Book Title: Dwatrinshada Dwatrinshika Prakran Part 3
Author(s): Yashovijay Upadhyay, Yashovijay of Jayaghoshsuri
Publisher: Andheri Jain Sangh
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004940/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIyazovijaya upAdhyAyaviracita dvAtriMzad dvAtriMzikA prakaraNa bhAga 3 * prakAzaka * aMdherI gujarAtI jaina saMgha "maMbaI Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // zrI AdinAthAya namaH / mahopAdhyAyazrI yazovijayagaNi viracita muni yazovijayaracita nayalatATIkA-dvAtriMzikAprakAzavyAkhyA alaMkRta dvAtriMzad-dvAtriMzikA prakaraNa bhAga 3 divyAziSa 7 vardhamAnataponidhi saMghahitaciMtaka nyAyavizArada sva.AcAryadeva zrImad vijaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAjA * kRpAdiSTa * siddhAntadivAkara gItArthaziromaNi gacchAdhipati AcAryadeva zrImad vijaya jayaghoSasUrIzvarajI mahArAjA nayalatATIkAkAra + dvAtriMzikAprakAzavyAkhyAkAra + saMpAdaka 0 padmamaNitIrthoddhAraka pravacanaprabhAvaka paMnyAsapravarazrI vizvakalyANavijayajI gaNivaranA ziSya muni yazovijaya 0 prakAzake che aMdherI gujarAtI jaina saMgha, karamacaMda jaina pauSadhazALA 106 esa.vI.roDa, IrlAbrIja, aMdherI (vesTa), muMbaI-56 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * saMzodhaka pUjya AcAryadeva zrImad kulacandrasUrIzvarajI mahArAja pUjya paMnyAsapravarazrI puNyaratnavijayajI gaNivara Adi ( prathama AvRti 0 0 vi.saM.2059 0 0 500 nakala 0 0 mUlya 250 rU. 0) * sarva hakka zramaNapradhAna zrI jaina saMghane AdhIna * tRtIya bhAga paricaya graMthasamarpaNa prakAzakIya phuraNA batrIsI eka prasAdI (prastAvanA) pU.munizrI bhAgyezavijayajI ma.sA. 9 thI 13 batrIsIno TUMkasAra tRtIya bhAganI viSayamArgadarzikA dhArnAizikAnI nalatA TIkAmAM uddhata je.jainAcAryaracita Agametara graMthonI sUci dvatrizadvatrizikA grantha bhAga-3 633-934 * prAptisthAna :- (1) prakAzaka (2) divya darzana TrasTa 39, kalikuMDa sosAyaTI, maphalIpura cAra rastA, dhoLakA, ji.amadAvAda-387810 (aMdherI gujarAtI jaina saMghanA jJAnakhAtAnI rakamamAMthI A graMthanuM prakAzana thayuM che.) ( tethI gRhasthoe zAnakhAtAmAM tenuM mUlya jamA karAvI pustakane mAlikImAM rAkhavuM. . mudrakaH zrI pArzva komyuTarsa 58, paTela sosAyaTI, javAhara coka, maNinagara, amadAvAda-8. phonaH 30912149 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAtriMzikA * samapaNa * tattvaciMtaka siddhAnta divAkara mahAgItArtha sabhA zRMgAra zvetAMbara-digaMbara karyasAhitya niSNAtamati saMskRta-prAkRta-gujarAtI zAstrIya sAhityasarjaka tattvabodhadAyI pravacanakAra prazAttagaMbhIrasvabhAvI | gacchAdhipati AcAryazrI , jayaghoSasUrIzvarajI mahArAjane sAdara savinaya sabahu mAna samarpaNa , , kAkA - kRpAkAMkSI muni yazovijaya Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAtriMzikA // IlamaMDanazrI AdinAthAya nama: // prakAzakIya phuraNA navanirmANa, punarnimANa ane jIrNoddhAra- A traNeya lAbha ekIsAthe amane prApta thayela che teno AnaMda amArA hRdayamAM koI anero ja che. AthI navA ja ullAsathI ane umaMgathI ame nUtana saMskRta vyAkhyA ane gujarAtI vivecanathI suzobhita svopajJavRttisahita "kAtriza dvAnnizakA prakaraNa" nAmanA grantharatnane caturvidhazrIsaMghanA karakamalamAM samarpita karI rahyA chIe. 2800 karatAM vadhu pAnAno A mahAgraMtha ekI sAthe ATha bhAgamAM prakAzana karavAnuM saubhAgya sadbhAgya amane saMprApta thayuM che te badala amAruM hRdaya paramAnaMdathI praphullita banela che. ApaNe sahu jANIe chIe ke "kAtrizat drAviMzikA prakaraNa" athavA "kAtrizikA prakaraNa" nAmathI paNa A graMtha prasiddha che. gujarAtI bhASAmAM "batrIsa-batrIsI", "batrIsI prakaraNa" nAmathI paNa A graMthano ullekha thAya che. A graMthamAM kula batrIsa prakaraNa che. tathA dareka prakaraNanI gAthA batrIsa che. tethI A mahAgranthanuM nAma che. batrIsa-batrIsI graMtha athavA dvatrizad dvAtrizikA prakaraNa. saMkSepamAM batrIsI graMtha athavA dvatrizikA prakaraNa tarIke paNa A graMtha oLakhAya che. mukhyatayA yoga ane adhyAtmanuM A graMthamAM nirUpaNa che. yoga/ adhyAtma viSaya ja gahana che. temAM vaLI navya nyAyanI paribhASAmAM tenI chaNAvaTa upAdhyAyajI mahArAja kare pachI to pUchavAnuM ja zuM hoya ? kahevAnI jarUra nathI ke A graMtha upara eka saraLa-subodha-spaSTa vivecananI AvazyakatA varSothI hatI. kAraNa ke agharA ane UMcA padArthone agharI ane UMcI bhASAmAM lakhavAnuM kArya bahuzruto mATe khUba saraLa hoya che. paraMtu agharA ane UMcA padArtho AjanI saraLa ane sAdI bhASAmAM samajAvavAnuM adhyApako mATe khUba ja agharuM ane kaparuM kArya che. tevA kuzaLa adhyApakanI garaja sAre te rIte saraLa-subodha-spaSTa vivecana vyAkhyA/vivaraNathI alaMkRta karIne prastuta graMtharatnane zrIsaMgha samakSa mUkavAnI amArI bhAvanA paramapUjya nyAyavizArada gacchAdhipatizrI bhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAjanA ziSyaratna pravacanaprabhAvaka paMnyAsapravarazrI vizvakalyANavijayajI gaNIvaranA ziSya munizrI yazovijayajI ma.sA.ne amArA saMghanA pramukhazrI harSadabhAI maNilAla saMghavIe jaNAvI. munizrIe te vAtane AnaMda sAthe svIkArI. sonAmAM sugaMdha bhaLe tema munizrIe 'dvatrizikA prakaraNa" upara gujarAtI vivaraNanI sAtho-sAtha saMskRtavivaraNa paNa taiyAra karyuM. saMskRtavivaraNa "nayalatA' TIkAsvarUpe tathA gujarAtI vivaraNa dhArniMzikA prakAza' vyAkhyArUpe prastuta prakAzanamAM samAveza pAmela che. prAcIna mudrita prakAzanomAM rahelI azuddhione 7 hastalikhita prato dvArA dUra karIne mULa graMtha tathA svopajJaTIkAne zuddha karavAnuM tathA adhyetAvargane sahAyaka bane tevI saMskRtagujarAtI vyAkhyA lakhavAnuM eka atyaMta Avazyaka ane upayogI kArya munizrIe karela che tathA amArI prabaLa lAgaNIne dhyAnamAM laI amArA zrIsaMghane prastuta graMtha ATha bhAgamAM ekIsAthe prakAzita karavAno amUlya ane anupama lAbha Apela che. te badala ame munizrIno AbhAra mAnIe chIe. tema ja bhaviSyamAM paNa AvA aNamola sAhityanA prakAzanano amane lAbha ApavAnI temane ame vinaMtI karIe chIe. prAnta, prastuta mahAgranthasvarUpa sTImaramAM besI sahu mumukSuo bhavasAgarano jhaDapathI pAra pAmI zAzvata paramapadane/paramAnaMdane prApta kare e ja zubhakAmanA. zrAvaNa suda-10, vi.saM.2059 li. zrI aMdherI gujarAtI jaina saMgha, muMbaI Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAtriMzikA * 4424119-11 * batrIsI eka prasAdI.. mahattvAkAMkSAthI - lokaiSaNAthI para ane prakRSTa pratibhAnA svAmI evA eka mahAtmAe nagaranA AMgaNane pAvana karyuM. gurubhaktonI ane anya prabuddha puruSonI padharAmaNI thavA mAMDI. pravacananI mAMgaNI thatAM guru ati mahattvanA anya kAryamAM vyasta hoI javAbadArI eka ziSyane soMpAI. vidvAn ziSye vidvattApUrNa pravacano dvArA eka mAhola jamAvyo. paraMtu nagaranA kahevAtA paMDita bhUdevo pravacanakAra munivarane mUMjhavaNamAM mUkavAno ane viSayane visaMvAdI banAvavAno prayAsa karavA vacce vacce prazno pUchavA mAMDyA... ziSyae gurune nivedana karyuM - 'have mAre zuM karavuM joIe ?' o .... 'vatsa ! tuM ciMtA na kara. kAle pravacanamAM huM jaIza.' savAre guru padhAryA. pATa para besatAM ja siMha garjanAnI jema eka visphoTa karyo ke AjanI A sabhAmAM koIne koIpaNa viSayano prazna pUchavAnI chUTa che, paraMtu zarta eka mAtra raheze ke je prazna pUchAya temAM vAkyaracanAmAM pa pha ba bha ma' A pAMca akSarono upayoga na thavo joIe. A pAMca akSara vinAnA vAkyo bolI prazna pUchavAnI chUTa. sAme cheDe huM paNa baMdhAyelo. mAre paNa pratyuttaramAM A pAMcano upayoga nahIM karavAno. kaThina-ati kaThina zarta sAMbhaLatAM ja bhUdevonI najara bhUmimAM jaDAI gaI. unnata mastaka, unnata bhUjA-unnata chAtIvALA mahApuruSe pharI eka pracaMDa garjanA karatAM kahyuM ke 'tamane zarta maMjUra na hoya to kAMI nahi, mArA pakSe mane A zarta maMjUra che- mArA AjanA saMpUrNa pravacanamAM A pAMca akSaro nahIM Ave.' bhUdevonA mananI zaMkAne mApIne mahAtmAe tarata ja siMdUra maMgAvyuM- uparanA hoTha upara siMdUra lagAvyuM... have bhUlecUkeya jo A pAMca akSarano prayoga thaze to nIcenA hoTha siMduravALA thaI jaze. ne pakaDAI javAze ke mahAtmAe utAvaLe paNa pAMcamAMthI koIno upayoga karyo che. oSThaya akSaro A pAMcane kahevAya che. mATe te bolatAM be hoTha bhegAM karavAM ja paDe. 1.juo yazo dohana pR.6 (upodghAta) AzcaryanI paraMparA vacce pravacana pUrNa thayuM. bhUdevoe mArka karyuM nIcenA hoTha lAla thayA nathI. akSara pAMcamAMno koI saMbhaLAI nathI gayo. paMDito sAthe sabhA visarjana thaI. dhanya mahAtmA., dhanya vidvattA, dhanya upayoga, dhanya kSayopazama, dhanya prabhukRpA dhanya gurukRpA.. koNa hatA e ? jANo cho ?lyo jANo e hatA ApaNA zAsananA samartha zrutadhara upAdhyAyajI zrI yazovijayajI mahArAja.. AjathI 300 varSa pahelAM thayelAM... jaina zAsananA prakAMDa jJAnasUryomAMnA eka pracaMDa jJAnasUryasama teozrIe anekAneka graMthonA sarjana dvArA aneka graMthakiraNono sparza ApaNane karAvyo che. eka eka graMthakiraNa ApaNA aMtarAtmane anaMta ajavALAMthI bharI de tema che... zrI hIrAlAla rasikadAsa kApaDiyAe pUjya upAdhyAyajI mahArAjAnA samagra jJAnasarjanane 'cAra vibhAgamAM vaheMcela che. Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prastAvanA * dvAtriMzikA (1) lAkSaNika sAhitya (2) lalita sAhitya (3) dArzanika sAhitya (4) prakIrNaka sAhitya A cAre ya sAhitya saMskRta, prAkRta, gujarAtI, hindI ema cAra bhASAmAM sarjana thavA pAmyuM che. (1) lAkSaNika sAhitya:- 16 aMgo che. (1) vyAkaraNa (2) koza (3) chandaHzAstra (4) alaMkArazAstra (kAvyazAstra) (5) nATyazAstra (6) saMgIta (7) kAmazAstra (8) citrakaLA (9) sthApatya (10) mudrAzAstra (11) gaNita (12) nimittazAstra (13) vaidyaka (14) pAkazAstra (15) vijJAna (16) nIti.. AmAMthI vyAkaraNa, chanda zAstra, alaMkArazAstra, nimittazAstra ane nItizAstra A pAMca aMgo upara maulika ke e viSayanI avakRti upara vivaraNa pUjya upAdhyAyajI mahArAje lakhyuM che. (2) lalita sAhitya - A vibhAganA peTA vibhAga traNa che. (e) bhakti sAhitya (bI) caritragraMtho (sI) padezika sAhitya (e) bhakti sAhitya - bhakti sAhityamAM stotra-stavano-stutio-sajjAyo tathA bhaktiviSayaka graMtho-pado-gIto laghu stavano 15ra jeTalAM che, jyAre 3 bRhat stavano che. moTA bhAganAM stavanomAM tIrthaMkara prabhunA guNoSThIrtana svarUpe che. jyAre traNa stavano nizcaya ane vyavahArane lagatAM che ne eka stavana sthApanA nikSepa ane zAsananA svarUpane sparzatuM che. parameSThI gItA, paramAtma paMcavaMzatikA, paramajyoti paMcaviMzatikA adbhuta che. ekamAM prabhu zaktinI sarvagatA batAvI che. arthAta prabhu ! tame bhale vyakti svarUpe mokSamAM cho paNa zakti svarUpe Apa sarvatra sarvadA hAjara ja cho... ! bhAvapUjA rahasya garbhita zAmaLA pArzvanAthanuM stavana 17 gAthAnuM gujarAtImAM suMdara che. dravyakriyAnI sAme bhAvAtmaka zuM maLe? tenI prakriyA batAvI che. jemake prakSAla = cittasamAdhi, navaaMge pUjA = vizuddhinI navavADa, paMcaraMgI phUla = pAMca AcAranI vizuddhi, dIvo = jJAna, ghI = naya, pAtra = tattva, dhUpa = atikAryatA, sugaMdha = anubhavano yoga, aSTamAMgalika = ATha prakAranA madano tyAga, naivedya = mananI nizcalatA, lavaNa = kRtrimadharma, maMgaLadIvo = zuddhadharma, gItanRtya-vAjiMtrano nAda = anAhata nAda, theIkAra = zamaratiramaNI, ghaMTa = sattva, ATha paDa mukhakoza = ATha karmano saMvara, orasiyo = ekAgratA, kesara = bhakti, caMdana = zraddhA, gholaraMgarola = dhyAna, tilaka = AjJA, nirmAlya = upAdhi.. ItyAdi.. stavana jovA jevuM che. mamaLAvavA jevuM che. (bI) caritragraMtho :- lalita sAhityamAM bIjo vibhAga che caritragraMtho. temAM ArSabhIyacarita vagere che. zrIpAlarAjAno rAsa gujarAtImAM abhutakRti (uttarArdha) pUjya upAdhyAyajInI che. zrI siddharSijIe racela zrI upamitibhavaprapaMcAkathA uparathI preraNA meLavIne rUpaka paddhatie zrI vairAgyakalpalatA nAmano caritragraMtha racAyo che. jemAM vairAgyarasa chalochala bharelo che. (sI) aupadezika sAhitya :- lalita sAhityamAM trIjo vibhAga aupadezika sAhityano che. temAM suMdara graMtha che. vairAgyarati, upadezarahasya, vahANa samudrasaMvAda vagere kRtio A vibhAgamAM AvI zake. jemAM upadeza bhArobhAra pIrasAyo che. (3) dArzanika sAhitya - pUjya upAdhyAyajI ma.nA sAhityano trIjo vibhAga che dArzanika 1. juo yazodohana pR. 44 (upoddhAta) 2. juo yazodohana pR.24 (upodaghAta), Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAtriMzikA * prastAvanA : sAhitya. tenA 6 peTA vibhAga che. (ka) jJAnamImAMsA (kha) nyAya yAne tarkazAstra (ga) padArtha parAmarza yAne dravyavicAraNA (gha) paramata samIkSA (ca) adhyAtma (cha) jIvanazodhana (ka) jJAnamImAMsAmAM jJAnabiMdu jevA jJAnanI vizada carcA karatA graMthono samAveza thAya che. jJAnabiMdumAM dhyAna kheMce tevI vAta- kevalajJAna ane kevaladarzana aMge traNa mato ane temAM pUjya upAdhyAyajI ma.no mata kyA pakSane maLato Ave che ? te ane taparAMta traNeyano alaga alaga nayathI ghaTAvI samanvaya sAdhyo che. kevalajJAna kevaladarzana bhinna che. te kramasara thAya che tevA pU. jinabhadragaNi kSamAzramaNanA matane vyavahAranayathI ghaTAvyo che, jyAre banne yugapa che tevA yaugapaghanA puraskartA pU.zrI mallavAdijI mahArAjanA matane RjusUtranayathI samAveza karyo che. ne banne vacce abheda che' tevA abhedanA udgAtA pU.zrI siddhasena divAkarajI mahArAjanA matane saMgrahanayathI ghaTAvela che. (kha) nyAya yAne tarkazAstra - A vibhAganA to pUjyazrI vizArada hatA. tarkabhASA, nyAyasiddhAntamaMjarI, nayapradIpa, nayarahasya, nayopadeza, anekAMtavyavasthA, syAdvAda rahasya ItyAdi anekAneka kRtio A vibhAgamAM Ave che. pU. upAdhyAyajI ma.nI nyAyaviSayaka racanAonuM pramANa "be lAkha zloka jeTaluM to che ja. kAraNa ke eka kAgaLamAM temaNe ja lakhyuM che ke "nyAyagraMtha 2 lakSa kIdho chaMI'... kAzImAM zrI bhaTTAcArye emane "nyAyAcAryanuM gauravazALI biruda ApyuM hatuM. (ga) padArthaparAmarza yAne dravyavicAraNA :- dArzanika sAhityanA "padArthaparAmarza' nAmanA trIjA prakaraNamAM dravyo upara vicAraNA, dravya-guNa-paryAya upara anuyoga karavAmAM Avela hoya tevA graMtho A vibhAgamAM Ave che. tattvArthasUtra uparanI pUjyazrInI TIkA, dravya guNa paryAyano rAsa, kammapaDi upara TIkA ItyAdi aneka racanAo dvArA padArthanI vicAraNAo karAI che. (gha) paramatasamIkSA - dArzanika sAhityamAM svamatanA samarthanapUrvakanI paramatanI samAlocananuM paNa sthAna che. emAM paNa kharI khUbI to paramatanAM maMtavyono samanvaya sAdhavAmAM rahelI che. e kArya samabhAvabhAvita pU. haribhadrasUrijI mahArAje zAstravArtAsamuccayamAM karyuM che. ne enA upara TIkA pU. upAdhyAyajIe hRdayaMgama rIte banAvI samanvaya sAro sAdhI Apyo che. TIkAnuM nAma syAdvAdakalpalatA... ane pU. hemacandrasU.ma. racela anyayogavyavaccheda dvatrizikA nAmanI kRti upara pU. malliNajIe racela syAdvAdamaMjarI upara syAdvAdamaMjUSA nAmanI TIkA pUjya upAdhyAyajI mahArAje racela che. A maLatI nathI. A sivAya nyAyAloka, nyAyakhaMDakhAgha (varastotra-mahAvIrastava), prameyamAlA, vAdamAlA, vAdarahasya, vAdArNava ItyAdi paramatanI samIkSAnA graMtho che to svamatamAM paNa keTalAka jUthonI samIkSA jemAM karAI che te graMtho akjhamayaparikramA- (digaMbarane udezIne) (adhyAtmamata parIkSA) pratimAzataka (sthAnakavAsI udezIne) dharmaparIkSA (zrI dharmasAgarajI gaNinA maMtavyonuM khaMDana).. A vibhAgamAM suzrAvaka hararAja ane devarAja nAmanAM be abhyAsI zrAvako upara pUjyazrIe lakhelA patro dhyAna kheMce tevA che. temAM paNa ghaNI sArI vAto lakhI che. A uparathI eka bIjI 1. juo yazodohana pR. 28 (upoddhAta) 2. juo yazodohana pR.236. Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 * prastAvanA . dvAtriMzikA vAta phalita thAya che ke pUrvanA kALamAM zrAvako kevA viSayomAM rasa letA ke pUjya upAdhyAyajI jevA zrutadhara puruSo temane pratyuttaro ApatA.. (ca) adhyAtma :- nyAya e jema temano priya viSaya che tema adhyAtma paNa temano priya viSaya che- tema A aMgenuM temanuM vipula sAhitya jotAM lAge.. ema lAge ke nyAya to priya viSaya hato paNa adhyAtmano to anubhava hato. temAM jJAnasAra, adhyAtmasAra, adhyAtmopaniSad ItyAdi zreSTha kakSAnA anubhavagraMtho-sAdhanAgraMtho che. A graMthomAM pUjyazrIe AtmAnubhUtinI cAvIo mUkI dIdhI che. (cha) jIvanazodhana :- jIvanamAM zuddhi lAvanArA tathA jIvananuM nirIkSaNa karatA preraka graMtho A vibhAgamAM Ave che. SoDazaka prakaraNa, samakitanA saDasaTha bolanI sajjhAya, hetugarbha pratikramaNanI sajjhAya, mArgaparizuddhi (pU.haribhadrasUri ma. racita paMcavastukano AdhAra laI jANe A kRti taiyAra thaI hoya tema jaNAya). sAmAcArI prakaraNa, yatilakSaNa samucca, yatidharma batrIsI, yatidinacarcA, pAMca mahAvratonI bhAvanAnI sajjhAya ItyAdi.. prastuta graMtha dvAtriMzad dvAtriMzikAno samAveza A vibhAgamAM thaI zake. prakIrNaka :- pUjya upAdhyAyajI ma.nA sAhityamAM aMtima vibhAga prakIrNaka grantho che. 'viSayane eka sAthe ne saMkSiptamAM rajU karavAnI paddhati e prakIrNaka (prakaraNa) nAmathI oLakhI zakAya. tethI AvI rajUAtanA graMthone prakIrNaka vibhAgamAM samAvI zakAya. jemAM pUjyazrIkRta pistAlIsa AgamonA nAmanI sajjhAya, agiyAra aMganI sajjhAya ItyAdi * prastuta graMtha dvAtriMzad dvAtriMzikA ha batrIsa batrIsImAMthI 31 batrIsI 'anuSTup'chaMdamAM che, chellI eka batrIsI 'rathoddhatA' chaMdamAM che. bhinna bhinna batrIsa viSayano sAMgopAMga-sUkSma bodha karAvI Apato A graMtha che. graMthanI vizeSatArUpe badhI batrIsIonA aMtima padyamAM paramAnanda zabda jovA maLaze.. A batrIsI para pUjyapAda upAdhyAyajI ma.nI svopajJa tattvArthadIpikA nAmanI vRtti paNa che. e paNa adbhuta che. ne tenA upara nUtana saMskRta TIkA pU. munizrI yazovijayajI mahArAje nayalatA nAmanI adbhuta racI che. dvAtriMzad dvAtriMzikA graMthano A trIjo bhAga che jemAM 9/10/11/12/13 kula pAMca batrIsIno samAveza thAya che. jemAM navamI batrIsI che kathAdvAtriMzikA. kathA dvAtriMzikAmAM arthakathA, kAmakathA, dharmakathA, mizrakathA ema cAra prakAra varNavyA che. arthakathAnI vyAkhyAmAM darzAvatAM graMthakArazrI kahe che ke dhana meLavavAnA upAyabhUta vidyA vagere viSayo je kathAmAM darzAvAya che te arthakathA kahevAya che. rUpa-vaya(uMmara)-veSa, dAkSiNya... ItyAdinuM varNana jemAM thAya che te kAmakathA che. 1. juo yazodahana pR.41 (upodghAta) Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAtriMzikA * 4427119-11 * trIjA dharmakathAnA cAra prakAro darzAvIne vistRta carcA graMthakArazrIe karI che. (1) AkSepaNI, (2) vikSepaNI, (3) saMvejanI, (4) nirvajanI (=nirvedanI). temAMya AkSepaNI kathAnA bIjA cAra prakAra batAvyAM che. te che AcArapradhAna AkSepaNI kathA, vyavahArapradhAna AkSepaNI kathA, prajJaptipradhAna AkSepaNI kathA, dRSTivAdapradhAna AkSepaNI kathA.. 1 sAdhu bhagavaMto loca kare che. snAna karatA nathI ItyAdi kriyA- AcAra zrotAne je dharmakathAmAM batAvAya che te AcArapradhAna AkSepaNI dharmakathA... 1 9 koI paNa doSa/aticAra potAnA vratamAM lAge to sAdhu bhagavaMto Atmazuddhi mATe - vratazuddhi mATe je prAyazcitta le che te vyavahAranI vAta je kathAmAM che e vyavahArapradhAna AkSepaNI dharmakathA 2 zrotAne jinokta AcArajJAna ke tattvajJAna vageremAM koI zaMkA paDe to madhura vacano dvArA tene javAba Apavo te prajJaptipradhAna AkSepaNI dharmakathA che... 3 zrotAnI bhUmikAne anusAre sUkSma jIvAdi tattvonuM nirUpaNa karavuM te dRSTivAdapradhAna AkSepaNI dharmakathA che... 4 bAra tattvo pratye bahumAnabhAva pragaTe to te AkSepaNI kathA saphaLa che. vidyA, kriyA, tapa vIrya pAMca samiti ne traNa gupti para bahumAna bhAva e AkSepaNI kathAno makaranda che. vikSepaNI kathAnA cAra prakAra :- (1) svazAstra kahIne parazAstra kahevA te sva samaya vikSepaNIkathA. (2) parazAstra kahIne svazAstra kahevA te parasamaya vikSepaNIkathA. (3) mithyAvAda bolIne samyagvAda kahevo te mithyAvAda vikSepaNI kathA. (4) samyagvAda kahIne mithyAvAda kahevo te samyagvAda vikSepaNI kathA. A vikSepaNI kathAthI zuM nukazAna thAya ne kaI rIte karavAthI vikSepaNI kathA phaLadAyanI bane? te mATe vAMco. (pR.647 thI 650) 3. saMvejanI dharmakathA :- virasa vipAka dekhADavAthI jenA dvArA zrotA saMvega pAme te saMvejanI dharmakathA kahevAya... (pR.651) tenA 4 prakAra che. (1) svazarIrasaMbaMdhI (2) parazarIrasaMbaMdhI (3) Ihaloka saMbaMdhI (4) paraloka saMbaMdhI.. (pR.652) vaikriya Rddhi vagere guNo, jJAna-tapa-cAritranI saMmati, zubhodaya tathA azubhadhvaMsa rUpI phaLa A vikSepaNI kathAno makaranda (rasa) che. 4. nirvejanI dharmakathA :- je pApakarmanA vipAkane batAvI zrotAne saMsAra tarapha nirveda pragaTa karAve te nirvejanI kathA.. tenA cAra prakAra che. (1) A lokamAM karelA kharAba prakAranA pApakarmo A lokamAM ja duHkharUpI phaLa Ape che. (2) A lokamAM AcarelAM pApakarmo parabhavamAM bhogavavA te. (3) paralokanA karelA pApakarmo A bhavamAM bhogavavAM te. (4) paralokamAM karelA pApakarmo paralokamAM bhAgavavAM te. thoDA paNa pramAdanuM phaLa atibhayaMkara che evI samajaNa pedA thavI te nirvejanI kathAno rasa che. mUDI samAna AkSepaNI kathA che jyAre vyAja samAna vikSepaNI kathA che. vikSepaNI kathA amuka saMjogomAM ja lAbhadAyI che. jema sAmenI pArTI sArI hoya to mUDInuM 1. juo prastuta graMtha pR. 641. 2. juo prastuta graMtha pR. 644 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 * prastAvanA : dvAtriMzikA vyAja Ave, nahIM to mUDI paNa DUbe tema vyaktivizeSamAM ja vikSepaNI kathA saphaLa bane che. (4) mizrakathA - dharma, artha ane kAma- traNe puruSArthanI vAta jemAM varNavelI hoya te kathA mizrakathA che. jyAre mAtra bhojanAdi saMbaMdhI kathA te vikathA che. dezakathA-bhaktakathA, strIkathA, rAjakathA vikathA che. mizrakathAnI e vizeSatA che ke vaktAnA bhAvone AzrayIne te kyAreka akathA bane. kyAreka vikathA bane. to kyAreka kathA bane che. (juo pR.664 thI) kathAno ati vistAra rasanAzaka banato hoya che. ane tethI vaktAe 7 prakAranA sUtrono nirNaya karIne abhyAsa karIne ja dezanA ApavI joIe. 7 prakAranA sUtro mATe juo pR. 673. AcAramAM zithilatA hovA chatAM vidhipUrvaka dharmane kahenAra upadezaka sArAM paraMtu kriyAmArgamAM rahevA chatAM je mUDha hoya te yogya nahIM. AvI aneka vAtothI sabhara kathA kAtrizikA che. 10. yogalakSaNa batrIsI - mokSano mukhya hetu yoga che. mokSa = mahAnanda sAthe je joDI Ape te yoga che. yoganuM mokSa phaLa pratye mukhya hetupaNuM eTalA mATe che ke te aMtaraMgakAraNa (upAdAnakAraNa) che tathA caramapudgalaparAvamAM ja te prApta thAya che. abhavya jIvo pAse mokSanuM upAdAna kAraNa nathI. jyAre dUrabhavyo pAse acaramAvartavartipaNuM hovAthI vilaMba che. acaramAvartakALamAM bhavAbhinaMdIpaNuM hoya che. bhavAbhinaMdI jIvanI lokaraMjanArthe thatI dharmakriyA viparIta phaLane ApanArI bane che. mahAn dharmamAM tucchatvano bodha nukazAnakArI bane che. hA, samyagdarzanAdi svarUpa dharmanI prApti mATe thatI lokapaMkti svarUpa arthAt dAna sanmAna saMbhASaNa ucita vyavahAra svarUpanI kriyA paNa zubhAnubaMdha mATe thAya che. jyAre mAtra loka dvArA potAnA pUjananA hetuthI thatI dharmakriyA e kuzala anubaMdha mATe banatI nathI. (gA.8 pR.692) dharmakriyA lokasaMjJAthI yukta na banI zuddha yoga svarUpe banI rahe te mATe praNidhAnAdi pAMca Azayo jaNAvyAM che. yoga ane praNidhAnAdino adhikArI caramAvartavartI jIva ja che. tIrthAntarIya zrI gopendrajInA paNa yogasaMbaMdhI matane pUjya upAdhyAyajI mahArAje TAMkyo che. gopendrajI paNa kahe che ke yogamArganI sAcI jijJAsA thAya tyAre samajavuM ke puruSano parAbhava karanAra arthAt guNaprAptimAM bAdhaka evI karmaprakRtino adhikAra puruSa parathI uThI gayo che. tAttvika jijJAsA caramayathApravRttakaraNamAM prApta thAya che tema ApaNe tyAM yoganA graMthomAM kahyuM che. prabhunA zAsanamAM bhAvanI mukhyatA che. caramAvarnamAM zubhabhAvanA yogathI ja kriyA yogasvarUpa bane che. - 25mI gAthAmAM pUjyazrIe bhAvane sahaja phUTatI zirAonA pANI samAna kahyo che jyAre kriyAne khodakAma sarakhI gaNAvI che. tethI jema yogya jagyAe yogya rIte khodavAthI yogya jalanI prApti thAya che. tema yogyakALe karelI yogya prakAranI ArAdhanA (kriyA) yogya guNadharma prApti cokkasa karAve ja che ema kahI bhAva ane kriyAnA sAyujyanI AvazyakatA jinazAsanane svIkRta che. ema sUcavyuM che. mAtra dharmakriyA dvArA thatA pApakSayane maMDUkacUrNa jevo kahyo che jyAre bhAvayukta kriyAthI thato pApakSaya bhasmatulya gaNAvyo che. A padArthane vadhu UMDANathI samajavA, jJAnanaya ane kriyAyanI apekSAe konuM konuM mahattva che te samajavA mATe juo pR.724. Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAtriMzikA * prastAvanA : A batrIsInA aMtamAM yoganuM aMtima lakSaNa pUjya upAdhyAyajI mahArAje batAvyuM che ke jJAna pariNAmanI apekSAe tathA vIrSollAsanI apekSAe AtmavyApAra svarUpa je hoya te yoga che. aMtima zlokomAM pUjyazrIe zuddha nizcayanaya, azuddha nizcayanaya, bhedanaya, abhedanayanI apekSAe AtmavyApAra (= yoga) ane AtmA banne vacce bhedabheda svarUpanI anekAMtatA batAvI che. AtmapariNAmo jevA ke jIvasthAna, guNasthAna, mArgaNA A badhuM parivartanazIla che. pariNAmo pariNAma pAmyAM ja kare che. chatAM AtmAno je zuddha svabhAva-mAtra jJAyakasvarUpa -jANavuM -asaMgabhAve mAtra sAkSI tarIke rahevuM te nitya che. azuddha nizcayanayathI jIvasthAnAdi aupASika pariNAmo che to AtmasvarUpa ja. chatAM zuddha nizcayanayathI AtmAnuM kArya zuddha upayoga che. mAtra zAyaka svabhAvatA.. ne varNAdi pariNAmo (jIvasthAnAdimAM) je che te to pudgalanuM kArya che. tethI jIvasthAnAdi pariNAmo te kevaLa AtmAnuM ke kevaLa pudgalanuM kArya nathI. paraMtu bannenuM saMyukta kArya che. chatAM bhedanayane AzrayIne te kAryane koIpaNa mAtra ekamAM na samAvI zakavAthI zuddha nizcayanayanI dRSTie te bhAvo mithyA che. A padArthane samajavA Apela sapheda divAlanuM darzata khAsa vAMcavA/vicAravA jevuM che. gA.30 nI TIkA tathA vizeSArtha.. pR. 731 thI.. abhedanayathI yogapariNata AtmA ja yoga che. mATe bhagavatIsUtramAM kaSAyAtmA, cAritrAtmA, yogAtmA ItyAdi batAvela che. A rIte bhedabhedanayathI AtmA ane AtmapariNAma athavA AtmA ane yoga vacce kathaMcita bhedabheda batAvI anekAMtavAdathI yoganI carcA karI che. ja pUjya upAdhyAyajI mahArAja tathA pataMjalinaSi. 0 11mI batrIsI vAMcatA pUrve pUjya upAdhyAyajI mahArAjano RSi pataMjali pratyeno sadbhAva/ samabhAva samajavA jevo che. yazodohana nAmanA pustakamAM zrI hIrAlAla rasikadAsa kApaDiyA jaNAve che ke zrI pataMjali RSi para pU. haribhadrasUrijI ma.ne ghaNo sAro samabhAva che. kAraNa ke teozrIe sahRdayatApUrvaka kayAMka kayAMka pataMjali RSino AbhAra paNa mAnyo che tathA yogadarzana tathA tenA para zrI vyAse racela bhASyanA amuka amuka aMzono jaina prakriyA sAthe samanvaya sAdhavAno prayAsa karyo che. pU. haribhadrasUrijI ma.sA.nA A stutya prayAsane anulakSIne pU. upAzrI yazovijayajI mahArAja emanAM karatAM paNa eka kadama AgaLa vadhyAM che. zrI pAtaMjala yogadarzanano "yogAnuzAsana' tarIke ullekha pUjyazrIe A ja graMthanI A ja agyAramI batrIsInA 21mA zlokanI TIkAmAM karyo che. ane 21 zlokamAM "kaivalyapAda' tarIke yogasUtranA cothA pAdano ullekha karyo che. - zrI pAtaMjala yogadarzana uparanA eka-eka sUtra upara koI jaina munivare saMskRta vivaraNa racyuM hoya ema jaNAtuM nathI. A paristhitimAM nyAyAcArya zrImadda yazovijayajI mahArAje keTalAMka sUtro upara vRtti racI che. ane keTalAMka sUtro samucita nahIM hovAnuM jaNAvyuM che ane keTalAMka sUtrono jainadarzana sAtheno samanvaya sAdhyo che. A eka atistutya prayAsa che. Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prastAvanA : dvAtriMzikA A yogadarzananI aMdara rahelA keTalAka viSayone sparzIne zrI nyAyAcAryajIe batrIsa batrIsImAM pAMca batrIsIo racI che. (1) pAtaMjala yogalakSaNa vicAra (11) (2) IzAnugraha vicAra (16) (3) kalezatAnopAya (25) (4) yogAvatAra (20). (5) yogamAyAbhya (26) A pAMceya batrIsInI tattvArthadIpikA nAmanI svopanna vRttimAM prasaMgavaza zrI pAtaMjala yogadarzanamAMthI sUtro avataraNarUpe apAyAM che. ane sUtronuM avataraNa ApavuM athavA zrI pAMtajalano ullekha karavA rUpa kArya mitrAddhAtrizikA (21), tArAditrayadvArkiMzikA (22), ane saddaSTi trizikA (24) mAM paNa thayuM che. A graMtha sivAya paNa adhyAtmasAramAM yogAdhikAra ane dhyAnAdhikAramAM bhagavadgItA temaja zrI pAtaMjala yogadarzanano upayoga karI zrI nyAyAcAryajIe dhyAnasaMbaMdhI jaina prakriyAono sumeLa e be ajaina graMtho sAthe sAdhyo che. 11. zrI pAtaMjala yogalakSaNa batrIsI :- 10mI batrIsInA aMte pUjyazrIe ja kahyuM che ke svakIya yogalakSaNane jANato sAdhakAtmA parakIya yogalakSaNane | yogasvarUpane paNa jANavA prayatna kare ne parIkSA kare. A vicAradhArAne puSTa karatI A batrIsInI racanA hoya tema jaNAya che. A batrIsInA pahelA daza zlokamAM yogadarzananuM svarUpa batAvyuM che jyAre pachInI gAthAomAM yogadarzananuM parIkSaNa che. prAraMbhamAM pAtaMjala mata mujaba yoganuM lakSaNa yogazcittavRttinirodha' batAvI temAM AvatA citta zabdane upADI tenI vyAkhyA kare che. ne te cittanI pAMca vRttio mAna (pramANa), bhrama, vikalpa, nidrA ane smRti jaNAvI che. TIkAmAM tyAM tyAM te te sthaLe yogadarzananA sUtrono paNa ullekha pUjyazrIe karyo che. jema ke "pramANa-viparyaya- vindha-nidrAmRta:" (yoga.sU.1-6). A rIte bIjo zabda vRtti, tenA prakAro, te te prakAranA lakSaNa vigerenuM varNana paNa vistArathI karyuM che. ne temAM ya bhrama ane vikalpa bannemAM je bheda che tenI carcA suMdara karAI che juo pR.748. pAMceya vRttino nirodha kaI rIte thAya? tenA mATe je be vastuo mUkI che (1) pAMceya vRttionuM potAnA kAraNamAM zaktirUpe rahevuM ane (2) vRttionuM bahAra na javuM-e banne nirodhanA svarUpo che. A banne prakAranA cittanirodho abhyAsa ane vairAgyathI thAya che. tAmasI vagere vRttiothI rahita cittane potAnA svarUpamAM sthira karavAnAM pariNAma mATe vAraMvAra prayatna te abhyAsa che. ane A abhyAsane daDhabhUmi karavA traNa vastuo batAvI che. abhyAsa cirakAla karavo, abhyAsa niraMtara karavo = aMtararahitapaNe karavo ane abhyAsa AdarapUrvaka karavo... to abhyAsa daDha thAya che. vRtti nirodhanuM bIjuM sAdhana vairAgya che. vairAgyanA be prakAra pataMjalijIe batAvyA che. 1. juo yogadarzana tathA yogaviMzikAnI prastAvanA. 2, juo na latA TIkA pR.741) Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAtriMzikA * prastAvanA . 13 (1) vazIkAra nAmano apara vairAgya :- dRSTa ane adaSTa padArtho paranI tRSNAthI para uThavuM...daSTa = zabdAdi viSayo. adRSTa = devalokAdinA sukho (AnuAvika)... A banne parathI cittanuM uDI javuM te apara vairAgya che. (2) guNavaitRNya nAmano para vairAgya H- puruSa ane prakRtinA (cetana ane jaDanA) guNomAM bhedano bodha utpanna thAya tevA jIvane A vairAgya sahaja hoya che. bhedajJAnathI thayela vairAgya te guNavaitRSNa vairAgya che. khAsa karIne prakRtinA guNo uparanuM vaidRSya... (tRSNAno abhAva). A banne prakAranA vairAgyathI cittavRttino nirodha thAya che. AvI rIte cittavRttino nirodha te yoga che. A che pataMjali RSi praNita yogadarzananI mULabhUta prakriyA... 10 gAthA sudhI pAtaMjala yogadarzananI mULabhUta padArthonI vAto karI 11mI gAthAthI tenI samIkSA cAlu karela che. AtmAne jo kUTastha apariNAmI mAnavAmAM Ave to yoganI saMdhaTanA kyAreya na thaI zake. yogabiMdu graMthamAM pUjyapAda haribhadrasUrijI mahArAje paNa AtmA pariNAmI che tevuM dareka darzano sAthe carcA karIne ghaTAvyuM che ne temAM ja yoga ghaTI zake. jainadarzana saMmata AtmA kathaMcit pariNAmI che- tevuM svIkAravuM ja paDe. tathA prakRtine eka ja mAnavAmAM Ave to paNa keTalAya doSo utpanna thAya che tenI vigate carcA karI che. juo gA.12 pR.763. pAtaMjala darzananA mate be cit zaktinuM varNana che. (1) nityauditA cit zakti :- je puruSa pote ja che. (2) abhivyaMgya citrazakti :- puruSanA sAnidhyathI sattvaguNa-pradhAna aMtaHkaraNamAM A abhivyaMgya citrazakti pragaTa thAya che. ne tyAra pachI puruSamAM padArthano bhoga kaI rIte ghaTAvI zakAya? tenI carcA che. lagabhaga 13 thI 20 zloka sudhI pAtaMjalamatanI carcAo che. pachI teno javAba pUjya upAdhyAyajI mahArAje gAthA 21thI Apyo che. vistAra pUrvaka tattvArtha dIpikAmAM tathA nayalatA TIkAmAM apAyuM che ne sAthe sAthe gujarAtImAM saMkSipta chatAM turaMta samajamAM Ave te rIte pU.munizrI yazovijayajI mahArAje lakhyuM che. te khAsa vAMcavA jevuM che. 'pacIza tattvonA jJAnathI mokSa thaI jAya' A vAtanuM khaMDana paNa pUjya upAdhyAyajI mahArAje karela che. kartRtva-bhokatRtva mAtra prakRtinA guNadharmo na mAnI zakAya tenI carcA paNa suMdara che. gA.21 (pR.794) aMtima gAthAomAM jaina darzana sAthe samanvaya sAdhatAM pUjya upAdhyAyajI mahArAje kahyuM che ke yogadarzananI prakRti e jainamate karmatattva che, te dareka AtmAmAM bhinna bhinna che ne AtmAthI bhinna che. AvI rIte Atmabhinna aneka karmono (prakRtino) svIkAra karavAthI AtmAno bhoga saMsAra ane karmanI nivRttithI AtmAno mokSa saMgata thaI zake che. tathA buddhi e AtmAno guNa che. kAraNa ke buddhi, jJAna ne cetanA A badhA paryAyavAcaka zabdo che. tathA paryAyadRSTithI AtmAno kathaMcit nAza (anityapaNuM) ane dravyadRSTithI AtmAnuM kathaMcit avinAzIpaNuM paNa che. A rIte kathaMcit nityAnityasvarUpa AtmAne svIkAravAthI yoganI badhI vAto saMgata thaI zakaze. chelle pAMca prakAranA cittanI avasthAnI vAta karIne pAtaMjala yogadarzananI mAnyatA mujabanA yoganA lakSaNa karatAM 10mI batrIsImAM batAvela 'mokSano mukhya hetu AtmavyApAra e ja yoga' A lakSaNa nirdoSa ane sajajananone AnaMda ApanAra che tema kahI samIkSAne pUrNAhuti bakSI che. = Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 * prastAvanA * dvAtriMzikA (12) pUrvasevA tAtrizikA :- bhUkaMpanA A jamAnAmAM bhUkaMpa thayA pachI have lokone samajAyuM che ke makAnanI nIcenI pAyAnI majabUtAI keTalI joIe ? ejInIyarone temanA jUnA gaNitonAM paNa pariSkAra karavAno prasaMga Avyo che. vinA majabUtAI prAsAda na Take, tema ahIM pUjya upAdhyAyajI mahArAja paNa kahe che ke yogano bhavyAtibhavya prAsAda yoganI pUrvasevAsvarUpa majabUta pAyA vinA kayAreya na Take. pUrvasevAmAM pAMca vastuo mUkI che. cAra mukhyatayA kriyA svarUpa che eka bhAvAtmaka che. (1) gurupUjana :- guru zabdano artha mAtra dharmagurumAM sImita na karatAM vyApaka karyo che. jethI mAtA-pitA vagere paNa temAM Ave che. (gA.2). eka mahattvanI vAta pU. upAdhyAyajIe batAvI che ke mAtA-pitAnuM vacana vagere paNa jo dharmapuruSArthane bAdhaka banatuM hoya to dharmapuruSArthane ja mukhya karavo. tathA vaDilonI vidAya pachI temanI saMpatti tIrthakSetramAM vAparavI. tema na karAya to mAtA-pitAnA maraNanI anumodanAno doSa lAgI zake che. tathA vaDilo je Asana-pathArI-vAsaNa-vastra vagere vAparatA hoya te saMtAne na vAparavuM. A badhuM gurupUjana aMtargata che. (2) devapUjana - yogasevA karanAra ArAdhaka pAse viziSTa kSayopazama na hovAthI badhA devomAM samAnatA bhAse che. athavA kulaparaMparAgata rIte prApta deva para vadhu zraddhA hoI zake che. te kALe paNa anya devo pratye dveSa nathI. badhAne namaskAra karavAthI zuM prApta thAya ? tenA javAbamAM cArisaMjIvanIcAra nyAya batAvyo che. ghaNI vanaspati vacce rahela viziSTa auSadha svarUpa vanaspati AvI jAya ne tenAthI lAbha thaI jAya.. A rIte badhA devone vaMdanAdi karatAM vItarAga devane paNa vaMdana thaI jAya ne te jIvane tAttvikadevanamaskArAdi dvArA mokSamArgapravezarUpa phaLanI prApti thAya che. AvA AdidhArmika jIvone anAbhigrahika mithyAtva hoya che. ne tethI teo dezanAne yogya che. hA ! temanI kakSA pramANe te kALe dezanA karavI joIe. vItarAga sarvajJa bhagavaMtanI sarva devomAM vizeSatA joyA-jANyA pachI, tenI zraddhA karyA pachI paNa anya laukika devo pratye manamAM TheSa na ja hovo joIe. pUrvasevA karanAranI cittadazA AvI hoya che. vitarAga pratye rAga hoya paNa anya pratye dveSa to nahIM ja. (3) sadAcAra :- temAM prathama dAnanI vAta karI che. paNa temAM pahelAM ja vAta mUkI dIdhI che ke dAna evA vivekapUrvaka karavAnuM che ke jenAthI jIvananirvAhamAM ke poSyavarganuM poSaNa karavAmAM takalIpha na paDe ane te dAna mahAAraMbha AdinuM kAraNa paNa na bane. ATalo viveka jarUrI che. te pachInI gAthAmAM kone kone dAna karAya ? te dAna pAtranI carcA che. (juo gA.11ne 12..). mArgAnusArInA guNo A sadAcAramAM pUrvasevArUpe AtmasAt karavAnAM che. AgaLanI gAthAomAM te ja vAta che. (4) tapa :- cAra prakAranA tapo pUrvasevAmAM mUkyAM che. cAndrAyaNa, kRccha, mRtyuMjaya, pApasUdana.. darekanuM varNana paNa pUjya upAdhyAyajI mahArAje ApyuM che. (5) muktiadveSa :- bhavAbhinandI jIvo saMsArane bahumAnapUrvaka-rasapUrvaka jue che. teone mokSa Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAtriMzikA * prastAvanA * 15 pratye dveSa hoya che. tyAM sudhI pUrvasevAmAM paNa teo AvI zakatA nathI. mithyAtva ane ajJAnanI tIvratAne kAraNe viSayasukhanI utkaTa IcchA mokSa pratye dveSa pedA karAve che. sahajamalanI thoDI paNa alpatA AvI jAya to bhavatRSNA dUra thAya che ane mukti pratye adveSa pedA thAya che. haju muktirAga pedA thayo nathI. chatAM muktidveSa e pUrvasevAmAM che. sahajamala eTale zuM ? tenI mImAMsA vAMco (gA.27 thI ) mala e karmabaMdhanI yogyatA che. ne AvI yogyatA bhinna bhinna darzanoe bhinna nAmathI svIkArI che. yogyatA che. yogyatA che. zaiva mate bhavabIja anAdivAsanA = yogyatA che. yogyatA che. bauddhamate sAMkhya mate - didakSA vedAntamate - avidyA karmabaMdhanI sahaja yogyatAno jema jema hrAsa thAya tema tema AtmA muktiadveSa Adi bhUmikAomAM pasAra thato AtmonnatinA paMtha AgaLa vadhe che. muktidveSa e ja muktirAga nathI paNa tenAthI bhinna che. enI spaSTatA mATe juo gA.31nI TIkA. muktirAganI taratamatAne kAraNe temAM ane muktinA upAyamAM yogIonA navabheda batAvyA che. juo gA.31nI TIkA. muktirAganI apekSAe muktiadveSa vadhu dIrgha paraMparAthI paramAnaMdanuM kAraNa bane che. pUrvasevA batrIsI ahIM pUrNa karI che. (13) muktiadveSaprAdhAnya dvAtriMzikA H- muktiadveSanuM prAdhAnya eTalA mATe che ke temAM muktinA upAyanI vinAzakArI evI bhavanI (viSayanI) utkaTa IcchAno abhAva hovAthI te paraMparAe mokSajanaka che. = = - = viSamaya bhojanathI jema tRpti thatI nathI tema bAhya sukhanI IcchAonA aDAbIDa jaMgala vacce thatI vratonI ArAdhanA paNa guNaprApti dvArA tRptinuM kAraNa banatI nathI. sApa, agni ke zAstrane pakaDavAmAM bhUla thAya to potAne ja nukazAna thAya che tema uparokta ArAdhanA svane ja nukazAnakArI banI rahe che. abhavyane saMyamanI ArAdhanAnA bala para thatI navamA traiveyakanI prApti pAchaLa paNa mukhyatayA muktiadveSa kAma kare che, mAtra cAritranI kriyA nahIM. AvA jIvone dravyacAritranA pAlana vakhate cAritrAdi pratye dveSa kema nathI hoto ? tenA javAbamAM kahyuM che ke cAritrapAlanathI thanArA svargAdilAbha, labdhi-pUjAdi abhilASane kAraNe cAritrAdi pratye dveSa nathI hoto. tathA tevA kALe mukti para paNa dveSa nathI hoto. kAraNa ke mokSane te mAnato ja nathI. (juo gA.4nI TIkA..) pAMca prakAranI pUrvasevAmAM muktiadveSanuM prAdhAnya batAvatA pUjya upAdhyAyajI ma.sA. kahe che ke gurupUjanAdi paNa muktidveSanI hAjarI vinA lAbhadAyaka banI zakatA nathI. (gA.7nI TIkA) kartAnI kakSAnA bhedathI kriyAbheda jaina darzanane saMmata che. kriyAbhede phalabheda paNa thAya che. (juo gA. 8.) viSa, gara, ananuSThAna, tadbhutu ane amRta- A pAMca anuSThAnomAM prathamanA bemAM Asakti che jyAre trIjAmAM ajJAnatA che. tethI te anuSThAno phaLavAna banI zakatA nathI. ne chellA be anuSThAno Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 * prastAvanA * dvAtriMzikA saphaLa che. kAraNa ke jJAna sAthe bhAvonI zuddhi che. (juo. gA. 9 thI AgaLa...) bhavya AtmAmAM mokSa mATenI svarUpa yogyatA to pahelethI che ja paNa caramAvartakALamAM tene samucita yogyatA prApta thAya che. tethI tyAre je AdhyAtmika kArya mATe je joIe te paNa sahaja prApta tevI yogyatAnA paripAkathI maLe che. caramAvartakALamAM moTe bhAge tahetu anuSThAna ja hoya che. kayAreka AzaMsA ke anAbhogane kAraNe ananuSThAna vagere saMbhavI zake che. paNa te kayAreka ja. (gA.15 ne 16) bAdhyaphalAkAMkSAthI yukta muktiadveSa athavA abAdhyaphalAkAMkSAzUnya muktiadveSa tahetu anuSThAnanA prayojaka banI zake che. abhavya jIva pAse Avo viziSTa muktiadveSa nathI. mATe tenI kriyA tatu anuSThAnamAM AvI zakatI nathI. tenI vigate carcA gA. 20 thI 25mAM juo. abAdhyakalAkAMkSAthI zUnya muktiaSathI dhArAbaddha zubhabhAva janme che ne kadAgrahAdinI nivRtti thAya che. kadAgraha = vicAraviSayaka khoTo Agraha haThAgraha = vastuviSayaka khoTo Agraha pUrvagraha = vyaktiviSayaka khoTo Agraha. A traNeya dUra thAya pachI sAnubaMdha adhyavasAyanI dhArA pragaTe che. (gA. ) AvA muktiadveSathI sAdhaka nirbhaya bane che. dharmakriyAnA AsvAdane mANe che. zraddhA vadhe che ne mAnasika prasannatA paNa vadhatI jAya che. tenAthI varSollAsa vadhe che ne tenAthI smRti paTu bane che. tenAthI samAdhAna pAmeluM mane vadhune vadhu sthira bane che. ane A rIte muktiadveSathI zarU thayelI AdhyAtmika yAtrA paramAnaMdamAM paripUrNa bane che. mATe A batrIsInuM nAma che mukti aSaprAdhAnya batrIsI. batrIsI graMtha eka adbhuta prasAdI che. vAMcatAM jarUra bhItarI AnaMdanI anubhUti thAya. ha sAdhaka, samArAdhaka, sarjaka munizrI yazovijayajI mahArAja dvArA racita che nayalatA TIkanI vizeSatA adbhuta kSayopazamanA mAlika, samAna nAmadhArI yatkiMcit tathAvidha kAryakArI pU. munizrI yazovijayajI mahArAje vartamAna samayamAM eka AgavuM abhiyAna calAvyuM che. keTalAya samayathI prauDha graMtho para suMdara TIkAo racavAnuM kArya lagabhaga aTakeluM hatuM. te kArya munizrIe upADI zrutabhakti dvArA zAsanabhakti karI che. ema lAge ke pAtaMjala RSie kahela cittavRttinirodhanA upAyabhUta 'abhyAsa' A mahAtmAe siddha karyo che. abhyAsane sthira karanAra traNa padArtho. cirakAla, niraMtara ne Adara.. A traNeya jemanAmAM AtmasAt thayA che tevuM lAge. emAM ya jinavacana parano Adara jemanA aMtaHsthalamAM kevo rame che te jemanA caherA para jaNAI Ave tevA munipravarazrI yazovijayajI mahArAje A viziSTa zrutabhakti dvArA zramaNone eka Adarza Apyo che. pUjya upAdhyAyajI ma.nA graMtho paranI TIkA banAvavAnuM kArya tathA svasAdhanAmAM paNa rata rahevuM, ziSyone satata adhyApana karAvavuM tathA navA granthonuM adhyayana karavAnuM, sAthosAtha vardhamAnatapanI oLIo to cAlu ja. A badhuM jotAM lAge ke mAnavIya zakti kAma kare che ke devIzaktinuM ahIM avataraNa Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAtriMzikA * prastAvanA : 17 thayuM che. satata prabhukRpA tathA gurukRpA temanA para varasI to rahI ja che paNa jhIlavAnI kSamatA temaNe pragaTAvI che. dareka batrIsInI TIkAmAM te te viSayane puSTa karatAM te te sthaLe hajAro graMthonA udAharaNa/uddharaNa sthaLo ApyA te temanI TIkAnI AgavI vizeSatA che. koI paNa peIjane tame game tyAMthI kholo paNa udAharaNa uddharaNa sthaLo na hoya tevuM na bane.. vizadabodha, tatpaNa smRti ne jenI jyAM jarUra che te sAkSIpAThanI upalabdhi- A eka prakAranI labdhi ja che ne ! prastuta dvAtrizat dvatrizikAnI tattvArthadIpikA vRtti para muni yazovijayajI dvArA racita zrI nayalatA TIkA eTale jANe khajAno... bahu mUlya khajAno... 1150 karatAM vadhu graMthonA 11500 karatAM vadhu sAkSIpATho A graMthamAM mUkavAmAM AvyA che. kathA dvArnAizikAnI nayelatA TIkAmAM kAmakathAnAM repharansamAM vAtsyAyanasUtranA uddharaNo jotAM vyAkhyAnakAranA prauDhabodhanI pratIti thAya che. arthakathAmAM cANakyanA sUtro dhyAna kheMce tevA che. dharmakathAmAM ApaNI vagere 4 prakAranI kathAnI vyAkhyAo sthAnAMgasUtra vagere zvetAMbara grantho ane mUlAcAra vigere digaMbara granthonA AdhAra sAthe ja mUkAI che te jovA maLe che. (pR.640). saMvejanI kathAmAM digaMbara graMtho dhavalA ane gommasAranA sAkSI pATho dvArA kaMIka navIna vAta paNa prakAzamAM lAvI che. saMvejanI kathA puNyaphaLasaMkathA che. tIrthaMkara-gaNadhara-RSi-cakravartI-baladeva-deva-vidyAdharanI RddhionuM varNana tathA temanA aizvarya-prabhAva-teja-vIrya-jJAna-sukhAdinuM varNana paNa saMvejanI kathAmAM Ave che. (pR.652) (1) zrotAne kuzala pariNAma je kathAthI na utpanna thAya te akathA. (2) zrotAne akuzala pariNAma je kathAthI utpanna thAya te vikathA. (3) zrotAne kuzala pariNAma je kathAthI utpanna thAya te kathA. Avo niSkarSa nayelatA TIkAmAM virya munivaryazrIe rajU karI saMkSepamAM sAra ApI dIdho che. zRMgArakathA sAdhuthI na karAya e viSayamAM nizIthabhASyAdinA uddharaNo paNa apAyAM che jenAthI temane cheda graMthono abhyAsa paNa kevo sacoTa che ? te pratIta thAya che. sUtra, artha vagere kramathI sAdhune traNa prakAranA anuyoga karavAno kahyo che. te viSayamAM AgamagraMthonAM sAkSIpATho ApI viSayane spaSTa karela che. pahelAM sUtrArtha bhaNAvavA, pachI niyuktimizra padArtho bhaNAvavA ane tethI vadhu jijJAsA hoya to yogya ziSyane trIjI vakhate tamAma bAbato naya-nikSepa-pramANa vagerenA UMDANa sAthe samajAvavI.. (pR.672). kathA batrIsInA aMtima zloka-29/30/31/32 para pUjya upAdhyAyajI mahArAje "sugama' kahIne TIkA karavAnuM choDI dIdhuM che. jyAre ApaNA A udAradila, dIrghadraSTA munivare bAla jIvone paNa hita Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 * prastAvanA . dvAtriMzikA thAya tene dhyAnamAM rAkhIne te te gAthAnA viSayone vistRta karyA che. ne tene mATe nizIthabhASya, bRhatkalpabhASya, brahmopaniSad, parabrahmoniSad, vyavahArasUtra, sammatitarka, uttarAdhyayanasUtra, paMcakalpabhASya vagere aneka graMthonA pATho sAthe vizada bodhArtha mUkIne bahu moTo upakAra karyo che. ane e ja rIte yoga lakSaNa batrIsImAM paNa yoganI vyAkhyAmAM yogavizikA, yogazataka, yogI gopendrajInA yoganI vyAkhyA saMbaMdhI uddharaNo mUkIne te viSayane opa ApavAnuM kAma karyuM che. gAthA 2nI TIkAmAM pUjya upAdhyAyajIe mokSa tarapha yoga upAdAnakAraNa che eTaluM lakhIne mUkI dIdhuM che jyAre yoganA uMDA abhyAsI munivare nayalatA TIkAmAM e viSayane bahu suMdara rIte kholyo che. teo jaNAve che ke AtmA e ja mokSanuM upAdAna kAraNa che. pUjya vAcaka devacaMdrajI mahArAje paNa kahyuM che 'upAdAna Atama sahI re' (stavana trIjuM, gAthA trIjImAM) chatAM paNa yogapadathI jeno ullekha karAya che te dharmaviSayaka AtmavyApAra-adhyavasAya vizeSAtmaka che. AtmA ane AtmAnA AvA vyapArarUpa yoga kacit abhinna che. mATe abhedapakSano Azraya laIne ahIM upAdhyAyajI mahArAje yogane paNa upAdAnakAraNa jaNAvyuM che. A nayalatATIkAnI vizeSatA che ke Dagale ne pagale pUjya upAdhyAyajI mahArAjanA vacanane suMdara rIte ghaTAvI Ape che. (juo pRSTha.684) gAthA 4mAM AvatA 'kazcid' ne vyAkhyAyita karatAM je niSkarSa kADhyo che te ati adbhuta che. acaramAvartakAlamAM badhAne badhI rIte atikliSTa pariNAma ja hoya che- tevo niyama nathI. zukalalezyA vagerethI acaramAvarttakALamAM paNa navamagrevayaka sudhI pahoMcAya che. abhavyone paNa granthidezanI prAptinA samaye pratikSaNa vardhamAna zubhapariNAma ane prazasta adhyavasAyAdi hoI zake che. acaramAvarttakALamAM paNa svadoSadarzana ane paraguNapramodAdi pariNAma saMbhavI zake che. dA.ta. acaramAvarttavartI agnizarmA tApasane traNa vAra mAsakSamaNanA pAraNAnI aprApti chatAM te guNasena rAjAnA guNadarzana tathA svadoSadarzananuM kArya karatAM hatA. A rIte acaramAvarttakALamAM guNapakSapAtanuM bIja paDavAnI saMbhAvanA nakArI zakAtI nathI. A vAta suMdara rIte daSTAMta sAthe rajU karI che jJAnasAdhaka munivarazrIe. (juo. pR.687988) zuddhi ane puSTinA viSayamAM jainetara graMthonA sAkSIpATho ApI kamAla karI che. ,, praNidhAna zabdanI tattvArthadIpikA TIkA para nayalatA TIkAmAM 'parArthaniSpattipradhAnaM'nI vyAkhyAmAM 'cit utkaTatayA parArthaprAdhAnyADarzana' kahevA dvArA ''kayAreka najara sAme kadAca parArthaprAdhAnya pravRttimAM na dekhAtuM hovA chatAM A praNidhAnathI saMpanna yogInA AtmAmAM saMskArarUpe parArtharasikaNuM che- tema svIkAravuM joIe, nahIM to tattvahAnino prasaMga Ave." A khulAso lakhI A mahAtmAe ghaNA prasaMgo para thatI zaMkAnuM nirasana karyuM che. dhanyavAda che temanI viziSTa prajJAne. A praNidhAnAdi pAMca AzayanI vizeSavAto vAMcavA/samajavA to SoDazaka graMtha para munipravarazrI yazovijayajI ma. dvArA likhita kalyANakaMdalI saMskRta TIkA ane gujarAtI vivaraNa vAMcavA ja rahyA ne kriyAzuddhi dvArA bhAvazuddha karI Atmazuddhi prApta karavI ja rahI... praNidhAna e pariNAma svarUpa che paNa citta ane cittanA pariNAmamAM kathaMcid abheda che. tethI abhedapakSanA Azraye ahIM praNidhAnane citta kahevAmAM AvyuM che. A spaSTIkaraNa temanI sUkSma prajJAne AbhArI che. Jain Education international Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAtriMzikA * prastAvanA . 19 acaramAvarta kALamAM bhavya jIvane paNa yogamArganI svarUpayogyatA hovA chatAM yoga nathI. A gAthA 17nI TIkA para nayalatAmAM 'yogyatA' zabdane upADI je vistAra nyAyanA saMdarbhamAM apAyo che te khAsa vAMcavAnI bhalAmaNa karuM chuM. jenAthI bIjA graMthonA vAMcanamAM ghaNI saraLatA raheze. (juo pR.705/706/707) jainetara hovA chatAM paNa yogamArganA pravAsI zrI gopendrajInA vacanane noMdhatAM jaNAvAyuM che ke yogamArganI jijJAsA | tattvamArganA parijJAnanI IcchA paNa karmano adhikAra uThAvavAmAM kAraNa banI zake che. tethI tattvagocara jijJAsAnuM prAdhAnya che. tyAM nayalatA TIkAmAM tattvapremI-nizcayavyavahAranA abhyAsInA munivare suMdara vAta lakhI che. jijJAsAnuM vyavahArathI prAdhAnya hovA chatAM paNa nizcayathI to tattvamArganA pariAnanuM ja prAdhAnya che. A vAta mATe sAkSI ApI che 'vedAntakalpataru parimala' nAmanA graMthanI tathA rAmAnuja dvArA racita zrIbhASyanI... jainetara graMthonI paNa sAkSIo A nayalatA TIkAmAM lagabhaga pR pRSTha jovA maLaze. A ja to vizeSatA che A TIkAnI... 'bhAva mokSanuM mukhya kAraNa che' e padArthane keTalAya dRSTAMto tathA graMtho dvArA nayalatA TIkAmAM puSTa karela che. jIvanA 'zuddha jJAyaka svabhAva' padArthanI vicAraNAmAM ApelA sAkSIpAThomAM kUrmapurANa, zIvagItA, avadhUtagItA, annaparNopaniSad, maitreyyapaniSad, tejobinduupaniSad ItyAdi jainetara graMtho dhyAna kheMce che. pAtaMjalayoga lakSaNa dvAtriMzikAmAM to pUjya upAdhyAyajI ma.nI TIkAne sArI rIte kholavAnuM kArya karyuM che. ane jagyAe jagyAe anya anya graMthonA avataraNo mUkI viSayane vadhu spaSTa karavA prayAsa karyo che. yoga be prakAra che samprajJAta ane asamprajJAta. ekamAM dhyeyathI atirikta vRttino nirodha che. anyamAM sarvavRttino nirodha che. bannemAM vRttinirodha e tattva sAdhAraNa che. yogasUtra 2/2 para TIkAkAra bhAvAgaNezajInuM A vidhAna TAMkyuM che. (11/2) - pAtaMjala yogasUtra paranI anya TIkAo zrI nAgojI bhaTTa kRta TIkA, maNiprabhAvRtti, bhoja rAjarSikRt rAjamArtaMDa TIkA ItyAdi aneka TIkAo che tenA ullekho nayalatAmAM te te sthaLoe vAraMvAra apAyAM che jenAthI viSayanuM sarasa spaSTIkaraNa thayuM che. yogadarzananA abhyAsI munIvare gA.12nI TIkA pachInA gujarAtImAM eka sarasa sUkSmabheda sAMkhyamata ane pAtaMjaladarzana vacce batAvyo che. sAMkhyadarzanamAM puruSanA sannidhAnathI prakRti puruSane bhoga karAvavA mATe jagatarUpe pariNamavA lAge che. tethI sAMkhya anuyAyIo jagat pratye prakRtine kAraNa mAne che. jyAre pAtaMjala yogadarzananA anuyAyIo jagata pratye IzvaranI preraNAne kAraNa mAne che. arthAt teo kahe che ke IzvaranI preraNAthI prerita thaI prakRti jagat svarUpe pariName che. A pAtaMjalayogalakSaNa batrIsI para pUjya upAdhyAyajI ma.nI saMkSipta tattvArthadIpikA TIkAnAM eka eka zabdane prastuta nayalatA TIkAkArazrIe spaSTa rIte kholIne mUkela che. tyAM A nUtana TIkAmAM te te pAtaMjala yogasUtrane anusaratI anya anya TIkAo utArIne viSayane spaSTa banAvyo che. pUrvasevAmAMthI pasAra thayelA munivarazrI yazovijayajI mahArAje nayalatA TIkAmAM gurugItA/ advayatArakopaniSad ane yatArakopaniSadnA vacananA AdhAre guruzabdanI suMdara vyAkhyA batAvI che. Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 * prastAvanA : dvAtriMzikA gu' zabda aMdhakAravAcaka che. " akSara virodhavAcaka che. "aMdhakArano virodhI evo prakAza' A artha "guru" zabdanI vyutpattithI labhya artha che. je aMdhakAramAMthI prakAzamAM laI jAya te guru. je amAsathI pUnama tarapha laI jAya te guru. je mithyAtvamAMthI samyaktvamAM laI jAya te guru. je anAtmabhAvamAMthI AtmabhAva tarapha laI jAya te guru. AvA gurunAM pUjana pachI devapUjananI vAtamAM AdidhArmikanI kakSAno anyadarzanakAro sAthe samanvaya sAdhatAM dharmasaMgrahavRttinA AdhAra para nayalatAmAM jaNAvAyuM che ke anyadarzanInA mate ziSTa, bodhisattva ane nivRttaprakRtiadhikAra Adi zabdothI je jIvanI kakSA jaNAvAI che te ja kakSA AdidhArmika ke apunabaMdhakanI che. (gA.9 thI TIkA pR.847) gA.1ranI nayalatA TIkAmAM rahasyavedI munivare yogabiMdunA 'vratasthA' e zlokane kholatAM je traNa prakAranI zuddhi batAvI che te niSkarSa sarasa kADhyo che. graMthane kholavAnI eka kaLA tyAM jaNAya che. (juo gA.12nI TIkA pR. 851) apramattatAnA abhyAsI anipravare "pramAdanuM varjana karavuM joIe" e pUrvasevAnA guNanI vAtamAM aDhaLaka anya darzanonA paNa sAkSIpATho ApyAM che. tathA temAM ja AgaLa "A sadAcAronuM phaLa zuM maLe?" te vAtamAM saMnyAsagItA vagerenA pATho dvArA batAvyuM che ke A sadAcArothI sasaMskAro UbhA thAya che je mahAphalajanaka che. te vAta jaNAvI sAmAnyadharmamAM phalApekSa asAmAnyatA batAvI che. muktirAgamAM je upAyo che tenI vigata nayalatATIkAmAM mokSAnurAgI anipravare ApI che. zraddhAvIrya-smRti-samAdhi-prajJA e upAyo yogAvatAra nAmanI 20mI batrIsImAMthI ahIM noMdhyA che. te saMbaMdhI keTalIka vAto nayelatA TIkAmAM pR. 884 para juo. 12. muktiaSaprAdhAnya batrIsImAM pAMca anuSThAnanI tattvArthadIpikA TIkAnI vyAkhyAmAM Ihaloka | paraloka ubhayAzaMsAthI yukta je anuSThAna hoya teno naMbara viSamAM ke garamAM ? kyAM gaNavo tenI carcA karatAM pUjya upAdhyAyajI mahArAje to jenuM prAdhAnya vadhu hoya temAM te anuSThAnane gaNavuM tema karIne potAno mata ApI dIdho che. paNa nayalatA TIkAmAM matasaMgrahanakartA munivare kecita karIne je eka mata Apyo che te vAMcavA ne vicAravA jevo che. jema pratibhajJAna zrutajJAna paNa nathI ne kevalajJAna paNa nathI to jJAnAntara paNa nathI. tema ubhayAzaMsAvALuM anuSThAna je viSAnuSThAna paNa nathI ke garAnuSThAna paNa nathI to anuSThAnAnsara paNa nathI. AgaLa jatAM sarasa kAraNa jaNAvyuM che ke ubhayAzaMsAvALuM anuSThAna jaladI sacittano nAza karanAra hovAthI kevala garAnuSThAna nathI tathA kAlAntaramAM paNa saccittano nAza thato hovAthI kevala viSAnuSThAna paNa nathI. tethI Ane vijAtIya mAnavuM joIe. A vicAraNIya che -tema anyano mata TAMkIne mUkI dIdhuM che. (juo gA.1ranI TIkA pR.909 para) gA.24nI nayelatA TIkAmAM vasupAlanuM dRSTAMta aSTakaprakaraNavRttimAMthI saMpUrNa mUkIne prastuta padArtha sAthe suMdara ghaTAvyuM che. juo pR. 926. ane gA. ra6 thI 32 sudhI pUjya upAdhyAyajI mahArAje to "spaSTa karIne TIkA karavAnuM choDI dIdhuM che tyAM paNa jJAnadAnapremI pU. munivare pU. upAdhyAyajI ma.nI te te vAtone vistArathI kholI che te kharekhara dhanyavAdane yogya che. Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAtriMzikA * prastAvanA gA.30nI nayalatA TIkAmAM pANI mana, takakSoda (phaTakaDIcUrNa) = zraddhA, mala = tIvrapApAdi. A rIte vyavasthita kholIne batAvyuM che. chellI gAthAomAM je sthiratA sudhIno kALa mULa gAthAomAM che tene spaSTa rIte kholIne arthano bodha suMdara karAvela che. = gujarAtI vivecana dvArA to bhAvone ekadama saraLane svAdu banAvyAM che. goLa jema tarata utarI jAya tema A gujarAtI vivecana paNa tarata prajJAmAM utarI jAya tevuM che. ekaMdare anekAneka vizeSatAothI sabhara nayalatATIkA vAMcatA ja vadhu Adara pragaTaze. jijJAsuabhyAsu varSe TIkA vAMcavAnuM avazya dhyAna rAkhavuM... 21 ghaNA samayathI jemanuM nAma sAMbhaLyuM hatuM ne jemanuM kAma joyuM hatuM/vAMcyuM hatuM tevA munivarazrIne sahaja rIte kalikuMDa tIrthamAM thoDA samaya pUrve maLavAnuM thayuM... keTalIka vyaktio sAthe jANe koI RNAnubaMdha hoya che tema prathama milanamAM AtmIyatA sArI evI thaI. vAtacItamAM teozrIe kahyuM ke 'A batrIsInI TIkA chapAvAnuM cAlu che ne tenA 8 bhAgamAM alaga alaga mahAtmAo pAse prastAvanA lakhAvavAnI bhAvanA che. tethI tame paNa eka bhAganI TIkA lakhI ApavAnI udAratA dAkhavo to dhanyatA anubhavAze.' prastAvanA sAMbhaLatA ja stabdha thavAyuM... kyAM batrIzI ? kyAM upAdhyAyajI ma. ne kyAM nUtana TIkAkArazrI ne kyAM mArA jevo alpajJa... eka nAnakaDA bALakane moTuM kAma soMpavA jevo ghATa thayelo.. prAthamika tabakkAmAM InkAra karavA chatAM chelle svIkAra temanI lAgaNI ane bhAva jotAM thayo... je kAMI lakhAyuM temAM temanI lAgaNI ne premano paDagho che. prastAvanA lakhavAnuM kArya soMpI teozrIe mArA para bahu moTo upakAra karyo che. nahIM to mArA jevo ALasu mANasa A batrIsInA padArthone kyAre pAmI zakate ? vAMcatA je AnaMda Avyo che tene zabdastha to kema karAya ? phakta eTalI prArthanA prabhune karAya ke vAMcana anubhavanamAM palaTAya... ne AtmAnubhUtinA sathavAre AtmaguNonI anubhUtinA UMDANamAM ramamANa banAya... prAnta, prastAvanA lakhatAM prabhuAjJAviruddha, graMthakArazrIviruddha ke TIkAkArazrInA AzayathI bhinna kAMI lakhAI gayuM hoya to micchAmi dukkaDam... Gan zrI pAvApurI tIrthadhAma, ke.pI.saMghavI ce. TrasTa, sva.pU.A.zrI OMkArasUri ma.sA.nA. ziSyaratna mu.po.kRSNagaMja, ji. sirohI, tapasvI pU. munirAjazrI caMdrayazavijayajI mahArAjanA ziSyANu kaMDalA-dilhI hAIve-307101. muni bhAgyezavijaya je 1.6 2059 tA. 20-6-203. Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 dvAtriMzikA (\9 thI 13 batrIsIno TUMkyAra) 9. kathAdvAciMzika TUMkyAra navamI batrIsImAM graMthakArazrIe kathA, kathAnA prakAra, kathAnA lakSaNa, akathA tathA vikathAnuM svarUpalakSaNa-prakAra-phaLa, kathA kahevAnuM phaLa, dharmakathAnA adhikArI, dharmakathA karanAranI sAvadhAnI ItyAdi bAbatone mukhya prameyarUpe vaNI lIdhela che. arthakathA, kAmakathA, dharmakathA ane mizrakathA-Ama cAra prakAranI kathA che. (gA.1) dhana meLavavAnA upAyabhUta vidyA, zilpa, sAma-dAma-daMDa-bheda svarUpa upAya vagere jemAM mukhyatayA Ave te arthakathA kahevAya che. (gA.2) rUpa-vaya-veza-zRMgAra vagerenuM varNana kAmakathAmAM thAya che. (gA.3) dharmakathA cAra prakAranI che. - (1) AkSepaNI, (2) vikSepaNI, (3) saMvejanI, (4) nirvedanI athavA nirvejanI. temAMthI ApaNI dharmakathA cAra prakAre che - AcArapradhAna, vyavahArapradhAna, prajJaptipradhAna ane dRSTivAdapradhAna. jemAM AcAranI vAto mukhyatayA kahevAya te AcArapradhAna ApaNI dharmakathA kahevAya. aticAranA prAyazcittarUpa vyavahAra bIjI, jinavacanamAM zaMkAnuM samAdhAna karavuM te trIjI ane zrotAnI bhUmikA joI tattva samajAvavuM te cothI ApaNI dharmakathA che. tenAthI pratibodha pAmela zrotA sthira ane zAMta bane che. (gA.4 thI 7) vidyA, kriyA, tapa vagere AkSepaNI kriyArUpa kalpavelIno rasa=makaranda che. (gA.8) vikSepaNI kathA cAra prakAre che. (1) svazAstra sauprathama samajAvI pachI parazAstrane batAvavA. (2) para siddhAMtane jaNAvI pachI svazAstrane samajAvavA. (3) parazAstronI asata vAto, virodhI vAto, ghuNAkSaranyAyathI saMgata thatI vAto jaNAvI samyagvAda jaNAvavo. (4) pahelA samyagvAda samajAvI pachI mithyAvAda jaNAvavo. (gA.9) vikSepaNI kathA zrotAnI mArgaruci khatama kare evI ghaNI saMbhAvanA che. kAraNa ke mugdha jainetara zrotAne temanA siddhAMtanA doSanI vAta karIe to te "jaino IrSyAkhora che' ema vicAre ane temanA siddhAMtanA kevaLa guNa dekhADavAmAM Ave to potAnA dharmane teo prAmANika mAne. Ano artha evo nathI ke vikSepaNI katho karavI ja nahi. avasara joIne jainetara graMthonI vAta karatAM temAM jaina siddhAMtane goThavI, jainetara graMthanI khAmIo haLavAzathI madhura zabdomAM batAvavA dvArA athavA parasiddhAMtanI vAto karatA karatA mokSAbhimukha banela zrotAne jainadharmanI ruci jAge to parasiddhAMtanuM khaMDana tyAre karI zakAya. A kathA kaDavA auSadha tulya jANavI. (gA.10-12) jemAM kaDavA phaLane dekhADIne saMvega pamADavAmAM Ave te saMvejanI kathA kahevAya. te cAra prakAre che. je kathA (1) potAnA zarIranI aruci batAvavA dvArA, (2) bIjA zarIranI aruci dekhADavA dvArA, (3) manuSyapaNuM asAra dekhADavA dvArA (=Alokane vize) ane (4) deva-tiryaMca vageremAM paNa IrSyAdi-paravazatAdi doSo dekhADavA dvArA (=paralokane vize) zrotAne saMvega karAve te saMvejanI dharmakathA kahevAya. (gA.13) vaikriyaRddhi vagere guNo, jJAnAdi saMpatti vagere saMvejanI kathAno rasa che. (gA.14) zrotAne nirveda=vairAgya utpanna karAvavA mATe je kathAmAM pApakarmanA vipAkane kahevAya te nirvejanI kathA kahevAya. te cAra prakAre che. (1) corI karanArane jelanI sajA thavI ( A bhavanuM pApa ahIM Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 dvAtriMzikA * 9 thI 13 batrIsIno TUMkasAra * phaLa Ape). (2) kasAIno dhaMdho karanAra marIne narakamAM jAya (=A bhavanA pApathI paraloka bagaDe.) (3) pUrvabhavamAM karela pustakanAza Adi pApanA udayathI vartamAnamAM bhUlA-laMgaDA-bobaDApaNuM maLe. (=pUrvabhavanA pApanuM vartamAnamAM phaLa maLe) (4) sApa-siMhanA bhavamAM karelA pApothI narakAdinI sajA thAya. (=pUrvabhavanA pApa paralokamAM phaLa Ape.) (gA.15) "thoDA paNa pramAdanuM phaLa atyaMta bhayaMkara che." A pramANe vistArathI varNana nirvejanI kathAno rasa che. (gA.16) ApaNI kathA=mUDI. vikSepaNI kathA=vyAja. mATe ziSyane pahelAM ApaNI kathA kahIne pachI vikSepaNI kathA kahevI. AvuM karavAthI mAtra bAhya khaMDana-maMDana ane carcAmAM phasAI na jAya tathA potAnA AcAra vagerenI te ziSya upekSA karato na thAya. (gA.17) "AkSepaNI kathAthI kheMcAyelA jIvo samyagdarzana pAme che jyAre vikSepaNI kathAmAM bhajanA che. kadAca jIva gADha mithyAtva paNa pAme." Ama dazavaikAlikaniryuktimAM jaNAvyuM che. ApaNI kathA amRtanI jema cokkasa lAbha karAve che. jyAre jheratulya vikSepaNI kathA saMbhaLAvavA mATe zrotAnI buddhi parikarmita karI, tenAmAM madhyasthatA lAvavI paDe che. graMthakArazrIe dazavaikAlikaniyuktinA AdhAre A badhI bAbata ekadama spaSTa karela che. (gA.18-19) je kathAmAM dharma-artha ane kAma puruSArthanI vAto bhegI AvatI hoya te mizrakathA kahevAya. strIbhojana-rAjA-deza-naTa-nartaka vagerenI kathA vikathA kahevAya. vikathA pArakI paMcAta svarUpa hovAthI tene mumukSue-munie avazya choDavI joIe. (gA. 20) vaLI vyavahAranayanuM nirUpaNa 20 gAthA sudhI karyA bAda granthakArazrImadjI nizcaya nayanuM maMtavya jaNAvatA kahe che ke vaktAnA AzayathI pariNAmathI paNa kathA phalataH akathA ke vikathA paNa banI zake che. mATe ja eka ja kathA eka pAse sAMbhaLavAmAM zubha pariNAma jAge ane bIjA pAse sAMbhaLavAmAM azubha pariNAma jAge tevuM banatuM hoya che. Ama upadezakano AMtarika pariNAma zrotA mATe mahattvanuM paribaLa che. mATe ja dazavaikAlikaniyuktimAM jaNAvyuM che ke ""mithyAtvano anubhava karanArane ajJAnI ja jANavo. te je kathA kahe te akathA ja che. tathA tapa-saMyama guNane dhAraNa karanAra upadezakanI vANI jinapravacanamAM kathA kahevAyela che." ghaNIvAra sAdhu dvArA pramAdathI bolAyelA zabdo akathA paNa viziSTa lAyakAtavALA zrotA mATe kathA banI zake. (gA.21 thI 24) kAmavAsanA jagADatI kathA mokSAbhilASI sAdhue kyAreya na karavI joIe. paNa tapa-niyamathI samRddha ane saMvega-nirveda karAvanArI kathA paMDite karavI. ativistArathI paNa kathA na karavI ke jemAM zrotA tAtparyane pakaDI ja na zake. dhIrajavALA ane vistRta-gahana kathAne samajavAnI zaktivALA ziSyane to vistArapUrvaka tamAma bAbato samajAvavI. jethI tenAmAM jinAgama pratye ahobhAva ane tAttvika zraddhA vadhe. (gA.25 thI 28) dharmaratna prakaraNanI 106mI gUDha gAthAne lakSamAM rAkhIne graMthakArazrIe jaNAvela che ke vidhi-udyama-bhaya-utsarga-apavAdano vibhAga vakatAne jANamAM hovo joIe. ane khulAsA pUrvaka te te rIte kathA karavAnI AvaData joIe. bAkI eka ja vAtane pakaDavAmAM zrotAmAM ekAMtavAda mithyAtva AvI zake. dharmakathA karanAra vaktA AcArathI kadAca DhIlA hoya to cAle paNa paramAtmAnA AMtarika Azaya mujaba zrotAne jinazAsanamAM Adara thAya te rIte kathA kahevAnI kaLA to tenI pAse hovI ja joIe. karmavaza kriyAhIna banelA hovA chatAM tattvajJAnI evA zuddhakarUpaka sArA. paNa jJAnahIna kriyAjaDa sArA nahi. Ama yuktisaMgata kathA karanAra paMDita sAdhu mokSane meLave che. (gA.29-32) Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 * 9 thI 13 batrIsIno TUMkasAra * dvAtriMzikA bIjI badhI batrIsIonI apekSAe navamI kathA batrIsI khUba saraLa che. paNa teno viSaya khUba mahattvano ane gaMbhIra che. A vAta bhUlAvI na joIe. 10. yogalakSaNahAviMzikaH TUMkyAra 9mI batrIsImAM jaNAvelI dharmakathA vagere sAMbhaLavAthI yogya zrotAne tenA phaLasvarUpe yoganI prApti thAya che. tethI 10mI batrIsImAM yoga, yoganuM lakSaNa, yoganA prakAra, yogano kALa, yoganA adhikArI-anadhikArInA lakSaNa, yoganA mukhya ghaTako, nizcaya-vyavahArathI yoganuM svarUpa, yoganuM phaLa vagere bAbatone mukhyatayA vaNI lIdhelI che. prAraMbhamAM ja yoganuM lakSaNa bAMdhatA granthakArazrI kahe che ke mokSanI sAthe saMbaMdha karAve evI pravRttine yoga kahevAya. (gA.1) jIvane carama pudgala parAvartamAM ja "yoga' maLe che. te mokSanuM aMtaraMga kAraNa che tathA mukhya kAraNa che. acarama pudgalaparAvartamAM mithyAtvathI vyApta jIva mokSamArganI sanmukha thato nathI. kAraNa ke acaramAvartamAM jIva bhavAbhinaMdI hoya che, saMsArarasika hoya che. dharma kare to paNa haiyAmAM laukika bhAvone ja bhavAbhinaMdI jIvo pakaDI rAkhatA hoya che. yogadaSTi samuccaya vagere graMthanA AdhAre granthakArazrIe bhavAbhinaMdI jIvanA lakSaNa batAvela che ke te (1) zudra, (2) lobharativALo, (3) dIna, (4) matsarI, (5) bhayabhIta, (6) zaTha, (7) ajJAnI ane (8) niSphaLa AraMbhavALo hoya che. (gA.2 thI 5) bhavAbhinaMdI jIvo dharma kare to paNa lokapaMktithI dharma kare che. lokapaMkti = lokone khuza karavA pravRtti karavI. AvI dharmakriyA mAtra niSphaLa nathI jatI paNa viparIta phaLa lAvanArI thAya che. ahIM eka noMdha levI ke dharma karatA karatA lokomAM prazaMsAne pAtra banIe te sAruM che. paNa prazaMsA mATe dharma karavo te yogya nathI. (gA.6 thI 8) jeone dharmanuM tAttvika mAhAbhya khabara na hoya paraMtu dharma karavAnI pAchaLa bhogatRSNA poSavAnI vRtti ke devalokanA sukhano Azaya paNa na hoya tevA dharmAcaraNavALA jIvonI dharmakriyA kaMIka sArI kahI zakAya. paraMtu tAttvika zuddhi to praNidhAnAdisahita evI dharmakriyAmAM ja hoya che. (gA.9) dharmakriyAmAM tAttvika zuddhi ane prabaLa puSTinI paraMparA praNidhAnapravRtti-vidhvajaya-siddhi-viniyoga A pAMca paribaLothI Ave che. (gA.10) A pAMceyanA kramazaH lakSaNane jaNAvatA graMthakArazrI kahe che ke - praNidhAna eTale sthira, karuNAyukta, paropakAra pradhAna, pApavarjita citta. dharmasthAnamAM vizeSa prakAranA prayatnathI ubhI thayelI sthira ( = praNidhAna pUrvakanI) ane anya tucchaabhilASa vinAnI cittapariNatine pravRtti kahevAya. zarU karela pravRttine vize vidhvajaya traNa prakAre che. (1) kaMTakatulya bAhya vyAdhi para jaya, (2) jvara jevA AMtarikavyAdhi uparano jaya ane (3) dilmohasamAna mithyAtva upara jaya. jaghanya-madhyama-utkRSTa vidhvajayathI jIva dharmano tAttvika anubhava kare che. tene siddhi jANavI. bIjAne dharmamAM joDavA te viniyoga kahevAya. te prakRSTa dharmasthAnanI prAptinuM kAraNa che. praNidhAnAdi pAMca paribaLo vinAnI kriyA bhAvadharma mATe thatI nathI, UlaTuM nukasAna mATe thAya che. (gA.11 thI 16) ghAsamAMthI sIdhesIdhuM ghI banatuM nathI te rIte acaramAvartakALamAM rahelA jIva pAse praNidhAna vagere na hovAthI tene sIdhesIdhI yogamArganI prApti thAya tevI zakyatA nathI. tethI caramAvarta kALa mAkhaNatulya manAya che. te samaye ja jIvamAM nirmaLa Azaya pragaTe che. gopendra nAmanA anyadarzanI yogAcArya paNa jaNAve che ke prakRtino (= karmano) puruSa = AtmA uparathI adhikAra haTe nahi tyAM sudhI puruSane Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAtriMzikA * 9 thI 13 batrIsIno TUMkasAra 25 tattvamArgamAM jijJAsA paNa pragaTa thatI nathI. kSetraroga (= aneka navA rogane kheMcI lAve tevo roga) Ave to jIvane pathya khAvAnI IcchA nathI thatI paNa apathyanI ja IcchA thAya che. tevuM acaramAvartI jIva vize jANavuM. yogAcArya gopendranI A vAta yuktisaMgata paNa che kAraNa ke tattvajijJAsA thAya to paNa puruSano parAbhava karavAno prakRtino adhikAra pAcho pharavA mAMDe che. (gA.17-21) caramAvarta kALamAM AtmA uparathI prAkRtika AdhipatyanA vaLatA pANI thAya che. * graMthakArazrI AgaLa vadhatAM bIjI mahattvanI vAta jaNAve che ke bhAva ja mokSanuM mukhya kAraNa che. ca2mAvartamAM bhAvane kAraNe ja kriyA paNa yogasvarUpa bane che. siddharasa tAMbAne sonArUpe banAve che te rIte bhAva paNa kriyAne yogasvarUpa banAve che. jyAM kriyA bhAvathI ekarasa banI gaI hoya tyAM kriyA nAza pAmyA pachI paNa bhAvanI hAjarI hoya che. bauddha loko paNa AvI kriyAne suvarNaghaTa samAna kahe che. phUTela suvarNaghaTanI jema saMyogavizeSamAM kriyA ravAnA thavA chatAM paNa tAttvika bhAva phaLane Ape che. bhUmigata pANInI zirA samAna bhAva che ane bhUmi khodavA samAna dharmakriyA che. bhAva vinAnI ekalI dharmakriyAthI karela pApakSaya deDakAnA cUrNa samAna che. jema varasAda paDe to pharIthI te cUrNamAMthI DhagalAbaMdha deDakAo pedA thaI zake che. tema bhAvazUnya dharmakriyAne karanAro jIva nimitta maLatAM pAcho pApothI bhAre thAya che. jyAre bhAvayukta dharmakriyAthI thayela pApakSaya deDakAnI rAkhatulya che. muzaLadhAra varasAda paDavA chatAM deDakAnI rAkhamAMthI navo eka paNa deDako utpanna thato nathI. tema tAttvika praNidhAnAdi bhAvothI pApa karma ane tenA azubha anubaMdho mULamAMthI bALI nAkhyA pachI game tevA pratikULa saMyogamAM paNa te AdhyAtmika puruSane navA pApakarmano baMdha ke bhavaparaMparAnI vRddhi thAya nahi. Ama praNidhAnAdi AdhyAtmika bhAvo mokSanuM kAraNa che ane kriyA bhAvanuM kAraNa che. Ama kriyA mokSanuM sIdhuM kAraNa nathI. paNa paraMparAe te mokSanuM kAraNa bane che. (gA.22 thI 27) yoga jJAnanayathI jJAnapariNAmasvarUpa che ane kriyAnayathI tapa-tyAgAdimAM zakti phoravavA svarUpa che. vaLI, Avo yoga AtmavyApArasvarUpa che. jIvano bodha-kriyA vagere badalAya che paNa nizcayanayathI jIva kyAreya badalAto nathI. mATe jIvanI kriyAne yoga rUpe jaNAvela che. paNa jIvane yogarUpe kahela nathI. AcArAMgamAM paNa jaNAvyuM che ke 'upAdhi karmathI ja thAya che.' mATe aupAdhika bhAvo (= vaibhAvika pariNAmo) anitya che. ane potAnA caitanyAdi maulika bhAvavALo AtmA nitya ja che. dravya = AtmA ane pariNAmanI = kriyAnI vacce kathaMcit bheda che temaja kathaMcit abheda che. tema chatAM zuddha nizcaya nayanI dRSTie aupAdhika bhAvo - sAMyogika pariNAmo - vaibhAvika avasthAo mithyA che, kAlpanika che. A bAbatanuM khUba ja sacoTa rIte mahopAdhyAyajI mahArAje nirUpaNa karela che. A prasaMge advaitavAda, (jJAnAdvaitavAda-brahmAdvaitavAda-zabdAdvaitavAda) zUnyavAda, nairAtmyavAdanA udbhavanI kAraNIbhUta mULabhUta dRSTino tathA samayasAra adhyAtmabiMdu vagere graMthonI zailIno, syAdvAdapaddhatinI maryAdAmAM rahIne, upayoga graMthakArazrIe karela che. A teozrInI eka alaukika-anupama-durlabha viziSTatA che. mahopAdhyAyajI mahArAja kahe che ke jinazAsana sarvanayamaya che. tethI eka paNa nayanI bAdabAkI karavAmAM Ave, koI paNa nayano apalApa karavAmAM Ave to paramArthathI syAdvAdazAsanano ja uccheda thaI jAya. mATe prayojanavizeSane lakSamAM rAkhIne, zrotAnI bhUmikAne dhyAnamAM rAkhIne avasare koI eka nayane mukhya banAvIne paNa dharmadezanA ApI zakAya che. anekAntavAdanA ghaTaka svarUpe je nayanA Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 9 thI 13 batrIsIno TUMkasAra dvAtriMzikA pratipAdanano avasara hoya tyAre te rIte tenuM samarthana karavuM A paNa tIrthaMkaramAnya zAstramaryAdA ja che. paNa vaktAne syAdvAdamArgano UMDo bodha hovo khUba ja jarUrI che tathA paripUrNa syAdvAdamArgano bodha bhAva anekAntapariNati zrotAmAM pragaTAvavAnuM lakSa paNa vaktAne hovuM joIe. A mahattvanI vAta che. 26 - aMte granthakArazrIe vAcaka vargane bahu mahattvanI AdhyAtmika salAha ApatA jaNAvela che ke A rIte jinazAsanamAM batAvela yogalakSaNane jANatA syAdvAdIe mokSa meLavavAnI jhaMkhanAthI yogasAdhanAmAM lAgI javuM. ane kSamatA hoya to jainetara yogalakSaNanI parIkSA karIne jinazAsananA siddhAMta pratyenI zraddhAjyotane jhaLahaLatI banAvavI joIe. (gA.28-32) 11. pAtaMjalayogalakSaNadvAtriMzikAH TUMksAra 10mI batrIsImAM jainadarzana anusAra yoganuM lakSaNa batAvyA bAda graMthakArazrI 11mI batrIsImAM pAtaMjala yogadarzanamAnya yogalakSaNanI samIkSA kare che. 1 thI 10 zloka sudhI pataMjali maharSino mata darzAvI 11-12 zlokamAM tenI samIkSA karela che. pharIthI pataMjali ane rAjamArtaMDakAra bhoja rAjarSino mata 13 thI 20 zloka sudhI darzAvI 21mA zlokathI graMthakArazrIe tenI kaDaka samAlocanA karI che. pataMjali RSi kahe che ke 'cittavRttino nirodha e yoga che.' (gA.1) sthira caMdra paNa asthira pANImAM cAlato dekhAya te rIte vAstavamAM taddana zAMta ane sthira AtmA paNa caMcaLa evI IndriyavRttine kAraNe tevA tevA AkAravALo hoya evuM bhAse che. A vRttiono nirodha karavAthI citta vRttizUnya bane che. ane puruSa potAnA svarUpamAM avasthAna kare che. A puruSanI mukti che. cittanI vRtti pAMca prakAranI che - pramANa, bhrama, vikalpa, nidrA ane smRti. pramANa eTale ke avisaMvAdI jJAna. bhrama eTale ke mithyAjJAna, viparyAsa. avastuviSayaka zAbdabodhane vikalpa kahevAya. 'ramezanuM ghara' - AmAM ghara 2mezathI alaga vastu che tevuM bhAna thAya che te rIte 'puruSanuM caitanya'- AmAM paNa caitanya puruSathI bhinna jaNAya che. paNa vAstavamAM caitanya ja puruSa che. mATe A zAbdabodhane 'vikalpa' kahevAya. jAgratasvapradazAnA samasta viSayano tyAga karIne je pravRtti thAya te nidrA kahevAya ane cokkasa prakAre anubhavelA viSayane yAda karavo te smRti kahevAya che. cittavRtti rAjasI-tAmasI ke sAttvika bahirmukhatAne choDe tene vRttinirodha kahevAya. (gA.2-5) maharSi pataMjalinA kathanAnusAra, abhyAsa ane vairAgyathI vRttinirodha thAya che. abhyAsa eTale ke kevaLa cittamAM ja rahevA svarUpa cittano pariNAma. vairAgya eTale ke bIjAne AdhIna na thavuM. zabdAdi viSayo ane devaloka vagerenI tRSNA vagaranAne Asakti ravAnA thAya che ane vazIkAra nAmano apara vairAgya pragaTe che. jene puruSa ane prakRtinA bhedanuM jJAna thayuM hoya tevA puruSane guNo uparanI sattva - rajas tamo guNAtmaka prakRti uparanI Asakti cAlI javAthI guNavaitRSNa nAmano pa2 (= zreSTha) vairAgya utpanna thAya che. bahirmukhatAno vilaya karAvavA dvArA A vairAgya vRttinirodhamAM upakArI thAya che. vRttinirodhaviSayaka abhyAsa zAMtarasapravAha dekhADavA dvArA cittavRttinirodhamAM upakArI thAya che. (gA.6-10) A rIte abhyAsa ane vairAgyanA mAdhyamathI tAmasI vagere cittavRttiono pratirodha thavo te 'yoga' kahevAya. Ama pataMjali RSinuM maMtavya che. - = Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAtriMzikA * 9 thI 13 batrIsIno TUMkasAra 27 pataMjali RSinI vAta bahu suMdara che. adhyAtmamArge DagaluM mAMDatA sAdhaka mATe lAbhakArI che. paraMtu temanA pAyAnA tAttvika siddhAnto ane temaNe batAvela yogamArga - A banneno samanvaya karavAmAM Ave to kAMIka asaMgati jevuM jaNAya che.- ema granthakArazrI jaNAve che. asaMgati pratIta thavAnuM mULa kAraNa e che ke sAMkhya ane pAtaMjaladarzana AtmAne pariNAmInitya nahi paNa kUTastha nitya mAne che. arthAt AtmAnA svabhAvamAM kadApi, kyAMya paNa, jarA paNa pheraphAra thato ja nathI. graMthakArazrI kahe che ke evuM mAnavAmAM to saMsArI AtmAno kyAre paNa mokSa thaze ja nahi. kAraNa ke AtmAno svabhAva badalAvAno ja nathI. (gA.11) te ja rIte prakRtine eka ja mAnIe, badhA AtmA upara eka ja prakRtinuM Adhipatya mAnIe to eka AtmA parathI te prakRtinuM Adhipatya chUTatAM = eka AtmA mukta thatAM badhA AtmA mukta banavA joIe. mATe 'prakRti eka che ema' mAnI na zakAya ane 'AtmA phUTastha nitya che' tema kahI na zakAya. (gA.12) * puruSa phUTastha nitya hoya to bAhya vibhinna avasthAmAM jJAna-ajJAnano vyavahAra tathA kyAreka sukhAdino bhogavaTo ane kyAreka bhoganA tyAgano vyavahAra puruSamAM (= AtmAmAM) kaI rIte thaI zake ? A paNa eka ajabanI samasyA pAtaMjaladarzana samakSa upasthita thAya che. tenA nirAkaraNa mATe pAtaMjala vidvAno potAnuM AgavuM tAtparya dekhADatA kahe che ke arIsAnI sAme je je padArtho Ave te te badhAnuM pratibiMba pADanAra arIso jema sthira che tema caitanyasvarUpa puruSanA nirmaLa aMtaHkaraNamAM cittavRttio pratibiMbita thAya to paNa puruSa to taddana sthira = nitya ja raheze. paraMtu jema ghaDo svabhinna evA puruSathI jJeya che, svayaM svathI ja jJeya nathI, te rIte citta paNa svataH prakAzya nathI paNa parataH = puruSataH prakAzya che. mATe ahIM cittathI bhinna ane vividha vastunA grAhaka = zAtA evA puruSanI kalpanA vyartha nahi bane. '"citta svaprakAzya nathI to pachI 'A ghaTa che' vagere vyavahAra zI rIte thAya ?" AvI zaMkA na karavI. kAraNa ke jema puruSa kUTastha nitya apariNAmI che te rIte prakRti paNa apratisaMkramavALI = sthira svabhAvavALI che. prakRti haMmezA ekarUpe nijasvarUpamAM rahe che. citizakti puruSanA saMparkamAM AvatAM buddhi temAM pratibiMbita thAya che. te pratibiMbita buddhinuM saMvedana puruSane thavAthI ghaTAdinuM jJAna puruSane thAya che. mATe tevo vyavahAra paNa thaI zake che.(gA.13-15) bhogavyavahAranI saMgati mATe pAtaMjala darzananI tadana alaga prakAranI vyavasthA che. temanA mate, cikti be prakAranI che - nitya udita ane abhivyaMgya. nityaudita cittzakti eTale puruSa. puruSanA sAnnidhyathI sattvaguNapradhAna cittamAM (= prakRtimAM) bIjI abhivyaMgya citrazakti pragaTa thAya che - ema yogasUtranI rAjamArtaMDa TIkAmAM bhojarAjarSi jaNAve che. sAttvika cittamAM puruSanI cichAyA jevI bIjI cichAyA pragaTe che. te puruSanI najIka hovAthI banne vacce bhedanuM bhAna na thavAthI puruSamAM sukhAdinA bhogano vyavahAra karAya che. mATe bhoga padArthanI asaMgati nahi Ave. Ama dareka AtmAmAM svataMtra buddhitattvane mAnavAthI 'eka AtmAnI mukti thAya tyAre bIjA AtmAnI mukti thavI ja joIe' evI samasyA paNa Avaze nahi. (gA.16 thI 18) jagatanI sRSTi, pralaya tathA mukti mATe paNa pAtaMjala darzananI mAnyatA nyArI che. sRSTi mATe prakRtimAM anuloma pariNAma ane pralaya tathA mukti mATe viloma pariNAma temaNe mAnya karela che. prakRtinA bahirmukha vyApArane anuloma pariNAma kahevAya. tathA potapotAnA kAraNamAM praveza karavA dvArA Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 * 9 thI 13 batrIsIno TUMkasAra * dvAtriMzikA amitA sudhI pratiloma pariNAma kahevAya. tathA A be pariNAma ja puruSane sukhAdino anubhava karAve che. ane te ja jaDa evI paNa prakRtimAM puruSArthakartavyatA che. anuloma-pariNAmarUpa zakti kSINa thAya ane citta pUrNatayA nirvikArI thAya tyAre daSTA puruSa potAnA svarUpamAM rahe che. e ja mokSa che. (gA.19-20) A rIte gA.13 thI gA.20 sudhImAM pUrvapakSa potAnI mAnyatA mujaba puruSamAM jJAnaajJAna-bhogAdivyavahAra tathA puruSano mokSa kevI rIte thAya ? te jaNAve che. paNa A vAta jainone mAnya nathI kAraNa ke - (1) pAtaMjalo puruSane taddana niSkriya tathA nidharmI mAne che. ane paramArthathI sukha-duHkhano tathA baMdhanAdino AdhAra prakRtine mAne che. to pachI sAMsArika sukha-duHkhamAMthI ane baMdhanamAMthI mukti paNa paramArthathI prakRtinI ja thaze. "puruSano mokSa thAya evI vAta khoTI Tharaze. je baMdhAya te ja chUTe ne! (2) apariNAmI evA puruSamAM prakRti ja buddhinA AdhAre vividha pariNAmono bhAsa karAve che, vyavahAra karAve che. ema pAtaMjalo mAne che. to pachI temanA mata pramANe to buddhithI ja badhA vyavahAra saMgata thavAthI AtmAne svIkAravAnI jarUra ja nahi rahe- ema graMthakArazrI jaNAve che. (3) pAtaMjala vidvAno puruSane apariNAmI kUTastha nitya mAne che. prakRtine pariNAmI nitya mAne che. jaina darzana kahe che ke "jema prakRti pariNAmI hovA chatAM nitya che tema puruSane pariNAmI mAno to paNa temAM nityatva saMgata thaI zake che. jo pAtaMjala vidvAno, jaina darzana mujaba puruSane paNa pariNAmI nitya mAne to uparokta koI samasyAne avakAza raheto nathI.'- Ama graMthakArazrInuM kathana che. taduparAMta, (4) pAtaMjala vidvAno kahe che ke "je saMhatyakArI hoya = bhegA maLIne kAma karatA hoya te parArtha = potAnAthI bhinna padArtha mATe hoya. jema ke makAna vagere. sattva-raja-tamas guNa paNa saMhatyakArI che. mATe te AtmA mATe kAma karanArA che. A rIte pAtaMjalo AtmAnI siddhi kare che. paraMtu tenI taTasthabhAve samAlocanA karatA graMthakArazrI jaNAve che ke pAtaMjala matAnusAra sattvAdi guNo buddhimAM rahelA che ane te potAnAthI abhinna evI buddhine lAbha kare ja che. ane te buddhi prakRtine duHkhomAMthI choDAvavA dvArA potAnAthI abhinna prakRti upara upakAra kare ja che. mATe saMhatyakAritvamAM parArthatvanI vyApti ja asatya Thare che. ahIM graMthakArazrIno Azaya e che ke saMhatyakArI hovA chatAM jema sattvAdi guNo potAnA mATe kAma kare che, bIjA mATe nahi? tema zayana-Asana-makAna vagere saMhatyakArI hovA chatAM potAnA mATe kAma karaze. saMhatyakArI hovA mAtrathI te potAnAthI bhinna evA puruSanI siddhi karI zake nahi. kAraNa ke saMhatyakAritvanuM vyApaka parArthatva (potAnAthI bhinna evA bIjA padArtha mATe potAnuM hovApaNuM athavA sakriyapaNuM) nathI. (5) pAtaMjalInA matAnusAre lAla raMgano AdhAra ghaTa che. te rIte sattvAdi guNono AdhAra buddhine mAnIe, to sattvAdi vaDe janya sukha-duHkhane buddhi ja bhogavaze. tethI buddhithI bhinna evo AtmA siddha nahi thAya. evuM thAya to ahaMkAra vagere tattvano paNa uccheda thaI jaze. A vAtanuM khUba ja sUkSma rIte nirUpaNa graMthakArazrIe karela che. (gA.21 thI 25). (6) jo "sattvapradhAna cizakti puruSanA sannidhAnathI abhivyakta thAya che ema mAnIe to puruSamAM kUTasthanityatva vize pAtaMjalInI je mAnyatA che te asaMgata thaze. ane tA : svarUpeDavasthAnam' Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAtriMzikA * 9 thI 13 batrIsIno TUMkasAra 29 vRttinirodha samaye puruSa potAnA svarUpamAM avasthita = sthira thAya che - AvI vAta paNa asaMgata thaze. kAraNa ke 'tattva' zabdathI bAdabAkI karavA yogya koI kALa pAtaMjala darzanamAM che ja nahi ke je kALe puruSa potAnA svarUpane choDIne anyatra raheto hoya. (7) 'saMsAra avasthAmAM prakRtinA vikAra svarUpa buddhi hAjara hatI ane muktidazAmAM buddhi gerahAjara che. bAkI AtmA to banne avasthAmAM ekasarakho ja che, phUTastha nitya che' - AvI paNa pAtaMjalonI vAta asaMgata che. kAraNa ke saMsAra ane mokSa virodhI svabhAvavALA che. tethI te banne jemAM rahe che tevA AtmAmAM paNa virodhI svabhAvanI hAjarI = pariNAmIpaNuM mAnavuM paDe. ane AmAM to teo ADakatarI rIte jaina darzanano-syAdvAdano ja premathI svIkAra kare che tevuM siddha thAya- AvuM graMthakArazrI jaNAve che. (gA.26,27) (8) ''jIva aneka che. darekane sukha-duHkhano anubhava karAvanAra prakRti eka che. jIvane sukhaduHkhano anubhava je mAdhyamathI prakRti karAve che te 'buddhi' badhA jIvonI svataMtra = bhinna che. mATe jenI buddhino laya = nAza thAya (= prakRtinI AMzika mukti thAya) te jIva mukta thAya. Ama eka jIvanI muktimAM badhA jIva mukta thavAnI samasyA AvatI nathI.' - AvI dalIla pAtaMjala vidvAnoe zodhI kADhelI che. paNa granthakArazrI kahe che ke te asaMgata che. kAraNa ke jIvanA duHkhanuM mULa kAraNa prakRti che. te prakRtinI sarvathA mukti thAya arthAt du:khanI sarvathA nivRtti thAya to ja jIvano mokSa thAya. ane A rIte to eka prakRtinI pUrNa muktimAM sarva jIvono mokSa thavo ja joIe. (gA.8) (9) hAlamAM naM '8' mAM jaNAvela ApattithI bacavA pAtaMjalo jo ema kahe ke 'prakRti aneka che' to te vAta paNa barAbara nathI. kema ke prakRtine aneka mAnavAmAM Ave to pAtaMjalamAnya prakRti ane jainamAnya karma eka ja banI jaze. ane puruSa buddhisvarUpa guNavALo tathA nityAnitya svabhAvavALo thaze. A rIte jaina mAnyatA mujabanI ja pAtaMjalonI mAnyatA banI jaze. (gA.29) = (10) 'yoga = cittavRttinirodha" AvI vyAkhyA pAtaMjala vidvAno batAve che. paNa 'gA.29' pramANe pAtaMjalo jo jainadarzanano svIkAra karavA maMDe to A vyAkhyA paNa khoTI paDe. kAraNa ke jaina mata mujaba 'yoga mana-vacana-kAyAno nirodha- AvuM temaNe mAnavuM paDe. anyathA kAyanirodha svarUpa yoga vageremAM yogalakSaNanI avyApti Ave. Ama prakRtine aneka svarUpe mAnatA pAtaMjala vidvAnone A navI Apatti Ave che. (gA.30) - = * (11) pAtaMjalamata pramANe cittanA pAMca prakAra che - kSipta, vikSipta, mUDha, ekAgra ane niruddha. temAMthI mAtra ekAgra ane niruddha dazAmAM ja samAdhi yoga hoya che. A pAtaMjalonI mAnyatA che. granthakArazrInI dRSTie pAtaMjalonI A vAta paNa barAbara nathI. kAraNa ke ghaTa banAvavAnI kriyA mATIno piMDa banAvavAthI zarU thAya che. jyAM sudhI ghaTa bane nahi tyAM sudhInI kriyAmAM aMzAtmaka ghaTa utpanna thAya ja che. te rIte vikSipta cittamAM aMzAtmaka yoga mAnIe to ja tenA pariNAme saMpUrNa yoga niruddha cittamAM pragaTa thAya- evuM kahI zakAya. mATe vikSipta cittane paNa yogasvarUpa mAnavuM joIe. A nizcayanayanuM tAtparya che. A rIte 10mI batrIsImAM jainadarzana mujaba "mokSano mukhya hetubhUta AtmavyApAra yoga" evuM jaNAvela yoganuM lakSaNa sajjanone paramAnaMda ApanArUM che. Ama jaNAvIne 11mI batrIsInA pratipAdana upara pUrNavirAma mUkela che. = Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 9 thI 13 batrIsIno TUMkasAra 12. pUrvasevA dvAtriMzikA TUMkyAra yoganA lakSaNanI vicAraNA karyA bAda yoganI pUrvasevAnI vistArathI carcA 12mI batrIsImAM karela che. pUrvasevA eTale prAthamika upAya. purazcaraNa, AdisevA vagere paNa yogapUrvasevAnA paryAyavAcI nAmo che. graMthakArazrIe yogabiMdu granthanA AdhAre ahIM pAMca prakAranI pUrvasevA batAvela che. gurupUjana, devAdipUjana, sadAcAra, tapa ane mukti adveSa -A pramANe yoganI pAMca prakAre pUrvasevA che. (gA.1) mAtA-pitA-kalAcArya-svajano-jJAnavRddha-vayovRddha vagere guruvargarUpe sajjanone mAnya che. temane traNa saMdhyA samaye namana karavuM, temanI niMdA na sAMbhaLavI, teo Ave to ubhA thavuM, Asana ApavuM vagere gurupUjana kahevAya. potAno dharmapuruSArtha sIdAto na hoya to temane na gamatI bAbatothI pAchA pharavuM. tathA zreSTha padArtho temane ApavA-A gurupUjana che. mRtyu bAda mAtA-pitAnI mUDI dharmakSetramAM vAparavI. ApaNA upayoga mATe temaNe na Apela temanI vastuno - mUDIno vaparAza na karavo. kAraNa ke temAM temanA mRtyunI anumodanAno doSa Ave che. tathA bhaktithI temanI pratimA bharAvavI- A badhuM gurupUjanamAM gaNI zakAya. (gA.2 thI 5) 30 * dvAtriMzikA pavitratAthI ane zraddhAthI puSpAdi caDAvIne devonI (prabhunI) bhakti karavI te devapUjana kahevAya. keTalAkane badhA devo samAna rIte mAnya hoya to keTalAkane brahmA, buddha vagere potAnI zraddhAmujaba mAnya hoya. AvA jIvo jitendriya ane krodhavijayI hovAthI narakaprApti vagere nukasAnane pAmatA nathI. AvA mugdha jIvo cArisaMjIvanIcAra nyAyathI abhyudayane pAme che. graMthakArazrI mahattvanI vAta jaNAve che ke vItarAga arihaMta bhagavAnanA asAdhAraNa guNone oLakhI tenI upAsanA karanArA sAdhakamAM laukika anya devo para paNa dveSa na hovo joIe. pUrvasevAmAM jIvanI AvI bhUmikA hoya che. (gA.6-10) apunabaMdhaka jIvo AvI pUrvasevAnA adhikArI che. pUrvasevAnA trIjA ghaTaka svarUpa sadAcAranA 19 prakAra che. sau prathama sadAcAra che dAna. dAna karatI veLAe zI sAvadhAnI rAkhavI ? te jaNAvatA graMthakArazrI kahe che ke gharanA chokarA ghaMTI cATe ane pADozIne ATo' e rIte poSyavarga sIdAya evuM dAna na ApavuM. tathA dIna-anAthane ucita dAna ApavuM. garIba-aMdha-kRpaNane dInAdi varga kahevAya. dAnane pAtra (= dAnayogya) vargamAM sAdhuvezadhArI jIvo Ave. AvuM yogabiMdumAM zrIharibhadrasUrijI mahArAjA jaNAve che. (gA.11-12) sadAcAramAM (1) dAna uparAMta (2) sudAkSiNya, (3) dayALutA, (4) dInodvAra, (5) kRtajJatA, (6) lokaniMdAbhaya, (7) guNavAna para rAga, (8) niMdAtyAga, (9) ApattimAM dInatAno abhAva, (10) satpratijJatA, (11) saMpattinI sAthe namratA, (12) aviruddha kulAcAranuM pAlana, (13) alpabhASitA, (14) maraNatola kaSTa vakhate paNa niMdanIya pravRtti na karavI, (15) viziSTa phaLa Ape evA kArya karavA upara sAmAnyathI bhAra-Agraha rAkhavo, (16) dhanano sadyaya karavo, (17) kharAba mArge dhana na vAparavuM, (18) ucita rIte lokone anusaravuM ane (19) pramAdano tyAga karavo-A ogaNIsa sadAcAra che. (gA.13 thI 16) yoganI pUrvasevAmAM cothuM ghaTaka che- tapa. graMthakArazrI kahe che ke cAndrAyaNa tapa vagere laukika tapa paNa AdidhArmika (= apunarbaMdhaka) jIva mATe uttama ArAdhanA banI zake che. kAraNa ke te zubha adhyavasAyanA poSaka che. cAndrAyaNa tapamAM caMdranI kaLAnI vRddhi-hAni pramANe eka eka koLiyAnI vRddhi Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAtriMzikA * 9 thI 13 batrIsIno TUMkasAra hAni Ave che. kRcchu tapa atibhaMyakara evA aparAdhono nAza kare che. te pAdakRccha, saMtApanakRccha, saMpUrNakR vagere vividha prakArano che. mRtyuMjaya tapamAM '30' divasanA upavAsa Ave. jApa tathA brahmacaryAdithI A tapa zuddha bane che. pApasUdana tapa paNa vidhi mujaba karavAthI pApano nAza thAya che. jema ke sAdhubhagavaMtanI hatyA karanAra yamuna rAjA A tapathI vaimAnika devalokamAM gayA hatA. Ama tapa paNa pUrvasevAnuM eka mahattvanuM ghaTaka che. (gA.17-21) 31 bhoganA saMkaleza vagarano karmakSaya eTale mokSa. 'puNyodayathI ane puNyodayajanya bhogasAmagrIthI ja huM sukhI' vagere ajJAna ane gerasamajanA lIdhe jIvane mokSa pratye dveSa thAya che. bhavAbhinaMdI jIvone viSayasukhanI utkaTa IcchAthI mokSamAM aniSTapaNAnI buddhi thAya che. AvA jIvo mokSa pratyenA dveSathI prerAIne patnI e ja mokSa che...' vagere mithyA vicArone lAve che. A ja muktidveSa dIrgha saMsAranI vRddhi mATe thAya che. svAbhAvika rIte karmarUpI kacaro ocho thatAM sAMsArika sukhanI tIvra Asakti ravAnA thavAthI muktidveSa ravAnA thAya che. AvA jIvamAM mokSa pratye rAga hoya ja- evuM paNa kahI na zakAya. (gA.22-26) A muktidveSa pUrvasevAnuM pradhAna aMga che. mala = karmabaMdhanI yogyatA = kAyAdi yoga ane krodhAdi kaSAya. kAraNa ke yoga ane kaSAya vadhe to mala = doSa paNa vadhe tathA yoga ane kaSAya ghaTe to mala paNa ghaTe. saMsArI jIvamAM karmabaMdha thAya che. kAraNa ke tenAmAM karmabaMdhanI yogyatA mala che. mokSamAM ane 14mA guNasthAnake karmabaMdha nathI. kAraNa ke tyAre jIvamAM karmabaMdhanI yogyatA ja nathI. (gA.27-28) A karmabaMdhanI yogyatA alaga alaga nAme oLakhAya che. jema ke tene zaivaloko bhavabIja kahe che. vedAntIo avidyA ane bauddho anAdivAsanA kahe che. dareka pudgalaparAvartamAM A karmabaMdhayogyatA ghaTe che. ane e rIte kalyANanI paraMparA prApta thAya che. Ama yogabiMdu granthano saMdarbha darzAvIne graMthakArazrIe kahela che. (gA.29-30) muktidveSa ane muktirAga be alaga che. muktirAga jaghanya-madhyama-utkRSTa evI taratamatAvALo che ane muktiadveSa badhA jIvomAM eka sarakho ja manAyela che. muktirAga jaldI mokSe pahoMcADe che ane muktiadveSa kALakrame mokSe pahoMcADe che. (gA.31-32) Ama svarUpa ane phaLanI STie granthakArazrIe muktiadveSa ane muktirAga vacce bheda siddha karIne 12mI batrIsI pUrNa karela che. = 13. muktiadveSaprAdhAnya dvAtriMzikA : TUMksAra 12mI batrIsImAM pUrvasevAnuM nirUpaNa karyA bAda 'pUrvasevAmAM muktidveSa atyaMta mahattvanuM cAlakabaLa che.'