भुट्ठति भण देवाणुप्पिया ! किं करेमो ? किं आहरेमो ? किं उवणेमो ? किं आचिट्रामो ? किं भे हियइच्छियं ? किं ते आसगस्स सदति ? तं पासित्ता णिग्गंथे णिदाणं करेइ ॥ सू० १९ ॥
छाया-तस्य खल्वेकमप्याज्ञापयतो यावश्चत्वारः पञ्च वाऽनुक्ताश्चैव अभ्युपतिष्ठन्ति-भण देवाणुप्रिय ! किं करवाम ? किमाहराम ? किमुपनयाम ? किमातिष्ठाम ? किं भवतो हृदिच्छितम् ? किं तवाऽऽस्यकाय स्वदते ? । तद् दृष्ट्वा निर्ग्रन्थो निदानं करोति ॥ सू० १९ ॥
टीका-'तस्स णं'-इत्यादि । तस्य उग्रपुत्रादेः खलु एकमपि भृत्यम् आज्ञापयतः स्वकार्यार्थ निर्दिशतः, यावच्छब्देन द्वौ वा त्रयो वेत्यनयोः सङ्ग्रहः, चत्वारो वा पञ्च वा भृत्यजना अनुक्ताः अनाहूता एव अभ्युपतिष्ठन्ति-उपस्थिता भवन्ति, पृच्छन्ति च-हे देवानुप्रिय ! भण कथय किं कार्य करवाम, किमुपनयाम, किं खाद्यं वस्तु सन्निधौ प्रापयाम, किम् आहराम=किं वस्तुजातं समानयाम, किमुपनयाम=किमिति-विद्यमानेषु वस्तुषु किं समर्पयाम, किमातिठाम-कीदृशं भोज्यजातं सम्पादयाम, अत्र सर्वत्र प्रार्थनायां लोट् । किं भवतो हदिच्छितं हृदयस्येष्टम् , किं तवाऽऽस्यकाय-मुखाय स्वदते ? -रोचते ? । तत्
उनके एक दास के बुलाने पर चार या पाँच अपने आपबुलाये बिना उपस्थित हो जाते हैं और कहते हैं कि-हे स्वामिन् ! कहिये हम क्या करें ?, आप के लिए क्या लावें ?, और इन वस्तुओं में से कौन सी वस्तु आप को अर्पण करें?, आप के लिए कौनसा भोजन बनावें ?, आप के हृदय में क्या इच्छा है ? आप के मुख
4जी प ४ छ-'तस्स गं' त्या.
તેઓ એક દાસને બેલાવે ત્યાં ચાર પાંચ દાસ પિતાની મેળે બોલાવ્યા વિના હાજર થઈ જાય છે, અને કહે છે કે સ્વામિ! કહો અમે શું કરીએ? આપના માટે શું લાવીએ ? તથા આ વસ્તુઓમાંથી કઈ વસ્તુ આપને અર્પણ કરીએ ? આપને માટે કયું (શું) ભજન બનાવીએ? આપના હૃદયમાં શું ઇચછા છે? આપના માટે કઈ વસ્તુ
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे
अथ सूत्रकारो निर्ग्रन्थस्य निदानकर्मविषये माह- 'ज' इत्यादि । - जइ इमस्स सुचरियस्स तवनियमबंभचेरगुत्तिवासस्स तं चैव जाव साहु । एवं खलु समणाउसो ! निग्गंथे णिदाणं किच्चा तस्स ठाणस्स अणालोइय- अप्पड्डिकते कालमासे कालं किच्चा अण्णतरेसु देवलोएस देवत्ताए उववत्तारो भवइ महिड्डिएस जाव चिरट्टिइएसु । से णं तत्थ देवे भवइ महिढिए जाव चिरइिए । तओ देवलोगाओ आउक्खएणं भवक्खणं ठिइक्खणं अनंतरं चयं चइत्ता जे इमे उग्गपुत्ता महामाया भोगपुत्ता महामाउया तेसिं णं अन्नतरंसि कुलसि पुत्तत्ताए पच्चायाइ ॥ सू० २० ॥
छाया - यद्यस्य सुचरितस्य तपोनियमब्रह्मचर्यगुप्तिवासस्य तदेव यावत साधु । एवं खलु श्रमणाः ! आयुष्मन्तः ! निर्ग्रन्थो निदानं कृत्वा तस्य स्थानास्य अनालोचिताऽप्रतिक्रान्तः कालमासे कालं कृत्वाऽन्यतमे देवलोकेषु देवत्वेनोपपत्ता भवति - महर्द्धिकेषु यावच्चिरस्थितिकेषु । स च तत्र देवो भवति मह - र्द्धिको यावरिस्थितिकः । ततो देवलोकादायुःक्षयेण भवक्षयेण स्थितिक्षयेणाsaन्तरं चयं त्यक्त्वा ये इमे उग्रपुत्रा महामातृकाः, भोगपुत्रा महामातृकास्तेषां खन्वन्यतमे कुले पुत्रतया प्रत्यायाति ।। सू० २० ।।
टीका - ' जइ' - इत्यादि । यदि अस्य सुचरितस्य तपोनियमब्रह्मचर्यगुप्तिवासस्य तदेव सर्वे पूर्वोक्तं मुनिचिन्तनम्, यावत्साधु = समीचीनम् । एवम् अमुनाको कौनसी वस्तु स्वादिष्ट लगती है ? | इस प्रकार से सब सुखों को देखकर निर्ग्रन्थ निदानकर्म करता है | सू० १९ ॥
निर्ग्रन्थ के निदानकर्म के विषय में कहते हैं - ' जइ इमस्स ' इत्यादि ।
यदि हमारे अच्छी तरह से आचरण किये हुए इस तप नियम સ્વાદિષ્ટ લાગે છે? આ પ્રકારનાં સર્વે સુખાને જોઈને નિન્થ નિદાનકમ કરે છે. (સૂ૦ ૧૯) निर्थन्धना निधानम्र्मना विषयमा उहे छे- 'जइ इमस्स' इत्यादि. જો અમારું સારી રીતે આચરણ કરેલાં આ તપ નિયમ અને બ્રહ્મચર્ય નું શુભ
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
३७६
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. १० निर्ग्रन्थनिदानकर्म (१) वर्णनम्
३७७
प्रकारेण, खलु निश्चयेन हे श्रमणाः ! आयुष्मतः ! निर्ग्रन्थो निदानं कृत्वा, तस्य स्थानस्य = पापस्थानस्य, अनालोचितः = गुरुसमीपेऽक्रतप्रकाशनः, अप्रतिक्रान्तः=तस्मात्पापस्थानादनिवृत्तः, निदानं कृत्वा कालमासे कालं कृत्वा = मृत्यु समये मरणधर्म प्राप्य देवलोकेषु मध्ये अन्यतमे मैत्रेयकाणां मध्ये कस्मिश्चिंदेकस्मिन् देवलोके देवत्वेन = देवस्वरूपतया उपपत्ता उत्पन्नो भवति । कीदृशेषु ? महर्द्धिकेषु यावच्चिरस्थिति केषु - विपुल वैभवशालिकेषु चिरावस्थायिषु = बहुकाल - स्थितिमत्सु देवेषु । तत्र म निदानकर्त्ता मुनिर्देवो भवति । कीदृश: ? महर्द्धिको यावच्चिरस्थितिकः । ततः तस्मात् देवलाकात् स देव आयुः क्षयेण = देवसम्बन्धिन आयुर्दलिकस्य निर्जरणेन, भवक्षयेण = देवभवनिबन्धभूतकर्मणां गत्यादीनां निर्जरणेन | स्थितिक्षयेण = तत्सम्बन्धिन आयुः कर्मणः स्थितिवेदनेन अनन्तरम्=आयुःप्रभृतिनिर्जरणोत्तरकाले, चयं शरीरं त्यक्त्वा - विहाय ये इमे उग्रपुत्राः महामातृकाः, भोगपुत्राः महामातृकाः सन्ति, तेषां खलु अन्यतमे कुले = कस्मिंश्चिद्वंशे पुत्रतया प्रत्यायाति = पश्चादायाति पुत्रत्वेनात्पन्नो भवतीत्यर्थः ।। सू० २० ॥
और ब्रह्मचर्य का शुभफल हो तो ऐसे सुख हमको भी मिलें । हे आयुष्मान् श्रमणो ! इस प्रकार निर्ग्रन्थ निदानकर्म कर के उम पापस्थान की आलोचना तथा प्रतिक्रमण किये बिना काल अवसर काल कर के ग्रैवेयक आदि किसी एक देव लोक में देवपने उत्सन्न होता है । वहाँ महाऋद्धि महादीप्तिशाली यावत् चिरस्थितिवाले देवों में वह महर्द्धिक और चिरस्थिति वाला देव होता है । वह फिर उस देवलोक से देवसम्बन्धी आयु भव और स्थिति के क्षय होने के बाद उस देवशरीर को त्याग कर महामातृक उग्र और भोगकुलो में से एक कुल में पुत्ररूप से उप्तन्न हाता है || सू० २० ॥
કુલ હાય તે। આવા સુખ અમને પણ મળે, હે આયુષ્માન શ્રમણા ! આ પ્રકારે નિર્થ નિદાનકમ કરીને તે પાપસ્થાનની આલોચના તથા પ્રતિક્રમણ કર્યા વગર કાલ અવસરે કાલ કરીને ત્રૈવેયક આદિ કોઇ એક દેવલેાકમા દેવપણ માં ઉત્પન્ન થાય છે. ત્યાં મહાઋદ્ધિ મહાદીશ્તિશાલી ઉપરાંત ચિર સ્થિતિવાળા દેવામા તે મદ્ધિક અને ચિરસ્થિતિવાળા દેવ થાય છે. તે પાછે તે દેવલાકથી દેવસ ંખશ્રી આયુ ભવ અને સ્થિતિના ક્ષય થઈ ગયા પછી તે દેવશરીરના ત્યાગ કરી મહામાતૃક ઉગ્ર તથા ભાગકુલામાંથી કઈ એક કુલમાં પુત્રરૂપે ઉત્પન્ન થાય છે. (સ્૦ ૨૦)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७८
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे सूत्रकारः पुनरपि पूर्वसूत्रेण संबध्नन्नाह-' से णं' इत्यादि ।
मूलम्-से णं तत्थ दारए भवइ-सुकुमालपाणिपाए जाव सुरूवे । तए णं से दारए उम्मुक्कबालभावे विण्णायपरिणयमित्ते जोवणगमणुप्पत्ते सयमेव पेइयं पडिवज्जइ । तस्स णं अइजायमाणस्स वा निजायमाणस्स वा पुरओ जाव महंदासीजाव किं ते आसगस्त सदइ ॥ सू० २१ ॥
छाया-स खलु तत्र दारको भवति, सुकुमारपाणिपादो यावत् सुरूपः। ततः खलु स दारक उन्मुक्तबालभावो विज्ञातपरिणतमात्रो यौवनकमनुप्राप्तः स्वयमेव पैतृकं प्रतिपद्यते । तस्य खलु अतियातो वा निर्यातो वा पुरतो महादासीदास यावत् किं तवास्यकाय स्वदते ॥ सू० २१ ॥
टीका-'से णं' इत्यादि । सः असौ तत्र-उग्रपुत्रादिवंशे दारका-पुत्रो भवति-जायते । कीदृशः ? इत्याह-सुकुमारपाणिपादः अत्यन्तकोमलकरचरणः, यावद्-अहीनपरिपूर्णपश्चेन्द्रियशरीरः, सुरूपः-प्रशस्तरूपयुक्तः। ततः तदनन्तरम् स दारकः, उन्मुक्तबालभावः व्यतीतबालाऽवस्थः सन् विज्ञातपरिणतमात्र:विज्ञाता-सम्यगवगता परिणता-परिपक्वमात्रा कलादिषु यस्य स तथा सकलकलाकुशल इत्यर्थः, एवम्भूतः सन्, यौवनं युवावस्थाम् अनुमासः क्रमेण माप्तः, स्वयमेव आत्मनैव पैतृका -पितृसम्बन्धि धनादिक प्रतिपद्यतेप्राप्नोति । तस्य खलु अतियातः गच्छतः, नियतिः = निर्गच्छतः उग्रपुत्रादेः पुरतः अग्रतः,
सूत्रकार और भी वर्णन करते हैं-' से णं' इत्यादि ।
वह वहाँ कोमल कर-चरण वाला सर्वाङ्गसुन्दर बालक होता है । अनन्तर वह बालभाव को छोडकर कला की निपुणता और यौवन को प्राप्त कर अपने आपही पैतृक ( कुलपरम्परागत) सम्पत्ति का अधिकारी बन जाता है । फिर उसके भवन में प्रवेश करते अथवा भवन से बाहर निकलते समय अनेक दास-दासिया नौकरचाकर आदि सेवा में रहते हैं और वह मनुष्यसम्बन्धी उत्तम काम
सूत्रा२ वजी पाए १एन रे छ-'से ण पत्याहि.
તે ત્યાં કોમલ કર-ચરણવાલો સર્વાગસુંદર બાલક થાય છે. પછી તે બાલભાવને છોડીને કલાનિપુણતા તથા યૌવન પ્રાપ્ત કરતાં પતે પિતાની મેળે પિતૃક (કુલપરંપરાગત) સંપત્તિને અધિકારી બની જાય છે વળી પાછી પિતાના ભવનમાં પ્રવેશ કરતાં અથવા ભવનમાંથી બહાર નીકળવાના સમયે અનેક દાસ દાસીઓ હરસમય પૂછે છે કે-અમે
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. १० निर्ग्रन्थनिदानकर्म (१) वर्णनम्
३७९ यावद्-महादासीदासकिङ्करकर्मकरपुरुषा आज्ञापालनाय भवन्ति, यावत् पृच्छन्ति च-किं तव आस्यकाय स्वदते रोचते इत्यादि ॥ सू० २१ ॥
अथ निदानकर्मणो धर्मविषयं वर्णयति-तम्स णं' इत्यादि ।
मूलम्-तस्स णं तहप्पगारस्त पुरिसजायस्स तहारूवे समणे वा माहणे या उभओकालं केवलिपण्णत्तं धम्ममाइक्वेज्जा ? हंता ? आइक्खेजा, । से णं पडिसुणेजा ?, णो इणद्वे समझे, अभविए णं से तस्स धम्मस्स सवणयाए । से य भवइ महिच्छे महारंभे महापरिग्गहे अहन्मिए जाव दाहिणगामी नेरइए आगमिस्साणं दुल्लहबोहिए यावि भवइ । तं एवं खलु समणाउसो तस्स णिदाणस्स इमेयारूवे फलविवागे जं णो संचाएइ केलिपण्णत्तं धम्म पडिसुणित्तए ॥ सू० २२ ॥
छाया- तम्मै खलु तथाप्रकाराय पुरुषजाताय तथारूपः श्रमणो वा माहनो वा उभयकालं केवलिबज्ञप्तं धर्ममाख्यायात् ? हन्त ! आख्यायात्, स च प्रतिशृणुयात् ?, नाऽयमर्थः समर्थः, अभव्यः खलु स तस्य धर्मस्य श्रमणतायै। स च भवति महेच्छो महारम्भो महापरिग्रहोऽधार्मिको यावत्-दक्षिणगामी नैरयिक आगमिष्यति दुर्लभबोधिकश्चापि भवति । तदेवं खलु श्रमणाः ! आयुमन्तः ! तस्य निदानम्याऽयमेतद्रूपः फलविपाको यन्नेव शक्नोति केबलिप्रज्ञप्तं धर्म प्रतिश्रोतुम् ॥ स० २२ ।।
टाका-'तस्म णं' इत्यादि । हे भगवन् ! तस्मै खलु तथापकाराय-निदानकर्मकारिणे पुरुषजाताय=पुंस्त्वेनोत्पन्नाय, तथारूपः तादृशः श्रमणो वा भोगों को भोगता हुआ रहता है । और दास-दासिया हर समय पूछते है कि-हम आपके लिए क्या करें ?, कौन वस्तु लावें ?, इन वस्तुओं में से कौनसी वस्तु अर्पण करें ? और आपको कौनसा पदार्थ अच्छा लगता है ?, इत्यादि । इस प्रकार इस निदान का फल भोगता है ॥ सू० २१ ॥ આપને માટે શું કરીએ ? કઈ (શુ) વસ્તુ લાવીએ ? આ વસ્તુઓમાંથી કઈ વસ્તુ અર્પણ કરીએ ? તથા આપને કર્યો પદાર્થ સારે લાગે છે ? ઇત્યાદિ. એ પ્રકારે એ • નિદાનનું ફળ ભેગવે છે. (સૂ૦ ૨૧).
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८०
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे माहनो वा, उभयकालं प्रातः-सायम्, केवलिपज्ञप्त=सर्वज्ञपणीतं, धर्म=श्रुतचारित्रलक्षणम् आख्यायात्=कथयेत् ?, भगवानाह-हन्त ! बाढमाख्यायात् कथयेत् । भूयः पृच्छति-स खलु धर्म-श्रुतचारित्ररूपं प्रतिशृणुयात् ? प्रतिजानीयात् ?, भगवानाह-नाऽयमर्थः समर्थः उक्तरूपोऽर्थो न योग्यः, यतः स खलु तस्य धर्मस्य श्रवणतायै अभव्यः अयोग्यः सर्वज्ञप्रणीतश्रुतचारित्ररूपं धर्म श्रोतुमनह:, यतः स महेच्छः महती इच्छा यस्य स महेच्छः = विशालतृष्णः, महारम्भः= बृहदारम्भः, महापरिग्रहः-विशालपरिग्रहयुक्तः, अधार्मिकः धर्माचरणरहितः यावद्
___ अब निदानकर्मवाला धर्म को पा सकता है अथवा नहीं ? इस विषय का वर्णन करते है-'तस्स णं' इत्यादि ।
गौतमस्वामी भगवान से पूछते है:-हे भगवान् ! इस प्रकार के निदान करने वाले को क्या तथारूप-शुद्ध आचारवान् श्रमण अथवा माहन प्रातःकाल और सायंकाल सर्वज्ञप्रणीत श्रुतचारित्रलक्षण धर्मका उपदेश देते है । भगवान् बोले-हे गौतम ! वे उसको अवश्य उपदेश देते है। हे भदन्त ! क्या वह श्रुतचारित्र लक्षण धर्म को सुनता है ?। भगवान बोले-वह उक्त धर्म को नहीं सुनता है, वह उस धर्म के सुनने के अयोग्य है, क्यो किं वह महातृष्णावाला महाआरंभी और महापरिग्रही होने से अधर्म का आचरण करने वाला होता है। अधर्म के पीछे चलने वाला, अधर्म का सेवन करने वाला, अधर्मिष्ठ अधर्म की प्ररूपणा करने वाला, अधर्म का अनुरागी, अधर्म को देखने वाला, अधर्मजीवी, अधर्म को उप्तन्न करने वाला,
હવે નિદાનકર્મવાલા ધર્મને પામી શકે કે નહિ ? એ વિષયનું વર્ણન કરે છે'वस्स णं'त्यादि.
ગૌતમસ્વામી ભગવાનને પૂછે છે-હે ભગવાન! એ પ્રકારના નિદાન કરવાવાળને શું તથારૂપ–શુદ્ધ આચારવાન શ્રમણ અથવા મોહન પ્રાત:કાલે તથા સાયંકાલે સર્વ પ્રણીત શ્રચારિત્રલક્ષણ ધર્મને ઉપદેશ આપે છે? ભગવાન કહે છે-હે ગૌતમ! તેઓ તેને અવશ્ય ઉપદેશ આપે છે. હે ભદન્ત ! શું તે મૃતચારિત્રલક્ષણ ધર્મને સાંભળે છે? ભગવાન કહે છે–તે ઉકત ધર્મ સાંભળતું નથી, તે, તે ધર્મ સાંભળવાને અગ્ય હોય છે કેમકે તે મહાતૃષ્ણાવાળે મહાઆરંભી અને મહાપરિગ્રહી હોવાથી અધર્મનું આચરણ કરવાવાળો થાય છે. અધર્મની પાછળ ચાલનાર, અધર્મનું સેવન કરનાર, અધર્મિષ્ટ્ર અધર્મની પ્રરૂપણ કરવાવાળે, અધર્મને અનુરાગી, અધર્મને જેવાવાળ, અધર્મજીવી અધર્મને ઉત્પન્ન કરવાવાળે, અધર્મપરાયણ, તથા અધર્મથીજ
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. १० निर्ग्रन्थीनिदानकर्म (२) वर्णनम् ३८१ दक्षिणगामी दक्षिणदिशागामी नारको भवति । आगमिष्यति भविष्यत्यपि काले दुर्लभबोधिका दुष्पापजैनधर्मप्राप्तिको भवति, तत्-तस्माद् एवम्-अनेन प्रकारेण खलु-निश्चयेन, हे आयुष्मन्तः ! श्रमणाः ! तस्य निदानस्य अयमेतद्पः एता. दृशः, फलविपाकः फलपरिणामो भवति यद्-यस्मात् केवलिप्रज्ञप्तं धर्म पतिश्रोतुम् न शक्नोति-समर्थों न भवति ॥ मू० २२ ॥
इति प्रथमं निदानम् ॥ १ ॥ अथ साध्वीमुद्दिश्य द्वितीयनिदानमाह-एवं खलु' इत्यादि ।
मूलम्-एवं खलु समणाउसो ! मए धम्मे पण्णत्ते इणमेव निग्गंथे पावयणे जाव सव्वदुक्खाणं अंतं करेंति । जस्स णं धम्मस्स निग्गंथी सिक्खाए उवट्रिया विहरमाणी पुरा दिगिछाए जाव उदिण्णकामजाया विहरेजा, सा य परकमेजा, सा य परकममाणी पासेज्जा-से जा इमा इत्थिया भवइ, एगा एगजाया एगाभरणपिहाणा तेल्लपेला इव सुसंगोविया, चेलपेल्ला इव सुसंपरिग्गहिया, रयणकरंडकसमाणा, तीसे णं अइजायमाणीए वा निज्जायमाणीए वा पुरओ महं दासीदास० तंचेव जाव किं ते आसगस्स सदति । तं पासित्ता णिग्गथी णिदाणं करेइ ॥ सू० २३ ॥ अधर्मपरायण और अधर्म से ही आजीविका करने वाला होता है, यावत् - मरकर दक्षिणगामी नरयिक होता है और दूसरे जन्म में दुर्लभबोधी होता है, अर्थात् उसको जैनधर्म की प्राप्ति नहीं होती है। हे आयुष्मान श्रमणो ! उस निदानकर्म का इस प्रकार पापरूप फल होता है, जिससे वह केवलिभाषित धम नहीं सुन सकता है ।सू० २२॥
इति प्रथम निदान ॥ १ ॥ આજીવિકા કરવાવાળો હોય છે. આથી મરી જતાં દક્ષિણગામી નૈરયિક થાય છે. અને બીજા જન્મમાં દુર્લભબધી થાય છે અર્થાત્ તેને જૈનધર્મની પ્રાપ્તિ થતી નથી. તે આયુષ્માન શ્રમણ ! તે નિદાનકમનું આ પ્રકારે પાપરૂપ ફલ થાય છે, જેથી તે કેવલિભાષિત ધર્મ સાંભળી શકતું નથી. (સૂ૦ ૨૨).
ઈતિ પ્રથમ નિદાન (૧)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८२
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे
छाया - एवं खलु श्रमणा : ! आयुष्मन्तः ! मया धर्मः प्रज्ञप्तः, इदमेव नैग्रन्थ्यं वचनं यावत्सर्वदुःखानामन्तं कुन्ति । यस्य खलु धर्मस्य निर्ग्रन्थी शिक्षायै उपस्थिता विहरन्ती पुरा जिघत्सया यावद्दीर्णकामजाता विहरति, साच पराक्रामति, सा च पराक्रामन्ती पश्यति अथ यैषां स्त्री भवत्येका, एकजाया, एकाऽऽभरणपिधाना तैलपेटिकेव सुमंगोपिता, चैलपेटिकेव सुसंपरिगृहीता, रत्नकरण्डकसमाना, तम्या अतियान्त्या निर्यान्त्या वा पुरतो महादासीदास तदेव यावत् किं ते आस्यकाय स्वदते । तद् दृष्ट्वा निर्ग्रन्थी निदानं करोति ॥ सू० २३ ॥
टीका - ' एवं खलु' - इत्यादि । एवम् अनेन प्रकारेण खलु निश्चयेन, हे आयुष्मन्तः ! श्रमणाः ! मया धर्मः प्रज्ञप्तः प्ररूपितः । इदमेव नैर्ग्रन्थ्यं प्रवचनम् = निर्ग्रन्थोप देशरूपं यावत् सर्वदुःखानामन्तं करोति । यस्य खलु धर्मस्य शिक्षायै = शिक्षार्थम् उपस्थिता= समुद्यता विहरन्ती- विचरन्ती पुरा= पूर्वम् जिघ सया = बुभुक्षया यावत पिपासाद्यनुकूलपतिकूलपरी है: पीडिताऽपि तान् सोढयती । अधुना तानसहमाना मोहोदयेन उदीर्णकाम जाता= जागृतविषयवासना सती विहरति सा च पराक्रमात तपः संयमे प्रयतते । सा च पराक्रमन्ती पश्यति - अथ या एषा स्त्री भवति, यथा- एका = प्रधाना एकजाया = सपत्नीवअब निर्ग्रन्थियों को उदेश कर दूसरे निदान का वर्णन करते हैं - ' एवं खलु ' इत्यादि ।
-
हे आयुष्मान श्रमणो ! इस प्रकार मैने धर्म का निरूपण किया है । यह ही निर्ग्रन्थ प्रवचन सत्य है यावत् इस धर्म के आराधक जीव सर्व दुःखों को अन्त करते हैं। जिस धर्म की शिक्षा के लिए उपस्थित निर्ग्रन्थी तप संयम में विचरती है । क्षुधा पिपासा आदि अनुकूल प्रतिकूल परिषहों को सहन करती हुई मोहकर्म के उदय से कामवासना जागृत हुई तथापि वह तप संयम में पराक्रम करती है ।
हवे निर्थ न्थीमा उद्देशाने मील निधाननुं वर्णन उरे छे-' एवं खलु' इत्याहि હું આયુષ્માન શ્રમણા ! આ પ્રકારે મેં ધર્માનું નિરૂપણ કર્યું છે આજ નિગ્રન્થ પ્રવચન સત્ય છે યાવત્ આ ધર્માંના આરાધક જીવ સર્વાં દુ:ખાને અંત લાવે છે. જે ધર્માંની શિક્ષાને માટે ઉપસ્થિત નિ‡થી તપ સંયમમાં વિચરતી હોય છે. ક્ષુધા પિપાસા આદિ અનુકૂળ પ્રતિકૂળ પરીષહાને સહન કરતી થકી ને માહકના ઉદયથી કામવાસના જાગૃત થાય તે પણ તે તપ સયમમાં પરાક્રમ કરે છે. પરાક્રમ કરતી થકી
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. १० निर्ग्रन्थीनिदानकर्म (२) वर्णनम् ३८३ जिता, एकाऽऽभरणपिधाना-एकामरणानिएकजातीयसुवर्णरत्नाभरगानि, मधानानि च-वस्त्राणि चीनांशुकादीनि यस्याः सा तथा । एकजातीयोत्तमभूषणवसनेत्यर्थः, तैलपेटिकेव-तैलसम्भृतकाचकुप्पिकेच सुसङ्गोपिता-सुरक्षिता, चैलपेटिकेव= वस्त्रमञ्जूषेव सुसम्परिगृहीता-सादरं धृता, रत्नकरण्डकसमाना=बहुमूल्यतया रत्नपूर्णमञ्जूषेव यत्नतः सुरक्षिता या वर्तते, तस्या अतियान्त्या गृहं प्रति गच्छन्त्याः, निर्यान्त्याः भवनान्निग्सरन्त्याः पुरतः अग्रतः, महादासीदासादय उपतिष्ठन्ति, पृच्छन्ति च-यद् भवत्या आस्यकाय-मुखाय किं स्वदतेरोचते ? तत्-तथारूपं सुखजातं दृष्ट्वा निग्रन्थो निदानं करोति ।। २ ॥ ॥सू० २३॥
केन प्रकारेण निदानं करोती ?- जइ ' इत्यादि ।
मूलम्-जइ इमस्स सुचरियस्स तवनियमबंभचेर-जाव भुंजमाणी विहरामि, से तं साहुणी ॥ सू० २४ ॥
___ छाया-यद्यस्य सुचरितस्य तपोनियमब्रह्मचर्य-यावद् भुञ्जाना विहरामि, तदेतत्साध्वी ॥ मू० २४ ॥ पराक्रम करती हुई निर्ग्रन्थी स्त्रीगुणों से युक्त किसी स्त्री को देखती है जो अपने पति की एक ही पत्नी है । जिसने एक ही जाति के वस्त्र और आभूषण पहने हैं । जो तेल की कुप्पी के समान अच्छी प्रकार से रक्षित है, वस्त्र की पेटी की तरह भली-भाति आदर पाई हुई है । और रत्नों की पेटी के समान यत्नपूर्वक सुरक्षित है तथा जिसके भवन से बाहर निकलते तथा भवन में आते समय अनेक दास-दासिया सेवामें रहती हैं, और हर समय प्रार्थना करती हैं कि-हे स्वामिनी ! आप की क्या आज्ञा है ? आपको कौन पदार्थ अच्छा लगता है ? । इस प्रकार के सुखों का अनुभव करती हुई उस स्त्री का देखकर निर्ग्रन्थी निदान करती है ॥ सू० २३ ॥ નિગ્રન્થી સ્ત્રી–ગુણોથી યુકત કઈ સ્ત્રીને જુએ કે-જે સ્ત્રી પિતાના પતિની એકજ પત્ની હાય, જેણે એકજ જાતનાં વસ્ત્ર અને ભૂષણ પહેર્યા હોય, જે તેલની કુપીની પેઠે સારી રીતે રક્ષાયેલી હોય, વસ્ત્રની પેટીની જેમ સારી રીતે આદર પામતી હોય અને રત્નોની પેટીની પેઠે યત્નપૂર્વક સુરક્ષિત હય, તથા જે ભવનથી બહાર નીકળતાં તથા ભવનમાં આવતી વખતે અનેક દાસ-દાસીઓ સેવામાં રહેતી હોય તથા હરવખત પ્રાર્થના કરતી હોય કે- સ્વામિની ! આપની શું આશા છે આપને કેવા પદાર્થ સારા લાગે છે એ પ્રકારના સુખને અનુભવ કરતી તે સ્ત્રીને જોઈને નિબ્રન્થી નિદાન કરે છે. (સૂ૦ ૨૩)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे
टीका- 'ज' - इत्यादि । यदि अस्य सुचरितस्य = शोभनाऽऽचरितस्य तपोनियमब्रह्मचर्य यावत्, यावच्छेदेन- तपोनियमब्रह्मचर्यगुप्तिवासस्य कल्याणः फलवृत्तिविशेषः स्यात्, तदाऽहमपि आगमिष्यति इमान् उदारान् मानुष्यकान् भोगभोगान् भुज्जाना = उपसेवमाना विहरामि तदेतत्साध्वी = एतद् निर्ग्रन्थीचिन्तितम् || सू० २४ ।।
३८४
"
अथ निदानफलमाह - ' एवं खलु, ' इत्यादि ।
मूलम् एवं खलु समणाउसो ! निग्गंधी णिदाणं किञ्चा तस्स ठाणस्स अणालोइय अप्पडिक्कंते कालमासे कालं किच्चा अण्णतरेसु देवो देवत्ताए उबवत्तारो भवइ । महिडिएसु जाव सा णं तत्थ देवे भवइ जाव भुंजमाणा विहरइ । सा णं ताओ देवलोगाओ आउक्खणं भवक्खणं ठिक्खणं अनंतरं चयं चइत्ता जे इमे भवंति उग्गपुत्ता महामाउया, भोगपुत्ता महामाउया, एतेसिं णं अण्णतरंसि कुलंसि दायित्ताए पच्चायाइ । सा णं तत्थ दारिया भवइ सुकुमाल० जाव सुरूवा ॥ सू० २५ ॥
छाया - एवं खलु श्रमणा आयुष्मन्तः ! निर्ग्रन्थी निदानं कृत्वा तस्य स्थानस्याऽनालोचिताऽपतिकान्ता कालमासे कालं कृत्वाऽन्यतमे देवलोकेषु देवत्वेनोपपत्त्री भवति, महर्द्धिकेषु यावत सा खलु तत्र देवो भवति यावद् अब निर्ग्रन्थी किस प्रकार से निदान करती है सो कहते हैंजणं' इत्यादि ।
,
मेरे इस पवित्र आचार तप नियम और ब्रह्मचर्य का कोई विशेष फल है, तो मैं भी इसी प्रकार सुखों का अनुभव करूँ । यह साध्वी का निदानचिन्तन है || सू० २४ ॥
6
हवे निर्ग्रन्थी देवा अस्थी निहान उरे छे ते उहे छे' जइ णं' धत्याहि. મારા આ પવિત્ર આચાર તપ નિયમ અને બ્રહ્મચર્યનું જો કાંઇ વિશેષ ફૂલ હોય તો હું પરભવમાં આ પ્રકારનાં સુખનેા અનુભવ કરૂં. निधानचिन्तन छे. ( स० २४ )
આ સાધ્વીનું
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. १० निग्रन्थनिदानकर्म (२) वर्णनम् ३८५ भुञ्जाना विहरति, सा खलु तस्माद् देवलोकात् आयुःक्षयेण, भवक्षयेण स्थितिक्षयेण अनन्तरं चयं त्यक्त्वा ये इमे भवन्त्युग्रपुत्रा महामातृकाः, भोगपुत्राः महामातकाः, एतेषु खल्वन्यतमे कुले दारिकातया प्रत्यायाति । सा खलु तत्र दारिका भवति सुकुमार० यावत्सुरूपा ॥ सू० २५ ॥
टीका-'एवं खलु'-इत्यादि । एवम् अमुना प्रकारेण हे आयुष्मन्तः श्रमणाः ! निर्ग्रन्थी निदानं कृत्वा, तस्य स्थानस्य=पापस्थानस्य अनालोचिता= गुरुसमीपे अकृतपापप्रकाशना, अप्रतिक्रान्ता = पापस्थानादपरावृत्ता, कालमासे कालं कृत्वा देवलोकेषु अन्यतमे कस्मिंश्चिदेकस्मिन् देवलोके देवत्वेन उपपत्त्री भवति । महर्दिकेषु यावत-सा=विहितनिदानकर्मा साध्वी तत्र देवलोके देवी भवति-स्त्रीवेदं विहाय देवपुंवेदतया जायते, यावद् देवलोकसुखं भुञ्जाना विहरति । सा खलु ततः तस्मात् देवलोकात् आयुःक्षयेण, भवक्षयेण स्थितिक्षयेण अनन्तरम चयं शरीरं त्यक्त्वा ये इमे उग्रपुत्रा महामातृकाः उत्तममातवंशका भवन्ति, भोगपुत्रा महामातृका भवन्ति, तेषां मध्ये अन्यतमे एकस्मिश्चित कले दारिकातया प्रत्यायातिपरावृत्य आयाति दारिका भवतीत्यर्थः। सा तत्र दारिका सुकुमारपाणिपादा सुरूपा भवति सू० २५ ॥
अब निदानकर्म का फल कहते हैं-' एवं खलु ' इत्यादि ।
हे आयुष्मान श्रमणो ! इस प्रकार निर्ग्रन्थी निदानकर्म करके और उस पाप का गुरु के पास आलोचन, गुरु के दिये हुए पाप के प्रायश्चित्त का प्रतिक्रमण किये बिना काल अवसर काल करके ग्रैवे. यक आदि देवलोको में से किसी एक देवलोक में देवपने उप्तन्न होती है । जिसने निदानकर्म किया है वैसी साध्वी देवलोक में देवता होती है अर्थात् स्त्रीभाव का त्यागकर के देव में पुरुष भाव को प्राप्त करता है और वह देवलोक के सुखों का अनुभव करती है। फिर वह देवलोक से देवसम्बन्धी आयु, भव और स्थिति के क्षय होने
वे निशान भर्नु ५० ४९ छे-' एवं खलु' त्यादि.
