Book Title: Ratnakarand Shravakachar ki Bhasha Tika Ratnatray Chandrika Part 1
Author(s): Khubchand Shastri
Publisher: Digambar Jain Samaj
Catalog link: https://jainqq.org/explore/090398/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ , zrI vItarAgAya namaH OM zrI 1008 vAsapUjya paMcakalyANaka pratiSThA ke zubha mahotsava para kavivedhA tArkikacUr3AmaNi zrImatsamaMtabhadrAcArya viracita ratnakaraNDa zrAvakAcAra kI bhASATIkA ratnatraya - candrikA prathama bhAga preraNA param pUjyaM upasarga vijetA RSi ratna dharmakezarI digambara jainAcArya zrI 108 darzana sAgara jI mahArAja' TIkAkAra anagAradharmAmRta, nyAyavIpikA gommaTasAra jIvakAMDa di vividha granthoM ke hiMdI bhAbhA anuvAdaka padmAvatIpuravAla- jati bhUSaNa dharma diyAkara sthAddhAvayAcspati vidyAvAridhi Adi aneka upAdhi vibhUSita veranI (eTA) nivAsI indaura ( ma0pra0) pravAsI paM0 khUbacanda jI zAstrI prakAzaka zrI vigambara jaina samAja, gAMdhI nagara, billI 31 basanta paMcamI vi0 ni0 sa0 2515 (dvitIya vRti 1000 prati mUlya - savAdhyA Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagdarzana-stotram ( syAhAra gAcaspati, gidyAvAridhi pariData khUba pampUjI jaina ) virya puNyAt sa vo dharmo jagadamRtavarSaNaH / setsyat middhyt-prsiddhaatmjyotiraanndnirbhrH||1|| 4 samArAdhya saMsivAH siddhayantyAlA jinezvarAH / setsyanti sAdhayo nUnaM jagaduddharaNe dhamam // 2 // penAsmA'saMkato bhAmbAn na syAdimiggocaraH / bhavettApatrayonmuktamtathA durgatidggaH // 3 // roSate bhavyatA yasmai vizuddhirdezanA matI / karaNApekSiNI sAcAt kSayopazamapUrvajA // 4i yasmAdabhyudayAH puMsAM mahadAzcaryakAriNaH / niHzreyasaphalAH sarve phalanti sarasA: zumAH // 5 // yasya pAdaprasAdena shkaarckrdhraastthaa| jAtAstArthakRto'syAho vAchitAprasAdhakAH // 6 // yasminnudIyamAne'ntaH zakaraH kukuraH kaSiH / dIno hIno'pi cANDAlo jArate diriovaraH // 7 sa vaM zrImAn guNAdhIza sAvaM samyaktva zaMkara! / samuddhara bhavAmbhodhI pakhaTaH sIdato anAra samitikam tvameva jagatAM banyuH sarvApattinivAraNaH / mAthivyAdhiharo vAla-vaidhaH sadyaH sukhamayaH / / svameva jagatatrAtA zAntidaH karuNArNavaH / paramaM zaraNaM naNA mAlaM jagaduHkhamam // 10 // moSamArgapraNetA tvaM vanI karmAdribhedane / banyo'nindho munInAM tu geyI dhyeyo mahAtmanAm // 11 // zaba-sadbhI (saMvega) dayAstikya-catUralAkarAvadheH / tvaM zudrAtmabhuSaH pAtA sajhAnavatasAyanA 12 aho dharma ! baganAtha parAnman paramezvara ! zreyonidhe mahAnaga! pavitra muNasAgara // 13 // . . janmamRnyujarAsarpa-prayIdaSTamaraM naram / tApakSAgapANa stvaM, niSiIpuruSa kaNAda // 14 // vaam| zreNikA vratahIno'pi, svatprasAdena kevalam / zvAzrI sthitimAkRSya bhAvita paizvo'marada // 1 // mahaM dukhatrayodagyo, matvA duHkhamaya jagat / avagAhe zaraNyaM svA- ganantaM zAMtisAgaram // 16 // svAyatarA gayA: sarve matA maanyossiopmaaH| tvAMta evaM samAmAgha, bhvntyshvvaardhyH||17|| svadupakArasahasrakRyAmanuparaddhiritra prathitajinaH / ___ akhiladharmapadeSu mahatsvapi prathama eva bhavAn samudIritaH // 18 // tapo'mRtairigaNaH musiktA svayA vinA sA nanu biijritaa| samAdharitrI sukRtasya dhAtrI bhavenna nirvANataroH savitrI // 16 // svayaM mahAna kA mahatAM sumAnyastvAmantarA ma devadharma essH| . bhaveza bhecA vidhiparvatAnA, varNa vinA zakra ivAdvitIyaH // 20 // apUrvakanpadrumasabhibhaM syA -manAzrayantI prathitA vishaalaa| kaI nu vA syAejuvAlateya-manantavIryapradasaraphalAnsA // 21 // --"janmamRtyujarApahA" iti ca pAThAntaram / 2-"prathamameva" iti vA ! prathama pUrvamAdI, prathama bhAyo mukhyA, bhavAneSa ukta itpryH| Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zucirbharAva yato bhavanti gukhAH pavitrA gtpkmaannaaH| rajovihInA gaNinAmahInAH prasiddhasaMsnAtakamAvabhAjaH // 22 // satye pravidhi to dharma iti laukikayAmatam / savai dharmo bhavAn yatra matyasaba pratiTane // 23 // vAppera vAk zAsti nu saspanatvaM, na svayyatho zasti hi satyatanam / mule mo dharmakathA kathaM sthAda, kenAyita vAra zikhini aNaTe / / 25 // saMyamya pAbAzi dayAcitA no nitA bho pada ko ' hetuH / / bhA3 iSTamArgasya hi sabhiyantA kSiptamtvayA naiva paakttaayH||25|| sIbommI bapuravacetoyonirodhe sthiratAmupaiti / svacchucIryAnugataH prakRtyA, zakaH sa evAtra yayA suvargaH / / 26 // inako bAjapipaMzcencamamAgharamAlikAm / asthamapan vA kathaM dRSTakamAyagrahaduHsthitIH // 27 // bhakimcanasvaM paramo viveko, nijasvarUpe yadi vA sthiratvam / mithyAzaH kamalavivArasaMbhavaM tusyamayatastat // 28 / / punapasarva viSayaviramaNaM, nijapadazaraNaM parapariharaNam / atha ca vivasana padamanubhavanaM zrutamanumananaM mavabhayaharaNam // 26 // ityAdi sApayate vivekI tvatsAdhipadAbhilASI ! robezyamabhyAspa bhavatyayogI,mo'nte va siddhI bhra vazaMprasiddhaH // 3.upeef iti taba mahimAna ko na zaknoti naktum / suragulapi yatrAzakAM vai vyakti birapati yadi jilA mAmakInAmRtam / ki maparamabhidadhmo viTha me'ntaH sadaiva // 31 // mo mohatamIcanna, tvadIyAH sakalA kakSA bande strImi namaskarve, bhUyo bhUgo pale baje // 31 // 1-apo svapina sati hi-nizcayena pratavaM zAsti vAgiti shessH| 1-ppyeN|aa bhAvama, isparthaH / Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAdya nivedana 14 nakara paDabhAvakA bAra " di0 jaina samAjakA suprasiddha evaM apane viSayakA anta mahAna prantharAja hai / isake racayitA bhagavAn samantabhadrasvAmI haiM / yaha zrAvakAcAra upAsakAdhyayana nAmase bhI prasiddha hai / isakA mukhya viSaya ekadeza mokSamArga-ratnatraya dharma kA varNana karanA hai / Agama meM zrAvaka pada prAyaH naiSThika bhAvaka ke liye hI prayukta huA karatA hai| koI bhI saMgamasthAna athavA saMyamAsaMyamastha na antaraMgameM samyadarzana tathA samyagjJAna ke hue binA saMvara nirjaMga evaM mokSatva ke sAdhanakA kArya karane meM asamartha hai| ata pava cAcAne naiSTikake pratimArUpa kA varNana karanese pUrva ina do ratnoMkA-samyagdarzana aura samyagjJAnakA bhI sabase pahale varNana karanA ucita samajhakara kramase prathama do adhyAyoM se kIyA haiM / isa prathama adhyAyameM samma gdarzanake lakSaNa, viSaya, guNa, doSa aura naiHzreyasa tathA zrAbhyudayika phalakA varNana hai yadyapi samyagdarzana viSaya atyadhika mahAna hai kintu zrAvakapada meM praveza karane ke liye usakA Avazyaka sAra AcAryane yahAM para 41 pazca meM saMgRhIta kIyA hai jabaki Age dvitIya adhyAya meM samyagjJAnake vizAla viSayakA nirdeza isa adhyAya ke pramANase AThave bhAgase bhI kama kevala 4 padya meM hI kiyA hai| aisA mAluma hotA hai ki anyakartA bhagavAn samantabhadra samyagdarzana (mamyagdRSTi ) ke daza metroM meMse sUtradRSTi athavA bIja the| ve vRkSa ke samAna mahAn arthako Agamake varNanako bIjarUpase saMkSepa meM sUcita karanA adhika paMsada karate the| hamArI isa mAnyatA kI puSTi unakI mImAMsAse ho sakatI hai jisakI kiM 125 kArikAoM meM 363 ya prAyaH sabhI mUla apasiddhAntoMkA nirAkaraNa kiyA gayA hai jaisA ki usakI TIkAoM se spaSTa hosakatA hai| bhagavAn samantabhadrakI sArvabhauma vidvatAko bhagava jinasenAcAryane yaha mAnate hue bhI ki-- pattrai mAnA ca bAdinAM vAgminAmapi / yazaH samantabhadrIya mUrdhni cUDAmaNIyate // do bhAgoM meM vibhava kIyA hai| yathA- 7 namaH samantabhadrAya mahane kavivedhase / yadvacovapAvena, nirbhinnaH " kumAdayaH || sAluma hotA hai isa vibhAgIkaraNameM viSayakI tarapha mukhya hAMTa rakhakara sAhityika racanAkI tarapha pradhAnaudyA lakSya rakhA gayA hai| isase aisA mAluma honA hai ki bhagavajinasenAcArya unakI kRtiyoM meM do mahAna guNa athavA kalApUrNa yogyatAoM ko dekhate haiM. mahAna kavitva aura kaThora athavA asAdhAraNa tarkapUrNatA / yaha kahaneko AvazyakatA nahIM hai ki - - + aGgAdaMgAtprabhavati, hRdayAdapi jAyate / AtmA vai putranAmAsi sa jIva zaradaH zatam // 1 AzIrvAdAtmaka Agamake isa vAkya ke anusAra jisa prakAra pitAke zArIrika mukha Adiko AkRti aura hArdika bhAvoMkA avatAra putrameM huA karatA hai usI prakAra kavikI kalA evaM bhAvanAkA prativimba usa kI kRti huA karatI hai| bhagavAna samantabhadrake viSaya meM bhI yahI kahA jA pakatA hai / zrAvakAcAra hai| yaha koI bAdhya yA prathamAnuyogakA aisA kathAprantha nahIM hai jisameM ki sAhityika guNa doSa rIti rasa alaMkAroMkA prayoga kiyA jAya isI prakAra yaha koI dArzanika athavA AyogakA bhI aisA grantha nahIM hai jisameM ki AkSetriNI athavA vilepaNI kathAoMke avasarapara bagAyo pramANana nikSepake AdhAra para hetunAda evaM karkaza tarkagarbhita yuktiyoM ke sadarbhakA nibandha Avazyaka ho / yaha to upAsakAdhyayana ke eka apUrva Avazyaka bhAgakA mahatvapUrNa sAra hai| kyoMki isa viSayakA mUla udagama sthAna sAtavA aMga upAsakAdhyayana hai| isakA artha hotA hai"zrAhArAdidAnaiH pUjAvidhAnaizca ye saMghamupAsate te usakA zrAvakAH aSIyante baparyante yasmin vat upAsakAdhyayanam" / 1 2 ataH isameM bhAvakakI gyAraha pratimAoM ke varNana ke sivAya unake kartavya dAna pUjA Adi se sambandhita yAcaraka kriyA kApaDa tathA tadviSayaka maMtravidhAnAdi kA bhI vistRta varNana kiyA gayA hai| Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yadyapi hamArI icchA abhI prakAzita karanekI nahI thI parantu ma0 zrIlAlajI kAvyatIrthaMkA kahanA rahA ki jitanA bhI likhA gayA hai use prakAzita kara diyA jaay| isake sivAya ukta bhAI sA0 jaba indaura Aye the taba unhone mujhe likhate hue dekhakara aura kucha payoMkA artha sunakara atyanta harSa prakaTa kiyA aura aura dekara preraNA kI ki jaisA bhI ho ekabAra isako prakAzita kraado| unakI icchA thI aura jaisA ki unhone kahA bhI thA ki are samaya adhika nahIM hai aura meM isake prakAzita aMzako dekhanA cAhatA huuN| kiMtu duHkha hai ki isake prakAzita honese pUrva hI unakA samaya ( manuSya paryAya ) samApta hogayA | hamArI isake chapate samaya yaha mI icchA thI ki kamase kama eka bAra hama isakA prUpha dekha sakeM kiMtu vaisA nahIM etest | isake saMzodhana kA kArya zrI zrIlAlAsA kiyA hai| e hama unake aspanta ne AbhArI haiN| sAtha hI uka saMsthA - zrI zAMtisAgara jaina siddhAMtaprakAzinI saMsthA zrI mahAbIra ke ima usI prakAra atyaMta AbhArI haiM jisake ki dvArA yaha TIkA prakAzita horahI hai / hamArI yaha kRti kahAM taka upayogI hai yaha nirNaya to pAThaka mahAnubhAva evaM vidvAnoM para hI nirbhara hai / vidvAnoMse yaha prArthanA avazya hai ki yadi hamase kahIM skhalana hogayA hai to kevala kSamA pradAna karane kI athavA para upekSA karane kI apekSA usako sudhAra lene kI kRpA karanA adhika zreskara hogaa| aMta meM mammI gujanoM kA AzIrvAda cAhate haiM ki isa graMtha ko yathAzakya jaldI pUrA karane meM hamako nirvike sAtha hI sAmarthya bhI prApta ho / devazcaMdraprabhaH puruSAt madratnatraya mandrikAm / sanmati: ummati dadyAt pArzvo vipraharo'stu naH // khUbacanda caina parama pujya RSi ratna, upasarga vijetA dharma kezarI AcArya zrI 108 darzana sAgara jI mahArAja kA zubhAzIma ratnatraya candrikA nAmaka are rvakoM ke zAnopArjana ke lie atyanta upayogI siddha hogA / isa anya meM sabhya darzana kI vizada vyAkhyA sAra garmita hai jo midhyAtva rUpI andhakAra se sabhyakatva rUpI andhakAra se sabhyakatya rUpI prakAza kI ora le jAne vAlI hai / isa rAjya ke prakAzana hetu merI maMgala kAmanA hai 1 bAsa bra- zrI 108 muni samatA sAgara jI zivacana yaha ratnatraya candrikA nAmaka grantha jinameM samudrabhadra AcArya ne zloka likhe hai / 4 / zlokoM kI hindI TIkA kI hai jisame samyaka darzana kA varNana hai / paM. bacava zAstrI ne vyAkaraNa ke anusAra hindI kA vistAra kiyA hai| jisase pAdaka ko spaSTIkaraNa hone se ci par3hane kI bar3hatI hai aura pAThaka ko zaMkA kA samAdhAna ho jAtA hai| TIkAkara ne viSaya vastu ko staSTa karane ke liye anya granthoM kA bhI udAharaNa diyA hai| paMDita jI kA svargavAsa hone ke kAraNa isa grantha kI sabhI sTAMkI kI pUrNa TIkA nahIM ho sako / Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ na pUjA kI silike kAraNa bAtoM karma aura usake sASaya, alpa sApatha, masApaca medokA evaM karmAyA~se sambaMdhita cAra Azrama aura cAturvaNya viziSTatAkA varNana bhI isameM rahe yaha svAbhAvika hai kyoMki pAra AzramoM kI utpatti isI aMgameM batAI hai ata eca isa aMgakA varganIya viSaya kevala 11 pratibhA hI nahIM hai| yaha spaSTa hai| isake gyAraha lAkha sattara hajAra pada haiN| isameM bhAvaka sambandhI gyAraha pratimA rUpa prokA jisa taraha barNana pAyA jAtA hai isAprakAra Avazyaka kriyAkAeDa abhiSeka pUjA pratiSThA dAna Adi chaha Avazyaka karma aura tatsambandhI mantra mAgakA evaM cAra Azrama sambandhI viSayoMkA bhI zrI mahAvIrabhagavAn ke avarUpa kathanakA 64 RddhiyoMse yukta zrutakevalI gaNadharadeva dvArA pranthana kiyA gayA hai / yathA bramakyaM gRhasthazca vAnaprabhyazca bhikSukaH / catvAra AzramA phte maptamAMgAda vinirgatAH / / prakRta ratnakaraNDa zrAvakA vArameM varNita gyAraha pratibhAoMke viSayakA sambandha bhI upAmakAdhyayanase hI hai| aura zeSa sampadarzana samparajhAna sallekhanA ke vipakkA sambandha nAyadharmakathA (zAsadharmakathA) aMga jAnanabhAdapUrva pratyAkhyAna pUrva se hai / kintu isakA Azaya yaha nahIM hai ki bhagavAn samanta bhadrase pahale ina viSayoM kA varNana anya AcAryoM ne kiyA hInadA / AcArya yara kuna umAsthAmA mAdipha bAhuDa monazAstra AdimeM bhI ina viSayoM kA saMgraha pAyA jAtA hai| ata eva yaha kahane ko AvazyatA nahIM hai ki ye sanAtana sarvazoka parasparINahI hai| samantabhada svAmAne bhI prAcArya pa.mparA se cale bAye Agamake AdhAra para hI to yahA viSaya nibaddha kiye haiN| phira bhI graha sarvathA satya hai ki una ko yaha racanA atyanta mahatva rakhatI hai| isameM yadyapi mukhyatayA bhAvarUpa ekadeza ratnatrayakA varNana hI pradhAna hai| sAtha hI itanA prauDha aura vizAla arthaka pArakA garbhita karatA hai ki isakI padyaracanA ko kArikA hI kahA jAsakatA hai| phira bhI isa meM unakI svAbhAvika kavitva zakti eva dArzanikatA dRSTagocara hAe binA nahIM rhtii| niHsandeha AcArya ne kevala 150 kArikAoMmeM apane vivakSita mahAna viSayako jisa taraha yojarUpame saMnita kiyA hai isase unakI sUtraSTitva athavA bIjASTitva ke sAtha sAtha vizAlabhatasamudrake manthana karane vAlI alamampAsakA bhI pAracya prApta hue vinAnahA rhtaa| isa racanAkedAga cha prakuna viSayako jIvita rakhane kA hA prayAsa nahIM kiyA he pratyuna aivayugIna pUrNa ratnazyadharmake yathAvat pAtAna karane meM asamartha mumukSuoM keliye sAmarthya pradAna karanemAlA kalyANakArI mArga prastuta karake saMsAradukhoMkA ucchedana eja mosa sAdhanA ke liye hastAbalambana dekara tIrtha ra bhagavAnake anamtara gaNavara deva ke samAna kArya kiyA hai jisake liye muma bhabya vidvAna avazya hI unake caNI haiN| isa grantha kI abhI taka anakoM TIkAeM likhI gaI haiM saMskRna TIkA to eka prabhAbandra AcArya kI hI prasiddha hai| abhI kucha apha pUrva sva0 middhAntazAstrI pa- gaurIlAlajI kI nikti bhI jainasiddhAntaprakAzinI saMsthAke dvArA kalakattA se prakAzita huI thI / hiMdI TIkAreM aneka haiN| phira bhI kaIvarSa se hamArI bhI bhAvanA kI ki isaka abhiprAya ko sphuTa karaneke liye yathAzakti aura yathAmani TIkAke ho rUpameM likhanA / parantu vicAroM ko kAryAnvita hona meM kaI varSa anekoM bAdhAma ke kAraNa nikala gaye / abhI bhI pare anya kI TIkA nahIM likhI AsakI hai kevala samyagmazanakA varNana karanevAle pahale apAyakA hI yaha prathama bhAga hai| Age ke bhAga kA mI likhanA zalU kiyA hai parantu vaha kara pUrA hogA yaha abhI hama nirikta nahIM kaha sakate / phira bhI jahAM taka zakya hogA jaldI pUrA karanekA prayala kiyA jaaygaa| hamane apanI isa TokAmeM pratyeka kArikAke sAmAnya arthako likhane ke bAda prayojana , zabdoM kA sAmAnya di. zeSa bhartha, aura tAtparNa isataraha tIna bhAgoM meM abhaprAya phuTa karanekA prayatna kiyA hai| apane upayoga kalyANakArI viSayameM lagAye rakhane ko sadabhAvanA se hI vinA kisI kI preraNA ke hI hamane yaha prayAsa kiyA hai| phira bhI isake prakAzana ke viSayame hamAre bar3e bhAI sva. uTa vidvAna paM0 mazIdharajI saMsApurake sivAya khAsakara zrIzAntisAgara (bhAratIya) jaina siddhAnta prakAzinI saMsthAphe mahAmI evaM prabaMdha vidvAn pra. bhIlAlajIko preraNA hamako milI hai jisake ki phalasvarUpa isI saMsthAse yaha prathama bhAga prakAzita horahA hai| Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAsakIya digambara jaina Agama kI paramparA meM to anAdikAlIna hai phira bhI kAta ke avasarpaSa aura atsarpaNa ke kAraNa isa Agama paramparA kA bhI bharata kSetra meM aba sarpaNa utsarpaNa hotA hai| vartamAna meM abhI javasarpaNI kAla cala rahA hai| Aja se asaMkhyAta varSa pahale bhagavAna AdinAtha ne jaina Agama kI paramparA kSa sthApana kiyA thA taba se aba taka astitva kAyama hai| yaha Agama paramparA dAdazAMga yApI ke mapa meM bhagavAna ke mana meM pAvarmata dhI / yaha dAdazAMga vANI cAra anuyogoM meM mAMTI gaI / |. praghamAnuyoga 2. karamAnuyoga caraNAmudhoMga 4. dravyAnuyoga / caubIsa tIrthakara vArata cakravartI, nava nArAyaNa, nava pratinArAyapa, nava balabhadra, ina 63 zalAkA puruSo kA jina meM itivRta diyA gayA hai vaha prathamAnuyoga Agama hai / loka, aloka yuga parivartana cAra gati Ayi kA jinameM varNana hai vaha karaNAnuyoga ke prAvaka aura zramaNo kI vibhinna carcAmo kA jinameM ullekha hai ne caraNAnuyoga gandha hai, jIva, pugavala, dharma, adharma Adi paTa dravya aura nava padArtha kA jiname varNana hai ye dravyAnuyoga zAstra hai / prastuta rala karaNDa zrAvakAcAra caraNAnuyoga kA ganya hai| isake mUla granya kartA tIrthakara hai evaM gaSadhara hai unhIM ke vacanoM kA anusaraNa karane vAle AcArya sAmane isa ratna kANDamatha kI racanA kI hai| ratna karaNDa zabda kA artha hai ratno kA bhaNDAra, ye ratna samyaka darjana, sabhya sAna sabhyaka caritra hai / jinhe Agama ke anusAra rantatraya kahA jAtA hai| ina tIno ratnoM ko prAvaka eka deza msa meM pAlana karate hai evaM sAdhu inheM sarvadeza ma meM pAlana karate hai| rala karaNTha zrAvakAcAra meM Apako kI carcA kA vizeSa varNana hai mItira isakA nAma rala karaNDa prAvakAcAra svamA gayA hai / isa zAnya ko yadyapi saMskRta aura hindI dono bhASAoM meM anuvAda pahale kI jA cukI thI lekina phira bhI zrI sva. paM. khUpacanda jI zAstrI ne bu.pa. zrI lAla jI kI preraNA se kI / dillI ke gAMdhI nagara maMdira meM ina dinoM dinAka 10 se 15 pharavarI 1989 kA paMca kanyApaka pratiSThA kA kAryakrama sampanna hukSA usa samaya parama pUjya SirAja AcArya zrI 108 darzana sAgara jI evaM muni zrI 108 samatA sAgara jI mahArAja ko ratna traya candrikA kI eka prati prApta huI mahArAja zrI ne isakI upayogitA prAvakoM ke lie Avazyaka samajhakara prakAzana hetu apanI zubha sammati pradAna ratnatraya candrikA pustaka isa samaya upalabdha nahIM hone se isa mandha kA prakAzana gAMdhInagara digambara jaina samAja kI ora se prakAzita ho rahA hai / AzA hai pAThaka isa granya se savAna pApta kara skege| bAta bra. saMjaya kumAra mudraka:- mIna gaNDa mardasa (2578)galI pIpala vAlI (2578 dharmaparA dillI-6 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMgalarUpa namaskAra bhAstikatA Mmmeru zAnAya maMgalakAmanA zabdoM kA sAmAnya vizeSa artha zrI vardhamAna zadhdakA artha nidhU takalilAtmAkA artha kArikA naM. 5 ke uttarArdhakA artha maMgalakArikA kA tAtparya "zrI ardhabhAna" nAma karaNakriyA aura zrI zabdapara vicAra kArikAna ke arthase milAna mokSazAstraka maMgalapanyase milAna bInAgatA aura nirdoSatA sarvazatA samatA aura tIrthakaratva tIrtha aura usake pAtra bheda upadeza kI prAmAya andhakA nAma dharma kA lakSaNa usake varNanakI pratijJA kArikA naM02 dharmopadeza kA hetu aura pandhakArakA bhAzaya paropakAra sarAga bhAva hai| isakA uttara zabdoMkA artha , dezayAmi uttama sukha tAtparya, dharmake cAra prakAra dharma adharma kA nirdeza kArikAnaM05 duHsa-sukha jIva kI avasthAeM haiM zanoMkA artha varzana Avi zabdoM para vizeSa nirdeza samyaktvarahina cAriNa samIcIna kaise? ralatrayakI bhajanIyatA tAtparNa / dharmako pUrNatA sampagdarzana kA lakSaNa kArikA naM04 bakSaNa kA svarUpa sampadarzanakA yaha lakSaNa nirdoSa hai zabdoMkA artha / zraddhAna, aura varzana zabdakA vicAra asama mAdi samyabasnake sama meM viSaya-sUcI 1 Apta. Agama tapobhUta mUvatAkA marSe 1 tAtparya 2 tIna kiyA vizeSaNoM meM maSTAMga vizeSaNa kI mukhyatA pranthameM prayukta samyagdarzana vApaka zavya 3 AtA lakSaNa kArikA naM05 4 Apta vaSayaka sAta mithyAmAnyatAeM laukika aura pAralaukika mAtatAeM zabdoM kA artha tA pry| vaMda kI anAditA Adi para vicAra / hai Aptake tIna vizeSagoMkI AvazyakatA 13 tIna guNoMme kArya kAraNa Adi vicAra 14. kAraNa aura karaNa meM mAtA | 15 prAptakI nirdoSanA kArikAnaM03 17 aThAraha doSa aura unakA prss| 1 zabdoM kA sAmAnya vizeSa artha / 22 mAraha vopoMkA pATha karmoMse sambandha 23 mohakA kSaya hojAnepara pAtiyoM kI taraha 24 adhAtiyA karmoM kA bhI samasyoM nahIM batA aThAraha dopoMkA ThInatarahase ginAnekA kAraNa 24 25 tAtparya / nirdoSatA aura mAmalA 25 sarvajJatA aura Agamezitva kArikAnaM.. 27 sAmAnya, vizeSa zanArtha 28 prApta ke bhAra atizayoMse pAThavizeSaNokA sambandha tAtparya chayAlIsa guNoM kI isakArikA saMgati pAtikarmake kSayase ananta cATaya , aura puNyodaya se prAta prabhutA 38 tIrthakaratAkA sarvajJatA aura nAgamezivase ajahat sambandha arthAntaranyAsa asara dvArA bhAgamogatva vizeSaNa kA samarthana kArikA naM0 ma prayojana zabdoM kA artha tAtparya bhAgama kA lakSaNa kArikA yogI Ek Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 141 146 enAoM tathA kisa 2vizeSaNase kisa 55 upagUTana aura upaharaNa tathA vidhi niropa viparyAmakA panihAra hotA hai| 4 guNo / paraspara sambandha tAtparya,mAdhapitA Adi 4 cyAeM 88 vyAsAdika sva-para viSaya | hetu , hetumASa aura 4 anuyoga 8 sthitIkaraNa | kArikA naM016 prayojana bAdipurAya ke patha se tulanA / 8. samyArApTiyo kA cA. pahalI prati saMposta kA lakSaNa kArikA nN010| prayojana 10 zamnakA mAmAnya-vizeSa artha rAjyoM kA bhaya 6.1 taapry| sAtparya 14 vArasaya bhagakA lakSaNa kArikA naM017 kathita viSayoM meM mAdhyasAdhana mAya 5 naatpry| mahatAose pUrva aMgoM ke varNanakA kAraNa pramAnanA ag| kArikA 2018 niHzahita aMga kA svarUpa kArikA 2011 16 zabdArtha prayojana aura zabdoM kA artha 66 tAtparya prAtparya 7 nisargaja adhigamaja samyAdarzana sAta bhaya cAra chAyoga aura sambagdarzanaka mera bheNikake vAsmaghAta aura usake kAraNapara vicAra 500 prazamAdaka lakSaNa aura unakA sTAnsa samyaktvake mUla pAyatana jinadeva aura unakI AslimAci aura nizakliAdi guga pratimA 102 samyagra Take asaMyamakA Azaya niHkSa meMgA vamana | kArikA ne0 12 13 prakArAntarase samyagdarzana ke bATha guNa zabdoM kA artha 204 samyagraSTikI adhikA phala vAparya 106 samyagdarzana ke ATha aMgoMmeM prasisa bahAra paryAyakA kAraNa 105 udAharaNarUpa yantriyoMke mAma bAMsArika sukhakAra vizeSaNa aura kArikA na016,20 karmoM ke pAra bhera maMjana ghora mAdi kI bAeM snAna zalya aura usase samyaktAkA maMga 113 vatparya nirvicikitsA aNg| kArikAna013 14 cyAomeM ramameda / prayojana 115 aMgahIna sambanazanakI niSphalatA mA kA sAmAnya vizeSa artha 115 kArikA naM021 esayAlI munirAke prati vyavahAra 19. kriyAoM do phala sukhya aura gauNa vAtparya 117 rAmhoM kA bhAmAnya vizeSa varSa bhAI aura uttarAdhama heduhetumabhAva 118 tAtparya-vipayakI saMgati vipAkatA ke kaarnn| 18 loka muTatA athavA bhAgama bhUsA prabhUmi / kArikA na.14 116 kArikA naM022 bAmAyatanoM ke prakAra 121 mithyAmAnyatAoM ke uttama, mayA eNAma anI cAro niharaNakA antarbhAva 122 jaghanya prakAra sapA aura sAtparya / 124 samyagdarzana ke adhyAti ativAti fvarSTiyoM ke mAna bheya 25 asaMbhava doSAMkA kAraNa ni:zAMkalAit aura zamAdi guNoM kA zabdArtha nAtparya, bhUta catuSTayase dharma mAnanA 127 lokamUdatA hai| aMga 1 | kArikA naM0 15 aura mUDatA tIna prakAra haiM bhayakA sAra Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra anaaytn| 500 ghaTAnta pUrvaka puNya aura samyagdarzana ke anAyatana aura mUDhatAmeM astara 206 phala meM annara kArikAna nAnAyakI bhI samudra nadiyoM ke sampadarzana ke phIkI gauNa musvatA bAla kI pavitratA mAnya hai| 203 zabdoM kA ardha deSabhUpatA / kArikA naM013 204 tAtparya zAsanadeva pUjA para vicAra 205 samyagdarzanasa nirmAcanIya saMpatti 261 bhAcAryoM aura AzAdharajI kA rumyAdaSTi kisa ko kaise vinaya kare abhimata tathA anabdha."zrAvaNApi kArikA naM0 262 pitarI "mAdikA Azaya 210 prayojana, sAmAnya vizeSa matha pApAramuDhatA | phArakA.. 24 zamkakA sAvika artha 215 vinayaka bhena aura mokSAzrama vinara / 065 taatpry| 215 samyagdarzana ke adhyAga vizeSaNa aura bhayAdikakA o muguru nahIM hai vaha guru hai,yaha 220 smbndh| pAta nahI hai zuddhaTaSTayaH kA mUDhanA aura mAla sabandha / 267 suguru kugurukI prtpniiktaa| 221 cAra laukika vinaya aura bhaya zAhakoma se asmaya vizaSaNakA rapaSTIkaraNa kArikA naM025 222 sAta 267 prayojana 222 henupada , karmapada , aura kriyA padaH vidhArA 267 zabdo kA sA0vi0 arba 224 bhaya AdikA maMtra jAti ko bhAra zAmmada para vicAra 225 cAritra meM sambandha rAbdoMkA artha 226 kArikA naM.31 tAtparya 226 ratnatrayarUpa dharma meM mauNa mukhya aura smayake svAmitva para vicAra 230 samAnatA ke prazna kA uttara padamAhita peSTAle haani| kArikA / 2 zabdoM kA sAgi bhaI 21 prayojana 231 tAtparya sAmAnya vizeSa artha 232 isa patha kI sAhityika vizeSatA isa kArikA hetu aura anumAna alaMkAra savA 233 padya varNana ke sArabhUta sIna viSaya baha sAdhya hetu paMcanakA prayoga . kArikA na0 32 sAsarya 13 zaMkA aura samAdhAna samyagdarzanakA sAya doSa saba samajhA jApa 234 nisarga adhigamakI hetutApara vicAra AkSepAlaMkAradvArA smayake karane na karanekA kAravAka prayojanako spaSTa karanevAlA antara prazna aura udhara aura doSakA nidAna kArikA naM 27 283 zabdoMkA mA0vi0martha sAmAnya vizeSa zamdArtha 23 // tAtparya jATAnuprAsa aura AkSepAlakArakI saMgati 45 sampAdanAdikI upAsanAvi pAMca pAMca bhautika ora AbhvA0 sampattiyoM meM bAtakAla tara 242 avasthAe samyagdarzana kI andaraMga mahimA kArikA naM. 245 samyagdazana kI zuddhi sAmAnya aura mAna caturanuyoga ko raSTi se smaya kI vyAkhyA 246 cAritrakI zuddhi vizeSa hai 269 zabdoM kA artha 247 rAmdokA artha 264 jalakArakA samUzcama kSAtparya, 266 sur ft Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 0 312 nizasyatA aura nidAna zalyakA bhArASa 301 ATha guNoM ke artha meM adhyAti ativyApti midhyAtya saMsAraphA janaka, cAritramoha aura unakA parihAra mokSamArgakA virodhI hai| 303 tAtparya mAdRSTi aura zinArike Ana guNoM mamyaktvase cAritrakI vizeSatA 30 gati sthiti Adi me antara pArina dhAraNa karanekI AvazyakatA 304 dIpti aura zobhAmeM ansarakA kAraNa 360 mohI munise nirmoha gRhasthakI bheSThatA kA bhAyukA apavartana bhAgamasammata hai 361 kAraNa kArikA naM0 34 305 jinabhaktikA phala 262 samyagdarzanakA phala paramasAbAma aura vijayA prayojana jAti kArikA naM. 38 363 rAmoM kA sA- vi0 arva 40 zabdoM kA sA.vi. bartha / sAraparya nidhiyoMkI saMkhyA jAsimenakata hai| paal siir' gir'ki bigh cakraratakA paricaya / 365 vizeSa vicAra taatpry| samyagdarzanakA antaraMga nai yasa pradhAna phala pauraha ratnoMkI Tharaha maMtrIkA ullekha kyoM kArikA naM0 35 nahIM isakA uttara / prayojana paramasAbAmmakA Azaya / 371 samboMkA sA0vi0 artha paramAIntya-kArikAnaM. 3 / abadAyuSka aura badAyuSka samyaSTimeM masara 310 prayojana / tAtparya bhAgamake upacA vatRtvapara vicAra 76 samyagdarzana bandhakA kAraNa nahI hai zabdoMkA sA. vi. pry| 41 karmaprakRtimAko bandhavyudhitikA tAtparya / ATha mevoM meM bhantAva 325 samyagdRSTi aura midhyAraSTiko pravRtti antara 320 tIrthakarasva, kAraNa, me, atizaya baapi| 652 narakAdikI kAraNabhUta kiyA samparzanakA alaukika phala, mantima kArikA ne0 36 257 paramasthAna kArikA naM.40 / eka prayojana sAta paramasthAna 334 zabdoM kA sA.vi. mye| kama samyagdRSTiphe saMvara aura nirjarA zapatha . BAL zarAmpoMkA sA0vi0 arNa 3 Abhyudayika ko viSayameM vidoSa kapana / 403 khAtparNa 342 upasaMhAra , kArikA naM. 41 / guNoM ke prakAra aura samyagdRSTi tathA prayojana ora jJApanasipa dhAzaya / mithyASTi ke oja mAvimeM antara 343 zabdoMkA sA. vi. arth|| 405 isa korikAmeM prathama tIna parabhasthAnoMke kavala "" ke pAra poMmeM yahaminyApaka kA Azaya 34. martha kI murUpatA / samAtisva nirNaya 24. "jinaki "pAra prv| sarAgasamyakravakA mozamArgopayogI kA saapry| 400 indrapadakA lAbhakArikA naM.37 246 surendratA,cakravartilA, tIrthakaratvA prakAra prayojana 325 329 BE6 22 prayojana / saatpry| Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azuddha 1 (Ti) 25 1(Ta) huA 27 huA 61 (di) doSarI 10 24 doSae doSaNa svAdhyAya karane se pahale zuddha krleN| paMkti azuddha zuddha pRSTha yadiSTante yadiSTa te 2 2 (Ti) prakRttiyoM prakRtiyoM 13 "7 inameMse "7 / inameMrI 3 16 karatIhai karatI hai| 13 najhedayunA nA tadadhunA 3 6 (Ti) nahIM hai nahIM hai| 13 maMgalahetunimitta maMgalanimittahetu 3 10 (Ti) netA haiM netA haiN| 13 8ra0ka. 8-200 3 11 (Ti kiyA vahI kiyA hai vahI 13 saMkramaNa saMzrayaNa 1 (Ti) hotA ki hotA hai ki 13 'tyo 'nyo 4. 4 (Ti) vizvAtattvanA vizvatasvAnAM 14 (jo ki jo ki 5 yadanansara yadanantaraM 15 prakRtiyAM puNya prakRtiyAM bhI haiN| 5 nirmUlana- nimUla 15 jinameM narakAyuke calakara calakara mivAya cAra hUA hUA rasaNI rasaNiNa doSa3 16 guttINa gutI 6 sAloka yaha saalok| yaha 6 yaduvidyA "yadvidyA" 20 vItarAgatAkA vItarAgaH yA 17 jinakA jJAna jinakA jJAna, nirdoSatAkA mAtApitAka hai| yahA~ . sAmanyatayA sAmAnyatayA 10 hai yadyapi hai| yadyapi 17 muktimaznute muktimaznute 10 sarvajJatAkA sarvazatAkA bhI 17 arthakI ki arthakI 10 hoM jisa meM jisa 18 sakatA hai3 sakatA hai2. 11 avidyamAna aSidhamAna- 18 paramasthAnoMkI paramasthAnoM yA 11 ThIka hai, prazna-ThIka hai, 16 anya viziSTa karate krte| 16 guNoM kI uttaranevAle utAranevAle 20 adhyAtma adhyAtma 11 2(di) tAhake tarahake tIrtha 20 bavAdi bahi vRSTayAdiyahi 113(Ti) AdIse mAdi jisase 21 aprasahasrI3- aSTasahastrI / 3- 11 hA, ho, zrI vardhamAna zrIvardhamAna 11 jAlA3 jaataa3| 25 pRthak 11 10 (Ti) jagadaguru jagadguruH 25 "mAyAviSu" "mAyAviSu" 11 53 (Ti) gRhIta gRhIta- 26 zabdakA zabdakA tyavamosi tvamevAsi 12 karanI haiM karanI hai| 26 dIyA diyA 26 mvAbhAvika hai svAbhAvika hai / 12 hI hai| 26 ghAtika ghAti saMkhaitanya saMkhacaisadhyA 26 ghAtika ghAti meM upayoga meM jimakAupayoga 27 mAtAka ( e 12(ri) 15 (di) 22 5 (Ti) Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3) prazuddha paMkti kAraNakI 27 aura 27 punyakarmako dhauka koyA hai lakSa karake ecaM sarvaza bAMkar3A pohA sivAya puNyakarmako dharmake kiyA hai| lakSyapha.ke evaM sarvaSA dhAkar3A ..... * * * * * * * * - * samake samajha evaM 2 evaM 3 ginAyA ginAyA 4 32 hai yahIkAraNa hai| hai / yahIkAraNa hai 32 21 4-dekho TippaNI naM. 1 pR033 32 22 ki ki 33 vandhakA bandhakA- 33 25 bhagavAna - arthata: bhagavAnne arthataH 33 devane devane granthataH 33 jAtA jaataa| 3 sivAya guNadharmoM siddhathu zuddhakarma donoM zuddha donoM nitraNA nivAIga avirodhena avirophena gANa 3 dika Tika Ti0 14 isake 23 24 3 di smarka samyaktva parigaNita vizeSa sktii| 35 guNa-dhoM siddhapu mAnaM tmaka samyaka pariNata nizeSa sakatI Rddhi antaragata nirdoSa haiM viSamarUpa pAhiro ...... siddhi 37 yasmAdabhyudayA, mAvabhyudayaH 26 pauMjaI pauMjaha Ti0 chijjA chijjA 6 Tika Adi bAdi 2 30 3 jAte haiM jAte haiN| 3 3. 4 haiN| puNya haiN|apne upara 304 AyA huA kaSTa yadi kama hojAtAI no vahAM bhI sukha zabdakA prayoga hotA hai| puNya mobase mokSa karmakI w 2 antargata nirdoSa haiN| viSayarUpa caahiye| 38 .. 3--viSaya-- 38 viSaya Adi usakI shraadi| ora usake 38 bahiraMgake bahiraMga 30 napUnA0 . nazarapA isaliye isIliye sakatA 11 sakatA // 31 3- dekho TippaNI na 1 pR032 31 sammakAraSTi jjaisA karaneke paramAvagAda ratnatrayoM niyama hai sadaraSTi 36 jaisA 30 karanekI 36 paramAvagADha 36 ratnatraya 40 niyama hai| 40 . .... sakatA. sakatA 2 / 32 karatI krtii| . 32 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrazuddha apane pAyA bhI ucita hai| honA hotA hai 36 bhavitva hai zuddha Apane 10 pAyAM 40 cita hai / 41 41 41 - honA hotA hai / 66. bhAvitva jAya tapa yoMke virodha hai. rAgAtA rAmAdInA kIyA lA dharmakA 44 Astikya 47 pramANarUpa pramANarUpa- 17 arthazuddha artha---zuddha 47 gurukI pha gurukeM ki abhidheya ki Agama ke abhidheya 47 ina ina 41 49 isake jisa taraha ke jo ye ayuta 47 46 46 46 46 46 yaha. 51 ayukta 5.1 batAyA banAyA 4.1 bhramatAntA pramatsAntAnyagAM 51 anyagAM ceSTAnumataiH ceSTAnumitaiH 51 48 48 (3) paMkti azuddha kiyA lakSya anAyatanoMkA 1 anAyatanoMkAra (Ti08046 me) jAya / tapa / yAMkI nirodha haiN| 46 46 da 21 5 27 kAraNa hai 28 26 1 di0 60 ra 3 bhAva haiM 10 antaka- 60 mAtra haiM / 42 karane kA pUrNakarane kA prayatna pratIti karanekA prayatna 42 17 mamyagdarzanAdiko samyadarzanAdikI 43 kAyaratA evaM 61 60 hojAtI hai ki 43 hojAtI hai hai kintu hai / kintu 43 nyatva nyatvaM 43 dhamakA AstikyA 3 da 2 kr 1 (Ti) 2 4 x Y X 1 5 puu 1 (Ti) duSTAnta 7 zAstra 7 ma 34 10 16 taraha bhedA haiM / aise Antaka 22 2. (Ti) 3 (Ti) antakA pratIta kAyaratA 7 17 17 20 sakatA kAyaratAke kA kyoMki unake kAraNa haiM upasaMga ara prakaraNa tIno zuddha prathama taraha apane 6mArI nahIM hai unako torthakara 20 52 karaNa 58 nikI 58 58 6 / tarakA bhedake haiM aise hI AtaMka pRSTha KL 56 56 kAtaravA kAtaratAke 61 dRSTAnta 62 zAstre 62 ke kAraNa upasarga aura prakaraNa 2 kyoMki vaha 64 janaghAtikama 64 sakatA hai 64 64 65 64 vicAraNIya taraha kI apanI camAdI 67 taraha 72 adhika hai ArAmako abhAvako 72 hInAdiko hInAdhiko 72 vicAraNIya prathama 72 68 tIno se 70 taraha vicAra 70 hai 7i 73 73 nahIM hai 4 74 unakI 76 tIrtha- 77 hai ki 78 anAtmAnam anAtmArtham 5 paMki 12 7 11 16 16 17 16. 16 17 23 24 26 * * * * * * * * 3 4 (Ti) 1 6 12 16 16 24 25 26 20 22 3 10 26 2.6 222222 18 20 ? (fe) 22 Song 24 27 17 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMkti paMkti 3 (Ta) . P 4Ti . azuddha zuddha pRSTha gheNavaste gheNavaste syuya 81 vanakakIrti kanakakIrti 82 ke zAsana zAsana 4 pattiyAM pattiyAM 1 . prayanti prayacchanti 85 bhAva tattvazabdase bhAva86 prakArake prakArase Agama mAgama hai 88 prAjJAH prAjJaH durmata mata usake usakI diye unameM diye haiM unameM 8 pUrabake pUrva 2 ko viSayoM ke viSayoMkI 60 masI mami 60 zabdAnu zakyAnu 10 jaura aura lAnekI lAneke lie liyeki viSaya viSaya bhI pASANako pASANa 13 zarIraM zArIraM 13 cAra bAra bAra yaha hai yaha hai ki 65 kahA ki kahA hai ki 6 vahI vahIM samAyAnti saMmAnti 67 nirmalatA nirbhayatA 18 hue tathA hue 180 giraghusa girajAnese 101 jAnese aura aura vaha 101 sadastha ke taTastha 101 pazcAd pazcAttA 102 taci tadvAci 102 niHzaka ni:kAmakSa 103 ki zuddha ki avasthA zuddha avasthA 103 RE NEW " Fry E F / ... ... 2:2254244444435E EFFEEEE ***** * [4] azuddha zuddha pRSTha zAne jhAte kyoMki ye kyoMki 184 yari yadi usako 105 AtmAkA aura AtmAkA 108 bandhana andhanameM 111 vandhA bandhAra 1116 tannimita tannimittaka 151 1 cArUpayA cArutarA 111 2Ti mRpeva mupaiva 114di hAlAdi hai ityAdi upakA viSaya hai 113 7 nijatattvazuddha nijazuddhatattva 153 10 prakRtiyAM jIva vipAkI 1151Ti prakRtiyAM svabhAdhika asvAbhAvika 1966 banA nahIM kara nahIM banA makatA sakatI syAdI mannI 116 7 di pariSaha parISaha 116. 16 di vizeSarUpa viSayarUpa 120 7 dopoMke doSAMkI mithya miMdhyA 122 na hogA 124 vipAka viSAkta 126 viSayani viSayAni 126 prakArake prakArakI 127 guNavRddhi guNavRddhikI 127 nindA nindAkA 130 jAtA jAtA 3 130 pAya pApa kyovRddha paryAvRddha 131 kaSAya kaSAyA sevaraNArNaka saMvaraNArthaka 132 nindA nindA na 132 1 132 3Ti0 3132 Tika donoMke yamaya samaya 133 niroga nirogatA 134 12 OY hogA 3 Ti 29 .... d REERARE FREE 14 HR donoM 2 Ti0 . Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azuddha midhyAtva prabhAva vikalpa vAzabdakA prayoga sthApita samaya niHsArivA ata parva parantu Adhi padArthase kAraNa guNArakhA kevalI dApI zuddha pRSTha 135 136 midhyAtattva prabhAva dUsare virodhiyoM para bhI par3atA hai| vikalpavAcaka vA 37 zabdakA prayoga matsA sambhavasthA ke buddhi jathA 140 Aptatatva 140 140 tabha kisI bhI ekakeliye kisIke bhI liye dharmazUnya 143 usakI 143 kAryake sthApita sabhaya niHsAratA saphala bolA bRddhi athavA prAptatantva tatra 143 144 phira bhI 145 bhAdhi 146 bhI dUra bhI saMbhavacaurazakya ho 148 unhe pakar3a karamahAdeva dharma se zUnya usako kAryakI ataeva 140 kAraNa hai guNA kevali vApi saa 137 25 138 25 136 2 25 RE ( paMkti 23 usakI hamA pizcama sUrya sUrye sUrya sUrve sUrye 30 141 168 173 23 24 5 di0 2 Ti0 6 4 E 22 25 1 usI tarahase yogya upAyake dvArA padArdha meM 153 10 153 27 160 13 160 2. Ti 160 4 Ti 163 samyaksya rUpa amitaprabha- amitaprabha 1 sakalana punaH bolA aura vismaya meM par3akara 168 3 unheM mahAdeva unakI hamArI pazcima 20 durdarza 15 164 52 167 20 167 29 167 21 5 ) 27 k 23 174 13 174 26 azuddha khudani mahabhadra istine bhedI sajAtIya abhyudayoM paramparA svadeza -na prAptA niHzaMkatA yukta tInoM se bhedAtri kartammU anAyatana sabhIke lipsA kAraNa doSa bhaMga doSa ta niHzaMkitA niravacchanna niravacchinna pAkhaNDI doSaH kA varNa bhaga yata yA spaSTa karanA hiMspante usase zuddha sudatI sahApadma hAstine durdharza bherI kArya ki kartabtata sajjAtIyatA abhyudayA~ parampa'"-- sudeza na pAkha riTa doSa ke nivAraNa mukta tInoM meM se bhedAt tri kartavyamamU Ayatana sabhIkI lipsayA karaNa doSa - bhaMga - doSa --- bhaMga pate yadda spaSTa karAnA 6 - hiMsyante isameM janucita anucita sanaMta santi ye ina pharma kI kartavya pRSTha 176 178 176 181 182 183 187 186 YCL 151 161 163 162 164 165 166 115 168 168 200 205 205 207 sav Ra 2058 206 210 211 212 212 215 220 235 237 240 241 249 paMkti 24 ^ i $? ^ ^ << ^ ^ 15 20 12 2 Ti XXF 15 4 2. Ti 4 16. 20 17 27 Ti 5 di 16 1 5 15 16 17 16 16 14 12 6 30 12 i 21 4 3 22 7 dha Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devaM kAke bhara 350 *::: 351 20 orrror bhArga meM bhI pR033 koTinaM01ke sAtha par3heM 336 2rika gaI hai ve 241 vyaktika vyaktiko noM se donoM meM kAkI 243 kAko 343 pAIyoM bhAiyoM 243 hodi du yoMkI 251 yatAkA patA catAko 346 zabdoM ko zabdoM kA 255 mahAkulama mAhAkulA prArambha prArambha meM gatiyoM meM gatimeM kataH 2-ditathA tayA eka do hoM eka ho dohoM 265 kArA dvArA ima cyApti isa anyApti .. 3526 Izitva, Izitva-sampUrNalokakI 352 22 huA hai huA hai 1 268 huA hai huA hai 2 268 prabhutA / vazitvacirA ciratna 355 15 banakara vanakara 5 268 dAnoMkI donoMkI mamaSTisera 72 upAyake upacayake spaSTAnita spaSTAnina 360 1Tika kSipyabhAna kSipyamANa naM. meM hI vara kara 28. yukti ukti 365 patpati utpati zAstroM zastroM 28.' ayodhyA ayodhya kApehA vyapettA 281 12 Tika zarada uta-se zabdase uzarameM 367 nyAmpa nyAyya 32 divyAstra vyastra zruta myagdarzanako zrutakevala kevala ve kevala kevala samyagdarzanako taraha phalI tarahake phaloM 374 sphUrti 261 avyApta adhyApti 374 mUrtikI mUrtiko 4 AtireMdrI jAtiraindrI 377 1 Ti0 hAdi hodiha 2Ti0 zabdakA padakA 380 astra-zastra araHzastra knAtA banatA divyAstra vyastroM 381 anyat nAnyat 310 dugdharakta rakta zruti 321 pravRttiyoM prakRtiyoM 381 pukti ukti AhaMda mahada 363 zruta moha sAha mohakA sAi 264 samyaktvakA samyaktatvakA 315 thArtha pRSyaka athe pRthaka 18 hI pApa hI jina pApa usakA aura usakA anyena manaja anye na braja 217 2Ti. anantara anantara samyagdarzanaM samyaka darzanaM 357 13 niSyati niSpati 37 23 bhAranatrika bhavanatrika- 321 7 vizeSaNoM se vizeSagoMse yusa 366 aparyApta aparyApta-- 321 16 karake bhI karake 404 indriyasaMyama indriyAsamama 3248 tathA koI donoM meM se kisI bhI nahIM pAI nahIM pAI jA sakatI.yadipAI 32823 padako prApta karake bhI bhiyoM bhirvA 336 1Ti0 samyagdarzana samyagdarzanake 40 5 2-sudeza prAdi balAnarAtIna ghalAna ripUna yaH 414 2 ... 289 skUrti . 381 AMANAN .M 12 ata 23 suli dila ...... .. Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI siddhebhyo namaH zrImadAcArya samantabhadra svAmi - virAcata zrIratnakaraNDa zrAvakAcAra vidyAvAridhi, syAdvAdavAcaspati, syAdvAdabhUpaNa dharmadidhAkara paMDita khUbacaMdrajI zAstrIkRta "ratnatraya - candrikA " nAmakI dezImApATIkA sahita TIkAkArakA maMgalAcaraNa zrImantaM sanmati natvA tadbhAryAM ca gurutrayIm / zrAvakAcAravivRrti kurve maMgalakAriNIm // zrAcArya zrI samantabhadra bhagavAn ratnatrayarUpa zrAvakadharmakA vyAkhyAna karane kI icchAse sabase prathama antima tIrthakara zrIvardhamAna svAmIko namaskAra karate haiMnamaH zrIvardhamAnAya nirdhUtakalilAtmane / sAlokAnAM trilokAnAM yadvidyA darpaNAyate // 1 // prAtha - zrAtmAsa lage hue kalilA ko jinhoMne nikAla kara dUra kara diyA hai aura jinakA jJAna thaloka sahita tInoM lokoM ko jAnane ke liye darpaNa ke samAna hai, una zrImAna bhagavAn ko namaskAra hai| vizeSa- isa kArikA sambanvarSe nimnalikhita tIna viSaya vicAraNIya haiM 1- prayojana | 2 - zabdoM kA sAmAnya vizeSa artha, 3- tAtpayaM / inameM bhI prathama prayojana ke sambandha meM cAra bAteM jJAtavya hai / 1- - prAstikatA, 2 - kRtajJatA, 3-AmnAya aura 4 - maMgalakAmanA / Astika zabda kA artha "asti paraloka iti matiryasyAsau zAstikaH 1 " isa niruktikeM anusAra jIvAtmA ke astitva aura paraloka AAdipara zraddhA rakhanavAlA huA karatA hai| matalaba yaha ki jo AtmA yA jIvatantrako, usakI apratyakSa avasthAoM svaga naraka Adi sAMsArika gatiyoM evaM saMsArAtIta nirvANa avasthA ko mAnatA hai, unake astitvake sambandha meM jisako pUrNa vizvAsa hai, jo inake varNanakI satyatAko svIkAra karatA hai; usako kahate haiM Astika tathA usa tarahI mAnyatA evaM zraddhAkA hI nAma hai prAstikatA / -"asti nAsti diSTa matiH" pANinIma / Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnakaraNDa zrAvakAcAra yaha padya granthatokI AstikatAko prakaTa karatA hai| kyoMki isameM namasya vyaktika jina tIna guNoM kA varNana kiyA gayA hai unase yukta jIvatavako jo nahIM mAnatA yA jo nirvANa avasthA aura usake asAdhAraNa kAraNarUpa ina dharmoM ko svIkAra nahIM karatA isa tarahakA nAstika buddhikA vyakti unako namaskAra karake apanI zraddhA bhI abhivyakta nahIM kara sakatA | ataH isa padyake dvArA yaha spaSTa ho jAtA hai ki granthakartA ko yaha bAta sarvadhA mAnya hai ki sarvajJatA vItarAgatA aura hitopadezakadArUpa guNoM kA dhAraka koI eka vyakti avazya hai| sAtha hI vaha hama saba chadmastha saMsArI jIvoM ke liye Adarza hai| nirvANaka mArgakA pradarzaka hai / ata eka vaha hamAre liye namasya ( namaskAra karane yogya ) haiM / vaha kauna hai isa bAta ko samajhAne ke liye yahA dRSTAMta rUpa meM nAmollekha bhI kara diyA haiM ki jisa taraha zrI vardhamAna bhagavAna / ve namasya kyoM hai athavA maiM unako namaskAra kyoM karatA hU~ ? isakA vizeSa yuktipUrvaka uttara to apane AptamImAMsA nAmaka granthameM svayaM granthakArane dediyA hai usIkA saMkSipta zrAzaya isa padya meM tathA bhAge calakara zrAptakA lakSaNa batAte hue spaSTa kara diyAgayA granthakI hai jo ki vidvAnoM ko svayaM ghaTita karalenA cAhiye / isa guNake kAraNa apanI laghutA, sarvajJovajJatA aura prAmANikatA para bhI prakAza par3atA haiM / 2 | kRtajJatA - apane prati kiye gaye upakAra ko mAnanA, tathA kRtopakArIke prati sammAna prakaTa karanA, aura usakA nilava na karake gaurava ke sAtha usake nAma zrAdikA ullekha karanA Adi 'kRtajJatA' kahalAtA hai| yaha eka mahAna guNa haiM jo ki vaktA ke zuddha sarala guNagrAhI svabhAva kI spaSTa to karatA hI hai sAtha hI prakRta viSaya ke mUla vaktAke prati dRSTi dilAkara usakI aitihAsikatA bhI prakaTa kara detA hai| yahI kAraNa haiM ki ziSTa granthakartA apanI racanA ke prArambha meM apane usa upakArI kA smaraNa karanA parama kartavya samajhate haiM aura zraddhApUrvaka unakA nAmollekha kriyA 2 karate haiM / isa granthameM jo kucha varNana kiyA gayA hai usake arthataH mUla vaktA zrIvardhamAna svAmI haiN| unhoMne jo zrImArga kA upadeza diyA vahI usakI grantha racanA karane vAle gaNadhara deva tathA anya mAcAyoMke dvArA zrama taka calA ArahA hai / zrataeva kRtajJa granthakarttA zrI AcArya samantabhadra svAmI ne unakA yahAM smaraNa kiyA haiM / 3 | zrAmnAya ---- yadyapi isa zabda ke aneka artha hote haiM lekina yahAM para AcArya paramparAgata (prAcIna AcAryoM ke dvArA calI AI pravRtti) artha grahaNa karanA cAhiye / maryAdA kA rakSaNa mahAn guNa haiN| aura usakA bhaMga karanA mahAn doSa hai / Upara likhe kAraNoM se abhimata kArya ke prArambha --doSAvaraNayorhAnirniHzeSAstyatizAyanAt / kacizthA svahetubhyo bAharagtalakSayaH / sa tvamevAsi nirdoSa yuktizAstrAvirodhivAk / avirodhoM yakSinte prasiddhena na bAdhyate // AptamImAMsA 4-6 // 2 - amita phalamiddherabhyupAyaH subodhaH prabhavati sa ca zAstrAtasya cotpattirAptAt / iti bhavati sa pUjyastarAsAdAta pramukha nahi kRtamupakAraM sAdhavo vismaranti // 3- dekho AdipurANa || Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caMdrikA TIkA prathama zloka meM iTadevakA smaraNa karanA zrAcApoM tathA ziSTa puruSAko abhISTa hai / isa maryAdA pAlana ranA mahAn tArkika bhAcArya bhagavAn samantabhadra svAmIna apane isa zrAvakAcArake prArambhameM mI ajita samamA hai| kyoMki ye na kaMbala tathAkathita parIkSApradhAnI hI the apitu parIvAprathAvivAse bhI pUrva mAnApradhAnI aura paramparINa maryAdAka pAlana karane vAle bhI the / yahI kAraNa hai ki apane se pUrvavatI prAcAryokI maMgalAcaraNa 1 karanekI bhAmnAyakA unhoMne bhI yathAvat anusaraNa kiyA hai| 4 / maMgalakAmanA--maMgalakI abhilApAko kahate haiN| maMgala zabdake do artha prasiddha haipApakA nAza aura puNyakI prApti / prArabdha zubha kAryoke pUrNa honemeM aneka tarahase vinoM ke AnekI sambhAvanA rahA karatA hai / vighnoMkA kAraNa antarAya Adi pApa kA~kA udaya tathA sAtA Adi puNya kA~kA anudaya athavA maMdodaya hai| vItarAga sarvajJa hitopadezI paramAtmA prApta parameSThIke pavitra guNoMke smaraNase antarAya Adi pApa karmoMkI zakti kSINa ho jAtI hai aura sadveSAdi puNya karmo rasameM prakarSa huA karatA hai / phalataH vighna pAnemeM antaraMga kAraNa antarApa karmaka nirNaya ho jAnese abhimata kAryakI siddhi bhavAthita bana jAtI hai| pratApa bhAstika egaM tacanna granthakartA apane granthakI AdimeM pavitraguNoMke samudra abhISTa devakA stavana kiyA karate haiM / samantabhadra strAmIna bhI isIliye isa zrAvakAcArako racanAke prArambhameM apane iSTa guNoM ke sthAnabhUta zrIvardhamAna bhagavAnako namaskAra kiyA hai| maMgala karanekA phala aneka tarahake abhyudayoM kI siddhi Adi bhI batAyA hai / hamI pranyAntaroMke kathanAnusAra vidvAnoMko yahAM para bhI yathAyogya paTita kara lenA caahiye| aisA bhI kahA hai ki "maMgala nimitta hetu pramANa anyakA nAma aura zAstra kA~kA mAma isa taraha chaha bAtoMkA anyakI zrAdimeM varNana karanA cAhiye / 7 inameMse maMgalakA unlekhazI spaSTa hI hai, anya viSaya zranumAna athavA tarka dvArA samajhAne caahiye| jisake ki liye alpake antima do padha tathA anyakI padya saMkhyA zrAdikA AdhAra paryApta hai|| ___ zabdoMkA sAmAnya vizeSa artha---nama: yaha adhyayapada hai jisakA artha hotA / nmskaar| arthAt anyakartA kahate haiM ki merA namaskAra ho / isa para se prazna uTha sakatA hai ki kisakI 2-ghaTa khaNDAgamaH prArambha meM "gamo arihantANaM" Adi..... modarAmsakI Adi meM "mokSamArnasna netAramaNa tathA samayasAra pravacanasAra ke "baMdistu samvAsaddhe, esa surAsura" bhAdi maMgala para isake pramANa hai| 2-"ma" pApaM gAlayati-vinAzayati iti / tathA "maMga"-murga puNyaM vA jAti dadAti iti / helI mamagAra dharmAmUna a zoka 11 kI TIkA aura tadgata donoM pr| 3-'yAnsi baTuvitrAni namadhunA bhavat' kSatracUDAmaNI (vAdIbhasiMha) 4-neSTa' viintu -zubhabhAvamaparasaprakarSaH pramurantarAyaH / tatkAmacAreNa guNAnurANAntutvAdiAiya bhvhdaadeH|| 5-nAstikatvaparihAraH ziSTAcAraprapAlanam / zreyo'vAmizca nirvitra zAstrAvAvAlasaMstavAt / / 6.abalA Adi-maMgalahetunimitapramApAnAmAni zAstrakarTazca / vyAkRtya papi pazcAtamyAMcA mAcAryaH 100 146-- 150 yena svayaM mAvi tathA mukhyAla kaadi| Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnakaraNDa zrAvakAcAra aura kyoM ? isake uttara meM hI namasya bhagavAnkI tIna padoM dvArA viziSTatA - namaskArake yogya asAdhAraNa guNavattA isa padyameM prakaTa kI gaI hai| pahale padake dvArA hitopadezakatA, dUsareke dvArA vItarAgatA aura tIsare athavA uttarArdhake dvArA sarvajJatAko dikhAyA gayA hai| jisase yaha artha nikalatA hai ki jo hitopadezI hai vaha namasya hai| kintu hitopadezI vAstava meM vahI mAnA jA sakatA hai jo vItarAga evaM sarvajJa haiM / loka meM bhI jo rAgadveSa arthAt pakSapAta se grasta haiM tathA prakRta viSayameM ajAnakAra hai usakA upadeza yA nirNaya hitarUpa evaM pramANarUpa nahIM mAnA jAtA | namaskArase prayojana yahAM vijaya haiM! ki zrAgamameM pAMca prakAra ke vinayakA jo ullekha milatA hai unameM se mokSAzraya vinayaka zivAya zeSa cAra prakArake vinayakA yahAM sambandha ghaTita nahIM hotA / 2 zrIvardhamAna - isa zabda ke do artha prasiddha haiM, parantu tIna artha bhI kiye jA sakate haiN| prathama to zrIvardhamAna yaha vartamAna 24 tIrthakaroMmeMsa antima tIrthaMkara kI unake mAtA pitA dvArA rakkhI gaI anvartha saMjJA hai, dUsarA isakA artha 24 tIrthaMkara hotA hai| tIsarA artha samavasaraNa vibhUtiyukta antima tIrthakara bhI ho sakatA hai I vartamAna huMDAvasarpiNImeM honevAle tIrthakaroM meMse cobIsaveM tIrthaMkara bhagavAn pAMca nAmase prasiddha haiM---bIra mahAvIra ativIra sanmati aura zrI vardhamAna / pAMco hI nAmake bhinna 2 kAraNa haiM aura ve bhitra 2 vyaktiyoMke dvArA rakkhe gaye haiM3 / inameMse zrIvardhamAna yaha nAma unake mAtA pitA dvArA janmase dazameM dina rakkho gayA thA / yadyapi isa nAmakaraNa meM kucha artha kI bhI apekSA rakkhI gaI hai| yahAM para granthakati iMdra rudra deva aura cAraNa munike rakkhe hue nAmakA ullekha na karake mAtA pitA ke rakkhe hue nAmakA hI uccAraNa kiyA hai| yadyapi AcAryoMne aneka sthAnoM para 'zrIvardhamAna' zabdakA prayoga na karake kevala "vardhamAna" zabda kA hI prayoga kiyA haiM so saMbhava hai ki yaha kevala pUrNa nAmake sthAna para usake eka dezakA prayoga karanekI paddhati ke anusAra hI kiyA gayA ho / jaise ki balabhadrako bala yA bhadraM zabdase hI likhanA athavA satyabhAmAko satyA yA kevala bhAmA zabdake dvArA hI bolanA / kintu vAstavarma bhagavAnakA pUra nAma 'zrI vardhamAna' hI rakkhA gaga / 11 AtmasthitecaM hetu vicAraNIyam na tu jAtyantara saMkrameNa / duvarNanirvavidhau budhAnAM suvarNavarNasya mudhAnubaMdha: peSu ye doSamanISayA doSAn guNIkartta madhezate vA / zrotu kavIna' vacanaM na ho, sarasvatIdrohiSu phoDa dhikAraH // 1-37,38 / (dazastilaka) / 2- lokAnuvRttikAmArthamayaniHzreyasAzrayaH / vinayaH paMcadhAvazyakAryoM ' tyo nirjarArthibhiH / / tathA lokAnuvartanAheturityAdi vinayaH paMcamo yastu tasyaiSA syAtprarUpaNA || ityantam / 1 (a0 0 8-8) 3- isake liye dekho zrI azaga kavikRta mahAvIra caritra aparanAma vardhamAna caritra ke sarga 17 ke ka naM0 83 61,32,68, 126 / 4 - jaimA ki isI vardhamAna caritra ke sarga 17 ke zloka naM0 6.1 " se free hotA hai| kiMtu Agama meM garbhAdhAnAdi 53 kriyAokA varNana diyA hai unameM janma se 12 meM dina athavA usake bAda nAmakaraNa kI vidhI batAI hai dekho AdipurANa parva 38 zloka 0 5- tIrthakara bhagavAnakA janmAbhiSekake anantara indradvArA nAmaniveza kiyA jAtA hai| parantu AgaMma paddhati Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caMdrikA TIkA prathama zloka ze dUsarA artha cauvIsa tIrthakara bhI hotA hai jaisA ki zrI prabhAcandrAcAryAdi kI kI gaI nirukti se spaSTa hotA hai / tIsarA artha zrI -- antaraMga vahiraMga vibhUti se yukta vardhamAna bhagavAna arthAt samavasaraNa sthita antima tIrthakara aisA bhI ho sakatA hai| tInoM hI artha nirvAdha haiN| phira bhI mAlUma hotA hai ki granthakartAko antima arthahI mukhyatayA yahAM apekSita rahA hai| kyoMki isa samaya unakA hI zAsana pravartamAna hai jisako ki dRSTi rakhakara yahAM granthakArane zrAvakAcArakA darzana kiyA hai 1 ! nighU taka lilAtmane - nikAlakara dUra kara diye hai kalila AtmAse jisane / kalila zabdakA artha hotA hai-- kali-kalahaM lAti datte iti kalilam | jo balaha jhagar3A yA virodha kA kAraNa hai usako kahate haiM kalila / yahA~ isa zabda se Azaya una pApa kamoMse hai jo ki saMsArameM zAMti bhaMga karanemeM mUla kAraNa haiM, una pApa kamoMko (jo ki pravAharUpase jIvAtmAke sAtha anAdikAlarsa lage A rahe haiM, apanI AtmAse sarvathA jinhoMne pRtha kara diyA hai, jo una pApoMse rahita ho jAneke kAraNa snAtaka avasthAko prApta ho cuke he unako kahate haiM nirva kalAtmA / yoM to pApa karmoMkI saMkhyA 100 hai, ghATiyA kamakI 47, nAmakarmako 50 aura sAtAbenIyatA taka Ayu | kintu prakRta snAtaka avasthA vAle sarvajJa jIvanmukta hitopadezI tIrthaMkara bhagavAnke inameM se 63 kA abhAva ho jAyA karatA hai| ghAliyA kamoMkI 47 tathA zracAtikakI 16, jisameM ki 3 zrAyu bhI sammilita haiM, isataraha kula 63 prakRtiyoMkA kSaya karake zuddha caitanyako siddha karane vAle parameSThIko maha vasthA prApta huI mAnI gaI hai| ina 63 prakRtiyoMmeM prAyaH pApa prakRtiyAM hIM haiM - yahI kAraNa hai ki inako apanI AtmAse pRthaka vara denevAlA nirghAvalilAtmA kahA gayA hai| Upara pApakoM kI saMkhyA 100 kahI hai aura yahAM kula 63 kA hI caya kahA gayA hai jinameM ki pApa karmoMkI saMkhyA 58 hI hai| kyoMki 63 meM yustrikAta aura udyota ye pAMca prakRtiyAM rA rUpa haiM isase yaha spaSTa haiM ki abhI unake 42 pApa karmoMkA saca banA huA hai| phira bhI inakI jo vidhutakalilAtmA pAekA vidhAtaka kahA gayA hai usake kaI kAraNa hai-- prathama to pApa kara mukhya ke anusAra janma ke 15 veM dina mAtA rila dvArA nAma nirdeza honA cAhiye | kintu anya tIrthakaroM viSaya meM isa taraha nAmakaraNa kA varNana dekhane meM nahIM AyA. saMbhava haiM indra dvArA rakkhe gaye nAma ko hI mAtA pitA dvArA svIkRta kara liyA gayA ho aura nAmakaraNa kriyA ke samaya 12 veM dina usI nAmakI vidhi pUrva ghoSaNA kara dI gayI hA 1- isa zabda meM cAra zabda haiM-- zrI, aba zraddha, mAna / zrI-vibhUtiaba upasarga hai, aura Rddha baDhA huA, mAna- kevalajJAna / arthAt samavazaraNa vibhUtiyukta hai sarvotkRSTa avastha taka pahuMcA huA pramANabhUta kevalajJAna jinakA | 2dhyAna rahe puNya aura pApako saMkhyA batAne meM sparzAdika 20 karmaprakRtiyoMko donoM hI tarapha ginA gayA hai / kyoMki inakA phaz2a dRSTa aniSTa donoM hI prakArakA mAnA gayA hai / Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ralakaraNhazrAvakAcAra ghAtiyA karma haiM jo ki aAtmAke vAstavika anujIvI guNoMkA ghAta karane vAle haiM / inameM bhI mukhya mohanIya karma hai / isa mohanIya karmake nimicase hI saMsAra aura usake kAraNa bhUta karmoMkI zrRMkhalA banI huI hai yA cala rahI haiN| isake nirmala ho jAne para sabhI karmAkI saMtati vizvasta ho jAtI hai--koI bhI karma baMdhako prApta nahIM huA karanA aura na kisI bhI karmakA aise rUpameM udaya hI huA karatA hai jo ki navIna baMdhakara kAraNa ho sake / yahI kAraNa hai ki isako siddha karanA--usako nirmUla karake usa para vijaya prApta kara lenA mokSa mArgake sAdhanameM sabase adhika duSkara kArya mAnA gayA hai 1 / isa mohanIyake naSTa ho jAne para isake samAna kAma karanevAle zeSa vAtiyA karmoM kA vinAza bhI sahaja hI ho jAyA karatA hai.--ve bhI nirmala naSTa ho jAte haiN| sathA inake sAtha hI aghAtiyA karmoMkI bhI kucha prakRtiyAM naSTa ho jAyA karatI haiM / phalataH mUlabhUta pApa karmoMke naSTa ho jAnese inako nirdha takalilAtmA kahA gayA hai| dUsarI bAta yaha hai ki jo pApa karma abhI sattA meM bane hue haiM ve mohake udayakA nimitta na rahanese apanA kArya karanemeM samartha nahIM huA karate 3 ve thA to vinA phala diye hI nirjIrNa ho jAte haiM athavA anya sajAtIya puNyakarma prakRtika rUpameM saMkramaNa kara liyA karate haiM / 4 jaisaMki zramAtA vedanIya sAtA vedanIyake rUpa meM, nIcagotra uccagotra ke rUpameM, ayazaskIrti yazaskArtike rUpameM, ityAdi / ata evaM sarvathA asamartha sat rUpa una pApakarmIko koI bhI mahaca yA mukhyatA prApta nahIM hai| jinako mukhyatA prApta hai unako unhoMne naSTa karake hI sarvatratA evaM hitopadezakatA prApta kI hai| ___ tIsarI bAta yaha hai ki yadi aisA na mAnA jAyagA to na tatyavyavasthA hI ina mavegI aura na kAryakAraNabhAvake bhaMgakA prasaMga Aye binA raha sakegA / isa viSayameM bhAge calakara aura bhI likhanA hai ataeva yahAM vizeSa nahIM likhA jaataa| anAvazyaka viSayako dvirukti zrAdike dvArA vasAnA ucita nahIM hai| astu / isa vizeSaNake dvArA bhagavAnakI vItarAgatA yA nirdoSatAko spaSTa kiyA hai jo ki sarvatratA kA aura unake zAsanameM sarvAdhika prAmANikatAkA bhI kAraNa hai| sAlokAnAM trilokAnAM vidyA darpaNAyate / sAloka-~-alokasahitako kahate haiM sAloka yaha "triloka" kA vizeSaNa hai| aloka zabda kyoMki niSedhaparaka hai ataeva usake do tarahake artha ho sakate haiM,- paryudAsa aura prasajya / jahAM kisI anya padArthake rUpa meM niSedhakA Azaya liyA jAya vahAM paryudAsa aura jahAM kevala niSedhakA hI abhiprAya ho vahAM prasajya artha mAnA jAtA hai| yahAM para alokakA artha payudAsa karanA -akkhANa ramapI "kammANa mohaNI" taha vayANa vambhaM ca |guttiinnN maNaguttI cauro dukoNa sijmati / 2-mohalayAjAnadarzanAvaraNAntarAyakSayAnya kevalam / mokSazAstra 16-243 mohastaM maleNa pAde jIvama -sAvasarUpeNa pariNamadi Adi / 5- prayu dAsA saraprAhI prasajyastu nivedhakat / Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAtIkA mAraka cAhiye / kyoMki lokakA abhAva aisA hI artha yadi liyA jAyagA to lokakA jo pramANa batAyA hai usake bAhara kucha bhI nahIM hai aisA sarvathA nirodharUpa hI artha niSpanna hogA so artha ThIka nahIM hai| jaisA ki AgamameM banAye gaye loka anAkarpha athase vidita hotA hai / loka zabdakA artha aisA hotA hai ki jo dekhe jAya athavA jahA~ para jIvAdi padArtha dekhe jAMya usako loka kahate haiM / ataeva jo jIvAdi padArthoMke samUharUpa hai---chahoM dravyoMke samudAyarUpa haiusako loka Rhate haiM---athavA jitane AkAza meM chahA~ dravya pAye jAne haiM utane AkAza pradezoMke pramANako bhI laoNka kahate haiM / loka zabda ke aura bhI aneka artha kiye haiN| parantu prakRtameM ye do artha hI mukhya haiM / yaha loka dravyAMka samUharUpa honase svataH siddha akRtrima hai aura anAdi tathA avinazvara hai| trilokAnAm-ima lakke mukhyatayA tIna vibhAga haiM,-adholoka madhyaloka aura Uya loka / ye nIna vibhAga kSetra vizeSakI apekSA atharA puNya pApake anusAra utpattikaM yogya sthAnoM kI apekSAse batAye gaye hai| bAgamameM prAya: ye tIna hI vibhAga sarvatra prasiddha haiM / kintu inake sivAya sAta nau yA caudava isa tarahase bhI bhedoMkI saMkhyAkA ullekha milatA hai jo ki bhinna 2 apekSAoMsa kiyA gayA hai : lokakA pramANa nizcita hai jaisA ki Age calakara4 batAyA jAyagA / usake bAhara mabhI dizAgameM ananta AkAza rUpameM aloka hai / isa taraha loka tathA alokakA sAmAnyatayA yahAM nidezamAtra kiyA gayA hai / isake pramANa AdikA vizeSa varNana karaNAnuyoga ke lakSaNa AdikA varNana karanevAle trilokasAra, trilokaprajJapti AdimeM dekhanA cAhiye / saMcapamaM yahAM bhI kArikA naM. 44 kI vyAkhyAka samaya kiyA jaaygaa| ___yadvidyA--- vidyA zabda ke artha aura bhI aneka ho sakate hai / parantu yahAM usakA artha jJAnahI lenA caahiye| matalaba yaha ki yahAM para yavidyA jinakA jJAna aisA kahane se samavasaraNa sthita bItasaMga bhagavAna ke usa kaMvala jhAnako batAnekA hai jo ki pUrNatayA nirAkaraNa hai aura jisameM yugapat-vinA kramaka hI sampUNa padArtha pratibhAsita hote haiM aura jo ki AtmA ke lakSaNa rUpa caitanyakA aisA vizuddha svarUpa hai jo zAzyatika hai. apane svarUpameM hI sadA vidyamAna rahatA hai, jisameM na kabhI nyUnAvikatA AtI aura na kisI taraha ke vikAra kA hI sambandha huA karatA hai, F-'paMcArita kAyAH kAlazca lokaH 5-5-26,' yantra puNyapApaphalalopana sa lokaH '50' lokatIti vA losa: ___ 11 (padravyasamUhI lokaH) 'lokyane |t vA lIka: '16' pasthena sarva lokyata yaH sa lokaH' rAvA05-12 / jAncha gAdhanaprabhAgA lokaH ti010 a0 1-6 / 2...ANioNa hoNo pagadisarUpeNa esa sNjaado| jIvAjIva-samiddho mantrarahavalohamI loo, 'ti0 50 a0 :-533 / 5. yAntrINi sapta caturdaza bhuvanAni' a: ciTa 1-76 ! bhuvanAni nimanIyAstrINi mapta caturdaza / kAgbhaTAlaMkAra / NAma ThavaraNaM inca khesa nigaI kahAya loo ya / bhaklAga bhAvaloga pajjayalogo ya NAdavyaM / a0 dha0 TI 8-37 14-karaNAnuyogakA svarUpa varNana karanevAlI kArikA naM0 44 kI vyAkhyA meM |5--vidyAraMpadaM prayacyAmi tasvArthazlokavArtika 1-1 prasiddhaM ca sakalavidyAspadatvaM bhagavataH sarvajJatvasAdhanAt / 30 zlo0 maMgalAcaraNa / Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uzrAvakAcarI apane zuddha svarUpa meM hI vaha pariNamana karatA huA ananta kAlataka avasthita rahA karatA hai / dAte- - vyAkaraNa meM jisa taraha dhAtu se nAma banate haiM usI taraha nAma se dhAtu bhI banate haiN| yahAM para bhI usI nAna dhAtu prakriyA ke anusAra darpa zabda se darpaNAyate yaha kriyA banAI gaI hai jisakA artha hotA hai darpaNa ke samAna AcaraNa karanA / isa kriyA ke prayoga karane kA Azaya dRSTAnta pUrvaka artha vizeSa ko spaSTa karane kA hai / dRSTAnta ke sabhI dharma dASTAMnta meM nahIM milA karate anyathA dRSTAnta aura dAnta kA bheda hI nahIM rahegA / ataeva jisa aMzako spaSTatayA samajhAne ke liye dRSTAnta diyA jAtA hai usa sTAnta ko usI aMza meM ghaTita karanA caahiye| yahAM para darpaNa ke dRSTAnta kA zrAzaya yaha hai ki jisa taraha svaccha darpaNa ke sAmane jo bhI padArtha Ate haiM ve sabhI svAbhAvikatayA usameM pratibimbita huA karate haiM / usI prakAra AvaraNAdi doSoM se rahita pUrNa svaccha caitanya meM svabhAva se hI sampUrNa padArtha-tIna loka ke bhItara pAye jAne vAle padArtha aura unake samasta guNadharma tathA unakI atIta anAgata sarbha / avasthA nimArita huA karatI haiN| tAtparya - Upara namaskArAtmaka maMgalarUpa kArikAkA sAmAnya artha tathA padyagata zabdoM kA Azaya likhA jA cukA hai| yahAM para isa zloka ke sambandha meM kucha aura bhI likhane kI isaliye AvazyakatA hai ki isakA hRdgata tAtparya pAThaka zrotAko vidita ho sake maMgala aneka prakAra ke huA karate haiM-mAnasika vAcika kAyika | vAcika maMgala bhI do prakArakA batAyA gayA hai| niddha tathA zranibaddha / isake sivAya koI jayavAdarUpa koI AzIafreen koI nirdezasvarUpa koI guNastavanarUpa tathA koI namaskArAtmaka maMgala huA karate hai / 5 inameM se yaha namaskArAtmaka nibaddha maMgala hai / isameM spaSTa hIM namaH zabdakA prayoga kiyA hai ! namaskArakA ullekha isa bAtako vyakta karatA hai ki namaskartA ke hRdayama nanasya vyaktike guNoM zrathavA usake vyaktitva ke prati kaisA aura kitanA anurAga hai / pranthakarttA bhAvI tIrthaMkara zrI J 1-90 0 kArikA na0 40 / tathA tailIkaNAMpa Na cAlijjo 2- tajjayati paraMjyotiH sabha samasvaranantaparyAyaH / dapaMNatala va sakalA pratiphalati padArthamAlikA yatra / puruSa 0 1 / tathA pravacanasArakA jJAnaprapacanAmA antarAdhikAra yathA- tikkAlapiccAsayaM sabala sabhyatya saMmadhaM vittaM / juna jAgAMda jAgaNaM ahAhiM NANastra mAha // 52 // 3 tasya manaHkAvAsyAmapi sambhavAt / a0 20 pR0 6 / 'manasA vacasa tanvA kurute kIrtanaM muniH / jJAnAdInAM jinendrasya praNAmastrividho mataH / a0 0 8-65 TIkA / 4- dhavalA 5--jayavAdarUpa - tajjayati paraMjyotiH samaM samastairanantaparyAyaH / darpaNatala iva sakalA pratiphalati padArthamAlikA yatra | pu0 [saM0 / "jaya jaya zrI satkAAntaprabhA jagatAM paMta, jaya jaya bhavAneva svAmI bhavAmbhasi satAm // ityAdi (ni0 pU0) zrApatirbhagavAn puSyAdbhaktAnAM kaH samIhitam / kSa0 dhU0 yavA - " zrIkAntA kucha kumbha" "puSyAsumanaso matAnaM jagataH syAdvAdavAdaviSaH / " yaza0 2-1 ityAdi pramANAdarya saMsiddhi ityAdi / acihnakammAvayatA sAdAdA giraMjaNA gicA, aduguNA kiMdAMkaccA loyaggaNivAsiNoM siddhA !" Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caMdrikA TIkA prathama zoka samantabhadra svAmIne namasya vyaktike asAdhAraNa guNoMkA tathA namaskArake kAraNakA unlekhapUrvaka jo namaskAra kiyA hai usase unakI Antarika vizuddha zraddhA darzanavizuddhike sAtha aIyaktikA paricaya milatA hai| __ isa taraha ke namaskArase jo pApakA kSaya hotA hai tathA puNyakA bandha yA baddha puNya karmoM kI sthiti anubhAgameM prakarSa humA karatA hai athavA azubha karmo kA saMghara nirjarA huzrA karatI hai usakA varmAna karane se grantha kA vistAra bahuta adhika bar3ha jAyagA ataeva yahAM nahIM kiyA jaataa| vidvAnoMko to batAne kI AvazyakatA bhI nahIM haiM anya vizeSajijJAsuoM ko granthAntaroM se jAna lenA caahiye| zrIvardhanAna zabdake sambandhameM pahale likhA jA cukA hai ki isake tIna artha ho sakate haiN| yaha bhantima tIrthakarakA unake mAtA pitA dvArA janmase dazaveM dina rakhA gayA nAma hai yaha bAta zrI mahAkani prazagake vardhamAna caritrase vidita hotI hai1 / AgamameM nAmakaraNa ke sambandhameM kyA vidhAna hai yaha bAta zrI bhagavajjinasena AcAryake zrAdipurANa parva 38 se jAna lenI caahiye| usakA saMkSipta prAzaya isa prakAra hai___ upAsakAdhyayanake anusAra kriyAeM tIna prakAra kI batAI hai, garbhAnvaya, dIkSAnvaya, maura phatranyaya, jinakA ki samyagdRSTiyoMko avazya hI pAlana karanA cAhiye / inameM se garbhAnvayake 53 dIcAnyayaka 48 aura karjanvayaphe 7 bheda haiN| garmAnvaya ke 53 medoMmeM sArAvI kriyA nAmakarmake nAmase batAI gaI hai| isa sambandhameM likhA ki-- dvAdazAhAtparaM nAmakarma janmadinAnmatam | anukUle sutasyAsya pitrorapi sukhAvahe // 7 // yathAvibhavamoSTaM devarSi dvijapUjanam / zastaM ca nAmadheyaM tatsthApyamanvayavRddhikat / / 88|| aSTottarasahasrAdvA jinanAmakadambakAt / ghaTapatravidhAnena grAhyamanyatamaM zubham / / 6 // matalaba yaha ki sAtavIM nAmakaraNa kriyA janmake dinase bArahaveM dina honI cAhiye / jabaki putra ke liye aura usake mAtA pitAke liye vaha dina sukhAvaha tathA anukUla ho-candramA nakSatra bhAdi grahayoga saba zubha ho / isa kriyAmeM apane 2 ghevake anusAra deva RSi aura dvijoMkA pUjana kiyA jAtA hai aura jo vaMzakI vRddhi karanavAlA ho aisA prazasta nAma rakha diyA jAtA hai| apanA ghaTapa vidhAgake dvArA bhagavAn ke eka hajAra bhAu nAmoM se koI eka zubha nAma cunakara rakhaliyA AtA hai| isa vidhimeM cArahaveM dina nAma rakhanA batAyA hai aura azaga kavine daza dina nAma rakkhA gayA likhA hai saMbhava hai ki dazavAM dina hI putra aura mAnAke liye anukUla evaM mukhAvaha paDanekara "tasaMjama pasiddho sggaapvmgmgkro| amarAsuriMdamahado devoso loysihrtyo"| tubhyaM namastrimukanAsiharAya nAtha ..."ityAdi (bhaktAmara) 1-varga 17 ranoka n01|2-shriivrdhmaan bhagavAna kA janma kSetrazukA 13 ko uttarAphAlgunI nAmeM - Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karAcAra kAraNa do dina pahilehI yaha kiyA karalI gaI ho / athavA anya koI kAraNa hai so hamArI samajha meM nahIM AyA / vardhamAna zabda kA artha 24 tIrthaMkara bhI kiyA gayA hai / yaha artha ratnakaraNDa zrAvakAcAra ke TIkAkartA zrI prabhAcandrane kiyA hai| aura prAcIna AcAroM ke kanase bhI isa artha kI puSTi hotI hai / zrIbhagavajinasena zrAcAryane AdinAtha bhagavAna kI indradvArA eka hajAra ATha nAmase kI gaI jisa stutikI racanA kI hai usameM bhI vardhamAna isa nAma kA ullekha milatA hai TIkA TippaNa kAroMne isa zabdakA jo artha kiyA hai vaha sAmAnyatayA sabhI tIrthaMkaroMpara ghaTita ho sakatA hai isake fate mahApaNDita prazAdharajI ke sahasra nAmameM bhI vardhamAna nAmakA ulla ekha hai aura yaha sahasra nAma kisI eka tIrthaMkara ko hI nahIM apitu ananta zrahantoMko lakSya karake banAyA gayA hai - isake dvArA sAmanyatayA sabhI IntoM kI stuti kI gaI hai| isa vardhamAna zabdakA artha TIkAkAra zrI zrutasAgara sUrIne jo kiyA hai vaha bhI sAmAnyatayA sabhI tIrthaMkaroM yA IntoM para ghaTita hotA hai / . zabda nayako dRSTi meM rakhakara AgamameM prayukta zabdoM ke viSaya meM yadi vicAra kiyA jAya to ve prAyaH - adhikatara yogarUDha hI mAlU hote haiM / ata eva unakA artha rudi aura anyatA donoM ko hI sAmane rakhakara karanA zravika saMgata pratIta hotA hai| ataH vicAra va ranese mAlUma hotA hai artha kI apekSA sabhI tIrthaMkara yA zraInta vardhamAna zabda ke dvArA kahe jAte haiM yA kahe jA sakate haiM parantu antima tIrthakara artha kI apekSA sAtha 2 nAma nikSepa se bhI vardhamAna haiM / vardhamAna zabda ke sAtha jo zrI zabda lagA huA hai usake sambandha meM do bAte haiM-1 aza trike kathana se to mAlUma hotA hai ki vaha nAmakA hI eka aMza hai 2 parantu anya vyAkhyAoM se mAlUma hotA hai vaha bhagavAna kI asAdhAraNa vibhUtiyoM sUcita karane ke liye vizeSasya rUpa meM prayukta huA hai| donoM hI artha saMgata haiM / isa viSaya meM hama pahale likha cuke haiM ata eva yahAMpara thaa| isase 10veM dina vaisAkha kUTa 7 ko uttarASADha nakSatra hisAba se AtA hai; aura bArahaveM dina baisAkha 06. zravaNa yA dhaniSThA nakSatra AtA hai, inase bhagavAna aura unake mAtA pitA ke liye kaunasI miti nakSatra Adi zubha paDate haiM, isakA vicAra jyoH tattA ko karanA caahiye| 1- siddhidaH siddhasaMkalpa siddhAtmA siddhasAdhanaH / buddhabAdhya mahAbodhivardhamAno maharddhikaH / AdipurANa 25-145 2 - sahasranAma pUjA Avi / 3- nirvANAdi zataka (1) zloka naM 60 yathA- nemiH pArthyo vardhamAno mahAvIraca vIrakaH / 4- idamaSTottaraM nAmnAM sahastra' bhaktito'rhatAm / yo'nantAnAmadhIte'sau muktyatAM muktimanute / AzAbara kRta sahasranAma / 5- vardhate jJAnena vairAndeNa ca lakSmyA dvividhayAM vardhamAnaH / athavA atra samantAd RddhaH paramAtizayaM prApto mAno jJAnaM pUjA vA yasya sa vardhamAnaH / AzAcara sahazranAmakA zrutasAgara DhokA | 6- vardhamAna caritra sa0 1491 / Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rammarA h man. - -- - ---- caudrakA TIkA prathama zloka usake viSayameM vizeSa na likhakara kevala unakI asAdhAramA vibhUtike sambandha meM hI kucha likhanA usakA digdarzana karAnA ucita pratIta hotA hai| sabhI tIrthakara apanI vibhRti ke kAraNa lokottara haiM / bhinna 2 AcAryoMne unakI vibhUtiko bhiva 2 prakAra se ginAyA hai| phira bhI pAThaka dekheMge ki ve sabhI kathana paraspara meM niruddha nahIM sabhI ApasameM aviruddha hai| kisI AcAyane sAmAnyatayA eka prabhutA ke nAmase hI unake lokAMtara mAhAtmpakA varNana kiyA hai| kisI prAcAryane antaraMga aura bahiraMga isa taraha do bhAgoM me unakI mahattA ko vibhakta kara diyA hai| zArIrika, devakana aura kevala prAna nimitaka isataraha tIna bhAgoMmeM bhI unake atizaya ko vibhakta kiyA jA sakatA hai kinhIM prAcAyoM na zarIra vANI bhAgya aura AtmA ke sambandha ko lekara unake abhAdhAraNa aizvarya ko cAra bhAgoM meM vibhakta kara diyA hai / pAMca kalyANakoM kI apekSA pAMca bhedoM meM, nAma sthApanA dravya kSetra kAla bhAva kI apekSA chaha bhedoM meM, aura sAta paramasthAnoM kI apekSA unake aizvarya yA mAhAtmya ko sAta bhedoMmeM bhI parigaNita kiyA jAtA hai| ATha mo meM bhI prAcAryoM ne ginAyA hai| isa taraha tIthakara bhagavAna kI "zrI".-vibhUti ke sambandha meM prAcAyoM ne so jo ullekha kiyA hai vaha unake asAdhAraNa mAhAtmma ko prakaTa karatA hai| yApa bhagavAn zrI vardhamAna svAmI ke samakAlAna kisI kisI anya dharmapravartaka ne bhI isa mahatA ko apane meM batAne kA prayala kiyA thA parantu unakA yaha kArya kisa taraha asvAbhAvika aura asaphala evaM amAnya siddha yA yaha unake una kA hI sUkSmatayA evaM niena bhAva se adhyayana karane para vidita ho jAtA hai| yahI kAraNa hai ki zrI samantabhadra svAmI ne AjamImAMsA meM kahA hai ki devAgama-nabhopAnazAmarAdivimUnayaH / mAMza viSvapi dRzyante nAtastvamasi no mahAn / / 1 / / ityAdi / 1-titthayarANa pahattaM. hA baladevake vANa ca / dubala va sAvattA tiriNaca parabhAga pattAI : nA. gha. TI0 2 adhyAtma dahi rAyapa viprahAdemahAdayaH / praan| AmmAna padhiniyatimAno'pAtmano vimA zAdimahodayaH zazvaniHsvedatvAdiH parApanatvAn / tato bahirgabAda phavRSTyAdi bahiraMgI deyo patnInavAn / aSTamahasI -aSTosarasahanalakSaNAdayo daza mahAjAH shaariiraatishyaaH| devakRtAzcanudazAMtazayAH / ....................... kaMvalajJAnanimittakAH dazAtizayAH / / - pravacanasAra gAthA 100 ke anusAra vya guNa pAya isa taraha se bhI tIna bheda kahe jA sakate hai yA jo jANadi ahita davyatta guNattapanjayatteha / mo' jANadi appANaM moho khanu jAdi tasya layam / 4-aadipuraann| 5-66.sA. ja. 6.3 tejo liTrINANaM idrI mokkha taDeva ImariyaM / tihuyama pahANa :yaM mAippa jassa so ariho| isameM mAta atizayahI ginAye haiN| mAhAtmyako pRthaka ginane se ATha ho sakate hai| athavA anantacatuSTaya, zArIra, vAcanika bhAgya aura divya isa taraha bhI pATha ho sakate haiM! 7-isake liye kho bA0 kAmatAprasAda jI dvArA likhita "bhagavAna mahAbIra aura pahAtmA buddhA 8-yahAMpara prayukta "mAyAviSu 'zabdakA svAmI vidyAnandana aSTamahalITIkA meM "maSphariprabhRtiSu sApa - OF Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnakaraekhabhASakAcAra pahAse lekara "sandhamevAsi nidoSI yuktizAstrAvirodhivAka" yahAM taka kI 6 kArikAoM ke dvArA unhoMne jo kadAptatAkA nigakaraNa kara zrIvardhamAna bhagazena meM hI sadAsa ko siddha kiyA hai usameM prayukta akATya yuktiyAM niSpakSa nikaTa saMsArI bhavyoM ke hRdaya para vidyAnanda svAmI ke samAna sahaja meM hI asara kara jAtI haiM aura matyanaca kA zraddhAna karAkara unheM maktikai nikaTa paracA detI haiN| tIrthakaroM kI jo mahacA hai vaha asAdhAraNa hai satya hai aura svAbhAvika hai anya granthakAroM ne bhI apane 2 granthoM meM apane 2 mata pravartakoM kI mahattA batAte hue aneka vAnoM kA ullekha avazya kiyA hai parantu vicArazIla vidvAnoMkI dRSTi meM vaha isa bAta ko avazya spaSTa kara detA hai ki usa varNana meM anya kisI bhI mahAna vyakti ke satyabhUta mAhAtmya kA kisI bhI taraha yahAM sambandha jor3a kara batAnekA tathA isake liye anukaraNa karane kA prayatna kiyA gayA hai yA nhiiN| Upara bhagavAna kI mahattA ke sambandha meM hamane tIna bAteM kahI hai__ asAdhAraNa hai, satya hai, aura svAbhAvika hai| amAdhAraNa kahane se prayojana yaha hai ki jisa taraha ke aura jo jo guNadharma tathA vaibhava tIrthakaroM meM rahate yA raha sakate haiM usa taraha ke aura ve saba guNavarna nathA vaibhava kisI bhI atIrthakara vyakti meM na to rahate hI haiM aura na utpanna ho sakate, na raha sakate na pAye jAte yA na pAye hI jA sakate haiN| kyoMki usa taraha ke guNavarma sathA vaibhavakA kAraNa to unakA tIrthakara nAma kA karma vizeSa hai joki nAmammakA jIvavipAkI evaM sarvotkRSTa puNya karma kA bheda hai / yaha anyatra jahAM nahIM pAyA jAtA vahAM usake udaya ke anusAra hone vAle kArya bhI kisa taraha pAye jA sakate haiM / ataeva tIrthakaroM kA vaha antaraMga vahiraMga vaibhava asAdhAraNa hI hai| 'satya hai' yaha kahane kA Azaya yaha hai ki vaha banAvaTI yA kalpita nahIM hai / apane mahattva ko batAne kI icchA se usa taraha ke kArya jAnabUjha kara taiyAra kiye gaye hoM aisA nahIM hai| inake mUla meM kisI bhI prakAra kI mAyA bacanA pratAraNA athavA apane mahatva ko prakaTa karane kI bhAvanA Adi koI bhI pravRtti kAma nahIM krtii| ___ svAbhAvika kahane se prayojana yaha hai ki pUrva janma ke bandhe hue karma ke udaya Adi ke manusAra ye svayaM hI prApta huA karate haiM --tIrthakara prakRti aura usake sAtha bandhe hue anya puNya karmoM ke udaya tathA unake pratipakSI pApakoM kA kSaya hojAne se yogya nokarma ke anusAra samavasaraNasva bhagavAn kI sabhI kriyAai svayaM-niyati vaza hI huA karatI haiN| unakI vihAra sthiti niSA aura dezanA rUpa pravRtti abasya jIvoM ke samAna icchA pUrvaka athavA prayalapUrvaka nahIM huA krtii| yahI unakI samastapariNatiyoM ke sambandha meM samajhanA cAhiye / unake aise jo pariNamana pAye jAte likhA hai / tathA Age phArikA kI TIkAke isa vAkyase bho ki "pUraNAdiSvasaMbhavI", maskarI makaripUraNa hI mukhyatayA liyA mAlUma hotA hai|| 1. ThANapisenjAvihAga dhammuSademo ya Niyadayo semi / arahaMtAgaM kAle mAyAmAge ma hattINaM / praka mA0 1-4 / / Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naMditA TolA prathama loka hai joki karma nokarma se sambandha rakhate haiM ve na to zuddha bastu ke hI pariNAma haiM aura na unake ghaTapaTAdi ke samAna prayatnasAdhya kArya hI haiN| kintu unakA jo vaibhava hai usake mUla kAraNa do haiM - eka ghAtika karmI kA kSaya aura dUsarA puNya karmoM kA udaya / jo puNya prakRtiyAM ghAtikarmo ke udaya ke kAraNa apanA kArya karane yA phala dene meM asamartha rakSA karatI hai ve ghAtika karmoM kA Aya ho jAnasa vinA nirAza ke apanA kArya karane lagatI haiM balki vizuddha pariNAmoM ke sahayoga ko pAkara prakapa rUpa meM phala denamehI samartha nahIM hojAtI kintu anya yogya azubha prakRttiyoM kA bhI apane zubha rUpameM saMkramaNa kara lokAntara evaM AzcaryakArI phala dene tathA kArya karanemeM samartha hojAyA karatI haiN| isataraha namamya bhagavAna ke jisa asAdhAraNa satya aura svAbhAvika vaibhava ko zrIzada ke dvArA graMthakAra ne yahAM batAyA hai usakA Azaya vivakSita dharmake upaka vaktRtvakI tarapha dRSTi dilAne kA hai| kyoMki tIrthakara hI dharmarUpa tIrtha ke aAdi pravartaka huzrA karate haiM / aura unakA yaha kArya tIrthakara nAmakarma ke phalasvarUpa huA karatA hai, tIrtha pravartana ke liye jisa jisa pAsa nimitta kI AvazyakatA huA karatI hai, vaha sababhI unako prApta mumA karanI hai granthakAra ne devAgamanamoyAnAdi ko AsamImAMsA namasyatA ke liye vyabhicArI hetu batAyA hai| kintu yahAM para yaha bAta nahIM hai / usa bAhya vimatiko yahAM para gidharita batAne kA Azaya nahIM hai yahAM para to sabhI tIrthakaroM meM pAI jAne vAlI usa zrIvardhamAnatA ko batAne se prayojana hai joki vivakSita dharma ke nAyakatva athavA bhAgamezitva gahA mokSamArga ke nasaratra ko sacita karatI hai| matalaba yaha hai ki yahAM para jisa dharma kA nirdeza tathA aMzataH varNana kiyA jAyagA usake nAyaka-mUlavaktA zrIvardhamAna bhagavAna hai| kyoMki ve hI pAgama ke Iza hai aura ve hI mocamArga ke netA haiM yaha bAta nimnalikhita do vAtoM para se adhika spaSTa hojAsakatI hai --- __ prathama to granthakAra ne namasya prAmake kArikA naM. 5 meM tIna vizeSaNa diye haiM -ucchipradoSaNa, sarvajJana, aura AgamezinA / pahAM para nidhUtakalilAtmane' kahakara jisa guNa kA ullekha kiyA vahI zrAge calakara ukta kArikA naM05 ma ucchinnadoSaNa kahakara batAyA hai aura isa kArikA ke uttarArdha meM jisakA varNana kiyA hai usI guNa ko vahAM sarvajJAna kahakara patA diyA hai| isI taraha kArikA naM05 meM bhAgozinA kahakara jisa yogyatA kA nirdeza kiyA hai usIko yahAM namaskAra karate samaya zrIvardhanAna kahakara sUcita kiyA hai / isa taraha pUrvApara mambandha para vicAra karane se mAluma hotA ki grandhakAra kA zrIvardhanAnAya karane se prayojana yA lakSya usa tIrthapravartana-Agamezitva-yA mokSamArgaka nebhutvase hI hai joki mamI tIbaroMmeM pAyA jAtA hai aura joki sabhI kRtanoMke liye pranya ke prArambha meM avazya smaraNIya hai| 1-gadhara bhAsthAnamAme bhaavi| Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnakaraNDaznAvakAcAra dUsarI bAta yaha hai ki anya prAcIna arvAcIna RtiyoM para dRSTi dekara milAna karane se bhI yahI bAta saSTa hotI hai ! umAsvAmI bhagAn ne mokSazAstra apara nAma tattvArtha bhUtrake mArambha meM maMgalAcaraNa karane hue likhA hai ki mokSamArgamya netAra bhattAraM karmabhRtAm / / jJAtAraM vizvatatyAnAM bande tadguNa nabdhaye // pAThaka mahAnubhAroM ko yaha batAna kI AvazyakatA nahIM hai ki mittAraM karmabhUbhRtAm' aura "nidhUtakajilAnmane"kA tathA' 'jJAtAraM vizvasanA" aura "mAlokAnAM trilokAnAM gAMvadyA darpaNAyate' eka hI bAI hai| isI jAna bhI mAnAya" aura "bhokSamArgamya netAraM" kA mA eka hI prAzaya hai| yadhapi yaha ThIka hai ki "zrIvardhamAnAya" isa vAkya meM antima tIrthakara kA jinakA ki isa samaya zAsana pravarttamAna hai, nAma bhI aAmAtA hai / isa mitAnase bhI zrIvardhamAnAga kahane se mukhya prayojana dharma ke yA tIrtha ke upajJa vaktA ke ullekhakA hI vyakta hotA hai | anaka grandhakAroM ne mAna kA artha 24 tIrthakara kiyA hai jaisAki pahile likhA bhI jA cukA hai| isase bhI yahI sUkti hotA hai ki sabhI nIthaMkaroM kA jo sAmAnya kArya tIrthapravartana hai usI ko isa zabda ke dvArA batAyA hai| aura sabase prathama usakA hI unlekha karane kI isaliye bhI AvazyakatA mAnI jAsakatI hai ki prakRta grantha ke viSayake artha: mUlavarNanakA sambandha imI guNa se hai / parantu vartamAna meM antima tIrthakara bhagavAna ke zAsana se isa viSayakA sambandha hai atazva unake nAmakA uccAraNa karate hue mokSamArganatatva guNako isa zabdaka dvArA mUci / kipA hai aimA samajhanA cAhiye // ___ 'zrI' zabda se atra camara siMhAsana devAgama bAsthAna bhUmi Adi bAhya vibhUti bhI lIjAnI hai, ata eva kadAcita koI samajha sakatA hai ki ina vibhUti ke kAraNa hI tIrthakaroM yA mahAvIra bhagavAna kI mahattA hai so yaha bAta nahIM hai| isa bAtakI granthakArane anyatra spaTa kara diyA hai / isakA digdana pahale kiyA jA cukA hai / kahA jA sakatA haiM ki saMbhavataH isIliye yahAM para zrImadhamAnAya ke sAtha 2 dUsare do vizeSaNa aura bhI diye gaye haiM jinase namasya bhagavAna kI antaraMga mahantA kA parijhAna ho jAtA hai ki ve isaliye hI namasya yA pramANabhUta 6- AjakA kucha loga isa maMgalAcaraNa ko umAsvAmI kA na mAnakara "sarvAmiddhi" TIkA ke kartA zrI pUjyapAva svAmI kA mAnate haiM / parantu vaha ThIka nahIM haiN| TIkA granthoM kA zrAzaya aura aneka prAcAroM ke ullekha se yaha bAta mAlUma hosakatI hai isake miyA jaise grantha stotra zrAdike prArambhika zabdoMke nAmase bhaktAmara kalyANadira ekIbhAva Adi nAma pracalita hai usI prakAra mAna zAstra nAma bhI 'mokSamArgasya netA kI bhAdimeM 'mAkSa'zabda hone se hI pracalita hai| 2-pravacanasAra ke maMgalAcaraNa kI jayasenAyAya kRta TIkA meM likhA haiM-"aba samantAt RddhaM vRddha mAnaM pramANaM jhAnaM yasya sa bhavati vardhamAnaH" / ityAdi / 3-"bhaatmiimaaNsaameN| Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caMdrikA TIkA prathama loka 15. zrayamArga ke vaktA nahIM hai ki ce isa tarahakI vibhUtikI dhAraNa karate haiM / kintu ve isaliye satya hitarUpa pUrvaparAviruddha trikAlAbAdhita zAsanake vivAtA haiM ki ve vItarAga evaM nirdoSa hone ke sivAya pUrNa sarvajJa bhI haiM / ! vacanakI prAmANikatA ke liye ina do guNakA batAnA Avazyaka bhI thA / phira bhI yahAM kucha bAteM vicAraNIya haiM / vItarAgatA yA nirdoSatAkA raba karane ke bAda sarvajJatA kA nidarzana to ucita hI hai kyoMki donoM meM kArya kAraNabhAva hai| vItarAgatA ke vinA sarvajJatA prApta nahIM hotI Rta eva pahale kAraNa kA aura pIche kAryakA ullekha kramAnusAra varNana ke liye ucita tathA saMgata hI hai | phira bhI yaha samajha lenA cAhiye ki sarvajJatA ke liye sAmAnya vItarAgatA nahIM api tu viziSTa evaM pUrNa vItarAgatA hI kAraNa hai / kyoMki sAmAnya vItarAgatA to caturthaguNa sthAnavartI asaMyata samyagdRSTi ke bhI pAI jAtI hai parantu caturthaguNa sthAnase sarvajJatA siddha nahIM hotI / aura vAstava meM kisI bhI kArya kI siddhi ke liye samartha kAraNa nahI mAnA yA kahA jA sakatA hai jisake ki prayatna ke zravyavahita uttara meM hI kArya kI niSpatti hojAyara | phalataH sarvajJasya ke liye sAmAnya vItarAgatA samartha kAraNa nahIM haiM yaha spaSTa hai / isI taraha vItarAgatA pratipattI meha karmake udayakA gyArahave guNasthAna meM sarvathA abhAva hai parantu vahAMse bhI sarvajJatA niSpanna nahIM huA karatI / kyoMki yadyapi pratipakSI mohakarma kI prakRtiyAM yahA~ para upazAMna hogaI haiM- prayatna vizeSa ke kAraNa ve phala dene meM kucha kAlake liye asamartha ho gaI haiM parantu ve na to nirmUla hI huI haiM aura na unakI sAmarthya hI sadA ke liye naSTa huI hai / vAstava meM unakA abhItaka vahI naSTa nahIM huA hai / tatra kahA jAsakatA hai ki isa sthAna kI vItarAgatA nirApada nahIM haiM, aura isIliye sarvajJatAkeliye jisa vItarAgatA ko kAraNa kahA jA sakatA hU~ vaha bArahaveM guNasthAnake aMtima bhAgakI vaha vizuddhi vizeSa hI hai jahAM para ki ekatva vitarka avIcAra nAmakA zuladhyAna apanA kAma kiyA karatA hai; usImeM yaha sAmarthya hai ki usaka hote hI jJAnAvaraNAdi tInoM hI karmoM kA eka sAtha nirmUlana hojAyA karatA hai / ataeva sarvajJatA ke liye sAmAnya vItarAgatA nahIM apitu pUrNa evaM viziSTa vItarAgadA hI kAraNa hai aisA samajhanA cAhiye | isI bAta ko spaSTa karane ke liye "nika khilAtmA" kahA gayA hai / nirRta se matalaba nirmUlana - ucchedana se hai joki anyatra nahIM pAyA jaataa| aura jisake ki hona para ukta pApakramoM kA AtmAka sAtha kisI bhI prakAra kA aura aMzamAtra mAM sambandha nahIM rahA karatA / 1 - nizcayanyAzrayaNa tu yadunantarabhojotpAdastadeva mukhvaM mokSasya kAraNama gagakaMbalica ramasamayakSa siM ratnatrayAMmati niravadyametattastravidAmA bhAsate / tatA mohayopetaH pumAnuddhata kevalaH / viziSTakAraNa sAkSAdazarIratvahetunA // 6 // ratnatriyam paMNA yoga kevala time / dakSaNa varSAta tadabAdhyaM nidhiannyAt // 14 // vyavAhAsnamAzrityAtvenaprAgeva kAraNam / mokSasyeti vivAdena paryAptaM tattvavedinAm // 65 kArtika pRSTha 71 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ........... . . . . . . ralakaraNvazrAvakAcAra dUsarI bAta yaha bhI yahAM vicAraNIya hai ki nidhRtakalisAtmA kA artha yahAM vItarAgatA karanA cAhiye athavA nidoSatA ? prazna yaha hosakatA hai ki vItarAmatA aura nidopatAmeM kyA aMtara hai ? uttara sahaja hai ki mohakarma ke abhAvase cItarAgatA aura sampUrNa doSoMke na rahane para nirdoSatA huA karatI haiM / doSa 18 ginAye 1 hai | ve mohakamase ho sambandha nahIM rkhte| unakA sambandha pAThoM hI karmoM se hai / isa viSaya kA khulAsA Age calakara kiyA jAyagA / phira bhI saMkSepameM itanA samajha lenA cAhiye ki vItarAgatA aura nirdoSatAme viSama vyApti hai na ki samadhyApti / arthAt jahAM jahAM vItarAgatA hai yahAM vahAM nidoSatA bhI ho yaha niyama nahIM hai parantu jahAM nirdoSatA hai vahAM vItarAgatA avazya rahA karatI hai| kyoMki zrAzvarya Adi doSoM ke kAraNabhUta zAnAvaruNAdi kA jahAM taka udaya banA huA hai yahAM taka vAstabameM dhItarAgatAke rahate hue bhI nidopatA nahIM kahI jA sakatI parantu yaha bAta satya hai ki bItarAmatAke hojAne para hI nirdoSatA iyA karatI haiN| AgamameM jineMdra bhagavAna ko hI 18 doSoM se rahita batAyA hai ki chayastha tIjamoha ko / isa parase vItarAgatA aura nirdoSatA meM kyA aMtara haiM so samajhameM AsakatA hai| parantu yaha vicAraNIya hai ki yahAM para nirdhata kalilAtmatAsaM kyA abhiprAya lenA adhika saMgata aura ucita pratIta hotA hai / usakA artha vItarAgakSA karanA adhika ucita hai athavA nirdoSatA ? isakA bicAra bhI karanA cAhiye / pAThaka mahAnubhAva dhyAna deM ki granthakArane Age calakara kArikA naM05 meM yahA jisako namaskAra kiyA usIkA svarUpa batAyA hai| usameM "nitiphalizAtmA" ke sthAna para "ucchimadoSa" zabda kA prayoga kiyA hai / matalaba spaSTa hai ki namasya prApta kA svarUpa batAte hue yahAM jisa arthameM nidhUtakalilAmA zabda kA prayoga kiyA hai usI artha meM vahAM para calakara ucchinnadoSa yA utsanna doSara zabda kA prayoga kiyA hai isase mAlUma hojAtA hai ki andhakAra ko ni takalilAtmA kahane se vItarAgatA batAne kA nahIM kintu nirdoSatA dikhAnekA abhiprAya abhISTa hai| aura yaha ThIka bhI ha kyoMki nidoSa kahanase to vIcarAgatA artha bhI sammilita ho hI jAtA hai / parantu yadi vItarAmatA mAtra hI yadi artha liyA jAya to nidoSatA kA artha niyamita rUpase usameM garmita hogayA aisA nahIM kahA jaasktaa| ataeva nidhutakalilAtmAkA artha nirdoSatArUpa vyApaka dharma se yukta karanA hI adhika susaMgata aura ucita pratIta hotA hai| kyAki isa viSaya meM Upara bhI likhA jA cukI hai ataeva isa viSaya ko duharAne kI AvazyakatA nahIM hai yaha bAta svayaM samajhI jAsakatI hai ki cAratava meM vItarAgalakA sambandha jabaki kaMbala mohanIya karmake abhAvase aura nirdoSatA kA sambandha sampUrNa vAtikakarmoM ke nimUla hojAne ke sAtha sAtha anya asAtA vedanIya Adi pApakarmo ke apanA apanA kArya karane meM asamartha hojAne se 1-cusipAmA Adi kArikAke vyAkhyAna meN|2-khiiN jAcchanna doSeNa aura kahIM utsanna doSeNa' dono hI taraha kA pATha pAyA jAtA hai| Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lm afrat dint prathama loka bhI haiM taba cItarAgatA ke badale nirdoSatA hI pradhAna aura mahAna siddha hotI hai / ataeva usaviziSTa dharma ko hI yahAM batAnA adhika ucita evaM saMgata pratIta hotA hai / Uparake kathana se yaha bAta bhI samajha meM A sakatI hai ki jisa taraha namaratAke liye bAhya vibhUti vyabhicarita hai usI taraha pUrNa prAmANikatA ke liye kevala vItarAgatA bhI chAsthoMmeM bhI pAye jAne ke kAraNa vyabhinati hai| zravaNa zrIvardhamAnavAke dvArA jisa tIrthapravarttanarUpa guNa kA unlekha kiyA hai usakI pUrNa prAmANikatA ko batAneke liye kevala dItarAgatA kA hI nidarzana paryApta nahIM hai, usake sAtha meM parvajJatA kA bhI ullekha karanA Avazyaka hai| yahI kAraNa hai ki prakRta kArikA ke uttarAvaM granthakAra ne sarvajJanAkA varNana kiyA hai| dezanA kI pUrNa prAmANikatA ke liye jina do guNoM kI vIrAgatA aura sarvAkI yAvazyakatA hai unameM utpattikA krama bhI aisAhI haiM ki pUrNa vItarAgatA ke hojAne para hI sarvajJatA siddha huA karatI haiN| ata eva yahAMpara bhI vItarAgatA kA ullekha karake sarvajJatA kA varNana kiyA gayA hai isIliye yaha varNana kramAnugata hai ! aAtmAkA asAdhAraNa lakSaNa rUpa guNa cetanA hai usakI AgadhameM tIna dazAeM banAI gaI haiN| karma phala cetanA, karma cetanA aura jJAnacetanA | inameM se kArikA ke uttarArdha meM jJAna cetanA ke jisa sarvotkRSTa - antimasvarUpakA nidarzana hai usako darpaNakA dRSTAnta dekara samajhAyA gayA hai| jisakA matalaba yaha hai ki jisa taraha darpaNa ke sAmane zrAye hue sabhI padArtha usameM svayaM pratimAsita hote haiM usI prakAra isa jJAna cetanAmeM bhI sabhI loka aloka tathA usake bhItara pAye jAnevAle dravya tanva padArtha aura astikAya evaM guNa dharma tathA trikAlavata samasta dravya paryAya yA artha paryIyara vinAkramake - yugapat prAtibhAsita huA karate haiN| jisakA bharAya yaha hai ki una bhagavAna kI jJAna nA pUrNa rUpameM aura sadAkeliye nirvikAra bana gaI haiM tathA usakI 1- bArahave guNasthAnavartI nirmantha hAjAnaM para bhI amastha hai yaha para asatyavacanayoga Adi bhI pAyA jAtA yathApa meM vahA para mAika abhAvakaM kAraNa asamartha hI haiM / aura kevala jJAnAvaraNa ke kAraNa hI mAna gaye haiN| 2kaH kiM prAdhAnyena cetayaMta ityAha-- sarve karmaphalaM mukhyabhAvana sthAvarArabhasAH / sadArtha cetayanta ista prANitvA jJAnameva ca / 2-35 TIkA- cetayante'nubhavAn | OM ? sa sthAvarA ekendriyA jAdhAH zaMbhazrI kAyikAdayaH / kiM ta ? karmaphalaM sukhaduHkhaM / na / mukhyabhAvana / tathA cetayante / ke ? sA dvIndriyAdayaH / kiM tat ? karmaphalam / kiMviziSTa' 1 sakAryam / kriyata iti kAryaM karma / buddhipUrvI vyApAra ityarthaH / tana sahi tam / kAryacetanA hi pravRttinivRttikAraNabhUtakriyA prAdhAnyenotpadyamAnaH sukhaduHkhapariNAmaH / tathA cetadanye ke ? astaprANitvAH prANitvamatikrAntA jIvAH kiM ? jJAnameva / te hi vyavahAraMNa jIvanmuktAH paramArthena parama muktAzca muktA eva hi nijakarmaphalatvAdatyantakRtakRtyatvAca svato'vyatirikasvAbhAvika sukhaM jJAnatayante / jIvanmuktAstu mukhyabhAvena jJAnaM gauNatayA tvanyadapi / jJAnAdamyabhedamaha bhiticetanaM prajJAnabetanA sA dvividhA karma cetanA karmaphalazvetanA ca / tatra jJAnAdanyodama karomIti cetanaM karma ghetanA / jJAnAdanyameSaM cetaye'hamiti cetanaM karmaphalacetanA sA vobhayyapi jIvanmukta gauNI / buddhipUrvaka Rtu svabhoktRtvayoincchedAt // a060| 3- manantazaktiyoMke piMDarUpa isakI jo abasthAe~ hotI hai unako havya paSa aura I 3 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnakaraNDazAyakAcAra svacchatA evaM nirmalatA parAkASThAko prApta kara cukI hai yadyapi usakI vRtti yA pravRtti dhruvarUpase antarmukha bana gaI hai parantu samasta carAcara kAlika jagata usameM pratikSaNa pratibhAsita rahA karatA hai / cetanAkA yaha svabhAva hai ki--- padArtha umameM prativimbita hoM jisa taraha darpaNakA yaha svabhAva hai ki usake sammukha jo bhI padArtha jisarUpa meM bhI upasthita hotA hai vaha usI usameM pratiphalita huA karatA hai cetanA kI svacchatA isase bhI adhika aura vicitra hai usameM vidyamAna aura avidyamAna anantAnanta padArtha bhI yumapata pratibhAsita hazrA karate haiN| jinataraha darpaNa zisI padArthako dekhanekA svayaM prayana nahIM karanA parantu jo bhI usake sammukha aAtA hai vaha svayaM hI usameM svabhAvataH darpaNa kI svacchatA vizeSake kAraNa pratidhimbita hI AyA karatA hai. usI taraha sarvajJakI cetanA padArtha ko jAnanekA svayaM prayAsa nahIM karatI jisa taraha chaprastha-zrampajJasaMsArI jIvoMkI cetanA padArtha kI tarapha unmukha hokara kamase aura yogya padArtha ko hI. grahaNa kiyA karatI hai vaisA sarvajJakI cetanAmeM nahIM huA karatA / vaha padArthoM kI tarapha unmukha nahIM huA karatI svayaM padArtha hI usameM pratibhAsita humA karate haiM / phira ve padArtha cAMha vidyamAna ho cAhe avidyamAna bhUta bhaviSyat1 aura kitane hI pramANApoM na ho| vaha sabhI padAyoM ko eka sAtha rahaNa kara letI hai| aisA jo kahA jAtA hai usakA tAtparya yahI hai ki unameM sabhI padAya eka sAtha prativimbita ho jAyA karate haiM ! cetanAkI yaha abasthA jaba hotI hai taba usameM yaha bhI eka vizeSatA prajAtI hai ki usameM phira kisI bhI taraha kI nyUnAdhika nA nahIM AyA krnii| jisa taraha saMsArI jIvAkA jJAna nyUnAdhika dyA karatA hai vaisA sarvajJakA nahIM huyA karatA / vaha apane jisa pUrNa rUpako dhAraNa kara prakaTa hotA hai vaha phira ananna kAlataka usI rUpa meM rahA karatA hai| koI 2 darpaNa ke sthAnapara zrotAoM kI kalpanA karake isa vAkyakA isatarahase artha karate hue dekhe gaye haiM ki "jisa taraha darpaNa meM padArtha prativimbita huA karate haiM usI taraha bhagavAn kA jJAna loka alorake svarUpako zrotAoM meM pratidhimbita karadiyA karatA hai|" sI ThIka nahIM hai "paNAyate' kriyA hai, yadvidhA usakA kartA hai, "trilokAnAM karma hai, ora "sAlokAnAM" karmakA vizeSaNa hai isa bAta ko dhyAna meM rakhakara artha karanese mAlUma ho sakatA hai ki sarvajJa ke jJAnako hI darpaNaka sthAnApanna samajhakara artha karanA ucita evaM saMgata hai jaisA ki Upara kiyA gayA hai| guNoMkI mo avasthAeM palaTatI hai unako guNaparyAya athavA arthaparyAya kahate haiM / inake vistRta bhedoM aura unake lakSaNAko jAnane ke liye dekho nAlApapaddhati paMcAdhyAyI Adi / pariNamado khalu pAraNaM paJcarakhA sambadathya pajjAyA / soNeva se vi jANadi ugaha pUvvA hi kiriyAhiM // 1 gA02zA jeNeca hi saMjAyA khalu gaTTA bhadhIya pajjAyA / te hoMti asaTabhUdA pajjAyA pANapazcarakhA // 1 gA0 38|| jaM tAliyamidaraM jApAdi jugavaM samaMto savyaM / asthaM vicittavisamaNANaM khAiyaM bhaNiyaM / / pravacana sAra gA 47 // ityAdi 1- dekho pravacanasAra bha01mA057, 28, 36 / Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . - - -. - . caMdrikA TIkA prathama zyeka doSa aura prAvaraNakI hAni prakaTa karanevAle donoM vAkyoM kA prAzaya Upara likhA gayA haiN| jisakA saMkSipta abhiprAya itanA hI hotA hai ki jo vItarAga hai , nirdoSa hai aura saryA hai vahI jIvoM ke hinarUpa mArgakA vaktA hone ke kAraNa kRtajJa vidvAnoMdvArA namase ho sakatA hai| kintu yahAM para prazna ho sakatA hai ki jo bhI sarvajJa hote haiM ve niyama se jisa taraha vItarAga aura nirdoSa hote haiM kA usItaraha niyamase hitopadezI bhI hote hI haiM ? isake uttara meM jo vizeSatA hai yaha samajha lenI cAhiye / vaha isa prakAra hai ki sarvajJa jo hone hai ca niyamase pItarAga evaM nirdoSa hote haiM, isa kA kAraNa upara likhA jA cukA hai usase mAlUma ho sakatA hai ki cIvarAgatA mInatAkA kAraNa hai aura nirdoSatA kArya hai| mohanIya karma sarvathA abhAvase jo vItarAgatA utpanna hotI hai vaha sargajJatA ke liye samartha kAraNa hai / isI taraha nirdoSatAkeliye vItarAmanA evaM sarvajJatA samartha kAraNa hai| samartha kAraNa ke milane para niyamase kArya utpanna huA karatA hai / ata eva ma jhatAke sAtha vItarAgatA aura niSitA kI vyApti bana sakatI hai kahA jA sakatA hai ki jo 2.sarvajJa hai vaha 2 niyama se vItarAga hai aura nirdoSa hai| kintu hitopadezakanAke sAtha isa tarahakI pApti nahIM hai| kyoMki prAnakA vacana ke sAtha niyata sambandha nahIM hai / jo 2 jJAnavAn ho baha 2 vaktA bhI ho to aisA niyama nahIM hai / hAM yaha avazya kahA jA sakatA hai aura yaha sana mAnya honA cAhiye ki kisI bhI vaktAke vacanakI prAmANikatA usakI vItarAgatA nirdopatA aura jJAnapara nirbhara hai| jo vyakti jitanA adhika vItarAga aura nidApa honake sAtha sAtha samyagjAnI hai usake bacana bhI utanehI adhika pramANabhUta huA karate hai| ata eva jo pUrNa bItagama hai, pUrNa nirdoSa aura pUrNa jJAnavAn hai usake vacana bhI pUrNatayA pramANa hI haiN| ThIka hai, parantu isa kathana se to itanA hI mAlUma hotA hai ki pUrNatayA pramANarUpa vacana usake hI mAne jA sakate haiM--jo sarvAjJa hai aura vItarAga nathA nidopa hai parantu isa se yaha to spaSTa nahIM hotA ki jo jo isatarahake garmajJa vItarAga paramAtmA haiM ve vaktA bhI ho ho| zrata evaM saMbhava hai ki koI sarvajJa vItarAga nirdoSa paramAtmA hokara bhI aisA bhI ho jo ki hitopadezo na ho yo kyA aise hI hai ? satya hai, emA hI hai jahAMtaka sAmAnyatayA sarvajJatAkA vicAra hai yahAM taka to aisA hI hai ki sabhI sarvajJa vattA nahIM huA karate isake sivAya yaha bhI hai ki sarvajJa hokara jo baktA hote haiM: 1--Agamama antakRn kevalI bhI banAye hai ki pratyeka tIrthakara ke samaya 10-10 huA karate hai jina varNana antakRzAMga meM kiyA gayA hai ye ghora upasarga ke dvArA kevala jJAna prApta kara mokSa meM cale jAte haiM rAjavArtika meM middhoM ke aneka bheda batAye haiM usase bhI kaMvaliyoM ke bhedoM kA patA mAlUma ho sakatA hai, sara mvarUpa meM paMToDaramalajI ne arihaMnoM ke bheda isa prakAra batAye haiM 1-paMcakalyANaka vAle tIrtha ra 2. so kalyANaka vAle tIrthaMkara, 3-dro kalyANaka bAle tIrthakara, 4--sAtizaya kevalI, 5--sAmAnya kevalI, 6. Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnakaraNDabhASakAcAra bhI saba mokSamArga ke nAyaka nahIM huA karate / bAta yaha haiM ki sarvajJa vaktA bhI do prakAra ke huA karate haiM-- 1 tIrthakara aura dUsare atIrthakara | jinhone sarvajJatA prApta karane ke pahile tIrthakara nAma kI sarvotkRSTa nAma ke eka bhedarUpa puNya prakRti kA baMdha kara liyA hai ve sarvajJa hone para tIrthakara vaktA kahe jAte haiM; aura jinhoMne isa karma kA baMdhana karake hI sarvajJatA prApta kI haiM ve tIrthakara sarvajJa haiM / isa taraha ke tIrthaMkara sarvajJoM ke liye niyama nahIM hai ki ve baktA bhI hoM hrIM / jo tIrthaMkara sarvajJa huA karate haiM ve avazya hI vaktA huA karate haiM aura ve hI tIrtha ke praNetA mokSa mArga ke nAyaka- jagajjIvoM ke hRdvarttI mohAndhakAra ke harttA - sarvaskRSTa puNya vibhUtike bharcA trailokyAdhipatiyoM ke dvArA arcanIya pUjanIya candanIya aura namaspara huA karate haiN| isa vibhUtike kAraNa hI unakA pada sAMsArika Abhyudayika padoM meM sabase mahAna mAnA jAtA hai / isI vibhUti ke kAraNa vartamAna zAsana ke nAyaka bhagavAna kA kRtajJatAvaza granthakArane yahAM para "zrIvardhamAna" zabdake dvArA stavana tathA smaraNa kiyA haiM / yadyapi yahAM para eka prazna aura bhI ho sakatA hai ki tIrtha zabda se kyA zrartha samajhanA cAhiye isake uttara meM aneka viSaya vivecanIya haiN| unakA varNana karane para vivecana bahuta adhika bar3ha jAyagA ataeva isa sambandha meM adhika na likhakara thoDAsA saMkSipta paricaya de denA hI ThIka pratIta hotA hai / -- tIrtha isa zabda ke sAdhana bheda ke anusAra aneka artha ho sakate haiM kartu sAdhana, karmasAdhana karaNAsAdhana, bhAvasAdhana zrAdi / zrataeva nirukti ke anusAra tIrtha zabdakA artha pAra utAranevAlA, pAra gayA yA pahu~cane vAlA, pAra utarane kA upAya yA pAra utaranA Adi hotA hai / kintu isakA sambandha AtmA ke sAtha haiM isaliye jo vyakti saMsAra se pAra utarane vAle hai ve tIrtha kahalAvara haiM / jo svayaM saMsAra se pAra hocuke haiM yA pAra hone vAle haiM unako bhI tIrtha kahate haiN| saMsAra saM chUTane kA jo mArga - sAdhana -- upAya haiM vaha bhI tIrtha kahA jAtA hai saMsArako chor3anerUpa kriyA kA nAma bhI tIrtha hai| isI taraha aura bhI aneka tarahake ho sakate haiN| parantu yahAM para bhAva upasarga kaMvalI, prantakRta kevalI / inakA svarUpa samajhana se mAlUma ho jAyagA ki sabhI sarvajJa vaccA nahIM huA karate / 1 - "jassa ititthayaraNAmagAMvakammarasa udaeNa sadevAsuramAsamma logassa acanijJA pUjaNijjA vaMda NijjA NarmasaNijjA dArA dhammatitthayarA jiSNA kevaliNI havati" / ghaTakhaNDAgamabaMdhasvAmitva sUtra 42 / 25- tR dhAtuse pralaya lagAne para sIo zabda banatA hai / nirukti ke sAdhana bhedoM kI apekSA athavA upamA Adi garbhita arthoM kI apekSAse athavA vaktA ke Azaya ke anusAra yaha zabda aneka artho meM prayukta huA karatA hai| eka prakaraNa ke anusAra isakA artha samajha lenA caahiye| tIrtha zabdake vibhinna artha koSa ke dvArA tathA Agama TIkA pranthoM se jAne jAsakate hai / yathA-"sAryate saMsArasAgaraH ( yena yato kA ) kvipcadhAtosthataH pAnubaMdhe, dharmazcAritraM saeva tIrthaH tIrthAnAM tIrthamUna puruSANAM tArthe zAstre, sIdhe guruH, athavA tIrthaM jinapUjanaM, athavA tIrthaM puNyakSetraM zrathavA tIrthaM pAtraM trividhaM, "upha gha" darzana zrIrajo poni pAtraM satrI guruH zrutaM puSya kSetrAvatArau ca RSijuSTajalaM tathA / upAyazI vidvAMsastIrNamityuvire vira" / jAdi Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cadrikA TIkA prathama loka artha mukhya hai isaliye maMsAra ke kAraNoM se haTanA aura zuddha AtmasvarUpa kI siddhi ke sAdhana meM laganA aisA prakRtameM tIrtha zabdakA AzA, lenA caahiye| tIrthakara zabda kA artha bhI ukta tIrtha kI utpatti ke anukUla ravataMtra sAmarthya tathA yogyatA rakhane vAlA aura usakA pravartana karane karAnevAlA honA hai| isa yogyatA kA sIdhA sambandha tIrthakara nAmakI nAmakarma kI prakRtika utyasa hai / yaha nAbhakama kI prakRti jIva vipAkI hai| ataeva usake dvArA jIva meM hI vaha yogyatA utpanna huprA karatI hai jisake ki dvArA vaha jIva samasta yogya prANiyoM ko Atmahita-zrepomArgakA svarUpa batAkara sarvotkRSTa abhayadAna karane meM samartha huA karatA hai| isa karmaprakRti ke bandhako kAraNa darzana vizudrayAdi solaha bhAmanAe haiM jinakA svarUpa Agamara meM vistAra pUrvaka batAyA gayA hai| isa varmake bandha ke sAtha dUsarI bhI aneka yogya puNya prakRtiyoM kA vandha huA karanA hai| tathA usake udaya ke kAraNa yaha jIra jagata meM anAdi avidyA kA ucchedana kara zreyomArgakA pravartana karane meM niyamana:- niyativaza hI pravRtta huA karatA hai| inake upadeza ko hI tIrtha,- zAsana-dharma-mokSagArga Adi zabdoM se kahA jAtA hai / inake upadeza ko jo bhI prANI suna letA hai yaha avazya hI zrInardhamAna bana jAtA hai-usakI anAdi avidyA dUra hokara pUrNa antaraMga zrI pragaTa hI jAtI hai aura vaha mokSa mArga meM par3hane lagatA hai| isa taraha ke tIrthaMkara sarvajJoM ke sivAya aura bhI anya aneka sarvajJa huzrA karate haiM tathA ve bhI upadeza kadAcit diyA karate haiM parantu na to unakA upadeza niyata3 hI haiM aura na unake upadeza meM yaha nizcita sAmarthya hai ki usako sunanevAlA niyamase saMsAra se pAra ho jAnekI sAmarthya yA yogyatA ko prApta kara le / matalaba yaha hai ki dUsare jo pratIrthakara sarvajJa haiM ve svayaM saMsArase ma0 a0 TI0 5 / "mumtyupAyo bhavettam" aAdipurANa 1.36 / "giriNadivAdiSadesA tityANi tabodhaNehi jadi usidA / sisthaM kadhaM Na hunajo tavaguNarAsI sapaM khtro||"bh0 A0 2007 / ityAdi 5-dekho go0 karma kAMDa gAyA 48 se 51 ke anusAra kula jIvavipAkI prakRtiyAM 8 hai / yathA anuttara avasemA jIvavivAI muNayanvA // 48 // 2. tatvArthamUna zra.64 25 kI TIkA sarvArtha siddhi rAjavArtika zlokavArtika siMhanandI TIkA Adi padkhaeDAgama bandhasvAmitva sUtra naM0 41 aura usakI dhavalA TIkA meM inakA sundara aura vistRta varNana pAyA jAtA hai| donoM hI sthAnoM ke varNana meM nAma tathA unakI vyAkhyA Adi meM jo kI vizepatA haiM una prakaragoko dekhakara jAnI jA sakatI haiN| 3. niloya paNNattI..........................."yathApudaNhe majbhayahe zradhararahe majjhimA tAchachaDiyA Niggai divyamuNI kahai sutatthe / / yaha niyama tIrthaMkaroM kI apekSA se hai| 4. isake lie dekho-panacamti parighaMzapurANa munisubata kAvya zrAdise spaSTa hotA hai ki tIryavarakI divyadhvani sunanase avazya sabhyagdarzana prApta hotA hai| Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 ratnakaraNDa zrAvakAcarA taranevAle haiM kintu unameM svayaM tarane ke sAtha sAtha dUsaroMko bhI tArane kI eka nizcita sAmarthya nahIM rahA karatI aura jo tIrtha kara sarvajJa hote haiM unameM ye donoM hI svayaM karane aura dUsaroMkI bhI tArane kI sAmarthya nizcita rUpameM pAI jAtI hai aura vaha sAmarthya bhI apane yogya samayapara niyata rUpa se kArya kiyA karatI hai| Upara jisa sAmarthya yA yogyatA kA ullekha kiyA hai vaha unakI antaraMga asAdhAraNa zrI kahalAtI hai| aura unako jI RSTa prAtihArya maraNAdi anupama vibhUti prApta hai vaha yA zrI kahalAtI hai / inameM se antaraMga zrI pradhAna hai| kyoM ki saMkhAra se tArane kI sAmarthya usI meM haiM tathA bAhya zrI meM bhI jI mAhAtmya atulita hai vaha antaraMga zrI ke kAraNa hI hai| ataeva samIkSaka parIkSaka mumukSuoM ke lie antaraMga zrI hI mukhyatayA vandanA stuti namaskAra Adi kA viSaya mAnI jA sakatI hai isa zrI se sabhI tIrthakara vardhamAna rahA karate haiN| tadanusAra antima tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra svAmI bhI usase yukta the bhI zrIvardhamAna the / parantu unameM yaha vizeSatA hai ki ve kevala artha kI apekSAse hI nahIM apitu nAmanikSepa kI apekSA se bhIma haiN| yahI kAraNa hai ki sabhI bAtoM ko dRSTimeM rakhakara kRtajJa granthakatane apane isa prApti anthakI AdimeM unakA smaraNa kiyA hai aura unako namaskAra kiyA hai| zrImAna bhagavAnne AtmasvarUpa evaM usase lage hue kamake svarUpa bheda Adiko bhale prakAra jAnA tathA unake pRthakkaraNa ke upAya ko bhI acchI taraha jAnakara kAmameM liyA phalataH samasta karmoM se unhoMne apaneko mukta kara liyaa| pUrNatayA mukta hone ke pUrva unhoMne usa sampUrNa natra evaM rahasyakA una sabhI saMmArI jIvoMkara parijJAna karAyA jo ki use jAnanA 1. ratnatrayarUpa zreyomArga aura usake viSayabhUta sampUrNa tattva dravya padArtha astikAya evaM sabhI sambandhita viSayoM kA pUrA vivecana isI antaraMga yogyatA ke kAraNa huA karatA hai| 2. azokavRtaH supuSpavRSTi divyadhvanizyAmaramAsanaM / bhAmaNDalaM dundubhirAtapanaM malA tihAryANi jineshvraannaam| saMskRta pUjApATha / 3. Adiza varaNAdi kalyANakoM ke samaya devoM ke dvArA kiye jAne vAle grAma grahAdi racanA ratna pitA Adi kevalajJAna ke bada vihAra kAlameM devakRta atizayoM kA honA Adi, nirvANa hojAnepara unakI yathAvidhi janyakriyA tathA siddhisthAna kI niyukti ityAdi prahaNa kara lenA cAhiye / 4. kyoMki sIrthakara prakRtike sAtha jo prAyaH sabhI aviruddha puNya prakRtiyAM bandhatI haiM unakA mUla bhI vaha tIrthakRtya bhAvanA hI hai| tathA tIrthakRtya prakRtike udaya meM Anepara antarAya karmake naSTa ho jAnemeM puNya prakRtiyAM apana yathAvat nirvikArUpase pUrNatayA kArya karanemeM samartha ho jAyA karatI hai| athavA" pASANAtmA tamaH kevalaM ratnamRti anitambho bhavati ca parastadRzo ratnavargaH / dRSTiprAptrI irati sa kathaM mAnarogaM paNa pratyAsattiryadi na bhavatastamya tatvaktihetuH " ( vAdirAja sUrita ekIbhAva ) 5 - jIvo nagadaneho jvaladdho tathamappaNo sammaM, jahadi jadi rAgadAne so amANaM lahadi muddha || sacce vaya arahaMta neNa vidhAraNa khavidakammamA vizvA tadhovadesa miyAdA te namo tersi|| pra0sa0a0 1-21-22 / Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ catrikA TIkA prathama zloka cAhate the, janma jasa maraNa aAdise khinna hokara usakA nirmUla ucchedana karane ke ghAstavika upAya ko jAnanekI jo icchA rakhate athavA usatarahakI yogyatAko dhAraNa karanevAle the| unakA yaha sarvAMgapUrNa jJAnadAna hI abhayadAna, tIrtha, jainazAsana, mokSamArga prAdi nAmoMse kahA jAtA hai usako acchInaraha jAnakara tathA samajhakara bhI sabhI loga usakA yatheSTa pAlana karane meM samartha nahIM rahA krte| ata eva zakti prAdika bhedake kAraNa usake pAlana karane vAloMke aneka bheda ho sakate haiN| phira bhI mAmAnyatayA unako tIna bhAgoMmeM vibhakta kara diyA gayA hai / prathama ve haiM joki batAyegaye mArga ke anusAra pUrNatayA calate aura zrIvardhamAna bhagavAn kI avasthAko prApta karane kI sAdhanA meM tatpara rahate haiM / dUsare ve haiM jo ki antaraMga yA bahiraMga kamajoriyoMse parAjita rahane ke kAraNa prathama prakAra kI sAdhanA meM prayutta na hokara gaMjaH usakA pAlana karate aura pUrNa sAdhanA ke sthAna ko prApta karalanake prayalameM rahA karate haiN| tIsare ke haiM jo ki AMzika rUpameM bhI pAlana karane meM samartha nokarabhI usamAgakI siddhi karane kA aMtaraMga dRDha nizcaya kara cuke haiN| usa mAgako hI AtmakalyANakA sanA sAdhana mAnate, phalataH usI meM jinakI zraddhA ruci aura pratIti hai / ata eva zaktibhara mArga meM Age bar3hane kA hI triyoga pUrvaka prayatna kiyA karate haiN| prathama nambara vAlAko sAdhu muni anagAra Adi zabdAse kahA jAtA hai dUsare nambara cAloMko saMpatAsaMyatta dezavatI zrAvaka Adi nAmoM se kahA gayA hai aura tIsare sthAna pAloko avata sampagdRSTi, asaMgata, zrAddha Adi nAmoMse bolA jAtA hai ye utama madhyama japanya sthAna bhagavAn ke prarUpita mArgapara calanekI taratamatAke kAraNa mAne gaye hai| kiMtu tava zAna aura zraddhAnakI bhavasthAoM ke bhedase isa bheda prarUpaNA meM aneka tarahase prakArAntaratA bhI hai jo ki Agamaka adhyayana se jAnI jA sakatI hai| Upara bhagavAnakI jisa prarUpaNA yA tIrthakA ullekha kiyA hai, jo ki saMsAra samudrase pAra hone kA nirvAdha satya evaM svarvotkRSTa hita rUpa asAdhAraNa sAdhana hai usIkA yahAM zrAcAryapravara zrI samantabhadrasvAmI varNana karanA cAhate haiM / kintu isa varNana ke sambandhameM sabase prathama eka bAta jAnalenA jarUrI hai| prAcAryoM kI yaha paramparA hai ki ve dhArmika dezanAke prArambhameM usake pUrNa rUpakA hI varNana kiyA karate haiM jisake ki pAlana karanepara zrItA bhavya Upara likhe anusAra prathama nambarakA sAdhaka-sAdhumahAvatI munike rUpameM apaneko pariNata karake aura usa mokSamArgakA abhyAsakara yA to usI bhavase athavA kucha bhavoMke vAda saMsArase sarvathA mukta kara liyA karatA hai / phalataH sabase pahale mokSamArga ke pUrNa svarUpakA varNana karanA zreyaskara hai aura mAna karanA ayogya evaM anucita mAnA gayA hai| kyoMki pUrNa svarUpako na batAkara yadi saMsArasaM tarane ke prAMzika rUpakA hI ullekha kiyA jAya 1-bahuzaH samastavirati pradarzitAM yo na jAtu gRkhAti, tasyaikadaviratiH kathanIyAnena bAjana // 14 // yo yatidharmamakathayasa padizati gRhasthadharmamalpamatiH, tasya bhagavatpravacane pradarzita nigrahasthAnam // 18 // akrAmasthanena yatA protsahamAno'tidUrapapi ziSyaH, apade'pi saMbhama prasArito bhavati tena durmahinA 96 purussaa| Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... . . ..... . . . .. .. .. ... ratnapharaNDazrAvakAcAra to utsAhI zrotAke viSayameM saMbhava ho sakatA hai ki vaha zIghrahI saMsArase pAra hone ke mArga kA pAlana karane meM samartha hote hue mI usase caMcita ho jAya / kyoMki tharmakA aAMzika sArAdhana nirvANakA sAkSAta sAdhana nahIM hai aura usa zrotAko dharmake pUrNa ravarUpakA bodha prApta na hokara yadi bhASika hI paricaya milatA hai to avazya hI vaha utane aMzameM hI tRpta hokara utkRSTa hitamArga se vaMcita raha jAsakatA hai| usake isa ahitakA uttaradAyitva kramabhaMga karake varNana karanezale granthakartA yA vakA para zrAtA hai| ata eva vaktAva liye ucita yahI hai ki zrotAke sammukha vaha sabase prathama dharma ke pUrNa svarUpakA hI pratipAdana kare / hAM, vasA vArake jo usakA yathAvat athavA yatheSTa pAlana karane meM samartha nahIM haiM unako lakSya karake yadi pIche AMzika dharmakA vyAkhyAna karatA hai to vaha anucita na kahA jAkara prazaMsanIya hI mAnA jAtA hai| prakRta granthakAne bhI apanI isa racanA meM ukta prAcArya paramparAkA rAyara dhyAna rakhA hai| usake anusAra unhoMne pahale dharmaH pUrNamvarUpa kA nirdeza kiyA hai aura bAda meM AMzika dhamekA varNana kiyA hai| AgayakI syAdvAdapaddhatise paricita vidvAnoMko yaha batAnekI AvazyakatA nahIM hai ki vaktA bhAnAyakA pAlana karate hue apane vivakSita kisI bhI viSayako gauNa yA mukhya banAkara varsana karane bhAdike viSayameM svataMtra rahA karatA hai| vaha bhAgama aura pAnAyakI sImAkA ullaMghana na karake apane nirUpaNIya viSayakA pratipAdana karane meM apanI svataMtratAkA yatheccha upayoga kara sakatA hai| yahI kAraNa hai ki yahAM para grandhakAne aAmAya ke anusAra prathama dharmake pUrNarUpakA unlekha karake prAMzika dharma-saMyamAsaMyama----dezavata athavA AvakavarmakA mukhyatayA varSana kiyA hai / isa vivakSA aura tadanusAra kiye gaye varNanake anukUla hI isa granthakA nAma "ranakaraNDa zrAvakAcAra" aisA prasiddha haiN| ___yadyapi anyake upAntya unlekhase1 aisA mAluma hotA hai ki AcArya ne isakA nAma rilakaraNDa" hI svakhA hai| parantu isameM mukhyatayA zrAvakadharmakA varNana hai ataeva isake sAtha "zrAva. kAcAra" zabda bhI joDa diyA gayA hai| bhAgamake anusAra "zrAmaka" zabdasa pratimArUpa meM vrata dhAraNa karanevAlA hI liyA jAtA hai jaisA ki Age isI granthaka unlekhasa2 vidita ho skegaa| usIke brArUpa dhamakA isameM mukhyatayA kiMtu sUtrarUpameM svAmIne varNana kiyA hai isaliye isakA nAma "ranakaraNDazrAvakAcAra" prasiddha hai| ___aba yahaoNpara saMsArase pAra honeka upAyabhUta dharmatIrthakA lakSaNa tathA phala yatAte hue aura apanI laghutA prakaTa karate hue AcArya usake varNana karane kI pratijJA karate haiM5-"yena svayaM vItakalaMkavidyA,-daSTiAnayAratnakaraNDabhAvam / nItastamAyAti patIcchayeva, sAdhosiddhistriSu viSTapeSu ||14aar ka. 2- bhASakapadAni jharekAdaza vezitAni yeSu khalu / svaguNAH pUrvaguNaiH saha santiA kramavidA // 13 // 00 / Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amanna caMdrikA TIkA dUsarA zopha dezayAmi samIcInaM dharma karmanivarhagam / saMsAra duHkhataH sattvAn yo dharatyuttame sukhe // 2 // artha-maiM usa samIcIna, karmoMkA nivarhaNa-saMvaraNa evaM nirjaraNa karane vAle dharmakA pratipAdana kara rahA hU~ joki prANiyoMko saMsArake duHkhoMse chur3Akara uttama sukha meM upasthita karadetA hai.|| isa kArikA viSayameM bhI 1-prayojana, 2.zabdoMkA sAmAnya vizeSa artha, aura 3-tAtparya, isa taraha tIna prakArase vicAra kiyA jaaygaa| 1-prayojana saMsArI prANI samasta dakhoMse sadAkeliye unmukta ho aura zAzyattika uttama sukhakA use lAbha ho, jaisAki zlokale uttarArdhameM batAyA gayA hai, isa vyAkhyAnakA mukhya prayojana hai / isa prayojanakI siddhinA nAmavika lagAyama hai sAtAva usa dhamake svarUpakA hI AcArya yahAM nirUpaNa karaMge jaisAki unake pratijJAvAkyase spaSTa hotA hai / prazna yaha ho sakatAhai ki isa dharmake upadezakI AvazyakatAhI kyA upasthita huii| sAtha hI yaha ki granthakartA isa kArya meM par3e, isakA kyA kAraNa hai1 ? donoM hI praznoMkA uttara vicAraNIya hai| __sabase prathama vidvAnoko isa bAtapara dRSTi denI cAhiye ki utsama yA satpuruSoMkA svabhAvahI nirapekSatayA paropakAra karanekA rahA karatA hai| ve sAhajika rUpase hI dUsaroMkI bhalAI meM pravRsa huzrA karate haiN| dUsaroMke kalyANa karanemeM apane lAbhAlAbhakA vicAra karanA madhyama yA jaghanya puruSoM kA kAma hai| ataeva khyAti lAbha pUjyatA Adi kisIbhI aihika pratiphalakI AkAMkSAke vinA hI kevala paropakArakI bhAvanAne hI granthakako isa kAryakeliye prerita kiyA hai / yaza athavA arthalAbha liye jo granthanirmANa kiyA jAtA hai vaha uttama puruSoM meM prazaMsanIya nahI mAnA jAtA 3 saMsArakaM sabhI sambandhoMse sarvathA pirata jainAcAyA kI koI bhI kRti athavA racanA khyAti lAbha yA pUjyatA ke liye hI na to abataka huI hai aura na vaisA hone kA kAraNa hI hai| kyoMki ye to adhyAtmanirata vItarAgatA ke upAsaka mumukSu huA karate haiN| isaliye unakI yadi kisI kArya meM prazpatti hotI hai to usake do hI kAraNa ho sakate haiM; yA to AtmakanyANa ke kisI mI apane sAdhana kI vivazatA athavA AvazyakatA yA duHkhapUrita saMsArakUpa meM par3ate hue jIvoM ko dekhakara dayApUrya dRSTise prerita hokara unake uddhAra kI bhAvanA / eka parama dayAlu velie yaha 1- "nAha prayojanamantarA mando'pa pravartata" iyuktaH / 2-"parArtha sa kRtArtho'pi yade heSTa jagadguru / tannUnaM mahatAM ceSTA parArthaiva nisargataH" Apu. 1-18 | tathA "eke satpuruSAH parAbhaipaTakA svArtha parityajya the,sAmAnyAntu parArNamuramabhRtaH svArthAvirodhana the| te'mI mAnuparAkSasA parahita svArthAya nimnati the| yenighnantinirarthaka parahitaM te ke na jAnImahe / / "iti lokota: (bhA hari) prathA--"ayaM nijaH paro gheti gaNanA laghucetasAm / udAracaritAnA tu vasudhaiva kuttumbkm"| iti ca loke / 3-protAma paihika kiMcit phAra vAmlot kapAzru Thau / necchohakA ca satkAradhanabheSajasaMbhAyAm // 14 // momAta sanmArga RNupAcazerSA hi satA peSTA na sokarAye pA.pu. 144 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ NARArun Lamakamanandnainamurarianmombataa 26 ratnakaraNDazrAvakAcAra saMbhava bhI kaise ho sakatA hai ki vaha samartha rahate hue bhI rakSaNIya vyakti kI upekSA karadeM / prata eva samajhanA cAhiye ki AcAryoM kI paramadayAbhAdha se prerita nasAdhvI paropakAriNI sabhAbanA hI isa granthake nirmAsameM antaraMga aura mukhyatayA kAravanika kAraNa hai / jagata ke jIvoM kA ajJAna aura kapAya huzakara saMhAra rUpI dAdhu pUNa atyaparma harSala danavAlI duHpravRttiyoMse sAsthAna kara kalyANa ke vAstavika mArga ko batA denA hI gayA upakAra hai / isa upakArake lie hI granthakartA prakRta granyA ke nirmANa kArya meM prathama jhupae hai, gaMgA samajhanA cAhiye / aba prasna raha jAtA hai ki dharma ke upadeza kI hI bArazyakatA kyoM upasthita huI ? yadyapi sAmAnyatayA isa praznakA uttara Upara ke kathana se ho jAtA hai phira bhI isa viSaya meM jo kucha vizeSatA hai usakA yahA~ ullekha karanA bhI ucita pratIta hotA hai| bAta yaha hai ki saMsArI prANIko vAstavika hita se vAcata rakhanevAlI do taraha kI pravR. ciyAM pAI jAtI hai| eka antaraMga aura dUsarI bAha | athavA agRhIta anAdi svAbhAvika aura gRhIta ropadezAdi ke dvArA utpanna honevAlI / mana yadhana kAya kI apane apane iSTa aniSTa viSayoM meM jo bIyakI pravRtti hotI hai vaha utAre ahitakA mAlA va. aura isa viraga meM jo iSTa maniSTa kalpanA hotI hai usakA jo vAstavika kAraNa hai vahI usake ahitakA antaraMga kArakha hai| mUlabhUna yaha antaraMga kAraNa bhI aura kucha nahIM, jIvakA ataca zraddhAna hI haiM anAdi kAlameM jIva ke sAtha so mohakama lagA huA hai isake udayatraza isa jIva ko tava kA zraddhAna nahIM hotaa| isa ataca zraddhAna ko hI mithyAtva kahate haiN| kyoM ki vaha vAstavika evaM satyabhUta vastusvarUpa tathA AtmasvarUpa se jItra ko baMcita karanevAlA bhAna hai| anAdi kAlase yaha bhAva jIpa ke sAtha lagA huA hai usIko agRhIta mithyAtva kahate hai / kadAcid dUsarokaM mithyA upadeza ko sunakara jo ataghameM zraddhA hotI hai usako gRhIta mithyAtva kahate haiM / donoMkA vAstavika kAraNa moda-darzana moha kA udaya hI hai| donoM meM antara kA yadi kucha kAraNa I to bAhya kAraNa kI nirapekSA aura sApekSA hI haiM isa mithyAtva bhAvake kAraNa jIvakI kaSAya vAsanAeM bhI bhasyanta tIvra athavA isa mithyAtvamAya ke anukUla yA saviruddha hI apane apane viSayoM meM prAsa huyA karatI haiM isa kapAya bhAvanA ko hI homa zabda se bhAgama meM kahA hai| isa tarA ye anAdi athavA kathaMcit 3 sAdi moha kSobha bhAva hI jIva ke ahitake 4kAraNa haiN| nisargataH paropakArameM nirata tatvajJAnI isI dukkha athavA ahita ke vAstavika evaM aMtaraMga kAraNa kI nivRti ke lie upadeza dIyA karate haiM usIkA nAma dharmopadeza hai / isa dharmopadezakI paddhati aneka 1-"pe pitipurvAlo nahi phenApyupekSyane," tricUDAmaNi / 9-- yathA-"hatostathApi hetuH sAdhI sapakAriNI buddhiH" paMcAdhyAyI 6-paropadezako apekSA sAdi bhI kahA jA sakatA hai| 4-"dayAdi esu mUDho bhAvo jIvassa habadi mohotti / khubbadi tegurucaraNo pappA rAga va dosaMzA || mohaNa va rAgaMNa va doseNa va pariNadasta jIvarasa / jAyadi vividho bandho tanhA te sekhAtamyA | mAajadhAgaharSa karagAmAyo ra maNuva siriyesu / vimayaya-appasaMgo mohassedANi liMgyAna ON016 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cadrikA TIkA dUsarA zloka prakAra kI hai parantu sabameM sarala tathA mukhya sarvasAdhAraNa ke dvArA bhale prakAra evaM adhika se adhika pramANa meM upayoga ho sake-pAlana kiyA jA sake vaha paddhati yaha hai ki ukta mohayoga kAraNa jo jIvoMkI mana vacana kAya kI isa taraha kI pravRtti ho rahI hai ki jo unhIkI saMtati cAlU rahane meM kAraNa hai una pravRttiyoM se jIva kI nivRtti karAI jAya / aisA honese moi doSa ghoDese kAla meM nirmUla ho jA sakate haiN| kAraNa ki asamarthatA athavA aprAptimeM kAryakA jIvita rahanA athavA utpanna honA zakya hai| __ isa nAisa saMsAra kA kAraNoMgI ritikeliye jo upAya batAyA jAtA hai usIkA nAma dharmopadeza hai / isa dharmatIrthakra pravartanake pArasahI tIrthaMkara bhagavA athavA zrIvardhamAna bhagavAn sara se prathama bandha hai / usI prakAra unake mArgakA anusaraNa karanA bhI unake bhavya bhakta suSamokA kartavya hai / granthakartAkA bhI isa prakRta grantha ke nirmANameM yahI prayojana hai| prazna-zreyomArgake sAdhaka muniyoM evaM prAcAryoko aAtmasAdhanameM hI nirata rahanA pAhiye paropakAra karanekI icchA aura tadanukUla pravRti to sarAga bhAya hai| usase to unheM bacanA cAhiye / aisI hAlatameM isa prakSikA kyA kAraNa hai| uttara-~-TIka hai| AgamameM bhI aisAhI kahA hai ki sAdhuoMko Atmahita hI siddha karanA cAhiye / kiMtu sAthameM yaha bhI kahA hai ki yadi zakya hotI parahitameM bhI unheM pravRtta honA cAhiye / ibhakA Azaya yahI hai ki bhAtmahita aura pAhita donoM meM prAtmahita mukhya evaM prathama upAdena hai| parantu parahitameM pravRtti bhI sAdhupadake viruddha nahIM hai| tathA sAdhAraNatayA sabhI sAdhu isa taraha ke nahIM humA karate ki jinako bAdha prapti karanI hI na pdd'e| zrataera upadezAdiko pravRtikA sAdhuke liye prAgama, niSedha nahIM hai| phira bhI yaha ThIka hai ki yaha pravRtti zubhopayoga rUpa hai, aura Ajakala jabaki zuddhozyoga saMbhA hI nahIM hai taba zubhISayoga rUpa pravaniyAM hI to sAdhuke liya zeSa raha jAtI hai / hAM ! yaha ThIka hai ki kSobharAharu honI pAhiye / zalya, khyAti prAdi kI bhAvanA gAva Adi doposa rahita honI caahiye| dUsarI bAta yaha hai ki paropakAra meM khopakAra bhI nihita hI hai paropakAra do tarahase saMbhava hai| eka to pUrNatayA vItarAma vyaktiyoM dvArA jaisAki Age cazakara kArikA meM bhAptaparameSThI ke viSayameM kahA jAyagA dUsarA niravadha tathA zubhasarAga yuddhise / pahile prakArakA upakAra jahAM taka vaktA sarAga avasthA meM hai vahAM taka saMbhava nahIM hai| anyakartA mahAvI honese niraSaSa zubhakama meM pravRtta ho sakate haiN| aura aisA karane para unake gauNavayA saMvara nijarA tathA mukhyatayA sAtizaya puNyakarma baMdha honese stropakAra bhI hotA hI hai| yadyapi ve usa punyakarmako ma so vAstava meM upAdeya hI mAnate haiM aura na khAma usake liye hI paropakArameM prakRSi karate haiN| jaisA -arthAta mAha zAma kI dUsare zabdoM meM midhyAtma kapAya kI athavA saMsAra ke kAraNa kii| 2-AdahiMda kAdamba aha saphA parahivaM ca dhAvasva / AvahidaparahidAyo bAdahivaM saha kAyavyaM / - 5 . 1. " . - - Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 ratnakaraNDa zrAvakAdhAra karanepara to puNyakarmakA atizaya bhI naSTa ho jA sakatA hai? | ataeva granthakarttA to isa kArya meM nirapekSa buddhise saMsArI prANiyA~ko duHkharUpa avasthA se nikAlane ke liye satya zakya samIcIna sadupAyakA jo ki pUrNa vItarAma bhagavAnake dvArA hI kahA gayA hai darzana karanemeM pravRta hue haiN| yahI isa pravRttikA prayojana hai / zabdoM kA sAmAnya vizeSa ardha dezayAmi - diza dhAtu tudAdigaNakI hai| uttama purupake ekavacana meM isakA prayoga dizAmi hotA hai| kiMtu svArtha athavA prayojaka artha mitra pratyaya karanepara "dezayAmi" aisA prayoga ho sakatA hai / dizukA artha atisarga - denA hotA hai| svArtha kI apekSA prayojaka arthameM zic pratyaya karake isa kriyApadakA prayoga adhika sundara evaM ucita arthakA botaka pratIta hotA hai| kyoMki usase yaha artha dhvanita hotA hai ki sarvajJa bhagavAn tathA gaNavara devane jisa dharmakA vyAkhyAna kiyA hai usIkA meM yahAM pratipAdana karatA huuN| aisA kahane se apanI laghutA pradarzita hone ke sivAya pratipAdya viSayaka sarvajJaparamparAnugati tathA svataH prAmANikatA prakaTa ho jAtI hai / tharma zabdakA sAyaM graMthakArane hI yAzaya kArikA ke uttarArdha meM niruktyarthaM batAte hue spaSTa kara diyA hai / zeSa zabdoMkA artha prasiddha evaM spaSTa hai phira bhI saca zabdapara thoDA dhyAna jarUra denA cAhiye / kyoMki yahAM para sacca zabda sattA Adi arthakA vAcaka to nahIM hI haiM, aura zrAgama meM prasiddha saMsArI jIvoM ke cAra bhedoM-jIva, santa, prANI aura bhUta, inameM se eka bheda - satvakAbhI vAcaka nahIM haiM | yahAMpara to sAmAnyatayA saMsArI jIva artha abhISTa hai jisakA artha hotA hai ki kisI bhI taraha ke duHkha se pIDita AtmA re | vizeSaNa kA phala itara vyAvRti hotA hai / vyAkhyeya dharmoke svarUpa bheda evaM asAdhAraNa vaiziSTya ko batAne ke lie graMthakArane tIna vizeSaNakA prayoga kIyA hai samIcIna karmanivarhaNa ye do vizeSa jisataraha itara vyAvRtti tathA vizeSatA ko batAne ke lie diye haiM usI taraha uttarApUrA vAka bhI donoM prayojanoM ko lakSa karake likhA gayA hai| inameMse pahalA samIcIna vizepaNa pAparUpayA evaM sarvayA duHkharUpa isa taraha ke dharmase vyAvRtti ke lie diyA gayA hai| jisakA ki isa loka tathA paraloka meM duHkhake sivAya aura koI phala hI nahIM hai athavA jo svayaM duHkharUpa hai / mA~ ke dUdha ko dUdha kahate haiM parantu yAMkaDA Adi vanaspatiyoM ke dUdha ko bhI lokameM dUdha 1- purANa' pi jo samIhadi saMsAro teNa ihido hodi / dUre tarasa visohI visaralA puraNANi // 2- yaM dizanti adizam vA zrarthataH sarvazadevA granthato gaNadharadevAzca tamevAham prayojakatvena dezayAmi / sarvazokamAcArya paramparAnugatameva ca dharmasvarUpamiddAhaM varNayAmi nAnyat ityAzayaH / 3- sIdantIti sattvAH / Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ en .- --.mannrnmendra-. - - - --.- -. caMdrikA TIkA dUsarA zloka zabdase hI kahA jAtA hai / isI taraha amRta ke samAna ajara amara sukhazAMtike pradAtA rakhazaya ko jisakA ki yahAM varNana kIyA jAyagA dharma kahate haiM, kiMtu loka meM mithyAtva moha savAya majJAna tathA hiMsA zrAdi pApAcArako bhI dharma zabdase bolate hai jo ki duHkharUpa saMsArameM amana kA hI kAraNa hai| isa taraha ke dhamako vAstava meM adharma hI samajhanA cAhiye / isa adharma se ghacAne ke lie hI samIcIna vizeSaNa diyA gayA hai kyoMki ve samIcIna nahIM haiN| duHkharUpa pramA ke hI kAraNa haiM athavA svayaM bhI duHkharUpa hai / samIcIna vizeSaNa ke dvArA ukta adharmase niti ho jAtI hai / parantu samIcIna zalda segI do dakSA ke artha kA doSa hotA hai| eka to zubha aura dUsarA zuddha / jo kevala sAMsArika sukhoM kA kAraNa haiM vaha zubha aura aneka abhyudayoMke lAbhake sivAya unakA kAraNa hokara bhI jo mukhyatayA saMsAra nivRtti kA kAraNa hai vaha zuddha kahA jAtA hai| samIcIna vizeSaNa ke dvArA zubha aura zuddha karma donoM kA bhI bodha ho sakatA hai ataH nivaINa zabdake dvArA zuddha dharma kA bAMdha yahAM karAyA gayA hai| kyoM ki zubhoSamogarUpa dharma do taraha se saMbhava haiN| eka sampakva sahacArI aura dUsarA mithyAtya sahacArI / karmIkI vAstava meM saMbara nirjarA tabataka saMbhava nahIM hai jabataka ki samyagdarzana ke dvArA AtmadraSyameM zuddhatA prAsa nahIM ho jAtI / aMgaraMga meM jisako yaha zuddhi pAsa haiM vahI jIva karmokA nivarhaNa nAza karanevAle dharmase yukta mAnA jAtA hai aura vahI usa dharma ke vAstavika phalako-saMsAra aura usake duHkhoM se nivRtta hokara saMsArAtIta avasthA aura ananta zravyAcAdha sukhako joki isa kArikA ke uttarArdha meM batAyA gayA hai prAsa kiyA karatA hai| kintu gauNatayA samyagdarzanase zuAtmAke zubhopayoga kI bhI kathaMcita zuddha kahA aura mAnA jA sakatA hai| ___isa taraha ina donoM vizeSaNoM dvArA dharmake dvavidhyako rahopara pragaTa kara diyA gayA hai| ye do bheda bhinna 2 zadroM ke dvArA kahe jA sakate haiN| vyavahAra aura nizcaya, zabha aura zuddha paramparA kAraNa sAkSAtakAra ityAdi / inakA vizeSa varNana karanevAle zrAgama granthoMkA adhyayana kara inake svarUpa kA bhale prakAra jijJAsuoMko jJAna prApta karanA cAhiye aura usako jAnakara avirodhena pravRtti karanI cAhiye / / uttama sukhaH-- pUrvArdha meM thagaikA svarUpa vatAkara uttarArdhameM isake phalakA nirdeza kiyA gayA hai| dharmakA phala 'sukha' itanA hI na batAkara use uttama vizeSaNa se yukta karake batAyA gayA hai| matalaba yaha ki yahAMpara jisa dharmake svarUpa kA nirdeza kiyA gayA hai yA jisakA isa anya meM varNana kiyA jAyagA usakA vAstavika phala sAmAnya sukha nahI kiMtu eka viziSTa sukhalokosara sukha hai| ---loke vipAmRtaprarUpabhAvArthaH jIrazamvan / vatate dharmazabdo'pi tato'nuziSyate // ana-ra-ra 2-saMjanadi riNavANaM dezasuramagAvarAyavihahiM / jIessa caritAdo vesnnnnaannphaannaado| pra.sA. 1-6 athavA yammAdbhyudayA guMsAM nizreyasa phalAzrayaH vadanti vidilAmnAyAstaM dharma dharma sUrayaH / / yazastilaka siyA bhanagAra dharmAta / 1-jai jigama paravA mA babahAra Nikapa mukhda / poNa piNA kiMvA tivaM mAya Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ womaramananeroine- AAAAAAAn-r ratnakaraNDazrAvakAcAra yo to dekhA jAtA hai ki sukha zaldakA prayoga aneka abhISTa viSayoM meM hotA hai kiMtu prAcAryoM ne isakA prayoga mukhyatayA cAra arthoM meM batAyA hai. viSaya, vedanAkA abhAva, vipAka aura mokSa / vaibhava aizvarya Adi athavA indriyoM ke vipaya yadi manohara hoM to sukha zabdase kahe jAte haiN| puNya karmoMke udaya ko bhI sukha zabdake dvArA kahA jAtA hai| isa taraha ye tIna artha haiM jo ki karma ke udayAdikako kisI na kisI prakAra apekSA rakhate haiN| cauthA artha mokSase hai joti karmakI prabhAla kI sapetA satA hai| phalataH yaha cAroM artha do bhAgoMmeM vibhakta ho jAte haiM...eka sAMsArika aura marA naiHzreyasa / ye donoM hI sukha nazcataH paraspara meM atyaMta viruddha jAtike haiN| donoMkA svarUpa bhinna 2 hai, donoM ke kAraNa bhI bhinna 2 hI haiN| sAmAnyatayA donohI sukha zabda se kahe jAte haiN| parantu vAstava meM eka heya aura dUsarA upAdeya hai| jisa dharma kA yahAM vyAkhyAna kiyA jAyagA usakA vAstavika phala upAdeya athavA naHzreyasa sukha hai; isa bAtako batAne ke lie hI mukhakA uttama vizeSaNa diyA gayA hai| sAMsArika sukhakI apekSA naHyasa sukhakI upAdeyatA evaM uttapatAkA parijhAna unake svarUpa aura kAraNoM ko jAna lenepara ho sakatA hai ataeva svayaM graMthakArane aAge calakara apane isI grantha meM donohI sukhoM ke svarUpa evaM kAraNa kA yathAvasara nidaza kara diyA hai| prazna ho sakatA hai ki aisI avasthA meM prakRta dharma naHzreyasa sukhakA hI kAraNa ho sakatA hai na ki sAMsArika sukhokA | phira sAMsArika sukhokA kAraNa kyA hai ? isa praznakA upara dharmakI vibhinna dazAoMkA svarUpa samajha lenepara sahaja hI ho sakatA hai / yahA~ AgekI kArikAmeM dharmake svarUpakA sAmAnyatayA unlekha kiyA jAyagA, parantu usake aMtaraMga bahiraMga ke kAraNa bhedoMke sAhacaryavaza aneka bheda ho jAte haiM / kAraNa bhedake anusAra kArga bhadakA honA svAbhAvika hai / jisa dharmakA yaho vyAkhyAna kiyA jAyagA usake dravya aura bhAva isa taraha se tathA sarAga aura vItarAga isataraha se do bheda hai / vivakSita dharmake pAtaka bAdhaka yA pratipakSI mukhyatayA moha aura yoma hai / mohake upazama vapakSapoSazamake hone para jo zrAtmAmeM vizuddhi prakaTa hotI hai vahI vAstavika evaM bhASa rUpa antaraMga dharma hai| usake rahate hue yA kadAcita na rahate hue bhI jo vAma rUpameM asaMyama rUpa -viSaye vedanAbhAve vipAke mokSa evaca / loke catuvihArtheSu sukhazabdaH prayujyate / amRtaca dra AcArya tavArthasAra / 2-rAjAdhirAja rUpalAvaNyasaubhAgyaputrakalatrAdiripUrNavibhUtivibhavaH, ozAphalamaizvaryam / prajA TIkA 3-sukhoM ghAyuH sumyo vahiH....." tattvArthasAra / 1-161 4--dekho ratlapharagaha-karmaparavazesAnte duHkhairntritodye| pApIje sukhe nAsthA zraddhAmAkAMkSamA smRtaa|| tathA-zivamajaramaru jamakSayamadhyAvA vizokabhayabhaMkam / kASThAgata sukhavidyA vibhA vimala bhajanti darsa napUtaH // 40 // Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caMdrikA TIkA dUsarA zloka pravRttiyoM kA parityAga hotA hai usako bahiraMga evaM dravya rUpa dharma kahate haiM / indriyoM tathA manake viSayase nivRtti, hiMsA Adi pApoMkA tyAga, evaM chatAdi mahAvyasanoMse uparati aura anya sAvadha pravRttiyoM kA parihAra Adi bahiraMga dharma hai / ila bahiraMga dharmakI antaraMga dharma ke sAtha niyata athavA samanyAmi nahIM hai| aisA niyama nahIM hai ki jahA~ 2 yaha bahiraMga dharma ho vahAM 2 antaraMga dharmabhI alabhya hI rhe| pAkimA liMga dharma mohanIya karmake upazama kSaya kSayoparama ke binA kevala manda mandatara mandatama udayakI avasthAmeM bhI huA karatA hai| phira bhI yaha satya hai ki isa tarahakA kevala bahiraMga thama bhI aneka abhyudayoM ke kAraNa bhRta ghuNya bandhakA kAraNa hone ke sivAya antaraMga dhamakI siddhi meM bhI eka kAraNa avazya hai| isake viparIta antaraMga ghamekI bahiraMga dhameke sAtha yaha vyApti avazya hai ki jahAM 2 jisa 2 pramANameM antaraga dharma pAyA jAtA hai vahAM 2 usake pratipakSa bAhya asaMyata pravRttikA abhAvabhI alaga hI rahA karatA hai| aisA nahIM hotA ki jahAM jisa pramANa meM antaraMga dharma prakaTa hogayA hai yA vidyamAna hai vahAM usake viruddha asaMyata pravRttibhI hotI rahe / udAharaNArtha anantAnuvandhI 4 kapAya tathA darzana mohanIya karmaka upazamAdise samyagdarzana rUpa yama prakaTa hotA hai aisI avasthAmeM yaha kabhIbhI saMbhava nahIM ho sakatA ki jaba taka vaha samyagdarzana vidyamAna hai taba taka midhyAtva yA anantAnubandhI kapAyake udayake nimitta se hone vAlI bAhya asaMyata pravRttiyAM bhI hotI raheM / anyathA karaNAnuyoga meM bandha vyucchitti zrAdike batAye gaye niyama hI asaMgata ho jAyage aura saMmAra mokSakI vAstavika myavasthA hI nahIM bana sakegI / na karaNAnuyoga siddhAnta zAstrake sAtha caraNAnuyogake upadezoM kI saMgati hI baiTha sakegI / ataeva yaha siddha hai aura spaSTa hai ki antaraMga dharma ke anukUla vAgha pravRci azzya hotI hai / isaliye caturtha muNasthAnIko "asaMyata" kahakara jo usakI prakRti bhAhAra vihArAdimeM anargala ratAnA cAhate haiM ve galatI para hai aura unakA isa tarahakA kathana utsUtra samajhanA cAhiye / isI taraha jo pAhya dharmako antaraMga dharmakA kAraNa nahIM mAnate ghe bhI tRtvase viparIta haiM / isase bhI kanarmalatAkI puSTi aura vRddhi hotI hai tathA sanmArgake vAstavika kArya kAraNa bhAvakA bhaMga hotA hai / isaliye mAtaraMga aura bahiraMga dharmako maitrI tathA anukUla kArya kAraNatAko samajha kara calanA hI sarvathA jarita hai| yahAM para yA pAta avazya hI dhyAnameM rakhanI cAhiye ki dravyarUpa zrIra bhAvarUpa athavA antaraMga aura pahiraMgarUpa dharma vAstaSa meM dharma zabdase bhI.tabhI kahe yA mAne jA sakate haiM jabaki unameM paraspara mitratA ho / donoM meM virodha rahate hue kisIko bhI dharma zamdase nahIM kahA jA sktaa| dravyarUpa dharbhako chor3akara bhAvarUpa dharma nahIM raha sakatA aura na bhAvarUpa dharmakA virodhI rahane para dravyarUpa dharma hI samIcIna dharma mAnA jA sakatA hai / kyoMki vAstavika dharma vahI hai jisase karmoM kA nivaINa ho jo vastutaH 1-indriyoMke viSaya tathA hiMsA jhUTha corI Adi pApoM ke tyAgakA nAma saMyama aura unake tyAga na karaneko arsayama kahate haiN| antaraMga dharmako siddhi meM vAma dharma kAraNa hai, na ki.varama | bharaNa aura raName kyA bhansara hai, yaha Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .randeed. ratnakaragaDa zrAvakAcAra nirvANakA kAraNa ho bhAvarUpa nizcaya dharmako choDakara kevala vyavahAra dharmakA hI sevana athavA vyavahArako choDakara kevala nizcayakA hI secana karanevAlA kama nibarhaNa yA nirvANa rUpa phalako prApta nahIM kara sakatA / yahI kAraNa hai ki jisa taraha bhAgamameM vyavahArako heya batAyA hai usI prakAra kevala nizcayako bhI mithyA hI kahA hai 'samIcIna' aura 'dharma niyahaNa' vizeSaNoM kA Azaya spaSTa karate hue Upara jo zubha-puNyarUpa pA puNya andhake kAraNa bhUna dharmakI gA~NatA batAI hai, usakA abhiprAya bhI yahI hai ki antaraMga nizcaya rUpa dharmake siddha ho jAne para hI vAstava meM vyavahAra heya hai kyoMki kAyaM siddha hojAne para phira kAraNakI AvazyakatA nahIM rahA karatI parantu jaba taka nisthaya tharmazI yogyatA kA zakti prApta nahIM hotI aura vaha prApta nahIM hotA yahAM taka to vyavahAra dharma hI zaraNa hai taba taka vaha heya nahIM hai| kyoMki usake prArambha meM zrAlambana liye binA nizcaya dharma bhI siddha nahIM ho sakatA / hAM, jI vyavahAra dharmakA nizcaya kI siddhi ke liye pAlana nahIM karatA usakA vaha vyabahAra dharma kadAcit nirmANakA kAraNa na hokara saMsArakA hI kAraNa ho sakatA hai| ataeva jo mumukSa hai unakI cAhiye ki nizcaya aura vyavahAra donoMkA hI svarUpa samajhe aura donoM hI zuddha zuddha saGkana asata Adi bhedoM ko bhale prakAra samajhakara apanI zakti evaM yogyatA ke anusAra sApekSatayA donoM hI pAlana evaM2 dhAraNa kre| Upara dharmake sarAga aura bIdarAga isa tarahase bhI do bheda batAye haiN| ina donoMkA svarUpa zabdoM parase hI samajhameM A sakatA hai| jahAM taka dharmakA rAgake sAtha sambandha pAyA jAtA hai yahAM taka sarAga dharma kahA jAtA hai, aura jahAM rAgake sAtha sambandha nahIM rahatA pakSa para pItarAga dharma kahA jAtA hai| guNasthAnoMkI apekSA cauthe guNasthAnase khuza Thaka sarAga aura usake Upara vItarAga dharma huA karatA hai| bhAgamameM koMka bandhake kAraNa moha aura yoga mAna3 haiN| inameM bhI guruya kAraNa moha haiN| mohake tIna bheda hai-darzanamoha ka.pAya vedanIya aura no kapAya vedanIya / kaSAya vedanIyakA eka bheda anantAnusandhI darzanamohake bheda rUpameM bhI batAyA hai aura cAritra mohake bhedameM bhI ginAyA hai / samyagdarzana rUpa dharma apane pratipakSI karmoM ke pazama kaya dayopazama hone para jaba AvirbhUta hotA hai vahIM se antaraMga vAstavika dharma praca.Ta hotA hai / parantu jahAM taka usakA zeSa mohake udayakaM sAtha sAhacarya banA rahatA hai vahAM taka vaha sarAga mAnA jAtA hai yahI kAraNa hai| mAgekI vyAkhyAsa vidita hogA parantu yaha bAta jAkara cAnameM rakhanI cAhiye ki kAraNake binA bhI kAryakI siddhi na to hotI hI hai aura nahIM ho sakatI hai / anyathA usako kAraNa bhI kisa taraha kahA jA skegaa| 1-"nirapekSA nayA mithyA sApekSA yAtuto'thaMkRt / " prAptamImAMsA / vyavahAramabhUtArtha prAyo bhUtArthavimukhajanamohAt / kepalamupayu'jAnoM damjanabadbhazyati svArthAt // ana 01-6 / vyavahAra pAcI nAM nizcayaM yazcikauSIta ! bIjAdinA binA mUDhaH sa sasyAni sisRkSani // 10 // bhUtArtha rajjubatsvairaM vitta vaMzavanmuhuH / zreyAdhIrairabhUtArtho heyastaSiddhatIzvaraiH / / 10 / / 3-isake liye dekhI managAra dhAmRta - no- 0. 0 0 .. Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudrikA TIkA dUsarA loka ki isa sarAga dharmameM aMzAMzi bhAva mAnA gayA hai / dharma aura rAga donoMkI mizrita avasthAke kAraNa usakA donoM dRSTiyoMse vicAra kiyA gayA hai| isameM jo samyagdarzanAdika prAtmAkA zuddha aMzarapa dharma hai vaha to saMghara nirjarA evaM mokSa kA hI kAraNa hai, 6.ha kisIbhI tarahake karma bandhakA kAraNa nahIM hai / kintu usake sAtha jo saMga bhAva lagA huA hai vaha bandhakA kAraNa hai| isase yaha bAta samajhameM bhAjAyagI ki dharmako jo abhyudayakA kAraNa kahA jAtA hai yaha mI sarvathA atAvika nahIM hai / dharmake sahacArI rAgake kAraNa hone vAle pandhakA-sAMsArika abhyudayoM ke kAraNa bhUta kA~ke bandhakA kAraNa upacArase dharmako bhI kaha diyA jAtA hai| yadyapi yaha ThIka hai kidharmake sahacArI tathA vyabhicarita rAgarbha bahuta bar3A antara evaM vizeSatA hai| yahI kArakha hai ki viziSTa evaM aneka satizaya abhyudaya aise haiM jinake ki kAraNa bhUta puNya karma vizeSoM kA bandha dharmake sahacArI rAgake limilase hI huA karatA hai / jo ki dharmase vyabhicarita rAgake dvArA na to hotA hI hai aura na saMbhava hI hai| dharmako upacArase zrabhyudayakA kAraNa kahane meM yahI nimica4 hai / Age calakara prakRta granthama mA sampagdarzanAdike jo aneka bhAgyudAyika phala batAye haiM ve bhI isI kAraNa vAstAMvapha dharmake sahacArI bhinna 2 zubha rAgarUpa pariNAmoMke hI vastutaH phala samajhane cAhiye / phalataH spaSTa hai ki nizcaya dhamake sAhacaryakaM pinA jo abhyudaya prApta ho nahIM sakatA usa mA salaya dhanako kAraNa kahanA bhI ayukta tathA mithyA nahIM hai| isa tarahake sarAga dharma ke AdhAra para hI tIrtha pravartana saMbhava ho sakatA hai| tAtparya prAptaparameSThI sarvajJa vItarAga zrIvadhAna bhagavAnne arthataH aura usake jJAtA evaM vaktA-pavataka zrI gautamAdigaNadhara devana sanIcIna dharma ka bhinna 2 apekSA asi nAnA prakAra batAye haiN| parantu una sabhI prakAroMko sAmAnyAyA cAra bhAgoM meM vibhakta kiyA jA sakatA hai| 1. vastusvabhAva,6 2-uttA kSamAdi dazalavaNa, 3-ratnatraya, 4-dyaa| bastu svabhAvakA vicAra TramyAnuyogameM vistAra pUrvaka aura bhinna 2 dRSTiyAsa kiyAgayA hai| jijJAsu mumukSa oMko yaha sabase prathama avazya samajhalenA caahiye| kyoMki usakA jJAna prAptahue binA na to anya viSayoM kA ThIka 1--"sapta caSTimoham" paMcAdhyAyI aura nasvArtha sUtra tathA dhvlaa| 2-yanAMzena sudhiratamAzenAsya baMdhanaM nAsti / yenAMzena tu rAgastenAMzenAsya baMzana bhvti| yenAMzena tu zAnaM tenAzanAstha maMdhana nAsti / yanAMzana tu rAgastanAzanAsya baMdhanaM bhavati // yenAMzena paritraM tenAzanAspa baMdhanaM nAsti / yanAMzena tu rAgastanAzanAstha bavA bhAta / puruSArtha tathA yenozena vizuddhiA sthAjantIstana na dhanam / yamAMzena turAga syAttena syAdeva bandhakam // 1101 angaar| kiMca-"ralatrayamiha detanirvANasyaiva bhavati nAnyasya / prAsravAta puNyaM zubhopayogasya soyamaparAdhaH 01 ana0 To-:. 3-anudiza zrAdimeM utpatti, tathA saudharmendrAdi padakA lAbha, yA manuSya bhavameM cakravartI tIrthakara jaise pada ||4-kyoNki yaha prasiddha hai ki-"prayojane nimasa copacAraH pravartate / " 5-isake liye dekho ratnakarasa zrAvakAcAra kArikA na. 36 se 41 taka, tathA 33, 24 6-pravacanasAra--vasujhAyo dhammo Adi / Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAmarAAAAA A rman" legaandhaa ThIka parijJAna hI prApta ho sakatA hai aura na abhISTa viSayameM saphalatA hI prApta ho sakatI hai| kAraNa yaha hai ki sabhI viSaya mUlabhUta vastusvabhAvase hI sambandhita haiM aura usIpara AdhArita hai| isake sivAya bAta yaha bhI hai ki jisa upAya se prAramA nirvANa ko prApta hotA hai vaha bhI vastu svabhAva se bhinna nahIM tatpara hI hai| sastu samasaguNa yama kA akhaMDapiMDa hai / aura vaha usakA anAdyananta svabhAya hai| usameM jo aneka vipratipattiyAM3 upasthita haiM unakA nirAkaraNa syAvAda paddhatise jainAgama ke anusAra vastu svabhAvake samajhalene para sahajahI ho jAtA hai| kyoMki sarvajJa vItarAga bhagavAnke dvArA pratipAdita honeke kAraNa tathA vastusvabhAva ko ThIka samajhAne evaM samasta virodhoMkA parihAra parane meM samartha yaha "syAdvAda" siddhAnta eka esI nIti--yukti-rIti yA paddhati hai joki samasta praznoMkA samAdhAna karane evaM sabhI virodhoM-ApaciyoMko dUra kara dastukA yayAvat svarUpa prakaTa karane meM samartha hai / isa nItikA pratipAdana jainAgamake sivAya anyatra kahIM bhI nahIM pAyA jAtA isake dvArA yaha yAta bhI spaSTa ho jAtI hai-anumAna dvArA jAnI jA sakatI hai ki jisane isa upAyako batAyA hai vahI upeya--vastusvabhAvakA bhI yadhArtha evaM pUrNatayA jJAnA tathA vaktA mAnA jA sakatA hai niSpakSa sadAgrahI mumukSuoM ko cAhiye ki usI ke pacanAke aAdhAra para calane meM apanA hita smjhe| Upara jaisA ki kahAgayA hai ki vastu anantaguNadharmAkA akhaeDapiMDa hai yahI kAraNa hai ki usake svarUpakA parijJAna karAneke liye prAcAryo usakA jo bhinnabhinna dRSTiyoMse pratipAdana kiyA hai yaha paraspara meM virodha nahIM rkhtaa| prAcAryone dravyAMke svarUpa kA vicAra aneka prakArase kiyA hai| yA to sarvasAmAnya astitvakI dRSTi se yA usake vizera-guNaparyAyoM-guNa-dharmo-cit acita, mUrva amUrta, kAya akAya, sakriya niSkriya, evaM sat asat, eka aneka, nitya anitya, tat atad Adi tathA sAdharmya vaivarmA, tiryaka sAmAnya, arghatAsAmAnya, svabhAva vibhAva, zuddha azuddha prabhRti viyaciva avivakSita vizeSaNoM ko mukhya tathA gauNa rakhakara nAnA tarahase vicAra tathA varNana kiyA hai / kintu yaha sArA hI viSaya do bhAgoMmeM vibhakta hai-heya aura upAdeya / ukta saba viSayakA parijhAna samIcIna6 bhutakA samyakatayA abhyAsa karane para ho sakatA hai / isake liye vidhipUrvaka cAroMdI anuyogoM 2-nirvANakA sAkSAsa sAdhana ratnatraya--samyAdAnAdi bhAmarUpa hI hai usa minahI tyattayaM Na baTTA appAeM mubahu aeNadayiyammi tamhA tattiyamaio hori gokkharama pAraNaM aadaa|| dravya samaha 40 / / -virodha, viruddhamAnyatAm / 4-5 puruSArtha siddhayupAya-atyantanizitadhAraM durAsada jinavarasya mayacakra gaNDayati ghAyamAnaM mUrdhAnaM jhaTiti durdidadhAnAm / 6-digambara jainAgama / -zraddhApUrvaka evaM gurumukhase AmnAyapUrvaka !-manthArthobhayaM pUrNa kAle panayana sopadhAna ma bahumAnena samandhitamanihavaM jhAnamArAdhyam / tathA manthArthataddyaiHpUrNam Adi mana 3.14 riyAdazamnAya nibhyAya yuktyAntaH praNidhAya ca / bhutaM vyavasthetmavizvamanekAntAtmaka sudhIH // ana 3--- Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35 caMdrikA TIkA tIsarA zloka kA adhyayana karanA jarUrI hai| isa adhyayanakA antima phalitArtha yahI hai ki una pratipAdita viSayoMkA heya upAdeya rUpameM vizleSaNa karake grahaNa kiyA jAya aura svayaMmeM ghaTita karake siddha kiyA jAya / Upara dharmakA dUsarA aura tIsarA svarUpa kramase uttamakSmAdi tathA ratnatrayarUpa batAyA hai| ina donoMkA sambandha Atma dravyase haiM zrataeva sAmAnyatayA vastusvabhAvako jo dharma kahA haiM usI ke ye vizeSa haiN| kyoMki dravya chaha haiM, unameM se kevala zrAtmAne ina do dharmokA sambandha hai / mukhyatayA mohanIya karma abhAvase utama kSamAdi hote haiM tathA ratnatraya rUpa dharmakI prakaTatAmeM bhI mUlabhUta evaM pradhAna kAraNa moDakA prabhAva hI haiN| tIsarA bheda dayA hai| yaha jIva kA sarAga bhAva hai / kyoMki dUsareke kalyANa karanekI buddhi yA bhAvanA ko hI dayA kahate haiM / " isa taraha dharma ke cAra bheda mukhyatayA batAye haiM / parantu inameM mukhya dharma ratnatraya hI hai / kyoMki zrAtmAkA svabhAva honeke kAraNa vaha bhI dharmakI vastusvabhAvarUpa paribhASAke antagata hI haiM, sAtha hI karmoMke nivaINapUrvaka jIvako dukhoM luTAkara usama sukhameM upasthita kara dene kI sIvI - yathArtha sAmarthya bhI usImeM haiM / camAdi dharmoke sAtha jo usa vizeSaNa diyA gayA hai usakA bhI mukhya kAraNa yahI hai| kyoMki samyaka rahita jIvake camAdi bhAvoMko na to uttama mAnA hI hai aura na vAstavameM ucita evaM saMgata hI haiN| dayAbhAva bhI dharma hai; kyoMki avazya hI vaha puNya baMdhakA kAraNa hai / parantu vItarAga evaM sarAMga bhAvoMmeMse vItarAga bhAva hI mukhyatayA dharma kahA jA sakatA hai| kyoMki dharmakI yahAM jo paribhASA kI hai aura usakA jo phala batAyA hai vaha vItarAga bhAvake sAtha hI vAstava meM saMgata hotA hai na ki satama bhASake sAtha ratnatraya rahita krodhAdi nivRtti athavA paropakAriNI bhAvanArUpa dayAko puNya bandhakA kAraNa honese ki dharma pariNata kiyA jA sakatA hai; parantu karma nivarhaNakA kAraNa na honese mokSamArgarUpa saMsAra paryAyase chuTAkara mukta paryAyarUpa meM pariNata kara deneke asAdhAraNa kAraNarUpa meM parigaNita nahIM kiyA jA sakatA / ataeva dharma zabdase ratnatrayakA hI mukhyatayA grahaNa karanA ucita evaM saMgata haiM / yahI saba dhyAna meM rakhakara, yahAM jila dharmakI paribhASA kI hai vaha kiMbhUta kimAkAra hai yaha batAneke liye usakA nAma nirdezapUrvaka anyakAra varNana karate haiM sadddaSTijJAnavRttAni, dharmaM dharmezvarA viduH / yadIyapratyanIkAni bhavanti bhavapaddhatiH // 3 // artha -- samyagdarzana samyagjJAna aura samyakacAritrako dharmake Izvara dharma mAnate haiM, jinake ki pratyanIka - virodhI saMsArake mArga huA karate haiN| 1--dUsareke hitArtha sarAga bhAvanA dayA hai| Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnakaraNDazrAvakAcAra vizeSa-~~ isa kArikAke sambandhameM bhI tIna viSayoM ko lekara vicAra karanA hai| prayojana, zabdoMkA sAmAnya nizeSa artha, tathA tAtparya / prayojana-maMgalarUpa prathamakArikAmeM dharmarUpa jisa tIrthaka anuSThAtA evaM vaktAko namaskAra kiyA thA usI tItharUpa dharmake vyAkhyAnakI gata kArikAmeM pratijJA kI gaI hai / usameM pratijJA karate hue dharmakA svarUpa evaM phalakA sAmAnyatayA nirdezamAtra kiyA gayA hai| sarvasAdhAraNako itane parase hI nahIM mAlaga ho bharanA kirsa zabdase kisa cIjako grahaNa kiyA jAya aura vaha bhI kisa yuktise jisase ki vaha sahaja hI samajhameM pA ske| ina donoM bAtoMko dhyAnameM rakhakara vicAra karanene gata kArikAke bAda isa padya dvArA pratijJAta viSayake vizeSa nirdeza tathA usake samabhAnekI sarala yuktiko AvazyakatA dRSTimeM A sakatI hai| dharmake varNanakI pratijJA karate hue kevala itanA kaha denemAtrase ki "jo samIcIna hai, karmoMkA uccheda karane vAlA hai, aura sampUrNa saMsAra ke duHkhoMse chuTAkara uttama sukhako prApta karA detA hai vaha dharma hai / " nahIM samajha pAtA ki vaha kyA vastu hai| sAtha hI yaha bhI vicAraNIya hai ki vaha dharma yadi isa tarahakA parokSa hai ki sarvasAdhAraNa saMmArI jIvoMkI dRSTika prAyaH marAcara hai to vaha kisa yukti se samajhameM bhA sakatA hai / ataeva ina bAtoko dhyAna rakhakara vargakai viziSTa svarUpakA nirbAdha sarala yukti ke dvArA bodha karAnA hI itta kArikAkA prayojana hai| __ kArikAkai pUrvArdhameM dharmake asAdhAraNa svarUpakA nirdeza hai, aura uttarArdhameM vaha kisa tarahase sahaja hI samajhameM A sakatA hai isake liye yuktikA ullekha kiyA gayA hai| arthAt samyagdarzana samyagjJAna aura samyakcAritrakA nAma hI dharma hai| aura vaha uttama sukhakA vAstavika sAdhana hai yaha bAta unake hI pratyanIka bhAvoM ke dvArA samabhAme Asake isa taraha se sugamatAse samajhAyA gayA hai| yaha sabhI samajhate haiM yA samajha sakate haiM ki kisI bhI kAryakI utpatti jisa kAraNase huA karatI hai usa kAraNake abhAva meM usa kAryakI utpatti nahIM ho sakatI / sRSTi athavA saMsArakA svarUpa aura usake kAramsa anubhava siddha evaM prAyaH dRSTigocara haiM / bhava zabda saMsAra yA sRSTikA hI paryAyavAcaka hai / usake mulabhUta tathA asAdhAraNa kAraNa mithyAdarzana mithyA jhAna aura mithyAcAritra haiN| jinakA ki anAdi kAlase yaha jIva anubhava kara rahA hai ! phira bhI vaha janma maraNa Adikai duHkhAse athavA tApatrayase saMcamAtra bhI unmukta nahIM ho sakA hai| arueva spaSTa hai ki sabhI sarahake daHkhoMse chuTakArekA vAstavika upAya inase viparIta hI honA caahiye| unhIMkA nAma samyagdarzana sabhyammAna aura sampaka cAritra hai tathA inhIkA nAma dharma hai| aura ye hIsaMsAra evaM saMsArake duHkhoMsa saTAkara uttama sukha rUpa avasthAmeM jIrako prAdene parivartita kara dene kI sAmarthya rakhate haiN| saMsAra aura usake kAraNa duHkha rUpa haiM yaha pAta prAyaH sabhI matavAloMne svIkAra kI hai| Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mohannaramphonnaireme caMdrikA TIkA tIsarA zloka adhika kyA ? jIva evaM paraloyAko na mAnane vAloM taka ne bhI saMsArakA tyAgakara pravajyA dhAraNa karanekA upadeza diyA hai aura tadanusAra ve saMsArase pravajita hote hue dekhe bhI jAte haiN| yadi unhe saMsAra sukha rUpa pratIta hotA yA daHkharUpa pratIta na hotA athavA saMsArake parityAga kara dene para hI cAratavika sukhazAntikA lAbha ho sakatA hai yaha bAta unheM mAnya na hotI to ve kyoM to svayaM pratrajita hote aura kyoM dusarIko vaisA upadeza hI dete| duHkha tathA sukha jIvako avasthAeM haiN| inakA jIvake sAtha sambandha jitanA ati sanikaTa haiM utanA anya kinhIbhI bAhya padArthoM ke sAtha nhiiN| duHkha jIvakA mAtra hokara bhI ribhAva rUpa hI hai / tathA sukharUpabhAya svabhAva bhI hai aura vibhAva bhI hai| sAtAvedanIya Adi puNya ko udagasesTa viSayoMgI jo anubhUti hotI hai vaha vibhAvarUpa sukha hai aura kisI vivakSita karmake yA kinhIM kamoM ke athavA sabhI koke abhAvase nija zuddha caitanya svarUpakI jo anubhUti hotI hai usako svabhAvarUpa sukha samamAnA cAhiye / inameM se vibhAva rUpa duHkha tathA sukha prAyaH sabhI saMsArI jIvAMka anubhavameM nisya aAne vAle haiN| zuddha svabhAvarUpa sukhakA anAdi kAse isa jIvako anubhava abhI taka kabhI bhI nahIM sunA hai / usakA anubhava vAstavika dharmakai prakaTa hone para hI huA karatA hai / kintu isa dharmakI ubhRti bhI sAMsArika sukha duHkha aura usake kAraNAma heyatAkA pratyaya hue binA nahIM ho sakatI ataeva saMmAra aura usakI pravRttike kAraNoM meM heyatAkA pratyaya karate hue yukti pUrvaka vAstavika sukhake kAraNabhUta dharmake svarUpa evaM bhedoMkA bodha karA denA isa kA rikAkA prayojana hai / sukhako prApta karane tathA dukhoMse chuTakArA pAnekI icchA rakhate hue bhI svarUpa aura yathArtha upAya kI ajJAnatAkai kAraNa abhISTa lAbha na honese pAkulita hue saMsArI jIyAko paropakAriNI buddhise prerita AcAryakA prayojana isa kArikAle nirmANa meM vAstavika sukhake upAya bhUta dharmase asgata karadenA hI hai| isa taraha yukti anubhava aura bAgamake AdhAra para vAstavika duHkha aura usake kAraNoM kI tarapha dRSTi dilAte hue usake pratipakSabhUta vAstavika sukhake kAraNabhUta dharmake viziSTa bhedoMkA bodha karAneke udaMzase hI prAcAryane isa padhakI racanAkI hai| jo ki sarvathA ucita evaM Avazyaka bhI hai| isa pagrameM prayukta samyagdarzanAdi padoMkI vyAkhyA svayaM granthakAra Age cala kara karane vAle haiN| phira bhI sarvasAdhAraNa pAThakoMke hitakI dRSTise yahAM prayukta zabdoMkA sAmAnya evaM kucha viziSTa artha likhanekA prayajJa kiyA jAtA hai / zabdoMkA sAmAnya-vizeSa arthasat zabdakA artha samIcIna azyA prazaMsA hai| tasvArtha sUtra Adi meM samyak zabda 1-phevala mohanIya karma yA usake darzanamoha bhedake yA cAra pAhimA karmoke abhAvase athavA AThoM koMke bhaya se utpanna mukh| 2-anantacatuSTaya athavA ananta vIrya tIrthakaratva tathA Rddhi AdikA sAmarthya prabhUti Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 ratnakaraNDabhAvakAdhAra kA prayoga jisa artha meM kiyA gayA hai usI artha meM yahAM sat zabdakA prayoga kiyA hai| yaha zabda dRSTi Adi aai aaa vizeSaNa hai jisase matalaba yaha ho jAtA hai ki ve hI dRSTi-darzana Adika vastutaH dharma kI paribhASA ke aMtaragata liye jA sakate haiM aura vehI usake kArya aura phala ko utpanna karanemeM samartha ho sakate haiM jo ki yathArtha haiM evaM nirdoSa haiM kyoMki jo darzana zrAdika apane viSamarUpa artha se vyabhicarita athavA sadoSa haiM ve apane vAstavika kArya ko sampanna nahI kara sakate / | 1 dRSTi zabdakA artha netra athavA sAmAnya avalokana dekhanA Adi na karake svAnubhUti yA zraddhAna Adi karanA cAhiye / kyoM ki yahI artha prakRtameM upayogI evaM saMgata siddha ho sakatA hai| jJAna zabdakA jAnanA artha prasiddha haiM / vRtta zabdase pravRti AcaraNa tathA cAritra artha lenA cAhiye | dharma zabdakA artha svayaM granthakAra pahale kI kArikA meM kara cuke haiN| dharmezvara zabdakA mukhya artha vahI lenA cAhiye jo ki pahalI kArikA meM zrIvardhamAna zabdakA kiyA gayA hai / kyoM ki zrI vardhamAna bhagavAna hI isa yuga meM aMtima tIrthaMkara honeke kAraNa dharmake sAkSAt pUrNa adhinAyaka aura arthataH upajJa vaktA tathA zAstrA hone ke kAraNa aizvarya dhArmika zAsana karane kI sampUrNa sAmarthya rakhanevAle haiN| viduH isa kriyApada kA artha 'jAnate hai' yA ' mAnate haiM' aisA karanA cAhiye 'yadIyapratyanIkAni' kA artha 'jinase ulTe' aisA hotA hai| bhavanti kriyApada kA 'hote haiM' aura 'bhavapaddhatiH' kA 'saMsArake mArga' yaha artha spaSTa hai / nahIM isa taraha zabdoM kA jo sAmAnya artha hai una saba viSayoM meM kucha bhI likhane kI AvazyaktA mAlUma hotI phira bhI katipaya zabdoM ke Azaya ke sambandha meM sASTIkaraNArtha likhanA thoDAsA utrita evaM zrAvazyaka pratIta hotA hai / Agama meM darzana Adi zabdoM kA aneka taraha se nirukti pUrvaka tathA bhinna 2 pekSAoMko dRSTi meM rakhakara nAnA prakAra se artha kiyA gayA hai / sarvArthasiddhi tathA taccArthaM vArtika meM mukhyatayA cAra taraha se nirukti kI gaI hai / kartR sAdhana, karma sAdhana, karaNa sAdhana, aura bhAvasAdhana / kiMtu isakA yaha artha nahIM ki anya sAdhana unako abhISTa yA mAnya nahIM haiM kArakoM kI pravRtti vivikSAdhIna huA karatI haiM ataeva anya sAdhanarUpameM mI nirukti yadi kI jAya to vaha unake kathana ke viruddha nahIM mAnI jA sakatI / yahI kAraNa hai ki tacArthasAra meM amRtacandra AcArya ne kartA karma karaNa sampradAna apAdAna sambandha aura adhikaraNa kI apekSA se bhI sAghanarUpameM nirukti kI haiN| aura dravya guNa paryAya evaM utpAda vyaya prauvyako dRSTimeM rakhakara bhinnara taraha se 1- samyagdarzana jJAna cAritrANi mokSamArgaH // 1-1 || samyagiti prazaMsArtho nipAtaH kibansovA || rAja 1-2-1 2-samecati samyak asyArthaH prazaMsA | sa. si. 3 viSaya sAta tatra, devazAstraguru, zuddhAtmasvarUpa bhAri arthase- nizcIyate iti marthaH 4 zaMkA kakSA Adi vacyamANa samyaktvake doSa, saMzayAdika jJAnake doSa, aura mAyA midhyAnidAna zalyAdi cAritra sambandhI doSa haiM / 5--saMsAra aura usakI kAraNo se parama mAMka / se mena tat darzanam darzanam / 6- pazyati iti darzanam dazya sad darzanam pazyati arumA Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caMdrikA TIkA tIsarA loka bhI artha karake batAyA hai / darzana zabda ke lie jo bAta hai vahI jJAna aura cAritrake lie bhI aarit cAhiye / yadyapi inake sAdhanabhAva kI vivakSAmeM kahIM 2 gauNa mukhyatA bhI mAluma hotI hai | " saddaSTijJAnavRttAni" aura 'dharma' meM jaba vizeSya vizeSaNa bhAva haiM taba sAmAnAdhikaraNa kI spaSTa karane tathA vyAkaraNa ke niyama ko dhyAna meM rakhate hue samAna liMga aura vibhakti kA honA jarUrI hai, aisI zaMkA ho sakatI hai| parantu isakA uttara yA samAdhAna sarvArthasiddhi yAdimeM o diyA gayA hai vahI yahAM para bhI samajha lenA cAhiye | kyoMki 'samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH' aura 'sahaSTijJAnavRttAni dharma, ' inameM kevala zabda mAdazya hI nahIM, apitu artha meM bhI ekatA hI hai isake sivAya eka bAta aura hai - yaha haka samyadarzana samban jJAna aura samyak cAritra ye tIna guNa AtmA ke bhinna bhinna kahe jAte haiM / phira bhI ye tIna bheda jisa dharmake batAye gaye haiM vaha vAstava meM tInoM kA khaNDa samudAyarUpa eka hI hai / vahI mocakA eka mAtra samartha tathA asAdhAraNa kAraNa hai jisake hote hI zravyavahita uttara kSaNa meM hI mokSarUpa kAryakI niSpatti ho jAyA karatI haiM / ataeva saMsAranivRtti yA nirvANa prApti ke upAya bhUta dharma nizcaya vyavahAra prakAroM, samartha asamartha bhedoM, abhinna bhinna rUpoM ko prakaTa karane ke lie 'dharma' yaha eka vacana aura 'sampakTaSTijJAnavRttAni' yaha bahuvacana ucita evaM saMgata hI pratIta hotA hai / I 'dharmezvarA:' isa padase arthataH zreyomArgarUpa dharmaka upaza vaktA zrIvardhamAna bhagavAna hI mukhyayA abhISTa haiM jaisA ki Upara kahA gayA hai / phirabhI unakI dezanAkA avadhAraNa kara graMtharUpa meM use racanevAle vAraha sabhAoM ko dhAraNa karane meM samartha, tathA sampUrNa RddhiyoMse yukta zrI gotama Adi gaNadhara deva evaM unake upadezakI paramparAko pravAhita karane vAle tathA asadbhAva sthApanA karanevAle itara prAcAryoMkA bhI grahaNa kiyA jA sakatA hai jinake ki racita yA grathita Agama granthoMkA adhyayana prakRta racanA meM AdhArabhUta haiN| kyoMki dharmake svarUpakA varNana karane meM jinako aizvarya prApta hai ve sabhI dharmezvara zabdase kahe jA sakate haiN| tIrthakara bhagavAna to sarvotkRSTa dharmezvara haiM hI parantu gautama Adi bhI apanI 2 yogyatAnusAra dharmezvara hI haiN| sAthahI yahabAta bhI dhyAna meM rakhanI cAhiye ki yaha dharmakA aizvarya kevala usake varNana karane ke hI apekSA nahIM apitu usake bhAvarUpa meM arthataH pariNamana kI bhI apekSA se hai| jo ralatrayarUpameM svayaM pariNata ho cuke haiM unakA hI varNana vAstava meM tathA svataH pramANa mAnA jA sakatA hai aura unakA vaha ratnatraya jitanA adhika evaM vizuddha hai unake vacana bhI utanehI adhika pramANa mAne jA sakate haiN| tIrthakara bhagavAnako paramAvamAda, samyagdarzana kevalajJAna aura pUrNa yathALyAta caritra prApta se 14 taka / 2-rAjayArtika / zAnasenayoH 4 / 3: upAttaliMgasaMkhyApati kamo na bhavati 1- dekho tattvArthasArake antima upasaMhArakI kArikA naM0 karaNasAdhanatyaM karmasAdhanazcAritrazabdaH a0 1 sU0 1 yA0 ati tasya mArgApanArthaH iti / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnakaraNDanAyakAcAra hai| parantu zrI gautama gaNadhara devako avagADha samyagdarzana, cAroM hI kSAyopazamika jJAnoM kI RddhiyAM tathA sAmAyika chedopasthApanArUpa nirdoSa cAritra prApta hai| unake vAdakaM anya AcAyokI yogyatA isase bhI kama ho sakatI hai phira bhI ratnatrayarUpa dharma ke samI sAmAnyatayA adhiH pati haiN| unake hI bacana svataHpramANa mAne jA sakate haiM / ataeva granthakArane likhA hai ki jo dharmezvara hai ve ratnatrayoM (samyagdarzanAdi) ko hI dharma bhAnate haiM / aura yaha ThIka bhI hai ki jo svayaM una guNoMse rahita hai usake tadvipayA upadezako kisa taraha pramANa mAnA jA sakatA athavA usapara kisa taraha pUrNajayA vizvAsa kiyA jA sakatA hai| __samyagdarzanAdike pratyanIka bhAva midhyAdarzana mithyAjJAna aura mithyA cAritra haiN| samyagdarzanAdi ke upara yA uttarotara bheda aneka hai| isI taraha mithyAjJAna aura mithyA cAritra ke vipaya meM bhI samajhanA cAhiye / jinako ki yathAvasara dhAge zikhA jAyagA / itanI bAta yahAM jarUra dhyAna meM lelenI cAhiye ki hana mithyAdarzanAdika aura samyagdarzanAdika kI pArasparika zvanukUlatA meM bahuta bar3A aMtara hai / arthAt jisataraha samyagdarzana jahAM hogA vahAM jJAna bhI samyak hojAyagA aura cAritra bhI samIcInatA ko avazya prApta karalegA yaha niyama hai isake viparIta jahAM 2 sampaka vArina hai yahA~ 2 samyagdarzanAdika bhI ho hI yaha niyama nahIM hai| kyoMki nava aveyaka taka bAnevAle muniyoMkA cAritra sabhIcIna to hotA hai parantu yaha kadAcit samyaktva sahita aura kadAcit samyaktvarahita bhI huA karatA hai kyoMki muni evaM zrAvaka donoMmeM hI vrata cAritra kI apekSA dravya liMga aura bhAvaliMga donoM hI avasthAe mAnIgaI hai| yaha bAta mithyA cAritra ke viSaya meM nahIM kahI jA sakatI / dravya rUpamai mithyA cAritrakA pAlana karanevAle ke antaraMga meM samyagdarzana ke astitvakI saMbhAvanA yA kalpanA bhI nahIM kI jA sktii| zaMkA-u.para apane kahA hai ki navaSayaka taka jAnevAle muniyoMkA cAritra samIcIna hotA hai| vaha padAcit samyaktvasahita yora kadAcit samyaksvarahita hotA hai| sI samyaktvarahita cAritra ko sapocIna kisa taraha kahA jA sakatA hai ? jo jJAna yA cAritra samyaktvarahita hai usako to Agama meM sarvatra mithyA hI bahAgayA hai| ucara-ThIka hai / mokSa mArgake prakaraNako lakSyameM rakhakara varNana karate samaya antaraMga bhAvoM ko hI mukhya rakkhA gayA hai| usadRSTi se jisake antaraMgameM mithyAbhAva-mithyAtva prakRtikA udaya yadi pAyAbhI jAtAhai ho usakA jJAna aura cAritrabhI nizcayase mithyA hI hai| kyoMki na to vaha mokSako hI siddhakara sakatA hai aura na mokSake kAraNa bhUta saMra nirjarAke hI siddha karane meM samartha hai| aura jainAgamameM mokSa tathA usakA sAdhana jisase ki saMvara nirjarA siddha hotI hai vahI mukhya mAnA gayA hai| 1-svayaM paThanto na pressaamuddhaarkaaH| sokokti bhI prasija hai ki Apa khAya kAkaDI dUmaroMko maanii| Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baudrakA TIkA tIsarA zloka kintu bAhyadRSTise vicAra karane para uktaprakArake muniyoMkA cAritra mithyA nahIM kahA jA sakatA aMtaraMga bhAva pratyakSajJAna ke viSaya hai aura bAhya cAritra vyavahArakA viSaya hai| sarva sAdhAraNa meM jisakA AcaraNa jainAgama ke pratikUla nahIM apitu anukUla hI dRSTi gocara hotA hai aura jo bhAva ligiyoMka hI samAna hai usakA vyavahAra bhI samIcIna rUpameM hI ho sakatA hai naki mithyA rUpa meM isadRSTi se use samIcIna hI kahanA yA mAnanA tathA usakA yathAyogya sammAna Adi karanA ucita hai isake viruddha dravya rUpameM jo mithyA cAritra hai yaha aMtaraMga se so mithyA hai hI sAtha hI bAhyarUpase - 4yavahArase bhI mithyA hI hai| ata eva donoM meM bahuta bar3A antara hai| __ zaMkA---ThIka hai; matalaba yaha ki dravyaliMgI munikA AcaraNa kevala aMtaraMgameM mithyAtva karma kA udaya rahane ke kAraNa hI mithyA kahA jAtA hai bAharase usakA AcaraNa bhAvaliMgIke hI samAna aura jinokta mAgake anusAra rahaneke kArasa samIcIna hI mAnA jAtA hai| parantu Upara Apane kahA hai ki jahAM sampagdarzana hogA vahA~ jJAna aura cAritra bhI samIcIna hojAte haiN| so yaha kAyama ko Ama viraddha bAjubha hotA hai / kyoMki zrI tatvArtha vArtikajI 1 meM samyagdarzanake prati samyagjJAna aura samyagjJAnake prati sampacAritra bhajanIya kahA hai arthAt hoya mI aura kadAcit na bhI hoya | so isakA kyA samAdhAna hai ? uttara-zrItattvArthadArtika jI meM jahAM yaha bAta kahI hai vahIM isakA prAzaya bhI spaSTa kara diyA hai / kahA hai ki yaha kathana nayApekSara hai| arthAt zandanayake anusAra samyagdarzana jhAna cAritra zabda paripUrNa viSayako grahaNa karate haiN| matalaba yaha hai ki jJAna zabdase jaba zrutakevala yA pratyakSa kevala jhAna vivakSita ho to yaha bhajanIya hai / isItaraha cAritrazabdase ekadeza athavA pUrkha pathAlyAta cAritra vivakSita hai so vaha bhI avazyahI bhajanIya hai / kSAyika samyagdarzanake honepara pUrNa zrutakevala yA dAyika kevalajJAna bhI usI samaya hojAya yA niyamase usake sAtha gayA jAya yaha niyama nahIM hai| isItaraha jahA~ zrutakaivajJajJAna ho vahAM pUrNa yathAkhyAta cAritra, athavA jajhAra samyagdarzana hai vahAra dezasaMyama yA pUrNasaMyama athavA yathAkhyAta cAritra bhI ho hI yaha niyama nahIM hai| isa dRSTi se bhajanIya kahA hai| naki samyavyapadezakI apekSA / vAstava meM jipsasamaya samyagdaH rzana prakaTa hotA hai usI samaya jJAna bhI jo jaisA aura jitane pramANameM bhI ho vaha avazya hI samyavyapadezako prApta karaletA hai / isI taraha cAritrake viSaya meM bhI yathAyogya bhAganAnusAra samajhalenA caahiye| avazanda bhUdhAtuse banatA hai parantu isakA artha sattA janma utsati ziva Adi huA karatA hai| arihatakA bhI vAcaka hai| niruktike anusAra kevala "honA" aisA artha hotA hai abe| jo hotA rahatA hai, eka avasthA--gati prAdimeM pariNata hokara phira se anya avasthAmoMmeM jI 1-tasvArtharAjabArtika msuurcaartikr,70H| yathA-eSAMpUrvasya lAbhe bhajanIyamutaram uttaralAtu nipataH pUrNalAmaH / 2-bhavA pAvati mAnamityetatparilamAyane nAto 'bhavAmnavApevacanam II Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnakaraNTazrAvakAcAra parimA hotA rahatA hai aise bhI saMsArI jIvameM isa zabda kA artha mukhyatayA ghaTita hotA hai| kiMtu arihaMtakA bAcaka isaliye hai ki ve isa tarahakI-hokara hote rahane kI-bhUnvAbhavitvarUpa paddhatiko gramApta karacuke hai / aba unako kevala vaha avasthA prApta karanA hai joki dhruvaI hai, jisake bAda phira dUsarI koI visadRza avasthA prApta nahIM huyA karatI, na ho hI sakatI hai / aisI avasyAeM siddhagatira zAdi hai jinakeliye kahAgayA hai ki "sA gariyaMtra nAgatiH3 " / ina avasthAoMko arihaMtahI prApta kiyA karate haiM / ataeva unakA bhI nAma bhava4 hai| yahI kAraNa hai ki unakA nAma bahA bhava hai varI asunarbhava bhI hai / parantu yahaoNpara caturgati evaM unake antargata 84lAkha yoniyoM AdimeM jo parivartana anAdikAlase horahA hai jIvakA vaha vivartakama hI bhavapaddhatizabise AcArya ko abhISTa hai| usake mukhya kAraNa mithyA darzanAdika haiM, ataeva inake pratyanIka samyagdarzanA. dika bhAva joki apunarbhavatAke sAdhaka hai ve AtmAke nija bhAtra haiM ataeva ve hI urA bharapaddhatike naTa karane vAle tathA usakala svarUpa nAnAvidha khAsa pAramukta karane vAle haiN| isaliye ve hI pAsava dharmazabdake bhI vAcyArtha haiM aura unhoMko AvAyane yahAM dharmazabdase batAyA hai| tAtparya pamyAdarzanAdike samUhakA nAma dharma hai / isa dharmakI pUrNatA pArhantya avasthA prApta honepara hI huA karatI hai / jabataka ye tInoM hI sarvAMsameM pUrNa nahIM hote tabataka unameM moda rUpa kAryako siddha karanekI samartha kAraNatA bhI nahIM pAtI / isa viSayameM pahile saMketa kiyA jA cukA hai| ataeva mumukSukA yaha kartavya hojAtA hai ki jabataka samyagdarzanAdi prakaTa nahIM hue haiM tabaka unako prakaTa karanekA pUrNa karanekA prayAsa kare / aura prakaTa honepara unake pratyeka aMzako pUrNa tathA nirmala manAnekA prayatna kare / isakeliye use unake bheda, aMza, avasthAeM evaM unake bAdhaka sAdhaka kAraNoM Adiko bhI avazya jAnalenA caahiye| kyoMki aisA kiye binA vaha bAdhaka kAraNoM ko dUra karane aura sAdhaka kAraNoM ko prApta karate jAneliye jo use usottara pura-- pArtha karate jAnA cAhiye vaha nahIM kara sakatA aura nahIM vAstavika saphalatA hI prApta kara sakatA hai| isa viSaya meM yahAM adhika likhanese granthakA vistAra bahuta adhika bar3ha jAyamA ataeva nahIM likhA jAtA | jAnanekI icchA rakhane vAloM ko granthAntaroMse samajhalenA caahiye| kintu itanI yAta saMkSepameM avazya samajhalenI cAhiye kiM samyagdarzanAdike niruktibhedaka anu. sAra, dravyakSetrAdikI apekSA bhedake anusAra, prAgama-pranuyoga bhedake anusAra, tathA pramANa naya nikSepa anuyoga Adike anusAra jo AgamameM bhinnara lakSaNa kiye haiM ye saba sApeca hAneke kAraNa satya hote hue bhI AMzika haiM / ve saba arihana avasthAmeM isa taraha antarbhata hojAte hai jisa maha se ki mauke prakAzameM jugunU , dIpaka grAdikA prkaaraa| ataeva jahAM taka vaha avasthA prApta 2-dhuvamacalamaNovama gaI pse| saH sA. 2-siddha gati, anindritva, akArAtya, ayoga Adi / 3 paJcAdhyAyI,yazastilaka / 4 jinasahasranAma "bhavo bhAvo bhayAntakaH / 5-7 / 5--vizvabhUra puna bhayaH // 1 ki0 sa0 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -r a -r n .