- e vAta graMthakArazrIe 13mI batrIsImAM vistArathI karela che. 13mI batrIsImAM muktiadveSanI pUrvasevAmAM mukhyatA batAvavAnI sAthe viSAdi pAMca prakAranA anuSThAna, abhavyamAM muktidveSa hoya ke nahi ? ItyAdi bAbatonI vistRta chaNAvaTa karela che. prAraMbhamAM ja graMthakArazrI jaNAve che ke bhogatRSNAno aMtaramAM saLagato dAvAnaLa mokSasAdhanAne saLagAvI nAkhe che. mATe mokSasAdhanAne TakAvavAmAM-saphaLa karavAmAM bhogatRSNAno virodhI evo muktiadveSa mahattvano bhAga bhajave che. (gA.1) mokSasAdhanA dvArA devalokAdinuM niyANuM karanAra jIva jherI bhojana khAnAra bhUkhyA mANasa jevo che. tevA jIvane kadAca devaloka ke cakrIpaNuM maLI jAya to paNa tyAra pachI to bhayaMkara durgatinI paraMparA ubhI ja rahe che. niyANAne lIdhe mahAvratane tuccha phaLadAya rUpe jovAthI maLato traiveyaka paNa ahitakArI ja che. vaLI, te traiveyaka paNa mukti-adveSathI ja maLe Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 * 9 thI 13 batrIsIno TUMkasAra * dvAtriMzikA che. mAtra bAhya kriyAthI nahi. dravyacAritradhArI abhavya-dUrabhavya-ninava-samakitabhraSTa jIvone mokSa ke mokSanA sAdhanarUpa cAritra upara dveSa ja hoya - evuM nathI. UlaTuM teo cAritrane raiveyakanI prAptinuM sAdhana mAnIne ISTa sAdhanarUpe upAdeya (= AdaraNIya) dRSTithI juve che. vaLI, mokSane to abhavya mAnato ja nathI to tenI upara dveSa paNa zA mATe kare ? Ama niraticAra cAritrane pALanArA svargArthI abhavyamunine tyAre mokSa para paNa dveSa nathI hoto. (gA.2 thI 4) jene mokSa, mokSano upAya = cAritra ane mokSamArganA yAtrI = sAdhu upara dveSa na hoya tene ja gurupUjana, devapUjana vagere pUrvasevAno adhikAra maLe. (gA.5) je moTA doSa Acare tenI nAnI paNa sarjAiyA guNakArI banatI nathI. bhautaRSi pAse rahela morapIcha meLavavA bhIla tenI hatyA kare ane potAno paga tene aDavAthI tenI AzAtanA na thAya tenI kALajI rAkhe evA pariNAmavALA bhIlanI kakSAmAM tevA jIvo Ave che. (gA.6,7) gADha bhogatRSNA jIvatI hoya evuM gurupUjana lAbhadAyI nathI. tenA karatAM gurupUjana vinAno paNa muktiadveSa vadhAre lAbha karAve che. kAraNa ke bhogatRSNA ravAnA thAya pachI ja muktidveSa Ave che. bhojana eka ja hoya chatAM tene khAnAra rogI che ke nirogI che - enA AdhAre pariNAmamAM pharaka paDe che te ja rIte devapUjA vagere karanAra jIva caramAvartI hoya ke acaramAvartI hoya tenA AdhAre paNa pariNAmamAM pharaka paDe ja che. A lokanA ane paralokanA phaLanI apekSAne bhavatRSNA kahevAya. tathA kriyAne ucita evA mAnasika pariNAmanuM ullaMghana te ajJAna kahevAya. AnA lIdhe paNa kriyAnA phaLamAM pharaka paDe che. (gA.8-10). gurupUjana vagere anuSThAna pAMca prakAre che - viSa, gara, ananuSThAna, tahetu ane amRta. labdhi, kIrti vagere nimitte AlokanA sukhane mATe karAtuM anuSThAna viSa anuSThAnamAM Ave. kAraNa ke A anuSThAnathI maLela viSatulya bhogasukhathI tAtkAlika ja aMtaHkaraNano zubha pariNAma nAza pAme che. paralokanI spRhAthI thatI ArAdhanA garaanuSThAna bane. saMmohathI = vicArazUnyadazAthI je ArAdhanA thAya te ananuSThAna kahevAya. devanI pUjA vagere AcAra para bahumAnathI thatI ArAdhanAne tahetu anuSThAna kahevAya. ane jinezvaroe batAvela mokSamArgane vize "A ja tattva che" evI jhaLahaLatI zraddhAthI thatI ArAdhanA amRta anuSThAna bane. chellA pudgalaparAvartamAM rahelA jIvanI bhUmikA badalAI gaI hovAthI tenI pUrvasevA paraMparAe mokSa Ape che paNa abhavyane pUrvasevAnI ArAdhanA mokSa ApatI nathI. (gA.11 thI 14). mokSamAM javAnI yogyatA dharAvavA chatAM bhavya jIvanI aMdara acaramAvarta kALamAM mokSanA upAyone pariNAvavAnI yogyatA nathI hotI. AthI acaramAvartI bhavyajIvamAM mokSasAdhanAnI svarUpayogyatA = sAmAnyayogyatA kahevAya. jyAre caramAvartI jIvamAM molopAyane pariNAvavAnI yogyatA hoya che. tethI caramAvarta kALamAM bhavyAtmAmAM mokSasAdhanAnI samucita yogyatA = sahakArI yogyatA kahevAya. Ama mokSasAdhanAsaMbaMdhI yogyatA be prakAranI hoya che. yoganI pUrvasevAne tAttvika banAvanAra samucita yogyatA che. tethI caramAvartakALamAM labhya mokSasAdhanasaMbaMdhI samucita yogyatAnA lIdhe ja caramAvartI apunabaMdhakAdi jIvanI devapUjA vagere vilakSaNa = viziSTa hoya che. upamAthI jaNAvavuM hoya to kahI zakAya ke acaramAvartI bhavya jIvanI svarUpa yogyatA eTale jaMgala-parvata-khINanI mATI. caramAvartI jIvanI samucita yogyatA eTale kuMbhAranA cAkaDA para caDelI mATI. ghaDo eTale tAttvika muktiupAya. Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAtriMzikA * 9 thI 13 batrIsIno TUMkasAra 33 (gA.15) caramAvartI jIvamAM samucita yogyatA hovAthI tene prAyaH tadbhutu anuSThAna hoya che. bhAgye ja anupayoga ke AzaMsA AvavAthI te ananuSThAna Adi rUpe bane che. (gA.16) mahopAdhyAyajI mahArAja ahIM eka prazna kare che ke tadbhutu anuSThAna mukti-adveSa hoya to saMbhave ke muktirAga hoya to ? muktiadveSa hoya tyAM tene mAnavAmAM Ave to abhavyamAM paNa tene mAnavuM paDaze. ane muktirAgane tadbhutu anuSThAnanuM niyAmaka mAnavAmAM Ave to muktidveSa vakhate tadbhutu anuSThAnanI gerahAjarI mAnavI paDaze. Ama banne bAju samasyA Ave che. * A samasyAno javAba teo svayaM Ape che ke muktiadveSa ke muktirAga bemAMthI koI paNa eka dvArA utpanna thayela kriyArAga ja tadbhutu anuSThAnano prayojaka che. svargArthI svargagAmI abhavya muni pAse muktidveSa hovA chatAM te muktiadveSathI kriyAno rAga utpanna nathI thato. mATe abhavyamAM tatu anuSThAna mAnavAnI samasyA nahi Ave. graMthakArazrInI zAstraparikarmita prajJAno prakarSa temanA A samAdhAnamAM jovA maLe che. (gA.17 thI 20) niyANuM karanAra jIvamAM muktidveSa muktirAgane ke kriyArAgane pragaTAvato nathI. paraMtu ''saubhAgyanI kAmanAthI rohiNI tapa karavo'' vagere zAstropadeza mujaba rohiNItapa karavAmAM phaLakAmanA bAdhya che. bAdhya = ravAnA karI zakAya tevI. bAdhya phaLakAmanA upadezane AdhIna hoya che tathA kriyArAgane utpanna karavA mATe te muktidveSanI apekSA rAkhe che. arthAt bAdhya phaLApekSA muktiadveSanA sahayogathI sadanuSThAnarAgamAM prayojaka che. mATe rohiNItapa, saubhAgyapaMcamI tapa vagere karanArA ca2mAvartI jIvanI phaLakAmanA tadbhutu anuSThAnamAM nimitta- prayojaka bane tema hovAthI te tapa viSaanuSThAna banavAnI Apatti nahi Ave. tethI saubhAgya vagere kAmanAthI tapa karavA chatAM kriyArAga vagerene pedA karavAnuM kAma ahIM muktidveSa dvArA thaI zake che. mATe AvA tapane bhavabhramaNanuM kAraNa kahI na zakAya, tene vakhoDI na zakAya. kAraNa ke AnAthI AdidhArmika jIvo potAnI zraddhAne dRDha karI mokSamArge AgaLa vadhe che. (gA.21) je jIvano mohanIya karmano kSayopazama atyaMta baLavAna hoya tevA jIvomAM samucita yogyatA pragaTa thatAM tenAmAM muktiadveSa Ave che ane phalApekSA bAdhya bane che. AvA jIvone mokSamArgamAM praveza karAvavA mATe zAstrAdhAre rohiNI vagere tapa apAya che. AnuM samarthana paMcAzakamAM zrIharibhadrasUri mahArAje karela che. A rIte sadanuSThAnano prANa kriyArAgaprayojaka muktiadveSa che ane te ja guNAnurAganuM bIja che- evuM nakkI thAya che. Avo muktidveSa AvyA bAda jIvamAM ''mArUM bhavabhramaNa sImita che" evo AtmavizvAsa pragaTe che. tethI dharmAtmAmAM prAyaH bhaya raheto nathI. anaMtA pudgalaparAvartanI apekSAe eka pudgala parAvarta eTale siMdhumAM biMdu jevo saMsAra te jIvane anubhavAya che. kaMpanIne vaphAdAra selsamenane musApharI ane ujAgarA trAsadAyaka nathI lAgatA paNa orDara maLavAno AnaMda maLe che. tema AvA jIvane sAdhanAnA kaSTo AnaMdaprada ane lAbhadAyI bane che. mananI nirmaLatAthI vIryollAsa pragaTe che. tenAthI smRti paTu-tejasvI thAya che. A rIte mokSamArge AgaLa vadhatAM tenuM mana sAdhanAmAM sthira thAya che. ane jIva paramAnaMdane meLave che. (gA.22 thI 32) Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 9. kathA dvAtriMzikA kAmavyAkhyA vidyA - zilpAdyarthakathodAharaNAni arthakathA dakSatvodAharaNam . sAma-dAmAdikathopadarzanam kAmakathAnirUpaNam . kAmakathA nirUpaNa .. kAmakathAvaividhyopadarzanam dharmakathA pratipAdana AkSepaNyAdilakSaNopadarzanam . AcArAdikathAvyAkhyAdvaividhyam .. AkSepaNI dharmakathAnA cAra bheda dazavaikAlikaniryukticUrNiprabhRtisaMvAdaH . AkSepaNIphalaprakAzanam . rasalakSaNanivedanam . AkSepaNI kathAno makaranda dvAtriMzad dvAtriMzikAprakaraNa trIjA bhAganI viSayamArgadarzikA vikSepaNIcAturvidhyam vikSepaNI kathA svasamaya-parasamayA'nuvedhavicAraH vikSepaNyAM kalpAntaropadarzanam vikSepaNIphaladyotanam . vikSepaNIkathAphaLa vicAra iha-paralokAdigocarasaMvejanI kathA. saMvejanI dharmakathA saMvejanIkathAyAM dhavalA-cUrNyAdisaMvAdaH dharmakathAyA lakSaNAntaram. | upadheyasAGkarye'pi upAdhyasAGkaryam . saMvejanIkathA makaranda 634 634 | nirvejanInirUpaNam . 635 636 637 637 vikSepaNIkathAgocaravidhi - niSedhapratipAdanam vikSepazI thA gaMge sAvadhAnI....... svasamayapratipattiphalikA vikSepaNIkathA kartavyA .. vikSepaNIkathAkathanavidhiH . 633 638 638 639 640 640 641 642 643 643 644 644 645 646 647 647 nirvenI thA nizpA.... ihaloka - paralokAdigocaranirvedajananapaddhatiH karmavipAkopadarzanam pramAdasyAtidAruNatA nirvejanI kathA rasAsvAda pahelAM AkSepaNI pachI vikSepaNI AkSepaNIkathAyA autsargikasatphalatvaniyamaH vikSepaNyA dAruNamithyAtvajanakatvasambhavaH vikSepaNIkathA avasthAvizeSamAM lAbhakArI | hetu svarUpAnubandhato guNAvahatvamImAMsA .. mizrakathA ane vikathA mizrakathAdivicAraH vikathAvimarzaH Azayabhede kathAsvarUpabhedaH kathA paNa vikathA bane akathA-vikathA-kathAnAM viparivartaH 648 648 | zRGgAravyAkhyAsvarUpayoH vaividhyam. vedamohodayakAraNaprajJApanam | kathAprapaJcasyArthahAnikaratvam bhUliGganyAyena mithyAdRkkathAyAH akathAtvam mithyAtvInI dharmakathA paNa akathA prajJApakApekSayA kathAnirUpaNam Azayabhede kathAntaratvodayaH 649 650 651 651 652 dvAtriMzikA ativistAra kathArasanAzaka | saptavidhAgamasUtravicAraH arthadharasya prAmANyam 653 654 654 655 655 656 657 658 658 658 659 660 .... 660 661 661 662 663 664 664 665 666 66 667 668 669 670 671 671 672 673 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAtriMzikA aGgahInavAkyAnAmupadezAnarhatA vidhyudyamAdisUtroharaNopadarzanam . jJAturdharmakathanaM kartavyam . mUDhatayA kriyAparasya dharmAdhvataskaratA. dravyato jinAjJApAlakasyA'pi virAdhakatvasambhavaH dharmakathA'pyavasaraucityena kAryA. nayalatAnI anuprekSA batrIsIno svAdhyAya . 10. yogalakSaNa dvAtriMzikA yoganiruktiH yoganuM lakSaNa yogasya mokSaM prati mukhyahetutopadarzanam mokSanuM mukhya kAraNa yoga . acaramAvartakAle mokSamArgavaimukhyam. acaramAvartakALamAM jIva mokSamArgavimukha prasthakanyAyena mokSabIjatvopadarzanam lokapaGktyAdarasya dharmabAdhakatA. acaramAvartakAle guNapakSapAtabIjasambhavaH bhavAbhinandilakSaNaprakAzanam bauddhasammatopaklezopadarzanam lokapaGktivicAraH lokasaMjJA mAraka che dharmAya janapriyatvopAdeyatA zuddhajanapriyatvasya dharmopakAritvam. praNidhAnAdeH kriyAzodhakatA. puSTi-zuddhinirUpaNam adhastanadharmasthAnavarttidveSe praNidhAnapracyavaH praNidhAnanuM prarUpaNa pravRtteH pariNatirUpatA pravRtti nirUpaNa autsukyasvarUpopadarzanam trividha vighnajaya vimarza viSayamArgadarzikA . 674 bauddhasammatavighnavidyotanam 675 vighnavijayopAyapratipAdanam . 676 | siddhiphalapradarzanam . 677 abhavyalabdhivicAraH 683 683 678 praNidhAnAdizUnyakriyAyAH pratyapAyaphalakatA 679 | kUTatulAdyudAharaNavibhAvanam 680 yogyatAdvaividhyavicAraH 681 | aca2mAvartakALa yogapratibaMdhaka kAraNatAvaividhyadyotanam 684 684 * viniyoganuM vivecana . 697 697 tejo- vAyUdAharaNopadarzanaprayojanam navanItakalpatA caramAvartakAlasya puruSAbhibhavanivRttivicAraH gopendra vacana vimarza yogamArgajijJAsAvicAraH 685 985 jJAna jijJAsAprAdhAnyavicAraH 686 | bhAvasvarUpamImAMsA. . 687 meghakumArajAtismaraNopalabdhivicAraH bhAva mokSanuM mukhya kAraNa 689 | jitazatru-zivarAjarSiprabhRtInAM 688 jAtismaraNAdikAraNavimarzaH 690 691 jAtismaraNAvadhi - kevalajJAnakAraNavimarzaH 681 tAttvikanirvANAzayasvarUpaprakAzanam. . 692 bhAvAnuvedhe kriyAsAdhutvam 693 | [DiyA pe| bhokSano muNyahetu 694 | azuddhakriyAyAH zuddhakriyAkAraNatvavicAraH bhAvazuddhakriyA suvarNaghaTa - bauddha . bauddhamate puNyadvaividhyakathanam nAnAvidhabhAvasvarUpadyotanam . 695 696 696 sArA bhAva eTale pANInI zirA.. kriyopayogaH heDaDAnuM yUrya / rAja tusya dharmaDiyA .. klezadhvaMsavizeSajanakazaktikalpanA 698 698 35 .699 700 701 702 702 703 704 705 705 706 707 708 709 708 710 711 712 713 713 714 715 716 717 717 718 718 719 720 720 721 721 722 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 bhAvapUrvakatvena kriyAhetutve'nyathAsiddhiH bhAva dvArA kriyA mokSahetu bhAvavRddheH kriyAprayojyatA. vyApArAzrayasya vyApAratvA'pAkaraNam AtmavyApArasvarUpa yoga.. mArgaNAvaividhyopadarzanam . zuddhabhAvasvarUpaprakAzanam upAdhInAM karmajanyatA vibhAvapariNAmAnAmanityatvam zuddhanayAbhimatAtmatattvAbhivyaktivicAraH karmajabhAvasya mithyAtvam saMyogajabhAvasya mithyAtvam. zuddhanayadezanA''vedanam . naizcayikayogapradarzanaprayojanam nayapradhAna dezanA arundhatInyAyena nizcayaprAptiH. nizcaya-vyavahAropayogaprakAraprakAzanam nayamatabhedena yogalakSaNapradarzanam nayalatAnI anuprekSA batrIsIno svAdhyAya AtmA sadA zuddhajJAyaka svabhAvayukta ........ 726 | vRttinirodhanI samA jIvasya vivartanA'bhAvapratipAdanam . dvividhayogavimarzaH cittanI be avasthA cittavRtterdravyarUpatA. sphaTikapratibimbavimarzaH vRttisArUpyasvarUpaprakAzanam . candrapratibimbodAharaNavimarzaH * cittapralayasya muktitvA''vedanam . pAMca prakAranI cittavRtti pramANasvarUpaprakAzanam viSayamArgadarzikA 723 | vikalpasvarUpavidyotanam . 723 | vikalpe vyavahArA'visaMvAdaH 724 | visya bhramasva3pa nathI. . 725 | nidrAyAM sukhAdyanubhavasamarthanam . 725 | nidrAsvarUpa vicAra 726 | smRtisvarUpasmaraNam 11. pAtaJjalayogalakSaNa dvAtriMzikA * 727 trividhavRttibahirmukhatAvilayavicAraH 728 prayojanabhedenAbhyAsa- vairAgyayorupAdAnam . 729 abhyAsa sva35 731 732 733 730 | nAnAtantrAnusAreNa abhyAsavyAkhyA. abhyAsAvazyakatAvimarzaH . aparavairAgyasya caturvidhatvopadarzanam . apara vazIkAra vairAgyanuM vivecana.. Anuzravikapadavyutpattipradarzanam paravairAgyapratipAdanam . 735 | vRttinirodhe vairAgyopayogaH 736 | vRttinirodhe'bhyAsasyopayogaH . 734 735 737 yogamAM abhyAsanI upayogitA cittavRttinirodhasya dAnamUlakatopadarzanam . pAtaMjala yogalakSaNanI mImAMsA kUTasthatvavyutpattiH prakRtisvarUpamImAMsA . prakRtine eka mAnavAmAM doSa 738 739 740 . 741 | sarvamuktiprasaGgaH 741 prakRtau puruSArthakartavyatvA'yogaH . 742 | prakRtigata puruSArthakartavyatA asaMgata . 743 adhyavasAyavyAkhyAdvayadyotanam . 744 cicchAyAsaGkramasya jJAnakAraNatA 745 hIdhe pUrvapakSa.... 746 | pAtaJjalamate'rthabhAnaprakriyAprakAzanam . 746 | Atmano'pariNAmitvasamarthanam . 747 dRzyasya draSTRvedyatvavyAptiH dvAtriMzikA 748 749 749 750 750 751 751 752 753 753 754 755 756 756 757 758 759 760 760 761 761 762 763 763 764 765 765 766 767 767 768 769 770 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAtriMzikA viSayamArgadarzikA vitta vittAntaravedya nathI - pUrvapakSa yAsu 770 tattvajJAnamAtrAdapavargA'sambhavadyotanam 771 | dazavidhopacAranimittopadarzanam . 772 | kRtyAderAtmadharmatvasamarthanam . 772 nityatAdvaividhyavicAraH arthaniSThavyApAraphalasamarthanam citte vyApAradvayavirodhaH anavasthA ghoSaprasaMga... vibhinnapAThadvayasaGgatiH . smRtisAMkarya prasaMga citerapratisaGkramasthApanam . pratisaGkramadvaividhyavimarzaH cittasya sarvArthagrahaNasamarthanam . svabhogyabuddhisaMvedanavicAraH ubhayamukhIdarpaNatulya citta sphaTikodAharaNatAtparyadyotanam . cicchaktidvaividhyam . be prakAranI cit zaktinuM nirUpaNa bhogadvaividhyopadarzanam . puruSamAM bhogavicAra puruSapratibimbopapAdanam . puruSapratibiMjavAha viyAra .. lokavyavahAravyutpAdanam praddhati kheDa, buddhi bhane antaHkaraNa-cittavRttInAM caturvidhatvam . sarvamuktiprasaGgoddhAraH anuloma-pratiloma pariNAma vicAra anuloma-pratilomapariNAmadyotanam prakRtervipariNAmakramopadarzanam . mokSazAstrAvazyakatAvidyotanam . mukti mATe zAstra jarUrI-pAtaMjala puruSe'dhyavasAyavicAraH sAGkhyatantre'dhyavasAyasamarthanam puruSA'pavargAnupapattiH. prakRtimukti Apatti- uttarapakSa mokSasya bandhasApekSatA puruSamukti sUcaka zAsravacananI asaMgati * * 773 | rAjamArtaNDamatanirasanam . 773 | pariNAmI aneka chatAM pariNAma eka 774 | sUtratritayaparyAlocanam . 775 pAtaJjalamate yamAdivaiphalyam . 776 | kUTasthatvazrutisaGgatiH . 777 kUTasthazrutiprayojanopadarzanam . 37 792 793 794 795 796 796 797 798 799 800 777 801 sambhUyamilitArthakriyAkaraNamImAMsA 778 | pAtaMjalamate AtmasAdhaka pramANano abhAva ... 801 779 asaMhataparasiddhimImAMsA 802 802 803 804 779 | saMhatyakAritva hetunI vilakSaNatA. 780 saMhatyakAritvavyAptau vyabhicAraprakAzanam 780 sAGkhyasUtra - yogasUtrayorapAkaraNam 781 || yogasUtrabhASyanirAkaraNam . 781 | atiriktapuruSasasiddhervikalpatrayakavalitatvam . . 782 vAyoH paJcavidhatvasthApanam . 782 | ahaMkArAdi tattvano uccheda 783 puMso vyaJjakatvamImAMsA. 784 | puruSamAM phUTasthanityatA asaMgata 784 puruSasvabhAvabhedopAdanam . 785 yogasUtrI asaMgatatA 786 vindhyavAsyuktyapAkaraNam . 787 | pAtaMjalono zUnyavAdamAM praveza 810 810 787 | kevalajJAne zaktirUpeNa viSayasannidhAnam . 811 788 kauTasthyaniruktiH 812 789 bhojamatanirAkaraNam . 813 790 | svabhAvA'bhede sahakArisannidhAnakAlabhedA'sambhavaH . 814 790 | pAtaMjalamatano syAdvAdamAM praveza 814 791 pAtaJjalatantre syAdvAdasammatidyotanam 791 | puruSanI mukti asaMgata 815 815 ....... 805 806 807 807 808 808 809 808 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ l llh ....... adadhAmikatA .........................847 viSayamArgadarzikA * dvAtriMzikA prakRtermuktatvA'muktatvamImAMsA ........................ 816 | mAtA-pitAnI milata saMtAna bhogave nala ... 840 mukteravyApyavRttitAvimarzaH sAdharmikacaityavimarzaH.......... ..........................8 ...........841 bhuntimavyApyavRttitA56 55 ghoSagrasta ...... 817 | | hevapUna sva35 ....... ..................841 prakRteH karmasthAnIyatvadyotanam ... 818 | adhimuktivazAd devabhaktiH ................... ....842 bhanevi5 pratinI saMsthAne goTha19! ....... 818 | bhaktiprakAzaH 843 Atmano buddhiguNatopapAdanam .................. 819 jitendriyasvarUpam 844 vyApAradvayavirodhavimarzaH ............................... .820 krodhaphalamImAMsA 845 mAtmA zAna2535 cha - pAta45 .......... | AdidhArmikavicAraH .......... .. 846 rAjamArtaNDoktinirAkaraNama | cArisaMjIvinInyAyathI tAttvika devanI upalabdhi.. 846 zAna mAtmAno gu|| cha - *na........... bodhisattvasyA''didhArmikatA ............ yogasUtrANAM samIkSaNam ..................... .822 | dharmadRzanAmA 59 sAvadhAnI ................. 847 jagatsRSTiprakriyAvaividhyam . ........................... 823 | bhaktiM vinA sadAcArAH prANazUnyAH ............. 848 nayabhedenA''tmasvarUpaprakAzanam .............. | sau 15 pratye dveSa nobhe ........... 848 kAyarAdhAdAvavyAptivimarzaH ...................... poSyavarganirUpaNam ..................................... cittanI pAMca avasthA. pUrvasevAgata hAnanu sva35 ........ ......... 848 paJcavidhacittapratipAdanama.. | dAnasya sarvadharmazAstrasammatatA ...................... kSipta-vikSiptacittayoH bhedopasthApanam ........... pAtranI oLakhANa 850 'kriyamANaM kRtamiti'nyAyavicAraH .................... dAnapAtramImAMsA ....................................... yogn| mAmamA 55 nizcayathA yoga ...... 828 | gurulakSaNavimarzaH ........................ 852 vikSipte citte yogArambhA''vedanam ............. tantrAntareSu dAnavicAraH 853 nAnAvidhayogalakSaNamImAMsA 830 gAmbhIrya-dhairya-dAkSiNyasvarUpavimarzaH ................ 854 adhikAraviMzikAvRttisaMvAdaH | pAna sapyAronI mogA ........... 854 nAnAtantreSu yogasvarUpopadarzanam ................... | tantrAntareSu yazovaibhavavimarzaH ..................... 855 nayatatAnI anuprekSA .................... mahatAM satpratijJatA.. ......................... 856 mAtrIsAno svAdhyAya .................................. .834 garhitapravRttityAganirUpaNam ............... 857 12. pUrvasevA dvAtriMzikA | dharmA'viruddhA lokAnuvRttiH kAryA .............. 858 yogapUrvasevApratipAdanam sarvatantreSu pramAdasya tyAjyatA ................. 859 guruvargavimarzaH ..... sadanuSThAnAnAM saMskAradvArA mahAphalajanakatA .... 860 gurudruhAmaniSkRtiH 837 nAnAtantreSu vividhAH sadAcArAH ............... 861 gurupUna sva35 .. ................ zraddhayA kriyAkaraNe jJAnalAbhaH ................... 862 mAtA-pitRpUjanavicAraH.. vividha tapanI rUparekhAo ............ 862 prAyazcittarUpeNa cAndrAyaNatapaH .. puruSArthArAdhanakAlasya durlabhatA .................. 863 | yAndrAyatapanI vidhi.. 863 gurudravyabhoge tanmaraNAnumatiprasaGagaH .............. 840 / 851 829 daH........ 831 833 .......835 87 ......838 Www 839 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ..... 900 dvAtriMzikA * viSayamArgadarzi. * vividhakRcchratapomImAMsA .. pomImAMsA ................... ........ 864 | bhuktimadve5 = zreTha pUrvasevA ............. tapasaH prAyazcittarUpatopapAdanam .................. 865 | malanAyAH dAruNapariNAmakAraNatA ............... sarvatapaHsAmAnyavidhiH ............................... | avidhikRtAd varamakRtam ...................... 891 pApasUdanatapasi yamunarAjodAharaNam ......... | abhavyasyaikAdazAGgapAThA'nujJA .................... 892 mantrazUnyatapaHprabhRtikriyAvaikalyam niyANAthI maLanAra svarga paNa nukazAnakArI . 892 muktidveSasya dRDhA'jJAnaprayojyatA ......... vyApannadarzanAnAM graiveyakalAbha-pariNAmavimarzaH ...... 893 bhustidveSa bhImAMsA .. ...................... nidAnakaraNe bandhanAnucchedaH ......................... 894 muktidveSasya bhogatRSNAprayojyatA ........... prajJApanAdivirodhaparihAraH ............................ 895 saptanavatirUpeNa lalanAnAM mahApAyakAritA ...... 871 prajJApanAvRttipariSkAraH ............................... kAminItRSNAyA bhavavardhakatvam ..... | navamaveya saMpA66 muntimadveSa .............. m........................ bhavAbhinandiSu siddhasvabhAvAnubandhavirahaH ........ 873 rAgasAmagrayAM dveSAnavakAzaH ............................ 897 bhavAbhinandimatadyotanama ... graiveyakagAminAM muktyadveSopapAdanam ............. 898 sarvadarzaneSu muktyadveSalAbhasambhavaH ............... 875 | muktyadveSasvarUpopadarzanam ... ................899 nAnAzAstrAnusAreNa malanirUpaNam ............. muktidveSiNAM gurupUjanAderna guNarUpatA ........... bhalasva35 mImAMsA ......................... | bahuguNAnapyeko balavAn doSo grasate ............ 901 karmabandhakAraNamImAMsA .877 | kartRbhede'nuSThAnabhedaH ... ........ 902 jIvatvalakSaNA karmabandhayogyatA nAsti .......... | itabhisthA yAme ........................ 902 bandhayogyatvAbhAvasya sAmagrIvirahaprayuktatA ...... 879 hatasya dharmasya ghAtakatA ........................... bandhasyAnuyogi-pratiyogiyogyatA'pekSatvam ......... 880 muktyadveSasya kriyAyAM vizeSA''dhAyakatA ....... 904 yogyatAparipAkadvaividhyam ........................... ..... 881 paJcavidhAnuSThAnavicAraH ............................... 905 bhayogyatA vividha zanImA mAnya....... 881 mithyA bhane satya mArAdhanAnI moga5 ..... 805 sarvatantreSu bandhayogyatA'GgIkAraH ............... anAbhogamImAMsA ..................................... 906 dareka pagalAvartamAM karmabaMdhayogyatAmAM ghaTADo . 882 bauddhadarzane nirvANayAtrArambhavicAraH ............... 907 caramAvarte viziSTayogyatAvirbhAvaH ............... 883 |pAya anuThAnanI mogamA ................ 807 yoginAM navadhAtvam ..... viSa-garabhedadyotanam ......... ......... .808 bhusti| bhane mustima5 banne 4 cha... 884 | ubhayApekSAnuviddhAnuSThAnasvarUpamImAMsA ........... 909 saMvegalakSaNamImAMsA ...........885 | ananuSThAnalakSaNAni ................................... 910 muktyadveSottaraM muktirAgodayaH .................... 886 AtmasaMskArakakarmaNo brahmabhAvajanakatA ........... 911 nayalatAnI anuprekSA .................... 887 | amRtAnuSThAnalakSaNAni ................... ........ 912 adhImInI svAdhyAya......................... 888 | yogyatAdvaividhyavimarzaH .................................913 jIvamAM be prakAranI yogyatA . 913 13. muktyadveSaprAdhAnya dvAtriMzikA / dharmayauvana-bAlakAlajJApanam ....... 914 muktyadveSasya malanA'bhAvaprayojakatA ............... 889 | ya2bhAvamA prAya: yo| anudAna ........... 814 rwy 882 884 mh s . . . . . . @ Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 * viSayamArgadarzikA 915 rohiNyAditapaso mokSamArgapratipattiH 815 upekSayA tIrthadarzane kriyArAgAbhAvaH taddhetvanuSThAnaprayojakamImAMsA . tadbhutuanuSThAnaprayojaka mImAMsA abhavyAnuSThAnasya taddhetutvApAdanam vizeSaNenaiva kAryasiddhau vizeSyavaiyarthyam . anutkaTadveSasattve utkaTadveSApattiH dharmakriyArAgavizeSasya taddhetvanuSThAnaprayojakatA ... 919 abAdhyaphalApekSAyA sadanuSThAnarAgapratibandhakatA ... 920 bAdhyaphalApekSayAH prajJApanA''yattatA. bAdhya phalApekSA sadanuSThAnarAgakAraka samucitayogyatAvazena mArgAnusAritopalambhaH mugdhamArgapravezaphalakAnuSThAnavimarzaH .. rohiNI vagere tapa tadbhutuanuSThAnarUpa che.... 923 nayalatAnI anuprekSA . batrIsIno svAdhyAya 916 | vasupAsayora dRSTAMta vicAra . 917 vasupAlodAharaNopadarzanam .. . 918 yatidveSasya bodhibIjadAhakatA. muktyadveSasya guNarAgabIjatA . kadAgrahavirahe mokSAdveSasya zubhabhAvahetutA. 921 muktyadveSe sati bhavabhayabhaGgaH . 921 | muktidveSathI nirbhayatA pragaTe 1922 zraddhayA cetaH prasAdaprAkaTyam. 923 | apunarbandhakatayA dharmAdhikAritArambhaH XXX dvAtriMzikA 924 925 925 926 927 928 929 930 930 931 932 933 934 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 41 * dvAtriMzikAnI nayalatA TIkAmAM che.jainAcAryaracita Agametara graMthonI sUci * 'zvetAmbarIyazAstrANi jainAgamottarANi hi / nayalatoddhRtAnyatra darzyante kramato'dhunA / / 66. kalyANakandalI SoDazakavRtti) | 95. jJAnapaJcakavivaraNaprakaraNa (haribhadrasUrikRta) 67. kalyANamandirastotra 96. jJAnabindu 68. kalyANamandirastotravRtti 97. jJAnasAra 69. kastUrIprakaraNa 98. jJAnasAravRtti ( jJAnamaJjarI) 99. tattvajJAnavikAzinI 70. kAvyAnuzAsanavRtti 71. kAvyAnuzAsanasUtra 72. kumArapAlaprabandha 73. kuvalayamAlA 1. ajJAtoJchakulaka 2. ajJAtoJchakulakavRtti 3. atiriktazaktivAda 4. adRSTasiddhivAda 5. adhikAraviMzikAvRtti 6. adhyardhazataka 7. adhyAtmakalpadruma 8. adhyAtmatattvAloka 9. adhyAtma bindu 10. adhyAtmabinduvRtti 14. adhyAtmasAra 15. adhyAtmopaniSaTTIkA 16. anekAntajayapatAkA 35. ArAdhanAsAra 36. AryAsaptazatI 37. indriyaparAjayazataka 38. upadezataraGgiNI 39. upadezapada 40. upadezapadavRtti (sukhasambodhinI) 11. adhyAtmamataparIkSA 12. adhyAtmamataparIkSAvRtti 45. upadezamAlATIkA 13. adhyAtmavaizAradI (rAmadAsagaNI) 29. AcArasAra 30. AtmakhyAti 31. Atmavizuddhikulaka 32. AtmAvabodhakulaka 33. AbhANazataka 34. ArAdhanAprakaraNa 41. upadezaprakaraNa 42. upadezaprAsAda 43. upadezamAlA 44. upadezamAlA heyopAdeyAvRtti 74 kuvalayamAlA 46. upadezamAlAvRtti (doghaTTI) 47. upadezarahasya 48. upadezarahasyavRtti 49. upadezasAra (udyotanasUrikRta) 17. anekAntavyavasthA 18. anekArthasaGgraha 50. upadezasAhasrI 79. guNAnurAgakulaka 80. gurutattvavinizcaya 19. anyayogavyavacchedadvAtriMzikA 51. upamitibhavaprapaJcA kathA 81. gurutattvavinizcayavRtti 20. abhidhAnacintAmaNi 52. RSimaNDalastotra 21. ayogavyavacchedadvAtriMzikA | 53. ekAvalI 82. guruvandanabhASya 83. gurvAvalI 22. arhannAmasahasrasamuccaya 54. aindrastuticaturviMzatikAvRtti 84. gUDhArthadIpikA 23. alaGkAracUDAmaNi 24. aSTakaprakaraNa 55. kathAkoza 56. kathAratnakoza 25. aSTakaprakaraNavRtti 26. aSTasahasrI 57. kathAsaritsAgara 58. karmagrantha 27. aSTasahasrItAtparyavivaraNa 59. karmaprakRti 28. AkhyAnakamaNikoza 60. karmaprakRticUrNi 61. karmaprakRtivRtti (malayagirIya ) 90. jayalatA 62. karmaprakRtivRtti dvAtriMzikA (devaguptasUrikRta) ( ratnaprabhasUrikRta) | 104. tattvArthasUtravRtti 75. kUpadRSTAntavizadIkaraNa ( yazo vRtti) 76. kSullakabhavAvaliprakaraNa | 105. tattvArthasUtravRtti 77. guNasthAnakakramAroha (siddhasenIya) 78. guNasthAnakakramArohavRtti 106. tapaHkulaka 107. tilakamaJjarI 108. triSaSTizalAkApuruSacaritra 109 trailokyadIpikA 110. darzanaratnaratnAkara | 111. darzanazuddhiprakaraNa (tattvArthayazo. vRtti) 85. caupannamahApurusacariyaM 86. caturviMzatistava 87. caramAvartaviMzikA 88. caityavandanamahAbhASya 89. chAndogyazAGkarabhASya (syAdvAdarahasyavRtti) ( yazovijayagaNikRta) 91. jinazataka 63. karmastava navyakarmagrantha 92. jIvAnuzAsana 64. karmastava prAcInakarmagrantha 93. jIvAnuzAsanavRtti 65. karmastavavRtti 94. jainatarka 100. tattvasAra 101 tattvArthasUtra 102. tattvArthasUtrabhASya 103. tattvArthasUtravRtti 112. dravyAlaGkAra 113. dvAtriMzikAprakaraNa (siddhasenIya) 114. dvAdazAranayacakra 115. dvAdazAranayacakravRtti 116. dvitIyakarmagrantha 117. dvitIyakarmagranthavRtti 118. dharmaparIkSA 119. dharmaparIkSAvRtti 120. dharmabindu 121. dharmabinduTIkA 122. dharmaratnakaraNDaka | 123. dharmaratnaprakaraNa 1. 'dvAtriMzikA prakaraNa'nI nayalatAmAM sAkSIrUpe uddhRta karelA zvetAMbara jainAcAryaracita Agametara graMtho prastuta noMdhamAM darzAvela che. tenA pRSTha naMbaranI mAhitI mATe bhAga-8, pariziSTa-6mAM juo pR.2219 thI 2248. Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAtriMzikA .trizilAnI nayarata TIma zve. nAyAyita mAgabhetara graMthonI sUyi . 42 124. dharmaratnaprakaraNabRhadvRtti | 160. paramAnandapaJca- | 195. mokSopadezapaJcAzaka |230. SaTtriMzatSaTviMzikA 125. dharmaratnaprakaraNalaghuvRtti | viMzatiprakaraNa 196. yuktiprabodha |231: SaDdarzanasamuccaya 126. dharmasaGgraha 161. pariziSTaparva 197. yogadRSTisamuccayaprakaraNa | 232. SaSTizatakaprakaraNa 127. dharmasaGgrahaTippaNa 162. pArzvanAthacaritra 198. yogadRSTisamuccayavRtti |233. SaSThakarmagrantha 128. dharmasaGgrahaNi 163. piNDavizuddhi 199. yogaviMzikAvRtti |234. SoDazakaprakaraNa 129. dharmasamahaNivRtti 164. puNyakulaka 200. yogazataka 235. SoDazaka yogadIpikAvRtti 130. dharmasaGgrahavRtti 165. puSpamAlA 201. yogazatakavRtti 236. SoDazaka 131. dharmopadezamAlA 166. pUjAprakaraNa 202. yogazAstra sugamArthakalpanAvRtti (jayasiMhasUrikRta) 167. pratimAzataka 203. yogazAstravRtti 237. saMvignasAdhuniyamakulaka 132. dhyAnadIpikA 168. pratimAzatakavRtti 204. yogasAra | 238. saMvegaraGgazAlA 133. dhyAnazataka 169. pratiSThAsAroddhAra 205. ratnAkarAvatArikA |239. saGghAcArabhASya 134. dhyAnazatakavivaraNa 170. prathamakarmagrantha 206. lalitavistarA 240. samarAdityakathA (hAri.) 135. nayarahasya 171. prabandhakoza 207. lalitavistarApaJjikA |241. samarAdityacaritra 136. nayopadeza 172. prabandhacintAmaNi 208. lokatattvanirNaya (pradyumnasUrikRta) 137. navatattvaprakaraNa 173. pramANanayatattvarahasya 209. lokaprakAza | 242. samAdhizataka 138. nyAyakhaNDakhAdya 174. pramANanayatattvA- | 210. vAdamAlA 243. sambodhaprakaraNa 139. nyAyasaGgraha lokAlaGkArasUtra 211. vizikAprakaraNa 244. sambodhasaptatikA 140. nyAyAloka 175. pramANamImAMsAvRtti | 212. vidhizataka 245. sammatitarka 141. nyAyAloka bhAnumatIvRtti | 176. pramANamImAMsAsUtra 213. vItarAgastotra 246. sammatitarkaTIkA 142. nyAyAvatAra 177. pravacanasAroddhAra | 214. vItarAgastotravRtti 247. samyaktvasaptatikA 143. nyAyAvatAraTippana 178. pravacanasAroddhAravRtti | 215. vairAgyakalpalatA 248. samyaktvakulaka 179. pravrajyAyogAdividhisaGgraha| 216. vairAgyarati 144. nyAyAvatAravRtti 249. samyaktvakaumudI 145. paJcanirgranthiprakaraNa 180. prazamarati 250. samyaktvaprakaraNa 217. vairAgyazataka (prAkRta) 251. samyaktvasaptatikAvRtti 146. paJcamakarmagrantha (zataka)|181. prazamaratiavacUri | 218. zakrastava 252. samyaktvasvarUpastavaprakaraNa 147. paJcaliGgiprakaraNa | 182. prazamarativRtti 219. zAntasudhArasa 253. sAmAcArIprakaraNa 148. paJcavastuka 183. prAcInasAmAcArIprakaraNa | 220. zAstravArtAsamuccaya 254. sArasamuccaya 149. paJcavastukavRtti 184. bRhatsaGgrahaNi | 221. zAstravArtAsamuccaya 255. siddhahemazabdAnuzAsanasUtra 150. paJcasaGgraha 185. bhaktAmarastotravRtti 256. senapraznottara 151. paJcasaGgrahavRtti | 186. bhAnumatI (syAdvAdakalpalatA) |257. sevyasevakopadeza 152. paJcasUtra (nyAyAlokaTIkA) | 222. zAstravArtAsamuccayavRtti . 258. stavaparijJA 153. paJcasUtravRtti 187. bhAvakulaka (dikpradA) | 259. syAdvAdamaJjarI 154. paJcAzaka 188. bhASArahasya 223. zRGgArazatakavRtti 260. syAdvAdaratnAkara 155. paJcAzakavRtti 189. bhASArahasya mokSaratnAvRtti| 224. zrAddhadinakRtya 261 syAdvAdarahasya 156. paJciliGgaprakaraNabRhadvRtti 190. mahAdevastotra 225. zrAddhavidhiprakaraNa 262. syAdvAdarahasyavRtti 157. paramajyotiH- 191. mahAvIracaritra 226. zrAddhavidhiprakaraNavRtti (jayalatA) paJcaviMzatistotra | 192. mahAvIrastavakalpalatikA 227. zrAvakadharmavidhi | 263. hAribhadrIyavyAkhyA 158. paramAtmadvAtriMzikA | 193. mAnavabhojyamImAMsA | 228. zrAvakaprajJapti 264. hRdayapradIpaSaTviMzikA 159. paramAtmaprakAzaTIkA 194. mArgaparizuddhiprakaraNa | 229. zrAvakaprajJaptivRtti bRhaTTIkA Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9- kathA dvAtriMzikA ( navamI zrIsInI prasAhI) vidhi-pratiSedhadvAreNa vidhavyApakatvAt svasiddhAntasya / / 9/10/647 / / jaina siddhAnta vidhi-niSedha dvArA vizvavyApaka che. stokasyApi pramAdasya pariNAmo'tidAruNaH // 9/16/658 / / thoDA paNa pramAdanuM phaLa atyaMta bhayaMkara che. zrotuH vaktrAzayA''nuguNyenaiva bhAvotpatteH / / 9/22/666 / / vaktAnA AMtarika zubhAzubha pariNAmane AdhAre ja zrotAne bhAva pragaTe che. Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnakriyAtapoyuktAH sadbhAvaM kathayanti yat / jagajjIvahitaM seyaM kathA dhIrairudAhRtA / / 9/23/667 / / jJAna, kriyA ane tapathI yukta evA dharmadarzako jagatanA jIvone hitakArI evI je tAttvika vAta kare te dhIra puruSo vaDe kathA kahevAya che. yaH saMyataH kaSAyAdivazaga: brUte sA vikathA matA, tavidhariAnivadhanatvAt / / 6/24/6685 kaSAya, viSaya vagerene paravaza thayela evA pramAdI sAdhu je kaMI bole te vikathA manAyela che, kAraNa ke vikathAjanya pariNAmanuM te kathA kAraNa bane che. vimanyavino yuttA thAyAdhAritA 5/6/30/676 / / viSayavibhAga karIne bolanAra upadezaka upadeza devAnA yogya adhikArI che. vidhinA kathayan dharmaM hIno'pi zrutadIpanAt / varaM na tu kriyAstho'pi mUDho dharmA'dhvataskaraH ||9 / 31 / 677 / / AcAramAM hIna hovA chatAM vidhipUrvaka dharmane kahenArA dezaka sArA, kAraNa ke te zrutanI = pravacananI prabhAvanA kare che. paraMtu kriyAmArgamAM rahevA chatAM je mUDha hoya ane dharmamArgane / mokSamArgane lUMTanAra hoya te sAro nahiM. Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * kAmavyAkhyA . 633 / / atha kathAdvAtriMzikA // 9 // vAdanirUpaNA'nantaraM tatsajAtIyA' kathA nirUpyate - artha-kAmakathA dharmakathA mizrakathA tathA / kathA caturvidhA tatra prathamA yatra varNyate / / 1 / / ___artheti / arthakathA kAmakathA (=arthakAmakathA) dharmakathA tathA mizrakathA evaM caturvidhA kathA / tatra prathamA = arthakathA sA yatra = yasyAM varNyate = pratipAdyate / / 1 / / nayalatA. dharmavAdena saMzuddhaM, tattvaM nijAdhikArataH / kathyaM yayaucitI prekSya, sA kathA kathyate'dhunA / / 1 / / ___uktaH trividho vAdaH / atha vAdanirUpaNAnantaraM tatsajAtIyA = uccAryamANatvena sadRzA kathA nirUpyate 'arthe'ti| vidyAdayo'rthopAyAH, tatpradhAnA kathA = arthakathA / kAmapradhAnA kathA = kAmakathA / kAmazca dvidhA- sAmAnyato vishesstshc| taduktaM vAtsyAyanena kAmasUtre - zrotra-tvak-cakSu-rjihvA-dhrANAnAmAtmasaMyuktena manasA'dhiSThitAnAM sveSu svepu vipayeSvAnukUlyataH pravRttiH kAmaH (kaa.suu.2/11)| sparzavizeSaviSaye tvasyA''bhimAnikasukhAnuviddhA phalavatI arthapratItiH prAdhAnyAt kAmaH - (kA.sU.2/12) iti / nItivAkyAmRte somadevasUrayastu - AbhimAnikarasAnuviddhA yataH sarvendriyaprItiH sa kAmaH - (nI.vAkyA. 3/1) ityAhuH / anyatrApi - sarvendriyAnurAgaH syAt yasya saMsevanena c| sa ca kAmaH parijJeyo yattadanyadviceSTitam / / - ( ) ityuktam / nATyazAstre tu - strI-puMsayostu yogo yaH sa tu kAma iti smRtaH - (nA.zA.24/95) ityuktam / AtmAnuzAsane - kAmo = raso ya phAso - (AtmA.1138) ityevaM kAmasvarUpamAveditam / yadvA vakSyamANakAmopAyapradhAnA kathA = kAmakathA vijJeyA / - dhammakahA NAma jo ahiMsAdilakkhaNaM savvaNNupaNIyaM dhamma aNuyogaM vA kahei esA dhammakahA - (da.vai.cU.pRSTha 29) iti dshvaikaalikcuurnnikaarH| - ahiMsAlakSaNadharmAnvAkhyAnaM = dharmakathA (anu.dvA.vR.pa.10) iti anuyogadvAravRttikRtaH / mahApurANe puSpadantaH tu - yato'bhyudaya-niHzreyasArthasaMsiddhiraJjasA / sa dharmaH tannibaddhA yA sA saddharmakathA smRtA / - (ma.pu.1/120) ityevaM tallakSaNamAha / tRtIyakathAviSayIbhUtadharmalakSaNaM tu saMnyAsagItAyAM yAjJavalkyena - yato'bhyudayamutkRpTamaihalauki ha kyA dvAciMzika prakAza che AThamI dvAtrizikAmAM dharmasAdhanaviSayaka vAdanuM nirUpaNa karyA bAda vAdasajAtIya hovAnA lIdhe kathAnuM nirUpaNa granthakArazrI kare che. thArtha :- arthathA, matha, dharmathA bhane mizrathA. sAma yAra ghare prathA hoya che. temAM prathama arthakathA te che ke jemAM varNavAya che. [ zuM varNavAya che ? te AgaLanI gAthAmAM aMtha.2 zrI 049 // 40. ] (e/1) TIkArtha :- arthakathA, kAmakathA, dharmakathA ane mizrakathA- Ama cAra prakAranI kathA che. temAM prathama arthakathA te kahevAya che jemAM varNavAya che ke zuM varNavAya che? te AgaLanI gAthAmAM graMthakArazrI jaNAve cha.] (4/1) 1. hastAdarza ....jAyA' iti truTito'zuddhazca pAThaH / 2. hastAdarza ....dyato' ityazuddhaH pAThaH / Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 634 * vidyA-zilpAdyarthakathodAharaNAni * dvAtriMzikA-9/2 vidyA zilpamupAyazcAnirvedazcApi snycyH| dakSatvaM sAma bhedazca daNDo dAnaM ca ytntH||2|| vidyeti / vidyAdayo'rthopAyA 'yatra varNyante sA'rthakatheti bhAvaH / / 2 / / kamApnuyuH / hitaJcA''muSmikaM niHzreyasaM dharmaH sa kIrttitaH / / - (saM.gI.2/21) ityevamupadarzitam / evamagre'pi vAcyam / taduktaM dazavakAlikaniyuktau - atthakahA kAmakahA dhammakahA ceva mIsiyA ya kahA / etto ekkekkAvi ya NegavihA hoi nAyavvA / / - (da.ni.a.3/gA. 188) iti / / samarAdityakathAyAmapi - ettha sAmannao cattAri kahAo hvnti| taM jahA- atthakahA, kAmakahA, dhammakahA, saMkiNNakahA ya - (sama.bhava-1-pR.3) ityevaM kathAcatuSTayamAveditaM zrIharibhadrasUribhiH / upamitibhavaprapaJcAyAM kathAyAmapi - arthaM kAmaJca dharmaJca tathA saGkIrNarUpatAm / Azritya vartate loke kathA tAvaccaturvidhA / / 6 (upa.bha. 1/24-pR.2) ityevaM siddharSigaNibhiruktam / taduktaM SaTtriMzatSaTtriMzikAyAM api - arthaM kAmaM ca dharmaM ca tathA saGkIrNarUpatAm / Azritya vartate loke kathA tAvaccaturvidhA / / - (pa.paTa.1/2) iti / / 9/1 / / avasarasaGgatiprAptAmarthakathAmAha- 'vidya'ti / vidyA = devatAdhiSThitA dhanapradAyikA / zilpaM AcAryopadezajam / kumbhakAra-lohakAra-citrakAra-tantuvAya-nApitazilpalakSaNAni paJca zilpAni, eteSAM ca paJcAnAM mUlazilpAnAM pratyekaM viMzatyA bhedaiH zilpazatamiti kalpasUtrasubodhikAkAraH (ka.subo.kSaNa7/sU.210/pR.439) / upAyaH arthazAstrAdivarNito nAnAvidhaH / anirvedaH = utsAhaparatA, taduktaM viSNuzarmaNA paJcatantre - anirvedaH zriyo mUlam - (paM.ta.1/359) iti / vAlmIkirAmAyaNe'pi - utsAhavantaH puruSA nAvasIdanti karmasu - (vA.rA.kiSkindhAkANDa-1/122) ityuktam / cANakyasUtre'pi - amaravadarthajAtamarjayet + (cA.sU.154) ityuktam / saJcayaH = anupabhogAdivyaGgyo'santoSaH, tasyApyarthopAyatvAt, anyathA dhanahAneH / taduktaM cANakyasUtre - arthatoSiNaM zrIH parityajati (cA.sU.77) iti / dakSatvaM = naipuNyaM, sAma = sAmanIti bhedazca = bhedanItizca, daNDaH = daNDanItiH, dAnaM ca = upapradAnaM hi nIcasya yatnataH = AdarAt / - sAmnA dAnena bhedena daNDena (ma.bhA.Adi. 199/8) iti mahAbhAratavacanamapi yojyamatra / sAmAdinItisu madhye pUrvaM sAmaprayogaH kaaryH| taduktaM bArhaspatyasUtre - 'sAma pUrvaM prayoktavyam' - (bA.sU.5/8) iti / upalakSaNAt rAjyAdikamapyatrAvagantavyam / taduktaM cANakyasUtre - arthasya mUlaM rAjyam -- (cA.sU.3) iti / upamitibhavaprapaJcAyAM kathAyAM- sAmA''di-dhAtuvAdA''di-kRSyAdipratipAdikA / arthopAdAnaparamA kathA'rthasya prakIrtitA / / sA kliSTacittahetutvAtpApasambandhakArikA / tena durgativarttanyAH prApaNe pravaNA matA / / 6 (upa.bha.1/26-27) ityevaM tasyAH svarUpaM phalaJcopadarzitam / etatsvarUpamupavarNayadbhiH bhadrabAhusvAmibhirapyuktaM dazavaikAlikaniyuktau - ha arthakyA che thArtha :- vidyA, zilya, upAya, ani, saMyaya, hoziyArI, sAmanIta, mehanati, nIti tathA prayatnapUrva Ana (hAmanIla). mA yo pavAya te arthathA upAya. (2) TIkArtha :- dhana meLavavAnA upAyabhUta vidyA vagere viSayo je kathAmAM darzAvAya che te arthakathA upAya cha - sA prabhArI mAzaya che. (/2) * hastATaNe 'mana' paTaM nAsti / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * dakSatvodAharaNam . vijjA-sippa-muvAo aNivveo saMcao ya dakkhattaM / sAmaM daMDo bheo uvappayANaM ca atthakahA / / satthAhasuo dakkhattaNeNa seTThIsuo ya rUveNaM / buddhIe amaccasuo jIvai punnehiM rAyasuo / / dakkhattaNayaM purisassa paMcagaM saigamAhu suNderN| buddhI puNa sAhassA sayasAhassAI punnAI / / 6 (daza.ni.189-90-91) iti / tadvyAkhyA copayogitvAdupadarzyate - adhunA'rthakathAmAha- vidyA zilpaM upAyo'nirvedaH saJcayazca dakSatvaM sAma daNDo bheda upapradAnaM cArthakathA, arthapradhAnatvAdityakSarArthaH / bhAvArthastu vRddhvivrnnaadvseyH| taccedam- vijjaM paDucca'tthakahA jo vijjAe atthaM uvajjiNati, jA egeNa vijjA sAhiyA sA tassa paMcayaM paippabhAyaM dei, jahA vA saccaissa vijjAharacakkavaTTissa vijjApabhAveNa bhogA uvaNayA, saccaissa uppattI jahA ya saDDhakule'vatthito jahA ya mahesaro nAma kayaM evaM niravasesaM jahA''vassae jogasaMgahesu tahA bhANiyavvaM vijjatti gayaM / iyANiM sippetti, sippeNattho uvajjiNai tti / etthaM udAharaNaM kokkAso jahA''vassae, sippetti gayaM / iyANi uvAetti, eTThato cANakko, jahA cANakkeNa nANAvihehiM uvAyehiM attho uvajjio, kahaM ? 'do majjha dhAurattAo0'( ), eyaMpi akkhANayaM jahA''vassae tahA bhANiyavvaM / uvAe tti gayaM / iyANiM aNivvee saMcae ya ekkameva udAharaNaM mammaNavANio, sovi jahA''vassae tahA bhANiyavyo / sAmprataM dakSatvaM tatsaprasaGgamAha-dakSatvaM puruSasya sArthavAhasutasya paJcagamiti paJcarUpakaphalaM, zatikaM = zataphalamAhuH saundaryaM zreSThIputrasya, buddhiH punaH sahasravatI = sahasraphalA mantriputrasya, zatasahasrANi puNyAni = zatasahasraphalAni rAjaputrasyeti gAthAkSarArthaH / bhAvArthastu kathAnakAdavaseyaH / taccedam- jahA baMbhadatto kumAro kumArAmaccaputto seTThiputto satthavAhaputto, ee cauro'vi paropparaM ullAvei jahA ko bhe keNa jIvai?, tattha rAyaputteNa bhaNiyaM- ahaM punnehiM jIvAmi / kumArAmaccaputteNa bhaNiyaM-ahaM buddhiie| seTThi putteNa bhaNiyaM-ahaM rUvassittaNeNa / satthavAhaputto bhaNai-aMha dakkhattaNeNa / te bhaNaMti-annattha gaMtuM vinnaannemo| te gayA annaM NayaraM jattha Na NajjaMti, ujjANe aavaasiyaa| dakkhassa Adeso dinno, sigghaM bhattaparivvayaM ANehi, so vIhiM gaMtuM egassa theravANiyayassa AvaNe Thio, tassa bahugA kaiyA eMti, tadivasaM kovi Usavo, so Na pahuppati puDae baMdhelaM, tao satthavAhaputto dakkhattaNeNa jassa jaM uvaujjai lavaNa-tella-ghaya-guDa-suMThi-miriyaevamAi tassa taM dei, aivisiTTho lAho laddho, tuTTho bhaNai-tumhettha AgaMtuyA udAhu vatthavvayA ?, so bhaNai-AgaMtuyA / to amha gihe asaNaparigga karejjaha / so bhaNai 'anne mama sahAyA ujjANe acchaMti tehiM viNA nAhaM bhuMjAmi' / teNa bhaNiyaM-savve'vi eNtu| aagyaa| teNa tesiM bhattasamAlahaNataMbolAi uvauttaM taM paJcaNhaM rUvayANaM / viiyadivase rUvassI vaNiyaputto vutto-ajja tume dAyavvo bhttprivvo| evaM bhavautti / so uTheUNa gaNiyApADagaM gao appayaM mNddeuN| tattha ya devadattA nAma gaNiyA purisavesiNI bahUhiM rAyaputta-seTThiputtAdIhiM maggiyA Necchai, tassa ya taM rUvasamudayaM daTTaNa khubbhiyA paDidAsiyAe gaMtUNa tIe mAUe kahiyaM jahA dAriyA suMdarajuvANe diTTi dei / tao sA bhaNai-bhaNa eyaM mama gihamaNuvaroheNa vizeSArtha :- devatAadhiSThita dhanadAtrI vidyA e ahIM arthopAyabhUta vidyAzabdathI abhipreta che. tathA AcAryanA upadezathI utpanna thayela hoya te zilpa kahevAya. tenA 100 prakAra che. ema Avazyakaniryukti vageremAM darzAvela che. arthazAstra vageremAM batAvelA dhanaprAptinA anekavidha sAdhano te ahIM upAyazabdathI Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * sAma-dAmAdikathopadarzanam * dvAtriMzikA-9/2 ejjaha iheva bhattavelaM karejjaha / tahevAgayA saio davvavao kao / taiyadivase buddhimanto amaccaputto saMdiTTho 'ajja tume bhattaparivvao daayvvo'| evaM havau tti| so gao karaNasAlaM, tattha ya taIo divaso vavahArassa chijjaMtassa paricchejaM na gacchai, do savattIo, tAsiM bhattA uvarao, ekkAe putto atthi iyarI aputtA ya, sA taM dArayaM NeheNa uvacarai, bhaNai ya-mama putto, puttamAyA bhaNai yamama putto, tAsiM Na prichijji| teNa bhaNiyaM-ahaM chiMdAmi vavahAraM, dArao duhA kajjau davvaMpi duhA eva / puttamAyA bhaNai 'Na me davveNa kajjaM dArago'vi tIe bhavau jIvantaM pAsihAmi puttN'| iyarI tusiNiyA acchai / tAhe puttamAyAe diNNo, taheva sahassaM uvogo| cautthe divase rAyaputto bhaNio'ajja rAyaputta! tumhehiM puNNAhiehiM jogavahaNaM vhiyvvN'| evaM bhavau tti, tao rAyaputto tesiM aMtiyAo NiggaMtuM ujjANe Thiyo, taMmi ya Nayare aputto rAyA mao, Aso ahivAsio, jIe rukkhachAyAe rAyaputto NivaNNo sA Na oyattati, tao AseNa tassovari ThAiUNa hiMsitaM, rAyA ya abhisitto, aNegANi sayasahassANi jAyANi, evaM atthuppattI bhavai / dakkhattaNaM ti dAraM gayaM / / iyANiM sAma-bheya-daNDuvappayANehiM cauhiM jahA attho viDhappati / etthimaM udAharaNaM-siyAleNa bhamaMteNa hatthI mao dittttho| so ciMtei-laddho mae uvAeNa tAva NicchaeNa khAiyavvo, jAva siMho aago| teNa cintiyaM-saciTTeNa ThAiyavvaM eyassa / siMheNa bhaNiyaM kiM are ! bhAiNejja acchijjai ?' siyAleNa bhaNiyaM AmaMti mAma !| siMho bhaNai-kimeyaM mayaM ti?, siyAlo bhnni-htthii| keNa maario?-vgghenn| siMho ciMtei-kaimahaM UNajAtieNa mAriyaM bhakkhAmi ?, gao siMho / NavaraM vaggho Agao, tassa kahiyaM sIheNa mArio, so pANiyaM pAuM nniggo| vagyo nnttttho| esa bheo| jAva kAo Agao, teNa cintiyaM jai eyassa Na demi tao kAu kAutti vAsiyasaddeNaM aNNe kAgA ehiMti, tesiM kAgaraDaNasaddeNaM siyAlAdi aNNe bahave ehiMti, kittiyA vArehAmi, tA eyassa uvappayANaM demi, teNa tao tassa khaMDaM chittA diNNaM, so taM ghettUNa go| jAva siyAlo Agao, teNa NAyameyassa haTheNa vAraNaM karemitti bhiuDiM kAUNa vego diNNo, NaTTho siyAlo, uktaM ca "uttamaM praNipAtena, zUraM bhedena yojayet / nIcamalpapradAnena, sadRzaM ca parAkramaiH / / " (paJcatantra-4/9/61) ityuktaH kathAgAthAyA bhAvArthaH - (da.ni.189-190-191 vRtti) iti / ___ evameva dhAtuvAdAdikamapyatra yojyam / taduktaM samarAdityakathAyAM - atthakahA nAma atthovAyANapaDibaddhA, asi-masi-kasi-vANijja-sippasaMgayA, vicittadhAuvAyAipamuhamahovAyasaMpauttA, sAma-bheya-uvappayANadaNDAipayatthaviraiA sA atthakahatti bhaNNai - (bhava-1-pR.3) iti / prakRte ca - arthasya = lakSmyAH kathA = upAyapratipAdanaparo vAkyaprabandhaH arthakathA / uktaJca 'sAmAdi-dhAtuvAdAdi-kRSyAdipratipAdikA / arthopAdAnaparamA kathA'rthasya prakIrtitA' / / (upamiti-1/26) tathA 'arthAkhyaH puruSArtho'yaM pradhAnaH pratibhAsate / tRNAdapi laghu loke dhigartharahitaM naram' / / (upamitibhavaprapaJcA-1/pR.40) iti / iyaJca kAmandakAdizAstrarUpA - (sthA.3/3/189-vR.) iti sthAnAGgavRttikRdvacanamapyavadhAtavyam / / 9/2 / / abhipreta che. tathA "dhana kamAvAmAM kaMTALo na Avavo joIe. Avo je upadeza karavAmAM Ave te ahIM anirveda zabdathI abhipreta che. tathA dhanano saMgraha karavA saMbaMdhI je upadeza karavAmAM Ave te arthakathAgata saMcaya' padArtha che. tathA dhana kamAvA mATenI nipuNatA kevI joIe? te saMbaMdhamAM je kAMI kahevAya te arthakathAgata Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * kAmakathAnirUpaNam * 637 rUpaM vayazca veSazca dAkSiNyaM cApi zikSitam / dRSTaM zrutaM cAnubhUtaM dvitIyAyAM ca saMstavaH / / 3 / / rUpamiti / rUpaM sundaraM, vayazca = udagraM, veSazca = ujjvalaH, dAkSiNyaM ca = mArdavaM, zikSitamapi viSayeSu, dRSTaM 'adbhutadarzanamAzritya, zrutaM cAnubhUtaM ca, saMstavazca = paricayazca, dvitIyAyAM = kAmakathAyAm / rUpAdivarNanapradhAnA kAmakathetyarthaH / / 3 / / ___uktArthakathA / sAmpratamavasarasaGgatyAyAtAM kAmakathAmAha 'rUpamiti / andhrIprabhRtInAmanyatamAyA sundaraM rUpaM prazaMsato rUpakathA / yathA "candravaktrA sarojAkSI, sadgIH pInaghanastanI / kiM lATI no matA sA'sya devAnAmapi durlabhA / / " (sthA.4/2/282 vRttau uddhRtaH /pR.210) iti / vayazca udagraM yauvanAvasthaM, veSaH = strI-puruSANAM nepathyaM svAbhAvika-vibhUSApratyayabhedena dvidhA / ujjvalaH iti idaJca prazaMsAyAM, nindAyAntu kacchAbandhAdikaM, yathA "dhignArIraudIcyA bahuvasanA''cchAditAGgalatikatvAt / yad yauvanaM na yUnAM cakSurmodAya bhavati sadA / / " (sthA.4/2/282/pR.199 uddhRta) iti / prakRte - zRGgAraveSaM kuryAt + (bA.sU.3/28) iti bArhaspatyasUtraM kAmakathAyAmantarbhavati / ___mArdavaM = tathA-tathoktyA anuvartanam / tatazca tccittaa''vrjnm| taduktaM kAmasUtre - naraH kalAsu kuzalo vAcAlaH cATukArakaH / asaMstuto'pi nArINAM cittamAzveva vindati / / - (kaa.suu.1|3|24) iti| anyacca spaSTam / taduktaM dazavaikAlikaniyuktau - rUvaM vao ya veso dakkhattaM sikkhiyaM ca visaesuM / dilai suyamaNubhUyaM ca saMthavo ceva kAmakahA / / - (da.vai.ni.a.3/gA.292) iti / tadvyAkhyA caivam - rUpaM sundaraM, vayazcodagraM, veSaH ujjvalaH, dAkSiNyaM = mArdavaM, zikSitaM ca viSayeSu = zikSA ca kalAsu, dRSTamadbhutadarzanamAzritya zrutaM cAnubhUtaM ca saMstavazca = paricayazceti kAmakathA / rUpe ca vasudevAdaya udAharaNaM, vayasi sarva eva prAyaH kamanIyo bhavati lAvaNyAt / uktaM ca- "yauvanamudagrakAle vidadhAti virUpake'pi lAvaNyam / darzayati pAkasamaye nimbaphalasyApi mAdhuryam / / "( ) iti / veSa ujjvalaH kAmAGga, 'yaM kaJcana ujjvalaveSaM puruSaM dRSTvA strI kAmayate' (kAmasUtra-5/1/8) iti vacanAt / dakSatva" padArtha jANavo. te ja rIte paisA kamAvA mATe sAmanIti (samajAvaTa karavAnI paddhati), bhedanIti, daMDanIti, dAmanIti = dAna A badhAmAM prayatna karavo ItyAdi jemAM varNavAya te arthakathA kahevAya.(2) * abha'thA nisues. thArtha :- 35, kya, veSa, kSaya, viSayamogazikSa, 4STa-zruta-anubhUta viSaya tathA pshyiyA bAbato bIjI kAmakathAmAM varNavAya che. (3) TIkArtha :- suMdara rUpa, yuvAna vaya, ujjavaLa-dedIpyamAna paheraveza, strI pAse dAkSiNya rAkhavuM arthAta vijAtIya sAthe kaThora nahi paNa komaLa vyavahAra karavo' ItyAdi varNana kAmakathAmAM pradhAna = mukhya hoya che. te ja rIte pAMceya IndriyanA viSayono bhogavaTo kevI rIte karavo? tenuM zikSaNa paNa kAmakathAmAM pIrasAya che. tathA adUbhuta rUpa vagere je kAMI joyela hoya, sAMbhaLela hoya ke anubhavela hoya tenuM paNa mukhyatayA kAmakathAmAM varNana thAya che. tathA vijAtIyano paricaya kaI rIte karavo? te paNa kAmakathAno viSaya che. TUMkamAM, rupa vagerenuM pradhAnapaNe varNana karanArI kAmakathA kahevAya. (93) 1. hastAdarza 'adbhuTTha' ityazuddhaH pAThaH / Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAmakathAvaividhyopadarzanam dvAtriMzikA - 9/4 tRtIyA''kSepaNI caikA tathA vikSepaNI parA / anyA saMvejanI nirvejanI ceti caturvidhA / / 4 / / evaM dAkSiNyamapi "paJcAlaH strISu mArdavam " ( ) iti vacanAt, zikSA ca kalAsu kAmAGgaM vaidagdhyAt / uktaM ca "kalAnAM grahaNAdeva, saubhAgyamupajAyate / deza - kAlau tvapekSyA''sAM, prayogaH sambhavenna vA / / ( kAmasUtra - 1/3/25)" anye tvatrAcala - mUladevI devadattAM pratItyekSuyAcanAyAM prabhUtAsaMskRta-stokasaMskRtapradAnadvAreNodAharaNamabhidadhati / dRSTamadhikRtya kAmakathA yathA nAradena rukmiNIrUpaM dRSTvA vAsudeve kRtaa| zrutaM tvadhikRtya yathA padmanAbhena rAjJA nAradAd draupadIrUpamAkarNya pUrvasaMstutadevebhyaH kthitaa| anubhUtaM cAdhikRtya kAmakathA yathA-taraGgavatyA nijAnubhavakathane / saMstavazca - kAmakathAparicayaH 'kAraNAnI'ti (kA.sU.adhikaraNa-5 / adhyAya-2 / sU.17) kAmasUtrapAThAt / anye tvabhidadhati- ' saidaMsaNAu pemmaM pemAu raI raIya vissNbho| vissaMbhAo paNao paJcavihaM vaDDhae pemmaM ' / / ( ) - (da.vai.ni.3/292 vRtti) iti / upalakSaNAt vapuH pratipatti- dUtIvyApArAdikamapyatrAvagantavyam / taduktaM samarAdityakathAyAM - jA uNa kAmovAyANavisayA, vitta-vapu-vyaya-kalA-dakkhiNNaparigayA, aNurAya-thulai apaDivatti joasArA, dUIvAvAra-ramiya-bhAvANuvattaNAipayatthasaMgayA sA kAmakaha tti bhaNNai - (sama. bha. 1- pR. 3) iti / vAtsyAyanastu kAmasUtre pramANa-kAla- bhAvebhyo ratAvavasthApanam / prItivizeSAH / AliGganavicArAH / cumbnviklpaaH| nakharadanajAtayaH / dazanacchedyavidhayaH / dezyA upacArAH / saMvezanaprakArAH / citraratAni / prhnnnyogaaH| tadyuktAzca sItkRtopakramAH / puruSAyitam / puruSopasRSTAni / auprissttikm| ratArambhAvasAnikam / ratavizeSAH / praNayakalahaH - (kA. sU. 1/25-41 ) ityevaM mukhyaM kAmakathAvipayaM darzitavAn / kAmakathAyAH svarUpaM phalaJcopavarNayadbhiH siddharSigaNibhirapi kAmopAdAnagarbhArthA vayodAkSiNyasUcikA / anurAgeGgitAdyutthA kathA kAmasya varNitA / / sA malImasakAmeSu rAgotkarSavidhAyikA / viparyAsakaTI tena hetubhUtaiva durgateH / / 638 - (1/28-29) ityevaM upamitibhavaprapaJcAyAM kathAyAmAveditam / anyatra ca 'kAmopAdAnagarbhA ca vayodAkSiNyasUcikA / anurAgeGgitAdyutthA kathA kAmasya varNitA / / ' ( sthA.vR. 3/3/189 uddhRta) ityevaM kAmakathAlakSaNamuktam / vilAsa - bibboka - lalitAdInAmapi kAmakathAgocaratvamavaseyam / tatsvarUpaJca yathAkramaM nATyazAstre sthAnA''sana - gamanAnAM hasta-bhrU- netrakarmaNAM caiva / utpadyate vizeSo yaH zliSTaH sa tu vilAsaH syaat|| dRSTAnAmarthAnAM prAptAvabhimAnagarvasambhUtaH / strINAmanAdarakRto bibboko nAma vijJeyaH / / hasta-pAdAGgavinyAso bhrU- netroSThaprayojitaH / sukumAro vidhAnena lalitaM tat prakIrttitam / / - (nA. zA.22/15,21-22) ityevamupavarNitam / dhIre gati- dRSTI sasmitaM vacaH = vilAsaH / mRduzRGgAraceSTA kAvyAnuzAsane zrIhemacandrasUrayaH / evameva maithunaphalamapyapuruSasya maithunaM jarA (cA. sU.284) strINAmamaithunaM lalitam - (kAvyA.7/4-5 ) iti tu tropalakSaNAdavagantavyam / taduktaM cANakyasUtre jarA (cA.sU.285) atikAmo doSamutpAdayati (cA. sU. 349) - ityAdi / / 9 / 3 / / avasaraprApta dharmakathAnA cAra bheda darzAvatA graMthakArazrI jaNAve che ke A dharmakthA pratipAdana ha gAthArtha :- trI dharmasthAnA yAra prahAra che. (1) AkSepazI, (2) vikSepazI, (3) saMvenI = * - Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * AkSepaNyAdilakSaNopadarzanam * 639 tRtIyeti / tRtIyA dharmakathA ca ekA AkSepaNI, tathA parA vikSepaNI, anyA saMvejanI, ca = punaH nirvejanI iti caturvidhA / / 4 / / uktA kAmakathA / adhunAvasarAyAtAM dharmakathAmAha 'tRtIye'ti / taduktaM dazavaikAlikaniyuktI - dhammakahA boddhavvA cauvvihA dhIrapurisapannattA / akkhevaNi vikkhevaNi saMvege ceva nivvee / / (daza. ni.3/193) iti / yathoktaM anyatrApi - akkhevaNI ya vikkhevaNI ya saMveyaNI ya taha ceva / nivveyaNI ya esA caubbihA desaNA hoi / / ( ) iti / prazamaratau ca - AkSepaNIM vikSepaNI vimArgabAdhanasamarthavinyAsAm / zrotRjanazrotramanaHprasAdajananIM yathA jananIm / / saMvedanIM ca nirvedanIJca zrAvyAM kathAM sadA kuryAt / / 6 (prazama.182,183) ityuktam / tadavacUrikAraH - AkSipyante = dharmaM pratyabhimukhAH prANino yayA sA aakssepnnii| vikSipyante parAparadevAdidoSakathanena preryante prANino yatra sA vikSepaNI / samyag vivecyate = narakAdiduHkhebhyo bhayaM grAhyate yayA sA saMvejanI / nirve kAmabhogebhyo yayA sA nirvejanI - (prazama.182 ava.) ityAha / taTTIkAkAraH zrIharibhadrasUristu - AkSipati = Avarjayati = abhimukhIkaroti yA sA AkSepaNI kathA zRGgArAdiprAyA / vikSipati bhogAbhilASAd yA kAmabhogeSu vaimukhyamApAdayati sA vikSepaNI 6 ityAha (pra.rati.182 vRtti) / anyatra ca - sthApyate hetu-dRSTAntaiH svamataM yatra paNDitaiH / syAdvAdadhvanisaMyuktA sA kathA''kSepaNI matA / / mithyAdRzAM mataM yatra pUrvAparavirodhakRt / tannirAkriyate sadbhissA ca vikSepaNI matA / / yasyAH zravaNamAtreNa bhavenmokSAbhilASitA / bhavyAnAM sA ca vidvadbhiH proktA saMvedanI kathA / / yatra saMsAra-bhogAGgasthitilakSaNavarNanam / vairAgyakAraNaM bhavyaiH soktA nivedanI kathA / / __( ) ityuktam / dharmabinduvRttau ca - AkSipyante = AkRSyante mohAttattvaM prati bhavyaprANino'nayetyAkSepaNI - (dha.bi.2/10) ityuktam / - akkhevaNI kahA sA vijjAcaraNamuvadissade jattha - (bha.A.656/pR.853) iti tu bhagavatI ArAdhanA | SaTkhaNDAgamadhavalAyAM vIrasenasUriH tu - akkhevaNI NAma chaddavva-NavapayatthANaM sarUvaM digaMtarasamayAMtaranirAkaraNaM suddhiM kareMtI parUvedi - (Sa.khaM.dha bhAga-1/1/2-pR.105) ityAcaSTe / - prathamAnuyoga-karaNAnuyoga-caraNAnuyoga-dravyAnuyoga-rUpaparamAgamapadArthAnAM tIrthakarAdivRttAnta-lokasaMsthAna-dezasakalayatidharma-paJcAstikAyAdInAM paramatA''zaGkArahitaM kathanamAkSepaNI kathA (go.sA.jIvakANDavR.357) iti tu gommaTasArasya jIvatattvapradIpikAyAM vRttau kezavavarNI vyAcaSTe / mUlArAdhanAyAM tu - AkkhevaNI kahA sA vijjAcaraNamuvadissade jattha / sasamaya-parasamayagadA kathA du vikkhevaNI NAma / saMveyaNI puNa kahA NANacaritta-tava-vIriyaiDhigadA / NivveyaNI puNa kahA sarIrabhoge bhavoghe ya - (mUlA. 656) ityevaM saGkhapataH tannirUpaNamavagantavyam / anyatra ca tathA (4) ni4nI = nirvenI. (/4) TIkArtha :- tRtIya dharmakathAnA cAra bheda che. pahelo bheda ApaNI dharmakathA tathA bIjo bheda vikSepaNI dharmakathA. trIjo bheda che saMvejanI dharmakathA ane cotho bheda che nirvejanI dharmakathA. (la4i) Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 640 AcArAdikathAvyAkhyAdvaividhyam dvAtriMzikA - 9/5 AcArAd vyavahArAcca prajJapterdRSTivAdataH / AdyA caturvidhA zrotuzcittA''kSepasya kAraNam / / 5 / / AcArAditi / AcAraM vyavahAraM prajJaptiM dRSTivAdaM cAzritya AdyA = AkSepaNI catuvidhA | zrotuH cittA''kSepasya tattvapratipattyA''bhimukhyalakSaNasya apUrvazamarasavarNikAsvAdalakSaNasya - AkSepaNIM tattvavidhAnabhUtAM, vikSepaNIM tattvadigantazuddhim / saMveginIM dharmaphalaprapaJcAM nirveginIM cAha kathAM virAgAm / - ( ) ityuktam / sthAnAGgasUtre'pi - cauvvihA dhammakahA pannattA, taM jahA akkhevaNI, vikkhevaNI, saMveyaNI, nivvegaNI - (sthA.4/2/282 ) ityuktam / tadvRttau - AkSipyate = mohAttattvaM pratyAkRSyate zrotA'nayetyAkSepaNI / tathA vikSipyate sanmArgAt kumArge kumArgAdvA sanmArge zrotA'nayeti vikSepaNI / saMvegayati saMvegaM karotIti, saMvedyate vA sambodhyate saMvejyate vA saMvegaM grAhyate zrotA'nayeti saMvedanI saMvejanI veti / nirvidyate = saMsArAdeH nirviNNaH kriyate'nayeti nirvedanI - ( sthA. 4/2/282 vRtti) ityuktam / udyotanasUribhiH kuvalayamAlAyAM sA uNa dhammakahA NANAvihajIvapariNAmabhAvavibhAvaNatthaM savyovAyaNiuNehiM jiNavariMdehiM cauvvihA bhaNiyA / taM jahA- akkhevaNI, vikkhevaNI, saMvegajaNaNI, NivveyajaNaNitti / tattha (1) akkhevaNI maNoNukUlA, (2) vikkhevaNI maNopaDikUlA, (3) saMvegajaNaNI NANuppattikAraNaM, (4) NivveyajaNaNI uNa veragguppattI / bhaNiyaM ca suhammasAmiNA-akkhevaNiakkhittA purisA vikkhevaNI vikkhittA / saMveyaNI saMviggA NivviNNA taha cautthIe / / - ( ku. mA. pR. 4) ityevaM tatsvarUpamAveditam / tattvArthavRttau siddhasenagaNibhiH yasya karmaNa udayAt tIrthaM darzana - jJAna- caraNalakSaNaM pravartayati yatigRhasthadharmaM ca kathayati AkSepa saGkSepa-saMvega - nirvedadvAreNa bhavyajanasaMsiddhaye surAsuramanujapatipUjitazca bhavati tat tIrthakaranAma - (ta.sU. 8/12 vRtti) iti yaduktaM tadapyatrAnusandheyam / / 9 / 4 / / AkSepaNyA bhedAnAha 'AcArAditi / taduktaM sthAnAGgasUtre'pi akkhevaNI kahA cauvvihA pannattA, taMjahA (1) AcAra akkhevaNI, (2) vavahAra akkhevaNI, (3) pannattiakkhevaNI, (4) diTThivAtaakkhevaNI - (sthA.4/2/282 ) iti / etAsAmAkSepaNItvamAvirbhAvayati- zrotuH cittAkSepasya tattvapratipattyAbhimukhyalakSaNasya kAraNamiti / (da.vai.ni.3 / 195) dazavaikAlikaniryuktikRnmatamanusRtyAha- apUrvazamarasavarNikA''svAdalakSaNasya veti / * dharmakathAnA prathama bhedane batAvatA graMthakArazrI kahe che ke , * AkSepaNI dharmakthAnA cAra bheda zna gAthArtha :- AcArathI, vyavahArathI, prajJaptithI ane dRSTivAdathI prathama AkSepaNI dharmakathAnA cAra prakAra che. kAraNa ke te cAreya kathA zrotAnA cittanA AkSepanuM = AkarSaNanuM kAraNa che. (9/5) TIDArtha :- (1) khAyAra, (2) vyavahAra, (3) prajJapti jane (4) dRSTivAha - A yArane sAzradhIne prathama AkSepaNI dharmakathAnA cAra prakAra che. kAraNa ke te cAreya kathA zrotAnA cittane tattvasvIkAranI abhimukha karavAnuM kAraNa che. athavA prastuta dharmakathA zrotAnA manane apUrva upazamarasanI mIThAIno 1. mudritapratau 'mukhala... ityazuddhaH pAThaH / = Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazavaikAlikaniryukticUrNiprabhRtisaMvAdaH vA kAraNam / / 5 / kriyA doSavyapohazca sandigdhe sAdhu bodhanam / zrotuH sUkSmoktirAcArAdayo granthAn pare jaguH ||6|| kriyeti / kriyA locA'snAnAdikA' / doSavyapohazca kthnycidaapnndossshuddhyrthpraayshcittlkssnnH| sandigdhe saMzayA''panne'rthe sAdhu madhurA''lApapUrvaM bodhanaM = uttarapradAnam / zrotuH sUkSmoktiH sUkSmajIvAdibhAvakathanam / AcArAdayaH krameNA''cAra-vyavahAra- prajJapti - dRSTivAdA abhidhIyante / * * 641 yacca dazavaikAlikacUrNo agastyasiMhasUribhiH caturvidhA''kSepaNIkathAsvarUpam - 1. sAhuNo aTThArasasIlaMgasahassadhArakA bArasaviha- tavokammaratA dukkarakArakatti AyArakkhevaNI / 2. akkhitamatisu sotAresu evaM parUvijjati duraNucaratavojuttA vi sAhuNo jadi kiJci aticaranti to jahA avyavahArissa loe DaMDo kIrati tahA pAyacchitaM ti vavahArakkhevaNI / 3. sandehasamugghAte Nivvedakaramadhura-sauvAyapaNNattigatodAharaNehiM pattiyAvaNaM paNNatti akkhevaNI / 4. davva-jIvAdicintA NipuNamatIsu sotAresu vividhA- bhaGgaNayaheuvAdasamupagUDhA diTTivAda akkhevaNI / - (daza.cU.pR.56) ityevamupadarzitaM tadapIhAnusandheyam / / 9/5 / / AkSepaNIviSayacAturvidhyameva sodAharaNamAha 'kriyeti / doSavyapoha iti / yathA - 'aiyAramalakalaMkaM pamAyamAIhiM kahavi caraNassa / jaNiyaM pi viyaDaNAe sohiMti muNI vimalasaddhA / / " - iti (dharmara. 104) dharmaratnaprakaraNavacanam / zrotuH sUkSmatattvAvabodhArhasya / krameNeti / locA'snAnavihAra-bhikSATanAdisAdhvAcAro yasyAM dharmakathAyAmupadarzyate sA AcArA''kSepaNI dharmakathA procyata ityevaM yojyam / svAha urAve che. (9/4) vizeSArtha :- dharmanA hetu, svarUpa, anubaMdha, vidhi, jayaNA vagerenI jemAM vAta Ave te dharmakathA kahevAya. dharmakathAno prathama bheda che AkSepaNI. je kahevAthI zrotA jinokta tattva pratye AkarSAya te AkSepaNIkathA kahevAya. graMthakArazrI tenA cAreya bhedanI samajaNa AgaLanI gAthAmAM Ape che.(9/5) gAthArtha :- zrItAne (1) DiyA jatAvavI, (2) ghoSa dUra 42vA, (3) zaMA paDe tyAre sArI rIte samajAvavuM ane (4) sUkSma vAto karavI te AkSepaNI kathAnA cAra bhedanA yathAkrama viSaya jANavA. anya AcArya bhagavaMto 'AcAra' zabdathI AcArAMga vagere graMtho kahe che. (9/6) TIkArtha :- (1) 'sAdhu bhagavaMto loca kare che, snAna karatA nathI..' ItyAdi sAdhuonI kriyA AcAra je dharmakathAmAM batAvAya te AcArapradhAna AkSepaNI dharmakathA kahevAya. (2) 'koI rIte aticAra -doSa potAnA vratamAM lAge to sAdhu bhagavaMto Atmazuddhi mATe-vratazuddhi mATe prAyazcitta le che' A pramANe prAyazcittanA vyavahAranI vAta je dharmakathAmAM kahevAya te vyavahArapradhAna AkSepaNI dharmakathA kahevAya che. (3) tathA zrotAne jinokta AcArajJAna ke tattvajJAna vageramAM koI zaMkA paDe to madhura vacano dvArA tene javAba Apavo te prajJaptipradhAna AkSepaNI dharmakathA kahevAya che. tathA (4) zrotAnI bhUmikAne anusAra sUkSma jIvAdi tattvanuM nirUpaNa karavuM te dRSTivAdapradhAna AkSepaNI dharmakathA kahevAya che. 1. hastAdarze 'snAnAdi....' iti pAThaH / Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 642 AkSepaNIphalaprakAzanam dvAtriMzikA - 9/7 pare AcAryA AcArAdIn granthAn jaguH tairAcArAdyabhidhAnAditi bhAvaH // 6 // etaiH prajJApitaH zrotA citrastha iva jAyate / divyAstravanna hi kvApi moghAH syuH sudhiyAM giraH // 7 // * * pare AcArAdIn granthAn kathyamAnAneva AcArAdyAkSepaNIdharmakathAtvena jaguH taiH = AcArAGgAdibhiH granthaiH AcArAdyabhidhAnAt / ayamatra pareSAmAcAryANAmAzayaH AcArAGgakathanenAcAro hyabhidhIyata iti AcArAGgamevAcArAbhidhAnAkSepaNI dharmakathocyate, deze samudAyopacAranyAyAt / vyavahArasUtravyAkhyAnena prAyazcittalakSaNo vyavahAraH procyata iti vyavahArasUtrameva vyAkhyAyamAnaM padaikadeze padopacAranyAyAt vyavahArAkhyAkSepaNI dharmakatheti nigadyate / vyAkhyAprajJaptiprajJApanena zrotRprajJApanalakSaNA prajJaptirabhivyajyata iti vyAkhyAprajJaptisUtrameva prajJApyamAnaM 'bhImo bhImasena' nyAyena prajJaptyabhidhAnA''kSepaNI dharmakathei vyavahriyate / dRSTivAdAnuyogena zrotRRNAM sthUla sUkSmanAnAdRSTayo darzyanta iti dRSTivAda eva vyAvarNyamAno dRSTivAdAbhidhAnA''kSepaNI dharmakathA kathyata iti / taduktaM dazavaikAlikaniryuktAvapi AyAre vavahAre pannattI ceva diTThIvAe ya / esA cauvvihA khalu kahA u akkhevaNI hoi / / - (daza.ni.3 / 194 ) iti / tadvRttistvevam - AcAro = locA'snAnAdiH, vyavahAraH - kathaJcidApannadoSavyapohAya prAyazcittalakSaNaH, prajJaptizcaiva saMzayApannasya madhuravacanaiH prajJApanA, dRSTivAdazca zrotrapekSayA sUkSmajIvAdibhAvakathanam / anye tvabhidadhati AcArAdayo granthA eva parigRhyante, AcArAdyabhidhAnAditi / epA - anantaroditA caturvidhA khaluzabdo vizeSaNArthaH zrotrapekSayA''cArAdibhedAnAzrityAnekaprakAreti kathA tvAkSepaNI bhavati, turevakArArthaH, kathaiva prajJApakenocyamAnA nAnyena, AkSipyante mohAttattvaM pratyanayA bhavyaprANina ityAkSepaNI bhavatIti gAthArthaH - ( da.vai.ni. 3 / 194 vRtti) iti / dharmavinduvRttAvapi (1) AcAraH locA'snAnAdisAdhukriyArUpaH, (2) vyavahAraH kathaJcidApannadopavyapohAya prAyazcittalakSaNaH, (3) prajJaptiH = saMzayApannasya madhuravacanaiH prajJApanam, (4) dRSTivAdazca zrotrapekSayA sUkSmajIvAdibhAvakathanam - (dha. bi. 2/10 vR.) ityuktam / sthAnAGgavRttikArasyApyayamevAbhiprAyaH / samyagdRSTeH caturthI evA''kSepaNI yuktA, anyathA tadAkSepaNA'sambhavAt / taduktaM haribhadrasUribhiH brahmasiddhAntasamuccaye dezanA punarasyaivaM gambhIrArthocitA parA / prAyeNa sUkSmabuddhitvAnnAnyathA''kSipyate hyayam / / - ( bra.si. 142 ) iti / 'asya = samyagdRSTeH' ziSTaM bhAvitameva / / 9/6 / / AkSepaNIkathopadezaphalamAha - 'etai 'riti spaSTaiva kArikA / navaraM tAdRzadharmakathA'dhikAra-sAmarthyA anya AcArya bhagavaMto ema kahe che ke (1) AcArAMga granthanA padArtho samajAvavA te AcAra AkSepaNI dharmakathA. (2) vyavahArasUtranA padArtho samajAvavA te vyavahAra AkSepaNI dharmakathA. (3) vyAkhyAprajJapti (=bhagavatI) sUtranA padArtho kahevA te prajJapti AkSepaNI dharmakathA. tathA (4) dRSTivAdanA padArtho samajAvavA te STivAda AkSepaNI dharmakathA kahevAya. teono abhiprAya e che ke te te AcArAMga vagere graMtho dvArA AcAra vagerenuM pratipAdana thavAthI te te AkSepaNI dharmakathAo paNa AcAra AkSepaNI, vyavahA2 AkSepaNI ItyAdi rUpe kahevAya che. (9/6) gAthArtha :- A cAra prakAranI AkSepaNI dharmakathA dvArA pratibodha pAmela zrotA jANe citramAM dorela nA hoya ! ema stabdha-sthira-zAMta-Azcaryacakita thaI jAya che. kharekhara jema divya zastra niSphaLa jatuM Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * = rasalakSaNanivedanam etairiti / vyaktaH / / 7 / / vidyA kriyA tapo vIryaM tathA samitiguptayaH / AkSepaNIkalpavallyA makaranda udAhRtaH / / 8 / / vidyeti / vidyA jJAnamatyantA'pakAribhAvatamobhedakaM kriyA = cAritraM tapaH anazanAdi vIryaM karmazatruvijayAnukUlaH parAkramaH tathA samitaya IryAsamityAdyAH guptayo manoguptyAdyAH (= samiti - guptayaH) AkSepaNIkalpavallyA makarando = rasa udAhRtaH / vidyAdibahumAnajananenaiveyaM phalavatIti bhAvaH ||8|| * = 643 'vasarAdivirahe AryamaunamevA''lambanIyam / etena bhikkhave ! dvayaM karaNIyaM, ( 9 ) dhammI kathA, (2) ariyo vA tumhIbhAvo - (ma.ni. pAzarAzisUtra- 1/3/6/273 pR. 220 ) iti majjhimanikAyavacanamapi vyAkhyAtam / / 9 / 7 / / AkSepaNIrasamAha 'vidye'ti / taduktaM dazavaikAlikaniryuktau = = vijjA caraNaM ca tavo purisakkAro ya samiIguttIo / uvaissai khalu jahiyaM kahAi akkhevaNIi raso / / - (daza.ni.3/195) tadvRttistvevam idAnImasyA rasamAha - vidyA jJAnaM atyantA'pakAribhAvatamobhedakaM caraNaM cAritraM samagraviratirUpaM tapaH = anazanAdi puruSakArazca karmazatrUn prati svavIryotkarSalakSaNaH samitiguptayaH pUrvoktA eva etadupadizyate khalu = zrotRbhAvApekSayA sAmIpyena kathyate, evaM yatra kvacidasAvupadezaH kathAyA AkSepaNyA raso niSyandaH = sAraH - (da.ni. 3 / 195 vRtti) iti / rasalakSaNantu anuyogadvArasUtravRttI hemacandrasUribhiritthaM varNitam - rasyante = antarAtmanA'nubhUyante iti rasAH, tattatsahakArikAraNasannidhAnodbhUtAH cetovikAravizeSAH - (anu. sU. 262 vR.) / atra ca - bAhyArthAlambano yastu vikAro mAnaso bhavet / sa bhAvaH kathyate sadbhistasyotkarSo rasaH smRtH|| - ( ) iti saMvadati / anuyogadvArasUtracUrNo miu - mahura-ribhiya- subhayaraNItiNiddosabhUsaNANugato / suha-duha-kammarasA iva kavvassa rasA bhavanti teNaM / / - (anu. cU. pR. 47 ) ityevaM rasasvarUpamupAdarzi / - vibhAvAnubhAvavyabhicAribhirabhivyaktaH sthAyI bhAvo rasaH - (kA. anu. 2/1 ) iti kAvyAnuzAsane zrIhemacandrasUrayaH / etena vibhAvA anubhAvAstat kathyante vyabhicAriNaH / vyaktaH sa tairvibhAvAdyaiH sthAyI bhAvo rasaH smRtaH / / - (kA.pra.4/28) iti kAvyaprakAzavacanaM vyAkhyAtam / nathI tema suMdaraprajJAsaMpanna dharmadezakonI vANI kyAMya paNa niSphaLa thatI nathI. (9/7) TIkArtha :- gAthArtha spaSTa hovAthI graMthakAre tenI TIkA-vyAkhyA karelI nathI.(9/7) AkSepaNI dharmakathAno makaraMda batAvatA graMthakArazrI kahe che ke - = AkSepaNI kyAno manda gAthArtha :- vidyA,DiyA,tapa, parAmbha tathA samiti-gupti AkSepAzI -'lpavesIno rasa hevAya che. (9/8) TIkArtha :- atyaMta nukazAna karanAra bhAvaaMdhakAra svarUpa ajJAnane bhedanAra jJAna, cAritrarUpa kriyA, anazana vagere bAra prakArano tapa, karmazatru upara vijaya meLavavAmAM sahAyaka bane tevuM parAkrama, IryAsamiti vagere pAMca samiti tathA manogupta vagere traNa gupti-A bAra tattvo AkSepaNI dharmakathA svarUpa kalpavelIno makaranda kahevAyela che. matalaba ke vidyA jJAna vagere bAra tattvo pratye ahobhAvabahumAna bhAva utpanna karavA dvArA ja A AkSepaNI dharmakathA saphaLa che. (9/8) Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 644 * vikSepaNIcAturvidhyam dvAtriMzikA-9 / 9 tayoH svaparazruta' mithyAnyavAdoktyA saGkramotkramam / vikSepaNI caturdhA syAdRjormArgA''bhimukhyahRt / / 9 / / sveti / svaparazrute svasamaya-parasamayau, mithyAnyavAda mithyAvAda-samyagvAdau, uktyA = pratipAdanena (=svaparazruta-mithyA'nyavAdoktyA) / saGkramotkramaM pUrvAnupUrvI-pazcAnupUrvIsahitaM yathA syAttathA / caturdhA vikSepaNI syAt / tathA ca sampradAya :- " vikkhevaNI sA cauvvihA = * yattu agnipurANagate kAvyAlaGkArazAstre akSaraM paramaM brahma sanAtanamajaM vibhum / vedAnteSu vadantyekaM caitanyajyotirIzvaram / / AnandaH sahajastasya, vyajyate sa kadAcana / vyaktiH sA tasya caitanya - camatkAra - rasAhvayaH / / = = - (kA. a. 4/1-2 ) ityevaM rasalakSaNamuktaM tat sarvanayAtmake jinapravacane nayavizeSAbhiprAyeNa nayavizAradairanuyojyam / atyantApakAribhAvatamobhedakamiti / yathoktaM ajJAnaM khalu kaSTaM, krodhAdibhyo'pi sarvapApebhyaH - ( AcArAMgavRttI - 222 uddhRtaH ) iti / cAritraM deza - sarvabhedena dvividham / taduktaM oghaniyuktibhASye caraNapaDivattiheuM dhammakahA - (o.ni.bhA. 7) iti / ziSTaM tu dazavaikAlikaniryuktivRttipradarzanAvasare bhAvitameva / / 9/8 / / uktAkSepaNI kathA / sAmprataM vikSepaNImAha - 'sve 'ti / taduktaM dazavekAlikaniryuktau kahiUNa sasamayaM to kahei parasamayamaha vivaccAsA | micchA -sammAvAe emeva havaMti do bheyA / / - (daza.ni. 3/196) / zrIharibhadrasUrikRtA tadvRttistvevam - kathayitvA svasamayaM svasiddhAntaM tataH kathayati parasamayaM parasiddhAntamityeko bhedaH / athavA viparyAsAd vyatyayena kathayati - parasamayaM kathayitvA svasamayamiti dvitIyaH / mithyA - samyagvAdayorevameva bhavato dvau bhedAviti, mithyAvAdaM kathayitvA samyagvAdaM kathayati samyagvAdaM ca kathayitvA mithyAvAdamiti / evaM vikSipyate'nayA sanmArgAt kumArge kumArgAdvA sanmArge zroteti vikSepaNI - (da.vai.ni.3/196 vRtti ) iti / SaTkhaNDAgamasya dhavalAyAM vRttau tu vikkhevaNI NAma parasamaeNa sasamayaM dUtI pacchA digaMtarasuddhiM kareMtI sasamayaM thAvaMtI chaddavva Navapayatthe parUvedi - ( Sa. khaM. dhava. 1 1 2 / pR. 105 ) ityevaM vIrasenasUriH AcaSTe / gommaTasArasya jIvatattvapradIpikAvRttau tu pramANa-nayAtmakayuktihetutvAdibalena sarvathaikAntAdiparasamayArthanirAkaraNarUpA vikSepaNI kathA - ( go .sA. jI. ta. 357 ) ityevaM tllkssnnmuktm| granthakRt prakRte dazavekAlikavRddhavivaraNasaMvAdamAha 'vikkhevaNI sA' ityAdi / akSaraghaTanA tvevam vikSepaNI kyA dharmakathAno bIjo prakAra vikSepaNI kathA che. tenA cAra bheda batAvatA graMthakArazrI kahe che ke - gAthArtha :- svasamaya-parasamaya tathA mithyAvAda ane samyavAdane saMkrama-utkramapUrvaka kahevAthI vikSepaNIkathA cAra prakAranI thAya che. A kathA mugdha jIvanI mArganI rucine haranArI che. (ele) TIkArtha :- pUrvAnupUrvI ane pazcAnupUrvIpUrvaka je rIte kahI zakAya te rIte svazAstra ane parazAstra tathA samyavAda ane mithyAvAda kahevAthI vikSepaNI dharmakathA cAra prakAranI thAya che. jainasaMpradAyamAM prastuta vAta A mujaba jaNAvela che ke - vikSepaNI dharmakathA cAra prakAranI kahevAyela 1. 'zruti' iti hastAdarze pAThaH / 2 hastAdarze 'pannattA, taM jahA' iti pATho luptaH / = = Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * svasamaya-parasamayA'nuvedhavicAraH * 645 pannattA, taM 'jahA-sasamayaM kahittA parasamayaM kahei, parasamayaM kahittA sasamayaM kahei, micchAvAyaM kahittA sammAvAyaM kahei, sammAvAyaM kahittA micchAvAyaM kahei / tattha pubbiM sasamayaM kahittA parasamayaM kahei sasamayaguNe dIvei parasamayadose uvadaMseti, esA paDhamA vikkhevaNI gatA / idANiM bitiyA bhaNNati-puri parasamayaM kahittA tasseva dose uvadaMseti, puNo sasamayaM kaheti guNe ya se uvadaMseti, esA bitiyA vikkhevaNI gayA / idANiM tatiyA-parasamayaM kahittA tesu ceva parasamaesu je bhAvA jiNappaNIehiM bhAvehiM saha viruddhA asantA ceva viappiyA te puvaM kahittA dosA tesiM bhAviUNa puNo je jiNappaNIyabhAvasarisA ghuNakkharamiva kahavi sobhaNA bhaNiA te kaheti / ahavA micchAvAdo NatthittaM bhaNNati, sammAvAdo atthittaM bhaNNa'ti / tattha puliM NAhiyavAdaNaM diTThIo kahittA pacchA atthittapakkhavAdINaM diTThIo kahei, esA tatiA vikkhevaNI gayA / - vikSepaNI sA caturvidhA prajJaptA, tadyathA- svasamayaM kathayitvA parasamayaM kathayati, parasamayaM kathayitvA svasamayaM kathayati, mithyAvAdaM kathayitvA samyagvAdaM kathayati, samyagvAdaM kathayitvA mithyAvAdaM kathayati / tatra pUrva svasamayaM kathayitvA parasamayaM kathayati, svasamayaguNAn dIpayati parasamayadoSAn upadarzayati, eSA prathamA vikSepaNI gatA / idAnI dvitIyA bhaNyate- pUrvaM parasamayaM kathayitvA tasyaiva doSAn upadarzayati punaH svasamayaM kathayati guNAMzca tasyopadarzayati, epA dvitIyA vikSepaNI gatA / idAnIM tRtIyA-parasamayaM kathayitvA teSveva parasamayeSu ye bhAvA jinapraNItairbhAvairviruddhA asanta eva vikalpitAstAn pUrvaM kathayitvA doSAMsteSAmuktvA punarye jinapraNItabhAvasadRzA ghuNAkSaramiva kathamapi zobhanA bhaNitAstAn kathayati / athavA mithyAvAdo nAstikyaM bhaNyate, samyagvAda AstikyaM bhaNyate, tatra pUrvaM nAstikavAdinAM dRSTIH kathayitvA pazcAdAstikapakSavAdinAM dRSTIH kathayati, eSA tRtIyA vikSepaNI gtaa| cha. te mArIte - (1) svazAsa. sIne 52zAstra. vA. (2) 52zAkha jIne svazAstra. vA. (3) mithyAvAdane bolIne samyaguvAda kahevo. (4) samyagvAda kahIne mithyAvAda jaNAvavo. (1) tema sauprathama spasamayane = svazAstra ne matAvAne 52zAkhane = 52siddhAnta ne 53. tathA svsiddhAntanA guNone prakAzita kare ane parasiddhAntanA doSone dekhADe te prathama prakAranI vikSepaNI dharmakathA kahevAya. (2) have bIjI vikSepaNI kathA kahevAya che. jemAM sau prathama parasiddhAntane kahe ane tenA ja doSo dekhADe. pachI svasiddhAnta jaNAve ane tenA guNo paNa sArI rIte samajAve. A bIjI vikSepaNI dharmakathA kahevAya. (3) have trIjI vikSepaNI kathA batAve che. parazAstro jaNAvIne te ja parakIya zAstromAM = jainetara graMthomAM rahelA je bhAvo jinezvara bhagavaMte batAvelA bhAvo-padArtho sAthe virodha dharAvatA hoya athavA parakIya zAstromAM je bhAvo asat = tuccha hovA chatAM kalpanA karIne batAvAyela hoya te sauprathama jaNAvIne, tene svIkAravAmAM lAgu paDatA doSone paNa sArI rIte samajAvavA tathA parakIya zAstromAM jaNAvelA je bhAvo-padArtho, jinezvara bhagavaMte jaNAvela siddhAnto sAthe ghaNAkSara nyAyathI koI paNa rIte sAmya dharAvatA hovAthI kaMIka sArA hoya, te bhAvo-padArtho anyadharmI zrotAne pAchaLathI 1. hastAdarza 'jahA' padaM nAsti / 2. hastAdarza 'viyappiyA' iti pAThAntaram / 3. mudritapratau 'bhaNati' iti pAThaH / Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 646 * vikSepaNyAM kalpAntaropadarzanam * dvAtriMzikA-9/9 idANiM cautthA vikkhevaNI sA vi evaM ceva, NavaraM puliM sobhaNe kahei pacchA itaretti' / evaM vikkhivai soyAraM" (dazavaikA vRddhavi.. adhy.3)| idAnI caturthI vikSepaNI- sA'pyevameva, navaraM pUrvaM zobhanAn kathayati pazcAditarAn ityevaM vikSipati zrotAramiti | - sasamaya-parasamayagadA kathA du vikkhevaNI - (bha.A.656) iti bhagavatI ArAdhanA / prakRte agastyasiMhasUrikRtA dazavaikAlikacUrNiH - vikkhevaNI catumvihA, taM jahA- sasamayaM kahittA parasamayaM kaheti, sasamayaguNe kaheti parasamayassa dose dariseti paDhamA vikkhevaNI (1) / bitiyA parasamayaM kahittA tassa dose ThAvito puNo sasamayaM kaheti guNakahaNeNaM (2) / tatiyA micchAvAdaM kahatittA sammAvAdaM kahayati, parasamae kahite tammi je bhAvA iha viruddhA asaMtA kappitA te kahatittA dosA ya siM bharNito je jiNappaNIyabhAvasarisA jatiricchAe ghuNakkharamiva sobhaNA bhaNitA te kahati / ahavA natthitaM micchAvAdo atthitaM smmaavaado| puv inAhitavAyaM kahatittA sA pacchA asthipakkhaM kahati (3) / catutthI vikkhevaNI evameva, kiMtu pubbiM sobhaNe kahayati pacchA iyare (4) / esA vikkhevaNI kahA - (da.vai.a.ga.cU. 3 / 97 pR.56) ityevaM vartate / ___ sthAnAGgasUtre'pi - vikkhevaNI kahA cauvvihA pannattA, taM jahA (1) sasamayaM kahei, sasamayaM kahittA parasamayaM kahei, (2) parasamayaM kahettA sasamayaM ThAvatittA bhavati, (3) sammAvAtaM kahei, sammAvAtaM kahettA micchAvAtaM kahei, (4) micchAvAtaM kahettA sammAvAtaM ThAvatittA bhavati - (sthA. 4/2/282) iti| tadvRttistvevam - svasamayaM = svasiddhAntaM kathayati, tadguNAnuddIpayati pUrvaM, tatastaM kathayitvA parasamayaM kathayati, tadoSAn darzayatItyekA, evaM parasamayakathanapUrvakaM svasamayaM sthApayitA = svasamayaguNAnAM sthApako bhavatIti dvitiiyaa| 'sammAvAyami'tyAdi / asyAyamarthaH parasamayeSvapi ghuNAkSaranyAyena yo yAvAn jinAgamatattvavAdasadRzatayA samyag-aviparItatattvAnAM vAdaH = samyagvAdaH taM kathayati, taM kathayitvA teSveva yo jinapraNItatattvAt viruddhatvAnmithyAvAdastaM doSadarzanataH kathayatIti tRtIyA, parasamayeSveva mithyAvAdaM kathayitvA samyagvAdaM sthApayitA bhavatIti caturthI / athavA samyagvAdaH = astitvaM, mithyAvAdaH = nAstitvaM, tatra AstikavAdidRSTIruktvA nAstikavAdidRSTIbhaNatIti tRtIyA, etadviparyayA caturthI - (sthA.4/2/282 vR.) iti / samajAve te vikSepaNI kathAno trIjo bheda samajavo. athavA vikSepaNI kathAno trIjo bheda A rIte samajavo ke - mithyAvAda eTale nAstikavAda ane samyavAda eTale AstikavAda. sau prathama nAstikavAdanI dRSTi = dalIla-abhiprAyo jaNAvIne pAchaLathI AstikapakSavALA vAdIonI dRSTio = dalIlo-abhiprAyo jaNAve te trIjI vikSepaNI dharmakathA kahevAya. (4) have cothI vikSepaNI dharmakathA jaNAvAya che. te paNa A trIjA prakAranI jema ja jANavI. phakta krama badalIne kahevuM. arthAta pahelAM jainetara zrotAne jainetara zAstranI sArI vAto karavI ane pAchaLathI temane temanA zAstronA kalpita-tuccha-bogasa padArtho batAvavA. A rIte vikSepaNI kathA vidharmI zrotAne paradharmathI vikSipta kare che. huM 1. hastAdarza 'itareti' iti pAThaH / Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * vikSepaNIphaladyotanam * 647 iyaM ca RjoH = mugdhasya mArgA''bhimukhyahRt = svarUpato mArgaruciharjI / / 9 / / atiprasiddhasiddhAntazunyA lokAdigA hi sA / tato doSadR'zAzaGkA syAdvA mugdhasya tattvadhIH / / 10 / / ___ atiprasiddheti / hi = yataH sA vikSepaNI / atiprasiddha AcArAdivatsAmpratamapi prasiddho yaH siddhAntastacchUnyA (=atiprasiddhasiddhAntazUnyA), anyathA hi vidhi-pratiSedhadvAreNa vizvavyApakatvAt svasiddhAntasya tacchUnyakathAyA evaa'prsiddhiH| lokapadArtho rAmAyaNAdiH, AdinA vedasAGkhya-zAkyasiddhAntAdigrahaH, teSu gacchatIti lokAdigA / tata = uktaheto;jumate rAmAyaNAdikathAyAM zrUyamANAyAM kathakadattayA doSadRzA "aho matsariNa ete" ityevaMrUpA zaGkA syAd (mugdhasya =) ekendriyaprAyasya / etatphalamAha- iyaJca caturvidhA'pi vikSepaNI kathA mugdhasya svarUpato mArgarucihIM = mokSamArgAbhirucinAzinI / / 9/9 / / ___sAmpratamadhikRtakathAgataM mokSamArgarucinAzakatvameva darzayati 'atiiti| anyathA = atiprasiddhasiddhAntavarjatvavizeSaNavarjanena svasiddhAntazUnyatvavizeSaNakakSIkaraNe, tacchUnyakathAyAH = jainarAdhAntazUnyakathAyA eva aprasiddhiH syAt, svasiddhAntasya = jainarAddhAntasya vidhi-pratiSedhadvAreNa = vidhAna-niSedhamukhena vizvavyApakatvAt = vizvagatasakaladarzanasiddhAntAdinirUpitavyApakatA''liGgitatvAt / paradarzanAbhyupagatazobhanapadArthe'karaNaniyamAdau vidhimukhena parakIyakalpitapadArthe ca sarvathAnityatvAdau niSedhamukhena svasiddhAntasya sattvAt sarvathA svasiddhAntazUnyakathAyA aprasiddhiriti bhAvaH / / A vikSepaNI dharmakathA saraLa mugdha buddhivALA zrotAnI mokSamArganI abhimukhatAne haranArI che. (cle) vikSepaNI dharmakathA kaI rIte zrotAnI mArga ci khatama kare che? A vAtane graMthakArazrI kahe che. huM vikSepaNIthrAphaLa vicAra che. gAthArtha :- je kAraNe vikSepaNI dharmakathA atiprasiddha siddhAntathI zUnya ane laukika zAstra sAthe saMkaLAyelI hoya che te kAraNe mugdha zrotAne (vaktAmAM) doSadaSTinI zaMkA thAya athavA jainetarazAstramAM (= sparzanamai) 4||vett pAmatI 752 tatvamuddhi thAya che. (4/10) TIkArtha :- AcArAMga vagere zAstronI jema vartamAnamAM paNa je prasiddha hoya te siddhAnta prastutamAM "atiprasiddha zabdathI abhipreta che. vikSepaNI kathA AvA atiprasiddha siddhAntathI rahita hoya che. jo Avo artha mAnya karavAmAM na Ave arthAta atiprasiddhasiddhAntazUnya evuM vizeSaNa lagAvavAnA badale jainasiddhAntazUnya = svasiddhAntazUnya AvuM vizeSaNa lagADavAmAM Ave to tevA vizeSaNavALI vikSepaNI kathA aprasiddha banI jaze. kAraNa ke jaina siddhAnta vidhi-niSedha dvArA vizvavyApaka che, sarvadharmazAstramAM phelAyela che. tethI jainasiddhAntazUnya vikSepaNI kathA banI ja nA zake. (paradarzananA khoTA siddhAntamAM niSedhamukhe jainasiddhAnta rahelo hoya che. tathA paradarzananA sat padArthomAM vidhimukhe jaina siddhAnta rahelo ja hoya che. mATe atiprasiddha vizeSaNa ane teno uparokta artha barAbara che.) 1. 'dRgA' iti mudritapratau pAThaH / 2. hastAdarza '...mANAM' iti pAThaH / sa cAzuddhaH / hastAdarzAntare ca '..yamA' iti truTitaH pAThaH / Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 648 * vikSepaNIkathAgocaravidhi-niSedhapratipAdanam * dvAtriMzikA-9/11 syAdvA tatra zobhanA'rthazravaNAd 'iyamapi pramANameveti tattvadhIH acireNa siddhAntaprAmANyadhIvirodhinI / / 10 / / asyA akathane prApte vidhimAha - kSiptvA doSAntaraM dadyAtsvazrutArthaM parazrute / vyAkSepe 'vocyamAne'sminmArgAptau dUSayedadaH // 11 // ____tatra = vikSepaNyAM zobhanArthazravaNAt = svAbhyupagataikAntadarzanopadarzitasadarthazrutimAzritya 'iyamapi = svakIyazAstroktirapi pramANameva' iti tattvadhIH acireNa = kSipraM siddhAntaprAmANyavirodhinI = jainarAddhAntagocaraprAmANyapratibandhiketi suSThuktaM 'vikSepaNI mArgarucihI'ti / taduktaM dazavaikAlikaniyuktI - jA sasamayavajjA khalu hoi kahA log-veysNjuttaa| parasamayANaM ca kahA esA vikkhevaNI nAma / / - (daza.ni.3/197) iti / zrIharibhadrasUrikRtA tavRttistvevam - yA svasamayavarjA khaluzabdasya vizeSaNArthatvAdatyantaM prasiddhanItyA svasiddhAntazUnyA, anyathA vidhi-pratiSedhadvAreNa vizvavyApakatvAt svasamayasya tadvarjA kathaiva nAsti, bhavati kathA 'lokavedasaMyuktA', lokagrahaNAdrAmAyaNAdiparigrahaH vedAstu RgvedAdaya eSA etaduktA kathetyarthaH, parasamayAnAM ca sAGkhya-zAkyAdisiddhAntAnAM ca kathA yA sA sAmAnyato doSadarzanadvAreNa vA eSA vikSepaNI nAma, vikSipyate'nayA sanmArgAt kumArge kumArgAdvA sanmArge zroteti vikssepnnii| tathAhi- sAmAnyata eva rAmAyaNAdi-kathAyAmidamapi tattvamiti bhavati sanmArgAbhimukhasya RjumateH kumArgapravRttiH, doSadarzanadvAreNApyekendriyaprAyasyAho matsariNa eta iti mithyA''locaneneti - (da.vai. ni.3|197 vRttiH) / / 9/10 / / vaLI, vikSepaNI kathA rAmAyaNa, veda, sAMkhyazAstra, bauddhasiddhAnta vagere laukikapadArthanI sAthe saMkaLAyelI che. prastutamAM saMdarbha A rIte samajavo ke je kAraNe vikSepaNI kathA atiprasiddha siddhAntathI zUnya che ane laukika padArtho sAthe saMkaLAyelI che te kAraNe ekendriya jevo jaDa mugdha zrotA jyAre dharmadezaka dvArA kahevAtI rAmAyaNa vagere kathA sAMbhaLe tyAre vaktAe Apela doSasaMbaMdhI daSTinA kAraNe "oha ! A jaina loko kevA IrSyAkhora che ?' - A pramANe temane zaMkA utpanna thAya che athavA vikSepaNI kathAmAM vaktA jyAre jainetara zAstronA sArA-sArA padArtho batAve tyAre mugdha jainetara zrotAne tAtkAlika potAno dharma paNa prAmANika ja che' - A pramANe temane tattvabuddhi potAnA dharmamAM UbhI thAya che. A tattvabuddhi jainasiddhAntamAM prAmANyanI buddhino virodha karaze. (phalataH te zrotAnI mokSamArgaviSayaka tAttvika rucino uccheda thaze. Ama vikSepaNI kathA mArgarucino nAza karanArI bane che.) (9/10) ha vikSepaNI kyA aMge sAvadhAnI ha "jo A rIte vikSepaNI kathA mokSamArganI tAttvika rucino nAza karanArI hoya to vikSepaNI kathA dharmadezake jainetara zrotAne na ja karavI joIe." AvA prakAranI gerasamaja koIne UbhI thAya to graMthakArazrI tenuM nirAkaraNa karavA mATe kahe che ke - gAthArtha :- jaina siddhAntane parazAstramAM goThavIne temAM doSAntaranuM AropaNa karavuM. athavA paraphyuta kahe chate zrotA mokSamArgane abhimukha thAya to parazAstranuM khaMDana karavuM. (9/11) 1. mudritapratau 'cocyamAne' ityazuddhaH pAThaH / Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * svasamayapratipattiphalikA vikSepaNIkathA kartavyA 649 = kSiti / svazrutArthaM parazrute kSiptvA tatra doSAntaraM dadyAt yathA svazrutasyaM dADharyaM bhavati parazrutasya cApratipattiriti / tathAhi yathA'smAkamahiMsAdilakSaNo dharmaH sAGkhyAdInAmapyevam, 'hiMsA' nAma bhaveddharmo na bhUto na bhaviSyati' ( ) ityAdivacanAt / kiM tvasAvapariNAminyAtmani na yujyate, ekAntanityAnityayohiMsAyA abhAvAditi / vA = athavA asmin = parazrute ucyamAne zobhanoha' zAlinaH zrotuH vyAkSepe mArgAbhimukhyalakSaNe jAte ( mArgAsspte) adaH = parazrutaM dUSayet / itthaM hi dUSaNArthaM kevalasyA'pi tasya kathanaM prAptam / tadidamuktaM- "jA sasamaeNa mubbiM akkhAyA zrotuH mithyAtvavRddhi-dvepAdidopajanakatayA asyA = vikSepaNyAH kathAyA akathane anuccAraNe prApte sati granthakAraH kevalaparasamayagarbhitAyAH tasyA vidhi vidhAnaM Aha ' kSiptve 'ti / kSiptvA = nikSipya = nidhAyeti yAvat, tatra = parazrute doSAntaraM dadyAt / na khalu parapakSe'dUSite svapakSasyA'JjasA vyaktA siddhirbhavati / taduktaM bRhatkalpabhASye parapakkhaM dUsittA jamhA u sapakkhasAhaNaM kuNai / no khalu adUsiyammI pare sapakkhaMjasA siddhI / / - (bR. ka. bhA. 270 pIThikA) iti / itthaJceyaM kathA parasamayavaktavyatAyAmapyavatarati / hiMsAyA abhAvAditi / ekAntanityAtmapakSe kenApi rUpeNAtmano dhvaMsA'pratiyogitayA hiMsAyA asambhavAt, sarvathA kSaNikatvapakSe cAtmanaH svataH vinazvaratayA hiMsAyA asambhavAt kasminnapi vyAdhAdau taddhiMsakatvA'yogena hiMsyatvA'sambhava ityAzayaH prAgvat ( dvA.dvA.8/20, bhAga-2 pR. 600 ) bhAvanIyaH / = * atra dazavaikAlikaniryuktisaMvAdamAha - 'jA' iti / tasyA hAribhadrIyavyAkhyA caivam yA svasamayena TIkArtha :- jaina siddhAntane jainetara zAstranA siddhAntamAM goThavIne parazrutamAM evI rIte doSodbhAvana karavuM ke jainetara zrotAne jaina siddhAntamAM dRDhatA Ave tema ja mithyAzAstrano te svIkAra na kare. jema ke zrotA jo sAMkhya dharma vagereno anuyAyI hoya to tene ema kahI zakAya ke - "jema amArA jainonA mate ahiMsAlakSaNa dharma che tema sAMkhya vagerenA zAstromAM paNa ahiMsA ja dharmanuM lakSaNa batAvela che. kAraNa ke sAMkhyonA zAstramAM jaNAvela che ke 'hiMsA kyAreya bhUtakALamAM dharma banela nathI ke bhaviSyamAM banaze paNa nahi.' paraMtu A hiMsAtyAgarUpa dharma jo AtmAne apariNAmI = phUTasthanitya vagere svarUpa mAnavAmAM Ave to saMgata thaI na zake. kAraNa ke ekAnta nityanI ke ekAnta anitya AtmAnI hiMsA thaI zakatI nathI.' - (mATe AtmAne nityAnitya mAnavo vyAjabI che. A rIte kahevAmAM Ave vikSepaNI kathA nukazAnakAraka na bane paraMtu zrotAne jainadharma yuktisaMgata lAgavAthI jaina zAsana pratye AkarSaNa-zraddhA pragaTa thAya che. tathA pote pUrve svIkArela mithyAdharmanA kalpita siddhAnto pratyenI AsthA ravAnA thAya che. AvuM phaLa lAve te rIte vikSepaNI kathA paNa jarUra kahI zakAya che.) vA. / athavA ema paNa kahI zakAya ke paradarzananA siddhAnto kahevAtA hoya tyAre suMdara prakAranI ciMtanazaktivALA zrotAne jo jinazAsana pratye ruci jAge to te samaye paradarzananA siddhAntonuM dharmadezaka khaMDana karI zake. A rIte khaMDana karavA mATe phakta parasamaya paNa kahI zakAya che. mATe ja dazavaikAlikaniryuktimAM zrIbhadrabAhusvAmIjIe jaNAvela che ke - 'je ahiMsA vagere vAta pUrve svasamaya jainasiddhAnta batAvavAnI sAthe batAvelI hoya te vAtane (paradarzananI vAta karatI vakhate 1. hastAdarze 'pyevaM hiMsA nAma' iti nAsti / 2. mudritapratau ' zobhano'haM zAlina' ityazuddhaH pAThaH / 3. hastAdarze 'jA sama...' ityazuddhaH truTitaH pAThaH / Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 650 * vikSepaNIkathAkathanavidhiH * dvAtriMzikA-9/11 taM chubhejja parasamae / parasAsaNavakkhevA parassa samayaM parikahei / / " (da.vai.ni. 3 / 198) / / 11 / / zrotuH parasamayadUSaNe mAdhyasthyaM jJAtvaiva vikSepaNI kathanIyeti phalitamAha= svasiddhAntena karaNabhUtena pUrvamAkhyAtA = Adau kathitA tAM kSipet parasamaye kvaciddoSadarzanadvAreNa yathA'smAkamahiMsAdilakSaNo dharmaH sAGkhyAdInAmapyevaM, 'hiMsA nAma bhaveddharmo na bhUto na bhaviSyati' ( ) ityAdivacanaprAmANyAt, kiMtvasAvapariNAminyAtmani na yujyate, ekAntanityAnityayoH hiMsAyA abhaavaaditi| athavA parazAsanavyAkSepAt, 'supAM supo bhavanti' (pANini ) iti saptamyarthe paJcamI, parazAsanena kathyamAnena vyAkSepe = sanmArgAbhimukhatAyAM satyAM parasya samayaM (?pari)kathayati, doSadarzanadvAreNa kevalamapIti - (da.vai.ni. 3/198 vR.)| ____ nanvevamatra kalpe kevalasya parasamayasya kathane vikSepaNIkathAvibhAgavyAhatiH syAt, tasyAH caturvidhatvapratipAdanAt, kevalasya ca parasamayasya tatra kutrApi bhede'pradarzanAditi cet ? maivam, 'athavA' padopadarzite kalpAntare paramatakhaNDanArthaM kevalaparasamayaprajJApane'pi parasamayadUSaNAnantaraM svasamayadADhyarthaM svasamayapratipAdanasyAvazyakartavyatayA prakRtavikSepaNyA dvitIyabhede'ntarbhAvasambhavAnna vikSepaNIvibhAgavyAhatiriti dhyeyam / abhAvitajinavacanatAtparyArthasya tu vikSepaNI kathA naiva kartavyA / taduktaM dhavalAyAM api - ettha vikkhevaNI NAma kahA jiNavayaNamayANaMtassa Na kaheyavvA, agahidasasamayasabbhAvo parasamayasaMkahAhi vAulidacitto mA micchattaM gacchejjatti / jeNa tassa vikkhevaNIM mottUNa sesAo tiNNi vi kahAo kaheyavvAo / tado gahidasamayassa uvaladdhapuNNapAvassa jiNasAsaNe aTThimajjANurattassa jiNavayaNaNivvidigicchassa bhogaraiviradassa tava-sIla-Niyamajuttassa pacchA vikkhevaNI kahA kaheyavvA / esA akahA vi paNNavayaMtassa parUvayaMtassa tadA kahA hodi / tamhA purisaMtaraM pappa samaNeNa kahA kaheyavvA (pa.khaM.dhava. 