હે આયુષ્માન શ્રમણ ! આ પ્રકારે નિર્ચથી નિદાનકર્મ કરીને તથા તે પાપનું ગુરુ પાસે આલેચન, ગુરુએ બતાવેલું પાપનું પ્રાયશ્ચિત્ત તથા પ્રતિક્રમણ કર્યા વિના કોલ અવસરે કોલ કરીને ગ્રેવેયક આદિ દેવલોકમાંથી કેઈ એક દેવલોકમાં દેવપણાથી ઉત્પન્ન થાય છે જેણે નિદાનકર્મ કર્યું હોય એવી સાધ્વી દેવલેકમાં દેવતા થાય છે અથાત્ સ્ત્રીભાવને ત્યાગ કરીને દેવમાં પુરૂષભાવને પ્રાપ્ત કરે છે. અને તે દેવલોકનાં સુખને અનુભવ કરે છે. પછી તે દેવકથી દેવસંબંધી આયુ ભવ અને સ્થિતિને ક્ષય
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
३८६
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे तदेव विशदयति-'तए णं तं' इत्यादि ।
मूलम्-तए णं तं दारियं अम्मापियरो उम्मुक्कवालभावं विण्णायपरिणयमित्तं जोव्वणगमणुप्पत्तं पडिरूवेण सुक्केण पडिरूवस्स भत्तारस्स भारियत्ताए दलयति । साणं तस्स भारिया भवइ-एगा एगजाया इट्टा कता जाव रयणकरंडगसमाणा । तीसे जाव अतिजायमाणीए वा निज्जायमाणीए वा पुरओ महंदासीदास जाव किं ते आसगस्त सदति ॥ सू० २६ ॥
___ छाया- ततः खलु ता दारिकामम्बापितरौ उन्मुक्तबालभावां विज्ञातपरिणतमात्रां यौवनकमनुप्राप्तां प्रतिरूपेण शुल्केन प्रतिरूपाय भत्रे भार्यात्वेन दत्तः । सा खलु भायाँ भवति- एका, एकजाया, इष्टा, कान्ता यावद्रत्नकरण्डकसमाना । तस्या यावदतियान्त्या वा निर्यान्त्या वा पुरतो महादासीदास० यावत् किं ते आस्यकाय स्वदते ॥ सू० २६ ॥
टीका-'तए णं'-इत्यादि ततः तदनन्तरम्-उग्रपुत्राद्यन्यतमकुले जन्माऽनन्तरम् तां-दिवच्युतां दारिकां धृतदारिकारूपाम्, अम्बापितरौ जननीजनकौ, उन्मुक्तबालभावाम् = व्यतिगतबाल्यावस्थाम, विज्ञातपरिणतमात्राम्= सकलकलाकुशलाम् यौवनकम्=तारुण्यमनुप्राप्ताम् प्रतिरूपेण-समुचितेन शुल्केन= वधूसम्मानसूचकद्रव्येण, प्रतिरूपाय-सदृशवयोरूपधनकुलादिनाऽनुकूलाय भत्रे स्वामिने भार्यात्वेन-पत्नीत्वेन दत्तः अर्पयतः। सादारिका तस्य भार्या भवतिके बाद वहाँ से च्यवकर उग्रकुल आदि में कन्यारूप से उत्पन्न होती है। वहाँ वह सुकुमार करचरणवाली रूपवती बालिका होती है।सू०२५॥
फिर उसका हो वर्णन करते हैं-'तएणं तं' इत्यादि ।
उसके बाद यौवन अवस्था प्राप्त होने पर उसके माता पिता उसको दहेज देकर योग्य वर के साथ उसका विवाह कर देते हैं । થઈ ગયા પછી ત્યાંથી ચવીને ઉકુલ આદિમાં કન્યારૂપે ઉત્પન્ન થાય છે. ત્યાં તે सुमा२ ४२-२२४वासी ३५वती लि थाय छे. (सू० २५)
वजी तेनुं०४ वर्णन ४२ छ-" तए णं तं" याह.
ત્યાર પછી યૌવન અવસ્થા પ્રાપ્ત થતાં તેના માતા પિતા તેને દહેજ દઈને ગ્ય વર સાથે તેને વિવાહ કરી દીએ છે. તથા તે દારિકા પિતાના પતિની એકમાત્ર
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ.१० स्त्री निदानकर्म (२) फलवर्णनम्
३८७ एका अद्वितीया, एकजाया सपत्नीवर्जिता, इष्टा-प्रतिप्रिया, कान्ता-वल्लभा यावद्-रत्रकरण्डकसमाना भवति तस्या यावद् अतियान्त्या वा नियन्त्या वा पुरतः, महादासीदासकिङ्करकमकरपुरुषा उपतिष्ठन्ति पृच्छन्ति च - किं ते आस्यकाय स्वदते, इति ॥ सू० २६ ॥
अथ निदानकर्त्याः कीदृशं फलं भवती ?-त्याह-तीसे गं' इत्यादि ।
मूलम्-तीसे णं तहप्पगाराए इत्थियाए तहारूवे समणे वा माहणे वा उभओकालं केवलिपण्णत्तं धम्मं आइक्वेज्जा ? हंता ! आइक्वेजा !। सा णं भंते ! पडिसुणेजा ? णो इणडे समढे, अभविया णं सा तस्स धम्मस्त सवणयाए । सा च भवइ महिच्छा, महारंभा, महापरिग्गहा अहम्मिया जाव दाहिणगामिए णेरइए, आगमिस्साए दुल्लहबोहिया यावि भवइ । एवं खलु समणाउसो ! तस्स णियाणस्स इमेयासवे पावकम्मफलविवागे--जं णो संचाएइ केवलिपण्णत्तं घम्म पडिसुणित्तए ॥ सू० २७ ॥
और वह दारिका अपने पति की एकमात्र पत्नी होती है, अर्थात् उसके सपत्नी (सोक ) नहीं होती है अतः वह पति को परममिय मनको हरण करने वाली यावत् रत्नों की पेटी के समान सुरक्षित होती है । जिस समय वह भवन के बाहर जाती है और भवन में आती है तब उसके साथ अनेक दासिया और दास सेवा में रहते हैं और वे प्रार्थना करते हैं कि-हे स्वामिनी ! हम क्या करें ?, क्या लावें ?, क्या अर्पण करें? और आपको कौनसा पदार्थ रुचिकर है । इत्यादि रूपसे वह सुखों का अनुभव करती है ।। सू० २६ ॥ પની થાય છે. અર્થાત્ તેને સપત્ની (સેક) હોતી નથી. તેથી તે પતિને પરમપ્રિય, મનને હરણ કરવાવાળી એટલા કારણે રત્નની પેટીની પિઠે સુરક્ષિત હોય છે. જે સમયે તે ભવનથી બહાર જાય છે તથા ભવનમાં આવે છે ત્યારે તેની સાથે અનેક દાસ તથા દાસીઓ સેવામાં રહે છે અને પ્રાર્થના કરે છે કે-હે સ્વામિની અમે શું કરીએ ? શું લાવીએ? શું અર્પણ કરીએ? તથા આપને કે પદાર્થ રૂચિકર છે? ઇત્યાદિ રૂપથી ते सुमना मनुलव २ छ. (सू० २६)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८८
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे
छाया-तस्याः खलु तथाप्रकारायाः स्त्रियास्तथारूपः श्रमणो वा माहनो वोभयकालं केवलिप्रज्ञप्तं धममाख्यायात् ? हन्त ! आख्यायात् । सा खलु भदन्त ! प्रतिशृणुयात् ? नाऽयमर्थः समर्थः, अभव्या खलु सा तस्य धर्मस्य श्रवणतायै । सा च भवति महेच्छा, महारम्भा, महापरिग्रहा, अधार्मिका यावत् दक्षिणगामी नैरयिकः, आगमिष्यति दलमबोधिका चाऽपि भवति । एवं खलु श्रमणा आयुष्मन्तः ! तस्य निदानस्याऽयमेतद्रूपः पापकर्मफलविपाकःयन्न: शक्रोति केवलिमज्ञप्तं धर्म प्रतिश्रोतुम् ॥ मू० २७ ॥
टीका-' तीसे'-इत्यादि । तस्यास्तथाप्रकारायाः तादृश्याः स्त्रियाः, तथारूप: तथाविधः श्रमणो वा माहनः श्रावको वा उभयकालम् सायं-प्रातः केवलिप्रज्ञप्तं धर्मम् आख्यायात्-कथयेत् ? हन्त ! इति कोमलसम्बोधने, स्वीकारे-आख्यायात् कथयेत् । सा खलु भगवन् ! प्रतिशृणुयात् ?, नाऽयमर्थः समर्थः-न सम्भवतीति भावः, यतः-अभव्या खलु सा तस्य धर्मस्य श्रवणताये-सा तं धर्म श्रोतुमयोग्या भवति । सा कीदृशी ?-त्यत्राह-महेच्छा-विशालवाञ्छावती, महारम्भा=बृहदारम्भकारिणी, महापरिग्रहा=विपुलपरिग्रहवती, अधार्मिकी-धर्माऽऽचरणहीना यावद् दक्षिणगामी नैरयिकः, आगमिष्यति-भवि
अब धर्म के विषय में निदान का फल कहते हैं-'तीसे णं' इत्यादि ।
गौतमस्वामी पूछते हैं-है भदन्त निदान करनेवाली स्त्री को श्रमण अथवा माहन क्या केवलिप्रतिपादित धर्म का उपदेश दे सकते है ? हे गौतम ! दे सकते है । हे भदन्त ! क्या वह उस धर्म को सुन सकती है ?
हे गौतम ! नहीं सुन सकती, वह धर्म सुनने के योग्य नहीं है, क्यों कि वह महेच्छा - महाइच्छावाली महाआरम्भ करनेवाली महापरिग्रहवाली, अधार्मिक, अधर्म के पीछे चलने वाली, अधर्म को सेवन करने बाली, अधर्मिष्ठ, अधर्म को प्ररूपणा करने वाली, अधर्म
डवे धर्मना विषयमा निहानन ३ ४ छ-'तीसे णं' त्याहि.
ૌતમસ્વામી પૂછે છે–હે ભદન્ત ! નિદાન કરવાવાળી સ્ત્રીને શ્રમણ અથવા માહન શું કેવલિપ્રતિપાદિત ધર્મને ઉપદેશ આપી શકે છે? હે ગૌતમ ! આપી શકે छ. महन्त ! ते, ते यमन सामणी श छ ?
હે મૈતમ ! નથી સાંભળી શકતી તે ધર્મ સાંભળવાને યોગ્ય નથી. કેમકે તે મહેચ્છા-મહાઈચ્છાવાળી, મહાઆરંભવાળી, મહાપરિગ્રહવાળી, અધાર્મિક, અધર્મની પાછળ ચાલવાવાળી, અધર્મનું સેવન કરવાવાળી, અધર્મિષ્ઠ, અધર્મની પ્રરૂપણ કરવાનું ;
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. १० स्त्रीसम्बन्धी निर्ग्रन्थनिदान (३) वर्णनम् ३८९ ष्यति काले दुर्लभबोधिका-दुष्पापजैनधर्मा चाऽपि भवति । हे आयुष्मन्तः श्रमणाः ! एवम् अनेन प्रकारेण तस्य-पूर्वोक्तस्य निदानस्य अयम् एतद्रूपःएतादृशः पापकर्मफलविपाका पापकर्मपरिमाणो भवति यत्-यस्माद्धेतोः सा के बलिप्रज्ञप्त= वीतरागप्रणीतं धर्म प्रतिश्रोतु स्वीकर्तुं न शक्नोति ॥ सू० २७॥
॥ इति द्वितीयं निदानम् ॥ अथ तृतीयनिदानमाह-' एवं खलु' इत्यादि ।
मूलम्-एवं खलु समणाउसो ! मए धम्मे पण्णत्ते इणमेव निग्गंथे पावयणे जाव अंतं करेंति । जस्स णं धम्मस्स सिक्खाए उवट्टिए निग्गंथे विहरमाणे पुरा दिगिंछाए जाव से य परक्कममाणे पासिज्जा-इमा इत्थिया भवइ, एगा एगजाया जाव किं ते आसगस्स सदइ, तं पासित्ता निग्गंथे णिदाणं करेइ ॥ सू० २८ ॥
__ छाया-एवं खलु श्रमणा आयुष्मन्तः ! मया धर्मः प्रज्ञप्तः, इदमेव नैन्थ्यं प्रवचनं यावत् अन्तं कुर्वन्ति, यस्य खलु धर्मस्य शिक्षायै उपस्थितो निग्रन्थो विहरन् पुरा जिघत्सया यावत् स च पराक्रामन् पश्यति-एषा स्त्री में अनुराग रखने वाली, अधर्म को देखने वाली, अधर्म को उप्तन्न करने वाली, अधर्मपरायण और अधर्म से ही जीवननिर्वाह करने वाली होती है, यावत् वह मरकर दक्षिणगामी नैरयिक होती है, फिर वह आगामी जन्म में दुर्लभबोधी होती है अर्थात् उसको जैनधर्म की प्राप्ति नहीं होती। हे आयुष्मान श्रमणो ! निदानकर्म का यह पापरूप फल होता है जिससे वह केवलिभाषित धर्म नहीं सुन सकती है ॥ सू० २७ ॥
यह दूसरा निदान है ॥ २ ॥ વાળી, અધર્મમાં અનુરાગ રાખવાવાળી, અધર્મને જોવાવાળી, અધર્મ જીવી, અધર્મને ઉત્પન્ન કરવાવાળી, અધર્મપરાયણ, અને અધર્મથી જ જીવનનિર્વાહ કરવાવાળી હોય છે. એટલે તે મરી જતાં દક્ષિણગામી નરયિક થાય છે. પછી તે આગામી જન્મમાં દુર્લભ બધી થાય છે. અર્થાત્ તેને જેનધર્મની પ્રાપ્તિ થતી નથી. હે આયુષ્માના શ્રમણ ! નિદાન કર્મનું એ પાપરૂપ ફલ થાય છે કે જેથી તે કેવલિભાષિત ધર્મ सामजी शती नथी. (सू० २७)
I loनु नि . (२)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९०
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे भवत्येका, एकजाया यावत् किं ते आस्यकाय स्वदते । तद् दृष्ट्वा निर्ग्रन्थो निदानं करोति ॥ सू० २८ ॥
टीका-‘एवं खलु'-इत्यादि । हे आयुष्मन्त ! श्रमणाः ! एवम्-अनेन प्रकारेण खलु-निश्चयेन मया धर्मः प्रज्ञप्तः प्ररूपितः, इदमेव-प्रत्यक्षं निर्ग्रन्थ प्रवचनम् यावत्सर्वदुःखानामन्तं कुर्वन्ति । निर्ग्रन्थो यस्य धर्मस्य शिक्षायै उपस्थितः समुद्यतः, विहरन्=विचरन् पुरा-पूर्वम् , ' दिगिंछाए० '-क्षुत्पिपासादिपरीपहैः पीडितोऽपि तान् सोढवान् । अधुना तानसहमानो मोहोदयेन यावदउदीर्णकामजातो भवति । स च पराक्रामन् तपःसंयमे प्रयतमानः पश्यतिएषा-इयं स्त्री भवति, एका अद्वितीया, एकजाया यावद्-यावच्छब्देन-एकाभरणपिधाना-एकाभराणानि एकजातीयसुवर्णरत्नाभरणानि पिधानानि च वस्त्राणि चीनांशुकादीनि यस्याः सा तथा । तैलपेटिका-इव सुसंगोपिता, चैलपेटिका
अब तीसरा निदान कहते हैं-' एवं खलु' इत्यादि ।
हे आयुष्मान श्रमणो ! इस प्रकार मैने धर्म प्रतिपादन किया है । यह निग्रन्थ प्रवचन सत्य है यावत् इस को आरधना करने वाले जीव सब दुःखों का अन्त करते हैं । जिस धर्म की शिक्षा प्राप्त करने के लिये उपस्थित होकर विचरता हुआ निर्ग्रन्थ क्षुधा पिपासा आदि परिषहों को सहन करता हुआ और तप संयम में पराक्रम करता हुआ मोहकर्म के उदय से विषयवासनायुक्त होकर देखता है कि-यह स्त्री अकेली ही अपने घर के ऐश्वर्य का उपभोग कर रही है । अद्वितीय है अर्थात् इसको सपत्नी नहीं है । रूपलावण्य में सबसे श्रेष्ठ है । यहा यावत् शब्द से यह अर्थ जानना चाहिये कि- उत्तम जाति के आभरण और वस्त्रों से भूषित तेल
वे श्री निहान ४९ छ-' एवं खलु' त्या
હે આયુષ્માન શ્રમણ ! એ પ્રકારે મેં ધર્મપ્રતિપાદન કર્યું છે. આ નિર્ચથ પ્રવચન સત્ય છે તેથી બરાબર રીતે તેની આરાધના કરવાવાળા જીવ સમસ્ત દુ:ખેને અંત લાવે છે. જે ધમની શિક્ષા પ્રાપ્ત કરવા માટે ઉપસ્થિત થઈને વિચરતા નિગ્રંથ સુધા પિપાસા આદિ પરીષહોને સહન કરતાં અને તપ સંયમમાં પરાક્રમ કરતાં મેહકર્મના ઉદયથી વિષયવાસનાયુક્ત થતા જુએ છે કે–આ સ્ત્રી એકલી પોતાના ઘરના એશ્વર્યને ઉપભોગ કર્યા કરે છે, અદ્વિતીય છેઅર્થાત્ તેને સપત્ની નથી, રૂપ લાવયેમાં સૌથી શ્રેષ્ઠ છે અહીં યાવત્ શબ્દને એ અર્થ જાણવું જોઈએ કે–ઉત્તમ જાતનાં
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. १० स्त्रीसम्बन्धी निर्ग्रन्थनिदान (३) वर्णनम् ३९१ इव सुसंपरिगृहीता, रत्नकरण्डकसमाना, तस्याः अतियान्त्या वा निर्यान्त्या वा पुरतो महादासीदासकिङ्करकमकरपुरुषा उपतिष्ठन्ति, पृच्छन्ति च किं ते आस्यकाय स्वदते रोचते । तत्सुखं दृष्वा निर्ग्रन्थो निदानं करोति ॥ सु० २८ ।।
निदानपकारमाह - दुक्खं खलु' इत्यादि ।।
मूलम्-दुक्खं खलु पुमत्तणे जे इमे उग्गपुत्ता महामाउया भोगपुत्ता महामाउया, एतेसिं ण अण्णतरेसु उच्चावएसु महासमरसंगामेसु उच्चावयाइं सत्थाई उरसि चेव पडिसंबेदेंति, तं दुक्खं खलु पुमत्तणे, इत्थित्तणं साहु। जइ इमस्स तवनियमबंभचेरवासस्स फलवित्तिविसेसे अस्थि वयमवि आगमेस्साणं इमेयारूवाइं उरालाइं इथिभोगाइं भंजिस्सामो। से तं साहु ॥सू०२९॥
छाया-दुःखं खलु पुंस्त्वे य इमे उग्रपुत्रा महामातृकाः, भोगपुत्रा महामातृकाः, एतेषां खल्यन्यतमे उच्चावचेषु महासमरसंग्रामेषु-उच्चावचानि शस्त्राणि उरसि चैव प्रतिसंवेदयन्ति, तद् दुःखं खलु पुंस्त्वे, स्त्रीत्वमेव साधु । यद्यस्य तपोनियमब्रह्मचर्यवासस्य फलगृत्तिविशेषोऽस्ति, वयमप्यागमिष्यति (काले) एतद्रूपानुदारान् स्त्रीभोगान् भोक्षामहे । तदेतत्साधु ।। मू० २९ ॥
टीका-'दुःक्वं'-इत्यादि। पुंस्त्वे-पुरुषशरीरधारणे खलु-निश्चयेन दुःखमस्ति-ये इमे=उग्रपुत्रा महामातृकाः, भोगपुत्रा महामातृकाः सन्ति, एतेषाकी कुप्पी की तरह सुरक्षित रहती है, कपडे की पेटी के सामान सुगुप्त, और रत्नोंकी पेटी के समान आदरणीय है। उसके आने जाने में दासिया और दास हमेशा सेवामें रहते हैं और प्रार्थना करते हैं कि-हे स्वामिनी ! आप की क्या आज्ञा है ? हम क्या करें? आपको कौन पदार्थ रुचिकर है ? इत्यादि। इस प्रकार के सुखों का अनुभव करती हुई स्त्री को देखकर निग्रन्थ निदान करता है ॥ सू० २८॥ આભરણ તથા વસ્ત્રોથી ભૂષિત, તેલની કુપીની પેઠે સુરક્ષિત રહે છે, કપડાંની પેટીની પેઠે સુગુપ્ત અને રત્નોની પેટીની પેઠે આદરણીય છે. તેને આવતી જતી વખતે દાસ દાસીઓ હમેશા સેવામાં રહે છે. અને પ્રાર્થના કરે છે કે-હે સ્વામિની આપની શું આજ્ઞા છે? અમે શું કરીએ આપને કર્યો પદાર્થ રૂચિકર છે? ઈત્યાદિ. એ પ્રકારે સુખને અનુભવ કરતી તે સ્ત્રીને જોઈને નિન્ય નિદાન કરે છે. (સૂ૦ ૨૮).
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९२
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे मन्यतमे उच्चावचेषु- उत्तमाऽधमेषु महासमरसंग्रामेषु महान्तश्चते समराः=रणाः, तेषु संग्रामाः-द्वयोर्द्वयोयुद्धानि, तत्र-उच्चावचानि-लघुबृहन्ति शस्त्राणि-शरतोमरादिनि, उरसि-वक्षसि चैव-निश्चयेन प्रतिसंवेदयन्ति-पीडयन्ति, यस्माद्धेतोः, तस्मात्पुंस्त्वे खलु दुःखम् , अतः पुंस्त्वाऽपेक्षया स्त्रीत्वमेव स्त्रीशरीरमेवसाधुसमीचीनम् । यदि-अस्य तपोनियमब्रह्मचर्यवासस्य फलवृत्तिविशेषोऽस्ति तदा वयमपि आगमिष्यति भविष्यति काले एतद्रूपान् एतादृशान् उदारान्-उत्तमान् स्त्रीभोगान-स्त्रीसम्बन्धिभोगान् भोक्ष्यामहे आसेविष्यामहे । तदेतत्साधु-प्रशस्तम्, साधुविन्तनमेतत् ॥ सू० २९ ॥
उक्त विषयं विशदयति-'एवं खलु' इत्यादि । __ मूलम्--एवं खलु समणाउसो! णि गंथे णिदाणं किच्चा तस्स ठाणस्स अणालोइयअप्पडिकंते कालमासे कालं किच्चा अण्णतरेसु देवलोएसु देवत्ताए उववत्तारो भवइ । से णं तत्थ देवे भवइ, महिडिए जाव विहरइ । से णं ताओ देवलोगाओ आउक्खएणं भवक्खएणं ठिइक्खएणं अणंतरं चयं चइत्ता अण्णतरंसि कुलंसि दारियत्ताए पञ्चायाइ ॥ सू० ३०॥
अब निदान का विषय कहते हैं- 'दुक्खं खलु' इत्यादि ।
इस संसार में पुरुषत्व निश्चय ही कष्टकारक है । जो ये महामातृक उग्रपुत्र और भोगपुत्र हैं उनको किसी न किसी छोटे या बडे महायुद्ध में अनेक शस्त्रों के अनेक प्रकार अपनी जाती पर झेलने पड़ते हैं अतः पुरुष होना महादुःख है, स्त्री होना उत्तम है। जो हमारे इस तप नियम और ब्रह्मचर्यवास का कुछ विशेष फल है तो हम भी आगामी कालमें इस प्रकार के प्रधान स्त्रियों के कामभोगों को भोगते हुवे विचरें । यही विचार श्रेष्ठ है ॥ सू० २९ ।।
हुवे निहानना विषय हे छ-'दुक्खं खलु 'त्याहि.
આ સંસારમાં પુરુષત્વ નિશ્ચયજ કષ્ટકારક છે. જે તે મહામાતૃક ઉગ્રપુત્ર તથા ભેગપુત્ર હોય તે તેને કઈને કઈ નાના કે મોટા મહાયુદ્ધમાં અનેક શસ્ત્રોના અનેક પ્રહાર પિતાની છાતી પર ઝીલવા પડતા હોય છે. તેથી પુરુષ થવું મહા દુઃખકારક છે સ્ત્રી થવું ઉત્તમ છે. જે અમારા આ તપ નિયમ તથા બ્રહ્મચર્ય વાસનું કંઈક વિશેષ ફલ હોય તે અમે પણ આગામી કાલમાં આ પ્રકારના ખાસ સ્ત્રીઓના કામને ભેગपता था वियरी. मा श्रेष्ठ छे. (सू० २८)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ.१० स्त्री सम्बन्धी निर्ग्रन्थ निदान (३) वर्णनम् ३९३
छाया-एवं खलु श्रमणा आयुष्मन्तः निर्ग्रन्थो निदानं कृत्वा तस्य स्थानस्य अनालोचितोऽप्रतिक्रान्तः कालमासे कालं कृत्वा अन्यतमे देवलोकेषु दे. वतया उपपत्ता भवति । स खलु तत्र देवो भवति महर्द्धिको यावद् विहरति । स खलु ततो देवलोकात-आयुःक्षयेण भवक्षयेण स्थितिक्षयेण अनन्तरं चयं त्यक्त्वा अन्यतमे कुले दारिकातया प्रत्यायाति ॥ सू० ३० ॥
टीका-'एवं खलु'-इत्यादि । हे आयुष्मन्तः ! श्रमणाः ! एवं खलु निग्रन्थो निदानं कृत्वा, तस्य स्थानस्य=निदानरूपपापस्य, अनालोचितःगुरुसमीपे अकृतपापप्रकाशनः, अपतिक्रान्तः पापस्थानादपरावृत्तः कालमासे कालं कृत्वा देवलोकेषु अन्यतमे = कस्मिंश्चिदेकस्मिन् देवलोके देवत्वेन उपपत्ता उत्पन्नो भवति, स तत्र देवलोके देवो भवति, महर्दिको यावद्विहरति, स खलु ततः= तस्माद् देवलोकात्-आयुःक्षयेण भवक्षयेण स्थितिक्षयेण, अनन्तरं तदनु चयं= शरीरं त्यक्त्वा अन्यतमे उग्रकुलादिषु कस्मिंश्चिन्कुले दारिकातया-कन्यात्वेन प्रत्यायाति =देवलोकात् परावर्तते कन्या भवतीत्यर्थः ॥ मू० ३० ॥
सा कीदृशी भवती ?-त्याह-'सा णं' इत्यादि । म्लम्-सा णं तत्थ दारिया भवइ सुकुमाल० जाव-सुरूवा उक्त विषय का ही वर्णन करते हैं- एवं खलु' इत्यादि ।
हे आयुष्मान श्रमणो ! इस प्रकार निर्ग्रन्थ निदानकर्म करके निदानरूपी पाप की गुरु के समीप आलोचना किये बिना और गुरु के दिये हुए पाप का प्रायश्चित्तरूप प्रतिक्रमण किये विना काल अवसर काल करके ग्रेवेयक आदि देवलोकों में से किसी एक देवलोक में देवरूप से उप्तन्न होता है । वह वहा देवी के बीच में ऐश्वर्यशाली देवता होकर विचरता है। अनन्तर वह देवसम्बन्धी आयुष्य भव और स्थिति का क्षय होनेसे देवभव से च्यवकर उग्र आदि किसी एक कुल में कन्यापने उप्तन्न होता है ॥ सू० ३० ॥
त विषयर्नु १ १९४न ४२ छ-' एवं खलु' त्याह.