- --- -- - - - -- -- -. ... -- - . ... -. caMdrikA TIkA cauthA zloka nahIM hotI, vahAM taka sampagdarzanAdiko marAga-bItarAga yA nizcaya--vyavahAra rUpa jitanI bhI avasthAaiM ive saba sAvana rUpa hotI huI bhI anameM usI pUrNa gokSamArgako middha kiyA karatI hai| ina saba sAdhana aSasthAnoM meM se koI bhI vivakSita avasthA apanI pUrNa avasthAkA sAdhya aura utara ayasthAkA sAdhana hai| anta meM snAtaka avasthA prApta honAra tInaki samudAyameM yaha sAmartha prApta hojAtI hai usase saMsArakA anna evaM parama nirvANakA udbhava humA karatA hai| isa tarahase AtmAko saMsArase chuTAkara mokSarUpameM upasthita karanevAlA dharma vahI hai aura yaha eka rUpahI hai vahAM nAnAvidhatA nahIM hai kiMtu usake pahale enameM aneka prakAra pAye jAte haiM ! ma abhiprAyako spaSTa karanekeliye "dharma" yaha eka vacanakA aura "sadRSTijJAnavRttAni" yaha bahu va vanakA prayoga kiyAgayA hai| isake viparIta mithyAdarzanAdike bhI aneka prakAra hai| kiMtu ve saba saMsaraNake hI kAraNa haiN| unameM janma maraNakI saMtatikA ucchadana karanekI sAmarthya nahIM hai / ataeva mumukSuliye ye heya hI haiN| samyagdarzana prakaTa hAjAnepara jIvako saMsArake pAMca pramAhole choTo hoTe pahana lAdako bhI pUrNa na karAkara-utane kAla taka bhI saMsArameM na rakhakara usase sarvathA rahita banA detA hai / ataeva saMvigna bhanyokeliye vahI upA.. deya hai; aura yahI sat hai / tathA vahI mukhya mokSamArgarUpa dharma hai / kyoMki vaha jJAna tathA cAritrako bhI apane utpana hota hI sampaka banAdetA hai| isaliye prAcArya mI yahA~ apanI pratijJA ke anusAra evaM prANiyoM ke vAstavika hitakeniye usI dharmake bhedAbhedarUpako dRSTimeM rakhakara usakA nirdeza kara rahe haiN| eka akhaeDa. abhedarUpa dhamake tIna bheda karake jo unake nAmoMkA yahomalesa miyA aba unameM se sabase pahile aura ukta pravAnabhUna samyagdarzanakA svarUpa bAte haiM / zraddhAnaM paramArthAnAmAptAgamatapobhRtAm / trimUDhApATamaSTAMgaM samyagdarzanamasmayam // 4 // sAmAnyartha--paramArtharUpa pAta-Agama aura tapobhRt (tapasvI sAdhu-guru) kA tIna muhavAmI se apagata, ATha madoMse rahita tathA ATha aMgoMse yukta jo zraddhAna usakI samyagdarzana prayojana--- anya aneka vastuoM meM milI huI kisI bhI vivakSita vastuko pRthaka karake ThIka rUpameM yadi jAnanA yA samajhanA ho to vaha usake lakSaNa dvArA hI jAnI jA sakatI hai / cinda lakSma lakSaNa ye paryAya vAcaka zabda hai| jisake dvArA vibhina vastuoMmeM milI huI kisI vastuko pRthaka mAnA jA sake unI ko usakA lavaNa samajhanA caahiye| lakSaNa do prakArakA karate haiM 1-dravya. satra, kAla, bhava, bhAva / 2-pudgala rAjyaparivartana / 3-parasparasyaktikare sati yenAmyavasAyale ghallakSaNa Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAkaraejuzrAvakAcAra eka mAtmayata dUdAra anAtana / janazake vinA kisIbhI vastukA samyagjJAna nahIM ho sktaa| yaha bAta Age calakara spaSTa kI jAyagI, ataeva yahAM adhika likhanakI AvazyakatA nahIM hai| kiMtu itanI bAta jarUra samajhalenI cAhiye ki lakSaNake mukhyatayA tIna doSa batalAye haiM--pravyApti ativyApti aura asaMbhavaH / inameMse ekabhI dopase yadi lakSaNa yukta hai to vaha apane lakSyakA ThIka 2 parijJAna nahIM karA sakatA / kyoMki isa tarahake sadoSa lakSaNake dvArA jo vastumA jJAna hotA hai yA hogA vaha samyaka nahIM ho sktaa| UparakI kArikAmeM dhamakA jo svarUpa batAyA usImeM usake tIna prakAra yA meda kahe hai--samyagdarzana, samyagjJAna aura sampakcAritra / tInoMko dharma zabdase kahA hai / ataeva mile hue tInoMmeM meM kramAnusAra ekara kA pRthakara svarUpa batAnA jarutI hai| usakA ThIka 2 parijJAna jaisA ki Upara phahAgamA hai nirdoSa lakSaNake dvArAhI ho sakatA hai| isIliye isa kArikAkA nirmANa huA hai| matalava yaha hai ki yaha kArikA samyagdarzana ke svarUpakA samIcIna parijJAna karAnevAlA lakSaNa vAsya hai| isake dvArA samyagjJAna aura samyaka cAritrase pRthaka samyagdarzanake svarapakA ThIkara bodha karAyA gayA hai yahI isa kArikAkA prayojana hai| zaMkA--bhAgamameM samyagdarzanake aneka lakSaNa batAye haiN| jaisA ki Upara Apane kahA hI hai ! yahAM jA lakSaNa hai vaha bhI unameMse eka prakArakA hai ataH samyagdarzanakA vaha aisA yAmAtya laparADa kisa taraha mAnA jA sakatA hai ki jisameM anya saba lakSaNoM kA bhI samAveza ho sake ? aura yadi yaha bAta nahIM hai to isa lanaNako aAMzika hI kyoM na mAnA jAya ? arthAt ise sabhya darzanakA sAmAnya lakSaNa na mAnakara usake aneka bhedoMmeMse eka bhedako dRSTimeM rakhakara-- samyagdarzanake aneka bhedoMke kAraNabhUna aMzoma se eka aMzako lekara kahAgayA kyoM na mAnA jAya ? yA phira ise adhApti dIpase yukta kyoM na kahA jaay| uttara-yaha na to adhyApta lakSaNa hI hai aura na aAMzika hI hai| kyoMki isameM jina zabdoMkA evaM vizeSaNoMkA prayoga kiyA hai ve ina donoM hI dopoMko dhAraNa karane meM samartha hai| zraddhAna zabda kI sAmanabhedoMke anusAra mibAra prakAra kI nirukti karanepara prAyaH sabhI lakSaNoMkA samAveza ho jAtA hai| dasarI bAta yaha hai ki "zraddhAna" kriyAke karma aura usake vizeSaNakA prayoga evaM tInoM kriyAvizeSaNoMkA ullekha bhI nirarthaka nahIM haiN| isase bhI aneka lakSaNoMkA samAveza hojAtA hai| ataH yaha ladANa AMzika yA avyApta nahIM hai / sAthahI vizeSaNoMkA phala itara vyAdhi humA karatA hai| isaliye yahAM atimyApti doSakI bhI saMbhAvanA nahIM rhtii| kyoMki una vizeSaNoMke vinA jina alasyoMpe lakSaNake jAnekI saMbhAvanA thI una sabakA kAraNa bhI kara diyA gayA hai / asaMbhava doSakI to kalpanA bhI nahIM hosktii| ataeva yaha lakSaNa pUrNa nirdoSa haiN| isake kahe binA -lakSyavastukA hI jo svarUpa ho vaha AtmabhUna aura usase jo bhinna ho vaha anAtmabhUta lakSaNa samajhanA caahiye|....shaanaabhyaayau / 6....saeNzaya viparSaya aura anabhyavasApa / isa taraha asaMbhava doSa tIna tarasa honaa| Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aiser der cauthA ka tik "sadddaSTi" zabda ke kahanemAtra se dharma athavA socAmArga ke prakaraNa meM usakA kyA Azaya yA rahasya hai yaha bhale prakAra samajhameM nahIM A sakatA thaa| ataeva isa lakSaNavAkyakA kahanA Avazyaka hai yaha kArikA nirarthaka nahIM; apanA asAdhAraNa prayojana rakhatI hai| zabdoM kA sAmAnya vizeSa artha -- zraddhAna zabdakI nirukti isa prakAra hai ki dhAtuse zrat banatA hai jisakA artha haiM vizvAsa / dhA dhAtukA artha dhAraNa karanA hai / arthAt vizvAsake dhAraNako zraddhAna kahate haiM / mUla meM dharma ke bheda batAte hue "sadddaSTi samyagdarzana" zabda kA prayoga kiyA hai| yahA usakA artha "zraddhAna" zabda ke dvArA batAyA hai| kAraNa yaha ki indriyoMke dvArA kisI bhI mUrta padArthako dekhane ke artha meM hI darzana zabda loka meM prasiddha hai kintu vaha saMsAra nivRttikA kAraNa nahIM ho sakatA / zraddhAna zrAtmapariNAma honese nirmANakA kAraNa ho sakatA hai| ataeva prasiddha artha na lekara Agamokta - AmnAya prasiddha evaM yukti pUrNa viziSTa artha kI tarapha dRSTi dilAI haiM? | aura aisA karanA vyAkaraNa zAstra bhI viruddha nahIM hai| kyoMki zabda zAstra meM dhAtuoM ko anekArtha mAnA hai? ataeva prakaraNa ke anusAra zartha karanA ucita evaM saMgata hI hai| prAcIna mAyako bhI yahI bAta abhISTa haiM 1 zaMkA- paDdarzana, sarvadarzana Adi zabdabhI loka prasiddha haiN| kyA vahAM bhI indriyoMse dekhanA artha hI liyA jAtA hai ? uttara -- prathama no jainevara AcAryone prAyaH aisI koI paribhASA nahIM kI hai ki jisase darzana zabdakA samIcIna zraddhAnarUpa AtmapariNAma artha liyaajaay| dUsarI bAta yaha hai ki unakI zranyatAnusAra zraddhaya viSaya ke svarUpa meM antara honese zraddhAnameM bhI antara paDatA hI haiM / eva svarUpa varSA tathA viSaya viparyAsa spaSTa hai| tIkhI bAta yaha hai ki zraddhAna yA samyagdarzana zabdase zuddhAtmAkA avalokana artha abhISTa hai / aura digambara jainAgamake sivAya dhanya kisI zrI darzanakArane AtmAkA vAstavika zuddha svarUpa mAnA yA batAyA hI nahIM haiN| aisI avasthA meM darzanazabda kA prayoga yadi anya logoM meM pAyA jAtA hai to vaha zrAgantuka-kahIM na kahIMse AyA huA hI samamanA cAhiye / athavA rUDhivaza ve usa zabdakA prayoga karate haiM kintu yukti yukta aura vAstavika arthase ve anabhijJa haiM / yadvA kahanA cAhiye ki jainAgamameM isa zabdakA jo artha abhISTa hai anya loka usa artha meM usa zabdakA prayoga nahIM karate / prazna - jainAgamameM darzana zabda sAmAnya avalokana artha meM bhI prasiddha haiM vaha artha bhI asi kyoM na liyA jAya ? uttara --- zabdasAdRsya mAtrako dekhakara eka artha kI kapanA karanA ThIka nahIM hai jisakA zerAlokArthatvAdabhipretArthasaMpratyaya iti cena, anekArthatvAd || 3 || mokSamArgaprakaraNAcAnagatiH 29112-198kAryamA / 3- manasi0 asadi / Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnakaraekzrAvakAcAra artha sAmAnya avalokana kiyA jAtA hai vaha darzanopayoga hai| usase yaha samyagdarzana jisakA ki artha yahAM batAye gaye prakArakA zraddhAna kiyA jAtA hai vaha sarvathA bhinna hai| donoMke nirdeza svAmitva sAdhana adhikaraNa sthiti vidhAna tathA sat saMkhyA Adi anuyogoM ke prakaraNako dekhanase yaha bAta acchI taraha samajhameM AsakatI hai ki inameM antaraM mahadantaram / zaMkA-zrI arihaMta bhagavAnakA darzanabhI mokSakA kAraNa kahA jAtA hai / ataeva samyagdarzana ke prakaraNameM dekhanA artha bhI yadi liyA jAya to kyA Apatti hai ? uttara-jina darzana yA jinamahimadarzanako samyagdarzanake kAraNoMmeM avazya hI pAyA hai| kintu zuddha AtmasvarUpa batAye gaye zraddhAna pariNAmase rakti jinadarzanAdika mokSake kAraNa nahIM ho sakane aura na mAne hI haiN| jinadarzanAdika svayaM zraddhAnarUpa na hokara usake kAraNa haiM / isaliye ve bhI dharma hai| kintu ye svayaM samyagdarzana nahIM haiN| isaliye mokSamArgarUpa dharma nahIM hai| ukta zraddhAna pariNAmase yukta jinadarzanAdika mokSake kAraNa kahe jA sakate haiN| parantu ve bhI prathama to mokSaka sAkSAta kAraNa nahIM haiN| dUsarI bAta yaha ki isa kathanase bhI zraddhAnarUpa pariNAmakI hI mokSake prati cAstavika kAraNatA siddha hotI hai| zaMkA---zraddhAna tI jhAnakI hI eka paryAya vizeSa hai| kyoki tastrArtha abhimugna buddhi ko hI zraddhA kahA hai| isase lI samyagdarzana jJAnase bhinna nahIM ThaharatA / uttara---zraddhAna zabdakI niruktiyoM para dhyAna denesa donoMkI bhinnatA sahaja hI samajha meM zrAsakatI hai| kyoMki yahAM para jo yata tava zabda diye gaye haiM zibhinna adhoM ko spaSTa kara dete haiM / parantu sAdhana me hoMka anusAra isa zabdakA samyandarzana artha bhI viruddha nahIM hai jisake hone para-prakaTa hojAne para tatvArthAdi viSayaka zraddhAna huzrA karatA hai usako kahate haiM sampagdarzana | isa taraha se artha karane para zraddhAna aura samyagdarzanameM jahAM bhinmatA pratIta hotI hai vahIM samyagdarzanakA zraddhAna lakSaNa susaMgata hai yaha bAta bhI spaSTa hojAtI hai| prazna-pumyagdarzana aura zraddhAna jA ki donoM bhinna 2 pariNAma haiM / taba kyA inameM yabhicArakI saMbhAvanA nahIM hai ? kyA yaha jiyama hai ki jahAM zraddhAna ho vahAM samyagdarzana bhI avazya ho ? sampagdarzana ke vAstava meM na rahate hue bhI zraddhAna rahA karatA hai yaha kahanA kyA yuktithukta athavA vAstavika nahIM hai| uttara---sAmAnyatayA zraddhAna samyandarzanase vyabhicarina bhI ho sakatA hai / kyoMki vaha sat samIcIna aura asat-asamInIna donoM hI tarahakA pAyA jAtA hai / ataeva zraddhAna vizeSakA samAndha yadi samyagdarzanake sAtha mAnA jAya to koI bhI Apatti nahIM hai| yahAM para sampamdarzana ke lakSamA rUpameM jisa zraddhAnakA ullaM va kiyA hai vaha zraddhAna vizeSa hai / jaisA ki usake karma padaka - - - - - tasvArthAbhimukhI buddhiH zraddhA sAtmyaM macistathA / / paMcAdhyAyo / 2- yadAvAt yathAbhUtamartha gudAtyAtmA satsamyagdarzanam // rAga 1.2.18 / Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maudrakA TIkA cauthA bhoka ullekha se spaSTa hojAtA hai| kyoMki paramArtha aura paramAdha vizapara viziSTa Ata Agama tayAbhRtako viSaya karane vAle zraddhAnako hI yahAM samyagdarzanakA rU.kSaNa itAyA hai ki sAna sAmAnyako athavA aparamArtha viSayaka shrddhaanko| AgamameM prazama saMvega anukampA aura sAstikyako samyAdAnakA lakSaNa batAyA hai | yaha bhI anantAnubandhI kapAyaka udayake prabhAva se sambanA rakhatA hai| matalaba yaha ki hanantAnubandhI pAyaka udagake abhAvase hone vAle prazamAdika bhAra hI vAstavoM samyagdarzanake lakSaNa mAna aura ye hI saMgata kii| sAtha hI isa zamAdi bhAyoMse yukta AstikyAne bhI lakSaNamAnA hai usI prakAra zraddhAnake vipayameM bhI samajhanA cAhiye / aneka dravya mithyAdRSTi sAdhuoM meM krodhake anudreka ko dekhakara prazamabhAva samyagdarzanakA vyabhicarita lakSaNa kahA jA sakatA hai parantu unameM pAya jAne vAle anantAnurandhI mAnake bhAvako dekhakara yaha spaSTa ho jAtA hai ki vAstava meM baha lakSaNa vyabhicarita nahIM hai / isItaraha zraddhAnake ghiyayameM bhI ghaTita karalenA caahiye| paramArtha zabda ----zradAna kriyAke karmarUpameM kahe gaye prApta Agama aura tapobhUtakA vizapaNa hai / yaha aparamArtha bhRna AptAdika zraddhAnakI nivRtti iratA hai sAtha hI paramArthabhUta prAptAdike svarUpakA bodha bhI saMkSepameM barAtA hai| yaha prAptAdi tInoMkA zeSaNa hai / ara.ena hInoM meM hI paTita ho tathA tInoMke hI asAdhAraNa guNa dharmakA jisase bodha ho isa taraha se isakA artha karanA cAhiye / yathA para-uskRSTa sarvotkRSTa hai mA-pramANarUpa sarvathA pramANabhUta kevala jJAna tathA artha zuddha azuddha AtmadravyAdi pratipAdita viSaya athavA jisake dvArA unakA pratipAdana ho aisI divyadhvani padvA syAdvAda paddhati jinakI unako kahate haiM paramArtha / yaha artha prApta kI dRSTi se karanA caahiye| Agamake pakSa meM artha zabda se abhiSeya artha lenA cAhiye / tathA tapasvI-guruke apekSAse artha karanemeM artha zabda kA prayojana artha karanA cAhiye kyoM ki abhidheya viSaya-chaha dravya saMta saca paMcAstikAya tathA navapadArtha sarvotkRSTa haiM ve pUrvApara aviruddha, pratyakSa aura yuktise prayA. dhita, mithyAmAnyatAoMke viruddha evaM indrAdikoM dvArA bhI anulaMdhya hai| isI prakAra saMsAra paryAyake viruddha nirvANa avasthAko siddha karane ke lie baddha parikara sAdhuoM kA prayojana bhI sarvokRSTa-sarvathA vizuddha kevalajJAnamaya prAtmadravyapa artha ko siddha karanA hI hai / isa taraha paramArtha zabda kA artha tInoM ke hI sAtha saMgata hotA hai| aura sAthahI unakI asAdhAraNatAko bhI yaha spaSTa karatA hai| vizeSaNa ke prayogakA AzayabhI yahI hai ki apane vizeSyakI vizeSatA 1-2-- rAgAnAmandrakA prazamaH saMsAgapa'rutA saMvagaH, sarvaprANipu maitrI anukmpaa| jIvAdayo'rthAH yathAvaM santIti matirAstikam / rAjabArtika / 3-atastrajJAnake viSaya meM jo unake antaragameM zrAhaMkArika bhAva aura tatvajJAna ke prati vicikitsAkI bhAvanA rahA karatI hai vaha mithyAraSTiyoMke prazamako vyabhicarita pramANita karadetI hai / dekho-zloka thaa| Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ranakaraNDazrAvakAcAra ko pragaTa kreN| yadyapi yahAMpara paramArtha zabda AptAdi tInoM ke vizeSaNarUpameM prayukta huA hai; jaisA ki Upara batAyA gapA hai / TIkAkAroM ne bhI vizeSaNarUpa hI isakA artha bhI kiyA hai| kintu isa viSaya meM hamArI samajha hai ki yadi isa zabdakA svatantra artha bhI kIyA jAya to koI hAni athavA Apatti nahIM mAlUma hotI / matalaba yaha ki para- sarvokRSTa mA kevalajJAna rUpa artha-nija prAtmadravya yA padArtha kA arthAt brAnanya sarvopAdhivivikta nija zudrAtmadravyakA jo zraddhAna usako samyagdarzana kahate hai aisA bhI artha kiyA jAya to kisotaraha anucita asaMgata evaM pAdhita nahI hai| pratyuta eka vizeSa arthakA bodha hotA hai| isase nizcaya aura vyavahArarUpa sAdhya mAthana avasthAoM kI tarapha bhI lakSa jAtA hai| kyoMki nizcayase apanI paramArtha avasthA sAdhya hai aura vyavahArase usake sAdhana prApta Agama tapobhUna haiM una sabhIkA zraddhAna ho to vahI samIcIna kAryakArI ho sakatA hai| dUsarI bAta yaha ki isa zabda ko vizeSaNa rapase mAnakara Upara jaisA kucha artha kiyA gayA hai usake sivAya isakA Azaya chaha anAyatanoM kA kAraNa bhI ho sakatA hai / yaha artha hamArI samajhase ucita aura Avazyaka bhI hai / kyoMki samyagdarzana ke 25 mala? dopoM se 3 mUr3hatA 8 zaMkAdi doSa aura 8 mada isa taraha 16 maladoSoM kA hI yahAM kaNThokta ullekha pAyA jAtA hai| zeSa chaha anAyatanoMkA bhI nirdeza honA cAhiye usakA bodha paramArtha vizeSaNase karAyA gayA hai aisA samajhanA cAhiye / aparamArtha bhUta prAptAdi tIna aura unake 3 hI zrAzraya isataraha chaha anAyatanoMkAra nivArA bhI isa vizeSaNa kA abhiprAya hai aisA samajha meM AtA hai| kArikA meM prayakta 'anya zabdoM-zrApta aAgama tapobhUta, tIna muhatAeM, ATha aMga, aura pATha madake arthakA svarga granthakAra Age calakara ullekha kreNge| ataeva inake viSaya meM yahAM adhika likhane kI AvazyakatA nahIM hai / saMkSipta Azaya yaha hai ki prApta zabdakA sAmAnyatayA prasiddha artha yaha hai ki 'yo yatrAvaJcakaH sa tatra praaptH| arthAta jo jisa viSaya meM akaJcaka hai vaha usa viSaya meM prApta hai| kiMtu tAtparya yaha hai ki jisane apane vAstavika guNoM ke ghAtaka cAra ghAtiyAM karmoMko naSTa karake apane zuddha jJAnAdi guNoMko prApta kara liyA hai usako kahate haiM prApta | anya prakArase prAptapanA banahI nahIM sakatA yaha bAta svayaM andhakAra Age calakara kahane vAle haiM / bhora yaha isalie bhI ThIka hai ki isake binA yaha paramArthataH avaJcaka nahIM mAnA jA sakatA / isI taraha Agama kA prAzaya bhI yaha hai ki 'bhA-samantAt gamyate yudhyate vastu tavaM yena yasmAdvA / pratyeka dRSTi se jisake dvArA samasta vastu tasvakA pArajJAna ho usako kahate haiM pAgama / kyoMki zrutakA viSaya sAmAnyatayA kevalajJAna kI samakoTImeM batAyA hai, kevala pratyakSa aura paroSa kA unameM antara hai aisA Agama T R E..... . . - - - Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ster TIkA cAlaka 46 meM kahA gayA haiM / tapobhUta zabda kA artha hai ki jo tapa ko dhAraNa kareM athavA usakA poSaNa kareM | tapakA Azaya hai ki jisake dvArA tapAyA jAya jisa taraha zragni ke dvArA tapAyA gayA azuddha suvarNa doSoMse rahita - pUrNatayA zuddha bana jAtA haiM usI taraha jisa kriyAke dvArA AtmA apane samasta doSoM se rahita hokara sarvathA vizuddha avasthA ko prApta karale usako kahate haiM upa isa tapa kA sAmAnya svarUpa mana zarIra aura indriyoM ke pravRttikA virodha hai isake dvArAhI saMvara pUrvaka pUrvavaddha karmoM kI mukhyatayA nirjarA huA karatI haiN| mRr3hatA kA artha hai ki moDa ke udaya se AkrAMta aviveka vizeSa / ina tIna bhedoM kA varNana Age kiyA jAyagA / ina ATha aMgako choDakara zarIra pRthaka nahIM dikhAI detA usI prakAra samyagdarzana ke ATha aMga haiN| samaya nAma garva kA hai| yahAM garva nAnubandho kaSAyase samba ndhita lenA cAhiye / isake bhI viSaya kI apekSA ATha bheda haiM jinakA ki ullekha yAge kiyA jAyagA / paramArtha svarUpa AptAdike viSaya ke zraddhAnameM inameM se tInoM mUDhatAoM tathA ATha madoM kA sambandha nahIM rahA karatA / aura yadi rahatA haiM to vahAM vAstavika zraddhAna athavA samyagdarzana nahIM hai, aisA samajhanA cAhiye / tAtparya -- yaha kArikA jo ki samyagdarzana ke lakSaNa rUpa hai, isa sthAna para apanA sarvathA aucitya rakhatI hai / sAthahI yaha lakSaNa sarvathA nirdoSa haiM zraddhAnarUpa kriyA ke karma rUpame athavA kiyA vizeSa rUpameM jina jina zabdoM kA prayoga kiyA haiM ve saba lakSaNa meM AnevAle doSoM kA vAraNa karane meM samartha haiM unake dvArA saMbhava vyabhicAroM kA nirAkaraNa ho sakatA hai / samyagdarzanake anya sthAnoMpara jo bhinna 2 prakArake kiye gaye lakSya upalabdha hote haiM una sabakA bhI isameM samAveza ho sakatA hai / paramArtha zabda AptAdi tIno kA vizeSaNa hai aba isa vizeSaNa ke dvArA tInoM kI sAdhAraNatAkA jisa taraha se bodha ho usa taraha se tIna artha karanA ucita evaM Avazyaka hai / isake sivAya paramArtha zabda ko vizeSaNa na mAnakara zraddhAnarUpa kriyA kA sIdhA karmarUpa meM hI mAnA jAya to yaha bhI eka avazya hI ucita evaM saMgata viSaya hai / zraddhAna kriyA ke vizeSaNa diye gaye haiM ve do prakArake haiN| eka vidhirUpa aura do niSedharUpa pahalA aura tIsarA niSedharUpa haiM; aura bIca kA eka vidhi rUpa hai| isa vidhirUpa kriyAvizeSaNa kA dehalIdIpaka nyAya se donoM niSedharUpa kriyAvizeSaNoM para prakAza paDatA hai, jisakI vidhihI nahIM usameM kisI bhI viziSTa viSaya kA niSedha kisataraha saMbhava ho sakatA haiM aura kisa taraha kiyA midhyAtva kukhAna, aura mithyA caritra isa taraha 3 aura kudeva kuzAstra tathA kuguru isa taraha 6 anAyatana hote haiN| inameM midhyAtvAdikA 'yadIyapratyanIkAni' zabdase aura budevAdi saunakA isa paramArtha vizeSaNase mahaNa kara lene para chaha zranAyatanoM kA bhI saMmaha ho jAtA hai / 1 - sura- kevaleM va zAyaM doyaNavi sarisANa hoMti boharado / suduNA tu parokSa va pAya / Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 ratnakaraNDazrAvakAcAra ....... AAAAAAAAAAAA---- jA sakatA hai| yahI kAraNa hai ki vidhi ko sUcita karanevAlA yaha madhyastha vizeSaNahI tInoMmeM mukhya mAnA gayA hai yadi aisA na hotA ko Age calakara ina tIno hI vizeSaNAMkA jo varNana kiyA gayA hai usameM prAcAryako kramabhaMga karanekA koI kAraNa na thaa| kiMtu hama dekhate haiM ki prAcArya ne pahale pATha aMgoMkA varNana kiyA hai aura usake bAda tIna mUr3hatAoM kA aura usake bAda pATha madoMkA varNana kiyA hai isase yahI tAtparya nikalatA hai ki graMthakArako vidhipUrvaka hI niSedha karanA ucita azIta hotA hai| ___ samyagdarzanako graMtha kAsne bhinna 2 aneka zabdoMke dvArA isa graMthameM bhI sUcita kiyA hai| yathA-saddaSTi 3, TAna 1, ruci 11, zraddhA 12, guNanIti 13, dRSTi 14, darzana 21, samyagdarzana 28, dharma 26, samyaka 32, nimoha 33, jinendrabhakta 37, rapaTa ghaTa 38, dRSTyA sunizcitArtha 36, darzana zaraNa 40, jinabhakta 41, Adi inameMse yahAMpara zraddhAna zabdakA payoga hai isa zabdakA kyA zrAzaya hai yaha pahale likhA jA cukA hai parantu ina bhinna 2 zabdoM ke prayoga kA kyA abhiprAya hai, saMkSepameM isa viSayameM bhI yahAM kucha likhanA ucita pratIta hotA hai| samyagdarzana AtmAkA eka aisA sarvasAmAnya guNa hai joki kAlika akhaNDa athavA nirvikalpa sanarUpa Atmadravya ko, binA kisI bhI taraha ke guNadharma avasthA athavA paryAya kI apekSAse bheda kiye viSaya karatA hai / yahI kAraNa hai ki usako nirvikalpa athavA ayastaSyA kahA hai| aura isIlie usakA prabhAva prAtmAke sabhI guNadharmA athavA avasthAoMpara pahA karatA hai samyaktva sahacArI aura mithyAtva sahacArI guNadharmoM athavA avasthAoM ke sAmAnya svarUpako dekhakara athavA usakI apekSAse bhalehI unako vyabhicArI mAna liyA jAya aura yaha kaha diyA jAya ki zraddhAdika samyaktva ke avyabhicArI lakSaNarUpa bhAva nahI haiN| parantu jaba unako lakSaNarUpameM kahA jAtA hai usa samaya usakI samyaktva sahacAriNI asAdhAraNatA prakaTa karane ke lie jo vizeSaNa diye jAte haiM unakI tarapha khAsa karake dRSTi denekI AvazyakatA hai| una vizeSaNoM ke dvArA jo vivacita laharUpa meM kahe gaye guNadharma yA paryAya athavA avasthA kI vizeSatAeM prakaTa kI gaI hoM unako sAtha meM lekara vicAra karanepara ve guNa ghamodika azyA sarasthAaiM abhyabhicarita mAnI jA sakatI hai / yahI bAta yaha kahe gaye zraddhAna lakSaNake viSaya meM samajhanI cAhiye / zraddhAnarUpa kriyAke paramArthAdika karma tathA trimUDhApIDhatA Adi vizeSasoM ke dvArA jo isakA asAdhAraNaM svarUpa prakaTa kiyA hai vaha niHsaMdeha samyagdarzana ke avyabhicArI lakSaNapane ko prakaTa karatA hai| jo bAta zraddhAna ke liye hai vahI bAta ruci Adikke viSayameM bhI samajhanI cAhiye / jaisA Upara kahA gayA hai ki samyagdarzana kA sAmAnyatayA AsmAke sabhI guNa dharmoM para prabhAva par3atA hai tadanusAra eka zraddhAna hI nahIM apitu ruci bhAdi sabhI dharma mambaktvaka sAhacarya ko prakaTa karanevAle yathAyogya tadvizeSaNoM ke dvArA bhavyabhicArI laSayake apameM kaDe jA sakate haiN| Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caMdrikA TIkA cauthA zloka AgamameM sarvatra prazamAdika ko tathA AstikyAdi ko samyakatvakA bodhaka lakSaNa mAnA hai| yaha bhI kahA hai ki chaThe pramatta guNasthAna payaMtake jIvoM ko parakIya samyagdarzanakA jJAna auSazAmiAdi hetuoM dvArA anumAnase2 ho sakatA hai / dhyAna rahe yaha anumAna kevala aMdAja athavA yabhicarita bhAva nahIM hai| anyathAdupA mIyoja hetu ke dvArA honevAlA anumAna nAmakA samyagnAna hai| hAM ! kadAcita yaha saMbhava hai aura kahA jA sakatA hai ki isa tarahakA anumAna yahI vyakti kara sakatA hai jisako ki samyaktrasahacArI aura mithyAtva sahacArI prazamAdika athavA zraddhA Astikya Adike vaiziSTya yadvA antarakA svayaM anubhava hai / kyoMki svayaM samyagdRSTi jIva hI isa taraha ke sAdhyase acinAbhAva rakhane vAla hetu ke vAstavika antarako samajha sakatA hai| yahI kAraNa hai ki cauthe pAMcave va chaThe guNasthAnavAle jIvoM ke liyehI yaha kahA gayA hai ki prazamAdika hetuoM ke dvArA yaha jIva dUsareke bhI sampandarzana ke bhasvitvakA anu. mAnase jJAna prApta kara sakate haiN| __ AgamameM jahAM zrutajJAna ko sakalAdeza tathA vikalAdeza isa taraha do bhAgoM meM vimakiyA hai nahIM makalAdezakA artha yaha batAyA hai ki jo sampUrNa vastu ko viSaya kare / arthAt eka guNa ke dvArA jo vikanya yA guNabheda na karake pUrNa vastuko prANa kiyA jAya usako kahate haiM sakalAdeza athavA pramANa / aisA kahane aura karane kA bhI kAraNa yaha hai ki vAstava meM vasta vidhipratiSedhAtmaka ananta guNa dharmoM kA prakhaNDa-avizvagbhAvI evaM prayuktasiddha piMDa hai| isa taraha ke dravyake pUrNasvarUpa kA bodha karAne kI zakti kisI bhI zabda meM nahIM hai| koI bhI zabda aisA nahIM hai jo ki isa taraha ke dravyakA pUrNatayA jJAna karAmake / vaha zabda svabhAvataH apane nizcita athavA saMketita artha yA arthIkAhI bodha karA sakatA hai ! aisI avasthAmeM dravyake pUrNa rUpa kA jhAna karAne ke lie isake sivAya aura koI mAgabhI nahIM hai ki kisI bhI guNadharma ke nApaka vivakSita zabdakI usa vAcakatA ko gauNa karake usa dhamase saMbandhita sampUrNa vyakA use vAcaka batAyA jAya / yahI kAraNa hai ki jIvAdika davyoM ko kisI bhI yogya guNadharmake vAcaka zabda dvArA hI jatAyA jAtA hai| yahI bAta samyagdarzana ke viSayameM samajhanI cAhiye / samyagdarzana ke prakaTa hotehI aAzAke sabhI guNadhoM para abhUtapUrva evaM asAdhAraNa viziSTa prabhAva paDA karatA hai| inhIM guNadhoM meM se ko samyagdarzana kA yogya vodhaka samajhakara lakSaNarUpameM kahA jAtA hai| aura unakI usa abhUta pUrva asAdhAraNa viziSTatA ko vizeSaNoM dvArA spaSTa kara diyA jAtA hai| yahI bAta 5-prazamAghabhivyaktalakSaNam prathamam (sarAga mmyktvm)| -anagAra dharmAmRta ma02-taiH svasaMviditaiH sUkSmalobhAntAH svAMza viduH / pramavAntA anyagA tajjavA ceSTAnumateH punaH // 53 // 3-prakaguNamusena zeSavastukayanaM sakalAdezaH / sakalAdezaH pramANAdhInaH / Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rantakAraganuzrAvakAcAra grahAMpara bhI samajhanI cAhiye / samyagdarzanakA bodha zraddhAna zabdake dvArA karAte hue sAthameM kahe gaye vizeSaNoM ke dvArA usakI isa tarahakI asAdhAraNatAkA bhI paricaya karA diyA hai jisase ki vaha samyagdarzanakA adhyAti ativyApti aura asaMbhava dopoMse rahita lakSaNavAkya mAnA jA ske| ____ AptAdi zabdoMkA sAmAnyatayA artha yaha hai ki saMsArAtIta siddha avasthA jisa padase prApta kI jA sakatI hai usako jisane prApta kara liyA hai usako kahate haiM prApta / imItaraha pratyeka pahaluse zeya padArtha jisake dvArA jAnA jAsake usako kahate haiM Agama | aura karmAkI asAdhAraNa nirjarAke kAraNabhUta tapake karane vAloM ko kahate haiM tpstrii| kiMtu yaha sAmAnya zabdAtha hai| jaba taka inake asAdhAraNa svarUpako prakaTa karane vAle lakSaNa na kahe jAya taba taka unakA yatheSTa aura nirdhAnta jJAna nahIM ho sktaa| isa vAtako dhyAna meM rakhakara prAcArya prApta Adi tInoMkA yahAM mAnate lakSaNa kahate haiM / athavA tInoMkI usa paramArthanAko batAte haiM ki jisase yukta hone para ve samyagdarzanake viSaya kahe jAsakate haiN| yadvA jina 2 vizeSaNAMse yukta AptAdikA zraddhAna samyagdarzana mAnA jA sakatA hai unameM sabase prathama kramAnusAra 5 kArikAoM meM prApta ke svarUpakA pratipAdana karate haiN| prApnotsannadoSeNa 1 srvjnyenaagmeshinaa| bhavitavyaM niyogena nAnyathA hyAptatA bhaveta // 5 // sAmAnya artha-niz vayase yAptako utsannadoSa (chUTa gaye haiM samasta doSa jisake aisA)aura sarvajJa nathA AgamakA Iza honA cAhiye / kyoMki isake sivAya anya prakArase AptapanA bana nahIM sktaa| prayojana- isa kArikA nirmANakA vAstavika prayojana kyA hai, isa sambandhameM yahAM adhika likhanekI AvazyakatA nahIM mAluma hotii| kyoMki isa viSayameM kArikAkI utthAnikAmeM hI kahA jA cukA hai ki ukta samyagdarzanake lakSaNa zradvAnarUpa kiyAke karmarUpameM jina prApta zrAgama aura tapasvIkA ullekha kiyA hai unakA kramase isa tarahakA varNana karanA jarUrI hai ki jisa se usakI paramArthavAkA bodha ho ske| zrInAoMko gaha bhale prakAra parizAna ho sake ki samyagdarzanake viSayabhUta prAptAdi kisa tarahake hone cAhiye / yadvA kinara AdhiAraNa vizeSatAoMse yukta AptAdike zradvAnako sampAdarzana kahA jA sakatA hai / aisI avasthAmeM zraddhAnarUpa sampa-- dazanake viSayabhUta prAptAdikI ye asAdhAraNa vizeSatAyeM batAnA bhAzyaka ho jAtA hai / unako spaSTa karake yaha kArikA apanI prayojanavatAko svayaM dikhAdetI hai| dUsarI bAta yaha hai ki jagatmeM bhinnara sampradAyavAloMne ApakA svarUpa bhI miara prakArase hI mAnA hai / yadyapi ye mAnyatAai aneka hai; phirabhI inako sAmAnyatayA sAta bhAgoMmeM vibhakta 1-uchinnadopaNa ityapi pAThaH / Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caMdrikA TIkA pAcavAM loka kiyA jA sakatA hai| yahAM para Apake jo tIna vizeSaNa diye haiM unameM se eka 2 tathA do 2 aura tIno ke na mAnane se yA tInoMka pRthakara nirapekSa mAnane se sAta bhaMga ho jAte haiM / dhyAna rahe ki ye sAto hI bhaMga mithyA haiM / ina mAnyatAoM ke anusAra sacce AptakA svarUpa lakSita nahIM hotA / yaha kahanekI zrAvazyakatA nahIM hai ki prakRtameM Asase Azaya bhemomArgarUpa dharmake upajJa batAse haiM / sAtha hI yaha ki isa tarahake vakta meM ina tInoM hI viSayoMkA rahanA bhI atyAvazyaka haiN| yahI kAraNa hai ki granthakArane jora dekara kahA hai ki anyathA AmanA ho hI nahIM sakatA bana hI nahIM sakatA / yaha anyathAnupapanatva hetu zrApsa meM tInoM vizeSayoM kI AvazyakatAko siddha karatA hai / saMsAra meM Aptake svarUpake viSaya meM jaba aneka tarahakI mithyA mAnyatAeM pracalita ho rahI ho, aura jagat ke prANI udhara AkarSita horahe hoM, athavA unako mAnakara gRhIta midhyAtvake dvArA duHkharUpa saMsAra meM bhramaNa kara rahe hoM taba vAstavika dayAlu bhagavAn aura AcAryakA svAbhAvika kartavya hojAtA hai ki ve unakI bhrAMta dhAraNAko dUra karane keliye- unake ajJAna aMdhakAra ko naSTa karane ke liye unake sAmane tathAbhUta- yathArtha vastusvarUpa ke prakAzako upasthita kareM jisase ki ve zreyamArga nirvivayA calakara zuddha satya svataMtra aura zAzvata sukha -- kalyANako prApta kara skeN| isa kArikAke nirmANakA yaha bhI eka prayojana haiM ki prApta ke svarUpameM vAstavika nirdoSatA kaba prApta ho sakatI hai yaha una saMzayita viparyasta nidhyAdhAraNAgrasta bhavya zrotAoM ke sammukha upasthita kara diyA jAya / isIliye Aptake tIna asAdhAraNa vizeSatAko prakaTa karane vAle tIna vizeSaNa dekara batAyA hai ki inameMse koI bhI vizeSatA yadi na mAnI jAya to nizcita haiM ki zrAptapanA nahIM bana sakatA / Apta zabdakA loka meM prasiddha artha yaha hai ki jo satyakA jJAtA ho aura rAgadveSAdile rahita satyakA upadeza karanevAlA ho / kintu vyAptapana do taraha kA ho sakatA hai 1- laukika 2- pAralaukika | lokaprasiddha artha laukika Asake viSaya meM samajhanA cAhiye / isa kArikA meM jo AptakA svarUpa batAyA gayA hai vaha pAralaukika zrAptakA hai / yaha bAta AgekI kArikA se spaSTa hojAyagI jinameM ki isa padya meM kaheMgaye tIno vizeSaNakA spaSTIkaraNa kiyA gayA hai / Apta zabda kA eka prasiddha artha yaha bhI hai ki jo jisa viSaya meM vaJcaka hai vaha usa viSaya meM Apta mAnA jAtA hai| yaha bAta pahale bhI kahI jA cukI hai| kintu yaha bAta bhI dRSTi meM rahanA jarUrI hai ki avaJcakatA ke liye vAstava meM ajJAna kaSAya aura daurbalya ina tInoM doSoM Ding 1- kisI bhI viSaya ke a punarukta bhaMga nikAlane liye utanI jagaha dokA aMka rakhakara parasparameM guNA karanA isase jo saMkhyA utpanna ho usameM eka kama karadenA cAhiye / isa hisAba se doke tIna-tIna ke sAta, cArake pandraha pAMca 33 bhaMga hote haiM / Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ galakaraeDazrAvakAcAra kA nirharaNa atyAvazyaka hai| ___isa kArikAmeM jo pAralaukika prAptakA svarUpa batAyA hai vaha laukika artho kA virodhI nahIM hai phira bhI isa kathana se yaha bAta avazyahI spaSTa hotIhai ki lokaprasiddha artha paryApta nahIM hai yaha laukika viSayoMtaka hI sImita hai aura ata eva AMzika hai / pAralaukika prAptakA jo yahAM svarUpa batAyA hai vaha pUrNa hai, nirdoSa hai, aura laukika tathA pAralaukika sabhI viSayoM kI prAmANikatA para prakAza DAlatA hai / jisa taraha1 zrutise aviruddha hI smRtiyAra pramANa mAnI jAtI haiM, na ki svataMtra athavA atise viruddha / isI taraha prakRtameM bhI samajhanA cAhiye / pAralaukika Aptase jo aviruddha haiM ve hI laukika prApta pramANa mAne jA sakate haiM na ki svataMtra tathA pAralaukika Apake viruddha bhASaNa karanevAle / yaha thAta pAralaukika prAptakA asAdhAraNa satya nirvAdha aura pUrNa lakSaNa kahe vinA nahIM mAluma ho sakatI thI / isaliye bhI isa kArikAkA janma atyAvazyaka siddha ho jAtA hai| kyoMki aisA huma binA sAdhAraNa jIva loka prasiddha arthako hI pUrNa mAnakara Thage jA sakate the-thokhemeM bhAsakate the aura vAstavika arthasa annAta rahakara zreyomAgakai viSaya se baJcita raha jaate| zabdoMkA sAmAnya vizeSa artha mApta zabdakA sAmAnya artha Uparake kathanase hI mAluma hojAtA hai aura viziSTa artha yaha hai jo ki isa kArikAmeM diyegaye tIna vizeSaNoMse mAluma hotA hai| tInoM hI vizeSaNoMkA prAzaya mAge batAyA gayA hai / tathA anya granthoMse3 bhI jAnA jA sakatA hai ki ina tIna vizeSaNoMke binA kisa taraha AptapanA bana nahIM sakanA / una sarakA niSkarSa yahI hai ki pUrNa vItarAgatA prApta kiye binA ajJAnakA sarvathA vinAza ho nahIM sakatA-sampUrNa jJAna athavA sardazatA prApta nahIM ho sakatI aura usake vinA zreyomArgakA yathArtha varNana nahIM ho sakatA / ataeva jo pUrva vItarAga aura sarvaza hai vahI vAstava meM mocamArgakA yathArtha vaktA ho sakatA hai | aura usIko vAstavika prApta kaha sakate haiN| Aptatvake liye sarva prathama jisa guNako AvazyakatA hai vaha hai utsatradoSatA-jisakA artha hai ki chUTa gaye haiM dopa---sarvasAdhAraNa saMsArIjIvoMmeM pAye jAnevAle sabhI doSa? -a TiyAM jinakI / ve doSa prakRtameM kaunara se lene cAhiye yaha bAta AgekI kArikAmeM batAI jaaymaa| "utsamadoSa" kI jagaha "ucchinadoSa" aisA bhI pATha pAyA jAtA hai| donoM hI zandoMke prA. 1- dvAdazAMga veda athavA aMga-aMgoMse uddhRta siddhAnta zAstra / 2--smRti-saMhitA dharma zAstrAdi / 3- tvArtha sUtrakI TIkAe~, ApatamImAMsA prAptaparIkSA, evaM prameyaralamAlA prameyakamamamArtaNDa aSTasaha zrI Adi nyAyagranyA 4-pASA bharya deSo rAgo mohazca cintanam / jarA rujA Sa mRtyuzca svekaH khedA mado ratiH / vismayo jananaM nidrA viSAdo'STAdaza dhuvAH / nijagatsarvabhUtAnAM doSAH sAbhAraNA ime / / paratavarSa vinimuktaH soyamApto niraMjanaH / vidyate yeSu te nitya tetra saMsAriNe matAH // Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caMdrikA TIkA loka 55 zayameM vizeSa antara nahIM hai / zabdakA artha spaSTa aura prasiddha haiM / phirabhI loka prasiddha ase jainAgamameM mAna gaye isa zabda ke artha meM kyA vizeSatA hai; yaha Age calakara likhI jaaegii| sarvamAnya sAmAnya artha yahI hai ki jo sabako jAnatA hai / aura viziSTa artha vaha samajhanA cAhiye jo ki sva granthakArane kArikA naM 7 meM batAyA hai| AgamezI -- zabdakA artha hai ki Agamapara adhikAra rakhanevAlA-AgamakA svAmI : manalaba yaha ki AgamakA jo mUla yA mukhya-- upajJa banA hai usako kahate haiM AgamezI / isameM bhI svayaM granthakAra Age calakara apanA Azaya spaSTa kareMge | tAtparya - yaha ki zreyomArgarUpa dharma ke vyAkhyAna aura usakI prAmANikatA kA mUla Apa hI hai| jisa taraha nIMva ke binA mandira yA jaDa ke binA vRca Tika nahIM sakatA usI taraha tathAbhUta Aza ke binA dharma ke vAstavika svarUpa kA na to kisIko parijJAnahI ho sakatA hai aura na usake viSaya meM prAmANikatA kA vizvAsa hI ho sakatA haiN| jagatameM isa sambandha meM aneka mithyA mAnyatAe~ pracalita haiM jinako ki na to yuktiyAMkAhI samarthana prApta hai aura na jinako anu bhI svIkAra karatA hai / isake sivAya isa kathana ke karanevAle ve zAstra hI svayaM pUrvApara virodha evaM bhinna 2 prakArakA artha karanevAle AcAryoMkI viruddha nirUpaNAoM ke kAraNa zrapramANa Thahara jAte haiM koI 2 dharma ke vyAkhyAna karanevAle Agama--veda ko anAdi mAnate haiM; jaba ki yaha bAta spaSTa hai ki koI bhI zabda vizeSa vinA usake vaktA ke pravRtta nahI ho sakatA / koI 2 usako zarIra IzvarakRta batAte haiM / kiMtu yaha koI bhI vicArazIla samajha sakatA hai ki zarIra ke vinA ese zabdoM kI isataraha kI racanA utpatti kisa taraha ho sakatI hai| koI 2 usako hiMsA jaise mahApApa kA vidhAyaka svIkAra karate haiN| aura koI 2 unhIM vAkyoMkA bhinna 2 prakArakA parya karate hue dRSTigocara hote haiN| aisI avasthA meM jaba ki usakA mUla vaktA hI siddha na ho athavA jisameM saMsAra bhramaNa evaM mahAna duHkhaparamparA ke kAraNabhUta hiMsA jaise pApa kA samarthana pAyA AtA ho usakA vaktAhI sazarIra nahIM hai yadvA usakA vaktA nirdoSa hai yaha bAta kauna vicakSaNa svIkAra karegA, kauna pramANa mAnegA aura kisake anubhava meM zrI sakegA / isake sivAya logoMne AptakA jaisA kucha svarUpa mAnA yA batAyA hai usako dekhate hue na to unakI sarvathA nirdoSatA hI siddha hotI hai aura na sarvajJatA hI, kyoMki koI bhI vidvAn isa bAta ko svIkAra karegA ki vItarAgatA evaM sarvajJatA ke binA yadi koI bhI vyakti kucha bhI 1- jisakA Azaya yaha hotA hai ki apane samaya ke pracalita saba viSayoMkA sabase baDA vidvAna | 2. kisI ke kathanakA anuvAdAdi na karake svanaeNtra nAse sarvaprathama vaktA / Iza aizvarye / bhAgamam ISTe / Agamapara aizvarya rakhanevAlA / Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 makarAvakAcAra bolanA hai to usake vacanoM meM svataH prAmANikatA kabhI bhI nahIM mAnI jA sktii| phira dharma jaise viSaya kA to prAmANika vaktA pAnA hI use kisa taraha jA sakatA hai| kyoM ki dharmakA sambandha indriyAgocara AtmAse hai jisakA ki satyapUrNa evaM spaSTa jJAna sarvan2ako hI ho sakatA hai / evaM vaha sarvajJatA bhI jisake ki dvArA mUrta amUrta sabhI padArtha unake guNadharma aura unakI kAlika sampUrNa avasthAoM kA sAkSAtkAra huA karatA hai taba taka prApta nahIM ho sakatI jaba taka ki vaha vyakti sAdhAraNa saMsArI jIvoM meM pAye jAnevAle doSoMse sarvathA rahita nahIM ho jaataa| astu yaha bAta yuktiyukta aura acchI taraha anubhava meM AnevAlI haiM ki ina donoM hI guNoMko prApta kiye binA koI bhI vyakti yAgamasiddha viSayoMke prAmANika vanakA vastutaH adhikAra prApta nahIM kara sakatA | ataeva mokSamArgake vaktA zrAptameM ina tInoMhI guNoM kA rahanA atyAvazyaka hai ina tIna guNoM kA zrAptameM rahanA digambara jainAgamameM hI batAyA gayA haiM / ataeva usakA hI pratipAdita dharma nirdoSa evaM satya hone ke kAraNa vizvasanIya, AdaraNIya tathA AcaraNIya hai| 1 prApta parameSThI ke prakRta tIna vizeSaNoMmeM yaha bAta bhI jAna lenI cAhiye ki inameM uttarItarake prati pUrva 2 kAragA hai| matalaba yaha ki nirdoSatA ( vItarAgatA ) sarvajJaatar kAraNa hai| doSoMkA (jinakA ki AgekI kA rikAmeM ullekha kiyA jAyegA ) nAza hue binA sarvajJatA prApta nahIM ho sakatI / aura sarvajJatA hue binA Agamezitva bana nahIM sktaa| kyoMki ina donoM guNoM ko prApta kiye binA yadi koI bhAgamake viSayakA pratipAdana karatA hai to vaha yathArtha evaM pramANabhRta nahIM mAnA jA sakatA / AgamakA viSaSa parokSa hai| na to vaha indriyagocara hai aura na anumeya hI hai| aise viSayameM pratyakSa - pUrNa pratyakSahI pravRtta ho sakatA hai| ekadeza pratyakSa bhI cipake sazAMko grahaNa nahIM kara sakatA / ataeva zreyomArga yA dharmAdharma tathA usake phalakA yathArtha varNana sarvajJatA dvArA hI ho sakatA hai aura vahI pramANa mAnA jA sakatA hai| kiMtu yaha sarvajJatA tabataka prApta nahIM ho sakatI jaba taka ki vaha vyakti samasta doSoM ko nirmUla nahIM kara detA / isalie pUrva pUrva ko kAraNa aura uttarovarako kAya mAnanA ucita evaM saMgata hI haiN| isase yaha bAta bhI spaSTa ho jAtI hai ki uttarAMvara ke prati pUrva 2 kI vyAptiniyata hai / arthAt jahAM Agamezitva hai vahAM sarvajJatA bhI avazya hai / aura jahAM sarvajJatA hai vahAM nirdoSatA ( vItarAgatA) mI niyata hai| kiMtu isake viparIta yaha niyama nahIM hai ki jahAM 2 nirdoSatA ( vItarAgatA ) hai vahAM 2 sarvajJatA bhI hai aura jahAM 2 sarvajJatA hai vahAM 2 Agamezitva bhI niyata haiN| kyoMki kSINamoha nirgrantha nirdoSa vItarAga do kahe jA sakate haiM parantu ye sarvajJa nahIM mAne yA kahe jA sakate haiN| yadyapi vaha vItarAgatA sarvajJatA kA sAdhana avazya haiN| hAM yaha bAta ThIka hai ki rAma dveSa aura moha kA abhAva hojAnese prApta huI nirdoSatA ( vItarAgatA ) ke binA chAtizraya kA prabhAva athavA sarvajJatA kI siddhi nahI ho sktii| isI taraha yaha bhI niyama nahIM hai ki jo 2 sa hoM ve saba Agama ke Iza-upatra baktA hoM hii| isa sambandhameM pahale bhI likhA jA cakA Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayA mIkA pAjAmauka hai ataeva punaH ullekha kI AvazyakatA nahIM hai / prAptakA lakSaNa isa taraha kA bhI prasiddha hai ki "yo yatrAvaMcakaH sa tatra AptaH" / arthAt jo jisa viSayameM pravaJcaka hai vaha usa viSaya meM prApta hai / jaisA ki pahale bhI likhA jA cukA hai| kiMtu isa viSaya meM vicAraNIya bAta yaha hai ki kaJcanA jJAna pUrvaka yA undeza pUrvaka hI ho aisA niyama nahIM hai| saMbhava hai-ho sakatA hai ki kisIkI ajJAnapUrvaka ceSTAse bhI sAmanevAlA paJcita ho jAya athavA vaktA kA uddezya hetu to zrotAoM ko dhokA denA na ho parantu usake upadezakA pariNAma zrotAoMpara isa tarahakA par3e jisase ve vAstavika apane hitake viSaya meM pratArita ho jAya / kintu yaha tabhI saMbhava ho sakatA hai jabaki kttA yA to sadApa I-rAga dveSa mohase yukta hai athavA ajJAnI hai, yajJA zaktihIna-durbala hai-bAvizyakA ThIka ThIka pratipAdana karane meM asamartha haiN| ataeva prakRnameM prAptakA jo lakSaNa AcAyane batAyA hai vahI nidhinidoya pratIta hotA hai / kyoki yahAM diye gaye tIna vizeSaNAMse ina tIno truTiyoM kA pAraNa ho jAtA hai| pahale vizeSaNase rAgadraMpa moha Adi doSoMkA, aura sarvajJa vizeSaNa se zeSa donoM aTiyoM kA bhI nirAkaraNa ho jAtA hai| kAraNa ti mohakA saya ho Aneke bAda tInoM dhAtika karmoM kA yugapat vinAza hote hI sarvajJatA prApta huA karatI hai| ataeva sarvajJapada ananta jJAna ananta darzana ke sivAya ananta vIryakA bhI bodha karA detA hai| ataeva zreyomArgaka yaktA prApta kA yahAM jo lakSaNa batAyA gayA hai vaha sarvathA ucita yukta aura upayukta hI nahI, pUrNatayA nirdoSa bhI hai isakI nirdoSatA aura AvazyakatA ke viSayameM vizeSa jijJAsuo ko mokSa zAstra tasvArthastra mahAzAratrake maMgalapadya-mocamArgasya netAram" AdikI TIkAmoMkora nAcanA. caahiye| Upara yaha bAta kahI gaI hai ki yahAM para jo Aptake tIna vizeSaNa diye gaye haiM unameM uttarI tara ke prati pUrva 2 kAraNa hai; sAthahI yaha bAta bhI spaSTa kara dI gaI hai ki pUrva 2 ke sAtha uttarolarakA astitva sarvathA niyata nahIM hai / kyoMki kisI samartha kAraNa vizapake sivAya sAdhAraNa kAraNoM ke viSaya meM yaha nahIM kahA jA sakatA ki isake honepara niyamase kArya hogAhI / kiMtu bojI kAraNa haiM unake vizyameM yaha avazya kahA jA sakatA hai ki ina binA kAryako nimpatti ho nahIM sakatI / udAharaNArtha aisA koI sAdhu4 jo ki AhAra saMjJAse mukta hai, uttama saMhanana5 se yukta hai, abaddhAyukA 1-bAna aura asmrthtaa| 2-sarvArthasiddhi, rAjavArtika, zlokavArtika / inameM vivakSitamaMgala padyake eka epha bhAgapara pratyakartA one prakAza DAlA hai| 3-galyApArAnantaramavyapAitAMtarakSaNa kAryaniSpattiH / athavA pratibandhAH bhAvaviziSTa samastasahakAritvam / 4 jA dimambara jaina muni hai vahI kSapaNI ghaTa makatA hai| 4, 5-6 digambara jaina muni hokara bhI jo prathama saMhananase yukta hai aura kisI bhI nayIna Ayukarmaphe bandhase rahita hai vahI sarvajJatA kA sApaka zrINa moha nirNaya ho sakatA hai| Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Pr ade-ILLLA.... .. ratnakaraebAyakAcAra hai, jAnimada evaM dInatA Adi hInatAoma rAhata hai, vahIM kSapaka zreNikA ArohaNa kara sakatA hai| isa viSayameM dhyAna dene kI bAta yaha hai ki ye sama kSapaka zreNI ke prArohaNameM kAraNa avazya hai| kiMtu ye aise asAdhAraNa kAraNa nahIM haiM ki kevala ina yogyatA prakaTa karane vAle guNoMsa kI usa jIpa ke mohakA kSapaNa ho jAya / usa kSaNa ke lie sAdhakatama kAraNa no jIva ke ve antaraMga pariNAma vizeSa haiM jinakI ki pAgama meM "karaNa"1 ina nAmase kahA hai| usake honepara hI pAka adhIkA kArya yA bhArohaNa ho sakatA hai| hAM, yaha bAta satya hai ki ina batAI gaI pogyatAmoM ke binA ve kAraNarUpa pariNAma ho nahIM sakate kiMtu yaha bAta bhI nizcita hai ki ina poragatAmakiDI balapara ve karavarUpa pariNAma hI hI bAMya yaha niyama nahIM hai | etarava ina yogyabAbhoMka viSayameM itanAhI kahA jA sakatA hai ki mohake kSapaNA ke liyebhI kAraNa avazya hai / syoM ki inake binA yaha kArya hotA nahI hai / parantu ina yogyatAoMko aisA samarthakAraNa nahIM kadA jA sakatA ki inake hone se prakRta kArya hohI jAyagA / kiMtu kSINamohara nitha yogyatAke vizya meMbara avazya kahA jA sakatA hai ki isake honepara pAnitraya kA abhAva athavA sarvahatA kA prAdurbhAva niyama se hokara hI rhegaa| isa mAha Aptake viSayameM jo granthakArane yaha kahA hai ki prakRta nidopatA Adi nauna vizepakhAse yukta hI prApta ho sakatA hai, anyathA AptapanA bana nahIM sakatA so sarvathA yuktiyukta hai mitu isa saraha bhApta kahAM aura zAna saMbhava hai isa viSaya meM vicArazIla vidvAnoMko tacat bhAptoM bAirUpase cale bhAye tathAkathita vacanoMkA niSpata evaM sUkSmakSikAke dvArA parIkSaNa karanA caahiye| kyoMki una pacanoMka dvArA hI unake vaktAkI vAstavika yogyatAkA paricaya mila anthakArane prAptake jo tIna vizeSaNa diye haiM unameM se pahilA vizeSaNa utsannadoSa hai| isa viSayameM pAThakoMko yaha jijJAsA hosakatI hai ki ye doSa kauna hai jinase ki Asako sarvathA rahita honA hI cAhiye / isa tarahakI jijJAsAkA kAraNa bhI hai| kyoMki tharmake svarUpake mUla bakA viSayameM bhAjakala bhaneka tarahakI mAnyatAeM pracilita haiN| bhinna prakArakI ina mAnyatA oMke adhpayanake bAda yaha avazya hI zaMkA upasthita hotI hai yA ho sakatI hai ki vAstavameM Ata kisa sarahakA honA cAhiye ? aura usameM tathAkathita guNoMkA astitva saMbhava hai yA nahIM ? sApa hI yaha ki yahA~para jo granthakArane Aptako sarvathA doSoMse rahita rahanA ravAyA hai isa taraha kA bhApta kauna ho sakatA hai yA kauna hai ? isa tarahakI saba zaMkAoMkA nirAsa athavA jijJAsA pokA samAdhAna tamI saMgara hosakatA hai jabaki una doSoMkA parijJAna ho jAya-yaha mAluma ho -sAdhAraNam kAraNam karaNam / / 2-bArahavAM guNasthAna ! 3 pUrvAparAvirodhena parone va pramAeyattAm / athavA-sa tvamevAsi nihoMge yudhi zAcagaMbhiSA aviroSo padiSTam prasidana ma bAyale svaari|| Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DA jAya ki ye doSa ye haiM aura sAthahI yaha ki yehI aise doSa haiM jinake ki rahanepara vAstavameM cANa-panA banahI nahIM sakatA / zrathavA inake na rahanevara hI zrAptapanA bana sakatA hai| yahI kAraNa hai ki granthakAra yaha para prApta kI vAstavika nirdoSatAkI parIkSAke liye svayaM una doSAMkA nAmollevA karake batAte haiM / ---- kSutpipAsAjarAtaMkajanmAntaka bhayasmayAH / na rAgadveSamahAzva yasyAptaH sa prakIrtyate // 6 // artha --- vidvAnoM athavA AmAyake dvArA praSTa yadvA prazaMsanIya prApta yahI batAyA gayA hai jisameM ki ye doSa nahIM pAye jAte buvA-bhUkha, pipAsA - pyAsa, jarA-bur3hApA, AtaMka-roga, janma- zrAyukarmake udayase maghAntarakA dhAraNa-cAra gatiyoMmeMse kisI bhI gatimeM utpanna hAnA, antaka-- maraNa-- vartamAna zrayukA isa taraha se pUrNa ho jAnA ki jisake samApta honeme pUrvahI navIna AyukarmakA cAra gatiyoMse kisI bhI avazya hI utpanna honeke asAdhAraNa antaraMga kAraNarUpa karmakA candha hogayA ho, bhaya-- mohanatha karmA vaha bheda jisake ki udaya athavA udIraNAma aisI mAnasika durbalanAeM utpanna huA karatI haiM jinako ki lokameM Dara zabda se kahA karate haiM, aura jo AgamameM ihalokabhaya paralokabhaya zrAkhabhaya aguptibhaya maraNabhaya vedanAbhaya aura Akasmika bhayake nAma saMkhyAyeM sAma ginAI gaI haiM, samaya--jAti kula Adike viSaya meM garva jisakI ki saMkhyA ATha viSayameda anusAra parigaNita hai| (AgamameM batAI haiM) aura jinakA ki yayaM granthakAra zrAgera calakara nAmo lekha kareMge, rAga-aisI kapAya jisake kAraNa triyameM tAkA bhAva jAgRta huA karatA hai aura aise aprApta viSayako prApta karanekI tathA prApta viSaya vimukta na hone kI antaraMga bhAvamA utpanna huA karatI haiM, dveSa-aisI kapAya jisake ki niminale rogase viparIta bhAva huA karatA hU~ viSayameM anitAkI kalpanA tathA vaha mujhe kabhI prApta na ho yA usase merA sambandha kaba chUTe ma tarahI bhAvanA huA karatI hai, moha - AtmAkaM zuddha evaM vAstavika rUpameM athavA tavAM viva meM mUryAbhAvakA rahanA / isa taraha ye gyAraha doSa haiN| inake sivAya "ca" zabdase jinako yahA~ batAyA hai ke sAtha do aura bhI haiN| yathA-ciMtA dharati nidrA vismaya vivAda cheda aura sveda / isa taraha kula milAkara doSoMkI saMkhyA aThAraha hotI hai jo ki prApta nahIM rahA karate--prApta ke dvArA inako ucchinna karadiyA jAtA hai| jo ki kAra ke abhAva se yA usake durbala ho jAnese yA to svayaM hI nahIM huA karate / yadvA yaha bhI kaha sakate haiM ki thAma meM inake utpanna hone kI yogyatA hI nahIM rahA karatI / "ca" zabdase jinakA grahaNa kiyA gayA hai una uparyu likhita sAta - doSoMkA artha prasiddha 1- alpazaktika hI bhayAtura huA karatA hai| 'zrImatI' | gaM0jI0 / 2- jJAnaM pUrNA kAsI " cyAdi / Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnakaraNDazrAvakAcAra hai phira bhI spaSTa pratipattika liye saMkSepameM yahAM likha diyA jAtA hai / cintA-daSTa yA anie viSayameM prApti yA viyogale sambandhako lekara bAra bAra vyApta honA athavA zocA karanA, atinicakA na laganA, nidrA-sthApa-sonA, vismaya Azcarya, viSAda-khinnatA zoka saMkleza yA citra meM ghabaDAhaTa, kheda thakAvaTa yA kamajorI sveda psiinaa| zabdAMkA sAmAnya vizeSa atha zabdoMkA artha Upara prAyaH saba likhA jA cukA hai| ataeva sAmAnya athake viSayameM aba yahAM likhanekI koI aAvazyakatA nahIM hai kintu hama apanI samajhake anusAra yahAM ina doSoM ke viSayameM kucha apane vinAroM yA anubhavako bhI spaSTa karadenA cAhate haiN| pAThaka dekheMge ki isa kArikAke pUrvAdha grATa aura uttarArthake tRtIya caraNameM tIna isa rAraha gyAraha doSAka nAma kaNThosa hai-andhavartA prAcAryane unakA spaSTa nAmollekha kiyA hai| cokI rahe sAta dAyoke nAma so "ca" zabdase sUcita kiye hai jaisA ki Upara lisA jA cukA hai| ina sabhI doSoMkA prasiddha artha jo kucha hai vaha sabhI Upara batAyA jA cukA hai| kintu vicAraNIya bAta yaha hai ki aiyA granthakArane kyoM kiyA ? isake uttarameM hamArI jo samajha hai vaha yahAM ima likha denA ucita samajhane haiM jisase ki vidvAn pAThakoMko vicAra karanekA avasara prApta ho / hamArI samajhase pUrvAdhama jina ATha doSAMkA nAma ginAyA hai unakA sambandha mukhyatayA adhAti kamoM se hai / yathA kSata pipAsA ye dI dopa vedanIyase, jarA aura prAntaka nAma karmase. janma aura antakA bharaNa zrAyu karmasa tathA bhaya aura smaya gotra kamase sambandhita haiM / isIprakAra uttarArdhama ginAye gaye tIna dApa rAga dvepa aura moha tathA "ca" zabdase sUcita kiye gaye sAta doSoMkA sambandha pAti samAsa hai / rAga dvapamohakA sambandha mohanIya karmase spaSTa hI hai / inake sivAya cintA aura pAzcayakA samandha jJAnAcaraNase, nidrAkA darzanAvaraNase zoka aura parati kA sambandha mohanIyase aura sveda tathA khedakA sambandha antarAya-vIpAntarAyakamase hai| ... prazna--- na pipAsA vedanIyajanya, jarA aura aAtaMka nAmakarma nimittaka, tathA janma aura antaka Ayukarma sambandhita hai, yaha bAta to pratItameM AtI hai| kintu bhaya aura samaya gotrakarmasa sambandhita batAya so yaha samajhameM nahIM AyA ? zrApana bhI Upara isI zlokakA artha karate hue jo likhA hai usameM bhI spaSTa hai ki ye donoM hI doSa moikarmase sambandhita haiN| phira yApa yahAM inako gotrakarmasa sambandhita kisa taraha batAte haiM? uttara----ThIka hai| hamane upara ina donoM doSoMko moha limisaka avazya hI batAyA hai| prAcIna TIkAkartA zrI prabhAcandrane jo kucha artha likhA hai usI ke AdhAra para hamane bhI vaha artha likhA hai aura yaha sarvathA satya hai / parantu isa viSayameM kucha vicAraNIya bAta bhI hai| prazna- isameM vicAraNIya bAta kyA hai ? zrApakA kathana manamAnA hai. parvAcAryoka yadi viruddha hai to pramANa kisa taraha mAnA jA sakatA hai? Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padrikA TIkA chaThA loka uttara--sarvathA satya hai / pUrvAcAyaka viruddha imArA koI bhI kathana pramANabhUsa nahIM mAnA jA sktaa| parantu viruddha ho taba na ? prazna viruddha kisa taraha nahIM hai ? uttara-- isa taraha 1 kAraNa yaha ki ina ATha dopoMmeM se do dokA eka 2 aghAtikama viziSTa kAraNa hai| aura AThoMkA hI sAmAnya kAraNa mohanIya hai| jahAM taka mohanIpa karmake udayakA sambandha hai vahAMtaka vedanIyAdika karmo ke udaya prathavA udIraNAkA kAryabhI eka viziSTa prakArakA huA karatA hai jisase ki nadhIna karma bandhameM bhI antara paThajAtA hai mohanIyaka udaya kA sambandha haTa jAne para ina karmoke udayakA kAyabhI usa tarahakA nahIM huA karatA / mohanIyako adhAtikoM ke phaladAnameM jo sAmAnya kAraNa kahA hai so isa viSayame bhI yaha dhyAnameM lenA cAhiye ki isa sAmAnya kAraNAke mArA bhI isameM jo anAra pahA 1665 samAna nahIM hai| cAroM hI adhAtiya moMke ina kAryo mohaka nimitase jo antara par3atA hai vaha sarvatra eka prakArakA na hokara bhinna 2 prakArakA hI hai / khut pipAsAke liye mohakarmodaya janita mAya vedanIyako udIraNAmeM kAraNa hai| jarA aura pratikAya liye nAmakarmake bheda asthira prakRtika udaya udIraNAmeM nimita hai| janmamaraNake liye navIna Ayukamaka bandhama kAraNaI / speki janmase yahAM zrAzaya navIna zrAyukA bandha hokara usake udayajanisa bhAvase hai| naki vartamAna paryAyakI uDamise jo ki ho cukii| isI taraha maraNase matalaba vartamAna zarIrake viyogase nahIM apitu navIna bAyake udaya aura bhujyamAna zrAyu sattvake abhAvase hai / isI taraha jarA aura AtaMka-roga jo huA karatA hai vaha asthira prakRtike udayase vartamAna zarIrakI dhAtu dhAtuoMke sthAnase vicalita ho jAne para athA svabhAvake vikRta ho jAnese huA karatA hai usIse yahAM prayojana hai| isI taraha bhaya aura smayake riphyameM bhI samajhanA cAhiye / jisakA tAtparya yaha hai ki gotrakarmake do bheda hai| eka ucca aura dUsarA nIca / jisake udayase lokapUjita kula meM jIva janma thAraNa kareM usako uccagotrakarma aura jisake udayase lokagahita kula meM jIva janma dhAraNa kareM usako nIcagotrakarma kahate haiN| nIcagotrameM utpanna humA jIva mahAyata dhAraNa nahIM kara sakatA, kyoMki usakI antaraMga manovala AdikI tathA bahiraMga zArIrika bala AdikI durbalatAeM usameM jisataraha kI kAparatA paidA kiyA karatI haiM unake kAraNa usake pratyAkhyAnAvaraNa karmakA kSayopazma nahIM hone pAtA nahIM ho sakatA isa tarahakI kAyaratA evaM kAyaratAke kAraNa vaha jIva hamezA bhayAtura rahA karatA hai aura mAnA jAtA hai| matalaba yaha ki nIcagotrakameke udayase prApta huI jIvakI asthA usake bhaya kapAyake tIvraudaya evaM udIraNAmeM nokarmakA kArya kiyA karatI hai jisa taraha bhayasaMjJAmeM 1-kyoMki gotrakarma jIvavipAkI hai / atae isake udayakA kArya jISake pariNAma rUpa avAthA meM hI mAnA jA sakatA hai| Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Xuan ratnakaraNDakAcAra vIryAntasya karmakA udayabhI eka kAraNa ? hai / usI taraha nIcagotra karmakA udaya bhI usameM eka kAraNa hai yaha bAta aMjanacaurakI kathAmera Aye hue AkAzagAminI vidyA sAdhanameM asamartha mAlI dRSTAntase samajha meM A sakatI haiM, isake sivAya uccagotrakarmakA jinake udaya hai unake bhI bhanakaSAyake tIvraudaya evaM udIraNAmeM anya anya aneka aura bhI kAraNa hai| jaise ki strI kA zarIra saMhananakI hInatA Adi / jisase ki uccagotrI bhI jIva kAyara bhayabhIta rahA karate haiM / yadyapi bhayApariNAnaka hone meM mukhya kAraNa bhaya nAmakA nokaSAya hI hai phira bhI usake bIcodaya satavodaya tathA udIraNAmeM kAraNa anya 2 kama ki udayase utpanna avasthAeM athavA vibhinna prApta vastueM bhI haiN| aisI avasthA meM unakI kAraNatAkA abhAva nahIM kahA jA sakatA | yaha bAta aneka duSTAMtoM se samajhameM AsakatI hai| AhAra saMjJAme asAtAvedanIyakI udIraNAkaM sivAya mohanIyakA udaya tathA vIryAntarAyakA kSayopazamaH zrAdibhI kAraNa haiM / isI taraha anya saMjJAoM ke viSaya meM bhI samajhanA cAhiye / matijJAnAdikI utpatti meM jisa taraha mukhya kAraNa dazat AvaraNa karmakA kSayopazama hai usI taraha sahavatI kAraNa vIryAntarAyakarmakA kSayopazama evaM yathAyogya upakaraNAdika lAbha meM go gAdi kamaukA udaya bhI hai hI / isa tarahase yaha bAta bhale prakAra samajhameM A sakatI hai ki jahAM bhI kisI bhI vivakSita pariNAmaka sambandhameM mukhyatayA eka karmako kAraNa batAyA haiM vahIM dUsare 2 karma-unakI udayAdi avasthAeM aura tajjanita pariNAma bhI kAraNa rahA hI karate haiM / vahA~para muharUpameM ekako kAraNa kahadiyA jAtA hai parantu kAraNa anya bhI rahA hI karate haiM ataeva bhUpa aura pake sambandha mAtra kapako bhI kAraNavaza avazya prApta hai| nIca gotrakarmaka udayavAlA jIva bhale hI Uparase bhayAtura mAluma na par3e parantu antaraMga meM vaha avazya hI bhayabhIta rahA karatA hai / sAdhAraNa uccagotrI bhI uccagotrake nimittase prApta huI sampaci kulInatA Adike sambandhako lekara sadA hI prAyaH4 cintita evaM bhIta rahA karatA hai| mohanIya karmako jo kAraNa kahA jAtA hai mo vaha to sAmAnya kAraNa hai / jisataraha rAjAkA rAjya ke pratyeka vibhAgapara adhikAra rahA karatAhai, tathA kisIbhI vibhAgakA kArya usakI manISA viparIta nahIM huA karatA parantu usa usa vibhAga ke gaurA mukhyarUpameM anyAnya vyakti bhI kAraNa huA hI karate haiM / isI taraha bhaya evaM samaya ke viSayameM mohanIya aura gotra donA kI hI kAraNa samajhanA caahiye| jisa taraha uccagotrake nimittase prApta vaibhava - zravikAra phula 1 - aibhImadaMsaNeNa tassuvajogeNa zramasattIe bhayakammudIraNAe bhagrasaraNA jAyade caduhiM | go0 jI0 // ! 2- yaha kathA Age niHzaMkita aMgake vyAkhyAnameM dI gaI hai| 2- kyoMki bhojana ko pacAnekA sAmarthya vIryAntarAyake kSayopazama para nirbhara hai / 4 - bhoge rogabhayaM bato ripubhayaM rUpaM jarAyA bhayaM / zAstra vAdabhayaM guNe matabhayaM kArya kRtAntAdubhaya maune hainyabhava kuje yutibhayaM vittaM nRpAlAda bhayaM / matraM vasta mayAnvitaM bhuci nRNAM verAgyamevAbhaya "bhava hari" Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yatikA kA aA zodha jAti Adi smayaka utpanna hone meM kAraNa hai usI taraha usake pratipakSa bhayabhAvakI utpattimeM nIca gotra athavA uccagAMtrake udayakI alpatA bhI kAraNa avazya hai / ho, mohakamakI eka prakRti mAna kaSAya jisa taraha smayakI utpattimeM kAraNa hai usI taraha bhayaka hanima bhayanIkapAya bhI kAranA hai| jisa taraha bhayaka honese vAgAMntarAyake kSayopazamakI nyUnatAkI kAraNatA mAnya haiM usI taraha gotrakarma ko bhI eka kAraNa avazya mAnanA cAhiya / yaha bAta mI dhyAnameM rakhanI bAhiye ki bhaya aura smaya eka hI prakArakaM nahIM huA krte| ye kAraNa bhedoM tathA viSayabhedoM AdikaM anusAra nAnA prakArake huA karate haiM / ataeya pUrvAdhama batAye gaye prATha doSoMke sambandha meM sAmAnya kAraNa moha aura vizeSa kAraNa kramase vedanIya zrAdi cAroM aghAtikamarmIko bhI samajhanA cAhiye jaisA ki Upara batAyA gayA hai / yaha hamArA kathana na tA ayukta-yuktiviruddha hI hai aura na Agama-pUrvAcAryoM ke viruddha hI hai| rAga dveSa aura moha ye tInoM spaSTaSTI mohodayajanita dopahaiM jinakAki gohake abhAva ho jAne para mabhAvaho jAyA karatAha / pUrvAdhama batAye gaye ATha doSoM aura 'gha' zabdake dvArA mUcita sAta doSAMka madhya meM ina tIna doSoMkA ullekha isa bAtakospaSTa va.ratA hai ki dehalI dIyakanyAyake anusAra mohaka ina bhAvAMkA prabhAva donoM hI tarapha par3atA hai| adhAti karma jisa taraha mohake udayakI avasthAmeM apanA phala denameM pUraNatayA samatha rahA karate hai usa taraha usake abhAvakI avasthAma nhiiN| mohakA abhAva hojAnepara nedanIya Adi apAtikama apanA phala dene meM jalI huI rassIke samAna sarvathA asamartha hojAyA karate hai| isa balavattara antaraMga sahAyaka nimittake vinA ce avAtikarma apanA kucha bhI kAya nahIM kara skte| jisa taraha gaddIse utarA huzA rAjA nAma mAtra ke liye rAjA raha jAtA hai parantu vaha satAke vinA kArya karane meM samartha nahIM humA karatA isItarahakI avasthA hana aghAtikarmIkI hojAyA karatIhai / tathA moha kA kSaya hojAnepara zeSa tInoM dhAtikarmoMkA bhI caya hojAyA karatA hai / adhAti karmAkA astitva to danA rahatA hai parantu ve kArya karane meM asamartha hojAyA karate haiM; kiMtu pAtikame to apanA astitva hI kho baiThate haiN| prazna-jisa taraha mohakA kSaya hote hI pAtitrayakA caya ho jAyA karatA hai usI taraha aghAtikarmAkA bhI kSaya kyoM nahIM ho jAtA? jaba saba karmIkA rAjA yA ziromaNi mIha hI hai taba isake naSTa hote hI isakA sArA sainya hI naSTa hojAnA cAhiye / ghAtikarma to naSTa ho parantu apAtikarma naSTa na ho isakA kyA kAraNa hai ? usara--yadyapi AThoMhI karmoMkA mUla mohahI hai phirabhI inameM se do kA~kA viSaya sambandha vibhina prakArakA hai| AThoM hI kamoM para mohakA Adhipatya rahanepara bhI ghAtikarmoMke sAtha usakA sIdhA aura nikaTa saMbandha hai kyoM ki mohake samAna bAkI ke tInoM ghAtikarga bhI AtmAke anujIcI guNoMkA ghAta karanevAle haiN| prataeva kathaMcit tAdAtmya sambandha rakhanevAle anujIvI guNoM Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnakaraNDIvakAcAra kA pAtaka ghAtikoyara jaisA sIdhA aura tatkAla prabhAva par3atA hai vaisA aghAti karmopara nhiiN| adhAti karmoMkA mukhiyA prAyukarma hai / jabataka Ayukarma vidhamAna hai-usakA niHzeSa prabhAva nahIM ho jAtA tabataka dhAti karmoM kA bhI pralaya nahIM ho sakatA | jisa taraha yuddha bhUmi meM zatruke AghAta se baDa aura zirake pRthakara ho jAne paramI kevala dhaDa-ruNDa bhI kucha kAla taka laDanA rahatA hai / usI prakAra yadyapi ghAti kamAke naSTa ho jAne se kArmaNazarIra ke dhar3a aura zira pRthakara ho cuke haiM phira bhI rueDa ke samAna ye aghAti karma Ayukarma kI sthiti paryata apanA astitva kisI taraha banAye rakhate haiM / zrAyuke abhAva ke sAtha hI inakA bhI abhAva ho jAyA karatA hai / isa vyavasthAse AyukarmakA adhAti karmoM ke Upara jo prabhAva hai tathA mohakI use jasI kucha nAdhInatA prApta hai yaha saba spaSTa ho jAtI hai| kyoMki moha yA ghAtikokA kSaya ho jAne para eka nizcita samayataka sthira rahakara bhI antameM svayaM niHsaMtAna hI kSaya ko prApta hue binA nahIM rhtaa| prazna--mohakarma kA sIdhA sambandha jinake sAtha Apane batAyA unake nimisa se honevAle dApoMko 'ca' zandase sUcita kiyA aura jinake sAtha AyakarmakA sAkSAt evaM mohakA paramparA sambandha Apane batAyA una aghAti karma nimicika bAra dopoMko sabase prathama nAma lekara ginAyA, isakA kAraNa ! ucara-kAraNa Uparake kathanasahI mAlUmaho sakatA kiMtu isakA kAraNa hai yahabhI hai ki apAti nimittaka pATha dopoMke viSaya meM jaisAkucha visambAda Ajakala pAyA jAtA hai vaisA pAtinibhisaka dopoMka viSayamaM nhiiN| ataeva manya zrotA mithyA--asaMgata -tattvaka viSayakA upadeza sunakara zraddhAvihIna na ho jAya athavA sidhyAdRSTi na banajAMya tathA vAstavika AtmakalyANase vaMcita jhekara ananta sAMsArika duHkhAMkA pAtra na bana jAya isaliye parama anukampAjanya hitabuddhi tathA sadabhAvanAsa zrAcArthana simbAdase sambandhita mATha dopoM kA nAma spaSTa rUpase nAma lekara ginA diyA hai| jisase otA isa bAtapara vicAra kara sakatA hai ki sarvasAdhAraNa saMsArI jIva jina dopoMse grasta haiM unhI doSAMse yadi prApta bhI yukta hai to donoMkahI samAna ho jAnapara eka ko mokSamArgakA naMtA yA zAsaka mAnA jAya aura dUsaroM ko neya yA zAsya; yaha kisa taraha vana sakatA yA yaktiyukta mAnA jA sakatA hai| netRtva ke lie zAsya saMsArI jIvamAtrameM pAyejAne pAte doSAsa rahita honA atyAzyaka hI nahIM paramAvazyaka hai| dekhA jAtA hai ki Ajakala jagatmeM jitane mata pracalita haiM unameMse kisI ne to paramaHmAko mAnAhI nahIM hai / kisI 2 ne mAnA bhI hai to usakA unhoMne jaisA kucha svarUpa batAyA hai usase usakI sarvathA nirdoSatA siddha nahIM hotI / yadyapi ve usakI nirdoSatA siddha karane ke lie aneka yukti prayukti bhI karate haiM parantu tacca vicArakoM kI dRSTi meM ve saca yuktyAbhAsa hI pramANita hotI hai| Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baudrikA TIkA chaThA zloka yaha kahane kI to AvazyakatA hI nahIM ki ye doSa kisI na kisI kAraNajanyahI ho sakate haiN| binA kisI yogya kAraNake zuddha paramAtmAmeM yadi mAne jAte haiM to unakI satyatA yA pramANatA ko koIbhI yauktika vidvAna svIkAra nahIM kara sakatA / kAraNa ki kalpanAbhI kahatika vicAroMkI kasauTIpara kharI utaratI hai; yaha bhI eka bahuta baDA vicAraNIya viSaya hai| aura yukti vahI mAnya ho sakatI hai jo ki anubhava kI tarAjUmeM tula jJAtI hai| IzvarakA avatAra mAnanevAle ko jahAM janmamaraNa mAnane par3ate haiM vahIM dUsare bAhya dIpa tupA pipAsA jarA AtaMka bhI mAnane hI par3eMge / kyoM ki ve sabhI ApasameM sambandhita viSaya hai| sAtha hI avatAra janma dhAraNa karane ke hetukA vicAra karanepara asuroM, dasyoM Adike saMhArAdikI ciMtA Azcarya Adi antaraMga doSAkA sambandha bhI Akara upasthita ho hI jAtA hai| ina doSoM se use mukta nahIM kahA jA sakatA aura aisI hAlata meM use vAstava meM mukta ho kauna kahegA phalataH ina doSoMse sakala paramAtmA ko bhI rahita mAnane ke lie syAdvAda siddhAMta tathA karma siddhAMta ko usI rUpamaM mAnanA ucita hai jaisA ki zrI vardhamAna bhagavAnake upadezakI paramparA meM abataka mAnya calA rahA hai / isake vinAkoI bhI tatva samyak pramAgina nahIM ho sktaa| isake sivAya jinhoMne avatAravAda nahIM mAnA hai; aura jo zrIvardhamAna bhagAnakA apaneko anuyAyI bhI kahate haiM, ataeva jo jagatama jainanAmase prasiddha bhI haiM unhoMnayadyapi Ayunimittaka janma bharaNa doSoMko nahIM mAnA hai phira bhI vedanIya nAmakarma aura gotra karma yahA mohanimittaka aneka dIpoMko jIvanmakta avasthA meM kisI na kisI rUpameM mAnA hai| unakA kathana bhI tAzvika nahIM hai zrapathameM lejAnevAlA hI hai| yaha ThIka hai ki ve bhI arihaMtakI aSTAdaza dApasi rahita bhAnate haiM parantu vaisA mAnakara bhI jo bhinna prakArase hI una aTAraha dopoMkI kalpanA karate haiM vaha yukti Agama aura anubhava tInoM hI tarasa viruddha ayukta, nirAdhAra evaM kalpanAmAtra hI ThaharatI hai| mohodayake nimitta vinA bedanIya apanA phala nahIM da sakatA isa sayuktikA khaNDana yA mirAkaraNa karanemeM ve sarvathA asamartha haiM mukti kriyA pravRtti mAna lanapara bAgamokta prAtarAya prAyazcitta Adi doSoMkI ApasikA bhI ve samAdhAna nahIM kara sakate / buvAdhAkai sivAya rogakI bhI jo ki nAmakarmanimitaka hai,tathA usaga aura maraNabharakI bhI ve svIkAra karate haiM. itanA hI nahIM, inake phalasvarUpa mAMsabhakSaNa jaise avadha kamameM pravRzcika batAnevAle bAgamako bhI ve niSi satya zreyaskara mAnate haiM / ataeva isa tarahakI mAnyatA aura pratipAdanakI prAmANikatAko bhalA kauna anubhavI svIkAra kara sakegA / phira upasagaka nimisase honevAle bhayaMkara rogake zamanArtha mautamalapakI pratimeM jo maraNabhapa dikhAI par3atA hai usa para kitane hI parde DAle jAMya 1-saSTi kartutva evaM duSToMke nipraha aura ziSToM ke anugraha tathA 'dharma saMsthApanArtha Izvarake avatAra vAda thAdi ke viSaya meM dI jAnevAlI yuchiyoMke khaNDana meM dekho prameya kamalamAtaMDAda nyAyamaMya tathA dhAdipurANa pazastilaka Adi / Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ KAALA ratnakaraNDanAvakAcAra chipa nahIM sktaa| isa taraha ke kathanase jahAM AptakA vAstavika svarUpa sadoSa ThaharatA hai vahIM usa vakhanake avarNavAdarUpa honeke kAraNa kathana karanevAloMke mithyAtvakA baMdha hotA hai| usake mAnane pAle bhI sanmArgase paznita honA hai| isake sivAya ina doSoMko na mAnanevAlA bhI samAja nAma sArazyake kAraNa aparAdakA viSaya bana jAtA hai| ye saba aise ripaya hai ki jinapara niSpakSa vicArazIlatAke honepara hI dRSTi jA sakatI hai / prakIyate-isakA artha prakarpatayA kIrtana hotA hai / matalaba yaha hai ki ina dogoMse jo rahita haiM yAstavameM vahIM prApta-yomAgakA upajJa vattA mAnA jA sakatA hai| vicArazIla niSpakSa vidvAnoMkI dRSTi meM usakI prAptatA prazaMsanIya evaM sammAnya ho sakatI hai| kyoMki yahI yukti anubhava tathA AgamI aviruddha pramANayukta ThahAtI hai / na ki anya athavA anya tAtparya yaha hai ki isa kArikAmeM jina aThAraha dopoMkA Ullekha kiyA hai unase rahita honepara hI vAstava meM prAptakI AptatA mAnI jA sakatI hai / jo inara rAhata nahIM hai vaha yadi anya doSoM se rahita kahA bhI DAyanI bhI vAstavama prApta nahIM Thahara sktaa| kyoMki ina doSoMkA sambandha pATAhI kamI hai| inameM kucha pAkanimisaka hai ghora kucha apAtika simarIkA jaisA ki Upara batAyA jA cukA hai / ataeva yadi inase rahina nahIM mAnA jAtA hai to nizcita hai ki anya saMmArI jIvoMka hI samAna vaha bhI una kamA ke phalakA bhoganavAlA hai| aura isIliya yA mokSamArgakA netA-zAsaka-pradarzaka nahIM bana sakanA / netA vahI ho sakA hai jo svayaM usa mArgapara calakara mAgako yathArthatA batAnakolaye kRtipUrvaka yogyatA prApta karacukA hai / kyoMki emA hI netA apane anuyAyiyoMkI vAravika sAgase abhISTa sthAnataka lejA sakatA hai athavA mArgakI yathArthatA batA sakatA hai / koI zAsaka yadi zAsyAMke hI samAna hai to vaha bhI apane vipayakA vAstava meM zAsana nahIM kara sakatA / jisane svayaM mArgako nahI dekhA hai vaha anya anuyAyiyoMliye usakA pradarzaka to ho hI kisa taraha sakatA hai? jisa kisI bhI vyaktimeM prAptatAkA nidarzana karanA hai usameM sabase pahila nidopatAkA sadbhAva dikhAnA jarUrI hai / jisa taraha malina bastrapara ThIka2 raMga nahIM car3ha sakatA usI taraha samasta kamauke udayanta doSAMsa malina mAranAmeM prAptatAkA vAstavika raMga nahIM A sakatA hai| vedanIya karma yathAyogya kaphi udayase utpanna avasthAkA bedana karAtA hai| jahAMpara jisa karmakA udaya nahIM athavA saca bhI nahIM hai vApara tajjasti avasthAkA yaha vedana kisa taraha karA sakatA hai ? "bhUlaM nAsti kunaH zAkhA" / bhojana pAnameM pravRtti saMcalana kapAyake tIvaudaya yA udIraNA taka hI hosakatI hai| aisI Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caMdrikA TIkA chaThA zloka avasthA chaThe guNasthAnameM mAnI gaI hai| phalataH vahIM taka bhUkha pyAsakI bAdhA ho sakatI hai aura aise hI jIva apanI uma bAdhAko dUra karane ke liye bhojanameM pravRtti kiyA karate haiN| isa tarahake jIvoMmeM chaThe guNasthAna vAle jIva antima haiM jinako ki pramatta-amAdI-isa tarahakI prapattike kAraNa prabhAda sahita mAnA gayA hai / isake Upara jaba ki una varmA kI una tarahakI udayodIraNA sthA hI nahIM hai taba vahAMpara vedanIya karma usakA bedana kisa taraha karA sakatA haiM / chaThese Upara nau dazaveMtaka sabhI pramatta hai vahAMpara una karmA ke udayakI avasthA aisI nahIM huA karatI jisase ki vaha jIva pramAdayAle kAryomeM prathaci karane lge| vaha to dhyAna avasthA hI hai dhArahavaM Adi guNasthAnoMmeM to una karmokA moha prakRttiyoMkA astitva bhI nahIM rhnaa| phira vedanIya karma kisa avasthAkA vahAM vedana kraavegaa| ataeva sayogI bhagavAna kI AhArameM prathati hotI hai yaha kahanA aura mAnanA nitAnta asaMgata aura mithyA hai evaM avarNAdarUpa honese mithyAtvake bandhakA tathA saMsArabhramaNakA kAraNa hai| mohanIya karmakI kinara prakRniyoM kA kahAra kisa 2 guNasthAnameM bandha udaya aura sastra pAyA jAtA hai aura kina2 kI vyucchitti huA karatI hai, ye bAta mAluma hojAnepara, sAtha hI isa bAtapara bhI dhyAna denese ki jahAMtaka unakA bandha udaya satva pAyA jAtA hai vahAMtaka apAtikamokI dhandhAdi avasthAmeM bhI kisa taraha kA kramama parivartana hotAjAtA hai evaM mohakI ina prakRtiyA~ka banyAdike abhAva meM aghAtikarmoke kandhAdika svarUyameM bhI kisa tarahaphA parivatana hotAjAtA hai ye saba mAlu ra hojAnepara kramame honevAle tajanita doSoMke abhAvakA bhI spaSTatayA parijJAna ho sakatA hai| granthavistArake bhayase yahI adhika nahIM likhA jA sktaa| kiMtu panthAnsaroM-gomaTTasArAdise isa viSayakA bodha ho sakatA hai ! ___Upara yaha bAta batAI jA cukI hai ki sampUrNa karmoM kA rAjA yA ziromaNi mohanIya karma hai ataeva jahAMtaka usakA astitva banA huA hai vahAMtaka sabhI karma bane rahate haiN| kiMtu usake haste hI sabhI karma naSTa ho jAyA karate haiM / jaba ki moha ke sAtha sabhI karmoM kA isa taraha kA sambandha hai taba moha kA nimitta na rahanapara anya karma vAstavika apane phala dene meM asamartha ho jAya, yaha koI Azcarya kI bAta nahIM hai / spaSTa hai ki mohakA kSaya hotehI tInoM cAtikarmakhAnAvaraNa, darzanAdaraNa, ara antarAya eka sAtha hI kSINa ho jAyA karate haiM / vidyamAna Ayu karmako choDakara kSapaka zreNI cahanavAle jIva anya kisI zrAyukA sacca nahIM rahA krtaa| aura na pArohI zrAyugoMmeMse kisIkAbhI bandha huzrA hI karatA hai / zeSa tIna aghAtikokA bhI pandha nahIM huA krtaa| kebala vedanIya karmakA jo bandha banAyA hai vaha bhI upacarita hai vAstavika nahIM kyoM ki vAstavika bandha ke prakaraNa meM kamase kama antaramuhUrta kI sthiti kA paDhanA jarUrI hai| parantu dhImAmAha athavA upazAnta moha vyaktika jo vedanIya dharmakA banaza banAyA hai usameM eka samaya mAtrakI hI sthiti pahA karatI hai / phalataH mohake naSTa hone para sabhI kama nae prAya hojaate| Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vvwrn'-- ..hum . - - . . - . ratnakaraNDabhAvakAcAra gaha spaSTa hai| Ayu karma jo vidyamAna hai usake naSTa na hone taka tIna aghAti karmoM meM se bina 2 karmoM kA udaya jisarUpa meM aura jitane pramANameM ucita Avazyaka hai utanA avazya rahA karatA hai| kintu nimna dazAmeM-mohake tIbrodaya kI avasthAmeM jaisA kucha ye karma apanA phala diyA karate. vaimAhI mohakaM prabhAva meM bhI mAnanA binA kAraNake kAryakA honA batAnA hai jo ki nitAnsa asaMgata hai| ataeva mohake tInodaya yA udIraNA Adika sAhacaryake nimittase honevAle apAtika kamAke kArya-- khudhA, pipAsA, noma, japasage bhava Adiko mohase sarvathA rahita jIvanmuka anantacatuSTaya yukta apramattadazAkI bhI sarvopari avasthAko prApta sarvajJa bhagavAna ke batAnA ayukta hI nahI mohake vilAsase apaneko sarvathA asta pramANita karanA hai| aura vAstavikatA kI dRSTi evaM jJAnase rahita sUcita karanA hai| ___mohanIya karmake tIna vibhAga hai / darzana moha, kAya vedanIya aura nokaSAya vedanIya / inameM pUrva 2 kAraNa aura uttarottara kArya hai| phalataH nokapAya apanA phala dene yA kArya karane meM kAya yedanIya kA aura kapAya vedanIya darzanamohakA anusaraNa kiyA karatI hai, bhaya nokapAya athavA sabhI hAsyAdika, no kaSAyoMkA kArya darzanamAhasahacArI, anantAnubandhI kaSAya mahacArI, apha svAsyAnAvaraNa sahacArI, pratyAkhyAnAvaraNa sahacArI, tathA saMjvalana kapAya sahacArI isataraha pAMca prakArakA aura eka ina sabhI ke sAhacarya se rahita isa taraha mukhyatayA chaha sarahakA humA karatA hai| inase kisIbhI UparakI daza meM nIce kI avasthA vAle kAryako mAnanA yA batAnA jinendra bhagavAnakI prarUpaNAke anukUla nahIM hai| Uparake isa kathanase yaha bAta dhyAnameM A sakatI hai ki bhaya nAmakI nokapAya sarvatra eka sarIkhAhI phala nahIM diyA karatI aura na dehI sakatI hai| mithyA dRSTi jIvake bhayanokaSAya jisa taraha jIvitAzaMsA yA maragaNa bhaya ko utpanna karake mAMsa bhakSaNa jaise avadha kArya meM prakRti karA diyA karatI hai usa taraha samyagdRSTi Adiko nahIM / isI taraha zrApaka Adike viSaya meM bhI samajhanya cAhiye / isa antarakA kAraNa sahacArI mithyAtva yA anantAnubandhI Adi kapApoMkA sahAra evaM prabhAva hI hai| ataeva jahAM sabhI moha prakRtiyoMkA vinAza ho calA hai vahA tatsahacArata kAryo kA nirUpaNa kisI bhI taraha ucita nahIM hai / isake sivAya yadi yaha bAta na mAnI jAyagI to pAnikarmake nimittaka jitane dopa haiM una sabake bhI vahAM rahane kI yA pAye jAne kI bhApati kA prasaMga aparihAryarUpameM upasthita hue binA nahIM raha skegaa| isa viSayameM adhika likhanese ganthavistAra kA bhaya hai tathA buddhimAnake lie saMvepameM saMketa mAtra kathana hI paryApta hai| ataeva adhika na likhakara vizeSa jijJAsuoMse yaha kahanA hI ucitura pratIta hotA hai ki unheM prAcAryoMki isa vipapake anya prakaraNa dekhakara vizeSa dhAna prApta kara lenA caahiye| -"pareMgitahAnaphalA hi buddhayaH" / 2-prameya kmnbhaatpaadi| Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA TIkA mAtA zrIka Re isa taraha AptakaM tIna vizeSaNa jo diye the unameM se pahale vizeSaNa 'utsannadoSeNa' kA sambandhaM lekara yaha bAta isa kArikAmeM zrAcAryane spaSTa kara dI ki kina 2 dIpoM se rahita zrApta ko honA caahiye| jinakA ki abhAva hue vinA na to usameM sarvajJadA hI bana sakatI hai aura na Agamezitva hI / zrAptatva yA mokSa mArga kA netRtva bhI siddha nahIM ho sakatA aura na mAnAhI jA sakatA hai| aba Aptake dUsare aura tIsare vizeSaNa kA Azaya spaSTa karane ke lie do kArikAoM kA ullekha karate haiM-- parameSThI paraMjyotirvirAgo vimalaH kRtI / sarvajJo 'nAdimadhyAntaH sarvaH zAstopalAkhyate // 7 // artha ---- parameSThI, paraMjyoti, virAga, vimala, kRtI, zranAdimadhyAnta aura sArva itane vizekyoMse yukta sarvajJa ko gaNadhara deva yA zrAcArya zrathavA bhagavAna dharmakA yadvA mokSamArgakA zAstrA batA deM | zabdoM kA sAmAnya vizeSa artha -- indroM ke dvArA bhI jI caMdanIya hai aise parama utkRSTa padameM jo sthita hai-aise padako jisane prApta kara liyA hai usako kahate haiM parameSThI / antaraMga aura vA jyoti-teja jisakA sarvotkRSTa haiM usako kahate haiM paraMjyoti | virAma zabda meM rAga yaha upalakSaNa hai / zrataeva jo rAga dveSa aura moharUA vibhAvapariNAmoMse rahita hai usako kahate haiM virAga / jo tresaTa prakRtiyoMdravyakarmoM se rahita aura zeSa karma bhI jinake naSTaprAya haiM unako kahate haiM vimala / kRtI zabda ke aneka artha hote haiM-- kuzala vivekI kAma karanevAlA yA kara cukanevAlA paMDita puNyavAna sAdhu kRtArtha Adi | yahAM para isakA artha yogya kuzala athavA kRtakRtya yA samartha aisA karanA cAhiye jo tIna loka aura tIna kAlavartI samasta dravyoM aura unake sampUrNa guNNavarma tathA paryAyoMko yugapat pratyakSarUpameM grahaNa karatA hai--- jisakI vizuddha cenanAmeM sabhI dravyaguNa paryAya ekasAtha pratibhAsita hote haiM usako kahate haiM sarvajJa / jisakA na Adi hai na anta hai aura na madhya hai usako kahate haiM anAdimadhyAMta / jo sabake lie hitU hai--saMsAra ke prANImAtramaMse kimIkAbhI jo virodhI nahIM hai- usakI zArIrika vAcanika Adi pravRkhi sabhI ke lie hitarUpa hI hotI hai usako kahate haiM sArva | zAstAkA artha zAsana karanevAlA aura upalAlayakA artha hai premakaranA yA pasaMda krnaa| - vizeSArtha - vidvAna nispRha vivekI yauktika vyakti mocamArgake zAsaka - upajJa bakA yA netA ke rUpameM jisako pasaMda karate haiM jisakI bhakti dhArAdhanA upAsanA yA stuti Adi karate haiM aisA Apya ina ATha vizeSaNoM vizeSatAoMse yukta honA cAhiye / mahAnubhAvoMse yaha pravidita na hogA ki mahaMta avasthAko prApta tIrthaMkara bhagavAnakI Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnakaraNDa zrAvakAcA AgamameM cAra taraha kI vizeSatAeM batAI gaI haiN| AtmA, vANI, bhAgya aura zarIra / ina cArake asAdhAraNa atizaya se ve yukta rahA karate haiN| isa kArikA meM jo bATa vizeSaNa diye haiM unakA ina cAra atizayoM se sambandha hai aisA samajhakara yathAyogya ghaTita kara lenA cAhiye / paraMjyoti yaha vizepaNa zArIrika atizayako prakaTa karatA hai| kyoMki unake zarIrakI prabhA koTisUryake samAna huA karatI hai| parameSTri vizeSaNa bhAgya ke atizayako prakaTa karatA hai| kyoM ki tIrthakara prakRtI jo ki puNya karmoMmeM sabase mahAna hai usake udayameM Anepara athavA tatsama anya asAdhAraNa puNya karmoM ke udayase rahita yaha pada nahIM huA karatA / sarvajJatA ke prApta hotehI una puNya prakRti meM kA udaya huA karatA hai| aura isaliye vaha pada tIna loka ke avIzvara zata - indro dvArA bhI vandanIya hojAnA karatA hai| sArvaH yaha vizeSaNa zAstAke vANI sambadhI atizaya ko prakaTa karatA hai| bhagavAna kI vANI yadi isatarahake asAdhAraNa atizaya se yukta na hotI to tIna jagata ke jIvokA hi asaMbhava hI thaa| bhagavAna ko usa sarvAdhika atizaya calI vANIkA hI yaha prabhAva hai ki Ajataka saba jIva surakSita hai aura sadA rheNge| kyoMki vAstavika yahiMsA tavakI Aja jagata meM jo mAnyatA hai-- usakA jo prasAra hai, jisake ki kAraNa prAyaH sabhI jIva nirbhaya pAye jAte haiM vaha saba unakI vANI-dezanAke prabhAvakA hI phala hai / zeSa pAMca vizeSaNa unake AtmAtizayako prakaTa karate haiN| ina pAMca meM bhI eka " vimala " vizeSaNa dravya kamoM ke abhAva se utpanna Atmavizuddhi aura ke cAra vizeSaNa cAra ghAti kamoM ke kSayase prakaTa hue ananta catuSTaya kI prakaTa karate haiN| kyoMki virAga se matalaba kevala rAgase rahita banekA hI nahIM hai| isakA Azaya gata kArikA meM batAye gaye moha sambandhI tIna dopa- rAma dveSa aura moha ke abhAva se evaM tajjanita samyaktvAdi guNoMse grahaNa karanA caahiye| rAmako upalakSaNa mAnakara rAgAdi tInoM rahita aisA yartha karanA adhika sundara ucita evaM saMgata pratIta hotA hai / isa taraha karane para yaha vizeSaNa sampUrNa mohake prabhAva janita samyaktva prazama ananta sukha rUpatAko sUcita kara detA hai / kRtI zabdakA kRtArtha artha kalitArtha hai aisA mAnakara vicAra karane se pratIta hogA ki yaha zabda antarAyake abhAvako sUcita karatA hai| kyoMki mohakA abhAva ho jAne para bhI jaba taka jJAnAvaraNa darzanAvaraNa ke sAtha 2 antarAyakA bhI abhAva nahIM hojAtA taba taka usa jIvako kRtakRtya nahIM kahA jA sktaa| yaha ThIka haiM ki antarAyake abhAvase anantavIrya guNakA zrAvirbhAva mAnA hai / parantu vicArazIla mahAnubhAvoMkI dRSTimeM yaha bAta bhI 1- AdipurANa | 2- bhavaNAlaya cAlIsA tiradeSANa hoMti battIsA / kampAmaratha uvIsA caMdo sUro paro tira / 3 - svargIya lokamAnya tilaka Adi prasiddha vidvAna bho svIkAra karate haiM ki anya matoM meM jo cahiMsA dilAI detA hai vaha jaina bhrama kI dena hai / Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AAAAA-LAJ.......... ... caMdrikA TIkA sAtavAM loka Aye binA na rahegI ki kRtArthatAkA mUla yA pratIka bhI yaha anantavIrya guNa hI hai / anantavIrya nAmakA aisA mahAn guNa hai jo ki kevala jJAna kevala darzana aura ananta sukha ke rUpameM hI nahIM kRtakRtyatA ke rUpameM bhI spaSTa pratItimeM AtA hai | pAThaka soceM ki jaba taka vighnakA kAraNa banA huA hai yA usakI sambhAvanA bhI banI huI hai tathaM taka saMsAraka samo kA viSaya usako vAstava, kRtI-kRnAtha kRtakRtya kisa taraha kahA jA sakatA haiN| vinakA kAraNa jahAM taka dUra nahIM ho jAtA-vinakI sambhAvanA hI jastaka nirmala nahIM ho jAtI tabataka sarvathA niSkAma aura pUrNa jJAna ho jAne para bhI kRtArtha kisa taraha kahA jA sakatA hai| kisI bhI kAyakA jJAna aura usake siddha karanekA sAmarthya rahate hue yadi yaha kahA jAya ki ima vyaktiko vivakSita kAryake karanekI icchA nahIM hai ataeva yaha niSkAma hai to vaha kathana jisa taraha yA jaisA kucha sarvathA pramANabhUta mAnA jA sakatA hai vamA jJAna aura sAmathyake abhAvameM nhiiN| ataeca granthakArakA Azaya kRtI zabdase antarAya kamake abhAvase prakaTa hone vAle ananta sAmathya evaM kRtakRtyatA ko sUcita karane kA hai aisA samajhanA cAhiye / ___ sarvatra zabda spaSTa hI jJAnAvaraNa ke niHzeSa kSayako sUcita karatA hai| anAdimadhyAnta zabda darzanAvaraNake abhAvakA sUcaka hai| kAraNa yaha ki darzana ananta hai tathA vaha nirvikalpa bhI hai aura anAdyananta catanya sAmAnyako viSaya karane vAlA hai| ataeva usameM Adi anta aura madhyakI kalpanA hI nahIM ho sktii| anAdimadhyAnta zabdakA artha itanA hI hai ki jisakA na Adi haiM, na anta hai aura na madhya hai| Adi antakA abhAva madhyake abhAvako svayaM sUcita kara detA hai / anAdimadhyAntatA cAra sarahase sambhava hai / dravyakI apekSA, kSetrako apekSA, kAlakI apekSA aura bhAbakI apekSA / dravyakI apekSAse pudgalaparamANa anAdimadhyAnta hai kyoMki vaha apradezI hai / usameM dvitIyAdi pradezoMkI kalpanA na hai na ho sakatI hai| yadi usameM Adi anta yA manyakI kalpanA kI jAya to vaha avibhAgI evaM apradezI nahIM kahA jA sktaa| kSetrako apekSA prAkAza dravya anAdyananta hai| dazo dizAoM meM kahIM se bhI usako sAdi yA mAnta 'nahIM kahA jA sktaa| jara Adi aura anta nahIM taba usakA madhya bhI nahIM kahA jA sktaa| prazna ho sakatA hai ki yadi bhAkAzameM Adi madhya aura antakI kalpanA nahIM hai athavA nahIM ho sakatI to lokako bhAkAzakA ThIka madhyavartI jo kahA hai so kaise ? yA vaha kisa taraha ghaTita hotA hai ? uttara spaSTa hai ki jaba mAjhAza dazoM dizAoM meM ananta hai taba usake kisI bhI bhAgameM rahane vAlI vastuko usake madhyavartI kahA jA sakatA hai| matalaba yaha ki jahAM loka hai vahAM se pratyeka dizAmeM samAna rUpameM ananta AkAza vidyamAna hai / ataeva lokako AkAzakA madhyavartI kahane meM aura isI kAraNase bhAkAza kI anAdimadhyAntatAmeM koI bAdhA nahIM bhAtI / kAlakI apekSA usakI samaya paryAyoMkA samUha anAdimadhyAnta hai| isI taraha abhavya jIvakI saMsAra paryAyoMkA samUha bhI anAdimabhyAnva kahA jA sakanA hai| bhAvakI apekSA kevalajJAnake aMzoM-avibhAga praticchedokA pramANa manAhi Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Xie kA madhyAnta hai| kevala jJAnake aMzo kA pramANa sabase adhika hai| sampUrNa dravya guNa paryAya unake aMza aura samasta akSaya ananta rAziyoM ke sammilita pramANase bhI kevala jJAnake aMzoMkA pramANa adhika adhika hai| kevala darzana sAmAnya caitanyako viSaya karatA hai ataeva vaha nirvikalpa hai aura isIlie usako bhI anAdimadhyAnta kahanA zrayukta nahIM hai| athavA yaha bhI kahA jA sakatA hai ki sarva zabda kevalajJAna ke sAtha sAtha upalakSaNa se kevaladarzana ko bhI grahaNa karanA cAhiye aura anAdi madhyAMta zabda donoMkahI svarUpakA paricAyaka hai / athavA vastu vidhiniSevAtmaka hai / syAdvAda siddhAntake anusAra kisIbhI guNadharmakI vidhi sapratipakSa huA karatI hai / anya darzanakAroMne prabhAva nAmakA padArtha svatantra mAnA haiM / parantu yaha eka prayukta siddhAMta hai isa viSayakI AlocanA nyAyazAstroM meM paryApta kI gaI haiN| usake yahAM likhane kI AvazyakatA nahI hai| jainadarzanameM Agamako svataMtra padArtha na mAnakara vastAtmaka hI mAnA hai| jaina darzanakA kahanA hai ki jisa kisIbhI dravyaguNa yA paryAya kA vidhAna kiyA jAtA hai vaha apane se bhinna sabhI dravyaguNa paryAyoM pRthaka hI hai / ataeva vivikSita dravya guNaparyAya apane mitra avivakSita dravyAdise mizra honeke kAraNa abhAvAtmaka haiN| yahI kAraNa haiM ki pratyeka dravya pratyeka cakha sat asada, eka aneka, nitya anitya, aura tat tat rUpa hai| svabhAvasehI utpAda vyayauvyAtmaka haiM / isa siddhAMtako dRSTimeM rakhakara anantajJAna darzana ke saMbandha meM jaba vicAra karate haiM to sarvajJatA kevala jJAna aura kevaladarzana donoM anAdimadhyAnta hI Thaharate haiN| kyoMki jJAnadarzana sAmAnya apekSA se anAdi ananta hai, paryAya vizeSakI apekSA sAdisAnta haiM / kAraNa yaha ki aisA na huA na haiM na hogA jaba ki inakA abhAva kahA jA sake / yadyapi saMsAra paryAyastha avasthA meM pAye jAnevAle kSAyopazamika jJAna darzanakI apekSA nAyika jJAna aura darzana paryAya avazyahI sAdhananta haiN| parantu nAnA jIvoMkI apekSA kevalajJAnadarzana yukta jIvoMkA na kabhI sarvathA abhAva huA hai na hogaa| kyoMki kevala jJAniyoMkA videha meM to sadAhI sadbhAva rahA karatA hai / ataH isa dRSTi se bhI sarvajJatAko anAdimadhyAMta kahA jA sakatA hai / spadvAda dRSTi se dekhanepara yaha viSaya kisI bhI taraha anupapanna nahIM hai / vANI ke sambandhameM aneka tarahake doSoMkA sadbhAva lokameM pAyA jAtA hai / vyAkaraNa saMvandhi truTiyAM, uccAraNa kI ayuktatA udAsa anudAna svastikA ThIka ThIka prayoga na karanA tathA yati maMga Adi / evaM svarakI rUkSatA kaThoratA Adi, grAmya azlIlatA hInAdikosmA Adi athavA anya bhI aneka doSa sarvasAdhAraNa meM pAye jAte haiN| kiMtu yaha saba bAhya doSa haiN| inake sivAya antaraMga doSa jo saMbhava haiM athavA lokameM pAye jAte haiM jinakA ki saMmbandha rAga dveSa mohase hai| ve sabase adhika hIna evaM deya tathA sabase vicAraNIya prathama mAne gaye haiN| isa tarahake doSa cAra bhAgoM meM vibhakta kiye jA sakate haiM / 1 - satpratiSedha 2 - asadudbhAvana, 3 - viparIta -vaizeSika darzanameM sAtha tastra mAne haiM yathA dravya guNa karma sAmAnya vizeSa samavAda aura abhAva Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - -- --- - - caudrakA TIkA sAtayAM zloka aura 4-niMdya / inakA vistAra bahuta adhika hai| ataeva yahAM unakA likhAjAnA graMthavistAra mayase azakya hai / saMkSepameM itanAhI samajha lenA cAhiye ki jitane apasiddhAMtoM kA kathana karane vAle tathA sva aura parakA isa loka yA paraloka ahita karanevAle zabda athavA vAkya hai una samIkA ina cAra bhAgoMmeM samAveza ho jAtA hai| ___ ina bAhya aura aMtaraMga sabhI doSoMse bhagavAna pazA unmukta haiM / lAgthAvasthAmabhI tIrthakara bhagavAna ke jo janmajAta daza atizayara ginAe haiM unameM eka vacanakA atizaya bhI hai / usake anusAra usa samaya meM bhI unake vacana priya hita madhura hI prakaTa huA karate haiM / phira mahaMta avasthAkI prApti hojAne para to kahanA hI kyA hai jaba ki ve aSTAdaza doSa rahina sarvajJa vItarAga hokara samasta vidyA moMke aizvaya3 ko bhI prApta kara cuke haiN| aura unake vacana aSTAdaza mahAbhApAoM va sAta sau tullaka bhASAmi4 pariNata honekI kSamatA prApta kara cuke hai / tIthakRta bhAvanA ke bala para jisa samaya tIrthakRta prakRtikA bandha hotA hai usa samaya apAya vicaya nAmaka dharmadhyAnavizeSake nimicase jo saMskAra utpanna hotA hai vaha usake udayakAlameM unakI dezanAko sarva hitakara banAkara rahatA hai| bhagavAna ko sArca kahanekA Azaya yahI hai ki unakI antaraMga bahiraMga samasta yogyatAeM hI isa taraha kI haiM ki unake vacana prANimAtrake lie hitakara hI huA karate haiM / yaha unakI puNya karma sApekSA avasthAjanya svAbhAvika yogyatA hai jo ki anyatra durlabha hI nahIM asaMbhava hai| isa taraha sApta ke lakSaNameM jo tIna vizeSaNa diye haiM unameMse sarvajJatA aura hitopadezakatA vizeSaNakA Azaya spaSTa karane ke lie yaha kArikA kahI gaI hai| isameM yaha batA diyA gayA hai ki prApta avasthAko prApta AtmAkI sthiti kisa taraha huA karatI hai| ___ yaha kahanekI AvazyakatA nahIM hai ki anAdikAlase yaha jIvAtmA pudgala jaDa kamase Abaddha haiN| purAne karma apane sthitI ke anusAra phala dekara jhar3ate haiM---AtmAse sambandha yo karmatvako choDa dete haiM aura navIna karmavandhako prApta hote haiN| yaha paramparA anAdikAla se calI ArahI hai| aba yogya nimitta ko pAkara aura apane ratnatrayake balapara yaha mAramA una karmoke bandhana se nikalanekA prayala karatA hai taba yahI jIvAtmA kramase paramAtmA bana jAtA hai| yahI kAraNa hai ki saMsArI jIva kI tIna dazAeM batAI gaI haiM / bahirAtmA, antarAtmA aura paramAtmA / jaba taka isakI dRSTi karmavandhase sarvathA mukta honekI nahIM hotI tabataka isako bahirAtmA yA mithyASTi kahA jAtA hai| kiMtu jaba usakI dRSTi meM yaha bAta A jAtI haiM ki saMsAra meM bhramaNakA va usake 1-nAkAsti nRNAM mRtiriti salAtiSedhanaM zivena kRtaM / damArotyAtadudbhAvanamuhA vAjIti viparItam / / savidyApriyagarhitabhedAstriviSaM ca ninyamityanRtaM / doSoragavalmIkaM tyajeccaturdhApi tat vA // 36 // mana010 4 // 2-atizayarUpa sugandha tanu nAhi paseva nihAra / prihita bacana atulya bala rudhara ravaMta AkAra ! lakSaNa saGsa ra mADha yuta samacatuSka saMsthAna / yajavRSabhanArAcayuta ye janamata daza jAna // 3-dekho devakuta 14 atizaya ) 4-rAjapartika zrAdi 5-AdipurANa / vinagAradhamAbhUta sa01 zloka 2 / Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM naTAra I nimittase honevAle janma jarA maraNa Adi duHkhoMkA mUlakAraNa yaha karmabandhana hI hai ataeva sarvathA ya hai / maiM karmose sarvathA bhinna jJAnadarzana sukharUpa hU~ / karmoMse sambandha chUTa jAnepara maiM zuddha svarUpa ko prApta kara sakatA huuN| aura isIliye jo karmoM ke bandhana se mukta hone ke prayatna meM bhI laga jAtA hai taba usako antarAtmA kahA jAtA hai| tathA prayama ke dvArA jaba karmoM' meM mukhya ghAtiyA cAra karmoM se evaM kucha anya 1 bhI kama mukta ho jAtA haiM taba usako paramAtmA kahA jAtA hai| paramAtmA do taraha ke huA karate haiM / eka sakala - sazarIra aura dUsare vikala---- zarIra / RzarIra ko parama mukta kahate haiM jo ki sabhI karmoM aura zarIra ke sambandha se bhI sarvathA rahita ho jAtA hai sazarIra paramAtmA ko jIvanmukta kahate haiM / jIvanmukta paramAtmAko hI Apta zabda se yahAM batAyA hU~ / cAra ghAti karmoM kA sambandha sarvathA chUTa jAnese aura zeSa praghAti kamoM meM se bhI kucha prakRtiyoM ke sarvathA nirjIrNa hojAne evaM bAkI kI prakR tiyoMmeM se pApa prakRtiyoM ke sarvathA asamartha ho jAne yAdikera kAraNa Arhantya avasthApana nIrthakara bhagavAnakI jo kucha avasthA yA jaisA kucha zrAdhyAtmika aura Adhibhautika zArIrika svarUpa niSpanna hotA hai vahI yahAM para zAstA ke ATha vizeSaNoM dvArA spaSTa kiyA gayA hai| yaha aisI avasthA hai jisameM ki banAvaTIpana nahI cala sakatA / kyoM ki vaha kamoM ke udaya yA caya Adi se sambandhita hone ke kAraNa svAbhAvika tathA satya hai yadyapi sAMsArika honese kucha kamare ke udaya tathA sattA meM rahane ke kAraNa vaha zravasthA bhI heya hai| aura jaisA ki pahale kahA gayA hai ki una karmA kI sthiti pUrNa hote hI vaha bhI usI paryAya sarvathA samApta hokarahI rahatI hai| Upara ke kathanase aura vidvAnoM ko svayaM vicAra karane se yaha yAta mAluma ho jAyagI ki parameSThI Adi zabdoM ke artha meM kina kina karmoM kI evaM kaiMsI 2 avasthA kAraNa paDA karatI hai| prazna - Upara paraMjyotiH zabdakA artha karate hue Apane likhA hai ki unake zarIrakI prabhA koTisUryake samAna huA karatI hai| so isakA kyA kAraNa hai ? kisa karmake udayase aisA huA karatA hai ? Atapa udyota prakRtiyaMki udaya kI to unake saMbhAvanAhI nahIM hai / phira yaha kisa karmakA kArya hai ? 1 uttara- -yaha varNa nAmaka pRlavipAkI nAma karmake udaya kA kArya hai| tAtparya - yaha ki saMsArame rahate hue bhI o mukta haiM aise jIvanmukta paramAtmA hI bhApta mAne gaye haiM / yaha pada sarvotkRSTa honeke kAraNa paramapada kahalAtA hai / isa padako vairee sAdhAraNatA do vizeSaNoMse vyakta kI jAtI haiN| eka to andAdazadoSarahita aura dasarA 1- nAmakarma kI 13 aura Ayukhika / 1, 1 - isake liye dekho gommaTasArakA bandhodayasattva nyucchitti prakaraNa / 3- dekhA AptamImAMsA kI "mAyAvidhyapi dRzyante" kI aSTasahastrI ! 4ndriya manuSyAMke inakA udaya nahIM hAtAM dekhI gommaTasAra karmakANDa 5-dalo ghaSatA / Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caMdrikA TIkA sAtavA bhoka ................._ svAriMzaguNavirAjamAna ! utsadoSa zamda ke dvArA pahale vizepaNakA prAzaya gata kArikAle dvArA spaSTa kara diyA gayA hai / isa kArikAmeM zrAvazyaka vizeSaNoMke kathaname sarvatratA aura Ama-- mezitvakA digdarzana karake dUsare vizeSaNakA abhiprAya 1 vyakta kiyAgayA hai / prAptake kazAlIsa guNa prasiddha hai jo ki isa prakAra hai| -janmajAna 10 atizaya, kevalajJAnanimicaka daza atizaya, 14 devakRta yatizaya, aSTa prAtihArya, aura anantacatuSTayaH / inameMse anantacatuSTaya apane pratipakSI cAra dhAni kA~ke kSayase prakaTa huA karate haiN| aura bAkI puNyaprakRtiyoM udayase prApta honevAle sambaddha tathA asambaddha vibhUtirUpa hai / yahA~para prAptake jitane vizeSaNa diyegaye hai ve saba ukta guNoMko vyakta karane vAle haiM / cAra dhAnikoMka kSayasa udbhava cAra guNa, virAga kRtI sarvajJa aura anAdimadhyAnta zabdake dvArA kramase anantasukha anantavIrya sabaijJatA aura kevala darzana hote haiN| jo ki mohanIya antarAya jhAnAvaraNa aura darzanAvasyaka vayase abhivyakta huA karate haiM / athavA sarvatratArAbda upalakSaNase anantadarzanakA bodha karAtA hai aura anAdimadhyAnta zabda donoMkA hI vizeSaNa hai, aisA bhI kahA jA sakatA hai| parameSThI zabya sadvedya sadgotra aura prAyuke sAthara tIrthakara nAmakarma prakRtikI sarvotkRSTatA gya tajanya lokAtikrAnta puNyAtizayako prakaTa karanA hai aura paraMjyotizabda pudgalaSipAkI nAsakarmakI mAdhika mahattAko sUcita karatA hai| yahA~para yaha bAta bhI dhyAna rakhanA cAhiye ki vivakSita puNyakarmoka udayase pAsa hone vAle ye upayukta sambaddha asambada masi.. zaya jo tIna lokakI adhIzvaratAkai sAtha2 parabhAgako prApta prabhutA4 ko prakaTa karate haiM anta. rAyakameke kSayakaM hinA prApta nahIM huA karate / parameSTI zabda cAroM aghAtikarmo meMse jina puNyaprakRtiyoM ke udayako batAtA hai ve saba jIvatripAkI haiN| phalataH usa jIvanmukta prApta jIvakI puNyakarma sApeva sarvotkRSTa mahattAko vyakta karate haiM jinako ki yahAMpara saMkSepameM cAra zabdoMka pArA kahA jA sakatA hai | ---arthAt anaMtasukha, paramAjAti, anapavartha Ayu, aura prbhutaa| ina cAroM hI viSapoMmeM varNanIya viSaya bahuta adhika hai atazca andhavisvArake bhapase yahAM nahIM likhA jA sakatA / phira bhI atisaMkSepameM thoDAsA Azaya prakaTa kara diyA jAya yaha ucita aura Avazyaka pratIta hotA hai / matalaba yaha ki-- yadyapi ananta sukha mohanIyakarmake prabhAva se hotA hai, aimA sarvatra batAyA gayA hai aura jisakA ki Upara bhI ullekha kiyA gayA hai jo ki sarvathA satya hai tu isameM jo kucha vize-- patA hai vaha bhI samajhanA jarUrI hai| sukha zabdake AgamameM mukhyarUpase cAra artha batAye haiM-viSaya vedanAkA abhAva vipAka aura ko sApa hI yaha bAta dhyAnameM rakhanI cAhiye ki siddha bhagavAna aura mahaMta parameSTIke jo ArAmara 1-TacatvAriMzadguNavigajamAna / 2-ananta jJAna darzana sukha vIrya 3-devakRta tathA praatihaa| 4-titthayagaNa pahusa, Neho paladevayaM savANaM ca / dukkhaM ca savittIya siNiNavi parabhAgapazAi / / 5 loke catu vihArtheSu sukharAmA prayujyate / viSaye mevamAmA vipAphe mojapatra | saa|| Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnakaraekhazrAvakAcAra zuga ginAye haiM unamesa siddhAMke AThakoM ke abhAvasa prakaTa honevAle AThaguNoMmeM mohake kSayase vyakta honevAlA guNa sampanna nAmase batAyA hai| parantu arhat parameSThIke guNoM meM se anantacatu TrayameM mohake abhAvase udbA honevAlA guNa anaMta sukha nAmase batAyA hai| isa tarahakI avasthA __ meM eka hI kameke prabhAva se prakaTa honevAle guNako eka ho nAgase na kahakara do bhinara nAmoMse kahanA sarvathA nirapekSa yA niSkAraNa nahIM kahA jA sakatA yA nahIM mAnA jA sktaa| vaha apekSA yA kAraNa yahI hai ki arahanta parameSThIMka mohakA abhAva to sarvathA hogayA hai parantu sAtha hI vedanIyakA udaya bhI banA huA hai, usakA abhI sarvathA abhAva nahIM huA hai| ataeva usake vipAkase lokameM sukhazabdake dvArA kahI jAnevAlI puNya sAmagrI bhI unako pAkara prApta hotI hai| yadyapi mohake abhAvake kAraNa usakA unheM vedana nahIM huA karatA / puSpavRSTi siMhAmana Adi bhogIpabhogasAmagrIse unakA sparza bhI nahIM huA karatA / bhojana AdimeM pravRttikI to bAta hI kyA hai ? ataeva Apta parameSThIkA yaha ananta sukha vedanIya karmake udayakI apekSAke sAtha2 mohakamake abhAvakI bhI apekSA rakhatA hai / yahI kAraNa hai ki yaha sukha ananta evaM marvoskRSTa mAnAgayA hai / kyoMki vAstavika sukha tyAga yA uparatikI apekSA rakhatA hai aura usakI mAtrA jyoM2 adhikAdhika hotI jAtI haiM tyA ra sukhakA pramANa bhI bar3hatA jAnA hai| arahana avasthAmeM yaha sarvotkRSTa mukha prakaTa huA karatA hai sahacArI puNyavipAkakI apekSAko pradhAna mAnakara samyaktvako hI sukha zabdase kaha diyA gayA hai| . paramAjAtikA sambandha gotrakarmakI apekSA rakhatA hai / AgamameM cAra tarahakI jAtiyAM banAI hai|----prmaa vijayA aindrI aura svA / paramA jAti tIrthakara bhagavAnkI huA karatI hai| aSAtikarmomeMse gotra karmake nimittase pAI jAnevAlI unako yaha asAdhAraNa vizeSatA hai| isI taraha Ayuke viSayameM samajhanA cAhiye / unakI zrAyu sarvathA anapavayaM hI huzrA karatI hai| upamarga viSa vedanA raktakSaya Adi kAraNAMse unakI AyukA apavartana nahIM huA karatA / tIrthakara nAmakamake nimittase unakI prabhutA lokottarara huA karatI hai| jisake ki kAraNa unakA zAsana ajayyamAhAtmyavAlA, samasta kuzAsanoMkA nigraha karanevAlA aura bhavyajIvoMko saMsArake samasta duHkhoM evaM unake kAraNoM meM unmukta honeke asAdhAraNa upAyako batAnevAlA huA karatA hai jisakA ki pAlana kara ve svataMtra ananta aznirayara aikAntika anupama alaukika mukhake upabhoktA ho jAyA karate haiM / kArikAmeM prAptakA sArva vizeSaNa jo diyA hai vaha bhI isa tIrthakara prakRtiko lakSameM rakhakara hI diyA hai aisA mAluma hotA hai| kyoMki usakA baMdha jisa apAyavicaya nAmaka dharmadhyAna vizeSake dvArA huA karatA hai vaha sarvotkRSTa dayArUpa pariNAmakA prakAra hai / yadyapi sarvajJa hojAnepara sabhI sarAga bhAvoMke chUTa jAnese dayA pariNAma bhI nahIM huA karatA / kiMtu dayAbhAvase baMdhI huI tIrthakara prakRti udayameM aAnepara prANImAtrake uddhArakA mAdipurANa / 2.--tisthayarANa pahA Adi / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caMdrikA TIkA sAtavAM zloka kArya avazya kiyA karatI hai / ataeva unakI yaha mI asAdhAraNa vizeSatA hai ki ve dayAlu aura nirdaya donoM zabdoMka dvArA kahe jAte haiN| isa taraha pAti aura apAtikama nimitaka atizayoMse yukta parama padameM jo sthita hai unako parameSThI kahate haiN| paraMjyoti zabda pudgala vipAkI kamoM ke nimittase prApta honevAlI asAdhAraNa lokottara mahimAyoMkA upalakSaNa hai / jisake ki kAraNa unakA paramaudArika zarIra bandhana saMghAta sathA samacaturastrasaMsthAna bajrarSabhanArAca saMhanana alaukika sparza rasa gaMdha varga Adise viziSTa huA karatA hai| ___ Apta parameSThIkA yaha antaraMga evaM rahiraMga svarUpa karmasApeza hone ke kAraNa svAbhAvika hai aura satya hai / tathA isa bAtako spaSTa karadetA hai ki itanI yogyatAmoMse jo saMmpatra hai vahI bAstavameM mokSamArgakA upa pakkA ho sakatA hai / isake sivAya AptAmAsoMka bhayukta svarUpakA nirAkaraNa bhI inhIM vizeSaNoMke dvArA svayaM ho jAtA hai| kisa kisa vizeSaNoMke dvArA kisa kisa prAptaviSayaka mithyA mAnyatAkA khaeiMna hojAtA hai / yaha saraM vidvAnAko hI samajhalenA caahige|| ___ sAtha hI "devAgamanabhoyAnacAmarAdi vibhUtayaH" bhAdi kArikAoMkA Azaya bhI yahAM yathAyogya paTita kara lenA cAhiye / Upara prApta ke jo tIna vizeSaNa diye gaye haiM unameM se sarnajJatA aura bhAgamezitA donoMkA svarUpa isakArikA meM batAyA hai / ataeva isa kArikAmeM ullikhita ukta donoMhI vizeSaNoM ko yahA~ vizezya mAnakara saba vizeSaNa donoM hI sarapha ghaTita karanA cAhiye / kyoMki donoM meM paraspara ajahata saMbaMdha bhI hai / sajJatAka vinA Agamezitva bana nahIM sakatA aura bhAgamezitva ke binA AptakI sarvatratA bhI tIrthakaratA se zUnya ho jAtI haiN| kyoMki jo tIrthakara hai ve hI sajA ko prApta kara lenepara niyamase Agamake Iza banate haiN| tIrthakara prakRtikA udaya usake pahale nahIM huA karatA / sIrtha jo calatA hai vaha vAstavameM tIrthakara prakRtIke udaya sahita makAhI palatA hai ki sabhI sarvajJoMkA, yaha vAta pahale mI kahI jA cukI hai ! aAgamezittva kA sambaMdha tIrthakara kAvAse haiM | ane| donoMmeM ajahatsambaMdha bana jAtA hai| aura isIlie anAdi madhyAMtatA bhI donoM hI ghaTita hotI hai| jisataraha anAdimadhyAMta sarvAna hai usI taraha bhAgamezila mI anAdimadhyAMta hai| kyoMki sarvajJa tIrthakara bhagavAna aura unakA upadiSTa prAgama anAdikAlase haiM aura ananta kAlataka rahegA / ina donoMkehI samata rahane meM eka dinakA bhI viccheda nahIM pattA na kabhI.pahA hai aura na kabhI paDegA ! hAM kSetra kI apadhA para saMbhava hai ki ina donoMkA astitva kamI kisI kSetra meM pAyA jAya aura kamI kisI kSetrameM nahIM pAyA jAya / parantu kAla kI apekSA inameM kamIbhI antara nahIM pdd'taa| donoM kI hI sabA banI rahatI hai| dehalI dIpaka nyAya se bAmamImAMsA kA mAmya pAsAsI / Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ elengkshaaskaar'ii anAdimadhyAMta zabdako marmajJa aura sArna enaM mAgamesI ke bIsa rakhanA isa bAzayako bhASya kara detA hai| ___ isa kArikAmeM diye gaye vizeSaNoM ke sambandha meM aisA jo kahIM 2 kahA gayA hai ki yaha manakI hI vAcaka nAmamAlA hai| so isase yaha nahIM samajhanA ki ye zabda yA vizeSaNa apasera sarvathA asAdhAraNa viziSTa arthakA jJApana nahIM karate haiN| matalaba yaha ki jisa taraha nAmanikSepa meM arthakI apekSA na rakhakara kevala vyavahAra siddhi ke lie saMjJA vidhAna huA karatA hai vaisA yahAM nahIM hai / ye sabhI zabda anvayaka hai, sahetuka haiM, aura saprayojana haiM / jaisA ki Upara ke digdarzanase samajhameM pAsakatA haiM / isa taraha prAptake donoM vizeSaNoMkA isa kArikAmeM spaSTIkaraNa kiyA gayA hai| phira bhI jisa taraha saSTikata svake sambandhako lekara Izvarake viSaya meM zaMkA khar3I rahatI hai ki yaha sarjana vItarAga hokara punaH sRSTi racanAke prapaMca meM kyoM par3atA hai usI prakAra yahA~bhI zaMkA ho sakatI ki jana vaha Apta sabhI doSoMme rahita hai, usako na kisI prakArakI AzA hI hai aura na kisIse rAgadveSa hI hai phira vaha tIrthapravartana meM kyoM pravRtta hotA hai ? isakA samAdhAna bhI Avazyaka hai| ataeva andhakAra Agamezitva vizeSaNa kA hI dRSTAMtapUrvaka arthAntaranyAsa alaMkArake dvArA prAzana adhika saSTa karake zaMkAkA samAzana karate haiM | anAtmArtha vinA rAgaiH zAstA zAsti sato hitam / dhvanan zilpikarasparzAnmurajaH kimapekSate // 8 // artha--yaha zAstA AgamakA Iza jisakA ki svarUpa Upara kI kArikAmeM basAyA gyaa| binA apane kisI prayojanake hI aura binA kisI anurAgarka hI bhavya puruSoMko hitakA-dharmakA moca mArgakA upadeza diyA karatA hai ! zilpI-~-mAdagika-mRdaMga bajAnavAle ke hAthakA sparza pAkara bajane vAlA mRdaMga kyA kucha ayekSA rakhatA hai ? prayojana-saMsArI prANI adhikatara apanA koI na koI prayojana rakhakara hI kucha bhI kAma karatA huA dekhA jAtA hai| yahAM taka ki vinA matalaba ke koI bhI kAma karanA buddhimattA kA sUcaka nahIM mAnA jAtA / ataeva yaha kahAvata bhI prasiddha hai ki "prayojanamantarA mando'pi na pravartate " phalataH moca mArgake vaktAkA yahAM jaisA kucha svarUpa tAyA gayA hai usako iSTimeM leneke bAda tattyarUpase aparicita sAdhAraNa saMsArI jIvoMko yaha zaMkA yA jijJAsA utpana hojAnA svAbhAvika hai| jaba vaha Ata zAstA pUrNa vItarAga hai-sampUrNa rAgadvaSa aura moha se sarvathA pratIta haiM taba adeza deneke kAryameM bhI kyoM prakRti karegA ? yadyapi prayojana aneka taraha ke haA karate haiM phira mI unako do bhAgomeM vibhakta kiyA jA sakatA hai| eka svArtha aura dUsarA parArtha / isameMsa koI bhI prayojana vo upadeza denemeM prAptakA bhI honA hI cAhiye / bhanyathA jisataraha saSTiracanA --vimA yojana mapa bhI pratimahA kimA krtaa| Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shaambaa baaky gaathaa khaaddh 1 kaha svake sambandha ko lekara Izvara ke viSayameM yaha AkSepa utpanna hotA hai ki binA prayojana kRtakRspa Izvara saSTi racanA ke kAryama kyoM pravRtta hogA? usI taraha kyA kAraNa hai ki pratameM mI AkSepa upasthita nahIM ho sktaa| isa zaMkAkA samAyAma karanA isaliye Avazyaka ho jAtA hai ki prAptake vAstavika evaM sAdhika svarUpa se prAyaH prANImAtra anabhijJa hai| mohI saMsAra jaba taka usake svarUpake viSayameM saMzayita viparyasta yA anadhyavasita banA huA hai taba taka duHkhoMse chUTakara uttama sukharUpaavasthA meM asthita nahIM ho sktaa| jisa hetuse parama karuNAvAna bhagavAna samantabhadra svAmIne isa grantha ke nirmANa kA prArambha kiyA hai usakI siddhi una mApta parameSThI ke svarUpake parivAnapara hI nirbhara hai| ataeva usake sambandha meM yaha batAnA atyanta Avazyaka hai ki naha prApta pUrNatayA nimoha aura nirdoSa hokara binA kisI prayojana ke hI zreyomArgake upadeza kAryameM kyoM aura kisa taraha prAtta hazrA karanA hai| isI prayojanase isa kArikA kA nirmANa huA hai| isake dvArA anya kAra ko yahI batAnA abhISTa hai ki madyapi yaha kahanA sarvathA satya hai ki saMsArakA koI bhI kArya prAyaH svArtha yA parArtha ayathA donoM inameMse kisI bhI prayojanake vinA nahIM huA karatA phira bhI bApta parameSThI ke isa dharmopadeza kArya meM yaha niyama yA mAnyatA lAgU nahIM hotI-vyamiSarita ho jAtI hai| kisa taraha vyabhicarita ho jAtI hai yaha bAta dRSTAMta dvArA spaSTa kara dI hai| zabdoMkA sAmAnya vizeSArtha anAtmAnam kA abhiprAya hai ki jo apane kisIbhI prayojamase na ho aura vinA rAmaH karanese matalaba yaha hai ki jo dUsaraMke hita ko siddha karanekI anugraha rUpa bhAvanA mAdi se sapA rAhata ho| "vinA" ke yogameM vyAkaraNake niyama ke anusAra rAga zabda meM panIyA vimati huii| aura isa vimA sargaH vAkyAMza kA sambandha zAsti kriyAke sAtha hai| ataeva athavA anAtmA. rthama kI taraha yaha bhI "zAsti" kriyA kAhI vizeSaNa hai / ina donoM vizeSaNoM dvArA prAptabhagavAna ke zAsana kI asAdhAraNa vizeSatA vyakta kI gaI hai| zAstA zabda prApta ke lie zAsana niyAke kI rUpameM prayukta huA hai| ataeva yaha zabda, zrApta kI zAsana kriyAka karane meM svatantratAko cita karatA hai| zAsti kriyA hai jisakA artha hai zAsana karanA / zAsanakA matalaba hai ki jo zAstra hai apane se choTe haiM athavA rakSaNa kI icchA rakhate hai| par3hA hita mArgameM anamiza rahane ke kAraNa usako jAnanA cAhate haiM unako upadeza dekara hita meM lagAnA aura ahita se bcaanaa| 1-prAtmanaH- svampa artha:- prayojanam (artho'bhidheyaraivastu prayojananisiSu) iti AtmAna mAtmArtho yasmin karmaNi tat zramAtmArtham / / 2-"svatantraH pharmA / vivakSita kriyAke karane yA na karanemeM tathA usake sAdhaka kArakoMko upayoga meM lene na lene ke lie jo svAdhIna hai yaha karatI hai / 3-yahAM zAmanase matalaba hai bhAgamakA / aura bAgama Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratakaraeDazrAvakAcAra lokameM daNDa dekara zAsana kiyA jAtA hai kiMtu prApta parameSThI bhagavAna kevala upadeza dekarahI zAsana kiyA karate haiN| unake upadeza meM kyoMki ve nirdoSa tathA sargajJa haiM ataeSa do vizeSatAe pAI jAtI haiN| prathama to yaha ki vaha upadeza kisI bhI prayojana se prerita nahI humA krtaa| jaisA ki isa kArikAmeM donohI kriyAvizeSaNoM dvArA batAyA gayA hai| dUsarI vizeSatA Age salakara kArikA naMbara ke dvArA batAI jAyagI ki unakA zAsana Adeza kina kina vize. patAoM se yukta rahA karatA hai| sataH aura hitam ye dono hI zabda zAsti kriyA ke karma hai| kyoMki zAsa dhAtu dvikarmaka hai| ataeva ina donoMkA karma kAraka ke rUpameM prayoga kiyA gayA hai| aura isIlie sataH yaha SaSThI vibhakti kA eka vacana na mAnakara dvitIyAkA bahu vacana samajhanA cAhiye / jisakA artha hotA hai satpuruSAMkI-bhavyoM yA mumukssoNko| kyoMki unake pAsa samavasaraNameM asan puruSa, abhavya tathA jinako mokSa kI AkAMkSA hI nahIM hai aise tIna mithyAdRSTi-dIrgha saMsArI pahU~catehIra nahIM hai / hitase masalaba hai ki prAtmAkI samasta karmoM se prAtyantika nitti / / prakRta kArikA ke uttarArdhameM dRSTAMta garbhita bharthAntaranyAsa4 alaMkAra ke dvArA pUrvArdha meM kathita viSaya kA samarthana kiyA gayA hai / 'kimoTate' gA navamUktiI eva usakA artha hotA hai ki vaha kisIkI bhI apekSA nahIM krtaa| tAtparya yaha ki isa kArikA dvArA Agamezitvake vAstavika svarUpakA aura ukta prAptake prarUpita Agama ke prAmANyakA digdarzana-saMkSepameM kiMtu bahutahI sundara DhaMgase yuktipUrvaka karAyA gayA hai| yadi yaha nahIM batAyA gayA hotA to adhika saMmatra thA ki logoM ko isa viSaya meM prama yA viparyAsa athavA ajJAna banA rahatA / yA to ve viparItayuddhi hojAte atharA bane rahate / jisa taraha kRtakRtya Izvara ke viSaya avatAra lene Adi ke hetu athavA prayojanakI kalpita evaM mithyA uktiyoMko sunakara bhI loga viparIta dRSTi bana jAte yA bane hue haiM usI taraha yahAM para mI bane rhte| aAja hama dekhI haiM ki sarvajJa vItarAga nirdoSa tIrthakara bhagavAna ke anuyAyiyoM meM bhI yaha eka bahuta baDA tAttvika jJAna pAyA jAne lagA hai ki ve bhI mithyAdRSTi kI taraha bhagavAna mahA bIra svAmI Adi ke viSayameM kucha zramotyAdaka athavA diparyAsa paidA karanevAle aise vAkya rola kA artha hai-"prAptavAkyanivandhanamarthajJAnamAgamaH" / 1-daNDo hi kevalaM lokamimaM cAmuSa rakSati / rAjhA zatrI ya putra pa yathA doSasamaM dhRtH|| yazasvilaka // 2-harivaMza purANa 057-173 // 3-srvaarthsiddhi| uktasiddhayarthamanmAInyAso nyAptipuraHsaraH / kathyate'rthAntaranyAsaH zliSTo'zliSTazca sadviSA / / -2|| vaagbhttaalNkaar| 5- isako AkSepAlaMkAra karate haiN| yathA-kiryatra pratItirvA pratiSedhasya jAyase / pAcakSase tamAkSepA. laMkAraM vibudhA yathA / / 7 / / khoke viniMcaM paradArarma mAtrA sahaitat kimuko'pi kuryAt / mAMsa apocadi kopi lokhaH kimAgamastatra midarzanIyaH / / yshstitk| Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atter tet rai loka 81 diyA karate yA likha diyA karate haiM jo ki svarUpa viparyAsa athavA kAraNa viparyAsako sUcita karate hai / udAharaNArtha yaha kahanA ki unhoMne phailI huI hiMsAvRtti ko dUra karaneke lie sarvasvakA tyAga kiyA dIkSA dhAraNa kI aura upadeza diyA / ityAdi / kyoM ki isa kathanase unake dIkSA dhAraNa meM paropakAra karanekI sarAga bhAvanA mukhyatayA hetu rUpase vyakta hotI hai jo ki yathArtha nahIM hai| kyoMki unhoMne to hotA hI zAtma kalyANake hI liye lI thI tathA rAgAdise yukta upayoga to bandhakA hI kAraNa hai| aura unakA upayoga usase sarvathA rahita hotA hai| hAM, yaha kahA jA sakatA hai ki unake upadezake kAraNa hamArA kalyANa huA, jagat kA kanyA huA aura phailI huI hiMsA vRtti dUra huii| unake upadezase ve kArya huye yaha kahanA aura ina kAryoM ke liye unhoMne upadeza kiyA yaha kahanA ina donoMmeM AkAza pAtAla jaisA antara hai / paropakAra kI bhAvanA yaha ThIka haiM ki purupa bandhakA kAraNa hai parantu isase vandhakI kAraNa rUpa unakI avasthA hI to siddha hotI hai jo ki Agama yukti aura anubhava sarvathA viruddha hai / yahI kAraNa hai ki isa tarahake bhramakA parihAra karanekeliye AcAryane yahAMpara yaha kahadiyA hai ki bhagavAnkA jo zAsana upadeza pravRta hotA hai usameM na to kisI tarahakA apanA hI khyAti lAbha pUjyatA Adi prayojana nimitta haiM aura na rAgAdike dvArA - paropakArAdikI bhAvanAeM hI vaha pravRta huA karatA hai| dhyAna rahe ki isIliye arihanta bhagavAnako nirdaya kahA gayA haiN| kyoM ve vItarAga honeke kAraNa paropakArakI sarAga bhAvanA- dayAse rahita haiM jaisA ki pahile bhI kahA jA cukA hai| unakI divyadhvani honemeM kAraNa bhavya zrotAoM ke bhAgya ke nimittakI vivazatA aura unake tIrtharUra prakRti Adike udayarUpa niyati ke kAraNa unakI kisI bhI tarahakI icchA ke vinA hI vacana yogakI pravRttikA honA hai ataeva ve upadeza karate haiM-- dete haiM isa tarahakA vacana koI kahatA hai to usakA artha yahIM samajhanA cAhiye ki unase unake zarIrase karmodaya yaza tathA saMskAravaza4 aura zrotAoMke bhAgyavaza - divya dhvanikA niga huA karatA hai| vastutaH nizcaya nayase ve usake karttA nahIM haiN| isaliye zrAcAryane kArikAke uttarArdha meM mAsika jar3a hAthathApake nimittakA aura usase honevAlI jaDa mRdaMgakI dhvanikA arthAntaranyAsake dvArA ullekha kara diyA hai / athavA isa jagaha kIcaka jAtike vAMsase honevAla zabda kA bhI udAharaNa diyA jA sakatA hai matalaba itanA hI haiM aura yahI haiM ki nicAMkI prabalatAse unake upadeza dina dhvanirUpa bacanakI tathA tannimittaka vacanayogakI AdabhUni hojAtI hai kiMtu ve usako utpanna nahIM karate / granthakarttA kI isa ukti se Agamako utpAsake viSaya meM jo aneka tarahakI mithyA mAnyatAeM pracalita haiM una sabakA nirAkaraNa ho jAtA hai / 11 - 1- svayaMbhU stotra / 2 -- ThANagisaMjjavihArA dhammubadeso ya vidamA tesiM / pra0 sA0 // 3- tIrthakara suravara Adi / 4 - tIrthakara karma bandha ke samaya utpanna huI tIrthakRtya bhAvanA kA saMskAra / yathA dhana dha. 1-2 / / 5 - bhavibhAgani vaca joge bazAya, tuma dhuni suni mana vibhrama nazAya / / 6- kIcakA veNavaste svanantyaniloddhatAH / / Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnakaraNDa zrAvakAcAra isa avasara para yaha bAta bhI dhyAna meM rakhanI cAhiye ki Ama bhagavAnkI sarvajJatA aura bhAgazitA donoM hI bAtoMkA gata kArikA saMyukta varNana kiyA gayA hai| usameM aneka sArthaka vizeSayoM se yukta sarvajJa hI zAstA kahA gayA hai| eva sarvatra aura zAratA donoM ko hI parasparameM vize vizeSa mAnA kahA jA sakatA hai| aura isIliye sarvajJa tathA unake jJAnakI taraha dehalI-dIpakanyAyase donoMke madhya meM nikSipta anAdimadhyAntatAkA sambandha bhI sArva zAstA aura unake zAsana Agamezitva se bhI jur3a jAtA hai| aisA kahanA zrayukta bhI nahIM hai | vicAra karanepara yukta hI mAluma hotA hai| kyoMki tIrthakaroM kI taraha unakA tIrtha bhI pravAha rUpase dhanAdimadhyAnta hI hai / isa taraha samyagdarzana viSayabhUta prApta Agama aura tapobhuta meM se prathama nirdiSTa Apta ke svarUpa kA vAra kArikAoM ke dvArA mithyA mAnyatAoMkA nirasana karane vAlA aura yathArtha svarUpa kA bodha karAne vAlA varNana pUrNa karake aba granthakartA thAcArya dUsare viSaya Agama ke varNana kA prArambha karate haiM prAptopajJamanullaMghya, madRSTeSTa virodhakam / tattvopadezakRt sArva, zAstraM kApathaghaTTanam // 6 // artha - prApta parameSThI bhagavAn jisake mUla yaktA haiM, jo kisI bhI dvArA ullaMghana karane yogya nahIM haiM, jo dRSTa- indriyoM dvArA grahaNa karane yogya tathA iSTa anumeya viSayakA virodhI nahIM hai-aindriya pratyakSa aura anumAna se jAnane yogya viSayake sAtha jisake kathanakA koI virodha nahIM paDatA, jo tattvasvarUpa kA pratipAdaka hai, aura jo prANimAtrake liye hitakara tathA kumArgakA khaNDana karane vAlA haiM usako zAstra samajhanA cAhiye / prayojana1- Upara yaha batAyA jA cukA hai ki saMsArake duHkhoM se chuTAkara saMsArAtIta paramottama sukha rUpameM jIvako parivartita karadene vAlA dharma rAtrayAtmaka hai- samyagdarzana samyagjJAna aura samyak cAritrarUpa hai / samyagdarzana ke viSaya bhApta Agama aura tapobhRta haiN| inameM se bhAratake svarUpakA varNana Upara kiyA jA cukA hai| usake bAda kramAnusAra AganakA aura varNana karanA nyAya prApta haiN| ataH eva isa kArikA ke dvArA usake yathArtha svarUpakA nirdeza kiyA gayA hai| yaha tI eka prayojana hai hI / isake sivAya kucha aura bhI prayojana haiM / - zrAjakala isa bharata kSetrameM hu~DAvasi kAlakI aneka vizeSatAeM aisI batAI gaI haiM kAla pravartamAna hai, Agana meM isa 1-~~asaMkhyAta kalpakAla ke janma meM hueDApasarpiNA kAla AtA hai| dekho triloka prApti gAyA 1615 | kintu carcAsamAdhAna (bhUdharadAsa jI ) carcA naeN0 168 ke uttara meM likhA hai ki dazAdhyAya va sU0 a0 1-1 kI canakakIrti (1) ne bhASA TIkA meM likhA hai ki 148 caubIsI ke bAda 1 huMDaka aura itane hI iMDaka ke bAda trirahakAla AtA hai / yathA ekkasayA zraDiyAlA, caubosi gayA yahAMta huMDakaM / letiya huMDa gamAI | virahakAlo hodi mockhassa / Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caMdrikA TIkA nauvAM loka jo ki sAmAnyarUpa se sadA calane vAle kisI bhI avasarpiNI kAla meM nahIM pAI jAtIM / yathA-- tIsare hI kAlake kucha antima bhAga meM varSA AdikA honA, vikalendriyoM kI utpatti, kalpavRkSoM kA anta hokara karma bhUmikA vyApAra, isI samaya meM tIrthakara evaM cakravartIkA utpanna hojAnA / cakravatIlA mAnabhaMga, thoDele hI jIvoM ko nirvANa prApti, brAhmaNasRSTi, zalAkA puruSoM kI saMkhyA meM nyUnatA, nArada rudrakI utpatti, tIrthakaroMpara upasarga, cANDAlAdi jAtiyoM tathA kalkI upakalkiyoM kA utpanna honA Adi / jisa taraha ye saba huNDAvasaviNI kAlakI vizeSatAeM haiM usI taraha isa kAlakI eka sabase bar3I vizeSatA yaha bhI hai ki isa kAlameM aneka prakAra ke dravyarUpa midhyAtharmo kI bhI prAdubhUti hojAyA karatI hai| isa avasthA meM prANImAtrake hitakI sadbhAvanA se granthapraNayana meM pravRta AcAryake liye yaha Avazyaka ho jAtA hai ki mumuda jIva bhrama meM na paDajAMya athavA viparIta mArgakA thAya lekara anyAyako prApta na hojAMya, isake liye apasiddhAntoMkA nirasana karane aura sasiddhAnta ke vAstavika svarUpakA parijJAna karAne vAlA upadeza deM yahIM kAraNa haiM ki paramakAruNika bhagavAna samantabhadra svAmIne bhI yahAM para Agama kA svarUpa isI taraha se batAyA hai / 1 prakRta kArikA meM Agama- zAstra athavA zAsana ke jitane bhI vizeSaNa haiM ve saba isI uparyukta prayojanako siddha karate haiN| yadyapi yaha prayojana eka vizeSaNa "kApathaghaTTanam " se bhI siddha ho sakatA hai; tathApi yaha vizeSaNa to sAmAnyatayA Agama ke niSedhAkare svabhAvako prakaTa karatA hai / aura pAkI vizeSaNa vizeSarUpa se "kSatriyA AyAtAH sUrathamapi " isa kahAvata ke anusAra kucha viziSTa apamAnyatAoM kA nirasana karane vAle haiN| udAharaNArtha zrAgamake viSayameM logoM jo svarUpaviparyAsa, phala viparyAsa, bhedAbhedaviparyAsa, viSaya viparyAsa Adi aneka tarahake viparyAsa baiThe hue haiM una sabakA ye vizeSaNa parivAra karate haiN| isI taraha aura bhI aneka prayojana haiM jinako ki dRSTi meM rakhakara granthakarttA ne Agamake lakSaNa kA pratipAdana karanevAlI isa attarai nirmANa kiyA haiM / zabdoM kA sAmAnya vizeSa artha prApta zabdakA artha svayaM granthakartAne kArikA naM0 5 ke dvArA vatAdiyA haiM aura usakA mI yAsthAna kiyA jA cukA hai / upajJazabdakA artha kisI bhI viSayaka mUla jJAnA yA kathana karanevAlA hai| uktalacaNavAle AptaparameSThI kI divyadhvaniko sunakara jo jJAna prApta hotA hai usakA pravAha guNagharadeva Adike dvArA sAmAnyatayA taba taka pravRtta rahatA haiM jabataka ki usI taraha ke lakSaNa se yukta dUsare Ake AptarUpa tIrthakara parameSThI utpanna nahIM ho jaate| yaha sAmAnya pravAha kI apekSA se hai, vizeSatayA kAraNa vaza isameM viccheda bhI ho jAyA 1- dekho huMDAvasarpiNI ke vizeSa kAryoM ke batAne vAle prakaraNa meM zilAka prAptikA gAthA naH 1626, 2-yoMki vastukA svabhAva vidhiniSedhAtmaka hai aura isIliye grantha kartA kabhI vidhimukhena kabhI niSedha suna aura kabhI ubhayamukhena kathana kiyA karate haiN|. Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ~ - A AAAAA-'---- - ratnakaraeDabhAvakAcAra karatA hai| astu isa taraha se pratyeka sarvajJa tIrthakara apane 2 samayake Agama kA upajJa hai| Ajakala isa bharata kSetra meM jo zrAgama pravatta mAna hai usake upanna zrI vardhamAna bhagavAn haiM ! inarka pahale zrI RpabhAdika apane 2 samayake Agamake upajJa hue haiN| yaha kathana isa ayasarpiNI kAla kI apekSA se samajhanA cAhiye / inake bhI mahale bhUtakAlIna tIrthakara aura zrAge bhaviSya tIrthakara upana hue haiM aura hoNge| isa taraha sAmAnyatayA pravAha kI apecA Agama dravyAdhika nayame anAdhAnta hai / parantu paryAyAdhika naya kI apekSA brahI zrAgama tasat tIrthakaroMkI upajJatAkI dRSTi se sAdi aura sAnta bhI hai| yaha kathana syAdvAdasaraNI ke sanusAra aviruddha aura satya hai / kintu jo myAdAda ko nahIM mAnate una ekAntavAdiyoMkA kathana sanyuktipUrNa nahIM mAnA jA sktaa| yahI kAraNa hai ki "prAptoSajJa" isa vizeSaNa ke dvArA barUpa viSA sake. mUlabhUta usa ekAntavAda kA nirasana ho jAtA hai jisake dvArA "baMda" Adi kI anAditA kA ekAntataH samarthana kiyA jAtA hai / kyoki na to unakA bhUna vaktA Apta hai aura na koI kathana sarvathA anAdi akRtrima anutpama ho hI sakatA hai| anulaMbya--2 bdakA sAmAnyatayA artha itanA hI hai ki jo ullaMghana karaneke yogya na ho / kintu yahAM para vicAraNIya bAta yaha hai ki kisI bhI prakArakA koI bhI zAsana kyoM na ho phira cAhe vaha laukika ho athavA pAralaukika taba takaM vAstavika nahIM mAnA jA sakatA yA prAdaraNIya nahIM ho sakatA jaba taka ki usake anukUla tathA pratikUla pravRttimeM lAma aura hAni niyata nahIM hai / yaha hAni lAbha kI niyati do prakAra se ho sakatI hai / eka to kisI bhI tara ka cala apAMga dvArA, aura dUsarI pravRti yA svabhAva anusAra / lokika zAsana pahale prakAra meM AtA hai aura dhArmika athavA pAralaukika ke zAsana dUsare prakAra ke antargata hai| ata eSa isa vizeSaNa kA Azaya yaha ho jAtA hai ki svabhAva se hI yaha saMsArI prANI isaliye duHkhI hai ki isa pAgama ke anusAra vaha pravRtti nahIM karatA, usakA ullaMghana karake calatA hai| jo isakA ullaMghana nahIM karatA vaha svayaM hI aneka abhyudayoMkA pAtra banajAtA hai| aura jo usake anusAra hI sarvathA evaM sarvadA apanI pravRti karatA hai vaha avazya hI saMsAra ke duHkhoM se chUTakara paramaniHzreyasa avasthAko prApta kara letA hai| isa taraha se dekhA jAya to AgamakI saphalatA usakI anunlaMghyatA hai / aura isIliye samajhanA cAhiye ki bhagavAna ke upadeza ke nirvANa adhika ! 2-mahApadma aadi| 3 vedo kI amAdilA yA apaM.rupeyatA aura tatsambandhI hetuoMkI niHsAratA evaM ayuktatAko jAnane ke liye dekho vedavAda, prameyakamalamArtaNDAde nyAya grantha tathA mAdipurANa aadi| 4-dama vizeSaNase svarUpa vipAsa aura kAraNa viparyAsa donoM kA parihAra ho jAtA hai| 5- jaisAki laukika kaviyoM kA kahanA hai / yathA na ca vidviSAdaraH bhAravI kiraanaajuniiy| "daNDo hi kevalaM lokamihAmutra ca rakSati / " . ---miyASTi jIva / -mukhyatayA aupazamika yA zAyopazAmaka samyagdRSTi zrApaka yA muni yA sapanA dayaliMgI bhAbhaka athavA mani / -tAyika samyagdaSTi zrAvaka muni / Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padrikA TIkA nauvAM zlokaphaladAna sambandha meM jo aneka prakAra kI vipratipatniyAM saMbhava hai una sabakA isa "anunlavya vizeSaNa ke dvArA parihAra ho jAtA hai| adRSTeSTa virodhaka-isa kA bhI sAmAnya artha prArambha meM likhA jA cukA hai| kintu isakA samAsa yA nirvacana aneka taraha se kiyA gayA hai / sadanusAra isa zabda ke artha mI aneka prakAra ke hI ho jAte haiN| saMsapameM una sabakA pAzA zaha hai ki hama yAgama ke iSTa viSayakA na ho koI virodha kara hI sakatA hai aura na abataka koI kara hI sakA hai / athavA isameM koI bhI iSTakA virodha karane vAlA viSaya dekhane meM hI nahIM AtA / yadvA yaha Agama dRSTa-indriyagocara tathA iSTa-abhilaSita evaM anumeya viSayoM kA virodha nahIM krtaa| __yaha to sabhI samajha sakate haiM ki pRSTa aura iSTa donoM hI svatantra viSaya haiN| jI haSTa viSaya hai ve iSTa bhI ho sakate haiM aura aniSTa bhii| isI taraha jo iSTa viSaya haiM ve dRSTa bhI ho sakate haiM aura adRSya bhii| yahI kAraNa hai ki granthakArane donoM kA hI ullekha kiyA hai| phira bhI vivekiyoMko cAhiye ki ve aucitya se hI kAma leM aura vicAreM ki kyA sabhI dRSTa aura iSTa viSaya aise haiM ki jinakA Agama virodha nahIM karatA ? vicAra karane para unheM mAlUma hogA ki sarvathA aisA nahIM hai| dRSTa viSayoM meM bhI jo nindha haiM sAvadha haiM anyAya pUrNa haiM una sabakA Agama sarvathA virodha karatA hai| isI taraha jo adRSTa haiM ve sabhI Adeya hai aisA bhI Agama pratipAdana nahIM krtaa| syoMki naraka gati athavA nigodAdi tiryaggati athavA kutsita manuSya paryAya evaM devatiko bhAgamameM pApakA kArya batAkara heya hI batAyA hai...-usakA virodha hI kiyA hai| phalatAsa vAkyakA artha isa taraha karanA cAhiye ki jo viSaya dRSTa hokara bhI iSTa haiM-puNyarUpa hai. zumopayoga rUpa hokara puebaMdha ke kAraNa hai unakA Agama virodha nahIM krtaa| dUsarI bAta yahahai ki kisI viSayakA virodha na karanA athavA kisI viSayakA samarthana karanA ye donoM hI vAta bhinna bhinna hai / dRSTa aura iSTa viSaya kA Agama virodha nahIM karatA, itanA kahadene para bhI yaha nahIM mAlUma hotA ki AgamakA vAstapameM mukhya viSaya kyA hai ? yadyapi isa jijJAsA kA samAdhAna "sacopadezakRta" vizeSaNa se hotA hai| parantu "dRSTazavirodhI vizeSaNa se Agamake phalake sambandha meM jo ekAnta athavA bhedAbheda viparyAsa pAyA jAtA hai usakA nirAsaM hotA hai| kyoMki Agama ke pratipAdya dharmakA phala kyA hai isa viSaya meM logoMkI mika ra mAnyatAeM haiN| koI 2 zarIrAdi sampattikA athavA paMcendriyoMke bhaugopamogarUpa viSayoM kA lAbha hI dharma kA phala mAnate haiN| aura koI 2 parama niHzreyasapadakA lAma hI dharmakA phala hai aura yahI bhAgamapratipAya viSaya hai, aisA pratipAdana karate haiM / kintu donoM hI ekAntarUpa kapana 1. prerito gacchetsvarga pA zvabhrameSa vA' / athavA tuSTAH prayanti ca rAjyamete / yadA soza tovarakA upadeza sunakara bhI jIva midhyAdRSTi banA rahatA hai| ityAdi aneka tAhako mithyA maanytaaeN| ....2-deko siddhAMta zAstrI paM gaurIlAlajI kI mudrita TippaNiyAM / ralakaraeTa zrAvakAcAra pR0 solaa| 3-vivekapUrNabuddhise / 'aucityamekamekana guNAno rAziretaH / viSAyate guNamAma aucitya parivarjitaH 0pa0 AN Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnakaraesanAvakAcAra pramANabhUta nahI hai donoMmeM matrI bhAva hI dharma hai aura nahIM mAra tivRSikA mArga hai / kyoMki usa vyavahAra mArga rUpa dharmakA Azraya liye binA joki aihika abhyudayoM kA bhI sAdhana hai, nizcaya dhamakI siddhi nahIM ho sakatI ! aura nizcaya ko choDakara kevala vyavahAra dharma se prAramasiddhikA lAbha nhiiN| yaha nizcaya dharma kI siddhi meM sAdhana hone se aura puNyasampattikA kAraNa hone se dharmarUpa meM mAnya avazya hai / puNya sampatti do bhAgoM meM vibhakta kI jA sakatI hai eka to dRSTa manuSyAdi paryAyase sambandhita rAjAdhirAja maNDalezvara mahAmaNDalezvara nArAyaNa balabhadra cakravartI tIrthakara athavA gaNadhara kAmadapa AdikA pada yA tatsambaddha viSaya / dUsare adRSTa--bhogabhUmi, evaM svargo ke pada aura unake sacita bhaSita bhogopabhogarUpa manohara viSaya ! nizcaya dharma ina phaloMkA virodhI nahIM hai | kintu isakA artha yaha bhI nahIM hai ki ye usake vAstavika phala haiM / vAstava meM to nizcaya dharma ke sahacArI athavA kacina usake sAhacaryasa rahita rUpamabhI pAye jAnevAle zubhopayoga rUpa pariNAmoM aura tadanukula AdhuciyoMke phala haiN| phira bhI jisakA phala dRe aura iSTa viSayoM kA lAbha hai aise zubhopayogarUpa dharma kA nizcayadhama virodhI nahIM hai| isI bAtako "adRSTeSTavirodhakaM" vizeSaNa spaSTa karatA hai aura phala vipratipattike sAtha sAtha isa sambandha kI aikAntika apamAnyatAmoMkA khaehana karake nizcaya aura vyavahAra dharma kI matrI rUpatAko siddha karatA hai| ___ satyopadezakRt-bhAva aura bhAvavAna donoMkA prahaNa haiN| aura koI bhI vAkya vinA prAdhAra eka apane arthaka viSayameM yathAvara nizvaya nahIM karA sakatA / asa hama isa vAkyakA artha yaha hotA hai ki jinendra bhagavAnkA zAsana hI aisA hai jo ki vastu aura usake svarUpakA ThIka 2 nizcaya karA sakatA hai| sAtha hI yaha ki jinandra bhagavAna ke zAsana ko choDakara anya jitanebhI zAsana haiM ve tattvakA upadeza nahIM krte| ata eva unakA viSaya aura ve svayaM atavarUpa hI haiM-avAstarika hai| vizeSaNakA phala itarakhyAdhuci hotA hai| ata eva isa vizeSaNake dvArA una sabhI zAsanoMkI atavarUpatA batA kara heyatA pragaTa karadI gaI hai| tasya bhAvastatvam" isa nirukti ke anusAra aura kyoMki tatazabda sarvanAma hai ata eka natvazabda sabhI vivakSita padArthoM ke bhAvako sUcita karatA hai / jahA~ jo padArtha vivadita ho usI ke bhAvako yaha zabda vyakta karadetA hai / AgamameM yadyapi sabhI jIvAdi padArtha vaziva hai phira mI una sabameM jIya dravya mukhya mAnAgayA hai aura usI ko pradhAnatayA upAdeya mAnakara varNana kA lakSya banAyA gayA hai / ata eva anya tatroMkI apekSA jIvakA saca yahAM para murUpatayA samajhanA cAhiye AgamameM usake pAMca bheda batAye haiM-audapika,cAyika,mAyopazamika aupazamika aura pAraNAmika / jo ki svataca nAmase kahe gaye haiN| bhAva aura bhAvavAna meM kathaMcit bhavyatireka honeke kAraNa tanvazabda se jIyAdisAta sakha -mIpazamikazAyikI bhAvau mibhazya jIvasya svataraNamauvakipAriNAmikI "ta. sU02-1 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhaudrikA TIkA dazavA zloka kucha logoMkI samajha hai ki nama digambara jina mudrA kA meM zAptorana zAsana kA pAlana prayojanIbhRta nahIM hai| kyoMki usake binA bhI kevala AtmadhyAnase hI kroM kI nirjarA, saMsAra kI nivRtti aura nirvANa kI prApti ho sakatI hai kyoMki karmokA bandha aura mokSa apane parivAmaoNpara nirbhara hai ataeva isa taraha ke tapazcaraNa kI AvazyakatA nahIM hai / isa taraha samyagdarzana aura samyagjJAna ko hI AtmasiddhikA mAdhana mAnakara jo tapazca. rasa ko anAvazyaka samajhate haiM unako bhI vaha batAne ke lie ki tapazcaraNa ke binA na to zreyomArga hI siddha ho sakatA hai aura na nivAgaNa hA prApta ho sakatA hai| mAthahI jo jinazAsanake anusAra mokSa mArgakA pAlana azakya samajha rahe hai unako yaha spaSTa karane ke lie jainAgamameM jo kucha varlana kiyA gayA hai usakA na to anuSThAna azakya hai aura na prayojana hI aniSTa hai| isa kArikA ke dvArA napastrIkA svarUpa banAkara jainAgama ke pratipAdya viSaya zreyomArga kI zakyAnuSThAnatA evaM iSTa phalavattA prakaTa karanA kArikAkA prayojana hai kyoMki isa kArikAmeM jo tapasvIkA svarUpa batAyA gayA hai, vaha jainAgamake sampUrNa varNana kA munimAna sAra hI hai| prathA jisa samIcIna dharmakA isa grantha meM varNana kiyA jAyagA napasvI usake sAkSAta piMDa hI hai| mAno ve mUrtimAna rakhatraya hI haiN| sampUrNa jainAgamakI saphalatA bhI tapasvitApara hI nirbhara hai| yaha bAta dRSTi meM prAsake yaha isa kArikAke nirmANa kA prayojana hai| zabdArtha-vipayase matalaya paMcendriyoMke iSTAniSTa buddhi sarAgabhAvapUrvaka sevya yA asenya samajhe jAnevAle viSayoMse hai, 1 kyoMki kisI bhI viSayakA cAhe vaha aindriya ho athavA anIndriya jJAna honA na to heya hI hai aura na hAnikAraka hI / zAna to AtmAkA nija svabhAva hai, vAha to chor3A nahIM jA sktaa| aura na vaha chuTa hI sakatA hai| vAstava meM chor3I jAnI hai una viSayoMmeM rAgadveSakI bhaavnaa| ataeva kahAgayA hai ki viSayoMkI bhAzAke vazameM nahIM hai| indriyoM pAMca hai| unake dvArA jo grahaNa karane meM Ate haiM 3 viSaya sAmAnyatayA pAMca haiM kiMta vizeSatayA sattAIsa haiN| pAMca rUpa, pAMca rasa, do gaMdha, ATha smaza aura sAta svara / eka anindriya-manaphe viSayako bhI yadi sAmila kiyA jAya to aTThAIsa viSaya hote haiM / inameMse jinako iSTa samajhatA hai unako saMsArI prANI sevana karanA cAhatA hai aura unheM prApta karanA cAhatA hai mata: una viSayoMke sevana karane aura tadartha prApta karanekI jo AkAMkSA hotI hai vahI saMsAra hai aura nahI dukhoMkA mUla hai| jo jIva isa viSayAzAse anuvAsina haiM / isake adhIna bane hue haiM ho bhanabhramaNa bhIra tanjanita samasta duHkhoMke pAtra bane hue haiM / isake viparIta jo isa viSayAzA rupa karAyavAsanAke adhIna nahIM rahe haiN| jinhoMne isa AzAko apane adhIna banA ligA beta moSamAgI haiN| isI abhiprAyako dRSTimeM rakhakara kadAgayA hai ki1- manosAmanojJendriyaviSayarAgadveSavarjanAni paMca" tasvArthasUtra / Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rASTrabhAvakA bAra avadhyatAkI bhAvanAko paidA karanevAlI jina bhagavAna kI dezanAmeM hI vAstavameM sarva hitakAriyA nihita hai| yahI kAraNa hai ki jainetara vidvAn bhI isa ghAtako jAhira kara cuke haiM ki anyasthAnoM meM jo ahiMsA yA dayA kA kucha bhI svarUpa dikhAI par3atA hai vaha vAstavameM jainazAsanakI hI chApa hai| usIkI dena hai| zAstra - se matalava lipibaddha granthoM kA nahIM apitu upadeza rUpa usa zAsanase hai jo ki tIna jagatke jIvoMke hitake liye svayaM hI vinA kisI icchA ke hI tIrthakara prakRti aura bhavya zrotAoM bhAgyavaza pravRtta huA karatA hai ! kApathapaTTanam - saMsArakai kAraNa bhUgUNasvarUpa dharma ko sApaka haiN| gavAn kA zAsana isa mArgakA nirasana karatA haiN| yaha bhI isakI eka vizeSatA hai| tAtparya -- samyagdarzana ke viSayabhUta jisa zrAgamake svarUpakA isa kArikAke dvArA pratiSAdana kiyA gayA hai, usakI aneka asAdhAraNatAoMkA AcAryane vaha vizeSaNa dekara digdarzana karA diyA hai| pratyeka vizeSaNakA saMkSepameM Upara artha aura Azaya likhA jA cukA hai| yahAM saba me prathama to yaha bAta dhyAna meM denekI haiM ki AcArya ne pahale to dharma ke svarUpakA varNana karate hue usake tIna viSayoM meM eka sampajJAnakA ulla ekha karake mithyAjJAnoM kA vAra aura diyA aura aba sampadarzana viSayakA varNana karate huve zrAgama zabdakA ullekha karake samyagjJa nakaMbhI aneka bhedoM meM se viziSTa samyagjJAnakA bodha karA rahe haiN| kyoMki Agama zabdase usI samyagjJAnakA grahaNa karanA hai jo ki AptavAkyanibandhana hai| prApta ke vAkya sunakara jo arthajJAna hotA hai usI ko bhAgama kahate haiM / prAptakA svarUpa batAyA jA cukA hai| unake upadezako sunakara arthakA avadhAraNa kara gaNathara deva punaH upadeza dekara artha kA avadhAraNa anya gaNadharoM yA sAmAnya zrAcAyoM Adi kI karAte haiN| isa prakArake jo yaMtra taka Apta vAkyoM ko sunakara honevAle jJAna kI paramparA calI A rahI hai usa paramparIya jJAnakA hI nAma hai Agama / anya bhI aneka bhAgama Ajakala lokameM prasiddha haiN| una sabase jainAgamameM kyA 2 asAdhArA vizeSatAe haiM isakA bodha karAne ke lie AcAryane dhAma ke yahAM yaha vizeSaNa diye haiN| jinake ki dvArA svarUpa viparyAsa tathA phala vipratipattiyA~ AdikA nirAkaraNa hokara usakI nirvAdha satpatA aura jIvamAtra ke liye hitakaratA spaSTatayA siddha hotI hai / dUsarI bAta yaha ki Agama meM kathA - pratipAya viSaya kI nirUpaNA viSaya bhedake anusAra cAra bhAgoM meM vibhakta kI gaI hai / bhAcepisI vizeSiNI saMvejinI aura nirvejinI 2 | vicAra karanepara mAluma hotA hai ki isa kArikAmeM bhI bhAgamakI ina cAra kathAoMoMkI tarapha AcArya ne dRSTi rakhI hai| jaisA ki zAstra zAsana ke diye gaye vizeSayoM se pratIta hotA hai| 1- sva0 bAlagaMgAdhara tilakakI "rAma0 vaidika sampradAyapara ahiMsAkI chApa jainadharma kI hai" ityAdi0 2- nApiNI karyA kuryAmAkSAH svamatasaM / vizepaNI karmA naH kuryAdumaMta ni / // 235 // jima karjA puryA phalasampatprapaMcane / nirmejinIM kathAM kuryAmyajanana prati // 236 // A0pu0pa0 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A-le - caudrakA TIkA nauvAM jhoka kArikAke pUrvAgata anulaMghya vizeSaNa se ni] jinI, adRSTeSTa vizeSaNa se saMprejinI aura upasarthagata tatvopadecakara vizeSaNa se prakSepiNI aura kApathaghaTanam se vikSepiNI kathAkA doSa hotA hai| AptopajJa kahanese AgamakI svataHpramANatA vyakta hotI hai| yahI kAraNa hai ki samyagdRSTi jIva jinokta viSayameM sarvathA prAmANyakA zraddhAna rakhatA hai yadi usake samajhameM koI Agama kI bAta nahIM pAtI to mI usako vaha pramANa hI mAnatA hai| kyoM ki vaha samajhatA hai ki viSaya sUkSma haiM / merI buddhi pAlya hai jinendra mAgavAna sarvala aura nirdoSa vItarAga haiM, ve anyathA pratipAdana kara nahIM sakate / ataeva Agamokta viSaya sarvathA satya aura pramANabhUta hI hai| isake sivAya yahAM jitane vizeSaNa diye unameM pUraba ke hetu aura uttarottarako hetumAnara mAna kara arthakI yathAvada paTanA kara lenA cAhiye / yathA-kyoM ki jaina zAsana AptopajJa hai ataeva anuvaMdhya hai| usako sarvathA pramANa na mAnanese athavA usake viruddha calane se darzanamohanIya karma kA bandha hotA hai aura caturgatiyoM meM paMca parivartana kI paramparA cAlU rahane ke kAraNa aneka bApa aura paritApa bhogane par3ate haiN| ataeva isakA ullaghana karanA bhayakara mithyAtva hai| isI saraha anuSya honeke kAraNa hI vaha adRSTeSTavirodhaka bhI hai / kyoM ki isakA ullaMghana karane vAlA hI jIca dRSTeSTa viSayoM se vaMcita huA karatA athavA rakSA karatA haiN| ina uparyukta kAraNoM sehI vaha tatvoM kA vAstavika nihANa karanevAlA hai| aura isIlie prANImAtra ko vaha hitameM lagAtA aura kApatha se unheM bacAtA hai| yadayA isa kArikA ke prArambhameM kahe gaye cAra vizeSaNoM se kramase cAra anuyogoM3 kA bhI sambandha paTita kara lenA cAhiye / mAluma hotA hai ki bhagavAna jinasena svAmIne bhI isake mahatva ko dRSTimeM lekara hI jaina zAsanako namaskAra karate hue4 isa kArikA meM diye gaye vizeSaNoM se milate julate hI vizeSaNoM kA prayoga kara usakI mahimA batAI hai / yathA-AsopajhaM = jaina, anulaMdhyaM aura adRSTeSTavirodhaka ajayyamAhAtmyaM, taccopadezaka - muktilakSmye kazAsanam / sArvam - ubhAsi, kApathamanama -vizAsitakazAsanam / isItaraha anya prAcAryoMne bhI jainAgamakI inhI guNoM ke kAraNa sthAna 2 paraM mahimA gAI hai| joki sarvathA yukta hI hai / kyoM ki jainAgama hI saMsAra meM eka aisA Agama hai jo ki mibhyA rasUkSmam jinoditaM tasvaM hetumiva hanyate / AzAsiddha tu tadnAma nAnyathA vAkhino janAH // puru 2-prabhArandra bhAcArya kI saMskRta TIkAme pUrva 2 ko tumAna aura uttarAtara ko hetu batAyA hai| vardhA bAra bhanopajJa isaliye hai ki vaha manuSya hai / aura kyoM ki vaha araSTaSTa virodhaka haiM avyaya anulaMya ki ityaadi| isa tarahase bhI hetu hetumadumAva paTina holA hai / 3-prathamAnuzaga, karaNAnuyoga, paraNA yoga ora cyAnuyoga / 4-jayatyajayya mAvAsyaM vizAsitakuzAsanam / zAsana namubhAsi mukti lapamyakazAsanam // Adi / Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 ranakarAaa aura samIcIna sabhI tatvoM kI yathArthatA ko niSpakSa rUpase prakAzita kara jIvoMko ahisase bacA kara sampUrNa zAsvata nirvAdha sukhako prApta karAnevAle vAstavika mArga ko batAtA - dikhAtA hai / aba kramAnusAra samyagdarzanake viSayabhUta tapasvI- gurukA lakSaNa yA svarUpa batAte haiN|--vissyaashaavshaatiito nirArambho'parigrahaH / A jJAnadhyAnataporaktastapasvI, sa prazasyate // 10 // adha-- jo viSayoMke yAzA ke AdhIna nahIM hai / jo asi masI Adi jIvikA ke upAyabhUta prArambha se rahita hai jo antaraMga tathA bAtha kisI bhI parigrahase yukta nahIM hai aura jo zana dhyAna tathA rUpameM anurakta hai vahIM tapasvI prazaMsanIya hai| saccA tarobhUt sAdhu-anagArapuni vahI hai / prayojana - zrAgama meM usakI prAmANikatA aura upAdeyatA ko spaSTa karane ke lie cAra bAtoM para vicAra kiyA gayA hai / sambandha zrabhidheya zabdAnuSThAna aura haSTa pryojn| jisameM yaha cAra bAte nahIM pAI jAtI aisA koI bhI zAstra na to pramANa hI mAnA jA sakatA aura na upAdeya hI / jisakA kathana pUrvApara sambandharahita hai vaha unmabhavacana ke samAna hai| vaha pramAtha nahIM mAnA jA sktaa| isI taraha jisakA koI vAcyArtha hI nahIM hai| vaha bhI AdarayI kisa taraha ho sakatA hai| evaM jisa upadeza kA pAlana nahIM ho sakatA / athavA jisakA pAlana to ho sakatA ho parantu prayojana abhISTa na ho vaha bhI mAnya aura upAdepa kisa taraha ho sakatA hai / phalataH kisI bhI kathana kI pramANatA aura AdaraNIyatA ina cAra nAvoM para nirbhara hai| 1 prApta bhagavAna ke jisa AgamakA Upara varNana kiyA gayA hai vaha ina cAroM hI dopa rahita hai / vaha pUrvApara viruddha yA asambaddha nahIM hai aura na vAcyArtha hIna hI hai / isI taraha usameM jisa viSayakA varNana kiyA gayA hai vaha azakya athavA aniSTa prayojana ho so yaha bAta bhI nahIM hai| ajJAna athavA tIvra mohake udayake vazIbhUta prANiyoM meM isa taraha kI zaMkAaiM pAyI jAtI haiM ki jinendra bhagavAna ne jisa zreyomAgakA varNana kiyA hai usakA pAlana zakya nahIM hai| vaha atyanta durdhara kriSTa aura saMkriSTa hai ataeva usakA yathAvata pAlana nahIM ho sktaa| khAsakara isa duHpama kAlameM jaba ki nama digambara jina mudrA ke dhArA pAlana meM aneka aMtaraMga bahiraMga kaThinAiyAM pAI jAtI haiN| ataeva isa taraha ke varNana yA Agamako azakyAnuSThAna saMjhanA cAhiye / " 1 -- rakta: kI jagaha ratnaH bhI pATha pAyA jAtA hai arthAt jJAnAna aura tapa hI hai ratna jisake / 2--izadADimAditram - zazaDima nadI ghor3A AdamI zaka Adi kI taraha asambaddha prakhApa | 3- bandhyAsuTo yAti khapuSpakRtazekharaH / ityAdiSan / 4-apane ghara meM prakAza banAe rakhaneke lie candramA ko lAne kI umdeza kI trh| 2- savA sa Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caka TIkA dazA loka 2 kucha logoMkI samajha haiM ki nama digambara jina mudrA kA meM AnopajJa zAsana kA pAlana prayojanIbhUta nahIM hai| kyoMki usake binA bhI kevala dhyAnase hI karmoM kI nijaza, saMsAra kI nivRci aura nirvANa kI prApti ho sakatI hai kyoM ki karmakA bandha aura mokSa apane parikhAmapara nirbhara hai ataeva isa taraha ke tapazcaraNa kI AvazyakatA nahIM hai / isa taraha samyagdarzana aura samyagjJAna ko hI AtmasiddhikA sAdhana mAnakara jo tapazcaraNa ko anAvazyaka samajhate haiM unako bhI vaha batAne ke lie ki tapazcaraNa ke binA na to zreyomArga zrI siddha ho sakatA hai aura na nirvANa hA prApta ho sakatA hai / sAthahI jo jinazAsana ke anusAra mokSa mArgakA pAlana azakya samajha rahe haiM unako yaha spaSTa karane ke lie jainAgamameM jo kucha barsana kiyA gayA hai usakA na to anuSThAna azakya haiM aura na prayojana hI aniSTa hai| isa kArikA ke dvArA tapasvIkA svarUpa batAkara jainAgama ke pratipAdya viSaya zreyomArga kI zakyA nuSThAnatA evaM iSTa phalavattA prakaTa karanA kArikAkA prayojana haiM kyoMki isa kArikAmeM jo tapasvI kA svarUpa batAyA gayA hai, vaha jainAgama ke sampUrNa varNana kA mUrtimAna sAra hI hai| abarA freehtata aar isa grantha meM varNana kiyA jAyagA tapasvI usake sAkSAta piMDa hI haiN| mAno mUrtimAnasya hI haiN| sampUrNa jainAgamakI saphalatA bhI tapasvitAvara hI nirbhara hai| yaha bAta dRSTi sake yaha isa kArikAke nirmANa kA prayojana hai| zabdArtha - viSaya matalava paMcendriyoMke iSTAniSTa buddhi sarAgabhAvapUrvaka sevya yA asenya samajhe jAnevAle viSayoMse haiM, 1 kyoMki kisI bhI vipayakA cAhe vaha aindriya ho athavA anIndriya jJAna honA na to heya hI hai aura na hAnikAraka hI / jJAna to AtmAkA nija svabhAva hai, vaha to chor3A nahIM jA sktaa| aura na vaha chUTa ho sakatA haiN| vAstavameM chor3I jAtI hai una viSaya meM rAgadveSako bhAvanA / ataeva kahA gayA hai ki viSayoMkI AzAkaM vazameM nahIM haiN| indriyAM pAMca haiN| unake dvArA jo grahaNa karane meM Ate haiM ke viSaya sAmAnyatayA pAMca haiM kiMtu vizeSatayA sacAIsa hai| pAMca rUpa, pAMca rasa, do gaMdha, ATha sparza aura sAta svara / eka anindriya-- manake viSaya ko bhI yadi sAmila kiyA jAya to aDDAIsa viSaya hote haiN| inameMse jinako iSTa samajhatA hai unako saMsArI prANI sevana karanA cAhatA haiM aura unheM prApta karanA cAhatA hai| phalataH una viSayoMke sevana karane aura tadartha prApta karanekI jo AkAMkSA hotI hai vahI saMsAra hai aura vahI dukhoMkA mUla hai| jo jIva isa viSayAzAse anuvAsita haiN| isake adhIna bane hue haiM ve homa aura tajjanita samasta duHkhoMke pAtra bane hue haiN| isake viparIta jo isa vipAzA rUpa kAmavAsanA adhIna nahIM rahe haiN| jinhoMne isa AzAko apane adhIna banA liyA ve mokSamArgI haiN| isI abhiprAyako dRSTimeM rakhakara kahA gayA hai ki- 1 - manozA manAMcendriyaviSatharAgadveSavarjanAni ca" tasvArthasUtra / Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 ratnakarabhAvakAcAra zrAzAyA ye dAsAH te dAsAH santi sarvalokasya / yAzA yeSAM dAsI teSAM dAso'khilo loka 1 // jo bhavya bhavabhramaNase bhayabhIta hokara usase sarvathA mukta honA cAhate haiM unako sabase prathama ina viSayoM kI adhInatAse mukta honA cAhiye / isI bAtakI spaSTa karaneke liye mokSamArgakA rajatrayaspa dharmakA sarvathA sAdhana karanevAle tapasviyoMko sabase prathama vipayAzAvazAtIta honA cAhiye yaha kahAgayA hai| ... pAMcoM hI indriyoMke avalambanase apane niyata viSayakA kramase ahama hotA hai| ataeca avalambana aura unake niyata viSayake bhedakI apekSA viSayake mUla meM pAMca bheda hote hai jinake upara bheda sacAIsa, aura manake viSayako bhI sAmila karanepara 28 bheda batAye gaye haiM inakI, rAgave vaza hokara AzA karanA-aprAptameM prAptikI, aura prAptameM viyoga na honekI jo zrAkAMkSA lagI rahatI hai. usase yaha jIca na karane yogya karmoko karane liye bhI vivaza banA rahatA hai ataeva isa vimazatAphA chUTa jAnA mobamAgameM calanekeliye pahalA mAdhana hai / jJAnakI apekSAko sAraNa karake una cipayoMke sevanakI dRSTi se inhIM viSayoMko do bhAgoMmeM vibhakta kiyAgayA hai|---bhog aura upabhoga / jo eka hI bAra bhogane prAveM unheM bhoga aura jo vAravAra bhoganemeM AveM unheM upabhoga kahate haiM / aisA svayaM granthakAra Age calakara batAne vAle haiN| ina indriya viSayoMko bhogopabhoga saMjJA isaliye dI gaI hai ki inake ahapake sAtha2 rAgapUrvaka inake sevana karanekI AzAkA bhAva pAyA jAtA hai jo ki karma bandha aura saMsArakA kAraNa hai / jo isape rahita hai -kadAcita nimna dazAmeM usa kaSAyase yukta hote hue bhI usako heya samajha usakA nigraha karanemeM pravRtta hai, prataeva jo usake AdhIna nahIM, apitu usa kapAyako hI jinhoMne apane adhIna karaliyA hai, usa kaSAyako nirmUla karanekeliye saMkalpa hokara sAphanAmeM pravRtta hai ve hI sAdhu parameSTrI vAstavameM guru haiM-mRtimAna ralatraya dharma hai-anya mumukSuoMke liye mokSamArgake zrArAdhanameM Adarza haiN| nirArambhaH----viSayoM kI AzAka vazIbhUta prANI unda viSayoMkA saMgraha karane ke liye aneka tarahake Arambha meM pravRtta hotA hai / asi maSi kRSi Adi jI bhI isake liye vyApAra karatA hai usameM sAvadhatAkA sambandhamI avazya rahA karatA hai / dravya hiMsA yA bhAvahiMsA athavA donoMkA yA bhUTha norI AdikA kisI na visI pramANa meM sambandha Aye vinA nahIM rhtaa| ataeka jo viSayoMkI AzA hI choDa cukA hai vaha ina sAvadha karmomeM pravRtti karanA bhI kyoM pasanda3 kreNgaa| atAeba jI viSayoM ko prAzAko choDakara unakA saMcaya bhI nahIM karatA, saMgraha karane ke -gahI bAta guNabhadrAcAryane AtmAnuzAsanameM bhI aneka tarahase spaSTa kI hai| --"kdasamidikapAyANaM devANa tahidivANa paMcagaNaM dhAraNapAlaNagiggAhavAgajao saMjamo bhapide go0 jI0 nAti ra zAkhA / Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ drikA TIkA dasavAM zloka liye kisI bhI tarahakA vyApAra udyoga thanyA mAdi bilakula nahIM karatA usakI bahate haiM nirAgbhaH : aparigrahaH--zrArambha-udyoga dhanyA Adi na karake bhI jo apane pAsa una viSayoM aura unake sAdhanoMko-- vastra, bhUpaNa, rupayA, makAna, jamIna, vAhana, sonA, cAMdI bhAdi ko rakhatA hai usako kahate haiM parigrahIM / isa karahake samasta paripaise jo rahita hai usakA karataM haiM aparigraha / ___ jJAnadhyAnataporaktaH-yoM to jJAnakA artha jAnanA mAtra hai| aura rAgaha pase rahita hokara yadi kisI bhI viSayako jAnA jAya to satyata: usase kisI tarahakA pApa athavA karmabanya hotA bhI nahIM hai| anyathA kevalI bhI usase mula na ho skeNge| phira bhI yahAM jJAnase matalava nirantara zrutakA abhyAsa karate rahanase hai / kyoMki modamArgIko usIse mAvazyaka evaM upa-- yogI tantra prApta ho sakate hai jaisA ki kahA bhI hai ki sadarzanavAsamuhahapyanmanaHprasAdAstamamA lavitrI bhavana paraM brA bhajantu zandananAjamaM nispaM mathAtmanInAH ||3--1an / tathA cAmurbhaTTAkalaMkadevAH / dhunaadrthbhnekaantmvigmyaamisndhibhiH| parIkSya tAratAMstaddhamAnanakAna vyAvahArikAna / / nayAnugata nikSeperupAyajhedavedane / viracayyArthabAka pratyayAtmabhedAn zrutAptiAna // anuyujyAnuyogazca nidshaadibhidaaNgtH| dravyANi jIvAdInyAtmAvizatAbhinivezataH // jIvasthAnaguNasthAnamArgaNAsthAnatazvavit / taponijI vimAyaM vimuktaH mukhamRcchati // ana0pa0 pR016|| jJAnakI sthira avasthAkA nAma dhyAna hai| koI bhI jJAna yadi anta meM harI taka apane viSayapara sthira rahanA hai to usako kahate haiM dhyAna / bhAgamameM dhyAnake cAra bheda pasAya hai-bhAta, raudra, dharma aura shukl| inameM mama liye antima do dhyAna hI upAdeya haiN| dhyAnakA tatra vizeSarUpa se jAnanekI icchA rakhanevAlAko jJAnAca, yazasvinakA mAdipurANa, bhAvasaMgraha Adi anya dekhane caahiye| ___tapa-kokI kaliya mana indriya aura zarIraka maleprakAra nirodhako kahate hai para jisa naraha kiTa kAlimAle yukta suvarza pASANako zodhanavidhike anusAra agnimeM sasane prAdi prayoga karanepara sampUrNa dIpa nikalakara suvarNa zuddha hojAtA hai / usI taraha jisa prayoga ke dvArA karmakalaMka dUra hokara jhalakara AtmA nirdoSa zuddha bana jAtA hai usIko kahate haiM pa / isameM mana indriyoM aura zarIrakA samIcInatayA-vidhipUrvaka nirodha karanA Avazyaka hai| 1--yenauzena 'tu zAna senAMzenAsya baMdhanaM nAsti / yenAMzena tu rAgastanazilAsya baMdhanaM bhavati / purA *--manirahitavIryasya kAyaklezastapaH smRtaM / narAdhamArgAvirodhena guNAya gaditaM jinaiH / athavA antahirmalAkhopAdAtmanaH zatikAra / zarI mAna karma tapaH prAhastapodhanAH // yazasti tathA dekho bhanagAraparmA Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 * rasamakaraNDazrAvakAcAra isa tapake mUlameM do bheda haiM, bAla aura antaraMga / inameM bhI pratyekake bahara bheda haiN| yathA anazana, zravamaudarya vRtiparisaMkhyAna, rasaparityAga, viviktazayyAsana aura kAyakleza | ye cha vA tapake bheda haiN| tathA prAyazcitta, vinaya, vaiyAvRtya, svAdhyAya, vyutsarga aura dhyAna ge chaha antaraMga tapake bheda haiM / athavA tapakA artha samAdhi karanA caahiye| dhyAnakI punaH 2 pravRtti athavA atyanta dRDha aura adhika kAlataka sthira rahane vAlI avasthAkA nAma hai samAdhi / jaisAki prAyaH zreNyAya ke ma sAtizaya apramatta aura zukravyAnakI avasthA meM pAyA jAtA hai| isa prakAra cAra vizeSaNoM se jo yukta haiM vahI tapasvI prazaMsanIya haiN| yaha prazaMsA vAstavika mokSamArga ke ArAdhana kI apekSA se haiN| kyoMki tanyataH mokSamArga kA sAdhana ina cAra vizeSayoM meM se kisI bhI eka ke binA nahIM ho sakatA, cAroM hI viSayoM se jo yukta hai vahI nirmANakA sAdhana karane vAlA vAstava meM sAdhu mAnA jA sakatA hai| usake liye tapomRta athavA tapasvI zabdakA jo prayoga kiyA hai usakA kAraNa yaha haiM ki Agama ke anukUla calane meM yadvA mokSamArga ke sAdhana meM tapazcaraNa mukhya hai kyoMki nirvANakI siddhi saMdara aura nirjarA pUrvaka hI ho sakatI haiN| inameM se mukhyatayA saMvara ke kAraNa gupti samiti dharma anupredhA parISadajaya aura bAritra hai / kintu tapazcaraNa gauNatayA saMvara kA kAraNa hokara bhI mukhyatayA nirjarAkA kAraNa hai| ana mumuca ke liye tapazvaraNa pradhAna aura Avazyaka haiN| tAtparya --- zrI jinendra bhagavAna ke AgamakA mukhya dhyeya athavA viSaya mokSamArga hai| isakA jo yathAvat pAlana karate haiM unakI hI sAdhu niyati anagAra Adi zabdoM se kahA hai / usa mArga ke pAlana karane kI taratamarUpa avasthA bheda ke anusAra unakI elAka vakuza kuzIla nirgandha aura snAtaka, athavA RSi muni yati anagAra Adi saMjJAeM kahI gaI haiN| phira bhI kamase kama unako kitanA cAritra pAlana karanA cAhiye isa ghAsako bhI bhAgama meM nizcita kara diyA gayA hai| utanA pAlana karane para unakA cAritra pUrNa cAritra kI koTi meM ginaliyA gayA hai / Agama meM isa cAritra ke nirdeza svAmitva yadi anuyogoM kA kathana karate hue vidhAna ke sambandhameM eka do tIna cAra pAMca saMkhyAta zrasaMkhyAta aura ananta bheda bhI apekSA maMdoM ke anusAra batAye gaye haiN| inameM cAra cAra prakAra kA jo varNana hai vaha cAra ArAdhanAoM kI apekSA athavA isa kArikA meM kahe gaye cAra vizeSakhoM ke dvArA vidhiniSedhAtmaka catu vibha AcaraNa kI apekSA samajhanA cAhiye | kyoMki yahAM para tapasvI ke jo cAra vizeSaNa diye hai unameM se pUryArtha meM tIna tyAga yA niSedharUpa aura uttarArdha meM eka vidhirUpa yA kartavyako batAne vAlA 1--inakA vizeSa artha jAnane ke lie dekho tasthArthasUtra zra0 6-46 kI TokAe - sarvArthasiddhi rAja kArtika Adi / 2-mUlAcArAdimeM / - rAjavArtika 1- 14, yathA-- --" caturdhA caturyamabhedAt / 4.... darzanArAdhanA, jJAnArAdhanA, cAritrArAdhanA Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jaminakchadain-raminankrana baudrikA TIko parA zrIka hai| tadanusAra sAdhuko viSaya bhogoM se sarvathA virakta evaM alipta aura asaMspRSTa rahanA caahiye| sAtha hI prArambha aura parigraha se bhI sarvAtmanA dUra hI rahanA cAhiye usako kevala jJAna dhyAna aura tapameM hI anurakta rahanA caahiye| aisA karane para hI vaha apanI AtmAko parama mukta siddha kara sakatA hai| dhyAna rahe uttarArtha meM kahI gaI tIna bAte-bAna dhyAna aura tae ye uttarottara utkRSTa evaM sAdhya haiM aura pUrvAdha kahe gaye tIna viSaya unake kramase sAdhana haiM / yadyapi ina tIna vizeSaNoMse prasAcaryAzramI gRhastha aura pAnaprasthAzramiyoMse caturthAzramI isa tapasvIkA pRthakakaraNa hojAtA hai| phira bhI jahAMtaka usa Azramake viziSTa kartavyakA bodha na karAyA jAya taba taka zeSa tIna zrAmamAse pRthakasA batA dene mAtrase prayojanakI siddhi nahIM hotii| ataeva cauthe vizeSaNake dvArA caturthAzrama manyAsake asAdhAraNa kartavyakA jhAna karAyA gayA hai| kyoMki isa bhAzramako dhAraNa karake bhI usakI saphalatA bAstabameM jJAna dhyAna aura tapake Upara hI nirbhara hai| ho, paha ThIka hai ki viSayAzAkA parityAga jJAnAmyAsameM, prArambhakA tyAga dhyAna aura parigrahakA asambandha tapazcaraNama kAraNa hai| parantu vicAra karane yogya bAta yaha hai ki brahmAkathimameM jJAnAmpAsa karane kA jo upadeza yA vidhAna4 hai vaha sAdhAraNa hai na ki asAdhAraNa / sthA gRhasthAzramiyoMka bhyAna honA atyanta kaThina aura uccakoTikA tapazcaraNa vIracaryA mAtApana yoga Adi vAnaprasthAzramiyoMke liye bhI niSiddha haiM / ataeva pArizeSyAt sAdhukeliye hI ina tInoM viSayoMkI asAdhAraNa yogyatA siddha hotI hai| kyoMki ye tInoM mAzramoM meM pAI jAne vAlI aTiyoMse sarvathA unmukta haiM / ___ isa taraha samyagdarzanake lakSaNakA vidhAna karamevAlI kArikA naM. 4 meM zraddhAnarama vipAke karma prApta mAgama aura tapobhRkA yahAMtaka svarUpa btaayaagyaa| aba kramAnusAra usI vakSana vipAke vizeSaNoMkA varzana avasara prApta hai| unameM sabase pahilA kriyA vizeSaNa hai "trimahAmora" bataca usIkA varNana honA cAhiye / lekina bhAcArya pahale usakA varzana na karake sabase acama isare vizeSayA "aSTAGga" kA yahAM varNana karate haiN| aisA karanekA hamArI samajhase saMbhavataH kAraNa yaha hai tIna kriyA vizeSoM meM pahalA aura tIsarA niSarata hai aura dUsarA usake svarUpamA vidhAna karatA hai| ataeva sarUpAlyAna amantara hI viziSTaniSeyake yogya viSayakA batAnA ucita evaM ThIka samajhogayA ho| yathApi nikita Adi bhI niSedharUpa haiM parantu ye doSoMkA niSedha karake guNarUpatAkA vidhAna karate haiN| astu / napa yahAM prAcArya samyagdarzana mathavA zraddhAnake ATha aMgoMkA varNana kara usakA svarUpa asAte haiN| pATha aMgoMmeM mI cAra niSedharUpa aura cAra vidhirUpa haiM / pahile cAra niSeSarUpa aMgoM meM se yahAM sabase prathama pahale niHzaMkita aMgakA varNana karate haiN|4.... dekho AdipurANa / .....gRhAzrame nAtmahitaM prasiddharthAta / tathA "vikulikA bhavati sassa tAkA" - - Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnakarasavazrAvakAcAra idamevedRzameva tatvaM naanynnvaanythaa| ityakampAyasAmbhovat sanmArge'saMzayA ruciH // 11 // artha-taca yahI hai, isI prakArase hai, anya nahIM, anya prakArase nahIM, isa prakArako sanmArga-mokSamArgake viSaya meM talavArake pAnIkI taraha jo niSkampa ruci hotI hai vaha asaMzayA kahAtI hai| prayojana--saMsAra aura usake dukhoMse sarvathA unmukta karanevAlA dharma ratatrayAtmaka hai| samyagdarzana samyagjJAna aura samyakacAritrarUpa hai / inameMse samyagdarzanakA lakSaNa aura usake viSayabhUta Apta zrAgama tapobhRtakA svarUpa Upara kahA jA cukA hai| aba usa samyagdazavakA viziSTa svarUpa batAnA Avazyaka hai / vastukA svarUpa vidhiniSedhAtmakara hai| aura samyagdarzana kI vidhi aSTAMgarUpa hai / ataeva unamese kramAnusAra pahale aMgakA svarUpa batAkara samyagdarzanake vidhirUpa prathama aMgakA varNana karanA hI isa kArikA kA prayojana hai| zabdAMkA sAmAnya vizeSa artha...isa kArikA prAyaH sabhI zabda aise hai jinakA artha spaSTa hai / ataeva isa viSayameM yahAM likhaneko AvazyakatA nahIM haiM / phira bhI kucha zabdoMke viSaya meM thoDAsA spaSTIkaraNa karadenA ucita pratIta hotA hai / idam" zabda Agamake vAcya tattva svarUpa yA nirdezakI sarapha saMketa karatA hai / aura eva zabda avadhAraNArthaka hai jo ki tasvasvarUpa ke viSaya meM da nizcayako batAtA hai| Iza" zabda saccake vizeSa prakAra aura usake Azaya evaM apekSAvizeSako sUcita karatA hai / isake sAtha bhI ekazabdakA prayoga hai / ataeva usa prakAra aura usakI apecAke viSaya meM bhI nizcita dRDhatAko prakaTa karatA hai / na anyat aura na anyathA kahakara bhinna svarUpa tathA bhinna prakAra vizeSa yA bhinna apekSAkA kAraNa kiyA gayA hai| kyoMki vastutattva svAsmAkaM grahaNa aura parAtmAke lyAgarUpa hai / kevala svAramAke grahaNa yA kevala parAtmAkaM syAgarUpa kathanase midhyA ekAntarUpa honeke kAraNa vastuke svarUpakA ThIkara na to bodha hI ho sakatA hai aura na nizcaya hii| yahI kAraNa hai ki svAtmAke grahaNa aura parAtmAke nirharaNarUpameM prAcAryane kahA ki-'sattvaka viSayameM isa tarahakI bhAvanA honepara hI ki tattva yahI he aura isI prakArase hai, na ki anya yA anya prakArase' ruci azvA addhAnameM niHzaMkatA mAnI jA sakatI hai / niHrzakatAmeM akamyatA kA rahanA Avazyaka hai| zraddhA athavA pratAtimeM calitAcalita vRtti yadi pAI jAtI hai, to vaha apane viSayamaM akamma athavA dRDha nahIM hai yaha sunizcita hai| kyoMki jahAM ubhayakoTikA samAna rUpase grahaNa hotA hai vahI zaMkA-saMdeha yA saMzaya kahA athavA mAnA jAtA hai| yahI kAraNa hai ki zraddhAko niHzaMkatAko sUcita karanekeliye hI "akSampA" yaha vizeSaNa diyA hai| AyasAmbhovat---- kahakara jo dRSTAnta diyA hai usase kevala sAhityameM batAyAgayA alaMkAra vizeSa mUvita hotA hai itanA hI nahIM, apitu artha vizeSakA spaSTIkaraNa bhI hotA hai Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - -. . bhAdrakA TIkA gyArahavA moka Ayasase matalapa talavAra hI nahIM kiMtu lohekI banI huI aisI kisI bhI cInase jisapara ki vizeSaprakArase pAnI car3hAyAgayA ho| phira cAhe vaha talavAra ho yA churI cAk kaTAra iMsiyA pAdimeM kucha bhI ho| isa dRSTAntasa abhiprAya to itanA hI bhUcita karanekA hai ki jisa prakAra valavAra Adi meM caDhAyA huA pAnI paryApta camakanA hai-calacalAtA hai, jisase aisA mAluma bhI hotA hai ki vaha calAyamAna ho rahA hai, parantu vaha apane sthAnase raMcamAtra bhI calAyamAna nahIM hotaa| vaha to jahAM jisapramANa meM jaisA bhI hai vahAM usI pramANameM aura vaisA hI rahA karatA hai aura vaha apanA tejI evaM zIghratAke sAtha ThIkara kAmabhI kiyA hI karatA hai / samyagdarzana kI yaha niHzaMkatA hI saba se prathama apane kAryakI sAdhikA hai, jaisA ki aMjana corake dRSTAntase spaSTa hotA hai| niHzaMka samyagdarzana hI saMsAra aura usake kAraNoMkA ucchedaka ho sakatA hai| yadi zraddhA meM kuchabhI zaMkA banI huI hai vo phira cAhe kitanA hI tarajJAna kyoM na ho usase abhISTa prayojana siddha nahIM ho sakatA 1 / yahI bAta isa aMgakI kathAmeM Aye hue mAlI kI manoti se sUcita hotI hai| ata eva tatvajJAna aura sanmArga-rasatrayarUpa mola mArga ke vipayakI zraddhA aphammatA kA rahanA hI niHzaMkA hai aura vahI samyagdarzana guNavA sabase pahalA aMga hai / joki karmazatruoM ke chedana meM samyagdarzana rUpI tIkSNa khanake liye rakha dakSiNabhujAkA kAma kiyA karatA hai kyoMki motharI talavAra aura pinA dRhatAke sAya choDe vaha yatheSTa kAma nahIM kara sktii| ___ tAtparya-zaMkA mukhyatayA do prakArako humA karatI hai; eka to ajJAna mUlapha aura sarI daurvanya mulaka / calitAcalita pratItirUpa saMdehako bhI zaMkA kahate haiM aura zaMkAkA artha bhayara mI hotA hai jisa meM ki eka kAraNa durpalatA yA mazakti hai| jaisA ki bhayasaMjJAkA sArUpa pasAta hara usake cAra kAraNoM meM se eka "bhImasacIe3 " kahanese mAlama hotA hai| bhAgamameM kahA hai ki rUpairmaryakaraikpiha tudhaantmucibhiH| ___ jAtu nApikasamyastvo na dhumpati miniracalaH / / matalaba yaha ki vApika samyagdRSTI jIva itanA adhika nizcala bhakampa huzA karatA hai ki paha kaise bhI bhayaMkara rUpako dekha kara athavA bhaneka hetu aura dRSTAntoMse atasvako pacita karanevAle vAkyoMke dvArA kadAcit bhI calAyamAna nahIM hotaa| saSTa hI isa kathanameM zraddhAko calAyamAnatA ke liye do kAraNa yatAyegaye haiN| jinameM se eka kA sambantha durbalatA se aura marekA sambandha prajJAnasa hai| sAtha hI yaha bAta bhI spaSTa hai ki 1-tatva hAta ripo raSTa pAtre ca samupasthite / yasya volAyasa parza kti so'mutra ha 5 // ekasmina manasaH koNe pusAmutsAhazAlanAm / anAyAsena samApAta bhuvanAni caturdaza / / yazasti / 2-zaMkA bhIH sAdhvasaM bhiitiH|| pNcaa| 3-ayibhImasaNeNaya tassupajogeNa promasattIe / bhayakammudIraNAe bhayamaNNA Ayane phiH|| jIkA / | Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... .... . ... .