111|2/pR.107) ityuktam / / 9/11 / / paradarzananA kalpita siddhAntone aprAmANika batAvavA mATe) paradarzanamAM goThavIne kahI zakAya. athavA dharmadazakanA moDhethI mithyAdarzanonA siddhAMto sAMbhaLavAthI zrotAne tenA pratye AsthA osarI gaI hoya ane jainadarzana pratye abhiruci thaI hoya to zrotAne dharmadezaka phakta paradarzana ja batAve che." 9 9/11) vizeSArtha :- "ekAnta nitya padArthamAM koI paNa prakArano pheraphAra thaI zakato nathI. teno kyAreya paNa nAza thaI zakato nathI. mATe AtmAne sarvathA kUTastha nitya mAnavAmAM Ave to tenI hiMsA thaI na ja zake. tathA sarvathA anitya padArtha to potAnI utpattinI bIjI ja kSaNe ApameLe ja sarvathA nAza pAme che. tethI jo AtmAne bauddhamatAnusAra sarvathA kSaNika mAnavAmAM Ave to tenI paNa hiMsA saMbhavatI nathI. kAraNa ke je svayaM ja maravA taiyAra hoya tene mAravAnI zI jarUra? Ama ahiMsAne ame-tame badhA ja dharma tarIke svIkArIe chIe. paNa AtmAne jo ekAMta nitya ke ekAMta anitya mAnavAmAM Ave to te ahiMsA saMgata thatI nathI. mATe AtmAne nityAnitya mAnavo joIe." - A rIte vikSepaNI kathA kahevAthI zrotAne mithyAdarzana parathI AsthA uDI jAya che ane jinazAsana pratye abhiruci tIvra thAya che. mATe A rIte sva-parasamayagocara vikSepaNI kathA kahI zakAya che. (9/11) paradarzananuM khaMDana karavuM hoya to "zrotA madhyastha che ke nahi ?' AvuM jANIne pachI ja vikSepaNI Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * iha-paralokAdigocarasaMvejanI kathA 651 kaTukauSadhapAnAbhA' kArayitvA ruciM satA / iyaM deyAnyathA siddhirna syAditi vidurbudhAH / / 12 / / kaTuketi / spaSTaH / / 12 / / matA saMvejanI svAnyade hehapretyagocarA / yayA saMvejyate zrotA vipAkavirasatvataH / / 13 / / teti / yayA kathayA vipAkavirasatvataH vipAkavairasyAt pradarzitAt zrotA saMvejyate 'kaTuke 'ti prathamaM satA = sadguruNA guDajihvikAnyAyena madhyasthasya zrotuH ruciM = svAbhyupagatamithyAdarzanagatadoSazravaNAbhiruciM prAguktayA ( dvAdvA.4/3 bhA-1, pR. 213) 'yuktimad vacanaM yasya tasya kAryaH parigrahaH' (lokatattvanirNaya- 1/38) ityAdyuktyA kathamapi kArayitvA pazcAt kaTukauSadhapAnAbhA zrotRsvIkRtamithyAdarzanakhaNDanAtmikA iyaM vikSepaNI kathA kartavyA / vipakSabAdhamAha - anyathA zrotustAdRzarucyanutpAdane siddhiH zrotuH sanmArgarucidArghyAdilakSaNA vaktuzca jinapravacanArAdhanAnirjarAdilakSaNA na = naiva syAt, zroturabhiniviSTatve tu pratyuta jainazAsanadveSAdikamapi syAt, tasya balavattve tADanAdikamapi kuryAt 'yAdRkSo yakSaH tAdRkSo baliH' iti nyAyena / taduktaM AcArAGge - aviya haNe aNAtiyamANe / etthaM pi jANa seyaM natthi / ke'yaM purise kaM ca gae ? esa vIre pasaMsie, je baddhe paDimoae / / - ( AcA. 1 / 2 6 / 103 ) ityAdikaM pUrvoktaM (pR. 84) dRDhamavadheyamatra dharmakathAkRtA / etena pizAcAnAM pizAcabhASayaivottaraM deyamiti nyAyo'pi vyAkhyAtaH / / 9 / 12 / uktA saprapaJcaM vikSepaNI kathA / sAmpratamavasarAyAtAM saMvejanIM kathAmAha- 'mate 'ti / kathA karavI joIe AvA phalitArthane jaNAvavA graMthakArazrI pharamAve che ke gAthArtha :- sadgurue kaDavA auSadhanA pAnasamAna A vikSepaNI kathA zrotAne tevA prakAranI ruci karAvIne ApavI. bAkI mArgaruci vagere svarUpa siddhi zrotAne thaI na zake. Ama paMDito jANe che.(9/12) = = = = * TIkArtha H- gAthArtha spaSTa hovAthI mahopAdhyAyajI mahArAje prastuta gAthAnI vyAkhyA-TIkA karela nathI. vizeSArtha :- pote svIkArelA dharma-zAstranA doSo sAMbhaLavAnI jainetara zrotAne ruci utpanna karAvyA vinA prastuta paradarzanakhaMDanAtmaka vikSepaNI kathA kahevAmAM Ave to tene jaina dharma pratye bahumAna bhAva to na thAya. paraMtu dveSa vagere thAya. te tophAna vagere kare. mATe vikSepaNI kathA karatAM pUrve bahu ja sAvadhAnI rAjavI. (7/12) A saMvejanI dharmakthA * dharmakathAnA bIjA bhedasvarUpa vikSepaNI kathAnuM nirUpaNa karyA bAda graMthakArazrI dharmakathAnA trIjA bhedanuM nirUpaNa karatAM kahe che ke - gAthArtha :- virasa vipAka dekhADavAthI jenA dvArA zrotA saMvega pAme te saMvejanI dharmakathA manAyelI che. te potAnA ane bIjAnA dehasaMbaMdhI tathA A loka ane paralokasaMbaMdhI hoya che. (9/13) TIkArtha :- je kathA dvArA batAvAyela virasa = aDavA vipAthI phaLathI zrotA saMvega pAme te kathA saMvejanI kahevAyela che. 1. sarvamudritapratau 'kaTukauSadhapAnAbhAM' ityazuddhaH pAThaH / kevalaM pATaNa- jJAnabhANDAgarIyahastapratau prakRtaH zuddhaH pATho vartate / anyahastAdarze ca 'kaTupakauSa...' ityazuddhaH pATho vartate / 2. hastAdarze 'dehapre ....' iti truTitaH pAThaH / Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAtriMbhika 652 * saMvejanIkathAyAM dhavalA-cUrkhAdisaMvAdaH * dvAtriMzikA-9/13 = saMvegaM grAhyate sA saMvejanI / svAnyadehehapretyagocarA svazarIra-parazarIrehaloka-paralokaviSayA caturvidhA matA / atrA'yaM sampradAyaH- "saMveaNI kahA caubvihA pannattA, taM jahA'- AyasarIrasaMveaNI, parasarIrasaMveaNI, ihaloasaMveaNI, prloasNveannii| tattha (1) AyasarIrasaMveyaNI, jahA-'jameyaM amhaccayaM sarIraM eyaM sukka-soNiya-maMsa-vasA-meda-majja-TThi-NhAru-camma-kesa-roma-Naha-daMtaannAdisaMghAtaniSphaNNattaNeNa 'mutta-purIsabhAyaNattaNeNa asuitti' kahemANo soyArassa saMvedaM uppAetti, esA attasarIrasaMveaNI / (2) evaM parasarIrasaMvedaNI vi 'parasarIraM erisaM ceva asuii| ahavA / 'svazarIre'ti / taduktaM sthAnAGgasUtre - saMvegaNI kahA caubvihA pannattA, taM jahA, (1) ihalogasaMvegaNI, (2) paralogasaMvegaNI, (3) AtazarIrasaMvegaNI, (4) parasarIrasaMvegaNI - (sthA.4/2/282) iti / tavRttistvevam - (1) ihalokaH = manuSyajanma, tatsvarUpakathanena saMveganI = ihalokasaMveganI 'sarvamidaM mAnuSatvamasAramadhruvaM kadalIstambhasamAnami'tyAdirUpA / (2) evaM paralokasaMveganI devAdibhavasvabhAvakathanarUpA- 'devA apIA -viSAda-bhaya-viyogAdiduHkhairabhibhUtAH, kiM punastiryagAdaya' iti / (3) AtmazarIrasaMveganI yadetadasmadIyaM zarIrametadazuci azucikAraNajAtamazucidvAravinirgatamiti na pratibandhasthAnami'tyAdikathanarUpA / (4) evaM parazarIrasaMveganI athavA parazarIraM = mRtakazarIram - (sthA.4/2/282 vR.) iti / dazavaikAlikaniyuktau api - AyaparasarIragayA ihaloe ceva taha ya paraloe / esA cauvvihA khalu kahA u saMveyaNI hoi / / - (da.ni.3/199) ityuktm| - saMveyaNI NAma puNNaphalasaMkahA / kANi puNNaphalANi ? titthayara-gaNahara-risi-cakkavaTTi-baladeva-sura-vijjAharariddhIo / (Sa.khaM.dha. 1 / 1 / 2 pR.105) iti tu dhavalAkRt / gommaTasAravRttau api - ratnatrayAtmakadharmAnuSThAnaphalabhUtatIrthakarAdyaizcaryaprabhAva-tejo-vIrya-jJAna-sukhAdivarNanarUpA saMvejanI kathA - (go.sA.jIvakANDa-jIvatattvapra.357) ityuktam / - saMveyaNI puNa kahA NANa-carittaM tava-vIriya-iDDhigadA - (bha.A.657) iti tu bhagavatI ArAdhanA / ___dazavaikAlikavRddhavivaraNasaMvAdamAha- 'saMveaNI kahA' ityAdi / etadakSaraghaTanA tvevam - saMvejanI kathA caturvidhA, tadyathA- AtmazarIrasaMvejanI parazarIrasaMvejanI ihalokasaMvejanI paralokasaMvejanI, tatrAtmazarIrasaMvejanI yathA yadetadasmadIyaM zarIrakamevaM zukra-zoNita-mAMsa-vasA-meda-majjA-'sthi-snAyu-carma-kezaroma-nakha-dantAdisaGghAtaniSpannatvena mUtrapurISabhAjanatvena cAzucIti kathayan zrotuH saMvegamutpAdayati, eSA' tenA yA2 me manAyedA cha. (1) potAnA zarIra saMbaMdhI, (2) bInA zarIra saMbaMdhI, (3) mA lokasaMbaMdhI, (4) paralokasaMbaMdhI. prastutamAM saMpradAyakathana A mujaba che saMvejanI kathA cAra prakAranI DevAyeta cha. (1) svazarIra saMve4nI, (2) 52zarIra saMve4nI, (3) mA do saMve4nI, (4) 52soI saMve4nI. tebhAM svazarIra saMve4nI thA // prabhArI rAvI. 3 (1) 'ma Apa zarIra zura, sohI, mAMsa, ya20I, meha, mI , 351, snAyu, yAmI, aza, roga, nabha, id, mana vgairen| samudAyathI taiyAra thayela hovAnA lIdhe tathA maLa-mUtranuM bhAna hovAnA lIdhe apavitra che." Ama bolanAra dharmadezaka zrotAne saMvega pedA karAve che. tethI A svazarIrasaMvejanI kathA kahevAya che. (2) A rIte parazarIra saMvejanI kathA 1. 'jahA' padaM hastAdarza nAsti / 2. hastAdarza 'muttasarIsa....' iti pAThaH / 3. mudritapratau ....mupAeti' iti pAThaH / 4. mudritapratau 'saMveaNI' iti pAThAntaram / 5. mudritapratau 'asui' iti pAThaH / Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmakathAyA lakSaNAntaram parassa sarIraM vaNNemANo soArassa saMvedamuppAeti', parasarIrasaMvedaNI gatA / (3) idANIM ihaloasaMveyaNI, jahA - 'savvameva mANusattaNaM asArama'dhuvaM kadalIthaMbhasamANaM' erisaM kahaM kahemANo dhammakahI sotArassa saMvedamuppAeti, ihaloasaMveyaNI gayA / (4) iyANiM paralogasaMveyaNI, jahA - 'devA vi issA -visAya - maya - koha - lohAiehiM dukkhehiM abhibhUyA kimaMga puNa tiriya - nArayA' eyArisaM kahaM kahemANo dhammakahI soArassa saMvedamuppA tti, esA paraloasaMveyaNI gatA" ( dazavaikA .vR.vi.a. 3) iti / / 13 / / * * StmazarIrasaMvejanI / evaM parazarIrasaMvejanyapi parazarIramIdRzamevAzuci, athavA parasya zarIraM varNayan zrotuH saMvegamutpAdayati, parazarIrasaMvejanI gatA / idAnImihalokasaMvejanI - yathA sarvametat mAnupamasAramadhruvaM kadalIstambhasamAnamIdRzIM kathAM kathayan dharmakathI zrotuH saMvegamutpAdayati, eSA ihalokasaMvejanI gatA / idAnIM paralokasaMvejanI, yathA devA api IrSyA-viSAda-mada-krodha-lobhAdibhirduH khairabhibhUtA kimaGgaM punaH tiryaGnArakAH ? IdRzIM kathAM kathayan dharmakathI zrotuH saMvegamutpAdayati, eSA paralokasaMvejanI gateti - (da.vai.vR.vi. 3/99) iti / + 653 prakRte agastyasiMhasUrikRtAyAM dazavaikAlikacUrNo saMvegaNI catuvvihA, taMjahA - AtasarIrasaMvedaNI parasarIrasaMvedaNI (ihalogasaMvedaNI) paralokasaMvedaNI / AyasarIrasaMvedaNI - jaM etaM amhaM tubbhaM vA sarIrayaM eyaM sukka soNita-vasA - medasaMghAtaniSphaNNaM mutta-purIsa - bhAyaNattaNeNa ya asuti tti kahemANo sotArassa saMvegamuppAdayati 1 / parasarIrasaMvedaNIe vi parasarIramevamevAsutiM, ahavA parato matato, tassa sarIraM vaNemANo saMvegamuppAeti 2 / ihalokasaMvedaNI jahA - savvameva mANussamaNiccaM kadalIthaMbhanissAraM evaM saMvegamuppAeti 3 / paralokasaMvedaNI jahA - issA-visAya-maya- koha- loha - dosehiM evamAhiM / devA samabhibhUyA te vikatto suhaM asthi ? / / ( maraNavibhakti. gA.610) jati devesu vi erisANa dukkhANi Naraga-tiriesu ko vimhato ? ahavA subhANaM kammANaM vipAkakahaNeNaM saMvegamuppAeti- jahA ihaloe ceva imAo laddhIo subhakammANaM bhavaMti - (da.vai. aga. cU. 3/99, pR.57 ) ityevaM pATho vartate / samarAdityakathAyAntu jA uNa dhammovAyANagoyarA, khamA maddava - ajjava-mutti-tava-saMjama - saccasoyA''kiMcanna-vaMbhacerapahANA, aNuvvaya - disi - desA'NatthadaMDaviraI- sAmAiya-posahovavAsovabhogaparibhogAtihisaMvibhAgakaliyA, aNukaMpA'kAmanijjarAipayatthasaMpauttA sA dhammakaha tti - (samabhava- 1 / pR. 4) iti yaduktaM ene jANavI ke pArakuM zarIra paNa AvuM ja apavitra che. athavA bIjAnA zarIranuM varNana karanAra dharmakathI sAMbhaLanArane saMvega pedA karAve te parazarIrasaMvejanI dharmakathA kahevAya. (3) have A loka saMbaMdhI saMvejanI dharmakathA kahevAya che. jema ke - 'saMpUrNa manuSyapaNuM asAra che, nazvara che, keLAnA jhADanA thaDa jevuM nirmUlya che.' A rIte kahenAra dharmakathI zrotAne saMvega pedA karAve che te A loka saMbaMdhI saMvejanI dharmakathA kahevAya che. (4) have paraso'saMve4nI thA uhevAya che. prema - 'hevo paae| rSyAi, viSAdha, maha, ogha, sola vagere duHkhothI parAbhava pAmelA che to naraka ane tiryaMcanI to zI vAta karavI ?' A rIte kahenAra dharmakathI zrotAne saMvega pedA karAve che. A paralokasaMbaMdhI saMvejanI dharmakathA kahevAyelI che. - (9/13) 1. mudritaprau ..mupAeti' iti pAThaH / Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 654 * upadheyasAkarye'pi upAdhyasAGkaryam * dvAtriMzikA-9/14 vaikriyAdayo jJAnatapazcaraNasampadaH / zubhA'zubhodayadhvaMsaphalamasyA rasaH smRtaH / / 14 / / vaikriyeti / vaikriyAdayo guNA iti gamyaM / tatra vaikriyarddhikriyanirmANalakSaNA / AdinA jaGghAcAraNAdilabdhigrahaH / tathA jJAnatapazcaraNasampadaH tatra jJAnasampaccaturdazapUrviNa ekasmAd ghaTAdeH ghaTAdisahasranirmANalakSaNA / tapaHsampacca "jaM annANI kammaM khavei" (bR.ka.bhA.1170) tat svasamayasthaM zrotAramAzrityAvagantavyam / iha tu zrotRsAmAnyamAzritya dharmakathAcAturvidhyamucyata iti na dopa iti bhAvanIyam / etena - dayA-dAna-kSamAdyeSu dharmAGgeSu pratiSThitA / dharmopAdeyatAgarbhA vudhairdharmakathocyate / / (upa.bha.pra.1/34) iti upamitibhavaprapaJcAyAH kathAyA vacanamapi vyAkhyAtam / etAdRzI hi kathA zrotRNAM bhAvarogonmUlane sadauSadhasamA samAmnAtA / etena - vAcA sarasvatI bhiSag + (ya.ve. 19/12) iti yajurvedavacanamapi vyAkhyAtam / / 9/13 / / sAmprataM zubhakarmodayA'zubhakarmakSayaphalakathanataH saMvejanImakarandamAvedayati 'vaikriyeti / vaikriyAdayo guNAH tapaHsAmodbhavA iti gamyam / jaGghAcAraNAdilabdhigrahaH, AdinA AmISadhyAdigrahaH / taduktaM AvazyakaniyuktI - Amosahi-vipposahi-khelosahi-jallamosahi ceva / saMbhinnasoya-ujjumai savvosahi ceva boddhavvA / / cAraNa-AsIvisa-kevalI ya maNaNANiNo ya puvvadharA / arahaMta-cakkavaTTI baladevA vAsudevA ya / / ____ (A.ni.69/70) iti / jJAnasampaccaturdazapUrviNa ekasmAd ghaTAdeH ghaTAdisahasranirmANalakSaNA, taduktaM vyAkhyAprajJaptau - pabhU NaM bhaMte ! coddasapucI ghaDAo ghaDasahassaM paDAo paDasahassaM viuvvittae? haMtA pahU viuvvittae - (vyA.pra.5/4/240) iti / tapaHsampacca 'jaM annANI' iti / sampUrNA gAthA paJcakalpabhASye mahApratyAkhyAnaprakIrNake saMstArakaprakIrNake bRhatkalpabhASye maraNavibhaktiprakIrNake paJcavastuke sambodhasaptatikAyAM caivam - jaM annANI kammaM khavei bahuyAhiM vAsakoDIhiM / taM nANI tihiM gutto khavei UsAsamitteNa / / - (paM.ka.bhA.1213,ma.pra.101,saMstA.pra.114,bR.ka.bhA.1170, maraNavi.135, paM.va.564,saM.sapta.100) iti| na ca 'jaM annANI' ityatra jJAnasampadevocyate iti neyaM ghaTasahasranirmANasAmarthyasvarUpAyAH pUrvoktajJAnasampado'tiricyata iti zaGkanIyam, prakRte'bhyantaratapastvena vivakSaNAt nirjarAkArakatvasyaiva ca tapaHpadapravRttinimittatvAt, upadheyasAGkarye'pyupAdhyasAGkaryAccetyavadheyam / ha saMvejanIkyA makranda saha saMvejanI kathAno rasa darzAvatA graMthakArazrI kahe che ke - gAthArtha :- vaikriya Rddhi vagere guNo, jJAna-tapa-cAritranI saMpatti, zubhodayanuM phaLa ane azubhanA dhvasanuM phaLa- A badhuM saMvejanI kathAno rasa kahevAyela che. (9/14) TIkArtha :- saMvejanI dharmakathAno A rasa kahevAyela che.- (1) vaikriyaRddhi vagere guNo. vaikriya zarIranuM nirmANa karavAnI zakti te vaikriya Rddhi jANavI. Adi zabdathI jaMdhAcAraNa vagere labdhi paNa samajI levI. tathA (2) jJAna saMpatti. jema ke cauda pUrvadhara eka ghaDAmAMthI hajAro ghaDA banAvI zake tevI temanI jJAnasaMpatti hoya che. (3) tapasaMpatti. "ajJAnI karoDo varSamAM je karma khapAve te karma Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * nirvejanInirUpaNam * 655 ityAdilakSaNA / caraNasampacca sklphlsiddhiruupaa| ete guNAH sampadazca / zubhodayasyA'zubhadhvaMsasya ca phalaM (-zubhAzubhodayadhvaMsaphalaM) asyAH = saMvejanyA rasaH smRtaH / / 14 / / caturbhaMgI samAzritya pretyehaphalasaMzrayAm / pApakarmavipAkaM yA brUte nirvejanI tu sA / / 15 / / caturbhaGgImiti / yA kathA pApakarmavipAkaM pretyehaphalasaMzrayAM = ihaloka-paralokabhogA''zritAM caturbhaGgIM samAzritya brUte sA tu nirvejanI caturbhireva bhaGgaH pratipAdyamAnaizcaturvidheti bhAvaH / caraNasampacca sakalaphalasiddhirUpA, nAstyasAdhyaM nAma caraNasya, tadvanto hi devairapi pUjyanta iti / karmakSapaNasAdhAddarzanarddhirapi prazamAdirUpA'trA'vagantavyA / taduktaM ArAdhanApatAkAyAM - sammaTThiI jIvo gacchai niyamA vimANavAsIsu / jai Na vigayasammatto ahava Na baddhAuo puTviM / / 6 (A.pa. 579) iti / taduktaM dazavaikAlikaniyuktI - vIriyaviuvvaNiDDhI nANacaraNadaMsaNANa taha iDDhI / uvaissai khalu jahiyaM kahAi saMveyaNIi raso / / - (da.ni.200) iti / / 9/14 / / ___ uktA saprapaJcaM saMvejanI dharmakathA / sAmpratamavasaraprAptAM nirvejanI dharmakathAmAha- 'caturbhaGgImiti / taduktaM dazavaikAlikaniyuktau api - pAvANaM kammANaM asubhavivAgo kahijjae jattha / iha ya parattha ya loe kahA u NivveyaNI nAma / (da.ni.201) 6 iti / taduktaM sthAnAGgasUtre - NivvegaNI kahA caubvihA pannattA- taM jahA (1) ihaloge duccinnA kammA ihaloge duhaphalavivAgasaMjuttA bhavaMti, (2) ihaloge duccinnA kammA paraloge duhaphalavivAgasaMjuttA bhavaMti, (3) paraloge duccinnA kammA ihaloge duhaphalavivAgasaMjuttA bhavaMti, (4) paraloge duccinnA kammA paraloge duhaphalavivAgasaMjuttA bhavaMti - (sthA.4/2/282) iti / abhayadevasUrikRtA tadvyAkhyA caivam - iha loke duzcIrNAni = cauryAdIni karmANi = kriyA ihaloke duHkhameva karmadrumajanyatvAt phalaM = duHkhaphalaM tasya vipAkaH = anubhavo duHkhaphalavipAkastena saMyuktAni = duHkhaphalavipAkasaMyuktAni bhavanti caurAdInAmivetyekA / evaM nArakANAmiveti dvitIyA / AgarbhAt vyAdhi-dAridryAbhibhUtAnAmiveti tRtIyA / prAkkRtAzubhakarmotpannAnAM narakaprAyogyaM banatAM kAka-gRdhrAdInAmiva caturthIti, 'ihaloe sucinne'tyAdi caturbhaGgI tiirthddkrdaandaatR'sujJAnI zvAsamAtramAM khapAve.' tevI abhyatara tapanI mUDI jANavI. (4) saghaLA phaLanI siddhi karanArI cAritrasaMpatti hoya che. vaikriya labdhi vagere guNo ane jJAnAdi 19 2nI saMpatti, 752itamai (5) puthyodhyanu, 35 ane (6) pApakSaya31. (8/14) niranI 'thA ni35 - have nirvejanI kathAne batAvatA graMthakArazrI jaNAve che ke - gAthArtha :- je pApakarmavipAkane kahe te nirvejanI kathA kahevAya che. A loka ane paralokanA phala upara AdhArita caturbhAgIne AzrayIne AnA cAra bheda che. (9/15) TIkArya - A loka ane paralokamAM thatA bhogavaTA upara AdhArita caturbhagIne AzrayIne je kathA pApakarmanA phaLane jaNAve te kathA nirvejanI kathA kahevAya che. te nirvejanI kathA cAra bhAMgA = prakAra dvArA batAvAya che. tethI te cAra prakAravALI che - evo ahIM Azaya che. Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 656 * ihaloka - paralokAdigocaranirvedajananapaddhatiH dvAtriMzikA - 9/15 atrAyaM sampradAyaH- "idANiM nivvedaNI-sA caubvihA pannattA' / taM jahA - ihaloe duccinnAI kammAI ihaloe duhavivAgasaMjuttAi bhavaMti / (1) taM jahA - corANaM pAradAriyANaM evamAdI esA paDhamA nivvednnii| (2) idANiM bitiyA nivvedaNI ihaloe 'ducciNNA kammA paraloe duhavivAgasaMjuttA bhavaMti, taM jahA-neraiyANaM annaMmi bhave kayaM kammaM nirayabhAvaphalaM dei, esA bitiyA nivveyaNI / sAdhu` tIrthakara devabhavasthatIrthakarAdInAmiva bhAvanIyA - (sthA.sU.4/2/282 vRtti) iti / - NivveyaNI NAma pAvaphalasaMkahA / kANi pAvaphalANi ? Niraya - tiriya-kumANusajoNIsu jAijarA-maraNa-vAhi-veyaNA-dAliddAdINi / saMsArasarIrabhogesu veragguppAiNI NivveyaNI NAma (pa.khaM.dha. 1 / 1 / 2 | pR. 105 ) iti dhavalAkRtaH / gommaTasAravRttau api saMsAra-zarIra bhogarAgajanitaduSkarmaphalanArakAdiduHkha-duSkula-virUpAGga- dAridryApamAna- duHkhAdivarNanAdvAreNa vairAgyakathanarUpA nirvejanI kathA - (go.sA. jIvakAM. jIvata. pradI. 357 ) ityuktam / NivveyaNI puNa kahA sarIrabhoge bhavoghe ya - (bha.A.657) iti bhagavatI ArAdhanA | atrAdhikAre dazavekAlikacUrNo agastyasiMhasUribhiH - nivvedaNIkahA cauvvihA, taM jahA - ihalo duciNA kammA ihaloga havivAgasaMjuttA bhavaMti caubhaMgo / paDhame bhaMge cora-pAradAriyANaM paDhamA nivvedaNI 1 | bitiyA nivvedaNI- ihaloe ducciNNA kammA paraloe duhavivAgasaMjuttA bhavanti, jahA neratiyANaM iha masbhave kataM kammaM nirayabhave phalati 2 / tatiyA nivvegaNI - paraloe ducciNNA kammA ihalogaduhavivAgasaMjuttA bhavaMti, jahA vAlattaNe ceva dariddakulasaMbhUtA khaya-kuTTa - jaloyarAbhibhUtA 3 / catutthI nivvegaNI paraloe ducciNNA kammA paraloe ceva duhavivAgasaMjuttA bhavaMti, jahA puvviM dukkaehiM kammehiM caMDAlAdiduguchitajAtIjAtA ekataNiddhaMdhasA NirayasaMvattaNIyaM pureUNa Nirayabhave vedaMti 4 - (da.vai. aga. cU. 3/100 pR. 57 ) ityevamupavarNanamakAri / granthakRd dazavaikAlikavRddhavivaraNasaMvAdamAha - 'idANiM nivvedaNI' ityAdi / akSaraghaTanA tvevam - idAnIM nirvedanI, sA caturvidhA, tadyathA - ihaloke duzcIrNAni karmANi ihaloke eva duHkhavipAkasaMyuktAni bhavantIti, yathA caurANAM pAradArikANAM evamAdi, epA prathamA nirvedanI / idAnIM dvitIyA ihaloke duzcIrNAni karmANi paraloke duHkhavipAkasaMyuktAni bhavanti, kathaM ?, yathA nairayikairanyasmin bhave kRtaM karma nirayabhave phalaM dadAti, epA dvitIyA nirvedanI gatA / ahIM prAcIna jaina saMpradAya anusAra vaktavya evuM che ke - have nirvedanI kathA kahevAya che. te cAra prakAranI kahevAyela che. te A rIte (1) A lokamAM karelA kharAba prakAranA pApa karmo A lokamAM ja duHkharUpI phaLa denArA bane che. jema ke 'cora, parastrIgAmI vagerene A lokamAM ja jela, roga vagere phaLa maLe che.' A prathama nirvejanI kathA che. (2) have bIjI nirvejanI dharmakathA kahevAya che. A lokamAM kharAba rIte AcarelA pApakarmo paralokamAM duHkharUpI phaLa denArA thAya che. jema ke anya bhavamAM karela pApakarma narakanA jIvone narakamAM narakapaNAnA phaLane nArakInA duHkhane Ape che.' A bIjA prakAravALI nirvejanI kathA kahevAya che. = 1. hastAdarza 'pannattA' padaM nAsti / 2 hastAdarza 'jahA' padaM nAsti / 3. mudritapratI 'ducinnA' iti azuddhaH pAThaH / hastAdarzavizeSe tu 'duccinnAI kammAI' nAsti / 4. hastAdarze 'jahA' padaM nAsti / 5 mudritapratau 'duci...' ityazuddhaH pAThaH / Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmavipAkopadarzanam 657 (3) iyANiM tatiA nivvedaNI - paraloe duccinnA kammA ihaloe duhavivAgasaMjuttA bhavaMti / kahaM ? jahA-bAlappabhitimeva aMtakulesu uppannA khaya- koDhAiehiM rogehiM dAriddeNa ya abhibhUyA dIsaMti, esA tatiyA nivvedaNI / ( 4 ) idANiM cautthA nivvedaNI - paraloe duccinnA kammA paraloe duhavivAgasaMjuttA bhavaMti / kahaM ? jahA- puvviM duccinnehiM kammehiM jIvA saMDAsatuMDehiM pakkhIhiM uvavajjaMti tau te narayappA oggANi kammANi asaMpunnANi tAe jAtIe pUriMti, pUriUNa narayabhave vediti, esA cautthA nivveyaNIgayA / evaM ihalogo para logo ya paNNavayaM paDucca bhavati / tatva pannavayaska manusmamavo ilono, senA 3 tiSni vi phaMDa paranono"(zave rR.vi.adhya.rU)||(II idAnIM tRtIyA, paraloke duzcIrNAni karmANi ihaloke duHkhavipAkasaMyuktAni bhavanti, kathaM ? yathA bAlyAtprabhRtyevAntakuleSUtpannAH kSayakuSThAdibhI rogairdAridryeNa cAbhibhUtA dRzyante, epA tRtIyA nirvedanI / idAnIM caturthI nirvedanI- paraloke duzcIrNAni karmANi paraloka eva duHkhavipAkasaMyuktAni bhavanti / kathaM ? yathA pUrvaM duzcIrNaiH karmabhirjIvAH sandaMzatuNDeSu pakSiSu utpadyante tataste narakaprAyogyANi karmANi asampUrNAni tAni tasyAM jAtau pUrayanti, pUrayitvA narakabhave vedayanti, epA caturthI nirvedanI gatA / evaM ihalokaH paraloko vA prajJApakaM pratItya bhavati / tatra prajJApakasya manupyabhava ihalokaH avshepaastihoDapi taya: paroH 8 rUti / o/9|| * = (3) have trIjA prakAranI nirvejanI kathAno vAro Ave che. 'paralokamAM karelA kharAba pApakarmo A lokamAM duHkharUpI phaLavALA (=phaLa denArA) bane che' evuM jyAM batAvAya te trIjA prakAranI nirvejanI kathA. 'te kaI rIte saMbhave ?' e praznano javAba ema samajavo ke - jema ke bAlyavayathI ja, janmathI ja aMtakula-hInakulamAM janmelA tathA kSaya, koDha vagere rogothI ane garIbAI vagere duHkhothI parAbhava pAmelA jIvo dekhAya che te pUrvabhavamAM karelA pApakarmanuM phaLa jANavuM.' A trIjI nirvejanI kathA jANavI. (4) have cothI nirvejanI kathA kahevAya che. paralokamAM kharAba rIte bAMdhelA pApakarmo paralokamAM duHkharUpI phaLavALA (=phaLa dAyaka) thAya tevuM jemAM batAvavAmAM Ave te nirvejanI dharmakathAno cotho bheda che. jema ke pUrve kharAba rIte karelA-bAMdhelA pApa karmonA lIdhe jIvo sANasA jevA moDhAvALA paMkhIrUpe utpanna thAya che ane te bhavamAM teo nakaprAyogya pUrepUrA bhegA nahi thayelA pApa karmone mAMsAhArI pakSIrUpa jAtimAM bhegA kare che. narakayogya karmone pUrepUrI rIte ekaThA karIne teo te pApakarmone narakanA bhavamAM bhogave che.' A rIte nirvejanI kathAno cotho bhAMgo pUro thayo. ahIM A loka ane paraloka prajJApakane AzrayIne thAya che. temAM prajJApaka guru manuSya hovAthI tenI apekSAe A manuSya bhava. tathA paraloka bAkInI traNa gati Ama samajavuM. - (9/15) vizeSArtha :- (1) manuSya bhavamAM karela pApakarmane manuSya bhavamAM ja bhogave. (2) manuSya bhavamAM karela pApakarmane naraka vagere gatimAM bhogave. (3) naraka, pazu, devagatimAM bhegA karelA pApakarmane manuSya bhavamAM bhogave. tathA (4) pazu-paMkhI, deva vagere bhavamAM bhegA karelA pApakarmane naraka vagere traNa gatimAM bhogave. A rIte cAra prakAre nirvejanI kathA thAya che. (9/15) loka = - zai. mudritaprato 'utpannA' kRti azuddha: pA:| 2. mudritaprato '...pAsA...' kRti vAda: | rU. dastAvaze 'paralogo' kRtiparva nAsti / Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 658 * pramAdasyAtidAruNatA * dvAtriMzikA-9/17 stokasyA'pi pramAdasya prinnaamo'tidaarunnH| varNyamAnaH prabandhena nijanyA rasaH smRtaH / / 16 / / stokasyA'pIti / spaSTaH / / 16 / / AdAvAkSepaNIM dadyAcchiSyasya dhanasannibhAm / vikSepaNI gRhIte'rthe vRddhyupAyamivAdizet / / 17 / / idAnImasyA rasamAha- 'stokasyeti / stokasyApi = alpasyApi, kiM punaH prabhUtasya, pramAdasya- pamAo ya muNiMdehiM bhaNio aTThabheyao / (1) annANaM, (2) saMsao ceva, (3) micchAnANaM taheva ya / / (4) rAgo (5) doso, (6) mainbhaMso (7) dhammammi ya aNAyaro / (8) jogANaM duppaNIhANaM aTThahA vajjiyavvao / / athavA- (1) majjaM (2) visaya (3) kasAyA (4) niddA (5) vigahA ya paMcamI bhaNiyA / ee paMca pamAyA jIvaM pADiMti saMsAre / / 6 (A.pa. 686-688) iti ArAdhanApatAkAyAM darzitasyA'jJAnAdiprakArasya yadvA madya-viSayakaSAya-nidrA-vikathAlakSaNasya pariNAmaH = phalaM atidAruNaH = mahAbhayAvahaH, yathA tadbhavanigodagAminAM keSAJcit kRtsnapUrvadharAdInAmiti prabandhena = vistareNa varNyamAnaH = nirUpyamANo nijanyAH kathAyA rasaH = makarandaH smRtaH / taduktaM ArAdhanApatAkAyAM - pamAeNaM mahAsUrI sampunasuyakevalI / aNaMtA'NaMtakAlaM tu NaMtakAyammi saMvase / / AhAragA vi maNanANiNo vi savvovasaMtamohA vi / huMti pamAyaparavasA tayaNaMtarameva caugaiyA / / 6 (A.pa.690,691) iti / yathoktaM dazavaikAlikaniyuktau api - thovaMpi pamAyakayaM kamma sAhijjaI jahiM niyamA / paurAsuhapariNAmaM kahAi nivveyaNIi raso / / (da.vai.ni.202) - iti / taduktaM uttarAdhyayananiryuktau ArAdhanApatAkAyAM ca - jesiM tu pamAeNaM gacchai kAlo niratthao dhamme / te saMsAramaNaMtaM hiMDaMti pamAyadoseNaM / / tamhA khalu pamAyaM caiUNaM paMDieNa puriseNaM / daMsaNa-nANa-caritte kAyavvo appamAo u / / 6 (utta.ni.526,527 + A.patA.689,692) iti / prakRte ca - pavajjaM vijjaM piva sAhito hoi jo pamAillo / tassa na sijjhai esA karei ruyaM ca avayAraM / / (dharmara.111) iti dharmaratnaprakaraNavacanamapi smartavyam / tasmAt pramAdasya tyAjyataiva / taduktaM upadezamAlAyAM maraNasamAdhiprakIrNake ArAdhanApatAkAprakIrNake ca - jiNavayaNammi guNAyara ! khaNamavi mA kAhisi pamAyaM / / 6 (upa.mA.123,ma.sa.205,A.pa.685) iti / / 9/16 / / ha nirvejanI kyA rasAsvAda ja have nirvajanI dharmakathAno rasa batAvatA graMthakArazrI jaNAve che ke - gAthArtha :- "thoDA paNa pramAdanuM pariNAma = phaLa atyaMta bhayaMkara che." A pramANe vistArathI varNana karAto nirvejanIkathAno rasa manAyelo che. (9/16) TIkArya :- gAthArtha spaSTa hovAthI mahopAdhyAyajI mahArAje A gAthAnI vyAkhyA karela nathI. (9/16) ha pahelAM AkSepaNI pachI vikSepaNI che gAthArtha :- prAraMbhamAM dhanatulya = mUDI samAna AkSepaNI kathA ziSyane kahevI joIe. pachI padArtha barAbara samajAye chate vyAjanA upAyatulya evI vikSepaNI kathA kahevI joIe. (9/17) 1. hastAdarza ..yamapAdizeta' iti pAThaH / sa cA'zaddhaH / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 659 * AkSepaNIkathAyA autsargikasatphalatvaniyamaH * AdAviti / spaSTaH / / 17 / / AkSepaNyA kilA''kSiptA jIvAH smyktvbhaaginH| vikSepaNyAstu bhajanA mithyAtvaM vA'tidAruNam / / 18 / / AkSepaNyeti / AkSepaNyAkSiptA AvarjitAH kila jIvAH samyaktvabhAgino 'niyogena samyaktvalAbhavanto'sati pratibandhe, tathA''varjanena mithyAtvamohanIyakarmakSayopazamopapatteH / uktA caturvidhA'pi tRtIyA dharmakathA / tatrAdau zrotuH kA dharmakathA guruNA vaktavyA ? ityAzaGkAyAmAha 'AdAviti / Adau = prArambhe guDajivikAnyAyena dhanasannibhAM = mUlArthatulyAm dadyAt / vRddhavyupAyamiva = mUladhanavRddhihetubhUtAM vikSepaNI gRhIte'rthe = AcAra-prAyazcittAdisvasamayarAddhAntArthagrahaNe sati Adizet, anyathA vRddhilipsoH mUlArthahAniH prasajyeteti bhAvaH / taduktaM dazavaikAlikaniryuktau api - veNaiyassa (ya) paDhamayA kahA u akkhevaNI kaheyavvA / to sasamayagahiyattho kahijja vikkhevaNI pacchA / / - (da.vai.ni.204) iti / / 9/17 / / / kimetadevam ? ityAzaGkAyAmAha- 'AkSepaNyA' iti / AkSepaNyA dharmakathayA jinapravacanaM prati AvarjitA jIvA niyogena = niyamena jinanamana-pravacanazravaNa-guruzuzrUpA-vinaya-vaiyAvRttya-japa-tapastyAgAdilakSaNayogabIjapariNamanadvArA samyaktvalAbhavanto bhavanti, asati pratibandhe = bhavAbhinandyAdilakSaNe samyaktvAdipratibandhake / mithyAtvakSayopazamaM vinA kathamAkSepaNIzravaNe samyaktvalAbhassyAt? ityAzaGkAyAmAha- tathA''varjanena = jinapravacanarucidAyAdilakSaNa-tathAvidhazubhabhAvApAdanena mithyaatvmohniiykrmkssyopshmopptteH| taduktaM SaSTizatakaprakaraNe'pi - sammattaM suddhadesaNayA - (pa.za.22) iti / TIkArtha:- gAthArtha spaSTa hovAthI mahopAdhyAyajI mahArAje A gAthAnuM vivecana karela nathI. (17) vizeSArtha :- jema mANasa mUDIne pahelAM sAcave che. pachI vyAja meLavavAnA upAyane Acare che. tema prastutamAM sAdhvAcAra, prAyazcittapratipAdana vagere svarUpa cAra prakAranI AkSepaNI kathA gurue ziSyane karavI joIe. saMyamanA AcAra, prAyazcitta vagere bhAvo pariName pachI dArzanika carcAthI guMthAyelI vikSepaNI kathA karavI joIe. pahelethI ja vikSepaNI kathA kahevAmAM to kyAreka vyAja levA jatAM mUDI khoI besavAno avasara Ave che. prAraMbhamAM ja sva-paradarzananA khaMDana-maMDanamAM paDI javAmAM Ave to ziSya korI carcAmAM aTavAIne saMyamanA cAra, prAyazcittagrahaNa vageremAM upekSA karato bedarakAra banI jAya. AvuM na bane te mATe bahu ja mArmika zikhAmaNa mahopAdhyAyajI mahArAje A zlokamAM Apela che. vartamAna kALamAM to A bAbatamAM khAsa dhyAna ApavA jevuM che. (17) gAthArtha :- ApaNI kathAthI kheMcAyelA jIvo kharekhara samyagadarzanane pAmanArA thAya che. vikSepaNI kathAthI to samyagadarzananI prAptimAM ya bhajanA che. athavA kyAreka bhayaMkara mithyAtvane paNa zrotA pAmI ya. (C/18) TIkArtha:- ApaNI dharmakathAthI jinazAsana pratye AkarSAyelA jIvo, jo samakita vagereno pratibaMdha karanArA bhavAbhinaMdIpaNuM-kadAgraha vagere doSo na hoya to, avazya samyagdarzanane pAmanArA thAya che. kAraNa ke jinazAsana pratye viziSTa prakAranA kheMcANathI mithyAtvamohanIyakarmano kSayopazama = dharakhama 422 (=pUna maMhata) thAya che. 1. mudritapratau 'yogena' ityazuddhaH pAThaH / Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 660 * vikSepaNyA dAruNamithyAtvajanakatvasambhavaH * dvAtriMzikA-9/19 vikSepaNyAstu sakAzAt phalaprAptau bhajanA kadAcittataH samyaktvaM labhante kadAcinneti, tacchravaNAttathAvidhapariNAmA'niyamAt / / atidAruNaM = mahAbhayaGkaraM mithyAtvaM vA tataH syAt jaDamatInAmabhiniviSTAnAm / taduktaM "akkhevaNiakkhittA je jIvA te lahanti sammattam / / vikkhevaNIi bhajjaM gADhayarAgaM va micchattaM / / " (da.vai.ni. 3/205) / / 18 / / vikSepaNyAH parikarmitAyA eva guNA''vahatvaM nAnyatheti samarthayannAhaAdyA yathA zubhaM bhAvaM sUte nA'nyA kathA tathA / yAdRgguNaH syAtpIyUSAttAdRzo na viSAdapi / / 19 / / 'vikSepaNyAstu' ityAdi spapTam / atraiva dazavaikAlikaniyuktisaMvAdamAha- 'akkhevaNI'tyAdi / tadvRttistvevam - AkSepaNyA kathayA AkSiptAH = AvarjitA AkSepaNyAkSiptA ye jIvAste labhante samyaktvam, tathA AvarjanaM zubhabhAvasya mithyAtvamohanIyakSayopazamopAyatvAt, vikSepaNyAM bhAjya- samyaktvaM kadAcillabhante kadAcinneti tacchravaNAttathAvidhapariNAmabhAvAt / gADhataraM vA mithyAtvaM, jaDamateH parasamayadoSAnavabodhAnnindAkAriNa ete na draSTavyA ityabhinivezena - (da.vai.ni.3/205 vRtti) iti / mUlArAdhanAyAM api - veNaiyassa paDhamayA kahA u akkhevaNI kaheyavvA / to sasamayagahiyatthe kahijja vikkhevaNI pacchA / akkhevaNIakkhittA je jIvA te labhaMti sammattaM / vikkhevaNIe bhajjaM gADhatarAgaM ca micchattaM -- (mUlA.657) ityuktam / tatazca 'gauNa-mukhyayoH mukhya kAryasampratyayaH' iti nyAyenAtrAkSepaNyA utsargataH kartavyatA darzayitumabhipreteti bhAvaH / / 9/18 / / __Adye'tyasyAvataraNikA TIkA ca spapTaiva tathApi sthAnA'zUnyArthaM kiJciducyate / iha guNAvahatvaM paraMtu vikSepaNI dharmakathAthI to bhajanA che. matalaba ke vikSepaNI dharmakathAthI kyAreka zrotA samyagdarzanane pAme che. ane kyAreka nathI pAmato. kAraNa ke vikSepaNI kathAnA zravaNathI mithyAtvamohanIyano kSayopazama karAve tevA pariNAmane pragaTa thavAno koI niyama nathI. athavA to vikSepaNI kathAnA zravaNathI atyaMta jaDabuddhivALA kadAgrahI zrotA atibhayaMkara mithyAtvane pAme evI paNa zakyatA rahelI che. zrIdazavaikAlika niryuktimAM jaNAvela che ke ApaNI dharmakathAthI AkarSita thayelA jIvo samyagdarzanane prApta kare che. paraMtu vikSepaNI kathAthI bhajanA che. athavA to tenAthI jIvo atyaMta gADha mithyAtvane pAme che. (9/18) vizeSArtha :- zrotAmAM yogyatA rahelI hoya to ApaNI dharmakathAmAM samyagdarzanane pamADavAnuM je sAmarthya raheluM che te sAmarthya vikSepaNI kathAmAM nathI rahetuM. (918) vikSepaNI dharmakathA to zrotAnI buddhine parikarSita karavAmAM Ave, tenAmAM svasvIkRtazAstragata doSanA zravaNanI ruci utpanna karAvavAmAM Ave to ja guNakArI bane, bAkI nahi - A vAtanuM samarthana karatA graMthakArazrI jaNAve che ke - huM vikSepaNa kyA avasthAvizeSamAM lAbhArI chuM gAthArtha :- AkSepaNI dharmakathA je prakAre zubha bhAvane pragaTAve che te prakAre zubha bhAvane anya = vikSepaNI kathA pragaTAvI zakatI nathI. kharekhara amRtathI jevA prakArano lAbha thAya tevA prakArano sAma rathI dhyAzya tha na za. (C/19) 1. hastAdarza 'abhiniviSTAnAM' nAsti / 2. mudritaprato ...vaNiva...' ityazuddhaH pAThaH / 3. mudritapratI 'ca' ityazuddhaH pAThaH / Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * detu-svarUpanuvandito navatvamImAMsA * ___Adyeti / pIyUSavanneyaM svarUpato guNA''vahA, kiM tu vacchanAgavatparikarmitaiveti tAtparyam T1//. dharmArthakAmAH kathyante sUtre kAvye ca yatra saa| mizrAkhyA vikathA tu syAd bhakta-strI'-deza-rA'DgatA / / 20 / / dharmeti / yatra sUtre kAvye ca dharmA'rtha-kAmA militAH kathyante sA mizrAkhyA kathA, saGkI-rNapuruSArthA'bhidhAnAt / paJcadhA bhavati, svarUpato hetuto'nubandhataH svAmitaH parikarmatazceti / tatra svarUpato guNAvahatvaM loke'mRtAderlokottare ca cAritrAdeH / hetuto guNAvahatvaM tu samyag nirIkSya gacchato'pi sampAtimajIvAn virAdhayato drssttvym| anubandhato guNAvahatvaM vidhipUrvaM jinaM pUjayato jJeyam / svAmito guNAvahatvaM samyagdRSTigRhItamithyAzrutasya vijJeyam / parikarmatazca guNAvahatvaM loke vaidyapradattavacchanAgAderlokottare ca vikSepaNyAdedRzyam / parikarma cAtra zrotuH tathAvidharucyApAdanaM vijJeyam / kvacicca zrotRbhUmikAnusAreNa maNDUkaplutinyAyena prathamameva nijanyAderapi kathane'pi na dopa iti dhyeyam / / 9/19 / / caramAmavasarasaGgatyAyAtAM mizrakathAmAha- 'dharma'ti / taduktaM dazavaikAlikaniyuktI - dhammo attho kAmo uvarasa nanda su vhetuM to ve samaye mA 3 varuda masiyA gAma || 9 (zi.ni.rU/ 206) iti / tadvyAkhyA caivam - dharmaH pravRttyAdirUpaH, artho vidyAdiH, kAmaH icchAdiH upadizyate TIkArtha :- vikSepaNI kathA amRtanI jema svarUpathI guNakArI nathI. paraMtu vacchanAga jheranI jema parikarmita karAyelI hoya to ja vikSepaNI kathA guNakArI bane - AvuM ahIM tAtparya che. (9/19) vizeSArtha :- amRtanuM svarUpa lAbhakArI che. jheranuM svarUpa lAbhakArI nathI. paNa vaidyanI prakriyAthI vacchanAga vagere jheranuM mAraNa karavAmAM Ave ane pachI amuka prakAranA rogamAM te jhera dardIne ApavAmAM Ave to lAbha-rogocchedAdi guNa thAya che. tema ApaNI kathAnuM svarUpa lAbhakArI che. vikSepaNI kathAnuM svarUpa lAbhakArI nathI. arthAt AkSepaNI kathA jema svarUpathI ja = potAnA svabhAvathI ja lAbhakArI che tema vikSepaNI kathA potAnA svarUpathI ja = potAnA svabhAvathI ja lAbhakArI banI zakatI nathI. paraMtu vaidyatulya guru-dharmadezaka dvArA tenuM mAraNa karavAmAM Ave arthAtu zrotAmAM madhyasthatA UbhI karAvI teNe svIkArelA dharmamAM rahelI khAmIo sAMbhaLavAnI IcchA pragaTAvavAmAM Ave to ja vikSepaNI kathA lAbhakArI nIvaDI zake. mATe vikSepaNI kathAne kahenAre bahu sAvadhAnI rAkhavI jarUrI che. (9/19). - mizrakyA ane vikyA ha have mizrakathAne darzAvavA graMthakArazrI kahe che ke - gAthArtha :- je sUtra ane kAvyamAM dharma, artha ane kAmaviSaya kahevAya che te mizra nAmanI kathA jANavI. bhojana-pANI-strI-deza-rAjA vagere saMbaMdhI vAta te vikathA jANavI. (9/20) TIkArtha :- je sUtra ane kAvyamAM dharma, artha ane kAma puruSArtha saMbaMdhI bAbato eka-bIjA sAthe vaNIne sAthe kahevAya te mizra nAmanI kathA samajavI. kema ke paraspara saMkIrNa evA traNeya puruSArthanuM te kathana kare che. 6. dustaka " rAze thA' ti paTa: | 2. "rAvatA' rUtyaddha: pADo mudritaprata | Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mizrakathAdivicAraH dvAtriMzikA - 9/20 662 kathyate yatra 'sUtrakAvyeSu' = sUtreSu kAvyeSu ca tallakSaNavatsu, kvetyata Aha- loke rAmAyaNAdiSu vede yajJakriyAdiSu, samaye taraGgavatyAdiSu sA punaH kathA 'mizrA' mizrAnAma, saGkIrNapuruSArthAbhidhAnAt - (da.vai.ni.3/206 vRtti) iti / iyaM saGkIrNakathetyucyate, yathoktaM bRhatkalpabhASyavRttI zrIkSemakIrttisUribhiH - dharma-kAmArthalakSaNapuruSArthatrayavaktavyatAprabhavAH saGkIrNakathAH - (bR.ka. bhA. 2564 vRtti) iti / prakIrNakathetyapyasyaiva nAmAntaram / taduktaM zrIharibhadrasUribhirapi samarAdityakathAyAm - jA uNa tivaggovAyANasaMbaddhA, kavvakahA- ganthatthavittharaviraiyA, loiya-veya- samayapasiddhA, uyAharaNa-heu-kAraNovaveyA sA saMkiNNakaha tti vuccai - (sama. bha. 1 / pR. 4) iti / upamitibhavaprapaJcAyAmapi kathAyAM - trivargasAdhanopAyapratipAdanatatparA / yA'nekarasasArArthA sA saGkIrNakathocyate / / citrAbhiprAyahetutvAdanekaphaladAyikA / vidagdhatAvidhAne ca sA heturiva vartate / / - (upami. 1/32-33) ityevaM saGkIrNAparAbhidhAnamizrakathAlakSaNamAveditam / atrApi phalaprayojanoptasahakAravRkSalabdhachAyA - gandhanyAyena mokSoddezakRtadharmalabhyatvamartha- kAmayoH darzayitumarhati / prakRte - Amre phalArthe nirmite chAyA gandha ityanutpadyete evaM dharmaM caryamANamarthA anUtpadyante - ( A.sta.dha.1/ 7/20/3) iti Apastamba dharmasUtravacanamapi smartavyam / udyotanasUri-ratnaprabhasUrimatAnusAreNa tu sakala-khaNDollApa-parihAsa-varAkhyapaJcavidhakathAlakSaNadharA saGkIrNakathA dharmArtha-kAmabhedena trividhA bhavati / yathoktaM udyotanasUribhiH kuvalayamAlAyAM - paMca kahAo taM jahA - ( 1 ) sayalakahA, (2) khaMDakahA, (3) ullAvakahA, (4) parihAsakahA tahA ( 5 ) varA kahiya tti / eyAo savvAo vi ettha pasiddhAo suMdarakahAo / eyANa lakkhaNadharA saMkiNNakahA ttiNAyavvA - (ku.mA. pR. 4) iti / ratnaprabhasUribhiH api tadanusAreNa kuvalayamAlAyAM sA ca ( kathA ) paJcadhA sakala-khaNDollApa-parihAsavarA''khyAbhiH kathAbhiH / etAH kathAH sarvA api prasiddhAH / etAsAM lakSaNadharA saGkIrNakathA jJAtavyA / atha saGkIrNakathocyate / sApi trividhA dharmArthakAmakathAbhiH - ( ku.mA.vR. 2) ityuktam / * * agnipurANagate kAvyAlaGkAre AkhyAyikA kathA khaNDakathA parikathA tathA / kathAniketa manyante gadyakAvyaM ca paJcadhA / / - (kA. a.1/11) ityevaM paJcadhA gadyakAvyavibhAgo darzitaH / tatra khaNDakathAlakSaNaM tu bhavet khaNDakathA yA sA na nibandhacatuSpadI - (kA. a. 1 / 18) ityevaM kAvyAlaGkAre darzitamiha kuvalayamAlAsaMvAde'nuyojyam / kAvyAnuzAsane zrIhemacandrasUribhiH kathAyA AkhyAna- nidarzana-pravalikA-manthallikA-maNikulyA-parikathA-khaNDakathA-sakalakathopalakathA - bRhatkathArUpeNa prakArA darzitAH / tatra madhyAdupAntato vA granthAntaraprasiddhamitivRttaM yasyAM varNyate sA indumatyAdivat khaNDakathA / samastaphalAntetivRttavarNanA samarAdityAdivat sakalakathA - ( kAvyA. vR. 8/8/pR. 465 ) ityevaM kAvyAnuzAsanavRttau prakrAntakathAdvayalakSaNanirdezo vartate / ullApa - parihAsAdilakSaNantu granthAntarAdavaseyam / yadvotsargApavAdAdiparibhASApuraskAreNa prakIrNakathA = utsargaH, nizcayakathA = apavAdaH / yadvA naigama Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * vikathAvimarzaH . vikathA kathAlakSaNavirahitA tu syAt bhakta-strI-deza-rADgatA' bhktaadivissyaa| yadAha"itthikahA bhattakahA rAyakahA corajaNavayakahA ya / naDa-naTTa-jalla-muTTiya'kahA u esA bhave vikahA / / " (da.vai.ni.3/205) / / 20 / / saGgraha-vyavahAraiH yA kathyate sA prakIrNakakathA, RjusUtrAdibhiH zuddhanayaiH yA kathyate sA nizcayakathA / yathoktaM nizIthabhASye - ussagA painnakahA ya, avavAto hoti NicchayakathA tu / ahavA vavahAraNayA paiNNa suddhA ya NicchaigA / / (ni.bhA.2131) iti / yadvA - zRGgAra-hAsya-karuNa-raudra-vIrabhayAnakAH / bIbhatsA'dbhutasaMjJau cetyaSTau nATye rasAH smRtAH / / - (kA.pra.4/29) iti kAvyaprakAzadarzitA'STavidharasAnuviddhA yadvA - zRGgAra-vIra-karuNa-hAsyA'dbhuta-bhayAnakAH / bIbhatsa-raudra-zAntAzca navaite kathitA budhaiH / / - (vA.bha.6/3) iti vAgbhaTA'lakAradarzita-navarasAnuviddhA kathA mizrakathA'vaseyetyevaM nayamatabhedena vibhAvanIyamAgamavizAradaiH / ajJAtasvarUpAyAstyAgA'sambhavAditi sAmprataM kathAvipakSabhUtAM tyAjyAM vikathAmAha 'vikathA' iti / vikathAyAM dazavakAlikaniyuktisaMvAdamAha- 'itthikahA' iti / tadvRttistvevam - strIkathA'evaMbhUtA draviDA' ityAdilakSaNA | bhaktakathA 'sundaraH zAlyodana' ityAdirUpA / rAjakathA 'amukaH zobhana' ityAdilakSaNA / caurajanapadakathA ca 'gRhIto'dya cauraH sa itthaM kadarthitaH' tathA ramyo madhyadeza ityAdirUpA naTa-nartaka-jalla-muSTikakathA ca eSA bhavedvikathA prekSaNIyakAnAM naTo ramaNIyaH yadvA nartakaH yadvA jallaH / jallo nAma varatrA''khelakaH muSTiko mallaH, ityAdilakSaNA vikathA, kathAlakSaNavirahAt + (da.vai.ni. 3/205 vRtti) iti / kathAlakSaNantu dharmAdipuruSArthasAdhakavacanaprabandhavizeSa iti jJeyam / prakRte ca - cattAri vikahAto panattA, taM jahA- itthikahA, bhattakahA, desakahA, rAyakahA / itthikahA cauvvihA pannattA, taM jahA (1) itthINaM jAikahA, (2) itthINaM kulakahA, (3) itthINaM rUvakahA, (4) itthINaM nevatthakahA / bhattakahA cauvvihA pannattA, taM jahA (1) bhattassa AvAvakahA, (2) bhattassa NivvAvakahA, (3) bhattassa AraMbhakahA, (4) bhattassa niTThANakahA / desakahA cauvvihA pannattA, taM jahA (1) desavihikahA (2) desavikappakahA, (3) desacchaMdakahA, (4) desnevtthkhaa| rAyakahA cauvvihA pannattA, taMjahA- (1) ranno atitANakahA, (2) ranno nijjANakahA, (3) ranno bala-vAhaNakahA, (4) ranno kosa-koTThAgArakahA -(sthA.4/2/282) iti sthaanaanggsuutrmnusndheym| AvazyakacUrNI api (bhAga-2/pRSTha-81) prakRtavikathAbheda-prabhedAnAM savistaraM varNanamupalabhyate / gomaTTasArasya tattvapradIpikAvRttI (go.sA.jIvakANDa-44/84/17) paJcaviMzatividhA vikathA darzitA iti jijJAsubhistato'dhikamavaseyam / ___ saptamasthAnAGge tu - vikahA sattahA pannattA, taMjahA (1) itthikahA, (2) bhattakahA, (3) desakahA, (4) rAyakahA, (5) miukAluNiyA, (6) daMsaNabheiNI (7) carittabheiNI - (sthA.a.7/569) jyAre bhojana-strI-deza ane rAjA saMbaMdhI vAta to vikathA ja che. kAraNa ke temAM kathAnuM koI lakSaNa ja nathI rahetuM. prastutamAM zrIdazavaikAlikaniyuktino saMvAda batAvatA graMthakArazrI jaNAve che ke - strIyA, mo44thA (=bhatatha), 244thA, yo2.4thA, deza thA, naTathA, nata thA, 481.7 // = 3231 352 nAyanAranI thA, ma thA - 2 madhI visthA pane che.' (/20) 1. mudritapratau 'rAgatA....' ityazuddhaH pAThaH / 2. 'muTTiyA...' iti hastAdarza pAThaH / Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 664 * Azayabhede kathAsvarUpabhedaH dvAtriMzikA - 9/21 prajJApakaM samAzritya kathA etA api kramAt / akathA vikathA vA syuH kathA vA bhAvabhedataH / / 21 / / prajJApakamiti / prajJApakaM vaktRpuruSavizeSaM samAzritya etA uktalakSaNAH kathA api ( kramAt ) 'akathA vikathAH kathA vA syuH, bhAvabhedataH AzayavaicitryAt samyakzrutAdivat / tata eva puruSArthapratipattyabhAva-tadvirodha-tatpratipattiphalabhedAt / * = = ityevaM saptavidhA'pi yA vikathA pradarzitA sehaivAntarbhAvanIyetyavadheyam / etAdRzavikathAkaraNe pUrvagRhItazrutanAzAdayo doSAH nizIthabhASye puvvagahitaM ca nAsati, apuvvagahaNaM kao si vikahAhiM - (ni.mA.6071) tyevamupazitAH / / 1/2015 ukta kathA vikathA ca / idAnIM prajJApakamAzritya tadvizepaM phalApekSayA dyotayati- 'prajJApakamiti / AzayavaicitryAt = vaktRtAtparyavizepAt samyakzrutAdivat / yathA samyakzrutaM mithyAdRSTimAzritya mithyAzrutaM bhavati, samyagdRSTimAsAdya samyakzrutaM bhavati, anavahitapuruSamavalambya cA'zrutaM bhavati tatsvAmyAzayavaicitryAt tathedamapyavagantavyam / tata eva = prajJApakAzayavaicitryAdeva puruSArthapratipattyabhAva-tadvirodhatatpratipattiphalabhedAt dharmAdipuruSArthAbhyupagamaviraha-tadvivAda- tadabhyupagamalakSaNa-zrotRgataphalavaicitryopa * vizeSArtha :- kathAne jaNAvyA pachI kathAnI pratipakSabhUta vikathAne jaNAvela che. vikathA pArakI paMcAta svarUpa hovAthI temAM kathAnuM lakSaNa ja jatuM nathI. tethI tevI vikathA avazya choDavI joIe.(9/20) prajJApakanI apekSAe kathA ane vikathAne jaNAvatA graMthakArazrI kahe che ke gAthArtha :- prajJApakane AzrayIne A kathAo paNa kramasara akathA, vikathA ke kathA bane. kAraNa ke prajJApakanA bhAvamAM taphAvata paDI jAya che. (9/21) chu. hastAvaze 'athA' rUtyazuddha: vA:| * kthA paNa vikthA bane TIkArtha :- bolanAra puruSa prajJApaka kahevAya. tene AzrayIne upara jenA lakSaNa batAvI gayA tevI artha-kAma-dharma-mizrakathA paNa akathA, vikathA ke kathA banI zake che. kAraNa ke vaktAnA AzayamAM vividhatA hoya che. jema abhavya jinAgama bhaNe to paNa tene te mithyAzrutarUpe pariName che tathA samaktiI bhaNe to tene te samyak zrutarUpe pariName che. tema ja upayoga vinA bhaNe to tene te azrutarUpe bane che. tema prastutamAM dharmadezaka guruno Azaya bhagavAnane abhimata evA pariNAmavALo na hoya to te kathA paNa akathA bane che. bhagavaMtamAnya pariNAmathI virodhI bhAva hoya to te kathA paNa vikathA bane che. tathA jinokta Azaya kathA kahevAnI pAchaLa rahelo hoya to te kathA ja bane che. prajJApaka gurunA mananA pariNAma vividha prakAranA hovAthI eka ja zrotA prathama prajJApaka guru pAse kathA sAMbhaLe to paNa tene samyak puruSArthane svIkAravAno pariNAma jAgato nathI. te ja zrotA bIjA naMbaranA dharmadezaka pAse e ja kathA sAMbhaLe to dharmapuruSArtha vagereno virodha karavAno pariNAma jAge che. tathA te ja zrotA trIjA naMbaranA prajJApaka guru pAse te ja vAta sAMbhaLe to zakti chUpAvyA vinA dharmapuruSArtha, nItiyukta dhaMdho karavA svarUpa arthapuruSArtha ane svadArAsaMtoSa vagere svarUpa kAmapuruSArthane svIkAravAno pariNAma jAge che. ekanI eka vAta eka ja zrotA alaga-alaga upadezaka pAse sAMbhaLe to tenuM phaLa juduM-juduM Ave che temAM upadezakano AMtarika Azaya bahu mahattvano bhAga bhajave che. Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 665 * akathA-vikathA-kathAnAM viparivartaH * taduktaM- "eyA ceva kahAo' pannavagaparUvagaM samAsajja / akahA kahA ya vikahA havijja purisaMtaraM pappa / / " (da.vai.ni. 3/208) atra prajJApakaprarUpakamityatra 'karmadhArayA''zrayaNAdavabodhakaprarUpako vyAkhyAto gharaTTabhramaNakalpazca vyavacchinnaH / dvandvA''zrayaNe tu dvitve bahuvacanA''pattirityavadheyam / / 21 / / / patteH / ayamAzayo niruktAH kathAH prajJApakasya bhagavadabhimatAbhiprAyavizeSavirahe akathAH syuH, tataH zrotRNAmapi dharmAdipuruSArthapratipattyanudayAt / tasya rAgAdipAravazye sati tA eva vikathAH syuH, tataH zrotRNAmapi dharmAdipuruSArthavipratipattijananAt / tasya bhagavadabhimatAbhiprAyavizeSAnusaraNapariNAme sati tAH kathAH syuH, tataH zrotRRNAmapi svarasato nItisametavyavahArAdilakSaNArthapurupArtha-svadArAsantopAdilakSaNakAmapuruSArtha-vidhiyatanAdigarbhitadharmAdipurupArthapratipatteriti / ratnanigUhanottaraparigrahatyAgopadezakaratnAkarasUridRSTAntata idaM bhAvanIyam / artha-kAmayorapi dharmaphalatvena darzane eva kathAtvaM, anyathA vikathAtvamakathAtvaM vA / etena - tatphalAbhyudayAGgatvAdartha-kAmakathA, anyathA vikathaivA'sAvapuNyA''zravakAraNam - (ma.pu.1/119) iti mahApurANavacanamapi vyAkhyAtam / yAM kathAM zrutvA yaH zrotA ekatrodvijate tAmeva kathAM zrutvA sa eva zrotA'nyatra pratibudhyate tatra prajJApakAzayavizeSa eva prayojaka iti mantavyam / ata eva 'guNasuTThiassa vayaNaM ghayaparisitto vva pAvao bhAi / guNahINassa na sohai nehavihUNo jaha paIvo / / ' (bR.ka.bhA.245) bRhatkalpabhASye ityuktamiti pUrva(pR.188) darzitam / tatazcopadezakena jinapravacanapariNatahRdayena bhAvyamityatropadezo dhvanyate / atraiva dazavaikAlikaniyuktisaMvAdamAha- 'eyA' iti / tadvRttistvevam - etA evoktalakSaNAH kathAH prajJApayatIti prajJApakaH prajJApakazcAsau prarUpakazceti vigrahastamavabodhakaprarUpakaM na tu gharaTTabhramaNakalpaM, yato na kiJcidavagamyata ityarthaH samAzritya = prApya, kimityAha 'akathA' vakSyamANalakSaNA, kathA coktasvarUpA, vikathA coktasvarUpaiva bhavati, puruSAntaraM zrotRlakSaNaM prApya = AsAdya, sAdhvasAdhvAzayavaicitryAt, samyakzrutAdivat / anye tu prajJApakaM = mUlakartAraM prarUpakaM = tatkRtasyAkhyAtAramiti vyAcakSate, na caitadatizobhanaM, 'paNNavayaparUvage samAsajja'tti pAThaprasaGgAt + (da.vai.ni.3/208 vRtti) iti / / 9/21 / / zrIdazavaikAlikaniryuktimAM paNa jaNAvela che ke - "A ja kathAo prajJApaka evA prarUpakane AzrayIne akathA, vikathA ane kathArUpe zrotAvizeSane pAmIne bane che. prastuta saMvAdamAM jaNAvela "prajJApakaprarUpaka' zabdamAM karmadhAraya samAsane svIkAravAthI "avabodhaka prarUpaka' arthAt "pratibodha karanAra evA prarUpaka = dharmadezaka' Avo artha nIkaLe che. AvuM kahevAthI anAja daLanArI ghaMTInI jema goLagoLa pharIne tenI te ja vAta garabaDa-goTALA vALIne kahenAra evA upadezakanI prastutamAM bAdabAkI thaI jAya che. ne bhadhAraya samAsanA pahale dvandva samAsane svI2vAmAM mApe to 'prajJApakaprarUpake' mA zate saMskRta bhASAmAM dvivacana Ave. tathA prAkRta bhASAmAM dvivacananA badale kAyama bahuvacana vAparavAmAM bhAvatuMDovAthI 'pannavagaparUvage' / mu45 vayanAmita 85 thavAnI mApatti bhAve.bhATe 6zavaidhAni niryuktinA uparokta saMvAdamAM karmadhAraya samAsane svIkAravo. A vAta dhyAnamAM levI.(21) 1. hastAdarza 'kahAu' iti pAThaH / 2. hastAdarza 'dharmadhAra....' ityazuddhaH pAThaH / Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 666 * bhUliGganyAyena mithyAdRkkathAyAH akathAtvam * dvAtriMzikA-9/22 mithyAtvaM vedayan brUte liGgastho vA gRhasthitaH / yatsA'kathAzayodbhUtaH zroturvaktranusArataH / / 22 / / mithyAtvamiti / mithyAtvaM vedayan = vipAkenA'nubhavan liGgastho dravyapravajitaH aGgAramardakAdiprAyo, gRhasthito vA kazcid yad brUte sA'kathA / zroturvaktranusArato vaktrAzayA''nuguNyenaiva AzayodbhUteH = bhAvotpatteH prativiziSTaphalA'bhAvAt / tadidamuktaM "micchattaM veyaMto jaM annANI kahaM parikahei / liMgattho va gihI vA sA akahA desiA samae / / " (da.vai.ni. 3/209) / / 22 / / sAmpratamakathAlakSaNamAha- 'mithyAtvamiti / akathAkathanabIjamAha-zrotuH vaktrAzayAnuguNyenaiva = prajJA-pakapariNAmAnusAreNaiva bhAvotpatteH = pariNAmanippatteH prativiziSTaphalAbhAvAt = prativiziSTakathApariNAmavirahAt / atraiva dazavaikAlikaniyuktisaMvAdamAha- 'micchattamiti / tadvRttistvevam - mithyAtvamitimithyAtvamohanIyaM karma vedayana vipAkena yAM kAJcida ajJAnI kathAM kathayati, ajJAnitvaM cAsya mithyaadRssttitvaadev| yadyevaM nArtho'jJAnigrahaNena mithyAtvavedakasyAjJAnitvAvyabhicArAditi ced, na, pradezAnubhavavedakena samyagdRSTinA vybhicaaraaditi| kiMviziSTo'sAvityAha- liGgastho vA = dravyapravrajito'GgAramardakAdiH gRhI vA yaH kazciditara eva sA evaM prarUpakaprayuktayuktyA zrotaryapi prajJApakatulyapariNAmanibandhanA akathA dezitA samaye, tataH prativiziSTakathAphalAbhAvAd + (da.vai.ni.3/209 vRtti) iti / abhinnagranthirhi dravyato jinavANImupadizannapi samyakpariNAmavirahAt yathAzakti svoktA'pAlanAt madhyamabuddhau mithyAtvodayanimittamapi syAt kadAcid bhUliGganyAyena / taduktaM mahAbhArate sabhAparvaNi - bhUliGgazakuni ma pArthe himavataH pare / bhISma ! tasyAH sadA vAcaH zrUyante'rthavigarhitAH / / mA sAhasamitIdaM sA satataM bhASate kila / sAhasaM cAtmanAtIva carantI nAvavudhyate / / sA hi mAMsArgalaM bhISma ! mukhAt siMhasya khaadtH| dantAntaravilagnaM yat tadAdatte'lpacetanA / / - (ma.bhA.sabhA./28-29-30) iti / evameva mAsAhasazakuninyAyo'pyatrAnuyojyaH / taduktaM ha mithyAtvInI dharmakyA paNa akyA che gAthArtha :- mithyAtvano anubhava karato dravyasAdhu ke gRhastha je bole te akathA kahevAya che. kAraNa ke zrotAne vaktAnA Azaya mujaba pariNAma utpanna thAya che. (9/22) TIkArtha :- vipAkodayathI mithyAtvano anubhava karato evo aMgAramaIka vagere jevo dravyasAdhu hoya ke gRhastha hoya, te je kAMI bole te akathA kahevAya. kAraNa ke vaktAnA AMtarika zubhAzubha pariNAmanA AdhAre ja zrotAne bhAva = pariNAma pragaTe che. mithyAtvIne tevA prakAranA zubha adhyavasAya na hovAthI tenA dvArA kahevAtI dharmadezanA paNa zrotAmAM viziSTa prakAranuM tAttvika phaLa pragaTAvI zakatI nathI. matalaba ke te kAMI kahe ke na kahe - badhuM sarakhuM ja che. mATe tenI kathA akathA ja samajavI. mATe ja dazavaikAlika niryuktimAM jaNAvela che ke ke "mithyAtvano anubhava karato ajJAnI jANavo. te dravyathI sAdhuvezane dhAraNa karanAra hoya 3 gRstha hoya. te 4 thA 5 te 2.4thA 4 cha.- sema bhAgamamA 4||vel cha.' 6 (8/22) 1. hastAdarza 'bhAvAdida....' iti truTitaH pAThaH / Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prajJApakApekSayA kathAnirUpaNam * 667 jJAnakriyAtapoyuktAH sadbhAvaM 'kathayanti yat / jagajjIvahitaM seyaM kathA dhIrairudAhRtA / / 23 / / ____ jnyaaneti| jJAna-kriyA-tapobhiryuktAH (=jJAna-kriyA-tapoyuktAH) sadbhAvaM = paramArthaM yat kathayanti jagajjIvahitaM seyaM dhIraiH kathodAhRtA, nirjarA''khyaphalasAdhanAt, vaktuH zrotuzca kuzalapariNAmotpA-danAt, anyathA tu tatra bhajanA'pi syAditi / tadidamuktaM "tavasaMjamaguNadhArI jaM caraNarayA kahaMti sabbhAvaM / savvajagajjIvahi sA u kahA desiA samaye / / " (da.vai.ni.3/210) / / 23 / / upadezamAlAyAM - vagghamuhammi ahigao, maMsaM dataMtarAu kaDDai / mA sAhasaM ti jaMpai, karei na ca taM jahAbhaNiyaM / / 6 (upa.mA.472) ityavadheyam / / 9/22 / / atraiva prakrame'dhunA kathAmAha- 'jJAneti / anyathA = vaktAraM prati nirjarAkAraNatvAbhAve zrotAraM prati ca kuzalapariNAmAnutpAdane tu tatra = susaMyatavacane bhajanA'pi syAt = akathA-vikathA-kathA'nyataravikalpanA'pi nizcayanayAbhiprAyataH syAdeva / zrotuH kuzalapariNAmA'janane'kathA, akuzalapariNAmajanane vikathA, kuzalapariNAmotpAdane ca kathaiva saMyatoktiriti dik / ___atrApi dazavaikAlikaniyuktisaMvAdamAha- 'tveti| tavRttistvevam - tapaHsaMyamaguNAn dhArayanti tacchIlAzceti tapaHsaMyamaguNadhAriNaH yAM kAJcana caraNaratAH = caraNapratibaddhA na tvanyatra nidAnAdinA kathayanti sadbhAvaM = paramArthaM, kiMviziSTamityAha- sarvajagajjIvahitaM, na tu vyavahArataH katipayasattvahitamityarthaH, tuzabdasyAvadhAraNArthatvAt, saiva kathA nizcayato dezitA samaye, nirjarAkhyasvaphalasAdhanAtkartRNAM, zrotRNAmapi cetaHkuzalapariNAmanibandhanA kathaiva, no ced bhAjyeti gAthArthaH - (da.vai.ni.3/210 vRtti) iti / adhikAriNA yogyasyA'kathane tvAjJAbhaGgo'pi prasajyeta / yathoktaM dharmabindau - akathane ubhayA'phala AjJAbhaGgaH - (dha.bi.3/11) iti / adhikAriNA'pi kevalanirjarAkAmanayA yogyAya kathA kthniiyaa| taduktaM sUtrakRtAGge - No annassa heuM dhammamAikkhejjA, No pANassa heuM dhammamAikkhejjA; agilAe dhammamAikkhejjA, nannattha kammanijjaraTTAe dhammamAikkhejjA - (sU.kR.2/1/15) iti pUrvoktaM(pR.132)ihAnusandheyam / / 9/23 / / gAthArtha :- jJAna, kriyA ane tapathI yukta evA je dharmadezako jagatanA jIvone hitakArI evI je tAttvika vAta kare te dhIra puruSo vaDe kathA kahevAya che. (23) TIkArtha :- tattvajJAna, AcAra ane tapasAdhanAthI saMpanna evA je dharmadezako jagatanA jIvone hitakArI evo je paramArtha-rahasyArtha-gUDhArtha kahe te dhIra puruSo vaDe kathA kahevAya che. kAraNa ke te vaktA mATe nirjarA nAmanA phaLanI sAdhikA che. tathA zrotAne mATe te kuzala pariNAmanI jananI che. jo AvA phaLane na Ape to emAM paNa kathA-akathA ema bhajanA samajavI. dazavaikAlikaniryuktimAM jaNAvela che ke - "tapa, saMyama guNane dhAraNa karanAra ane saMyamamAM rata evA upadezaka jagatanA jIvane hitakArI je paramArtha kahe che te jinapravacanamAM kathA kahevAyela che." (M/23) 1. 'thayaMti' ityazuddhaH pATho hastAdarza / 2. hastAdarza 'kahiMti' iti pAThaH / 3. 'desiA dhamme' ityazuddhaH pATho mudritprtau| Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 668 Azayabhede kathAntaratvodayaH * dvAtriMzikA-9/24 yaH saMyataH pramattastu brUte sA vikathA matA / kartRzrotrAzaye tu syAd bhajanA bhedamaJcati / / 24 / / iti / yaH saMyataH pramattaH kaSAyAdivazagaH tu brUte sA vikathA matA, , tathAvidhapariNAmanibandhanatvAt / taduktaM- "jo saMjao pamatto rAgaddosavasago parikahei / sA u vikahA pavayaNe pannattA dhIrapurisehiM / / " ( da.vai. ni. 3 / 211) / kartRzrotrAzaye tu bhedamaJcati sati bhajanA syAt, taM prati kathAntarA''patteH / / 24 / / ihaiva vikathAmAha- 'ya' iti / tathAvidhapariNAmanibandhanatvAt zrotuH vikathAzravaNajanyapariNAmakAraNatvAt, vaktuzca vikathAkathanajanyapariNAmanimittatvAditi / atrApi dazavaikAlikaniryuktisaMvAdamAha - 'jo' iti / tadupari hAribhadrIyavyAkhyA caivam ihaiva vikathAmAha- yaH saMyataH pramattaH kaSAyAdinA pramAdena rAgadveSavazaMgataH san, na tu madhyasthaH, parikathayati kiJcit sA tu vikathA pravacane = sA punarvikathA siddhAnte prajJaptA dhIrapuruSaiH tIrthakarAdibhiH, tathAvidhapariNAmanibandhanatvAt kartR-zrotroriti, zrotRpariNAmabhede tu taM prati kathAntarameva, evaM sarvatra bhAvanA kAryeti - (da.vai. ni.3/ 211 vRtti) / * = 1. hastAdarze 'yati' ityazuddhaH pAThaH / taM prati kathAntarApatteriti / ayamatrAzayaH prAk akathA-kathA-vikathApratipAdanaM vyavahAranayAnusAreNa kRtam / nizcayastu vaktuH pramattatve'pi tatprajJApanAzravaNAt zrotuH samyagdRSTitvena kathA'pi syAt, kathAzravaNajanyakuzalapariNAmalakSaNaphalotpatteH; rAgAdipAravazye tu vikathA'pi syAt, vikathAzravaNajanyakarmabandhA'kuzalAzayAdirUpaphalaniSpatteH / anavadhAnena kuzalAzayAnutpattau tvakathA syAdityevamagre'pi bhAvanA svayameva kAryA ||9 / 24 / / = gAthArtha :- pramAdI sAdhu je kahe te vikathA kahevAya. paraMtu vaktA ane zrotAnA Azaya badalAI jAya to temAM bhajanA jANavI. (9/24) TIkArtha :- kaSAya, viSaya vagerene paravaza thayela evA pramAdI sAdhu je kAMI bole te vikathA manAyela che; kAraNa ke vithAjanya pariNAmanuM te kathA kAraNa bane che. dazavaikAlikaniryuktimAM jaNAvela che ke 'rAga-dveSane vaza thayela pramAdI sAdhu je bole te vikathA che - ema jinapravacanamAM dhIra puruSoe jaNAvela che.' paraMtu vaktA ane zrotAno pariNAma jo badalAI jAya to pachI vikathAmAM bhajanA jANavI. arthAt viziSTa lAyakAtane dharAvanAra zrotA pratye te kathA paNa banI zake che. (9/24) vizeSArtha :- vaktA pramAdI thaIne, rAga-dveSane vaza banIne, madhyasthatA gumAvIne je kAMI dharmakathA vagere kare to paNa te vikathA ja bane. paraMtu jo zrotAnI yogyatAnA lIdhe zrotAne kuzalAzaya-jinapravacanarAga vagere utpanna thAya to vaktA mATe vikathArUpe pariNamatI te dharmakathA paNa te zrotA pratye to kathA tarIke ja samajavI. kAraNa ke kathAzravaNajanya phaLa te zrotAne prApta thAya ja che. nizcaya nayanI apekSAe bhAvAta bhaeAvI. (9/24) mahopAdhyAyajI mahArAje have pachInA ATha zloka prAyaH saraLa-sugama hovAthI tenI TIkA karelI nathI. tathA vidhisUtra (29 mI gAthAmAM jaNAvela) vagerenI vizeSatA anyatra (dharmaratnaprakaraNamAM) vistArathI Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zRGgAravyAkhyA-svarUpayoH vaividhyam / 669 'sandhukSayantI madanaM shRnggaaroktairudrcissm| kathanIyA kathA naiva sAdhunA siddhimicchatA / / 25 / / nizcaya-vyavahArAbhyAM kathA'kathA-vikathAvyavasthAmuktvA sAmprataM zramaNena yathAvidhA kathA na kAryA tathAvidhAmAha- 'sandhukSyantI'ti / yA kathA zRGgAroktaiH = ratirUpazRGgAravacanaiH, 'vyavahAraH puMnA*ranyo'nyaM raktayoH ratiprakRtiH zRGgAra' ( ) iti vacanAt / kecittu 'ratikrIDAdyarthastrI-puMsayoranyo'nyaM pratIcchA zRGgAra' ( ) iti vadanti / 'vibhAvAnubhAvavyabhicAribhirabhivyaktaM ratirUpasthAyibhAvAvacchinnaM svaprakAzAnandAtmakaM caitanyaM zRGgAra' ( ) iti pare, 'prAkRtikasaundaryavyaktikArI zRGgAra' ( ) ityanye / anuyogadvArasUtre zRGgAralakSaNodAharaNavyAvarNanaM - siMgAro nAma raso ratisaMjogAbhilAsasaMjaNaNo / maMDaNa-vilAsa-vivvoya-hAsa-lIlA-ramaNaliMgoM / / siMgAraraso jahA- mahuraM vilAsalaliyaM hiyayummAdaNakaraM juvANANaM / sAmA saddaddAmaM dAetI mehalAdAmaM / / 6 (anu.sU.262/66-67) ityevamupalabhyate / zRGgAraprakArau tu agnipurANagate kAvyAlaGkArazAstre - sambhogo vipralambhazca zRGgAro dvividhaH smRtaH / pracchannazca prakAzazca tAvapi dvividhau punaH / / - (kA.a.4/10) ityAdirUpeNa darzitau / - strI-puMsa-mAlyAdivibhAvA jugupsA''lasyaugryavarjavyabhicArikA ratiH sambhoga-vipralambhAtmA zRGgAraH - (kAvyA.2/3) iti kAvyAnuzAsane zrIhemacandrasUrayaH / taduktaM vAgbhaTAlakAre'pi - jAyA-patyomitho ratyAvRttiH zRGgAra ucyate / saMyogo vipralambhazcetyeSa tu dvividho mataH / / - (vA.bha.6/4) iti / rasagaMgAdhare jagannAthena - zRGgAro dvividhaH saMyogo vipralambhazca - (ra.gaM.pR.34) ityuktam / viSNudharmottarapurANe tu - zRGgAraM trividhaM vidyAd vADnepathyakriyAtmakam (vi.dha.pu.bhAvAdhyAya-54) ityuktam / antyadIpakatvena zRGgArasya strIjAti-kulAdhupalakSakatvamavaseyam / taduktaM nizIthabhASye - jAtIkahaM kulakahaM rUvakahaM bahuvihaM ca siMgAraM 6 (ni.zI.119) ityAdi / tallakSaNaM ca nizIthabhASye - mAtisamutthA jAtI, pitivaMsaM kulaM tu ahava uggAdI / vaNNA''kitti ya rUvaM, gati-pehiti-bhAsa siMgAre / / - (ni.bhA.120) ityevamAveditam / udarciSaM = atyulbaNaM madanaM = kAmAgniM sandhukSayantI = uddIpayantI kathA siddhiM = kevalajJAnAdiniSpattiM icchatA = abhilaSatA sAdhunA = mokSamArgasAdhakena nirgranthena naiva kathanIyA = naiva vaktavyA, tAsAM kevalajJAnAdipratibandhakatvAt, - cauhiM ThANehiM niggaMthANa vA niggaMthINa vA assiM samayaMsi atisese nANa-daMsaNe samuppajjiukAme vi na samuppajjejjA, taM jahA abhikkhaNaM abhikkhaNaM (1) itthikahaM (2) bhattakahaM, (3) desakahaM, (4) rAyakahaM kahettA bhavati - (sthA.4/2/284) ityAditaH sthAnAGgasUtravacanAt / ___taduktaM dazavaikAlikaniyuktau api - siMgArasuttaiyA mohakuviyaphuphugA shaasiNti| jaM suNamANassa kahaM samaNeNa Na sA kaheyavvA (da.ni.3/212) iti| etena - itthikahA atthakahA bhattakahA jaNAvela hovAthI ahIM tenuM vivecana teozrIe karela nathI. tema chatAM jyAM amane AvazyakatA lAgaze tyAM vizeSArthamAM vizeSa bAbatono ullekha karazuM. A bAbatane vAcakavarga khyAlamAM rAkhe. gAthArtha:- zRMgArika uktio vaDe kAmavAsanArUpa agnine prajvalita karatI evI kathA mokSAbhilASI sAdhubhe yA25 42vI nobhe. (/25) 1.sandhukSayanti' ityevamazuddhaH pATho mudritAdarza / 2.hastAda" 'siddhami..' ityazuddhaH paatthH| 3.ita Arabhya aSTazlokI hastAdarza nAsti / Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 670 * vedamohodayakAraNaprajJApanam * dvAtriMzikA-9/26 taponiyamasArA tu kathanIyA vipazcitA / 'saMvegaM vApi nirvedaM yAM zrutvA manujo vrajet / / 26 / / kheDakavvaDANaM ca / rAyakahA corakahA jaNavadaNayarA''yarakahAo / NaDabhaDamallakahAo mAyAkarajallamuTThiyANaM ca / ajjaulalaMghiyANaM kahAsu Na vi rajjae dhIrA / / - (mUlA.855/856) iti mUlAcAravacanamapi vyAkhyAtam, akuzalabhAvanivandhanatayA vikathAyAH tyAjyatvAt / prakRte'zubhabhAvazca sva-parayoH maithunasaMjJodayaprabhRtilakSaNo'vagantavyaH, zRGgArakathAzravaNAdijanitamatyAH tadutpAdakatvAt / yathoktaM nizIthabhASye - Aya-paramohudIraNA uDDAho suttamAdiparihANI / vaMbhavyate aguttI pasaMgadosA ya gamaNAdI / / - (ni.bhA.pIThikA-121) iti / ekaM tAvadanAdikAlataH pravRttatayA balipThA kAmavAsanA vidvAMsamapyAkarSati / taduktaM bhartRhariNA vairAgyazatake - alamaticapalatvAt svapnamAyopamatvAt, pariNativirasatvAt saGgamena priyAyAH / iti yadi zatakRtvaH tattvamAlokayAmi, tadapi na hariNAkSI vismaratyantarAtmA / / - (vai.za.33) iti / tatra ca zRGgAropagRhanAdhuktigarbhA kathA jIvamatyantaM bAdhate sva-parayoH rIraMsotpAdanAt / taduktaM kAmasUtre api - pRcchatAM zRNvatAM vA'pi tathA kathayatAmapi / upagUhavidhiM kRtsnaM riraMsA jAyate nRNAm / / - (kA.sU.2/2/30) iti / ____ ata eva stryAdikathAkathane prAyazcittamArgaNaM nizIthabhASye - itthikahaM bhattakahaM desakahaM ceva taha ya rAyakahaM / etA kahA kahate pacchitte maggaNA hoti / / (ni.bhA.118) ityevamAveditam / zRGgArAdigarbhastryAdivikathAtaH saMyamodyatasyApi tadbhedo nizIthabhASye - saMjamamahAtalAgassa NANa-veragga-suparipuNNassa / suddhapariNAmajutto tassa tu aNatikkamo pAlI / / saMjamaabhimuhassa vi visuddhapariNAmabhAvajuttassa / vikahAtisamuppanno tassa tu bhedo muNetavyo / / 6 (ni.bhA.1680-81) ityevamupadarzitaH / taduktaM sthAnAGgasUtre - cauhiM ThANehiM mehuNasannA samuppajjati, taM jahA (1) citamaMsasoNiyayAe, (2) mohaNijjassa kammassa udaeNaM, (3) matIte (4) tadaTThovaogeNaM - (sthA.4/4/357) iti zRGgArAdigarbhA strIkathA tyAjyaiva brahmacaryasiddhimicchatA / / 9/25 / / yatprakArA kathA kathanIyA tatprakArAmAha- 'tapa' iti / saMvegaM = tAttvikadevAdigocarAnurAgaM, yathoktaM 'tathye dharma dhvastahiMsApravandhe, deve rAga-dvepa-mohAdimukte / sAdhau sarvagranthasandarbhahIne saMvego'sau nizcalo yo'nurAgaH / / ' (yogabindu 290 vR.uddhRta) iti pUrvoktaM(pR.138)ihAnusandheyam / prakRte mudritapratau tu 'saMvedami'tyazuddhaH pAThaH / nirveda = bhavodvegam / ziSTaM spapTam / adhikAriNA dharmA'kathane tvalpakarmarajomalAnAM dharmA'zravaNena dharmA'nava-gamato dharmahAniprasaGgo'pi durvAra eva / ___ sammataJcedaM vauddhAnAmapi / taduktaM majjhimanikAye pAzarAzisUtre - santi sattA apparajakkhajAtikA, assavanatA dhammassa parihAyanti, bhavissanti dhammassa aAtAro - (ma.ni.1/3/6/282 pRSTha-227) iti bhAvanIyaM yathAgamam / gAthArtha :- tapa ane niyamathI samRddha evI kathA paMDite karavI joIe ke jene sAMbhaLIne manuSya saMvega nirvahane pAme. (4/26) 1. mudritapratI 'saMvedaM' ityazuddhaH pAThaH / Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * kathAprapaJcasyArthahAnikaratvam * 671 mahArthApi kathA'kathyA pariklezena dhiimtaa| artha hanti prapaJco hi pIThakSmAmiva pAdapaH / / 27 / / prapaJcitajJaziSyasyA'nurodhe so'pyadoSakRt / sUtrA'rthAdikrameNA'to'nuyogastrividhaH smRtaH / / 28 / / adhikAriNA yathADhU dharmakathane tu zrotuH saMvegAdibhAvasaulabhyam / taduktaM dazavakAlikaniyuktI - samaNeNa kaheyavvA tavaniyamakahA virAgasaMjuttA / jaM soUNa maNusso vaccai saMvega-nivveyaM / / - (da.vai.ni.3/213) tavRttistvevam - 'zramaNena kathayitavyA, kiMviziSTetyAha- 'taponiyamakathA' anazanAdi-paJcAzravaviramaNAdirUpA, sA'pi virAgasaMyuktA na nidAnAdinA raagaadisnggtaa| ata evAha yAM kathAM zrutvA manuSyaH = zrotA vrajati = gacchati 'saMveya-NivvedaM 'ti saMvegaM nivedaM ceti -- (da.vai. ni. 3/213 vRtti ) / siddhyAdinirUpaNaM saMvegahetuH narakAdinirUpaNaJca nirvedahetuH / taduktaM dazavaikAlikaniryuktAveva - siddhI ya devalogo sukuluppattI ya hoi saMvego / narago tirikkhajoNI kumANusattaM ca nivveo / / - (daza.ni. 3/203) iti / / 9/26 / / ___ sAmprataM kathAkathanavidhimAha- 'mahArthe'ti / prapaJcaH = kathAvistaro zravaNavairasyA''pAdakatvena artha = kathAbhAvArthaM hanti = nAzayati pIThakSmAM = mUlabhUmi iva pAdapaH = vRkSaH / taduktaM dazavaikAlikaniyuktI - atthamahaMtI vi kahA aparikilesabahulA kaheyavvA / haMdi mahayA caDagarattaNeNa atthaM kahA hnni|| - (daza.ni.3/224) iti / tavRttistvevam -'mahArthApi kathA apariklezabahulA kathayitavyA, nAtivistarakathanena pariklezaH kArya ityarthaH / kimityevamityata Aha- 'haMdI'tyupadarzane mahatA caDakaratvena = atiprapaJcakathanenetyarthaH kimityAha - arthaM kathA hanti = bhAvArthaM nAzayatI'ti(da.vai.ni.224 vR.)||9/27 / / atraivApavAdamAha - 'prapaJcite'ti / prapaJcitajJaziSyasya = nAnAnayavistararucizAliyogyavineyasya anurodhe = anuvartane tu so'pi = dharmakathAprapaJco'pi adoSakRt = kathAbhAvArthA'ghAtakaH, pratyuta sUkSmavivekadRSTi-dRDhazraddhAdiguNagaNasampAdaka eva / ataH = asmAt kAraNAt sUtrArthAdikrameNa = sUtrArthaniyuktimizrita-niravazepaparipATyA anuyogaH = AgamavyAkhyAvidhiH trividhaH = triprakAraH smRtaH / taduktaM huM ativistAra kyArasanAzaka ha gAthArtha :- moTA arthavALI paNa kathAne buddhizALI vaktAe atyaMta vistRta ane kliSTa rIte na karavI joIe. kAraNa ke jema mahAkAya vRkSa potAnI pIThabhUmine haNe che tema kathAsaMbaMdhI ativistAra marthana-pArthane-52bhArthane matama 43. cha. (4/27) vizeSArtha :- atyaMta vistArathI lAMbI-lAMbI kathA kahevAmAM zrotAnuM mana kyAre kathA pUrI thAya?' temAM rokAyeluM rahe che tathA kathAnA audaMparya-tAtparyArtha pratye te zrotA upekSA seve che. tathA vaktA paNa atilaMbANapUrvaka kathAne kahevAmAM parovAyA pachI tenA tAtparyArthane vistArathI samajAvavAnI kSamatA prAyaH gumAvI bese che. kadAca vaktA vistArathI tAtparyArtha vistArapUrvaka samajAve to paNa te sAMbhaLavAnI dhIraja prAyaH zrotAne rahetI nathI. te temAM kaMTALo anubhave che. mATe bhAvArtha-tAtparyArtha marI paravAre te rIte vaktAe vadhu paDato jhINI-jhINI bAbatomAM vistAra binajarUrI rIte na karavo joIe- A vAta upadezake dhyAnamAM rAkhavI joIe. (9ra7) ha trividha anuyogavidhi gAthArtha :- ativistRta gahana kathAne jANavAnI-samajavAnI-dhAraNa karavAnI kSamatAvALA ziSyane Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptavidhAgamasUtravicAraH dvAtriMzikA -9/29 'vidhyudyamabhayotsargA'pavAdobhayavarNakaiH / kathayanna paTuH sUtramaparicchidya kevalam / / 29 / / vyAkhyAprajJaptI Avazyakaniryukto bRhatkalpabhASye nandisUtre ca mIsio bhaNio / taio niravaseso, esa vihI hoi aNuoge 731, A.ni.24/bR.ka.bhA.209/ naM.sU.12) / Avazyakaniryuktau ca ya jima kiMci / Asajja u soyAraM gae NayavisArao bUA etena jo jassa u pAoggo so tassa tahiM tu dAyavvo - (ni.bhA. 5291/bR.ka.bhA.3370) iti nizIthabhASya-bRhatkalpabhASyavacanaM vyAkhyAtam / / 9 / 28 / / suttattho khalu paDhamo, bIo nijjutti|| - iti (vyA. pra.za. 25/3/ Natthi eNa vihUNaM suttaM attho - ( A.ni.gA.38) ityuktam / akuzalaM prajJApakamAha- 'vidhI 'ti / aparicchidya utsargApavAdAdiviSayavibhAgenA'vyavasthApya kevalaM sUtraM = jinAgamavacanaM vidhyudyamabhayotsargApavAdo bhayavarNakaiH = parasparavibhinnaviSayakazAstrAvayavabhUtapadamAtravAcyArthaviSayakaiH pAralaukikavidhi- pratipedhaparaiH puruSakAra-bhayapradarzakaiH utsargApavAdobhayavarNanaparasandarbheH upalakSaNAt saMjJA-svasamaya-parasamayAdivarNanaparAyaNaprabandhaizca kathayan = upadizan prajJApakaH na paTuH = akuzalaH / ayamAzayaH pravacane kAnicit sUtrANi vidhiparANi niSadhaparANi ca kAnicit puruSakAraprAdhAnyakhyApakAni, kAnicittUbhayaparANi samupalabhyante, evaM kAnicidutsargasUtrANi, kAnicidapavAdasUtrANi, kAnicid tadubhayaparANi, kAnicid bhayotpAdakAni kAnicid varNanamAtraparANi kAnicit saMjJAparANi, kAnicit svasvamayapratipAdakAni kAnicit parasamayavaktavyatAparANi, kAnicit jinakalpika sthavirakalpika-tadubhayasambaddhAni kAnicit zramaNa- zramaNItadubhayasaMlagnAni kAnicicca kAla-vacanAdipravaNAni zrUyante ussaggasuyaM kiMcI, kiMcI avavAyavaM bhave suttaM / tadubhayasuttaM kiMcI suttassa gamA muNeyavvA / / lakSyamAM rAkhIne ativistArapUrvaka kahevAmAM koI doSa nathI. mATe to sUtra-artha vagere kramathI traNa prakArano anuyoga zAstramAM bhAve che. (9/28) dhAraNa vizeSArtha H- aneka prakAranA naya-vikSepa-pramANa-sUkSma vAto-gahana tattvone samajavAmAM karavAmAM samartha evA ziSyanI apekSAe jhINI-jhINI dareka bAbatanI vistArapUrvaka chaNAvaTa karIne atilAMbI tattvakathA kahevAmAM Ave to tAtparyArtha haNAvAnI koI ja zakyatA nathI. UlaTuM tIvramedhAsaMpanna prAjJa ziSyane zAsana pratye viziSTa prakArano ahobhAva-Adara-zraddhA pragaTavAnI temAM zakyatA rahelI che. mATe tevA vilakSaNa prAjJa ziSyane vistArapUrvaka tamAma bAbato UMDANathI samajAvavI joIe. AvA ja AzayathI AvazyakaniryuktimAM zrI bhadrabAhusvAmIjIe jaNAvela che ke - 'ziSyane pahelAM sUtrArtha bhaNAvavA. pachI bIjI vAra niryuktimizra padArtho bhaNAvavA. tathA vadhu jijJAsA hoya to yogya ziSyane trIjI vakhate tamAma bAbato naya-nikSepa-pramANa vagerenA UMDANa sAthe samagrapaNe 672 * = - samajAvavI.' - A vacanathI tevA prakAranA viziSTa ziSyane uddezIne ka2vAmAM Avato jhINavaTapUrvakano UMDA tattvajJAnano sUkSma ane vistRta upadeza yogya ja che. (9/28) gAthArtha :- AgamasUtranA vibhAganI = viSayano nizcaya ryA vinA ThevaNa vidhi, udyama, bhaya, utsarga, apavAda, tadubhaya ane varNanavALA sUtrothI dharmadezanA karanAra kuzaLa na kahevAya. (9/29) 1. hastAdarze 'vidhyadyamobhaya...' ityazuddhaH pAThaH / Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * arthadharasya prAmANyam * 673 - (ni.bhA.5234-5357) iti nizIthabhASyavacanAt sannAisutta sasamaya-parasamaya ussaggAmeva avavA / hINA'hiyajiNathereajjA kAle ya vayaNAI / / - (bR. ka. bhA. 1221 ) iti bRhatkalpabhASyavacanAcca / tatazca nAnAnayAnusAreNa cAlanA - pratyavasthAnAdirUpeNa sarvatra yathocitaM sUtravyAkhyAyAH kartavyatA sidhyati / yuktaJcaitat / ata eva vizeSAvazyakamahAbhASye suttagayamatthavisayaM va dUsaNaM cAlaNaM mayaM tassa | saddatthaNNAyAo parihAro paccavatthANaM || evamaNusuttamatthaM vA savvanayamayAvayAraparisuddhaM / bhAsijja niravasesaM purisaM va paDucca jaM joggaM / / - (vi.A.bhA.1007-8 ) ityuktam / mUlasUtrantu kevalaM sUcanameva karoti / parepAmapi sammatamidam / yathoktaM brahmopaniSadi parabrahmopaniSadi nArAyaNaparivrAjakopaniSadi AruNikopaniSadi ca sUcanAtsUtramityAhuH - (brahmo. 4, paravra. 2, nA.pari.3/78, A.3) iti / ata evArthenA'prabodhitaM sat kiJcidarthavizepaM naiva jJApayati sUtram / taduktaM bRhatkalpabhASye nizIthabhASye ca NiuNo khalu suttattho na hu sakko apaDivohito nAuM - (ni.bhA. 5252, bR.ka. bhA. 3333 ) iti / pAsuttasamaM sutaM attheNA'vohiyaM na taM jANe / lesasariseNa teNaM atthA saMghAiyA vahave / / - (bR. ka. bhA. 312 ) iti bRhatkalpabhASyavacanamapyatra smartavyam / atthadharo tu pamANaM - (ni.bhA. pIThikA - arthasya sUtropajIvyatvena valavattvAdeva nizIthabhASye 22) iti, attheNa ya vaMjijjati suttaM, tamhA u so balavaM / - (vya. bhA. 4 - 101 ) iti ca vyavahArasUtrabhASye pratipAditam / etena ' pAThakramAdarthakramo arthamRte sUtrAstitvameva sudurlabham / taduktaM bRhatkalpabhASye hoti ? - (vR. ka. bhA. 193 pIThikA) iti / ata eva sammatitarphe api suttaM atthanimeNaM na suttametteNa atthapaDivattI / atthagai uNa NayavAyagahaNalINA durabhigammA / / tamhA ahigayasutteNa atthasaMpAyaNammi jaiyavvaM / AyariyadhIrahatthA haMdi mahANaM vilaMveti / / valIyAniti nyAyo'pi vyAkhyAtaH 1 attheNa viNA suttaM aNissiyaM kerisaM - (saM.ta.3/64-65) ityuktam / tatazcArthopetAnyeva pramANa - nayAnusAreNa sUtrANi yathAzakti vizeSArtha :- AgamamAM sAta prakAranA sUtra Ave che. (1) vidhi pratipAdaka sUtra. jema ke 'zrAvake ubhaya TaMDa prati bhe| 5 bherine' ityAhi. (2) udyamapratipA65 sUtra cha.ta. 'he gautama ! kheDa paNa samayano pramAda na karIza.' ItyAdi. (3) bhayadarzaka vacano. jema ke 'narakanA jIvone paramAdhAmI devo ukaLatA lohI-mAMsa-paru-2sI vagere azubhatara pudgalothI ubharAtI vaitaraNImAM nAMkhe che.' ItyAdi. (4) utsargaviSayaka sUtra. prema De 'DoI apanI hiMsA 5vI na bheje.' vagere. (4) apavAhagoyara sUtra. dA.ta. 'dukAna-nokarInA lIdhe AjIvikAno prazna naDato hoya to madhyAhnanA badale savAre paNa pUbha DarI zAya.' ityAhi. (6) tahubhaya utsarga ane apavAda bannenuM ekIsAthe pratipAdana karanAra sUtra. jema ke 'ArtadhyAna na thAya to roga sahana karavo. paNa ArtadhyAna, asamAdhi thAya to cikitsA durAvavI.' tyAhi. (7) varzana uravAmAM tatpara sevA sUtro. prema ke jJAtAdharmajhyA AgamamAM nagara, mahelo vagerenuM varNana. Ama sAmAnyathI sAta bAbatane sparzatA Agamavacano hoya che. w Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 674 * aGgahInavAkyAnAmupadezAnarhatA * dvAtriMzikA-9/29 zikSaNIyAnIti bhAvaH / taduktaM candrakavedhyakaprakIrNake - tamhA titthayaraparUviyammi nANammi atthajuttammi / ujjoo kAyavvo nareNa mokkhAbhikAmeNa / / - (caM.ve.88) iti / yathoktaM uttarAdhyayanasUtre api - aTThajuttANi sikkhijjA + (utta.1/8) iti / anyathA viparyayaprasaGgAt / taduktaM uttarAdhyayanasUtra eva - jo jeNa pagAreNaM bhAvo Niyao, tamannahA jo tu / mannati, kareti, vadati va vippariyAso bhave eso / / 6 (utta.37/12) iti / trilokaprajJaptau api - jo Na pamANa-NayahiM NikkheveNaM Nirikkhade atthaM / tassA'juttaM juttaM, juttamajuttaM ca paDihAdi / / 6 (tri.pra.1/82) iti / tatazcAnekAntagarbhotsargAdivyavasthApradarzanamantareNa yadvA tadvA tattatsUtrabhaNitau prajJApakasyA'paTutA syAt, yathAvasthitA'nyanayasavyapekSasUtrArthA'prajJApanAt / taduktaM sammatitarke - pADekkanaya-pahagayaM suttaM suttahara-saddasaMtuTThA / avikoviyasAmatthA jahAgamavibhattapaDivattI / / 6 (saM.ta. 3/61) iti / nanu tadekadezaparijJAnAt zAsanabhaktisadbhAvAcca nApaTutvApattiriti cet ? na, zAsanabhaktimAtreNa siddhAntagocaraparipUrNajJAnAsambhavAt, tadabhAve caikadezajJAnamAtreNa sakaladharmAtmakavastusvarUpaprajJApanApaTutvavirahAt / taduktaM sammatitakeM - Na hu sAsaNabhattImettaeNa siddhaMtajANao hoi / Na vijANao vi niyamA paNNavaNANicchio NAmaM / / - (saM.ta. 3/63) iti / yathoktaM siddhasenagaNibhiH api tattvArthasUtravRttau - sarvasUtrANi andhapuruSasthAnIyAni sudhiyA gRhItAni zaknuvantyarthaM khyApayitum, yathA 'zveto dhAvatI'tyAdi 8 (ta.sU. 1/31 vR. pRSTha-111) iti / taduktaM zukarahasyopaniSadi api - aGgahInAni vAkyAni gururnopadizet punaH - (zu.raha.14) ityAdikaM sva-parasamayasamavatArakuzalairbhAvanIyam / prakRte ca - vihi-ujjama-vannaya-bhaya-ussagga-'vavAya-tadubhayagayAiM / suttAiM bahuvihAiM samae gaMbhIrabhAvAiM / / - (dharmaratna.106) iti dharmaratnaprakaraNavacanamapyanusandheyam / tadvRttizcaivaM - vidhizcodyamazca varNakazca bhayaM cotsargazcApavAdazca tadubhayaM ceti dvandvaH, tasya ca svapadapradhAnatvAd gatAnIti te uparAMta nizcaya-vyavahAra, svasamaya-parasamaya vagerenuM pratipAdana karanArA sUtro jinAgamamAM AvatA hoya che. teno viSayavibhAga jANIne dharmadezake yogya sthaLe, yogya vyaktine, tenI bhUmikAne yogya evA jinavacana kahevA joIe. to te kuzaLa dharmadezaka kahevAya. paraMtu Avo kazo ya vicAra karyA vinA game te zrotAne, game tyAre vidhi-udyama-utsarga-apavAda-nizcaya-vyavahAra vagerenuM pratipAdana karanArA game te jinavacano kahe ja rAkhe. "te sUtra kaI apekSAe che ?' Avo khulAso kare ja nahi to te dharmadazaka kuzaLa na kahevAya. mATe dharmadezake upadezamAM jaNAvAtI vAta kaI vivakSAthI, kyA nayanA abhiprAyathI kahevAmAM AvI rahI che? teno khulAso paNa yogya avasare karavo jarUrI gaNAya. to ja te sarvajJamAnya kuzaLa dharmadezaka banI zake. A vAta upara vartamAnakALanA pravacanakAroe khAsa dhyAna ApavA jevuM che. ADedhaDa, utsarga-apavAda, nizcaya-vyavahAra vagerenI vAta zrotAne sAdhue na karAya. (e/24) Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * vidhyudyamAdisUtrodAharaNopadarzanam * 675 pratyekamabhisamvadhyate / sUtrANi ca vizeSyANi / tatazcaivaM yojyate- kAnicidvidhigatAni sUtrANi samaye santi / yathA- "saMpatte bhikkhakAlaMmi asaMbhaMto amucchio| imeNa kamajoeNa bhattapANaM gavesae / / " (dazavaikAlika-5/1/1)ityAdIni piNDagrahaNavidhijJApakAni / udyamasUtrANi- "dumapattae paMDuyae jahA nivaDai rAigaNANa accae / evaM maNuyANa jIviyaM samayaM goyama ! mA pamAyae / / " (uttarAdhyayana-10/1) ityAdIni / tathA- "vaMdai ubhao kAlaMpi ceiyAiM thy-thuiiprmo| jinnvrpddimaaghr-dhuuy-pupph-gNdhccgujjutto||" (updeshmaalaa-230)| kAlanirUpaNasyodyamahetutvAnna punaranyadA'pi caityavandanaM na dharmAyeti / varNakasUtrANi caritAnuvAdarUpANi / yathA- draupadyA puruSapaJcakasya varamAlAnikSepaH / jJAtAdharmakathAdyaGgepu nagarAdivarNaka-rUpANi ca varNakasUtrANi / bhayasUtrANi nArakAdiduHkhadarzakAni / uktaM ca- "naraesu maMsaruhirAivannaNaM jaM pasiddhimatteNa / bhayaheu ihara tesiM veubviyabhAvao na tayaM / / " ( ) athavA duHkhavipAkeSu pApakAriNAM caritakathanAni bhayasUtrANi / tadbhayAtprANinAM pApanivRttisambhavAt / utsargasUtrANi"iccesiM chaNhaM jIvanikAyANaM neva sayaM daMDaM samAraMbhejjA / / " (dazavaikAlika-4/6) ityAdi ssddjiivnikaayrkssaavidhaaykaani| apavAdasUtrANi praayshchedgrnthgmyaani| yadvA- "na yA labhejjA niuNaM sahAyaM guNAhiyaM vA guNao samaM vaa| ikkovi pAvAiM vivajjayaMto viharejja kAmesu asajjamANo / / " (dazavaikAlikacUlikA 2/10) ityAdInyapi / tadubhayasUtrANi yeSUtsargApavAdau yugapatkathyete / yathA- "aTTajjhANAbhAve sammaM ahiyAsiyavvao vaahii| tabbhAvammi u vihiNA paDiyArapavattaNaM neyaM / / " (upadezapada-543) evaM sUtrANi bahuvidhAni = svasamaya-parasamaya-nizcaya-vyavahAra-jJAna-kriyAdinA nayamataprakAzakAni samaye = siddhAnte gambhIrabhAvAni = mahAmatigamyAbhiprAyANi santIti zeSaH (dha.ra.pra.106 svopajJavRtti) iti / parArtharasika-saMvigna-bahuzruta-gItArthadurlabhe sAmpratakAle tu yathAvasthitazAstratattvarahasyapariNamanA'rthinA - Na ya saMti bahU guravo je vattAro ya huMti atthassa / te vi Na savvassa lahuM pasAdasuhumA bhavaMti tu / / iya NAtuM parihANiM jaM egapade vi egamatthapadaM / bahu maMtavvaM taM pi hu kiM puNa saMtesu'Negesu / / to Na pamAeyavvaM, Na ya bhattI tu tahiM Na kAyavvA / suTTataraM ujjogo kAyavvo tammi ghittavve / / - (paM.ka.bhA.171-173) iti paJcakalpabhASyagAthAH sAvadhAnatayA paribhAvanIyA AgamAnusAreNa | bauddhAnAmapi saddharmalopA'ntardhAnayoravyavasthitapadA'nargalArthaprayojyatvaM saddharmAlopA'nantardhAnayozca vyavasthitapada-yathAvasthitArthaghaTanaprayojyatvaM sammatam / taduktaM aguttaranikAye - dveme, bhikkhave, dhammA saddhammassa sammosAya antaradhAnAya saMvattanti / katame dve ? dunnikkhittaJca padabyajanaM attho ca dunnIto / dunnikkhittassa, bhikkhave, padavyaJjanassa atthopi dunnayo hoti / ime kho, bhikkhave, dve dhammA saddhammassa sammosAya antaradhAnAya saMvattantIti / dveme, bhikkhave, dhammA saddhammassa ThitiyA asammosAya anantaradhAnAya saMvattanti ! katame dve ? sunikkhittaJca padabyaJjanaM attho ca sunIto / sunikkhittassa, bhikkhave, padavyaJjanassa atthopi sunayo hoti / ime kho, bhikkhave, dve dhammA saddhammassa ThitiyA asammosAya anantaradhAnAya saMvattantI'ti - (aGgu. bhAga-1 / skaMdha 1-pR.75/ Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 676 * jJAturdharmakathanaM kartavyam * dvAtriMzikA-9/30 evaM hyekAntabuddhiH syAtsA ca samyaktvaghAtinI / vibhajyavAdino yuktA kathAyAmadhikAritA // 30 / / 1-2-20,21) iti / sammosAya = lopAya, padavyaJjanaM = padavyaJjanaM, zipTaM spaSTArtham / zraddhopeta-yathAvasthitArthapadAdyavagamA'vinAbhAvidharmagocarapramodotkarpaNa ca samAdhilAbho'pi sukaraH / bauddhAnAmapi sammatamidam / taduktaM majjhimanikAye - labhati atthavedaM, labhati dhammavedaM, labhati dhammUpasaMhitaM pAmojjaM / pamuditassa pIti jAyati, pItimanassa kAyo passambhati, passaddhakAyo sukhaM vedeti, sukhino cittaM samAdhiyati (ma. ni. 1.1.75) iti bhAvanIyaM svaparatantrasamavatArakuzalaiH / pAmojjaM = prAmodyaM, passaddhakAyo = prazrabdhakAyaH, ziSTaM spssttm| ____ yattu yogavAziSThe - ajJAtAraM varaM manye na punanibandhutAm + (yo.vA.nirvANaprakaraNa-uttarArdha 4/36) ityevamuktaM tatra jJAnavandhutApadaM saMvignapAkSikavyAvRtta-zuSkajJAnitvaparamavaseyamiti na kazcid virodhaH / / 9/29 / / prakRtaprajJApakApaTutvakAraNamAha- 'evamiti / evaM = aparicchidya kevalasUtrakathane hi zrotuH saMzayaH syAt, - niuNo khalu suttattho na hu sakko apaDivohito nAuM 6 (ni.bhA.5252/5375) iti nizIthabhASyavacanAt / lokatattvanirNaye api - AcAryasyaiva tajjADyaM yacchiSyo nAvabudhyate / gAvo gopAlakeneva kutIrthanA'vatAritAH / / 6 (loka.1/5) ityuktam / yadvA'pariNatasya zrotuH utsargAdigocarA atipariNatasya cA'pavAdAdiviSayiNI ekAntabuddhiH syAt / evaJca prajJApakaH parIkSakANAM nindanIyaH syAt / taduktaM sammatitarke - eyantA'satbhUyaM satbhUyamaNicchiyaM ca vayamANo / loiyaparicchiyANaM vayaNijjapahe paDai vaadii|| - (sa.ta.3/59) iti / sA ca = ekAntabuddhirhi samyaktvaghAtinI - "egaMte hoi micchattaM - (ma.ni.adhya.5) iti pUrvokta(pR.122)mahAnizIthavacanAt / yathoktaM dharmaratnaprakaraNe'pi - tesiM visayavibhAgaM amuNato nANavaraNakammudayA / mujjhai jIvo tatto saparesimasaggahaM jaNai / / - (dharmara.pra.107) iti / tarhi kasya kathAkathanAdhikAraH ? ityAzaGkAyAmAha- vibhajyavAdinaH = syAdvAdinaH kathAyAM kathAprajJApanAyAM adhikAritA yuktA, anyasya tu maunameva zreyaH, na tu samarthasya / taduktaM pratimAzatakavRttau - syAdvAdena vastusthApanA'zaktasyaiva ca maunaM, tacchaktena tena ca deza-kAlAdyaucityenA'nyataropadeza eva vidheya ityayameva maunIndraH sampradAyaH - (pra.za.21 vR.pR.154 vR.) iti / kathA'pi syAdvAdinA syAdvAdagarbheva vktvyaa| taduktaM sUtrakRtAGge - vibhajjavAyaM ca viyAgarejjA -- (sUtrakR.1/14/22) iti / yathoktaM sammatitarke'pi - davyaM khittaM kAlaM bhAvaM pajjAya-desasaMjoge / bhedaM ca paDucca samA bhAvANaM pannavaNapajjA / / (saM.ta.3/60) iti / itthamevotsAhavatAM zrotRRNAM viratyAdilAbhasambhavAt / taduktaM sUtrakRtAGge - tassa bhikkhussa aMtiyaM dhamma soccA Nisamma uTThAya vIrA asmiM dhamme samuTTitA je te tassa bhikkhussa aMtiyaM dhamma gAthArtha :- AvuM kahevAmAM ekAntabuddhi thAya. ane te ekAMtabuddhi samakitano nAza karanArI che. bhATe vi5yavimA 7rIne prodanA2 (15 te 2 2 For Private & Personal use only Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * mUDhatayA kriyAparasya dharmAdhvataskaratA 677 = = vidhinA kathayan dharmaM hIno'pi zrutadIpanAt / varaM na tu kriyAstho'pi mUDho dharmA'dhvataskaraH / / 31 / / soccA Nisamma sammaM uTThANeNaM uTThAya vIrA assiM dhamme samuvaTThitA te evaM savvovagatA te evaM savvovaratA te evaM savvovasaMtA te evaM savvattAe parinivvuDe - (sU.kR. 2/1/691 ) iti / / 9 / 30 / / prajJApanA-kriyayoH kA zreyasI ? ityAzaGkAyAM dharmimukhena pratyuttarayati - 'vidhine 'ti / na dharmakathAmantareNa darzanaprAptirasti - ( utta. cU. adhya. 1 ) iti uttarAdhyayanasUtracUrNivacanamanusmRtya kevalakaruNAvuddhyA vidhinA = AcArAGga-sUtrakRtAGgAdyuktavidhAnena dharmaM dharmakathAM kathayan = prajJApayan no'pi kriyArahito'pi zrutadIpanAt pravacanaprabhAvanAt varam / taduktaM darzanazuddhiprakaraNe ivi hu sakammadosA maNayaM sIyaMti caraNa- karaNesu / suddhapparUvagA teNa bhAvao pUyaNijjaMti / / - (da.zu. 3/31) iti / paraM zuddhaprarUpaNA gacchAntarIyasAdhunindAdyAzayena naiva kAryA; na vA zuddhaprarUpaNAvyAjena pare tiraskaraNIyAH / kintu anye sAdhavaH zuddhadezanayopabRMhaNIyAH / ata eva 'jai navi sakkaM kAuM sammaM jiNabhAsiaM aNuTThANaM / to sammaM bhAsijjA jahabhaNiaM khINarAgehiM / / osanno'vi vihAre kammaM sohei sulabhabohI ya / caraNakaraNaM visuddhaM uvavUhiMto parUviMto / / - (ga.pra.33/34) ityevaM gacchAcAraprakIrNake kriyAzUnyasyApi zuddhaprarUpaNayA'nyasAdhUpabRMhakasya mahatphalamAveditam / na tu = naiva kriyAstho'pi = cAritrakriyAsthito'pi mUDhaH = jJAna-kriyotsargA'pavAda-nizcayavyavahArAdyanabhijJaH san nirapekSadezanApravRttyA dharmAdhvataskaraH = tAttvikamokSamArgaluNTAkaH, vizeSaNadvayaM hetumukhenAvagantavyam / taduktaM upadezamAlAyAM nANAhio varataraM hINo'vi hu pavayaNaM pabhAvaMto / naya dukkaraM karato suvi appAgamo puriso / / (upa.mA. 423 ) aparicchiya suyanihasassa, kevalamabhinnasuttacArissa / savvujjameNa vi kayaM annANatave bahuM paDai / / - ( upa. mA. 415 ) iti / gacchAcAraprakIrNake'pi - je aNahIaparamatthe goamA ! saMjae bhave / tamhA te vi vivajjijjA duggaipaMthadAyage / / - (ga.pra.43 ) ityuktyA'jJAnisaGgasya tyAjyatoktA / zrIharibhadrasUribhirapi samyaktvasaptatikAyAM - pallavagAhI sbohsNtutttthaa| subahuMpi ujjamaMtA te daMsaNabAhirA neyA - ( sa.sa.68) ityuktam / = vizeSArtha :- kayuM sUtra utsargaviSayaka che ? kayA sUtrano viSaya apavAda che ? nizcaya nayanI apekSAe kaI vAta che ? kaI vAta vyavahAranayanI apekSAe che ? 'A svadarzanano siddhAnta che tathA A paradarzanano siddhAnta che' - Avo khulAso karyA vinA kathA karavAmAM Ave to zrotAne - ziSyane te vAtanI pakkaDa thaI jAya evI ghaNI zakyatA che. tathA evI ekAMtabuddhithI to samakita nAza pAme che. mATe utsarga-apavAha, jJAnanaya-priyAnaya, nizcaya-vyavahAra, svaddarzana-paradarzana, pUrvayakSa - uttarapakSa A pramANe viSayavibhAga karIne upadezake zAstranI vyAkhyA ziSyane kahevI joIe. (9/30) gAthArtha :- AcAramAM hIna hovA chatAM vidhipUrvaka dharmane kahenArA dezaka sArA, kAraNa ke te zrutanI = pravacananI prabhAvanA kare che. paraMtu kriyAmArgamAM rahevA chatAM je mUDha hoya ane dharmamArgane, mokSamArgane lUMTanAra hoya te sAro nahi. (9/31) * Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 678 * dravyato jinAjJApAlakasyA'pi virAdhakatvasambhava: * dvAtriMzikA-9/32 itthaM 'vyutpattimAnyAyyAM kathayan paNDitaH kathAm / svasAmarthyA'nusAreNa paramAnandamaznute / / 32 // ata eva syAdvAdasiddhAntAnabhijJasyogavihAriNaH zraddhA'pi dravyata evAvagantavyA, yathoktaM sammatitarke - NiyameNa saddahaMto chakkAe bhAvao na saddahai / haMdI apajjavesu vi saddahaNA hoi avibhattA / / - (saM.ta.3/28) iti / dravyatastasya jinAjJApAlane'pi virAdhakatvaM - chakkAyadayAvaMto'vi saMjao dullahaM kuNai vohiM / AhAre nIhAre duguMchie piMDagahaNe ya / / (o.ni.441) ityevaM oghaniyuktau uktamiti prAk pR.442)pradarzitameva / tatazca yathAvasthitazAstratattvAbhyAsaparipAkalabhyajJAnagarbhavairAgya-svabhUmikocitakuzalAcArAbhyAM svayogyatAyoga-kSema-vRddhi-zuddhyAdyarthameva sarvathA yatitavyam, anyathA vyavahArataH sakalasAvadhanivRttikaraNe'pi na mohonmUlanasambhavaH / taduktaM haribhadrasUribhiH brahmasiddhAntasamuccaye - nivRttimAtraM nopAyastatsiya yogyatAM vinA / abhavyadIkSAkrIDAvaduktaprAyamidaM purA / / - (bra.si.329) iti dik / / 9/31 / / dezanAdvAtriMzikoktaM (bhA-1, pR.132) siMhAvalokananyAyena smArayan upasaMharati 'itthami'ti / itthaM = darzitarItyA vyutpattimAn = - loka-zAstra-kAvyeSu nipuNatA = vyutpattiH - (kAvyA.1/8) iti kAvyAnuzAsanasUtrAnusAreNA'tra pAramArthikaprayojanapratibaddhanAnAnayagarbhadharmakathA-sArvalaukikazabdaprayoga-gadyapadyamayaprajJApanAnipuNatAzAlI samprAptadharmaH, paridRSTadharmamarmaH, suviditadharmAzayaH, svabhyastadharmAcAraH, samabhivyAptadharmazraddhaH, paryavagADhasaddharmarahasyArthaH, suvinizcitotsargApavAdavibhAgaH, tIrNavicikitsaH vigatavikatthanaH paNDitaH = bahuzrutaH saMyamI zrotR-kSetra-kAlAdyAnukUlyena svasAmarthyAnusAreNa ca, na tu saMyamayogahAnyAdinA, nyAyyAM = zrotRjanamanaHsaMvegAdyAnayanalakSaNanyAyasaGgatAM - zRGgAra-hAsya-karuNA raudra-vIrabhayAnakA bIbhatsA'dbhuta-zAntA nava rasAH 8(kAvya.2/2) iti kAvyAnuzAsanoktarasAnuviddhAM kathAM kathayan paramAnandaM = hRdyaM kutUhalApekSautsukyAkAGkSA-tRSNAdikalAvikalamAnandaM aznute = lbhte| prakRte - puNyAnubandhi puNyaM ca samyagbodhe kRte sati / bodhilAbhasamo lAbho nAnyo vizve hi prANinAm / / bhavyasya sAdhudIkSAyAM sAhAyyena phalaM mahat / asaGkhyoddhArato jainaijJeyaM zatruJjayasya vai / / vizeSArtha :- zrotA, deza, Asa., svasAmathrya, paristhiti vagairene sakSama rAjAne 4 bhu045 zrI tIrthakara bhagavaMtano AMtarika Azaya che te mujaba je saMyamI dharmadezanA Ape che te jinapravacananI kharA arthamAM prabhAvanA kare che. te vaktA zrotAnA dilamAM jinazAsana pratye viziSTa prakArano ahobhAva pedA karAve che. mATe ja tevI vyakti kadAca azakti vagere kAraNasara AcAramAM DhIlAzavALI hoya to te cAle. paraMtu tapa-tyAga vagere dharmanA AcAramAM custa hovA chatAM jene mokSamArgano anubhavanA stare kazo bodha nathI te vyakti mUDhatAnA kAraNe bIjAne ADedhaDa dharma kahevA bese to mokSamArgane lUMTavAnuM kAma kare che. mATe kriyAhIna jJAnI-zuddhakarUpaka sArA. paraMtu jJAnahIna kriyAjaDa sArA nahi. (931) gAthArtha :- A rIte yuktisaMgata evI kathAne potAnI zakti mujaba kahetA vyutpattivALA paMDita sAdhu 52mAnahane = mokSane bhegave che. (/32) 1. mudritapratau 'vyutpattimAtrAyAM' ityazuddhaH pAThaH / Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * dharmakathA'pyavasaraucityena kAryA * 679 sandhukSayantItyAdyArabhyASTazlokI prAyaH sugamA vidhisUtrAdivivekazcAnyatra prapaJcita iti / / 32 / / / / iti kathAdvAtriMzikA / / 9 / / - (jai.gI.109/110) iti zrI buddhisAgarasUrikRta - jainagItAvacanamapyatrAnuyojyaM yathAgamam / yathoktaM dazavaikAlikaniryuktau khettaM kAlaM purisaM sAmatthaM ca'ppaNo viyANettA / samaNa u aNavajjA pagayaMmi kahA kaheyavvA / / - ( daza.ni. 3 / 215) tadvRttistvevam - kSetraM = bhautAdibhAvitaM, kAlaM = kSIyamANAdilakSaNaM, puruSaM pAriNAmikAdirUpaM sAmarthyaM cAtmano jJAtvA prakRte vastunIti yogaH zramaNena tvanavadyA = pApAnubandha-rahitA kathA kathayitavyA, nAnyA - (da.vai.ni.3 / 215 vRtti) iti / pratilekhanAdisaMyamayoga-glAnAdisevAsUtrArthapaurupyAdiparihAnyA tu sadA dharmakathAkaraNe'pi doSa eva / yathoktaM nizIthabhASye - = kAmaM khalu dhammakahA, sajjhAyasseva paMcamaM aMgaM / avvocchittIi tato titthassa pabhAvaNA ceva / / taha viyaNa savvakAlaM dhammakahA, jIi savvaparihANI / nAuM va khettakAlaM purisaM ca pavedate dhammaM / / - (ni.bhA.4354-55 ) iti dhyeyaM dharmopadezakaiH / prakRte logadvayaphalaM tena labdhaM bhavati jantunA / yo vidhatte kathAM ramyAM sajjanAnandadAyinIm / / - ( pa. pu. 1 /27 ) iti padmapurANavacanamapi smartavyam / yadapi jinasenAcAryeNa AdipurANe AkSepaNIM kathAM kuryAt prAjJaH svamatasaMgrahe / vikSepiNIM kathAM tajjJaH kuryAd durmatanigrahe / / saMvedinIM kathAM puNyaphalasampatprapaJcane / nirvedinIM kathAM kuryAd vairAgyajananaM prati / / iti dharmakathAGgatvAdarthAkSiptAM catuSTayIm / kathAM yathArhaM zrotRbhyaH kathakaH pratipAdayet / / - (A.pu.1/135-6-7) ityuktaM tadapyatrAnusmartavyaM dharmakathakena / zAstroktamaryAdAnusAreNa dharmakathAkaraNe vaktuH dharmakathAphalaM I dhammakahAe NaM NijjaraM jaNayai dhammaka hAe NaM pavayaNaM pabhAvei / pavayaNa- pabhAvaNeNaM jIve AgamissabhaddattAe kammaM nibaMdhai - (utta. 29/25) ityevaM uttarAdhyayane pradarzitamiti zam / / 9 / 32 / / arthAdibhedabhinnA'pi saiva kathyA budhairmudA / mArgavijJapti - rucyAdiryayA''pyate ca vardhate // 1 // iti muniyazovijayaviracitAyAM nayalatAyAM kathAdvAtriMzikAvivaraNam / / 9 / / vizeSArtha :- prastutamAM vyutpatti zabdano artha che dharmadezanA aMgenI tAttvika UMDI samaja, potAnI zakti mujaba, dharmadezanA aMgenI maryAdAne sAcavIne uparokta samajavALA je jinapravacanamarmavedI upadezaka zrotAne mAtra niHsvArtha buddhithI, karuNAbuddhithI nyAyya = yogya saMvegAdijanaka evI dharmakathA kahe che te TUMka samayamAM mokSane acUka meLave che. (9/32) 9 mI batrIsI saMpUrNa = Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 680 * 9. (e) nIcenA praznonA vistArathI javAba Apo. 1. 