હે આયુષ્યમાન શ્રમણ ! આ પ્રકારે નિર્ગસ્થ નિદાન કરીને નિદાનરૂપી પાપની ગુરુની સમીપે આલેચના કર્યા વિના તથા ગુરુથી અપાયેલા પાપનાં પ્રાયશ્ચિત્તરૂપ પ્રતિક્રમણ કર્યા વિના કાલ અવસરે કાલ કરીને રૈવેયક આદિ દેવલોકમાંના કેઈ એક દેવલોકમાં દેવરૂપથી ઉત્પન્ન થાય છે. તે ત્યાં દેવેની વચમાં ઐશ્વર્યશાલી દેવતા થઈને વિચરે છે. દેવસંબંધી આય ભવ તથા સ્થિતિને ક્ષય થતાં દેવભવથી એવીને ઉગ્ર આદિ કેઈ એક કુલમાં કન્યાપણામાં ઉત્પન્ન થાય છે. (સૂ૦ ૩૦)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९४
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे तए णं तं दारियं जाव भारियत्ताए दलयंति। सा णं तस्स भारिया भवइ एगा एगजाया जाव तहेव सव्वं भाणियव्वं । तीसे णं अतिजायमाणीए वा निज्जायमाणीए वा जाव किं ते आसगस्स सदति ॥ सू० ३१ ॥
छाया-सा खलु तत्र दारिका भवति सुकुमार० यावत्सुरूपा । ततस्तां दारिकां यावद् भार्यात्वेन दत्तः । सा खलु तस्य भार्या भवति। एका एक जाया यावत्तथैव सर्व भणितव्यम् । तस्याः खल्वतियान्त्या वा निर्यान्त्या वा यावत् कि ते आस्यकाय स्वदते ॥ सू० ३१ ॥
टीका-सा णे'-इत्यादि । सा खलु तत्र-उग्रपुत्रादिकुले दारिका कन्या भवति, सुकुमारपाणिपादा-अतिमञ्जुलकरचरणा यावत् सुरूपा भवति । ततः खलु कन्यारूपाया उत्पत्तेरनन्तरम् तां दारिकां-कन्यां यावच्छब्देनअम्बापितरौ उन्मुक्तबालभावां विज्ञातपरिणतमात्रां यौननकमनुप्राप्तां प्रतिरूपेण योग्येन शुल्केन, प्रतिरूपाय भत्रे भार्यात्वेन-पत्नीत्वेन दत्तः समर्पयतः। सा खलु तस्य भार्या भवति कीदृशी ?-त्याह-एकेति, एका-अधाना, एकजायासपत्नीरहिता यावच्छब्देन-इष्टा, कान्ता, इत्यादीनां सङ्ग्रहः, तथैव तेनैव प्रकारेण सर्व समस्तं विशेषणवाचकपदं भणितव्यम् वाच्यम् । तस्या अतियान्त्या निर्यान्त्या वा यावद्, यावच्छब्देन - दासीदासकिङ्करकर्मकरपुरुषा
वह कन्या कैसी होती है ? सो कहते हैं-'सा णं' इत्यादि ।
वह उग्रपुत्र आदि के कुल में कन्या होती है। कोमल करचरणवाली और अत्यन्त सुरूप होती है। अनन्तर उसके माता पिता तदुचित दहेज के साथ किसी योग्य कुल के संपत्तिशाली वर को भार्यारूप से देते है । वह उसकी एक-सपत्नीरहित भार्या होजाती है । अन्य सब वर्णन पूर्वके समान जानना चाहिए । जब वह भवन में आती है अथवा भवन से बाहर जाती है, तब उसके अनेक दासिया
ते ४न्या वा थाय छ ? ते १ छ-'सा णं' या
તે ઉગ્રપુત્ર આદિના કુળમાં કન્યા થાય છે. તે કેમળ કર–ચરણવાળી અને અત્યન્ત સુરૂપ થાય છે. પછી તેના માતા પિતા તેને દહેજ સાથે કેઈ ગ્યકુલના સંપત્તિશાળી વરને ભાર્યારૂપે દે છે. તે તેની એક-સપત્નીરહિત ભાર્યા થઈ જાય છે. બીજું બધું વર્ણન અગાઉની જેમ જાણવું જોઈએ. જ્યારે તે ભવનમાં આવે છે અથવા ભવનની બહાર જાય છે ત્યારે તેની અનેક દાસીઓ અને દાસ સેવામાં રહે છે
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. १० स्त्रीसम्बन्धी निर्ग्रन्थनिदानफल (३) वर्णनम् ३९५ उपतिष्ठन्ति, इत्यादीनां संग्रहः, ते पृच्छन्ति च-किं तव आस्यकाय-मुखाय स्वदते-रोचते ॥ सू० ३१ ॥
एवं निदानकर्म कृत्वा निर्ग्रन्थः स्त्री भवति तदा सा धर्म कीदृशी भवती ?-ति प्रदर्शयति-'तीसे णं' इत्यादि।
मूलम्-तीसे णं तहप्पगाराए इत्थियाए तहारूवे समणे वा माहणे वा धम्म आइक्खेज्जा ? हंता आइक्खेजा। जाव सा णं पडिसुणेज्जा ? णो इणहे समटे । अभविया णं सा तस्स धम्मस्स सवणयाए । सा च भवइ महिच्छा जाव दाहिणगामिए णेरइए, आगमेस्साणं दुल्लभबोहिया यावि भवइ । तं एवं खलु समणाउसो ! तस्स गिदाणस्स इमेयारूवे पावए फलविवागे भवइ जं नो संचाएइ केलिपण्णत्तं घमं पडिसुणित्तए ॥ सू० ३२ ॥
छाया-तस्यै खलु तथाप्रकारायै स्त्रियै तथारूपः श्रमणो वा माहनो वा धर्ममाख्यायात् ? हन्त ! आख्यायात, यावत् सा खलु प्रतिश्रृणुयात् ? नाऽयमर्थः समर्थः, अभव्या खलु सा तस्य धर्मस्य श्रवणतायै । सा भवति महेच्छा यावद् दक्षिणगामी नैरयिकः, आगमिष्यति दुर्लभवोधिका चाऽपि भवति । तदेवं खलु श्रमणाः ! आयुष्मन्तः ! तस्य निदानम्याऽयमेतद्रूपः पापकः फलविपाको भवति यन्नो शक्नोति केवलिप्रज्ञप्तं धर्म प्रतिश्रोतुम् ॥ सू० ३२ ॥
टीका- तीसे णं' इत्यादि । तस्यै तथाप्रकारायै तादृश्य स्त्रीय तथाऔर दास सेवामें रहते है और कहते हैं कि-हे स्वामिनी ! आप के लिये कौनसा पदार्थ लावें ? क्या आज्ञा है, इत्यादिरूप से वह सुखों का अनुभव करती हुई विचरती है। सू० ३१ ॥
इस प्रकार निदानकर्म करके निर्ग्रन्थ स्त्रीभव को पाता है तब वह स्त्री, धर्म में कैसी होती है ? सो कहते हैं-'तीसे णं' इत्यादि । અને કહે છે કે- સ્વામિની! આપના માટે યે (મું) પદાર્થ લાવીએ ? શું આજ્ઞા છે? અને આપને કેવા પદાર્થની રૂચી છે? ઈત્યાદિ રૂપથી તે સુખને અનુलव ४२ती वियरे छे. (सू० ३१)
આ પ્રકારે નિદાનકર્મ કરીને નિર્ગસ્થ સ્ત્રીભવને પામે છે ત્યારે તે સ્ત્રી, ધર્મમાં उवा डाय छ ? ते ४ थे-'तीसे गं'त्या.
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे रूपः श्रमणो वा माहनो वा श्रावको वा, धर्मम् आख्यायात्-उपदिशेत् ? हन्त ! आख्यायात कथयेत् , यावत् सा खलु प्रतिशृणुयात् प्रतिजानीयात् ?, अयमर्थों न समर्थः, यतः-तस्य धर्मस्य श्रवणाय सा अभव्या अयोग्या भवति, कस्मादेतोः ? यस्मात्खलु सा महेच्छा भवति यावद् यावच्छब्देन-महारम्भा, महापरिप्रहा, अधार्मिकी । दक्षिणगामी नैरयिकः नारकी भवति । आगमिष्यति काले च दुर्लभबोधिका चापि भवति । हे आयुष्मन्तः ! श्रमणाः! तदेवम् = अनेन प्रकारेण खलु तस्य निदानस्य अयमेतद्रूपा वक्ष्यमाणप्रकारः पापकः= पापजनकः फलविपाको भवति यद-यस्मादेतोः सा केवलिप्रज्ञप्तं धर्म पतिश्रोतुं न शक्नोति ॥ सू० ३२ ॥
॥ इति तृतीयं निदानम् ॥ ३ ॥ गौतम स्वामी भगवान से पूछते हैं-हे भदन्त ! इस प्रकार की स्त्री को तथारूप-शुद्ध आचारवान श्रमण और माहन केवलिभाषित धर्म का उपदेश देते हैं ? भगवान् कहते हैं-हे गौतम ! उपदेश देते हैं । गौतम-क्या वह धर्म को सुन सकती है ?
भगवान् हे गौतम ! नहीं सुन सकती है वह धर्म सुनने के योग्य नहीं है, क्यों कि वह महाइच्छा, महाआरंभ और महा. परिग्रह-वाली होती है, यावत् मरकर नरक में दक्षिणगामी नैरयिक होती है और जन्मान्तर में दुर्लभवोधि होती है । हे आयुष्मन्त श्रमणो ! यह इस प्रकार के निदानकर्म का पापरूप फल-विपाक है। जिससे वह केवलिभाषित धर्म को नहीं सुन सकती है ॥सू० ३२॥
॥ इति तृतीय निदान ॥ ३ ॥ ગૌતમ સ્વામી ભગવાનને પૂછે છે-હે ભદન્ત ! આ પ્રકારની સ્ત્રીને, તથારૂપશુદ્ધ આચારવાન શ્રમણ તથા માહણ કેવલિભાષિત ધર્મને ઉપદેશ આપે છે? ભગવાન કહે છે-હે ગૌતમ ! ઉપદેશ આપે છે. ગૌતમ–શું તે ધર્મને સાંભળી શકે છે?
ભગવાન–હે ગૌતમ! સાંભળી શકતી નથી. તે ધર્મ સાંભળવાને યોગ્ય નથી કેમકે તે મહાઈરછા, મહાઆરંભ અને મહાપરિગ્રહ–વાળી હોય છે. આથી મરી ગયા પછી તે નરકમાં દક્ષિણગામી નેરયિક થાય છે અને જન્માન્તરમાં દુર્લભબધી થાય છે. હે આયુષ્માન શ્રમણ ! એ આવા પ્રકારના નિદાનકર્મના પાપરૂપ ફલ-વિપાક છે, જેથી તે કેવલિભાષિત ધર્મને સાંભળી શકતી નથી. (સૂ) ૩૨)
ति तृतीय CHEIL (3)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________
हर्षिणी टीका अ. १० पुरुषसम्बन्धी निर्ग्रन्थीनिदान (४) वर्णनम्
अथ चतुर्थ निदानकर्म वर्णयति - ' एवं खलु' इत्यादि । मूलम् - एवं खलु समणाउसो ! मए धम्मे पण्णत्ते, इणमेव निग्गंथे पावणे सच्चे सेसं तंचेव जाव अंत करेंति । जस्स णं धम्मस्त निग्गंथी सिक्खाए उवट्टिया विहरमाणी पुरा दिगिंछाए पुरा जाव उदिष्णकामजाया विहरेजा सा य परक्कमेज्जा, साय परकममाणी पासेजा - जे इमे उग्गपुत्ता महामाउया भोगपुत्ता महामाया, तेसिं णं अण्णयरस्स अइजायमाणस्स वा जाव किं ते आसगस्स सदति, तं पासित्ता णिग्गंधी णिदाणं करेइ ॥ सू० ३३ ॥
छाया - एवं खलु श्रमणा आयुष्मन्तः ! मया धर्मः प्रज्ञतः, इदमेव नैग्रन्थ्यं प्रवचनं सत्यं शेषं तदेव यावद् अन्तं कुर्वन्ति । यस्य खलु धर्मस्य निर्ग्रन्धी शिक्षायै उपस्थिता विहरन्ती पुरा जिघत्सया पुरा यावद् उदीर्णकामजाता विहरति, सा च पराक्रामति । सा च पराक्रामन्ती पश्यति य इमे उग्रपुत्रा महामातृका भोगपुत्रा महामातृकाः, तेषां खलु अन्यतमस्य अतियातो वा यावत् कि ते आस्यकाय स्वदते, तद् दृष्ट्वा निग्रन्थी निदानं करोति ॥ सू० ३३ ॥ टीका - एवं खलु' - इत्यादि । हे आयुष्मन्तः श्रमणाः ! मया धर्मः प्रज्ञप्तः=प्ररूपितः इदमेव=अनन्तरोक्तमेव नैग्रन्ध्यं प्रवचनं सत्यं = यथार्थम् शेषम् उक्तादन्यत् तदेव = पूर्वोक्तमेव, यावत् सर्वदुःखानामन्तं कुर्वन्ति । यस्य खलु धर्मस्य शिक्षायै उपस्थिता = उद्यता निर्ग्रन्थी विचरन्ती = तपः संयममाचरन्ती पूरा
३९७
अब चौथे निदानकर्म का वर्णन करते हैं- ' एवं खलु' इत्यादि । हे आयुष्मन्त श्रमणो ! मैंने धर्म का निरूपण किया । यह निर्ग्रन्थ प्रवचन सत्य है । शेष वर्णन पूर्ववत् जानना । इसका आराधन करने वाले जीव सिद्धि को पाते हैं यावत् समस्त दुःखों का अन्त करते हैं । जिस धर्म की शिक्षा के लिए निर्ग्रन्थी उपस्थित
हवे थोथा निधानम्भनुं वर्णन ४२ छे - ' एवं खलु ' छत्याहि.
હે આયુષ્માન શ્રમણા ! મેં ધર્માંનું નિરૂપણ કર્યું છે. આ નિન્થ પ્રવચન સત્ય છે. ખાક્રીનું વર્ણન પૂર્વવત્ જાણવું. આનું આરાધન કરવાવાળા જીવ સિદ્ધિ મેળવે છે. તેથી સમસ્ત દુ:ખાના અત કરે છે જે ધમની શિક્ષાને માટે નિી
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९८
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे
पूर्व क्षुत्पिपासादिपरीषहोपसर्गान् षोढवती पश्चात्तानसहमाना यावद्-उदीर्णकामजाता चापि विहरति, सा च पराक्रामति । सा च पराक्रामन्ती पश्यतिये-इमे उग्रपुत्रा महामातृकाः, भोगपुत्रा महामातृकाः सन्ति, तेषां खलु अन्यतरस्य अतियातो वा यावद्-यावच्छब्देन निर्यातो वा दासीदासकिङ्करकर्मकरपुरुषा उपतिष्ठन्ति, इत्यादीनां संग्रहः । ते पृच्छन्ति-किं ते आस्यकाय स्वदते रोचते ! तद् दृष्ट्वा निग्रन्थी निदानं करोति ॥ सू० ३३ ॥
अथ तत्प्रकारमाह-'दुक्खं खलु' इत्यादि ।
मूलम्-दुक्खं खलु-इत्थित्तणए दुस्संचराइं गामंतराइं जाव सन्निवसंतराई, से जहानामए-अंबपेसियाइ वा मातुलिंगपेसियाइ वा अंबाडगपेसियाइ वा मंसपेसियाइ वा उच्छृखंडियाइ वा संबलिफलियाइ वा बहुजणस्स आसायणिज्जा, पथणिज्जा, पीहणिजा, अभिलसणिज्जा, एवामेव इत्थियावि बहुजणस्स आसाहोकर विचरती है । प्रथम क्षुधा पिपासा आदि परीषहों को सहती है, उसके मोहकर्म के उदय से कामवासना जागृत हो जाती है तो भी वह तप संयम में पराक्रम करती है । तथा पराक्रम करती हुई देखती है कि-जो ये उग्र और भोगकुलों के महामातृक पुत्र हैं। उनमें किसी एक के अपने भवन में भाते और भवन से बाहर जाते समय अनेक नौकर - चाकर सेवा में रहते हैं, तथा पास में रहते हुए हर समय पूछते रहते हैं कि-हे स्वामिन् ! आपकी क्या आज्ञा है ? क्या करें ? क्या लावें ? कौनसी वस्तु आप को रुचिकर है। उसके ऐसे ठाटवाट को देखकर निर्ग्रन्थी निदान करती है ॥सू० ३३॥ ઉપસ્થિત થઈને વિચરે છે, પહેલાં ભૂખ તરસ આદિ પરીષહોને સહન કરે છે, તેને જે મેહકર્મના ઉદયથી કામવાસના જાગૃત થઈ જાય તે પણ તે તપ સંયમમાં પરાક્રમ કરે છે તથા પરાક્રમ કરતાં જુએ છે કે-જે આ ઉગ્ર અને ભેગકુલના મહામાતૃક પુત્ર (વંશજ) છે તેમાંથી કેઈ એકને પોતાના ભુવનમાં આવતાં તથા ભુવનમાંથી બહાર જતી વખતે અનેક નોકર ચાકર સેવામાં રહે છે તથા તેમની પાસે રહીને તેઓ દર સમય પૂછતા રહે છે કે-હે સ્વામિન ! આપની શું આજ્ઞા છે ? શું કરીએ ? શું લાવીએ? કઈ વસ્તુ આપને રૂચિકર છે? તેના એવા ઠાઠમાઠને જોઈને नियन्थी निहान ४२ छे. (सू० 33)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. १० पुरुषसम्बन्धीनिर्ग्रन्थीनिदान (४) वर्णनम् ३९९ यणिज्जा जाव अभिलसणिजा, तं दुक्खं खल्लु इत्थित्तणए, पुमत्तणं साहु ॥ सू० ३४ ॥
छाया-दुःखं खलु स्त्रीत्वे-दुस्सञ्चाराणि ग्रामाऽन्तराणि यावत् संनिवेशान्तराणि । तद् यथानामकम्-आम्रपेशिकेति वा, मातुलिङ्गपेशिकेति वा, आम्रातकपेशिकेति वा, मांसपेशिकेति वा इक्षुरखण्डिकेति वा, शाल्मलीफलिकेति वा, बहुजनस्याऽऽस्वादनीया, प्रार्थनीया, स्पृहणीया, अभिलषणीया, एवमेव स्त्रीरपि बहुजनस्याऽऽस्वादनीया यावद्भिलपणीया, तद् दुःखं खलु स्त्रीत्वे, पुंस्त्वं खलु साधु ॥ मू० ३४॥
टीका-दुक्खं खलु'-इत्यादि । स्त्रीत्वे दुःखम्, तदेवविशदयतिदुस्सञ्चाराणि दुःखेन गन्तव्यानि, ग्रामान्तराणि अन्ये ग्रामाः-ग्रामान्तराणि यावत्-सन्निवेशान्तराणि-सनिवेशा नगराबहिर्निवासाः, अन्ये सन्निवेशाः-सनिवेशान्तराणि दुस्सञ्चाराणि भवन्तीति । यावच्छब्देन नगराऽऽकरादयो गृह्यन्ते । तद् यथानामकम्-यथा येन प्रकारेण नामेति दृष्टान्तपदर्शने-आम्रपेशिका आम्रफलस्याऽऽतखण्डः इति, वा अथवा मातुलिङ्गपेशिका-बीजपूरफलस्य-आयतः खण्डः, वा अथवा आम्रातकपेशिका-कपीतनफलस्यायतखण्ड:-'अंबाडा' इति ख्यातफलस्य खण्डः, मांसपेशिका इति, वा अथवा इक्षुखण्डिका इति वा, शाल्मलीफलिका इति वा । एताः सर्वा बहुजनस्य आस्वादनीया-आस्वादन
अब उस निदान का प्रकार कहते हैं-दुक्खं खलु' इत्यादि ।
स्त्री होने में दुःख है क्यों कि वह एक गाम से दूसरे गाम अथवा नगर यावत् संनिवेश (गामके बहार की वस्ती) आदि में अकेली नहीं जा सकती। इसी को दृष्टान्त द्वारा स्पष्ट करते हैंजिस प्रकार आमकी पेशी (कतली) हो, मातुलिङ्ग-बिजौरा की पेशी हो, अथवा आम्रातक-कपोतन 'अंबाडा' नामका स्वादिष्ट फलविशेष, उसकी पेशी हो, अथवा मासका पेशी हो, ये इक्षु-गन्नेका टुकडा हो, अथवा शाल्मलीकी फली हो, ये सब चीजें जिस प्रकार सबके
वे मानिनन २ छ-'दुक्खं खलु याह.
સ્ત્રી કહેવામાં દુ:ખ છે કેમકે તે એક ગામથી બીજે ગામ કે નગર યાવત, સંનિવેશ (પરા) આદિમાં એકલી જઈ શકતી નથી. અને દષ્ટાંતથી સ્પષ્ટ કરે છે–
रवीशते शनी २ (२२) छाय, मातुलिंग-मिसरानी पेशी डाय, अथवा आम्रातक-चीतन, (Bist)ममा नामनां स्वादिष्ट विशेष तेनी पेशी डाय, मया માંસની પેશી હેય, અથવા કુ-શેરડી હેય, અથવા શાહમલીની ફલી હોય, એ
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे योग्याः, प्रार्थनीयाः याचनीयाः, स्पृहणीयाः ईहनीयाः, अभिलषणीया भवन्ति, एवमेव स्त्रीरपि बहुजनस्य आस्वादनीया भवति, यावच्छब्देन-प्रार्थनीया स्पृ. हणीयेत्यादीनां संग्रहः तत् =तस्माद्धेतोः स्त्रीत्वे खल्लु दुःखम्, पुरुषशरीरं खलु साधु =समीचीनम् ॥ सू० ३४॥
निर्ग्रन्थी पुनः किं विचारयती ?-त्याह-'जइ इमस्स' इत्यादि।।
मूलम्-जइ इमस्स तवनियम० जाव अस्थि वयमवि णं आगमेस्साणं इमेयारूवाइं उरालाई पुरिसभोगाई भुंजमाणा विहरिस्सामो, सेतं साहु ॥ सू० ३५ ॥
छाया-यद्यस्य तपोनियम० यावदस्ति वयमपि खलु आगमिष्यति इमान् एतद्रूपान् उदारान् पुरुषभोगान् भुनाना विहरिष्यामः, तदेतत्साधु ॥ मू०३५ ।।
टीका-'जई'-इत्यादि । यदि अस्य तपोनियम० यावद् , यावच्छब्देनब्रह्मचर्यवासस्य फलत्तिविशेषोऽस्ति तदा वयमपि खलु आगमिष्यति काले इमान्-एतद्रूपान-एतादृशान् उदारान् उत्तमान् पुरुषभोगान्-पुरुषसम्बन्धिनो भोगान् भुञ्जाना विहरिष्यामः । तदेतत्साधु-समीचीनम् ॥ सू० ३५ ॥ आस्वादनीय-आस्वादन योग्य हाती हैं, प्रार्थनीय-याचना करने योग्य होती हैं, स्पृहणीय-स्पृहा करने योग्य होती हैं, अभिलषणीय-अभिलाषा करने याग्य होती हैं, ठीक इसी प्रकार स्त्री भी आस्वादनीय आदि होती है; अर्थात् स्त्रीकी सबको चाहना होती है। इस कारण से स्त्रीपने में महान दुःख है । अतः पुरुषशरीर होना अच्छा है ।।सू० ३४
निर्ग्रन्थी फिर क्या विचार करती है ? सो कहते हैं-'जइ इमस्स' इत्यादि ।
यदि इस तप और नियम आदि का कोई फलविशेष है तो मी परतु। म सने भाटे आस्वादनीय-स्पा सेवा योज्य हाय छ. प्रार्थनीय यायना ४२१॥ योग्य खाय छ, स्पृहणीय-२Yखा ४२१॥ याय खाय थे, अभिलषणीय અભિલાષા કરવા ગ્ય હોય છે, તેવી જ રીતે સ્ત્રી પણ ઘણા પુરુષને અસ્વાદનીય આદિ હોય છે, અર્થાત્ સ્ત્રીની ચાહના સર્વને હોય છે તે કારણથી સ્ત્રીપણામાં ભારે ५ छे; मार्ट पुरुषशरीरधारी थj ४ सा३ छ. (सू० ३४) निन्थी जी शु विया२ ७२ छ ? ते ४ छ- 'जइ इमस्स' इत्यादि જે આ તપ અને નિયમ આદિનું કોઈ ફલવિશેષ હોય તે અમે પણ
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. १० पुरुपसम्बन्धीनिदान (४) वर्णनम् ४०१
भगवानाह-‘एवं खलु' इत्यादि ।
मूलम्-एवं खलु समणाउसो! णिग्गंथी णिदाणं किच्चा तस्स ठाणस्स अणालोइय अप्पडिकंता जाव अपडिवजित्ता कालमासे कालं किच्चा अण्णयरेसु देवलोएसु देवत्ताए उववत्तारो भवइ । सा णं तत्थ देवे भवइ महड्ढिए जाव महासोक्खे । सा णं ताओ देवलोगाओ आउक्खएणं ३ अणं. तरं चयं चइत्ता जे इमे भवंति उग्गगुत्ता तहेव दारए जाव किं ते आसगस्स सदइ । तस्स णं तहप्पगारस्स पुरिसजायस्स जाव अभविए णं से तस्स धम्मस्स सवणयाए । से य भवति महिच्छे जाव दाहिणगामिए नेरइए, आगमिस्साए दुल्लहबोहिए यावि भवइ । एवं खलु समणाउसो ! तस्स णिदाणस्स इमेयारूवे पावकम्मफलविवागे जं णो संचाएइ केवलिपण्णत्तं धम्म पडिसुणित्तए ॥ सू० ३६ ॥
छाया-एवं खलु श्रमणा आयुष्मन्तः ! निर्ग्रन्थी निदानं कृत्वा तस्य स्थानस्य अनालोचिता अप्रतिक्रान्ता यावदप्रतिपद्य कालमासे कालं कृत्वाऽन्यतमे देवलोकेषु देवत्वेनोपपत्री भवति । खलु तत्र देवो भवति महर्द्धिको यावन्महासौरव्यः । सा खलु तस्माद्देवलोकादायुःक्षयेण:३ अनन्तरं चयं त्यक्त्वा य इमे भवन्त्युग्रपुत्रास्तथैव दारको यावत् किं ते-आस्यकाय स्वदते ! तस्मै खलु तथापकाराय पुरुषजाताय यावत्-अभव्यः खलु स तस्य धर्मस्य श्रवणतायै । स च भवति महेच्छः, यावदक्षिणगामिकी नैरयिकः। आगमिष्यतिदुर्लभबोधिकश्चापि भवति । एवं खलु श्रमणा आयुष्मन्तः! तस्य निदानस्य अयमेतदूपः पापकर्मफलविपाकः-यन्न शक्नोति केवलिप्रज्ञप्तं धर्म प्रतिश्रोतुम् ।।मू० ३६।।
टीका-‘एवं खलु'-इत्यादि । हे-आयुष्मन्तः! श्रमणा ! एवम् अनेन हम भी आगामी जन्म में इस प्रकार उत्तम पुरुषभोगो को भोगते हुए विचरें, यही अच्छा है ॥ सू० ३५ ॥ આગામી જન્મમાં આ પ્રકારના ઉત્તમ પુરુષોને ભગવતી વિચરીએ એજ सा३ छे. (सू. ३५)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०२
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे प्रकारेण खलु निर्ग्रन्थी निदानं कृत्वा तस्य स्थानस्य अनालोचिता-गुरुसमीपेऽमकाशितपापा, अप्रतिक्रान्ता-पापस्थानादनिवृत्ता यावत् निदानसम्बन्धि पायश्चित्तं तपःकर्म अप्रतिपद्य-अस्वीकृत्य, कालमासे कालं कृत्वा देवलोकेषु अन्यतमे देवलोके देवत्वेन उपपत्त्री-उत्पन्ना भवति । सा च निर्ग्रन्थी तत्र देवलोके देवो भवति-महर्द्धिकाविशालसम्पत्तिकः यावन्महासौख्या परमसुखशाली भवति, च पुनः सा ततः तस्माद् देवलोकात् आयुःक्षयेण भवक्षयेण स्थितिक्षयेण च अनन्तरम् आयुरादिक्षयान्तरकाले चयं शरीरं त्यक्वा ये-इमेउग्रपुत्राः तथैव-पूर्ववत्-महामातृकाः, भोगपुत्रा महामातृकाः सन्ति, तेषां खल्वन्यतमे कुले दारकतया प्रत्यायाति । स खलु दारकः पुत्रो भवति यावच्छब्देन-सुकुमारपाणिपादः सुरूपः। ततः खलु स दारक उन्मुक्तबालभावो विज्ञातपरिणतमात्रो यौवनमनुप्राप्तः स्वयमेव पैत्र्यं-पितृसम्बन्धिकं धनादिकं प्रतिपधते । तस्य खलु अतियातो निर्यातो वा पुरतः महादासीदासकिङ्करकर्मकरपुरुषा उपतिष्ठन्ति पृच्छन्ति च-किं आस्यकाय स्वदते-रोचते । तस्मै खलु तथाप्रकाराय तादृशाय पुरुषजाताय यावच्छन्देन-तथारूपः श्रमणो वा माहनो
अब भगवान् निदान के फलका वर्णन करते हैं-"एवं खलु'इत्यादि।
हे आयुष्मान श्रमणो ! इस प्रकार निर्ग्रन्थी निदानकर्म करके उसकी गुरु के समीप आलोचना और प्रतिक्रमण नहीं करती है।
और उस निदानकर्मसम्बन्धी पाप का प्रायश्चित्त नहीं लेकर काल अवसर काल करने ग्रैवेयक आदि देवलाकों में से किमी एक देवलोक में देवपने उत्पन्न होती है। वह निग्रन्थी उस देवलोक में महाऋद्धि महादीप्ति यावत् महासुखवाला देव होता है । पुनः वह उस देवलेाक से देवसम्बन्धी आयु भव और स्थितिका क्षय होने के बाद वहाँ से चवकर उग्र आदि किसी उत्तम कुल में पुत्ररूप से उत्पन्न होता है और वह महाऋद्धिसम्पन्न होकर मनुष्यसम्बन्धी उत्तम सुखां
वे मशवान निहनना इस पनि ७२ छ-' एवं खलु' त्याल.
હે આયુમાન શ્રમણે ! એ પ્રકારનાં નિર્ચથી નિદાનકર્મ કરીને તેની ગુરુની પાસે આલેચના તથા પ્રતિક્રમણ કરતી નથી અને તે નિદાનકર્મસંબંધી પાપનું પ્રાયશ્ચિત્ત ન લેવાથી કાલઅવસરે કોલ કરીને ગ્રેવેયક આદિ દેવકેમાંથી કોઈ એક દેવલોકમાં દેવપણામાં ઉત્પન્ન થાય છે. તે નિત્થી તે દેવલોકમાં મહાકદ્ધિ મહાદીપ્તિ અને મહાસુખવાળા દેવ થાય છે. ફરીને તે, તે દેવલોકમાં દેવસંબંધી આય ભવ અને સ્થિતિના ક્ષય થયા બાદ ત્યાંથી રવવીને ઉગ્ર આદિ કે ઉત્તમ કુળમાં પુત્રરૂપે ઉત્પન્ન થાય છે અને તે મહાકદ્ધિસંપન્ન થઈને મનુષસંબંધી ઉત્તમ સુખને
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. १० पुरुषसम्बन्धी निर्ग्रन्थीनिदान (४) वर्णनम् ४०३ वा केवलिप्रज्ञप्तं धर्ममाख्यायात् ? हन्त आख्यायात् । स च धर्म प्रतिशृणुयात् ? नाऽयमर्थः समर्थः, तस्य धर्मस्य श्रवणाय स पुरुषः अभव्य: अयोग्यः खलु भवति, स च महेच्छः विशालविषयवासनो भवति यावद् दक्षिणगामिको नैरयिकः। आगमिष्यति काले दुर्लभबोधिकश्चापि भवति । एवम्-अनेन प्रकारेण खलु-निश्चयेन हे श्रमणा : ! आयुष्मन्तः ! तस्य निदानस्य-आयमेतद्रूपः पापकर्मफलविपाको भवति यन्नो शक्नोति केवलिप्रज्ञप्तं धर्म प्रतिश्रोतुम् ॥सू० ३६।।
॥ इति चतुर्थ निदानम् ॥ ४ ॥ अथ परकीयं-स्वविकुर्वित-स्वकीयदेवीभोगसम्बन्धिकं पत्रमं देवभवनिदानमाह-'एव'-मित्यादि।
मूलम्-एवं खलु समणाउसो! मए धम्मे पण्णत्ते, इणमेव निग्गथे पावयणे तहेव । जस्स णं धम्मस्स निग्गथे वा निग्गथी वा सिक्खाए उवट्रिए विहरमाणे पुरा दिगिंछाए जाव उदिण्ण कामभोगे विहरेजा, से य परक्कमेजा । से य परक्कममाणे माणु स्सएहि कामभोगेहि निव्वेयं गच्छेजा-माणुस्सगा खलु कामभोगा अधुवा अणितिया असासया सडण-पडण-बिद्धंसणधम्मा उच्चारपासवण-खेल-जल्लसिंघाणग-वंत-पित्त-सुक्क-सोणिय समु का भागी होता है । बह केवलिभाषित धर्म सुनने में योग्य नहीं होता है, क्योंकि वह महाइच्छा महाआरंभ और महापरिग्रह-वाला होता है और मरकर दक्षिणगामी नैरयिक होता है और दूसरे भव में वह दुलभबोधि होता है । हे आयुष्मान श्रमणो ! इस निदान का ऐसा पापरूप फल होता है कि जिस से वह केवलिप्रतिपादित धर्म को सुन भी नहीं सकता ॥ सू० ३६ ॥
॥ इति चतुर्थ निदान ॥ ४ ॥ ભગવે છે. તે કેવલિભાષિત ધર્મ સાંભળવાને યોગ્ય હોતા નથી, કેમકે તે મહાઈરછા, મહાઆરંભ અને મહાપરિગ્રહ વાળા હોય છે અને મરી જતાં દક્ષિણગામી નરયિક થાય છે તથા બીજા ભવમાં તે દુર્લભબોધી થાય છે તે આયુષ્માન્ શ્રમણ આ નિદાનનું એવું ફલ થાય છે કે જેથી તે કેવલિપ્રતિપાદિત ધર્મને સાંભળી શકતા नथी. ४ (१० ३१)
ति यतु निन (४)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०४
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे ब्भवा दुरूव उस्तासनिस्सासा दुरंतमुत्तपुरीसपुण्णा वंतासवा पित्तासवा खेलासवा पच्छा पुरं च णं अवस्सं विप्पजहणिज्जा॥सू०३७॥
___ छाया-एवं खलु श्रमणाः ! आयुष्मन्तः ! मया धर्मः प्रज्ञप्तः, इदमेव नैग्रन्थ्यं प्रवचनं तथैव, यस्य खलु धर्मस्य निर्ग्रन्थो वा निग्रंन्यी वा शिक्षायै उपस्थितो विहरति, पुरा दिगिन्छया यावदीर्णकामभोगो विहरति, सच पराक्रामति, स च पराक्रामन् मानुष केषु कामभोगेषु निर्वेदं गच्छति-मानुषकाः खलु कामभोगा अध्रुवा अनित्या अशाश्वताः शटन-पतन-विध्वंसनधर्माणः, उच्चार-प्रस्रवण-श्लेष्म-जल्ल-शिवाणक-वान्त-पित्त-शुक्र-शोणित-समुद्भवा दुरूपोच्चासनिश्वासाः, दुरन्तमूत्र-पुरीषपूर्णाः, वान्ताऽऽस्रवाः पित्ताऽऽस्रवाः श्लेष्माऽऽस्रवाः पश्चात् पुरा च खल्ववश्यं विप्रहेयाः ॥ मू० ३७ ॥
टीका-'एवं खलु'-इत्यादि । हे आयुष्मन्तः । श्रमणाः ! मया एवं खलु धर्मः प्रज्ञप्तः प्ररूपितः । इदमेव नैन्थ्यं प्रवचनम् , तथैव-पूर्वोक्तपकारेणैव । यस्य खलु धर्मस्य निर्ग्रन्थो वा निर्ग्रन्थी वा शिक्षायै उपस्थितः= समुद्यतो विहरति, पुरा-पूर्वम्-दिगिञ्छया-बुभुक्षया यावत्-पिपासादिपरीष है। पीडितोऽपि तान् षोढवान् पश्चान्मोहोदयेन उदीर्णकामभोगः समुदितकामवासनो विहरति-तिष्ठति । स च आविर्भूतकामभोगः पराक्रामति-तपसंयमे पराक्रम
दूसरे की देवी तथा अपनी विकुर्वित देवी और अपनी देवो के भोगसम्बन्धी पाँचवां देवभवनिदान का निरूपण करते हैं'एवं खलु' इत्यादि।
हे आयुष्मान श्रमणो ! इस प्रकार मैंने धर्म का प्रतिपादन किया है। यही निग्रन्थ प्रबचन सत्य है यावत् इसका आराधन करने वाले जीव सर्व दुःखों का अन्त करते हैं। जिस धर्म की शिक्षा के लिए उपस्थित होकर विचरता हुआ निनन्थ अथवा निर्ग्रन्थी बुभुक्षा पिपासा आदि परिषहों को सहन करता है। और मोहकमे के उदय से उसके कामभोगों की वांछा उप्तन्न होने पर भी वह संयम मार्ग
બીજાની દેવી તથા પિતાની વિકૃતિ દેવી તથા પિતાની દેવીના ભોગસંબંધી पांयमा विमानहान नि३५५५ ४२ छ-' एवं खलु' त्याह.