-.-. .ruhel ralakaraNDAMvakAcAra isatarahakI vinizcalatA pahA zAyika samyaka va meM hI batAI hai / jo ki vicAra karanepara ThIka hI mAluma hotI hai| kyoMki samyagdarzanakI calAyamAnatA kA sIdhA sambandha yadi dekhA jAya to usa ke pratipakSI karmoM meM se kisI bhI eka yA anekake athavA unameM se kisI ke bhI AMzika udaya se hai| samyagdarzana ke tIna bhedAmase kSAyopazAmika samyakva meM to pratipakSI karmake udayakA sambandha pAyA hI jAtA hai | aura zropazamika lampakya yadhapi nAyikake samAna hI svarUpAta: nirmala rahA karatA hai phira bhI vaha kAlakI zratyalpatA aura pratipakSI koke astitva tathA bAya dravyAdike nimitavaza hI pratipakSI koMke udaya yA udINA kI saMbhAvanA ke kAraNa kSAdhika samyaktvaka samAna vinizcala nahIM kahA yA mAnA jA sakatA / prAyaHkarake to yaha apane antamuharta kAlako pUrA karane pahale hI anantAnubandhI kapAyamase kisI bhI eka kA udaya pAte hI apane pada se gira ho jAtA hai| phira bhI isa calAyamAnatA meM una kA~ke liye sahakArI evaM sahacArI bhAva ajJAna aura dorvalya bhI hai / kyoMki antaraMga ina bhAvoM ke rahane para pratipakSI karma apanA phArya DI saralatA aura zIghratA liA karane kA eka bAratavika vinimalatA jI kSAyika samyaktvameM saMbhava hai vaha anyatra nahIM aura isI liye niHzaMkti agakI vAstavameM pUrNatA bhI usI avasthA meM saMbhava hai aimA samajhanA cAhiye / kArikAke pUrvArdhama vinizcalatA ke AkArakA ullekha hai / aura usa AkArako atyanta - tAko batAne ke liye hI svAtmAkaM grahaNa aura parAtmAke tyAgakA bhAva jisase vyakta hotA hai isa tara se usako batAyA gayA hai| jisakA Azaya yaha hai ki tatva yahI jo ki sarvajJa vItarAga Apta parameSThI tIrthakara bhagavAnna kahA hai, satya hai; anya anApta tIrthakarAbhAsa chamastha sarAga vyaktiyoM kA kahA hubhA nhiiN| tathA zrI tIthakara bhagavAnne jisa tarahase jisa abhiprAyase jisarUpameM jisa kAraNa se jisa liye kahA hai vahI satya hai anya prakAra ta anya abhiprAyase anya rUpameM anya kAraNase yA anya phalakeliye nahIM / matalaba yaha ki jinokta tatva bhI yadi anya prakAra Adi se kahAjAya to vaha satya yA pramANabhUta nahIM, tathA anyoMkA prarUpita nava yadi jinokta prakAra bhAdi se kahA jAya to vaha bhI sasya, pramANabhUta aura AdaraNIya, AcaraNIya nahIM hai / jinendra bhagavAnana jisakA upadeza diyA hai tatva vahIM satya hai aura yahI mAnya hai evaM pAdaraNIya hai| sAtha hI jisa tAha se unhona kahA hai usI tarahase pramANa hai usI tarahase hitakara hai aura usI tarahase pAlanIya hai / isa tarahakI vinizcalA jisameM pAI jAtI hai vahI zraddhA niHzaMka mAnanI cAhiye / samyagdazana meM isa taraha kI dRDhatAkA rahanA hI usakA pahalA niHzaMkita aMga hai| taca aura sanmArga ke viSayameM jaba itanI akampa aura niHsandeha zraddhA hubhA karatI hai taba avazya hI usameM usI pramANameM nirmalatA bhI rahe yaha svAbhAvika hai / ata eva prakappatAmA barSa 5-phara bhI apane antarmuhUrta kAlama kSAyika samAnahI pUrNa nimala rahanase zrIpazAmaka samyaktva bhI usI prakAra akampa mAnA hai / ataH jhAdhikakA mukhyA tathA upalakSaNa mAnakara bIpazAmaka ko bhI usI prakAra samajhanA caahiye| Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ patrikA TIkA gyAraha loka nirbhayatA bhI hai| aura isIliye samyagdarzana kI niHzaMkatAkA artha bhaya aura calAyamAnatA saMdigdha pratIti ina donoM se rahita aisA hotA hai aura esA hI samajhanA cAhiye / Agama meM bhaya sAta mAne haiM jinakA ki Azaya saMkSepameM isa prakAra haiM / && "mere iSTa padArtho kA viyoga na hojAya, athavA aniSTa padArthoM kA saMyoga na ho" ina prakAra se isI janma meM jo niraMtara yAkulatA banI rahatI haiM. usako athavA yaha aizvarya yana sampati vaibhava adhikAra Adi sthira rahegA ki nahIM / kadAcit yaha saba naSTa hokara mujhe daridratA vo prApta na hojAyagI / " isa taraha kI Adhi- mAnasika vyathA cintA joki jalatI huI cinAke samA hRdayako dagdha karatI rahatI haiM usako kahate haiN| ihalokabhaya / . Age honevAlI sAMsArika paryAya kA nAma hI paraloka hai| usake viSaya meM "merA svarga meM janma ho to acchA athavA kahIM merA kisI durganI meM janna na ho jAya " isa taraha cittakA madA jo Akulita, ciMtita - sakampa yA trasta bane rahanA isako kahate haiM paraloka bhayara : atava kapha kI patA honA athavA bhAta upadhAna mala upamaloM kI pramANa yA svarUpase vyuti zarIra meM jaba hotI hai taba usako kahate haiM - vedanA / isake honese pahale hI mohodaya yaza jo vittakA vyAkula rahanA "maiM sadA niroga rahUM, mujhe kabhI bhI koI vedanA na ho" isa prakAra se nirantara cintita rahanA athavA mohavaza buddhikA mRti - AtmasvarUpameM behoza rahanA vedanAmaya hai / vartamAna paryAya kA nAza hone ke pahalehI usake vinAza kI zaMkApe aura usako surakSita na rakha sakane kI bhAvanAvaza bauddhoM ke kSaNika bAda kI taraha sarva yA AtmanAzakI jo kalpanA hotI haiM unako kahate haiM zratrANa bhaya4 | midhyAtvake udayase jo sata kA vinAza yA asata kI utpatti kI buddhimeM mAnyatA ekAntika bhAvanA rahA karatI hai, jisase apane ko sadA arakSita mAnane ke kAraNa sampatA yA vyAkulatA banI rahatI hai usako kahate haiM- agupti bhayaH / prANoM ke triyoga kA nAma hai maraNa | sAmAnyatayA prANa cAra haiM / indriya bala Ayu aura zvAsocchvAsa / yeM apanI nizcita avadhi taka hI Tike raha sakate haiN| aura usake bAda inakA viyoga niyata hai / parantu ajJAnI jIva inake viyoga se sadA DaratA rahakara isa taraha vicAra karatA huA vyAkula 1--halokato bhotiH kranditaM cAtra janmani / dRssttaarths| vyayo mAbhUnmAbhUnme'niSTa saMgamaH // 48 6 / / sthAsvatI dhanaM novA devAnmA bhUharidratA / ityAzAdhizcitA dagdhu' jvalite vA'gAtmanaH // 205 // paMcAdhyA gI0 // a0 2 athavA sAtI bhayoMke viSaya meM dekho paramANyAtma taraMgiNo aMka 6- 23-28 / / lokaH zAsvata eka eSa ityaadi| 2--paMcAdhyAyI a0 2-paralokaH paratrAtmA bhAvijanmAntarAMzabhAka / tataH kampa iSa grAsaH bhotiH parajAso'sti sA / bhadra me janma svarloke mAbhUnme janma durgatI / ityAyAkulitaM cetaH sAdhvasaM pAralaukikam // / / 116-517 / / 3-vedanA''gantukA bAdhA malA kopatamtanI / bhItiH prAgevakalpaH syAnmohAdvA paridevanam ||564|| ullA'ghohaM bhaviSyAma bhAmUnme vedanA kvacid / mUrkheva vedanA bhItizcintanaM vA muhurmuhuH // 524 // / 4----- atrANaM kSaNikakAle pakSe cittaNAdivat / nAzAtmAgaM zanAzasyatrA tumakSamatAtmanaH // 531|| 5-6 mAhasyodayAbuddhiryasya caikAntavAdinI / tasyaiptibhItiH syAnnUnaM nAnyasya kaacit566|| Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * na banA rahatA hai ki merA inase kabhI viyoga na ho jAya maiM kabhI mara na jAU maiM sadAhI jIvita rhuuN| isI ko kahate haiM mabhya bhayaH / vajrapAta abhidAha, bhUkampa, samudra meM DUbane havAI jahAjaka girane Adi Akasmika durghaTanAoMkA vicAra kara usase merA kabhI vinAza na ho maiM sadA ThIka aura acchI sthA hI banA rahU~ isa prakAra jo ciMtAturatA yA bhayAturatA banI rahatI hai usako kahate haiM - kammika bhayaH / ina sAtoM hI bhayoM kA sambandha jatika anya zraddhA ajJAna athavA anantAnubandhI kamAya ke udaya se banA huA hai aura ina kAraNoMse hI ye utpanna hote hai vahAM taka to ye sabhI mithyA dRSTi ke hI saMbhava haiM na ki samyamTaSTike, kyoM ki vaha ina kAraNoM se sarvathA rahita haiM / samyagdarzana guNakI cAra avasthAeM pAI jAtI haiN| zuddha, azuddha, mizra aura anumaya / cauthe guNasthAna se lekara caudahave guNasthAnataka aura siddha paryAya meM samyagdarzanakI zuddha avasthA hai / aura prathama midhyAtva guNasthAna meM azuddha avasthA hai| tIsare guNasthAnameM mizra tathA dUsare guNasthAna meM anubhava avasthA hai / ataeva niHzaMkatA bhI isake anusAra hI samajhanI caahiye| asaMyata sampanSTaSTi ke kSAyopazamika samyaktva rahane para samyagdarzana kA mUlameM ghAta nahI hotA / samyaktva karma prakRtike udayake kAraNa kucha samalatA hI saMbhava hai| ataeva mUla meM vaha bhI niHzaMka hI rahA karatA hai| na to usakI taccapratIti hI calAyamAna hotI hai aura na usameM bhayavaza hI kisI taraha kI sampatA AyA karatI haiN| prazna ho sakatA haiM ki zreNika mahArAja kSAyika asaMyata samyagdRSTi the unako vaha kaunasA ma thA jisake ki kAraNa unhoMne apanA ghAta kara liyA 1 midhyAdRSTi ke pAye jAnevAle ina sAta bharyo meM kyA unake koI bhI bhaya nahIM thA ? yadi nahI thA to isakA kyA kAraNa hai ? uttara --- mithyAdRSTi ke jisa tarahakA aura jo bhaya pAyA jAtA hai usa tarahakA aura vaha bhaya zreNika mahArAja ke nahIM thaa| jaba unake ve kAraNa hI nahIM rahe taba unake usa taraha kI kamAya aura usakA kArya bhI kisa taraha pAyA jA sakatA hai| vAstava meM bAta yaha hai ki samyaktva honeke pahale unake jo naraka AyukA vandha ho gayA thA usake udaya kA kAla nikaTa A jAnese unake isa taraha ke pariNAma hue tathA jinase ki saMbhAvita pIr3A sahana na kara sakane kI mAnasika durba bAkI bhAvanA utpanna huI aura usase bacane ke lie upAyAntara ko na dekhakara zrapratyArUpAnAnarama krodha tIvodayavaza usa taraha kI pravRtti huii| dhyAna rahe-naraka meM jAneke pUrva prAyaH isI taraha kI koI na koI ghaTanA hohI jAyA karatI hai| araviMda kA apanI churIsehI vadha huA / lakSmaNa cAhate to talAza kara sakate the athavA svayaM jAkara bhI dekha sakate the ki rAmacandra kI mRtyu ho 6 - mRtyuH prANAtyayaH prANAH kAryavAgidviyam manaH / nizvAsovAsamAyuzca dazaite vAkyavistarAma||13|| tadbhItirjIvitaM bhUyAnmA bhUnme maraNam kvcit| kadA lebhe navA devAdivyAdhiH sve tanuSyaye / 540|| 7 - akasmAjjAtamityucairA karimakabhayaM smRtam / tathavA vizudAdInAM pAtAnupAta sudhAriNAm 543 // bhItibhu yAdyathA sodhyaM mAmUda daurAM vApi ye / ityeSaM mAnasI ciMtA paryAkulitacetasAm 244 // Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caMdrikA TIkA gyAraDyo zrIpha gaI yA nahI parantu paisA na kara moha evaM anantAnubandhI tIna rAga ke vaza paccIsa* varSa Ayuko kama kara antako prApta ho medhAbhUmi meM pahu~ca gye| zreNika mahArAjake anantAnubandhI ke udaya vaza vaha bhAvanA nahIM huI / yahI kAraNa hai ki ve prathama ratna prabhAke madhyama paTala mahI utpanna hue unakI kisI tacca yA tAndika mokSa mArgake viSaya meM pratIti calAyamAna nahIM huii| yaha ghaTanA to vedanA kI asala bhAvanA ke sAtha sAtha apratyAkhyAnAvaraNa krodha dvArA honevAle raudra' dhyAna ke pariNAma svarUpa prathayA pIDA. citavana nAmaka AdhyAnavazara yaha ghaTanA huI aisA samajhanA bhAhiye ! mAluma hotA hai ki unhoMne AtmaghAta kiyA nahIM apitu unakA prAtmaghAta ho gyaa| kyoM ki unakA kisIne vadha kipA nahI aura svAbhAvika rUpame bhI maraNa huA nahI / cAyika samyaktva ke kAraNa moha aura anantAnuvandhI ke udayase honevAlA zrAtmaghAta bhI saMbhava nhiiN| phalataH kAraNa kalApa para vicAra karanese yahI samajhameM AtA hai aura ucita pratIta hotA hai ki unhoMne AtmaghAta kiyA nahI kiMtu talavAra para gira ghuma jAnase unakA strayahI pAta ho gyaa| athavA yaha moha aura anantAnuvandhI nimittaka AtmaghAta nahIM thaa| kyoM ki Upara jina sAta bhayoMkA ullekha kiyA gayA hai ve yadi samyaktva virodhinI karma praRtiyoMke udayavaza hone haiM to hI ye samyaktva bodhaka yA thAtaka ho sakate hai aura niyamase mAna jA sakate hai| yaha bAta sunizcita hai ki zreNika ke samyaktva meM isa ghaTanA se koI antara nahI paDA / unakA samyaktva to tadavastha hI rahA aura usIkA yaha pariNAma huA ki unake utanA tIvra durdhyAna nahIM ho sakA jisase ki ve nIce kI bhUmimeM se kisI meM utpanna ho jAte / sampakatva kI apasthiti tadvastha rahanekA hI yaha pariNAma huA ki 33 sAgara kI narakAyu se ghaTakara 84 hajAra varSa pramANa raha jAne ke bAda punaH usameM kucha bhI utkarSaNa nahIM huA yA nahIM ho skaa| ataeva spaSTa hai ki unake jo bhI durdhyAna hUmA baha mithyAnya yA anantAnubandhI nimittaka nahIM apitu apratyAkhyAnAvaraNa nimittaka hI thaa| athavA tatsahacArI5 narakAyukA yaha pariNAma samajhanA cAhiye jisake ki udaya kA samaya A cukA thaa| kyoM ki zreNika kI bhujyamAna manuSya mAyukA pramANa kula 84 varpa thA aura usa samaya pUrNa ho rahA thaa| Age udayameM AnevAlI *-dekho padmacarita sarga 116 zloka 48, 46, 50 1.-"pacattu he sahi rudajhANi, pAce sahi tuhaM pANAvasANi" / prAkRta zreNika caritra pRSTha 68 ! 2--vitaktya sidhArAmAm papAtAtitamAnasaH / bhRtimA (sa.) kSaNAdhana aNiko nirayaMgataH ||4|| bhaTTAraka zubhacaMdra kRta zroNika caritra / pRSTa 4aa 3-TippaNo naM0 2 meM jo 'papAta' kiyA hai usakA artha gira eTanA hotA hai| na ki "zira mAra lenA jaisA ki isake hindI anuvAda meM paM0 gajAdharalAlajIne likhA hai ki 'isa prakAra apane manameM atizaya dukhI ho zIghahI talavAra kI dhArapara zira mAga' binA kisI durghaTanA ke / 5-apratyAkhyAnAvaraNa shcaarii| 6. mahAvIra jina merI Ayu phetA hai gaNadhara kaho bhAya // 22 // gagathara bolaya suNi rAjANa, varSa bAhacarI jinanI ANa (Ayu) 1.varasa caurAsI thAhaga Ama (Ayu) tiNameM bItA barasa pacAsa ||zA......... baurAsI barasa pUraNa dhayA, kaumikarAya kATanegayA! 40 ca0 hiNdii| Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnakaraNDa zrAvakAMcAra ke anusAra kokAdika pariNAmoM kA pamAna Ayuke antameM ho jAnA r narakAdika svAbhAvika hai / 1 samyagdarzana ke viSaya mukhyatayA cAra hai zrApta, Agama, guru aura tatra vA dharma | nizaMkita aMgake bhI ye hI viSaya haiN| phira bhI yahAM para inameMse bhI mukhya viSaya devako mAnanA cAhiye | AcArya somadeva ne kahA haiM ki "devavAdI parIkSeta pazcAda vacanakramam 11 / pahale deva kI parIkSA karanI cAhiye pIche unake vacana kI / deva pUjA Adike pATha se bhI aisAhI mAluma hotA hai ki samyaktva ke lie jinabhakti, sampajJAna ke lie zrutabhakti aura sampakacAritra ke lie gurubhakti mukhya kAraNa hai 2 / aura yaha bAta ucita tathA yuktiyukta evaM anubhava meM bhI Ane vAlI hai| kyoMki Aga AdikI pramANatA evaM yathArtha saphalatA Adi usake vakta kI yathAfar aura pramANatA para hI nirbhara haiN| vaktA yadi sarvajJa aura vItarAga hai to usake bacana bhI prabhAga mAne jA sakate haiM aura usake anusAra calanevAle ke viSaya meM bhI niHsaMdeha aura nizaMka kahA jA sakatA hai ki yaha vAstavika hitarUpa phalako avazya hI prApta karegA / - ataeva AyatanoM meM athavA sapta kSetroM Adi meM jina pratimAkIhI mukhyatA samajhanI cAhiye yahI kAraNa hai ki jina caityAlaya rahita gRhara aura grAma Adi dharma kI pAtratA tathA nirantara dharma kAryoM ke pravartana kI yogyatA ke kAraNa heya arthAt zranArya kSetra ke tulya4 mAne jA sakate haiN| varoM meM athavA grAma zrAdimeM kitane hI satzAstra virAjamAna rahaiM - sarasvatI bhaMDAra AdibhI kyoM na rahe phira bhI gRhastha zrAvakoM kA mukhya kartavya jo ki abhiSeka pUjA Adi hai jina thAlaya ke vinA siddha nahIM ho sakatA hai | yaha zrAvaka kA ghara hai athavA isa grAmameM zrAvaka nivAsa karate haiM isa bAtakA sahasA aura spaSTa parijJAna jaisA jina pratimA yA mandirase ho sakatA hai sAtha bhaMDAroM se nahIM / anthasaMgraha to zrajainoM meM bhI pAyA jA sakatA hai / ataeva samyagdarzanakA anAvaraNa sambandha deva-yAsa paraSThI - jina bhagavAna se haiM aisA samajhanA caahiye| isa taraha AgamakA bhUla vaktA hone ke kAraNa thora tIrthakA pravartaka honeke kAraNa tathA guruoM kA bhI paramaguru- mArgadarzaka honeke kAraNa sabase prathama devakeM viSayameM aura usake bAda kiMtu sAtha hI Agama guru tathA taraca svarUpa meM bhI samyagdRSTi aDiga rahA karatA hai; usakI 1- devamAdau parIkSeta pazcAttadUSacanakramaM / tatazca tanudhAnaM kuryAttatra matiM tataH ||1|| ye'vicArya punarucitadvaci kurvate / te'ndhAstatra kanyavinyastahastAJchanti sadgatim // 2 // pitroH zuddhau yathA'patye vizuddhiri dRzyate / tathAptasya vizuddhaye bhavedAgamazuddhatA // 3 // yazastilaka A0 6-3 // 2 - jinebhantirjinabhaktirjine bhakti: sadAstu me / samyaktvameva saMsArakAraNam mokSa kAraNam / zrute bhaktiH zrute bhaktiH te bhaktiH sadAstu me / saJjJAnametra saMsAra vAraNam mokSakAraNama // gurobhaktiH cAritrametra saMskRta devazAstragurupUjA pATha 3-4 dekho sAgAra dharmAmRta 5- dANaM pUjA bhukkho sArayANa dhambho / 'kundakunda rathaNasAra / 6 - pratiSThAyAtrAdijyatikarazubha svairacaraNasphuraddharmoddhaSaM prasararasapUrAstarajasaH / kathaM syuH sAgArAH zramaNa dharmAzramapadam na yatra durgam dalita kalilolAvivAsita / sA0 dha Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAdrakA TAkA bArahyA sAka pratIti calAyamAna nahIM huA karatI / yahI samyagdarzanakA sabasa pahilA niHzaMkanAmA aMga hai| isakA varNana karake aba kramAnusAra dUsare niHzaMka aMgakA varNana karate haiN| karmaparataze sAnte duHkhaiAntaritodaye / pApavIje sukhanAsthA zraddhAnAkAMkSaNA smRtA // 12 // artha jo kamauke paravaza haM, antasahita haiM, jisakA udaya duHkhoMse antarita I-ghirAmA hai mizrita hai, evaM jo pApa vIja hai jisako zapakI saMgali palagI madhalA jivAra nIja pApa hai pApase utpanna huA hai aise musameM anAsthA, yAsthAkA na honA, na rahanA, na pAyA jAnA zraddhAkA-samyagdarzanakA dUsarA niSkAMkSa nAskA guNa hai| prazojana--Atmadravyako mUlameM do avasthAeM hai / eka azuddha dUsarI zuddha / jaba taka vaha pudgaladravyase Abaddha haiM taba taka azuddha hai usakI jitanI avAntara avasthAeM hotI hai ve bhI saba azuddha hI hotI hai / isIko saMsAra kahate haiM / yaha do tarahakA huA karatA hai| anAdyananta aura anAdisAnta / karma bandhanase jo sarvezA rahita-mukta hojAte haiM ve zuddha haiM / unakI jitanI avAntara avasthAeM hotI hai ye saba zuddha hI huzrA karatI haiN| yaha zuddha avasthA sAdhananta hai| jinakI saMsAra avasthA chUTa kara zuddha avasthA hogaI hai athavA avazya hI hone vAlI hai una kevaliyoM yA samyagdRSTiyoMkI saMsAra avasthA anAdisAnta kahI jAtI hai| jara jisakA lakSya apanI zuddha avasthApara pahu~ca jAtA hai taba vaha usIko prApta karanA cAhatA hai usakA dhyeya apanI zuddha samIcIna avasthA prApta karanA hI bana jAtA hai| ataeva usako samyagdRSTi kahA gayA hai / isa dRSTikoNakA hI nAma samyakadarzana hai / isake hojAnepara jora guNa yA usa dRSTi koNameM asAdhAramanAeM prakaTa hotI hai ve hI yahAM bATha aMgoMke nAmase batAye gaye haiN| jinase parale niHzaMkita aMgakA varNana gata kArikAmeM kiyA gayA hai / jisakA Azaya yaha hai ki zuddha usakI zraddhA buddhi jinendrabhagavAn dvArA prarUpita AtmAkI avasthA aura usake upAyake viSaya meM calAyamAna nahIM huA karatI / jisa taraha saMzayarUpa zAna apramANa hai-samIcIna viSayakA hI grAhaka na hone ke kAraNa usase abhISTa prayojana siddha nahIM ho sakatA usI taraha saMzayarUpa zraddhAra se bhI abhISTa phala siddha nahIM ho sktaa| samyagdarzanake viSayameM yaha bAta samajhaleneke bAda ki yadi vaha apane viSayameM svarUpase calAyamAna hai to usase abhimata phala prApta nahI ho sakatA; yaha jAnalenA bhI Avazyaka hai ki yadi vaha apane viSayase viruddha viSayameM zrAsthArUpa hai to usase bhI vaha phala prApta nahIM ho sakatA / aisI avasthAkara rahate hue usako pUrNa aura vAstavika samAgdarzana bhI kisa taraha kaha sakate haiN| tathA usase samyagdarzanakA phala bhI kisa saraha prApta ho sakatA hai ? nahIM hosakatA / tatte mAne ripo sSTe Adi / yshssilk| 2- zalpati sAMzayikamapareSAm / / sAdha | 3-bhAtmAkI zuddha avasthAke viparIta saMsArarUpa athavA karmodaya sahita bhavasthA / -- Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyoMki "nahi kAraNavaikalyaM kArya sAdhayati" arthAt jabataka kAraNa pUrNa nahIM hai tabataka kArya bhI kisa taraha siddha ho sakatA hai ! nahI dosaataa| bAvako nayA alpatayA samyagdRSTikI ruci apane zuddhapadameM aura jabataka vaha siddha nahIM hojAtA taba taka usake vAstavika upAyake viSayameM hI rata rahA karatI hai| aura jabataka vaha aisI nahIM rahatI tabataka na to vaha abhISTa samyagdarzana hI hai aura nahIM usase vAstavika samyagdarzanakA phala hI ho sakatA hai| kyoMki "dhyAto garuDabo.. ghena nahi hanti viSaM vakaH" / galeko garuDa mAnalenese vaha sarpakA viSa dUra nahIM kara sktaa| isa tarahakA samyagdarzana aMgahIna hai vaha muktikanyAke abhISTa varaNameM kAraNa nahIM ho sakatA isa vAtako batAnekeliye hI niHzaMkita aMgake bAda usake dUsare niHkAMkSita aMgakA svarUpa batAnA bhI Avazyaka hai aura isIliye prAcAryane isa kArikA kA nirmANa kiyA hai / kyoMki ye prAtmAkI saMsAra aura mokSa ye donoM avasthAeM parasparameM viruddha haiN| ye 36 ke aMkakI taraha, mAkAza pAtAlakI taraha, dina rAtakI taraha parasparameM bhinnara zrAkAra bhinnara dizA aura bhitrara hI svarUpa rakhatI haiN| ataeva jo jIva ekameM rucimAna hai to vaha dUsarIse kucha na kucha hInaruci yA viruddha ruci avazya rahegA phalataH saMsArakA rucimAna vAstava meM mokSa aura mokSamArgakA pUrNa evaM yathArtha rucimAn nahIM mAnA jA sakatA aura isIliye yaha usakA yathAbhISTa phala bhI prApta nahIM kara sakatA / saMsArake sukha meM AsthA aura usake sarvathA chUTa jAne-paramanirvANameM AsthA ye dono bAteM eka sAtha nahIM raha sakatIM / kisI kavine ThIka hI kahA hai ki... do mukha suI na sIve kanyA, do mukha panthI cale na panthA / tyoM do kAja na hoI sayAne, viSayabhoga aru mokSapayAne / / matalaba yaha hai ki jisa taraha mantra Adi vidyA siddhikeliye niHzaMkatAkI AvazyakatA hai usI taraha saMsArAtIta avasthA paramanirvANako siddha karanekeliye niHzaMkatAke sAtha2 niHkA-- batA kI bhI AvazyakatA hai| yaha batAnA hI isa kArikAmA prayojana hai| zabdoMkA sAmAnyavizeSArtha-karma zabdakA artha prasiddha hai ki saMsArI AtmA ke sAtha lage hue ve pula skandha jo ki usakI yoga pariNatike nimitta ko pAkara AkRSTa hote aura jIvakI hI sakaSAyatAke kAraNa usase sarvataH zrAbaddha hokara usIko svarUpase cyuta karake bhaneka prakArase vipariNata kiyA karate haiN| yahAM para karma se matalaba kriyA Adi athavA usa adRSTa4 se nahIM lenA cAhiye jo ki vaizeSika darzana Adi meM batAyAgayA hai ki yaha bhatmAkA eka guNa hai| yeto zrAtmAse baddha pudgaladravya kI paryAya vizeSa haiM | ye ki yArUpa nahI / kintu AtmA ke pratyeka prade- "nAMgahInamalaM hetu darzanaM janmasantatim' 20 ph0|2-laukiksuuti|| 3-uttepaNaaSakSepaNa Adi vaizeSikadarzanakAroMke dvArA mAnIgaI pAMca prakArakriyAeM / 4-zaSika dazenameM aSTako guNa mAnA hai| aura guNoM ko dravya se miA tava svIkAra kiyA hai| sAtha hI muktAvasthA meM cutiyAdi navaguNoMkA paccheda batAyA hai| Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudrakA TIkA bArahavAM zoka zameM sthita rahanevAle pudrala skandha haiM / ye AtmAke guNa bhI nahIM haiN| yadi aisA hotA to chUTa nahIM sakate the aura na AtmA ke pAdhaka athavA virariNamanameM kAraNa hI ho sakate the ! apanA hI svarUpa apanA hI bAdhaka yA ghAtaka ho yaha asaMbhava hai / ata eva karmakA artha vahI lenA cAhiye jo ki Upara batAyA gayA hai aura jaisA ki jainAgamameM prasiddha hai| 'paravaza' kA artha paratantra yA parAdhIna hai| jisakI utpatti sthiti vRddhi Adi sabhI kucha koMke adhIna hai--karmoM para nirbhara hai vaha avazya hI karma-paravaza hai| saMsArameM jo sukhazabdase kahA yA mAnA jAtA hai vaha sabhI karmAdhIna hai / yadyapi mukha sabda se cAra artha liye jAte haiM- viSaya vedanAkA abhAva vipAka aura mokSa; jaisA ki pahale likhA jA cukA hai phira bhI sAmAnyatayA yadi svAdhIna aura parAdhIna ina do bhAgoMmeM vibhakta kiyA jAya to pahale tIna artha parAdhIna aura kevala mokSa sukha hI eka svAdhIna sukha ginA jA sakatA hai / kyoMki pahale tInoMDI arthI kA sambandha karmApekSa hai aura eka mokSamukha hI aisA hai jo ki karmoM ke kSayake sivAya anya kisI bhI prakAra se karmokI apekSA nahIM rkhtaa| karmoM ke aneka tarahase bheda kiyegaye haiN| unameM puNya aura pApa ye do vimAga bhI haiN| jina kA phala abhISTa hai, saMsArI jIva jina karmoM ko yA jina ke phala ko cAhatA hai ye saba puNya karma kahe aura mAne jAte haiN| isake viruddha bAkI bace jitane bhI karma haiM ve saba pApakarma haiM / jinakA ki phala aniSTa hai athavA abhISTa nahIM hai / karmoM kI kula saMkhyA 148 hai / parantu unameMse puNya karmoM kI saMkhyA 68 aura pApa karmoM kI 100 vatAI hai / isa bhedakA kAraNa bhI karmo ke phalameM iSTA. niSTabhAvakA pAyA jAnA hI hai / kyoMki nAma karmakI 20--prakRtiyoM kA phala kisI ko iSTa aura kisI ko aniSTa hotA hai yAta eva unako donoM tarapha ginaliyA hai yahI kAraNa hai ki donoM purApa pApa kI milAkara 16% saMkhyA ho jAtI hai / tattvataH vicAra karanepara sabhI karma AtmAke virodhI haiM / usake dravya guNa pApa svabhAva AdikA pAta karanevAle hone ke kAraNa eka hI jAtiya haiM unameM purAga pApakA koI vibhAga nahIM hai aura na isa dRSTise vibhAga mAnA hI hai aura na ho hI sakatA hai| kiMtu vyavahArataH usa bhedako mAnya kiyA hai aura vaha ucita satya samIcIna tathA abhISTa bhI hai phira bhI yahA~para yaha bAta avazya dhyAnameM rakhanI cAhiye ki jisa saMsAra sukhake yahA~para cAra vizeSaNa dekara cAra tarahase usakI upekSaNIyatA yA hepatAkA nirdeza prAcArya kara rahe haiM vaha sukha Upara batAIgaI puNya prakRtiyoMke hI AdhIna hai aisA niyama nahIM hai| kyoMki koI 2 mukha aisA bhI hai jo ki pApa prakRtiyoMka udayakI bhI apekSA rakhatA hai jaise ki khIveda, puveda, hAsya, rati, nidrA aadi| isaparasaM yaha bAta spaSTa ho jAtI hai ki puNya pApake vibhAgameM kAraNAntarakI bhI apekSA hai jaisA ki Age calakara spaSTa kiyA jaaygaa| phira bhI yaha pAta nizcata hI hai ki jo ....3-paratantraH parAdhInaH paravAm nAvAnapi / / Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 rasnakaraesAvakAcAra sukha karmAdhIna hai vaha vAstavameM AtmAkA nahIM hai aura isIliye usameM samyagdRSTikI bhAsthA nahIM rahA karatI aura na raha sakatI hai / yadi usameM kisIkI AsthA rahatI hai yA pAI jAtI hai to vaha yA to mithyAdRSTi hai yA usakA samyaktva aMgahIna lUlA laMgaDA hai / mokSamArgake zatru moharAja zrAdike AdhIna rahanevAlA unakA sevaka, muktiramArAnI yA usake parikarakI bhI kapA evaM anuyAyabuddhikA pAtra kisa taraha bana sakatA hai ? nahIM bana sakatA / astu mumukSukaMliye yaha mukha heya hI hai jo ki svAdhIna nahIM hai / aura kyoMki samyagdRSTi jIva niyamase mumukSu humA karatA hai ataeva usako karmAdhIna sukhameM AsthA nahIM rahA krtii| sAnta zabdakA artha hai antasahita, vinAzIka, nazvara zrAdi / arthAt samyagdRSTi jIva ko usa sukhameM bhI prAsthA nahIM rahA karatI jo ki sthira rahane vAlA nahIM hai kSaNabhaMgara pasameM kimI bhI sthirabuddhiko AsthA ho mI kisa taraha sakatI haiM / jo sukha karmAdhIna hai vaha avazya hI antasahita hogA | kyoki sabhI karmoM kI sthiti niyata hai| karmIkA jaba baMdha hotA hai taba niya se usameM prakRti sthiti anubhAga aura pradeza isa taraha cAroM hI prakArakA baMdha huA karatA hai / ataeva karmokI jo utkRSTa sthiti batAI haiM usase adhika kAlataka to vaha karma Tikakara raha hI nahIM sakatA / phalataH usake udayase mAnA jAnevAlA mukha svabhAvataH antasahita hI siddha hotA hai / isake sivAya kitane hI kA~kA udaya athavA phala gatyadhIna yadvA paryAyanimittaka huA karatA hai / jo karma manuSyagatimeM hI apanA phala pradAna kara sakatA hai anyagatiyoM meM nahIM, usakA phala yA tajanya sukha svabhAvase manuSya paryAya taka hI raha sakatA hai na ki adhik| kyoMki vahAMpara anyatra usa phalako bhoganeka liye Avazyaka nimitarUpa bAhyasAmigrI hI nahIM pAI jAtI / isaliye bhI karmaparavaza gukha niyamase sAnta hI hai| ananta sukha to svabhAvataH karmAtIta avasthAmeM hI pAyA jA sakatA hai, phalataH samyagdRSTi jIvakI jisakA ki lakSya apane sthira zAnta sukha syabhAvapara hI lagA huA hai kSaNabhaMgurasukhameM zrAsthA kisa taraha ho sakatI hai ? nahIM ho sakatI / koI bhI vivekI sthira sukha zAntikeliye meSakI chAyA samAna asthira kAraNako pasanda nahIM kara sktaa| dukhairantaritodaye--jisakA udaya--praphaTatA-udbhuti duHkhoMse antarita vibhita athavA mizrita hai usa sukhako dukhoMse antaritodaya samajhanA cAhiye / kA~ka adhIna hokara bhI aura antasahita honepara bhI aisA koI bhI sAMsArika sukha nahIM hai jo ki aneka dutoMse bhI yukta na ho / jagata meM pAye jAnevAle sukhoMke prati samyagdRSTi kI anAsthAkA yaha bhI eka bahuta kaDA kAraNa hai ki yaha vAratavameM zuddha sukha nahIM hai / kyoMki kisI bhI jIvake yadi usa sukhake kAraNabhUta sAvadhika bhI eka yA aneka puNya kA~kA udaya pAyA jAtA hai to usake sAtha hI anakAnaka pApa karmoM kA udaya bhI lagA hI huA hai saMsArameM aisA koI bhI jIna nahIM hai jisake 1-mAya jJAyoya honemAlA dha / - Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caMdrikA TIkA vArahavA~ zrIka fav * ki kevala puNya karmokA hI udaya pAyA jaay| ghAtikarma saba pApa rUpa hI haiM unake udayase rahita koI bhI jIba nahIM hai cAra pAtikamoMmeMse eka mohanIyakA sarvathA abhAva hojAnepara yaha jIvAtmA usI bhavameM paramAtmA bana jAtA hai aura siddhAvasthAko prApta karaletA hai kiMtu jabataka usakA nirmUla viccheda nahIM hotA tabataka to vaha sampUrNa dhAtikarmo ke udayase yukta hI rahA karatA hai. ataeva aisA koI bhI jIva saMsAra meM nahIM hai jisake ki kevala puruSa prakRtiyoMkA hI udaya pAyA jAya ! saMjIvake puNya karmo kA udaya pApa karmoMke udayase mizrita hI rahA karatA hai aisI avasthA meM zuddha Atmasukha ke rasakA amilApI samyagdRSTi bAlU retase mile hue yA viSamizrita halavA samAna pApodayajanita duHkhAMse mizrita purAyajanya aindriya sukhako kisa taraha sanda kara sakatA hai ? nahIM kara sakatA / isake sivAya kadAcit aisA bhI hotA hai ki puNya ke udayase jIvako bhogopabhoga kI yatheSTa sAmagrI prApta hai parantu antarAya karma ke udayavaza vaha unako bhogane meM asamartha hI rahA karatA hai 1 kyoMki bhogya sAmagrIkA prApta honA aura bhoganekI zaktikA prApta honA ye donoM hI bhinna 2 viSaya haiM aura isIliye antaraMga meM puNya karma ke udaya evaM antarAya karma ke kSayopazama Adi miara kAraNoM kI apekSA rakhate haiM / ata eva donoMkA ekatra pApA jAnA sulabha nahIM haiM / ataH sAMsArika sukha antarAya karma ke udaya yAdi ke kAraNa duHkhamizrita - savighna hI rahA karatA hai| meDiyA ke sAtha baMdhAyA bakarIkA baccA susvAdu aura muzeSaka cArA pAkara bhI hRSTa puSTa nahIM raha sakatA / isIprakAra sAntarAya sukha sAmagrI ko pAkara bhI koI bhI antarAtmA harSa saMtoSa evaM pramatAko prApta nahIM kara sktaa| isaliye bhI samyagdRSTi ko isa taraha ke sukha meM thAsthA nahIM rahA karatI / cauthA vizeSaNa "pApabIje" haiN| vyAkaraNake SaSThItatpuruSa aura bahuvrIhI samAsake anusAra isa zabda ke do artha ho sakate haiN| - pApakA bIja zrathavA pApa hai vIja jisakA / pahale artha ke anusAra puNyodayase prApta huA bhI sAMsArika sukha -- aindriya viSaya vaibhava aizvarya yAdi pApake bIja haiM unake sevanase bhogopabhoga dvArA athavA unakI AkAMkSA mAtra se bhI dUsare navIna pAkakA ca hotA hai aura isatarahase phira usakI santati calIjAnI hai| yadyapi nArAyaNakA pada sanidAna tapazcaraNa ke dvArA saMcita puNya ke udayase hI prApta huA karatA hai phira bhI niyama se unako naraka meM jAnA paDatA 2 hai / phalataH vicAra karane para avazya hI vaha aizvarya sAmrAjya evaM bhogopabhoga pApakA hI bIja hai jisase ki aneka duHkharUpa bhavoMmeM punaH bhramaNa karanA par3atA hai| AcAryoMne kahA hai ki "anyathA punarnarakAya rAjyam 13 / rAjyako pAkara yadi usakA ThIka 2 1--" bhojyaM bhojanazaktizca ratizaktirastriya: / vibhaSI dAnazAMtazca svayaM dharmakRteH phalamU" yazastilaka......... koI 2 caturtha caraNakI jagaha para nAlpasya tapasaH phalam aisA bhI pATha bolate haiN| * * 2 - nArAyaNa pratinArAyaNa nArada rudrakI adhogati hI mAnI hai| 3 - nItivAkyAmRta | Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ renapharaezrAvakAcAra 208 upayoga na kiyA jAya to vaha naraka kA kAraNa hai| isI taraha aura bhI aneka niratizaya puNyadvArA prApta vibhRtiyoMke viSaya meM kahA jA sakatA hai| dUsare arthake anusAra jina kAraNabhUta puNyaprakRtiyoM ke udaya se vaha sAMsArika sukha prApta huA karatA hai unake bandhakI nidAnaparIkSA karane para mRlameM pApa kama avazya hI eka pradhAna kAraNa hai yaha mAluma hue vinA nahIM rahatA / kyoMki moha yA sakapAya bhAvoMkI sahAyatA ke binA bhI karma meM sthiti evaM anubhAgakA vaMtha nahIM ho sakatA4 | jaba yaha bAta hai to puNya-phalake lAbhameM bhI pApa ko kAraNa kyokAra nahIM mAnA jA sakatA ! pArazya mAnA jAyagA / kevala prakRti pradeza bandha to phaladanameM samartha nahIM hai| ata eva sAMsArika sukhakA bIja pApa hai yaha kathana bhI avazya hI Agama aura yukti se saMgata hai / phalataH jisakA kArya aura kAraNa donoM hI pApa rUpa hai usa sAMsArika sukha meM samya-dRSTi ko AgthA kisa taraha ho sakatI hai ? kadApi nahIM ho sktii|| isake sivAya puNya pApakA vibhAga karmA pekSa hai AtmAkA zuddha pada-sukhamtabhAva donoM ke sambandhase sapathA rahita hai / zuddha dhAtmapadakI dRSTi meM puNya bhI pApa hI hai / ataeva sAMsArika sabhI sukha pApajanya evaM pApa ke janaka hai / samyagdRSTi ko jimakI ki dRSTi zuddha nizcaya naya ke viSayakohI upAdeyatayA vAstava meM grahaNa karatI hai, ye saba sukha anAstheya hI rahA karate haiN| sukha zabdase yahApara usake kathita 4 prathamise pahale tIna artha hI lenA cAhiye, yaha bAta pahale kahI jA cukI hai / pahale tIna artha karmApekSa haiN| aura karmApekSa honese karmaparavaza, sAnta, duHkhAse :antaritodaya, aura pApacIz2a bhI avazya haiN| kyoMki ina cArI hI vizeSaNoM meM paraspara hetu hetumadbhAva hai| anAsthA-AsthAkA na honA hI anAsthA hai| AsthAkA Azaya hai sthiti, vizvAsa, Adaraddhi, bharosA, pratiSThA, sahArA aadi| jisa zraddhA meM cAra vizeSaNoM se yukta sukhake viSaya meM kisI prakArakI AsthA nahIM pAI jAtI usako kahate haiM anAsthA / ____ anAkAMkSaNA--kA matalara niHkAMkSitastra hai / sAMsArika sukhakI kisI bhI prakArase abhilAphA na honA yA na karanA hI niHkAMkSitatva hai| tAtpaye---yaha ki pUrNazuddha samyagdRSTi apane zuddha prAtmapadake sivAya anya kisI mI padako apanA svatantra svAdhIna zAsvatika sarvathA nirAkula aura upAdeya nahIM maannaa| prAtmAmeM para pudgala ke sambandha se jo 2 vikAra haiM athavA hote haiM ve vAstava meM AtmAke nahIM haiM / zuddha prAtmAna svarUpa una sabhI vikAroMse tattvataH rahita haiM / esI usakI AsthA-zraddhA rahA karatI hai| aura usakI vaha zraddhA niHzaMka evaM nizcala hai yahI kAraNa hai ki vaha apane usapadake sivAya anya kisI bhI padakI AkAMkSA nahIM rkhtaa| AtmAke ke vikAra nahIM hai yaha kahanekA kAraNa yahI hai ki ve parake nimisako -saMyogasambandha vizeSako pAkara hI hue haiM, hote rahe haiM aura hote haiN| parake saMbaMdha se rahitaAtmAmeM ve utpanna nahIM hote, na kabhI hue haiM --Thidi anubhAgA kamAyado hoti / dravya sa0 / Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caMdrikA TIkA vArahavAM zloka aura na kabhI hoNge| isakA pramANa yaha ki parakA sambandha sarvathA haTajAne para muktAtmAoM meM se kisI meM bhI Ajataka phira vikAra nahIM huA / aura na ho hI sakatA hai kyoMki tatvataH vicAra karane para mAluma hotA hai ki AtmAmeM para ke sAtha AtmasAbhAva karane kI svAbhAvika yogyatAhI nahIM hai / anyathA siddha paryAyake bAda bhI unameM pandha hotA aura punaH unake nimitta se usake janmamaraNa Adi vikAra bhI hue linA na rhte| jisa taraha azuddha pudgala skandhake vibhakta hojAnepara utpanna huA zuddha bhI paramANu saMyoga vizeSako pAkara phirase skandharUpa azuddha avasthAko prApta kara letA hai vaisA AtmA meM nahIM pAyA jaataa| AtmA zuddha hojAnepara phira azuddha nahIM huA krtaa| prazna ho sakatA hai ki saMsAra paryAya honemeM zrAtmA yadi kAraNa nahI hai to kevala pugalameM bhI vaha kyoM nahIM pAI jAtI ? kyA saMsAra paryAya kevala pudgala kI hai ? uttara spaSTa hai ki saMsAra paryAya na zuddha pudgala kI hI hotI hai aura na zuddha AtmA kI hI / kiMtu azuddha dravyakIhI vaha paryAya hai| kiMtu dekhanA yaha hai ki isa azuddhi meM mukhya kAraNa kauna hai| saMsAra paryAya jandharUpa hai / bandha eka dravya meM nahIM hayA karatA tathA bandha kA kAraNa bhI snigdha svatva hai jo ki pudragala meM hI pAyA jAtA hai / AtmAko pudgala ke sambandha ke kAraNa bhUta kahA aura mAnA hai kiMtu yaha kathana upacArita hai| prayojana aura nimitavaza upacAra kI pravRtti huzrA karatI hai / vAstavameM AtmA amUrta hai / ataeva vandhameM pudgalake sivAya dUsarA dravya jo kAraNa hai vaha zuddha zrAnmA nahIM kitu pudralasambaddha jIvAtmA hai / yahI kAraNa hai ki pudgalakA sambandha sarvathA chUTa jAnepara punaH usakA bandha nahIM hotaa| zuddha AtmA kA na to pula ke sAtha hI bandha hotA hai aura na anya zuddha azuddha AtmA athavA dharmAdika dravyoM meM se kisI ke bhI sAtha | pudgalakA pudrala ke sAtha cAhe vaha zuddha ho athavA azuddha bandha ho sakatA hai| isake sivAya anya kisI bhI dravyake sAtha usakA bandha nahIM hotaa| yadi anya dravyakai sAtha bandha hotA hai yA ho sakatA hai to kevala pulasambaddha jIvAtmA ke hI sAtha / isa taraha anya vyatireka se vicAra karane para mAluma hotA hai kibandha meM mukhya kAraNa yadi koI hai to snigdharUkSattva viziSTa pudgala dravya hI hai| kintu gaura nayA usase bardU hone ke kAraNa jIva bhI usakA kAraNa kahA jAtA hai| jIvakI yaha randha paryAya sAmAnyatayA anAdi hai / anAdi kAlase yaha jIva karmoM se bandha hote rahane ke kAraNa azuddha banA huA hai| yaha jIvakI azuddhi pudralakRta haiM / aura vahI navIna 2 candha meM kArakha paDatI rahatI hai| isa taraha yadyapi paraspara meM eka dUsare ke prati vipariNAma meM nimica banate A rahe haiM phira mI yaha spaSTa ho jAtA hai ki isa santati ke calane meM mukhya kAraNa yadi koI hai to pudrala hai na ki AsmA | vaha to karmake vaza meM paDakara usake anusAra cAhe jaisA nAcatA hai| vaha yadi puNya payAya kA svAMga bhI rakhatA hai to svAdhInatA se nahI, karmaparavaza hokara hI vaisA karatA hai| use yadi abhISTa bhogopabhoga kI sAmagrI bhI prApta hotI hai to vaha bhI kucha parigaNita dayAlu puNya karmoM ke kRpAkaTAkSa para hI saMbhava hai| Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (slaMkarabhAvakAcAra kunhADI vRkSakI chedana Adi kriyA karatI haiM / kiMtu upameM yadi veMTa na ho to vaha usa kAma ko nahIM kara sktii| isa taraha se chedanAdi kriyAmeM vRkSa kI lakar3I bhI nimitta avazya hai phira bhI chedana kriyA kA mukhyatayA kartRtva kulhADIko hI haiM naki usake sahAyaka nimittabhUta dheTako / jisataraha koI vyakti vivaza hokara zava kA kAma karatA hai to usakA aparAdha guru honepara bhI gurutara yA gurutama nahI mAnA jAtA / yaha kSamya kI koTI meM ginaliyA jAtA hai| isI taraha saMsAra rUpa bandha paryAya meM donoM hI paraspara meM eka dUsare ke pariNamanameM nimitta hote hue bhI eka ko mukhya aura eka ko gauNa samajhanA caahiye| syoM ki karmaparavaza jIvakA aparAdha kSamya hai| sajAtIya jIvake aparAdha ko pathapAtavaza samya pasAyA jA rahA hai yaha bAta bhI nahIM hai| dekhA jAtA hai ki jIva sarvathA svatantra ho jAnepara punaH usa kArya meM prAsa nahIM hotA parantu pula jIvoMko apane AdhIna banAne ke kArya rUpa aparAva se sarvadhA uparata nahIM huA krtaa| vyAkaraNa meM mAnI gaI karma karva prakriyA ke anusAra sukaratA3 Adi kAraNoMsa karma karaNa mAdiko ka kha prAna ho jAtA hai aura kartA gauNa bana jAtA hai| isI taraha prakRtameM yadi vicAra kiyA jAya to yadyapi jIvahI pragala karma ke nimisa se saMsAra rUpa pariNamana karatA hai, usIko kattva prApta hai| phira bhI pula kI mukhyatA ke kAraNoMpara jaisA ki Upara batAyA gayA hai dRSTi denese jIva ko gauNatA aura pula ko mukhyatA evaM kartRtva prApta ho jAtA hai| jisa taraha saMsAra meM bar3e bar3e nada hada aura samudra zrAdika rahate hue bhI ghAtaka meSa ko hI pasaMda karatA hai usItaraha samyagdRSTi jIpakA pariNAma hI aisA hotA hai ki vaha svatantra mukha kohI pasaMda karatA hai| parAdhIna sukhameM ruci nahIM rakhatA / bandhana meM paDe hue istI siMha pazu pijar3e meM rakhe gaye totA Adi pakSI bhI jaba susvAdu bhojana kI apekSA svatantra vihAra ko hI pasaMda karate haiM taba manuSya- samyagdRSTi jIva kA to kahanA hI kyA ? vaha to karma paravaza rahakara yahAM ke sukhoMmeM thAsthA kisa taraha rakha sakatA hai| . sAMsArika sukhake jo cAra vizepaNa diye haiM unameM karmaparavaza vizeSaNa mukhya hai| zeSa tIna 1-kAryAyAntrI hi kuntasya, daNDastvasya paricchapaH / / yaza 2--tasyAM satyAmazuddhatvaM taddvayoH saguNacyutiH / / pNcaa| tathA jIvakRtaM pariNAma nimisamA prapatra punAnye / svayameva pariNara nta'tra pudgalAH karmabhAvena // 12 // pariNamamAnasya cinazcidAtmaka svamapi svara bhAvaH / bhavati hi nimitta mAtra paugalika karma tasyApi // 13 // pu. sika -prayoktu : sukarakriyatvAla yante zAlayaH svayameva vinIyante kuzalAzayAH svayameva ityAdi Sata, yaa| 4-svacchAmbhaHkAlA loke, kiM na santi jalAzayAH / cAtakasyAprahaH ko'pi yadvAchatyammuvAtpayaH / 1134 / / Adi0pa01815-jIvitAtta parAdhItAjjIvAnAM marA varam / tatra cU0-40 / loke parAdhIna jIvitaM vininditam / nijAta vibhaya samArjita mRgendrapada saMbhAvitaspa mRgendrasyeca svatantrajIvana mavininditamabhininditamanavacamatihayam // jI pa0 / bhAdasa kavalaMdantI svAmikuNDalatADita rahi soDhagyatAM yAti tirazcA vA tiraskRtiH / itra cU05---3 6-rovai aura bikhalAi paro piMjarAmeM sotA / lokokti Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caMdrikA TIkA bArahavAM loka 112 vizeSa isI para nirbhara rahane ke kAraNa gauNa haiN| kyoMki anAdi haiM parantu paryAyasAdi sAnta bhI haiN| aihika sukhakI karmAdhInatA batAne meM dravyadRSTi pradhAna hai| kyoMki yahA~ para yaha batAnA bhI atyanta Avazyaka hai ki jIva anAdi kAlase hI karmoM se zrAbaddha hai| kisI vivakSita samayase bandhana nahIM par3A hai / sAthahI yaha bhI batAnA Avazyaka hai ki karma bandhana santAna kramakI apekSA anAdi hote hue bhI koI bhI karma aisA nahI haiM jo ki kisI vivati samaya meM na candhA ho aura apanI niyata sthiti ke pUrNa hote hI jIvase sambandha na choDa detA ho| isI bAta ko "sAnta" yaha vizeSaNa spaSTa karatA hai / jisase yaha bAta samajhameM bhAjAtI hai ki puruyakarma bhI sthira nahIM hai--na sadAse hai na sadAhI rahane vAlA hai / isIlie usake udayase prApta iSTa viSaya evaM tanimitta sukhabhI zAzvatika athavA sadA sthira rahanevAlA nahI haiN| jagat meM aisA koI upAya hI nahIM hai jisase ki usa sukhako sadA ke lie sthira rakkhA jA ske| Ayu karmako choDakara zeSa sAtoMhI karmokA bandha pratikSaNa hotA rahatA hai kevala yukarmakA bandha vibhAga ke samaya yogyatAnusAra hotA hai / parantu hotA avazya hai / yadi vaha jIva dharmazarIrI tadbhava mokSagAmI nahIM hai to usako parabhavakai AyukA bandha avazyambhAvI hai / ATho hI krama ke bandhakI yaha sAmAnya vyavasthA hai| kiMtu udaya to pratikSaNa AThahI kamakA rahatA hai| yaha dUsarI vAda hai ki upalabdha paryAya ke anusAra AThoM hI kamakI kucha kucha avAntara parigaNita prakRtiyoM kA hI udaya ho sake / parantu udaya rahatA to sAmAnyatayA pratikSaNa AThoMhI karmoM kA hai| isameM aisA vibhAga nahI hai ki amuka 2 karmoM kAhI udaya ho aura kucha karmoM kA mUlameM hI udaya na ho| phalataH yaha nizcita haiM ki puNyodaya janita saMsAra kA sukha duHkhoM se anantarita nahIM raha sakatA mAluma hotA hai ki yahAM AcAryoM kI dRSTi karmokI anubhAga zaktikI tarapha haiN| kyoMki kamoM ke phalopabhoga meM unakI anubhAga zakti mukhya kAraNa hai| sAtha hI yaha batAnA hai ki puNyaphala ko yaha jIva isIjie yathAvata rUpameM nahIM bhoga sakatA ki vaha zeSa sahodayI pApakarmIle mizrita evaM vinita hai| yA to bhoganekI sAmarthya prApta nahIM yA usake anya sahAyaka sAdhana prApta nahIM zrathavA vaha puNya hI hInavIrya evaM alpasthitika hai| kadAcit pAparUpa meM saMkrAMta hokara bhI udaya meM A sakatA hai / yadvA paristhiti anakUla na honepara binAphala diye bhI nirjIrtha ho jAtA hai| puNya kA artha hotA hai- punAti iti puNyam / arthAt jo pavitra banAde / pApakA artha hotA hai - pAti- rakSati iti pAtham / jo AtmAko hitase bacAkara rkkhe| vastusvabhAva aisA haiM ki 1- satAna kamase anAdi aura sthiti bandha kI apekSA pratyeka karma sAvisAnta hai / 2- AhArakAma aura tIrtha karatvake sivAya | 3- navaM vayazcArupayAstaruyyo ramyANi hamyANi zivAH zriyazca / etAni saMsArataro : phalAni svargaH paro'stIti suvArtA | doSastvabhISAM punareka eka, sthairyAya yanAsti jagatyupAyaH / satsaMbhave tara vivAM paraM syAtvevAya devasya tapaH prayAsaH / za0 / Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnakaraNDa zrAvakAcAra AtmA para pudgala -- zarIra Adiko pavitra rakhatA hai kiMtu pudgala samvandha vizeSa ke dvArA apane ko bhI zuddha kara letA haiM aura AtmAko bhI zuddha pavitra svarUpa se cyuta kara detA hai| phalataH vicAra karane para mAluma hotA hai ki AtmA puNya haiM aura pula pApa haiN| AtmAke sAtha lage hue kamauke pradeza jo ki pohalika hai saba pApa haiN| ye pAyabIja haiN| jabataka saMsArI jIvoMke inakA sambandha yatkicita bhI vichinna nahIM ho jAtA tabataka saMsAra kI saMtati bhI banI huI hai| aura Gaon inakA sarvAtmanA viccheda nahIM ho jAtA taba taka jIvAtmA paramAtmA nahIM bana sakatA aura apane zuddha svarUpa bhAva meM sadA ke lie sthira nahIM ho sakatA / ataH AtmAkI vAstavika svarUpasthiti meM bAdhaka ye karma pradeza hI haiN| yehI usakI parAdhInatA -- cAturgatika janma maraNa - aura pratikSaNa lagI huI AkulatA rUpa duHkha evaM paritApa kA mUla haiM--saba pApoMkA bIja hai isaliye AtmAke sAtha pugala karmakA jo viziSTa sambandha haiM aura jo ki Aja kA kSita samaya se lagA huA nahIM apitu anAdikAlIna haiM vahI saMsAra kA mUla hai| isatarahase yaha - kisI vivavizeSaNa karmoM ke pradeza bandhakI rUSTi divAtA hai| F matalaba yaha ki samyagdRSTi ke lie jo aihika sukha anAsthega haiM usakA kAraNa ---sambandha kamAte hai aura karmoM kI bandhakI apekSA cAra dazAe haiM- prakRti sthiti anubhAga aura pradeza | inahI cAra dazAoMko dRSTi meM rakhakara mAluma hotA hai ki saMsArI jIvakI duHkharUpatAko vyakta karane ke liye AcAryane sAMsArika sukhake cAra vizeSaNa diye hai| jaisA ki Uparake kathana se spaSTa ho sakatA hai| sIna loka ke samasta vaibhava jo ki karmoM ke hI phala haiM una sabakA mUlya eka samyaktva ratna ke samakSa nagaNya hai---tuccha haiN| ataeva jo vyakti samyaktva ke badalemeM kisIbhI sAMsArika Ayudayika phala kI AkAMkSA rakhatA hai to vaha avazya hI avivekI hai ajJAnI haiM midhyAdRSTi hai usakA samyagdarzana nirmala evaM sAMgopAMga nahIM mAnA jA sakatA / pUrNa samyagdRSTi haiM aura karma evaM karma phalakI AkAMkSA rakhatA hai yaha kahanA to aisA samajhanA cAhiye jaise kisI strIke viSayameM yaha kahanA ki yaha pUrNa satI haiM aura para puruSa yA puruSoM meM sAkAMca haiN| jisataraha apane vivAhita ke sivAya anya kisI bhI puruSa ke sAtha manasA vacasA karmaNA kisI bhI taraha se ramaNakI abhilASA na honepara hI pUrNa satI mAnI jAtI hai, usI taraha apanehI zuddhasvarUpaka sivAya kisImI parabhAvameM kisI bhI taraha se abhiruci na hone para hI pUrNa samyagdRSTi mAnA jA sakatA hai| janataka yaha bAta nahIM hotI usa samyagdarzana meM yaha yogyatA nahI bhAjAtI tabataka vaha samyagdarzana niHkAMca guNa se yukta nahIM kahA jA sktaa| nirvANa phala kI siddhike lie samdhadarzana guNako isa aMga se pUrNa honA hI cAhiye / yadyapi samyagdazana ke mukhyatayA zraddhaya viSaya tIna haiN| Apta Agama aura tapobhUt / kiMtu isake sivAya eka viSaya dharma athavA tavArtha bhI hai| yahAMpara sampadarzanake ATha aMgoM kA "motsahAyo" meM kahA gayA dharma zabda aura "tatvArthaddhAnaM samyadarzana" meM kahA gayA Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudrakA TIkA bArahayo nAka varNana kara rahe haiN| jinameM pahale niSedharUpa cAra aMgoMmeM ye samyagdarzana ke cAra viSayahI kramase mukhya tapA lakSya haiN| pahale niHzaMkita aMgakA mukhyalakSya Apta hai yaha bAta likhI jA cukI hai| tadanusAra isa dUsare aMgakA mukhya lakSya Agamako samajhanA cAhiye / kyoM ki pAgama meM sabhI viSayoMkA varNana pAyA jAtA hai| svatattva parataca karma usake kAraNa bheda phala adhikaraNa Adi, kamoM ke phaloM Adi meM heya upAdeSa upeca NIya dRSTi se vibhAga kara tadanukUla vartana zrAdi karane kA upadeza athavA zreyomArgakA vidhAna tInoM hI viSayoMkA satyabhUta dRSTAMto dvArA spaSTIkaraNa ityAdi hai| kiMtu yA isake bAntara sahI viSaya ekarUpa nahIM hai inameM koI zraddhaya koI jhaMya dhIra koI pAlanIya-heya upAdeya upekSaNIya hai| moha se prAkrAMta jIva vivekI nahI huA karatA / vAstavika viveka sampaSTi jIvara hI pAyA jAtA hai vaha medajJAnake dvArA para yA paranimittaka tatvoMse nijatatva-zuddhako gharimeM le saktA hai kintu mithyASTi-mohI jIva moha aura anantAnuvandhI kapAya kI vivazatA se jisataraha para-heya tasvoM ko apanA svarUpa samajhakara anadhyavasAya yA viSayAMsa ke kAraNa apanA letA yA unameM ruvimAna ho jAtA hai ataeva viveka rahita hai, usI taraha sampagdRSTi jIva bhI kadAcita samyaktva prakRti athakA kaSAyake tItrodayaza prApta viveka ko choDa detA aura una para-iSTa viSayoM ko apanAkara unameM nidAnAdike dvArA anuraMjita hokara vivekabhraSTa ho samyaktvakA aMga bhaMga kara DAlatA hai| dhyAna rahe samyaktvakA sarvathA abhAva anantAnubandhI kapAya ke udaya meM Aye vinA nahIM ho sakatA / jahA~taka pratyAkhyAnAvaraNakA udaya hai vahAMtaka samyaktva chUTa nahIM sktaa| isa tarahakA prayata samyagdRSTi jIva nidAnavandha nahIM kara sktaa| yadi nidAna meM pravRtta hogA to usakA samyagdarzana bhI chUTa jAyagA / kyoMki nidAnameM pravRtti karAnevAlI kapAya anantAnubandhI hI saMbhava hai| prazna ho sakatA hai ki nidAna to pAnave guNa sthAna taka AgamameM batAyA hai| phira Apa nidAna ke hone se samyaktva kA hI bhaMga kisa taraha batA rahe haiM ? ___uttara-pAMcaveM guNasthAnataka jima nidAnakA astitva svIkAra kiyA hai vaha ArtadhyAna kA eka bheda hai| aura tIna zalyoM meM jisa nidAna kA ullekha pAyA jAtA hai vaha eka mithyAtvakA sahacArI bhAva hai naki samyaktva kA / matalaba yaha ki nidAna ArtadhyAna saMcalanake sivAya tInoM hI kaSAyoM se ho sakatA hai aura nidAnazalya anantAnubandhI ke hI udaya meM saMbhava hai / phalataH jahA~para nidAnazanya rUpase AkAMkSA hogI taba to samyakapakA abhAva hue ninA nahIM raha sakatA yadi ArtadhyAnarUpase hogI to sampaktakA sarvathA abhAva nahIM hokara AMzika malinatA yA aMza tasvArtha zabya prAyaH eka hI artha ko sUcita karate haiN| kiMtu dharma se matalava dArUpa dharmase bhI hai| 1-dekho niHzaMkita aMgakI TIkA / 2. strI sAsiddhi asU034 kI TIkA. tathA rAjavArtika / 3-saphekhiye dekho zlokavArtika 10 sa0 18 cA Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rinAvakAra.................................... rUpa hI bhaMgamAtra saMbhava hai| kintu isa tarahakA bhI samyagdarzana nirmANakA sAdhaka nahIM ho sakatA sarvathA niHkAMkSa samyagdarzana hI mokSa kA sAdhaka bana sakatA hai| yaha isI se spaSTa hai ki nidAna AdhyAna bhI pAMcave guNasthAna taka hI pAyA jAtA yA ho sakatA hai, isake upara nahIM / aura mokSa ke sAkSAta sAdhaka to saMyatasthAna hI mAne gaye haiN| aba krANumAra samyaka tIsare aMgakA vaNana avasaraprApta hai / ata eva usIkA kathana karate haiN| svabhAvato'zucau kAye rtntrypvitrite| nirjugupsA guNagrotirmatA nirvicikitsitA // 13 // artha--svabhAvase azuci kintu ralatraya se pavitrita zarIrameM jugupmA-glAni na kara gukhoM meM zrItikaranA samyagdarzanakA nirvicikitsitA nAmakA guNa hai| prayojana-do zraGgokA varNana kara cukanepara tIsare aMgakA varNana kramaprApta to hai hI jaisA ki utthAnikAmeM bhI batAyA jA cukA hai / isake sivAya kAraNa yaha bhI hai ki sampanaya ke viSaya zraddhAna rUpa kriyA ke karma mukhyatayA tIna athavA cAra haiM ! sIna kA nAma to karAThokta hai-Apta Agama aura tapobhRt / eka viSaya arthAdApana hai-dharma athavA tattvArtha / Upara yaha bAta bhI kahI jA cukI hai ki yadyapi samyagdarzana ke mAmAnyatayA sabhI viSaya hai kintu yahAMpara jaba usake agoMkA varNana karanA hai taba zrAdike cAra aMgoMmeM se pratyekameM kramase ekara viSaya mukhya bana jAtA hai tadanusAra pahale aMgameM prApta aura dUsare aMgameM Agama kisa taraha mukhya ThaharatA hai yaha bAta bhI Upara kahI jA cukI hai| aba yaha batAnA Avazyaka hai ki tapobhRkke nimitta yA viSayako lekara sabhyagdarzanakA yaha tIsarA eka aMga kisa taraha banatA hai / isaliye bhI isa kArikAkA nirmANa yahAM Avazyaka hai tIsarI bAta yaha hai ki dharma mukhyatayA ranatrayAtmaka hI hai samyagdarzanAdika tInoMmeMse koI bhI eka athavA do yadvA nirapekSa tInoM bhI dharma nahIM haiN| tInoM guNoMke Azya bhI sIna haiN| prApta Agama tapobhRt / tapobhRt zabda svayaM hI cAritrameM tapazcaraNakI mukhyatAko pacita karatA hai / kyoMki vAstavameM tapazcaraNake binA kevala pratAdike dvArA ko kI yatheSTa nirjarA saMmbhava nahIM hai / mokSakA mukhya sAdhana saMvarapUrvaka nirjarA hI hai| jo isa taraha kA tapasvI hai vaha avazya hI rajatrayadhamase yukta rahatA hai kintu yaha kahanekI AvazyakatA bhI nahIM hai ki aisI pavitra AtmAkA sambandha zarIrase bhI hai / zarIra prakRtise hI apavitra hai| aisI hAlata meM zarIrakI apavitratAke kAraNa yadi koI vyakti usa sarvotkRSTaguNa-satrayadhamakI avahelanA karatA hai usameM bhakti na kara glAni karatA hai to avazya hI yA to vaha bAhiSTi hai yA avivekI hai athavA taca jJAnase dara aura partivyasa nyuta hai / usako antararASTra bhedajJAnayukta tatvaruci aura kartavyaniSTha kisa taraha kahA yA mAnA jA sakatA hai| 5-sA ki isI pranthako kArikA maM0 21 "nAMgahAnasaba tuma" bhAvise mAluma ho sakatA hai| Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ................... ....--. nadrikA TIkA terahavAM zloka ataeva yaha batAnA jarUrI hai ki sampAdRSTi jIva dharmakI pratyakSa mUrtiyoM ke prati kisa saraha bhaktiparAyaNa rahA karatA hai jisase ki usakI antaraMga dRSTi viveka ruci bhakti aura kartavyaparAyaNatAkA patA calatA hai aura jisake ki binA usakA samyagdarzana vAstavika sAlopAta nahIM mAnA jA sakatA | isa abhiprAyako spaSTa karanA bhI kArikA kA prayojana hai| __ zabdoMkA sAmAnya vizeSa artha--yo to kAya zabdakA artha yahupradezI hotA hai / bAla dravya eka pradezI honeke kAraNa akAya hai / jIva, dharma, adharma aura zrAkAza ye cAra kAya dravya tathA pudgala upacArase kAya yA bahupradezI dravya haiM / zarIra bhI aneka pudrala skandhoMkA prakyarUpa bahupradezI honeke kAraNa kAya zabdase kahA jAtA hai| AgamameM kAya zabdase pAMca sthAvara aura eka basa isa taraha saMsArI jIvake chaH meda bhI ginAye haiN| kiMtu ina bhedoMke banAne meM kAya zabdakA artha zarIra batAnA abhISTa nahIM hai| vahAM no vivakSita jIvavipAkI nAmaka kI prakRtiyoMke? udayase honevAlI jI kI paryAya vizeSa artha iSTa hai / ataeva isake chaH bheda haiM jinakA ki siddhAnta zAstra meM kAyamAgaMNAke varNanake antagata guNasthAna evaM samAsasthAnoMke Azrayase vistArapUrvaka varNana kiyA gayA hai| jo Agapake varNita isa kAgakA artha zarIra kAte haiM vetaca svarUpase aparacita bhrAntabuddhi aura siddhAnta--Agamase anabhijJa hai| prakRta kArikAmeM kAyakA artha zarIra hai : isake bAga meM pAMcabheda ginAye haiN| audArika, vaikriyika, AhAraka, tejasa aura kArmaNa / inakI utpatti pudgalavipAkI zarIra nAmakarmake udayase huA karatI hai / antima donoM zarIra sabhI saMsArI jIvoMka pAye jAte haiM aura jabataka ve saMsAra paryAyase yukta haiM tabataka se bhI unake sAtha avazya rahA karate haiM / AhAraka zarIra RddhidhArI viziSTa muniyoM ke hI rahA karatA hai / vaha kvAcika aura kAdAvika hai / Adika do zarIra paraspara virodhI haiM / inameMse paryApta avasthAmeM saMsArI jIvoMke koI eka avazya rahA karatA hai / yA so audArika rahatA hai yA vaikriyika / donoM eka sAtha nahIM rahA karate / prakRta varNana karanemeM prAcAryoM ko audArika zarIra hI abhISTa hai / aura vaha bhI manuSyoM- mArya manuSyoM-sajjAtIya vyaktiyoMkA hI vivakSita hai / jaisA ki "ratnatrayapavitrite" vizeSaNase spaSTa hotA hai| kArikAmeM kAyake do vizeSaNa diye haiM eka "azuci" aura dUsarA "ralatrayapavitrita", ___ svabhAvato'zucau |-ashucikaa artha hai apavitra | svabhAvataH yaha hetuvAcaka zabda hai / jo ki apavitratAke hetuko batAtA hai / svabhAvakA artha hotA hai sa-apanA hI bhAva-bhavana, honA prinnaamn| matalaba yaha hai ki jo apane pariNamanase hI azuci hai, apavitra hai / svayaM zarIra, zarIrakI vartamAna dazA, vaha jinase utpanna hotA hai aura zarIrasaM jo utpanna hotA hai ve tInoM hI apavitra haiM / mAtAkA raja aura mitAkA vIrya, tathA mAtAke dvArA mukta annakA vaha rasa jisase ki vaha zarIra banatA hai aura vRddhiko prApta hotA hai, sabhI azuci hai / isa zarIrake 1-sa aura sthAvara nAmakarmako prakRtiyAM haiM jinaka ki udayase sasArI jIvakI ye avasthAeM banatI hai| Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasnakaraeDabhAvakAcAra sambandhako jo prApta kara letI haiM ye pavitra bhI vastueM azuci bana jAtI haiN| dhAtu* upadhAtu yA mala upamalake rUpameM pariNata hojAtI haiM / vartamAnameM yaha zarIra haDDI camaDA mAMsa rakta mala mutra Adi jina2 ke madhupayarUpa hai ve bhI saba azuci hI haiN| ataeva svabhAvase hI yaha azuci hai| jisakI utpatti asadAcArase haiM bhraSTa, hai jo svayaM asadAcArI hai jisakI saMtAna bhI asadAcArase utpanna ho usa gati ke zArIrika vyAgAroM sabhI cInamA mAnakA kAraNa hI kyA raha jAtA hai ? isI taraha zarIrakI azucitAkai sambandhameM samajhanA cAhie / dhyAna rahe yaha azucitA svabhAvataH kahakara naisagika evaM svAbhAvika batAI hai| jisase yaha abhiprAya bhI niSpanna ho jAtA hai ki azucitA svAbhAvika bhI huA karatI hai| jo ki yahAM granthakAra ko batAnA abhISTa nahIM hai| yahAM to zarIrake upAdAna, bhUlasvarUpa aura kAryake sambandhako lekara jo azucitA pAI jAtI hai kevala usIkA yatAnA abhISTa hai| malotmarga: chAzuci dravya athavA aspRzya strI puruSa pazu pakSI Adike spAdi sambandha se jo azuddhi hotI hai usakA batAnA yahAM abhISTa nahIM hai| kyoMki prathama to azucitA aura azuddhi athavA pavitratA aura zuddhi eka cIja nahIM hai donoM zabda ekArthaka yA paryAyavAcaka nahIM hai| zuddhi aura pavitratAmeM svarUpa viSaya kAraga aura phala AdikI apekSA jisa taraha mahAna antara he usI taraha 'zucitA aura azuddhimeM bhI atyanta bhinnatA hai| dUsarI bAta yaha ki zrAgamameM ina tAnkAlika azuddhiyoM ko dUra karane kA jo vidhAna hai tadanusAra unakA niharaNa hojAyA karatA hai| vAstavika mumutu sAdhu ucita upAyoMke dvArA vidhipUrvaka una azuddhiyoMko usI samaya dUra karaliyA karate haiM / zarIrakI dravyaparyAyAzrita jo azuddhi hai usakA na to koI zuddhi vidhAna hI hai aura na vaisA zakya evaM saMbhava hI hai| jahA~khaka ayogya piMDotpattikA sambandha hai vahAMtaka usa zarIra ko bhI Agamage dIkSAke ayogya hI batAyA hai| phalataH zarIrakI prAkRtika azucitAke sambandhako lekara hI varNana karanA ucita samajhakara prAcAryane kahA hai ki vaha to svabhAvase hI azuci hai| ralatrayAvitrita-ratnatraya-samyagdarzana samyagjJAna aura samyakacaritra zrAtmAke dharma hai / ataeva vAstavameM zrAtmA hI unase yukta rahane ke kAraNa pavitrita kahA jA sakatA hai| kiMtu yahA~ *-vAta pita karpha ye tIna athavA rasa rakta mAma medA asthi majjA aura zukra ye sAta dhAtu kahAtI hai| 5--malamUtrAdikA tyAga malamUtra madyamAMma asthi carma zaba zrAdi dravya, rajasvalA Adi strI aspRzya zudra Adi puruSa gadhA sUcara Adi pazu kAka gRddha Adi pkssii| 2- isake liye dekho prAyazcitazAstra ........."tathA yazastilaka "maMge kApAlikAtreyIcAcAlazavarAdibhiH vAplulya daNvana snAyAjjapenmantramupoSitaH / 3--jAyogyAmanAyo varNa : sudezakulajAtyaMga ityAdi ! Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 117 padrikA TIkA terahavAM zloka para yaha zarIrakA vizeSaNa hai / isakA Azaya yaha hai ki yadyapi AtmA hI rakhatrayase vAstava meM pavitrita hai phira bhI rakhatrayapavitrita AtmAse adhyupita rahaneke kAraNa vyavahArase zarIrako bhI ratnatrayapavitrita kahA jA sakatA hai| prazna-AtmA ratnatrayase jisakA pacitrita nahIM hai aura dravyataH jinakA zarIra jinaliMgame yukta hai, arthAt jo dravyaliMgI haiM unako yA unake zarIrako bhI "ranatrayapavidhita" kahA jA sakatA hai kyA ?:aura apane samyagdarzanako nivicikitsA guNase yukta rakhanevAle sumudhu ko aise sAdhuoke prati vyavahAra kisa tarahakA karanA cAhiye ? uccara-vyavahAra bAhya dravya paryAyAzrita hai aura vaha nizcaya kA virodhI nahIM hai / balki nizcayakA sAdhaka hai| sAtha hI chamastha jIvoMko prAtmadharma ke pratyakSa jAnane kA sAdhana nahIM hai| phira jaba vaha sAdhu bhAvaliMgI munike hI samAna sampUrNa vyavahAra kara rahA hai vrata Avazyaka mAdi guNoMkA yathAvat pAlana kara rahA hai, tava anya sAgAra evaM anagAroMko bhI usake prati bhAvamunike hI mamAna vyavahAra na karanekA koI kAraNa nahIM haiN| pratyutaH apane padake anusAra kartavyakA pAlana na karane para aparAdhI athavA karnavyacyuna mAnA jA sakatA hai / nizcaya sAdhya hai aura vyavahAra mAdhana hai| sAdhanake prasaGga meM usI ko mukhya mAnakara usake anukUla vyavahAra karanA hI ucita hai| ata evaM jo ddhyaliGgI ratnatraya kA mAdhana kara rahA hai usake uga guNake prati bhI samyagdRSTIko prIti honI hI cAhiye / nirdoSa jinamudrA kA vinaya samyagdaSTi na kare yaha saMbhava nahIM hai aisA karane para hI usakA nirvicikitsA aMga surakSita raha sakatA hai| nirjuguSmA-jugupsA kA artha glAni hai / nijugupsA yaha guNanItikA vizeSaNa hai / mAdhu kA zarIra ratnatrayase pavitra hai / aura samyagdRSTi guNagrAhI evaM guNoMkA samAdara karanevAlA huA karatA hai| ata eva usakI dRSTi guNoM kI tarapha rahA karatI hai / vaha svAbhAvika azuci zarIrake prati glAni kara rakhatrarUpaguNoM ke prati upekSA kara avivekadvArA kartavyase cyuna ho apanIhAni samyagdarzana ko aMgahIna athavA malina banA nahIM kara sktaa| ___ tAtparya yaha hai ki isa kArikA meM samyagdarzana ke jisa aMga athavA guNakA digdarzana karAyA mayA hai usakA sambandha guru zrathavA tapobhRt se hai / zraddhAna ke viSayoM meM se prApta bhaura bhAgamake sambandha ko lekara jisataraha kramase pahale aura dUsare agakA varNana kiyA gayA hai usIprakAra yaha guru ke sambandha ko lekara samyagdarzanakA tIsarA aMga batAyA gayA hai / isake liye adhika spaSTIkaraNa kI AvazyakatA nahIM hai| kArikAkai pUrvArdhameM zarIra ke do vizeSakha jo diye hai ve guru meM hI sambhava hai| pUrvArdhameM varNita do vizeSaNoMko lekara uttarArdha meM batAyAgayA hai ki sampaTikA bhAva-aisI avasthAmeM kisatarahakA huA karatA thA kisa tarahakA rahA karatA hai| batAyAgayA hai ki zarIra to sabhIkA svabhAva se hI azuci hai parantu yadi isa zarIra se AtmA kA hita miDa karaliyA jAtA hai to manuSya janma aura isa zarIra kA prApta karanA sArthaka evaM saphala hojAtA hai| Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnakarazvazrAvakAcAra guNagrAhI evaM mumukSu samyagdRSTi AtmahitakI dRSTi se pradhAnatayA aAtmA ke guNoM meMhI Adarayuddhi rakhatA hai| ataeva guruke latrayarUpa zrAtmadharmoM meM hI usakI prIti huA karatI hai / vaha zarIra ke doSaki kAraNa AtmaguragoM meM upekSita nahIM huyA karatA / zArIrika azucikI tarapha upekSita rahakara AtmAke asAdhAraNa rasatrayarUpa guNoM meM hI prItiyukta rahanA yahI samyagdarzana kA nirvicikitsA aMga hai| isa ke vinA yaha pUrNa athavA sampUrNIGga nahIM mAnA jA sktaa| __ kArigAya pUrvArdha batAye gaye to do boSaNoM aura uttarArdha meM kiye gaye do vidhA. noM meM kramasa hetu hetumadbhAva spaSTa hI samajha meM AjAtA hai ana eva isa viSayameM adhika likhane kI AvazyakatA nahIM hai / kyoMki zarIrakI svAbhAvika azucitAke kAraNa jugupsAkA honA saMbhava hai parantu vaha samyagdRSTi ke nahIM hotI aura nahIM honI cAhiye / isI taraha ratnatrayase pavitrita rahane ke kAraNa samyagdRSTiko guNoM meM prIti hotI hai mo vaha rahanI cAhiye / aisA hone para hI nividhikitsA aMga mAnA jA sakatA hai| kArikAmeM Aye hue "azuci, jugupmA, aura vicikitsA" ina tInoM hI zabdoM kA bhAzaya eka hI hai / aura usakA sambandha svabhAvase hai / ravAmAnikatAkA. matalaba pahale likhA jA cukA hai| parantu-yahAM itanA aura bhI dhyAna meM lenA cAhiye ki hetu rUpa se "svabhAvataH" isa zabdakA jo ullekha hai vaha sAmAnya hai ata eva usake sabhI vizeSoM kA yathAyogya prahaNa ho sakatA hai aura vaha karalenA caahiye| ___ yadhapi isa taraha kI vicikitsAke kAraNa anekoM ho sakate hai ribhI unako sAmAnyatayA tIna bhAgoM meM vibhakta kIyA jA sakatA hai / janma jarA aura roga / zarIra meM janmajAtaM jo vidhi kitsAkI kAraNa azucitA hai usakA ullekha Upara kiyA jA cukA hai| vRddhAvasthA aura romake nimittase jo glAnIkA kAraNa upasthita ho jAtA hai usako bhI svAbhAvika hI samajhanA cAhiye isa taraha se vicikitsA ke ye tIna svAbhAvika vizeSa saMbhava haiN| inake sivAya niMdA yA bhavaI vAdarUpameM jo mAdhuoM-nigrantha jaina muniyoM kI mithyASTiyoM dvArA vicikitsA kI jAtI hai vaha so samyakadRSTi se saMbhava hI nahIM ho sktii| kyoMki avarNavAda aura usakA kArya darzanamohanIya pharmakA bandha mithyAtvaguNasthAnameM hI pAyA jA sakatA hai / evaM niMdA sathA tabimicaka nIca gotra karma kA bandha dUsare sAsAdana guNasthAna taka hI sIpita hai| mAgama meM isake Upara unakI bandhayucchiAta batAI gaI hai| isa taraha kI vicikitsA kevala kalpanA hai, ajJAna mUlaka hai, aura pratAcika hai / tasvasvarUpa ko samajhe vinA doSoMkA udbhAvana mizyAdRSTiyoM dvArA aneka prakAra se kiyA jAtA hai| yA to asamarthatA ke kAraNa athavA tIna mohodaya vaza yadvA amAna evaM kapAya ke nimitta se / sAdhuoMke prata tapa ke rahasya ko binA samajhe yA jAnabUjhakara asadazva doSoMkA udbhAvana hUA karatA hai, athavA anyathA rUpameM pragaTa kiyA jAtA hai| yaha sammati Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - - - - -- - - - - cadrikA TIkA caudahavAM zloka ke nahIM pAyA jA sktaa| mithyASTiyoM dvArA mahilA karatA hai / sammAdhi mAtI para banA evaM vivekI huA karatA hai / ataeva kisIke dopako kisIbhI dUsare ke matthe mahanekA andhera nagarI jaisA aviveka aura anyAyapUrNa kArya nahIM kara sakatA / pratyuta kIca athavA malameM paDe hue suvarNako grahaNa karane kI samucita pravRttikaira samAna svabhAvataH azuci zarIra meM vidyamAna ratnatrayarUpa dharma meM samAdara tathA prAti bhakti aura rucihI dhAraNa kiyA karatA hai| aisA honese hI usakA samyagdazana nivicikitsAMgase yukta mAnA jAnA aura vaha apane vAstavika phala ke dene meM samartha ho sakatA hai| muktiramaNIke guNoM kI tarapha, virodhI ke doSoMke kAraNa upekSA karanevAlA-prIti na karanevAlA usakA snehabhAjana kisa taraha ho sakatA hai / vaha usakA prema pUrvaka kisa taraha AliMgana kara sakatA hai| atra kramAnusAra samyagdarzana ke cauthe aMga amUDha dRSTi nAmakA varNana karate haiM kApathe pathi duHkhAnA kApathasthe'pyasammatiH / asaMyaktiranukIrtiramUDhA dRSTirucyate // 14 // bhartha-jo duHkhoM kA mArgarUpa hai aise kApatha-khoTe mArga-upAyameM evaM usa mArgapara calana vAlAoMke prati sammAnakA bhAva na rakhanA unako satya na samajhanA unase samparka na rakhanA aura unakI prazaMsA na karanA samyagdarzana kI amUDhatA kahI gaI hai / 1-isa viSaya meM nimnalikhita vAkya aura zloka dRSTavya hai--anta: kalupadoSAdasadbhavamalodbhAvanasavarNavAdaH zuddhatvAzucitvAzAvirbhAvanam saMghe / (zlo0 vA06-13 tathA rAjavArtika 6-13, 7-10) taparatIna jinendrANAM nedasaMvAdimandiram / Ago patrAdi cetyevaM cetaH syAdvicikitsanA / svasyaiva hi sa dopo'yaM yanna zaktaH zrutAzrayam / zIlamAzrayitu jantustadartha vA nibodhituma!i svataHzuddhapi vyoma vIkSate yanmalImasam / nAsI doSo'sya kiMtu syAtsa dopazcakSurAzrayaH / / darzanAdehadoSasya yagtatvAya jugupsataM / sa lohe kA liAlokAnnUnaM muJcati kAmacanam / / svasyAnyasya ca kAyo'yaM bahirachAyAmanoharaH / antarvicAryamANaH syAdITumbaraphalopamaH / / tatiA ca dahe ca yAthAtmyaM pazyatAM satAM / vegAya kathaM nAma cittavRttiH pravartatAm / / (yaza06-1) tathA-pramajjanamanAcAmo nagnatvaM sthitibhojitA / mithyAzo badantyetanmuneSacatuSTayaM / tatraiSa samAdhiH-brahmacaryopapannAnAmadhyAtmAcAracetasAm / munInAM snAnamaprApta doSa tvasya vidhirmtH|| saMge kApAlikAnayocANDAlazabarAdibhiH / prAplutya daNDavat samyak japenmaMtramupoSitaH / / ekAntaraM trirA vA kRtyA snAtvA caturthake / dina zudhyantyasanhamRtI itagatAH sniyaH // yadevAMgamazuddhaM syAdantiH zobhyaM tadeva hi / aMgulI sarpadaSTAyAM na hi nAsA nikalyate / / niSyandAzivadhI vo yadyapUtatvamidhyate / tarhi vastrApavitratvaM zaucaM nArabhyate kutaH / / vikAre viduSAM dveSo nAvikArAnuvartane | tannamastre nisargotthe ko nAma dveSakalmaSaH // naikicanyamahiMsA ca vRttaH saMyaminAM bhavet / te saMgAya yahIhanta valkalAjinavAsasAma / / na svargAya sthitebhuktina zvabhrAyAsthitaH punaH / kiMtu saMyamilokesmin sA pratihAmiyata / pANipAtraM milatyetaclakizca sthitibhojane / yAvacAvAhaM bhuja rahAmyAvAramanyathA / / anyAsaMga vairAgyaparivahakRte kRtaH / ataeva yatIzAnAM kezApATanasavidhi || yaza -paryoM apAbana Thaura meM kaMcana rAje na koya / kokokti| Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 ratnakaraNDazrAvakAcAra prayojana-jinhoMne moca ke upAya ko siddha karaliyA-prApta kara liyA hai una prAptoM aura unhoMne jo kula mAgaM batAyA hai usako viSaya karane vAle- pradarzaka Agama evaM tadanusAra calane vAle nirvANapathikoMke prati zraddhA kA anukUla rahanA mokSamAgameM samyagdarzanakI prathama Avazyaka vizeSatA hai| yaha UparakI tIna kArikAoM dvArA batA diyA gayA hai| aba isa para prazna uThatA hai athavA uTha sakatA hai ki yathArthatAkA parijJAna kisa taraha ho ? kisI ke kahane mAtrasahI kisI ko vAstavika deva Agama yA guru mAna lenA kahAM taka ThIka mAnA jA sakatA hai| graMthakArane bhI tInoMkA 'paramArtha' vizeSaNa dekara zraddhA ke vizeSarUpa prApta Agama aura tapobhRta ko yathArtha aura ayathArtha isa taraha do bhAgoM meM vibhakta kara diyA hai| kyoM ki vizeSaNa diyA jAtA hai vaha itara vyAvRti ke liye hI diyA jAtA hai| ataeva yathArthatA ko dekhane ke lie unake guNadoSoMka tarapha dRSTi denA Avazyaka ho jAtA hai / aisA karane ke bAda jo Apta Amama aura guru nirdoSa aura guNayukta siddha hoM aura apane anubhavameM AveM unhI ko yathArtha mAnakara unhIMke upadiSTa mArgapara calanA viveka evaM ghuddhimattA kA kArya mAnA jA sakatA hai / isake viparIta jo sadoSa siddha ho athavA saMsAra ke duHkhoM se chuDAkara nirvAdha zAzvata sukha ke mArga meM pahu~cAne ke yogya guNoMse pukta siddha na hoM unheM paramArtharUpa prApta Agama guru nahIM mAnanA cAhiye / tathA aise prAptAdike cakkara meM par3akara apane kalyANa ke mArgako duHkharUpa banAkara use adhikAdhika dukhI banAne se bacanA cAhiye / aise aparamArtharUpa prAptAdike dvArA jo mArga batAyA gayA hai vaha duHkharUpa hai| ataeva usase sAvadhAna karanA ucita aura Avazyaka samajhakara isa kArikAkA nirmANa kiyA hai| ___ isake sivAya zraddhAnAdi ke viSaya bhRta artha---dravya tatva evaM padArtha yadi yuktipUrNa nahIM haiunakI yathArthatA yadi niryAdha siddha nahIM hotI to viSaya ke viparIta rahane ke kAraNa unake dvArA kalyANakA yathArtha mArga bhI kisa taraha siddha ho sakatA hai / vagaleko garuDa kahane yA mAnalenese bagalese garuDakA kAma to nahIM ho sktaa| isIprakAra jaDa pudra lAdi ko jIvAdirUpa yA jIva ko jaDa jJAnazandha Adi mAna lene se bhI jIva kA prayojana kisa taraha niSpanna ho sakatA hai| vastuke yathArtha svabhAvako dharma kahA hai | yadi vaha ya vArtha nahIM hai to vaha dharma bhI nahI hai / usase vAstanika sukha kI prApti na hokara dukhakA hI anubhava ho sakatA hai / moha ajJAna aura kaSAya ye tIno dukharUpa haiN| ina tInoMke dhAraka sAkti svayaM duHkhI hai aura unake sambandha se dUsare bhI vAstavamai duHkha ke hI pAtra banate haiN| phalataH ye tInoM hI kudharma aura unake dhAraka athavA Azraya isa taraha chaha anAyatanara mAne gaye hai| jo mohayukta hai vaha prApta nahIM jo dravyAdikA ThIka 2 svarUpa dikhAne meM asamartha hai vaha yathArtha Agama nahIM aura jo kaSAyayukta hai vaha saccA tapasvI 1-santastasthaM nahIJchanti parapratyayamAnataH yazastilaka / / mithyAtvakA Azraya pratimA aura mandira, ajJAna kA Azraya kuzAstA aura kucAriza kA pAzraya pAkhaNDI sAdhA Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA TIkA caudA 12.1 nahI / inase dharmakA phala siddha nahIM ho sakatA / ataeva mumukSuko mana vacana kApase isataraha ina sevaka calanA cAhiye aura dUsaroM kA bhI kisI bhI prakArakA ahita na ho usako cAhiye ki apanI buddhiko ina viSayoM meM mohita na hone de| mohI ajJAnI aura sakavAya vyaktiyoM ke mohaka pariNAma vacana aura pravRttiyoM se jaise bhI ho apane ko bacAkara rakhane se ho samyagdarzana zuddha aura paripUrNa raha sakatA hai aura vAstavika phalako utpanna kara sakatA hai| ataeva isa aMgakA bhI batAnA Avazyaka hai| prathama aMgadeva, dUsaremeM AgA, aura tIsaremeM gurukI mukhyatA hai yaha pahale yathAvasara batAyA gayA haiM / samyagdarzanake viSaya jisa taraha asa Agama aura tapobhRt haiM usI taraha tasvArtha bhI haiN| prathama to jo AptAdi haiM ve svayaM hI taccArtha haiM / mUrtimAna tatvArtha honese donoM meM bheda nahIM haiM / zrathavA bhedadRSTi se vicAra karanepara tasvArtha se prayojana chaha dravya sAta tasva, nava padArtha, paMcAstikAya, ina sabhI se hai / inake sivAya siddhAnta ke pAlanavarSA AmnAya dise bhI hai| kyoMki samyagdarzanakI vAstavikatA sabhI zraddhaya viSayoMkI yathArthatA para avika nirbhara haiM / kArikA naM0 4 meM diye gaye paramArtha vizeSaNase jina viSayoMkA vAraNa kiyA gayA hai unameM mohita honevAle vyaktikA samyagdarzana samala pUrNa athavA aMgahIna mAnA jA sakatA haiN| mumucu sampaSTikoM jinameM mohita nahIM honA cAhiye ve viSaya mukhyatayA do bhAgoM meM vibhakta kiye jA sakate haiN| yA to kupatha -- kumArga, aura usake anusAra calanevAlA | athavA kRpatha aura usake Azraya / arthAt midhyAtva ajJAna aura kucAritra athavA kupatha aura usake dhAraNa karane vAle midhyAdRSTi ajJAnI aura kuguru -- hiMsAmaya, dayAzUnya, vivekarahita prata yA tapa karanevAle / isa taraha ye chaH anAyatana haiN| athavA kudeva sutpipAsA bhAdi aThAraha doSoMse yukta mohI rAgI dveSI evaM saMsAra prapaJcame par3e hue tIthakarAbhAsa Adi vyakti vizeSa evaM saMzaya viparyaya anadhyavasAya dopAMsa yukta yuktizUnya pUrvApara bAdhAoMse pUrva asamIcIna dravyAdiko viSaya karanevAlA mithyA apramANabhUta jJAna, hiMsA avakSa aura parigrahase yukta ceSTAeM- AcaraNa isa taraha tIna aura inake AzrayabhUta tIna arthAt kudevoM kI pratimA aura mandira tathA asat vaStrakA jinameM nirUpaNa kiyA gayA hai aisA midhyAzAstra evaM asamIcIna dharma vrata AcaraNa tapa zrAdike dhAraNa karanevAle aura usakA Agraha rakhanevAle evaM samarthakaM pracAraka zrAdi / isa tarahase bhI chaha anAyatana haiN| ye anAyatana Uparase kitane hI sundara mAluma par3ate hoM parantu antaraMga meM duranta haiM duHkharUpa haiM, duHkharUpa saMsArake janaka evaM vardhaka haiN| ataeva samra dRSTi jIvako inameM mohita nahI honA cAhiye / kadAcit mohita karanevAle prasaGga bhAkara 1- antasu rentasaMcAraM bahirAkAra sundaram / na zrabhyAt kuTIna mataM kiMpAkasannibhaM // prazastilaka 6-10-1 23 - Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ PRAamrary wrn- - - rrr----- - - - bstugaalgaalaa upasthita hojAya to samyagdRSTi jIvako tattvajJAna aura vivekase kAma lenA cAhiye aura revatI rAnIkI taraha zraddhAnase calAyamAna na hokara dRDha rahanA cAhiye / aisA honepara hI sampagdarzana pUrva mAnA jA sakatA hai yaha batAnA bhI isa kArikA prayojana hai| AcAryoM ne samyagdarzanake pAMca pratIcAra batAye haiN|-1shNkaa 2 kAMdA 3 vicikitsA 4 anyaSTiprazaMsA aura 5 anyadRSTimamtava / kahIra para anyadRSTisaMstavakI jagaha anAyatanasevA nAmakA atIcAra ginAyA hai / pAThaka nahAnubhAvoMko batAne kI AvazyakatA nahI haiM ki samyakanarzanake sAra pradhAnase pahale tIna aMgakA sambandha, ina pAMca pratIcAroM meMse prathama tIna pratI. vAroMke sAtha spaSTa hai---zaMkA kAMcA vicikitsA ina tIna pratIcAroMke niharamAse hI kamase niHzaMkita nikAMkSita aura nirvicikitsA nAmake samyagdarzanake pahale tIna aMga banate haiN| isake bAda anyadRSTiprazaMsA aura anyadRSTisaMstava athavA anAyatanasevana nAmake atIcAra zeSa raha jAte haiN| ataeva inake nivRtta honepara hI sampagdarzanakI pUrNatA ho sakatI hai anyathA nahIM viSaya aghrA hI na raha jAya isa dRSTise yaha batAnA bhI atyanta Avazyaka thA / phalataH spaSTa mAluma hotA hai ki ina zeSa atIcAroMse rahita rumyagdarzanake caturtha bhaMgabhUta guNako batAnA mI bhAvazyaka hai isa prayojanako lakSyameM rakhakara hI granthakartAne prakRta kArikAkA nirmANa kiyA hai| __prazaMsA aura saMstavameM mana aura vacanakI apecA aMtara hai / mithyASTiyA~ko manameM acchA samajhane yA mAnaneko anyASTiprazaMsA aura bacanase unako acchA batAnA pratyaSTisaMstava kahAjAtA hai| prakRta kArikA kApatha aura kApathasyoMkI manase prazaMsA karane vacanase ucamatA ke pratipAdana karane tathA zarIrase sahayoga dene kA niSedha karake mana vacana kAya evaM triyoga pUrvaka samyagdarzanako mohita na hone denekA upadeza diyAgayA hai / ataeva prazna ho sakatA hai ki jaba patrakArane mana aura vacanake dvArA hI prazaMsA evaM saMstava kiyA jAnepara atIcArakA laganA batAyA hai tara yahA~para zarIrake sampakase bhI atIcAra prayavA aMgamaMgakA nirUpaNa karanA kyA ativyApta kathana nahIM hai ? uttara-yaha kathana ativyApta nahI hai| kyoMki mana aura bacanakI praSikI apekSA zArIrika pravRtti atyanta sthUla hai| jaba mana aura vacanakI hI anyathA prakRtikA nideva kiyA gayA hai saba zArIrika viparIta ukta pravRttikA niSedha svayaM ho jAtA hai| prathavA sUbama viparIta pravRttike niSedhameM hI sthUla midhyapravRttiyoMke niSedhakA antarbhAva karalenA caahiye| prazna- dasare prAcAryAni anAyatanasevA nAmakA eka atIcAra svataMtra batAyA hai jo ki -atIcAroMzabhakhanama,, athavA "dezasya bhaMgo zAticAra uktaH" arthAt samyagdarzana kA pratAdibhazataH sArita hone ko atIcAra kahate haiN| -zAkAhAcikitsAnyadRSTeiprazaMsAsaMstavaH sampamApTeratIcArAH sara sU07.23 / 3-sammattAvIcAro sakA kaMsA sahera vidigiyaa| paradiTThINa prasaMsA bhagAyadaNasevaNA va bha0 bhArAdhamA / tathA bhana0 dharmAvata / Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padrikA TIkA baudahavAM lIka sUtrakAra Adi AcAryoMne nahIM btaayaa| isakA kyA kAraNa hai ? kyA yaha pUrvAparaviruddha kapana nahIM hai| uttara--yaha kathana pUrvApara viruddha nahIM hai / jo kathana sApeva nahIM hai, jisameM anya bhAgama se pAthA AtI hai, jo yuktiyukta nahIM hai, aisA hI kathana viruddha mAnA jAtA hai| jainAgama anekhAntarUpa tattvakA syAdvAda paddhatise varNana karatA hai / ata eva jainAcAryoka jitane bhI vAkya hai yA jo bhI kathana haiM ve sara sApekSa haiM aura isIliye viruddha nahIM haiN| unameM pUrvApara virodhakI zaMkA karanA ThIka nahIM / mandabuddhi ke kAraNa athavA AnAyakA jJAna na rahaneka kAraNa do kathanoM meM yadi kadAcita kahIM para bhI kisI bhI viSayake pratipAdana meM virodha mAluma par3atA hai to vaha vAstavika virodha nahIM hai yaha mAnakara usako virodhAbhAsa hI samajhanA caahiye| aise avasarapara donoM hI kathanoMko pramANahI mAnanA ucita hai / aura isIliye una donoM ko hI jinendra bhagavAnkA kahA humA mAnanA aura unakA usIprakAra zraddhAna karanA ucita hai / prakRta donoM kathana bhI sApekSa hone se viruddha nahIM kintu donoM hI pramANa hai| kyoMki yahAMpara sAmAnya vizeSa kI apekSAse donoM hI kathana zraya evaM upAdeya haiN| anAyatana sevA meM zarIra ke sambandhakI mukhyatA hai| phira cAhe vaha prazaMsanIya samajha kara ho yA na ho / manase prazaMzA aura vacana se saMstava karane meM prazaMsanIya na samajhanekA kAraNa hI nahIM hai | zarIra se jahAM anAyatanoM kI saMvAmeM sammilita huzrA jAtA hai vahAM donoM hI bhAva saMbhava ho sakate haiN| hosakatA hai ki una anAyatanoM ko prazaMsanIya samajha kara-zraddhApUrvaka unameM sammilina ho aura yaha bhI saMbhava hai ki unako prazaMsanIya to na samajhe-unameM zraddhA na rakhakara bhI kisI ke anurova mAdi se una meM zarIrataH sammilita honA par3e ! kyoMki lokavyavahAra meM dekhA jAtA hai ki vyApArAdi sambandha ke kAraNa, athavA sajAtIya kintu vidharmiSoM se vivAhAdisambandhoM ke kAraNa, yadvA viniyoM ke rAjyAaya mAdike kAraNa kApathameM zraddhA na rahate hue bhI logoM ko kApathasthA ke sAtha samparka rakhanA par3atA hai aura unakA yathAyogya vinaya karanA bhI unakeliye Avazyaka hotA hai| aisI avasthAmeM zArIrika samparka usa tarahakA doSAdhAyaka nahIM ho sakatA jaisA ki prazaMsanIya samajhakara kiyA gayA samparka mathavA mAnasika prazaMsA aura vAcanika saMstava dopAdhAyaka hosakate haiM / mAluma hotA ki saMbhavataH isIliye granthakArane asammati aura anutkItike madhyameM asaMpRktikA ullekha karake yaha sUSita kiyA hai ki yadi sammati aura utkItikI taraha hI samparka bhI zraddhApUrvaka hai-mohitabuddhike kAraNa se hai to zArIrika sahayogake nimittase bhI samyagdarzana usI prakAra malina prathayA aMgahIna samajhanA cAhiye jaisA ki zaMkA kAMkSA vicikitsA yadvA anyadRSTi prazaMsA aura saMstavake kAraNa huA karatA hai| isa taraha vicAra karanepara samyagdarzana kI niravicAratA tathA sarvAGga pUrNatAko spaSTa karaneke liye amRdRdRSTi aMgake pratipAdana karanevAlI isa kArikAke nirmANa kA prayojana acchItaraha samajha meM pA sakatA hai| Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 kAkAcAra zabdoM kA sAmAnya vizeSa artha - kApatha - puttiviruddha khoTe athavA ahitakara upAyakA nAma kApatha haiN| mArga upAya sAdhana ya --- saba zabda eka hI artha ke vAcaka haiN| jo vastu svarUpa ke viruddha haiM ve saba kumArga haiM / unhIko kApatha kahate haiM / zrata eva jitane ekAntabAda jitane viparyasta kathana haiM, saMzayAtmaka yA saMzayako utpanna karane vAle nirUpaNa haiM ve saba mithyA dezanAeM haiM aura unake dvArA jo kalyANakA mArga sAyA jAtA hai vaha yathArtha nahIM hai-kApatha haiN| usase jIvoMkA vAstavika hita siddha na hokara asa hI ho sakatA hai / yahI kAraNa hai ki zrAcAryane kApatha kA vizeSaNa "duHkhAnAM pathi" 'duHkhoMke mArga' aisA diyA hai / ata evaM yaha kahanA bhI ayukta hogA ki jo 2 duHkhoMke mArga sAdhana yA upAya haiM ve sabhI vApatha haiN| vasturUpa kI ina ayukta athavA viruddha mAnyatAoM ke AcAryoM ne mukhyatayA 363 tIna sau tra saTha bheda Agama meM batAye haiN| i kApathastha -- Upara batAyegaye kApathapara jo yaha vizvAsa rakhate haiM ki vaha yathArtha hai satya hai aura hita hai ve sabhI kApathastha haiM / inake sivAya jo usakA jAnakara yA vinA jAne dekhA dekhI samarthana karate haiM aura usake anusAra AcaraNa karate karAte haiM ve bhI kApathastha haiN| tathA jinake nimitta se ukta kApathakA pracAra hotA hai ve bhale hI acetana kyoM na hoM ve bhI kApathakA zrAzraya hone ke kAraNa kApatha hI hai aura unake jo mAnanevAle haiM ve bhI saba kApathastha hI haiN| aisA samajhanA cAhiye / asammati yadyapi sammati zabda kA artha prasiddha hai ki kisI bhI viSayameM samAna abhiprAya prakaTa karanA, samAna rUpameM usaviSayakI mAnyatA rakhanA yA dikhAnA / athavA usako svIkAra karanA / kintu yaha zabda sam pUrvaka manu atrone dhAtuse kti pratyaya hokara banatA hai| ata eva sam kA artha samAna karaneke badale samIcIna- prazasta artha karake sammati kA artha samyagjJAna kiyA jAya to adhika ucita hogA / samyagjJAna ko hI pramANa mAnA hai / isaliye sammatikA artha pramANa na mAnanA honA cAhiye phalataH kApatha aura kApathasthoM ko pramANa na mAnanese--unake vividha zrAkarSaNoM ke sammukha Anepara bhI unameM mohita na honese samyagdarzana kA yaha cauthA aMga prasiddha hotA hai / pramANa mAnanA na mAnanA yaha manakA viSaya hai / zrata eva isa zabda se mukhyatayA mana meM mohita na honA zrartha hI vyakta hotA hai kintu manake anusAra zarIra aura vacana se bhI mUDha bhAva dikhAne ke liye asaMpRkti aura anukIrti zabdakA bhI prayoga kiyA gayA hai| tAtparya ---- yaha ki deva zAstra guru ke svarUpa ke sivAya padArtha aura zrAcaraNake svarUpa meM bhI aneka prakAra kI mithyA mAnyatAeM haiN| saiddhAntika mithyAmAnyatAeM 363 AgamameM batAI haiM jo ki bhAvarUpa se anAdi haiM / dravyarUpase inakA bAhya pracAra huMDAvasarpiNI kAlake nimittase Aja 1 - asodi sarda kiriyA akiriyA ca bahuculasI do / saptaTTaNANINa vaiNiyANaM tu bazIsaM // 76 // go-kaTa kintu ina 362 mithyAmatoM ke sivAya bhI devaikAnta pauruSakAnta Adi aneka ekanta rUpa miyA mAnyatAeM bhI pracalita haiN| dekho go0 ka0 godhAnaM zrAdi / 2- jaisA ki isI kArikAkI TippaNI naM0 1 meM ginAyA hai| goma00gAthA gaM Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caMdrikA TIkA taraf loka kala isa bharata kSetrameM pAyA jAtA hai| inameM mohita na hAnase samyagdarzana niratIcAra rahA karatA aura zraSTi aMgase pUrNa mAnA jAtA hai / anyadRSTi prazaMsA, anyadRSTi saMstava, aura anAyatanasevA ina aticAroMse bhI bace rahanepara hI isa aMgakI pUrNatA saMbhava hai, anyathA nahIM / dhyAna rahe AcArya yahAM para kApatha aura kApathastha donoMse hI mohita na honeke liye upadeza diyA hai| ata eva jisa taraha mithyAtva ke sampUrNa bhedoMse aura mithyA siddhAntoM - matoMke bhedoMse bace rahane kI AvazyakatA hai usI taraha niSyaH caraNoM meM bhI mohita na honekI AvazyakatA hai| sAthahI midhyAdRSTiyoM mithyAjJAniyoM aura mithyA caraNavAn pAkhaNDI tapasviyosa bhI sAvadhAna rahane kI AvazyakatA hai dhyAna rahe mahApati zrAzAvarajIne midhyAdRSTi anAyatana kI saMgatikA niSedha karate hue triloka pUjya jinamudrA ko choDakara miyyAveza bhAraNa karanevAle kI taraha una ArhatI mudrAdhAraNa karake vicaraNa karanevAloM kI bhI saMgati kA mana vacana kAyase tyAga karane kA upadeza diyA hai. jo ki ajitendriya haiM, kevala zarIra mAtra se jinamudrAke dhAraka haiM, parantu bhUtakI taraha dharmakAma logoM meM pravezakara yadvA tadvA ceSTA karate yA karAyA karate haiN| athavA mlecchoM kI taraha loka zAstra triruddha AcaraNa kiyA karate haiM3 / pAkhaNDiyoMkA sambandha na rakhanekA upadeza loka4 meM bhI pAyA jAtA hai| I mAnyatAoMke bhedase mithyAdRSTi sAta prakAra ke ho sakate haiN| kyoMki samyagdarzana samyagjJAna aura samyak cAritra ina tInoM kI ekatA mohamArga haiM / yaha eka mAnyatA satya aura samIcIna haiM / kiMtu isake viruddha inameM se eka eka ko na mAnanA - samyagdarzanakI mokSa ke lie AvazyaktA hai, yaha bAta na mAnanA, isI taraha samyagjJAna ko anAvazyaka athavA cAritra ko kAraNa na mAnane me tIna mithyA mAnyatAeM hotIM haiN| isI taraha do do ke na mAnane se tIna aura tInoM hI ke na mAnanese eka, kula milAkara sAta mithyA mAnyatAeM ho sakatI haiM / athavA tInoMmeMse eka ekakohI kAraNa mAnanese tIna, do do ko hI mAnane se tIna, evaM tInoMkohI pRthaka pRthaka kAraNa mAnane se eka, isa taraha se bhI midhyA mAnyatAeM sAta prakArakI ho sakatI haiN| ina midhyA mAnyatAoM ko rakhanevAle jIva sAta prakArake midhyAdRSTi haiM / ataeva una sAtoM hI prakArake midhyAdRSTi jIvoM ke vacana, vyavahAra vaibhava yAdise apanI buddhi mana yA vicAroM ko mohita athavA malina nahIM hone denA cAhiye, na vacana dvArA unakI prazaMsA karanI cAhiye aura 1- videhAdika kSetroM meM sadA dravyarUpasaM digambara jaina dharma hI pravattamAna rahatA hai| 2- kyoMki koI bhI samIcIna yA midhyA trika (darzana jJAna AcaraNa) athavA koI bhI dharma vyaktise bhinna apanA astitva nahIM rakhatA / 3 - mudrAM sAMvyavahArikI trijagatIbanyAmapodyAnI vAmAM kecidathayo vyavaharansyanye bahistAM zritAH / lAka bhUtayadAvizantya vazinastacchAyayA cApare, mlecchantIha tastridhA paricamaM pu dehamAIsthaja || ana0 2066 4- pAsvarito vikarmasthAna vaiDAlabratikAn zaThAna hetukAnvakavRttIMzca vAmAtreNApi nArcayet udbhuta / Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 rasnakaraNDazrAvakAcAra na zarIra se unakA samparka hI karanA cAhiye / midhyAttra aura mithyAdRSTi yoMkI sarahasehI midhyA zAna aura mithyA jJAniyoMke viSayameM evaM mithyA cAritra aura usakA pAlana karanevAloMke vipara meM samajhanA caahiye| hetvAbhAsa mana apenAoM, aura mala rida udAroM se prAyaH jagata mohita kumA karatA hai / saMprati kalikAla hai / aura loga svabhAvasehI sakaSAya haiM phira yadi prayukta hetu dRSTAMta mAdike dvArA rocaka paddhati se varNana karanevAloM kA samAgama ho jAe to sAdhAraNa manuSyoM kA mana mRti evaM viSAkta kyoM nahIM ho sakatA ? avazyahI ho jA sakatA hai / ataeva mithyAjJAniyoM kI saMgatise apanI zraddhA buddhi ko bacAkara rakhanAhI ucita evaM zreyaskara hai|| isI prakAra jahA~para vAstabameM hiMsA ahiMsA kA aura usake phalasvarUpa dukha sukha ke svarUpa kA, yadvA mUla taca jIva ajIva bhAzrava vandha saMghara nirjarA mokSakAsI parimAna zraddhAna nahIM jo ki viveka se bhI sarvamA pare haiM aise sabhI mithyA tapa prata AcarasoM aura usake pravartaka mithyAcAroM se vivekI samyagdRSTi ko avazyahI bacakara rahanA cAhiye / aisA rahanepara hI usakA samyaktva amUha mAnA jA sakatA hai aura raha sakatA hai| isa taraha ina cAra kArikAoM ke dvArA nivRtti rUpameM batAye gaye samyagdarzanake cAra aMgoMkA varNana samAsa hotA hai| kyoMki zaMkA kAMkSA vicikitsA anyadRSTiprazaMsA anyadRSTisaMstava anAyatanasaMvA nAmasa pAgama meM kahe gaye samyagdarzana ke atIcAra rUpa dorpokA aura unake nimitta se honevAle malinatA evaM aMga bhaMgAMkA parihAra kiyA gayA hai| inako guNa zandase isIliye kahA jAtA hai ki ye dopoMke abhAvarUpa haiM / jisataraha uSNatAke amAvako zAMta aura andhakAra ke abhAva ko prakAza kahA jA sakatA hai usI taraha aMzataH bhaMgarUpa matIcAroM yA doSoM ke prabhAva ko guNa kahA jA sakatA hai / samyagdarzanake 25 maladoSoMmeM inake abhAva ko arthAt zaMkA kAMkSA Adiko doSa ginAyA hai| phalataH ina doSoM kI nivRtti samyagdarzana ke guNa haiN| isake sivAya eka bAta aura hai; yaha yaha ki Agama meM samyagdarzana ke cinharUpa prazama, saMvega, anukampA aura Astisya isataraha bhAra guNa batAye haiN| jinako ki dekhakara samgda rzana kA anumAna kiyA jA sakatA hai; ___ kyoMki samyagdarzanake honepara ye guNa avazya hote haiM / niHzaMkitAdika ke mAtha inakA saMbaMdha 1-isa viSayameM nimnalikhita padyoMkI uktiyAM mAnameM dene yogya hai| kuhetunayadRSTAMtagaralodgAradAruNaiH / AcAryavya-janaiH saMga bhujaMgarjAtu na brajet (ana02-68) kAlaH kAlA kalupAzayAM cA / zrItuHpravakturvacanAnayo vA tvacchAsanakAdhipatitvalakSmIprabhutvazakterapavAdahetuH / (yuktyanuzAsana) dRSTAntAH santyasaMkhyeyAH matistadazavanino / ki na kuyu mahI dhUrtAH vivekahitA mamAm || yazastilaka / athavA-rAgaudai jaga andha bhayo sahaje sara logana lAja gamAI | sIkha vinA sara saukhata hai viSayanike sevana kI caturAI / vApara aura race rasakAvya kahA kahiye ninakI niThurAI / anya sAmA nako AkhiyAnameM jhoMkata haiM raja rAmaduhAI // jainazataka . paM0 bhUdharadAsajI 2-isake lie dekho anagAra dharmAmRta bha02 zloka 52-53 / Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 127 caMdrikA TIkA caudahavAM loka vidvAna loga bhale prakAra samajha sakate haiN| vicAra karanepara mAluma ho sakatA hai ki Astikya kA saMbandha niHzaMkita aMga hai / niHzaMkita aMga ke samAna hI cAstikya se bhI devAdi athavA heyopadeya rUpa svapara tasva ke sambandha meM dRDhatAhI apekSita hai| vaha devake svarUpa kI taraha unake vacana meM bhI zaMkita - calitapratIti nahIM huA krtaa| isItaraha saMvega guNake viSayameM samajhanA cAhiye / samyagdRSTi karma aura karmaphalako nahI cAhatA / saMsAra aura usake kAraNoMse bhayabhIta rahane ko hI saMvegara kahate haiN| saMsAra aura usake kAraNa kamaphala aura karmase bhinna nahIM hai phalataH niHkAMkSita aMgake sAtha saMvega guNakA sambandha spaSTa hai / parAnugraha buddhiko anukampA yA dayA kahate haiM / samyagdRSTi jIva niyamase anukampAdAna huA karate haiN| pratyuta dUsare jIvoMkI apekSA unakI anukampA viziSTa honeke sivAya vivekapUrNa bhI huA karatI hai| samyagdRSTi jIva se yukta doneke kAraNa raktatraya mUrti sAdhuoM para bAsa zarIrAdikI malinatA Adike kAraNa jugupsA nahIM kiyA karatA / glAni, jugupsA vicikitsA Adi bhAva, dveSa asthA yA upecAke hI prakAra haiN| aura jaba ki mokSamArgake pathika ratnatrayamUrti sAdhaka auroM kI apekSA vizeSataH anukampya hai taba spaSTa hai ki jo nirvicikitsA agase yukta haiM, vaha anukampAdAna bhI avazya hai / ataeva nirvicikitsA aura anukampA donoM hI guNa paraspara sambaddha haiM yaha spaSTa ho jAtA hai / kApatha aura kApasthoM meM mohita na honA evaM unameM rAga na karanA hI prabhU dRSTi aMga hai| prazamaguNa bhI rAgAdike udrikta na honese mAnA hai| ataeva siddha hai ki jo amUha daSTi hai vaha prazamaguNase bhI yukta avazya hai| | nirvicikitsita isa kathanase nizaMkitAdi guNoMkA AstikyAdi se jo avinAbhAva saMbandha haiM usase unakA jo guNapanA hai vaha dhyAna meM zrAsakatA hai| phira bhI yaha bAta lakSyameM rahanI cAhiye ki prazama saMvega anukampA meM jo kaSAya kA abhAva dikhAI paDatA yA rahA karatA yA pAyA jAtA hai vaha sthAna ke anusAra hI saMbhava hai| caturthaguNasthAnavatI ke anantAnubandhI kaSAyakA hI anudreka ho sakatA hai| pAMcave guNasthAna vAle ke apratyAkhyAnAvaraNa kA, chaThe sAtave yAdi meM pratyAkhyAnAvaraNa kA tathA zrAge yathAyogya saMjvalana kA anudraka pAyA jA sakatA hai| ataeva usako zrAgamake anusAra yathAyogya ghaTita kara lenA cAhiye / isa prakAra dopoM yA aticAroMke niIraNa kI apekSA cAra taraha se tathA cAra viSayoMmeM pravRti hone ke kAraNa utpanna ho sakane vAlI cAra prakAra ke malinatAoM ke prabhAva ke nimittase samyaka darzana ke jo cAra aMga hote haiM unakA svarUpa batAkara aba guruvRddhi apekSA vidhirUpase kahejAne vAle cAra aMgoMkA svarUpa AcArya kramase pavAne kA prArambha karate hue sabase pahale upagUhanakA svarUpa batAte haiN|-- 1--yathA "idamevedameva" ityAdi / isase AstikyaguNa prakaTa hotA hai| kyoMki "zrISAdayo'rthA yathAtvaM pha~sIsi masirAstikyam || 2--saMsArAd bhoktA sa~begaH // 3- rAgAdInAmanubrekaH prazamaH / sa0 si0 Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratmakaragahanASakAcAra - - - - - - - - . .. - . . - . styaM zuddhasya mArgasya vAlAzaktajanAzrayAm / vAcyatAM yatramArjanti tadvadantyupagRhanam // 15 // artha-ratnatrayarUpa mokSamArga svabhAva se hI zuddha hai| yadi ajJAnI athavA asamartha logoM ke niminase usakI vAcyatA-niMdA ho yA saMbhava ho to usakA jo pramArjana-nirAkaraNa athavA pAcchAdana karanevAle haiM unake usa guNako prAcArya upagRhana kahate haiN|| prayojanaUpara isa kArikA ke prAramma meM jo undhAnikA dI gaI hai usase isa kArikA kA prayojana bAta ho jAtA hai| isake sivAya anAdi mithyAdRSTi sAdi mithyAdRSTi aura samyagdRSTi ina sabakI pravRtti eka sarIkhI nahIM ho sktii| unakI bAhya pravattike aMtaraMga kAraNa bhUta pariNAmoMmeM balavattara svAbhAvika aura mahAna antara avazya rahatA hai| yaha bAta yukti anubhava aura bhAgama se siddha hai jahAM kArya bheda hai vahAM kAraNa bheda bhI avazya hai yaha kathana yuktisaMgata hai| eka vyakti to mAnavaMzika rogakai kAraNa prArambha se-janmase hI pIDita hai dasarA svastha thA, parantu mithyA AhAra vihAra ke kAraNa rogI hogayA hai| tIsarA vaha hai jo roga se mukta hokara punaH rogagrasta ho gayA hai| ina tInoMkI aMtaraMga vahiraMga pravRtti eka sarIkhI nahI hosakatI kyoM ki nidAna bhedake anusAra cikitsA aura usake kAna pannAlA jAtA hai| isItaraha prakRtameM bhI samajhanA caahiye| nidAna parIkSAmeM prAta naidha rogIkI vAma praSiyoMko dekhatA hai ki isakI kisa viSaya meM ruci hai isako kisa taraha kA calanA phiranA zayana snAna Adi vihAra pasaMda hai aura vaha anukUla hai athavA pratikUla / isa saba pAtako samajha lene ke bAda jo cikitsA kI jAtI hai vahI vAstavika saphalatA de sakatI hai anyathA nhiiN| isI prakAra kisa tarahakA samyagdarzana vAstavika modharUpa phalako utpanna karane meM samartha aura saphala ho sakatA hai| isa viSayake vizeSajJa evaM saMsArarogake asAmAnya cikitsaka bhAcAryana raNatrayarUpa bhauSadhakA yathAvidhi-kAla aura kramake anusAra sevana karanA pAvazyaka batAyA hai| usameM samyagdarzanarUpa auSadha 25 maladoSa rAMita honI cAhiye yaha kahAgayA hai / isa sambandhameM jina bhatIcArarUpa doSoMse use rahita honA cAhiye yaha bAta to Upara cAra kArikAoMke sArA batA dI gaI hai| apa yaha batAnA bhI jarUrI hai ki usameM kina2 guNoMkA pAyA jAnA ucita aura bhAvazyaka hai kyoMki doSoMkA amAva aura guNoMkA sadbhAba sarvathA eka coja hI nahIM hai, donoMkA hI viSaya miSa hai| samyaktva sahita jIva vivakSita guNoMse yukta hai yA nahIM yaha bAta usakI asAdhAraNa pattiyoMse hI jAnI jA sakatI hai yayapi prazamAdi 4 bhAva bhI samyAstake cinarUpameM batAegaye hai| kiMtu be samI bhantaraGga hai| pAsa kriyAke sAtha unake adhinAbhAvako samajhanA sAmAnya bAta nahI hai| svayaM anubhava rakhanevAlA hI samyagdRSTi aura mithyArapTike prazamAdike antarako samajha sakatA hai| ye samyakapita nAzika zamAdi haiM aura ye miNyArapTike mAmAsarUpa prazamAdi meM yaha bAta bhanumaya Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAkA TAkA pandrahavAlAka rakhanevAle tajjJa vyakti hI samajha sakate haiN| kiMtu yahA~para jina guNoMko zrAcArya batAnA cAhate haiM unakA sambandha mukhyatayA bAhya pravRttiyoMse hai / jinako ki dekhakara sarvasAdhAraNa vyavahArI jIva bhI usa pravRttike karanevAle ke samyagdarzanako jAna sake-samajha sakeM aura mAna sake / tathA paisA mAnakara usake sAtha samyagdRSTi jaisA vyavahAra kara skeN| ye pAhA pravRttiyAM cAra tarahase saMbhava haiM jinako ki yahAM aura anyatra bhI sarvatra AgamameM upagRhana athavA upavrahaNa aura sthitIkarasa vAtsalya tathA prabhAvanAke nAmase batAyA gayA hai / yadyapi upagUinAdiko svayaM apanemeM bhI dhAraNa karaneke liye kahAgayA hai aura vaha ThIka bhI hai| kiMtu prazamAdikI daraha usagUhanAdikA viSaya sva hI na hokara sva aura para donoM hI hai / tathA para viSaya pradhAna hai| usake dvArA sva to svayaM hI samajhameM A jA sakatA hai| kyoMki jo parake upagRhanAdimeM pravRca hogA vaha apanA upagRhanAdi syoM na karegA, avazya kregaa| ataeva yahAM parake upagRhanAdimeM samyagdRSTi jIva avazya hI prApti karatA hai yaha batAnA abhISTa hai| isaliye isa kArikAkA nirmANa huA hai jisase samyastvakA avinAbhAvI kArya evaM samyagdRSTiyoMkA Avazyaka kartavya kyA hai yaha spaSTarUpase samajhameM yA saMke yahI isakA prayojana hai| isake sivAya pasara: sAmAnya vizeSAtmA bAyako sIkara na samajhakara athavA na mAnake kAraNa jo isa viSaya meM eka prakArakI logoM meM bhrAnta dhAraNA pAI jAtI hai usakA parihArakara vAsta. vikatAkA nidarzana karanA bhI isa kArikAkA prayojana hai| kyoMki vastumAtra jisa taraha sAmAnyavizeSAtmaka hai usI taraha tharmake bhI sAmAnya aura vizeSa do prakAra hai / sAmAnyake abhAvameM usake kisI bhI viSakSita vizeSakA prabhAva kahA jA sakatA hai / parantu isake viparIta kisI bhI vivakSita vizeSake prabhAva yA vikAra athavA nyUnAdhikatAko dekhakara sAmAnyameM bhI vahI doSa yatAnA yA mAnanA yuktisaMgata aura ucita nahIM hai| __dharmakA jo sAmAnya svarUpa hai vaha siddhAntataH yukta hai, niryAdha hai, aura yathAvidhi pAlana karanepara apane vAstavika phalakA janaka bhI hai| kiMtu usakA pAlana karanevAle vyakti hamA karate haiN| aura ve vyakti sabhI eka sarIkhe nahIM huA karate / unameM antaraGga yogyatA yA ayogyatAkaM nyUnAdhika rahanase anekoM hI prakAra haiN| aura dravya kSetra kAla bhAvarUpa bAya paristhiti athavA nirmita bhI sabake samAna nahIM huA karate / ataeva antaraMga aura bahiraMga sabhI paripUrNa kAraNa kalApase yukta vyakti jisa taraha dharmakA yathAvat pAlana kara sakatA hai vaisA anya nhiiN| phalataH yadi koI vyakti dharmakA jaisA cAhiye vaisA pAlana nahIM kara rahA hai to pratimAna vyaktiko ucita hai ki vaha usa vyaktikI vaiyaktika RTiyoM yA kamajoriyAM para bhI dRSTi de| parantu aisA na karake yadi vaha una vaiyaktika dopoM yA aparAdhIko sAmAnya dharmaka matthe mahanekA ayana karatA hai to yaha kArya na kevala ajJAnamUlaka hI hai kiMtu nindA aura Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 ratnakarAvakAcAra AdarzavAda ke nAmase bhI kahA jA sakatA hai| jo ki mithyAtvakA hI kArya aura kAraNa haiN| / tathA sabase bar3A bhayaMkara pApara haiN| samyagdRSTi jIva isa tarahake kAryako pasaMda to nahIM hI karatA sahana bhI nahIM kara sakatA / vaha zaktibhara usako dUra karane kA hI prayatna karanA apanA kartavya samajhatA haiM / aura vaisA hI karatA bhI haiN| ataeva vaiyaktika doSoMke badale zuddha nirdoSa evaM jagatke parama hita rUpa mArgakI nindA chipAnA, davAnA nirAkaraNa karanA Adi apanA Avazyaka evaM pavitra kartavya samajhakara yadi samyAdRSTi paisA karatA hai to vaha apane samyagdarzana kI sthiti yA vizuddhiko hI prakaTa karatA hai| kyoMki vaisA karanese kamase kama itanA to avazya hI spaSTa ho jAtA hai ki isakA sabhyagdarzana isa viSaya meM mahIna nahIM hai athavA guNasahita haiM aura avazya hI apane vAstavika phalako utpanna karane meM samartha haiN| isa taraha zuddhamArgake viruddha phailate hue avAda aura usakI nindAko dUra karaneke liye antaraMga meM usa jIvako protsAhita karanA samyakdarzana ke jisa guNakA kAma hai usIko upagUhanaaMga kahate haiN| yaha spaSTa karanA hI isa kArikA ke nirmANakA prayojana haiM / zabdoM kA sAmAnya vizeSa artha -- svayaM vinA kisI para sambandha ke svabhAvase athavA svarUpa se / zuddha-nirmala, pavitra yA svaccha | mArga - eka sthAna se dUsare sthAna taka pahuMcane kA eka avasthAse dUsarI avasthA meM pariNata hone kA, athavA kisI anya vivacita vastu ko prApta karane kA jo krama aura kAraNa athavA upAya haiM usako kahate haiM mArga / bAla zabda kA artha hai ajJa / jo jisa viSayameM nahIM samajhatA vaha usa viSaya meM bAla kahA jAtA haiM / nyAya vyAkaraNa sAhitya chanda zAstra Adi kA jAnakAra bhI ho yadi siddhAnta, darzana, dharma kA jAnakAra nahIM hai to vaha usa viSayameM bAla hai / phalataH artha thor3I yA choTI umrakA nahIM karanA caahiye| jisa taraha vRddhoM kI saMgati karaneke ---asaddhata arthakaM pratipAdanako avavAda kahate hai / yaha avabAda yadi samyagdarzanake viSayabhUta Apta deva (kevalI) Agama (zruta) tapobhUt (saMgha) aura svayaM mokSamArga ratnazraya tathA usake aviruddha evaM sAdhanarUpa pravRtiyoM (dharma) athavA una pravRttiyoMke phala ( devagati Adi) ke vAstavika svarUpake viruddha asadbhUta doSoM ke prakhyApanarUpameM hotA hai to avazya hI usase darzana moha (midhyAtva) kA bandha hotA hai / ataeva abavAda mizrA asAdhAraNa kAraNa haiN| yathAkevalizrutasaMghadharmadevAvarNavAdI darzanamohasya / ta sU0 601: / zravabAda jisa taraha midhyAtvakA kAraNa hai, tara midhyAtvakA kArya bhI hai| kyoMki kAraNa ke binA kArya nahIM hotA | midhyAtvakA kAraNa avarNavAda hai / aura sidhyAsvakA bandha prathama guNasthAnameM hI sambhava hai| Upara usakI bandha vyucchinti hai phalataH jahAMtaka midhyAtvakA udaya hai vahanaka avavAda bhI ho sakatA hai| yaha spaSTa hojAtA hai| isIprakAra nindA ke viSaya meM sammanA cAhiye / sadbhala doSoMkA pageca kathana nindA hai / usakA phala nocaga kA bandha hai jo ki dUsare guNasthAnataka hI saMbhava hai| kyoMki Age usakI kyurivati hai / sAsAdana bhI midhyAtvacA hI prakAra hai / sArAMza yaha hai ki ye donoM varNavAda aura nindA samyagdRSTike nahIM pAye jA sabase / saMsArakA sabase baDA kAraNarUpa pApa saba pApoMkA bApa mithyAtva hai| - 3- yo yatrAnabhijJaH sa tatra bAlaH / yathA zradhItavyAkaraNa sAhitya siddhAnto'pyanadhIta nyAyazAstro nyAye bAlaH Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ after TIkA pandrahavAM 135 upadezake prasaGga meM vRddha zabdakA artha vayovRddha karane kI apekSA guNavRddha karanA ucita sundara saMgata aura abhISTa hai usI prakAra bAlake artha meM bhI samajhanA cAhiye / nava dIkSita muni kyovRddha honepara bhI apanI caryA Adi ke viSaya meM niSyAta abhyasta dRDha niSThita jabataka nahIM huA hai taba taka jisataraha vaha bAla muni kahA jA sakatA hai isIprakAra isake viruddha kumAra avasthA thapacA pasthA meM jo dIcita hai yadi vaha apane yogya sabhI viSayoM meM kuzala, pUrNa, dRr3ha, abhyasta namA jJAna vijJAna se yukta, aura Agama zrAnAya kA jAnakAra haiM to vRddha hI hai / vaha sunisaMkA zAsana bhI karane yogya mAnA jA sakatA hai / jarada kumAra athavA vartamAna 24 tIrthakaroM meM pAMca vIra kumAra avasthAmeM dIkSita hue isaliye unako bAla zabda se nahIM kahA jA sktaa| ve to dIyA anantara hI jinaliGgI hue haiM aura mAnegaye haiN| ata eva bAlakA artha guNoM kI aspatA karanA hI ucita hai| yadi kabhI kahIM mithyAdRSTi ajJAnI ke liye bAla zabdakA prayoga kiyA jAtA haiM to vahAM para bhI samyagdarzana samyagjJAna kI kabhI aisA artha samajhanA caahiye| aura koI vayovRddha jJAnI samyagdarzana samyagjJAna guNakI kamI ke kAraNa bAla na kahA jAya, yaha bAta nahIM hai / azakta --- zabdakA artha asamartha hai| yaha asamarthatA aneka kAraNoMse aura aneka prakArakI huA karatI hai| antaraGga meM moha kaSAya anutsAha Adi mukhya kAraNa haiM / aura bAhya meM zarIra kI vikalatA - pUrNatA durbalatA, ayogyasaMgati Adi paristhiti kAraNa huA karatI haiN| kabhI kahIM antaraGga bahiraMga donoM kAraNa rahA karate haiM aura kahIM eka hI kAraNa rahAkaratA hai| tIvra mohI athavA tIvra kaSAyAviTa prANI apanI yA anyakI vaiyaktika kamajorI, kAyaratA, mAnasika yA zArIrika durbalatA Adi ko dRSTi meM na lekara athavA svIkAra na karake sAmAnyatayA usa mArga ko hI duSita-ayogya sadoSa, nirarthaka akSa hAnikara batAne kI ceSTA kiyA karatA hai| logoMkI vibhinna prakArako ceSTAoM ke kAraNa jo avarNavAda evaM nindA logoM meM kukhyAti phailatI haiM usI ko kahate haiM "vAlAMzakajanAzrayA vAcyatA / " yoM to vAcyatAkA artha varzanIyatA hotA hai parantu khAsakara yaha zabda nindA apakIrti artha meM rUDha athavA prasiddha haiN| thAzraya zabdakA zrAzaya kAraNa, nimica, AdhAra samajhanA caahiye| pAla evaM azakta puruSa haiM kAraNa, nimitta, athavA AAdhAra jisake aisI vAcyatAkA yadi samyagdRSTi nirAkaraNa karatA hai to usake samyagdarzana ko upagUhana guNasaM yukta samajhanA cAhiye / pramArjanti mRja dhAtukA pATha adAdi aura curAdi donoM hI gaNoM meM pAyA jAtA hai, na upasarga ke sAtha donoM hIkA vartamAna anyapuruSa bahuvacana meM yaha prayoga banatA hai adAdigaNameM bhrAtukA artha zuddhi aura curAdigaNameM zauca tathA alaMkAra artha batAyA hai| yahAM para prasaGgAnusAra zradAdiMgakI zuddhayarthaka dhAtukA prayoga mAluma hotA hai| jisakA zrAzaya acchI taraha zuddhIkaraNase hai| matalaba yaha ki ajJAna athavA asamarthatA ke kAraNa kisI vyakti meM yadi koI doSa dikhAI deM to usake 1 zrIvAsupUjya, malinAtha, neminAtha, pArzvanAtha, mahAvIra Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (lakarapaSTazrAvakAcAra prakaTa karane se upta vyakti ke sudhArakI apekSA vigaDane kI kahIM adhika saMbhAvanA rahA karatI hai| ata eva usake dopoMko prakaTa nahIM karanA caahiye| isake sivAya aneka ajJAnI loga usa vyakti ke dopako nidarzana banAkara mArga ko hI sadopa batAne kI ceSTA kiyA karate haiM / isaliye vaiyanika doSake kAraNa mArga kI vAcyatA na ho isa hetuse bhI usa vyakti ke doSako prakaTa na karanA hI zreyaskara hai / athavA vaiyaktika tra TiyoMko AdhAra banAkara jo mithyAdRSTi evaM svayaM asamarthoka dvArA sAmAnyatayA svataH zuddha ratnatrayadharma kI nindA hotI ho to usakA saMzodhana karanA bhI upagRhana aMga hai| . upagRhana1--guha thAtu saMdaraNArthaka hai| isakA bhI bhAzaya saMvaraNa, pramArjana, AcchAdana hai| tAtparya- samyagdarzana ke isa pAMcave aMgakA nAma uhagahana hai jisakA ki bhAzaya bhAsmakalyANakArI dharma ke viSaya meM kisI prakArako nindA apaca na hojAya isa sad bhAvanAse una doSoMko chipAnA athavA unakA parihAra Adi karanA hai jisase ki vivakSita vaiyaktika donoMko dekhakara alpajJAnI usa mArga se hI parAka mukha hokara paramocama kalyANa se hI vaJcita na hojaay| athavA pitahadaya midhyAjJAniyoM dvArA svabhAvataH pavitra evaM zuddha mArga kA avarNavAda yA nindA ho / kadAcita kahIM vaisA hotA ho to usakA ucita parihAra kara sanmArgake viSaya meM glAni na hone denA samyaktvakA prathama kArya hai| AgamameM upagRhana kI jagaha upahaNa nAmase bhI isa bagako batAyAra hai / uparahaNa kA artha bahAnA hai| arthAt ratnatrayAtmaka athavA uttama camAdi dazavidha dharma kI bahAnekA prayatna karanA upahaNa aMga hai / aura isake viruddha-pravRtti na yadAnA samyagdarzana kA doSa hai| upagRhana aura upahaNa bhinna viSaya tathA dizA meM pravRsa hote haiM phira bhI ve samyagdarzanake hI guNa haiN| aura eka hI guNa ke do prakAra haiN| matalara yaha ki samyagdRSTi jIva sadharmAmoM ke abAna athavA asamartha tAke kAraNa utpanna hue doSoMkA so pAcchAdana karatA hai aura unake tathA apane guNoMko bar3hAne kA prayatna karatA hai / yadi isa taraha kI pravRtti usakI nahIM hotI satharmAmoM ke doSoM kA zrAcchAdana tathA apane evaM anya sadhAoMmeM guNoM ko bar3hAnekA prayaha yadi vaha nahIM karatA to kahA jA sakatA hai ki abhI usakA samyagdarzana niSphala hai athavA nimukha hai| aura yahI bAta usakI aMgahInatA ko spaSTa karadetI3 hai| kisI ke doSoMkA nirharaNa yadi vaha anya vyaktiyoM ke hitakI dRSTi se kiyA jAtA hai to vaisA karanevAlA vaiyaktika pakSapAna ke dopakA bhAgI nahIM mAnA jA sakatA / aura yadi usa vyaktike sudhArakA hetu hai to bhI usakA kArya anucita nahIM kahA jA sktaa| 1-guha dhAtu se karaNa yA adhikaraNa artha meM anaTa pratyaya hokara aura niyamAnusAra dvasva ukArako vIrya hokara yaha zabda banatA hai| anya guhyate anena asmin vA upagRhanam / / - yathA-dharma svabandhumabhibhUSNu kaSAyara cAH, zetakamAdiparamAstraparaH sadA syAt / dharmoparaganiyA: balabAlizAtmayUthyAtparya sthagayituca jinendramaka ana 401-24opaM gAti no bAcaM sta dharma na hot / duSkaraM tatra samyaktva jinAgamaristhite // yaza06-1 Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 123 --- -- - - - - - - ..caMdrikA TIkA pandrahAM bhoka manalaba yaha ki cAheM to upagRhana nAmase isa aMgako kahA jApa cAheM upatra isa nAma se donoMmeM virodha nahIM hai / eka jamA yoga liIsakI apekSA hai, dUsare meM guNoM ke bahAnekI / donoM viSaya tathA kSetra bhimAna haiN| ata eva jahAM savarSA ke doSa dikhAI deM aura unakA niharaNa kiyA jAya to vahAM upagRhana kI pradhAnatA hogI aura jahAM apane athavA anya sadharmA ke gukhoM ko pAne mAtra kI apekSA hai vahA~ sampadRSTi kI usa prakRtiko upahaNa nAmase kahA jaaygaa| jahAM samyadarzana sAGgopAGga hai yahAM donoM hI guNa pAye jAyage / yahI kAraNa hai ki somadeva AcAI isa aMgakA vyAkhyAna karate hue na kevala donoM zandoMkA hI prayoga karate haiM kintu donoM zabdoM ke anusAra do narahake kAryo athavA kartavyoMkA mI upadeza dete haiN| aura vaisA na karanepara samyaktvakI hAnikA bhI khyApana karate haiN| isake mivAya upagahana zabda kA artha AliMgana bhI pAyA jAtAra hai / tadanusAra tAtparya yaha hogA ki jisataraha mAtA apane putra putrI ke doSoM ko ghamA karatI hai unake doSoMko premapUrvaka nikAlane--dara karane kA prayatna karatI hai usI prakAra samyagdRSTi ko bhI pAhipe-usakA bhI kateya hai ki sadharmAoMke doSoM ko dekhakara vaha unakI nindA-matsenA Adi meM prAta na hokara unakA AliMgana kareM-gale lagAkara-premapUrvaka unako nirdoSa panAne kI ceSTA kare / aura mApa hI unake guNoMko bahAne kA bhI prayatna kre| __ yathAyogya prasaMga pAkara vaisA karanA sampagdRSTi ko ucita hai / jahAM dopa dikhAI devahAM una ke nikAlane kA yatna kare aura jahAM guNoM ko bar3hAne kI AvazyakatA mAluma ho vahA guNoMko baDAne kA prayama kara / kyoMki dopa aura guNa paraspara virodhI hai| donoM bAteM eka sAtha nahI raha sakatI doSa dUra honepara guNa par3heMge athavA guNa baDhege to dopa bhI dUra hoMge | athavA kisI vyaktimeM aneka guNa haiM parantu eka sAdhAraNa athavA asAdhAraNa doSa hai to sabase prathama usa doSa ko nikAlane kA prapala honA cAhiye | koI vyakti bhaneka doSoM se pUrNa hai parantu eka mahAn upayogI guNa se pukta hai to usake usa guNakA Adara kara una doSoM se bhI vaha sarvathA rahita pana jAya aisA prapatra karanA caahiye| kadAcit usa vyaktikA suzAra samaya na ho to usa vyakti kI tarapha isa tarahase upekSA karanI cAhiye jisase ki dharma kI vAcyatA-niMdA na ho| jaisAki jinedramata seThane kiyaa| ina guNoMke sambandhameM vicAra karanepara mAluma hotA hai ki pUrva kathita niratIcAratArUpa pAra guNoM ke sAtha ina vidhi yA kRtirUpa cAra guNoM kA viziSTa sambandha hai jo ki gathAkramase milAna karanepara mAluma ho sakatA hai| tadanusAra niHzaMkita kA upagUhana yA upahayAkesAtha, niHkAMvitakA 1-upagRhasthitIkArI yathAzakti prabhASanama / vAsalyaM ca mabatte guNAH smpmtvsNpre||1|| tra. sAntyA satyena zaucena mAdevanArjavana / sapobhiH saMyamaidAnaH itsimayaNam // 2 // savitrIya tanUjAnAmaparA sadharmasu / devAramAdasampanna nigad guNasampadA // 3 // nasatasyAparAdheba kiM dharmo macino bhon / nahi meke mRta pAti payAdhiH pUnigamyatAm ||4||dopN gAti no jAta makha dharma ma / kura mantra mammako simAgamati smite ||shaa Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (smakarapaDabhAvakAcAra 134 sthitikaraNake sAtha, nirvicikitsA kA vAtsalya ke sAtha, amUDhadRSTi kA prabhAvanAke sAtha mukhyatayA sambandha samajhanA cAhiye ! upagRhanAdika viSayaM sya aura para donoM hI haiN| jo svayaM niHzaMka nahIM hai calAyamAna pratIti hai yA bhayAkrAnta hai to vaha apane meM bhI upagRhana evaM upahaNa nahI kara sakatA dUsarameM to karegA hI kyA / kAMdhAvAn vyakti apaneko yA dUsareko giranese bacA nahIM sakatA | kAzAke choDanepara hI sthitIkarama saMbhava hai| kAMkSA-icchA-AzAke bhAma to girAnevAle haiM / sadharmAyoMmeM mlAni rakhanevAlA unameM vatsalatA bhI kisa taraha kara sakegA ! glAni aura nizkA prema donoM mAva eka sAtha saMbhava nahIM / jo svayaM mUSTi hai yaha dharmakI vAstavika prabhAvanA nahIM karasakatA antaraMga yA bahiraMga kaisI bhI prabhAvanA jaba taka dRSTi mha hai tabataka nahIM ho sakatI / isataraha vicAra karanapara mAluma hotA hai ki jabataka samyagdarzana zaMkA Adi doSoMse dakSita hai tabataka ina guNoMmeM bhI yathArthataH pravRtti nahIM ho sakatI / nirmala vastra para hI koI raMga car3ha sakatA hai| mI nirIgatA prApta hai vahI savalatAko siddha kara sakatA hai| nirvyasana hI vidyAdhyayana meM saphala ho sakatA hai aura nirutsAha vyakti yuddha meM vijayI nahIM ho sakatA / usI taraha zaMkAdi dopoMse rahita hI vyakti upadhahaNAdi guNoM ko prApta kara sakatA hai| aura jo niHzaMka hai vaha to avazya hI upagRhana aura upahaNameM pravRtta hogA anyathA yadi vaha baisI praci nahIM karavA to samajhanA cAhiye ki usakA sampagdarzana bhI abhI pUrNa nahIM hai--samala hai athavA adhUrA hai| mahApaNDita zrAzAvara jIke kathanAnusAra bhI mAluma hotA hai ki isa gusse viziSTa pakti upagUhana aura upaya hama donoM kArya kiyA karatA hai| antaraMgameM sampagdarzana athavA ratnatraya rUpa apane bandhukI zaktiko AcchAdita karanevAle kaSAyarUpI rAkSasako camAdiguNa rUpI astrake dvArA nivAraNa karanekA aura bAhirameM dharma ke upatrahaNa-saMvardhana-upacaya karanekI sadbuddhise ajJAnI athavA asamartha apane saMdharmAtraoMke doSoMko jinedramaktako taraha mAravAhita karanekA use prayatna karanA cAhiye / isa taraha pratItikI calAyamAnatA athavA bhaya Adi doSoMse rahita niratIcAra sampaSTi kI sva aura parameM jo upagUhana vathA upakaraNa pravRtti hotI hai yahI samyagdarzanabha pApA athavA pahalA guNa hai jisake ki honepara hI vaha samyagdarzana janmamaravakI saMtatikA ucchAdana karanemeM samartha ho sakatA hai| aba kramAnusAra prAcAya sthitIkaraNa guNakA svarUpa batAte haiN|1- svabandhamabhibhUSNu kapAyarazaH saptuM kSamAdiparamAstraparaH sadA syAt / dharmopavRkSaNa dhiyA'valamAlizAsmayUjhyAtyayaM spArayituca jinendramakaH mana0 2.105 / / mAnusAra prAkamese pAMco, kisu kasammakA bodha karAnebAne antima cAra guNoM meM prathama / Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ h ..... bhadrakA kA mAlahI darzanAmaraNAdvApi calatAM dhrmvtslaiH| pratyavasthApana prAjJaiH sthitiikrnnmucyte||16|| ___ artha--samyagdarzana athavA samyakacAritra yadvA donoMhI se Digate jhuoMko dharmapremiyoM dvArA jo usI dharmameM phirase sthApana kara diyA jAtA hai. prAjJa-gaNadharAdina usIko sthitIkaraNa kahA hai| ___prayojana---jo jisa dharmakA dhAraka yA ArAdhaka hotA hai vaha usake rahasya aura phalasa paricita tathA usameM rucimAna bhI huA karatA hai| kiMtu yAha eka loka prasiddha ukti hai ki... "jina nahi carakho nAriyala, unheM kAcarA mitttt"| isa ukti ke anusAra jinako paramavItarAma jinendramagavAnke prarUpita lokottara ananta sukhazAntike svarUpakA zraddhAna jJAna nahIM huA aura usake sAdhanabhUta vAstavika dharmakA jabataka paricaya nahIM huA hai taba taka yaha jIva dharmake nAmapara gamIdvapinoMke kathita lokika basika sAtA yA prasannatAke sAdhanabhUta athavA isake viparIta asAtArUpa viSayoM meM hI yadvA navA zraddhAna AcaraNa kiza karatA hai aura unhIMko mahAn samajhatA nathA unhIM meM rUci bhI rakhatA hai| tathA prAyaH aisI dhAramA bhI rakhatA hai ki isake sivAya aura saba dharma mithyA evaM niHsAra haiM / saMmArI jIva jabataka moha aura kaSAyakA anucara banA hukA hai tabataka yaha viSayAzAkA bhI dAsa hai aura jinase usakI pUrti yA siddhi hotI huI mAluma hotI hai unImeM ruci aura pradhuci bhI kiyA karatA hai| kiMtu mohakA bhAva jaba nahIM rahatA athavA manda mandatara mandanama hojAtA hai aura sadguruke upadezakA lAbha hojAtA hai taba usakI dRSTima satya tava prAjAtA hai / satya tasyase mAlava hai apanA aura parakA vAstavika svarUpa / jisake ki phalasvarUpa saMsAra aura mokSa tathA unake kAraNa evaM unakA svabhAva bheda bhI dRSTi meM zrAjAtA hai| aba usakI dRSTi usa satya aura prazasta viSayako vAstavameM grahaNa karaletI hai, taba vaha dRSTi samyaka prazassa---samIcIna--yathArtha Adi nAmoM se vizeSaNoM se yukta kahI jAtI hai| isa tarahakI dRSTi jina jIvoMkI bana jAtI hai ve hI samyagdRSTi kahe jAte haiN| unako phira koI bhI para athavA mithyAtva suhAtA nahIM hai| ThIka hI hai-pItvA payaH zazikaraghutidugdhasindhoH, dAraM jala jalanidheH rasituka icchetara" usa jIvako mana vacana kAyakI pravRtti bhI svabhAvataH apUrva bana jAtI hai -mithyAdRSTi jaisI nahI rhtii| ataeva kudeva kuzAstra kuguru aura kudharmameM usako aruci tathA paramArthabhUta prApta mAgama guru aura dharmameM usako surudhi huA karatI haiM / usakI dRSTimeM AtmAkA evaM apanA zuddha svarUpa mAjAnese usIko siddha karanekA vaha apanA lakSya banA letA hai / athavA kahanA cAhiye ki usakA vaisA lakSya svayaM hI bana jAtA hai| apane lakSyakI prAptimeM jo bhI vAba bhava1-AdinAthastotra--bhakAmara patha 11 / 2-tana pAt tatparAna pRcchat tadicchet tatparo mavet / yenAvidyAmaya rUpaM tyaktA piyAmaya banet / avivAbhire jyotiH paraM jJAnamaya mht|| satyuSTaca sadeSTamyama sadaraSTala mumabhiH / / Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lambana haiM unheM bhI baha rucipUrvaka apanAtA hai| yathAzakya siddhike una sAdhanoMmeM bhI praci kiyA karatA hai jo ki sabhIcIna devazAstragurukI ArAdhanA Adike rUpameM batAye gaye haiN| isa tarahake samyagrASTiyoMkI rucipUrNa praci cAra tarahakI ho sakatI hai|-1 sadharmAoMke majJAna athavA asamarthatAke kAraNa dhamakA prabhAva kama na hone denA / jo bhI sadharmA yA vidharmA jinhoMne abhI taka dharma dhAraNa nahIM kiyA hai aura jo ki yadvA tadvA kAraNoM kA bahAnA banA kara svayaM ukta dharmako dhAraNa karanese parAGa mukha rahate haiM tathA dUsaroMko bhI pasaMmukha rakhanekI ceSTA karate hai unakI uktiyoM aura kuyuktiyoMko sUktiyoM saduktiyoM-tathA sayuktiyoMke bArA nirAkRta karadanA prabhAvahIna banA denA / 2---jo dharmako dhAraNa kara cuke haiM ve kisI bhI antaraMga moha kaSAya ajJAna pramAda athavA bAhya mithyopadeza kusaMgati Adikai kAraNa dharmase hiMga rahe hoM, unako ucita upAyoMse isameM sthira rakhanA / yadyapi isa kArikAmeM samgagadarzana aura samyaka cAritra se / calAyamAna honevAle viSayameM kahAMgayA hai kiMtu yahI bAta mAnake viSayameM bhI samajha lenI caahiye| 3-jinhoMne dharmako dhAraNa karaliyA hai aura usase Diga bhI nahIM rahe haiM unake prati samAnatAkA sUcaka ucita sadavyavahAra tathA AvazyakatA par3anepara niSkAma, nizchama kartavyakA pAlana | 4-paralogoMpara apane dharmakA prabhAva isa tarahakA DAla denA ki jisase ve haThAva jaina dharmakI mahatvAko svIkAra karane ke liye bAdhya hojAya / ___ yapi ina cAroM hI kartavyoM yA guNoM ke viSaya sya aura para donoM hI mAne gaye hai| matalaba yaha ki ina guNoM kA pAlana svayaM bhI karanA cAhiye aura dUsaroM ke prati bhii| aura ThIka bhI hai jo svayaM hI una guNoMse rikta hai vaha dUsaroM ke prati bhI usa guNa kA upayoga kisa taraha kara sakatA hai / phira bhI yahAM para AcArya ne jo varNana kiyA hai usase mAlUma hotA hai ki yahAM para para kI apevA hI mukhya hai| ___Upara jina cAra kartavya viSayaka guNoMkA digdarzana kiyA gayA hai aura jinako ki utpatti sthiti paddhi tathA racAke nAma se bhI kahA jA sakatA hai unameM se pahale guNavA Upara ullekha kiyA jA cukA hai / usake bAda dUsare guNakA bhI kArya batAnA kramAnusAra Avazyaka ho jAtA hai| yahI kAraNa hai ki upagrahana ke bAda sthitIkaraNa kA varNana kiyA gayA hai / kyoM ki ye cAroMhI guloM kA kArya kramabhAvI hai| pahale kA viSaya dharmarahita sadoSa avasthA yA tadvAn vyakti hai| isaraM kA. viSaya dharmasahita kiMtu zithila avasthA hai| tIsarekA viSaya apane hI samAna parantu aDiga akasthA hai| cauthekA viSaya itanA haDa hai ki usakA prabhAva dUsare virodhiyoM para bhI paDatA hai| unameM bhI vaisA honekI bhAvanA athavA ruci paidA hotI hai| yahI kAraNa hai ki pahalI bhavasthA kI Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... badrikA TIkA solahayA zloka paSTise upagRhana aMgakA varNana karane ke bAda usake bAdakI dUsarI avasthA athavA usa avasthAvAle vyaktiyoM ke prati samyagdRSTi ke kartavyakA varNana karake yaha spaSTa kara diyA jAya ki jo madharmA ke prati aisI avasthA meM isa taraha se pravRtta hote haiM, samajhanA cAhiye ki unakA sabhyagdarzana sAMgIpAMga pUrNa hai / yaha spaSTa karanA hI isa kArikA ke kathana kA prayojana hai| zabdoMkA sAmAnya-vizeSa AI..... darzana zabdakA artha samyagdarzana- samyaktva---zraddhAna Adi hai| sakapAya tathA alpajJAnI jIva balavAna viruddha nimitta ko pAkara zradvAse Diga sakatA hai| yahI vAta cAritra ke viSaya meM samajhanI cAhiye / 'cAritra' se matalaba yahAM para kamagrahaNa meM kAraNabhUta kriyAoMkI bhale prakAra kI gaI nivRtti se hai / phaSAya athavA ajJAna ke kAraNa donoM viSayoMse jIva vicalita ho saktA hai / ___ vA api'-zabdoMkA artha 'athavA' aura 'bhI' hai| vA zabda vikalpayAcI hai / arthAta sampakadarzana se athavA cAritra se / isa saraha vikalpa 'vA' zabdakA pratoga karane ke bAda phira api zabda ko AvazyakatA nahIM raha jAtI hai| ataeva isase jhApana siddha aura bhI koI viziSTa artha hai aisA sUcita hotA hai| ____ Upara modamAga rUpa dharma tIna bhAgoM meM vibhakta kiyA hai| usameM se samyagdazana aura mamyaka cAritra kA ullekha to isa kArikA meM saSTatayA darzana aura cAritra zanda ke dvArA kara diyA gayA hai / parantu samyagjJAnakA ullekha zabdaka nahIM kiyA hai| mAlUma hotA hai usIko mUvita karane ke lie yahAM api zabda kA prayoga hai / athavA calAyamAnatA ke vividha prakAra isa se sUcita hote haiN| 'calatA' se matalava itanA hI nahIM hai ki jo vartamAna meM Diga rahA hai, kiMtu bhUtakAla meM jo Dima cukA hai athavA bhaviSyata meM jo DiganevAlA hai usakA bhI isase grahaNa kara lenA caahiye| dharmavansala'-vatsa-bacce meM prIti rakhanevAla ko vatsala kahata hai| jisa taraha gA apane cacne meM asAdhAraNa sneha rakhatI hai yahAM taka ki usake lie vaha apane prANoM kI bhI paravAha na karake siMha kA bhI sAmanA karane ko udyata rahA karatI hai / usI taraha dharma meM jo snaharaNaM bhAva rakhanevAle hai. unako kahate haiM dharmavatmala / 'pratyavasthApana' kA Azaya phirase usI rUpameM sthapita kara dene se hai| prAtra' usako kahate haiM jo prakarSarUpa se aura pratyeka pahalUra se viSayako svayaM samajhatA hai aura dUsaroMkobhI samajhA sakatA hai| sthita hokara bhI jo asthita ho gayA hai usako phira sthita karanA hI sthitIkaraNa hai| 1-2-prakarSasayA, zrA-samantAt , jAnAti iti praajnyH| 3-masthita:--asthimaH asthitaH sthitaH kriyate iti sthitIkaraNam / sthitikaraNamityapi pAThaH yathA "yuktyA sthitikaraNamaNi kArgam' / / pu0 si. Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- yurrP - -- - -- ----- -- - - - tAtparya---yaha ki yadi koI vyakti ratnatrayarUpa dharmase DigatA huA mAlUma ho to vicakSaNa sampadRSTi dharmAnmAoM kA kartavya hai ki ve usako calAyamAna honese bacAne jo jisa viSaya se vicalita ho rahA hai usako puna: usI viSayameM dRr3ha aura sthira kara deN| darzana zabda yahA~ upalakSaNa hai ataeva usase samyagjJAna kA bhI ahasa karalenA cAhiye / Digane ke yA apane padameM-sumyagdarzana-samyajJAna-samyakacAritramase kisI bhI sthita na rahane ke aneka kAraNa haiN| aMtaraMga kAraNa kramase moha ajJAna aura kapAya hai| tathA vAma kAraNa dravya kSetra kAla bhAva ke anusAra aneka prakArakI viruddha paristhitiyAM haiM inameMse jahAM jaisA jo kucha bhI Digane kA viruddha kAraNa upasthita ho yA dikhAI par3e to vahAM usI ko dUrakarake punaH usako usa dharma meM dRr3ha karade yaha samyakadRSTi kA guNa tathA kArya hai / loka meM yaha kahAvata prasiddha hai ki 'gajAnAM paMkamagnAnAM gajA eva dhuraMdharAH 1 | hAthI yadi kIcaDameM phasa jAya to usako bAhara nikAlane meM hAthI hI samartha hai-yahI isa kAryako kara sakatA hai| isI taraha dharma se Digate hueko dharmAtmA hI bacA sakatA hai / parantu kisa taraha kA dharmAtmA use bacAne meM samartha ho sakatA hai isa cAvako batAne ke lie AcAyane yahAM do vizeSaNa diye haiN| dharmavatsala aura prAjJa | bacce meM jisa taraha gau yA mAtA kI prIti hai usI taraha jo dharmameM prIti rakhanevAlA hai vahIM vAstavamai isa kArya ko kara sakatA hai / vahI karatA hai vaha avazya hI karatA hai| svArtha AzA bhaya Adi ke vazIbhUta huA vyakti usa kArya ko nahIM kara sakatA ! UparakI kArikAke vyAkhyAna meM batAyA jA cukA hai ki upagRhana aMgakA pAlana karane ke lie niHzaMka guNakI AvazyakatA hai, usI taraha yahAMpara bhI yaha bAta samajha lenI cAhiye ki sthitIkaraNa ke lie niHkAMkSa guragakI bhI utanI hI AvazyakatA hai| jo svayaM vizuddha ni:kAMca dharmAbhirucI hai vahI dUsare ko bhI dharmAbhiruci banA sakatA hai tathA dharmase Digate hUe ko vAstaca meM aDiga kara sakatA hai| ____ Upara yaha bAta bhI kahI jA cukI hai ki Diganese matalava tamAnakA hI nahIM lenA cAhiye kiMtu tInoM kAlakA hI grahaNa karanA yogya hai | jo kucha samaya pUrva Diga cukA hai / jisako Dige hue kucha samaya bIta cukA hai athavA jisakA dhAlamvabhAva aparipakva buddhi parapratyayaneyatA zArIrika mAnasika kAtaratA komalatA evaM samaya sAkova pariNati tathA kusaMgati Adiko dekhate hue mAluma hotA hai ki Age calakara yaha dharma meM apanI sthiti ko sthira na rakha sakegA to usake prati bhI vaisA vyavahAra karanA cAhiye jisase ki vaha dharma meM sthita banA rahe aura yaha vyavahAra bhI tabataka karanA cAhiye jabataka ki yaha vizvAsa na ho jAya ki aba yaha kabhI bhI DimanevAlA nahIM hai / jaisA ki vAripeNa ne puSpaDAla ke prati ___ usakI mAvaliGgatA ke sAtha 2 aba kabhI bhI na DiganevAlI dharma meM sthiti kA vizvAsa na hone hitaapshaad| - Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caMdrikA TIkA mola ka taka karIba bArA varSa taka usapara niyaMtraNa rakhakara aura antameM apanI rAniyoM aura usakI strI ke svarUpa ke sAtha 2 saMsAra kI niHsAritA kA pratyaya karane meM muyuktikA prayoga kiyA thA / dUsarA vizeSamya prAjJa hai / pratyeka viSaya kI utkRSTa bauddhika evaM Agama jJAna kI yogyatA ke binA bhI sthitikaraNa nahIM kiyA jA sakatA hai ! kyoMki Dimane antaraMga kAraNa prAyaH dRSTi ke agocara bhI rahA karate haiM / aura dekhA yaha jAtA hai ki manuSya apane moha kSobha aura ajJAnarUpa bhAvako prAyaH prakaTa nahIM karatA na prakaTa hone denA cAhatA hai / yaha mAyA prapaJca bar3A prabala hai / yahI kAraNa hai ki zuddha prAyazcittake dvArA hone vAlI zuddhi prAyaH durlabha hI haiN| aisI avasthA meM maGgajJottamazaraNabhUta yogyatAsampanna 9 guru hI usa jIvakI antaraMga meM vAstavika zuddhi karake kalyANa ke pathameM agrasara kara sakate haiM / prAjJa zabda se usI yogyatA ko yahAM AcAryane sUcita kara diyA hai jisake ki dvArA Digate hue kI sadoSa athavA nimnagA manovRcikA damana karA diyA jAtA hai athavA bhItara hI bhItara pakAkara nirmUla evaM samApta kara diyA jAtA hai| hiteSI samyagdRSTi ko kabhI 2 isake liye kaThora prayoga bhI karanA par3atA hai / jisa taraha apane kisI bandhuko vAtavyAdhivaza umra bana jAne para use bAMdhakara bhI rakhanA paDatA hai| athavA kisI ke liye apratyakSa yA pratyakSa kaThora zabdoM kA prayoga bhI karanA paDatA hai / evaM viruddha ugrarUpa bhI dikhAnA par3atA yA vaisA vyavahAra karanA par3atA 1 usI taraha samyagdRSTi ko bhI dharma se Digate hue ke prati yogyatAnusAra usake hisake liye aneka aise upAya bhI karanepaDhate haiM jo bAhara se kaThoratAkI paribhASA meM parigaNita kiye jA sakate haiN| parantu jo tasvataH hitarUpa yA hitakara hI huA karate haiN| isakeliye avazya hI AganajJAna anubhava aura praSTa bauddhika yogyatA kuzalatA kI AvazyakatA hai / ata eva Dimate hue ko punaH samyagdarzana jJAna cAritra meM sthira kara dene ke liye jisataraha dharmavAtsalya kI AvazyakatA hai usI taraha AitAkI bhI AvazyakatA hai| yahI kAraNa hai ki AcAryane sthitIkaraNa ke liye samyagdRSTi meM ina do gukhoM tathA yogyatAoM kA rahanA ucita evaM Avazyaka samajha kara prakRta kArikAmeM spaSTa ullekha kiyA hai| upagUhana sthitIkaraNa vAtsalya aura prabhAvanA ina cAroM hI aMgoM kA pAlana sva aura para donoMmeM hI huA karatA hai| ata eva jisataraha darzana aura cAritrase Digane hue dUsare dharmabandhu kI samyagdRSTi jIva saMbhAlatA hai, girane nahIM detA yA girabukkA ho to punaH usI padameM sthApita kiyA karatA hai / usItaraha vaha apane ko bhI saMbhAlatA hai| girane kA prasaMga dhAnepara sAvadhAna ho jAtA hai aura kadAcit gira bhI jAya to usake bAda hI punaH usI padameM apane ko sthApita karanekA prayatna kriyA karatA hai| aura yaha ThIka bhI hai; kyoMki "svayaM pananto hi na pareSAmuddhArakAH " jo svayaM ko hI nahIM saMbhAla sakate meM dUsaroM kA kyA uddhAra kareMge ? 