4 prakAranI vikSepaNIdharmakathA samajAvo. 2. vikSepaNIkathAnuM phaLa jaNAvo. 3. saMvejanIkathA kone kahevAya ? tenAM 4 bheda jaNAvo. 4. saMvejanIkathAno rasa kaho. * 5. nirvejanIkathA kone kahevAya ? tenI caturbhUgI jaNAvo. AkSepaNI ane vikSepaNI kathAnuM phaLa zuM ? 6. 7. mizrakathA ane vikathA kone kahevAya ? 8. mithyAtvInI dharmakathA paNa akathA kaI rIte bane ? AgamamAM kayA 7 prakAranAM sUtro Ave che ? 9. (bI) nIce yogya joDANa karo. 1. samyavAda 2. zilpa 3. dakSatva 4. prajJami 5. vikSepaNI 6. tapa 7. apariNAmI kAlpanika 9. nirvejanI (sI) khAlI jagyA pUro. 1. svazAstra kahIne parazAstra kahevA e 8 2. vidyA, zilpa jyAM varNavAya te 3. veSanuM varNana 4. AkSepaNI dharmakathAnAM prakAramAM 5. zrotAne kriyA batAvavI te 6. 7. 8. 9. graMthane vAgoLIe - kyA batrIsIno svAdhyAya ......... naipuNya dharmakathA AstikavAda phUTasthaMnitya AcAryopadeza AkSepaNI apariNAmI AkSepaNI2sa karmavipAka dharmakathAmAM Ave. (vikSepaNI, AkSepaNI, saMvedanI) kahevAya. (arthakathA, kAmakathA, dharmakathA) kathAmAM karAya che. (kAma, artha, bhoga) Ave che. (AcAra, rUpa, vaya) kathAno viSaya che. (vikSepaNI, AkSepaNI, saMvedanI) nA doSone dekhADe te prathama prakAranI vikSepaNI kahevAya.(svasiddhAnta, parasiddhAnta, siddhAnta) pAme che. (saMvega, vairAgya, tyAgadharma) pApakarmanA batAvAyela kaDavA phaLathI zrotA vaikriya Rddhi vagere saghaLA phaLanI siddhi karanArI kathAno rasa kahevAyela che. (saMvejanI, nirvejanI, AkSepaNI) saMpatti hoya che. (jJAna, tapa, cAritra) Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratibhAzaktinI parIkSA # 9. nayalatAnI anuprekSA * (e) nIcenA praznonA vistArathI javAba Apo. 1. kathA keTalA prakAranI ? kaI kaI ? te vistArathI samajAvo. 2. dharmakathAnAM keTalA prakAra ane kayA kayA ? te samajAvo. AkSepaNI dharmakathAnAM 4 bheda samajAvo. 3. 4. nirvejanIkathAno rasa jaNAvo. 5. vikSepaNIkathA avasthAvizeSamAM kaI rIte lAbhakArI che ? prajJApakanI apekSAe kathA paNa vikathA kaI rIte bane ? 6. 7. koNa kahe to kathA kahevAya ? ne koNa kahe to vikathA kahevAya ? 8. ativistRtakathA zA mATe na karavI joIe ? (bI) nIcenA praznonA saMkSepamAM javAba Apo. 1. AkSepaNI kathAnA yathAkrama viSaya jaNAvo. 2. AkSepaNIdharmakathAsvarUpa kalpavelIno rasa kayo kahevAya ? 3. pahelAM zuM jANIne vikSepaNI kathA karavI joIe ? 4. saMvejanI kathAne saMpradAyakathana mujaba kaho. 5. pahelAM kaI kathA kahevI pachI kaI kahevI ? kevI kathA sAdhue kyAreya na karavI joIe ? 6. 7. kevI kathA paMDite karavI joIe ? 8. kaI rIte viSayavibhAga karIne upadeza Apavo ? 9. zuM lakSamAM rAkhIne guru dharmadezanA Ape ? 10. vidyA kone kahevAya ? (sI) khAlI jagyA pUro. 1. ekAMtabuddhi no nAza karanArI che. (mithyAtva, samakita, cAritra) sArA nahi. (kriyAjaDa, puruSo, loka) 2. jJAnahIna 3. paralokamAM karelAM pApakarmo AlokamAM du:khadAyI che evuM jemAM batAvAya te che. (saMvejanI, nirvejanI, vikSepaNI) 4. 5. 6. 7. bolanAra puruSane 8. je pramAdI sAdhu kahe te thoDA paNa pramAdanuM phaLa bhayaMkara che te * jemAM dharma, artha ane kAmaviSaya kahevAya te kathAno rasa che. (AkSepaNI, saMvejanI, nirvejanI) kathAthI kheMcAyelA jIvo samyagdarzana pAme che. (AkSepaNI, vikSepaNI, saMvejanI) kathA che. (mizra, rAja, naTa) ......... 681 kahevAya. (prajJApanIya, prajJApaka, darzaka) kahevAya. (kathA, vikathA, dharmakathA) kathA Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ '| - je 4 4 - 8 5 $ de che 682 lekhaka dvArA racita-saMpAdita-anuvAdita sAhitya sUci pustakanuM nAma bhASA/viSaya kiMmata rUA. nyAyAloka | (saMskRta + gujarAtI) 17POO bhASA rahasya | (saMskRta + hindI), 160-O syAdvAd rahasya (bhAga 1 thI 3) (saMskRta + hindI), 435- vAdamAlA | (saMskRta + hindI) 120-O | SoDazaka (bhAga 1-2) (saMskRta + hindI) 2 O adhyAtmopaniSat (bhAga 1-2) | (saMskRta + gujarAtI) 190-00 kAnniza kAtrizikA (bhAga 1 thI 8) | (saMskRta + gujarAtI) 2OOOOOO FRAGRANCE OF SENTIMENTS ENGLISH 25-00 GLIMPSES OF SENTIMENTS ENGLISH 30-00 ABUNDANT JOY OF SENTIMENTS ENGLISH 25-00 WHAT IS SUPERIOR ? INTELLECT OR FAITH ? ENGLISH 10-00 LUST GETS DEFEATED, DEVOTION WINS... ENGLISH 10-00 43. WHAT IS SUPERIOR ? SADHANA OR UPASANA ? ENGLISH 10-00 14. dvivarNa ranamAlikA (saMskRta + gujarAtI) amUlya 15. vAsanA hAre, upAsanA jIte (gujarAtI) amUlya 16. buddhi hAre, zraddhA jIte (gujarAtI) amUlya 17. | sAdhanA caDhe ke upAsanA ? (gujarAtI) amUlya 18. saMvedananI suvAsa (paramAtmabhakti gujarAtI) amUlya 19. saMvedananI jhalaka (paramAtmabhakti gujarAtI) amUlya 20.| saMvedanAnI mastI (paramAtmabhakti gujarAtI) amUlya 21. saMvedananI saragama (paramAtmabhakti gujarAtI) amUlya 22. saMyamInA kAnamAM (sAdhu-sAdhvIjI bhagavaMto mATe) amUlya 23. saMyamInA dilamAM (sAdhu-sAdhvIjI bhagavaMto mATe) amUlya saMyamInA romaromamAM (sAdhu-sAdhvIjI bhagavaMto mATe) amUlya 25. saMyamInA sapanAmAM | (sAdhu-sAdhvIjI bhagavaMto mATe) amUlya 26. saMyamInA vyavahAramAM (sAdhu-sAdhvIjI bhagavaMto mATe) amUlya vidhutaprakAzanI sajIvatA aMge vicAraNA (gujarAtI) 100 | vidyutapraveza : sanIva yA nirjIva ? |(triI) 6 0-0 0 29. | yazovijaya chatrIzI (abhinava prabhustuti) amUlya noMdha : adhyayanazIla pU.sAdhu-sAdhvIjI bhagavaMtone tathA jJAnabhaMDArone bheTa rUpe maLe zakaze. prApti sthAna :- divya darzana TrasTa 39, kalikuMDa sosAyaTI, dhoLakA, ji. amadAvAda. pIna-387810. Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10- yogalakSaNa dvAtriMzikA dazamI batrIsInI prasAdI lokacittA''varjananimittaM kIrtispRhAdimAlinyavatA antarAtmanA yite sakriyA sAjopatti: ||10/6/661 / / kIrtinI spRhA vagerethI milana banelA mana dvArA lokonA manane potAnA tarapha kheMcavAnA uddezathI je ziSTAcAra pAlanarUpa kriyA thAya tene lokapaMkti kahevAya che. dharmArthaM sA zubhAyA'pi dharmastu na tadarthinaH / / 10/8/692 / / dharma khAtara lokapaMkti sArA mATe bane. paNa lokapaMkti khAtara dharma sArA mATe na thAya. praNidhAnAdInAM kriyAzuddhihetutvAt ||10/9/694 / / praNidhAna vagere kriyAzuddhinA hetu che. Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhiH tAttvikadharmApti: sAkSAd-AtmanA saMvittirUpA jJAna-darzana-cAritraikamUrtikA / / 10/14/701 / / sAkSAt AtmA vaDe AtmAnI anubhUti svarUpa mAtra jJAna-darzanacAritrarUpa tAtvika dharmaprApti ja siddhi che. praNidhAnAdibhiH vinA kriyA na dharmAya pratyutAgajjarmonimAvat pratyapAyAya 10/06/70rU// praNidhAna AdithI rahita dharmakriyA kharekhara bhAvadharma mATe thatI nathI. UlaTuM aMtaHkaraNamAM malinatA hovAnA kAraNe te dharmakriyA viM athavA aMtarAya mATe thAya che. na hi ekAntena akSINapApasya vimalo bhAvaH sambhavati / / 10/21/711 / / jenA pApa jarA paNa kSINa na ja thayA hoya tene nirmaLa bhAva jAge tevuM saMbhava ja nathI. antaHpariNAmasya mokSe mukhyahetutvam / / 10/22/713 / / antaHkaraNanA pariNAma mokSa pratye mukhya kAraNa che. kriyAthI sarva bhAvAnuvataH T10/ra3/77TI praNidhAnAdi bhAvano vizeSa prakAre saMbaMdha thavAthI kriyA samyapha banI jAya che. mAvevRddhI kriyA detutvAn ||10/ra0/720nA bhAvavRddhi pratye dharmakriyA kAraNa che. Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * yoganiruktiH * / / atha yogalakSaNadvAtriMzikA / / 10 / / kathAnirUpaNA'nantaraM tatphalabhUtasya yogasya lakSaNaM nirUpyate = mokSeNa yojanAdeva yogo hyatra nirucyate / lakSaNaM tena tanmukhyahetuvyApAratA'sya / / 1 / / mokSeNeti / yogo hi yogazabdo hi atra = loke pravacane vA mokSeNa yojanAdeva nirucyate vyutpAdyate / tena asya = yogasya tu tanmukhyahetuvyApAratA lakSaNaM niruktA'rthasyA'pyanatiprasaktasya lakSaNatvA'napAyAt / / 1 / / * nayalatA yogagranthaedArthAnAmAgamAdyanuvedhataH / itazcA''rabhyate vyAkhyA tantrAntarAvatArataH / / 1 / / kAna kutra hi tantrANi, zuddhAni santi vA na vA ? / kutra cAbhiniviSTAni dhAryatAM hRdi paNDitaiH / / 2 / / dharmakathAzravaNAdikAryarUpasya yogasya lakSaNaM phalAdikaJca = - = zabdAvaya = kathAnirUpaNAnantaraM tatphalabhUtasya nirUpyate- 'mokSeNe'tiM / yogazabdo hi mokSeNa mahAnandena yojanAdeva vyutpAdyate vArthanirvacanalakSaNavyutpattiviSayIkriyate, zrIharibhadrasUriprabhRtibhiriti zeSaH / taduktaM yogaviMzikAyAM- 'mukkheNa joyaNAo jogo' (yo.vi. 1 ) iti / tena kAraNena yogasya vyutpattyarthAnugRhItaM lakSaNaM tu hi tanmukhyahetuvyApAratA = mokSamukhyakAraNIbhUtAtmavyApAratA, niruktArthasya = vyutpattilabdhArthasya api anatiprasaktasya lakSyAnyUnAnatiriktavRttitvena lakSaNatvAnapAyAt = lakSaNatA''krAntatvAt / gopendreNApi yojanAdyoga ityukto mokSeNa munisattamaiH - (202 yogabiMdu) ityevaM yogalakSaNamAveditam / - evaM prANamathauGkAraM yasmAt sarvamanekadhA / yunakti yuJjIta vA'pi tasmAd yoga iti smRtaH / / - (maitrA. 6/ 25) iti maitrAyaNyupaniSadvacanamapyatrAnuyojyaM yathAtantramavahitamAnasaiH / sa ca yogo dvidhA bhidyate nizcayato vyavahAratazca / yathAkramaM tallakSaNaM yogazatake nicchayao iha jogo sannANAINa tinha saMbaMdho / mokkheNa joyaNAo NiddiTTho joginAhehiM / / * yogalakSaNa dvAtriMzikA prakAza navamI batrIsImAM kathAnuM nirUpaNa karyA pachI kathAnA phaLasvarUpa yoganuM lakSaNa ahIM samajAvAya che. * yoganuM lakSaNa chuM yoga gAthArtha :- ahIM mokSanI sAthe yoga saMbaMdha karAvavAnA kAraNe ja yoganuM nirUpaNa thAya che. te kAraNe yoganuM lakSaNa thAya che mokSanI mukhya hetubhUta evI pravRtti. (10/1) TIkArtha :- duniyAmAM ke jinapravacanamAM yogazabdanuM nirUpaNa vyutpAdana kharekhara mokSanI sAthe saMyoga saMbaMdha karAvavAnA kAraNe ja thAya che. matalaba ke mokSanI sAthe AtmAno saMbaMdha karAve tene uddezIne yogazabdano prayoga thAya che. te kAraNe yoganuM lakSaNa thaze- mokSanI mukhya hetubhUta evI AtmapravartanasvarUpa pravRtti. ahIM batAveluM A lakSaNa yoganuM samyag lakSaNa hovAnuM kAraNa e che ke te anatiprasakta che. arthAt je yogarUpe mAnya na hoya tevA alakSya padArthamAM te nathI rahetuM tathA lakSyarUpe abhimata padArthamAM avazya rahe che. (10/1) - = - = 683 = Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 684 * yogasya mokSaM prati mukhyahetutopadarzanam * dvAtriMzikA-10/2 mukhyatvaM cAntaraGgatvAt phalA''kSepAcca darzitam / carame pudgalAvarte yata' etasya sambhavaH / / 2 / / mukhyatvaM ceti / mukhyatvaM ca antaraGgatvAt = mokSaM pratyupAdAnatvAt phalA''kSepAt = phalajananaM pratyavilambAt ca darzitaM pravacane, yato = yasmAt carame pudgalA''varte etasya yogasya vavahArao u eso vinneo eyakAraNANaM pi / jo saMbaMdho so vi ya kAraNakajjovayArAo / / - (yo.za.2/4) itthamAveditam / / 10/1 / / nanu yogasya kathaM mokSaM prati mukhyahetutvam ? ityAzaGkAyAmAha- 'mukhyatvaJceti / mokSaM prati yogasya mukhyatvaM ca = pradhAnakAraNatvaM hi antrnggtvaat| 'vahiraGgAntaraGgayorantaraGgaM valavaditi nyAyo hyatra vinigamakaH / tatazca mokSaM prati upAdAnatvAt = upAdAnakAraNatvAt yogasya mukhyakAraNatA, zepakAraNAnAJca nimittatvAd gauNakAraNateti siddham / yadyapyAtmana eva mokSaM pratyupAdAnakAraNatvaM tathApi dharmagocarAtmavyApArasyA'dhyavasAyavizeSAtmakasya yogapadavAcyasya kathaJcittadabhinnatvAnmokSopAdAnatvaM na virudhyate / yadvA''tmavyApAravizeSarUpasya yogasya mokSaM pratyupAdAnakAraNatA paryAyAdezAnna virudhyata iti bhAvanIyam / yogasya mokSaM prati mukhyakAraNatvasAdhane hetvantaramAha- phalajananaM prati = mokSaniSpattiM prati avilambAt = svetarakAraNavilambaprayuktavilambarahitatvAt / phalavilambakAritvAbhAvo'tra vyavahAranayato'vagantavyaH / na caitasmin vilambakAritvAbhAva eva kathamiti zaGkanIyam, yasmAt kAraNAt carame pudgalAvarte = audArika-vaikriya-taijasa-kArmaNa-prANApAna-bhASA-manovargaNAmadhyAdanyatarapariNAmapariNatasarvapudgalagrahaNarUpe yogasya niruktasya sambhavaH / yathoktaM caramAvartaviMzikAyAM - nicchayao puNa eso vizeSArtha :- sAmAnyathI eka cIjane bIjI cIja sAthe joDe te yoga kahevAya. prastutamAM adhyAtmajagatamAM AtmAno paramAtmA sAthe = paramAtmasvarUpanI sAthe = zuddha AtmasvarUpanI sAthe = mokSanI sAthe saMbaMdha karAvanAra tattva yoga tarIke oLakhAvAya che. arthAt tevA prakAranI cokkasa pravRttimAM yoga zabdano prayoga mAnya bane che. A AzayathI ja lokamAM dhyAnayoga, bhaktiyoga, jJAnayoga... ItyAdi vyavahAra thAya che. mATe yoganuM lakSaNa banaze mokSanI mukhya hetubhUta pravRtti. avyApti, ativyApti = atiprasakti ane asaMbhava doSathI rahita hovAthI yoganuM A lakSaNa vAstavika lakSaNa che. (10/1) che mokSanuM mukhya kAraNa yoga che. gAthArtha :- yoga mokSano mukhya hetu hovAnuM kAraNa evuM darzAvavAmAM Avela che ke te aMtaraMga kAraNa che ane phalaniSpatti pratye vilaMba karatuM nathI. AnuM kAraNa e che ke carama pagalaparAvartamAM yogano saMbhava che. (10/2) TIkArtha :- mokSa pratye yoga mukhya hetu hovAnuM eka kAraNa jinapravacanamAM evuM darzAvela che ke yoga e mokSa pratye aMtaraMga kAraNa = upAdAna kAraNa che. vaLI bIjuM kAraNa evuM jaNAvavAmAM Avela che ke mokSarUpa phaLane pragaTa karavAmAM yogane vilaMba lAgato nathI. mokSa apAvavAmAM yogane vilaMba na thavAnuM kAraNa e che ke yogano saMbhava carama pudgalaparAvartamAM ja che. 1. hastAdarza 'taya' ityazuddhaH pAThaH / 2. mudritaprato ....vatvAt' ityazuddhaH pAThaH / Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ acaramAvartakAle mokSamArgavaimukhyam smbhvH| itthaM hyabhavya-dUrabhavyakriyAvyavacchedaH kRto bhavati, ekasyA' mokSA'nupAdAnatvAdanyasyAzca' phalavilambAditi dhyeyam ||2|| * = . na sanmArgA''bhimukhyaM syAdAvarteSu pareSu tu / mithyAtvacchannabuddhInAM diGmUDhAnAmivA'GginAm / / 3 / / jAyai niyameNa caramapariTTe / tahabhavvatta-malakkhayabhAvA accaMtasuddhatti / / - ( viM. viM. 4 / 1) ekasyAH abhavyakriyAyA mokSAnupAdAnatvAt = muktyupAdAnakAraNabhinnatvAt, anyasyAH ca = dUrabhavyakriyAyAH cA'caramAvartavartikartRkatvena phalavilambAt mokSalakSaNakAryapratIkSaNIyakAlatvAt / taduktaM caramAvarta - viMzikAyAM - acarimapariyaTTesuM bhavabAlakAlamo bhaNio / carimo u dhammajuvvaNakAlo taha cittabheo tti / / - (viM.vi.4/19) iti / prakRte kAlena sarvA nandanti - (atha. ve.19/53/7 ) iti, - kAlo hi sarvasyezvaraH - (atha. ve. 19/53/8) iti ca atharvavedavacanamapi yathAgamamanuyojyamavahitamAnasaiH / 'akAle kRtamakRtaM syAditi nyAyo'pyatra smartavyaH / / 10 / 2 || acaramAvartteSu kuto na yogasambhavaH ? ityAzaGkAyAmAha - ' ne 'ti / 'mithyAtvacchannabuddhInAmiti hetugarbhoktiH / ' varaM sAMzayikAd niSkAdasAMzayika kArSApaNaH' iti nyAyena yadvA varamadya kapotaH vo mayUrAd' iti nyAyenAtyantaM kAmabhogAdyAsaktatayA atattvAbhinivezA''kSepakagADhamithyAtvagrasta buddhi-tvAdacaramAvartteSu na sanmArgA''bhimukhyaM syAdityarthaH / upadezapade'pi ghaNamicchatto kAlo ettha akAlo u hoti nAyavvo / kAlo ya apuNabaMdhagapabhitI dhIrehiM niddiTTho / / - ( upa pada. 432 ) ityevaM = 685 AvuM hovAthI abhavya ane dUrabhavyanI dharmakriyAnI yogamAMthI bAdabAkI thaI jAya che. kAraNa ke abhavya jIvanI ArAdhanA mokSanuM kAraNa banI zakatI nathI. tathA dUrabhavya jIvanI ArAdhanA mokSasvarUpa phaLa pratye vilaMba karanAra che. A vAta upara khAsa dhyAna rAkhavuM. (10/2) vizeSArtha :- mokSano mukhya hetu che yoga. nimitta kAraNa bAhya kAraNa to gauNa hetu kahevAya che. yoga mokSanuM upAdAna kAraNa che. eTalA mATe mokSanI prAptimAM mukhya hetutA AtmavyApArasvarUpa yogamAM rahelI che. abhavyanI AtmapravRtti = dharmagocara AtmavyApAra mokSa pratye upAdAna kAraNa na banavAthI temAM yoganA lakSaNanI ativyApti nathI AvatI. prastutamAM AtmavyApAra jIvathI kacit abhinna hovAthI abhavya mokSanuM upAdAnakAraNa na banavAnA lIdhe tenI dharmapravRtti- AtmavyApAra paNa mukti pratye upAdAnakAraNa na bane - ema kahevAmAM Avela che. te uparAMta yoga mokSanI jhaDapathI prApti karAve che. te mATe te mokSano mukhya hetu kahevAya che. moDAmAM moDuM eka pudgalaparAvarta pUrNa thAya te pUrve ja yoga mokSane ApI de che. Ama te mokSane jhaDapathI Ape che. tethI mokSano mukhya hetu te banI zake che. dUrabhavya jIva je kAMI dharmagocara AtmapravRtti kare che te eka pudgalaparAvartamAM mokSane apAvI na zake. mATe temAM paNa yoganA lakSaNanI ativyApti nathI AvatI. (10/2) * acaramAvartakALamAM jIva mokSamArgavimukha gAthArtha :- di:mUDha jIvo jema sAcA rastAne sanmukha thatA nathI. tema bIjA AvartomAM acaramapudgalaparAvartomAM mithyAtvathI vyApta buddhivALA jIvo mokSamArganI sanmukha thatA nathI.(10/3) 1. mudritapratau ' ekasya' ityazuddhaH pAThaH / mudritapratyantare 'eka' iti truTitaH pAThaH / 2. mudritapratau ... danyasya ca' ityazuddhaH pAThaH / Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 686 * prasthakanyAyena mokSabIjatvopadarzanam * dvAtriMzikA-10/3 neti / spaSTaH ||3|| gADhamithyAtvodayAdacaramAvartasyA'nucitakAlatA dharma pratItyupadarzitam / na ca bhavyasyApi sataH kathamacaramAvartakAle jaDaiH karmabhiH parAjeyatvam ? iti zaGkanIyam, yataH nirbalenA'pi prabalasahAyena samartho'pi vAdhyata eva / 'atyantabalavanto'pi paurajAnapadA jnaaH| durbalairapi bAdhyante puruSaiH pArthivAzritaiH / / ' ( ) iti nyAyo'pyatra sAkSI / tato durvalAnyapi jaDAnyapi ca karmANi pravalA'caramAvartakAlasahAyena svabhAvataH pravalamapi bhavyajIvaM viDamvayantIti saGgacchate / taduktaM yogadRSTisamuccaye'pi - nAsmin ghane yataH satsu tatpratItirmahodayA / kiM samyagrUpamAdatte kadAcid mandalocanaH / / (yo.dR.sa.36) asmin = sahajabhAvamale, upalakSaNAt kRSNapAkSikatva-pradIrghabhavasadbhAvAdikamapi kAraNamatrAnusandheyam / taduktaM yogabindau - pradIrghabhavasadbhAvAnmAlinyAtizayAttathA / atattvAbhinivezAcca nAnyepvanyasya jAtucit / / 6 (yo. viM.73) iti / caramAvartaviMzikAyAmapi - mukkhAsao vi nannattha hoi gurubhAvamalapahAveNa / jaha guruvAhivigAre na jAu patthAsao sammaM / / 6 (vi.vi. 4/2) ityuktam / prakRte - niccaM pi bAlo pakkhaMdo kaNhakammo na sujjhati - (ma.ni.1/1/7/79/pRSTha 49) iti majjhimanikAyavacanamapi yathAtantramanuyojyam / etena - kintu yasyA'sti duritaM koTijanmasu saJcitam / tasya prakAzate nAyamartho mohAndhacetasaH / / 6 (zi.gI.1/31) iti zivagItAvacanamapi vyAkhyAtam / ata eva prasthakanyAyena dharmapraNidhAnamAtrasyA'pi mokSabIjatvaM naigamanayAvalamvibhiH gIyate / idamevAbhipretya vairAgyakalpalatAyAM granthakRtApi - anye tu dharmapraNidhAnamAtraM bIjaM jaguH yad na zivAzayo'pi / ghane male'nantyavivartage syAd vAcyaM punaH kiM tadupAyarAge / / (vai.ka. la.1/47) ityuktamiti bhAvanIyam / - mokSasya hetuH prathamo nigadyate vairAgyamatyantamanityavastupu - (vi.cU.71) iti vivekacUDAmaNivacanAt vedAntimatAnusAreNA'pi bhavAbhinandino mokSasAdhanazUnyataivetyavadheyam / prakRte'caramAvarta-bhAvamalAdhikyAdInAM maNi-mantrAdinyAyena sanmArgA''bhimukhyaprativandhakatvamavaseyam / / 10/3 / / TArtha :- thArtha sa21 hovAthI tenI 21 42vAmAM Aveda nathI. (10/3) vizeSArtha :- jagatanA tamAma pudgalone audArika vagere vargaNAnI avasthAmAM potAnA zarIrAdi rUpe pariNamAvIne choDavAmAM je kALa lAge te kALane zAstrIya paribhASA mujaba dravyapudgalaparAvartakALa kahevAya ane evA chellAM kALane caramAvartakALa kahevAya che. anaMtA kALacakro pasAra thAya tyAre eka pudgalaparAvarta kALa pUro thAya che. AvA anaMtA pudgalaparAvarte jIve bhUtakALamAM pasAra karelA che. te samaye mithyAtva gADha hovAnA lIdhe jIvanA pariNAma mokSamArga tarapha jatA ja nathI. jema pUrvadizAmAM javA nIkaLela musApharane pazcima dizAmAM pUrvadizA tarIke bhrama thAya to te musAphara vAstavika mArgane abhimukha banato nathI. tema acaramAvartakALamAM rahelA jIvo paNa mokSasanmukha valaNavALA nathI hotA. paraMtu jyAre chello pudgalaparAvarta Ave, arthAt jIva jyAre chellA pudgalaparAvartamAM praveza kare tyAra pachI ja tenA pariNAma mokSamArganI sanmukha thAya ane tyAre yoga prApta thaI zake. acaramAvarta kALamAM to yoganI prApti zakya ja nathI. Avarta-parAvarta-pudgalAvarta-pudgalaparAvarta A badhA zabdo prastutamAM 5yAya zo = samAnArtha. zo Muql. (10/3) Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * lokapaGktyAdarasya dharmabAdhakatA * 687 tadA bhavAbhinandI syAtsaJjAviSkambhaNaM vinaa| dharmakRt kazcidevAGgI lokapaGktau kRtaa''drH||4|| tadeti / tadA = acarameSvAvarteSu aGgI = prANI (bhavAbhinandI syAt / ata eva tadA) saJjAviSkambhaNaM = AhArAdisaJodayavaJcanalakSaNaM vinA kazcideva dharmakRt laukika-lokottarapravrajyAdidharmakArI / lokapaGktau = lokasadRzabhAvasampAdanarUpAyAM kRtA''daraH = kRtayatnaH syAt / / 4 / / ___ nanvacaramAvartakAle kiM sarvepAmeva, sarvadeva, sarvatraiva, sarvathaivA'zubhapariNAma eva vartate yadutA'nyathA'pItyata Aha- 'tadeti / acarameSu AvarteSu = pudgalaparAvartepu prANI bhavAbhinandI anupadameva vakSyamANalakSaNo bhavati / tathA'caramAvartepu AhArAdisajJodayavaJcanalakSaNaM AhAra-bhayAdidazavidhasaJodayavaikalyApAdanAtmakaM saJjAviSkambhaNaM vinA kazcideva na sarvaH laukika-lokottarapravrajyAdidharmakArI lokasadRzabhAvasampAdanarUpAyAM = bAhyalokatulyacittapariNAmA''kSepalakSaNAyAM lokapaGkto kRtayatnaH syAt / taduktaM yogabindau - nA'dhyAtma yogabhedatvAdAvartepvapareSvapi / tIvrapApA'bhibhUtatvAjjJAnalocanavarjitAH / sadvA'vatarantyeSu na sattvA gahanA'ndhavat / / bhavAbhinandinaH prAyaH trisaMjJA eva duHkhitAH / keciddharmakRto'pi syulokpngktikRtaadraaH / / 6 (yo.vi.84 85 / 86) iti / yogasAraprAbhRte'pi - bhavAbhinandinaH kecit santi sadbhAvazIkRtAH / kurvanto'pi paraM dharma lokapaGktikRtA''darAH / / (yo.sA.prA. 8/18) ityuktam / bhavAbhinanditayaiva tatkRtAnyanuSThAnAnyapi kevalaM karmabhAravahanAyaiva sampadyante, na tu karmabhArApahArAya, 'sahaiva dazabhiH putraiH bhAraM vahati gardabhI'ti nyAyenetyavadheyam / etena - rAga-dosaparetehiM nAyaM dhammo susambudho - (ma.ni.1/26/3, 1/3/6/281) iti majjhimanikAyavacanamapi vyAkhyAtam / idaJcAtrA'vadheyam- acaramAvartakAle sarvathaiva sarveSAmeva nirantaramatiklipTapariNAma eva bhavatIti niyamo nAsti, zuklalezyAdinA'caramAvartakAle'pi navamagraiveyakotpAdazravaNAt, abhavyAnAmapi granthidezaprAptau pratikSaNaM vardhamAnazubhapariNAma-prazastA'dhyavasAyAdInAmipTatvAcca / etenA'caramAvartakAle svadoSadarzana-paraguNapramodAdipariNAmA'sambhavoktirapi pratyAkhyAtA, acaramAvartavartino'pyagnizarmaNaH tApasasya dvikRtvo mAsa gAthArtha :- acaramAvartakALamAM jIva bhavAbhinaMdI hoya che. tyAre saMjJAonA tophAnane aTakAvIne dharma karanAra koIka ja jIva hoya che. moTA bhAge tyAre jIva lokasaMjJAno ja Adara karanAra bane che.(1O/4) TIkArtha :- acaramAvartakALamAM jIva bhavAbhinaMdI hoya che. bhavAbhinaMdI jIvanA lakSaNa AgaLanI gAthAmAM kahevAze. AhAra saMjJA, bhayasaMjJA, maithunasaMjJA vagerenA udayane ThagyA vagara arthAt niyaMtrita karyA vinA laukika dharma ke lokottara dIkSA vagere dharmane karanAra jIva acaramAvartakALamAM koIka ja hoya che. acaramAvartavartI jIva lokasaMjJAmAM ja Adara karanAra hoya che. lokasaMjJA = lokapaMkti. eTale ke sAmAnya do bhAra 42vAmA us 4. (10/4) 1. 'paMkti' iti mudritaprato / Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 688 * acaramAvartakAle guNapakSapAtabIjasambhavaH * dvAtriMzikA-10/5 kSudro lobharatirdIno matsarI bhayavAn shtthH| ajJo bhavAbhinandI syaannissphlaarmbhsnggtH||5|| kSapaNapAraNakA'sampattau svapratikUlacAriguNasenabhUpAlaguNagaNaprekSaNa-svadoSadarzanayorvizadayoH prasiddhatvAt / anenA'caramAvartakAle guNapakSapAtavIjaprAdurbhAvA'sambhavoktirapi nirastA, samarAdityavAcakopasargaprasaGge giri-gheNasyA'gnizarmajIvasyA'caramAvartavartinaH prazastaviSayacintanato guNapakSapAtabIjopalabdheriSTatvAt / taduktaM samarAdityakathAyAM velandharadevaM prati samarAdityakevalinA giriSeNamuddizya - asaMkhejjesu poggalapariyaTTesu samaicchiesu tiriyagaIe saddalaseNarAiNo pahANaturaMgamo hoUNa pAvissai, jao 'aho mahANubhAvo'tti maM uddisiya cintiyamaNeNa / eeNaM ca pasatthavisayacintaNeNa AsagaliyaM guNapakkhavAyabIyaM, kAraNaM ca taM paraMparAe sammattassa - (sa.ka.bhava-9/pRSTha-978) iti / anenA'nubandhasyA'saGkhyapudgalaparAvartakAlamAnatA'pi dyotitA / so'yamiporiva dIrgha-dIrghataravyApAraH azuddhanaigamanayena / - yAdisaM vapate bIjaM tAdisaM harate phalaM 8 (saM.ni.1/11/10) iti saMyuttanikAyavacanamapyatra yathAtantramanuyojyam / etenA'caramAvartakAle vidhivizuddhapravrajyApratipAlanamapi bhavyasya niSphalamevA'dhyAtmalAbhApekSayeti sarvathaikAnto'pi pratikSiptaH / etadupadarzanAyaiva 'kazcidi'tyuktamatra granthakRtA / na caivamacaramAvartakAlavartino'pi dIkSAdAvadhikAritvaM prasajyeteti zaGkanIyam, acaramAvartakAle mahAkaSTenopArjitasyApi zubhapariNAmAdeH tajjanyapuNyavipAkAdikAle bhogatRSNAdipAravazyato bAhulyena nAzAt, svapratipannapradIrghatarakAlavyApibhavAbhinandiparyAyA'ntarbhUtatvena svalpatamakAlInazubhapariNAmAderapi bAhulyena bhavAbhinandiparyAyaparikarabhUtatvAt, acaramAvartakAlInaguNapakSapAtabIjAderapi acaramAvartakAle svaphaladAnaM pratyasamarthatvAccA'caramAvartakAle dharmAnadhikAritvokteAyyatvameva / na hi kArSApaNamAtreNa dhanavAniti vyapadezo loke'pi dRSTo'vigAnena / ata eva granthakRtA'pi vairAgyakalpalatAyAM - bIjasya sampattirapIha na syaadpshcimaavrtvivrt-kaale| eSA'pi yenA'tizayena cArvI bhavAbhinanditvanivRttilabhyA / / - (vai.ka.la.1/56) ityuktam / 'prAdhAnyena vyapadezA bhavantIti nyAyo'trA'nusmartavyaH / granthidezA''gate'pi abhavye niraticAracAritrAcArapAlane'pi bhavAbhinanditA naivocchidyata iti dhyeyam / / 10/4 / / yogadRSTisamuccaya(76)- yogabindU(87)ddhRtakArikayA bhavAbhinandilakSaNAnyAha- 'kSudra' iti / vizeSArtha :- acaramAvartakALamAM jIva laukika ke lokottara dharma kare kharo paNa AhArasaMjJA, maithuna saMjJA vagerenA udayamAM te taNAI jAya che. saMjJAnA udayane te rokI zakato nathI, rokavAnI IcchA paNa thatI nathI. te haiyAmAM laukika bhAvo rAkhIne dharmane kare che. janamanaraMjana karavA mATe dharmane kare che. nirmaLa zraddhA vinA dharmane kare che. mAnAzaMsA, prazaMsA vagerene puSTa banAvavA te dharma karIne dharmanuM avamUlyAMkana re . (10/4) bhavAbhinaMdI jIvanA lakSaNa batAvatA graMthakArazrI kahe che ke - thArtha :- (mavAminI vana mA dakSa . te (1) kSudra, (2) somativANo, (3) hIna, (4) matsarI, (5) mayabhIta, (6) 26,(7) mazAnI mane (8) niSkSaNa bhAratma 42nArI Doya che. (10/5) Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 689 kRpaNaH / lobharati: kSudra iti / kSudraH yAJcAzIlaH / dInaH = sadaivA'dRSTakalyANaH / matsarI = parakalyANaduH sthitaH / bhayavAn = nityabhItaH / zaTho = mAyAvI / ajJo = mUrkhaH / bhavAbhinandI = "asAro'pyeSaH saMsAraH sAravAniva lakSyate / dadhi - dugdhA'mbu - tAmbUla-paNyapaNyAGganAdibhiH / / " ( ) ityAdivacanaiH saMsArA'bhinandanazIlaH syAd = bhavet, niSphalA''rambhasaGgataH sarvatrA'tattvA'bhinivezAdvandhyakriyAsampannaH // 5 // yogabinduvRttikRdvacanAnusAreNa vivRNoti- 'kSudraH = kRpaNa' ityAdi spaSTam / navaraM zrImadbhAgavate kRpaNo yo'jitendriyaH - (zrI. bhA. 11/19/44) ityevaM kRpaNalakSaNamuktaM tadatra yathAtantramanuyojyaM sarvatantravizAradaiH / parakalyANaduH sthitaH san kalyANavantaM paraM na datte svarasataH kiJcidapi pratibandhakasya matsarasya sattvAt / pareSAmapi sammatamidam / taduktaM saMyuktanikAye devatAsaMyukte maccherA ca pamAdA ca, evaM dAnaM na dIyati / - (saM.ni. 1/1 / 32, pR. 22 ) iti / parakIyakalyANA'sahiSNutayA tAdRzakalyANAntarAyaM baghnAtItyAdikamUhanIyam / nityabhItaH, tathAvidhA''tmasvarUpAnavagamAt / mAyAvI vAG-manaH-kAyavyApArANAM kauTilyAt / prakRte satyamiti amAyitA, akauTilyaM vAG manaH kAyAnAm - (ke.zAM.4/8) iti kenopaniSacchAGkarabhASyavacanamapyanusmartavyam / = bhavAbhinandilakSaNaprakAzanam = ajJaH = mUrkha iti / atrA'jJatA zuddhAtmasvarUpAvavodharAhityApekSayA'vagantavyA / prakRte - etadAtmavijJAnaM pANDityam - (bR.A.zAM.bhA.3/5/1 ) iti bRhadAraNyakopaniSacchAGkarabhASyavacanamapi ythaatntrmnuyojym| zAstrAbhyAsakaraNe'pi sahajamalaprAbalyena na yathAvadAtmasvarUpAvabodhayogyatA zAstrAnuzAsanArhatA'pi vA'syopajAyate / prakRte na tu zAstraM bhRtyAnniva balAd nivartayati niyojayati vA - (vR.zAM.2/1/20 ) iti bRhadAraNyakazAGkarabhASyavacanamapi smartavyam / atyanarhatvAcchAstramapyasya mada-mAnakAraNatayA'vaseyam / taduktaM bhartRhariNA api zRGgArazatake - jJAnaM satAM madamAnAdinAzanaM keSAJcidetanmada-mAnakAraNam / sthAnaM viviktaM yaminAM vimuktaye kAmAturANAmapi kAmakAraNam / / - (zRM.za.77 ) iti / vyavahArato jJo'pi paramArthataH ajJastu kathamapi nAtrA''dhyAtmikaM TIkArtha :- bhavAbhinaMdI jIvanA ATha lakSaNa che. (1) bhavAbhinaMdI jIva kSudra prakRtivALo arthAt kRpaNa svabhAvavALo hoya che. (2) te mAga-mAga karavAnA lobhI svabhAvavALo hoya che. (3) te dIna hoya che. arthAt kAyama AtmakalyANanA tene darzana thatA ja nathI. (4) tema ja te matsarI hoya che. matalaba ke bIjAnA abhyudayane joIne duHkhI thanAro hoya che. (5) kAyama te bhayabhIta hoya che. (6) bhavAminaMhI va mAyAvI sugyo hoya che. (7) tema 4 te mUrkha-ajJAnI AtmajJAnazUnya hoya che. (8) tema ja sarvatra tene atattvano kadAgraha hovAthI arthAt apAramArthika padArthamAM pAramArthika buddhi hovAthI tenI kriyA AdhyAtmika prayojananI apekSAe niSphaLa jAya che. Avo jIva bhavAbhinaMdI hoya che. lava = saMsAra pratye bahumAna-AdaravALo hovAthI te bhavAbhinaMdI kahevAya che. 'saMsAra asAra hovA chatAM dUdha, chahI, pAlI, sarajata, pAna, veyavAno bhAta, vezyA vagere dvArA bhage } sArabhUta hoya tema lAge che.' - A pramANe tenA moDhAmAMthI nIkaLatA vacano dvArA jaNAI Ave che ke saMsAra pratye tenA hradayamAM abhinaMdanano bahumAnano bhAva che. (10/5) 1. hastAdarza ..va' ityazuddhaH pAThaH / 2 mudritapratau 'lakSyante' ityazuddhaH pAThaH / 3. hastAdarze 'puNya-paNyA...' iti pAThaH / = Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * bauddhasammatopaklezopadarzanam * dvAtriMzikA-10/5 kAryaM sAdhyatIti tu vaidikAnAmapyabhimatam / taduktaM Rgvede - kathA vidhAtyapracetAH - (R.ve.1/ 120/1) iti / 'kathA = kena prakAreNa' (sA.bhA.1/120/1) iti sAyaNabhASye / prakRte - majjantyavicetasaH + (R.ve.9/64/21) iti Rgvedavacanamapyatra smartavyam / 'avicetasaH = viparItamatayaH' (R.bhA.9/64/21) iti RgvedabhASye sAyaNAcAryaH / etena - nibAdhate amatiH - (R.ve.10/ 33/2) iti Rgvedavacanamapi vyAkhyAtam / taduktaM yogavAziSThe api - na mauAdadhiko loke kazcidastIha duHkhada: (yo.vaa.29/57)| niSphalArambhasaGgataH = AdhyAtmikaphalazUnyapravRttizAlI, AdhyAtmikaphalajanakadharmapravRttirahita iti yAvat tAtparyam / zeSalakSaNA'sattve'pi tadviparItaguNA'yoge tvekenA'pi kSudratvAdilakSaNena bhavAbhinanditA sambhavatyeva / audAryAdiguNayoge tu dainyAdisattve'pi naiva bhavAbhinanditA sammatA iti bhAvanIyam / yogasAraprAbhRte tu - mUDhA lobhaparAH krUrA bhIravo'sUyakAH zaThAH / bhavAbhinandinaH santi niSphalA''rambhakAriNaH / / (yo.sA.prA. 8/19) ityevaM bhavAbhinandilakSaNAnyuktAnIti dhyeyam / gaNezagItAyAM - kurvan harSaM ca zokaM ca hiMsAM phalaspRhAM ca yaH / azucirlubdhako yazca rAjaso'sau nigadyate / / pramAdA'jJAnasahitaH parocchedaparaH shtthH| alasastarkavAn yastu kartA'sau tAmaso mataH / / "(ga.gI.11/19-20) ityevaM yAni rAjasa-tAmasalakSaNAnyuktAni tAnyapi bhavAbhinandini yathAgamaM samavatAryAni | bhavAbhinanditaiva duHkhamUlamiti bauddhAnAmapi sammatam / taduktaM majjhimaniqAye - nandI dukkhassa mUlanti 6 (mjjhimnikaay-111|13 pRSTha-8) iti / itivRttake api - taNhAdutiyo puriso dIghamaddhAnaM saMsAraM / itthabhAvaJjathAbhAvaM saMsAraM nAtivattati / / 6 (itivu.1/2/5) ityuktam / bauddhAnAmupaklezatvena ye SoDaza cittadoSA abhimatAH tatrA'pi prakRtakSudratvAdayo bhavAbhinandidoSA darzitA iti dhyeyam / taduktaM majjhimanikAye mUlaparyAyavarge vastrasUtre - katame ca bhikkhave, cittassa upakkilesA ? (1) abhijjhAvisamalobho cittassa upakkileso, (2) byApAdo cittassa upakkileso, (3) kodho cittassa upakkileso, (4) upanAho cittassa upakkileso, (5) makkho cittassa upakkileso, (6) paLAso cittassa upakkileso, (7) issA cittassa upakkileso, (8) macchariyaM cittassa upakkileso, (9) mAyA cittassa upakkileso, (10) sATheyyaM cittassa upakkileso, (11) thambho cittassa upakkileso, (12) sArambho cittassa upakkileso, (13) mAno cittassa upakkileso, (14) atimAno cittassa upakkileso, (15) mado cittassa upakkileso, (16) pamAdo cittassa upakkileso - (ma.ni. bhAga-1/1/7/sUtra-71/pRSTha 46) iti / vyApAdaH = drohaH, upanAhaH = vairabhAvaH, mrakSaH = paraguNAvamananaM, paLAso = naiSThya~, stambhaH = ajJatA, sArambhaH = uttejitatA / zipTaM spapTam / / 10/5 / / vizeSArtha :- bhArekarmI hovAnA lIdhe acaramAvartakALamAM rahelA saMsAranA rasiyA bhavAbhinaMdI jIvonI dharmapravRtti yogasvarUpa banI zakatI nathI. haju ghaNuM bhavabhramaNa karavAnuM bAkI hovAthI bhavAbhinaMdI jIvanI dharmapravRtti vinA vilaMbe mokSahetu banI zakatI nathI. (10/5) Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokapaGktivicAraH 691 lokAssdhanahetoryA malinenAntarAtmanA / 'kriyate satkriyA sA ca lokapaGktirudAhRtA / / 6 / / loketi / lokA''rAdhanahetoH = lokacittA''varjananimittaM yA malinena kIrtispRhAdimAlinyavA antarAtmanA cittarUpeNa kriyate satkriyA ziSTasamAcArarUpA sA ca yoganirUpaNAyAM lokapaGktirudAhRtA yogazAstrajJaiH / / 6 / / mahatyalpatvabodhena viparItaphalA''vahA / bhavAbhinandino lokapaGktyA dharmakriyA matA / / 7 / / mahatIti / mahati adharIkRtakalpadru- cintAmaNi- kAmadhenau dharme alpatvabodhena atitucchakIrtyAdimAtra hetutvajJAnena viparItaphalA''vahA = durantasaMsArA'nubandhinI bhavAbhinandino jIvasya lokapaGktyA dharmakriyA matA / nAtra kevalamaphalatvameva kiM tu viparItaphalatvamiti bhAvaH 11911 * * = yogabindu (88) kArikAmupajIvyA''ha - 'loke 'ti / yogabinduvRttiM manasikRtya vivRNoti - lokArAdhanahetoH = lokacittAvarjananimittamityAdi spaSTam / yogasAraprAbhRte'pi ArAdhanAya lokAnAM malinenAntarAtmanA / kriyate yA kriyA bAlaiH lokapaGktirasau matA / / (yo. sA. prA. 8/20 ) ityuktam ||10/6 / / athaitAM dUSayannAha- 'mahatI'ti / atitucchakIrttyAdimAtrahetutvajJAnena = buddhimatAmatyantamanAdeyatvenA'titucchasya kIrtyAdimAtrasya hetutayA niyojanataH hInatayA'valokanena durantasaMsArAnubandhinI / yathoktaM yogabindo bhavAbhinandino lokapaGktyA dharmakriyAmapi / mahato hInadRSTyoccairdurantAM tadvido viduH / / - ( yo. biM. 89 ) iti / etena nispRhasya yoge'dhikAraH - (ya. ve. uvva. 40/1) iti yajurvedovvaTabhASyavacanamapi vyAkhyAtam ||10/7 / / loksaMjJA mAraka che ha lokapaMkti lokasaMjJA padArthane batAvavA graMthakArazrI kahe che ke - gAthArtha :- lokone khuza karavA mATe malina cittathI je sakriyA karAya te lokapaMkti kahevAyelI che. (10/6) TIkArtha :- kIrtinI spRhA vagerethI malina banelA mana dvArA lokonA manane potAnA tarapha kheMcavAnA uddezathI je ziSTAcAra pAlanarUpa kriyA thAya tene yogaparibhASA mujaba yogazAstravettAo lokapaMkti kahe che. (10/6) pAMcamA ane chaThThA zlokano paraspara saMbaMdha joDIne graMthakArazrI kahe che ke - gAthArtha :- bhavAbhinaMdI jIvanI lokapaMktithI thatI dharmakriyA mahAna dharmamAM tucchatvanA bodhathI thatI hovAnA lIdhe viparIta phaLane lAvanArI bane che. (10/7) TIkArtha :- kalpavRkSa, ciMtAmaNiratna ane kAmadhenu karatAM paNa dharma to caDhiyAto che, mahAna che. paraMtu tevA dharmanA mAdhyamathI kevaLa atyaMta tuccha evI yazakIrtine ja meLavavAnI gaNatarI rAkhavAnA kAraNasara bhavAbhinaMdI jIvanI lokapaMktithI = janamanaraMjananA AzayathI thatI dharmakriyA atidIrgha saMsAranI paraMparAne lAvanArI banI jAya che. matalaba ke saMsAranA atyaMta rasiyA jIvo je dharmakriyA kare che te mAtra niSphaLa nathI jatI paraMtu viparIta phaLane lAvanArI banI jAya che. (10/7) 1. 'voyate' ityazuddhaH pATho hastAdarze / 2 mudritapratau 'kriyane' ityazuddhaH pAThaH / Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 692 * dharmAya janapriyatvopAdeyatA dvAtriMzikA - 10/8 dharmArthaM sA zubhAyA'pi dharmastu na tadarthinaH / klezo'pISTo dhanArthaM hi klezArthaM jAtu no dhanam / / 8 / / dharmArthamiti / dharmArthaM = samyagdarzanAdimokSabIjA''dhAnanimittaM sA = lokapaGktiH dAnasanmAnocitasambhASaNAdibhizcitrairupAyaiH zubhAya kuzalA'nubandhAya api / dharmastu tadarthana lokapaGktyarthino na zubhAya, hi = yato dhanArthaM klezo'pISTo dhanArthinAM rAjasevAdau pravRttidarzanAt / klezArthaM jAtu = kadAcit dhanaM na iSTam / na hi "dhanAnme klezo bhavatu " iti ko'pIcchati prekSAvAn / tadidamuktaM "dharmArthaM lokapaGktiH syAt kalyANAGgaM mahAmateH / tadarthaM tu punardharmaH pApAyAtpadhiyAmalam / / " ( yogabindu - 90 ) tathA "yuktaM ' janapriyatvaM zuddhaM saddharmasiddhiphaladamalaM / = saddharmaprazaMsanAderbIjAdhAnAdibhAvena || " ( SoDazaka - 4 /7) iti // 8 // = * athaiSApi vivekinaH sundarapariNAmA syAdityabhidhitsurAha - 'dharmArthamiti / samyagdarzanAdimokSajAdhAnanimittaM samyaktvAdeH muktibIjasya prazaMsAdilakSaNavapanAdikRte, yathoktaM vidhinoptAdyathA vIjAdaGkurAdyudayaH kramAt / phalasiddhistathA dharmavIjAdapi vidurbudhAH / / vapanaM dharmabIjasya satprazaMsAdi tadgatam / taccintAdyaGkurAdi syAt phalasiddhistu nirvRtiH / / cintA-sacchrutyanuSThAna-deva- mAnupasampadaH / krameNAGkura - satkANDa - nAla - puppasamA matA 11 - (lalitavistarA pR.39) iti / yogabindu (90) saMvAdamAha - 'dharmArthamiti / bhAvitArthaiveyaM kArikA / amitagatinA'pi yogasAraprAbhRte dharmAya kriyamANA sA kalyANA mniissinnaam| tannimittaH punardharmaH pApAya hatacetasAm / / - (yo.sA. prA. 8/21 ) ityuktam / bodhivIjAdhAnaprayojakatayA lokapriyatvamapyabhimataM zAstrakRtAm / atraiva SoDazakasaMvAda (po. 4/7) mAha- 'yuktamiti / tadvRttistu yuktaM = ucitaM janapriyatvaM dharmatattvaliGgaM na tvayuktam, yataH tat janapriyatvaM zuddhaM nirupAdhikaM, svAzrayaguNanimittena prastutamAM vivekadRSTi khIlavavA graMthakArazrI kahe che ke gAthArtha :- dharma khAtara lokapaMkti sArA mATe bane. paNa lokapaMkti khAtara dharma sArA mATe na thAya. kAraNa ke duHkha paNa dhana mATe ISTa che. paraMtu kleza-duHkha mATe dhana kyAreya ISTa nathI hotuM. (10/8) TIkArtha :- mokSanA bIja svarUpa samyagdarzana vagerenI vAvaNI mATe dAna, sanmAna, ucita vAtacIta vagere vividha upAyo vaDe lokone AkarSavA- khuza rAkhavA A bAbata zubha anubaMdha mATe thAya che. paraMtu lokone khuza karavAnA AzayathI dharma karavo e kuzala anubaMdha mATe banI na zake. kAraNa ke dhana mATe kaSTa paNa ISTa che. dhanArthI jIvo rAjAnI sevA vageremAM pravRtti karatA dekhAya ja che. paraMtu du:kha/takalIpha pedA karavA mATe dhana kyAreya koIne paNa ISTa nathI hotuM. koI paNa buddhizALI mANasa dhanathI mane duHkha maLo' evuM Icchato nathI. mATe to yogabindu graMthamAM jaNAvela che ke - "mahAprAjJa evo ArAdhaka jIva dharma mATe lokone dharma pamADavA mATe lokone khuza kare te sva-52 mATe kalyANanuM kAraNa bane che. paraMtu maMdabuddhivALA je jIvo lokone rAjI rAkhavA, prazaMsA-prasiddhi meLavavA dharma kare che te to atyaMta 1. hastAdarze 'yuktaM ' padaM nAsti / kintu SoDazakAnusAreNA'pekSitatvAdasmAbhiriha tadupAttam / 2. hastAdarze 'dharma...' ityAdiH pATha: / SoDazakAnusAreNA'pekSitaH pATho'trA'smAbhiH yojitaH / = = = Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhajanapriyatvasya dharmopakAritvam 693 anAbhogavataH sA'pi dharmA'hAnikRto varam / zubhA tattvena naikA'pi praNidhAnAdyabhAvataH / / 9 / / anAbhogavata iti| anAbhogavataH = sammUrcchanajaprAyasya svabhAvata eva vainayikaprakRteH sA'pi = lokapaGktyA dharmakriyA'pi dharmA'hAnikRto = dharme mahattvasyaiva yathAsthitasyA'jJAnAd bhavotkaTecchAyA abhAvena mahatyalpatvA'pratipatterdharmahAnyakAriNo varaM anyA'pekSayA manAk sundarA / * = janAnAM dharmaprazaMsanAdeH sakAzAt AdinA karaNecchAnubandha-tadupAyAnveSaNa-tatpravRtti-gurusaMyoga-samyaktvalAbhagrahaNaM, bIjAdhAnaM = dharmataroH bIjasya puNyAnubandhipuNyasya nyAsaH, AdinA'Gkurapatra- puSpa phalavizeSaparigrahaH, teSAM bhAvena = utpAdena alaM = atyarthaM dharmasiddhiphaladaM vartate / janapriyasya hi dharmaH prazaMsAspadaM bhavati / tatazca lokAnAM bIjAdhAnAdisiddhiriti tatprayojakatayA janapriyatvaM yuktamityuttAnArthaH - ( So. yogadIpikA 4/7 pR. 95 ) iti / ata eva dharmaratnaprakaraNe'pi loyappiyo jANaM jaNei dhammammi bahumANaM - (dharmaratna.gA. 11) ityuktam / - "yathocitaM lokayAtrA' - (dha. biM. 1/46 ) iti dharmabinduvacanamapyatrAnusandheyam / etena lokaH khalvAdhAraH sarveSAM brahmacAriNAM yasmAt / tasmAllokaviruddhaM dharmaviruddhaJca santyAjyam / / - ( prazama. 131 ) iti prazamarativacanamapi vyAkhyAtam ||10/8 // = * => lokapaGktAveva vizeSamAha ' anAbhoge 'ti / sammUrchanajaprAyasya jIvasyA'dharIkRtakalpadruma-cintAmaNikAmadhenau dharme mahattvasyaiva kalpadrumAdyAdhikyasyaiva yathAsthitasya tAttvikasya ajJAnAt = anAbhogAt bhavotkaTecchAyA = dharmahAnyAkSepikAyA devendrAdisukhagocaraprabalakAmanAyA abhAvena mahati dharme alpatvApratipatteH = atitucchakIttrtyAdimAtrakAraNatvAnaGgIkArAt dharmahAnyakAriNaH iti kartu - hetugarbhavizeSaNaM, anyApekSayA acaramAvartakAlIna-kIrtyAdispRhAmalinAtmakartRkadharmakriyAvivakSayA 'sarva = viraheNa = pApa mATe ja thAya che." <= tema ja SoDazaka graMthamAM jaNAvela che ke - 'zuddha evuM janapriyatva saddharmanI siddhi svarUpa phaLane ApanAruM che. kAraNa ke zuddha janapriyatna vaDe lokapriya banelA dharmAtmAnA suMdara dharmanI prazaMsA lokomAM thavAnA kAraNe lokone bodhibIjanI vAvaNI thAya che." (10/8) vizeSArtha :- lokone dharma pamADavAnA AzayathI dAna karavuM, sanmAna karavuM, ucita bhASaNa karavuM vagere upAyo dvArA janapriya dharmI je janaraMjana kare che tenAthI anya jIvomAM sadharmanI = jaina dharmanI prazaMsAdi thAya che. ane tenA vaDe bodhibIjAdhAna vagere pariNAma jIvomAM pedA thAya che, tema ja baLavAna puNya baMdhAya che. kALakrame tevuM janapriyatva karmanirjarA ane mokSane paNa ApanAra bane che. mATe tevuM vivekadRSTigarbhita janapriyatva yogya ja che. (10/8) gAthArtha :- anAbhogavALA jIvane dharmamAM hInatvanI buddhi na jAge to lokaraMjana mATe thatI dharmakriyA paNa sArI che. paraMtu paramArthathI to praNidhAnAdi na hoya to eka paNa dharmasAdhanA sArI nathI.(10/9) TIkArtha :- jeno svabhAva saMmUcchima = asaMjJI jIva jevo hoya, AgaLa-pAchaLano ke Atmika lAbha-nukazAnano vicAra karyA vinA je mAtra bahArathI ArAdhanA kare rAkhe, ane svabhAvathI vinIta prakRtivALo hoya tevo dharmI jIva lokaraMjananA AzayathI je dharmakriyA kare te paNa bIjAnI apekSAe (= acaramAvartI jIve janamanaraMjanahetuthI karelI dharmakriyA karatAM) kaMIka suMdara kahevAya; jo te dharmAtmAne Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nA 694 * prAdhAnA kriyAzodhatI * dvAtriMzikA-10/9 tattvena = tattvataH punaH naikApi praNidhAnAdyabhAvato naikApi (zubhA) varaM, praNidhAnAdInAM kriyAzuddhihetutvAt / / 9 / / nAze samutpanne'rdhaM tyajati paNDitaH' (paM.taM.4/1/24) iti paJcatantradarzitena nyAyena zAstrakRtAM manAk sundarA mtaa| yathoktaM yogabinduvRttau 'anAbhogavato lokArAdhanapradhAnasya kIrtyAdispRhAmalinAtmadharmakriyAyAH sakAzAt manAk sundaraiva dharmakriyA, mahato dharmasya tatra hInatayAnavalokanAditi (yo.bi.91 vRttiH)| tattvati: = paramArthavRjyA puna: vaizApa = naivaiA, puinarde rUtya zabdArtha, varaM = sundarI, praNidhAnAdyabhAvataH = praNidhAna-pravRtti-vighnajayAdisadAzayavirahAt / na ca tadabhAve kathaM dharmakriyAprAzastyaviraha iti zakyam, praNidhAnAdInAM = praNidhAna-pravRtti-vighnajayAdInAM kriyAzuddhihetutvAta, tadabhAve AdhyAtmikakriyAvizuddhayayogAt / upalakSaNato bhAvasthairya-vRddhyAdihetutvamapyavaseyam / itthameva bhAvasthairyAdito'khaNDajJAnAnandAdiprAptyupapatteH / etena - akhaNDaikarasaM bhAvamakhaNDaikarasaM svayam - (te.bi.2/ 1) iti tejobindUpaniSadvacanamapi vyAkhyAtam / / lokasaMjJAdinA praNidhAnAdibhAvAnupayoge bhAvadharmA'yogAt / taduktaM yogabindau - lokapaGktimataH prAhuranAbhogavato varam / dharmakriyA na mahato hInatA'tra yatastathA / / - (yo.viM.91) iti / ata eva praNidhAnAdikaM dharmakarmamarmatayA'vaseyam / prakRte - karmamarma jJAtvA karma kuryAt - (para.1) iti parabrahmopaniSadvacanamapi yathAtantramanuyojyam / / 10/9 / / dharmamAM hInatvanI buddhi na thAya to. jo ke te dharmI jIva asaMjJI jevo gatAnugatika dharmakriyA karanAra hovAthI tene dharmamAM tAttvika mahattvanuM ja bhAna nathI. vaLI, sAMsArika phalanI prabaLa IcchA paNa tene nathI. mATe tene mahAna evA dharmamAM hInatvanI buddhi thavAnI sAmAnyathI zakyatA nathI. AthI tevA jIvanI dharmakriyA kAMIka suMdara kahI zakAya. paraMtu paramArthathI vicArIe to eka paNa dharmakriyA praNidhAna Adi vagara sArI na kahevAya. kAraNa ke praNidhAna vagere kriyAzuddhinA hetu che. (10/9) vizeSArtha :- (1) viziSTabuddhi vagaranA dhArmika vinIta jIvone dharmanuM tAttvika mAhAbhya khyAlamAM ja nathI hotuM. tema ja vinIta-bhadrika evA te jIvomAM tIvra bhogatRSNA na hovAnA lIdhe tevA jIvane laukika sukha-devalokanuM sukha vagere meLavavAnI tIvra jhaMkhanA nathI hotI. mATe phakta bAhya laukika-sukhanA sAdhana tarIkenI buddhi dharmamAM thavAnI temanA mATe zakyatA khAsa rahetI nathI. Ama dharmamAM hInatvanI bhAvanA temanA hRdayamAM na rahevAnA lIdhe tevA jIvo janamanoraMjana mATe pApa karavAnA badale dharma kare to paNa kaMIka sArI vAta che. (2) acaramAvartavartI dUrabhavya ke abhavya jIvo to ekamAtra bAhya sukhanA ja sAdhana tarIke dharmane mAnavA dvArA dharmanuM avamUlyana karIne janamanoraMjana mATe je dharmakriyA kare che te karatAM to uparanA jIvonI dharmakriyA sArI ja kahevAya. (3) paraMtu tAttvika zuddhi to praNidhAnAdisahita evI dharmakriyAmAM ja hoya che. A vAta dhyAnamAM rAkhavI. A uttama bhUmikA che. jema strIne (1) kevaLa vAsanApUrtinA sAdhana tarIke jovI te adhama kakSA che. (2) dharmasaMgAthinIrUpe paNa nihALavI te madhyama kakSA che. ane (3) mAtA-benadikarI-siddhasvarUpe nihALI tenI joDe pavitra AcaraNa karavuM te uttama-uttamottama kakSA che. te rIte prastutamAM Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * puSTi-zuddhinirUpaNam * tAnevAhapraNidhAnaM pravRttizca tathA vighnjystridhaa| siddhizca viniyogazca ete' krmshubhaa''shyaaH||10|| praNidhAnamiti / karmaNi = kriyAyAM zubhAzayAH = svapuSTi-zuddhyanubandhahetavaH zubhapariNAmAH (=krmshubhaashyaaH)| puSTirupacayaH, zuddhizca jJAnAdiguNavighAtighAtikarmahrAsotthanirmalatetyavadheyam / / 10 / / ___ tAneva praNidhAnAdIn granthakAra Aha- 'praNidhAnamiti / yathoktaM SoDazake - praNidhi-pravRttivighnajaya-siddhi-viniyogabhedataH prAyaH / dharma rAkhyAtaH zubhAzayaH paJcadhA'tra vidhau / / - (So.3/ 6) iti| svapuSTi-zuddhyanubandhahetavaH zubhapariNAmAH iti / abhavyAdau prakRtadRDhatarasadAzayA'sattvena kvAcitkazuddhipuSTyoH sattve'pi na tadanubandhaH sambhavati / anAbhogavati mugdhAdau praNidhAnAdivirahAdeva niranubandhinyau te bhavata iti dhyeyam / puSTiH = upacayaH = pravardhamAnapuNyayogaH, zuddhiH = jJAnAdiguNavighAtighAtikarmahAsotthanirmalatA = samyagjJAnAdipratibandhakajJAnAvaraNAdighAtikarmavyapagamenotpannA yAvatI kAcit dezato'pi nirupAdhikatA / na cA'pavargamArge zuddherevAstvAvazyakatA, alaM puSTyeti zaGkanIyam, daiva-puruSakAravat zuddhi-puSTyoranyonyasApekSatayaivA'pavargajanakatvAbhyupagamAt / yathoktaM SoDazake puSTiH puNyopacayaH zuddhiH pApakSayeNa nirmltaa| anubandhini dvaye'smin krameNa muktiH parA jJeyA / / - (poDa.3/4) iti / puNyasya virahe tu mokSasAmagrIlAbha eva durlabhaH / __ idamevAbhipretya bhaktAmarastotravRttau - jaino dharmaH prakaTavibhavaH saGgatiH sAdhuloke, vidvadgoSThI vacanapaTutA kauzalaM satkalAsu / sAdhvI lakSmIzcaraNakamalopAsanA sadgurUNAM, zuddhaM zIlaM matiramalinA prApyate nAlpapuNyaiH / / - (bhaktA.19/pRSTha.50) ityuktam / yathoktaM puNyakulake api - suddho boho sugurUhiM, saMgamo uvasamaM dayAluttaM / dakkhiNNakaraNaM jaM, labhaMti pabhUyapuNNehiM / / saMmattaM niccalaM taM, vayANa paripAlaNaM amAyattaM / paDhaNaM guNaNaM viNao, labhaMti pabhUyapuNNehiM / / ussagge avavAye, nicchaya-vavahArammi niuNattaM / maNa-vayaNa-kAyasuddhI, labbhaMti pabhUyapuNNehiM / / aviyAraM tAruNNaM, jiNANaM rAo parovayArattaM / nikkaMpayA ya jhANe, labbhaMti pabhUyapuNNehiM / / 6 (pu.ku.3-6) ityAdyuktam / - manaHzuddhiH prakartavyA, kartavyamAtmasAdhanam + (kR. gI.35) iti kRSNagItAvacanaM tu zuddhiprAdhAnyaparamavaseyam / tatazca shuddhi-pussttyorubhyorevaavshyktaa'abhavyAdikriyA, mugdhakriyA ane praNidhAnAdiyukta dharmakriyAmAM yathAkrama samajI levuM. (10/9) dharmakriyAne zuddha karanArA praNidhAna vagerene graMthakArazrI jaNAve che. gAthArtha :- praNidhAna, pravRtti, vinaya, siddhi ane viniyoga-A pAMca kriyAgata zubhAzaya 81141.(10/10) TIkArya :- dharmakriyAmAM potAnI zuddhi ane puSTinI paraMparAne calAvanArA zubha pariNAmo praNidhA-nAdi pAMca che. puSTi eTale pravardhamAna puNyayoge puSTa thavuM. tathA zuddhi eTale jJAnAdi AtmaguNono nAza karanAra ghAtakarmanA kSayopazamAdithI ubhI thayelI AtmAnI nirmaLatA.- A vAta khAsa dhyAnamAM rAkhavI. (10/10) 1. hastAda" 'naMta' ityazuddhaH pAThaH / anyahastapratau ca 'paMtha' ityazuddhaH pAThaH / Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 696 adhastanadharmasthAnavarttidveSe praNidhAnapracyavaH dvAtriMzikA - 10/11 praNidhAnaM kriyAniSThamadhovRttikRpA'nugam / paropakArasAraM ca cittaM pApavivarjitam / / 11 / / praNidhAnamiti / praNidhAnaM kriyAniSThaM adhikRtadharmasthAnAdavicalitasvabhAvam / adhovRttiSu svapratipannadharmasthAnAdadhastAdvartamAneSu prANiSu kRpA'nugaM = karuNA'nvitaM (= adhovRttikRpAnugam), na tu hInaguNatvena teSu dveSasamanvitam / paropakArasAraM ca = parArthaniSpattipradhAnaM ca cittaM pavargamArge'nAviva / tadubhayAnubandhastu na praNidhAnAdivyatirekeNa / yathoktaM SoDazakena praNidhAnAdyAzayasaMvidvyatirekato'nubandhi tat - ( po.pra.3/5) iti, tat = puSTi-zuddhidvayaM ziSTaM spaSTam = 1190/9011 tatra praNidhAnalakSaNamAha- 'praNidhAnamiti / praNidhAnaM = praNidhAnazabdavAcyaM adhikRtadharmasthAnAt avicalitasvabhAvaM pratijJAtadharmasthAnasiddhiM yAvat niyamitapratiSThaM kriyAkAle kriyAtmakanimittAbhivyaktasvabhAvaM kriyAzUnyakAle vyAsaGgadazAyAM vA'nabhivyaktasvabhAvaM sat saMskArAtmanA sthiraprakRtikaJca, anyathA kriyAvaiphalyApatteH / svapratipannadharmasthAnAt tapo - japa- svAdhyAya - vaiyAvRttyAdilakSaNAt adhastAt vartamAneSu = adhastanadharmasthAnavartiSu prANiSu karuNAnvitaM nirvyAjadayopetaM; na tu = naiva hInaguNatvena svApekSayA nimnataradharmasthAnavartitayA teSu = adhovartiSu dveSasamanvitaM = ninderSyAdyanvitam, anyathA svapratipannadharmasthAnApakarSAdyApatteH / parArthaniSpattipradhAnaM nirapekSAnyAnugrahasiddhimukhyaM sarvasyA api satAM pravRtterupasarjanIkRtasvArtha- pradhAnIkRtaparArthatvAt / kvacidudbhUtatayA parArthaprAdhAnyA'darzane'pi saMskArarUpeNa tadastitvamaGgIkartavyameva, anyathA tattvahAneH / cittaM sAvadyaparihAreNa niravadyavastuviSayaM = niravadyaM = = = * = vizeSArtha :- abhavya pAse praNidhAnAdi pAMca Azaya nathI hotA. tethI abhavya jIvanI zuddhi ane puSTi zubhAnubaMdha vagaranI hoya che. tema ja saMmUrcchima jevA mugdha jIvomAM praNidhAnAdi na hovAthI te puSTi ane zuddhi paNa niranubaMdha hoya che. SoDazaka graMthamAM batAvelA praNidhAna Adi pAMca bhAvonuM prastutamAM vivecana cAlI rahela che. praNidhAnAdi te pAMceya padArtha Azaya = pariNAmasvarUpa che- A vAta khAsa dhyAnamAM levI. tema ja A praNidhAna Adi pAMca Azayo bhaLe to ja AtmA puNyAnubaMdhI puNya ane nirjarAnI parAkASThAe pahoMcavA dvArA mokSa pAmI zake che. mATe dharmakriyAmAM A praNidhAnAdi pAMca Azayone pragaTAvavA mATe sahu koI AtmArthI sAdhake lAgI javuM joIe. AgaLanI gAthAmAM kramasa2 praNidhAnAdinuM lakSaNa vagere batAvavAmAM Avaze. (10/10) * praNidhAnanuM prarUpaNa gAthArtha :- kriyAthI avicalita svabhAvavALuM, nimna dharmasthAnamAM rahelA jIvo upara kRpAyukta, paropakArapradhAna ane pApavarjita evuM citta ahIM praNidhAna kahevAya che. (10/11) TIkArtha :- (1) pote svIkArela vivakSita dharmasthAnanI siddhi na thAya tyAM sudhI praNidhAna avicalita badalI na jAya tevA svabhAvavALuM hoya che. (2) tema ja pote svIkArela dharmasthAnathI nIcalI kakSAe rahelA jIvo upara karuNAvALuM citta hoya che. paraMtu potAnA guNanI apekSAe teo nimnastare hovAthI temanA vize dveSavALuM mana na hoya to te praNidhAna sAcuM samajavuM. (3) praNidhAna tarIke abhimata evA cittamAM paropakAra thAya tenI ja mukhyatA rahelI hoya che. (4) tathA praNidhAnarUpa citta pApavALI Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 697 * pravRtteH pariNatirUpatA * pApavivarjitaM = sAvadyaparihAreNa niravadyavastuviSayam / / 11 / / pravRttiH prakRtasthAne yatnA'tizayasambhavA / anyA'bhilASarahitA cetaHpariNatiH sthirA / / 12 / / pravRttiriti / pravRttiH prakRtasthAne = adhikRtadharmaviSaye yatnA'tizayasambhavA = pUrvaprayatnA'dhikottaraprayatnajanitA anyA'bhilASeNa adhikRtetarakAryA'bhilASeNa rahitA (=anyA'bhilASarahitA) cetasaH yadvastu adhikRtadharmasthAnasiddhyanukUlaM pratidinakartavyaM tadvipayamiti / praNidhAnasya cittapariNatirUpatve'pi citta-tatpariNatyorabhedopacArAdatra cittasya praNidhAnatvoktirna viruddhetyavadheyam / ___ yogaviMzikAvRttau prakRtagranthakRtaiva - hInaguNadvepAbhAva-paropakAravAsanAviziSTo'dhikRtadharmasthAnasya kartavyatopayogaH praNidhAnam + (yo.viM.1/vR.2) iti praNidhAnalakSaNamuktam / SoDazake ca haribhadrasUribhiH - praNidhAnaM tatsamaye sthitimat tadadhaH kRpAnugaJcaiva / niravadyavastuviSayaM parArthaniSpattisAraJca / / 6 (po.3/7) iti tallakSaNamuktam / adhikaM bubhutsubhirasmatkRtA kalyANakandalInAmnI taTTIkA vilokniiyaa| - antarmukhopayogena, vartiSye'haM mudA dhruvam / sAdhayiSyAmyahaM zuddhAM, svakIyAmAtmazuddhatAm / / -- (A.da.gI.89) iti AtmadarzanagItAdarzitaM praNidhAnamapyatrA''gamAnusAreNA'nuyojyam / / 10/11 / / ___pravRttiM lakSayati- 'pravRttiriti / pravRttiH = pravRttipadavAcyA adhikRtadharmaviSaye = praNihitadharmasthAnamuddizya pUrvayatnAdhikottaraprayatnajanitA = praNidhAnakAlInayatnApekSayA'dhikavalavAna'pramAdabhAvanAjanito yo vijAtIyaH prayatnaH tenotpAditA adhikRtetarakAryAbhilASeNa = prnnidhaangocrdhrmsthaanaanupyogikaarypravRttinA parihArapUrvaka niSpApa vastuno vicAra kare che. (citta ane cittanA pariNAmamAM abheda upacAra rIne ma yittane pratipAna 48 cha.) (10/11) vizeSArtha :- A praNidhAnAdi pAMceya AzayanuM ame (gujarAtI vivecanakAre) SoDazaka graMthanA prathama bhAgamAM vistArathI gujarAtI bhASAmAM paNa vivecana karela che. tyAM vistArathI (36 thI 12) A pAMceya AzayanI chaNAvaTa karela hovAthI ahIM teno pharIthI vistAra karatA nathI. divyadarzana TrasTakalikuMDa, dhoLakA taraphathI poDazaka-vivaraNa bhAga-1ra prakAzita thayela che. vAcakavarga tyAM dRSTipAta karI zake che. taduparAMta praNidhAnAdi pAMceya AzayanI vistRta chaNAvaTa mArA vidyAgurudeva AcAryapravara pUjyapAda zrI abhayazekharasUrijI mahArAje "siddhinA sopAna' nAme gujarAtI pustakamAM tema ja "yogaviMzikA vivecana' mAM paNa karela che. jijJAsu vAcakavarga tyAM daSTipAta karI zake che. ahIM to ame praNidhAnAdi pAMceya bAbata vize mAtra gAthArtha-TIkArtha ja jaNAvazuM. A vAtanI vijJa vAcakavarge noMdha levI.(10/11) ha pravRtti nirUpaNa che gAthArtha :- prastuta dharmasthAnamAM vizeSa prakAranA prayatnathI UbhI thayelI anya abhilASanya sthira cittapariNati meM pravRtti35. vI. (10/12) TIkArtha :- je dharmasthAnane siddha karavA vize praNidhAna karela che te dharmasthAnamAM praNidhAnakAlIna prayatna karatAM paNa adhika baLavAna evA prayatnathI utpanna thayela evI cittanI pariNati te pravRtti kahevAya che. pravRttipadArtha tarIke mAnya A cittapariNati prastuta dharmasthAnamAM upayogI na bane tevA prakAranA 1. hastAdarza 'prakRtizcAyaM' ityazuddhaH pAThaH / Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 698 autsukyasvarUpopadarzanam dvAtriMzikA - 10/13 = antarAtmanaH pariNatiH (= cetaH pariNatiH) sthirA = ekAgrA, svaviSaya eva yatnA'tizayAjjAtA tatraiva ca tajjananItyarthaH / / 12 / / bAhyA'ntarvyAdhimithyAtvajayavyaGgyAzayAtmakaH / kaNTaka-jvara-mohAnAM jayairviSnajayaH samaH / / 13 / / zraddhAnam, bAhyeti / 'bAhyavyAdhayaH zItoSNAdayaH, antarvyAdhayazca jvarAdayaH, mithyAtvaM = bhagavadvacanA'teSAM jayaH tatkRtavaiklavyanirAkaraNaM tadvyaGgyA''zayAtmakaH (= bAhyAntarvyAdhimithyAtva - gocarA''kAGkSayA rahitA autsukyazUnyeti yAvat antarAtmanaH pariNatiH ekAgrA = ekaviSayaka dhArAvAhikavRttizAlinI, svaviSaye = praNihitadharmasthAnasiddhyanukUlapravRttigocare eva uddezyatAsambandhena yatnAtizayAt = vijAtIyaprayatnAt jAtA tatraiva ca viSaye tajjananI yatnAtizayotpAdikA ityarthaH / svahetusvarUpAnubandhazuddhaH pravRttyAzayo jJeyaH, kathaJcitkriyArUpatve'pyasya kathaJcidAzayarUpatvAditi yogadIpikAkAraH (SoDa.3/8 yo. dI. TIkA. pR. 75) / yogaviMzikAvRttau ca adhikRtadharmasthAnoddezena tadupAyaviSaya itikartavyatAzuddhaH zIghrakriyAsamAptIcchAdilakSaNautsukyavirahitaH prayatnAtizayaH pravRttiH - (yo. viM.vR. 1 pR. 2) ityuktam / SoDazake'pi tatraiva tu pravRttiH zubhasAropAyasaGgatAtyantam / adhikRtayatnAtizayAdautsukyavivarjitA caiva / / - ( So. 3/8) ityuktam / yacca kAvyAnuzAsane zrIhemacandrasUribhiH - iSTAnusmaraNAderautsukyaM tvarAdikRt - (kAvyA. 2 / 31 ) iti hetu-phalamukhenautsukyanirUpaNamakAri tadatrAnusandheyam / prakRte adhikantvasmatkRtakalyANakandalIto'vaseyam ( SoDa vRtti 3/8 ) ||10 / 12 / / vighnajayaM lakSayati- 'bAhye 'ti / vighnajayo nAma 'vighnasya jayo'smAditi vyutpattyA dharmAntarAyanivarttakaH pariNAmaH - (yo. viM. 1 vR.) iti yogaviMzikAvRttau prakRtagranthakRtoktam / asya = dharmAntarAyarUpasya vighnasya trividhatvaM = triprakAratvaM prAguktaM 'vighnajayastridhA ' ( dvA.dvA.10/10, pR.695 ) ityevamuktaM vyktiikRtm| pratiyogijetavyatraividhyAttrividhatvaM vighnajayasyeti bhAvaH / yathoktaM yogabindau kaNTaka- jvara-mohaistu samo vighnaH prakIrttitaH / mokSamArgapravRttAnAmata evAparairapi / / - (yo . biM. 374 ) iti / upadezapade'pi kAmane karavAnI IcchAthI rahita hoya che. tema ja pravRtti rUpe prastutamAM mAnya evI aMtaHkaraNanI pariNati sthira = ekAgra hoya che. matalaba ke potAnA viSayamAM ja vizeSa prakAranA prayatnathI utpanna thayela hovAthI te pariNati te ja viSayamAM adhikRta dharmasthAnamAM prayatna karAvanArI hoya che.(10/12) pravRtti pachI vighnajayanuM nirUpaNa karatA graMthakArazrI jaNAve che ke * trividha vijaya vimarza ka gAthArtha :- bAhyavyAdhi, AMtarikavyAdhi ane mithyAtva-A traNa upara meLavela vijayano sUcaka jevo Azaya vighnabhya hevAya che. te 525 - bhvara - mohanA 45 samAna che. (10/13) = * = * TIkArtha :- ThaMDI-garamI vagere bAhyavyAdhi kahevAya. tAva vagere AMtarikavyAdhi kahevAya. tathA bhagavAnanA vacanamAM azraddhA te mithyAtva samajavuM. (A traNeya mokSamArganI ArAdhanA karavAmAM - vivakSita dharmasthAnanI siddhimAM vighnabhUta che; kAraNa ke tenAthI adhikRta dharmasthAnamAM vikalatA-nyUnatA-viparItatArUpa khAmI Ave che.) A traNeya dvArA karAyelI khAmIne dUra karavI te vighnajaya kahevAya. AvA jayano 1. hastAdarze 'bAhyayA...' ityazuddhaH pAThaH / = Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddhasammatavighnavidyotanam 699 jayavyaGgyAzayAtmakaH) kaNTaka- jvara - mohAnAM jayaiH samo vighnajayaH / itthaM ca hInamadhyamotkRSTatvenA'sya trividhatvaM prAguktaM vyaktIkRtam / 'yathAhi - ( 1 ) kasyacitpuMsaH kaNTakA''kIrNamArgA'vatIrNasya kaNTakavighno viziSTagamanavighAtahetuH / tadrahite tu pathi pravRttasya nirAkulaM gamanaM saJjAyate / evaM kaNTakavighnajayasamaH prathamo vighnajayaH / * * (2) tathA tasyaiva jvaravedanA'bhibhUtazarIrasya vihvalapAdanyAsasya nirAkulaM gamanaM cikIrSorapi tatkartumazaknuvataH kaNTakavighnAdabhyadhiko jvaravighnaH / tajjayastu nirAkulapravRttihetuH / evaM jvaravighnajayasamo dvitIyo vighnajayaH / - paDibaMdho vi ya etthaM sohaNapaMthamma saMpayaTTassa | kaMTaga-jara - mohasamo vinneo dhIrapurisehiM / / - (upa pada. 261) ityuktam / prakRte'skhalitapravRttipratibandhakakaNTakapAdavedhasamAH zItoSNAdayaH jaghanyavighnatayA, avihvalapAdanyAsapratirodhakajvarotpAdatulyAH jvarAdayo madhyamavighnatayA, niyatadiggamanavirodhidiGmohotpAdasadRzA mithyAtvamohodayAdaya utkRSTavighnatayA'vagantavyAH / dIghanikAye (1) atisItanti kammaM na karoti, (2) atiuNhanti kammaM na karoti, (3) atisAyanti kammaM na karoti, (4) atipAtoti kamma na karoti (5) atichAtosmIti kammaM na karoti, (6) atighAtosmIti kammaM na karoti - ( dI. ni. 3/8/253) ityevaM yAnyatizItoSNa-sandhyA- prAtaH- kSutkSAmatA - bhuktatAlakSaNAni AlasyanimittAni proktAni tAni jaghanyavighnarUpeNA'vaseyAni / evaM kaNTakavighna jayasamaH prathamo vighnajayaH = jaghanyavighnajayaH / yathA kaNTakApanayanaM pathi prasthitasya nirAkulagamanasampAdakaM tathA mokSamArgapravRttasya kaNTakasthAnIyazItoSNAdipariSahairupadrutasya nirAkulapravRttyAdikaraNA'samarthasya titikSAbhAvanayA tadapAkaraNamanAkulapravRttisAdhakam / evaM jvaravighnajayasamo dvitIyaH = madhyamo vighnajayaH / yathA tasyaiva jvaravijayo'vihvalagamanasampAdakaH tathaivAsya vishisUcaka evo Azaya paNa vighnajaya kahevAya che. A trividha vighnajaya kramasara kaMTaka, jvara ane dimohanA jaya samAna che. Ama 'hIna, madhyama ane utkRSTarUpe vighna traNa prakAranA che' evuM kahevAthI (10mI gAthAmAM jaNAvela=) pUrvokta 'vighnajaya traNa prakArano che' - A bAbatanI spaSTatA thaI jAya che. traNa vighna A rIte ahIM samajavA. (1) jema koIka musAphara kAMTAothI vyApta evA raste cAlato hoya to kAMTA vighna kahevAya che. askhalita rIte mArgagamanamAM te kAMTA naDatararUpa thavAthI vighna kahevAya che. kAMTA vagaranA mArgamAM musApharI karanAra musAphara askhalita rIte cAle che. Ama kaMTakavighnatulya ThaMDI-garamI vagere vighnono jaya samajavo. (2) tathA te ja musApharanA zarIramAM tAvanI bhayaMkara vedanA phelAI jAya ane cAlatI vakhate tenA paga DagamagatA hoya to askhalita rIte saDasaDATa cAlavAnI IcchA hovA chatAM te musAphara askhalita rIte jhaDapathI cAlI zakato nathI. mATe mArgamAM AvatA kAMTAnA vighna karatAM paNa tAvanuM vighna moTuM kahevAya. jo tAvane te musAphara jIte to khacakATa vinA jhaDapathI te cAlI zake. matalaba ke tAvavijaya jhaDapathI-khacakATa vinA-DagamagyA vinA cAlavAmAM 1. mudritapratau ' tathAhi ' iti pAThaH / 2. hastAdarze 'samaH prathamo vighnajayaH' iti nAsti / 3. mudritapratau 'dapyadhiko ' iti pAThaH / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * vighnavijayopAyapratipAdanam dvAtriMzikA - 10/13 (3) tasyaiva cA'dhvani jigamiSordiGmohakalpo' mohavighnaH tenA'bhibhUtasya preryamANasyA'pyadhvanInairna gamanotsAhaH kathaJcitprAdurbhavati / tajjayastu svarasato mArgagamanapravRttihetuH, evamiha mohavighnajayasamastRtIyo vighnajayaH iti / phalaikonneyAH khalvete / / 13 / / 700 STadharmasthAnapratibandhakAnAM jvarakalpAnAM zArIrAdirogANAM jayaH hiyAhArA miyAhArA appAhArA ya na / na te vijjA tigicchaMti appANaM te tigicchagA / / - (o.ni. 578, piM.ni.648) iti oghaniryukti-piNDaniryuktyAdidarzitarItyA tatkAraNA'nAsevanena, 'matsvarUpasyaite parISahA lezato'pi na bAdhakAH kintu dehamAtrasye 'ti bhAvanAvizeSeNa vA samyagdharmArAdhanasAmarthyasampAdaka ityarthaH / tajjayastu digmohavijayastu svarasataH = svayameva samyagjJAnAt paraizcAbhidhIyamAnamArgazraddhAnAnmandotsAhatAtyAgena mArgagamanapravRttihetuH / evaM anena prakAreNa iha mokSamArge diGmohakalpo mithyAtvAdijanito manovibhramo vighnaH, tajjayastu gurupAratantryeNa mithyAtvAdipratipakSasamyaktvAdibhAvanayA manovibhramApanayanAdanavacchinnaprayANasampAdaka iti mohavighnajayasamaH tRtIya utkRSTo vighnajaya iti phalaiaskhalitagamanA'vihvalapadanyAsa-niyatadiggamanalakSaNaphalabalamAtrAnumeyAH khalu ete = = trayo * = = konneyAH vighnajayA yathAkramamavaseyAH / trividho'pi samudito vighnajayo'dhikRtadharmasthAnaviSayakapravRttijanakaH, alpasyApi vighnasya sattve kAryA'siddheH / taduktaM SoDazake vighnajayastrividhaH khalu vijJeyo hInamadhyamotkRSTaH / mArga iha kaNTaka-jvara-mohajayasamaH pravRttiphalaH / / - ( poDa . 3 / 9 ) iti / adhikaM tu kalyANakandalIto'vaseyam ||10/13 / / nimitta banI jAya che. A rIte lokottara mArgamAM paNa AgaLa vadhI rahelA jIvane mATe tAva vagere vyAdhi ThaMDI-garamI karatAM moTuM vighna che ane tAvane haTAvI de/harAvI de to askhalita rIte mokSamArge sAdhaka AgaLa vadhI zake. Ama tAvarUpavighnanA jaya samAna bIjo vighnajaya che. (3) tathA laukika dRSTAMtamAM jaNAvela musApharane mArgamAM pUrvadizAmAM AgaLa vadhavAnI IcchA hovA chatAM jo pazcima dizAmAM pUrva dizAno bhrama thaI jAya to rastAmAM tene musApharo samajAve ke 'A pUrvadizA nathI, pazcimadizA che. tame A raste cAlavAthI amadAvAdathI bhopAla pahoMcavAnA badale pAchA amadAvAda pahoMcI jazo.'-- to paNa sAcA mArge javAno utsAha koI paNa rIte tene jAgato ja nathI. kAraNa ke tene pazcima dizAmAM ja pUrva dizAno bhrama thayela che. paraMtu jo sUryodayadarzana karAvavA dvArA tenA bhramane koI bhagADe to diGUmohajaya = dizAbhramavijaya svAbhAvika rIte - bIjAnI preraNA vinA ja sAcI pUrvadizAmAM - mULa mArgamAM javA mATe nimitta banI jaze. A ja rIte lokottara mArgamAM paNa jene atattvamAM tattvano moha thayo hoya, durgatikAraNamAM sukhasAdhanatAno bhrama thayo hoya, vyasanAdi akalyANakArI pravRttimAM kalyANakAritAnI bhrAnti thaI hoya to kalyANamitro vagere dvArA te nukazAnakArI tattvane choDavAnI preraNA thavA chatAM tene choDavAno utsAha koI paNa rIte jAgato ja nathI. jo guruupadeza ke samyaktvabhAvanA vagere dvArA te jIvanI bhramaNA bhAMge to potAnI meLe ja nukazAnakAraka heya tattvane choDI deze. Ama mohajaya mokSamArge AgaLa vadhavAmAM hetu bane che. tethI dizAbhramavighnajayasamAna mohajaya nAmano trIjo vighnajaya che. A rIte sanmArgagamana Adi traNa prakAranA phaLa dvArA trividha vighnajaya jANI zakAya che. arthAt je 1. hastAdarze 'diGmohavighnaH tenA...' iti truTitaH pAThaH / hastAdarzAntare ca 'diGmolpo' ityazuddhaH pAThaH / Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * siddhiphalapradarzanam * 701 siddhistAttvikadharmAptiH saakssaadnubhvaatmikaa| kRpopakAravinayAnvitA hInAdiSu kramAt / / 14 / / - siddhiriti / siddhiH tAttvikasya = abhyAsazuddhasya na tvAbhyAsikamAtrasya dharmasya = ahiMsAdeH AptiH = upalabdhiH (=tAttvikadharmA''ptiH) / sAkSAd = anupacAreNa anubhavAtmikA = Atmana AtmanA Atmanire saMvittirUpA jJAna-darzana-cAritraikamUrtikA / / siddhiM lakSayati 'siddhi'riti / siddhiH caturthAzayarUpA abhyAsazuddhasya = svAnuSaGgeNa nityavairANAmapi vairAdivinAzakatvena pAramArthikasya ahiMsAdeH upalabdhiH jJeyA, na tu AbhyAsikamAtrasya = icchAyoga-prItyAdyanuSThAnAdyAtmakasya dhrmsyaa''ptiH| anupacAreNa = aniyatagauNasambandhaprayuktavRttiparityAgena AtmanaH = svasya AtmanA = svena Atmani eva saMvittirUpA = anubhUtyAtmikA / etena dehendriyamanojanyAyA AtmasaMvittervyavacchedaH kRtaH, tasyA aupacArikatvAt / jJAnadarzanacAritraikamUrtikA iti samyagdarzana-jJAna-cAritrAbhedAtmiketi yAvat, etAvatA'parokSAnubhavAtmanA samyagjJAnAditritayaikyaM kRtavata eva yogina iyaM siddhiH paramArthataH sambhavatItyAviSkRtam / yathoktaM yogazAstre - AtmAnamAtmanA vetti mohatyAgAdya Atmani / tadeva tasya cAritraM tajjJAnaM tacca darzanam / / 6 (yo.zA.4/2) iti / etenA'bhavyAdidravyaliGgisannidhau hiMsravairatyAge'pi teSAM siddhiH nirAkRtA / na hi te svarasataH sAkSAt svasaMvittizAlino bhavanti, tadIyacaitanyasya nitarAM mithyAtvamohA''vRtatvAt / na cA'bhavyasya labdhi-siddhyAdikameva na sambhavatIti kutaH tatsannidhau zvApadavairatyAgaH sambhavediti zaGkanIyam, abhavyasyA'pi AmarSa-zleSma-mala-vigruT-sarvoSadhi-koSTha-bIjabuddhi-padAnusAriNI-kSIrAzravA'kSINamahAnasa-vaikriya-vidyAcAraNAdilabdhyabhyupagamAt / taduktaM - AmosahI ya khele jala-vippe ya hoi savye ya / koTe ya bIyabuddhI payANusArI ya saMbhinne / / prakAranA vidhvajayanuM phaLa hoya tenA dvArA te prakAranA vidhvajayanuM anumAna thaI zake che. (10/13) vidhvajayanuM nirUpaNa karyA bAda siddhinuM nirUpaNa karatA graMthakArazrI jaNAve che ke - gAthArtha :- sAkSAta anubhavAtmaka evI tAttvika dharmaprApti e siddhi kahevAya che. hIna pratye kRpA, madhyama pratye sahAyakabhAva, uttamane vize vinaya- A traNa guNathI te siddhi yukta hoya che. (10/14) TIkArya :- jeno abhyAsa thaI rahyo hoya te dharma IcchAyoga vagere bhUmikAno hovAthI tAttvika na kahevAya. te AbhyAsikamAtra kahevAya. je ahiMsAdi dharma abhyAsa-parizIlana-anuzIlana dvArA zuddha thaI gayo hoya te dharma tAttvika kahevAya. AvI tAttvika ahiMsAdi dharmanI prApti siddhi kahevAya che. A siddhi upacArazUnya sAkSAt anubhavarUpa hoya che. matalaba ke AtmA dvArA AtmAno anubhava thavA svarUpa siddhi hoya che. deha, Indriya ke mana dvArA thatA anubhavanI ahIM bAdabAkI thAya che. kema ke te parokSa anubhavasvarUpa che. kahevAno Azaya e che ke je yogI puruSane samyagu jJAna-darzana cAritrano abheda siddha thaI cUkyo che tevA yogI puruSane ahiMsA vagere dharmasthAnanI anubhavanA stare upalabdhi = prApti thAya che. tene ahIM graMthakArazrIe siddhirUpe batAvela che. 1. hastAdarza 'bhavAtmakA' iti pAThaH / 2. mudritapratau 'Atmani' iti pATho nAsti / Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 702 * abhavyalabdhivicAraH . dvAtriMzikA-10/15 hInAdiSu kramAt kRpopakAravinayA'nvitA = hIne kRpAnvitA, madhyame upakArAnvitA, adhike ca vinayayutAH / / 14 / / anyasya yojanaM dharme viniyogastaduttaram / kAryamanvayasampattyA tadavandhyaphalaM matam / / 15 / / anyasyeti / anyasya svavyatiriktasya yojanaM dharme ahiMsAdau viniyogaH / taduttaraM = rijumai-viula-kkhIramahu-akkhINe viuvvi-caraNe ya / vijjAhara-arahaMtA cakkI bala-vAsu vIsa imaa|| jiNa-bala-cakkI-kesava-saMbhinne jaMghacaraNa-puvve ya / bhaviyAe itthIe eyAo na satta laddhIo / / rijumai-viulamaIoM satta ya eyAo puvvabhaNiyAo / laddhIo abhavvANaM hoMti narANaM pi na kayAi / / 6 (vizeSAvazyakabhASya-803 maladhAravRttyuddhRta) iti / tadvadeva dravyaliGgadazAyAM navamagraiveyakagAmino'bhavyasya sannidhau hiMsrANAM vairatyAgo'pi na niSedbumarhati paraM prakRtasiddhyAkhyAzayAtmakayogamadhye tadgaNanA na kAryA / na hyabhavyasyA''tmanA''tmasaMvittiH samyagjJAna-darzana-cAritraikasaMvalitA samastItyAzayo'smAkam / tattvaM tu bahuzrutAvaseyam / hIne = svApekSayA hInaguNe nirguNe vA kRpAnvitA = dayA-dAna-duHkhoddhArAdyabhilASayuktA, madhyame = madhyamaguNe svApekSayA tulyaguNe vA upakArAnvitA = anugraha-sAhAyyAdiphalavatI, adhike ca = sUtrArthobhayaniSNAte tIrthakalpe gurvAdau vinayayutA = vinaya-vaiyAvRttya-bahumAnAdisamanvitA / taduktaM yogaviMzikAvRttI - aticArarahitAdhikaguNe gurvAdau vinaya-vaiyAvRttya-bahumAnAdyanvitA hInaguNe nirguNe vA dayA-dAna-vyasanapatitaduHkhApahArAdiguNapradhAnA madhyamaguNe copakAraphalavatyadhikRtadharmasthAnasyA'hiMsAdeH prAptiH siddhiH - (yo.viM.vR.1/pR.3) iti / SoDazake'pi - siddhistattaddharmasthAnAvAptiriha tAttvikI jJeyA / adhike vinayAdiyutA hIne ca dayAdiguNasArA / / - (So.3/11) ityuktam / yadyapi siddhivatAM yoginAmeva hInAdiSu yathAkramaM kRpAdyanvitatvaM tathApi hInakRpAdeH siddhiprayuktatvAt svaniSThaprayojyatAnirUpitaprayojakatAsambandhena siddhau hInakRpAdivaiziSTyamatrA''veditamiti dRDhataramavadheyam / adhikaM tu kalyANakandalIto'vaseyam / / 10/14 / / viniyogaM lakSayati- 'anyasyeti / svavyatiriktasya ahiMsAdau yojanaM = sampAdakatvaM viniyoga A siddhinI nizAnI e che ke te yogI puruSa hIna jIvo upara karuNAvALA hoya che. madhyama kakSAnA jIvo upara upakAra karanArA hoya che. temaja uttama-adhika guNavAna yogIo pratye vinayavALA hoya che. siddhi nAmanI bhUmikAe pahoMcelA yogI puruSanI A traNa vizeSatA siddhi yogane AbhArI hovAthI te siddhihIna pratye 425 // vagere. asothI yuti. cha. -ama. 2151512. maharSI 45||ve che. (10/14) siddhinuM nirUpaNa karyA bAda have viniyoganuM nirUpaNa karatA graMthakArazrI pharamAve che ke - # viniyoganuM vivecana che gAthArtha :- bIjAne dharmamAM joDavA te viniyoga kahevAya. te siddhi pachInuM kArya che. aviccheda siddha thavAthI viniyo| madhyavANo bhanAyera che. (10/15) / TIkArtha :- potAnAthI bhinna evA jIvone ahiMsA vagere dharmamAM joDavA te viniyoga kahevAya. 1. 'vinayayuktA' iti mudritapratau pAThAntaram / Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praNidhAnAdizUnyakriyAyAH pratyapAyaphalakatA * 703 siddhyuttaraM kAryaM tad anvayasampattyA = avicchedasiddhayA avandhyaphalaM avyabhicAriphalaM matam, svaparopakArabuddhilakSaNasyA'nekajanmAntarasantatodbodhena prakRSTadharmasthAnA'vAptihetutvAt / / 15 / / etairAzayayogaistu vinA dharmAya na kriyA / pratyuta pratyapAyAya lobha - krodhakriyA yathA / / 16 / / etairiti / etaiH praNidhAnAdibhiH Azayayogaistu vinA dharmAya na kriyA bAhyakAyavyAnAmA AzayavizeSaH / sa ca siddhyuttaraM = siddhyuttarakAlabhAvi kAryaM jJeyam / viniyoge sampanne sati tat dharmayojanaM kadAcid vyavahArato bhagnamapi sat sarvathA phalAnapagamena avicchedasiddhyA punarghaTananiSpattyA avyabhicAriphalaM amoghaphalaM matam / atra hetumAha- sva- paropakArabuddhilakSaNasya= svAtmatulyaphalotpAdanalakSaNaparopakArabuddhirUpasya viniyogasya anekajanmAntarasantatodbodhena = nAnAjanmAntarasantAnakrameNa bhUyo jhaTiti tatsaMskArAbhivyaktyA prakRSTadharmasthAnAvAptihetutvAt zailezIlakSaNotkRSTadharmasthAnopalabdhikAraNatvAt, paropakAragarbhazaktyA ca tIrthakaravibhUtiparyantasundaravipAkArpakam / ayaM viniyogaphalopadezaH / viniyogalakSaNantu svAtmatulyaparaphalakartRtvamityavaseyamiti yogadIpikAkAraH (So. 3/11 vRtti) / yogaviMzikAvRttAvapi svaprAptadharmasthAnasya yathopAyaM parasminnapi sampAdakatvaM = viniyogaH / ayaJcAnekajanmAntarasantAnakrameNa prakRSTadharmasthAnAvApteravandhyo hetuH - (yo. viM.vR.1/pR.3) ityuktam / SoDazake'pi siddhezcottarakAryaM viniyogo'vandhyametadetasmin / satyanvayasampattyA sundaramiti tatparaM yAvat / / - ( So. 3/11) ityuktam / adhikantu kalyANakandalIto vijJeyam ||10/15 / / evametAn praNidhAnAdInuktvA tadvirahavyAkopamAvedayati- 'etairiti / dharmAya = bhAvadharmaniSpAdanAya na kriyA pratilekhanAdikA bAhyakAyavyApArarUpA prabhavati, apradhAnadravyakriyAtvAt / taduktaM SoDazake AzayabhedA ete sarve'pi hi tattvato'vagantavyAH / bhAvo'yamanena vinA ceSTA dravyakriyA tucchA / / - (po.3/12) iti / ata eva caityavandanasya samAptau zubhaprArthanAgarbhapraNidhAnAdeH kartavyatA'bhihitA / siddhi pachInuM kArya viniyoga che. viniyoganuM phaLa avyabhicArI amogha manAyela che. kema ke adhikRta dharmasthAnano aMza sarvathA nAza pAmato nathI. potAnA upara ane bIjA upara AdhyAtmika upakAra karavAnI buddhi svarUpa viniyoganI aneka janmAntaranI paraMparAe jhaDapathI abhivyakti thavA dvArA te viniyoga prakRSTa dharmasthAnanI prAptinuM kAraNa che. (matalaba ke tathAvidha kaSAyanA udayathI adhikRta dharmasthAnano vyavahArathI nAza thavA chatAM tenA saMskAra bhavAMtaramAM pragaTa thavAthI pharIthI prakRSTa dharmasthAnanI prApti thAya che. A vAta 23/24 zlokamAM A ja batrIsImAM spaSTa thaI jaze.) (10/15) = = * = = = gAthArtha :- praNidhAna Adi AzayarUpa yoga vinA kriyA kadApi dharma mATe thatI nathI. UlaTuM lobhakriyA ke krodhakriyAnI jema nukazAna mATe thAya che. (10/16) TIkArtha :- praNidhAna vagere pariNAmasvarUpa yoga vinA bAhya kAyikapravRtti vagere svarUpa paDilehaNa vagere dharmakriyA kharekhara dharma mATe = bhAvadharma mATe thatI nathI. UlaTuM aMtaHkaraNamAM tIvra kaSAya pariNati Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kUTatulAdyudAharaNavibhAvanam dvAtriMzikA - 10/16 pArarUpA pratyuta antarmAlinyasadbhAvAt pratyapAyAya = iSyamANa' pratipakSavighnAya yathA lobha krodhakriyA kUTatulAdi-saGgrAmAdilakSaNA / taduktaM 704 * * " tattvena tu punarnaikA'pyatra dharmakriyA matA . tatpravRttyA divaiguNyAllobha - krodhakriyA yathA / / " ( yogabindu 92 ) / / 16 / / yathoktaM paJcAzake - eyassa samattIe kusalaM paNihANamo u kAyavvaM / tatto pavitti - vigghajaya-siddhi taha ya thirIkaraNaM / / evaM tu iTThasiddhI davvapavittI u aNNahA NiyamA / tamhA aviruddhamiNaM NeyamavatthaMtare ucie / / - (paJcA.4/29,31 ) iti / etena itthaJca satpraNidhAnAdibhAvagarbho'kSepeNa mokSadaH samyagdarzanAdireva paramArthato bhAvadharma iti phalitam / sammattanANacaraNA mokkhapaho vannio jiNidehiM / so ceva bhAvadhammo buddhimatA hoti nAyavvo / / - ( dharmasaM. 749) iti dharmasaGgrahaNyuktirapi vyAkhyAtA / ekAntenaiva praNidhAnAdibhAvazUnyAyA dharmakriyAyAH kAraNatAvacchedakazUnyatvena phalajanane'kiJcitkaratvamuktvA sAmprataM antarmAlinyagarbhAyA acaramAvartikartRkAyAstasyA eva pratyapAyAvahatvamAviSkaroti- 'pratyute 'ti / iSyamANapratipakSavighnAya iSTasukha-dharmAdivipakSaduHkhA'dharmAdilakSaNavighnotpattaye / samIhitakA - ryotpAdapratibandhakatayA abhimataphalotpAdakasAmagrIvighaTakatayA vA vighnoktiravaseyA kliSTasattvAn prati / yathoktaM paJcAzake hoi ya pAeNesA kiliTThasattANa bhedabuddhINa / pAeNa duggaiphalA visesao dussamAe u / / - ( paJcA. 3/41) iti, 'eSA = kUTarUpakatulyA vandanA' 1 granthakAro'pi prakRte dRSTAntamAha- 'yathe 'ti / kUTatulAdi - saGgrAmAdilakSaNeti / kUTatulA-kUTarUpakakUTamAnAdilakSaNA lobhakriyA iSTadhanalAbhapratipakSakarakartana-cArakabandhana- dezaniSkAzanAdilakSaNaphalA bhavati / adhikabalavatA sahA'vicAreNa saGgrAmAdilakSaNA krodhakriyepTajaya-dhanalAbhAdipratipakSabhUtaparAjaya-kArAgRhagamana - maraNAdilakSaNaphalA bhavati tathA'tra jJeyamiti / prakRte lobha - krodhAdInAmakuzalamUlatvAttatprayuktakriyAyA akuzalotpAdakatve keSAJcidapi na vipratipattiriti kUTatulAdi - saGgrAmAdyudAharaNagrahaNamatra nyAyyameva / taduktaM sUtrapiTakAntargate dIghanikAye pAthikavarge saGgItisUtre tINi akusalamUlAni - (1) lobho akusalamUlaM, (2) doso akusalamUlaM, (3) moho akusalamUlaM - ( dI.ni.3/10/305) iti / granthakRdatra yogabindusaMvAdamAha - 'tattvene 'ti / tadvRttistvevam tattvena tu punaH tattvavRttyA sAMsArika phalanI jhaMkhanA vagere svarUpa malinatA hovAnA kAraNe Icchita sukhanA pratipakSabhUta evA vighna mATe = duHkha mATe athavA aMtarAya mATe te bAhya dharmakriyA thAya che. lobhanA kAraNe khoTA tolamApa karavA vagere kriyA jema jelamAM javuM, daMDa bhogavavo vagere nukazAna mATe thAya che. athavA krodhanA kAraNe vadhu zaktizALI sAthe thatI yuddha vagere svarUpa kriyA jema Icchita vijayanA badale motanuM kAraNa thAya che. tema praNidhAnAdizUnya malinamanavALA jIvanI dharmakriyA nukazAna mATe thAya che. Avo saMbaMdha 1. mudritapratau 'pratikSa' iti azuddhaH pAThaH / 2 hastAdarzAdau prakRtyA' iti pAThaH, yogabindau 'pravRttyA' iti pAThAtsa Jainalional = = Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 705 * yogyatAdvaividhyavicAraH * tasmAdacaramAvarteSvayogo yogavartmanaH / yogyatve'pi tRNAdInAM ghRtatvAdestadA yathA / / 17 / / tasmAditi / tasmAt = praNidhAnAdyabhAvAt acaramAvarteSu yogavartmano = yogamArgasya ayogaH = asambhavaH, yogyatve'pi = yogasvarUpayogyatve'pi tRNAdInAM tadA = tRNAdikAle yathA ghRtatvAde-rayogaH / tRNAdipariNAmakAle tRNAdeghRtAdi pariNAmatathA svarUpayogyatve'pi ghRtAdipariNAma-sahakAriyogyatA'bhAvAdyathA na ghRtAdipariNAmastathA prakRte'pi bhAvanIyam / punaH na = naiva ekApi kiMpuna ityapizabdArthaH, atra = anayoH malinAntarAtmA'nAbhogavatpuruSakRtayoH dharmakriyayoH madhye dharmakriyA matA = saMmatA / kutaH ? ityAha- tatpravRttyAdivaiguNyAt = tatra dharme pravRtti-vighnajaya-siddhi-viniyogAnAM vaiguNyAt = abhAvAt / dRSTAntamAha- lobhakrodhakriyA pratItarUpA yathA = yena prakAreNa + (yo.bi.92 vRtti) iti / / 10/16 / / ___ atha nigamayannAha- 'tasmAdi'ti / tRNAdipariNAmakAle = tRNa-parNAdipariNAmadazAyAM tRNAdeH gavAdicAraNArhasya gavAdinA bhakSyamANasya sato dugdhAdiphalopasthApakayogyatAzAlinaH ghRtAdipariNAmatathAsvarUpayogyatve'pi = ghRtAdipariNAmakAraNatAvacchedakadharmavattve'pi ghRtAdipariNAmasahakAriyogyatA'bhAvAt = ghRtadadhyAdipariNAma prati svetaratatkAraNA''kSepakasAmarthyavirahAt yathA = yena prakAreNa na ghRtAdipariNAmaH tathA = tena prakAreNa prakRte'pi = acaramAvartakAle'pi yogAsambhava iti bhAvanIyam / yathoktaM yogabindau - tRNAdInAJca bhAvAnAM yogyAnAmapi no ythaa| tadA ghRtAdibhAvaH syAt tadvadyogo'pi nAnyadA / / 6 (yo.bi.95) iti / / ayaM bhAvaH dvividhA hi yogyatA bhavati, svarUpayogyatA sahakAriyogyatA ca / svarUpayogyatA kaarnntaavcchedkdhrmvttvlkssnnaa| iyaM hi saamaanyyogytaa-nisskriyyogytaa-phlotpaadvimukhphljnnyogyjoDavo. yogabiMdumAM paNa jaNAvela che ke dharmasaMbaMdhI pravRtti, vidhvajaya vagere pariNAma na hovAthI vAstavamAM to eka paNa dharmakriyA prastutamAM dharmakriyA manAyelI nathI. krodha ke lobhathI thatI kriyA ahIM 34829||3pe. sama4vI. 6 (10/16) gAthArtha :- mATe acaramAvartakALamAM svarUpayogyatA hovA chatAM yogamArgano saMbhava nathI. jema ghAsa vagere ghI vagere svarUpe pariNamavAnI yogyatA dharAvatA hovA chatAM ghAsadazAmAM temAMthI ghI Adi utpanna thavAnI saMbhAvanA nathI tema uparokta vAta jANavI. (10/17) acaramAvartALa yogapratibaMdhaka che. TIkArtha :- acaramAvartakALamAM bhavya jIvamAM svarUpayogyatA hovA chatAM praNidhAna vagere na hovAnA kAraNe yogamArgano saMbhava nathI. A vAtanI spaSTatA karavA graMthakArazrI daSTAMta Ape che ke - jema tRNAdimAM ghI rUpe pariNamI javAnI tathAvidha svarUpa yogyatA hovA chatAM paNa tRNa vagere avasthAmAM ghI vagere pariNAmanI sahakArI yogyatA na hovAthI ghAsa vagere dazAmAM ghAsa vageremAMthI ghI pariNAma saMbhavato nathI tema prastutamAM paNa samajI levuM. 1. 