હે આયુમાન શ્રમણ ! આ પ્રકારે મેં ધર્મનું પ્રતિપાદન કર્યું આજ નિન્ય પ્રવચન સત્ય છે તેથી તે તેનું આરાધન કરવાવાળા જીવ સર્વદુઃખને અંત કરે છે. જે ધર્મની શિક્ષા માટે ઉપસ્થિત થઈને વિચરતા નિર્ચન્થ કે નિર્ગથી ભૂખ તરસ આદિ પરીષહેને સહન કરે છે, તેમને મેહકર્મના ઉદયથી કામગોની વાંછા
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०५
मुनिहर्षिणी टीका अ. १० पुरुषसम्बन्धीनिर्ग्रन्थीनिदान (४) वर्णनम् स्फोटयति । स च पराक्रमन् मानुषकेषु = मनुष्यसम्बन्धिषु कामभोगेषु निर्वेदं = वैराग्यं गच्छति = प्राप्नोति । निर्वेदमेव विशदयति- मानुषकाः इत्यादिना । मानुषकाः = मनुष्यसम्बन्धिनः- कामभोगाः = विषयभोगाः, अध्रुवाः = अस्थिरा अनित्याः = नित्यत्वधर्मरहिताः, अशाश्वताः = क्षणभङ्गुराः, शटन - पतन - विध्वंसनधमणिः - शटनं विकृतिः, पतनं जलगतलवणमिव नामरूपपरिवर्तनम् विध्वंसनं = नाशश्व धर्मः = स्वभावो येषां ते तथा, उच्चार - प्रस्रवण - श्लेष्म- जल्ल-सिंघाकवात-पित्त-शुक्र- शोणितसमुद्भवाः उच्चारः पुरीषं प्रस्रवणं = मूत्रम्, श्लेष्मा= कफः, जल्ला संघर्षणेन निर्गमनशीलः शरीरमलः, सिङ्घाण कः = नासिकामलः, वान्तं=वमनम्, पित्तं=प्रसिद्धम्, शुक्रं = वीर्यम्, शोणितं - रुधिरम्, एतेभ्यः समुद्भवाः = उत्पन्ना भवन्ति । दूरूपोच्छ्वासनिःश्वासाः = कुत्सितोच्छ्वासनिःश्वासाः, दुरन्तमूत्रपुरीषपूर्णाः- दुर-दुःखेन अन्तो येषां ते दुरन्ताः शरीरे सर्वदा स्थायि - स्वात्, तैस्तादृशैर्मूत्रपुरीषैः = प्रस्रवणोच्चारैः पूर्णाः, वान्ताऽऽस्रवाः = वमननिस्सरणस्वरूपाः, पित्ताssस्रवाः पित्तनिस्सरणस्वरूपाः, श्लेष्माऽऽस्रवाः = कफ निस्सरणस्वरूपाः, पश्चात् = मरणादनन्तरम् पुरा=मरणात्पूर्व रोगवार्द्धक्यादौ खलु = निश्वयेनाari, विषयाः = परित्याज्याः सन्ति || सू० ३७ ॥
"
में पराक्रम करता है और मनुष्य सम्बन्धी कामभोगों में वैराग्य को प्राप्त करता है और चिन्तन करता है कि ये मनुष्यसम्बन्धी कामभोग अनित्य हैं, क्षणिक हैं, विकृत और पानी में नमक के समान गलने वाले तथा विनाश होने के स्वभाव वाले हैं । इन भोगों का आधार मनुष्यशरीर विष्टा, मूत्र, श्लेष्म, मल, वमन, पित्त, शुक्र और शोणित का भाण्ड ( पात्र ) रूप है । यह कुत्सित उच्छ्वास और निश्वास से युक्त है । दुगन्धवाले मल और मूत्र से पूर्ण है । यह वमन का द्वार है इससे पित्त और श्लेष्म हर समय निकता रहता है । ये कामभोग मृत्यु के अनन्तर अथवा बुढापे के पूर्व अवश्य छोडने ही पडते हैं ।। सू० ३७॥
ઉત્પન્ન થાય તા પણ તે સંયમમાર્ગીમાં પરાક્રમ કરે છે અને મનુષ્યસંબંધી કામભાગામાં વૈરાગ્યન પ્રાપ્ત કરે છે અને ચિંતન કરે છે-કે આ મનુષ્યસંબધી કામલાગ અનિત્ય છે, ક્ષણિક છે, વિકૃત અને પાણીમાં મીઠાની પેઠે ગળી જવાવાળા તથા વિનાશ હાવાના સ્વભાવવાળા છે. એ ભેગેાના આધાર જે મનુષ્યશરીર છે તે વિષ્ઠા, भूत्र. श्लेष्म्, भण, वमन, पित्त, शुद्ध तथा शोणित (बोही) नां यात्र३५ छे. ते मुत्सित ઉચ્છ્વાસ અને નિશ્વાસથી યુકત છે. દુર્ગંધવાળા મળ અને મૂત્રથી પૂર્ણ છે. તે વમ
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे ___ मानुष्यककामभोगेष्वरुचिं प्राप्य स पुनः किं विचारयती ?-त्याह'संति उहुं' इत्यादि। ___मूलम्--संति उठें देव देवलोगंसि । ते णं तत्थ अण्णेसि
देवाणं देवीओ अभिमुंजिय२ परियारेति, अप्पणो चेव अप्पाणं विउव्विय२ परियारेति, अप्पणिज्जियाओ देवीओ अभिजुंजियर परियारेति । जइ इमस्स तव-नियम० जाव तं चेव सव्वं भणियव्वं जाव वयमवि आगमेस्साणं इमाइं एयारूवाइं दिव्वाइं भोगभोगाइं भुंजमाणा विहरामो । सेतं साहु ॥सू०३८॥
छाया-सन्त्यूय देवा देवलोके । ते खलु तत्राऽन्येषां देवानां देवीरभियुज्य२ परिचारयन्ति, आत्मना चैवाऽऽत्मानं विकुर्वित्वा२ परिचारयन्ति, आत्मीया देवीरभियुज्य२, परिचारयन्ति । यद्यस्य तपोनियम. यावत्-तदेवसर्व भणितव्यम् , यावत्-वयमप्यागमिष्यति इमान् अतद्रूपान् दिव्यान् भोगभोगान् भुञ्जाना विहरेम । तदेतत्साधु ॥ सू० ३८ ॥
टीका-'संति'-इत्यादि । ऊर्ध्वम्-उपरि-देवलोके देवा सन्तिम्-विद्यन्ते। ते देवाः खलु तत्र देवलोके, अन्येषां स्वभिन्नानां देवानां देवीः देवाङ्गनाः अभियुज्य-अभियुज्य स्वायत्तीकृत्य२ परिचारयन्ति कामभोगान् सेवन्ते । आ. स्मनश्चैव-आत्मानं-विकुळ देवीरूपतया परिणमय्य परिचारयन्ति । आत्मीयाः
मनुष्यसम्बन्धी भोगों में अरुचि प्राप्तकर फिर क्या विचार करता है सो कहते हैं-'संति उडूं' इत्यादि।
___ ऊपर देवलोक में देव रहेते हैं । वे देव वहाँ देवलोक में अपने से भिन्न देवों की देवियों को वशमें कर उनसे कामभोग करते हैं। इसी तरह अपनी वैक्रियशक्ति से देवियों का स्वरूप નનું દ્વાર છે તેમાંથી પિત્ત અને લેબ્સ દર સમય નીકળતા રહે છે. એ કામભેગને મૃત્યુની પછી અથવા ઘડપણની પહેલાં અવશ્ય છોડવાજ પડે છે. (સૂ૦ ૩૭).
મનુષ્યસંબંધી ભેગમાં અરૂચિ પ્રાપ્ત કર્યા પછી શું વિચાર કરે છે તે - संति उडं 'त्या.
ઉપર દેવલોકમાં દેવ રહે છે. તે દેવે ત્યાં દેવલોકમાં પિતાથી જુદા બીજા દેવેની દેવીઓને વશ કરીને તેમનાથી કામગ કરે છે, તેવી જ રીતે પિતાની વૈશિકિતથી
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०७
मुनिहर्षिणी टीका अ. १० देवभवनिदान (५) वर्णनम् -स्चीया देवीरभियुज्य-अभियुज्य परिचारयन्ति । यदि-चेत् अस्य-विद्यमानस्य तपोनियम० यावत्सर्वसमस्तं नत्=पूर्वोक्तमेव भणितव्यम् = कथयितव्यम् यावद् , अत्र यावच्छब्देन-तपोनियमब्रह्मचर्यवासस्य फलवृत्तिविशेषः स्यात् तदा वयमपि-आगमिष्यति काले इमान् अतद्रूपान् दिव्यान् भोगभीगान् भुञ्जाना विहरेम । तदेतत्साधु ॥ सू० ३८ ॥
अथ भगवान् तदवस्थामाह-एवं खल्वि'-त्यादि ।
मूलम्-एवं खलु समणाउसों ! निग्गंथो वा निग्गंथी वा णिदाणं किच्चा तस्स ठाणस्स अणालोइय अप्पडिक्कते, कालमासे कालं किच्चा अण्णतरेसु देवलोएसु देवत्ताए उववत्ता भवइ, तं जहा-महिडिएसु महज्जुइएसु जाव पभासमाणे अएणसिं देवाणं अण्णं देवि तं चेव जाव परियारेइ । से णं ताओ देवलोगाओ आउक्खएणं३ तं चेव जाव पुमत्ताए पञ्चायाइ जाव किं ते आसगस्त सदइ ॥ सू० ३९ ॥
छाया-एवं खलु श्रमणा आयुष्मन्तः! निर्ग्रन्थो वा निर्ग्रन्थी वा निदानं कृत्वा तस्य स्थानस्य अनालोचितोऽप्रतिक्रान्तः कालमासे कालं कृत्वा अन्यतमे देवलोकेषु देवत्वेनोपपत्ता भवति । तद्यथा-महर्दिकेषु महाद्युतिकेषु यावत् प्रभासमानोऽन्येषां देवानाम् अन्यां देवीं तदेव यावत् परिचारयति । स खलु ततो देवलोकात्-आयुक्षणेय३ तदेव यावत् पस्त्वेन प्रत्यायाति यावत् किं ते आस्यकाय स्वदते ॥ मू० ३९ ॥ बनाकर कामभोग करते हैं तथा अपनी देवियों के साथ भी कामक्रीडा करते हैं सो यदि इस तप नियम आदि का कुछ फल हो तो हम भी आगामी काल में इस प्रकार के देवसम्बन्धी भोगों को भोगते हुए विचरे । यह हमारा विचार सर्वोत्तम है। इस प्रकार साधु तथा साध्वी निदान करते हैं, शेष वर्णन पूर्ववत् जाननाचाहिये।।सू०३८॥ દેવીઓનું સ્વરૂપ બનાવીને કામગ કરે છે તથા પોતાની દેવીઓની સાથે કામકીડા કરે છે. તે જે આ તપ નિયમ આદિનું કાંઈ ફલ હોય તે અમે પણ આગામી કાલમાં આ પ્રકારના દેવસંબંધી ભેગોને ભોગવતા વિચરીએ. આ અમારે વિચાર સર્વોત્તમ છે એ પ્રકારે સાધુ તથા સાધ્વી નિદાન કરે છે. બાકી વર્ણન પૂર્વવત જાણવું જોઈએ. (૩૮)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०८
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे टीका-'एवं'-इत्यादि । हे आयुष्मन्तः श्रमणाः ! निर्ग्रन्थो वा निर्ग्रन्थी वा एवं पूर्वोक्तलक्षणम् खलुक्याऽलङ्कारार्थः निदानं पूर्वक्तिस्वरूपं कृत्वा तस्य स्थानस्य अनालोचितः अकृतपापप्रकाशनः, अप्रतिक्रान्तः पापस्थानादपरावृत्तः सन् कालमासे कालं कृत्वा देवलोकेषु मध्येऽन्यतमे कस्मिंश्चिद् देवलोके देवत्वेन उपपत्ता उत्पन्नो भवति । कीदृशेषु ? तद्यथा-महर्द्धि केषु-बृहत्सम्पत्तिकेषु महाद्युतिकेपु=अतिशयकान्तिमत्सु यावत्प्रभासमाना=सुशोभमानः सन् अन्येषां स्वातिरिक्तानां देवानाम् अन्यां स्वीयभिन्नां देवीम् , तदेव-पूर्वोक्तमेव यावद् अभियुज्य-अभियुज्य परिचारयति । सः खलु ततः तस्मात् देवलोकात् आयुःक्षयेण तदेव यावत् , यावच्छब्देन-भवक्षयेण स्थितिक्षयेण, अनन्तरं चयं त्यक्त्वा य इमे भवन्त्युग्रपुत्रा महामातृकाः, भोगपुत्रा महामातृकाः सन्ति, एतेषां खल्वन्यतमे कुले पुंस्त्वेन पुरुषत्वेन प्रत्यायाति-जन्म गृह्णाति यावत् , यावच्छब्देन स खलु तत्र दारको भवति-मुकुमारपाणिपादः, यावत्मुरूपः । ततः खलु स दारकः उन्मुक्तबालभावो विज्ञातपरिणतमात्रो यौवनमनु
अब भगवान् उनकी अवस्था वर्णन करते हैं-'एवं खलु' इत्यादि।
हे आयुष्मान श्रमणो ! इस प्रकार निदानकर्म कर के निग्रन्थ अथवा निर्ग्रन्थी पूर्वोक्त निदानकर्म के पाप की गुरुके समीप आलोचना किये बिना और उस पापस्थान का प्रतिक्रमण किये बिना काल अवसर काल करके ग्रैवेयक आदि देवलाकों में से किसी एक देवलोक में देवरूप से उत्पन्न होती है। वह देव महाऋद्धि महादीप्तिशाली होता है । वह वहाँ अन्य देवों की देवियों से तथा स्वविकुर्वित देवियों से
और अपनी देवियों से कामक्रीडा करता हुआ विचरते है। फिर वह उस देवलोक से आयु भव और स्थिति के क्षय होने के बाद वहा से चवकर उग्र आदि उत्तम कुल में पूर्ववत् पुरुषरूपसे उत्पन्न
व मावान तेमनी अवस्थानुं वर्णन ४२ छ-' एवं खलु' त्यादि.
આયુષ્માન શ્રમણે! આ પ્રકારે નિદાનકર્મ કરીને નિર્ચન્થ અથવા નિર્ગથી પૂર્વોક્ત નિદાનકર્મના પાપની આલોચના કર્યા વિના તથા તે પાપસ્થાનનું પ્રતિક્રમણ કર્યા વિના કાલ અવસરે કોલ કરીને રૈવેયક આદિ દેવલોકમાંથી કોઈ એક દેવલોકમાં દેવરૂપે ઉત્પન્ન થાય છે. તે દેવ મહાદ્ધિ મહાદીતિશાળી થાય છે. તે ત્યાં અન્ય દેવની દેવીઓ સાથે તથા પિતાની વિકૃવિત દેવીઓ સાથે તથા પિતાની દેવીઓ સાથે કામક્રીડા કરતે વિચારે છે. પછી તે, તે દેવલોકમાં આયુ ભવ અને સ્થિતિને ક્ષય થયા પછી
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. १० देवभवनिदान (५) वर्णनम् प्राप्तः स्वयमेव पैतृकं प्रतिपद्यते । तस्य खल्वायातो वा निर्यातो वा पुरतो महादासीदासादय उपतिष्ठन्ति, पृच्छन्ति च ते-किं ते आस्यकायम्मुखाय स्वदते-रोचते ॥ मू० ३९ ॥
अथ निदानकर्मप्रभावमाह-'तस्स' इत्यादि ।
मूलम्-तस्स णं तहप्पगारस्स पुरिसजायस्स तहारूवे समणे वा माहणे वा जाव पडिसुणेज्जा ?, हंता ! पडिसुजा । से णं सदहेज्जा पत्तिएज्जा रोएज्जा ? णो इण? समहे। अभविए णं से तस्स सद्दहणयाए । से य भवइ महिच्छे जाव दाहिणगामिए णेरइए, आगमिस्साणं दुल्लहबोहिए यावि भवइ । एवं खलु समणाउसो! तस्स णिदाणस्स इमेयारूवे पावए फलविवागे, जं णो संचाएइ केवलिपण्णत्तं धम्मं सदहित्तए वा पत्तइत्तए वा रोइत्तए वा ॥ सू० ४० ॥
- छाया-तस्मै खलु तथामकाराय पुरुषजाताय तथारूपः श्रमणो वा माहनो वा यावत्प्रतिशृणुयात् ? हन्त ! मतिशृणुयात् । स खलु श्रद्दध्यात् प्रतीयात् , रोचेत ? नाऽयमर्थः समर्थः, अभव्यः खलु स तस्य श्रद्धानतायै । स च भवति महेच्छः-यावदक्षिणगामी नैरयिकः, ! तस्य निदानस्यायम् एतद्रूपः पापकः फलविपाको यन्न शक्नोति केवलिप्रज्ञप्तं धर्म श्रद्धातुं वा प्रत्येतुं वा रोचितुं वा ॥ मू० ४० ॥
टीका-'तस्स'-इत्यादि । तस्मै देवलोकाऽऽगताय खलु तथाप्रकाराय: तादृशाय पुरुषजाताय-पुरुषत्वेनोत्पन्नाय तथारूप: श्रमणो वा माहनो वा होता है और पूर्वोक्त प्रकार से मनुष्यसम्बन्धी समस्त भोगों को प्राप्त करता है ॥ सू० ३९ ॥
अब निदानकर्म के प्रभाव का वर्णन करते है-'तस्स णं' इत्यादि।
गौतम स्वामी पूछते हैं-हे भदन्त ! देवलोक से आये हुए एवं पुरुषपन को प्राप्त हुए निदानकर्मवाले को श्रमण अथवा माहन ત્યાંથી ચવીને ઉગ્ર આદિ ઉત્તમકુળમાં પૂર્વવત્ પુરુષરૂપે ઉત્પન્ન થાય છે તથા પૂર્વોકત પ્રકારે મનુષ્ય સંબંધી સમસ્ત ભેગેને પ્રાપ્ત કરે છે. (સૂ૦ ૩૯)
वे निहानभना प्रभावन वर्णन ४२ छ–' तस्स णं याlt.
ગૌતમસ્વામી પૂછે છે કે–હે ભદન્ત ! દેવલેકમાંથી આવેલા અને પુરુષપણાને પ્રાપ્ત થયેલા નિદાનકર્મવાળાને શ્રમણ અથવા માહણ ઉભયકાલ (સાયં પ્રાત:) કેવલિ
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१०
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे
यावत् , यावच्छब्देन-उभयकालं केवलिप्रज्ञप्तं धर्ममाख्यायात ? हन्त ! आख्यायात, स च प्रतिशणुयात् ? हन्त प्रतिशणुयात् ! स खलु श्रद्दध्यात्३ श्रमणमाहनवाक्ये श्रद्धां प्रतीति रुचिं च बिध्यात् ? अत्रोत्तरमाह-नाऽयमर्थः समर्थः, स तस्य धर्मस्य श्रद्धानतायै श्रद्धायै३ अभव्यः अयोग्यो भवति, स च पुरुषः महेच्छः विशालविपयतृष्णः, यावत् , यावच्छब्देन-महारम्भः, महापरिग्रहः, अधामिकः, दक्षिणगामी नैरयिको भवति । आगमिष्यति काले दुर्लभवोधिकश्चापि भवति । हे आयुष्मन्तः श्रमणाः ! तस्य निदानस्य एवम् पूर्वोक्तलक्षणः खलु एतद्रपः एतादृशः, पापकः पापरूपः, फलविपाका दारुणपरिणामः, यद= यस्माद्धेतोः स निदानकर्ता केवलिपज्ञप्त-सर्वज्ञकथितं धर्म श्रद्धातुम् श्रद्धयाऽङ्गीकर्तुम् , प्रत्येतुं-विश्वसितुम् , वा रोचयितुं न शक्नोति ॥५॥ ॥सू० ४०॥
॥ इति पञ्चमं निदानम् ॥ ५ ॥ उभयकाल (सायं प्रातः) केवलिभाषित धर्मका उपदेश देते हैं ?
भगवान् कहते हैं हे गौतम ! देते हैं । गोतम-क्या वे उस उपदेश को सुन सकते हैं ? भगवान्-हा सुन सकते हैं। गौतम-हे भदन्त! वे श्रमण माहन के वाक्य में श्रद्धा, प्रतीति और रुचि कर सकता है ?
भगवान् हे गौतम ! नहीं कर सकता है, क्यों कि निदानकर्म के प्रभाव से उसमें श्रद्धा आदि करने की योग्यता नहीं होती है । वह महातृष्णावान् महाआरम्भी और महापरिग्रही मरकर दक्षिणगामी नैरयिक होता है । तथा जन्मान्तर में दुर्लभबोधि होता है । हे आयुष्मान श्रमणो ! उम निदानकर्म का इस प्रकार पापरूप फल होता है कि-जिससे वह केवली भगवान् के कहे हुए धर्म में श्रद्धा प्रतीति और रुचि नहीं कर सकता है | सू० ४० ॥
॥ इति पाँचवा निदान ५ ॥ ભાષિત ધર્મને ઉપદેશ આપે છે? ભગવાન કહે છે-હે ગૌતમ ! આપે છે
ગૌતમ-શે તે એ ઉપદેશ સાંભળી શકે છે? ભગવાન-હા, સાંભળી શકે છે? ગૌતમ-હે ભદન્ત ! તેઓ શ્રમણ માહણના વાકયમાં શ્રદ્ધા પ્રતીતિ તથા રૂચિ કરી શકે છે?
ભગવાન–હે ગૌતમ ! નથી કરી શકતા. કેમકે–નિદાનકર્મના પ્રભાવથી તેમાં શ્રદ્ધા આદિ કરવાની યોગ્યતા હોતી નથી. તે મહાતૃણાવાળા, મહાઆરંભી અને મહાપરિગ્રહી હોવાથી મરીને દક્ષિણગામી નરયિક થાય છે. તથા જન્માક્તરમાં દુલ ભાધિ થાય છે તે આયુમાન્ શ્રમણ ! તે નિદાનકર્મનું એવા પ્રકારનું પાપરૂપ ફલ થાય છે કે જેથી તે કેવલી ભગવાનના કહેલા ધર્મમાં શ્રદ્ધા પ્રતીતિ અને રૂચિ श ता नथी. (५) (सू० ४०)
ઈતિ પાંચમું નિદાન
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
मुनिहर्षिणी टीका अ. १० देवीभोगसम्बन्धिकं देवभवनिदानम् (६) ४११
अथ स्वविकुर्वित-स्वकीयदेवीभोगसम्बन्धिकं षष्ठं देवभवनिदानमाह‘एवं खलु' इत्यादि । ___मूलम्-एवं खलु समणाउसो मए धम्मे पण्णत्ते तं चेव । से य परकमेज्जा परकममाणे माणुस्सएसु कामभोगेसु निव्वेदं गच्छेज्जा, माणुस्सगा खलु कामभोगा अधुवा अणितिया । तहेव जाव संति उड्डूं देवा देवलोगंसि ते णं तत्थ णो अण्णेसिं देवाणं अण्णं देवि अभिजंजियर परियारेति, अप्पणा चेव अप्पाणं विउवित्ता परियाति । अप्पणिज्जयाओवि देवीओ अभिमुंजिय२ परियारेति । जइ इमस्स तव-नियम तं चेव सव्वं जाव वयमवि आगमेस्साणं इमाइं एयारूवाइं दिव्वाइं भोगभोगाइं भुंजमाणा विहरामो। सेतं साहु ॥सू०४१॥
___ छाया-एवं खलु श्रमणा आयुष्मन्तः ! मया धर्मः प्रज्ञप्तः, तदेव, स च पराक्रामेत् , पराक्रामन् मानुषकेषु कामभोगेषु निर्वेदं गच्छेत् । मानुषकाः खल कामभोगा अध्रुवा अनित्याः। तथैव यावत् सन्त्यूर्ध्व देवा देवलोकेषु, ते खलु नाऽन्येषां देवानामन्यां देवीमभियुज्य२ परिचारयन्ति । आत्मना चैवाऽऽत्मानं विकुर्वित्वा परिचारयन्ति । आत्मीया अपि देवी विकुर्वित्वा परिचारयन्ति । यद्यस्य तपोनियम-तदेव सर्वम् । यावद् वयमपि आगमिष्यति इमानि एतद्रूपाणि दिव्यानि भोगभोगानि भुञ्जाना विहरामः । तदेतत्साधु ॥सू०४१॥
टीका-'एवं-इत्यादि । हे आयुष्मन्तः ! श्रमणाः! एवं खलु मया धर्मः प्रज्ञप्तः, तदेव-पूर्वोक्तमेव-इदमेव नैन्यं प्रवचनं सत्यमनुत्तरं, प्रतिपूर्ण,
अब स्वविकुर्वित, स्वकीयदेवीभोगसम्बन्धी छठे देवभवनिदान का वर्णन करते हैं-'एवं खलु' इत्यादि ।
हे आयुष्यमान श्रमणो ! मैंने यह धर्म प्ररूपित किया है। शेष वर्णन-पहले सूत्र के समान है । उस निर्ग्रन्थ धर्म में उपस्थित साधु - હવે સ્વવિકૃતિ, સ્વકીયદેવભેગાસંબંધી છઠ્ઠા દેવભવનિદાનનું વર્ણન કરે છે'एवं खलु' त्याहि.
હે આયુષ્માનું પ્રમાણે ! મેં આ ધર્મની પ્રરૂપણા કરી છે. બાકીનું વર્ણન પહેલા સૂત્રના જેવું જ છે તે નિગ્રંથ ધર્મમાં ઉપસ્થિત સાધુ અથવા સાધ્વી સંયમ માર્ગમાં
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१२
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे केवलं, संशुद्ध, नैयायिकम् , अविसन्दिग्धं, सर्वदुःखपहीणमार्गः, इत्यादिपदानां माग्व्याख्यातानां संग्रहः। स च पराक्रामेत् , पराक्रामन्मयतमानो मानुषकेषु कामभोगेषु-शब्दादिविषयोपभोगेषु निर्वेदम् अरुचिं गच्छेत्-माप्नुयात् । निर्वेदस्वरूपमाह-'मानुषकाः' इत्यादि । मानुषका-मनुष्यसम्बन्धिनः खलु कामभोगा:-अध्रुवाः, अनित्याः, तथैव-पूर्वोक्तप्रकारेणैव, पुनः शटनपतनविध्वंसनधर्माणः, उच्चार-प्रस्रवण-श्लेष्म-जल्ल-सिंघाणक-वान्त-पित्त-शुक्र-शोणितसमुद्भवाः, दूरूपोच्छ्वासनिःश्वासा दुरन्तमूत्रपुरीषपूर्णाः, वान्ताऽऽस्रवाः, पित्ताऽऽस्रवाः, श्लेष्माऽऽस्रवाः, पश्चात्पुरा च खल्ववश्यं विप्रहेयाः, इत्येषां संग्रहः । ऊर्ध्वम्-उपरिदेवलोके देवाः सन्ति, ते देवाः खलु तत्र देवलोके अन्येषां स्वभिन्नदेवानाम् अन्यां-स्वाऽतिरिक्तां देवीम् अभियुज्य२ स्वाधीनीकृत्य तया न परिचारयन्ति, आत्मना स्वैनैव, आत्मानं स्वं विकुर्वित्वा देवीत्वेन परिणमय्य परिचारयन्ति, आत्मीया देवीरभियुज्य२ परिचारयन्ति । यदि-अस्य तपोनियमब्रह्मचर्यवासस्येत्यादि तदेव-पूर्वोक्तमेव सर्व संग्राह्यम् , यावच्छन्देनवयमपि आगमिष्यति काले इमानि-एतद्रूपाणि-पूर्ववर्णितानि दिव्यानि भोगभोगानि= देवसम्बन्धिकामभोगानि भुञ्जाना विहरामः तदेतत् साधु-समीचीनम् ॥सू०४१॥ अथवा साध्वी संयममार्ग में पराक्रम करें। और पराक्रम करता हुआ मनुष्यसम्बन्धी कामभोगों में निर्वेद विरक्ति को पाता है और विचार करता है कि-ये मनुष्यसम्बन्धी कामभोग अनित्य और विनाशी हैं, तथा अशुचिरूप हैं, किन्तु ऊपर देवलोक में जो देवता हैं वे अन्य देवों की देवियों के साथ कामक्रीडा नहीं करते किन्तु अपनी ही आत्मा से वैक्रियशक्ति द्वारा देव और देवियों का रूप बनाकर कामक्रीडा करते हैं । अथवा अपनी२ देवियों को वशमें कर उनके साथ कामक्रीडा करते हैं। यदि हमारे इस तप नियम आदि का कुछ फल है तो हम भी देव बनकर इस प्रकार के देवसम्बन्धी भोग भोगें ॥ सू० ४१ ॥ પરાક્રમ કરે છે અને પરાક્રમ કરતાં મનુષ્ય સંબંધી કામગોમાં નિવેદવિરકિત પામે છે અને વિચાર કરે છે કે-આ મનુષ્ય સંબંધી કામગ અનિત્ય અને વિનાશી છે તથા અશુચિરૂપ છે, કિન્તુ ઉપર દેવલેકમાં જે દેવતા છે તે અન્ય દેવેની દેવીઓની સાથે કામક્રીડા કરતા નથી, પણ પિતાનાજ આત્માથી વૈક્રિય શકિતદ્વારા દેવ અને દેવીઓનાંરૂપ બનાવીને કામક્રીડા કરે છે. અથવા પોતપોતાની દેવીઓને વશ કરીને તેમની સાથે કામક્રીડા કરે છે. જે અમારાં આ તપ નિયમ આદિનું કાંઈ ફલ હોય તે અમે પણ દેવ બનીને આ પ્રકારના દેવસંબંધી ભેગે ભોગવીએ. (સૂ) ૪૧).
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. १० देवभवनिदान (६) वर्णनम्
भगवान् तदवस्थामाह - ' एवं खलु' इत्यादि मूलम् - एवं खलु समणाउसो निग्गंथे णिदाण किच्चा तस्स ठाणस्स अणालोइय अपडिक्कंते कालमासे कालं किच्चा अपणतरेसु देवलोएस देवत्ताए उववत्तारो भवइ । तं जहा - महिडिएस महज्जुइएसु जाव पभासमाणे णो अण्णेसि देवाणं अपणं देवि अभिजुंजिय२ परियारेइ । अप्पणो चेव अप्पाणं विउव्वित्ता परियारेइ | अप्पणिजियाओवि देवीओ अभिजुंजिय परियारे । से णं ताओ देवलोगाओ आउक्खएणं३ तं चैव जाव पुमत्ताए पच्चायाइ जाव किं ते आसगस्स सदति ॥ सू० ४२ ॥
छाया - एवं खलु श्रमणा आयुष्मन्तः । निर्ग्रन्थो निदानं कृत्वा तस्य स्थानस्यानालो चितोऽप्रतिक्रान्तः कालमा से कालं कृत्वा अन्यतमे देवलोकेषु देवत्वेन उपपत्ता भवति । तद्यथा - महर्द्धिकेषु महाद्युतिकेषु यावत् प्रभासमानः न अन्येषां देवानामन्यां देवीम् अभियुज्य२ परिचारयति । आत्मनश्चैवात्मानं विकुर्व्य परिचारयति । अत्मीया अपि देवीः अभियुज्य २ परिचारयति । स खलु तस्माद्वेवलोकाद् आयुः क्षयेण३ तदेव यावत् पुंस्त्वेन प्रत्यायाति यावत् किं ते आस्यकाय स्वदते || सू० ४२ ||
टीका ' एवं ' - इत्यादि । हे आयुष्मन्तः ! श्रमणा ! एवं खलु निर्ग्रन्थो निदानं कृत्वा स्थानस्य = पापस्थानस्य अनालोचितः = अकृतपापप्रकाशनः अप्रतिक्रान्तः=पापस्थानादपरावृत्तः कालमासे कालं कृत्वा देवलोकेषु अन्यतमे=अन्यस्मिन् कस्मिंश्चिदेवलोके देवत्वेन उपपत्ता - उत्पन्नो भवति । तद् यथा मह
४१३
भगवान् उसकी अवस्था का वर्णन करते हैं - ' एवं खलु' इत्यादि । हे आयुष्मान् श्रमणो ! इस प्रकार निदानकर्म कर के निर्ग्रन्थ पूर्वोक्त निदानकर्म के पापको आलोचना किये बिना और उस पाप - स्थान का प्रतिक्रमण किये विना मरकर ग्रैवेयक आदि देवलोकोमें से किसी एक देवलोक में महाऋद्धि--महादीप्तिशाली देव होता है और
भगवान तेनी अवस्थानुं वर्णन उरे छे - ' एवं खलु' इत्याहि.