1- zrakampiya madhu mANiva jaM diTTa bAdaraM ca sumaM ca / gharamA glayaM bahujaNa avtrarA tasteSI / ina doSo se rahita prAyazcitta zuddha hotA hai| 2 - dekho AcAryA ke guNa utpIlakatvAdi / Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raskAraDabhAvakAra prAyaH mukhyatayA sabhyagdarzanAdika se calAyamAna hone ke do kAraNa haiN| eka to bhAgamajJAna kA abhAva yA kamI, dUsarA saMhananakA abhaav| ina donoM truTiyA~kA prabhAva apane Upara bhI par3a sakatA / yA to AgamakA svarUpa yA usakA rahasya na mAluma honesa jIva unmArgamaM jA sakatA hai athavA bala parAkramakI kamI ke kAraNa pariSad evaM upasarga ke Anepara use sahana na kara sakane ke kAraNa vratAdika se calAyamAna ho sakatA hai| aisI avasthA meM samyagdRSTi vivekI kA kartavya hai ki vaha jisataraha bhI zakya ho apaneko tathA dUsaroMko bhI mArca meM rakhanekA kre| isa avasara para yaha bAta bhI dhyAnameM rakhaneke yogya hai ki sthitIkaraNakA prayojana itanA hI nahIM hai ki jaba koI giratA dIkhe yA girajAya tabhI usakA sthitIkaraNa kiyA jAya, anya samaya meM isa zraMgakA koI upayoga hI nahIM hai / vAstava meM samyagdarzana kA jaba taka sadbhAva haiM taba taka svabhAvataH usake aMga bhI raheMge hI, aura rahate hI haiN| hAM, prasaMga Anepara una aMgoM meM se jaba jo vivakSita Avazyaka ho aisA koI bhI aMga apanA vizeSatayA kArya prakaTa kiyA karatA hai / kintu sAmAnya avasthA meM vaha aMga vidyamAna rahakara kucha na kucha sAdhAraNa kArya kiyA hI karatA hai| kyoMki gaNavardhana- gaNapoSaNa- gaNakSaNa cyAdi bhI sthitIkaraNa ke hI prakAra haiN| samyagdRSTi jIva ina kAryoM kI tarapha sadA hI dhyAna rakhatA hai| navIna vyaktiyoMko dharma meM dIkSita karanA gaNavardhana hai| unameM Avazyaka guNoM kA baDhAnA gaNapoSaNa tathA unakI ahita yA hAni se bandAnA gayAraNaya hai ! navadIkSita vyakti apane vrata cAritra meM sthira rahasakegA yA nahIM hama tarahakA vicAra karanepara saMbhava hai ki usakA nirvAha kadAcita sandehAspada bhI ho| phira bhI buddhimAna vyaktikA kartavya hai ki vaha usa kArya ko avazya kreN| kyoMki kadAcit vaha nirvAhna na bhI kara sake to bhI nanvataH usameM usakI kucha hAni nahIM hai aura isake viparIta yadi vaha pAlana kara sakA to lAbha avazya hai| khAsa kara usa vyaktikA to parama hita hai| hAM, navIna vyaktiko dIkSita karadene yA karAdene mAtra me hI samyaSTi kA kartavya samApta nahIM ho jAtA / usa vyakti ke gukhoM kA poSaNa-saMvardhana Adi karanA aura usakI tarapha dRSTi rakhanA, tathA yogyatAnusAra usakA viniyoga Adi karanA bhI kartavya hai / kyoMki aisA karanese eka vyaktikA hI nahIM apitu sampUrNa samAja tathA saMghakA bhI hita hai / kalanaH sthitIkaraNa aMgake dhAraka samyagSTi ko sadA hI isa bAta kI tarapha dRSTi rakhanI cAhiye ki sitaraha se gaNakI buddhi ho, aura gaNasthita dharmAtmAoM ke guNAMkA poSaNa ho tathA unmArga kI tarapha jAne se unakI kisataraha rakSA ho / isa taraha kI pravRtti karanevAloMke samakSa yaha spaSTa karadenA bhI ucita hogA ki samyagdRSTi lakSya yaha bAta bhI rahanI cAhiye ki kisI bhI choTe moTe eka dopake kAraNa usa vyaktikA sarvathA parityAga kara denA thA usakI tarapha upekSA karadenA sAdhAraNatayA hitAvaha nahIM ho sakatA | kyoMki samAja meM sabhI taraha kI yogyatAtrAle vyaktiyoMkI zyAvazyakatA hai| jisa pakSA nividaadgnnvrdhnm| ekadoSa tyAcyA AptavaH karSa naraH // yataH samayakA nAnApaMcajanAzrayaH / ataH sambodhya yo yatra yogyastaMbha yojayet / yazastilapha va Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baudrikA TIkA sataravA zloka kisI eka stambhake Upara makAna TikA nahIM raha sakatA usI prakAra ekatarahake vyaktiyoMke hI valapara samAja nahIM cala sktaa| isaliye jahAMtaka bhI ho, yogyatAsampanna vyaktiyoMko ucita mArgase isa taraha samajhAkara rakhanA cAhiye jisase ki samAjakA viccheda yA saMghakA bhaMga bhIna ho aura usakA ahita na hokara hita ho jAya / upekSA karanese vaha vyakti bhI prAyaH dharmase apika upekSita ho jAsakatA hai para saMpase dUra hojAsakatA hai jisakA paNiAma usa vyakti ke liye tathA samAjake liye isa taraha kisI bhI ekake liye hitakara nahI ho sktaa| AtmAmeM mokSamArga-ralatrayakI jo sthiti hai usakA aMzataH athavA pUrNatayA na rahanA prasthiti athavA usa AtmAkA asthitabhAva haiM / isa bhAvake honepara jaba punaH pUrva avasthA mAsa kI jAtI hai phira cAhe vaha svataH prApta kI jAya athavA anyake dvArA taba sthitikaraNa athavA sthitIkaraNa mAnA jAtA hai ina donoM meM svataHkA sthitIkaraNa pradhAna hai| kyoMki aisA karane meM dharmake prati asAdhAraNa ruci aura apane kartavyake viSayameM vivekapUrNa prajJAkA pariSaSa to milatA hI hai sAtha hI viziSTa Atmabala bhI spaSTa ho jAtA hai| phira svayaM jo sthitIkaraNa karane meM samartha hai vaha dUsarekA bhI avazya kara sakatA hai| parantu dUsare ke dvArA jisakA spitIkaraNa huA hai vaha vaisA kara sakatA hai yA nahIM ? isake uttara meM saMbhava hai ki sadAcit vaha bhI vaisI yogyatA prApta karale aura phira vaha bhI dUsaroMkA sthitIkaraNa kara ske| parantu svAyata yogyatAkA kamAMka kAraNa usakA sthAna dvArA hI mAnanA adhika ucita kahA jA sakatA hai| pravRttirUpa samyagdarzanake cAra aMgoMmeMsa kramAnusAra nImare vAtsalyaguNakA aba prAcArya varNana varata haiN| svayUthyAna prati sadbhAva, sanAthApetakaitavA / pratipattiyathAyogyaM vAtsalyamabhilapyate // 17 // artha-dhUrtatA mAyAcAra vaMcakatA Adiko choDakara aura sadbhAvanApUrvaka apane sapanImoM kA jo yogyatAnusAra Adara, sankAra, puskAra, vinaya, vaivAtya, bhakti, sammAna, prazaMsA Adi karanA hai isako vAtsalya kahate haiN| prayojana-niratIcAra samyagdarzanako dhAraNa karanevAloMkI sadharmAoM aura vidhAbhoMka prati svabhAvataH jo pravRtti huA karatI hai usIko prAcArya yahAM vidhirUpase cAra aMgoM varNana karake batA rahe haiM / unameMse niHzaMka aura niHkAMza sampagdarzanake phalasvarUpa upagrahamA mithatIkaraNarUpa pravRttikA do aMgoMkI vyAkhyAdvArA ullekha Upara kiyA jA cukA hai| usake bAda nirvicikitsA aMgase yukta samyagdRSTiko sadharmAnoMke prati jo aura jaisI eka praka A karatI hai usakA spaSTIkaraNa karanekeliye kramAnusAra avasara prApta hai| ataeva usa vakSana karanA hI isa kArikAke nirmANakA prayojana hai| 1-upekSAyAM tu jAyeta tatvApa dUrataro narA / talanasya bhavo dIrtha mamayo'pi ca hIyate // mopdd'e| Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasnakAyabAMdhakAcAra mokSamArgake sAthaka napasviyoMke antaraMga guNoMkI tarapha dRSTi na rakhakara yAhya zarIrakI malinatA Adiko dekhakara unakI tarapha glAnikA bhAva honA jisa taraha sammAdarzanakA doSa hai usI prakAra kiMtu usake viparIta cAhya viSayoMkI tarapha dRSTi na dekara unake guNoMkA Adara satkAra Adi karanA sampagdarzanakA guNa hai yaha bAta isa kArikAke dvArA batAI gaI hai| isa guNake athavA anya guNoMke vipayabhRta sadharmApAse prayojana munikA hI nahI lenA cAhiye / sampAdRSTike sabhI upagRhanAdi guNoMke zikSA sampUrNa samyagdRSTimAtra hai / phira bhI una sabameM munikA sthAna utkRSTa hai| ataeva ucita yahI hai ki anyoM kI apekSA mumucu sAdhunoM ke prati upagUhana sthitIkaraNa aura vAnsalyabhAvakA sabase adhika aura prathama upayoga kiyA jaay| jisa prakAra sAtA cedanIya karmabandhake kAraNoM meM bhRta aura vratI donopara anukampAkA bhAva bhI eka kAraNa hai| phira bhI bhUtoMkIra apekSA vratIpara kI jAnevAlI anukampA pradhAna hai--vaha prathama AdaraNIya hai / isI prakAra vAtmatyagugAke vilayabhUta sadharmAyoMke vipayameM samajhanA caahiye| avatasamyagdRSTise lekara munitaka sAmAnyatayA sabhI sadharmA haiM / phira bhI unameM munikA sthAna sarvosama hai| dezavatIkA madhyama aura antasampandranTikA sthAna jaghanya hA jA sakatA hai| yadyapi sadharmAoMkA uccAvacatva anya 2 guNoM ke kAraNa bhI mAnA jA sakatA hai phirabhI yaha bAta dRSTi meM rakhane yogya hai ki unhI guNoM se yukta yadi avanI, dezavatI aura mahAnatI ho to unakA sthAna kramase javanya madhyama aura utkRSTa hI rahegA / ataeva vAtsalya ke viSaya meM muni ko pradhAna mAnanA ucita hai | AcAryane yathAyogya zabdakA prayoga karake dUsare bhI sabhI madhamAbhoMkA saMgraha bhI kiyA hI hai| ___ isa kArikA ke dvArA yaha bhI spaSTa kara diyA gayA hai ki jo samyagdRSTi haiM vaha samyagdarzabAdi sabhI movamArgarUpa guNadharmoM unake aMzoM yA aMzAMzoMkA Adara karanA prAtmakalyANakA aMza samajhakara apanA prathama kartavya samajhatA hai / ataeva jisakI pravRtti aura manovRttimeM yaha bhAva dikhAI paDe, samajhanA cAhiye ki usakA samyagdarzana avazyahI vAtsalya guNase yukta haiN| dharma tathA tharmI meM kathaMcit abheda hai| kyoMki inameMse koI bhI eka dUsare ko choDakara nahIM pAyA jAtA meM rahatA hai; na raha sakatA hai / ataeva dharmakA Adara Adi karanevAlA dharmAkA AdarAdi karatA hai aura jo dharmIkA Adara karatA hai vaha avazyahI usa dharmako apekSAse vaisA karaneke kAraNa dharmakA hI bhAdara karatA hai / dharmakI apekSA choDa kara yadi kisI vyakti kA koI bhAdara karatA hai to avazya hI baha avivekI vahiSTi hai| 1-bhUtakRtpanukampAdAnasa rAgasaMyamAdiyogaH zAMtiH zaucamiti sadvaMdyasya / / ta0 sU06-nA, 2mAyunAma karmodayavazAla bhavamA bhUtAni ||....."sarve prANina ityartha / / rA0 kA0-6-12-1 3-pratigrahaNamanarthakamiti cenna prAdhAnyakhyApanArthatvAt ....."bhUteSu yAnukampA tasyAH / pranidhanukampA pradhAnamUtetyayamaryaH khyApyate // 20 vA 6-12-13 / / Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cakA rahalAM sopa guNa dharmakA pAdara jaba ki unakI vRddhikA kAraNa hai taba vaisA na karanA avazyahI unake hAsakA hetu hai / sampatti adhikAra prabhutA kalAkauzala Adi bhI jagatameM AdaraNIya haiN| ucita rUpameM aura apane 2 avasara para inakA Adara karanA bhI Avazyaka hai| phira bhI mahAna evaM aMtaraMga bhAtmika guNa dharmazUnya-avivekI, anyAyapriya, asadAcArI vyaktike ina viSayoMkA Adara Adi karanA vastutaH lokahitakara nahI aura na usameM apanAhI hita nihita hai / ataeva samyakadRSTi jIpa antaradRSTi honeke kAraNa guNa varmoM kA hI Adara karanA mukhya evaM ucita samajhatA hai ! paura vaisA karake naha mokSamArgakA saMvardhana karatA hai| zabdA kA sAmAnya vizeSa artha---- svayUthya-koI bhI vivakSita guNadharma jitane vyaktiyoM meM sadRza rUpase pAyA jAya usane vyaktiyoMkA gamha eka varga kahA jAtA hai / isIko jAtI samAja yA yUtha bhI kahate haiN| yUtha meM rahanevAlA pratyeka vyakti yUthya haiM | sva zabda kA artha AtmA athavA AtmIya hai| matalaba yaha ki vivakSita AtmIya guNa jina jina meM yAye jAya ve sabhI vyakti svayUthya hai / graMthakAra yahAMpara jina jina guNoM ko zreyomArga-dharma ke nAmase batA rahe haiM ve ratnatraya samyakadarzanAdika mAtmIya guNa haiM | ve jisameM pAye jAne haiM usa samyakadRSTi ke liye una rivakSita guNoMke dhAraka sabhI vyakti svayUthya haiM / samyakadarzana, samyakajJAna samyakacAritra inamese eka do yA tInoMke dhAraNa karanevAle koI bhI vyakti kyoM na hoM ve sabhI vyakti paraspara meM svayUthya hI hai| sadbhAvasanAthA---sat-prazasta yA samIcIna, bhAtra-Azaya athavA pariNAma, inase jo yukta ho-prerita ho usa kriyAko sadbhAvamanAthA samajhanA cAhiye / yaha zabda pratipatimA vizeSaNa hai | apane sadharmA athavA dhArmika vargake prati jo pratipatti--sadvyavahAra kiyA jAya vaha sadbhAva pUrvaka pavitra nisvArtha dhArmika bhAvanA se anaraMjita honA caahiye| jisataraha kaSAyase anuraMjita yorgA kI pravRti kama baMdha kA kAraNa hai usIprakAra dharmAtmAoMke prati kiyA gayA koI bhI vyavahAra yadi kisI bhI prakAra kI kaSAyase anuraMjita hai to vaha bhI karmabandhakA hI kAraNa ho sakatA hai| usa ko yathArtha dharma athavA zuddha samyakadarzanakA vAstavika aMga nahI mAnA jA sakatA / yahA~ kapAya se matalaba buddhipUrvaka kapAyako unejita athavA kisI vivakSita kAryake siddhike lie prerita karane se hai| ataena yaha vAtsanyaguNa usa avasthA meM hI samyakadarzanakA maMga mAnA jA sakatA hai jaba ki vaha kisI bhI kaSAya kA pariNAma na ho| samasta sadbhAvoMkA saMkSepa guNoM ke prati vicikitsA ke abhAva meM ho jAtA hai| ___ umara samyakadarzana kA nirvicikitsA nAmakA guNa batAyA jA cukA hai / usa niSevarUpa guru ke nimittase samyakaddaSTikI jo sadharmAki prati pravRtti hotI hai usakAhI antaraMga kArakhA gayA vAtsalya hai kyoM ki sampandaSTi jIva AtmaguNoM meM rucimAna huA karatA hai| vaha karmanimicaka zarIrAdike saundaryAsaundarya ke nimittase AtmaguNoMmeM upedhita nahIM humA krtaa| isa tarahakI Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnakaraNddhazrAvakAcAra upekSA se vaha aspRSTa rahA karatA hai| yahI kAraNa hai ki usako apane rucya guNa jahAMpara bhI dRSTi gocara hudA karate haiM cIpara janamA gaha gAyoga evaM ucitarUpa meM zrAdara Adi kiyA karatA hai ! jisa prakAra antarAyake abhAva meM hI puNyakarmokA udaya yathAvat kArya karane meM samartha humA karatA hai usI prakAra mithyAtva athavA anantAnubandhI kaSAyake nimicase honevAlI vicikitsAke abhAvameM hI samyagdRSTi kI guNaruci vAtsalyakA aMtaraMga kAraNa banajAyA karatI hai| yahI kAraNa hai ki pratipacikA "sadbhAvasanAthA" yaha vizeSaNa diyA hai| apetakaitaSA-jo kriyA kaitavabhAva se rahita ho usako apetakaitavA samajhanA caahiye| kitava nAma Thaga yA dhUrtakA hai aura ketava kahate hai ThagaI athavA dhUrtatA ko / matalaba yaha hai ki dhokhA denA vaMcanA pratAraNA Adi bhAva katA haiM | ataH evaM sAdharmI ke sAtha jo sadbhAva prakaTa kiyA jAya usameM kaitava arthAt dhUrtatA AdikA bhAva nahIM rahanA cAhiye / satkAra mAdi karane meM jo sadbhAva prakaTa kiyA jAtA hai vaha yadi dhRtatApUrvaka hai to yaha vAstava meM sadabhAva nahIM hai| isI bAtako spaSTa karane ke liye yaha pratipattikA vizeSaNa diyA gayA hai| pratipatti kA artha hai ki kartavyakA jJAna aura pravRci / arthAt sadharmAoM ke prati jo kartavya pAlana kiyA jAya athavA pravRtti kI jAya vaha vaMcakatA se rahita sacce hRdayase honI caahiye| ___ yathAyogya--yaha zabda bar3e mahatvakA hai / kartavyahInatA evaM usakA atireka donoMkA hI cAraNa karake vaha ThIkara kartavyakA bodha karAtA hai| kyoMki isakA artha hotA hai ki "yogyatAmanatikramya" jisakA Azaya yaha hai ki yogyatA se na kama na jyAde / jisa dharmAtmAkA vinaya Adi karanA hai vaha jisa yogyatAkA ho usake anusAra ho usakA satakArAdi karanA ucita hai na ki hInAdhika / kama karane para apanA abhimAnAdi prakaTa hotA hai aura adhika karane para aviveka / ata eva jisa meM ye donoM hI truTiyAM na pAI jAya isa tarahase hI sadharmAprati Adara vinaya Adi prakaTa karanA caahiye| tAtparya yaha hai ki samyaktvasahita jIvakI sathAoM meM yatsalatA rUpa prAsi svAbhAvika hamA karatI hai| vaha banAbaTI yA dikhAvaTI nahIM huA krtii| na to vaha antaraMgameM kisI moha kapAya svArtha Adi karmodayajanita vaibhASika yA zrIpAdhika bhAvoMse hI prerita humA karatI hai aura na lokAnuraMjanAdikaliye banAvaTI hI huA karatI hai| dharmasArazyake kAraNa hI sacamImoke prati vaha prIti Adi prakaTa kiyA karatA hai| jisa dharmake kAraNa vaha isa tarahakI pravRtti kiyA karatA hai vaha dharma aneka prakArakA hai| saMsArI prANI jabataka saMsArameM hai taba taka usako una sabhI dharmoMkA pAlana karanA paDatA hai| usake liye jitane aihika ucita kartavyarUpa dharma haiM ve bhI aparihArya rahA karate haiN| unake choDadenepara athavA unakI tarapha durlakSya karanepara usakA pAralaukika paramArtha bhI vigaDa jA sakatA hai| bhataeva jo paramArthaka virodhI nahIM hai aise aihika kartavya bhI jo ki prakArAntarase dharmake sAdhana hone ke kAraNa dharma hI kahe jAte haiM una dhokA bhI use pAlana karanA aura usase samandhita Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ caMdrikA TAkA satrahavA zloka vyaktiyoMkA yathA yogya Adara satkAra Adi karanA paDatA hai| rakhatrayarUpa dharmakI mUrti, digambara jina mudrAke dhAraka, sAdhuoM tathA aMzataH usa mArgara calanevAle zrAvakoMke prati to usakA vAtsalya bhAva hotA hI hai avratI guNAnoMkA bhI yaha yathAyogya satkAra sanmAna Adi kiyA karatA hai / samayika sAdhaka samavadyAvaka naiSTika gaNAdhipa Adi jitane bhI sadharmA hai una sabakA bhI vaha apanI zakti aura unakI yogyatAnusAra mAna sammAna dAna Adina hasA Adara sammAna kiyA karatA hai aura bhakti prakaTa kiyA karatA hai| lokavyavahAra meM Ayurveda jyotiSu mantrAnuSThAna vidhAnAdikI AvazyakatAke samaya una viSayoM ke jAnakAra maryAoM meM usakI prIti ho aura unako vaha agrapada de yaha svAbhAvika hai| Ayurveda Adike viSayameM bhI pravINatAke sivAya sadhArmikatA nimittase prItivizeSakA honA samyagdarzanakA hI kArya athavA cinha hai| yaha jinameM pAyA jAya vahAM vAtsalyaguNa samajhanA cAhiye / isa guNake kAraNa prAtmAkI jo vizuddhi hotI hai vaha use mokSamArgameM tA agrasara karatI hI hai / kiMtu isake kAraNa ke vyakti bhI apane pIche saghargAoMke balakA anubhava kara dharmArAdhanama monsAha tathA adhika dRDha hojAyA karate haiM / aura unakI laukika pradhRttiyAM svAbhimAna-sAtmagauravase yukta prabhAvazAlI evaM mahatvapUrNa huA karatI hai| sadharmAoM se matalaba muni aura zrAvaka donoMsa hai / phirabhI unama muniyA kI pradhAnatA hai| kyoMki dhama kI mAtrA muniyoM meM adhika pramANama pAi jAtA hai / ata eva unaka guNA ma niSkapaTa prIti rakhakara unakA satkAra-puraskAra ra mukhyatayA tathA pradhAnatayA karanA ucica ha / munika vAda zrAvakakA sthAna pAtA hai| udAharaNArtha-jahAM kahAM bhI muniyAkA AvAsa hai vahAM una atithiyoMkI bhikSA caryA hojAneke pIcha hI zrAvakoM kA AhAzAda karanA karAnA ucita hai / athaza vahAM kisI dhArmika utsava meM unako agrapada denA tathA mukhya sthAna denA ucata hai| yadi anakA muniyoM kA AvAsa ho to una samAM ko anukUlatA sampAdana karana ma bahuta bar3e viveka se kAma lenA cAhiya' kyoMki munijana bhI saba samAna yogyatA Adika hI nahIM huA karate parantu unakA pada zrAvakoM kI apekSA adhika sammAnya hI huA karatA hai / ata eva una sabakA hA yogyatAnusAra Adara satkAra Adi karanA ucita hai| Avakaka prati vAtsalya prakaTa karanekA sthAna padyapi muniyoM ke anantara hI pAtA hai phira bhI aneka viSaya aura avasara ese bhI saMbhava hai jaba ki muniyoM sabhI adhika zrAvakake guNoM ke prati 5-samAsaka sAdhaka samaya dyotakanISThakagaNAdhipAnadhanuyAt / dAnA denA yathAsara guNarAgAta sadgRhI nityam / sAgAra 2051 | samayikA gRhI yAMtavAM jinsmyaashrt:| sAdhako jyAtipamantra bAdAda lokApakAraka shaartrmaaH| samayathotako vAradatvAdinA mArgaprabhAvakaH / nATakaH mUlottaraguNAtAdhyatapAnuSThAnaniSThaH / gaNAdhipaH dharmAcAryastAraragRhasthAcAryoM thaa| 2-pathAvasAvyaprataH karam / Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnakaraNDayAvakAcAra vAtsalya prakaTa karanA ucita evaM zrAvazyaka ho jAtA hai| aise avasara para athavA aise viSaya meM zrAvakake una guNoM ke prati bhI mukhyatayA vAtsalya prakaTa karanA ucita hai / rakhatrayarUpa guNa mokSake rAdhakatama haiM ata eva una guNoM ko dekhakara una guNavAnoMke prati vAsasthapUrNa byavahAra to honA hI cAhiya parantu una guNoM kI utpatti vRddhi rakSAke sAkSAt evaM paramparAse jo sAdhana hai unakA saMrakSaNa saMvardhana vyavasthA Adi bhI Avazyaka hai kyoki kAraNa ke yinA kArya nahIM ho sakatA | ataH sAkSAt dharma ke bhI jo kAraNabhUta guNa dharma hai una ke prati bhI vAtsalyakA honA ucita evaM Avazyaka hai / phalataH jitane bhI Aryocita guNa haiM una ke prati bhI samyagdRSTi ko vatsalabhAvase yukta honA cAhiye / isa pravRtirUpa guNa meM niSedharUpa nirvicikitsA aMga kisa taraha se antaraka kAraNa banatA hai yaha bAta Upara spaSTa kI gaI hai| ata evaM yaha bAta bhI dhyAna meM rahanI cAhiye ki deva zAstra guru prApta jhAgata aura tago tathA ratnatrayarUpa sAkSAta dharma aura usake bAhyasAdhanarUpa vyavahAra dharma ke prati jo anurAgI hai rucimAn hai bada karpodayajanita jar3a bhAvoM yA paudralika viSayoM-zarIrAdikI vikRtiyoM ke kAraNa unake saundaryAsondaryako dekhakara vAstavika hinarUpa Atmadharma se bhUpita vyaktiyoM ke sammAnAdi se upekSita nahIM ho sakatA / isI prakAra aizvarya sampatti Adiko bhI vaha pradhAnatA nahIM de sakatA / isa taraha vicAra karanepara mAluma hogA ki nirvicikitsA aMga kA vAtsalpa gupake sAtha eka viziSTa evaM ghaniSTa sambandha hai| isakA artha yaha nahIM hai ki samyamraSTi jIva sampatti Adika arjana rakSaNa aura viniyoga AdikI tarapha apane upayoga ko lagAtA hI nahIM hai / yaha saba kAma bhI vaha karatA hai tathA isa kArya meM jo sahAyaka hote haiM unakA bhI vaha pathAyogya satkAra karatA hai parantu antaraMgameM vaha sadharmA proM kI sevAko ubhaya lokake liye hita kara honeke kAraNa adhika evaM vAstavika mUlyavAna samajhatA hai matalaba yaha ki isa taraha kI rudhipUrNa dRSTi ko rakhakara hI vaha apane samasta laukika ucita aura Avazyaka kAryoM ko kiyA karatA hai| vaha apane hRdaya meM isa yAtakI sadA AzA rakhatA hai ki mujhe sadA sadharmAoMkA sahavAsa prAsa hotA rahe phalataH unake prati yathAyogya bhaktisampAdanakI bhAvanA rakhatA hai, prApta atharmAmoMke prati ucita satkAra karatA hai, apane sahAdhyAyI, gurujana, caturvidha saMgha, saMyamI, bahuzruta Adi sadguNiyoMke prati Adara evaM vinayapUrNa vyavahAra kiyA karatA hai| jo apane madharmA kisI mAdhi-mAnasika cintAsa vyathita haiM unakI usa cintAko nisvadya evaM samucita prakriyA se nivRtta karatA hai| aura jo kisI prakAra kI byAdhi-zArIrika bImArIse pIDita haiM unake rogakA bhI ucita evaM nirdoSa cikitsopacAra dvArA parihAra kiyA karatA hai / jinendra bhagavAn, jainAgama, AcArya, upAdhyAya, sAghuoMmeM sahAvayukta anunAga ke dvArA vizuddha bhakti ko dhAraNa kiyA karatA hai / isa taraha baha guNoM aura guNavAnoM meM zrAdara-vinaya, vaiyAvRtya tathA bhaktibhAvako dhAraNa karane vAlA sampagdRSTi vAtsalya guru se yukta mAnA jAnA hai| jisakI prati isaprakArakI nahIM hai-jA ratnatrayarUpa guNoM kI mUrti-muni Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caMdrikA TIkA aThArahavAM loka AryikA zrAvaka zrAvikAoM meM pramodabhAvase yukta nahIM hotA unake guNoM kA anurAgI hokara unake antara bahiraGga kaSToMko-- mAnasika zArIrika AdhivyAdhiyoM ko dUra karane meM niSkaTa rUpa se yathAyogya aura yathAzakya prayatnazIla nahIM hotA vaha jina dharmakA anurAgI haiM, anuyAyI haiM, zraddhAlu hai, rociSNu haiM, pratIti rakhanevAlA prazamAdiguNoM se yukta samyagdRSTi hai yaha kisataraha kahA jA sakatA hai| kyoMki vAstava meM samyagdRSTi jIva uparyukta guNa gharoM aura unase vibhUSita sudharmA vyaktiyoMmeM itanI adhika bhaktise yukta huA karatA hai ki manase bhI yaha kabhI bhI unake Upara Aye hue kaSTa ko sahana nahIM kara sakatA to phira apanA sarvasva arpaNa karake bhI unake kaSToM ko dUra karane meM kyoM cUkegA ? kabhI nahIM cUka sakatA / aisA avasara para yaha unake prati upekSita nahIM ho sktaa| vaha to aise prasaMga para viSNukumAra nikI taraha savarmA guNavAnoM ke prati apane mahAn se mahAn sAdhanoMkA sarvasva bhI arpaNa kara diyA karatA hai / vaha apane tana mana dhana ta vidyA vijJAna aura kalAkauzala adhikAra sampatti Adiko pUrNarUpase lagA kara unakA saMrakSaNa kiyA karatA hai / isa tarahakI bAhya pravRtti antaraMga samyagdarzanakA nidarzana' hai } Upara likhe anusAra samyagdarzana ke cAra zaMkA kAMkSA vicikitsA aura adRSTi prazaMsAsaMstava ke virodhI honeke kAraNa niSedharUpa cAra guNa dharmokA varNana aura tadanantara samyagdarzana ke prakaTa hojAnepara samyaktvasahita jIvakI sadharmA aura virmA ke prati kisa carahakI pravRtti huA karatI hai usako batAnevAle pravRtti - vidhirUpa cAra guNoMmeM se Adi ke sarmAoM ke sAtha honevAlI pravRtti se sambandhita tIna guNoM kA varNana samApta huaa| jisameM upagUhana yA upahaNa ke dvArA sadharmA ke doSa aura guNoM ke viSaya meM sthitIkaraNa ke dvArA yadi koI dharmA dharma ke viSaya meM zithila hai athavA zithila hone ke sammukha hai yadvA dharmameM sthita nahIM rahA hai - isa tarahase usakI kAlika asthitiko dUra karaneke sambandhameM, aura vAtsalya guNake dvArA yadi koI sadharmA kisI bhI antaraMga yA bahiraMga kAraNase AdhivyAdhigrasta hai, khina yA vipana hai, parISaha yA upasargase pIDita hai, Adhidaivika yA AvibhAMtika kaSTase saMkliSTa haiM, to usa samaya usake prati samyagdRSTikA kaisA vyavahAra huA karatA hai isa bAtako kramase batAyA gayA hai ava mukhyatayA vidharmAoM ke prati samyagdRSTikA vyavahAra kaisA huA karatA hai yA honA cAhiye isa ko spaSTa karanevAle vidhikA cauthe prabhAvanA aMgakA varNana karate haiM? ajJAnatimiravyAptimaSA kRtya yathAyatham / jinazAsanamAhAtmyaprakAzaH syAtprabhAvanA // 18 // -- 1-tapasaH prasyatrasyantaM yo na rakSati saMgatam / nRtaM ma darzanAd bAhyaH samayasthinijJaghanAt // yaza zrI somadeva surIne apane upAsakAdhyayanameM prabhAvanAko sAtaveM aura vAtsatyako mArane nambarapara bavAnA hai| isa taraha varNana kramameM samTadaM pAyA jAtA hai| Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnakaraNDa zrAvakAcAra artha - - zrajJAnarUpI andhakArake prasArako jisa tarahase bhI dUra karake jinazAsanake mAhAtmya ko prakAzita karanA prabhAvanA hai| 148 prayojana --- zreyomArgarUpa rajatrayakA pradhAnabhUta aura sabase prathama zraza yA rA samyagdarzana hai usake honepara donoM hI aMza yA ratna - samyagjJAna aura samyaka cAritra avazya hote haiN| ataeva samyagdarzana ke liye prayatna karanA sabase prathama Avazyaka hai| jinakI vaha bAta nahIM huA hai unheM usakI prApti- utpatti ke liye aura jinako vaha prApta hogayA hai unheM usakI rakSA-vRddhi aura saphala banAne ke liye prayatna karanA cAhiye / samyagdarzanake ATha aMgoM kA yahAMpara jo varNana kiyA hai ve zarIra ke ATha aMgoMke samAna haiN| ataH zarIrake pratyeka aMgake samAna hI samyagdarzanake pratyeka aMgakA rakSaNa Adi karanA bhAvazyaka hai| inameM se pahale cAra agoMke dvArA samyagdarzanarUpa zarIrakI aticaraNase rakhA hotI hai / usake bAda upagUhanAdi tIna goke dvArA bhI usakI rakSA to hotI hai parantu sAtha hI trizuddhi kI vRddhi aura saphalatAkI lantri bhI hotI haiN| inameM se pahale sAtoM 'moMse sambandhita viSaya vahIM para saMbhava ho sakate haiM jahA~para ki samyagdarzanakA satva hai - jinako samyagdarzana prApta haiM / kiMtu jinako samyagdarzana prApta hI nahIM huA hai vahAMpara kyA honA cAhiye yA usako kyA karanA cAhiye isa sambandhameM spaSTIkaraNakI zrAvazyakatA hai| isa antima prabhAvanA zragakA varNana usI AvazyakatA ko pUrNa karatA hai / samyagdarzana kI utpatti va aura para donoM meM hI saMbhava hai / mumukSu bhavya prANIko sabase prathama apanI hI AtmAyeM samyagdarzana ko prakaTa karane kA prayatna karanA caahiye| kiMtu yathAzakya dusarI AtmAoM meM bhI usako prakAzita karanekA prayatna karanA cAhiye / zrAgama meM anyatra prabhAvanA zragakA svarUpa batAte hue jo ullekha kiyA gayA hai usase apane hI bhItara samyagdarzana ko prakaTa karane ke upadezakI mukhyatA spaSTa hotI hai| isake sivAya yaha bhI kahA gayA hai ki "zrAdahirda kAdavvaM jai sakkai parahiMdaM ca kAvyaM / yadahida para hidA - ho AdahidaM muSTha kAdavvaM // " arthAt prathama to Atmahita karanA cAhiye / aura phira yadi ho make to parahita bhI karanA cAhiye / paraMtu zrAtmahita aura parahita ina donoM meM Atmahita acchI taraha karanA cAhiye zrataeva spaSTa hai ki apanI AtmAmeM samyagdarzanako prakaTa karane ke lie sabase prathama aura sabase adhika prayatna karanA cAhiye / prakRta kArikAmeM prabhAvanAkA svarUpa likhA hai usameM bhI aisA koI ullekha nahIM hai ki jisase apane meM hI athavA paraseM hI usako prakaTa karanekA ikatarphA artha kiyA jA ske| kiMtu isakA artha donoM hI tarapha hotA hai| kyoMki isameM kevala itanA hI kahA gayA hai ki ajJAna ke prasAra ko haTAkara jinazAsana ke mAhAtmya ko prakaTa karanA caahiye| ataeva isase mAjuma hotA hai prabhAvanIyo ratnazyatejasA satatameva / nAmaH tapo jina pUjAbhiyAtizayaizca jinavargaH // 1 Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ badrikA TIkA aThArahavAM zloka 14 ki graMthakAra kA Azaya donoMhI tarapha hai / arthAt sva aura para donoM meM hI ajJAnako dUra karane aura jina zAsana ke mahatva ko sthApita karane kA nAma prabhAvanA hai aisA isakA Azaya hai| kiMtu svayaM jisake bhItara samyagdarzana prakaTa hogayA hai yaha jaisI kucha parameM prabhAvamA kara sakatA hai vaisI anya nahIM / jo svayaM hI ajJAna se vyApta hai tathA jina zAsana ke mAhAtmpake vAstavika prakAza se rahita hai, vaha dUsareko uma ajJAnAndhakArase rahita aura ukta prAlIka se prakAzita kisa taraha kara sakatA hai ? nahIM kara sakanA / isa bAta para vicAra karanese mAluma hotA hai ki vAstava meM samyagdRSTi jIva hI parameM prabhAvanA karane kA adhikArI hai| dUsarI bAta yaha bhI vicAraNIya hai ki yadi dUsaroM meM dharmake prabhAvako utpama karanekI rIti nIti yA kRtiko kabhI bhI kisIbhI taraha yadi mukhya na mAnA jAyagA to zreyomArgakI paramparA kisa taraha cAlU raha sakatI hai| vaha to avazyahI eka na eka dina samApta ho jaaygii| ari yaha ThIka hai ki sarvajJa bhagavAnake kathanAnusAra mokSamArgakA saMsAramai nirandhaya vinAza kabhI nahIM ho sakatA / vaha anAdyananta hai / anAdikAlase hai| aura ananta kAlataka rhegaa| kiMtu yaha to dravyAdhika nayase usake eka anvayI svarUpakA nidarzana mAtra hai| yaha vaiyaktika midi ke kArya kAraNabhAva ko nahIM batAtA / sarvajJake jJAna aura vaiyaktika siddhi prAdi meM zAnazeya sambandha to kahA jA sakatA hai parantu kAryakAraNa sambandha nahIM mAnA yA kahA jA sktaa| aura pratyeka kArya kI siddhi antaraMga bahiraMga kAraNApekSa hai / kisIbhI kArya kI niSpati usakI antaraMga yogyatA aura bAhya nimisake kAraNoMpara nirbhara hai| ataeva pratyeka samyagdRSTikA yaha bhI mukhya kartavya ho jAtA hai ki vaha mokSamArgaka asAdhAraNa aMga samyagdarzana kI saMtati ke pravAha ko avyuchina manAye rakhane ke lie dUsarI AtmAoMmeM se ajJAnAndhakArako dUra kara jinazAsana-ralatraya rUpa guNoM ko prakAzita kare aura karatA rahe / yadyapi isa viSaya meM samyagdRSTi kI pravRtti svataH hI huA karatI hai| phira bhI kartavyo Azaya ko vyakta karanA isa kArikAkA prayojana hai| zabdoMkA sAmAnya-vizeSa artha ajJAna zabdase jJAnakA sarvathA abhAva yA apUrNa artha na lekara asamIcIna yA mithyAjJAna atha grahaNa karanA cAhiye / yahI kAraNa hai ki usako timira kA rUpa dekara batAyA gayA hai| dUsarI bAta yaha hai ki jJAnakA sarvathA abhAva hotA nahIM / yadi aisA ho to sabhI guNoM aura dravyoM kA prabhAva kA prasaMga A sakatA hai| tathA jaztaka kevalajJAna nahIM hotA tabataka pratyeka vyaktikA jJAna chadmastha hone ke kAraNa apUrva hI rahA karatA hai| atapaya jo jJAna mohapariNAma meM prAcchanna hai athavA pratibhAsamAna viSaya ke svarUpa se vAstavameM vyabhicarita hai vahI mAna 'sAna zabdase kahA jAtA hai / matalaba yaha ki yahAMpara prajJAna se abhiprAya midhyAjJAna kA hI lenA caahiye| jisataraha andhakAra ke sarvatra vyApta ho jAnepara pAsa kA bhI padArtha dRSTigocara nahIM hotA usItaraha jabataka ajJAna midhyAjJAna jIvoMke antaraMga meM vyApta hai sanataka unako -svAvabhAsanAzaktasya parAvabhAsakaravAyogAta / Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14.0 1 pAsakA apanA bhI svarUpa dikhAI nahIM paDatA / vAstavameM apane viSaya meM yA to avyavasita yA zaMkita athavA viparyasta rahA karatA hai / sArAhI jagat nibiDa andhakAra ke samAna ina tInoM hI ajJAnoMse vyApta haiM, jinake ki kAraNa apanA svarUpa yA hita dikhAI nahIM paDatA ! apAkRtya--gaha eka kriyApada hai / vyAkaraNa ke anusAra vAkyameM yaha mukhya kriyApada nahIM haiM / mukhya kriyAke pUrva honevAlI yA kI jAnevAlI athavA pAI jAnevAlI kriyAkA yaha poSa karAtA hai| mukhya kriyA to jinazAsana ke mAhAtmyako prakAzita karanA hai| kiMtu prakRta kRdanta kriyApada kA mukhyatayA Azaya yaha hai ki jabataka jIvoMka antaraMga meM ajJAna timira vyApta hai tavataka unake bhItara jinazAsana ke mAhAtmya kA prakAza udbhUta nahI ho sakatA / jisa taraha malina vastrapara koI bhI raMga macchItaraha nahIM caDha sakatA / athavA kAle raMgapara dUsarA raMga asara nahIM karatA, usI prakAra janataka AtmA mithyAjJAnarUpI timira se malina yA kAlI ho rahI taka usapara sadupadezakA koI bhI pariNAma nahIM huA karatA, tIna prakArakI mAnI gaI pariNatiyoMmeM krama bhI yahI hai ki pApa para kiyA guma pariNati aura puNya parivati ke chUTe binA vItarAga - zuddha pariNati nahIM huA karatI / thataH jisataraha rAtrIke abhAvapUrvakahI prAtaHkAla huA karatA hai usIprakAra ajJAnake vinaSTa honeparahI jinazAsana ke mAhAtmyakA prakAza huA karatA hai / yathAyatham -- isa zabdakA Azaya itanA hI hai ki jisa upAya se bhI zakya ho usI upAya se / kiMtu isa upAya se yaha bala grahaNa nahIM karanA cAhiye ki prabhAvanA ke liye anucita upAyakA bhI Azraya liyA jA sakatA hai / athavA yahAMpara AcArya yadvA tadvA- ucita anucita kisI bhI taraha se prabhAvanA karanekA upadeza derahe haiM / kiMtu yahAM Azaya ucita upAya kAhI Azraya lenekA haiN| hAM, prabhAvanA ke liye jo ucitarUpa aneka upAya saMbhava hai unameMkhe prasaMgAnusAra jo bhI upAya Avazyaka ho usakA Azraya lenA cAhiye yahI graMthakArakA Azaya hai| yahAM para yaha bAta bhI dhyAna meM rahanI cAhiye ki ucita pravRcike virodha meM honevAle kArya AkramaNa - khaMDana Adike viruddha pravRttiko anucita nahIM mAnA yA kahA jA sakatA / kyoM ki jisa taraha niSedha kA niSedha vidhi hotA hai usIprakAra anucita AkramaNa yA virodhakI nivRti athavA parihAra ke liye jo bhI upAya kAma meM liyA jAtA hai vaha bhI ucita hI mAnA jA sakatA hai| I prabhAvanA aMga meM prasiddha hue jina mahAn vyaktiyoMkA nAmollekha kiyA jAtA hai unake itivana kA adhyayana karanepara mAluma hotA hai ki unhoMne kisI ke Upara anyAyapUrNa AkramaNa .. karake dharma kI prabhAvanA nahIM kii| jinhoMne bhI prabhAvanA kI hai unhoMne prAya: karake apane siddhAnta 1- hitameSa na veti kazcana, bhajate'nyaH khalu tatra saMzayam / viparItaruciH paro jagat - tribhirazAnatamomirAsam // 0 0 2--badhA anavikramya iti yathAyamam / Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAdakA TIkA aThAraha zloka yA mAnya dharma kI mahattA, nibAMdhasatyatA, aura vAstavika kalyANakAritAkA bodha karAkara vicAra parivartana ke dvArA hI prabhAvanA kI hai| hAM ! sadAcita AvazyakatA par3ane para dUsaroM ke dvArA hone pAle AkramaNa ke nivAraNa meM jinhone apanI zakti lagAkara dharmako prabhAvanA kI hai vaha vAstava meM dekhAjAya to AkramamA nahIM, balki aAkramaNa se apanI rakSAkA prakAra mAtra kahA jA AcArya banAyathaM zada ko dehalodIpaka nyAya se ajJAna ke apAkaraNaaura jinazAsana kI mahattA ke prakAzana ke madhyameM rakhakara isa bAta ko spaSTa karadiyA hai ki ina donoM hI kAryoM ke liye kabara kinara upAyoM kA avalambana liyA jAya isaliye kinhI khAsa upAyoM kA hI nAma athavA unakI saMkhyA Adi nizcita nahIM kI jA sakatI / isakA nizcaya to prasaGga ke anusAra kiyA jA sakatA hai / phira bhI granthAntaroM meM prAcAryoMne una upAyoMkA nAmollekha kara digdarzana bhI karAdiyA hai / yathA-aziyita dAna tapa jinapUjA aura vidyA Adi / yadyapi sAmAnyatayA gRhasthoM aura muniyoM meM prabhAvanA ke liye pAye jA sakane vAle prAyaH sabhI upAyoMkA ina cAra upAyoMmeM samAveza ho jAtA hai phira bhI vizeSa dRSTi se vicAra karanepara isake sivAya aura bhI kucha aisI pravRttiyAM haiM jo ki jaina dhamakI prabhAvanA kA sAkSAt athavA paramparA kAraNa ho jAtI haiM ho sakatI haiM, athavA kahI jA sakatI haiN| udAharaNArtha---nyAyyavRtti, ahiMsakatA, dayAlutA, paropakAratA, satyaniSThA, pavitratA sadAcAra, viveka, kRtajJatA aura AryavyavahAra aadi| jaina dharmake anuyAyI vyakti yadi adhika se adhika pramANa meM aura adhika se adhika saMkhyA meM ina guNoM kA pAlana karanevAle hoM to niHsaMdeha vaha ajana samAja para jainadharmake prabhAvakA kAraNa bana jA sakatA hai / hiMsA corI balAtkAra rAjadroha vivAgadhAta jaise bhayaMkara pApa karanevAle vyaktiyoMkI saMkhyA Aja jainadharmake anuyApiyoMmeM nahIM hai athavA nahIM ke barAbara hai yaha avazyahI jainasamAja ke liye gauravakI vastu hai| isI taraha jaina dharmake anuyAyiyoM ke vidhirUpa kAryoMmeM bhI yadi anyadharmI logoMkI apekSA padi. atA satyatA hitapitA Adi adhika evaM asAdhAraNarUpase pAI jAtI hai to kahA jA sakatA hai ki vaha jaina dharmake saMskAroM kI prabhAvanAkA hI pariNAma yA phala hai| jinshaasnmaahaatmyprkaashH|-yaatmhitke vAstavika sAdhanakA upadeza hI jinazAsana hai usakI asAdhAraNa utkRSTa pavitra hitasAthanatAkA rahasya sarvopari mahAn hai / isIkA nAma tIrtha hai| prAsImAtrakA vAstavika hita yadi ho sakatA hai to isake anusAra calanepara hI ho sakatA hai| saMsArI prANI kisI gati yoni yA avasthAmeM kyoM na ho aura kyoM na rahe vaha tabataka duHkhI hI hai vaha duHkhoMse unmukta nahIM ho sakatA jabataka ki vaha jinazAsanase yahita banA huA hai| 1-AtmA prabhAvanIyo ratnatrayatejasA satatamava / dAna tapo jinapUjA vidyAtizayaizca jinadharmaH / / pu. mila / caityAcaityAlayanistapobhirvividhAtmakaH / pUjAmahAyajAyaizca nmArgaprabhAvamam / / parA0 Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 145 cara jinhoMne ajJAna moha aura daurbalyako nirmUla naSTa kara apane pUrNa jJAna sukha zAnti tathA ananta balako prApta karake jo nizcita nirvAdha nirAkula svAdhIna parivartya ananta sukhakA svarUpa eva usakI siddhikA mArga batAyA hai, ve aura unakA vaha nirdiSTa mArga hI sarvathA satya hai aura upAdeva hai / usIse saMsAra aura tApatraya sadA ke liye chUTa sakate haiN| isa tarahakI jJAnameM pratIti kI tAkA zrA jAnA hI jisako ki Astikya Adi zabdoMse bhI kahA jAtA hai, jinazAsana ke mAhAtmyakA prakAza honA hai| jisake ki honepara usa mArga aura usake vakta ke prati usake hRdayameM bhakti tuSTi pramoda ruci Adi kA bhAva jAgRta hotA aura prathama saMvega anukampA Adi guru prakaTa hojAyA karate haiN| kyoMki Atmahitake sacce virodhI yA bAdhaka apane hI bhItara cira kAlase--anAdisaM sAmrAjya jamAkara baiThe hue aura usa AtmAko gulAma- dAsa banAkara usapara zAsana karanevAloM meM moha rAjA ajJAna mantrI kSobha senApati aura daurbalya gRhamantrIkA kAmakaranevAle hI mukhya hai| inako nirmUla naSTa karake unapara vijaya prApta karanevAlekI hI "jina" yaha anvartha saMjJA haiM / kisI vyaktivizeSakA yaha vaisA nAma nahIM haiM jaisA ki loka meM kevala nikSeparUpa se vyavahAra calAna ke liye nirdhaka ratiyA jAtA hai| yahI kAraNa hai ki jainadharma kisI eka vyaktike nAmase sambaddha tathA usIke upadezapara nirbhara nahIM hai / jisa mArgapara calakara unhoMne trailokyavijayI jina vyavasthA prApta kI haiM unake dvArA batAye hue usI upAyakA nAma jinazAsana haiN| usakA mAhAtmya lokottara asAdhAraNa hai| laukika kisI bhI kAryakI siddhi para padArthoM kI apekSA pradhAna huA karatI haiM, kyoMki ve svAdhIna nahIM haiM tathA prayatna karanepara bhI unakI siddhi nizcita nahIM hai aura ve zuddha nahIM rahA karate unakA paripAka bhI abhISTa hI nahIM huA karatA / phira ve asthAyI to rahA hI karate haiN| kiMtu yaha jinendra bhagavAnkA zAsana inase sarvathA viparIta hI phalako utpanna karatA hai| isakA phala niyata hai, sthAyI hai, zuddha hai, abhISTa hai, nirapekSa hai, aura svataMtra haiN| sabase bar3I vizeSatA isameM yaha haiM ki kisI bhI jIvako eka vAramI aura kamase kama samaya keliye bhI - anta hUrtakeliye bhI yadi vaha hastagata - prApta hojAya to phira vIna lokameM aura koI bhI zakti aisI nahIM hai jo usa vAstava meM abhISTa vijaya se roka ske| yahI kAraNa hai ki isa upAyako prApta karanevAle AtmA mahAn huA karate haiM aura unakI vaha asAdhAraNa zaktikI yogyatA hI jinazAsanakA mAhAtmya hai / isa zAMta ke AvirbhAvako hI samyaktva kahate haiN| vijayase matalava karmoM kI zaktike parAbhUta karanese haiN| kyoMki isa zaktike AvirbhUta hojAnepara karmoMmeM jo jIvako paMcavidhisaMsaraNa karAne kI yogyatA hai vaha usI samaya naSTa hojAtI hai| yahI usakI sarva prathama aura mahAn lAkocara vijaya hai / prakAza - zabda se vyApa udyota yA rUpagukhakI paryAya nahIM lenI cAhiye jo ki pulakI Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 153 caMdrikA TIkA aThArahavAM lIka paryAya haiN| yahAM to pahala se sarvathA bhinna zrAtmAkI zaktikeM prakaTa honeko hI prakAzazabda se manA cAhiye / zrAtmAkI isa zaktike prakaTa honepara usake pratyeka guNa apane vAstavika meM jAte hai / yadyapi AtmAko aura usake una anantaguNoMko apane pUrNa vizuddharUpameM AnaM keliye kucha samayakI apekSA rahatI hai jisakA ki sAmAnyatayA pramANa antarmuhUrta se lekara artha pulaparivartanataka batAyA hai ki bhI yaha niyakti ke prakaTa hojAne para isa avadhi ke bhItara jIvAtmA bahirAtma avasthAko choDakara aura yantarAtma avasthAko zakara paramAtma avasthAko prApta avazya karaletA hai| yaha mAhAtmya jinazAsana meM hI hai, anya kisI bhI nahIM haiN| yahI kAraNa hai ki usako hamane lokottara kahA hai| jisakA svarUpa lokost aura phala lokottara phira usake mAhAtmyako -- lokameM pAye jAnevAle anya kisI bhI padArthase jo saMbhava nahIM usa asAdhAraNa atizayako lokottara kyoM na mAnA jAya / prabhAvanA -- yadyapi yaha zabda va pUrvaka bhrU dhAtuse hI banA 2 haiM kiMtu vaha do taraha se vana haiM - curAdigaNako vic pratyaya hokara athavA prayojaka artha meM zic pratyaya hokara ! donoM meM vizeSatA hai vaha prayojya prayojaka kI hai| sakatA tAtparya yaha hai ki prabhAvanA ke viSaya sva aura para donoM hI ho sakate haiN| kyoMki jisataraha samyagdarzanAdi guNoMko apanI AtmA meM prakAzita kiyA jAtA hai yA kiyA jA sakatA hai usI taraha parameM bhii| jaba apane hI bhItara udbhUta honevAle yA kiye jAnevAle samyagdarzana kI vivakSA ho vahAM prayojya kI apekSA murUSa hotI haiN| aura jaba dUsarI AtmAmeM usake prakA zita karane ke lie kiye gaye prayatna kI vivakSA ho to vahAM prayojakatAkI mukhyatA hogI / sampadarzana ke nisargaja aura adhigama meM se prathama bhedameM dezanAke nimitta hote hue bhI usa kI gaNanA mAnI jAtI hai| kyoMki alpaprayana kI avasthA meM usa prayatnako mukhya nahIM mAnA jAtA | parantu vahI dezanA kA prayatna yadi bAra bAra aura adhikatA ke sAtha kiyA jAya aura usase samyagdarzana prakaTa ho to vahAM prayatna kI mukhyatA mAnI jAtI hai| usako adhigamaja samyadarzana karate haiN| yaha vivakSA kI bAta hai| kyoMki sAmAnyatayA donoMhI samyagdarzanoMmeM dezanA nimitca huA karatI hai| isItaraha viSaya athavA adhikaraNa ke sambandha meM samajhanA cAhiye / jaba apane hI bhItara svayaM samyagdarzana ke prakAzita karanekI vivakSA ho to vahAM prayojya dharmakI murupatA hogii| aura jaba dUsare vyakti kI AtmA meM usake udbhUta karane ke lie kie gaye prayatna kI apekSA ho to vahAM prayojaka arthako mulyatA hogii| yahI kAraNa ki upagUhanAdikI taraha 1-"zama-vandha-sAmyasthaulya saMsthAna -meva--tamakA yAta podyotavantazca" taH sU0 2---pra-bhu-ni--ana-TAp / 3 - nisargo vApi tadAma kAradvayam / samyaktvA pumAn bhasmAdapAnApAyAsasaH / ityAdi barA0 0 292 / 20 - Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nikaraNDa prAvakAcAra prabhAvanA ke bhI sva aura para donoMhI viSaya mAna gaye haiN| apanehI bhItara ratnatrayako prakAzita karanA svapakI prabhAvanA aura dUsare kI AtmAmeM unake prakAzita karane ko para kI prabhAvanA kahA hai / dhyAna rahe samyagdarzana ke ina ATha aMgAmeM se niSedharUpa pahale cAra aMga apanIhI apekSA mukhyatayA rakhate haiM / aura vidhirUpase jinameM kartavyakA bodha karAyA gayA hai aise cAroMhI upagUhanAdi aMgoM meM mukyatA parakI hai / yadyapi unakA pAlana svayaM bhI huA karatA hai / ina vidhirUpa cAra aMgoM meM se tIna kA sambandha anya madhAoMse aura isa prabhAvanA kA sambandha mukhyatayA vidhAoM se hai| vidharmAoM meM pAye jAne vAlA abAna tIna tarahakA ho sakatA haiM--saMzaya viparyaya aura anadhyavasAya / inameM se antima prAyaH atIta aura pahale dono gRhIta huA karate haiM yahI kAraNa hai ki agRhIta athavA anadhyavasAyamA ajJAnako timira-cora andhakArakI upamA dI hai / jaisA ki anya granthakAroMne bhI kiyA hai| 'kepAJcidanyatamasaHyate'gRhItaM grahAyate'nyeSAm / mithyAtvamiha gRhItaM zalyati sAMzayikabhaparapAm / / athayA--hitameva na vetti kazcana bhajatenyaH khalu tatra saMzayam / ziNIcaH gara. jagat vimirajJAnAmAbhirAhatam / / ima ajJAna aMdhakAra ko dUra karane ke lie aneka upAya batAye3 hai| unameMse yahAM graMthakAra ne kisIkA nAmollekha na karake 'yathAyatham' zabdakA hI ullekha karadiyA hai ataeva kaba kahAM kisa upAyase usako dUra kiyA jAya to usakA uttara yahI hai ki jaba jahAM jI bhI ucita pratIta ho aura jisase vaha dara ho ske| jaisA ki paM0 AzAdhara jIne bhI kahA hai ki 'yo yathaivAnuvalyaH sthAca tathaivAnuvartayet / zrajJAna jaba ki andhakAra ke samAna hai taba usakaM virodhI jinazA. sana ke mAhAtmyako prakAza tumSa kahanA ucita hI haiN| nibiDa andhakArameM kahA jAtA hai ki apanA hAtha bhI dikhAI nahIM detA usI prakAra ajJAnakA mAhAtmya bhI vahI samajhanA cAhiye jahApara ki apanI AtmAkA vAstavika svarUpa dikhAI nahI paDe / isIlie usako bAhiSTi kahA jAtA hai| jisataraha unlU ko andhakAra meM bAharakI sabhI cIjeM dikhAI par3atI hai parantu sUryakA prakAza dekhane meM aura usa prakAza meM anya vastuoMko dekhane meM bhI vaha asamartha hai / usI prakAra bahiSTi sthUla jagata kI dekha sakatA hai parantu AtmAke prakAza ko nahIM dekha sakatA / vaha AtmAke satya prakAzako dekhanameM usI prakAra asamartha ho jAyA karatA he jase ki samavazaraNa meM prabhavya puruSa bhavpakUTa ke dekhane meN| Upara samyagdarzana ke niSeyarUpa cAra guNoMmeM antima amRdRSTi aMga kA varNana kiyA jAcukA hai yahAM vidhirUpa cAraguNoM meM aMtima prabhAvanA kA svarUpa batAyA gayA hai| ina -sAgAradhAmRta zra0 1 zloka / 2AcAyaM ghoranandA candraprabha cArana / 3-isakA ullekha pahale ho cukA hai|5--dhrmaamRt / 5-~bhavyakUtAkhyayA stUpA mAsvatkUTAstatopara / yAnamavyA ca pazyaMti prbhaavaanyaatkssnnaaH|| harivaMza 5-104 / Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caMdrikA TIkA aThArazA zoka donoM guNoM kA pahuna kucha nikaTa saMbandha hai / jo svayaM mUha dRSTi hai vaha prabhAvanA nahIM karasakatA dasaroM ko jinazAsanake mAhAtmya se prakAzita vahI vyakti kara sakatA hai jisakI ki hi svayaM amUha hai | amUhaddaSTi samyagdRSTi kI jinazAsana ke mAhAga ko prakAzita karane meM svabhArataH hI pravRttiyAM hayA hI karatI haiN| isa taraha kI pravRttiyAM yaha binA kisI zaMkA kAMkSA yA viciki sAke to karanA hI hai parantu vaimA karane meM vaha ajJAnAndhakAra ke kisI bhI dhAMzase mukSita bhI nahIM huA karatA / kyoMki esA hone se hI vaha jinazAsana ke mAhAtmpase dUsaroMko prabhAvita kara makatA hai| yaha bAta pahale dRSTAnoM dvArA bhI spaSTa kI jA cukI hai| samyagdarzana ke lakSaNA meM jo "aSTAMga" aisA kriyA vizeSaNa diyA thA usakA sASTIkaraNa karanekelie ATha agoMkA svarUpa yahA~ taka batAyA gayA hai / yahI eka vizeSaNa hai jo sampagdarzana ke vAstavika svarUpa ko batAtA hai / yadyapi prAcAryoMne apane 2 prakaraNa para samyagdarzana ke bhinna 2 anya aneka prakAra se bhI lakSaNa batAye haiM parantu prakana lakSaNa meM una sabhI kA prAyaH anna rbhAva hojAtA hai| samyagdarzana ke ATha aMga bhI dUsarI 2 tarahase anyatra nAryoMne batAye hai| kinta yahA para batAye gaye ye bAta aga apanI eka viziya asAbhAratA rakhate haiN| kyoMki inake dvArA sampagdarzana ke svarUpakA vidhipratipevarUpa donoM hI taraha paricaya prApta hotA hai| yahAera prathamAnuyoga karamAnuyoga caraNAnuyoga aura dravyAnuyoga isa taraha cAroM hI anuyogoM meM varNita samyagdarzana se sambandhita samasta taccoM ko daSTi meM rassAgayA hai| tathA sampagdarzana ke astitvAta anumAnadvArA jJAna honekeliye sAdhanarUpa meM batAyegaye prazama saMvega anukampA aura AstikyakA bhI inake sAtha avinAbhAva siddha hotA hai | aura niranicAra sampagdarzana se yukta jIvako antati aura bahiH pravRni kisa taraha kI huA karatI hai isa bAtakA bhI inase doSa hojAtA hai| paurANika evaM aitihAsika jina mahAna vyaktiyoMne uparyukta sampagdarzana ke pITha zrIgoMkA bhAdarza pAlana kiyA unakA nAmola kha svayaM granthakAra Age kara rahe haiN| dhyAna rahe ye nAma eka eka aMgake pAlana karanemeM Adarza vyaktiyoMke haiN| jinake ki caritrakA adhyayana karane se isa vAtakI zikSA milatI hai ki kisI bhI aMgakA pAlana zrAdarza rUpameM kisa taraha honA cAhiye aura una meM se usa kevala eka hI aMgakA pAlana jabaki unako ananta adhinazvara nidhi pUrNa siddha avasthAtakakA kAraNa vanagayA to sampUrNa aMgoMse yukta samyagdarzana ke prApta karane vAle vyakti yadi sahaja hI paramApta avasthAko prApta karaleM to isameM zrAzcarya hI kyA hai| samyagdarzana kI udbhUti apane vipakSI mohanIya karmakI pAMca athavA sAta prakRtiyoM ke upazama saya athavA kSayopazamase huA karatI haiN| anAdi midhyAdRSTi jIva ke darzanamohanIyakI e mithyAtva aura cAritramohanIya meM parigaNita cAra anantAnubandhI kapAyoM ke upazamase sarvaprathama 5-savezroNijyeo nindA garahA ya uvasamo bhayo / pacchama anukaMpA aguNA iti sammate Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - -h r (lakaraNzrAvakAcAra aupazamika samyagdarzana huA karatA hai / isake bAda zAyopazamika evaM kSAyika huA karatA hai| isakeliye jina 2 mAvazyaka evaM asAdhAraNa kAraNoMkI AvazyakatA hai; unakAraNoM ke dvArA jo kAryarUpa samyagdarzana kI niSpatti hotI hai tathA itaH para jo phala hotA hai ina tInoM meM se madhyavarNa samyagdarzana avazya hI apane kAraNa aura kArya kA bodha karAdetA hai / kyoM ki koI bhI kArya jisataraha apane kAraNakA anumAna karAtA hai usItaraha samartha kAraNa bhI apane kArya kA anumApaka humA karatA hai| kyoMki jisataraha samyagdarzana apane kAraNoM se janya hai usI prakAra apane phalakA janaka bhI hai / ataH ina tInoMkI parasparameM vyApti bhI avyabhicArita hai| aura isI liye yadi koI kAraNa ko, koI kArya ko aura koI phala ko yathavA koi usake kamAko bhI samyagdarzana nAma se kahatA hai to vaha kathana mithyA nahIM hai kyoMki samyagdarzana se sambandhita bhima 2 viSayoM ko bhI ve sUcita avazya karate haiN| kahAMpara vaha zabda kisa viSayako sUcita karatA hai yaha bAta usake sAdhanabheda se jAnI jA sakatI hai| yahI kAraNa hai ki AcAryoM ne darzana jJAna cAritra zabdoM kI aura unake itara vyAvartaka-mithyAdarzanAdikase unakI bhinnatA sUcita karanevAle vizeSaNa rUpa samyaka zabda kI kata sAdhana kama sAdhana karaNa sAdhana aura bhAvasAdhana pAdirUpa se bhinna prakAra kI nirukti kI hai / yadyapi ye bhinna 2 sAdhanasiddha samyagdarzanAdi zabda apane 2 bhinna 2 aMzako hI mukhyatayA bhUcita karate hai phira bhI meM vibhinna aMza yA viSaya paraspara viruddha nahIM haiN| kyoMki upayukta cAroM hI sAdhanoM se siddha samyagdarzana Adika eka hI AtmAmeM aura eka hI samaya meM pAye jAte haiM / kintu unakA yugapan varNana azakya hone se eka ko mukhya panAkara aura zeSa tIna ko unake annabhUna kara varNana kiyA gayA hai aura kiyA jAtA hai| ___yahI kAraNa hai ki prAyaH prathamAnuyogameM bhAvasAdhana, karaNAnuyoga meM karaNa sAdhana, caraNAnuyoga meM karmasAdhana sathA dravyAnuyoga meM kartR sAdhana samyagdarzana Adi kI zivakSA mukhya rahA karatI hai / isa taraha yadyapi samyadarzanAdi zabdoM kA sAdhana bhedake anusAra artha bheda hotA hai phira bhI vAcaka zabda ke rUpameM koI antara nahIM hai| ata eva yadyapi prakRta meM prayukta una zabdoM kA prasAraNa ke anusAra sImita artha karanA yuktiyukta homA. parantu anyatra vivAdita atha se prakRta artha meM virodha samajhanA yuktiyukta evaM ucita na hogaa| matalaba yahI hai ki anya prathamAnuyogAdi mAgama granthoM meM samyagdarzanAdi ke jo bhinna 2 lakSaNa kiye haiM una sabakA viSayabheda to hai parantu una meM paraspara koI nirodha nahIM hai kyoMki sabhI granthakartAoMna jo ki sabhI sarvajJa ke bhAgama kI prAmAya evaM anekAnta saca ke marmajJa hadasamyagdRSTi to the hI prAyaH mahAvratI hI hai, eka viSayako mukhya banAkara aura zeSa viSayoM se virodha na par3e isa bAvako bhI dRSTi meM rakha kara hI varNana kiyA hai yahI vAta prakRta andha meM bhI pAI jAtI hai aura samajhanI caahiye| ra-daravA parokSAmukha a03 sUtra naM. 54, 66, 73 ! Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ patrikA TIkA aThArahavA 157 prarAma saMvega anukampA aura Astikya ye samyagdarzana ke lakSaNa-cinha mAne gaye haiN| dhyAna rahe ye sarAga samyagdarzanake hI lakSaNa haiM na ki vItarAga samyagdarzanake / isakA artha yaha nahI hai ki vItarAga vyaktiyoMke prazamAdika bhAga pAye hI nahIM jaate| kiMtu unake hajura bAdha ceSTA nahI pAI jAtI kevala Atma vizuddhi mAtra hI unakA phala hai / sarAga aura vItarAga vizeSaNa svAmibhedake kAraNa haiN| sarAga vyaktiyoMke samyagdarzanakI sAgara aura vItarAga vyaktiyoMke samyagdarzanako vItarAga kahate haiN| yoM to sAmAnyatayA antaH pariNAmI dRSTise sUkSma sAmparAya guNasthAna taka sabhI jIva sarAga haiM phira bhI brAhma ceSTAoM kI apekSA cha guNasthAna taka vyakti saca sarAga aura usase Uparake sabhI vItarAga mAne gaye hU~ ! phalataH yaha bAta samajha meM A jAyagI ke cauthe pAMcave aura chaThe guNasthAnavAloMke samyagdarzanakA unakI asAdhAraNa ceSTA Adise parilakSita lakSaNasbha prazamAdiko dekhakara anumAna ho sakatA hai aura usase yaha jAnA jA sakatA hai ki isake samyagdarzana hai| yadyapi samyagdarzana amUrta AtmAkA amUrta hI guNa haiM / indriyoMdvArA usakA grahaNa nahIM ho sakatA phira bhI saMsArAvasthA meM karmabaddha honeke kAraNa AtmAko kathaMcita mUrta bhI mAnA hai| aisA yadi na ho to saMsArake sabhI vyavahAra, adhika kyA mokSamArgakA upadeza aura usakA pAlana bhI vyartha hI siddha ho jAyagA / zrataeva kathaMcita mUrta AtmAke guNakA usake sahacArI yA avinA-bhAvI guNadharma yA kAryakI dekhakara anumAna ho sakatA hai aura jAnA jA sakatA hai ki jaba isa tarahakI ceSTA pAI jAtI hai to usakA avinAbhAvI samyagdarzana bhI yahAM hai / udAharaNArtha- purupakI pauruSa zakti haiM-dekhanemeM nahIM AtI phira bhI anAramaya, apatyItpAdana aufenant avalambana aura kRtanirvahaNa kAryako samApta karake rahanA ina cAra kAryoM dvArA vaha bhI jAnI jA sakatI haiN| usI prakAra adRzya bhI samyagdarzana prazama saMvega anukampA aura zrAstikyake dvArA jAnA jA sakatA hai / prazama AdikA artha batAyA jA cukA hai ki rAgAdike anudra kako prazama, saMsAra aura usa ke kAraNoMse bhayabhIta rahaneko saMvega, dayApariNAmako anukampA, aura taca yahAM hai isI prakArase hai na anya haiM na anya prakAra se haiM isa tarahakI chaha pratItiko vAstikya kahate haiN| Upara yaha bAta bhI batAI jA cukI hai ki samyagdarzanake pratipakSI karma mUlameM cAra anantAnubandhI kapAya aura eka mithyAtva hai / jinameM midhyAtva sarvopari hai / AtmAke sabhI guNa isase prabhAvita rahA karate 1- tat dvividhaM sarAgavItarAgaviSayabhedAta / prazamaM saMogAnukampA kyAthabhivya talakSaNaM prathamam / mAtmavizuddhimAzramitarat / saH si0 1-2 / 2--jJe sarAne sarAgaM syAccha mAdivyaktilakSaNam / virAge darzanaM tyAtmazuddhimAtraM virAgam ||amgAra 2051 | 3- dekho anagAradharmAmRta zloka 42 / 4-yathAhi puruSasya puruSaza tiriyamatIndriyApya ganAjanAMgasaMbhogApatyotpAdanena ca vipari dhairyAvalambanena vA prArabdhavastu nirvahana vA nizcetu N zakyate tathA AtmasvabhAvatayA'tisUkSmayatnamapi samyaktvaratnaM prazamasaMvegAnukampAstikvereva vAkyairAkalavisuM zakyam | yaza0 A0 650 323 / Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -Pray - -- - -- - - - -- --- -- - - salakarabhAvakAcAra haiM caitanya athavA jJAna zaktipara isake prabhAvakA pariNAma yaha hotA hai ki AtmA yA vastumAtrake tathAbhUta svasapake viSaya meM vaha jIva saMbaMdhA ni:zaMka nahIM ho paataa| AtmAkaM vAstavika sarUpa ke viSayameM usako saMzaya athavA viparyAsa yadrA anadhyavasAya banA hI rahatA hai| kiMtu mithyAna kA udaya na rahanepara usa viSayameM usakI pratIti dRDha ho jAtI hai| dRSTimeM samyakatAlake yA jAne para usakI pratItikA svarUpa ThIka vaisA hI ho jAtA hai jaisA ki kArikA naMbara 11 meM batAyA gayA hai / isako Astikya kahate haiM phalataH niHzaMkita aMgake sAtha AstikyakA jo sambandha hai vaha spaSTa hai| ____ anantAnubandhI catuSka do bhAgoMmeM vibhakta hai eka rAga aura dUsarA dveSa ! samyagdRSTiko anantAnubandhI sagake na rahaneme maMgArake kisI bhI viSayakI AkAMkSA nahIM rahatI phalata: ni:kAMkSa aMga svayaM bana jAtA hai| jabataka samyagdarzana nahIM hotA anantAnubandhI rAgake udayake kAraNa yaha jIvAtmA bahiSTi rahA karatA hai aura saMsArake sabhI priya laganevAle viSayoM meM kAMdhAvAn hI banA rahatA hai / usa rAgake haTa jAnepara vaha niHkAMza hojAtA hai phalataH yaha spaSTa hai ki sampagdarzana ke nikAMcaaMgake sAtha prazama bhAvakA ajahata sambandha haiM / anantAnubandhIkA dUsarA bhAga hai dveSa / isakA jabataka udaya rahatA hai mokSamAga usake viSaya athavA pAyatanoMmeM jIvako aruci athavA glAnira rahA karatI hai ! usa kaSAyake naSTa ho jAnese vaha nahIM hotii| vaha apane zuddha prAtmasvarUpakA rucimAna ho jAnese bAhya zarIrAdikase prItiko duHkharUpa saMsArameM bhramaNakA kAraNa samajhakara unase bhava mIna rahatA hai / phanataH usakA sampAdarzana nirvicikitma aura saMvegabhAva se yukta rahA karatA hai / tathA una sadhAoMke rAgAdise pIDita zarIrako dekhakara parama anukampAse yukta rahA karatA hai| ___ darzanamoha aura anantAnuSandhIkapAyake naSTa hojAnepara jJAna samyagvyapadezako prApta hojAtA hai| pramAmabhUta samyagjJAnakA phala AcAryoMne tIna prakArakA batAyA hai ---hAna, upAdAna aura upekSA heya saccoMmeM usakI pravRti nahIM huA krtii| samyagdarzanake virodhI kApatha, kApathastha , kutatva AdikameM yaha mana vacana kAyasa bhI saMparka nahIM karatA jaisAki kArikA naM. 14 meM amRdRSTitAkA svarUpa batAyA jA cukA hai| mohake udayase honevAlI mULa yA mUDhatA hI sabase bar3A caitanyakA bAta hai| phalataH isake viruddha caitanya kA athavA jIpake raSTikoNakA amUha canajAnA hI parama karuNAbhAva hai| jisake ki hojAnepara vaha sva aura parakA parama hitarUpa anugraha karane meM samartha ho jAyA karatA hai / vaha svayaM to bhAsmahitakA pAta karanevAle kApatha AdimeM triyogako pravRtta nahIM hI honedetA parantu jo usameM pravarsa1--rAga ude bhogabhAva lAgata suhAunese, vinA rAga aise lAge jaise nAga kAre haiN| ityAdi -amajanamanAcAmo nagnatvaM sthitibhojitA / mithyAhago vadantyetanmunardoSacatuSTayaga ityAdizamiza pAnopAdhAmopejhAraca phalam / parIkSA mukh| Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -AAAm-- --LAAAAA-- padrikA TIkA aThArahavA lIka mAna haiM unheM bhI usase yathAzakya vacAne kA prayatna kiyA karatA hai / kiMtu dhyAna rahe prayatna karane para bhI saphalatA nahIM milatI to una tIvra mohI jIvApara vaha dveSa nahIM karatA / yadi kApathAdima rAga nahIM hai to usake nivAraNake prayatnameM asaphalatA milanepara use dUrI bhI nahIM hotaa| yaha rAgadvapakA prabhAva hI usakI upekSA hai| vaha parama karuNAdhAn honeke kAraNa apAyavicaya yA upAyavicaya nAmaka thamadhyAnakA pAlana kiyA karatA hai| jo ki prAnmAko vizuddha banAnevAlA hai / athavA nimisa' milanepara lokotara puNya karma tIrthakara prakRtike bandhakA bhI kAraNa hojAyA karatA hai| dUsarI bAta yaha hai ki darzanamohake udayakA prabhAva jisa taraha upayoga para par3atA hai usI taraha cAritra para bhI avazya paDatA hai| kyoMki darzanamohake udayakA abhAva hue vinA cAritramohaka udayakA prabhAva nahIM huA karatA / cAritrakA sambandha cAritramohake yopazamAdise to hai hI sAtha hI vIryaguNase bhI haiM / vIryaguNa pudgalaviSAkI zarIra nAmakarmake udayase prApta manovargaNA vacanavargaNA tathA AhAravargaNAoMke nimittako pAkara jo pravRtti karatA hai usIko agamameM yoga nAmase kahA hai / nimittabheda ke anusAra usIke manoyoga vacanayoga aura kAyayoga isa taraha tIna bheda haiN| isa taraha vicAra karanepara mAluma hogA ki darzanamohake upazamamAdikA vIryaguNakaM pariyamanarUpa yogoMpara bhI prabhAva avazya par3atA hai| phalataH samyagdRSTi ke mana vacana kAyakI pravRtti kApatha aura kApasthAMke viSayameM nahIM huA karatI / yahI kAraNa hai ki samyagdarzanake nau amana dRSTike svarUpakA varNana karate hue AcAryAne kApatha aura kApathasthoMke viSayameM asammati anutkIti evaM asaMpRktikA nirdeza kiyA hai / jisakA Azaya yahI hai ki samyakadRSTi jIva mithyAvAdiko na acchA samajhatA hai na usakI prazaMsA karatA hai aura na unakA sevana ho karatA hai| kiMtu isakA yaha artha bhI nahIM hai ki vaha mithyASTiyoMse dvaSa karatA hai jaisA ki Upara kahA jA cukA hai / vaha to parama karuNAkA dhAraka huA karatA hai aura isIliye vaha to unake bhI hitake liye hI pravRtti kiyA karatA hai| prabhAvanA aMgakA prayojana unako isa loka tathA paralokameM vAstavika hitarUpa mArgameM pravRtta karanA hI hai| tIsarI bAta yaha hai ki guNasthAnoMkI utpatti ke kAraNa moha aura yoga haiN| jaisA ki Upara ke kathana se spaSTa ho jAtA hai / moha-darzana mohanIya aura cAritramohanIya ke udaya upacana laya kSayopazama aura tajjanya pariNAma tathA unase prabhAvita vIrya ke pariNAmarUpa yogoM ke dvArA gusasthAnoM kA udbhava huA karatA hai / vIryaguNa kI prakRta meM do avasthAe vivacita haiM |paayopshmik aura kSAyika / bArahave guNasthAna taka cAyopazamika aura usase Upara kSAyika avasthA hai jaise 2 moha ke udayAdijanita bhAvoM meM antara paDatA jAtA hai vaise 2 vizuddhike bar3hate jAnese yogarUpameM kAma karanevAle vIryaguNake bAyopazamika bhAvoMmeM mI vizuddhatAkA antara avazyahI 1-titthayarabaMdhapArabhayA jasa kaMvalidurgata goma0 sA0 / athavA AdipurANa tIrthakasvabhAvanA / yAanagAradharmAmRta ayomArgAnabhijJAnityAdi / Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnakaraeDabhAvakAcAra paDatA jAtA hai aura usakI vizuddhi bhI uccarottara baDhatI hI jAtI hai| ataeva usake tInoM hI yogoMko pravRtti aise kisI bhI viSaya meM na to hotI hai aura na ho sakatI hai,jo ki midhyAnva athavA usake sahacArI bhAvoM ke anukUla ho| dhyAna rahe samyaktva ke ho jAnepara jIvakA cauthA guNasthAna to hotA hI hai ataeva yaha kahane kI AvazyakatA nahIM rahatI ki caturthAdi guNasthAnoMke honepara jyoM 2 moha meM aMtara paDatA jAtA hai-jitane 2 aMzoMmeM usake udaya kA abhAva hotA jAtA hai tyoM 2 utane 2 hI aMzameM yoga meM bhI antara kA par3anA-malinatA chUTakara vizuddhi kA baDhate jAnA bhI svAbhAvika hai| yahI kAraNa hai ki caturtha guNasthAnake honepara usa jIvake 41 prakRtiyoMkA bandha nahIM huA krtaa| matalava yaha ki usakA mana bacana kAya ese kisI bhI kArya meM pravRtta nahIM ho sakatA, na hotA hI hai jo ki vivacita 41 karma prakRtiyoMmeM se kisI ke bhI canyakA kAraNa ho / phalataH vaha avarNavAda nahIM karatA, kyoMki usake mithyAtvakA bandha nahI hotA; vaha vezyAsevana parastrIgamana Adi vyabhicAra kA sevana nahIM karatA kyoM ki usake napuMsaka yA strI veda kA bandha nahIM hotA yaha dUsarekI niMdA va apanI prazaMsA parazA guNAvAdana dogalApana Adi nahIM kiyA karatA kyoMki usake nIca gotra kA bandha nahIM hotA, vaha maya mAMsa madhukA sevana nahIM karatA, nasIma bhArambha yA parigrahake lie anyAyarUpa pravRtti hI karatA hai kyoMki usake naraka aura tiryam zrAyukA bandha nahIM hotA / astu isI taraha samasta 51 karmaprakRtiyoMke viSayameM samajhalenA caahiye| matalaba yaha ki caturthaguNasthAnavartI samyagdRSTi asaMyata hotA hai usake na to basa sthAvara jIvoMkI hiMsAkA hI tyAga hotA hai aura na vaha indriyoM ke viSaya se hI virata rahA karatAra hai| ataeva kadAcita koI yaha samajhe ki usakI pravRtti anargala rahA karatI hai| saba kucha karate hue bhI-madyamAMsAdi kA bhakSaNa, vezyA vyasanAdikA sevana, hiMsA corI Adi anyAyoMko karate hue bhI vaha samyagdRSTi hI banA rahatA hai to yaha ThIka nahIM hai| prathayA koI yaha samajhe ki samyagdRSTi to abandha huA karatA hai-usake karmakA bandha hotAhI nahIM3 to isatarahakA samajhanA sarvathA mithyA hai aura siddhAMtake viruddha hai| ___ asaMyata kahanekA Azaya itanA hI hai ki usake pAMcave guNasthAna ke samAna niraticAra manu bratAdika nahIM huA karate / aura abandha kahanekA zrAzaya itanAhI hai ki saMsArakI kAraNabhUta 5-dekho gomaTTamAra meM vandha vyucchiti prakaraNa tathA tatsvArthasAra rAjavArtika mAvimeM tat karmoM ke bandhameM kAraNa batAI gaI kriyAoMkA ullekha aura tatvAya sUtrake kevalIzrutasaMghadharmadevAvavAdo darzana mohasya / parAtmanidAprazaMse sadasada guNAcchAdanobhAvane ca nIcaMrgotrasya "kI mpAdayA bhAdi / 2-yo indhiyesu virado jo jIne thAvare tase vApI / jo sAhadi jiNutta sammAiTThI avirako so / mo0 jok| 3-jaisA ki zuddha nizcayakAntAvalambI kahA karate haiN| tathA isake liye dekho samayasAra gAna016 kI bImAeM baadi| Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMdrikA TIkA aThArahayo zloka mithyAtvAdi 41 karma prakRtiyoMkA banya nahIM huA karatA | tathA bandhanevAlI pApa prakRtiyoM meM sthiti evaM anubhAga kA bandha midhyAdRSTi ke samAna tIbra nahIM huA karatA / vaha svabhAvase hI itanA virata rahA karatA hai ki jisase usake mana vacana kAyakI isataraha kI prakRti hI nahIM hamA karatI jisase ki ukta 41 prakRtiyoMkA tathA unake sirAya bhI anya pApa karmaki sthiti anubhAgakA mithyAtvake udayase yukta jIvake samAna pandha huA kare / prAzaya yaha hai ki samyamhaSTi ke bhI pApa karma bandhate haiM parantu mithpAdRSTi ke samAna nahIM / isI Azaya ko dRSTimeM rakhakara usako asaMyata evaM prabandha kahA gayA hai| na ki isa abhiprAya se ki vaha midhyAdRSTike samAna marvathA asaMyata aura siddhoMke samAna ekAntataH pravandha hai| ____Upara jaisA ki batAyA gayA hai asaMyA samyagdRSTi 41 karma prakRtiyoM kA jinase bandha ho aisI kriyAoM meM prakRti nahIM kiyA karatA / zeSa apane pada ke anurUpa saMsAra ke athavA gRhasthAzrama ke sabhI kArya vaha kiyA karatA hai aura unake anusAra usake bandha gI huA karatA hai| phira bhI usakI dRSTi meM ananta avinazvara anupama paramAnandarUpa apanA zuddha caitanya AjAne ke kAraNa vaha mukhyatayA utharako hI lakSyabaddha ho jAyA karatA hai| yahI kAraNa hai ki usako saMsAra zarIra aura bhogAmeM vastutaH ruci nahIM huA krtii| isa aruci ke hI kAraNa vadhyamAna karmoM meM sthiti aura anubhAga kA candha bhI ghaTa jAyA karatA hai / vaha mokSamArga rUpa guNoMkA zrArAdhaka hone ke kAraNa sva yA para sagharmAoke doSoM kA nirharaNa karake upagUhana aura guNoM kA saMvardhana karake uabRhaNa, sayA guNoM kI asthitI kI avasthA meM unakA saMrakSaNa, evaM saMsthita zrAsthA meM ucita sammAnAdi pradAna, nat anudbhana guNoM ko vidharmAoMmeM bhI prakaTa karane kA prayatna karake vAstavika hita yA kamyANakA prakAzaka huA karatA hai| isa taraha yahAMpara sambagdarzana ke niHzaGkita Adi ATha aMgoM kA svarUpa batAyA gayA hai| bhAgamameM inake sivAya anya prakArase bhI pATha aMgoM kA ullekha kiyA hai / yathA--- saMvebho NivINidA garuhA ya uvasamo bhcii| bacchAvaM aNukaMzA gukhA hu sammanajuttasma // athavA--- devAdidhvanurAgitA bhayavapugiSu nIrAgatA, durya te'nuzayaH svaduSkRtakathA sUraiH krudhAdyasthitiH / pUjAhatprabhRteH sathavipaducchedaH cudhAdyardite, mvaniSvAda manaskatASTa cinuyuH saMvegapUrvA rAm / / arthAt-samyaktvasahita jIvake ye aATha guNa haiM saMvega, nirveda, nindA, gardA, upazama, bhakti, vAtsalya aura anukampA / matalaba yaha hai ki sacce deva zAstra saMgha dharma aura usake phalameM binA kisI khyAti lAbha 1---pApakarmAkI saMkhyA 100 yA 22 haiM / inameMse asthira upaghAta prAvi sApa pharmoM kA bandha samyakSa ke bhI hotA hai| 2-jaisA "saMsArazarIrabhoganirvieNaH / Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 hosaagkaathaao pUjA kI apekSAke anurAgake honeko saMvega, saMsAra zarIra aura bhogoM meM vairAgyako nirveda, apane dvArA hue kisI bhI durvRttake viSaya meM pazcAttApa karane ko nindA, apane ghaTita durvyavahArakA prAcArya ke sammukha kathana karaneko gardA, apane padake virodhI anantAnubandhI Adi kapAyoMkA udreka na honadenakI upazama, arihaMta siddha zrAdi pUjyavarga kI dravya bhAvarUpa pUjA karaneko bhakti, apane sadharmAoNpara AI ApattiyoM ke dUra karanako vAtsalya, saMkniSTa bhUkha pyAsa prAdi se pIDita jIvoM ke viSaya meM manake dayAd honako anukamyA kahate haiN| ye bhI samyagdRSTi ke ATha guNa hai| parantu inakA Uparake niHzaMkitAdika ATha guNoM meM yathAyogya antarbhAva hojAtA hai| ye saMvegAdika isa bAta ko sUcita karate haiM ki samyagdarzana ke hojAne para jIvakI sAMsArika viSayoM meM se sarAga bhAvanA naSTa hokara mokSamAga viSayaka bana jAyA pAratI hai| kyoMki kapAya 4 haiN| inameM se samyagdarzana ke hone para sarvaprathama anantAnubandhI kapAya chUTa jAtA hai| jisake phala svarUpa usa kaSAyakA viSaya ananta na rahakara sAvadhika viSayamAtra raha jAyA karatA hai | ananta nAma saMsArakA hai| saMsAra aura usake kAraNoM meM usakI ruci na rahakara usake viparIta mokSa aura usake kAraNoM meM ruci ho jAyA karatI hai / saMsAra evaM usake kAraNoM meM aruci tathA heya buddhi hojAne para bhI jisake kAraNa abhI unakA tyAga karane meM asamartha hai vaha apratyAkhyAnAvaraNa kapAya hai| yahAM prazna ho sakatA hai ki jaba samyagdRSTi jIva saMsAra aura usake kAraNo kA pratyAsyAna karane meM aMzamAtra bhI samartha nahIM hai taba usakI arucikA phala kyA hai ? uttara-yaha Upara batAyA jA cukA hai ki samyagdRSTi ke 41 karma prakRtiyoMkA bandha nahIM huzrA krtaa| isase samajha lenA cAhiye ki usakI aise kisI bhI viSaya meM-mithyAtva anyAya yA abhakSyabhakSaNAdi meM prakRti nahIM chupA karanI jimase ki una karmomeM se kisIkA bhI bandha sambhava ho| isa apravRttikA antaraMga kAraNa, anantAbandhI kaSAya ke udayameM na rahane se svabhAvataH hI una viSayoM meM arucikA hojAnA hai / isakA artha yaha nahIM hai ki zeSa viSayoM meM usako ruci hai| prAzaya yaha hai ki abhI unako chor3ane kI sAmathrya nahIM hai| isakA bhI abhiprAya yad hai ki ruci zabda zradrAkA bhI vAcaka hai aura apane yogya racita viSaya ko prApta karane kI icchAkA bhI vAcaka hai| anantAnubandhI ke na rahane se saMsAra paryAya aura usake kAraNoM meM ruci---zraddhA nahIM rhtii| yaha aruti usako apane zuddha prAtmasvarUpa ke viparIta sabhI bhAvoM meM hai| kintu apratyAsyAnAyaraNa kaSAya ke naSTa honepara-udaya yogya narahajAnaMpara jIva meM vaha sAmarthya prakaTa ho jAyA karatI hai jisase ki yaha aMzataH saMsAra zarIra aura bhogoM ko choDakara eka dezarUpa usa cAritra ko dhAraNa kiyA karatA hai jisakA ki isa granthameM varNana kiyAgayA hai / pratyAkhyAnAvaraNa kA udaya na rahanapara unakA pUrNa parityAga karane meM jaba samartha hojAtA hai taba usa pUrNa cAritrako dhAraNa kiyA karatA hai jisakA ki isI grantha meM AnAyakA dhyAna ekhakara avakAcArakA varNana karanese pUrva kArikA naM0 47 se 50 meM nirdeza kiyAgayA hai aura Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caMdrikA TIkA aThArahavAM bhoka jisakA ki vistRta svarUpa mUlAcArAdi granthoM meM kiyAgayA hai / yahAMtaka sAmarthya prApta hojAne para phira vaha yathAkhyAta cAritrarUpa avasthAko siddha karane kA prayana kiyA karatA hai jo ki saMjvalana kapAya ke abhAvase siddha hotA hai aura jisake ki sAdhanakA saMkSipta saMkata isI grantha ke zloka naM. 10 ke uttarArdha meM kiyA gayA hai aura vistRta upadeza samayasAra bhAdi zuddha AtmA ke svarUpa kA varNana karane vAle granthoM meM kiyA gayA hai| isa taraha vicAra karane se mAlama hogA ki samyagdRSTi jIna apanI zuddha avasthA ke rimeM mAne para parama utsAhI hojAyA karatA hai / jisa taraha mohasaptakake prabhAvase dUra hote hI usakA jJAna nizcita rUpase samyaka-viveka pUrNa hojAyA karatA hai aura darzana prAyaH zuddhasvAtmAnubhUti ke pUrvarUpako dhAraNa kiyA karatA hai, usI taraha usakA vIyaguNa samasta pratipakSiyoMko nivaMza karake apane zuddha sAmrAjyameM sthira honekA dRDha saMkalpa karaliyA karatA hai usakI avasthA sIka paramasAmrAjyako middha karanekeliye udyata hue usa vijigISu catraputra ke samAna huA karatI hai jo ki apane lakSyako siddha kiye vinA uparata nahIM huA karatA ! ho sakatA hai ki pratipakSiyoM ke prAcanyavaza use kadAcita kucha samaya ke liya nidhinata bhI honA paDe parantu yaMtameM vaha vijayadhIko prApta karake hI zAnta huA karatA hai| usI taraha samyagdRSTi bhI pratipakSiyoMse bhAkrAnta anantaguNarose bharI prAnmA-basudharAko nizkaSTaka banAkara-siddha karake hI virAma letA hai. phira cAhe use apane isa lakSya ke pUrNa karane meM pratipakSiyoMke udaya ke prAbalya vaza kadAcit ardhapadrala parivartanatakara liye bhI rukanA hI kyoM na paDe | vA zatra ghoMpara vijaya prApta karanevAle cakravartI ke senApati ke samAna usakA antaH zatra proko dhvasta karane ke liye udyata huyA utsAha apratihata evaM anirvAya hI huA karatA hai| kintu isakA yaha zrAnaya bhI nahIM hai ki vaha apanI avasthAke vipaya meM mAnI aura asA. badhAna huA karatA hai / phalataH avasthAke anusAra yaha apane una sabhI kartavyoM kA pAlana karane meM pramAdI nahIM huA karanA jo ki use apane lakSyataka pahuMcane meM kisI bhI maMzameM sahAyaka ho| yadyapi isa tarahake katavya aneka haiM phira bhI yahAM una meM se kucha kA ullekha karate haiM udAharaNArtha- bhakti, pUjA, avasaMvAdakA nirAkaraNa, prAsAdanAmI kA parihAra aura avasAvarjana | ye pAMca kArya haiM jo ki samyagdarzana meM vizuddhi ke vardhaka athavA sAdhaka haiN| usameM yogyatAnusAra- tagnama rUpameM ye sabhI bAta pAI jAtI haiN| dharma aura arihaMtAdi paMcaparameSThI, unakI pratimA aura jinAlaya tathA dravyabhAvarUpa zrata yAdime vizuddha anurAga kA honA bhakti hai / zraddhApUrvaka apanI bhinna athavA abhinna yogya va ucita dradaya ko arihanAdikI sevAmeM vidhi sahita arpaNa karane kA nAma pUjA hai / yaha do prakAra kI hai---eka dravyapUjA dUsarI bhAva pUjA / jisameM apanese bhinna vastuoM kA samarpaNa kiyA jAya vaha dravyapUjA hai| bhagavAna kA vidhipUrvaka jala ghI dudha dahI mAthi Adike dvArA abhiSeka karanA aura 1-bhgdrshn| Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 ratnakaraNDa zrAvakAcAra unako jala maMtra akSata puSya naivedya dIpa dhUpa phala evaM argha samarpaNa karanA, zrAratI karanA athavA devasevA ke lie bhUmi kheta gAMva aura abhiSeka ke lie godAna Adi karanA, mandira meM vedI *vajApatAkA Adi denA, maMgaladravya prAtihArya yAdikA nirmANa karanA karAnA yA arpaNa karanA Adi saba dravyapUjA hai / zarIra se khar3e hokara vinaya karanA, pradakSiNA denA, praNAma yA kAyotsamrgAdi karanA vacanase japa yA stavana karanA manameM guNoMkA citavana karanA Adi bhAvapUjA hai / kevalI zruta saMgha dharma aura usake phalake viSaya meM midhyAdRSTiyoM dvArA kiye jAnevAle sabhUta doSoMke udbhAvana ko samyagdRSTi sahana na karake unakA nirAkaraNa kiyA karatA hai / devAdike samakSa yA parokSa aisI koI bhI ceSTA vaha nahIM kiyA karatA jo ki unake prati vinayako sUcita karanevAlI ho| isIkA nAma avajhAvarjana athavA AsAdanAoM kA parihAra kahate haiM / inake sivAya aura bhI samyagdRSTi ke aneka kArya hote haiM jo ki samyaktvake kArya honeke kAraNa samyaktva ke hI guNa athavA svabhAva kahe jA sakate haiN| kyoMki jisa taraha sUryake udayakA prabhAva prakRti pratyeka aMzapara par3atA hai usItaraha samyaktva ke sUrya prakaTa hotehI jatant zraddhA ruci pratIti aura vAcika kAyika vyavahAra meM isataraha kA apUrva parivartana ho jAyA karatA hai jo ki usako mokSamArga meM bar3hane ke lie uskaThA evaM utsAha ke lie preraNA pradAna kiyA karatA hai| athavA zarIra ke pratyeka aMzameM vyApta viSajanita mUlya ke dUra hotehI jisa taraha sarvAza apUrNa sphUrti A jAtI hai usIprakAra moha yA mithyAtvakA AtmAke pratyeka aMzapara paDanevAle prabhAvakA abhAva hotehI jIvake sabhI aMzoM meM mokSamArgake anukUla parivartana ho jAyA karatA hai| rAjA ke sAvadhAna honepara rAjyake sabhI aMga anukUla kArya karate haiN| nirogatA prApta honepara zarIra hI aMga sabala ho jAte haiM usIprakAra samyaktvaka utpanna ho jAnepara sabhI aMga sAvadhAna aura sabala hokara pratipakSAM karmoMko dUra karaneke lie prayatnazIla aura AtmazaktiyoMke pUrNa vizuddha karane meM samartha ho jAyA karate haiM / samyagdarzanake ATha aMga haiN| inameMse pratyeka aMgameM eka eka vyaktikA nAma Agamame STAntarUpa se batAyA gayA | unhIM itihAsa prasiddha vyaktikA nAma yahAMpara granmakartA mAcArya batAte haiM / --- tAvadaMjanacauroMge tato'nantamatiH smRtA / uddAyanastRtIye'pi turIye revatI matA // 16 // tato jinendrabhakkA'nyo vAriSeNastataH paraH 1 / viSNuzva vajranAmA va zeSayorlakSyatAM gatAH 2 // 20 // artha- ATha a momeMse sabase pahale gaye jana cora aura usake bAda kramAnusAra esa !---paraM ityapi pAThaH / 2STrAMtastham / 3--- prAyaH mudrita pratiyoM meM "gatI" aisA pATha pAyA jAtA hai parantu 'gatAH' pATha hI hai| Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 165 anmanner- annim caMdrikA dIkA unnAva bIsAraloka maMgameM anantamati, tIsare aMgameM uddAyana? rAjA aura cauthe aMgameM revatI rAnI dRSTAMtarUpa mAnI gaI hai| isIprakAra zeSa cAra aMgoMmeM bhI cAra vyakti prasiddha haiM / yathA--pAMca meM jinendramakta, tatpazcAt chaThe aMgameM vAriSeNa aura zeSa sAtaye va AThave aMgoM meM kramase viSNukumAra aura vanakumAra nidarzanarUpa mAna gaye haiN| prayojana-kisI bhI eka saiddhAMtika viSaya kA yadi dRSTAMtadvArA spaSTIkaraNa kara diyA jAya to vaha acchImaraha samajhameM AjAtA hai / isIliye kahA gayA hai ki "dRSTAntehi sphuTA matiH 2 yahAMpara dRSTAnta ke hI arthameM AcAryane lakSya zabdakA prayoga kiyA hai| donoM kA Azaya eka hI hai jaisA ki ina zabdoMke arthayehI jAnA jA sakatA hai| vAdavivAdakai avasApara yadi zaMta kA prayoga na kiyA jAya to hAni nahIM hai, aisA hote hue bhI viSayake nidarzanArtha nyAyazAstra meM bhI anvaya dRSTAMta aura vyatireka dRSTAna mAne hai / phira jahAM sAdhAraNa zraddhA buddhi rakhanevAle bubhutsu bhavyako hinopadeza ke rahasya kA bhaleprakAra parijhAna karAnA hai vahAM to dRSTAMta denA ucita aura Avazyaka ho jAtA hai / yahI kAraNa hai ki sUkSma avatavya samyagdarzanakA aura usake aMgoMkA pAlana kimataraha karanA cAhipa isakA parijJAna tanA ghaTanAoM kA varNana karake hI samajhAyA jA sakatA hai| aura isIlie pratyeka aMgake pAlana karane kI zikSA denevAle mAThAhI aMgoM meM prasiddha ATha vyaktiyoM kA nAma yahAM batAyA gayA hai / ina vyaktiyoMkI kathA paDakara una una ghaTanAoMpara dhyAna denese zrotAoM ko mAluma ho sakegA ki una una aMgoMkA pAlana kaba aura kisataraha karanA cAhiye / aura yaza avasara unakA pAlana karanese kimatarahakA phala prApta huA karatA hai| zabdoMkA sAmAnya vizeSa artha nAvat--yaha avyaya hai jo ki krama aura prathama artha batAtA hai / kabhI kabhI vAkyAlaMkArameM bhI isakA prayoga huA karatA hai| yadyapi kozameM isake aura bhI artha batAye haiN| parantu yahAMpara nInoM artha vivakSita haiN| jisase abhiprAya yaha nikalatA hai ki prakRta upayukta pATha aMgomese kramAnusAra pahale garne janacora lakSyakA dRSTAMtabhUta mAnA gayA hai / aMga-zabdake bhI zarIra, kAraNa Adi aneka artha hote haiM parantu yahAMpara avayava athavA vimAga yA aza artha karanA caahiye| ___ tataH-zanda donoM kArikAoM meM milakara tIna jagaha pAyA hai| artha eka hI hai|-puurv nirdiSTa ke cAda | arthAta ajanacorake anantara kramase dUsare meM anantamati, tIsaremeM uddAvana, -jaina jagaTa 11-11-14 aMka tIna meM prakAzita eka lekhameM batAyA hai ki itihAsakAra IsvIsana se pUrva (450 se 413 ) udayanakA paTanAmeM rAjya svIkAra karate haiN| parantu hamArI samajha se dono eka nahIM hai aura dRSTAMtabhUta khadAyana adhika prAcIna honA cAhiye / jaisAki Age dI huI kathAse mAluma honA hai ki vaha bhI vardhamAna bhagavAna ke samavazaraNameM jAkara dIkSita hokara nirvANako gayA hai| -patra ghAmaNI / 3-paritAmukha a03 sU046 sai44 // Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - 466 samakAraehasAvakAcAra cauthemeM rkhtii| isItaraha niSevarUpa cAra aMgoMke dRSTAMtoM ke bAda anya bhinna prakArakA arthAn viSirUpa cAra aMgoM meM prathama jinendrabhakta, usake bAda chaThe aMgameM vAripeNa lakSya hai| tathA mAtave AThave agAmeM viSNukumAra evaM vanakumAra lakSya hai| __latpa--jisakA lakSaNa nirdeza kiyA jAya usako lakSya kahate haiM / nirukti ke anusAralakSayitu yogyAH lakSyAH, teSAM bhAvaH lakSyatA tAma arthAta jinako dikhAkara vivakSita aMgake lakSaNa kA artha bhaleprakAra samajhAyA jA sake, aisA lakSya zabdakA artha hotA hai / yaha zabda pratyeka bAgake sAtha joDanA cAhiye / yathA sabase pahale aMgameM aMjana cora lakSya hai / isake bAda dUsaraM aMgameM anantamati lakSya hai / ityAdi / / gatAH-yahAMpara prayukta bahuvacana pratyeka aMgameM dRSTAMtabhUta vyaktiyoM kI bahu saMkhyA ko mUcita karatA hai| zeSayoH-upayukta chaha aMgomeMse bAkI bace vAtsalya aura pramAranA ina donoM amomeM viSNukumAra aura vajra kumAra lakSya haiN| ____ ajanacora--thaI vAstavika nAma nahIM kiMtu anvadhaM nAma hai usakA vAstavika nAma no lalita thA / kitu adRzya banAnevAlA bhajana usako siddha thA aura corImeM vaha usakA upayoga kiyA karatA thA isalie usako aMjanacora kahate the / yahI kAraNa hai ki aMjana aura nAmase aneka vyakti prasiddha hai kiMtu grahAMpara jo vivakSita hai usakI kathA Age dI gaI hai| bAkI nAma yahAM myaktiyoMke saMjJAnAcA hai| pAThoMhI aMgomeM prasiddha vyaktiyoMkI saMkSipta kthaaeN| aMjanacora jambUdvIpa meM janapada nAmakA deza usameM bhUmitilaka nAmakA nagara thaa| vahAM ke rAjA kA nAma narapAla aura rAnI kA nAma guNamAlA thA / imI rAjAkA munanda nAmaka eka se thaa| jisakI dharmapatnIkA nAma sunandA thA / isake sAta putra the| sabase choTekA nAma thA manvantarI / isI rAjA kA somazarmA nAmakA purohita thA / aura usakI bhAryA kA nAma thA agninA / ina donoMke bhI sAta putra hae / unameM sabase choTe kA nAma thA vizvAnuloma / dhanvantari aura vizvAnuloma laMgoTiyA mitra aura sAtha hI sasta vyasanoMmeM rata the| inakI anArya kAryoMme pravRtti ke kAraNa hI rAjAne ina donoM ko dezasa nikAla diyaa| yahA~se nikalakara ve donoM kururjagala dezaka hastinAga purameM jAkara rahane lge| jahAM kA rAjA vIra rAnI nIravatI aura unakA yama daera nAma kotavAla thaa| 1-hamAre pAsake prAcIna hastalikhita guTakA meM gato kI jagaha gatAH aimA sudhArA huA pATha pAyA jAtA hai| jo ki AcArya prabhAcandra kI dIkAke anusAra bhI ThIka pATha hai| 2--zeSayoH zabdame zeSake donoMmeMse kramase eka eka meM eka eka prasiddha hai gemA artha na karake zeSake yonI hI zragAmeM donoMhI prasiddha hue hai aisA artha karanA adhika ucita pratIta hotA hai / anyathA shessyo|' idhara viSayama kA khAsa prayoga karanekI bhAbazyakatA nahIM mAlaka hotii| Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padrikA TIkA umIsako bIsavo gaka eka dina ye donoM rAtri samaya nityamaNDita nAmaka caityAlaya meM pahuMce jaba ki vara dharmA.. cAryakA upadeza ho rahA thA / yaha dekhakara vizvAnuloma yolA--"dhanvantare ! yadi madyapAnAdike dvArA saMsArakA mukha bhoganA hai mo ina digambaroMkI vANa nahI sunanA" yaha kahakara vaha to kAna bandakara calA gayA aura eka jagaha jAkara saaNgyaa| kiMtu dhanvantari ne usake kahanepara dhyA ra nahIM diyA aura upadeza sunatA rhaa| prasaMgavaza dharmAcArya ne kahA ki "yadi dRDhatA ke sAtha ekabhI vacana kA pAlana kiyA jAya to paripAkama bahI svargamIkSakA nimitta bana jAtA hai"| yaha sunadhanvantari bolA "ha bhagavan ! yadi yahI rAta hai to mubha.para bhI koI vrata dekara anugraha karanA caahiye| phalataH usane tIna ana ghAragA kiye 1-yAtri bhojana na karanA 2-ajJAta phala bhatA na karanA 3---vinA minAra sahasA koI kAma na krnaa| tInoMhIM vratoM kA phala ana bhavameM bhAgpara saMmAra se virakta hokara gharadharmAcArya ke pAsa jAkara usane jinadIkSA dhAraNa krtii| eka dina jaba canvantari nirAja AtApana yoga meM sthita the taba ukta vizvAnalIma mitra AyA aura Akara atyanta premake sAtha unase bAta karane lagA kiMtu be maunastha rahane ke kAraNa kucha bhI nahIM bole --uttara nahIM diyaa| phalataH vaha unase ruSTa hokara calA gayA aura sahasajaTa nAma jaTAdhArI tApasI kA zatajaTa nAmaka ziSya hogayA / dhanvantarine yoga pUrA ho jAnepara puna: jAkara usakI bahuta kucha samajhAkara sAtha calana ko kahA parantu vaha nahIM pAyA / zrAyuke antameM samAdhidvArA dhanvantari acyutasvarga meM amitAbha nAmakA deva huA aura vizvAnuloma vyantaraoNka gavasenA adhipati vijayadeva kA vidyutprabha nAmakA bAhana huaa| eka samaya nandI naradvIpameM zrAzAnhika parvake samaya kRtrima caitya caityAlayoMkI pandanA bAda amitaprabhane vidyuabhase pUchA "janmAntarakI bAta yAda hai ?" isarameM usane kahA-'acchI taraha yAda hai 1 atiprama-tumane brahmacaryapUrNaka kAyaklaMzakA yaha phala pAyA hai| kiMtu maiMne sakala cAritrakA pAlana kiyA thA isaliye yaha karmakA vipAka huA hai / vidyutprabha caulA parantu hamAre siddhAntA nusAra jamadagni mataGga piGgala kapijala Adi jitanaM maharSi hai ve apane nupAvizeSa prabhAvase tumase bhI adhika abhyudayako prApta kareMge isaliye isane garva aura Azcarya meM mata pddii|" ___ amitaprama---vidyutprabha ! abhI bhI durAgraha nahIM choDanA cAhate | acchA calo, logoMka cicakI parIkSA krle| donoMne martyalokameM Akara sabase prathama jamadagnikI parIkSA kii| donoM deva pazcimithunakA sapa rakhakara jamadagnikI dADhImeM baiThakara isataraha bAteM karane lage-- pakSI--priye ! tesa prasavakAla nikaTa hai kiMtu mujhe pacirAja vainateyakI lar3akIke vivAimeM AnA bhI atyanta Avazyaka hai / ataH maiM zIghra hI aajaauuNgaa| ciMtA mata karanA / kiMtu pakSiNIne svIkAra nahIM kiyaa| pIne isapara mAMkI nApakI kasama mI sAI aura bhI taraha vizvAsa dilAnepara bhI Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 ratnakaraNDa zrAvakAcAra aba vaha nahIM mAnI to pahIne kahA- "acchA! yadi maiM samayapara na bhAU to isa pApakarmA tapasvI ke samAna mujhe bhI durgati prApta ho" / yaha sunakara jamadagnine unheM masala DAlanA cAhA / parantu donoM pakSI uDakara pAsa ke peDapara baiTha gye| taba unheM deva pArvatI samajha praNAma karake vinayase pUchA- maiM pApakarmA kyoM aura kisa tarahase haiM ? uttara meM dabana kahA-- tapasvin! zAstrameM likhA hai ki aputrasya gatirnAsti svargo naiva ca naiva ca / tasmAt putramukhaM dRSTvA pazcAd bhavati bhicukaH / / tathA abhI vidhivadvedAn putrAMzcotpAdya yuktitaH / iTTA yajJa yathAkAlaM tataH prabrajito bhavet // jamadagnine pUchA ! aba kyA karanA ? deva- pahale jAkara vivAhakara putra utpanna karo phira tapa kro| phalataH jamadagnine apane mAmA kI laDakI reNukAke sAtha vivAha karake parazurAmako utpanna kriyA / donoM deva jamadagniko vivAha ke liye pravRtta karake smazAna meM kRSNa caturdazI kI rAtri meM dhyAnarata jinadasa nAmaka zrAvakako parIkSA meM pravRtta hue| rAtabhara ghora upasarga karake bhI usako vicalita na kara sakane para prAtaHkAla honepara donoMne jinada takI zlAghA kI, divya upakaraNa dekara pUjA kI, aura AkAzagAminI vidyA dii| aura kahA ki tumako yaha vidyA svayaM siddhi rheNgii| kiMtu dUsaroMko vizvipUrvaka siddhi ho skeNgii| sAdhana vidhi batAkara jinada sase bhI nimna koTike abhyAsI kiMtu samyagdRSTi rAjA padmarathakI bhI parIkSA karake aura anta meM usakI bhI pUjA karake donoM yathAsthAna cale gaye / isa taraha devoM se prApta AkAzagAminI vidyAke dvArA jinadatta seTha jaba akRtrima caityAlayoM kI bandanA ke liye jAne lagA to eka dina gharasena nAmake puSpavADa - mAlIke laDako isakA rahasya jAnane kI icchA huI aura jinadattake dvArA bheda mAlUma paDane para vidyA siddha karane kI utsukatA huii| jinadatta dvArA sAdhanavidhi mAluma paDane para varasena kRSNA caturdazIko smazAna meM jAkara caTavRkSa ke nIce tadanukUla maMDala mADakara kanyA dvArA kAte hue sUtake 108 laDIkA kA vRkSameM bAMdhakara nIce Urdhvamukha tIkSNa zastra gADhakara aura sakalI karaNase AtmarakSA pUjana vidhi karake vidyAsiddha karane ke liye tayArImeM thA parantu Upara car3hane kI himmata nahIM horahIM thI / vaha yaha socakara Dara rahA thA ki kahIM aisA na ho ki vidyA siddha na ho aura maiM Upara se girakara aura zastrAMse kaTakara mRtyuko prApta hojAU / isI avasara para eka dUsarI hI ghaTanA upasthita hogaI / - vijayapura ke mahArAja arimaMthana aura usakI mahArAnI sundarIkA lalita nAmakA putra jisa ko ki samasta vyasanoMmeM Asakta rahaneke kAraNa dAyAdoMke kahane se rAjya se nikAla diyA gayA thA aura jo ki Upara likhe anusAra adRzyAJjana ke kAraNa aMjana corake nAma se prasiddha thA apanI preyasI ajanasundarI vezyA ke pAsa rAtrikA gayA parantu usase vaizyAne kahA ki kuzAgrapura ke mahArAjakI paGkarAnIkA saubhAgyaratnAkara nAmakA hAra mujhe lAkara yadi do to maiM tumase prema Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ patrikA TIkA unnIsa bIsa 116 ra karUgI anyathA nahIM / lalita ajana cora "pA baDI " kahakara eka aura ko lekara bhArahA thA ki bahArake prakAza se sandezvaza pulisane usakA pIchA kiyA / lalita dvAra ko phaikakara smazAnakI tarapha bhAgA aura jahAM dharasena vidyA siddha kara rahA thA vahAM pahu~cA / dharasenase saba bAta jAnakara usane kahA tU bhIru hai aura apanA yajJopavIta dikhAkara kahA ki tu isake sAdhanameM samartha nahIM ho sakatA / tU mujhe saba vidhi batA / aura sava vidhi mAluma karake usane socA ki "jinadatta svapna meM bhI kisIke ahita kI bAta nahIM soca sakatA / vaha dezajatI hai mahAnase bhI mahAn haiN| phira putrakI taraha cirakAlase poSita isa gharasenakA ahita kyoM karanA cAhegA " yaha saba socakara niHzaMka hokara pUrNa utsAhase chIkepara car3hAyA aura paMcanamaskAra mantra par3hakara eka hI bArameM usane kekI satra 108 lar3IM kATa ddaalii| usI samaya siddha huI vidyAka dvArA sumeru para jAkara jinadasake darzana kiye aura vahAM guruse dharmopadeza sunakara dIkSA dhAraNa kI, samasta zrutakA jJAna prApta kiyA / aura antameM himavAn parvatapara kevalajJAna tathA kailAzake saranase nirvANa prApta kiyA / isa kA sambandha meM nimna tIna zloka smaraNIya haiM / -- ekApi samaya jinabhaktidurgatiM nivAravitum / puSyAni ca pUrayituM dAtu muktizriyaM kRtinaH // urarIkRtanirvAhasAisocitacetasAm / ubhau kAmadudhau lokI kIrtizlAghyaM jagattrayam // tatra putro'vanikSiptaH zicitAdRzyakajjalaH / antarikSagati Apa niHzaMkoMjana taskaraH || I anantamati aGga dezameM mpApurI nagarI kA rAjA suvardhana aura usakI paTTarAnIkA nAma lakSmImati thaa| vahIM para eka priyadata nAmakA seTa rahatA thA / usakI dharmapatnI kA nAma mAtra thA ina donoM kI eka putrI thI jisa kA nAma anantamati thA / yaha anantamatI atyanta sundarI thI / isakI eka sUkhI thI jisakA nAma anaGgapati thaa| eka samaya aSTanhika parva ke avasara para seTha sahasrakUTa tyAlaya ke darzana pUjanako nikalA parantu gharameM putrI ko na pAkara usane usakI sakhI se jisakA ki hAla hI meM vivAha huA thA, pUchA- anantamati kahAM hai ? va bolI apanI saheliyoM ke sAtha khela rahI hai| svayaM kI guDiyA ko vara aura dUsarI sahelIkI guDiga ko vadhU banAkara vivAha kara rahI hai| pIMjaroMke totI menA maMgalagIta gA rahe haiN| seTha bolA - usako yahAM bulA / o AjJA kahakara vaha gaI aura usako bulA lAI / putrI ke dhAnepara vRddhAvasthApana seThane upahAsameM kahA - guDDA guDDIkA khela khelanevAlI beTI ! kyA abhI se tujhe vivAha karanekI icchA huI hai, acchA cala zrIrmakIrti prAcArya mahArAja ke samakSa dharmakA upadeza suneM / sabane jAkara upadeza sunA aura aMta meM seTha seThAnIne aSTAnhikaparva ke liye brahmacarya vrata liyA tathA putrI se kahA ki tU bhI yaha samasta vratoMkA ziromaNi brahmacarya vrata le | anantatine bhI prAcArya mahArAjake samaya vaha vrata liyA 1- seTha aura seThanIne zraSTAndike liye hI brahmacarya vrata liyA thaa| usI samaya haMsI meM usase bhI 22 V. Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -. -. - - .. ralakara eDabhAvakAcAra ................. aura kahA ki isameM kevala bhagavAn hI nahIM apitu he pitAjI ! pApa aura mA bhI sAkSI haiN| dhIre2 yauvanako pAkara anantamatikA saundarya apUrva hogayA / eka dina vaha saheliyoM ke sAtha caitrameM jhUlA jhUla rahI thI ki isI samaya udhara se vijayAdhakI dakSiNa zreNIka kimaragIta nagarakA svAmI kuNDalamaNDita nAmakA vidyAvara apanI dharmapatnI sukezI ke sAtha nikalA / vaha bhanantamatiko dekhakara usapara Asakta ho gyaa| usakA apaharaNa karaneke abhiprAyase 'mukezI bAdhaka na bane / isaliye usako ghara vApisa chor3akara AyA aura anantamatikA apaharaNa kara AkAza mArgase jA rahA thA ki sukezI bhI sandehavaza loTa AI aura bIca meM hI sAmane se pAtI huI dikhAI dI / sukezIko dekhakara usane laghuparNI vidyAke dvArA usa anantamati ko zApurake nikaTa bhIma nAma ke banameM chodddiyaa| yahAMpara zikArakeliye Aye hue bhIma nAmaka bhilloM ke rAjAne usako dekhA aura apanI pallI meM lejAkara usako phusalAne kI ceSyAmeM asaphala hone para usake sAtha balAtkAra karanekA prayatna kiyA / parantu usake vratakI dRDhatAko dekhakara vanadevatAne usakI sahAyatA kI jisase harakara bhImane "he mAtaH! mere isa eka aparAdhako dhamAkara" yaha kahakara usakI zaMkhapurake nikaTavartI parvata ke pAsa chor3a diyaa| vahAM se puSpaka nAma ke eka baNikaputrane usakA apaharaNa kiyaa| kintu usane bhI apanI vAsanA pUrI karane meM asamarthatA pAkara use ayodhyA meM vyAlikA nAmakI vezyAko dediyA / cyAlikA bhI jaba nAnA prakAra ke prayatna karanepara bhI use anukUla na banA sakI to usane vahAM ke rAjA siMhako arpaNa krdii| rAjA siMha bhI hara tarahase maya pralobhana cATukAra Adi ke dvArA anantamati ko DigA na sakA | nagara devarAne yahAM usakI sahAyatA kii| devatAke upadrayoM se Darakara siMhane anantamatiko ghara se bAhara nikAla diyA / anantamati viratityAlayameM pahuMcI aura vahA dusarI pratikAoMke sAtha bhaneka bata upavAsa yama niyama karatI huI rahane lagI / viraticaityAlayake par3osa meM hI jinendradaca seTha kA para thaa| jinendradasa anantamatikA phUphA lagatA thA / parantu koI kisI ko pahacAnatA na thaa| priyadatta seTha manantamati ke viyogase khedakhinna thA so mana bahalAneke liye jinendradatta ke yahAM bhaayaa| cirakAla meM milane ke kAraNa parasparameM jaba rAtri ko bAteM ho rahI thIM taba priyadacane apanI putrI ke apaharaNa kI bAta bhI jinendradasase kahI / prAtaH kAla raMgavalI racanA prAdi kAryoM meM atyanta pravINa anantamati ko kAma meM madada deneliye usakI bUbhAne use bulAyA / usakA matha kAma karake anantamati apane sthAna para calI gaI / priyadatta seTha nagarake caityAlayoMkI bandanA karake jaba vApisa lauTA to raGgavalI kI racanA dekhakara use anantamati kA smaraNa ho pAyA bhaura jinendradanase kahA ki isa racanA karanevAlIko mujhe dikhAo phalataH anantamati ko bulAyA gayA pitAne putrI ko dekhakara atyanta zoka kiyA, haratarahase ghara, calaneko samajhAyA aura yahI para prata lene ko kahA aura pATha dinakI bAta kholI nahIM / ata eva anantamatine pAvacIvana prAcAryakA saMkalpa kiyA thaa| Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caMdrikA TIkA unnAmavA bImo zloka isI jinendradatta seTha ke putra ahahana ke sAtha vivAha karane ko bhI kahA, yaha bhI kahA ki vaha prata to upahAsa dilAyA thA mo bhI kevala ATha dina ke liye hii| parantu anantamati tayAra nahIM huii| yaha yaha kahakara ki "dharma meM upahAsa kaisA ? maiMne thoDe hI samayameM saMsArakA saba svarUpa samajha liyA hai, maiM aba usameM par3anA nahIM caahtii|" kamalazrI AryikAke pAsa jAkara dIkSita hogii| kaithala IsImeM liye huga caturtha banakA atyanta dRDhatAke sAtha pAlana karake anantamati sapake prabhAva se bArahaveM svargameM jAkara deva huI / ata eva kahAgayA hai kihAsApitazcatarthe'smin vrate'nantamatiH sthitA / kRtvA tapazca niSkAGamA phalpaM dvAdazamAvizat / / uddaayn| ekadina tIna jJAnakA dhAraka eka hI bhavaH dhAraNa karake mokSako jAnevAlA saudharmendra apanI sabhAmeM sampUrNa devoMke sAmane samyagdarzanake guNoMkA varNana karate hue bolA ki indrakaccha nAmaka dezameM mAyA nAmakI eka nagarI hai jisakA kimarA nAma rorakapura hai / vahA~ uddAyana nAmakA rAjA rAjya karatA hai / jisakI ki paTarAnIkA nAma prabhAvatI hai| usa udAyana ke samAna isa samaya martyalokameM nirvicikitsA aMgameM aura koI nahIM hai / indrake dAsa itanI adhika prazaMsAko sahana na karake vAsacanAmakA deva manuSyacetrameM AyA ora atyanta vinAvanAM zarIra banAkara munika rUpameM hArake samaya uddAyanake ghara pahu~cA / rAjA gharakI tarapha muniko AtA dekhakara pratigrahakeliye Age bddh'aa| usane dekhA ki muni atyanta vRddha, mahase durgandha ArahI hai zarIra dAda khAja kharajavA phoDA phunsigeMse bharA paDA hai zarIra rUgNa hai, lAra nAka baha rahe haiM lAkhoMse dIDa nikala rahe haiM, mAtakapara makkhiyAM bhinabhinA rahI haiM aura unase calA jAtA nahIM hai| rAjA yaha soca karake ki saMbhavataH abhI gira paDeMge, raMcamAtra bhI glAni manameM aura vyavahArameM na lAkara kezara Adise sugandhita apane bhujabaradvArA muniko bhojanAlapameM laayaa| ucvAsanapara virAjamAnakara apane hAthase pAdaprakSAlana zrAdi kriyAkI aura vidhi pUrvaka yogya AhAra diyaa| munivezI devane yaha socakara ki abhI parIkSA adhUrI hai 'bhIjanake aMta' meM jorakA zabda karate hue jitanA bhojana kiyA thA sabakA saba isa tarahase ramana karadiyA ki rAjA ke Upara bhI prhaa| phira bhI khUba jora2 se zabda karate hue vAra2 vamana karane lagA vikriyAjanita makkhiyoMkA samUha bhI cAroM tarapha aura rAjAke Upara bhI ur3ane lagA / saba parikarake loga yahAM se cale gaye ! kiMtu rAjAne kahA- hAya / maiM baDA mandabhAgya hU~ / merase ThIka sevA na ho sakI, mere diye viruddha AhArake kAraNa munirAjako kitanA kaSTa huA hai, Adi apanI nindA karate hue pavitra jalase. munikA zarIra apane hAsei dhoyA aura svaccha vahamanya vasase pochakara sApha kiyA / sanivezI bAMsavadevake hRdaya meM aba yaha vicAra huA ki sacamucameM paraguNagrahaNAgrahI indrane Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnakara eDabhAvakAcAra jo kucha kahA thA- sarvathA satya hai| usane apanA rUpa prakaTa kiyA, paThanamAtra se siddha honevAlI vidyAke fears divya vastrAlaMkAra pradAna kiye / tathA paryApta prazaMsA karake aura saba vRtAnta 1 kahakara apane sthAnako calA gyaa| uddAyana bhI zrI vardhamAna bhagavAn ke pAdamUlameM dIkSA lekara ghora sapazcaraNa karake nirvANako prApta huaa| prabhAvatI rAnI ArthikA hokara upake prabhAva se pAMca svarga meM deva huI / uddAyana viSayameM yaha zloka prasiddha hai--- bAlavRdgadaralAnAm sunInauddAyanaH svayam / bhajannirvicikitsAtmA stutiM prApat purandarAt // revatI rAnI / pArAcyadeza ke dakSiNamadhurA' nAmaka nagara meM eka zrImunigupta nAmake AcArya rahate the| jo avadhijJAnI zraSTAGgamAnimitta zAstrake jJAtA aura AzcaryotpAdaka tapazcaraNa karanevAle the / vijayArdha parvatakI dakSiNazreNIke meghakUTa nAmaka nagarakA svAmI candraprabha jisakI ki rAnIkA nAma sumati thA; apane putra candrazekha ko rAjya dekara ukta AcArya mahArA take caraNoMmeM cunaka ho gyaa| phira bhI usane AkAza meM gamana karanemeM sahAyaka kucha vidyArthIkA parigraha rakkhA thA / eka dina usane uttara mathurAko bandanAkeliye jAneke abhiprAyasa zrAcArya mahArAjase AjJA lekara pUchA ki vaha kisIse kucha kahanA hai kyA ? AcArya ne kahA-- sutratamunirAjako hamArI bandanA aura varuNa mahArAjakI mahArAnI revatIsa AzIrvAda kahadenA / khunakake aura bhI kisI kAmake liye punaH 2 pUchanevara AcArya mahArAja anya sandeza na dekara kevala itanA hI kahakara ki "adhika vikalpa kyoM karate ho ? vahAM jAnepara saba spaSTa hojAyagA / " cupa honae / bry lakko vikalpa thA ki vahAMke suprasiddha gyArazaMgake pAThI mavyasena munike liye kucha bhI sandeza kyoM nahIM ? astu cullaka ne uttara mathurAmeM Akara mukta munirAjakA viziSTa vAtsalya dekhA aura vandanA sandeza dekara socA ki aba bhavyasenakI parIkSA karanI cAhiye / aura vidyArthI 1 kA veza rakhakara bhavyasenake pAsa phuNcaa| bhavyasenane baDe snehase pUchA / --baDho ! kahAMse bhAe ho ? kSu0 --- paTanA | bhavya 0 - kisalie 1 cu0 - adhyayanArtha / bhadhya kyA paDhanA cAhate ho ? [0 --- vyAkaraNaM / bhanyasena- acchA, mere pAsa rahanA cAhate ho ? su0 jI hAM 1 madhyasenane yaha sunakara usako apane pAsa rakha liyA / aura thoDI dera bAda kahA ! baTo 1 zoca kA samaya hogayA hai, ima maidAnameM jA rahe haiN| calo, kamaNDalu lelo / ghulla kane jidhara ve gaye udhara hI harita aMkuroMse bhUmiko vyApta kara diyaa| yaha dekhakara bhavyasena rukA / mulakane pUchA- bhagavan ! yakAyaka Apa ruka kyoM gaye / bhacyasena- AgamameM ye sthAvara nAmake jIva batAe hai / chuka- mahArAja raloMkI kirayoMke samAna ye bhI pRthvIke vikAra hai| ye jIva nahIM haiN| bhavyasena yaha kahakara ki ThIka hai, usI parase calAgayA aura zaucake bAda thor3I dUra vartamAna nAma madurA / Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caMdrikA TokA unnIsavAM bIranagara khaDe hue chAtra kI tarapha hAtha se isArA karane lagA / chullaka bolA--bhagavan ! isArA samajhameM nahI zrAnA, Apa kyA kahanA cAhate haiM ? bolate kyoM nahIM 1 bhavyamena bolA---maTo bhAgama meM likhA hai ki abhimAnasya rakSArtha pratIkSArtha zrutasya ca / dhananti munayo maunamadanAdiSu karmasu // ata eva nirjantu zuSka gomaya bhasma athavA pakI iMTakA reta lenA / chuTaka-mahArAja! maTTI kyoM nahIM lete / bhavyasena-Agamanetrase dekhane yogya sUkSmajIva usameM rahate haiM / dhuvaka-bhagavan / jIvakA laghaNa jJAnadarzana upayoga hai / vaha isameM kahAM ? bhavyasena,-acchA ThIka hai, lemA / isI samaya zudha kane vidyAke dvArA kamaMDalukA jala adRzya karadiyA / bhamyasena-are kamaeDA meM to jalahI nahIM hai| cancaka-yaha tAlAva kitanA acchA bharA he / mavyasena-pramAsuka akhalegA yogya nahIM hai| bullaka-AkAzake samAna svaccha isa jalameM bhI jIva kahAM haiM? yaha sunakara bhavyasenane usIsa zuddhi karalI / yaha saba dekha parakhakara khalaka ne socA-ThIka hai, isIliye isakA nAma mavasena hai, isakA bhavasamUha bAkI hai| aura isIliye zrImunigupta bhagavAnne isa ko bandanA nahIM kahI thI / acchA, revatI rAnIkI bhI parIkSA karanI cAhiye / yahI socakara nagarake pUrvabhAgameM vakSAkA rUpa rakhakara baiThagayA / baDe baDe tapamvI pataMga bhRgu bharga bharata gautama garga piMgala pulA puloma pulasti parAzara marIci virocana zrAdi usake cAroM mukhase nikalanevAlI cedavANI ko suna rahe haiN| vilAminI sundariyAM camara dora rahI hai| nArada paharA de rahe haiN| sArA nagara darzana ko prArahA hai| parantu rAjA maMtrI purohitake kahane para bhI revatI nahIM aaii| usane kahApramAkA artha AtmA mAda jJAna cAritra aura vRSabhadeva bhagavAna hotA hai| inake sivAya aura koI nayA nahIM hai| isake bAda dakSiNa dizA meM viSNu kA rUpa banAkara vaha baiThA / vahAM bhI mana Aye, parantu revatI na AI aura usane kahA, Agama meM nava hI ardhacakrI nArAyaNa batAye haiN| ve saba hocuke / yaha to koI indrajAliyA hai| isI taraha pizcama dizA meM mahAdevakA pUrA rUpa rakhakara samasta nagarako cullakane dhundha karadiyA phira bhI revatI na AI / usane kahA-rudra gyAraha hI kahe haiM ve aba nahIM hai| mata eva yaha koI aura hI kapaTavezI hai| ____ anta meM kSullakane uttaradizAmeM tIrthakara kA rUpa rabakhA, samavasaraNakI pUrI racanA dikhaaii| saba loga aaye| bhavasena bhI AyA / parantu revatI na AI / usane kahA-tIrthakara caubIsa hI. hote haiN| ye saba ho cuke / yaha vo avazya hI koI unakA rUpa rakhanevAlA mAyAcArI hai| isa taraha koI bhI prakArase revatIko vicalita na kara sakane para vaha jhunikA peza rakhakara usake ghara para AhArakeliye gyaa| revatI ne yathAvidhi AhAra diyA / isa samaya bhI usane bhaneka taraha se uga uttama karaneDI ceSTA kI phira bhI vaha nizcala rahI / taba sne nigupta Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174............ tnikaraNDazrAvakAcAra ................... bhagayAnakA AzIrvAda saMdeza kahA aura prazaMsA kii| revatIne gadhAvidhi usI dizAkI tarapha sAta paiDa cala kara bhaktipUrvaka namaskAra karake AzIri grahaNa kiyA / varuNa rAjA zivakIrti putra ko rAjya dekara dIkSA lekara tapake prabhAvasa mAhendra svago aura revatI rAnI tapazcaraNa kara brahma svargameM deva hue / yatIke viSayameM yaha zloka prasiddha hai| bhAgateSvapyabhUna pA revatI mUDhatAvatI // kAdampa-tArtha---go-siMhapIThAdhipatiSu svayam / jinendrabhakta sArASTradezake pATaliputra nAmaka nagarakA rAjA yazIdhvaja, rAnI susImA / unakA suvIra nAmakA eka putra thA jo ki vidyAvRddha puruSoM kI saMpati-zivAse rahita honeke kArakha asyanta vyasanI banagayA thaa| parastrI aura para dhanake lampaTarI usa sutrIrane eka dina apanI goSThI meM kahA ki pUrvadezake gauDaprAntakI tAmralipta nagarIka jinendrabhakta seTha ke satakhane mahalake Upara pAzvanAthakA basyAlaya hai| aneka rakSakoM se surakSita usa palyAlayoM bhagavAna ke Upara lage hue chatra meM amUlya baiDarya maNi lagI huI hai| Apamese jo koI usa maNi ko curA lAkara degA usako yatheSTa puraskAra diyA jAyagA / yaha sunakara eka sUryanAmakA coroM kA agraNI apanI zaktikI svayaM prazaMsA karate hue bolA "yaha kyA par3I bAta hai ?" aura yahAMse calakara goDadezameM phuNcaa| ukta caityAlayataka pahuMcanekA anya koI bhI upAya na dekhakara khulaka banagayA | anekavidha vrata upavAsa zrAdi ke dvArA gAMva 2 meM nagara 2 meM khyAti prApta karatA huA jinendrabhaktake yahAM pahuMcA / ekAntataH bhaktimeM anurakta seThare apane vaityAlayameM usako rakkhA / eka dina seThane kahA-dezastIza ! maiM dezAntara jAnA cAhatA huuN| maiM jaba taka yAyima na pAU taba taka Apa yahIM raheM / dhullakavezI sUryacorane kahA--nahIM 2 seTha ! yaha ThIka nahIM hai| striyoM se aura sampasiyoM se yukta hasasthAnameM virata puruSoMkA rahanA ucita nahIM hai / parantu saiThake Agrahapara usane rahanA svIkAra kara liyA ! seTha zubha muhUrtameM yAtrA karake nagarake bAhara Akara tthhrgyaa| isI dina ardha rAtrI ko maukA dekhakara ukta ranako lekara vaha calatA banA / kintu ranakI prabhAse use cora jAnakara rakhakalogoM ne usakA pIchA kiyaa| bhAgane meM asamartha vaha mAyAvI, seThake nivAsa sthAna meM hI ghunagayA / hohallAse jAgakara seThane usako cora samajha kara bhI yaha socakara ki dUsare sacce dharmAtmAoMkA tathA dharmakA ajJAnIjanoMke dvArA apavAda na ho, loMgoMse kahA ki are re ! isako kyoM abhadrazabda kahate aura taMga karate ho| mere kahanese hI ye to isa rata ko lAye haiN| tuma inako caura kahate ho yaha ThIka nahIM hai / saba loga seTha kI bAta pramANa mAnakara calegaye. pIche seTha ne usako rAtri ko hI nikAlakara bhagAdiyA / isI prAzayale kahA hai kimAyAsaMyamanotsUrye sUrye snApahAriNi / doSa niSUdayAmAsa jinendro bhaktavAkAraH / / vAriSeNa magadha dezameM rAjagRha nAmakA nagara jisako paMcazailapura bhI kahate haiN| vahAM ke rAjA zreNika Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caMdrikA TIkA unnIsa bIsavAM zloka aura unakI mahArAnI celinIkA putra dAriSeNa thA jo ki uttama zrAvaka thA / eka samaya vAriSeNa kRSNa caturdazI ko upavAsa karake rAtriko ramazAna meM jAkara kAnolsarga dhAraNakara khar3A thaa| usI dina zahara kI maga sundarI nAmaka vezyAne rAjazreSTI ghanadattakI zrIkIrtimatI nAmakI seThAnIkA apUrva hAra dekhakara mana meM kahA-isa hArake vinA to jIvana hI vyartha hai / phalataH rAtri ko janma usaka. pAla muraveja vIra, viniyogako nAmase bhI prakhyAta thA, yA to vezyAne ukta hArake vinA praNaya karanekA niSedha kara diyA / kAmAndha mRgavega hAra curAkara lekara calA to rakSakoMne usakA pIchA kiyaa| bhAgate2 smazAna meM vAripaNake Age hAra paTaka kara vidyutacora vAjameM chipagayA / rakSakoMne vAripeNa ko cora samamA aura usI samaya usakI zreNikako khabara kI / tatkAla zrAvezameM Akara zreNikane usakA zirazcheda karane kI mAjhA dedI / AzAnusAra rakhakAne bhI jAkara usapara jitane bhI astra zastra calAye sabhI vyartha hogye| unTe besana vAriSeNa ke dhyAna se pramudita nagaradevanAke prasAdase phUla mAla hogaye / isa bAtakI bhI khabara jaba RSika para pahuMcI taba vaha vahAM svayaM AyA / aura usane vAripeNa se kSamA maaNgii| isI samaya mRgavega prakaTa huA aura usane abhayadAna mAMgakara saba vRttAMta kahA / tadanantara zreNika dvArA ghara calane keliye puna: prAthanA karane para bhI vAripeNa dhara ko na jAkara sUradeva prAcArya ke pAsa dIkSita hokara tapa karane lge| kucha dina bAda vAripaNa rAjagRhake nikaTavatI palAsa kUTa grAmameM AhAra karake zANDilyAyana ke gharakaM sAmane se nikala jo ki zreNika mahArAjakA amAtya thA / isakI dharmapatnI kA nAma puSpavatI aura putrakA nAma puSpadanta thA / puSpadanta vAriSaNakA laMgoTiyA mitra thA / usakA abhI vivAha huA thA / kAripeNako sAmane se jAte dekhakara puSpadantane jisake ki hAtha meM abhI vivAhakA kaMkaNa baMdhA huA thA, namaskAra kiyA / vAripeNa usakA hAtha pakar3e hue Age calane lage puSpadanta aneka taraha ke saMkAca pdd'gyaa| vApisa jAne kailiye mujhe ye bAjhA dedeM aura hAtha chor3a deM to acchA ho isake liye usane kaI tarahake saMketa bhI kiye parantu vAripeNa ne usako na chor3A / bAta karate2 gurudevake pAsa pahuMcakara vAripeNane kahA-~~bhadanta ! yaha merA mitra hai aura svabhAtrasehI bhayabhIru evaM viraktacitta hai, dIkSAyeM Apake pAdamUla meM pAyA hai| yaha kahakara kezalu'cana Adi kraadiyaa| pupae ne bhI yaha gocakara ki "kabhI avasara pAkara calA jAUgAM abhI to inakI bAta rkhdo|" vArisakA uparodha svIkAra karaliyA / bhora sAyameM muni hokara rhnelgaa| Upara ke kapana se yaha to spaSTa hI hai ki puSpadanta vAstava meM yA bhASapUrvaka muni nahI huA thaa| phira bhI vaha saralavuddhi thA aura vAriSeNa ke prabhAvameM rahanese saMgameM rahakara bAharake munika samAna hI saba kriyAeM kiyA karatA thA / ataeva vaha pratikSaNa apanI navapariNItA patnIkA hI jisakA ki nAma mudatI thA smaraNa kiyA karatA thA / athika kyA, sAmAyika ke samaya bhI vaha usIkA dhyAna kiyA karatA thaa| isItaraha aba bAraha varSa nikala gaye eka dina prAcArya paradeSa ne rAjagRha nagarameM mAnepara Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ilAkaragaDAdhakAcAra apanA aura vAriSeNakA upavAsa rahane ke kAraNa kevala puSpadanta ko hI aAhArArtha nagara meM jAnekI mAnA dii| puSpadannane mocA---grAja itane dina bAda baDe bhAgyase piMjar3e kA daravAjA khulA hai| aura isIlie usane jagadI 2 jAne kI tayArI kI kitu usIsamaya vAripeNane usakI ceSTAse yaha samajhakarake ki abhI bhI yaha dIkSA choDakara para bhAga jAneko utsuka hai, kahA -puSpadanta ! Thaharo, maiM bhI calatA hai| aura ve bhI mAtha ho lie| donoM velinI ke ghara pahuMce; celinIne bhitrake sAtha putrako AtA dekhakara kucha saMdehavarA parIkSA ke lie do zrAsana upasthita kiye, eka sarAga aura isarA vItarAga / bAriSeNa dUsare para aura puSpadanta pahalepara baitthe| bAriSeNane kahA- mA! apanI mara bahuoMko to bulaao| bhAjJAnusAra samAM bahue. upasthita huii| puSpadanta ne bhI dekhA samI ekase eka adhika sundara aura syA, dezAMganA mI jinake sAmane phIkI mAlUma par3atI haiM, jinameM navayauvana kA ksana khila rahA hai, sugaMdhita ramajArata varavAlaMkArase susajjita hai / aba bAriza ne kahA- mA! aba hamArI bhAbhI sudatI ko bulaao| thoDIhI dera meM vaha bhI upasthita huii| puSpadantana usako bhI dekhA / mAno himase dagdha kamalinI hai| saba prAMgopAMga kRza aura rUkhe / hiramidhikI raMgI bhotI mAno sAcAt saMdhyA hI hai, atyanta dIna podhara mAno zarana ke megha hI ho, kezapAza kI jagaha dekhanese mAlUma hotA mAno tapoladamI hI hai| kevala iGaDiyoM kA paMjara mAno kaMkAla hI hai| aisA mAlUma huA mAno sAmane mUrtimAna hokara vairAgya hI upasthita huA hai| . dhAriSeNa puSpadanta se bolA, "mitra ! ApasI yahI vaha praNayinI hai jisake kAraNa abhI sakabhI ApakA mana muni nahIM ho rahA hai| aura yaha aApakI sava bhojAI hai| aura yaha sArA vaibhava dhana sammasi kuTumba sevaka evaM mahAbhAeDAlaka padakA yauvarAjya hai aura meM bhI bhApake sAmane upasthita hUM jo ina sabako svayaM choDakara dIkSita huA hU~" puSpadanta lajjita hayA aura viSaya sukhoMmeM glAniyukta hokara bolA-mitra ! sanA kareM, bhAra to yahAM baiThanA bhI acchA nahIM lagatA / maiM idaya se virata hokara atra bhAyamuni banatA huuN| donoM hI celinI kA abhinandana karake gurupAda meM jAkara nicalya ho tapa karana lge| ataeva kahA hai kisudatisaMgamAsaktaM puSpadantatapasvinam / vAriSeNaH kRtaprANaH sthApayAmAsa saMyame / viSNukumAra abantI deza meM vizAlA nAmakI nagarI kA jayabarmA nAmakA rAjA thA / jisakIki paTarAnI kAnAma prabhAvatI thaa| usake cAra maMtrI the-zukra pahaspati pralhAda aura pali / eka dina rAjAvA maMtriyoM ke sAtha mahala ke Upara baiThA humA nagarI kI sthiti dekha rahA thA ki use samasta zAstrAma pravINa mahAna RddhidhArI sAtasoM muniyoM ke saMva sahita isI nagara ke bAhara sarvacanAnandana nAma ke udyAna meM Akara Thahare hue parama tapasvI akampanAcArya ke caraNoM kI arcA karane ke lie khA sAmagrI lekara jAtA huA hotphukha lokasamUha dikhAI paDA / jayavarmAne pUchA-yaha asa. Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baudrikA TIkA unnIsavA bomanA nAka maya meM udhAnakI tarapha loga kyoM jA rahe haiM ? isI samaya vanapAlane Akara sUcanA dI ki he devA nagarake upavana meM prakampana nAmake prAcArya saMghasahita Aye haiN| jinake prasAdase sabhI Rtu ke paca phala phulase yukta ho gaye haiM aura una saba RtubhoMke phala phUla sAmane rakhate hue bolAhe nAtha ! sampUrNa nagara unake darzana ke lie utsAhita ho rahA hai / yaha vanadevatA bhApake darzana ke lie mI utsuka hai| rAjAne yaha sUcanA pAkara jAnekA vicAra karake balI se puuchaa| parantu bali Adi cAroMhI maMtriyoMne isakA virodha kiyA / balidvArA kI gaI apane pAMDitya kI prazaMsA sunakara rAjAne socA-yadi yahI bAta hai to zUra aura kAyara kI parIkSA rakhameM ho jAyagI aura manA ke lie banekI hamAdI kI / sathAmthAna pahuMcakara para vijayazekhara hAthIse utarA aura Arya vezameM apane prApta aura parivAra ke sAtha kramase ammanAcArya ke pAsa pahuMcakara unakA yathAyogya usane abhinandana kiyaa| sathA ucita sthAna aura Asanapara baiThakara vinayapUrvaka varga moSa sambandhI carcA kI aura unakA upadeza sunA / ___ prAcArya mahArAja ke upadezameM svarga mokSakA prasaMga mAsehI vatine pUchA- svAmin ! svargamota ke astitva ke sambandha meM Apake pAsa koI pramANa bhI hai ? yA kevala Agraha hI hai| jaba yaha spaSTa hai ki navIna kya sundara striyAM aura bhogopabhogake yogya sAmagrI hI svarga hai, saba isa pratyakSa siddha viSayako na mAnakara pramANase prasiddha svargAdikakI kevala kalpanAkara usako mAnanA durAgraha hI kahA jA sakatA hai| baliko uddhata dekhakara mI akampana zrI akampanAcAyane pUchA- pramANa kyA kevala pratyakSa hI hai ? uttarameM balike yaha kahanepara ki "isameM kyA saMdeha hai ? pratyakSa hI eka pramANa hai jisase sampUrNa viSayoM kI siddhi ho sakatI hai aura mAnI jA sakatI hai|" prAcArya mahArAja bole acchA, aisAhI hai to Apake mAtA pitAke vivAha ke astitvameM kyA pramANa hai ? aura apane vaMzake pUrva puruSoMke avasthAnako kyoMkara mAnate haiM ? kyoMki ye ameya viSaya Apake pratyakSa indriyagocara to nahI haiN| Apa yadi anya prAmANika puruSoMke kathana kA Azraya leMge to ApakA paca khaMDita ho jAyagA aura paramatakI svIkRti siddha hogii| isapara bali niruttara hogyaa| usa samaya usakI avasthA ThIka "ubhayataH pAzarajjuH" kI kahAvatake anusAra isataraha kI ho gaI ki 'eka tarapha nadIkA bharyakara pUra aura dUsarI tarapha bhadonmata hastI / " sabhAke hRdayakA AkarSaka evaM saMtoSajanaka utsara na pAkara baline niragala asabhyazabdarbhita bolanA zurU kiyaa| isI samaya rAjAne manutuoM ke samakSa azikSita jaise vacana bolanevAle balise, hRdayameM yAthAtmyako samajhalene para bhI sarvasAdhAraNa ke sAmane mantrI kI pratiSThAkA bhaMga na ho isIliye kucha bhI na kahakara prAcArya mahArAja se kahA___ bhagavan ! jinako paryApta vavajJAna nahIM hai, jinakI cipaci mahAna moha se andhI hai, jo Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna dharmakA dhaMsa karanevAle haiM ve svabhAvase hI meruke samAna sthira guNaguruoMpara durapavAda kA prahAra karane ke sivAya aura karabhI kyA sakate haiM ? yaha kahakara aura anya kathA karake vinayapUrvaka AjJA lekara kahAse apane ghara aagyaa| kiMtu isake bAda anya aparAdha ko nimitta lekara aliko avajJApUrvaka apane rAjya se nikAla diyaa| cAroM hI mantrI yahAM se nikalakara kurulaMgala dezaka hastinAgapurameM phuNce| ina dinoM vahA~ ke rAjA mahAbhadra apane bar3e putra pakSa ko rAjya dekara choTe putra viSNukumAra ke sAtha dIkSA thAraNa kara tapovanako cale gaye the / ataeva pama hI rAjya calA rahA thaa| cali sAdika cAroM hI usake mantrI bngye| eka samaya bali, kumbhapurake rAjA siMhakItiko jisako ki vaza karane ke lie pama ciMtita rahA karatA thA, chalapUrvaka bAMdha lAyA aura use usane patra ke sAmane upasthita kiyaa| padmane prasanna hokara palise yatheccha vara mAMgane ko kahA parantu pAlane kahA-'deva ! mujhe jaba AvazyakatA ho tava maiM yatheccha vara mAMga sakU, kRpayA yaha svIkAra kareM / pama ne yaha svIkAra kara liyA kucha dina bAda akampanAcArya saMghasahita hastinApura pahuMce / bali Adiko jaba yaha bAta mAluma huI taba unhoMne yaha socA ki aba yahAM bhI hama logoMkA apamAna na ho, isake liye ucita upAya karanA cAhiye / phalataH paline ukta varake badalemeM rAjA pabase kucha dinake liye rAjyakA sarvAdhikAra prApta kara liyA aura jahAM saMgha ThaharA thA vahAM aura usake cAroMtarapha muniyoM -yaha kathAsAra hamane yazastilaka ke chaThe aAzvAsa meM aNita kathAka zrAdhArapara diyA hai| kiMtu ratnA karaeDa kI prabhAcandrIya TIkAmeM jo kathA hai usameM isa prakaraNa kA ullaMkha dUsarI taraha se diyA hai| usameM batAyA hai ki "rAjA mantrI zrAdika bhAnase pahale hI akampanAcArya saMghako Adeza liyA thA ki rAjA Adike Anepara kisIse bhIbhASaNa nahIM krnaa| tadanusAra rAjA mantrI zrAdikA AzIrvAda nahI diyA / phalataH saba vApisa lauTa gye| mArga meM rAjAsa mantrI bali kahatA jA rahA thA ki ye saba mUrkha haiM isI liye imbhase mauna dhAraNa kara baiThe haiM / isIsamaya sAmanese zrutasAgara nAmake muniko AsA huA dekhA jo ki nagara se AhAra karake Arahe the aura jinhoMne ki AcArya mahArAjakI AmA sunI nahIM thii| saMgha AjJA prasArita honese pahale hI ve caryAka liye nagarako cale gaye the / unako dekhakara bAla baunA vekho yaha bhI eka kurtibharI baila sAmanese rahA hai| yahIpara donoM kA--zrugasAgara aura vAlakA zAstrArtha huA jisameM kiM syAdvAda ke balapara zrutasAgara kI vijaya huI aura bAla parAjita huaa| yaha saba rAjAke sAmane hI huaa| zrutasAgarane Akara jaba AcArya mahArAjase saba vRttAMta kahA to sampUrNa sagha para bhApati na A sake isake liye kAcAyane zrutasAgarako AjJA dIka jahAM zAstrArtha kiyA thA vahA jA kara gata bhara bhyAnastha hokara khaDe rho| zrutArane yahA~ kiyaa| udhara atijita hone koSa mAna se andhe hue cArohI mantrI hAtha meM khabaga lakara saMghakA vadha karane ko rAtrI meM Araha the ki mIca meM hI zrutasAgara unhe khaDe dikhAI diye| unhoMne socA ki hamAre apamAnakA mUla nimittabhUta yahI sabase pahale prakalA yahA~ mila gayA, acchA hI hushraa| yaha socakara cAronehI eka sAtha bhutasAgara para svA kA prahAra kiyA / kiMtu usI samaya nagara devaThAne unako kIla dizAmAtaHkAla darzanAtha AnavAlAne tathA anya logoMne yaha dRzya dekhA rAjApara samAcAra gyaa| usana inako gaMdhapara car3hAkara rAjyasa nikAla diyaa| vahAM sa calakara istinAgapura ke rAjA palake ye cArohI mantrI bana gye| " isataraha prabhAyandrIya TIkA ma zAstrAdhekA ora usameM parAjaya janita apamAnakA vaDalA lene kI pravRti kA sIdhA sambandha bhakarapanAcArga se na batAkara zrutasAgara se patAyA gayA hai| tathA yarAstilaka meM vadha karane ke liye mantrIyoM ke jAnekA zAtakA bhI ujhekha nahIM hai| Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caMdrikA TIkA unnIsavAM dhImA zloka para ghora upasarga karaneke abhiprAyase banuna ra yaca samAvira" / aura lAheM aneka taraha kaSTa dene lgaa| kiMtu munijana upasarga nivRtta hone taka ke liye dhyAnasamAdhimeM sthita ho gye|| udhara mithilAmeM jiSNu sUrIke ziSya prAjiSNune rAtrike samaya prAkArAkI tarapha dekhA ki zravaNa nakSatra kaMpa rahA hai / isaparase ekAeka unake ehase nikalA ki "hA, kahIM munisaMghapara mahAn Apatti A rahI haiM" / saMvapatine yaha sunakara avadhijJAnasa hastinApurameM horahe upasargako jAnakara AkAzamArgase jAne meM samartha puSpakadeva jhulAkako pulaskara kahA ki abhI viSNukumAramuni ke pAsa jAkara kaho ki ve isa upasargakA nivAraNa kreN| unako vikriyA Rddhi siddha hogaI hai| usake dvArA ve vidhAkA yatheSTa zIghra nivAraNa kara sakate haiM / AjJAnusAra kulakane usI samaya viSNukumArase jAkara pava pratAnta kahA / mahAmuni viSNukumArane pahale apanI vikriyA zuddhikI parIkSA kii| phira hastinApura pahu~cakara rAjA payase isa upasarga nivAraNakalima kahA / kiMtu usakI asamarthanA aura yaha jAnakara ki isa samaya bali hI rAjA hai vAmanarUpa dhAraNa kara madhura svarameM vedakA uccAraNa karate hue balike yajJasthAnapara pahu~ce / baline vedadhvani Adise prasanna hokara yatheccha vara mAMganekaliye khaa| unhoMne tIna paira jamIna maaNgii| line zukrake dvArA manAI karanepara bhI tIna paiMDa jamInakA saMkalpa kara diyA / viSNu kumArane zarIra bahAkara aika paira samudrakI vedikApara aura dUsarA paira cakracAla parvatapara rkkhaa| tIsaremeM baliko bAMdha liyA / antameM puniyoMkA upasarga dUra kara viSNukumAra punaH apane saMyamAcArameM pUrvavat pravRtta hogaye / ataeva kahAjAtA hai kimahApamasuno viSNu nInAM hastine pure / bali dvijakRtaM vidma zamayAmAsa btslH|| bjkumaar| pAMcAladezameM ahicchatra nAmaka nagarakA rAjA dviSanapa jisakI rAnIkA nAma candrAnanA thaa| isa rAjAkA somadatta nAmakA purohita thA aura usakI svIkA nAma yabadattA thaa| yabadacAko eka samaya dohalA huA jisake ki kAraNa vaha cintita mlAnamukha evaM kRza rahane lgii| patike AgrahapUrvaka pUchanapara usane kahA ki merI icchA Ama khAnekI hai| somadattane socA ki yaha Ama kI Rtu nahI hai| phira isakA manoratha kisaprakAra saphala kiyA jAya ? jaMgala meM jAkara dekhanA cAhiye, saMbhava hai kahIM mila jAya / aisA vicAra karake eka vidyArthIko sAtha lekara vaha prAma huneko nikalA / bhAgyakI bAta hai ki pAsameM hI jalavAhinI nadI kinAraM kAlidAsa nAmaka banameM bhAmake vRkSaka nIce sumitra nAmaka eka mahAmunirAja Akara virAjamAna the jinake ki atizayake kAraNa vaha AmakA vRkSa asamaya meM hI phaloMse zobhAyamAna horahA thaa| purohitane usapara se phala toDakara vidyArthIke hAtha apanI strI ke pAsa bheja diye aura svayaM munirAjase dharmopadeza sunane lgaa| aura usane mavAnsarakA varNana Adi sunakara saMsArase virakta ho usI samaya daMgambarI dIcA pAraNa karatI / siddhAntazAlake rahasvase prabhuddha hue ve somadatta mahAni magathadezameM nAmagispara Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra mApakAcAra AtApana yoga dhAraNa karake khar3e the ki isI samaya yAdayA apane sadyojAta punako lekara bhAI aura bolI ki yA to dIkSAko chor3akara ghara cala, nahI to apane isa putrako bhI saMbhAla / upasamaike kAramA maunastha manirAjase kucha bhI uttara na pAkara vaha patrako usI uSNa zilApara unake sAmane hI paTakakara krobase baDabaDAtI huI yathAsthAna calI gii| isI samaya vijayArthaparvatakI uttarazreNIke zramarAvatI nagarakA svAmI bhAskaradevanAmakA vidyAdhara jisake ki rAjyako choTe mAI puraMdaradevane halupa liyA thA, apanI masimAlA nAmakI paTarAnIke sAtha uparyukta munirAjakI vandanA ke liye vahAM prAyA / usane pAzcarya ke sAtha dekhA ki rAlaka uSNazilApara sAnanda khela rahA hai usakA zarIra kamalase bhI adhika komala hokara bhI mAnI bajaTina hai| tatkAla usako uThAyA aura mazimAlAse golA--priye bahuta dinase tuma putrako icchA kara rahI thI aAja saubhAgpI bAta hai ki bhagavAnake pAda prasAdase yaha sarvalakSaNasaMpana putra prApta huA hai| yahI mere vaMzakI latA ko saphala karanevAlA hai / isa apUrva yuSpako jisakA nAma bajakumAra hai, lo aura maMbhAlo / yaha kahakara putra umako diyA / munirAjakA upamarga dUra huA ! donani unakI bandanA kI aura unhIMse bajakumArakA bhI saba dhRttAnta jAnakara yathAsthAna prayANa kiyaa| rAjakumAra yauvanako pAkara na kevala zarIra hI se mundara banA kiMtu mAipakSa aura pitRpakSa kI aneka vidyAoM kA svAmI bananeka sivAya apane mAmA suvAkyamUrtikI kanyA indumatIkA mI pariNayana kara svAmI banA / eka samaya vaha vanakumAra aneka vidyAdhara putroM ke sAtha himavAnaparvata para krIDA karanekeliye gyaa| vApara garuDavega vidyAdhara kI putrI pavanabaMgA bahurUpiNI vidyA siddha kararahI thI / vidhAna vipna upasthita karanekeliye ajagara kA rUpa rakhakara usako nigalA ki usI samaya akasmAt A upasthita hue bajakumArane kevala paropakAra buddhisa gAruDavidyAke dvArA usakA yaha upasarga dUra karadiyA jisase usakI vaha vidyA usI samaya siddha hogii| pavanavegAne apane mana meM isa paropakArI bajrakumArako hI jIvanakA sAthI banAne kA nizcaya karake prajJapti nAmakI vidyAdI aura yaha kaha karake ki Apako vidyA isI himavAnna parvatakI talahaTImeM nadIke kinAre mAtA.. pana yoga dhAraNa karake sar3e dUe ghora tapasvI saMyI bhagavAn ke tapaHprabhAvase unake caraNakamalake nikaTa baiThakara kevala pATha karanese hI siddha hojAyagI, apace nagarako calI gaI / rAjakumArane bhI usI prakAra phenamAlinI nadIke kinAre ukta bhagavAnke samakSa usa vidyAko siddha karake apane cAcA puraMbara devase rAjya vApisa lekara pitA bhAskaradevako usapara pratiSThita kiyA aura unheM aneka vidyAdharIdvArA sevya banAyA / tadanantara svayaMvara meM ukta pavanavegA bhAdi aneka vidyAdhara kanyAoMkA raNa kiyA / eka samaya kucha dRSTavuddhi vyaktiyoM ke vyavahArase bajakumArako mAluma huA ki vAstavameM meM bhAskaradevakA putra nahIM haiN| usane satya ghaTanA jabataka mAluma na ho tabatakakeliye AhArAdikA parityAga kara diyaa| phalataH mAtApitAke sAya ukta somadaca bhagavAnake pAsa mathurAmeM jAkara Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .... ................ 159 caMdrikA TAkA umAsavAM somavA zlAka. . mara bAtakA nizcaya honepara unhIM tomadattAcArya ke pAsa janaraparI dIcA dhAraNa karalI ! eka samaya kI bAta hai ki cAraNaRddhi thArI do muni jinameM baDe kA nAma aminandana aura choTe kA nAma sunandana thA mathurAmeM gocarIkeliye Aye the| ve mArga se jA rahe the ki do sIna varSakI bAjArameM ghUmatI huI eka anAtha malina lar3akI ko dekhakara munandanane kahA, "hA ! prANiyAMka liye karmakA vipAka kitanA dardarza hai, isa lar3akI ko isa avasthAmeM hI kitanA kleza uThAnA paDarahA hai," yaha sunakara abhinandana bhagavAn bole "he muna ! yadyapi gamameM Ate hI rAjazreSTha pitAke, tathA prasUtike bAda hI mAtAke aura pAlana poSaNa karane vAle bandhuoM ke bhI asamayamai hI dazamI dazA ko prApta hojAne ke kAraNa yaha RnyA isa samaya kaSTa anubhava kara rahI hai kintu yahI yauvana meM prAnnepara yahAM ke rAjAkI par3a rAnI honevAlI hai" yaha pacana nagara bhikSAka liye pAye hue eka bauddha sAdhune sunA aura yaha vicAra karake ki "ina muniyoMkA vacana mithyA nahIM ho sakatA" apanA prayojana siddha karane keliye usa kanyAko apane vihArameM lejAkara rakkhA aura usakA acchI taraha pAlana poSaNa kiyaa| loga usako buddhadAmI kahane lage aura yahI usakA nAma par3agayA / yauvanako pAkara buddhadAsIkA saundarya nisaragayA aura AkarSaka evaM manohara bngraa| aise hI samaya meM eka dina nagarake pUtika nAmaka rAjA kI nigAha usapara pddii| usane nA pratinidhi hAra sazAmarAmA ki vaha kanyA hai yA vivAhita kanyA hoto mAdhuoM se kisI bhI taraha use prApta karane ke liye prayatna karane kA bhI prAdeza diyaa| pratinidhi ne use mukhya paTTarAnI banAne kI zartapara sAdhunAsa prApta kiyA aura rAjAke adhIna karadiyA / rAjA pUTikakI prathama mukhya parAnI uvilAkI taraphase hamezA hI ASTAnhikke dinoM meM zrI jinendra bhagavAn kA jo mahAn utsabake sAtha ratha nikalA karatA thA usa ko roka kara usake badale baddha devakA ratha nikAlane kI buradAsI kI icchA huI, isaliye usane utsaba ke saba upakaraNa rAjAse svayaM pahalehI prApta karaliye | urmilAko yaha dhArmika virodha aura apamAna sahya na huA / vaha usI samaya bhImadatta bhagavAnke nikaTa gaI aura polI-bhagavAna sadAkI bhAMti zrI jinendra bhagavAnkA merA ratha nikalegA to hI aba maiM anna grahaNa karagI anyathA nhiiN| yaha sunakara somadabhane bajakumAra kI tarapha dekhA to bajakumAra usI samaya rAnIsaM bole uharI 2, tumhAre jaisI samyagdRSTi mahilAko abhIse hananA AvegameM AnekA zrAvazyakatA nahIM hai| Apa hamArI dharmamAtA haiM vizvAsa rakkho-mere jaise putrake rahate hue zrIarihaMta bhagavAna kI pUjAmeM vidha upasthita nahIM ho skegaa| ataeva svastha raho ora sadAkI taraha kAma kro| isa taraha pAravAsana dekara vajakumArane mahArAnI urvilAko vidA kiyA aura svayaM zrAkAzamArgase vijayArthako prayAsa kiyaa| vahAM jAkara bhAskara va Adi vidyAdharoMko saba paristhiti samajhAkara yaha kArya acchI taraha sampanna karanekeliye tayAra kiyaa| phalataH sabhI vidyAdhara apanIra senA bandhu pAnthaya, parivAra, pUjA sAmigrI, rathayAtrAke yogya sabhI tarahake upa Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 189 ratnakaraNDa zrAvakAcAra karaNa, prAtihArya, maMgaladravya, gAyana vAdana nartana karanevAle dhvajA patAkA mAnastambha stUpa tIra caMdobA aneka tarahake hAthI ghoDe Adise calanevAle ratha, jayavAda karanevAle ghaMTA bhedI bhaMbhApaTaha mRdaMga kAhalA turrA zaMkha trivalI Adi bAje ityAdi sabhI sAdhanoM ke sAtha, jabaki anekoM sundariyAM nRtya kara rahI haiM vandijana gAna kara rahe haiM, dUsare niyogI jana bhI apane 2 kArya meM utsAha se saMlagna haiM koI gArahA hai, koI vinoda kara rahA hai koI nAnA rUpa dhAraNa kara kautuka paidA kara rahA hai, isataraha parana utsAha ke sAtha AkAza mArga se cale aura mathurA Aye / 1 Upara mAkAzase Ate hue isa dRzyako dekhakara mathurA ke logone samajhA ki muddAsIke dvArA honevAle buddha rathavihArakA yaha prabhAva hai ki usako dekhane aura usameM sammilita hona keliye svarga devagaNa Arahe haiM / kiMtu jaba sabhI vidyAdharoMkA samUha ucilA rathameM sammilita huA aura usakA ratha sabase prathama mahAn vibhUtike sAtha nikalA to loga Azyaka hogaye aura vRddhadAsI para bhI dAsIsarIkhI udAsI gaI tathA vaha bhagnamanoratha hogaI / rathayAtrA ke anta meM asprativimyAGkita eka mahAna stUpa sthApita kiyA gayA jisake ki kAraNa abhI bhI madhurAkI devanagarI kahA jAtA hai / isa taraha vilAyA mahAdevyAH pUrtikasya mahAbhujaH / syandanaM bhrAmayAmAsa munirvajrakumArakaH // tAtparya - yaha ki ina do kArikAoM meM samyagdarzanake ATha aMga pratyeka aMga prasiddha hue eka 2 vyaktikA udAharaNa dekara zrAcAryane tacat aMgakA rUpa aura prayojana spaSTa kara diyA hai / yadyapi pratyeka aMgakA svarUpa yA lakSaNa bhinna 2 kArikA ke dvArA batAyA jA cukA hai phira bhI usakA pAlana kisa taraha kiyA jAtA hai aura usa taraha pAlana karanekA phala kisa tarahakA prApta huA karatA hai yaha bAta udAharaNIya vyaktiyoMkI kathAoM ke paDhanese spaSTa hojAtA hai / 1 pratyeka aMga viSaya donoM hI viSayoMko spaSTa karaneliye AcAryane udAharaNarUpa meM jina pAtroMkA cunA hai unakI vizeSatA dhyAna dene yogya hai| prATha udAharaNoMmeM do strI pAtra haiM aura zeSa chaH puruSa haiN| yaha kahanekI AvazyakatA nahIM hai ki puruSoM kI apekSA striyoMmeM kAMcA aura mUDhatAkA bhAva adhika pramANameM pAyA jAtA hai| kiMtu AcAryane niHkAMkSita aMgameM anantamati ko cunA hai / anantamatikI vizeSatA usakI kathAse spaSTa haiM / krIDApriyajIvanake hote hue upahAsamAtrameM gurusA dIse ekavAra liye hue brahmavratakA yauvana aura dhanasampati Adike yatheSTa rahane para bhI vivAhako asvIkAra kara bhogoMke prati niHkakSitA prakaTa karake pAlana karatI haiM, aura apane usa dRDhavratameM ekAnta sthala tathA saba tarahake prArthayitAoMke milanepara 1 mI aticAra lagAne kI to bAta hI kyA atikramaya bhI nahIM hone diyA antameM bhI pitAdvArA divAhakI kIgaI 1- raho nAsti kSaNaM nAsti nAsti prArthayitA naraH tena nArada! nArINAM satItvamupajAyataM // itilokokti / 2- attiko mAnasazuddhihAnitikramo yo viSayAbhilASaH / tacAbhicAraH karamAlasatyam, bhaMgozanAcAra vibhavAnAm / / 1 Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caMdrikA TIkA unnIsa bIsavAM ka 153 tayArIko vinayake sAtha ThukarAkara zrarthikA hokara sahasrArasvarga meM deva hotI hai| usake deva hone se mAluma hotA hai ki usane strIliMgakA uccheda kiyA hai aura kucha hI meM usakI bhavasaMtati kA bhI uccheda hojAyagA / isItaraha revatI rAnIke viSaya meM bhI samajhanA cAhiye / bholepana meM striyoM kA svabhAva prasiddha haiM kiMtu revatI jJAna aura vijJAnakI mahatA zrAdarza rahI hai| sArI prajA aura rAjAke bhI kalpita camatkAra ke makara meM zrAjAnepara tathA rAjAmantrI Adi ke samajhAnepara bhI jJAta samyaktasvakI pratI tise vaha raMcamAtra bhI vicalita nahIM hotI / usake vijJAna kI Adarza mahattA isI se spaSTa hai ki jaba vahIM cullaka AhArArtha revatI yahAM parIcaNake liye AtA hai to vaha apane isa guNameM Adarza saMtoM dvArA prazaMsanIya uttIrNatA prApta kara letI haiN| puruSa pAtroM meM sabase pahalA aMjana cora hai / yaha prasiddha hai ki cora svabhAvase hI zaMkAzIla huA karatA hai phira bhI niHzaMkA Adarza rahI hai| vaha socatA hai ki jinadatta seTha samyagdRSTi vratI haiM, vaha anyathA nahIM bola sakatA | usakA vaha niHzaMka zraddhAna aura kSatraputrocita sAhasa use siddhi prApta karAdetA haiN| isa kathA meM mAlI ke lar3akeko kAyaratA aura lalita kI vIratA sajjAtIya guNakA vizleSaNa karadetI haiM ! jo ki paramaniHzreyasapadakI siddhi kA eka bAhya kintu zrAvazyaka sAdhana haiM / uddAyana, rAjA hokara bhI glAna muni kI apane hAthase paricaryA karake aura apane Upara vamana karadene para bhI ajJAna bhAva se saMbhAvita apane doSadarzana dvArA gurUpAstikA udAharaNa bana jAtA hai jo isa bAta kI zikSAdetA hai ki samyagdRSTi jIva raasarees paramatapatriyoMkI upAsanA Adi meM kisa taraha nirvicikitsa rahA karatA hai| zruta aura avadhinetra ke dvArA sampUrNa jagat ke vyavahAra ko jAnana aura dekhanevAlA dhamarezvara jisake rest air at aura phira devoM dvArA kI gaI parIkSAmeM usI prakAra jo socakA siddha ho usako vivakSita guNa meM Adarza aura udAharaNIya kyoM na mAnA jAya ? baniyA buddhikA koI bhI vyakti apanI asAdhAraNa evaM sarvAdhika priya vibhUti kI dekharekha kA kAma kisI bhI navIna Aye hue aparIkSita vyaktipara sahasA vizvAsa karake nahIM chor3a sakatA / kintu jimandrabhakta vyApArI vaizya hokara bhI vaisA karatA hai / kevala isaliye kiM usa brahmavezI kSullaka viSaya dRDha vizvAsa hai ki yaha dezayati haiM, inapara zaMkAkA koI kAraNa nahIM haiN| vizvAsaghAta hosakanekI kalpanA bhI use nahIM hotI / aura jaba mAluma hotA hai ki meM dhImeM zrAgayA to sAmAnyatayA usavezapara avizvAsa na karake culakAMzI corakA vaiyaktika aparAdha samajhakara use isatarahase yuktipUrvaka bhagAdetA haiM jisase ki sarvasAdhAraNako 1- samIcIna dharma ke aura usake bhArakoMke prati usakI niHzaka AstikatAkA isase patA lagatA huuN| 2- pratIti sAtha 2 kArya karanekI asAdhAraNa raDatA / Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnakaraNDIvakAcAra dharma sAmAnyarUpameM kisI tarahakA avizvAsa yA upahAsa karanekA bhAva jAgRta na ho ske| jinendra bhakta vyavahArase isa bAtakI zikSA milatI hai ki samyagdRSTiko kisa tarahase dharma kI rakSAke liye prasaGga paDanepara dUradarzitA evaM viveka se kAma lenA cAhiye / vArakA aura apane mitrake vAstavika uddhArakai liye kiyA gayA satata satprayatna Adarza hai| viSNukumAra RdvivArI mahAna muni hokara bhI sarmAoM aura sadrdhA ke rakSaNa ke liye vAtsamyavaza paMcama guNasthAna meM Akara zrRddhikA sadupayoga karate haiN| yaha ta samyagdRSTiyoMke isa kartavyapara prakAza DAlatA hai ki ve dharmAnurAgase AvazyakatA par3ane para kisataraha apane sarvasvakA bhI parityAga kara diyA karate haiM / vajrakumArane jainadharma kI mahimAko kama na honedekera apane vidyAtizayake dvArA usake prabhAvako uddIpta kara diyaa| yaha dRSTAMta isa bAtakA bodha karAtA hai ki samyagdRSTi jIva dUsare ke kAbilemeM jainadharma kI mahattAko kisa taraha prakAzita karanemeM prayatnazIla huA karatA hai aura isake liye dAna tapa jinapUjA vidyAtizaya adikA upayoga kiyA karatA hai| isa taraha samyagdarzana ke ATha aMgoMke ye ATha udAharaNa haiM / kintu isItarahake aura 2 bhI udAharaNa Agamake anusAra vidvAnoM ko samajhalene caahiye| kyoMki bahulatAko sUcita karane ke liye hI granthakArane "gatA 1: " aisA bahuvacanakA prayoga kiyA / jaisA ki zrI prabhAcandrAcAryakA ra abhimata hai / ATha aMgoMke viruddha zaMkA zrAdika pATha doSa haiN| unakA bhI svarUpa Agama ke anusAra udAharaNoM dvArA samajhameM zAsakatA haiM / yathA dharasena nAmakA vaha mAlIkA putra jo ki zaMkita manovRttike kAraNa aMjana cora kI taraha vidyAsiddhise vaMcita rhaa| kahA bhI hai ki-kalyANAd vaMcito jAtaH zaMkAzIlaH sa mAlikaH / maMtra paMcanamaskAraM sAdhituM na zazAka yaH // 2kAMcA maskarIkA nAma liyA jA sakatA hai jo ki gaNadhara pada prApta karane kI icchAse bhagavAn mahAvIra ke samavasaraNa meM gayA kintu gautamake gaNathara bana jAne para virodhI hokara " zrajJAna" kA pravartaka huA / athavA zrIvRSabhadeva bhagavAn ke pahale ke bhavoMmeM hue jayavarmAkA nAma bhI liyA jA sakatA hai jisaneki vidyAdharakI vibhUtiko dekhakara usako prApta karane keliye sanidAna tapazcaraNa karake mahAbalakI paryAya prApta kI thI / athavA sabhI sanidAna tapazcaraNa karane vAloM ko isa meM antabhUta kiyA jA sakatA hai| isI prakAra 4 vicikitsA karanevAloM meM 1-padyapi mudrita aura prasiddha pATha rAta" / kintu hamAre pAsake prAcIna hastalikhita guTakA meM "gI kI jagaha gatAH aisA sudhArAtyA huuN| tathA prabhAcandrIya TIkA se bhI aisA hI zuddha pATha mAluma hotA hai| 2-- "gatA" iti bahuvacananirdezo dRSTAntabhUtottAtmaka bahutvApekSayA / 94 3- jaise ki sabhI ardhacakrI jo ki sanidAna tapake prabhAvase hI usapadako prApta kiyA karate haiM / 4 - isakI kaMthA suganyadazamI vratakI kathA (zrI jaina vratakathA samaha - dekhaka, sva0 dIpacandrajI vargoM, zaka, mUlacanda kisanadAsakApaDiyA sUrata) meM dekhanA cAhiye / prakA Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caMdrikA TIkA unnImA bImA loka manoramA rAnI AdikA, mUhadRSTimeM amRtamatira prAdikA, tathA-anupagahana athavA anupaNa AdimeM bhI yathAyogya vyaktiyoM kA nAma liyA jA sakatA hai / isa prakaraNa meM eka bAta aura bhI dhyAna dene yogya hai / vaha yaha ki isa granthake kAryA bhagadhAna samantabhadra mahAna tArkika honeke sivAya kavivedhAra yA AdikavibhI mAnejAte / unakI racanA jisataraha sAdhAraNa-yuktihIna nahIM mAnI jA sakatI usI prakAra nIrama athavA 'laMkAra bhI nahIM samajhI jA sakatI / yahAMpara hama thoDA sA isa bAta kA bhI digdarmA kA denA cAhate haiN| granthakArane sampUrNagranthameM zAntarasako3 hI mukhya rakkhA hai / kiMtu mAluma hotA hai ki prakala ATha udAharaNabhUta vyaktiyoM kA nAmollekha karakaM zeSa ATha rasoMke svarUpako bhI gauNatayA parila. kSita kara diyA hai jo ki nIce likhe anusAra una kathAoMse jAne jA sakate haiM1--graMjanacorakI kathAmeM vIrarasa4 | 2-anantamatikI kathAmeM zRGgAra / 3-uddAyanakI kathAmeM bIbhatsa | 4-revatI kI kathAmeM adbhuta / 5-jinendrabhaktakI kathAmeM karuNa / 6-vAripeNakI kathAmeM hAsya / 7-viSNukumArakI kathAma rodr| ---vanakumArakI kathAmeM bhayAnaka / isa viSayameM vistArabhayase yahAM vizeSa nahIM likhA jA sktaa| vidvAn pAThakoM ko svA ghaTita karalenA cAhiye / kevala itanA dhyAna rakhanA cAhiye ki koI rasa prakRta nAyakake anukala hai to koI pratizalajaise cIrarasa aMjana cIrake anukUla hai| yadyapi pahale usakA usane darupayoga kiyA hai aura pIche sdupyog| kiMtu zRGgAra ma anantamanika pratikUla hI hai| kyoMki zRGgArakI sabhI sAdhana sAminiyoM aura paristhiviSoMkA usakai utsara koI prabhAva nahIM paDasA isa 1- yazodhara mahArAja kI mAtA dekho yazastilaka jasaharacariya Adi / 2-namaH samantabhadrAya mahate kavivadhase / yahacAvamAtena nirminnAH kumatAdrayaH / Adi para yahAMpara zlokake uttarArdha tathA vivadhA zabdapara kramase dRSTi danA caahiye| 3-4 zAntarasa Adi sabhI rasAMkA lakSaNa kramasa nimnalikhita hai masyAmAnasamasthAnaH zAnto niHspRhanAyakaH | rAgadveSaparityAgAtsamyagnAnasya codabhavaH / / 6 / / khatsAhAtmA bhavadvArAMkhavA dhAjidAnataH / / 21 / 3 jAyApatyomitho ratyA ciH zrRMgAra ucyate / / anana pUrvAnurAga ektrpkssiiyo'dhigntvyH| tathA dhRSTanAyaphalakSaNa-priyaM vaktyapriyaM tasyAH kurvan yo vikRtaH shtthH| dhRSTo jJAtAparAdho pina vilalo avamAnitaH // 10 // bIbhatsa: syAjjugupsAttaH modyAvazakSaNAn // 31 // vismayAtmAno zeyaH sa cAsaMbhAvyavastunaH / darzanAcchyaNAdvApi prANinAmupajAyate ||4||shokotthH kamaNI zeyattatra bhUpAtarodane / vaivasvomohanidapralApAzraNa kIrtayet ||2maa hAsamUlaH samAkhyAso hAspanAmA rasA budhaiH / ceSTAMgaveSavaikalyAvAcyo hAsyasya codbhavaH / / 3 / / krodhAtmako bhavedraudraH krodhazcAriparAbhavAs / bhISmavRtivedunaH sAmarSastatra nAyakaH ||26bhayAnako bhaveda bhautiprakatiporavaskhuna / sa ca prAyeNa vanitAnIcabAleSu zasyate / / 27il Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 ratnakaraNDa zrAvakAcAra kA kAraNa yaha bhI ho sakatA haiM ki vIrarasa to zAntarasakA bhI sAhacarya karatA hai parantu zRGgAra vaisA nahIM karatA | aura prantha meM mukhyatayA zAntarasakI pradhAnatA rakhanA Avazyaka bhI hai| samyagdarzana ke jina ATha aMgoM kA varNana Upara kiyA gayA hai aura unake jo udAharaNa diye gaye haiM usapara se logoMko zaMkA ho sakatI hai ki saMsArocchedana yA nirvANalAbha ke liye samyagdarzana to Avazyaka haiM parantu usake sabhI aMga Avazyaka nahIM haiN| ATha aMgoM meM se eka yA kucha aMga bhI yadi hoM yA rahate haiM to bhI bhavaviccheda ho sakatA hai| kyoMki azarUpameM hI kyoM na ho vaha bhI to samyagdarzana hI hai / aura mokSakA mArga samyagdarzanako kahA hai, na ki aSTAMga samyagdarzanako | isa zaMkA ko dUra karane ke liye; aura mokSa mArgarUpameM jisakA ullekha kiyA gayA haiM, vaha vAstava meM aSTAMga samyagdarzana hI hai, na ki vikalAMga, isa bAtako spaSTa karane ke lie AcArya kahate haiM---- I nAMgahInamalaM chettu darzanaM janmasaMtatim / na hi mantro'kSaranyUno nihanti viSavedanAm ||21|| artha -- aMgahIna samyagdarzana janmaparamparAkA ucchedana nahIM kara sakatA / jaise ki kama akSaravAlA mantra faraii vedanA ko dUra nahIM kara sakatA / prayojana - yahAM para isa kArikAke upasthita honekA kAraNa kyA hai ? isakA uttara athavA prayojana kA parijJAna UparakI utthAnikAse ho jAtA hai| phira bhI yahAMpara viSayako kucha adhika spaSTa karanA ucita aura Avazyaka pratIta hotA hai| I prAyaH pratyeka kriyA ke do phala huA karate haiM- eka mukhya aura dUsarA gauNa | khetI kA muruga phala anna aura gaukha phala bhUsA paidA honA haiM / auSadhopacAra kA mukhya phala prakRtiko sAmyAvasthA meM lAnA aura gA~va phala pIDA dUra karanA haiM | rAjyazAsanakA mukhya phala trivarga kA avarodhena sevana karane kI samucita vyavasthA dvArA prajAkA anuraMjana aura gauya phala mAjhA aizvarya mAna sanmAnAdi haiN| isIprakAra dharma ke viSaya meM bhI samajhanA cAhiye / dharmakA mukhya phala kyA hai, yaha bAta dharma kA varNana karanekI pratijJA karate samaya kArikA naM0 2 ke "karmaniva" pada dvArA AcArya batA cuke haiN| prakaraNavaza usIkI yahAM bhI zrAcArya prakArAntarase dRSTAMta dvArA duharA denA cAhate haiN| prazna- kahe hue viSaya ko hI duharAnA to nirarthaka hai 1 ucara - yadyapi dharmopadezameM dvirukti- ekahI bAtako punaH 2 kahanA doSa nahIM hai phira bhI yahAM vaha nirarthaka nahIM hai| jisataraha anumAna ke prayoga meM pratijJAvAkyakA nigamanameM upasaMhAra hotA haiM, usIprakAra yahAM bhI samajhanA caahiye| dUsarI bAta yaha haiM ki vahAM varma sAmAnya ke viSaya meM kahA gayA hai| aura yahAM usake eka bheda samyagdarzanake viSayameM kaha rahe haiN| dharma ke tIna bheda haiM- samyagdarzana samyagjJAna aura samyak cAritra / tInoMmeM sabase prathama aura mukhya samyak Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMhikA dInA nazIzadAna 184 darzana hai / jisakA lakSaNa kathana karate hue zraddhAnarUpa kriyAke tIna vizeSaNa diye gaye the| trimUDhApoha, aSTAMga aura asmaya / yaha bAta batAI jA cukI hai ki kramAnusAra pahale 'trimUDhApITha' kA varNana karanA cAhiye thA so na karake pahile 'aSTAMga' kA yahAM varNana kyoM kara rahe haiM ? zarIra ke ATha aMgoM kI taraha samyagdarzana ke bhI bAra aMga hai aura ve hI mUla tathA mukhya haiM / phalataH pAThoM hI aMgoM kA varNana karane ke bAda usa vizeSaNa kA phala nirdeza karanA bhI ucita hI nahIM Avazyaka bhI hai| kisI bhI vizeSaNa kA prayoga anya kisI bhI viSaya meM vyAvRtti batAne ke liye hI huA karatA haiM / yahI bAta aSTAMga vizeSaNa ke viSaya meM bhI samajhanI cAhiye / dharmakA phala karmanivaINa hai ataeva usake eka bhAga samyagdarzanakA phala bhI kAma nivaIna hI honA caahiye| janmasaMtati kA uccheda aura karmanikaraNameM kAryakAlakA antara hai| karmanivarhaNa honepara janma saMtatikA uccheda ho jAtA hai| kiMtu janmasaMtati kA sarvadhA uccheda tabataka nahIM ho sakatA jabataka ki sambAdarzana AyI zramoM meM paripUrva nahIM ho jAtA / yadi samyAdarzana vaisA nahIM hai, jahAMtaka vaha vikalAMga hai, to bhI vaha apane svabhAva ke anusAra yadyapi karmanivarhaNa ko hI karatA hai , phira bhI jisataraha yA jabataka vaha svayaM praNa asthira aura samala hI hai usI prakAra aura tabataka usakA karmanivahasya kArya bhI apUrNa asthira aura samala hI hotA hai| ___dUsarI bAta yaha hai ki isa dharma ke sAicarya ke kAraNa zubha pariNAmavizeSa ke dvArA puNya karma vizeSa kA bandha hokara unake udaya se jo sAMsArika abhyudaya vizeSa prApta hote haiM ve usake kathaMcit gauNa phala hai| ve samyagdarzana ke phala kisIbhI apekSAse nahIM hai yaha kahanA nitAMta ayukta hogaa| svayaM andhakAra Age calakara isa adhyAya ke anta meM samyagdarzana ke prAbhyudayika phaloMkA varNana karanevAle haiN| hAM, yaha saiddhAMtika satya hai ki una AbhyudayoMkI landhi meM sIdhA evaM mukhya kAraNa samyagdarzana hI nahIM hai| usakA mukhya kArya to karmoMkA virodha karanA hI hai / saMvara nirjarA karake bhavasaMtati kA sarvathA uccheda karanA hI usakA mukhya aura abhISTa phala hai / prazna ho sakatA hai ki yadi yahI bAta hai to samyagdarzana ke prakaTa hote hI karmokA sampUrNa nirjarA hokara usI samaya nirvANa-janma saMtati kA sarvathA viccheda ho jAnA caahiye| isakA usara Upara ke kathana se hI ho jAtA hai / nirmala pUrNa sthira samyagdarzanakA phala nirvANa hai| isake viparIta. samyagdarzanameM jabataka kisI bhI aMzameM mala doSa pAye jAte haiM, truTi banI huI hai athavA pUrNatayA sthaya nahI hai tabataka usake hote hue bhI nirvANa nahIM ho sakatA / ____ dhyAna rahe samyagdarzanameM matIna vizeSaNoMkI pUrNatA tIna kAraNoMpara nirbhara hai| pUrNa zAyika vItarAgatA, sarvajJatA aura anantavIrya / ina tInoM ke sAhacarya se hI usameM vastutaH karaNatva prApta hotA hai| jabataka yaha bAta nahIM hai aura vaha sarAga hai tabataka usake nimica meM usake sAhArya se sarAga bhASoMke dvArA tasata prazpakokA paMca bhI hotA aura tadanusAra Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSa ratnakaraNDAkAcAra zrabhyudaya bhI prApta hote hI haiM / yaha samajhanA sarvathA mithyA evaM Agamake viruddha hogA ki vivakSita abhyudayoM kI prApti meM samyagdarzana kisI bhI prakArase nimitta bhI nahIM hai| kyoMki vivakSita abhyudaya - surendratA paramasAmrAjya tIrthakaranda zrAdi jina sarAgabhAvoMse sambandha rakhate haiM ve vinA samyagdarzana ke sAhacaryake nahIM huA karate | isase zranvayavyatirekagamya kArya kAraNa bhAtrakA bhI nizcaya ho hI jAtA hai / ata eva samyagdarzana ke gauNa phala kA niSedha karanA ThIka aisA hI mAnA jA sakatA hai jaise ki yaha kahanA ki khetI se to nahI hotA hai, arthAt bhUsA hotA hI nahIM / cikitsAkA phala sAmyAvasthA honA hI mAnanA, kaSTanivRtti Adi na mAnanA / ityAdi / gauNa tathA mukhya phalameM se kisI bhI ekakA niSedha karanA mithyaikAnta hai / gauNatA aura pAva para nirbhara hai| aura vaha saMga evaM paristhitipara zrAzrita hai / jaise kityekAntavAdI ke sammukha AnaMpara vastukI paryAyAtmakatAkA jo samarthana vivakSita hokara mukhya bana kara sAmane AtA hai vahI anityaikAntabAdI ke sAmane thA jAnepara zravivakSita - gau canakara pIche haTa jAtA haiM aura dhruvanAkA samarthana vivakSita hokara mukhya yoddhA yA prativAdI ke rUpameM sAmane upasthita hojAtA hai / isanIti kA artha kisI bhI eka pakSako sarvayA heya mAnanA jisataraha prayukta hai usI prakAra samyagdarzanAdi ke kAryakAraNa sambandha meM kisI mI eka hI pakSako mAnanA dUsareko nahIM hI mAnanA zrayukta haiN| isI taraha yadi koI gauNaphala ko mukhyaphala athavA mukhyaphalako go phala mAnatA yA samajhatA hai to vaha bhI ayukta ha haiN| kadAcit samyagdarzanameM avasthAbheda yadi koI svIkAra nahIM karatA to vaha bhI ayukta hI haiN| isataraha vicAra karanepara mAluma hotA hai ki granthakArako phala to donoM hI abhISTa haiM parantu eka mukhya aura eka gauNarUpa meM abhISTa hai / jaisA ki anya AcAryoMnabhI yathAsthAnA spaSTa kiyA hai| zrIsamantabhadra ke vacana aikAntika pakSake samarthaka nahIM ho sakate / yahI kAraNa ki ve isa kArikAke dvArA samyagdarzana ke mukhya aura gorA donoM hI phaloMko yaha kahakara ke batAnA cAhate haiM ki samyagdarzana rUpa dharmakA sarvathA karmanivaINa yA bhavavicchatirUpa jo mukhya phala hai vaha to tabataka nahIM ho sakatA jabataka vaha ATho hI aMgoMmeM pUrNa nahIM ho jAtA / phalataH arthApattile yaha siddha haiM ki jabataka aisA nahIM hai tabataka usakA sAMsArika abhyudayarUpa phala bhI gauNatayA mAnya hai / kyoMki vivakSita zrabhyudgavizeSoMkA jinake sAtha kArya kAraNa sambandha sunizcita haiM unake sAtha samyagdarzana ke sAhacarya kA avinAbhAva bhI prasiddha hI hai | isaraha samyagdarzana ke donoM hI mukhyaphala aura gauNaphala dRSTi meM lAdenA isa kArikAkA prayojana hai| I zabdakA sAmAnya vizeSa artha - 1- yadbhAvAbhAvAdayazvotpatyanutpatI tattatkAraNakam / 2 - mAdayaH pukhA niHzra asaphalAzrayaH / vadanti viditAnAmAstaM dharmaM dharmasUrayaH / / yakSastikaka Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ drikA TIkA iphkoso bhAka 186 vyAkaraNake anusAra aMga 26 me tu apraya hokara banatA hai / isake aneka artha hai ki kisIkA eka bhAga, zarIrakA koI muvya akyatra, jADa, mitra, upAya zrAdi / isake sivAya yaha eka avyaya pada bhI hai jisakA ki acchA, mahAbhAga yA satyasvIkAra arthameM prayoga kiyA jAtA hai| yahA~para avayava artha lenA cAhiye aura vaha bhI upalakSaNarUpa samajhanA cAhiye jisase ki aMga aura upAMga donoMhIkA grahaNa ho sake / jisa taraha kisI aMgase athavA netra nAsikA Adi upAMgase hIna vyakti sajjAti hokara bhI jinaliMga dhAraNa karane-nirvANadIcA grahaNa karane kA adhikArI-pAtra nahIM hai; usIprakAra samyagdarzanamI aMga yA upAMgase hIna hoto sAdhAna nirvANakA upAya nahIM ho sktaa| alam zabda bhI avyaya hai jisakA ki artha- paryApta, pUrNa, samartha, aisA hotA hai / isa kA "chattum' isa kRtpratyayAnna dhAtupadake sAtha sambandha hai "alam" ke yogameM caturthI vibhakti hotI hai| kiMtu yahaoNpara vAyapAntara 4 dvArA pUrvArthakA artha spaSTa hojA sakatA hai| janmasaMtatise matalava bhavaparamparA mApunaHmaka bandhakI yogyatAse hai| kyoMki janma arthAta bhavadhAraNa zrAyukamaka bandhakI apekSA rakhatA hai / jabataka jIvameM Ayukramake bandhakI yogyatA banI huI hai tabataka vaha sampUrNa koMke ucchedanamA pAtra nahIM hai| kyoMki AyukarmakA bandha sAtave guNasthAna taka saMbhava hai / aura sampUrNa kramoM ke nirjaraNakI vAstavika pAtratA kSapakazreNI meM sthita sAdhumeM hI hai joki pAThavese 14vaM guNasthAna takameM niSpanna huA karatI hai| mantra zabda kA Azaya dvAdazAMgatarUpa vedake vAkya athavA aise kisI vAkyase hai jisameM ki kisI viziSTa siddhikI mAdhaka zakti chipI huI hai| ___ akSaranyUna' zabda bhI upalakSamA hai ataeva akSarAdhika artha bhI grahaNa kara lenA caahiye| isI prakAra "nihanti" kriyA aura viSavedanA karmapadake viSaya meM bhI samajhanA cAhiye / kyoMki zrAzaya yaha hai ki nyUnAdhika akSaravAlA mantra apane bAstavika kAryako siddha nahIM kara sktaa| yaha Azaya nahIM hai ki usameM kucha hotA hI nahIM hai kyoMki zrIdharasenAcArya ne bhUtavali puSpadantakI parIkSArtha nyUnAdhika akSaravAlI jo vidyA siddha karanekeliye unheM dI thI usake siddha karanepara devatA to unake sAmane upasthita huI hI thI parantu vaha apane vAstavika rUpameM na pAkara 1-bhvAdi prsmaipdii| 2.svadezakulajAtpaGga vAhANe kSatriyo vizi | niSkalake kSame sthApyA jinamudrArcitA satAm // ana6-88) dezazca kulaM ca jAtizcArgaca dezakula jAtyaMgAni / zobhanAni dezakulajAlaMgAni yasya sa evam / / 3-gahInA-sAtIcAra, upAMgahIna:-atikama vyatikramadoSa sahita athavA samyaktvaprakRti ke udayavaza pAye jAnevAle cala malina agAr3ha doSa, yadvA amarzanaparISai sarIkhe doSa / 4-aMgahInaM samyaktvaM bhavasantatezchedanAya na alam / / 5--sa. si. satyanena narakAMvibhavamityAyuH / -4 / narakAdiSu bhavasambandhenAyUSo vyapadezaH / 8-10 Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 ratnakaraNDa zrAvakAcAra vikRtarUpameM? AI thI | tAtparya - - yaha ki samyagdarzana kA mukhya phala jo bhavaparyAya kA vinAza hai vaha tabataka usase siddha nahIM ho sakatA jabataka ki usake sabhI aMga pUrNa na hoM / yadyapi yaha bAta dRSTAntapUrvaka Upara samajhA dI gaI hai phira bhI prazna hosakatA hai ki aisA kyoM kyoMki vinA kisI prabala yuktike kevala dazanta se hI sAdhya siddha nahIM hosakatA / jo rucimAn zraddhAlu haiM ve vinA yukti bhI kathanapara vizvAsa karate haiM parantu jo tArkika vidvAn hai ve to binA kisI aisI yukti jo anubhava meM Asake athavA fear kisI prabala bAdhaka kAraNake mAluma hue isa tarahake kathanapara sahasA vizvAsa nahIM karasakate | unheM kevala dRSTAnta se hI santoSa nahIM ho sktaa| kyoMki dRSTAnta to saMsAra meM satarahake milate haiM / prakRtameM diye gaye dRSTAntake viparIta bhI dRSTAnta to mila sakatA hai dekhA jAtA hai vibhAMga bhI yoddhA yuddha meM zatruoM kA hanana karatA hai| ata eva yaha mAluma honA Avazyaka hai ki aMgahIna samyagdarzana se bhI abhISTa siddha kyoM nahIM hosakatA ? aMga se abhiprAya kyA hai ? kyA aMgahIna samyagdarzana kAraNa hI nahIM hai ? uttara - antima donoM praznoMkA utara to Uparake kathana se hI ho jAtA hai| kyoMki aMgazabdakA artha kahA jA cukA hai aura yaha bhI batAyA jAcukA hai ki aMgahIna samyagdarzana vivacita kAryakA kAraNa to hai parantu karaNa nahIM hai / vaha apane yogya kAryakA sAdhana avazya hai parantu usameM mukhyarUpase sAdhya kArya ke siddha karanekI pUrNa sAmarthya nahIM hai| aba kevala eka hI prazna zeSa raha jAtA hai so usakA bhI vidvAn loga svayaM samAdhAna karasakate haiM / phira bhI jijJAsuoMke liye usakA uttara saMkSepa meM yahAM yathAmati likhadenA ucita pratIta hotA hai / koI bhI vAstavika kArya taba kata siddha nahIM ho sakatA jabataka usake kAraNa apUrNa haiM, samala haiM athavA durbala haiN| yaha bAta Upara kahI jA cukI hai| isI bAta ko yahAM kucha adhika spaSTa karadenese saMbhava hai ki jijJAsukA saMtoSajanaka samAdhAna ho sakegA / kriyAkI siddhimeM jo sAdhaka hote haiM unako kAraka kahate haiM / yadyapi kAraka hara mAne gaye haiM phira bhI unameM tIna mukhya haiN| karttA karma aura krnn| isa taraha eka kriyA aura tIna usake kAraNa kula milakara cAra viSaya mukhya ho jAte haiN| vicArazIla vyakti samajha sakate haiM ki inameM se koI bhI viSaya aisA nahIM hai jisake ki vinA kArya ho ske| kasake binA 1 - tado tANaM tena do vijjAzro dieo / tattha yyA mahiyaksarA avarA vihINakvarA / edAo baTTovajAseNa sAInti / tadA te siddhavijjA bijjAo peti ekA 'udanturiyA' avareza kA gayA | aiso devadAeM sahAvo e hoditi citaUNa maMtavvAyaraNasatya kusalehiM hINAhigrasakkharAeM rAhuNAkSaNAyaNaviddAna' phAUNa parvateSa vo vizevAo sahAvarUpaTTiyAo dihAo / maM0 pa0 puu070| bhI hai| ko ko bhI Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caMdrikA TIkA ikjhausarvA zloka kriyA kauna karegA ? karma ke vinA padi kriyA kI bhI jAya to vaha vyartha hogI / karaNake vinA bhI yadi karcA kAryako siddha karale sakatA hai to pahale hI kyoM nahIM karanetA ? isI taraha yadi kartA kUTastha ho-kriyA hI na kare athavA na karasake to bhI kisa taraha prayojana kI siddhi ho sakatI hai ? prakRtameM Atmadravya kA, usakI zuddha avasthA karma, aura usIkI asAdhAraNa sAdhana rUpa zaktiyAM karamA hai| samyagdarzana yA zraddhAna yaha kriyA hai jisakA ki zrAzaya apane zuddha bhantaH svarUpakI tarapha unmukha honese hai / inameM se eka bhI aisA nahIM hai jisake ki binA abhISTa sAdhya siddha ho sake / Atmadthya jo ki kartA hai vaha yadi na ho, usako na mAnA jAya, athavA jo usake astitvako svIkAra nahIM karatA, usapara jisa kA zraddhAna nahIM hai vaha niHzaMka ho kara kyoM to niryANake liye prayasa karegA aura kyoM usake upAyako bhI jAnane Adi kI peSTA karegA kyoMki Atmadravya ke astitvako mAna lenepara hI zreyomAgaMke jAnane kI icchA ho sakatI hai| isI taraha jo vyakti prAtmadraSyako to mAnatA hai parantu usakI saMsArAtIta zuddha avasthA kA honA yA hosakanA svIkAra nahIM karatA yaha bhI usake liye prayala kyoM karegA ? usakI dRSTi meM jaba yaha hai hI nahIM saba yaha usako praptA karanekI ceSTA yA icchA bhI kyoM karegA ? isI prakAra yadi koI vyakti prAtmadravyakA astitva svIkAra karatA aura usakA azuddha avasthAse zuddha avasthA meM pariNata ho sakanA bhI mAnya karatA hai, ina donoM hI aMzoMpara usakA zraddhAna hai parantu usake vAstavika sAdhanoMpara vizvAsa nahIM hai| vaha yathArtha sAdhana-mArga....upAyase to upekSA yA glAni karatA he aura ayathArtha upAyoMse prIti karatA hai to vaha bhI vAstavika prayojanako kisataraha prApta kara sakegA ? isI taraha yadi koI vyakti ina tInoM viSayoM ko mAnakara bhI prayana nahIM karatA to vaha bhI phala ko kisa taraha prApta kara sakatA hai| isa taraha vicAra karanepara mAluma ho sakatA hai ki ina cAra bhAgoM se kinhI bhI tIna bhAgAMke mAnanepara bhI zeSa eka bhAgake na mAnanaMpara jIva abhISTa kArya ko siddha nahIM kara sakatA / AtmAkI dravyatA-kAlika sabhA evaM utpAdavyayadhrauvyAtmakatA tathA guNaparyayavattA na mAnanevAlA apane hI viSayameM sadA zaMkAzIla rahanevAlA hai / phalataH aisA nAstika aura svarUpa viparyasta vyakti niHzaMka na rahane ke kAraNa zreyomArgakA kartA nahIM bana sakatA tathA phalako bhI prApta nahIM kara sktaa| isI taraha jo saMsAra paryAyake chUTanapara apanI siddha avasthA honekA zraddhAna nahIM rakhatA, jo yaha nahI mAnatA ki hamArI yaha vartamAna saMsAra paryAya hai, vaha duHkharUpa hai vaha chUTakara hamArI hI ananta sukharUpa zAzvatika avasthA ho sakatI hai, vaha saMsArakI avasthAoMkA hI niraMtara kAMkSAvAna raha sakatA hai| una sabase nikAMkSa hokara vaha parama niHzreyasapadake 1-yomaargprtipitmaatmvyaasikaa| Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 rasnakaraNDazrAvakAcAra liye vastutaH prayatnazIla nahIM ho sakatA / yadi koI vyakti Atmadravyako mAnatA hai aura usake saMsAra tathA mukta isataraha do avasthAoke sAtha isa cAtako mAnatA hai ki saMsAraparyAya chUTakara siddha avasthA ho sakatI hai| kiMtu usake upAyake viSaya meM viparyasta haiN| vaha vAstavika upAyoM se to vicikitsA yA glAni athavA upekSA rakhatA hai aura apAstavika yA viparIta upALemeM yatnazIla hai to vaha bhI zreyomArgako siddha nahI kara sakatA aura na usake phalako hI prApta ho sakatA hai / isItaraha cauthI bAda kriyApravRttike viSayameM samajhanA cAhiye / jo yA to AtmAko hI akriya mAnatA hai, athavA vAstavika kriyAvidhise aparicita-ajJAta hai yA viparIta kriyAoM me siddha honA svIkAra karatA hai, to esA mithyAdRSTi yadvA koI pramAdI hai- yathArtha bata tapazcaraNAdi kriyA karane meM kAyara hai to vaha bhI yathArtha zraddhAna--samyagdarzana hojAnepara bhI siddhiko prApta nahI ho sktaa| kyoMki saMsArake yA bandhaka kathita cAra yA pAMca jo kAraNa batAe haiM una sabhIke lUTe minA jInAmA pUrNa mAhI banatA / mithyAtvake chUTa jAnepara samyaktva ke hojAnepara bhI viratipUrvaka apramasa hokara AtmAko tundha karanevAle athavA malina karanevAle yatA apane hI svarUpameM sarvazrA sthira na rahanedenevAle kAraNoM se rahina karanekeliye prayatna karanA yAvazyaka rUpameM zeSa raha jAtA hai| jo isa bAtapara vastutaH pUrNa vizvAsa nahIM rakhatA athavA kAyara pramAdI hai vaha bhI tabataka siddhi prApta nahIM kara sakatA jabataka ki apane samyagdarzanako savAMzameM pUrNa nahI vnaaletaa| isa taraha vicAra karanepara mAluma ho sakatA hai ki jabataka yaha jIva sAmAnya vastusvarUpake viSayameM aura mukhyatayA jIvatattvake viSaya meM pUrNatayA samIcIna dRDhazraddhAvAna nahIM hai kisI bhI aMzameM apUrNa hai malina hai yA asthira hai tabataka vaha samyaktvaka vAstavika phalako prApta nahIM kara sakatA / svarUpa vipayAMsake kAraNa sazaMka, zuddhAvasthAkI azraddhA kAraNa sAMsArika viSayoM meM sAkAMca, anantasukhamaya zuddha siddhAvasthAkI siddhi ke vAstavika upAyoMmeM glAniyukta evaM pralasa pramaca kriyAhIna mUDha puruSa samyagdarzanake phalako prAsa nahI ho sakate / kyoMki isatarahake vyaktiyoMkA samyagdarzana eka 2 agase hIna hai| jisa taraha niHzaMkitAdi cAra agoMka viSayameM yahAM batAyA gayA hai usI taraha upagRhana yA uhaNAdike viSayameM bhI samajhanA cAhiye 1 antara itanA hI hai ki pahale cAra aMga niSedharUpa haiM ataeva samyagdarzanake viSayabhUta tatvasvarUpake viSayameM mAnyatAkI avAstavikatAko dRSTimeM rakhakara ghaTita karane cAhiye / parantu prAntama cAra aMga vidhirUpa hai isaliye sadra patAko lakSpameM rakhakara SaTita karane caahiye| upagRhana mAdi samyagdarzanake kArya haiM / prasaMga Adike na rahanese ve bhale hI dRSTigocara nahIM phira bhI bhAvarUpameM rahate avazya haiN| 1-midhyAdarzana bhaviraci pramAda kaSAya aura yoga isataraha pAMca bhaura meM hI pramAdake sivAya zeSa baar| Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padrikA TIkA ikkIsavAM sIka kisI vRkSakI koTarameM agni jalarahI ho aura usake patroM puSpoM phaloMpara usakA koI bhI prabhASa na paDe yaha jisa taraha saMbhava nahI usI prakAra sampagdarzana ke antaraMgameM prakAzita hotehue sadharmA aura vidharmAoM ke prati athavA stra aura parake kartavyameM zrIcityakA saMcAra na ho yaha mI saMbhava nahIM hai| niHzaMkatAdike sAtha upagRhanAdikA jaisA kucha sambandha hai vaha pahile vatAyA jA dhukA hai / ataena usako yahA~ dubarAnekI AvazyakatA nahIM hai / upadaNameM saMtradAna, sthiti-- karaNameM apAdAna aura vAtsalyameM adhikaraNa kAraka dikhAI par3atA hai| kiMtu prabhAvanAmeM dhama kI santati cAlU rakhane ke liye navIna vIja vAnekA kArya huA karatA hai| ___ phalake binA koI bhI kAya karanA buddhimattA nahIM hai / usI taraha phala niSpaci kisa tarahase ho sakatI hai yaha dekhanA bhI Avazyaka hai / sampagdarzanakA phala upagRhana Adike dvArA hI ho sakatA hai| Upara yaha batAyA jA cukA hai ki upagRhanAdike viSaya kSetra sva aura para donoM hI haiN| zaMkA Adi atIcAroMse samyagdarzanake rahita hojAnepara bhI yadi stra aura parake DoSoMkA niharaNa tathA guNoMkA saMvarthana nahIM hotA to usa nirdoSa samyagdRSTiko bhI ThIka aisI kanyA satI sundarIke samAna hI samajhanA cAhi5 jisase ki putrAsa na homale patiko nirAphalatA tathA kulameM dhArmikatAkA' saMrakSaNa prApta nahIM hotaa| yadi viparIta yA mithyAvAtAvaraNAdike milanepara jo apaneko bhI sthira nahIM rakha sakatA vaha dUsaroMko kyA bacA skegaa| napuMsakake hAthameM pAye hue uttama khanake samAna kAyara yA calacitta vyaktikA samyagdarzana vyartha hai / krodhI vyakti jisa taraha apanA kArya siddha nahIM kara sakatA / usI taraha vAtsalyahIna sambagdarzana bhI saphala nahI ho sktaa| jisa samyagdarzanakA kArya prabhAvanA nahIM hai vaha to prabhutvahIna rAjAke samAna dUsaroM se prabhAvita hokara apanA astitva bhI kho de sakatA hai| yahI kAraNa hai ki ina kAryarUpa aMgoMke vinA samyagdarzanakA astitva svIkAra karanemeM bhI bhAcAryoMko saMkoca hotA hai| ve kahate haiM ki doSa gRhati no jAtaM yastu dharma na hayet / duSkaraM tatra samyaktvaM jinaagmvhi:sthiteH|| tapasaH pratyayasyantaM yo na rakSasi saMyatam / nUnaM sa darzanAdvAbaH samayasthitilAnAt // cAturvarNasya saMghastha pathAyogya pramodavAn / vAtsalya yastu no kuryAt sa bhavet samayI katham / / jhAne tapasi pUjAyAM yatInAM yastvamUyate / svargApavargabhUlakSmI na tasyApyasyate // 2 1-jasameM palI bAI dharmarUpa dhAnAvi kimAe', athavA AryaSaTaka-devapUjAdipha nityake paTakana niravAna ghalate raheM isIliye kanyAkA dAna aura AdAna huA karatA hai yaha phala yadi nahIM hai, vivAhakA phala indriyasUptimmanna honese vaha prazasta aura pAryocita naha mAnA jA sakatA / isIliye mahApaMcita mAzAdharajIne sAgAradharmAbhUtameM kahA hai kibhaadhnaadikriyaammprtrtaadhmdhedvaayaa| pradeyAni sadhabhyaH kanyAdIni yathocitam / dharmasaMsanimAmiSTA ratiM vRttakulomnati / devAdisati becchan satkanyAM yatnavo baheta // 1-parAstikaka jAravAsa 2 / Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (snakaraeDabhAvakAmAra CAL .. sabhyadarzanakA lakSamA kyAna karate hue prAcArya ne zraddhAnarUpa kRkriyA ke jo tIna vizeSasya diye the unameMse dUsare "aSTAMga" vizeSaNa kA varNana samApta karake aba prAcArya pahale 'trimUDhApoda' vizepaNakA kathana karate haiM / mUDhatA prAyaH tIna prakArakI hai-devamUDhatA AgamamUDhatA aura paakhnnddiimuuhtaa| inameM se sabase pahale yahAM AgamamUDhatA kA svarUpa batAte hai ApagAsAgarasnAnamuccayaH siktaashmnaam|| giripAto'mipAtazca lokamUDhaM nigavate // 22 // atha-madI aura samudra meM snAna karanA, bAlU pattharoMkA Dhera lagAnA, parvatase giranA aura animeM paDanA, lokamUhasA hai aisA AcAryoMne kahA hai| prayojana--paramArthabhRta mAma Agama aura tapobhRt ke aSTAMga zraddhAna ko samyagdarzana kahA gayA hai| isase yadyapi yaha vAta spaSTa ho jAtI hai ki yadi paramArtha vizeSaNa se rahita prApta AdikA zraddhAna kiyA jAya to vaha samyagdarzana nahIM mAnA jA sktaa| parantu yaha viSaya taSataka acchI taraha samajhameM nahIM A sakatA jabataka ki samyagdarzana ke svarUpako bhalenakAra samajhAne ke lie usake viSayabhUta yathArtha prAptAdikA jisataraha vaNana kiyA hai usIprakAra aparamArtha prAptAdikA svarUpa bhI na batA diyA jAya / donoMhI ke svarUpako dekha samajhakara hI unameMse eka ko heya aura dasareko upAdeya mAluma honepara choDA aura grahaNa kiyA jA sakatA hai ataeva samyagdarzana ko apane viSaya meM haDa karane ke lie aise virodhI-azraddheya viSayoMkA svarUpa batAnA bhI ucita evaM Avazyaka hai jinameM ki mumukSuoM ko apanI zraddhA mohita nahIM hone denI cAhiye / ina virodhI tatvoMkA svarUpa huMDAvasarpiNI kAlameM batAnA aura bhI Avazyaka ho jAtA hai jaba ki pariNAmakada mithyA viSayoMkA pracAra bar3ha rahA ho / ___yadyapi pe virodhI viSaya prakRtameM tIna mUDatAeM hI haiM jinakA ki Upara nAmollekha kiyAgayA hai| phira bhI inameM AgamamahatA sabase balavatI aura pradhAna hai| kyoMki vaha zepa donoMhI madatAnoM kI mUla hai / usake dvArA hI devamUDhatA evaM pAkhaNDi mUhatA kA pracAra hotA aura pAkhaNDiyoM kI saMkhyA bahatI haiN| logase sunakara yA unakI kriyA ko dekhakara jo mAnyatAeM vanatI haiM ye saba bAgamanAmasa kahI jA sakatI haiN| sAmAnyatayA ina mAnyatAoMko do bhAgoMmeM vibhakta kiyA jA sakatA hai| eka samIcIna dusarI midhyA / jo yukti anubhava tathA samIcIna tAvika vicAra se pUrNa hai, jina kA phala duHkhoccheda tathA paripAka kalyANarUpa hai yaha samIcIna aura isake viparIta jo yukti. hIna, anubhavake viparIta tathA atAntrika vipaya para Azrita hai| jinakA aihika phala dUHkha tathA pAralaukika phala pravadya evaM ahitarUpa haiM ve sabhI mAnyatAeM mithyA haiN| isatarahako nidhyA mAnyatAo uccAvaca rUpa aura sthAna ho sakate haiM phira bhI unheM tIna {-prAyaHkahanekA Azaya yaha hai ki puruSArthasiddhathu pAyameM mUDhatAoMke cAra bhedIkA ullekha pAyAjAtA hai| Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . ........ ." caMdrikA TIkA bAIsavAM zloka bhAgoMmeM nipala kiyA jAsakatA hai uttama madhyama aura jaghanya / jIvAdi sacoMka yiSapameM skapa viparyAsAdika rahate hue bhI pravRtti meM indriyaSijaya dA kAyavalezAdi pAyA jAya yaha jaghanya aura jahAM pravRttimeM anargalatA ho vaha madhyama tathA jahAM jIyAditatvoM ke viSayameM bhI bhUlameM pramAnyatA ho to vaha uttama darje kI mithyA mAnyatA hai| AtmAke aihika evaM pAralaukika kisI bhI taraha ke hitAhitakI tarapha dRSTi na dekara kevala "bheDiyA pasAna " yA 'gatAnuganikatA' se cAhe jaise kAryameM prakRtti karanA bhI isa utkRSTa mithyAmAnyatAmeM hI antarbhUta hai / isIko AgamamUhatA gA lokamUhatA bhI kahate haiM / jabataka koI bhI bIva isa taraha kI pravRttiyoM meM vizvAsa rakhatA hai ki inase zrAtmAkA hita ho sakatA hai ta - taka usake samyagdarzana nahIM mAnA jA sktaa| kyoM ki samyagdRSTi jIva yatpanta viSekapUrNa hayA karatA hai| ataeva isa kArikAke dvArA yaha batA denA Avazyaka hai aura yahI isakA prapojana hai ki jisake bhaddhAna meM se isa taraha kI mUrkhanApUrNa mAnyatAeM nikala gaI hai, vAstava meM usa vivekazIlake samyagdarzanakA astitva mAnA jA sakatA hai| ____ Age mAnake prakaraNa meM kahA jAyagA ki adhyApti ativyAmi aura asaMbhava ina dopoM sa rahita sAla ke dvArA jo vastu kA vedana hotA hai usako jJAna-samyagjJAna kahate hai / yahI bApta prakata meM bhI samajhanI cAhiye / mAluma hotA hai ki andhakAra ne jo samyagdarzanakA lapavaM catAyA hai usameM bhaudhe yaha spaSTa kara denA cAhate haiM ki prakhyApti ativyApti aura asaMbhava hana tIna doSoM se rahita zraddhAna ko samyagdarzana kahate haiN| inameM se adhyAti doSakA vAraNa karane ke lie diye gaye aSTAMga vizeSaNa kA spaSTIkaraNa Upara kiyA jA cukA hai| asaMbhava doSa nivAraNArtha diye gaye asmaya vizeSaNakA varNana Age kiyA jAyagA / yahA~para atimpAsi doSakA varmanakaraneke lie diye gaye vizeSama 'trimUDhApoha kA varNana karanAbhI ucita evaM Avazyaka hai| vastukA svarUpa vidhipratiSedhAtmaka hai / ataeva kisI bhI viSaya kA ekAntataH vidhirUpa se athavA pratiSeSarUpase hI yadi vamAna kiyA jAya to usase yathAvat svarUpakA bodha nahIM ho sakatA / yahI kAraNa hai ki yahAM para yaha batAnA anyanna Avazyaka hai ki jo zreyonArga se sambandhita viSaya ayathArtha hai ukta samIcIna prAmAdike svarUpase rahina yA viparIta hai meM sabhI zradAna-dharmaDapa samyagdarzana ke antarUpa haiN| yadi unakA bhI zraddhAna samIcIna-pathArtha viSayoM 1-ye zenoM ho loka prasiddha kahAvate haiN| donoM meM antara anabhyavasAya aura aviveka kA hai| vinA se hI jo mahoM sarIkho pravRtti isako bher3iyA dhamAna kahate haiM ephabher3a yadi kUemeM giratI to pIchako sabhI bheDe giratI balI jAtI haiN| kiso acche vyakti ke dvArA samayAnusAra kiye gaye vicAra pUrNa kArya kA rahastha na samajhakara sadA ho anukaraNa karamA "gatAnugasiphanA" hai / jaisA phi hitopadezakI isa loka se sambandhita kathAse jAnA jAsakatA hai ki gatAnugatiko loko na lokaH pAramArthikaH / mRttikApujamAvAgataM me sAtrabhAjanam / 2- anyUnamanatiriktaM yAbhAtadhyaM jinA ca viparItAt / niHsandehaM veda yadAhustad mAnamAminaH / Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnakaraNDAvakAcAra ke samAna hI kiyA jAyagA to usako samyagdarzana nahIM kahA jA sktaa| ina tInoM mRDhatAoM ke sevana se alagamA avani kojAniye. kAraNa sAyadAna nahIM raha sakatA / yaha andhakAra ko patAnA hai / ataeva yaha varNana atyanta prayojanIbhUta hai| matalaba yaha ki yadi zaMkAdika aticAra lagate haiM no aMzamaMga honese samyagdarzanameM - nyApti doSa hai / isIprakAra pramAdAdivaza yadi upagRhanAdi yA upahaNAdi nahIM karatA hai to guNoMmeM yA guNAzrayoM meM rucikI kamI pAye jAne ke kAraNa samyagdarzanameM alpatA pAI jAtI hai| yaha bhI usakA avyApti doSa hai / yadi sacce aura mithyA donoM hI meM samAna prakRti karatA hai so alakSya meM pravRtti rahane ke kAraNa samyagdarzana atizyApti doSase yukta mAnA jAyagA / aisI avasthA meM bhI zuddha samyagdarzana nahIM mAnA jA sktaa| isIprakAra yadi koI samyagdRSTi garviSTa hokara-anantAnuvandhI mAna kaSAya ke jo ki dveSarUpa hai, udayake vaza hokara sacce prApta prAmama upobhUta Adise dveSa karatA hai to vahAM samyagdarzanakA asaMbhava doSa haiM / usa avasthAmeM samyadarzana kA rahanA hI saMbhava nahIM hai| isa abhiprAyako dRSTi meM rakhakara hI mAluma hotA hai zrI bhagavAna samantabhadra ne samyagdarzana kA haraNa kahate samayara uttarArthameM tIna vizeSaNa-'trimUDhApoTa' 'aSTAMga' aura 'asmapa' diye hai / jaisA ki Upara kahA jA cukA hai| inameM se 'aSTAMga' vizepaNa dvArA zravyApti doSakA 'trimUdA. poDa se avivyApti doSakA aura 'asmaya' vizeSaNa se asaMbhava doSakA vArasa ho jAtA hai| phalataH adhyApti doSa yukta lakSaNakehI dvArA batAyA gayA samyagdarzana kA svarUpa paryApta-ThIka nahIM hai isa bAta ko batAne ke lie aura samyagdarzana kI niraticAritA tathA niraticAra samya. paca sahita jIvakI pravRtti kisataraha kI huthA karatI hai isa bAtako aSTAMga vizeSaNakA varNana karake matAne ke bAda ativyApti ke viSayabhUta kuzrAgamAdi kA kathana karanA kramAnusAra avasara prApta hai| yadyapi ativyApti kI viSayabhUta mUDhatAeM tIna vatAI gaI haiM parantu mAluma hotA hai ki sAmAnyatayA eka hI mUDhanA ke ye uttama madhyama jaghanya isataraha tIna prakAra haiN| jisameM jIva tava kI amAnyatA kA kathana bhI antarbhUta ho jAya aura tadanusAra pravRtti pAI jAya use uttama darje kI mUDhatA samajhanI caahiye| jIva tacca ko mAnakara usake svarUpakA viparyAsa yadi addhAna savA AcaraNa meM pAyA jAya to madhyama darjekI mUDhatA mAnanI caahiye| yadi mAcaraNa mithyA yA asamIcIna hai to japanya darjekI mUDhatA samajhanI cAhiye / tInoMse utama darjekI mUhasAkA parijJAna jisase ho sake aura usake parityAgase atithyApti doSa rahita sambandarzana siddha ho sake isake lie pradhAnabhUta AgamamUhatA kA svarUpa prathama batAnA hI praUrA kArikA kA 1-"pratIcA zabhaMjanam" / athavA-" tathAtivAram karaNAlasatvam " "zaMkA kakSA nirvicikitsAnyaraSTiprazaMsAsaMstavAH smygrssttertiicaaraaH| -kArikA nN04| Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ merore .................alsancAsakA lA zandoMkA sAmAnya vizeSa artha-- bhApagA nAma nadI kA hai / kyoMki zrApa zabdakA artha hotA hai jala kA samUha arthAt samudra / usameM jAkara jo milatI haiM unako kahate haiM ApagA ! sAgara2 nAma samudra kA hai / sagareNa nirdhataH sAgaraH / mnAna zabdakA artha prasiddha hai| uccaya zabda kA artha Uparako uThA humA-Dhera hotA hai / sikatA arthAt bAlU aura azmana arthAta patthara giripAtaH se matalaba parvatase giranA aura agnipAta se matalaba animeM giranA / lokamRdasa matalaba lokamUDhatA kA hai| arthAt loka zabdakA abhiprAya hai avicArI jana ! aura unakI cAhe jaisI kriyAoM-vyavahAroM ko dekhakara unapara mohita honA--unake hI anusAra svayaM bhI vinA vicAra karanA-calanA unako sarvathA satya mAnanA muhatA hai isI ko kahate haiM loga mUhatA / ye sama zabda yogarUka honepara bhI upalantraNa rUpa hai / phalataH inase cAra taraha ke padArthoM kA mAzaya samajhanA cAhiye / 1-bahane vAle aura eka jagaha saMgRhIta jalAzaya, 2-dhUla maTTI cUnA jaise pRthvI ke maMgraha aura patthara kaMkaDa Tola zilA Adi baDe baDe pArthiva samuccaya, 3-parvatase giranA, pRkSaparase giranA yA anya kisIbhI usmArakAparase bhirakara apareko vAyudvArA vilIna karanA Adi / 4-pIpala AdimeM baiThakara Aga lagA lenA athavA mRta pati ke sAtha usakI citAmeM jalakara maranA Adi agni dvArA apaghAta karanA / isataraha bhUta catuSTayameMse kisIke bhI dvArA dharma mAnanA lokamUDatA hai| __ tAtparya yaha ki bhUtacatuSTaya-pRthvI jala agni aura vAyu meM arthAt inase dharma hotA hai aisA mAnanA lokamUDhatA hai / Upara yaha batAyA jA cukA hai ki prakata kArikAmeM prayukta mRda zabda mRr3hatA ke artha meM hai| vicAra yA vivekakI hInatA rahitatA ko athavA tatpUrvaka honevAlI pravRtti ko mUDhatA kahate haiN| tathA cAra taraha kI mUDhatA upalakSaNa honese isItarahakI ora 2 bhI pracalita pratiyAM "kAzI karavaTa" "pRthvI ke bhItara baiThakara samAdhistha honA" "kisI vRsameM ciMdI bAMdhanA" "pIpalako padopavIta paharAnA" Adi saba mI lo mUDhatAeM hI haiN| prazna-prAcAryone samyagdarzana ke viSaya tIna batAye haiM--prApta Agama aura sapomata / mataeva usake viparIta mithyAdarzana ke bhI tIna hI viSaya ho sakate hai-kudeva upAgama aura guru| inakI mAnyatAko hI tIna mUDhatAeM kahA jA sakatA hai| jaisA ki upara kahA jA cukA 1--'athavA jala samUha kA artha samudna karake sAmAnya artha hI karane para isa taraha se bhI nika ho sakatI hai ki zrApena jalasamUhana gacchani iti prApagA / jo jala samUhake dvArA gamana kare / arthAt ndii| 2-yahAM sAgara se prayojana usa upasamudra kA hai jo ki huMDAbamarpiNI ke kAraNa tIsare kAla ke aMtameM huI varSA kA jala ikaTThA hokara samudra samAna bana gayA / koSakAroMne sagara rAjA ke nAma para sAgara zabdakA bhartha kiyA hai so mAlUma hotA hai ki zrI ajitanAtha bhagavAnake samakAlIna dvitIya cakravartI sagarake nAma se prasiddha hai unako lakSya kara kiyA hai| Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasmakaraNzrAvakAcAra 118 hai| svayaM granthaka ne bhAge calakara kArikA naM0 30 meM zuddha samyagdRSTi ke lie ina tInoMko hI praNAma aura vinaya karane kA niSedha kiyA hai parantu mahApaNDita pAzAtharajI ne anagAra dharmAmRta meM AgamamUDhatAse lokamahatA ko mila hI batAyA hai / zrAgamamUhatAko unhoMne devamUDhatA aura pAkhaNDimUhatA meM annabhUta kiyA hai / so satya kyA hai ? vAstavameM AzAdharajIne mUhatAoM ke cAra prakAra batAye haiM / yadi unake kathanAnusAra cAra bheda mAne jAya to mUhatAke tIna bheda jo prasiddha hai aura yahAMpara bhI jaisA ki batAyA gayA hai usameM virodha hotA hai / yadi unakA kathana ayukta mAnA jAya to svAmI amRnacandrane puruSArtha siddhayupAya 3 bhI cAra mahatAoMkA ho / nAmollekha kiyA hai, usako bhI apukta kahanA hogaa| uttara-ThIka hai / parantu ina kathanoMmeM paraspara koI virodha nahIM hai / samyaktva ke virodhI mala dopa 25 haiN| unameM se 6 anAyatanakA yahAM nirdeza nahIM hai| zaMkAdika 8 mada aura 3 mahatA isa taraha 16 kA hI ullekha hai / ata eva kadAgamakA devamUDhatA aura pAkhaNDi mUDasA meM anta rbhAva karake loka mUDhatA kA varNana kiyA samajhanA cAhiye jisase ki anApatana sevAkA bhI samAveza hosake, amRtacandrAcAyane loka, zAstrAbhAsa, samayAbhAsa aura devatAbhAsa isa taraha cArakA ullekha kiyA hai jisameM tIna mUDhatA aura eka anAyatana sevAkA saMgraha hojAtA hai| athavA kadAgamakaM do prakAra samajhane cAhiye eka zAstrIya, dUsarA gatAnugatikatAke dvArA pravartamAna vyavahAra / pahalekA zeSa do mUDhatA oM meM antarbhAva karanA cahiye aura dUsare kA lokamUhatA meN| yadyapi kucha aisI bhI lokamUDhatAeM haiM jinakA ki kadAgama samarthana karate haiN| parantu vAstava meM ve saba lokamUdatAeM hI haiM jinakI ki prakRti adhAnamUlaka hai| -rAvala tripuNDAdhipati honeke sivAya atyanta sundara naraMza dhA naki rAkSasa, hanUmAn kAmadeva atyantasundara mahApuruSa the naki bandara, pavanaMjaga mahAn vidyAdhara rAjA the naki vAstavika vAghu, aJjanA bhI vAnarI-pazu nahIM thI atyanta satI sAdhyI sundarI mahilA thI / inakA vAstavika svarUpa vaMza cinha zrAdi zrI raviSeNAcArya kRta padma purANAdi se jAnA jA sakatA hai| parantu logoMne ina kI kramase sAkSAta rAghasa, bandara, vAyu, vAnarI Adi hI mAna rakhA hai| usI taraha unake citra mUrti prAdi bhI banAte haiM / dazaharAke dina rAvaNakA rAtrasarUpa banAkara jalAte haiM, so annAnamUlaka mahA pApa kriyA hai | dhyAna rahe rAkSasa bhI vyantara deva hai, ve atyanta sundara manuSya jaise AkArake vaikriyika zarIraka tathA aSimA mahimA Adi RddhiyoMke dhAraka, 1-janu na kathametam yAvatA lokadevatApApaNDibhedAstriya mUDhamanuzra yate / tathA ca svAmisUkAniAphgAsAgaretyAdi / naiSa doSaH kureSa kuliGgina vA phadAgamasyAntarbhAvAn / andhaH2-1-3IkA 2-yo devaliMgisamayepu tamomayedhu, lokeNgtaanugtikpyythaikpaatthe| na STi rajyati na ca pravaradvicAraH so'mUTiraha rAjati revatIvat / / adha0a02-103 3-loke zAstrAbhAse samayAbhAse ca devatAbhAse / nityamapi tAvadhinA karvavyam bhUvaSTitvama // 26 Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudrikA TIkA bAIsA zloka mAnasa amRtakA pavitra zrAhAra karanevAle haiM naki madyapAna aura mAMsAhAra karanevAle parantu rAvaNa ko madyamAMsAdikA sevana karanevAlA kahate haiM so saba ajJAna hai unakA avavAda hai, mahApApa hai aura lokamAtA hai| rAvaNake samAna hI anya bhI uktAmukta mahAn vyaktiyoMke viSayameM samajhanA cAhiye / pArvatIko himavAn parvatapara rAjya karane vAle rAjAkI putrI na mAnakara sAkSAt parvata-pahADa se utpanna huI mAnamA, pArvatI ke putra gaNezajI kI zarIrake malase utpatti mAnanA, sItAke putra kuzako kuza nAmaka bAsase utpama huA mAnanA, IzvarakA matsya kacchapa zakara yonimeM avatAra mAnanA aura vaisA hI vikRta rUpa banAnA, malake koTa kA bhakSaNa prAdi nikRSTa kriyAeM mAnanA zrAdi saba lokamUhatA ke hI prakAra hai| bhAratavarSameM Ajakala huMDAvasarpiNI kAlake kAraNa isa taraha kI hajAroM mithyA mAnyatAeM pracalita hogaI hai| jo ki yathArthatAse pare hai aura isIliye avivekamUlaka hai| isatarahI mAnyatAoM ko hI loka mRDhatA kahate haiM / vAstavika rahasyako na jAnakara athavA na mAnakara jina logoMne ina bAtoMkA samarthana karanevAle sAhityakA nirmANa kiyA hai unakI ye vRtiyAM-grantha zAstrAmAsa haiM / isatarahakI pravRttiyoM aura unake pratyaka granthoM meM kevala vAnya vAcakakA antara hai| ata eva samantabhadra bhAcArya eka hI bhedameM antarbhUta karake mUDatAke tIna prakAra basArahe haiN| tasvoM-dravyoMke svarUpa saMkhyA Adi meM jo viparyAsa hai usako yadi bhinna prakArakI mahatA mAnA jAya aura isako zAstrAbhAsa nAmase kahAjAya to eka hI mUDhatAke do bheda hojAte haiM eka lokamUdatA aura dUsarI zAstrAmAma muhtaa| __ mUDhatAke cAra bheda hojAnese saMkhyAdhuddhikI zaMkA karanA bhI ThIka nahIM hai| kyoMki vivadyAvaza eka hI viSayako do bhedoM ke dvArA bhI batAyA jA sakatA hai| dUsarI bAta yaha ki AzAtharajIne jisa DhaMgase samyagdarzana ke guNoM kA varNana kiyA hai usameM minara ASAyoM ke prAyaH sabhI parkhanoM kI saMgatipUrvaka saMgraha karanekI bhAvanA dikhAI detI hai| yahI kAraNa hai ki unhoMne umAsvAmI bhagavAn, zivakoTI, syAmI amRtacandra, svAmI samantabhadra, somadeva sUsI Adi ke pAkyoMko udhRta kiyA hai aura unake prAzaya ko bhI spaSTa kiyA hai| unhoM ne prArAdhanAzAstra ke anusAra pAMca pratIcAra isa prakAra batAye hai ki-zaMkA thA vidhi kinsA anyadRSTiprazaMsA aura anAyatanasevA | spaSTa hI inameM tatvArthastrokta anyadRSTisaMstava nAmake pratIcAra ko anyadRSTi prazaMsAmeM hI antarbhUta karaliyAgayA hai aura anAyatanasevA nAmakA pAMcavAM pratIcAra mina hI batAyA hai jisako ki AzAdhara jI smRtiprasiddha atIcAra kahate haiN| samantabhadra bhagavAnne yahA~para samgadarzana ke 25 maladoSoM meM se 16 kA hI nAmollekha 5-bhagavasI bhArAdhanA-sammalAdIcArA saMkA paMkhA taheva vidigNchaa| paravihINapasaMsA, malAyama sepaNA dev|| Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasmakaraezazrAvakAcAra 200 kiyA hai / 6 anAyatanoM kA spaSTa ullekha nahIM kiyA hai / isakA artha yaha nahIM samajhanA cAhiye ki unako samyagdarzana ke doSoM kI 25 saMkhyA abhISTa nahIM hai athavA unhe anAyavana mAnya nahIM hai| vAstavika bAta yaha hai ki ve ina anAyatanoMko prakArAntarase paSita kara rahe haiN| unhone kArikA naM. 3 pUrvAdhameM jaba ki dharma ke vividhasvarUpakA nirdeza kiyA hai, vahIM uttarAdhameM unake tIna pratyanIka bhAvoM athAt mithyAdarzana mithyAjJAna aura mithyAcAritrakA nirdeza kara diyA hai / isa taraha tIna mukhya anAyatanoMkA vahIM para ullekha hojAtA hai| amaSTi aMgakA varNana karate hue kArikA naM. 14 meM inhI ko kApaca zabda se batAdiyA hai| isa ke sAtha hI usI kArikAmeM kApathasthoMkA bhI ullekha kiyA hai| mithyAtvAdika mukhya tIna anAyatanoMke jo AdhAra haiM behI kudeva kuzAstra aura kuguru kApathastha nAma se kahe gaye tIna anAyatana haiM / inhI tIna anAyatanoM kA kArikAnaM. 4 meM parihAra yA vAraNa karane keliye zrAptAdikakA "paramArtha" yaha vizeSaNa diyAgayA hai / isa taraha tIna mukhya bhAvarUpa yA adharmarUpa anAyatana, aura tIna gauNa yA upacarita tadvAn arthAt AptAbhAsa zAstrAbhAsa aura gurvAbhAsa anAyatanA ko milAkara chaha anAyatana ho jAte haiN| jisa taraha tattvArthasvayameM vinayake cAra bheda batAye gaye haiM-samyagdarzana zAna cAritra aura upcaar| vahAM upacArase matalaba sampaSTi sambajJAnI aura samyakacAritravAn se hai| ye hI chaha anAyatana haiN| jinameM se samyagdarzanAdi tInoMkA svayaM dhAraNa pAlanAdi karanA mukhya vinaya hai aura tIna tadvAn vyaktiyoM kA yogya Adara satkAra Adi karanA upacarita athavA gauNa binaya mAnA hai| isItaraha prakRtameM bhI samajhanA caahiye| ____ Agamake dUsarI tarahase bhI do bheda hote haiN| eka zruti dugarA smRti / dvAdazAMga zruta aura usakA zAna pahale bhedameM aura jitane sAthanabhUta dharma ke pratipAdaka saMhitA Adi zAstra haiM ve satra dUsare bhedameM gine jAte hai| svayaM prAptapratipAdita honese zruti athavA prAMga paurya grantha tathA tadanukUla evaM tadaviruddhatAke kAraNa sabhI smRtigrantha pramANa haiN| aura jo inake pratikUla haiM aise hiMsAvidhAyaka veda zrAdi tathA moha ajJAna asadAcAra-pApAcAra mAdike pravartaka bhArata rAmAyaNa Adi haiM ve saba kramase kuzruta eMva kusmRti samajhane cAhiye jo ki prAyaH anAyatanake bhedoMmeM hI antarbhUta hote haiN| .: zrutivibhinmA smRtayo vibhinnA ko muniryasya vacaH pramANam / tharmasya tattvaM nihitaM guhAyAM mahAjanI yena gataH sa panthA // isa tarahaka ajJAnamUlaka mohaprAyalyako sUcita karanevAle bhI jo vAkya loka meM pAye jAte haiM ve bhI saba AgamAbhAsa athavA zAstrAmAsameM hI garbhita samajhane cAhiye / lokamUDhatA ke viSaya prAyaH aise kArya samajhane cAhiye jinakA ki vAstavika rahaspa na samajhakara athavA viparIta samajhakara jo dharma rUpa nahIM haiM unameM bhI dharma kI kalpanA karanA / Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 201 A. ---... NPAdivwarerwarn..--- caMdrikA TIkA bAIsA zloka prazna-hamako to anAyatana zrIra mUDhatAoMmeM koI antara nahIM mAluma hotA / kyoMki donoMhImeM mithyAdarzanAdikakA sambandha pAyA jAtA hai| kahiye inake pRyaka 2 varNana karane kA kyA kAraNa hai ! ____ usara--donoM meM se eka meM bhAvakI aura dUsaremeM dravya kI pradhAnatA hai| jo dravyarUpa meM mithyAdRSTi nahIM kahA jA sakatA parantu vahI yadi navataH athavA antaraMga meM mithyAbhAvoMne yukta hai to use anAyatana kahA jA sakatA hai / jaisA ki mahApaMcita AzAdhArajIke nimavAkyoMse spaSTa hotA hai| aparairapi mithyAdRSTibhiH saha saMvarga pratiSeya yati mudrA sAMvyavahArikI vijagatIbandyAmapodyAItIm, vAmAM kecidaIyako vyavaharantyanye bahistAM shritaaH| lokaM bhRtvadAvizantyavazinastacchAyayA cApare, mlecchantIha tamazinadhAparicaya dezamohayA 2.-66 : isa padyakI TIkAmeM svayaM granthakArane, jaisA aura jo kucha likhA hai usase spaSTa hojAtA hai ki ve dhamakAma logoMmeM bhatakI taraha praveza karanevAle ajitendriya dravya jinaliGga pAriyoM evaM lokazAstraviruddha AcaraNa karanevAle jinarUpadhAraka maThapatiyoMko anAyatana samajhate haiN| aura vApasAdi dravyamithyAziyoM kI taraha unake sAtha bhI mana varana kAyase paricaya na karane kA sampaSTiyoMko upadeza dete hai| isa padyameM prayukta 'pu'dehamoha" zabdakA Azaya ranakararatazrAvakAcArakI amaraSTi aMmata varNana karanevAlI "kApathaM pathi dukhAnAm" Adi kArikA naM. 14 se hI hai| isase dravarUpa meM jinaliGgigoMkA bhI anAyAnatya siddha hai| kintu lokamahatAmeM antaraMgabhAvArUpa mithyAtva ke sAtha 2 bAma dravya pravRtti bhI ajJAna evaM aviveka mUlaka huA karatI hai / phira cAhe vaha pravRtti kuzruta aura kusmRtiyoM ke AdhAra para ho athavA nirAdhAra / prazna- anAyatana yaha hai, tIna mithyAtva Adika bhAva aura tIna mithyAdRSTi prAdika tadbhAvavAn vyakti / prAcAryoMne ina anAyatanoMko samyagdarzana ke 25 maladopAmeM ginAyA hai| isakA Azaya hamArI samajhase so yaha hai ki ina maladoSoMke rahate hue bhI sampagdarzana nirmUla- bhama nahIM hotA / vaha malina athavA sadoSa-dUSita avazya hojAtA hai| kintu yaha mAgamameM pArthasthAdika pAMca prakArake bhraSTamuni mAnegaye haiN| ve dravyarUpameM jinaliMgake dhAraka hote hue bhI cAritrase cyuta huA karate haiN| unako saMyamiyoM keliye anya kahA gayA hai| AzAtharajIkA babhi. prAva aise bhraSTa muniyo se hI hai| sAmAnyataH dravyaligI mAtrase nhiiN| mAmAnyataH dralyaliMgI, muni to pAMca prakArake (mAharameM chaThe sAtave guNasthAnake anurUpa akhaNu saMyamaseyukta parantu antaraMgameM prathama pAMca guNavAna meM se kisIse yukta) hutrA karate haiN| aura ve sabhI vandanIya tathA pUjya haiM jo bArikhane aura pArase zrI aTa unhIMkA yahAM abhiprAya hai| Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratmakarahaIzrAvakAcAra AAPravuAAA-- -- - - -- - samajhameM nahIM AtA ki sAtAda mithyAtva nAmaka anAyatanakA sevana karane para bhI samyagdarzana sthira kisa taraha raha sakatA hai / aisI avasthAmeM anAyatanasevAko atIcAra na kaha kara anAcAra hI kahanA cAhiye ucara-ThIka hai| parantu atIcAra zabdakA niruktyartha aisA hai ki kisI bhI dharma yA vratake bhalasvarUpakA atikramaNa jisameM pAyA jAya yA jisase hotAho aisI koI bhI pravRtti | tadanusAra isa tarahakI pravRti donoM hI tarahakI ho sakatI hai prathama to vaha jisase aMzataH atikramaNa ho aura dUsarA vaha jisase mUlataH atikramaNa arthAt bhaMga hotA ho / phalataH isa nirukti ke anusAra anAyatana sevA kA artha aisA bhI ho sakatA hai ki jisase samyagdarzana kA samUla bhaMga ho jAya / esI avasthA meM usako atIcAra na kahakara anAcAra hI kahA jA sakatA hai| yahI kAraNa hai ki mUlArAdhanAkI vijayodayA TIkA ke kartA aparAjita mUrine mithyAtva nAmaka anAyatana ke sevana karanevAle ko aticAravAn na kahakara mithyAdRSTi hI mAnA hai| prazna-yadi aisA hai to mithyAtva nAmake anAyatana kA sevana atIcAra yA maladoSa rUpameM kisataraha mAnA jA sakatA hai ? kyoMki yadi usakI atIcAratA saMbhava hI nahIM ho sakatI to anAyatana ke pAMca hI bheda mAnane pdd'eNge| ucara-ThIka hai| yadi koI jIva aMtaraMga meM zraddhAna to ThIka ThIka hI rakhatA hai-samyagdRSTi hai| parantu kisI kAraNAza vaha bAhara-dravyarUpameM yadi kisI aise draSyAdikA sevana kara letA hai jisase ki samyaktva kA nirmUla bhaMga ho jAnA saMbhava hai to usa avasthA meM usa mithyAtva ke sevana ko avicAra bhI kahA jA sakatA yA mAnA jA sakatA hai| kyoMki vahAMpara dravyarUpase bhaMga bhaura bhAvarUpase abhaMga pAyA jAtA hai / isIprakAra anya anAyatanoM ke sevana ke viSaya meM bhI yathAyogya paTita kara lenA caahiye| prazna-AcAryoMne nadI nada samudra AdimeM, snAna karane ko lokamUDhatA kahA hai| parantu di.jainAcAryoM ke anthoMmeM aura unake kathita vidhi vidhAnoM meM bhI isa tarahake snAna ko ucita batAyA hai| gaMgA siMdhu Adi nadiyoM ke jalase bhagavAna kA abhiSeka karane kA vidhAna kiyA 12 bIra samaMdra ke jalase samI tIrthakaroM ke janma samaya abhiSeka kI vAta to sarva prasiddha hai / 1-mithyAtvasya sevA tatpariNAmayogyatavyAzu payogaH, tAM ca kuSan mamyaktvaM nimalayiSyatIti sammato mithyArASTrarevAsI, iti kathaM na samyaktvAtacAravAn / atAtya dharaNa paticAra: mAhAtmyApakoM zatA vinAzo vA prAvijayAcAyestu madhyAtvasavAmaticAraM necchAnta-tathAcamanyo "midhyAtvamazraddhAnaM tatsevAyo midhyASTrireSAsAviti nAticAritA" iti mUlArAdhanA pR.145 / 2-pAtAtagAvisasaSTa bhUritoye jlaashye| avagAhAcaretsnAnamatonyad gAlitaM majet / yaza0 ja. 10372 / 3- jasA ki pUjApAThoMmeM sarvatra prasiddha hai| Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 203 caMdrikA TIkA bAImA zloka kiMtu rAjyAbhiSeka ke samaya to mabhI prasiddha tIrtharUpa nadi goMke jalase svayaMbhU ramaNa samudratakara ke jalase bhagavAna kA abhiSeka kiyA gayA thA / cakravartiyoM ke rAjyAbhiSeka Adi avasara para bhI ina nadI samudra Adike jalakA hI upayoga kiyA jAtA hai| to kyA yaha bhI lokamUhatA hI hai ? yadi nahIM hai to isakA kyA kAraNa hai ? uttara--di. jainAcAryone ina jaloM ko pavitra mAnA hai ! aura vyavahAra dharmameM usake upayoga ko ucita tathA mahattvapUrNa bhI batAyA hai / ina jaloMse abhiSeka karanA puNyavandhakA kAraNa hai, yaha bAta bhI ThIka hai| samyagdRSTi jIva bhI apane vyavahAra dharma jinAbhiSeka pUjanAdimeM inako lekara sAtizaya puNyakA banya karate haiN| yaha saba bhI ThIka hai parantu yahA~ para jo niSedha kiyA hai usakA Azaya yaha hai ki nadI nada samudrAdimeM snAnAdi karanA mocakA kAraNabhUta dharma nahIM hai| jo yaha kahate bhIra mAnate haiM ki gaMgAdikameM snAna karanese kama kaTa jAte aura jIvakI moSa ho jAtI hai so yaha bAta mithyA hai / isa taraha ke snAnase bAhya pavitratA aura zaucAdi vyava hAra dharma kI siddhi hotI hai| tathA bhagavAnakA aniSakAdi karanesa mahAna puNyake kAraNabhUna gyavahAra dharmakA bhI niHsaMdeha sAdhana hotA hai phira bhI vaha jIva ke mokSakA asAdhAraNa kAraNa nahIM hai / karmanivaharaNa kA kAraNa asAdhAraNa pariNAma to jIvakA sambagdarzanarUpa athavA rasaayarUpa dharma hI hai| yahI vAstava meM mokSa kA kAraNa hai aura bana sakatA hai| jo bandhaka kAraNa ko mokSakA kAraNa mAnatA hai, jo para dharmako prAtmadharma samajhatA hai, jo drabyoM ke svataHsiddha svarUpako parana:siddha samajha rahA hai, vaha avazya hI ajJAnI hai, mithyAradhi hai| samyagdarzana vo nizcayase AtmAkA svabhAva honeke kAraNa mokSakA avazyahI asAdhAraNa kAraNa hai| aura yaha yuktiyukta hai| gaMgAsnAnAdika to pratyakSahI bhinna padArtha haiM ve AtmAkI mokSake sAthaka nahImAne A skte| phira mohayukta ekAntabuddhike dvArA mAne gaye viSayameM pAnevAle dopakA syAvAdadvArA prameya bhanekAnta siddhAMta meM raMcamAtra bhI praveza nahIM ho sakatA / jainAgamameM isa nadI nada samudra Adike jala ko jo vyavahAra dharma meM grahaNa kiyA hai usakA kAraNa yaha nahIM hai ki usase karma dhusa jAyeMge aura jIva sAMsArika duHkhoMse chUTakara uttama sukharUpa muktAvasthA meM pariNata ho jAyagA; kiMtu usakA kAraNa yaha hai ki unake jala sarvasAdhAraNa janase aspRSTa hai atyanta mahAna haiM aura pavitra hai| aisI vastuoMke dvArAhI trailokyAdhipati jinendra bhagavAnakA abhiSekAdi karanA ucita hai| jo bhavya inako prApta kara sakate hai ve unake dvArAhI abhiSekAdi karate haiM kiMtu jo asamartha haiM ve yathA prApta zuddha prAsuka jalameM hI inakA maMtrapUrvakara saMkalpa karake abhiSekAdi 1-kho mA parANa parva zloka se215 taka 2-rAjyAbhiSe cane bhatu vidhi pazanaH / sa sarvobhApa tothAmbusabhArAdiH kRto nRpaH / / Adi parva 37 zloka 4 / tathA-gaMgA siMdhU saritryo sAkSatastIrthadhAribhiH / ityAdi / mA0 3-101 -isake lie dekho prAcIna ApAyoM ke Aracita abhiSeka pAThoM kA siddhAnta zAstrI paM0 pannAlAla jI sonI dvArA sampAdita evaM saMgRhIta "abhiSeka pATha saMgraha" ! Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 ratnakararAASakAcAra ................ ratnakaraNDAvakAcAra kiyA karate haiN| isataraha lokamUDhatAkA varNana karake kramAnApAra madanAkA svarUpa matAte haiM / varopalipsayAzAvAna , rogadveSamalImasAH / devatA yadupAsIta, devatAmUDhamucyate // 23 // marya--bara prApta karane kI icchAse prAzAvAna hokara rAga dveSa se malina devatAoMkI jo upAsanA kI jAya to usako devamUhatA kahate haiN| prayojana sabhyagdarzana ke viSaya tIna haiN| prApta Agama aura tapobhRt | usake virodhI mUDabhAvake bhI usItaraha tIna viSaya ho sakate haiN| jo ki yathArtha na hokara aAbhAmarUpa yA mithyA ho| unhIM ko prAptAbhAsa bhAgamAbhAsa aura kuguru (pAkhaNDI) kahate haiN| vAstavika sacce prApta bhAgama aura gurukA lakSaNa batAyA jA cukA hai| jo unase viruddha guNa dharma yA svabhAvake dhAraka bhayA prati karanevAle haiM ye hI AptAbhAsAdika kahe jA sakate haiN| phalataH jo yA jahAM para AptavAzyaniSandhana arthajJAna athavA usakI aviruddhatA nahIM hai usako yA vahIMpara bhAgamAbhAsa kahA jA sakatA hai| ate| ajJAnI mohI sAdhAraNa jIvoMke kathana ko pramANa mAnakara athavA unakI praciyoM kI dekhAdekhI cAhe jaisI pravRtti karanA jisataraha AgamAbhAsamUlaka loka muhatA hai jisakA ki svarUpa Upara kI kArikA meM batAyA jA cukA hai / usIprakAra prAptAbhAsa yA devatAmAsa ke sambandha ko lekara devamUhatA huA karatI hai / mRDhatAke sAmAnyatayA tIna hI prakAra sarvatra batAye haiM yadi kahIM isase adhika bhedoM kA umekha milatA hai to vivakSA meda se ekahI viSaya ke do bheda karake vaha narNana kiyA gayA samabhanA cAhiye / ina tInoM bhedoM meMse eka lokamUDhatA kA varNana kara cuke / pahale usake kahane kA kAraNa yaha ho sakatA hai ki vaha logoM meM sabase adhika saMkhyA meM aura pravRtti meM pAyI jAtI hai| ataeva pArizadhyAt yahAM devamUDhatA kA varNana karanA saMgata hai| dUsarI bAta yaha bhI hai ki lokamUhanA aura pAkhaNDa mUDhatA ke madhyameM devamUDhatAkA ukha kiyA hai| yaha dehalI dIpaka nyAyase donoM tarapha sambandha kI cUcita karatA hai| kyoMki vicAra karanepara mAlUma hotA hai ki devamUDhatA hI zeSa donoM mUDhatAoM kA mUla hai / jisataraha mokSamArgakA mana samIcIna prApta parameSThI hai usIprakAra saMsArame pracalita mUDhatAoM yA pAkhaNDoM kA mUla jAptAbhAsa athavA mithyA devoM kI mAnyatA hai| ataeva loka meM pracalita mUDhatAko batAkara usake anantara usake mUla kAraNa ko bhI batAnA ucita Avazyaka aura avasara prApta hai| anAyatanoM aura mRDavAnI meM kyA antara hai yaha pahale batAyA jA cukA hai| isa taraha mRhanA ke viSayabhUta deva kevala prAptAbhAsa hI nahIM anya bhI aneka prakAra ke ho sakate hai una loke zAstrAbhAse samayAbhAse ca devatAbhAse / aadi0| pu0 si0 dekho pUrva kArikA kI pAyA aura ttippnnii| Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caMdrikA TIkA teIsavA zloka sabhIka tarapha dRSTi dilAne ke lie isa kArikAkA nirmANa prayojanAbhUta hai| zabdoM kA sAmAnya vizeSa artha - 'baropalipsA - isakA sAmAnya artha itanA hI hai ki cara prApta karane kI abhilASA se / yoM to kara zabda ke aneka artha hai / parantu prakRta meM 'milapita yA iSTa viSaya' artha grahaNa karanA cAhiye / uyalipsAkA artha hai prApta karane kI icchaa| donoM zabdoM kA paSThI tatpuruSa samAsa hokara karaNa artha meM tRtIyA vibhakti huI hai| AzAvAn -- zra samantAt praznute iti AzA / sA vidyate yasya sa zrAzAtrAn | yaha isa zabdakI nirukti hai| matalaba yaha hai ki kisI viSaya meM lambI dUrataka lAlasA - tRSNA - zrAkAMkSA rakhanevAle ko kahate haiM AzAvAn | yaha upAsanA rUpa kriyAkA kada pada hai / rAgadveSamalImasA:-~~-~- yaha upAsIta kriyAke karmarUpa devatA pada kA vizeSaNa hai / artha spaSTa hai ki jo rAga dveSa se malina haiM / devatA -- deva zabda se svArtha meM nA pratyaya hokara yaha zabda banA hai / upAsIta - yaha kriyApada haiN| upa upasargapUrvaka adAdigaNakI Asa dhAtukA yaha vidhirliGa kA prayoga hai| isakA artha hotA hai pAsa meM baiThakara sevA pUjA yA ArAdhanA karanA | 205 tAtparya yaha hai ki apane kisI bhI laukika prayojanako siddha karane kI lAlasA rakhane vAlA vyakti yadi kisI bhI rAgadvepa se malina devatA kI usase vara prApta karanekI abhilASA rakhakara upAsanA karatA hai to yaha samyagdarzana kA devamUThA nAmakA doSa hai aisA AcAryoMne kahA hai| isa viSaya meM kucha logoM ko aikAntika athavA bhrAnta dhAraNAeM ho sakatI haiM yadvA pAI jAtI haiM / zrataeva hama apanI samajha ke anusAra prasaMgavaza prakRta kArikA kA aura granthakartAkA jo Azaya hai usako yahAM para saMkSapameM spaSTa kara denA ucita aura Avazyaka samajhate haiN| " ama athavA vidhinipetrasambandhI aikAntika dhAraNA kA mUla kAraNa zAsana devoMkI pUjAkA jainAgama vidhAnakA pAyA jAnA hai / di0 jainAcAryAna pUjA vidhAna sambandhI prAyaH sabhI granthoM meM1 zAsanadevoMkI bhI pUjAkA uTh kha kiyA hai| tathA prathamAnuyoga Adi ke granthoM meM bhI isataraha ke aneka prakaraNakA ullekha 2 pAyA jAtA hai jisase di0 jainAgamameM zAsanadevoMkI pUjA kI mAnyatA siddha hotI hai| abataka kisI AcAryane isakA virodha nahIM kiyA haiM / pratyuta zravataka jo zrAmnAyara calI A rahI hai, aura purAtatva sampanthI prAcIna se prAcIna jo sAmagrI 4 upalabdha hai ye usake anukUla pramANa haiM | vAstu zAstra - mUrtinirmANa AdikI jo vizva pAI jAtI haiM 1- dekho siddhAnta zAstrI 10 pannAlAla jI mAMnI dvArA sampAdita -cakravartI RAdi ke dvArA yathAvasara kiyegaye pUjana-ArAdhanAsambaMdhI pAThasaMgraha | " prAsaMgika varNana | - sabhI prAcIna maMdira kSetra AdimeM unakI mUrtiyAM pAI jAtI haiN| aura sabhI prAMtoM meM aba taka nirvirodha unakI pUjA pracalita hai / 4- zAsana deva sahita arhata mUrtiyoM Adi kI upalabdhi 5 -- dekho saMhitA maMtha tathA pratiSThAzAsa aura akatrima caityoM kA svarUpa / Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 ratnakarasahazrAvakAcAra usase bhI yaha viSaya bhaleprakAra susiddha hai / ataeva isa viSaya ke virodhameM yadyapi koI bhAgama pramANa yA valavattara yukti to upasthita nahIM hai phira bhI ukta kAraNavaza isa viSaya meM kucha vicAra karanA ucita pratIta hotA hai| sabase prathama vicArazIla vidvAnoM ko isa kArikAmeM mukhyatayA nirdiSTa cAra padoMkI tarapha dRSTi denI cAhiye / yathA "AzAvAn " yaha kana pada "rAgadvaSamalImasA:devatAH" yaha karmapada "varopalipsayA" yaha karaNa pada aura "upAsIta" yaha kriyApada / isa taraha ye cAra pada hai jinakoki devamUhanAkA abhimAya vyakta karane ke lie bhagavAna samantabhadra svAmIne prayukta kiyA hai| __yaha kahanA sarvavA satya hai ki ina cAra meM se yadi eka bhI viSaya pAyA jAtA hai to avazya hI vaha samyagdarzana ko malina karanevAlA hogA / usase samyaktvakI vizuddhi avazya hI kama hogI / usa vizuddhikI kamIko mithyAtvakA hI aMza yA prakAra kahA jA sakatA hai| udAharaNArtha-dAnake viSayameM vidhi dravya dAtA aura pAtrakI vizeSatAse phalameM antara huA karatA hai / dAtA jo ki dAnakA kartA hai vaha yadi yathAyogya nahIM hai to zeSa tIna viSayake yogga hote hue bhI yatheSTa phala nahIM ho sakatA / isI prakAra pAtra jo ki sampradAna kAraka hai tathA dravya jo ki karma kAraka hai, aura vidhi jo ki karaNa kAraka hai, unameMse kisIbhI ekake ThIka na rahanepara dAna kriyA kA phala bhI yathocita nahIM ho sakatA ! isI taraha pUjAke viSaya meM bhI samajhanA cAhiye / pUjAke viSaya meM bhI pUjaka pUjya pUjAkI sAmagrI aura pUjAkI vidhi meM antara par3ane para usake phalameM antara par3anA svAbhAvika hai| zrI prAcAryapravara somadevane apane upAsakAdhyayanameM batAyA hai ki pUjanake samaya zAsana devoM ko yajJAMza to denA cAhiye parantu arihaMta bhagavAnkI samAnakoTI meM unheM rakhanA apane ko girAlenA hai / ve kahate haiM devaM jagattrayInetraM vyantarAdhAzca devtaaH| samaM pUjAvidhAneSu pazyana dUraM ajedadhaH / / tAH zAsanAthirakSArtha kalpitAH prmaagme| prato yajJAMzadAnena mAnanIyAH sudRSTibhiH / / 1 matalaba yaha ki ve zAsanake rakSaNakArya meM niyogI hai ata eva unako pUjanameM ucita aMza denA cAhiye / samyagdRSTiyoM ko cAhiye ki ve pUjanake samaya vaisA karake unakA sammAna kareM / kintu unako arihaMta bhagavAnake samAna samajhanA-samAna sammAna pradAna karanA apane ko dUrataka nIce girAlenA hai / kyoMki kahAM to tIna jagat ko mArga pradarzana karane keciye netrake samAna-apane upadeza ke dvArA samyagdarzana utpanna karAkara praNiyoM ko moSamArga meM lagAnevAle tIna lokake prabhu devAdhideva zrI 1008 bhagavAna arihaMta deva aura kahAM ye pazastilaka A pU0 367 // - Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 207 - - caMdrikA TIkA teIsavA zloka vyantarAdika deva jo ki unhI ke zAsanameM rakSaNasthAnoMpara apanA 2 kArya karanekAlaye niyukta haiM isase spaSTa hai ki zAsana devoM ko unake yogya sthAnapara sthApita karake unake yogya hI sAmagrI dekara unakA ucita sammAna karanA cAhiye kintu jaisA na karake jo arihaMtake samAna yA usase bhI adhika sammAna dete haiM ve avazya hI samyagdarzana kI vizuddhimeM atikramaNa karate haiN| yadi yahI samAna yA adhika sammAna-pradAnakA karma kisI AzA-apane jaya parAjaya hAnilAma jIvana maraNa Adi laukika prayojana ke vaza hokara kiyA jAtA hai to vaha aura bhI adhika viziSTa atikramaNa mAnA jaaygaa| tathA yahI kArya yadi varopalipsA se kiyA jAtA hai to avazya hI vaha samyagdarzanakA atIcAra samajhanA cAhiye / kyoMki samyagraSTi hokara zAsana devoMko devAdhidevake barAbarakA yA usase bhI adhika sthAna mAna pradAna karatA hai to yaha jinendra bhagavAn aura unake bhAgamakA ajJAna athavA viparyasta buddhidvArA honevAlI avahelanA hai| phira vaha bhI apane laukika prayojana vaza hokara vaisA karatA hai / prata eSa avazya hI vaha aticAra hai / dhyAna rahe vara prArthanA meM apane ko nIcA pIra jisase prArthanA kI jAtI hai usakI uMcA mAnane kA bhAva svabhAvataH AjAtA hai sAthahI jisase vara prApta karanA hai usako prasanna karane ke liye tayogya vidhi-vizeSase usakA satkAra pUjana bhI karanA bhAvazyaka hotA hai| graMtha kAna bhI baropalipsA ko devamUDhatA kA kAraNa hI batAyA he / yadi yahI upAsanA zAsana devoM ke badale miMdhyAdRSTI devoM kI kojAtI hai to bahuta bar3A doSa prabala aticAra athavA kadAcit samyagdarzana kA bhaMga anAcAra bhI saMbhava ho sakatA hai| samyagdarzana bhI eka vrata hai| zrAvaka ke kathita 12 pratoM kA yaha mUlabata hai / jisa taraha sallekhanA vrata una 12 vratoM kA phala rUpa prata hai usI prakAra samyaga darzana mUla rUpa vrata hai| kyoMki isake vinA koI bhI bata mokSamArma rUpa nahIM mAnA gayA hai aura na saMbhava hI hai ataeva jisataraha anya vratoM ke atikrama vyatikrama atIcAra anAcAra batAye gaye hai usItaraha devamUDhatA ke sambandha ko lekara samyagdarzana ke bhI ye atikramAdi doSa samajhane cAhiye / yadyapi ye doSa taratama rUpa haiN| phira bhI parihAye hI haiN| inake rahate hue vAstava meM vrata bhI saphala nahIM ho sakate jisataraha sadoSa bIjase nidoSa usama abhISTaphala nahIM mila sakatA usIprakAra sadoSa samyagdarzanase nirdoSa uttama yatheSTa mokSamArga siddha nahIM hosktaa| yaha to nizcita hI hai ki prAya: maladoSoM kA saMbhava samyaktva prakRtike udayapara nirbhara hai bhAra vaha zAyopazamika samyaktra athavA vedaka samyaktva meMhI saMmava hai jahA~ para ki samyaktva prakRtikA udaya pAyA jAtA hai / zrIpazamika athavA kSAyikoM se kisI meM bhI yaha nahIM pAyA jAtA / kyoMki zrIpazamika aura nAyaka donoM hI sabhyastva dopoM 1-atikramo mAnasazuddhihAniyatikramo yo viSayAbhilASaH / tathAticAra karaNAlasaravaM bhaMgo janAdhAra iha asAmAm // Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa zrAvakA 200 se rahita evaM nirmala rahA karate haiN| prazna--rAvaNa ne zrIzAMtinAtha bhagavAna ke caityAlaya meM baiTha kara baharUpiNI vidyA siddha kI thI / isase kyA usake samyagdarzanakA bhaMga nahI huA ? usara-nahIM | usake kevala atIcAra hI mAnanA cAhiye / prazna-yadi usake samyagdarzana banA rahA to phira vaha tIsare narka meM kisa taraha gayA! samyaktvasahita jIva to prathama naraka se Age nahIM jA sktaa| uttara--ThIka hai / usakA samyagdarzana guNa naSTa jarUra hogayA thA parantu vaha bahurUpiNI vidyA siddha karane ke kAraNa nahIM; apitu sItAke prati aMtaraMga meM hone vAle kAmatIvAbhiniveza ke kAraNa evaM usa anyAyako siddha karane ke liye udyakta karAnevAlI tIna mAna pAyaka udayake kAraNa dunAthA / ataeva zAsana deva ke pUjana satkAra se samyagdarzana kA bhaMga mAnanA yukta nahIM hai yaha imArA kahane kA abhiprAya hai| prazna-yApane to Upara zAsana devoM ke sivAya anya mithyAdRSTi devoM ke pUjana karane para bhI samyagdarzana kA sarvathA bhaMga honA nahIM mAnA hai| so kyA yaha yukta hai? usara-- Upara hamane jo kucha kahA hai vaha AcAke abhiprAya parase hI kahA hai, apanI tarapha se nahIM / hamane yaha kahA hai ki "yadi yahI upAsanA zAsana devoMke badale mithyAdRSTi devoMkI kI jAtI hai to bahuta bar3A doSa prabala pratIcAra athavA kadAcit samyagdarzana kA bhaMga anAcAra bhI saMbhava hai|" hamane apane isa kathana meM mithyAdRSTi devoM kI pUjA ko guNa nahIM mAnA hai| aura na samyagdarzana kA bhaMga na honA hI batAyA hai| hamAre kahanekA Azaya yaha hai ki kadAcita aisA bhI ho sakatA hai ki koI jIva mithyAraSTi hai-~-kunayoM kA pUjana karatA hai / vahI samyagdRSTi hokara arihaMtAdikoM kA pUjana karatA hai kintu pI pUrva saMbandha athavA sarakAra ke bane rahane ke kAraNa pahale ke kudevAdikA bhI pUjana karatA hai / isa taraha ke vyakti ke yadi kudeva pUjana ke kAraNa mithyAtva kahA jA sakatA hai to arihaMta bhagavAna kA pUjana karane ke kAraNa samyaktva kyoM nahi kahA jA sakatA ? vAstavika bAta yaha hai ki prAcAoM ne aise vyakti ke prathama athavA caturtha guNa sthAna na batA kara mizraguNasthAna batAyA hai / tutIya guNasthAna ko prathama athavA caturtha guNa sthAna nahIM kaha sakate / yadi inameM se kisI bhI eka meM usakA aMtarbhAva karate haiM to tRtIya guNa 1-tatya svayasammAiTThI Na kayAivi micchattaM gacchai, Na kuNA saMdahaMpi, micchattabhavaM diTra Na No vimhaye jAdi / parimo caiva utrsmsmmaattuNaa| kintu pariNAmapacaeNa micchattaM gacchai, sAsaNaguNa pi paniva jjada, sammAmicchattaguNa pi dukA padAsammataM vi samikhaMyaI / / dhavalA saMtasuH pR07| 2-"na caitakAlpanika pUrvasvIkRtavatAparityAgenAhannapi deva ityabhiprAyavataH purusssyoplmbhaat"| dhavalA saMtasuta pR0 167 / tathA-tathApi yadi mUDhatvaM na jokopi srvthaa| mizratvenAnamAnyo'sau sarvanAzo na sundaraH / / na svatA jantavaH preyaH durIhA syurjinAgame / svata eSa pravRttAnAM tayogyAnuho mtH|| yaza A0pU06-282 / tathA gommaTasAra jIvakAike gAne 022 kI manvaprabodhanI ttiikaa| Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 205 cadrikA TIkA teIsavA zloka sthAna ke prabhAvakA prasaMga AtA hai / ataeva isa tarahake vyakti athavA usake bhAvoM ke liye eka jAtyantara gurusthAna mAnanA hI ucita aura Avazyaka hai| isa taraha ke doSa ko prabala doSa kahA jA sakatA hai sarvathA bhaMga nahIM kahA jA sakatA / bhaMga usa avasthA meM hI kahA yA mAnA jA sakatA hai jabaki vaha arihaMtAdi kA mAnanA-pUjanA choDade aura anargala hokara kudevoM kAhI pUjana kre| prazna--Upara Apana jo kucha kahA hai usase to yaha abhiprAya nikalatA hai ki zrAzA, devoMkA rAgadveSamalImasatva, paropalipsA aura unakA vidhipUrvaka pUjana, kramase atikrama vyatikama pratIcAra aura anAcArake kAraNa haiN| aura yadi ye bAteM nahIM hai to phira zAsana devoM ke pUjanameM koI doSa nahIM hai / so kyA yaha ThIka hai? uttara--hAM, yaha ThIka bAta hai / jisataraha nyUnatA atireka saMzaya aura viparyAsako choDakara jo arthadvAna hotA hai vaha yathArtha hI hotA hai| athavA mithyA ubhaya aura anubhaMya pariNati ko chor3a kara jo zraddhAna hotA hai vaha samIcIna hI hotA hai / usI prakAra atikramAdika upayuka cAradopoMse rahita jo zAsana devoMkA pUjana hai vaha bhI ucita hI hai| prazna- hama to yaha samajha rahe hai ki arihaMta devake sivAya anya kisI bhI devakA na karanA mithyAtva hI hai| ucara---nizcayanayase apanI AtmAhI mokSAya hai-usIkA zrArAdhana karanA cAhiye / so kyA apane se para arihaMtAvikakA pUjana karanA midhyAva mAnA jAyagA 1 nhiiN| kyoMki jo bAta jisa apekSA se kahI hai usako usI apekSA se mAnanA doSa nahI apitu guNa hai| aisA honese hI isa loka aura paralokake samasta vyavahAra avirodhena siddha ho sakate haiM; anyathA nhiiN| zAsanadevokA jo pUjana batAyA hai usakA vAstaSika zrAzaya niyogadAnamAtra hai| jo jisa viSayakA niyogI hai usakA prasaGga par3ane para ucita sammAna yadi na ho to vaha ucita nahIM mAnA jA sakatA / yahI bAta zAsana devoM ke viSayameM bhI samajhanA caahiye| Adara vinaya salkAra pUjana zrAdi zabdoM se usa niyogadAna ko hI sUcita kiyA gayA hai jaisA ki zrI somadeva parIke pUrvo likhita vAkyoMse1 spaSTa hotA hai| ata eva niyogadAna mithyAtvakA kAraNa nahIM hai| baDe 2 rAjA mahArAjA cakravartI bhI apane niyogiyoM kA yathAvasara siropAha Adi dekara sanmAna karate haiN| usIprakAra trilokIpati jina bhagavAnke zAsanameM adhirapaka pada para niyukta ina devoMko bhI bhagavAna ke abhiSeka pUjanake pUrva bhAlAnAdikara yogya dizAbhoMmeM baiThanekeliye satkArasahita kahanA hai aura dAna karanA hai to vaha anucita kisa taraha kahA jA sakatA hai / balki yaha to bhagavAna ke prabhAvako vyakta karanA hai| 1-10 206 meM tAH zAsanAdhirakArtha kalpitAH paramAgame / ato yajJAMzadAnena mAnanIyAH sudRSTibhiH yaa--367| Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasnakaraNDazrAvakAcAra prazna-mahA paMDita AzApurajIne to zrAvakakeliye ina zAsana devoMke pUjana karanekA niSedha kiyA hai| phira Apa isakA samarthana kisataraha karate haiM ? ve to kahate haiM ki zrAvaNApi pitarI gurU raajaapysNytaaH| kuliGgiAnaH kudevAzca na bandhAste'pi saMpataiH // arthAt-muni hI nahIM, zrApakako bhI asaMyamI mAtA pitA zikSA guru dIkSA guru rAjA maMtrI bhAdika tathA kuliGgI-tApasI yA pArzvasthAdika aura kudeva-rudrAdika evaM zAsanadevoM kI pandanA nahIM karanA cAhiye / aura muniyoMko zrAvakakI mI vandanA nahIM karanI cAhiye / phira pApa to zAsana devoMke pUjana karane meM hAni nahIM batAte / so sApakA kathana jyA bhAgamaviruddha nahIM hai| ucara--hamArA kathana Agama evaM paM0 prAzAdharajIke kathanake viruddha nahIM hai| hamane somadeva dharIkA vAkya Upara udhRta kiyA hai jisameM unhoMne kahA hai ki samyagdRSTiyoMko una zAsana devoMkA yahAMza dekara sammAna karanA cAhiye / isake sivAya unhoMne tIsarI pratimA kA kartavya batAte samaya pUjana ke antargata zAsana devoM ko argha dene kA vidhAna kiyA hai yathA yoge'smin nAkanAtha jvalana pitRyate ! naigameya prasneto. pAyo radeza zepoDupa saparijanA yUyametya grahApAH / maMtraH svaH svadhAyairadhigatavalayaH svAsu dipaviSTAH kSepIyaH kSemadakSAH kuruta jinasavotsAhinA vinAtim / / isameM pUrvAdika daza dizAoM meM indrAdika dazoM dikapAloM ( indra, agni, yama, naiRta, varuNa, vAyu, kuvera, IzAna, dharaNIndra, aura candra ) ko kramase saMpanI 2 dizAmeM saparivAra ( svAyuSavAhana--yuvati-janasameta) Akara baiThane ke liye kahA gayA hai aura maMtrapUrvaka bali ( yajJAMza) kA pradAna kiyA gayA hai tathA unase pUjanameM vina zAMti kI prArthanA kI gaI hai| isake sivAya devasena nAcAryane apane prAkRta bhAvasaMgrahameM bhI yahI bAta kahI hai| ve kahate haiM zrAvAhiUNa deve suravai-sihi-kAla-- airie- vruyo| . pavakhe-jakhe -sabalI sapiya savAsaNe sasatthe ya // 436 // dAUNa puja dabbaM bali caruyaM tahaya jaeNabhAyaM c| mabasi maMtehi ya vIyaksara saamjuttehi|| 440 // bhAzaya spaSTa hai ki indra--ani--yama-naMta-varuNa-pavana -yaca aura IzAna ina mAu dikapAloM ko apane 2 Ayutha vAhana yuvatijana sahita vIjAkSara nAma sahita maMtroM ke dvArA mAhAna karake pUjA durupa vali yaru tathA yajJamAga pradAna kre| 1-anagAra dharmAmRta avlok52| 2-pUlikhita yazastilaka mA0 pU0 365 Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caMdrikA TIkA teIsavAM loka zrIpUjyapAdAcArya ne bhI apane "mahAbhiSeka" pAThameM kahA hai ki-- pUrvAzAdeza -havyAsana--mahiSagate-naiRte -pAzapANe, bAyo--yavendra--candrAbharaNa phrinnpte-rohinniijiivitesh| sarve'pyAyAta yAnAyudhayuvanijanaH gArdhamAbhUrbha : sthaH - __svAhA gRhIta cAya carumamRtamidaM svAstikaM yannamArga // 11 // isakA bhI abhiprAya vahI hai jo ki somadeva sUrIkA hai| isameM bhI yAna mAyava yuvati mAhita indrAdika daza dikapAloMkA maMtra pUrvaka AhvAna kiyAgayA hai aura unameM prArya yaha amRta svAstika evaM yajJabhAgako grahaNa karanekeliye kahAgayA hai| isI taraha aura bhI anekoM prAcAryoMke pramANa-avataraNa haiM jinameM kizvAsanadevoMkA amiSeka-pUjanake pUrva yathAvidhi pAdi dekara sammAna karanekeliye kahAgayA hai| jinakA ki vistAramayase yahA~ ullekha karanA ucita pratIta nahIM hotaa| ___ ata eva yahA kahanA to ucita evaM maMgata nahIM hai ki yaha viSaya prAmamake viruddha hai| bhAgamase susiddha vinayako bhAgama viruddha nahIM kahA jA sakatA ko dI gaI sakatA hai jisako ki darzana mohake pandha kA bhaya nahIM hai| rahI paM0 zrAzAvarajI ke uparyukta vAkya ke virodhakI bAta, so Saha bhI ThIka nahIM hai| ukta vAkyapara usake prakaraNa Adiko dRSTi meM rakhakara vicArakaranese mAluma hosakatA hai ki usa vAkyapara se yaha artha nikAlanA ki AsAdhara jI zAsana devoM ko zrAvakake dvArA aAdi pradAna karanA anucita samajhate haiM athavA Agamaviruddha mAnate haiM so ThIka nahIM hai| prakaraNapara dRSTi denese mAluma hogA ki vaha padya anagAradharmAmRtakA aura uma ke bhI usa aSTama adhyAyakA hai jisameM ki muniyoMke sAmAyika, caturvizatistava, baMdanA, atikramaNa, pratyAkhyAna aura kAyotsarga nAmake chaha Avazyaka mUlaguNoMkA varNana kiyAgayA hai| inameMse tIsare bhAvazyaka bandanAke varNana ke antargata yaha padha bhAyA hai| isake pahale ve bandanAkA parva usake bheda batA cuke haiN| vandanA nAma vinayakarmakA hai / ahaMdAdi meM se jisa kisI bhI pUjya vyaktikA bhAvazuddhirSaka namaskAra-stavana-AzIrvAda-jayavAdAdisvarUpa vinaya karane ko bandanA kahate haiM / athavA hitakI prApti aura ahita kA parihAra hone ke jo sAdhana hai unake mAhAtmpa-zakti vizeSake prakaTa karane meM nirvyAjarUpase sadA apata karaneko vinaya jarma kahate haiM / sAmAnyatayA vinayakarmake pAMca bheda hai-lokAzraya, kAmAzraya, arthAzraya, bhayAzraya aura mopAyara / ina pAMca bhedoM meM se prakRta binaya karmakA sambandha mocAdhaya vinayase hai| jaisA ki unhIke paca naM. 48 ke "pinayaH paJcadhAvazyakAryo'ntyo nirjraarthimiH|" isa vAkyase 5-2-bhanagAradharmAmRta 208 paNa naM. 56, 10.46 / Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rakaraehasAvakAdhAra spaSTa hotA hai ki nirjarAka abhilApiyoMko ina pAMca prakAra ke vinayoM se antima-modhAzraya vinaya avazya karanA caahiye| arthAt bandanA zrAvazyaka se prayojA mokSAzraya vinayase hai| yaha mokSAzraya vinaya kinako kisa 2 kA karanA cAhiye yaha vAta pa naM 50 aura 51 meM batAne ke bAda padhanaM 52meM batAyAgayA hai ki kina 2 ko kisa 2 kA yaha modhAzraya vinaya nahIM karanA caahiye| dhyAna rahe isa avandanIyatAkA kAraNa bhI asaMyatatva hai| jaisA ki padhagata 'saMyatAH saMyataH' ina zabdoM ke dvArA sthaSTa hojAtA hai| matalaba yaha ki zrAvaka aura muni donoM hI saMyamI hai ata eva unako kisI bhI asaMyamIkA mozAzraya vinaya nahIM karanA cAhiye phira thAha yaha apanI mAtA ho, pitA ho, zisAguru hI, dIkSAguru ho, rAjA maMtrI purohita Adi ho, kuliGgI-mithyAdRSTi tApasAdika ho yA jinamudrAke dhAraka hote hue bhI bhraSTa-pAvasthAdika muni ho, athavA kudeva-rudrAdika hoM yA zAsana deva hoN| ___ yaha bAta bhI dhyAna dene yogya hai ki isI padhameM 'so'pi saMyataiH' padake dvArA munike liye dhAvaka bhI avandanIya hI batAyAgayA hai| jisase tAtparya yaha nikalatA hai ki pAI koI muni ho apanA bhAvaka, dikhI yo sI bhArata ke nIce pavAlekA mokSAzraya vinaya arthAta bandanA karma nahIM karanA caahiye| yadyapi zrAvaka andase abhiprAya paMcamaguNa sthAna ke bhedarUpa gyAraha pratimAoMke vratoM mese kisI bhI pratimAke vrata dhAraNa karane vAle se hotA hai phira bhI prakRta meM una dazavIM aura gyArahanI pratimAke vrata dhAraNa karane vAle vAnaprasthAzramiyoMse hI mukhyatayA prapojana hai jo ki prAya: gharameM rahanA choDakara sAdhusaMdhake sAtha rahA karate haiM aura unhI ke sAtha ina bhAvazyaka kriyAoM ko bhI kiyA karate haiN| isa ke sivAya yaha bAta bhI ThIka hai ki sAdhAraNa jaghanya zrAvakako bhI kisI bhI asaMyamIkA mokSAzraya vinaya nahI karanA caahiye| kintu isakA artha yaha nikAlanA yA samajhanA galata hogA ki zrAvaka-arthAt ktI gRhastha kisI bhI masaMyamI kA mokSAzraya vinayake sivAya anya kisI bhI prakArakA bhI vinaya karma nahIM krsktaa| gRhasthAzramameM rahate hue vaha apane mAtA pitA zikSAdIkSAgurU aura rAjA maMtrI Adi ko namaskArAdi na kare yaha azakya hai aura prayukta hai| isake sivAya paM0 mAzAvarajIne hI apane isI dharmAmRta graMtha ke uttarArtha-sAgAra mAga adhyAya 6 ke "pAzrutya snapana" bhAdi padya naM0 22 meM prayuna "iSTadika' zabdakA apanA hI TIkA kyA artha likhA hai somI dhyAna dene yogya hai-ve kahate haiM-- ___ "iSTadika dRSTA pakSAMza prApitA jinayajJamabhivardhayaMto vA'numoditA dizastasthA dikpAlA dazendrAdayo yatra nIrAjanakarmaNi tadiSTadika / arthAt abhiSeka pUjana ke samaya nIrAjana karma meM indrAdika daza dikSArlo ko yajJAMza denA cAhiye aura unase jinayaza kA. abhivarSana karanA 1--vinayaH pazcamo yastu tasyaiSA syAta prarUpaNA!" mana0 a-48 ko TokAmeM upata padya / Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padrikA TIkA teIsayAM zloka cAhiye tathA isake liya unakA anumodana karanA cAhiye / 1 ___ yaha to unakA eka saMkSipta vAkya hai| parantu unhoMna jo nitya mahodyota" nAmakA abhiSeka saMbandhI snAna zAstra likhA hai jisakI ki svayaM hI unhone TIkAbhI kI hai usameM to khuda vistAra pUrvaka isa viSayakA varNana kiyA gayA hai| ata eva anagAra dhAmRta ke 'zrAvakeNApi" Adi zloka parase yaha 'martha nikAlanA ki paM0 AzAdharajI dazadikapAlapUjA ke virodhI haiM athavA zAsana deyoM kI pUjA yA niyogadAna ko ve Agama viruddha samajhate haiM yaha ThIka nahIM hai| aura isIliye hamane jo kucha isa viSayameM Upara likhA hai usako bhI AzAdharajI ke viruddha kahanA putiyukta evaM saMgata nahIM hai / isake sivAya "pAtikastu bhajatyapi " Adi unake pAkya to viSaya ko aura bhI adhika spaSTa karate haiN| isataraha Uparake saMkSipta kathanase yaha bAta acchI taraha samajhameM A sakegI ki zrAvaka jo ki nitya evaM Avazyaka kartavya devapUjA kA pUrNa adhikArI hai, aura pujAkA vAstavika tathA pUrNa phala usake yathAvidhi kiye binA nahIM ho sakatA aisI avasthAmeM vidhike aMtargata AgamavarNita zAsana denoMkA pUjana-niyoga dAna karane para vaha kisIbhI prakAra doSabhAka nahIM ho sktaa| kyoMki dopakA kAraNa to AzayakA bheda ho sakatA hai| jabataka usake mAzayameM kisI prakArakA vikAra--vibhAva athavA viparyAsa nahIM hai aura kevala bhAgamokta vidhi kA Adara karake usako mAnakara aura satbhAvanApUcaka vaisA karatA hai to usako doSamAka paddhA usake samyagdarzana ko samala kisataraha kahA jAsakatA hai ? vahIM kahA jAsakatA / doSakA kAraNabhUta zrAzaya bheda jina prakAroM se saMbhava haiM ve cAra prakAra hI isa kArikA meM graMthakartA zrIbhagavAna samantabhadra svAmIne AzA, rAgadveSamalImasatva (anantAnubandhi kamAyodaya yuktatyaathavA mithyASTitva ) baropalipsA aura upAsanA zabdoMke dvArA vyakta kara diye haiN| bratoM kI taraha samyagdarzana ke bhI cAra doSa-atikrama vyatikrama atIcAra aura anAcAra hote hai / ye doSa zrAzA Adi ke sAtha kisa taraha ghaTita hote haiM yaha bAta Upara likhI jA 'cukI hai| jisakA matalaba yaha hai ki jabataka samyagdarzana ina doSoM se rahita nahIM ho jAtA taba taka vaha mokSamArgaka sampAdana meM vastutaH asamartha hai / isakA abhiprAya yaha nikAlanA prayukta hogA ki-ina atikramAdi dezoM ke lagarnapara samyagdarzana samUla naSTa hojAtA hai| anyathA prAyaH sabhI vidyAdhara jo ki mAnupakSakI evaM pitRpakSa kI nAnA prakArakI vidyAoMko siddha kiyA karate haiMtaca vidyAoMke adhipati deva deviyoMkI AzA-evaM paropalipsAse prerita ho kara hI upAsanA kiyA karate haiM una sabako tathA unhIke samAna anya mahAna vyaktiyoM ko bhI midhyAdRSTi hI kahanA pddegaa| kintu vAstabameM aisA nahIM hai| hAM, yaha ThIka hai ki isatarahI pravRtti karanevAloM 1--isa kathanameM vRta kArita anumodanA ke tIna bhAva vyakta hote haiN| 2-yaha graMtha zrIyuta siddhAnta zAstrI paM0 pannAlAlajI sonI dvArA sampAdita " abhiSeka pATha saMgraha " meM zrI benajIlAla TholyA di0 jainamaMtha mAlA samitI dvArA kaI gharSa pUrva prakAzita ho cukA hai| Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 kA samyagdarzana samala evaM nimnakoTikA mAnA jA sakatA hai| sAtha hI yaha bAta bhI dhyAna dene yogya hai ki yadyapi adhikatara doSa samyaktva prakRtike udayase hI sambandha rakhate haiM phira bhI kadAcit yaha bhI saMbhava ho sakatA hai ki kapAya aura ajJAnakI nimna koTikI avasthA athavA kAraNabhI samyagdarzana meM samalatA pAI jA sake / astu, yahAMpara sArAMza yahI lenA cAhiye ki mumukSu bhavyAtmAko mAtmasiddhi prApta karanekeliye usake mUla kAraNa samyagdarzana kI vizuddhi siddha karanI cAhiye aura usakeliye usake anya doSoMkI taraha devamRhatA nAmaka doSa bhI chor3anA cAhiye tathA yaha doSa jina kAraNoMse AsakatA hai una saba kAraNoMkA bhI parityAga karanA cAhiye / aba kramAnusAra prAcArya yahAM pApaeiDamUDhatAkA svarUpa batAte haiM sagraMthArambhahiMsAnAM, saMsArAvartavartinAm / pASaNDinAM puraskArA, jJeyaM pASaNDimohanam 1 // 24 // artha---jo parigraha, Arambha aura hiMsAkamoMse yukta haiM tathA jo svayaM saMsAra cakra meM par3e hue haiM athavA dUsaroM ko DAlanevAle haiM aise pASaNDiyoM ke puraskAra ko pASahiDamUDhatA samajhanA cAhiye | prayojana - nirdiSTa mUDhatA ke tIna bhedoM meM se do bhedoMkA svarUpa nirUpaNa karane ke bAda zeSa pApaDa mUDhatA kA svarUpa batAnA svayaM hI avasara prApta ho jAtA hai| dUsarI bAta yaha hai ki kisI bhI dharma kA sarva sAdhAraNa meM pracAra usakA svayaM pAlana karake bhAdarza netA bananevAle vyaktiyoM ke dvArA hI huA karatA hai sarva sAdhAraNa jana tattva ke marmajJa nahIM huA karate, ve yA to gatAnugatika huA karate hai athavA moha lobha bhaya AzA sneha Adi ke vazavata rahane ke kAraNa jidhara unakA prayojana siddha hotA huA dIkhatA hai udhara ko hI zurU jAte haiM svayaM jJAnahIna rahane ke kAraNa athavA mohita buddhi rahane ke kArakha netA banakara sAmane AnevAloMkI ukti yukti aura vRddhi kI vAstavikatA kI parIkSA karanemeM ve asamartha rahA karate haiN| logoM kI isa dazA se jAnabUkakara athavA binA jAne anucita lAbha uThAne vAloM kI kamI nahIM hai / saMsArake kAraNoM se pRthak rahanA sAdhAraNa bAta nahIM hai| viSaya vAsanAoMko aura unake sAdhanoM ko sarvathA chor3a kara Atma siddhi ke liye tapasvI jIvana citAnA atyanta kaThina hai phira Ajakala ke samaya meM to utanA hI kaThina hai jitanA ki cora bajArameM kisI yA kinhI vyaktiyoM kA vAstavika sad vyavahAra para - nyAya pUrNa satya evaM acaurya vRddhi para Tike rahanA / saMsArI prANI mAtra ke vAstavika hitaiSI mahAtmAoM kA kartavya hai ki ve aise viSayoM ko unake sAmane upasthita karadeM jinako ki jAnakara aura dekhakara apane kamyAyakArI mArgakA 1-pAuMDa, pAkhaMDa ubhAvapi rUpI zuddhI, iti paM0 gaurIzAla siHzAstriNAM TipparacAm / Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 215 caMdrikA TIkA codhIsadA zloka nizcaya karanekeliye ve satya evaM asatya tathA hitakara aura ahitakara viSaya ko svayaM hI saralatayA evaM spaSTa rUpameM samajha sakeM / yaha sabhI ke samajha meM Asakane vAlI bAta hai ki jo vyakti svayaM hI ahitakara evaM ahita rUpa doSoM se yukta hai vaha dUsaroMko una doSoMse mukta nahIM kara sakatA / aise 'yaktiko bhAdarza mAnakara usakA anusaraNa karake usake netRtvameM calakara koI bhI vyakti vAstavameM apanA kanyANa nahIM kara sktaa| kyoMki jo svayaM hI DUbe hue haiM yA ibanevAle haiM ve dUsaroMko kisa taraha tAra sakate haiN| jo pattharakI nAva svayaMhI pAra nahIM jAsakatI usa para baiThanevAlA to pAra hohI kisa taraha sakatA hai ? nahIM ho sakatA / ata eva granthakartA AcArya hitabuddhise jo saMsArako duHkharUpa samajhanevAle haiM aura isIliye usa kI duHkarUpatAke kAraNoM ko jAnakara usase parinita hone ke icchu: mumukSu haiM unako isa kArikA dvArA yaha batAdenAcAite hai ki mokSamArgameM palaneke liye tumako apanA netA kisatarahakA cunanA cAhiye / AtmA aura usakA hita pacapi yuktisiddha anubhavasiddha aura Agama prasiddha hai kintu indriyagocara nahIM hai / tuma alpajJa ho yukti anubhava aura AgamajJAna tInoM hI meM atyanta anna ho, ninakoTimeM anasthita ho / sarvajJa to isa samaya upasthita hI nahIM hai / ina viSayoM meM pUrNatayA samAdhAna karake niHzaMka banAsakane vAle viziSTa jJAnI puruSa bhI prAyaH durlabha haiN| aisI paristhiti meM jo AtmA aura usakI saMsAra mukta do avasthA tathA ina donoM hI paraspara 36 ke aMkakI taraha virodhI avasthAoMke paraspara viruddha kAraNoMpara vizvAsa karatA hai aura inameM se saMsAra bhavasthA ko duHkharUpa samajhakara umo sarvathA nivRca hokara nirvANako siddha karanA cAhatA hai to usakA kartavya hai ki apane prAdarza ke anukUla hI purazcArI netAkA nirvAcana kare / yadi vaha aisA na karake sarvasAdhAraNa saMsArI manuSya ke samAna vyavahAra karanevAleko apanA netA mAna kara calegA aura usIko Adarza samajhakara pravRtti karegA to vaha nirvANako siddha nahI kara sakatA-saMsArako hI siddha kara sakegA 1 ata eva sampadRSTi mumukSu ko sAvadhAna karadene keliye yaha batA denA hI isa kArikAkA prayojana hai ki mokSamArga sAdhanameM yadi tuma isa tarahake vyaktiko apanA agumA banAkara caloge to kabhI bhI zrAtmakalyANa ko prApta na kara sakoge jisakA ki vyavahAra tumase bhI gayA cItA hai| zandoMkA sAmAnya vizeSa artha grantha-yaha zanda kauTilya-dambha-zAya arthavAlI bhvAdigaNakI prathi dhAtu athavA saMdarbhArthaka curAdigaNakI anya dhAtu inameMse kisI se bhI niSpanna ho sakatA hai| isa ke artha bhI koSakAroMne dhana zAstra bhadi aneka kiye hai kintu prakRtameM isakA prAzaya parigrahase hai| parigrahakAmI sAtparya jo koI vastu acchI taraha prahaNa kara rakkhI hai usase athavA jina antaraMga pariNAmoMke dvArA jagadameM kisI bhI vastukA grahaNa kiyA jAtA hai una jIvapariNAmeM se haiN| ata eSa parigraha ke mAgamameM do bheda patAye gaye haiM / eka antaraMga dUsarA bApa / antaraMga parigraha ke 14 aura nAma Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rastapharAvikAdhAra parigrahaka 10 bheda hai / hiraNya supartha dhana vAnyAdi 20 prakArakI gRhya vastuoMke bheda se bAsa parigrahake 10 bheda hote haiM / ina vastuoMke grahaNa karane meM pramata yoga aura mUAbhAva pAyA jAtA hai isIliye inako pAya parigraha zabdase kahAgayA hai| svayaM pramattayoga athavA mUrdhAbhAva antaraMga parigraha hai| yaha mUrchAbhAva tathA yogoMmeM pramacatA mohanIya karmake udaya kI apekSA rakhatI hai ata eva mohanIya karmake udayasa jitane bhI jIvake vibhAva pariNAma hote haiM ve saba antaraMga parigraha haiN| una vibhAva pariNAmoMko 14 bhAgoMmeM vibhakta kiyA gayA hai / antaraMga dRSTi se evaM zuddha tatvake vicArakI dRSTise yahI saMsAra hai, yahI saMsArakA bIja hai aura sampUrNa karmokA rAjA mAne gaye moinIyakarmakA yahI parikara tathA sAmrAjya hai| jina jIvoMne isa bIjako antaraMga meM se nikAlakara pheMka diyA hai aura usake badale mokSamArgake vIja bhUta samyagdarzanako prApta karaliyA hai ve saMsAra cakra se mukta haiM aura mohake sAmrAjyase bhI pRthaka haiM / isake viparIta jo aisA nahIM kara sake hai ve saMsArI haiM, saMsArapaTiyaMtra ke pahiye haiM, mohake parijana hai athavA sampUrNa bhogopabhoga yA viSayoM meM anurakta rakhanevAlI mohakI kiMkarI-zrAzAke kiMkara haiM aura isI liye samasta saMsArake dAsa haiN| pAMcAhI indriyoM ke viSayoM tathA tadanukUla sabhI bhogIpabhoga ke sAdhanoM kA sambandha unake prati antaraMga bhAsakti mUcrchA aura moha bhAvako usI prakAra prakaTa karatA hai jisa tarahase ki putrako utsasi mAtA pitAke sambandha ko sUcita kara detI hai| ataeva jo vyakti parigrahoM meM mAsakta rahakara bhI apane ko unase alipta matAnekA prayatna karate haiM ve avazya hI pAkhaNDI haiM apanI asalI aMtaraMga nimna koTikI pita vRttiko chipAkara ayathArtha uccakoTika sadabhAvoM ko vyakta karane kI ceSTA kA nAma pAkhaNDa hai| phalataH saMsAramaM jo Asakta haiM parantu apaneko anAsakta dikhAte haiM yA batAta haiM athavA jI vaimA apane ko dikhAte yA batAta to nahIM hai parantu bAstavameM hai bhAsakta hI, ve saba pAkhaNTI haiM / inhIko yahA~para sagrantha zabdase batAyA gayA hai| bhArambha-aMtha zabdakI taraha yahabhI mogarUDha zabda hai Aja pUrvaka bhvAdigaNakI 3rAbhasyAyaka rama thAtuse dhapatyaya aurasumkA mAgama hokara yaha anda banatA I nirukti ke anusAra yadyapi kisI bhI kAryakA upakrama zurU karanA isakA artha hotA hai kintu prakRta meM bhoga athavA upabhoga rUpa viSayoM ke artha tathA pakSaNa ke liye jo prayala kiyA jAtA hai usako hI Arambha kahate hai| mAgama meM manuSyoM ke do bheda batAye haiN| mArya aura maleccha bhAryoM ke cAturvarya dharma kI vyavasthAko dRSTi meM rakhakara unake yogya prArjIvikA ke liye kiye jAne vAle prayanoMko sAmAnyatayA 1-mithyAtva-veda rAgAstava hAsyAdayazca SaD dozaH / catvArazca kaSAyAzcaturdazAbhyantarA panthAH // 116|| pu0si0| isa taraha 54 madhyanta tathA kSetra vAstu hirasaya suvarNa dhana dhAnya dAsI dAsa kRpya aura bhaaNdd| ye daza vAhya parigraha hai| 2--AzAyA ye kAsAste dAsAH sarvalokasya / zrAzA yeSAM dAsI sepo dAso'khilo lokaH / 3-"rAbhasthamupakramaH" si0 ko navabodhinI! Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caMdrikA TIkA covIsavAM zloka 217 chaha bhAgoMmeM vibhakta kiyA gayA hai-asi masi kRSi vANijya vidhA aura zilpa1 / ye sabhI karya sAmAnyatayA sAvadha haiN| inake karane meM kisI na kisI rUpameM thor3A yA bahuta pApakA saMcaya avazya shekhaaii| jo eka samAna kA sAdhana jahAM kiyA jAtA hai aise saMnyasta pAzramameMra rahane ke liye aba taka asamartha haiM aura dAra parigraha karake gRhasthAzramameM rahate haiM unako apane parigraha kI siddhi ke lie ucita Arambha karanA bhI Avazyaka ho jAtA hai, ataeva unake liye Arambha kathaMcit vihita hai-ucita hai zeSa tIna AzramoM meM vaha zrAvazyaka nahIM rahatA / vAnaprastha aura saMnyastAzramameM so savathA avihita hai| ataeva jo vyakti gRhasthAzrama ko chor3akara vAnaprastha athavA saMnyastAzramameM apaneko upasthita karake gRhasthAzramiyoM ke yogya prArambha karma karatA hai vo usemI pAkhaNDI hI kahA jA sakatA hai kyoMki vaha Agama kI AzA kA bhaMga karatA hai aura logoMko dhokhA detA hai| aise pAkhaNDiyoM ke netRtvameM jIvoMkA AnmakalyANa midIno gakatA vaha yA to saMzapameM par3a jA sakatA hai athavA vaMcita yA bAdhita ho jA sakatA hai| hiMsA-pAta-badha Adi arthomeM prayukta honevAlI rudhAdi gaNakI3 hisi dhAtuse bhAva arthameM vyutpatra hokara yaha zabda banatA hai / Agamake anusAra isakA artha pramaca yoga dvArA honevAlA prAya gyaparopaja hotA hai| lokameM sarva sAdhAraNa vyakti ahiMsA aura dayAkA eka hI artha samajhate haiM parantu aisA nahIM hai / dayA paropakAraparaka sarAga bhAva hai aura ahiMsA sabhI prakArakI rAga dveSarUpa kaSAya kI nivRcirUpa hai| rAgadveSake dvArA apane prANoMkA nizcita rUpase badha hotA hai ataeva use hiMsA kahate haiM / karAyake nimittase pramasa bane huye apane yogake dvArA mana vacana kAya kI pravRttise jaba dUsareke bhI prANoMkA viyojana hotA hai to usako bhI hiMsA kahate haiM pahalI bhAva hiMsA aura dUsarI dravya hiMmA kahI jAtI hai kyoMki usameM apanehI bhAvoMkA pAta hotA hai aura isameM apane se bhina jIvake bhI prANoMkA vadha huA karatA hai| pAMcAhI indriyoMke viSayoMkA sevana yadi saMyata nahIM hai hiMsAke pApase bacAkara rakhanevAle zrAspaka tarUpa niyamoMse yukta nahIM hai to bahamI hiMsAke pApase aspRSTa nahIM mAnA jAsakatA aura nahIM rahahI sakatA hai| indriyoM meM do indriyoM kI prakRti prabala evaM sarvAdhika hai| mparzana aura glanA5 donoMhI indriyoMkI pratiyAM yadi ayukta ho to sarvasAdhAraNameM bhI nindya mAnI jAtI hai / phira yadi koI vyakti saMsAra kA parityAga kara AtmakalyANake AdarzabhUta pada ko prApta karake bhI lisiviH kRSividyA vANijyaM zilpameva ca / karmANomAni poDhA syuH prajAjI nahetave / parantu pazu pAlaba bhI vaizyoM kA kartavya batAyA hai| yathA-" vaisyA va RSivANibhapazupAlpopajIvimaH " ||1wdhaamaadi puraann| 2-jisa taraha brAmaNa-patriya-vaizya aura rAva ye cAra varSa haiM usI taraha cAra Azrama haiM yathA-pramacarya gRhasthama vAnaprasthaM bhikSukaH / catvAra zrAzramA ete saptamAMgAdvinirgatAH 84|| Adi purANa 3-ehI dhAtu ghupadi gaNa meM bhI paThita hai| 4-pramaca yogAtmANavyaparopaeM hisA / na0 sU0 // 13 -sA rasaNi kammANa mohaNI saha payAga bamheM / pa gutINa ya maNaguttI pauro dukkheNa sijhati / 20 Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 215 ratnakaraNDazrAvakAcAra donoMhI indriyoMke viSayameM asaMyata hai-sarvasAdhAraNameM bhI gamamajhI jAnevAlI pravRtti karatA hai to vaha pAkhaNDI kyoM na mAnA jAyagA | avazya mAnA jAyagA / dekhA jAtA hai ki gRhasthoM ke liye Adarza sAdhu pada ko dhAraNa karake bhI ina pAkhaNDiyoM kI indriyoM kI pravRtti prAyaH anargala rahA karatI hai| dina rAtakA koI viveka nahIM rkhte| rAtrI meM bhI bhojana karate haiM jaba ki hiMsAkA sambandha bacAyA nahIM jA sakatA / dinameM bhI mikSAzuddhikA koI niyama nahIM rakhatere bhakSya vastu oMmeM bhI sAvadha-mAMsAdi takakA bhI 3makSaNa karate haiN| atyanta sarasa kAma vardhaka padArthoM ko yatheccha grahaNa karate haiN| isa taraha kI rasanA indriyake viSayameM lampaTatAko dekhakara kauna kaha sakatA hai ki ye indriyavijayI4 hai ? aura moSamArgake bhAI - sAdhupagara prakArevara hai : sathA bhumujuokA netRtva karane ke yogya haiN| ___ sparzana indriyake viSayameM bhI jo kutsita lIlAeM hotI haiM-aura dharmake nAmapara hotI hai unako dekha sunakara to saMbhava hai lajAko bhI lajA AjAyagI | yaha pravRtti bhI na kevala sAvadha hI hai apitu hiMsAmaya bhI hai| ata eva hiMsA zabda se yadyapi yahAM para sabhI sAvadha vyApAra grahaNa kiye gaye haiM phira bhI mukhyatayA pAMcoM indriyoMke bhogIpamogarUpa sabhI viSaya samajhane pAhiye jahAMtaka ki unake grahaNa karane meM nava koTIma se kisI bhI koTIse hiMsAkA sambandha pAyA jAtA hai| __ saMsAra-sam pUrvaka su thAtuse yaha zabda banatA hai / isakA prakRta ardha paribhramaNa hai| arthAta cAroM gativA, 84 lAkha yoniyoM evaM eka koDAkoDI 67 lAkha 50 hajAra kuloM meM jo jIva iarase udhara ghUmamA giratA hai usako mesAra kahate haiM / yaha phalarUpa vAhya saMsAra hai| antaraMga kAraNarUpa saMmAra mohapramukha kama hai jinake ki udayase grasta prANI vivakSita paribhramaNase mukta nahIM ho paataa| inake udayase yaha jIva upayukta viSaya sevana prArambha aura parigrahameM pravRtti karake unhI karmokA punaH saMcaya karanA hai aura isatarahase saMsArake hI cakrameM par3A rahatA hai| 1 arkolokena vinA bhujAnaH pariharetkarSa hisAma / aApa bAdhitaH pradIpo bhojyajuSAM sUkSmajIvAnAma 133 pu0 si02-cAhe jisake hAtha kI cAhe jaisI vajAra Adi vastu vivaka tathA zuddhi ke binA hI grahaNa karaliyA karate haiN| 3-zAkta tathA vAmamAgiyoM ke viSaya meM to yaha bAta sA vizruta hai| parantu apane ko jaina nAmase kahane vAje zvetAmbara mampradAyake granthoM meM bhI isatarahake ullakha pAye jAte haiN| isake liye dekho paM. ajita kumArajI dvArA likhita zvetAmbaramata samIkSA (13.30) meM udadhRna prakarapA pR0 62 meM bhagavatI sUtra pR0 156 157 158 meM AcArAMga sUtra ke vAkya jinameM ki sAdhuko mAMsabhakSaNakI khulI AzA hai| vizvAmitra parAzaraprabhRtayo vAtAmbuparNAzanAH / te'pi strImukhapaMkajaM sulalitaM dRSTva mohaM gtaaH| zAlyannaM saghRtaM payodadhiyu ye muJjate maanvaaH| teSAmindriyanigraho yadi bhaved vindhyastaretsAgaram / / bhaI hari 5-pApasahita / hiMsyante tilanAlyA tasAyasi vinihite tilA yadn / bahavo jIvA yonI hiMsyante medhune sat / / 108 // pusikA isakA vizeSa jAnane ke liye dekho go. jIva0 mA06 tathA 112 me 116 Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAMdrakA TokA covIsavAM sloka bhAgamameM isa paribhramaNarUpa saMsAra ke viSayasambantha kI apecA pAMca bheda batAye haiMdravya kSetra kAla bhava aura bhAva / isakA vistRta svarUpa sarvArthasiddhi gommaTasAra jIvakANDa Adi mAgama manthoM meM dekhanA caahiye| rAkSaH sagI sampradAyoMmeM saMmAra ko heya athavA aniSTa batAyA hai / heyatAke 4 kAraNoM ko svayaM granthakAra padya naM. 12 meM samyagdarzana ke dUsare niskAcita aMgakA varNana karate hue batAcuke haiN| inake sivAya janmamaraNakI pracuratA bhI sasArakI heyatA aniSTatA aura duHkharUpatAkA eka bar3A aura mukhya kAraNa hai| saMsArameM par3A humA yaha jIva eka antamuhata meM 66336 cAra janma aura maraNa kiyA karatA hai jaba ki usa nigodaparyApa meM yaha jIva isa pAkhaNDake kAraNa paMhucatA hai / kyoMki pAkhaNDa mAyAcAra rUpa hai bhaura mAyAcAra tiryaggati kA kAraNa hai tathA nigoda prAyaH tiryaggati rUpa hai| yahI kAraNa hai ki paramakArU sika bhAcArya bhagavAn sampadRSTiyoMkI pAkhaNDa evaM pAkhaNDiyoM se pace rahane ke liye upadeza mAvarta-zabdakA artha bhaMvara hotA hai / jisataraha samudra nada nadI mAdi vizAla evaM gaMbhIra jalAzayoM meM bhaMvara par3ate haiM usI-taraha saMsArameM bhI uparyukta nigodAdi baDe 2 mavara hai jina ke ki bhIsara par3ajAnepara isa jIvakA saMsAra cakrase nikala jAnA atyanta kaThina hai| vartI-bhvAdi gaNa kI kRt dhAtuse kartA hetukartA athavA zIla artha meM gin pratyaya hokara yaha zabda banatA hai| aura adaganta tathA eyanta donoMhI tarahase5 niSpana hotA hai| jisakA bhAzaya yaha hotA hai ki saMsArake Avarta meM jo svayaM par3e hue hai sAtha hI dUsaroMko bhI bAlanevAle haiN| pAkhaNDI-isakI nirukti isa prakAra hotI hai ki pAnti racanti pApAt-saMsArAt iti pAH AgamavAkyAni vAni khaNDayati iti pAkhaNDI arthAt jo modhamArga yA bhAtmakalyANake upadezakA khaNDana karanevAle athavA usake binA palanevAle hoM unako kahate haiM paakhnnddii| puraskAra-puras pUrvaka dhAtu se patra pratyaya hokara yaha zabda banatA hai| pAritoSika mAdi isake bhaneka artha haiN| prakRtameM isakA Azaya agrataH karapase hai| arthAt isataraha ke pAkhaviDayoMko sanmAna prazaMsA stuti Adi ke dvArA bar3hAvA denA-samAjameM unako mAge lAnA unako netRtva denA bhAdi unakA puraskAra hai| pAkhariDamohana-isakA spaSTa artha hai ki pAkhaNDi viSayaka muuhtaa| tAtparya yaha koI bhI samyagdRSTi jIva yadi pAkhaNDiyoMkA puraskAra karatA hai to 1-2-sarvisiddhi para suu010| tathA jobakAera bhavyamArgaNakI ttiikaa| 2-"mAyA tairyagyonasya / " ta0 suu06-16|4-vekho bodhidurlabhAnuprekSAkA varSana / 5--saMsArASateM patitu vartayitu vAzI yeSAM ve saMsArAvartavartinaH / Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnakaraekazrAvakAcAra apane samyagdarzana ko mUDhatA kI tarapha lejAtA hai| pAkhaNDikA artha Upara batAyA jA cukA hai jisase spaSTa hojAyagA ki nIcI kriyA UMcA veza, mithyA prAcAra, mokSamArgake nAma para svecchA. cAra sAvadha prazuttiyAM, khAna pAnakA aviveka aura svairAcAra kA jo sevana hai vaha saba pAkhaNDa hai / kyoMki prAgapakI AjJAke vaha viruddha hai aura anya bholejana sAre cita holA uge jAne haiN| apane sAvadha karmoMke dvArA ve apane ko to saMsAra samudra meM huvAte hI hai sAtha hI apane anuyApiyoMko bhI Dubote haiN| ata eva samyASTiko cAhiye ki inakA puraskAra karake apane sampagdarzana ko mUDhatA se bhabhibhUta na hone de| sambagdarzana ke viSaya tIna batAye haiM-deva zAstra aura guru|tiinoN kA sambandha ranatrayase hai| phira bhI devakA samyagdarzana se zAstrakA samyavAna se aura gurukA sampaka cAritra se gurUpa sambandha hai / samyagdarzanakA pratyanIka bhAva mithyAdarzana hai usake bhI viSaya tIna-kudeva azAstra aura kuguru / inameM bhI mukhyatayA kudeva-devamUDhatAse mithyAnvakA, kuzAstra-loka mUDhatA se mithyAjJAnakA aura kuguru-pAkhaNDimRhatAse mithyAcAritrakA sambandha hai| tInoMhI bhAva paraspara meM adhinAbhAvI haiN| phira cAheM bhale hI unameM mauNa mukhyatA yA tara tamavA pAI jAtI ho yA dikhAI par3atI ho| ata eva eka aMzake malina vikata yA manda par3ane para isare aMzoMpara bhI usakA prabhAva par3anA svAbhAvika hai| yahI kAraNa hai ki AcAoMne tInoM hI muhatAoMkA parityAga karAke samyagdarzana ko athavA usake sAtha pAye jAnevAle yathAyogya rajatrayako mohita-yUTa prazasta na hone dene kA upadeza diyA hai| prakRta kArikA meM pAkhaMDiyoM arthAt guruoM se bacakara calanekA upadeza hai| sAtha hI yahAM yaha bhI batA diyA gayA hai ki pAkhaNDi yA kuguru kisa ko samajhanA cAhiye / - samyagdarzana ke viSayabhUta samyaggurukA svarUpa yathAvasara viSayAzAvAtItaH Adi kArikA meM batA cuke haiN| usase batAye gaye tathA jisameM ghaTita na hoM vahI guru hai yaha arthAdApana ho jAnese punaH yahAM para kuguru ke lakSaNa batAne kI AvazyakatA nahIM hai| aisI kadAcit kisIko zaMkA ho to vaha ThIka nahIM hai| kyoMki prathama tI dharmopadeza meM viruti yA aneka taraha se kisIbhI eka viSayako yadi samajhAnekA granthakartA prayaha karatA hai to vaha dora nahIM hai / dUsarI bAta yaha hai ki aApatti bhI aisA pramAkha hai jisameM kimanyavAnupapati kI AvazyakatA hai| arthApatti kA udAharaNa prasiddha hai ki "pIno devadatto divA na ke" bhata. eva rAtrI kalpyate / arthAt jaise kisIne kahA ki devadaca khUba moTA bAjI hai, parantu yaha dinameM bhojana nahIM karatA / aisI jagahapara aryApati se rAtrIke bhojana kI kalpanA sI hai kyoMki pInatva bhojana ke vinA mA nahIM sakatA aura vaha dinameM bhojana karatA nahIM hai isaliye rAzImeM bhojana karatA hai yaha bAta arthApatise mAna lI jAtI hai| kiMtu aisA yahAM nahIM hai muguru ke viSayameM jo vizeSaNa diye gaye haiM jisameM ghaTita na hoM usako guru mAna liyA jAya yaha DIka Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caMdrikA TIkA cokhIsako zloka 121 nahIM hai kyoki guru ke svarUpa kA yaha kathana anicyApta hai / yaturyaguNasthAnavI asaMyata samyagdRSTi manuSya meM bhI suguru ke una vizeSaNoM kA prabhAva pAyA jAtA hai parantu yaha guru pAkhaNDi nahIM hai kyoM ki vaha na to viSayAzAvazAtIta hai na nirArambha hai aura na aparigraha hI hai| phira bhI vaha kuguru nahIM hai| ataeva kuguru arthAt pAkharikha kA svarUpa spaSTatayA pakSAne ke liye isa kArikAkA nirmANa atyanta ijina aura pAvazyaka thaa| isake sivAya isa kArikA meM prayukta pAkhaNDi ke vizeSaNoM kA kArikA naM0 10 meM diye gaye suguru ke vizeSazoMke sAtha milAna karane aura usa para vicAra karanese mArama hogA ki suzuru ke mAvoMse pAkhaNDike bhAvoMmeM bilakula pratyanIkatA to dikhAI gaI sApahI una mAvoM ke nirdezakA krama bhI bilakula viparIta hai / suguru ke svarUpa ko batAte hue sabase pahale papendrioM . viSayoMse rahita honA, usake bAda prArambharahita honA, aura usake bhI bAda aparigrahI hogA batAyA gayA hai / jaba ki yahAMpara pAkhaNDikA svarUpa batAte hue ina tInoM hI uNTe dAna mAgoMko ekahI vAkya dvArA kiMtu viparIta kamase dikhAyA gayA hai / jaise ki pahale anya phira bhArambha isake bAda hiMsA arthAt indriyoM se sAvadha viSayoM kA sevana eka 'samanthAraMbhahisAnA' isa padake dvArA batAyA gayA hai| kAraNa yaha ki jahAMtaka indriyoMke viSayoMkI vAsanA nahIM kaTI hai, unake sevana karane kI aMtaraMgameM sakapAya bhAvanA yAdInatA banI huI hai vahAMtaka unakA kisI na kisI rUpameM bhogopabhoga bhI banA hI rahatA hai| tathA usakI siddhi ke lie parivA mI rakhanA hI par3atA hai, tathA prArambha bhI karane par3ate hai / tathA ina kAryoka rAte hue hiMsA va sAvadhatAkA sambandha bhI kisI na kisI rUpase banA hI rahatA hai| isake viruddha indriyoM ke viSayokA parityAga kara dene para na to prAraMbha evaM parigraha kI AvazyakatA hI raha jAtI hai aura na unakA parityAga phira duSkara hI hotA hai| "saMsArAparsavartinA" pada bhI "dhAnadhyAnataporaktaH" isa pada meM ulikhita samIcIna mAtmasAdhanA ke bhAvoMke pratvanIka-mithyopadeza paMcAmi tapa jaTAdhAraka pazahomAdi karma pazupAlana ghetAcelI yA saMtAnotpAdana rakSaNa evaM vivAhAdi karanA adhika syA mahAzAkhA zArakha-unakA upayoga tathA khetI prAdi una kAmoM ko pragaTa karatA hai jo ki sApadya aura hiMsAse saMbandhita haiN| ina kAryoMko karate hue bhI jo apane ko sAdhu sanyAsI pragaTa karatA hai yaha manasyahI pAkhaMDI hai| aise pAkhaMDiyoM ke puraskAra se apanA samyagdarzana malina hotA hai aura sAmAnya mocamArgakA bhAdarza bhI bhraSTa hotA hai / bhataeva samaSu zivakI samyagdRSTi kA kartavya hai ki unakA puraskAra na kare kyoM ki ve vAstavameM guru nahIM hai jaisA ki kahA bhI hai kisarvAmilApiyaH sarvabhojinaH saparigrahAH2 / anamacAriNo miSyopadezA guraSo na tu|| antara viSaya bAsanA varte, gAhira khoka lAja bhaya bhArI / tAteM parama digambara mudrA pari nadi sakahiM dIna aNsaarii|| 2-0.2-1 kI TIkAmata / Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmakararahazrAvakAcAra kiMtu sacce tapasviyoM kA hI sevana kare jaisA ki bhagavAna jinasena svAmIne batAyA hai kidRSTavyA guravo nityaM pRSTavyAzca hitAhitam / mahejpayA ca yaSTavyAH ziSTAnAmiSTamIdRzam / / samyagdarzanakA lakSaNa varNana karate samaya zraddhAna rUpa kriyAke jo tIna vizeSaNa diye the una meMse do kA vivarana pUrNa kAuca tIsare vizeSaNa-'asmayaM kA vyAkhyAna zeSa hai ataeva avasara prApta hone se AcArya usakI vyAkhyA karate haiM usameM sabase pahale prakRta smaya kA svarUpa aura usake bheda batAte haiM jJAnaM pUjAM kulaM jAti, valamRddhi tapo vapuH / aSTAvAzritya mAnitvaM smayamAhurgatasmayAH // 25 // artha-jJAna pUjA kula jAti bala Rddhi tapa aura zarIra ina AThoMke zrAzraya se jo bhami___ mAna kiyA jAtA hai usako nirmada AcArya mmaya kahate haiN| prayojana-samyagdarzana joki dharma athavA mokSamArga meM sabase prathama evaM pradhAna padapara abasthita hai usakI pUrNatA tathA vizuddhatA tabataka saMbhava nahIM hai aura nahIM vaha apanA vAstavika kArya karane meM hI samartha ho sakatA hai jabataka ki aMtaraMga meM smayakA bhAva banA huA hai / mata eva samyagdarzana kA lakSaNa kathana karatehue jina 2 viSayoMkA ullekha graMthakArane kiyA hai una sabhI kA spaSTIkaraNa karake prakRta viSaya ke vyAkhyAna ko samApta karane ke pUrva ullikhita viSayarmise isa antima viSaya kA bhI spaSTIkaraNa karanA ucita sathA Avazyaka hai / yahI kAraNa hai ki samyagadarzana kI asmayatAko batAne ke lie AcArya mayakA svarUpa viSaya aura prakAra yahA~para batA rahe haiM / yadi isa viSayako choDa diyA jAya dUsare zabdoMmeM yadi samyagdarzanakA asmaya vizeSaNa na diyA jAya to spaSTa hai ki smayake sad bhAvameM bhI samyagdarzana, pUrNa zuddha aura apanA kArya karane meM samartha mAnA jA sakegA jabaki yaha vAta prayukta hai-viparIta hai-aura prANi poMko dhokhA dene bAlI hai| ataeva isakA vivecana karanA atyanta ucita hai aura Avazyaka hai| isakA kAraNa yaha bhI hai ki prAyaH saMsArI jIva bahiSTi haiM, unakA svabhAva netrake samAna hai| jisa taraha netra apanese bhinna anya padArthako dekhatA hai parantu vaha svayaM ko nahIM dekhatA, na dekhahI sastA hai hai isItaraha saMsArI jIva apaneko na dekhakara para padArtha ko hI dekhatA hai| isake sivAya usakA baha dekhanAbhI mohodayake kAraNa anyathA hI hotA hai / saMsAra ke jina viSayoM meM usane iSTa yA aniSTa kI kalpanA kara rakkhI hai unameM se devakI anukUlatA vaza yadiSTa viSayoMkA hAma hojAtA hai tovaryameM utkarSakI bhAvanA karatA hai-samajhatA hai ki yaha maiMne apanI yogyatA-buddhi pAturya aura pauruSa ke bala para prApta kara liyA hai| yadi aniSTa kI prApti hojAtI hai to dUsareke prati darbhAvanA 1-yAdipurANa | -netraM hi dUre tu nirIkSyamANamAtmAvaloke tyasamarthameva // yaza Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caMdrikA TIkA pacavAM loka 023 karatA hai kahatA hai ki amukane merA kAma vigaDavA diyA athavA mukakI ayogyatA ke kArala mere Upara yaha aniSTa prasaMga bhAkara upasthita hogayA hai / jabaki vAstava meM iSTa aniSTa viSayoM ke lAbhameM athavA vaisI paristhitike upasthita honemeM paiauruSa kI apekSA devakI anukUlatA yA pratikUlatA aMtaraMga evaM balavattara 1 kAraNa hai / mohodaya ke hI kAraNa yaha jIva AtmakalyANa mokSamArga bAdhaka athavA viparIta viSayoMmeM rAga ruci dhAraNa kiyA karatA aura sAdhaka tathA anukUla viSayoM meM dveSa yA aruci dhAraNa kiyA karatA hai jabaki vAstavika AtmakalyANake liye donoM ho bhAva virodhI haiN| yahI kAraNa hai ki vItarAgadveSa bhagavAnakI dezanAko prasArita karanevAle tathAbhUta paramakRpAlu zrAcArya tu bhavyako dRSTikoNa badalane kA upadeza dete haiN| ve kahate haiM ki yadi tumhe AtmakalyANa karanA haiM to sabase pahale usake viruddha sAdhanoM yA anAyatanoM se to rAga va ruciko aura anukUla sAdhanoM evaM sevA kiTa denA cAhiye / pratyanIka bhAka mithyAdarzanAdi tIna aura unake AdhAra - mUDhatA ke viSayabhUta tIna ye vaha anAyatana haiM / inase rAga-ruciko chor3anepara aura chaha zrApatanoM-ratnatraya rUpa tIna dharma aura tInoMke dhAraka tIna prakAra ke dharmAtmAoM se dveSa aura aruciko chor3a denepara hI vAstavika AtmakalyANa prApta ho sakatA hai| jaba ruMrI isa tarahakI dRSTi bana jAyagI tabhI tU samyagdRSTI kahA jA sakatA hai aura terI yaha dRSTi samyagdarzana kahI jA sakatI hai| ataeva tIna mUDhatAoMkA varNana karaneke bAda sabake sAtha kisa taraha vyavahAra karanA cAhiye yaha batAne ke liye asmaya vizeSaNa kA vyAkhyAna karanA sarvathA ucita aura Avazyaka ho jAtA hai| yahI kAraNa hai ki isa kArikAke dvArA sabase pahale smayakA svarUpa usake viSaya aura medoM kA ullekha zrAcAryane kiyA hai joki bhayaMta prayojanIbhUta hai| kyoM ki pratyeka kAryakI siddhike liye jisa taraha aMtaraMga bahiraMga sAdhaka kAraNoM kI upasthiti Avazyaka hai usI taraha vAhyAbhyantara bAdhaka kAraNoMkI anupasthiti unase bacakara calane yA rahanekI bhI AvazyakatA hai| samyagdarzanako aticAroMse bacAkara 4 aura niraticAra samyagdarzanakI sva tathA parameM samucita pravRttike dvArA 4 isataraha kula mATha aMgakedvArA jisataraha usakA zarIra pUrNa hotA hai usItaraha tIna tAmase bacakara calane vAle ke samyagdarzanakA svAsthya dUSita vAtAvaraNa se bacA rahakara suracita raha sakatA aura tharmAoM ke sAtha asmaya pravRttike dvArA vahI samyagdarzana supuSTa sudRDha aura sateja bana sakatA hai / tathA aisA hone parahI vaha kAryacama bana sakatA hai| jisa taraha zarIrako yogya tathA kAryakSama banAne ke liye usake AThoMhI aMgoMkI AvazyakatA hai usI prakAra mahAbhArI Adike samparka se use bacAkara rakhane aura apathya sevana - mithyA AhAra vihArase bhI bacAne kI AvazyakatA hai| usI taraha prakRtameM bhI samajhanA cAhiye / aSTAMga samyagdarzana ko tIna mUDhatAoM 1- pratikUlatAmupagate hi vidhI viphalatvameti bahu sAdhanatA / avalambanAya dinabharturabhUma patiSyataH karasahasramapi / / lokokti, athavA netA yasya bRhaspatiH praharaNaM vajra surAH sainikAH svarge durgamanu mahaH krika harerairAvaNo vaarnnH| ityAzcarya va lAnvito'pi balabhida - bhannaH paraiH saMgare, tadvakta' nanu devameva zaraNa dhignig vA pauruSam / AtmA ||32|| Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -apidyAAAAAAAA -- - - - ~- A irb-vAJA 224 ratnakaraNDazrAvakAcAra se pRSaka rakhanA mAno mahAmArIke kSatrama zarIrako bacAkara rakhanA hai aura satharmAmoM meM asmaya pravRtti mAnoM apathyase bacakara poSaka tantrakA sevana karanA hai / ataeva aSTAMga nirmANa ke bAda rogoMse mukta rahane ke liye mUvRttike parityAgakA upadeza dekara aba apathyasevana na karaneke samAna samyagdRSTiko asmaya vyavahAra karanAhI hitAvaha hai / yahI lakSya rakhakara AcArya isa prakaraNakA isa kArikA dvArA prArambha karate haiN| zabdoMkA sAmAnya vizeSa artha sAna zabdakI nirukti paribhASA vAcyArtha usake meda phala AdikA nyAya zAstroMmeM yatheSTa varNana pAyA jAtA hai tathA nirdezAdi yA sadAdi anuyogoMke dvArA Agama grathoMmeM usakA vizeSa vyAkhyAna bhI kiyAgayA hai / isake sivAya svayaM graMthakAne apane nyAya evaM bhAgamagraMthoM ke atyanta vizAla adhyayanakA sAra lekara isI graMthake dUsare adhyAyameM jo ki rasatrayarUpa dharmaka dUsare bhAgakA varNana karatA hai kevala 5 kArikAoMke dvArA batAdiyA hai ataeva isa viSayameM yahAM kucha bhI likhanA anAvazyakahI hai| phira bhI yahAM para saMkSepameM kucha Avazyaka paricaya dedenA ucita pratIta hotA hai| zabdoMkI nirukti vivakSAdhIna huA karatI hai / ataeva darzana jhAna Adi zabdoM tathA unake vizeSakarUpameM prayukta samyak Adi zabdAMkI bhI nirukti milara sAdhanoMke dvArA zabdakI siddhi batAte hue miSa 2 aneka prakArase kI hai| phirabhI unameMse samyaka-darzana-jJAna zabdoMkI cArara tarahakI nirukti mukhya hai| ka sAdhana, kama sAdhana, karaNasAdhana aura bhAvasAcana | inake dvArA kramase karcA karma karaNa aura kriyAkI tarapha mukhya dRSTi rakkhI gaI hai| inameM bhI vaktAko apa vahAM jo vizvadhina ho vahI mukhya ho sakatI haiM / zAna zabdake viSaya meM bhI yahI bAta hai| "jAnAti iti zAnam" isa karva sAdhanameM jAnane rUpa kripAkA kato AtmA mukhya hai / "zAyate iti jJAnam" isameM karmarUpa jAnana kriyAkA viSaya mukhya hai| "zAyate anena iti jJAnam yahAMpara jAnana kriyA kI sApakatama-karaNa rUpa vaha zakti-sAkAropayoga rUpa pariNata honevAlI cetanA vivadhita hai jisa ke dvArA jAnA jAtA hai / 'apti nam' yahA~ kevala 'jAnanA' yaha kriyA mAtra--sAkAropayogarUpa pariNamana vivakSita hai| ___ AtmAkA lakSaNa upayoga hai jisake ki jhAna darzana isa taraha do bheda haiN| zAna prAramAkA abhima anAdi nidhana asAdhAraNa ajahat svabhAvarUpa guNa hai| vaha sAmAnyatayA eka rUpa hai| usameM svataH koI bheda nahIM hai / phira bhI nimittamedoMke anusAra usake bhaneka tarahase aneka bheda hojAte haiN| jo ki AgamameM prAcAryoke dvArA batAye gaye haiN| sampagdarzanake virodhI kA~ke udaya anudayake sambandha se zAnake bhI mithyA aura samyaka bhedarUpa do vyavadeza hojAte haiN| lokavyavasthA vyavahAra aura tasvajJAna ke liye tathA vicAra vimarza ke liye mAvazyaka upayogI pramArayAmAmAzya vyavasthA kI raSTi se isI jJAnake sat asat isa saraha ho meda hojAte hai| Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trikA TIkA. paccIsavA sApha RE apane ghAtaka karma ke udayameM jAti bheda athavA tAratamyake kAraNa pratyakSa paroca bheda hote hai| athavA apane upayoga svarUpa prakRtima bAhyAbhyantara nimisoM ke abalambanAnavalambana bheda kI apekSA se bhI pratyakSa parokSa bheda yadvA mani zruta Adi pAMca bheda hojAte haiM / isI taraha aura bhI prakAra ho sakate haiN| prakRtameM madake sAtha jisa jJAnakA prayoga kiyA jAtA hai vaha sarAga evaM bAyopazamika hI saMbhava hai| jahAMtaka jJAna alpa hai tathA kaSAyake tItra udayase AkrAnta hai vahIM taka jJAna * viSayakA mada honA zakya hai / ata eva sarAga sAyopazamika jJAna hI yahAM para grahaNa karanA caahiye| prazna-zAna. madake hone kI saMbhAvanA do kAraNoM kI upasthiti meM mApane yahAM batAI hai.. eka zAnakI anpatA aura dUsarI kaSAyodayakI tIvratA | so pahalA kAraNa to ThIka hai, kyoMki jJAnAvara kamekA udaya rahate hue hI prajAparISahare pAgama meM batAI hai / parantu isarA kAraNa ThIka nahIM mAluma hotA; kyoMki saMjvalana RSAyake mandodaya aura sarvathA abhAvameM chamastha vItarAga bhyaktiyoMke bhI prakSAparISahakA ullekha kiyA gayA hai| ___ utara- ThIka hai| parantu mokSazAstra meM jahA~ parIpahoMkA varNana kiyA gayA hai vahAMpara mukhyatayA pratipakSI karmake sadbhAvakI apekSA hai / na ki pratirUpa kAryakI apekSA / kAraNa ke samApase tathA bhUtapUrva prajJApanazyakI apekSA upacAra se vahAM para parISahoMko batAyA hai| pratyakSa kArya rUpameM vahAM parISaha hotI hai yaha Azaya nahIM hai| ata eva prajJAparIpahameM jJAnAvaraNa karma kA udayarUpa dravyakAsadbhAvahI vahAM para parISaharUpase vivakSita hai / hamArA yahAM prayojana pratyakSa vyavahAra meM bhAnevAlI pravRtise hai| so yaha bAta bAyopazAmika jJAnake sAtha kapAya ke tIya udayake sadUbhAvameM hI saMbhava hai| kapAyakA jahAM manda udaya hai vahAMpara bhI saMbhava nahIM hai ! kyoMki yahAM madakA prakaraNa hai aura samyagdarzana ke doSoM kA sambandha hai jo ki Upara azakya haiN| mAnamadameM zAna so viSaya hai usake madakA jahAM vicAra hai vahAM kaSAyako bhI kisI na kisI prakAra se tIvra hI mAnanA Avazyaka hai| jahAM usakA mUlameM hI astitva nahIM hai vahAM bhUtaprajJApana naya se aura jahA~ manda udaya hai vahA~ kevala kAraNa ke sadbhAvamAtra kI apekSA se usako kahA jA sakatA hai kintu jahA~ sla vyavahAra yogya mada kI vivakSA hai vahAM to kapAyake tIna udaya athavA udIyA ko hI mAnanA ucita hai| 1-jJAyopamikI prakSA anyasmina mAnAvaraNe sati madaM janayati / na sklaavrnnkssye| sa0si0 1.13 2--"mAnAyaraNe prazAhAne" ta0 sU0 1-13 / / 3-sUkSmasAparAyachamasthavItarAgayozcaturdaza || ta0 sU0 -10 / / "hutpipAsAzItoSNadaMzamazakacaryAzayamAnadhAlAmarogasaNasparzamalaprazAsAnAni" sa0 mi| 4-jaise ki suukssmsaampraaymeN| Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnakararAvakAcAra jhAnaka sivAya pUjA kula jAti cala addhi tapa aura zarIra ina zabdoM kA artha spaSTa hai / kyoMki pUjAkA artha Adara satkAra puruskAra sammAna gaurava mahattva Adi hotA hai aura isameM sadyAdi puNyakarmakA udaya kAraNa hai| gotrakarma ke udayake anusAra rita pakSa meM cale Aye sammAnya vaMzAnugata AcaraNa ko athavA saMtati kramase cale Aye vIyasambandha ko kula aura usI prahAra mAtra pakSa meM cale Aye prazasta AcaraNako jAti, vIryAntarAya karma ke kSayopazamase bala, sAtAvedanIyAdi puNya karma ke udayase aura lAbhAntarAyAdi karma ke coparAmasaM prApta dhana dhAnyAdi vibhUtiko Rddhi, cAritramohanIya karma ke mandodaya, kSayopazama, upazama, kSaya se hone pAne icchA nirodha athavA manazAnAdiko tA aura bhArIra nAmakarma ke udayase prApta indriyoM ke adhiSThAna yadvA karma nokarma ke piNDavizeSako zarIra kahate haiN| bhArapUrvaka dhi thAtuse pAzritya banatA hai yaha utpratyayAnta apUrva kriyApada hai| upayukta jJAnAdika pAThoM hI isake viSaya haiM / mAnaH asti yasya ma mAnI tasya bhAvaH mAnitvam / arthAta abhimAna se kI jAnevAlI ceSTAeM / smayazabdakA artha mada-zrIddhatya-ghamaNDa hotA hai| gataH smayo yeSAM te gatasmayAH / jinake antaraMgoM se AbhimAnika vibhAva pariNAma nikalagayA hai ve saba prAptaparameSThI yA gaNadharAdika gatasmaya haiM / AhuH yaha kriyApada hai| dhUla dhAtuko mAha prAdeza hokara vartamAna artha meM vaha prayukta huA hai| jisakA artha hai-spaSTa kahate haiN| tAtparya-Uparake kathana se yaha to bhaleprakAra spaSTa hI hai ki jJAnAdika svayaM smaya arthAt madarUpa nahIM hai| kintu madake viSaya hai| tathA isakA mukhya sambandha bhI sadharmAoMse hai jaisAki bhAgekI kArikAse mAluma hotA hai / ata eva matalaba yaha hotA hai ki koI bhI samyagdRSTi yadi apane anya sadharmAoMke sAtha isa kArikAmeM batAyegaye mATha viSayoM meM se kisI kA bhI Azraya lekara tiraskArakA bhAva rakhatA hai to vaha usake samyagdarzanakA.smaya nAmakA doSa hai / isase usakI vizuddhi naSTa hotI hai bhora kadAcit vaha apane svarUpase cyuta bhI ho jAsakatA hai| kyoM ki isa tarahake pariNAmoM se nIcagotra karmakA baMdha hAra karatA hai| aura samyaktvasahita jIvake nIca gotra karmakA baMdha huA nahIM karatA / kyoMki usakI baMdhavyucchitti sAsAdana guNasthAna meM batAI hai| ata eva usakA banma vahIM taka saMbhava hai, Age nhiiN| yahI kAraNa hai ki samadarzana kI 1-yahA~para jina zabdokA prayoga kiyAgayA hai granthAntarome unakI jagaha dUsare 2 paryAyavAcaka zabdoMkA bhI prayoga pAyA jAtA hai| usase tAtparya samajhane meM subhItA rahatA hai| yathA pUjA ke liye zIla, zarIra ke. liye zrAbhirupya, Rddhi ke liye vibhUti saMpat Adi / saMbhASayam jAti-kulAbhirUvibhUtidhIzaktitaporcanAmita ana02-67 / jAtipUjAkulajhAnarUpasaMpattapovale / / ysh| prakIrNaka / 2-"parAtmanidAprazaMse sad asadguNachAdanodbhAvane ca nIcaigotrasya / ta0 suu| athavA 'jAtirUpaka naizvaryazIla jnyaanspocle| kurvANo'haMkRti nIcaM gotraM badhnAti mAnavaH / ana 02-58 ttiikok| 3-sAsAdanaguNasthAna meM 25 prakRtikI baMkcyukchinti batAI hai usameM nIcagotra bhI parigaNita hai| Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAMdrakA TIkA pacomavA moka vizuddhiko yayAvat rakhanaliye sAdharmiyoM ke mAdha zrAmimAnika vyavahAra karane meM sarvathA pRthaka rahanA caahiye| dhyAna rahe ki jJAnAdika jo ki abhimAnaka viSaya haiM ve heya nahIM, unakA mada hega hai| zAnAdika tI prayojanIbhUsa evaM upAdeya hai| samyagdRSTi jIva jo ki mumunu hone ke kAraNa jisa jinadIkSAke liye utsuka rahA karatA hai, usa dIkSA ke dhAraNa karane meM ye ATho hI viSaya kisI na kisI rUpameM Avazyaka hai ! ata eva ye usa samaya sabase pahale dekhe jAne hai| dInA denevAle AcArya usa dIkSA grahaNa karane ke liye pravRtta hue zikSaka disyoM dIkSAdenake pUrva dekhate haiM ki isakI jJAnazakti kisataraha kI hai / yaha mUDa viparyasta jar3ayana dhUrta ajJAnI hai athavA sumedhA hai| kyoMki jo samIcIna vicArazIla, grAhakavaddhi, dhAraNAzaktiyukta, tathA zAta maralacitta hai vahI dIkSAke yogya mAnAgayA hai / dIkSA dhAraNa karanevAloM meM jisa yogya. tAkI AvazyakatA batAI gaI hai unameM sumedhA --acchI buddhikA rahanA vizeSarUpa se parigaNita hai| jJAnake hI samAna pUjyatA AdikA bhI vicAra kiyA gayA hai| niMdya vyaktiko dIkSAkA bhapAtra hI mAnA hai| isItaraha uttama kula aura uttama jAti ke vyakti hI dIkSA ke adhikArI mAne gaye haiN| durvala komala zarIra atibAla ativRddha vyakti bhI dIkSA ke liye niSaddha hI haiM / anazanAdikI zakti kA rahanA to Avazyaka hai / rAjyaviruddha aparAdhI bhAdi ko bhI dIkSA nahIM dI jaatii| jimakA aMgabhaMga hai, vikalAMga hai virarUpa ve Dola sundara hai yaha bhI dIkSA ke liye ayogya hI mAnA gayA hai| isase spaSTa hai ki ye aise zrAvazyaka guNa haiM jinake vinA mumuddha nirvANakA mArga taya nahIM kara sakatA / ataeva spaSTa hai ki ina guNoM ko pAkara jo vyakti garnu karatA hai pAne meM utkarSa kI bhAvanAke sAtha dUsare meM jo ki satharmA hokara ina devAdhIna anA. tmaviSayoM meM alpa hai tiraskArakA bhAva dhAraNa karatA hai vaha samyagdarzanakA smaga nAmakA doSa hai| matalaba yaha ki anAtmabhAvoM ke nimittase unako pradhAnatA dekara AtmIya mAkI avahelanI karanepara samyagdarzanakA mahapsa mlAna hojAtA hai| yaha usakI prAsAdanA hai| aura aimA karane para avazya hI samyagdarzana apane padase nIce girajAtA hai| strIko usakA pati yadi svayaM kucha bhI malApurA kahe, kadAcit mArapITa bhI de to mI usako unanA purA nahIM lagatA jitanA ki sapanIkA anucita pazca lekara, usake saMketase vaisA karanepara lagatA hai / isI taraha anAtmIya bhAvanAkA pakSa rakhakara kiyAgayA tiraskAra bhI AtmabhAvanAko saba nahIM hotaa| isa tarahake vyavahAra se usakI prasannatA naSTa hojAtI hai| 1-vizuddhakulagotrasya sadvRttasya yapuSmataH / dIkSAyogyatvamAnAtaM sumukhasya sumedhasaH / / bhAdipu 36. 14 // yA dekho ana0 10 adhyAya / zloka aura usako kAma nindhabAlakAdiSu' patitAdena sA deza Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ni ratnakaraNDAkAra prazna ho sakatA hai ki jJAna to AtmAkA svabhAva haiM, Apa usako anAtmIya kiaare aura kyoM kahate haiM ? kintu isakA uthara Uparake kathana se hI hai| to pArI jIva hI kathaMcit rUpIra mUrta haiN| dUsarI bAta yaha ki yahAMpara jJAnAdika jo ATha bhAva liye haiM ve sabhI karmApekSa haiN| yA to puNyakarma ke udadyanimittaka haiM athavA ghAtikarmake kSayopazama janya haiM / jJAna bala aura tapa kSAyopazamika haiM aura zeSa pAMca- pUjA kula jAti Rddhi aura zarIra audathika haiN| ina meM bhI zarIra pudgalavipAkI aura bAkI cAra yathAyogya jIvavipAkI karmaki udayase huA karate haiN| tathA khAnAvaraNa ke kSayopazamasa honevAlA jJAna, vIryAntarAyake kSayopazamase honevAlA bala tathA cAritramohake kSayopazamase janya tapa hI prakRtameM vivakSita hai| AtmA ke zuddhasvabhAvarUpa kSAyika jJAna aura vIrya vivakSita nahIM haiN| isa tarahake kSAyopazamika tathA zradayika bhAva tataH vicAra karanepara AtmIya nahIM mAne jA sakate2 | zaMkA - AgamameM balake tIna bheda batAyeM haiM-- manobala vacanabala aura kAyavala | inakI utpatti kramase manovarmaNA vacanavargaNA aura kAyavargagAke dvArA huA karatI hai| jo ki nokarmavargaNA bheda haiM aura zarIra nAmakarmake udaya ke anusAra prApta huA karatI haiN| ata eva Apa balako bAyopazamika kahate haiM so ThIka nahIM hai| audayika kahanA cAhiye / samAdhAna -- manovargaNA Adika pudgala vipAkI zarIra nAmakarmake udayase prApta hotI haiM, aura ve bala meM nimitta yA avalambana hotI haiM, ye donoM hI bAte ThIka haiN| parantu bala maudayika nahIM haiM kSAyopazamika hI haiM yahAMpara vIryantarAya karma ke kSayopazama se udbhUta vIryazaktikAhI nAma balara hai / avalamvanarUpa vargaNAoM ke bheda se isa ke tIna bheda hojAte haiN| kyoMki anyasthAnoM meM jahAM balake liye zakti zabdakA prayoga kiyA haiM vahAM usakA artha parAkrama hI kiyA hai jisakA ki sambandha AtmA se hI yukta ho sakatA hai| anyathA unameM kramavartitva nahIM bana sakegA | tInoM hI vargathAeM apanA 2 kArya eka samaya meM hI kara sakatI haiM yaha bAta bhI mAnI jAsakegI jo ki bhAgama ke viruddha haiM / 1--saMsAratyA rUtrA phammavimu / 2 - anAdinityasambandhAtsaha karmabhirAtmanaH / amUrtasyAmi satyaikye mUrtasvamavasoyate ||17|| bandhaM prati bhavatyaikyamanyonyAnupravezataH / yugapaGkAvitaH svarNaraupyavajjIvakarmaNoH // 18 // tathA ca mUrtimAnAtmA surAbhibhavadarzanAt / na amUrtasya nabhaso madirA madakAriNI ||16| OM000 5 // 3 dekhI rAjadArtika- yogazca vIryalAdigrahaNena gRhItaH 5-5-8nu ca yogapravRttirAtmapradezaparispanvakiyA sA vIrya viriti dAyopazamiko vyAkhyAtA-206-6, yogAzca cAAyopazamikAH 6-13 ityAdi / 4-102000 kI TIkA zaktiH parAkramaH / DodhiekAle eka ya hothi niyameNa / go0 jI0 241 // Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caMdrikA TIkA paccIsavA loka 226 Rddhi zabdame grAma suvamA dhana dhAnya dAsIdAsa kupya bhAMDa rUpa bAhya vibhUtise yahAM prayojana hai jisakI ki prAptimeM lAbhAntarAya karmakA kSayopazama bhI eka antaraMga balavasara kAraNa hai| prata evaM usako cAyopazamika bhAva jJAnAdi ke sAtha ginAnA cAhiye thA parantu hamane vaisA na karake modayika viSayoM meM ginAyA hai / kyoMki isakI prApti meM sAtA Adi puNyakarmake udayakI prathAnatA hai / lAbhAntarAyake kSayopazamakA kAma itanA hI hai ki purANodayase jo prApti horahI ho usameM vinna upasthita na ho / ataH vaha gauNa hai / dekhA bhI jAtA hai ki isa vibhUtikI prAptimeM jisako ki lokameM unnati mamajhA aura kahA jAtA hai usake sAdhanabhUta mAne gaye udyama sAhasa dharya cala maura parAkrama jo ki antaraGgameM vIryAntarAyake kSayopazamase sambandhita haiM unake yatheSTa rahatehae bhI yadi puNyodaya na ho to icchita vibhUti prApta nahIM hotI aura nahIM ho sakatI hai| prAgama ke vAkyoM se bhI yahI bhAva vyakta hotA hai / bharatezvarane jo prayatna kiyA thA vaha bhI devako 1pramAkha mAnakara hI kiyA thaa| jJAnAdikake sambaMdhako lekara dharmAtmAoM ke sAtha kisatarahase zrAbhimAnika bhAvoMkI pravRtti huA karanI hai isakA varNana granthAntaroM meM kiyA gayA hai vahAMse dekhalenA cAhiye / hama yahA~para do bAtoM ko spaSTa karadenA cAhate haiM / prathama to yaha ki samyagdarzanaka malotpAdanameM anya kapAyoMko bhI kAraNa rUpameM rahate hue mAna kapAyako hI prAdhAnya denekA kyA kAraNa hai ? jharI bAta yaha ki isa tarahakI ammayavRttike dvArA samyagdarzanako nirmala aura saphala banA sakanevAle mukhyatayA usake svAmI kauna haiM ? yadyapi yaha ThIka hai ki--samyagdarzana sAmAnyatayA cAroMhI gatiyoM meM pAyA jAtA hai ataeva usake mala dopoM kI pravRtti bhI cAroM hI gatiyoMmeM sambhavahai / kintu jaba hama siddhAMtAnusAra cAroMgatiyoMkI sthitike vipayameM dRSTi dekara vicAra karate hai to eka vizeSatA pAte haiM / yaha yaha ki cAroM hI gatiyoMke sabhI jIva jahAMtaka kapAyakA sambaMdha hai, nabhI kaSAyoM-krodha mAna mAyA lomarUpa kapAyake cAroM hI bhedAse yukta rahate hue bhI mukhyatayA eka 2 kapAyase AviSTa mAne gaye hai| narakarme krodha tiryaggatimeM mAyA, manuSyagatimeM mAna, aura devagatimeM lobhakI pradhAnatA batAI gaI hai yadyapi yaha sarvaza niyama nahIM hai, phira bhI prAyaH karake una 2 gatiyoMmeM nirdiSTa kapAyakI hI bahu 1-sasmin pauruSasAdhyApa kRtye devaM pramANayan / lavaNAdhijayogunA sobhyaicchada vikI kriyAm // Adipu0 28.53 / / anagAra dharmAmRta a02 zloka 86 se 14 taka bhUla saMskRta adhavA hamArA hindI anuvAda jo ki solApurase kaI varSa pUrva prakAzita ho cukA hai| isI taraha aura bhI pratha / 3-vayapi yaha bAta utpanna honeke prathama kSaNakI dRSTise hI AgamameM kahI gaI hai jaisAki jova kAkI gAthA naM0286 NArayatirikkhaNarasura Adise mAluma hotA hai kintu pUrI paryAya unhI kapAyoMkI galata rahA karatI hai| jaisAki unakI parasthitise vidita ho sakatA hai| Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 (makara zrAvakAcAra latAse prati pAI jAtI hai| yaha kahane kI AvazyakatA nahIM hai ki yaha kathana paryAyAzrita bhAvako hI dRSTi meM rakhakara kiyA gayA hai / kintu isase yaha spaSTa ho jAtA hai ki manuSya gatimeM jo pravRttiyAM huA karatI haiM unameM AbhimAnika bhAvakI hI pracuratA rahA karatI hai / Apta bhagavAnane jo mola mArgakA varNana kiyA hai vaha bhI usake mukhya pAtra manuSya- Arya manuSyako dRSTimeM rakhakara hI kiyA hai / kAraNa yaha hai ki parasA pUrvarUpa pAlana kI sAmarthya aura yogyatA anyatra nahIM pAI jAtI / jaba sampUrNa mokSamArgakA hI varNana manuSya aura usakI yogyatA tathA pAtratA kI lakSya meM rakhakara kiyA gayA hai taba usa samasta varNanarUpa maMdirakI nIvake samAna samyagdarzana evaM usake aMga aura mala doSoM kA varNana bhI usIkI pekSA se mukhyatayA samajhanA cAhiye / phalataH madaM sambaMdhI dopa bhI isI dRSTise haiN| aura yahIM para pAye jAnevAle viSayoMke kAraNa usake ATha bheda, bhI batAye gaye haiM / " dUsarI bAta svAmin ke viSaya meM haiN| isa taraha kI asmaya prakRti kina manuSyoM meM pAIM jAtI haiM isa bAtakA vicAra karanepara mAluma hotA hai ki usake mukhyatayA svAmI tapobhUt haiM kyoMki mukhyatayA unhoMki vaha zakya tathA saMbhava bhI haiN| jaisA ki dIkSA dhAraNa karake tapazcaraNa ke liye pravRtta sAdhuoM ke liye batAye gaye 27 padoM ke svarUpa ko dRSTimeM lenepara mAluma ho jA sakatA hai| 1 pAritrAjya se sambaMdhita 27 padoM ke nAma Agama meM isa prakAra batAye haiMjAtirmUrtizca tatratyaM lakSaNaM sundarAMgatA prabhAmaNDalacakrANi tathAbhiSavanAthate // 163 // siMhAsanopadhAne ca chatracAmaraghoSaNAH / azoka vRkSanidhayo gRhazobhAvagAhane // 164 // kSetrajJAjJAsabhAH kIrtirdvandyatA vAhanAni ca / bhASAhArasukhAnIti jAtyAdiH saptaviMzatiH // 162 // arthAt jAti 2 mUrti 3 usameM pAye jAnevAle lakSaNa 4 zarIra kI sundaratA 5 prabhA 6 maNDala 7 cakra 8 abhiSeka 6 svAmitva 10 siMhAsana 11 upadhAna 12 chatra 13. pamara 14 ghoSaNa 15 azoka vRkSa 16 nidhi 17 gRhazobhA 18 zravagAhana 16 kSetra 20 zrAjJA 21 sabhA 12 kIrti 23 vandyatA 24 vAhana 25 bhASA 26 AhAra 27 sukha / madake jo ATha viSaya batAye haiM ve prAyaH sabhI ina 27 padoMmeM antarbhUta ho jAte haiN| mAcAkhane jAtyAdikA mada choDakara tapa karanekA aura vaisA karanepara jo phala prApta hotA hai usakA na kiyA hai udAharaNArtha jAtike viSaya meM likhA hai kijAtimAnapyanutsiktaH saMbhajedarhatAM kramau / yato jAtyantare jAtyAM yAti jAticatuSTayIm // 167 // 1-- vipurANa parva 36 / vizeSa jillAsuoM ko yaha prakaraNa vahIM dekhanA cAhiye aura usake samban meM kSaNa gambhIra vidvAnoMko acchItaraha vicAra karanA caahiye| Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 231 vikA aphA azyAsA sAra arthAt uttama jAtivAlA hokara bhI jo usakA unseka-garva choDakara marihaMta bhagavAna ke caraNayugala kI sevA karatA-tapazcaraNa karatA hai yaha janmAntara dhAraNa karane para aindrI viSamA paramA aura svA ina cAra jAtiyoM ko prApta kiyA karatA hai| isItaraha mUrti lakSaNa sundarAMgatA Adike viSaya meM bhI abhimAna choDakara taparaparana karane aura vaisA karane para jo phala hotA hai usakA atyanta mahatvapUrNa varNana kiyA hai| isa kathanase bhasmaya zraddhAke sAtha 2 kIgaI tadanukUla pravRttikA svAmitva aura usake hI anusAra prApta honevAle asAdhAraNa phalakA adhikAra muniyoMko hai, yaha spaSTa hojAtA hai| isakA artha yaha nahIM hai ki dezasaMyamI yA asaMyatasamyagdRSTiko nirabhimAna zraddhAnakA koI bhI asAdhAraNa phala prApta nahIM huA karatA unako bhI apanI 2 yogyatAnusAra phala avazya prAsa hotA hai kintu hamane jo svAminyakA ullekha kiyA hai vaha uskRSTatAkI apecAse hai| samyagdarzanakI ammayatAjanya mahattAko gatasmaya mahAtmAoMne hI samajhA hai, unhoMne kahA hai, aura no zraddhAlu usapara zraddhA rakhakara usI prakArakI prakRti karatA hai vahabhI usI tarahake mahAn kasako prApta karatA hai| kintu isake viparIta jo vyakti ina pAThoM viSayoM meM madasahita hokara peza karatA hai usako kyA hAni uThAnI par3atI hai yaha bAta svayaM granthakAra bhAgekI kArikAmeM banAte haiM smayena yo'nyAnatyeti dharmasthAna garvitAzayaH / so'tyeti dharmamAtmIyaM na dharmo dhArmikaivinA / / 26 // artha----garvayukta Azayako rakhanevAlA jo vyakti ukta jhAnAdi viSayaka mada ke dvArA dUsare sadharmAoMkA atikramaNa karatA hai vaha apane hI dharmakI avahelanA karatA hai| kyoMki dharma dharmAmAoMke binA nahIM rahA karatA / prayojana-samyagdarzanakA lakSaNa batAte samaya zraddhAnarUpa kriyAke tIna vizepaNa diye the aura sInahI usake viSaya batAye the vicAra kAnepara mAluma hotA hai ki yadyapi donoM hI kriyAvizeSaNoMkA sAmAnya sambadha tInoMDI viSayoM-prApta prAmasa aura tapobhanake sAtha pAyA jAtA hai| kintu inameM se eka 2 viSayake sAtha eka 2 kiyA vizeSaNakA paraspara kucha viziSTa sambaMdha bhI hai| aba kA Apta ke sAtha, trimUmApor3hatA kA Agamake sAtha bhIra asmayatAkA tapomata ke sAtha vizeSa sI hai, aisA mAluma hotA hai, kyoMki mokSamArgake mUlabhUta netA bhApta parameSThI haiM jinakA ki sapana yA svarUpa Upara basAyA jA cukA hai| unake parokSa rahate hue bhI unakI sathAbhUkhavA pAna na kevala niHzaMka rahanA hI Avazyaka aura zurUpa kiMtu niratiyAra rahanA bhI utanA hI pAvazyaka hai| dhIvarAga bhagavAnase kisI bhI apane viSayameM prAkArA rakhanA vAcika cAla aura zraddhAnakA dUra upayoga hai| isIvaraha unake svarUpake viSaya meM vicikitsA aura svAhA rahanA bhI zreyomArga se unmArgakI varapha AnA hii| 1- jantAdaraH" 2-"nA-bAlAdiko binaa| Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -r rrr- rrr - - - - rassaikarasahazrAvakAcAra sarvatra vItarAga bhagavAnake upadiSTa Agama jisakA ki lakSaNa Upara batAyA jAcakA hai; aura sadanusAra joki prAptopA hai usake badale laukika ajJAnI jIvoMke yadvA tadvA kathopakathanakA anyAnusaraNa karanA prabala mUr3hatA hai| ataeva yaha kahane kI AvazyakatA nahIM rahatI ki AgamakI zraddhAkA trividha mUDhatAoMke rAhityasa atyaMta nikaTa sambaMdha hai| isI taraha asmaya kriyAvizeSaNakA mukhya mambaMdha tapobhanake sAtha hai| jaisAki Upara batAyA jAcukA hai / madake pAThoM hI vipayoMse yukta rahate hue bhI unameM anutsekatAko dhAraNakara tapazcaramA karanevAle sAdhu asmaya zraddhAke Adarza haiN| isa tarahake mahAn modamAgI ke sAtha jo vyakti apane una aihika evaM daivika ukta prApta viSayoMke kAraNase madabharA vyavahAra karatA hai usake samyagdarzanameM kauna 2 sA doSa upasthita hotA hai aura usase vaha kisa taraha evaM kahAMtaka mokSamArgase cyuta hojA sakatA hai yaha batAnA atyaMta ucita Avazyaka tathA kramAnusAra prAsaMgika hai| isase isa kArikA kA prayojana spaSTa ho jAtA hai| . dUsarI bAta yaha hai ki asmaya vizeSaNakA kramAnusAra diyA karArA javaracayaH thA hii| tadanusAra isa viSayake varNanake prArambhameM UparakI kArikAmeM kevala smayako svarUpa aura viSayamAtra hI batAyA gayA hai| yaha nahIM batAyA gayA ki isa smayake dvArA kisa 2 tarahase aura konasA doSa upasthita huA karatA hai / samyagdarzanameM kisa 2 tarahakI malinatA Akara hAni huA karatI hai| ataeva yaha batAnA isa kArikAke nirmANakA prayojana hai| ____ mahAn yauktika evaM tAki granthakartA yukti aura takaka dvArA bhI siddha karake isa kArikA ke dvArA batA denA cAhate haiM ki AbhimAnika ceSTAke dvArA yaha vyakti kisa tarahase mUlabhUta dharmasamyagdarzanase rahita hojA sakatA hai| zabdoM kA sAmAnya vizeSa artha smaya-myAdigaNakI smi thAtuse ac pratyaya hokara yaha zabda banatA hai| isakA artha anAdara karanA hotA hai| prakRta meM jJAnAdi pATha viSayoM ke Azrayase apane sadharmAkA tiraskAra karanA bhavajJA yA avahelanA karanA aisA artha samajhanA cAhiye jaisA ki gata kArikAmeM batAyAgayA hai| smaya zAbda me yahaoNpara karaNa artha meM tRtIyA vibhakti huI hai| anya-zanda sarvanAma hai aura kArikAgata dharmatha zabdakA vizeSaNa hai| karma padakA vizeSaNa honese yaha puddhiA hai aura usameM dvitIyAke bahuvacanakA prayoga kiyA gayA hai| atyeti--yaha kriyApada hai| ati upasargapUrvaka gatyarthaka iNa pAdukA vartamAnakAlakai anya pulake eka vacanameM isakA prayoga huA hai| jisakA artha atikramaNa yA ubaMdhana karake palanA hotA hai / matalaba yaha ki jahA~para jisatarahakI maryAdA rakhakara calanA yA ceSTA athavA vyavahAra karanA cAhiye vahAM usa tarahakI maryAdA na rakhanA / maryAdA evaM bhaucityakA bhaMga karake parIra athavA vacanakA prayoga krnaa| Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - ----- pandrikA TIkA chanbomA raloka dharmastha---dharma-khatrayAtmakaM zrAtmasvabhAve tiSThati iti dharmasthaH / yaha isakI nirukti hai| yaha atyeti kriyAkA karmapada hai / ata eva isameM dvitIyAke pahuvacanakA prayoga kiyAgayA hai| garvitAzayaH-nArveNa yuktaH garvitaH bhAzayaH abhiprAyo yasya saH / jisakA abhiprAya bhaIkArase yukta ho| yaha ka pada haiN| dharma-isakI nirukti aura artha kArikA naM. 2 meM batAyA jA cukA hai| AtmIya-AtmanaH ayam AtmIyaH / Atman zabdase cha-Iya pratyaya hokara yaha zabda inatA hai / matalaba yaha ki jo koI bhI vastu apanI ho-zapanese sambandha rakhanevAlI ho usako kahate haiM AtmIya / dhArmika-dharma zabdo zIla artha meM TAkata patgama ho kara gA banatA hai| arthAta-dharma hI zIla-svabhAva hai jisakA usako kahate haiM pArmika / 'binA' bhavyayapadakA yoga rahanese isameM hatIyA vibhakti kIgaI hai| isa kArikAmeM hetu athavA anumAnara alaMkAra hai| kArikAkA pUrvArdha pakSa, tIsarA paraNa sAdhya aura cauthA caragA hetu ke arthako sUcita karatA hai| yadyapi donoM alaMkAroMke svarUpa meM paraspara antara hai| kintu yahA~para donoM hI alaMkAroMkA sAMkarya hogayA hai| hetu alakArameM kisI bhI kAryake karanevAlekI yogyatA ke kAraNa ko vyakta kiyA jAtA hai / anumAnameM anyathAnupapanna sAdhanakA ullekha kisI bhI taraha karake sAdhyaviSayakA bodha karAyA jAtA hai / maryAdAkA atikramaNa karake sAdharmAkA apamAna karanevAle matsarokI yogyatA ke kAraNabhUta jhAnAdika pATha viSayoM ke smayako yahAM prakAzita kiyA gayA hai isaliye hetu alaMkAra hai| aura dharma dharmI ko chor3akara nahIM rahasakatA isaliye donoMmeM pAI jAnevAlI anyathAnupapani athavA avinAbhASasambandha ko dRSTi meM rakhakara prayukta sAdhanavAzyaka dvArA yahAM para sAdhya dharma ke abhAvakA bodha karAyA gayA hai isaliye anusAna alaMkAra kahA jA sakatA hai| tAtparya itanA hI hai ki dharma jisameM rahe usako hI dharmI kaha sakate haiN| amuka vyakti dharmA hai yA nahIM yaha bAta usa dharma ke anukUla vyavahAra athavA pravRttiyoMko dekhakara hI jAnI jA sakatI hai| dharmake viruddha pravRtti hone para usako dekhakara mAluma hosakatA hai ki isake antaraGgameM yaha dharma nahIM hai; ata eca yaha dharmI bhI nahIM hai / phira kadAcit bAsa pravRtti na hone kI avasthAmeM athavA kisI kI dRSTi meM yaha na bhI pAye to bhI antaraMgameM viruddha bhAvake honepara dharmarahamI kisa taraha sakatA hai| nizcita hai ki dharma kI bAdhaka yA virodhI kAyake udaya bhAkara kAma karane kI avasthAmeM dharma raha hI nahIM sakatA / jo vyakti jJAnAdilake abhimAna hai 1-patrotpAdayataH kiMcidartha kartuH prakAzyate / tadyomyatAyuktirasI hetulako dudhamA / / 105 // gamA 2-pratyatAjiMgalo mantra kAlanisayavartinaH / kiMgino bhavati hAnamanumA khucyate // 15 // vAgamakA Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 ratnAkaravaDazrAvakAcAra - ~- - dharmameM sthita vyakti kA apamAna karatA hai vaha usako vastutaH koI hAni na pahuMcAkara apane dharmakI hAni avazya kara letA hai / yaha saba samajhate haiM aura jAnate haiM ki hAthameM aMgAra lekara dUsareko jalAne ke liye usapara pheMkanekI ceSTA karanevAlA vyakti sabase pahale apanA hAtha avazya jalAlenA hai / dUsarekA jalanA na jalanA nizcita nhiiN| kyoM ki vaha to usake bhAgyapara nirbhara hai| isI taraha apamAnakI bhAvanA hRdayameM utpana hote hI apanA dharma to naSTa ho hI jAtA hai| jaba taka dharmastha vyaktiyoM ke prati thama ke anukUla yathAyogya satkAra puraskAra vinaya vAtsamyAdirUpa ceSTA karanekA svabhAva banA huA hai tabhItaka vaha dharmI hai aura usameM vaha dharma bhI banA dubhA hai, aisA mAnA jA sakatA hai| smayakA prakRtameM abhiprAya kyA hai yaha UparakI kArikAmeM patA cuke haiM / isa kArikAke dvArA spAvAda-nyAya-vidyAvAcaspati bhagavAn samantabhadra batalAnA cAhate haiM ki kaba kahAM kisatarahase to yaha smayabhAra samyagdarzanakA maladoSa mAnA jA sakatA hai aura kaba kahAM kisatarahase nahIM | yaha bAta unake dvArA prayukta kartR pada karma pada karaNapada aura kriyApadake dvArA bhale prakAra jAnI jAsakatI hai| dharma tathA dharmasthakA artha kramase ratnatraya aura usake dhAraNa karanevAlA hai yaha Upara batAyA jAcukA hai| yaha bAta bhI kahI jAcukI hai ki yahA~para dharmastha zabdase mukhyatayA prayojana una varImatoMse hai jo ki rasatrayakI mUrti haiM aura samyagdarzanake tIna viSayoM meM se antima zraddhAke asAdhArakha viSaya haiN| prAcAryoM yA vidvAnoM ne batAyA hai ki tapasviyoM yA gurujanoM ke prati apanI vAcika kAyika beSTAe kisataraha vinayapUrNa-anutseka yA nirabhimAnatAko prakaTa karanevAlI hI nahIM apitu unake hRdayameM kisI bhI tarahase kaSmalatA paidA karanevAlI jo na hoM esI hI karanI cAhiye / phira unake hRdayameM kammalatA utpanna ho yA na ho| apanA hita cAhanevAlekA kartavya hai ki vaha unake prati maryAdAkA ubaMdhana karanevAlI koI bhI ceSTA; paira phailAnA leTanA, aMgaDAI lenA, lAparavAhIse baiThanA uThanA, khaDe honA, haMsI majAka karanA, tiraskArayukta vacana bolanA Adi nahIM karanI cAhiye / jisa taraha rAjA mahArAjAbhoMke samakSa svAbhAvika vinayakA bhaga nahIM kiyA jAtA usI taraha gurujanoMke prati bhI apanI prAkRtika vinayazIlatAkA atireka nahIM karanA cAhiye aura nahIM hoMne denA cAhiye / jo isa bAtako na samajhakara yA jAnakara bhI dhyAna na dekara athavA lAparavAhIse 1--upAsyA gurako nityamapramaH zivArSibhiH / tatpaGgatAryapakSAntazparA vibhoragocarAH / / 45 // nimAjamA manovRtyA sAnukRtyA gurormanaH / pravizya rANagharachavinayenAnuraMjayet / / 46 // pAyeM gurUNAM napabalAtyabhiSikA kiyAH |anissttaashc syajetsarvAH mano jAtu na dUSayet ||41 sA0 bha002 sahippaNyAMpa-niSThIvanamavaSTambhaM jambhaNaM gAvabhaMjanam / asatyabhASaNaM narma hAsya pAdaprasAraNam ||mnyaaapaanN karasphoTa kareNa karatADanam / vikAramaMgasaMskAra varjayetisannidhau // Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' AAAAMKARANAM .......candrikA TIkA chabbIsavAM zloka vaisA karatA hai to avazya hI usake zraddhA bhaktike yogya ucita vyavahArakI yaha kamI hai jisase ki samyagdarzanakI malinatA evaM atikramaNu vyakta hotA hai| koI bhI aisA vyavahAra jo uddhatatA yA asabhyatAko prakaTa karatA hai, sarva sAdhAraNa samAjameM bhI janucita hI nahIM apitu gahAM bhI mAnA jAnA hai | kamI 2 to isa tarahakA vyavahAra jisa vyakti ke sAtha kiyA gayA ho usakI pada--maryAdA-yogyatAke anusAra sAdhAraNa yA asAdhAraNa aparAdha bhI mAnA jAtA hai / taba nijIka pUjya mudrAke dhAraka vItarAga sAdhuka prati kiyA gapA praudbhatyapUrNa vyavahAra aparAdha kyoM nahIM mAnA jA sakatA ? avazya mAnA jA sakatA hai / usakA daMDa aura koI de yA na de prakRti svayaM detI hai| kArAgArake Upara rUpagarSitA vezyAne pAnakI pIka DAladI isakA prakRtine use kyA daMDa diyA yaha hamako nahIM mAluma parantu zreyosake jIvane pUrva bhava meM dhanazrIkI paryAyameM zrIsamAthi gupta munika Upara mRta kuttekA kalevara pheMkakara ajJAnapUrvaka apamAna kiyA thA usakA usako jo phala bhoganA paDA vaha paramAgamameM varNita hai| isa parase yaha samajhameM AsakatA hai ki sAmAnyatayA prauddhatyapUrNa vyavahAra kisIko bhI kamI bhI kisI ke bhI sAtha karanA zreyaskara aura ucita nahIM hai taba sampaSTi jIva marmAoM ke prati vaisA karatA hai to svabhAvataH usakA samyagdarzana malina hue vinA nahIM raha sakatA / dharmAsmAmoM rakhatrayamUrtiyoM ke sAtha vaisA karane para bahuta bar3e pApakA bhI saMgraha hotA hai| kintu isase bhI adhika samyagdarzanakI malinatA aura pApa karmakA baMdha usa samaya ho sakatA hai jabaki ukta pATha viSayoM ke smapake kAraNa vaisA kiyA jAya / yadi usakA prAzayahI garSita hojAya athavA vaisA hI ho taba to kahanA hI kyA ! kartA dravya AtmA samyagdarzanavirodhI asat vibhAva pariNAmase yukta ho aura anAtmIya aihika Nika parAdhIna vastaoMkI pacapAtapUrNa bhAvanA, avahelanA karane meM kArakha aMtaraMga asAdhAraNa kAraNakA kAma kara rahI ho tathA apamAnake lakSya sarvataMtra svataMtra, dezakAlApanchina AtmapariNatike dhAraka, parama prazAMta, vItarAga, sarvathA nirvirotha mahAn tapasvI hoM, phira unakA yadi akAraNa apamAna-tiraskAra Adi kiyA jAya to usakA paripAka kitanA mahAn mahitakara ho sakatA hai, yaha, aise hI yogI ke gale meM mRta sarpako DAlakara apamAnita karane ke phalasvarUpa saptama narakakI AyukA bandha karanevAle zrekhikaka dRSTAntase sama madhya maleprakAra samajha sakate haiN| yahAM para lokokti hI caritArtha hotI hai ki" aikakamapyanarthAya kisa patra catuSTayam / " ___Upara jaisA ki nirUpaNa kiyAgayA hai usa viSaya meM yaha bAta bhI dhyAnameM lenA pAvarapaka hai ki sampagdarzana ke smaya nAmaka doSake liye isa kArikAmeM jina cAra bAtoMkA ubekha kiyA hai unameM se kisI bhI eka athavA aneka yahA sabake rahate hue bhI kadAcita yaha bhI saMbhava hai ki sampadarzana smaya nAmaka mala upasthita na bhI ho kyoMki phalakA honA usa kriyA karane 1-phaliSyati vipAke te durantaM kaTukaM phalam / dahatyadhikamAnyasminmAnanIyavimAnanA ||bhAri 6-138 / -sakI kathA zrAdipurApa parva 6 meM hai| Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnakaraNDazrAvakAcAra ----- . : . ... bAleke uha zya para adhika nirbhara hai| yaha bAta kucha udAharaNoMke dvArA acchI taraha spaSTa ho AcArya zrIrmayake bhItara sabhI rahanevAloM para zAsana karate haiN| aisI avasthA meM unakI prasaGgAnusAra ziSyoM ko daNDa prAyazcitta bhI denA par3atA hai, kadAcit kaTu zabda bhI bolane par3ate haiM, saMpo bahiSkana bhI karanA par3atA hai| eka ranatrayamUrtika prati isa tarahakA vyavahAra karane para bhI prAcArya raMcamAtra bhI mamyagdarzanake doSa ke bhAgI nahIM huA karate / kyoM ki unakA uddezya usakA apamAna karanekA nahIM hai usakA aura sampUrNa saMghake hita kA sampAdana karanekA unakA vAbhiyA hai !ii havAmAsAdile. dvArA kisI kA hita sampAdana karate samaya ke usakI brAti kula bala buddhi mAdi ko bhI dekhate haiM, ayogya mAluma honepara dIvA nahIM dekheN| isa parase koI yaha samajhe yA kahe ki unhoMne usakA apamAna kiyA aura isI liye apane samya. gdarzana ko bhI smaya doSase malina banAliyA to yaha kathana yA samajha bhI ThIka nahIM hai| kyoMki dIkSA na denekA kAraNa apamAna karane kA abhiprAya nahIM kintu jinazAsana kI pAbAkA bhaMga na karanAmAtra hai| rAjA dIkSita hokara apane sAthI sAdhuoM ke prati kisI tarahakA apamAnarUpa vyavahAra na karake bhI kevala apane mana meM hI apane prati utkarSa aura unake prati apakarSakI yaha bhAvanA rakhatA hai ki maiM sabakA svAmI aura ye saba mere naukara the aura isIliye yadi unake prati avahelanAkA bhAvamAtra rakhatA hai to cAhe vaha pratyakSa tiraskArAdi na bhI karatA ho to bhI usakA samyagdarzana smaya se dakSita hI mAnA jaaygaa| zreNika mahAmaNDalezvara, indradvArA varNita usake samyAncake mAhAtmyakI parIkSA kelipe Aye hae ata eva eka garbhavatI zrApikAvezI aura dUsare usake liye machalI pakar3anevAle munivezI dono devoMko namaskAra kara ghara le jAkara bolA ki yadi isa vezako dhAraNa kara yaha kAma karoge to Apako daNDa diyA jAyagA / kyA isa taraha vezI muni AryikA ko ThikAne lAne liye DAMTanevAle zreNikake dAyika samparatva meM sasmayatA mAnI jAyagI 1 nhiiN| viSNukumArane Rddhisampama mahAmuni hote hue bhI saMgha aura dharmakI racAke liye thor3I derako nimastarapara utarakara paliko nyakakRta karake kyA apanA samyaktva samala panAyA ? nhiiN| cArika vArasamyamupase vibhUSita hI kiiyaa| ubilA rAnIkI nyAyocita adhikAraprApta rathayAtrAmeM apamAna karaneke hI bhamiprAyase vima upasthita karanevAlI buddhadAsI bhaaura usako avivekapUrNa mAjJA dene vAle mahArAja pRtika ko tiraskRta aura bhayAtura banAkara urSilAke rathakA bhramaNa karAnevAle bajakumAra kA samyaktva malina na hokara pramAvanAkA pAdarza vanagayA / ina udAharaNoMse mAluma ho sakatA hai ki kadAcit kisI ke prati koI kiyA yadi apamAna Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - rs- candrikA TIkA ti paloka janaka pratIta bhI hotI ho to bhI gadi kartAkA hetu paisA nahIM hai-abhiprAya samIcIna hai to vaha kriyA doSAthAyaka nahIM haiM / isI taraha jo abhimAnakai viSaya basAye gaye haiM unakA yadi durupayoga na karake sadupayoga kiyA jAtA hai to usase bhI samyaktva kI vizuddhimeM bAdhA nahIM paatii| isake viruddha yadi abhiprAya malina hai aura kriyA apamAna karanevAlI na bhI ho tobhI samyaktva meM malinatA pAye vinA nahIM raha sakatI aura na pApa karmokA bandha hI hue vinA raha sakatA hai| aisA bhI dekhA jAtA hai ki eka hI kriyA bhinna 2 vyAktiyoM ke liye bhima 2 prakArakA hI phala pradAna kiyA karatI hai| kalpanA kIjiye ki eka vidvAnakI asAdhAraNa racanAko par3ha kara athavA zAstrArtha meM vijaya kI bAta sunakara yA gaMbhIra tAstika talasparzI vivecanAko sunakara jaba anekAneka vyakti usakI prazaMsA karate hue pAye jAte haiM taba do vyakti aise bhI haiM jo mauna dhAraNa karalete haiM, na nindA hI karate haiM aura na prazaMsA hii| ina domeM se eka to hai usakA hitaiSI guru aura dUsarA hai svabhAvataH IrSyAlu matsarI akAraNa dveSI durjana / mauna dhAraNa karane meM donoMke hI abhiprAya bhinna 2 haiM / guru isaliye prazaMsA nahIM karatA ki mere dvArA kI gaI prazaMsA ko pAkara yaha kahIM utsekameM pAkara apanI umati karanese vaMcita na rahajAya / durjana isaliye prazaMsA nahIM karatA ki usako dUsare ke guNoMkA utkarSa aura yaza saca nahIM hai| aisI avasthA meM mauna dhAraNa karanekI kriyA donoM kI samAna hote hue bhI phala samAna nahI huA karatA, na hohI sakatA hai / guru zubhAzaMsI hone se puNya phala kA moktA hotA hai aura durjana azubhAzaMsI hone ke kAraNa pApayanva aura aniSTa phalakA hI moktA ho sakatA hai| logoMke hRdayameM anAdikAlase vyApta athavA gRhIta prajJAnAndhakArako dUra karake sarmakA prakAza karanekI balavatI bhAvanAse prerita aneka prAcArya athavA vidvAna bhI kadAcit prasaGgA nusAra svayaM apane hI mukhase apane hI jJAna vijJAna Adi kI isa tarahase prazaMsA karate hue sune dekhe yA pAye jAte haiM jisase ki dUsare meM nagaepatA kA bhAva abhivyakta hue vinA nahIM rhtaa| jaisA ki vizruta sUktiyoM ke anusAra zrI bhaTTAkalaMka devane sAhasatugaMkI sabhAmeM jAkara kahA thA / kintu isa saraha ke kathanakA yaha Azaya kabhI nahIM ho sakatA aura na hai hI ki unhoMne isataraha AtmaprazaMsA karake yA jJAnake garvako prakaTa karake apanA samyagdarzana malina karaliyA gate'pi cice prasabhaM subhASitarna sAdhukAraM vayasi prayacchati / kRziSyamutsekabhiyAvajAnatI guroH parvadhApati durjanaH saH // 2-rAjam mAhasatuga santa bahavaH zvetAtapatrA nRpAH, kintu tyassazoraNevijayinasyAgojatA durlabhAH tatsanti yudhAna santi kavayo vAgIzvarA vAgmino, nAnAzAstravicAracAturadhiyaH kAle kalau madvidhAH / / pamam sAgvividalanapaTustvaM yathAtra pramiddhastadvatApAso'hamasyA bhumi nikhilamadotpATane prishtaanaam| bho pedeSo'hamele taka sadasi sadA santi santo mahato, pAtum yasyAsti zaktiH sa patu viditAropazAsto mAditvAt // Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 235 kaVra thA jaba ki vAstavika satya yaha hai ki unhoMne vaisA karake na kevala puNyabaMdha aura pApacaya hI kiyA thA pratyuta isase mokSamAgameM gamana karate hue unhoMne samyagdarzana ko prabhAvanA se pUrNa aura udyotita karake apane ko mokSa ke adhika nikaTa pahuMcA diyA thA ? | isataraha vicAra karanepara mAlUma hogA ki samyagdarzana kA jo samaya nAmakA doSa batAyA gayA hai vaha kevala kriyAko dekhakara hI nahIM mAnA jA sktaa| vaha sAvana sAmagrI prasaGga paristhiti ke sivAya uddezya para kahIM adhika nirbhara hai| kyoMki dekhA jAtA hai ki kabhI to kriyA hote hue bhI dopa nahIM lagatA, kabhI kriyA na hone para bhI doSa lagajAtA hai, kadAcida do vyaktiyoMkI kriyA samAna honepara bhI ekako doSa lagatA hai dUsareko nahIM lagatA / kabhI aisA bhI ho sakatA hai ki usase eka ko to atyanta prazpa doSa lage aura dUsare ko atyanta adhik| yaha bhI ho sakatA hai ki usI kriyAse dopa lagayeke badale guNa meM ulTe vRddhi hojAya / ata eva vastutaH doSakA nizcaya evaM nirNaya karane meM anekAnta rUpa vastutazca syAdvAdasiddhAnta aura usake prayoktA gurujana hI sarabara ho sakate haiN| kyoMki apekSAko choDakara koI bhI vAkya samIcIna arthakA pratipAdaka nahIM mAnA jA sakatA | syAt padake dvArA abhivyakta kI jAne vAlI apekSA bAke uddezya meM chipI rahatI hai| "nirapecA nayA midhyA, sApekSA vastu se kRt" ke kahanevAle granthakartAkA yaha vAkya bhI sApecahI ghaTita karanA cAhiye / yaha bhI dhyAname rakhanA ucita hogA ki prakRta kArikA meM kartR padake sthAnapara bhAyA huA garvitAzaya zabda uddezya yA abhiprAya ko nahIM batAtA / to mukhyatayA kartAkI vizeSatAko sUcita karatA hai / kyoMki kartA jIvAtmAkA prAzaya - citpariNAma yadi anantAnuvandhI mAnarUpa hai to vahAM para samyagdarzanameM mala utpanna hone kI bAta yA vicArakA avakAza hI kahAM rahatA hai| bAha to samyaktva sadbhAvameM hI upasthita ho sakatI haiN| jo midhyAdRSTi hai vaha to kisI bhI avasthA meM kyoM na ho aura kaisI bhI kriyA kyoM na kare bhale hI prazAnta vyavahAra ke sAtha ghora tapazcaratha hI kyoM na karatA ho usako samala samyagdRSTi nahIM kahA jA sktaa| vaha to vastutaH midhyAdRSTi hai| yahAM to pranthakAra jisa Atmadharmako dRSTimeM rakhakara vicAra kara rahe haiM usake sadbhAvameM hI usakI malinatA AdikA vizvAra yuktiyukta athavA saMgata mAnA jA sakatA hai / ata eva sampa 1- vyakaladeva ke samAna unase pahale aura pIche aura bhI aneka mahAna AcArya evaM vidvAna hue haiM / jinhoMne dharma ke pracAra aura prabhAvanAke liye aisA hI kiyA hai jaise ki bhagavAn kundakunda vidyAnanda, nemi deva (somadeva ke guru bhaTTAraka kusura canda, istimana, dhanaMjaya Adi svayaM pranthakartA bha0 samantabhadra kI mI e viSayameM bahuta baDhI prakhyAti hai! 2 - paramAgamasya bIjaM niSiddhajAtyandhasindhuravidhAnam / sakalanabavila feerat virodhanet namAmyanekAntam // 2 // puru0 / iti vividhamaMgamahane sudustare mArgamUDa eNTInAM / guruyo bhavanti zaraNam prabuddhayacakasaMbhArAH ||18|| puruSA / "syAdvAda kevalajJAne vastutattvaprakAzane " Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 ndrakA TIkA satAIsa zloka dRSTi honeke kAraNa jo anantAnubandhI mAnake udaya se rahita hai usake hI samaya nAmakA doSa mAnA jA sakatA hai vaha yadi saMbhava ho sakatA hai to zeSa tIna prakArake mAnameM se kisIke bhI udayakI avasthA meM hI saMbhava ho sakatA hai / ata eva usa doSako tIna bhAgoM meM vibhakta kiyA jA sakatA hai- usama madhyama jaghanya / jisake ki svAmI kramase asaMyata samyagdRSTi, dezavatI aura sakala saMyamI ho sakate vA mAne jA sakate haiN| jinakA apamAna kiyA jAtA hai ve bhI dharmastha honeke kAraNa inhIM nIma doMte yuza ho sakate hai / tathA samaya ke viSaya mATha hai| isaliye forest apekSA sAmAnyatayA smaya ATha prakArakA hosakatA hai| phalataH tInoM kA hI parasparameM guNA karanepara samaya nAmake doSa ke mUlameM 72 bheda saMbhava haiN| " ina bhedoMko dhyAna meM lenese doSa kI ucAvacatA tathA usake phalakI taratamatA yA vizeSatA jAnI jA sakatI hai aura yathAsthAna apane 2 samyagdarzana kI vizuddhiko sthira rakhane kI Avazya katA bhI samajhameM AsakatI hai| isataraha smaya nAmakA samyagdarzana kA mala kisara ke tathA kitane prakArase saMbhava hai yaha bAta isa kArikAke dvArA batAkara aba ApAlaMkArake dvArA samaya ke viSaya aura dharmameM antara dikhAkara yaha spaSTa kara denA cAhate haiM ki isa tarahase dharmakI kI gaI avahelanA heya athavA doSakA nidAna kyoM hai ?-- yadi pApanirodho'nyasampadA kiM prayojanam / thatha pApA vo'styanya sampadA kiM prayojanam // 27 // artha - yAda pApakA nirodha ho cukA haiM to anyasampattise kyA prayojana hai| aura yadi pApakA Ama ho rahA hai to anya sampattise kyA prayojana hai ? prayojana - Upara jo kathana kiyA gayA hai vaha Agamase siddha viSaya hai| phira bhI yadi usakI siddhike liye usI Agamake AdhAra para upapatti bhI upasthita karadI jAya to upayuka yaha kathana aura bhI adhika sudRDha ho jA sakatA hai| yahI kAraNa hai ki isa kArikAke dvArA pUrvokta kathana anyanta dRDha hojAtA hai| anyathA isataraha kA prazna khaDA rahasakatA hai ki "aisA kyoM ? " arthAt yadyapi yaha kathana satya hai ki jJAna pUjA kula jAti Adi viSayaka madake dvArA afemAkI avahelanA kiye jAnepara apanA hI dharma naSTa yA malina hojAtA hai parantu isako koI aisI upapati nahIM hai ki jisake dvArA isa kathana ko atyanta dRDhatA ke sAtha svIkAra kiyA jA ske| isa saMbhAvanAko dRSTi meM rakhakara pUrvokta kathanakA dRDhIkaraNa hI isa kArikAkA prayojana hai| zabdoMkA sAmAnya vizeSArtha yadi -- yaha paJcAntarako upasthita karanevAlA avyayapada haiN| kisI bhI viSaya ke spaSTIkaraNa ke samaya anukUla pratikUla do paca upasthita karake donoM ke hI guNa doSa Adi kA jaba ullekha karanA ho to isa zabdakA prayoga huA karatA hai| jaise ki kRSNa mahArAja yadi hamAre (pAdapoM Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnakarasavazrAvakAcAra ke pakSameM haiM to hamako unakI mamamta sainAmAdhana sAmagrI kI AvazyakatA nahIM hai / aura yadi ve hamAre pakSa meM nahIM haiM to unakI umasampUrNa senA Adi ke milajAnepara bhI koI lAbha nahIM hai| isataraha vibhinna pakSoMkI upasthitike samaya isa adhyayapadakA prayoga huA karatA hai| pApanirodhaH-jo AtmAko surakSita rakhatA hai, use apane kalyANakI tarapha nahIM jAne detA usako kahate haiM pApa / arthAt mamasta mAtradya kriyAeM aura unake dvArA saMcita honevAle asadvedha azubhAyu azubhanAma azubhagotra aura sampUrNa ghAti karma catuSTayarUpa pudgala dravya tathA mithyAtva mAdi ke udayase yukta jIva, ye saba pApa hai| nirodhakA artha rokanA hai| matalaba yaha ki jisase pApa ruke athavA usakA rukanA, yA jisake vaha rukagayA hai ve sabhI pApanirodha zabdase liye jA sakate haiN| jainAgamameM isake liye saMvara zabdakA prayoga huA karatA hai| anyasampadA kiM prayojanam ? yaha kAku vAkya hai| jisase Azaya yaha nikalatA hai ki anya sampattise koI prayojana nahIM / atha--padyapi isa zabdake aneka artha hote haiM-yathA maMgala prazna prArambha vikalpa ityaadi| kiMtu yahA~para isa zabdakA prayoga 'yadi' ke sthAnapara arthAt pacAntara arthako sUcita karaneke liye pApAzravaH-pApakA artha kAra batAyA jA cuda : ApalA bhAryA bAga svAdigaNakI gatyarthaka va dhAtuse yaha zabda niSpanna huA hai| matalaba yaha hai ki pApa karmokA AnA yA jinake dvArA pApa karma pAte haiM ve sabhI bhAva pApAsava zabdase kahe jAte haiM / Upara "pApanirodha" zabdakA prayoga jisa artha meM kiyA gayA hai| yaha zabda usase ThIka viparIta arthakA bodha karAneke liye prayukta huA hai| kyoMki granthakartAkI dRSTi meM eka mahAna siddhAMta hai jisako ki ve prakRta viSayameM upapattiko batAte hue vyakta kara denA cAhate haiN| sAtvika dRSTi se athavA jainAgamake anusAra samasta vastu sthiti sapratipakSa vyavasthApara nirbhara hai| tadanusAra do tasa haiM eka jIva dUsarA ajIba,2 ye donoMmeM atyanta virodha rahate hue bhI bahuta bar3A sambandha bhI hai| ve eka dUsareke pariNamanameM nimitta huA karate haiN| ataeva donoM hI kI zuddha aura azuddha avasthAeM bhI pAI jAtI haiM | jIva dravya jitane haiM ve sabhI anAdi kAlase ajIva pudgalake viziSTa saMyogakai kAraNa azuddha haiM / jaba unameM se jo jIva apane hI prayAse usa azuddhise aura usake kAraNoM se sarvathA mukta hojAte haiM taba ve hI zuddha siddha paramAtmA ko jAte haiM / ajIva tattva pAMca hai| jinameM dharma adharma aura AkAza to jIva pudgalakI kramase gati 1-prAyaH sarvatra Asava zabdahI dekhanemeM khAtA hai| kiMtu prabhAcandrIya TIkA Azva zabda bhI kahIM kahIM AyA hai| sva. paM. gaurIlAlajIne apanI niruktimeM bhI Azrava hI likhA hai| 2-ajIva dRSya pAMca haiM; puSgala dharma adharma AkAza aura kAla kiMtu prakRtameM pudgala vizeSase hI abhiprAya hai| Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA TIkA sattAIsavAM zloka 249 sthiti aura sthAnadAna meM avalambana hai, kAla dravya kramavartitAkA kAraNa hai| ye cAroM hI amUrta haiM aura apane 2 kAryameM vAhya udAsIna nimita mAtra haiM / pudgala dravya mUrta hai vaha svayaM bhI paraspara ke saMyogase azuddha hotA hai aura anAdi kAlase saMsArI jIvako bhI apane saMyoga dvArA azuddha banAtA ArahA hai aura banAtA rahatA hai asara ina donoMke nimitta se pAMca tatva aura banate haiM / va baMdha saMvara nirjarA aura mokSa | jaba taka jIvako pudgalase bhima apane vAstavika svarUpa zakti aura vaibhavakA paricaya yA mAna Adi nahIM hotA vahAMtaka pudmala kAryakI pradhAnatA rahA karatI haiM aura vaha jIvako zrasva evaM baMdhake prapaMcameM hI phasAkara rakhatA hai| kiMtu jaba jIvako apanI una cIjoMke sAtha 2 adhika vIryatAkA bhI anubhava hojAtA hai tabhI usakA apane kartatavya yA sAdhyake viSayameM dRSTikoNa palaTa jAtA hai aura apane usa sAbhyako siddha karaneke liye mArga bhI parAdhInatAse chUTakara svAdhInatAkI tarapha pariNata hojAtA hai yahIMse saMvara nirjarA aura moca tacca banate haiN| phalataH jahAMtaka pudgalakI pradhAnatA hai vahatika usIke saMyogakI mukhyatA hai aura jaba usakI taraphase dRSTike haTajAnepara jIvakI apanI tarapha dRSTi rUpa hojAtI hai sabhIse saMvara nirjarA aura mokSake rUpameM pudgala ke viyogakI pradhAnatA hojAtI hai phalataH Asrava aura kaMdha saMsAra ke svarUpa haiM tathA rsavara nirjarA aura protastra siddhAvasthAke hetu pratIka evaM pUrvarUpa haiN| ataeva donoMkA svarUpa svAmitva sAdhana aura phala bhI paraspara meM viruddha tathA mitra 2 hI haiM / samyagdarzanAdi jinakA ki dharma rUpase granthakArane yahAM varNana kiyA hai unakA jIvAtmAse sambandha haiM ne to jIvoMke guNa dharma yA svabhAva haiM / aura saMvara Adike hetumadbhAva hai aura jo samaya ke viSaya ke rUpa meM ATha vastueM banAI gaI haiM jahAMtaka smayake viSaya haiM vahAM taka unakA punala se saMbandha hai| ve baMdha aura Asrava tatvake hetumadbhAva hai / ataeva donoMse virodha hai / yaha virodha lakSmI aura sarasvatI sApattyabhAvake samAna haiN| sAtha hI jaba lakSmI sarasvatIkI mahattA kI prApta nahIM kara sakatI / paha jAtIya-svAbhAvika guNakata antara rahate hue bhI lakSmI yadi sarasvatIkA apamAna kare to vaha sihinI putroM ke samakSa pugAlaputrakI garvoktikaM sakSama hI kahI jA sakatI hai| asti kriyApadakA artha prasiddha hai| aura "anyasampadA kiM prayojanam" kA sAmAnyArtha Uparake hI samAna hai| 1---samdhArtha sUtrake abhyAya 1- meM Asava, pameM baMdha meM maMjara - nirbharA aura 10 meM mokSakA paryAna kiyA gayA hai / -sakI kathA hitopadezameM AI hai| jisameM siMhinIne apane rakSita zRgAla putra ekAntameM kahA hai kisuro'si kRtavidyati darzanIyo'si putrk| yasmin kule tvamutpanno gajastatra pramyate / *! Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra ratnakaraNDa zrAvakAcAra yahAM para granthakArane lATAnuprAsa nAmaka zabdAlaMkAra aura AkSepa nAmaka arthAlaMkArako kAmameM liyA hai / ataeva do pada samAna haiM-dUsare tathA cauthe caraNa kI pada yA zabda racanA eka sarIkhI hai kintu artha pratiSedhakA hai / aura vaha bhI kAkUktike dvArA adhika spaSTa kara diyA gayA hai ! -- tAtparya yaha ki jahAM para samAna akSaroM yA padoM kI punarAvRti pAI jAya vahAM anuprAsa nAmakA zabdAlaGkAra mAnA jAtA haiN| isake do bheda haiM- eka chekAnuprAsa, dUsarA lATAnuprAsa / jahAM akSaroMkI sadRzatA ho usako cekAnuprAsa aura jahAM sadRza pada kI punarAvRddhi ho vahAM lATAnuprAsa hotA hai | yahAM para "anyasampadA kiM prayojanam" isa padako dUsare aura cauthe vara meM pAI jAtI hai isaliye lATAnuprAsa hai| "cyAkSepa" yaha arthAlaMkArakA eka bheda hai| jahAM para ukti yA pratIti pratideva ko batAtI ho vaha yaha alaMkAra mAnA jAtA hai| yahAM para pUrvArdha aura uttarArdha donoM hI vAkyoMke dvArA pratiSedha artha vyakta hotA hai ata eva AkSepa alaMkAra haiN| yadyapi zrAdyakavikA yaha vAkya Upara likhe anusAra zabdAlaMkAra aura arthAlaGkAra donoM se hI alaMkRta hai parantu isake dvArA jisa gaMbhIra athakA yahAM pratipAdana kiyA gayA hai vaha atyanta mahAn haiN| kahanA yaha hai ki sampatti do prakArakI hai - eka AdhyAtmika dUsarI bhautika donoM meM se jo bhI apane guNoM aura pariNAmoM ke dvArA apanI mahattAko prakAzita kara detA hai usake sAmane dUsarI kI tucchatA heyatA yA anupAdeyatA svayaM hI siddha hojAtI hai| atre aura Horromaka sampattiyoM meM cAra cAtakA spaSTa svAdhInatA - sAvikatA aura niravadhikatA, 3- zrazuddhatA aura zreyovIjatA / antara hai / 1 - parAdhInatA aura zuddhatA, 4- pApavIjatA aura bhautika sampatti inameM se pahale 2 vizeSaNoMse aura AdhyAtmika sampatti antima cAroM vizepaNAsa yukta hai| dharma yaha AdhyAtmika sampatti hai ataeva vaha apane udayake sAtha hI ina cAroM hI vizeSatAoM aura inake sivAya anya bhI aneka aisI vizeSatAoMko janma detI haiM jinake ki mAmane ghaDI se bar3I bhI bhautika sampati aprayojanIbhUta siddha ho jAtI hai| isI abhiprAyako vyakta karane ke liye AcAryane donoM hI ke liye eka 2 vizeSaNa de diyA hai| AdhyAtmika saMpatti kI vizeSatA batAneke liye "pApanirodha" aura bhautika sampatti kI tucchatA batAneke liye "pApAaa" zabdakA prayoga kara diyA hai| 1 tulyazrutyakSarAvRttiranuprAsaH sphuradguNaH / ataspadaH syAkakAnAM lATAnAM tatpadazca saH // vAgbhaTa, 4-17 / / anuprAsaH sa bAddhavyo dvidhA lATAdibhedataH / lATAnAM tapaH proktakAnAM sopyatadvadaH // alN-3-5|| 2-3-kAnuprAsA yathA-phalAbanamrAtravilambijambU jambIra nAraMgalavaMgapUgam / sarvatra yatra pratipaca pAnyAH pAtheyabhyAraM pathi nohanti || sAyAnuprAso yathA tvaM priyA vecakorAzi svargalokasukhena kim svaM mizrA pi na svAnme svargalokasusena kim // Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yandrikA TokA sattAIsa zloka 245 ramatrayarUpa samyagdarzanAdika tInoM hI jIvAtmA ke dharma hone ke kAraNa svAdhIna haiM kAlAnavaccha haiM, pavitra nirmala aura svayaM kanyANarUpa haiM tathA dUsare asAdhAraNa kalyANoM ke liye bIjarUpa haiN| jabaki smaya viSayarUpase parigaNita AThoM hI viSaya cAroM hI prakAroM meM pulanimicaka papIlika hone ke kAraNa virUddhasvabhAva haiM / yathAkrama karmoM kI prakRti sthiti anubhAga aura pradezoM ke prAzrita haiN| pahale tIna viSayoM meM jo mahAn antara hai vaha to spaSTa hI haiM / antima viSayaka antarako yahAM thoDA spaSTa kara denA ucita aura Avazyaka mAluma hotA hai ant for AThoM hI sAmagrI samyagdRSTI aura midhyAdRSTi - zrAtmadharma se yukta aura rahita arthAt jisake pApakA niroSa horahA hai aura jisake pApakA Asrava ho rahA hai donoM hI prakArake jIvoMko sAmAnyatayA apane 2 pApakarmIke kSayopazama yA puNyakarmo ke udayake anusAra prApta huA karatI hai| phira bhI donoM ke usa vaibhavameM jo mahatvapUrNa asAdhAraNa antara hai vaha dhyAna dene yogya hai| jJAna- isake pAMca bhedoMmeM se dezAvasei Upara ke paramAvadhi sarvAvadhi mana:paryaya aura kAlajJAna to midhyAdRSTi ko prApta hote hI nahIM, zrutajJAnameM bhI abhitra dazapUrtitva se Uparake caturdaza pUrvasva aura kevala prApta nahIM hote / matijJAna ke medoMmeM bhI bahuta se buddhi Rddhike bheda aise haiM jo samyagdRSTi ko hI prApta hote haiN| isake sivAya zuddha nija AtmasvabhAvakI anubhUti bhI samayagdarzanase hI fearnva rakhatI hai| tathA kisI bhI jJAnakI viSayAvyabhicAritA jo aura jaisI samyagdRSTi ke hotI hai vaisI anyakI nahIM | pUjA -- samyaktvasahita jIva maraNakarake jisa kisI bhI gavimeM jAtA hai usImeM utkaTa avasthA ko hI prApta kiyA karatA hai| yaha niyama midhyAdRSTi ke liye nahIM haiN| kula Adi ke viSayameM bhI yahI bAta hai| jaisA ki Age calakara svayaM granthakAra kaheMge ki samyagdRSTi jIva duSkula meM janma dhAraNa nahIM kiyA karatA usI prakAra vaha lokaga mAtRpakSa meM bhI utpanna nahIM huA karatA / cakAkI kevala do bhujAoM meM paTkhaNDa meM rahanevAle sampUrNa manuSyoMki saMyukta balase adhika bala rahA karatA hai| zakrameM samasta jambUdvIpako bhI palaTa denekI zakti rahA karatI hai| tIrthaMkaroMkA gRhastha evaM dmastha avasthAmeM bhI jo cala rahA karatA hai usakA prabhASA to kisIkI tulanA karake yA upamA dekara nahIM batAyA jA sakatA; ataeva usako atulya hI kahA haiN| vaha bhI midhyAdRSTiko phira cAhe vaha kitanA bhI ghora tapazcaraNa karake puNyArjana kyoM na kare ghAsa nahIM huA karatA / bala RddhikI to bAta hI kyA hai 1 64 RddhiyoMke liye bhI yahI bAta hai tathA samyaktva ke vinA jaba vAstavame - anupacArita dharmadhyAna bhI nahIM ho sakatA taba zukla dhyAna rUpa tarazcaraNa to hohI kisataraha sakatA hai| kAmadevoMkA zarIra bhIM samyaktva sahacArI pupake dvArA hIM prApta huA karatI hai| devoMke zarIrameM bhI yaha eka vizeSatA pAI jAtI hai ki antima samaya meM anyadevoke samAna vaha mlAna nahIM huA karatA / Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnakarAvakAcAra isake viruddha mithyAraSTiko yadi kadAcit niratizaya puNyake balapara yahI vibhUniyAM prApta hotI bhI hai to ve kinanI hIna hotI haiM yaha pAta Uparake kathanase hI' mAluma ho jA sakatI hai| kyoMki Upara cAra prakArakA jo karma nimittaka antara batAyA hai usase usakI heyatA svayaM hI prakaTa hojAtI hai phira ye saba vaibhava bhI tatvataH laukika hI to haiM ataeva cAhe samyagdRSTiko prAptahoM cAhe mithyASTiko, karmAdhIna hone ke kAraNa karma prakRti ke anurUpa hI prApta ho sakate haiN| na ki AtmasvabhAvake anusAra / tathA kozI sthiti taka hI inakA astittra sImita hai Age nahIM / usI prakAra inakI haratA yA durbalatA karmoM ke anubhAga para nirbhara hai na ki jIvaka svata:ka bala para | phira sabase bar3I vAta yaha hai ki ina kaoNMke pradezoMke astitvakI saMtAna tabataka samApta nahIM hotI. jaba taka ki sabakoMka mUlabhUta pApa kama mithyAtvakA nirodha nahIM ho jAtA / ekacAra mI yadi mithyAtvakA nirova hojAya to phira usa jIvakA saMsAra sAvadhika hojAnese eka antarmuhartase lekara artha pudgala parivartana kAlake bhItara samApta hokara hI rahatA hai| ___ samyagdarzana prakaTa hone ke pUrva bhavya abhavya donoM ke hI pAI jAnevAlI cAra labdhiyoM se pahalI bayopazama aura dUsarI vizuddha labdhike pariNAmasvarUpa jo pApa karmIkA hAsa aura puNya karnAmeM uskarSa huA karatA hai vaha vaibhava bhI jaba itanA asAmAnya hai ki sAdhAraNa niratizaya mithyAriyoM ko prApta nahIM hosakatA taba samyaktva ke hIjAnepara-pApaziromaNi mithyAtvakA sarvathA nirodha hote hI jo 41 pApa karmoM ke viccheda-saMvarake sAtha 2 prathama nirjarA sthAnakA lAbha hotA hai usa sampati kI tI mAMsArika kima vibhUnise tulanA kI jAsakatI hai ? kisI se bhI nahIM ataeva jo vyakti apana Rthita sAMsArika bAdha vaibhavake abhimAnavaza isa mahAna sampanikI tarapha durlakSyakara dharmAtmAoMke rUpa meM dharmakI ahalanA karatA hai vaha apanI hI hAni karatA hai-apaneko hI nIce girA letA hai| mithyAtvakA nirodha hAjAnepara saMsArakA aisA koI bhI pada yA mava nahIM hai jo usako prAza navIsakatA ho / aura jabataka usakA udaya horahA hai tabataka koI aisA duHkharUpa sthAna nahIM hai jo usako prApta na hAsakatA ho / yaha duHkhamapI saMsAra jo ki paMca parivatenarUpa hai usakA svAmI pApAmavase yukta sidhyAiSTi hI hai| isakA nirodha hojAne para samyADaSTi jIvakI pAMcoM pariva dhoM meM se sabase pahale evaM sabase choTe eka pudagala parivartanakA bhI artha bhAgase adhika nahIM bhoganA pddtaa| jabaki mithyAtvakA nirISa na hone para-pApAstravase yukta jIva vyavahAra rAzimeM mI hI hamAra sAgarase adhika raha nahIM sakatA, isake bAda usako niyamase nigoda rAzimeM jAnA jI par3atA hai| bhavyAbhavyaka sAmAnyarUpase pAI jAnevAlI prAyogyalabdhika prakaraNameM jo 34 banyApasaraNa batAye gaye haiM unameM manuSyaka pAI jAnevAlI baMdhayogya 117 karma prakRtiyoM meM meM kaMbala 71 hIkA baMdha hotA hai, zeSa 46 prakRtiyoM kI vyuniti-baMdhApasarava ho jAtA Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cadrikA TIkA aTThAIsavA~ bhoka hai| kintu mithyAtvakI myuchitti nahIM hotI / yahI kAraNa hai ki itanA hojAne para bhI yaha saMsAra---paMca parivartanake adhikArase mukta nahIM huA krtaa| isa saba kathanase yaha bAta dhyAnameM A sakatI hai ki yadi pApa-mithyAtyakA niroSa hojAtA hai saMbha tI saMsArakA base baDA mahAnse mahAn aura uttamase uttama aisA koI vaibhava nahIM hai jo prApta na ho sakatA ho| usakI to ve saba svayaM hI binA kisI icchA yA prayatna kehI prApta ho jAyA karane haiN| kyoMki samyagdRSTi jIpa ni: kAdha hone ke kAraNa sAMsArika makkI icchAse puNyApArjana karane ke liye tapazcaraNAdimeM prayatna nahIM kiyA karatA vaha to bhAsiddhikara kAraNa saMpara mArgAcyavana aura nirjarAko siddha karane ke liye tapameM pravatta huzA karatA hai| hAM, usako pariNAmoMko vizuddhivizeSatAkai kAraNa svayaM hI puNya vizeSakA arjana hotA hai aura usake asAdhAraNa phalakA lAbha bhI huA karatA hai| jabaki pApAva vAle mithyASTi jIpako vaha vizuddhi na rahane ke kAraNa vaha puNya aura usakA vaha phala bhI prApta nahIM huA karatAra ataeva spaSTa hai ki pApanirodhI jIva jahAM apanI antaraMga vibhUti se svayaM mahAna hai aura svayaM prApta honevAlI bAdha vibhUtiyoM kI niHkAMkSa honeke kArana use AvazyakatA nahIM hai vahAM pApAsathI jIva antaraMgameM daridra hai aura kadAcit pApodayakI mandanA kA puNyodayake kAraNa usako ukta bAgha vaibhava jisake liye yaha lAlAyita hai prApta ho bhI gayA 1 so bhI yA nagaNya hai----ukta cAra kAraNoMse usake usa vaibhavakA koI mUnya nahIM hai| samyagdRSTiko cAhiye vaha isa siddhAntako dRSTima le aura ATha viSayoMke zrAzrayase honevAle mmayoM dvArA apane samyagdarzanako malina na hone de| isataraha smayakA lakSaNa, aura yaha kaba kahAM kisa prakAra samyagdarzana kA doSAdhAyaka nimita banajAtA hai isake samajhane evaM nirNaya karanekI paddhati, tathA usake viSaya meM saiddhAntika mahatvapUrNa rahasyako batAkara AcArya mahArAja kucha aitihAsika ghaTanAoMko dRSTi meM rakhakara dRSTAntabhiMta sAlaMkAra mASAmeM samyagdarzanakI mahattA evaM saMrakSaNIyatAkA samarthana karate hue uparyukta kArikA kathita viSayakA hI spaSTIkaraNa karate haiN| --- samyagdarzanasampannamapi mAtagadehajam / devA devaM vidurbhasmagUDhAMgArAntarojasam // 28 // athaM--mAtaMga-cANDAlaka zarIrase utpanna vyaktiko bhI yadi vaha sampadarzanasa sampana hai to deva-arihaMta deva yA gaNadhara deva jisakA abhyantara bhoja bhasmase ligA humA hai aise aMgArake samAma deva mAnate haiN| 1 -isa viSayameM adhika jAnane ke liye dekho labdhiptArake prArambhakI gAthA 2011 se 16 taka bhaura usakI TIkA ! 2--"mArgAcyavananirjarA pariyodavyAH parISahAH / " ta0 suu05-6|3-purnnaaNk ko kamI saMsAroga Ihido hodi / dUre tassa visohI visohimUlANi puraNANi / Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - -- .. . ..... ... .. . .--. - - -. -- - .. AMAN ralakararAvakAcAra prayojana-kramakai anusAra zraddhAna kriyAke tIsare vizeSaNa asmayakA dhyAkhyAna karanA Avazya. ka hai| asmayakA spaSTa sIdhA artha smayakA niSedha hai| ataeva smayake sambandhameM pratyeka dRSTise usake pAthAlyapara prakAza DAlanA AcAryako abhipreta hai / isa viSayameM cAroM hI anayogoMke hRdayako sAmane rakhakara bhagavAn samantabhadra pAThakoM ke samakSa smaya kI vyAkhyA kara rahe haiN| mAluma hotA hai ki yaha grantha caraNAnuyogakA hai ata eva smayakA jo sabase pahale lavaNa kiyA gayA hai vaha usI rASTise hai| kyoMki cAritra vyavahAra pradhAna hai| aura smaya-mAnakaSAya-bAIkArika mAva jina ATha viSayoM ke nimita yA Azrayase pravRtta hotA hai una sabake viSaya sambandha ko lekara hI smayakA lakSaNa kiyA gayA hai / isake bAda yaha kaba kahAM kisa sarahase doSa mAnA jA sakatA hai yA nahIM mAnA jA sakatA, isa bAtako spaSTa karanaliye dUsarI kArikA dravyA. nuroga athavA syAdvAdagamita bhanekAnta siddhAntake AdhArapara kA pada Adi cAra padoMkA ullekha karake batAyA hai ki kauna kinakA kisa tarahase kisa tarahakA vyavahAra kare to vaha mampagdarzana kA smaya doSa mAnA jA sakatA hai| isake amanara sidvAnta-karaNAnuyoga-Agamaka AdhAra para samayase dUpita aura nirdopa samyagdarzanakA phala batA kara puNyodayase grAma sampacikI heyatA sathA AdhyAtmika guNa sampacikI mahattAko spaTa karadiyA hai| prada kramAnusAra smayake karane na karanekA phala prathamAnuyoga ke AdhAra para zAnta upasthita karake batA denA bhI Avazyaka hai| jisa taraha koI bhI tArkika vidvAn pratibhAvAkya ke dvArA pakSa aura sAdhyakA ullekha karake hetu kA prayoga karatA hai aura anvayakhyAti athavA vyatireka vyAptike anusAra anvaya dRSTAnta athavA vyatireka dRSTAnta upasthita karake sAdhyasiddhikA samarthana karatA hai usI prakAra prakRtameM samajhanA caahiye| Upara tInoM hI maiddhAntika evaM vyAvahArika viSayoM ke AdhArapara jo kucha kahAgayA hai usI ke viSayameM satyabhRta aitihAsika ghaTanAkA smaraNa dilAkara isa kArikAke dvArA yaha batA denA bhI Avazyaka samajhA hai ki dharmAtmAko aihika sampattike Azraya se avagaNanA karanekA pratyakSa phala kyA hotA hai evaM tatvataH usa dharmAtmAkI mahathA kitanI ucca koTikI evaM AdaraNIya hai| kyoMki kisI bhI ghaTanAko dekhakara tAtvika evaM saiddhAntika satyatAko pratIti saralavA aura sundaratAke sAtha ho sakatI hai| ataeva isa kArikAkA nirmANa prayojanIbhUta hai| ___ yadyapi prathamAnuyogake viSaya-dRSTAntakA sambandha isa kArikAmeM hI nahIM bhAgekI kArikAmeM bhI pAyA jAtA hai| phira bhI donoM meM bahuta bar3A antara hai| yahA~ to antaraMga sampati kI mahimAko pradhAnanyA ratAyA gayA hai| aura AgekI kArikAmeM iSTAniSTa yA anukUla pratikUla pavirma prASika phalameM o antara hai vaha sTAnta dvArA dikhAyA gayA hai| ___yaha bAta bhI yahAM dhyAnameM rahanI pAhiye ki bhAcAryoMkI isa dRSTAntabhita uttikA prayo* ana smarake viSayabhva pUjyatA samAtila lInatA mAdikA vaiyadhye dikhAnA athavA unakI Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrikA TIkA aThAIsavAM zloka 240 sAtAkA, jisakA ki pahale ullekha kiyA jA cukA hai, nirAkaraNa karanA nahIM hai prakRta kArikAkA prayojana pradhAnabhUta antaraMga samyagdarzana guNa kI mahattAkA rUmApana karanAmAtra hai| sAtha hI yaha bhI batAnA hai ki Atmasiddhike liye arihata devane mumukSuoMkI isa AdhyA tmika nija aMtaraMga sampattiko pradhAna mAnA hai| jo ki sarvathA ucita saMgata aura saiddhAntika hai| tathA yuktiyukta anubhava siddha aura Agamaprasiddha haiM ! zabdakA sAmAnya vizeSArtha samyagdarzanasampana--- samyagdarzana zabdakA artha aura lakSaNa yathAvasara likhA jA cukA hai| sampatra zabda sampUrvaka pada dhAtu ke pratyaya hokara nidhpaNa huA hai| matalaba yaha hai ki jo acchI taraha pUrNa ho cukA hai, yahAM yaha pada mAtaMga dehajamakA vizeSaNa haiN| yadyapi samyagdarzanake sambama- paripUrNa honemeM pAMca avasthAeM kramase huA karatI haiN| udyota, udyana, nirvAha, siddhi aura nistaraNa / phira bhI yahAM para kevala sAmAnyatayA mala doSarahita dRDha zraddhA ko prayojana hai| matalaba itanA hI hai ki jo samyagdarzana rUpa sampattiko siddha kara cukA hai aura usakA bhaMga na honedena ke liye raha hai / yadi yaha avyayapada hai| isakA sambandha bhI mAtaMgadehajam ke sAtha hIM hai / mAtaMgadehajammAta zarIrase jo utpanna huA ho / yahAM para dhyAna denA cAhiye ki jo mAnake zarIra se utpanna huyA ho vaha bhI mAtaMga hI haiN| vaha bhI isI zabdase kahA jAtA hai / ava "deva"ar sAthameM aura na kahakara yadi kevala " mAtaMga " itanA hI kaha diyA jAtA taba bhI kAma cala gayA thaa| aisA hote hue bhI AcAryane jo yaha zabda rakkhA vaha binA jAne athavA anAvazyaka nahIM rakkhA hai| kintu unako caturtha caraNa meM diye gaye vyakti ke yA kAkI yA pratIti karAnekaliye aisA likhanA ucita aura Avazyaka thaa| jisase zarIrAzrita vyavahAra aura AtmAzrita dharma sampattikI pratIti bhAra rUpameM ho ske| yaha mAluma ho sake ki yadyapi vyavahAra zarIrAzrita hai ataeva vaha mAtaga zarIrase utpanna hone ke kAraNa loka meM jatthAhIna mAnA jAtA hai kintu usakA AtmA samyagdarzana ke antastejase prakAzamAna hone ke kAraNa deva hai| devA devam-- devazada karate hai| devagati aura devayukA jinake udaya pAyA jAya aise sura asura, pUjya puruSa tadeva yA gavAdhara deva prakAza svarUpa bhAsmA, indriya, paramAtmA Adi / yahA~para pahale deva zabdakA jI ki ka pada hai artha arihaMta paramAtmA yA gAvara deva haiN| aura dUsare karmasthAnapara prayukta deva zabdakA artha prakAzamAna tmA yA 1-ana0 60 1-69 / 2---mAsaMga zabdakA dharma jo cAraDAla kiyA jAtA hai vaha hamArI samajhase ThIka nahIM hai| mAtaMga aura cArakhAlamA bAta haiN| Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasnakaraNDazrAvakAcAra AhimnAAJAL - - - antarAtmA hai / sadRza zabdakI punarukti ke kAraNa lATAnuprAsa nAmakA zabdAlaMkAra yahAMpara hai| * vidaH-kriyApadakA artha hotA haiM jAnate hai-mAnate haiN| bhasmagUDhAkArAntaraujasam---isakA samAsa isataraha karanA cAhiye / bhasmanA gRhaH mAcchAvisaH sacAsI arazna / antaH jAsam mAntaraM, bhasmagUDhAMgAravat prAntaraM zroSaH yasya | arthAt bhasmase Dhake hue aMgArake samAna hai aMtaraMgameM oja jiske| . prakRta padya meM lATAnuprAsa nAmake zabdAlaMkArakA ullekha Upara kiyA gayA hai / arthAlaMkAroM meM yahAM aneka alaMkAroMkA sAMkarSa pAyA jAtA hai-rUpaka; vyatireka, samuccA aura prastuta prshNsaa| do padArthoM meM sAdhayake kAraNa jahAM abheda dikhAyA jAya vahAM rUpaka alaMkAra, samAnatA rakhanevAle do padArthoM meM se jahAM kisI dharma kI apenA ekako adhika batA diyA jAya vahAM patireka, eka hI jagahapara jahAM utkRSTa aura apakRSTa padArthoM kA saMgraha pAyA jAya vahAM samuccaya aura jahAM bhaprakRta padArthakI bhI prazaMsA kI jAya vahAM agrastuta prazaMsA nAmakA alaMkAra mAnAjAtA hai| ye cAroM hI lavaNa yahAM ghaTita hote haiN| ataeva yahAM saMkara alaMkAra- alaMkAroMkA sAMka ho gayA hai| " nAtsarya-jIvakA vyavahAra do tarahase huA karatA hai / eka AdhyAtmika dUsarA Adhibhautika / mAmAkI guNoM kI tarapha jaba dRSTi rakhakara vicAra aura vyavahAra kiyA jAtA hai sara mAdhyAtmika vyavahAra kahA jAtA hai / aura jaba jIvase sambaddha yA asambaddha anya padArtha-pudgala dravya kI tarapha mukhya dRSTi rakhakara vicAra kiyA jAtA hai yA vyavahAra hotA hai taba usako Adhibhautika vyavahAra karate haiM / yahaoNpara 1 zuddha nizcayanaya1 2 azuddha nizcayanaya2 3 anupacarita sadbhuta vyavahAra naya anupacarita sadbhuta vyavahAra naya: 5 upacarita mabhRta vyavahAra naya 6 upacArita asadbhuta vyavahAra naya6 ina chaha-nayoM ke anusAra honevAle vyavahArako bhI mAgama ke anusAra ghATata kara lenA cAhiye / kyoMki AcArya zarIrAzrita vyavahAra kI apekSA AtmAzrita zuddha samyagdarzana guNakI hI yahAM mukhyatayA mahattA batA rahe hai| kiMtu anya nayAzrita vyavahArakA nipeSa nahIM kara rahe hai| kiMtu gauNatayA usakI bhI prayAjanAbhUtatAko prakArAMtarase 1-rUpakaM yatra sAdhAdarthayobhadA bhavet / 4-66 / kenacid yatra dharmeNa hayAH saMsila saamyyoH| bhavatyekatarAdhikyaM vyatirekaH sa ucyate // 4-84 // ekatra yaMtra vastunAmanekeSAM nibandhanam / atyutkRSTApamAnA te badanti samuSayam ||4-3prshNsaa phiyate yatrAprastutasyApi vastunaH / aprastutaprazaMsAtAmA kutadhiyo yathA // 4-134 // vAgbhaTA. 