'tApida' ityazuddhaH pAThaH mudritapratau / 2. mudritapratau 'tathA' padaM nAsti / 3. hastAdarza 'ghRNA...' ityazuddhaH pAThaH / 4. hastAdarza 'ghRtAdipariNAma' nAsti / Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 706 * kAraNatAvaividhyadyotanam * dvAtriMzikA-10/17 __ata eva sahakAriyogyatA'bhAvavati tatra kAle kAryA'nupadhAnaM 'tadyogyatA'bhAvavattvenaiva tAdipadenA'pi vyavahartuM yujyate / sahakAriyogyatA cAnyasahakArisamavadhAnarUpA svetarakAraNA''kSepakasAmarthyarUpA vA / iyantu viziSTayogyatA-sakriyayogyatA-phalotpAdA'bhimukhaphalajananayogyatA-kAryopasthApakayogyatAsamucitayogyatA-kAraNAntaropahitayogyatAdipadenA'pi yathAsthAnaM yathAgamaJca vyavahartumarhati / prakRte - sAmarthya = kAraNatvam / tad dvividham- (1) phalopadhAnaM (2) svarUpayogyatA ca / phalopadhAnaM phalAvyavahitaprAkkAlasambandhaH, tadeva karaNaM kAritvaM ca / yogyatA'pi dvividhA- (1) sahakAriyogyatA (2) svarUpayogyatA ca / AdyA sahakArisamavadhAnam / caramA'pi trividhA- (1) janakatAvacchedakaM rUpaM bIjatvAdi, (2) kurvadrUpatvaM, (3) sahakArivirahaprayuktakAryAbhAvavattvaM ca (nyA khaM.khA.5/pR.32) iti nyAyakhaNDakhAdyavacanamapi yathAnayaM bhAvanIyam / svarUpayogyatA sAmarthyapadena sahakAriyogyatA ca zaktipadenA'pi vyavahriyate / taduktaM zrImalayagirisUrivaraiH dharmasaGgrahaNivRttau - sAmarthya = pratibandhavaikalyAsambhavena paramparayA kAryakaraNayogyatA / zaktistu avyavadhAnena - (dha.saMgrahaNivR.596/bhA.2 pR.23)| paribhASAntarabhAvanA'pi kartavyA'tra nAnAnayanipuNaiH / prakRte abhavyAdikriyAyAM svarUpayogyatAvirahAt dUrabhavyakriyAyAJca sahakAriyogyatAvirahAnna yogapadaprayoga iti bhAvaH / prakRtasahakAriyogyatA ca lalitavistarAyAM - yogyatA cA''phalaprAptestathAkSayopazamavRddhirlokottarabhAvAmRtA''svAdarUpA vaimukhyakAriNI viSayaviSAbhilASasya, na ceyamapunarbandhakamantareNa - (lalita. pR.49) ityevamAveditA / saiva hi phalopadhAnaprayojikA, apekSita-samucitakAraNAntarA''kSepikA ca / ata eva = sahakAriyogyatAyAH kAryotpAdaprayojakatvAdeva sahakAriyogyatA'bhAvavati tatra kAle'caramAvartalakSaNe kAryAnupadhAnaM = yogalakSaNaphalAnutpAdaM tadyogyatA'bhAvavattvenaiva = yogapariNAmasvarUpayogyatopetAnAM teSAM sahakAriyogyatvavirahavattvenaiva / kecittu tadyogyatAbhAvavattvena = teSAM svarUpayogyatAviraheNe'tyarthaH / na cA'caramAvarteSu bhavyAnAM yogasvarUpayogyatve'pi caramAvartakAlAdisannidhAnalakSaNasahakAriyogyatAvirahAnna yoganiSpattiriti pUrvamuktam, atra ca tadA tatra yogasvarUpayogyataiva nAstItyucyata iti kathaM nAnayorvirodhaH ? iti zaGkanIyam, pUrva (10/2) kAlakSepasahiSNuvyavahAranayamatenoktam, atra tu kAlakSepA'sahiSNunizcayanayAbhiprAyeNokta-miti vivakSAbhedAnna kazcid virodha iti vadanti / vastutaH 'tadyogyatAbhAvavattvena = teSAmacaramAvartakAlInAnAM bhavyAnAM samucitayogyatAvirahavattvene'tyevArthaH / paramArthataH prakRte sahakAriyogyatAnuviddhasvarUpayogyatA hi smucityogytocyte| yadA phalamutpAdayitumazakyaM tadA nopadezo yujyate, taddAne'pi nopadezarUpatA tasya / ata eva siddhasenIyadvAtriMzikAyAM lokatattvanirNaye ca - aprazAntamatau zAstrasadbhAvapratipAdanam / doSAyA'bhinavodIrNe zamanIyamiva jvare / / ( (dvA.dvA.18/28, lo.ta.7) ityuktam / taduktaM sAGkhyasUtre api - nA'zakyopadezavidhiH, upadipTe'pyanupadezaH - (sAM.sU.1/9) iti bhAvanIyam / / mATe ja sahakArI yogyatAnA abhAvavALA kALamAM jIvamAM phaLanI aniSpattinI saMgati temAM 1. hastAdarza 'yogyatA...' iti pAThaH / Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 707 * tejo-vAyUdAharaNopadarzanaprayojanam * sAdhayitumabhipretyAha haribhadrasUriH "tasmAdacaramAvarteSvadhyAtmaM naiva yujyate / kAyasthititaroryadvattajjanmasvAmaraM sukham / / (yogabindu-93) taijasAnAM ca jIvAnAM bhavyAnAmapi no tadA / 'yathA cAritramityevaM nAnyadA yogasambhavaH / / " (yogabindu-94) iti / / 17 / / ___ itthameva sAdhayitumabhipretyAha haribhadrasUriH yogabindau 'tasmAditi, 'taijasAnAmiti ca / tadvRttizcaivam - tataH = tasmAd lokapaGktimAtraphalAyA dharmakriyAyA adharmatvAddhetoH acaramAvarteSu uktarUpeSu adhyAtma naiva yujyate / atra dRSTAntamAha kAyasthititaroH = kAye vanaspatikAya evAnantotsarpiNyavasarpiNIpramANA sthitiravasAnaM yasya sa tathA tarorvanaspateH yadvad yathA tajjanmasu vanaspatijanmasvanantAnantarUpeSu AmaraM = amarasambandhi sukhaM, tatsukhakAraNAnAmaNuvrata-mahAvratAdInAM teSu kadAcidapyabhAvAt / taijasAnAM cakArAdvAyUnAM ca manuSyatvamAtratvasyApyayogyAnAM jIvAnAM bhavyAnAmapi, kiM punaritareSAm, no = naiva ca tadA = taijasAvasthAkAle yathA iti dRSTAntArthaH cAritraM dezataH sarvato vaa| ityevaM daarttaantikaarthH| nAnyadA = anyAvarteSu yogasambhavaH - (yo.bi.93/94vR.) iti / paJcendriyANAM tirazcAM dezatazcAritrasambhavAt, deva-nArakANAM samyaktvasambhavena cAritrasamIpataravartitvAt, pRthivyAdInAJcAparyAptAvasthAyAM samyagdarzanasambhavena paraloke ca cAritrasambhavena cAritrasamIpavartitvAnna tadgrahaNaM kRtam / tejovAyUnAntu paratra manuSyatvamAtrasyApyayogyatayA'dUrakAle naiva cAritrasambhava iti acaramAvartavartijIvayogA'sambhavodAharaNatayA tadgrahaNaM nyAyyameveti pratibhAti / / 10/17 / / yogyatAnA abhAva dvArA ja karavAnA abhiprAyathI zrIharibhadrasUrijI mahArAje yogabindu granthamAM jaNAvela che ke "mATe acaramAvartakALamAM adhyAtma yuktisaMgata na ja bane. jema vanaspatikAyamAM ja anaMtakALacakra sudhI rahenArA vanaspatinA jIvane anantA vanaspatibhavomAM devalokanuM sukha nathI ja saMbhavatuM tema ja jema bhavya hovA chatAM teukAya-vAyukAyanA jIvone tyAre cAritra saMbhavatuM nathI. te ja rIte acaramAvartakALamAM yogano saMbhava ja nathI." (10/17) vizeSArtha :- yogyatA be prakAranI hoya che. svarUpa yogyatA ane sahakArI yogyatA. ghAsamAM ghIrUpe pariNamI javAnI svarUpa yogyatA hovA chatAM sahakArI yogyatA nathI. mATe tyAre te ghInA pariNAmane dhAraNa karatuM nathI. "sahakArI yogyatA' zabdano artha che turaMta kAryanA sahakArI kAraNo maLavAnI yogyatA. ghAsa sIdhe sIdhuM ghIrUpe pariNamatuM nathI. paraMtu ghAsane gAya khAya, vAgoLe, te dUdharUpe pariName, dUdhamAMthI dahIM bane, dahIMmAMthI chAza bane. chAzamAMthI valoNuM karavA dvArA mAkhaNa nIkaLe, pachI mAkhaNane garama kare tyAre ghI taiyAra thAya. paraMtu A badhA sahakArI kAraNo ghAsa avasthAmAM hAjara nathI hotA. tathA jyAre ghInA A badhA sahakArI kAraNo hAjara hoya che tyAre ghAsa pote hAjara nathI hotuM. mATe ghAsane ghI thavA mATenA sahakArI kAraNono samAgama hovAnI zakyatA na hovAthI te ghI mATe sahakArI yogyatA vagaranuM kahevAya. A rIte tRNAdi pariNAma samaye dhRtAdi pariNAmanI sahakArI yogyatA na hovAthI tyAre ghI pariNAma temAMthI pragaTato nathI. jyAre mAkhaNamAM ghInI sahakArI yogyatA rahelI che. agninuM sAnnidhya thatAMnI sAthe ja mAkhaNa ghIrUpe pariNamavA mAMDe che. 1. mudritapratau 'tathA' iti pAThaH / Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 708 * navanItakalpatA caramAvartakAlasya * dvAtriMzikA-10/18 'navanItAdikalpastaccaramAvarta iSyate / atraiva vimalo bhAvo gopendro'pi yadabhyadhAt / / 18 / / navanItAdIti / navanItAdikalpo = ghRtapariNAmanibandhananavanItadadhidugdhAditulyaH tat = tasmAt caramAvarta iSyate yogapariNAmanibandhanam / atraiva = caramAvarta eva vimalo bhAvo bhavA'bhiSvaGgA'bhAvAd bhavati / ____athaitadevAnvayataH samarthayannAha- 'navanItAdI'ti / yogapariNAmanibandhanaM = mokSayojakasaddharmavyApArapariNAmakAraNam / yathoktaM yogabindau - navanItAdikalpastattadbhAve'tra nibandhanam / pudgalAnAM parAvartazcaramo nyAyasaGgatam / / - (yo.bi.96) iti / caramAvarta eva = antimapudgalaparAvarta eva vimalaH = atitIvramithyAtvAdibhAvamalarahito bhAvaH = cetaHpariNAmaH, bhavAbhiSvaGgA'bhAvAt = atyantadRDhasAMsArikaphalA''kAGkSAvirahAd bhavati / tAdRzabhavAbhiSvaGgAbhAve'pi tathAbhavyatvamevAntarvRttyA niyAmakamavagantavyam / bhavAbhipvaGgavirahe tu mahAsattva-guNapakSapAtAdhupalabdhiravyAhataprasarA / taduktaM haribhadrasUribhireva brahmasiddhAntasamuccaye - niSkalA''khyazrutestvasya zubhabimbopalabdhitaH / tathAbhavyatvatazcaiva kvacideSa nivartate / / nivartamAne etasmin mahAsattvazca jAyate / pakSapAto guNeSveva bhavAdudvega eva ca / / udvignaH sa bhavAd dhImAn viparyayaviyogataH / mArgAnusArivijJAnAt tattvamitthaM prapadyate / / - (bra.si.73-75) iti / caramAvarttavartI bhavAbhinandidopocchede sati jainadarzanasammatAmapunarbandhakadazAM sAGkhya-yogamAnyAM nivRttAdhikAradazAM saugatadarzanAbhipretAM ca cetovimuktimupalabhata ityapyavadheyamatra samAkalitasva-paratantraparamArthaiH / taduktaM yogabindau api - muktimArgaparaM yuktyA yujyate vimalaM manaH / sadbuddhyAsannabhAvena yadamISAM mahAtmanAm / / 6 (yo.vi.99) iti / 'amISAM' = caramA barAbara A ja rIte acaramAvartakALamAM bhavya jIvamAM muktimArga gamananI svarUpa yogyatA rahelI hovA chatAM muktimArgagamananI sahakArI yogyatA nathI. acaramAvartimAM praNidhAnAdi zubhAzayo saMbhavatA ja nathI. bhavyatva, sadguru upadeza, mahAvidehAdi kSetra, prathama saMghayaNa, zAstrAbhyAsa vagere hovA chatAM acaramAvarta kALanuM svarUpa ja evuM che ke tenI hAjarImAM praNidhAnAdi pAMca Azayo pragaTatA nathI, tyAre sahakArI yogyatA hotI nathI. tethI tyAre yogamArgano saMbhava nathI. A vyavahAra nayanI apekSAe vAta thaI. nizcaya nayanI sUkSma dRSTie zrIharibhadrasUrijI mahArAjanuM kathana to evuM che ke acaramAvartakALamAM muktimArganI svarUpayogyatA ja nathI rahetI. mATe ja tyAre mokSamArga-yogamArga jIvamAM pragaTato nathI. nizcaya nayanuM maMtavya evuM che ke je kAraNa kArya pedA na kare te kAraNane vAstavamAM kAraNa ja na kahevAya. (10/17) gAthArtha :- tethI mAkhaNa vagere tulya zaramAvarta kALa manAya che. caramAvarta kALamAM ja nirmaLa Azaya pragaTe che. kema ke gopendra paNa kahe che ke zuM kahe che ? te AgaLanA zlokamAM kahevAze. (10/18) TIkArtha :- mATe ghI pariNAmanuM kAraNa bane tevA mAkhaNa, dahIM, dUdha vagere samAna caramAvartakALa manAya che. caramAvartakALa yogapariNAmanuM kAraNa bane che. kAraNa ke caramAvartakALamAM ja nirmaLa bhAvo pragaTe che. caramAvartakALamAM ja bhAva nirmaLa banavAnuM kAraNa e che ke tyAre saMsAranI tIvra Asakti 1. hastAdarza 'navanItAni' ityazuddhaH pAThaH / Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * puruSAbhibhavanivRttivicAraH * 709 yad gopendro'pi abhyadhAd bhaGgyantareNa / / 18 / / anivRttA'dhikArAyAM prakRtau sarvathaiva hi| na puMsastattvamArge'smijijJAsA'pi pravartate / / 19 / / ___anivRtteti / anivRttaH pratilomazaktyA'ntaralIno'dhikAraH puruSA'bhibhavanarUpo yasyAstasyAM (= anivRttAdhikArAyAM) prakRtau sarvathaiva hi = sarvaireva prakAraiH, apunarbandhasthAnasyApyaprAptAvityarthaH, na = naiva puMsaH tattvamArge'smin vaktumupakrAnte jijJAsA'pi = jJAtumicchA'pi, kiM punastadabhyAsa ityapizabdArthaH, pravartate = sajAyate / / 19 / / vartavartinAmapunarbandhakAdInAm / __ athaitadeva tIrthAntarIyamatena saMvAdayati- yad gopendro'pi, kiMpunaranekAntavAdino vayamityapizabdArthaH, abhyadhAt bhaGgyantareNa = uktibhedena / / 10/18 / / athaitadeva darzayati- 'anivRtteti / anivRttaH pratilomazaktyA = saMhArazaktyA antaH = svAntaH alInaH = atirohitaH puruSAbhibhavanarUpaH = kartRtvAdidharmoparAgAtmako'dhikAraH yasyAH sA tathA tasyAM prakRtau pradhAnAparAbhidhAnAyAm / iyaJca stkaaryvaadigopendrpribhaassaa| jainaparibhASAnusAreNAha- apunarbandhasthAnasyApi = apunarbandhakatvasyApi apraaptaavityrthH| naiva puMsaH = Atmano vaktumupakrAnte tattvamArge - ko'haM ? kathamayaM doSaH saMsArAkhya upAgataH ? + (yo.ku.3/28) iti yogakuNDalyupaniSaduktA jijJAsApi saJjAyate / - manoratho'pi no mandabhAgyAnAM jAyate mahAn + ( ) ityuktirapyatra smartavyA / ata eva tasya prakRte'nadhikAraH, taduktaM yogazatake - aNiyatte puNa tIe egaMteNeva haMdi ahigAre / tapparataMto bhavarAgao daDhaM aNahigArI tti / / - (yo.za. 10) iti / / 10/19 / / hotI nathI. mATe to gopendra nAmanA yogAcArya paNa bIjA zabdo dvArA A ja vAtane jaNAve che 3 - [4 04||ve che mAnI 18 bhI unwi upAya che.] (10/18) ha gopendra vacana vimarza che gAthArtha :- prakRtino adhikAra jo sarvathA anivRtta ja hoya to kharekhara puruSane A tattvamArgamAM zAsa! 59 pragatI nathI. (10/18) TIkArtha :- gopendra nAmanA yogAcArya ema kahe che ke puruSano abhibhava karavA svarUpa prakRtiadhikAra jo tamAma prakAre nivRtta na thayo hoya = pratilomazakti dvArA aMtaramAM lIna na thayo hoya to, arthAt jainaparibhASA mujaba apunabaMdhakadazA paNa prApta thayelI nA hoya to, kharekhara puruSane = AtmAne A tattvamArganI (= jenuM nirUpaNa karavuM prastuta che te yogamArganI) jijJAsA paNa pragaTa thatI nathI to pachI yogAbhyAsanI = yogapravRttinI to zuM vAta 12vI ? (10/19) vizeSArtha :- gopendrAcAryanA abhiprAyane spaSTa rIte samajatAM pUrve temanI paribhASA samajavI 432rI cha. prakRti = #. puruSa = mAtmA. anulomazati = prakRtinuM pravartana. pratilomazakti = prakRtinuM nivartana. puruSano abhibhava = puruSane kartutva-bhoknatvano bhrama. prakRtiadhikAranivRtti = Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 720 * romAnisAsavivAra: * dvAtriMzikA-10/20 sAdhikAraprakRtimatyAvarte hi niyogataH / pathyeccheva na jijJAsA kSetrarogodaye bhavet / / 20 / / sAdhikAreti / sAdhikArA puruSAbhibhavapravRttA yA prakRtistadvati (sAdhikAraprakRtimati) Avarte hi niyogato = nizcayataH jijJAsA = tattvamArgaparijJAnecchA na bhavet, kSetrarogodaya iva pathyecchA / kSetrarogo nAma rogAntarA''dhArabhUtaH kuSThAdirogaH / tato yathA pthyaa'pthydhiiviparyAstathA prateja ra0 || etadeva bhAvayati- 'sAdhikAre'ti / puruSAbhibhavapravRttA = puruSe kartRtva-bhoktRtvAdidharmoparAgajananapravRttA yA prakRtiH pradhAnAparAbhidhAnA tadvati Avarte = acaramapudgalaparAvarte nizcayataH = paramArthataH tattvamArgaparijJAnecchA = yogamArgabubhutsA na = naiva bhavet, tatrAnupAdeyatAprakArakanizcayasya gADhamithyAtvamohopahitasya sattvAt / na hyanupAdeyatayA jJAte'rthe jighRkSAnuviddhA jijJAsA pravartate / udAharaNamAha'kSetrarogodaya' iti / tataH = kSetrarogAt / yathoktaM yogabindau - kSetrarogAbhibhUtasya yathAtyantaM viparyayaH / apunabaMdhakAdazAprApti. adhikAranI anivRtti = jIvane apunabaMdhakadazAnI aprApti. gopendrAcArya satkAryavAdI hovAthI prastutamAM nivRttino artha nAza nahi paNa lInatA samajavo. gopendrAcArya ema kahe che ke anAdi kALathI anulomazakti dvArA prakRtitattva puruSane kartutva-bhoknatva bhAvanA uparAgasvarUpa abhibhava karavA pravRtta thayela che. jyAM sudhI koI paNa prakAre pratilomazakti dvArA prakRtino A adhikAra pAcho na phare tyAM sudhI puruSane yogamArganI jijJAsA paNa thatI nathI. jainadarzana mujaba AnuM arthaghaTana ema karI zakAya che ke jyAM sudhI mohanIya karmaprakRti jIvane utkRSTasthitibaMdha karAvavA svarUpa potAno adhikAra pAcho na kheMce arthAt jIvane apunabaMdhaka dazA prApta na thAya tyAM sudhI yogamArganI UMDI jijJAsA paNa jIvane thaI zakatI nathI. matalaba ke jainadarzananI vAta ane gopendrAcAryanI vAtamAM tAtparyanI daSTie ghaNuM sAmya che. (10/19) gAthArtha :- jema kSetrarogano udaya hoya tyAre pathyanI IcchA ja thatI nathI. tema adhikArayukta karmaprakRtivALA jIvane acaramAvartakALamAM niyamA yoganI jijJAsA paNa thatI nathI. (10/20) TIkArtha :- puruSano abhibhava karavAnA adhikArano upayoga karavAmAM pravRtta thayela mohanIyakarma svarUpa prakRtivALA jIvane acaramAvarta kALamAM nizcayathI-paramArthathI tattvamArgane pUrepUrI rIte jANavAnI IcchA paNa thatI nathI. A vAtane spaSTa karavA graMthakArazrI eka udAharaNa batAve che ke navA-navA rogane lAvavAmAM mahattvano bhAga bhajave tevo koDha vagere roga kSetraroga kahevAya. avanavA aneka rogone AmaMtraNa ApanAro roga Ave eTale dardIne vaidya dvArA banAvAyela pathya khAvAnI IcchA nathI thatI paNa apathya khAvAnI IcchA rahyA kare che. arthAta apathyamAM pathya tarIkenI buddhi thAya che. tathA paththamAM apathyapaNAnI = kharAbapaNAnI buddhi thAya che. tema prastutamAM paNa acaramAvartakAlIna jIvane AtmakalyANakArI tattvamAM akalyANanI buddhi ane akalyANakArI tattvamAM kalyANanI buddhi thAya che. arthAta yogamArgamAM akalyANakArItAnI buddhi thavAnA lIdhe tene jANavAnI UMDI jijJAsA tene thatI nathI. je gAma javuM nahIM tenuM nAma levuM nahIM' - AvI vRtti ahIM kAma karI jAya che. (10/20) 2. "mima' ti madritakatAvazuddha: va8: | 2. dastAH "pravRttiritrazuddha: va8: | Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * jJAna-jijJAsAprAdhAnyavicAra: * 711 puruSA'bhibhavaH kazcittasyAmapi hi hIyate / yuktaM tenaitadadhikamupariSTAd bhaNiSyate / / 21 / / purusseti| tasyAmapi hi = jijJAsAyAmapi hi satyAM kazcit puruSA'bhibhavaH prakRteH hIyate = nivrtte| na hyekAntenA'kSINapApasya vimalo bhAvaH sambhavati / tenaitad gopendroktaM yuktam / tadvadevAsya vijJeyastadAvartaniyogataH / / -- (yo.bi.102) iti / ata eva tasyopadezo'pi samyak na pariNamati / yathoktaM paJcavastuke - gurukammANaM jamhA kiliTThacittANaM tassa bhAvattho / no pariNamei samma kuMkumarAgovva maliNammi / / viTThANa sUaro jaha uvaeseNa vi na tIrae dhariuM / saMsArasUaro iya avirattamaNo akajjammi / / 6 (paM.va.42/43) iti / prakRte - vyavahAro'pi guNakRd bhAvopapTambhato bhavet / sarvathA bhAvahInastu sa jJeyo bhavavRddhikRt / / - (vai.ka.la.9/1098) iti vairAgyakalpalatAvacanamapyavazyamavadheyam / atha 'jijJAsA = tattvamArgaparijJAnecchA' iti yaduktaM tatra tattvamArgaparijJAnecchayoH madhye kasya prAdhAnyaM vartate ? atrocyate, vyavahArato jijJAsAyAH prAdhAnye'pi nizcayata 'ipyamANasyaiva prAdhAnyaM na tvicchAyAH' iti nyAyena tattvamArgaparijJAnasyaiva mokSAdhvani prAdhAnyaM vijJeyam / taduktaM vedAntakalpataruparimale api- iccheSyamANasamabhivyAhAre ceSyamANaprAdhAnyaM 'yajeta svargakAma'ityAdau klRptam / ata evehA'pIcchAprAdhAnyaM vihAyeSyamANaprAdhAnyamabhyupagantuM yuktam - (ve.ka.pari.pRSTha.56) iti / taduktaM rAmAnujena api zrIbhASye- jJAtumicchA = jijJAsA / icchAyA iSyamANapradhAnatvAdiSyamANaM jJAnamiha vidhIyate - (zrIbhA.pR.31) iti yathAtantramagre'pi (bhAga-5 pR.1400,1475) anusandheyamavadhAraNakuzalaiH / / 10/20 / / etadapi katham ? ityAzaGkAyAmAha- 'puruSeti / satyAM jijJAsAyAmapi = yogamArgavividiSAyAM kiM punarabhyAsa ityapizabdArthaH, hiH = yasmAt kazcit = anirdhAritarUpaH puruSAbhibhavaH sargavizeSaH prakRteH = avyaktAparAbhidhAnAyA nivartate iti jJeyamiti shessH| etadapi kutaH? ityAha na hi = naiva ekAntena = sarvathA akSINapApasya = avyAvRttakalmapasya vimalaH = muktimArgAnusArI - kAmabhogA asuI asAsayA vaMtAsavA pittAsavA khelAsavA sukkAsavA soNiyAsavA dussAsa-nIsAsA duruyamuttapurisapUyavahupaDipunnA uccAra-pAsavaNa-khela-jallasiMghANaga-vaMta-pitta-sukka-soNitasaMbhavA adhuvA aNitiyA asAsayA saDaNa-paDaNa-viddhaMsaNadhammA pacchaM puraM ca avassa vippajahaNijjA - (jJAtA.1/pR.49) iti jJAtAdharmakathAGgAdidarzitarUpa: bhAvaH = zubhapariNAma-prazastAdhyavasAyAdilakSaNaH duHkhA'mizritA'kSaya gAthArtha :- kharekhara tattvajijJAsA thAya to paNa puruSano abhibhava karavAno adhikAra pAcho pharavA mAMDe. mATe gopendranI vAta yuktisaMgata che. A bAbatamAM adhika vaktavya AgaLa kahevAze.(10/21) TIkArtha :- kharekhara yogamArganI jijJAsA paNa Ave to puruSano parAbhava karavAno karmaprakRtigata adhikAra pAcho pharavA mAMDela che" ema samajavuM. kAraNa ke sarvathA = koI paNa prakAre pApano kSaya na thayo hoya to jIvamAM nirmaLa bhAva saMbhavatA ja nathI. mATe 19 mI gAthAmAM gopendrAcArya dvArA je vAta kahevAyela che te kharekhara yuktisaMgata che. paraMtu "AtmAne apariNAmI mAnavAmAM Ave to 1. mudritapratau 'prakRte' iti azuddhaH pAThaH / Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 712 * bhAvasvarUpamImAMsA * dvAtriMzikA-10/21 ___ adhikaM = apariNAmyAtmapakSe tadabhibhava-tannivRttyAdyanupapattilakSaNaM upariSTAd = agrimadvAtriMzikAyAM bhaNiSyate / / 21 / / nirupAdhikaparamAnandamArgavividiSAnuviddhaH sambhavati, kintu kathaJcitkSINapApasyaiva / tatazcAtra caramAvartagatApunarbandhakapakSaka-yogajijJAsAhetuka-puruSAbhibhavanivartanasAdhyakAnumitirabhipretA; na tu jijJAsAhetukAbhibhavanivRttiH kathayitumabhipretA / ___idamevAbhipretya granthakRtA vairAgyakalpalatAyAM - jAte hi karmavivare jijJAsurbhavati jinamate jantuH / mithyAtvAMzonmAdairna tu bhavati vizeSasaMvittiH / / -(vai.ka.la.2/59) ityuktam / prakRtyadhikAranivRttiH svatantre karmavivarapadena pratipAdyata ityavadheyam / 'jinamate = mokSamArge = tattvamArge = yogamArge' ziSTaM spaSTam / etena mithyAtvadazAyAM caramAvarte'pi naiva kazcit zubho bhAvo bhavitumarhati, tamaH- prakAzayoriva mithyAtva-vimalabhAvayorvirodhAditi nirastam, tathAvirodhA'siddheH / dRzyate hi mandAndhakAre vezmani divA'spaSTamapyabhrAntaM rUpadarzanam / evaM mandamithyAtvAndhakAre jIve caramAvartakAle sambhavati vimalabhAvasaMvedanam / tatazcA'tra tamaHprakAzanyAyapravRttiyujyata eva / agretanadazAyAJca yogajijJAsA-pravRttyAdinA puruSAbhibhavanivRttiprasaro bhavati tatazca tatprasaro bhavatIti tayordhyAna-samatAvat mithaHsahakAritvamapyavaseyam / kevalaM prAthamyadazAyAmadhikAranivRttyaparAbhidhAnakarmavivaramapekSate yogajijJAseti dhyeyam / itthameva - jijJAsAyAmapi hyatra kazcitsargo nivartate / nAkSINapApa ekAntAdApnoti kuzalAM dhiyam / / - (yo.biM.103) iti yogabinduvacanamupapadyate / etena - cittasya bahirmukhatAM parityajya antarmukhataiva duHsampAdA / sA yadA syAt, tadAnImeva svarUpaM draSTuM suzakaM bhavati 6 (R.ve.1/ 164/37 sA.bhA.) iti RgvedIyasAyaNabhASyavacanamapi vyAkhyAtam / ata evoktaM bhagavadgItAyAmapi - jijJAsurapi yogasya zabdabrahmAtivartate 6. (bha.gI.6/44) iti / tAdRzajijJAsA'pi mahAprajJAkAraNaM sampadyate / bauddhAnAmapi sammatamidam / taduktaM majjhimanikAye kSudrakarmavibhaGgasUtre - ekacco itthI vA puriso vA samaNaM vA brAhmaNaM vA upasaGkamitvA paripucchitA hoti- kiM, bhante, kusalaM, kiM akusalaM, kiM sAvajjaM, kiM anavajjaM, kiM sevitabbaM, kiM na sevitabbaM, kiM me karIyamAnaM dIgharattaM ahitAya dukkhAya hoti, kiM vA pana me karIyamAnaM dIgharattaM hitAya sukhAya hotI ti ? so tena kammena evaM samattena evaM samAdinnena kAyassa bhedA paraM maraNA sugatiM saggaM lokaM upapajjati / no ce kAyassa bhedA paraM maraNA sugatiM saggaM lokaM upapajjati sace manussattaM Agacchati yattha yattha paccAjAyati mahApo hoti / mahApaJasaMvattanikA esA ( (ma.ni.3/4/5/196, pR.255) iti yathAgamamatrAnuyojyaM sva-paratantraparamArthavedibhiH / agrimadvAtriMzikAyAM = pAtaJjalayogalakSaNadvAtriMzikAyAm (pR.762,792) / / 10/21 / / puruSano prakRti dvArA abhibhava thavo tathA tevA prakRtiadhikAranI nivRtti thavI vagere bAbato asaMgata tha6 4.'... tyA vadhu virAta to mAnI paatyog19|| trIsIma ze.(10/21) Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * meghakumArajAtismaraNopalabdhivicAraH * 713 bhAvasya 'mukhyahetutvaM tena mokSe vyavasthitam / tasyaiva caramAvarte kriyAyA api yogataH / / 22 / / bhAvasyeti / tena bhAvasya = antaHpariNAmasya mokSe mukhyahetutvaM vyavasthitam / ____ upasaMharati- 'bhAvasyeti / jijJAsAyA api puruSAbhibhavanivartakatvam / tena kAraNena - antarmukhopayogena sarvakarmakSayo bhavet - (kR.gI.26) iti kRSNagItAvacanAnusAreNa - antaHkaraNavRttezca zraddhaikA mUlakAraNam + (saM.gI. 1/70) iti saMnyAsagItAnusAreNa ca antarmukhopayogAtmakazraddhAnusAryantaHkaraNavRtteH = antaHpariNAmasya upalakSaNAt prazastA'dhyavasAyasya vizudhyamAnalezyAyAzca mokSe = sakalakarmakSayAvinAbhAvimahAnandaM tadupAyaM ca prati mukhyahetutvaM = pradhAnakAraNatvaM vyavasthitaM = AgamapramANanizcitam, mithyAdRSTeH samyagdRSTervA jAtismaraNA'vadhijJAnAdilAbhaM prati taduttaraM dharma-mokSapuruSArthoM prati ca tatkAraNatAyA anekaza AgameSu zravaNAt / tathAhi meghakumArajIvasya hastibhave mithyAtvadazAyAM zubhapariNAmAdito jAtismRtiprAptiH jJAtAdharmakathAGge - tae NaM tava mehA ! lessAhiM visujjhamANIhiM, ajjhavasANeNaM sohaNeNaM, subheNaM pariNAmeNaM tayAvaraNijjANaM kammANaM khaovasameNaM IhApUha-maggaNa-gavasaNaM karemANassa sannipuvve jAIsaraNe samuppajjitthA - (jJA.dha. a.1/sU.170) ityevamAveditA / meghakumArabhave'pi jAtismRtilabdhiH - tae NaM tassa mehassa aNagArassa samaNassa bhagavao mahAvIrassa aMtie evamaTuM soccA nisamma subhehiM pariNAmehiM, pasatthehiM ajjhavasANehiM, lessAhiM visujjhamANIhiM tayAvaraNijjANaM kammANaM khaovasameNaM IhApUha-maggaNa-gavesaNaM karemANassa sannipuvve jAIsaraNe samuppaNNe vizeSArtha :- AMzika rIte paNa pApakarma kSINa thAya, aMzataH prakRtiadhikAra nivRtta thAya to ja yogamArgajijJAsA svarUpa nirmaLa bhAva saMbhave. kAraNa ke adhikAranivRtti tathA kArya che yogajijJAsA. tethI ahIM kAryaliMgaka anumAna abhipreta che- ema samajavuM. matalaba ke yogajijJAsA thAya to adhikAranivRtti thAya - AvuM jaNAvavuM ahIM abhimata nathI. paraMtu yogajijJAsA hoya to adhikAranivRtti jANI zakAya - Ama batAvavuM prastutamAM granthakArazrIne ISTa che. dhUma hoya to agninI anumiti thaI zake che te rIte ahIM samajavuM. karmavivara dvArapALa rajA Ape to jijJAsA Ave. pachI AgaLa vadhatAM-vadhatAM yogajijJAsA vagere prabaLa thavA dvArA karmaprakRtinI adhikAranivRtti lAtI jAya. ane adhikAra nivRtti lAvAthI yogajijJAsA-pravRtti vagere vadhavA lAge. Ama banne paraspara ekabIjAnA pUraka-sahAyaka panavA sANe che. vAhInI pAlata 21stthamA spaSTa che. (10/21) 4 bhAva mokSanuM mukhya kAraNa che gAthArtha :- te kAraNe bhAva mokSa pratye mukhya hetu che - ema nakkI thAya che. tathA caramAvartamAM zubha bhAvanA yogathI ja kriyA paNa yogasvarUpa bane che. (10/22) TIkArtha :- kAraNe aMtaHkaraNano pariNAma mokSa pratye mukhya kAraNa che. evI zAstravyavasthA nizcita thAya che. 1. 'mokSahetutvaM' iti mudritapratau hastAdarze ca pAThaH / Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 714 dvAtriMzikA-10/22 (jJA.dha.ka.1/190) ityevaM jJAtAdharmakathAGge darzitA / jitazatruprabhRtInAM SaNNAM rAjJAM pUrvajAtismaraNopalambho'pi jJAtAdharmakathAyAM tae NaM tesiM jiyasattupAmokkhANaM chaNhaM rA ( yA ) INaM mallIe videhasayavarakannae aMtie evamaTThe soccA nisammA subheNaM pariNAmeNaM pasattheNaM ajjhavasANeNaM lesAhiM visujjhamANIhiM tayAvaraNijjANaM kammANaM khaovasameNaM IhApUha jAva saNipubve jAIsaraNe samuppanne - (jJAtA. 8/181) ityevaM zubhapariNAmAdito darzitaH / hAribhadrIyAyAM AvazyakavRttau aGgarSijAtismaraNodayaprasaGge vaNasaMDe ciMtei - suhajjhavasANeNa jAtI sariyA - ( A.hA.vR. bhAga-2/pR.143) ityevaM vRddhavivaraNasaMvAdaH pradarzitaH / * jitazatru - zivarAjarSiprabhRtInAM jAtismaraNAdikAraNavimarzaH * kiJca sudarzanajAtismRtilAbho'pi bhagavatyAM tae NaM tassa sudaMsaNassa seTThissa samaNassa bhagavao mahAvIrassa aMtiyaM evamaTThe soccA Nisamma subheNaM ajjhavasANeNaM subheNaM pariNAmeNaM lesAhiM visujjhamANIhiM tayAvaraNijjANaM kammANaM khaovasameNaM IhA'poha-maggaNa - gavesaNaM karemANassa saNNIpuvve jAI - saraNe samuppanne - (bhaga. 11/11/171 ) ityevaM tenaiva kAraNakalApenopadarzitaH / zivarAjarSiprasaGge bhagavatyAM tae NaM tassa sivassa rAyarisissa chaTuM chaTTheNaM aNikkhitteNaM disAcakkavAleNaM jAva AyAvemANassa pagaibhaddayAe pagaiuvasaMtayAe, pagaipayaNukoha - mANa- mAyA-lobhayAe, miu-maddava-saMpaNNAe, allINayAe, viNIyayAe aNNayA kayA vi subheNaM ajjhavasANeNaM, subheNaM pariNAmeNaM, lessAhiM visujjhamANIhiM visujjhamANIhiM tayAvaraNijjANaM kammANaM khaovasameNaM IhApoha - maggaNa-gavesaNaM karemANassa vibbhaMge NAmaM nANe samuppanne - (bhaga. 11/9/71 ) ityuktam / pudgalaparivrAjakasya vibhaGgajJAnotpAde'pi tae NaM tassa poggalassa chaTTha chaTTeNaM jAva AyAvemANassa, pagaibhaddayAe jahA sivassa jAva vibbhaMge NAmaM nANe samuppanne - ( bhaga. 11/12/174) ityevaM bhagavatyAM nirUpitam / azrutvA vibhaGgalAbhapradarzanAvasare'pi bhagavatyAM pagatibhaddayAe, pagatiuvasaMtayAe, pagaipayaNukoha-mANa-mAyA-lobhayAe miu-maddavasaMpaNNAe, allINayAe, viNIyayAe, annayA kayAi subheNaM ajjhavasANeNaM, subheNaM pariNAmeNaM, lessAhiM visujjhamANIhiM-visujjhamANIhiM tayAvaraNIjjANaM kammANaM khaovasameNaM IhApoha - maggaNa - gavesaNaM karemANassa vibbhaMge nAmaM annANe samuppajjai - (bhaga. sU. 9/4/366) ityevamuktam / evaM zrutvA'vadhiprAptipradarzanAvasare'pi bhagavatyAM pagatibhakSyAe, pagaiuvasaMtayAe, pagaipayaNukoha-mANa-mAyA-lobhayAe, miu-maddavasaMpaNNAe, allINayAe, viNIyayAe, aNNayA kayAvi subheNaM ajjhavasANeNaM, subheNaM pariNAmeNaM, lessAhiM visujjhamANIhiM-visujjhamANIhiM tayAvaraNIjjANaM kammANaM khaovasameNaM IhApoha-maggaNa-gavesaNaM karemANassa ohinANe samuppajjai - (bha.sU. 9/4 / 370) ityevaM .9 tatkAraNatA samarthitA / nandamaNikArajIvadardurasya jAtismaraNalabdhirapi jJAtAdharmakathAGgasUtre tae NaM tassa daddurassa taM abhikkhaNaM abhikkhaNaM bahujaNassa aMtie eyamaTThe soccA nisamma imeyArUve ajjhatthie ciMtae maNogae saMkappe samuppajjitthA- kahiM manne mae imeyArUve sadde nisaMtapuvvetti kaTTu subheNaM pariNAmeNaM, pasattheNaM Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * jAtismaraNAvadhi-kevalajJAnakAraNavimarzaH * 715 ajjhavasANeNaM, lessAhiM visujjhamANIhiM tayAvaraNijjANaM kammANaM khaovasameNaM IhApUha-maggaNa-gavesaNaM karemANassa saNNipuvve jAIsaraNe samuppaNNe, puvvajAiM sammaM samAgacchai / (jJAtA.1/13/35) ityevaM tathAvidhayaiva sAmagryA darzitA / mRgAputrasya jAtismaraNaprasaGge uttarAdhyayane - sAhussa darisaNe tassa ajjhavasANammi sohaNe / mohaM gayassa saMtassa jAIsaraNaM samupannaM / / (utta.19/7) 6 ityuktaM / zrIzAntisUrikRtatavRttilezastvevam - adhyavasAne iti antaHkaraNapariNAme zobhane = pradhAne kSAyopazamikabhAvavartinIti yAvat, mohaM = 'kvedaM mayA dRSTaM kvedam ?' ityaticintAtaH cittasaGghaTTajamUrchAtmakaM gatasya 6 (utta.19/7 vRtti) iti / saMjJitirazcAmapi jAtismRtilAbhaH aupapAtikasUtre - se je ime saNNi-paJcindiya-tirikkhajoNiyA pajjattayA bhavanti taM jahA-jalayarA, thalayarA, khahayarA / tesi NaM atthegaiyANaM subheNaM pariNAmeNaM, pasatthehiM ajjhavasANehiM, lessAhiM visujjhamANIhiM tayAvaraNijjANaM kammANaM khaovasameNaM IhA-pUha-maggaNagavesaNaM karemANANaM saNNIpuvvajAisaraNe samuppajjaI 6 (aupa.156) ityevaM prakameNopadarzitaH / ___ AnandazrAvakasyAvadhijJAnopalabdhirapi upAsakadazAGgasUtre - ANaMdassa samaNovAsagassa annayA kayAi subheNaM ajjhavasANeNa, subheNaM pariNAmeNaM, lessAhiM visujjhamANIhiM, tayAvaraNijjANaM khaovasameNaM ohinANe samuppanne - (upA.1/66) ityevaM tAdRzakrameNaivopadarzitA / ___mahAzatakazrAvakasyApyavadhijJAnasamprAptiH upAzakadazAGge - tae NaM tassa mahAsatagassa samaNovAsagassa subheNaM ajjhavasANeNaM, subheNaM pariNAmeNaM jAva khaovasameNaM ohinANe samuppanne (upA.8/ 37) ityevaM tAdRzasAmagrIta eva sUcitA / ambaDaparivrAjakasyAvadhijJAnAdhigamo'pi aupapAtikasUtre - ammaDassa NaM parivvAyagassa pagaibhaddayAe jAva viNIyayAe chaTheM chaTTeNaM anikkhitteNaM tavokammeNaM urlDa vAhAo pagijjhiya pagijjhiya sUrAbhimuhassa AyAvaNabhUmIe AyAvemANassa, subheNaM pariNAmeNaM, pasatthehiM ajjhavasANehiM, lessAhiM visujjhamANIhiM, annayA kayAiM tadAvaraNijjANaM kammANaM khaovasameNaM IhApUhamaggaNa-gavesaNaM karemANassa viriyaladdhIe veubviyaladdhIe ohInANaladdhI samuppaNNA 6 (aupa.119) ityevaM jJApitaH / tetaliputrAnagArasya kevalajJAnAvirbhAvo'pi jJAtAdharmakathAGge - tae NaM tassa teyaliputtassa aNagArassa subheNaM pariNAmeNaM, pasattheNaM ajjhavasANeNaM, lessAhiM visujjhamANIhiM tayAvaraNijjANaM kammANaM khaovasameNaM kammarayavikiraNakaraM apuvvakaraNaM paviTThassa kevalavaraNANadaMsaNe samuppaNNe - (jJAtA.14/ 83) ityevaM zubhapariNAmAdikrameNaivA''rabhyA''veditaH / / gajasukumAlamunerapi sArvajyaprakAzaH antakRddazAGgasUtre - tae NaM tassa gayasukumAlassa aNagArassa taM ujjalaM jAva durahiyAsaM veyaNaM ahiyAsemANassa subheNaM pariNAmeNaM, pasatthajjhavasANeNaM, tadAvaraNijjANaM kammANaM khaeNaM kammarayavikiraNakaraM apuvvakaraNaM aNuppaviTThassa aNaMte aNuttare nivvAghAe nirAvaraNe kasiNe paDipuNNe kevalavaranANadaMsaNe samuppaNNe - (aMta.3/8/92) ityevaM tAdRzAdeva kAraNakalApAdAveditaH / prakRte kadAcid dehalezyAyA azuddhatve'pi AtmalezyAyA vizuddhiravaseyA, Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 716 tena sa eva yoga ityuktaM bhavati / tAttvikanirvANAzayasvarUpaprakAzanam kevalajJAnalAbhAnyathAnupapatteH / etena zarIralezyAsu hi azuddhAsvapi AtmalezyAH zuddhA bhavanti - (utta.cU. adhya.12) iti uttarAdhyayanacUrNivacanamapi vyAkhyAtam / bharatacakriNo'pi kaivalyopalabdhiH jambUdvIpaprajJaptisUtre tae NaM tassa bharahassa raNNo subheNaM pariNAmeNaM, pasatthehiM ajjhavasANehiM, lesAhiM visujjhamANIhiM visujjhamANIhiM, IhApoha -maggaNa - gavesaNaM karemANassa tayAvaraNijjANaM kammANaM khaeNaM kammarayavikiraNakaraM apuvvakaraNaM paviTThassa aNate aNuttare nivvAghAe nirAvaraNe kasiNe paDipuNNe kevalavaranANa- daMsaNe samuppaNNe - (jamvU.pra.70) itthamAviSkRtA / mallInAthasvAmino'pi sarvajJatvasamprAptiH jJAtAdharmakathAGgasUtre tae NaM mallI arahA jaM ceva divasaM pavvaie tasseva divasassa puvvAvaraNhakAlasamayaMsi asogavarapAyavassa ahe puDhavisilApaTTyaMsi suhAsaNavaragayassa suheNaM pariNAmeNaM, pasatthehiM ajjhavasANehiM, pasatthAhiM lesAhiM vimujjhamANIhiM tayAvaraNakammarayavikiraNakaraM apuvvakaraNaM aNupaviTThassa aNaMte jAva kevalavaranANadaMsaNe samuppanne - (jJAtA.8/225) ityevaM praghaTTakena prakaTIkRtA / itthaJca zubhapariNAma-prazastAdhyavasAya-vizudhyamAnazubhalezyAdilakSaNasya bhAvasyaiva mokSe mokSasAmagryAM ca pradhAnahetutvamupalabhyate / na caikenaiva zAstrasaMvAdena prakRtArthasiddhau kasmAd nAnAzAstrasaMvAdAH pratipadamupadarzyante ? iti zaGkanIyam, sthUNAnikhanananyAyena prakRtArthadRDhIkaraNasya tatprayojanatvAt / idaJcA'gre'pi tatra tatra sthale svayamavagantavyam / prakRtaM prastUyate - atra ca sAmAnyataH pariNAmagataM zubhatvaM prati vakSyamANasya (pR. 874) muktyadveSasya, adhyavasAyagataprAzastyotkarSaM prati muktirAgasya, zuklAdilezyAgatavardhamAnazuddhiprakarSaM prati cAdhyAtmazAstrAditAtparyapariNamanopahitamokSAzayapariNativizeSasya prayojakatvamunnIyate nirvANAzayato dharmaH zAstrayogAdayaM punaH - ( bra.si. 308) iti brahmasiddhAntasamuccayavacanAt / tAttvikanirvANAzaye sati ca na bhogatRSNA-dehAdhyAsa-rasagAravAdivikalpaiH parAbhavaH, uccAtmadazA''rohaNena tallezyollaGghanAt / taduktaM haribhadrasUribhiH brahmasiddhAntasamuccaya eva lakSaNaM punarasyedaM na bhavAntargatairayam / vikalpairvAdhyate rUDhastallezyAtikramAditi / / - ( bra.si. 303 ) iti nAnAyogibhUmikAvyApiyogatAratamyavedibhiryathAgamamatra vibhAvanIyamatigambhIradhiyA / = tena bhAvasya mukhyamokSakAraNatvena sa eva = zubhAntaHkaraNapariNAma-prazastAdhyavasAyAdiH eva yogaH = yogapadapratipAdya ityuktam bhavati etAvatA prabandhena / etena merussa sarisavassa ya, jattiyamittaM tu aMtaraM hoi / davvatthaya-bhAvatthayANa, aMtaraM tattiyaM neyaM / / - (saM.sa. 37, da.zu. 81) iti sambodhasaptatikAdarzanazuddhiprakaraNavacanaM niccuNNo taMvolo, pAseNa viNA na hoi jaha raMgo / taha dANa - sIlatava - bhAvaNAo ahalAo savvA bhAvaM viNA / / - ( bhA. ku. 2) iti ca bhAvakulakavacanamapi vyAkhyAtam / carai koDikoDIo / jammaMtarAi taduktaM bhAvaprAbhRte api bhAvarahito Na sijjhai jai vi tavaM bahuo laMviyahattho galiyavattho / / ( bhA.prA.4 ) - iti / prakRte jaha khalu mailaM vatthaM sujjhai mATe bhAva e ja yoga che dvAtriMzikA - 10/22 evuM ahIM kahevAI gayuM. Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * bhAvAnuvedhe kriyAsAdhutvam * 717 tasyaiva yogatazcaramAvarte kriyAyA api mokSe mukhyahetutvaM, atastasyA api yogatvamiti bhAvaH / / 22 / / rasA'nuvedhAttAmrasya hematvaM jAyate yathA / kriyAyA api samyaktvaM tathA bhAvA'nuvedhataH / / 23 / / __rasAnuvedhAditi / tAmrasya rasA'nuvedhAt = siddharasasamparkAt yathA hematvaM jAyate / tathA kriyAyA api bhAvAnuvedhataH samyaktvaM = mokSasampAdanazaktirUpam / / 23 / / / udagAiehiM davvehiM / evaM bhAvuvahANeNa sujjhae kammamaTTavihaM / / - (A.ni.282) iti AcArAGganiyuktivacanamapyanusandheyam / etena - bhAva evAtra sUkSmA'tisUkSmatattvaM nigadyate / bhAvAt sUkSmataraM kiJcit tattvaM na parilakSyate / / bhAvA'tItamapi brahma jJAyate yogibhiH sadA / sAhAyyenaiva bhAvasya prathamaM tattvavedibhiH / / ___(saM.gI.1/62-63) iti saMnyAsagItAvacanaM - bhAvaH svargAya mokSAya narakAyApi sa smRtaH - (vR.parA.12/350) iti ca bRhatparAzarasmRtivacanaM vyAkhyAtam / pUrvaM dharmavyavasthAdvAtriMzikAyAM (bhAga2 pR.533) darzitaM pariNAmapramANatvamatra prakArAntareNa siMhAvalokananyAyataH smAritamityavadheyam / na caivaM kriyAyA mokSahetutvaM vyAhanyeteti zaGkanIyam, yataH tasyaiva = bhAvasyaiva yogataH = anuvedhAt caramAvarte kriyAyA api mokSe mukhyahetutvaM anapalapanIyam / ataH kAraNAt tasyAH = bhAvAnuviddhakriyAyA api yogatvaM = yogapadapravRttinimittazAlitvaM iti / taduktaM yogabindau api - satkSayopazamAtsarvamanuSThAnaM zubhaM matam -- (yo.vi.350) iti / anena 'jJAna-kriyAbhyAM mokSa' (vi.A.bhA.gA.3 vR.) ityapi vizeSAvazyakabhASyamaladhAravRttidarzitaH pravAdaH samAhitaH / yathA caitat tathA klezahAnopAyadvAtriMzikAyAM(bhA.6 pR.1700)vakSyate / / 10/22 / / nidarzanadvArA kriyAyA yogatvaM samarthayati- 'rase'ti / kriyAyA api devapUjanAdirUpAyAH - sutANaM dhammANaM ogiNhatAte uvadhAraNayAte abhudvaitavvaM bhavati 8 (sthA.8/8/649) iti sthAnAGgasUtroktarItyA zrutadharmAvagamA''caraNaparAyaNatayA bhAvAnuvedhataH = praNidhAnAdibhAvayogAt sudRDhazraddhAdidvArA mokSasampA temaja caramAvarta kALamAM te ja bhAvanA saMbaMdhathI kriyA paNa mokSa pratye mukhya hetu bane che. bhATe bhAvayukta yA 59 / yoga cha - mema nahI thAya che. (10/22) vizeSArtha :- yogajijJAsA dvArA karmanirjarA thAya che - evuM 21mI gAthAmAM jaNAvyuM. tenAthI siddha thAya che ke bhAva mokSanuM mukhya kAraNa che. mokSakAraNabhUta bhAvathI saMpanna evI dharmakriyA te bhAvanA prabhAve mokSanA mukhya heturUpa bane che. paraMtu cAlakabaLa bhAvamAM raheluM che e vAta bhUlAvI na joIe bhAvayukta banavAthI dharmakriyA kaI rIte mokSano mukhya hetu banI zake ? te have kahevAze. (10/22) huM kriyA paNa mokSano mukhya hetu che gAthArtha :- siddharasanA vedhathI jema tAMbu sonuM thaI jAya che tema bhAvanA anuvaMdhathI kriyA paNa sabhya banI ya che. (10/27) TIkArya :- jema siddharasanA vizeSa prakAranA saMyogathI tAMbu sonuM bane che. tema praNidhAnAdi bhAvano vizeSa prakArano saMbaMdha thavAthI kriyA paNa mosaMpAdaka zaktivALI bane che. (1)/2 3) 1. mudritapratI 'bhAva:' padaM naasti| Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 718 * azuddhakriyAyAH zuddhakriyAkAraNatvavicAraH * dvAtriMzikA-10/24 bhAvasAtmye'ta evA'syA bhaGge'pi vyktmnvyH| suvarNaghaTatulyAM tAM bruvate saugatA api / / 24 / / bhAveti / ata evA'syAH kriyAyA bhAvasAtmye svajananazaktyA bhAvavyAptilakSaNe sati bho'pi = tathAvidhakaSAyodayAnnAze'pi vyaktaM = prakaTaM anvayo bhAvA'nuvRttilakSaNaH, tadvyaktyabhAve'pi tacchaktyanapagamAt / ata eva tAM bhAvazuddhAM' kriyAM saugatA api suvarNaghaTatulyAM bruvate / yathA danazaktirUpaM = sakalakarmakSayAnukUlasAmarthyAtmakaM samyaktvaM jAyate / prakRte - zraddhAyA janako bhAva AtmonmukhakRtAviha (saM.gI.1/69) iti saMnyAsagItAvacanamapyanuyojyaM yathAgamam / tatazca bhAvazuddhikRte mahAn udyamaH kArya ityupadezo labhyate'tra / taduktaM bRhatparAzarasmRtau - ekaiva bhAvazuddhistu yathA syAt kriyate tathA - (vR.parA.12/349) iti / ata evApunarbandhakAdInAM zama-zraddhAdibhAvagarbhakriyAyA nirjarAkAraNatvaM gIyate / yathoktaM adhyAtmasAre - apunarvandhakasyApi yA kriyA zamasaMyutA / citrA darzanabhedena, dharmavighnakSayAya sA / / azuddhApi hi zuddhAyAH kriyA hetuH sadAzayAt / tAnaM rasAnuvedhena svarNatvamadhigacchati / / - (a.sA.2/15-16) iti prAguktaM(bhAga-1/pR.180)smartavyamatra / / 10/23 / / atraiva tIrthAntarIyavaktavyamAha- 'bhAve'ti / ata eva = praNidhAnAdibhAvasya kriyAsamyaktvasampAdakatvAdeva svajananazaktyA = satkriyAjananasAmarthyaNa bhAvavyAptilakSaNe bhAvasAtmye sati kriyAyAH zAstropadipTavidhi-nipedhagarbhAyAH tathAvidhakaSAyodayAt = gatyantarAdiprayuktakapAyavizeSavipAkodayAt nAze'pi = vigame'pi bhAvAnuvRttilakSaNaH = muktyadveSAdipariNAmAnuvedhAtmakaH anvayaH prakaTaM = spapTaM dRzyate, tadvyaktyabhAve'pi = kriyAvirahe'pi tacchaktyanapagamAt = kriyA''kSepakazaktisadbhAvAt / __ata eva = bhAvasya satkriyAkAraNatvAdeva bhAvazuddhAM = kuzalabhAvAnuviddhAM kriyAM saugatAH = bauddhA vizeSArtha :- praNidhAnAdi bhAva vinA to dharmakriyA paNa mokSane ApavAnI zakti dharAvI zakatI nathI. mA pAta dhyAnabhA 25vI. (10/23) bhAvazuddhar3iyA = suvAghiTa - nauddha . gAthArtha :- A kAraNe ja bhAvanI sAthe sAmya hoya to kriyAno nAza thavA chatAM paNa bhAvanI hAjarI spaSTapaNe hoya che. mATe ja bhAvazuddha kriyAne bauddha loko paNa suvarNaghaTa samAna kahe che. (10/24) TIkArtha :- praNidhAnAdi bhAvo dharmakriyAne samyaka banAvatA hovAthI ja dharmakriyAmAM jo praNidhAnAdi bhAvonuM sAmya hoya to te kriyAno tathAvidha kaSAya vagerenA udayathI nAza thavA chatAM paNa bhAvanI hAjarI to spaSTapaNe hoya ja che. bhAvasAbhyano artha che samyakriyAjanakazakti dvArA praNidhAnAdi bhAvathI vyApta hovuM. zuddhakriyAjananasAmarthya dvArA = zuddha dharmakriyAne utpanna karavAnI yogyatA dvArA dharmakriyA bhAvanI sAthe vaNAyelI hoya to tevI dharmakriyA bhAvasAmyavALI kahevAya. alaga gatimAM javA dvArA ke bIjA koI kAraNasara kaSAyano vipAkodaya thavA dvArA bAhya dharmakriyA nAza pAmavA chatAM paNa zuddhakriyAjanaka bhAva to avazya spaSTapaNe rahe ja che. kAraNa ke kriyAnI abhivyakti na hovA chatAM paNa kriyAjanaka zakti-ullAsa-umaMgano nAza nathI thato. mATe ja bhAvazuddha kriyAne bauddha vidvAno suvarNaghaTa 1. hastAdarza 'zuddha' ityazuddhaH pAThaH / anyasmin hastAdarza ca 'bhAvazuddhikriyAM' iti pAThaH / hastAdarzavizeSe ca 'bhAdazuddhakriyAM' iti pAThAntaram / Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * bauddhamate puNyadvaividhyakathanam * 719 hi suvarNaghaTo 'bhidyamAno'pi na suvarNAnubandhaM muJcati evaM zubhakriyA tathAvidhakaSAyodayAd bhagnA'pi zubhaphalaiveti / tadidamuktaM- "bhAvavRddhirato'vazyaM sAnubandhaM zubhodayam / gIyate'nyairapi hyetatsuvarNaghaTasannibham / / " (yo.bi.351) iti / / 24 / / api suvarNaghaTatulyAM bruvate - dvividhaM hi bhikSavaH ! puNyam - mithyAdRSTijaM samyagdRSTijaJca / aparizuddhamAdyaM, phalaM prati mRdghaTasaMsthAnIyam / parizuddhamuttaram, phalaM prati suvarNaghaTasaMsthAnIyam - (yogazataka gA.87 vRttau uddhRta) iti vacanAt / prakRte yogabindusaMvAdamAha- 'bhAvavRddhi'riti / tadvRttistvevam - bhAvavRddhiH bhAvotkarparUpA ataH = satkSayopazamAt avazyaM = niyamavatI bhavatIti / atraiva paramatamAha sAnubandhaM zubhodayaM = prazastaphalaM gIyate = pratipAdyate, anyairapi hi saugatAdibhirna kevalamasmAbhirityapizavdArthaH, etat = zubhamanuSThAnaM suvarNaghaTasannibham / yathA suvarNaghaTo bhidyamAno'pi na suvarNAnubandhaM muJcati evaM zubhamanuSThAnaM tathAvidhakaSAyodayAd bhagnamapi zubhaphalameva + (yo.viM. 351 vR.) iti / prakRte bhAvaH zuddha AjJAbahumAnapariNAmarUpo'vaseyaH / taduktaM upadezapade - ANAbahumANAo suddhAo ihaM phalaM visiTuMti / Na tu kiriyAmettAo puvAyariyA tahA cAhu / / bhAvA''NAbahumANAo sattio sukiriyaapvittiivi| niyameNaM ciya iharA Na tako suddhotti iTThA saa|| eIe u visiTuM suvannaghaDatullamiha phalaM navaraM / aNubaMdhajuyaM saMpunnahe uo sammamavaseyaM / / kiriyAmettaM tu ihaM jAyati laddhAdavekkhayAe'vi / gurulAghavAdisannANavajjiyaM pAyamiyaresiM / / etto u niraNubaMdhaM mimmayaghaDasarisamo phalaM NeyaM / kulaDAdiyadANAisu jahA tahA haMta eyaMpi / / tamhA bhAvo suddho savvapayatteNa haMdi paraloe / kAyavvo buddhimayA ANovagajogato NiccaM / / 6 (upa.pada.238/243) iti / jJAnasAre'pi - jJAnapUtAM pare'pyAhuH kriyAM hemaghaTopamAm / yuktaM tadapi tadbhAvaM na yad bhagnA'pi sojjhati / / - (jJA.sA.upasaM. 10) ityuktam / tathAvidhabhAvaM vinA tu bAhyakaraNamapyakiJcitkarameva / taduktaM bhAvaprAbhRte - bAhirasaMgaccAo giri-sariya-dari-kaMdarAi aavaaso| sayalo jhANajjhayaNo Niratthao bhAvarahiyANaM / / - (bhA.prA.89) iti dhyeyam / / 10/24 / / samAna kahe che. jema sonAno ghaDo phUTe-tUTe to paNa suvarNapaNAno nAza thato nathI. sonuM to hAjara ja rahe che. tema tevA prakAranA koIka kaSAyanA udayathI zubha kriyA naSTa thavA chatAM paNa te zubha phaLane ja ApanArI bane che. matalaba ke viparIta saMyogamAM bAhya kriyAno abhAva hoya to paNa dharmakriyA karavAno mAnasika pariNAma to rahe ja che. mATe ja yogabiMdumAM jaNAvela che ke - kriyAjanaka zaktithI avazya bhAvavRddhi thAya che. bhAvayukta anuThAna zubhodhyavANu cha. anya = jauddha doDI 59 // tene suvaghaTatulya De cha.' - (10/24) vizeSArtha :- zubha bhAvathI vaNAyelI dharmakriyA suvarNaghaTa jevI che. sonAno ghaDo phUTI-tUTI jAya to paNa sonuM TakI rahe che. tenI paNa kiMmata hoya che. tema zubhabhAvavALI kriyA pUrNa thayA pachI paNa bhAva TakI rahe che, sadanuSThAna karavAno pariNAma TakI rahe che. te paNa avazya sAruM phaLa ApanAra thAya che. (1)(24) 1. 'vidyamAno' iti mudritapratAvazuddhaH pAThaH / 2. mudritapratau 'svarNA...' iti pAThAntaram / Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 720 * nAnAvidhabhAvasvarUpadyotanam * dvAtriMzikA-10/25 zirodakasamo bhAvaH kriyA ca khnnopmaa| bhAvapUrvAdanuSThAnAd bhAvavRddhirato dhruvA / / 25 / / zireti / zirodakasamaH = tathAvidhakUpe sahajapravRtta zirAjalatulyo bhAvaH / kriyA ca khananopamA zirA''zrayakUpAdikhananasadRzI / ato bhAvapUrvAdanuSThAnAd bhAvavRddhirbuvA, jalavRddhau kUpakhananasyeva bhAvavRddhau kriyAyA hetutvAt / bhAvasya dalatve'pi bahudalamelanarUpAyA vRddhestadanvaya __ bhAva-kriye samuddizyAha- 'zire'ti / zirodakasamo bhAvaH = yogajijJAsAdiryadvA vairAgyAdiryadvA vakSyamANaH (dvA.dvA.13/3 pR.892) muktyadvapAdipariNAmo yadvA karmopazamAdibhAvo yadvA saddharmagocaropAdeyatAnuviddhazraddhA-medhA-dhRtyAdipariNatiH yadvA kuzalacittanyAsalakSaNapraNidhAnAdizubhAzayaH yadvA'dhyAtmAdiyogarUpI vakSyamANaH yadvA''dhyAtmikAdisvarUpaH zubhAzayaH / taduktaM saMnyAsagItAyAM - sUkSmA'vasthA tu bhAvasya traividhymvlmbte| AdhyAtmikA''dhidaivA''dhibhautikAnIti zAstrataH / / _ (saM.gI.1/66) iti / prakRte yathAgamaM svabhUmikAnusArI sadanupThAnayoga-kSema-zuddhi-vRddhikArI sadupadezAdhabhivyaGgyo bhAvaH sarvatra grAhyaH / yathoktaM yogabindau - zirodakasamo bhAva Atmanyeva vyavasthitaH / pravRttirasya vijJeyA cAbhivyaktistatastataH / / - (yo.viM. 349) iti / prakRte - evaM kammovasamA saddhammagayaM uvAhiparisuddhaM / thevaM paNihANAdi vi bIjaM tasseva aNahaM ti / / eyaM ca ettha NeyaM jahA kahiMci jAyammi eyammi / ihalogAda'NavekkhaM loguttarabhAvaruisAraM / / pAyamaNakkheyamiNaM aNuhavagammaM tu suddhabhAvANaM / bhavakkhayakaraM ti garuyaM buhehiM sayameva vineyaM / / 6 (upa.pada.230-232) iti upadezapadavacanAni anusandheyAni / ataH kAraNAt bhAvapUrvAt = praNidhAnAdibhAvasahitAd anuSThAnAt = sadanuSThAnAd bhAvavRddhiH dhruvA = nizcitA / jalavRddhau kUpakhananasyeva bhAvavRddhau = payovRddhisthAnIyabhAvavRddhau khananasthAnIyAyAH kriyAyA hetutvAt / nanu bhAvavRddhau bhAvasya kAraNatvaM paramArthato yujyate antaraGgakAraNatvAt, taduktaM yogabindau - atastu bhAvo bhAvasya tattvataH sampravartakaH / zirAkUpe paya iva payovRddherniyogataH / / 6 (yo.bi. 345) iti / kriyA tu bahiraGgatvAdanyathAsiddheti cet ? na, bhAvasya = kAmAsravAdhucchedakapariNAmasya bhAvaM prati dalatve'pi = antaraGgakAraNatve'pi bahudalamelanarUpAyAH = nAnAntaraGgakAraNasamavAyalakSa ha sArA bhAva eTale pANInI zirA ha. gAthArtha :- pANInI zirA samAna bhAva che tathA kriyA to bhUmine khodavA samAna che. tethI bhAvayukta yAtha. yo. bhAvavRddhi thAya che. (10/25) TIkArtha :- amuka prakAranA kUvAmAM sahaja-svAbhAvika rIte pANInI zirAo rahelI hoya che. kUvAmAM rahelI svAbhAvika zirAomAM vidyamAna pANI samAna bhAva che. tathA je jamInamAM pANInI zirAo rahelI che tyAM kUvo khodavAnI kriyA samAna dharmakriyA che. AthI bhAvasahita ArAdhanA kriyA karavAthI cokkasa bhAvavRddhi thAya che. kUvo khodavAnI kriyA jema jalavRddhimAM kAraNa che tema dharmakriyA bhAvavRddhino hetu che. jo ke bhAvanuM aMtaraMga kAraNa bhAva ja che tema chatAM dharmakriyAnI hAjarImAM aneka prakAranA bhAvo bhegA thAya che ane dharmakriyA na karavAmAM Ave to tevA prakAranA bhAvo bhegA nathI thatA. Ama aneka aMtaraMgakAraNasvarUpa bhAvonA samUha svarUpa bhAvavRddhi dharmakriyAnA anvaya-vyatirekane 1. hastAdarza 'pravRtti...' ityazuddhaH pAThaH / Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * kriyopayogaH . 721 vyatirekA'nuvidhAnAt / / 25 / / maNDUkacUrNasadRzaH klezadhvaMsaH kriyAkRtaH / tadbhasmasadRzastu syAd bhAvapUrvakriyAkRtaH / / 26 / / maNDUketi / kriyAkRtaH = kevalakriyAjanitaH klezadhvaMso = rAgAdiparikSayaH maNDUkacUrNa'sadRzaH, punarutpattizaktyanvitatvAt / NAyA vRddheH = bhAvavRddheH tadanvaya-vyatirekAnuvidhAnAt = kriyAnvaya-vyatirekAnusaraNAt / svabhUmikocitavihitakriyAsattve bhavAzravAdhucchedakazraddhAdipariNAmalakSaNabhAvavRddhiH tadasattve ca tadasiddhirityanvayavyatirekavalAtkriyAyA bhAvavRddhikAraNatvamanAvilam / bauddhAnAmapi sammatamidam / ata eva majjhimanikAye laghugopAlakasUtre prAthamikabhikSumadhikRtya - ye te bhikkhU dhammAnusArino saddhAnusArino te pi tiriyaM mArassa sotaM chatvA sotthinA pAraM gamissanti - (ma.ni.1/4/4/352 pRSTha-292) ityAdyuktam / etena bhAvasattvAsattvAbhyAM kriyAyA akiJcitkaratvamapi apAstam, yathoktaM adhyAtmopaniSadi - sthairyAdhAnAya siddhasyAsiddhasyAnayanAya ca / bhAvasyaiva kriyA zAntacittAnAmupayujyate / / - (a.upa.3/12) iti / jJAnasAre adhyAtmopaniSadi ca - guNavabahumAnAdernityasmRtyA ca satkriyA / jAtaM na pAtayed bhAvamajAtaM janayedapi / / kSAyopazamike bhAve yA kriyA kriyate tayA / patitasyApi tadbhAvapravRddhirjAyate punaH / / + (jJA.sA.9/5-6,a.upa.3/16-17) ityuktyA bhAvavRddhikAraNatvaM spaSTameva kriyAyAmAveditam / yathA caitattattvaM tathA nirUpitamasmAbhiH adhyAtmavaizAradyAm (adhyAtmopaniSaTTIkAyAm) / / 10/25 / / atraiva vizepamAviSkaroti- 'maNDUke'ti / kevalakriyAjanitaH = AgamoktapraNidhAnAdi-vairAgyAdimuktyadvepAdibhAvazUnyA'nuSThAnasampAditaH rAgAdiparikSayaH maNDUkacUrNasadRzaH = punarbhavipyattathApariNAmazAlibhekAtisUkSmakSodatulyaH, punarutpattizaktyancitatvAt = punarutpAdasAmarthyayuktatvAt / yathA maNDUkacUrNe cUrNAanusarato. DovAthI kiyAthI. bhAvavRddhi thAya cha' - sAma DepuM vyA4I 4 che. (10/25) vizeSArtha:- je jamInamAM zirA = pANInI dhArA vahetI hoya tevI jagyAe kUvo khodavAthI saraLatAthI pANI nIkaLe che. tema je AtmAmAM zraddhAdisvarUpa - praNidhAnAdisvarUpa ke muktiaSAdi svarUpa bhAvadhArA rahelI hoya tevA ArAdhako dharmakriyA kare to saraLatAthI viziSTatara baLavAna zubha bhAvo pragaTa thAya che. mATe bhAva pratye dharmakriyA kAraNa che. dala = aMtaraMga kAraNa. bhAvanuM aMtaraMga kAraNa kriyA nathI paNa bhAva ja che. tema chatAM dharmakriyA karavAthI anekavidha prazasta bhAvo jAge che. A anubhavasiddha che. tethI anekadalamelana = anekabhAvamilana svarUpa bhAvavRddhi pratye dharmakriyAne kAraNa kahI zakAya che. (10/25) che deDAnuM cUrNa/rAkha tulya dharmakriyA che gAthArtha :- phakta dharmakriyA dvArA karAyela pApakSaya deDakAnA cUrNa jevo che. jyAre bhAvayukta dharmakriyAthI thayesa pApakSaya henI 2rAmatulya che. (10/26) TIkArtha :- kevala dharmakriyAthI utpanna thayela karmakSaya-rAgAdikSaya deDakAnA cUrNa jevo che. kAraNa ke pachI pharIthI rAgAdi utpanna thavAnI yogyatA dharAve che. jyAre aMtaraMgabhAvayukta kriyAthI karAyela 1. hastAdarza '...cUrNena...' iti pAThAntaram / Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 722 * klezadhvaMsavizeSajanakazaktikalpanA * dvAtriMzikA-10/26 bhAvapUrvakriyAkRtastu tadbhasmasadRzaH = maNDUkabhasmasadRzaH syAt, punarutpattizaktyabhAvAt / evaM ca klezadhvaMsavizeSajanakaH zaktivizeSa eva kriyAyAM bhAvavRddhyanukUla iti phalitam / / 26 / / vasthAyAM maNDUkakriyAkSayaH sannapyakSayakalpaH, prAvRDAdinimittayogataH tadadhikabhAvAt evaM kAyakriyayaikAntenaiva bhAvazUnyayA tathAvidhAnuSThAnasamabhivyaGgyo rAgAdikSayo'kSayasama eva, janmAntarAdinimittayogatastadadhikabhAvAditi / uktaJca - 'kriyAmAtrataH karmakSayaH maNDUkacUrNavat, bhAvanAtastu tadbhasmavat' 6 (yo.za.uddhRta.gA.86 vR.) iti / apathyadravyaprayogajanitavedanAkSayopalakSaNametat / bhAvapUrvakriyAkRtaH = bhAvasahitAnuSThAnasampAditaH maNDUkabhasmasadRzaH = pAvakapluSTabhekakSAratulyaH, punarutpattizaktyabhAvAt = punarjanmayogyatAvirahAt / prakRtaphalitamAha- evaJca klezadhvaMsavizeSajanakaH = rAgAdiparikSayavizeSakArakaH zaktivizeSaH = sAmarthyavizeSaH praNidhAnAdi-zraddhAmedhAdibhAvAnuvedhasampAditaH eva kriyAyAM = kriyAniSTho bhAvavRddhyanukUlaH = bhAvapravRddhiprayojakaH sidhyati / tatazca sarvArthagocarA'bhrAntAvabodhaprasUtAvandhyazaktivizeSAnvitakriyAyA bhAvapravRddhikAraNatA iti phalitam / adhyAtmasAre'pi - karmaNo'pi hi zuddhasya zraddhA-medhAdiyogataH / akSataM muktihetutvaM jJAnayogAnatikramAt / / - (a.sA.15/20) ityuktam / sammataJcedaM pareSAmapi / taduktaM zambhugItAyAM - yatkarma kurute jIvaH satataM bhAvazuddhitaH / hetutAM vahate vijJA ! muktestatkarma nizcitam / / 6 (zaM.gI.1/112) iti / etAvatA klezadhvaMsavizeSajanakayoH tAttvikajJAna-kriyayoH paramArthataH samavyAptatvamanyo'nyAnugrAhakatvaJca siddham / etena - sIlaparighotA paJjA, pAparidhotaM sIlaM / yattha sIla tattha paJjA, yattha paJjA tattha sIlaM / sIlavato pA, pAvato sIlaM - (dI.ni.1/4/317 pRSTha.109) iti dIghanikAyavacanamapi vyAkhyAtam / yattu yogazatake - kAyakiriyAe dosA khaviyA maMDukkacuNNatullA tti / te ceva bhAvaNAe neyA tacchArasarisatti / / - (yo.za.86) iti gaditam, yacca upadezarahasye'pi - maMDukkacuNNakappo kiriyAjaNio vao kilesANaM / taddaDDhacuNNakappo NANakao taM ca ANAe / / - (upa.raha.7) iti pratipAditaM, yaccApi jJAnasAre - klezakSayo hi maNDUkacUrNatulyaH kriyAkRtaH / dagdhataccUrNasadRzo jJAnasArakRtaH punaH / / - (jJA.upasaM.9) ityuktaM tattu 'viziSTavidhi-niSedhau vizepaNamupasaGkrAmataH sati vizeSyabAdhe' iti nyAyato jJAnanayAbhiprAyeNoktamiti mantavyam / prakRte ca satkriyAnayAbhiprAyeNoktamiti na kazcidvirodhaH / taduktaM upadezapade - etto cciya avaNIyA kiriyAmetteNa je kilesAu / maMDukkacunnakappA annehi vi vaniyA navaraM / / sammakiriyAe je puNa te apuNabhAvajogao ceva / NeyaggidaDDhataccunnatulla mo suvayaNaNiogA / / 6 (upa.pa.191,192) iti / adhikaM vakSyate muktyadveSadvAtriMzikAyAm (pR.986) / / 10/26 / / rAgAdikSaya deDakAnI rAkha jevo che. kAraNa ke tyAra bAda rAgAdi utpanna thavAnI yogyatA dharAvatA nathI. Ama kahevAthI evuM phalita thAya che ke vizeSa prakAranA rAgAdikSayane utpanna karanArI eka viziSTa zakti dharmakriyAmAM rahelI che te ja bhAvavRddhine anukULa che. (10/26) vizeSArtha :- deDakAno nAza be prakArano hoya. (1) zastra dvArA deDakAnuM cUrNa karavAmAM Ave. (2) deDakAne saLagAvIne rAkha karavAmAM Ave. deDakAnA cUrNa upara varasAda paDe to pharIthI DhagalAbaMdha 1. hastAdarza '...zakyabhAvAt' iti truTitaH pAThaH / Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * bhAvapUrvakatvena kriyAhetutve'nyathAsiddhiH * 723 tathA cavicitrabhAvadvArA tat kriyA hetuH zivaM prati / asyA vyaJjakatApyeSA parA jJAnanayocitA / / 27 / / vicitreti / (tat = tasmAt) vicitro bhAvo'dhyAtmAdirUpaH, taddvArA (=vicitrabhAvadvArA) kriyA zivaM prati hetuH, daNDa iva cakrabhramidvArA ghaTe / 'kAraNatA ca tasyAH zaktivizeSeNa na tu bhAvapUrvakatvenaiva, bhAvasyA'nyathAsiddhiprasaGgAt / prakRtamevAha- 'vicitre'ti / tat = tasmAt tadvArA = vicitrA'dhyAtma-bhAvanA-dhyAna-samatAdivakSyamANa(bhAga-4,pR.1221-55)bhAvadvAreNa kriyA AgamoktA zivaM prati = mokSe hetuH / kriyA daNDasthAnIyA, bhAvaH cakrabhramitulyaH, mokSazca ghaTasama ityAzayenAha- 'daNDa ive'tyAdi / kAraNatA = mokSakAraNatA ca = hi tasyAH = AgamoktakriyAyAH zaktivizeSeNa = zaktivizeSarUpeNa, na tu bhAvapUrvakatvenaiva = bhAvapUrvakatvarUpeNaiva; bhAvasya mokSaM prati anyathAsiddhiprasaGgAt = prathamAnyathAsiddhyApAtAt / yatkAryaM prati kAraNasya pUrvavRttitA yena rUpeNa gRhyate tatkAryaM prati tadrUpamanyathAsiddhamiti (kArikA.19 vR.) prathamAnyathAsiddhilakSaNaM muktAvalyAM vizvanAthena proktam / yathA ghaTaM prati daNDasya daNDatvena kAraNatA gRhyata iti ghaTaM prati daNDatvamanyathAsiddhaM tathA mokSaM prati kriyAyA bhAvapUrvakatvena rUpeNa kAraNatve mokSaM prati bhAvo'nyathAsiddhassyAdityarthaH / ato mokSakAraNatA kriyAniSThA zaktivizeSAvacchinnA, na tu bhAvapUrvakatvAvacchinneti bhAvaH / ___bhAvasahitAyAH kriyAyAH zivakAraNatvAbhyupagame tu na ko'pi dossH| ata eva vizeSAvazyakabhASye - taM tatto nANasahiyAo - (vi.A.bhA.1139) ityuktam / tad = mokSAdi kAryaM tataH = tasyAH kriyAyAH jJAnasahitAyAH sakAzAdutpadyata iti tadarthaH / navA deDakA pedA thaI zake che. jyAre deDakAnI rAkhamAMthI eka paNa deDako pharIthI pedA thaI zakato nathI. A ja rIte bhAvazUnya dharmakriyAthI je karmanirjarA thAya tenA pachI pharIthI karmabaMdha thaI zake, rAgAdi vibhAvadazA pragaTa thaI zake. paraMtu bhAvayukta dharmakriyA karavAthI thatI karmanirjarA sthAyI hoya che. tenA pachI pharIthI prabaLatAthI rAgAdi vibhAvadazA pragaTa thaI zakatI nathI. Ama bhAvaviziSTa dharmakriyAmAM eka evuM sAmarthya siddha thAya che ke je pharIthI rAgAdi pedA na thAya tevA prakAranI karmanirjarA-rAgAdikSaya utpanna karI zake che. bhAvaviziSTa dharmakriyAgata A sAmarthya ja bhAvavRddhimAM prayojaka che - A vAta dhyAnamA rAmavI. (10/26) te 752ita aNth.||2.shrii. 49||ve cha 3 - ha bhAva dvArA kriyA mokSahetu . gAthArtha :- tethI vividha prakAranA bhAva dvArA kriyA mokSa pratye hetu che. "kriyA bhAvanI zreSTha vyaM4 cha.' - mAzAnanayanI apekSA yogya pAta cha. (10/25) TIkArtha :- adhyAtma vagere vividha bhAvo utpanna karavA dvArA kriyA mokSa pratye kAraNa che. jema daMDa cakrabhramaNa dvArA ghaTanuM kAraNa che tema A vAta samajavI. kriyAmAM mokSa pratyenI kAraNatA zaktivizeSarUpe che, bhAvapUrvakatvarUpe nahi. kAraNa ke bhAvapUrvakatvarUpe kriyAne mokSakAraNa mAnavAmAM Ave to mokSa pratye bhAva anyathAsiddha banI javAnI samasyA sarjAze. (A vAta samajavA vizeSArtha juo). 1. hastAdarza 'karaNa...' iti pAThaH / Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvavRddheH kriyAprayojyatA dvAtriMzikA - 10/27 asyAH kriyAyA vyaJjakatApyeSA hetutAvizeSarUpA parA / sata eva bhAvasya jJApakatvarUpA'bhivyaJjakatA' jJAnanayocitA = jJAnanayaprAdhAnyopayuktA, na tu vyavahArato vAstavI, anyathA satkAryavAdaprasaGgAt iti bhAvaH / / 27 / / 724 * * zaktivizeSamattvena kriyAyA mokSaM prati vyaJjakatA'pi hetutAvizeSarUpA parA = bhAvaniSThAbhivyaJjakatApekSayA'dhikA, mokSapratibandhakApanayane svayameva vyApRtatvAt / sata eva = prAgavasthitasyaiva bhAvasya mokSarUpasya jJApakatvarUpA = pUrvasiddhavastvavabhAsakatvAtmikA abhivyaJjakatA praNidhAnAdibhAvA jJAnanayaprAdhAnyopayuktA = jJAnanayamAtrAnupasarjanaprayojanavatI, na tu = naiva vyavahArata: = kriyAnayAtmakavyavahAramavalambya vAstavI = vastusthityanurodhinI / vipakSavAdhamAha- anyathA = praNidhAnAdibhAvaniSThAyAH prAgavasthitamokSajJApaka tvalakSaNAbhivyaJjakatAyAH yathArthatve tu satkAryavAdaprasaGgAt = kAraNavyApArAt pUrvamupAdAnakAraNe sarvathaiva sata evottarakAle'bhivyaktivAdasyApAtAt / evaJca saangkhymtprveshenaapsiddhAntApattiriti bhAvaH ||10/27|| kriyAmAM mokSanI bhaMjakatA = jJApakatA = abhivyaMjakatA hetutAvizeSasvarUpa ghotakatA paNa bhAvanI apekSAe zreSTha koTinI che. vidyamAna evA ja bhAvamAM mokSanI jJApakatArUpa abhivyaMjakatA jJAnanayanI pradhAnatA karavAmAM upayogI che. paNa vyavahArathI A vAstavika hetutA nathI. kAraNa ke tevuM ekAMte mAnavAmAM satkAryavAdanI samasyA AvIne UbhI rahe che. (10/27) vizeSArtha :- je svarUpe je kAraNamAM kAryapUrvavRttitAnuM bhAna thAya te rUpa-svarUpa te kArya pratye anyathAsiddha = akAraNa kAraNabhinna kahevAya. A taiyAyika siddhAMta che. jema daMDatvarUpe daMDa ghaTapUrvavRtti hovAthI ghaTa pratye daMDatva anyathAsiddha kahevAya che. tema bhAvapUrvakatvarUpe kriyAne mokSapUrvavRtti mAnazo to mokSa pratye bhAva anyathAsiddha = akAraNa banavAnI Apatti dArzanika paribhASA anusAra upasthita thaze. mATe kriyAne bhAvapUrvakatvarUpe nahi paraMtu zaktivizeSarUpe ja mokSajanaka mAnavI vyAjabI che. arthAt zaktivizeSarUpe kriyA bhAva dvArA mokSanuM kAraNa che - Ama mAnavuM vyAjabI che. A kriyAnayanuM maMtavya che. prastutamAM jJAnanaya ema kahe che ke jema narsa-DokTara-sarjana vagere kAMI bALakane pedA nathI karatA paNa strInI kukSimAM rahela bALakane potAnA prayatnathI pragaTa kare che. bALakane pragaTa thavAmAM-kukSimAMthI bahAra nIkaLavAmAM avarodha karanAra tattvone te dUra kare che. tethI narsa vagere bALakanA zreSTha abhivyaMjaka hetu bane che. tathA zuddha jJAnanaya to ema kahe che ke aMdhArAmAM bALaka dekhAto na hoya ane lAITa karavAthI bALaka dekhAya to lAITa bALakanI abhivyakti karI tema kahevAya che. barAbara A ja rIte praNidhAna vagere bhAvo pahelethI ja vidyamAna evA mokSane pragaTa kare che. praNidhAnAdithI kAMI mokSa utpanna thato nathI paNa abhivyakta thAya che. AthI praNidhAnAdi 'bhAvamAM mokSanI abhivyaMjakatAzApakatArUpa hetutA rahelI che' - AvuM kahevuM e mAtra jJAnanayanI pradhAnatAmAM upayogI che. paraMtu vyavahAranayathI lAITasthAnIya-prakAzatulya mAnIne praNidhAnAdi bhAvamAM vAstavika vidyamAna evA mokSanI bhaMjakatA nathI rahetI. A vAta khAsa dhyAnamAM rAkhavI. . mudritaprato 'gata' tyazuddha: pAH // 2. hastAvaneM '..vA' cazuddha: pA: Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * vyApArAzrayasya vyApAratvA'pAkaraNam . 725 vyApArazcidvivartatvAdvIryollAsAcca sa smRtaH / vivicyamAnA bhidyante pariNAmA hi vastunaH / / 28 / / vyApAra iti / sa yogaH cidvivartatvAt = jJAnapariNAmAt vIryollAsAd = AtmazaktisphoraNAt ca vyApAraH smRtaH, kramavataH pravRttiviSayasya vyApAratvAt / etena dravyAdervyavacchedaH / hi = yataH vivicyamAnAH = bhedanayena gRhyamANA' vastunaH pariNAmA bhidyante / tathA ca na vyApArA''zrayasyA'pi vyApAratvamiti bhAvaH / / 28 / / yogasvarUpamevAvedayati- 'vyApAra' iti / yogaH jJAnanayena jJAnapariNAmAt kriyAnayena ca AtmazaktisphoraNAt = jIvasAmarthyapravartanAd vyApAraH = vyApArAtmakaH smRtaH, pariNAmApekSayA kramavataH = kAlakramazAlinaH jIvazaktisphoraNavivakSayA ca pravRttiviSayasya = prayatnaviSayasya vyApAratvAt = vyApArAtmakatvaniyamAt, anyathA jJAnapariNAmAdyanupapatteH / prakRte yoga AtmavyApAraH sAdhorAlaya-vihArabhASA-vinaya-bhikSATanAdidharmakriyArUpo jJAnapariNAmAnuviddho jJeyaH, yathoktaM yogaviMzikAyAM - jogo savvo vi dhammavAvAro - (vi.vi. 17/1) iti / etena = yogasya vyApArarUpatvena dravyAdeH = AtmadravyAdeH yogapadapratipAdyavidhayA vyavacchedaH = niSedhaH kRtaH / na hi dhruvAtmadravye prayatnAdhArabhUte kramikatvaM prayatnaviSayatvaM vA samasti / nanu jIvadravyAdeH vyApArAzrayatvena vyApArAbhinnatvAd yogasya dharmavyApArAtmakatve dravyAdyAtmakatA kathaM vyavacchedyA iti cet? atrocyate, yataH = yasmAt kAraNAt abhedanayamavalambyA'vivicyamAnAH pariNAmAH yadyapi svAzrayAnna bhidyante tathApi bhedanayena gRhyamANAH = bhedanayaviSayIbhAvamApannA vastunaH pariNAmAH vastunaH sakAzAt bhidyante = bhedamApadyante / tathA ca na vyApArA''zrayasya api = kriyAzrayasyApi dravyasya jo jJAnanayane mAnya evI bhAvaniSTha mokSabhaMjakatA vyavahArathI vAstavika hoya to mokSa meLavavA kazuM ya karavAnuM ja nahi rahe. mokSane mAtra jANavAno ja raheze. jema aMdhArAmAM janmelo bALaka hAjara ja che. lAITa-prakAza mAtra tene jaNAve ja che. tema badhA jIvono mokSa hAjara ja che. mAtra tene jJAnathI jANavAno ja che- evuM mAnavuM paDe. A to ekAMta satkAryavAda che. zrI jinezvara bhagavaMtone A ekAMta satkAryavAda mAnya nathI. mATe jJAnanayasaMmata bhAvagata mokSabhaMjakatA vyavahAra nayathI vAstavika nathI, gauNa che. paraMtu kriyAgata mokSabhaMjakatA zreSTha che, mukhya che, vAstavika che. AvuM jaNAvavAnuM ahIM graMthakArazrInuM tAtparya che.(10/27) ha AtmavyApArasvarUpa yoga che gAthArtha :- yoga jJAnapariNAmanI apekSAe ane varSollAsanI apekSAe AtmavyApArasvarUpa manAyela che. kAraNa ke bhedanayathI grahaNa karavAmAM Ave to pariNAmo vastuthI bhinna che. (1)/28) TIkArtha:- jJAnapariNAma tathA AtmasAmarthya phoravavuM- A be apekSAe yogapadArtha AtmavyApAra svarUpa che. kramika pravRttino viSaya vyApAra kahevAya che. AvuM kahevAthI dravya vagerenI yogarUpe bAdabAkI thaI gaI. kAraNa ke bhedanayathI jANavAmAM Ave to vastunA pariNAmo vastu karatAM alaga hoya che. teno matalaba e thAya che ke vyApArano = pariNAmano Azraya hoya te vyApAra = pariNAma na kahevAya. (1)/28) 1. hastAdarza 'mANyA' ityazuddhaH pAThaH / Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 726 * mArgaNAvaividhyopadarzanam * etadevAha - jIvasthAnAni sarvANi guNasthAnAni mArgaNAH / pariNAmA vivartante jIvastu na kadAcana / / 29 / / jIvasthAnAnIti / sarvANi = caturdazA'pi jIvasthAnAni, 'guNasthAnAni tAvantyeva, mArgaNAH vyApAratvaM = kriyAtvamiti hetoH yogasya naiva dravyAdirUpatA iti bhAvaH ||10/28 / / etadevAha - 'jIve 'ti / caturdazApi jIvasthAnAni - egiMdiya - suhumiyarA sanniyara paNidiyA ya sabi-ti-cau / apajjattA pajjattA kameNa caudasa jiyaTThANA - (na.ta. 4) iti navatattvaprakaraNadarzitAni, guNasthAnAni tAvantyeva = caturdazamicche sAsaNa mIse aviraya dese patte apamatte / niaTTi aniaTTi suhumavasama-khINa- sajogi ajogi guNA / / - (ka. 2 / 2 ) iti karmastavagranthopadarzitAni; mArgaNA gatIndriyAdyAH gaI iMdiya kAe joe vee kasAya nANe ya / saMjama - daMsaNa - lesA - bhava- samme sannI AhAre / / - (na.ta.45 ) ityevaM navatattvaprakaraNAveditA caturdaza mArgaNAH, yadvA gai-iMdiya-kAe joe vee kasAya - lesAsu / sammatta nANa daMsaNa saMjaya uvaoga AhAre / / bhAga paritta pajjatta suhume saNNI ya hoi bhava carime / - (A.ni.14/15) ityevaM AvazyakaniryuktipradarzitA viMzatividhA mArgaNAH, ete sarve hi chu. hastAvaze 'muLasthAnAni' pUrva rAti / vizeSArtha :- ghaNI gaMbhIra bAbatono TUMkA zabdomAM mahopAdhyAyajI mahArAje A zlokamAM nirdeza karelo che. sauprathama vAta e che ke jJAnanayathI jJAnapariNAmasvarUpa yoga che. tathA kriyAnayanI STie Atmazaktine tapa-tyAga-kAusaggAdi dharmakriyArUpe phoravavI te yoga che. A banne padArtha vAstavamAM to AtmAnA vyApArasvarUpa ja che. AtmavyApAra te kahevAya che ke je kramika hoya tathA pravRttiviSaya bane. jJAnanA pariNAmo kramika hovAthI te AtmavyApAra kahevAya che. tathA Atmaprayatnano viSaya banavAthI tapa-svAdhyAya-bhikSATana-paDilehaNa vagere dharmakriyAo paNa AtmavyApArarUpa ja che. AthI yoga AtmavyApArasvarUpa che. jJAnanaya ane kriyAnayane mAnya yoga uparokta AtmavyApArasvarUpa hovAthI koI avyApti vagere doSa AvavAnI ahIM zakyatA nathI. dvAtriMzikA - 10/29 yoga AtmavyApArasvarUpa hovAthI vyApAraviziSTa AtmAnI yoga tarIke gaNanA mAnya nathI- ema spaSTa rIte samajI zakAya che. kAraNa ke bhedanayathI AtmA ane AtmAno pariNAma banne alaga-alaga padArtha che. tethI AtmA yoga nathI paNa AtmavyApAra yoga che. evuM nizcita thAya che. (10/28) AtmA ane tenA pariNAmamAM bhedanI siddhi karavA mATe graMthakArazrI kahe che ke - # AtmA sadA zuddhajJAyaka svabhAvayukta gAthArtha :- sarva jIvasthAno, guNasthAno ane mArgaNA A badhA pariNAmo badale che. paraMtu jIva kyAreya badalAto nathI. (10/29) TIkArtha :- tamAma arthAt 14 prakAranA jIvasthAno, 14 guNasthAnako tathA gati-Indriya vagere saghaLI mArgaNAo A badhA AtmAnA pariNAmo che. A pariNAmo alaga-alaga avasthAne pAme che. Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 727 * jIvasya vivartanA'bhAvapratipAdanam * = gatIndriyAdyAH pariNAmA vivartante = dazAvizeSaM bhajante / jIvastu kadAcana na vivartate, tasya zuddhajJAyakabhAvasyaikasvabhAvatvAt / / 29 / / karmodayavizeSasampAditAH pariNAmA bhavanti / te ca jIvasthAna-guNasthAna-mArgaNAsthAnapratibaddhAH pariNAmA dravya-kSetra-kAlAdikamAsAdya dazAvizeSaM bhajante = avasthAntaramApadyante / yadyapi - Natthi viNA pariNAmaM attho, atthaM viNeha pariNAmo - (pra.sA.1/10) iti pravacanasAravacanAnusAreNa dravya-pariNAmayoravinAbhAva eva tathApi jIvastu pariNAmAdisamparkAt kadAcana = jAtucit na = naiva vivartate = dazAntaraM bhajate, tasya = jIvasya zuddhajJAyakabhAvasya- rAgadvepAdivinirmokeNa kevalaM jJAtRrUpasya ekasvabhAvatvAt = sadA sarvatra tattvato'bhinnasvabhAvatvAt / ata eva sthAnAGgasUtre - Na evaM bhUyaM vA bhavvaM vA bhavissati vA- jaM jIvA ajIvA bhavissaMti, ajIvA vA jIvA bhavissaMti - (sthA.sU.10/10/704) ityuktam / 'na khalu zAlagrAme kirAtazatasaGkIrNe prativasannapi brAhmaNaH kirAto bhavatIti nyAyo'tra labdhaprasaro'vaseyaH / na hi paramArthato jIvasthAnaguNasthAna-yogasthAna-bandhasthAna-mArgaNAsthAnAnyatamasaMzlepa AtmanaH samasti / yathoktaM samayasAre - jIvassa natthi keI joyaTThANA Na baMdhaThANA vA / Neva ya udayaTThANA Na maggaNaTThANayA keI / / No ThiibaMdhaTThANA jIvassa Na saMkilesaThANA vA / Neva visohiTThANA No saMjamalaTThiANA vA / / - (sa.sA.53/54) iti / taduktaM uttarAdhyayananiryuktau api - lesA kasAya-veyaNa veo annANa-miccha-misaM ca / jAvaiyA odaiyA savvo so bAhiro jogo + (utta.ni.1/52) iti / prakRtagranthakRtA'pi adhyAtmopaniSadi - guNasthAnAni yAvanti yAvantyazcApi mArgaNAH / tadanyatarasaMzleSo naivAtaH paramAtmanaH / / - (a.u.2/28) iti proktam / yathoktaM zvetAmbaraziromaNinA harSavardhanopAdhyAyena api adhyAtmabindau - zarIrasaMsargata eva santi varNAdayo'mI nikhilAH padArthAH / jAmbUnadAderupadheriva drAg vaizadyabhAji sphaTike taraGgAH / / sphaTikamaNirivAyaM zuddharUpaH cidAtmA, bhajati vividhabhAvaM dveSarAgAdhupAdheH / yadapi tadapi rUpaM naiva jahAtyayaM svaM, na khalu bhavati cAndrI dhvAntarUpA marIciH / / ___ (a.bi.1/17,18) iti / prakRte - yathA prakAza-tamasoH sambandho nopapadyate / tadvadaikyaM na sambaddhaM prapaJca-paramAtmanoH / / 6 (kU.pu.2/2/10) iti kUrmapurANavacanamapi zuddhanayArpaNayA'nuyojyaM madhyasthavRttyA dhIdhanaiH / etena - yathA darpaNakAlimnA malinaM dRzyate mukham / tadvadantaHkaraNagairdopairAtmA'pi dRzyate / / parasparAdhyAsavazAt syAdantaHkaraNA''tmanoH / ekIbhAvA'bhimAnena parAtmA duHkhabhAgiva / / marubhUmau jalatvena madhyAhnArkamarIcikAH / dRzyante mUDhacittasya na hyAAH tApakArakAH / / paraMtu jIva kyAreya paNa alaga-alaga dazAne pAmato nathI. kAraNa ke AtmA to zuddha jJAyakabhAvarUpa bhe 4 svabhAvApo che. (10/28) Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 728 * zuddhabhAvasvarUpaprakAzanama * dvAtriMzikA-10/29 tadvadAtmA'pi nirlepo dRzyate mUDhacetasAm / svA'vidyA''khyA''tmadopeNa kartRtvAdikadharmavAn / / 6 (zi.gI.10/19-22) iti zivagItAvacanAnyapi vyAkhyAtAni drapTavyAni, zuddhAtmasvabhAvAnubhavodezena tathAdezanAyA api yuktatvAt / ata eva buddhisAgarasUribhirapi adhyAtmagItAyAM - sukhamAtmasvabhAvo'sti duHkhaM mohasya vRttipu / moharUpamanoduHkhaM jJAtvA''tmani ratiM kuru / / - (adhyA.gI.8) ityuktam / - na hi mokSapadaM na hi bandhapadaM na hi puNyapadaM na hi pApapadam / na hi pUrNapadaM na hi riktapadaM kimu rodipi mAnasi sarvasamam / / - (ava.gI.2/19) iti avadhUtagItAyAM dattAtreyavacanamapyetadarthAnupAtyeva draSTavyam / / etena - sadojjvalo'vidyAkAryahInaH svAtmavandhaharaH sarvadA dvaitarahita AnandarUpaH sarvAdhiSThAnasaMnyAso nirastA'vidyAtamomoho'hameveti tasmAdevamevamAtmAnaM paraM brahmA'nusandadhyAt + (nRsiM.utta.2/ 2) iti nRsiMhottaratApanIyopaniSadvacanam, - bandha-mokSAdihIno'smi zuddhabrahmAsmi yo'smyaham / cittAdisarvahIno'smi paramo'smi parAt paraH / / 6 (maitre.3/9) iti maitreyyupaniSadvacanamapi vyAkhyAtam / taduktaM annapUrNopaniSadi - na baddho'smi na mukto'smi brahmaivA'smi nirAmayam / dvaitabhAvavimukto'smi saccidAnandalakSaNaH / evaM bhAvaya yatnena jIvanmukto bhaviSyasi / / - (anna.5/68) iti / yathoktaM tejobindUpaniSadi api - sarvadA hajarUpo'haM nIrAgo'smi niraJjanaH / ahaM zuddho'smi buddho'smi nityo'smi prabhurasmyaham / / - (te.vi.3/42) iti / taduktaM kAmarAjakIlitoddhAropaniSadi api - 'nityA''nandarUpo'ham' iti smaret - (kA.rA.2) iti / taduktaM AtharvaNarahasye vanadurgopaniSadi api - sarvaM brahmeti bhAvayet - (A.va.du.42) iti / __ yuktaJcaitat saGgrahanayena / itthameva vicAraNe - na karmaNA lipyate pApakena + (iti.3/2) iti itihAsopaniSadvacanamapi labdhAdhikAraM syAt / paramArthata AtmanaH svatantratvAbhAve paramAtmAlamvanenA'pi svAtantryaM nAnubhUyeta / etena - svatantrazca svatantreNa svatantratvamavApnute - (ma.bhA.zAMti.va.ka.saM. 313/30) iti mahAbhArate vaziSThakarAlajanakasaMvAdoktirapi vyAkhyAtA / zuddhanizcayanayadRSTyA prakRtayathAvasthitatattvAvagamena na kutrA'pi yogino mamatva-kartRtva-bhoktRtvAdibhAvAvalepasambhava iti prakRte tAtparyam / idamevAbhipretya vairAgyakalpalatAyAM granthakRtA- nAhaMkriyAM yAti samAhitAtmA, nokarmabhAvairna ca karmabhAvaiH / bhinnAn vidan mizritapudgalAtma-bhAvAnmithaH kartRbhidAnidAnAt / / nAhaM vapurnaiva mano na vANI, kartA na no kArayitA ca tAsAm / na cAnumanteti samAdhiyogAd vidannahaMkAramatiM kva kuryAt / / parA''zritAn dAna-dayAdibhAvAnitthaM samAdhermanasA'pyakurvan / nijAzritAneva karoti yogI, vikalpahInastu bhavedakartA / / dravyepu bhinneSu kadApi na syAnmamatvavArtA'pi samAdhibhAjaH / rAgAdibhAvairvihitaM mamatvaM, na tatpramANIkurute ca yogI / / Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * upAdhInAM karmajanyatA * 729 upAdhiH karmaNaiva syAdAcArAdau zrutaM hydH| vibhAvA'nityabhAve'pi tato 'nityaH svabhAvavAna / / 30 / / upAdhiriti / AcArAdau hi adaH zrutaM-yaduta upAdhiH karmaNaiva syAt "kammuNA uvAhI 'jAyai tti" (AcA.1/3/1/sU.110) vcnaat| sAkSIva pazyan svanimittabhAvAdutpattisamvandhajupaH padArthAn / tepAmagRhNan pariNAmibhAvaM, duHkhAd vimucyeta samAhitAtmA / / yathA jano'nyasya sukhAsukheSu, taTasthabhAvaM bhajate tathaiva / vizvasya teSu prazamI mamatvAhakAramuktaH susamAdhizAlI / / - (vai.ka.sta.1/193,194,200-203) iti / adhikantu adhyAtmavaizAradyAM (adhyAtmopaniSaTTIkAyAM 2/28) bodhyam / / 10/29 / / __ itthaM vivartanA'vivartanalakSaNaviruddhadharmAdhyAsAtpariNAmA'parAbhidhAnavyApAra-tadAzrayayorbhedamupadA''tmavyApAravizepasya yogatve'pyAtmano na yogatvamiti samarthitam / adhunAtmanaH parivartanazIlapariNAmAdhAratve'pi tepAmanAtmarUpatAmAvedayitumanAtmanimittakatvamAgamasaMvAdena darzayati- 'upAdhi riti / AcArAGgasaMvAdamAha 'kammuNA' iti / zrIzIlAGkAcAryakRtA tadvRttistvevam - upAdhIyate = vyapadizyate yeneti upAdhiH = vizepaNam / sa upAdhiH karmaNA jJAnAvaraNIyAdinA jAyate / tadyathA (1) mati-zrutAvadhi-manaHparyAyavAn mandamatistIkSNo vetyAdi, (2) cakSurdarzanI acakSurdarzanI nidrAlurityAdi, (3) sukhI duHkhI ceti, (4) mithyAdRSTiH samyagdRSTiH samyagmithyAdRSTiH, strI pumAn napuMsakaH kapAyItyAdi, (5) sopakramA''yupko nirupakramA''yupko'lpAyurdIrghAyurityAdi, (6) nArakaH tiryagyonikaH ekendriyo dvIndriyaH paryAptako'paryAptakaH subhago durbhaga ityAdi, (7) uccairgotro nIcairgotro veti, (8) kRpaNastyAgI nirupabhogo nirvIrya ityevaM karmaNA saMsArI vyapadizyate (AcA.1/3/1/sU.110 vR.) iti / vizeSArtha :- jIvasthAna, guNasthAna vagere pariNAmo badalAvA chatAM AtmA kyAreya badalAto nathI. zuddha jJAtAsvabhAvarUpe ja AtmA sadA mATe TakI rahe che. kevaLa jANavuM-asaMga sAkSIbhAve jovuMnirvikalpaSTAsvabhAve rahevuM A ja AtmAnuM mULabhUta svarUpa che. potAnA A maulika vApachI AtmA kadApi khasyo nathI. te svabhAvarUpe AtmA dhruva che. mATe ja "parivartanazIla evA pariNAmo karatAM aparivartanazIla AtmA judo che' evuM siddha thAya che. AtmapariNAma e AtmA nathI. mATe ja AtmapariNAmane - AtmavyApArane yoga kahevA chatAM tenA AdhArabhUta AtmAne yoga mAnavAnI Apatti na bhAye. bhATe 28 bhI gAthAmai uaeii. vAta yuktisaMgata cha - me siddha thAya che. (10/28) gAthArtha :- 'upAdhi karmathI ja thAya che AvuM AcArAMgajImAM saMbhaLAyela che. tethI vibhAva pariNAmo anitya hovA chatAM paNa AtmA nitya svabhAvavALo che. (10/30) dArtha :- mAyAma mA saMmaNAya cha ? - "pi 4 thAya cha.' 6 1. nityasva...' ityazudra: pATho mudritapratA / 2. hastAdarza 'bhAvavat' iti azuddhaH pAThaH / 3. mudritapratau 'hi' padaM nAsti / 4. hastAdarza 'jAyati' iti pAThaH / Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 730 * vibhAvapariNAmAnAmanityatvam * dvAtriMzikA-10/30 tato vibhAvAnAM = mithyAtvaguNasthAnAdArabhyA'yogiguNasthAnaM yAvat pravartamAnAnAmopAdhikabhAvAnAM anityabhAve'pi (=vibhAvA'nityabhAve'pi) svabhAvavAn = AtmA nityaH, tasyopAdhyajanitatvAt / "upAdhinimittakA apyAtmano bhAvAstadrUpA' eva yujyante" iti cet ? satyam, zuddhanaya vauddhAnAmapi sammatamidam / taduktaM suttanipAte - kammuNA vattito loko - (su.ni.35/61) iti / prakRte ca - vicintyametad bhavatA'hameko na me'sti kazcit purato na pazcAt / svakarmabhirdhAntiriyaM mamaiva ahaM purastAdahameva pazcAt / / - (AcArAGgavRttau uddhRto'yaM zlokaH) ityapi suuktirtraa'nuyojyaa| tataH = jIvasthAnAdhupAdhInAM karmajanyatvAt aupAdhikabhAvAnAM = karmodayajanyabhAvAnAM jIvasthAna-guNasthAna-mArgaNAsthAna-yogasthAna-lezyAsthAna-bandhasthAnodayasthAnA'dhyavasAyasthAnA'nubhAgasthAna-saGklezasthAna-vizuddhisthAnAdInAM anityabhAve'pi = dhvaMsapratiyogitve'pi svabhAvavAn = svakIyAnantAparokSajJAnAnandAdibhAvazAlI AtmA nityaH = dhvaMsapratiyogitAzUnyaH, aupAdhikabhAvAnAM bAhyatvAnna tadbhede AtmabhedasambhavaH / tasya = AtmanaH svato labdhAtmalAbhatayA upAdhyajanitatvAt = karmodayA'janyatvAt / ata eva harSavardhanopAdhyAyena adhyAtmabindau - AtmasvarUpaM pararUpamuktaM anAdimadhyAntamakaJabhoktR / cidaGkitaM cAndrakarAvadAtaM pradyotayan zuddhanayaH cakAsti / / - (a.bi.1/7) ityuktam / sammataJcedaM pareSAmapi / taduktaM kuNDikopaniSadi - na sAkSiNaM sAkSyadharmAH saMspRzanti vilakSaNam / avikAramudAsInaM gRhadharmAH pradIpavat / / - (kuM.23) iti / vyavahAranayAvalambI zaGkate- upAdhinimittakAH = karmodayasampAditA api Atmano bhAvAH jIvasthAna-guNasthAna-mArgaNAsthAnAdayaH tadrUpA eva = AtmasvarUpA eva yujyante = ghaTante, tattadrUpeNa tadA''tmanaH pariNamanAt / itthameva - jIvo pariNamadi jadA suheNa asuheNa va suho asuho / suddheNa tadA suddho havadi hi pariNAmasabhAvo / / (pra.sAra.1/9) iti pravacanasAravacanopapatteH iti cet ? atrocyate, azuddhanayadRSTyedaM satyaM, - kattA bhottA AdA poggalakammassa hodi vavahAro (ni.sA.18) iti niyamasAravacanAt kintu zuddhanayadRSTyA = vizuddhanizcayanayAbhiprAyeNa Atmani na santyeva jIvasthAna-guNasthAnAdayo bhAvAH, taissaha parasparAvagAhalakSaNe sambandhe satyapi svalakSaNabhUtopa tethI mithyAtvaguNasthAnakathI mAMDIne ayogaguNasthAnaka sudhI pravartatA aupAdhika bhAvo = vibhAvapariNAmo anitya che- ema siddha thAya che. aupAdhika pariNAmo anitya hovA chatAM paNa potAnA maulika bhAvavALo AtmA nitya ja che. kAraNa ke AtmA kAMI upAdhimAMthI utpanna thato nathI. zaMkA :- guNasthAno, jIvasthAno vagere bhAvo bhale upAdhinimittaka = karmajanya hoya to paNa te AtmAnA ja bhAvo che. jaDanA pariNAmo nathI. mATe te aupAdhika pariNAmone AtmasvarUpa ja mAnavA joIe ne ! samAdhAna :- azuddha nizcayanayanI daSTie tamArI vAta sAcI che ke karmodayajanya jIvasthAna, 1. mudritapratau 'drupA' ityazuddhaH pAThaH / Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zuddhanayAbhimatAtmatattvAbhivyaktivicAraH * 731 yogaguNasamabhivyAptatayA tato'dhikatvena pratIyamAnatvAttaistAdAtmyA'sambhavAt / taduktaM samayasAre - jIvassa Natthi vaNNo Navi gaMdho Navi raso Navi ya phAso / Navi rUpaM Na sarIraM Navi saMThANaM Navi saMhaNaNaM / / Neva ya jIvaTThANA Na guNaTThANA ya asthi jIvassa / jeNa du ede savve puggaladavvassa pariNAmA / / vavahAreNa du ede jIvassa havaMti vaNNamAdIyA / guNaThANaMtA bhAvA Na du keI NicchayaNayassa / / eehiM ya saMbaMdho jaheva khIrodayaM muNedavyo / Na huMti tassa tANi du uvaogaguNAdhigo jamhA / / 6 (sa.sA.50,55-56-57) iti / etena - atthittaM atthitte pariNamai, natthittaM natthitte pariNamai - (vyA.pra.1/3) iti vyAkhyAprajJaptisUtramapi vyAkhyAtam / taduktaM nemicandrAcAryeNa api bRhadrvyasaGgrahe - maggaNa-guNaThANehi ya caudasahi havaMti taha asuddhaNayA / viNNeyA saMsArI savve suddhA hu suddhaNayA / / - (bR.dra.saM.13) iti / yathoktaM yogasAraprAbhRte'pi - sarve bhAvAH svabhAvena sva-svabhAvavyavasthitAH / na zakyante'nyathAkartuM te pareNa kadAcana / / nA'nyathA zakyate kartuM miladbhiriva nirmalaH / AtmA''kAzamivA'mUrttaH prdrvyairnshvrH|| - (yo.sA.prA.9/46-47) iti / tatazca sarvadaiva sarvatraiva sarvathaiva svata eva Atma-pudgalayoH sva-svazuddhabhAvaikakartRtvam / idamevAbhipretya adhyAtmabindau - sarve bhAvA nizcayena svabhAvAn kurvantItthaM sAdhu siddhAntatattvam / bhinnadravyIbhUtakarmaprapaJcaM jIvaH kuryAt tatkathaM vastuto'yam ? / / 6 (a.bi.1/ 22) ityuktam / yathoktaM adhyAtmasAre - kartA'pi zuddhabhAvAnAmAtmA zuddhanayAd + (a.sA.18/ 81) iti 'zuddhabhAvAnAM = nirupAdhikasvakIyapariNAmAnAm', parabhAvAnAM kartRtvA'sambhavAt teSAmAtmA sAkSyeva kevlH| taduktaM jJAnasAre - svabhAvasukhamagnasya jgttttvaavlokinH| kartRtvaM nAnyabhAvAnAM sAkSitvamavaziSyate / / - (jJA.sA.2/2) iti / svazuddhabhAvakartRtvAdeva parabhAvA'kartRtvaM jJApyate, svakIyaparakIyabhAvadvayakartRtvasyaikasminnasambhavAt / yathoktaM adhyAtmasAre - kriyAdvayaM hi naikasya dravyasyAbhimataM jinaiH - (a.sA.18/98) iti / ___ itthameva - jArisiyA siddhappA bhavamalliyajIvA tArisA hoMti - (ni.sA.47) iti niyamasAravacanopapatteH / etadanabhyupagame jIvasyA'jIvatvaM syAt, syAdvA'jIvasya jIvatvam / na caitadiSTam, yathoktaM sthAnAGgasUtre - Na evaM bhUtaM vA bhavvaM vA bhavissati vA- jaM jIvA ajIvA bhavissaMti, ajIvA vA jIvA bhavissaMti - (sthA.sU.10/10/704) iti vyavahitakArikAyAmeva(pR.727)darzitam / etena - jIvA No vaDDhaMti, no hAyaMti, avaTThiA + (bha.sU.5/8) iti bhagavatIsUtravacanamapi vyAkhyAtam / itthaJca tayoH svasvazuddhabhAvajananenaiva kRtArthatvaM sidhyati / ___ nizcayataH sarveSAM bhAvAnAM svAtmaikaniSThatvAdeva na parabhAvakartRtvasambhavaH / ata eva zabdasamabhirUdvaivambhUtanayAbhiprAyeNa sthAnAGgavRttau abhayadevasUribhiH - na hi svasvabhAvaM vihAya parabhAvAdhikaraNA bhAvAH kadAcanA'pi bhavanti - (sthA.3/3/sU.199 vR.) ityuktam / taduktaM anuyogadvArasUtre api - tiNhaM saddanayANaM AyabhAve vasai - (anu.dvA.145) iti / - sarvo'pi sva-svabhAva eva nivasati, tatparityAgenAnyatra tasya niHsvabhAvatAprasaGgAt + (anu.dvA.vRtti-pRSTha-208) iti anu Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 732 * karmajabhAvasya mithyAtvam * dvAtriMzikA-10/30 dRSTyA''tma-pudgalayoH svasvazuddhabhAvajananacaritArthatve 'saMyogajabhAvasya bhittau khaTikAzvetimna iva yogadvArasUtravRttau zrIhemacandrasUrayaH / taduktamanyatrApi - vatthu vasai sahAve sattAo ceyaNavva jIvammi / na vilakkhaNattaNAo bhinne annattha chAyAtave ceva / / - (sthAnAGga.vR.3/3/199 uddhRtH)| prakRte - ajJAnAnmalino bhAti - (jA.da.5/14) iti jAbAladarzanopaniSadvacanaM, - nAtmAnaM mAyA spRzati tasmAnmAyayA bahirveSTitaM bhavati - (nRsiM.pU.5/1) iti ca nRsiMhapUrvatApanIyopaniSadvacanamapi yathAtantramanuyojyam / parepAmapi sayuktikaM sammatamidam / taduktaM nRsiMhapUrvatApanIyopaniSadi - ayamAtmA sanmAtro nityaH zuddho buddhaH satyo mukto niraJjanaH + (nR.siM.pU.2/9/9) iti / taduktaM kUrmapurANe - yadyAtmA malino'svaccho vikArI syAt svabhAvataH / na hi tasya bhavenmuktirjanmAntarazatairapi / / - (kU.pu.2/ 2/12-13) iti / etena - na svabhAvato baddhasya mokSasAdhanopadezavidhiH - (sAM.sU.1/7) - svabhAvasyA'napAyitvAd ananuSThAnalakSaNamaprAmANyam + (sAM.sU.1/8) iti sAGkhyasUtrayugmamapi vyAkhyAtam / na hyagneH svAbhAvikAdauSNyAnmokSaH sambhavati svAbhAvikasya yAvaddavyabhAvitvAditi tadAzayaH sAGkhyapravacanabhASye vijJAnabhikSuNA vyaktIkRtaH / taduktaM sakSepazArIrake api - purupastUdAsIno na pravartako, na nivartakaH ( (saM.zA.2/2/4) iti / etena - nityamuktatvam (sAM.sU.1/162) audAsInyaM ca - (saM.sU.1/163) iti sAGkhyasUtrayugalamapi vyAkhyAtam / __nanvevamanyabhAvAnAmakartRtve'pi jIva-pudgalasaMyogajanyabhAvasya kartRtvantvAtmanyapyanapalapanIyameveti cet? maivam, tayoH sva-svazuddhabhAvajananacaritArthatve = svakIya-svakIyavizuddhapariNAmotpAdanenaiva kRtArthatve zuddhanayArpaNayA nizcite sati saMyogajabhAvasya = Atma-pudgalasaMyogasampAditapariNAmasya Atmani mithyAtvAt = kAlpanikatvAt, pudgalajanyatvAt / yathoktaM adhyAtmasAre 'karmajanito bhedaH punarupaplavaH' (a.sA.18/12) iti / etena - bandho mokSaH sukhaM duHkhaM dhyAnaM cittaM surAsurAH / gauNaM mukhyaM paraM cAnyat sarvaM mithyA na saMzayaH / / vAcA vadati yat kiJcit saGkalpaiH kalpyate ca yat / manasA cintyate yadyat sarvaM mithyA na saMzayaH / / 6 (te.bi.5/44-45) iti tejobindUpaniSatkArike api vyAkhyAte / na ca jIva-pudgalAnyatarasmin tasyA'ntarbhAvasambhavAnna kAlpanikatvamiti vAcyam, ekaikavirahe tadvirahAnnAnyatarasmin sambhavaH tadantarbhAvasya, bhittau khaTikAdhetimna = zvetadravyakRtazcaityasya iva aatmadhyavasAyasthAna vagere aupAdhika pariNAmo Atmamaya = AtmasvarUpa ja che. paraMtu zuddha nizcayanayanI daSTie AtmA ane pugala- A banne potapotAnA zuddha bhAvone utpanna karavA dvArA kRtArtha thaI jAya che. AtmAnuM kArya zuddha upayoga che. te jarUra AtmarUpa ja che. pudgalanuM kArya varNAdi pariNAmo che. tethI varNagaMdhAdi pariNAmo pudgalarUpa ja che. paraMtu jIvasthAna, guNasthAna, yogasthAna, adhyavasAyasthAna vagere bhAvo kevaLa AtmAnuM ke kevala pugalanuM kArya nathI. paraMtu AtmA-pudgala A bannenuM te kArya che. kAraNa ke bemAMthI ekanA paNa abhAvamAM te kArya thatuM nathI. paraMtu bhedanayanI daSTine kendrasthAne goThavIe to jIvasthAna, 1. hastAdarza 'saMyogasya bhA...' ityazuddhaH pAThaH / Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * saMyogajabhAvasya mithyAtvam * vivicyamAnasyaikatrApyananta'rbhAvena mithyAtvAt / 30 / / / pudgalasaMyogajanyabhAvasya vivicyamAnasya = bhedanayArpaNayA gRhyamANasya ekatrApi Atmani karmaNi vA kutrApi anantarbhAvena = antarbhAvA'sambhavena tattvAntarA'yogena ca mithyAtvAt = kAlpanikatvAt / ayamAzayaH zabalarUpAyA bhitteH khaTikayA raJjane yA zvetabhittirdRzyate sA na kevalAyAM bhittAvantarbhavati, tasyAH svarUpataH zvetatvavirahAt, anyathA shvetiikrnnaa'naavshyktvaaptteH| na vA kevalAyAM khaTikAyAM, tasyAH zvetabhittigatakAThinyoccastaratva-bAhalya-dairghya sthaulyAdidharmazUnyatvAt, anyathA khaTikAyA bhittirUpatApatteH / itthaM yathA kevalAyAM bhittau khaTikAyAM vA'nantarbhUtAyAH zvetabhitteH sAMyogikyA mithyAtvAparAbhidhAnaM tucchatvaM tathaiva jIvasthAna-guNasthAnAdipariNAmAnAM na kevale Atmani tAdAtmyasambandhena samAvezaH, siddheSu virahAt; na vA kevaleSu pudgaleSu, ghaTAdiSvasambhavAditi paramArthacintAyAM sAMyogikAnAM teSAM tucchatvameva / yathoktaM adhyAtmasAre - nA'NUnAM karmaNo vA'sau bhavasargaH svabhAvajaH / ekaikavirahe'bhAvAnna ca tattvAntaraM sthitam / / zvetadravyakRtaM zvaityaM bhittibhAge yathA dvayoH / bhAtyanantarbhavacchUnyaM prapaJco'pi tathekSyatAm / / yathA svapnAvabuddho'rtho vibuddhena na dRzyate / vyavahAramataH sargo jJAninA na tathekSyate / / . madhyAhne mRgatRSNAyAM payaHpUro yathekSyate / tathA saMyogajaH sargo vivekA'khyAtiviplave / / gandharvanagarAdInAmambare Dambaro yathA / tathA saMyogajaH sargo vilAso vitathAkRtiH / / - (a.sA.18/26-30) iti / yadvA - jaha seDiyA du Na parassa seDiyA, seDiyA ya sA hoi / taha jANao du Na parassa jANao so du / / (sa.sA.356) iti samayasAragAthAvRttyuktadizA'yaM praghaTTako bhAvanIyaH pareSAmapi sammatamidam / taduktaM maitrAyaNyupaniSadi - dve vAva brahmaNo rUpe mUrtaM cA'mUrtaM ca / atha yanmUrtaM tadasatyaM, yadamUrtaM tatsatyaM tad brahma tat jyotiH - (maitrA.6/3) iti / - janmamRtyu-jarAdyA ye azuddhAH paryavAzca te / bhinnAH zuddhAtmano jJeyAstatra svatvaM na kiJcana / / - (adhyA.gI.7) iti adhyAtmagItAvacanamapyatra smartavyam / taduktaM nyAyakhaNDakhAdye granthakRtA - azuddhiH zuddhiM na spRzati viyatIvAtmani kadApyathAropAtkopAruNimakaNikAkAtaradRzAm / guNasthAna vagere bhAvono nathI AtmAmAM antarbhAva karI zakAto ke nathI to pudgalamAM aMtarbhAva karI zakAto. kAraNa ke jIvasthAna, guNasthAna vagere bhAvomAM rahela paugalikapaNuM - ekendriyapaNuM vagere zuddha AtmAnuM kArya na hovAthI AtmAmAM te bhAvono samAveza thaI zakato nathI. tathA te bhAvomAM rahela upayoga aMza pudgalanuM kArya na hovAthI pudgalamAM paNa te bhAvono samAveza thaI zakato nathI. jaDa ane pudgala A bannemAMthI koI paNa ekamAM te bhAvono aMtarbhAva na thavAnA lIdhe kevala bhedanayanI dRSTie = zuddhanizcayanayanI dRSTie te jIvasthAnAdi bhAvo mithyA che, kAlpanika che. jema dIvAlamAM cUno copaDavAmAM Ave to te sapheda dIvAlano kevala bhIMtamAM ke kevaLa gunAmAM samAveza thato nathI. kAraNa ke saphedAI dIvAlano guNadharma = bhAva nathI. tathA UMcAI-jADAI-laMbAI-pahoLAI-dIvAlapaNuM cunAno pariNAma nathI. mATe sapheda hIpAlano mAthI. meyamA samAveza yato nathI. te rIta. prastutama sama4. (10/30) 1. '...nantabhAvena' ityazuddhaH pATho mudritprtau| Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 734 zuddhanayadezanA''vedanam dvAtriMzikA - 10/30 taduktAH paryAyA ghanatarataraGgA iva javAdvivartavyAvRttivyatikarabhRtazcijjalanidhau / / na baddho no mukto na bhavati mumukSurna virato, na siddhaH sAdhyo vA vyuparatavivartavyatikaraH / asAvAtmA nityaH pariNamadanantA'virataciccamatkArasphAraH sphurati bhavato nizcayanaye / / - (nyA.khaM.khA.100-101 ) iti / na nirodho na cotpattirna vandyo na ca zAsanam / na mumukSA na muktizcedityeSA paramArthatA / / - ( bra. biM. 2/10 ) iti atharvavedIya-brahmabindUpaniSadi, - na nirodho na cotpattirna baddho na ca sAdhakaH / na mumukSurna vai mukta ityeSA paramArthatA / / - (Atmo.31, ava.8, tripu.5/10, mAM. kA. 2 / 32) iti AtmopaniSadi avadhUtopaniSadi tripurAtApinyupaniSadi mANDUkyakArikAbhASye ca sarvazUnyaM nirAlambaM svarUpaM yatra cintyate / abhAvayogaH sa prokto yenA''tmAnaM prapazyati / / - (zi.pu. 7/2/73 /6 ) iti ca zivapurANe na zUnyaM mokSaupayikatattvatayA pratipAdyate kintu nirodhotpAdAdyabhAva eva pratipAdyata ityepA zuddhanayasthitiH syAdvAdaparikarabhUtA'vaseyA / * * paramArthataH saiva samyagdRSTibhirupAdeyA / etena vavahAro'bhUyattho bhUyattho desido du suddhaNao / bhUyatthamassido khalu sammAiTThI havai jiivo|| - ( sa.sA. 11) iti samayasAroktiH vyakhyAtA draSTavyA, itthameva pAramArthikasamyagdarzanazAlinAM sArvadikazuddhajJAnadhAropapatteH / etena utpAdyatvaM vikAryatvaM saMskAryatvamathANutA / ete hi brahmaNo dharmAH pratiSiddhA budhairapi / / - ( rA.gI. 5/36) iti rAmagItAvacanamapi vyAkhyAtam / taduktaM tejobindupaniSadi api bandha - mokSAdikaM nAsti sadvA'sadvA sukhAdi vA / jAtirnAsti gatirnAsti varNo nAsti na laukikam / / - (te. biM. 5 / 38) iti / prakRte abhinno'pi hi buddhyAtmA viparyAsanidarzanaiH / grAhya-grAhakasaMvitterbhedavAniva lakSyate / / - (u.sA. 18/142) iti upadezasAhasrIvacanamapyanuyojyam / ayaM zlokaH tattvavaizAradyAM (4/23) sphoTasiddhigopAlikAvRttI (spho.go. pR. 160), sarvadarzanasaGgrahe (sa.da.saM. pR.32), bRhadAraNyakavArtikavRttau (bR. A.vA.TI. 4/3/476) vyomavatyAM (vyo. va. pR. 525) nyAyavinizcayavivaraNe ( nyA. vi.vi. pR.252) ca samuddhRtaH / ayameva zlokaH pAThabhedalezena pramANavArtike (pra.vA. 2/354) mImAMsA zlokavArtikakAzikAvRttau (mI zlo. kA. zUnyavAda) prakaraNapaJcikAyAM coddhRto vartata ityavadheyam / alaM prasaktAnuprasaktatayaitAdRzavivaraNena vidvadanugrahakAritve / prakRtaM prastUyate / nizcayato'saGgatayA''tmano'nubhave'pi prArabdhabalAdArabdhadehAdirna nivartate na vA tanmUlo janma-maraNa - bandhAdivyavahAro nivartate / taduktaM AtmaprabodhopaniSadi vivekayuktibuddhyA'haM jAnAmyAtmAnamadvayam / tathApi bandha-mokSAdivyavahAraH pratIyate / / - (A.pra. 11) iti / etena janma-maraNAdivyavahAro'pi vyAkhyAtaH / taduktaM adhyAtmasAra eva janmAdiko'pi niyataH pariNAmo hi karmaNAm / na ca karmakRto bhedaH syAdAtmanyavikAriNi / / Aropya kevalaM karmakRtAM vikRtimAtmani / bhramanti bhraSTavijJAnA bhIme saMsArasAgare / / upAdhibhedajaM bhedaM vettyajJaH sphaTike yathA / tathA karmakRtaM bhedamAtmanyevA'bhimanyate / / upAdhikarmajo nAsti vyavahArastvakarmaNaH / ityAgamavaco luptamAtmavairUpyavAdinA / / - (a.sA. 18/15-18) iti / Agamavacastu akammassa vavahAro Na vijjati - ( AcA. 1/ 3/1/110) iti AcArAGgasUtravacanAtmakamavagantavyamiti / kartRtvAdeH karmasampAditatvamiti tAtparyam / Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naizcayikayogapradarzanaprayojanam 735 yadapi yogacUDAmaNyupaniSadi dravyAdeH syAdabhede'pi zuddhabhedanayAdinA / itthaM vyutpAdanaM yuktaM nayasArA hi dezanA / / 31 / / dravyAderiti / dravyAdeH pariNAmebhyaH syAt = kathaJcid abhede'pi zuddhaH saH kevalo yo bhedanayataduktaM saGkSepazArIrake api avidyApratyupasthApitatvAt kartRtva-bhoktRtvayoH - (saM.zA.2/3/40) iti / - sukhyahaM duHkhyahaM ceti jIva evA'bhimanyate / nirlepo'pi paraMjyotirmohitaH zambhumAyayA / / - (zi.gI. 2 / 35) iti zivagItAvacanamapyatra yathAtantramanuyojyaM sva- paratantravizAradaiH / indriyairbadhyate jIva AtmA caiva na badhyate / mamatvena bhavejjIvo nirmamatvena kevalaH / / - (yo. cU. 84) ityevaM bandhA'bandhopapAdanaM kRtaM yadapi ca skandopaniSadi tuSeNa baddho vrIhiH syAt tuSAbhAvena taNDulaH / evaM baddhastathA jIvaH (skaM. 6-7) ityevaM jIva- zivabhedopapAdanaM kRtaM yaccA'pi mahopaniSadi sannidhimAtrataH - (maho. 4/14) ityevaM puruSe'kartRtva-kartRtvasamarthanaM kRtaM tadapi yathAtantramavadheyaM nizcayavyavahAranayamarmavedibhiH / atra ca sarvatra paradarzanasaMvAdeSu matsya - kaNTakanyAyo'nuyojyaH / yathA matsyArthI sakaNTakAn sazalyAn matsyAnAharati, nAntarIyakatvAt / sa yAvadAdeyaM tAvadAdAya kaNTakAdInyutsRjati tathA'trA'vaseyam / / 10/30 / / karmanAze sadAzivaH / / - niricchatvAdakartA'sau kartA nanu saMyogajanyapariNAmAnAmekAntena dravyabhinnatvopagame'pasiddhAntA''pAtAtkathaJcidabhedopagame tvAtmani tanmithyAtvoktirna saGgacchate vavahAraNayo bhAsadi jIvo deho ya havadi khalu ikko / du Nicchayassa jIvo deho ya kadApi ekaTTho / / - ( sa. sA. 27) iti samayasAravacanaprAmANyAdityAzaGkAyAmAha- 'dravyAde riti / dravyAdeH = AtmadravyAdeH pariNAmebhyaH vibhAvapariNAmebhyo jIvasthAnaguNasthAna-mArgaNAsthAnAdilakSaNebhyaH kathaJcid vyavahAranayena rumAkSiptakASThalavaNabhavananyAyato'bhedo'styeva / etAdRze abhede sati api svatvena svaM paramapi paratvena jAnan samantAt, sa dravyebhyo viramaNamitaH cinmayatvaM prapannaH / svAtmanyevAbhiratimupayan svAtmazIlI svadarzItyevaM kartA kathamapi bhavet karmaNo naiSa jIvaH / / - ( a. viM.1 / 26 ) iti adhyAtmabindudarzitaM ahamikko khalu suddho nimmamao nANa-daMsaNasamaggo / tammi Thio taccitto savve khayaM neti / / - ( sa.sA. 73 ) iti samayasArapradarzitaM, - nA'haM bAhyaprapaJcasya kartA kArayitA na ca / antaradRSTyA vilIyeta bAhyavastu ca nAnyathA / / - ( A.da.gI. 10) iti AtmadarzanagItAnirUpitam, suddhaM tu viyANaMto suddhaM cevappayaM lahai jIvo / jANato du asuddhaM asuddhamevappayaM lahai / / - ( saM . sA. 186 ) iti samayasAraprajJApitaM prayojanaM cetasikRtya prakRte kevalo abhedAnanugRhIto yo bhedanayaH = bhedagrAhakanayaH tadAdinA abhedAnanu nayapradhAna dezanA gAthArtha :- jo ke dravya vagereno pariNAmathI kathaMcit abheda che. tema chatAM zuddhabhedanaya vagere dvArA AtmA ane pariNAma vacce bhedanuM vyutpAdana karavuM e yukta che. kAraNa ke dezanA nayapradhAna hoya che. (10/31) TIkArtha :- pariNAmothI dravya vagereno kathaMcit abheda hovA chatAM paNa kevalabhedagrAhI naya vagerenI dRSTie 30 mA zlokamAM jaNAvyA mujaba AtmA ane jIvasthAna Adi pariNAmo vacce paraspara bhedanuM = * * 1. mudritapratau 'sa' iti padaM nAsti / hastAdarzAntare ca ' se' ityazuddhaH pAThaH / = = Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 736 arundhatanyAyena nizcayaprAptiH dvAtriMzikA - 10/31 = stadAdinA ( = zuddhabhedanayAdinA ) / itthaM uktarItyA vyutpAdanaM yuktam / nayasArA = nayapradhAnA hi dezanA zAstre pravartate / anyathA tu 'yogapariNata AtmA'pi yoga itISyata eva, caraNA''tmano'pi bhagavatyAM pratipAdanAditi bhAvaH || 31 // * gRhItabhedagrAhakanayaprabhRtinA, Adipadena vikalAdezAdigrahaNam, uktarItyA 'yogo vyApArAtmakaH smRtaH, pariNAmA vivartante jIvastu na kadAcana' ityAdiprakAreNa vyutpAdanaM nirUpaNaM yuktaM = yuktisaGgatam, hiH = yasmAt kAraNAt zAstre nayapradhAnA = sunayamukhyA dezanA = prarUpaNA pravartate bAhulyena, na tu svarUpataH pramANapradhAnA / idaJcArundhatInyAyenA'vaseyam / yathA'rundhatInidarzanAvasare saukSmyAtprathamamevA'rundhatI darzayituM na pAryate / ato bahvISu tArAsvamukhyAsu arundhatItvenopadarzitAsu ante mukhyA'rundhatI darzayituM zakyate tathaivAtrA'pi zrotRbhUmikAbhedena vyavahAranirUpaNAnantaraM nizcayamatA''viSkaraNaM yathAgamamavaseyam / prakRte - AtmA yena na jJAto naigamAdinayairmahAn / sarvayoniSu saMsAre bhrAmyati duHkhavedaka: / / - (kR.gI. 128) iti kRSNagItAvacanamapi na vismartavyam / ANAisuddhaM vayaNaM vibhajje - (sUtra.1/14/24) iti sUtrakRtAGgoktyanusmaraNato jinAjJAdizuddhasya vacanasya zrotRbhUmikAnusAreNa bhASyamANasya phalataH pramANadezanAtvameveti tu dhyeyaM naya-pramANasvarUpa- hetu-phalavibhAvananipuNaiH / anyathA = abhedayAdinA yogadezanAyAM tu yogapariNataH = yogapariNAmopeta AtmApi yogaH = yogapadapratipAdya itISyata eva / na cAgame yogAtmano'nuktatvAtkathaM yogapariNatasyAtmano yogatvoktiH saGgaccheteti zaGkanIyam, caraNAtmano'pi bhagavatyAM = vyAkhyAprajJaptau pratipAdanAt / yathA caraNapariNata AtmA caraNAtmA ucyate tathA yogapariNata AtmA'pi yogAtmA = yogasvarUpa iti vaktuM yujyata eva iti bhAvaH / prakRte ca viSayavibhAgavyavasthApanaparayoH - puggala - kammAdInaM kattA vavahArado du nicchayado / cedaNa-kammANAdA suddhaNayA suddhabhAvANaM / / vavahArA suha- dukkhaM puggala - kammaphalaM pabhuMjedi / AdA NicchayaNayado cedaNabhAvaM khu Adassa || - (bR.dra. saM. 8- 9) iti bRhadravyasaGgrahagAthayoH, vavahAreNuvadissai NANissa carittaM daMsaNaM NANaM / Na vi NANaM, Na carittaM, Na daMsaNaM jANago suddho / / - ( sa.sA. 7) iti samayasAragAthAyAzca tAtparyamavadhAtavyaM nayaviSayavibhAgavyavasthApananipuNaiH / = = yadyapi bhagavatyAM - kahavihA NaM bhaMte AyA paNNattA ? goyamA ! aTThavihA AyA paNNattA | taM jahA - (1) daviyAyA, (2) kasAyAyA, (3) yogAyA (4) uvaogAyA, (5) NANAyA, (6) daMsaNAyA, (7) carittAyA, (8) vIriyAyA - ( bhaga.za.12 u. 10 sU.467 ) ityevaM yogAtmA'pi kaNThata uktaH / vyutpAdana nirUpaNa karavuM te yuktisaMgata ja che. kAraNa ke zAstramAM nayapradhAna dezanA pravartatI hoya che. jADI to abhedanayanI vivakSA karavAmAM Ave to yogapariNata AtmA yoga kahevAya- evuM zAstrakArone ISTa ja che. mATe to cAritrAtmA, yogAtmA, kaSAyAtmA ItyAdirUpe bhagavatIsUtramAM ATha prakAranA AtmAnuM pratipAdana karela che ja. (10/31) 1. mudritapratI 'anyathA'nuyoga...' ityazuddhaH pAThaH / Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * nizcaya-vyavahAropayogaprakAraprakAzanam * 737 tadanusAreNa ca prazamaratau umAsvAtivAcakottamairapi - dravyaM kaSAya-yogAvupayogo jJAna-darzane ceti / caritraM vIryaM cetyaSTavidhA mArgaNA tasya / / - (pra.rati.199) ityuktyA yogAtmA darzita eva tathApi prakRte sa nopAdeyaH, tasya manovAkkAyavyApArarUpatvAt prakrAntasya ca mokSayojakAtmavyApArarUpatvAdityupalakSaNAdeva yogapariNatAtmarUpo yogo grAhyaH / idaJcAtrAvadheyam- yeSAM tu dhImAndyAd bhUyo bhUyaH zrUyamANo'pi naizcayiko dehAdyAtmabhedo na buddhimupArohati taistu 'upavAsAd varaM bhikSA' iti nyAyena vyavahAranayAbhipretadehAdyAtmA'bhedAvalambanena parapIDAparihArAdisamArAdhanataH tadAvaraNakarmavigamAt prajJAlAbhe 'zAlisamRddhau kodravA'zanatyAgaH' iti nyAyena tyAjyaiva dehaadyaatmaabheddhiiH| itthaJca - nizcaya-vyavahArAbhyAM yogA bahuvidhAH zubhAH / svAdhikAreNa saMsevyA vizvasthasarvamAnavaiH / / - (ma.gI.16/9) iti mahAvIragItAvacanAnusAreNa svabhUmikaucityataH vyAvahArikanaizcayika-zubha-zuddhA'nyatarabhAvAnuviddhavihitasadanuSThAnaparAyaNatayA bhAvyaM mokSAkAGkSibhiH / prakRte - bhAvaM tivihapayAraM suhAsuhaM suddhameva NAyavvaM / asuhaM ca aTTarudaM suhaM dhammaM jiNavariMdehiM / / suddhaM suddhasahAvaM appA appammi taM ca NAyavvaM / idi jiNavarehiM bhaNiyaM jaM seyaM taM samAyaraha / / - (bhA.prA.76,77) iti bhAvaprAbhRtagAthAyugalamapi paribhAvanIyam / atha kadA zuddhabhedanayoditavizuddhA''tmatattvAbhivyaktiriti cet ? akhilaudayikabhAvagocaramamatvaparimocanAvasthAyAmiti gRhANa / tadarthameva zuddhabhedanayAbhiprAyo'darzi granthakRtA'tra / tadA bhikSudvAtriMzikAyAM vakSyamANarItyA (bhAga-7, pR.1853) nopasargapariSahAdibhyaH kA'pi bhItiH, na vA zatrAvapi dveSaH, na vA kutrApi khedAdiH kintu svabhAvasaMvittireva kevaleti dhyeyam / prakRtArthe ca- badhyate mucyate jIvaH, samamo nirmamaH kramAt / tasmAtsarvaprayatnena, nirmamatvaM vicintayet / / eko'haM nirmamaH zuddho, jJAnI yogIndragocaraH / bAhyAH saMyogajA bhAvA, mattaH sarve'pi sarvathA / / duHkhasandohabhAgitvaM, saMyogAdito dehinAm / tyajAmyenaM tataH sarvaM, manovAkkAyakarmabhiH / / na me mRtyuH kuto bhItirna me vyAdhiH kuto vyathA / nAhaM bAlo na vRddho'haM, na yuvaitAni pudgale / / 6 (iSTo.26-29) iti iSTopadezakArikA api saMvegaparatayA paribhAvanIyAH zuddhA''tmatattvA'parokSAnubhUtikAGkSibhiH / taduktaM granthakRtA'pi vairAgyakalpalatAyAM - sAkSIbhUya sthitasyaiva pazyato bhavanATakam / svabhAvasukhasaMvittiH kartRbhAve tu saGgaraH / / parabhAvAstatastyAjyA, grAhyAH svAbhAvikA guNAH / svabhAvasukhamagnasya, saMsAraH kiM kariSyati / / - (vai.ka.sta.5/695,696) ityalaM prasaktA'nuprasaktena / / 10/31 / / vizeSArtha :- dravya ane pariNAma vacce kathaMcita bheda che tema ja kathaMcit abheda che. kevalabhedagrAhaka nayanI maryAdAmAM rahIne jyAre nirUpaNa thAya tyAre te banne vacce bhedane pradhAna banAvAya che. tathA kevalaabhedanayanI maryAdAmAM rahIne jyAre nirUpaNa thAya tyAre te banne vacce abhedane mukhya karAya che. pAramArthika prayojanane lakSamAM rAkhIne nayapradhAna dharmadazanA zAstramAM batAvAya che. mATe ekAMtavAdane ma 05 ma1.441 nathI. (10/31) Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 738 ___ * nayamatabhedena yogalakSaNapradarzanam * dvAtriMzikA-10/32 yogalakSaNamityevaM jAnAno jinazAsane / paroktAni parIkSeta paramAnandabakhadhIH // 32 // yogalakSaNamiti / spaSTaH / / 32 / / / / iti yogalakSaNadvAtriMzikA / / 10 / / avaziSTamAha- 'yoge'ti / jinazAsane "bhedanayArpaNayA yogasya mokSayojakasajjJAnAdidharmavyApArAtmakatA abhedanayArpaNayA ca mokSayojakasajjJAnAdidharmavyApArapariNatAtmarUpatA" ityevaM yogalakSaNaM - sammaiMsaNa-NANaM caraNaM mukkhassa kAraNaM jANa / vavahArA, Nicchayado tattiyamaio Nio appA / / 6 (bR.dra.saM.39) iti bRhadravyasaGgrahAdidarzitarItyA jAnAnaH paramAnandabaddhadhIH = praNidhAna-pravRttivighnajaya-siddhi-viniyogaprakarSottarakAlabhAvi-sanAtanacitsukhamayamokSapratibaddhamAnasaH paroktAni = pAtaJjalayogadarzanAdiparatantropadarzitAni yogalakSaNAni parIkSeta vimuktAgraheNa suukssmekssikyaa| na ca tAmantareNa svakIyayogalakSaNazraddhA tAttvikI bhavitumarhati, tulonnamana-namanavyApAranyAyena tannAntarIyakatvAttasyAH / yathA hyunnamanavyApAraH svaviSayasya tulAdravyasyordhvadezasambandhaM na sAdhayitumalaM, tatkAlameva tasyA'dhodezasambandhamanApAdya / tathaivA'trA'vagantavyaM paramArthata iti zam / / 10/32 / / nizcaya-vyavahArAdinayabhedena lakSaNam / yogasya bhAvyamAnaM hi bhogarucivibhedakRt / / 1 / / iti muniyazovijayaviracitAyAM nayalatAyAM yogalakSaNadvAtriMzikAvivaraNam / / 10 / / gAthArtha :- A rIte jinazAsanamAM batAvela yogalakSaNane jANatA ane paramAnaMdamaya mokSamAM jenI buddhi satata joDAyelI che tevA syAdvAdIe anyadarzanamAM jaNAvelA yogalakSaNanI parIkSA karavI joIe. (10/32) TIkArya :- gAthArtha saraLa hovAthI mahopAdhyAyajI mahArAje A gAthAnI TIkA-vyAkhyA karela nathI. (10/32) vizeSArtha :- dravyArthika nayanI apekSAe yogapariNAmathI pariNata thayelo AtmA yoga che. tathA paryAyArthika nayathI AtmAno pariNAma = vyApAra yoga che. zuddha dravyArthika naya kevala abhedanaya tarIke paNa oLakhAvAya che. tathA zuddha paryAyArthika naya kevalabhedana tarIke paNa kahevAya che. A banne nayanA abhiprAyathI batAvela yoga mokSanuM aMtaraMga kAraNa che. tathA vinA vilaMbe mokSasAdhaka che. jinazAsanamAM batAvela anekAntavAdane yathArtha rIte jANIne, pAramArthika AdhyAtmika prayojanane lakSamAM rAkhIne, potAnI bhUmikAne yogya evA yoga lakSaNane dhyAnamAM rAkhIne, paramAnaMda evA mokSane ja meLavavAnIpariNamAvavAnI ekamAtra jhaMkhanAthI yogasAdhanAmAM lAgI javuM e ja AtmArthI jIvanuM aMgata kartavya che. tathA parIkSA karavAnI kSamatA hoya to paradarzanamAM = jainetarazAstramAM jaNAvelA yogalakSaNanI parIkSA karIne jinazAsananA siddhAMta pratyenI zraddhA jyotane jhaLahaLatI banAvavI joIe. (10/32) 1. hastAdarza 'buddhadhIH' ityazuddhaH pAThaH / - Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAIkroskopano draSTikoNa 7 10. yogalakSaNa batrIsIno svAdhyAya ha (e) nIcenA praznonA vistArathI javAba Apo. 1. yoganuM mukhya lakSaNa zuM ? te kAraNa sAthe jaNAvo. bhavAbhinaMdI jIvanA lakSaNa keTalA ? ne kayA kayA ? 