હે આયુષ્માન્ શ્રમણે ! આ પ્રકારે નિદાનકમ કરીને નિર્થે કિત નિદાનકર્મના પાપની આલેચના કર્યાં વિના તથા તે પાપસ્થાનનાં પ્રતિક્રમણ કર્યાં વિના મરી જતાં ચૈવેયક આદિ દેવલેાકેામાંથી કોઇ એક દેવલેાકમાં મહાઋદ્ધિ મહાદી
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१४
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे दिकेषु बृहत्सम्पत्तिकेषु महाद्युतिकेषु-अतिशयकान्तिमत्सु यावत् प्रभासमानः= सुशोभमानः सन् न अन्येषां-स्वातिरिक्तानां देवानाम् अन्यां स्वीयभिन्नां देवीम् अभियुज्यर=स्वायत्तीकृत्य परिचारयति । आत्मनः स्वस्य चैवात्मानं विकुळ स्त्रीत्वेन परिणमय्य परिचारयति । आत्मीयाः स्वकीया अपि देवी:अभियुज्य परिचारयति । स खलु तस्मादेवलोकात् आयुः क्षयेण३-आयुर्भवस्थितिक्षयेणेत्यर्थः तदेव-पूक्तिमेव यावत् पुंस्त्वेन पुरुषशरीरेण प्रत्यायातिपरा वृत्य जन्म गृह्णाति यावत् किं ते आस्यकाय-मुखाय स्वदते रोचते ॥मू०४२॥ __ अथ निदानकर्मप्रभावमाह-'तस्स गं' इत्यादि ।
मूलम्-तस्स णं तहप्पगारस्स पुरिसजायस्स तहारूवे समणेवा माहणे वा जाव पडिसुणेज्जा ? हंता पढिसुणेजा जाव से णं सद्दहेज्जा पत्तिएजा रोएज्जा ? णो इणढे समहे ॥ सू० ४३ ॥
छाया-तस्य खलु तथा प्रकाराय पुरुषजाताय तथारूपः श्रमणो वा माहनो वा यावत् प्रतिशृणुयात् ? हन्त ! प्रतिश्रृणुयात् । यावत्स खलु श्रध्यात् , प्रतीयात् रोचेत ? नाऽयमर्थः समर्थः ॥ मू० ४३ ॥
____टीका-'तस्स'-इत्यादि । तस्य देवलोकादायातस्य खलु निश्चयेन पुरुषजाताय-पुरुषत्वेनोत्पन्नाय तथारूपः श्रमणो वा माहनो वा यावत् प्रतिश्रृणुवहाँ अन्य देवों की देवियों के साथ कामक्रीडा नहीं करता है किन्तु स्वविकुर्वित देवियों से और अपनी निजी देवियों से कामक्रीडा करता हुआ विचरता है । फिर वह आयु भव और स्थिति के क्षय होने पर चवकर यहा मनुष्यलोक में उग्र आदि किसी उत्तम कुल में जन्म लेता है और उसके अनेक दास-दासियां सेवामां रहते हैं
और पूछते हैं कि-हे स्वामिन् ! आपकी क्या आज्ञा है ? इत्यादि । इस प्रकार सुखों का अनुभव करता हुआ विचरता है॥ सू० ४२ ॥ પ્તિશાળી દેવ થાય છે. અને ત્યાં બીજા દેવોની દેવીઓ સાથે કામક્રીડા કરતા નથી, કિંતુ સ્વવિકૃવિત દેવીઓ સાથે તથા પિતાની નિજી દેવીઓ સાથે કામક્રીડા કરતા વિચરે છે. પછી ત્યાંથી આયુ ભવ અને સ્થિતિને ક્ષય થતાં વીને અહીં મનુષ્યલેકમાં ઉગ્ર આદિ કેઈ ઉત્તમ કુળમાં જન્મ લે છે અને અનેક દાસ દાસીઓ તેની सेवामा २ छे. अने पूछे थे 3-3 स्वामिन् ! मापनी शुभाशा छ ? त्यादि. मा प्रकारे सुभानी अनुसय ४२i वियरे छे. (सू. ४२)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. १० देवभवनिदान (६) वर्णनम् यात? हन्त ! इति कोमलामन्त्रणे प्रतिश्रृणुयात । केवलिप्रज्ञप्तं धर्म स च श्रद्दध्यात् प्रतीयात् रोचेत ? अयमर्थों न समर्थोऽस्ति ॥ मू० ४३ ॥
पूर्वोक्तनिदानकर्तुरन्यतरस्मिन् कस्मिंश्चिद्धमें श्रद्धा भवति न वे ?-त्याह-'अण्णत्थरुई' इत्यादि।
मूलम्-अण्णत्थरुई रुइ-मायाए से य भवइ । से जे इमे आरणिया आवसहिया गामंतिया कण्हुई रहस्सिया णो बहुसंजया णो बहुविरया सध्वपाणभूय-जीव-सत्तेसु अप्पणा सञ्चामोसाइं एवं विप्पडिवदंति-अहं ण हंत वो अण्णे हंतव्वा, अहं ण अज्झावेय वो, अण्णे अज्झावेयव्वा, अहं ण परियावेयब्बो, अण्णे परियावेयव्वा, अहं ण परिघेतवो, अण्णे परिघेतब्वा अहं ण उवदवेयचो, अण्णे उवद्दवेय वा। एवामेव इथिकामेहि मुच्छिया, गिद्धा, गढिया, अन्झोववण्णा जाव कालमासे कालं किच्चा अपणतराई आसुराई किब्बिसियाई ठाणाई, उववत्तारो भवंति । तओ विमुच्चमाणा भुजो एल
अब निदानकर्म के प्रभावका वर्णन करते हैं-'तस्स णं' इत्यादि।
गौतम स्वामी पूछते हैं कि हे भदन्त ! देवलोक से आये हुए एवं पुरुषपने को प्राप्त हुए निदानकर्म वाले को श्रमण अथवा माहन केवलिभाषित धर्म का उपदेश देते हैं ? भगवान्-हे गौतम ! देते हैं । गौतम-क्या वह उपदेश को सुन सकता है ? भगवान्-सुन सकता है । हे भदन्त ! वह केवलिभाषित धर्म में श्रद्धा, प्रतीति और रुचि कर सकता है ? हे गौतम ! नहीं कर सकता ॥ सू० ४३ ॥
व मिहानमा प्रभाव पर्णन ४२ छ.-'तस्स णं' त्याल.
ગૌતમ સ્વામી પૂછે છે હે ભદન્ત ! દેવકથી આવેલા અને પુરુષપણાને પ્રાપ્ત થયેલા નિદાનકર્મવાળાને શ્રમણ અથવા માહણ કેવલિભાષિત ધર્મને ઉપદેશ भाषे छ ? लगवान-डे गौतम ! माये छ. गौतम-शुत, पहेशने सानी छ ? ભગવાન-હા, સાંભળી શકે છે. હે ભદન્ત! તે કેવલિભાષિત ધર્મમાં શ્રદ્ધા પ્રતીતિ અને રૂચિ કરી શકે છે? હે ગૌતમ! નથી કરી શકતા. (સ૪૩)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१६
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे मूयत्ताए पञ्चायति । एवं खल्लु समणाउसो! तस्स णिदाणस्स जाव णो संचाएइ केवलिपण्णत्तं धम्मं सदहितए वा ३॥सू०४४॥
छाया-अन्यत्ररुचिः-रुचिमात्रया स च भवति । अथ य इमे-आरण्यकाः आवसथिका ग्रामाऽन्तिकाः कचिद्राहस्यिका न बहुसंयताः न बहुबिरताः सर्वमाणि-भूत-जीव-सत्वेष्वात्मनः सत्यमृपानि विप्रतिवदन्ति-अहं न हन्तव्योऽन्ये हन्तव्याः, अहं नाऽऽज्ञापयितव्योऽन्ये आज्ञापयितव्याः, अहं न परितापयितव्योऽन्ये परितापयितव्याः, अहं न परिग्रहीतव्योऽन्ये परीग्रहीतव्याः, अहं नोपद्रवितव्योऽन्य उपद्रवितव्याः। एवमेव स्त्रीकामेषु मूञ्छिता गृद्धा ग्रथिता अध्युपपन्ना यावत् कालमासे कालं कृत्वा-अन्यतमेषु आसुरेषु किल्विषिकेषु स्थानेषूपपत्तारो भवन्ति । ततो विमुच्यमाना भूय एडमूकत्वेन प्रत्यायान्ति । एवं खलु श्रमणा आयुष्मन्तः ! तस्य निदानस्य यावन्न शक्नोति केवलिपज्ञप्तं धर्म श्रद्धातुं वा ३ ॥ मू० ४४ ॥
टीका-'अन्नत्थरुई'-इत्यादि । स च अन्यत्ररुचिर्भवति वीतरागदर्शनादन्यत्र दर्शने रुचिमान् भवति स च रुचिमात्रया अन्यधर्मश्रद्धारूपया भवति =वक्ष्यमाणस्वरूपो जायते, अथ अन्यधर्म रुचेरनन्तरम्-य इमे आरण्यका-अरण्यवनवासिनः आवसथिकाः पर्णकुटीरादिवास्तव्यास्तापसाः, ग्रामाऽन्तिका: ग्रामस्याऽन्ते अन्तिके ये वसन्ति ते तथा, कचित कस्मिंश्चिद् विषये राहिस्यिकाः-रहसि भवं रहस्यम्-एकान्तं, तदस्ति येषां ते राहस्यिका-प्रच्छन्नचमकारयुक्ताः। बहुसंयता न भवन्ति-प्राणिवधेष्वल्पयत्नवन्तः, नो बहुविरताः
पूर्वोक्त निदानकर्म करने वाले की श्रद्धा किसी दूसरे धर्म में रहती है या नहीं ? इसका उत्तर कहते हैं- 'अन्नत्थरुई' इत्यादि ।
वह वीतरागधर्म से अन्य धर्म में रुचि रखता है, अन्य धर्म की भावना से वह इस प्रकार का हो जाता है-जैसे ये अरण्यवासी तापस, पर्णकुटियों में रहने वाले तापस ग्राम के समीप रहने वाले तापस और चमत्कार को गुप्त रखने वाले तापस जो 'नो बहुसंजया'
પૂર્વોકત નિદાનકર્મ કરવાવાળાની શ્રદ્ધા કેઈ બીજા ધર્મમાં રહે છે કે નહિ? तन। उत्त२ आप छ- "अन्नत्थरुई" त्यादि
તે વીતરાગ ધર્મથી જુદા ધર્મમાં રૂચિ રાખે છે. બીજા ધર્મની ભાવનાથી તે એવા પ્રકારને થઈ જાય છે કે જેવા અરણ્યવાસી તાપસ, પર્ણકટિઓમાં રહેવાવાળા તાપસ, ગામની નજીકમાં રહેવાવાળા તાપસ, તથા ચમત્કારને ગુપ્ત રાખવાવાળા
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुनिहर्षिणी टीका अ. १० देवभवनिदान (६) वर्णनम्
४१७
अल्पविरतिमन्तो भवन्ति । सर्वप्राणभूतजीवसत्त्वेषु आत्मना = स्वयं सत्यमृषा = मिश्रवचनानि विप्रतिवदन्ति = निरर्थक विवादं कुर्वन्ति, तथाहि अहं न हन्तव्यः = न ताडनीयः, अन्ये= मदतिरिक्ताः हन्तव्याः । अहं नाज्ञापयितव्यः = नाऽऽदे - टव्यः, अन्ये आज्ञापयितव्याः । अहं न परितापयितव्यः =न क्लेशयितव्यः, अन्ये परितापयितव्याः । अहं न परिग्रहीतव्यः =न धर्तव्यः, अन्ये परिग्रहीतव्याः । अहं नोपद्रोतव्यः = उपद्रवान्वितो न विधेयः, अन्य उपद्रोतव्याः । एवमेव = अनेनैव प्रकारेण स्त्रीकामेषु - स्त्री सम्बन्धिकामभोगेषु मूच्छिताः = आसक्ताः, गृद्धाः= लोलुपाः, ग्रथिताः = बद्धाः अध्युपपन्नाः = अत्यन्ताऽऽसक्ताः, यावत्- कालमासे का - बहु संयत नहीं है अर्थात् प्राणातिपातादि में पूरी यतना करने वाले नहीं हैं । 'नो बहुविरया' बहुविरत नहीं हैं अर्थात् निवृत्ति भाव पूरा नहीं रखने वाले हैं, और जिन्होंने सब प्राणी भूत, जीव और सत्वों की हिंसा से सर्वथा निवृत्ति नहीं की और अपने आप सत्य मृषा अर्थात् मिश्र भाषा का प्रयोग करते है । जैसे:
।
मुझे मत मारो, दूसरों को मारो, मुझे मारने के लिए आदेश मत करो, दूसरों को मारनेके लिए आदेश करो, मुझको पीडित मत करो, दूसरों को पीडित करो, मुझे मत पकडो, दूसरों को पकडो. मुझे मत परेशान करो, दूसरों को परेशान करो। इस प्रकार प्राणातिपात मृषावाद और अदत्तादान में लगे रहते हैं और इनके साथसाथ वे स्त्रीसम्बन्धी काम - भोगों में 'मुच्छिया' आसक्त रहते हैं । 'गिद्धा ' - लोलुप रहते हैं । ' गढ़िया ' – उन्हीं में बन्धे रहते हैं । 'अज्झोकवन्ना' अत्यन्त आसक्त रहते हैं । वे काल अवसर काल करके वायस ने 'नो बहुसंजया' महु संयंत नथी अर्थात् प्रातियात माहिभां पूरी यतना ४२वावाजा होता नथी, 'नो बहुविरया' महु विश्त नथी अर्थात् निवृत्तिभाव પુરા ન રાખવાવાળા હોય છે તથા જેઓએ સર્વ પ્રાણી, ભૂત, જીવ તથા સત્ત્તાની હિંસાથી સથા નિવૃત્તિ કરી હાતી નથી અને પાતે પેાતાની મેળે સત્યમૃષા અર્થાત્ मिश्रलाषानो प्रयोग उरे छे. नेभो भने न भारो, जीनने भारी, भारा भाटे भारવાના આદેશ ન કરો, ખીજાને માટે આદેશ કરો, મને પીડા ન કરો, ખીજાને પીડા કરે, મને ન પકડા બીજાને પકડો, મને પરેશાન ન કરેા ખીજાને પરેશાન કરોહેરાન કરો. આ પ્રકારના પ્રાણાતિપાત મૃષાવાદ અને અદત્તાદાનમાં લાગેલા (મગ્ન) रहे छे. तथा तेनी साथै साथै स्त्री संबंधी अमलोग मां 'मुच्छिया' आसक्त रहे छे. 'गिद्धा' बोलुप रहे छे. 'गढ़िया' तेमां मंधायेस रहे छे. 'अज्झोववन्ना'
-
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१८
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे लं कृत्वा आसुरेषु-असुरकुमारसम्बधिषु, किल्विषिकेषु-किल्विषप्रधानेषु स्थानेषु-उपपत्तारः उत्पन्ना भवन्ति । ततःअमुरकुमारसम्बन्धिस्थानेभ्यो विमच्यमानाः च्यवमानाः भूयः पुनः एडमूकत्वेनमेषतुल्याऽव्यक्तवाक्त्वेन प्रत्यायान्ति परावृत्य मनुष्यलोके जन्म गृह्णन्ति, हे आयुष्मन्तः ! श्रमणाः ! एवं खलु तस्य निदानस्य यावत् , यावच्छब्देन-अयमेतद्रूपः पापकः फलविपाको भवति, यद् नो शक्नोति केवलिप्रज्ञप्तं धर्म श्रोतुम् , श्रद्धातुम् , प्रत्येतुम् , रोचयितुं वा इत्थं चाऽयमर्थः पर्यवसन्नः-यः कामाऽऽसक्त्या निदानकर्म करोति, तस्य बोधिलाभो न भवति ॥ सू० ४४ ॥
॥ इति षष्ठं निदानम्. ॥ अथ क्रमप्राप्तं स्वकीयदेवीभोगसम्बधिकं सप्तमं देवभवनिदानमाह‘एवं खलु' इत्यादि।
__ मूलम्-एवं खलु समणाउसो मए धम्मे पण्णते जाव माणुसगा खलु कामभोगा अधुवा, तहेव । संति उड़े देवा देवलोगंसि । तत्थ णं णो अण्णेसि देवाणं अण्णे देवे अण्णं देवि अभिमुंजिय परियारेइ, णो अप्पणो चेव अप्पाणं वेउब्विय किसी एक असुरकुमार अथवा किल्बिष देवों के स्थान में देवपने उत्पन्न होते हैं । फिर वे वहाँ से चवकर पुनः पुनः भेड बकरे के समान मूक-गूंगे बनकर मनुष्यलोक में उत्पन्न होते है। हे आयुष्मान श्रमणो ! इस निदानकर्म का पापरूप यह फल होता है कि-निदानकर्म करने वाला वह केवलिभाषित धर्म सुनता है किन्तु उस धर्म में श्रद्धा प्रतीति और रुचि नहीं कर सकता अर्थात् सम्यग् धर्म में उसकी श्रद्धा नहीं होती है ॥ सू० ४४ ॥
॥ इति छठा देवनिदान ॥ ६ ॥ ત્યંત આસકત છે. તેઓ કાલ અવસરે કોલ કરીને કોઈ એક અસુરકુમાર અથવા કિલ્શિષ દેના સ્થાનમાં દેવપણામાં ઉત્પન્ન થાય છે પછી તેઓ ત્યાંથી રવીને પુન: પુન: ઘેટાં બકરાંના જેવા મુંગા બનીને મનુષ્યલોકમાં ઉત્પન્ન થાય છે તે આયુષ્માન શ્રમણ ! આ નિદાનકર્મના પાપરૂપ ફલ એ થાય છે કે-તે નિદાન કરવાવાળા કેવલિભાષિત ધર્મ સાંભળે છે, કિન્તુ તે ધર્મમાં શ્રદ્ધા પ્રતીતિ અને રૂચી કરી શકતા નથી, અર્થાત્ સમ્યગૂ ધર્મમાં તેની શ્રદ્ધા થતી નથી. (સૂ) ૬૪).
ઇતિ છડું દેવનિદાન (૬)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुनिहर्षिणी टीका अ. १० देवभवनिदान (७) वर्णनम्
४१९
परियारेइ, अप्पणिज्जियाओ देवीओ अभिजुंजिय परियारेइ, जइ इमस्स तवनियम० तं सव्वं जाव एवं खलु समणाउसो निग्गंथो वा निग्गंथी वा णिदाणं किच्चा तस्स ठाणस्स अणालोइय अप्पडिक्कते तं चैव जाव विहरइ ॥ सू० ४५ ॥
छाया-एवं खलु श्रमणाः ! आयुष्मन्तः ! मया धर्मः प्रज्ञप्तः । यावन्मानुषकाः खलु कामभोगा अधुवाः, तथैव । सन्त्यूर्ध्व देवा देवलोके । तत्र खलु नान्येषां देवानामन्यो देवोऽन्यां देवीमभियुज्य परिचारयति, नाऽऽत्मनैवाऽऽत्मानं विकुर्व्य परिचारयति । आत्मीयां देवीरभियुज्य परिचारयति । यद्यस्य तपोनियम० तत्सर्वम्, यावद् एवं खलु हे श्रमणा आयुष्मन्तः ! निग्रन्थो वा, निर्ग्रन्थी वा निदानं कृत्वा तस्य स्थानस्य अनालोचितोऽप्रतिक्रान्तः, तदेव यावद्विहरति ।। सू० ४५ ।।
टीका- ' एवं ' - इत्यादि । हे आयुष्मन्तः ! श्रमणाः ! मया धर्मः प्रज्ञप्तः, यावद् - मानुषकाः खलु कामभोगा अधुवाः तथैव = पूर्वोक्तप्रकारेणैव सर्व विज्ञेयम् । देवा ऊर्ध्वं देवलोके सन्ति । तत्र खलु अन्येषां स्वातिरिक्तानां देवानाम् अन्यः = स्वभिन्नः देवः अन्यां देवीमभियुज्य२ नो परिचारयति । स देव आत्मना स्वमात्मानं विकुव्य- देवीरूपं विधाय न परिचारयति, किन्तु आ
अब स्वकीय देवी भोगसम्बन्धी सातवें देवभवनिदान को कहते -' एवं खलु ' इत्यादि ।
हे आयुष्मान श्रमणो ! इस प्रकार मैंने धर्म कहा है । यावत् मनुष्यों के कामभोग अनित्य हैं, इसी तरह पूर्वोक्त प्रकार से सब जानना चाहिये । ऊर्ध्व - देवलोक में जो देव हैं वे अन्य देवों की देवियों से कामक्रीडा नहीं करते । अपनी आत्मा से विकुर्वित की हुई देवियों से भी कामक्रीडा नहीं करते हैं । किन्तु अपनी देवियों हवे स्वडीयद्देवी लोगस अधी सातभा देवलवनिहान विषे हे छे - ' एवं खलु छत्याहि.
હું આયુષ્માન શ્રમણા ! આ રીતે મેં ધર્મ કહ્યો છે. તે પ્રમાણે મનુષ્ય માત્રના કામલેગ અનિત્ય છે. એ રીતે પૂર્વાંકત પ્રકારે બધુ જાણવું જોઇએ. ઉ દેવલાકમાં જે દેવ છે તે અન્ય દેવાની દેવીએ સાથે કામક્રીડા કરતા નથી, પેાતાના આત્માથી વિકવિત કરેલી દેવીએ સાથે પણ કામક્રીડા કરતા નથી. પરંતુ પેાતાનીજ
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२०
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे
त्मीया: = स्वसम्बन्धिनीदेवीरभियुज्य परिचारयति, यद्यस्य तपोनियमब्रह्मचर्यवासस्य तत्पूर्वोक्तं सर्व-सकलं संग्राह्यम्, यावद् एवं खलु - निश्वयेन हे आयुमन्तः श्रमणाः ! निर्ग्रन्थो वा निर्ग्रन्थी वा निदानं कृत्वा तस्य स्थानस्याSनालोचितः, ततः अप्रतिक्रान्तः, तदेव पूर्वोक्तमेव यावद् देवसम्बन्धिकामभोगान् भुञ्जानो विहरति ।। सू० ४५ ॥
"
अथ स कीदृशो भवती ? - त्याह-' से णं' इत्यादि । मूलम् - से णं तत्थ णो अण्णेसिं देवाणं अण्णं देविं अभिजुंजिय परियारेs, णो अप्पणा चेव अप्पाणं विउब्विय परियारेइ, अप्पणिज्जियाओ देवीओ अभिजुंजिय परियारे । सेणं तओ आउक्खपणं भवक्खणं ठिइक्खएणं तहेव वत्तव्वं । णवरं हंता सदहेज्जा पत्तिएज्जा रोएज्जा | से णं सील - व्वयगुण- वेरमण - पच्चक्खाणपोसहोपवासाइं पडिवज्जेज्जा ? णो इट्टे सट्टे । से णं दंसणसावर भवइ ॥ सू० ४६ ॥
के साथ ही कामक्रीडा करते हैं । यदि हमारे इस तप नियम आदि का कोई फल है तो हम भी देवलोक में अपनी ही देवियों से कामक्रीडा करते हुए विचरें । वह अपने निदान के अनुसार देव बन जाता है । इत्यादि सब बात पूर्ववत् जाननी चाहिये ।
हे आयुष्मान श्रमणो ! निर्ग्रन्थ अथवा निर्ग्रन्थी इस प्रकार निदानकर्म करके उस पापस्थान की आलोचना और प्रतिक्रमण किये बिना मरकर देवलोक में महाऋद्धिवाला देव होता है और वहाँ निदान के अनुसार देवसम्बन्धी कामभोग सेवन करता हुआ विचरता है | || सू०४५ | દેવીએ સાથેજ કામકીડા કરે છે. જો અમારાં આ તપ નિયમ આદિનું કાઇ ફળ હોય તે અમે પણ દેવલાકમાં અમારીજ દેવીએ સાથે કામક્રીડા કરતા વિચરીએ. તે પોતાના નિદાન અનુસાર દેવ બની જાય છે ઇત્યાદિ બધી વાત પૂર્વવત જાણવી જોઇએ.
હે આયુષ્માન શ્રમણા ! નિન્ય અથવા નિગ્રન્થી આ પ્રકારે નિદાનમ કરીને તે પાપસ્થાનની આલેાચના તથા પ્રતિકમણ કર્યાં વિના મરીને દેવલાકમાં મહાઋદ્ધિ વાળા દેવ થાય છે. અને ત્યાં નિદાન અનુસાર દેવસંબંધી કામ@ાગ સેવન કરતા था वियरे छे. ( सू० ४५ )
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. १० देवभवननिदान (७) वर्णनम्
४२१ । छाया-स खलु तत्र नान्येषां देवानामन्यां देवीमभियुज्य परिचारयति, नात्मनेवाऽऽत्मानं विकुर्वित्वा परिचारयति, आत्मीया देवीः अभियुज्य परिचारयति । स खलु तत आयुःक्षणेय भवक्षयेण स्थितिक्षयेण तथैव वक्तव्यम् , नवरं हन्त ! श्रद्दध्यात् , प्रतीयात् रोचेत । स खलु शील-व्रत-गुण-विरमणप्रत्याख्यान-पोषधोपवासान् प्रतिपद्येत ? नायमर्थः समर्थः । स च दर्शनश्रावको भवति ॥ सू० ४६ ॥
टीका-'स खलु'- इत्यादि । सः देवः तत्रदेवलोके, अन्येषां स्वेतरेषां देवानाम् अन्याम् अपरां देवीमभियुज्य न परिचारयति, आत्मनाऽऽत्मानं विकुर्वित्वा न परिचारयति किन्तु आत्मीया: स्वकीयाः देवीः अभियुज्य परिचारयति । स खलु ततः देवलोकात आयुःक्षयेण, भवक्षयेण, स्थितिक्षयेण तथैव-पूर्वोक्तप्रकारेणैव सर्व वक्तव्यम्-स उग्रकुलादिषु समुत्पन्नो भवति । नवरम् अयमत्र पूर्वतो विशेष :-हन्त ! श्रद्दध्यात केवलिप्ररूपितधर्म श्रद्धां कुर्यात्, प्रतीयात्-विश्वस्यात् , रोचेत-धर्मे रुचिं दध्यात् । स खलु किं तत्र शीलव्रत-गुण-विरमण-प्रत्याख्यान-पोषधोपवासान्-शीलानि=सामायिकदेशावकाशि
वह कैसा होता है उसका वर्णन करते हैं-' से णं' इत्यादि ।
वह देवलोक में न दूसरे देवों की देवियों के साथ कामक्रीडा करता है और न अपने से विकुर्वित देवियों के साथ, किन्तु अपनी ही देवियों के साथ कामक्रीडा करता है । अनन्तर वह आयु भव
और स्थिति के क्षय होने पर देवलोक से चवकर उग्रादि कुलों में उत्पन्न होता है इत्यादि सब वर्णन पूर्वोक्त निदानकों के समान ही है । विशेषता केवल इतनी ही है कि वह केवलिभाषित धर्म में श्रद्धा प्रतीति और रुचि करता है किन्तु वह शील गुण विरमण प्रत्याख्यान और पौषधोपवासादि व्रतों को ग्रहण नहीं कर सकता।
तो थाय छे तेनुं न ४३ छ-' से णं' त्याहि.
તે દેવલોકમાં નથી તે બીજા દેવોની દેવીઓ સાથે કામક્રીડા કરતા કે નથી કરતે પિતાથી વિકૃતિંત દેવીઓ સાથે, પરંતુ પિતાની જ દેવીઓ સાથે કામકીડા કરે છે. પછી તે આયુ ભવ અને સ્થિતિને ક્ષય થતાં દેવલોકમાંથી રવીને ઉગ્ર આદિ કુલેમાં ઉત્પન્ન થાય છે, ઈત્યાદિ બધું વર્ણન પૂર્વોકત નિદાન કર્મોના જેવું જ છે વિશેથતા માત્ર એટલીજ છે કે તે કેવલિભાષિત ધર્મમાં શ્રદ્ધા પ્રતીતિ તથા રૂચિ કરે છે. કિંતુ તે શીલ, ગુણ, વિરમણ, પ્રત્યાખ્યાન અને પિષધ ઉપવાસ આદિ વ્રતે ગ્રહણ
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे
"
कपोषधातिथिसंविभागाख्यानि व्रतानि पञ्चाणुव्रतानि, गुणाः त्रीणि गुणव्रतानि, विरमणं - मिथ्यात्वान्निवर्तनम् प्रत्याख्यानं =पर्वदिने त्याज्यानां त्यागः, पोषधोपवासः = पोषं = पुष्टि - धर्मस्य वृद्धिमिति यावत् धत्ते इति पोषधः - अष्टमीचतुदेशी पूर्णिमाऽमावास्यादिपर्वदिनाऽनुष्ठेयो व्रतविशेषः स चाऽऽहार - शरीर-सत्कारत्याग - ब्रह्मचर्या - व्यापारभेदाच्चतुर्विधः, उपवासः = अनशनम् एतेषामितरेतरयोगद्वन्द्वे ते तान् प्रतिपद्येत = स्वीकुर्यात् - अनुष्ठेयतयाऽऽलम्बेत ? इति प्रश्नः, भगवानाह - अयमर्थः = शीलत्रतादिस्वीकाररूपोऽर्थः न समर्थः = न युक्त्योपपन्नः शीलव्रतादिकं न स्वीकरोतीत्यर्थः । किन्तु स खलु दर्शनश्रावकः- दर्शनं सम्यत्वम् तत्प्रधानः श्रावको भवति ॥ सू० ४६ ।।
,
"
४२२
"
सामायिक देशावकाशिक पौषध और अतिथिसंविभाग, इनको शील कहते हैं । पाँच अणुव्रतो को व्रत कहते हैं। तीन गुणवृतों को गुण कहते हैं । मिथ्यात्व से निवृत्ति करना विरमण कहा जाता है पर्वदिन में त्याज्य वस्तुओं का त्याग प्रत्याख्यान कहा जाता 'पोष' का अर्थ होता है कि धर्म की पुष्टि, धर्म की वृद्धि, उसको 'धत्ते ' अर्थात् करता है उसको पोषध कहते हैं । अष्टमी चतुर्दशी पूर्णिमा अमावास्या आदि पर्व दिनों में जो व्रत किया जाता है वह 'पोषध' कहा जाता है । उसके चार भेद हैं । आहारत्यागपोषध १, शरीर सत्कारत्याग पोषध २, ब्रह्मचर्य - पोषध ३, और अव्यापारपोषध ४ । अनशन को उपवास कहते हैं । ऐसे शील आदि व्रतों को नहीं धारण करता है । वह केवल दर्शन श्रावक होता है । सम्यक्त्व प्रधान श्रावक दर्शनश्रावक कहाता ॥ सू० ४६ ॥ કરી નથી શકતા સામાયિક દેશાવકાશિક પાષધ અને અતિથિસ વિભાગ, એને શીલ કહે છે. પાંચ અણુવ્રતાને વ્રત કહે છે, ત્રણ ગુણવ્રતાને ગુણ કહે છે. મિથ્યાત્વથી નિવૃત્તિ કરવી તે વિરમણુ કહેવાય છે. પદિનમાં ત્યાજ્ય વસ્તુઓના ત્યાગ એ प्रत्याभ्यान उडेवाय छे. ' पोष' तो अर्थ थाय छे हे धर्मनी पुष्टि, धर्मनी वृद्धि तेने ' धत्ते' अर्थात् रे छे तेने घोषध आहे छे. अष्टमी यतुर्दशी पूर्णिमा अभावास्या यह पर्व हिनामा ? 'व्रत' वामां आवे छे तेने 'पोषध' उडेवाय छे. तेना यार प्रहार छे. (१) आहार त्याग - योषध (२) शरीरसत्रत्याग - पोषध (3) ब्रह्मयर्य - પૌષધ અને (૪) અવ્યાપાર-પાષધ, અનશનને ઉપવાસ કહેવાય છે. એવાં શીલ આદિ ત્રાને ધારણ કરતા નથી, તે કૈવલ દનશ્રાવક થાય છે. સમ્યકૃત્વપ્રધાન શ્રાવક દનશ્રાવક કહેવાય છે. (સૂ॰ ૪૬)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. १० देवभवननिदान (७) वर्णनम् ४२३
स कीदृशो भवती ?-त्याह-'अभिगय०' इत्यादि ।
मूलम्-अभिगयजीवाजीवे जाव अट्रिमिंजापेमाणुरागरत्ते, अयमाउसो निग्गंथे पावयणे अटे एस परमटे से से अणडे से णं एवारूवेणं विहारेणं विहरमाणे बहूइं वासाइं समणोवासगपरियागं पाउणइ, पाउणित्ता कालमासे कालं किच्चा अण्णतरेसु देवलोगेसु देवत्ताए उववत्तारो भवइ । एवं खल्लु समणाउसो! तस्स णिदाणस्स इमेयारूवे पावए फलविवागे जं णो संचाएइ शीलब्वयगुणब्बयवेरमणपञ्चक्खाणपोसहोपवासाइं पडिवजित्तए ॥ सू० ४७ ॥
छाया-अभिगतजीवाऽजीवो यावदस्थिमज्जाप्रेमानुरागरक्तः । इदम् , आयुष्मन्तः ! नैर्ग्रन्थं प्रवचनमर्थः, एष परमार्थः, शेषोऽनर्थः । स खलु एतद्रूपेण विहारेण विहरन बहूनि वर्षाणि श्रमणोपासकपर्यायं पालयति, पालयित्वा कालमासे कालं कृत्वाऽन्यतमस्मिन् देवलोकेषु देवत्वेनोपपत्ता भवति । एवं खलु श्रमणा आयुष्मन्तः! तस्य निदानस्यायमेतद्रूपः पापकः फलविपाको यन्नो शक्नोति शीलव्रतगुणव्रतविरमणप्रत्याख्यानपोषधोपवासान् पतिपत्तुम् ॥सू० ४७॥
टीका-'अभिगय'-इत्यादि । अभिगतजीवाऽजीव विज्ञातजीवाऽजीवपदार्थः, यावत् यावच्छब्देन-उपलब्धपुण्यपापः, आस्रव-संवर-निर्जरा-क्रिया-धिकरण-बन्ध-मोक्षकुशलः, इत्यादि यावत् अस्थिमज्जापेमाऽनुरागरक्तः-अस्थीनि, मज्जा-अस्थिमध्यगतधातुविशेषः-अस्थिमज्जा, अत्र प्रेमानुरागशब्देन सर्वज्ञप्रव
वह श्रावक कैसा होता है सो कहते हैं-'अभिगय' इत्यादि।
वह जीव और अजीव को जानता है । यावत् शब्द से पुण्य और पापको जानता है । आस्रव, संवर, निर्जरा, क्रिया-कायिकी आदि अधिकरण-गाडी यंत्र आदि बन्ध ओर मोक्ष में कुशल अर्थात् इन आस्रव आदि के हेय और उपादेय स्वरूप को जानने वाला
त श्राप । थाय छ ते ४९ छ-' अभिगय ' त्याह.