1-6 ina chahoM ke udAharaNa sva0pa0 dyAnatarAya jIke "dharmavilAsa" ke darAbolapacIsikAra paya naM0 22 se samajhalenA cAhiye / yathA-asatakathana upacAra jIvakA janadhana jAno, asata binA upacAra kamya bhAsama ko mAno / sA~ca kathana upacAra haMsako rAga vigAro, sAma binA upacAra bhAna tano pAronihare jAta nara medane rAga svarUpI bhAvamA, AdeSa zukha nihacai samajhi, mAnarUpa paramAtmA ARER Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrikA TIkA aThAIsabA zloka dhyakta kara rahe haiN| kyoMki mAdhanarUpameM zIzavina vyavahAra bhI mAnya tathA abhISTa hI hai / phira bhI anta meM vaha heya hone ke kAraNa gogga tathA upekSaNIya hai| aura AtmAzrita viSaya sAdhya upAdeya evaM apekSaNIya hone ke kAraNa pradhAna aura mahAn hai / ataeva usIkI mahacAkA yahA~ nidarzana karanA hai| yahI kAraNa hai ki samyagdarzanake Antara ojase yukta kahakara jahA~ usakI prazaMsA kara rahe aura mahattA batA rahe haiM vahIM use mAtaMgake zarIrase janya bhI kahakara aura usako bhasma se chipe hue aMgArake sadRza batAkara zarIrAzrita vyavahArakI apekSA usakI amahatAko bhI vyakta kara rahe haiN| Upara jina cAra arthAlaMkArIkI yahAM saMbhavatA batAI haiM unakA laga sAhitya granthoM meM likhA hai| ataeva jo vidhAna hai ve to svayaM hI unako yahAM paTina kara sakeMge parantu anya sAdhAraNa zrotAoMke liye saMkSepameM ghaTita karadenA ucita pratIta hotA hai| rUpaka-do padArthoM meM sAdhamrya ke kAraNa abheda kI pratIti karAtA hai / yahAM para deva arihaMta deva yA gaNavara devake devatva aura mabhyagdarzanase sampanna mAtaMgake devalpameM abhedakA pratyakSa karAyA gayA hai| kahA gayA hai ki samyagdarzana se sampanna mAtaMgako bhI arihaMta deva yA gAvara deva deva mAnate hai| matalaba yaha ki samyagdazana guNakI samAnatAke kAraNa ve usako apanI hI jAtikA athavA apane abhinna mAnate haiM / so ThIka hI hai| kyoMki samyagdRSTitvena donoMmeM sAthamyaM pAyA jAnA hai aura isIliye donoM meM yadi abhedakA bodha karAyA jAtA hai to vaha mI prayukta donoM hI deva zabdoMkI divya zarIra aura devAyu devagati prAdike kAraNa svargIya AtmAkA vAcaka bhI mAnA jA sakatA hai isa avasthAmeM tAtparya yaha lenA cAhiye ki arihaMta Adi kI taraha svargIya AtmA bhI usako apane samAna deva hI mAnate haiN| kyoM ki abaddhAyuSka sampaka dRSTi manuSya yA pazu niyamase devAyukA hI vandha kiyA karatA hai / donoMkI deva paryAya meM yadi koI antara hai to kavala itanA hI hai ki eka kI to vatamAna meM devaparyAya hai aura dUsare kI honevAlI hai / jo mAvI hai usako bhI naigamanaya se vartamAnayat kahA jA sakatA hai| ataevaM donoMkI devaparyAya meM sAvArya evaM abhedakA pratipAdanaM bhI asamata nahIM hai| itanA hI nahIM pratyuta tAtvika vicAra kI dRdhisa sarvathA musaMgana haiN| vyatireka-salaMkAra samAcanA rakhanevAle do padArthoM meM se eka kI kisI dharma vizeSa kI apekSAse adhikatA batAI jAtI haiM / rUpaka alaMkAra ke anusAra samyagdarzanasampanna mAvaMga kI arihaMta deva gaNadhara deva yA svargIya devoMke mAtha samAnatA rahate hue bhI isa alaMkArake anusAra mAtaMgadehajanyatA aura iSTatirUpa aMgArakI bhasmAcchamatAko dikhAkara donoMke antara ke sAtha sAtha eka kI adhikatAkA bhI pradarzana kiyA gayA hai| jisase isa bAtakA bodha ho jAtA hai ki yaSi samyagdRSTitvena donoM meM samAnatA pAI jAtI hai phira bhI karma nokarmaka Azrita partamAna Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24.0 nikara kAryAra paryAyakI apekSA donoMmeM "antaram mahadantaram" / hai kyoMki sAMsArika hI nahIM pAramArthika bhI srier adhikatara paryAyAzrita hI huA karatA hai / zrataeva zrAtmAse abhinna samyagdarzana guNakI apekSA varNana karate samaya parArthita paryAyakI paryAyI pAI jAnevAlI kathaMcit zrabhi matAkA parityAga nahIM kiyA jA sakatA / tathA anantadharmAtmaka aura anekAntarUpa vastuke yAthAtmyakA bodha karAne kI sadbhAvanA se pravRtta huye kavidhA bhI aise zabdoM kA prayoga nahIM kara sakate jinase ki tattvasvarUpa meM saMzaya viparyaya anadhyavasAya banA rahe athavA utpanna ho yA abhyAsa ativyApta rUpa parijJAna ho / phalataH donoM meM paryAyAzrita jo mahAn antara hai usako spaSTakaraneke liye hI nahIM apitu mAtaMga paryAyakI apekSA jo deva paryAyakI adhikatA evaM utka STatA hai usako bhI vyakta karanekeliye Avazyaka isa alaMkArakA AcAryane isa avasara para prayoga kriyA hai / isase zarIra sambandha ke kAraNa saMsArI jIvoMmeM jo nyUnAdhikatA pAI jAtI hai usakI yathArthatA bhI dRSTimeM A jAtI haiN| deva zabdase arihaMta deva gaNadharadeva aura svargIyadeva isataraha tIna kA grahaNa kiyA gayA hai, ataeva tInoM hI kI adhikatAkA mI bodha ho sakatA hai| sAtha hI deva zabda upalakSaNa hai isaliye mAtaMgake samAna hI zradArika zarIrake dhArakoM meM bhI jo antara hai yA paraspara meM eka se dUsare meM adhikatA pAI jAtI hai vaha bhI samajhI jA sakatI haiN| isa taraha vyatirekAlaMkAra ke dvArA do padArthoMmeM se eka kI apekSA dUsarekI adhikatA mAluma ho jAtI hai| samuccayameM utkRSTa apakRSTa yA madhyama aneka viSayoM kA saMgraha huA karatA hai / yahAM para mAnakaputrameM tIna utkRSTa viSayoMkA saMgraha kiyA gayA hai, samyagdarzanasaMpannatA, antara zrIja aura devatva | area yaha alaMkAra spaSTa hai / aprastuta prazaMsA meM prakRta viSayakI prazaMsAkI jAtI hai| tadanusAra yahAM para bhI samajhanA caahiye| kyoMki yadyapi mAnavaputrakA vana yahAM prakRta viSaya nahIM hai / vAstavameM to samyagdarzana prakRta viSaya hai / parantu usake sambandhako lekara viSayako dRDha karaneke liye mAtaGgake devasvakA yApana kiyA gayA hai| ata evaM aprastuta prazaMsA alaMkAra bhI yahAM kahA jA sakatA hai| kArikAke caturtha caraNa meM upamA alaMkAra bhI pAyA jAtA hai| kyoMki upamA alaMkArameM kisI eka vastuke kisI eka vivakSita dharmakI sadRzatA anya vastumeM batAI jAtI hai| jisake dharmakI sazatA batAI jAya usako upamAna aura jisameM vaha sadRzatA dikhAI jAya usako upameya kahate haiN| yahAM para "sasmaguhAGgAra" upamAna hai aura samyagdarzanake Antara bhojase yuka mAtaGgaputra upameya hai / jisa taraha vivacita aMgAra Upara se to bhasmase zrAcchanna hai kintu bhItara se 1- vAjivAraNa lohAnAM kApASANavAsasA / nArIpuruSatIyAnAmadharaM mahadantaram // 2- prazaMsA kriyate yatrA prastutasyApi vastunaH / aprastutaprazaMsAM tAmAhuH kRtadhiyo yathA // 134 // 3 upamA athavA prativastUpamA / upamAnena sAdRzyamupameyasya yatra sA / pratyaSAnpayatulyArthasamAsairupamA matA ||20|| anupAttAvivAnAM vastunaH prativastunA / yatra pratIyate sAmyam prativastUpamA tu sA // 71 // Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ patrikA TIkA aThAIsavAM 25.1 dahaka rahA hai usI taraha divacita mAtaMgaputra bhI Upara se zarIra kI apekSA to dIna haiM paramtu antaraMga meM samyagdarzana ke ojase yukta hai / yahI upamAnakI sadRzatA usameM pAI jAtI hai| yaha kahanekI AvazyakatA nahIM hai ki jo bAta jisa apekSAse kahI gaI hai usako usI apekSA dekhanA cAhiye aura isI tarahase usako grahaNa karanA cAhiye tathA tadanusArahI areer bhI karanA cAhiye / isake viruddha dekhanA mithyAtva haiM, jAnanA ajJAna hai aura vyavahAra asaccAritra hai| J AcArya bhagavAnne samyagdarzanarUpa AtmadharmakI mahimA batAnekeliye mAtaMgazarIrastha mAtmAkI prazaMsA kI hai na ki usake zarIrakI / pratyuta zarIrako bhasmake sthAnApatra mahAkara usakI nikRSTatA hI vyakta kI hai| ataeva yadi koI vyakti Atmadharmake sambandhameM batAye gaye forest zarIrameM dekhanA cAhatA hai to vaha mithyAdRSTi hai / aura yadi AsmAkI pavitratAkA sambandha zarIrameM joDakara zarIrAzrita vyavahAra bhI taiyAr3I karanA cAhatA hai jaisAki uccArIrake viSayameM vihita hai to avazya hI vaha bhI atattvajJa hai viparyasta hai aura pathabhraSTa hai| sAtha hI sAdhanarUpadharmako yathArthatA aura pavitratAko naSTa karanevAlA hai| isI taraha zarIrAzrita hInatAkA sambandha yadi koI zrAtmA meM bhI jor3akara dekhatA hai aura zarIrake hIna honese AtmAko bhI DIna samajhatA hai, samyagdarzana jaise guNase vibhUSita bhI AtmA ko hIna mAnatA hai, tathA usa guNakA ucita sammAna na kara usI taraha hIna vyavahAra karatA hai jaisA ki hIna zarIra ke sAtha kiyA jAtA hai to avazya hI vaha bhI midhyAdRSTi hai ajJAnI hai athavA jAtigarviSTha aura apane ucita kartavya ke pathase dUra hai| mArgakA mukhya sambanva AtmAse hI hai kyoMki rasmatrayamAtmA ke hI svabhAva eva dharma haiN| kintu usakA sAdhana vyavahAra mukhyatayA zarIrase sambandhita hai / donoM hI viSaya paraspara virodhI nahIM haiN| jo jisakA sAdhana hai vaha usakA virodhI ho bhI nahIM sakatA / jo virodhI haiM vaha usakA sAdhana nahIM ho sakatA? | ataeva donoM nayoMke viSayameM bhaviruddha pravRti hI bhoSakA upAya ho sakatI hai| agnike tIna kArya prasiddha haiM-dAha pAka aura prakAza | parantu sabhI agni tInoM kArya kara sakatI hai yaha bAta nahIM hai| kisImeM eka kisImeM do aura kisImeM tInoM hI kArya karane kI sAmarthya rahA karatI haiN| isI taraha agni sthAnApaNa AtmAkaM samyagdarzana guNameM bhI tIna sAmarthya haiM- dAi pAka aura prakAza virodhI karmenakA vaha dAha karatA hai, saMsArasthitiko pakAtA hai aura apane bhAIyoMke samAna jJAnAdiguNoMko prakAzita karatA hai mathanA una guboMge 1- rayaNatayaM Na vaha acyA suyadu zraraNadaviyammi / tamhA saziyama o hodi moklamsa kAraNaM aza vyasaMgraha // 40 // 2 - dharmaH sukhasya hetuheturna virAdhakaH svakAryasva / tasmAtsulabhaMgamiyA mA ardhasya vimukhasamma ||20|| AtmAnaH | Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 259 ratnakaraNDa zrAvakAcAra vastu yAthAtmyako hI prakAzita karanekI yogyatA utpanna karatA hai / kintu sabhI samyagdRSTi jIvoMmeM yaha yogyatA samAnarUpa meM nahIM pAI jAtI kyoMki tInoM hI prakArakI yogyatAkI pUrNatA usakI karma nokarma sambandhI paryAyAzrita yogyatA para nirbhara hai yahI kAraNa hai ki vaha samyagdarzana utpanna honeke vAdahI apane svAmI AtmAko niyamitarUpase usI bhavameM karmanIkarma ke sambandhase sarvathA parimukta nahIM banA diyA karatA / usako isa kAryakI siddhimeM kamase kama anta muhUrta aura adhika se adhika parirvatana pramANa kAlakI apekSA rahA karatI hai zrAcArya bhagavAnnaM samyagdarzana guNakI upAdeya mahattAko prakaTa karane ke liye jisa rUpameM jo dRSTAnta upasthita kiyA haiM usase yaha bAtamI spaSTa hojAtI hai ki ukta mAtrameM usake samyagdarzana se sampanna rahate hue bhI paryAyAzrita karmanAkarmasambandhI vaha yogyatA nahIM pAI jAtI jisase ki vaha athavA usakA samyagdarzana apane uparyukta tInoM hI dAha pAka aura prakAzarUpa kAryoMko usI paryAya pUrNa evaM pariniSThita kara sake / isa dRSTAnta dvArA jAti kula Adi garviSTha samyagdRSTiyoM ko isa bAtakI zikSA dIgaI hai ki karmanimittaka sampattiyoM kI apekSA samyagdarzanasampatti atyanta mahAna haiM, AdaraNIya hai, aura upAdeya hai / vaha yadi kisI aise vyaktimeM bhI pAI jAtI hai joki jAti kula Adiko apekSA hIna hai tathA vaha yadi kamase kama pramANameM bhI pAI jAtI hai to bhI vaha AdaraNIya hI hai / jAti kula Adike dvArA usakI avagaNanA karanA kisI bhI taraha ucita nahIM hai| guNavAn vahI hai jo dUsareke raMcamAtra guNase bhI prasanna hotA aura usakA khyApana karatA haiM / tathA kisI bhI eka guNakI anya kAraNoMse avahelanA karanA kisI taraha ucita saMgata eva vidvanmAnya bhI nahIM hai / prazna ho sakatA hai ki jisa samyagdarzanarUpa dharmakI Apa itanI mahimA batA rahe haiM usakA vAstavika phala kyA hai ? sabhI puNyaphaloMke sAmane vahI mahAna hai, aura usake sAmane jitanI bhI sAMsArika sampaciyAM haiM ve saba tuccha aura deya haiN| ataeva ina vibhUtiyoMke kAraNabhUva puNyase pare samyagdarzana kA phala batAnA Avazyaka haiM jisase mAluma ho sake ki yaha phala samyagdarzana ke vinA anya kisI bhI purAya vizeSase prApta nahIM ho sakatA kyoMki saMsArameM jitane bhI abhyudaya tathA sukhasAdhana dRSTigocara hote haiM ve to saba puNyakarmake udayase prApta honevAle haiN| phira samyagdarzanakA phala kyA rahajAtA hai? yadi puNyakarma meM atizaya athavA vizeSatA paidA karadenA hI isakA phala hai taba to vaha bhI prakArAntarase saMsArakA hI sAdhana ThaharatA hai| kintu samyagdarzana to dharma hai aura dharmakI vyAkhyA karate samaya kahA yaha gayA hai ke dharma vaha hai jo ki saMsArake duHkhoMse chur3Akara uttama sukha -mocameM upasthita karade | jaba saMsAra aura mokSa donoM 1- isakI kathAko kathAkoSAdi pranyatarase dekhanA caahiye| 2 paraguNaparamANuna parvazokRsya nityaM nijahRdi vikasantaH santi santaH kiyantaH / 3 - Atmasthitervastu vicAraNIyam na jAtu jAtyantaramaMzadeNa / durbanirvavidhau sudhAnAM suvarNavarNasya mudhAnubandhaH // yaza0| I Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrikA TIkA unatIsavAM zloka .. hI virodhI sastra haiM, taba usake sAdhana bhI paraspara viruddha hI hosakate haiN| jo saMsArakA sAdhana hai vaha mokSakA sAdhana nahIM ho sakatA aura jo motakA sAdhana hai vaha saMsArakA sAthana nahIM bana sakatA / phalataH samyagdarzanakA kArya puNyakarma meM atizaya paidA karadenA bhI nahIM bana sktaa| kintu puNyakarmoM meM atizaya paidA karadenA bhI samyagdarzana kA kArya dekhA jAtA hai itanA hI nahIM balki aneka puNyakarma to aise haiM jinakA ki baMdha hI samyaggarzanake binA nahIM huA karatA / ata eva samyagdarzanakA vAstavika phala kyA hai ? isakA uttara isa daMga se mAluma honA cAhiye ki jisase kisI prakArakA virodha upasthita na ho| isI bAtako dhyAnameM rakhakara AcArya sTAntapUrvaka prakArAntarame samyagdarzanakA viziSTa phala aura usake bheda batAnekeliye yahAM kArikA upasthita karate haiM... zvApi devo'pi devaH zyA, jAyate dharmakilbiSAt / kApi nAma bhavedanyA sampaddharmAccharIriNAma // 26 // artha-~-dharma-puNyake prasAdasa kuttA bhI deva hojAtA hai, aura pApake nimittasedeva bhI kuttA hojAtA hai| kintu vaha sampatti to koI aura hI hai jo ki saMsArI prANiyoMko dharma arthAt samyagdarzanase prApta huA karatI hai| prayojana-~-yadyapi isa kArikAke nirmANakA prayojana kyA hai yaha bAta Uparake kathana se hI mAluma hojAtI hai| phira bhI Upara jo prazna upasthita kiyA gayA hai usakA uttara isa kArikAke dvArA honA Avazyaka hai / logoMko mAluma honA cAhiye ki puNya se atirikta samyagdarzanakA phala kyA hai aura vaha kiMrUpa kimAkAra hai| yaha banAnA hI isa kArikAkA mukhya prayojana hai / ___ kAraNa yaha ki prathama to "dharma" yaha sAmAnya zabda hai, lokameM jo ahitakara kArya hai ve mI dharma nAmase kahe jAte haiM jaisA ki pahale batAyA jA cukA hai| isake sivAya koI aise bhI haiM jo ki loko iSTa samajhe jAnevAle viSayoMke sAdhanoMko hI dharma samajhate haiN| jaise ki puraya karma aura usake sAdhana-paropakAra bhakti vinaya zrAdi / tIsare ve haiM jo ki vAstavika mAtmA hita evaM sAdhanoMko hI dharma mAnate haiN| inameMse pahale prakArake vyaktiyoM kI mAnyatApara to dhyAna dene kI hI AvazyakatA nahIM hai| kyoMki yAGgika hiMsA Adi meM dharmakI bhAvanA ko to thoDIsIbhI vicArazIlatA. rakhanevAlA vyakti bhI svIkAra nahIM kara sakatA / yaha to use narakAdi durgatiyoM kA kAraNa hiMsaka pazuoM jaisA kArya hI smjhegaa| dUsare prakArakI mAnyatA vastataH mAsmadirA se yadi sambandhita nahIM hai to tuccha hai nagaNya hai kyoMki aisA koI bhI sAdhana jo ki mAlA ko sadAkeliye sarvaprakArake duHkhoM se mukta nahIM kara detA to usakA koI mahatva nahIM hai | va 1-jaise ki tIrthakara AhArakaTika navapra pemakase Upara ke svargAke yonya Ayusthiti, tathA pArTI mAdike yogya gotrkrmmaadi| 2-tambAnaM yatra nAsAnaM tatsukhaM yatra nAsukham / sa dhanoM kA nAdharmaH sA gatiryatra nAgatiH / Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ MVAANA ralakara zrAvakAcAra eca tIsare prakArakI mAnyatA hI upayukta hai| kintu isameM bhI eka bAta vicAraNIya hai| yaha hai prakRta viSaya-samyagdarzanake phalakI gauNamukhyatA / kyoMki kisI bhI kAraNake gauNa aura puruSa isa taraha donoM hI prakAra ke kArya yA phala saMbhava ho sakate haiM / samyagdarzana keliye bhAyA humA dharmazabda bhI jo yahAM heturUpameM prayukta huyA hai usake bhI gauNa tathA mukhya donoM hI phala yA kArya saMbhava haiM aura bAgamameM mAne gaye haiM-batAye bhI gaye haiN| kintu isa kArikAke nirmANameM bhAcArya mahArAjakA mukhya prayojana usake zuddha svarUpa aura asAdhAraNa phalako hI batAnekA hai| kyoMki samyagdarzana ke jitane bhI phala batAyegaye haiM / yahAM para bhI Age batAye jAyage ve samyamdarzanakI avikala saphalatAko vyakta nahIM karate / yadyapi isakA artha yaha nahIM hai ki ye sampadarzanake kisI bhI apekSAse kisIrUpama yA kisI bhI prazataka phala hI nahIM hai athavA inako usakA phala kahanA hI ayukta hai| phira bhI yaha kathana mithyA nahIM hai.sarvathA yuktahai ki isatarahake phala nirdezoMse samyagdarzanakA na to zuddha avikala parAnapekSa kArya hI vyakta hotA hai aura na usakA avyabhicarita vizuddha sabase pRthaka svarUpa hI pratibhAsita hotA hai| jo ki grantha karmAko yahAM isa kArikAke dvArA batAnA abhISTa hai / ata eva ye donoM bAteM batAnA isa kArikAkA prayojana hai zabdoMkA sAmAnya-vizeSa artha vApi-rakhA (zvan) zabdakA artha-kucA hotA hai| api avyaya hai jisakA artha "mI" aisA hotA hai / deva zabdakA artha sura asuraparyAyake dhAraNa karanevAlA jIva / yaha likhA jA cukA hai| jAyate yaha kriyA pada hai| jisakA artha utpanna honA hai yA "hojAtA hai| aisA karanA cAhiye matalaba yaha hai ki mayaM lokameM "kutA" nikRSTa mAnA jAtA hai aura deva utkRSTa / ata eva donoMke sAtha "api" zandakA prayoga karake dharma aura pApa donoMse prApta honevAle phalameM kyA antara hai yaha batAyAgayA hai| arthAt anyakI to bAta hI kyA kuttA sarIkhA nikRSTa prAkhI mI dharma ke prasAdase devasarIkhI utkRSTa avasthA ko dhAraNa karaletA hai| isI taraha devaparyAyako prApta saMsArameM uttama ginA jAnevAlA bhI prANI jaba pApake nimittase kuttA jaisI nikRSTa paryAya ko prApta hotA hai taba manuSyakA to kahanA hI kyA ? prataeva karmanimicaka paryAyasambandhI viSayoM ke pAzrayase garya karanA ThIka nahIM hai| ___ yahAM para 'zvA' aura 'deva' donoM hI zabda upalakSaNa haiN| isaliye zvA zabda se tuccha gine jAne vAle saMjJI paMcendriya tiryaJca mAtra kA grahaNa kara lenA cAhiye / isItaraha ucama gine jAnevAle rAjA mahArAjA sarIkhe manuSya kA mI deva zabdase grahaNa kiyA jA sakatA hai| dharmakimyipAda-yahAM para dharma aura kinviSa zandoMmeM samAhAra indra samAsa hai / paraka kilipazca manayoH samAhAraH dharmakilbiSam tasmAt / samAhAra dvanbameM napunsaka liMga aura -rAthapi "ye mithyAdRSTyo jIvAH sajhino'sazino'yakA / vyantarArale prajAyante tathA bhavanavAsinaH / / tasvArthasAra kI isa ukti ke anusAra asaMhI jIva bhI vyantaradeva hudhA karate haiM parantu asA ko vahA~ usakI vivakSA pradhAna nahIM mAluma hotii| kyoMkitA-sanI kAhI kSaNa kiyA hai| Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caMdrikA TIkA untIsa zloka 255 eka vacana huA karatA hai| yahAM para hetvartha meM paMcamIkA prayoga kiyA gayA haiN| kuru kA deva honA ara deva kA kuttA honA ye do paraspara viruddha kArya haiN| dharma aura kilviSa ye donoM hetu haiN| zrataeva yathAsaMkhya1 nAmaka arthAlaMkAra ke anusAra donoM kAryoMke sAtha donoM hetuokA kramase sambandha joDa lenA cAhiye / arthAt dharmake nimittase kuttA deva ho jAtA hai aura pApake nimicase deva kRtA ho jAtA haiM / isa padameM samAhAra dvandva samAsa honeke kAraNa dharma aura kilviSa donoM vizeSaNa haiM, aura samAhAra donoMkA sAhitya pradhAnara hai- vizeSya hai / ataeva itaretara dvandva meM jisataraha samAsagata pada pradhAna hokara nirapekSa rUpase kisI bhI dravya guNa paryAya yA kriyA ke sAtha anti huA karate haiM vaisA samAhArameM na hokara samAsagata pada sApekSa hokara samAhArarUpa kisI bhI guNa paryAya yA kriyAke sAtha anvita huA karate haiN| isaliye bhrama arthAta puNya aura nAma pApa donoM hI paraspara sApekSa haiM aura samAhAra rUpa midhyAtva bhAvake sAtha anvita hote haiM / yahI samAhArarUpa midhyAtvabhAva kulese deva aura phira devase kurUpa pariyamanakA mukhya hetu haiM / BEST kyoMki jaba taka aMtaraMga meM midhyAtvakA udaya rUpa pradhAna evaM balavattara kAraNa banA huA hai taka isa taraha kI sAMsArika paryAya parivarjana ko huA hI karate haiM aura hote hI rahate haiN| mithyAtva ke abhAva hone aura AtmAke svAbhAvika guNa samyagdarzana ke udbhUta honepara hI vAstava meM zubha aura azubha ginI jAnevAlI sAMsArika paryAyoMkI parAvRSikI nivRtti ho saktI haiM / anyathA nahIM / zrataeva saMsArarUpa eka sAmAnya paryAyake antaragata jo aneka tathA anekavidha parimana hote rahate haiM unakA mUla kAraNa midhyAtva hI haiM / usIko "dharmakinvizat" meM samAsakA vAcya aura dharma- puNya tathA kilbiSa - pApakA hetu samajhanA cAhiye / phA--- yaha eka sarvanAma zabda hai joki dharma - samyaktvase prApta honevAlI saMpatkA vizethA hai aura 'apa' warya se sambadhita hokara usakI anirvacanIya vizeSatAko sUcita karatA hai / nAma -- yaha eka avyayapada hai| isakA prayoga aneka arthoMmeM huA karatA hai| para saMbhASya abhyupagama yA vikalpa artha samajhanA caahiye| kyoMki samyagdarzana anya sampacikI anirvacanIyatAko kAMpi zabdake dvArA sUcita kiyA gayA hai vaha saMbhava hai- yuktisiddha haiM, abhyupagata hai-mAgama sammata hai aura vikanyarUpa arthAt saMsArakI saMpattiyoM se bhedarUpa evaM anubhavasiddha hai| 1---pathokAnAM padArthAnAmarthAH sambandhinaH punaH / krameNa tena badhyante tadyathAsaMkhyamucyate ||135|| bA0 2 --- itaretarayoge sAhityaM vizeSa dravyantu vizeSyaM samAhAre tu sAhityam pradhAnam dravyam vizeSaNam si0 kau0 ta0 bo0 pRSTha 135 / 3 yadyapi isa vAkya ke dharma-kilbiSa zabdoMko kramase samyaktva-midhyAtva aisA artha koI koI karate haiN| parantu hamArI samajhase inakA artha puNya pApa hai| aura sabhAdvAra-samAsakA artha mithyA hai| Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Bei Tiao ratna zrAvakAcAra JAJ bhavet -- yaha kriyApada haiM jo ki svAdigaNakI sR dhAtukA vidhiliGa, dhanyapuruSa ekavacana kA prayoga hai| bhU kA artha hotA hai honA aura yaha prayoga kartRbhUta sampatti vidhipUrvaka tarUpa hone kI zakyatAko vyakta karatA hai / I anyA - yaha zabda bhI sarvanAma aura sampattakA vizeSaNa hai| jisase vivakSita sampattikI bhimatA apUrvatA aura advitIyatA batAI gaI hai| kyoMki abataka jitanI bhI sampattiyAM prApta huI haiM una sabase yaha sampatti sarvathA bhinna jAtikI hai| anAdi kAlase aba taka samyagdarzana utpanna honeke samaya se pahale kabhI bhI prApta nahIM huii| aura dUsarI aisI koI sampati nahIM hai jo ki isakI samakakSatA - barAbarImeM upasthita ho sake athavA upamA yA tulanA meM jisako rakkhA jA sake sampat-zabdakA artha vibhRti prasiddha hai kintu yahAM para prayojana AtmAkI svAbhAvika guru sampati hai / nirukti ke anusAra isakA artha hotA hai ki jo samyaka prakArase vidhipUrvaka aura sarvathA abhISTarUpameM prApta kI jAya / zrarmAt - isa dharma zabda kA artha svayaM granthakAra isI grantha ke prArambha kArikA naM0 2,3 ke dvArA batA cuke haiN| kiMtu yahAM hetu rUpameM usakA prayoga karake kisa tarahakI saMpatti ke sAtha usakA vAstava meM hetuhetumadbhAva haiM yaha batAyA gayA hai| zarIriNAm -- isa zabdakA sAmAnya artha zarIra dhAraNa karanevAlA hotA hai| kiMtu yahAM prayojana to usa sampattike svAmitva ko batAne kA hai? / ata eva sabhI zarIradhArI usake svAmI haiM yA ho sakate haiM yaha bAta nahIM hai kiMtu viziSTa sazarIra vyakti hI usake svAmI ho sakate haiM / granthakAra isa zabdakA prayoga karake yaha bhI batAnA cAhate haiM ki kadAcit koI yaha samajhe ki dharma-samyagdarzana se prApta honevAlI sampattike svAmI kevala azarIra paramamukta siddha paramAtmA hI haiN| so yaha bAta nahIM haiM kiMtu usakA svAmitva sazarIra vyaktiyoM ko bhI prApta hai| Upara yathAsaMkhya nAmake arthAlaMkArakA isa kArikAmeM ullekha kiyA gayA hai| kiMtu hetu aura parivRtti nAmake zrarthAlaMkAra bhI yahAM ghaTita hote haiN| kyoMki jahAM para kisI bhI kAryake utpanna karanevAle kartAkI tadviSayaka yogyatA batAI jAtI hai vahAM para hetu alaMkAra mAnA jAtA hai| akRta kArikA pUrvArdha meM 'dharmanviSAt' isa hetu padakA aura 'zvApi devo'pi devaH zvA' isa vAkyase usake kArya tathA tadviSayaka yogyatAkA nidarzana kiyA gayA hai| isI prakAra uttarAmeM 'dharmAt' isa hetu vAkyakA aura 'kApi nAma bhavedanyA' Adi padake dvArA usake kArya tathA sadviSayaka yogyatAkA pradarzana kiyA gayA hai| ataeva yahAMpara 'hetu' alaMkArakA sadbhAva rASTa hotA hai| saza athavA visara padArthake dvArA jahAM kisIke bhI parivartana- palaTane para badalaneko kahA jAya vahAM pariSazcire nAmakA alaMkAra mAnA gayA hai| 1 - caturAdi bholI pajjaso subhago ya saagaaro| jAgArAM saraso saladdhigAM sammamutragamaI / 65.jI. 2-yotpAdayataH kiMcidarthaM kartuH prakAzyate / tadyogyatAyuktira sau heturukto dudhairyathA // 105 // 1-parivartanamarthena sahazA sonavA / jAyate'rthasya yatrAsI parivRttirmatA yathA // 992 // vAgbhaDa | Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghAndrakA TIkA unatAsavA zlAka prakRta kArikAmeM puNyase pApa aura pApase puNapake parirvatanako sathA puNya pApa donoMse bhinna alaukika sukha sampattike rUpa meM parivartanako dikhAyA gayA hai ataeva parivatti nAmakA alaMkAra mAnA jA sakatA hai| isake sivAya jAti nAmakA alaMkAra bhI yahA~ ghaTita ho sakatA hai| kyoMki jahAM para sakriya athavA niSkima padArthake svabhAva mAtrakA varNana kiyA jAya-upamA Adi pralaM. kAroMkA prayoga kiye vinAhI jisa padArthakA jaisA svabhAva usakA vaisAhI kevala ullekha kiyA jAya vahAM jAti nAmakA arthAlaMkAra mAnA jAtA hai / yahA~para dhamAdharmakA aura svabhAvataH unase upalabdha honavAle kAryoM kA uleSa jAti alaMkArako vyakta karatA hai| isataraha aneka alaMkAroMkA saMgama ho jAne se yahAMpara bhI saMkara-alaMkAroMkA sAMkarya mAnA jA sakatA hai| ___ tAtparya----prakRna kArikAmeM dharma zabdakA prayoga do bAra kiyA gayA hai / kucha loga donoM kA artha samyagdarzana kiyA karate haiM / parantu hamArI samajhase pahale dharma zabdakA artha puNya athavA zumopabhoga karanA cAhiye aura dUsare dharma zabdakA artha samyagdarzana | kAraNa yaha ki kutekA deva honA vAstavameM samyagdarzanakA kArya nahIM hai| usakA kArya to vaha anirvacanIya sampati hI hai jisakA ki uttarArdhame ullaMkha kiyA gayA hai| yadyapi kucha sIrthakara prAdi puNyaprakRtiyoMkA bandha samyaktvasahita jIvake hI huA karatA hai, yaha ThIka hai| kiMtu usakA artha yaha nahIM hai ki unake paMdhakA kAraNa samyaktva hai / vAstavameM samyaktvasahita jIvake kaSAyameM jo eka prakArakA viziSTa jAtikA zubhabhAva pAyA jAtA hai, vahIM unake bandhakA kAraNa huA karatA hai na ki smyktv| samyagdarzana to modhakA hI kAraNa hai / ataeva usake dvArA bandha na hokara saMvara nirjarA hI hosakatI hai| aura isIliye kuttA yA usI tarahakA anya koI bhI jIva yadi devAyu devagati athavA tassadRza anya puNya karmokA bandha karatA hai to vahAM para samyaktvako vAstava meM anupacArita kAraNa na samajha kara kisI bhI yogya viSayakA aura kisI bhI tarahakA paisAhI zubharAga hI kAraNa samajhanA caahiye| isI taraha kilbiSa zabdakA artha bhI mithyAtva na karake "pApa" karanA caahiye| hAM, yaha ThIka hai ki samAhAra dvandva samAsa hone ke kAraNa jesA ki Upara batAyA jA cukA hai dharma aura kinviSa vizeSaNa hokara mithyAtvake sAtha anvita hote haiN| phalataH abhiprAya yaha niSpana hotA hai ki jabataka mithyAtva bhAva banA huA hai tabataka puNyapApakI bhUkhalA bhI banI huI hai| yaha isarI bAta hai ki kabhI puNyakA to kabhI pApakA prAdhAnya hojAya / jaba kabhI puNyakA nimitta mila jAtA hai jIva devAdi abhISTa mAne jAnevAlI avasthAzoM aura viSayoko 1 penAMzena suraSTistenAzenAsya bandhanaM nAsti / yenAzena tuM rAgastenazinAsya mandhana bhavati21puru0 tathA dekho paramAgamokta tIrthakatvabhAvanAkA prAzaya vyakta karanevAlA bhanagAra dharmAmRtakA kA pacanaM 2 Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ balakaraDazrAvakAcAra prApta kara letA hai aura jaba pApakA nimisa mila jAtA hai taba niyaMgAdi aniSTa matiyoM-yoniyoM evaM viSayoM ko prApta kara letA hai, kiMtu saMsArakI zrRMkhalA kA bhaMga nahIM honA / vaha to mithyAtvake chUTane para hI ho sakatA hai| ataeva jaba taka mithyAtva kA prabhAva nahIM hotA tabataka vividha nimittoM dvArA saMcita puruSa bhI apanA vAstavameM koI mahatva nahIM rkhtaa| usako to kevala cAra dinakI cAMdanI mAtra kaha sakate haiM / athavA yaha bhI nahIM kaha skte| kyoMki paepake phala svarUpa prApta honavAle viSayoMse janya sukhameM aura AtmAke svAbhAvika sukhameM atyanta viruddha jAtyantaratA pAI jAtI hai / jaisA ki bAsita 12 aura yahIM para isI kArikAke uttarArdhaka kathanase jAnA jA sakatA hai isa tarahase puNya aura pApa sajAtIya hai tathA sahacara haiN| aura inase prApta honevAle vipatha bhI prAyaH eka jAtIya hai| kiMtu samyagdarzana aura usake phalakA inake sAtha sarvathA viroSa hai| kyoMki jIvoMkI paraNati sAmAnyatayA tIna bhAgoMmeM vibhakta hai-pAparUpa, pusa yarUpa aura vItarAga / inameM se pahalI donoM bandha yA saMsArakI kAraNa athavA saMsArarUpa haiM aura aMtima mokSako kAraNa athavA mokSasvarUpa hai jisakA ki bIja samyagdarzana hai| kArikAke uttarArNameM sampagdarzanase utpanna honevAlI sampadhiko "anya" aura bhanipacanIya3 kahA hai| ataeva yahAM para yaha jAna lenA bhI ucita aura Avazyaka hai ki kisase anya ? tathA anirvacanIya kahanese kyA abhiprAya hai ? "anantarasya vidhirvA bhavati pratiSedho vA" isa nyAyakai anusAra isI kArikAke pUrvArdhameM jo kucha kahA gayA hai usase hI samyagdarzanajanya sampattiko anya arthAt bhinna samajhanA cAhiye yaha bAta spaSTa hai| kyoMki pUrvArdha meM jisa puNyasampatrikA nirdeza kiyA gayA hai usakA sambandha pudgalakarmase hai aura samyagdarzana usase viruddhasvabhAva zrAtmAkA guNa hai / ataeva anya kahakara anthakAra batAdenA cAhate haiM ki ina donoMkA svarUpa svabhAva aura phala paraspara viruddha hai| puNya. phalakA svarUpa kima tarahakA hai yaha kArikA naM0 12 meM batAyAjA cukA hai| ataeva samyagdarzanakA phala usase mimasvarUpa hai yaha binA kahe hI samajhameM pA sakatA hai| phira bhI samyagdarzanajanya sampattikI asAdhAraNa vizeSatAoMkA thoDAsA saMkSepameM yahAM paricaya karA denA ucita pratIta hotA hai| puNyodayajanya saMpattiyoM ke viruddha samyazva sampatti svAthIna hai, ananta hai, zuddha hai, pavitra hai, mukharUpa hai, sukhabIja hai, apramANa hai, apUrva hai, anupama hai, pradhAna hai, aura anirvacanIya hai| 1-paraNati saba jIvanakI tIna bhAti varaNI / / eka rAga, eka dveSa, aika rAga haraNI / tAmeM zubha azubha bhandha doya kareM karma bandha, vItarAga pariNati hai bhavasamudrataraNo / / (bhAgacandajI) 2-tIna bhuvanameM sAra vItarAga vijnyaantaa| zivasvarUpa zivakAra namahu bhiyoga smmaarike|| 1-"kaapi| Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhandrikA TIkA unasIma zloka __ svAdhInatAse matalaba yaha hai ki jisa taraha sAMsArika sampattiyAM puNyodayake adhIna haiM usa taraha yaha kisI anyadravya ke vaza yA adhIna nahIM hai, sva-apane hI adhIna hai prathayA apanI bhAtmAke hI athIna hai| svAdhInatAse matalaba usake katavya1 yA netRtvakA bhI / saMsArake viruddha mIcamArgake saMcAlanameM sabhI guNoMko yogya banA denA isIkA kArya hai / zreyomArga meM kAma karanevAle sabhI guNoM ko isakI apekSA hai| isake binA koI bhI guNa zrAtmAko saMsArapara vijaya prApta karAnemeM samartha nahIM hai kintu isake prakAzameM sabhI guNa apanA 2 yathocita evaM yatheSTa kArya karanemeM samartha ho sakate haiM aura hojAyA karate haiM / ataeva yaha kahanA atyukta na hogA ki prAtmAko sarvathA svAdhIna banAkara middhi padapara pratiSThira karAnemeM mukhyatayA kartRtva vAstA isa sammAdarzako kI bhAta hai / isI tamA netRtvakai viSayameM samajhanA cAhiye / kyoMki yahI eka aisA gukha haiM joki prAtmAke anya guNoM ko apane sAdhyasvarUpakA pratyaya karAtA usameM ruci utpanna karAtA, ugharako abhimukha banAtA, aura yogya dizA batAkara preraNA pradAna karatA hai / anantase matalaba yaha hai ki kAlakI apekSA isakI koI avadhi nahIM hai jisataraha puruSa sampattiyoM kA kAla pramANa nizcitara hai usa taraha samyaktvakI sthitikA pramANa niyata nahIM hai yaha ananta kAla taka sthita rahanevAlA hai / yadyapi paryAyAdhika nayase jisakA ki aMtaraMga kAraNa vipakSI pudgala karmoMke sambandhakA astitva hai usake bhedoMkA kAla antamuhartase lekara bayAsaTha sAgara taka AgamameM batAyA hai phirabhI dravyArthika nayase sAmAnyatayA yaha niravadhi hI hai spoMki maMsAraparyApase umakA sambandha chUTa jAneke bAda yaha ananta kAlataka apane pUrvI zuddha svarUpa meM hI avasthita rahA karatA hai| zuddhise matalaba yaha hai ki vaha anya kisIbhI dravyase saMyukta nahIM haiM aura isIliye tajjanma vikAroMse bhI aparAmRSTa hai / vaha to apanehI pUrNa zuddha svarUpameM avasthita hai| isItaraha vaha pavitra hai / arthAt zuddha hokara bhI maMgalarUpa hai, saba tarahake doSoMse rahita hai, usake nimiSase anya mI samasta gukha vikAroM yA doSoMse rahita hokara pavitra-samIcIna bana jAte haiM / pyAna rahe zuddhi aura pavitratAmeM antara hai| itanAhI nahIM yaha samyagdarzana svayaM kanpAyakI mUrti evaM piera hai aura bhanyagukhoM yA prahatiyoMmeMse akanyAsakAritAkA mUlocchedana kara ananta nirvAdha kalyANoMko utpanna karanekI yogyatArUpa bIjakA vapana karane vAlA hai| isake pravimAma praticcheda aMza mI pramANa ananta haiN| yadyapi AgamameM jJAnake avibhAgapraticcheda sarvAdhika batAye gaye hai phira bhI yaha kahanA atyukta na hogA ki jJAna ke pratyeka aMzamai jo samIcInatA hai vaha isIkA pariNAma hai aura varadAna hai| phalataH jhAnakA vaha pratyeka vibhAga praticcheda apanI samIcInasAke liye samyadarzanakA RNI hai evaM kRtA hai / apUrva kahanekA Azaya yaha hai ki isakI zuddhAvasthA 1 svatantraH katI / 2-aisA koI puNyakarma nahIM hai jisako sthiti 20 koDAkor3I sAgarase adhika ho 3-bAyopazAmika samyaktva kI utkRSTa sthitikA yaha pramANa hai| 4- acala anupama paMcamatiko prApta siddhoMke pATha guNoMmeM sabhyavarzana prathama evaM mukhya hai| Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 nakara zrAvakAcAra anAdikAlIna nahIM hai| usakI vivakSita samyaktyaparyAyakA zranAdikAla se prabhAva hI thA / parantu apane usa anAdi abhAvakA abhAva karake zuddha svarUpameM udbhUta huA hai| isa taraha prAgabhAvakA abhAva karake pUrNa zuddha rUpa prApta kara lenevAle isa samyagdarzanakA kabhI bhI pradhvaMsa nahIM hogA yahI usakI anantatA hai / sAMsArika paugalika puNyakarmajanya vibhUtiyoMse yaha atyanta mina hai yahI usakI zuddhatA hai jo ki atyantAbhAvarUpa haiM / isakA apane sahacArI ananta Atmika guNoM se sarvathA bhinatva - anyonyAbhAva rahate hue bhI unapara sabhIcInatA Adi ke sampAdanakA parama upakAra hai, jisake liye ki ve sabhI guNa isase upakRta haiM, yahI isakA prAdhAnya hai isakI mahatva pUrNa vizeSatAoMkA jisase ThIka 2 bodha karAyA jAsake aisA jagat meM koI upamAna nahIM hai / yadi isakI svAdhInatAkeliye indra narendra dharaNIndra yAdikI, anantatA ke liye sadA sthira rahanevAle suvarNaratnamaya pUjya sudarzanameru AdikI, zuddhike liye sadA nirlaga nirvikAra AkAzAdikI, pavitratAkeliye maMgalarUpa anAdisiddha kSetra sammeAcala yA kRtrimA kRtrima caityAlayoMkI sukharUpatA ke liye navanidhi caudaha ratna aSTa prAtihArya aSTa maMgaladravya Adi puNyanimittaka samasta saMsArake abhISTa viSayoMkI, sukha vIjatAke liye kAmadhenu cintAmaNi citrAvela kalpavRca AdikI athavA ananta puNyake kAraNa devapUjA tIrthayAtrA pAtradAna zrAdikI, apramAtA ke liye asAdharaNa gambhIratA rakhanevAle svargasUramaNa samudra Adi kI apUrvatA ke liye anAdinitya nigoda paryAyakA parityAgakara mAnava paryAya pAtradAnake prasAda dazavidha kalpa vRcoMkA sukhopabhoga kara navama praveyaka takake padako prApta karanevAle abhavya jIvakI, pradhAnatA ke liye jisake kAraNa tIna lokake sabhI adhIzvara Akara namaskAra karate haiM usa sarvotkRSTa tIrthakara puNya karma kI athavA tajjanya jagaduddhAraka cautIsa atizayoM se vibhUSita tIrthakara padakI bhI upamA dIjAya to vaha bhI ucita aura ThIka nahIM hotI / isa samyagdarzanakaM anupama samIcIna sukha svarUpakI mahattA aura agAthatA Adiko dRSTimeM rakhakara hI pratizakti anubhava rakhanevAle maharSiyoMne paramAgama meM kahA haiM ki yadi tIna loka aura tIna kAlake sabhI bhogabhUmiyA vidyAvara cakravartI Adi samasta manuSyoM aura cAroM hI nikAyake devoMke sampUrNa sukhoMko ekatra kiyA jAya to bhI vaha siddhabhagavAna ke eka kSaNavartI sukhakI bhI barAbarI nahIM kara sakatA anirvacanIyase matalaba yaha samajhA jAtA hai ki jo vacanake dvArA na kahA jA sake | isakA kAraNa aura kucha nahIM zabdakI hI ayogyatA hai / kyoMki mUlameM zabda saMkhyAtara hI haiN| eka 1 - maddivyaM yaca mAnuSyaM sukhaM traikAlyagAcaram / tat pikhitaM nArthaH siddhakSaNasukhasya ca / Adi 11-212 -- narakapazU donoM dukharUpa, bahunara dukhI sukho narabhUpa / tAte sukhI jugaliye jAna, tA sukhI phaneza bakhAna ||28|| tAle sukhI suraMgako Iza, ahamiMdara mukha ghatinisa diis| sabatikAla ananta phalAya, so sukha aika samai sivarAya ||26|| (dharma vilAsa-yAnatarAya) 2- kyoMki AgamameM mUla varNa 64 aura unase bananevAle apunarukta zabdoMkI kula saMkhyA eka kama ekaTThI pramANa hI batAI hai isake liye dekho go0 jIva kAraDa gAthA naM 352, 343 Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Announnar badrikA TIkA unatIsavA zoka zabdake dvArA ekahI arthakA pratipAdana ho sakatA hai yaha mAnalenepara zabda saMkhyAse adhika arthoMkA ve prajJApana nahIM kara sakate / zabdoko aneka athoM kA vAcaka mAnalenapara bhI unameM yaha sAmathrya nahIM hai ki ve sampUrNa padArthoM kA nirUpaNa kara ske| yahI kAraNa hai ki padArthoM ko prajJApanIya aura aprajJApanIya isa taraha do bhAgoMmeM vibhakta kara diyA gayA hai |anntaannt padArthoM meM se sarvAdhika bhAga aprajJApanIya padArthIkA? hI hai jinakA ki svarUpa vAstava meM zabdake dvArA nahIM patApA jA sakatA ese hI padArthoMmeM yaha samyagdarzana bhI hai / samyagdarzanajanya sampattiyoM ke rUpameM jina kAryoMkA Upara ullekha kiyA gayA hai una sabakA aura unake sivAya bhI jo usakI aneka vizeSatAeM pAI jAtI aura bhAgamameM batAI gaI hai una sabakA kisI bhI eka zabda ke dvArA pratipAdana nahIM ho sakatA / ataeva sampUrNa vizeSatAoM aura kAryoko dRSTi meM rakhakara yadi usake svarUpakA nirUpaNa karanekA prayala kiyA jAya to tasvataH usako anirvacanIya kahaneke sivAya aura koI mArga nahIM hai| isake kAraNoM meM se eka kArakha yaha bhI hai ki samyagdarzanakA mukhyatayA viSaya draga hai na ki paryAya / isake sAtha hI dUsarI cAta yaha ki jaba kabhI bhI kahIM para bhI kisI bhI zabdakA prayoga kiyA jAtA hai taba vahAM jisa arthameM usakA prayoga kiyA gayA hai mUlameM padArtha utanA hI nahIM hai| vaha zabda to usa padArthaka anantave aMzakA hI pasAtA hai| yadi vahI zabda sakalAdezakI avasthAmeM sampUrNa padArthakA pratipAdana karatA hai to pahalekA artha mukhya na rahakara goNa hojAtA hai| ___ isa taraha samyandarzanake viSayakI vyApaka sthira svAbhAvika apUrva mahattAko lakSya meM lekara hI prAcAryane "kApi' kahakara usakI anirvacanIyatA vyakta kI hai jisase puNyakarmajanya sampatiyoMke garvase usakI avahelanAmeM pravartamAna vyakti yaha samajha sake ki sudarzana meru ke samakSa puNya rUpI paMcapAda pazukI UMcAIkA abhimAna ThIka nahIM hai / athavA bhugAlake dvArA siMhakI avahelanA kiyA jAnA yogya nahIM hai| yadvA cIrasamudrako apane kUese choTA samajhanevAle meDhakakI samajha tuccha hai| pIlI kintu pAlizadAra honeke kAraNa hI pItala yadi suvarNakI abagaNanA kare to kyA yogya hogA? nhiiN| adhika kyA jisa taraha kAcarA amRtakA sthAna nahIM pAsakatA, dhatUrA kanpakSakI samAnatA nahIM kara sakatA, AkakA dUdha mAtA yA gauke dUdha kI tulanA nahIM kara sakanA, vezyA satIka mahattvako nahIM pA sakatI, kauyA koyala nahIM ho sakatA, bagalA haMsa nahIM bana sakatA, gaMthA ghor3A nahIM mAnA jA sakatA, napusaka puruSakA kAma nahIM kara sakatA, mleccha bhArya nahIM ho sakatA, aura jugunU jagatko Alokita nahIM kara sakatA / tathA 1-pagaNaNijA mAvA aNaMtabhAgo du annbhilppaannN| paraNabaNijjANaM puNa aNtabhAgoM suNivazI gI0jI0 // 33 // 2-jaisAki bhAgeke varNanase mAluma ho skegaa| --paMcapAra nAma U~TakA hai| yaha lokameM eka kahAvata prasiddha hai ki-UMTa jaba pahADake nIce pacatA hai saba use apanI ucAIke abhimAnakI niHsAratA mAluma hotI hai| Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratakaraNyabhAvakAdhAra jisa taraha raktameM yaha sAmarthya nahIM hai ki jalake samAna vastrako zuddha kara sake, isI prakAra puNya sampattiyoMmeM yaha yogyatA nahIM hai ki parama saMvara nirjarA aura nirvANakI siddhimeM vaha samyagdarzanakA kArya kara ske| ataeva pUrvokta bAThoM hI kAraNoMkA garva karanA aura usase samyagdarzana bhUSita dharmAtmAoMkI avahelanA karanA anucita hI nahIM svayaMko dharmase cyuta kara lenA hai| kyoMki jo jisa guNako prApta karanA cAhatA hai vaha usakI aura usa guNavAlekI avajJA karake prApta nahIM kara sakatA / usakA vinaya karake hI vaha usako prApta kara sakatA, sthira rakha sakatA, tathA vRddhiko prApta kara sakatA hai| isa taraha yahAMtaka samyagdarzana ke vidhiniSedhAtmaka pATha aMgoMkA varNana karake sva aura parameM usakI niratIcAratA tathA avinAbhAvI antaraMga bAtha pravRttikA svarUpa batAyA, usake bAda tIna mahatAroMkA niSedha karake anAyatanoMkI sevAse saMbhava doSoM-malinatAoM-aTiyoMse usakI rakSAkaranekA upadeza diyA, tadanantara yaha bAta bhI spaSTa karadI gaI aura vaisA karake sAvadhAna kiyA gayA ki yadi puNyakarmake udaya athavA pApakarmakI mandatAkai kAraNa prApta vaibhavake pathameM padakara usake vyAmohavaza tumane dharma aura dharmAtmAoMkI avahelanA kI to nizcaya hI tuma svayaM hI apane dharma aura usake phalase-ananta kalyANake kAraNa aura usake phalase vaMcita rhjaagoge| kintu aba prazna yaha hotA hai ki kAra sAmagdanako ratnA e halatAkeliye jo kucha batAyA gayA hai utanA hI paryApta hai athavA usake liye aura bhI kucha mAvazyaka kartavya zeSa hai| isake uttarameM AgekI kArikA dvArA AcArya batAte haiM ki sampagdarzanakI vizuddhi pUrNatA tamA vAstavika saphalatAkeliye yaha bhI Avazyaka hai ki bhayAzAsnehalobhAcca kudevAgamaliMginAm / praNAmaM vinayaM cava na kuyuH zuddhadRSTayaH // 30 // artha-samyagdRSTiyoM ko cAhiye ki bhaya bhAzA leha aura lomase kudeva kadAgama aura kaliGgiyoMko prathAma tathA vinaya na kreN| prayojana-zuddha samyagdarzanakA varNana karate hue prAcAryazrIne sabase prathama usake pATha aMgokA varmAna kiyA hai jisameM niHzaktiAdi cAra niSevarUpa aGgoMke dvArA usakI nirasIcAratAkA honA pAvazyaka batAyA hai| isake sivAya cAra vidhirUpa aMgokA varzanakarake isa pAtako spaTa karadiyA hai ki sampAdaSTi kI aMtaraMga tathA bAhya pravRtti kisa tarahakI humA karatI hai athavA kisatarahakI honI cAhiye / isI kathanase yaha bhI vyakta kara diyA gayA hai ki sva aura parake sAtha honevAlA yA kiyA jAnevAlA vaha kaunasA vyavahAra hai jisako ki dekhakara usake avinAmAvI samyagdarzana ke mastitvakA anumAna kiyA jA sakatA hai| jisa prakAra roganiharaNa aura svasthatAsampAdana ko uSayameM rakhakara prarUpita bhAyurveda zAstra pATha aMgoMmeM pUrNa hotA hai| usIprakAra yaha sama Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrikA TIkA tImarvA zloka gdarzana bhI rogarUpa anIcAroMse rahita hokara pathyarUpa pravRttiyoM-ucita AhAra vihAra arthAta anyAya aura amadaya bhakSaNase rahina AcaraNoMke dvArA apane pAThohI avayavoMmeM pUrNa ho jAtA hai / isake bAda tIna mUDhanAoMkA niSedha karake prAcArya ne yaha bhI spaSTa kara diyA hai ki samyagdarzanakI zuddhatAko sthira rakhane ke liye yaha bhI Avazyaka hai ki use anAyatanoMkI ruci evaM zraddhAse bhI dUra rakkhA jAya / dhyAna rahe tIna mahatAoMke kathanase chahoM anAyatanoM kA sambandha AjAtA hai| ____ antameM ATha madoMke parityAgakA varNana karake yaha bAta bhI spaSTa karadI hai ki pApakarma kI mandatA yA puNya karmake udayase labdha vaibhava ke vyAmohavaza dhama-samyagdarzanAdikI athavA tadvAn vyaktiyoM kI avahelanA karanA apane hI dharmakA vinAza karanA athavA usako malina banAnA hai| kyoMki ATha prakArake madoMmeM kucha to aise haiM jo ki pratipakSI pApakama-jJAnAvarakha antarAya Adike vayopazamake rUpameM mandodayakI apetA rakhate haiM aura kucha pUjyatA mala jAti Adi aise haiM jo puNya kamake udayavizepakI apekSA rakhate haiM / samyagdarzanake 25 maladIpa prasiddha haiM una sabakI parihAryatAkA paritrAna isa vividha varNanase ho ho jAtA hai phira aisA koI viSaya zeSa nahIM rahanA jisake ki parityAga liye punaH varNana kI AvazyakatA ho / prA eka bahakArIkA apanA kyA viziSTa prayojana rakhanI hai ? athavA pUrva varNanakA hI yaha upasaMhAramAtra hai kisI navIna bhima viSayake vAnakA prayojana nahIM rakhatI isa tarahakA prazna athavA jijJAsAkA bhAva upasthita honA sahajasaMbhava hai| mAluma hotA hai ki isIliye prAcArya bhagavAna upasthita ho sakanevAle isa prazna athavA jijJAsAke bhAva kA ucita evaM saMgata samAdhAna karadenA cAhate haiN| ve isa kArikAke dvArA gata viSayoMkA upapaMhAra karate hue usameM aura bhI jo kucha vizeSa ullekha karanA Avazyaka hai usako bhI spaSTa karadenA cAhate aura sAtha hI kucha navIna parihArya viSaya kA bhI nirdeza karadenA cAhate haiN| isa taraha donoM hI viSayoM para prakAza DAlanA isa kArikAkA prayojana hai / jaisA ki Ageke varmanase mAluma ho skegaa| zabdoMkA sAmAnya vizeSa ardha bhayAzAsnehalobhAt--isa padameM Aye hue zabdoMkA sAmAnyatayA artha prasiddha bhaura spaSTa hai| bhayakA artha "Dara" yaha loka bidita hai kintu zaMkA artha meM bhI isa zabdakA prayoga hotA hai / isalokabhaya paralokabhaya Adi viSaya bhedakI apekSA isake sAta medoMkA umeza kiyA gayA hai| yaha mukhyatayA do annaraGga kAraNoMpara nirbhara hai|--bhynaamk nokaSAyakI udAravA tathA vIryAntarAya karmakI udIraNA athavA tIbrodaya / / bhAgekeliye kisI viSayako prApta karanekI icchA rakhanA AkSA karanA mAla hai| snehakA sambandha rAga kaSAyase hai| prema, anurAga, prIti Adi snehake hI bheda athavA paryAya haiN| bartamAnameM kisI rastu ke prApta karane kI uskaTa bhAvanAko loma zamdate vahAM batAyA / Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnakaraNDa zrAvakAcAra cAroM hI zabdoM kA yahAM para samAhAra dvandva samAsa karake hetvartha meM paMcamIkA prayoga kiyA gayA haiM / samAhAra dvandva samAsake viSaya meM yaha kahA jA cukA hai ki samAsagata dravya guNa kriyA vizeSaNa aura sAhitya pradhAna yA vizeSya mAnA jAtA haiN| jisa taraha grAma pIpala nIma vaTa jAmuna Adi aneka tarahake vRkSoMke viziSTa samUhako vana kahate haiM, eka do vRkSoMko vana nahIM kahate / yadyapi kadAcit eka jAti ke vRkSoM kA bhI baDA samUha ho jAne para vana kahA jA sakatA hai| kintu isakeliye bhI usa jAtike vRkSoMkA yatheSTa pramANa meM ekatra honA Avazyaka hai phira bhI jisa taraha ekako samUha nahIM kaha sakate aura samUhako eka nahIM kaha sakate usI taraha prakRtameM bhI bhayAdikarme kisI ekako samAhAra nahIM kahA jAsakatA aura samAhArako bhayAdikameMse kisI eka rUpa nahIM kahA jAsakatA / isakA tAtparya yaha hotA hai ki jahAM taka ina cAroMkehI tIvra udaya athavA udIraNAkI yogyatA -- aisI yogyatA ki jisake nimittase inameMsa kisI bhI vibhAva pariNAmake dvArA samyagdarzanako malina karanevAlI pravRtti ho sakatI haiM, banI huI hai vahAM taka vaha samAhAra bhI mAnA jAyagA jo ki vAstava meM samyagdarzana kI malinatA kA antaraMga kAraNa hai jisakA ki darzanamohanIya karmakI samyaktva prakRti ke nAmase bodha karAyA jA sakatA athavA jo anantAnubandhI kapAya catuSTayake rUpameM kahA yA mAnA jA sakatA hai / matalaba yaha ki ukta mala doSoM aura isa kArikAke dvArA jisakA parihAra batAyA gayA hai vaha doSa bhI kSAyopazamika samyaktvakI avasthAmeM hI saMbhava hai, na ki aupazamika evaM kSAyika samyaktvakI avasthA meM | jaisAkira dhavalA - gomaTTasAra Adise jAnA jAsakatA hai| "ca" zabda pUrvokta maladoSoMke hetuoMkA bhI sambandha batAtA hai / kyoMki yahA~para "ca" zabda api -- bhI artha meM prayukta huA hai| jisase abhiprAya yaha nikalatA hai ki ukta kAraNoM se tathA bhayAdikase bhI kudevAdikoMko praNAma Adi na kare / ataeva yaha "ca" zabda isa kArikAmeM batAye gaye bhayAdika hetuoM kA pUrvokta hetuoM ke sAtha saMgraha -- sakalana - samuccayako svaSTa karadetA hai / kudevAgamaliGginAm-- samyagdarzana ke viSayabhUta prApta Agama aura tapobhUtakA svarUpa pahale batAyA jA cukA hai / unakA lakSaNa yA vaha svarUpa jinameM nahIM pAyA jAtA athavA jinameM tadviruddha lakSaNa yA svarUpa pAyA jAtA hai va hI kudeva kadAgama aura kuliGgI haiN| star inake sAtha prayukta honevAlA "ku" zabda darzana mohanIyake udayarUpa mithyAtva pari khAmake antaraMga bhAvake sambandhako sUcita karatA hai| jo isa mithyAbhAvasa dUSita haiM unako kudeza kadAgama aura kuliGgI samajhanA cAhiye aisA artha karane para jo AptAbhAsa haiM, zrAgamAbhAsa haiM, tathA pAkhaNDI meM ve sabhI prathA evaM vinayake viSaya hojAte haiM / 1- bhayazca bhAzA ca snehastha tepAM samAhAraH bhayAzAstra halIyam, tasmAt / 2-tattha khaiyasamma iTTI paNa kamIiSi mila gaI, kuNa saMdehaM mibhavaM dazA bmhjaayde| eso ceva uvasamasammAiTThI | san prarUpaNA pR. 171 / vayahiM vihiM va idabhaya ANi hiMrUvahiM / bIbhajugu vAhi~ ye teloca Navi - bAlejo / / 647 / / go.jI. tathA - "rumakareAktisUcibhiH / jAtu kSAyikasamyaktvo na lubhyati ginizcalaH / / 664 Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrikA TAkA tIsavA zloka isa vAkyameM itaretayoga? dvanda samAsa hai / ataeva yahAM para sAhitya pradhAna nahIM hai, dravya pradhAna hai / isaliye kudevAdikameM se koI bhI kyoM na ho; eka dohoM athavA tInoM hI ho unako praNAma yA vinaya karanepara samyagdarzana malina mAnA hI jAyagA yaha bAkya praNAma yA vinayarUpa kriyAkA karma hai| kintu jahAM sambandhamAtrakI vivakSA hotI hai vo vahAM karmameM2 SaSpI bhI hojAyA praNAma vinayaM caiva-dUsareko apanese bar3A yA mahAn mAnakara usakI mahattAko prakaTa karate hue apanA zira jhukAkara svayaMkI namratAko prakaTa karanA praNAma mAnA jAtA hai / aura hAtha josakara athavA vacana dvArA prazaMsA karake yadvA uccAsana dekara evaM anugamanAdike dvArA Adara sarakArakA bhAva prakaTa karanA vinaya kahA jAtA hai| zuddhadRSTayaH-jinakA samyagdarzana pUrvokta doSoM-zaMkA Adi pATha doSa tIna mUhatA aura pATha madase rahita hai ve zuddhaSTi haiM aisA samajhanA caahiye| __ tAtparya yaha ki AgamameM vinayake pAMca bheda batAye haiM jinakA ki nAmanirdeza pahale kiyA jA cukA hai| una pani bhedoM ko sAmAnyatayA laukika aura pAralaukika isa taraha do bhAgoMmeM vibhikta kiyA jA sakatA hai / lokAzraya athozraya kAmAzraya aura bhayAzraya ina cAra bhedoMko vinayake laukika bhedameM parigaNita kiyA jA sakatA hai| kyoMki ye bheda aihika-sAMsArika viSayoMse sambandhita haiN| ina cAroMke sibAya eka mokSAzraya vinayakA bheda hI aisA hai jisakA ki viSaya vAstavameM pAralaukika-mokSamArgase sambandhita hai| samyagdarzana mokSamArgarUpa honase vastutaH pAralaukika hai| ataeSa usakI zuddhi keliye aina mala doSoMkA parityAga karanekA AcAryone upadeza diyA hai usameM bhI unakA lakSya mukhyatayA pAralaukika vinayakI tarapha hI rahA hai yaha bhaleprakAra samajha meM AsakatA hai / phalanaH yahAM para bhI Upara jina mUr3hatAoM zrAdike chor3anekA bhagavAn samantabhadrasvAmIne jo sadupadeza diyA hai vaha bhI mukhyatayA mobAzraya vinayakI dRSTi se hI diyA hai yaha kahanekI AvazyakatA nahIM raha jAtI / aisI avasthAmeM cAra aihika vinayabhedoM ke viSaya sambandhako dRSTimeM rakhakara zaMkA ho sakatI hai ki samyagdRSTiko ye cAra prakArake vinaya karma bhI karane cAhiye yA nahIM ? athavA ina vinayoM ke karanepara bhI samyaktva nirdopa rahatA yA rahasakatA hai yA nahIM ? isa zaMkAkA parihAra karanekeliye hI bhAcAyaM prakRta kArikAke dvArA batAnA cAhate haiM ki praNAma aura vinaya kriyAkA viSaya sambandha kudevAdikake sAtha hai / ata eva yadi kudevAdikako praNAma Adi kiyA jAya to sampagdarzana zuddha nahIM rahasakatA / aihika vinaya koMke sAtha kudevAdikakA vastutaH koI niyata sambandha nahIM hai| unako praNAma AdikA karanA do tarahase hI saMbhava ho sakatA hai| eka to dhArmikapAralIkikakalyANakI kAmanAse maktivaza unako namaskAra Adi karanA, jharA antaraMgameM -devazca Agamazca liMgo ca, devAgamalininaH / kutsitA devAgamaliginaH kudevAyamalioganaH, saMpAm / 2-"karmAdInAmapi saMvandhamAviSadAyAM SaSTyava" / si0 kau0 10 146 / Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 066 Anara bhakti na rahate hue bhI kisI ke anurodhase athavA binA kisI preraNA ke svayaM hI apane aihika sambanvoMko acche evaM akSuNya yA nirvAdha banAne rakhaneke hetuse vivaza hokara vaisA karanA / inameM se pahalA prakAra to midhyAtvako hI sUcita karatA hai / dUsarA prakAra samyagdarzanakI kamajorI yA malinatAkA kAraNa bhI haiM aura kArya bhI hai| kyoMki jisakA samyagdarzana durbala haiM yadA samala hai vahI isa tarahase kudevAdikakI vandanA Adi meM pravRtti kara sakatA hai| tathA isa taraha kI pravRti karanevAleke samyagdarzanameM mala utpanna hotA aura usase usakI zakti bhI kSINa hojAyA karatI hai| samyagdarzanako samala banAnevAlI yaha pravRtti prAyaH karake cAra bAhya hetuoM para nirbhara hai jinakA ki prakRta kArikAke prathama caraNa meM ullekha kiyA gayA hai / arthAt maya AzA sneha aura lobha | matalaba yaha ki rAjA Adike bhagaye, bhaviSya meM prApta hone vAle artha- dhana aizvarya Adi kI icchAse, mitrAdike anurAga se, evaM vartamAna meM upasthita sampatti kI gRddhivaza yadi koI samyagdRSTi kudevAdikako praNAma Adi karatA hai to usakA samyagdarzana zuddha nahIM raha sakatA / avazya hI vaha malina hojAtA haiM / rAjA bandanA karatA hai, hama yadi inakI vandanA nahIM kareMge to rAjA ruSTa hokara hamArA anartha kara sakatA hai| ho sakatA hai ki hamako adhikAra se vaMcita karade athavA hamako Apati meM paTaka de yA daNDita kare isa tarahake kisI bhI bhayase kudevAdikakI vandanA karanA / Age jo hamArA kAma bananevAlA hai vaha yadi inakI bandanA Adi nahIM kareMge to nahIM banegA, inake upAsakoM Adi ke dvArA hamArA vaha kAma vigADA jA sakatA hai, athavA hamAre abhISTa yojanakI saphalatA meM bAdhA paDasakatI hai. yaha vicAra karake devAdikako praNAma Adika karanA | ye jitane hamAre sambandhI haiM--jAtIya bandhu haiM, athavA hamAre sahacara yA parikarake loga haiM, ve sabhI inakI pUjA bhakti upAsanA karate haiM, inake sAtha rahakara meM bhI yadi inakI bandanA Adi nahIM karUMgA to acchA nahIM lagegA, aisA vicArakara athavA bandhu bAndhavoMke snehase yA saMkoca meM par3akara unakI vandanA Adi karanA / athavA jaisI pravRttikA pracArakaranA karAnA ! isa samaya hamAre pAsa jo sampati hai vaha hamArI kamAI huI nahIM hai, hamAre pUrvajoM kI kamAI yA dI huI bhI nahIM hai hamako jo yaha milI haiM yA isakA adhikAra milA hai vaha aise hI logoM kI hai jo ki inake upAsaka the yA hai, aba hama yadi unake viruddha calate haiM yA unake niyamakA pAlana nahIM karate haiM to yaha sampatti hamAre pAsa nahIM raha sakatI, yadvA niyamAnusAra hama isake ucarAdhikAra se vaMcita ho jA sakate haiM, isa taraha prApta sampattikI gRddhivaza kudevAdikakI bhakti Adi karanA / isa taraha ye cAra prakAra haiM jo ki mukhyatayA tIvra kaSAyake pariNAma haiN| inameMse kisI bhI prakArase kudezadiko praNAmAdi karanepara sambamdarzana malina hotA hai| kyoMki kudevAdika na to Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D i anamoon.... .. .. ..... patrikA TIkA nIsavAM bhoka rAjyake hI adhikArI haiM na unake sAtha koI jAtIya sambandha hai na arthapuruSArbhaka hI ve sammandhI yA sAdhaka haiN| aura na unase anya kisI prakArake anartha apayaza yA apAya honekI zaMkAkA hI koI kAraNa hai / phira bhI yadi unako bandanA grAdi koI sampararASTi karatA hai jaisAki upara batAyA gayA hai to apanI hI pAyaka tIva pariNAli ayA taba sAra honevAlI durgalatA hI usakA antaraMga mukhya hetu mAnA jA sakatA hai| yadi koI gRhastha hai to vaha apane dharma artha kAma yA yazase sambandhita vyaktiyoMkA yadi ve kadAcit mithyASTi bhI hoM to bhI unakA kadAcita aihika vinaya evaM yathocita sammAna svayaM samyagdRSTi hokara bhI kara sakatA hai / jo ki pUrvokta cAra prakAroM meM batAye gaye haiN| parantu jinake sAtha isa taraha kA koI bhI sambandha nahIM hai aise kudeva guru yA pAkhaNDiyoMkA vinaya karanemeM apanI antaraMga kamajorIke sivAya dUsarA koI bhI anya ucita kAraNa nahIM hai| aura ye kamajorI sAmAnyatayA cAra prakArako hI saMbhava hai jo ki yahAM batAI gaI haiM--bhaya AzA sneha aura lobha / samyagdarzanakA lakSaNa-varNana karate samaya zraddhAnarUpa kriyAke tIna vizeSana diye haiMtrimahApoha aSTAMga aura asmaya / inameMse aSTAMga vizeSaNakA Azaya bhayAdike kapanase AjAtA hai kyoMki bhaya AzA sneha aura lobha kramase zaMkA kAMkSA vicikitsA aura muharaSTike hI rUpAntara yA pratIkarUpa hai| ataeva isa eka vizeSaNakA abhiprAya kArikAkai prathama vAyase hI spaSTa hojAtA hai| phalataH "zuddhadRSTayaH" ke artha meM zeSa do vizeSaNoMkA lakSya rakhanA hI ucita pratIta hotA hai aura isIliye isa zabdakI jo isa prakArase nirukti kI gaI hai ki "matrayamadATakamyo malebhyaH zuddhA-mRSTA dRSTiryeSAm te zuddhadRSTayaH" sarvathA saMgata aura vicArapUrNa hai| ____ Upara jisa cAra tarahake laukika vinayakA umekha kiyA gayA hai usake sAtha kArikokta bhayAdika cAra padoMkA sambandha spaSTa hai| kyoMki bhayazabdase bhayAzraya vinayakA, pAzAzamdase lokAzraya vinayakA, sneha zabdase kAmAzraya vinayakA aura loma zabdase prazriya vinayakA abhiprAya vyakta ho jAtA hai| prakRta kArikAmeM tIna pada mukhya haiM-hetupada (bhayAzAsnehalobhAt ) karmapada (devAgamaliginAm) kriyApada (praNAma vinyN)| tInoM hI padoMpara eka dRSTi rakhakara ricAra karanese mAlUma hosakatA hai ki ina tInoMhI viSayoM ke milanepara samyagdarzanakI azuddhatA sase adhika saMbhA hai kintu inakI vikalatAmeM bhI samyagdarzana-malina hI hosakatA hai / yaha dUsarI bAta hai ki kArata. vaikampake anusAra doSarUpa kAryameM bhI nyUnAdhikatA pAI jaay| hama jaisA ki kArikA naM0 23 kI vyAkhyAmeM likha cuke haiM usI prakAra yahA~para bhI vicAra kiyA jAsakatA hai / tathA vicAra karanepara mAlUma ho sakatA hai ki ina tInoM kI pAtA aura vikalatAko avasthA meM samyagdarzanakI azuddhi bhI samAnarUpameM na hokara nyUnAdhika bhI ho sakatI 1-kArikA na0! - Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 ratnakaraNDa zrAvakAcAra hai / kintu yaha bAta heturUpa antaraMga zrAzaya yA pariNAmoM kI jAtyantarata para jisa taraha nirbhara haiM usI prakAra karmarUpa kudevAdikakA vizeSatA para bhI Azrita hai| usa vizeSatA ke zrAdhArapara hI Areas samyagdarzanakI honevAlI azuddhi meM atikrama vyatikrama atIcAra yA anAcArakA nizcaya kiyA jA sakatA hai ataeva paristhitike anusAra hI yathAyogya doSakA nirNaya karanA cAhiye | kyoMki samyagdarzanake utpanna hone yA na honemeM jisa taraha antaraMga vAhya donoM hI kArakha apekSita evaM Avazyaka haiM usI prakAra samyagdarzanake utpanna hojAneke bAda usameM kisI bhI prakArakI malinAke na hone dene meM bhI aura raMga donoM hI taraha kI pravRtimeM saMbhAla rakhanA Avazyaka hai| yahAMpara jo hetu vAkpa diyA hai vaha antaraMga pariNAmoMkI saMbhAlake liye hai aura karmaer tathA kriyApadoMkA jo prayoga kiyA hai vaha vAhya bAdhaka sAdhanoM se bacAnekA saMketa karaneke liye haiM / phira bhI samyagdarzana ke virodhI bAhya viSayakA parityAga karanA hI saMsArase apaneko haTAkara vizuddha siddha evaM karmanormase mukta avasthAmeM pariNata karadenekI na kevala icchAmAtra rakhane vAle kiMtu usake liye manasA vAcA karmaNA apanA anavarata prayatna karane vAle pratyeka bhayAtmA mokSArthIkA prathama kartavya haiM / isIliye vaha mukhyatayA Avazyaka haiN| isakA kAraNa yaha bhI hai ki Ajakala yahAM huMDAvasayiNI kAla pravartamAna haiM jisakeki nimivase dravya fararaat utpatti hogaI hai aura dinapara dina vaha bar3hatI hI jA rahI haiN| aisI avasthAmeM durbala hRdaya bhoMke samyagdarzana evaM usakI vizuddhikA banA rahanA atyanta kaThina hogayA hai aura hotA jArahA hai / zrataeva prANimAtra ke niHsvArtha sacce hitaiSI dUradarzI AcArya samyagdarzana kI vizuddhiko sthira rakhane ke liye upadeza dete haiM ki tIna mahatA aura ATha mardoM se bacAkara apane aSTAMga sampadarzanako zuddha rakhanevAle bhavyoMko cAhiye ki kudevAgamaliGgiyoMko praNAmazironamanAdi na kareM aura na unakA vinaya - abhyutthAnAdike kArA satkAra hI kreN| prasaMga paDanevara bhayAdikI antaraMga durbalatAoM ko bhI sthAna na deN| apane bhItara jAgRta hI na hone deM kadAcit hone lageM to unakA sarvathA nigraha karanekA prayatna kareM / isa huNDAvasayizrI kAla meM kudevoM meMse mahAdevakI azlIla mUrtikI pUjAkA jo pracAra huA hai vaha bhagavaza huA hai| zrI kRSNa kI sarAga mUrtikI pUjAkA pracAra sneha evaM lobhavaza huA hai| veda jaise hiMsAvidhAyaka kadAgamakA jo pracAra huA hai vaha zrAzAvazara huA hai / isI taraha aneka prakArake pAkhaMDoM kA pracAra evaM pAkhaNDiyoM kI jo vRddhi huI hai usake antaraMga vAstavika kAraNa bhaya AzA 4 sneha aura lobha hI haiM / ataeva granthakarttA svayaM udAhara samA banakara kahate haiM ki kaisA bhI bhayaMkara prasaMga A jAnepara bhI kudevAdiko praNAmAdi karaneke liye apaneko bhayAdikase abhibhUta nahIM hone denA cAhiye ! 1,2 -- ina sabakI kathAeM kathAkoSa harivaMza purANAdi jAnI jAsakatI hai / Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 iMdrikA TIkA ikalI savA zoka ___ eka bAta aura hai, AgamameM manuSyoMko do bhAgoMmeM vibhakta kiyA hai; eka mArya dusaraM mleccha / jinameM samyagdarzanAdi guNoM ke utpanna--prakaTa hone kI yogyatA hai athavA jo una gupoMse vibhUSita haiM ve saba zrAyara haiN| jinameM yaha yogyatA nahIM pAI jAtI ve saba mlecchara haiN| mAryo ke pAMca bheda haiM-kSetrArya jAtyArya kArya cAritrArya aura darzanArya / jo samyagdarzana se yukta hai vaha darzanArya hai| aisA vyakti apanese nIceke cAra viSayoMke sambandhako lekara kadAcit apane sampagdarzanako azuddha banA sakatA hai| pauki gAko netrahI mAmA bhAne dekha prAnta Adike logoMke bhayase athavA isake adhipati rAjA zrAdikaM bhayasa samyagdarzanake virodhI kudevAdikI upAsanAmeM kadAcit pravRtta hosakatA hai / athavA jAtIya sambandhoMke nimittase snehavaza vaisA kara sakatA hai / kyoMki eka hI jAtimeM do bhinna 2 dharmoM ke upAnaka hone para unakA vivAha Adi sambandha hojAneke bAda aise avasara sahaja hI Asakate haiM ki jinameM sammilita honese athavA unakA saMskAra paDajAnepara samyagdarzanakI yatheSTa vizuddhi prAya nahIM raha sakatI / athavA karma-mAjIvikA ke sambandhase lobhake vaza aise bhI kAma kiye jAsakate haiM yA kadAcit koI kara sakatA hai ki jisake kAraNa samyagdarzana nirmala nahIM raha sakatA hai / cauthI bAta cAritrakI hai jisase ki paralokameM yatheSTa viSaya, abhyudaya, kalyANa AdikI prAzAse yaha jIva samyagdarzanako malina karane vAle caritrako dhAraNa karake vaisA kara sakatA hai| ataeva prAcAryane batAyA hai ki samyagdRSTi Aye puruSako apanA samyagdazana nirmala zuddha banAye rakhanekeliye isa bAta para avazya hI dhyAna rakhanA cAhiye ki ina cAroM hI sambandhoM meM rahate huye bhI bhayAdike dvArA svayaM kudevAdikoMko prazAma vinaya AdikI pravRtti na kare pratyuta vivekapUrvaka apane tharmako surakSita rakhakara saphala banAnekA hI use yatna karanA cAhiye / isaprakAra samyagdarzanake svarUpakA varNana yahAM taka samApta hojAtA hai / aba prazna yaha upasthita hotA hai ki saMsArakai duHkhoMse nikAlakara jIvako ucama sukhakI avasthAmeM rakhanevAle jisa dharmakA vyAkhyAna karanekI granthakI AdimeM pratikSA kIgaI thI vaha ratnatrayAtmaka hai, kevala samyagdazenarUpa hI nahIM hai / phira kyA kAraNa hai ki samyagdarzanakA hI sabase prathama parsana kiyA gayA ? vInoMkA yugapat varNana ho nahIM sakatA, kramase hI jaba varNana ho sakatA hai to tInoM meM se cAhe jisakA granthakartA apanI icchA yA rucike anusAra paNana kare / tadanusAra pahase samyagdarzanakA varNana kara diyA gayA hai| aisA hai kyA? yA aura koI bAta hai| isa praznakA uttara svayaM prAcArya hI Age kI kArikAmeM dete haiM darzanajJAnacAritrAt sAdhimAnamupAznute / darzanaM karNadhAraM tanmokSamArge pracakSate // 31 // 1-AryA mlecchAzca / ta0 sU0 2-guNaiH (samyagdarzanAdibhiH) guNavadbhirvA aryanta iti AryAH / sa.si / 3 -mAnA milerachANa micchataM / ti0pa0 / athavA "dharmakarmavahibhUtAH sa ime mojAkA matAmA Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnakaraeDabhAvakAcAra ___artha-bAna aura cAritrakI apekSA darzana--samyagdarzana mAdhutA samIcInatA evaM utkRSTanAko adhika vyApta karatA hai| kyoMki bhagavAna usa darzanako mokSamAgameM karNadhAra batAte haiN| prayojana-samyagdarzanake svarUpakA baNana pUrNa hojAneke bAda usa varNita viSayakI gaumatA mukhyatA yA samAnatAkA prazna atyanta Avazyaka hojAtA hai| aura ina tInameM se kisI bhI eka ke mAluma hojAneyara usake hetukI jijJAsA huA karatI hai| jinake hRdayameM "kathametat" kA prazna yA to uThatA nahIM yA uTha nahIM sakatA unake liye heturahita bhI kathana paryApta ho sakatA hai| jo hetupUrvaka samajhanA cAhate haiM unake liye aiye hetukI AvazyakatA rahatI hai ki jo unake anubhavameM bhI Amake / jo Agamapara zraddhA rakhane ke kAraNa samyagdRSTi to haiM phira bhI yadi ve vizeSa jijJAsu honeke kAraNa yaNita viSayakA anubhavapUrNa samarthana sunanA yA jAnanA cAhate haiM to samartha vaktAkA bhAvazyaka katavya ho jAtA hai ki vaha zrotAke sammukha pAgama ke anukUla yA usase aviruddha anubhavameM zrAsakanevAlI yuktiyoM ko upasthita karane kA prayatna kare jisase zrotAkA jJAna sazaMka na rahakara vaha nirdiSTa hitamArga meM bhale prakAra calane meM samartha ho sake aura usameM vaha rada raha ske| isa taraha yukti anubhava aura Agama tInoMke dvArA upasthita praznakA utsara isa kArikA mArA prAcArya denA cAhate haiM aura banAdenA cAhate haiM ki yadyapi dharma ratnatrayAtmaka hI hai jaisA ziprArambhameM batAyA gayA hai tathA mokSa yo saMsAra nivRzcikI hetubhUtatAkI apecA tInoMmeM samAnatA bhI hai, aura apanAra kArya karane meM sAdhaka honekekAraNa tInoM hI asAdhAraNa viziSTatA rakhate hue bhI samAna haiM, isake sivAya parama nirvANa kI siddhi meM eka yA domeM nahIM kintu tInoM meM paraspara nAntarIyakasya bhI hai kyoMki tInoMmeMse kisI bhI ekake na rahane para vaha siddha nahIM ho sktii| phira bhI inameMse sabase prathama samyagdarzanake hI varNana karanekA kAraNa yaha nahIM hai ki kisI bhI ekakA to varNana prathama honA hI cAhiye / athavA yaha batAnA bhI nahIM hai ki moca kI milimeM ye kramase uttama madhyama jaghanya kAraNa hai tadanusAra kramase pahale uttama kAraNa rUpa samyamdazanakA varNana yahAM kara diyA gayA hai aura aba Age madhyama kAraNa zAnakA varNana karake anvameM jaghanya kAraNa cAritra kA varNana kiyA jAyagA / kyoMki tInoMmeM hI apane2 aMza kAryasAca. katAkI apekSA samAnatA aura parasparameM nAntarIyakatA hai yaha pAna Upara kahI jA sukI hai| phira samyagdarzanake hI prathama varNana karanekA kAraNa kyA hai ? isake uparameM AcArya hetu hetumadbhAvako batAnevAle do vAkyoMke dvArA usakI sApeca sAdhimAnatAkA unnakha karate haiN| jisase ve spaSTa karate haiM ki yadyapi mokSamArga meM tInoM hI sAdhana aura isa dRSTi se tInoM meM samAnatA bhI hai; phira bhI inameM jo sabase baDI eka vizeSatA hai vaha yaha hai ki jJAna aura cAritra ina donoM kI apecA samyagdarzana kI sAdhuvA adhika prazasta hai aura ulaSTa hai / iSTAntagarbhita yukti yA hetuke dvArA ve batAnA cAhate haiM ki samyagdarzana aura zAna Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrikA TIkA ikatIsA zloka cAritrakI sAdhutAmeM upajIvyopajIvaka saMbaMdha hai samyagdarzanakI sAdhutA upajIvya hai-jhAnacAritrakI sAdhutA keliye Azraya hai / zAna aura cAritra ina donoMkI sAdhutA darzanakI sAdhunAke bhAzrayase jIvita rahatI hai / jJAna aura cAritrakI sAdhutA upajIvaka-upajIvikAkeliye kisIke AzrayameM rahanevAle naukaranaukarAnI ke samAna hai | ataeva jo svAmIkI taraha pradhAna hai usakA prathama varNana karanA ucita aura nyAyasaMgata hai| Uparake praznakA isa kArikAke dvArA diyA gayA yaha uttara na kevala yuktipUrNa hI hai anubhavameM bhAnevAlA aura bhAgamAnusArI bhI hai / sabhI zrAgamoMmeM unake praNetAoMne ratnatrayakA varNana karate hue samyagdarzanakI utkaTanA gapamAnatA svIkAra kI hai aura batAI hai| ataeva prAcArya kI pratijhAke viruddha kaha kara isa kathanakA virodha karanekA avakAza hI nahIM hai| kyoMki AcAryane "devayAmi" kahakara jo pratikSA kI thI ki jo bhagavAnne yA gaNarAdikane kahA hai usIko maiM yahAM kahU~gA usase samyagdarzanakI prathama varNanIyatA viruddha nahIM, anukUla hI hai| kAraNa sabhI prAcIna arvAcIna prAcAryoMne samyagdarzanakI pradhAnatA svIkArakI hai / sAtha hI dRSTAntagarmita hetu yA sAmAnyato dRSTAnumAnake dvArA jJAna cAritrakI apekSA adhika sAdhutAke samarthanameM jo yukti upasthita kI hai vaha bhI anubhavameM AnevAlI hai| isa samarthana meM tIna hetu antarnihita haiM jinako ki dRSTi meM rakhakara svayaM granthakAra Age kramase tIna kArikAoMke dvArA spaSTa kreNge| ___ yadi isa kArikAke dvArA yaha na batAyA gayA hotA ki zAna cAritra kI sAdhutAkI apekSA samyagdarzana kI sAdhutA viziSTa aura utkRSTa hai to samyaktvanirapekSa jJAna cAritra meM bhI mokSa mArgava mAnA jA sakatA thA, jaba ki aisA nahIM hai| samyaktvarahita jhAna cAritra vAstava meM aura mukhyatayA mokSake kAraNa nahIM hai / tathA samyaktvake vinA jJAna cAritra nahIM rahA krte| kyoMki ve jJAna aura cAritra samyaka-yathArtha nahIM rahA karate / parantu jJAna cAritrake binA bhI samyaktva pAyA jAtA hai| kyoMki kevala jJAna tathA zrutakevalake na rahanepara evaM yathAkhyAta athavA kSapaka zreNigata cAritra kI anupasthitimeM yadvA muni zrAvakake prata cAritrake na rahate hue bhI samyaktva hI nahIM kSAyika samktva bhI pAyA jAtA hai| isa tarahase samyagdarzanakI prathama varSanIyatAke viSaya meM kiye gaye prazna uttara rUpa meM kahI gaI isa kArikAkI asAdhAraNa prayojanavattA spaSTa hojAtI hai| zabdoMkA sAmAnya-vizeSArtha darzana--yaha zabda kArikAmeM do bAra AyA hai| donoM hI jagaha isakA artha samyaktva hai| isakA nirUktyartha pahale batAyA jA cukA hai| yadyapi kArikAmeM dovAra prayukta isa zabdakA artha eka hI hai / kintu donoM ke pada bhinna 2 haiN| pahalA darzana zabda ka kArakapada kI jagaha prayukta huA hai aura dUsarA karma kArakapadake sthAnapara / kartA aura karma kArakakA artha sarvavidita hai| "svatantraH kA? athavA yaH karoti sa kari "aura" yat kriyate3 tatkarma" arthAt jo kriyA 1-sika kau0 / 2-3-kAtantra sU0 14, 12 102-4 / Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ........................................ rasnakaraNzrAvakAcAra kA karanevAlA hai aura usa kriyA karane meM svatantra hai usako karcA kahate haiM aura karcA ke dvArA jo kiyA jAya athavA kartAka dvArA jisameM kriyA kI jAya, yadvA kriyAkA phala jisameM rahe usako kahate haiM karma / zlokameM pUrvArdha aura uttarArthake do bhinna 2 pada hai / donoMkI kriyAeM bhinna 2 haiN| pUrvArdhakA darzanazabdaupAznute kriyAkA ka pada hai / jisakA karma hai "sAthimAnam" matalaba yaha ki darzana-samyagdarzana sAdhimAko nikaTa rahakara bhI sabase prathama aura vizeSarUpase vyAsa karatA hai| jJAnacAritrAt--yahAMpara jJAna aura cAritra zabdakA samAhAra dvandva samAsa huyA hai| zAna ca cAritraM ca tayoH samAhAraH tasmAt / matalaba yaha ki jJAna aura cAritra donoMse, athavA donoNkii| sAthimAnam-~-sAdhu zabdase bhAva arthameM imam pratyaya hokara yaha zabda banA hai| aura karma kAraka honeke kAraNa dvitIyA vibhaktIkA isameM prayoga huA hai| sAdhayati iti sAdhuH, tasya bhAvaH sAthimA, tam / arthAt sAdhutA | yaha niruktyartha hai / koSake anusAra isa zabdake aneka artha hote haiM / kulIna, sundara, manohara, ucita, muni, jinadeva, vItarAga, vyApArI Adi / yahAMpara isa zabdase samIcInatA-sundaratA, utkRSTatA aura upAdeyatA artha grahaNa karanA cAhiye / matalaba yaha ki samyagdarzana ina samIcInatA Adiko jJAna cAritrakI apekSA pahale aura pradhAnatayA prApta yA vyApta karatA hai| upAznute--- upa upasargapUrvaka svAdigaNakI vyAptyarthaka aza dhAtu ke vartamAna kAla anya puruSa eka vacanakA yaha prayoga hai / jisakA artha hotA hai ki samIpa pahuMcakara vyAsa karatA hai| kyoMki samyagdarzana sabase prathama samIcInatAke pAsa pahu~catA hai aura vaha usako vyApta karatA hai| jJAna cAritrameM jo samIcInatA pAI jAtI hai vaha to darzanakI samIcInatAko anayAyinI anusaraNa karanevAlI hai sAthahI vaha vyApya hai / darzanakI samIcInatA vyApaka hai / aura vaha jhAnacAritrakI samIcInatAkA anusaraNa nahIM karatI, usapara vaha jIvita nahIM rahatI. vaha svatantra hai| yaha bAta bhI yahAM dhyAnameM rahanI cAhiye ki darzanakI samIcInatA jo jJAna cAritrakI samIcInatAko vyApta karatI hai usameM tIna viSaya sambandhita haiM.-utpatti pradhAnatA aura upAdeyatA / inhI tInoM viSayoMko dRSTimeM rakhakara svayaM granthakAra isa padyaka anantara hI kramase tIna kArikAoM ke dvArA spaSTa kareMge ataeva yahAM adhika likhanekI AvazyakatA nahIM hai| darzana- uttarArthake prArambhameM Aye huye isa zabdake viSayameM Upara kahA jA cukA hai ki yaha karma kArakake rUpameM prayukta huA hai| yaha bhI kahA jA cukA hai ki donoM darzana zandoMkA artha eka hI hai| phira bhI isakA prayoga kisa abhiprAyase kiyA hai yaha samajhane ke liye dUsare sambandhita zabda tat aura karNadhAra tathA kArikA meM prayukta na hone ke kAraNa AkSipyamAna kartRpada "gaNadharAdaya prAcAryA:" ko sAthameM rakhakara prakaraNa aura kriyA kAcaka zabdoM moghamArge aura prapAteko mI sAtha rakhanA caahiye| Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maryam candrikA TIkA ikatIso raloka karNadhAra-jisake dvArA nAya calAI jAtI haiM usa lakaDIko kaI kahate haiM / usa khADIko hAthameM lekara calAnevAle-nAva khenevAle malhAko kahate haiM kazdhAra / yahA~para isa zabdakA prayoga darzanakI viziSTatA batAne ke liye--aMvaktavya darInAM bisI huI vizeSatAko kisI prakAra abhivyakta karaneke liye upamA yA dRSTAnta rUpameM kiyA sabhA hai| isa zabdase dattakI yogyatA bhI prakaTa hotI hai / phalataH prAcArya mahArAja isa ke prapogase yatAnA cAhate haiM ki mokSamArgameM darzana-samyagdarzana jJAnacAritrakA netA hai| ___ sat-zabda sarvanAma hai isakA prayoga pahale ullikhita yA adhina maMtra ke badalemeM huA paratA hai| ataeva pUrvaparAmazI bhI hai| yahApara pUvArdhakI AdimeM kala padarupAya huya darzanake badale meM yaha prayukta huA hai / tat bhAra yatkA nitya sambandha hai| isIliye inamesa kisI bhI eka zamdakA prayoga honepara dUsare zabdakA bhI prayoga samajha lenA caahiye| aura yathArapAna usakA sambandha joDakara artha karanA cAhiye / mokSamArga--isakA artha AsmA se samasta para padArtha-dravyakarma bhAlA aura nokarmakI pUrNata gA vinivRdhi hojAnekA asAdhAraNa Aya hotA hai / jo ki sargA mAmaya batAyA gayA hai aura taratamarUpa bhavasthAoMke anusAra aneka prakArakA hai / kintu mara jo sAmAnya varSa yatAyA gayA hai vaha yathAyogya sabhI avasthAoMmeM ghaTita hotA hai| .. avazyate--adAdigaNa kI vyakta vacanArthaka cac dhAtukA apUrvaka vartamAna kAlake anya puruSake bahuvacanakA yaha kriyApada hai| jisakA artha yaha hotA hai ki "acchI tarahase spaSTatayA kahate haiM / " isake kaI padakA pacameM prayoga nahIM kiyA gayA hai / ataepa AcAcI gaNatharadevAH, jinezvarAH, sarIkhA koI bhI kaI pada svayaM hI yahAM joDalenA cAhiye asAmi ra pahAgayA hai| ina samI zayoMke arthapara dRSTi rakhakara kArikAkA anvayapUrvaka artha sAhase karanA aura samajhalenA cAhiye yat darzana (ka) bAnacAritrAt sAdhimAnam upAranune, gaNadhara nAsAta darzane (karma) modhamArge karNavAraM pracakSate // arthAt-jo darzana zAnacAritrako apanA sAlako prathama prApta paratA aura vyApta karatA hai gaNavaradeva umako "yaha mokSamArgameM karNadhAra hai"ezA spaSTa kahate haiN| yahAM yaha bAta bhI jAna lenekI hai ki "pracakSata" kriyApada dvikarmA hai| isaliye darzana aura karNadhAraM ye donoM hI pada usake karma haiN| jahAM para do karma huA karate hai vahAM prAyaH dose eka gauNa aura eka mukhya huA karatA hai| parantu donoM se kauna gINa aura kauna mukhya mAnA jApa yaha vAta vivaSA-vaktAkI icchA yA usake abhiprAya para nirbhara hai| udAharanAtha "anA grAma napatti" yahA~para kadAcit ajA-bakarI bhI zukhya karma bana sakatA hai to kamI prAma bhI murUpa karmo sakatA hai| gAMvako jAtA huA devadaha apane sAtha kisako dejA rahA hai| isa praznake Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udharama karA murupa kama hogI / aura cakarI ko lekara jAnevAlA yajJadara kheta para pasAra para yA kahAM jA rahA hai| isake upara gAMva mukhya karma ho jaayegaa| isake sivAya kadAcit prakAra kArakako karma kAraka banAye jAne para baha gauNa karma aura dUsarA mulya karma mAnA jAtA hai| yahAM para darzana gauNa karma hai aura karNadhAra mulya kama hai| kyoMki jisa taraha pUrvArdhameM darzanako kartA banAkara mAdhuvAkI prAmi evaM vyAptikI dRSTi se usakI svatantratA evaM mukhyatA dikhAI gaI hai usI prakAra uttarArthameM prAcArya usI pUrNimeM kAse prayukta darzanako karma banAkara usImeM usIkI chipI huI asAdhAraNa yogyatAko karyAdhAra kahakara karNadhAratAkA viyAna karanA cAhate haiN| isa tarahase uddezya honese darzana mauNa, dheiya neke kAraNa karNadhAra-kadhiAratA mukhya karma hojAtA hai| kyoMki darzanameM pAI jAnevAlI karNadhAratAko hI yahA~para acchI tarahase mukhyatayA abhivyakta karake batAnA abhISTa hai / jisase yaha mAluma ho sake ki zAnanAritrakI sAtAkA netRtva karane karNAdhAra banane kI yogyatA darzanameM hI hai| jJAna cAritrakI sAdhuvA darzanako sAdhutAkA manaharaNamA kiyA kA hai, isakA mahatva karanemeM sathA asamartha hai| tAtparya yaha hai ki pApara sampagdarzanakI prathama varNanIyatAke sammandhameM jo prazna upasthita huA thA usake ukharameM AcAgane isa kArikA dvArA yuktipUrNaka yaha spaSTa karake batA diyaa| ki mokSamArgameM samyagdarzanakI prathanatA kyoM hai ? saMkSepameM hama kArikAkA Azaya yaha hai kimAtmAkA darzana nAmakA eka aisA guNa dharma yA svabhAva hai jo ki sAmAnyatayA sampUrNa ziNDarUpa mAtmadravyako aura usake sabhI guNoM aura pariNamanoM ko vyApta karatA hai isaliye jJAna aura cAritra bhI usakI vyAptise rahita nahIM hai / phirabhI yahAM ina donAMkA hI nAma jo ligA gayA hai usakA kAraNa yaha hai ki mAkSamArgameM ye donoM hI usake liye sahapatI hokara bhI anya gugAthokI sApevA sabase dhika upayogI hai| isa tarahase mokSamArgakI siddhi meM tInoMkA saahcry| phira bhI tIna samyagdarzana hI pradhAna hai| jisa taraha kisI rAjyake sAdhanameM yadhapi rAjA maMtrI aura senApati tAno hI sahacArI haiM-milakara usakA saMcAlana karate haiM phira bhI svatantra aura netRtvakai kAraNa unama rAmAko hI mukhya mAnA jAtA hai| maMtrI buddhimalase ucita anucitako prakAhita karake dhAra senApati zatra mokA vidhvaMsa karake rAjAkI prAjJAkA pAlana karAnameM sahAyaka hanA karate haiM, usI prakAra darzana aura jJAna cAritraka viSaya samajhanA cAhiye / darzana rAjA, prAna maMtrI aura cAritra manApati hai| maMtrI aura senApati jisa taraha rAjAkI mAjhAkA pAlana karana mora usake anukUla gthA anumAra hI pravRtti kiyA karate haiN| ve rAjAko AjJApita nahIM kiyA karane maurana rAjA hI unakA anukaraNa.yA anusaraNa kiyA karatA hai| isIprakAra zAna aura cAritra dazanako AjJAnusAra calate haiM aura unIkA anukaraNa tathA anusaraNa karate hai| parantu darzana na to jJAna aura cAritrakI pAjhAmeM hI calatA hai aura na unakA anukaraNa pA anusaraNa ho karatA hai| svatantra hai|khii bAvako madhika spaSTa karaneliya prAcAyana sAki Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaminakA TIkA ikaunA sloka mAna zabdakA prayoga karake apekSA yA apane raSTikoNako bhI amiSyakta kara diyA hai| jisase yaha mAluna ho sake ki yaha pAta kisa apecAse kahIgaI hai| geki syAvAda siddhAnta ke anasAra koI bhI vAkya nirapekSa honepara abhISTa kA pratipAdana karanameM asamartha rahanaka kAraNa bhyarSa athavA apramANa hI mAnA jAtA hai| ___ yadi sAdhimAna zamdakA prayoga na kiyA jAya, kevala "jJAnadhAridhAna upAznute' itanA hI vAkya bolAjAya to nahIM mAluma ho sakatA ki darzanameM zAna cAritrase kisa vizeSavAkA siddha kiyA jArahA hai athavA kahA jA sakatA hai ki svatantratAkA pratipAdana darzana meM hI kI hamI guNa svatantra haiN| jisataraha koI bhI dravya anya draSyakI apekSA na rakhakara svananma apanA astitva rakhatI hai| umItaraha usake jitane yananta guNa haiM ve bhI sapa apane 2 svarUpa spananna haiM / phira kevala darzanako hI svatantra kyoM kahA bAya 1.isatarahake vAkya koI bhamAdhAraka prayo ana siddha nahIM hotaa| yahI kAraNa hai ki sAdhyAzako vamAnaka liye sAdhimAna zabdamA prayoga bhatyamta Avarayaka hai / kyoMki bastu svabhAvase kevala nitya-kUTastha athavA pranayA anityapariNAmI hI nahIM hai| nityAnisthAmaka hai athavA na sAyA sAmAnya yA ekAntata: vizeSakara hI hai| kintu sAmAnyavizaMpAnakara hai| mataeca padyapi sAmAnyatayA samI guNa svatantra haiM phira bhI vizegApezAsa aisA nahIM hai / vizeSatAkA pratipAdana bheda yA pariNAmApaMca hai aura isIliye yaha parApeca huA karatA hai ! dasarekI apekSAke binA vizeSatA siddha nahIM ho sktii| ataeva kimI vizeSatAko jara jahAM batAnA ho taba vahAM usa vizeSatA kA nAma aura vaha trisakI apecAse vivakSita ho usa parapadArthakA nAmollekha karanA bhI mAzyaka hAjAtA hai| sAdhimAna zabda abhiprAyako spaSTa kara detA hai aura zA ko nirasa karatA hai| kyoMki isa zabake prayogase mAlUma hojAnA hai ki yadyapi sAmAnyatayA darzana jJAna cAritra samAna hai phira bhI inakI sAdhuvAmeM bahuta bar3A antara hai sabase pahalI bAta to yaha ki ananta guNoM se ve tIna hI bhAsmAke aise gukha hai jo ki milakara apane svAmI prAsmAko samaya saMsArAva. svAse chuDAkara ucamasukha ra avasthAmeM parivartita kara de sakate haiN| parantu isake liye sabase vAle inako svarSa apanI 2 anAdikAlIna pariNati-ciraparicitapramAna rUpa priyAkA prema boDakara sAdhurA dhAraNa karanA Avazyaka hai| aisA nahIM ho sakatA ki ye bhIsAdhu-manamacArI pAkara apane svAmI prasakA uddhAra kara ske| yadi ye sAdhu hojAte haiM vo sabhA ananta guNA sAdhu hojAte haiM aura prAsmA bhI sampUrNatayA sAdhu bana jAtA hai| phalataH ina tIna guNAkA sAdhu bananA prAtmAkA sAdhu bananA hai| bhaba picAra yaha hotA hai ki ina tInoMke sAdhu bananekA kyA prakrama hai / ye tInoM svayaM pinA kisI kI apepAliye hI sAdhu bana jAte haiM yA inako Apane se miSa anya kisI kI 5-pAdapayopayukasa sU0.in -sAmAnyAvarASAmA vadayo viSa: 1400 Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ralakaraNDabhAvakAcAra sAdhu banane meM prayAhA karatI hai / yadi apekSA hai to kimako kisakI apeNa hai ? isIkA mpakaraNa prAcArya ne prakRta karimAna gurvAdha meM kiyA hai| tInoM guNagI sAzanasAmarthya yA yogyatA ko dekhakara ve unheM do bhAgoM meM vibhakta karadete haiN| ve eka tarapha darzanako aura dUsarI surapha jJAna cAritra ko rakhate haiN| ve dekhate haiM ki jJAna aura cAritra apane svAmIko upasukharUpa meM parikSata karane kI bhAvanA aura utsAhase prerita hokara bhale hI prathama avasthAmeM kAma karate hoM aura darzanako apane meM sahAyatA yA sahakAritAkI AvazyakatAkA anubhavakara usako bhI protsAhita karate ho yA preraNA pradAna karate hoM phira bhI unameM yaha sAmarthya za yogyatA nahIM hai ki darzanakI sAdhutAkI apekSAko choDakara ve svayaM sAdhu bana jAya / / ve darzanakI sAdhunA ke musApejI hai| phAta smAdAdavidyApati mahAn tAki prAcAryapravara bhagavAn samantabhadra svAmI ne AgamatIrtha rupa vIra samudrakA mathana kara avinAbhAvarUra taranako hAthameM lekara logoMko patAyA ki ina dAno kI sAdhutA meM paraspara kyA antara hai / isa kArikAke pUvArtha meM usI annApatiyA pradarzana kiyA gayA hai / vivekI pAThaka ise dekhakara svayaM samajha sakate haiM ki yaha kilapa kAra hai| saMkSepa meM unakA svarUpa yaha hai ki yadi darzana sAdhu janajAtA hai to jJAna cArita bhI sAdhu avazya banajAne hai| yadi darzana sAdhutAko dhAraNa nahIM karatA to jJAna cAritra zrIvAstavameM sAdhutAse pare hI rahate haiM / ataeva ina donoM kI sAdhuvAmeM annA aura patireka delo hI pAye jAte haiM / darzanakI sAdhutA kAraNarUpa sAdhana hai aura mAna cAritra kI sAdhutA kArparupa sAdhya hai| sAtha hI inameM sahabhAva-sAhacarya aura vyApyadhyApaka bhAva mI pApA jAvA hai aura prabhAva-kAryakAraNa bhAva bhI pAyA jAtA hai| kintu yaha bAta bhI dhyAnameM rakhanI cAhiye ki zarasAva aura kramabhAvameM koI virodha nahIM hai| sAhacarya aura vyApyadhyApaka bhAva tathA kAryakAra bhAva paraspara viruddha nahIM hai| koI yaha samajhe ki jahA kAryakArakha mAra hotA hai vahA~ RbhanAsa hI raha sakatA hai sahabhAva nahIM raha sktaa| kyoMki kArakhapUrvaka hI kArya huprA karatA hai / sau vara bAta nahIM hai / sahabhAvI padArthoM meM bhI kAryakAraNabhAva pAyA jAtA hai| jaise ki dIpa aura prakAzameM / isa bAtako amRta candra mAdi prAcAryone apane puruSArtha sidadhura Adi granthoM meM mane prakAra spaSTa kara diyAra hai / isa saba kathanako dhyAna meM lene para dhAna cAritrako sAdhulAse darzana kI sAdhuvAkI mukhyatA acchI taraha samajhane A sakatI hai| sAtha hI yaha pAsa bhI dhyAnameM rahanI cAhiye ki jahAM kahIM inameM kAryakAraNabhAva batAyA gayA hai vahAM una guru kAryakAraNa bhAga 3 viparameM jAnanA cAiye ki yadAvAbhAvAbhyAM yaspotpatyanutpattI tasatkAraNam / nathA ima viSayako gItaraha samajhane ke liye dekho parIkSAmukha bha0 3 sUma naM0 14tathA42,43,11 --pRthagArApati parzanamahabhAvino'pi bopsy| lakSaNabhena yasonAnAtvaM saMbhavatyanayo : sabhyajJAna kArya sAbaLa kAraNaM vadanti jinAH / sAnArAdhanamiTa sampatyAnantaraM tasmAt / / 33 / / kAraka kAryavidhAnamA bhayAnakorapi hi / dIpaprakAzayoriSa samyaktvajJAnayoH param // 34 // ki. Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AmAna MAhroneamre --- - camkiA kA rImA toka meM nahIM kintu unakI samIcInatA meM hI batAyA gayA hai| aura vaha bhI mamgA vyapadeza mAtrakI apekSAse hI kahA gayA hai| jaise ki puruSArtha siddha thupAya meM yaha jo vAkya hai ki "samyakspa ke honepara hI jJAna aura cArita hotA hai," usakA artha yaha nahIM hai ki jahA~taka samyaktva nahIM hotA vahAMtaka jJAna aura cAritrakA abhAva rahatA hai| tAtparya yaha hai ki tabataka ve asamyaka rahate haiM / darzana ke samyak bAnajAne para ye bhI samyaka ho jAte haiN| yaha sara kathana mokSamArga meM darzanake kanvako; samIcInatAke sampAdanameM svAtaMtrya ko aura isIliye prAdhAnyako prakaTa karatA hai| prAcAgane yahAM kArikAke pUrvAdhameM jo yaha pratijJAvAkya diyA hai ki "darzanaM jJAnacAritrAt maadhimaanmupaashnute|" vaha isa saMkSiA kathanake sArako parisphuTa karanevAlA vIjavAkya hai| jisakA artha yA Azaya yaha hotA hai ki darzana yadyapi jJAna cAritrakA sahacArI hai phira bhI vaha jJAna cAritrakI apekSA sAdhunA-samIcInatA ko vyApta karatA hai| arthAt mAdhana-darzanako sAdhutA sAbhyabhUta jJAnacAritrakI sAdhutAko vyApta karatI hai| isa kathanase prakRta pratibhAvAsyameM pAye jAne vAle sAdhya sAdhanabhAva, vyAya vyApakabhAva, sahacarabhAva aura kAryakAraNabhAvake sAtha sAtha avinAbhAvakA bhI botha ho jAtA hai| kyoMki isa vAkyameM jo 'jJAnacAritrAva sAdhimAnam aura upAznute' pada diye hai ve ina saba bhAvoMko vyaka kara dete haiM kyoMki 'upAranute' isa kriyA padameM prayukta upa-upasargase samIpatA adhikatA aura Arambha artha sphuTa hotA hai aura praznute kriyA padarI byApya vyApakabhAva mUSita ho jAtA hai / isa tarahase prakRtakArikAkA yaha pUrvArdha pratibhAvAkya hai jisameM ki 'darzana' yaha pakSa aura 'jhAnacAritrAt sAdhimAnamupAznute' yaha sAdhyapada hai. sAtha hI yaha bIjapada hai| jisameM ki saphara bAyA pathake bhamAna mahAna artha nihita hai / isI pratikSAko siddha karane ke liye uttarArdhameM hevarSakA parizAna karAyA gayA hai| jisake dvArA kahA gayA hai ki yaha pratijJAta kathana isaliye sarvadhA sarala aura yuktiyukta hai ki bhagavAna zrIvardhamAna sarva devane isa darzanako mocamArgameM karpadhAra' neharU karanevAlA, batAyA hai| kyoMki karpadhAra yaha upamAnapada honese apane samAna nevatva bhaI ko batAtA hai| netAkA artha apane sAtha sAtha anya apane neya bhyaktiyoMko bhI lakSya siddhitaka khejAne pAlA-mArgapradarzana karane zalA-preraNA pradAna karane vAlA bhora abhIe sthAna taka pahuMcAne pAlA hotA hai| jisa prakAra nAva aura usameM baiThe hue pathikoM kI eka kinArese sTAkara dUsare kinAre taka pahuMcAnemeM lejAne meM--havA aura pAla Adi bhI kAraNa hote haiM parantu unakA netRtva karanevAjJA nAvika yadi na ho to ve usa nAvako kahIMse kahIM liye 2 phirate raha sakate haiM / isI prakAra saMsAra sahameM isa jIvako eka kinArase jhuTAkara dUsare kinAre taka lejAnemeM zAna aura cAritra bhI kAma karate haiM phirabhI yadi unamA netRttva karane vAlA sAdhutAko-prApta darzana yadi 1vanAvI anyakatva samapAzramaNIyamavikSayatnena / tasmin satyeva yato bhavati nAma parimaM ca / / 21 // pulisa Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ va ralakaraparAvakAcAra unake sAtha na ho to ye donoM isa jIva ko saMsAra samudra meM kahIM ke kahIM bhI liye siye phirate raha sakate haiN| darzanameM hI yaha yogyatA hai ki vaha ThIka ThIka lakSya kI sarapha hI svayaM bhI unmukha rahatA hai aura una jJAna cAritra ko bhI avasya kI taraphase haTAkara apane lakSya kI tarapha hI unmukha banAye rakhane meM preraNA pradAna karatA hai aura isa tarahase vaha unameM vAstavikatA sAdhunA-samIdhInatA- lakSyonmukhanAko utpanna karatA, una para ucita niyantraNa ko apane adhikArameM skhakara apanI vyApakatAko sthira rakhatA aura satyatA-mabhISTa padataka ThIka taraha se pahuMcAkara apane neitvako saphala banAkara rahatA hai aura anta meM apane sAmAnya svarUpa meM hI sthira rahakara ananta kAlasapha keliye vizrAnti le letA hai| kAraNa yaha hai ki svabhAvataH darzana sAmAnyonmukha paridhAma hai| yaha nirvikampa zuda akhaNDa kAlika vidrAvya ko hI viSaya karatA hai jabaki jJAna kA viSaya saSikarapa hai tathA zuddha prakSukha sakhaNDa akhaNDa kAdAcirapha traijJAlika pracit cit dravya guNa paryAya sabhI usake viSaya hai| pAritrakA viSaya svonmukha yA paronmukha prAci mAtra hai| yahI kAraNa hai ki dhruva evaM parAnarapeSa apane saccidAnandarUpa laspataka brAnacAritrako bhI pahu~cAnemeM athavA nija zuddha sthira bhAlasabhAva rUpa hokara sadA rahane ke prati lakSyanada banAnemeM darzana hI samartha ho sakatA hai| mAtmAkI taraha pAnI bhI ho hI prAsyA vivakSita haiN| mithyA aura smpn| yati darzanakI prazuddha paddha umaya anumaya rUpa cAra avasthAeM bhI mAnI hai kintu vedo bhAgoM meM hI garmita ho jAtI haiN| anAdikAlase darzana mithyA rUpameM hI pariNata hai kintu aba para samyaka meM pariNata hojAma hai tabhI usameM vaha sAmarthya bhAtI hai jo ki Upara bavAI maI hai| yA kAraNa hai ki kat padameM sampaka vizeSaNa rahita darzana padake rahanepara bhI sAdhutA-samIcInatAprazastatA dhAraNa karaneke bAda hI usakI pradhAnatA vyApakatA aura nedatvakI bAta vivakSita hai aura vahIM yahApara kahIgaI hai| aisA samajhalenA caahiye| isa taraha isa kArikAke dvArA sampagdarzanakI sahetuka kiMtu svAbhAvika yogyatAko batAkara isa bAsako spaSTa karadiyAgayA hai ki yadyapi samyagdarzana samparahAna aura samyakapAritra tInoM hI dharma haiM, aura tInoM hI modhake mAga haiM-asAdhAraNa upAya hai phira bhI inameM prathama padapara upasthita honeke yogya samyagdarzA hI hai| yahI kAraNa hai ki yahAM sabase pahale usIkA parvana kiyA gayA hai| Upara jo kucha kahA gayA hai usake sivAya pAThaka mahAnubhAvoMko isa pathake sAhityika racanA sambandhI vaiziTya para mA dhyAna denA cAhiya vidhAra karane para mAluma ho sakatA hai ki yaha eka citra kAmya hai| kyoM ke prathama vatIya paraNako mAdimeM 'da' aura dvitIya caturva para bhaMvameM ve apara pAtA hai| phalataH isa zlokako AkRti meM likhanepara bharSAca, candra vA sithilA KIR mAnA hai| Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 . patrikA tIsavA loka isake sipAya audArya samatA kAnti aya vyakti aura prasannatA nAmake guNa bhI isameM dikhAI paDate hai aura kAlaMkAra tathA dRSTAnta aura denu nA anAnA bhI mAre jAte I : vyatirekAsaMkAra mI kahA jA ukatA hai kyoMki zAnacAritrakI apekSA darzanakI adhikatAkA yA utkRSTatA pAdikA yahAM pratipAdana kiyA gayA hai| Upara samyagdarzanake viSayameM jo kucha varNana kiyAgayA hai usase usake sambandha meM bIjarUpase cIna bAteM nikalatI hai 1 vaha bAnacAritrakI bhI samIcInatA prAdikA janaka hai |2-jiivko moSa taka pahuMcAne ke mAyanoM meM mukhya hai, yahI jIvako mokSamArgameM sthita karane vAlA hai| -mukhyatayA antima sAdhya mojakA asAdhArama antaraMga phArasA honepara bhI vaha lakSya taka pahuMcanese pUrva apane vividha sahacArI vibhAgoMke aparAdhavaza aneka asAdhAraNa aihika mAmbudayika padoMkA bhI nimiva banatA hai| ina tInoM hI viSayoM ko spaSTa karanekA abhiprAya dRpTimeM rakhakara kramAnusAra sabase prathama prAcArya dRSTAntapUrvaka pahale viSayakA varNana evaM samarthana karate haiN| vidyAvRttasya saMbhUtisthitivRddhiphalodayAH / na santyasati samyaktve vIjAbhAve taroriva // 32 // artha-jisataraha bIjake amAvameM pRSakI utpaci sthiti vRddhi aura phalodaya nahIM ho sakate aura nahIM hote usI prakAra samyaktvake na rahanepara vidhA-jhAna aura ca-cAritrakI mI utpaci spiti pati aura phalodaya nahIM huA karate, aura na ho hI sakate haiN| __ prayojana-dharma athakA mocamArga khatrayAtmaka hai, kevala samyagdarzana ma hI nahIM hai / kintu Upara jo kathana kiyA gayA hai usase mokSamArgameM sabhyagdarzana kI hI mulyatA siddha hotI hai, kyoMki jAna cAritra kI samIcInatA mI usIkI samIcInasApara nirbhara hai aura modhamArgameM nezanba mI usIkA hai| phalataH zaMkA ho sakatI hai ki darzanake samyaka ho jAnepara phira yA do zAnadhAritrakA koI mukhya svavantra kAryahI nahIM rahA athavA unake samIcIna hone kI bhAvazyakatA mahIM raha jAtI hai, kyoMki unakA koI asAdhAraNa kArya nahIM hai| bogacha mI mokSamArgameM katva hai yaha yo samyagdarzana kA hI hai / isake sivAya kadAcit aisA kahA jAya ki darzanake sAtha sAtha pavapanA meM zAnadhAritrabhI sammilita ho jAte haiM isaliye zAnacAritrakI samIcInatA anAvazyaka siddha nahIM hotI hai to yahabhI ThIka nahIM hai, kyoMki 'jJAnAcAritrAt' isameM samAhAra indra samAsara sAyA gayA hai aura yAmI ThIka hai ki hetvartha meM paMcabhI ratAkara kahA jA sakatA hai ki darzanakI samIcInatA pAnacAritra para nirbhara hai| jJAna bhAstrirUpa hetuke binA darzanasampadarzana nahIM bana sakatA parantu bhAgamameM darzanake samIcIna hue binA zAnako pradhAna yA jJAna hI kahA hai isIliye cAritra ko pracAritra yA kucAritra hI gAnA hai / malataH 1-nAmacAriNAdarzanamivi pAna, sAdhimAnamupAlate iti mAganadarzanaM sAbamA sAra sAve iti evAtsara / 2 kA mAmaya bavAyA kApA: Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lakAraDabhASakAcAra darzanake samIcIna hue binA jJAna cAritra aprayojanIbhUta athavA mokSamAgameM bhakiMcitkarahI sira hote haiN| so kyA aisAhI hai ? satya hai-Agamame aisA hI kahA hai mAnA hai aura yaha ThIka hai| parantu isakA zrAzaya yA nahIM hai jidAna meM samIcInatAke utpanna karane meM jJAna aura cAritra zAstabameM sampaka vizeSaNa se rahita hokara bhI kAraNa rUpa hetu hI nahIM hai sarvathA aprayojanIbhUta akiMcikara hI haiN| "tanisargAdadhigamAdvA", yahAM para hetvartha meM hI AgamameM paMcamIkA nirdeza kiyA hai| jisakA artha yaha hotA hai ki samyagdarzana kI utpatti arthAt darzanameM samIcInatAkI utpattike nisarga aura adhigama ye do hetu hai| isase siddha hai ki adhigama darzanameM samIcInatAkI patpacikA hetu avazya hai aura adhigamakA artha jAna hI hai| prazna-do hetuoM meM eka nisarga bhI hetu hai| nisargakA artha svabhAva hai / isaliye saggagdarzanako ispatti meM adhigama hI hetu mAnA jAya yaha niyama to nahIM bntaa| svabhAva se hI arthAt vinA kisI hetuke hI apane bhApa bhI darzana samyaka bana sakatA hai| ataeva aisA kyoM na mAnA jAya ki anAdikAlIna mithyAraSTIko sabase pahale jo samyagdarzana hotA hai vaha svabhAvase hI hotA hai| usake bAda jJAnacAritra samyaka bana jAne para mokSamArga meM usake sahAyaka hojAyA karate hai| ucara-aisA nahIM hai| nisargakA bhAzaya adhigamakI gaucanA batAnA hai| adhigamakI kArasatAke niSedha karanekA usakA prAzaya nahIM hai / jisa taraha kanyAko anudarA kahanekA bhabhiprAya sanaSA peTakA nahIM rahanA batAnA nahIM hotA kevala garmabhArako dhAraNakarane meM usakI asamarthatA sAnA hI hotA hai usI prakAra jahAM darzana ko samyak banAnemeM adhigama mukhyatayA kAma nahIM karatA-usakI sAdhAraNa nirapekSa prAsthAse hI vaha kArya hojAtA hai yahAM nisargazamdakA prayoga hotA hai| prazna-yaha kathana Apa kisa AdhArase karate haiN| nisargakA svabhAva artha to jagat prasiddha hai ucara-ThIka hai| parantu kisI bhI zabda yA vAkya kA artha prAgama ke anusAra athavA jisameM usase virotha na Ave isa tarahase hI karanA ucita hai / prAcIna prAcAryoMne nisarga aura adhigamakA artha anya prayatna aura analpa prayatna hI batAyA hai| jahAM yaha vizeSa prayatna kiye binA sAdhAraNa upadezasa hI tatvArtha zraddhAna ho jAtA hai vahAM nisargaja samyagdarzana mAnA jAtA hai|aur nahAM aneka tarahase aura bAra bAra tavArthakA zraddhAna karAne keliye upadezAdika diye mAnepara yA samajhAye jAnepara samyagdarzana hotA hai to yahAM adhigamana samyagdarzana kahA jAtA hai| itanA hI donoM meM antara hai| isaliye nisargaja samyagdarzanameM vacopadeza aura tajjanya (1) tasArthasUtra / / 1 / 2 nisargaH svabhAva ityarthaH / adhigamo'rthAvabodhaH / tapAItutvana nirdezaH / spA: 1 kriyAyAH / kA ca kiyA / upadyate ityadhyAhiyate sopaskAravAn sUtrANAM / tadetat samyagdarzana nisargAdapigamAda vA utpapase iti / sa si0 (2) nisargo'dhiAmo vApi tadAptI kAraNavayaM / samyakramapAramA yasmAdasAnassAyAmaH / yatilakapamA Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAMdrakA TIkA battAsA-zoka bodha hetu hI nahIM hai, yaha samajhanA ThIka nahIM haiN| zrIsomadeva sUrI Adina yazasvilakAdimeM aisA hI batAyA hai| bAta yaha hai ki dezanAlabdhi kAraNa hai, karaNa nahIM hai| jo samathaM kAraNa hotA hai usako karakha kahate haiM / jisake honepara niyamase kAryakI utpatti usI samaya ho jAya usako samartha kAraNa yA karaNa kahate haiM / kAraNa usako kahate haiM ki jisake binA kArya na ho / kintu isakA artha yaha nahIM hai ki usake milane para niyamase aura usI samaya kAya hI hI jAya / kyoMki vaha karaNa-samartha kAraNa nahIM hai| kAraNa hai-dUsare antaraMga bahiraMga sahAyakoMke sAhacaryake binA asamartha hai, milanepara kArya karatA hai / samyagdarzana kI utpatti meM pAMca labdhiyoM hetu hai aisA Agama2 hai| inameM se cAra kAraNa haiM aura eka karaNa haiN| yahI kAraNa hai ki una cAra kAraNa rUpa labdhiyoMke mila jAnepara bhI karaNake vinA samyagdarzanarUpa kArga utpanna nahIM hotaa| kintu isakA artha yaha nahIM hai ki una cAra labdhiyoMke binA bhI kArya ho jAtA hai / kSyopaza vizuddhi zrAdi labdhiyAM to na hoM aura kevala karaNa labdhi hokara usIse samyaktvotpatti ho jAya aisA nahIM ho sakatA aura na aisA hotA hI hai| yadi binA dezanAlabdhike bhI kArya ho jAtA hai to usako kAraNa kahanA hI vyartha hai| kyoMki kAraNa kahate hI usako hai ki jisake honepara kArya ho aura na honepara na ho / anvayavyatirekake dvArA hI kArya kAraNabhAva mAnA jA sakatA hai| isaliye yaha nizcita hai ki samyaktva kI utpattimeM dezanA aura tanjanya bodha bhI kArara hai| usake binA usakI utpatti nahIM ho sktii| kintu yaha ThIka hai ki kevala dezanA sAmAnya kAraNake milate hI saMmyagdarzana ho jAya athavA usake milanapara niyamase samyagdarzana ho hI jAya yaha niyama nahIM hai| 1-etaduktaM bhavati-kasyadhidAsamabhanyasya tanidAnadravyakSetrakAlabhAvabhaSasaMpatsevyasya vidhUtasatpratibandhakAndhakArasambandharayAkSiptazikSAkiyAlApanipuNakaraNAnupandhasya navasma bhAjanasyevAsaMjAtadurvAsanAgandhasya jhArati yAyasthitavasturUpasaMkrantihetutayA sphATikarmANadarpaNatagandhasya pUrvabhavasaMbhAlanena yA vevanAnubhavanena vA dharmazravaNAkaraNanena vAhatpratinidhidhyAnena vA mahAmahotsavanihAlAnena vA maidiprAptAcAryavAInana vA nRthu nAkichu vA tammAhAtmyasaMbhUtavibhavasaMbhAvanena dhA'nyena vA kenacitkAraNamAtreNa vicArakAntAreSu manAvihArAspadaM khedamanApadya yadA jIvAdiSu padArthaSu yAthAtmyasamavadhAnazraddhAnaM bhavati tadA prayokta: sukarakriyatvAllUyante zAlayaH svayameva vinIyante kuzalAzayAH svayamevatyAdivat tnisrgaasNjaasmitycyte|ydaa vaSyatpattimaMzAtiviparyastisamadhikabAdhasthAdhimaktiyaktisaktisambandhasavidhasya pramANanayanikSepAnuyogopayogAvagAhya Su parIkSopakSapAdAMta kliniHzeSadurAzAvinAzAMzumanmarI caridharaNa tasvaH badhiH saMjAyate tadA vidhAturAyAsahetutvAnmayA nirmApino'yaM sUtrAnusAro mayedaM saMpAdita ratnaracanAdhikaraNAmAbharaNamityAdivata tadadhigamAdAvibhUtamityucyate / ukta pa abuddhipUrvApekSAyAmiSTAniSTa svadevataH / yuddhipUrvakAkSAyAmidhAniSTa' svapauruSAt / / 2--sapAvasamipa visohI desaNapAogga karaNAlAdI / pacAri pi sAmaeNaM karaNaM puga hovi sammale / Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 285 ratakaragaDAvakAcAra prazna--kAraNake anusAra kArya huA karatA hai, yaha nigama hai / phira kyA asamIcIna kAraNase samIcIna kArya ho sakatA hai ? uttara--kAraNake anusAra kArya hotA hai, yaha so ThIka hai, kintu sabhIcInase hI samIcIna aura asamIcInase asamIcIna hI utpana ho, yaha niyama ThIka nahIM hai| anyathA azuddha asamIcIna saMsArAvasthAse zuddha samIdhIna siddhAyasthAkA utpanna honA hI asiddha evaM asambhaya ho jAyagA / ataeva yaha ThIka hai ki yogya kAraNase usake yogya kAryA utpanna hotA hai| isaliye kisI bhI vipakSita yA abhISTa kAryake liye tadyogya kAraNa Avazyaka hai, darzanameM samIcImatA rUpa kArya ke liye bhI usake yogya jJAnacAritra kI AvazyakatA hai| yadi aisA na mAnA jAyagA to usake liye kisI bhI taraha ke niyamakI pAvazyakatA hI nahIM raha jAtA hai| cAhe jaba cAhe jahA~ cAhe kisIbhI avasthAvAle jIvake sampagdarzana ho sakatA hai, aimA kahanA hogaa| kintu aisA nahIM hai haliye darzaya meM samAnatA kI utpacikAlaye jisa taraha ke jJAnacAritrakI AvazyakatA hai usake liye yaha mAnanA hI ucita hai ki unake milane para darzana samyagdarzana bana sakatA hai| prazna--aisA hI hai to samyagdarzana kI mukhyatA yatAnA vyartha hai kyoMki isa kathanase to jJAnadhAritra kI mukhyatA siddha hotI hai| uttr--nhiiN| gauNamukhyatA sApekSa humA karatI hai jisa kArya ko jo apekSita hai vaha usa kAryameM mukhya mAnA jAtA hai / mokSamArgarUpa kArya kI siddhirma samyagdarzana samyagjJAna sasyaka cAritra nInoMkI apekSA hai| ataeva usameM tInoMkI hI mulyatA hai| darzana jJAna cAritra tInoM hI AtmAke svatantra guNa haiN| aura ye AtmAse abhinna haiM, anAghananta haiM, tathA pariNAmI haiN| Upara yaha bAta bhI kahI jA cukI hai ki yadyapi sabhI dravyoM kI taraha prAramA bhI ananta guNoMkA akhaNDa piMDa hai parantu unameM se ina tInakA hI ullekha isaliye kiyA gayA hai ki mokSamArgarUpa kArya kI siddhimeM ye hI tIna sabase adhika upayogI--asAdhAraNa sAdhana hai| prAtmAkI do hI avasthAyeM haiM--saMsAra aura mukta / anAdikAlase ye tInoM guNa saMsAra avasthAke kAraNa bane huye haiN| aura jabataka ve usIke sAdhana raheMge tabataka usako mithyA hI kahA jayagA / kintu jaba ve hI saMsArake virodhI ho jAte hai taba sat-prazasta samIcIna zabdase kahe jAte haiM / isaliye yaha bAta spaSTa hai ki inake mAtha samyaka vizeSaNake laganekA athavA inako sat zabdake dvArA kahe jAnekA kAraNa AtmAko saMsAra pariSatiparamparA kI taraphase moDakara zuddha svAdhIna dhruva bhAnandarUpa avasthA pariNata evaM sthita karane kI yogyatA tInoMmeM hI hai| tInoM hI samIcIna hokara samAna rUpase prAtmA kI siddhi meM sAdhana haiM phira bhI inameM jo pArasparika antara hai vaha bhI yahAM vismaraNIya nadI, dhyAna dene yogya hai / aura yaha yaha ki jisa taraise darzanako samyagdarzana banAnevAle jJAna cAritra haiM usI prakAra samyagdarzana kA bhI yaha mahAna prayapakAra hai ki apane sAtha hI yaha mAna cAritrako bhI samyaka banA letA hai| Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -rrrrrr-Annar Armererna -man dhandriA TImanIsA zloka isa mahAna pratyupakArake kAraNa hI samyagdarzanakI mahattA evaM mukhyatAkA khyApana kiyA gayA hai| isakA artha yaha nahIM hai ki samyaka vizeSaNase rahita hokara zAnacAritra darzanako samyagdarzana panAnemeM hetu nahI hai| yadyapi yaha ThIka hai ki zrI 1008 zrAdinamA bhagavAna kRSabhezvarane janma lekara apane mAtA pitAko trilokapUjya aura niyam se parama niHzreyasa padakI prApti keliye sarvathA yogya banA diyA / kintu yaha bAta bhI no utanI hI sarvathA satya hai ki ve maradevI evaM nAbhirAya hI unake janaka hai| vivAha karane para santAna utpana hotI hI hai, yaha niyama nahIM hai, phira bhI vivAha--patipatnI saMyogake vinA santAnotpatti nahIM hotI, yaha niyama hai| jisake vinA kArya na ho yaha kAraNa kA artha Upara batAyA jA cukA hai| darzana ko samyaka manAnemeM bAna cAritra kAraNa haiM aura zAna cAritra ko samyaka banAne meM samyagdarzana karaNa hai| yahI donoM kI yogyatAmeM vizeSanA hai aura mahAna antara hai| prazna-jJAna cAritra, darzanako samIcIna panAne asamartha kAraNa haiM, aura samyagdarzana mAna cAritra ko samIcIna banAnama samartha kAraNa hai| isase sAmodhamAma samyagdarzanakI hI upayogitA siddha hotI hai| jJAna cArina kI koI bhAvazyakatA hI nahIM raha jaatii| athavA unake samIcIna hone kI bhI kyA zrAvazyakatA hai ? yadi darzana samyagdarzana bana jAtA hai to jJAna cAritra samIcIna na bhI hoM to kyA hAni hogI? uttara-isa prazna kA uttara denA hI isa kArikAkA mukhya prayojana hai| kyoMki yAcArya patAnA cAhate hai ki yadi darzana sampaka bhI ho jAya, parantu jJAna cAritra yadi sabhyaka na hoM ko mokSamArga siddha nahIM ho sktaa| AtmA saMsAra paryAya ko choDakara siddha avasthA ko prApta nahIM ho sakatA / kyoMki vAstavameM samyagdarzanake pUrNa ho jAnepara bhI jJAna cAritrakI samIcInatA aura pUrNatA kA hojAnA mokSamArgake samartha banane meM zeSa raha jAtA hai| jabataka ye donoM samyaka hokara bhI pUrNa nahIM ho jAte tabataka yarma-mokSa mArga bhI apUrNa-adhUrA- asamartha hI rahA karatA hai| padi samyagdarzana hI maukeliye paryApta kAraNa ho so na kevala 14 guNasthAna hI vyartha ho jAyaMge, mokSamArgakI prarUpaNA bhI prasiddha ho jaaygii| jisa taraha jIyake do bheda haiM, eka saMsArI aura dUsarA mukta / usI taraha una donoM avasthAoM kI siddhi keliye upAya bhI do hI paryApta mAne jA sakage; eka midhyAtva aura dasarA samyaktva / aura sadanusAra do hI gupasthAna bhI ucita , jA sakeMge, miyAdRSTi aura samyagdRSTi / isake sivAya zAyika samyagdarzana ke pUrNa hote hI tatkAla moca bhI ho jaaygii| kintu aisA nahIM hai / samyagdarzanake pUrNa ho jAnepara bhI samyagjJAna aura sampaka cAritra kI AvazyakatA rahatI hai| yahI kAraNa hai ki ina tInoM meM se pUrvaka pUrNa ho jAna 1-166 padavIdhara jIya niyamase mokSa prAna kiyA karate haiN| tIrthakara 24, pAvatI 12, nArAyaNa 3, prati nArAyaNa , balabhadra, tIrthaparoM ke mAtA aura pina, kAmadeva 24 sara 15, ndra 11, nArada - // Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Mearni.mminatan Al ratnakaraNDa zrAvakAcAra para bhI uttara kI bhajanIyatA aura mokSarUpa kArya kI siddhi meM tInoM hI kI kramase pUrNatA kA honA evaM tInoM kI sampUrNatAmeM hI samartha kAraNatAre kA prAcAryoMne pratipAdana kiyA hai| ataeva samyagdarzanakI naraha samyagjJAna aura samyaka cAritrakI bhI atyAvazyakatAko spaSTa karanA isa kArikAkA mukhya evaM prathama prayojana hai| isake sivAya Uparako kArikAmeM dikhAye maye hetu-hetumadbhAva yA sAdhya sAdhana bhAvameM vyApti kA nizcaya karAnA bhI isa kArikA kA prayojana hai| kyoMki ukta kArikAmeM jisa sAdhya aura hetu-sAdhanakA ullekha kiyA gayA hai usake avinAbhAvakA bodha-nizcaya karAnekeliye viSakSameM bAdhaka bala dikhAnA bhI Avazyaka hai| kyoMki jabataka yaha nizcita na ho jAya ki sAdhyake prabhAva bhI hetuke rahanepara amuka Apatti hai tabataka vyAptiko nizciAta nahIM mAnA jA sakatA / udAharaNArtha-agnike sAtha dhUmakI vyApti hai| yahA~para sAdhyabhUta agnike abhAvameM bhI yadi dhUma hetu raha sake to inakI vyApti ThIka nahIM mAnI jA sakatI | aura vaha apane sAdhyakA jJAna karAne vAlA yathArtha sAdhana bhI nahIM mAnA jA sakatA aura na usake dvArA sAdhyakA jJAna hI yathArtha mAnA jA sakatA hai| kintu aisA nahIM hai kyoMki inakI vyApti ke vipakSa meM agnike abhAvameM bhI dhUmake rahane para kAryakAraNabhAvaka bhaMga kA prasaMga bAdhaka hai| kAraNa yaha hai ki dhUma aura agnimeM kAryakAraNabhAva hai / agni kAraNa hai aura dhUma usakA kArya hai| yaha eka sAmAnya niyama hai ki kAraNase hI kArya utpanna huA karatA hai| phalataH agnirUpa kAraNake vinA bhI yadi dhUmarUpa kArya pAyA jA sakegA yA mAnA jA sakegA to kAryakAraNabhAvake sAmAnya niyamakA bhaMga ho jAtA hai| yaha bhI mAnanA par3egA ki vinA kAraNa ke bhI kArya ho sakatA hai| parantu aisA hotA nahIM, ho bhI nahIM sktaa| isIliye dhamakI agnike sAtha vyApti nizcita mAnI jAtI hai aura kabhI bhI kahIM bhI dhUmako dekhakara jo agni nazAna hotA hai yA karAyA jAtA hai to vaha satya-pramANarUpa hI mAnA jAtA hai| isI prakAra prakRtameM bhI yaha batAnA Avazyaka hai ki sAdhyake abhAvameM hetuke rahanepara kyA Apatti hai-hetu rahe aura sAdhya na ho to kyA bAdhA hai ? isa vAthAko spaSTa kara denA isa kArikA kA prayojana hai| kyoMki darzanake samyak hue vinA jJAna cAriza bhI samyaka hote nahIM aura ho bhI nahIM sakate 1-eSAM pUrvasya lAbhe bhajanIyamuttaram // 28 // utaralAbhe tu niyataH pUrvalAbhaH ||26 // rAjavA0 adhyAya 1 aa02| 2-taSAM pUrvasya lAbhe'pi bhAjyatvAduttarasya ca / naikAntenaikattA yuktA iSAMmarthAdibhedavat // 6 // tasvazraddhAnalAbhe hi viziSTaM atamApyate / nAvazyaM nApi tallAme yathAsnyAtamamohakam // 6 // lokavA a0 1 suu01| isake sivAya dekho rakhokavArtika 0101 vArtika 67 se 12 aura unakA bhASya tathA-- ratnavitayarUpemAyogakevalino'ntime / bhaNe vivartate satavavASya nizcitAnayAt // 4 // 3-vipace mApApramANabalAtkhalu hetusAdhyayoyAptinizcayaH, jyAptinizcayataH saibhAvaH kramaH bhASo kA, samabhAva niyamo'dhinAbhAva iti vacanAt nyA. dI0 / 4 svAnumAna 5 praarthaanumaan| Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ M candrikA TokA bacIsA zloka sathA aimA hue vinA mokSamArga pravRtta nahIM ho sakatA yaha bAta UparakI kArikA meM yadyapi sUcita kara dI gaI hai phirabhI granthakAne yaha bAta abhI taka spaSTa nahIM kI hai ki samyagdarzanakai ho jAnepara bhI yA rahate hue bhI yadi jJAna cAritra samyaka na ho yA samyagjJAna samyaka cAritra na rahe to Apati kyA hai ? bAdhAoMkA nirdeza karake yaha nahIM batAyA gayA hai ki aisI avasthAmeM ye bAthAyeM AtI hai ataeva isa bAtakA samAdhAna karane ke liye tathA isake sAtha hI isa praznake antargana aura bhI jo jo prazna upasthita hote haiM yA ho sakate haiM una sanoM kA bhI samAdhAna karaneke liye yaha . kArikA atyanta prayojanavanI hai jisameM ki isa adhyAyake anta taka Age kahI jAne vAlI sampUrNa kArikAoM ke prayojanakA ullekha bhI bIjarUpameM antarnihita hai| kyoMki vipakSameM jina bhAra viSayoMkI asiddhi kI bAdhA yahAM banAI gaI hai, unhIM sambhUti, sthiti, vRddhi aura phalodaya kA hI to Age calakara kArikA naM. 35 se 40 taka 6 kArikAoMmeM zrathavA adhyAyake anta sakavyAkhyAna kiyA gayA hai jaisAki nAgehe varNadarI mAlava ho sakegA ! hA prakAra yaha kArikA DalI dIpakanyAyase donoM hI tarapha apanI prayojanavattA aura mahatvAko eka tarapha pAvazyaka samAdhAnake dvArA prayojanako aura dUsarI tarapha vakSyamANa viSayaka protthApanake nirdezako prakAzita karatI hai| ataeva spaSTa hai ki isa kArikAkA prayojana aura mahattva asAdhAraNa hai| zabdoM kA sAmAnya--vizeSa artha vidyAvRttasya-vidyA ca vRttaM ca tayoH samAhAraH vidyAvRttasya / isa niruktike anusAra ekavacana kA prayoga aura samudAya kA prAdhAnpa samajhA jA sakatA hai, jaisAki samAhAra indra samAsa viSayameM pahale kahA jA cukA hai / vidyAkA artha jJAna aura vRsa kA artha cAritra prasiddha hai| sambhati-sthiti vRddhi-phalodayA:-ina cAroM hI zabdoM kA itaretara dhandU samAsa hotA hai| mama pUrvaka bha dhAtu se bhAva kriyA mAtra arthameM kRdanta kI ti (tin ) pratyaya hokara yaha zabda banatA hai| sam upasarga kA artha samIcIna aura bhU dhAtu kA atha utpama honA hai| ataeva mammati zabda kA artha bhale prakAra utpatti hotA hai / kintu isakA artha saMbhava-zakya mI hotA hai jaise ki ityarthaH saMbhavati' pada kA artha 'aisA atha saMbhava hai| yaha hotA hai| yahAM para samIcIna utpaci aura saMbhava ye donoM hI artha grahaNa karane cAhiye / arthAt samyaktvake binA samyagdarzanake athavA samIcInatAke binA jJAna--cAritra bhale prakAra amISTa rUpameM utpanna nahIM hote athavA utpama nahIM ho sakate--mokSamArgarUpa nahIM banate isa taraha se donoM hI prakArase matha karanA ucita evaM saMgata hai| sthiti-sthA dhAtu kA artha gatinivRtti hai| isase bhI kin pratyaya hokara yaha zanda panA hai| nirukti ke anusAra isakA artha gamana na karanA hotA hai| kintu isakA prasiddha artha haranA, maryAdA, paristhiti; sthiratA-tyAmya mArga para sthira rahanA Adi bhI hamA krvaaii| Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286. ratnakarae zrAvakAcAra prakaraNa mokSamArga kA hai| ataeva usako dRSTimeM rakhakara artha karane para matalaba yaha hotA hai ki samyaktvake binA jJAna-cAritrameM ye bAteM ghaTita nahIM ho sastI / kintu samyagdarzanake ho jAne para athavA samIcInatAke A jAne para jJAna-cAritrameM ye sabhI artha ghaTita ho sakate haiM aura ho jAte haiM / kyoMki jJAna cAritrake samIcIna bana jAne para jIcakI gatinivRtti ho jAtI hai usakA saMsAra mayodina ho jAtA hai usakI avasthA aura paristhiti bhI badala jAtI hai| vaha mokSamArgameM sthira ho jAtA hai / / vRddhi-isa zabda ke samRddhi, abhyudaya, sampaci aura baDhavArI Adi prasiddha artha haiM / uparyukta donoM zabdoMkI taraha yaha zabda bhI budha thAtuse4 jisakA ki artha rahanA hotA hai bhAva arthameM tin pratyaya hokara banatA hai| kyoMki samyaktvake ho jAne para hI samyagdarzanake honepara athavA jJAnake samyagjJAna aura cAritrake samyakacAritra ho jAne para hI radda jIva mokSa mAgameM Ageko bar3hatA hai / anyathA nahIM tathA usake sabhI guNa aura jJAna cAritrarUpa athavA ratnatrayarUpa tInoM hI mukhya guNoM ko sampatti bhI dinapara dina mokSa mArgameM pAgeko-paramaniHzreyasa padakI labdhi taka bahatI hI5 jAtI haiN| palodaya-zabdakA artha phalakA prakaTa honA yA prApta honA hai| kisI bhI kAryake antima pariNAmako phala kahate haiM / jJAna cAritrake samIcIna bane binA modhake mArgavartI asAdhAraNa aihika puNya karmodaya janita abhyudayarUpa phala tathA antima rasAnubhavake samAna paramaniHzreyasa padake lAbhakA phala prApta nahIM ho sktaa| na santi asati samyaktve-ina zabdoMkA artha Upara kiyA jAcukA hai aura spaSTa hai| phira bhI yaha bAta dhyAnameM rahanI cAhiye ki isa vAkyakA prayoga isaliye kiyA gayA hai ki. jisase sAdhyake abhAvasthAna vipakSakA bodha hosake aura yaha jAnA jAsake ki vipakSameM yaha bAthA AtI hai jisake phalasvarUpa mokSa mArgako siddha karane ke lie jJAna cAritrakA athavA tInoMkAhI samIcIna honA Avazyaka hai| kyoMki prazastavAko prApta kiye binA ina tInoM guNoM meM aura mukhyatayA zAna cAritrameM mokSa rUpa kAryako nimpanna karane kI yA tadpa pariNata honakI aupAdAnika yogyatA nahIM aasktii| cIjAbhAve taroriva-yaha dRSTAntarUpa vAkya hai / isake dvArA yaha abhiprAya vyakta kiyA gayA hai ki jisa taraha aMkurolpacise lekara phala pAne takako vRdhakI cAra avasthAeM bIjakI 1-dekho kArikA naM0 35 tathA umake poSaka samarthaka anya grantha / 2-sAvadhiM vidadhAsi (tyA) jayaMjavIbhAvaM niyamena saMpAdayati cirakAlam / ya. ti0 3-dekho AgekI kArikA naM0 33 / 4-bAdi AtmanepadI tathA tudAdi AtmanepadI / 5-guNa sthAna kramase adhyAtmika vizuddhi baDhatI jAtI hai| 6-yaha bAta sapta parama sthAnIya lAbhako batAne vAlI hI bhAgekI kAlikA naM036 se 41 takake prakarapAka atima phala varNanase jAnI jA sakatI hai| Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dandrikA TokA batAsA zlAka yogyatA para nirbhara haiM kyoMki samucita bIjake binA vRkSakI yayAdita evaM yatheSTa avasthAeM niSpanna nahIM ho sakatI / usI prakAra zAna cAritrane prazastatA prANA hue binA vaha samucita bIja rUpa yogyatA nahIM AtI jimaseki antima phalodaya takakI sabhI avasthAe prApta ho skeN| tAtparya-samyagdarzanakI taraha jJAna cAritrako bhI samyaka banane kI AvazyakatA kyoM haiM isakA samAdhAna dRSTAMta pUrvaka zrAcAryane isa kArikAmeM mala prakAra kiyA hai| dRSTAMta jo diyA gayA hai usase upAdAnopAdeyabhAva vyakta hotA hai / bIja vRkSakA upAdAna hai vahIM aMkurarUpa hokara vRkSa banatA hai, apane svarUpa meM sthita rahate hue baDhata baDhate kramase patra puSpa rUpa hokara antameM phalarUpako zArA kara liyA karatA hai| yadi bIna soya na ho to usase AgekI ye avasthAeM bhI utpanna nahIM ho sktii| usI prakAra mokSa. takakI sabhI avasthAoMkA cIja samyagjJAna aura samyaka cAritra hai / yadi jJAna aura cAritra samyaka vizeSaNase yukta na hoM to unameM mokSa takakI avasthAoMke rUpameM pariNata honekI yogyatA nahIM chAtI / phalasaH mokSarUpa kArya aura usakI pUrvavatI kAraNaparamparA rUpa avasthAeM bhI siddha nahIM ho sktii| . AgamameM samyagdarzana samyagnAna samyakacAritra aura samyaka tapa ina cAroM hI pArASa. nAoMkI 1 kramase hone vAlI pAMca pAMca avasthAe' mAnI gaI hai aura batAI gaI hai-udyota udyavana nirvAha siddhi aura nistaraNaraM / mAluma hotA hai ki inhIM pAMca avasthAoMko yahAM para sambhRti Adi cAra zabdoMke dvArA kahA gayA hai aura pAMcoMko cAra avasthAoMmeM hI ghaTita kara liyA gayA hai / mithyAtva Adi doSoM ko dUra karanemeM udyata rahanA, aura samyaktvameM laganevAle zaMkAdika pratIcAroMko na lagane denA, tathA upagRhanAdi aura saMvega niveda nindA gahA upazama makti vAtsalya aura anukampA Adike dvArA use prakAzamAna banAneko samyagdarzanakA udyovana kahA jAtA hai| udyavanakA artha apane virodhI bhAvoMse AtmAko mizrita na hone dekara dRDhatA pUrvaka apanI vizuddhimaya hI AtmAko banAye rakhanA hotA hai / nirvAhakA prAzaya yaha hai ki usa vizuddhike vahana karanemeM dhAraNa karane aura Age baDhAnemeM kisIbhI prakArako bhAkulatA yA kSubdhatA na ho / siddhikA tAtparya usakI svasthAkA sampUrNa ho jAnA aura prati samaya-nityahI usakA phira baisAhI banA rahanA hotA hai| isakA saMskAra bhAtmAmeM itanA adhika vyApta ho jAya ki phira yaha mokSa hone taka banAhI rahe usI bhavameM yA to AtmAko mukta karade yA bhavAntarameM parantu anta taka yaha banA rahe, isako nistaraNa kahate haiN| prakRtameM vicAra karanese mAluma ho sakatA hai ki udyotana aura sambhRtikA artha eka hI hai| tathA pravattaka jo kucha yahAM varNana kiyA gayA hai vaha mukhyatayA isIse sambandhita hai| aba jo kahanA cAhate haiM usakA tAtparya yaha hai ki samyagdarzanake utpanna ho jAneke bAda ughaSa 1, 2-ujjoyAmujjapaNaM NivahaNaM pAhaNaM ca NiccharaNaM / daMkhapaNANacarittatavANamArAimA maNiyA / ana0pa02-113 TIkA Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lakaraehazrAvakAcAra nirvAha siddhi aura nistaraNa athavA mokSa mAgakI sthiti vRddhi aura phalodaya samyamjJAna aura samyaka cAritrapara nirbhara hai / kyoMki unhIMke dvArA samyagdarzana nistaraNa avasthA taka pahuMca sakatA hai / jJAna aura caritrake samyaka hue vinA kramase antatakakI sabhI avasthAeM siMda nahIM ho sakatI / kyoMki dekhA jAtA hai ki AjJA samyaktvase lekara paramAtragAra sampaktva taka jo samyagdarzanakI uttarottara vikAzarUpa daza avastha eM haiM unameM mukhya sambandha samyagjJAnakA hai sAtha hI samyakacAriza kA bhI antaraMga sambandha hai / buddhi Rddhi athavA samyamjhAnake aneka bheda aise haiM jo ki samyaka cAritrake binA siddha nahIM hote / yahI kAraNa hai ki abhavya mithyA dRSTi nau pUrva se adhika adhyayana nahIM kara sakavAra / yadi kadAcit koI bhanya hokara bhI gidhyAdRSTi hai to vaha bhI dazapUrvicca Rddhi siddha nahIM kara sakatA / jisa prakAra zruta myagdarzanako kerala avagAda, kevalajJAna paramAvagADha banAtA hai usI prakAra cItarAmatA zruta kevala evaM kevala jJAna ko utpanna karatI hai / kintu jJAna aura cAritrakI ye avasthAeM tabataka nahIM ho sakatI jaba taka ki samyagdarzanake nimittase ve samyaka nahIM bana jAte | isa kathanase yaha spaSTa ho jAtA hai ki samyagdarzana ke binA athavA samIcInatAko prApta kiye binA jJAna cAritrakI bhI sambhUti Adika ve avasthAeM nahIM ho sakatIM jinake ki binA mokSa mArga hI siddha nahIM ho sakatA / ___isa taraha isa kArikAke dvArA viyaSameM bAdhaka bala dikhAkara thAcAyane batAyA hai ki pUrva kArikAmeM nihita hetukA sAdhyake sAtha jo avinAbhAva sambandha nizcita hai yaha yahA~para isa kathanase spaSTa ho jAtA hai| sAthahI samyagdarzanakI taraha mokSamArgameM samyagjJAna aura samyaka cAritrakI bhI utanIhI AvazyakatA hai yaha bAta bhI dRSTimeM A jAtI hai, pahalI kArikAmeM jisa prakAra karNadhArakA dRSTAMta dekara athavA mokSamArgameM samyagdarzana kA kArya bhI use karNadhArake hI sadRza banAkara samyagdarzana ke netRtvako vyakta kiyA thA usI prakAra yahAM bIja vRkSakA mahattvapUrNa dRSTAMta dekara snatraya athA samyagjJAna aura samyak cAritra kA mokSa evaM usake mArga meM upAdAnopAdeyabhAva bar3I sundaratAke sAtha sphuTa kara diyA hai| pUrva kathita kArikAmeM karNadhAra nAvikakA dRSTAMta dekara ratnatraya mokSamArgarUpa tInoMhI guNoMmeM samyagdarzanako mukhya batAte hue bhI tInoMmeM paraspara sahabhAvake sAtha nimicanaimittika sambandha batAyA gayA hai jisakA prAzaya yaha hai ki inameMse kisIkemI uttarocara hone vAle kramavatI vikAsameM zeSa donoMhI guNa nimitta par3ate haiM / isa kArikAmeM bIjacakA dRSTAMta una guNoM kI kramase hone vAlI avasthAoMmeM pAye jAne vAle upAdAnopAdeya bhAvako dikhAtA hai| isa tarahase mokSama meM pAye jAne vAle kArya kAraNa bhAvameM bhAvazyaka antaraMga nimita aura upAdAna ko donoM kArika oMke irA vyakta kiyA gayA hai| yadyapi isa kArikAke pUrvAdhase yaha prakaTa hotA hai ki-jhAna-cArina to upAdAna haiM aura unakI sambhUti bhAdika avasthAeMupAdeya haiN| kintu 'vidhAcaspa meM samAhAradvandvake kAraNa Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrikA TIkA battIsavA zloka yaha samajhanA galata hogA ki kisI bhI zrAge honevAlI viyakSita eka paryAya ke prati ye donoM hI upAdAna kAraNa batAye gaye haiN| kyoMki vastuta: jJAna aura cAritrake pariNamana bhinna bhibha hI haiN| jJAna apanI paryAyoM kA upAdAna kAraNa hai aura cAritra apanI paryAyoMkA upAdAna hai| jJAna cAritrakI paryAyoMkA aura cAritra jJAnakI paryAyoMkA upAdAna nahIM hai aura na hI ho sakatA hai| phira bhI ekake prati dUsarA pariNamanameM nimitta avazya hotA hai / vAstava meM darzana jJAna aura cAritra AtmAke abhimasacAka guma hote hue bhI svarUpa saMkhyA viSaya phala AdikI apekSA bhinna bhinna hI haiM / samyagdarzanakA svarUpa sAmAnya nirvikalpa vacanake agocarara haiM / usakA viSaya bhI vAstava meM ananna guNoMkA piNDa akhaNDa zuddha prAtmadravya hai| koI bhI umakA khaNDa athavA usase sambandhita padArtha vyavahArase athavA upacArase hI usakA viSaya kahA aura mAnA jAtA hai / samyagjJAnakA svarUpa vizeSa evaM savikalpa hai| usake zrAkAra vizeSako vacanake dvArA vyakta kiyA jA sakatA hai| AtmAke ananta guNoM meM yahI eka guNa-cetanAkI aisI sAkAra pariNati hai jo ki svayaM apane aura dasaroMke bhI svarUpako vizeSa rUpase grahaNa karanemeM samartha3 hai| aura jisake ki dvArA sabhI padArthoM evaM AtmAke bhI guNoM evaM paryAyoMkA bodha karAyA jA sakatA hai / samyaka cAritrakA lakSaNa-svarUpa bhI samyagjJAnakI taraha Age batAyA jAyagA kintu isakA mUla sambandha AtmAke vIrya guNa se hai| manIvargaNAoM, vacanavargaNAoM aura kAyargaNAmoMka bhavalambanase jaba isakI pravRtti hotI taba isIko yoga kahate haiM / aura jaba isake sAtha anAdi kAlase calA AyA mi yAntra aura kapAyake udayAdikA sambandha haTa jAtA hai taba isI ko samyaka cAritra kahate hai| yogako ina bhinna bhinna avasthAoM meM usake kArya bhI bhinna bhinna prakArake hI huA karate haiM / yoga zabda yuja dhAtuse banA hai ataeva nirukti ke anusAra bhAzaya yaha hotA hai ki isakA yAtrA evaM bandha prakRti yandha aura pradezacandharUpa jo kArya hai vaha usakI saMyukta avasthAke dvArA hI saMbhava hai| jaba taka vIryazatti meM mahakA sambandha-saMyoga banA huA hai tabhI taka yaha apane isa kAryako kara sakatA hai aura kiyA karatA hai / mohakA sambandha na rahane para vargaNAoMke avalambana mAtrase bhI isake dvArA kamauke AgamanakA kArya hotA hai| kintu vaha nagaNya hai| kyoMki usameM sthiti aura anubhAga nahIM rahatA / vIrya guNakI kAyIpazAmika dazAmeM mohake udayakA jo viziSTa samparka hai vaha yogameM mukhyatayA vivakSita hai / ataeva isakI sAmAnyatayA tIna dazAeM hotI haiM--midhyAnva kavAyasahita, mithyAvarahita kapAyasahita, mithyAta 1-samyaktvaM vastutaH sUkSma kaMvalajJAnagocaram / gAcaraM svAvadhisvAntaparyayajJAnayodvayoH // 37 // ma godharaM bhatikSAnazrutajJAnadvayomanAka / nnapi dazAvadhastatra viSayo'nupalabdhitaH // 346 / / astyAnmano guNaH kazcit samyaktvaM nirvikalpakam / tadRDa mohodayAnmithyAvAdurUpamanAditaH ||357|smyktvN vastutaH sukSmasti vAghAmagocarama / tasmAdvakta ca zrotuca nAdhikArI midhimmAt // 400 / paMcA0 2-zrutaM punaH svArtha parArthaM ca bhvti| 3-zAnAdinA guNAH sarve proktAH sallakSaNAhitAH / sAmAnyAdA vizeSAnA satyaM nAkAramAnukAH ||365 sato vaktu mazakyatvAt nirvikalpasya pantunaH / tadulle samAlekhya hAnadvArA nirupyate // 33 // paMga Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ makara ehAsakAra pAya dAnoM ke saMdhAgase rahita / kintu kevala manovargaNAoM vacanavargaNAoM aura kAyavargaNAmoM ke avalambana yuktaH / jJAnakI bhI imItaraha tIna dazAeM hotI haiM parantu usameM paha eka vizeSatA hai ki. mohakA saMparka haTa jAnepara jJAnakI kSAyopazAmika evaM sAyika isa taraha mase jo do dazAeM huyA karatI haiM una donoM dAoNmase zAbika avasthAmeM kisIke bhI avalambanakI use apekSA nahIM rahA krtii| ina tInoM prAsthAogese jJAna aura cAritra donoM hokI pahalI mithyAtvasahita avasthA karmabandha-saMsArarUpa bandhakA kAraNa hai / aura usase rahita donoMhI avasthAe siddhi-muktikI kAraNa hai| anAdikAlase calI AI mithyAnvasahita avasthA chUTakara jaba dUsarI avasthA prApta hotI hai taba sarvathA apUrva lopottara svayaMsiddha asinambara svAdhIna abhISTa avasthAkI prAda bhUti hone ke kAraNa unakA nayA janma mAnA jAtA hai| yahI unakI saMbhUti hai / isake bAda inakI jo sthiti vRddhi aura phalodayarUpa avasthAeM hudhA karatI hai, ve granthAntaroMse jAnI jA sakatI haiN| kintu isa viSaya meM granthakAra jo yahAM kaha rahe hai usakA sArAMza yahI hai ki ye donoM hI guNa mokSamAga tabataka janma dhAraNa nahIM kara sakate aura na Age baDhane hue kramase sthiti iddhi phalodayako hI prApta kara sakate hai, jaba taka ki samyagdarzanake nimittase sadpanA-mocamAga rUpa vRSake liye zrIpAdAnika yogyatA samocIna bIjarUpatAko ve dhAraNa nahIM kara lete| aisA dekhA jAtA hai ki raMgIna kapAsa utpanna karane ke liye usake bIjameM yathAyogya majITha Adi vastuoM kA saMskAra kiyA jAtA hai| yaha saMskAra itanA rada hotA hai ki usa bIjameM paramparAtaka sadAhI raMgIna kapAsa utpanna karanekI yogyatA prajAtI hai| isI prakAra jJAna aura cAritrameM samyagdarzana isa taraha kA saMskAra utpanna karatA hai ki- AtmAmeM yA usake jJAnAdiguNoM meM pAsayogase jo vikRta raMga anantakAlase calA rahA hai, vaha chUTakara svAbhAvika zuddha raMga bhanantakAlake liya bhAjAtA hai| ye kramase apane zuddha svarUpameM sadA ke lie sthira hokara rahane lagate haiN| yahI kAraNa hai ki cIja vRkSakA dRSTAMta dekara upAdAnopAdeyabhAvako vyakta karate hue kahA gayA hai ki "vidyAvRtta"-jhAna aura cAritra jeba taka samyaktvako prApta nahIM kara letesamyagdarzanake prasAdase mokSamAgA~payogI samIcInatArUpa saMskArase yukta nahIM ho jAte taba taka ananta jJAna aura zuddhAtmasvarUpameM sthitiSpa siddhavaphalako utpanna karane jhAle mokSamArgarUpa viveka bhedajJAna aura satpuruSArtha-cAritrarUpa vIryaguNa jaise vRkSoMkI saMbhUti Adi ke liye ve vAstaSa meM dhIjarUpa nahIM mAne jA sakate | unase isa tarahake phalaprada RtakI saMbhUti prAdi nahIM ho sakatI yahI kAraNa hai ki samyagdarzanako dharmoM meM sabase mukhya mAnA gayA hai| prazna ho sakatA hai ki aisA bhI kyoM ? 1-pasmAdabhyudayaH pusA niHzreyasaphalAzrayaH / vadanti viditAmnAyArataM dharbha dharmasUrayaH / / yazaH / yasale vyAyanivasanidhiH sa dharmaH // 01.2 baizeSikadarzanam ! nItivAkyAmRta a0 1 202 / Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pandrikA TIkA battIsa zloka yadyapi isa praznakA uttara Uparake varNanase hI ho jAtA hai phira bhI saMkSepameM usako kucha adhika spaSTa kara denA bhI ucita aura Avazyaka mAluma hotA hai| yaha kahA jA cukA hai ki zrAtmAka hInA hI guNa svatantra hai phira bhI unakA svarUpa sAdhana viSaya phajJa bhinna minna hI haiM / samyagdarzanakA viSaya sAmAnya hai| isakA tAtparya yaha hai ki jisa taraha roga aura mAsthyakA prabhAva zarIrake kisI eka bhAgapara hI na paDakara sambandhita samI bhAgoM para par3atA hai | usI taraha prakRtabhI samajhanA cAhie / mithyAtva aura samyaktvakA pramAva mAtmAke kimI eka do guNoM taka hI sImita nahIM hai kintu bhAtmAke jitane bhI ananta guhA una sabhIse aura unakI jitanIbhI paryAya hai tathA sampUrNa guNoM aura paryAyoMkA samUha rUsa akhaeTa piNDa traimAlika savarUpa prAtmadravya hai una sabhIse sambandhita hai / mithyAtvakA artha yaha hai ki vivakSita mAtmA aura usake sabhI guNa pAya mUrSita haiM / samyaktvakA artha yaha hai ki samasta zrAtmA aura usake sabhI guNoM paryAyoMmeMse yaha mU bhAva dUra ho gayA hai| sampAvake ho bhAnepara jaba sabhI guNa paryAyome se mUrkhAbhAva athavA asvAsthya dUra kara caitanya evaM svarUpAvasthAnake sAtha sAtha pUrNatAka zipa jogatI hai tazAna aura cAritrahI usase kisa taraha vaMcita raha sakate haiM / ye donoM vo AtmAke ananta guNoM meM sabase adhika mahata rakhate haiN| jJAna lakSaNarUpa hai, mArgakA prakAzaka hai, sva bhaura parakA vivecaka tathA prayAjanIbhUta baca evaM kartavyakA nizcAyaka hai saba cAritraguNa racAdhIna sthitiko siddha karanemeM parama sahAyaka samasta nIti aura dhyUha racanAmeM dakSa moharAja yA sampUrNa karmIkA vighaTana karanevAle tantrakA asAdhAraNa adhikArI hai| phalataH ye bhI mohacAbharUpa mULa yA bhasvAsthyake mUla kAraNabhUta vikArake nikala jAnese prAramApha anukUla hitake sAdhaka prazasta bana hI jAte yA ho hI jAyA karate haiN| kyoMki sAmAnya aMzakai zuddhaho jAne para vizeSa aMza vikArI kisa taraha raha sakatA hai| kahA bhI hai ki-"nirvizeSa hi sAmAnyaM, bhavat kharaviSAevat / sAmAnyarahitatvAcca vizeSastapraharI hi" / / astu, isa saba kathanase vaha bAta spaSTa ho jAtI hai ki jJAna vAritrakI apekSA samyagdarzanakI zuddhikA viSaya sAmAnya hone se vyApaka hai aura isIlie usakI pradhAnatA hai| yaha loka prasiddha kahAvata bhI hai ki "sarve padA hastipade nimgnaaH|" kintu viziSTa artha kriyAmeM vizeSa hI sAdhaka bana sakate haiN| yahI kAraNa hai ki mokSa mArgameM jJAna aura cAritrakI AvazyakatA svIkAra kI gaI hai / aura isIlie isa kArikAbhI kahA gayA hai ki mArambhameM sAmAnyatayA samIcInatAke bhA jAne para phira yadi mokSamArgarUpa pAvakI saMbhUti sthiti vRddhi aura phalodapake liye koI bIjasthAnIya haiM vo mAna cAritra hI / / kyoMki prAgamakA rahasya jAnanevAloMse yaha apidita na hogA ki udyotana upava Adi nistaraNa 1-AptamImAMsA go .-- . --- Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 karaDAkA cAra paryanta apanI sampUrNa saphalatAoMke liye samyagdarzanako bhI samyagjJAna evaM samyakcAritrakA sukha dekhanA paDatA haiM | vIja kitanA hI uttama kyoM na ho maTTI urvarA bhUmi aura jala ke binA 1 saphala vRkSa nahIM bana sakatA / prakRta kArikAmeM zrAcAryazrIne dRSTAMtA garbhita upamA alaMkAra ke dvArA yaha saba acchI taraha spaSTa kara diyA hai vidvAnoMko ghaTita kara lenA cAhiye / kintu yaha saba hote huye bhI yaha dhyAna dene yogya viSaya hai ki yaha samyagdarzana kA prakaraNa hai| yahAM samyagdarzanakI jo asAdhAraNa mahattA hai usIkI tarapha dRSTi dilAI jArahI hai aura usIkA khyApana kiyA jA rahA hai phalataH yaha jo kahA gayA hai vaha raMcamAtra bhI mithyA nahIM sarva satya hai ki jJAna aura cAritra yadyapi mokSamArgako siddhimeM sarvathA Avazyaka haiM- unake binA moca aura usake mArga - upAyakI siddhi nahIM hotI aura na ho sakatI hai phira bhI ve samyagdazanake pratApase hI prazasta bana jAnepara - mokSamArga meM nayA janma dhAraNa kara lene para ho isa tarahakI yogyatA sampanna huA karate haiN| anyathA nahIM / jJAna jaba taka samyak nahIM hojAtA tabataka vaha svAnubhUtirUpako bhI prApta nahIM kiyA karatA / aura na tavataka svanubhUtyAvaraNa karmakA kSayopazama hokara vaha vizuddhi hI prAdurbhUta huA karatI hai| aura isIliye taba taka usake dvArA nija zuddha akhaNDa kAjJika saccidAnandamaya abhinna AtmAkI anubhUti - svAnubhUti bhI nahIM huA karatI / isI prakAra cAritra bhI jabataka samyak nahIM hojAtA tabataka bhale hI vaha pratipakSI kapAyoMke manda mandatara mandatama udayake antaraMga nimittakI balavatcAse pApoMkA parityAga karake gRhapravRta zrAvaka ke athavA gRhanivRtta utkRSTa zrAvaka ke vratoMkA yadvA mahAna munike yogya mahAvratoM kA pAlana karake navagraiveyaka taka ke yogya pukhyAyu AdikA baMdha karake para saMgraha evaM usa para pratyaya ke prasAda se parama zubha divya kintu kAdAcitka -- asthira abhyudayako bhI prApta karate phira bhI vaha saMvara nirjarAke kAraNa rUpase mAne gaye aura batAye gaye sAmAyika Adi cAritra rUpakI vArayakara para nigrahI nahIM bana sakatA 6 / phalataH jJAna aura cAritrako mokSamArga ke kulameM I 2 - kaivalyamevamuktyaMgaM svAnubhUtyaiva tadbhavet / sA ca zrutakasaMskAramanasAttaH bhuvaM bhaje // 3-9 // atasaMskRtaM svamahasA svatastramApnoti mAnasaM kramazaH / vihitoSaparidhvagaM zuddhapati payasA na ki bacana // 3-3|| tathA aho tasya mAhAtmya yanmukhaM prekSatetarAm udyate'tizayAdhAne phalasaMsAdhane ca chan / ||4-20 / / ana0 60 / 3--- vaagbhttaalNk| re an vayakhyApanaM yatra kriyayA svattadarthayoH / dRtiM tamiti prAhuralaMkAraM manISiNaH // 42 // upamAnena sAdRzyamupameyasya yatra sA / pratyayAmyayatulyArthasamAsai rupamA matA ||4-58 // anna kArikAyAm iva zabda prayogAt na prativastUpamA / 4 - 'chAhasattamesu Asava kI uktike anusAra puNya / zravake mulyatayA kAraNa bhUta ina aNuvrata aura mahAmatoM kA ta0 sU0 ke chaThe sAtaveM adhyAyameM varNana kiyA gayA hai| 5 --saMbara nirjarA ke kAraNo meM sAmAyikAdikA varNana meM adhyAya meM kiyA gayA hai| & - 6 - samyaktva ke bAda hI jyoM jyoM cAritrakI vRddhi hotI jAtI hai tyoM tyoM asaMkhyAtaguNI karma nirA ke sthAna bar3hate jAte haiM ! Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ............... thandrikA TIkA tetImA zloka janma dhAraNa karAkara trailokyAdhipatitvakA bhI atikramaNa karanevAle nija zuddhasvarUpAvasthAnake zAsanakI yogyatAsa ananta kAlake lie yukta kara denA samyatvakA hI mAhAtmya hai| yahI kAraNa hai ki prAtmAko duHkhamaya saMsAra pariNatise haTAkara ananta acyArAdha mukhamaya samIcIna zravasthAmeM pariNata kara dene meM pUrNatayA samartha tIrtharUpa dharma-ratnatrayameM sampagdarzanakA hI sabase prathama adhikAra, prAdhAnya aura netRtva hai| prakRta kArikAke vyAkhyAnake prArambhameM utthAnikAke samayapara viSayakA sArAMza mAte hue nIca gateM kahI gaI thii| zigoMse pahale dina kA ki-samyagdarzana hI zAna cAritra kI samIcInatAkA janaka hai, isa kArikArya dvArA yuktipUrNa sAlaMkAra bhASAmeM dRSTAMtapUrvaka acchI taraha kintu saMkSepa meM spaSTIkaraNa kiyA jA cukA hai| aba kramAnusAra dUsare viSayakA ki yaha samyagdarzana hI jIvako mokSamArgameM mukhyatayA lamAnavAlA aura usameM sthita rakhanevAlA hai, AcArya spaSTIkaraNa karate haiM gRhastho mokSamArgastho; nirmohI neva mohavAna / ___ anagAro gRhI zreyAna; nimoMho mohino muneH // 33 // artha-gharame rahanevAlA yadi moharahita hai to vaha mokSamArgameM sthita hai| gharako choDa denevAlA sAdhu yadi moha sahita hai to vaha mokSamArgameM sthita nahIM hai / isaliye mohI manise nirmoha gRhastha zreSTha hai| prayojana-isa kArikAke sAlaMkAra yuktipUrNa aura tule hue zabdoMke dvArA prAcAryakA mabhiprAya eka atyAvazyaka viSayapara nagna satya prakAza DAlakara sarvasAdhAraNake hRdayameM vidyamAna prathayA saMbhava bahuta bar3e bhrama viparyAsa saMzaya yadvA prajJAnakA nirAkaraNa karanA hai| sarva sAdhAraNa jIvoMkI samajha hai athavA sAmAnyatayA loga aisA hI samajha sakate haiM ki hiMsA mAdi pApa saMsAraka kArakha hai athavA ve hI svayaM saMsAra haiM / ataeva jo jIva inakA saMpana karane haiM-tyAga nahIM karate ve maMsAramArgI hI haiM saMsArI hI haiM / aura jo inakA parityAga kara dete haiN| saMsAra aura usake mArgase pRthaka hI haiM modamArgI hI hai arthAt ina pApa kriyAoMkA tyAga kara denA mAtra hI mokSamArga hai| hiMsAdika pApoMkI saMkhyA sAmAnyatayA pAMca patAI hai| jaisA ki isI granthakI Age calakara kArikA naM. 46 ke dvArA mAluma ho sakatA hai / isameM hiMsA jhUTha corI maithunasevA aura parigraha ina pAMca bhavadya karmoko pApa praNAlikAke nAmase bar3hAyA hai / kintu inameM bhI antima do pApa-maithunasevA aura parigraha pradhAna haiM / jaisAki usa kArikAkI vyAkhyAse dhyAna meM bhA sakegA / phalataH ina do pradhAna pApoMkA jahAM taka tyAga nahIM hotA athavA aMzata: 1-zrI amRtacandra AcAryane apane puruSArtha siddhaSu pAyameM 4 pApose hiMsAko hI mukhya pApa batAyA hai zeSa pApoMko someM antata kiyA hai / pathA-AtmapariNAmasimaratutvAtsarvameva hiNsaitt| mAnavakamanAhi kevalamukhAhata ziSyabodhAya // 42 // Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -aamanner ranArAkAgAra syAga hotA hai yahAM taka jIvako gRhastha aura jinane inakA tathA inase sabandhita yA inake mukhya sahAyaka himAdi tIna pApoMkA bhI sAthameM sarvathA tyAga kara diyA hai ve anagAra haiM-mocamArgI muni hai / jo ina pAMcoMkA eka deza parityAga karate haiM ve dezasaMyamI-saMyamAsaMyamI aNuvratI zrAvaka rahe. jAte haiN| isa prakaraNake prArambhameM bhI svayaM anyakartAne saMsArake dAkhoMse athavA duHkhamaya saMsArase chur3Akara uttama sukhameM rakhane-uttama sukharUpa avasthAmeM pariNata kara denemeM amAdhAra kAraNa-upAyasvarUpa jisa ralatraya dharmako vyAkhyAna karanekI pratijJA kI hai usI ratnatrayakI mUrti kI sapambI guruka svarUpakA samyagdarzana ke viSaya--zraddhaM yarUpameM varNana karate hura prathama tIna vizeSaNAMke dvArA inhIM pAMca pApoMke rAhityase yukta batAyA hai| usase bhI yahI mAluma ho sakatA hai ki jo upakti pAMcoM indriyoM ke viSaya tathA prArambha aura parigrahakA mI sarvathA tyAga kara detA hai vahI mocamArgame guru hai, pradhAna hai, mukhiyA hai, netA hai, aura mAdarza hai| kintu yahAM para isa kArikAke dvArA prAcArya batAnA cAhate haiM ki kevala bAhya pApa pravRtti geMkA parityAga hI modhamArga hai yaha dhAraNA apUrNa hai-aikAntika hai, ataeva satya nahIM hai| kyoMki yadyapi yaha satya hai ki mocamArgako siddha karaneke liye ina pApoMkA parityAga karanA atyAvazyaka hai.| binA inakA sarvathA tyAga kiye mokSakA mArga siddha nahIM ho sktaa| phira bhI ina pApoMkA parityAga karane vAloMke lakSya meM yaha bAta mI AnI aura rahanI cAhie ki itane se hI mokSamArga siddha nahIM ho sakatA jaba taka ki ina pApoMke mUlabhUta mahApApakA parityAya nahIM kiyA jAtA. athavA yaha chUTa nahIM jAtA / tathA yaha bhI bhAluma honA cAhiye ki ina sabhI pApoMkA vaha mUlabhUta pApa kyA hai / saMsArake sabhI pApoMkA jo udgama sthAna hai, jo svayaM mahApApa hai, jisake ki chUTe ginA anya samasta pApoMkA parityAga kara denA bhI antameM nirarthakahI siddha hotA hai, tathA jisake chUTa jAnepara saMsArakA koI bhI pApa sarvathA chUTe binA nahIM raha sakatA, jabataka usa pApakA pariNAga nahIM hotA taba taka usa dharmakI bhI siddhi nahIM ho sakatI aura na mAnI jAsakatI hai jo ki mokSakA mArga-asAdhAraNa kAraNa yA avyabhicaritanizcita upAya mAnA gayA hai / jisake ki varNana karanekI yahAM pratijJA kI gaI hai aura jo ki zrIvardhamAna bhagavAnke tIrthameM vastutaH abhISTa hai| isa pApakA hI nAma hai moha / aura isake abhAvakA hI nAma hai samyagdarzana / jisake ki binA anya pApapravRttiyoMkA pUrNatayA parityAga bhI apane prayojana-parinirvANako siddhi meM saphala nahIM ho sktaa| isa tarahase mokSamA atyanta nikaTavartI sAdhana sAmAnya cAritra nahIM apitu sampacAritra haiN| aura cAritra samyaktvaka vinA samyaka cAritra banatA nahIM ataeva mokSamArgameM saphalatA samyagdarzana para hI nirbhara hai| yaha spaSTa kara denA hI isa kArikAkA prayojana hai| zabdoMkA sAmAnya vizeSArtha--viSayAzAvazAtItaH, nirArambhA, aparigrahaH / phArikA naM0 10 / Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrikA TIkA manoka 16.2 gRhastha - zIta bAta zrAtapa yadikI bAdhA bacakara manuSya prANiyoM kI rahane yogya ITa cUnA maTTI lakaDI yAdike dvArA bane hue AvAsa gRha kahate haiM / yaha gRha zabdaka artha lokaprasiddha hai | vyAkaraNake anusAra graha dhAtuse ac pratyaya hokara yaha zabda banatA hai, jisakA artha hotA hai ki grahaNa karanA, lenA, pakar3anA / ataena yaha zabda sAdhAraNatayA jIvake sAMsArika viSayoM meM antaraMga kI Asakti yA mamabhAvako sathita karanA hai : kintu dekhA jAtA hai ki gRha Adi samaya sambandha sarvathA na rakhane vAle bhI ti mokSamArgI mahAnurUpa usameM zUnyagRha vimocitAvAsa maTha vAtikA zAdi kvacit kadAcit rahate hue pAye jAte haiN| tathA isake viruddha usameM Asakti rakhane vAle bhI aneka saMsArI prANI usase rahita haiM- para choDakara kiMtu usase mamatA rakhakara phiracAloMkI saMkhyA bhI kama nahIM hai / phalataH anvayavyabhicAra aura vyatireka vyabhicAra ke kAraNa isa zabdako kevala yaugika na mAnakara rUha zrathA yoga hI mAnanA ucita haiM / * gRhameM rahanevAloMko kahate haiM gRhastha / yAgamake anusAra cAra AzramoMme dvitIya zrama kartavya karmarUpa dharmakA nAma hai gRha aura usake pAlana karane vAloMko kahate haiM gRhastha / isa Azrama ke kartavyoM meM zeSa tIna AzramavAsiyoMkA mukhyatayA pAlana poSaNa saMvardhana tathA gItA anAzramavAsiyoM para bhI sadaya vyavahAra ke sAtha sAtha Atmahitake liye kiye jAne vAle aneka kartavyoM se pravRttirUpa do kArya mukhyatayA batAye gaye haiM--- pUjA aura dAna | ina donoM kartavyoMke sAdhana rUpameM kAna aura dAraparigraha bhI kartavya batAyA gayA hai jisake ki Upara Ayojita kriyA kA rUpa dharmakI imArata khaDI huI haiN| isa taraha dvitIya Azramaka dharmakA pAlana karane vAleko kahate haiM gRhastha / gRhI sAgAra Adi bhI isake paryAyaka zabda haiN| jahAM taka guNasthAnoMse sambandha hai gRhastha ke Adi ke pAMca hI guNasthAna huA karate haiN| parantu yaha bAta bhI dhyAna meM rahanI cAhiyeki inake yogya bAhya dravyarUpa kriyA pravRtti dravyArthika evaM naigamanaya tathA dravya nikSepa aura bhAvanikSepakI pekSA bhI mAnI jA sakatI hai| zrAtma dharmarUpa vrata cAritra do hI bheda haiM aura mahAvrata / mahAvratako dhAraNa karane vAle 1- brahmacaryaM gRhasthazca vAnaprasthaca bhikSukaH / catvAra AzramA ete saptamAMgatAH / 36vA 2 - 53 garbhAnvaya kriyAeM, 48 dIkSAntraya kriyAeM, dhaura 7 anvaya kriyaaeN| isa taraha tIna prakAra kI kriyAeM Agama meM batAI gaI haiN| isake lie dekho paramAgama zrIbhAdipurANa paranAma viSaSTazalAmahApuruSa caritrake parva 35 se 40 ta0 / dhyAna rahe ina kiyAoM meM jarUrI taka gRhasthAzramakA parityAga nahIM kiyA jAtA vahIM nakkI kriyAoM kA sambandha gRhasthase hai / 3 - sarvato'maddatI / ta0 sU0 72 / ya pa ye vrata Asravatazvake varNana meM banAye gaye haiM phira mI " niHzalyo atI ke dvArA inakI Atma dharma rupatAkaM hone para hI mokSamArgatAkI mAnyatA cha karadI gaI hai| jaisA ki isI kArikAke tAtparya se mAluma ho sakegA / Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anagAra? aura bhaktoM ko dhAraNa karane vAle tInoM hI AzramavAsI -- brahmacArI gRhastha aura vAnaprastha agArIra-sAgAra kahe jAte haiN| aNuvratoMke gyAraha sthAna haiM jinakoki gyAraha pratimA ke nAmase kahA gayA hai aura jinakA ki Age calakara isI granthameM nirUpaNa kiyA jAyagA ! inameM se Adike 6 grahastha usake bAda tIna brahmacArI aura anta ke do vAnaprasthAzramI bhikSuka kahe gaye haiM / niruktyartha ke anusAra nizcaya nayase sAlaMkAra4 bhASA meM kvacit kadAcit anagAra mahAmatiyoM ko bhI gRhastha rUpameM kaha diyA gayA hai phira bhI yA to avatI evaM pAcika athavA mukhyatayA chaThI pratimAtaka ke vratoMko dhAraNa karane vAle hI gRhastha mAne gaye haiM / aura ve hI sarvatra -- zrAgamameM aura lokameM gRhastha nAma se prasiddha hai| kyoMki gRhasthAzrama meM vivAha dIkSA vidhipUrvaka dAraparigraha ya kArya mAnA gayA hai| yadyapi gRhapravRtta zrAvakoMmeM strIsambandhakA parityAga karake athavA binA vivAha kiye bhI apane vratoMkA pAlana karatA huA 6 vIM pratimA takakA zrAvaka bhI ghara meM raha sakatA hai| phira bhI gRhasthAzrama meM mukhyatA vivAhapUrvaka vAtakarma I - apanI apanI jAti aura vaMzake yogya nyAyapUrvaka zrAjIvikA karane aura nitya naimittika dharma fears vidhipUrvaka pAlana karanekI hai / kyoMki 5 prakArake vahmacAriyoMmeMse kevala naiSThika brahmacArIko choDakara zeSa cAroM hI prakArake ahmacAriyoMko vivAhapUrvaka gRhasthAzrama meM praveza karanekA adhikAra hai aura gRhasthaho jAnepara ve nitya evaM naimittika kartavyoMkA pAlana kiyA karate haiM / yadyapi yahAM para ye jitane bhI gRhasthake kartavya batAye gaye haiM ve satra satya haiM, ucita haiM, aura Avazyaka hai| tathA yaha bhI ThIka hai ki gRhasthAzramIko apane padake yogya ina sabhI kartavyoM kA pAlana karanA cAhie phira bhI granthakarttA AcArya isa kArikAke dvArA usakI prakaraNa prApta vizeSatAko mokSamArgastha aura nirmoha: ina do vizeSaNoMke dvArA yaha spaSTa karake batAnA cAhate haiM ki cAhe to koI gRhameM rahakara apane ina kartavyoM kA pAlana karanevAlA ho athavA gRhasthAzramako choDakara zeSa tIna AzramoMmeMse kisI bhI Azramake yogya batAnuSThAna karanevAlA kyoM na ho cAhe brahmacarya yA vAnaprastha AzramavAlA ho, yA mahAvratI muni ho, vaha taba taka mokSamArga sthita nahIM mAnA jA sakatA jabataka ki vaha antaraMga meM nirmoha nahIM hai / 1-2 ta0 sU0 a0 7 sUtra naM0 16 tathA aguto gA" 201 3-- brahmacArI gRhasthazca vAnaprasthazca bhikSukaH / catvAra AzramA ete saptamAMgAdvinirgatAH / tathA yazastilaka - paDatra gRhiNo jJeyAzrayaH syuma sacAriNaH / bhikSu dvau tu nirdiSTau tataH syAt sarvato yatiH yazaH || 8|| 4 - rUpaka alaMkAra / 5 --cAntiyoSita yo sataH samyagjJAnAtithipriyaH / sa gRhastho bhavennUnaM manodaivatasAdhakaH || yaza bha0 mA 6- prathamAzramiNaH prokA ye paMcopanayAdayaH / te'dhItya zAstraM svIkuyu darAnanyatra naiSThikAt // -nitmnH| masikAnuSThAnasyo gRhasthaH ||16|| mahmadeva patratithibhUtayA nityamanuJjAnam // 90 // Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrikA TokA tetIsavA zlAka mokSamArgasthaH--isa pUre zabdakA artha hotA hai--mokSake mArgameM rahane vAlA ! yahAM para isa zabda kA prayoga sAdhyabhUta abhISTa kintu aprasiddha arthako vyakta karaneke liye kiyA gayA hai| jisako ki siddha karane ke liye "nirmoha" yaha heturUpa vizeSaNa diyA gayA hai| ___ yoM to mokSa zabdakA sAmAnya artha chUTanA hai| phira bhI yahA~ prakaraNagata abhISTa artha AramAkA dravya karma bhAvakama aura naukamase chUTanA hai| dhyAna rahe ki isa artha ke anusAra yadyapi mozakA artha parapadArthase AtmAkA sambandha vicchedamAtra batAyA gayA hai phira bhI isa sambandha vicchedake sAtha hI AtmA ke guNoMkI abhivyakti artha bhI abhISTa hai| kyoMki chuTakArA yadyapi do padArthoM meM huzrA karatA hai aura isalie donoMkA sambandhaviccheda ho jAnepara donoM hI paraspara meM eka dusaraMse mukta hue mAne aura kahe jA sakate hai| phira bhI yahAM AtmAkA hI chuTakArA prayojanImata haiM / ata evaM moca zabda kA artha ukta trivitha kamauke sambandhavicchedaka sAtha hI mAtmA ke vivakSita guNoMkA athavA sampUrNa yAtmAkA svAbhAvika monAnA viva. titara hai / yahI kAraNa hai ki zrI pUjyapAda zrAdi prAcAryAne mItakA lakSaNa batAte samaya karmoM kA prabhAva aura apane guNoMkI abhivyakti donoM ko hI dRSTi meM rakkhA hai / tathA zabdAMkA nirU. styartha batAte samaya bhI aneka sAdhanoM kArakoMka dvArA hI unakI niSpatti-siddhi batAI hai| isa viSayameM Age calakara vizeSa likhA jAyagA ata eva yahAM adhika likhane kI AvazyakatA nahIM hai| mArga zabda kA artha upAya hai / upAya aneka tarahake huA karate haiM / sAdhAraNa asAbhAraNa, antaraMga, bAha, upAdAna, nimitta, svapararUpa samasta sAdhaka sAmagrI aura pratibandhakAbhAva, prAdi / inameM se upeyakI siddhi meM kara kahA~ kisako mUlya aura kaba kahAM kisako gauNa kahA jAya yaha prakaraNa aura vivakSApara nirbhara hai| kyoMki dekhA jAtA hai ki eka jagaha to zrI RSabhezvara bhagavAn jaisoM kI, yaha jAnate hue bhI ki ye svayaMbhU-~-paramAtmA vananevAle hai, dIkSA ke liye cintAtura parama sampagdRSTI eka bhavAcatArI atyanta vivekazIla indrakaM dvArA raca gaye nIlAMjanA kapaTa nRtya rUpa sAdhAraNa pAca nimitta sAdhana sAmagrIkI prazaMsA kI jAtI hai aura usako mukhya banAte hue usakA vyAkhyAna kiyA jAtA hai. jaba ki garI jagaha paramAIntya 1-iemavAdhitamaprasiddha sAdhyam / pa0 mu0 2--sarvakarmavipramAkSo mokSaH / 5-5 / athavA miravazeSanirAkRtakarmamalakalaMkasyAzarIrasyAtmano icintyasvAbhAvikajJAnAdguNamavyAyAdhamukhamAyantikamavasthAtaraM mAna iti ||sa0 s0|| bandhahatvabhASa nirjarAbhyAM karasnakamavipramAkSo mokSaH ||t sU010-2 zrAtyantikaH sabakamanirapo mokSaH rAjavA. zapadhA 3-rAjyabhogAlacaM nAma virajyed bhagavAniti / prakSINAyurdazaM pAtraM sadA prAyukadevarA // 10 // bhaa..pu.|| Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .-- -.