3. praNidhAnanuM nirUpaNa karo. 2. 4. vighnajaya AzayanuM nirUpaNa karo. 5. siddhinuM vivecana karo. 6. praNidhAnAdiAzayazUnya kriyAnuM svarUpa jaNAvo. tenuM phaLa zuM ? 7. acaramAvartakALa yogano pratibaMdhaka kaI rIte ? te samajAvo. 8. gopendranA vacanano vimarza karo. 9. phakata dharmakriyA ane bhAvayukta dharmakriyAthI thato pApakSaya konA jevo che ? te samajAvo. (bI) nIce yogya joDANa karo. 1. mokSano mukhya hetu 2. anaMta kALacakra 3. bhavAbhinaMdI 4. 5. 6. dharmataru 7. puSTi 8. vyApAda lokapaMkti vividha nizcayathI droha durantasaMsArAnubandhI puNyayoga yoga eka pudgalaparAvartakALa bIja praNidhAna paropakArasAra 9. mithyAtva (sI) khAlI jagyA pUro. 1. yogano saMbhava 2. bhavAbhinaMdI jIvanAM 3. vagere kriyAzuddhinA hetu che. (kSamA, praNidhAna, jJAna) 4. ThaMDI, garamI vagere 5. digmoha 6. paMcendriya tiryaMcane 7. kevaLakriyAthI thayela rAgAdikSaya 8. 9. vighnajaya puNyAnubaMdhI puNya zaTha pudgalaparAvartamAM ja che. (acarama, carama, saMkhyAta) guNa che. (8, 9,7) vyAdhi kahevAya. (bAhya, AMtarika, madhyama) karmathI janita che. (mohanIya, vedanIya, aMtarAya) cAritrano saMbhava che. (sarva, deza, sUkSma) tulya che. (maMDUkacUrNa, maMDUkarAkha, maMDUka) dvArA kriyA mokSano hetu bane che. (bhAva, jayaNA, jJAna) kayAreya alaga avasthAne pAmato nathI. (ajIva, jIva, pudgala) 739 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 740 * cAlo, magajanI taMdurastI keLavIe * * 10. nayalatAnI anupekSA che (e) nIcenA praznonA vistArathI javAba Apo. 1. mokSanuM mukhya kAraNa yoga zA mATe che ? tenA kAraNa jaNAvo. 2. acaramAvartakALamAM jIva mokSamArgathI vimukha zA mATe che te samajAvo. 3. lokapaMkti eTale zuM ? te samajAvo. 4. bhavAbhinaMdI jIvane lokapaMktithI thatI dharmakriyAnuM phaLa zuM maLe che ? 5. vivekadRSTigarbhita janapriyatna yogya kaI rIte ? te samajAvo. 6. strIne viSe 3 kakSA samajAvo. 7. praNidhAnAdi 5 AzayathI mokSa kaI rIte pAmI zakAya ? 8. pravRttinuM nirUpaNa karo. (bI) nIcenA praznano saMkSepamAM javAba Apo. 1. dravyapudgalaparAvartakALa kone kahevAya ? 2. acaramAvartakALamAM jIva mukhyatAe kevo hoya che ? 3. lokapaMktine viSe vivekadRSTinuM phaLa jaNAvo. 4. anAbhogavALA jIvanI lokaraMjana mATe thatI dharmakriyA sArI kyAre kahevAya ? 5. viniyoganI vyAkhyA jaNAvo. 6. viniyoganuM phaLa jaNAvo. 7. caramAvartakALa yogapariNAmanuM kAraNa kaI rIte bane che ? 8. caramAvartakALamAM tattvamArgane jANavAnI IcchA thatI nathI e mATenuM udAharaNa jaNAvo. 9. yoganI jijJAsAthI karmanirjarA kaI rIte thAya ? 10. zubhabhAvathI vaNAyelI dharmakriyA konA jevI che ? kaI rIte ? (sI) khAlI jagyA pUro. 1. acaramAvartavartI jIva .... saMjJAmAM ja Adara karanAra hoya che. (dharma, loka, ogha) 2. acaramAvartavartI jIva .......... nA udayane rokI zakato nathI. (saMjJA, puNya, pApa) 3. juvara ........ vipna che. (jaghanya, madhyama, utkRSTa). 4. vinajayanI saMkhyA ......... che. (4, 5, 3) 5. tAtvika dharmaprApti e ..... kahevAya che. (pravRtti, siddhi, viniyoga) 6. bIjAne dharmamAM joDavA tene .......... kahevAya che. (paropakAra, viniyoga, vidhvajaya) 7. acaramAvartakALamAM ....... yogyatA hovA chatAM yogamArgano saMbhava nathI. (svarUpa, phaLa,sahakArI) 8. sAMkhyamAnya prakRti jainarzanamAM .......... kahevAya che. (karma, AtmA, jJAna) Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11- pAtaJjalayogalakSaNa dvAtriMzikA agiyAramI batrIsInI prasAdI puruSArtho 'mayA kartavya' ityevaMvidhAdhyavasAyo hi puruSArthakartavyatA / / 11/12/765 / / mAre puruSArtha karavA yogya che. AvA prakArano adhyavasAya ja puruSArthakartavyatA che. pariNAmasya cAvasthAntaragamanalakSaNatvAt / / 11/27/812 / / anya avasthAne pAmavI e pariNAmanuM lakSaNa che. buddhyupalabdhijJAnAnAmanarthAntaratvAt / / 11/29/819 / / buddhi, upalabdhi ane jJAna- A traNeya zabdonA arthamAM koI pharaka nathI. Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ corambhe vi yoAsya nizcayeno pAvanAt ||11/32/828 / / yoganA AraMbhamAM paNa nizcayathI yoganuM samarthana karavAmAM Avela che. yogavizeSaprArambhakAle'pi karmakSayarUpaphalAnyathAnupapattyA vyavahAreNApi yogasAmAnyasadbhAvo 'vazyA'bhyupeyaH / / 11/32/829 / / vizeSa prakAranA yoganA prAraMbha samaye paNa karmakSayasvarUpa phaLa anyathA (yoga tarIke mAnya na karavAmAM Ave to) asaMgata hovAthI vyavahArathI paNa yogasAmAnyanI hAjarI cokkasa mAnavI paDaze. mokSanuotuvyApAra coda ||11/rU2/8rU1|| mokSanuM mukhya kAraNa bane tevuM Atmapravartana yoga kahevAya. Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * dvividhayogavimarza: / / atha pAtaJjalayogalakSaNadvAtriMzikA / / 11 / / svakIyaM yogalakSaNamanyadIyayogalakSaNe vicArite sati sthirIbhavatIti tadarthamayamArambhaHcittavRttinirodhaM tu yogamAha pataJjaliH / draSTuH svarUpAvasthAnaM yatra' syAdavikAriNi / / 1 / / citteti / pataJjalistu cittavRttinirodhaM yogamAha / tathA ca sUtraM -" yogazcittavRttinirodha ( yogasUtra 1 - 2 ) " iti / tatra cittapadArthaM vyAcaSTe - draSTuH puruSasya svarUpe cinmAtrarUpatAyAM yasmin syAt avikAriNi = vyutpannavivekakhyAtezcitsaGkra avasthAnaM (=svarUpAvasthAnaM) yatra = - * nayalatA paratantrodite yogalakSaNe suparIkSite / yathAvasthitayogIyalakSaNaM sudRDhaM bhavet / / 1 / / 'svakIyaM yogalakSaNaM jAnAnaH paroktAni yogalakSaNAni parIkSete 'tyuktam / ato'dhunA parakIyayogalakSaNaparIkSArthamupakramate- 'citte 'ti / prathamaM tAvacchlokadazakena paroktayogalakSaNakathanaM taduttaraJca tatparIkSaNaM punaH pUrvapakSamatopadarzanaM zlokASTakena taduttaraJca punaH tatparIkSaNamasyAM paatnyjlyoglkssnndvaatriNshikaayaamityvdheym| pataJjali: yogasUtrakAraH tuH pUrvoktApekSayA vizeSadyotanArthaH, tameva dyotayaticittavRttinirodhaM yogamAha / pAtaJjalayogasUtrasaMvAdamAha - 'yoga' ityAdi / atra " cittasya = antaHkaraNasya vakSyamANA yA vRttayastAsAM nirodhaH = nivartanaM yoga ityarthaH / idaJca citte nivartanaM jIvanayoniyatnavadatIndriyaH prayatnavizeSaH cittanigraharUpo vRttivilayahetuH, na tu vRttyabhAva eva vakSyamANasaMskArajanakatvasyAnupapatteH, abhAvasya saMskArajanakatve'tiprasaGgAditi / atra sarvavRttinirodhA'vacanena samprajJAtayogo'pi saGgRhItaH / yogo hi dvividhaH samprajJAto'samprajJAtazca / atrA''dyo dhyeyAtiriktavRttinirodhaH / antyastu sarvavRttinirodhaH / vRttinirodhastUbhayasAdhAraNaH" - (yo. sU. 1 / 2 bhA.) iti bhAvAgaNezaH / vistaratastu samprajJAtAdiyogo vakSyate yogavivekadvAtriMzikAyAm ( dvA. dvA. 20 /1-13, pR.1325,1345) / idAnIM granthakAraH citta-vRtti-nirodhapadAni vyAkhyAtukAmaH prathamaM cittapadArthaM vyAcaSTe draSTuH dRSTisvarUpasya puruSasya AtmanaH cinmAtrarUpatAyAM nirviSayacinmAtrarUpatAyAM avasthAnaM = sthitiH = = 741 1. hastAdarze '...nyacIya...' ityazuddhaH pAThaH / 2 hastAdarze yasmAt' ityazuddhaH pAThaH / pAtaMjalayogalakSaNa dvAtriMzikA prakAza jainetaradarzanamAM batAvela yoganuM lakSaNa vicAravAmAM Ave, tenI parIkSA karavAmAM Ave to jaina darzanamAM batAvela yoganuM lakSaNa sthira thAya che. te mATe A 11mI batrIsIno AraMbha thAya che. gAthArtha H- pataMjaliRSi kahe che ke 'cittavRttino nirodha e yoga che.' je avikArI hote chate dRSTA puruSanuM svarUpamAM avasthAna thAya che te citta che. (11/1) = TIkArtha :- pataMjali yoganuM lakSaNa 'cittavRttinirodha' kahe che. pAtaMjala yogasUtramAM jaNAvela che ke 'yoga eTale cittavRttino nirodha' A yogalakSaNamAM citta, vRtti ane nirodha -A traNa zabda rahelA che. * cittanI be avasthA temAMthI sau prathama cittapadArthanI graMthakArazrI vyAkhyA kare che ke dRSTA evA puruSanuM 1 AtmAnuM Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 742 * pittavRttocatA * dvAtriMzikA-11/1 mAbhAvAt kartRtvAbhimAnanivRttau 'pronmuktapariNAme / tathA ca sUtraM- "tadA draSTuH svruupaa(pe')vsthaanamiti" (khU.2-3) | // yasmin antaHkaraNe syAt avikAriNi = ghaTAkArAdilakSaNavRttipariNAmalakSaNavikArazUnye 'satI'ti zeSaH / etadeva hetunirUpaNapurassaramupadarzayati- vyutpannavivekakhyAteH = utpannapuruSasattvA'nyatAbodhasya citsaGkramA'bhAvAt = cicchakteH puruSasyA'nyatra gamanavirahAt kartRtvA'bhimAnanivRttau = 'cetano'haM karte'tyabhimAnavilaye pronmuktapariNAme = procchinnaghaTAdiviSayA'ntaravRttau / ___atraiva yogasUtrasaMvAdamAha- 'tade'ti / taduktaM bhojarAjarSiNA rAjamArtaNDe - draSTuH = puruSasya tasmin kAle svarUpe = cinmAtratAyAM avasthAnaM = sthitirbhavati / ayamarthaH utpannavivekakhyAteH citsaGkramA'bhAvAt kartRtvA'bhimAnanivRttau procchinnapariNAmAyAM buddhAvAtmanaH svarUpeNAvasthAnaM = sthitirmavati 9 (pA.yo.mU.9/rU rA.mA.) rUtiA maLamAratu yA virUca zAnta-porabUDhAnAM sarvAsAM vRttInAM nirodhastadA draSTuH cidAtmanaH svAbhAvike rUpe sthitiH kusumA'pAye yathA sphaTikasya tathetyarthaH / puruSasya caitanyamAnaM svabhAvo na vRttaya iti bhAvaH - (pA.yo.sU.1/3 ma.pra.vRtti) ityAha / vRttizca 'anantA razmayastasya prabhAvatyaH sthitA hRdi' (yAjJavalkyasmRti-2/166) iti smRteH prabhAvat drvymeveti (vo.sUtra.7/7) nAnImo tyAre 799/9/ caitanyamAtra svarUpamAM avasthAna je padArtha avikArI hote chate thAya che te citta kahevAya che. te citta avikArI thavAnuM kAraNa e che ke jene vivekakhyAti utpanna thayela che tene cisaMkrama na thavAnA kAraNe kartutvanuM abhimAna ravAnA thatAM viSayAntaranA cittagata pariNAmo vilIna thAya che. A ja cittanI nirvikArI dazA che. yogasUtramAM jaNAvela che ke "cittavRttinirodha samaye puruSa svarUpamAM rahe che.'(11/1) vizeSArtha:- A batrIsInA 1 thI 10 zlokamAM pataMjaliRSine mAnya yogalakSaNanuM vistArathI nirUpaNa karela che. 11 mA zlokathI tenI samIkSA graMthakArazrI karaze. vAcakavarge A vAtane dhyAnamAM rAkhavI. samIkSA mATe prativAdIno mata jANavo jarUrI che. tethI teno mata ahIM darzAvAya che. pataMjalimatAnusAra cittanI vRttino nirodha e yoga che. daSTA = puruSa = jJAnasvarUpa = caitanyarUpa = citizakti = cizakti = sAkSI = AtmA. A badhA prastutamAM paryAyavAcI zabdo che. citta = aMtaHkaraNa = sattva = nirmaLa sattvapariNAma = buddhi = triguNAtmaka. A badhA pAtaMjalamate paraspara paryAyavAcaka zabdo che. pAtaMjalamate puruSa mAtra caitanyasvarUpa che, kUTastha nitya che, cittavRttirahita che. puruSa ane citta paraspara ekAMte bhinna che. paNa sadA sannihita hovAnA lIdhe puruSane cittathI bhinna potAnuM mULabhUta svarUpa bhAsatuM nathI. puruSa akartA che, abhoktA che. citta kartA-bhoktA che. puruSa kevala jJAtA-daSTA sAmiAtra che. puruSa caitanyasvarUpa che. jyAre citta e jaDa che. bannenA vilakSaNa svarUpano khyAla AvatAM "huM cetana akartA chuM. cittathI bhinna chuM." A pramANe je bhedajJAna thAya te vivekakhyAti kahevAya che. vivekakhyAti utpanna thayA pachI anya prakAranI vRttiono saMkrama thato nathI. 2. mudritaprata 'jhonuwiftnAmena' tyazuddha: : | Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * sphaTikapratibimbavimarzaH * 743 Apanne viSayAkAraM yatra cendriyavRttitaH / pumAn bhAti tathA candrazcalannIre calan yathA / / 2 / / 'Apanna' iti / yatra cendriyavRttitaH = indriyavRttidvArA viSayAkAramApanne = viSayAkArapariNate sati pumAn = puruSaH tathA bhAti yathA calannIre calan candraH svagatadharmA'dhyAropA'dhiSThAnatvena yogakAle'nanivRttiM pradarzya kUTasthanityasyApi purupasyA'yogakAle = vyutthAnadazAyAmaupAdhikamanarthayogaM darzayati yoge lokAnAM pravRttaye- 'Apanna' iti / yadyapi nirvikArA citizaktiH sadA svarUpa evAvatiSThate tathApi nirodhAdanyatra yatra ca = yasmin hi antaHkaraNe vRttiSUtpadyamAnAsu indriyavRttidvArA = jJAnendriyagataviSayA''kAravRttidvAreNa viSayA''kArapariNate sati vRttimabuddhyavivekAt puruSaH tathA = vRttyAkArarUpeNa bhAti / vRttiSu citicchAyAyAM pratibimbitAyAM tadavivekAttAdAtmyA''panneva citizaktirbhavati japArakta iva sphaTikaH / taduktaM kUrmapurANe - yathA saMlakSyate raktaH kevalasphaTiko janaiH / rajakAdyupadhAnena tadvatparamapuruSaH / / (kU.pu.u.2/28) iti / saurapurANe api - yathA hi kevalo raktaH sphoTiko lakSayate janaiH / raktAdyupadhAnena tadvat paramapuruSaH / / ( (sau.pu.11/21) / ityuktam / - kusumavacca maNiH - (sAM.sU.2 // 35) iti sAGkhyasUtramapi prakRte yojyam / tatazca purusssyaa'lipttvsiddhirnaavilaa| yathoktaM annapUrNopaniSadi - sphaTikaH pratibimbena yathA nA''yAti rnyjnm| tajjJaH karmaphalenAntastathA nA''yAti raJjanam / / (anna.5/98) iti / etena - jalasya calanAdeva caJcalatvaM yathA raveH / tathA'haGkArasambandhAdeva saMsAra AtmanaH / / - (varA.3/20) varAhopaniSadvacanamapi vyAkhyAtam / granthakRdudAharaNAntareNa prakRtameva vizadayati- yathA = yena prakAreNa calannIre = paricalajjale calan candraH = pratibimbacandraH svagatadharmA'dhyAropA'dhiSThAnatvena = svaniSThacaJcalatvAdidharmA''ropA''dhArAtmanA pratIyate = jJAyate / vRttInAM sukha-duHkha-mohAtmaka-ghaTAdyAkAratayA caitanyamapi tatpratibimbavazAt tadrUpamiva pratibhAsata ityarthaH / ata eva puruSasya tadavivekAt 'sukhI duHkhI mUDho'smIti vRttitAdAtmyabhrama utpadyate / tethI "cetana huM kartA chuM." AvuM abhimAna nIkaLI jatAM aMtaHkaraNa = citta vRttizUnya = avikArI banI jAya che. arthAt cittavRttino nirodha thAya che. Ama citta avikArI thatAM puruSa vRttinirodha samaye potAnA nirviSayacinmAtra svarUpamAM rahe che. A rIte cittanuM vRttinirodhakAlIna svarUpa batAvI dIdhA 5chI aNth||2shrii vRttilIna yittanuM sva35, 31 pore mAgaNanA dama tApe cha.(11/1) gAthArtha - IndriyavRtti dvArA je viSayAkArane pAme chate puruSa tevA prakAre pratIta thAya che, jema cAlatA pANImAM caMdra halana-calana karato jaNAya che tema, "te padArtha citta kahevAya che- ATalo artha trI domAMthI mahovo.(11/2) TIkArtha:- IndriyavRtti dvArA viSayAkArathI je pariNata = vyApta thaye chate puruSa tevA prakAre bhAse che, lAge che, te citta che. jema pANI pavananA lIdhe halana-calana karatuM hoya to pANImAM pratibiMbita thayela caMdra paNa halana-calana karato jaNAya che tema citta je vRttiothI pariNata thAya te prakAre puruSa jaNAya che. arthAt jalagata halana-calana vagere dharmano adhyAropa = samAropa = Aropa thavAnA 1. mudritapratau 'dvarA' ityazuddhaH pAThaH / Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 744 vRttisArUpyasvarUpaprakAzanam dvAtriMzikA - 11/2 pratIyata ityarthaH / tathA ca sUtraM- "vRttisArUpyamitaratreti" (yo.sU.1-4) / / 2 / / - buddhirviSayeSu sambandhArthaM sarpati = gacchati iti hetorvRttirna buddherbhAgaH = agneH sphuliGgavad vibhaktAMzI buddhericchAdivad guNazca na bhavati, dravyasyaiva kriyAsambhavAdityarthaH / sA ca vRttiH puruSeNa pratibimbitA satI yad bhAsate tadeva pramANasya phalaM prametyucyate / tadeva ca draSTurvRttisArUpyamapyucyate - (yo.sA.saM.1/3) iti yogasArasaGgrahe vijJAnabhikSuH / - atreyaM prakriyA / indriyapraNAlikayA'rthasannikarSeNa liGgajJAnAdinA vA''dau buddherarthAkArA vRttirjAyate / tatra cendriyasannikarSajA pratyakSA vRttirindriyaviziSTabuddhyAzritA nayanAdigatapittAdidoSaiH pittAdyAkAravRttyudayAditi vizeSaH / sA ca vRttirarthoparaktA pratibimbarUpeNa puruSA''rUDhA satI bhAsate / puruSasya apariNAmitayA buddhivat svato'rthAkAratvAsambhavAt, arthAkAratAyA eva cArthagrahaNatvAt anyasya durvacatvAditi - (sAM.pra.bhA.1/87) sAGkhyapravacanabhASye vijJAnabhikSuH / etena tasmiMzciddarpaNe sphAre samastA vastudRSTayaH / imAstAH pratibimbanti sarasIva taTadrumAH / / - (anna. 4 /71) iti annapUrNopaniSad-ya d yogavAziSThavacanamapi vyAkhyAtam / sUtraM = pAtaJjalayogasUtraM 'vRttI 'ti / atra rAjamArtaNDakAraH - itaratra = yogAdanyasmin kAle vRttayo yA vakSyamANalakSaNAstAbhiH sArUpyaM = tadrUpatvam / ayamarthaH yAdRzyo vRttayo sukha-duHkha-mohAtmikAH prAdurbhavanti tAdRgrUpa eva saMvedyate vyavahartRbhiH puruSaH / tadevaM yasminnekAgratayA pariNate citizakteH svasmin svarUpe pratiSThAnaM bhavati, yasmiMzcendriyavRttidvAreNa viSayA''kAreNa pariNate puruSaH tadrUpAkAra eva paribhAvyate yathA jalataraGgeSu calatsu candrazcalanniva pratibhAsate taccittam - ( rA.mA. 1/4 ) ityAcaSTe / * adhiSThAnarUpe = AdhArarUpe caMdra jaNAya che, kAraNa ke jalagata dharmano Aropa caMdramAM thAya che, tema cittagata vividha vRttio saMbaMdhI AropanA AdhAra tarIke puruSa jaNAya che. pAtaMjala yogasUtramAM jaNAvela che ke 'yoga sivAyanI avasthAmAM puruSamAM vRttisAdazya = vRttinA svarUpanI samAnatA hoya che.' (11/2) : vizeSArtha H- pataMjali RSinA matAnusAra cittanI be dazA che. vRttinirodhakAlIna tathA vRttikAlIna. vRttinirodha samaye citta avikArI hoya che, viSayAkAra pariNAmathI zUnya hoya che. vRttikAlIna citta vikArI hoya che, vividha pariNAmavALuM hoya che. matalaba ke citta IndriyanI vRttinA mAdhyamathI viSayAkArathI vyApta bane che, viSayAkArasvarUpa vikArane dhAraNa kare che. tethI ghaTa dekhAya tyAre citta AMkhanI vRtti dvArA ghaTAkAra bane che, ghaTAkAra dhAraNa kare che ane te samaye nirmaLa evo puruSa = AtmA cittasAnnidhyanA kAraNe jANe ke ghaTAdi viSayAkAravALo hoya tevuM lAge che. jema pANI halana-calana kare tyAre caMdra AkAzamAM sthira hovA chatAM caMdranuM pratibiMba jANe ke halana-calana karatuM hoya tevuM bhAse che. tema citta IndriyavRtti dvArA viSayAkArayukta bane tyAre puruSa vAstavamAM viSayAkArazUnya hovA chatAM jANe ke viSayAkAravALo hoya tevuM bhAse che. cittagata viSayAkAranA Aropano AdhAra puruSa hoya tevuM jaNAya che. matalaba ke cittamAM sukha-duHkha-mohAtmaka vRttio UbhI thAya tyAre puruSa ja kharekhara sukhI-duHkhI mUDha hoya tevuM vyavahAramAM anubhavAya che. pAtaMjala vidvAno Ane vRttisArUpsa = vRttisAdazya kahe che. Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 745 * prativisvIkAravimarza * taccittaM vRttayastasya paJcatayyaH prakIrtitAH / mAnaM bhramo vikalpazca nidrA ca smRtireva ca // 3 // raDhiti | jitam | - na hyekasminnavicchinnAvayavabhedena dvicandrabhramo nAma, kintu sa evaikazcandrazcale cala upalabhyate'cale tvacala iti / vIciSu so'pi sahasrAyata iti cet ? evametattAsAM bhedenA'kalanAt, gRhyamANavicchedA''zrayadvayavRttitvagrahaNAdubhayamadhyavRttivyavadhAyakagrahaNAdvA doSAd bhedapratyayaH / ata eva calayoracalayoreva vA jalayorAdarzayozca candravadanAdibhedapratyayaH / karacaraNAdivicchedagrahe'pyubhayamadhyavRttivyavadhAyakA'grahaNAnna zarIrabhedagrahaH, sati cArope nimittAnusaraNaM, na tu nimittamastItyAropa iti bhAvaH + (nyA.khaM.khA.pRSTha488) iti nyAyakhaNDakhAdyavacanamapyatrA'nuyojyaM yathAtantram / / 11/2 / / yadvRttirodhe citizaktiH svarUpapratiSThA yadvyutthAne ca svarUpA'pratiSTheva bhavati tat cittaM = cittapadavAcyam / etAvatedaM phalitaM yaduta yasminnavikAriNi sati puruSaH svarUpe'vatiSThate yasmiMzca jema pANI jalAzayamAMthI nIka dvArA khetaramAM jAya to khetaranA samAna AkArane dhAraNa kare che, kyArAmAM jAya to kyArAnA samAna AkArane pAme che. tema citta = buddhi IndriyapraNAlikA dvArA bahAra nIkaLI ghaTAdi viSaya pAse jAya che ane ghaTAdi AkArane pAme che. tathA ghaTAdiAkArarUpa cittavRttimAM puruSanuM pratibiMba paDatAM pratibiMbita puruSa paNa ghaTAdiAkArarUpa vRttine jANe ke pAme che. arthAt vRttinuM jevuM svarUpa che tevuM svarUpa jANe ke puruSa pAme che. matalaba e che ke buddhino ghaTAkAra, paTAkAra ItyAdi viSayAkAra pariNAma tema ja buddhigata IcchA, dveSa, prayatna, kartutva-bhoknatva Adi guNadharmo paNa buddhinI ja vRtti che. ane e vRttimAM jyAre caitanya pratibiMbita thAya che tyAre ghaTAkArAdi vRttio ghaTajJAnAdi kahevAya che. arthAta caitanya pratibiMbita ghaTAkArAdivRtti ghaTajJAna che. jo puruSanuM pratibiMba na paDe to te mAtra buddhinI vRtti kahevAya, paNa ghaTajJAna vagere rUpe na kahevAya. Indriyano viSaya sAthe saMyoga na thAya to vRtti thAya ja nahi. Ama A vRttiono virodha karavAmAM Ave to ja citta vRttizUnya bane. temaja tyAre puruSa potAnA svarUpamAM avasthAna kare. ahIM eTaluM dhyAnamAM rAkhavuM ke jalAzayanuM pANI khetaramAM jAya che tyAre mULa jalAzayathI te tadana chUTuM paDI jAya che. jyAre vRtti buddhithI sarvathA chUTI paDatI nathI. agnimAMthI taNakhA chUTA paDe che tema vRtti buddhithI sarvathA alaga thaI zakatI nathI, vibhakta thatI nathI. paraMtu rabarabenDa-IlAsTIkanI jema te vRtti viSayadeza sudhI laMbAya che. bIjI eka mahattvanI vAta ahIM samajI levI jarUrI che ke prathama zlokano uttarArdha ane bIjo Akho zloka trIjA zlokanA prathama be zabda sAthe = "tat vatta' sAthe saMbaMdha dharAve che. Ama traNeya zlokanA jarUrI aMzone eka bIjA sAthe A rIte saMbaMdha joDavAthI evo artha prApta thAya che ke "je avikArI hoya tyAre puruSa potAnA svarUpamAM rahe che ane je viSayAkArayukta hoya tyAre puruSa viSayAkArayukta hoya tevuM lAge che te citta che." (11/2) gAthArtha - te citta che. cittanI vRtti pAMca prakAranI kahevAyelI che. (1) mAna, (2) bhrama, (3) vikalpa, (4) nidrA ane (5) smRti. (11/3) TIkArtha - prathama zlokanA uttarArdha ane bIjA saMpUrNa zloka dvArA je kahevAyela che te citta che. Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * cittapralayasya muktitvA''vedanam dvAtriMzikA - 11/3 tasya vRttisamudAyalakSaNasya avayavino'vayavabhUtAH paJcatayyo vRttayaH prakIrtitAH / taduktaM - "vRttayaH paJcatayyaH 'kliSTAkliSTAH " ( yo. sU. 1-5 sAM. sU. 2 / 33) / kliSTAH = klezAkrAnta tadviparItA api tAvatya eva / tA evoddizati - mAnaM = pramANaM, bhramo vikalpaH (ca), nidrA ca smRtireva ca / tadAha- "pramANa e - viparyaya-vikalpa-nidrA-smRtayaH" (yo.sU.1-6) / / 3 / / vikAriNi sati purupo vikArIva pratibhAti tat cat / 1 746 * itthaM pAdapaTkena vRttinirodhakAle'vikAritA'' liGgitaM vRttikAle ca vikAritAsametaM cittaM nirUpya sAmprataM vRttiM vyutpAdayati - tasya vRttisamudAyalakSaNasya cittasya avayavinaH = avayavitvenAbhimatasya avayavabhUtAH paJcatayya iti, atrAvayavArthe tayap pratyayaH paJca avayavA yAsAM tAH paJcatayyaH vRttayaH cittapariNAmavizeSAH / vRttizabdaH vRttisAmAnyaparaH caitra-maitrAdicittabhedena vRttisAmAnyAnAM bahutvAd vRttaya iti bahuvacanam / yogasUtra - sAGkhyasUtrayoH saMvAdamAha - 'vRttaya' ityAdi / klezA''krAntAH = rAgAdyAkrAntAH / rAgadveSAdiklezAnAM hetavaH kliSTA bandhaphalAH / sarvo hi jantuH pramANAdivRttibhirjJAtaMpvartheSu rAgAdinA karma kRtvA sukhAdinA badhyate / akliSTAH klezanAzinyo muktiphalAH sattvapurupA'nyatAgocarAH / tAH khalvabhyAsa - vairAgyAbhyAM kliSTavRttipravAhamadhye jAyamAnAH svajanyA'kliSTasaMskAraiH punaHpunarabhyAsena pravRddhaiH kliSTasaMskAranirodhena kliSTavRttipravAhaM nirudhya paravairAgyeNa svayaM nirudhyantaM / tataH saMskArazeSasya cittasya pralayo muktirbhavatIti ( ma.pra. 1 / 5) maNiprabhAkRd vyAcaSTe / kliSTAH tAmasyo'kliSTAH sAttvikyo rAjasyazca / kliSTA'kliSTamizravRtteraMzAbhyAM tAmasI - sAttvikyorevAntarbhAvaH, 'rajo mizramiti ( ) smRteriti (yo.sU.bhA.ga.1/5 ) bhAvAgaNezaH / dharmA'dharmavRddhirUpaklezaphalikAH kliSTAH sattvapuruSA'nyatArUpavivekajJAnasAdhanaviSayAH khyAtisaMjJA akliSTAH / tatra kliSTAnAmakliSTAbhirnirodho'kliSTAnAJca paravairAgyeNeti nAgojIbhaTTa ATe 'klezahetukAH karmAzayapracayakSetrIbhUtAH klipTAH / khyAtiviSayA guNA'dhikAravirodhinyo'kliSTAH / kliTapravAhapatitA apyakliSTAH / kliSTacchidreSvapyakliSTA bhavanti akliSTacchidreSu kliSTA iti / tathAjAtIyakAH saMskArA vRttibhireva kriyante saMskAraizca vRttaya iti / evaM vRtti- saMskAracakramanizamAvartate' (yo.sU.1/5-bhASya ) iti yogasUtrabhASye vyAsarSirAha / tAH = vRttaya eva uddizati = nAmamAtreNa saGkIrttayati- 'mAnamityAdi / yogasUtrasaMvAdamAha - ' pramANe 'tyAdi / sUtraM sugamam / navaraM kapila pAMca prakAranI cittavRtti " cittavRttisamudAyasvarUpa che. matalaba ke citta avayavI che ane vRtti avayavarUpa che. cittanA avayavasvarUpa vRtti pAMca prakAranI kahevAyelI che. pAtaMjala yogasUtramAM jaNAvela che ke pAMca prakAranI vRttio kliSTa ane akliSTa che.' kliSTano matalaba e ke klezayukta tathA akliSTa eTale klezazUnya. A banne prakAranI vRttinA pAMca/pAMca prakAra che. tene ja mULa gAthAmAM batAvela che. (1) mAna = pramANavRtti, (2) bhrama = viparyayavRtti, (3) vidvasyavRtti, (4) nidrAvRtti khane (4) smRti = smarAvRtti. pAtaMsayogasUtramA 'pramANa, viparyaya, viDalya, nidrA rakhane smRti' khAma pAMya vRtti jatAvesa che. (11/3) ..tayyaH kliSTAH' iti truTitaH pAThaH / hastAdarzavizeSe ca 'kliSTAkliSTAH' padaM nAsti / 2. mudritapratau ityazuddhaH pAThaH / 3. mudritapratau 'nidrA: smR... ' ityazuddhaH pAThaH / 1. hastAdarza 'prAmANa = Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pramANasvarUpaprakAzanam * AsAM krameNa lakSaNamAha = mAnaM jJAnaM yathArthaM syAdatasmiMstanmatirbhramaH / puMsazcaitanyamityAdau vikalpo'vastuzAbdadhIH / / 4 / / mAnamiti / mAnaM yathArthaM tadvati tadavagAhi jJAnaM syAt / tadAha - "avisaMvAdi jJAnaM pramANamiti" (rA.mA. 1 / 7) / bhramo'tasmin = tadabhAvavati tanmatiH, yadAha- "viparyayo devahUtisaMvAde tu saMzayo'tha viparyAso nizcayaH smRtireva ca / svApa ityucyate buddherlakSaNaM vRttitaH pRthak / / - (ka.de.saM. 2/ 30 ) ityevaM paJca buddhivRttayo darzitA ityavadheyam / / 11 / 3 / / AsAM vRttInAM krameNa uddezakramamavalambya lakSaNamAha- 'mAnamiti / tadAha bhojadevaH rAjamArtaNDe 'avisaMvAdi jJAnaM pramANamiti / tattvavaizAradyAM pAtaJjalayogasUtrabhASyaTIkAyAM vAcaspatimizrastu 'anadhigatatattvabodhaH paurupeyo vyavahArahetuH pramA, tatkaraNaM = pramANam' - (yo.sU. 1/7 ta.vai. pR. 29) ityAha / yogasudhAkare ca vRttAvajJAtArthA'vagAhI citizakteH prativimvaH pramA, tatkaraNaM vRttiH pramANam - (yo.sU.1/7 yo. su. pR. 11 ) ityuktam / bhramaH = bhramapadapratipAdyaH tadabhAvavati = tacchUnye tanmatiH tatprakArakadhIH / atasmiMstadeveti viparyayaH - (pra.mI.1/7 ) iti pramANamImAMsAyAM zrIhemacandrasUrayaH / atasmiMstadgraho bhrAntiH - ( pra . samu. ) iti pramANasamuccaye diGnAgaH / granthakRdatra yogasUtrasaMvAdamAha - 'viparyaya' iti / prakRtasUtraM rAjamArtaNDe "atathAbhUte'rthe tathotpadyamAnaM jJAnaM viparyayaH, yathA zuktikAyAM rajatajJAnam / atadrUpapratiSThamiti tasyArthasya yadrUpaM tasmin rUpe na pratitiSThati, tasyA'rthasya yat pAramArthikaM rUpaM na tatpratibhAsayatIti yAvat / saMzayo'pi atadrUpapratiSThatvAnmithyAjJAnaM yathA sthANurvA puruSo vA ?" ( rA.mA. 1/8) ityevaM vivRtam / 'mithye 'tyasya vivaraNaM atadrUpapratiSThamiti bhAsamAnarUpA'bhAvavadvizepyakamityarthaH, yadvA'tadrUpapratiSThamityasya buddhivipayA''kArasamAnA''kAravipayapratiSThaM netyarthaH, bhramasthale buddhivRttyAkArasyaiva vipaye Aropa iti siddhAntAt - ( nA.vR. 1 / 8) iti nAgojIbhaTTaH / = 747 = annapUrNopaniSadi bhramaH paJcavidho bhAti tadeveha samucyate / jIvezvarau bhinnarUpAviti prAthamiko bhramaH 11 AtmaniSThaM kartRguNaM vAstavaM vA dvitIyakam / zarIratrayasaMyuktajIvaH saGgI tRtIyakaH / / A pAMca vRttionA kramasara lakSaNa batAve che. gAthArtha :- mAna eTale yathArtha jJAna. tevA prakAre je padArtha na hoya temAM tevA prakAre buddhi thavI te bhrama kahevAya. 'puruSanuM caitanya' ItyAdi sthaLe avastuviSayaka je zAbdabodha thAya te vikalpa kahevAya.(11/4) TIkArtha :- (1) amuka cokkasa prakAranA guNadharmathI yukta evA padArthamAM te guNadharma rUpe te padArthanuM jJAna thavuM te yathArtha jJAna = mAna = pramANa kahevAya. pAtaMjala yogasUtranI rAjamArtaMDa TIkAmAM jaNAvela che ke 'avisaMvAdI jJAna pramANa che.' tathA je guNadharma je padArthamAM na rahyo hoya te padArthano te guNadharmaviziSTarUpe bodha thavo te bhrama kahevAya. pAtaMjala yogasUtramAM jaNAvela che ke 'cokkasaguNadharmazUnyamAM te guNadharmayuktarUpe mithyAjJAna thAya te viparyaya = viparyAsa = bhrama hevAya. 'AA huI cheDe mANasa?" Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 748 * vikalpasvarUpavidyotanam * dvAtriMzikA-11/4 mithyAjJAnamatadrUpapratiSThaM (yo.suu.1-8)"| saMzayo'pi 'sthANurvA puruSo ve'tytdruupprtisstthtvaadtraivaantrbhvti| puMsazcaitanyamityAdau [avastuzAbdadhIH =] avastuviSayA zAbdadhIH = viklpH| atra hi 'devadattasya kambala' itivacchabdajanite jJAne SaSThyartho bhedo'dhyavasIyate, tamihAvidyamAnamapi samAropya pravartate'dhyavasAyaH / vastutastu caitanyameva puruSa iti / tadAha- "zabdajJAnA'nupAtI' vastuzUnyo vikalpaH (yo.sU. 1-9)" iti| bhramavizeSa evAyamastviti cet ? na, jagatkAraNarUpasya vikAritvaM caturthakaH / kAraNAd bhinnajagataH satyatvaM paJcamo bhramaH / / - (ann.1|13-4-5) ityevaM vedAntamatAnusAreNa paJcavidhabhramanirUpaNaM kRtaM tadihAnusandheyaM yathAtantram / saMzaya iti / atra - samAnAnekadharmopapattevipratipatterupalabdhyanupalabdhivyavasthAtazca vizeSApekSo vimarzaH = saMzayaH - (nyA.sU.1/1/23) iti nyAyasUtramapi smartavyam / - ekadharmikaviruddhabhAvAbhAvaprakArakaM jJAnaM = saMzayaH - (ta.saM.pR.22) iti tu tarkasaGgrahe / udAharaNadvArA vikalpaM lakSayati 'puMsaH caitanyami'tyAdi / taM = bhedaM iha = 'puMsaH caitanyami'tyAdau avidyamAnamapi = asantamapi samAropya = adhyAropagocarIkRtya pravartate'dhyavasAyaH / yogasUtrasaMvAdamAha- 'zabdajJAne'tyAdi / vastuzUnya iti asadarthavyavahAraviSayaH / prakRtasUtraM bhojarSiNA rAjamArtaNDe - zabdajanitaM jJAnaM = zabdajJAnaM tadanu patituM zIlaM yasya sa shbdjnyaanaanupaatii| vastunastathAtvamanapekSamANo yo'dhyavasAyaH sa vikalpa ityucyate / yathA 'puMsaH svarUpaM caitanyamiti / atra 'devadattasya kambala' iti zabdajanite jJAne SaSThyA yo'dhyavasito bhedastamihA'vidyamAnamapi samAropya pravartate'dhyavasAyaH / vastutastu caitanyameva puruSaH - (rA.mA. 1/ 9) ityevaM vyAkhyAtam / prakRte ca 'eSa vandhyAsuto yAti khapuSpakRtazekharaH / mRgatRSNAmbhasi snAtaH zazazRGgadhanurdharaH / / ' ( ), 'rAhoH zira' ityAdIni vikalpodAharaNAni (bhA.ga.1/9) bhAvAgaNezavRttI darzitAni / nanu bhramavizeSaH eva ayaM = 'puMsaH svarUpaM caitanyamiti vikalpaH astu, tadabhAvavati tatprakArakajJAnatvAt iti cet ? na, tathAvidhazabdajanyajanakabhAvena = tathAvidhavikalpajanyazabdena saha shbdA pramANe dUra UbhA rahelA padArthamAM je zaMkA paDe teno paNa viparyayamAM ja samAveza karI levo. "puruSanuM caitanya' A pramANe avastuviSayaka zAbdabodha thAya che te vikalpa kahevAya che. A bodha avastuviSayaka hovAnuM kAraNa e che ke "devadattanI kAmaLI" A vAkyathI utpanna thayelA bodhamAM devadatta zabda pachI rahela chaThThI vibhakti = "nI pratyaya dvArA jema bhedano adhyavasAya = bodha thAya che tema "puruSanuM caiitanya' A vAkyathI utpanna thayelA bodhamAM paNa puruSa' pada pachI rahelI chaThThI vibhakti - "tuM" pratyaya dvArA bhedanuM bhAna thAya che. paraMtu vastusthiti e che ke puruSa ane caitanyamAM koI bheda ja nathI. puruSa kaho ke caitanya kaho. banne eka ja padArthane sUcita kare che. matalaba ke puruSano bheda jemAM nathI tevA caitanyamAM puruSabhedano samAropa karIne tevI buddhi thavAthI te vikalpAtmaka buddhi avastuviSayaka che. mATe ja pAtaMjala yogasUtramAM jaNAvela che ke "zabdajJAnane anusaranAro hovA sAthe je vastuzUnya hoya te vikalpa kahevAya." zaMkA - vikalpane bhrama ja mAno ne ! zA mATe bhramathI bhinna mAno cho ? kAraNa ke bhramamAM jema asatu guNadharmanuM bhAna thAya che tema vikalpamAM paNa asatu bhedanuM bhAna thAya che. 1. hastAdarza 'hi' nAsti / 2. hastAdarza 'SaSThyA' iti pAThaH / 3. hastAdarza '...pAptI' ityazuddhaH pAThaH / Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * vitye vyavahAra visaMvAda * 749 tathAvidhazabdajanyajanakabhAvenA'sya vilakSaNatvAt, viSayA'bhAvajJAne'pi pravRttezca / yad bhojaH"vastunastathAtvamanapekSamANo yo'dhyavasAyaH sa vikalpa ityucyate" (yo.sU.1/9 rAjamArtaNDa) iti / / 4 / / janyavikalpasya janya-janakabhAvena, uktaM ca- 'vikalpayonayaH zabdAH vikalpAH zabdayonayaH / kAryakAraNatA teSAM nArthaM zabdAH spRzantyapi / / ' ( ) iti / vastuzUnyavikalpajanakazabdo'pi tathAvidhavastuzUnyavikalpenaiva janyata ityarthaH / tathA ca tathAvidhazabdajanyajanakabhAvena = vastuzUnyavikalpajanakazabdapratiyogikakAryakAraNabhAvena asya vikalpasya vilakSaNatvAt = bhramavisadRzatvAt, viSayA'bhAvajJAne'pi = bAdhe'pi pravRttezca = upajAyamAnatvAcca / ___ yad bhojo rAjamArtaNDe Aha- 'vastuna' iti / tathAtvaM = bhAsamAnadharmavaiziSTyaM, avaziSTaJca prAgatraivoktam / 'ayaM vikalpo vastuzUnyatvAnna pramANam, bAdhe'pyavazyambhAvitvAt vyavahArahetutvAcca na viparyaya' (yo.sU. 1/9 ma.pra.) iti maNiprabhAyAM rAmAnandenoktam / 'zabdajJAnA'nupAtitvAnnAyaM viparyaye'ntarbhavatIti yogasudhAkare sadAzivendrasarasvatyAha (yo.sU. 1/9 yo.sudhA.) / - zabdazca jJAnaJcAnupAtinI che vikma bhramasvarUpa nathI ha samAdhAna - bhrama ane vikalpa bannemAM viSayagata asat dharmanuM arthAt purovartI viSayamAM na rahela guNadharmanuM bhAna thAya che e vAta sAcI che. paraMtu tema chatAM banne vacce taphAvata paNa rahelo che. bhrama AMkha vagerethI utpanna thAya che. jyAre vikalpa zabdajanya ane zabdajanaka che. zabda ane vikalpa vacce janyajanakabhAva = kAryakAraNa bhAva che. jema ke vakatAnA mananA tevA prakAranA vikalpathI zabdo utpanna thAya che ane vakatAnA te zabdo dvArA zrotAne vikalpa utpanna thAya che. bAhya artha tathAvidha na hoya to paNa vakatA tathAvidha vikalpa dvArA zabda bole ane padasaMketagraha dvArA zrotAne vaktAnA tAtparya mujaba je vikalpAtmaka bodha thAya che te tathAvidha arthathI = padArthathI zUnya hovAnA kAraNe vikalpa kahevAya che. jyAre bhrama to zabda vinA paNa utpanna thAya che. koI na bole to paNa saMdhyA samaye aMdhArAmAM doraDAmAM sApano bhrama thAya ja che ne ! vaLI, bhrama ane vikalpa vacce bIjI eka vizeSatA e che ke aMdhakAra samaye doraDAmAM sApano bhrama thayA pachI prakAza karavA dvArA jyAre nizcita thaI jAya che ke "A to doraDuM che, sApa nathI" to te mANasane prakAza gayA bAda te sthAne sApano bhrama thato nathI. jyAre vikalpamAM to padArthamAM bhAsamAna guNadharma asat = avidyamAna che evo khyAla Ave to paNa tathAvidha zabdazravaNathI tevo zAbdabodha to thAya ja che. "puruSa ane caitanyamAM bheda nathI" evo khyAla hovA chatAM puruSanuM caitanya' evA vAkyane sAMbhaLavAthI vidvAna mANasane paNa bhedano samAropa karIne puruSa-caitanyabhedaavagAhI zAbdabodha thAya ja che. Ama bAdhanizcaya hovA chatAM avaDurUpa bhedano Aropa karIne zAbdajJAnarUpa vikalpa utpanna thaI zake che. paNa bhrama utpanna nathI thato. Ama be vizeSatA hovAnA kAraNe bhrama karatAM vikalpa judo paDI jAya che. mATe vikalpane bhramavizeSarUpa mAnavAnA badale bhramabhinna mAnavo jarUrI che. pAtaMjala yogasUtranI rAjamArtaDa TIkAmAM bhojarAjarSie paNa jaNAvela che ke "vastugata tathApaNAnI = bhAsamAna-dharmavaizisyanI apekSA rAkhyA vinA utpanna thato adhyavasAya vikalpa kahevAya che." (11/4) Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 750 * nidrAyAM sukhAdyanubhavasamarthanam * dvAtriMzikA-11/5 nidrA ca vAsanA'bhAvapratyayA''lambanA smRtaa| sukhAdiviSayA vRttirjAgare smRtidarzanAt / / 5 / / nidrA ceti / abhAvapratyayA''lambanA = 'bhAvapratyayAlambanavirahitA vAsanA ca nidrA smRtA, santatamudriktatvAttamasaH / samastaviSayaparityAgena yA pravartata ityarthaH / tadAha- "abhAvapratyayAlambanA yasya sa tathA / tathA ca vAdhAvAdhakAlA'vizeSeNa tadubhayajanako'rthazUnyapratyayo vikalpa ityarthaH / viparyayazca vAdhottaraM na svaviSayeSu zabda-jJAne janayati + (yo.sU. 1/9 pra.) iti pradIpe bhAvAgaNezo vyAkhyAtavAn / ___ 'vyavahArA'visaMvAdAnnAyaM viparyaya' (ta.vai.1/9) iti tattvavaizAradyAM vAcaspatimizra AcaSTe / vastuzUnyatve'pi zabdajJAnayAthArthyanibandhanavyavahArasya dRzyamAnatvAnnAyaM viparyayopArohIti yogsuutrbhaassykaaraashyH| - yathA ca yathArthazabdena yathArthajJAnena ca yAdRzo vyavahAro bhavati zabdajJAnarUpaH tAdRza eva vyavahAro vikalpAdapi dRzyate vivekinAmapItyarthaH / viparyayastu naivam, bAdhottara midaM rajatamiti zabda-pratyayayorabhAvAt 6 (yo.sU. 1/9 yo.vA.) iti yogavArtike vijJAnabhikSuH vyAcapTe / / 11/4 / / caturthI vRttimAha- 'nidre'ti / bhAvapratyayA''lambanavirahitA = jAgratsvapnavRttikAraNAtmakaviSayazUnyA vAsanA = vRttiH nidrA smRtA / buddhisattve hi triguNe yadA sattva-rajasI abhibhUya samastakaraNA''vArakamAvirbhavati tamastadA santataM tamasa udriktatvAt vuddheH viSayA''kArapariNAmA'bhAvAt samastaviSayaparityAgena yA vRttiH pravartate sA nidrA ityarthaH / yogasUtrasaMvAdamAha- 'abhAve'ti / etadvyAkhyA rAjamArtaNDe - abhAvapratyaya AlambanaM yasyA vRtteH sA tathoktA / etaduktaM bhavati- yA santatamudriktatvAttamasaH samastavipayaparityAgena pravartate vRttiH sA nidrA / tasyAzca 'sukhamahamasvApsamiti smRtidarzanAt smRtezcAnubhavavyatirekeNA'nupapattervRttitvam - (yo.sU. 1/10 rA.mA.) ityevaM vartate / prakRte - tathA'haM sukhamasvApsaM naiva kiJcidavediSam / ityevaM pratyabhijJA'pi pazcAttasyopapadyate / / 6 (zi.gI.10/56) iti zivagItAvacanamapyanuyojyam / pratyabhijJApadasya smRtiparatvamatrAvaseyam / - kArya prati ayate = gacchatIti pratyayaH = hetuH / jAgratsvapnavRttInAmabhAve hetuH tamaH A che nidrAsvarUpa vicAra ha gAthArtha:- abhAvapratyayaAlaMbanavALI vAsanA nidrA kahevAya che. A vAsanA = vRtti sukhAdiviSayaka hoya che. kAraNa ke jAgyA pachI tenI smRti thatI dekhAya che. (11/5) TIkArtha:- abhAvapratyayaAlaMbanavALI eTale ke bhAvapratyayaAlaMbanazUnya evI vAsanA e nidrA kahevAyela che. (bhAva = jAgratadazAvRtti ane svapradazAvRtti. tenA kAraNabhUta evA viSayane AlaMbana na banAve tevI vAsanAtmaka vRtti nidrA kahevAya. athavA jAgrata ane svapradazAnA abhAvamAM nimittabhUta tamasa guNane AlaMbana = viSaya banAve tevI vRtti nidrA kahevAya che. matalaba ke te samaye taman tattva atyaMta baLavAna hovAthI jAgrata-svapradazAnA samasta viSayono tyAga karIne je pravRtti kare te vRtti nidrA kahevAya che. AvA ja AzayathI yogasUtramAM jaNAvela che ke "abhAva-pratyayane AlaMbana = viSaya banAvanAra vRtti nidrA che.' A vRtti sukha-duHkha-mohaviSayaka hoya che. kAraNa ke nidrAno tyAga karIne 1. hastAdarza 'bhAvapratyayA' nAsti / Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * mRtisvasmaraNam * 751 vRttirnidrA" (yo.sU. 1-10) / iyaM ca jAgare = jAgradavasthAyAM smRtidarzanAt = 'sukhamahamasvApsa' iti smRtyAlocanAt sukhAdiviSayA vRttiH, svApakAle sukhA'nanubhave tadA tatsmRtyanupapatteH / / 5 / / tathAnubhUtaviSayA'sampramoSaH smRtiH smRtaa| AsAM nirodhaH zaktyA'ntaHsthitirhetau bhirhtiH||6|| ___tatheti / tathA'nubhUtaviSayasya = pramANa-viparyaya-vikalpa-nidrAnubhUtArthasya asampramoSaH = lambanaM = viSayo yasyAH sA vRttirnidrA / vRttipadasyA'nuvartamAnasyoccAraNaM 'jJAnA'bhAvo nidrA' iti matanirAsArtham / tathAhi- utthitasya 'sukhamahamasvApsamiti smaraNaM buddhisattvasacivatamovipayaM tadanubhavaM kalpayati / 'duHkhamahamasvApsamiti smaraNaM rajastamoviSayaM tadanubhavaM kalpayati / 'gADhamUDhamahamasvApsamiti kevalatamoviSayaM smaraNaM tadanubhavaM kalpayati / sa cA'nubhavo buddhidharmo nidraa| sA caikAgravRttikalpA'pi tAmasatvAdyogArthinA niroddhavyA - (yo.sU. 1/10 ma.pra.) iti mnniprbhaakRt| svApakAle sukhA'nanubhave = sukhaviSayakAnubhavA'bhAve'bhyupagamyamAne sati tadA jAgradavasthAyAM tatsmRtyanupapatteH = sukhasmaraNA'saGgateH, smRteranubhavajanyasaMskArajanyatvaniyamAt / / 11/5 / / paJcamI vRttimAha- 'tatheti / pramANa-viparyaya-vikalpa-nidrA'nubhUtArthasya = prmaannaadivRttictussttyaajAgyA pachI "huM sukhethI suto A pramANe smRti thAya che. jo te vRttine sukhAdiviSayaka mAnavAmAM na Ave to tevI smRti thaI na zake. kAraNa ke je anubhavano viSaya na hoya tenuM smaraNa thaI na zake. mATe nidrAsvarUpa vRttino viSaya sukhAdi che- ema mAnavuM jarUrI che.(11/5) vizeSArtha :- jAgRta ane svapradazA-A bannenuM je kAraNa hoya tevI vRtti bhAvapratyaya kahevAya che. arthAt ghaTAdiAkArarUpa aMtaHkaraNanI vRtti e bhAvapratyaya che. A bhAvapratyayAtmaka vRttinA abhAvanuM kAraNa = pratyaya pracUra tamastattva che. tene viSaya banAvanArI vRtti = vAsanA eTale nidrA. zaktirUpe aMtaHkaraNamAM ghaTAdiAkArasvarUpa vRttio aMtarmukhatayA vilIna thaI gayela hovAthI nidrAmAM tenuM jJAna nathI hotuM. paraMtu tenI vAsanA (saMskAra) hoya che. tethI abhAvapratyayaAlaMbanavALI vAsanAne nidrA kahela che. bAhya ghaTAdi padArthano bodha karavA mATe aMtaHkaraNa Indriya dvArA bahAra nIkaLIne arthAkAravRttimat bane che. jyAre sukhAdi AMtara padArthamAM aMtaHkaraNa bahAra nIkaLatuM nathI. paraMtu AMtara padArthomAM sIdhI ja sukhAdikAraka vRtti thaI jAya che. svAvasthAmAM pahelAM viSaya Ave che. tethI viyAkAravRtti thAya che. tyAra pachI sukhAdivRtti thAya che. jyAre nidrAmAM sIdhesIdhI ja sukhAdiAkArasvarUpa vRtti thavAthI temAM sukha-duHkha-mohanuM bhAna thaI zake che. tethI te nidrA sukhAdiviSayaka kahevAya. A mAnavuM jarUrI che. AnuM kAraNa e che ke jAgyA bAda "atyaMta sukhethI uMgha AvI' - A pramANe pratIti-smaraNa thAya che. naiyAyikamate uMghamAM sukhAdinuM bhAna thatuM nathI. jyAre pAtaMjala yogadarzanakAra uparokta mRtinA baLathI nidrAmAM sukhAdinuM bhAna mAne che. anyathA tevI smRti asaMgata thaI jAya.(11/5) ha vRttinirodhanI samajaNa che gAthArtha - cokkasa prakAre anubhava thayelA viSayanI buddhimAM upasthiti thavI te smRti kahevAya che. A pAMceya vRttionuM potAnA kAraNamAM zaktirUpe rahevuM ane bahAramAM na javuM-A banne cIjavRttinirodha kahevAya che.(11/6) TIkArtha:- pramANa, bhrama, vikalpa ane nidrAmAM jeno anubhava thayelo che te viSayanI saMskAra 2. dastAva "mRtA' huM nAsti | 2. dastAdrA~ "vai..' zuddha: pATha: | rU. mudritaprata 'nivA' tyazuddha: pATa: | Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 752 * trividhavRttibahirmukhatAvilayavicAraH * dvAtriMzikA-11/6 saMskAradvAreNa buddhAvupArohaH (=tathA'nubhUtaviSayA'sampramoSaH) smRtiH smRtA / tadAha- "anubhUtaviSayAsampramoSaH smRtiriti" (yo.suu.1-11)| AsAM = uktAnAM paJcAnAmapi vRttInAM hetau = svakAraNe zaktyA = zaktirUpatayAre antaH = bAhyA'bhinivezanivRttyA antarmukhatayA sthitiH = avasthAnaM "bahirhatiH = prakAza-pravRtti-niyamarUpavighAtaH5 / etadubhayaM nirodha ucyate / / 6 / / nubhUtaviSayasya saMskAradvAreNa = vAsanAdvArA buddhau upArohaH = anusandhAnaM smRtiH smRtA / yogasUtrasaMvAdamAha- 'anubhUte'ti / etadvyAkhyA rAjamArtaNDe - pramANenAnubhUtasya viSayasya yo'yamasampramoSaH = saMskAradvAreNa buddhAvArohaH sA smRtiH / tatra pramANa-viparyaya-vikalpA jAgadravasthA, ta eva tadanubhavabalAt pratyakSAyamANAH svapnAH / nidrA tu asaMvedyamAnaviSayA / smRtizca pramANa-viparyaya-vikalpanidrAnimittA - (yo.sU.1/11 rA.mA.) ityevaM vartate / "pramuSTatattAke zabdajanyapadArthopasthityAdau smRtivyavahArA'bhAvAt 'sa paTaH, sa ghaTa' ityAdipratyaya eva smRtizabdavAcya ityAzaya" (yo.sU.1/11 bhAvA.) iti bhAvAgaNezaH / prakRte - sadRzaM sadRzAnubhavAd yatra smaryate tat smaraNam - (ekA.8/103) iti ekAvalyAM vidyAdharavacanaM, - vAsanobodhahetukA tadityAkArA smRtiH - (pra.mI.2/3) iti ca zrIhemacandrasUrINAM pramANamImAMsAsUtraM yathAtantramUhanIyam / paJcAnAmapi pramANa-viparyaya-vikalpa-nidrA-smRtyabhidhAnAnAM vRttInAM svakAraNe = citte zaktirUpatayA bAhyA'bhinivezanivRttyA = bAhyendriyaviSayA''karSaNavilayena antarmukhatayA = svonmukharUpeNa avasthAnaM, bahirhatiH = bahirmukhatAvilayaH = prakAza-pravRtti-niyamarUpavighAtaH = bAhyaviSayAkAroparaJjanalakSaNaprakAzasvarUpA sAttvikavRttigatabahirmukhatA, dehendriyamano'nukUlaviSayapravartanAtmakapravRttilakSaNA rAjasavRttiniSThabahirmukhatA tadubhayAbhibhavA'parA'bhidhAnamUDhatAtmakaniyamasvarUpA tAmasavRttigatabahirmukhatA, etAsAM tisRNAM vaimukhyam, etadubhayaM nirodha ucyte| tatazca kaivalyasAgare cittanadIvilayaH / yathoktaM nAgojIbhaTTavRttI dvArA buddhimAM upasthiti = sthApanA thavI te smRti kahevAyela che. yogasUtramAM kahela che ke - "anubhUta viSayano masaMpramoSa = anusaMdhAna = (pAro = buddhimatarI meTo smati'. 6 mA prabhArI Adi svarUpa pAMceya vRttionuM potAnA kAraNamAM zaktirUpe aMdaramAM rahevuM arthAt bahAramAM doDI javAnI ghelachAne choDI antarmukha banIne rahevuM tathA bahAramAM na javuM - A banne cIja vRttinirodha kahevAya che. "bahAramAM na javuM Ano artha e che ke vRttionI bahirmukhatAno vilaya thavo. A bAbata samajavA sau prathama vRttinI bahirmukhatAne samajI laIe. bAhya viSayonA AkArathI uparaMjita thavA svarUpa je viSayano prakAza karavo te sAttvika vRttinI bahirmukhatA che. deha, Indriya vagerene anukULa evA viSayamAM pravartana thavuM te rAjasa vRttinI bahirmukhatA che. tathA sAttvika ane rAjasavRttinI bahirmukhatAno abhibhava karIne mUDhatA dhAraNa karavI te tAmasa vRttinI bahirmukhatA che. Ane niyama paNa kahe che. A traNeya bahirmukhatAno vyAghAta karavo eTale "bahiItiH' arthAt 'cittavRttionuM bahAramAM na javuM.' Ama aMtarmukha 23 bhane bAma 4j - panne niro5 vAya che. (11/6) 1. hastAdarza '...kAraNai' ityazuddhaH pAThaH / 2. hastAdarza 'tayAM' ityazuddhaH pAThaH / 3. hastAdarza 'nivRttyAM' ityazuddhaH pAThaH / 4. mudritaprato 'bahihatiH' ityazuddhaH paatthH| 5. hastAdarza ....vidyAta' ityazuddhaH pAThaH / Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 753 * prayojanabhedenAbhyAsa-vairAgyayorupAdAnam * sa cAbhyAsAcca vairAgyAttatrA'bhyAsaH sthitau shrmH| dRDhabhUmiH sa ca ciraM nairntryaa''draa''shritH||7|| 'sa ceti / sa ca = uktalakSaNo nirodhazca abhyAsAd vairAgyAcca bhavati / taduktaM- "abhyAsa'vinivRttabAhyAbhinivezAnAM cittavRttInAmantarmukhatayA svakAraNe citte zaktirUpatayA'vasthAne sati nirodhAkhye kaivalyAbdhau cittanadI vilIyate' (yo.suu.1|12 nA.bha.) iti / kliSTA'kliSTavRttipaJcakanirodhe puruSasya svarUpe'vasthAnaM muktilakSaNaM bhavatIti yAvattAtparyamatrAnusandheyam / taduktaM sAGkhyasUtre api - tannivRttau upazAntoparAgaH svasthaH - (sAM.sU.2/34) iti / - anAptA'khilazailAdipratibimbe hi yAdRzI / syAdarpaNe darpaNatA kevalA''tmasvarUpiNI / / ahaM tvaM jagadityAdau prazAnte dRzyasambhrame / syAt tAdRzI kevalatA sthite dRSTaryavIkSaNe / / -- (yo.vA.3/4/57-58) iti yogavAziSThakArikAyugalamapi prakRtopayogitayA smaryate / / 11/6 / / niruktanirodhakAraNe darzayati- 'sa ceti / uktalakSaNaH = antaHsthiti-bahirhatilakSaNo nirodhazca = nirodhapadapratipAdyo hi abhyAsAt vairAgyAcca bhavati / yogasUtrasaMvAdamAha- 'abhyAse'tyAdi / etadvyAkhyA rAjamArtaNDe - abhyAsa-vairAgye vakSyamANalakSaNe, tAbhyAM prakAza-pravRtti-niyamarUpA yA vRttayastAsAM nirodho bhavatItyuktaM bhavati / tAsAM vinivRttabAhyAbhinivezAnAM antarmukhatayA svakAraNa eva citte shktiruuptyaa'vsthaanm| tatra viSayadoSadarzanajena vairAgyeNa tadvaimukhyamutpAdyate / abhyAsena ca sukhajanakazAntapravAhapradarzanadvAreNa dRddhsthairymutpaadyte| itthaM tAbhyAM bhavati cittavRttinirodhaH - (rA.mA.1/12) ityevaM vrtte| 'sarvasya jantoH svabhAvataH cittavRttinadI viSayabhUmigA saMsArasAgarA'bhimukhI pravahati / tatra viSaye vairAgyeNa tatpravAhaM bhaktvA sattva-puruSavivekA'bhyAsena tasyA nadyAH pratyakpravAhaH kriyate / anabhyAse vizeSArtha :- (1) 8 56 viSayomA bhane 5sakSathI 314-04-rtRtva-motRtva mAha atyaMtara viSayomAM abhiniveza na rahevAthI zaktirUpe vRttionuM aMtarmukhatayA cittamAM avasthAna te nirodha kahevAya che. vaLI, (2) sAMkhyamata ane pAtaMjaladarzana anusAra prakRti triguNAtmaka che. temAM sattvaguNanA AdhikyathI aMtaHkaraNanI bAhyapadArthaviSayaka prakAzavRtti = jJAnavRtti thAya che. rajoguNanA AdhijyathI aMtaHkaraNanI pravRttirUpa vRtti thAya che. ane tamoguNanA AdhithI aMtaHkaraNanI niyamarUpa = mUDhatAsvarUpa vRtti thAya che. A vRttigata traNeya prakAranI bahirmukhatAne vilIna karavI te paNa nirodha upAya che. sAma bhanne. 135 nirI5 upAya che. (11/6) vRttinirodhanuM sAdhana batAvavA graMthakArazrI jaNAve che ke - gAthArtha - vRttinirodha abhyAsathI ane vairAgyathI thAya che. temAM abhyAsa eTale sthitimAM zrama karavo. lAMbA samaya sudhI niraMtara Adarasahita yatna karavAthI te abhyAsa daDhabhUmi = sthira thAya cha. (11/7) abhyAsanuM svarUpa che TIkArya - upara jaNAvela banne prakArano vRttinirodha abhyAsathI ane vairAgyathI thAya che. yogasUtramAM jaNAvela che ke - "abhyAsa ane vairAgyathI cittavRttino nirodha thAya che.' - temAM abhyAsa eTale Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 754 * nAnAtantrAnusAreNa abhyAsavyAkhyA * dvAtriMzikA-11/7 vairAgyAbhyAM tannirodha iti" (yo.sU. 1-12) / tatrAbhyAsaH sthitau = vRttirahitasya cittasya svarUpaniSThe pariNAme zramaH = yatnaH punaH punastathAtvena cetasi 'nivezanarUpaH / tadAha- "tatra sthitau yatno'bhyAsa iti" (yo.sU. 1-13) / sa ca ciraM = cirakAlaM nairantaryeNa AdareNa cAzrito (=nairantaryAdarAzritaH) dRDhabhUmiH = sthiro bhavati / tadAha- 'sa tu dIrghakAla-nairantaryasatkArA''sevito dRDhabhUmi'riti (yo.sU.1-14) / / 7 / / hi laya-vikSepasvabhAvasya cittasya vairAgyAd vikSepabhaGge nidrA syAt / tasmAd abhyAsa-vairAgye layavikSepanivRttirUpaprayojanabhedena nirodhe kArye samuccIyete' (ma.pra.1/12) ityevaM maNiprabhAyAM rAmAnando vyAcaSTe / - 'vairAgyAdabhyAsAcca' - (sA.sU.3/36) iti sAGkhyasUtramapyatrA'nusandheyam / nanu japAdAvAvRttilakSaNo'bhyAso vidhAtuM pAryate / kintvatra nirodhe ko nAmAbhyAsaH ? ityAzaGkAyAmAha- tatra = tayormadhye abhyAsaH = abhyAsapadArthastu vRttirahitasya = rajastamovRttizUnyasya cittasya = antaHkaraNasya svarUpaniSThe pariNAme punaH punaH tathAtvena cetasi nivezanarUpo yatnaH = utsAhalakSaNaH pravRttilakSaNo vA / anAdikAlInavyutthAnasaMskAravazAccittA'ntargatA vRttayaH bahi: niHsaranti / bahirnigacchantInAM tAsAM punaH cetasi vilInIkaraNalakSaNo yatno'bhyAsa iti bhAvaH / yogasUtrasaMvAdamAha- 'tatre'ti / etadvyAkhyA rAjamArtaNDe - vRttirahitasya cittasya svarUpaniSThaH pariNAmaH = sthitiH, tasyAM yatnaH = utsAhaH = punaH punaH tattvena cetasi nivezanamabhyAsa ucyate (rA.mA. 1/13) ityevaM vartate / atra tattvavaizAradyAM - sthitAviti nimittasaptamI vyAkhyAtA, yathA 'carmaNi dvipinaM hanti' - (ta.vai.1/13) iti vAcaspatimizra Aha / 'rAjasa-tAmasavRttirahitasya sAttvikamAtravRttyekAgratA = sthitiH tatra = tannimittaM tatsampAdanecchayA tatsAdhanaviSayAnuSThAne yA yatnadhArA so'bhyAsa' (nA.bhA.1/13) iti nAgojIbhaTTo vyAcaSTe / yogasUtrabhASye vyAsastu - cittasyA'vRttikasya prazAntavAhitA sthitiH / tadarthaH prayatnaH = vIrya = utsAhaH / tatsaMpipAdayiSayA tatsAdhanAnuSThAnaM = abhyAsaH - (yo.bhA.1/13) ityAcaSTe / abhyAsasyaiva vizepamAha- 'sa ceti / cirakAlaM = saMvatsarairjanmabhirvA'nekaiH dIrghakAlaM, yadi cirakAlamAsevyamAno'pi vicchidya vicchidyA''sevyeta tarjutpadyamAnAH yogasaMskArAH samanantarabhAvivicchedakAlInai yutthAnasaMskArairabhibhUyeran / ata Aha- nairntryenn| itthamapyanAdareNa tadAzrayaNe laya-vikSepa-kaSAyAdayaH prasajyeran / ata evAha- AdareNa = tapo-brahmacarya-vidyA-zraddhArUpasatkAreNa cAzritaH sthiro bhavati = dRDhasaMskAraH saH vyutthAnasaMskArairnAbhibhUyate kintu sthitisamartho bhavatItyarthaH / atraiva yogsuutrsNvaadmaahvRttirahita cittano potAnA svarUpamAM rahevA svarUpa je pariNAma hoya tene vize vAraMvAra te svarUpe manamAM te pariNAmane sthApavArUpa prayatna karavo. yogasUtramAM kahela che ke ke "temAM abhyAsa = cittasthiti mATeno prayatna.' A abhyAsano lAMbA samaya sudhI, niraMtara Adarasahita Azraya karavAmAM Ave to te abhyAsa sthira thAya che. yogasUtrakAre ja jaNAvela che ke - "te abhyAsa jo dIrgha kALa sudhI niraMtara sA2-mArathI 42vA bhAve to dRDhabhUmi = sthi2 thAya che.' - (11/7) 1. hastAdarza 'nivezena...' iti pAThaH / Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhyAsAvazyakatAvimarzaH * 755 'yA vazIkArasaMjJA syAd dRSTA''nuzravikA'rthayoH / vitRSNasyA'paraM tat syAdvairAgyamanadhInatA / / 8 / / ' sa tu' iti / bhAvitArthamevaitat / vAtsyAyanastu nyAyasUtrabhASye abhyAsaH = satatakriyA'dhyayana-zravaNa-cintanAni - ( nyA. sU. bhA.4/4/47 ) ityevaM vyAcaSTe ityavadheyam / abhyAsaM vinA tu naiva yogalAbhasambhavaH / taduktaM yogatattvopaniSadi - anabhyAsavatazcaiva vRthA goSThyA na sidhyati / tasmAt sarvaprayatnena yogameva sadA'bhyaset / / - ( yo . tattvo 80 ) iti / prakRte janmAntarazatA'bhyastA mithyA saMsAravAsanA / sA cirA'bhyAsayogena vinA na kSIyate kvacit / / - (mu.2 / 14, rA.gI. 6 / 26) iti zuklayarjUrvedIyamuktikopaniSad - rAmagItAvacanamapi yathAtantraM bhAvanIyam / prakRte nityAbhyAsAdRte prAptirna bhavet, saccidAtmanaH - (aparo.101) iti aparokSAnubhUtivacanamapi smartavyam / - abhyAsAdvA vazIkuryAnmano yogasya siddhaye - (ga.gI. 5 / 23 ) iti gaNezagItAvacanamapi na vismartavyam / na saMsiddhirvijijJAsoH kevalaM zAstracarcayA - ( rama.gI. 1 / 12 ) iti ramaNagItAvacanamapyetadarthAnupAti / etena yathA'gnirdArumadhyastho nottiSThenmathanaM vinA / vinA cA'bhyAsayogena jJAnadIpastathA na hi / / - (yo.kuM.3/14) iti yogakuNDalinyupaniSaduktirapi vyAkhyAtA / satatA'bhyAsayogena kAryasiddhiH prajAyate - (mahA.gI.3 / 9) iti mahAvIragItAvacanamapyatra yathAtantramanuyojyam / taduktaM kuNDikopaniSadi tadabhyAsena labhyeta pUrvajanmA'rjitAtmanAm - (kuM.20) iti / yathoktaM gopAlapUrvatApinyupaniSadi api - nityamabhyaset - ( go . pU. 1 / 7) iti / / 11/7 / / vizeSArtha H- tAmasI vagere vRttiothI rahita evA cittano potAnA svarUpamAM rahevA svarUpa pariNAma eTale sthiti kahevAya. vyAsamaharSinA matAnusAra prazAMtavAhitA e tAdezapariNAmasvarUpa che. vRttizUnya pariNatirUpe cittanuM manamAM vAraMvAra sthApana karavuM te zrama = prayatna kahevAya che. arthAt cittamAM rahelI zaktio anAdi kALanA avaLA saMskAranA lIdhe cittamAMthI khasI jaI bahAra nIkaLe che. te bahAra nIkaLela vRttionuM vAraMvAra cittamAM sthApana karavuM, cittamAM vRttione vilIna karavI te abhyAsa che. A abhyAsane daDha karavA mATe aneka varSo sudhI, janma-janmAntara sudhI tenuM sevana karavuM joIe. ghaNA varSo sudhI abhyAsa karavAmAM Ave paraMtu jo truTaka-truTaka abhyAsa karavAmAM Ave eTale ke be divasa kare ane cAra-cha divasa na kare to paNa te abhyAsa dRDha na bane. mATe niraMtara abhyAsa karavo joIe. ghaNA varSo sudhI, niraMtara -pratidina abhyAsa karavAmAM Ave paNa jo Adara vinA karavAmAM Ave to kAM abhyAsamAM UMgha AvI jAya kAM mana AmathI tema bhaTake athavA viSaya-kaSAyamAM mana kheMcI jAya. mATe Adarasahita abhyAsa karavo joIe. A traNa zaratanuM pAlana thAya to avazya abhyAsa sthira thAya che. arthAt sAttvika cittavRttipravAha-zAMtarasapravAha sthira thAya che. (11/7) cittavRttinirodhanuM bIjuM sAdhana vairAgya che. tene batAvatA graMthakArazrI kahe che ke - * apara vazIkAra vairAgyanuM vivecana A gAthArtha H- vairAgya eTale bIjAne AdhIna na rahevuM. dRSTa ane Anuzravika viSayamAM tRSNArahita : 1. hastAdarze 'yo' ityazuddhaH pAThaH / * Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 756 * aparavairAgyasya caturvidhatvopadarzanam * dvAtriMzikA-11/8 yeti / dRSTaH = ihaivopalabhyamAnaH shbdaadiH| Anuzravikazca artho = devalokAdiH, anuzrUyate gurumukhAdityanuzravaH = vedaH, tataH pratIyamAna Anuzravika iti vyutpatteH / tayoH (=dRSTAnuzravikArthayoH) pariNAmavirasatvadarzanAt vitRSNasya = vigatagarddhasya yA vazIkArasaMjJA = "mamaivaite' vazyA nA'hameteSAM vazyaH" ityevaM vimarzAtmikA (syAt) tat aparaM = vakSyamANaparavairAgyAtpAzcAtyaM vairAgyaM syAt anadhInatA = phalataH parAdhInatA'bhAvarUpaM / cittavRttinirodhasya hetvantarAtmakaM vairAgyaM pratipAdayati- 'ye'ti / prathamaM aparavairAgyaM lakSayati 'dRSTa' iti / aparavairAgyaM tAvaccaturvidham- (1) yatamAnasaMjJA, (2) vyatirekasaMjJA, (3) ekendriyasaMjJA, (4) vazIkArasaMjJA ceti / tatra vairAgyasAdhanAnAmarjana-rakSaNa-kSaya-hiMsAdyanantadoSadarzanAdInAM jJAnapUrvakamanuSThAnamAdyavairAgyamiti (nA.bha.1/15) nAgojIbhaTTaH / - 'atra jagati kiM sAraM kimasAraM veti guruzAstrAbhyAM jJAsyAmIti udyogo yatamAnasaMjJA vairAgyam + (bha.gI.vi.6/35) iti bhagavadgItAvivaraNe madhusUdana AcaSTe / 'rAgAdInAM cittasthAnAM kapAyANAM viSayeSvindriyapravartakAnAM pAkArthaM prayatno yatamAnasaMjJA vairAgyamiti (ma.pra.1/15) maNiprabhAkRt / / _ 'jitAnyetAnIndriyANi, etAni jetavyAnI ti vyatirekA'vadhAraNaM dvitIyam / bAhyendriyavipayeSu rAgadveSAdikSaye sati ekasminneva manasi mAnA'pamAnAdiviSayaka-rAga-dveSAdyapasAraNaM tRtIyam / etattritayA'bhyAsena hi viSayasaMyoge'pi doSadarzanamapratibaddhaM jAyate / 'vairAgyAd dopadarzanam' ( ) iti smRteH / kintu * etadvairAgyatritayavato'pi vazIkAraM vinA viSayasAnidhye yogabhraMzo bhavatIti caturthaM vairAgyameva yogaheturiti tadeva lakSayati- 'ihaiveti / anuzrUyate gurumukhAdityanuzravaH = vedaH / maNiprabhAkRttu 'gurUccAraNaM anu zravaH = zravaNaM yasya so'nuzravaH = vedaH' (ma.pra.1/15) ityAha / vimarzAtmikA, na tu rAgA'bhAvamAtram, vipayA'sAnnidhyena rAgA'bhAve viraktatvA''patteH / pAzcAtyaM = adhstnsthaanvrti| svarUpataH tadAnImindriyA'rthapAravazye satyapi phalataH = pariNAmamapekSya parAdhInatApuruSane 'vazI2' nAmano a52 vaizya hoya che. (11/8) TIkArya - A ja lokamAM = A ja bhavamAM jaNAtA zabdAdi viSayo daSTa kahevAya che. devaloka vagere viSayo Anuzravika kahevAya che. kAraNa ke Anuzravika zabdanI vyutpatti evI che ke anuzravathI jenI pratIti thAya te Anuzravika. gurunA mukhethI je saMbhaLAya te anuzrava = veda. (devaloka vagere A lokamAM carmacakSu vagerethI dekhAtA na hovAthI daSTa na kahevAya paNa vedazAstragamya hovAthI Anuzravika kahevAya.) daSTa ane Anuzravika (aSTa) A banne prakAranA viSayono pariNAma virasa-nIrasa-udvegajanaka jaNAvAthI je puruSane te banne saMbaMdhI tRSNA-Asakti-vRddhi ravAnA thAya tene vazIkAra nAmano vairAgya utpanna thAya che. te vairAgya "A viSayo mAre vaza ja che. huM viSayone vaza nathI. huM viSayano mAlika chuM, gulAma nahi' AvA vicAravimarzAtmaka hovAthI tenuM nAma vazIkAra che. navamI gAthAmAM je paravairAgya = zreSThavairAgya kahevAmAM Avaze tenI apekSAe A vazIkAra nAmano vairAgya apara = nimnakakSAvALo che. Ane vairAgya eTalA mATe kahevAya che ke temAM parAdhInatA nathI, viSayonI gulAmI nathI. jo ke vartamAnamAM to tevo vairAgI 1. hastAdarza 'mamaiva' iti truTitaH pAThaH / Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * Anuzravikapadavyutpattipradarzanam * 757 tadAha- "dRSTAnuzravikaviSayavitRSNyasya' vazIkArasaMjJA vairAgyamiti" (yo.sU.1-15) / / 8 / / tatparaM jAtamukhyAterguNavaitRSNyasaMjJakam / bahirvaimukhyamutpAdya vairAgyamupayujyate // 9 // 'taditi / jAtapuMkhyAte:2 = utpannaguNapuruSavivekakhyAteH / guNavaitRSNyasaMjJakaM = guNeSvapi 'bhAvarUpaM = indriyAdipAravazyavaikalyAtmakam / tadidamaparaM vairAgyaM aSTAGgayogapravartakatvena vakSyamANasamprajJAtasamAdherantaraGgam, asamprajJAtasya tu bahiraGgamiti yogasudhAkare vyaktam / granthakRdatra yogasUtrasaMvAdamAha- 'dRSTA''nuzravike'tyAdi / etadvyAkhyA rAjamArtaNDe - dvividho hi viSayo dRSTa Anuzravikazca / dRSTaH = ihaivopalabhyamAnaH zabdAdiH / devalokAdAvAnuzravikaH / anuzrUyate gurumukhAdityanuzravaH = vedaH, tatsamadhigataH = AnuzravikaH / tayordvayorapi viSayayoH pariNAmavirasatvadarzanAdvigatagarddhasya yA vazIkArasaMjJA 'mamaite vazyA, nAhameteSAM vazya' iti yo'yaM vimarzastadvairAgya-mucyate - (yo.sU.1/15 rA.mA.) ityevaM vartate / - "striyo'nnapAnamityAdipu dRSTepu, Anuzravikepu = svargAdidivyA'divyaviSayeSu vinAza-paritApa-sAtizayatvA'sUyAdidoSANAmabhyAsena sAkSAtkArAdvitRSNasyopekSAbuddhirvazIkArasaMjJA vairAgyami"ti (ma.pra.1/15) maNiprabhAkRt / yogasUtrabhASye vyAsastu - striyo'nnapAnamaizvaryamiti dRSTavipaye vitRSNasya svarga-vaidehya-prakRtilayatvaprAptau AnuzravikaviSaye vitRSNasya divyA'divyaviSayasamprayoge'pi cittasya viSayadoSadarzinaH prasaGkhyAnabalAdanAbhogAtmikA heyopAdeyazUnyA vazIkArasaMjJA vairAgyam - (yo.sU.1/15 bhA.) ityAcaSTe / atrArthe- 'dRSTavadAnuzravikaH sa hyavizuddhikSayAtizayayuktaH' - iti (sAM.kA.2) sAGkhyakArikArtho'pyanusandheyaH / yadvA gurumukhAdanuzrUyata iti anuzravaH = vedaH, tadvihito yAgAdiH AnuzravikaM karma ucyate / tato'pyapavargA'siddheH tatrA'pi vaitRSNyamavaseyam / anenaikAntakarmakANDabahirbhAvaH sUcitaH / taduktaM sAGkhyasUtre - nA''nuzravikAdapi tatsiddhiH, sAdhyatvenA''vRttiyogAdapuruSArthatvam - (sAM.sU. 1/82) iti / / 11/8 / / aparavairAgyasya paravairAgyaM prati kAraNatvAtprathamamaparavairAgyamabhidhAya sAmprataM paravairAgyamAha- 'taditi / utpannaguNa-puruSavivekakhyAteH = saJjAtasattva-puruSA'nyatAbodhasya guNeSvapi vyaktA'vyaktadharmakeSu tRssnnaa'paNa bhojana, pANI vagere IndriyaviSayonuM sevana kare ja che. paNa te sevana evA prakAranuM hoya che ke tenA pariNAmamAM viSayothI kAyamI chuTakAro maLe che. Ama phaLanI apekSAe = pariNAmanI apekSAe viSayonI gulAmI na hovAthI uparokta vicAravimarzane vairAgya kahI zakAya che. tethI yogasUtramAM kahela che ke "daSTa ane Anuzravika viSayomAM tRSNArahita mANasane vazIkAra nAmano vairAgya hoya che. (11/8) have para vairAgyanuM nirUpaNa karatA graMthakArazrI kahe che ke - gAthArtha - jene puruSa ane prakRtinA = guNanA bhedano bodha utpanna thayo hoya tevA puruSane prakRtinA guNo uparanI Asakti cAlI javAthI guNavaitRNya nAmano para vairAgya utpanna thAya che. bahirmukhatAno tyAga utpanna karAvavA dvArA A vairAgya upayogI bane che. (11) TIkArtha - jene puruSa ane guNanA = prakRtinA vivekano = bhedano khyAla AvI gayela che 1. mudritapratau 'vaitRSNyasya' iti pAThaH / 2. hastAdarza '...khyateH' iti truTitaH pAThaH / Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 758 * paravairAgyapratipAdanam * dvAtriMzikA-11/9 tRSNA'bhAvalakSaNaM yathArthA'bhidhAnaM paraM = prakRSTaM tat = vairAgyam / tadAha- "tatparaM puruSakhyAterguNavaitRSNyamiti (yo.suu.1-16)"| ___ prathamaM hi viSayaviSayaM, dvitIyaM ca guNaviSayamiti bhedaH / bahiH = bAhyaviSaye vaimukhyaM bhAvalakSaNaM = alambuddhirUpaM yathArthA'bhidhAnaM prakRSTaM = zreSThaM vairAgyam - 'puruSaH zuddho'nantaH tadviparItA guNA' iti vivekakhyAtAvapi guNAtmikAyAM sarvathA viraktaH + (yo.sU. 1/16 ta.vai.) iti tattvavaizAradyAM vAcaspatimizraH / jJAnasyaiva parA kASThA vairAgyam / etasyaiva hi nAntarIyakaM kaivalyamiti yogasUtrabhASye vyAsaH / / __prakRte yogasUtrasaMvAdamAha- 'ttprmi'ti| etadvyAkhyA maNiprabhAyAM - pUrvavairAgyamuttaravairAgye hetuH / tathAhi- vakSyamANayogAGgA'nuSThAnAdanatizuddhacittasya viSayeSu doSadarzanAdvazIkArasaMjJakavairAgye sati gurvAgamA'vagatasya puruSasya yA khyAtistadabhyAsAd dharmameghAkhyadhyAnarUpAnnitAntavidhvastatamorajomalaM cittaM sattvamAtrazeSamatiprasannaM bhavati / so'yamatizuddhacittadharmaH prasAdo dharmameghasyottaravidhiH tasyaiva phalIbhUtaH, paraM guNebhyo vaitRSNyaM vairAgyamucyate yaM muktihetusAkSAtkAraM vadanti mokSavidaH / yasyodaye prakSINasarvaklezo vidhUtA'zeSakarmA''zayaH kRtavivekakhyAtAvapyupekSakaH 'kRtaM kRtyaM, prAptaM prApaNIyamiti manyate yogii| yadanantarameva cittamasamprajJAtasaMskAramAtrazepaM bhavati tatparaM vairAgyam / aparantu vairAgyaM vitamaskasya rajolezamalasya cittasya dharmo yataH prakRtau lInA aizvaryamanubhavanti, yathoktaM 'vairAgyAt prakRtilayaH' - (yo.sU.1/16 ma.pra.) ityevaM vartate / _ 'samyagjJAnenA'vidyAnivRttau ca tenaiva dopadarzanena tatrApyupekSArUpaM vairAgyamiti bhAvaH, yaduttaraM nirviSayajJAnaprasAdamAtrarUpo'samprajJAtaH samAdhiriti tAtparyam / asminneva vairAgye sati aihikakaivalyaniyama' (yo.sU.1/16 nA.bha.) iti nAgojIbhaTTaH / 'samprajJAtasamAdhyabhyAsapATavena guNatrayAtmakAtpradhAnAdviviktasya puruSasya khyAtiH = sAkSAtkAraH, tasmAdazepaguNatrayavyavahAre vaitRSNyaM yat tat paraM vairAgyamityarthaH' (yo. sU.1/16 yo.su.) iti yogasudhAkare sadAzivendreNa proktam / ___ itthaJca svabhUmikocitakarmakaraNe prAptaviveko na saMsAre punarAvartate, heyahAnAd, AdeyopAdAnAt guNavaitRNyAcca / idamevA'bhipretya sAGkhyasUtre - tatra prAptavivekasyA'nAvRttizrutiH - (sAM.sU. 1/ 83) - viraktasya heyahAnamupAdeyopAdAnaM haMsakSIravat - (sAM.sU.4/23) ityuktam / prathamaM = vazIkArasaMjJakaM hi aparavairAgyaM viSayaviSayaM = vAhyendriyArthagocaraM, dvitIyaM ca paravairAgyaM guNaviSayaM = rajastamaHprabhRtiguNagocaraM iti anayoH bhedaH / nanu parA'paravairAgyamapavargamArge kathamupayujyate ? ityAzaGkAyAmAha- bAhyaviSaye = vaahyendriyvissytevA puruSane prakRtinA guNo uparanI = sattva-rajastamoguNAtmaka prakRti uparanI tRSNA ravAnA thavAthI guNavaitRNya nAmano yathArtha zreSTha vairAgya utpanna thAya che. yogasUtramAM jaNAvela che ke "puruSane vivekakhyAti utpanna thavAthI tene guNanI tRSNA ravAnA thAya te para = zreSTha vairAgya che." prathama apara vairAgya pAMca IndriyanA viSayo saMbaMdhI hato, jyAre A bIjI paravairAgya guNaviSayaka Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * vRttinirodha vairAyopayo: * 759 = doSadarzanajatvAt pravRttyabhAvalakSaNaM utpAdya vairAgyamupayujyate = upakArA''dhAyakaM bhavati / / 9 / / nirodhe punarabhyAso janayan sthiratAM dRDhAm / paramAnandaniSyandazAntazrotaHpradarzanAt / / 10 / / tvAvacchedena doSadarzanajatvAt = aparavairAgyasya vinAzitva-paritApakaratvAdidUpaNavRndavilokanajanyatvAt paravairAgyasya ca prakRtivikAreSu svatva-svIyatvaprakArakabhramocchedakatvAt indriyArtheSu pravRttyabhAvalakSaNaM = pravRttivirAmAtmakaM vaimukhyaM utpAdya paramaparaJca vairAgyaM upakArA''dhAyakaM = cittavRttinirodhaM pratyupakArakaM bhavati / taduktaM vairAgyakalpalatAyAM - AdyaM khalu vairAgyaM, vipayatyAgAya viSayavaitRNNyam / jJAnAdivikAraharaM, guNavaitRSNyaM dvitIyaM tu / / (vai.ka.sta.2/262) iti / paravairAgyopalambhe tu labdhyAdayo'pi notsekAya prabhavanti / taduktaM granthakRtaiva adhyAtmasAre - vipulrddhipulaakcaarnnprvlaashiivissmuvyasthA : | na mApa viratAnanurUpatA: pattAnavat || - (ma.sA. ra/ra3) ti | prakRte - vairAgyasya phalaM bodho bodhasyoparatiH phalam / svAnandA'nubhavAcchAntirepaivoparateH phalam / / 9 (madhyA.ra8) rUti adhyAtmopaniSaddhanamapi yathAta-manuyorje sadanasatiparAyaH 99/8/ che. ATalo banne vacce viSayabhedakRta taphAvata che. A vairAgya dvArA bAhya viSayamAM (guNaprayukta vyavahAramAM) doSadarzana utpanna thavAthI = asAratA-anyatA-kSaNabhaMguratA vagereno bodha pragaTa thavAthI bAhya viSayomAM pravRtti thatI nathI. A rIte bahirmukhatAno vilaya utpanna karAvavAnA lIdhe vairAgya vRttinirodhamAM upakArI thAya che. (11/9) vizeSArtha - prathama vairAgyamAM viSayono vairAgya che. paraMtu haju sudhI puruSa ane prAkRtika guNo vacce rahelA bhedanuM bhAna nathI. jyAre paravairAgyamAM AvuM bhAna hovAthI prAkRtika guNo buddhi-ahaMkAra vageremAM paNa pakkaDa-tRSNA ravAnA thAya che. tethI A guNavairAgya zreSTha che. kahevAnuM tAtparya e che ke jyAre puruSane prakRtithI bhinna potAnuM svarUpa khyAlamAM AvI jAya che ke huM to kamalapatravat nirlepa jJAnasvarUpa AtmA chuM. huM jagatano kartA-bhoktA nathI. paraMtu asaMga sAkSImAtra kevala nirvikalpaka jJAtAdaSTA chuM. atyAra sudhI mArAmAM kartutva-bhoknatvanuM bhAna thatuM hatuM te aupAdhika hatuM, bhramAtmaka hatuM." tyAre puruSane triguNAtmaka prakRti upara vairAgya thaI jAya che. puruSa uparathI prakRtino puruSAbhibhava karavArUpa adhikAra nivRtta thAya che. pachI te bhedajJAnathI = vivekakhyAtithI utpanna thayelo A vairAgya ja prakRSTa vairAgya che. A vairAgya pedA thavAthI prakRtinA saghaLA kAryomAM = samagra jaDa jagatamAM puruSane virasapaNAnuM darzana thAya che. matalaba ke vivekakhyAti utpanna thatAM pUrve prakRtinA kAryamAM puruSane je Asakti hatI, svAyatva ke svakIyatvano bhrama hato te na rahevAthI saghaLAM kAryo nIrasa lAge che. tethI temAM pravRtti karavAno umaLako jAgato nathI. tathA apara vairAgya dvArA viSayonI Asakti khalAsa thatAM viSayavaimukhya Ave che. Ama bahirmukha cittavRtti vilIna thavA lAge che. arthAt viSayavairAgya ane guNavairAgya dvArA cittanI bahirmukha vRttio zaktirUpe aMtarmukhatayA vilIna bane che. A rIte banne vairAgya cittavRttinirodhamAM upakArI bane che. (11/9) che yogamAM abhyAsanI upayogitA ha gAthArtha - vaLI, vRttinirodhaviSayaka abhyAsa atyaMta sthiratAne utpanna karato paramAnaMdanA jharaNA Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vRttinirodhe'bhyAsasyopayogaH dvAtriMzikA - 11/10 = 'nirodha' iti / 'nirodhe = cittavRttinirodhe abhyAsaH punardRDhAM = atizayitAM sthiratAM `avasthitilakSaNAM janayan paramAnandaniSyandasya = atizayitasukhArNavanirjharabhUtasya zAnta zrotasaH = zAntarasapravAhasya pradarzanAt (= paramAnandaniSyandazAntazrotaH pradarzanAt ) upayujyate ityanvayaH, tatraiva sukhamagnasya manaso'nyatra gamanA'yogAt / = - cittameva hi saMsAraH tatprayatnena zodhayet / yaccittastanmayo bhavati guhyametatsanAtanam / / - (zA.1/3,maitrA.6/34) iti zATyAyanIyopaniSad -maitrAyaNyupaniSadorvacanAt cittazuddhikRte cittavRttinirodhaM prati parA'paravairAgyasyopakArakatvamuktvA'dhunA'bhyAsasya tatropayogamAha - 'nirodha' iti / cittavRttinirodhe = antaHkaraNaniSThasattvarajastamomayavRttipratirodhaM prati abhyAsaH = vivekadarzanA'bhyAso hi atizayitAM vyutthAnasaMskArAnabhibhUtAM avasthitilakSaNAM sthiratAM janayan utpAdayan atizayitasukhArNavanirjharabhUtasya = niratizayasukhasAgaracyutA'lpapravAhasthAnIyasya zAntarasapravAhasya pradarzanAt = prakarSeNa dyotanAt 'upayujyate' iti pUrvatana zlokagatapadasyAtra anvayaH = sambandhaH kAryaH / tatraiva = paramAnandaniSyandasadRzazAntarasapravAha eva sukhena lInasya = sukhamagnasya manasaH = cetasaH anyatra = tata itaratra gamanA'yogAt, svahetAveva niruddhavRttikaM cittaM vilIyata iti kRtvA / taduktaM maitrAyaNyupaniSadi maitreyyupaniSadi ca yathA nirindhano vahniH svayonAvupazAmyate tathA vRttikSayAccittaM svayonAvupazAmyate / / - (maitrA. 6/34, maitre. 1/4/3 ) iti / cittanAzAccendriyavijayo'pi parepAmabhimataH / taduktaM vAlmIkirAmAyaNe cittanAzAd vipadyante sarvANyevendriyANi hi / kSINasnehasya dIpasya saMraktA razmayo yathA / / - ( vA. rA. 64 /73) ityAdikaM yathAtantramanusandheyam / itthaJca cittavRttinirodhe abhyAsa- vairAgyayorhetutA'nAvilA / taduktaM bhagavadgItAyAM asaMzayaM mahAbAho ! mano durnigrahaM calam / abhyAsena tu kaunteya ! vairAgyeNa ca gRhyate / / - (bha.gI. 6 / 35) iti / yogasUtrabhASye vyAsenApi vairAgyeNa viSayazrotaH khilIkriyate, vivekadarzanA'bhyAsena vivekazrota udghATyate ityubhayA'dhInaH cittavRttinirodhaH - (yo.sU. 1/12 bhA. pR.46 ) ityuktam / - grahItR - grahaNa - grAhyarUpaSaDviMzatitattvA'bhyAso vazIkArAkhyamaparaM vairAgyaJca samprajJAtayogasAdhanam / tatra ca vairAgyaM sAkSAdeva vRttinirodhakAraNam / abhyAsastu samAdhirUpAGgadvArA - (yo.sA.saM. 2/pR.30) iti tu yogasArasaGgrahe vijJAnabhikSuH / prakRte vairAgyAd buddhivijJAnA''virbhAvo bhavati / abhyAsAt tajjJAnaM krameNa paripakvaM bhavati / paripakvavijJAnAt jIvanmukto bhavati - (tri.pA.ma. 5 / 6 ) iti tripAdvibhUtimahAnArAyaNopaniSadvacanamapi svarUpa zAMtapravAha dekhADavAthI upakArI thAya che. (11/10) TIkArtha :- vaLI, cittavRttinirodhaviSayaka abhyAsa atyaMta baLavAna evI sthiratAne = avasthitine utpanna karato atyaMta sukhasAgaranA jharaNA samAna zAMtarasanA pravAhane prakRSTa rIte dekhADavAthI cittavRttinirodhamAM upakArI thAya che. kAraNa ke zAMtarasapravAhamAM sukhapUrvaka magna thayeluM mana bIje kyAMya 760 * = .. = 1. mudritapratau 'nirodhaci..' ityazuddhaH pAThaH / 2 hastAdarze 'avasthita.' iti pAThaH / 3 mudritapratau ' zrAnta' iti azuddhaH pAThaH / Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 761 * cittavRttinirodhasya dAnamUlakatopadarzanam * itthaM ca cittavRttinirodha iti yogalakSaNaM sopapattikaM vyAkhyAtam / / 10 / / athaitaddaSayannAha - na caitadyujyate kiJcidAtmanyapariNAmini / kUTasthe syAdasaMsAro'mokSo vA tatra hi dhruvam / / 11 / / yathAtantramanuyojyam / ramaNagItAyAM tu - prANarodhena vRttInAM nirodhaH sAdhito bhavet / vRttirodhena vRttInAM janmasthAne sthito bhavet / / - (ra.gI.6/4) ityuktamityavadheyam / saMnyAsagItAyAM tu - yadA syAdviSayA''saktirvilInA sutarAmiha / vilIyante tadApyeSAM vRttayazcA'pi sarvazaH / / kSIyate vRttinAze ca cAJcalyaM manasaH kSaNAt / napTe ca cApale cittaM dhAraNAyAM pravartate / / tadetadeva bhagavAn yogazAstre sadAzivaH / AmnAtavA~"zcittavRtternirodho yoga" ityatha / / AjJApayacca muditaH parameNa samAdhinA / "draSTuH svarUpe'vasthAnaM tadA" syAditi cAgrataH / / nUnametena saMsiddhaM yatpumAn zaMsitavrataH / vipayAtmakavastubhyazcittavRttIrnivArayan / / dadyAdviSayabhUtAni tAni vastUni sarvathA / tadA nizcApalaM cetaH sthiratAM labhate parAm / / sthire'ntaHkaraNe jAte syAttaccaitanyadarzanam / tathAtve ca naro muktiM vindatyeva sadA sthirAm / / -(saM.gI.3/41-47) ityevaM cittavRttinirodhasya dAnamUlakatvamuktamityavadheyam / etAvatA prabandhena 'yogaH = cittavRttinirodha' iti yogalakSaNaM sopapattikaM = pAtaJjalayogadarzanAdyanusAriyuktisahitaM vyAkhyAtam / / 11/10 / / ___atha granthakAraH sAmprataM tat = pataJjalyuktaM yogalakSaNaM dUSayannAha- 'na ceti / pUrvoktaM kaarijaI zakyuM nathI. A rIte bhaTakatI cittavRttino nirodha thAya che. Ama cittavRttinirodharUpa yoganA sanI pAtaM46-yogazanamAnya yuktimo sahita vyAcyA thaI. (11/10) vizeSArtha:- prastutamAM 1 thI 10 gAthAno saMbaMdha A rIte che ke cittanI pramANAdi pAMceya prakAranI vRttiono aivadha vairAgya ane sthira abhyAsanA mAdhyamathI pratirodha karavo te pAtaMjalayogadarzananI mAnyatA mujaba yoga kahevAya che. viSayavairAgya ane guNavairAgya to AsaktizUnyatA ane viSayadoSadarzana dvArA bAhya viSayamAM manane bhaTakatuM aTakAvavA dvArA = viSayapravAhane alita karavA dvArA cittavRttinirodhamAM upakArI thAya che. jyAre dRDha abhyAsa zAMtarasapravAha dekhADavA dvArA = vivekakhyAtipravAha pragaTa karavA dvArA manane tyAM ja sthira karavAnA lIdhe cittavRttinirodhamAM upakArI thAya che. Ama cittavRttinirodhamAM vairAgya ane abhyAsa banne upayogI che. Ama pAtaMjalayogadarzanakAranA mantavya mujaba cittavRttinirodhasvarUpa yoganI vyAkhyA thaI. (11/10) have mahopAdhyAyajI mahArAja pataMjali abhipreta prastuta yogalakSaNanI kSatio jaNAvatA kahe che ke che pAtaMjala yogalakSaNanI mImAMsA ha gAthArtha - jo AtmAne sarvathA apariNAmI mAnavAmAM Ave to uparokta yogalakSaNa jarA paNa saMgata thatuM nathI. kAraNa ke AtmA kUTastha nitya hoya to cokkasa saMsArano ja asaMbhava thAya temaja bhokSano 5 asaMbhava thAya. (11/11) 1. mudritapratau 'athata..' iti truTitaH pAThaH / Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 762 * kUTasthatvavyutpattiH * dvAtriMzikA-11/11 ___'na ceti / na caitat = pUrvoktaM kiJcit apariNAmini Atmani yujyate / tatra = Atmani hi kUTasthe = 'ekAntakasvabhAve sati / asaMsAraH = saMsArAbhAva eva syAt, puSkarapatravannirlepasya tasyA'vicalitasvabhAvatvAt / prakRtitadvikAropahitasvabhAve ca tasmin saMsAradazAyAmabhyupagamyamAne dhruvaM = nizcitaM amokSaH kAdazakapratipAditaM yogalakSaNaM apariNAmini = sarvathA kUTasthanitye Atmani svIkriyamANe na ca = naiva kiJcit = kimapi yujyate = saGgacchate / tathAhi- Atmani hi kUTasthe = ekAntaikasvabhAve = apracyutA'nutpannasthiraikapariNAme sati; 'kUTaH = lohakArA''paNasthA lauhAnAM kUTTanArthikA lauhI cairiNI, tadvat sarvadA tiSThatIti kUTasthaH = ekarUpatayA kAlavyApI' iti kiraNAvalyabhidhAnAyAM sAGkhyakArikAvRttau proktam / prakRte ApAdanamAha- saMsArA'bhAva eva syAt puSkarapatravat = padmapalAzavat nirlepasya = paGkasthAnIyakartRtvAdilepazUnyasya tasya AtmanaH avicalitasvabhAvatvAt / yathA vimalakamaladalamambhasA kardamAdinA vA liptaM na sambhavati tathA''tmA kartRtvAdyAzrayo na bhavatIti tanmatam / ato liptatvamanuyogitAsambandhena vijAtIyasaMyogavattvam / vaijAtyaJca 'ambhasA bhasmanA vA liptaM zarIraM tailena liptmi'tyaadynugtprtiitisiddhnodntvvyaapyjaativishessruupm| anuyogitAsambandhena tAdRzavaijAtyAvacchinapratiyogitAkA'bhAvavattvaM svarUpasambandhena tAdRzavaijAtyA'vacchinnA'nuyogitvA'vacchinnapratiyogitAkA'bhAvavattvaM vA nirliptatvamiti (kArikAvalI-49 pra.pR.403) muktAvalI-prabhAyAM nRsiMhazAstrI / etAdRzanirlepasvabhAvAGgIkAre caturgatisaMsaraNanAnAduHkhopadhAnAdimayasaMsArA'sambhavaH spaSTa eva / tatazca bhogA'nupapattirapi durvArA / taduktaM vItarAgastotre zrIhemacandrasUribhiH - AtmanyekAntanitye syAnna bhogaH sukha-duHkhayoH - (vI.sto.8/2) iti / puruSasya pariNAmitve tu cittaikAgryA'bhyAsaprakarSavazAt cittanirodha asmAkamapISTa eva / taduktaM uttarAdhyayanasUtre - egaggamaNasaMnivesaNAe NaM bhaMte!. jIve kiM jaNei? cittanirohaM karei ( (utta.29/25) iti / nanu puruSaH puSkarapatravannirlepa eva, prakRtireva ca kI, buddhizca prakRteH vikAraH / purupoparAgavipayoparAga-kartavyoparAgarUpAMzatrayavatyA buddharupadhAnAddhi puruSasya saMsAra ucyate, tadAnIM tasya prakRtibuddhayupahitasvabhAvatvAditi cet? atrocyate, prakRti-tadvikAropahitasvabhAve ca = pradhAna-tadvikArAtmakabuddhilakSaNopAdhisaGgatisvabhAve hi tasmin Atmani saMsAradazAyAM pataJjalyanuyAyibhiH abhyupagamyamAne TIkArya - AtmAne ekAMte apariNAmI mAnavAmAM Ave to pataMjali dvArA jaNAvela yogalakSaNa jarA paNa saMgata thatuM nathI. kAraNa ke jo AtmAne phUTastha-sthiraekAntasvabhAvavALo mAnavAmAM Ave to saMsAra ja saMbhave nahi. AnuM kAraNa e che ke kamaLanA pAMdaDAnI jema puruSa = AtmA sarvathA nirlepa ja che, sarvadA nirlepa ja che. potAnA sArvadika nirlepa svabhAvane puruSa kadApi choDato nathI ja. alipta svabhAvathI AtmA jarA paNa calAyamAna na thAya to te AtmA saMsArI kaI rIte kahI zakAya ? kAraNa ke doSathI lepAyuM - kharaDAvuM A ja to saMsArI AtmAnI khAsa oLakhANa che. tathA jo pAtaMjala yogadarzanakAra dvArA ema kahevAmAM Ave ke - "saMsArI avasthAmAM prakRti 1. mudritapratau 'ekAntika....' iti pAThaH / Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prakRtisvamImAMsA * 763 = mokSAbhAvo vA syAt, muktidazAyAM pUrvasvabhAvasya tyAge kauTasthyahAniprasaGgAt / / 11 / / 'prakRterapi caikatve muktiH sarvasya naiva vA / jaDAyAzca pumarthasya kartavyatvamayuktimat / / 12 / / nizcitaM mokSA'bhAvaH = apavargA'sambhavaH syAt, prakRti-tadvikAropahitasvabhAvasya kUTasthanitye puruSe sadA sattvAt / na ca muktau tatsvabhAvapracyavAnnA'yaM dopa iti vAcyam, muktidazAyAM = mokSAvasthAyAM pUrvasvabhAvasya = sattva-mahattattvopahitasvabhAvasya tyAge = pracyave tu kauTasthyahAniprasaGgAt = purusssyaikaantnityasvaraddhiAntamajhaDapAtAt ||11/11 dopAntaramupakSipati- 'prakRte'riti / kiJca 'ajAmekAM lohita-zukla-kRSNAmi' (zve.upa. 4/5, nArA.pU.5,mahA.nA.9/2) ti zvetAzvataropaniSad-nArAyaNapUrvatApinIyopaniSad-mahAnArAyaNopaniSadAM vacanAt - lohita-zukla-kRSNaguNamayI guNasAmyA anirvacanA mUlaprakRtiH - (pai.1 11) iti paiGgalopaniSadvacanAt, > zadra-sparzavihInaM tatkrapavimarasaMyutam | tripuoi tane ghoninAmavAvyayam || 9 (vi.pu9/ ra/ra0) rUti viUpurAIvanAnuM, sarva rabattama rUtti paiva prakRti: savA 9 (..4/182) ane prakRtikRta vikArothI upahita evA svabhAvavALo AtmA che." huM to kharekhara evA AtmAno kadApi mokSa nahi thaI zake. kAraNa ke prakRti ane prAkRtika vikArathI = buddhithI upahita svabhAvane AtmA choDe nahi tyAM sudhI AtmAno mokSa na kahI zakAya. tathA jo tevA vikAraupahita svabhAvane AtmA choDI de to AtmAmAM kUTastha dhruvapaNAno uccheda thaI jAya. arthAt apasiddhAntadoSa pataMjalimatamAM AvI paDe. (11/11) vizeSArtha - sAMkhya ane pAtaMjaladarzanamAM puruSa sarvadA kamalapatravat nirlepa manAya che. paraMtu puruSanI saMsAradazAnI saMgati karavA mATe puruSamAM prakRti ane tenA vikArabhUta buddhi vagerenuM upadhAna = sakriya saridhAna mAnavAmAM Avela che. arthAt saMsAradazAmAM prakRti ane tenA vikAronuM saMnidhAna puruSamAM rahevAthI puruSa paNa prakRti ane tenA vikArone anurUpa svabhAvavALo thAya che. eTale ke ghaTAdiAkArarUpa vRttio jema aMtaHkaraNano dharma che tema puruSa paNa tathAvidha aMtaHkaraNanA sannipAnathI upacarita ghaTAdiAkAravALo thAya che. A rIte prakRti-buddhi vagerenA sannidhAnanA svabhAvavALo puruSa saMsArI kahevAya che. AvA svabhAvathI rahita puruSa mukta kahevAya che. paraMtu A vAtanI sAme mahopAdhyAyajI mahArAjanuM kathana evuM che ke jo prakRti-buddhinA sannipAnavALA svabhAvano arthAta prakRti-vikAranA saridhAnathI prayukta svabhAvano puruSa muktadazAmAM tyAga kare to sarvathA aparivartanazIla svabhAva svarUpa kUTaprauvyano uccheda thavAnI Apatti Avaze. A doSa dArzanika paribhASA mujaba apasiddhAntadoSa kahevAya che. bAkInI bAbata TIkAryamAM spaSTa ja che. (11/11) ha prakRtine eka mAnavAmAM doSa che gAthArtha:- ane prakRtine paNa eka mAnavAmAM Ave to eka AtmAnI mukti thatAM badhA AtmAnI eka sAthe mukti thAya athavA ekanI paNa mukti na thaI zake. tema ja jaDa evI prakRtimAM puruSArthakartavyatva mAnavuM paNa yuktisaMgata nathI. (11/12) 2. mudritaprata 'pravRraterA' rUpuddha: 8: | Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 764 * sarvamuktiprasaGgaH * dvAtriMzikA-11/12 prakRteriti / prakRterapi caikatve'bhyupagamyamAne sarvasya muktiH syAt, naiva vA kasyacit syAta ekaM prati vilInopadhAnAyAstasyAH sarvAnprati tathAtvAt, ekaM pratyatAdRzyAzca sarvAn prala tthaa-tvaat| anyathA svabhAvabhede prakRtibhedaprasaGgAt / ho| yAjJavalkyasmRtivacanAt, - sahajA'styavidyA mUlaprakRtirmAyA lohita-zukla-kRSNA - (zAM.3/ 1) iti zANDilyopaniSadvacanAt, - akAryAvasthopalakSitaM guNasAmAnyaM = prakRtiH - (sAM.pra.bhA.1/ 61) iti sAGkhyapravacanabhASyAt, - sattva-rajastamasAM sAmyAvasthA prakRtiH - (sAM.sU.1/61) iti sAGkhyasUtrAcca triguNAtmikAyAH zabda-sparzAdizUnyAyAH yadvA - prakRtiriti ca brahmaNaH sakAzAnnAnAvicitrajagannirmANasAmarthyabuddhirUpA brahmazaktireva prakRtiH - (nirA.7) iti nirAlambopaniSadupadarzitasvarUpAyAH prakRterapi = pradhAnasyA'pi ekatve = ekatvasaGkhyAkatve abhyupagamyamAne = yogadarzanAnusAribhiH svIkriyamANe sati sarvasya puruSasya muktiH syAt, 'vAmadevAdimukternA'dvaitam' (sAM.sU. 1/157) iti sAGkhyasUtrAnusAreNa vAmadevAdilakSaNaM ekaM puruSaM prati vilInopadhAnAyAH = pralInavikArAyAH = AlInAdhikArAyAH = pracyutapuruSA''bhibhavAdhikArAyA iti yAvat, tasyAH pradhAnAdyaparAbhidhAnAyAH prakRteH sarvAn puruSAn prati tathAtvAt = vilInavikAratvAt / naiva vA kasyacit purupasya muktiH syAt; ekaM api purupaM prati atAdRzyAH = avilInavikAropadhAnAyAH prakRterekatvena sarvAn puruSAn prati atathAtvAt = avilInavikAratvAt / vipakSabAdhamAha anyathA = ekaM prati vilInopadhAnAyAH prakRteH tadanyAn puruSAn prati vilInavikAratvA'naGgIkAre yadvaikaM pratyatAdRzyAzca sarvAn tadanyAn puruSAn prati tathAtvA'bhyupagame tu svabhAvabhede = svakIyabhAvA'nyathAtvaprApte sati prakRtibhedaprasaGgAt = prdhaantttvnaanaatvaa''paataat| prakRteH sarvathaikatce sarvadA sarvAn TIkArya - vaLI, jo prakRtine eka ja mAnavAmAM Ave to eka AtmAnI mukti thatAM tamAma AtmAnI mukti thavAnI Apatti Avaze, kAraNa ke eka AtmA pratye jo prakRtinuM upadhAna = saridhAna = adhikAra = puruSAbhibhavaadhikAra vilIna thAya to prakRti eka ja hovAthI tamAma puruSo = AtmAo pratye te prakRti vilIna adhikAravALI thavAthI sarva AtmAonI mukti mAnavI ja paDe. (paraMtu Aja sudhI yogadarzana mujaba zukadevajI vagere aneka AtmAono mokSa thavA chatAM te sivAyanA anaMta AtmAono mokSa nathI thayo e vAta to pratyakSa pramANathI siddha ja che. tathA jo pAtaMjalayogadarzananA anuyAyI vidvAno ema kahe ke "prakRti amuka AtmAo pratye vilIna adhikAravALI na hovAthI tamAma AtmAonI mukti thavAnI Apatti nahi Ave." to A vAta paNa barAbara nathI. kAraNa ke ) eka paNa AtmA pratye jo prakRti vilInaadhikAravALI na hoya to tamAma AtmAo pratye avilInaadhikAravALI ja mAnavI paDaze. anya puruSo pratye jo prakRti avilInaadhikAravALI hoya to ekeya AtmAnI mukti nahi thaI zake. kAraNa ke "eka puruSa pratye prakRtino adhikAra vilIna thayelo che ane anya puruSo pratye prakRtino adhikAra avilIna thayelo che." Ama prakRtino alaga-alaga svabhAva mAnavAmAM Ave to prakRtibheda mAnavAnI arthAta aneka prakRti mAnavAnI Apatti Avaze. svabhAvabheda vastubheda mAnavo anivArya che. svabhAva badalAya eTale vastu badalAI jAya. A vAta to dArzanika jagatamAM Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 765 kiM cAtmano'vyApriyamANasya bhogasampAdanArthameva prakRtiH pravartata iti bhavatAmabhyupagamaH / taduktaM- " draSTA dRzimAtraH zuddho'pi pratyayAnupazya: ( yo . sU. 2 - 20 ) / tadartha eva dRzyasyAtmeti" (yo.sU.2-21) / jaDAyAzca tasyAH pumarthasya kartavyatvamayuktimat / "puruSArtho mayA kartavya" puruSAn pratyavizeSatvasya nyAyyatvAt, anyathA sarvathaikatvavyAhateriti bhAvaH 1 prakRtadoSabhayAnnavyasAGkhyaiH nUtanapAtaJjalaizca prakRternAnAtvakakSIkArAddoSAntaramAvedayati- 'kiJce 'ti / AtmanaH = puruSasya avyApriyamANasya = sarvathA niSkriyasya bhogasampAdanArthameva = sukha-duHkhAnyatarA'nubhavaprApaNakRte eva prakRtiH = pradhAnaM pravartate vyApriyata iti bhavatAM pAtaJjalAnAM abhyupagamaH = siddhAntaH / prakRte yogasUtrasaMvAdamAha - 'draSTe'ti, ' tadartha' iti ca / etadvyAkhyA rAjamArtaNDe - draSTA = puruSa: dRzimAtraH = cetanAmAtraH / mAtragrahaNaM dharma-dharminirAsArtham / keciddhi cetanAmAtmano dharmamicchanti / sa zuddho'pi pariNAmitvAdyabhAvena supratiSTho'pi pratyayA'nupazyaH / pratyayAH = viSayoparaktAni jJAnAni / tAni anu = avyavadhAnena pratisaGkramAdyabhAvena pazyati / etaduktaM bhavati- jAtavipayoparAgAyAmeva buddhau sannidhimAtreNaiva puruSasya draSTRtvamiti / dRzyasya prAguktalakSaNasyA''tmA yatsvarUpaM sa tadarthaH tasya puruSasya bhoktRtvasampAdanaM nAma svArthaparihAreNa prayojanam / na hi pradhAnaM pravartamAnamAtmanaH kiJcitprayojanamapekSya pravartate kintu puruSasya bhoktRtvaM sampAdayitum - ( yo. sU. 2- 20/21 rA.mA.) ityevaM vartate / = * prakRtau puruSArthakartavyatvA'yogaH = = * = = IzapreraNApreritA prakRtiH puruSabhogAdikRte jagadrUpatayA pariNamatItyAzayaH pAtaJjalAnAm / idameva manasikRtya bhAvAgaNezo'pi tasya draSTuH arthaH = prayojanaM bhogA'pavargAveva prayojanaM yasya sa tadarthaH / tathA ca draSTurbhogApavargaprayojanakameva dRzyasyAtmA svarUpaM kAryakAraNAtmakaM guNatrayaM na svArtham - (yo.sU.2/21 bhA.ga.) ityAcaSTe / parArthA buddhiH saMhatyakAritvAt - (yo.sU.bhA.2/20) iti yogasUtrabhASye vyAso vyAcaSTe / 'buddhiH khalu kleza-karma-vAsanAdibhirvipayendriyAdibhizca saMhatya puruSArthamabhinirvartayantI parArthA' (ta.vai. 2 / 20) iti tattvavaizAradyAM vAcaspatimizraH / atrA''pAdayituM granthakAra Aha- jaDAyAzca tasyAH = prakRteH pumarthasya puruSArthasya kartavyatvaM= karaNIyatvaM puruSaprayojanakartavyatvaM = puruSabhogasampAdakatvaM purupabhoktRtvasampAdanamiti yAvat ayukti atiprasiddha che. = maiM prakRtigata puruSArthartavyatA asaMgata haiM kiM cA. / vaNI, pAtaMbhsa yogaharzanAranA matAnusAra, AtmA to sarvathA niSkriya che, sarvahA vyApArazUnya che, sarvatra pravRttirahita che, prayatnavihIna che. tethI te sukha-duHkhanA anubhava mATe pravartato nathI. paraMtu akriya evA AtmAne sukhAdino anubhava karAvavA mATe prakRti = pradhAna tattva pravarte che. yogasUtramAM jaNAvela che ke 'daSTA puruSa to caitanyamAtra che. te zuddha hovA chatAM pratyaya uparAMgavALI cittavRtti (anu =) thayA pachI ja te puruSa jue che.' (arthAt ghaTAdi bAhya viSayo temaja sukhAdi AMtara padArthano prakAza kare che. matalaba ke vAstavamAM to ghaTa-paTAdi AkArasvarUpa viSayanA 1= Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * adhyavasAyavyAkhyAdvayadyotanam . dvAtriMzikA-11/12 ityevaMvidhA'dhyavasAyo hi puruSArthakartavyatA, 'tatsvabhAve ca prakRterjaDatvavyAghAta iti / / 12 / / mat / yataH 'puruSArtho mayA kartavyaH' 'puruSaprayojanaM mayA sampAdanIyamiti evamvidhA'dhyavasAyo navyanyAyaparibhASayA tu matkRtisAdhyatvaprakAraka-puruSArthavizeSyako'dhyavasAyo yadvA 'puruSArthaM karomI'tyadhyavasAyo navyanyAyapraNAlikayA 'purupArthaniSThajanyatAnirUpitajanakatAzrayakRtimAnahami'tyadhyavasAyo hi puruSArthakartavyatA ucyate tatsvabhAve = niruktakartavyatAsvabhAve pradhAne svIkriyamANe sati prakRteH jaDatvavyAghAtaH = jaDatvabhaGgaprasaGgaH caitanyApattizca / na hi sarvathA jaDaikasvarUpe'dhyavasAyaH sambhavati, anyathA prakRtAviva ghaTAdAvapi tadApatteH / mUlAdarza 'tatsadbhAve ca' iti pAThaH / so'pi shuddhH| kiJca, prakRteH jaDapreritatve tasyA'pi jddprerittvklpnaayaamnvsthaa| Izvarapreritatve tvIzvarasya kUTasthanityatvavyAghAtA''pAtAt, tatra mAnA'bhAvAt, parArthapravRtterapyasaGgateH / na hi ko'pi paramuktyarthaM yatate / taduktaM AvazyakaniyuktibhASye - keNa kautta'NavatthA payaDIe kahaM pavitti tti?