તે જીવ અને અજીવને જાણે છે. યાવત્ શબ્દથી પુણ્ય તથા પાપને સમજે છે. આસવ, સંવર, નિર્જરા કિયા-કાયિકી આદિ, અધિકરણ-ગાડી યંત્ર આદિ બંધ અને મોક્ષમાં કુશળ અર્થાત્ એ આસવ આદિના હેય તથા ઉપાદેય સ્વરૂપને સમજ
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२४
श्री दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे चनप्रीतिरुच्यते-अस्थिगतया मज्जागतया सर्वज्ञप्रवचनप्रीत्या रक्ताम्साऽनन्दगृहीत-सर्वज्ञप्रवचनः स्वयमेतद्रूपः सन् पुत्रादीन् प्रति कथयति-हे आयुष्मन्तः ! इदं नैर्ग्रन्थ्यं प्रवचनम् अर्थ:-सारः सर्वश्रेष्ठत्वात् परमार्थः उत्कृष्टोऽर्थः भवबन्धनमोचकत्वात , शेषः निर्ग्रन्थप्रवचनाद् अतिरिक्तोऽर्थः कुप्रवचनादिरूपोऽर्थः अनर्थः भवभ्रमणकारणत्वेनाऽनिष्टः । स खलु-एतद्रूपेण विहारेण विहरन् वहूनि वर्षाणि श्रमणोपासकपर्यायं-श्रमणोपासकाः श्रावकास्तेषां पर्यायं पालपति, बहूनि वर्षाणि श्रमणोपासकपर्यायं पालयित्वा कालमासे कालं कृत्वाऽन्यतमे देवलोके देवतयोपपत्ता भवति । हे आयुष्मन्तः ! श्रमणाः ! एवमनेन प्रकारेण खलु तस्य पूर्वोक्तस्य निदानस्याऽयमेतद्रूपः पापकः फलविपाको भवति यद्-यस्माद् हेतोः स शीलवतगुणव्रतविरमणप्रत्याख्यान-पोषधोपवासान्-प्रा. गुक्तरूपान् प्रतिपत्तुं-स्वीकर्तुं न शक्नोति ॥ सू० ४७ ॥
॥ इति सप्तमं निदानम् ॥ ७ ॥ होता है। उसके हाड और हाडकी मज्जा-मिंजी सर्वज्ञप्रवचन की प्रीति से रंगी हुई होती है । वह तद्रूप होकर पुत्र आदि परिवार को कहता है कि-हे आयुष्मान ! यह निर्ग्रन्थ प्रवचन ही सब धर्मों में श्रेष्ठ होने से अर्थ-सार-है और यही भवबन्धन से मुक्त करने वाला होने से परमार्थ है। शेष सब अनर्थ है, क्यो कि उनसे भव भ्रमण करना पडता है । इस प्रकार विचरता हुआ वह बहुत वर्षों तक श्रमणोपासक की पर्याय अर्थात् समकित को पालन करता है । वह कालअवसर काल करके अवेयक आदि देवलोकों में से किसी एक देवलोक में ऋद्धिशाली देव होता है। आयुष्मान श्रमणों ! उस निदानकर्म का इस प्रकार का पापरूप फल होता है कि-जिससे उसके વાવાળો હોય છે. તેનાં હાડ તથા હાડની મજજા-ર્મિજી (હાડમાં રહેલી ધાત) સર્વ પ્રવચનની પ્રીતિથી રંગાઈ ગયાં હોય છે. તે તદ્રુપ થઈને પુત્ર આદિ પરિવારને કહે છે કે-“હે આયુષ્માના આ નિગ્રંથ પ્રવચનજ સર્વ ધર્મોમાં શ્રેષ્ઠ હોવાથી અર્થસાર છે તથા એજ ભવબંધનથી મુકત કરવાવાળું હોવાથી પરમાર્થ છે. બાકી બધું અનર્થ છે કેમકે તેનાથી ભવભ્રમણ કરવું પડે છે. એ પ્રકારે વિચરતા તે ઘણાં વર્ષે સુધી શ્રમણોપાસકની પર્યાય અર્થાત્ સમકિતનું પાલન કરે છે. તે કાલ અવસરે કાલ કરીને રૈવેયક આદિ દેવલોકમાંથી કોઈ એક દેવકમાં વૃદ્ધિશાલી દેવ થાય છે. હે આયુષ્માન શ્રમણે! તે નિદાન કર્મનું એવાં પ્રકારનું પાપરૂપ ફલ થાય છે કે જેથી
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. १० श्रावकभवनिदान (८) वर्णनम् ४२५
अथाष्टमं श्रावकभवसम्बन्धिकं निदानमाह-'एवं खलु' इत्यादि ।
मूलम्-एवं खलु समणाउसो ! मए धम्मे पण्णत्ते, तं चेव सव्वं जाव, से य परकममाणे दिव्वंमाणुस्सएहिं कामभोगेहि निव्वेदं गच्छेजा-माणुस्सगा खल्लु कामभोगा अधुवा जाव विप्पजहणिज्जा । दिव्वाधि खलु कामभोगा अधुवा, अणितिया, असासया, चला, चलणधम्मा, पुणरागमणिज्जा, पच्छा पुव्वं च णं अवस्सं विप्पजहणिज्जा, जइ इमस्स तवनियम० जाव अहमवि आगमेस्साणं जे इमे भवंति उग्गपुत्ता महामाउया जाव पुमत्ताए पच्चायंति, तत्थ णं समणो वासए भवामि-अभिगयजीवाऽजीवे उवलद्धपुण्णपावे जाव फासुय-एसणिजेणं असणपाणखाइम साइमेणं पडिलाभेमाणे विहरामि, से तं साहु ॥सू० ४८॥
छाया-एवं खलु श्रमणाः ! आयुष्मन्तः ! मया धर्मः प्रज्ञप्तस्तदेव सर्वे यावत् । स च पराक्रामन् दिव्यमानुकेषु कामभोगेषु निर्वेदं गच्छेत्-मानुषकाः खलु कामभोगाः अध्रुवा यावद् विपहेयाः, दिव्या अपि कामभोगा अध्रुवाः, अनित्याः, अशाश्वताश्चलाः, चलनधर्माणः, पुनरागमनीयाः, पश्चात् पूर्व च खल्ववश्यं विप्रहेयाः । यद्यस्य तपोनियम० यावदहमप्यागमिष्यति य इमे भवन्त्युग्रपुत्रा महामातृका यावत् पुंस्त्वेन प्रत्यायान्ति, तत्र श्रमणोपासको भवाकरने वाला व्यक्ति शीलवत, गुणव्रत, विरमण, प्रत्याख्यान और पौ. षधोपवासादि को धारण नहीं कर सकता है, अर्थात् उसको किसी प्रकारका व्रत प्रत्याख्यान नहीं होता है-वह अव्रतीश्रावक रहता है ।सू० ४७॥
॥ इति सप्तम निदान ॥ ७ ॥
તે કરવાવાળા વ્યકિત શીલવ્રત ગુણવ્રત, વિરમણ, પ્રત્યાખ્યાન તથા પૌષધ-ઉપવાસ આદિને ધારણ કરી શકતા નથી. અર્થાત્ તેનાથી કોઈ પ્રકારનાં વ્રત પ્રત્યાખ્યાન થતાં नथी- अबती श्रा१४ २९ छे. (सू० ४७)
ति सातनिहन (७)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२६
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे
मि-अभिगतजीवाजीवः, उपलब्धपुण्यपापः, यावत्माशुकैषणीयेन-अशनपानखावस्त्रायेन पतिलम्भयन् विहरामि, तदेतत्साधु ॥ सू० ४८ ॥
टीका-'एवं खलु'-इत्यादि । हे आयुष्मन्तः श्रमणाः ! मया धर्मः प्रज्ञप्तः, तदेव सर्वम् पूर्वोक्तमेव सकलं संग्राह्यम् , यावत् स च पराक्रामन्= प्रयतमानो दिव्यमानुषकेषु-देवमनुष्योभयसम्बन्धिषु कामभोगेषु निर्वेदं वैराग्यभावं गच्छति, एतदेव स्पष्टयति-मानुषकाः खलु कामभोगाः अध्रुवाः, यावद् विप्रहेयाः परित्याज्याः, एवं दिव्या अपि देवलोकसम्बन्धिनोऽपि कामभोगाः खलु अध्रुवाः, अनित्याः, अशाश्वताः, चला: चञ्चलाः, चलनधर्माण: चञ्चलस्वभावाः अस्थिरा इति यावत् , पुनरागमनीयाः पुनरावर्तिनः, पुनः पुनर्जन्ममरणकारणीभूता इति भावः, ते पश्चात् मरणोत्तरम् , पूर्व-मरणात्मागू रोगवाक्यादौ अवश्यं विप्रहेयाः त्याज्याः, यद्यस्य तपोनियमादेः, यावत्-कल्याणः फलवृत्तिविशेषोऽस्ति, तदाऽहमपि आगमिष्यति काले य इमे उग्रपुत्रा महा.
अब आठवें श्रावकभवसम्बन्धी निदानकर्म का वर्णन करते हैं'एव खलु' इत्यादि ।
हे आयुष्मान श्रमणो ! इस प्रकार मैंने धर्म प्रतिपादन किया। शेष वर्णन पूर्वोक्त प्रकार से जानना चाहिये । इस धर्म में पराक्रम करते हुए निर्ग्रन्थ को देव अथवा मनुष्यसम्बधी कामभोगों में वैराग्य उत्पन्न होजाता है । इसीका स्पष्टीकरण करते हैं-मनुष्यों के कामभोग अनित्य हैं, इसी प्रकार देवों के भी कामभोग अनित्य हैं । अनियत
और अनिश्चित हैं और चलाचल धर्म वाले अर्थात् बारबार जन्म मरण में लाने वाले होते हैं। वे मृत्यु के बाद अथवा मृत्यु के पूर्व रोग में या बुढापा में अवश्य त्याग करने योग्य हैं । यदि इस तप और
व मामा श्रावमसमधी निदान भर्नु न ४२ थे-'एवं खलु' त्या.
હે આયુષ્માન શ્રમણે! આ પ્રકારે મેં ધર્મ પ્રતિપાદન કર્યો. બાકી વર્ણન પૂર્વ પ્રકારે જાણવું જોઇએ, આ ધર્મમાં પરાક્રમ કરતા નિગ્રંથને દેવ અથવા મનુષસંબંધી કામગમાં વૈરાગ્ય ઉત્પન્ન થાય છે. આનું જ સ્પષ્ટીકરણ કરે છેમનુષ્યના કામગ અનિત્ય છે એવી જ રીતે દેના પણ કામગ અનિત્ય છે. અનિયત અને અનિશ્ચિત છે તથા ચલાચલ ધર્મવાળા અર્થત અસ્થિર અને પુનરાગમનીય એટલે વારંવાર જન્મ મરણમાં લાવવાવાળા હોય છે, તે મૃત્યુ થયા પછી અથવા મૃત્યુ પહેલાં દેશમાં કે ઘડપણમાં અવશ્ય ત્યાગ કરવા યોગ્ય છે. જે આ
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुनिहर्षिणी टीका अ. १० श्रावकभवनिदान (८) वर्णनम्
४२७
मातृकाः यावत्तत्र कस्मिंश्चित्कुले पुस्त्वेन प्रत्यायान्ति = उत्पन्ना भवन्ति, तत्र = उग्रपुत्रादिषु मध्ये श्रमणोपासको भवामि । कीदृश: ? अभिगतजीवाजीवः = त्रिज्ञातजीवाजीवतच्चः, उपलब्धपुण्यपापः = प्राप्तपुण्यपापज्ञानः यावत् मासुकम्=अचित्तम् एषणीयं = निर्दोषं चेत्यनयोः समाहारः मासुकैषणीयं तेन अशनेन पा नेन खाद्येन खाद्येन श्रमणनिर्ग्रन्थान् प्रतिलाभयन = तेभ्यो दानं ददानो विहरामि, तदेतत् साधु = समीचीनं मम स्यादिति तात्पर्यम् ॥ ० ४८ ॥
अथाष्टमनिदानकर्त्ता प्रव्रजितो भवति न वा ? इत्याह- ' एवं खलु' इत्यादि । मूलम् - एवं खलु समणाउसो ! निग्गंथो वा निग्गंथी वा णिदाणं किच्चा तस्स ठाणस्स अणालोइय जाव देवलोएसु देवत्ताए उववज्जइ जाव किं ते आसगस्स सदइ ॥ सू०४९ ॥ छाया - एवं खलु श्रमणाः ! आयुष्मन्तः ! निर्ग्रन्थो वा निर्ग्रन्थी वा निदानं कृत्वा तस्मै स्थानायानालोचितः यावद् देवलोकेषु देवत्वेन उपपद्यते यावद् किं ते आस्यकाय स्वदते || सू० ४९ ॥
टीका- ' एवं ' - इत्यारभ्य ' आसगस्स सदर ' इत्यन्तस्य व्याख्या प्राग् विहिता । सू० ४९ ॥
नियम का कुछ फलविशेष है तो आगामीकाल में ये जो महामातृक उग्रपुत्रादि उग्र आदि उत्तम कुलों में पुरुषरूप से उप्तन्न होते हैं, उन में से किसी एक कुल में मैं भी उप्तन्न होऊँ और श्रमणोपासक बनूं । फिर मै यावत् - जीव अजीव पुण्य और पापको भलीभांति जानता हुआ यावत् अचिन्त और निर्दोष अशन, पान, खाद्य, स्वाद्य इन चार प्रकार के आहार से मुनियों को प्रतिलाभता हुआ अर्थात् दान देता हुआ विचरूँ । यह मेरा विचार ठीक है | सू० ४८ ॥
आठवाँ निदान करनेवाला प्रव्रजित होता है या नहीं ? उसके सम्बन्ध में कहते हैं - ' एवं खलु ' इत्यादि ।
તપ અને નિયમનું કાંઈ ફલવિશેષ હેાય તે આગામી કાલમાં તે જે મહામાતૃક ઉગ્નપુત્રાદિ ઉગ્ર આદિ ઉત્તમ કુલેમાં પુરુષરૂપે ઉત્પન્ન થાય છે તેમાંથી કેઇ એક કુળમાં હું પણુ ઉત્પન્ન થાઉં અને શ્રમણેાપાસક બનું. પછી હું' ખરાખર જીવ–અજીવ, युएय - पापने सारी रीते समतां अथित्त तथा निर्दोष अशन, पान, मद्य, स्वाद्य, એ ચાર પ્રકારના આહારથી મુનિને પ્રતિલાભતા થકે અર્થાત્ દાન દેતા થકા विय३, मे भारो विचार ही छे. (सू०४८)
આઠમા નિદાનકર્મીના કર્તા પ્રત્રજિત થાય છે કે નહિ તે સમયે કહે છે— ' एवं खलु' इत्यादि.
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________
___ दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे पूर्वोक्तपकारस्य पुरुषस्य धर्माख्यानादिविषये शिष्यः पृच्छति-'तस्स णं' इत्यादि ।
म्लम्--तस्स णं तहप्पगारस्स पुरिसजायस्स तहारूवे समणे वा माहसे वा उभओ कालं केवलिपन्नत्तं धम्ममाइक्वेजा ? हंता आइक्वेज्जा, सेणं पडिसुणिज्जा ? हंता पडिसुणिज्जा । से णं सदहेज्जा३ ? हंता सद्दहेजा३ । से णं सीलव्वय जाव पोसहोववासाइं पडिवजेजा ? हंता पडिवज्जेज्जा । से णं मुंडे भवित्ता अगाराओ अणगारियं पव्वएज्जा? णो इणढे समहे॥सू०५०॥
छाया-तस्मै खलु तथाप्रकाराय पुरुषजाताय तथारूपः श्रमणो वा माहनो वा उभयतः कालं केवलिपज्ञप्तं धर्ममाख्यायात् ? हन्त ! आख्यायात् । प्रतिशृणुयात् ? हन्त ! प्रतिशृणुयात् । स खलु श्रद्दध्यात्३ ? हन्त ! श्रद्दध्यात्३ । स खलु शीलवत. यावत् पौषधोपवासान् प्रतिपधेत ? हन्त ! प्रतिपद्येत । स खलु मुण्डो भूत्वा अगाराद् अनगारितां प्रव्रजेत् ? नायमर्थः समर्थः ॥५० ५०॥
टीका-'तस्स'-इत्यादि । तस्मै पूर्वोक्ताय खलु तथाप्रकाराय=तादृशाय अष्टमनिदानकर्ने पुरुषजाताय-पुरुष एव जातः उत्पन्नस्तस्मै तथारूपः श्रमणो वा माहनो वा केवलिप्रज्ञप्तं धर्ममाख्यायात् ? हन्त ! आख्यायात् । स खलु किं प्रतिश्रृणुयात् ? हन्त ! प्रतिश्रृणुयात् । स पुरुषः खलु श्रद्दध्यात्३=श्रमण
यहाँ 'एवं' से लेकर आसगस्स सदइ' तक की व्याख्या प्रथम निदान की तरह जानना चाहिये । सू० ४९॥
पूर्वोक्त प्रकार का निदान करने वाले पुरुष के धर्मविषय में कहते हैं-'तस्स णं' इत्यादि ।
गौतम स्वामी भगवान् से पूछते हैं-हे भदन्त ! इस प्रकार के निदान करने वाले पुरुष को यदि कोई श्रमण या माहण धर्मकथा सुनावे तो क्या वह सुनता है ? हा गौतम सुनता है, तथा
मा ‘एवं' थी सन ' आसगस्स सदइ' सुधानी व्याभ्या प्रथम निहानना रवी तशी नसे. (सू० ४८)
पूजित रे निहान ४२वापामा पुरुषना धर्म विषयमा छ-'तस्स गं'त्या.
ગોતમ સ્વામી ભગવાનને પૂછે છે હે ભદન્ત ! આ પ્રકારનું નિદાન કરવાવાળા પુરુષને જે કઈ શ્રમણ કે માહણ ધર્મકથા સંભળાવે તે શું તે સાંભળે છે? હા,
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________
निहर्षिणी टीका अ. १० श्रावकभवनिदान (८) वर्णनम्
४२९
मानवचने श्रद्धां कुर्यात् ? हन्त ! श्रद्दध्यात् ३ । स खलु किं शीलव्रत० यावत्, यावच्छब्देन 'गुणविरमणप्रत्याख्यान ' इत्यस्य संग्रहः, तथा च शीलवतगुणविरमणप्रत्याख्यान पौषधोपवासन पूर्वोक्तलक्षणान् प्रतिपद्येत= स्वीकुर्यात् ? हन्त ! प्रतिपद्येत । स खलु पुरुषः मुण्डो = लुश्चितकेशो भूत्वा अगारात् = गृहात् अनगारितां = साधुतां प्रव्रजेत् ? अयमर्थो न समर्थः, नासौ प्रव्रजितो भवतीति भावः ।। सू०५० ।। पुनस्तदेव विशदयति - ' से णं ' इत्यादि ।
मूलम् - से णं समणोवासए भवइ - अभिगयजीवाजीवे जाव पडिला भेमाणे विहरइ । से णं एयारूवेणं विहारेणं विहरमाणे बहूणि वासाणि समणोवासगपरियागं पाउणइ, पाउणित्ता आबाहंसि उप्पण्णंसि वा अणुप्पण्णंसि वा बहूई भत्ताई अणसणाए छेदेइ, छेदित्ता आलोइयपडिक्कंते समाहिपत्ते कालमासे कालं किच्चा अण्णयरेसु देवलोएस देवत्ताए उववत्तारो भवइ । तं एवं खलु समणाउसो ! तस्स णिदाणस्स इमेयारूवे पावफलविवागे जे णं णो संचाएइ सव्वाओ सव्वत्ताए मुंडे भवित्ता अगाराओ अणगारियं पव्वइत्तए | सू० ५१ ॥
छाया - स खलु श्रमणोपासको भवति - अभिगतजीवाजीवो यावत् प्रतिलम्भयन् विहरति । स खलु एतद्रूपेण विहारेण विहरन बहूनि वर्षाणि श्रमणोपासक पर्यायं पालयति, पालयित्वा आबाधायामुत्पन्नायामनुत्पन्नायां वा बहूनि भक्तानि अनशनया छिनत्ति, छिवा आलोचितमतिक्रान्तः समाधि प्राप्तः कालमासे कालं कृत्वा अन्यतमे देवलोकेषु देवत्वेन उपपत्ता भवति । तद् एवं खलु श्रमणाः ! आयुष्मन्तः । तस्य निदानस्य अयमेतद्रूपः पापफलविश्रद्धा, प्रतीति और रुचि करता है, तथा वह शीलवत यावत् पौषधोपवास आदि व्रतों को अंगीकार करता है अर्थात् व्रतधारी श्रावक होता है परन्तु वह मुण्डित होकर प्रव्रजित नहीं हो सकता || सू०५०॥ ગૌતમ! તે સાંભળે છે તથા શ્રદ્ધા પ્રતીતિ અને રૂચિ કરે છે તથા તે શીલવ્રત આદિ તેમજ પૌષધપવાસ આદિ ત્રતાને 'ગીકાર કરે છે. અર્થાત્ વ્રતધારી શ્રાવક થાય છે પરંતુ તે સુડિત થઈને પ્રજિત થઈ શક્તા નથી. ( ૦ ૫૦ )
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे पाकः येन नो शक्नोति सर्वतः सर्वतया मुण्डो भूत्वा अगागद् अनगारितां प्रवजितुम् ॥ सू० ५१ ॥
टीका-' से णं'-इत्यादि । स खलु श्रमणोपासकः श्रावको भवति । कीदृशः ? अभिगतजीवाजीवः यावत् प्रतिलम्भयन्–श्रमण निर्ग्रन्थेभ्यः प्रासुकैषणीयमशनादिकं ददानो विहरति । स खलु पूर्वोक्त एतदूपेण विहारेण श्रावकाचारेण विहरन् बहूनि वर्षाणि श्रमणोपासकपर्यायं पालयति, पालयित्वा आबाधायाम आ समन्ताद् बाधा-रोगपीडान्तरायादिरूपा तस्याम् उत्पन्नायां= जातायां वा अथवा अनुत्पन्नायां बहूनि भक्तानि अनशनया छिनत्ति, छित्त्वा आलोचित-प्रतिक्रान्तः कृतालोचन-प्रतिक्रमणः समाधिप्राप्तः प्रशान्तचित्तः कालमासे कालावसरे कालं कृत्वा देवलोकेषु अन्यतमे कस्मिंश्चिदेवलोके देवत्वेन उपपत्ता-उत्पन्नो भवति । हे आयुष्मन्तः श्रमणाः ! तद् एवं तस्य
फिर उसीबात का विशेषरूपसे वर्णन करते हैं-'से गं' इत्यादि ।
वह श्रावक, जीव अजीव आदि तत्वों का ज्ञाता होता है यावत् श्रमण और निग्रन्थों को प्रासुक एषणीय आहार पानी आदि से प्रतिलाभित करता हुआ विचरता है । इस प्रकार विचरता हुआ बहुत वर्षों तक अमणोपासक पर्याय का पालन करता है । रोग आदि के उत्पन्न होने अथवा न होने पर भी अनशनद्वारा बहुत भक्त का छेदन अर्थात् बहुत दिनों तक आहार पानी का त्याग-रूप संथारा करता है और अतिचारादिकी आलोचना तथा प्रतिक्रमण कर समाधियुक्त वह श्रावक काल अवसर काल करके अवेयक आदि देवलोकोमेंसे किसी एक देवलोक में देवरूप से उप्तन्न होता है । इस प्रकार हे आयुष्मान श्रमणो ! उस निदान का इस प्रकार पापरूप
4जी मे पातनुं विशेष३५ १fन ७२ जे-से गं' त्याल.
તે શ્રાવક, જીવ અજીવ આદિ તને જ્ઞાતા થાય છે. વળી શ્રમણ તથા નિગ્રન્થને પ્રાસુક એષણય આહાર પાણી આદિથી પ્રતિલાભિત કરતે વિચારે છે. એ પ્રકારે વિચરતે તે ઘણાં વર્ષો સુધી શ્રમણોપાસકપર્યાયનું પાલન કરે છે. રોગ આદિ ઉત્પન્ન થતાં કે ન થતાં પણ અનશનદ્વારા ઘણા ભકતનું છેદન અર્થાત્ બહુ દિવસો સુધી આહાર પાણીના ત્યાગરૂપ સંથારા કરે છે. અને અતિચાર આદિની આલેચના તથા પ્રતિક્રમણ કરી સમાધિયુક્ત તે શ્રાવક, કાલ અવસરે કોલ કરીને ગ્રેવેયક આદિ દેવલેઓમાંના કેઈ એક દેવલોકમાં દેવરૂપથી ઉત્પન્ન થાય છે. આ પ્રકારે, હે આયુષ્માન
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________
निहर्षिणी टीका अ. १० साधुसम्बन्धीनिदान ( ९ ) वर्णनम्
४३१
उक्तस्य निदानस्य अयमेतद्रूपः = पूर्वोक्तस्वरूपः पापफलविपाकः = पापरूपपरिणमो भवति येन पापपरिणामेन स सर्वतः सर्वभावेन सर्वतया= सर्वप्रकारेण मुण्डितो भूत्वा आगारात्= गृहस्थभावाद् अनगारितां = साधुभावं प्रव्रजितुं = स्वीकर्तुं नो शक्नोति न समर्थो भवति ।। सू० ५१ ॥ ॥ इत्यष्टमं निदानम् ॥ ८ ॥
अथ नवमं साधुसम्बन्धिकं निदानकर्म प्ररूपयति ' एवं खलु' इत्यादि । मूलम् -- एवं खलु समणाउसो ! मए धम्मे पण्णत्ते जाव से य परक्कममाणे दिव्वमाणुसएहिं कामभोगेहिं निव्वेयं गच्छेज्जा - माणुस्सा खलु कामभोगा अधुवा असासया जाव वि प्पजहणिज्जा, दिव्वावि खलु कामभोगा अधुवा जाव पुणरागमणिज्जा, जइ इमस्स तवनियम० जाव अहमवि आगमेस्साणं जाई इमाई भवंति अंतकुलाणि वा पंतकुलाणि वा तुच्छकुलाणि वा दरिद्दकुलाणि वा किवणकुलाणि वा भिक्खागकुलाणिवा, एएसि णं अण्णतरंसि कुलंसि पुमत्ता पच्चायामि एस मे आया परियाए सुणीहडे भविस्सइ । से तं साहु ॥ सू० ५२॥
छाया - एवं खलु श्रमणा आयुष्मन्तः ! मया धर्मः प्रज्ञप्तः यावत् स च पराक्रामन् दिव्यमानुषकेषु कामभोगेषु निर्वेदं गच्छति मानुष्यकाः खल कामभोगा अधुवा अशाश्वता यावद् विमहेयाः, दिव्या अपि खलु कामभोगा अधुवा यावत् पुनरागमनीयाः, यदि अस्य तपोनियम० यावद् अहमपि आफल हुआ जिससे इस निदान का करने वाला वह गृहस्थ भावको त्याग कर प्रब्रजित नहीं हो सकता अर्थात् निदानकर्म के प्रभाव से वह साधुवृति नहीं ले सकता ८ ॥ सू० ५१ ॥
|| यह आठवाँ निदान हुआ ॥ ८ ॥
શ્રમણેા ! તે નિદાનનું એ રીતનું પાપરૂપ ફલ એવું થાય છે કે જેથી આ નિદાન કરવાવાળા તે ગૃહસ્થભાવના ત્યાગ કરીને પ્રવ્રુજિત થઈ શકતા નથી. અર્થાત નિદાનકના પ્રભાવથી તે સાધુવૃત્તિ લઈ શકતા નથી. ( સૂ॰ ૫૧ )
मा माउसु निहान थयुं (८)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे गमिष्यति यान्येतानि भवन्ति अन्तकुलानि वा प्रान्तकुलानि वा तुच्छकुलानि वा दरिद्रकुलानि वा कृपणकुलानि वा भिक्षुककुलानि वा, एतेषामन्यतमे कुले पुंस्त्वेन प्रत्यायामि, एष मे आत्मा पर्याये सुनिहतो भवष्यति । तदेतत्साधु ॥सू०५२॥
___टीका-'एवं'-इत्यादि । हे आयुष्मन्तः श्रमणाः ! मया धर्मः प्रज्ञप्तः यावत , यावच्छब्देन-'इदमेव नैग्रन्थं प्रवचनम् ' इत्यादीनां प्राग्व्याख्यातपदानां संग्रहः । स च पराक्रामन्-धर्म पराक्रमं स्फोटयन् दिव्यमानुषकेषु-देवमनुष्यसम्बन्धिषु कामभोगेषु निवेदं वैराग्यं गच्छति प्राप्नोति । तदेव दर्शयति'मानुषकाः' इत्यादि, मानुषकाः मनुष्यसम्बन्धिनः कामभोगा अध्रुवाः अस्थिरत्वात् अशाश्वताम्-विनश्वरत्वात् , यावद्-विहेयाः परित्याज्याः। तथा दिव्या अपि-देवसम्बन्धिनोऽपि खलु कामभोगा अध्रुवा यावत् , पुनरागमनीया:= पुनरावर्तिनः पुनःपुनर्जन्ममरणकारणीभूताः सन्तीत्यर्थः । यद्यस्य तपोनियम यावत् , यावच्छब्देन 'ब्रह्मचर्यगुप्तिवासस्य फलवृत्तिविशेषः स्यात् । तदा अहमपि आगमिष्यति-भविष्यति काले यानीमानि-वक्ष्यमाणानि अन्तकुलानि
अब नववा साधुसम्बन्धी निदानकर्म का निरूपण करते हैं‘एवं खलु' इत्यादि ।
हे आयुष्मान श्रमणो ! मैंने धम का प्ररूपण किया 'यावत्' शब्द से · इदमेव नैनन्थं प्रवचनम् ' इत्यादि पूर्व में व्याख्या किये हुए पदोंका संग्रह समझना । वह निर्ग्रन्थ धर्म में पराक्रम करता हुआ देव और मनुष्य सम्बन्धी कामभोगों के विषय में वैराग्य प्राप्त करता है और विचार करता है कि - मनुष्यों के कामभोग अध्रुव और अशाश्वत अर्थात् अनित्य हैं, अतः कभी न कभी उनको छोडना ही होगा । देवों के कामभोग इसी तरह अनित्य और बारबार जन्म मरण के कारणभूत होते हैं । यदि इस तप और नियम का कुछ
व नभा साधुसमा निधानभनु नि३५९) ४२ छ-'एवं खलु' त्याहि.