- A-HARA ratnakaraNDa prAvakAcAra padameM sthita tIrthakara bhagavAnke trilokoddhAraka lokottara vibhUtiyukta sarvotkRSTeSTa padakI mI kevala svapada na hone ke kAraNa upekSA kI jAtI hai / yahA~ para prAcArya mokSake upAyoMmeM pratibandhakAmAnaviriTa antaraMga asAdhAraNa upAdAna sAdhana ko mukhyatayA yatAneke liye pravartamAna haiN| kyoMki yaha to sarvadhA yuktiyukta evaM sunizcita siddhAMta hai ki koI bhI kArya apane yogya AdAnake abhAva meM prathavA usakI asamarthatAko avasthA siddha nahIM ho sakatA / jisa taraha saya pariNamamAna dravyake liye kAla dravya sahaja nimitta bana jAtA hai, athavA apavAyuSka jIvake maraNameM zana dvArA yadvA svayaM prAtma yAtake liye kiyA gayA zastraprahArAdi preraka nimiSa mAnA jAtA hai| usI taraha nirvANa rUpa kAryakI siddhika viSayameM samajhanA cAhiye / yahAM AcArya batalAnA cAhate haiM ki yadyapi bAhya saMyama tapazcaraNa Adi bhI usameM nimitta haiM parantu ve antaraMga yogyatAke vinA vastutaH saphala nahIM ho sakate / nirvANakI antaraMga asAdhAraNa upAdAna rUpa samartha yogyatA sampagdarzana athavA ratnatrayapara nirbhara hai yahI kAraNa hai ki ratnatrayarUpa pariNata prAtmA hI vAstavameM mokSakA kAraNa mAnA gayA hai aura vahI vastutaH mokSakA mArga hai / sthA dhAtukA artha ThaharanA hai| jo AtmA isa ratnatrayarUpa mokSaka mAgame sthita hai usI ko modamArgastha kahate haiN| nirmohaH-mohase prayojana mithyAtva athakA darzana moha karmakA hai| jo usake udayase nikala gayA---pRthaka hogayA vaha nirbhAha hai| yaha heturUpa vizeSaNa pada hai| aura isake dvArA virodhAbhAsa alaMkAra kA Azaya bhI sphuTa ho jAtA hai| anyathA yh| yaha virodha pratIta ho sakatA aura zaMkA ho sakatI thI ki jo gharameM sthita hai vahI mokSamAgameM sthita kisa taraha mAnA yA kahA jA sakatA hai| kintu nirmoha vizeSaNa isa virodha aura zaMkAko parihAra kara detA hai / isa vAkyameM gRhastha pakSa hai, mokSa mArgasthatA sAdhya hai, aura nirmohatA hetu hai| jisase yaha spaSTa kara diyA jAtA hai ki mocamArga sthitikI nirmohatAke sAtha vyApti hai| jahAM nirmohatA hai vahAM mokSamArgameM sthiti avazya hai| phira cAhe vaha gRhastha ho yA muni ho athavA kisI bhI gatikA jIva ho| yadi nirmohatA nahIM hai to mokSamArgameM sthiti bhI nahIM hai / bhale hI vaha deza bata kyA mahAvatoMkA hI pAlana karanevAlA kyoM na ho / kAraNa yaha ki atokA dhAraNa pAlana to donoM hI avasthAnoM meM sambhava hai / mohake udayameM usake manda mandatara mandatama udayakI avasthA meM bhI ho sakatA hai aura sarvathA udayake prabhAva bhI sambhava hai| kiMtu jIvakI mocamArgameM 1-sapayatvaM tityaparaM Adhagata buddhissa suttaroisma / dUrataraM ginvANaM saMbamatavasampadaM tassa / / 2-dravyasaMgraha-yaNacayaM Na baTTA appAraNaM muyadu aNNaviyammi / samhA dattiyamaiyo hodi mokyAsa kAraNa bhaadaa|| 3-ApAta viruddhalA yatra vAkye na tattvataH / zabdArthakatamAbhAti sa virodhaH smato prathA // 21 // vaagmt| Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ --- vwrnmen nirmal candrikA kA detIsako zloka 264 sthiti tabataka nahIM mAnI jA sakatI jabataka ki usa mithyAtvakA udaya niyamAna hai| kyoMki mithyAtya aura mokSamArga ina donoMmeM adhyaghAtaka yA sahAnavasthAna virodha hai / isaliye moSa mArgakI niyata vyApti nirmoha avasthAke sAtha hI hai| niruktike anusAra mokSazabda mokSa dhAtuse bhAva arthameM patra pratyaya hokara banA hai jisakA ki artha asaba-zepaNa hotA hai| isI taraha mArga zabda zuddhadharthaka sRja dhAtuse athavA anveSaNArthaka mRga dhAtuse panAra hai| mArga zabdakI niSpattimeM karaNa sAdhana pradhAna hai| sthA dhAtukA artha gatinivRtti-ruka jAnA, khar3e rahanA, ThaharanA bhAdi prasiddha hai / zrataeva mokSa mArgastha zabdakA nirvacana isa prakAra hotA hai ki mokSa mokssH| mRSTaH zuddho'sAviti mArgaH mArga ina mArgaH mokSasya mArgaH mokSamAgaH / athavA motI yena mAryate sa mauzamArgaH / maryAda mosa zabdakA artha hai chUTanA aura jo yatheSTa sthAna para pahuMcaneke sAdhanabhUta mArgake samAna ho usako kahate haiM mArga / jisa taraha kaMkDa patthara kasTaka garna viryasthulatA Adise rahita mArgake dvArA pathika jana sukhapUrvaka calakara abhipreta sthAnako pahuMca sakate haiM usI prakAra manu mavya bhI mithyAtva ajJAna asayama pramAda kaSAya Adi doSoMse rahita pariNAmoMke dvArA mokSako prApta kara sakatA hai--karmavanyarUpa saMsArAvasthAse chUTa sakatA hai / aura apane samyaktvAdi guNoMka mArA apanI pUrNa zuddha zAMta nizcala dha va anupama avasthA prApta kara sakatA hai| ataeva jo jIra karma pandhake pratipakSI samyaktvAdi pariNAmoM meM sthita hai, vahI mokSamArgastha hai aura ye pariNAma mohaka prabhAvake binA prakaTa nahIM hote isIliye jIvakI mokSamArgameM sthitiko siddha karane ke liye athavA yaha batAneke liye ki jIva mokSa mArgameM sthita kaba mAnA jAtA hai "nirmoha" yaha virukha kArasthAnupalabdhirUpa hetu vAkya yahAM diyA gayA hai| naiva mohavAn angaarH| na aura eva donoM hI adhyaya haiM / na kA artha hotA hai niveza aura eva kA artha hotA hai apadhAraNa / kintu zabda zAra ke sandhi prakaraNameM eSa ke do taraha artha kiye gaye haiM---niyoga--nizcita avadhAraNa aura aniyoga-anizcita bhayadhAraNa / yahA~para naiva isa tarahakA prayoga karake prAcArya ne epakA niyoga artha pUcita kiyA hai| jisase harasApUrNaka aura joraphe sAtha kiyA gayA nipeyake nizcayakA abhiprAya prakaTa hotA hai| moha sandase tadasti yasya arthameM matupa pratyaya hokara mohapAn zabda banA hai| yA anagArakA vizeSaNa hai| jo ki usake antaraMgameM darzana mohanIya karmakI midhyAnya prakRtika 12-mora asana itpatamya dhana bhAyasAdhanoM mokSaNa motaH asana kSepaNamityarthaH // sRjeza karmaNo mArga ivAbhyantarIkaraNAt // 40 // anyapaNakriyasye vA karaNatvopapataH / / 4 / / rAjavA 1-1 3-"eve pAniyoge adyaya iheSa / niyAge tu maSa gaccha, ti / kAtantra tathA pANika kiya-kveva bhokSyase anadhakluptASeSa zaradaH (anavaktRptApiti-peva bhozyase ityuktaM sanasakAryakA dinA mAsti sambhavastava mojanasyeti gamyate. iti taTripatpA) bhaniyoge kiM tavaiva / / Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnapArAzrAvakAcAra udayase hone vAle mokSamArgaka sarvathA virodhI Atmadravya viSayaka mUrchA pariNAma vizeSakI sthiti ke astitvako bhUcita karaneke liye diyA gayA hai| anagAra zabda se yadyapi aneka artha liye jAsakate haiM kintu gahApara mahAvata athavA munike 28 mUlaguNa aura usake liye Avazyaka sabhI vAhA kriyAoMne pAlA karanevAle sAdhu tapasvI kA artha grahaNa karanA caahiye| ___ gRhI zreyAn nirmohI mohinI muneH / yahAM para gRhI zarada gRhastha ke artha meM hI prayukta dumA hai| nirmoha zabdakA artha kiyA jA cukA hai| mohI zabdakA artha spaSTa hai| muni zabdakA artha yadyapi AgamameM kaI prakAra se batAyA gayA hai| kintu yahA~para uparyukta sAmAnya anamArake artha meM hI isa zabdakA prayoga samajhanA cAhiye / zreyAn zabdako artha hotA hai atizaya se prazasya / kyoMki atizaya artha meM hI "prazasma" zabdakI, 'tha' Adeza aura Iyasa pratyaya hokara isa zabda kI niSpatti hotI hai| yaha zabda gRhIkA vizeSaga hai| jo ki usa kI atizaya prazasyatAko sUcita karanA hai| prazaMsAke kAraNa ko nirmoha vizeSaNa, tathA kisakI apekSA se usakI prazasyatA vivakSita hai isa bAta ko "mohino muneH" pada spaSTa karatA hai / prakRta kArikAmeM tIna vAkya hai; jinameM do anumAna vAkya aura eka unake niSkarSako batAne vAlA nigamana bAkya hai| yathA--epa gRhasthI mokSamArgasthaH nirmohatvAt / arthAt yaha gRhastha mokSa mArga meM sthita hai, kyoMki yaha nirmoha hai| 2-ayamanagAro naiva mokSamArgastho mohavazcAt / yaha anagAra mokSamAgameM sthita nahIM hai| kyoMki yaha mohavAn hai 3-tasmAt modinI muneH nirmohaH gRhI zreyAn / arthAn jo jo nirmoha hote haiM ve mokSamArga meM sthita haiM, aura jo mohasahita hai ve niyamase mocamArgameM sthita nahIM hai / ataeva yaha nizcita hai aura siddha hai ki mohI munise nirmoha gRhastha zreSTha hai; kyoMki vaha mokSamArgameM sthita hai| ___ tAtparya yaha ki mokSamArga meM samyagdarzana hI mukhya aura mUlabhUta hai, yahI bAta yahAM patAI gaI hai / yadyapi gRhasthAzramase mokSapuruSArtha kI siddhi na hokara munipadase hI huA karatI hai / aura gRhIke padase munika padakI yaha vizeSatA cAritra para hI nirbhara hai, yaha ThIka hai, phira bhI deza cAritra ho yA sakalacAritra, usakI vAstavikatA samyagdarzana mUlaka hI hai / jisa taraha kisI makAnakI sthiti usakI nIMvakI dRr3hatA para hai; vRkSa yA latA Adi apane mUlake vinA Tika nahIM rahasakate, mAnava sRSTi kI paramparA vIryapara nirbhara hai; usI prakAra cAritrakI mokSake liye sAdhanabhUta saMyama yA cArigrakI sthiti bhI samyagdarzana para hI hai / mokSakA paramparA kAraNa deza saMyama ho athavA sAkSAta kAraNa sakala cAritra ho yadi vaha sampagdarzana para sthita hai to hI vaha mokSakA sAdhana athavA mokSake sAdhanabhUta saMghara nirjarAkA nimica kAraNa mAnA jA sakatA hai, anyanyA nahIM / isIliye granthakAra yahAM batAnA cAhate haiM ki pani Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ I 20. candrikA TIkA tesarvA zloka mokSakA sAdhana cAritra ke dvArA - jJAnapUrvaka cAritrake dvArA huA karatA hai phira bhI ina donoM kI sthiti samyagdarzana para hI haiN| isake binA jisa taraha vinA nIMva kA koI makAna AkAza meM khar3A nahIM raha sakatA, athavA vinA jar3ake vRkSa sthira nahIM raha sakatA, nivarya mAnava saMtAna jIvita nahIM raha sakatI, usI prakAra samyagdarzanase rahita jJAna cAritra bhI mokSamArga meM khar3e nahIM raha sakate aura na ananta kAlakeliye apane svAbhAvika aura pUrNa jJAnAnandasvarUpa meM AtmA kI sthitiko utpanna karane tathA banAye rakhane meM samartha hI ho sakate haiN| ve kevala rAgI ajJAnI jIvoMko abhISTa kisI prakArakI laukika sAmagrIkI hI kisI eka sImA taka hI utpanna karane meM samartha ho sakate haiN| Agama prAcInAcAryoMke dvArA bhI yahI bAta kahI gaI hai| umAsvAmI bhagavAn ne bhI zratoM kA varNana karane kA hai ki usa avasthAmeM mokSamArga - mocake asAdhAraNa sAdhana ho sakate haiM jaba ki ve niHzalya hoM / zanya se abhiprAya bhAyA mithyA nidAna rUpa mohake tIna vibhAva pariNAmoMse haiN| jo ki mithyAtvAdi prathama tIna guNasthAnoM meM hI sambhava haiN| ataeva niHzanyakA artha samyagdarzana ho ucita haiM, phira cAhe vaha samyaktva prakRti ke udayase saMyukta hI kyoM na ho / tatra jo bAta anya AcArya kahate Aye haiM vahI bAta yahAM bhI granthakI isa kArikAke dvArA kahI gaI hai / prazna- tInoM zalyoMkA sambhava prathama tIna guNasthAnoMmeM hI kahA, yaha kisa taraha mAnA vA sakatA hai ? pratiprazna kyoM nahIM mAnA jA sakatA ? uttara--- kyoMki yaha kathana zrAgamake viruddha haiM / pratiprazna - vaha kaunasA AgamakA vAkya hai. jisase ki hamArA yaha kathana viruddha par3atA hai ? uttara -- zramamameM ArtadhyAnake cAra bheda batAyeM haiN| unameM nidAnako chor3akara bAkI atri at zrArtadhyAna chaThe pramattasaMyata guNasthAnataka pAye jAte haiN| aura nidAna nAmakA jo eka ArtadhyAna hai yaha pAMcave guNasthAna taka hI pAyA jAtA hai| isase nidAnakA samyagdarzana ke sAtha bhI astitva siddha hojAtA hai / samAdhAna - ThIka hai / parantu rAjya aura zrArta dhyAnameM antara haiN| ArtadhyAna mohasahita aura moharahita donoM hI avasthAoMmeM pAyA jAtA hai aura vaha yathAyogya kaSAya vizeSa ke udaya kI apekSA rakhatA hai| kintu zakya mohasahita avasthA meM hI saMbhava hai / matalaba yaha hai ki thA vo jo jIva midhyAtvasahita haiM usI ke zalyarUpa pariNAma huA karate haiM; athavA tIna prakareat zasyoMmeM se kisI bhI zalyarUpa pariNAmake hone para samyaktva se jIva vyuta ho Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnakaraezASakAcAra jAyA karatA hai / sAtha hI yaha bAta bhI dhyAnameM rahanI cAhiye ki samyaktvakI virodhinI sAta prakRtiyAM hai| inameM se cAra anantAnubandhI karAyoko yadyapi cAritra mohanIya karma ke bhedoM meM ginAyA hai phira bhI inameM samyaktva aura cAritra donoM ke viruddha svabhASa pAye jAne ke kAraNa inakA darzana mohanIya nAmase bhI pAgama meM ullekha kiyA gayA hai / phalataH jisa samaya vaha jIva mithyAtva yA sampagmidhyAva athavA anantAnubandhI rAgadapase prerita hokara tathA sadhogya ucita sAyanoMme sampanna hokara bhaviSyake viSayameM-kisI bhI sAMsArika sAmagrIkI prAptike viSayameM yadi saMjhanpa karatA hai to vahAM nidAna zalya ho jAtI hai| prazna-rAga dveSa aura moi tInoM hI se mApanaM nidAnakA honA batAyA so kisa taraha bana sakanA hai ? kyoMki AgAmI kisI viSaya kI prAptike saMkalpako nidAna kahate haiN| isa tarahakA saMkalpa rAga athavA mohaka dvArA kI gama hai parantu gaha bArA kisa taraha ho sakatA hai? / uttara-~-jisa taraha rAgA nimittase abhISTa viSayako prApta karanekA kampa humA karatA umI taraha Ipa nimicau aniSTa viSayako naSTa karanekA-apriya virodhI zatra prAvika va karane mAdikA bhI saMkalpa huA karatA hai / isameM koI virodha nahIM hai / prathamAnuyogameM isa ke samarthaka anekoM dRSTAMta pAye jAte haiM / udAharaNArtha-zrI AdinAtha bhagavAnne jayavarmAkI pUrva paryAya vighAtharakI Rddhiko dekhakara rAgapUrvaka usatarahakI Rddhi prApta karanekA nidAna karake mahAbalakI paryAya prApta kI yI / kintu zreNika mahArAja ke putra kuNikane suSeNakI pUrva paryAya meM dvapa pUrvaka-rAjA sumitrake prati jo ki zrekhikakA jIva thA, kotha karake nidAna kiyA thA jisase vaha vyaMtara hokara zreNikakI mRtyukA nimica panane vAlA celanA kA putra adhika dumaa| pahale pratinArAyaNa azyagrIva ne vizAkhanandI kI pUrva paryAyameM vidyAdharakI vRddhi grAma karanekA rAgapUrvaka nidAna kiza thA / jaba ki usake virodhI prathama tripRSTa nArAyaNake jIvane apanI vizvanandIkI paryAyameM virodhIkA vadha karanekeliye dvopUrvaka nidAna kiyA thaa| inakI kathAeM prathamAnuyogameM1 prasiddha haiM / isI taraha aura bhI bhaneka kathAeM haiM jinase yaha bAta siddha hotI hai ki nidAna nAmaka zanya rAgapUrvaka hI nahIM apitu deSapUrvaka bhI huA krtii| mora sAtha hI yaha bAta bhI siddha hotI hai ki yA to yA nidAna zanya mithyAdi jIvake hI humA karatI hai / athavA usake hone para jIva samyaktvase vyuta ho jAyA karatA hai| phalataH pukti anubhava aura Agamake AdhAra para yaha bAta spaSTa ho jAtI hai ki nidAna nAmaka zalya athavA tIna prakArakI zavyoM meM se kisI bhI zajyake rahate hue jIva cAhe yaha pratasahita ho athavA anarahita, phintu nirmoha-nizanya-samyagdRSTI nahIM rahA karatA aura na mukti hI vA sakatA hai| -Nika caritra, mahAvAra paritra (mahAkavi mAga) Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ........................dikA TIkA tetIlA zoka zrIvidyAnandI bhAcAryane jo isa viSayameM likhA hai tathA "nizanyo vratI" kI jisa DhaMgase vyAkhyA aura paribhASA kI hai usase bhI yahI abhiprAya nikalatA hai ki niHzamyaH kA artha asaMyata samyAraSTi karanA hI ucita evaM saMgana hai| isa taraha vicAra karane para mAluma hotA hai aura pukti tathA anumAna se bhI bhale prakAra spaSTa ho jAtA hai ki koI bhI jIva pAhe kisI bhI tarahake aNu vA mahAn pratoMse bhUSita kyoM na ho aba ta antaraMgameM niHzanya-nimoha samyagdRSTi nahIM hai taba taka yaha mokSamArgameM paramArthataH sthita nahIM hai| dhyAna rahe, kadAcit koI yaha samajhe ki isa kathanase cAritrakA virodha hotA hai, athavA mocamArgameM sampagdarzana ke hI saba kucha mAna lene para cAritrakI AvazyakatA hI nahIM raha jAtI hai / so yaha bAta nahIM hai / yaha kArikA cAritrakA virodha nahIM karatI pratyuta usako dRddha banAtI hai-mocamArgameM usako vAstavameM sthira karatI hai| Upara bhI isa kArikAmA prayojana mokSamArga meM sthiti batAyA jA cukA hai| kyoMki samyaktva sahita athavA satpUrvaka cAritra kramabaddha hai aura samUla hai| isake viruddha samyagdarzana ke binA jo vrata cAritra hote haiM ve mokSamArga meM nizcita rUpase parigaNita nahIM haiN| __ moha karma bhI do bhAgoM meM vibhakta hai-darzana mohanIya aura cAritra mohanIya / inase darzana moha saMsAra paryAyakA janaka hai athayA saMsArarUpa hai| aura cAtri moha moha mArgakA virodhI hai-pAthaka hai| kyAMki samyaktva ke rahane para bhI jaba taka cAritra mohakA udaya hai satra taka mokhamArgakI siddhi nahIM hotii| kintu darzana mohake haTate hI jisa taraha ananta saMsAra samApta hokara sImita ho jAtA hai-adhikase adhika artha pudgala parAvartana prabhAkha mAtrahI usakA kAla raha jAtA hai / yaha bAta sunizcita hai| usI taraha darzana mAhake dUra hue vinA cAritra mohake maMda maMdatara maMdasama hone para pracAritra ke hote hue bhI jisake ki phalambarUpa navapataka pahu~cA jA sakatA hai nizcita rUpasa saMsAra payAya sImita nahIM huA karatI aura na mAnI hI gaI hai| yaha bAta bhI sunizcita hai| yahI kAraNa hai ki samyagdarzana ke prakaTa hone para jisa taraha jIvako nosaMsArI yA jina prAdi zabdoMse kahA jAtA hai usa saraha mithyASTi vratI ko nahIM kahA jAtA aura isI liye jo darzana mohase rahita hai vaha saMsAra se bhI rahita hai| yaha mAge ke liye cAritra mohake bhI viruddha prayatnazIla honeke kAraNa moSamArgameM sthita jina bhI kahA jA sakatA hai| ataeva yaha bhI kahA jA sakatA hai ki jo saMsAra paryAya kA vinAza hai vahI mocamArgakA prArambha hai / phalataH jo darzana mohase rahita hai vaha avazya hI mokSamAge meM sthita hai phira cAhe vaha gRhI ho athavA muni ho / yadi darzana moha se yukta hai to nizcita hai ki vaha mobamArgame sthita nahIM hai phira cAhe vaha sAdhu ho yA gRhastha / yadyapi pA pAsa bhI nizcita evaM susiddha ki samyagdarzana ke ho jAne para jIvakI moSamArga meM parati pIra kadAcit sthiti ho sakatI hai| parantu usake moSamANa kI prati parva chalodara Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lfqh fyh mnfSlh m`hmy`y Anita ralakaratrAvAnAra naba taka nahIM ho sakate jaba taka ki yaha vrata cAritrase-bAza vratAnuSThAnase bhI yukta nahIM ho jAtA / isaliye Upara kahA gayA hai ki darzana moha saMsArarUpa yA usakA janaka hai taba cAritra moha mokSamArgakA bAdhaka hai| prazna-darzana mohake dUra hote hI jaba saMsArakA abhAva hogayA-to phira cAritra thArakha karane kI kyA AvazyakatA raha jAtI hai ? dUsarI bAta yaha ki yadi cAritra kI AvazyakatA hai bhI to jisa taraha gRhasthAzrama--savastrAvasthA meM-yA cAroM hI gatiyoM meM darzana mohakA upazama bhopazama athavA caya mAnA gayA hai usI taraha cAritra mohake bhI nirasana pUrvaka usa cAritra kI siddhi kyoM nahIM ho sakatI? uttara-kevala samyaktvase hI kAma nahIM calatA yadyapi usase saMsaraNa sImita ho jAtA hai| phirabhI jisa taraha urvarA bhUmimeM cIja para jAnese hI puSa saphala aura sampanna nahIM ho sakatA usI prakAra kevala samyakttake prakaTa hojAne mAtrase hI sampUrNa karmoM kA saMvara aura nirjarA nahIM ho jAtI / movarUpa-siddhAvasthAke liye baMdhahetvabhAva aura nirjarA Avazyaka hai| aura ye donoM hI kArya apane apane kAraNoM ke binA siddha nahIM ho sakate / yahI kAraNa hai ki samyagdarzana aura samya jJAna ke bAda cAritra mohako dUra karane ke liye zariratike tyAgake sAtha hI vrata saMyama tapa Adi cAritrake dhAraNa karanekI AvazyakatA mAnI gaI hai / Age calakara svayaM granthakAra bhI isa bAtakA pratipAdana karanevAle hai| / tathA isake pUrva guruke lakSaNakA varNana karate hue2 parvArdhaka tIna vizeSaNoMke dvArA aviratike sAdhanoMkI3 nivRtti batAkara saMvarake sAdhana aura uttarArdhameM batAI gaI tIna pravRttiyoMke dvArA saMvara tathA mukhyatayA nirjarAke sAdhanoMko spaSTa kara diyA hai| isa taraha granthakArake hI Age pIchake varzanapara dRSTi denese cAritrakI AvazyakatA sphuTa ho jAtI hai| yaha samajhanA bhI ThIka na hogA ki samyagdarzanakI taraha cAritra bhI cAroM gatiyoMmeM yA sabhI manuSyoM meM pAyA jA sakatA hai| pratyuta satyabhUta tantra yaha hai ki jisa taraha samyagdarzanako udabhRta honeke liye yogya adhikaraNa Avazyaka hai usI prakAra cAritrako bhI apane yogya adhikaraNAkI bhAvazyakatA hai| yahAM adhikaramAse prayojana jIvakI una paryAyoMse hai jo ki una una guyoMkI sambhUti sthiti vRddhi aura phalodayake liye saMbhAvita pAtratAse yukta haiN| jisa taraha asaMhI zrAdi jIyoMmeM tathA manuSyoM meM bhI mleccha5 yadvA pAryo meM bhI janmase saptama saptAhaka 5-rAgadveSa nivRtyai caraNaM pratipayane sAdhuH / / 20 2047 // 2-20 ka0 kArikA naM0 10|| 3-10 sU0 a06 sU0 5 "indriya-kaSAyApratakriyAH" Adi / 4-cadgadimiccho saraNI puNNo gambhaja visuddha saagaaye| padabhuSasamaM sa girAidi paMcamayara ladvipari bhamhi / / 2 / / kha0 sA0 Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 605 MAA - - - cantrikA TIkA cautIsavAM zloka pUrva bhogabhUmija aura ATha varSako aAyuse pUrva karmabhUmija manuSyoM meM samyagdarzana ke prakaTa hone kI apAtratA hai usI prakAra tIna gatike jIvoMmeM evaM manuSyoM meM bhI dravyastrI napuMsaka zudra masa jjAtIya ATha varSase hIna zrAyuvAle Adi samAja saMgakI apAtramA lAlI gii| ___ dhyAna rahe sakala saMyamake liye zarIra kula jAti Ayu thAdikI yogyatA rahate hue bhI vastrasahita avasthA bhI bAdhaka yA virodhI hI hai| vastra dhAraNa karate hue bhI usakI mamatA-- icchA-kapAya Adise apaneko rahita prakAzita karanevAlI bAteM yadi koI karatA hai to nizcita hI ve ajJAniyoMko sAnevAlI chalapUrNa hI mAnI jA sakatI haiN| vastroMko dhAraNa karate hue bhI yadi koI yaha kahatA hai ki hamako inase mamatva nahIM hai, inakI hamako icchA nahIM hai, SA inase hamako kucha bhI kaSAya nahIM hai to isa bAtako eka pAmara kanyA bhI mAnya nahIM kara sakatI kyoMki yaha dhruva satya hai ki aMtaraMgameM tayogya kapAyake binA una cAritravirodhI bAhya parigrahoM kA grahaNa nahIM ho sakatA / astu| prAcAryazrI yahAMpara jo mohI munise nirmoha gRhasthako mokSamArgameM sthita aura zreSTha batA rahe hai usakA abhiprAya spaSTa hai ki ve antaraMga aura bahiraMga donoM hI kAraNoM ko mAnya karate hue batAnA cAhate haiM ki antaraMga kAraNa ke vinA kevala bAhya kAraNase mokSamArgameM saphalatA prApta nahI ho sktii| so yaha kathana yukti anubhava Agama aura pAmnAya samIse siddha hai| koDarU muMga jisameM ki galanekI zakti hI nahIM hai galAneke liye bAhya prayatna karanepara bhI gala nahIM sktii| kintu isakA artha yaha nahIM hai ki jisa muMgameM galanekI zakti vidyamAna hai vaha bAbagalAne ke nimitoMke binA hI koTameM rakkhI rakkhI hI galakara dAla bana jaaygii| sAdhya siddhi meM mAma sAdhanoMko sarvathA amAnya karanevAlA vyakti tatva svarUpase utanA hI manamA-ajJAnI prathayA ekAnta mithyAdRSTi hai jitanA ki antaraMga sAdhanako sarvathA amAnya karanevAlAra ___ isa prakAra mokSamArgakI saMbhUtike sAtha-sAtha usakI sthiti bhI samyagdarzanapara hI nirbhara hai yaha yahAM batAkara usakI paddhi evaM kalyANarUpa phalodaya bhI usIyara prAdhita hai| isa bAta kI kAgekI kArikAmeM dikhAte haiM : na samyaktvasamaM kiMcit traikAlye trijagatyapi / zreyo'zreyazca mithyAtvasamaM nAnyattanUbhRtAm // 34 // 5-sAgAradharmAmRta a2 zlA0 68 // 2-parSabhavase mAde sambagdarzana sAtha ArahA hai so vaha yahAM vivakSita nahIM hai| yahAM to praphaTa hone se matalaba utpanna honese hai| 3-jai jiNamayaM parvajaH tA mA apahAraNicchae mubaha / ekeNa viNA chijjai titthaM aeroNa guNa sacca / / caraNa karaNApahANA sasamayaparamatyamuskavAvArA / caraNakaraNaM samAra giyasuddha Na jAti / / NichAyamAlavetA gimyatA Nicchaya prjaataa| NAsiti paraNakarae bAhirapharaNAlasA kii|| Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnakaraNDezrAvakAcAra artha-zarIradhArI prANiyoMko tIna loka aura tIna kAlameM samyaktva sarIkhA isarA koI bhI kalyANa yA kanyANakA kAraka nahIM aura mithyAtva sarIkhA koI dUsarA ahita bhagavA usakA sAthana nhiiN| prayojana-Upara kArikA ne0 32 kI utthAnikAmeM jina tIna viSayoM kA ullekha kiyA gayA thA unameMsa kArikA 32 meM prathama viSayako aura UparakI kArikA naM. 33 meM dUsare viSayako dRSTimeM rakhakara varNana kiye jAnepara kramAnusAra tIsarA viSaya upasthita hotA hai| phalatA isa pAtakI jijJAsA ho sakatI hai ki yaha samyagdarzana modhakA hI kAraNa hai| athavA saMsArameM bhI kisI yA kinhIM vipayoMkA kAraNa ho sakatA hai ? kyoMki AgamameM isa sambandha meM do taraha kaM varNana milate haiM / eka to yaha ki samyagdarzana athavA rastraya mokSakA hI kAraNa hai / dUsarI jagaha aneka sAMsArika padoM Adike lAmakA bhI usakI hetu' batAyA gayA hai| ataeva yaha jijJAsA ho sakatI hai ki vAstavika bAta kyA hai ? samyandarzanakA sAMsArika phala bhI kisI bhI sImA taka aura kisI bhI apekSAse hotA hai yA nahIM ? athavA kevala bhokSakA hI kAraNa haiM / donoM pakSoM meM se kisI bhI eka pakSaka sarvathA mAna lenepara dasarA pakSa prayukta siddha ho jAtA hai / basa ! yahI kAraNa hai ki isa kArikAkA nirmANa Avazyaka ho gayA hai| kyoMki yaha kArikA isa ayuktatA athavA ekAntavAdakA parihAra karatI haiN| isake sAtha hI yadi isI viSayako dUsare rUpameM kahA jAya to yaha bhI kahA jA sakatA hai ki yaha kArikA donoM hI pakSoMkA apanAbhedasaM samarthana karatI hai / jaba ki aise koI bhI do viSaya jo ki parasparameM viruddha mAluma hone hue bhI syAdvAda paddhati aura bhinna-bhinna apanI-apanI apekSAoM ke kAraNa tasvataH zrApasameM viruddha na hoM to usakA spaSTIkaraNa karanA sAdhAraNa zrotAoMke bhrama-parihArArtha ucita aura Avazyaka bhI hai / phalataH yaha kArikA isa bAtako spaSTa karatI hai ki samyagdarzanakA phala pAralaukikasaMsAra aura usake kAraNoM kI nivRttipUrvaka zrAsmAke nija zuddha svabhAvako prakaTa karanA athavA usakA prakaTita ho jAnA to hai hI, kintu aihika-abhyudaya vizeSa bhI isake phala hai, jo ki mAtmAke zuddha svabhAvase bhinna hote hue bhI usake sAhavarga evaM nimittakI apekSA rakhate haiN| jo pAsa yukti, anubhava aura bhAgamase siddha hai tathA prasiddha hai usa bAtako prakaTa na karanA, logoMko usa satyAthake jJAnase vaMcita rakhanA, unake saMzaya viparyaya anadhyavasAyako banAye rakhanA, phalataH hitase yA hisake yathArtha mArgase vaMcita rakhanA, anucita hI nahIM, pApa hai| sAtha hI yadi yaha bAta apane ajJAna-mUlaka gRhIta durAgrahavaza sarvathA mithyA batAI jAya taba to mithyAsya hai-bhayaMkara pApa hai / kyoMki aisA karanevAlA mArgakA virodha karatA hai, mumukSuoMko 1-ralAyamiha heturnirmANasyaiva bhavati mAnyasya / zrAsravatti yattu puNyaM zubhopayogo'yamaparAbhaH // 220 / / pu0 sa0 2-10 sU0 a06 sabhA 21,24 // Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 207 bhandrikA TokA cauMtImatrA zloka yathArtha mArgase paMcita rakhatA hai, isa viSayake pratipAdana karanevAle prAcAryo-zraddheya guruoM mayA unake vacanoM - samyagdarzanake viSayabhUta AgamoMke prati azraddhA prakaTa karatA hai / phalataH yaha apane ajJAna aura mithyAtvakA poSaNa karatA hai| yahI kAraNa hai ki AcArya bhagavAna donoM hI dRSTigoMko sAmane rakhakara dhastubhRta samyagdarzanake phalakA nirdeza kara rahe haiN| phalataH isa kArikAke dvArA ve batAnA cAhate haiM ki upayukta donoM hI kapana paraspara viruddha nahIM hai / abataka jo kucha varNana kiyA gayA hai vaha AtmAke vikAsa-umameM samIcInatAkI saMbhUti Adiko lakSya meM rakhakara aura usameM bhI khAmakara jJAnacArika hI sambanthako lekara kiyA gayA hai / kintu yahA~para prAcArya aihika phalakA bhI samAveza karake isa kArikAke dvArA samyagdarzanake phalako vyApaka patA rahe haiN| isa tarahase yaha kArikA gata varNanakA samAropa karatI hai aura Agata viSayaka parzana kI sUcanA detI hai| kyoMki aMdhataka jo varNana kiyA gayA hai vaha vastutaH samyagdarzanako svarUpa yogyatA- usakA lakSaNa, viSaya, alopAka, sahacArI guNoM va pariNAmopara pahanevAle prabhAva mAdiko dikhAtA hai, sAtha hI anAdikAlase cale Aye saMsArakai mUlabhUta vipariNAmoMkA deza spAgakI-apane upabhogya kSetra prAtmAko choDakara cale jAneke liye dI maI na kevala prAkA hI, kintu dI gaI bhAjJAke pAlanakA prArambha hocekA bhI unlekha karatA hai| jisa prakAra koI vijigISu apane kSetrapara adhikAra sabhAkara baiThe hue zatru para kevala vijaya prApta karake hI nahIM, apitu usako bhagAkara aura usakI jagaha apanI AjJAkA prajAmeM pAlana karAkara hI dama letA hai; usI prakAra prakunameM samajhanA caahiye| ima kArikAme Age samyagdarzanake Amutrika aura aihika phala evaM abhyudayoMke lAmakA varNana kiyA jaaygaa| kintu usake svarUpakA varNana yahAM samApta ho jAtA hai| ataeva prAcArya ne isa saMbaMdha meM jo kucha prArambhameM kahA thA usIko ve prakArAntarase isa kAnkiAmeM duharA rahe haiN| sAtha hI samyagdarzanake svarUpakA jo asAdhAraNa mahattva hai usakA sampUrNa nicoDa mI dikhA bhAmAryanIne jisa dharmake varNana karanekI pratijJA kI thI usakA sAmAnya svarUpa usake pAdakI hI kArikA naM0 3 meM batAyA thA ki sambagdarzanAdika dharma hai| arthAt ve karmoM ke aura unake phalasvarUpa duHkharUpa bhAvoMke vidhAmaka tathA nija upama sukharUpa ayasthAka sAdhaka haiN| isake sAthahI yaha bhI batAyA thA ki isake pratyanIka bhAva hI saMsArake mArga haiN| aba prAcArya usI dharmake pradhAna aMga samyagdarzanake svara ekA ghyAkhyAna karake aMtameM isa kArikAke pUrvArdhameM ukta dharma kI asAdhAraNa mahimA dikhAkara usakI sarvopari upAdeyatAko spaSTa kara rahe hai| aura -dekhA kArikA naM02 Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / nikarADabhAvakAcAra sAtha hI jo bAta vahAMpara 'yadIyapratyanIkAni bhavanti bhvpddhtiH|" isa vAkyake dvArA kahI gaI thI usIko yahA~para prakArAntarase "azreyazca mithyAtvasamaM nAnyat tanubhRtAm" isa bAkyaka dvArA upasaMhArarUpameM duharA rahe haiN| prazna--dharma to samyagdarzana Adi tInoMkI sATiko yaha kahA thA aura yahAM kevala samyagdarzanakA hI mahatva batAyA gayA hai / ataeva isa kathanakA sampagdarzanaka varNanakA upasaMhAra to kaha sakate haiM / parantu dharmakA upasaMhAra kisa taraha kahA jA sakatA hai ? athavA jo mahAca samyagdarzanAdi tInoMkA ho sakatA hai vaha kevala samyaktvakA hI kima tarahase kahA yA mAnA jA sakatA hai ? padA kyoMkara yaha kathana ucita samajhA jA sakatA hai ? uttara- Upara yaha bAta spaSTa kI jA cukI hai ki ratnatrayarUpa mokSamArga meM pradhAnabhUta netatva samyagdarzanakA kI hai| yadyapi jJAnadhAritra bhI apanA asAdhAraNarUpa rakhale hai phira bhI unameM samIcInatAkA AdhAna karake unako mokSamArgI banA denekA-unako yogya samucita upAdeya dRSTimokSakI dizAmeM moDa denekI kRtikA zreya to samyagdarzanakA hI hai| phira aisA kauna kRtaghna hogA jo ki isa mahAna upakArake prati apanI kRtajJatAko prakaTa varanA ucita na samajhegA / yahI kAraNa hai ki samyaktvamUrti bhagavAn samantabhadrane mokSamArgakI sampUrNa saphalatAoMko samyagdarzana para nirbhara mAnakara usIkI yazogAthAkA yahA~para ullekha karake samantatI bhadra viSayakA upasaMhAra kiyA hai| usakI sarvAGgINa kalyANarUpatAko saMkSepameM-sUtrarUpase yahAMpara sUcita kara diyA hai| zabdoM kA sAmAnya vizeSa artha "ma" yaha niSedhArthaka avyA hai| nipetha do tarahakA huA karatA hai eka padAsa aura isarA prasahya / yahAM para eyudAsa artha nahIM lenA cAhiye kyoMki kimI kI sahazatA patAnA abhISTa nahIM hai| kevala niphdhamAtra hI batAnA iSTa hai| samyaktvasamra-yahA~para tRtIyA sabhAsa hai| samyaktvena marma-samyaktvasamam ! samyaktvekA artha samyagdarzana aura sama zandakA artha tulya sadRza yA samAna hotA hai| dhyAna rahe samAnatA do prakArakI huA karatI hai 1 ---eka hI vastukI kAlakamasaM honevAlI aneka avasthAmoM meM pAI jAnevAlI sadRzatA / 1--eka hI samaya meM vibhinna vastuoMke hone vAle pariNamanoMmeM pAI jAnevAlI samAnatA / inhI ko UrdhvatA sAmAnya za lya , bhI zakisA. mAnya yA sAdRzya sAmAnya zabdoM se zrAgama meM kahA gayA hai| yaha zabda zreyaH kA vizeSa hai / jisase samasta zreyorUpa padArthoM meM samyaktva kI vizeSatA sUcita hojAtI hai| kiMcita-yaha eka avyayapada hai| kim zabda se cit pratyaya hokara banA hai| isa zabda kA prayoga aisI jagaha huA karatA hai jahA~para vizeSa nAma Adi kA nirdeza vivakSita na hokara sAmAnya usa abhISTa ho / ataeva isakA artha hotA hai 'koI bhI' AcAryakA abhiprAya bhI isa zabdase sampUrNa dravya yA mAtmadragya tathA unakai samasta guNoM aura unakI SPE Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrikA TIkA bIsImA zloka .............. sabhI dravya payaryAyoM evaM artha paryAyasi hai| kAraNa ki kisI bhI vastunacakA sarvAGgINa vicAra karanemeM usake dravya kSetra kAla bhAva ina cAroM bhedoMpara dRSTi rakhanA ucita hI nahIM Avazyaka bhI honA hai| ina cAra bhedoM meM se "kAnye" aura "trijagati" ye karaDokta zabda kramase kAla aura kSetrako spaSTa kara dete haiN| phalataH dravya aura bhAva ye do bheda jo zeSa rahate haiM unhIMkA yahAM isa kiMcin zabdame grahaNa samajhanA caahiye| kAlye-jayazca se kAlAzca trikAlA:, ta eva kAlyam / isa taraha trikAlazabdase svArtha paNa pratyaya karane se yaha zabda banAnA hai| prathayA prayANAM kAlAnAM samAhAraH, aukAlyaM / isa taraha samAhArapUrvaka trikAla zabdase vyA pratyaya hokara bhI yaha zabda bana sakatA hai / artha eka hI hai-nIna kAlameM / bhUta bhaviSyat vartamAna ye tIna kAla prasiddha hai| kAladravpakI bhUta bhaviSyat vartamAna ananta samaya rUpa paryAyoM kI yahAM mukhyatA nahIM hai| kintu kramase eka hI dravyameM hone vAlI ananta paryAya vivakSita hai| matalaba yaha hai ki kisI bhI vivakSita eka dravya-jIva mukhyameM honevAlI bhUta bhaviSyat vartamAna sambandhI anantAnanta dravyaparyAyoM aura artha paryAyoM meM se, isa tarahakA artha grahaNa karanA caahiye| trijagati-trayANAM jagatAM samAhAraH trijagada, tammin / arthAt tIna lokmeN| jisataraha UparakA "trakAlye" zabda UrNatA sAmAnyako dRSTimeM rakhakara kahAgayA hai usI taraha yaha "trijagati" zabda tiryaka sAmAnyako lakSya meM lekara kahA gayA hai| kyoMki eka jIva kI taraha nAnA jIvoMkI apekSAse bhI prAcArya batAnA cAhate haiM ki kisI bhI vivakSita eka samayameM sampUrNa anantAnanta jIvoMke pAye jAnevAle bhAvoMmeM se--samasta dravyapAyoM aura artha paryAyoMmele, koI bhI aisA bhAva nahIM hai jo ki sampaktvakI samAnatA rakhatA ho| api-yaha adhyayapada hai| yoM to isa zabdakai sambhAvanA, nindA, prazna, zaGkA, nizcaya mAdi aneka artha hote haiN| pAtuoM ke sAtha upasagake rUpameM bhI yaha prayukta huA karatA hai| yahAM para isakA artha "mI" karanA cAhiye / matalapa yaha ki kisI eka jIva-vizeSake bhAvoM meM hI yaha bAta nahIM hai apitu sabhI jIvoMke pAye jAnevAle--samasta saMbhava mAvoM meM se bhI koI bhI mAtra aisA nahIM hai jo ki samyaktva ke samAna mAnA pA kahA jA ske| zreyaH--atizayena prazasyaM shreyH| prazasya zabdako zramAdeza aura usase Igam pratyaya hokara yaha zabda banA hai| napuMsakaliGga prathamA eka vacana aura samyaktvasamaM kA vizeSyabhUta hai| isakA artha hotA hai-asya'skRSTa kalyANa / maMgala ampudaya zubha ziva madra pupaya ityAdi isake paryAyavAcaka zabda haiN| yaha kahanekI AvazyakatA nahIM hai ki yahApara yadyapi mukhya rUpase sampagdarzanako hI-jo ki jIvakA zuddha svatantra mahAna bhAva hai| ameda vivadhAse maMgala kahA gayA hai| kintu bheda vivacA aura vyavahArase anya bhI kanyAkhoM kA ullekha isa varNana meM Antamizita hai / joki gausa honepara bhI sargathA upeSaNIya nahIM hai| jaisA ki bhAgeke parzana Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 ralakara zrAvakAcAra se spaSTa ho jAyagA / aura mAluma ho sakegA ki granthakALa zrAcArya svaya samyagdarzanako guruyamaMgala rUpa mAnakara bhI, anya bhI para aura apara maMgaloMko samyagdarzanake phakharUpameM svIkAra karate haiN| kintu prata kathanase mAluma hotA hai ki ye sava isaliye gauza hai ki sampagdarzanamUlaka haiM, usase anyathAnupana haiM / yahI kAraNa hai ki "sarve padA hastipade nimagnAH" kI uktike anusAra yahAM samyagdarzanako hI sarvotkRSTa zreyo rUpa batAyA gayA hai| azreyazca mithyAtvamama anyt| yaha nAkya mammadarzana ke viSaya meM jo kucha yahAM kahAgayA hai usase sarvathA pratyanIkatAko dikhAtA hai / jo isa bAvako batAtA hai ki samyagdarzanakA ThIka virodhI bhAva mithyAtva hai jo ki svayaM akanyAmarUpa hai aura usake jitane bhI para apara phala hai ve saba bhI abhadrarUpa hI haiN| tanUbhRtAm-tanUH viprati iti tanUmRnasteSAm / yahA~ svasyAmisambandhameM paSThI honese mAluma hotA hai ki samyagdarzana aura usake zreyorUpa phalake svAmI sazarIra vyaktiyoMko basAnA abhISTa hai / yadyapi sAmAnyatayA samyagdarzana AtmAkI sazarIra aura azarIra donoM hI avasthAoMmeM pAyA jAtA hai / parantu azarIra paramAtmA meM pAye jAnevAle parama zuddha, makhA , evaM hetuhetumadbhAva yA sAdhya sAdhanabhAva Adi sambandhoM se rahita sAmAnya samyagdarzanakA varlana prakRti meM prayojanIbhUta nahIM hai / saMsArAvasthAmeM sazarIra AtmAoMmeM pAye jAnevAle samyagdarzana ke sambandha meM hI prAcArya kathana karanA cAhate haiM, jahAMpara ki usake zreyorUpa phalakI saMbhAvanA pAI jAtI hai| vizeSa yaha ki rajatrayarUpa dharmake varNanameM sarvataH mukhyatayA varNanIya samyagdarzanakA prAcArya ne jina anuSTupa kArikAmoM meM yahAM varNana kiyA hai unameM yaha antima kArikA hai| Age kI kArikAkA samyagdarzanake phalarUpa viSayaka parivartanake sAtha-sAtha ita bhI badala diyA gayA hai| yahA~ taka jo kucha varNana kiyA gayA hai vaha anuSTupa chandadvArA kevala mumyagdarzanakI svarUpa yogyatAke sambandhameM hI hai| Age jo isa adhyAya kI mamma kArikAoM meM varNana kiyA jAgA, vaha kevala usake prasASArasa phalakA hI videza karanevAlA hogaa| tAtparya- samyak zabdakA vyutpana aura bhavyutpama donoM hI pacameM gaI prazaMsA hii| yaha viroSaNa honese darzana zAna cAritrakI hI nahIM, kisI bhI apane vizeSyakI prazaMsAko vyakta kara sakatA hai| zreyas zabdakA artha Upara niruktike anusAra atizaya prazaMsanIya kAmA cukA hai| phalataH yahopara kathita sambakatva zammako kevala vizeSaNa mAna lenepara ma upita evaM saMgata nahIM baiThatA kyoMki donoM hI zabdoMkA samAma marca hojAne se usakA marma zemAla prazaMsAko barAbara maviSaya prazasya koI bhI nahIM hai| ataela "nAmakA ekadeza bhI pUre mAmakA Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pandrikA TIkA cauMtIsA zloka roSaka hotA hai," isa uktike anusAra samyaktva zabdase samyagdarzana guNa-baha bhAva lenA pAhiye ki jisake yathArtharUpameM AvirbhUta hote hI AtmAkA pratyeka aMza apUrva samIcInatAke rUpa parimApta ho jAyA karatA hai| aba isakA artha yaha hogA ki isa samyagdarzanake samAna anya koI mI dravya guNa paryAya yA svabhAva atyanta prazaMsanIya nahIM hai| jisakA matalaba yaha hotA hai ki yadyapi sAmAnyatayA athavA anya anya apekSAoMse prazaMsanIya anya anya puNa dharma svabhAva bhI haiM parantu sampagdarzanakI barAbara prazaMsanIya koI bhI nahIM hai| prazna yaha ho sakatA hai ki aisA kyoM? uttara yaha hai ki isameM jo do asAdhAraNa vizeSatAeM haiM pe anyatra nahIM pAI jaatiiN| isa viSayako rASTrAnta dvArA spaSTa kara denA ucita prIta hotA hai| prazna-mIThI cIja kyA hai ? upara-putrakA vacana / punaH zna-acchA. kiMtu aura bhI adhika mIThI vastu kisako samajhanA cAhiza 1 uttara-putrake hI vacanako / punarapi pRcchAThIka hai, parantu saMsArameM sabase adhika madhura kisako kahA jA sakatA hai ? uttara-vahI purA vacana yadi zruniparipakka ho / arthAt vidyAdhuddhise yukta anubhavI putrake vacana saMsAra meM sabase adhika madhura hai| yaha kevala eka laukikara mukti ke AdhArapara kahA gayA dRSTAnta mAtra hai / isapara se isamA hI artha lenA cAhiye ki jo jitanA adhika nirvikAra hai vaha utanA hI adhika priya hai| usameM bhI adhikatara priya vaha hai jo nirvikAra hokara AtmIyatAmeM adhika se adhika nikaTasara ho / baccA svabhAvataH nirvikAra hai ataeva sabako priya hai| yadi apanA baccA ho taba ho sahaja hI adhika priya hotA hai|| eka isI tarahakI yukti aura bhI hai| kahA jAtA hai ki "samasta kurumbakA jo uddhAra karade aisA vyakti to gotra bharameM eka hI huA karatA hai|" isakA tAtparya itanA hI hai ki samasya jIvoMkA kalyANa karanevAlI vAstavika yogyatA sudurlabha hai| donoM hI dRSTAntoMse abhiprAya yaha lenA cAhiye ki jo adhika se adhika nirvikAra hai vItarAga hai, sAtha hI jo adhika se adhika hAna-diveka Adise sampanna hokara prAtmIya hai, phira isapara bhI padi vaha sabakA uddhAra-kanyA- karanevAlA hai to vahI sabase adhika zreSTha ___ sampagdarzanameM ye tInoM hI bAteM pAI jAtI haiM, sAtha hI putrake dRSTAntakI apekSAzI kahIM bhaSika aura vAstava rUpameM pAI jAtI haiN| samyagdarzana bhI nirvikAra hai, vivekapUrNa hokara mAtmIya hai, prAsmAke samasta dravya mukha paryAyarUpa kuTumbakA saccA uddhAraka hai| tIna lokameM 1-kiM miSTaM sutavacanaM miSTataraM kiM sadeva mutavacanaM / miSTAnimaSTatara ki atiparipakvaM tadeva sutakavanaM / / 2-pasne gotre manAti sa pumAn vA kuTumba pi / Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArabhAvakAcAra areanamannmanna kisI bhI jIvakA isa tAhakA uddhAraka-hita karane vAlA AjAka na koI humA, na hai, na hogaa| kisI bhI vivakSita samayameM pAI jAnevAlI samasta jIvoMkI zubha avasthAoM athavA kalyANake kAraNoM meM samyagdarzanakI barAbara koI bhI hita rUpa avasthA yA usakA kAraNa nahIM . pAyA jA sakatA yaha bAta nAnA jIcoMkI apekSAse hai| kintu eka vyakti kI apekSA bhI yahI bAta hai| usakI kramase honevAlI aukAlika sabhI prazasta avasthAoM athavA guNadharmoM meM se koI mI aisA nahIM pAyA jA sakatA jo ki jIvakA kalyANa karanemeM sam,gdarzanakI tulanA kara sake / abataka jina ananta jIvoMne saMsArake ananta duHkhoMse chuTakArA pAkara ananta zAsvata anyAvAtha ucama sukhako prApta kiyA hai athavA kara rahe haiM, yA mAge usako prApta kareMge usakA theya samyagdarzanako hI hai kyoMki usakA sabase pradhAna aura mUla kAraNa samyagdarzana hI thA, hai, aura rhegaa| kAlye aura bijagati zabdoMse zreyorUpa viSayoMmeM UryatA sAmAnya sathA niyaka sAmAnya kI dRSTise vicAra karanA cAhiye / yaha bAba Upara kahI jA cukI hai| kyoMki aisA karana se eka jIvakI zapeza evaM nAnA jIvoMkI apekSAse koI bhI kahIM bhI kabhI bhI honevAlA hita rUpa pariNa ma zeSa nahIM rhtaa| isake sAtha hI donoM zabdoM meM jisa saptakI vibhaktikA nirdeza kiyA gayA hai naha bhayAraNArthaka haiN| isase gauNatayA yaha bArA bhI spaSTa ho jAtI hai ki hitarUpa yA hitakA sAdhaka kevala samyagdarzana hI nahIM hai| anya bhAva bhI hai| udAharaNArtha-yadi koI yaha kahatA hai ki "gotroM meM kAlI go acchA dUdha detI hai / " to isakA artha yaha nahIM hotA ki kAlI gau ke sivAya anya maue dUdha hI nahIM detii| usakAaAzaya to itanA hI hai ki dudha denevAlI do anya bhI gaue haiN| parantu una sabameM kAlI gI adhika aura acchA dUdha denI hai| isase anya gauoMkA bhI dUdha danA spaSTa ho jAtA hai / prakRtameM bhI yahI bAta samajhanI caahiye| jIvake liye zreyaskara to anya bhI pariNAma yA bhAva hote haiM, parantu una sabameM samyagdarzana advitIya asAdhAraggu aura mukhya hai, svayaM samyagdarzana jina pariNAmoM yA pravRttiyoMse athavA bhAvoMse prakaTa hotA hai, samyAdarzana kI virodhinI pharma prakRtiyoMkA hAsa jina bhAvoMse hotA hai, pA ho sakatA hai, karaNa lamthirUpa athavA usake liye bhI jo pariNAma evaM pravRttiyAM sAkSAda athavA paramparA nimitta hai, jo jo sAdhaka nimittarUpa haiM athavA pratibandhaka kAraNake virodhI haiM ve saba bhI prAtmAke hivarUpa hI hai phira cAhe ve jIvaka Abhanna pariNAma hoM athavA bhinna dravya kSetra kAla bhAva hI kyoM na ho| isake sivAya samyagdarzanaka prakaTa honake bAda bhI usake udyotana ubarana nirvAha siddhi aura nistaraNameM antaraMga bahiraMga aneka evaM anekasitha jo jo sAdhana k-nirdhAraNArthaka yathA nirdhAraNe / / 407 / / kAtantra / tathA yatazca nirdhAraNam " // 2-3-416 pAka si0 ko0| gAMgo bAyA smpnnkssiiraa|| Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAnnakA TIkA cautIsakA zloka sA apekSita ha va saba bhI aAtmAkaM hitarUpa hI haiN| yoM to puNya karma Ara unake jitane bhI kAraNa tathA phala hai va bhI lokarma iSTa-prazasta tathA hitarUpa mAne jAte haiM parantu jahAtaka unakA samyagdarzanasa sambandha nahIM hai vahAMtaka taccajJAniyoM kI dRSTi meM ve paramArthataH AnmAke hitarUpa nahIM haiN| kintu sabhyagdarzana to vastutaH AtmAke kalyANakArI bhAvoM meM sarvopari hai| usakI tulanA koI bhI zreyorUpa bhAva nahIM kara sktaa| mohamArgakA samrAT gadi urAko kahA jAya to atyukti na hogI : yogya rAjAke rahate hue usakI samIcIna dRSTika nIce rAjya sabhI aMga jisa taraha ThIka ThIka kAma kiyA karate haiM usI prakAra prakRtama bhI samajhanA caahiye| anya dravyoM kI taraha Atmadravyake bhI mukhyatayA cAra bhAga haiN| dravya kSetra kAla aura bhASa / sambhagdarzanaka honepara ye cAroM hI vibhAga duHkharUpa saMsArake virud aura uttama mukhamaya mokSAvasthAke anukUla ThIka-ThIka kArya karane lagate haiM / kAnya aura trijagati zabda sAmAnyatayA kAla aura hibhAgakama tadita kara dete hai| isI prakAra kiMcita zabda dravya aura bhAvako bodha karAtA hai| samyagdarzanake prakaTa honepara athavA usake pUrva isa nanmRnu-saMmArI prANIka zrAbaddha dravya karmoM yA bhAva kA~kI avasthA meM jo lokottara nirmANonmukhatAko siddha karanevAlA apUrva parivartana hotA hai tathA usake phala svarUpa AtmadravyakI vizuddhimeM jo sarvAGgINa AdhibhAva hotA hai, isake sAtha hI AtmAkI dravyaparyAyoM meM pradeza yA kSetrakRta jo saMsArakI anantasaMtatiko sImita karanevAlA adbhata bhAva saMskAra prAdurbhUta ho jAtA hai, adhikatara nikRSTatama aura nikRSTatara tathA vividha nikRSTa artha-paryAyoM kA atyantAbhAva ho jAtA hai, saMsAra latikA aura usake vipaphalo kA jo vaMza-dhvaMsa karanevAlA vIjagata rasakSaya hotA hai, vaha anya kisI bhI kAraNase saMbhava nahIM hai / tIna lokameMse kahIM bhI kisI bhI prAtmAmeM aura kabhI bhI samyagdarzana ke vinA anya kisI bhAvake dvArA karma aura AtmAkA yaha caturvidha apUrva ayorUpa vikAza na hA. na hai, na hogA / yahI kAraNa hai ki prAcArya saMsAra duHkhoMse haTAkara uttama sukha-ananta adhyAvAdha zuddha svAdhIna naHzreyasa avasthAke asAdhAraNa kAraNa rakhatrayarUpa dharma meM sarvaprathama AdaraNIya evaM upAdeya samyagdarzanakA isa adhyAyameM varNana karake isa kArikAmeM usakI mahimA kA sAra eka hI vAkya ke dvArA batAte hue kahate haiM ki isa jIvakA vAstavika kalyANa karanevAlA samyaktvakI gharAvara hIna lokoM meM-sura asura aura mara' loka meM na koI DyA, na hai, na hogaa| sAtha hI isa bAtako bhI ve spaSTa kara dete haiM ki jisa taraha jIyakA kalyANa karanevAloMmeM samyagdarzana sarvopari hai, usI prakAra jIvake hitoM yA kalyANoMkA vidhvaMsa karanevAloMmeM mithyAtyakI parApara aura koI nahIM hai, vaha bhI sarvopari hai| yaha isaliye ki saMsArake duHkhAse abaDAye hue bhavya prANI apanI manAdi duHkha paramparA ke mUlabhUta vAstavika antaraMga kAraNako samajhakara usase sAvadhAna hoM aura usase pace rahanemeM apramatta bane rheN| sAtha hI ananta lakSaya karma 50 Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ NAMAN ralakarakAlAvadhavAra Ayakora pavAraNabhUta doSi-samAdhiko sidimeM sampAdanako prAptakara sampUNe saphalatA prApta kara skeN| ___ sampagdarzanake honepara jIvAtmAko jo-jo phala prApta hote haiM unako sAmAnyatayA do bhAgA meM vibhaka kiyA jA sakatA hai| antaraMma aura bAjha athavA naiHzreyasa aura bhAbhyudayiya / isa avasara para ina donoM phaloMkA nirUpaNa karanA bhI ucita aura Avazyaka samajhAkara kAma sabase pahile antaraMga athavA naiHzreyasa rUpa pradhAna phalakA varNana karate haiM: samyagdarzanazuddhA nArakatiryaka napuMsakastrItvAni / duSkulavikRtAlpAyurdaridratAM ca brajanti nApyatikAH // 35 // artha-jo zuddha sampAdRSTi haiM ve pratarahita hokara bhI narakagati, tiryamgati, napusaka li, strIliGga, duSkula, vikRta avasthA, anya bhAyu aura daridratAko prApta nahIM kiyA karate / prayojana---yaha kahanekI AvazyakatA nahIM hai aura yaha kahAvata bhI sarvajana-suprasi. ki "yA yA kriyA sA sA phalavatI" koI bhI kriyA kyoM na ho usakA kucha na kucha phala avazya hotA hai| sAtha hI yaha bhI ukti prasiddha hai ki "prayojanamantarA mando'pi na prvrtte|" sAdhAraNa zAna rakhanevAlA bhI vyaki kisI bhI kAma yinA prayojanake nahIM sunA karatA / ina uktiyoM ke anusAra samyagdarzana-zraddhAnarUpa kriyAkA phala aura prayojana batAne ke liye isa kArikAkA nirmANa Avazyaka ho gayA hai| kyoMki dekhA jAtA hai ki ajJAna aura avivekapUrvaka kucha loga UTapaTAMga kriyAeM bhI karate haiN| phala to usakA bhI phira cAhe vaha hAnikAraka hI kyoM na ho, hotA hI hai| isI taraha tabajhAnase zUnya-viparIta saMzayita Adi midhyA zraddhAnI moDI puruSoMke dvArA aise prayojanako TimeM rakhakara bhI pravRtti huA karatI hai, jo ki ahitarUpa evaM bhanie hI hai / ataeva hitarUpa abhISTa phalako utpanna karanevAlI kriyAyeM kaunasI haiM aura unakA phala kyA hai, yaha batAnA Avazyaka hai / AtmAkA bAstavika hisa-kanyAya karanevAlI sarvotkRSTa kriyA samyamdarzana hai, yaha Uparake kathA se mAluma ho sakatA hai| kintu yaha Rdhana usa kriyAka phala nirdezake dvArA samarthita honA cAhiye / jisa taraha zrAcAryoMne sampamajhAmakI pramANatAkA varNana karate hue svarUpa saMkhyA viSaya vipratipattiyoMkA nirAkaraNa karake anta meM ajJAnanivRci aura hAnopAdAnopecArUpa phalako basAkara phala-vipatipatrikA bhI parikSAra karake yaha spaSTa kara diyA hai ki samyAjJAnakI pramANatA-athavA jJAnakI vAstavika samIcInatA sabhI mAnya-AdaraNIya-vizvasanIya ho sakatI hai jaba ki ina kathita cAra4 prakArake phaloM se koI bhI 1-dukkhakhabhI, kammamAo, bAhilAho, samAhimaraNaM ityAdi iSTaprArthanAyAm // 2-yasya kasya tarAmUlaM yena kena mojitam / / yasmai kasmai prazasabhya yadA tadA miSyati // lokoki| -jIvAla, gomedhAviyAha, satIdAi, zAma surApAna mA // 4-mAnamiti, sana, pAdAma aura sevA mahAmamicidAnopAbAnopecAraca phalam pa0 mu0-1|| Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - mmmm -- candrikA TokA paiMtIsAdA zloka usakA phajJa avazya ho / anyathA pAzratya prakaTa karane yA khaNDana karane Adike abhiprAyala samyasvakA pratiSa nana karanevAle AIta zAstroMkA adhyayana karake jJAna prApta karanevAle midhyAvaSTiyoM kazAnako bhI jipase ki vAstavameM ajJAnakI vRitti nahIM huI hai, sampagjJAna athavA pramANa pAnanA paDegA / ataeva samyagjJAna bahI hai aura dahI samyagjJAna pramANa hai jisake ki honepara jJAnameMse pratAdhika mAnyatA athavA mohajanita mithyA zraddhA yA ruci nikala jAtI hai| aura kama se kama isa amAnakI antaraMgase nivRtti ke ho jAne para hI vaha jJAna samyak athavA pramANa mAnA jA sakatA hai| isI prakAra samyagdarzanake viSayameM samajhanA cAhiye / yaha atyanta ucina yukti yukta aura yAvazyaka hai ki koI bhI kriyA jaba ho taba usakA basa bhI avazya ho| phala do bhAgoMmeM vibhakta ho sakate haiM / antaraMga aura vAya, athavA pratyakSa aura parokSa, yadvAsa aura pr| yahAMpara inhIM phaloM kA varNana karanekI dRSTise prAcArya sabase prathama atyanta nikaTavartI bhantaraGga praspakSa sva-para phalakA ullekha karake isa kArikA dvArA batAnA cAhate haiM ki jIvameM yadi vaha zuddha hai to, aura nahIM hai to arthAt abaddhAyuSka yA baddhAyuSka donoM hI avasthAoMmeM samyagdarzanabhaddhAnarUpa kriyAke hote hI sva-usa jIvameM aura para--usame baMdhanevAle kramoM meM isa prakArakA vivakSita parivartana ho jAtA hai| kyoMki samyagdarzana prakRta meM usa pratizAta tharmakA pradhAnabhUta ekhya aura prathama bhAga hai, jo ki saMsArake duHkhoMse haTAkara jIvako uttama sukharUpameM pariNata karanevAloM meM se eka hai / phalataH yaha prAvazyaka hai ki samyagdarzanarUpa dharmake zrAsmAmeM prakaTa hote hI vaha jIva yathAsaMbhava duHkharUpa avasthAoMse mukta ho aura unake kAraNoMse bhI rahita hokara maiHzreyasa mukharUpa avasthAkai mArgameM agrasara ho / ataeva samyagdarzanake hote hI jIva ina donoM hI viSayoM meM kamase kama kitanI saphalatAko nizcita rUpase prApta kara letA hai, yaha batAnA hI isa kArikAkA prayojana hai| kyoMki isa kArikAke arthako hRdayaMgama karanepara zraddhAvAna mAstika saMvigna mumukSu nikaTa bhavyako aisA mAluma hone lagatA hai ki merA yaha bhanAdi duHkhapUrNa saMsAra aba samAptaprAya hai-aura jo kucha zaka hai usako bhI niSprANita kara denA mere bAyeM hArakA kheta hai| tathA ananta avyAvAdha merA sukha mere hAthameM hai| isI dRDha zraddhAke kAraNa usakA parama puruSArtha, parama puruSArtha ke virodhI kokA kSaya karane ke liye udyukta hotA hai| aura usake masama sAhasakA vaha UrdhvamukhI satata prayoga cAlU rahatA hai, jo ki zuddha siddhAsmAko tanupAvaSAlayakai antameM zIghra hI upasthita karane meM samartha hotA hai, jisakA ki bhagavAn umAsvAmIne prapoMgara zabdake dvArA heturUpameM unlekha kiyA hai| parakI kArikAmeM sampapatra aura mithyAvakI kapase anupama zreyolpatA aura dusarUpatA kA unkSesa kiyA hai jisase unakI mokSarUpatA tathA saMsArapojatA to mpaSTa zetI hI hai, sAtha hI yaha bhI spaSTa ho jAtA hai ki samyagdarzanake prAdurbhUta hote hI / pUrvaprayAgAdasamasyA bandhanamAyAgAMtapariNAmAca / sa0 sU. 10-6 // Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 ratnakaragaDa zrAvakAcAra saMsAra aura moaat sAdhaka avasthAoM ke antaraGga bAharaMga kAraNona apUrva evaM mahAn parivartana bhI avazya hojAtA hai, jo ki honA cAhiye | saMsArake kAraNabhUta kamoMmeM aura mAM ke sAdhanabhUta AtmA zuddha bhAvoMmeM vaha parivartana kitane pramANa meM aura kisa rUpameM ho jAtA hai yahI yAta isa kArikA ke dvArA batAI gaI haiN| mithyAtva ke sAhacarya meM jina jina pApakramoMkA bandha atizayapUrNa huA karatA hai, athavA usake nimittame hI pAparUpa karmokA bandha huA karatA hai, ve samyagdarzana ke honepara kI prApta nahIM huA karate / phalataH saMsAra aura usake kAraNoMkA dAsa rUpa phala spaSTa hotA haiN| isake liye ve karma kauna-kaunase haiM- kitane haiM, tathA unakA kyA-kyA vaha kArya haiM jo ki duHkha rUpa saMsArake mukhya sthAna mAne gaye haiM aura jo ki AtmAke guNakA sthAna baDhate hI chUTa jAte haiM, unakA isa kArikA ke dvArA ullekha kiyA gayA hai| yadyapi isake sAtha hI moca kI sAdhaka avasthAoMke kAraNabhUta puNya karmoMmeM samyaktvake sAnidhya ke hI kAraNa jo viziSTa atizaya AtA hai usakA ullekha karane se samyagdRSTi jIvakI mokSamArgameM honevAlI agrasaratA pratirUpa phalakA bhI spaSTIkaraNa hotA hai ataeva usakA bhI varzana karanekI AvazyakatA hai| kintu isakA varNana AgekI kArikAzrameM kramase kiyA jAyagA / yadyapi pratipakSI karmoMkI vyavasthAoM ke parivartanako jJAna lenese baDhatI huI zrAtma guNoMkI vizuddhikA parijJAna bhI svayaM hI ho jAtA hai yA ho sakatA hai| phira bhI antaraMga - bahiraMga una aneka Abhyudayika avasthAkA samyagdarzanake phalarUpameM batAnA bhI Avazyaka haiM jo ki sAtizaya puNyakama sambandhita haiM aura udhama sukhakI siddhi tathA mokSamArgako pravRtti aura pratipakSI karmokI nivRttimeM balavattara bAhya asAdhAraNa sAdhana haiN| inakA ullekha AgekI kArikAoMmeM kiyA jAyagA / parantu isake pUrva saMsAranivatirUpa phakA prathama ullekha karanA isa kArikAkA mukhya prayojana hai / AtmA kI siddhAvasthA ke upAdAna evaM mUlabhUta pratIka samyagdarzanake prakaTa honepara bhI yadi saMsArakI upAdAnakAraNatA usameM banI rahatI hai aura bhatra bhramaNa ke kAraNabhUta karmoMkA baMdha bhI jyoMkA tyoM hI hotA rahatA hai to duHkharUpa saMsArase sarvathA viruddha mokSa avasthAkA sabhyadarzanako asAdhAraNa kAraNa mAnane yA kahanekA tathA apUrva uttama ananta nibaMdha sukhakA usako hetu catAnekA koI artha hI nahIM rahatA / aura na usako isa tarahakA dharma ho vastutaH svIkAra kiyA jA sakatA hai, jo ki saMsArakA virodhI honeke sivAya mokSakA hI sAdhaka ho / kintu isa kArikAke dvArA mAluma ho jAtA hai ki kisa tarahase samyagdarzanaka hote hI saMsArakA mamUla vinAza aura mokSa- avasthAkA prArambha hojAtA hai / zabdakA sAmAnya vizeSa artha - samyagdarzanazuddhaH - hama zabdakA sarva tIna tarahase kiyA jA sakatA athavA ho sakatA hai| Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ +mauni.reaturdarsam kA TIkA zrImAnaka pahalA "mamyagdarzanaM zuddha nirmalaM yeSAM te " / arthAt zuddha-nirgala hai samyagdarzana jinakA / dUsarA "samyagdarzanana zudrAH / arthAt jo sampagdarzanase zuddha haiM / ina donoM arthoM se pahalemeM sampa. gdarzanakI zuddhatA-bhistI kAravA athavA25 maladoSoMne rahitatAkA artha vyakta hotA hai / aura dUsare ardhara sampagdarzanase viziSTa AtmAko vizuddhi-dravyakarma, mAvaka, nokarma vizepoMke sambandhase sAhitya tayA aAtmAke dravyacatrakAlamAtra aMzataH bhapUrva svAsthya svAdhInanA prakAza Ananda aura pramipakSIpara lokottara vinaya lAmo janA mukti sukhake anubhavakI para-sambandha rahita mahattA sUcita hotI hai / isa taraha donoM arthosa ekame-pahalemeM dharmakI aura isameM dharmIkI vizuddhi banAI gaI hai| saMskusa TIkAkAra zrIprabhAcandrane isa zabdakA artha batAte hue jA cha likhA hai usase mAluma hotA hai ki unako zuddha zabda se abadAyuSkatA artha abhinata I, jo ki sarvadhA ucita saMgata aura prakRta kathanake anukUla hai| kintu unhoMne jisa tarahakA bahisamAsakA vigraha kiyA hai, usase vaha artha spaSTa nahIM hotaa| ataeva hamArI samajhame isI arthako batAne ke liye yadi yaha vigraha kiyA Aya ki "samyagdarzana ya te samyagdarzanAH samyagdRSTayA jIvAH taMe rAhA:-asaddhAyuSkA iti" arthAt samyagdarzanazuddhAH isa zabdase yahAMpara mukhyanayA jI sampagdRSTi hokara addhAdhuSka hai--- jinake parabhava-sambandhI prAyutamakA abhItaka bandha nahIM huA hai, isa tarahakA tIsarA artha grahaNa karanA caahiye| ___ yadyapi jo baddhAyuSka haiM--jina jIvoMne mithyAtva avasthAmeM paramata-sambandhI AyukarmakA bandha kara liyA hai ve jIva bhI bhAyukarmakA baMdha hone ke bAda samyagdarzamako prApta hojAte haiM, aise jIva baddha Ayukarmake anusAra samyagdRSTi hokara bhI usa gatikI-- naraka niyaMca gatiko bhI prApta kiyA karate haiN| kyoMki Ayukarma bandhaneke bAda udayameM Aye binA kUTatA nahIM hai| kintu isa avasthAmeM bhI usa jIvakA vaha samyagdarzana mahAn upakAra kiyA karatA hai kyoMki jisake narakAvukA badha hokara samyaktva hubhA hai| vaha jISa sabhyavatta sahita maraNa karanepara prathama narazte nISeke narakoMmeM janma dhAraNa nahIM kiyA karatA4 / isI prakAra tiryagAyukA baMdha honeke bAda jisa jIvane samyaktva grahaNa kiyA hai vaha samyaktvasahita mRtyUke anantara bhogabhUmimeM puruSa niyaMtra humA karatA5 hai / yadi koI tiryaca athavA manuSya paramatrakI manuSyAyukA baMdha karake sambAda 1-pramAcandraTIko / 2-nirukti (si0 zA0 paM0 gaurIlAla jii)|- samyagdarzanalAbhAra kuskAna vihAya anyena mAtrajanti-na prApnuvanti / 4-yatsakadakameva yathoktagupatayA majAtamazeSakakSamapadhiSaNatayA narakAdiSu gabhiyu, puSyadAyubhAmapi muSyANAM SaTsu talapAtAleSu bhavAna sabhUtihetuH / yati0 praa06| tathA "prathama narakabina paDaNU gosipa, Adi chaaddaalaa| 5-prArambhikakAlAtpUrva sirtha manAyuko'pi saTabhogabhUmitimatapeyevotyavatta si| Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ralakaraesAvakAcAra panatA hai aura samyaktvasahita hI mRtyuko prApta hotA hai to yaha bhI mogabhUmimeM puruSa hI humA karatA hai| deva aura nArakiyoMkI Ayuke viSaya meM ansara hai / kyoMki unake manuSya aura tirtha gAyukA hI yaMtha huA karatA hai / deva marakara deva yA nArakI nahIM humA karavA usI prakAra nArakI marakara nArakI yA deva nahIM huA karatA / kintu yahAMpara prAcArya sampAdRSTiko naraka aura tiryaggatimeM janma grahaNa karanekA sarvathA niSedha kara rahe haiM / ataeva spaSTa hai ki yaha kathana apaddhAyugaka jIvoMkI apekSAsa hI samajhanA caahiye| aura isIliye "samyagdarzanazuddhAH" zandakA artha abaddhAyuSka samyaSTi aisA tI karanA ucita saMgata hai nAraka-tiryaka nae makasmInyAni-nAraka Adi cAroM zudAya itaretara samAsa karake bhAva arthama sva pratyaya karanepara napusakaliMgake bahuvacanameM yaha zabdara banatA hai / itarenara aura samAhAra dvandvameM jo vizeSyavizeSaNamAkmeM antara par3atA hai usakA pani pahale kiyA jA cukA hai| tadanusAra yahA~para bhI samajhanA cAhiye / zabdoMkA artha isa prakAra hai. jisa jIvake naraka Aya aura narakagati nAmakarmakA tathA kadAcit naraka gasyAnupUrvI nAma karmakA bhI udaya pAyA jAtA hai usako nAraka athavA niruktibhedake anusAra nArana bhI kahA jAtA hai / isa paryAyake thAraNa karanevAle jIvoMmeM prAyaH sukhakI mAtrA nahIM pAI jAtI isaliye inako nAraka aura inake vahAMke dravya va kAla bhAtra athavA paraspara meM snehakA bhAva nahIM rahA karanA isaliye nArata bhI kahA jAtA hai / kyoMki naraka Ayu Adi karmoke udayase prApta dravya. vyaMjana paryAyake dhAraka ina jInoMko vahAMko zarIra evaM indriyoM kI viSayabhUta dravya sAmagrImeM tathA utpani uThane baiThane ghUmana Adike catrameM aura apane jIvanakAla evaM vedanA kapAya zrAdi bhAvoMmeM anurAga nahIM huA krtaa| isa tarahase isaparyAyakI landhi AdimeM narakAyukA udaya mulya kAraNa hai isaliye usake udayase yukta jIvako nAraka kahA jAtA hai| kintu jabataka usakA udapa nahIM huA hai kevala usa zrAyukA baMdhamAtra hojAnese usakA astitva hI jina jIvoMke pAyA jAtA hai, unako bhI upacArase nAraka kahA jA sakatA hai kyoMki vaha usa paryAyako avazya hI prApta karanevAlA ata eva naMgamanayase baha bhI nAraka hI hai aura vaha baisA kahA jA sakatA hai| phira bhI isa kathanakI yahAM mukhyatA nahIM hai / kyoMki isa payike kAraNabhUta usa bhAyukarmakA baMdha mithyAta 1-nArakANAM surANAM ca viruddhaH sakramo mithaH / nArako nahi devaH spAnna devo nArapho bhopa / / 15 / / 2-nArakazca tiryak ca napusakaraya strI ti nAraphati napusakaritrayaH teSAM bhASAH iti mArakatiryaka npuNskaatriitvaani| 3na sukhaM yatra sa narakastatra jAtA nAraphAH / narAn kAyati iti vA / na ratA narasAstra yA nAravA paramati jado Ni damba khece va kAlabhAre yA bhaeNodhyodi ya AyA tase gAravA bhagiyA bI. tathA parkha 1 gAvA naM. 128 Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrikA TImA paitIsA zloka 16 avasthAma bhora dAba saMklaMzakaM avasarapara hI huzrA karatA hai / tadvat niyaMgAyukarmakA baMdha bhI sAsAdana guNasthAna taka hI saMbhava hai / kintu yahAMpara to AcArya kahate hai ki samyagdarzanazuddha bIca ina avasthAko prApta hI nahIM huA karatA ata eva yaha kathana abadvAyuSka samyagdRSTiko hI apekSAse hai aisA samajhanA cAhie jaisA ki Upara kahA jA cukA hai| tiryaka zabdakA artha mI nAraka zabdake samAna hI samajhalenA nAhiye / arthAta tiryagAyu aura niryaggati nAmakarmake udaya se tathA kadAcit tiryagmatyAnupUrvI nAmakarmake bhI udaya se janya dravyaparyAyake dhAraNa karanevAle jIvako tiryaka kahate haiN| kintu naigama nayase una jIvoM ko bhI tiryaca kahA jAtA yA kahA jA sakatA hai ki jinake tiryamAyukarma kA baMdha to ho cukA hai parantu abhItaka usakA udaya nahIM huA hai, kevala usakA sattA pAI jAtI hai / isa karmakA bandha. sAsAdana guNasthAnataka arthAt jadatika zAnantAnubandhI karmakA udaya pAyA jAtA hai-usakI myucchitti nahIM huI hai, huA karatA hai / niruktika anusAra ta zamdako artha hotA hai ki "tiraH adhati iti tiryaka" / arthAt jo kuTilatAko prApta hai--mAyAcArake dvArA jisa avasthAkI prApti hotI hai aura vartamAnameM bhI jo kuTilatAko dhAraNa karanevAle haiM, vipula saMjhAnoMse pUrNa, nikRSTa ajhAna tathA pApake bAhurUpase yukta hai unako tipazca anajhanA cAhiye / napusaka-na strI na pumAn iti napusakaH / isa niruktike anusAra jo na strI ho, na puruSa ho-donoM hI liGgoMse rahita hai usako napusakara kahate haiN| isake do bheda hai-eka dravyaliGga dUsarA mAvaliGga / prAGgopAGga nAma karma vizeSaka udayase jisakA zarIra stana yonI Adi strIke yogya cinhoMse tathA mehana smazru adi puruSa cinhAMse rahita hotA hai, usako dravya napusakaliGga kahate haiM / napusaka veda nAmako nokaSAyake udayase jisake pariNAma purupake sAtha ramaNa karanekI icchArUpa strAveda aura strIke sAtha ramaNa karanekI abhilApArUpa puruSavedasarIkhe na hokara donoMse rahita vilakSaNa hI the usako mAra napusaka samajhanA cAhiye / veda aura liGga paryAya vAcakazabda haiN| isake yogya karmakA baMtha prathama-mithyAtva guNasthAnameM hI huA karatA hai, Age nhiiN| ____ isItaraha strIzandakA artha samajhanA cAhiye / niruktike anusAra stuNAti-svaM paraM yA doparAcchAdayati ApaNoti sA strI, jo apanako aura sareko aneka dIpAMse bhAcchAdita kare usako strI kahate haiN| yaha artha prAyoyAdakI apekSAse hai / siddhAntake anusAra jo strIveda 1-taragati kADhalabhAna subiulapaNNA giTThamaNNANA | anaMtapArabahulA tamA sariyA magiyA 6148 / jI0 kA0 paTala01 gAthA naM. 156 // 2-na strI na pumAn iti napusakaH // vitthI roSa pamaM ghusao ubhayaliMganiritto / iTThAna nagasamAga gayaNagaruo lumacitto / / 275 / jI0 kaa| SaTakhaM0 gAthA naM. 172 / 06057-simudaepara iTAvAgarimAriNa dosu vi bhAka khA uppajjA semi gausagavadoci zaraNA | tathApi"bhAvana saka bado'stIti bhAcAryaspa tAtparya hAtamyam !! jI0pra0 ttii0| . Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32. karavakAvAra nAmaka nokagAyaka udayase evaM tadanukUla yAMgopAMga nAmakarmaka udayase tathAvi cinhayukta zarIrako dhAraNa karanevAlA haiM usa jIvako strI samajhanA cAhiye / isa avasthAke yogya karmakA bantha dUsare sAsAdana guNasthAnase Age nahIM huA karatA / duSkula vikretAlpAyurdaridratAM - duSkula Adi zabdoMkA dvandva samAsa karake bhAva artha meM tA pratyaya karanepara dvitIyA ekavacanameM yaha zabda banatA hai| kyoMki upayukta nArakAdi zabdako saraha yaha bhI 'brajanti' kriyAkA karmapada haiN| dudhkula zabdakA artha hotA hai - dUSita kula / yaha gotrakarma vizeSake udayase prApta huA karatA hai| saMtAna krama cale Aye jIvake zrAcaraNako gotra kahate haiN| isake do bheda hai-eka usa dUsarA nIca | jo lokapUjita yA logoM ke dvArA sammAnita hai usako kahate haiM uccakula aura jo loga hai jisakA AcaraNa uttama puruSoMke dvArA sammAnita na ho usako kahate haiM nIcakula | kula vaMza anvaya ye sapa zabda paryAyavAcaka hai| jisa vaMza meM calAyA AcaraNa kisI bhI taraha dUSita yA apragrasta ho athavA ho gayA ho usako dumkula kahate haiN| jina kuloM meM sajjAtitva ke viruddha AcaraNa pravartamAna ho una sabhI kuloM ko duSkula samajhanA cAhiye / dhyAna meM rahanA cAhiye ki isatarahake AcaraNase yahAM abhiprAya kisI vyaktike tAtkAlika evaM kAdAcitka AcaraNa se nahIM kintu kula kramAgata zrAvaraNase haiN| sAtha hI AcaraNa se prayojana usake zarIrakI utpatti sambandhako lekara mAtRpakSa tathA pitRpakSakI zuddhi hai| jo mAtRpakSa athavA pitRpakSa asadAcArake kAraNa paramparAse dUSita haiM vaha duSkula hai / yadyapi yaha artha vyagatikI apekSA hI ghaTita hotA haiM phira bhI isa zabda se devadurgatikA bhI artha grahaNa kiyA manujA sakatA hai| kyoMki yadyapi sAmAnyatayA sabhI deva uccakulI haiM kyoMki sabhI uccagotra karmakA hI udaya pAyAjAtA hai / phira bhI samyaktva sahita jIva bharanavAsI vyastara aura jyotiSiyoM meM utpanna nahIM huA karatA / phalataH devoMke ina tIna nikAyoM ko tabhyataH deva durgati zabda kahA jA sakatA hai| ata eva devagatirma bhI jo aprazasta haiM unakA bhI duSkula zabdase grahaNa kiyA jA sakatA hai| kAraNa yaha ki yahAMpara samyaktvasahita jIva kina-kina avasthAoM ko prApta nahIM hotA yaha bAta pAcArya batA rahe haiN| jisase zrotAko yaha bAta mAluma ho sake ki samyagdarzanake hote hI isa jIvakA saMcAra kisa sImAtaka samApta hojAtA hai aura jabataka baha samyaktvasahita haiM, saMsAra meM rahate hue bhI kina kina avasthAoM ko prApta nahIM kiyA karatA aura phalataH kina-kina avasthAoM ko prApta kiyA karatA hai| 1 yadi saM doseNa yadI cAdadi pareM / ve doSeNa dvAdamasAlA jAtA sA vaSNiyA ityAM // 274 // jI0 kA0 / samyaktvaM hi "aSTavidheSu vyantareSu izavidheSu bhavanavAsiSu pacavidheSu tiSTheSu" saMbhUtitaH // yaza0 vA0 6 0 201 "na bhavati Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrikA TIkA paitIsavA zlAka ____ AgamameM Ayukarma puNya pApake bheise do prakArakA batAyA hai / eka naraka vAyU pApakarma hai aura zeSa tInoM hI Ayu puNya haiM / tadvat gatikarma meM naraka tiryak do gati pApa hai aura bAkI deva gati tathA manuSyagati donoM puNya haiM / abaddhAyuSka samyagdRSTi naraka aura tiryaggatiko prAna nahIM huA karatA jaisAki Upara kahAgayA hai / kintu yadi isatarahakA koI manuSya yA niryaca hai to vaha devAyukA hI bandha kiyA karatA hai / yadi vaha deva yA nAraka hai to vaha manuSya AyukA hI bandha karatA zrIra bahIpara janma dhAraNa kiyA karatA hai| devA meM utpanna honevAlA samyagdRSTi jisataraha bhAvanatrika devadutima utpanna nahIM huzrA karatA usIprakAra manuSyagatimeM utpaNa honevAlA sAyaSTira yA nA lAge? asamAtIya evaM anya dRSita manuSyakuloM meM utpamA nahIM huA krtaa| manuSyagatimeM utpanna honevAla jIva cAra bhedoMmeM vibhakta hai / sAmAnya, paryApta, yonimatI aura aparyApta / sAmAnya manuSyoMke bhI do bheda hai-eka pArya dUsare avArya / Arya bandakA artha hotA hai-"guNaguNavAMnA aryanta ityAryAH2" | jimako samyagdarzanAdi guNa prApta ho sakate haiM unako Arya aura jinako ve prApta nahIM ho sakate unako anArya kahate haiM | anAryoMko mleccha bhI kahate haiM yaha 'Arya mleccha vya,sthA anAdyavyucchinnasaMtAnaparamparAra para nirbhara hai| samyaktvasahita jIva manuSyagatimeM utsaba hone para Aryakula meM hI janma dhAraNa kiyA karatA hai; anArya mzecchakalameM nahIM / yonimatI aura aparyApta labdhyAptika sammarchana manuSyoMmeM bhI samyaktvasahita jIva utpanna nahIM huA karatA kintu inakA dhAraNa strI napusaMka bhalyAyu zabdoM se hojAtA hai| vikRta-yaha zabda "vi" upasagapUrvaka "kR" dhAtuse "ka" pratyaya hokara banatA hai| koSake anusAra isake bIbhatsa nindita, malina, aura rogI Adi artha huA karate haiM / zrIprabhAcandradevane isakA artha kANa kuna Adi kiyA hai / yadyapi isakA artha karaNa indriyoM aura anta:karaNa-manase vikala-rahita bhI ho sakatA hai aura isa athaka anusAra endriyase lekara prasaMjhI paMcendriyatakakI sabhI avasthAoM kA niSedha kiyA jA sakatA haiN| aura yaha ThIka bhI hai kyoMki samyaktvasahita jIva sthAbaroM vikalendriyoM evaM asaMziyoMmeM utpanna nahIM huA krtaa| parantu isa artha kI yahAM mukhyatA nahIM hai / isaliye hI isa zabdako prayoga nahIM huA hai / kyoMki tiryak zabdase hI ina avasthAoMkA grahaNa hojAtA hai / ata eva uttamakulameM utpanna hue manuSya ke sambathameM hI isakA artha karanA ucita aura saMgata hai| phalataH viziSTa aMga-upAMgoMse hIna yadvA apUrNa agopAMgase yukta artha karanA hI ThIka hai / arthAt samyaktvabhahita jIva manuSya --mlcch|| 2-sarvArthasiddhi 3-36 / 3-sampradAyAvyacacchadAdAyalapasthitaH / gatAnana vinizcayAtAr2yAvahAribhiH // 6 // svayaM saMvedhamAnA ca guNadoSanibandhanA / kathaMcidanumayA ca tatkAryasyAvinizcayAn / / 10 / / zlo0 thA. 03037 Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnakANDAkAcAra gati uttamakulameM utpanna hokara bhI kANA anyA baharA bUcA gUgA nakTA ToTA lUlA laMgaDA Adi nahIM huA krtaa| alpAyu-ladhyaparyAptaka mana yakI mAthu sAmAnyatayA bhantamuharta hai| samyaktvasahita jIva usako prApta nahIM huA karatA / itanA hI nahIM, apitu paryApta hokara bhI do cAra antamuharta pramANa hI jIvita rahe athavA gamavAva garbhapAta zrAdike dvArA yadvA sananya evaM zairAba jaisI choTI umrameM hI maraNako prApta hojAya, aisA bhI nahIM huA karatA / samyagdRSTi jIvake jAnevAlI zubha donoM AyuoMke sthitibaMdhakI dRSTise yadi vicAra kiyA jAya to devagati sambandhI zrAyumai AbhiyogyoMke samAna hIna sthiti nahIM huA krtii| zubha AyanoM meM deva tathA manuSya yAyukA baMdha karanevAle mithyAdRSTi aura samyagdRSTi manuSya evaM devoM meM jo samyaktvamahita hai, yaha mithyAdRSTi kI apekSA AyukI adhika sthitikA hI baMdha kiyA karatA haiM / arava isa zabdakA aiza bhI artha kiyA jA sakatA hai ki.-samyagdRSTi jIva mithyAraSTi kI apekSA alpa Ayuko prApta nahIM huA krtaa| daridranA----isa zabdakA lokaprasiddha artha arthAbhAva-paise kI kamI hotA hai| kintu zrIprabhAcaMbadevana isakA artha dAridrayopeta kula meM utpatti rakhAyA hai| ataeva daridratAkA yahAMpara vyaktigata nirdhanatA artha na lekara kula kramAgata nirthanatA artha lenA hI adhika ucita evaM saMgata hai| cAturIevyavasthA anusAra AyeM purupoMke liye jo gaMzAnukramase pAlana karane yogya vArtAgarma batAyA gayA hai vaha prazasta hai| isa tarahase apane aMzAnugata evaM prazasta vArtAkarma karanevAlA vyakti Arthika-sAmpattika sthitimeM aprazasta karma dvArA adhika dhanavAna bana jAne bAloMkI apekSA alpa alpatara yA alpatama hote hue bhI daridra nahIM hai| kyoMki vaha dAridrayogheta kula meM unpanna nahIM huA hai| isake viruddha baMzAnugata prazastakarmA dhanahIna vyaktikI apeSA jo koI anyAnugata aprazastava ke dvArA adhikAdhika dhanavAna ho gayA hai to vaha naisA bana jAnepara bhI daridra hai| kAraNa yaha ki yahAM daridratAse prayojana kevala dhanake na honese hI nahIM hai| kintu dhanasaMcayake gaMzAnugata eka bhAgamavihita prazasta sAdhanoMke viruddha hiMsAkarna denyatti-kulakramAgata sevA Adi aprazasta enimna koTike sAyanAke dvArA dhanasaMgraha karanA mukhyatayA guNoM kI apekSA daridratAkA paricAyaka hai| naMzaparamparAse hiMsAkarma-khaTIka cANDAlAdikA bandhA karanevAle, mAMsa carma haTTI mAdikA vikraya karanevAle, matspotpAdana sarIkSA niRNa mAtraya karma karanevAle, dasyukarma-luTerai taskara prAdikA kAma karanevAle, vezyAvRti yA bhaMDakarma karanevAle Adi aneka manuSya niratizaya evaM pApAnugaMdhI puNyake udayase bar3e-bar3e zrImanna bhI dekhe jAte haiN| etAyatA yaha karma prazasta nahIM mAnA jA sktaa| isa taraha kareM 5-mA. dhA0 1-11 meM nyAyapAsacanaH etadarthaH "svAmidroDa mitradroha vizvamitacanacAryA digarthoipArjanaparihAreNArthopArjanopAyabhUtaH mvarUpavarNAnurUpaH sadAcAraH nyaayH| 2-pahApara yaha eka subhASita smaraNIya I-nirakSare dhItya mahAninyaM vidyAnaSamA viduSA na heyaa| rastAvataMsAH kuladAH samIkSya kimAryAH kuladA anti| Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ efore devotee stroka 32.3 jina kuloMmeM paramparAse cale jAte haiM unheM dAridrayopeta hI samajhanA cAhiye / isa tarahake kula meM samyaklasahita jIva utpanna nahIM huA krtaa| dhana vahI prazaMsanIya mAnA jA sakatA hai, jisakA ka arjana kama se kama mahApAparUpa-saMkalpI hiM jhUTha corI kuzala parigrahase yukta sAdhana ke dvArA na hotA ho aura jo vihita karmoM ke aviruddha ho tathA varNasaMkaratA Adike dvArA rASTra face at pariNAmoMkI vizuddhatA evaM udAsatAkA pratyakSa athavA apratyakSa rUpameM ghAtaka na hii| jo isa lokameM niMdya aura paralokameM yathAsaMbhava kalyANakA bAdhaka na ho / matalaba yaha ki - samyagdRSTi jIvaka mAnasika evaM AdhyAtmika vizuddhikI apUrNatA kAraNa antaraMga vAsanAoMkA saMskAra bhI apUrNa hI prazastatAko dhAraNa kara liyA karatA hai; zrataeva vaha usake viruddha aprazasta saMskAroM se yukta sAmAjika kuloM ko apanA janmakSetra nahIM banAyA karatA / zramatikAH / - vratamasti yeSAM te aninaH / na pratinaH zravartinaH / ta eva zratikAH athavA vattamasti yeSu te pratikAH, na vratikA azrutikAH | yahAMpara "cha" pratyaya jo kI gaI hai usase svArtha tathA kutsA, anukampA, zrampa, dasta, artha grahaNa kiye jA sakate haiN| / isa nirukti ke anusAra jo vratara hita haiM ve saba atratika haiN| yaha "samyagdarzanazuddhAH " kA vizeSakha pada haiN| donoM pardAko milAkara caturtha guNa sthAnavartI - zravatasamyagdRSTi artha hotA hai / yadi yaha vizeSaNa na dekara kevala samyagdarzanazuddhAH itanA hI kaha diyA jAtA to usase kevala caturtha guNasthAnavartIkA hI nahIM, dezasaMyamI, sakalasaMyabhI aura siddhAMtakakA bhI grahaNa ho sakatA thA | parantu una sabakA yahApara grahaNa karanA abhISTa nahIM hai / ataeva unakA dhAraNa karane ke liye yaha vizeSaNa diyA gayA hai| kevala yadi atratikAH hI kahA jAtA to usase nIce ke prathama midhyAdRSTi Adi tIna guNasthAnavartikA bhI grahaNa ho sakatA thA / ataH unakA vAraNa karaneke liye samyagdarzanazuddhAH aisA kahA gayA hai| donoM padoMkA milAkara tarati kintu nirmala samyagdarzanase gukta isa tarahakA athavA kisI bhI saMyama - dezasaMyama tathA sakalasaMyamase rahita advAyuSka samyagdRSTi aisA artha hotA hai / api (bhI) zabda prakRta abhimata arthako dRDha karatA hai| jisase mAluna hotA hai ki. binA kisI sambanyake ho kevala samyaktvakI nirmalatA ho jaya itane saMsAra aura usake kAraNoM kA uccheda karane meM samartha haiM, taba vratasambanyako pAkara to vaha kyA nahIM kara sakatI / arthAt sampUrNa saMsArakA sahaja hI vaha nirmUla vinAza kara sakatI hai / vrajanti --braja kriyAkA artha prApti hotA hai / "na" yaha niSedhArthaka hai tAtparya - yaha ki samyagdarzana ke utpanna ho jAnepara jIvakI do avasthAeM pAI jA sakatI haiN| 1 madvAyuSka, 2 bhadvAyuSka / eka Ayukarma ko chor3akara zeSa sAtoM hI karmola pamma saMsArI jIvake pratikSaNa hotA rahatA hai| AyukarmakA pantha vibhAga ke samaya hI huA 1- vi0 0 0 300, 305 Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ na T: Ta # heog na sa 1 a E 1 1 3 324 karatA hai| isa tarahake vibhAga kAla bhujyamAna Apa sthitike bhItara ATha bAra Ate haiN| yadi inameM kisI bhI tribhAga kAlameM AyukA bandha na ho to phira Ayu antima antarmuhurta kAlake pahale asaMkSepAdvA kAlameM usakA banda avazya huA karatA hai| jiya AyukA bandha ho jAtA haiM usa gatimeM usa jIvako avazya hI jAnA par3atA hai| hAM, ayukarmakA bandha hojAnepara usakI sthiti meM jIvake parivartita pariNAmoMke anusAra utkarpaNa AkarSaNa ho sakatA hai / ca samyagdarzana ke utpanna honeke pUrNa yadi usa jIvake kisI bhI zrAyukA bandha nahIM huA hai to vaddhAmuka samyagdRSTi hai| yadi kisI bhI zrAyukA bandha hogayA hai to vaha baddhAmuSka samyagdRSTi hai| dhyAna rahe -- zrAyukarmake cAra bheda haiN| unameM parabhava yogya kisI bhI eka hI AyukA eka bhavabandha hotA hai / isa tarahase kisI bhI saMsArI jIvaka kamase kama eka jyamana AyukA aura adhika se adhika parabhava ke yogya kisI bhI eka Ayukta bandha hojAnepara do AyukarmakA astitva eka samayameM pAyA jA sakatA hU~ / azraddhAyuka samyagdRSTi jIva yadi manuSya yA tiya~ca hai to vaha devAyukA hI bantha kriyA karatA haiM aura yadi vaha deva yA nAraka hai to manuSya AyukA hI grantha kiyA karatA hai / prakRta kArikA meM jo varNana hai, vaha abaddhAyuka samyagdRSTi kI apekSA se hai| yaha bAta Upara kahI jA cukI haiN| phira bhI samyagdRSTi viSayameM yaha samajha lenA Avazyaka hai ki yadi usane naraka AyukA bandha kiyA ho to usakI sthiti samyaktva ke prabhAva se ghaTakara pahale naraka ke yogya hI raha jAtI hai aura isIliye aisA samyaktvasahita jIva zreNikakI taraha prathama naraka ve Age utkhanna nahIM huA karatA / tiryagAyukA yA manuSya yAyukA bandha karake samyaktvako prApta karanevAlA manuSya yA triyaMca marakara bhogabhUmimeM tiryakpuruSa athavA manuSya puruSa hI huA karatA hai| yaha bhI samyaktvakA hI mAhAtmya hai / arraat area dhakA kAraNa nahIM hai| vaha to saMsArocchedakA hI kAraNa haiM / samyagdRSTi jIvake jo banna hotA haiM, usake kAraNa mithyAdarzanase avaziSTa avirati prasAda kAya bhAva haiN| yaha para bhI yaha nahIM batAyA hai ki usake amuka amuka karmakA bandha huA karatA hai| jina jinaM avasthAoM ko vaha prApta nahIM kiyA karatA unakA hI ullekha karake una avasthAoMke yogya kAraNarUpa jina jina karmoMkA bandha vaha nahIM kiyA karatA usakA hI digdarzana karAyA gayA hai / prazna yaha ho sakatA hai ki aneka karmaprakRtiyoM ke yathA tIrthakara aura AhAraka zarIra evaM vyAhAraka bhAGgopAGgake balbakA kAraNa tathA anekoM pApaprakRtiyoM kI sthiti anubhAgaza kike 1-lessArA khalu sA vIsA huMti tattha majmimmyA / AGagavanghaNajoggA aTThaTThavagara sakAlabhava 18 / / jAM0 kA0 / Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vur . - N WA-. - .-. . - - pandrikA TokA aitIsA zyAka apakaSa evaM vivakSita puNyaprakRtiyoMkI sthiti aura anabhAgatike utkarSakA kAraNa bhAgamameM sampagdarzanako hI batAyA hai| phira yaha kisa saraha kahA jAsakatA hai ki samyaktva bandhakA kAraNa nahIM hai| kintu isakA uttara parale diyA jA cukA hai ki jApara usako bandhakA kAraNa pAyA gayA hai vahAM usakA zrAzaya samparatvarAhakArI una bhAnAma hai jo ki azubha ka.pAyoMkI mandatA vizeSa tathA zubhakapAya vizeSarUpa udayase honevAle haiN| kyoMki sampadarzanake honepara bandhaka kAraNoM meM me mithyAtva ke baTa jAnepara bhI jaba taka zeSa thapirati Adi pAyajanya bhAva athavA koI mI sakapAca pariNati varnA huI hai tabataka unakA kArya bhI yathAyogya hotA hI rahatA hai| jyoM jyoM jIcake puruSArtha ke phalasvarUpa ke kAraNarUpa bhAra chUTate jAte haiM tyo tyoM Age Age una kokA bandha bhI zUTanA jAnA aura saMvara tayA masako dimeM bhI vRddhi hotI jAtI hai| kintu siddhAnta rUpase yaha asambhava hai, ki jo muktikA kAraNa hai vahI catvakA bhI kAraNa ho| ___ yadyapi yahA~ para prAcArya nAraka zrAdi ATha avasthA mokA hI nAma ginAyA hai phira bhI unake mahacArI kaukA bhI isI se grahaNa kiyA jA sakatA hai| ataeva samyaktvake holApara jina 41 kamaprakRtiyoMkI bandhavyacchitti bhAgamameM batAI hai, una sabhIkA yahAMpara grahaNa kara lenA cAhiye aura inhI pATha meM una zepa sabhIkA antarbhAva samajha lenA cAhiye / sampagdarzanake hone para 16 ora 25 isa taraha milAkara kula 11 pratiyoMkA bandha chUTa jAtA hai | unameM se mithyAtvaka udaya taka hI jinakA bandha hotA hai, usake Ane dvitIyAdi guNa thAnoMmeM jinakA bandha na hokara saMvara hotA hai, ghe 16 karmaprakRtimAM ye haiM-1 miypAla, 2 huMDakasasthAna, 3 namakaveda, 4 asaMzaptAmRpATe, saMhanana, 5 ekendriya, 6 dvIndriya, 7 zrIndriya, = canArandriya jAti, sthAvara nAmakarma, 10 pAtara, 11 manma, 12 aparyApta, 13 sAdhAraNa, 14 narakagati, 15 narakagatyAnupUrvo, aura 16 naraka Aya / isI prakAra ananmAnabandhI kaSAyaka udayake nimikSase jinakA dvitIya guNasthAna-sAsAdAna taka hI bandha pAyA jAtA aura usake Upara saMvara ho jAyA karatA hai una 25 prakRtiyoM ke nAma ima prakAra hai-anantAnusandhI, 1 krodha, 2 mana, 3 mAyA, 4 lobha, 5 styAnagRddhi, 6 nidrAnidrA, 7 prapalApracalA, 8 durbhaga, 6 duHsvara, 10 anAdeya, 11 nyagrodha saMsthAna, 12 svAti saM0, 13 kAtaka saM0 14 vAmana saM0 15 bajranArAca saM0, 16 nArAcasaM, 17 ardhanArAca saM0. 18 kIlaka saM0, 16 agasta vihAyogati, 20 strI veda, 21 nIcagotra, 22 tiryaggadi 23 tiryAmgatyAnapUrvI, 24 tiryagAyu, 25 udyot| ina saba ki nAmoM ko dekhakara mAluma ho jA sakatA hai ki jo abadAyuSka sampaSTi hai vaha naraka aura tiryaggatimeM to utpanna nahI hI hotA kadAcit manuSyagatimeM janma dhAraNa kare to vaha napuMsaka, strI, nIca kulI, vikRta-iMDaka bhAdi saMsthAnoMse yukta, anpAyu aura harita nahIM humA karanA | jo baddhAyuSka hai vaha bhI yathAyogya ina bandhavyujyiA prakRtiyoM ke anusAra nikaTa sthAnIko prApta nahIM huA karatA / Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 329 vyAkaraNa ke dvandvasamAsa prakaraNa meM cAra prakArakA cArtha banAyA gayA hai yathA-samuccaya, anvAcaya, inaretara aura sbhaahaar| inameM se antima do arthoke avasarapara to dvandva samAsa hotA hai kintu prathana do pranaGga meM prayukta aneka zabdoMkA samAsa na hokara kevala vAkya kA hI prayoga hA karatA hai| jisa vAkyameM prayukta aneka pada paraspara meM nirapeca rahakara kisI kriyAke sAtha samAnarUpase anvita hoM vahAM samuccaya aura jahA~para unameM se kisI ekakI mukhyatA aura dUsarekI gauNatA vivacita hI bar3A annAcaya cArtha mAnA jAtA haiM / udAharaNArtha "deva muhaM ca bhajasva" yahA~para samuccaya aura "bhikSAmaTa gA cAnaya" yahAMpara annAcaya cArtha mAnA gayA hai / mAluma hotA hai ki granthakAra ne prakRta kArikAmeM "ca" zabda kA prayoga anvAcaya arthameM kiyA hai| kyoMki vicAra karanese spaSTa ho jAtA hai ki pUrvArdha kathita viSayoMkA niSeSa mukhya aura uccatarSameM kathita cAroM viSayoMkA niSedha gaumA hai / gauNa kahanekA artha yaha nahIM hai ki vaha mamyagdRSTi jisake ki mahattvakA yahAM varNana kiyA jA rahA hai kadAcit ina duSkula Adi cAra avasthAoMko prApta kara liyA karatA yA kara sakatA hai| kintu isakA Azaya itanA hI hai ki abadvAyuSka mamyagdRSTika jisa taraha usakI bandhayucchinna prakRtiyoMmeM nAraka aura tiryagAguko ginAyA gayA hai usa taraha manuSya Ayuko nhiiN| mataeva mAgamake anusAra siddha hai ki vaha manuSya AyukA pandha karake manuSyagati meM utpanna ho sakatA hai| kintu narakagati aura tiryaggati ko to vaha saIyA prApta nahIM kara sakatA / yadyapi AgamameM samyaktvako samyagdRSTike pariNAmavizeSoMko deva mAyuke ho baMdhakA kArasa batAyA hai| kintu yaha kathana manuSya bhIra tiyacoMkI apevAse hI hai| deva aura nAraka yadi abadAyuSka sampandRSTi haiM to ve manuSya AyukA hI paMtha kiyA karate haiM / ataeva duSkula Adi vAkya ke dvArA jo niSedha kiyA gayA hai, vaha gauga hai| mAluma hotA hai ki granthakAra isa tarahase bhandAcayarUpa cArthake dvArA niSeyaka viSayameM batalAnA cAhate haiM ki-araddhAyuSka samyagdRSTi jisa taraha naraka aura tiryaga gatiko sAmAnyarUpameM bhI prApta nahIM kiyA karatA; kyoMki usakI kAravA. bhava karmaprakRtiyoM kA usake mUla meM vanya nahIM huA karatA, usa tarahase manuSya gatika viSayameM nahIM hai| yaha tayogya kokA bandha karake manuSyagako so prAkSa kara sakatA hai parantu i| usameM vaha duSmana zrAdi kathita nimna avasthAmoMko prApta nahIM kiyA krtaa| ataera jisa taraha naraka tiyagati sAmAnyatayA niSiddha hai usa taraha manuSyagati saamaanytye| niSiddha nahIM hai| manuSyagatikI to kucha bhavAntara vizeSa avasthAeM niSiddha hai| tAtparya yaha ki- manuSkamatikI to vaha kathita duSkula bhAdi prazasta avasthAmoMko bhAsa nahIM hotaa| phira vaha manuSyagatimeM kisa-kisa tarahako avasthAoM ko dhAraNa kiyA karatA hai! to yaha bAta Age kI kArikAmeM kahI jAyagI, usase isa praznakA samAdhAna ho jaaygaa| 1-sAtha sUtra a06 sUtra na021 Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ M bhandrikA TokA paitIsA zloka yahAM tI kevala yi avasthAoM ko rI thAnArya batA rahe hai, jisase mAluma hI sake ki samyadarzanake prakaTa hote hI isa jIvakA duHkhamaya aura pApapracura saMsAra kisa taraha samAptaprAya ho jAtA hai aura usake kAraNa bhI kisa taraha va kahAMtaka nimUla ho jAyA karate haiM / tathA anansAnanta saMsAra kisa taraha sAvadhika rana jAyA karatA hai| bhavatika zabdakA artha Upara likhA jA cukA hai| usase yaha to spaSTa hI hai ki isa zabda kA prayoga caturthaguNasthAnI asaMyata samyagdRSTi ke liye kiyA gayA hai| zrAgamana meM kahA gayA hai ki jo na to indriyoM ke viSayoMse virata hai aura na sa sthAvara jIvoMkI hiMsAse vista hai| parantu jo jinokta viSayoMkA zraddhAna karanevAlA hai yaha avirata samyagdRSTi hai / isa lakSA meM caturthaguNasthAnavartI samyagdRSTike liye jo indriya saMyama aura prANAyamame virata na honekI bAta kahI gaI hai usaparase tattvasvarUpa aura Agamake rahasyame anabhijJa kucha loga aisA mama baiThate haiM ki isa argayata samyagdRSTikI pravRttiyoM meM aura mi yAdRSTiyoMkI pravRttiyoMmeM koI antara nahIM hai| vaha anargala pravRtti karate hue bhI samyaktvase rakta rahatA hai, athavA raha sakatA hai| parantu yaha bAta nahIM hai / vAstavika bAta yaha hai ki--mithyAdRSTikI apekSA samyagdRSTikI ceSTAoMmeM adbhata apUrNatA pAI jAtI hai / jisa taraha bhAgamokta lakSaNa vAkyameM "api' zabdakA prayoga kiyA gayA hai| usI taraha yahora andhakAne bhI api zanakA prayoga kiyA hai isaliye ima "api" kA artha bhI ThosA hI kiyA jA sakatA hai athavA nasAhI samajhanA anucita na hogA jaisAki lakSaNagata "api" zabdakA Azaya upake TIkAkAgeMna kiyA hai| jItrakANDakI jIvaprabodhinI TIkA isa "api" zabda samyAdATaka saMvaimAdi goM aura anukampAbhAvako sUcita kiyA hai / tathA mandaprabodhinI TIkAke kAna likhA hai ki-sabhya. dRSTi jIvake anukampA Adi guNoMkA sadbhAya pAyA jAtA hai isaliye vaha niraparAdha hiMsA nahIM kiyA karatA : paMDita ToDaramala jI sA0 ne bhI likhA hai ki "koU bAnegA ki vipayanidhiya avirati hai tAte viSayAnurAgI bahuta hogA so nahIM hai, savezAdiguNa saMyukta hai| bahuri hiMsAdi viSa aviratI hai tAta nirdayI hogA so nahIM hai, dayAbhAva saMyukta / / " / tAtparya itanA hI hai ki--asaMyata samyagdRSTikI aviratikA artha paMcamAdiguNa sthAnoM meM sambhava dezavata athavA mahAvatoMkA na pAyA jAnA hI hai| usakA yaha prAzaya kadApi nahIM hai ki usakI prati anargala huA karatI hai / yaha paMcendriyoMke anyAyapUrNa viSaya para strI-sevana, vezyAgamana, madya mAMsa madhukA bhakSaNa saMkalpI hiMsA jhUTha corI Adi duSkarma tathA bahu prArambha parigrahakA dhAraNa, avarNavAda, devazAstra guru tasvasvarUpa Adike viSayameM vizvAsapAta-bacakatA prAdi karate hue bhI vaha samyaktvasahita raha sakatA hai, aisA yadi koI samajhe to yaha ThIka 2- iMdiyama viradANA jIve dhAra nasa vApi || o.sadahA jita -sammAzTI mAvarado po ||26||shrii Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ralA rAvakAcAra nahIM hai / yahI bAta api zabdake dvArA yahAM sUcita hotI hai ki-yapi vaha dezavana yA mahAbanase yakta nahIM hai phira bhI ina ATha avasthAoMko prApta nahIM kiyA karatA / matalaba yaha ki vaha aisA koI kAma nahIM karatA aura na antaraMgameM usake una kAmoMka karanekA bhAva hI huzA karatA hai jinake ki karanese upayukta 16+25-31 bandhavyacchittike yogya karma prAlayAkA prAstra evaM baMdhA honA mAnA gapA hai aura jinakA ki isa kArikokta pATha viSayAma saMkSepa antamAva hojAnA hai| prAgamameM kina phina kAmoMke karanesa kona konameM karmakA Asrava hotA hai yaha batAyA gayA hai, vahAMse yaha jAnA jA sakatA hai ki-ina pATha viSayoMki kAraNabhUta aura inameM jinakA antarbhAva hojAtA he tathA inase jina jinakA sambandha pAyA jAtA hai una 41 karmAke prAstrava evaM vakphI kAraNa pravRttigaM kauna kaunasI haiN| ___yadyapi pranyA svArake bhapase una sabhI grAmrapa evaM bandhakI kAraNabhUta pravRttiyoMkA yahAM varNana nahIM kiyA jA sktaa| phira bhI prakaraNagata vipayoMse sambandhita kA~ke prAstrapakI kAraNabhUta kriyAoMkA udAharaNarUpama kucha ullekha karate hue digdarzana karAdenA ucita aura Avazyaka pravIta hotA hai| rehata paramaSThI, tIrthakara bhagavAn ,unakI divyadezanA, unake upadezakA arthAvadhAraNa karake RdvidhaHdI mayavara devake dvArA zabdarUpa meM rAMcava dvAdazAGgazruna, usase aviruddha athavA usI AvArapara anya bhAratIya AcAryokaM dvArA nirmita Agama grantha, unakaM upadizmIpa mArgakA pAlana karanevAle muni prApikA zrAvaka zrAvikAkA caturvidha saba, nizcaya tathA vyavahAra mobAgamya dharma, aura dharmakaM phattakai viSayameM asadbhUta doSa lagAnase darzanamohanIya-mithyA. svakarmakA yAtrA humA karatA hai / tathA utpatra bhASaNa karane aura mAgako sadoSa batAnase bhI usakA prAstrabAhumA karatA hai| spaSTa hai ki ye kripAe prathama guNasthAnameM hI sambhava haiM / kyoM ki usake Upara darzanamohakI bandhacchitti ho jAnase usakA pAsava na hokara saMkara hI pAyA . jAtA hai| phalataH jo caguNasthAnavI samyagdRSTi hai unameM ye kriyAeM nahIM pAI jAtI haiM to nizcaya hI vaha antaraMgameM mithyAdRSTi hai| isI taraha zilAbheda samAna krodha Adi jisa vIyakapAyake udayasa . saddharbhake, samIcInatazcake, prAyatanoM ke virodha, avahelanA, jugupsA Adi karane karAne AdameM pravRtti huA karatI hai unAsa anantAnubandhI kamekA mAnaba huyA karatA hai| ina donoM mAtIsa prayukta praciki rahate hue jIva samyagdRSTi nahIM haiM yaha nizcita samajhanA cAhie / jahApara ya nahIM hai vahIMpara samyagdazanakA astitva mAnA jA sakatA hai| aura jo vAstarama sampanSTa hai unakaM hI mAhAsyakA varAna yahAMpara kiyA gayA hai ki ve narakAdi atrasthAna prApta nahIM kiyA karate / isase siddha hotA hai ki isa kArikAma kahe gaye mAhAtmya kI pAtratA adhivaraNabhUta ve sampATa jIva hI mAne jA sakata hai jinakA ki sabhyagdarzana ukta sampatavirodhI pariNAdepoMkI aravivArA pramANita hai| Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 candrikA TokA paiMtIsavAM zloka isI taraha nArakatva Adike viSaya meM samajhanA cAhiye-- utkRSTa - tIvramAna, zilAmedasamAna zeSa, midhyAtva, tItralobha, satata nirdevatA aura jIvaghAtakatA, niraMtara mithyA bhASakha, parasvApaharaNa meM nitya pravRtti, sadA maithuna sevana, kAmabhogAbhilASAyAM kI tIvra gRddhikA bhAva prati samaya bane rahanA, jina bhagavAnakI zrasAdanA, sAdhvAcArakA vinAza, hiMsaka pazupakSiyoM AdimAnava nizzIcatA, mahAna AraMbha aura parigraha, kRSNalezyArUpa pariNata caturvidha raudradhyAna, yuddhameM marane aura pApa nimittaka AhAra meM abhiruci, sthira baira, krUrakarmAmeM prasannatA, dharma dveSa aura adharmase saMtoSa, sAdhuoM kI doSa lagAnA- unase mAtsarya rakhanA, tathA niSkAraNa roSa karanA unakI hatyA karanA, madyapAna, mAMsabhakSaNa, madhukA sevana Adi aneka duSkarmo ke karanevAle. karAnevAle athavA anumodanA karanevAle haiM unake naraka Apa narakagati narakagatyAnupUrvI kasakA bandha huA karatA hai / mithyAtvayukta adharmakA upadeza denA, mahAn Arambha karanA parigraha rakhanA tathA unake liye ThagaI karanA, kUTakama pRthvIbhedasamAna roSa niHzIlatA Adike viSayameM dUsareke sAtha zAbdika athavA ceSTA dvArA vaMcakatApUrNa pravRtti karanA, mAyA pracurakAyoMmeM atyAsakti rakhanA, phUTa DAlanA DalavAnA, anartha karanA karAnA, varNa gaMdha rasa sparzameM parivartana karake unakA vikraya Adi karanA karAnA, jAtizIlatA kulazIlatA evaM sadAcAra meM dUSaNa lagAnA lagavAnA visaMvAda karanA, DhoMgI jIvana vitAnA, dUsareke sadguNoMkA uccheda aura apane asadguNoMkA khyApana karanA karAnA, nIla aura kapAtalazyAka pariNAmoMse ArtadhyAna aura vaise pariNAmoMse maraNa honA, ityAdi aura bhI aneka aise kArya karanA jinameM ki tIvra mAyA pariNAmoMkA sambandha pAyA jAtA hai, tiryagubhava ke kAraNa haiN| aise kRtyoMse tiryagAthu tiryaggati aura tiryaggatyAnupUrvI kamakA va huA karatA hai| pracura krodha mAna mAyA lobha rUpa pariNAmoMke dvArA guhyaM ndriyakA vyaparopaNa- ghAta karanA, strI yA puruSakA anaGgakrIDAsambandhI vyasana, zIla vrata guNoMke dhAraNa aura dIkSAgrahaNakA virodha karanA, dUsarekI strIkA apaharaNa usake sAtha usa para AkramaNa, usake sAtha balAtkAra Adi karanA aura tIvra anAcAra Adike kAraNa napuMsaka vedakarmakA Ava hotA hai| prakRSTa krodha pariNAma, aura atyanta abhimAna meM rahanA, IrSyApUrNa vyApAra karanA, jhUTha bolane kA svabhAva, bhogopabhogamaM zrasyAsakti, bahate hue rAgake dvArA parAGkanAgamana, prema tathA 1 -- kAMtramAgurukarpUrakukumotpAdanaM tathA / tathA mAnatulAdInAM kUTAdInAM pravartanam // 26 // suvarNamotikAdInAM pratirUpakanirmitiH / vaNagaMdharasAdInAmanyathApAdanaM tathA // 37 // takratIraghRtAdInAmanka ivyavibhizraNam / vAcAnyadutkyA karaNamanyasya kriyayA tathA // 38 // sA0 // 4 // ko badhiyA karanA karanA Adi / 2- pathA gAyake para Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wwerinaram lgethbaa rucipUrvaka striyoMke sundara aMgopAMgakA avalokana karanA evaM unake saMvanakI bhAvanA Adi rakhanesa strIveda karmakA Asrava yA bantha huA karatA hai| paraniMdA, prAtmaprazaMsA, dUsaroMke sadbhuta guNoMko DhakanA-dabAnA aura apane asadbhUta guNoMko prakAzita karanA, apane jJAna pUjyatA phala jAti bhAdike niminase dUsarekA tiraskAra karane, upahAsa karane, niMdA karane, AdikA svabhAva, dhArmika puruSoMkI nindA avahelanA karanA, isareke yazakA bAta karanA, apakIti karanA, gurumanoMkA paribhava karanA, unake prazasta guNoM meM mI doSa lagAnA, anya Tharahase bhI apamAna karanA, unakI bhatrsanA karanA, athavA unakA aMjali-hAtha na jor3anA, stuti abhivAdana abhyutthAnAdi na karanA, ityAdi praciyoMke dvArA bhISagotrakarmakA bhASetra huA karatA hai| kisIke bhI aMgopAMgoMkA chinna bhinna karanA, vikArI banAnA yA doSa lagAne bhAdise vikRta kANa kunja Adi bhavasthAke kAraNabhUta kA~kA zrAkhaba huA karatA hai| athavA dvAdaza miyopapAda kI nimittabhUta kriyAoMse bhI isa taraha ke karmokA pAsava evaM pandha humA karatA hai| bhAgamameM jIvasthAnoMke antargata 14 jIva samAsa bhI ginAye haiN| aura ye kaI prakArase bavAye gaye haiN| unameM eka prakAra yaha hai 1-bAdara? 2-sUkSma ekendriya 3 dvIndriya 4 zrIndriya 5 caturindriya 6 asaMzi paMcendriya aura 7 saMjhI paMcendriya ! inake paryApta aura aparyAptake bhedase 14 jIva samAsa humA karate haiN| samyaktvasahita jIva inameM se saMjhI paMcendriyake paryApta aparyApta (nityaparyApta) ina do bhedoMko hI prApta kiyA karatA hai| bAkI 12 sthAnoM ko yaha prApta nahIM karatA / unako midhyAdRSTi hI prApta kiyA karatA hai| ataeva ina 12 sthAnoMko mithyopacAra kahA jAtA hai| ye sthAna vikala---indriya aura manase rahita haiM aya: ghe bhI vikRta hI hai| inake kAraNabhRta karmoMkA pAsava bhI samyagdRSTike nahIM huA karatA / hiMsA-nirdayatAke pariNAmoMse zubha AyukI sthitimeM alpatA athavA apavayatA aura pApa-naraka mAyukI sthitimeM adhikatA utpanna huA karatI hai| Upara jaisA ki kathana kiyA gayA haiM ye samyagdRSTiko prApta nahIM huA krtiiN| daridratAkA kAraNa asAtAvedanIya athavA murUpatayA andarAya karmakA udaya hai / antarAya karmaka bandhake kAraNa sAmAnyatayA isa prakAra hai jhAnakA pratiSedha, kisI ke satkArako na hone denA, tathA dAna lAbha bhoga upabhoga vIryameM vidhana karanA, snAna anulepana gandha mAlA vastra bhUSaNa zayanAsana bhakSya bhojya lekha peya Adi bhogopabhogameM nimna upasthita karanA, vaibhava sampatti samRddhi AdimeM vismaya tathA dravyameM mamatva kA tyAga na karanA, dusareko drabyakA samarpaNa na karanA aura usakA adatti athavA apaharavAdi -bArAmahaviya vi ti pAridaya asamisaraNIya / pAsApAsA evaM ta pAvasA kSeti / / Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aanandaar padrikA TIkA tomarcA mora kA samarthana karanA, kanyA prAdimeM dUpaNa lagAnA, devadraSya grahaNa karanA, nisvadha prakaraNoMkA svAga, parake vIrya kA apaharaNa, dharmameM viccheda, kuzala AcAra tapasvI guru caityako pUjAma vApAta, dIvita athavA dayanIya dIna amAtra yahA sasAtroM ko prAzraya Adike dAnakA praviSeya, dUsare vyaktiyoMko rokakara rakhanA bAMdhanA pITanA usake gusAMgakA chedana, nAka kAna moTha bhAdikA kataranA, prANiyadha karanA, ityAdi pramAdapUrvaka aura durbhAvanAsa kiye gaye sabhI vighna upasthita karanevAle kArya antarAyake pandhameM kAraNa haiN| isI taraha masAtA vedanIya * pandhameM jo kAraNa haiM unako bhI daridratAkA antaraMga kAraNa samajhanA caahiy| yahA~ para yaha dhyAna rakhanA yogya hai ki yadyapi ukta 41 koMke sivAya anya phA~kA sAmAnyatayA bandha samyagdRSTi jIvake bhI huA karatA hai aura unake pathake yogya pariNAma nayA pravRttiyoM bhI huA hI karatI haiM kintu unameM mithyASTike samAna tIvratA na rahaneke kAraNa usake mithyASTike samAna tItra anubhAga AdikA bantha bhI nahIM huA karatA / kAraNa yaha hai ki samyagdRSTi jIvake saMsArakI sImA prAyaH samApta hone para A gaI hai ataeva usake karmabandhanakI saMtatike kAraNa aura svarUpameM bhI svabhAvataH isa tarahakA apUrva parivartana ho jAyA karatA hai jisake ki phalasvarUpa usake ina karmokI sthiti evaM anubhAgameM yathAyogya sAtizaya ampatA mA jAyA karatI haiN| astu / yahA~para yaha saba varNana karanekA tAtparya itanA hI hai ki yaha mAluma ho sake ki samyagdarzanake prakaTa hote hI saMsArake kAraNa kitane pramANameM nirmUla se jAyA karate haiM aura usakA saMsAra-cAturgatika bhramaNa kisataraha sImita ho jAyA karatA hai| prakata kArikAmeM atizayokti alaMkAra mAnA jA sakatA hai parantu Upara ke kathanase yaha bhI mAluma ho sakegA ki yaha kathana kevala prAlaMkArika hI nahIM hai| vaha saiddhAntika hai| aura isIliye tasvavyavasthAke prAthArapara sthita hai / ataeva sarvathA pramANabhUta hai| prakRta kArikAke dono vAkyoMmeM jisa anvAcayakA upara unlekha kiyA gayA hai usake mAthAra para kucha aura bhI vizeSatAeM hai jo ki vicAra karane para samabhAma zrA sakatI hai| prathama yA ki yahAM para jina-jina viSayoM kA niSedha kiyA gayA hai unameM pUrva-pUrva sAmAnya aura uttaro. tara vizeSa hai| sabase prathama niSedhya nAraka bhAva hai jisake ki kAraNabhUta karmoMkI bandhanmucchiti prathama guNasthAnameM humA karatI hai| sAtha hI jisa napusakatAkA niSedha kiyA gayA hai nAraka mAvake sAtha kevala usakA hI niyata sambandha hai| kyoMki naraka gatimeM strIveda aura puvedana rahakara kevala paNDa bhAva hI pAyA jAtA hai| nArakasya ke bAda niryantvakA niSedha kiyA gayA hai| jisake ki yogya karmoMkI bandavyucchisi dUsare sAsAdana guNasthAnameM patAI gaI hai| yahAM yaha bAta bhI dhyAnameM rahanI cAhiye ki thA guNasthAna sampakatvalAmake anandhara hI huA karatA hai| aura prathama guNasthAnameM jina karmoM kI banthamyucchiti batAI gaI hai usakA phala bhI vAstava meM mipyAsva gurusthAmameM na hokara dvitIyAdi gupasthAnoM meM hI humA karatA hai| isase spaSTa hoNa Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ralakaraeDabhAvakAcAra hai ki tasyataH ina bhAvAMka na hanimeM samyagdarzamakI prAdurbhUti hI nimitta hai / sAtha hI yaha bAta bhI vidita ho jAtI hai ki ina bhAvoMke sAtha samyagdarzanakA usI taraha sahAnavasthAna viroSa hai jaise ki andhakAra aura prakAzakA / nAraka bhAnake sAtha jima hara eka pATodalA hI niyata sambandha hai vaisA niryagbhAvake mAtha nahIM, tiryaka paryAyameM tInoM hI vedoMkA astitva mAnA gayA hai| ataeva yathAkrama varNana kI dRSTi meM rakhanevAle zrAcArya nArakabhAva ke anantara tiryambhAvakA aura usake bhI anantara kramase amaratva aura strItvakA ullekha karake batAnA cAhate haiM ki jisa taraha kadAcit badAyuSka samyagdRSTi nAraka bhAvako pAkara napusaka ho sakatA hai| kyoMki vahApara yahI eka veda niyata hai| ghasA tiryagatika viSayameM nahIM hai| kyoMki tiryaggatimeM tInoM hI veda pAye jAte haiM / isaliye yadi koI baddhAyuSka samyagdRSTi tiryamgatiko prApta karatA hai to yahA~ pAye jAnevAle vedomase nimnakoTike mAne gaye napusakaveda aura nIvedako vaha prApta nahIM huA krtaa| isa tarahase prathama vAkyameM uttarottara vizeSatA batAI gaI hai| sAtha hI donoM ghedoMkA pRthaka ullekha isa bAta kI bhI bhUcita karatA hai ki samyagdRSTiko vedaprAptike viSayameM eka sAmAnya niyama hai ki vaha jisa gatimeM bhI jAtA hai vahAM pAye jAnevAle vedoMmeMsa nikRSTa veda yA vedoMko nahIM, apitu uttamavedako hI prApta huzA karatA hai| yaha niyama manuSya aura devaganimeM bhI ghaTita hotA hai| kyoMki yaha sarvatra ghaTita honevAlA sAmAnya niyama hai| yahI kAraNa hai ki sAmAnya kathanako dRSTimeM rakhakara kahA gayA prathama vAkya pradhAna hai| Upara yaha kahA jA cukA hai ki anvAcaya arthake kAraNa ucarAdhameM AyA huA dhAzya pauNa arthako batAtA hai| nathA gauNatAse prayojana kucha vizeSaviSayaka niyamako batAnekA hai| phira bhI prathama vAkyakI taraha isa dvitIya vAkyameM jina cAra viSayoMkA kathana karake samyagTahIko unakI prAptikA niSedha kiyA gayA hai ve bhI apane apane pUrvase uttarottara mizeravA rakhane vAle hai / bhabaddhAyuka sampaSTikA naraka tiryagamatikI taraha zeSa do matiyoMmeM gamana niSida nahIM hai, yaha bAta Upara kahI jA cukI hai| inameMsa devAyake viSayameM koI vizeSa varNanIya nahIM hai| phalataH mukhyatayA manuSyagatiko dRSTi meM rakhakara kArikAkA yaha dUsarA vAkya kahA gayA hai| ghisake ki dvArA batAyA gayA hai ki manuSyagati meM bhI ye kauna kauna sI dazAeM haiM jo ki samyagdRSTi ko grahaNa karane meM uttarocara apogya haiN| bodhi-durlabha bhAvanAke prakaraNameM prAcAryone manuSyabhavako durlabha patAyA hai| tathA manuSyabharameM bhI uttama kula 1 , indriyAdikI pUrNatA, anarUpa AyuSya AdikI prApti uparokhara 1-isake liye dekho sarvArtha middhi rAjavArtika dvAdazAnupraMkSA Adi / tathA pazastilaka zrA0zakyAsaMsArasAgargamamaM bhramatA nitAntaM, jIvana mAnavabhavaH samavApi devAta / satrApi yadbhuvanamAnyaphule prasUti: basaMgatizca tahidhikavartakoyam !!152 / phacchAdanaspatimatasyuta eSa jIpaH, rakhardheSu kammaSayarona punaH ayAci / ceyaH parasparavirodhigaprasUtAvasthAH pazupratinibheSu kumAnupeSu / / 144 // ItyAdi / / Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrikA TIkA cIsA zloka kaThina batAI gaI hai| prakRta kArikAkA yaha vAkya bhI batAtA hai ki samyagdRSTi jIva manuSya gatiko pAkara bhI duSkulako prApta nahIM karatA, unama kalameM utpanna hokara mI indriyoM bhAdi athavA aMgopAMgase viphala yA vikRta nahIM huA karatA aura nirvikana hokara mI alpAyu nahIM hotA tathA yogya prAyuko pAnepara bhI daridrakulorapA nahIM humA karatA / isa taraha vaha jIra samyakravake prabhAvase manuSyabhavako pAkara bhI usameM una avasthAoM ko nahIM prApta kiyA karatA bo ki una bhinna mima pApa kamaki phalasvarUpa hai jinakA kiyA to samyaktva prAptike bhanantara usake bandha nahIM huA karatA yadi usase pahale bandhe hue sacAmeM haiM to ve phala denameM samartha nahIM rahate kyoMki yA to samyaktva kAraNa unako udayameM Akara phala denameM nimicabhUta dravya trikAlabhAvarUpa mAmagrI hI prApta nahIM huA karatI athavA puNyaprakRtiyoMke rUpameM ve saMkrAnta bojArA karate haiN| _isa taraha phala vipratipattike nirAkaraNake prakaraNako pAkara samyaktvake zrIraMga mAhAtmya kA digdarzana kiyA gyaa| isase mAluma ho sakatA hai ki samyagdarzanaka udita honepara samaya saMsArakai antaraMga kAraNabhUta karmoMkA-usake dravya kSetra kAla bhAvakA-prakRti pradeza sthiti aura anubhAgakA kitanA prabhAva hAtA aura usake phalasvarUpa AtmAkI vizuddhi-utsama sumsuke rUpa meM apane draSya kSetra kAla mAyake anusAra kahAM taka prakAzita hI jAtI hai tathA vaha jIna mokSamArgameM kitanA Age baDhakara nirvANake kitane nikaTa pahuMca jAyA karatA hai| aba yaha jijJAsA ho sakatI hai ki samyagdRSTi jIva jina jina avasthAmAko nahIM prApta kiyA karatA unakI to batAyA parantu yahAM yaha bhI batAnA ucita aura mAvazyaka hai ki paha kina kina avasthAoMko prApta kiyA karatA hai / isIkA samAdhAna karane ke liye bhAcArya zrojastejovidyAvIryayazovRddhivijayavibhavasanAthA / mAhAkulA mahArthA mAnavatilakA bhavanti darzanapUtAH // 36 // artha-darzana-samyagdarzanase jo pUta-pavitra haiM ve mahAn lokapUjya-umpa alameM utpanna hote haiM, mahAna artha--dharma artha kAma aura movarUpa puruSArthoMke sApaka hone hai, aura manuSyoMmeM tilakake samAna pUjya sthAna prApta kiyA karate haiN| sAtha hI ce mojambI tejasvI vidvAna parAkramI yA balavAna yahA utsAhI sathA yazasvI kummI guNotkarSaka dhAraka aura sampattise yukta huA karate haiM ! prayojana Upara niSedhamukhase varNana karate hue samyagdRSTI jIva jina jina avasthAoM ko prApta nahIM kiyA karatA unakA digdarzana karAyA gayA hai vaha AMzika varzana hai| usane avAntarameM Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ty 334 ratnakaraNDa zrAvakAcAra hI sarvamAdhAraka tatvakA paryApta parijJAna nahIM ho sakatA jabataka ki vidhimukhena prApya avasthAoM kA bhI varNana karake varNanIya viSayake dUsare mAmakA bhI spaSTIkaraNa na kara diyA jAya / UparI kArikAmeM do gatiyoMkA niSedha karake aura pArizeSyAt prApya do gatiyoMmeM bhI kucha nimna avasthAoM kI aprApyatA dikhAkara yaha sUcita kara diyA gayA hai ki inake sivAya sabhI viziSTa avasthAoMko samyagdRSTi jIva prApta kiyA karatA hai| kintu phira bhI yaha para jo eka zaMkA khar3I rahatI hai vaha yaha ki kyA ve sabhI zeSa bhavasthAeM samyagdaSTI jIvako hI prApta huA karatI haiM ? midhyAdRSTi jIvako prApta nahIM huA karatIM 1 yadi donoMko bhI prApta hotI hai to phira unameM samyagdarzanake prabhAvakA kyA vizeSa phala pAyA jAtA hai ? athavA donoM ko prApta honevAlI una avasthAoM meM koI vizeSatA na rahakara samAnatA hI rahA karatI hai ? yA koI niyama hI nahIM haiM ! ina uThanevAlI zaMkAoMkA AcArya mahArAja isa kArikAke dvArA samAdhAna karanA cAhate haiN| yaha bhI isa kArikAkA prayojana hai samgraSTi aura mithyAdRSTi donoM ko lakSyameM rakhakara ukta niSiddha dazAoMse bhinna kodo nAgarika kiyA jA sakatA hai| eka sAmAnya dUsarI vizeSa / sAmAnyase prayojana una avasthAoMkA hai jo ki samyagdRSTi aura mithyAdRSTi donoM ko hI prApta huA karatI hai / aura vizeSa se abhiprAya una avasthAoMkA hai jo ki samyagdRSTiko hI prApta ho sakatI haiN| inameMse isa kArikAmeM jina prApta honevAlI avasthAoM kA ullekha kiyA gayA hai ve sAmAnya haiN| samyagdRSTi aura mithyAdRSTi donoMko hI prApta ho sakatI haiN| prazna ---- yadi yahI bAta hai to samyagdarzana ke mahata aura usIke asAdhAraNa phalako hI jaba batAyA jA rahA hai taba yahAM aisI dazAoMkA ullekha karanA jo ki samyagdarzake binA mI pAI jAtI hai, partha haiM I uttara--yaha ThIka hai ki isa kArikA meM jina avasthAoM ko batAyA gayA hai ve sAdhAraNatathA samyagdRSTi aura mithyAdRSTi donoMko hI prApya haiM parantu AcArya yahAM inakA ullekha karake batAnA cAhate haiM ki aisA honepara bhI ye hI avasthAeM yadi samyagdRSTiko prApta hotI haiM so janameM kucha vizeSatA rahA karatI hai / aura yaha vizeSatA kisa tarahase tathA kina kina viSayoMmeM huA karatI hai isake liye dRSTAntarUpa kucha viSayoMkA unlekha karate haiN| phalataH isa kathanI prakRta banake sAtha saMgati spaSTa ho jAtI hai / AgamameM prApya avasthAoMke varzana karanevAle prakaraNameM tIna tarahakI kriyAoMkA imlekha pAyA jAtA hai, garbhAnvayaH dIkSAntraya, aura karSanyatha / jainadharmakA patcana jina lo 1- mAdipurANa parva 38,36,40 Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AAAAA Ank candrikA TIkA hattImA zloka palA pAtA hai unameM utpanna honevAle jIvake saMskAroMse sambandhita tathA isake liye ucita aura prAvazyaka kriyAoMko garbhAncaya kriyA kahate haiN| aura jinameM jainadharma nahIM pAyA jAtA aise kulameM utpanna dudhA vyakti jaba jaina dharmameM dIkSita honA cAhatA hai to usase sambandhita evaM usake liye ucita aura AvazyakarUpase kI jAnevAlI kriyAoMko dIkSAnvaya kriza karate haiN| aura jo sanmArgakA mArAdhana karanevAloMko puNya karmake phalasvarUpa prApta huyA karatI haiM hasako nniya kriyA kahate haiM / garbhAnvaya kriyAoMke 53, dIkSAnvaya kriyAoMke 48 bhaura ina kanvaya kriyAbhoMke sAta bheda haiM,-sajjAti, sadgRhitva, pArivAjya, surendratA, paramasAmrAjya, paramAIntya bhaura paramaniryAya / ina karmanyaya kriyAoM ko hI paramasthAna bhI kahate / kyoMki ye parama-utkRSTa-puNyavizeSake dvArA prApta honevAle sthAna hai / tathA paramasthAna-mokSaka kAraNa haiM isalie bhI inako paramasthAna kahA gayA hai| ___ sAta parama sthAnoM meM Adike tIna sthAna sAmAnya haiM / sAdhAraNatayA samyagdRSTi aura miyAdRSTi donoM ko hI prApta hubhA karate haiN| kintu inhIM tIna viSayoM meM yadi ve samyagdRSTiko prApta hue hai yA hote haiM to unameM mithyASTiko prApta honevAle inhIM viSayoM kI apekSA uskRSTatA mahattA asAdhAraNatA pAI jAtI haiM yA rahA karatI hai| isa tarahase sAmAnya viSayoM meM bhI sampadarzanake phalakI mahimAkA spaSTIkaraNa ho jAtA hai evaM ca puNyakarma usake udayasai mithyAiSTi tathA sampaSTiko prApta honevAle bhAbhyudayika phalakI vizeSatA--unameM pAye jAnevAle antarako dikhAnA mI isa kArikAkA prayojana hai / aura yaha ucita tathA Avazyaka bhI hai| kyoMki aisA karanese nidhyAtvakI apekSA samyaktva sahacArI bhAvoMke dvArA saMcita puNyakarmaka vaiziSThayaka viSayameM vastravAna ho jAtA hai| tathA mokSamArgameM bhAge paDhanake liye pramAdakA parivAra aura utsAhakI padi hotI hai| jisake phalasvarUpa jyoM jyoM bhAge Age bar3hatA jAtA hai tyoM tyoM uditodita puNyakA saMcaya vizeSa bhI hotA jAtA aura usake mokSake sAdhanoMmeM prakarSa bhI paDatA jAtA hai| samyagdarzanakI vidyuddhike phalasvarUpa vivakSita phA~ke bandhakA niSedha batAkara UparakI kArikAke dvArA saMbara salakI siddhi batAI gaI hai| kintu isa kArikAmeM nirjarA vasakI sivila samAna sapake sAthanoMkI tarapha iSTi rakkhI gaI hai| navIna karmokA mAnese rukanA saMghara aura parka bada kokA pAramAke sAtha jo sambana hai usakA viccheda ho jAnA athavA unameM se karmasvakA nikala jAnA hI nirjarAtaca hai| mAtmAmeM samyaktyake prakAzita hote hI mithyAtva avasthAmeM honevAlI pracioMkA parivartana ho jAnese jina-jina karmokA navIna prAgamana rUkatA usane aMkSameM usake saMbara humA karatA hai| kintu unhIM pUrvabaddha kA~kA japasaka vaya nahIM hotA sabasaka jo unakA sasva banA huA hai tathA zeSa karma bhI jo samAmeM haiM unake pRthakkaraNakI tarapha bhI -prASirAma 38, 63 Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rahAkArakhAvakAcAra mann samacukI ghaTikA rahanA yA rakhanA atyAvazyaka hai| isa pRthakkarasakI siddhi hI nirjarAtastra hai| saMvaraka mukhya sAdhana jisa taraha gupti samiti dharma anuprekSA parIpahajaya aura cAritra hai, usI prakAra nirjarAkA mukhya sAdhana tapa hai| samyAkhaka hone para darzanamoha aura anantAnubandhI kapAya kA udaya na rahanase tadanukUla pratiyoMkA bhI prabhAva ho jAne ke kAraNa jo triyogameM parivartana hotA hai usase ukta saMgharake kAraNoMkI yathAyogya siddhi bhI svabhAvataH ho jAyA karatI hai| mithyAtvake anukUla mana bacana kAyakI pravRdhiyoMkA samIcIna nigraha, mokSamArgameM jimase pAyA nayAve isa narahase usake trizegakI prakuci, anantAnubandhI kapAyakA udaya na rahanese tayomya uttama manA mArdava arjivAdi dharmoM kI siddhi, mokSamArgake viruddha aura saMsaraNake anukUla paryaya buddhimeM nathA saMsAra zarIra bhogAmeM heyatAkA cintana aura isake viruddha saMsaraNake pratikUla evaM zreyomArgake anukUla apane ekatva-dhra vatva prAdikI upAdeyatAke viSayakA anupraMkSaNa hone lagatA hai| vaha apane lakSyake viruddha kadAcita upasthita honevAlI bhApattiyoM ko bhI sahana karanekA unapara vijaya prApta karanekA yathAzakti prayatna karatA mora svarUpAcaraNase bhI yukta rahA karatA hai| aisA honepara bhI usake abhItaka 41 ukta karma prakRtiyoMkA hI saMvara ho sakatA hai adhikakA nahIM / ho, usake mana aura indriyoM tathA zArIrika pahalekI pravRttiyoMke niroSalakSaNa tapakA bhI aMza pAyA jAtA hai| aura isIliye yaha nirjarAke sthAnoM se sAtizaya mizyAdRSTikI apekSA asaMkhyAtaguNI karmoM kI nirjarAke prathama sthAnakA bhI bhoktA huA karatA hai| phirabhI yaha viziSTa saMpara aura asAdhAraNa nirjarAkA svAmI tabataka nahIM bana pAtA jabataka ki usake yogya antaraMga bahiraMga avasthAko AtmasAt nahIM kara letaa| yaha yahI avasthA hai jo ki tapobhRtakA lakSaNa yA svarUpa kathana karate hue svarga granthakArane kArikA naM0 10 meM batAI hai| kintu usa avasthAkI prAptimeM jo tIna yogyatAeM apekSita hai unhIMkA isa kArikAme nirdeza kiyA gayA hai| kyoMki mukhyatayA nirjarA aura gauNatayA saMparake kAramAbhUta usa tapako saMbhAvanA jinaliMgako dhAraNa kie binA nahIM ho sakatI / aura usa tarahakI tapasvi avasthAke liye ina tInoM yogyatAoMkI AvazyakatA hai jo ki isa kArikAmeM parigaNita haiM aura jinakA kiUpara kancaya kriyAbhoMke bhedoMkI AdimeM sajjAtisa sadgRhisa aura pArivAjya nAmase ullekha kiyA jA cukA hai| mAnava paryAyake sAmAnyatayA do meda hai| eka Arya isarA mleccha / prAvi pAMca bheda hai / kSemArga, jAtyArya kArya, cAritrArya aura darzanArya / inameM pUrva-pUrva mahAviSaya-vyApaka 5-guNaiH (samyagdarzanAdibhiH) guNavadbhiyA maryanta pratyAyoH / sa si. -muzakula nAyage bAgaNecaniye vishi| niSkasa thame sthApyA jinamudArSitA satAm / / 8 / 050ma. - Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrikA dokA sarvA] zloka 337 yA. sAmAnya haiM aura uttarocara alpaviSaya - vyApya yA vizeSabhedarUpa haiN| jo jAsthArya hai paha petrArya avazya hai - yaha niyama hai / parantu jo-jo kSetrArya haiM ve sabhI jAtyArtha haiM, yaha niyama nahIM hai| yahI bAta Age bhI samajhanI cAhiye / phalataH jo cAritrAya haiM ve kSetra ati aura karmakI apekSA Arya avazya haiN| jo kSetra jAti aura karmakI apekSA zrArya haiM ve sabhI atest apekSA bhI Arya ho yaha niyama nahIM hai / astu isa kramake anusAra dIkSA are karaneke liye sudeza kula aura jAtikA usa vyakti meM pAyA jAnA Avazyaka hai| AgamakA niyama bhI aisA hI haiM ki jo ki deza kula jAtise zuddha haiM aura prazastAMga hai vahI dIkSA dhAraNa karanekA adhikArI haiM / Upara yaha kahA jA cukA hai ki prakRta kArikAmeM kathita tInoM hI parama sthAna samyagdRhi aura mithyAdRSTi donoMko hI prApta huA karate haiM phira bhI samyagdRSTiko prApta ina sthAnoMmeM vizeSatA rahA karatI hai| prathama to yaha ki jo samyagdRSTi hai vaha niyamase mahAbula meM janma dhArava kiyA karatA hai jabaki mithyAdRSTi ke liye niyama nahIM haiN| vaha asankuloMmeM bhI utpanna ho sakatA hai| dUsarI bAta yaha hai ki samyaktvasahita jIvake ye tInoM hI paramasthAna midhyAdRSTi kI apekSA anizAyI rahA karate haiN| kAraNa yaha ki jisa puNya karmake udayase the paramasthAna jIvako prApta huA karate haiM unake bandhakI kAraNabhUta vizuddhi jI samyagdarzanake sAhacaryamaM huA karatI haiM vaha anyatra nahIM pAI jAtI aura na saMbhava hI hai / samyagdRSTikA jacya paramanirvANako siddha karanA hai / aura vaha tabataka siddha nahIM ho sakatI jabataka ki pratipakSI karmoM kI mUla nirjarA nahIM ho jAtI / isa nirjarAkA kAraNa tapa aura tapakA AdhAra Aheta dIkSA hai jaisA ki Upara batAyA jA cukA hai / yaha nirvAeater sajjAti evaM sadgRhIkI hI saphala ho sakatI haiM / anyakI nhiiN| yaha bhI sunizcita hai| yahI kAraNa hai ki AcArya isa kArikAmeM samyagdarzanakI antima saphalatA ke liye prathama sthAnIya evaM Avazyaka viSaya samajhakara ina tIna parama sthAnoMkA samyagdarzana ke phalarUpa meM nirdeza karanA prayojanIbhUta samajhate haiN| jo ki mAhAkulA mahArthA aura mAnavatilakA zabdoMke dvArA kramase sUcita kiye gae haiM zabdoMkA sAmAnya vizeSa artha - ojas --- yaha zabda ubja (tudAdi) dhAtuse as pratyaya aura grakA lopa aura guNa ho kara banatA hai| koSake anusAra isake anaka artha huA karate haiN| zrIprabhAcandra devane apanI 1-tathA-- brAhmaNe! tatriye vaizye sudezakulaJcAtije / arhataH sthApyate liMgana nindyabAlakAdiSu // tilA sA deyA jainI mudrA budhArcitA / ratnamAlA satAM yogyA bharaDale na vidhIyate // 2- puNyaM pi jo samIhRdi saMsAro teNa Ihiyo hodi / dUre tasya visohI bisohimUlANi purANi // 53 Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - AshurnavanamaA ralakAkAyakApAra saMskRta TIkAmeM isakA artha utsAha diyA hai| kintu prANoMkA bala athavA Ayurveda ke anusAra batAyA gayA dhAturasakA poSaka tatva artha bhI saMgata ho sakatA hai / jo ki ojake lie nokarya baMdhavA sahakArI nihita hai| tejas--yaha zabda bhI vija thAtuse asun pratyaya hokara banA hai| isake bhI amniA thA, vIrya, sUrya prakAza, prabhAva, parAkrama, apamAnako na saha sakanekA bhAva Adi aneka artha hote haiM / kintu prakRtameM isakA artha pratApa yA kAnti karanA hI ucita hai| saMskRta rIkAmeM bhI ye do hI artha batAye haiN| kAntise abhiprAya zArIrika dopti aura pranApakA mAzaya koSa evaM daNDase utpanna honevAlA teja huA karatA hai| yahAM donoM hI artha ucita hai / bhora vidyA--dit dhAtuse kyap pratyaya hokara yaha zabda banA hai / isakA artha botha, avamama, jAnanA, nasya sAkSAtkAra prAdi humA karatA hai| kintu sahaja aura AhArya buddhi martha sarvaza upayukta hai jaisA ki saMskRta TIkAmeM bhI kiyA gayA hai / yadyapi liyA aura buddhi donoM bhinnabhinnara hai / zAstroM Adike adhyayanAdi dvArA prApta viSaya-jJAnako vidyA aura jJAnAvarasa karmaka zyopazamaka anusAra labdha vizuddhiko buddhi kahA jAtA hai| jisake ki nimivase grahaNa dhAraNa vijJAna UhApoha Adi vizeSarUpameM bheda ho sakate haiN| TIkAkArakA bhI abhiprAya mAhArya buddhi zabdase vidyA aura sahaja buddhi zabdase kSAyopazamika vizuddhikA hI mAluma hotA hai| kArikAkta piyA zabdase donoM hI arzIkA grahaNa kiyA jA sakatA hai, athavA karanA caahiye| vIrya-vIra zabdase yat pratyaya hokara yaha zabda banatA hai| isakA artha viziSTa sAmartha kiyA gayA hai| jIva dravya aura ajIvadravya donoMmeM pAI jAnevAlI yaha eka zakti hai jo ki jIvameM to apane pratipakSI karma-~antarAyake kSayopazama vizeSake anusAra athavA sarvathA payate prakaTa huA karatI hai| aura ajIva dravyameM usakI paryAya tathA yogya dravyAdi catuSTaya-dravyakSetra kAla bhAvakA nimitta pAkara prakaTa huA karatI hai| kintu yahAM mukhyatayA jIva-zakti amipreta hai| yarAsa--isakA artha kI prasiddhi khyAti gIti Adi huA karatA hai ye sapa yazake paryAyavAcaka zabda hai / yazake honemeM antaraMga kAraNa yazaskI nAma karmakA udaya4 hai jisakA 1-pratApaH kopadaNDa tejaH ! 2--bhAgyAnusAriNI lakSmIH kiirtinaanusaarinnii| abhyAsasAriNI thiyA buddhiH krmaanusaarinnii| 3-dekho go0 sAra ka0 gAthA jIvAjIvadAmAda prime|| 4-puNyaguNajhyApanakAraNaM parAskIsi rAma // , 11, 39."nanu yazaH kIrtirityanayo gotpaSiruSaH iti punarutattraprasaMgaH / naiSa doSaH / yazo nAma guNaH (yazasya kama) kIrvanaM saMzayana korviH sazasaH tirityaratyarthabhadaH // rA-bA0 / 3 Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -MAM candrikA TIkA chattIyA zloka 2 ki pratipanI ayazaskIrsi nAmakarma hai| jahA~para ki yanas aura ayazasa zabdoMkA artha kramase pAspa-prazasta gumA evaM kArya aura ayazasya--aprazasta guNa evaM kArya huA karatA hai| aura kIrtikA artha lyApana-kIrtana huA karatA hai| yazaskIrtanake virodhI ayazaskotinAma phargaka udayakI isa ananI bhI sampatvapUta vyaktikai byucchitti1 mAnI gaI hai jo ki mithyAdRSTikI apekSA usakI viziSTa yazasmanAkA bhuudhk| vRddhi--bahane arthakI pam thAtuse ktin pratyaya hokara yaha zabda banA hai| ataeva sAmAnyatayA isakA artha baDhavArI hotA hai| koSake anusAra isake samRddhi, abhyudaya, samadhi samUha, jyAja Adi aneka artha huA karate haiM / parantu yahAMpara guNoM kI athavA chuTumbakI isa taraha donoMkI hI baDhatI artha karanA upayukta hai / kyoMki yahAM para mithyAdRSTikI apekSA sampadRSTike guNa athavA kauDambika sukha zAnti saMsopa Adi sabhI viSayoMkI vizeSatA batAnA abhISTa hai| putra pautra Adi saMtatikI utpatiko bhI vRddhi zabdase hI kahA jAtA hai ata eva yahAMpara yA so bhojasvitA, tejasvitA, vidhA--kalA guNoM zrAdikI prApti yA abhijJatA, parAkramazAminA, sadguNoMkA prakhyApana ina guNoMkI athavA isa tarahake guNoMmeM pRddhi aisA artha kiyA jA sakatA hai, padvA ina guNoM ke sAtha sAtha kauDampika vRddhi-kalatra putra pudhI pautra dauhitra AdikA nAma yaha artha karanA cAhie / saMskRta TIkAkArane antima artha hI grahaNa kiyA hai| isa pakSameM 'sanAtha' zabda ke pUrvameM jisane zabdoMkA prayoga isa vAkyameM kiyA hai una sapakA itaretara dvandva samAsa karanA caahiye| vijaya--paha zabda vipUrvaka "ji" thAtuse banatA hai| isakA artha spaSTa hai / kisI mI kalA, guga, zakti, puNyapala, yA vaibhava zrAdike dvArA apanI utkRSTatA pramANita kara denA vijaya hai| kintu jahAMpara kisI bhI sAdhanake dvArA dUsarekA abhimavapUrvaka apanA utkarSa, mahatya, svAmitva sthApita kiyA jAtA hai vahIMpara prAyaH isa zabdakA prayoga huA karatA hai| vibhava-yaha zanda 'vi' upasagaMpUrvaka bhU dhAtuse ac pratyaya hokara banatA hai| yahAM para isakA artha dhanadhAnya Adi sampatti hai / yadyapi isakA artha aIsarameSThI, tIrthakara bhagavAna, athavA saMsArAtIta mora avasthA bhI hotA hai / / sanAya--nAtha zamda yAcanArthaka nAth thAtuse banatA hai| jo yAcanA karane yogya hai, bisase yAcanA kI jAya usako nAtha kahate hai / maDhalaba yaha ki jo upajIvya hai, zaraNya hai, vahI nAtha hai| bhoja Adi guNoMke liye jo apanI isa yogyatAse yukta hai vaha sanAtha hai| arthAt darzanapara vyaktike bhoja prAdi guNa samAgdarzana guNake kAraNa apaneko sanAtha samajhase 1-caturthaguNa sthAnameM 17 koko udaya myuchiti hotI hai| ataeva yadyapi ayazaskIkA anudara pAca guNasthAnase hI hotA hai phira bhI sanakI yuzcizijisa vizunapara avalambita sabhyamparzana para hI nirbhara hai, yahI bAta yaha dikhAI gaI hai| Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AranMARA ranakaraNDanAyakAcAra hai| phalataH ve sabhI guNa isa tarahake vyaktike zaraema mAnakara usakA Azraya liyA karate haiN| avakA sabhI guNa sabhyagdarzanako nAtha zaraNya mAnakara jahAM vaha rahasA hai yahAera ye bhI Akara upasthita ho jAte haiN| mAhAkulA:--macca tankula / tatra jAtAH bhavA, tama yA aptyaani-maahaakulaaH| mahAna kulomeM utpanna honevAle / Upara sampadRSTikA duSkUloMmeM janmagrahaNa varjita batAyA hai| ataeva isa prazna yA vijJAsA ki jaba vaha duSkulameM yA duSkunoMmeM janma dhAraNa nahIM karatA to phira kisa tarahake loMmeM vaha utpanna huA karatA hai ? uttara meM yaha kahAgayA hai ki jo samyagdarzanase pavitra mahAna kuloMmeM hI janma dhAraNa kiyA karate haiM / isa zabdake dvArA AcAryakA abhiprAya, usa ma jAtyAryoM meM aura samAtitva parama sthAnameM hI janma grahaNa karaneke niyamako batAnekA jisameM ki mAtRpakSa tathA pitRpakSa donoM hI vaMzAmeM vizuddhi pAI jAtI hai / usa kulakramAgata ziddhiko sUcita karane ke liye hI kulake vizeSakarUpameM mahA zabda kA prayoga kiyA gayA hai| jisa taraha kisI bhI vyaktike viSayameM yadi yaha kahA jAya ki yaha rUpavAna hai. yaha jJAnI to koI bhI zarIradhArI aisA nahIM mila sakatA ki jo rUpavAn na ho kyoMki sabhI zarIra pa jasase yukta hI hai| ataeva "rUpavAn" kahanekA artha hotA haiM viziSTa rUpako dhAraNa karane maalaa| isI taraha koI bhI AtmA aisA nahIM haiM jo ki jJAnazUnya ho, ataeva "pAnavAna" kAhanekA artha hotA hai asAdhAraNa jJAnakA dhAraka / isI prakAra prakRtameM bhI samajhanA caahie| koI bhI saMsArI prANI aimA nahIM hai jo ki kisI na kisI Agama nirdiSTa kulameM janma prAsa karatA ho| phira jaba UparakI kArikAmeM samyagdRSTi kI duSkula meM utpadhikA nipeza kiyA mahAnava pArizeSyAt usakA satkulameM janma grahagA karanA svayaM siddha ho jAtA hai| kanIna zabdakA lokameM artha bhI 'uttama kula meM utpanna huA' hI hotA hai| ataeva vicAra karanepara kA mahA vizeSaNa artha vizeSakA bodhaka hI siddha hotA hai| ataeva bhAgamake anusAra meM zamdase zarIra banma aura saMskAra janma dAnA hA.tarahako zuddhise yukta mAtRpakSa tathA pipa pokA samUharUpa sajjAtiya nAmakA prathama paramasthAna hI artha grahaNa karanA caahiye| mahArthAH-mahAntaH arthAH yeSAM te mahArthAH / isa niruktike anusAra isakA artha hogA hai ki jinakA artha puruSArtha athavA dharma artha kAma aura mokSarUpa puruSArtha mahAn hai| dhyAna se para para mahacAkA Azaya mukhyatayA vidhulatAse nahIM, apitu prazastatA, mAnyatA-bhAdaraNIpanA jayapUrNatA evaM apApopaDasatA tathA pradInavRttise hai / kyoMki isa zabdase AcAryakA abhiprAya Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -unaArAurresphurrrr candrimA TIkA kalIgacA tAka dasare parama sthAna-madguhilvakA bodha karAnakA hai / abaeva tAna bazilAma anvaya kramase cale AyeM apane apane vAkima ke dvArA nyAyapUrvaka apArjana karake jo arthata:-- dhana sampattiko apekSA mahAn hai, una gRhoziyoM ko hI vAstavameM mahA kahA jA sakatA hai | prazna- kyA jo vipula sampattike dhAraka hai ye mahArtha nahIM haiM ? uttara---yadi ukta gumArahina ke la dhanakI hI apekSA hI to unheM bhI mahArtha kahA jA sakatA hai / parantu yahAM to mAnArgakI mukhyatayA dRSTi guNAMkI tarapha hai / sampatti aura arthopArjanake upAya yadi vivakSita guNoMme rahita haiM to ve unakI dRSTi meM yAdaraNIya nahIM hai / yadi ve ukta guNoMse yukta haiM to hI prazaMsanIya hai / ataeva vivakSita guNoMko surakSita rakhakara yadi adhekA saMcaya vipula pramANa bhI hotA hai to vaha bhI ana daraNIya nahIM, prazasta hai| vItarAga prAcAryako dhana yA sampattimadvapa nahIM hai, mugAra anurAga para hai| prazna---Upara AnuvaMzikatAnI bAta kahI gaI hai / parantu yadi koI vyaktigatarAma nyAyapUrvaka aura apApopahanayukti dvArA bipula yA avipula dhanakA sagraha karatA hai to kyA yaha mahAn yA mahAya nahIM hai| uttara--nyAya aura apApatravRti sadA prazaMsanIya hai| prazna-phira ! uttara--bAta yaha hai ki-AnuvaMzikatA bhI eka mahAna guNa hai jisake ki sambandhase vaiyaktika guNa bhI vAstavama aura antaraMmase adhika mahAna bana jAyA karate hai| yahI kAraNa hai ki guNoMke kAraNa mAnava jAnike kiye gaye do bhedomasa Ayami AnuvaMzikatAko prathama sthAna diyA gayA hai / jahAM vaha nahIM hai ve mleccha haiN| vaha vyaktigatarUpase nyAyapUrvaka aura apApapravRttirUpa jIvikAkA sAdhana karake vipula yA avipula artha saMgraha karanepara AdaraNIya hone para bhI AnuvaMzika sadgRhIko tulanAmeM mahattA prApta nahIM karasakatA / samyaktva vibhUpita jIvako bhAnuvaMzika sadgRhitva hI prApta huA karatA hai| ____ mAnavatilakAH-manuSyoM meM jo tilakane samAna hai mAnavatilaka haiN| mAnava bhora sikSaka donoM zabdoMkA artha prasiddha hai| jo manuSya zrAyu aura manuSyagati nAma karmake udayase utpanna huye haiM, manuoM kulakaroMkI saMtAna haiM, naraka viryAk devamati meM na pAye jAnevAle AcAra vicAraka dhAraka haiM ve saba bhAnava manuSya haiN| tilaka zabdakaM po to aneka artha hote hai parantu do artha prasiddha aura upayukta hai / candana Adi dvArA saMskAra tathA sammAna prAdikaM liye mAthepara kI jAnevAlI bhinna bhinna AkRtiyAM / nathA pradhAna-mukhya, jaise ki yadalatilaka / yahAM para donoM hI artha upayukta haiM kyoMki yaha zabda pAritrAjya nAmaka nIsaraM paramastha nakA ghotaka hai| sthA mArga manuSyAMmeM cAritrAryatAko bhUcita karanevAlA hone ke kAraNa prAthAnyako batAtA hai| deza kula jAti prAdise vizuddhi rahanake kAraNa nirvANa dIkSAke yogya tathA pratamaMtroM dvArA Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasnakaraNDanAvakAcAra kiye gaye saMskAra aura pAlana kiye jAnevAle AcaraNoM ke nimivase vaha sabameM pUjya evaM pradhAna hai| ataeva vaha mAnavatilaka hai| darzanapUtA:-isakA do tarahase artha kiyA jA sakatA hai| darzana pUrta yeSAm / athavA darzanena puunaaH| arthAt jinakA samyagdarzana atikrama vyatikrama pratIcAra anAcAra doSoMse rahita hai, athavA isa tarahake mAnasa Adi azuddhiyoMse rikta samyaktvaka sambanthase jo pavitra haiN| donoM arthomeM khAsa vizeSatA nahIM hai| jo kucha ho sakatI hai vaha pahale batAI jA cukI hai| tAtparya-Upara zabdoMkA jo partha evaM Azaya likhA gayA hai usase kArikAkA sAsvayaM saba samajhameM A sakatA hai, ataeva vizeSa likhaneko bhAvazyakatA nahIM hai| phira bhI maMkSepameM thoDAmA spaSTa karanA ucita pratIta hotA hai| yahAM para jina sona paramasthAnoMkAnAma patAyA gayA hai yadyapi ve tInoM hI paramasthAna mithyASTiko bhI prApta humA karate haiM, phira bhI donoMka sthAnoMmeM asAdhAraNa evaM mahatvapUrNa jo antara pAyA jAtA hai usIko dRSTi meM rakhakara usake oja zrAdi viSayokA unlekha karate hue samgagdarzanake phala vizeSako yahA~ spaSTa kara diyA gayA hai| yaha bAta samajhameM Ane yogya hai ki svAmIke bheda athavA sahacArI guthoka meda ke kAraNa kinhIM bhI guNadharma svabhAvoMke svarUpa evaM phakha meM bhI svabhAvataH antara pAyA jAya / jo zakti darjanako prAsa hai vahI yadi sajjanako bhI prApta hai to yaha svAbhAvika hai ki eka jagaha usakA durupayoga ho aura dUsarI jagaha umIkA sadupayogara ho| yahI rAta mithyArapTi aura samya. dRSTike ina sthAnoMke viSayameM samajhanA cAhiye / dUsarI bAta yaha bhI hai ki jina pupara kamoDa udaya Adike nimittase ye bhoja Adi guNa prApta huA karate hai ve padi mithyAtvasahanArI manda kaSAyake nimittase saMcita hue haiM athavA samyaktvasahacArI viziSTa zubha bhASoM yA kapaMcita vizaddha pariNAmoMke dvArA bharjita hue hai to samAnataH unake sthiti anubhAga bhAdimeM sAmAnya vizeSatA tathA jAtyantaratA pAya binA nahIM raha sakatI / isake sivAya eka bAta para mI samparahaSTi jisa taraha mulyatayA draSyaSTi aura isIliye jisa prakAra niHzaMka evaM nirbhaya rakSa karatA hai vaisA mithyAdRSTi nhiiN| kyoMki vaha paryAyadRSTi rahane ke kAraNA athavA para padArtha-- mAvakarma dravyakarma nokarma Adise miSa dRSTivAlA na rahaneke kAraNa sadA sazaMka evaM mayAra hI rahA karatA hai / phalataH usake gveja aura usake sAtha hI sAhasa dhairya bhAdi gukha sampaTise nikRSTa hI raha sakate haiM / prathamAnuyogameM sampandRSTi mampa strioM kyA puruSoM kI aneka balira 1-- samyaktvAtsutiH prokA, jAnAtkotihadAhRtA / vRttApUjAmavApnoti, yAca labhate zivam // 0zi0 tathA-evaM vihAgajutte mUlaguNe pAliUNa tivihena / hAUNa jagadipujjo aksayasokkhaM lahai monasa / / mUlAdhAra-10 2--vidyA vivAdAya dhana bhadAya zaktiH pareSA paripInAya | balasya, sAdhIpiMparItamedAlApa dAnApa pa raNAya // lokokki! Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pandrikA naukA tInako manona prayAyeM isa viSayakA samarthana kara sakatI haiM ki-aneka ananta bhayaMkara ApatiyoM pariSahoM upasoM bhAdika mAnepara bhI ve samyagdRSTi bhavya kAyara nahIM hue aura aneka Aja-sAdhika mAtmapalake prabhAvase una para vijaya pAkara asAdhAraNa saphalatA-devoM dvArA bhI pUjyatA bAdiko pAsake samyagdRSTikA moja yA prAramabala itanA adhika huA karatA hai ki vaha maraNake samaya athavA svarga vibhUtike chUTa para bhI vyagra nahIM huyA karatA / sAkSAt narako athavA naraka jaisI vedanAmoM ke prasaGgameM bhI ghabarAtA nahIM hai| cakravartIke rAjyake badale meM bhI tatvapravItimeM parivartana nahIM kiyA krtaa| yaha bAta bhI yahAM para dhyAna rakhanI cAhiye ki isa kArikA meM zrIja Adi jina ATha viSayoMkA nAma nirdeza kiyA gayA hai ve upalanaNamAtra hai, ataeva isI prakArake anya bhI guNoM kA saMgraha kara lenA cAhiye / athavA sambandhita avAntara bhedarUpa vividha bhAvoM kA ina ATha bhedoMmeM hI antarbhAva kara lenA cAhiye / jaisAki sAhasa dhairya udyama ye projameM hI antarbhUta ho sakate hai| zarIrakA saundarya saubhAgya prAdeyatA Adike sAtha puNyabala tathA yaha prabhAva jisake ki kAraNa pAhubalIke samaSa bharatake dUtakI taraha, cakrezvarIke sAmane kAlIkI taraha, bhaTTAkalaMkake sammukha tArA devI aura rAmacandra ke sAmane aneka deva vidyAdhara zrAdi rAjAprokI taraha sAmane. AnevAle anekoM bhI mahAna vyakti prabhAvita ho jAyA karate haiM, yaha sara antaraMga bahiraMga mahimA tejameM antarbhUta ho sakatI hai| pratibhA, grahaNa, thAraNa. UhApoharUpa tarkazakti, vikazIlA, tattva parIkSakatA, bhAdi bauddhika prakAra evaM pajJAnika yogyatA tathA vibhinna kalAoMkI pAratAke bheda vidyAzandase gRhIta kiye jA sakate haiN| parAkrama kRSi Adi vIryagaNoMke hI pariNAma hai / yaza zanda kautike kAraNabhUta dAkSiNya, audArya; dayA, paropakAraparatA, zrI.catya, dAna, sanmAnapadAna, nyAyapriyatA, guNagrAhakatA, kRtajJatA saujanya AdikA bodha karA sakatA hai| isI prakAra paddhi vijaya bhora vibhava samAdhameM bhI samajha lenA cAhirI / inake dvArA bhI purAgavizeSakA paricaya milatA hai / yadyapi yaha ThIka hai ki sammASTa aura mithyA dRSTika puNyameM jo sAtizapatA aura niratizayatAkA antara pAyA jAtA hai vaha sarva sAdhAraNako dRSTikA prAyaH viSaya nahIM huA karatA phira bhI yaha vizeSa parIkSakoMke sUramecikAko gocara to ho sakatA hai| aura vaha isa kArikAmeM ukta sajjAtistra sadgRhita tathA pArivAjya ina tInoM hI paramasthAnoM meM bhI yathA yogya jAnA yA samajhA jA sakatA hai| guNa-dharma-svabhAva yoM to ananta haiM aura unake prakAra bhI aneka tarahase kiye jA sakate haiM phira bhI prakRtameM una guNadharmasvabhAvoMko antaraMga-badiraMgake bhedase athavA sAvika-AdhyAsika aura zArIrika-bhautika bhedase yadvA sahaja-naisargika aura bhAgantuka-zikSAsaMgati prAdise utpannake medase do bhAgoMmeM vibhakta kiyA jA sakatA hai| aura una sabhIko yahAM para yaSAyogya samajha lenA cAhiye aura samyaktva tathA mithyAsake nimicase unameM jo vizeSatA mAtI hai-parasarameM andara par3atA hai usakI bhI dRSTimeM le lenA caahiye| aisA karanepara isa sArita Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasnakarAvakAcAra kA vyApaka evaM mahatvapUrNa prAzaya lakSyameM A sakegA ! kinhIM bhI gaNadharma yA paryAyAdhita bhAvoM meM nimica bhedake anusAra antarakA par3anA svAbhAvika hai| atasva samyaktva yA mithyAsvarUpa antaraGga pariNAmoMke sAhacarya bhedake kAraNa oja TimeM zrI antara rahatA hai yaha yAta sahaja hI samajhameM Ane yogya hai / yaha antara camar3ekI AMkhasi dikhAI par3anevAlA bhale hI. ho parantu budigampa avazya hai| yaha bAta AgekaM dRSTAntoMse hI spaSTa ho skegii| karmoM ke upazama bhaya kSayopazamase prakaTa honevAle aAtmA muNoM yA bhAvoMko antarasTra tathA unake udaya se honevAle guNadhauMko bAjha samajhanA caahiye| maudadhika gaNadharma bhI do varahake ho sakate hai-jIpAzrita tathA zarIrAzrita / AtmAse jinakA saMbaMdha hai phira cAhe ve aupazamika kSAyika pAyaryApazamika ho cAhe jIvavipAkI karmo udayase honevAle hoM ve saba sAvika haiN| satyabhASaNa, nirlobhatAudAratA yA pavitra AcAra, sahanazIlatA, dAna buddhimattA-tatva grahaNa zakti yA vivekapUrNana athavA vicArazIlatA, utsAha, dayAbhAva, indriyavijaya, prazama-kapAyoMgA anudreka, evaM cinapa prabhRti saba sAttvika gaNa mAne gaye haiN| tathA zarIrase jinakA sambaMdha hai aise saundarsa kAMti dIta lAvaNya priyavAkyatA kalAkozala Adi sava zArIrikaguNa haiM / koI-koI guNa samya bhedake kAraNa sAcika evaM zArIrika donoM tarahakA bhI mAna liyA jAtA hai| jaise ki bala: / asthiyoMke baMdhana vizepa aura unake rahatAka sabaMdhakI apekSA lenepara yahI bala zArIrika aura utsAha ghaya sAhasa Adi mAnasika bhAvAkai sambandhakI apekSA liye jAnepara sovika kahA jA sakatA hai| jina guNoMmeM zikSA saMgati abhyAsa yA saMskAroMke AdhAnAdi rAhya nimittAzI mukhyatayA apekSA hubhrA karatI hai unako Agantuka aura jinameM unakI apekSA nahIM hotI ve saba sahaja athavA netAki kahe jAte haiM / bhogabhUmijoM meM jo guNa pAye jAte haiM ve prAyaH naisargikara hI rahA karate haiM / karmabhUmimeM bhI kahIM kahIra nargika guNa pAye jAte hai jasa ki tIrthakahameM janmasiddha sahaja daza tizaya / ina sabhI guNoM meM samyaktva evaM madhyAtva ke nimica-sAhacarya bhedake kAraNa jo ema tathA apUrva viziSTa antara pAyA jAtA hai vaha pratyakSa anumAna athavA Agamake dvArA jAnA jA sakatA hai| phalataH samyagdRSTiko aura mithyAdRSTi ko donoMko hI prApta honevAle sajjAsila - -samAgatayavAsya vargita yalamAgika / sAttvika tu cala nA nigadigvijayAdibhiH // 210 // Adi. *-mahAsasthA mahAdhairyA mahoraskA mahaujasaH / mahAnubhAvAste sarve mahIyante mahodayAH / / bAra 3-25 // myabhAvamundaraM rUpa svabhAvamadhuraM vacaH / svabhAvacaturA ceSTA teSAM svargajudhAmiva ||34|| svabhAva gAIbAyogavakratAdiguNairyutAH / bhadrakA divaM sAnni teSAM nAnyA gatistataH // 4 // 1-dekho Adi purANa 4-154, tathA 6-46 tathA 15-28 / purANa 15 Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ canikA TIkA chattIsavAM zloka sadgRhitva evaM pArivAjyasa sambandhita oja teja vidyA vIrya Adi prakRtameM batAye gaye guNoMmeM bhI jo vizeSatA rahA karatI hai vaha bhI dRSTi meM pA sakatI aura samajhI jA sakatI hai| isI prakAra prakata kArikAmeM samyagdarzanake isa Abhyudayika phala varNanameM tIna parama sthAnoMkA jo ullekha kiyA hai unamase pratyekake sAtha oja Adi guNoMmeM jo apane apane yogya vizeSatA pAI jAtI hai vaha bhI dhyAnameM lenI cAhiye / kyoMki yadyapi ye guNa eka hI nAmake dvArA batAye gaye haiM aura ekahI hai bho, phira bhI ina guNoMke kAryakI prakaTatAke liya kSetrabheda ho bAnepara ve apane apane kAryako yathAyogya kSetrake anusAra hI dikhA sakate haiM / ataeva jo oja yA teja yA vidyA Adi guNa kulIna vyaktimeM usa kulakI paramparAgata sadAcAra sambandhI mahatA athavA vizeSatAko dikhAvegA vahI guNa sadgRhasthameM AnuvaMzika arthAjana saMrakSaNa viniyogake viSaya meM apanI viziSTa yogyatAko aura pArivAjya paramasthAnako prApta vyaktimeM saMyama tapa Adika rUpameM apanI asAdhAraNa camatkRti avicalatA akSubdhatA Adiko dikhAnevAlA hogaa| ataeva guNa eka hI rahane para bhI unakA upayoga yA kArya bhinna bhinna rUpameM hI hogA / aura vaha bhI mithyA dRSTikI apekSA samyagdRSTi kA guNa apanI asAdhAraNa vizeSatAse hI yukta rakhegA athavA pAyA jA skegaa| isa avasara para yaha spaSTa karadenA bhI ucita aura Avazyaka mAluma hotA hai ki AcArya bhagavAnne-samyagdarzanake Abhyudayika phaloMko batAte hue sabase prathama jo isa kArikAmeM sajjAtiva Adi tIna parama sthAnoMko batAyA hai vaha sadhAraNa bAta nahIM hai / ye tInoM hI viSaya mokSamArgakI siddhi meM mUlabhUta sAdhana haiN| jisa taraha ratnatraya antaraMga asAdhAraNa mukhya sAdhana hai usI prakAra ye tIna paramasthAna bAhya sAdhanoM meM sabase mukhya aura pradhAna sAdhana haiN| jisa prakAra ratnatrayameMse kisI bhI ekake binA nirvANa prApta nahIM ho sakatA usI prakAra ina tIna cAra sAdhanoM se bhI kisI bhI ekake na rahane para bhI yaha jIva sarvabhA mocako prApta nahIM karasakatA hai| samyagdarzana molake antaraMga sAdhanoM meM prathama sthAnIya hai yaha bAta Upara batAI jA cukI hai| svayaM granthakArane bhI yaha acchI taraha spaSTa karadiyA hai| kintu yaha bAta bhI suspaSTa hai ki kridhAna sAdhanoMke vinA vaha bhI apanA vAstavika prayojana siddha karanemeM saphala nahIM ho sakatA ataeva AcArya bhagavAn batAnA cAhate haiM ki vaha samyagdarzana apane sahacAri zubhasarAga parikhAmoMse sabase prathama yaha lAbha uThAnA cAhatA hai ki apane lakSyakI siddhimeM jo sarvAdhika sAdhana haiM unako vaha prapta karale / phalataH vaha parAtmanindAprazaMsA Adi nIcagotraka kArababhUva pariNAmoMkA sAhacarya choDakara unake virodhI-eva nIce tyanutsaka mAdi pariNAmoM ke balavasara 1-guNoMkI bhAnuvaMzika viSatA ke liye dekhA bhAvi pu0 20 15 zloka 116, 17, 18 // Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnakaravazrAvakAcAra sahayoga nimipase niyamase sajjAtitva ko prApta karaliyA karatA hai| isI prakAra saMsArake samasta aizvarya vaibhava Adi meMse ahaMbhAva athavA AkAMkI bhAvanA tathA parAvalambanako yAdava chUTa jAne aura usake viruddha svAdhIna vAstavika sadartha sukhazAntimaya AtmArthakA bodha hojAne aura bhAsmAyattaprakRtise premapUrNa paricayakA sarasa svabhAva bana jAnake kAraNa aihika labha dhanakA pAtradAna devapUjA jaise satkAryoM meM hI mukhyatayA sadupayoga karane aura usIse usakI saphalatA mAnanekI zraddhA ruSi caryA ke pariNAmoM ke phalasvarUpa AnuvaMzika sadgRhI honake sAtha sAtha yaha mahArtha hI huA karatA hai / isI prakAra yaha saMsAra aura usake kAraNoM ko AtmaghAtakA-zatrukA sarvotkRSTa kArAvAsa samajhakara aura zarIra tathA bhogoMko kulaTA strIke hAva bhAva vilAsa vibhramake sthAnApama mAnakara jo svarUparatimeM hI prIti karaneko zreyaskara samajha punaH punaH udhara hI nita. sRSikI anuvRtti bane rahane ke kAraNa jo kSobhaka kAraNoM meM sAtizaya mandatA AjAtI hai usake phalasvarUpa sAdhAraNase nimittako pAkara athavA vinA hI nimittake upadeza evaM gurukA prasaGga pAte hI avazya hI pArivAjyako prApta karaliyA karatA hai| isa taraha vicAra karane para sahajahI mAluma ho sakatA hai ki jo vyakti samyagdarzanase pavitra hai vaha svabhAvase hI apane lakSyabhUta nirvANake bAjha sAdhanarUpa una Abhyudayika padoMko sahabhAvI viziSTha pariNAmoM ke nimicaka bala para niyamase hI prApta kara liyA karatA hai jinako ki mithyAtvakalaGkita vyakti kabhI bhIra prApta nahIM kara sakatA / kyoMki prathama to usatarahake pariNAmoMkI trizuddhise vaMcita rahanakai kAraNa usake liye niyama hI nahIM hai ki vaha uttama phulameM hI janma grahaNa kare mokSakI sAdhanabhUta sajjAtIyatAkA hI bhAgI ho / kadAcita mahAkulameM bhI utpanna hogAya to bhI usake sahacArI bhAro guNoM yA dharmAmeM vaha sAtizayatA tathA samyaktvaka nimisase prAdurbhUta huI apUrva mahAn saMskAroMkI saMtAte nahIM pAI jAtI jo ki samparampaka sAdhahA utpanna honabAlI-bhAnevAlA evaM satata nirmANamArgako siddha karanevAliye pratidinake kAryakramakA samukha rakhanevAle sahAyaka savaka samAna prerita karanevAlI hai| samyagdRSTiko modhamArgameM Age baDhanaka liye prathama tInoM hI paramasthAnoMke samAnarUpase Avazyaka hone para bhI unameM sajjAvitva prathama mukhya aura pradhAna hai / kyoMki jo jAtyAya hai vahI sadgRhI ho sakatA hai aura unamaMsa hI koI koI virala vyakti pArivAjyako prApta kara sakatA hai| 1-'kabhI bhI' kahanakA Azaya yaha hai ki jisa taraha yaha vaikAlika-sadAcana niyama hai ki jo samyaktva hata hai yaha kabhI bhI duSkulameM utpanna nahIM hotA, sadA mahAn phUloM meM hI janma grahaNa karatA hai; vaisA gipyArASTika liye kabhI bhI koI bhI niyama nahIM hai| Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caMdrikA TIkA chattIlA zoka bhAcAryone sajjAtitvakA nizcaya kara sakane meM tIna nimitta batAye haiN| pratyaya anumAna aura pAgama1 | inameM se pratyakSa vaha divyajJAna hai jisake ki dvArA vivakSita vyaktike antaraMgameM sadgotra Adi tadyogya kA~ke udayako binA kisI parAvalambanake sIdhA spaSTatayA grahaNa karake jAnA jA sakatA hai ki yaha gati baNa jhI samAgIya hai| pinAgAlI-anyathAnupapanna cinha vizeSoMke dvArA anumAnase bhI usa vyaktikI sajjAtIyatAkA nizcaya kiyA jA sakatA hai| tIsarA sAdhana Agama hai| pramANabhRta-gAvaMcaka vyaktiyoM ke kahanepara bhI vyaktiko sajjAtIyatAkA nizcaya kiyA jA sakatA hai jaisA ki prAyaH Ajakala pAyA jAtA hai| ___ yadyapi yaha ThIka hai ki sajjAtitva jaise viSayakA sarvathA nirNaya karanemeM samartha navIna sAdhanAmeM se pratyakSajJAna to Ajakala yahAM para upalabdha nahIM hai | anumAna jJAnako pogyatA bhI isa. hIyamAna yugameM prAyaH atyanpa aura virala hogaI hai| phalataH jAnakAra sambandhita yA jAtIya vyaktiyoM kA pArasparika vyavahAra hI isakA nirNaya karaneke liye sAdhana zeSa raha jAtA hai| purAtana kAlameM jabaki pratyakSa jJAna asambhava yA sarvathA durlabha na thA aura bhAnumAnika yogyatA bhI prakhararUpameM pAI jAtI thI usa sarala pavitra prazasta yugameM bhale hI Agama-jAsIya bAnakAra vyaktiyoMke vyavahArarUpa sAdhanakI nagaNyasA rahI ho kintu hAlameM kho prApaH yahI ekamAtra zaraNa hai| usa yugameM kaMvalI zrutakevalI gaNavara cAraNa Adi Rddhike thAraka manaHparyavahAnI sarvAvadhi paramAvadhi prabhRti hajAroM RSiyoM muniyoM yatiyoM kA japa sarvatra vihAra pAyA jAtA thA tara unakI sajjAtIyatA viSayaka ajJAnAndhakArako dUra karaneke liye kahA~se prakAza (sakAra nahIM lAnA par3atA thaa| svayaM hI unake mAtRpakSa evaM pitRpakSa sambandhI kulasI mahattA pavitratA aura pUjyatA jaganmAnya rahane ke kAraNa prasiddha rahA karatI thii| pratyuta una divyajJAniyoMke sambandhase tathA kathanase anya vaMzoMkI bhI utkRSTatAkA bodha ho jAyA karatA thaa| gRhasthoMmeM bhI ima yogyatAke vyakti pAye jAte the ki ve kaMvala AkRti ceSTA yA anya karmoko dekhakara jAna sakate the ki amuka vyakti mahAn vaMzakA hai athavA prasajjAtIya hai| 1-vasudeva kI kRpAse jaba kaMsa jarAsaMkkI ghoSaNAke anusAra yuddhameM vijaya lAbha lekara AyA taba jarAsaMghako yaha prazna uTha khar3A huA ki pratijJAke anumAra rAjaputrI jIpaMja 1- sampradAyAvyavacchedAvarIdhAdhunA naNAma / sadgotrAzupadezo'tra yadazahAdacArasaill zloka pArmika bha0 1 // bhASyam kathamadhunAtanAnA nA satsaMpradAyAvyavacchedAvirodhaH siddha iti pena sadagotrAgha padezasya katha ? vicArAditi ce mAkSamArgApadazasyApi tata eva / kaH punarata vicAra: ? sadgokAyupadeze ? pratyakSAnumAnAgamaH parIkSaNamatra vicAro'dhIyane / momavaMza: kSAtrayo'yamiti hi kazcitpratyakSatA itIndriyAdabhyavasthati tadupautrodayasya sadgotravyavahAranimittasya sAkSAtkaraNAn / kazcitta kAryavizeSa rzanAnuminoti tathAgamAdaparaH pratipayate tato'pyaparastadupadezAdini sampravAyasyAyavacchedaH sarvadA nadanya. ghopadezAbhAvAt , sasyAvirAdhaH punaH pratyakSAdivirodhasyAsaMbhavAditi / tadaMtamokSamAgopajapa smaam| Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 ratnakaraNDa zrAvakAcAra sAkA vivAha to yadyapi kaMsake sAtha honA hI cAhiye parantu usakI jAtikA to nizcaya ho nahIM hai / astu pUchane para kaMsane apaneko eka kalAlIkA putra btaayaa| parantu jarAsaMthako bAta jaMcI nahIM / manameM socA AkRtikA tI 1 // 14 // jAMca zurU huI | kalAlI bulAI gaI / pramANa dekhe gaye / rahasya khulA | mAluma huA ki yaha kSatriyaputra hI haiN| sItAputra lavakuzane bhI apanI kulazIlatApara saMdeha rahane ke kAraNa putrI dene se manAI karake vajraka ke sAtha apanA bhI apamAna karanevAle mahArAja pRthuko ragiya meM samasta senAoM se rahita karake bhAgane se rokakara kahA thA ki hamArI kulInatAkA paricaya to lete jAo rAjaputra varAMgake viSaya meM bhI yuddhake zranantara sajjAtIyatA kA saMdeha huA hI thA jo ki phira dUra hogayA / purohita putrIne dAsI putra ke sAtha vivAha ho jAneke bAda kucha ceSTAoMse hI to nizcaya kara liyA thA ki avazya hI yaha koI asajjAtIya haiN| jo ki antameM satya hI siddha huA / isa tarahake zrAptopatra prathamAnuyoga meM anekoM hI udAharaNa pAye jA sakate haiM jinase ki tatkAlIna vyaktiyoMkI sajjAtIyatA kA patA vyavahAra aura usakA paricaya deneke DhaMga tathA usake samajha sakane yA parIkSAkI kSamatA yogyatA Adike dvArA laga jAtA hai / adhika likhane kI AvazyakatA nahIM hai| jisa prakAra prasaMgopAsa thor3AsA sajjAtIyatA ke viSayameM likhA gayA hai usI prakAra sadgRhitva aura pArivrAjya ke viSaya meM bhI yathAyogya samajha lenA cAhiye | grantha vistAra bhayase yahAM adhika likhA nahIM jA sakatA | samyagdarzana ke jo phala yahAM batAye jA rahe haiM ve saba yAbhyudayika haiN| inakI prAptimeM puNya karmakA udaya apekSita haiM / kintu yahAM para ye samyaktvake phalasvarUpa batAye gaye haiN| yadyapi yaha ThIka hai ki vAstava meM samyaktva nirvANakA hI kAraNa batAyA gayA hai, na ki zrabhyudayoM aura unake bhI kAraNabhUta puNyakarmoM ke bandhakA, jaisA ki pahale batAyA jA cukA hai| phira bhI anyatra Agama granthoM meM abhyudayoMkA kAraNa bhI dharmako batAyA gayA hai| yadyapi yaha satya hai ki jahAM dharmako abhyudayokA kAraNa batAyA gayA hai vahAM dharmase prayojana sarAga bhAva athavA upacArame murAgasamyaktvakI batAne kA hai| tathA isa upacArakA bhI prayojana vyavahAra mokSamArgakI siddhi4 1- harivaMza purANa sarga 33 2- padmapurANa a0 19 zloka 154 - 127 3- yato'bhyudayaniH zrayasArthasiddhiH sunizcitA / sa dharmastasya dharmasya vistaraM zRNu sAmpratam // 68 // Adipu0pa05 / tathA " yasmAdabhyudayaH pusa niHzreyasaphalAzrayaH / vadanti viditAmnAyAsvaM dharmaM dhamasUrathaH // yazastiH / 4- prayojanaM nimite copacAraH pravartata / Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrikA TIma saiMtIsA zloka hai aura yaha vyavahAra mokSamArga nizcaya mokSamArgakA sAthaka evaM pUrvarUpa honese dharma ho gayI kAraNa hai ki granthakArane bhI yahAM para usa kathanakA bhI prakArAntarase saMgraha para liyaa| samyagdRSTi jIvako mokSamArgakI siddhi meM jinakI sabase prathama AvazyakatA hai una samyagdarzana ke phalasvarUpa una tIna paramasthAnoMke honevAle lAbhakA varNana karake kara indrapada kA nAma bhI samyaktvake prasAdase hotA hai, yaha yanAne hai: aSTaguNapuSTituSTA dRSTiviziSTAH prkRssttshobhaajussttaaH| amarApsarasAM pariSadi ciraM ramante jinendrabhaktAH svrge||37 .. artha-jinendra bhagavAna meM haiM bhakti jinakI aise samyagdarzanase viziSTa bhavya jIva cirakAla taka svargameM devoMkI aura apsarAoMkI sabhAoMmeM ramaNa kiyA karate. aura ATha guNa tathA puSTise athavA ATha guNoM kI puSTise saMtuSTa rahate evaM anya devoMkI apekSA prakRSTa zobhAse bhI sevita rahA karate hai| prayojana samyagdRSTiko prApta honevAle sapta paramasthAnoM meM se bhAdike tIna paramasthAnoMkA samyagdarzanake phalasvarUpa meM traNena karaneke anantara cauthe surendratA nAmaka paramasthAnakA nirUpana karanA kramAnusAra svayaM avasara prApta hai| ataeva yaha kArikA prayojanabatI hai| isake sivAya bAta yaha bhI hai ki uparyukta paramasthAna nimitta hai-mAdhana hai aura yaha surendratA nAmakA paramasthAna naimicika---sAdhya-kArya hai| kyoMki paramAgamameM kanvaya kriyAmoMkA varNana karate hue isako pAribAjya nAmakI kriyAkA phala hI batAyA hai| yaha kAinekI bhAvazyakatA nahIM hai ki surendratAse matalaba kevala indrakA hI nahIM apitu indra upendra prahamindra lokapAla naukAntika Adi tathA anya bhI tatsama mahardika vaimAnika devoMkA hai| kyoMki yaha jyAnameM inI cAhiye ki yahAM AcArya samyagdarzanakA asAdhAraNa phala batA rahe haiN| granthakArakA zAzaya yaha hai ki jisa prakAra upayukta tIna paramasthAna sAmAnyatayA mithyAraSTi aura samya. raSTi donoMko hI prApta ho sakate hai vesA yahAM nahIM haiN| zeSa cAra paramasthAna to samyandraSTiko hI prApta huA karate haiM / phalataH isa Abhyudayika phalasaM to vaimAnika devoM meM bhI una utkRSTa padoMkA hI isa karanA cAhiye jo ki sampadRSTiko hI prApta ho sakate haiN| isa taraha sampadazanakA sAtizaya phala eva usakI nokSamArgameM agresaratA tathA pragatiko prakaTa karake ravAnA hI isa kArikAkA prathama prayojana hai| jisakA ki varNana yahAMpara kramAnusAra aksara pAsa bhI hai| sampagdaSTi jIva mithyASTiyAMke samAna bhavanatrikameM utpanna na hokara niyamase vaimAnikahI humA karatA hai / yadyapi mithyAdRSTi bhI vaimAnika huA karate haiM phira bhI unakI vahAM mukhyasA nahIM hai| jaisA ki kArikAmeM prayukta vizepaNoMke dvArA bhI jAnA jA sakatA hai| ina vizeSaNoMse guru vaimAnika samyagdRSTi hI saMbhava ho sakatA hai| -yA murendrapadanAptiH pAyAjyaphalodayAt / saMSA marelA nAma kriyA prAganuvanitA // 20 // bAda.. / Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ art-.:.....-mirmanceroin calaNDazrAvakAcAra agara pArivAjyakA phala surendratA yatAyA hai| bAta yaha hai ki AgamameM nirvANadIkSA dhAraNa kara lanavAle mumukSukaM liye 27 padoMkA1 grAzaya samajhakara unake pAlana karanekA upadeza diyA gayA hai| kima padake dhAraNa karane se kyA phala prApta hotA hai yaha bAta bhI vahAM yatAI gaI hai| parantu nivAzocchu musutu sAdhu una ehika phaloMkI raMcamAtra bhI pAzAMkSA na karake hI-samasta saMsArake viSayAMsa tasvataH udvigna rahakara---pUNa niSkAma bhASase tapazcaramA karane para hI yogyatAnusAra una phaloMko prApta kiyA karatA hai| ukta 27 padoMmeM pahalA pada jAti hai| isake anusAra batAyA gayA hai ki jo sajjAtIya vyakti nirvANadIdA dhAraNa karake apanI jAtikA mada na rakhakara jinendra bhagavAnakI caraNamecA bhakti athavA tapazcaraNa karatA hai usako bhavAntarameM aindrI zijagA paramA mora sva. ina cAra jAti se yogyatAnumAra koI bhI jAti prApta hamA karatI haiN| pArivAjyake phalasvarUpa prApta honevAlI usa aindrI jAtikA hI isa kArikAmeM sUcana kiyA gayA hai| vijayA aura paramA jAtikA varNana aAgekI donoM kArikAoM meM kramase kiyA jaaygaa| "svA" jAtikA varNana UparakI kArikAme ' mahAkula" ke nAmase kiyA jA cukA hai| kyoMki "yA" kA jhArtha yaha zrAramotthA jAti hai jo ki niyamase mokSa prApta karanevAle indra 'kravartI aura arihaMta ke sivAya anya samyagdRSTi bhadhyAtmAoMko prApta dubhA karatI hai| mAluma hotA hai anya kAra isa bAta ko spaSTa karanA cAhate haiM ki samyagdRSTi jIpa jabataka mocako prapta nahIM kara lenA tabataka vaha niyamase devagati aura manuSyagatika uttamottama padoMko hI prApta hotA rahatA hai| yadi vaha bhAddhAyaka samyATa manuSya hai to niyamase devAya kA hI bandha karegA4 / yaha bAna pahale bhI spaSTa kI jA cukI hai| kintu devagatimeM vaha sAdhAraNa deca na hokara viziSTa deva suzrA karatA hai yaha batAnekA yahA~ prayojana hai| . bhavanatrika--devoM kI bhavanavAsI vyantara jyotiSiyoMkI tIna nikAyoMmeM tathA cAroM hI nikAyoMkI strI paryAyameM samyagdRSTi jIva utpanna nahIM huzrA karanA / isake sivAya anya bhI kina-kina avasthAoMko vaha prApta nahIM kiyA karatA so bhAgamAnusAra pahale batAyA jA cukA / kintu isa kArikAke dvArA AcArya batAnA cAhate haiM ki vaha vaimAnikoMmeM bhI sAmAnyasAdhAraNa-mAbhiyogya kinviSika jaisA deva na hokara asAdhAraNa-anekoM devoMkA svAmI 5-prasUtrapadAnyAhuryAgondrAH saptaviMzati / yainiItarbhavatsAkSAt pArivAjyasya lakSaNaM / / 162 / / AnimUrtizca tatratyaM lakSaNaM sundarAMgatA / prabhAmaNDalacakrANi nathAbhiSaSanAthate // 163 // siMhAsanopadhAre trasAmarapoSaNAH / azokavRtanidhayoM gRhazobhAvagAhane // 164 | zeSanAs bAsamAH kIti banyasA vAhanAni ca / bhASAhArasukhAnIti jAtyAyaH saptaviMzatiH / / 165 / / / 2-jAtimAnapyanutsika saMbhajedaItAM kramau / yo jAtyantaraM jAtyAM yAti jAtiyatuSTayIm / / 167 / / mAdi0pa036 3-vAtmotyA khirimIyuSAm / / 148 // Adipu0pa066 // 4- samyaktvaM // 6-1930 sU0 Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rrierrer candrikA TIkA saiMtImayA zloka -devendra huA karatA hai / tathA vaha asAdhAraNatA kina-kina vipayoMmeM huA karatI hai so diye gaye vizeSaNoM ke dvArA spaSTa kara diyA gayA hai| jisa taraha vaha yadi manuSya paryAyako prApta kare to yA to vaha asAdhAraNa abhyudayika pado-cakravartI tIrthakara sarIkhe mahAn padoMko bhoganevAlA hotA hai athavA tadbhavamocagAmI-caramazarIrI yadvA kucha bhavameM hI nirvANa prApta karanepara bhI madhyavartI bhavoM meM sammAnita mahAna vyakti hI huA karatA hai| jaisAki Age pathanase mAluma ho sakegA / koI padavIdhara jaisA na hokara yadi kadAcit anya sAdhAraNa manuSya hotA hai to vaha niyamase sajjAtIya sadgRhitva evaM pArivAjyako hI prApta kiyA karatA hai aura unako prAsa karake bhI mithyASTikI apekSA oja teja Adi guNoMmeM asAmAnya vizeSatAse yukta humA karatA hai jaisAki UparakI kArikAmeM batAyA jA cukA hai| usI prakAra yahAM devatike viSayameM mI samajhanA cAhiye / pahAvara lI gaI kina-kinna vAdoMre mithyAdRSTi devakI apekSA viziSTa mA karatA hai yaha bAta prayukta vizeSaNoMke dvArA khulAsA kara dI gaI hai / yadyapi vaimAnika devoMmeM mithyAdRSTi jIva bhI utpanna huA karate haiM phira bhI unakI pradhAnatA nahIM hai| unameM jo paraspara mAntara rahA karatA hai vaha diye gaye vizepaNoMka arthapara vicAra karanese mAluma ho sakatA hai| labdha avasthAtroMmeM samyagdarzanake nimittase kyA kyA vizeSatA prApta hotI hai paha dikhAkara usakA viziSTa mAhAtmya prakaTa karake dikhAnA hI granthakArako abhISTa hai ataeva yahI bAta ve devamatiyoM meM bhI vizeSaNAka dvArA abhivyakta karake isa kArikAke dvArA spaSTa kara denA cAhate hai| apane isa prayojanako batAnemeM kArikA pUrNatayA saphala hai| zabdoMkA sAmAnya vizeSa arthassttguppussttitussttaaH|-iskaa vigraha do tarahase ho sakatA hai| 1-aSTau ca te guNAzca-aSTaguNAH / tAM puSTiH tathA tasyAM vA tussttaaH| 2--aSTaguNAzca puSTizca guNapuSTI / tAbhyAM tayorvA tuSTAH // arthAt ATha guNoM kI puSTise saMtuSTa, athavA ATha guNa aura puSTi ke dvArA saMtuSTa rahanevAle / yahA~para prathama arthameM di aSTagaNAtmaka hI mAluma hotI hai aura dUsare artha meM dono-pATha guNa aura puSTi mitra bhaga vivakSita haiM / donoM arthoMmeM yahI bhantara hai| aSTagumA zabdase-adhimA mahimA lavimA garimA prApti prAkAmya Izitva aura bazistra isa taraha vikriyAke ATha bhedoMkA grahaNa kiyA jAtA hai / koSameM bhI Rddhika ye pATha meda ginAya hai| kintu granthakArane kevala "aSTaguNa" zabdakA unlekha kiyA hai| una pAThoMkA rAmollekha yahAM nahIM kiyA hai / zrataeva isa zabdase vikriyAke ina pATha medoMkA hI grahaNa 1-prabhAcandrIya TIkAmeM garimAkA ullekha na karake usakI jagaha kAmarUpitvako ginAkara ATha damavAye haiN| Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 rAjakararAvakAcAra karanA cAhiye athavA dUsare kinhI ATha guNoM kA grahaNa karanA cAhiye yaha bAta vicAratIya hai| kAraNa yaha ki prathama to zrAgamameM' trikriyAke ATha hI bheda na ginAkara aneka bheda batAye haiM / ataeva usake ATha hI bheda batAnA ucita pratIta nahIM hotA / dUsarI bAta yaha ki devoMko paryAyAzrita guNoM meM eka vikriyA hI nahIM anya bhI aneka guNa prApta haiN| ataeva yadi eka hI vikriyA guNake ATha bhedoMko AThaguNoMke sthAnapara ginA jAya to zeSa guNoM kA saMgraha nahIM ho pAsA | sAta guNa chUTa jAte haiM / ataeva isa myApti aura zrativyApti doSakA vAraNa karaneke liye ucita haiM aura Avazyaka hai ki isa zabdase kevala vikriyAkA hI nahIM apitu mizra bhinna ATha guNoM kA grahaNa kiyA jAya arthAt aSTabhedarUpa vikriyAko eka hI guNa mAnakara zeSa sAta guNa aura bhI lene cAhiye / aura unako sammilita karake hI ATha guNa ginanA cAhiye / ina sAta guNAMka sthAnapara sthiti prabhAva sukha dyuti lezyA vizuddhi indriyaviSaya aura zravadhiviSaya inako sammilita karanA cAhiye / athavA ina sAta bhedoMke sivAya vikriyAko na ginakara usake sthAnapara devagatiko ginanA caahiye| isa tarahase bhI bhATha guNa hojAte haiM / aura unameM pra yaH devagatisambandhI sabhI vizeSa guNa saMgRhIta hojAte haiM / isa tarahase saMgRhIta ina ATha gukhoM kA artha saMkSepameM isa prakAra samajhanA caahie| -A 1 - devagati tadyogya Ayu aura gati nAmakarmake udayase honevAlI jInakI karyajana paryAya | athavA vikriyA - apane prApta zarIrase bhinna athavA abhina vicitra evaM vividha AkAra nAne kI yogyatA / zrakhimA - iAnA choTA zarIra banA lenA ki kamala ke chidrameM bhI pravezakara vahIM baiThakara cakravartIke bhI parivAra evaM vibhUtiko utpanna kara sakanA / mahimA - meruse bhI bar3A zarIra banA lenA / laghi bhI ilakA zarIra bnaalenaa| garimA-bajUse bhI mArI zarIra banAlenA | prApti -- pRthvIpara baiThe baiThe hI aGgalike agrabhAga dvArA merukI zikhara yA sUrya vizvakA bhI sparza kara sakanA / prAkAbhya - jala para bhUmi kI taraha calanA aura bhUmimeM jala kI taraha DubakI lagAnA aura ucalanA aadi| Izitva cAhe jisako vaza kara lenA / / --- -uddh 2 - sthiti pramANa 3 prabhAva - zApAnugrahazakti, 4 sukha - sAtA vedanIya karma ke udaya se prApta iSTa viSayoMkA anubhava, 5 dhuti-zarIra vastra bhUSaNAMkI dIzi- kAnti, 10 rAjavArtika a3 sU0 36 vA0 2 kA bhAgya-vikrayagocarA RddharanekavadhA aNimA mahimA lacimA garimA prAptiH prAkAmvamIzitvaM vazitvamapratidhAto'ntardhAnaM kaamaaNptymityevmaadi| ina saba lakSaNa bhI bhinna bhinna vahAM batAye gaye / ph 2- dekho ta0 sU0 a0 4 sUtra 20 // 3 - inake sivAya vikriyA ke antardhAna- aTazyarUpa hojAnA tathA kAmarUpitva - eka samaya meM aneka aura nAnA prakAra ke rUpa banAnA Adi aura bhI hai| kintu yaha bAta yahAM dhyAna meM rahanI cAhiye ki vikriyAle suniko lakSya karake zrAgama meM ina bhedoM kA jo artha batAyA hai tadanusAra hI hamane yahAM liM hai| devAM unake yogya jAgamAnusAra samajhanA cAhiye / Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .AAAAAAAAmhankinrar-r.i-nainamaraane candrikA TIkA maitIsavA lAla kherayA--kapAyodayase anuraMjita mana vacana kAyakI pravRtti, 6.17 indriya aura avadhika viSayakA pramANa aura kSetra / isa sarahase ATha guNoMke grahaNa karane para prAyaH bhAgamokta devagatisambandhI sabhI guNa . varmokA saMgraha hojAtA hai aura ina ke dvArA samyagdarzanake nimittase prApta honavAlI vizeSatA kA bhI parijJAna ho sakatA hai| puSTi-isa zabdase zarIra usake avayavoMkA upacaya vizeSa tathA tayogya paramANuoMkA saMbara hokara unake nirmANa baMdhana saMpAtameM vizeSa pariNamana artha grahaNa karanA cAhiye jaisA dimAgamameM batAyAgayA hai| . AgamameM audArika zarIrakI apekSA kriyika zarIrake yogya paramANu-AhAravargaNAke skanya adhika sUkSma huA karate haiM aura pradezoM kI saMkhyAkI apekSA ve asaMkhyAtaguNe rahA parasera haiN| uttarotara ye donoM hI viSaya adhikAdhika hai phira bhI unakI avagAhanA choTI3 choTI hotI hai| yaha devazarIrake pariNamana evaM baMdhana saMvAtakI vizeSatA hai| jo Upara 2 ke devoM meM adhikAthika pAI jAtI hai| mithyA dRSTiyoMkI apekSA samyagdRSTiyoMke zarIrameM yaha popaNa adhika prazasta aura mahAna humA karatA hai| tuSTA-toSa-saMtoSake dhAraNa karanevAloMko tuSTa kahA jAtA hai / prItyarthaka tuSa pAraseka pratyaya hokara yaha zabda banatA hai| icchAnusAra viSayake prApta na honepara bhI arati --aprIti athavA akRtArthatAke kArasa pAkulatAkA na honA tuSTi yahA saMtoSa kahA jAtA hai| isataraha payAprApta viSayameM bhI prasabha rahane yA Akulita na hone ko tuSTi kahate haiN| jo isa tarahake antaraGgamAvase yukta haiM ve saba tuSTa samajhe jAte haiN| dRSTiviziSTA:-dRSTyA darzana viziSTAH yuktA mahAnto vA isa vigrahake anusAra isa zabdakA artha darzanase yukta athavA darzanako apekSA mahAn aisA hotA hai / isakA atha karate samaya adhikatara loga "samyagdarzanase yukta-mahita" aisA kahA karate haiM / kyoMki unakI dRSTimeM "dRSTi" zabdakA artha samyagdarzana hai| kintu hamArI samajhase yahAMpara dRSTizabdakA artha samyadarzana na karake darzanopayoga karanA caahiye| prakRSTazomAjuSTA:-prakRSTa-sAtizaya athavA uttama zobhAka dvArA jinakA prItipUrvaka sevana kiyA jAtA hai| yaha sAmAnya zabdArtha hai / isameM jo vizeSa artha hai usapara bhI dhyAna denA cAhiye / yahAMpara prakRSTa zabda sApekSa hai| prakRSTatA kisI na kisI anya vyakti kI 12-ta0 sU0 a0 3 "paraM paraM sUkSmam" // 37 // "pradezo'gaMkhyeyaguNaM prAk taijasAsa" // 28 // 3-saudharma svargake devoMkI utkRSTa avagAhanA ali aura antima marthIisaddhivimAnake devoMkI avagAhanA 1 arali pramANa hI huA karatI hai| Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 644 ra , ki apekSA hI kahI jA sakatI hai| jisa taraha koI kahe ki "yaha adhika sundara hai to yahA~ para usa vyakti vyaktibodha karAdetA hai jisakI yA jinakI ki apekSAse vivakSita vyaktikI sundaratAkA pratipAdana kiyA jA rahA hai| isI prakAra yahAM para bhI samajhanA cAhiye / granthakArako isa zabda ke dvArA bhI midhyAdRSTi devoMkI apekSA samyagdRSTi devoMke zarIrakI zobhA prakRSTa huA karatI hai yaha batAnA abhISTa hai / athavA sAmAnya devoMkI apekSA una deveMndroMkI, jinako ki samyaktvake phalasvarUpameM surendratAkA lAbha honA yahAM batAyA jA rahA haiM, zobhA sAtiya huA karatI hai yaha prakaTa karanA hai| isa vAkyameM juSTA zabdakA jo prayoga kiyA hai vaha sAdhAraNa 'sahita' arthako nahIM apitu prItipUrvaka sevana arthako batAtA hai / kyoMki yaha zaka jisa jupa dhAtuse banatA hai usake prIti aura saMvana donoM hI artha hote haiN| aura yahAM para ve donoM hI artha karane cAhiye / kAraNa yaha ki yahAM para samyagdRSTi kI vizeSatA ghatAnA abhISTa haiN| jisa taraha " mAraNantikoM sallekhanAM jaSitA "2 meM jopiyAkA artha prItipUrvaka sevana karanA hI liyA gayA haiM usI prakAra yahAM bhI karanA caahiye| matalaba yaha hai ki sampanTaSTiyAM niHkAla hote hue bhI unake zarIrakI vaha vivakSita zobhA mithyAdRSTi devoMke zarIra kI apekSA prakarSatA ke sAtha aura adhika prItipUrvaka sevA kiyA karatI hai / yahAMpara prakRSTA cAso zobhA ca tayA juSTAH sevitAH / isa vigrahake anusAra tathA prayuka 'prakRSTa' zabda ke dvArAsamyagdRSTi devoMke zarIrakI zobhA meM atizaya sUcita kara diyA gayA hai ki--- yadyapi samyagdRSTi niHkAMca haiM ve usako nahIM cAhate phira bhI yaha zobhA atyanta prItipUrvaka unake zarIra kI aura unakI sevA kiyA karatI hai / ! amarApsarasAM - amarAzca apsarasazca teSAm | yahAM sambandhameM paSThI vibhakti kI gaI hai ataeva isa itaraMtara yoga samAsameM Aye hue amara aura apsarA zabdoMkA sambandha pariSadi zabdakaM sAtha hai| arthAt zramaroM-- devakI sabhA meM aura apsarAoM kI sabhA meM eka eka indrake deva aura deviyoMkA parivAra bahuta baDA hai| deva aura amara paryAyavAcaka zabda haiN| inakA artha Upara batAyA jA cukA hai| rAkA artha sAmAnyatayA nRtyakAriNI kiyA jAtA hai yadyapi jI nRtyakAriNI haiM unakI apsarAeM kahA jA sakatA haiM kiMtu sabhI apsarAeM nRtyakAriNI hI ho yaha bAta nahIM hai | indra- saudharmendra ke vistRta parivAra meM cAra lokapAla bhI mAne gaye haiN| jo 1- svargacyutiligAni yathAnyathAM sudhAzinAm / spaSTAni na tathendrAgo kintu lezena pharnAti || Adi 11- 2 / / 2- ta0 sU0 7 - 22 / 3 - nanu ca vispaSTArthaM sevitasthena vaktavyam ? avipApapateH / na kevalaM sedhanasiMha parigRhyate / ki tarhi 1 zrItyapi / sa0 si0 : Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Arrr-innar candrikA DhokA nomana zloka ki niyamase mora jAnevAle devoM meM parigaNita haiN| ina thama zrAdi cAroM hI lokapAlomese pratyeka kI jo // karoDa apsarAeM batAI gaI hai / ye saba nartakI nahIM haiN| sAdhAraNa parivArakI deviyAM haiN| indrake parivArameM eka anIka-senAke deva deviyoMkA bhI bheda hai| jo sAta prakAra ko hai / inameM eka bheda nartakiyoMkA hai jisakI ki gaNamahattarikA nIlAMjanA banAI gaI hai| isase mAluma hotA hai ki sabhI apsarAeM nRtyakAriNI hI nahIM huA krtii| __ pariSad nAma sabhAkA hai| isakA zabdArtha "paritaH sIdani-sIdanti vA aspAm" aisA honA hai| indrakI tIna tarahako sabhAeM haiM / antaH paripana, madhya pariSata aura bAhya pariSat / tInoM hI sabhAoMke sadasya devoMkI saMkhyA kramase 12 hajAra 14 hajAra aura 16 hajAra hai / indrakI bhagrahiSiyo-ndrAmidhAma se bhI pratyekI tIna-tIna paripata haiN| jinameM ki kramase : sau 6 sau 7 sau deviyAM sadasya haiN| indra ina devoMkI una paripat-sabhAoMmeM baiThakara kabhI kabhI parcA upadeza Adi karatA hai to vahI eka mavatArI parama samyagdRSTi zatayajvA kabhI-kabhI una sabhI deviyoM evaM mapsarAoMkI paripanmeM baiThakara pavitra evaM ucita bhogoMkA kA bhI anubhava kiyA karatA hai| ciraM, ramante = ramne dhAtukA artha krIr3A karanA Ananda vilAsa bhoga upabhoga karanA hai| ciraM yaha adhyaya hai / jo kAlakI adhikatAko batAtA hai| jaise ki ciranta ciraMtana cirapaTI cirakriya cirajIvI cirAyum ityAdi / prakRtameM yaha zabda bhAyuparyanta yathAprApta bhogoMko binA kisI vighna-bAthAke bhogate rahaneko sUcita karatA hai| tathA manuSyoMkI apekSA detoMkI vathA devoM meM bhI samyagdRSTiyoM evaM indroMkI bhAyukI dIrghatA, anapavartyatA, tathA pAtAyuSkatAkI apevAse usameM pAI jAnevAlI adhikatA mAdi ko bhI batAtA hai| jinendrabhaktAH--yaha zabda samparadRSTi arthako batAtA hai| aMzataH athavA pUrNatayA jo mohakarmapara vijaya prApta karanevAle haiM unako kahate haiM jina | inake jo indra haiM, inapara jinakI mAzA calatI hai unako kahate haiM jinendra / isa tarahake sarvajJa vItarAga hitopadezI jinendra ke jo mNt|sevk pUjaka pArAyaka haiM unako kahate haiM jinendramakta / yadyapi jinakA mohakarmamithyAtva sacAmeM hai phira bhI jisakA udaya atyanta manda mandatara athaSA mandasama ho gayA hai bhI mahAna bhadrapariNAmI rahane ke kAraNa jinendra bhagayAnakI prAkSAko sarvathA pramANa mAnate aura unako zrIjJAnusAra vrata saMyama evaM tapazcaryAka mI sAdhaka humA karate haiN| phalataH ve bhI jinendra 1-indra huo na zapIhU huo, lokapAla kabahU~ nahiM huo| ityaadi| 2-svayaMprame vimAne momoM lokapAlaH ardhatRtIyapalopamAyuH / catvAri devIsAlAgi, ardhadalIya panyopamAyU'Si, paturANAmani lokapAlAna tamopramahiNyaH / atRtIyapalyopamAyuSaH / .... baturNA sokapAlanAmekaikasyApacaturthakoTo saMdhyA pasarasaH / rA0pA04- kA bhaay| -svAdibhAtmanepakI vartamAnakAla anyapuruSa bacana / Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnakara,eIzrAvakAcAra bhakta hI haiN| parantu ve siddhAntataH aura antaraGgameM tathA vAstavikarUpameM-mithyAtvakA udaya pAye jAne aura isIliye samyaktvasahita nahIM rahane ke kAramA mukhyatayA jinendrabhakta zandase nahIM kahe jA sakate / prakRti meM una anupacarita samyagdRSTi jinendramakoMkA hau grahasa kiyA gayA hai, aisA samajhanA caahiye| jo ki niyamase jinendra bhagavAna bhakta hote haiM tathA anya kisI devake vAstavameM bhakta na hokara jinendra bhagadAnaka hI makta huA karate haiN| bage--su-suSThu-sundaram - mukharUpam maa| aryate--prApyate iti bhara-sthAnaM / etad svara -sukharUpam sthAnam iti yo gIyate sa svargaH / ma nirukti ke anusAra saMsArameM yaha sabase adhika mukharUpa sthAna hai, aisA jisake viSaya meM mAnA jAtA hai usako svarga kahate haiN| phira bhI devagavi athavA vaimAnika deva paryAyavAle jIvoMke sthAnake liye yaha zabda rUDha hai| tAparya---yaha ki jagatameM yaha bAta prasiddha hai ki saMsArameM yadi koI sarvAdhika sukhakA sthAna hai to vaha svarga hai / yadyapi yaha ThIka hai ki tattvataH duHkha nisako kahate haiM usakI paribhASA saM svarga bhI yAda nahIM hai| sargadhIratA puratA saMgaleza Adi duHkharUpa bhAvoMse vaha mI muka nahIM hai| phira bhI karmaphalako bhoganevAlI cAroM gaviyoMmeM vaha isIliye pradhAna evaM iSTarUpa mAnA jAtA hai ki puNyarUpa mAne gaye kaumase atyadhika bhedokA vahA~ udaya pAyA jAtA hai aura unake phala bhogane meM bAdhaka bana sakanevAle kAraNoMkA vahAM prAyaH sadbhAva nahIM pAyA jaataa| ataeva puNya phala bhogane yogya sthAnoMmeM adhika honake kAraNa hI usakI vaisI prasiddhi hai| puNya prakRtiyAM kula 68 haiM unameM se sAtA devanIya ucca gotra deva Ayu devagati pance. ndriya jAti vaikriyika zarIra aGgopAGga nirmANa pandhana saMSAta samacaturastra saMsthAna sparza rasa gandha vaNaM zubha subhaga susvara prAdeya yazaskIti Adi bahutara prakRtiyoMkA udaya yahAM pAyA jAtA hai| khAsa bAta yaha hai ki ina prakRtiyoMkA udaya vahA~para sAmAnyarUpase sabhI devoMke pAyA jAtA hai| phalataH sabhI deva svAbhAvikarUpase aneka guNoMse yukta mati, aSTavidha vikriyA samartha samA zubha subhaga kAntiyukta yogya sAGgopAGgAdise sundara zarIra, anapavarya prAyu, uccagotra, yathA prApta iSTa mogoMke bhokA hI huA karate haiN| svargameM mithyAdRSTi bhI utpanna hote haiN| ataeva sampatva sahita aura mithyAtvasahita jIvoMko svargameM utpanna hone mAtrase hI sAmAnyatayA koI antara nahIM par3atA aura na kahA jA sakatA hai| kintu yahAM para vo AcArya samyaksakA asA. dhAraNa phala batA rahe haiM / ataeva jisa svargako sAdhAraNa midhyAdRSTi jIva bhI prApta kara letA hai usake prApta karane meM samyakravake phalakI koI asAdhAraNatA prakaTa nahIM hotii| isaliye bhAcArya ne vizeSatA dikhAnake liye jo prakRta kArikAmeM vizeSaNa diye haiM unake mAzayapara bhAgI anusAra svAsataurase dhyAna dene kI AvazyakatA hai| ataeva unhIM vizeSatAoMko saMdepameM yahAM para ucha saSTa karadenA ucita pratIta hotA hai| Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrikA dokA se tIsa zloka 37 guNoMse prayojanavikriyA sambandhI aNimA mahimA Adi prasiddha ATha bhedoMse aura puSTise unhI kI puSTikA artha yadi liyA jAya taba vo puSTise samyagdRSTikI vizeSatA isa prakAra samajhanI cAhiye ki midhyAdRSTikI vikriyAmeM utanI sAmarthya nahIM pAI jAtI jitanI ki samyagdRSTikI vikriyAmeM rahA karatI haiN| yadi ina ATha gukhoM aura puSTiko bhinna bhinna liyA jAya tATha guNake viSaya meM upayoga kI apekSA se antara samajhanA cAhiye / arthAt samyagdRSTi deva apane una guloMkA durupayoga nahIM kiyA karatA / midhyAdRSTi deva kadAcin durupayoga bhI kara sakatA hai| tathA puSTike viSaya meM yaha samajhanA cAhiye ki zarIra ke upAyake yogya vaikriyika zarIra ke paramANuskanthoMke mahatvapUrNa pariNamanameM antara par3A karatA hai| samyagdRSTike samAna midhyAdRSTiyoMke zarIra skandhoMkA pariNamana sAtizaya evaM mahAna nahIM huA krtaa| isake zivAya tuSTi zabdake dvArA bhI samyagdRSTi aura mithyAdRSTimeM jo vizeSa antara haiM vaha bhI pratItimeM bhAtA athavA thA jA sakatA hai / kyoMki ina guNoMke prApta hone para samyagdaSTiko to dRSTi rahA karatI hai / parantu midhyAdRSTi asaMtuSTa hI rahA karatA hai| samyagdRSTike saMtoSa aura midhyAdRSTile asaMtoSa kI spaSTa parIkSA usa samaya hojAtI hai jaba ki svargase unake vyuta honekA avasara AyA karatA hai| mithyAdRSTi deva marate samaya apanI vibhUti, iSTa sukha sAdhana aura aizvaryakA viyoga hotA huA dekhakara yA jAnakara jisataraha saMkliSTa hotA rotA aura vijJApa karatA hai vaisA samyagdRSTi nahIM kiyA karatA / kyoMki vaha samajha evaM vastusvarUpakA yathArthatayA zraddhAvAna hone ke sivAya ananta rAgadveSapariNAma se rahita evaM utanA hI parapadArthoke saMyoga viyoga samabhAva rahA karatA hai / aSTagu zabdase vikriyAke AThabheda na lekara yadi gati sthiti prabhAva sukha dhuti Adiko liyA jAya jaisA ki Upara kahA gayA hai taba samyagdRSTi aura midhyAdRSTike ina bhATa madoMmeM jo antara yA vizeSatA pAI jAtI hai vaha Agamake anusAra svayaM samajhI jA sakatI hai| usakA yahAM vistAra karanekI AvazyakatA nahIM hai| phira bhI saMkSepameM usakA thoDAsA paricaya dedenA ucita pratIta hotA hai / yAMta - samyagdRSTi jIva bhavanatrika meM utpanna nahIM hotA, devI nahIM hotA, zrabhiyogya fafafe sarIkhI nikRSTa avasthAoM ko prApta nahIM kiyA karatA, aura maha nIce hI svargItaka utpanna na hokara antima vimAna sarvArthasiddhi taka bhAva dhAraNa kiyA karatA hai tadanusAra 1- dravya midhyAdRSTi sahasrArase Upara nahIM jAtA "paramahaMsa nAmA paramatI sahasrAra Upara nahIM gatI // cau0 ThA0 parantu rupabahArataH sambandRSTi pUrNatayA AIta Agamake anusAra tapasvI kintu antaraMga meM varzana mohake sUkSmatama ke kAraNa cavamevaMva taka bhI AyA hai isase UparakA bhava midhyAdRSTi nahIM, samdhaSTa dhAraNa kiyA karatA hai Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnakarabhAvakAcAra mavanimittaka prApta honevAlI zaktiyoM-trikriyA Adike viSayameM tathA zArIrika guNadharmoM meM bhI mahAna antara rahA karatA hai| sthiti-samyagdRSTikI pAyukA pramANa tetIsa sAgara eka humA karatA hai| jabaki mithyAraSTi sahasrAra svarga taka aura koI koI antima maveyaka taka hI utpanna ho sakate haiN| isake sivAya ghAtAyuSkatAkI apekSAse bhI vizeSatA pAI jAtI hai| AgamameM devoMkI bhAyukA pAna karate hue bArahaveM svargatakakaM devoMkI AyumeM nizcita utkRSTa zrAya:sthiti se kucha adhika kA bhI pAyA jAnA batAyA hai| jaise ki pahale dUsare svargakI uskRSTa zrAyu sAmAnyatayA do sAgara pramANa hai / parantu AgamameM do sAgarase kucha adhika kahI gaI hai| parantu yaha adhikatA pAtAyukavAkI apevAse hai| kyoMki yadi koI mithyAdRSTi Uparake svargakI AyukA baca karane ke bAda saMkleza pariNAmoM ke dvArA sthiti kA pAta karake saudharmadviko utpanna hotA hai to usakI utkRSTa Ayu do sAgarase panya ke asaMkhyAtaveM bhAgatA adhika hogI / kadAcina koI sampaksa sahisa jIva yadi vaisA karatA hai-UArake svargakI baddha AyukA pAta karake sodharma IzAnameM se kisI meM utpanna honA hai to usakI utkRSTa prAyu do sAgarase bhASA sAgara taka adhika homo| aisA siddhAnta zAstrakA kathana hai| isa kathanase bhI samyaktvaka pravApase devAyukI sthitimeM pAI jAnevAlI vizeSatA evaM adhikatAkA parijJAna ho sakatA hai| prabhAva--- isakA Azaya zApAnugrahazaktise hai| yaha zakti Upara Uparake devoMkI adhika adhika hotI jAtI hai / tathA mithvAdRSTikI apekSA samyagdRSTikI yaha zakti viziSTa rahAtI hai phira bhI vaha prAyaH saMbhAvanA satyakI hI viSaya rahA karatI hai| mukha----yadyapi sAdhAraNatayA manuSyoMkI apekSA devoMke vaiSayika sukhako vizie kahA jA sakatA hai| kyoMki karmabhUmija manuSyoM ke samAna unake piya zIghra nasvara tathA sAntarita nahIM hai| parantu prAcAryoMkA abhiprAya yahA~para vAstavameM vaiSayika sukhakI tarapha nahIM hai| sukhase prayojana usI sukhakA lenA cAhiye jo ki Upara-UArake devoM meM adhikAdhika batAyA gayA hai| isa tarahakA sukha bAma viSayoM kI apekSA nahIM rakhatA / yahI kAraNa hai ki Upara-Uparake svAya gAya bhogopabhogake sAthana evaM vibhUtike kama-kama hote jAne para bhI sukhakI mAtrA adhikAdhika hotI gaI hai / aura yaha bAta spaSTa hai ki isa taraha ke sukhakA saMcava jo samyagdRSTike ho sakatA hai vaha mithyA dRSTike nahIM ho sktaa| yadyapi mithyA dRSTike bhI yathAyogya nirAkhatA 5-saudharmezAnayoH sAgaropamaMzadhakaM // tasa0 moki bhogabhUmijAMkA mukha mI prAyaH devoke samAna huA karatA hai / bhAgamameM usako pakravartaka __ sukhase bhI ananta guNa batAyA gayA hai, dekho mA pula tathA tipa0 -isake liye devogA. 