|| jamaceyaNatti, purisatthanimittaM kila pavattatI sA y| tIse cciya apavittI paro tti savvaM ciya viruddhaM / / 6 (mA.ni.ma.ra4/ra01, mA-ra/pRSTha-160) rUti 199/1ra// vRttio aMtaHkaraNano guNadharma che ane te vRttiomAM puruSanuM pratibiMba paDavAthI te vRttio jJAnasvarUpa bane che. te jJAnasvarUpa vRttiothI jema aMtaHkaraNane ghaTa-paTAdi bAhya ane sukhAdi AMtarika viSayanuM bhAna thAya che tema tevI cittavRttionuM sAnnidhya pAmela puruSane paNa ghaTAdi bAhya viSaya ane sukhAdi atyaMtara viSayanuM jJAna thAya che.) te puruSamAM bhoknatvanuM saMpAdana karavA mATe ja dazyanuM = prakRtinuM svarUpa che." (arthAta AtmAne bhoganI prApti karAvavA mATe ja prakRti ghaTa-paTAdi bAhya viSayarUpe tathA sukha-duHkha Adi atyaMtara viSaya rUpe pariNAma pAme che. prakRtino pariNAma buddhi = mahattattva = aMtaHkaraNa. teno pariNAma ghaTapaTAdi bAhya viSaya ane sukhAdi atyaMtara viSaya. jema mATInA pariNAma svarUpa ghaTa mATIrUpa ja kahevAya che tema prakRtinA pariNAmarUpa bAhya-atyaMtara viSayo paNa prakRtisvarUpa ja che. ahIM eka vAta e paNa khyAlamAM rAkhavA jevI che ke sAMkhyamata ane pAtaMjaladarzana banne ekabIjA sAthe maLatA Ave che. sAMkhyadarzanamAM puruSanA sannidhanathI prakRti puruSane bhoga karAvavA mATe jagatarUpe pariNamavA lAge che. tethI sAMkhyaanuyAyIo jagata pratye Izvarane kAraNe mAnatA nathI. jyAre pataMjali RSi jagata pratye IzvaranI preraNAne kAraNe mAne che. arthAt IzvaranI preraNAthI prerita thaIne prakRti jagatasvarUpe pariName che.) paraMtu pAtaMjala vidvAnonI uparokta mAnyatA mujaba jaDa evI prakRtimAM puruSArthakartavyatA = puruSabhogasaMpAdakatA mAnavI yuktisaMgata nathI. kAraNa ke puruSArthakartavyatA' zabdano artha che 'puruSaprayojana mAruM kartavya che." AvA prakArano adhyavasAya. Avo adhyavasAya jo prakRtino svabhAva mAnavAmAM Ave to prakRti jaDa banI na zake. matalaba ke prakRti jaDa hovAthI uparokta adhyavasAyAtmaka puruSArthakartavyatA prakRtimAM mAnI zakAtI nathI. (11/12) 11 ane 12 mA zlokamAM jaina taraphathI je doSa pAtaMjalayogadarzanamAM batAvAyela che tenA nirAkaraNa mATe pAtaMjala vidvAno je kahe che te vAtane graMthakArazrI 13 thI 20 gAthA dvArA jaNAve che ke - 2. hastAkyuM 'tatsamAve' rUti vADAntaram | 2. dastAva "prakRtiga.." ti : | Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * cicchAyAsaGkramasya jJAnakAraNatA * 767 atra svasiddhAntA''zayaM prakaTayan pUrvapakSI zaGkatenanu cittasya vRttInAM sadA jJAnanibandhanAt / cicchAyAsaMkramAvetorAtmano'pariNAmitA / / 13 / / nanviti / nanu cittasya vRttInAM pramANAdirUpANAM sadA = sarvakAlameva / jJAnanibandhanAt = 'paricchedahetoH cicchAyAsakramAd hetoH = liGgAt Atmano'pariNAmitA'numIyate / idamuktaM bhavati-puruSasya cidrUpasya sadaivA'dhiSThAtRtvena siddhasya yadantaraGgaM nirmalaM jJeyaM sattvaM tasyA'pi sadaiva vyavasthitatvAttadyenA'rthenoparaktaM bhavati tathAvidhasya dRzyasya cicchAyAsaMkrAntisadbhAvAt sadA jJAtRtvaM siddhaM bhavati / zlokA'STakena pAtaJjalAH pratyavatiSThante- nanu cittasya vRttInAM pramANAdirUpANAM zAnta-ghora-mUDhasvarUpANAM sukha-duHkha-mohAtmikAnAM vA sarvakAlameva paricchedahetoH = avabodhakAraNAt cicchAyAsaGghamAt = purupalakSaNAyAM citizaktau buddhivRttyuparAgAt liGgAt = apariNAmitvasAdhyakA'numitihetoH sakAzAt yadvA cittavRttiSu pramANAdilakSaNAsu puruSaprativimvAtmakasya cicchAyAsakramasya jJAnakAraNasya sarvadA sattvAt Atmano'pariNAmitA anumIyate = anumAnapramANena sAdhyate / prakRte'numAnaprayogastvevam puruSo'pariNAmI, sArvadikacicchAyAsakramAt, yannaivaM tannaivaM yathA ghaTaH / cicchAyAsaGkramasya sArvadikatvAt sarvadA sarvAsAM cittavRttInAM puruSeNa jJAtatA sidhyati / ___ etadeva samarthayati- cidrUpasya = cinmayasya puruSasya sadaiva sarvAsAM cittavRttInAM adhiSThAtRtvena = svAmitvena rUpeNa siddhasya jJeyaM yad antaraGgaM = tanmayIbhAvena sannihitaM atIndriyaM nirmalaM = svacchaM sattvaM = nirmalasattvapariNAmalakSaNaM cittaM (rAjamArtaNDa-1/2) ubhayamukhA''darzasthAnIyaM taTasthaM tasyApi nirmalasattvasya sadaiva vyavasthitatvAt = purupe tanmayIbhAvenA'vasthitatvAt tat nirmalasattvapradhAnamantaHkaraNaM indriyapraNAlikayA yenA'rthena uparaktaM = yadarthA''kAropahitaM bhavati tathAvidhasya = sattve svAkArasamarpakasya dRzyasya arthasya cicchAyAsakrAntisadbhAvAt = cicchaktau buddhivRttisamuparAgasattvAt sadA sarvAsAM cittavRttInAM jJAtRtvaM puruSe siddhaM bhvti| idamatra tAtparyam- yathA bhUpatiH pradhAnA'mAtya-senApatyAdau svA''jJAdvArA prajA adhitiSThati tathA ( 7 dIrgha pUrvapakSa ha. gAthArtha - cittanI vRttiomAM jJAnanuM kAraNa bane evo cichAyAsaMkramarUpa jJApaka hetu sarvadA hovAthI AtmAnuM apariNAmIpaNuM siddha thAya che. (11/13) TIkArtha:- cittanI pramANa-viparyaya vagere vRttiomAM jJAnanimittabhUta evA sarvakAlIna ciTUchAyAsaMkramAtmaka = puruSapratibiMbasvarUpa jJApaka hetuthI (= anumitijanaka liMgathI) AtmAnI apariNAmitAnuM anumAna thAya che. kahevAno Azaya e che ke caitanyasvarUpa puruSa haMmezA cittavRttionA adhiSThAtArUpe siddha che. tema ja puruSanuM joya evuM je aMtaraMga nirmala sattva = citta paNa haMmezA hAjara che. te kAraNe te nirmala sattva je arthathI = viSayathI uparaMjita thAya che tevA prakAranA dezya padArtha saMbaMdhI citUchAyAnI saMkrAnti thavAthI puruSa sadA jJAtArUpe siddha thAya che. 1. mudritapratau 'pari...' ityazuddhaH pAThaH / Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAtriMzikA - 11/13 pariNAmitve tvAtmanazcicchAyAsaGkramasyA'sArvadikatvAt sadA jJAtRtvaM na syAditi / tadidamuktaM- "sadA jJAtAzcittavRttayastatprabhoH puruSasyA'pariNAmitvAditi" ( yo. sU. 4-18) / / 13 / / puruSaH citte svapratibimbasaGkrAntidvArA'khilaM jagadadhitiSThiti / atra puruSo'dhiSThAtA, pratibimbaM adhiSThAnaM, cittaM purupeNa sAkSAdadhiSThitaM jagacca paramparayeti vizeSaH / yadyapi jagatkartRtvaM prakRtAveva tathA'pi sA svasaGkrAntapuruSapratibimbamRte na kiJcidapi kartuM samartheti purupe prakRtigataM jagatkartRtvamupacaryate / idameva puruSasya jagadadhiSThAtRtvam / taduktaM sAGkhyapravacanabhASye yathA hi mahArAjaH svayamavyApriyamANo'pi sainyena karaNena yoddhA bhavati AjJAmAtreNa prerakatvAt tathA kUTastho'pi puruSazcakSurAdyakhilakaraNairdRpTA vaktA saGkalpayitA cetyevamAdirbhavati, saMyogAkhyasAnnidhyamAtreNaiva teSAM prerakatvAd ayaskAntamaNivat - (sAM.pra.bhA. 2 / 29 - pRSTha . 375 ) iti / yathA yodhaiH kRtaM yuddhaM tatsvAminyupacaryate teSAM tadadhiSThitatvAt tathedamapi pratipattavyam / taduktaM sAGkhyasUtre tatsannidhAnAdadhiSThAtRtvaM maNivat - (sAM. sU. 1 / 96 ) iti / yathA'yaskAntamaNeH sAnnidhyamAtreNa zalyaniSkarSakatvaM na saGkalpAdinA tathaivA''dipuruSasya saMyogamAtreNa prakRtermahattattvarUpeNa pariNamanam / idameva ca svopAdhisraSTRtvamiti sAMkhyapravacanabhASye (sAM.pra. bhA. 1 / 96 ) vijJAnabhikSuH / etena sRSTirapi vyAkhyAtA / prakRtamucyate - sadaiva puruSasannihite prakRtivikArabhUte jaDe nirmalasattvapradhAne'ntaHkaraNA'parAbhidhAne citte bhayamukhadarpaNasthAnIye puruSaprativimbamekataH saGkrAmati anyatra pArzve ca ghaTAdi -sukhAdivAhyAbhyantaraviSayaprativimbaM saGkrAmati / yadarthabhAnamiSTaM tadarthA''kAravRttInAM tatra vyApAratve'pi cittagatAsu ghaTAdi- sukhAdyAkArAsu vRttipu puruSaprativimvasaGkrAntau satyAmeva tAsAM cittavRttInAM jJAnarUpatA bhavati / tatazca cittasya ghaTAdi - sukhAdibhAnaM bhavati / ata eva cittavRttiniSThacicchAyAsaGkramasya jJAnanivandhatvamupapadyate / darpaNavannirmalatayA purupe'pi ghaTAdi-sukhAdyAkAracittavRttisaGkrAntau satyAM puruSasya ghaTAdisukhAdibhAnaM bhavati / itthaM sadA svasannihitacittavRttijJAtRtvamapariNAmini puruSe sidhyati nirAbAdham / etena cittavRtteratIto yazcittavRttyavabhAsakaH / sarvavRttivihInAtmA vaidehI mukta eva saH / / - (te. biM. 4/53) iti tejobindUpaniSadvacanamapi vyAkhyAtam / AtmanaH pariNAmitve tu cicchAyAsaGkramasya = purupaprativimbAtmakasya uparAgasya cittavRttigatasya asArvadikatvAt = kAdAcitkatvAt sadA sakalacittavRttInAM jJAtRtvaM na syAt / tatazca vidyamAnA'pi cittavRttirna jJAyeta puruSeNa / tadA ca puruSasya "ahaM sukhI na vA ? duHkhI na vA ? icchAmi na vA ?" ityAdisaMzayaH syAt / etAdRzazca saMzayo na dRzyate / ato vRtterajJAtasattA nAsti / tatazca puruSo'pariNAmItyAyAtamiti (yo.sU. 4/18 vA.) yogavArtike vijJAnabhikSuH / 768 pAtaJjalamate'rthabhAnaprakriyAprakAzanam * = prakRte yogasUtrasaMvAdamAha - 'sade 'ti / etadvyAkhyA rAjamArtaNDe bhojena yA etAzcittasya prmaannjo AtmA pariNAmI hoya to AtmAmAM cichAyAsaMkrama sArvadika nahi paNa kAdAcitka banI jAya. to pachI puruSa sadA jJAtA banI na zake. paraMtu yogasUtramAM to jaNAvela che ke - 'cittavRttino Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * kAtmanorijAmitvasamarthana * 769 viparyayAdirUpA vRttayastAstatprabhoH cittasya grahItuH purupasya sadA = sarvakAlameva jJeyAH, tasya cidrUpatayA'pariNAmitvAt = pariNAmitvA'bhAvAdityarthaH / yadyasau pariNAmI syAt tadA pariNAmasya kAdAcitkatvAtpramAtuH tAsAM cittavRttInAM sadA jJAtRtvaM nopapadyeta / ayamarthaH puruSasya cidrUpasya sadaivA'dhiSThAtRtvena vyavasthitasya yadantaraGgaM nirmalaM sattvaM tasyApi sadaivA'vasthitatvAdyena yenA'rthenoparaktaM bhavati tathAvidhasyA'rthasya sadaiva cicchAyAsaGkrAntisadbhAvaH tasyAM satyAM siddhaM sadA jJAtRtvamiti na kadAcitpariNAmitvA''zaGkA + (yo.sU. 4/18 rA.mA.) ityevamakAri / 'puruSo'pariNAmI sadA jJAtRtvAt na yadevaM ne tavaM yathA vittam' (yo sudhA.4/08) rUti yogasudhAre saMzavendra sAda | sadaiva tu svasattAkAle jJAyamAnAH cittavRttayo bhogyAH zabdAdyAkArAH bhoktuH puruSasyA'pariNAmitvaM jJApayanti, sAkSiNo'pariNAmitvAdeva hi svayaM sadA cittavRttayo jJAtA bhavanti, nAnyatheti (ma.pra.4/18) maNimAHi | paJcazikho'pi- 'apariNAminI hi bhoktRzaktirapratisaGkramA ca pariNAminyarthe pratisaGkrAnteva tadvRttimanupatatI'tyAha (paM.zi. ) / bhoktRzaktiH = AtmA, apariNAmitvAdeva buddhau apratisaGkramA, pariNAmini buddhirUpe'rthe pratisaGkrAntA iva tadvRttiM = buddhivRttiM anupatatIti (ta.vai.2/20 pR.213) tAzaya: tArAM vAvaspatimiLa dyotita: 11/0rU II svAmI evo AtmA sarvadA apariNAmI hovAthI cittavRttio haMmezA jJAta hoya che." 9 mATe puruSane apariNAmI mAnavo jarUrI che. (11/13) vizeSArtha :- jema maMtrI-pradhAna vagere upara AjJA karavA dvArA prajA upara rAjA potAnuM Adhipatya rAkhe che tema aMtaHkaraNavRttimAM potAnuM pratibiMba pADavA dvArA jagata upara puruSa potAnuM Adhipatya dharAve che. jo puruSanuM pratibiMba cittavRttimAM na paDe to jaDa prakRti-citta-aMtaHkaraNa kazuM karI na zake. mATe puruSa ja prakRtino, cittano, cittavRttiono, jagatano adhiSThAtA kahevAya che. sarvadA cittavRttino svAmI evo puruSa caitanyamAtra svarUpa che. tema ja puruSa mATe zeya evuM nirmaLa citta paNa kAyama hAjara rahe che. citta sattvaguNapradhAna hovAthI tathA nirmaLatAnA lIdhe ubhayamukhI darpaNa samAna hovAthI haMmezA cittavRttimAM eka bAju puruSanuM pratibiMba paDe che tathA bIjI bAju IndriyapraNAlikA dvArA ghaTAdiAkAra pratibiMbita thAya che. cittanI ghaTAdivRttiomAM puruSanuM pratibiMba paDavAthI te vRttio jJAnarUpa bane che ane cittane ghaTAdinuM bhAna thAya che. tathA puruSasannihita citta IndriyavRtti dvArA je je viSayAkAra dhAraNa kare che tevA prakAranA dazya padArthanI chAyA paNa haMmezA nirmaLa citizaktimAM = puruSamAM saMkrAnta thAya che. arthAta cittavRttigata evo dazya padArthano AkAra (= chAyA) puruSamAM saMkrAnta thAya che. mATe puruSa sarvadA cittavRttino jJAtA bane che. citta hAjara che. puruSa hAjara che. tathA je dazya padArtha IndriyavRtti dvArA potono AkAra nirmaLa evA cittamAM samarpita kare che te cittavRttigata arthoparAga = viSayAkAra nirmaLa puruSamAM pratibiMbita thAya che. mATe puruSa sarvadA cittavRttino jJAtA bane che. - Ama siddha thAya che. paraMtu A vAta puruSane apariNAmI mAnavAmAM Ave to ja saMbhave. kAraNa ke jo puruSa pariNAmI = parivartanazIlapariNAmavALo hoya to cittavRttigata arthoparAganuM pratibiMba puruSamAM sarvadA na rahevAnA Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 770 * kyastha kRdyatvavyAtti: * triziT-2(24 nanu cittameva sattvotkarSAdyadi prakAzakaM tadA tasya 'sva-paraprakAzarUpatvAdarthasyevA''tmano'pi prakAzakatvena vyavahAropapattau kiM grahIvantareNetyata AhasvAbhAsaM khalu no cittaM dRzyatvena ghaTAdivat / tadanyadRzyatAyAM cAnavasthA-smRtisaGkarau / / 14 / / svAbhAsamiti / cittaM khalu no = naiva svAbhAsaM = svaprakAzyaM, kiM tu draSTuvedyaM, dRzyatvena = dRgviSayatvena ghaTAdivat, yadyad dRzyaM tattad draSTuvedyamiti vyApteH / tadidamuktaM- "na tatsvAbhAsaM nanu cittameva sattvotkarSAt = rajastamoguNopasarjanabhAvena sattvaguNaprakarSAd yadi prakAzakaM iti svIkriyate pAtaJjalaiH tadA tasya = buddhilakSaNasya cittasya sva-paraprakAzarUpatvAt = dIpavat svaparaprakAzakatvAt arthasyeva = ghaTAderiva Atmano'pi = svasyA'pi prakAzakatvena vyavahAropapattau = sakalavyavahArasamAptau kiM = alaM grahItrantareNa = puruSeNa iti bauddhAzaGkAyAM satyAM pAtaJjalA vyAcakSate- 'svAbhAsamiti / cittaM buddhirUpaM naiva svaprakAzyaM kintu draSTuvedyaM = svetaradraSTuvedyaM dRgviSayatvena ghaTAdivaditi / prayogastvevam- cittaM svetaraprakAzyaM dRzyatvAt ghaTAdivaditi / prate yojAsUtrasaMvAvamAda- "ti | itavyAdhya rAnamArta ) tat = vitta sthamAd = lIdhe puruSa cittavRttino kayAreka (= arthoparAgasaMkrama thAya tyAre) jJAtA banaze tathA kyAreka (= arthoparAgasaMkrama na thAya tyAre) ajJAtA banaze. paraMtu puruSa to sarvadA cittavRttino jJAtA ja che. mATe tene apariNAmI mAnavo jarUrI che. (11/13) ahIM eka prazna upasthita thAya che ke "jo nirmalasarvopariNAmasvarUpa citta ja sattvaguNanA utkarSanA lIdhe arthaprakAzaka hoya tathA svaprakAzaka hoya to arthanI jema potAnuM paNa te prakAzaka = jJApaka banI javAthI tamAma prakAranA vyavahAranI saMgati thaI jaze. to pachI cittathI bhinna evA grahItA = jJAtA tarIke puruSane mAnavAnI jarUra zI che?" paraMtu A praznano javAba ApatA pUrvapakSI pAMtajala vidvAno ema kahe che ke - ha citta cittAntaravela nathI - pUrvapakSa cAlu rahI gAthArtha :- citta dRzya hovAthI ghaTanI jema svAbhAsa = svaprakAzya nathI. jo mULa cittane anya dazya evA citta dvArA jJeya mAnavAmAM Ave to anavasthA ane smRtimAMkarya doSa Ave che. (11/14) TIkArya - kharekhara citta svAbhAsa nathI, svaprakAzya nathI. matalaba ke svAtmaka citta dvArA citta grAhya-dazya-zeya-prakAzya nathI. paraMtu svabhinna dRSTA evA puruSathI vedya che, grAhya che, prakAzya che. AnuM kAraNa e che ke citta dRzya che, dRSTraviSaya che, zeya che. je je dRzya hoya te te svabhinna dRSTAthI vedya bane che, svabhinna jJAtAthI zeya bane che, svabhinna prakAzakathI prakAzya bane che. A prakAranI vyApti = niyama che. A niyama paNa satya che. kAraNa ke ghaTa-paTa vagere dezya che to ghaTAdithI bhinna dekhA evA AtmAthI ja te vedya-zeya-prakAzya bane che. citta paNa dazya hovAthI puruSavedya mAnavuM jarUrI che. mATe te svaprakAzya = svAtmaka citta dvArA vedya banI na zake. mATe to yogasUtramAM jaNAvela che ke 2. mudritagata "svapravAza...' Dutrazuddha: 4: | 2. hastApha "tasvI...' tyazuddha: 4: | Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * = arthaniSThavyApAraphalasamarthanam dRzyatvA (yo.tU.4-6)"| 'antarbahirmukhavyApAradvayavirodhAt, tanniSpAdyaphaladvayasyA'saMvedanAcca bahirmukhatayaivA'rthaniSThatvena cittasya saMvedanAdarthaniSThameva tatphalaM na svaniSThami ti ( yo. sU. 4 / 19 rA.mA.) rAjamArtaMDaH / tathApi cittAntaradRzyaM cittamastvityata Aha- * tadanyadRzyatAyAM ca = cittAntaradRzyatAyAM svaprakAzakaM na bhavati, puruSavedyaM bhavatIti yAvat / kutaH ? dRzyatvAt / yatkila dRzyaM tad draSTRvedyaM dRSTaM yathA ghaTAdi / dRzyaM ca cittaM tasmAt na svAbhAsam - ( rA. mA. 4 / 19) ityevamakAri bhojena / antarbahirmukhavyApAradvayavirodhAt svagrAhakAntarmukhavyApAra-paragrAhakabahirmukhavyApArayoH mitho virodhAt, tanniSpAdyaphaladvayasya = antarbahirvyApAradvitayajanya-svaparaprakAzalakSaNaphaladvayasya yugapad asaMvedanAcca = ananubhavAvya tirmuhatayeva = parAbhimulatathaiva, na tvantarmuhatayA, anityena = vAviSayvRttitven rUpeNa hi cittasya buddheH saMvedanAt anubhavAt arthaniSThameva parasthameva tatphalaM = vyApAraphalaM; na tu svaniSThaM cittaniSThaM iti rAjamArtaNDaH = rAjamAtaDakAro bhojo vyAcaSTe / atra hiM vyApAradvayavirodha- tatphaladvayA'saMvedane cittavyApArasya bahirmukhatvasiddhihetutayA'bhihite, cittasaMvedanasyA'rthaniSThatve cittasya ghaTAdyAkAravRttilakSaNo vahirmukhavyApAro heturUpeNA''viSkRtaH, arthaniSTha 'citta svAbhAsa = svaprakAzya nathI. kema ke te dRzya che.' prastutamAM yogasUtranI rAjamArtaNDa vyAkhyA karanAra dhArAnareza bhojadeva ema kahe che ke --> 'cittamAM ghaTAdigrAhakatA hovAthI bahirmukhavyApAra rahela che. jo cittane svAtmaka cittathI grAhya-dazya-vedya mAnavAmAM Ave to svagrAhakatA siddha thAya. svagrAhakatA to cittamAM antarmukhavyApAra vinA zakya nathI. paraMtu cittamAM antarmukha vyApAra mAno to bahirmukha vyApAra mAnI nA zakAya tathA cittamAM bahirmukha vyApAra svIkAro to aMtarmukha vyApAra mAnI na zakAya. kAraNa ke antarmukha vyApAra ane bahirmukha vyApAraA banne paraspara virodhI che. (mANasa gharanI bahAra rahelI cIja jovA mATe DokiyuM kare to gRhaniSTha tIjorInI aMdara rahela dAgInA joI na zake ane te dAgInA jue to gharanI bahAra rahelo ghaDo na dekhAya. banne eka sAthe jema zakya nathI tema uparokta vAta aMge samajI levuM.) cittamAM arthagrAhaka bahirmukha vyApAra to pramANasiddha ja che. tethI tene svagrAhaka mAnI na zakAya. vaLI, bIjI mahattvanI vAta to e che ke bahirmukha vyApAranuM phaLa ane aMtarmukha vyApAranuM phaLa ema be phaLa dekhAtA hoya to banne prakAranA virodhI vyApAra paNa cittamAM mAnI zakAya. paraMtu banne vyApAranA be phaLanuM saMvedana thatuM nathI. mAtra bahirmukhavyApArajanya phaLanuM ja saMvedana thAya che. bAhya arthamAM 'A ghaDo che' A pramANe bahirmukhavyApArajanya phaLano anubhava cittane thAya che. mATe bAhya arthamAM ja cittavyApArajanya phaLa rahe che, nahi ke cittamAM. matalaba ke cittanA bahirmukha vyApArathI utpanna thanAra phaLano anubhava bAhya arthamAM thato hovAthI cittavyApAraphaLa arthaniSTha che, svAtmakacittaniSTha nathI' - * anavasthA doprasaMga tAvi. / ahIM evI zaMkA thaI zake che ke "citta bhale svAtmaka cittathI vedya na hoya. paraMtu ..... iti cihnadvayAntargataH pATho mudritapratau nAsti / asmAbhistu hastAdarzAnusAreNAvazyakatvAtsa pATho gRhItaH / = = = 771 = Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 772 citte vyApAradvayavirodhaH dvAtriMzikA - 11/14 ca cittasyA'bhyupagamyamAnAyAM anavasthA - smRtisaGkarau syAtAm / tathAhi - ' yadi buddhirbuddhyantareNa vedyeta tadA sA'pi buddhiH 'svayamabuddhA buddhyantaraM prakAzayitumasamartheti tasyA grAhakaM buddhyantaraM kalpanIyaM, tasyA'pyanyadityanavasthAnAt puruSAyuSaH sahasreNA'pi arthapratItirna syaat| na hi pratItAvapratItAyAmarthaH pratIto bhavati / = * cittavyApArajanyaphalasAdhane cArthaniSThacittasaMvedanasya hetutA dyotitA / sA'pi buddhiH dvitIyA'pi buddhiH svayaM buddhyA iti mUlAdarze'zuddhaH pAThaH / 'svayamabuddhA' iti tu zuddhaH pAThaH, tadanantaraM 'satI' ityadhyAhAryam / buddhyantaraM prathamAM buddhiM prakAzayituM grahItuM asamarthA = sAmarthyazUnyA iti tasyAH = dvitIyAyA buddheH grAhakaM tRtIyaM buddhyantaraM kalpanIyaM, tasyApi tRtIyasya buddhivizepasyApi prakAzakaM anyat = caturthaM buddhyantaramabhyupagantavyaM syAt iti anavasthAnAt = aprAmANikA'nantArthakalpanAvirAmavirahAt / tathA buddherbuddhyantaravedyatvapakSe smRtisaGkaro'pi syAt / apratItAyAH pratIterarthapratyAyakatvA'sambhavaniyamena tadgrAhikANAM rUpAdigocarabuddhi grAhikANAM, ziSTaM sugamam / = * 1. mudritaprato 'svayaM yuddhacA' kRtyazuddha: pAThaH / = = granthakRdatra yogasUtrasaMvAdamAha 'eke 'ti, 'cittAntare 'ti ca / etadvyAkhyA rAjamArttaNDe - arthasya svabhinna evA anya citta dvArA cittane grAhya mAnavAmAM zuM vAMdho ? matalaba ke A nAmanuM citta ghaDA vagere bAhya arthane grahaNa kare che tathA B nAmanuM citta A nAmanA cittane grahaNa kare che - AvuM mAnavAmAM zuM vAMdho che ? jo tame pAtaMjala vidvAno A rIte A nAmanA cittane B nAmanA cittano viSaya mAnI lo to A nAmanA cittane grahaNa karanAra puruSane mAnavAnI AvazyakatA ja nahi rahe." paraMtu A zaMkAnuM nirAkaraNa karavA mATe pAtaMjala vidvAno ema kahe che ke (A batrIsInA prathama zlokanI TIkAnA vizeSArthamAM gujarAtI vivecanamAM jaNAvI gayA chIe ke citta aMtaHkaraNa = 2179 = buddhi A badhA paryAyavAcI zabdo che. tethI cittanA sthAne 'buddhi' zabdano vaparAza karIne pAtaMjala vidvAno jaNAve che ke) jo A buddhine anya buddhi = B dvArA grAhya = vedha mAnazo to te B nAmanI buddhi paNa jyAM sudhI pote ja ajJAta haze tyAM sudhI A nAmanI buddhine jaNAvavA mATe asamartha banaze. mATe B nAmanI buddhinI (= cittanI) grAhaka C nAmanI eka navI buddhi svIkAravI paDaze. AvuM bane to C nAmanI buddhithI jJAta thayelI B nAmanI buddhi 4 nAmanI buddhine grahaNa karI zakaze, jaNAvI zakaze. paraMtu ahIM pharIthI eka samasyA UbhI thaze ke C nAmanI buddhi paNa jyAM sudhI svayaM ajJAta haze tyAM sudhI B nAmanI buddhine grahaNa karI nahi zake. mATe C ne grahaNa karavA D nAmanI buddhine mAnavI paDaze. tene grahaNa karavA E nAmanI buddhi... A rIte to navI-navI buddhinI kalpanA karavAno koI aMta ja nahi Ave. A bAbata dArzanika paribhASA anusAra anavasthAdoSa kahevAya che. A anavasthA doSanA kAraNe mANasanA AyuSyanA hajAro yugo pasAra thavA chatAM kyAreya ghaTAdi bAhya arthanI pratIti ja nahi thAya. kAraNa ke pratIti buddhi jyAM sudhI pratIta na thAya, jaNAya nahi tyAM sudhI dhaTAdi arthanI pratIti thaI ja zakatI nathI. mATe cittane svabhinna cittathI (= buddhithI) grAhya mAnI zakAya nahi. = Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * vibhinnapAThadvayasaGgatiH * 773 ___ tathA smRtisaGkaro'pi syAt, ekasmin rUpe rase vA samutpannAyAM buddhau tadgrAhikANAmanantAnAM buddhInAmutpatteH tajjanitasaMskArairyugapad bahvISu smRtiSUtpannAsu 'kasminnarthe smRtiriyamutpannA?' iti jJAtumazakyatvAt / tadAha-"ekasamaye cobhayA'navadhAraNaM' (yo.sU. 4-20) / cittAntaradRzye buddhibuddheratiprasaGgaH smRtisaGkarazceti" (yo.suu.4-21)||14|| saMvittiridantayA vyavahArayogyatA''pAdanam, 'ayamarthaH sukhaheturduHkhaheturve'ti / buddhezca 'saMvidahami'tyevamAkAreNa sukha-duHkharUpatayA vyavahArakSamatA''pAdanam / evamvidhaJca vyApAradvayamarthapratyakSatAkAle na yugapatkartuM zakyaM, virodhAt / na hi viruddhayorvyApArayoryugapatsambhavo'sti / ata ekasmin kAle ubhayasya = svarUpasyA'rthasya cAvadhArayitumazakyatvAnna cittaM svaprakAzamityuktaM bhavati / kiJcaivamvidhavyApAradvayaniSpAdyasya phaladvayasyA'saMvedanAd bahirmukhatayaivArthaniSThatvena cittasya saMvedanAdarthaniSThameva phalaM na svaniSThamityarthaH (rA.mA.4/20) / yadi hi buddhirbuddhyantareNa vedyeta tadA sA'pi buddhiH svayamabuddhA buddhyantaraM prakAzayitumasamartheti, tasyA grAhakaM buddhyantaraM kalpanIyaM, tasyApyanyadityanavasthAnAtpuruSAyuSeNApya(?yuSApya)rthapratItirna syAt / na hi pratItAvapratItAyAmarthaH pratIto bhvti| smRtisaGkarazca prApnoti, rUpe rase vA samutpannAyAM buddhau tadgrAhikANAmanantAnAM buddhInAM samutpatterbuddhijanitaiH saMskArairyadA yugapad baDhyaH smRtayaH kriyante tadA buddheraparyavasAnAt buddhi-smRtInAJca bahvInAM yugapadutpatteH 'kasminnarthe smRtiriyamutpanne'ti jJAtumazakyatvAt smRtisaGkaraH syAt = 'iyaM rUpasmRtiriyaM rasasmRti'riti na jJAyeta - (rA.mA. 4/21) ityevamakAri bhojena / tatazca rUpaviSayakasmRtau rasaviSayakatvaM syAt rasaviSayakasmRtau ca rUpaviSayakatvaM syAdityAzayaH / cittAntaradRzye buddhibuddherityAdi / sAmprataM yogasUtrapratau 'cittAntaradRzye buddheH' ityAdikaH pATho ja smRtimAMrgha prasaMga che tathA. / tema 4 A muddhine purussn| pahale B nAmanI anya puddhithI prAya mAnavAmA bhAve to smRtimAM karya doSa paNa naDe tema che. te A rIte - eka ja rUpa ke rasane vize "A rUpa che', ke "A rasa che' - AvI buddhi utpanna thaye chate, cittane cittAntaragrAhya mAnavAmAM ajJAta buddhimAM arthaprakAzakatvano saMbhava na hovAnA kAraNe tevI rUpAdigrAhaka buddhine grahaNa karanArI anaMta buddhio utpanna thaze. rUpAdigrAhaka eka buddhinI prakAzaka evI ananta buddhithI utpanna thayelA saMskAro paNa ghaNA badhA haze. tema ja te badhA saMskAro jyAre ekI sAthe ubuddha thaze, pragaTa thaze tyAre aneka smRtio utpanna thaze. tevI paristhitimAM kayA arthamAM A smRti utpanna thaI che ?" ema jANavuM azakya banI jaze. matalaba ke "A rUpanI smRti che." tathA "A rasanI smRti che" ema jANavuM taddana azakya banI jaze. mATe ja yogasUtramAM batAvela che ke "ekasamaye arthajJAna ane cittajJAna A bannenuM avadhAraNa thaI zakatuM nathI. tathA buddhine = cittane anya cittathI dazya mAnavAmAM atiprasaMga = anavasthA hoSa bhane smRtisartha ghoSa bhAve che.' (11/14) 1. hastAdarza 'svajanita..' iti pAThaH / 2. hastAdarza ....navadhAraNA' ityazuddhaH pAThaH / 3. 'cittAntarA'dRzye' ityazuddhaH pATho mudritapratau / Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 774 * citerapratisakramasthApanam . dvAtriMzikA-11/15 nanvevaM kathaM viSayavyavahAraH ? ityatrA''haaGgA'GgibhAvacArAbhyAM citirapratisaGkamA / draSTa-dRzyoparaktaM taccittaM sarvA'rthagocaram / / 15 / / 'angge'ti| citiH = puruSarUpA cicchaktiH aGgA'GgibhAvacArAbhyAM = pariNAma-pariNAmibhAvagamanAbhyAM apratisaGkramA = anyenA'saGkIrNA / yathA hi guNAH svabuddhigamanalakSaNe paridRzyate / kintu bhAvAgaNezavRtti-nAgojIbhaTTavRttyAdau 'buddhibuddhe'rityAdipAThasyApi darzanAt so'pi samyageveti dhyeyam / taduktaM nAgojIbhaTTavRttau 'yadi vRttiH cittAntareNa gRhyate tadA buddhibuddheH cittavRttInAmatiprasaGgaH = anvsthaa| agRhItAyA buddheH buddhigrahaNA'sAmarthyAt / tathAtve tvAdyAyA api tAdRzyA eva vipayagrAhakatvaM syAditi vyarthA tatkalpanA syAt' (yo.sU. 4 / 21 nA.bha.) ityAdi / nanu cittasya cittAntaragrAhyatvamate santu dvitrAH tricaturAH paJcapA vA cittAtmAno grAhyA iti nAnavastheti cet ? maivam, grAhakacittasyA'nizcaye grAhyacittA'nizcayAt 'gehe ghaTo dRSTo na vA ?' iti saMzaye 'na dRSTa' iti vyatirekanizcaye cA'rthanizcayA'darzanena jJAnacittA'nizcayasyArthA'nizcayAhetutvAt tattadanantacittAnAmanubhave cA'nantacittasmRtInAM saGkarazca prApnoti smRtyAnantyAdazakyagrahatvAd grAhakA'bhAvAcca 'iyaM nIlacittasmRtiH' iti vibhAgo na syAdityarthaH / cittAnAM samatvAd dIpAnAmiva grAhakatvA'sambhavazca / ataH sAkSivedyaM cittamiti siddhamiti maNiprabhAkRt rAmAnandaH / prakRte - yathA jalastha AbhAsaH sthalasthenA'vadRzyate / svAbhAsena tathA sUryo jalasthena divi sthitaH / / evaM trivRda'haGkAro bhUtendriya-manojayaiH / svAbhAsairlakSito'nena sadAbhAsena satyadRk / / - (ka.de.saM.3/12-13) iti kapila-devahUtisaMvAdakArike api smartavye / / 11/14 / / nanu evaM = buddheH svaprakAzakatvA'bhAve vuddhyantareNa cA'saMvedane kathaM = kena prakAreNa ayaM viSayavyavahAraH = ghaTAdiviSayakavyavahAraH syAt ? ityatra AzaGkAyAM satyAM pUrvapakSI Aha- 'aGge'ti / apratisaGkramA = anyena vipayAdinA asaGkIrNA = ananuviddhA, apariNAminIti yAvat, / pratisakramo hi dvividho bhavati - pariNAma-pariNAmibhAvalakSaNaH vipayadezagamanAtmakazca / AdyodAharaNamAhayathA hi guNAH = sattva-rajastamo'bhidhAnAH samAnA'vasthA''pannaprakRtisthAnIyAH svabuddhigamanalakSaNe ahIM eka prazna upasthita thAya ke "jo citta svaprakAzya na hoya to pachI "A ghaTa che", "A paTa che ItyAdi vyavahAra kaI rIte thaI zakaze ?' to A praznano javAba ApatA pAtaMjala vidvAno kahe che ke gAthArtha :- citizakti aMgAMgIbhAva pAmavA dvArA apratisaMkramavALI che. tethI draSTA ane dazyathI 752.5 thayesa yitta sAviSaya che. (11/15) TIkArtha :- puruSa citizaktisvarUpa = caitanyamAtra che. pariNAma-pariNAmIbhAva pAmavA dvArA te anya padArthathI saMkIrNa banato nathI. (kAraNa ke te kUTastha dhruva apariNAmI tattva che. puruSa koIno pariNAma nathI. mATe tenAmAM koIno aMgabhAva nathI. tathA puruSano koI pariNAma paNa nathI. eTale puruSamAM koIno aMgIbhAva = pariNAmIbhAva paNa nathI. arthAta jemAM koInI apekSAo aMgagIbhAva = pariNAmapariNAmIbhAva hoya tyAM aMgamAM aMgInuM upasaMkramaNa = gamana hoya che. jyAre prastutamAM citizaktimAM = puruSamAM pariNAmapariNAmIbhAva ja nathI. tethI aMgAMgIbhAva pAmavA vaDe temAM koIno pratisaMkrama thato nathI. koIthI puruSa Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratisaGkramadvaividhyavimarzaH 775 NAme'GginamupasaGkrAmanti 'tadrUpatAmivA''padyante, yathA cA ( vA ) ''lokaparamANavaH prasanto viSayaM vyApnuvanti, naivaM citizaktiH, tasyAH sarvadaikarUpatayA svapratiSThitatvena vyavasthitatvAdityarthaH / tat = tasmAt citsannidhAne buddhestadAkAratA''pattau cetanAyAmivopajAyamAnAyAM buddhivRttipratisaGkrAntAyAzca cicchakterbuddhyaviziSTatayA sampattau svasambuddhyupapatterityarthaH / pariNAme aGginaM = viSamA'vasthA''pannaprakRtisthAnIyaM guNaM upasaGkrAmanti tadrUpatAmiva = buddhirUpatAmiva Apadyante / dvitIyapratisaGkrame pakSadvayasammataM dRSTAntamAha- 'yathA ce 'ti / na evaM = aGgAGgibhAvaprakAreNa viSayadezagamanaprakAreNa vA citizaktiH puruSAtmikA caitanyalakSaNA aGginamupasaGkrAmati viSayadezaM vA vyApnoti, tasyAH citizakteH sarvadA sarvatra sarvathA eva ekarUpatayA zuddhacinmAtrarUpeNa svapratiSThitatvena = svamAtrA'vasthitatvena vyavasthitatvAt prasiddhatvAt / tasmAt kAraNAt citsannidhAne = citizaktisakAze buddheH tadAkAratApattau = puruSA''kAratAprAptau satyAM prAptacaitanyopagraharUpatvena cetanAyAmiva citizaktAviva upajAyamAnAyAM buddhau tadA buddhivRttipratisaGkrAntAyAzca = prAptacaitanyoparAgarUpAyAM buddhivRttau aGgA'GgibhAvena tattvato'pratisaGkrAntatve'pi pratisaGkrAntAyA iva cicchakteH citizakteH puruSA'parAbhidhAnAyAH buddhyaviziSTatayA = svAkArabuddhivRttyananyatayeva sampattau Apattau satyAM svasambuddhyupapatteH = svabhogyabuddhisaMvedanasaGgateH / taduktaM apariNAminI hi bhoktRzaktirapratisaGkramA ca pariNAmini arthe pratisaGkrAnteva tadvRttimanupatati / tasyAzca prAptacaitanyasvarUpopagrahAyA buddhivRtteH anukAramAtratayA buddhivRttyaviziSTA hi jJAnavRttirAkhyAyate - (yo.sU.bhA.4/22 ) iti / vyAsenApi yogasUtrabhASye = = = * = = * saMkIrNa thato nathI.) samAnAvasthApana-prakRtisthAnIya sattvaguNa, rajoguNa, tamoguNa jema potAnI buddhine pAmavA rUpa pariNAmamAM aMgI evA viSamAvasthAprApta-prakRtisvarUpa guNane upasaMkrAnta karAve che. arthAt prakRtinA pariNAmasvarUpa evI buddhimAM pariNAmI evI prakRti upasaMkrAnta thAya che. matalaba ke prakRti jANe ke buddhisvarUpane pAme che. (pariNAma pariNAmImAM saMkrAnta thAya tyAre sarvathA pariNAmIrUpe pariNAma banato nathI. paraMtu te janme vayye sis (meha ega rahe che. A jAjata sUyavavA bhATe 'tadrUpatAmiva' khAma gAve che. aMgAMgIbhAva pratisaMkrama jANIne jaino ema kahI zake che ke 'A to pAtaMjalono svamata che. paraMtu ame te mAnatA nathI.' tethI ubhayamatasaMmata udAharaNa dvArA viSayadezagamanarUpa pratisaMkrama batAvavA mATe pAtaMjala vidvAno ema kahe che ke) athavA to jema AlokanA (= prakAzanA) paramANuo svarUpa avayavo phelAtA-phelAtA ghaTa-paTa Adi viSayadeza sudhI jaIne viSayane potAnAthI vyApta kare che. tema citizakti (= puruSa) aMgAMgIbhAvarUpe ke viSayadezagamanarUpe anyamAM saMkrAnta thatI nathI. kAraNa ke te caitanyazakti sarvadA ekasvarUpavALI hovAthI potAnA svarUpamAM rahevA rUpe ja siddha che. je kAraNe citizakti haMmezA ekarUpe nijasvarUpamAM rahelI hovAthI nathI aMga-aMgIbhAvarUpe anyatra saMkrAnta thatI ke nathI viSayadezagamanarUpe anyatra saMkrAnta thatI te kAraNe citizaktisvarUpa puruSanuM sannidhAna thatAM buddhi cetanAAkAratA prApta kare che. A rIte buddhi cetanA jevI thatAM buddhinI vRttimAM pratisaMkrAnta 1. hastAdarze 'drUpa...' iti truTitaH pAThaH / 2. hastAdarze 'sarvadaiveka...' ityazuddhaH pAThaH / Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 776 * cittasya sarvArthagrahaNasamarthanam * dvAtriMzikA-11/15 ___ (draSTa-dRzyoparaktaM =) draSTa-dRzyAbhyAmuparaktaM = draSTarUpatAmivA''pannaM gRhItaviSayA''kArapariNAma tatazca ghaTAdiviSayakavyavahAro'pyanAvila iti siddham / aviziSTatA ca parasparaM pratibimbanAdubhayoreva viSayA''kAratvaM tatsAmyamityuktaM bhavati / apratisaJcArAyA api citizakteH svIyabuddhivRttidarzanaM buddhivRttyA''kAratApattyaiva bhavatItyarthaH / ayaM bhAvo - jJAtuH saJcAro na sAkSAdeva jJAne hetuH kintu arthA''kAratAhetuH sannikarpadvArA, anyathA svapnAdau manaHsaJcArA'bhAvenArthabhAnA'yogAt / ato vibhutvenaiva sarvatra sannikRSTasyAtmanaH saJcAro nA'pekSyeta iti / sampattizabdagrahaNaJca puruSasya pAramArthikA''kArapratipedhArtham / yathA hi viSayA'sannikarSakAle'pi svapnAdau tadbhAnAyA'gatyA cittasya tadAkAraH pariNAma iSyate, naivaM puruSasya cittavRttyabhAve'pi tadbhAnaM bhavati yena purupe'pi vRttyAkAraH pariNAmaH ipyeta / kintu sphaTike sannikRSTajapAlauhityasyeva cittavRtteH pratibimbameva lAghavAdiSyate, ubhayatrA''kArAkhyapariNAmakalpane gauravAt, sphaTikadarpaNAdeH svapratibimvitavastuprakAzakatvasya siddhatvAcceti (yo.vA.4/22 pR.442) yogavArtike vijJAnabhikSuH vyAcapTe / etena - nisaGge'pi uparAgaH, avivekAt (sAM.sU.6/27), japA-sphaTikayoriva noparAgaH kintvabhimAnaH - (sAM.sU.6/28) iti sAGkhyasUtrayugalamapi vyAkhyAtam, yathA jpaasphttikyo|praagH, kintu japAprativimvavazAduparAgA'bhimAnamAtraM, 'raktaH sphaTika' iti / tathaiva buddhi-purupayornoparAgaH, kintu buddhipratibimbavazAduparAgAbhimAno'vivekavazAdityarthaH / ata uparAgatulyatayA vRttipratibimba eva purupoparAga iti sUtradvayaparyavasito'rthaH (sA.pra.bhA.6/28) iti sAGkhyapravacanabhASye vijnyaanbhikssuH| taduktaM yogavAziSThe annapUrNopaniSadi ca - tasmiMzcaddarpaNe sphAre samastA vastudRSTayaH / imAstAH pratibimbanti sarasIva taTadrumAH / / ( (yo.vA.upazama.91/113 + anna.4/71) iti pUrvoktaM(pR.744)smartavyam / etena citizaktirasaGkrAntA satI kathaM buddhivRttiM pazyatIti pratyastam, yathA nirmale jale'saGkrAnto'pi candramAH saGkrAntapratibimvatayA saGkrAnta iva, evamatrA'pyasaGkrAntA'pi saGkrAntapratibimbA citizaktiH saGkrAnteva bhavati tena buddhyAtmatvamApannA buddhivRttimanupatatIti tAmanukAreNa pazyatIti tattvavaizAradyAM (yo.sU.2/20/ta.vai.pR.213) vAcaspatimizro vyAcapTe / 'cicchAyAgrAhyatvasambandhena ciduparaktaM cittaM cidvedyamiti maNiprabhAkRt (ma.pra. 4/22) / tadevaM dRzyatvena cittasya pariNAminaH tadatiriktaH pumAnapariNatidharmopapAditaH / ___ sAmprataM niruktarItyA svasaMviditaM cittaM sarvA'rthagrahaNasAmarthyena sakalavyavahArakSama bhaviSyatItyAha draSTadRzyAbhyAM = puruSa-taditaraviSayAbhyAM uparaktaM = samarpitA''kAraM draSTurUpatAmivApannaM = puruSAtmatvamiva thayela (= pratibiMbita thayela = aMgagIbhAva vinA mAtra potAnuM pratibiMba tyAM rahela che tevI) citizakti buddhisamAna thAya che. Ama pariNAma-pariNAmIbhAva ke viSayadezagamana vinA ja kevaLa buddhivRttimAM potAnuM pratibiMba rahevAthI citizakti buddhi jevI banatAM puruSane svabhogya evI buddhinuM saMvedana thaI zake che. buddhiviSayaka saMvedananI saMgati thatAM ghaTAdino tathA ghaTAdiviSayaka jJAnano vyavahAra paNa thaI zakaze. ha ubhayamukhIdarpaNatulya citta che citta to ubhayamukhI darpaNa jevuM hovAthI eka tarapha citta daSTA evA puruSathI uparakta = uparaMjita Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 777 * svabhogyabuddhisaMvedanavicAraH * ca cittaM sarvA'rthagocaraM = sarvaviSayagrahaNasamarthaM bhavati / taduktaM- "citerapratisaGkamAyAstadAkArA''pattau' svabuddhisaMvedanaM (yo .sU.4-22) draSTra-dRzyoparaktaM cittaM sarvArthaM (yo.suu.4-23)"| yathA hi nirmalaM sphaTikadarpaNAdyeva pratibimbagrahaNasamarthaM evaM rajastamobhyAmanabhibhUtaM sattvaM zuddhatvAccisampannaM gRhItaviSayA''kArapariNAmaM ca = indriyadvArA samupAttaghaTAdijJayA''kAracetanApariNAmaM ca cittaM sarvaviSayagrahaNasamarthaM bhavati / sarvArthe pramANIbhUtamityarthaH / yathA nIlAdyanuraktaM cittaM tamarthaM pratyakSeNa sthApayati evaM draSTracchAyApannaM cittaM drapTAramapi pratyakSeNa sthApayatItyarthaH / ata eva 'nIlamahaM vedmI'tyanubhavaH / 'ahamiti pratyayo hi caitanyoparaktacittavipayaH (nA.bha. 4/23) iti nAgojIbhaTTaH / 'mano hi mantavyenArthenoparaktam / tatsvayaJca vipayatvAdvipayiNA purupeNA''tmIyayA vRttyA'bhisamvaddham / tadetaccittameva draSTu-dRzyoparaktaM vipayavipayinirbhAsaM cetanA'cetanasvarUpA''pannaM vipayAtmakamapyavipayAtmakamacetanaM cetanamiva sphaTikamaNikalpaM sarvArthamucyate' (yo.sU.bhA. 4/23) iti yogasUtrabhASyakAraH / prakRte - sarvArthagrahaNaM manaH + (pra.mI.1/24) iti pramANamImAMsAsUtramapi yathAtantramUhanIyam / atraiva yogasUtrasaMvAdamAha- 'cite riti, 'draSTri'ti ca / atra ca - yathA vuddheH kriyayA ghaTAdisaMzlepaH pratisaGkramo'sti, pariNAmitvAt na tathA citevuddhau pratisaGkramaH, apariNAmitvAt / kintu sUryasya jale prativimvavat citevuddhau prativimve sati vuddheH cidAkAratA''pattau svasya bhogyAyA buddheH saMvedanaM bhavati cicchAyAgrAhyatvasamvandhena ciduparaktaM cittaM cidvedyamityarthaH / apratisaGkramAyAH citaH sAnnidhyAt tasyAH citeH AkAraH = chAyA yatra tadbhAvA''pattI satyAM svabhogyavuddhisaMvedanamiti yojanA - (m.pr.4|22) iti maNiprabhAkRt / etatsUtradvayavyAkhyAlezo rAjamArtaNDe - purupaH cidrUpatvAt citiH / sA apratisaGkamA; na vidyate pratisaJcAraH = anyatra gamanaM yasyAH sA tathoktA, anyenaa'thaze tathA bIjI bAju dazya evA ghaTAdi padArthathI uparaMjita = uparAgayukta thaze. draSTA evA puruSanA uparAganA = pratibiMbanA kAraNe citta jANe ke draSTAsvarUpa = citizakti jevuM banI jaze. tathA bIjI bAju citta viSayo parakta hovAthI viSayAkArapariNAmane = viSayAkAravRttine dhAraNa karaze. A rIte jaDa hovA chatAM citta sarva viSayone grahaNa karavAmAM samartha banaze. yogasUtramAM jaNAvela che ke - pariNAma-pariNAmabhAvarUpe anyatra pratisaMkrama nahi pAmanArI citizakti buddhivRttimAM pratibiMbita thavAthI) buddhivRtti AkArane prApta kare tyAre citizaktine potAnI bhogya evI buddhinuM saMvedana thAya che. tathA drA ane dRzyathI uparakta thayeluM citta sarvArtha viSayaka bane che." - matalaba ke cittanI vRtti viSayAkAratAne pAme ane tevI viSayAkAravRttimAM puruSapratibiMba paDe tyAre cittamAM sarva viSayanuM jJAna karavAnuM sAmarthya Ave che. jema nirmaLa evuM sphaTika ke darpaNa vagere pratibiMbane grahaNa karavAmAM samartha che tema rajoguNa ane tamoguNathI anabhibhUta evuM sattvaguNapradhAna aMtaHkaraNa zuddha hovAthI cichAyAne = puruSapratibiMbane grahaNa karavA mATe samartha bane che. paraMtu rajoguNapradhAna aMtaHkaraNa ke tamoguNapradhAna citta azuddha hovAnA kAraNe puruSapratibiMbane grahaNa karavA mATe samartha nathI. tethI rajoguNa-tamoguNa je aMtaHkaraNamAM gauNa banela che tathA sattvaguNa mukhya banela 1. hastAdarza ....kArapatto' ityazuddhaH pAThaH / Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sphaTikodAharaNatAtparyadhotanam dvAtriMzikA - 11/16 = 7 cchAyAgrahaNasamarthaM, na punarazuddhatvAdrajastamasI / tato nyagbhUtarajastamorUpamaGgitayA sattvaM nizcalapradIpazikhAkAraM sadaivaikarUpatayA pariNamamAnaM cicchAyAgrahaNasAmarthyAdA''mokSaprApteravatiSThate / yathA'yaskAntasannidhAne lohasya calanamAvirbhavati, evaM cidrUpapuruSasannidhAne sattvasyA'bhivyaGgyamabhivyajyate caitanyamiti / / 15 / / itthaM ca dvividhA cicchaktirityAha nityoditA tvabhivyaGgyA cicchaktirdvividhA hi naH / AdyA pumAn dvitIyA tu sattve tatsannidhAnataH / / 16 / / saGkIrNeti yAvat / yathA guNA aGgAGgibhAvalakSaNe pariNAme'GginaM guNaM saGkrAmanti tadrUpatAmivA''padyante, yathA vA''lokaparamANavaH prasaranto vipayamArUpayanti naivaM citizaktiH, tasyAH sarvadaikarUpatayA svapratiSThitatvena vyavasthitatvAt / atastatsannidhAne yadA vuddhistadAkAratAmApadyate cetanevopajAyate buddhivRttipratisaGkrAntA ca yadA cicchaktirbuddhivRttiviziSTatayA saMvedyate tadA buddheH svasya = Atmano vedanaM bhavatItyarthaH ( rA. mA. 4 / 22 ) / draSTA = puruSaH, tenoparaktaM = tatsannidhAnena tadrUpatAmiva prAptaM, dRzyoparaktaM vipayoparaktaM = gRhItavipayAkArapariNAmaM yadA bhavati tadA tadeva cittaM sarvArthagrahaNasamarthaM bhavati / yathA nirmalaM sphaTikadarpaNAdyeva prativimvagrahaNasamartham, evaM rajastamobhyAmanabhibhUtaM sattvaM zuddhatvAccicchAyAgrahaNasamarthaM bhavati na punarazuddhatvAd rajastamasI / tad nyagbhUtarajastamorUpamaGgitayA sattvaM nizcalapradIpazikhAkAraM sadaivaikarUpatayA pariNamamAnaM cicchAyAgrahaNasAmarthyAdAmokSaprApteravatiThataM / yathA'yaskAntasannidhAne lohasya calanamAvirbhavati evaM cidrUpapurupasannidhAne sattvasyA'bhivyaGgyamabhivyajyate caitanyam - ( rA.mA. 4 / 23 ) ityevaM draSTavyaH / atra ca sphaTikadRSTAnto na sarvAMze, buddheH svArthA''kArapariNAmasyaiva svapnA'nurodhenepTatvAt sphaTike prativimvamAtrasya svIkArAt / kintu tattadvastusannikarSeNa tattadrUpatayA pratIyamAnatAmAtrAMze sphaTikasya dRSTAntaH (yo.sU. vA. 4 / 22 ) iti yogavArtike vijJAnabhikSuH / sattvapradhAnA purupaprativimvopasaGgakramA prakRtirhi mAyeti bhaNyate vaidikaiH / taduktaM rAmagItAyAM zuddhasattvapradhAnAyAM mAyAyAM vimvito hyajaH / sattvapradhAnA prakRtirmAyeti pratipAdyate / / - ( rA.gI. 7 / 39) iti / nizcalapradIpazikhAkAramiti / prakRte - tripuTyAM nirastAyAM nistaraGgasamudravannivAtasthitadIpavadacalasampUrNabhAvA'bhAvavihInakaivalyajyotirbhavati - (maM.prA.2 / 3) iti maNDalabrAhmaNopaniSadvacanamapi yathAtantramanuyojyam / / 11/15 / / 778 = * * che tevuM avayavIsvarUpa aMtaHkaraNa nizcala hovAthI sthira dIvAnI zikhAnI = jyotanI jema kAyama eka rUpe ja pariNamatuM puruSapratibiMbane grahaNa karavAnA sAmarthyathI mokSaprApti paryaMta sthira rahe che. (mokSaprApti pachI sattvapradhAna aMtaHkaraNano te puruSa sAtheno saMbaMdha chUTI jAya che.) jema lohacuMbakanI pAse lokhaMDa ApameLe kheMcAvA lAge che, lohacuMbakanI najIka cAlavA lAge che tema citizaktisvarUpa evA puruSanA sAnnidhyamAM sattvapradhAna aMtaHkaraNanuM abhivyaMgya evuM caitanya abhivyakta thAya che.(11/15) A rIte be prakAranI citrazakti che AvuM jaNAvatA pAtaMjala vidvAno kahe che ke - gAthArtha ::- amArA bhate je aAranI citzakti che. (1) nitya uhita (2) abhivyaMgya citzakti. nitya udita cit zakti eTale puruSa ane evA puruSanA sannidhAnathI sattvapradhAna cittamAM bIjI = Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * cicchaktidvaividhyam . 779 'nityeti / nityoditA, tu = punaH abhivyaGgyA / dvividhA hi naH = asmAkaM cicchaktiH / AdyA = nityoditA pumAn = puruSa eva / dvitIyA = abhivyaGgyA tu tatsannidhAnataH = puMsaH sAmIpyAt sattve = sattvaniSThA / yad bhojaH- "ata evA'smin darzane dve cicchaktI nityoditA abhivyaGgyA ca / nityoditA cicchaktiH puruSaH, tatsannidhAnA'bhivyaktyA abhivyaGyacaitanyaM sattvaM = abhivyaGgyA cicchaktiriti" (rA.mA.4/23) / / 16 / / itthaM ca bhogopapattimapyAhasattve puMsthitacicchAyAsamA'nyA' tadupasthitiH / pratibimbAtmako bhogaH puMsi 'bhedAgrahAdayam / / 17 / / sattva iti / sattve = buddheH sAttvikapariNAme puMsthitA yA cicchAyA tatsamA (=puMsthitacicchAyAsamA) yA anyA sA 'svakIyacicchAyA (tadupasthitiH=) tasyA upasthitiH = abhivyaktiH ___asmAkaM = pAtaJjalAnAm / AdyA nityoditA puruSa eva, cittasya bhogyatvAd bhoktA'nyaH svIkartavyaH, sa nityoditA cicchaktiH ityucyata iti maNiprabhAkRt / tatsannidhAnA'bhivyaktyA = purupsnnidhaanaa'bhivyktyaa| prakRte sAmprataM rAjamArtaNDe - tatsannidhAnAdabhivyaktamabhivyaGgyacaitanyaM sattvamabhivyaGgyA cicchaktiH - (rA.mA. 4/23) ityevaM pATha upalabhyate iti dhyeyam / / 11/16 / / itthaJca dvividhAM cicchaktimabhidhAyAdhunA purupe bhogopapattiM = sukhAdibhogasaGgatiM apyAha- 'sattve' iti / sattve = sattvA'bhidhAne buddheH sAttvikapariNAma = nyagbhUtarajastamaHpariNAmatayodriktasattvapariNAma puMsthitA yA cittasattvA'bhivyaGgyA citpratibimbarUpA cicchAyA tatsamA yA'nyA sA svakIyacicchAyA abhivyaya vitzati. bhAve. (11/16) huM be prakAranI cit zaktinuM nirUpaNa che TIkArtha :- amArA (pAtaMjala vidvAnonA mate be prakAranI cit zakti che. (1) nitya udita cit zakti ane (2) abhivyaMgya cit zakti. nitya udita cit zakti puruSa ja che. tathA puruSanA sAnnidhyathI sattvaguNapradhAna cittamAM bIjI abhivyaMgya cit zakti pragaTa thAya che. yogasUtranI rAjamArtaDa TIkAmAM bhojarAjarSie jaNAvela che ke - "A pAtaMjala yogadarzanamAM be cit zakti che. nitya udita ane abhivyaMgya. nitya udita cit zakti eTale puruSa. tathA te puruSanA sannipAnathI abhivyakta thayela abhivyaMya yaitanyathI yuti satyapradhAna maMta:4255 meTale. abhivyaMgya yit zati.' -- (11/16) A rIte bhoga padArthanI paNa saMgatine jaNAvatA pAtaMjala vidvAno kahe che ke - gAthArthaH- sattvamAM puruSaniSTha citUchAyA samAna je bIjI svakIya-chAyAnI upasthiti te pratibiMbasvarUpa bhoga che. puruSamA bhezAna na thavAthI mA bhoga thAya che. (11/17) ha puruSamAM bhogaviyAra che TIkArtha - buddhino sAttvika pariNAma e sattva kahevAya che. arthAt sattvaguNapradhAna evuM aMtaHkaraNa ahIM "sattva' padathI abhipreta che. puruSamAM je citUchAyA rahelI che. tenA jevI ja bIjI citrachAyA 1. mudritapratau 'ciccatI' ityazuddhaH pAThaH / 2. ....bhivaMga caitanyami'tyazuddhaH pATho mudritaprato / 3. hastAdarza sAmAnya ityazuddhaH pAThaH / 4. hastAdarza '...tmago' ityazuddhaH pAThaH / 5. hastAdarza 'bhadAgrahodayAM' ityazuddhaH pATa. / 6. hastAdarNe 'svakIkaya...' ityazuddhaH pAThaH / Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 780 bhogadvaividhyopadarzanam pratibimbAtmako bhogaH / anyatrApi hi pratibimbe (Adarza) pratibimbyamAnacchAyAsadRzacchAyAntarodbhava bhogo bhedA'grahAt = atyantasAnnidhyena vivekA' - eva pratibimbazabdenocyate / puMsi punaH ayaM grahaNAd vyapadizyate / = * dvAtriMzikA-11/17 * sattvaniSThaciduparaktiH tasyA abhivyaktiH pratibimbAtmako bhogaH ucyate / yathoktaM rAjamArtaNDe zuddhamAdyaM cittasattvamekataH pratisaGkrAntacicchAyamanyato gRhItavipayAkAreNa cittenopaDhaukitasvAkAraM citsaGkrAntivalAt cetanAyamAnaM vAstavacaitanyA'bhAve'pi sukha-duHkhabhogamanubhavati / sa eva bhogo'tyatasannidhAnena vivekA'grahaNAdabhokturapi puruSasya bhoga iti vyapadizyate / anenaivAbhiprAyeNa vindhyavAsinoktaM 'sattvatapyatvameva purupatapyatvam' iti - (rA.mA. 4 / 23) / maNiprabhAyAM tu - nityoditAyAH kUTasthacicchakteH cittasattvA'bhivyaGgyA citprativimvarUpA sukhAdisArUpyamApannA cicchaktiH bhoga ityucyate / sa dvividhazca bhogaH, cidavasAnatArUpa ekaH, pariNAmalakSaNo'paraH / tatrA'bhivyaGgyA cicchaktirAdyaH puruSasya bhogaH, aparaH sukhAdipariNAmo vuddheH prAptacaitanyAyAH - (ma.pra.4/23) ityuktamityavadheyam / etena cidavasAno bhogaH - (sAM.sU.1/104) iti sAGkhyasUtramapi vyAkhyAtam, purupasvarUpe caitanye paryavasAnA yasyaitAdRzI bhogasiddhirityarthaH / buddherbhogasya vyAvartanAya cidavasAna iti / ato'rthoparaktavRttiprativimvA'vacchinnaM svarUpacaitanyameva bhAnaM (bhAnAtmakaM ) puruSasya bhogaH, pramANasya ca phalamiti niSkarSaH (sAM.pra. bhA. 1/104) sAGkhyapravacanabhASye vijJAnabhikSuNA darzitaH / prakRte brahmatvaM me sadA nityaM saccidAnandarUpataH / / = prakRtitvaM tataH spaSTaM sattvAdiguNasAmyataH / tasyAmAbhAti cicchAyA darpaNe prativimvavat / / - (rA.gI.7/36-37) iti rAmagItAdarzitaM vaziSThamatamapi yathAtantramanusandheyam / anyatrApi hi AdarzAdau pratibimbe, ziSTaM spaSTam / taduktaM rAjamArtaNDe 'anyatrApi prativimve prativimvyamAnacchAyAsadRzachAyodbhavaH prativimvazabdenocyate / evaM sattve'pi paurupaMyacicchAyAsadRzacidabhivyaktiH pratisaGkrAntizabdArthaH - ( rA.mA. 4 / 23 ) iti / 'hRdayAvacchinnacitte tadavacchinnacaitanyasyA' vibhAgenA'vibhaktireva prativimvitatvamiti nAgojIbhaTTaH (nA.bha. 4 / 23) / sattvapradhAna cittamAM abhivyakta thAya che. A aMtaHkaraNamAM abhivyakta cit chAyA e aMtaHkaraNano ja guNadharma che. aMtaHkaraNamAM A rIte je navI cit chAyAnI abhivyakti thAya che te pratibiMbasvarUpa bhoga che. anyatra paNa darpaNa vageremAM pratibiMbyamAnanI (= jenuM pratibiMba paDI rahela che tenI chAyA jevI navI anya chAyA pragaTa thavI te ja pratibiMba zabdathI kahevAya che. (matalaba e che ke arIsAmAM bAhya dhaTAdi padArthanI chAyA jevI anya chAyA udbhave te ghaTAdinuM pratibiMba kahevAya che tema sAttvika cittamAM puruSanI cit chAyA jevI bIjI cit chAyA udbhave che tene puruSanuM pratibiMba kahevAmAM koI vAMdho uThAvI na zake.) puruSa ane buddhi atyaMta najIka hovAnA kAraNe te banne vacce rahelA bhedanuM vivekanuM bhAna puruSane na thavAthI puruSamAM bhogano vyavahAra karAya che. Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puruSapratibimbopapAdanam yattu "vyApakasyA'tinirmalasya cA''tmanaH kathaM sattve pratibimbanamiti" tanna, vyApakasyApyAkAzasya darpaNAdAvapakRSTanairmalyavati ca jalAdAvAdityAdInAM pratibimbadarzanAt, svasthitacicchAyAsadRzacicchAyA'bhivyaktirUpasya pratibimbasya pratibimbAntaravailakSaNyAcceti ( rAjamArtaNDa- 4 / 23) bhojaH / / 17 / / yattu pratibimvanaM nAmA'nirmalasya niyatapariNAmasya nirmale dRSTam, yathA 'mukhasya darpaNe'; na tu sarvavyApino'tinirmalasyA'pariNAminaH / ato vyApakasya = vibhudravyasya atinirmalasya = atisvacchasya apariNAminaH cAtmanaH kathaM sattve purupA'pekSayA'pakRSTanairmalyavati buddheH sAttvikapariNAma pratibimbanaM pratisaGkrAntiH ? iti, vyApakasyApi = sarvagatasyApi AkAzasya darpaNAdau prativimvadarzanAt / etenA'navacchinnasya nAsti pratisaGkrAntiriti nirastam / apakRSTanairmalyavati sUryAdyapekSayA nyUnanairmalyavati jalAdau utkRpTanairmalyavatAM AdityAdInAM pratibimbadarzanAt = pratisaGkrAntyupalambhAt / etenA'tyantanirmalaH puruSaH kathamanirmale sattve pratisaGkrAmatIti pratiSiddham / tantra, taduktaM sAkSepa parihAraM rAjamArttaNDe nanu prativimvanaM nAma nirmalasya niyataparimANasya nirmale dRSTam, yathA mukhasya darpaNe / atyantanirmalasya vyApakasyA'pariNAminaH puruSasya tasmAdatyantanirmalAt purupAdanirmale sattve kathaM prativimvanamupapadyate ? ucyate, prativimvanasya svarUpamanavagacchatA bhavatedamabhyadhAyi / yaiva sattvagatAyA abhivyaGgyAyAH cicchakteH purupasya sAnnidhyAdabhivyaktiH saiva prativimbanamucyate / yAdRzI purupagatA cicchaktiH tacchAyA tathA''virbhavati / yadapyuktamatyantanirmalaH puruSaH kathamanirmale sattve pratisaGkrAmatIti tadapyanaikAntikam, naimartyAdapakRSTe'pi jalAdAvAdityAdayaH pratisaGkrAntAH samupalabhyante / yadapyuktam- 'anavacchinnasya nAsti pratisaGkrAnti:' iti tadapyayuktam, vyApakasyApyAkAzasya darpaNAdau pratisaGkrAntidarzanAt / evaM sati na kAcidanupapattiH prativimvadarzanasya - ( rA. mA. 4 / 23 ) iti / athaivaM sattve purupaprativimbasvIkAre'pi 'ayaM ghaTa' itivat 'ayaM sukhI'tyanubhava eva syAt, na tu 'ahaM sukhI'ti cet ? na, svasthitacicchAyAsadRzacicchAyA'bhivyaktirUpasya = purupanipThacaitanyacchAyAtulyA''virbhAvAtmakasya pratibimbasya sukhAdibhogavipayasya pratibimbA'ntaravailakSaNyAt cidanuparakta = * 1. mudritapratau 'sadRzacicchAyA' padaM nAsti / = * = * puruSapratibiMbavAda vicAra # yattu / hIM jevI kheDa zaMDA yaha zaDe che "khAtmA to ativyApa ane atyaMta nirmANa che. jyAre sattvaguNapradhAna citta AtmA jeTaluM vyApaka ane nirmaLa nathI. to pachI AtmAnuM pratibiMba sattvapradhAna aMtaHkaraNamAM kaI rIte saMbhave ?" c paraMtu A zaMkA vyAjabI nathI. kAraNa ke vyApaka evA paNa AkAzanuM nAnakaDA darpaNamAM pratibiMba paDe che. tathA sUrya karatAM apakRSTa nirmaLatA dharAvatA pANImAM atinirmaLa evA sUrya vagerenuM pratibiMba dekhAya ja che. tethI ativyApaka ane sarvathA svaccha evA puruSanuM apakRSTa nirmaLatAyukta sattvaguNapradhAna aMtaHkaraNamAM pratibiMba mAnavAmAM vAMdho uThAvavo e vyAjabI nathI. vaLI, bIjI mahattvanI vAta to e che ke puruSamAM rahela cichAyA jevI citkAyAnI aMtaHkaraNamAM abhivyakti thavA svarUpa je pratibiMba che te anya darpaNagata ghaTAdipratibiMba karatAM vilakSaNa che. mATe puruSanuM pratibiMba cittamAM mAnI zakAya che. - AvuM pAtaMjala yogasUtranI rAjamArtaMDa vyAkhyAmAM bhojarAjarSi kahe che. (11/17) 781 = Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 782 lokavyavahAravyutpAdanam dvAtriMzikA -11/18 itthaM pratyAtmaniyataM buddhitattvaM hi zaktimat / nirvAhe lokayAtrAyAstataH kvA'tiprasaJjanam / / 18 / / ' itthamiti / itthaM = uktaprakAreNa pratyAtmaniyataM = AtmAnamAtmAnaM prati niyataphalasampAdakaM buddhitattvaM hi lokayAtrAyAH lokavyavahArasya nirvAhe vyavasthApane zaktimat = samartham / ghaTAdiprativimvavisadRzatvAt = 'ahami'ti pratyayo hi caitanyoparaktacittavipayaH, 'ayamiti pratyayazca caitanyA'nuparaktacittavipaya ityataH cicchAyA'bhivyaktizUnyatvena ghaTAdiprativimve vivekagrahAt 'ayaM ghaTAdi'rityabhilApaH, cicchAyAbhivyaktirUpatayA sukhAdiprativimve vivekA'grahaNAt ' ahaM sukhI' tyAdyabhilApaH; arthoparaktavRttibhAnaM yatra tatra vivekagrahAt 'ayamiti vyapadezaH, yatra ca svoparaktavRttibhAnaM tatra vivekA'grahAt 'ahami'ti vyapadeza iti tAtparyam / / 11/17 / / pUrvapakSI nigamayati- ' itthamiti / AtmAnamAtmAnaM prati niyataphalasampAdakaM ghaTAdervahirmukhatayA sukhAdezcA'ntarmukhatayA'nubhavalakSaNaphalopadhAyakaM buddhitattvaM hi lokavyavahArasya vyavasthApane samartham / yathoktaM rAjamArtaNDe saGkrAntavipayoparAgamabhivyaktacicchAyaM buddhisattvaM vipayanizcayadvAreNa samagrAM lokayAtrA nirvAhayati - (rA.mA. 4 / 23) iti / buddheradhyavasAyarUpatvAd vipayanizcayaH sambhavatyeva / na cedamasiddham / taduktaM sAGkhyasUtre kapilena - adhyavasAyaH = vuddhi: - (sAM.sU.2/13) iti / taduktaM mahAbhArate api zAntiparvaNi - vyavasAyAtmikA buddhiH - ( ma.bhA.zAM.pa.244/11) iti / taduktaM vijJAnabhikSuNA'pi sAGkhyapravacanabhASye mahattattvasya paryAya buddhiriti adhyavasAyazca nizcayAkhyaH tasyA'sAdhAraNI vRttirityarthaH - (sAM.pra.bhA.2/13, pR. 353 ) iti / taduktaM liGgapurANe api = * = = * = vizeSArtha :- ahIM zaMkA karanAranuM tAtparya e che ke niyata parimANavALA padArthanuM atyaMta nirmaLa padArthamAM dekhAvuM te pratibiMba kahevAya che. jema ke darpaNamAM mukhanuM pratibiMba. paraMtu AtmA to sarvavyApI che ane puruSanI apekSAe sattva = citta to apakRSTa nirmaLatA dharAve che. tethI puruSanuM pratibiMba cittamAM kaI rIte paDI zake ? AnA javAbamAM bhojarAjarSi kahe che ke tame jaNAvyuM tevo ekAMta nathI. teno javAba to TIkArthamAM spaSTa ja che. bIjI vAta e che ke ubhayamukhI darpaNa sthAnIya cittamAM eka bAju puruSanI chAyA = pratibiMba saMkrAnta thAya che. ane bIjI bAju sukha-duHkhAdi AkAravALI vRtti ubhI thAya che. tethI jaDa evI prakRtine cittane citchAyAsaMkrAntinA lIdhe sukhAdino anubhava thAya che. vAstavamAM A anubhava citta ja kare che, puruSa nahi. tema chatAM sukhAdinA bhoktA evA cittanI atyaMta sannihita rahevAnA lIdhe puruSane potAno ane cittano bheda khyAlamAM na AvavAthI te bhogano puruSamAM vyavahAra thAya chaM. (11/17) gAthArtha :- A rIte dareka AtmAmAM niyata evuM buddhitattva ja lokavyavahArano nirvAha karavAmAM samartha che. tethI atiprasaMgane jhyAM bhavAza che ? (11/18) * prakRti eka, buddhi aneka zna TIkArtha :- upara jaNAvela rIta mujaba dareka AtmAmAM (te te AtmA pratye) te te prakAranA niyata phaLanuM saMpAdaka evuM buddhitattva ja lokayAtrAno nirvAha karavAmAM (arthAt lokavyavasthAnuM sthApana karavAmAM) samartha che. Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * antaHkaraNa-cittavRttInAM caturvidhatvam * 783 tataH kvA'tiprasaJjanaM = yogAdekasya muktAvanyasyA'pi muktyApattirUpam ? prakRteH sarvatraikatve'pi buddhivyApArabhedena bhedopptteH| tathA ca sUtraM-"kRtArthaM prati naSTamapyanaSTaM tadanyasAdhAraNatvAditi" mahatastu tathA vRttiH saGkalpA'dhyavasAyAtmikA - (liM.pu. 1/3/17) iti / - adhyavasAyalakSaNo mahAn buddhirmatirupalabdhirityanarthAntaram - (deva.smR.6/52) iti devalasmRtivacanamapi prakRte'vadheyam / yadapi vAyupurANe - saGkalpo'dhyavasAyazca tasya vRttidvayaM smRtam - (vA.pu.4/46) ityevamuktaM tadapi mano'parAbhidhAne mahattattve yojyam / taduktaM yogavAziSThe - asya buddhyabhidhAnasya yA'Gkurasya prapInatA / saGkalparUpiNI tasyAH cittaM ceto mano'bhidhA / / - (yo.vA. ) iti / - mahadAkhyamAdyaM kAryaM tanmanaH -- (sAM.sU.1/71) iti sAGkhyasUtramapi manasa eva mahattattvA'nantaratAmAha / taduktaM zivagItAyAM api - mano buddhirahaGkArazcittaM ceti catuSTayam / antaHkaraNamityAhuH - (zi.gI.2/ 30) iti, - ahaDkAro mano buddhiH cittaJcaitaccatuSTayam - (zrIdhI.1/99) iti ca zrIdhIzagItAyAm / yathoktaM zambhugItAyAM api - mano buddhirahaGkArazcittametaccaturvidham / antaHkaraNamastIti vitta yUyaM pitRvrajAH ! / / - (zaM.gI.1/85) iti / prakRte - mano buddhirahaGkArazcittamityantaHkaraNacatuSTayam - (zArI.pRSTha-2) iti zArIrakopaniSadvacanaM, - sAGkalpanaM mano viddhi - (maho.4/52) iti mahopaniSadvacanaM, - antaHkaraNa-mano-buddhi-cittA'haGkArAH tadvRttayaH - (pai.2/1) iti paiGgalopaniSadvacanamapyatrA'vadheyam / taduktaM rAmagItAyAM api - mano buddhirahaGkArazcittaM ceti catuSTayam - (rA.gI. 4/39) iti / yathoktaM kapila-devahUtisaMvAde api - manovuddhirahaGkArazcittamityantarAtmakam - (ka. deva. saM.2/14) iti / taduktaM nAradaparivrAjakopaniSadi api - vRttayazcatvAro mano buddhiH ahaGkAraH cittaM ca - (nA.pari.5/12) iti / tatazca buddheH sakAzAd viSayaparicchedo nA'sambhavIti siddham / tataH = buddhitattvasya pratyAtmaniyatatvAt yogAt = asamprajJAtasamAdhiyogAt ekasya puruSasya muktau jAtAyAM anyasyApi sarvasya puruSasya muktyApattirUpaM = muktiprAptilakSaNaM atiprasaJjanaM kva sambhavati ? idaJca buddheH sarvapurupasAdhAraNatve syAt / na cedamabhyupagamyate / na ca prakRterekatvAt sarvapurupasAdhAraNatvAdiyamApattiraparihAryeveti zaGkanIyam, prakRteH sarvatra = sarvAn purupAn prati ekatve'pi buddhivyApArabhedena = svakIyavyApArIbhUtabuddhibhedopagamena bhedopapatteH = anyatvasaGgateH / atra yogasUtrasaMvAdamAha- kRtaarthmiti| etadvyAkhyA yogasudhAkare ne pradhAnamekaM purupA anantAH / tathA ca tethI cittavRttinirodha svarUpa yoganA prabhAvathI eka AtmAnI mukti thatAM anya AtmAnI mukti thaI javAnI samasyAne koI avakAza nahi rahe. kAraNa ke, prakRti badhe eka hovA chatAM paNa prakRtivikArabhUta buddhitattva dareka AtmAmAM alaga alaga hovAthI buddhisvarUpa prakRtivyApAranA bheda dvArA "eka AtmA mukta ane anya amukta' evo vyavahAra thaI zakaze. matalaba ke je puruSe potAnA cittanI vRttiono nirodha karela che te mukta banaze tathA je AtmAe vRttinirodha nathI karyo te saMsArI kahevAze. AvA ja AzayathI yogasUtramAM jaNAvela che ke - "pradhAna tattva = prakRti tattva kRtArtha AtmA pratye naSTa = vyApArazUnya thavA chatAM paNa nAza pAmatuM nathI. arthAt sarvathA buddhivarUpavyApArathI zUnya thatuM nathI. Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 784 * sarvamuktiprasaGgoddhAraH * dvAtriMzikA-11/19 (yo.sU.2-22) / / 18 / / ___ yaccoktaM 'jaDAyAzca pumarthasye 'tyAdi tatrA''hakartavyatvaM pumrthsyaa''nulomy-praatilomytH| prakRtau pariNAmAnAM zaktI svAbhAvike ubhe / / 19 / / kartavyatvamiti / pumarthasya kartavyatvaM = prakRtau pariNAmAnAM mahadAdInAM AnulomyapurupakhyAtiparyantaM bhogA'pavargoM dattvA kaJcana kRtArthaM prati naSTaM = nirvyApAramapi purupAntarasAdhAraNatvAdanapTamevA'vatiSThate / tathA caikamuktau sarvamuktiprasaGgA'navakAzaH (yo.sU.2/22) ityevaM vartate / etena purupasya bhogasampAdanameva prakRtiprayojanaM tadA sampAdite tasmiMstanniSprayojanaM viratavyApAraM syAt, tasmin pariNAmazUnye zuddhatvAt sarve drapTAro bandharahitAH syuH, tatazca saMsAroccheda iti pratyuktam, ekasya muktAvapi pradhAnasya sakalabhoktRsAdhAraNatvAnna kRtArthatA, nApi vinAzaH (rA.mA. 2/22) iti rAjamArtaNDe bhojaH / taduktaM sAGkhyasUtre api - anyasRSTyuparAge'pi na virajyate, pravuddharajjutattvasyevoragaH - (sAM.sU.3/66) iti / ekasmin purupe viviktavodhAd viraktamapi pradhAnaM nA'nyasmin purupe sRSTyuparAgAya viraktaM bhavati, kintu taM prati sRjatyevetyAzayaH / / 11/18 / / yaccoktaM dvAdazakArikAyAM 'jaDAyAzca pumarthasya kartavyatvamayuktimat' ityAdi tatra pUrvapakSI Aha'kartavyatvamiti / 'puruSArtho mayA kartavya' ityevaMvidhAdhyavasAyo hi nAsmAbhiH prakRteH purupA'rthakartavyatayA'GgIkriyate kintu prakRtau mahadAdInAM pariNAmAnAM Anulomya-prAtilomyataH svAbhAvike ubhe = dve 512 te sivAyanA satArthamAtmAmI pratye te saadhaa| cha.' 6 (11/18) vizeSArtha - prakRti eka hovA chatAM prakRtinA vyApAra = prakRtiprayojanasAdhaka citta anaMtA che. dareka AtmA pAse alaga-alaga svataMtra citta = aMtaHkaraNa che. je puruSane vivekakhyAti = prakRtipuruSabhedajJAna thayela hoya tenA pratye te prakRti kRtArtha thaI gayelI hovAthI te AtmAnuM citta prakRtimAM vilIna thavAthI te AtmA mukta thaze. paraMtu anya AtmAo pratye prakRti kRtakRtya na thaI hovAthI, te te puruSonA vividha vikArI citta hAjara hovAnA lIdhe te te puruSo saMsArI kahevAze. Ama prakRti eka hovA chatAM 'amuka AtmA saMsArI ane amuka AtmA mukta" Avo vyavahAra saMgata thaI zake cha. (11/18) vaLI pUrve (11/12) je kahela hatuM ke "jaDa evI prakRtimAM adhyavasAyAtmaka puruSArthakartavyatA saMgata nahi thAya.' teno javAba ApatA pAtaMjala vidvAno kahe che ke - gAthArtha - pariNAmonA anuloma-pratilomathI je be svAbhAvika zakti che. te ja prakRtimAM puruSArthatavyatA cha. (11/19) ha anuloma-pratiloma pariNAma vicAra che TIkArya - mahatuM = buddhi vagere pariNAmo saMbaMdhI anulomathI ane pratilomathI svAbhAvika = vAstavamAM svabhAvasiddha evI je be zakti che te ja prakRtigata puruSArthakartavyatA = puruSaprayojananI kartavyatA che. kahevAno Azaya e che ke puruSaprayojana jyAM sudhI pUrNa na thAya, bhoga-mokSa jyAM sudhI na thAya tyAM sudhI prakRtimAM anuloma pariNAma ane pratiloma pariNAma - Ama be sahaja zakti Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * anuloma-pratilomapariNAmadyotanam / 785 prAtilomyata ubhe zaktI svAbhAvike = tattvataH svabhAvasiddhe, pumarthe satIti zeSaH / na tvanyat / ___ mahadAdi-mahAbhUtaparyantaH khalvasyA bahirmukhatayA'nulomaH pariNAmaH, punaH svakAraNA'nupravezadvAreNA'smitAntaH pratilomaH pariNAmaH / zaktI pumarthasya kartavyatvaM = prakRteH puruSA'rthakartavyatocyate / tattvataH = paramArthataH svabhAvasiddhe = sahaje, pumarthe = purupArthe'nipThite satIti zeSaH, anyathA muktyanupapatteH / na tvanyat niruktA'dhyavasAyAdilakSaNaM purupA'rthakartavyatvam / ___mahadAdimahAbhUtaparyantaH = mahattattvA'haGkAra-paJcatanmAtraikAdazendriyalakSaNapoDazakagaNa-pRthivyAdipaJcamahAbhUtaparyavasAnaH trayoviMzatisaGkhyAkaH khalu asyAH = prakRteH bahirmukhatayA = kAryAbhivyaktipravaNatayA anulomaH pariNAmaH / tathAhi - sattva-rajastamasAM sAmyAvasthA prakRtiH, prakRtermahAn, mahato'haGkAraH, ahaGkArAtpaJcatanmAtrANyubhayamindriyaM, tanmAtrebhyaH sthUlabhUtAni - (sAM.sU.1/61) iti sAGkhyasUtradarzitarItyA prakRteH mahattatvaM buddhyaparAbhidhAnaM, tato'haGkAraH prAdurbhavati, sAttvikA'haGkArAtpaJca jJAnendriyANi cakSurAdIni jAyante, rajoguNapradhAnAdahaGkArAt paJca karmendriyANi pANi-pAdAdInyupajAyante, sattva-rajoguNavahulAdahaGkArAt mana Avirbhavati tAmasA'haGkArAcca paJca tanmAtrANi zabdAdIni prAdurbhavanti, tanmAtrebhyazca pRthivyAdIni paJca mahAbhUtAni sajAyante / itthaM mahAbhUtaparyantaM jagannippAdya prakRtirhi bhogalakSaNamAdyaM purupaprayojanamanulomazaktidvArA sampAdayati / idamevAbhipretyoktaM sAGkhyakAri-kAyAmIdharakRSNena - prakRtermahAMstato'haGkAraH tasmAd gaNazca poDazakaH / tasmAdapi poDazakAt paJcabhyaH paJca bhUtAni / / - (sAM.kA.22) iti / pratilomaM vyAkhyAnayati- punaH svakAraNA'nupravezadvAreNa = sva-svopAdAnakAraNepu layadvArA asmitAntaH pratilomaH = pratiprasavaH pariNAmaH procyate pAtaJjalaiH nAzapadena ca lokaiH vyavahriyate / etena - nAzaH = kAraNalayaH - (sAM.sU.1/121) iti sAGkhyasUtramapi vyAkhyAtam / taduktaM mahAbhArate'pi zAntiparvaNi - yasmAd yadabhijAyeta tat tatraiva pralIyate / lIyante pratilomAni sRjyante cAntarAtmanA / / - (ma.bhA.306/31) iti / mahAbhArate api coktaM - yad yasmAjjAyate bhUtaM tatra tat pravilIyate / lIyante pratilomAni jAyante cottarottaram - (ma.bhA.a.me.42/4) iti / tathA coktaM devalasmRtau api - yo yasmAdutpadyate sa tasmin lIyata - (de.smR.6/64) iti / atha prakRtamucyate / asmitA hi klezavizepaH, taduktaM yogasUtre 'avidyA'smitA-rAga-dvepA'bhinivezAH klezAH' (yo.sU.2/3) iti / tatra ca klezAtmako buddhi-purupayorekatA'bhimAno'smitetyucyate / yathoktaM yogasUtre 'dRgdarzanazaktyorekAtmataivA'smitA' (yo.sU. 2/6) iti / yogasArasaGgrahe vijJAnabhikSustu - bhUmikAkrameNa sthUla-sUkSmA''nandAnAM svarUpANi dopavahulAni sAkSAtkRtya tebhyo virajya tatraivA''lambane che te ja prakRtimAM rahelI puruSArthakartavyatA che. puruSArthakartavyatA A sivAya bIjuM kAMI ja nathI. anulomano artha che mahatuM = buddhi tattvathI mAMDIne paMca mahAbhUta sudhI prakRtino bahirmukha pariNAma. tathA pharIthI potAnA kAraNamAM praveza karavA dvArA asmitA sudhIno aMtarmukhI pariNAma te pratiloma pariNAma. ..... cihnadvayamadhyagataH pATho hastAdarza nAsti / 1. hastAdarzavizaSe 'svAbhAvike' iti padaM nAsti / Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 786 * prakRtervipariNAmakramopadarzanam * dvAtriMzikA-11/19 ___itthaM ca puruSasya bhogaparisamApteH sahajazaktidvayakSayAt kRtA'rthA prakRtiH, na punaH pariNAmamArabhate / evaMvidhAyAM ca puruSArthakartavyatAyAM prakRterjaDatvena kartavyA'dhyavasAyA'bhAve'pi na kAcidanupapattiriti / / 19 / / yaH kUTasthavibhucinmAtratvAdirUpaistebhyo vivekata AtmAkArasAkSAtkAraH so'smitetyucyate, 'dehAdibhinno'smI'tyetAvanmAtrAkAratvAt / AtmajJAnAntaraM jJAtavyaM nAstItyato'smitA caramabhUmikA bhavati + (yo.sA. saM.aM- 1/pR.12) ityAha / prakRtapaJcavidhaklezasvarUpaJca vakSyate klezahAnopAyadvAtriMzikAyAm (dvA. dvA.25/18, bhAga-6, pR.1735)| ___guNAntaH pratiloma' ityanye / "kRtabhogA'pavargANAM kRtakRtyAnAM vuddhyAdiguNAnAM prAtilomyena prasave(vaH?) vyutthAnasamAdhiparavairAgyasaMskArA manasi lIyante, manazcAsmitAyAM lIyate, sA mahati, mahattattvaM guNepviti pralayaH" (ma.pra. 4/34) iti maNiprabhAkRt / - vyutthAna-samAdhi-nirodhasaMskArA manasi lIyante, mano'smitAyAM, asmitA liGge, liGgamaliGge - (ta.vai. 4/34) iti tattvavaizAradyAM vAcaspatimizraH / itthaM pratilomapariNAmadvArA prakRtirapavargalakSaNamaparaM purupaprayojanaM sampAdayati / tadanu sA na punaH pariNAmamArabhate kRtArthanartakIvat / yathoktaM sAGkhyasUtre - nartakIvat pravRttasyApi nivRttizcAritArthyAt - (sAM.sU.3/69) iti / ___'itthami'ti / taduktaM rAjamArtaNDe - anuloma-pratilomalakSaNapariNAmadvaye sahajaM zaktidvayamasti tadeva purupArthakartavyatocyate / sA ca zaktiracetanAyA api prakRteH sahajaiva / tatra mahadAdipaJcabhUtaparyanto'syA vahirmukhatayA'nulomaH pariNAmaH / punaH svakAraNA'nupravezadvAreNA'smitAntaH pariNAmaH pratilomaH / itthaM purupasyA''bhogaparisamApteH sahajazaktidvayakSayAt kRtArthA prakRtirna punaH pariNAmamArabhate / evaMvidhAyAM ca purupArthakartavyatAyAM jaDAyA api prakRterna kAcidanupapattiH - (rA.mA.4/23) iti / / 11/19 / / A rIte jyAre anuloma pariNAma ane pratiloma pariNAma dvArA puruSane sukhAdino sAkSAtkAra karAvIne, bhoga samApta karIne prakRti te puruSa pratye kRtArtha thaI jAya che. arthAt te puruSa mATenI prakRtigata anuloma-pratiloma zaktino kSaya thavAthI pharIthI te puruSa pratye prakRti pharIthI buddhi vagere pariNAma pragaTAvatI nathI. AvA prakAranI puruSArthakartavyatA prakRtimAM mAnavAmAM Ave to prakRti jaDa hovAthI puruSArthakartavya_prakAraka adhyavasAya prakRtine na thAya to paNa koI vAMdho nahi Ave.(11/19) vizeSArtha:- pAtaMjala vidvAnonA mate prakRtimAMthI mahatuM tattva = buddhi utpanna thAya che. buddhimAMthI ahaMkAra pragaTa thAya che. sAttvika ahaMkAramAMthI pAMca jJAnendriya utpanna thAya che. rAjasa ahaMkAramAMthI hAtha-paga vagere pAMca karmendriya utpanna thAya che. sAttvika-rAjasa ubhayAtmaka ahaMkAramAMthI mana utpanna thAya che. tathA tAmasa ahaMkAramAMthI pAMca tanmAtrA utpanna thAya che. zabdAdi pAMca tanmAtrAmAMthI pAMca mahAbhUta pRthvI Adi utpanna thAya che. prakRtinA bahirmukhI vyApArathI mahat tattvathI mAMDIne paMca mahAbhUta sudhI kArya pragaTe che te anuloma pariNAma kahevAya che. tathA potapotAnA kAraNamAM praveza karavA dvArA asmitA sudhI pratiloma pariNAma kahevAya che. te banne zakti svarUpa hoya che. avidyA, amitA, Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 787 * mokSazAstrIvayetAvidyatanama * nanu yadi pratilomazaktirapi sahajaiva pradhAnasyA'sti tatkimarthaM yogibhirmokSArthaM yatnaH kriyate? mokSasya cA'narthanIyatve tadupadezakazAstrasyA''narthakyamityata Aha - na caivaM mokSazAstrasya vaiyarthyaM prakRteryataH / tato duHkhanivRttyarthaM kartRtvasmayavarjanam / / 20 / / _____ na ceti / na caivaM = muktau prakRtereva sAmarthye mokSazAstrasya' vaiyarthaM = 2AnarthakyaM, yataH rAjamArtaNDAnusAreNa zaGkA-samAdhAnA''viSkaraNArthamupakSipati- nanviti / mokSasya ca anarthanIyatve = puruSA'nabhilapaNIyatve = purupArthyatvA'bhAve = puruSArthatvavirahe tadupadezakazAstrasya = mokSapuruSArthabodhakA''gamasya AnarthakyaM = vaiyarthyaM syAd ityataH pAtaJjala Aha- na ceti / na ca evaM = pratilomazakterapi prakRtiniSThAyAH svAbhAvikatvena muktau = muktiM prati prakRtereva sAmarthya nizcite sati mokSazAstrasya = mokSopadezakazAstrasya AnarthakyaM = nairarthakyaM prAptamiti zaGkanIyam, yasmAt kAraNAt rAga, dveSa ane abhiniveza - A pAMca pAtaMjala yogadarzanamAM kleza kahevAya che. paMcamahAbhUta vagere kAryo asmitA sudhI laya pAme che. pratiloma zakti dvArA abhinivezAdino potapotAnA kAraNa dveSAdimAM praveza thatAM amitAno avidyAmAM praveza thAya che. tyAra bAda puruSane bhedajJAna = vivekakhyAti thAya che tyAre avidyAno paNa potAnA kAraNa aMtaHkaraNamAM laya thAya che. tyAre paMca mahAbhUta paNa potapotAnA kAraNamAM vilIna thavA dvArA aMte ahaMkAra paNa aMtaHkaraNamAM laya pAme che. A pramANe puruSane bhoganI samApti karAvavA dvArA prakRtimAM rahelI anuloma-pratiloma pariNAma svarUpa be sahaja zaktino kSaya thAya che. Ama prakRti svaye kRtArtha-kRtakRtya thAya che. kAraNa ke bhoga ane mokSa- ema banne puruSaprayojana prakRtie caritArtha karela che. pachI prakRti te puruSa pratye anulomAdi pariNAmano AraMbha karatI nathI. jyAM sudhI bhoga svarUpa kArya bAkI hoya che tyAM sudhI ja prakRtino anuloma pariNAma hoya che. vivekakhyAti pachI avidyA na rahevAthI anulomapariNAmarUpa zakti kSINa thaI jAya che. pachI pratiloma pariNAma sakriya thatAM paMcamahAbhUta vagereno svakAraNamAM vilaya thatAM aMte citta nirvikArI thaye chate daSTA puruSa potAnA svarUpamAM rahe che. A ja mokSa che. puruSanI muktirUpa svaprayojana pUrNa thatAM prakRti te puruSa pratye kRtArtha banI jAya che. tethI prakRti jaDa hovA chatAM ane puruSaprayojanakartavyatAno adhyavasAya na thavA chatAM paNa koI vAMdho nahi Ave (11/19) ahIM eka zaMkA thaI zake che ke - "prakRtimAM = pradhAna tattvamAM pratiloma zakti paNa jo sahaja ja hoya, svAbhAvika rIte ja hoya to zA mATe yogI puruSo mokSa mATe prayatna kare che ? tathA mokSa jo puruSa dvArA abhilaSaNIya na hoya = puruSArthya na hoya = puruSArthasvarUpa na hoya to mokSano upadeza karanArA zAstro vyartha jaze" A zaMkAnA samAdhAna mATe pAtaMjala vidvAno ema kahe che ke - ha mukti mATe zAstra jarUrI-pAtaMjala ha gAthArtha - A rIte prakRtithI ja mokSa thavAno hovA chatAM mokSazAstra vyartha nahi bane. kAraNa ke mokSapadezaka zAstrathI, duHkhanivRtti mATe, prakRtinA kartutvanuM abhimAna chUTe che. (11/20) 1 TIkArtha :- "pratilomazakti paNa prakRtimAM sahaja rIte ja rahelI hovAthI mokSa mATe prakRti ja . hastAva ". strasyA.....' suzuddha: 8: I 2. rastAvirSe 'sana...' phuTyazuddhaH pATha: | Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puruSe'dhyavasAyavicAraH dvAtriMzikA - 11/20 yasmAt tataH = mokSazAstrAd duHkhanivRttyarthaM = duHkhanAzAya prakRteH = pradhAnasya kartRtvasmayasya kartRtvA'bhimAnasya varjanaM nivRttirbhavati (=kartRtvasmayavarjanaM ) / anAdireva hi prakRtipuruSayorbhoktR-bhogyabhAvalakSaNaH sambandhaH / tasmin sati vyaktamacetanAyAH prakRteH kartRtvA'bhimAnAd duHkhA'nubhave sati kathamiyaM mokSazAstrAd = muktipratipAdakazAstrAd duHkhanAzAya = trividhaduHkhapracyavAya pradhAnasya aliGgA'parAbhidhAnasya kartRtvA'bhimAnasya nivRttirbhavati / itthamatra mokSakRte zAstramapyupayujyate / nanu kuDyaM vinA citrakarmAnusArIdam, yato jaDatvAtprakRteH kartRtvA'bhimAnodaya eva na sambhavati, kutastannivRttikRte mokSazAstropadezA''vazyakatA iti cet ? atrocyate- pAtaJjalaiH anAdireva naisargiko hi prakRti-puruSayoH bhoktRbhogyabhAvalakSaNaH sambandhaH avivekakhyAtimUlaH kakSIkriyate / taduktaM zivagItAyAM - 788 = = = eka eva mahAnAtmA so'haMkAro'bhidhIyate / sa jIvaH soM'tarAtmeti gIyate tattvacintakaiH / / tena vedayate sarvaM sukhaM duHkhaM ca janmasu / sa vijJAnAtmakastasya manaH syAdupakArakam / / tenA'vivekajastasmAtsaMsAraH puruSasya tu / sa cA'vivekaH prakRteH saGgAtkAlena so'bhavat / / - (zi.gI.17/13-14-15) iti / vastutaH purupe bhoktRtvaM nAstyeva paraM cittavRtti puruSaprati - vimvasaGkramAttattAdAtmyA'dhyAsAd bhoktRtvAdikaM tatropacaryate / purupagatasya bhoktRtva-kartRtvAderaupacarikatvAtannirUpitaM bhoktRtva-kartRtvAdikamapi prakRtAvupacaritameva tattvato bhavati / taduktaM rAjamArtaNDe prakRtivastutaH kartRtva- bhoktRtvarahitA'pi 'karcyahaM bhokyahamityabhimanyate / so'yamasmitA''khyo viparyAsaH klezaH - ( rA. mA. 2 / 6 ) iti / kintu prakRtau kartRtva- bhoktRtvAdyabhimAnaM tu pAramArthikameva, puruSaprativimbasaGkrAntyA tasyAzcetanAyamAnatvena kartRtvAdyabhimAnodayAt / = * etadeva vyaktIkaroti- tasmin sambandhe sati puruSA'rthakartavyatArUpazaktidvayasadbhAve yA mahadAdibhAvena pariNatiH tasyAM saMyoge sati yadAtmano'dhiSThAtRtvaM = cicchAyAsamarpaNasAmarthyaM vuddhisattvasya ca saGkrAntacicchAyAgrahaNasAmarthyaM tato vyaktaM acetanAyAH = jaDAyA api prakRteH prakRtyabhinnAyAH buddheH kartRtvA'bhimAnAt kartRtva-bhoktRtvA'bhimAnAd duHkhA'nubhave = pratikUlavedanIyasAkSAtkAre sati kathamiyaM jo samartha hoya (prakRtithI ja mokSa thavAno hoya, 'mokSa thavo-na thavo-kyAre thavo ?' A bAbata jo prakRtine ja AdhIna hoya, puruSano mokSa karAvavAnuM vAstavika sAmarthya jo prakRtimAM ja hoya) to mokSanA upadezaka zAsra vyartha thavAnI Apatti Avaze" - AvI zaMkA na karavI. AnuM kAraNa e che ke duHkhanI nivRtti mATe mokSadarzaka zAstrathI prakRtine kartRtvanuM abhimAna dUra thAya che. kahevAno Azaya e che ke puruSa ane prakRtino anAdi kALathI ja bhokta-bhogyabhAva nAmano saMbaMdha che. puruSa bhoktA che ane prakRti bhogya che. A anAdi kALathI cAlI AvatI hakIkata che. prakRti ane AtmA vacce Avo bhogya-bhoktAbhAvasvarUpa saMbaMdha che. tenA kAraNe puruSapratibiMba paDavAthI jaDa evI paNa prakRtine kartRtva-bhoktatvanuM abhimAna thAya = Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAGkhyatantre'dhyavasAyasamarthanam duHkhanivRttirAtyantikI mama syAditi bhavatyevA'dhyavasAyaH / ato duHkhanivRttyupAyopadezakazAstropadezA'pekSA'pyasya yuktimatIti / / 20 / / * - * 789 duHkhanivRttiH=sakalatrividhaduHkhavicchittiH AtyantikI = prAgabhAvA'samAnAdhikaraNA mama syAt ?' iti bhavatyeva adhyavasAyaH / na ca pUrvaM ( zlo. 19) prakRterjaDatvenA'dhyavasAyA'sambhavAdanuloma-pratilomapariNAmadvayalakSaNA puruSA'rthakartavyatoktA, iha ca prakRteradhyavasAya upadarzita iti kathaM na virodhaH ? iti zaGkanIyam, yataH pUrvamabhyupagamavAdena prakRtAvadhyavasAyA'bhAvamaGgIkRtya sahajazaktidvayalakSaNA purupArthakartavyatA''veditA, rUha tu prALuo(dA.aA.11/18 pR.782) - adhyavasAyo vRddhi: 8 (sAM.mU.2/1rU) kRti sAvyasUtramanuMmRtya svasiddhAntena prakRtau kartRtvAdyabhimAnalakSaNA'dhyavasAyopapattiH kRteti na ko'pi dopa iti dhyeyam / ataH = cidavaSTabdhasya vuddhisattvasya AtyantikaduHkhanivRttyadhyavasAyasambhavAt tAdRzA'dhyavasAyakRte duHkhanivRttyupAyopadezakazAstropadezA'pekSA api asya = mokSasya yuktimatI = AgamA'virodhiyuktisaGgatA / tathAbhUtameva ca karmA'nurUpaM buddhisattvaM zAstropadezasya vipayaH / darzanAntareSvapyevaMvidha evA'vidyAsvabhAvaH zAstre'bhidhIyate / sa ca mokSArthaM prayatamAna evaMvidhameva zAstropadezaM sahakAriNamapekSya mokSAkhyaM phalamAsAdayati / sarvANyeva kAryANi prAptAyAM sAmagryAmAtmAnaM labhante / asya ca pratilomapariNAmadvAreNaivotpAdyasya mokSAkhyasya kAryasyedRzyeva sAmagrI pramANena nizcitA, prakArAntareNA'nupapatteH / atastAM vinA thaM vitumahaMtIti (rA.mA.4/34) rAkhamArtandre monaH / / 11/2015 che. tenAthI tene duHkhano anubhava thAya che. tethI 'A duHkhathI sarvathA chuTakAro mane kevI rIte maLaze?' AvA prakArano adhyavasAya prakRtine jAge che. (tathA prakRtinA atisAnnidhyanA lIdhe puruSamAM tenA tAdAtmyano adhyAsa thato hovAthI duHkhanivRtti karavAnA adhyavasAyano puruSamAM upacAra thAya che.) tethI tevo adhyavasAya pragaTAvavA duHkhathI chuTakAro meLavavAnA upAyone darzAvanArA zAstranA upadezanI mokSane mATe AvazyakatA apekSA hovI te vAta vyAjabI ja che. (11/20) vizeSArtha :- ahIM prakRtimAM je bhogyatva jaNAvyuM tathA puruSamAM bhoktRtva jaNAvyuM te upacirata che. chatAM paNa anAdikAlIna che. puruSa vAstavamAM bhoktA nathI. tema chatAM aMtaHkaraNavRttimAM puruSapratibiMba paDavAthI tAdAtmya AbhAsathI puruSamAM kartRtva-bhotRtvano upacAra thAya che. jo puruSamAM vAstavika bhoktatva hoya to tannirUpita bhogyatA paNa prakRtimAM vAstavika Ave. paraMtu te vAstavika nathI. mATe puruSIyabhoktatvanirUpita prakRtigata bhogyatva vAstavika nathI. paNa uparita che. paraMtu prakRtimAM je kartRtvaabhimAna kahyuM te vAstavika che. kAraNa ke hakIkatamAM prakRti jaDa hovA chatAM paNa puruSanuM pratibiMba paDavAthI ja te potAne kartA mAne che. ane te kartRtvaabhimAnathI duHkhano anubhava thAya che. A rIte prakRtine jagatanuM saMcAlana karavAmAM duHkhano anubhava thAya che. ane tethI te duHkhanI atyaMta nivRtti kema thAya ? evo adhyavasAya thAya che. jo ke 19 mA zlokamAM prakRtiniSTha adhyavasAya e anulomapratiloma zaktisvarUpa che - Ama je samAdhAna karyuM che te vAstavamAM sAMkhyadarzana ke pAtaMjalayogadarzanakArane mAnya nathI. paraMtu jaDa evI prakRtimAM adhyavasAya na hoI zake - AvA anyadarzanakAronA abhiprAyanosiddhAntano abhyapagama karIne te samAdhAna karyuM hatuM. vAstavamAM to sAMkhya ane yogadarzanakAranA mate -- Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 790 * puruSA'pavargA'nupapattiH / dvAtriMzikA-11/21 vyaktaM kaivalyapAde'daH sarvaM sAdhviti cenna tat / itthaM hi prakRtermokSo na puMsastadado' vRthA / / 21 / / ___'vyaktamiti / kaivalyapAde = yogAnuzAsanacaturthapAde adaH = etat vyaktaM = prakaTaM sarvaM = akhilaM sAdhu = nirdoSamiti / samAdhatte- iti cet ? na tat yat prAk prapaJcitam / (itthaM) hi = yata evamuktarItyA prakRtermokSaH syAt, tasyA eva kartRtvAbhimAnanivRttyA duHkhanivRttyupapatteH, na puMsastasyA'baddhatvena muktyayogAt, mucerbandhanavizleSA'rthatvAt / pUrvapakSI prakRtamupasaMharati- 'vyaktamiti / yogA'nuzAsanacaturthapAde = pataJjaliracitayogasUtragatakaivalyapAdA'bhidhAne rAjamArtaNDavRttau etat niruktaM akhilaM nirdoSamiti prakaTaM = prakaTIkRtam / granthakAra uttarapakSayati- na prAk trayodazakArikAta Arabhya yat prapaJcitaM = vistareNa svasiddhAntatAtparya nirUpitaM tata sAdhu | etadeva spaSTayati- yataH = yasmAt kAraNAt uktarItyA = pradhAnasya svAbhAvikapratilomazakti-sakaladuHkhanivRttyadhyavasAya-zAstropadezA'pekSAnirUpaNaprakAreNa tu prakRteH = pradhAnasyaiva mokSaH syAt, tasyAH = prakRteH eva kartRtvA'bhimAnanivRttyA 'cetanA'haM kI'tismayavilayena duHkhanivRttyupapatteH = AtyantikatrividhaduHkhanivRttisaGgateH / yatra hyAtyantikaduHkhanivRttistatraiva muktatvavyavahArasya yuktatvAtprakRtereva mokSaH syAt; na tu puMsaH, yasmAt tasya = AtmanaH puSkarapalAzavannirlepatayA'pariNAmitayA ca savAsanaklezakarmAzayaiH abaddhatvena muktyayogAt, muceH dhAtoH bandhanavizleSArthatvAt = bandhanacchoTanA'rthatvAt / ya eva baddhaH sa eva mucyate, pratiyogividhayA bandhanasyA'pi prakRtigata aMtaHkaraNavRttimAM puruSapratibiMba paDavAthI cetanAyamAna thayelI prakRtimAM (aMtaHkaraNavRttimAM) adhyavasAya utpanna thAya che ja. mATe A zlokamAM "prakRtine tevo adhyavasAya thAya che ema jaNAvyuM cha. pAhInI vAta TIrthamA spaSTa che. (11/20) gAthArtha :- A badhI vAta kaivalyapAdamAM sArI rIte batAvelI ja che. AvuM (13 mA zlokathI atyAra sudhI) pUrvapakSIe je batAvela che te barAbara nathI. kAraNa ke Ama mAnavAmAM to prakRtino mokSa thaze, puruSano nahi. mATe 22 mA zlokamAM jaNAvelI vAta vRthA sAbita thaze. (11/21) TIkArya - yogAnuzAsananA = pAtaMjala yogasUtranA kaivalya nAmanA caturtha pAdamAM A badhI vAta spaSTa rIte - sArI rIte- nirdoSa rIte sAbita thAya tema batAvela che. ja prakRtimakti Apatti - uttarapakSa samA. / 13 so'thI 23 thayela pUrvapakSanu ni28429|| 42ta graMtha12zrI. 49 // cha ? ch| sAta zlokamAM je vistRta kathana pAtaMjala vidvAnoe karela che te barAbara nathI. kAraNa ke upara jaNAvyA mujaba prakRtimAM pratiloma pariNAmano svIkAra karavAmAM Ave to prakRtino mokSa thaze. kAraNa ke prakRtine duHkhanI atyaMta nivRtti thavI e mokSa che. kartutvanuM abhimAna thavAthI prakRtimAM duHkha utpanna thAya che. tathA kartutva-bhostRtvasaMbaMdhI abhimAna ravAnA thatAM prakRtinuM duHkha nivRtta thAya che. tethI A rIte to prakRtino ja mokSa thaze, AtmAno nahi. kAraNa ke puruSa to baMdhAyela ja na hovAthI tenI mukti thaI zakatI nathI. AnuM kAraNa e che ke "mukti zabdamAM "mu' dhAtu che. teno artha thAya che baMdhanamAMthI 1. hastAdarza .....dadodhA' ityazuddhaH pAThaH / 2. hastAdarza 'tat' ityazuddhaH pAThaH / 3. hastAdarza 'rItyA' padaM nAsti / 4. hastAdarza 'tyupapAtra' ityazuddhaH pAThaH / / Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 791 * mokSasya bandhasApekSatA * tat = tasmAd adaH = vakSyamANaM bhavadgranthoktaM vRthA kaNThazoSamAtraphalam / / 21 / / paJcaviMzatitattvajJo yatra tatrA''zrame rtH| jaTI muNDI zikhI vA'pi mucyate nAtra saMzayaH / / 22 / / __paJcaviMzatIti / atra hi paJcaviMzatitattvajJAnAt puruSasyaiva muktiruktA sA ca na sambhamuktiM prati kAraNatvAt, ghaTadhvaMsaM prati ghaTasyeva / taduktaM rAmagItAyAM api - vandhasya pratiyogitvAt sApekSo mokSa ipyate - (rA.gI. 3/27) iti / / kiJca maitrAyaNyupaniSadi - so 'mamedami'tyevaM manyamAno nibadhnAtyAtmanAtmAnam - (maitrA.3/ 2) ityevamAtmano bandhakartRtvaM kaNThata uktaM tadapyasya sarvathA'bandhasvabhAvopagame'nupapannaM syAt / na ca tasyaupacArikatvaM yujyate, zrutau lakSaNAyA jaghanyavRttitvenA'nabhyupagamAt / tathA - purupazcetA pradhAnAntaHsthaH sa eva bhoktA prAkRtamannaM bhuGkte - (maitrA.7/10) iti maitrAyaNyupaniSadvacanAdevA''tmano bhoktRtvamapyanAvilameva sidhyati / tatazca AtmanaH karmavandhAdyanabhyupagame saMsAritvasyA'pyanupapattireva / taduktaM paJcaliGgiprakaraNe - micchattAinimitto baMdho iharA kahaM tu saMsAro / na ya loge vi avaddho muccai payarDa jao haMdi / / vajjhai payaDI neva ya muccai ya jIvo aippasaMgAo / 6 (paM.liM.93,95) iti / adhikantu tavRttito vijJeyam / tasmAt = purupasya muktyasambhavAt anupadameva vakSyamANaM bhavadgranthoktaM kaNThazoSamAtraphalaM = nirarthakaM syAt / / 11/21 / / __tadevAha- 'paJceti / jaTI = prathame brahmacaryA''zrame rataH, zikhI = zikhAdhArI dvitIye gRhasthA''zrame'vasthitaH, muNDI = muNDitazirAH caturthe saMnyAsA''zrame saMsthitaH / avaziSTo gAthArtho'tirohitArtha eva / 'yatra tatrAzrame rataH' ityatra 'yatra tatrAzrame vaset' (gau.bhA.1/1) iti gauDapAdabhASye pAThaH / atra = prakRtakArikAyAM hi paJcaviMzatitattvajJAnAt = purupa-prakRti-mahattattvA'haGkAra-paJcatanmAtra-paJcajJAnendriya-paJcakarmendriya-manaH-pRthivyAdipaJcamahAbhUtalakSaNapaJcaviMzatitattvagocaraparipakvajJAnAt puruSasyaiva chuTakAro thavo. puruSa baMdhAyo ja nathI to teno chuTakAro zuM karavAno hoya? mATe pAtaMjala yogadarzanakAronA pUrvajoe jaNAvela (glo. 22mAM kahevAze te) vAta vRthA sAbita thaze. arthAt tevuM bolavAthI mAtra gaLuM sUkAvA sivAya bIjuM kazuM phaLa nahi maLe. (11/21). prakRtino mokSa thAya paNa puruSano mokSa na thAya' AvuM jo pAtaMjala vidvAno kahe to temanA maharSioe jaNAvelI je vAta asaMgata bane che te vAtane graMthakArazrI jaNAve che ke - ha puruSamukti sUcaka zAstravacananI asaMgati hA gAthArtha - pacIza tattvane jANanAra brahmacaryAzrama-gRhasthAzrama vagere koI paNa AzramamAM rata hoya, te jaTI-muMDI ke zikhAdhArI hoya to paNa mukta thAya che - emAM koI saMzaya nathI. (11/22) TArtha :- puruSa, prakRti, bhaDat tattva, ma2, 5iya bhandriya, pAMyazAnendriya, pAMya tanmAtra, mana, paMca mahAbhUta - Ama pacIza tattvane jANanAra puruSa jaTI = jaTA dhArI = pahelA brahmacaryAzramamAM rahelo hoya ke zikhI = coTIdhArI = bIjA gRhasthAzramamAM rahelo hoya ke muMDI = muMDana karela = Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 792 tattvajJAnamAtrAdapavargA'sambhavadyotanam dvAtriMzikA-11/22 vatIti / na ca bhogavyapadezavanmuktivyapadezo'pyupacArAdeva puMsi sambhavatIti vAcyam, = Atmana eva, na tu prakRteH, muktiruktA / sA ca = puruSamuktirhi na = naiva sambhavati, puruSasya sadaivA'vaddhatvAt, iti heto: ' paJcaviMzatitattvajJo yatra tatrA''zrame rata' ityAdikArikoktaM vRthaiveti phlitm| na hyanyasya mokSArthaM kazcid vipazcit tathA yatate / taduktaM dharmasaGgrahaNyAM zrIharibhadrasUribhiH aNNassa vaMdha- mokkhA Na appaNo vAlavayaNasarisamiNaM / tassavi ya Niccapakkhe emeva Na saMgatA te u / / pariNAmammi ya NaNu tassa ceva jujjaMti kiM tato'NNeNa / apamANeNa parikappiteNa aNNANapisuNeNaM / / iya diTThAdiTThaviroha bhAvato savvavatthuvisao u / etaNiccapakkho micchattaM hoi Netavvo / / - (dharmasaM.225-227) iti / taduktaM adhyAtmasAre api - kRti - bhogau ca buddhezced bandho mokSazca nA''tmanaH / tatazcA''tmAnamuddizya kUTametad yaducyate / / paJcaviMzatitattvajJo yatra tatrA''zrame rataH / jaTI muNDI zikhI vA'pi mucyate nA'tra saMzayaH || etasya copacAratve mokSazAstraM vRthA'khilam / anyasya hi vimokSArthe na ko'pyanyaH pravartate / / - (a.sA. 13/59-61 ) iti / etena jJAnAnmuktiH (sAM.sU.3/23 ) bandho viparyayAt - (sAM. sU. 3/24) iti sAGkhyasUtrayugalamapi vyAkhyAtam / - vikAraM prakRtiM caiva puruSaM ca sanAtanam / yo yathAvad vijAnAti sa vitRSNo vimucyate / / - (ma.bhA.zAM.pa.117/37 ) iti mahAbhArate api kaNThataH purupasyaiva muktirabhihitA / idaJcA'trA'vadheyam- paJcaviMzatitattvajJAnAnmuktiriti sAGkhyasiddhAntasya zraddhAmAtrazaraNatvameva, sarvaireva sva-svA'bhyupagatapadArthatattvajJAnasyaiva mokSahetutvokteH / etena ye paNNavatitattvajJA yatra kutrA''zrame ratAH / jaTI muNDI zikhI vA'pi mucyate nAtra saMzayaH / / - ( varA . 1 / 17 ) iti varAhopaniSadvacanaM, - dharmavizepaprasUtAd dravya-guNa-karma- sAmAnya-vizepa - samavAyAnAM padArthAnAM sAdharmya - vaidharmyAbhyAM tattvajJAnAd niHzreyasam - (vai.sU.1/1/4 ) iti vaiziSakasUtraM pramANa- prameya - saMzaya-prayojana-dRSTAnta-siddhAntA'vayavatarka- nirNaya-vAda- jalpavitaNDA - hetvAbhAsa- cchala-jAti-nigrahasthAnAnAM tattvajJAnAnniHzreyasA'dhigamaH - (nyA. sU.1-1-1) iti nyAyasUtraM ca nirastam / sAGkhyoktapaJcaviMzatitattvAdijJAnamAtrAdeva pataJjalidarzitapaDviMzatitattvajJAnAdeva vA muktyabhyupagamena sAGkhyaiH na yogeH nA''zramairnA'nyairAtmAnamupalabhante - (subA. 9/7) iti subAlopaniSadvacanamapi vyAhanyeta / na ca yadyapi bhogavat muktirapi tattvataH prakRtereva, na tu purupe, tasya kUTasthanityatvAdakAraNatvAcca, taduktaM sAGkhyakArikAyAM ' tasmAnnaM badhyate nApi mucyate nApi saMsarati kazcit / saMsarati badhyate mucyate ca nAnA''zrayA prakRtiH / / ' (sAM. kA. 62 ) iti tathApi bhogavyapadezavat = krtRtvcothA saMnyAsAzramamAM rahelo hoya to teno mokSa thAya che AmAM koI saMzaya nathI. A bhAvavALA pUrvapakSIne mAnya evA uparanA zlokamAM pacIza tattvanA jJAnathI puruSanI ja mukti kahevAyelI che, nahi ke prakRtinI mukti. paraMtu puruSanI mukti to saMbhavatI nathI. kAraNa ke puruSa baMdhAyelo ja nathI. ahIM evI zaMkA thAya ke - 'jema puruSamAM bhogano vyavahAra upacArathI thAya che tema muktino vyavahA2 * cihnadvayamadhyavartI pATho hastAdarza nAsti / * Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * dazavidhopacAranimittopadarzanam * 793 evaM hi tatra caitanyasyApyupacAreNa suvacatvA''patteH / 'bAdhakA'bhAvAnna tatra tasyopacAra' iti cet ? tatra kRtyAdisAmAnAdhikaraNyasyA'pyanubhUyamAbhoktRtvavyavahAra iva muktivyapadezo'pi = muktatvavyavahAro'pi atisAnnidhyAditaH upacArAdeva puMsi = Atmani sambhavati, svAmini bhRtyagata-jayaparAjayavyapadezavallaukikodAharaNeneti vAcyam, evaM hi = tattvataH kartRtva-bhoktRtva-saMsAritva-muktatvavirahe'pi puruSe teSAmupacAreNa suvacatvopapAdanarItyA tu tatra = puruSe caitanyasyApi tattvato virahamabhyupetya upacAreNa suvacatvA''patteH / - 'sahacaraNa-sthAna tAdarthya- vRtta-'mAna-dhAraNa- sAmIpya-yoga-sAdhanA''dhipatyebhyo / 'brAhmaNa-maJca-kaTa-rAja-"saktu 'candana- gaGgA-'zATakA'nna-puruSeSu atadbhAve'pi tadupacAraH -- (nyA.sU.2 / 1 / 64) iti nyAyasUtradarzitasya sAmIpyalakSaNasya upacAranimittasya tatra sattvAt / 'atisAmIpyAt prakRtigatA cetanA kartRtva-bhoktRtvasaMsAritvAdivat puruSe upacaryata' ityasyA'pi suvacatvAditi yAvat / tatazca prakRtireva tattvataH cetanA syAt / seyaM vRddhimicchato mUlakSatirAyAtA / vastutastu bhogo'pi sAkSAtpurupasyaiva / paiGgalopaniSadi - lokAntaragataH karmArjitaphalaM sa eva bhuGkte - (pai.adhyAya-2) ityevaM puruSasyaiva karmaphalabhoktRtvamuktamityavadheyam / ___ nanu 'cetano'hami'tyevamahantvasAmAnAdhikaraNyenA'nubhUyamAnasya caitanyasya bAdhakA'bhAvAt = 'nAhaM cetana' itibAdhakajJAnasya virahAt na = naiva tatra = puruSa tasya = caitanyasya upacAraH = anyatra sthitasyA'dhyAropaH iti purupasya svAbhAvikameva caitanyam iti cet ? tarhi tulyayuktyA tatra = caitanye "cetano'haM kartA bhokte"tyevaM kRtyAdisAmAnAdhikaraNyasya = kartRtva-bhoktRtvAdisAmAnAdhikaraNyasya api paNa puruSamAM upacArathI ja saMbhavI zake che." huM to A zaMkA vyAjabI nathI. kAraNa ke AvuM mAnavAmAM Ave to ema paNa sArI rIte kahI zakAya ke puruSamAM bhogano vyavahAra ane muktino vyavahAra jema upacArathI thAya che tema puruSamAM caitanyano vyavahAra paNa upacArathI ja thAya che. vAstavika bhoga ke mokSa na hovA chatAM jema teno puruSamAM upacAra thAya che tema vAstavika caitanya puruSamAM na hovA chatAM paNa teno AtmAmAM upacAra karavAmAM zuM vAMdho hoI zake? AvuM bolanArane koI aTakAvI zake tema nathI. zaMkA :- puruSamAM caitanyane mAnavAmAM koI bAdhaka na hovAthI temAM caitanyano upacAra karavAnI koI jarUrata nathI. AtmAmAM caitanyane mAnavAmAM koI bAdhaka pramANa = caitanyaabhAvagrAhaka pramANa hoya ane koI vizeSa prakAranuM prayojana hoya to upacAra karI zakAya. paraMtu puruSamAM vAstavika caitanya mAnavAmAM koI bAdhaka pramANa che ja nahi. to zA mATe puruSamAM caitanyano upacAra karavo ? samAdhAna - to A vAta to AtmAmAM kRti-prayatna-bhoga vagere bAbatamAM paNa samAna rIte lAgu paDI zake che. matalaba ke "huM cetana chuM." evI pratItine aha-samAnAdhikaraNa mAnavAmAM Ave cha tema 'eM se chu' bhAvI pratAtine 59 // mtvsmaanaadhi425|| mAnavI me. 