मायुभान श्रभो ! में मनु प्र३५९५ ४यु यावत्' शण्थी । इदमेव नैग्रन्थं प्रवचनम् । प्रत्याहि पूर्वमा (408) व्याच्या या प्रमाणे पनि संग्रह સમજે. તે નૈન્ય ધર્મમાં પરાક્રમ કરતા દેવ તથા મનુષ્ય સંબંધી કામના વિષયમાં વૈરાગ્ય પ્રાપ્ત કરે છે. અને વિચાર કરે છે કે-મનુષ્યના કામગ અધવ અને અશાવત અર્થાત્ અનિત્ય છે. તેથી કયારેક ને કયારેક તેને છેડવાજ પડશે. દેવના કામગ એવી જ રીતે અનિત્ય તથા વારંવાર જન્મ મરણના કારણભૂત હોય છે. જે આ તપ અને નિયમનું કાઈ કુલ હોય તે હું આગામી ભવમાં અન્નકુલ દ્રવ્યભાવથી
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. १० साधुसम्बन्धी निदान ( ९ ) वर्णनम्
द्रव्यभावतो जघन्यकुलानि वा = अथवा मान्तकुलानि द्रव्यभावतोऽसारकुलानि, वा = अथवा तुच्छकुलानि = अल्पकुटुम्बानि, वा = अथवा दरिद्रकुलानि = निर्धन कुलानि, बा=अथवा कृपणकुलानि = धनसत्वेऽपि नितान्तनिस्सत्वस्वभावानि, वा=अथवा भिक्षुककुलानि = याचककुलानि भवन्ति, एषाम् = अन्तमान्तादिकुलानां मध्ये अन्यतमे=कस्मिंश्चित् कुले पुंस्त्वेन प्रत्यायामि = उत्पन्नो भवामि येन एतेषु कुलेषु एष मे मम आत्मा मपो जातः पर्याये संयमपर्याये सुनिहतः सुखेन निस्मृतो भविष्यति, अहं सुखपूर्वकं संयमी भविष्यामीति भावः, तदेतत् साधु = समीचीनम् एतदेव मे श्रयस्करं भवतीति भावः ॥ ०५२ ॥
४३३
9
अथ भगवान् कथयति - ' एवं खलु' इत्यादि ।
मूलम् - एवं खलु समणाउसो ! निग्गंथो वा निग्गंथी वा णिदाणं किच्चा तस्स ठाणस्स अणालोइय- अप्पडिक्कते सव्वं तं चेव, से णं मुंडे भवित्ता अगारओ अणगारियं पव्वज्जा ? फल हो तो मैं आगामी भव में अन्तकुल द्रव्य भाव से छोटागरीब कर्ष आदि कुल, अथवा प्रान्तकुल द्रव्य भाव से साररहित अर्थात् धन और बुद्धि आदि से सामान्य कुल, अथवा तुच्छकुलअल्पकुटुम्बवाला कुल, अथवा दरिद्रकुल - जन्म से निर्धन कुल, अथवा कृपणकुल, अर्थात् धन होने पर भी धनरहित के जैसे स्वभाववाला कुल, अथवा याचककुल, इन सब कुलोमेंसे किसी एक कुल में पुरुष का जन्म ग्रहण करूँ, जिससे मेरा यह आत्मा संयमपर्याय के लिये सुखपूर्वक निकल सकेगा । अर्थात् इन कुलों में मुझे संयम लेते समय कोई नहीं रोके और मैं सुखपूर्वक संयम ग्रहण कर सकूंगा । यही ठीक है | सू० ५२ ॥
નાનું—ગરીબ ક ક આદિ કુલ. અથવા પ્રાન્તકુલ-દ્રવ્યભાવથી સારરહિત અર્થાત ધન તથા બુદ્ધિ આદિમાં સામાન્ય કુલ, અથવા તુચ્છકુલ-અપકુટુ ખવાળાં કુલ અથવા દરિદ્રકુલ=જન્મથી નિ નકુલ અથવા કૃપણુકુલ અર્થાત્ ધન હોવા છતાં પણ ધનરહિતના જેવા સ્વભાવવાળાં કુલ, અથવા ચાચકકુલ, એ બધાં કુલામાંથી કાઇ એક કુળમાં પુરુષના જન્મ ગ્રહણ કરૂ. જેથી કરીને મારે। આ આત્મા સચમપર્યાયને માટે સુખપૂર્ણાંક નીકળી શકશે. અર્થાત્ એ લેામાં મને સયમ લેતી વખતે કાઇ શકશે નહીં અને હું સુખપૂર્ણાંક સંયમ ગ્રહણ કરી શકીશ, એજ ઠીક છે. ( સૂ॰ પર )
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३४
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे हंता। पव्वइज्जा । से णं तेणेव भवग्गहणेणं सिज्झेज्जा जाव सव्वदुक्खाणमंतं करेज्जा ? णो इणढे समहे ॥सू० ५३॥
छाया-एवं खलु श्रमणाः ! आयुष्मन्तः ! निम्रन्थो वा निर्ग्रन्थी वा निदानं कृत्वा तस्मै स्थानाय अनालोचितोऽप्रतिक्रान्तः सर्व तदेव । स खलु मुण्डो भूत्वा अगाराद् अनगारितां प्रव्रजेत् ? हन्त ! प्रव्रजेत् स खलु तेनैव भवग्रहणेन सिध्येत् ? यावत् सर्वदुःखानामन्तं कुर्यात् ? नायमर्थः समर्थः॥मू० ५३।।
टीका-'एवं खलु'-इत्यादि । हे आयुष्मन्तः ! श्रमणाः ! एवम् अनेन प्रकारेण खलु-निश्चयेन निर्ग्रन्थो वा निर्ग्रन्थी वा निदानं कृत्वा तस्य स्थानस्य-निदानरूपस्य अनालोचितःगुरुसमीपेऽकृतपापप्रकाशनः, अप्रतिक्रान्तः%D ततोऽनिवृत्तः । सर्व तदेव स खलु निदानकर्ता मुण्डो भूत्वा आगाराद-गृहाद् अनगारितां प्रव्रजेत ? इति गौतमप्रश्नः, भगवानाह-हन्त !बाढं प्रवजेत, स खलु तेनैव-तस्तिन्नेव भवग्रहणे=भवे सिद्धयेत्-सिद्धिं प्राप्नुयात् , यावद् , यावच्छब्देन-बुद्धयेत, मुच्येत, परिणियात् , सर्वदुःखानामन्तं कुर्यात् ? भगवानाह-अयमर्थों न समर्थः तस्मिन्नेव भवे मोक्षं न प्राप्नोतीत्यर्थः ॥ ५३॥
इस विषय में फिर भगवान् कहते हैं-' एवं खलु ' इत्यादि ।
हे आयुष्मान श्रमणो ! इस प्रकार से निर्ग्रन्थ अथवा निर्ग्रन्थी निदानकर्म करके उस पापस्थान की आलोचना और प्रतिक्रमण किये विना वह मर कर उसी अन्तप्रान्त आदि कुलोंमेंसे किसी एक कुल में जन्म लेता है । गौतम स्वामी पूछते हैं-हे भदन्त ! क्या वह मुण्डित होकर प्रवजित हो सकता है ? भगवान् उत्तर देते हैं किहा गौतम ! अवश्य प्रबजित हो सकता है । हे भदन्त ! क्या वह उसी जन्म में सिद्ध बुद्ध और कमों से मुक्त होकर सब दुःखों का अन्त कर सकता है ? भगवान् कहते हैं-हे गौतम ! वह उसी भव में मोक्ष प्राप्त नहीं कर सकता। ।। सू० ५३ ॥
मा विषयमा जी सापान ४ -' एवं खलु' प्रत्याहि.
હે આયુમાન શ્રમણ ! આ પ્રકારે નિર્ચન્થ અથવા નિર્ચથી નિદાનકર્મ કરીને તે પાપસ્થાનની આલેચના અને પ્રતિક્રમણ કર્યા વિના મરી જતાં તે અન્ય પ્રાન્ત આદિ કુલોમાંથી કેઈ એક કુલમાં જન્મ લે છે. ગૌતમ સ્વામી પૂછે છે - હે ભદત ! શું તે મુંડિત થઈને પ્રત્રજિત થઈ શકે છે? ભગવાન ઉત્તર આપે છે કે-હા ગૌતમ! તે અવશ્ય પ્રવજિત થઈ શકે છે.
, હે ભદન્ત ! શું તે તેજ જન્મમાં સિદ્ધ બુદ્ધ તથા કર્મોથી મુકત થઈને સર્વે दु:मोनो मत शश छ?
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. १० साधुसम्बन्धिनिदान (९) वर्णनम्
तर्हि स कीदृशो भवती ? त्याह-'से गं' इत्यादि ।
मूलम्-से णं भवइ से जे अणगारा भगवंतो इरियासमिया भासासमिया जाव बंभयारी, तेणं विहारेणं विहरमाणे बहुइं वासाइं सामण्णपरियागं पाउणइ, पाउणित्ता आबाहंसि वा उप्पण्णंसि वा अणुप्पण्णंसि वा बहुई भत्ताई पञ्चक्खाइ, पञ्चक्खित्ता बहुइ भत्ताइं अणसणाए छेदेइ, छेदित्ता आलोइयपडिकंते समाहिपत्ते कालमासे कालं किच्चा अण्णयरेषु देवलोएसु देवत्ताए उववत्तारो भवइ । एवं खलु समणाउसो ! तस्स णिदाणस्स इमेयारूवे पावफलविवागे जं णो संचाएइ तेणेव भवग्गहणेणं सिज्झिउं जाव सव्वदुक्खाणमंतं करेउं ॥सू०५४॥
___ छाया-स खलु भवति अथ येऽनगारा भगवन्त ईसिमिता यावत्ब्रह्मचारिणस्तेन विहारेण विहरन् बहूनि वर्षाणि श्रामण्यपर्यायं पालयति पालयित्वा आवाधायामुत्पन्नायां वा अनुत्पन्नायां वा बहूनि भक्तानि प्रत्याख्याति, प्रत्याख्याय, बहूनि भक्तानि अनशनया छिन्द्यात् , छित्त्वाऽऽलोचितः प्रतिक्रान्तः समाधिप्राप्तः, कालमासे कालं कृत्वाऽन्यतमे देवलोकेषु देवतयोपपत्ता भवति । तदेवं खलु श्रमणा आयुष्मन्तः ! तस्य निदानस्याऽयमेतद्रूपः पापफलविपाको यन्न शक्नोति, तेनैव भवग्रहणेन सेद्ध, यावत्सर्वदुःखानामन्तं कर्तुम् ।।मू०५४॥
टीका-'से णं'-इत्यादि । स च पूर्वोक्तश्च भवति-वक्ष्यमाणस्वरूपो भवति-'से' अथ तदनन्तरं ये अनगारा भगवन्तः ईर्यासमिताः युग्यपरिमितभूमिनिरीक्षणपूर्वकं गमनशीलाः, भाषासमिता हितपरिमितनिरवद्यभाषिणः यावत्,
तब वह कैसा होता है ? सो कहते हैं-'से गं' इत्यादि ।
वह अनगार होता है किस प्रकार का होता है ? सो कहते हैं-जो ये अनगार भगवन्त ईर्यासमिति वाले अर्थात् युग्यपरिमितभूमिनिरीक्षणपूर्वक गमन करने बाले भाषासमिति वाले, हितकारी
ભગવાન કહે છે--હે ગૌતમ!તે તેજ ભવમાં મોક્ષ પ્રાપ્ત કરી શક્તો નથી. (સૂ) ૫૩) त्यारे ते थाय छ १ ते ४ छे-से गंत्यादि
તે અણગાર થાય છે. કેવા પ્રકારને થાય છે? તે કહે છે– જે અનગર ભાગવન્ત ઈસમિતિવાળા અર્થાત યુગ્યપરિમિતભૂમિનિરીક્ષણપૂર્વક ગમન કરવાવાળા,
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे यावच्छब्देन-'आदानभाण्डामत्रनिक्षेपणसमिताः, उच्चरप्रस्रवणश्लेष्मसिङ्घाणजल्लपरिष्ठापनिकासमिताः, मनोगुप्ताः, वाग्गुप्ताः, कायगुप्ताः, गुप्तेन्द्रियाः, गुप्त' इत्येषां सङ्ग्रहः, 'गुप्त' इति पदसंयोजनेन 'गुप्तब्रह्मचारिणः सन्ति स तत्सदृशो भवतीति भावः । तेन तत्सम्बन्धिना तत्सदृशेन विहारेण विहरन् स बहूनि वर्षाणि श्रामण्यपर्यायं-संयमपर्यायं पालयति, पालयित्वा आबाधायाम् उत्पन्नायामनुत्पन्नायां वा बहूनि भक्तानि-चतुर्विधाहाराणि प्रत्याख्यातिपरित्यजति प्रत्याख्याय बहूनि भक्तानि अनशनया छिनत्ति, छित्वा आलोचितपतिक्रान्तः समाधिप्राप्तः कालमासे कालं कृत्वा देवलोकेषु अन्यतमे कस्मिंश्चिद् देवलोके देवत्वेन उपपत्ता-समुत्पन्नो भवति । हे आयुष्मन्तः श्रमणाः ! एवम् अनेन प्रकारेण खलु-निश्चयेन तस्य-निदानस्य अयमेतद्रूपः वक्ष्यमाणलक्षणः पापपरिमित निरवद्य भाषा बोलने वाले, यावत्-शब्द से आदानभाण्डामत्रनिक्षेपणसमिति वाले, उच्चार-प्रस्रवण-श्लेष्म-सिवाण-जल्लपरिष्ठापनिकासमिति वाले, मनोगुप्त, वाग्गुप्त, कायगुप्त, गुप्तेन्द्रिय
और गुप्तब्रह्मचारी होते हैं, उनके सदृश अनगार होजाता है । इस प्रकार विचरता हुआ वह बहुत वर्षों तक श्रमणपर्याय का पालन कर व्याधि उप्तन्न होने पर अथवा न होने पर यावत् संथारा करके बहुत भक्त- बहुत से दिनों तक चतुर्विध आहार - का त्याग कर बहुत भक्त का अनशनद्वारा छेदन कर आलोचना और प्रतिक्रमणद्वारा समाधि को प्राप्त करता है । एवं काल अवसर काल करके ग्रैवेयक आदि देवलोकों में से किसी एक देवलोक में महाऋद्धिशाली देवपने उप्तन्न होता है । हे आयुष्मान श्रमणो ! इस प्रकार उस निदानकर्म ભાષાસમિતિવાળા હિતકારી પરિમિત નિરવદ્ય ભાષા બોલવાવાળા, યાવત્ શબ્દથી આ દાનભાંડમત્રનિક્ષેપણસમિતિવાળા, ઉચારપ્રસવણદ્વૈષ્મસિઘાણ જલપરિષ્ઠાપનિકાસમિતિવાળા, મને ગુત, વાÉગુપ્ત, કાયગુપ્ત, ગુતેન્દ્રિય તથા ગુપ્તબ્રહ્મચારી થાય છે. તેમના જે તે અનગાર થઈ જાય છે. એ પ્રકારે વિચરતે તે બહુ વર્ષો સુધી શ્રમણપર્યાયનું પાલન કરીને વ્યાધિ ઉત્પન્ન થતાં કે વ્યાધિ ન હોય ત્યારે પણ બરાબર સંથારા કરીને બહભકત–બહુ દિવસ સુધી ચતુર્વિધ આહારનો ત્યાગ કરી બહભકતનું અનશન દ્વારા છેદન કરી આચના અને પ્રતિક્રમણ દ્વારા સમાધિને પ્રાપ્ત કરે છે પછી કાલ અવસરે કોલ કરીને વેયક આદિ દેવકેમાંથી કેઈ એક દેવલોકમાં મહાદ્ધિશાળી દેવપણામાં ઉત્પન્ન થાય છે તે આયુષ્માન શ્રમણ ! આ પ્રકારે તે નિદાનકર્મનું
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुनिहर्षिणी टीका अ. १० निदानरहितसंयमफलवर्णनम्
फलविपाकः = पापकारी परिणामो भवति यद्=यस्माद् पापकारिनिदानकर्मपरिणामात् स तेनैव भवग्रहणेन तस्मिन्नेव भवे खलु नो शक्नोति सेछु यावत् सर्वदुःखानामन्तं कर्त्तुम् ॥ ० ५४ ।।
॥ इति नवमं निदानं संपूर्णम् ॥ ९ ॥ ॥ इति नदानकर्म सम्पूर्णम् ॥
अथ निदानरहितसंयमफलं वर्णयति - ' एवं ' - मित्यादि ।
मूलम् - एवं खलु समणाउसो मए धम्मे पण्णत्ते इणमेव निग्गंथे पावयणे जाव से य परक्कमेजा सव्वकामविरत्ते सव्वरागविरते सव्वसंगातीते सव्वहा सव्वसिणेहातिक्कंते सव्वचरित्र ॥ सू० ५५ ॥
छाया - एवं खलु श्रमणा आयुष्मन्तः ! मया धर्मः प्रज्ञप्तः, इदमेव नैर्ग्रन्थं प्रवचनं यावत् स च पराक्रामेत् सर्वकामविरक्तः सर्वरागविरक्तः सर्वसङ्गातीतः सर्वथा सर्वस्नेहातिक्रान्तः सर्वचारित्रपरिवृद्धः | ० ५५ ॥
टीका - ' एवं ' - इत्यादि । हे आयुष्मन्तः श्रमणाः ! एवम् = अनेन प्रकारेण खलु मया धर्मः प्रज्ञप्तः । इदमेव नैर्ग्रन्थं प्रवचनं यावत् स च = पूर्वोक्तो का पापरूप यह फल होता है कि जिससे उसको करने वाला वह उसी जन्म में सिद्ध बुद्ध और मुक्त होकर सब दुःखों का अन्त नहीं कर सकता || || सू० ५४ ॥
|| नववा निदान संपूर्ण ॥ ॥ इति निदानकर्म संपूर्ण ॥
४३७
अब निदानरहित संयमफल को कहते हैं- ' एवं खलु' इत्यादि । हे आयुष्मान श्रमणो ! इस प्रकार मैने धर्म प्रतिपादन किया है । यह निर्ग्रन्थ प्रवचन सत्य है इत्यादि । यावत् इस प्रवचन का
પાપરૂપ એવું ફૂલ થાય છે કે જેથી તે કરવાવાળા આ જન્મમાં સિદ્ધ બુદ્ધ અને મુકત થઇને સર્વ દુ:ખાના અંત કરી શકતા નથી. (સૂ॰ ૫૪)
नवभु निधान सम्पूर्ण (E) નિદાનકર્મ સંપૂર્ણ
हवे निधानरहित संयमश्वने हे छे' एवं खलु धत्याहि
હે આયુષ્માન શ્રમણા ! આ પ્રકારે મેં ધર્મ પ્રતિપાદન કર્યો છે. આ નિન્ય
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३८
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे
मुनिः पराक्रामेत् = संयममार्गे पराक्रमं कुर्यात् । तदा स कीदृशो भवती ? - त्याह' सव्वकामे - त्यादि, सर्वकामविरक्तः = समस्त विषयवासनारहितः सर्वरागविरक्तः = संसारराग निवृत्तः, सर्वसङ्गातीतः = धनधान्यादिसर्वपरिग्रहवर्जितः सर्वथा = सर्वप्रकारेण सर्वस्नेहातिक्रान्तः = दूरीकृतपुत्रकलत्रादिस्नेहबन्धनः सर्वेचारित्रपरि वृद्धः = यथाख्यातचारित्रपरिपुष्टो भवति ॥ सू० ५५ ॥
पुनस्तस्य किं भवती ? - त्याह- ' तस्स णं ' इत्यादि ।
मूलम् - तस्स णं भगवंतस्स अणुत्तरेणं णाणेणं अणुत्तरेणं दंसणेणं अणुत्तरेणं चारितेणं अणुत्तरेणं परिणिव्वाणमग्गेणं अप्पाणं भावेमाणस्स अनंते अणुत्तरे णिव्वाघाए णिरावरणे कसिणे पडणे केवलवरनाणदंसणे समुप्पज्जेज्जा ॥ सू० ५६ ॥
छाया-तस्य खलु भगवतः अनुत्तरेण ज्ञानेन, अनुत्तरेण दर्शनेन, अतुत्तरेण चारित्रेण, अनुत्तरेण परिनिर्वाणमार्गेण आत्मानं भावयतः अनन्तम् अनुतरं निर्व्याघातं निरावरणं कृत्स्नं प्रतिपूर्ण केवलवरज्ञानदर्शनं समुत्पद्यते || मू० ५६ ।। टीका - ' तस्स णं ' - इत्यादि । तस्य= सवकामविरक्तत्वादिगुणविशिष्टस्य वीतरागसंयमवतो भगवतोऽनगारस्य अनुत्तरेण = सर्वोत्तमेन ज्ञानेन, अनुत्तरेण = आरघन करने वाले जीव सिद्ध बुद्ध मुक्त होकर सब दुःखों का अन्त करते हैं । मुनि उस धर्ममें स्थित संयममार्ग में पराक्रम करता है । समस्त विषयवासना से रहित होता है । संसारराग से निवृत्त होता है । धन धान्य आदि सर्व परिग्रह का त्याग करता है । पुत्र पौत्र कलन आदि के स्नेहबन्धन से रहित होता है और सर्वचारित्रपरिवृद्ध अर्थात् यथाख्यातचारित्र से परिपुष्ट होता है | || सू० ५५ ॥
फिर यथाख्यातचारित्र वाले अनगार को क्या होता है ? सो પ્રવચન સત્ય છે ઇત્યાદ્રિ, ખરાબર આ પ્રવચનનું આરાધન કરવાવાળા જીવ સિદ્ધ બુદ્ધ મુકત થઈ સર્વ દુ:ખાના અંત કરે છે તે મુનિ થઇને સયમમાર્ગોમાં પરાક્રમ કરે છે. સમસ્ત વિષયવાસનાથી રહિત થાય છે. સોંસારરાગથી નિવૃત્ત થાય છે. ધન ધાન્ય આદિ સ` પરિગ્રહના ત્યાગ કરે છે. પુત્ર પૌત્ર કલત્ર આદિના સ્નેહ ખ ંધનથી રહિત થાય છે. અને સ`ચારિત્રપરિવૃદ્ધ અર્થાત યથાખ્યાત ચારિત્રથી પરિપુષ્ટ થાય છે. (સૂ૦ ૫૫) वणी यथाज्यात यारित्रवाणा अनगारने शुं थाय छे ? ते हे छे- 'तस्स णं'
छत्याहि
અનુપમ જ્ઞાન અનુપમ દન અને સત્કૃષ્ટ પરિનિર્વાણમા
અર્થાત કષાયરૂપ
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ.१० निदानरहितसंयमफलवर्णनम्
४३९ अनुपमेन दर्शनेन, अनुत्तरेण-सर्वप्रधानेन चारित्रेण यथाख्यातचारित्रेण, अनुत्तरेणसर्वोत्कृष्टेन परिनिर्वाणमार्गेण कषायदाहप्रशमनमार्गेण आत्मानं भावयतः= वासयतः अनन्तम् अनन्तार्थविषयत्वात् , यद्वा अनन्तम् अन्तरहितम् अपर्यवसितत्वात् , अनुत्तरं सर्वोचरं सर्वोत्तमत्वात् , निफ्धातं कटकुडयाद्यप्रतिहतत्वात्, निरावरणं क्षायिकत्वात् कृत्स्नं सकलार्थग्राहकत्वात् , प्रतिपूर्ण-राकाचन्द्रवत् सकलस्वांशसमन्वितत्वात् , केवलम् असहायम् , अत एव वरं प्रधानं ज्ञानं च दर्शनं च समुत्पद्यतेप्रादुर्भवति ॥ सू० ५६ ।।।
ततः सः किम्भूतः सन् किं करोती ?-त्याह-'तए णं' इत्यादि।
लम्मू-तए णं से भगवं अरहा भवइ जिणे केवली स. वण्णू सव्वदंसी सदेवमणुयासुराए जाव बहुइं वासाइं केवलिपरियागं पाउणइ, पाउणित्ता अपणो आउसेसं आभोएइ आभोइत्ता भत्तं पञ्चक्खाइ, पञ्चक्खित्ता बहूइं भत्ताइं अणसणाए छेदेइ, छेदित्ता तओ पच्छा चरिमेहि ऊसासनीसासेहि सिज्झइ जाव सव्वदुक्खाणमंतं करेइ ॥ सू० ५७ ॥ कहते हैं-' तस्स णं' इत्यादि ।
अनुपम ज्ञान अनुपम दर्शन और सर्वोकृष्ट परिनिर्वाणमार्ग अर्थात् कषायरूप अग्नि को शान्त करने वाले मार्ग से आत्मा को भावित करते हुए उन सर्वकाम – विरक्तपना आदि सर्वगुण वाले वीतराग संयमी अनगार भगवान को अनन्त-अन्तरहित, अनुत्तरसर्वोकृष्ट, निव्याघात-प्रतिरोधरहित, निरावरण - आवरणरहित, कृत्स्न-सकल पदाथे को ग्रहण करने वाला, प्रत्तिपूर्ण-सवाशसम्पूर्ण, ऐसा श्रेष्ठ केवलज्ञान और केवलदर्शन उप्तन्न होता है ॥सू० ५६॥
केवलज्ञान केवलदर्शन के उप्तन्न होने पर कैसे होते हैं ? सो અગ્નિને શાંત કરવાવાળા માર્ગથી આત્માને ભાવિત કરતા થકા તે સર્વકામવિરતપણું આદિ-સર્વગુણવાળા વીતરાગ સંયમી અનગાર ભગવાનને અનન્ત-અન્તરહિત અને ત્તર-સર્વોત્કૃષ્ટ નિવ્યઘાત-પ્રતિરોધરહિત, નિરાવરણ–આવરણરહિત કૃત્ન-સકલ પદાર્થને ગ્રહણ કરવાવાળા પ્રતિપૂર્ણ-સર્વા શસ પૂર્ણ, એવા શ્રેષ્ઠ કેવલજ્ઞાન તથા કેવલદર્શન ઉત્પન્ન થાય છે. (સૂ૦ ૫૬)
કેવલજ્ઞાન અને કેવલદર્શન ઉત્પન્ન થતાં તે કેવા થાય છે? તે કહે છે
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४०
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे
छाया - ततः खलु स भगवान् अर्हन् भवति जिनः केवली सर्वज्ञः सर्वदर्शी स देवमनुजासुरायां यावद् बहूनि वर्षाणि केवलिपर्यायं पालयति, पालयित्वा आत्मन आयुः शेषम् आभोगयति, आभोगयित्वा भक्तं प्रत्याख्याति, प्रत्याख्याय बहूनि भक्तानि अनशनया छिनत्ति, छित्त्वा ततः पश्चात् चरमैरुच्छ्वासनिःश्वासैः सिद्ध्यति यावत्सर्वदुःखानामन्तं करोति ॥ सू० ५७ ॥ टीका- 'तए णं' - इत्यादि । ततः केवलज्ञानकेवलदर्शन मादुर्भावानन्तरं । खलु निश्चयेन सः=अनगारो भगवान् अर्हन्=अर्हस्वरूपो भवति, पुनः जिनः = वीतरागः केवली = केवलज्ञान के वलदर्शनवान् भवति, ततः स सर्वज्ञः = जीवाजीवादिसर्वद्रव्यपर्यायज्ञाता सर्वदर्शी = सर्वद्रव्यपर्यायद्रष्टा सन् स देवमनुजासुरायां = देवमनुष्यासुरसहितायां सभायां मध्यगतो धर्ममाख्याति यावत् सर्वभावान् जानन् पश्यन् विहरति । सर्वभावान् = उत्पादव्ययत्रौव्यलक्षणान् द्रव्यगुणपर्यायान् जानन्= सम्यगवगच्छन् पश्यन् = करतलगतमौक्तिकवदवलोकयन् विहरति= आस्ते । तथा बहूनि वर्षाणि केवलिपर्यायं पालयति, पालयित्वा आत्मनः= स्वस्य आयुःशेषम्=अवशिष्टमायुः आभोगयति = केबलज्ञानेन जानाति, ज्ञात्वा कहते हैं - ' तए णं से ' इत्यादि ।
केवलज्ञान और केवलदर्शन का प्रादुर्भाव होने पर वे अनगार भगवान अरिहन्त होजाते हैं । फिर वे जिन वीतराग, केवली केवलज्ञान केवलदर्शन वाले, सर्वज्ञ - जीव अजीव आदि सर्वद्रव्यपर्याय के ज्ञाता, और सर्वर्दशी - सर्वद्रव्यपर्याय को देखने वाले होते हैं । वे देव मनुष्य और असुरों की परिषद में बिराजमान होकर
Haar से धर्मदेशना देते हैं, उप्ताद्-व्यय-: - ध्रौव्यलक्षण द्रव्यगुणपर्याय को हथेली में रहे हुए मोती के समान देखते हैं । इस प्रकार बहुत वर्षो तक केवलपर्याय का पालन करके अपनी अवतर णं से' इत्याहि
કેવલજ્ઞાન અને કેવલદનના પ્રાદુર્ભાવ થતાં તે અનગાર ભગવાન અહિન્ત થઈ જાય છે. પછી તે જિન–વીતરાગ કેવલી–કેવલજ્ઞાન કેવલદર્શનવાળા સ`જ્ઞ-જીવ અજીવ આદિ સર્વાં દ્રવ્ય પર્યાયના જ્ઞાતા અને સ`દશી -સદ્રવ્યપર્યાયને જોવાવાળા થાય છે તે દેવ મનુષ્ય તથા અસુરાની પષિમાં વિરાજમાન થઈને અમેધ ધારાથી ધ દેશના દે છે. ઉત્પાદ-વ્યય-ધ્રૌવ્યલક્ષણ દ્રવ્યગુણપર્યાયને હથેળીમાં રાખેલાં માતીની પેઠે જુએ છે. એ પ્રકારે ઘણાં વર્ષો સુધી કેવલિપર્યાયનું પાલન કરીને પેાતાની
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. १० निदानरहितसंयमफलवर्णनम्
४४१ भक्तं चतुर्विधाहारं प्रत्याख्याति परित्यजति, प्रत्याख्याय बहूनि भक्तानि अनेकभक्तानि अनशनया छिनति, छित्त्वा ततः पश्चात् तदनन्तरं चरमैः अन्तिमैः उच्छ्वासनिःश्वासैः सिद्धथति यावत्, यावच्छब्देन बुध्यति, मुच्यमे, परिनिर्वाति, सर्वदुःखानाम् समस्तक्लेशानाम् अन्तं नाशं करोति सिद्धो भवतीत्यर्थः।।सू०५७॥
प्रस्तुतमुपसंहरन्नाह-' एवं' इत्यादि ।
मूलम्-एवं खलु समणाउसो ! तस्स अणिदाणस्स इमेयारूवे कल्लाणफलविवागे-जं तेणेव भवग्गहणेणं सिज्झइ जाव सव्वदुक्खाणमंतं करेइ ॥ सू० ५८ ॥
छाया-एवं खलु श्रमणा आयुष्मन्तः ! तस्याऽनिदानस्य अयमेनद्रूपः कल्याणफलविपाको-यत् तेनैव भवग्रहणेन सिद्धयति यावत् सर्वदुःखानामन्तं करोति ॥ सू० ५८ ॥
टीका-' एवं खलु'-इत्यादि । हे आयुष्यमन्तः श्रमणाः ! एवं खलु तस्य पूर्वोक्तस्य अनिदानस्य-निदानकर्मरहितस्य अयमेतद्रूपः वक्ष्यमाणलक्षणः कल्याणफलविपाको भवति यत्-यस्माद् निदानाकरणात् तेनैव भवग्रहणेन तस्मिन्नेव भवे सिद्धयति यावत् सर्वदुःखानामन्तं करोति ।। सू० ५८ ॥ शिष्ट आयु को केवलज्ञान से जानकर चौविहार संथारा करते हैं, अनशनद्वारा अनेक भक्तो का छेदन करके अन्तिम-उच्छास निःश्वास के साथ सिद्ध, बुद्ध, मुक्त होकर सब दुःखों का अन्त करते हैं, अर्थात् मोक्षगति को पाते हैं ॥ ॥ सू० ५७ ।।
प्रस्तुत विषयका उपसंहार करते हुए कहते हैं-' एवं खलु' इत्यादि ।
हे आयुष्मान श्रमणो ! जिस निदानरहित क्रिया का यह कल्याणरूप फल होता है कि जिससे वे उसी भवग्रहण से अर्थात् उसी जन्म में सिद्ध होजाते है ॥ सू० ५८ ॥ અવશિષ્ટ આયુને કેવલજ્ઞાનથી જાણીને ચોવિહાર સંથારા કરે છે અનશન દ્વારા અનેક ભકતનાં છેદન કરીને ઉપવાસ કરીને) અન્તિમ ઉસ-નિઃશ્વાસ સાથે સિદ્ધ, બુદ્ધ, મુકત થઈને સર્વે દુ:ખનો અંત કરે છે. અર્થાત્ મેષગતિને પ્રાપ્ત કરે છે. (સૂ૦ પ૭)
प्रस्तुत विषयन डा२ ४२त छ-'एवं खलु' त्याह.