0 parva 16 / Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrikA TIkA setImA zlIpha 255 kAMdAoMkI zralpataratA pAI jAtI hai| phira bhI yaha samyagdRSTikI anirvacanIya niHkAMca manovRti evaM pariNAmoM tathA sukhakI tulanA nahIM kara sakatI / vileyA indriya viSaya aura avadhika viSayakI bhI uttarottara adhikatA tathA sabhyaaura midhyAdRSTi ke ina guNoMmeM jo vizeSatA pAI jAtI hai vaha bhI zrAgamake anusAra sama lenA caahiye| isI prakAra dUsare vizeSaNa ke dvArA samyaktvasahita jIvako deSaparyAya prApta honepara jo midhyAdRSTi devakI apekSA vizeSatA rahA karatI hai vaha vyakta kI gaI hai| kyoMki midhyAdRSTi aura samyagdRSTi meM antara batAnevAlI yaha asAdhAraNa saiddhAntika bAta hai / zrAgamakA yaha niyama hai ki jo koI bhI deva paryAyako dhAraNa karatA hai usake avadhi jJAnAvaraNa karmakA kSayopazama bhI avazya huA karatA hai| phira bhI midhyAdRSTi ke isa kSAyopazamika jJAnako vibhaGgura aura samyagdRSTike isa tarahake jJAnako avadhijJAna zabdase hI kahA gayA hai| sAtha hI batAyA gayA hai ki jo vimaMga hai vaha darzanapUrvaka nahIM honA, avavijJAna hI darzana - avadhidarzana pUrvaka huA karatA hai| adharaNa " dRSTiviziSTAH " vizeSa ke dvArA samajhanA cAhiye ki midhyAdRSTikI apekSA samyagdRSTi devadRSTi - darzana arthAt avadhi darzanase viziSTa4 huA karate haiN| AgamameM basAyA gayA hai ki svargase cyuta donakA jaba samaya AtA hai taba aneka prakAra ke jo cihna prakaTa hote haiM unameM mandAramAlAkAmlAna honA tathA zarIrakI 1---bhavapratyayo vadhirdevanArakANAm // sa0 sU0 a0 1 sU0 21 2 -- sarvArthasiddhi 0 sU0 1-21= "devanArakANAmityavizeSAbhidhAne pi samyagdantameva mahaNam / kutaH ? avadhimahaNAt / midhyAdRSTInAM vibhaMga ityucyate / " tathA 1-31 kI sa0 si0 "yathA cAvAdhajJAnena samyagdRSTiH rUpiNoryAtava gacchati tathA midhyAdRSTirvibhaMga jJAneneti / 3- yadyapi SaTa0 sattrarUpaNAke sUtra naM0 134 kI dhavalA TIka ke isa vAkpase ki "bibhaMgadarzanaM kimi. vipRthagnaktamiti cena, tassaSadhidarzane'ntarbhAvAtU" isa kA bhrama ho sakatA hai ki adhidarzana meM vibhaMgadarzanake antarbhAvako batAnese mAluma hotA hai ki avadhidarzana bhI bAg2amameM mAnya hai| paraMtu aisA nahIM hai kyoMki saMtasuta vivaraNameM batAye gaye AlApAMke dekhanese spaSTa hai ki vibhaMgajJAna darzanapUrvaka nahIM huA karatA / 4-- isa padkA prabhAcandrIya TIkA (mudrita) meM kucha artha nahIM pAyA gyaa| paM0 si0 za0 gaurIlAlajIne kevala viprahamAtra kiyA hai| aura prAyaH sabhI TIkAkAroMna "sampadarzana se viziSTa "aisA hI artha kiyA hai / parantu hamako yaha artha nahIM jNcaa| kyoMki isI arthakA vAcaka eka zabda "jinendabhaktA" yaha par3A huA hai| anya isa prakaraNako kArikAoMmeM bhI isa arthakA vAcaka eka-eka hI zabda vAyA jAtA hai / punaruti vyartha hI hai| ataeva hamane yaha artha diyA hai ki dRSTi arthAt avabhidarzana, bo ki saMga bhI hai| Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAmAzA phIkA par3ajAnA bhI hai| parantu kahA gayA hai ki sAmAnya devoMke samAnara indroMka utanI adhika mlAnatA nahIM pAyA karatI / isase spaSTa hai ki jo viziSTa puNyake dhAraka hai unake zarIrakI zomAkI mAcA bhI adhika hI rahA karatI hai / ata eva indrake hI samAna samyakvakai kAraNa sAtizaya purapake bhAgI bhanya devoMke zarIrakI mI zobhA mithyAdRSTiyoMkI apekSA mahAn hI huAkaranI hai| isI bAtako sUcita karane ke liye mAluma hotA hai ki zobhA zamdake sAtha prakRSTazabdakA prayoga kiyA gayA hai jo ki svabhAvataH anyApekSa honase usakI prakarSatAko vyakta karatA hai| isake sivAya prApta honevAlI isa prakRSTa zomA sambandhameM samyagdRSTikI jo vizeSatA hai vaha Upara "juSTA" zabdakA artha karate samaya batAdI gaI hai| ata eva usake yahA~ punaH duharAnekI bhAvazyakatA nahIM hai / usIse mAluma ho sakegA ki samyagdRSTikI ni:kAMkSatAmA yaha mAhAtmya hai ki usako na cAhanepara bhI uditodita vaibhava-viziSTa puNya karmoMke phala svayaM prApta humA karate haiN| mithyASTike samAna vaha unakI icchA nahIM kiyA krtaa| prazna-Upara mATha guNoMke vaNanameM eka yuti bhI ginAI hai zarIra vastra bhUSaNa Adi kI dIpti-kAntiko hI yuti kahAra jAtA hai| zobhA bhI yahI hai| ata eva jara usakA nirdeza pahale vizeSaNa ke dvArA gare ADamulAma hI antata ho jAtA hai saMba punaH usIkA varzana karanekeliye isa tIsare vizeSakhakA kayana karanA kyA punarukti nahIM hai ? uttara-prathama to dharmakA aura usake phalakA varNana karanemeM punarukti doSa mAnA nahIM jAtA kyoMki usameM bhAcAryoMkA hetu kisI bhI tarahase tatvAvadhAna aura tadanusAra kanyA kAraNabhUta samIcIna bhAcaraNa meM ruci utpana karAnA hI rUpa rahA karatA hai| ata eva isaliye unheM kisI viSayako bAra bAra bhI yadi kahanA paDe to vaha iSTa prayojanakA sAdhaka honase doSa nahIM hai| yaha doSa to nyAya vyAkaraNa darzanazAstra bhAdimeM hI dekhA jAtA hai| parmake vyAlpAnameM nahIM / aura yaha samIcIna dharmazAstra hI hai, jaisA ki anyakarcA AcArya bhagavAna ke pratikAra pAspase spaSTa hotA hai| phira bhI yaha bAta acchItaraha dhyAnameM rakhanI cAhiye ki yahApara pAstabameM punarukti nahIM hai| kyoMki donoM hI gukha bhinna bhinna kamoMke udayakI bhASecA rakhate haiN| zarIrakI yuti mAdeva nAma karmake sAtha sAtha varNanAmakarmake udayakI apekSA rakhatI hai| aura zomA, zubha sumaga saMsthAna nirmANa mAdi nAmakoke udaya kI apekSA rakhatI hai / isa taraha donoM meM bahuta par3A antara hai| isa prakAra viziSTa sAtizaya puzyake balapara sabhyagdRSTi jIva jisa aindrI jAtiko prApta kiyA karate haiM usameM anya sAdhAraNa miNadRSTi devoMkI apekSA myA kyA antara pAyAM -isake liye dekho paddI para pUrvameM udadhRta svagapracyutiliMgA niyavAnvepI sudhAzinAm / spaSTAnita sadAnA kitu terona kanacit // 3 // paapu01011| 5-bhArIravasanAbharampavidIpti visasi01-rAgAmi samIcIna dharma karmanipaIgam / / Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A . - - candrikA TIkA saitIsa zloka jAtA hai vaha tIna vizeSaNoM ke dvArA yahAM dikhAyAgayA hai / isake sivAya devoMkI sabhAke rUpameM unhe devoMkA Adhipatya tathA bhaugopabhoga evaM kliAsake sAdhanakI zAmagrI ke rUpameM apanI devAnAmoMke sivAya nRtyAdi karanevAlI apsarAoM-abhinetriyoMkA bhI asAdhAraNa lAbha hamA karatA hai| aura unheM yaha sukhasAmagrI bhoganekA avasara thor3A nahIM cirakAla-sAgaroMtakakA prApta huA karatA hai| cirakAla taka ramamA karate rahate haiM yaha kahanekA tAtparya bhI yaha hai ki isa bhakke thAraNa karanepara unako ve bAthaka kAraNa prApta nahIM huA karate joki manuSyabhavameM sulabhatayA upasthita rahA karate hai / kyoMki manuSya paryAyameM Athi vyAdhi jarA aura maraNakaM jo sAdhana prAyaH sabhI ko prApta mA karate hai ve deva paryAyameM sAmAnyatayA kisI ko bhI prApta nahIM huA krte| sampatikI rakSA AzritoMkI rakSA apanI rakSA tathA rAjA cora agni AdikA bhaya, apayaza apamAna evaM anya aneka prakArakI Iti aura bhItise jisa prakAra manuSya cintita aura bhayAtara rahA karatA hai usaprakAra deva nahIM rahA karate / jisa taraha manuSya vAna pica zleSmA aura raktakI asthiratA nyUnAdhikatA aura viSamatA ke kAraNa anekoM rogAsa pIDita rahA karatA hai usa prakAra dhAtu upadhAtuse rahita baiMkriyaka zarIrake dhAraka deva nahIM rahA karata | arthamRtaka sama banAdenevAlI-jarA-vRddhAvasthAse manuSya jitanA duHkhI hotA hai- saba tarahase asamartha hokara khima hojAyA karatA hai vaisA nirjara paryAyameM nahIM huA karatA / ina kathita kAraNoM se tathA anya bhI bhanekara bhAgamokta kAraNoMsa jisa prakAra manuSya asamayameM hI---udIrNA evaM apavartanake dvArA prAyuko pUrNatayA bhoga vinAra hI gatyantarako prApta ho jAyA karatA hai vaisA divya zarIvAle amaroMkA nahIM huA karatA / ve apanI pUrNa zrAyuko bhogakara hI vahAM se cyuta hA ko kucha logoMkI samajha hai ki manuSya bhI asamayamai mRtyuko prApta nahIM huA karatA usakI prAyasthitikA bhI madhyameM khaNDana-dvAsa-apavatena nahIM hotA vaha bhI apanI upAca zrAyukarmakI sthitiko purA bhogakara hI maratA hai| jinakA asamaya meM maraNa kahA jAtA hai vAstavameM unakI bhAyusthiti hI utanI hI samajhanI cAhiye / viyapArastamkhamabhayamattharagANAsa' lasahiM / usAsAhArANaM gitahado chijjade AU / / po0 saa0|| 2-aupapAdikacaramottamadAsalyaya yuSAnapavAyuSaH // 53 // ta0 sU0 a02|| bAhyasyopacAsa nimittasya viSazastrAdeH sati sannidhAne havaM bhavatItyapavayam |.."n dhapAmopapAdikAdInAM nAmAnimitta vasAdAyuraparyaMte ityaya niyamaH / itarepAmaniyamaH / / sa0 si.| 3-dekhA "mamayasAra-pravacana" bhAga tIsarA 335 zrI kAnajI svAmIke pravacanokA saMbhava prakAzaka zrI pahI0 pATanI kA TrasTa mAroTha, maI 1652) "jaba sarpa kATatA hai aura manupya mara jAtA hai taba loga yaha samajhate haiM ki becArA ghemIta mara gayA kintu yaha mithyA hai kyoMki jaba Aya pAhorahI ho to viSa ghaTa jAtA hai aura vaha mara jAtA hai| madi zrAyu zeSa hotI hai. to viSa utara jAtA hai aura vaha jIvita rahatA hai yAdi / Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ANMaharnama VAAAA lAvatAcAra isI taraha kucha logoMkA kahanA hai ki "yogazakti athavA prANAyAma Adike dvArA bhAyukA pramANa adhika bhI ho jAyA karatA hai kyoMki bhAyukI sthiti zvAsocchavAsapara nirbhara hai| ataeva jo vyakti samAdhi dvArA athavA prANAyAmake dvArA zvAsocchvAsako athika kAla taka rokakara rakha sakate haiM unako bhayukA pramANa bhI bar3ha jAtA hai| ye donoM hI mAnyatAeM vAstavika nahIM haiM / digambara jaina Agamake anusAra manuSya aura tiryoMkI vartamAnameM udayako prApta AyujhamakI sthiti yogya kAraNa milane para pUrNa honeke pahale bhI samApta ho jA sakatI hai| aise vyaktikA udIrNA athavA apavartanake dvArA asamayameM maraNa honA bhI mAnA gayA hai jo ki sarvathA satya hai| hAM, yaha ThIka hai ki badhyamAna-paramavasambandhI jo Ayu bandha cukI hai, usakI sthitimeM utkarSaNa aura apakarSaNa ho sakate haiN| parantu usakI udIrNA nahIM ho sakatI / kintu jo bhujyamAna prAyu hai-jisakA baMdha to pUrva bhavameM kiyA gayA thaa| aura udaya vartamAna bhavameM bhArahA hai usakI sthitimeM utkarSaNa apakarSaNa nahIM ho sakatA, udIra ho sakatI hai| isa taraha vicAra karanepara mAluma ho sakegA ki manuSyoMkI apekSA devoMko apane prApta bhaugoMko bhogane aura cirakAla taka ramaNa karanemeM unakI AyukI anapavaryatA bhI eka bar3A sAdhana hai| isa anavatyetAkA sambandha mabhI devoMke sAtha hai| phira jo samyagdRSTi haiM. samparatvake sAnnidhyake kAraNa sAtizaya puNya vizeSakA saMcaya karake indra athavA asAmAnya devaparyAyako prApta kara cuke haiM unakA to kahanA hI kyA hai ? AcAryazrIne apane isa granthameM jahAM samyagdarzanako mahatva diyA hai vahAM unhoMne usake liye prakaraNake anusAra sArthaka evaM kAraNagarmita bhinna bhinna zabdoMkA bhI prayoga kiyA hai| yahAM para bhI sampadRSTike liye jo jinendrabhakta zabdakA prayoga kiyA hai, vaha bhI sahetuka hai| isake dvArA ve batAtAnA cAhate haiM ki sabhyagdRSTi jIvake jo bhaktikA viziSTa zubharAga bhAva huA karatA hai usake dvArA isa tarahake puNya vizeSakA pandha huA karatA hai jisake ki kAraNa use devendroMke vaibhava aura aizvaryase yukta avasthA prApta huA karatI hai / granthakarcAse pUrvavartI mahAn AcArya maGgalarUpa kundakundane jaisA ki muniyoM kI pradhAnatAse pravacanasArameM jinamattike phalakA nirdeza kiyA hai| tathA rayaNasArameM zrAvakoMke liye mukhya dharmake rUpa meM jisakA upadeza -yaha ajaina-vaidika mAnyatA hai isake AdhAra para hI unhoMne kRpa parazurAma Adi apiyoMko pirajAyI-sazarIra muka mAnA hai| 2-dekhI TippaNI na02 3-dekho go sAra .. 4-jo taM viTThA tuTTho ambhuSTi kavi skaa| baMdapaNamasaNAdihi tato so dhammamAdiyadi // 10 // taNa garA ra tiricchA devi vA mANusi gardi pappA / vihaghissariyahi sayA rAMpuSaNamaNorahA doti // 10 // pra0 sa0 a0 1 jayasenAcArya tAtparyavRzi / ye dAnoM gAthAeM mudrita pratimeM isa taraha kSepaka pimhake sAtha . isase nambara para dI hai| -dANaM pUjA mukkhA sAvadhArA dhmmo|| Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrikA TIkra ar3atIsa zloka 163 diyA hai| usI Azayako granthakArabhI yahAM isa zabda ke dvArA spaSTa kara rahe haiN| arvAcIna ASAyoMne bhI isa jinabhaktikA apUrva mAhAtmya banAte hue usako durgati ke nivAraNa puNya paryAyoM kI prApti aura paramasthAna nirmANakI siddhimeM bhI kAraNa batAyA hai / ataeva prAcArya bhagavAn ne samyagdRSTiko-- kyoMki vaha niyamase jinabhakta huA karatA haiM, "jinaMndrabhakta " isa nAmase kahakara usako usa jinamaktikA jo basAdhAraNa vaibhava evaM aizvarya ke sAtha devendra pada vakakA puNyaphala prApta huA karatA hai usIkA yahAM nirdeza karake isa viSaya sambandhita bhAgama kI mAnyatAkA bhI spaSTIkaraNa kara diyA hai| isa taraha samyagdarzanake nimittase prApta honevAle abhyudayika phaloMmeMse surendratA nAmaka paramasthAnakA aura usake sAtha hI aindrI nAmakI jAtikA varNana karake kramAnusAra parama sAmrAjya nAmaka pAMcaveM paramasthAnakA tathA usake sAtha hI vijayA nAmakI jAtikA bhI sAma samyaktvake hI nimicase huA karatA hai, yaha batAte haiM- navanidhisaptadvayaravAdhIzAH sarvabhUbhipatayazvakam / vartayituM prabhavanti spaSTadRzaH kSatramauli zekhara caraNAH // 38 // artha- spaSTa hai samyagdarzana jinakA aise bhavya prANI nava nidhi, caudaha ratanoMke svAmI sampUrNa -- paTkhaNDa bhUmike pati aura cakra sudarzana cakrako apanI icchAnusAra pravartita karane meM samartha huA karate haiM / tathA unake caraNa mukuTAddha rAjAoMke liye zekharake sthAnApanna huA karate haiM / prayojana -- Upara ke kathanase hI yaha to spaSTa hai ki samyagdarzanake phalakA varNana karate hue jaba AcArya sapta paramasthAnarUpa prAbhyudayika phalako batA rahe haiM taba cauthe surendratA paramasthAna ke anantara paramasAmrAjya nAmake pAMcave paramasthAnakA varNana bhI svamAyase hI kama prApta hai| dUsarI bAta yaha bhI hai ki mokSamArga meM - saMsArake duHkhoMse chuTAkara uttama sukha mArga svarUpa tIrtha ke pravartanameM surendrakA utanA upayoga nahIM hai jitanA ki cakravartIkA hai| tIrthakara bhagavAn ke upadezakI utpaci vRddhi aura rakSA meM gaNadhara devake bAda yadi koI bAhya bhayacara nimitta kahA jA sakatA hai to vaha parama samrAT - cakravartIkA hI pada hai| yaha sarvavidita hai ki district divyavanikA nirgama gaNadhara devake binA nahIM huA karatA / yaha eka prakAra 9 -- ekaiva samartheyaM jinabhakidu' gati nivArayitu' ! puNyAni ca pUrayitu N dAtu muktizriyaM kRtinAma || ski // Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lingkaandaa niyama hai| yahI kAraNa hai ki bhagavAna mahAvIra svAmIkI divyadhvanikA honA 66 dina taka rukA rahA thaa| kintu yadi kadAcit gaNadharadeva na hoM to ? usa avasthAmeM isa niyamakA apavAdarUpa yadi koI vikalpa hai to vaha yahI hai ki cakravatIke upasthita honepara bhI tIrthaprakRti -bhagavAnakI divya nanikA prArambha ho sakatA hai| jaisA ki Adi tIrthakara zrIRSabhadeva bhamavAnI divyadhvanikA prakAza prathama samrATa zrIbharatezvara ke praznake kAraNa hI huA thA / pIche unake choTe bhAI purimatAlake rAjA dhRpabhasenana dIkSA dhAraNa karake prathama gaNadharakA pada prApta kiyA thaa| yo to zrIbhagavajjinasenAcAryake eka vAsyasa aisA bhI mAluma hotA hai ki yadi koI maNavaradevakI upasthiti meM bhI unase prazna na karake sIdhA tIrthakara bhagavAnase hI prazna kareM to yaha bhI koI sAdhAraNa vAtara nahIM hai / phira jinake nimitta tIrtha kI hI pravRttikA prArambha ho to isa tarahakA asAdhAraNa dazAdizagamohandra jisI satrAcaIo ki gaNadharakI samakakSanAke padapara prasthApita kara detA hai| isa tarahakA mahAna zrAbhyudayika pada samyaktvaka sAhacaryake minA nahIM prApta ho sktaa| ataeva samyagdarzanake asAdhAraNa aihika mahattvapUrNa phaloMko batAte hue isa parama sAmrAjya padakA ullekha karanA bhI ucita hI nahIM, Avazyaka bhI hai / phira surendrapadake bAda isakA varNana isakI adhika mahattAko bhI sUcita karatA hI hai| tIrthakara bhagavAna jaba dIkSAke liye gharase nikalate haiM naba sabase prathama unakI pAlakI ko bhUmigocarI4 rAjA unake bAda vidyAdhara nareza aura unake bhI anantara anta meM devagana vahana kiyA karate haiN| isase kSatriya rAjAoMke niyogakI pradhAnatA usI prakAra vyakta hotI hai jisa prakAra ki unakI mandarAbhiSeka kriyAke avasara para prathama kalazoddhAra karanevAle saudharmendrake niyogkii| jaba sAdhAraNa rAjAoM ko isa tarahakA niyoga prApta hai vaSa jo mukuTabaddha rAjAbhoMkA bhI zAsaka hai, arihaMta bhagavAnake sampUrNa adhikRta kSetrameM evaM unake upadezakI praSike saMbaMdha meM jo nigraha anugraha karanemeM samartha hai, jisake ki anuyAyI honemAtrase prAyaH anukaracapriya sampUrNa bhUmipara vItarAgadharmakA sahaja hI pracAra ho sakatA hai, jo svayaM nyAyatharmaka strakake rUpameM vItarAga dharmakA hI pratibimba hai, usake mahattvakA ullekha kahAMtaka kiyA jA sakatA hai ? jisakI kinyAyapUNa bAjha pravRttiyAM hI usake samyagdarzanako spaSTa karanake liye paryApta mAnI jA sakatI haiN| 5- dekho Adi pu0 50 24 zloka 8, 7 ! 2-dekho zrAdi pu0pa024 zloka 172 / 3--ANezamadhayollaMdhya tyA praSTu ke ivAikam ! bhako na gaNayAmIdamatikica madhyate / / 165 // Adi pu0 50 5 / 4-padAni sapta tAmUdduH zitrikAM prathamaM nRpaaH| tato vidyAdharA ninyuyomni sA padAntaram / / 68 skandhAdhiropitAM kRtvA tato'bhUmavilambitama / surAsurAH samutpeturAruvAmayodayAH // EE | bhAdi050 {7 / Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrikA TokA bhavatIsavAM zloka rAjA to deva-dhetya caityAlaya Adi tathA dehadhArI-samasta prAziyoM kI bhI niyama se rakSA kiyA karatA hai| parantu deva to apanI bhI rakhA nahIM kara sakate / bhavaeva rAjA paradevavA' hai| isa yuktike anusAra jo na kevala rAjA athavA adhirAja hI hai kintu samrATa----samasta paT khaNDa bhUmaNDalakA racaka hai, usake parama sAmrAjyakA kArya kyA indra dvArA zakya hai| nhiiN| jisake pratApase prajAmeM sabhI varNa sabhA varga sabhI artha aura sabhI Azrama nirvighnatayA pravartamAna rahA karate haiM usakA sthAna kitanA ucca hai yaha sahaja hI lakSya meM bhA sakatA hai| jisa prakAra niHzreyasa phalake pradAtA prAbhyudayika dharmake upajJa vaktAkA sAthama sthAna hai usI prakAra unake upadiSTa dharmakA nirantarAya aura apanI-apanI yogyatAke anusAra sabhI pAlana kara sakeM aura usake iSTa viziSTa phalako bhI prApta kara sakeM isake liye yadi koI jagat meM samartha hai to parama sAmrAjya hI hai jisake ki kAraNa niSkAraNa yA sakAraNa AkramaNa vara virodha mAtmapanyAya evaM mAdhidaivika Adhibhautika ApattiyoM se prajAkA hita surakSita raha sakatA hai| yahI kAraNa hai ki aindrI jAti aura surendratA nAmaka parama sthAnake anantara tathA paramA jAti aura bhAInsya parama sthAnake pUrva arthAt donoMke madhvameM vijayA jAti evaM sAmrAjya nAmaka usa paramasthAnakA AcArya varNana karanA ucita samajhate haiM jisakA ki saTa samyAdAnake phalasvarUpa kAma humA karatA hai| zabdoMkA sAmAnya vizeSa artha navaniSi-saptadvayaramAdhIzA:-nava ca te nidhayazca = navanidhayaH / sasAnAM durya / saptadvayam , sAni ca tAni ratnAni ca sapyAsnAni / adhika Iza:-adhIzaH navaniSapazca saptadvayaratnAni camavanithisaptadvayaratnAni, teSAmAzA: / arthAt nava niSi bhaura do tarahake sAsa-sAta ratna-caudaha ratloMke adhIza-mukhya svAmI humA karate hai|| kAla mahAkAla nai:sarpa pAya Duka pA mANa piMgala zaMkha aura sarva ratnAisa prakAra mAgamameM nara nidhiyAM batAI gaI hai| inamasa kAla nAmakI niSise lokika zabda bhayota vyAkaraNa koza banda alaMkAra Adi sambandhI tathA anya bhI vyAvahArika evaM gAyana vAdana Adi viSayaka zabda urasama huA karate haiM / mahAkAlase asi mAMsa mAdi padakamakA sAdhanamata dRSyasampatti utpanna huA karatI hai| nApaMse zayyA mAsana makAna Adi aura pANDakasana 1-rasaspeSAtra rAbAnA devAn dehabhRto pi dha / vevAstu nAtmano'pyeSa rAjA hi paradevatA || jana cU0 01 2-mAturvaNya-bAmaNa kSatriya vaizya zUdra // caturvarga-dharma artha kAma mokSa artho'bhidheyaravatA prayojananivRttiSu / / ityamaraH // Azrama-brahmacArI gRhastha bAnaprastha saMnyAsa / 3-pUrva dvitayamubhayaM, yamalaM yugala yugam / yugmaM dvandvaM yamaM va pAdayoH pAtu DanayoH // 2 // naammaalaa| 4- prAdi samAsa / 5-kAlAkhyazca mahAkAlo, nairasarpaH paannddukaahyH| padmamANavapiMgAvI ralapadAvikA // 3 // 10. pa. 2 // Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 banakara zrAvakAcAra prakArake anya tathA chaha rasoko utpatti huA karatI hai| pacanidhise rezamI mUtI Adi vastra, piMgalase divya AbharaNoMkI, mANava nidhi nIti zAstra aura zAstroMkI utpatti huA karatI hai| dakSiNAvarta zaMkhanidhi se suvarNa, aura sarvaratna se sarva prakAra ke ratnoMkA lAbha huA karatA hai / mAluma hotA hai ki nidhiyoMkI yaha saMkhyA jAtibheda unake guNa dharma aura yogyatAkI apecAse hI hUM / saMkhyAtrI apekSA nhiiN| kyoMki bhagavAnke samavasaraNa meM bhI ye nava nidhiyAM pAyI jAtIM haiM / samatrasaraNa ke prathama koTa - dhUlimAlaka gopuradvAroMke madhya meM bhI ye hI niSiya rahatI haiN| parantu vahAM para pratyeka nithikA saMkhyApramANa 108 batAyA gayA haiM / isapara se yaha zrI saMbhava hai ki cakravartIke bhI ina nidhiyoM meM se pratyekakA pramANa ekase adhika ho / I ratna zabdake aneka artha hote haiN| yahAM para isakA artha " apanI-apanI jAtimeM utkRSTa 3 aisA karanA cAhiye / cakravatIM pAye jAnevAle ye ratna kula 14 haiN| jinameM 7 cetana aura * acetana haiM / senApati (ayodhyA) gRhapati (kAmavRSTi) sthapati (bhadramukha) purohita ( buddhisAgara ) hAthI (vijayaparvata) ghor3A (pavanaMjaya) strI (subhadrA ) ye sAta cetana ratna haiN| aura cakra (sudarzana) chatra (vayaprabha) daeDa (thaMNDatre) khaDga (nandaka) kaNi (maNi) carma (vajramaya) aura kAkiNI ( cintAjananI) / ye sAta acetana ratna 4 haiM / yoM to cakravartI kI vibhUti apAra hai jisakA ki nAmanirdeza zrAdipurANa meM kiyA gayA hai / parantu yahAM para mukhyabhUta navanidhi aura caudaha ratnoMkA hI usakI adhIza batAyA gayA hai| adhIza zabda anya IzoM-- svAmiyoMkI apekSA jisameM adhikatA pAI jAya usakA boga karAtA hai / arthAt cakravartIkA prabhutva una sabake Upara hai| kyoMki jitane ratna haiM ve saka eka-eka hajAra devoMse racita haiM parantu cakravartI una sabakA svAmI to hai hI, sAtha hI solaha bajAra gaNabaddha devoMke dvArA rakSita hai| navanidhi aura caudaha ratna, jinakA ki yahAM ullekha kiyA gayA hai ve upalakSaNa mAtra haiN| isa kathana se vibhinna narezoM-- bhUmigocariyoM aura vidyAthara rAjAoMke dvArA tathA adhikRta 1- isake liye dekho bhA0 pu0 pa0 37 zloka 75-82 // tathA dekho ti0 paraNasI a0 4 gA0 naM0740 // 2--kAla-mahAkAla-pAMDu- mAnava-saMkhAya pauma bAisappA | piMgala-gANArayaNo antarayahANi vihi pade // 73 // ti0 pa0 // 3- AtI jAtI yadutkRSTaM uptadratnamihocyate // 4- dekho Adi pu0 parva 37 // -- yathA "rakSyaM vedasahasra eNa ca daNDazca tAdRzaH / jayagamidamevAsya duvayaM zeSaH paricchadaH // 3 // Adi 0 28 tathA 37-182 / / 6 - SoDazAsya sahasrANi gaNabaddhAmarAH prabhoH / ye yuktA dhRtanistriMzAH nidhiratnAtmarakSaNe // 145 // Adi pu0 pa0 37 // gaNanaddhadevoMkI saMkhyA Adi purANameM 16 hajAra bIra ti paNatImeM 32 hajAra batAI hai " mAddhadevabhAmA battIsa sahassa sAtha amiSAMmA Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caMdrikA TIkA aDatImA bhoka kSetrake adhipati vyantarendroM evaM deviyoM ke dvArA bheTameM Aye huye saba ratnoM prAbhUpoM vathA pracura divya bhogopabhogake sAdhanoM AdikA bhI saMgraha samajha lenA caahiye| sarvabhUmipatayaH-pAnti rakSanti iti patayaH / sarvA cAsau bhUmizca sarvabhUmiH = pasaravasundharA / tasyAH patayaH srvbhuumiptyH| na bhUmi vasundharA pRthvI Adi zabda paryAya vAcaka haiM / sarva zabdameM uttarase himavAna aura pUrva dakSiNa pazcimameM lavae samudrakI sImA ke antargata jitanI bhUmi hai utanA pramANa samajhanA pAdiye / gaMgA sindhu aura vijayArtha parvatase isa bhUmikai baha khaNDa ho gaye haiN| cakravatI isa sampUrva bhUmikA svAmI huA karatA hai| bhUmi zanda bhI isa kArikAmeM upalakSaNa hI hai| jisa taraha movazAstrake a03 sUtra naM0 27meM Aye hue bharata airAvata zabdoMkA artha tatstha manuSya aura unake anubhava sAdhu zarIrotsedha Adi kiyA gayA hai| usI prakAra yahAM bhI bhUmi zabdakA artha kevala pRthvI hIna karake zAsana siddhAnta-arthazAstra4 athavA rAjanaitika vyAkhyAke anusAra parvAzrama dharmakA pAlana karanevAlI prajA karanA cAhiye / yadyapi AkAza pradeza paMktiyoM ke pramANakI apeSA vaTsaeDabhUmikA pramANa---cakravartaka upabhoga yogya kSetrakA pramANa sunizcita hai phira bhI utsarSiNI avasarpiNI kAlake prabhAvase isa kSetrameM vRddhi hAsa humA karatA hai| kintu usake adhikRta kSetra meM prAmAdikakI saMkhyA jo nirdhArita kI gaI hai vaha niyata hI hai / ___yaha zabda mukhyatayA cakravartI dharma puruSArthako vyakta karatA hai| kyoMki yaha sampUrNa prajAke hitakA sarvopari rakSaka hai| ataeva isa zabda kA atha samasta prajAkA pAlana poSaNa karanevAlA aisA karanA caahiye| cakraM vavitu prabhavanti-cakra yaha eka divya astra hai| jo ki cakrava ke zastrAgArameM utpanna huzA karatA hai| isameM eka hajAra ara-phala humA karate haiM aura eka hajAra devoMke 3 // 1375 / / ti0p0|| 1-bhUmibhUH pRthivI pRthvI, gaharI maMdanI mho| " | 5 || . nA 2-vi0pa0 gAthAnaM 108, 178 a046 tathA rAjavartika 103 sa10 10yA03 aura usakA bhApya / 3-- tayoH kSetrayo divAsI staH, asNbhvaat| tatsthAnA manuSyANAM saddhi hAsI bhavataH / kiMkRto ghRddhidvAsauanubhavAyuHpramANAdikRtau / sa0 si // tAtabhyAsA dsirbhrtairaavtyokhihaasyogH| adhikaraNanirdezo vA // tAsthAnAM hi manuSyAdInAmanuH bhavAyuHpramANadikanau vRddhiAsau // zlo0 vA0 sa03 sU0 28, 29 // 4-molibAbA sU0 4-0 tathA a0 16 sU0 // dekho mA0 pu0pa037 / tathA tiloya pa0 caturthe mahAdhikAra / 6-hathiyAra tIna tarahake huA karate haiN| -astra, zatra, zrI divyAstra --ardhacakAMke bhI hotA hai| parantu pratinArAyaNa kA usake dvArA bagha bhI huA karatA hai| kA pakA pApodaya hai ki apane hI astrase apanA hI ghAta do| cakravartI ke aisA nahIM hogaa| Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnakararAGazrAvakAcAra RAM manner dvArA surakSita rahA karatA hai / yaha apane yogya bhUmi para vijaya prApta honeko sUcita karanevAlA hai | ataeva jaba yaha utpanna huA karatA hai tabhI cakrapacI usase apanI digvijayake yogya samayako samajha letA hai aura usakI pUjana karake tathA usIko Age karake digvijayakI yAtrAkA prArambha kara detA hai| yAtrAkai samaya cakra sabase prAge Age AkAzameM gamana kiyA karatA hai aura usake pIche pIche cakravartIkA paDaGga bala calA karatA hai isake kAraNa hI yaha cakravartI kahA jAtA hai| jaisA ki anugata arthako batAnezale isa vAyake dvArA spaSTa kiyA gayA hai| kyoMki vaha cakravatI ke madhya icchA aura prabhundhakI siddhika sAdhanoM meM asAdhAraNa hI nahIM pradhAna mI hai| karaNa yaha ki yayApe cakrapIka vijayake sAdhana anaka hai phira bhI usakA cakravartitva isI para nirbhara hai / zatru para vijaya prApta karane meM yaha sabase prabala antima aura amoSa astrarUpa sAdhana hai / yaha nArAyaNa aura patnazarIrako chor3akara anya kisI bhI zatru rAjA para calAye jAne para vyatha nahIM jAtA / pratinArAyaNako bhI isakI prApti humA karatI hai parantu anta samayameM puNyakSayakA avasara Ane para apane virodhI nArAyaNake dvArA apane hI isa sudarzana cakra ke dvArA vaha mRtyuko prApta ho jAyA karatA hai| kintu yaha bAta cakravargAke nahIM huA karatI / usakA puruSa viziSTa sAtizaya huzrA karatA hai| vartayitum-khijanva it thAtuse kadantakI tum pratyaya hone para yaha zabda banatA hai| apUrvaka bhU thAtusa dhartamAna anna puruSa bahuvacanameM prabhavanti kriyA pada banatA hai| donoM padoMkA mijakara artha hotA hai ki cakAcI umra pakako yaniya svayaM samartha chuA karatAre hai| spaSTadazaH-spaSTA dRk yeSAM te spaSTadazaH / arthAt jinakA sampagdarzana spaSTa hai| spaSTatAse matalaba vizadatA-nirmalatA athavA jo savai sAthAraNako samajhameM pA sake, aisA lenA caahiye| samyagdarzanakI spaSTatA prathama saMpega anukampA aura Asvikyake dvArA duzrA karatI hai| kintu ye bhI antaraMga bhAva haiM / asaMpata sampagdRSTise lekara pramavataMyata taka samyamvakA ye hI tIna guNaszanavAle prazamAdike dvArA anumAnase jJAna karasakate haiN| kyoMki samyaktvake sAhacarya se prazamAdi bhAvoM meM aura prazamAdika sAhacaryake kAraNa mana vacana kAyakI pratimeM pUrva viziSTatA mAye binA nahIM rahA krtii| phirabhI yaha sUkSma viziSTatA asaMyatAdi tIna guNasthAnavAloMka hI buddhigocara ho sakatI hai / ataeva yaha zabda samyaktvake sahacArI usa taparacaraNa vizeSakA bodha karAtA hai jisake ki nimivase cakravartitvake yogya prasApAraNa uccairgotra Adi pusya pratiyAMkA bandha hupA karatA aura samyaktvakA spaSTIkaraNa hotA hai| 1-hAthI ghogA stha padAAta deva vidyAdhara / 2-cakra vartate samrAT rayata iti sa tata vartayate tathA vartayitum / 3-3: svasAvaditaH sUcamanobhAntAHsvA~ razaM viduH / pramattAntAnyA tajjavAceSTAnumiteH punaH // 4 // bhana0 02 // Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mann-Innapuleenrnnn gr'i pr'aa akaar'ii dhii indra padake liye yogya purayAyu AdikA bandha jisa prakAra prata saMgrama tapa Adise yukta jinendrabhakti ke nimittase huA karatA hai usI prakAra vinayapUrNa vaiyArama tathA prAyazcita Adise yukta prata saMyama tapake nimisase jinakA samyagdarzana spaSTa hai unhIM jIvoMko cakravasitva ke yogya puNya karma viropoMkA- asAdhAraNa uccotra Adi karmokA bandha huA karatA hai| isI Azayako "spaSTadRzaH" zabda spaSTa karatA hai | kSatramaulizekharacaraNAH / catAn brAyante iti kSatrAH1 -rAjAnaH / tepAM maulayaH iti kSatramaulayaH / zekhara iva paraNe iti zekharacaraNa / kSatramAlipu zekharacaraNo yepAm / / kSaNa yAtukA artha batha karanA yA mAranA hotA hai| cata zabdakA artha jo kisIke dvArA mArA gayA hai athavA mArA jA rahA hai aisA hotA hai| aise vyaktikA jo vANa-rakSaNa karanevAlA hai usako kahate haiM kSatra / yaha vA zandakA yaugika-niruktyartha hai / kintu rUdivaza isakA artha ghatriyavarzakA vyakti athavA prajAkA pAlaka rAjA huA karatA hai mauli zabdakA artha mukuTa aura zekhara zabdakA artha mukuTake kArakA phUla hotA hai / matalaba yaha ki usa cakravartIke caraNa una kSatriya rAjAoMke mukuTa ke UAra phalakA kAma kiyA karate haiN| maulisakaTa zabda sAthamaM rahanese kSatriya rAjAoM meM bhI mukuTabaddha rAjA artha samajhanA cAhiye / kyoMki 32 ijAra mukuTabaddha rAjA usakI sevA kiyA karate haiN| una rAjAoMke mukuTake Uparake phUla cakravardhAke caraNoMmeM rahA karate haiM, aisA bhI isa vAkyakA artha ho sakatA hai| tAtparya yaha ki jisataraha tIrthakara kulakara nArAyaNa pratinArAyaNa balabhadra kAmadeva athavA gaNathara indra Adi Abhyudayika padoMkA lAbha bhinna bhinna kAraNoMse huA karatA usI prakAra cakravAta padake viSaya meM bhI samajhanA caahiye| jisakA samyagdarzana vividha tapa. caraNoMke dvArA spaSTa----vizada tathA kRtidvArA baddhigamya bana jAtA hai usIko una tapazcaraNoM ke nimittase aneka atizayoMse yukta ora savotkRSTa bhogopabhoga Adike sAdhanoMse pUrNa yaha pada prApta huzrA karatA hai| baha khaNDavI samasta devoM aura manuSyoMmeM jitanA bala hai utanA bala isa cakravartIkI donoM bhujAoM meM rahA karatA hai / usakI dRSTi---cakSuridriya sUryavimAnameM sthita jinabi 1-natAskila trAyata ityudramaH kSatrasya zabdo bhuvaneSu rudH|| raghuvaMza / "kSadbhyo dobhyastrAyante racamti iti kSatrAH rAjAnaH iti paM0 gorIlAla jI kRtA nirukti " -kSatrANAM maulaya iti kSagamAlayaH teSAM zekharANi iti kSatramaulizekharANi / tAni paraNeSu yeza te itiniruktyA rAjAnastaSAM maulayo mukuTAH teSu ApAThAH zekharA tAni dharaNeSu yeSAmiti prabhAcandrAcAryAH 3-mukuTabaddha rAjAkA ladANa dekho ti0 pagA0 naM042 / tathA dhavalA 1-36! 4-Adi 1837-30 / yadate cakrozatinA bhUsudhAzinAm / tato'dhikaguNaM tasya babhUva bhujayobalam // 21 // mA0 50 15 Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ P ralakANDanAvakAcAra kA darzana karane meM samartha rahA karatI hai jisakA ki viSayakSetra sabase adhika-seMtAlIsa hajAra dosau saTha yojana se kucha adhika batAyA gayA hai / usakA zarIra eka kama chyaan| hajAra dUsare vaikriyika zarIroMkA nirmANa karanemeM samartha rahA karatA hai jinake ki dvArA yaha eka sAtha sampUrNa chayAnave hajAra rAniyoM ke sAtha ramaNa kara sakatA hai| bajavaSamanArAca saMhanana, samacaturasra saMsthAna Adi puNya prakRtiyoM ke udayase abhedya accheba sundara zarIrase vibhUSita rahA karatA hai / solaha hajAra gaNabaddha deva jisakI racA kiyA karate haiN| kavaya kriyA oMmeM se jo pAMcaveM paramasAmrAjyakA bhoktA hai / samyagdRSTiyoMko prApta honevAlI cAra jAtiyogase jo vijayA jAtise yukta rahA karatA hai| ityAdi anekoM atizayakA lAma cinA unake kAraNabhUta viziSTa tapazcaraNoMke tathA unase udhogya puNyakarmokI prApti hue binA nahIM ho sakatA / viziSTa balakailiye vIryAnnAya aura bhogopabhogakeliye bhogAntarAya upabhogAntarAya, asAthAraNa sampaci Adike lAma keliye lAmAntarAya, tathA kalpadrumara pUrana aura paTA majAko abhayadAnAlaya dAmAntarAya jaise pApakarmoMkA tIna kSayopazama bhAvazyaka hai| sAtha hI usataraha asAdhAraNa zaktiyukta sAtAdanIya uccagotra evaM nAmakarmakI paraya prakRtiyoMke udayake vinA bhI una viSayoMkA lAbha nahIM ho sktaa| aura na una pApakokA copazama tathA una puNyaprakRtiyoMkA bandha vinA sampAvasahacArI prAyazcitta vinaya yApatya Adi antaraGga aura anazana bhavamaudarya rasaparityAgAdi bAhya tapazcaraNake ho sakatA hai| isa kArya paraMparA ke dvArA usake samyagdarzanakA mAhAtmya spaSTa hojAtA hai| yapi yaha ThAka hai ki svayaM samyagdarzana bandakA kAraNa na hokara bhopakA hI kAraNa hai / phira bhI zahadhAta bhI utanI hI satya hai bhIra spaSTa hai ki usake sAhacaryale vinA tayogya puNyakarmoM bandhameM kAraNabhUna zubha sarAgabhAvAma usa tarahakI asAdhAraNa viziSTatA nahIM pA sktii| yahI kAraNa hai ki cakravartIkA vaha sAtizaya puNya usake samyagdarzanako spaSTa kara detA hai| isa avasara para yaha prazna ho sakatA hai ki cakravartIke asAdhAraNa puNya phalako batAte hue nava nidhi aura 14 ratvoMkA ullaMkha kiyA hai| kintu usake mantriyoMkA koI nAmonakha nahIM hai. isakA kyA kAraNa hai ? sAdhAraNa rAjAkA svarUpa bhI aThAraha prakArakI prakRtikA prAdhipatya3 batAyA hai| jisameM ki mantrI pramAgakI bhI gaNanA4 kIgaI hai ! phira jo rAjAdhirAja 1-gommaTamAra jIva gA0 naM 165 / 5-kicchiyona dAna jagadAzAH prapUrya saH / pakribhiH kriyate mo'hayakSaH kalpada mo mataH // 28 // sAgAra a02| 3- pacalA, gA0 1-36 // 5-dekho tika pa. gA043, 44 / tathA dhavalA 1-37, 38, 36 / Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wwwmore candriko TIkA mahanImA zloka -samrATa hai kyA vaha 18 prakArakI prakRtimA lAmitva nahIM rahatA priyA usake liye aThAraha prakArakI prakRtimeM maMtrI aura amAtya parigaNita nahIM kiye gaye haiN| ucara-maMtrI aura amAtya cakravartaka bhI rahA karate haiN| parantu unako ratnoM meM nahIM ginA hai| kevala cakravartIke vicArameM sahAyaka hote haiN| kiye jAnevAle kAryake viSaya meM ve yogya ayogyakA parAmarza karane meM kevala apane buddhibalame sahAyatA karanevAle haiN| ve kisI mI kRtikarma ko svayaM karanevAle nahIM haiN| kintu jo rana-cebanarala haiM ce cakravartIkI AjJAnusAra kAma karanevAle haiN| isa prakAra donoM meM bahuta bar3A antara hai / eka tI kevala sammati yA parAmarzamAako dene vAle haiM aura jo rana haiM ve saba usa sammata kAryayo niSpanna karanevAle haiN| dUsarI bAta yaha bhI hai ki jisa taraha ye rakha AjJAkA pAlana karate haiM usataraha maMtrIgaNa prAjJA kA pAlana nahIM krte| kyoMki unakA vartavya kela rAjAke hitAhitake sAtha hI bandhA huA nahIM hai, prajAke hitAhita ke sAtha bhI sambandhita hai| matalaba yaha ki maMtrIgaNa rAjA aura rAjyake sAtha sAtha prajAke bhI hitAhitakA pratinidhitva karate haiM / isa taraha vicAra karanepara ranoMkI apekSA mantriyoM kA kArya adhika mahAn kaThina aura gurukara bhA1 hai / ranoMkA uddhokha vo usake puNya phalakA pratizaya batAnA hai| jisase mAluma hotA hai ki usake bhogopabhoga inake nimittase usakI icchAke anukUla aura sahaja hI siddha ho jAyA karate haiM / ataeva ye mogopabhogaka athavA dharma artha aura kAma puruSAryaka asAdhAraNa sAdhana haiN| Upara kahA gayA hai ki bhUmi zamda upalakSaNa hai / apava usakA artha varSA smadharmavatI prajA karanA cAhiye / so kyA jahA~kI prajA varNAzrama dharmakA pAlana karanevAlI nahIM hai yahA~ koI rAjya vyavasthA nahIM hai ? yadi nahIM hai to AgamameM dharmakarmase rahita mlecchoMkara bhI rAjyoM kA jo ullekha pApA jAtA hai kyA vaha mithyA hai ? anyathA kevala varNAzramavarmake pAlana karane vAlI prajAke pAlanako hI rAjya kadanA phayukta AgamAviruddha athavA mithyA kyoM nahIM kahanA caahiye| ucara--dhyAna rahe yaha prakata viSaya paramamAmrAjya nAmaka paramAthAnase samnandhita hai| jisa taraha koI bhI manuSya kyoM na ho jahAMtaka "manuSyagati manupya AyukA udaya jinake pAyA jAya unako manuSya kahanA cAhiyaM" isa lakSara para dRSTi rakhakara vinAra kiyA jAya to vaha manuSya hI hai| parantu vicArazIla vya ktayoMne usa pa yakI vAstavika saphalatA para aura hita para dRSTi rakhakara dharmahIna manuSyako pazutulya3 kahA hai| isI taraha jahA~ parNAzrama dharmakI rakSAkA lakSya 1-prajAvilopo napatIcyA cen prajecchayA cAcarite svanAzaH // ityAdi / yazastilaka 2-carmakarma yahitA ta ime mAcchakA bhatAH // zeSairanyaiH samAcArarAryAvartana he mamA mAdi pa0 31-142 / 3-dharmeNa hInAH pazubhiH samAnataH / kophanIti Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ranniranatmannaadARAamaAmAAAIIM 372. ratnakaraNDAkAcAra nahIM hai usa rAjyako prajAke prANAdike saMrakSaNakI vyavasthA kA eka prakAramAtra avazya kahA jA sakatA hai| parantu vaha dharmarAjya nahIM hai-vaha parama sthAna nahIM hai| aise rAjyoMkI aparamasthAnatAko vyakta karaneke liye hI prAstika AcAryoMne kahA hai ki "anyathA punarnarakAya rAjyam ? " | parama sAmrAjya paramasthAnakA prayojana cAturvarNya aura cAturAzramika vyayasthAkA saMrakSaNa karanA hai| jo ki mona puruSArthakI siddhikA eka balavAna asAdhAraNa sAdhana hai| gRhasthAvasthA meM dharma artha kAma ina tInoM puruSArthIkAra athavA dharma artha aura yazaH ina tInoM puruSArthoMkA avirodhena sevana karanA bhI dharma mAnA gayA hai| parantu vAstabameM yaha dharma tabhI mAnA jA sakatA hai jabaki vaha mokSa puruSArthake aviruddha ho jisakA ki pratyakSa sAdhana varNAzramavyavasthA hai / ataeva jisa rAjyake dvArA isa vyavasthAkA saMrakSaNa hotA I vAstavameM yahI parama sAmrAjya hai / jI vaisA na karake mAnava prakRtiko mlecchAcArase abhibhUta hone aura mAcAra vicArameM pazutulya hote jAnese rokane meM asamartha hai to vaha kiMrAjya hai| aura yadi vaha usameM preraka hotA hai to yaha saddharma rAjya nahIM--pazurAjya hai| kyoMki guNa racaNIya haiM aura jo gaNa jitanA adhika mahAna asAdhAraNa adbhuta evaM svaparake liye hivarUpa hai vaha utanA hI sarvaprathama AdaraNIya tathA sarvAtmanA rakSaNIya hai| jo rAjya usakI hotA kAmA gai ) hI janapadakI upekSA karatA hai| cakravatIka zrAbhyudayika padakI mahattA sarvAdhika hai| sIrthakara aura arihaMtake sivAya saMsAra meM aura koI bhI prAbhyudapika pada isakI mahattAkA atikramaNa nahIM kara sakate / jitane bhI maTabaddha rAjA hai ye sabhI isakI sevA kiyA karate haiN| cakravartIko ve apanI-apanI kanyA mAhi sAra vastueM bheMTameM dekara sambandha sthApita karake bhI usakI bhAmA zira para dhAraNa karate aura usakA pAlana kiyA karate haiN| samayakA unake liye yahI Adeza aura upadeza huA karatA hai ki rAjAoMkA kartambha ki 1 kula pAlana 2 mahipAlana 3 AtmapAlana 4 prajApAlana aura 5 samaMjasvara ina pAMca karacyokA avazya pAlana kareM / kuloko bhraSTa na hone deM, sajjAtitvakA nAza na hone deN| pativivekazaktiko naSTa na hone deM-mlecchAdikoM kI zikSA dIkSA saMgati Adike dvArA prajAko 1-nItiyAkyAmRta samuddeza 6 sUza 44 / 2--dharmArthakAmaphalAya ganyAya namaH // nIti vA0 maMgala / 3-dharma yazaH zarya sa sevamAnAH kaMpyekazI jaSiduH kRtArtham / 1-14 saa0p0| 4-janasya varNAzramalakSaNasyadravyotpattervA padaM sthAnamitti janapadaH // 18- nI0 vaa0| 5-prAjJApana prApta hone para prathama zira para dhAraNa karake phira kholakara pahanekI paddhati hai| 6-apakSapAtinI vRtti| Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ndrita TIkA unatAlIkhAM zloka 273 AryatvahIna evaM javAdI na banane deM, sva evaM para zaraNAgata Adi sabakI apAyase rakSA kareM, yogakSemake ? dvArA prajAkA pAlana kareM, aura prajA meM mAtsyara nyAya pravRtta na ho isake liye fare anugraha karane meM samartha yogya nyAya aura daNDakA ThIka ThIka upayoga kareM / yahI kSatriyoMkA kartavya haiM aura dharma hai| tathA yahI unakA prajAke catakA trANa hai| apane isa kartavyameM yadi ve rAjA loga asAvadhAnI rakhate haiM to cakrava baiMka dvArA ve ucita daNDa evaM nigrahake pAtra huA karate haiN| cakravartI isI tarahakI AjJA pAlana karane vAle 32 hajAra AryadezoMke pita mukuTabaddha rAjAoMkI saMkhyA bhI 32 hajAra hai / tIrthakara bhagavAn zradhe arthAt 32 camara jisapara Dhole jAte haiM aise isa cakravartIkA aizvarya atyanta mahAn hai / jI ki usake spaSTa samyagdarzana sahacArI tapAvizeyoMke ninica se saMcita sAtizaya ekamekiM utyane isa labdha abhyudaya kI asAdhAraNa mahimAko prakaTa karatA hai| sAtha hI usakI prabhuvAzakti mI apUrva ho hai| yadyapi usakA cakra svayaM hI pra mAna hotA hai phira bhI usakA preraka taka kabhI vaha pravAzakti dI hai jisako ki cakravartIndrakA niruktyartha banAte hue Aca vane kiyA padake dvArA vyakta kara diyA hai| vicAra karane para mAlU hotA hai ki AcAryane ya para isa bAta ko abhivyakta kiyA hai ki samyagdarzana ke pratApasa yaha jIva isa tarahaka parama sAmrAjya padaka prApta kiyA karatA hai jisake ki phalasvarUpa na kAla vaha tha hA asAcAra vana atha kAma kA avizevena sevana karake apaneko mocamArgameM agrasara banA lavaH hai, mAnaka nikaTa pahuMcA detA hai / ta prajA meM bhI nyAya ke rUpameM vItarAga dharmakA pravartana saMrakSaNa evaM saMvadhana karaka na kevala aihika rakSA dI kiyA karatA hai kintu use uttama mukhake-paramasthAna mukti prApta kara sakane meM bhI sahAyaka huA karatA hai / - samyagdarzana ke phalasvarUpa hI parama sAmrAjya kI taraha kintu usase bhI utkRSTa bhAafe pada para yaha bhI prApta huA karatA hai, yaha bAta AcArya batAte haiM / marAsuranarapatibhiryamadharapatimizca nUtapAdAmbhojAH / dRSTayA sunizcitArthI vRSavakadharA bhavanti lokazaraNyAH // 36 // artha-dRSTi-darzana vizuddhike dvArA arthakA bhale prakAra nizcaya karalenevAle samyadRSTi jIva dharma ke dhAraka aura lokake liye zaraNyabhUta huA karate haiN| tathA unake cara 1--bI apane rAjya meM nahIM hai isake saMgrahako yoga aura jo hai usakI surakSA tathA vRddhiko kSema kahate haiN| 2 - valavAna durbalaM te iti mAtsyanyAyaH / 3-ti0 pa0 gAthA naM0 1262, 1363 / 4- paM0 bhUdharadAsajIne puruSArthasiddhayupAyakI TIkA meM prathama tIna kalyANaka hI abhyudaya zabda khemAne hai / Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavakAcAra -gayadhara kamaloM kI zura asura aura na patiyoMke dvArA hI nahIM apitu saMyamI sAdhuoMke svAmI --- devoMka dvArA bhI stuti kI jAtI hai / prayojana samyagdarzanake nimicane gapta honevAle sabhI taraha phaloMkI jaba mAcArtha saMcepameM batA rahe haiM tatra yahAM para paramasthAnoM ke lAbhakaM prakaraNameM saMsAra meM sarvAdhika mahAna mAnegaye myudayika padake lAbhake viSayameM ullekha na karane para prakRta varNana avazya hI atyadhika anyAta dopase dUSita mAnA jA sakegA / aae| yaha atyanta ucita aura Avazyaka hai ki samyaktvakaM sAhacarya se milanevAle usa Abhyudarika padakA nirdeza Avazya hI kiyA jAya jo ki na kevala samyaktvakA mahAn pakSa hI hai pratyuta sva-para donoM ko hI paramanirvANa ke lAbha meM asAdhAraNa kAraNabhUta samyagdarzana kI prAdurbhUtike liye athavA ratnatrayakI siddhikaM liye bIja evaM janaka bhI hai| yaha eka lokoki hai ki ' aputraH 1 pitRNAmRNabhAjanam" / iAkA prAya yaha hai ki yadi koI manuSya putrako utpanna kiye binA hI athavA kuTumba vyAdikI bhaviSya ke liye samucita vyavasthA kiye binA hI dIkSita athavA lokAntarita ho jAtA hai to vaha apane pUrvajoMkA RNI hai| kyoMki vaha unake dvArA anvayadacike? rUpameM prApta adhikAra evaM kartavyake prati durlalya karake unake prati tathA dharmaparamparA ke prati Avazyaka uttaradAyitvako nahIM nibhAtA / 1- zrI somadeva sUrIkaM nIti vAkyAmRtakA yaha 0 5 kA 13 naMbarakA (mudrita prati) sUtra hai| yaha pramdha sAmAnyatayA sabhI sadgRhasthoM ke liye vyavahAra yogya nI takA mugnyatayA rAjAoMke liye rAjyase sambandhita rAjanItikA varNana karanevAlA hai / lokameM yaha jo kahA jAtA hai ki "aputrasya gatirnAsti svarge naiva ca naiva ca" / so yaha to ekAntavAdarUpa ayukta aprAya evaM apramANa baddhAnta hai| parantu prakRta sUtrakA aisA Azaya nahIM hai / yaha to ucita aura zrAvazyaka vyavasthA kI dRSTile kahA gayA hai / prathamAnuyogameM aneka kama ke dvArA isake Azaya aura dRSTikoNako samarthana prAma hai| vajana cakravartI ne putra pautroMko rAjya bhAga karaneke liye kahA, parantu unhone netA na karake sahadIkSita hI honA cAhA; tatha eka stanandhayapautra ko rAjyAdhikAra dekara hI unhoMne dokSA dhAraNa kI thI / 'Adi pu0 108) tathaiva matriyoMke samajhAne para utarAdhikArIko niyukta karake hI pUrvakAlIna rAjAoM ne kisa taraha rAjyakA parityAga kiyA isake liye dRSTAntarUpa kathAoMse dekho burandara - kIrtighara -- sukauzalakI kathAeM / pa0 pu0 pa0 29, 22 / ityAdi / 2 - Agama meM batAI gaI 4 prakArako darziyoM meM (sAgA0 1- 18 ) se yaha eka hai| isake sAra apane sabhI dharma karma pAlana poSaNa viSayaka adhikAra tathA kartavya vidhipUrvaka paMcoMke samakSa pomputra yA lakSya vyaktike Upara chor3a diye jAte haiN| tatpazcAta usakA bhI vahI kartavya hotA hai| yahA~ para zloka bhI smaraNIya hai ki - binA suputra kutra evaM myasya bhAraM nirAkulaH / gRhI suziSya gaNita protsaheta pare paSe // 31 sAgara0 ma03 / Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrikA TokA unatAlIsavAM zloka yahI bAta prakRtameM bhI samajhanI caahie| anya samyagdRSTiyoMko jo samyaktake prasAdase phala prApta hote haiM athavA Upara kahe anusAra zrAbhyudayika padoMkI prApti hotI haiM unakA puruSa prayojana svopakAra taka hI sImita hai / paropakArarUpa unakA phala yadi hai bhI to vaha gauNa hI nahIM, aniyata bhI hai| parantu yahI eka samyagdarzanakA aisA zrAbhyudayika padarUpa chala hai jisake ki Upara sAmAnyatayA kucha manuSyoM kA sImita hita sAdhana kara denA mAtra nahIM apitu sIna lokake sabhI prANiyoMkA kanyAmA karanA aura niyama rUpase karanA tathA ananta ayAtrAtha kalyANako bhI saMrakSaNa pradAna karanA niyamita rUpase nirbhara hai| isa uttaradAyitvaka kAraNa prakRta abhyudayika phalakA mUlya sarvAdhika hojAtA hai| jisa prakAra aneka putroMke rahane para bhI jA kulako vizruta banA detA hai vahI gaNanIya huA karatA hai / athavA jo rAjya aura prajA donoMke hitako siddha karake sabakA anuraMjana karanekI sAmarthya rakhatA hai vahI rAjya kA abhikArI huA karatA hai / anekAneka ziSyoMke rahate hue bhI jo saMghakA samucitarUpase saMcAlana karane kI yogyatA rakhatA hai usIko zrAcArya pada para pratiSThita kiyA jAtA hai / usI prakAra prakRtameM samajhanA caahiye| jisakA samyagdarzana kucha viziSTa yogyatAoMse yukta hotA hai vahI vyakti isa tarahake Abhyudayika phalako prApta kiyA karatA hai jisake ki kAraNa vicita kanyA rUpa dharma kI saMtati vicchinna nahIM ho pAtI kyoMki samyagdarzanakA yaha phala anya phaloM ke samAna nahIM apitu nIrthakara pada svarUpa hai jisake ki nimittase nizcita hI tIrtha kI pravRttisamyagdarzanAdi bodharUpa dharmakI punaH saMdati pracalita huA karatI hai| isa prakAra mokSamArgaka kulAbalambI putra ke samaya isa zrabhyudaya kA lAbha bhI samyagdarzanake pratApase hI huA karatA hai, yaha batAnA hI isa kArikAkA prayojana hai| samyagdarzanakA vAstavika aMtima phala nirvAdha - saMsAra ke duHkhoMse chuTAkara uttama sukha --- para maniHzreyasapadakA lAbha hI hai kintu jaba taka vaha prApta nahIM hotA taba taka madhya prApta honevAle saMsAra ke sammAnya sukha svarUpa pahoMne yaha aMtima evaM sarvotkRSTa pada hai jaisA ki usake Agamokta prabhutvake? dvArA jAnA jA sakatA hai| phira bhI bhAzcaya hai ki samyag jIva isa padako bhI apanA sAdhya -- antima lakSya pada arthAt zuddha svagada nahIM mAnatA hai / restraint viSaya to vahIM pada hai jisakA ki isake bAda varNana kiyA jAyagA / aura jisaka ki anantara aura koI pada nahIM hai / samAnya kuTumbaM vibharti // tathA paramekaH kulAlambI yA viSaye 3.ok eka pitA // ityAdi / 2- titbhayarANa pahutaM ho baladevakemavA ca / durakha ca matrizo 'tariya vai paramAga parasAI tejI dilI mANaM ijhUTI sokkha tatra InagyAMsaha jassa so ari // 3- nityayaraM sapayatthaM adhigatamuddhissa suphAbhista / dUsvaradA rAjabhara para foll paMcArikA / Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mmRAMAmrhannr ratnakaraNDazrAvakAcAra saMgArameM jitane Abhyudayika pada haiM ve saba sImita haiM / rAjAsa lekara cakravatikake padoMkA, bala sImita adhikArakSetra sImita, zrAzA aizvarya sImita kArya sImita aura phala bhI sImita hI hai / mAnavendroMke sivAya yadi surAsurendroM ke viSaya meM vicAra kiyA jAya to unakA bhI bala adhikAra kArya aura phala, drabya kSetra kAla bhAvakI apekSA sImita hI hai| yadi sarAga vyaktiyoMko bhI choDakara vItarAga yatIndroMkI dRSTisaM dekhA jAya to unakA bhI bala zakti adhikAra kArya aura phala prAyaH sImita hI haiN| yadhapi gaNIndroMkA kArya aura phala kadAcit niHsIma athavA ananta kahA jA sakatA hai phira bhI yaha to nizcita hai ki ve upajIvya nahIM upajIvakatI haiM, unakI zaktiyAM aura yogyatAeM jo kArya karatI haiM unake viSayameM ve ekAntataH svatantra nahIM haiN| unakI zaktiyeM evaM yogyatAoMkA kArya-jIvana dUsaroMse-tIrthakara bhagavAnsa prApta arthapara hI nirbhara hai| yadyapi saMsArake sabhI Abhyudayika pada kathaMcit sva aura para donoMkI dRSTi se hitarUpa bhI kahe aura mAne jAte haiM, tathA hai bhii| kintu yaha bhI sunizcita hai ki vAstava meM isa kArikAmeM varNita myudAyika pada hI eka aisA pada hai jo ki apanI sabhI yogyatAoMke vipayameM na kevala atulatA aura anantatAko hI rakhatA hai pratyuta apane kRspaka viSayameM sarvathA svatantra anupama apUrva aura dravya kSetra kAla bhAva cAroM hI dRSTiyo ananta bhI hai| isa avasarapara yaha bAta bhI pAna meM rakhane yogya hai ki isa padakA yahAM varNana karanesa kaI Avazyaka prana bhI hala hojAte haiN| saMsAramai jine bhI saiddhAntika dArzanika athavA dhArmika grantha pAye jAte haiM una ke mUna upaja baktAoM ko do bhAgoM se yadi kisIbhI eka bhAgameM rakha liyA jAtA hai to unakI prAmANikatA-svataH prAmAepake viSayameM upasthita honevAle praznakA koI bhI satoSajanaka uca: nahIM milatA / yadi unakA baktA bhasmadAdike samAna sarAga evaM alpajJa hai to saSTa hai ki prakRta logoM ke vacana ke hI sadRza honase usake ye vacana bhI svata: pramANa nahIM mAna jA sakata / isake virUdra unakA pesA vaktA yadi koI azarIra pIvarAga sarvajJa Izvara hai esA mAnA jApa to yaha mAnyatA mI asaMbhava honese pramANa nahIM mAnI jA sakatI / kyoMki vacana mUte jar3a hai aura Izvara amRte cetana hai| amUrtase marva aura cetanase jaDarUpa kAryakI utpatti nahIM ho sakatI / phalataH mUlavastAkI siddhi yuktiyukta marahane ke kArakha ke saiddhAntika athavA dhArmika varNana bhI svataH pramANa nahIM mAne jA skte| aisI avasthA meM prakRta andhakI aprAmANikatAkA parihAra aura usake svataH prAmANyakI prasiddhi liye yaha atyanta Avazyaka hai ki umaphe mUla-upajJa vaktAkA aisA svarUpa batAyA jAya boki ina donoM doSoMse rahita hone ke sivAya vAstavamai vacanakI svataHpramANatAke liye ucita 1- va ramA amana parAga aura narapaDa athavA mazarIra saDavItarAgA. Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrikA TIkA unatAlImavA zloka evaM prAvazyaka yogyatA se bhI yukta ho / yahI kAraNa hai ki prAcAryane prakRta kArikAke dvArA usa taraha ke vaktAkA tathA prakRta granthake bhI arthataH upajJa vaktAkA sahetuka svarUpa batA diyaa| upadezakI svataH pramANatAliye usake vaktAkA jIrangukta-sarvajJa vItarAga hokara bhI sazarIra honA, na kevala ucita samAdhAna. hI hai, sAtha hI nippakSa vyaktiyoM ke liye saMtoSajanaka evaM zraddhaya bhI hai| yaha bAta heSiddha hai, yaha to prakara kArikAse spaSTa ho hI jAtA hai sAtha hI usa pada kI AnadhanantatA bhI mphuTa hotI hai| kyoMki yahAM para vivakSita dharma ke upadeza aura usa dharma ke vaktAkI paramparA vIjavRttake samAna anAdi hokara, phala paramparAkI apekSA ananta bhI hai yaha bAta yahAMke kathanase vyakta ho jAtI hai| __ isa kArikAmeM jo samyagdarzanakA phala batAyA gayA hai usase samyagdRSTiyoMko pAsa honevAlI1 cAra jAtiyoM meM se tIrthakaroMko prApta honevAlI paramA jAtikA aura sAthahI paramAIntya nAmake chaTe paramasthAnakA bhI bAMdha hotA hai, yaha bAta uparake kathanase vidita ho sakatI hai kintu yahAM para projana sAmAnya Ahantyase nahIM apitu tIrthakaratyaviziSTa AIntyase hai aisA samajhanA cAhiye / prakRta granthamaM jisa dharmakA vyAkhyAna kiyA jA rahA hai usake bhI arthataH bhUlavaktA ve tIrthakara bhagavAna hI hai jinakA ki pada yahAM para samyagdarzanake phala svarUpameM batAyA gayA hai| apanese pUrvavarcI tIrthakara bhagavAnake dvArA upadiSTa tharma tIrthake nimitta se navIna tIrthapravartakakA prAdurbhAva hotA hai / aura yahI krama niyamitarUpase cAlU rahanake kAraNa dharma aura usake baktAkA krama bhanAbananta siddha hojAtA hai| granyakarttAne granthakI AdimeM jinako namaskAra kiyA hai tathA varzanIya viSayako pratijJAke samaya dezayAmi kriyApadake dvArA jisa prayojyakartA-varI viSayaka arthataH upajJa vaktAkA nirdeza kiyA hai usakA hI yahAM para upadiSTa dharma tIrthake pravarmakarUpameM tathA usa ratnatraya dharmame bhI mukhyabhUta samyagdarzanake upAntya phala rUpameM batAkara isa kArikAke dvArA aneka prayojana siddha kiye haiN| dharma-samyagdarzanakA antima phala saMsAra kI nivRtti hai| kintu isake siddha honese pUrNa jo prAbhyudAyika pada prApta hote haiM unameM yaha antima aura sarvokRSTa pada I; isI padase punaH Agekeliye usa dharmatIrthakI prakRSi humA karatI hai, yaha pada sarvathA nirdoSa rahaneka kAraNa pUtiyA pramANa hai / usIkA upadeza bhI sarvAtmanA pramANa anuSya duHkhavighAtaka aura usama sukhakA janaka mAnA jA sakatA hai / isake sivAya isa padase pravRtta hone vAlA zAsana sabhI ke liye kisa taraha hitarUpa hai, aura yaha pada prApta hone meM samyagdarzana hI kisarUpase mukhya 1-AtireMdrIbhariyA cakriNa vijayAzritA / paramA jAtirAIntye svAtmotthA sisimIyuSAm // 168 / / maap,3|| Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ijada ratnakaraNDa zrAvakAcAra kAraNa bana jAtA hai, ye saba bAteM bhI isa kArikA ke sambandha meM acchI taraha vicAra karane para mAluma ho sakatI haiN| zrataeva yaha kArikA atyanta mahatvapUrNa prayojanavatI hai| zabdoM kA sAmAnya vizeSa artha - J amarAsuranarapatibhiH - isa par3ameM Aye hue zabdoMkA artha prasiddha hai / yadyapi amara zabdakA artha nirukti ke anusAra 'na marane vAlA' hotA hai / parantu saMsAra meM aisA koI bhI prANI nahIM hai jo ki apanI apanI AyuHsthiti samApta hone para na maratA ho / AyuHsthitiko pUrNatA hI maraNa hai / aura AyuHsthiti sabhI saMsArI jIvoMkI pUrNa hotI haiM aura ve avazya marate haiM / phira bhI ina viSayameM do bAteM jJAtavya haiN| prathama to yaha ki kucha jIva to aise haiM jo ki AyuH sthiti pUrNa hue binA nahI marate - niyamase pUrNa hone para hI marate haiM / aura kucha jIva aise haiM jo inake viparIta yogyatA rakhane vAle haiN| ve nimittavizeSake milane para AyuHsthitile pUrva bhI maraNako prApta ho sakate haiN| inameMse pahale prakAra ke jIva anaparyAyuSka aura dUsare prakAra ke jIva paryAyu kahe jAte haiM / dUsarI bAta yaha ki saMsArI jIva do tarahake haiM - eka caramazarIrI - usA bhavase mokSako jAne vAle, dUsare ghacaramazarIrI -- bhavAntarako dhAraNa karanevAle / Upara jo do bheda kahe haiM ve acaramazarIriyAM kI apekSA se hI haiN| caramazarIriyoMmeM do bheda nahIM haiM, ve saba niyamase anapatyayuSka hI huA karate haiM / phira bhI unako vartamAna AyuHsthiti avazya hI pUrNa huA karatI hai| anaeva ve bhI avazya marate haiN| sarvathA amara koI bhI saMsArI sazarIra jIva nahIM hai / hAM, zranavayayuSka jIvoMko niruktyathake anusAra kadAcit amara zabda se kahA jA sakatA hai / parantu yahAM para yaha bhI vivakSA nahIM hai| yahAM para to yaha yogarUDha zabda haiM / zrataeva isakA prayoga rUDha arthAt dezoMkI cAra nikAyoM meM se Urdhvaloka meM rahane vAle vaimAnika devoMke liye hI kiyA gayA hai| yadyapi jisa taraha vaijJAnika devoM meM yaha artha ghaTita hotA hai usI prakAra bAkI ke saba devoMmeM bhI ghaTita hotA haiM parantu saba devabhedoMmeM unake bhI honeke kAraNa ve vaimAnika deva bhI saba pavayaSka hI haiM / sura-vaimAnika devoMse bhinna tIna nikAyake devoM -- bhavanadazamI vyantara jyotiSkoMko asura kahA jAtA hai / lokameM devAsura saMgrAmakI kathA prasiddha hai ataeva logoM meM mAnyatA hai ki ye suroMke sAtha yuddha karate haiM una para zastra AdikA prahAra kiyA karate haiN| so yaha bAta sarvathA mithyA hai | yaha kathana devoMkA ada mAtra hai| darzanamohake bandhakA kAraNa hai / 10 sU0 a0 2 0 53 meM " caramottama dehAH " pATha gayA jAtA hai| kintu pUjyapAda svAmI sarvArthasiddhameM kahate haiM ki ' caramadehA iti vA pATha: " / tathA zrI akalaka deva rAjavArtikameM kahate haiM ki "zvaramadehA iti keSAMzcit paatthH"| tadnusAra sabhI caramazarIrI tathaiva antakRt kevalI bhI anapavartyAyuSka ho siMddha hote haiN| isI dRSTi se yaha likhA gayA hai| 1 belo ta0 sU0 a0 4 sUtra naM0 10 kA rAjavArtika naM0 2 se 6 // Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrikA TokA unatAlIsatrAM zloka hAM, yaha bAta satya hai ki samyaktva sahita jIva ina tIna nikAyoM meM utpanna nahIM huA krtaa| vahAM utpanna honake bAda samyagdarzana prApta kara sakatA hai, jaba ki samyagdRSTi jIna niyamase vaimAnika devo meM hI utpana huA karatA hai / isa taraha utpattike antaraMga kAraNarUpa pariNAma bhedakI apekSA donoM meM virodha avazya hai| kintu isake sivAya unameM paraspara virodhI AkramaNa yuddha AdikA koI bhI kAraNa nahIM hai| astu / inameM jo bhavanavAsI haiM ve adholokameM aura jo myantara tathA jyotiSya dekara zoka meM nivAsa kiyA kA hai| nara zabdakA artha yadyApa viSNu paramAnmA Adi bhI huA karatA hai kintu yahAM para suprasiddha artha manuSya sAmAnya hI abhISTa hai / pani zabda kA artha "pAvirapati iti pati" isa niruktike anusAra svAmI yA rakSaka karanA caahiye| amarAzca asurAzca narAzca ini chAmarAsuranarAH teSAM patayaH, taiH / isa vigrahake anusAra isa kaI padake dvArA prakRta kArikAmeM nirviSTa tIrthakara bhagavAnko tInoM hI lokoMke dvArA stutya evaM sevya sUcita kiyA gayA hai| kyoMki yaha zabda kRdanta kriyApada "ta"ke kaI kArakake sthAna para prayukta huzrA hai / karmameM prattya honeke kAraNa kake anukta honese isameM tRtIyA vibhakti aura unake bahusaMkhyAyukta honese usameM bahuvacanakA prayoga kiyA gayA hai| isa padake dvArA jahAM bhagavAnakA pholokyAdhipatitva vyakta hotA hai vahIM garmAdika cAra kalyANakoMmeM pAI jAnabAlI trilokIpatiyoM dvArA kI jAnevAlI unake viziSTa sevA ke niyogakI bhI abhivyakti ho jAtI hai / ___ yamadharapatibhi:-Uparake hI anusAra yaha bhI "ta" kriyAkA kaI pada hai| yama thAta kA artha uparama---uparati yA nici hotA hai| ataeva viSayAzA Aramma parigraha tathA prajJAna mohayobhayukta manovRcise Taparata honA hI yama arthAt saMyama1 kahA jAvA hai isake jo dhAraNa karane vAle haiM unako kahate haiM yamadhara aura jo inake svAmI haiM, rakSaka hai una galadharAdikoMko kahate haiM "ymprpti"| yaha pada samyagdarzanake phalasvarUpa prApta hue tIrthakA padake viSayoM na kevala sarAyavyaktiyoM ke sivAya vItarAga vyakti ke dvArA bhI saMpatA evam stapanIyatA ko hI batAtA hai / kintu sAtha hI unake caturtha kalyANakI asAdhAraNa mahimAko mI prakaTa karatA hai| __ "ca" zabda samuccaya artha meM athavA anukta samuccayake arthameM samajhanA cAhiye / kyoMki prathama prayukta kada padakaM dvArA bhagavAn kI jo sevyatA batAI gaI hai usake anusAra stavana karane vAle indroMkI saMkhyAkA pramANa 26 hI hotA hai| eka tiryagindrakA ullekha zeSa raha jAtA 1-badasamidikasAyA daMDAraNa tahiMdiyANa paMcaeha / dhAraNa-pAlaNaNigarapAgajano saMjamo bhagiTI v65 jI* kaa| Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 ratnakaraNDa zrAvakAcAra hai / parantu tIrthakara bhagavAnko 100 indroM ke dvArA sevya mAnA gayA haiM / zrataeva "ca" zabdake dvArA zeSa tiryagindrakA bhI anukta saMgraha kara lenA cAhiye / prazna -- prathama vAkya hI tiryak zabdakA bhI ullekha karake pUre sI indroMkA granthakarNAne nirdeza kyoM nahIM kiyA ? uttara -- 66 indrAMko granthakarttAni stavanakA kartA batAyA hai| yaha bAta nigindroM ke dvArA saMbhava nahIM hai| jJAnakI alpatA aura akSarAtmaka bhASAkA abhAva inake liye pratibandhaka hai / ve ina asamarthatAoM ke kAraNa anya indroMke samAna stuti nahIM kara sakate / kintu bhaktivaMza ve bhI vandanA sevA yAdi kiyA karate haiM / phalataH trilokIpatikI saMvAse pRthak na rahane ke kAraNa 100 indroM kI saMkhyA meM tiryagindroMkI bhI parigaNita kiyA gayA hai| ataeva AcAryane para unakA goggarUpa se "ca" zabda ke dvArA saMgraha kara liyA hai| aisA samajhanA cAhiye / nUtapAdAmbojAH --- pAryo eva ambhoje iti pAdAmbhoje / nUtaM stule pAdAmbhoje yeSAM te nUtapAdAmyotrAH / artha spaSTa hai ki unake caraNa kamaloMkI ukta devendro tathA narendroM aura yatIndroM dvArA stuti kI jAtI hai| yahAM para nUta zabda upalakSaNamAtra hai / ataeva na kevala stuti artha hI grahaNa karanA cAhiye kintu sevA upAsanA arcA ArAdhanA Adi sabhI bhaktipUrvaka kiye jAne vAle bhAvoM meM samajhanA caahiye| I dRSTayA - dRSTi zabdasaM karaNa artha meM yahAM para tRtIyA vibhaktikA ekavacana kiyA gayA haiN| matalaba yaha ki artha-mAkSa-puruSArthakA bhale prakAra nizcaya karanemeM jina ooMko yaha dRSTidarzana- samyagdarzana asAdhAraNa kAraNa par3atA hai ve jIva isa mahAn tIrthaMkara ke vyabhyudayika padako prApta huA karate hai| tIrthakara prakRtikaM bandhako kAraNabhUta zrAgamameM darzanavizuddhi Adika solaha bhAvanAeM batAI gaI haiN| inameM mukhya darzanavizuddhi hI hai| kyoMki usake binA zeSa 15 bhAvanAeM svataMtratA apane kAryameM samartha nahIM hai / zrIra ija pandrahake binA bhI kevala darzanavizuddhikaM rahane para tIrthakara prakRtikA bandha ho sakatA hai| vaha isake liye svatantra hI samartha haiM / isaliye yahAM para dRSTi zabda se sAmAnyatayA samyagdarzanara nahIM apitu viziSTa darzanavizuddhi bhAvanA artha grahaNa karanA adhika ucita evaM saMgata hai| 13 damadyAnivAhida visad madhuracakkhANa / antAsId guNArA Nano jiNArAM vidabhavArya // tathA-bhavaNAlaya cAlIsA vitaradevANa hAti battIsA / kappAmara cauvAsA caMdo sUro garI tAra // 2- yadyapi tIrthakara karmakaM bandhameM darzanavizuddhike sAtha zeSa 15 meM se koI eka bhAvanA mI svazva rahA karatA hai / 3 - prAyaH sarvatra isa zabda kA artha samyagdarzana mAtra hI kiyA gayA hai, na ki darzanavizuddhi / kintu isa kArikA tIrthakara zabdakA varNana hai| ataeva unakI karaNarUpa darzana vizuddhi artha ucita hai jo "sunizcitArthAH " padake artha se bhI mela khAtI hai| Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ warananmir -an padrikA TIkA unatAlIsA zloka st sunizcitArthAH-sunizvitaH athoM yaiste / isakA matalaba yaha hai ki su= muTu = sampaka vidhipUrvaka = keraladvigoranyatarasamIpe . nizcitaH = athArita:= tIrthastrabhAvanAnusAreNa ra kartavyatayA dRDhIkRtaH artho'bhidheyarUpeNa prayojanIbhUtatvena ca zreyomArgarUpastIrthoM yeste / jinhoMne samyaktvake sAhacarya se vidhipUrvaka-kaMvalo athavA zrutakevalI pAdamUla meM dIrthakRttva bhAvanA dvArA athavA apAya-vicayara nAmaka dharmadhyAnake dvArA "maiM vAstavika zreyomArgakA bodha karAkara uddhAra karake hI rahUMgA" isa tarahakI tIrthapraNayanakI sarAgabhAvanAsaM4 tIrthakara nAmakarmakA bandha kara liyA hai| ve hI isa sarvotkRSTa grAmyudAyika padako prApta kiyA karate haiN| khUpacakradharA:--pacakra--dharmacakraM dharanti iti sUpacakradharAH / tIrthakara bhagavAnke nikaTa cAroM dizAoM meM cAra dharmacakra nAmaka viziSTa sAtizaya upakaraNa rahA karate haiM jo unake dharmAdhipatitvaka sUcaka hai / isIkI apekSAse kahA gayA hai ki ve dharmacakrake dhAraka humA karate haiN| yaha pada usa yogIndrako hI prApta huA karatA hai jo ki saba tarahake astra-zastra bhora divyAstroMkA parityAga karake prazAnta pariNAmoMse jinendra bhagavAnkA ArAdhana kiyA karatA hai| dharmacakra zabdakA dasarA artha dharmasamUha bhI ho sakatA hai / tadanusAra isakA artha hogA ki ve dharmasamuha--dharmake jitane bheda athavA prakAra haiM una sabhIke dhAraka humA karate haiN| kyoMki ve dharmamaya haiM, sabhI dharma usa avasthAmeM niSpanna evaM paryavasanna ho jAyA karate haiN| bhavanti--yaha kriyApada hai| jo isa pAtako batAtA hai ki isa tarahake samartha kAraNake milane para isa padakI prApti hotI hI rahatI hai / DhAI dvIpameM jitanI karmabhUmigAM haiM una sabhImeM sIthaMkaroMkI utpati niyata hai / aura vaha anAdise hai tathA ananta kAla taka hotI hI rhegii| lokazaraNyA:-lokAnAM zaraNe sAdhavaH / sabhI zaraNAgata jIvoMke hitakA sAdhana karane vAle haiN| isakA zrAzaya yaha nahIM hai ki jo unake nikaTa pahu~cakara unakI sevA kare vahI unase hita athavA usake sAdhanako prApta kara sake; anya nahIM | matalaba yaha hai ki jo unake upadiSTa mArgako svIkAra karatA hai yaha avazya hI unake samAna ananta kalyANako prApta kiyA karatA hai| yadyapi unake niminase apanI-apanI yogyatAnusAra anya bhI sabhI prAso hitako 5-titthayarabandhapArambhayA NarA kevaliduganve ! 63 // ka0 kaa| 2-AdipurANa parva 38 gAnvaya kriyAoMmeMse kriyA nambara 26 / 3-dekho anagAradharmAmRta a0 1 zloka nambara 2 aura usakI ttiikaa| 4-kapAya sahita hone para hI vandhakA kAraNa humA karatA hai| zuddha gItarAga samyaktva bandhakA nahIM saMbara nirjarA evam morAkA hI kAraNa hai| 5- tazAna mudA cakrI dharmacakacatuSTayama / yateMdrabidhRtaM mUrjA navimbAnukAri yat // 110 // 6-syatkvAlAvyAzastrANi prAktanAni prazAMtibhAk / jinamArApya yonIdro dharbhapakrAdhipo bhanera 175 / / bhA0pU0pa0 26 // Adi0 503 // Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnakarAvakAcAra prApta kiyA karate haiM phira bhI prakatameM jo abhISTa evaM vivakSita hai usa ananta kalyANakA lAbha una jIvoMko to avazya hI prApta hotA hai jo ki unake upadiSTa dharmako sAcAt samavasaraNama upasthita hokara zaraNa grahaNa karake apaneko dharmamaya banA lete haiN| kAliparaNata dhamma saraNaM pndhjjaami| tAtparya-yaha ki samyagdarzanake nimittase pAsa honevAle prAbhyudapika padoMmeM yaha mantima aura sarvotkRSTa puNyaphala' hai jisakoki tIrthakarakA pada kahate haiN| isa kArikAke dvArA isa pada kI prAptimeM samyagdarzana sivAya bhI jo viziSTa kAraNa hai-usakA bhI nirdeza karate hue padakI asAdhAraNa mahimA tathA usa padake dvArA punaH pravRna hone vAlI mahAmahima paramparAkA bhI saSTIkaraNa karake batalAyA gayA hai ki sambhagdarzanake nimicase yaha jIva nirvANa prAptise pUrva kina kina asAdhAraNa sAtizaya puNyaphaloMko prApta kiyA karatA hai aura ve kisa taraha aura katika svayaM usa jIvake tathA anya jIvoM ke bhI uddhArameM samartha huA karate hai| yoM to puNya karma prakRtiyAM 68 hai parantu unameM tIna hI prakRtiyAM aisI hai jinakA ki bandha samgakanvakai sAhacaryake vinA nahIM huA karatA / inameM pAhAraka aura AhAraka AhopAla nAma karmoMkA pantha sAtave guNasthAna meM huA karatA hai| inake udayase svayaM usa jIvako jaisA ki AgamameM batAyA gayA hai kadAcit lAbha mila sakatA hai| kintu eka tIthakara nAma karma hI aisA hai jisase ki svayaM usa jIvako tathA anya sabhI prANiyoMko niyamase sukha zAMti tamA aihika abhyudayoM evaM prAmutrika hitakA lAbha zIghase zIghra tathA adhikase adhika pramANameM hokara hI rahA karatA hai| isa karmakA bandha caturtha guNasthAnase lekara apUrvakaraNake chaThe bhAgataka aura udaya terahavera guNasthAnameM huA karatA hai| tIrthakara karmakA vanya "dRSTayA sunizcitArthAH" isa kathanake anusAra darzanavizuddhi mAdi bhAvanAmoM ke dvArA huA karatA hai| tInoM hI prakArake samyagdarzanoM meM se kisI bhI samyagdarzanase yukta karmabhUnikA koI bhI udhama puruSa yadi caturthAdi aSTama guNasthAnavI hai aura usako kelidikakA sAnidhya prApta hai to Avazyaka pariNAmoM ke hone para isa karmake paMcako prApta ho sakatA hai| usa samaya jo apAyavicaya nAmaka dharmadhyAnake rUpameM tIrthakatva bhAvanAke marAga pariNAma vizeSa humA karate haiM ve hI isake bandhameM nidAna 1-puNyakarmoM meM tIrthakara nAma karma hI sarvotkRSTa hai| 2-koM kI kula 148 prakRti se pAMtikamoM kI 47 aura aghAtiyoMkI 53 ghaTAne sabhA pAMdika 20 ko pukhyameM bhI sammilita karanese purama kama 68 ho jAte haiN| 3-sammeva sisthadho, AhAraduga pamAdarahitesu // 12||k0 kA0 4-yAhArantu pama, - 261 / / ka0 kA0 | tathA jI0 kA gA0 nambara 235 se 238 / 5-pharma ko0 mA nambara 261 / Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 183 candrikA TIkA unatAlIsa zloka haiM kintu ye pariNAma samyaktvasahita jIvake hI huA karate haiM ata eva tIrtharatvakA kAraNa samyagdarzana mAnA gayA hai / bandhake samaya jo jIvakA tIrthakRtva--- zreyomArga praNetRtva ke liye Da nizcaya huA karatA hai vahI nizvayakA saMskAra apane liye yogya Arhantya ke nimitta ko pAkara tIrthakara nAmakarmake udayameM nimitta bana jAtA hai jisase ki jagadudvAra meM samartha divyadhvanikA nirgama huA karatA hai / isa kAraNa kalApa aura kAryakAraNabhAva kI paramparAmeM mocamArgopadeza kI raMgabhUmi para mukhyatayA abhinaya karanevAlI sUtradhAra samyagdRSTikI sahacAriNI darzanavizuddhi bhAvanA hI hai| dhyAna rahe ki jisataraha samyagdarzana bandhakA kAraNa na hokara bhI sarAgabhAvakA sahacArI hone ke aparAghamAtra se tIrthaMkara prakRtikai bandharme kAraNa mAnAgayA haiM jo ki sarvathA mithyA nahIM kintu sarvathA satya hai usI prakAra mAhaMtya - ananta catuSTaya bhI vastutaH tIrthaMkara karmaka udayakA kAraNa na hokara sAhacayake kAraNa hI nimitta mAnA gayA hai| "isa prakRtike bandha aura udaya ke samaya kI donoM avasthAoM meM nimicasaMbaMdhI yaha eka apUrva Azcaryajanaka vizeSatA pAI jAtI haiM ki bandhake viSayameM jahAM sarvokRSTa abhayadAnakI bhAvanA tathA asahadayAsaM pUrNa sarAga bhAva nimitta haiM, taba udayake liye ananta abhayadAnakI kSamatA evaM nirdayatA 1 se yukta vItarAga bhAva nirmita hai| isakA bhI kyA kAraNa hai ? to isa sambandha meM sUkSma dRSTi se vicAra karane para mAluma hotA hai ki samyagdRSTikA lakSya hI Atmanirbhara huA karatA hU~ / mu midhyAdRSTi jIva jahAM para sApekSa evaM anAtmanirbhara lakSyase hI yukta rahA karatA hai vaha usase sarvathA viruddha tu sampadRSTi jIva paranirapekSa evaM Atma nirbhara lakSyase hI yukta rahA karatA hai| ataeva apane puruSArthake bala para guNasthAna kramase jyoM-jyoM usakA vikAsa bar3hatA jAtA hai tyoMsyoM usakI AtmanirbharatA bhI bar3hatI jAtI hai| aura antameM Aintya avasthAko pAkara vaha pUrNatayA zrAtmanirbhara ho jAtA hai| usa avasthAko nimita pAkara tIrthakara prakRti udayameM bhAkara apanA kAma kiyA karatI haiM / tIrthaMkara bhagavAnake atizaya cAra bhAgoM meM vibhakta kiye jA sakate haiN| zarIra bAbI bhAgya aura AtmA / kArikAke pUrvArtha dvArA mukhyatayA bhAgyakA atizaya, vaSacakradharAH kahakara zrAsmAkA atizaya tathA lokoMkA zararAya batAkara vANI evaM zarIrakA atizaya prakaTa kiyA gayA hai / tIthakara tIna tarahake huA karate haiN| do kanyANakavAle, tIna kamyAcakavAla aura pAMca kanyANakavAle | jina caramazarIrIM anagAroMko tIrthakara prakRtikA baMdha ho jAtA hai ve do I 1- niSkrAnto dayAyAH nirdayaH / dayAyAH saraggarUpatvam / 1--0 50 10 35 / Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AAPAR ratnakaraNDazrAvakAcAra kalyANakavAle huA karate haiN| kyoMki unake zeSa do-jJAna aura nirvANa kalyANaka hI huA karate haiN| yadi una carama parIriyoMko sAgAra avasthA-caturtha yA paMcama guNasthAnoM meM sIkara prakavikA vadha prapta hupA karatA hai to ve zeyake tIna kalyANakoMka bhoktA huA karate haiM / yadi acarama zarIriyoMko usakA baMdha hotA hai to ve paMca kalyANa vAle duzrA karate haiN| aisA mAluma hotA hai ki prakana kArikAmeM samyagdarzanake phalasvarUpa pAMcakalyANaka vAle hI tIrthakaroMko lakSyameM rakhakara kahA gayA hai| kintu yaha kathana do yA tIna kalyANakavAloMmeM bhI ghaTita ho sakatA hai| yadyapi tIrthakara prakRtikA udaya terahaveM guNasthAnameM hI huA karatA hai jaisA ki Upara batAyA gayA hai phirabhI aneka puNyakarmoM aura atizayavizeSoMse yukta yaha karma udayase pUrva bhI yogya kAlake bhItara aneka adbhuta mahatvAoNko prakaTa kiyA karatA hai / yaha unake bhAgya sambandhI atizayoM meM hI parigaNita kiyA jA sakatA hai ki garbha meM avatIrNa honase chahamAhapUrva yadi ve svagameM hote haiM vo unakI mandAramAlA Adi mlAna nahIM huA karatI aura yadi naraka meM rahate haiM to devoMke dvArA unake upasargokA nivAraNa hojAyA karatA hai / tathA ravavRSTi, mAtApitAkI indrAdike dvArA pUjA, 56 kumArikAoke dvArA mAtAkI viziSTa sevA aura garbha zodhana Adi kArya bhI isI tarahake haiN| janmake samaya caturNikAya devoMke yahAM anAhata dhvani Adi honA tathA mandarAbhiSeka zrAdi kriyAoMkA honA, pratidina deva indra zrAdike dvArA unakI sevA, tathA dIkSA kalyANakake samaya abhipeka, zivikAvahana Adi kArya bhI isI koTimeM sammilita kiye jA sakate haiM / jJAnakalyAkhake hone para unakA samavasaraNameM caturNikAya ke devoM deviyoM manuSyoM mAnuliyoM aura tirthacoMke dvArA hI nahIM, patiyoM yatipatiyoM-gaNatharoM evaM kevaliyoMse bhI veSTita rahanA bhI trailokyAdhipatitvake liye nimitta usa lokotara puNyakarma vIrthakara nAmakarmake udayarUpa bhAgyakA hI atizaya kahA jA sakatA hai| isa taraha pUrvArdhaka dvArA cAra kalyANakoMmeM pAyA jAnevAlA bhAgyamA atizaya kramase mukhyatayA bhamarapatiyoM asurapatiyoM narapatiyoM evaM yatipatiyoMkA nirdeza karake spaSTa kara diyA gayA hai| tIrthakara bhagavAnkA dharmacakra unake vihArake samaya prAge bhAge calatA hai yaha to unakA atizaya suprasiddha hI hai| kintu unakI pAramA svarya dharmacakra-dharmoM ke samUharUpa hI hai / kyoMki dharmake jitane bhI prakAra batAye gaye haiM ve una sabhIse pUrNa hai| unakI AtmAkA svabhAvara prakaTa ho cukA hai, rasatrayarUpa dharma unameM pUrNatayA prakAzamAna hai, uttamamamA zrAdi tharmose yukta haiM, dayAkI sImA pAra karake pInarAga bana cuke haiN| bhagavAn gukhamadrasvAmIke dvArA 1-titthayarasacakamme upasamANivArayAM kRti sura! / mAsasesaNirae mamme amalANamAlAo / 2-mmA vasulajhAyo, ityaadi| Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrikA TIkA navAlIsavAM zloka 255 for as surat prakAroMse 1 bhI nyasta --- nikSipta haiN| kundakunda bhagavAn ke dvArA vyAkhyAta svayambhU padasamvandhI svAzrita paTkArakadharmasera vibhUSita haiM / siddhAnta zAstrokta navadhAyika labdhiyoMko mI prApta haiM, mokSamArgakI bhUmikAko pArakara zuddha samayasArarUpa antima akhaNDa dharma ke taTa para virAjamAna haiN| yaha unakI dravyaguNaparyAya tambandhI antaraMga vizuddhi zrAtmAzrita atizaya hai| yahI kAraNa hai ki unakI dharmAtmA dharmamUrti dharmadhvaja dharmArAma Adi zabdoMke dvArA stuti kI gaI hai| unake sahajAta zArIrika asAdhAraNa guNa 4 zArIrika mahimAko prakaTa karate haiN| unakI divyaSTikA mAhAtmya bhI anupama haiN| jisa zarIrake dekhanemAtra se cAraNaviyoM taka kA jJAna nivRtta ho jAtA hai usakI asadRza kanyAkharUpatAkA varNana kauna kara sakatA hai| vAthI sambandhI lokottara atizaya to prasiddha hai hI / jo anacarI hokara mI sarva bhASAtmikA hai, sabake liye hitarUpa haiM, antaraMga meM kAkSA yAdi doSoMse rahita hai aura bAhara meM zvAsAdike kAraNa jisakA krama avaruddha nahIM huA karatA, jo anya aneka bhASAsambandhI doSoMse bhI malina nahIM hai, aura samasta zAntapariNAmI saMjJI paMcendriya jisakA zravaNa kara sakate haiM / usa pUrva tatra evaM tIrthakA prarUpaNa karanavAlI sarvajJakI vANIke mAhAtmya kA kauna vana kara sakatA hai jisake ki kAraNa hI Aja yomArga pravartamAna hai, jIvamAtra surakSita haiM, aura 1 -- dharmaH sarva sukhAko hitakaro dharme cudhAzcinvate dharmeNaiva samApyate zivasu dharmAya tasmai namaH / dhamonnAstyaparaH suhRd bhavabhRtAM dharmasya mUlaM dayA, dharme citamahaM dUdha pratidina 6 dharma mAM pAlaya / zrAtmAnuzAsana / 2-- dekho pravacanasAra 1-16 kI pradIpikA (amRtacandra) tathA tAtparyaRzi (jayasenAcArya ) / 3- 20 sU0 a0 2 sUtra naM0 4 "jJAnadarzanadAnalAbha bhogopabhogavIryANi ca / ca zabdena samyasva cAri / tathA kevalagANadivAya rakiraNakalAbappaNAsiyANAyo / NatrakaMcalaladdha gAmasujaNiyaparamapadalo ||63 || jI0 [phA0 | 4 - janmasambandhI daza atizaya - zarIrakI 1 atyanta sundaratA, 2 atizayitasugandha, 3 niHsvedatva, 4 nirnIhAratA, 5 priyahitavacana, 6 atulyabala, 7 zvetavarNa dugdharakta, 8 eka hajAra ATha lakSaNa, 3. samacaturasra saMsthAna, 10 vavRSabhanArAca saMhanana / 5- nIlAMjanAkI mRtyuke hone para rasabhaMga na honeke liye kisIko bhI mAluma na ho itanI zIghratA se vikriyAse dUsarI nRtyakAriNAM indra dvArA sabhAmeM upasthita hone para kisI ko bheda na dIkhane para bhI dhUpamezvarako vaha dokhagayA || 6- vIra bhagavAnakA zarIra dIkha jAne mAse cAraNamunirAja kI zaMkA nivRta ho jAneke kAraNa hI unhoMne bhagavAmkA nAma sammati rakkhA thA / 7 yatsarvAtmahitaM na varyAsahitaM na spanditauSThadvayam no vAdvAkalitaM na doSamalinaM na zvAsakar karma / zAntAmarvadhiSaiH samaM pazugaNairAkarmi karmibhiH, tannaH sarSaviraH praNaSTavipadaH pAyAdapUrvaM vacaH / / Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 manya jIva ajJAnAndhakArase nikalakara adbhuta AtmaprakAzako prAptakara anantakAlarka liye avyAvAyasvarUpako siddha kara sake haiM aura kara sakate haiN| isa taraha apane adbhuta guNoMke kAraNa jima padakI jIvanmukta avasthA vIna lokake samI prANiyoM ke liye zaraNyabhUta hai vaha samyagdarzanakA mahAn phala anya prakArase kabhI bhI saMbhava nahIM hai| yaha usakA aisA losIsara prAbhyudayika phala hai jo ki svaye sarvotkRSTa puzyaphala honeke sivAya anya prANiyoMke liye bhI samastakalyANa kA kAraNa hai| jisakI ArAdhanA isa lokake iSTa phaloMkI hI pradAtrI nahIM apitu saMsArAtIta ananta zivarUpa avasthAkI mI prakAzikA aura pradAtrI hai| isa taraha samyagdarzana ke phala svarUpa prApta hone vAle aniSTavidhAta aura iSTAvAptimpa donoM hI varahake phaloMmeMse aihika abhyudayoMkA varNana karate hue antima mahAn puNyaphala-cIrthakara padakA isa kArikA dvArA varNana kiyA gayA / isameM tIrthakara padakI prAptikA kAraNa sarUpa aura phala batAdiyA gayA hai / pAMcoM hI kalyANakoMkI mahimAke mAtha sAtha paramAhentya paramasthAna aura paramA nAmakI jAtikA bhI varNana isIke sAtha hojAtA hai| ama samyagdarzanake nimittase prApta honevAle alaukika phalakA varNana karate haiMzivamajaramarujamakSayamavyAbAdhaM vizokabhayazaGkam / kASThAgatasukhavidyAvibhavaM vimala bhajanti drshnshrnnaaH||4|| artha-darzana hI hai zaraNa jinako aise jIva usa ziva-paramaniHzreyasa padako prApta kiyA karate haiM joki manarahita hai, jarA-vRddhAvasthA, rujA-roga, kSaya-hAni athavA maraNa cAroM taraphakI viziSTa bAdhAmoM meM tathA zoka maya zakAse rahita hai / evaM jisa ke honepara jIvake sukha vidyA bhaura vibhava guNa saliSTa apanI pUrNa zuddha avasthApara pahuMca jAyA karate haiN| prayojana-samyagdarzanake phala do prakArake ho sakate haiM aura ve donoMhI prakArake phala yahAM isa adhyAyameM batAye gaye haiN| eka to karmase sambandhita athavA sAMsArika aura dUsarA karmarahita bhayavA saMsArAnIta / karma aura saMsArakA sambandha niyata hai / jabataka karma haiM tabataka saMsAra hai, aura jayataka saMsAra hai sabataka karma haiM / karmake mUlameM do bheda I-puNya aura pApa / athavA tIna bheda hai-dravyakarma bhAvakama aura no karma / inameMse pApakarma aura unake phalopamomaka liye bhaviSThAnarUpa nokarma aniSTa hai / ye saba nizcayase mI aniSTa haiM aura vyavahArase bhI aniSTa hai| isake sivAya jitane puspakarma haiM aura unake yogya vipAkAza parUpa nokarma hai ye saba iSTa hai| yadyapi paramArthata:-saMsArarUpa aura usake kAraNa honese ve bhI samaskeliye antato gatlA parUpa na honese aniSTa hI haiN| kyoMki ve bhI pAstavameM apanI mAtmAko nija zuddhAvasthA Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marwarmarwari candrikA TIkA cAlIsA zloka rUpa na hone ke kAraNa tatvataH upAdeya nahIM hai| phira bhI ve puNyarUpa avasthAeM antima lakSSa tathA upAdeya avasthAkI siddhimeM sAthana honese avazya hI kathaMcit upAdeya bhI haiM / ata eva ve iSTa haiN| matalaba yaha ki jo pAparUpa avasthAeM haiM ye to sarvathA aniSTa hI haiM kintu jo puNyarUpa avasthAeM haiM ve kathaMcita iSTa haiM bhaura kathaMcit aniSTa haiN| ye puNyarUpa avasthAeM lokavyavahArakI dRrise to iSTa haiM hI parantu kathaMcit paramArthakI sAdhana hAnase tAvikaraSTiye mI iSTa hI haiM / kyoMki sAdhanake vinA sAdhya siddha nahIM humA karatA ataeva sAdhanake rUpa ke mukhakailiye bhI iSTa hI haiM / kyoMki yadyapi samyagdRSTi athavA mumukSuke vAstavika lakSya nirmANakA sAkSAt sAdhana zuddhopayoga hI hai, zubhopayoga sAcAt sAthana nahIM hai / isa dRSTise yaha aprayojanIbhUta evaM aniSTa hI hai phira bhI zubhopayogake binA zuddhopayoga hotA nahIM hai| prataeva pUrva avasthA meM zuddhopayogakI anyathAnupapattike kAraNa haThAt bhAdaraNIya evaM abhISTa mAnA gayA hai| dhyAna rahe ki sAdhana do prakArake huA karate haiM eka samartha isare asamartha / jinake vyApArake ananara abhyavahita ucara kSaNameM hI kArya kI niSpati ho jAtI hai, ve saba samartha kAraNa haiN| aura jinake sahayoga ke vinA kArya nahIM huA karatA unako asamartha kAraNa kahA karate haiN| puNyarUpa avasthAeM isI tarahakI asamartha kAraNa haiN| Upara jo kucha varNana kiyA gayA hai usase mAluma ho sakatA hai ki bhAcAryane kArikA naM035 ke dvArA samyagdarzanakA aniSTavidhAtarUpa phala batAkara kArikA ne036 se iTAvAptirUpa phalakA varNana kiyA hai / kAryako siddhikeliye pratibandhaka kAraNakA prabhAva aura sAdhakarUpa kAraNoMkA madbhAva ucita hI nahIM, Avazyaka bhI hai| samyagdarzanakA vAstavika phala nirvANa hI hai jaisAki Upara aneka vAra kahAjA cukA hai| kintu yaha bAta bhI sunizcata hI hai aura kahI jA cukI hai ki koI bhI kArya apane kArakhoMke vinA niSpanna nahIM ho sakatA / yaha pAta bhI yahAM dhyAnameM rahanI cAhiye ki yadi koI vyakti sAdhana yA kAraNakA artha kArya ke samaya upasthitimAtra hI karatA hai to yaha ThIka nahIM hai| vaha akiMcitkara kAraNa, udAsIna kAraNa sAdhaka kAraNa aura samarthakAraNa tathA kAraNa aura karaNa kA svarUpa evaM unake antarako na samajhanake kAraNa apanI saca aura tIrtha donoMke viSaya meM anamijhatA hI prakaTa karatA hai| . prAcArya zrIne samyagdarzanake tAntrika phala nirvANakI siddhimeM sAdhakarUpa jina prAbhyudayika padoMkA varNana kiyA hai ve chaha paramasthAna aura cAra jAtike rUpameM haiN| inameMse antima .-nyavaharaNanayaH sthApayapi prAk padavyAmiha nihitapadAnAM hanta hstaavlmbH| tadapi paramamayaM pira maskAramAtra paravirahitamannA pazyatAM naiSa kizcit // 5 // prmaat0|| Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 185 batna karaNDAbhASakAMcAra paramAIntya sthAna aura paramA jAti jisakA ki UparakI kArikAmeM varNana kiyA gayA hai aise pada haiM jo ki usI bhava me nirvANake sAtha haiN| zeSa sthAna aura jAtiyoM ke liye usIbhAtrase ilaria honekA niyama nahIM haiM phira bhI sAdhanA karake nase mAluma ho sakatA hai| karmasambandhita ina sAdhanabhUta padoMke nimittase samyagdarzana kA jo andima karmarahita saMsArAtIta parama niHzreyasarUpa phala prApta hotA hai aba yahAM usakA varNana bhI ucita aura kramaprApta hai| isake sAtha hI yaha niyama hai ki samyagdarzanakA yaha paramanirvAkharUpa phala paramArhantya pUrvaka hI huA karatA hai tathA isa jIvanmukta zrAIntya avasthA prApta karanevAleko usI se paranirvANa bhI prApta hotA hI hai / isa prasaGgapara yaha bAta bhI dhyAna meM rakhane yogya hai ki donoM hI mAnyatAeM mithyA haiM ki paramanigrantha avasthA digambara jina mudrA dhAraNa kiye vinA tathA tapaHpUrvaka ardhanArIzvara bane binA sagrantha avasthA se bhI nirvANa pada prApta ho sakatA haiM / athavA paramanirvANako prApta na karake anantakAlataka jIvanmukta avasthAmeM hI jIva banA rahatA hai / isa dRSTi se bhI paramAIntyake anantara avazya prApta honevAlI saptama paramasthAnarUpa niHzreyasa avasthAkA varNana karanevAlI yaha kArikA avazya hI prayojanavatI haiN| isake sivAya saMsArAtIta avasthAke viSayameM jo aneka prakAra kI viparIta mAnyatAeM haiM, una sabakA nirAkaraNa karake vAstavika svarUpakA batAnA bhI ucita aura bhAvazyaka hai| kyoMki dharma varNanakI pratijJAke samaya usakA jo karma nivaINarUpa udyama sukha phala batAyA gayA hai usI dharma murUpa evaM prathama sthAnabhUta samyagdarzanake varkhena karate huye usake phala nirdeza ke avasara para antameM usI karma nivaINarUpa uttama sukhakA svarUpa batAkara viparIta mAnyatAoMke cipayameM jo atattvazraddhAna hotA hai athavA ho sakatA hai usakA parihAra karake usake tasvabhUta svarUpake viSaya meM samyak zraddhAna karAnA Avazyaka bhI hai| kyoMki samyagdarzanaka viSayabhUta sAta meM mocasva pradhAna hai ataeva usakA hI varNana karane vAlI yaha kArikA usa bhAbazyaka prayojanako pUrNa kara detI haiN| uparyukta Arhantya padake pUrNa nirdoSa rahane para bhI usase bhI sadhA vizuddha isa parama nirvANa padameM kitanI aura kiMbhUta kimAkAra vizeSatA hU~ yaha bAta bhI isa kArikAke kArya para dhyAna denese mAluma ho sakatI haiN| isa taraha vicAra karane para isa kArikA ke aneka prayojana dRSTimeM A sakate haiN| zabdakA sAmAnya vizeSa zrathaM zivam -- bhajanti kriyAkA anukta karmapada rahaneke kAraNa ziva padase dvitIyAkA eka vacana huA hai| ziva kalyANa zreyasa mAdi zabda paryAyavAcaka haiN| yahAM isakA abhiprAya vargaviSa pudgala ke sabhI sambanpoMse rahita AtmAkI zAsvatika sargavizuddha avasthAse hai / isa avasthAmeM saMsAra kI sabhI paryAyoMse aura khAsakara mAInsya avasthAse bhI kyA-kyA adhika Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 ---Mar -PAAAnnapur pandrikA TIkA cAlImayAM zloka prayojanIbhUta upAdeya mahasAeM pAI jAtI haiM so saba isa padake vizeSaNoMke dvArA spaSTa kara diyA gayA hai / samyagdRSTiko yahI apanI antima zuddha avasthA prApya hai isa bAtako karma pada sUcita karatA hai| usakA eka vacana isa vAtako prakaTa karatA hai ki saMsAra paribhramaNake samaya jIvameM pudagaloMke sambandhame jo vibhinna prakArase vividhatA pAI jAtI hai vaha yaha para sarvathA evaM marbadAke liye nirmUla ho jAyA karatI hai| matalaba yaha ki yaha avasthA paranimittaka bhAvoM se sarNayA vimukta rahane ke kAraNa mamasta vividhatAbhoMse zUnya ataeva ekarUpa hai / prajaram-yaha tathA Ageke "arujam" Adi sabhI pada "zivam" ke vizeSaNa haiM / ataeva samImeM dvitIyAkA 5 vacana pAyA jAtA hai| jarA zabda ja thAtuse banatA hai jisakA ki artha payohAni hotA hai| zarIra meM zithilatAkA A jAnA indriyoMkI zakti kA kama hojAnA bAla paka jAnA, dAMta gira jAnA, audarya agnikA manda para AnA, zarIrameM bali-jhurriyoM kA A jAnA, aura dRr3hatApUrnaka kAma karanekI sphUrti-sotsAha pRcikA na rahanA, ye saba jarA haddhAvasthAke sUcaka haiN| inake dvArA vayohAnikA parijJAna ho jAtA hai| mAluma ho jAtA hai ki ana vaya-zrAyu hAni-dhIyatAkI tarapha unmukha hai| kitane hI loga yuvAvasthAmeM bhI ina cinhoMse yukta dekhe jAte haiM aura bahutase loga AyukI apekSAse ghRddha hone para mI ina cinhoMse adhikatara anabhibhUta pAye jAte haiN| isakA kAraNa Ayukarmake no karmarUpa zarIrameMkramase zithilatA bhAjAnA bhora ghaDatAkA banA rahanA hai| ataeva jinake zarIra aura aMgopAMgoMke bandhana-saMpAtameM antaraMga bahiraMga kArakhoMke nimicase jaba bhI zithilatA A jAtI hai tabhI ye cinha prakaTa ho jAyA karate haiN| jo inase sarvathA rahita haiM ve hI ajara haiN| jahA~ taka jIva, zarIra aura usake kAraNamUta kose tathA no karmase sarvathA mukta nahIM huA hai vahAMtaka usako vakhataH evaM sarvathA ajara nahIM mAnA yA kahA jA sakatA hai| ataeva isa vizeSaNake dvArA batAyA gayA hai ki yaha saMsArAtIta zivarUpa avasthA hI vAstava meM ajara hai| aura usake nimittase haoNnavAsI AkulatAoMse bhI pUrNatayA parimukta hai| kyoMki yahI eka pada haiM jo ki jarAke nimittapUta sabhI dravyakoMmukhyatayA nAmakarmakI sambandhita sabhI pravRttiyA tathA unake udayase honavAle azuddha bhAvoMbhAvakoM evaM tadyogya nokamasi bhI sanathA rahita hai| __arujam na vidyate ruka-rujA = vyAthiryasya yatra vA, athavA na rUjati sa arujastam / kA rogoM = zArIrika vyAdhiyose rahita hai usako kahate haiM aruja / zarIrameM vyAthiyoMke na hone athavA hAnekA kramase mukhya kAraNa nAmakarmakA bheda sthira athavA asthira nAmakarmakA 1- zuddhAnantazaktimAnavipariNamanasvabhAvena prApyatvAt pharmarabaM phalayan / pra0 sA0 mA0 1-16 balapradIpikA / tamA-nityAnandaikasvabhAvena svayam prApnAtvAt dharmakArakam bhavati / / tA0 10 // Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 udaya hai / kyoMki zarIra kI dhaatu| upadhAtuzyoMkI sAmyAvasthAkA hI nAma svAsthya haiM aura una kI vikRti athavA viSamatAko ho vyAdhi roga kahate haiN| sthira nAmakarmake udayase ve sthira rahA karatI haiN| aura asthira nAmakarma ke udayase ve vikRta athavA asthira huA karatI haiN| loka vyavahArameM jAtaka utpanna huI vyAthikA mUlakAraNa sarvathA niHzeSa nahIM ho jAtA tabataka vAstava meM nIrogatA nahIM mAnI jAtI / usI prakAra saiddhAntika dRSTi se tatvataH vicAra karane para jabataka vyAtriyoMkI utpathike mUlakAraNa dravyakarma aura bhAvakarma tathA unake AdhArabhUta zarIra evaM nokarmI saMtati sugaMdhA nirmUla nahIM ho jAtI tabataka usa jIvako pUrNarUpeNa aura anantakAla ke liye nIroga nahIM kahA jA sakatA / zarIrake nIroga rahate hue bhI rogoMke aMtaraMga kArabhUta kamakA jabataka stitva hai tabataka vaha saMmArI jIva ekAntataH nAroga nahIM hai| yahI bAta isa vizeSaNa ke dvArA dikhAI gaI hai ki rogoM sambandhI duHkhoM evaM zrAkulatAoMse yaha karmatrayazUnya avasthA sarvapApariyukta hai aura isIliye pUrNataH zivarUpa haiN| tarakAra - bhakSayam - kSaya zabda "kSi"2 dhAtuse banatA haiM jisakA ki artha vinAza hotA hai / jisakA kSaya na ho-jo cayase rahita haiM, avinazvara hai usako kahate haiM- zrama / yadyapi isa zabda ke vizeSaNarUpa honeke kAraNa apane vizeSya khuvAra vibhinnarUpa kI varSa ho sakate haiN| parantu yahA~ para AtmAkI zivaparyAyakA vizeSaNa hAnese usakI avinazvaratArUpa vizeSatAko yaha zabda batAtA hai / yaha to sarvasammata siddhAnta hai ki ekAntataH kisI bhI dravyakA sarvathA daya -- 1 - niranyaya vinAza nahIM huA krtaa| kyoMki dravyoMmeMse kisIkA bhI niranvaya vinAza athavA kisI bhI dravyakA asadutpAda mAnane para koI ta vyavasthA hI nahIM bana sakatI / ataeva utpAda aura srest nirUpaNa dravyakI dRSTise nahIM apitu usakI avasthAoM kI apekSAse hI kiyA gayA hai| yahAM para bhI yahI bAta hai| na to kSaya zabdakA artha sarNayA abhAva niranvaya vinAza hai aura na apazabdakA artha kUTasthatA hI hai| eka avasthAkI apekSA kSaya zabdakA prayoga hai aura dUsarI avasthAko apekSA adaya zabdakA prayoga kiyA gayA hai| kyoMki jIvadravyakI sAmAnyatathA do avasthAeM he eka saMkArI aura dUsarI muktaraM / inameM se saMsArAvasthAkI apekSA ya 1- rasa rakamAMsa meda asthi aura zukra ye sAta dhAtu haiN| aura bAta pita zleSmA sirA snAyu barma aura jaTharAgni ye sAta upadhAtu haiN| yathA-rasAdraka' tato mAMsam mAMsAnmedaH prvrtte| dosto ma majjAcchukra N tataH prajAH // vAtaH pitaM tathA zleSmA zirA snAyuzca dharma ca / jaTharAgnirita prAzaiH proktAH saptopadhAtavaH / 2- bhvAdigaNa parasmaipada akarmaka maniT / 3- sAriyo mukAzca / 0 sU0 2010 / / Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrikA nekA cAlIpA zloka zabdakA aura mukta avasthAko apekSA adhyazandakA prayoga kiyA gayA hai / yahA~ para yaha vizepakha saMsArAvasthAmeM pAI jAnevAlI cayaparamparAkA zivaparyAyameM sathA abhAva batAtA hai| ___ saMsArAvasthAmeM cayakA artha tatvatparyAyasambandhI AyukA pUrNa honA hai| karmoM ke rAjA mohanIya karmakA jabataka isa prANIko parivartanazIla sRSTike apara zAsama vimAna hai taba taka usake janmabharaNavibhAgakA adhikArI Ayurma bhI usake anukUla IzAnadAra saMbakakI taraha kAma karatA hI rahatA hai| anyamAna-vartamAna zrAyuke sthAnaparityAgake pUrva hI Ageke liye navIna Ayu niyukta ho jAtI hai| usa navIna AyukaM yogya jIvakI paryAyakA honA hI janma, aura usase pUrva kI vartamAna bhAyuke yogya avasthAkI samApti hI marasa athaNa kSaya kahA jAtA hai| jaba taka mohakA sAmrAjya hai sataka yaha janmamaraNakI paramparA bhI akSuNNa bhanI rahatI hai| kintu isake viruddha jaba yaha jIva yogya kAraNoMke milane para apanI svAdhIna aura parAdhIna sthitiko samajhakara svAyattazAsanake liye lakSyabaddha hojAtA hai--sambagdaSTi bana jAtA hai usI samayase usakI yaha janmamaraNa paramparA bhI saumita ho jAtI hai / aura usa avadhike ana. ntara vaha usa zivarUpa avasthAko avazya ho prApta hojAyA karatA hai jo ki janmamaraNa sambandhI AkulatAoM aura duHkhoM Adise sarvathA rahita hai| ataeva Ayukarma aura usake kArya tathA tajjanita parAdhInatA Adi duHkhoMke abhAvase prApta honevAlI paramazAnta svAdhInatAko prakaTa karane ke liye hI zivarUpa paryAyakA yaha akSaya vizeSaNa diyA gayA hai| janmamaraNa kI paramparAkai abhAvako kaMvala kSaya-marAkA hI prabhAva kahakara vazAnekA mAzaya maraNa sambandhI duHkhoMko vizeSatA prakaTa karatA hai| kyoMki yaha anubhava siddha hai ki jIvoM ko janmakI apekSA bharaNakA hI bhaya aura duHkha adhika huA karatA hai / sAta prakAraka mayoMmeM bhI janmakA nAma na lekara maraNakAra hI nAma lipA gayA hai| phira bhI isa kSaya bhandase kevala maraNakA hI nahIM apitu janma aura usake kAraNa bhUta zrAyukarmakA bhI grahaNa kara lenA caahiye| matalaba yaha ki isa avasthAke siddha hojAne para yaha jIva punaH kabhI bhI AyukarmakA baMdha nahIM karatA, janmamaraNake cakkarameM nahIM par3atA, karmanimittaka anuvIcimaraNa aura tadbhava maraNase sarvathA mukta hokara sadA-zivarUpameM hI rahA karatA hai| AgamameM AyukarmakA kArya apane yogya zarIrameM jIvako rokakara rakhanA batAyA hai| kintu isakA Azraya bhava aura nokarma mohAra hai / kyoMki AyukA artha hotA hai eti 1-prabhacandrIya TIkAmeM akSaya zabdakA artha isa prakAra zikhA hai ki akSayaM na viyate sapAnamcatuSTayakSayo ytr|| 2-ihalokabhaya 1, paralokabhaya 2, vedanAmaya 3, atrANabhaya 4, aguptibhaya 5, mRtyubhaya ka,bhAka smikamama // inaphA vizeSa svarUpa jAnaneke liye dekho paMcAdhyAyI a02 zlo0504 se 246 / -mAmi bhvissaaii|kaa / 4-karmakAMDa 51 Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanapharasamAvakAcAra . parabhavam ini bhAyuH / jisake udayasa isa jIvako avazya hI bhavAntara dhAraNa karanA par3e usako kahate haiM prAyu / karmoM ke cAra bhedoMmeM Ayakarma bhavavipAkI hai| gatikamaka udayase jo jIvanI avasthA-dravyaparyAya huA karatI hai vahI bhA hai aura nahIM pAyukA vipAkAdhAra hai / kintu mayakA nokarma tasa kSetra athavA zarIra2 hai| gAgama meM zarIrake nimittase ima jIyaka 64 bhava. gAhanA sthAna patAye gaye haiN| jinameM ki yaha saMsArI prANI niraMtara paribhramaNa karatA huA aneka duHkhakA Ayatana banA huA hai| ina antaraMga kArasami mukhiyA mAyukka chUTanese sambandhita sabhI karmAkI tathA tajjanina parikRtiko paramparA bhI samApta hojAtI hai aura isIliye yaha jIva cayarahita hokara ananta kAlake liye akSaya zivarUpa hojAyA karatA hai| anyAnAtham---na vidyate ci-vizeSeNa vividhatayA vA A-samantAt bAdhA:-duHkhakarasAniyA | prAstAke pratyeka bhAgameM viziSTarUpase tathA nAnA prakArasa jahA~ rakhoM ke karaNa bhAgAdhAraNa kAraNa nahIM pAye jAte usako kahate hai bhanyAvAca / zivaparyAya kA yaha vizeSaNa vedanIyakarmake udayase saMsArAvasthAmeM pAI jAne vAlI dhuSA mAdi vyApASAoMke bhamAyako hI nahIM apitu unake eka asAdhAraNa antaraMga kArakha vedanIya kamako niHzeSatAkai nimitta se prakaTa huI nirAkulatAko bhI vyakta karanA hai| bedanIya karma mohodayake calapara hI apanA phala dene meM samartha hai, anyathA nahIM, yaha pAna pahale bhI kahI jA cukI hai jo ki bhAgamasa mI siddha hai| ataeva jahA~ taka vedanIyakI utirNA yaha sahacArI nimica vidyamAna hai vahIM tavaM bAdhAeM bhI pAI jAtI hai, isake Ama nhiiN| yahI kAraNa hai ki jo moharahita haiM unake ye bAdhAeM nahI pAI jaatiiN| vINa pAya guNasthAnavI zudvopayogI chamastha zramaNa bhI jaya ina bhAdhAmoMse rahita hai taba mAIntya avasthA meM to kahanA hI kyA hai jabaki sabhI ghAtikokA nimUla dhaya ho cukA hai| phira bhI bhAgamameM jo vedanIya nimasaka gyAraha parIpahoMcyAvAdhAmoMkA ahaMdavasthA meM unlekha kiyA gayA hai usakA Azaya kAryarUpa pAdhAoMke batAnekA nahIM kintu unake kAraNabhUta vedanIpaka t-dekho rAjadhAnika pa02 ke sUtra ke vArtika 01-12sAnakA bhAgya / 2-kamakAera g058| 3-jIvakAyalamA 15 se 1.3 / 4-pAti va yoyaM mohassa bakheNa pAvade jIvaM / iti SAdIyaM magjhe mohasAdimhi pariraMtu // 15 // ka. kaa| 5-kho pravacanasAra (kuda kuMtha) gAthA naM0 14 aura usakI TIkA yathA-suvihitaparatvamuco saMjamata ramajuvo vigtraago| samaNo samasudukkho bhagidI suddhovaogosi ||14|| saphalamohanIyaviSAka vivekamA nAsauSThavasphuTIkananirvikArAtmasvarUpatvAriSTragatarAnaH / paramakalAbalokanAnanubhavamAnasAtAmAtobanIyanisitamukhaduHkhaanitAmarammAna samasukhaduHlA amanaH zuddhopayoga ityabhidhIyatA pr0|| -kAya sine -11 // Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pandrikA TIkA cAlIsayAM zlAka astisvakI tarapha dRSTi rakhane aura dilAnekA hai| kyoMki jahAMtaka kAraNakA astitva hai vahAM taka upacArase kAryakA bhI sadbhAva svIkAra kiyA jA sakatA hai| parantu vaha vAstavika nahIM mAnA jA sakatA | AdarasthAko pAra karake jo jIva pUNe zivarUpako prApta hotA hai vaha usa bedanIya karmake astitvase bhI zUnya hai| yahI kAraNa hai ki vyAASa vizeSaNake dvArA usakI sarvathA nirAkula sukharUpatAko AcArya ne yahAM para yatAyA hai| ahaMdbhagavAnakaM ananta catuSTayameM jo ananta sukha batAyA gayA hai vaha isIliye avyAcAtha vizeSaNa viziSTa nahIM mAnA gayA hai ki vahAM para bAdhAoM ke kAraNabhUta vedanIya karmakA astitva pAyA jAtA hai / yaha vizeSaNa adhAti karmoMkA bhI kSaya honeke anantara siddhAvasthAmeM hI pAyA jAtA hai| yahI kAraNa hai ki bhagavAna samantabhadrane samyagdarzana ke antima phalarUpameM batAye gaye isa parama nirvANarUpa sasama paramasthAnake sAtha hI isa vizeSaNakA prayoga karake usa zivarUpa avasthAkI samantabhadratA spaSTa kI hai| vizokabhayazaMkam-zokazca bhayazca zaMkA ceti shokbhshNkaaH| vigatAH zokamayarzakA yatra, sa tam vizokabhayazaMkam / masalaba yaha ki vaha vivakSita iSTa zivaparyAya zoka bhaya aura zaMkA ina durbhAnoMse bhI sarvathA rahita hai| zoka nAmaka nokapAya vedanIyake udayakA nimitta pAkara aura iSTa mAne hue padArthakA viyoga hone para jo paritApa hotA hai usako zoka kahate haiN| bhayanAmaka nokaSAyake udayake nimittase durvalatAke kAraNa pravana aniSTa prApta prasaMgase bacanekI jo AkulatA huA karatI hai usako bhaya kahate haiN| calitAcalita--ubhayakoTisparzI anizcayarUpa bhAcoMko jo ki amuka viSayameM kyA hogA, kyA nahIM hogA, kaisA hogA, Adi bhaviSyako cintArUpameM huA karate haiM unako zaMkA kahate haiM / yadyapi bhaya aura zaMkA donoM zabda ekArthakara bhI haiN| parantu yahAM para donoM hI zabdoMkA pATha pAyA jAtA hai ataeva unakA eka artha na karake bhinna-bhinna artha karanA hI ucita hai| ____ isa viparameM jahAMtaka nimittabhUta karmoMke udayako apekSAko mukhyatayA dRSTimeM rakhakara vicAra kiyA jAtA hai vahAM taka zoka bhaya zaMkAmese zokakA kAraNa zokanAmaka nokapAyavedanIya bhayakA kAraNa vIryAntarAyake udayake sAtha-sAtha bhayanAmaka nokaSAya, tathA zaMkAkA kAraNa moha aura prAnAvaraNa kame hai jaisA ki Urarake kathanase mAluma ho sakatA hai| parantu jaba inake viSaya kI tarapha mukhyatayA dRSTi rakhakara vicAra kiyA jAtA hai arthAt zoka bhaya zaMkAkA bhAva vidha viSayoMke sambandhako lekara pravRtta hotA hai unakI tarapha mukhyatayA dRSTi rakhakara yadi vikAra zamI sAma bhItiH / / / Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rahanakarAvakAcAra kiyA jAe to inake zalya aMtaraMga kAraNa apAtikama hI haiM, 5 spaSTa ho jAtA hai kyoMki bIvabhAvoMke hone meM mukhya kAraNa mohapramukha ghAtikamA~kA udayAdika, aura inake viSayoM--- vipAkAzayarUpa zarIra tathA usase sambandhita anya sabhI iTAniSTa viSayoM ke lAmAlAbhameM mukhya aMtaraMga kAraNa apAtikakarmIkA udaya hI hai| yoM to sAmAnyatayA sabhI karmoM tathA vizeSatA adhAtikakA~ka phalopabhoga ke liye mukhyatayA adhiSThAna zarIratI hai jo ki nAmakarmake udayAnamAra prApta huyA karatA hai| phira bhI prakRta viSayako sAmane rakhakara yadi cAroM adhAti kaki kArgaka viSayameM pRthaka-pRthaka vicAra kiyA jAya to mAluma hogA ki jisa taraha jarA aura rujA nAmakarma anusAra; kSaya-marakhaanuci-parakha athavA tayAraNa prAyuka ke anusAra, pArAdhA-kSapadAsA yAdi saMbaMdhI pASAeM vedanAyakarmaka anusAra prApta huyA karatI haiM jo ki saba zarIrase hI saMbaMdhita hai usI prakAra bhAnuvaMzika pUjyatA prapUjya / / kIti apakIri prazastatA aprazastatA tathA gonyatA ayogyatAAtmakalyANamApanakI camavA adamatA yAdi bhI gotrakarmake anusAra zarIra meM hI prAsa kumA1 karate haiN| gotra pharmake lakSaNa karma Azraya nokarma rayAnta para dhyAna denese gAluma ho sakatA hai ki pradhApe godharma jIvavipAkI hai phira bhI umA vipAkAzaya zarIra hI hai / tathA usake do bhedoMmeM-ucca nIca vikalpoMmeM iTAniSTabhAva bhI, jaba taka moha sAhacarya banA huA hai, bhAye binA rahatA nahIM hai| isI prakAra iSTakA viyoga hojAna para zoka, vartamAnameM aniSTaprasanakAya, tathA bhaviSpameM kulInanA naSTa hunakI zaMkA bhI banI hI rahatI hai| kintu moha ke nimyANa DojAne para jisa taraha modaka hI sampanya ne sunAyA phala dene meM samartha apAtikA~sa nAmakA kA kArya-jarA aura roga, zrAyukarma kA kArya janmamaraNakI paramparAkA mUla. bhUta sAdhIna mAyukarma kA pandha, yehanIya karmakA kArya-cudhA Adi kAryarUpa bAdhAeM nahIM gayA karatI; usI prakAra gotrakarmakA kAya zarIra meM kulakrama gata uccatA sAdikA vikalpa tathA usake mAzrayase hI honevAle zoka bhaya zaMkAke bhAva bhI samApta hojAyA karate haiN| phira bhI jaba taka ina apAtikamoMkA udaya evaM vidyamAna hai taba taka kAraNake nimita honevAlA kAryakA bhI upaparita bahAra sarvathA mamAsa nahIM mAnA jA sktaa| aura kyoMki yaha udaya evaM samma -yaha bAta kahI jA cukI hai.ki sajAti-prazasta kula-pisR pakSa aura jAti-mAtR pakSa meM satpanna sukhA vyakti kI vIkSA dhAraNa karana kA adhikArI hai| aura isa taraha se vIkSita vigambara jaina muni ko nirvAga prApta kara sakatA hai| ...-00 kA0 "saMtANakameNAgayajIvAparaNata godamidimaNA / uracaM gocaM gharaNaM paM NIce dabe yoraM // 1 // bhavamassiya gIpi goI NAmapuruvaM tu ||16|sAlakA raSTAnta gA0 na021||gUpate pAdapaye mogr|| Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ in - - - - - - - -- ---- ---- -- - candrikA TIkA bAlImA loka saMsAra paryAyake antima sAtaka bhI panA hI rahatA hai ataeva paramaniHzregasa zivarUpa mAyA meM dI unakA pUrNa abhAva hone ke kAraNa una dubhAvoM kA bhI prabhAva batAyA gayA hai| yahI kAraNa hai ki "ziva" kA vizokamayazaGkam vizeSaNa dekara usa pApako mAtranimicaka zoka maya zAkhA zrAdi pAkulatAke bhAvoMse bhI sarvathA rahita batAyA gayA hai| aura usa jovapAzrI gotrakarma kA niHzeSa jJaya patAkara gurutA laghutA viSayaka kA pAnika kAraNa honevAle saMklezasa parvathA dUra---asaMspRSTa zivarUpa payAya hI sarvathA pUrNa nirAkula sukhasvarUpa hai yaha mabhiprAya saSTa karadiyA gayA hai| ___kApThAgatabhukhavidyAvibhavam |-kaasstthaa paramaprakapaM gatAH prAptA iti kASThAgatAH / sukhaM ca vidyA vibhavazceti sukhadyAvibhazaH kASThAgatAH sukhavidha vibhavA yatra / athavA kApThAmataH sukhavidhayovibhavA yatra taM kASThAgata sukhavidyAvibhavaM prathAt u. zivaparyA meM sukha vidhA maura vibhava athavA sukha aura vidhAkA vibhava parama pracaSako prApta hogayA hai, athavA hojAnA / / isa jagaha kASThAgata yA parama prarpako prApta karanesa matalA jinake sampUrNa trimAga praticcheda zuddha sAbhAvika avasthA meM pariNata hokara prakAzamAna hogaya hai una ananta vatuSTa rUpa guNAkA batAnakA hai| mAi.maka abhArasa sukha samyaktma aura jJAnAvarakamakA paya hA Anesa vidhA-anantanAna grahaNa karanA cAhiye / zAnakA upalakSaNa mAnakara usake sahayArI darzanako mAta karanavAle darzanAvaraNa kama nimala hojAnase prakaTa hue bhanantadarzanakA bhI vidyA zabdase hI grahaNa kara lenA caahiye| simA zabdakA bhArtha pRSpakana valAkara sukha aura jJAnakI vibhUti aisA batAyA gayA hai| kintu isa ise anannavIrya atha bhI libha jA sakatA hai| kyoMki bhavaH-sasArakA vi-viruddha bhAva aisA artha grahaNa karane para aura isa vAtako dRSTimeM lene para bhava-saMsara meM bhAtmabIrthakrI malpatA, usakA viccheda karane meM AramavIyaMkA kAraNa isa zabdale vorgaguma kA Azaya liyA jA sakatA hai / kyoMki cAritroM dvArA ryAcArake nimiSase hI avipakSI kA~kA taya karake ananta catuSTayarUpa yAtmaguNoMko prakaTa kiyA bAtA hai| isa taraha isa padake dvArA apalA anannajJAna anantadarzana ananta sukha zIra ananta vIrgarUpa nijaguNoM kI pUrNatayA udbhUti zivaparyA meM hI huA karatI hai, yaha bhAzaya prakaTa kiyA gayA hai| / yadyapi sukha zabdake jo cAra1 artha prasiddha haiM unameM se mokhamammI sukha jo ki bAstavameM AkulatAoM ke abhAvarUpa hai, caturtha guNasthAnavI saMyatasamyaghapTise lekara pratyA kevalI arihaMta bhagavAn naka sAmAnyatayA pAyA jAtA hai aura vaha pUrNa kArikA pAkSita jIbamuka bhavasthAmeM ananta vizeSaNase yukta bhI hai| phira bhI yahAM para dhar3a sukha bhavyA mahA -viSaye vedanAbhAve vipA mola eva ca / loke caturvihArtheSu sukhazanaH pryubyve||||10 mAra 2-kyoMki sabhI benIvakA mastitva hai| Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnakararahazrAvakAcAra hai| vedanIya prabhRti aghAti kamaukA niHzeSa katha hone para isa zivaparyAyameM hI vaha avyAyAdha humA karatA hai| ataeva isa zabdake dvArA yahIM para anubhavameM AnevAlI pUrNa nirAkula nirSikAra svAdhIna parama zAntikA parijJAna karAyA gayA hai| prazna- pravacanasArake prathama jJAnAvikArakI gAthA naM. 53 kI utthAnikAmeM zrI amRta candrAcArgake isa vAkyase ki "atha jJAnAdabhinnasya sokhyasya svarUpaM prapaMcayan jJAnasAMkhyayoH heyopAdeyatvaM cintayati" mAluma hotA hai ki jJAna aura sukha bhinna nahIM hai| anubhavase bhI aisA hI mAluma hotA hai ki jJAnase sukha aura chajJAnase AkulatA rUpa duHkha huyA karatA hai| ataeva donAko eka hI mAnanA cAhiye / phalataH yahAM para mukha aura vidyaH dAnAka grahaNakI kyA AvazyakatA hai? uttara--AnAka donoM hI guNa svatantra / 3 5 nahIM hai| mohanIya karmaka abhAva se sukha aura jJAnAvaraNa karma ke kSaya se athavA kSayopazamasa jhAna huA karatA hai / donoMkA kArya bhI bhinna 2 hI hai| donoM ko abhinna jo kahA jAtA hai usakA kAraNa itanA hI hai ki ve eka hI dravya ke guNa hai aura kabhI bhI ce paraspara meM eka dUsarako chor3akara nahIM rahA karata / tathA parasparameM eka dUsarekA pUraka he aura jJAna sukhakA mukhya evaM antaraMga sAdhaka bhI hai| prazna-upara jJAna meM darzanakA bhI antabhAva kara lanaphe liye kahA hai usI prakAra sukha meM vIryaguNa kA bhI antarbhAva kara lene para anantavAryako batAnaka liye pRthaka vibhava zabdako ahasa karanekI kyA AvazyakatA hai ? sukhameM hI vibhava-vIryaguNakA antabhAva kyA nahIM kiyA ? uttara---ananta mukha ananta jJAna aura ananta darzana tInoM hI kI udbhAtama bIya guNa pradhAna nimica hai / puruSArtha ke rUpameM vIrya muNako kAmame liye vinA zrAtmAkA koI bhI guNa prakAzamAna nahIM ho sakatA / isa abhiprAya ko prakaTa karane ke liye usakA pRthaka unlekha bhAvazyaka hai| "sukhavidyAvibhavAH" zabdake jo do samAsa kiye gaye haiM usake anusAra pAye jAne bAle viziSTa artha kA bhI yahAM grahaNa karalenA cAhiye / vyAkaraNa ke niyamAnusAra tatpuruSa samAna uttarapadArtha pradhAna huA karatA hai aura indva samAsa sarva padArtha pradhAna huA karatA hai| tasyuna samAsa ke pakSa meM vibhava-vIryaguNa isIliye pradhAna kahA yA mAnA jA sakatA hai ki anyagukhA~kI tarahathavA unase bhI kahIM adhika sukha aura vidyAkI samudbhati meM vaha balavattara nimica hai| dvandva samAsa karanekA kAraNa yaha hai ki vartamAna zivaparyAya meM jaba ki puruSArtha kA kArya samApta ho cukA hai AtmA ke sabhI guNa samAnarUpa meM avasthita haiM / phalataH tasvaruSa samAsa ke karane se -uttarapadArthapradhAnastatpuruSaH, anyapadArthapradhAno bahuprIhiH, sarvapadArthapradhAno dhandA, pUrvAmyapaNArtha ano'vayIbhAvaH / (kAsa) Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adrikA TIkA cAlIsavAM ka $119 yaha bAta sUcita ho jAtI haiM ki vinA puruSArtha ke ananta sukha aura ananta jJAna hI nahIM kintu pharmATaka vaha zivaparyAyabhI abhivyakta nahIM ho sakatI jo ki vividha zrAkulatAoM ke kAraNabhUta ke sarvathA vinaSTa hone para hI sarvavitra nirAkulatAoMse viziSTa huA karatI hai| kyoMki jabataka sAdhya siddha nahIM ho jAtA tabataka sAdhana avasthA mukhya rahA karatI hai kAraNa yaha ki sAdhanake binA sAdhyakA siddha honA kaThina hI nahIM asaMbhava hai / ataeva jabataka zAsmadrarUpa aura usake pratyeka guNakI pUrNatayA zuddhi nahIM ho jAtI vahAM taka AtmAko puruSArtha Avazyaka rUpase karanA. hI paDatA hai / aura isake liye usako prArambha meM bAhya dravyoM kA bhI avalambana lenA hI par3atA hai tathA apanI zaktiyoM kA bhI upayoga karanA par3atA hai / jyoM 2 zrAtmA sAdhyarUpa apanI avasthA kI tarapha agrasara hotA jAtA hai tyoM 2 sabhI bAhya sAdhana anAvazyaka hote jAte haiM aura ve anAyAsa hI chUTa jAte haiN| sarva prathama darzanamoDake vinAzakA, phira caritra mohake kSayakA, usake bAda dhAtriya ke ghAta kA prayatna huA karatA hai aura usameM avasthAnusAra bAhya padArthoM kA mAzraya lenA par3atA hai yadvA ve nimittarUpa banA karate haiN| itanA ho jAnepara bhI usa saphala paramAtmAko aghAti karmoM ko bhI niHzeSa karane ke liye unake pIche bhI par3anA hI par3atA hai| sUkSma kriyA pratipAti aura kriyA nivartana se vyuparatike liye bhI bIrya guruNako zrama karanA hI par3atA hai| taba kahIM ziva svarUpa kI siddhi hone para yaha jIva vibhavare huA karatA hai| isa prakAra tatpuruSa samAsake dvArA mokSamArga aura sAdhyarUpa zivaparyAyI prayatnasAdhyatA spaSTa ho jAtI hai| isake janantara bhI vaha vIrya AnA kAma karake "dIpanirvANakalpamAtmanirvANam" ke siddhAntAnusAra sarvathA samApta nahIM ho jAtA, vaha bhI anyaguNoM ke samAna unake barAbara meM hI sthita rahatA hai aura kRtakRtya hokara tathA apana zudrasvarUpameM anantakAla ke liye vizrAnti lete hue bhI janya aneka vAyika re bhAvA ko prazraya dizA karatA hai| isa taraha samyagdarzana ke kAraNa prApta hone vAle antima phalasaMsAra aura usake duHkhoMse sarvathA vinivRtti tathA samanvatI bhadra uttamasukhastrarUpa zika-ryAya kI nidhyasiMmeM dorya guNa kA jo mahatvapUrNa upayoga haiM vaha vyakta hotA hai| vimalam --- vigato bhalo yasmAt athavA yatra tam vimalam / jahAM para kisI bhI prakArakA mala-doSa kalaMka, azuddhi, pavitratA, athavA usake kAraNabhUta para padArtha kA samparka nahIM rahA 1- tAMraMmansamucchinnAM yAnivAtIna dhyAne kaMcalanaH sampUrNayathAsya / tacAritrajJAnadarzanaM sarvasasAra duHkhajAlapariSvaMgocche jananaM sAkSAnmaH cAkAraNamupajAyata / sa punarayogikevalI bhagavAMstadA dhyAnAnasaniyesarva malakalabandho nirasta kiTTadhAtupASANajAtyakanakavalakAramA parinevati // ta0 50 6-42 // 2 - vigato bhayo yasya naSTasaMsAraH / 3 -- yadi kSAyikadAnAdibhAvakRtamabhayadAnAni siddha Svapi ttprsNgH| naiSa doSaH / zarIranAma tIrthaMkara karmodayAdyapekSatvAt teSAM tadabhAva tadaprasagaH / kathaM tarhi teSAM siddheSu vRttiH 1 paramAnantayorSAvvAdAca sukharUpavateSAM tatravRtiH / kevalajJAnarUpeNAnantavocityA Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maratpAALAAAAAmree ralakaragaDAvakAcAra hai / zivaparyAyakA yaha samasta dAMpAka abhAvako vatAnavAlA antima vizepara hai| jo isa ghAtako batAtA hai ki zivaparyAyameM pariNata hone para jIva ke sAtha na to dravyakarma bhAvakrama no karmarUpa pudgalakA kisI bhI prakArakA samparka rahA karatA hai aura na tajanita kAryokaM sadbhAva ke viSaya meM kiso bhI prakArakI zaMkA hI zeSa raha jAtI hai| bhaviSyameM phira kabhI bhI isa taraha kI prazuddhi prApta nahIM hogI paha bhAzaya isase sUcita ho jAtA hai / kyoMki yadi kisI bhI padArtha ke eka bAra zuddha ho jAne para bhI punaH azuddha honekI saMbhAvanA banI huI hai, AtmAke sukhI ho jAne para bhI phirase usake daHkhI hone kI sambhAvanA pAI jAtI hai to usa vAstaSa aura sarvakA evaM pUrNarUpa: zuddha tathA sukhI nahIM mAnA yA kahA jA sakatA / yathArthameM surU vahI hai jo ki phira apane svarUpase cyuta nahIM hotA aura na ho sakatA athavA jisameM kisI bhI prakArakI asukhatAkA bhAva athavA mizraNa nahIM pAyA jaataa| zaMkA ho sakatI hai ki karma nokarmake haTa jAne para bhI tamimitta kArya yadi banA rahe to kyA hAni hai ? siddhAvasthAsa pUrva jarmanIne dhimirA ripAra jI kA hotA hai vahI mukta hone para bhI banA rahatA hai| isI prakAra anya karmakRta kAki viSaya meM bhI yadi mAnA jAya to kyA zrApatti hogI ! isakA uttara "vimalaM' vizepaNasa ho jAtA hai kyoMki yaha paryAya sabhI tarahake aura samasta vikAroMse rahita hai, yahI isakA bhAzaya hai / mukAvasthAmeM jo prAkAra rahatA hai vaha antima zarIrAkArase kiMcid Una hotA hai aura yaha zrAtmAke svabhAvaka viruddha koI vikAra nahIM hai aura na phira usameM koI antara hI par3atA hai| aisA yadi na mAnA jAyamA to saMsAra aura mokSameM kisI bhI prakAra antara hI sthApita nahIM kiyA jA sktaa| phalataH isa vizeSaNase mukta jIvake samyaktvakI pUrNa nirvikalpa samIcInatA, usakI anantakAlIna tadavasthiti, paguNaparyAyakI sampUrNa vizuddhi, Adi viSayokI siddhi aura sAtha hI avatAra vAdakA khaNDana bhI ho jAtA hai| ___ majanti-kriyApadakA artha saMpantai prApnuvanti athavA anubhavanti hotA hai / jisakI matalaba yaha hotA hai ki samyagdarzanakI zaraNagrahaNa karanevAle anta meM usa samasta vizeSakhosa sarvAtmanA zivarUpa paryAyako avazya hI prApta kiyA karate hai / tathA padArthamAtra utpAdadhyamadhauvyAtmaka evaM pariNamanazIla hone ke kAramA usa avasthAmeM bhI punaH punaH parigamana karate rahane para bhI usI zuddha sukharUpa avasthAkA hI sevana karate rahate haiM, pratiSaNa naye-naye rUpameM bhI usIko prApta karate rahate haiM aura sadA usIkA ekarUpameM dI anubhava karate rahate haiN| darzanazaraNA:-isa padakA darzanaM-sampagdarzanaM zarI-pravarA yeSAm / isa taraha bahuvrIhi samAsakai rUpameM athavA darzanasya zaraNAH isa taraha pachI tatpuruSa samAsake rUpameM, do varAse vigraha ho sakatA hai / maryAt darzana hI hai zaraNa jinake, athavA jo darzanakI dharasameM -- 5-paranirapekSAH bAgalaghuvikArAH / banasocavale / Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baliyA kA ka E samyagdarzanane jinako apanI zaraNa meM le rakhA hai ve jIva isa tarahakI zivako anta avazya prApta kiyA karate haiN| do taraha samAsa jinakA ki yahAM nirdeza kiyA gayA haiM, unake artha meM jo dhantara par3atA hai usakA spaSTIkaraNa "sukhavidyAvibharva" kA artha karate samaya kiyA jA cukA hai| usI prakAra yahAM bhI tatpuruSameM uttara padArthako pradhAna mAnakara aura bahuvrIhi samAsa meM anya padArthako pradhAna mAnakara bhinna bhinna do tarahase artha kara lenA cAhiye / sotparya yaha ki samyagdarzanakA jo antima aura vAstavika phala batAyA hai vaha zivaparyAyI niSpati hai jisakA ki svarUpa isa kArikAke dvArA batAte hue usake saMbaMdha meM prAyaH sabhI jJAtavya viSayoM kA spaSTIkaraNa kara diyA gayA hai| AtmAkI yaha vaha avasthA hai jo ki anAdikAla se calI AI usakI duHkharUpa saMsAra avasthA aura usake samasta bhedoMse pare tathA usa saMsAra evaM usake sabhI vikalpoM ke kArakhAMse bhI sarvathA asaMspRSTa hai| yaha duHkharUpa saMsAra se sadhA pRthaka aura sabhI aMzoMmeM kalyANarUpa hai / yahI kAraNa hai ki isako ziva nAmase kahA gayA hai| isa nAmase usakA sadabhidhAna karake, na kevala pUrNa muktAvasthA ke na mAnane vAloMkA khaNDana hI kara diyA hai, balki ziva nAmase kahakara usako kevala nidu:kha - nirAkula- majJAnAdidoSoMse rahita kahakara kevala niSedharUpa meM athavA yAkAra pariccheda parAMgammukha caitanyarUpameM kahane vAloMkA bhI parihAra kara diyA hai| samyagdarzana ke phalarUpa meM dikhAkara usakI kAraNanyatA batAte huye IzvarakI anAdimuktatA ke viSaya meM ho sakane vAle zraddhAnase bhI bhavya jIvoMko bacA liyA hai| sAtha hI yaha bhI spaSTa kara diyA hai ki jo bhI bhavya jIva isa samartha kAraNako apane prayatna se -- nisarga athavA adhigama dvArA prApta karalegA bar3I isa paryAyako prApta kara sakatA hai| ataeva isa viSaya ahaM tavAdakI mAnyatA kisI bhI taraha yukta nahIM hai / isI taraha zivake ajara yadi sAta vizeSaNoMke dvArA mI vibhinna viparIta mAnyatAoMkA niSedha karake unakI zrazraddheyatA vyakta kara dI gaI hai| tathA prakRta granthakI Adi jisa dharma ke varNanakI pratijJA kI gaI hai aura pratijJAke samaya usakI jo samIcInatA tathA karma nivaINatA zrAdi vizeSatAkA ullekha kiyA gayA hai usakI tarapha bhI yahAM adhyAya kI samAptise pUrva upasaMhAra karate huye dRSTi dilA dI gaI hai| F siddhAvasthA meM abhivyakta hone vAle AtmAke ATha guNa prasiddha haiN| jo ki do bhAgoM meM vibhakta haiM-vAra anujIvI aura cAra pratijIvI / kArikA ke pUrvAdhameM cAra pratijIvI masva, avagAhana, adhyAbAdha aura agurulaghutvako tathA tIsare caraNa ke dvArA anantacatuSTaya rUpa meM cAra bhanujIbo-- ananta sukha ananta jJAna anantadarzana aura anantavIrya guNoM ko batAyA hai| tathA vimala kahakara usakI sabhI zeSa vikRtiyoMse bhI zUnyatA paramazucitA tathA aupacArika donoMse bhI rahita pavitra snAtakatA batA dI gaI hai| Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ galkarAvakAcAra sapta paramasthAnoMke rUpa meM samyAdarzanake grAmyudayika phaloMkA varNana ho jAne para prazna yaha khar3A ho sakatA hai ki kyA sabhI samyaSTiyoMko ye sabhI AbhyudAyika phana prApta hote hI hai ? athavA ye phala eka jIvakI apekSAme kahe gaye haiM athavA nAnAjavoM kI apekSAse / isI prakAra ina ampudayoM ko prApta kiye binA bho koI jIva samyagdarzana ke bala para hI saMsArake duHkhoM se sarvathA parimukta ho sakatA hai yA nahIM ? ityAdi / ina saba praznoMkA saMkSepameM ucara isa prakAra hai ki samyagdRSTi jIvamAtrako ye sabhI Azudayika phala prApta hoM hI aisA niyama nahIM hai| yaha phala varNana eka jIvakI apekSAse nahIM nAnA jIvoMkI apekSAse kiyA gayA hai tathA kevala samyagdarzanake hI balapara koI bhI jIva nirmANako prAA nahIM kara sktaa| samyagdarzanako utpattike pUrva jIva do prakAra ke ho sakate haiM-eka baddhAyuSka aura dasare abaddhAyaSka / jina jIvoM ko cAra Ayukamise kisI bhI parabhava sambandhI zrAyukarmakA bandha ho cukA hai ve saba baddhAyuSka haiN| isa tarahake jIvamise jinhoMne jisa AyukA bantha kiyA hai ve usa Ayukarmaka baMdhaka anantara sampagdarzanake utpanna ho jAne para bhI usa raddha bhAyuka anusAra hI gatikA pAta kiyA karate haiN| parantu jo apadvAyuSka haiM, samyagdarzana prakaTa honasa pUrva jinhoMne kisI bhI AyukA baba nahIM kiyA hai aise jIva sampagdarzanake vidyamAna rahata huye devAyuke sivAya anya kisI bhI prArabaMdha nahIM kiyA krte| phira cAhe ve manupya hoM athavA tiyNc| yadi koI manuSya tadbhava mokSagAmI ho to yaha kisI bhI vAyukA vadha na karake usI bhavase bhavarahita isa zivaparyAyako prApta kiyA karatA hai| aisA jIva aindrI zrAdi jAtiyoM tathA surendratA zrAdi paramasthAnoko prApta nahIM kiyA karatA / parantu yaha bAta-tadbhava moca usI manunyameM saMbhava ho sakatI hai jisako ki sajjAtitvAdi tIna prathama paramasthAna pahalese prApta haiN| jisako ki ve prApta nahIM haiM vaha jIva aisI devaparyApako bhI prApta nahIM kara sakatA jo ki nirgranthaliMgase hI saMbhava hai, taba vaha nirvANako to prApta hI kisa taraha kara sakatA hai / nirvAya avasthA minA cAritrake kevala samyagdarzanase nahIM huA krtii| tathA cAritrake viSaya meM niyama hai ki jo abaddhAyuSka hai, athavA jisane devAyukA baMdha kara liyA hai vahI usako dhAraNa kara sakatA hai| aisA jIva jisane devAyuko chor3akara anya tIna AyuoMmeMse kisIkA bhI baMdhakara liyA hai yaha na dezavrata-saMyamAsaMyamako prApta kara sakatA hai aura na sakalasaMyama mahAvrata hI thArakhakara sakatA hai| kintu yaha nidhana hai ki nirvANa avasthA samyaktvasahita cAritrake binA siddha nahIM ho sakatI pratyuta vaha sAdhAraNa cAritrase bhI nahIM ho sakatI / sarvotkRSTa cAritra-jinaliMgake dvArA jo jo ananyavaraNa hAkara apane samyaktvakA ArAdhana karate haiM ve hI isa sarvAzameM kalyANarUpa avasthAkA prApta ho sakate hA granthakArakA yahI tAtparya hai| 1-aNuvavamahabbadAINa lahai devAuna mA tu|| 2-jaisA ki anya prArambhika paroM aura yahAM diye gaye "darzanazaraNA para se jAnA jA sktaa| Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAndrakA TIkA thAlIsA zloka darzanazaraNAH padasai yapi samyagdarzana hI mukhyatayA grahaNa karanemeM mAtA hai sthApi isameM darzana zabdase samyagdarzana aura zaraNa zabdase samyagjJAna aura samyaka cAritra donoMkA athavA kevala sampaka cAritrakA bhI prANa avazya kara lenA cAhiye / kyoMki kevala samyagdarzana, vinA jJAna aura cAritra ko bhI sahAyatA athavA kathaMcit kevala cAritrakI bhI sahAyatAke na so apanA hI pUrNa vikAsa kara sakatA hai--nistaraNa avasthAko prApta ho sakatA hai aura na sambhUra kA hI nizeSa patha kara sakatA hai| kAraNa yaha ki eka manAdi midhyAdRSTi jIvako apanI paripUrNa zuddha avasthA meM pariNata hAnaka pUrva apane guNoMke sthAnoM meM jo zudikA kramase vikAsa karanA par3atA hai usameM mohakA prabhAva hI kevala kAraNa nahIM hai, yona bhI bahuta bar3A nimitta hai / mohake abhAva athavA samyagdarzanake honase bhUmi zuddha hotI hai aura bIja aMkuraka utsAdanakA yogyatA prakaTa hotA hai | kintu itane mAtrase hI to paca utsama hokara phala hAthameM nahIM praajaataa| usake liye anya bhI aneka prayatna karane par3ate haiN| yaha prayatnasthAnIya hI yAMga athavA cAritra hai / vivacita guNasthAnAma cAritrakA kSetra thor3A nahIM hai| samyaktvotparika vAda cauthe guNasthAnisa Upara dasa guNasthAnAmeM cAritrakA hI prabhutva hai| sampUrNa kokA nirjarA hona meM bhI tapazcaraNaka rUpamaM cAritravA hA pravala sAjhayya kAma kiyA karatA hai| hAM, yaha Thoka hai ki isa saba kAmako siddhi ke mUlama samyagdarzana ho apanA kArya kiyA karatA hai| kintu isake pahale jo usakI utpatti ke lie jAvakA prathama humA karatA hai hamI upekSaNIya nahIM hai| vaha putra jo apane pitA janakakI avagaNanA yA nindaya karanevAlA kitanA hI yogya kyoM na ho, prazasta nahIM mAnA jA sakatA / yaha mAluma hone para ki pinA sampandazenake saMsArake duHkhAme ekAntataH mukti nahIM ho sakatI, jI bhajIva kaukI parAdhInatA se sarvathA chuTakArA pAneka liye ananya zaraNa hokara usIkI utpaci vRddhi evaM sampUrNa saphalatA ke liye apanI samasta zaktiko lagA detA hai vaha avazya hI eka dina upayukta zivaparyAya ko prApta kara liyA karatA hai aura kutakAya huA mAnA jAtA hai, usIkA puruSArtha saphala samajhA jAtA hai / usako jabataka vaha apanI zuddha sukhamaya avasthA prApta nahIM ho jAtI taba taka caina nahIM par3atI, aura usake pUrva karmoM ke dvArA upasthita kiye gaye bar3e bar3e prAbhyudayika padoM ke pralobhana bhI usako lakSya bhraSTa karane meM samartha nahIM humA krte| yaha Toka hai ki prabala puruSArthI bhavyajIvake prayatnase utpanna hue putra sthAnIya sampanatvake atulita prabhAva evaM mAhAtmyako mAnoM dRSTimeM lekara hI bhayAtura aura apane sAmrAjyake liye ciMtita hokara karmazatruoMkI senA saka puNyaphaloMko dekara usase saMdhi kara lenA cAhatI hai parantu apanI zaktiyA para pUrNa marosA rakhane vAlA yaha anantavIrya manya una Tukar3oM ke badalemeM apane usa anupama prailokyAdhipatismaka svAdhIna adhikArako bobanA raMcamAtra mI pasanda nahIM krtaa| Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ralakarAvakAcAra samyagdarzanana jisako apanI zaraNameM liyA hai aura jisake aneka guNoMke bhaNDAra kA astrAgArameM sudarzana cakke samAna samyagdarzanarUpa amogha astra prakaTa hokara sAthameM mAgayA hai vaha to kisI bhI pratipakSIsa saMdhi na karake apane hI puruSArtha ke bala para svAdhIna ananta avyAbAdhamukha sAmrAjya para apanA pUrNa adhikAra prApta karake hI vizrAma liyA karatA hai| jisake ki bAda phira use ananta kAla taka bhI 84 lAkha yoniyoM meM se kisI meM bhI bhAnA nahIM par3atA, mAtAke garbhAzayameM avatAra dhAraNa karake usakA ucchiSTa grahaNa nahIM karanA pdd'taa| --pahiyAnake anantara usakA stanadhAna nahIM karanA pdd'taa| zakara Adiko paryAya prAsakara malamacaSakA kAma nahIM karanA par3atA,1 sahaja zArIra mAnasa Agantuka pAthAoMse pIDita nahIM honA par3atA, apane svAbhAvika paramasUkSmarUpako chor3akara vikRta sthUlarUpa dhAraNa nahIM karanA par3anA, ucca nIca choTA par3A daridra zrImanta prAdike rUpa dhAraNa karake bahurUpiyA nahIM bananA pdd'taa| vaha to apane usa zAstavika samyak sat cin Ananda svarUpameM hI, jo ki svayaMke hI ina svAbhAvika guNoMke sivAya anpa bhI ananta aura parasparameM abhimarUpameM hI rahanevAle guNoMkA akhasaha piNDa hai, sadA nimagna rahA karatA hai| isa prakAra samyaktvaka pratApale samyaka bane hue puruSArthaka nimittase sabase prathama prapala vama-~-moha aura tadanantara pramalatara pAtitrapakA vidhAna karake anantacatuSTayako hastagata karane vAlA bhavya paramAtmA sAMsArika kisI bhI taraha kI upAdhisa bhI yukta na rahane kI bhAvanAsa hI mAnoM bhavAticatuSTayako bhI nizcinha manAne ke liye prayatnazIla hotA hai aura usameM bhI saphalaA prApta karake apane vizuddha bhAvarUpa lakSaNa avyArAva sUcamatva bhavagAina aura aguruladhunva se bhI vibhUSita hokara mananta kAlake liya vizrAnta hojAyA karatA hai| vahI azarIra paramAtmA punarjanmase rahita honeke kAraNa aja hai, samasta devoM ke dvArA prArAdhya abhivanda abhigamya vAdi honeke kAraNa davAdhideva mahAdava hai, apane ciravarUpameM sampUrNa kAlika sRSTi-dravya guMkha paryAyoMkI samaSTika paricchinna rahana tathA cIrasamudrako bhI sarvathA zvagaNita karanevAle apane hI sukhasAgarameM nimagna rahanavAlA anantazAyI viSNu hai / aura vahI sampUrNa karmazatra oM para vijaya prApta karake apanI avikala guNa lakSmIko siddha karanevAlA prasiddha siddha jina bhagakAna hai| isa tarahakI samanta bhadra zivaparyAya yadyapi cAritrake pinA kevala samyagdarzanase hI sira nahIM huA karatI jaisA ki Upara batAyA gayA hai tathA granthakI bhAdimeM svayaM anyakartAne bhI khAyako hI saMpArake uccheda bhAra paramaniHzreyasapadakI siddhikA sAdhana batAyA hai| phira bhI jaisA ki isa adhyAyameM nirUpaNa kiyA gayA hai khatrayameM mukhya samyagdarzana hI hai| kyoMki usake 1-kucha logoMne IzvarakA zakarAvatAra bhI mAnA hai jisane ki prathAjIkI saSTiko usake bAyeM haraNa daitya dvArA rape gaye viSTApha koTakA sakSama karake rakSA ko thii| Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghAndrakA TIkA cAlIsavA zloka binA prAtmAkA koI bhI jJAna cAritra Adi guNa mokSamArgameM saphala nahIM ho sktaa| aura vivakSita mocapuruSArthakI dRSTi se aisA koI bhI puNyajanita Abhyudapika pada prazaMsanIya evaM upAdeya nahIM mAnA jA sakatA tathA na mumucu saMtoMko abhIya hI hai jo ki isa jIvAtmAko nirvANa kI tarapha agrasara nahIM banAtA / phira bhI AgamameM puNyarUpa tathA puNyAnubandhI kriyAeM bhIdAna pUjA zAstrasvAdhyAya saMyama tapa gurUpAsti Adi AryAcAra evaM vrata niyama Adi prAtma pariNAma bhI dharma tathA samyagdarzana-vyavahAra samyagdarzana mAne gaye haiM aura nAye gaye haiM kyoMki ve samyaktvakI utpanimeM nimitta haiM tathA antaraMga sadbhA samyagdarzanake jJApaka sAdhana hai| samyagdarzanakI pradhAnatAkA kAraNa pahale vata:yA jA cukA hai / parantu samyaktva aura cAritrameMse ekako mukhya dUsareko gauNa vivacAvizeSake kAraNa mAna lene para bhI sabase bar3I bAta yaha hai ki prAcAryone cAritrase rahita samyagdarzanako nahIM kintu samyaktvarahita cAritrako hI mobamArgameM akiMcirakara batAyA hai / yahI kAraNa hai ki prAcAyana yahAM para "darzanazaraNAH" isa kata padake dvArA una samyagdRSTiyoM ko hI zivaparyAya sAdhanameM svAtantrya diyA hai jinhoMne kiyA to pUrNa prayatna karake kisI bhI prakAra--mara pacakara bhI eka bAra darzanamohake udayako upazAnta kara diyA hai / athavA jI samyaktva maura cAritra donoMse yukta hote hue bhI kadAcit durdaivake AkramaNavaza cAritrame cyuna hojAne para so sampalase rikta nahIM ho sake haiM , jinake samyaktvane apane usa ArAdhakakA hAtha nahIM choDA hai| aise jIva yadi tavamocamAmI hai vo unake liye to ina bhavAntarameM prApta hone vAle Abhyudayika padoMka viSayameM koI prazna hI nahIM uThanA parantu jI bhavAntarase mokSako prApta karanevAle haiM unakI dRSTise aura nAnA jIvoMkI apekSA se hI batAyA gayA hai ki unako moSa jAnese pUrva isa tarahake pada prApta huA karate haiphira bhI yaha dhyAna dene yogya bAta hai ki ina kathita samyagdarzana ke phalasvarUpa sapta paramasthAnoM se pAdike tIna aura bahA paramAIntya pada zivaparyAyakI upalabdhimeM aise asAdhAraNa kAraNa hai ki jinake binA vaha siddha nahIM ho sakatA / hAM, yaha ThIka hai ki prathama tIna pada asamarbha aura chaTThA pada samartha kAraNa hai / surendratA aura paramasAmrAjya ye donoM hI pararathAna hai, sabhyamasvake nimitta aura viziSTa sarAgabhAvakai kAraNa samyagdRSTi jIvako prApta honevAle ye saMsAraka prAmyudayika sthAna to avazya haiM; aura yaha bAta bhI satya hai ki ina padoMko prApta karanevAle bIba niyamase nirvANa prApta kiyA karate haiM phira bhI nirvANa paramasthAnakI siddhimeM inako kArakhavA prApta nahIM hai| kyoMki kAraNa ve hI huA karate aura mAne gaye hai ki jinake binA kArya utpama hI na hosake2 / ye donoM hI pada aise nahIM hai ki inake pinara zivaparyAya prApta hI na ho| parantu 1--daMSaNabhaTTA bhaTTA saNabhaTTINa Nasthi NivANaM sinmati pariyabhaTTA samabhaTTA ga sijhati / / -mAvAmAvAsyA yasyotpatyajurapatrI saMvatkArakam // Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A-ram 404 ratnakararahamAcakAcAra paramAIntya pada aisA hai ki tatpUrvaka hI paramanirvANakI prApti huA karatI hai / mIra bhArhansya pada parama digambara jinamudrA dhAraNa karanevAle tapastrI hI yathokta mAdhanoMke abalampanase prApta kara sakate haiN| tathA isa digambara dIkSAko ve hI dhAraNa kara sakate aura usameM savataH saphala ho sakate haiM jo ki sajjAtIya evaM sadgRhastha haiM / isa taraha kAraNa paramparAko apekSA ye tIna paramasthAna nirvANasthAnakI siddhimeM bAhya sAdhana haiN| sAkSAtkAraNa donoM zuklaSyAnoM meM samartha mAIntya pada hI hai / isa taraha surendratA aura paramapAmrAjyake viSayameM yaha niyama nahIM hai ki jitane samyagdRSTi haiM ve saba ina Abhyudayika padoMko prApta ho hI, koI inameM se kisI bhI eka padako, to koI donoM padoMko prApta karake bhI saMsArase mukta ho sakate haiN| tathA koI koI tInoM padoM-surendratA cakrapatitva evaM tIrthakaratvako pAkara-unako bhogakara phira zivaramaNIke ramaNa barate haiN| isI bAtako svayaM granthakAra isa prathama adhyAyako parya karate hue AgekI antima kArikAke dvArA spaSTa karate haiMdevendracakramahimAnamameyamAnam ,1 rAjendranakramavanIndrazirorcanIyam / dharmendracakramadharIkRtasarvalokam labdhvA zivaM ca jinabhakti rugati bhavyaH // 41 // artha-jina bhagAna meM hai bhakti jisakI aisA samyagdRSTi bhavya puruSa apramANa sanmAnase muka devendroMke samUhakI mahimAko, pRthvIpatiyoM ke dvArA zirasA pUjita rAjendra-samrATa-cakravartI ke padako athavA yaha pada jisake dvArA siddha hotA hai aise cakra-sudarzana cakrAsako, aura sampUrNa lokako apane nIce karane vAle dharmendroMke samUha athavA dharmacakrako pAkara antameM zivaparyAyako Ata huA karatA hai| __ prayojana-yadyapi isa kArikAmeM unhI cAra Abhyudayika padoMkA varNana kiyA gayA hai jinakA ki isake pahale kI cAra kArikAoMmeM kathana ho cukA hai| ataeva unhIMkA yahAM upasaMhAra rUpameM punaH kathana kara diyA gayA hai aisA kahA jA sakatA hai| yaha bhI satya hai ki dharmopadezameM punaruktikA koI doSa nahIM mAnA gayA hai| phira bhI grantha aura usake kAkI asAdhAraNa mAtA kI tarapha dRSTi dete huye vicAra karane para yaha kathana saMtoSakara nahI mAlUma hotA | sampUrNa upAsakAmyayanakA sArasaMgraha jisameM kiyA gayA hai, usameM anAvazyaka eka zabda bhI na mAsake, jisaseki usa zabdakI jagaha para upAsakAdhyayanake anya kisIbhI mahattvapUrNa bhAvazyaka viSayako prakaTa karane ke liye zabdAntarako rakhanameM bAdhA upasthita hojAya, isa vAtako acchI taraha dhyAnameM rakhanevAle zivaSijayI jinamakta bhagavAna samantabhadra pUre eka pathakI racanA kathita viSayakA hI punaH kapana karaneke liye karake carvitacarvaNa karanemeM caturAIkA paricaya de pA ucita nahIM rkhaa| 1-basantatilakA anya "yA basantatilakAsazaba -yaka nAmasaH / Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mnnar candrikA TokA ikanAlIsA zloka isa dRSTise vicAra karane para avazya hI yaha kAriko vyartha siddha hojAtI hai| kintu koI bhI vyakti bhagavatkampa samantabhadrake vacanAmRta ratnAkarakA gaMbhIra talasparzI zraddhAlu vidvAn isa vaiyarthyako svIkAra kara sakegA yaha kathaMcit bhI vizvasanIya nahIM hai ataeva siddha hai ki yaha kArikA avazya hI kucha arthAntarakA jJApana karatI hai| joki nimna prakAra hai: prathama to yaha ki yadi yaha kArikA nahIM rahatI hai to uparyukta zaMkAoM kA parihAra grantha dvArA honA kaThina hai / sarendratA paramasAmrAjya aura tIrtha ratva sabhI samyagdRSTiyoMko prApta hote hI hai kyA ? athavA sabhI sabako prApta hote haiM yA kisI 2 ko koI 24Apta honA hai| ina praznoM kA uttara isa kArikAke rahane se hI hotA hai| yaha kArikA eka hI vyaktiko prApta honevAle amyu. kSyoM ko batAtI hai, isase spaSTa hojAtA hai ki isake pahale jo kathana kiyA gayA hai vaha avazya hI nAnA jIvoM kI apekSAse hai / phalataH mAluma hojAtA hai ki sabhI samyagdRSTiyoMke sabhI paramasthAna prApta hI hoM yaha nidhana nahIM hai| niyamapUrva ke kona 2 se paramasthAna aura ve kisa 2 avasthAyeM unako prApta hote haiM yaha bAta Agamake dvArA jAnI jA sakatI hai| dUsarI bAta yaha ki ina paramasthAnoM se sina 2 meM pUrvAparIbhAva kramabaddhatA yA kArya kAraNabhAva pAyA jAtA hai aura kina 2 meM nahIM ? isa viSayameM AgamakA jo vidhAna de, usakI tarapha bhI yaha kArikA saMketa karatI hai| tIsarA bAta yaha ki-sambaiSTi jIvako jo ye paramasthAna prApta hote haiM so inameM kara 2 kona 2 mukhya haiM, pradhAna haiM ? aura Avazyaka hai 1 tathA kauna 2 gauNa 61 yaha kArikA ina praznoMkA bhI samAdhAna karatI hai| cauthI bAta yaha ki yadyApe zivaparyAyako prApta karane vAloMmeM apane nija zuddha svabhAva guNadharmoMke vikAsa AdimeM parasara koI antara nahIM pAyA jAtA-sabhI samAna haiM phira bhI bhavapakSa prajJApana nayakI apekSA unameM bhI antara mAnA gayA hai jo ki AgamameM batAyA gayA hai usako bhI yaha kArikA sUcita kara detI hai| phalataH kArikAko vyarthatA se nikalanevAle isI tarahake aneka jJApanasiddha artha yahAM saMgRhIta hojAte haiM yA hosakate haiM joki Agamake kathanake anukUla hai / isa taraha vicAra karanase isa kArikakI asAdhAraNa prayojanabattA siddha evaM spaSTa hojAtI hai| abdoM kA sAmAnya vizeSa artha-- devendrapakramahimAnam-deva indra cakra aura mahimA, isataraha cAra zabdoMkA pada eka pada hai| niruktipUrvaka isa padakA artha isa prakAra karanA cAhithe / devanAm indrAH devendrAH, teSAM cakram -samUhaH saMghAvaH, tasya mahimA-mAhAtmyam / / 1-kSetrakAlagatiliMgaThIrSacAritrapratyekabuddhapodhitazAnAvagAhanAntarasaMkhyAlpayahatvataH sAbhyAH / b0.0010|| Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- - ratnakararahanAvakAcAra devagati aura deva zrAyu nAmakarmake udayase prApta paryAyake thAraNa karana vAle una saMsArI jIvoMko joki vaikriyika zarIra tathA bhavapratyaya avadhi yA vibhaGgajJAna Adise yukta haiM unako devara kahate haiM / indanti2 iti indrAH, paramezvaryavantaH, mAjJApravartakAH / jo parama aizvarya ke dhAraka haiM sAtha hI jinakI apane kSetravI sabhI devoM para zrAkSA pravRtta hotI hai unako indra kahate haiN| kriyate yena yatra vA tava cakra3 / jisake dvArA, jinapara athavA jahA~se jisa sthAna Adi para baiThakara apane2 padake anurUpa prAjJA jhapadeza Adi kAryakA pravartana hotA hai usako kahate haiM cakra / gyapi isa zabdakA artha samUDa, gADhIkA pahiyA, jalAvarta, yantravizeSa, bartana bacAnakA kumhArakA sAdhana Adi, tathA "nAmakA ekadezabhI pUre nAmake arthakA borthaka huA karatA 6,"--. isa uktike anusAra sudarzana cakra dharmacakra prAdi bhI hotA hai, phira bhI yahAM para sAmAnyatayA isa tarahase niruktyartha karanA adhika ucita pratIta hotA hai jisase ki isa kArikAmeM tInoMhI sthAnoM para Aye hue isa zabdakI ThIka 2 arthakI saMgati ho sake / mahimA andakA artha ' 'mAhAtmya' prasiddha hai| ameyamAnam-mAtu yogyam memam na meyam cha meyam / zrameyamAnaM yasya sa tam / jisake mAna sammAna bhAdiko kisI taraha nApA nahIM jA sktaa| mAna zabda mImAMsArthaka athavA pUjA bhAdi arthavAlI mA dhAtu se banatA hai isake vicAra parIkSA pramANa nApanekA sAdhana sammAna Adi aneka artha hote hai| rAjendracakram-Upara jaisA "devendra cakra" padakA artha kiyA gayA hai vaisAhI isa padakA mI karalenA caahiye| "avarnAndrazirorcanIyam" isakA artha spaSTa hai ki jisakA bhUmipati nareza zira jhukAkara pUjA sammAna athavA Adara satkAra vinaya Adi kiyA karate haiN| dharmendracakram-Uparake donoM padoM-"devendracakram" aura "rAjendracakram" kI taraha hI isa padakI mI niti tathA artha kara lenA cAhiye / dharma zabdakA nirUktisahita artha andhako Adirbha hI pavA diyA gayA hai| jisa paramazvayaMsa bhUpita padake dvArA gaNadhara bhAdiko tathA dvAdaza gaNake rUsameM tIna lokako jahA thA jisake dvArA rAca aura tIrthakA upadeza-zAsana kiyA jAtA hai usako kahate haiM dharmendracakra / ataeva isa padaka dvArA dharmacakrase cindita vaha prAsthAna 5-divyanti ado gizca guNahiM dehi divybhaavhi| bhAsaMtadivyAyA tahA variMgayA devA // 11 // jiivkaardd| 2--idi paramaizvarye / (bhvAdi pr0)| 3-pharaNAdhikaraNasAdhanayoH kR dhAtoH ghabarSe ka-vidhAnAt / * japatyajayyamAhAtmya vizAsiyazAsanam / zAsana jainamudbhAsi mudhiyArakasAnamAvi Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrikA TIkA ikatAlIsA zloka samajhanA cAhie jisakA ki samavasaraNa nAmase kahA jAtA hai / ataeva yaha para usa tIrthakara padakA bodha karAtA hai jinake kisAtha ukta dharmazAzana ke kattvakA sambandha niyata hai / samyagdarzana ke nimitta prApta honevAle isa lokottara Abhyudayika padakI asAdhAraNa mahimAko prakaTa karaneke liye hI yaha vizeSaNa pada diyA gayA hai ki "adharIrAsarvalokam" / arthAt adharaH nimnA, na prabaraH anadharaH, anadharam adharam akarot iti adharIkRtaH, adharIkRtaH sarvo loko yena sa tam / arthAt jisana sampUNa lokako apane nIce kara diyA hai / jo tInoM lokoMke Upara zAsana karane vAlA hai| samvA aura ziva zabda kA artha spaSTa hai| "a" yaha adhyaya hai, jo ki aneka arthoM meM prayukta hummA karatA hai / chando racanAmeM pAdapUrtika liye isakA prayoga huA karatA hai / kintu yaha bAta prAyaH sAdhAraNa kaviyoMkI kRtimeM hI pAI jAtI aura mAnI jAtI hai| kintu jo mahAn kavi haiM / kakyioMka bhI jo Adarza haiM unakI racanAmeM yaha bAta nahIM huA karatI rana bhAnI ho jAtI hai| granthake karmA bhagavAn samantabhadra svAbhI sAdhAraNa kavi nahIM, mahAna Akati mAne gaye haiN| unakI kRtimeM isa "ca" kA prayoga nirarthaka moraja pArvika liye ho mAnanA ayukta hai| ataeva isakA viziSTa prayojana hai| zrI samantabhadra svAmI mahAn vaiyAkaraNa bhI hai| vyAkaraNa zAstra meM "ca" ke cAra martha mAne gaye hai--samuccaya anvAya itaretara aura samAhAra / jaisA ki pahale likhA jA cukA hai| aneka zabdoMkA jahAM dvandva samAsa kiyA jAtA hai vahAM para inameM se antima do artha huA karate haiN| aura jahAM samAsa na karake vAkyameM ho "ca', kA prayoga hAtA hai to vahAM prathama do athAbhase koI bhA eka artha mAnA jAtA hai| kadAcit-prakaraNa vizeSake anusAra donoM artha bhI mAne jA sakate haiN| yahAM para bhI sapAsa na rahaneke kAraNa, kevala vAkyame hI "" kA prayoga hAnasa itaratara yA samAhAra artha na karake usakA samuccaya athavA anvAcaya artha karanA hI ucita hai| prarUpaNIya viSayomasa jahAM para koI goNa aura koI mukhya batAyA jAya yahA~ para "" kA anyAya aura unameMse jahAM sabhI viSaya parasparameM nirapekSa rahate hue bhI eka hI kriyAse sambandhita ho vahAM usakA samuccaya artha huA karatA hai| prakRtameM isa "ca" kA anyAya artha mukhyatayA karanA ucita hai kyoMki aisA karanese prathama vIna caraNoM meM prarUpita tInoM hI Abhyudayika padoMkI AnuSaGgikatA prakaTa hojAtI hai| sampaSTikA mukhya lakSya nirmANako siddha karanA hI hai samyagdarzanakA bAstavika phala bhI vahI hai| yadi bIcameM koI pada phira cAhe vaha kitanA hI mahAna kyoM na ho prApta hotA hai to vaha bhannake liye kIgaI khetIke phala bhUsAke samAna nagapara hI hai| Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 rAnakavakAcAra zivabhaktiH- jayanti karmA, bhaktiryasya sa arthAt samyagdaSTiH / dyapi yaha zabda sAmAnyatayA samyagdarzanako hI sUcita karatA hai phira bhI jahAMtaka cAroM hI padake sAtha samyagdarzanake kAryakAraNabhAvakA vizeSa rUpase vicAra evaM sambandha hai nacat kAryake kAra kI apekSA isa zabdake cAra prakArake arthaM karanA hI ucita evaM saMgata pratIta hotA hai| jaisA ki pahale batAyA gayA hai| surendratA ke liye abhiSeka pUjA Adi, cakravartitva ke liye vaipAvRtya prabhRti tapazcaraNa, tIrthaMkaraneke liye apAyavitraya dhanadhyAna athavA tIrthakula mAnA aura nirvANa ke liye zuddha AtmasvarUpameM lInatA artha karanA adhika saMgata hotA hai / upaiti kriyApadakA artha spaSTa hai| bhavya artha hotA hai macitu yogyaH / yaha eka pAzrita svabhAvakA coka sApena zabda hai| Age hone vAlI siddha paryAyakI yogyatA mAtra ko yaha zabda prakaTa karatAra haiN| jinameM yaha yogyatA pAI jAtI hai unhI ko kahate haiM bhavya / yadyapi isa yogyatAkA bodhaka pUtha zabda "vyasidvika" hI Aga meM pAyA jAtA hai / phira bhI yahAM usake eka deza bhavya zabda dvArA vahI artha sUcita kiyA gayA hU~ / anAdi kAlasa jina jIvo yaha yogyatA pAi jAtI haiM ve sabhI bhavya haiM phira bhI jinake bhavya bhAvakA vipAka ho jAtA hai unake anya nibhita milane para samyagdarzana bhI prakAzamAna hojAyA karatA hai| aura usI jIvako apane puruSArtha ke balapara anya nimittoMke sApekSa jaba apane hA zuddha rUpAya pUNarAmA lAnatA- hara prApta dAtA hai taba vaha kA bhI ati kara liyA karatA hai| usa avasthAma maMtrayatva ddhiprata karane kI yogyatA kAkAI prazna dA nahIM rahatA | yahAM kAraNa hai ki nizA unakA abhAva batAyA gayA hai / yahA~ para bhavya zabdakA ullekha karaka zramavyAMkA nirAkaraNa karate hue batAyA gayA hai ki saMsArI jI jo madhya haiM vahI jinendra bhagavAnmaM athavA jina paryApama yahA jenandrI mudrA meM vAstavika bhakti rakhanevAle-tamyagdRSTi hokara zipayako prApta huA karata haiM / vAtpaya-yaha ki Upara sammAna ke nimiv| prApta honevAlI jisa saMsArAtIta zivaparyAya kA varNana kiyA gayA hai vaha saMsAra sambandhA samA vikanyA aura unake kAraNabhUta dravya kSetra kAla nAvase zUnya haiN| ataeva amaMda arthAt parasamparka sarvathA rahita rahane ke kAraNa eka rUpa hai| apane zuddha jJAnAdi guNoM ke akhaNDa pirADakara meM vidyamAna rahate hue bhI yaha parasambanvanimica nAta jAne yA kahe jAnevAle sabhA bhedosa ekAntataH vimukta hai | parantu aisA hote hue bhI AgamameM bhUtapUtra prajJApana nayako apadAna usameM bhI anaka prakArase pAyeM jAnevAle maMda vyavahArakA ullekha pAyA jAtA hai / usI prakAra yahAM isa kArikAke Azaya ke & -- --dvaSayasthAna / 2pravitu yogyAM manyaH / -- sat praruNA sU0 naM0 141 se 146 / 4--mavyabhAvAvapAkAdvA AvaH samyaktvabharanuta || --sIsi sapattA / / gA0 jA0 ||6--mikaabhitvaanaaN ca / ra bhAvo jIvo Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrikA TokA ikatAlIsA zloka vicArake avasarapara bhI samajhanA cAhie ki yoM to apane zuddha guNadharmoMkI apekSA saMsArase mukta hojAnevAloM meM koI antara nahIM hai--sAmAnyatayA saba eka rUpa hI haiN| phiramI unameM pUrvaparyAyake bhAzrayase bheda bhI pAyA jAtA hai matalaba yaha ki samyagdarzanake nimisale jo saMsAra meM rahate hue chaha paramAnazA lAbha huaA karatA hai unakI gaNenA mAtaveM paramasthAna meM bhI bheda mAnA yA kahA jA sakatA hai| kyoMki sampagdarzana nimittase zivaparyApako jo jIva prApta kiyA karatA hai usameM pahale tIna pada----sajjAtitva sadgRhasthatA aura pArivAjya to Avazyaka nimita hai; kintu antima tIna pada-surendranA paramasAmrAjya--cakravartitva aura Arhantya arthAt tIrthakaratva ye Avazyaka nimitta nahIM haiN| inake binA bhI koI bhI samjAti sadgRhastha sabhyagdRSTi jIva dIkSA dhAraNa karake ziva paryAyako prApta karasakatA hai| ataeca kahA jA sakatA hai ki koI to surendratAko na pAkara aura koI usako prApta karake siddha hue haiM, isI prakAra koI cakravartIkA pada pAkara to koI usake binA bhI makta hue haiM. tathA kAI vIrthakara padase aura koI atIrthakara padasa hI nirmANako gaye haiM / ataH ina tInoM padA~ke athavA inameM se kisI bhI padake binA bhI zavaparyAya prApta ho sakatI haiN| isIliya andhA caya arthameM pAyA hA"" tInoM padoMkI gauNa vAkI prakaTa karatA hai / yadyapi sAmAnya rUpase to sabhI sAMsArika abhyudaya modhakI acA AnuGgika hI haiM phira bhI kArikAmeM ullikhita surendravAdi sIna padoMkI taraha prathama tIna paramasthAna anAvazyaka nahIM hai, kArikA naM. 36 meM batAye gaye majAtivAditA mokSakI prAptimeM zAyana honeke kAraNa sarvathA Avazyaka hai surendratA Adika viSayameM yaha bAta nahIM hai isIliye bhAluma hotA hai ki anvAcaya arthakI pradhAnatAke kAraNa "" ke dvArA kArikokta surendratA Adi tIna padoMkI hI vAstava meM gauNatA batAI gaI hai| yaha tIna padoMkI goganA bhI monakI hI apekSAse haiM, na ki parasparako athavA unake kAryavizeSoMkI apekSAse / yaha ThIka hai ki sAmAnyatayA tInoM hI pada karmAdhIna honese parataMtra mazvara tathA aneka prakAra ke dumkole bhI AkAna rahanevAle haiM aura isIliye zivaparyAyakI apekSA sarvathA hega haiN| tathApi samyagdarzana nahacArI puNya vizeSake phala honeke kAraNa sAtizaya evaM saMsArameM sarvAdhika sammAnya hai| yaha kahanekI AvazyakatA nahIM hai ki gauNarUpameM kahegaye bhI ye tInoM pada jo ki surendra rAjendra aura dharmendra isa taraha jisa eka indra zabdake hI dvArA kahe gaye bahAndra zabda paramaizvarSakA mAnaka honese zAsanake adhikArakI yogyatAko mukhyatayA prakaTa karatA hai| kyoki aizvaryameM AjJAkI hI pradhAnatA rahA karatI hai, na ki vaibhava kii| pacapi itakA bhaya bhI adhika rahA karatA hai phira bhI aizvaryameM usakI apekSA nahIM hai / kisI vyakti kA vaibhava kama ho yA jyAdA parantu jisakI yAjJA pravRtta huA karatI hai, vAstavameM zAsaka indra Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ralakaraekzrAvakAcAra vahI pumA karatA hai evaM kahA jAtA haiN| isa tarahake pada tIna hI haiM aura ve niyamase sambaghaSTi ko hI prApta huA karate haiM, phalataH ve niyamase zivaparyAyako bhI prApta hote haiN| prakRta kArikAmeM prayukta "ca" kA mukhyatayA artha anvAcayarUpameM hI karanA ucita hai, kADIka hai, jaisA ki Upara kiyA gayA hai / parantu mocaparyAyako apekSAko gauNa karake paraspara tInoM padoMkI raSTise yadi vicAra kiyA jAya to usakA samuccaya artha bhI ho sakatA hai| kyoMki ye tInoM hI pada apane apane viSayame apanI-apanI svataMtra hI mahadhA rakhate haiN| tInoM hI padoMkI asAdhAraNa mahatvA unake vizeSaNoM dvArA spaSTa ho jAtI hai, yahA kara dI gaI hai| ye tInoM hI pada apane-apane kSetra meM aura apane-apane samayameM saMkhyAkI apekSAse eka-eka hI rahA karate haiN| nItizAstra bhI ekake hI zAsanakA samarthana karatA hai| eka hI indra apane jisa adhikRta svarga para-usameM rahane vAle sabhI devoM para hI nahIM devendroM para bhI zAsana kiyA karatA hai usa svarga kA aura una devoMkA pramANa ameyara hai / jisa sabhAke dvArA usakA zAsana pravRtta hubhA karatA, athavA jahAM baiThakara vaha zAsana-AjJA pradAna, vicAra vinimaya, sUcanA, upadeza Adi kiyA karatA hai usakI mahimA bhI ameya hai| ye sabhAe saudharmendrAdikI sudharmA3 Adi nAmose prasiddha haiN| tathA unakI jo abhyantarapariSat aura bAjha pariSat haiM unakI bhI mahimA ameya hI hai| kevala isIliye nahIM ki unakA vaibhava atulya evaM aparimita hai kintu isaliye bhI ki jina para yaha zAsana karavA hai ve apramANa-asaMkhyeya haiN| pakravartI ke liye bhI yahI bAta hai / parakhaNDa bhUmike zAsanameM usakA koI pratidvandI nahIM rahA karatA / vaha akelA hI rAjendroMke dvArA samasta prajAkA ekachatra pAlana kiyA aura karAyA karatA hai| usakI sabhAkA mahattva bhI aparimita hI hai / jisakA ki nAma diksvastikA hai| jo ki 16 hAra gaNavaddha devoM, senApati, maMtrI Adi hajAroM sevakoM tathA 32 hajAra muTabaddha bhAyaM narendroM, 18 hajAra karmabhUmija mleccha rAjAoM, evaM vidyAdhara narezoM Adise vyApta rahA karatI hai| jahAM para baiTha kara vaha prajAkA nyAyapUrvaka pAlana karaneke liye rAjAoMko upadeza aura mAjhA pradAna kiyA karatA tathA nyAyakA bhaGga karanevAloMko daNDa vidhAna evaM uttama kArya karane vAloMpara vividha prakArase anugraha pradarzita kiyA karatA hai, jisake ki nigAha anAhakA prabhAva samasta pasaraha bhAratakI prajAke tharma artha kAma yaza mokSa para par3A karatA hai, usakI isa samAmeM dauvArika dvArA usakI svIkRti prApta kiye binA koI bhI acchese acche bhareSa mI pradeza nahIM pA sakate aura unheM mukakara namaskAra karanA par3atA hai| 1-binapati bahupati patitapati patnIpati pati bAla, narapura kI to bAta kyA murapura hoya ujaar| 2-kho paTasaragama vanya pramANAnugama sUtra 65 mAdi / 3-inake nAma bAgamameM dekhane caahiye| Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ patrikA kI ikatAlIsA zloka tIrthakara bhagavAna kI usa sthAna sabhA-samavasaraNakI mahimAkA tI varNana bhI kauna kara sakatA haijisako ki dekhakara indra tathA cakravartI bhI cakita ho jAyA karate haiN| dhArmika zAsanameM ve advitIya haiM; anupama hai, sarvotkRSTa haiN| unake zAsanakA hI yaha mahatvapUrNa prabhAva hai ki jIva mohanidrAko chor3akara Atma kalyANake pathameM calanakI kSamatA prApta kara liyA karate, mokSa mArgameM vihAra kiyA karate aura ananta duHkharUpa avasthAse chUTakara sarvathA sukharUpa samantato. bhadra zivaparyAyako prApta ho jAyA karate haiN| itanA hI nahIM, saMsArakA prANImAtra prApake hI dayApUrNa vItarAga zAsanake kAraNa Ajataka jIvita hai aura surakSita hai| ApakI dvAdazagakhapata sabhAmeM palyake akhaMkhyAtaveM bhAga bhavya zrotA, yadyapi sabhAke kSetraphalase unakA kSetraphala bhasaMlpAta guNA hai phira bhI binA kisI saMghapa athavA vAdhAke bandanA pUjAmeM pravRtta tathA upasthita rahA karate haiN| jahAM para AtaMka roga maraNa utpatti baira kAmabAdhA bhUkha pyAsakA koI kaSTa nahIM hubhA karatA / jisake bhItara mithyAiSTi abhavya, asaMjJI, saMzaya viparyaya anadhyavasAyase yukta bIca praviSTa hI nahIM ho sakate / yahIM para unakI caturtha guNasthAnase lekara 13 gha guNasthAnatakake sabhI tharmendroMkI upasthinimeM tIna lola ke liye abhayapradAna karanevAlI nirakSara vItarAga yugapat ananta padArthoM kA varNana karanevAlI divyadhdhanikA dina bharameM 4 bAra chaha-chaha ghaTI taka nirgama huA karatA hai| isa sarva hitakArI dezanA, tathA aSTa mahA prAtihArya, navanidhiyoM sampApoMka lokottara vaibhavase pUrNa, samavasaraNakA mAhAtmya; tIna lokake adhipatiyoM dvArA pUjya lokyAvipati tIrthakara bhagavAnaka usa purAnAtizayake anurUpa hI hai jisane ki samI puNyakarmokI pAdAkrAnta kara diyA hai| yahI kAraNa hai ki usa karmake udayase yukta isa tIrthakara padako yahAM para adharIkRtasavaloka kahA gayA hai| isa taraha ye tInoM hI Abhyudayika pada parasparameM apanA-apanA asAdhAraNa mahata rakhate haiN| phira bhI nirvANakI apekSA nagaNya tathA heya hI haiN| yahI kAraNa hai ki yahAM inakI gauSatA prakaTa kI gaI hai| yaha bhI yahAM dhyAnameM rahanA cAhiye ki samyaktvake nimittase prApta hone vAle tIna pada upalakSaNamAtra haiN| inake sivAya aura bhI aneka pada hai jo ki niyamase samparahariko hI prApta humA karate haiN| kyoMki samyagdRSTi jIvako dena aura manuSya isa taraha do hI puNyarUpa gati prApta humA karatI haiM / ataeva unase saMbaMdhita sabhI utkRSTa pada to usako prApta hote hI hai paraMta kadAcina anutkRSTa pada bhI use prApta huA karate hai| isIliye indra pada cakrapatI pada aura sIkara pada ina tInoM hI pardoko upalakSaNa mAnakara indra padase devagati sambandhI lokapAla laukAntika tathA anudiza anucara vimAnopana Adi devoMkA grahaba kara lenA caahiye| cakravartI padase kulakara, kAmadeva, balabhadra bhAdi samajha lene cAhiye / vIrSakara padase do anyAya 1-uSamAtItaM tANaM ko sakA vaNNidu sarala rUpa / ...-11011 // ni0pa0 / / Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 ratnakaraNDa zrAvakAcAra tathA sIna kalyANaka vAle sabhI tIrthakaroM kA antara kiyA jA sakatA hai / parantu yakSa bAta sunizcita hai ki samyagdRSTi jIca isa taraha ke kisI bhI padakI vAstava meM AkAMkSA nahIM rakhatA usakA antima lakSya-sAdhya pada to apanA zuddha zivasvarUpa hI hai| irza, yaha ThIka hai ki jaba taka usakI zivasvarUpa prApta nahIM hotA tabataka usako saMsAra meM isa taraha ke pada prApta huA karate haiN| phira bhI yaha niyama nahIM hai ki ina par3oko prApta kareM hI athavA tInoM hI padoMko prApta kre| ina padoM ko binA ki bhI kevala sajjAtitva sadgRhasthatA aura paritrAjyako hI prApta karake nirvANako siddha kara sakatA hai| ina padoMmeMse kisI bhI eka padako pAkara bhI mokSako jA sakatA hai| tathA tInoM padoMkI yadvA tInoM padoMse atirikta kisI aura bhI padaka sAtha dhAraNa karake unako bhogakara anta meM jisameM ki ye pada atyuttama evaM mahAn mAne jAte haiM usa saMsArakA hI ananta kAlake liye parityAga kara dhruva acala anupama zAsvata ziva svarUpa siddhAvasthAko siddha kara sakatA hai| jaise ki solahaveM satrahaveM aura aThArahaveM tIthakara zrI 1008 bhagavAna zAMtinAtha kunthunAtha aranAthana kiyA / isa adhyAya antameM hama unhIM tInoM paramAtmAyoMkA maGgalarUpa smaraNa karate haiM jinhoMne ki indra-ahamindra padako aura usake bAda eka sAtha dharma artha kAma puruSArtha ke pratIkarUpa tIrthakara cakravartI aura kAmadeva ke padoM ko bhoga kara ekasAtha hI sabakA parityAga karane meM apane paramotkRSTa puruSArtha - bhocapuruSArthako siddha karake zivasvarUpa prApta kiyA aura joki saMsAra meM ratnatraya1 ke nAma se prasiddha haiM / zAntiH zAntikaraH prazAntavadanaH sambhrAntihArI jilo, yaH saMtApanihRdane zazisabho dhyAnvApanodI mahAn / labdhvA puruSa kalatrayamanupa zuklA yatheSTraM ca tAm, aizvaye parame nisargajanitaM tasthau nije cinmaye ||1| SaTkhaNDAM vasudhAM prasAdhya sahamA saGgatnasArAmalam, cakreNAtha sudarzanena kRtavAnAjJAbhRto bhUbhRtaH / rAmAH paNyacatAH sahasraguNitAH sauguNyamUrtI satIH, yo'naGgo' ramayanirantara ratiH sadvikriyo bhogavAn ||2|| seSaH poDazabho jinendra udito jIyAjjagatpAvanaH, icpAkuprathitAnvayendura malajyotiH sadodyotavAn / sArAmbuvipArago bhuvi nRNAmuttArakaH potacat, zreyo mArganirUpaNAmRtanipekIjjIvitaprANabhRta // 3 // 1-- tInoM tIrthakaroM kI saMyukta mUrtiyoM ko ratnatrayamUrti ke nAma se kahane kI prathA hai, jaise solapura meM ratnabhayakA mandira prasiddha hai / Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caTrikA TIkA ikatAlIsavAM mAya aho prasiddha nava tIrthakaca sAmrAjyalakSmIH kimu vrnnniiyaa| analakSmIryadi vA yato hi sarve padA istipadaM nimagnAH || zambho ! mahAdeva ! caturmukhAkhya ! svAmin haSIkeza ! gaNezasaMvya / na jJAyate tetaSTitasya kiMvA rahasya, kavimiHtathAhi-||5|| jIvairanantarupabhujyamAnAmeko zivAM kAmayase kathaM tvam ! tyaktvA sahasrapamitAH satIratAstulyA panApriyayA smstaaH||6|| rasnAni divyAni caturdazApi cetodhisatarSiphalapradAni / samatvA'straratnatritayaM gRhItaM tvayA hi saMsAravinAzahetu // 7 // indropakampyAni paricchadAni hANi saMtarpaNasAcanAni / sariyapohyAzu bane praviSTo jAto yathAjAtasugAtramAtraHell mAjho vahantaH zirasA mahalAH bhUpA mahAnto'pi take risRSTAH / niSkiJcanaH seSitapAdapayo jAtaH kathaM gandhakuTInivAsI ||6|| mA bhASThajilAdimakampamAlAmya divyamanirajagI hai| vedArthasAthaiHsaha vaktitatvaM siddhau nRNAmabhyudaye sa hetuH // 10 // tenaiva tajjJAH praNamanti bhaktyA bhavyA bhajante ca bhavantameva / vidhuvyabhAvo'hamapi prazAntyai bande yo svAmi namaskaromi // 11 // jyustotrampasaNDajAmapratimA vibhRti, bhogoSabhogAMzca muropanItAn / saktvaikadA kaMcidavAppa hetum , prerasyamadhyAsta ya ityameSu // 1 // hA, kaSTameSaH khalu mUDha AtmA, bhogavatato viSayI varAkaH / pAJchan sukhaM tamya ca sAdhanAni, nityaM bhramatyeva mave bhave'pi // 2 // saMsAra ityucyata ajJayoM, niHsAra epAsti sa isya rAkam / tavaM na jAnan viparItabuddhistatra va mohAdramate yatheSTam / / 3 / / banAne bandhujaneSTa siddhathai, kalatraputrAdihitAbhiSArtha / davAvihIno'nRtabhASaNAdi karoti kiM kiM nahi karma jIvaH // 4 // senara cAhargatikaM'tra loke, duHkhApule bhIbhRti pApabIje / utpAdamRtyvanvayabhRccharIrI, karmAditaH paryaTate sadaiva // 5 // praparvatAM mohavivartI pathAtathA prAkRta epa lokH|| ____parantu tasvajano'pi tadvadaho pravatteta vicitraseyam // 6 // mAlAko savimocatava, nApApi nirmANapadhi pryo| Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ralakaramApakAcAra __ vika mAmiti proNa visRjya rAjya matvA tamAyApa jinmjyaam||7|| parADena daMDena vazaM tu ninye, prAcaNDadordaNDapalAnarAtIn / so'ntargavA karmacamU, vijetu jAtodhamIdaNDamadaraspat svam // // pathA tamisAntaritaM tamIvam , nidhArayAmAsa purA sarasaH / tathaiva ratatrayatejasAntaHsthita tamo manyanRNAM bahAra // 6 // sa hundhunAtho jagadekanAtho mo manmayo mArajayI jinendr| nRpendrazAstApi nirastravastra upakSavAk pAtu nirakSaroSiH // 10 // para-binastavanam bhaya zrImAn mahendrAyaH svayaMbhUyogavAnaraH / prathAlyAtAsasvAtantryaH pavitrayatu mAM prA ||1|| pabho'jitasAmarthyaH zaMmaSo no'minandanaH / padmAdayaH sumati pAtu koTicandraputiH sa me ||saa puSpadantaprasannAsyam sadAcaM sukhazItalam / dRSkarmahataye nisyaM bhajante yaM suraasuraaH||2|| penAmyapAyi saddharmaH supArvasthagozine / sarvazreyo'rtha saMsAdhuH pAsupUjyaguNAtmakaH // 4 // tasmai bimalapodhAya namo'nantaguNAnmane / pasmAt prAdurabhUdevI zAradA agadambikA // 5 // bhavyebhyo rocate yasya pavitra nAma pAvanam / acchanti tatpadaM yatra nitInAH yoginA papAt / / 3 / / chanpuvacchAntikartA ca padatraparibhUSitaH / devadevo mahAdevo'pAyAt pAyAt sa naH sadA / / 7 // guNaravAkara malahara gabhIra, paramaudArikazubhatamaparIra / bharanAtha mArapUjya deva, jaya japa jinavara bhagavAvarepa | isa prakAra bhI bhagavassamantabhadrAcAryaviracita rakhakarayAdhApakAdhArakI padriya nAmakI vidhApAriSi syAnAvAcaspati jainasiddhAntamarmana beranI, eTA, udharamadeva nivAsI Idora (manya mArata) pravAsI paMDitapravara khUpacandra (padamAvatI puravAsAvisahabAra) ripita hindI TIkA sampamdarzanakA varNana karanevAlA prathama adhyAya pUrNa humA // 1 // iti zubha bhaI ca bhUyAt jIyAsamannamadro'sApamA nindanaH / sambadarInamahAtmA pandropovakaraH zivaH //