હે આયુષ્માન શ્રમણ ! આ એવું નિદાનરહિત ક્રિયાનું કલ્યાણરૂપ ફલ થાય છે. કે જેનાથી તે તેજ ભવગ્રહણથી અર્થાત્ તેજ જન્મમાં સિદ્ધ થઈ જાય છે. (સૂ) ૫૮)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे
अथ सूत्रकारो भगवदुपदेशस्य साफल्यं वर्णयति 'तए णं ' इत्यादि । मूलम् - तए णं बहवे निग्गंथा य निग्गंथीओ य समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतिए एयमहं सोच्चा णिसम्म समण भगवं महावीरं वंदति नमसंति, वंदित्ता नर्मसित्ता तस्स ठाणस्स आलोयंति पडिक्कमति जाव अहारिहं पायच्छितं तवोकम्मं पडिवजंति ॥ सू० ५९ ॥
छाया - ततः खलु बहवो निर्ग्रन्याश्च निर्ग्रन्ध्यश्च श्रमणस्य भगवतो महावीरस्यान्तिके एतमर्थं श्रुत्वा निशम्य श्रमणं भगवन्तं महावीरं वन्दन्ते नमस्यन्ति वन्दित्वा नमस्थित्वा तस्य स्थानस्य आलोचयन्ति प्रतिक्राम्यन्ति यावत् यथार्ह प्रायश्चित्तं तपः कर्म प्रतिपद्यन्ते ।। सू० ५९ ।। टीका- ' तए णं' - इत्यादि । ततः = निदानकर्म तत्फलप्ररूपणानन्तरं खलु = निश्चयेन बहवः = अनेके केचिद् ये निदानविचारवन्तः निर्ग्रन्थाः चन्पुनः निर्ग्रन्यः श्रमणस्य भगवतो महावीरस्यान्ति के समीपे एवं पूर्वोक्तस्वरूपम् अर्थ श्रुत्वा कर्णविषयीकृत्य निशम्य = हृद्यत्रधार्य श्रमणं भगवन्तं महावीरं वन्दन्ते= स्तुवन्ति नमस्यन्ति =नमस्कुर्वन्ति वन्दित्वा नमस्थित्वा च तस्य स्थानस्य = निदानकर्मण: आलोचयन्ति = भगवत्समक्षं तद्विषये आलोचनां कुर्वन्ति पापं प्रकाअब सूत्रकार भगवान के उपदेश की सफलता का वर्णन करते हैं - ' तए णं' इत्यादि ।
निदानकर्म और उसके फल का निरूपण करने के बाद निदानकर्म के विचार वाले अनेक निर्ग्रन्थ और निर्ग्रन्थियाँ श्री श्रमण भगवान महावीर स्वामी से इस पूर्वोक्त अर्थ को सुनकर और हृदय में धारणकर श्रमण भगवान महावीर स्वामी को वन्दन और नम - स्कार करते हैं । फिर, उसी समय उस निदानरूप पापस्थान की
४४२
वे सूत्रकार भगवानना उपदेशनी सतानुं वर्शन रे छे-' तए णं' इत्यादि. નિદાનક તથા તેનાં ફૂલનું નિરૂપણ કર્યાં પછી નિદાનકના વિચારવાળા ઘણા નિત્થા અને નિગ્રન્થીએ શ્રી શ્રમણ ભગવાન મહાવીર સ્વામી પાસેથી એ પૂર્વાંકત અને સાંભળીને હૃદયમા ધારણ કરીને શ્રમણ ભગવાન મહાવીર સ્વામીને વંદન અને નમસ્કાર કરે છે અને પછી તેજ સમયે તે નિદાનરૂપ પાપસ્થાનની
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. १० उपसंहारः
४४३
शयन्तीत्यर्थः, प्रतिक्रामन्ति = निदानकर्मतो विमुखी भवन्ति यथाहै = यथायोग्यं तपःकर्म - तपश्चरणरूपं प्रायश्चित्तं प्रतिपद्यन्ते = स्वीकुर्वन्ति ॥ सू० ५९ ॥
अथ सूत्रकारः प्रस्तुतविषयमुपसंहरन्नाह - 'तेणं कालेणं' इत्यादि । मूलम् - तेणं कालेणं तेणं समएणं समणे भगवं महावीरे रायगिहे नयरे गुणसिलए चेइए बहूणं समणाणं बहूणं समणी बहृणं सावियाणं बहूणं सावियाणं बहूणं देवाणं बहूणं देवीणं सदेवमणुयासुराए परिसाए मज्झगए एवमाइक्खइ एवं भासइ एवं पनवेइ एवं परुवेइ - आयतिद्वाणं णामं अजो ! अज्झयणं सअट्ट सहेउं सकारणं ससुतं सअत्थं सतदुभयं सवागरणं च भुजो भुज्जो उवदंसेइ तिबेमि ॥ सू० ६० ॥ ॥ दसमी दसा समत्ता ॥
छाया - तस्मिन् काले तस्मिन् समये श्रमणो भगवान् महावीरः राजगृहे नगरे गुणशिलके चैत्ये बहुभ्यः श्रमणेभ्यः बह्वीभ्यः श्रमणीभ्यः, बहुभ्यः श्रावकेभ्यः, बड़ीभ्यः श्राविकाभ्यः बहुभ्यो देवेभ्यः, वहीभ्यो देवीभ्यः, स देवमनुजासुरायाः पर्षदो मध्यगत एवमाख्याति, एवं भाषते, एवं प्रज्ञापयति एवं प्ररूपयति । आयतिस्थानं नाम हे आर्यः ! अध्ययनं सार्थं सहेतुं सकारणं ससूत्रं, साथै सतदुभयं सव्याकरणं च भूयो भूय उपदर्शयति इति ब्रवीमि । ०६०॥ || दशमी दशा समाप्ता ॥ १० ॥
-
"
टीका- 'ते' - इत्यादि । तस्मिन् काले तस्मिन् समये श्रमणो भगवान् महावीरो राजगृहे नगरे गुणशिलके चैत्ये बहुभ्यः श्रमणेभ्यः, वहीभ्यः आलोचना करते हैं, अर्थात् भगवान के समीप तद्विषयक पापका प्रकाशन करते हैं, और प्रतिक्रमण करते हैं - निदान कर्म से विमुख होते हैं, अर्थात् निदानकर्म को वोसराते है, यथायोग्य तपरूप प्रायचित्त को स्वीकार करते है ।। सू० ५९ ॥
આલેચના કરે છે અર્થાત્ ભગવાનની પાસે તદ્વિષયક પાપનું પ્રકાશન કરે છે અને પ્રતિક્રમણ કરે છે. નિદાનક થી વિમુખ (મુકત) થાય છે અર્થાત્ નિદાનકને વેસરાવે છે અને યથાયેાગ્ય તપરૂપ પ્રાયશ્ચિત્તના સ્વીકાર કરે છે. (સૂ॰ ૫૯)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
४४४
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे श्रमणीभ्यः, बहुभ्यः श्रावकेभ्यः बबीभ्यः श्राविकाभ्यः, बहुभ्यो देवेभ्यः बह्वीभ्यो देवीभ्यः सदेवमनुजासुराया देवमनुष्यासुरसहितायाः परिषद सभाया मध्यगतः सन् भगवान् एवम् प्रागनिर्दिष्टम् धर्म-श्रुतचारित्रलक्षणम् आख्याति =सोदाहरणं प्रदर्शयति, एवंमागुक्तं भाषते कथयति स्म, एवं पूर्वोक्तं प्रज्ञापयति सभेदं कथयति स्म एवं पूर्वोक्तं प्ररूपयति-निरूपयति स्मेति ।
श्री सुधर्मास्वामी जम्बूस्वामिनं प्रति प्राह-हे आर्य ! हे जम्बूः ! आयतिस्थानम् 'आयतिस्तूत्तरः कालः' इति वचनाद् आयतिः-उत्तरकालस्तत्र स्थान-पदं यस्य तद् आयतिस्थानं अर्थाद् यस्योत्तरजन्मनि परिणामो भवति तद् आयतिस्थानशब्देनोच्यते, तादृशकर्मनिरूपकम् अध्ययनं नाम आयतिस्थानाभिधं निदानकर्माख्यं दशमाध्ययनं सार्थ सप्रयोजनं सहेतुकं हेतुयुक्तं, सका
__ अब सूत्रकार प्रस्तुत विषय का उपसंहार करते है- ' तेणं कालेणं' इत्यादि ।
उस काल उस समय में श्रमण भगवान महावीर राजगृह नगर के गुणशिल नामके चैत्य में अनेक श्रमण, श्रमणी, श्रावक, श्राविका, देव और देवियों को उपदेश करके देव, मनुष्य और असुरों की सभा के बीच में विराजमान होकर इस प्रकार 'अक्खाइ' उदाहरणपूर्वक प्रतिपादन करते है । इस प्रकार भासइ '-विशेषरूप से कहते है । इस प्रकार ‘पन्नवेइ ' फल और अफल को दिखाते है । इस प्रकार 'परूवेइ '-यथार्थ बोध कराते हुए प्ररूपणा करते है ।
श्री सुधर्मा स्वामी जम्बू स्वामी से कहते है कि-हे जम्बू ! आयतिस्थान-अर्थात् जिस निदान का उत्तर जन्म में परिणाम होता है उसको आयतिस्थान कहते है । उस अर्थ का निरूपण करने वाला
वे सूत्रा२ प्रस्तुत विषयने। उपस ६२ ४२ छ. ' तेणं कालेणं' Uत्या.
તે કાલ તે સમયે શ્રમણ ભગવાન મહાવીર રાજગૃહ નગરના ગુણશિલક નામના ચૈત્યમાં અનેક શ્રમણ, શ્રમ, શ્રાવક, શ્રાવિકા, દેવ તથા દેવીઓને ઉદેશીને देव, मनुष्य तथा मसुरोनी समानी क्यमा विमान यछने । ४२ 'अक्खाइ GES२पूर्व प्रतिपान ४२ छ. मा प्रा३ 'भासई'- विशेष३५थी । छ. मा मारे 'पनवेइ' स तथा भइसने मताछ. 241 रे 'परूवेइ' ५३५॥ ४२ छे.
શ્રી સુધર્માસ્વામી જબૂસ્વામીને કહે છે કે હે જબૂ! આયતિસ્થાન અર્થાત જે નિદાનને ઉત્તર જન્મમાં પરિણામ આવે છે તેને આથતિસ્થાન કહે છે. તે અર્થનું
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. १० संक्षेपतो सर्वनिदानस्वरूपवर्णनम् ४४५ रणम्-कारणसहितं, ससूत्रं पाठमहितं, सार्थम् अर्थेन सहितं स तदुभय-मूत्रार्थोंभयसहितं, सव्याकरणं प्रश्नाप्रश्ननिरूपणयुक्तं च भूयो भूयः पुनःपुनः उपदर्शयति भगवानुपदिशति स्म । इति यथा भगवन्मुखान्मया श्रुतं तथा हे जम्बूः ! ब्रवीमि त्वां प्रति कथयामि ॥ मू० ६० ॥
अथ सर्वनिदानस्वरूपं संक्षेपतो दर्शयति१-प्रथमं निदान-महर्दिकं यावत् महासौख्यसम्पन्नं राजादिकं दृष्ट्वा मुनिर्मनुष्यभवसम्बन्धिकं करोति । स देवो भवति । ततश्च्युत उग्रकुलादौ जन्म समासाद्य जिनप्रणीतं धर्म न शृणोति । तनिदानफलं भुक्त्वा दक्षिणगामी नैरयिको भवति । भविष्यति च काले दुर्लभबोधिजायते ॥ १ ॥
२-द्वितीयं स्त्री स्त्रियाः सम्बन्धिकं करोति ॥ २॥ अध्ययन, आयतिस्थान अर्थात् निदानकर्म नामका दशम अध्ययन का प्रयोजन, हेतु, कारण, सूत्र, अर्थ, और तदुभय उन दोनों के सहित तथा 'सवागरणं'-प्रश्नाप्रश्न के निरूपणसहित भगवानने पुनः पुनः उपदेश किया है । जैसा भगवान के मुख से मैने सुना वैसा ही हे जम्बू ! मै तुझे कहता हूँ | सू० ६० ॥
१-प्रथम निदान-महासमृद्धिवाले और महासुखवाले राजा आदि को देखकर मुनि मनुष्य भवसम्बन्धी निदान करता है । वह देव होता है वहाँ से चवकर उग्रकुल आदि में जन्म लेकर जिनप्रणोत धर्म को नहीं सुनसकता है। उस निदान फलको भोग कर दक्षिणगामी नैरयिक होता है । और भविष्यत्काल में दुर्लभबोधि होता है ॥१॥
२-द्वितीय निदान-स्त्री, स्त्री सम्बन्धि निदान करती है ॥२॥ નિરૂપણ કરવાવાળા અધ્યયન, આયતિસ્થાન અર્થાત્ નિદાનકર્મ નામના દશમા અધ્યयनना प्रयोन, तु, ४।२९, सूत्र, अर्थ तथा तमय मे सहित तथा 'सवागरणं' પ્રશ્નાપ્રશ્નના નિરૂપણ સહિત ભગવાને પુનઃ પુનઃ ઉપદેશ કર્યો છે. જેવું ભગવાનના મુખેથી મેં સાંભળ્યું તેવુંજ હે જબૂ! હું તમને કહું છું. (સૂ) ૬૦)
૧- પ્રથમ નિદાન-મહાસમૃદ્ધિવાલા અને મહાસુખવાલા રાજા આદિને જઈને મુનિ મનુષ્યભવ- સંબંધી નિદાન કરે છે. તે દેવ થાય છે. ત્યાંથી વીને ઉગ્ર આદિ કુળમાં જન્મ લઈને જિનપ્રણીત ધર્મને સાંભળી શક્તા નથી તે નિદાનફૂલને ભેગવીને નરયિક થાય છે. અને ભવિષ્ય, કાલમાં દુર્લભબધી થાય છે. (૧)
२- सानिहान-श्री, श्रीसमधी मिहान ४३ छे. (२)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४६
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे ३-तृतीयं पुरुषः स्त्री सम्बन्धिकम् ॥३॥ ४-चतुर्थ स्त्रीपुरुषसम्बन्धिकम् ॥४॥
५-पञ्चमं मनुष्यो देवसम्बन्धिकं करोति । स देवो भूत्वा परकीयदेव्या स्वविकुर्वितदेव्या आत्मीयया देव्या च साई कामभोगान् सेवते ॥ ५ ॥
६-षष्ठं मनुष्यो देवस्य निदानं कृत्वा देवो भवति । तत्र स्वविकुर्वितदेव्या स्वकीयदेव्या च सह भोगान् भुङ्क्ते, न परकीयया । ततश्च्युतो मनुष्यलोके जिनप्रणीतधर्मादन्यत्ररुचिः सन् आरण्यकादिः कन्दमूलाद्याहारी भवति । स्त्रीकामेषु मूर्छितो मृत्वा असुरकुमारेषु किल्विषिकदेवत्वेन समुत्पद्यते । ततश्च्युत्वा भूयो मनुष्यलो के एलमूकत्वेन जन्म गृह्णाति दुर्लभबोधिश्च जायते ॥६॥
३-तृतीय निदान-पुरुष, स्त्री सम्बन्धि निदान करता है ॥३॥ ४-चतुर्थ निदान-स्त्री, पुरुषसम्बन्धी निदान करती है ॥ है ॥
५-पांचवां निदान-मनुष्य, देवसम्बन्धी निदान करता है। वह देव होकर परकीयदेवी के, स्वविकुर्वित देवी के और अपनी देवी के साथ कामभोग का सेवन करता है ॥५॥
६-छठा निदान-मनुष्य देवसम्बन्धी निदान करके देव होता है, वहाँ स्वविकुर्वित देवी से और अपनी देवी से कामभोग करता है। परकीय देवी से नहीं। अनन्तर वहाँ से चक्कर मनुष्यलोक में जिनभाषित धर्म से भिन्नधर्म में रुचि रखता है । अरण्यमें वास करता है । कन्द मूल आदिका आहार करता है । स्त्री की कामनामें मूर्छित होकर मरने के अनन्तर असुरकुमारों में किल्बिषिकदेव होकर जन्म पाता है । वहा से चवकर फिर मनुष्यलोकमें गूंगा होकर जन्म लेता है और दुर्लभबोधि होता है ॥ ६ ॥
3-त्री निदान-पुरुष. स्त्रीसमधी निहान ४२ छ (3) ४- याथु निन-त्री, पुरुषसंधी मिहान ४२ छ. (४)
પ–પાંચમું નિદાન-મનુષ્ય, દેવસંબંધી નિદાન કરે છે. તે દેવ થઈને પરાઈ દેવીની સાથે સ્વવિકૃતિ દેવી સાથે અને પિતાની દેવી સાથે કામગનું સેવન કરે છે. (૫)
४ निहन-मनुष्य, वसाधा निदान ४ीने हेव थाय छे. त्या स्वविदित દેવી સાથે અને પિતાની દેવી સાથે કામગ કરે છે. પરાઇ દેવી સાથે નહીં. પછી ત્યાંથી ચવીને મનુષ્યલેકમાં જિનભાષિત ધર્મથી જુદા ધર્મમાં રૂચિ રાખે છે. અરણ્યમાં વાસ કરે છે. કંદ મૂળ આદિને આહાર કરે છે. સ્ત્રીની કામનામાં મૂછિત થઈને મરી ગયા પછી અસુર કુમારેમાં કિલિબષિકદેવ થઈને જન્મ પામે છે. ત્યાંથી ચાવીને પાછો મનુષ્ય લોકમાં મુંગે થઈને જન્મ લે છે. અને દુર્લભાધિ થાય છે. (૬)
શ્રી દશામૃત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका अ. १० संक्षेपतोसर्वनिदानार्थ वर्णनम्
४४७ ७-सप्तमं मनुजा देवस्य करोति । स परकीयया देव्या स्वविकुक्तिदेव्या च सह न भोगान् भुन केत किन्तु स्वकीयया देव्या सह कामभोगान् भुञ्जानो विहरति । ततश्च्युतो मानवो भूत्वा केलिपज्ञप्तं धर्म श्रद्दधाति किन्तु शीलवतादिकं नाङ्गीकुरुते, स दर्शनश्रावको भवति ॥ ७ ॥
८-अष्टमं श्रावकसम्बन्धिकं करोति, स देवो भवति । ततश्च्युत उग्रकुलादिषु श्रमणोपासकत्वेन समुत्पद्यते । तत्र केवलिमज्ञप्तधर्म श्रद्दधाति, शीलव्रतादिकं प्रतिपद्यते, प्रासुकैषणीयाशनपानादिना श्रमणनिर्ग्रन्थान् प्रतिलम्भयन् विहरति किन्तु श्रमणो भवितुं नार्हति ॥ ८ ॥
९-नवमं मनुष्यः साधुत्वनिदानं करोति । स देवो भूत्वा ततश्च्युतः सन् अन्तमान्तादिकुले समुत्पन्नो भवति येन तस्य प्रव्रज्याग्रहणेऽन्तरायो न समुपतिष्ठते । स प्रव्रजितो किन्तु तस्मिन्नेव भवे न सिध्यति ॥ ९ ॥
७-सातवा निदान-मनुष्य, देवसम्बन्धी निदान करता है वह परकीय देवी के साथ और स्वविकुर्वित देवी के साथ काम-भोगों को नहीं भोगता है किन्तु स्वकीय देवी के साथ कामभोगों को भोगता है। अनन्तर वहा से चवकर मनुष्य होकर केवलिभाषित धर्म में श्रद्धा रखता है किन्तु शीलवत आदि को अङ्गीकार नहीं करता है । वह दर्शनश्रावक होता है ॥ ७ ॥
८-आठग निदान-मनुष्य, श्रावकसम्बन्धी निदान करता है, वह देव होता है । वहाँ से चवकर उग्रकुल आदिमें श्रमणोपासक होता है । वहाँ केवलिभाषित धर्म में श्रद्धा करता है। शीलवत आदिको स्वीकार करता है । प्रासुक एषणीय अशन पान आदि से श्रमण निग्रन्थों की प्रतिलाभित करताहुआ विचरता है परन्तु प्रवजित नहीं होता है ॥८॥
૭-સાતમું નિદાન-મનુષ્ય દેવસંબધી નિદાન કરે છે. તે પાઈ દેવીની સાથે તથા સ્વવિદ્ભાવંત દેવીની સાથે કામભેગે જોગવતો નથી. કિંતુ પોતાની જ દેવીની સાથે કામગ ભેગવે છે. પછી ત્યાંથી આવીને મનુષ્ય થઈને કેવલિભાષિત ધર્મમાં શ્રદ્ધા શખે છે કિન્તુ શીલ વ્રત આદિને અંગીકાર કરતા નથી તે દર્શનશ્રાવક થાય છે. (૭)
૮-આઠમું નિદાન-મનુષ્ય શ્રાવસંબંધી નિદાન કરે છે. તે દેવ થાય છે ત્યાંથી ચવીને ઉગ્રકુલ આદિમાં શ્રમણે પાસક થાય છે. ત્યાં કેવલિભાષિત ધર્મમાં શ્રદ્ધા રાખે છે શીલવત આદિને સ્વીકાર કરે છે. પ્રાસુક એષણય અશન પાન આદિથી શ્રમણ નિગ્રન્થને પ્રતિલાભિત કરતો થકે તે વિચરે છે પરંતુ પ્રવ્રજિત થતું નથી (૮)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________
--
४४८
दशाश्रुतस्कन्धमत्रे अथानिदानस्य फलं प्रदर्शयति
यः साधुनिदान न कराति शुद्वचारित्रवान् भवति, स आवरणक्षयेण अर्हन् जिनः केवलो सर्वज्ञः सर्वदर्शी भूत्वाऽम्मिन्नेव भवे मिध्यति ॥ इति ।। ॥ इति श्री-विश्वविख्यात-जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषाकलितललितकलापालापक-पविशुद्धगद्यपद्यनैकग्रन्थनिर्मायक-वादिमानमर्दक-श्रीशाहच्छत्रपतिकोल्हापुरराजप्रदत्त - जैनशास्त्राचार्य ' – पदभूषित-कोल्हापुरराजगुरु-बालब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री-घासीलालव्रतिविरचितायाम् "श्रीदशाश्रुतस्कन्धस्त्रस्य" मुनिहर्षिण्याख्यायां व्याख्यायाम् –' आयतिस्थाननिदानकर्म' नामकं
दशममध्ययनं समाप्तम् ॥ १० ॥ ९-नवा निदान-मनुष्य, साधुपना का निदान करता है । वह देव होकर अनन्तर वहा से चवकर अन्त प्रान्त आदि कुल में जन्म लेता है, जिससे उसको प्रव्रज्या ग्रहण करने में विघ्न नहीं उपस्थित होता है। वह प्रव्रांजत होता है किन्तु उसी जन्म में सिद्धि प्राप्त नहीं कर सकता ॥ ९ ॥
अब अनिदान का फल कहहे हैं :
जो साधु निदान नहीं करता है, शुद्ध चारित्र वाला होत है। वह आवरण का क्षय होने पर अर्हन् , जिन, केवली सर्वज्ञ, और सर्वदर्शी होकर इसी भवमें सिद्धि को प्राप्त करता है ॥
इति श्री दशाश्रुतस्कन्ध सूत्रकी 'मुनिहर्षिणी' टीका के हिन्दी अनुवाद में 'आयतिस्थान-निदानकर्म' नामका
सातवा अध्ययन समाप्त हुआ ॥ १० ॥ ૯-નવમું નિદાન-મનુષ્ય, સાધુપણાનું નિદાન કરે છે. તે દેવ થઈને પછી ત્યાંથી ચવીને અન્ત પ્રાન્ત આદિ કુલમાં જન્મ લે છે જેથી તેને પ્રવજ્યા ગ્રહણ કવામાં વિલન ઉપસ્થિત થતું નથી. તે પ્રવજિત થાય છે કિન્તુ તેજ જન્મમાં સિદ્ધિ મેળવી શકતા નથી.(૯)
હવે અનિદાનનું ફલ કહે છે
જે સાધુ નિદાન કરતું નથી, શુદ્ધ ચારિત્રવાળે હેય છે તે આવરણને ક્ષય થતાં અહંન જિન, કેવલી, સર્વજ્ઞ અને સર્વદશી થઈને આજ ભવમાં સિદ્ધિને પ્રાપ્ત કરે છે.
ઈતિ શ્રી દશાશ્રુતસ્કન્ધ સૂત્રની મુનિહર્ષિણી ટીકાના
ગુજરાતી અનુવાદમાં આયતિ સ્થાન-નિદાનકર્મનામનું દશમું અધ્યયન સમાપ્ત (૧૦)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिहर्षिणी टीका शास्त्रप्रशस्तिः
४४९
-
॥ अथ शास्त्रप्रशस्ति:काठियावाडदेशेऽस्मिन् , प्रान्ते हालारसंज्ञके । विशालभवनश्रेणी,-शोभिता मोरबी पुरी ॥ १ ॥ ग्रामाद् ग्रामान्तरं गच्छन् षइभिः साधुभिरन्वितः । निर्वोढुं सांयमी यात्रां, चातुर्मास्य इहागमम् ॥ २ ॥ श्रीदशाश्रुतसूत्रस्य, विकृति मुनिहर्षिणीम् । अकार्ष शुद्धभावेन, बालोपकृतिहेतवे ॥ ३ ॥ व्यधिके द्विसहस्रेऽब्दे, वैक्रमीये सुशोभने । कार्तिके शुक्लपक्षे च, त्रयोदश्यां गुरोदिने ॥ ४ ॥ प्रजानुरागी नृपवृन्दमुख्यो, वीरस्वरूपो लखधीरभूपः । समाप्तिकाले जिनराजधर्म, श्रोतुं प्रशस्तं समुपागतोऽयम् ॥ ५ ॥ ____ अथ शास्त्रप्रशस्तिका हिन्दी-भाषानुवाद
काठियावाड देश में हालार-नामक प्रान्त है। उस प्रान्त में बडे २ विशाल भवनों से सुशोभित मोरबी नाम की पुरी है ॥१॥
छ साधुओं के साथ ग्रामानुग्राम विहार करता हुआ में संयमयात्रा के निर्वाहार्थ इस नगरी में चातुर्मास के लिये आया ॥२॥
इस मोरबी नगरी में मैं (घासीलाल मुनि)ने श्री दसाश्रुतस्कन्ध सूत्र की मुनिहर्षिणीनामकी टीका बालबुद्धि वालों के उपकार के लिये विशुद्धभावसे रची है ॥ ३ ॥
_____ दो हजार तीन (२००३) विक्रम संवत् के कार्तिक मास की शुक्ल त्रयोदशी गुरुवार के दिन यह टीका सम्पूर्ण हुई ॥ ४ ॥
શાસ્ત્ર પ્રશસ્તિને ગુજરાતી ભાષાનુવાદ કાઠિયાવાડ (સૌરાષ્ટ્ર) દેશમાં હાલાર નામે પ્રાંત છે. તે પ્રાંતમાં મોટાં મોટાં વિશાલ ભવનેથી શોભાયમાન એક મેરબી નામે પુરી છે. (૧)
આ નગરીમાં હું છ સાધુઓ સાથે ગામે-ગામ વિહાર કરતે કરતે સંયમયાત્રાના નિર્વાહ માટે ચાતુર્માસ નિમિત્તે આવ્યું. (૨)
આ મોરબી નગરીમાં મેં (ઘાસીલાલ મુનિ) શ્રી દશાશ્રુતસ્કંધસૂત્રની દુનિહાળો નામની ટીકા અલ્પબુદ્ધિવાળાઓના ઉપકાર માટે વિશુદ્ધ ભાવથી બનાવી છે. (૩)
આ ટીકા વિ. સં. બે હજાર ત્રણ ૨૦૦૩ ના કાર્તિક સુદિ ૧૩ તેરસ ગુરૂવારને हिवसे सपूर्ण 28. (४)
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६०
दशाश्रुतस्कन्धसूत्रे भूपालान्वयकञ्जवासरमणिः सर्वार्थिवाञ्छाभरो, मोदं चेतसि मोरबीनरपतिः श्री लक्ष्यधीरो वहन् । जीवोद्धारधुरीणतां प्रकटयन साहित्यकार्ये शुभे, मादानिर्मलभक्तिपूर्णहृदयो मुद्रासहस्रद्वयम् ॥ ६ ॥ अत्रत्यः सुखदः कृपासमुदयः श्रीजैनमंघो मिथः,प्रेमावद्धविधेयपद्धतिमिलहीनातरक्षापरः। शुद्धस्थानकवासिधर्मनिरतो रत्रत्रयाभः शुभः,
श्रद्धावान् निगमे जिनप्रवचने श्रेयस्करे शोभते ॥ ७ ॥
प्रजा पर प्रेम रखने वाले, नृपगणों मे श्रेष्ठ वीर श्री ५ लखधीरसिंहजी साहब इस सूत्र की टीका के समाप्तिकाल में भगवान् जिनेन्द्र देव प्ररूपित प्रशस्त धर्म का श्रवण करने के लिये आये ॥५॥
राजवंशरूप कमल को विकसित करने में सूर्यसमान, प्रायः सभी याचको की याचना को पूर्ण करने वाले, प्रसन्नहृदय मोरबीनरेश श्रीमान् लखधीरसिंहजी साहब, आप जीवदया के कार्य में सर्वदा संलग्न रहते हैं। इन्होंने इस साहित्योद्धाररूपी शुभकार्य में भक्तिपूर्ण निमल हृदय से दो हजार (२०००) रुपये दिये ॥ ६ ॥
__यहाँ का श्री जैनसंघ सभी के लिये हितकारी है, कृपालु है, परस्पर प्रेम से मिलकर कार्य करनेवाला है, दीन और आत्तों की रक्षा में सर्वदा तत्पर है, शुद्ध स्थानकवासी धर्म में निरत है, रत्न
પ્રજાપર પ્રેમ રાખવાવાળા રાજાઓમાં શ્રેષ્ઠ વીર શ્રી ૫ લખધીરસિંહજી સાહેબ મેરબીનરેશ આ સૂત્રની ટીકાના સમાપ્તિ સમયે ભગવાન જિનેન્દ્ર દેવપ્રરૂપિત પ્રશસ્ત ધર્મનું શ્રવણ કરવા માટે પધાર્યા (૫)
રાજવંશરૂપી કમલને વિકસાવવામાં સૂર્ય સરખા, મુખ્યતઃ સર્વ યાચકની યાચનાને પૂર્ણ કરવાવાળા, પ્રસન્નહૃદય મેરબીનરેશ શ્રીમાનું લખધીરસિંહજી સાહેબ જીવદયાના કાર્યમાં હમેશાં સંલગ્ન રહે છે. તેઓએ આ સાહિત્યદ્વાર રૂપી શુભકાર્યમાં लतिपूर्ण
नियथा मे२ (२०००) ३पिया अपए ४ा. (६)
અહીં શ્રી જૈન સંઘ સર્વ માટે હિતકારી છે, કૃપાળું છે, પરસ્પર પ્રેમથી મળીને કાર્ય કરવાવાળે છે, દીન-દુ:ખીઓની રક્ષા માટે સર્વદા તત્પર રહે છે. શુદ્ધ સ્થાનવાસી ધર્મમાં સંલગ્ન રહે છે રત્નત્રય (જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર) થી સુશોભિત
શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________ 451 - मुनिहर्षिणी टीका शास्त्रप्रशस्तिः शास्त्रसमाप्तिश्च देवे गुरौ धर्मपथे च भक्ति,-र्येषां सदाचाररुचिहि नित्यम् / ते श्रावका धर्मपरायणाश्च, सुश्राविकाः सन्ति गृहे गृहेऽत्र // 8 // // इति शास्त्रप्रशस्ति सम्पूर्णा // इति श्री-जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री-घासीलालबतिविरचितया मुनिहर्षिण्याख्यया व्याख्याया समलङ्कृतं श्रीदशाश्रुतस्कन्धसूत्रं सम्पूर्णम् // त्रय से देदीप्यमान है, शुद्ध अन्तःकरण से युक्त है, एवं श्रेयस्कर जिनप्रवचनागम में दृढ श्रद्धावान है। ऐसा यह श्रीसंघ अपने गुणो से सर्वत्र प्रसिद्ध है // 7 // इस मोरबी नगरी के घर घर में देव गुरु और धर्म में सर्वदा श्रद्धा रुचि रखने वाले तथा सदाचार से युक्त एवं धर्मपरायण श्रावक और श्राविकायें विद्यमान हैं / / 8 // // इति शास्त्रप्रशस्तिका हिन्दी अनुवाद सम्पूर्ण // // इति दशाश्रुतस्कन्ध सूब की 'मुनिहर्षिणी' टीका के हिन्दीअनुवाद सम्पूर्ण // છે. શુભ અન્ત:કરણથી યુકત છે. એ પ્રમાણે કલ્યાણકારી જિનપ્રવચનમાં દઢ શ્રદ્ધાવાન છે. આ આ શ્રી સંઘ પિતાના ગુણોથી સર્વત્ર પ્રસિદ્ધ છે. (7) આ મોરબી નગરીમાં ઘેર ઘેર દેવ ગુરૂ અને ધર્મમાં સદાય શ્રદ્ધા રૂચિ રાખવાવાળાં તથા સદાચારયુકત એવાં ધર્મપરાયણ શ્રાવક તથા શ્રાવિકાઓ વિદ્યમાન છે. (8) છે ઇતિ શાસ્ત્ર પ્રશસ્તિને ગુજરાતી ભાષાનુવાદ સંપૂર્ણ છે છે ઇતિ શ્રી દશાશ્રુતસ્કંધ સૂત્રની “મુનિહર્ષિણી ? ટીકાને ગુજરાતી અનુવાદ સંપૂર્ણ શ્રી દશાશ્રુત સ્કન્ધ સૂત્ર