'cetano'haM kartA bhoktA duHkhI ca' bhAvI anubhUtima dhartRtva-motRtva mAhine smaanaadhi425|| bhej thaitanya anubhavAya che. zuM tenuM koI bAdhaka upasthita che ? ke jenA kAraNe kartutva (kRti), bhostRtva (bhoga) vagere guNadharmonA AzrayarUpe cetana karatAM alaga evI prakRtine svIkAravI jarUrI bane? (matalaba ke uparokta pratItimAM Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 794 kRtyAderAtmadharmatvasamarthanam nasya kiM bAdhakam ? yena teSAM bhinnA''zrayatvaM kalpyate / 'AtmanaH pariNAmitvA''pattirbAdhike 'ti cet ? na ttprinnaamitve'pynvyaa'npaayaat| anyathA anubhUyamAnasya kiM bAdhakaM ? yena kAraNena teSAM kartRtva- bhoktRtvAdInAM dharmANAM bhinnA''zrayatvaM cetanapuruSabhinnajaDaprakRtyAdhAratvaM kalpyate pAtaJjalairanumIyate / 'cetano'haM na kartA kintu prakRtiH kartrI bhoktrI ce 'ti vAdhakapramANasya virahAt 'kartRtvAdidharmANAmAtmanyaupacAriko vyavahAraH' iti vaktuM naiva yujyata ityAzayaH / taduktaM syAdvAdakalpalatAyAM - buddhyAdInAmahantvasAmAnAdhikaraNyenA'dhyavasIyamAnatvAt taddharmatayA tatraiva samanvayaH karmaprakRtistu tatra nimittamAtram - (zA.vA. 2 / 39 syA.ka.) iti / atha AtmanaH = purupasya pAramArthikaM kartRtva- bhoktRtvAdyaGgIkriyeta tadA kartRttvAdeH kAdAcitkatayA''tmanaH pariNAmitvApattiH puruSA'nityatvA''kSepakatayA bAdhiketi cet ? na, caitanyasamAnAdhikaraNakartRtvAdyaGgIkArA'vinAbhAvini tatpariNAmitve = puruSasya pariNAmitve api anvayA'napAyAt = tattvA' viyogAt nA'nityatvApattissAvakAzA / kRtyAdimattvenA''tmano dhvaMsapratiyogitve'pyAtmatvena dhvaMsA'pratiyogitvasyA'vyAghAtAnna kRtyAdivyavahArasyAtmanyaupacArikatvamarhatItyatra tAtparyam / = * dvAtriMzikA - 11/22 = = anyathA = pariNAmitvamAtrasya nityatvavirodhitvopagame tu cittasyApi tadanApatteH nitytvaa'je caitanyano Azraya che te ja kRti-bhoga-duHkha vagere guNadharmono Azraya che'- A rIte bhAse che. A sArvalaukika pratItimAM caitanyanA Azraya karatAM kRti-bhoga vagereno Azraya judo hoya tema bhAsatuM nathI. mATe je cetanAno AdhAra bane che te ja prayatna-sukha-duHkha vagere guNadharmono AdhAra bane che * ema mAnavuM vyAjabI che. arthAt 'caitanya jema AtmAno guNadharma che tema prayatna, sukha, du:kha, bhoga vagere paNa AtmAnA ja guNadharma che' ema uparokta pratIti siddha kare che. temAM koI bAdhaka pramANa na hovAthI 'AtmAmAM kRti, bhoga vagereno vyavahAra aupacArika che' Ama kahI zakAtuM nathI.) zaMkA :- AtmAne prayatna, sukhAnubhava (= bhoga) Adino Azraya mAnavAmAM Ave to te guNadharmo kAdAcitka hovAthI AtmAne pariNAmI parivartanazIla anitya mAnavAnI samasyA sarjAze. A samasyA ja puruSamAM prayatna (= kRti) vagereno pAramArthika vyavahAra karavAmAM bAdhaka che. mATe AtmAmAM kRti, bhoga AdinA vyavahArane pAramArthika mAnavAnA badale aupacArika mAnavAmAM Ave che. samAdhAna :- pAtaMjala vidvAnonI uparokta dalIla vyAjabI nathI. AnuM kAraNa e che ke AtmAmAM kRti, bhoga vagere guNadharmono pAramArthika vyavahAra karavAmAM 'AtmA pariNAmI banaze' eTalA mAtrathI gabharAvAnI koI jarUra nathI. pariNAmI = parivartanazIla hovA chatAM AtmA AtmatvarUpe to uttarakAlamAM paNa hAjara ja rahe che. AtmatvarUpe AtmAno kadApi uccheda na thavAthI AtmAmAM pariNAmitva mAnavAnI Apatti kazuM aniSTa lAvanAra na hovAthI pUrvokta sArvalaukika svarasavAhI anubhavanA AdhAre AtmAmAM kartRtva, bhoktRtva vagere saMbaMdhI vyavahArane pAramArthika mAnavAmAM koI vAMdho uThAvI zakAya tema nathI * AvuM phalita thAya che. jo pariNAmI hovA mAtrathI AtmAno sarvathA uccheda mAnazo to citta paNa pariNAmI hovAthI teno paNa sarvathA uccheda mAnavo paDaze. kAraNa ke sukha, du:kha, kRti vagere parivartanazIla guNadharmono Azraya hovAthI pratikSaNa cittamAM, pAtaMjala vidvAnonA abhiprAya mujaba, paNa nazvaratA Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nityatAdvaividhyavicAraH cittasyA'pi tadanApatteH pratikSaNaM cittasya nazvaratvopalabdheH / nupapatteH / atraiva hetumAha- pratikSaNaM cittasya nazvaratvopalabdheH mitho viruddhanAnApariNAmopalabdheranityatvApatteH / na ca triguNAtmakasya cittasya pariNAmitve'pyanityatA pAtaJjalAnAM sammatA / taduktaM yogasUtrabhASye vyAsena dvayI ceyaM nityatA- kUTasthanityatA pariNAminityatA ca / tatra kUTasthanityatA puruSasya, pariNAminityatA guNAnAm / yasmin pariNamyamAne tattvaM na vihanyate tnnitym| ubhayasya ca tattvA'nabhighAtAnnityatvam - (yo.sU. bhA. 4 / 33) iti / sAGkhyasUtre hetumadanityamavyApi sakriyamanekamAzritaM liGgam (sAM.sU. 1 / 124), prakRtipuruSayoranyat sarvamanityam - (sAM.sU. 5 / 72 ) iti vadatA kapilena api prakRternityataiva vyatirekamukhenA''viSkRtA / prakRtirucyatAM guNA vA, cittaM vA, na tatrAsti pAramArthikaH kazcidarthabhedaH / ' pariNAmitvasyobhayatra tulyatve'pi cittasya na sarvathocchedApattiH kintvAtmana eve 'ti tvardhajaratIyanyAyagrastatvAt zapathamAtrapratyeyam / athaivaM purupe kartRtva- bhoktRtvAdeH pAramArthikatvA'bhyupagame'tiriktatatsiddhyanApattireva mahad dUSaNamiti cet ? na, pAramArthika-kartRtvAdyAzrayatve'pi paramArthato'haGkAraviviktatvena paJcaviMzatitamatvaM purupasyA'nAvilameva / itthameva puruSaH prakRtistho vai bhuGkte yaH prAkRtAn guNAn / ahaGkAraviviktatvAt procyate paJcaviMzakaH / / - (zi.gI. 17/11 ) iti zivagItAvacanopapatteH / taduktaM bhagavadgItAyAM api upadraSTA'numantA ca bhartA bhoktA mahezvaraH / paramAtmeti cApyukto dehe'smin puruSaH paraH / / - (bha.gI.13/22) iti / pratyuta karmakartRtva-tatphalabhoktRtvA'nabhyupagame Atmana evA'siddhiH prasajyeta / idamevAbhipretya zAstravArtAsamuccaye zrIharibhadrasUribhiH yaH kartA karmabhedAnAM bhoktA karmaphalasya ca / saMsartA parinirvAtA sa hyAtmA nAnyalakSaNaH / / - (zA.vA. 1/90 ) iti darzitam / kattA bhottA jIvaM mannahu - (saM.ra.zA.) iti saMvegaraGgazAlAvacanatAtparyamapi paryAyArthika- dravyArthikanayA'nuvedhena pramANA'rpaNayA vibhAvanIyamatra kriyAM vinA na karma syAt na kartAraM vinA kriyA / bhoktA kriyAphalasyaiva cetano'sti sanAtanaH / / - (arha. ga. 21 / 6 ) iti arhadgItAvacanamapyatra na vismartavyam / etena pAramArthikamAtmanaH kartRtvAdyaGgIkriyeta tadA'sya pariNAmitvaprasaGgaH / pariNAmitvAccA'nityatve tasyA''tmatvameva na syAt / na hyekasminneva samaye ekenaiva rUpeNa parasparaviruddhA'vasthA'nubhavaH sambhavati / tathAhi yasyAmavasthAyAmAtmasamavete sukhe samutpanne tasyAnubhavitRtvaM na tasyAmevAvasthAyAM duHkhA'nubhavitRtvam / ato'vasthAnAM nAnAtvAt tadabhinnA'vasthAvato'pi nAnAtvaM, nAnAtve ca pariNAmitvAnnAtmatvaM, to siddha ja che. (Ama pariNAmI hovAthI cittano paNa sarvathA uccheda mAnavo paDaze. kahevAno Azaya e che ke 'pAtaMjala matAnusAra citta pariNAmI hovA chatAM jema teno sarvathA uccheda nathI thato tema AtmA pariNAmI banavA chatAM paNa teno sarvathA AtmatvarUpe paNa vinAza thato nathI' ema kahI zakAya che. mATe kRti vagere guNadharmo paNa AtmAmAM pAramArthika astitva dharAve che, nahi ke aupacArika astitva - ATaluM atyAra sudhInI carcAthI phalita thAya che. AvuM na mAno to cittano sarvathA uccheda thavAnI samasyA UbhI ja che.) 1 * = = 795 Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 796 * rAjamArtaNDamatanirasanam * dvAtriMzikA-11/22 ___ 'atItA'nAgataM svarUpato'styadhvabhedo dharmANAM (yo.sU. 4-12) te vyaktasUkSmA guNAtmAnaH (yo.sU. 4-13) pariNAmaikatvAdvastutattvamiti (yo.sU. 4-14) sUtraparyAlocanAd dharmabhede'pi nApi nityatvam - (rA.mA. 4/34) iti rAjamArtaNDoktirapi nirastA, pariNAmitve'pi sarvadA citte cittatvAnvayasyeva puruSe puruSatvAnvayasyA'vicchedAd nityatvasiddhau nAnArUpeNa sukha-duHkhAdyanubhavitRtve'pyAtmatvA'virodhAt, anyathA cittasya cittatvamapyucchidyeta / pUrvapakSI zaGkate- 'atIte'tyAdi / sUtraparyAlocanAditi / prakRtasUtratrayavyAkhyA rAjamArtaNDe - ihAtyantamasatAM bhAvAnAmutpattirna yuktimatI, teSAM sattvasambandhA'yogAt / na hi zazaviSANAdInAM kvacidapi sattvasambandho dRSTaH / nirupAkhye ca kArye kimuddizya kAraNAni pravarteran ? na hi viSayamanAlocya kazcitpravartate / satAmapi virodhAnnA'bhAvasambandho'sti / yatsvarUpeNa labdhasattAkaM tatkathaM nirupAkhyatAmabhAvarUpatAM vA bhajate ? na viruddhaM rUpaM svIkarotItyarthaH / tasmAt satAmabhAvA'sambhavAdasatAM cotpattyasambhavAttaistairdhamaH vipariNamamAno dharmI sadaivaikarUpatayA'vatiSThate / dharmAstu vyadhikatvena traikAlikatvena vyavasthitAH svasminsvasminnadhvani vyavasthitA na svarUpaM tyajanti / vartamAne'dhvani vyavasthitAH kevalaM bhogyatAM bhajante, tasmAddharmANAmevA'tItA'nAgatAdyadhvabhedastenaiva rUpeNa kAryakAraNabhAvo'smindarzane pratipAdyate / tasmAdapavargaparyantamekameva cittaM dharmitayA'nuvartamAnaM na nitotuM pAryate (rA. che pariNAmI aneka chatAM pariNAma eka che pAtaMjala - yogasUtramAM pataMjali maharSie bahu gaMbhIra vAtane pragaTa karatAM ema jaNAvela che ke 2 vidyamAna vastuno sarvathA uccheda nathI thato tathA sarvathA avidyamAna vastu kadApi utpanna nathI thatI. mATe atIta (= vinaSTa) ane anAgata (= vartamAnamAM anutpanna) guNadharmo paNa mULabhUta svarUpathI to vidyamAna ja che. mAtra abhivyaktarUpe vartamAnamAM te asat hoI zake che. bhUtakALa ane bhaviSyakALa e to te te guNadharmono mAtra mArgabheda = kALabheda che. mATe sattvaguNa, rajoguNa vagere guNadharmo kALabhede parivartanazIla hovA chatAM dharmI evuM citta to mokSa paryanta eka ja che. mahat tattvathI mAMDIne ghaTa-paTa vagere sarve bhAvo sarvadA abhivyakta athavA anabhivyakta (= sUkSma) svarUpe rahelA hoya che. tema ja te sattva-raja-tamoguNa svarUpa hoya che. matalaba ke tamAma guNadharma-dharmI sUkSma-sthUlarUpe hAjara hoya che ane te sattva vagere guNAtmaka hoya che. tema chatAM sattva vagere guNomAM paraspara aMgAMgIbhAva hovAthI je tattvanI mukhyatA hoya tenA AdhAre eka vastutattvanI vyavasthA karavAmAM Ave che. 9 (jema ke rajoguNanI mukhyatA hovAthI "vAyuM', sattvaguNanI mukhyatA hovAthI "agni', tamoguNanI pradhAnatA hovAthI "aMdhakAra" A pramANe eka vastutattvano vyavahAra thAya che. matalaba ke tamAma padArthomAM sattva vagere traNeya guNadharmo hovA chatAM, saghaLA kAryo triguNAtmaka hovA chatAM je guNadharmanI mukhyatA hoya tenA AdhAre eka vasturUpe vyavahAra thato hoya che. dareka padArthomAM triguNAtmakatA mAnavI to jarUrI ja che. jema ke svayaMvaramaMDapamAM UbhelI sItAne joIne dazaratha vagerene tenA upara vAtsalyabhAva pragaTyo. 1. mudritapratau 'vyaktasUkSmaguNAtmana' iti pAThaH / Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * sUtratritayaparyAlocanam * 797 teSAmaGgA'GgibhApariNAmaikatvAnna' cittA'nanvaya iti cet ? tadetadAtmanyeva paryAlocyamAnaM mA. 4/12) / ta ete dharma-dharmiNaH kiMrUpAH ? ityata Aha- ya ete dharma-dharmiNaH proktAste vyaktasUkSmabhedena vyavasthitA guNAH sattva-rajastamorUpAstadAtmAnastatsvabhAvAstatpariNAmarUpA ityarthaH / yataH sattva-rajastamobhiH sukha-duHkha-moharUpaiH sarvAsAM bAhyA'bhyantarabhedabhinnAnAM bhAvavyaktInAmanvayA'nugamo dRzyate / yadyadanvayi tattatpariNAmarUpaM dRSTam, yathA ghaTAdayo mRdanvitA mRtpariNAmarUpAH (rA.mA. 4/13) / yadyete trayo guNAH sarvatra mUlakAraNaM kathameko dharmIti vyapadeza ityAzajhyA''ha- yadyapi trayo guNAstathApi teSAmaGgAGgibhAvagamanalakSaNo yaH pariNAmaH kvacitsattvamaGgi kvacidrajaH kvacittama ityevaMrUpastasyaikatvAd vastunastattvamekatvamucyate, yathA 'iyaM pRthivI, ayaM vAyu'rityAdi - (rA.mA.4/14) ityevamakAri bhojena / tatazca - prItyaprItiviSAdAdyairguNAnAmanyo'nyaM vaidharmyam - (sAM.sU. 1/127) - laghvAdidharmaH sAdharmya, vaidhayaM ca guNAnAm + (sAM.sU.1/128) iti sAGkhyasUtrAnusAreNa dharmabhede'pi = sattvatvarajastvAdivailakSaNye satyapi yadvA'tItatvA'nAgatatvAdivizepe satyapi teSAM sattvAdInAM aGgAGgibhAvapariNAmaikatvAt pratikSaNaM nazvaratve'pi na cittA'nanvayaH iti cittasya pariNAminityatA'nAvileti cet? atrocyate, dravya-paryAyAtmanaivA'dhvatrayasamAvezo yujyate nAnyathA, nimittasvarUpabhedasya pareNA'pyavazyA''zrayaNIyatvAt / tathA cA'bhUtvA bhAvA'bhAvayorapi paryAya-dravyasvarUpAbhyAM syAdvAda eva yuktaH, anyathA pratiniyatavacanavyavahArAdyanupapatteriti tu zraddheyaM sacetasA / 'pariNAmaikatvAd vastutattvam' (yo.sU. 4/ 14) iti yogasUtraM tvekAnekapariNAmasyAdvAdAbhyupagamaM vinA duHzraddhAnamiti vyaktaM yogasUtravivaraNe / tasmAd darzitarItyA etat = pariNAminityatopapAdanaM cetanatvena Atmanyeva paryAlocyamAnaM = tethI sItAne sattvaguNamaya mAnavI paDe. bIjA lagnanA umedavAra rAjakamArane sItA upara kAmarAga pragaTavAthI rajoguNa paNa sItAmAM mAnavo jarUrI che. tema ja potAnA gaLAmAM varamALA Aropita na thavAthI amuka rAjakumArone sItA upara dveSabhAva-IrSAbhAva jAgRta thavAthI sItAne tamoguNI paNa mAnavI jarUrI che. eka ja sItAne joIne prekSakamAM jAgatA traNa prakAranA bhAvonA lIdhe jema sItA maiyA triguNAtmaka che tema ghaTa, paTa vagere tamAma kAryo paNa triguNAtmaka che - Ama siddha thAya che. AvA Azayane pAtaMjali maharSie yogasUtranA cothA kaivalyapAdamAM traNa sUtra dvArA batAvela che.) A traNa sUtra upara UMDo vicAra karavAmAM Ave to evuM phalita thAya che ke atIta-anAgata Adi kALabheda hovA chatAM sattvaguNa, rajoguNa vageremAM aMgogIbhAva svarUpa pariNAma eka hovAthI cittano ananvaya = sarvathA uccheda nahi thAya. arthAt triguNAtmaka citta kyAreka tamoguNapradhAna hoya, kyAreka rajoguNapradhAna hoya to kyAreka sattvaguNapradhAna hoya evuM banI zake. paraMtu pariNAmI = parivartanazIla hovA mAtrathI cittano sarvathA uccheda thaI jAya - evuM nahi bane. samasta vastunI utpattinuM mULa kAraNa sattva Adi 3 guNo che. te ja mULabhUta dharmI che. te vastutaH traNa svarUpe hovA chatAM tenAthI pedA thatA pariNAma eka-eka hovAthI dharmIne eka kahela che. Ama dharmI dharmomAM anugata siddha thAya che. jaina - "citta pariNAmI hote chate potAnA pariNAmamAM anvita thAya che. A pramANe tame 1. hastAdarza ...bhAvapariNAmapariNAmaika..' ityadhikaH pAThaH / 2. hastAdarza 'nAnanvaya' iti pAThaH / Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pAtaJjalamate yamAdivaiphalyam 798 zobhate / vicAryamANaM zobhate = yuktyA saGgacchate / nR-nArakAdizarIreSvasaGkhyeyA''tmapradezaiH sahAtmano'GgAGgibhAvapariNAmaikatvAt naivAtmatvAnanvaya iti purupasya pariNAminityatA'nAvileti / evameva vaddhatvamuktatvA'vasthAyAmapi taiH pradezaissahAtmano'GgAGgibhAvapariNAmaikatvAnnA'nanvayaH / itthameva ' ya eva baddhaH sa eva mukta' iti pratyabhijJAnAdyupapatteH, yamAdyanuSThAnasAphalyAcca, anyathA tadasaGgateH / etena prakRtiH kurute karma zubhAzubhaphalAtmakam / prakRtizca tadaznAti triSu lokeSu kAmagA / / - (mo.dha.30/ 45) iti mokSadharmavacanaM nirastam / taduktaM zAstravArtAsamuccaye zrIharibhadrasUribhiH vandhAdRte na saMsAro muktirvA'syopapadyate / yamAdi tadabhAve ca sarvameva hyapArthakam / / ekAntenaikarUpAyA nityAyAzca na sarvathA / tasyAH kriyAntarA'bhAvAd bandha-mokSau suyuktitaH / / - (zA.vA.sa. 3/33,35 ) ityAdi / mokSadharme'pi karmAtmA puruSo yo'sau mokSa-vandhaiH sa yujyate - (mo.dha. 351/15) ityevaM spaSTaM puruSasyaiva bandha - mokSAvabhihitau / puruSasya sarvathaiva niSkriyatve tu dvayorekatarasya vaudAsInyaM apavargaH - (sAM. sU. 3/65) iti kalpAntarapradarzanaparaM sAGkhyasUtramapi viplaveta, pradhAnasyaudAsInyaM apavargaH - ityevaM sUtreNa bhavitavyaM syAt / kiJca kartRtva-bhoktRtvAdidharmasamAliGgitAyAH prakRternityatve mokSA'saGgatiH, anityatve ca prAgdharmAderayogataH saMsArA'nupapattiH / taduktaM adhyAtmasAre - = buddhi: kartrI ca bhoktrI ca nityA cennAsti nirvRtiH / anityA cenna saMsAraH prAgdharmAderayogataH / / prakRtAveva dharmAdisvIkAre buddhireva kA ? / suvacazca ghaTAdau syAdIdRgdharmAnvayastathA / / - (a.sA. 13/57,58) iti / nanvevaM sati sAkSI kUTastho'ntaryAmI - ( sa.sA. 1 ) iti sarvasAropaniSadvacanaM, kUTasthacetano'ham - (A.pra. 5) iti AtmaprabodhopaniSadvacanaM pumAn kUTasthaH - (zi.gI. 10/61) iti cittane vize je vAta karI te hakIkatamAM to AtmAmAM ja vicAravAmAM Ave to zobhe tema che. arthAt AtmAne ja pariNAmI ane potAnA pariNAmomAM anugata-anvita mAnavo vadhu vyAjabI che. (sukhadu:kha-mohane cittadharma mAnavAnA badale AtmAnA guNadharma mAnavA vadhu yogya che. sItAmAM sattvaguNarajoguNa-tamoguNa svIkAravAnA badale tene jonAramAM te-te guNane svIkAravA vadhAre vyAjabI che. ghaTa, paTa, dhana, patnI, zatru vageremAM sattvaguNa, rajoguNa, tamoguNa mAnavAnA badale tenI sAthe vyavahAra karanAra AtmAmAM sattvaguNa vagerenI pradhAnatA mAnavI vadhAre saMgata che. tathA kAdAcitka evA guNadharmonA lIdhe AtmA pariNAmI hovA chatAM AtmatvasvarUpe teno uccheda nahi thAya. kAraNa ke saMsArIdazAmAM ke mokSaavasthAmAM paNa, pAtaMjala yogadarzana mujaba, sattva Adi traNa guNadharmo sAthe cittano aMgAMgIbhAvasvarUpa pariNAma eka hovAthI jema cittano sarvathA uccheda thato nathI barAbara te ja rIte mokSadazAmAM, jainadarzana mujaba, asaMkhya Atmapradezo sAthe AtmAno aMgAMgIbhAva svarUpa pariNAma eka sarakho hovAthI AtmAno paNa sarvathA uccheda nahi thAya. mATe AtmAne pariNAmI nitya mAnavo vadhAre vyAjabI che. AvuM potAnuM maMtavya mahopAdhyAyajI mahArAje pAtaMjala vidvAno samakSa ati alpa zabdomAM ahIM rajU karela che.) = * dvAtriMzikA -11/22 Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kUTasthatvazrutisaGgatiH * kiM ca kUTasthatvazruteH zarIrAdibhedaparatvenApyupapatteriti samyagvibhAvanIyam / / 22 / / zivagItAvacanaM, haMsazabdodito hyeSa kUTastha: - ( rA.gI. 15 / 65 ) iti kUTasthaH pratyagAtmAkhyaH - (rA.gI. 3 / 10 ) iti ca rAmagItAvacanam asaGgo hyayamAtmA - (nR. utta. 9/6 ) iti nRsiMhottaratApanIyopaniSadvacanaM, - asaGgaH - ( subA. 13 / 1 ) iti subAlopaniSadvacanaM, 'asaGgo hyayaM puruSaH' (bR.A. 4/3/16) iti bRhadAraNyakopaniSadvacanaM, 'asaGgo'yaM puruSaH' (sAM. sU. 1/15 ) iti sAGkhyasUtraM ca vyAhanyeteti cet ? maivam, darzitAyAH kUTasthatvazruteH = puruSakauTasthyapratipAdakazruteH zarIrAdibhedaparatvena zarIrendri-yamanaHprabhRtipratiyogikAtmAnuyogikabhedabodhakatvena api upapatteH na jAyate mriyate vA kadAcit nAyaM bhUtvA bhavitA vA na bhUyaH / ajJo nityaH zAzvato'yaM purANo na hanyate hanyamAne zarIre / / vAsAMsi jIrNAni yathA vihAya navAni gRhNAti naro'parANi / tathA zarIrANi vihAya jIrNAnyanyAni saMyAti navAni dehI / / nainaM chindanti zastrANi nainaM dahati pAvakaH / na cainaM kledayatyApo na zoSayati mArutaH / / - (bha.gI.2/23) iti bhagavadgItAvacanAnyapyatra saMvadanti / = 799 etena kUTastho'kSarasaMjJitaH - ( nA. utta. 3/4 ) iti nArAyaNottaratApinIyopaniSadvacanam, - kUTastho doSavarjitaH - (anna. 5/75, jA.da.10/2) iti annapUrNopaniSat - jAbAladarzanopaniSadvacanam, 'kUTasthamacalaM dhruvaM' (tri.ma.nA. 7/7, yo. zi. 3/21, bha.gI. 12 / 3) iti tripAdvibhUtimahAnArAyaNopaniSad-yogazikhopaniSad-bhagavadgItAvacanaM, 'kUTasthaM sattvarUpaM' (gopA. 2 / 33) iti gopAlottaratApinyupaniSadvacanaM, 'kUTastho'ham' (te. biM.6/62 ) iti tejobindUpaniSadvavacanaM nityaH sarvagato hyAtmA kUTastho doSavarjitaH - ( a.pU. 5/75, kU.pu.2/2/22) iti annapUrNopaniSat - kUrmapurANayozca vacanaM vyAkhyAtamavaseyam / pAtaJjalayogasUtravivaraNe prakRtagranthakRtA kauTasthyantvAtmano yacchrutisiddhaM taditarA'vRttisvAbhAvikajJAnadarzanopayogavattvena samarthanIyam / 'nirdharmakatvaM citaH kauTasthyamityuktau tatra prameyatvAderapyabhAvaprasaGgAt / tathA ca ' saccidAnandarUpaM brahma' ( advayatArakopaniSad - 6 ) ityAderapyanupapattiH / asadAdivyAvRttimAtreNa sadAdivacanopapAdane ca cittvamapyacidvyAvRttireva syAditi gataM citsAmAnyenApi - (yo.sU.vi. 3/55-pR. 39) iti yaduktaM tadapyatrAnusandheyaM paryAyArthAdezaparatayA / yattu sattvAdiguNapariNAmA''dhAne puruSasya prakRtivat jaDatvA''patteH kUTasthatvasiddhiriti tanna, kathaJcitparapariNAmasambhave'pi svIyamUlapariNAmA'pracyavAt, japAkusumasannidhAne raktimAdhAne'pi sphaTi samasyA H- AtmAne pariNAmI nitya mAnavAmAM Ave to 'AtmA phUTastha nitya che.' AvA zAstravacananI asaMgati thaI jaze enuM zuM ? samAdhAna :- nA, A dalIla paNa vyAjabI nathI. kAraNa ke AtmAmAM phUTasthatAnuM pratipAdana karanArA upaniSadvacanonI saMgati to te vacanone zarIrAdibhedaparaka mAnavAthI paNa thaI zake che. (kahevAno Azaya khe che } 'khAtmA DrUTastha nitya che.' Ano artha 'AtmA zarIra, indriya vagerethI bhinna che. bhATe zarIra, Indriya vagere haNAvA chatAM AtmAno nAza thato nathI.' Avo karavAmAM Ave to paNa tenI saMgati thaI zake che.) A mujaba sArI rIte vicAravAnI pAtaMjala vidvAnone bhalAmaNa graMthakArazrI kare che. (11/22) Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 800 * kUTasthazrutiprayojanopadarzanam * dvAtriMzikA-11/23 buddhyA sarvopapattau ca mAnamAtmani mRgyate / saMhatyakAritA mAnaM pArArthyaniyatA ca na / / 23 / / buddhyeti / buddhyA = mahattattvena sarvopapattau = sakalalokayAtrAnirvAhe ca sati Atmani kagatamUlanijapariNAmA'vyayavat / etena - japAkusumasamparkAt sphaTiko lohito yathA / guNatrayAdisamparkAt tathA''tmA'pi jaDo bhavet / / - (rA.gI.4/24) iti rAmagItAvacanamapi pratyAkhyAtam, yAdRzaM lauhityaM sphaTike tAdRzajaDatvApAdanasyeSTatvAt / yadvA kUTasthatvazruteH aviziSTopalabdhiparatayA'pyupapattiH sambhavati / taduktaM sarvasAropaniSadi - brahmAdi-pipIlikAdiparyantaM sarvaprANibuddhiSvaviziSTatayopalabhyamAnaH sarvaprANibuddhistho yadA tadA kUTastha ityucyate - (sa.sA.4) iti / ___ vastutastu sUkSmANAmapi cittavRttInAM nirodhAyA''tmanaH kUTasthatvazruti-manana-nididhyAsanAdikamupayujyate na tu pariNAmisvabhAvaniSedhArtham, svaviSayabAdhena viparyayatvApatteH / prakRte - prakAzayantamantaHsthaM dhyAyet kUTasthamavyayam / dhyAyannAste munizcaiva cA''supterAmRtestu yaH / / jIvanmuktaH sa vijJeyaH sa dhanyaH kRtakRtyavAn / 6 (pai.3/2-3) iti paiGgalopaniSadvacanaM, - prakAzayantamantaHsthaM dhyAyet kUTasthamavyayam - (yo.kuM.3/26) iti yogakuNDalyupaniSadvacanaM, - akartRtvamabhoktRtvaM svAtmano manyate yadA / tadA kSINA bhavantyeva samastAzcittavRttayaH / / - (aSTA.gI.18/51) iti ca aSTAvakragItAvacanamapyanusandheyam / sammataJcedamasmAkamapi / taduktaM adhyAtmagItAyAmapi - dehAdijaDabhAveSu sAkSibhAvena vrtnm| bhaved yadA tadA''tmA'sau jIvanmuktaH prabhuH svayam / / (a.gI.14) iti bhAvanIyam / etena - nirlepakaM nirapAyaM kUTasthamacalaM dhruvam + (yo.zi.3/21) iti yogazikhopaniSadvacanamapi vyAkhyAtam, tasya zuddhadravyArthikanayAnusAridhyAnayogopayogitvAt / yathoktaM kRSNagItAyAmapi - zuddhAtmarUpamAdAya nAmarUpAdivismRtiH / kartavyA''tmopayogena sadasatsu vivekinA / / (kR.gI.86) iti bhAvanIyaM vimuktAbhinivezaiH / yattu yogasUtrabhASye - yathA ca jayaH parAjayo vA yoddhRSu vartamAnaH svAmini vyapadizyate sa hi tatphalasya bhokteti / evaM bandha-mokSau buddhAveva vartamAnau purupe vyapadizyate, sa hi tatphalasya bhokteti ityevaM (yo.sU.bhA.2/18) vyAsenoktaM tadasat, sadaiva saMsAradazAyAM mokSadazAyAJcAtmana ekarUpatve bandha-muktiphalabhoktRtvasyaupacArika-bandha-mokSavyapadezanimittasya virahAttatra tadvyapadezAnupapatteH / na hi nirnimittamaupacArikavyapadezamicchanti manISiNaH / / 11/22 / / kiJca 'buddhye'ti / mahattattvena kRtyAdyAzrayeNa niruktarItyA sakalalokayAtrAnirvAhe sati aatmtaduparAMta pAtaMjalayogadarzanamAM eka doSa e Ave che ke - gAthArtha - buddhi dvArA ja jo badhuM saMgata thaI jatuM hoya to AtmAne svIkAravAnuM koIka pramANa zodhavAnI jarUra paDaze. pArAAvyApya saMhatyakAritA paNa AtmasAdhaka hetu nathI. (11/23) TIkArtha:- vaLI, jo kRti, bhoga vagere guNadharmonA Azraya tarIke buddhine svIkArIne sarva loka 1. hastAdarza 'niyAtAni ca' ityazuddhaH pAThaH / Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sambhUyamilitArthakriyAkaraNamImAMsA 801 pramANaM mRgyate / kRtyAdyAzrayavyatirikte Atmani pramANamanveSaNIyamityarthaH / na ca pArArthyaniyatA parArthakatvavyApyA saMhatyakAritA = , sambhUyamilitA'rthakriyAkAritA mAnaM = atiriktAtmani pramANam / yatsaMhatyA'rthakriyAkAri tatparArthaM draSTaM yathA zayyA-zayanA''sanAdyarthAH / sattvarajastamAMsi ca cittalakSaNapariNAmabhAji saMhatyakArINi / ataH parArthAni / yazca paraH siddhirna syAt, taM vinaiva tadupapatteH / ata eva sAGkhya-yogaiH kRtyAdyAzrayavyatirikte Atmani pramANaM anveSaNIyaM mArgaNIyaM syAt / jainamate tu kRtyAdereva dehAdibhinnA''tmasAdhakatvaM sambhavati / na caitatpAtaJjalaiH vaktuM pAryate, apasiddhAntApAtAt / ata eva kRtyAdyatiriktaM mahattattvA'tiriktAtmasAdhakaM pramANaM pAtaJjalairanveSaNIyamityarthaH / na ca parArthakatvavyApyA sambhUyamilitArthakriyAkAritA atiriktAtmani pramANaM = kartRtvabhoktRtvAdyAzrayabhinna puruSasAdhyakAnumitihetuH / tadeva spaSTayati- 'yadi'ti / mAnaM - = = * vyavahAranI saMgati buddhi dvArA ja thaI jatI hoya to pachI kRti, bhoga vagerenA AzrayathI bhinna evA AtmAne svIkAravA mATe koIka pramANa zodhavuM paDaze. (matalaba ke pAtaMjala vidvAnoe batAvelI prakriyA mujaba to AtmAne mAnavAmAM na Ave to paNa tamAma lokavyavahAranI saMgati thaI zake che. AtmAe je kAma karavAnuM che te kAma pAtaMjala vidvAnone mAnya buddhi = mahat tattva = citta karI zake tema che to zA mATe buddhibhinna svataMtra AtmAne svIkAravo ? jaina mata mujaba to prayatna, sukha, duHkha vagere guNadharmo ja dehAdibhinna evA AtmAnA sAdhaka banI zake che. paraMtu pAtaMjala vidvAnonA mate to tenA AzrayarUpe mahat tattva = buddhi ja svIkAravAmAM Ave che. mATe buddhibhinna AtmAnI siddhi mATe koIka navuM pramANa pAtaMjala vidvAnoe zodhavuM paDaze.) * pAtaMjalamate AtmasAdhaka pramANano abhAva che * pAtaMjala H- parArthakatvane vyApya evI saMhatyakAritA ja buddhi vagerethI bhinna evA AtmAne siddha karavAmAM pramANabhUta hetu che. 'saMhatyakAritA'no artha che bhegA thaIne kAma karavuM. sattvaguNa, rajoguNa vagere upAdAna kAraNoe paraspara bhegA thaIne sukhAdino bhogavaTo (= milita arthakriyA) karavo. A hetu buddhi vagerethI bhinna evA AtmAne siddha karI zakaze. kAraNa ke A hetu parArthakatvano vyApya che. parArthakatvano artha che potAnAthI bhinna mATe hovApaNuM. dArzanika paribhASA mujaba kahevuM hoya to ema kahI zakAya ke cittasvarUpa pariNAmane dhAraNa karanArA evA sattvaguNa, roguNa ane tamoguNa parArtha che. (= potAnAthI bhinna evA padArtha puruSa AtmA mATe che.) kAraNa ke te saMhatyakArI che. je je saMhatyakArI = saMbhUya arthakriyAkArI militakAryakArI bhegA thaIne kAma karatA hoya te te parArtha = potAnAthI bhinna padArtha mATe hoya, jema ke makAna, pathArI, Asana, vAhana vagere padArtho. makAna, pathArI vagere bhegA thaIne je kAma kare che te potAnA mATe nahi paraMtu potAnAthI bhinna evA devadatta vagerenA bhogavaTA mATe che. makAna kAMI makAna mATe nathI paNa mAlikane rahevA mATe che. pathArImAM kAMI pathArI sUtI nathI. paNa pathArIthI bhinna evA devadatta vagerene sUvA mATe pathArI patharAya che. matalaba ke makAna baMdhAya che, gAdalA vagere patharAya che, takIyo goThavAya che, paMkho cAlu thAya che - A badhuM kArya makAna vagere mATe nathI thatuM. paraMtu makAna vagerethI bhinna evA Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 802 * asaMtaparasiddhimImAMsI * dvAtriMzikA-11/24 sa puruSa iti / taduktaM- "tadasaGkhyeyavAsanAbhizcitramapi' parArthaM saMhatyakAritvAditi" (yo.sU. 4-24) RAra rU // kuta ityAha - sattvAdInAmapi svAGiganyupakAropapattitaH / buddhirnAmaiva puMsastat syAcca tttvaantrvyyH||24|| ___"sattvAdInAmi'ti / sattvAdInAM dharmANAM svAGginyapi = svA''zraye'pi / upakAropapattitaH prakRta eva yogasUtrasaMvAdamAha 'tadasaGkhyeyeti / etadvyAkhyA yogasudhAkare - yadyapi kleza-karmavipAka-vAsanAbhiranantAbhizcitraM sukhAdyAzrayatayA bhoktRkalpaM cittaM tathApi parasya nirupacaritacitsvabhAvasyA'rthoM bhogA'pavargoM sAdhayatIti parArthaM = bhogyameva, na bhoktA / kasmAt ? saMhatya = dehendriyAdisahakAribhiH militvA bhogAdikAryakAritvAt / yanmilitvA kAryakAri tatparArthaM yathA gRhAdi devadattArtham / tasmAccittAdanyazcidAtmA bhoktAstIti siddham + (yo.sU. 4/24 sudhA) ityevaM vartate / 'saMhatyakAritvaM = kArye sahakArisApekSatvam' (nA.bha. 2/21) iti nAgojIbhaTTaH / na caitat samyaka T99/rarUA. ____ kutaH ? ityAha- 'sattvAdInAmiti / sattvAdInAM dharmANAM svAzraye vuddhau prakRtau vA api mAlikanA bhogavaTA mATe thAya che. tema citta avasthAne pAmelA sattva vagere guNo paNa paraspara bhegA thaIne-saMpIne je prayatna kare che te paNa potAnA mATe nahi paNa potAnAthI bhinna (evA puruSa = AtmA) mATe kare che. potAnAthI bhinna evA je padArthane sukha-duHkhano bhogavaTo karAvavA mATe sattva vagere traNeya guNo prayatna kare che te padArtha bIjo koI nahi paNa AtmA ja che. Ama buddhi vagerethI bhinna evA AtmAnI siddhi thaI zake che. AvA ja AzayathI yogasUtramAM jaNAvela che ke ke "jo ke te citta asaMkhya saMskArothI vicitra che. tema chatAM te para mATe che. (svabhinna AtmAnA bhogavaTA mATe che.) kAraNa ke te saMhatyakArI che." 9 jaina:- pAtaMjala vidvAnonI A vAta vyAjabI nathI. arthAt saMhatyakAritva hetu dvArA citta vagerethI bhinna evA AtmAnI siddhi thaI zakatI nathI. (11/23) zA mATe saMhatyakAritva hetuthI cittabhinna svataMtra AtmAnI siddhi thaI zakatI nathI ? teno javAba ApatA graMthakArazrI jaNAve che ke - gAthArtha :- sattva vagere guNo potAnA Azraya upara paNa upakAra karatA hovAthI uparokta parArthavyApti barAbara nathI. tathA A rIte to buddhi e ja puruSanuM bIjuM nAma thaI jaze. tathA anya tattvano uccheda thaI jaze. (11/24) ha saMhatyakAritva hetunI vilakSaNatA che TIkArtha :- sattvaguNa, rajoguNa ane tamoguNa potAnA AzrayamAM = buddhi tattvamAM paNa upakAra kare tevuM saMbhavita hovAthI parArthatvanI vyAptimAM koI pramANa nathI. (sAMkhya ane pAtaMjalayogadarzananA 2. mudritaprata 'vittama?' tyazuddha: 8: | 2. dastApha 'kuddhineAva' tyazuddha: TTa | 3. hRstA 'pusi' rUtyazuddha: pAThaH / 4. hastAdarza 'sattvAdInAmiti' iti padaM nAsti / 5. mudritapratau 'svAMginpapi' ityazuddhaH pAThaH / Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * saMhatyakAritvavyAptau vyabhicAraprakAzanam * 803 = phalA''dhAnasambhavAd, uktaniyame mAnA'bhAvAt, phalA''dhAnasambhavAt = pAtaJjalayogadarzanarAddhAntAnusAreNa nirupacaritabhogasampAdanAdilakSaNaphalopadhAnasambhavAt pAramArthikaduHkhavimokSalakSaNaphalopadhAnopapattervA vipamA'vasthApannaguNAtmaka-buddhigatanirupacaritabhogasampAdanadvArA purupasyopacaritabhogasampAdanena samA'vasthA''panna-sattvAdiguNAtmakacittarUpeNA'vasthitAH sattvA-diguNAH svasthityadhInasthitikatayA svAzrayaM cittaM, nirupacaritabhogasampAdanena svAzrayaM mahattattvaM, anu-pacaritaduHkhavimokSopadhAnena ca svAzrayaM pradhAnaM upakurvantyeveti uktaniyame = 'yatsaMhatyA'rthakriyAkAri tat parArthamiti vyAptI mAnA'bhAvAt = pramANavirahAd na tataH purupasiddhiH / yathA svabhAvato duHkhamuktasya puruSasya pratibimbAtmakaduHkhavimokSArthaM sattvAdayo guNAH pravartante tathaiva svasya pAramArthikaduHkhavimuktaye'pi te pravartanta eva / itthameva - vimuktavimokSArthaM svArthaM vA pradhAnasya - (sAM.sU.2/1) iti sAGkhyasUtraM saGgacchate, nAnyathA / etena - bhogApavargArthaM dRzyam + (yo.sU.2/18) iti yogasUtroktiH vyAkhyAtA, - pradhAnasRSTiH parArthaM svato'pyabhoktRtvAd uSTrakuGkumavahanavat + (sAM.sU.3/58) iti sAGkhyasUtroktizca nirastA / tatazca sattvAdiguNAnAM svArthatve'pi saMhatyakAritvopalavdheH na sattvAdyatiriktapurupasiddhiriti bhAvaH / etena - mUle mUlA'bhAvAdamUlaM mUlam - (sAM.sU.1/67) iti sAGkhyasUtramapi nirastam, sattvarajastamasAM mUlaprakRtisthitiniyAmakatvena tadupAdAnatvAcca / itthameva - tasmAdavyaktamutpannaM triguNaM dvijasattama ! - (ma.bhA.zAMtiparva-334/31) iti, - avidyAmAhuravyaktaM sargapralayadharmiNam -- (ma.bhA.zAM.pa.307/2) iti ca mahAbhAratavacanopapatteH, tatropacArAdikalpane mAnAbhAvAditi dik / atra yadyapi citta-guNayormithaH pariNAma-pariNAmibhAva evAsti tathApi sattvAdiguNAnAM citte'vasthitatvAdatrA''zrayA''zrayibhAvakathanamapi na virudhyata iti dhyeyam / mata mujaba samasta jagata triguNAtmaka che. tethI ghaTa, paTAdi dareka padArthamAM sattva vagere 3 guNa rahelA che. tethI cittalakSaNa pariNAmane pAmelA saMhatyakArI sattvAdi e vastutaH cittasvarUpa pariNAmathI bhinna na hovA chatAM abhinnarUpe sattvAdi guNo tyAM rahela che. Ama te guNo abhinnapaNe rahI potAnA AzrayabhUta cittamAM upakAra kare che. sattvAdi guNo cittamAM rahelA che. mATe cittane = aMtaHkaraNane Azraya kahela che. vastutaH ahIM Azraya-AzrayIbhAva nathI paraMtu pariNAma-pariNAmIbhAva rahelo che. te uparAMta ema paNa kahI zakAya che ke buddhimAM vAstavika bhoga saMpAdana karavA dvArA paNa sattvAdi guNo svAzraya evI buddhinA upakArI che ja. tathA tenA dvArA puruSaprayojana saMpAdana karavA dvArA athavA prakRtigata vAstavika duHkhathI prakRtine ja chuTakAro apAvavA dvArA prakRtine paNa kRtArtha kare ja che. mATe paraprayojanathI pravRtti karavI e vAta siddha thatI nathI. matalaba ke sattvAdiguNamAM saMhatyakAritva hovA chatAM parArthatva nahi paNa svArthatva = svaabhinnapadArthaprayojanatva rahela che. mATe jyAM jyAM saMhatya arthakriyAkAritva tyAM tyAM parArthatva-AvI uparokta vyApti vyabhicAra doSathI dUSita thAya che.) Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 804 * = sAGkhyasUtra-yogasUtrayorapAkaraNam sattvAdau saMhatyakAritvasya vilakSaNatvAt anyathA asaMhatarUpaparA'siddheH, == * yattu puruSANAM nairapekSye'pi 'ayaM me svAmI, ayamevAhamiti avivekAdeva prakRtiH sRSTyAdibhiH puruSAnupakarotIti tattu avivekisabhAyAmeva zobhate, na tu vivekiparSadi / etena nairapekSye'pi pratyupakAre'viveko nimittam - (sAM. sU. 3/68) iti sAGkhyasUtramapi nirastam / kiJca zayyA-zayanA''sanAdau saMhatyakAritvaM kevalaparArthatvasaGgatamupalabdhaM sattvAdau tu tat svA'bhinnasvAzrayA'rthatvA'nuviddhaparArthatvA''liGgitaM dRSTam / kiJca zayyA - zayanA''sanAdau mithaH sahakAribhAvena saMhatyakAritvamupalabhyate sattvarajastamassu ca mitho'GgA'GgibhAvena saMhatyakAritvaM dRzyata ityato'pi sattvAdau parArthatvasAdhakatvenAbhimatasya saMhatyakAritvasya zayyA''sanAdigatasaMhatyakAritvato vilakSaNatvAt prakRte svarUpA'siddhirapi durvArA / tatazca nA'tiriktapuruSasiddhiH sambhavati / na hi mahAnasAdAvanalavyApyatvenA'vicchinnarekhAkasya dhUmasya nizcaye vicchinnamUlAdapi dhUmAd jalahadAdau tatsiddhiH sambhavati / etena saMhataparArthatvAt - (sAM. sU. 1/140 ) iti sAGkhyasUtraM parArthaM saMhatyakAritvAt - (yo.sU.4/24) iti yogasUtraM ca nirastam / nanu zayyA''sanAdau yadeva saMhatyakAritvamupalabdhaM tato'vilakSaNameva tat sattvAdau svIkriyata iti tadatiriktapuruSasiddhiranAvilaivetyAzaGkAyAmAha - anyathA = zayyA''sanAdiniSThAtsaMhatyakAritvAdavilakSaNameva saMhatyakAritvaM sattvAdiniSThamityabhyupagame tu asaMhatarUpaparA'siddheH = asaMhatatvena rUpeNA'bhimatasya parapadArthasya puruSA'bhidhAnasyA'siddheH / yAdRzameva saMhatyakAritvaM zayyA''sanAdau tAdRzameva sattvAdAvityabhyupagame ca yAdRzena pareNa zarIravatA zayyA''sanAdInAM pArArthyamupalabdhaM taddRSTAntabalena tAdRza eva paraH zarIravAn saMhataH sattvAdigatena saMhatyakAritvena setsyati / yAdRzazca pUrvapakSisammataH paro'saMhatarUpaH tadviparItasya siddheriSTavighAtakRddhetuH / na hyasaMhatenA'saGgena pareNA'nuviddhaM pArArthyaM kvacidapi saMhatyakAriNi dRSTam / dvAtriMzikA - 11/24 vaLI, bIjI mahattvanI vAta e che ke makAna, pathArI vageremAM je saMhatyakAratva che tenA karatAM sattva vagere guNomAM saMhatyakAratva vilakSaNa che. (kahevAno Azaya e che ke makAna, pathArI vagere paraspara sahakArIbhAve saMhatyakArI che, aMgAMgIbhAvarUpe nahi. jyAre sattvaguNa vagere to paraspara aMgAMgIbhAvarUpe saMhatyakArI che. arthAt je saMhatyakAritva makAna, pathArI vageremAM che te sattvAdi guNamAM nathI. tathA sattvAdi guNomAM je saMhatyakAratva che te makAna, pathArI AdimAM nathI. AthI saMhatyakAritva hetu dvArA parArthatva puruSaprayojanakatva sattvAdi guNomAM siddha karI na zakAya. anyathA = 'gRha-zayyA-Asana vageremAM je saMhatyakAratva che te ja saMhatyakAratva jo sattvaAdi guNomAM rahe che.' ema tame mAno to ame (jaina vidvAno) ema paNa kahI zakIe che ke saMhatyakAritva dvArA je parArthatva gRha-zayyA AdimAM siddha thAya che te ja parArthatva prastuta sattva vagere guNomAM siddha thaze. ghara, pathArI vagere dRSTAMtamAM je parapadArtha che te devadattAdi sazarIrI che, azarIrI ke asaMhata avayavaanArabdha nahi. te ja rIte sattvAdi guNa svarUpa pakSamAM saMhatyakAritva hetunA baLathI je Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * yogasUtrabhASyanirAkaraNam * 805 ___ dharmANAM sAzrayatvavyAptezca buddhyaiva saphalatvAt naivamAtmA kazcidatiriktaH sidhyediti bhaavH| etena - yadyapi sAmAnyena parArthamAtratvena vyAptirgRhItA tathApi sattvAdivilakSaNadharmiparyAlocanayA tadvilakSaNa eva bhoktA paraH sidhyati / yathA candanavanA''vRte zikhariNi vilakSaNAd dhUmAd vahniranumIyamAna itaravahnivilakSaNazcandanaprabhava eva pratIyate evamihApi vilakSaNasya sattvAkhyasya bhogyasya parArthatve'numIyamAne tathAvidha eva bhoktA'dhiSThAtA parazcinmAtrarUpo'saMhataH sidhyati + (yo.sU.bhA. 4/24) iti rAjamArtaNDe bhojoktirapAstA, asaMhataparA'prasiddhyA sAdhyA'siddheH, sattvAdiniSThasya saMhatyakAritvasya parArthatvA'bhAvavyApya-svArthatvasAhityopalabdherhetorviruddhatvAcca / na hyekasminneva samaye ekenaiva rUpeNa svArthatva-parArthatvalakSaNaviruddhakAryakAritvamekAntavAdimate sambhavati / __ kiJca bhoktRtvAdikamapi tanmate buddhAveva vartata iti upacaritabhoktRtvazAlinaH puruSasya kalpanA'pi nA''vazyakI / etena - yazca bhogenA'pavargeNa cArthenArthavAn puruSaH sa eva paraH - (yo.sU.bhA.4/ 24) iti yogasUtrabhASyakRdvacanamapi pratyAkhyAtam, apariNAmitvAt nirdharmatvAcca puruSasya bhogA'pavargAbhyAmarthavattvA'sambhavAt, tattvavAde aupacArikabhogAderanupayogAccetyAzayena granthakRdAha- dharmANAM sAzrayatvavyApteriti / yo yo dharmaH sa sa sAzrayakaH yathA nIlarUpaM ghaTA''zrayakam / dharmAzca bhogAdaya iti tepAmapyAzrayeNa bhavitavyam / sa ca purupo na bhavitumarhati, tasya nirdharmakatvAt / ato buddhereva tadAzrayatayA bhAvyam / tataH sattvAdiguNA''rabdhAnAM bhogAdInAM buddhyaiva saphalatvAt = niSThitaprayojanatvAt naivamAtmA kazcit buddhyAditaH atiriktaH sidhyet / etena purupasya bhogA'pavargArthaM prakRtiH pravartata ityapi pratyastam / na hi pratyAkhyAtA'zanAdikaM puruSamuddizya prekSAvAn kazcit sUdAdimahatA prabandhena rasavatIM niSpAdayet / anena - puruSArthaM saMsRtiH liGgAnAM sUpakAravad rAjJaH - (sAM.sU.3/16) iti sAGkhyasUtraM nirastam, paramArthataH puruSasyA'bhoktRtvena saMsRterniSprayojanatvAnatikramAcca / etena - prakRti-mahadAdikaM parArthaM = svetarasya bhogA'pavargaphalakaM, saMhatatvAt, zayanA''sanAdivadityanumAnena prakRteH paro'saMhata eva puruSaH sidhyati, tasyA'pi saMhatatve'navasthA''patteH (sAM.pra.bhA. 1/66) iti sAGkhyapravacanabhASyakRdvacanamapi pratyAkhyAtam, paramArthataH sarvatra svaprayojanavyAptapravRtterevopalambhAt, - na vA are ! sarvasya kAmAya sarvaM priyaM bhavati, Atmanastu kAmAya sarvaM priyaM bhavati - (bR.A.upa.2/4/5) iti bRhadAraNyakopaniSadvacanavyAghAtA''pattezca / 'Atmanastu' = 'svasya tu' ityarthaH, na tu 'purupasya svavyatiriktasya tu' ityarthaH kAryaH / parArthatva siddha thaze temAM ghaTakabhUta parapadArtha paNa sazarIrI = sAvayava siddha thaze, asaMhata = nirdharmaka = niravayava = avayavaanArabdha evo nahi. matalaba ke saMhatyakAritva hetunA baLathI pAtaMjala vidvAnone je asaMhata = niravayava puruSanI siddhi karavI che te nahi thaI zake. vaLI, dareka guNadharmone potAno Azraya hoya che. tevo niyama ghaTanuM nIlarUpa vagere sthaLomAM siddha che. tethI sattva vagere guNonA AzrayarUpe buddhi ja siddha thaze. buddhine ja teno Azraya mAnavAthI Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 806 * atiriktapuruSasasiddhervikalpatrayakavalitatvam * dvAtriMzikA-11/24 tat = tasmAd buddhiH puMsaH = puruSasya eva nAma syaat| 'ca = punaH tattvA'ntaravyayaH = ahaMkArAditattvocchedaH2 syAt / / 24 / / etena - Abrahma stambaparyantaM tatkRte sRSTiH AvivekAt - (sAM.sU.3/47) iti, - karmavaicitryAt pradhAnaceSTA garbhadAsavat + (sAM.sU.3/51) iti ca sAGkhyasUtramapi nirastam, karmaNo jaDapravartakatve ghaTAderapi pradhAnasyeva ceSTAvattvaM syAditi dik / tasmAt = buddhibhinnA''tmA'siddheH buddhiH puruSasyaiva = rAgAdipariNatasyAtmana eva nAma syAt / taduktaM syAdvAdakalpalatAyAM - buddhireva rAgAdipariNatAtmasthAne'bhiSicyatAm / tasyA layazca rAgAdilaya eva iti tatraiva muktiriti dhruvam + (zA.vA.sa. 3/31/vR. pR.113) iti / yuktaJcaitat, itthameva buddhyAdeH cetanatvapratItisaGgateH / na ca cetanasaMsargAdacetanasyA'pi vuddhyAdeH cetanatvapratItiH pratyakSato bhrAntaiveti vAcyam, zarIrAderapi cetanatvapratItiprasaGgAt, cetanasaMsargA'vizepAt / zarIrAdyasambhavI vuddhyAderAtmanA sAkaM saMsargavizepo'stIti cet ? sa ko'nyo'nyatra kathaJcittAdAtmyAt ? tadadRSTakRtatvAdivizepasya zarIrAdAvapi bhAvAt / tato nA'cetanA jJAnAdayaH svasaMviditatvAt, anubhavavat / svasaMviditAste, parasaMvedanA'nyathA'nupapatteriti (a.s.pri.1|6 |pR.103|2|3) vyaktamuktaM vidyAnandena aSTasahasyAm / kiJca parArthAzcakSurAdaya ityuktaM, tatrApi (1) AdheyA'tizayo vA paraH sAdhyatvenA'bhipretaH, (2) yadvA'vikAryanAdheyA'tizayazca, (3) AhosvitsAmAnyena cakSurAdInAM pArArthyamAtraM sAdhyatvenAbhipretam? iti vikalpatrayam / nAdyaH, siddhasAdhanAt, asmAbhirapi cakSurAdInAM vijJAnopakAritvenA'bhyupagamAt / na dvitIyaH, viruddhatvAt, sAdhyaviparyayeNa dRSTAntahetvorvyAptatvena pratIteH / avikAriNyupakArasyA'zakyakriyatvena pArA *'yogAcca / na tRtIyo, yathAkathaJcitpArArthyasya sarvairabhyupagamAt / na ca cittamapi sAdhyadharmitvenopAttamiti tadaparasya parasya sAdhye pravezAnna siddhasAdhanam, aparasyA'vikAriNa upakAryatvA'sambhavAt, cakSUrUpA''lokamanaskArANAmaparacakSurAdikadamvakopakAritvasyaiva nyAyyatvAdvijJAnasya cAnekakAraNakRtopakArA'dhyAsitasya saMhatatvaM kalpitamaviruddhameveti na kiJcidvicAryamANaM sAGkhyadarzane cArimANamaJcatIti vyaktamuktaM granthakRdbhiH sAGkhyavArtAcarvaNA'vasare anekAntavyavasthAyAm (a.vya.pR.39 vyvhaarnyprtipaadne)| dopAntaraM samuccinoti- 'punaH ahaGkArAditattvocchedaH syAt / / 11/24 / / te sattvAdi guNo dvArA saMpanna thayelo sukha-duHkhano bhogavaTo saphaLa thaI jaze. arthAt sattvAdi guNadharmonuM bhogAdi svarUpa phaLa buddhi dvArA ja caritArtha thaI jaze. A pramANe mAnavAthI buddhithI atirikta evo AtmA siddha nahi thAya. tethI buddhithI bhinna koI AtmAnI siddhi nahi thAya. tethI buddhi e ja puruSanuM bIjuM nAma banI jaze. arthAt buddhi kaho ke puruSa kaho ke AtmA kaho - phakta nAmabheda che, arthabheda nahi. Ama siddha thaze. tema ja pAtaMjala yogadarzanakArane mAnya ahaMkAra vagere tattvano 59 // 72cheda tha ze.(11/24) 1. 'ca'zabdo mudritapratau nAsti, paraM mUlAdarza vidyate, AvazyakazcetyasmAbhiH gRhItaH / 2. hastAdarza 'tattvavyavaccheda' iti pAThaH / 3. hastAdarza 'tathAt' ityazuddhaH pAThaH / Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 807 * vAyoH paJcavidhatvasthApanam * tathAhi - vyApArabhedAdekasya vAyoH paJcavidhatvavat / ahaGkArAdisaMjJAnopapattisukaratvataH / / 25 / / vyApAreti / ekasya vAyorvyApArabhedAd = UrdhvagamanAdivyApArabhedAt paJcavidhatvavat = 'paJca vAyavaH prANA'pAnAdibhedAdi'ti vyapadezavat (ahaGkArAdisaMjJAnopapattisukaratvataH=) ahaGkArAdisaMjJAnAnAmupapatteH sukaratvataH = saukaryAt / tathAhi- buddhirevAhaGkAravyApAra tathAhi- 'vyApAre'ti / ekasya eva vAyoH UrdhvagamanAdivyApArabhedAt = UrdhvagamanA'dhogamanAdikriyAbhedAt, hRdayAdisthAnabhedAcca 'paJca vAyavaH' prANApAnAdibhedAt = prANA'pAna-samAnodAna-vyAnabhedAt iti vyapadezavat = vyavahAravat / ayamAzayaH mukha-nAsikAbhyAM niSkramaNa-pravezanAt prANaH, malAdInAmadhonayanAdapAnaH, AhArepu pAkArthaM vahnaH prakAzanAt samAnaH, UrdhvaM nayanAdudAnaH, nADImukhepu vitananAd vyAnaH iti kriyAbhedAt, 'hRdi prANo gude'pAnaH samAno nAbhisaMsthitaH / udAnaH kaNThadezastho vyAnaH sarvazarIragaH / / ' ( ) iti sthAnabhedAcca saMjJApaJcakamaka eva vAyurlabhate / na hi saMjJAbhedamAtreNa saMjJibhedaH sambhavati, tathA sati pAkakriyA-pAThakriyA-gAnakriyAkartari ekasmin puruSe pAcaka-pAThakagAyakavyavahArabhedAt vyavahartavyabhedA''patteriti muktAvalIprabhAyAM nRsiMhazAstrI (mu.pra.kA.44 pR.361) / etena - vAyuH samAnodAna-vyAnA'pAna-prANAH - (trizi.1/3) iti trizikhibrAhmaNopaniSadvacanaM, - prANodAna-samAnAkhya-vyAnA'pAnaiH sa paJcadhA - (ca.saM.28/3) iti carakasaMhitAvacanaM, - prANA'pAnI tathA vyAna-samAnodAnasaMjJakAH -- (zi.gI.9/25) iti ca zivagItAvacanamapi vyAkhyAtam / bhAvanopaniSadi tu - prANA'pAna-vyAnodAna-samAna-nAga-kUrma-kRkara-devadatta-dhanaJjayA iti daza vAyavaH - (bhA.1) ityuktamityavadheyam / tathaiva prakRte ahaGkArAdisaMjJAnAnAM upapatteH = sAGgatyasya saukaryAt / tathAhi- buddhireva ahte A rIte - ha ahaMkArAdi tattvano uccheda che. gAthArtha:- jema eka ja vAyunA pAMca prakAra vyApArabheda = kAryabheda dvArA paDe che. tema vyApArabhedathI = kAryabhedathI eka ja buddhimAM ahaMkAra Adi vividha zabdanA prayoganI saMgati paNa saraLatAthI thaze.(11/25) TIkArca - zarIragata vAyu eka ja che. tema chatAM Urdhvagamana Adi alaga-alaga pAMca kAryanA lIdhe vAyunA udAna, apAna Adi pAMca bheda paDe che. tethI vAyunA pAMca nAma kahevAya che. (hRdaya dezamAM rahenAra vAyu prANa kahevAya che. maLadvAramAM rahela vAyu apAna kahevAya che. nAbhimAM rahelo vAyu samAna kahevAya che. kaMTha bhAgamAM rahelo vAyu udAna kahevAya che. tathA saMpUrNa zarIramAM rahelo vAyu vAna kahevAya che. vAyu vAstavamAM eka ja hovA chatAM zarIranA alaga-alaga bhAgamAM gamana-Agamana Adi svarUpa vyApAravizeSanA lIdhe vAyunA A rIte pAMca nAma paDe che. A vAta pAtaMjala vidvAnone mAnya che.) barAbara A ja rIte eka ja buddhimAM vividha prakAranA kAryabhedanA nimitte ahaMkAra vagere nAmanA zabdaprayoganuM = vyavahAranuM samarthana karavuM saraLa thaze. buddhi jyAre ahaMkAra svarUpa kAryane 1. mudritapratau / / 24 / / ' ityazuddhA saGkhyA mudritA / 2. 'pavi...' ityazuddhaH pATho hastAdarza / Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 808 * puMso vyaJjakatvamImAMsA * dvAtriMzikA-11/26 'janayantI ahaGkAra ityucyatAm / saiva ca prasuptasvabhAvA sAdhikArA prakRtiriti vyapadizyatAm / kimantargaDutattvAntaraparikalpanayeti / / 25 / / puMsazca vyaJjakatve'pi kUTasthatvamayuktimat / adhiSThAnatvametaccettadetyAdi nirarthakam / / 26 / / 'puMsazceti / puMsaH = puruSasya ca vyaJjakatve'pi abhyupagamyamAne kUTasthatvaM' ayuktimad GkAravyApAraM kartRtvAdikaM janayantI 'ahaGkAra' ityucyatAm, na tu buddhivyatirikto'haGkAra ityAzayaH / ahaGkAravyApArAH kartRtvAdayaH kapiladevahUtisaMvAde - kartRtvaM karaNatvaM ca kAryatvaM ceti lakSaNam / zAnta-ghora-vimUDhatvamiti vA syAdahaGkRteH / / - (ka.de.saM.2/26) ityevaM tallakSaNarUpeNa darzitA ityavadheyam / evaM saiva ca = buddhireva ca prasuptasvabhAvA = anabhivyaktavyApArasvabhAvA sAdhikArA = tattadvyApArajananasamarthA satI 'prakRti'riti vypdishytaam| kiM = sRtaM antargaDutattvA'ntarakalpanayA = ajAgalastanAyamAnaphalgu-svatantrA'nyatattvasvIkAreNa / etena buddhau sanneva puruSoparAgaH kadAcidAvirbhavatIti nirastam, buddhyutpatteH pUrvaM puruSasyA'nuparaktatayA mokSA''patteH prakRteH sAdhAraNatvenA'nuparajakatvAt / 'pUrvabuddhivAsanAnuvRtteH sAdhAraNye'pyasAdhAraNI prakRtiriti cet ? na, 'buddhinivRttAvapi taddharmavAsanA'nuvRttiH' ityapadarzanam / 'saumyAna dopa'iti cet ? muktAvapi tatprasaGgaH / 'niradhikAritvAnnaivamiti cet ? tarhi sAdhikArA prasuptasvabhAvA buddhireva prakRtirastu, kimantarA prakRtyahaGkAra-manaHzabdAnAmarthAntarakalpanayA / saiva hi tattadvyApArayogAt tena tena zabdena vyapadizyate zarIravAyuvat ityAgamasyApi na virodhaH (zA.vA.3/30 pR.111 syA.ka.) iti vyaktaM syAdvAdakalpalatAyAm / / 11/25 / / / doSAntaramAha- 'puMsa' iti / puruSasya kAraNatve kAryatve vA'bhyupagamyamAne tu spaSTaM kUTasthatvamayuktimadeva kintu tasya vyaJjakatve = sattvaniSThacicchaktivyaJjakatve abhyupagamyamAne api kUTasthatvaM asaGgatam, karatI hoya tyAre te buddhine ahaMkAra kaho. tathA te ja buddhi prasuta svabhAvavALI = niSkriya svabhAvavALI hovA chatAM tathAvidha kArya karavAnuM sAmarthya dharAvatI hoya tyAre te buddhine "prakRti' kaho. vacce nirarthaka evA ahaMkAra, prakRti vagere svataMtra padArthonI kalpanA karavAnI jarUra zuM ? alaga-alaga avasthAmAM buddhi pote ja ahaMkAra, prakRti vagereno vyavahAra karAvavAmAM samartha hovAthI buddhithI bhinna evA ahaMkAra, prakRti vagere tattvonI kalpanA karavI te pAtaMjala vidvAno mATe vyAjabI nathI. A rIte ahaMkAra vagere tattvano 59 776 thaze. (11/25) pAtaMjala matamAM anya doSane darzAvatA mahanIya graMthakArazrI jaNAve che ke - gAthArtha:- puruSane abhivyaMjaka mAnavAmAM Ave to paNa phUTasthatva ayukta = asaMgata Tharaze. tathA abhivyNdeg4taa mAvihAna 13pe choya to 'tadA draSTuH svarUpe avasthAnam' 2 // yogasUtra nirartha: 25 04ze.(11/26) ha puruSamAM phUTasthanityatA asaMgata che TIkArtha - (soLamA zlokamAM pAtaMjala vidvAnoe "sattvagata = sarvapradhAna aMtaHkaraNaniSTha cizakti 1. hastAdarza 'jayantI' ityazuddhaH pAThaH / 2. mudritapratau 'puMta' ityazuddhaH pAThaH / 3. 'api' zabdo mudritapratau nAsti / 4. hastAdarza '...sthalaM' ityazuddhaH pAThaH / Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puruSasvabhAvabhedopAdanam 809 asnggtm| abhivyaJjakatvaM hyabhivyaktijanakatvam / tathA ca " akAraNamakAryaM ca puruSa" ( ) iti vacanaM vyAhanyeteti bhAvaH / ' adhiSThAnatvaM abhivyaktidezA''zrayatvaM etad vyaJjakatvaM, puruSastu sadaikarUpa' iti cet ? tarhi tadetyAdi " tadA draSTuH svarUpAvasthAnamiti" (yo.mU.1-3) sUtra nirartha, tavetyasya vyavavhecADamAvAt| = * = * = = yataH abhivyaJjakatvaM abhivyaktijanakatvam / purupaniSThatvenA'bhyupagataM kUTasthatvaM ca kAraNatva-kAryatvazUnyarUpam / tathA ca = puruSasya sattvaniSThacicchaktyabhivyaktijanakatvasvIkAreNa hi 'akAraNamakAryaJca puruSa' iti yauSmAkaM vacanaM vyAhanyeta / etena nityaH sarvagato hyAtmA kUTasthaH - ( jA.da.10/ 2) iti jAbAladarzanopaniSadvacanaM pratyastam / nanu abhivyaktidezA''zrayatvaM etad = vyagnatva = abhivyaktivyaJjakatvaM, na tu abhivyktikaarnntvm| sarvavyApakasya puruSasya yaddezA'vacchedenA'bhivyaGgyA vyApyA sattvaniSThA cicchaktirabhivyajyate taddezA''zrayatvameva puruSasyA'bhivyaJjakatvamucyate / na caitAvatA puruSasya savyApAratvaM sakriyatvaM vA prAptam, yataH puruSastu sadA = sarvadaiva ekarUpaH = avicalitasvarUpa iti cet ? tarhi 'tadA draSTuH svarUpA'vasthAnamiti (yo.sU. 1/3) yogasUtragataM pUrvoktaM (pR.742 ) sUtraM nirarthakaM apArthakaM syAt, puruSanA sannidhAnathI abhivyakta thAya che.' Ama jaNAvela hatuM. Ano artha e ke cittaniSTha citrazaktinI abhivyaMjakatA puruSamAM rahelI che. A rIte cittagata citrazaktinuM) abhivyaMjakapaNuM puruSamAM mAnavAmAM Ave to puruSagata phUTasthanityatva asaMgata thaI jaze. kAraNa ke 'abhivyaMjakatA' zabdano artha che abhivyaktijanakatA. jo puruSa cittagata ciktinI abhivyaktino janaka hoya to 'puruSa koInuM kAraNa nathI ane koInuM kArya paNa nathI.' - A pramANe pAtaMjala zAstravacana bhAMgI paDaze. kAraNa ke 'cittagata citrazaktinI abhivyaktinuM kAraNa puruSa che' A vAta tamArI uparokta mAnyatA mujaba siddha thAya che. = jo ke ahIM pAtaMjala vidvAno ema kahe che ke - "abhivyaMjakatA abhivyaktijanakatA svarUpa nathI paraMtu abhivyaktidezaAzrayatva svarUpa che. (kahevAno Azaya e che ke puruSa to sarvavyApI che sarva vyApaka che tathA cittagata abhivyaMgya citrazakti vyApya che. puruSanA je dezaavacchedena (= AtmAnA je bhAgamAM) aMtaHkaraNaniSTha citizaktinI abhivyakti thatI hoya te dezano Azraya puruSa bane che. A ja puruSagata vyaMjakatva che. tethI abhivyaktidezaAzrayatva svarUpa bhaMjakatA puruSamAM mAnavAmAM Ave to 'koInuM kAraNa ke kArya puruSa nathI' - A ArSavacananI asaMgati nahi thAya. kAraNa ke) puruSa to sadA eka svarUpa ja che. avicalita svarUpavALo ja che.' ( * yogasUtranI asaMgatatA hiM. / paraMtu mahopAdhyAyajI mahArAjanuM AnA pratividhAnamAM ema kahevuM che ke jo abhivyaktidezaAzrayatva svarUpa vyaMjakatva puruSamAM mAnavAmAM Ave to 'tavA draSTaH svarUpe'vasthAnam' A pramANe pAtaMjali maharSinuM vacana asaMgata thaI jaze. kAraNa ke 'tavA' zabdano artha che 'cittavRttino nirodha thAya tyAre.' arthAt 'tavA' zabdathI vRttinirodhanA pUrvakALanI bAdabAkI karavAmAM Ave che. jo pAtaMjala vidvAnonA mate puruSa = = 2. dastAvaze 'matad' tyazuddha: pATha: | 2. dastAvaA 'tadrA' tyazuddha: pATha: 1 rU. dastAvargo 'ni..' tyazuddha: pA:| Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 810 * vindhyavAsyuktyapAkaraNam * dvAtriMzikA-11/26 ____ kAlpanikatve caitadviSayasya ghaTAdivyavahAraviSayasyA'pi tathAtvA''pattau 'tade'tyasya vyavacchedyA'bhAvAt, vRttinirodhapUrvakAlasya vyavacchedyatvA'sambhavAt, yataH tatsUtreNa 'yadA cittasya zAnta-ghora-mUDhAnAM sarvAsAM vRttInAM nirodhastadA draSTuH puruSasya svAbhAvika rUpe'vasthAnami'tyartho'bhihitaH / na cAyaM yujyate, cittavRttikAle tannirodhakAle cA'vizeSarUpeNa puruSasyaikarUpatAyA bhavatAmabhipretatvAt / ataH 'sadA draSTuH svarUpAvasthAnamityevaM sUtreNa paramArthato bhavitavyam / atha 'tadA' ityasya pAramArthikaviSayavirahe'pi kAlpanikaviSayakatvamaGgIkRtya tathA sUtrapraNayane nAsti dopalezo'pi, sphaTike japAkusumasannidhAne raktimAvat purupe cittavRttisannidhAne tatsArUpyasya vaktuM zakyatvAditi cet ? maivam, sphaTike'pi japAkusumasaMsargeNa pAramArthikapratibimbotpatteH, pratibimbasya paudgalikatvAt, tallakSaNopapatteH, taduktaM uttarAdhyayanasUtre navatattvaprakaraNe ca "sabaMdhayAraujjoa pabhA chAyA''tavehi a| vaNNa-gaMdha-rasA phAsA puggalANaM tu lakkhaNaM / / " (uttarA.28/12, na.ta.11) iti / etena - sphaTikadRSTAnto na sarvAMze, buddheH svArthA''kArapariNAmasyaiva svapnA'nurodheneSTatvAt sphaTike ca pratibimbamAtrasya svIkArAt / kintu tattadvastusannikarSeNa tattadrUpatayA pratIyamAnatAmAtrAM'ze sphaTikasya dRSTAntaH - (yo.sU.vA. 4/22) iti yogavArtikakRdvijJAnabhikSuktirapi parAkRtA, atItA'nAgatayorvinaSTA'nutpannatvena kaivalye tathA vaktumazakyatvAt, sphaTike pariNAmavizeSavirahe'pi raktimopagame cAndhAzmano'pi tadApatteH / yathoktaM yogabindau 'sphaTikasya tathAnAmabhAve tadupadhestathA / vikAro nA'nyathA'sau syAdandhA'zmana iva sphuTam / / ' (yo.bi. 451) iti / etena 'puruSo'vikRtAtmaiva svani samacetanam / manaH karoti sAnnidhyAdupAdhiH sphaTikaM yathA ||(vi.vaa.) vibhaktedRkpariNatau buddhau bhogo'sya kathyate / pratibimbodayaH svacche yathA candramaso'mbhasi / / ' (vi.vA.) iti vindhyavAsyuktI pratyAkhyAte, sphaTikAdau lauhityAderjapAkusumAdijanyapariNAmavizeSarUpatvAt / etena sphaTikAdau paramparAsambandhena lauhityakalpanA'pi nirastA, yathoktaM syAdvAdakalpalatAyAM - sAkSAtsambandhena tatpratItau paramparAsamvandhasyA'tiprasaktatvAt / sphaTikAdiniSThatayA lohitAzrayasaMsargasya sAkSAtsambandhena bhramajanakatve, tatra vizeSadarzanasyottejakatve, paramparAsambandhena lauhityapramAniyAmakatvAdikalpane cA'tigauravAt lauhityamAtrajanakatvakalpanAyA eva nyAyyatvAt, abhibhUtA'nabhibhUtarUpayoH samAvezasyA'nubhavasiddhatvenA'viruddhatvAt, niyatArambhanirAsAcce'ti - (zA.vA.sa. 3/30/vR.pR.109) / ___sarvathaiva caitadviSayasya 'tade'tyAdisUtragocarasya kAlpanikatve = tucchatve ghaTAdivyavahAraviSayasyApi sahA meM. 4 135vANo cha to 'tadA' 204thI dhanI lA 25 zatI nathI. cittavRttiniro52135 yogsiddhin| pUrvama 59 puruSa 4 4 135vANo cha to pachI 'tadA' za6 nirartha cha. mAma 'tadA' 54thI vyavacheusano mAmA DopAthI 'tadA' 54thI ghaTita yogasUtra nirartha sAlita thAya che. ja pAtaMjalono zUnyavAdamAM praveza 3 ho pAtadeg48 vidvAno mema 43 3 - 'tadA' 204thI lenI 460450 50. .5 tevo oI samaya naDopAthI. 'tadA' zathI ghaTita 75rota yogasUtrano viSaya te aMzamA pani sama4vo. to pachI Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * kevalajJAne zaktirUpeNa viSayasannidhAnam * ___ zUnyavAdimatapraveza iti bhAvaH / / 26 / / kAlpanikatvamApadyeta / tasya tathAtvA''pattau = tucchatvA''pattau ISyamANAyAntu zUnyavAdimatapravezaH = pAtaJjalAnAM sarvazUnyavAdimAdhyamikamatapravezaprasaGgaH / kiJca 'sadA jJAtAzcittavRttayaH tatprabhoH puruSasyA'pariNAmitvAt' (yo.sU. 4/18) iti yogasUtramapi plavate, jJAnarUpasya cittasyA''tmani dharmitApariNAmaH sadA sannihitatvena tasya sadAjJAtatve'pyanupapannaH, zabdAdInAM kAdAcitkasannidhAnenaiva vyaJjanA'vagrahAdilakSaNena jJAtA'jJAtatvasambhavAt / ata eva kevalajJAne zaktivizeSeNa viSayANAM sadA sannidhAnAt jJAnA'vacchedakatvena sadAjJAtatvamabAdhitamiti tu pAramezvarapravacanaprasiddhaH panthAH / yadapi 'draSTa-dRzyoparaktaM cittaM sarvArtham' (yo.sU.4/23) iti yogasUtraM tatra vayantu syAdvAdino brUmaH - agnirUpAtmake prakAze saMyogaM vinA'pi yathA svataH prakAzakatvaM tathA caitanye'pi pratiprANi parA'napekSatayA'nubhUyamAne, anyathA'navasthA-vyAsaGgA'nupapattyAdidoSaprasaGgAt / paraprakAzakatvaM ca tasya kSayopazamadazAyAM pratiniyataviSayasambandhA'dhInam / kSAyikyAM ca dazAyAM sadA tannirAvaraNasvabhAvA'dhInam / taccaitanyaM rUpAdivatsAmAnyavadaspandAtmakAnupAdAnakAraNatvena guNa iti guNyAzrita eva syAt / yazca tasya guNI sa evaatmaa| nirguNatvaM ca tasya sAMsArikaguNA'bhAvApekSayaiva na anyathA, tasya svAbhAvikA'nantaguNA''dhAratvAt / bimbabhUtaciteH nirlepatvA'bhyupagame ca tatpratibimbagrAhakatvena buddhau prakAzasyA'nupapattiH, bimbapratibimbabhAvasambandhasya dvipThatvena dvayorapi lepakatvataulyAt / upacaritavimbatvopapAdane copacaritasarvaviSayatvAdyupapAdanamapi tulyamiti nayA''dezavizeSapakSapAtamAtrametat + (yo.sU.4/23 vi.) iti yogasUtravivaraNe prakRtagranthakRtoktam / atra madIyaM padyamgrAhyatvaM grAhakatvaJca dve zaktI tejaso yathA / pRthagiva sthite tadvat, jJAnAnAM tu svabhAvataH / / etena darpaNe mukhapratibimbasthAnIyo buddhau 'ahamiti puruSoparAgo mukharaktatAsaMsargasthAnIyo 'ghaTa' ityAdirviSayoparAgo bimbacalanAvezasthAnIyaH 'karomI ti vyApArA''veza ityaMzatrayakalpanamapAstam / sambandhasAmAnyasyAtiprasaJjakatvAt sambandhavizeSasya ca tAdAtmyA'tiriktasya yuktiriktatvAdamUrtasyA''tmanaH pratibimbAdikalpanAyA bAlakrIDAprAyatvAditi (a.s.pri.1|6 pR.112) vyaktamuktaM granthakRtA aSTasahasrItAtparyavivaraNe / / 11/26 / / "A ghaTa che, te paTa che." ItyAdi prasiddha vyavahAranA viSayane paNa koI mANasa kAlpanika mAne to tenI sAme pAtaMjala vidvAno kazuM bolI nahi zake. matalaba ke ghaTAdivyavahAranA viSayane paNa kAlpanika mAnavo paDaze. ane jo AvuM thAya to zUnyavAdI bauddhanA matamAM pAtaMjala vidvAnoe goThavAI javuM paDe. mATe pAtaMjala vidvAnonI uparokta mAnyatA barAbara nathI. evuM ahIM graMthakArazrInuM tAtparya che.(11/26) vizeSArtha:- sAMkhyadarzana ane pAtaMjala yogadarzanamAM cittavRttinirodhakAla pUrve draSTAnuM svarUpaavasthAna saMbhavI na zake. kAraNa ke tyAre cittagata abhivyaMgya citzaktinI abhivyaktinA dezanA AzrayabhUta evA puruSamAM buddhigata sukhAdinA bhogano upacAra thato hovAthI puruSa upacaritapaNe sukhAdino bhoktA Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 812 kauTasthyaniruktiH dvAtriMzikA - 11/27 nimittatve'pi kauTasthyamathAsyApariNAmataH / syAd bhedo dharmabhedena tathApi bhavamokSayoH / / 27 / / "nimittatteDI'ti | Jaca Jasya = Atmano nimittatve'pi sattvaniSThAmabhivyaGgyAM cicchaktiM prati apariNAmataH pariNAmA'bhAvAt kauTasthyam / 'akAraNamityasyAnupAdAnakAraNamityarthAt upAdAnakAraNasyaiva pariNAmitvAt pariNAmasya cAvasthAntaragamanalakSaNatvAditi bhAvaH / pUrvapakSI yuktyantareNA''tmanaH kauTasthyamupapAdayati- 'nimittatve'pIti / atha 'na prakRtirna vikRtiH puruSaH' (sAM.kA. 3) iti sAGkhyakArikAvalAt puruSagatamakAraNatvamanupAdAnatvalakSaNamakAryatvaJcAnupAdeyatvalakSaNamaGgIkriyate / ataH sattvaniSThAM = sattvapradhAnacittaniSThAM abhivyaGgyAM cicchaktiM prati cittasyopAdAnakAraNatvaM AtmanaH ca tatra nimittatve'pi nimittakAraNatvopagame'pi pariNAmA'bhAvAt = pariNAmikAraNatvavirahAt kauTasthyaM nirAvAdhameva / ziSTaM spapTam / = = * che. tathA cittavRttinirodha thayA pachI draSTA puruSanuM svarUpamAM avasthAna thAya che. tema chatAM puruSa sadA eka svarUpe ja rahelo che. arthAt uparata sukhAdibhoktatva hovA chatAM AtmAmAM kUTasthatva to ekarUpa ja hoya che. A pramANe pAtaMjala vidvAno samAdhAna Ape che. paraMtu vastutaH A samAdhAna yuktigamya nathI. kAraNa ke vRttinirodhakAlapUrve vRttiomAM puruSa pratibiMbita thavAthI puruSa upacaritapaNe sukhAdibhoktA che. tathA tyAra bAda aMtaHkaraNanI vRttimAM AtmapratibiMba na paDavAthI AtmA potAnA svarUpamAM rahe che. cittavRttimAM potAnuM pratibiMba pADavuM ane na pADavuM- Ama spaSTa be bhinna avasthA upalabdha thavAthI Atmagata phUTasthatva bAdhita thaze. tethI sarvadA AtmAmAM sarvathA eka svarUpa aprAmANika siddha thAya che. bAkInI vAta TIkArthamAM spaSTa che. (11/26) gAthArtha :- 'puruSa nimitta hovA chatAM pariNAmI na hovAthI phUTastha abAdhita raheze' - Ama pAtaMjala vidvAno taraphathI kahevAmAM Ave to paNa dharmabhedathI saMsAra ane mokSa avasthAmAM AtmAno bheda thaze ja. (11/27) TIkArtha :- pAtaMjala vidvAno ema kahe che ke - sattvapradhAna aMtaHkaraNamAM rahelI abhivyaMgya citrazakti pratye AtmA nimitta hovA chatAM tevA prakAranA pariNAmane dhAraNa karato nathI. tenA pratye puruSa pariNAmI kAraNa banato na hovAthI AtmAmAM phUTasthatA abAdhita ja raheze. 'puruSa koInuM kAraNa nathI.' e prAcIna zAsravacanano artha eTalo ja che ke 'AtmA koInuM upAdAna kAraNa nathI, pariNAmI kAraNa nathI.' upAdAna kAraNa kaho ke pariNAmI kAraNa kaho. banne eka ja bAbatane darzAve che. kAraNa ke 'pariNAma' zabdano artha che anya avasthAne pAmavI. puruSa cittagata abhivyaMgya citrazaktinuM nimitta kAraNa hovA chatAM paNa jaDa aMtaHkaraNa svarUpe ke abhivyaMgya citrazaktirUpe pariNamato nathI. mATe AtmAnuM phUTasthanityatva abAdhita ja che. (ahIM pAtaMjala vidvAnono kahevAno Azaya e che ke jyAre puruSanuM pratibiMba aMtaHkaraNavRttimAM paDe che tyAre buddhiniSTha = aMtaHkaraNaniSTha abhivyaMgya ciktinI abhivyakti thAya che. arthAt tyAre buddhine ciktinuM bhAna thAya che. A je abhivyaMgya evI citrazaktinI abhivyakti thAya che tenA pratye buddhi upAdAnakAraNa che ane puruSa nimittakAraNa che. sattvapradhAna aMtaHkaraNamAM puruSanuM pratibiMba paDe che tyAre pratibiMbita caitanyaviziSTa aMtaHkaraNa e ja abhivyaMgya cittzakti kahevAya che. tathA abhivyaMgya-ciktiAkAra pariNAma te buddhinI vRtti kahevAya che. abhivyaMgya cit zakti buddhimAM Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 813 * bhogamatanirarama * tathApi bhavamokSayoH = saMsArA'pavargayoH dharmabhedena = bhoganimittA'nimittatva'dharmabhedena syAt = kathaJcid bheda AvazyakaH / mokSe'pi pUrvasvabhAvasattve kAraNAntarA'bhAvAnna bhoga iti ko bheda iti cet ? granthakAra uttarapakSayati- 'tathApI'ti / saMsArA'pavargayoH avasthayoH purupasya bhoganimittA'nimittatvadharmabhedena = sukha-duHkhA'nyatarasAkSAtkAranimittakatva-tadanimittatvalakSaNadharmabhedena tasya kathaJcidbhedaH = kenacidrUpeNa svabhAvabheda Avazyaka eva / yattu - saMsAradazAyAM kartA bhoktA'nusandhAtA yaH sa Atmeti vyavasthApyate / mokSadazAyAntu sakalagrAhyagrAhakalakSaNavyavahArA'bhAvAccaitanyamAtrameva tasyA'vaziSyate - (rA.mA.4/34) iti rAjamArtaNDe bhojenoktaM tattu spaSTameva purupasya kauTasthyabhaGgakAri, kAlabhedena viruddhadharmAdhyAsAt / kiJca saMsAramokSAvasthayoH sarvathA puruSasvabhAvasAmyopagame tu mokSe'pi bhogA''pattiranivAryeva / ataH phalabalakalpyaH saMsAra-mokSayorasya kathaJcitsvabhAvabheda iti kauTasthyaM vyAhanyata iti siddham / nanu mokSe pUrvasvabhAvasattve'pi = purupasya bhogakAlInasvabhAvasattve'pi kAraNA'ntarA'bhAvAt = bhogakAraNIbhUtaprakRtivikAropadhAnavirahAt na = naiva muktau bhogaH = sukhAdisAkSAtkAraH, na tu pUrvatanasvabhAvavirahAt iti hetoH ko bhedaH saMsArA'pavargayoH purupasya iti cet ? ja rahe che. athavA ema kahI zakAya che ke sarvapradhAnaaMtaHkaraNaniSTha puruSapratibiMba te abhivyaMgya cit zakti che. buddhinI ahamaAkAravALI vRttimAM jyAre puruSanuM pratibiMba paDe che tyAre ja buddhimAM te abhivyaMgya citzakti abhivyakta thAya che. anyathA suSupta rahe che. jyAre draSTA evA puruSanuM svarUpamAM avasthAna thAya ke mokSa thAya tyAre bAhya-AtyaMtara tamAma vRttiono vilaya thato hovAthI tyAre vRtti ja nathI hotI. tethI vRttimAM puruSanuM pratibiMba paNa paDatuM nathI. paraMtu A rIte vRttimAM puruSanuM pratibiMba paDe ke na paDe - banne avasthAmAM puruSanuM svarUpa to ekanuM eka ja rahe che. mATe puruSamAM upAdAnakAraNazUnyatA svarUpa akAraNatA paNa abAdhita ja che.) 9 paraMtu A vAta vyAjabI nathI. AnuM kAraNa e che ke puruSane aMtaHkaraNagata cizakti pratye nimittakAraNa mAnavAmAM Ave to paNa saMsAra ane mokSadazAmAM AtmAno bheda to mAnavo ja paDaze. kema ke saMsAradazAmAM AtmA cittagata nirupacarita sukhAdianubhavanuM = bhoganuM nimitta bane che ane mokSa avasthAmAM tevA bhoganuM nimitta banato nathI. bhoganimittatva ane bhogaanimittatvasvarUpa be viruddha guNadharmonA AzrayamAM kathaMcit bheda mAnavo to jarUrI ja che. kema ke viruddhadharmAdhyAsa dharmIbhedano sAdhaka che. Ama saMsArI AtmA ane mukta AtmAmAM AMzika bheda siddha thAya che. mATe puruSa sarvadA eka ja svarUpavALo hoya che.' AvI pAtaMjala vidvAnonI mAnyatA vyAjabI nathI. pAtaMjala :- mola avasthAmAM ane saMsAra avasthAmAM AtmAnuM svarUpa eka sarakhuM ja che. pharaka mAtra eTalo ja che ke saMsAramAM bhogakAraNabhUta prakRtinA vikArasvarUpa buddhitattvanI upasthiti hatI. jyAre muktidazAmAM tathAvidha buddhi gerahAjara hovAthI saMsArakAlIna svabhAvavALo hovA chatAM te AtmA 2. dastAva nimitvadha...' tyazuddha: : | Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 814 * svabhAvA'bhede sahakArisannidhAnakAlabhedA'sambhavaH * dvAtriMzikA-11/27 saumya ! kathaM tarhi na bhavamokSobhayasvabhAve virodhaH? / ubhayaikasvabhAvatvAnnA'yamiti ced? bhaGgyantareNA'yameva syAdvAda iti kiM vRthA khidyase? / / 27 / / / uttarapakSayati- saumya ! zRNu, tarhi = mokSe pUrvatanabhogasvabhAvasattve tu bhogakAraNAnAmapi sannidhAnaM saMsArA'pavargayoH tulyameva syAt, tanniyogataH sadA svabhAvA'bhede sarvadA sarveSAM sahakAriNAM bhogakAraNAnAM tulyameva sannidhAnaM bhavet, abhinnasvabhAvasAmarthyA''kSiptatvAtteSAm, anyathA svabhAvA'bhedA'yogAt, tadupanipAtA''kSepasyApi tannimittakatvAditi saMsAra-mokSayoH tulyaphalatApattiraparihAryaveti / na cAtmanaH saMsAradazAyAM bhogakAraNA''kSepakasvabhAvo mokSe ca tadanAkSepakasvabhAva iti na muktAvAtmano bhogApattiriti vAcyam, tarhi kathaM na ekasyaiva puruSasya bhava-mokSobhayasvabhAve = bhogakAraNA''kSepaka-tadanAkSepakasvabhAve virodhaH ? viruddhadharmA'dhyAsAdevA''tmanaH kathaJcidbhedasiddhyA kauTasthyaM vyAhanyata iti bhaavH| nanu ubhayaikasvabhAvatvAt = saMsAra-mokSobhayaikasvabhAvatvAt na ayaM virodhaH / yadi 'saMsAre bhogasAdhanA''kSepakatvasvabhAvaH, muktau ca tadanAkSepakatvasvabhAva' iti svabhAvadvayamabhyupagamyeta tadA virodhaH syAdeva / na caivamaGgIkriyate'smAbhiH pAtaJjalaiH kintu 'saMsAradazAyAM bhogasAdhanA''kSepakatvamapavargA'vasthAyAJca tadanAkSepakatvami'tyevaMvidha eka eva svabhAvaH kakSIkriyata iti kuto viruddhadharmA'dhyAsena svabhAvabhedA''pattyA kauTasthyavyAhatiH iti cet ? bhaGgyantareNa = zabdA'ntareNa ayameva mithoviruddhakAryadvayakaraNaikasvabhAvA'bhyupagamaH syAdvAdaH iti kiM vRthA khidyase ? paatnyjlyogdrshne'pyevmnekaantvaadraaddhaatyAre bhoga karAvato nathI. Ano matalaba kAMI evo nathI ke muktidazAmAM AtmA saMsArakAlIna svabhAvathI bhinna svabhAvavALo banI jAya che. jaina :- jo mokSadazAmAM paNa saMsArakAlInasvabhAva raheto hoya to AtmAmAM ekI sAthe mokSa svabhAva ane saMsArasvabhAva - Ama be svabhAva mAnavA paDaze. ane AvuM mAnavAmAM virodha kema na Ave ? matalaba ke saMsArasvabhAva ane mokSasvabhAva banne paraspara viruddha hovAthI ekAMtadarzananI mAnyatA mujaba ekI sAthe eka ja AzrayamAM eka ja sthAne te banne sAthe rahI na zake. mATe pAtaMjala vidvAnonI uparokta dalIla vyAjabI nathI. pAtaMjala - "muktAtmAmAM bhoganimittatva svabhAva ane bhogaanimittatvasvabhAva-Ama be svabhAva mAnIe to virodha Ave e vAta sAcI. paraMtu ame tevA be svabhAva nathI mAnatA. ame to ema kahIe chIe ke bhoganimittatvasvarUpa saMsAra ane bhogaanimittatvasvarUpa mukti - Ama bannenuM saMpAdana karavA svarUpa eka ja svabhAva mukta puruSamAM che. eka svabhAvathI saMsAra-mokSa banneno svIkAra karavAthI uparokta virodha doSa nahi Ave. ja pAtaMjalamatano syAdvAdamAM praveza 3 jaina :- bhAgyazALI ! A to tame alaga prakAranA zabdathI syAdvAdano ja svIkAra karI lIdho. be viruddha guNadharmono eka svabhAve svIkAra karavo e to syAdvAdazailIno ja eka namUno che. tethI jaina matamAM ja tamAro praveza thaI jaze. ane emAM kAMI tamAre kheda karavA jevo nathI. kAraNa ke tamArI ane amArI kahevAnI zailI judI che. bAkI tAtparya to eka ja che. (11/27) Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pAtaJjalatantre syAdvAdasammatidyotanam / 815 prasaGgatAdavasthyaM ca buddherbhede'pi tattvataH / prakRtyante laye muktena cedavyApyavRttitA / / 28 / / prasaGgeti / buddherbhede'pi = pratyAtmaniyatatve'pyabhyupagamyamAne (ca) tattvataH = paramArthataH prakRtyante = prakRtivizrAnte laye = duHkhadhvaMse sati prasaGgatAdavasthyaM = ekasya muktAvanyasyA'pi ntaprasaro'nAvila iti bhAvaH / ekasvabhAvenaiva bhogA'pavargalakSaNakAryadvayakaraNe hi kAryabhedAt kathaJcit puruSabhedaH sidhyati, anyathA sarvadA kAryadvayA''patteH / ekasyaiva bhogA'pavargobhayasvabhAvasyA'GgIkaraNAcca puruSe kathaJcidabhedo'pyanAvila eva / etena - ata Atmani kartRtvamakartRtvaM ca saMsthitam / niricchatvAdakartA'sau kartA sannidhimAtrataH / / - (yo.vA.4/56/31) iti yogavAziSThavacanamapi vyAkhyAtam, svabhAvabhedena kartRtvA'kartRtvasamAveze kathaJcitpuruSabhedadhrauvyAt / - ApekSiko guNa-pradhAnabhAvaH kriyAvizeSAt - (sAM.sU.2/45) iti sAGkhyasUtramapi syAdvAdisadasi nipatati / etena ekasyaiva puruSasya svarUpataH kevalaM draSTutvaM, prakhyAsAkSitvadazAyAM jJAtRtvaM, dhRtisAkSitvA'vasthAyAM adhiSThAtRtvaM, pravRttikAle kartRtvaM, phalAnubhavA'vasare ca bhoktRtvamityuktAvapi na kSatiH; draSTutva-jJAtRtvAdipariNAmabhede puruSabhedasiddheH, ekasyaiva nAnApariNAmasvabhAvAcca puruSA'bhedasiddheriti sarvatrA'vyAhataprasaraM syAdvAdazAsanameva vijayatetarAmiti sthitam / / 11/27 / / nanu puruSasya sarvadaikasvabhAvatve'pi buddhInAM nAnAtvAt, pratyAtmaniyatatvAt puruSArthapravRttatvAt prayojananippattau nivRttisvabhAvatvAcca, na muktau bhogA''pattiH, na vA svabhAvabhedena kauTasthyamAtmano vyAhanyetetyAzaGkApAkaraNArthamAha- 'prasaGge'ti / yadvA 'itthaM pratyAtmaniyataM vuddhitattvaM hi zaktimat' (dvA.dvA.11/18 pRSTha-782) iti yaduktaM prAk pUrvapakSiNA tannirAkartumAha- 'prasaGge'ti / 'kRtArthaM prati napTamapyanaSTaM tadanyasAdhAraNatvAt' (yo.sU. 2/ 22) iti yogasUtreNa buddheH pratyAtmaniyatatve abhyupagamyamAne'pi paramArthataH duHkhadhvaMse prakRtivizrAnte vizeSArtha - chelle TIkAryamAM jaNAvyA mujaba pAtaMjala vidvAno AtmAmAM saMsAra-mokSaubhaya viSayaka eka svabhAva mAne che ane te svabhAva be kArya kare che. tethI kAryanA bhedathI AtmAmAM kathaMcit bheda to siddha thaze ja. tathA eka svabhAva mAnavAthI AtmAmAM kathaMcit abheda paNa siddha thaze ja. jo eka ja svabhAva dvArA be kArya thavA chatAM AtmAne tame kathaMcit bhinna na mAno to eka svabhAvathI kAyama bhogamokSa banne kArya ekI sAthe utpanna thavAnI samasyA sarjAze. mATe sAdvAdano ja aMte vijaya siddha thAya che. ja puruSanI mukti asaMgata che gAthArtha - vaLI, duHkhavilayane aMte prakRtimAM ja vizrAnta thavAnuM hoya to dareka AtmAmAM buddhi alaga-alaga mAno to paNa paramArthathI ekanI muktimAM sarva AtmAnI mukti thaI javAnI samasyA to UbhI ja raheze. jo tame muktine avyApyavRtti na mAno to uparokta samasyAnuM nirAkaraNa nahi thaI 3. (11/28) TIkArtha - dareka AtmAmAM saMlagna buddhitattva juduM juduM mAno to paNa paramArthathI eka AtmAno mokSa thatAM tamAma AtmAono mokSa thaI javAnI samasyAnuM to nirAkaraNa nahi ja thaI zake. AnuM 1. hastAdarza .....davasthyA' ityazuddhaH pAThaH / Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 816 * prakRtermuktatvA'muktatvamImAMsA * dvAtriMzikA-11/28 tadApattirityasyA'parihAra eva, prakRtereva mukterabhyupagamyamAnatvAt, tasyAzca muktatvA'muktatvobhayavirodhAt / ekatra vRkSe saMyoga-tadabhAvayoriva prakRtau vibhinnabuddhyavacchedena na muktatvA'muktatvayorvirodha ityata Aha- ced = yadi mukteravyApyavRttitA na 'abhyupagamyata' iti zeSaH / / sati 'ekasya purupasya mukto jAtAyAM anyasyApi sarvasya puruSasya tadApattiH = muktyApattiH' ityasya prAk (dvA.dvA.11/12 pRSTha-764) ApAditasya aparihAra eva, bhavaddarzane prakRtereva mukteH abhyupagamyamAnatvAt, tasyAzca ekatvAt / ata evaikapurupIyaduHkhakAraNIbhUtavuddhevilaye tadanyamuktiraparihAryA / na hyekaM prati muktA'pi prakRtiH tadanyapurupaM pratyamukteti vaktuM zakyate, tasyAzca = prakRterhi ekatvena muktatvA'muktatvobhayavirodhAt / prakRtivadAtmanAmapi sarvagatatvena 'prakRtirekadezenaikenAtmanA sambaddhA'nyairAtmabhizcA'sambaddhe'ti vaktumazakyatayA 'ekAtmA'vacchedena prakRtermuktiranyAtmA'vacchedena cA'mukti'riti vaktumazakyatvAt / na hi vibhUnAM mitho'vacchedyA'vacchedakabhAvaH sambhavati / nanu ekatra vRkSe zAkhA-mUlasvarUpAvacchedakabhedena saMyoga-tadabhAvayoH = kapisaMyoga-tadabhAvayoH iva ekatraiva prakRtau vibhinnabuddhyavacchedena = tattatpurupIyavuddhilakSaNA'vacchedakabhedena na muktatvA'muktatvayoH virodhaH / yathA zAkhA'vacchinnakapisaMyogaviziSTe vRkSe mUlA'vacchinnakapisaMyogA'bhAvaH tathaikapurupIyabuddhyavacchinamuktiviziSTAyAM prakRtau tadanyapurupIyavuddhyavacchinnamuktyabhAvo vaktuM yujyata iti pUrvapakSyAzaGkAyAM satyAM granthakAra Aha- yadi mukteH avyApyavRttitA na 'abhyupagamyata' iti zeSaH = anuktapadA'dhyAhAraH / kAraNa e che ke mokSano artha che duHkhanI atyaMta nivRtti. A duHkhanI nivRtti to "antato gatvA' prakRtimAM ja rahe che. kAraNa ke duHkhanuM mULa kAraNa to prakRti ja che. tathA pAtaMjala yogadarzananA siddhAnta mujaba je kArya jyAMthI utpanna thAya tyAM ja teno laya thAya. mATe duHkhanivRtti prakRtimAM ja raheze. tathA sakala duHkhanI nivRtti ja mukti hovAthI A rIte mukti to prakRtinI ja thaI. tathA prakRti to pAtaMjalayogadarzana mujaba eka ja che. eka puruSane vivekakhyAti utpanna thatAM tenA buddhitattvamAM = mahat tattvamAM utpanna thatA duHkhAdino uccheda thaI javAthI te duHkhavilaya buddhimAM raheze tathA te buddhino paNa uccheda thavAthI te buddhilaya potAnA mULa kAraNa evA pradhAna tattvamAM = prakRtimAM raheze. Ama paraMparAe duHkhanivRttisvarUpa mukti prakRtimAM rahI javAthI te puruSa jema mukta kahevAya che tema anya AtmAo paNa mukta kahevAze. kAraNa ke eka ja prakRtimAM eka puruSanI apekSAe muktatva ane anya puruSonI apekSAe amuktatva-Ama be guNadharmo mAnavAmAM to virodha Ave. mATe pUrve (gAthA 12 mAM) jaNAvela eka puruSanI mukti thatAM sarva puruSanI mukti thavAno doSa Ubho ja raheze. pAtaMjala - jema kapisaMyoga ane kapisaMyogAbhAva paraspara viruddha hovA chatAM paNa eka ja vRkSamAM zAkhAavacchedana kapisaMyoga rahe che. tathA mUlAvacchedana kapisaMyogAbhAva rahe che tema muktatva ane amuktatva guNadharmo paraspara viruddha hovA chatAM eka ja prakRtimAM ekapuruSIyabuddhiavacchedana muktatva raheze ane anya purUSIyabuddhiavadena amuktatva guNadharma rahI zake che. avacchedakabheda mAnavAthI uparokta virodhano parihAra thaI jAya che. Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * mukteravyApyavRttitAvimarzaH * 817 tadabhyupagame ca mukte'pyamuktatvavyavahArA''pattireva dUSaNam / kiM caivaM muktasyApyAtmano bhavasthazarIrA'vacchedena bhogA''pattiriti tatprakRtinivRttiravazyamabhyupeyeti draSTavyam / / 28 / / ayamAzayaH- vyApyavRttitvaM svA'tyantA'bhAvA'samAnAdhikaraNatvaM avyApyavRttitvaJca svA'tyantA'bhAvasamAnAdhikaraNatvam / 'mukteApyavRttitvamavyApyavRttitvaM vA ?' iti vikalpayAmalamatropatiSThate / nA''dyo yuktaH, muktyadhikaraNe pradhAne tadabhAvA'sambhavAt, vyApyavRtteravacchedakasattve mAnA'bhAvAt / nA'pi dvitIyaH saGgataH, tadabhyupagame ca = mukteravyApyavRttitvA'GgIkAre tu mukte'pi pradhAne amuktatvavyavahArA''pattireva dUSaNam, asmin pakSe mukteH svAtyantA'bhAvasAmAnAdhikaraNyopagamAt / na caikapurupIyabuddhyavacchedena prakRtermuktatvAdavacchedakavinirmokeNa 'iyamamukte'ti vaktumazakyamiti vaktavyam, pAkarakte'pi ghaTe avacchedakodAsInAyAH 'zyAmo'yamiti pratIteH mImAMsakaiH pramAtvopapAdanena tathA vaktuM zakyatvAt / 'muktyavacchedakIbhUtabuddhyavacchedenA'mukteyaM prakRtiH' iti pratItistu pAkarakte 'idAnIM zyAmo'yamiti pratItivadapramaiva syAditi na sA''pAdyate / kiJca, evaM = prakRterekatve'pi pratyAtmaniyatasya buddhitattvasya vivekakhyAtyA nivRttisvIkAreNa muktA'muktatvavyavahArasamarthane muktasyA'pi Atmano bhavasthazarIrA'vacchedena bhogA''pattiH = sukhAdisAkSAtkAraprasaktiranivAritaiva; mukteravyApyavRttitvenA''tmanaH saMsArasthadehA'vacchedenA'muktatvAt / iti hetoH tatprakRtinivRttiH = tatpurupIyaprakRternivRttiH avazyaM abhyupeyA, tasyA ekatvAtsarvagatatvAccaikaM prati nivRttI sarvamuktirvajralepAyitaiva iti draSTavyam / na ca prakRterekatve'pi nAnAbuddhInAmavacchedakatvA'bhyupagamarItyA ha muktiavyApyavRttitApakSa paNa doSagrasta che jaina - jo tame muktine avyApyavRtti na mAno to ame uparokta doSAropaNa karela che, avyApyavRtti mAno to nahi. (vyApyavRtti eTale pote je adhikaraNamAM hoya te adhikaraNamAM potAno abhAva na rahI zakavo. jema ke ghaTatva, paTava vagere vyApyavRtti che. tathA avyApyavRtti eTale pote je adhikaraNamAM rahe te adhikaraNamAM potAno abhAva rahI zake. jema ke kapisaMyoga vagere.) avyApyavRtti padArtha tarIke muktino svIkAra karavAmAM Ave to yadyapi uparokta virodha doSa to nathI Avato. paraMtu eka puruSanA buddhitattva dvArA te prakRti mukta thaI hovA chatAM anya puruSanA buddhi tattva dvArA te amukta hovAthI mukta evI prakRtimAM paNa amuktatvano vyavahAra thavAnI samasyA to UbhI ja che. kAraNa ke amuktatva guNadharma temAM che ja. vaLI, bIjI mahattvanI vAta e che ke prakRtinA badale buddhinI nivRtti mAno to vivekakhyAtinA kAraNe je AtmA pAtaMjala vidvAnonI mAnyatA mujaba mukta thayelo che tenuM je zarIra saMsAramAM-duniyAmAM raheluM che te zarIravicchedena te AtmAne sukhAdino anubhava = bhoga thavAnI samasyA sarjAze. kAraNa ke mukti avyApyavRtti hovAnA kAraNe saMsArasthadehaavacchedana te AtmAnI prakRti = pradhAnatattva to amukta ja che. A samasyAnA nirAkaraNa mATe te AtmAnI prakRtinI paNa buddhitattvanI jema nivRtti mAnavI jarUrI che. tathA jo prakRtinI nivRtti mAnazo to ekanI mukti thatAM sarva AtmAnI bhuti thavAnI mApatti 6tii 4 24ze. (11/28) Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakRteH karmasthAnIyatvadyotanam dvAtriMzikA - 11/29 818 pradhAnabhede caitatsyAt' karma 'buddhiguNaH pumAn / syAddhruvazcA'dhruvazceti jayatAjjainadarzanam / / 29 / / 'pradhAne'ti / uktadoSabhiyA pradhAnabhede cA'bhyupagamyamAne AtmabhogA'pavarganirvAhakaM etat karma syAt / nAyaM doSa iti vaktavyam, naSTAyA buddheH muktyavacchedakatvA'sambhavAt / taduktaM syAdvAdakalpalatAyAM - " tadbuddhyavacchedena muktatvaM nAnyabuddhyavacchedena" ityapi kSINAyA buddheranavacchedakatvAdanuddhopyam, buddhiyogena puruSasya saMsAritve tasyaiva mokSaprasaGgAcca - (zA.vA.sa. 3/35 vR. pR.118) iti / vastutastu prakRtermokSo'sambhavI 'prakRtiviyogo mokSa' iti vacanAt, anyathA prakRtisvarUpavilayA''patteH / puruSe tu tadvyApAradvArA tannivRttiryujyetA'pi na tu svasmin svanivRttiH sambhavati ghaTe ghaTanivRttyadarzanAt, aprasaktasyA'pratiSedhAt / yathoktaM zAstravArtAsamuccaye mokSaH prakRtyayogo yadato'syAH sa kathaM bhavet ? / svarUpavigamA''patteH tathA tantravirodhataH / / - (zA. vA. sa. 3/36) iti / / 11/28 / / nanvekamuktAvanyamuktyApattinivAraNAya navyasAGkhyaiH pradhAnamapi nAnaivAGgIkriyata ityAzaGkAyAmAha 'pradhAne 'ti / pradhAnabhede = pradhAnatattvanAnAtve cA'bhyupagamyamAne bhavaddarzane'pi yaH puruSaH pradhAnAnmuktaH sa muktibhAk, yazca pradhAnAdamuktaH so'mukta' ityevaM vyavahAropapattiH syAt / kintvevaM sati AtmabhogA'pavarganirvAhakaM etat pradhAnatattvaM hi jainadarzanasvIkRtaM karma evA'dRSTa-prakRtyavidyAdyaparA'bhidhAnaM syAt / tacca prakRti-pradhAnA'vyaktAdyaparA'bhidhAnaM karma svavipAkapradarzanottaraM kRtArthatvAnnA'vasthAtuM zaknoti / tatazca kRtArthasyA'haGkArAderiva tasyA'pi nivRttiH svIkartavyaiva pAtaJjalaiH, anyathA ahaGkAraM mahati, mahad avyakte, avyaktaM puruSe krameNa vilIyate - ( pai.3 / 9) iti paiGgalopaniSadvacanA'nupapatteH / tatazcaprakRternityatvaikAntasiddhAnto'pyasaGgata eva / * - itthaJcAbhyupagantavyamevA'kAmenA'pi yaduta yadudaye bhuktiH yadvigame ca muktistat karmaiva bhogA'pavarganirvAhakam / karmaprakRtito muktirapi caivaM purupasyaiva syAt, na tu prakRteH / karmaNo nAnAtvAt pariNAmitvAcca bhava-bhavavigamavyavasthopapatteH / taduktaM zAstravArtAsamuccaye atrApi puruSasyA'nye muktimicchanti vAdinaH / prakRtiM cA'pi sanyAyAtkarmaprakRtimeva hi / / . gAthArtha :- jo prakRti aneka mAno to te prakRti saMsAra-mokSanA nirvAhaka karma (adRSTa) svarUpa ja banaze ane puruSa buddhisvarUpa guNavALo thaze. te apekSAe nitya ane anitya-ubhayasvarUpa thaze. A rIte jaina zAsana jayavaMtu thaze. (11/29) * anekavidha prakRtinI rmasthAne goThavaNa # TIkArtha :- upara jaNAvela doSonA DarathI jo pAtaMjala vidvAno prakRtine aneka mAne tathA te rIte saMsAra ane mokSanI saMgati kare to te prakRti bIjuM koI tattva nahi paNa jainadarzanane mAnya karmatattva svarUpa ja banaze. kahevAno Azaya e che ke dareka AtmAmAM alaga-alaga prakRti mAno ane tene AtmAthI bhinna mAno to jaina loko jene karma kahe che te ja AvIne UbhuM rahe che. prakRti kaho ke karma kaho - ekanuM eka ja che. kAraNa ke Atmabhinna aneka karmano svIkAra karavAthI AtmAno bhoga saMsAra ane mokSa saMgata thaI zake che. = 1. hastAdarze 'syAka...' iti truTitaH pAThaH / 2. hastAdarze 'buddhiH gu..' ityazuddhaH pAThaH / Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atmano buddhiguNatopapAdanam pumAn = puruSaH buddhiguNaH syAt, buddhyupa 'labdhi - jJAnAnAmanarthAntaratvAt / tasyAzcA'nekarUpatvAt pariNAmitvayogataH / Atmano bandhanatvAcca noktadoSasamudbhavaH / / - (zA.vA.sa. 3/39-40 ) iti / 'anye = jainA:' / ziSTaM spaSTam / prakRti-pradhAnayoranarthAntarataiva sAGkhya-pAtaJjalAnAM mata ityavadheyam / tanniruktizca dvAdazAranayacakravRttau prakriyante vikArAH tata iti prakRtiH / pradhIyante'smin mahadAdaya iti pradhAnam - ( dvA.na.ca.vR. pRSTha - 338) ityevaM zrIsiMhasUrigaNikSamAzramaNairuktetyavadheyam / * kaho 1. mudritapratau 'buddhilabdhi ...' iti pAThaH / = upayogaH, jJAnaM, viSayendriyasamparkAt kiJcaivaM puruSaH buddhiguNaH svIkartuM yogyaH syAt, puruSasya cidrUpatAyA bhavaddarzane svIkRtatvAt buddhyupalabdhi- jJAnAnAM ca anarthAntaratvAt paryAyazabdatvAt / taduktaM kundakundasvAminA samayasAre - buddhI vavasAo vi ya ajjhavasANaM madI ya vinnANaM / ekkaTThameva savvaM cittaM bhAvo ya pariNAmo / / - ( sa.sA. 271 ) iti / taduktaM vizeSAvazyakabhASyavRttI zrIhemacandrasUribhirapi saMvedanaM, pratyaya iti tAvadanarthAntaram - (vi. A. bhA. 49 ) iti / etena prathamaM buddhiH, tato labdhiH pazcAcca jJAnamupajAyate - iti nirastam / taduktaM nyAyasUtre'pi buddhirupalabdhirjJAnamityanarthAntaram - ( nyA. sU. 1/1/15 ) iti / teSAJcA''tmalakSaNatvaM cittaM ceyaNa sannA vinnANaM dhAraNA ya buddhI a / IhA maI viyakkA jIvassa u lakkhaNA ee / / - (da.vai.ni. 224) ityevaM dazavaikAlikaniryuktau bhadrabAhusvAmibhiH darzitam / taduktaM bhagavadAcAryeNa api sAyaNasaMhitAbhASye - cetano jJAnavAn buddhimAn - (sA.saM.bhA. 1/2/1-1/2/7 pR.15) iti / etena buddheH prakRtiguNatA nirastA, puruSasya cidrUpatve jJAnarUpatAyA buddhirUpatAyAzcA'nAyAsena siddheH 'citI saMjJAne' iti vacanAccaitanya-vijJAnayorekatvasyA''pannatvAt, anyathA kathaM 'buddhyadhyavasitamarthaM purupazcetayata' iti bhavadIyAgamavacanamupapadyeta ? taduktaM yogabindI 'buddhyadhyavasitasyaivaM kathamarthasya cetanam / gIyate tatra nanvetat svayameva nibhAlyatAm / / ' ( yo . bi. 448 ) iti / tatazca buddhi - puruSayoH guNaguNibhAvena kathaJcidabheda evAbhyupagantumarhati / buddhi-puruSayoH sarvathaiva bhede 'sA buddhiH tamevA''tmAnaM vipayeNAvacchinattI' tyatra na kimapi niyAmakaM pazyAmaH / tasmAd buddhireva rAgAdipariNatA''tmasthAne'bhiSicyatAmiti prAguktameva ( dvA. dvA. 11/24 pRSTha-806) yuktam / nanu rAgAdipariNatapurupasya buddhirUpatve buddheH kSaNikatayA''tmano'pi kSaNikatvApattau bandhamokSavyavasthAbhaGgaH kRtanAzA'kRtA''gamaprasaGgazca prasajyeta iti cet ? maivam, sarvathA''tmano'nityatvA'nabhyupagamAt kSaNikatvA''pattirnA'smAkaM bAdhikA, na vA bandha - mokSavyavasthAbhaGgaprasaGgo, na vA kRtanAzA'kRtA'bhyAgamaprasaGgo labdhaprasaro jainadarzane / na caivamanirvacanIyatvamAtmanaH syAditi zaGkanIyam, sa hi kathaJcit dravyarUpatAmAzritya dhruvaH = dravyataH = dhvaMsA'pratiyogI, kathaJcit = paryAyataH jJAnAdiguNamavalambya adhruvazca = dhvaMsapratiyogI ca / dravyatvenA''tmatvena vA nitya AtmA tathA buddhi e AtmAno guNa thaze. kAraNa ke buddhi kaho, upalabdhi kaho, jJAna kaho ke cetanA A badhA paryAyavAcaka zabdo che. sAMkhya vidvAno 'viSayasaMbaMdha pachI prathama buddhi thAya. pachI = * 819 = Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 820 * vyApAradvayavirodhavimarzaH * dvAtriMzikA-11/29 syAt = kathaJcit dhruvazca dravyataH, adhruvazca paryAyata iti = evaM jainadarzanaM jayatAt, doSalavasyA'pyasparzAt / nanu ca puMso viSayagrahaNasamarthatvenaiva cidrUpatvaM vyavatiSThata iti vikalpAtmakabuddhiguNatvaM na yuktaM, antarbahirmukhavyApAradvayavirodhAditi cet ? jJAnAdiguNarUpeNA'nitya ityevaM jainadarzanaM jayatAt = jayatu, doSalavasyApi saMzaya-saGkara-vyatikaravirodhA'navasthAdidopAM'zasyApi asparzAt = asamparkAt / yathA cAnekAntavAde saMzaya-saGkarAdyanavakAzastathA vyutpAditamasmAbhijaryalatAyAmiti jijJAsubhistato'vadheyam / taduktaM granthakRtA yogasUtravivaraNe - yadi ca 'utpAda-vyaya-dhrauvyayuktaM sad' (tattvArthasUtra-5/29) iti guNasthalopadarzitarItyA sallakSaNaM sarvatropapadyate tadA saMsAri-muktayorasAGkaryeNa svavibhAva-svabhAvaparyAyaistadabAdhamAnaM vandha-mokSAdivyavasthAmavirodhenopapAdayatIti etajjainezvarapravacanA'mRtamApIya 'upacaritabhogA'bhAvo mokSaH' ityAdimithyAdRgvacanavAsanAvipamanAdikAlanipItamudvamantu suhRdayAH - (yo.suu.vi.3/55)| yadapi kapilena sAGkhyadarzanapravartakena svamAtaraM devahUti prati - yat tat triguNamavyaktaM sadasadAtmakam / pradhAnaM prakRti prAhuravizepaM vizeSavat / / - (ka.de.saM.2 / 10) ityuktaM tadapyanekAntavAdA'nupAtyeveti draSTavyam / etena - sadasaccaiva tat sarvamavyaktaM triguNaM smRtam - (ma.bhA.anuzA. 39/24) iti mahAbhAratavacanamapi vyAkhyAtam / kiJca heyopAdeyAdivyavasthA jJAnenaiva nirvahati, acetanasya viSaya-prakAzanasAmarthyavirahAt / Atmano jJAna'guNatvAnaGgIkAre viSayagrahaNasAmarthyameva na sambhavet / ___atrA''tmanazcidrUpatvamaGgIkurvannapi cidguNatvamasahamAnaH pataJjalyanuyAyI zaGkate- 'nanviti / puMsaH = Atmano viSayagrahaNasamarthatvenaiva = heyopAdeyAdiviSayaprakAzanasamarthatvenaiva cidrUpatvaM = jJAnasvarUpatvaM vyavatiSThate / tathAhi- yo'yaM prakRtyA sahA'nAdinaisargiko'syA''tmano bhogyabhoktRtvalakSaNaH sambandho'vivekakhyAtimUlaH tasmin sati purupA'rthakartavyatArUpazaktidvayasadbhAve yA mahadAdibhAvena pariNatiH tasyAH saMyoge sati yadAtmano'dhipThAtRtvaM cicchAyAsamarpaNasAmarthya buddhisattvasya ca saGkrAntacicchAyAgrahaNasAmarthya, puruSapratibimbana tu saGkrAntacicchAyAyA buddheH cetanAyamAnatvena buddhivRttau ghaTAdijJAnotpattau tttaadaatmyaalabdhi thAya. pachI jJAna thAya' Ama kahe che. tethI ahIM tenuM khaMDana karavA te traNane ekArthika/paryAyazabdo kahela che. tathA saMsAra ane mokSa avasthAno bheda hovAthI te apekSAe = paryAyanI daSTithI AtmAno kathaMcit nAza paNa thaze tathA AtmadravyanI apekSAe AtmA nitya = dhruva paNa banaze. AvuM mAnavuM pAtaMjala vidvAno mATe jarUrI thaze. tathA jo AvuM teo mAne to jainazAsanano vijaya thaze. kAraNa ke uparokta vyavasthA jaina darzanane mAnya ja che. AvuM mAnavAmAM AMzika paNa doSa Avato nathI. huM AtmA jJAnasvarUpa che - pAtaMjala che zaMkA - AtmA viSayaprakAzana karavAmAM samartha hovAthI ja caitanyasvarUpa siddha thAya che. mATe vikalpAtmaka buddhine AtmAno guNa mAnI na zakAya. kAraNa ke "A ghaTa che'- A prakAre je vikalpasvarUpa buddhi thAya che te bahirmukha vyApAranuM phaLa che. tathA potAnuM svarUpa grahaNa thAya te "huM cetana chuM' AvA bodhamAM "huM A prakAre caitanyabhAna thAya che te aMtarmukha vyApAranuM phaLa che. vikalpAtmaka buddhino bahirmukha vyApAra ane aMtarmukha vyApAra-A banne vyApAra paraspara virodhI hovAthI AtmAmAM te banne mAnI na zakAya. tethI phakta caitanyarUpa AtmA mAnavo yogya che, nahi ke buddhi guNavALo. Jain Education Intern For Private & Personal use only Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjamArtaNDoktinirAkaraNam na, anubhUyamAnakramikaikopayogasvabhAvatvena tadavirodhAditi / / 29 / / ''bhAsAdupacAreNa puruSe vipayagrahaNasAmarthyamApadyate, na tu vuddhivRttimantareNa / buddhyupahitavipayagrahaNasAmarthyenA''tmano nirvikalpacidrUpatvameva yujyate / saiva cidrUpatA svayaM muktau vyavatiSThate / taduktaM bhojena rAjamArtaNDe mokSadazAyAntu sakalagrAhyagrAhakalakSaNavyavahArA'bhAvAccaitanyamAtrameva tasyAvaziSyate / taccaitanyaM citimAtratvenaivopapadyate na punarAtmasaMvedanena, yasmAd vipayagrahaNasamarthatvameva citeH (= puruSasya ) rUpaM nA''tmagrAhakatvam / tathAhi - arthazcityA gRhyamANaH 'ayamiti gRhyate, svarUpaM gRhyamANaM 'ahami 'ti, na punaryugapadbahirmukhatA'ntarmukhatAlakSaNavyApAradvayaM parasparaviruddhaM kartuM zakyam / ata ekasmin samaye vyApAradvayasya kartumazakyatvAt cidrUpataivAvaziSyate / ato mokSAvasthAyAM nivRttAdhikAreSu guNepu cinmAtrarUpa evA''tmA'vatiSThata ityevaM yuktam - (yo.sU.4/34- rA. pR.213) iti / itthaM AtmanaH kUTasthanityatvena muktAviva saMsAre'pi cidrUpatvamanAvilam / E granthakArastannirasyati- 'ne'ti / 'ayaM ghaTaH, ghaTamahaM jAnAmItyAdirUpeNa anubhUyamAnakramikaikopayogasvabhAvatvena tadavirodhAt antarmukha-vahirmukhavyApAradvayavirodhavirahAt / yugapattadubhayopagama eva virodhA'vakAzaH / krameNa vyApAradvayopagame virodhapracyavAt / na caivaM jJAnadvayA''pattiH, kramikavyApAradvayA'nusyUtaikopayogA'GgIkArAt, 'muhUrttamAtramahamekavikalpapariNata evA''sami 'tyabAdhita-svArasikA'nubhavAdivalena (syAdvAdakalpalatA-4/112) upayogasyA'ntarmuhUrttamAnakAlatvAt / itthamevAvagrahehApAyAdisambhavAt / taduktaM zrIhemacandrasUribhiH vizeSA''vazyakabhASyavRttI nizcayopAyamukhena ghaTAdike vastuni avagrahehA'pAyarUpatayA'ntarmuhUrttapramANa evopayogo jAyate - (vi. A. bhA. 188 vRtti) iti / pradIrghA'dhyavasAyasya dhArAvAhikatayA samarthane, sthUlakAlamAdAya 'pazyAmIti pratyayasya bhrAntatve tadaikyapratyabhijJAyAzca tajjAtIyA'bhedavipayakatve, ghaTAdau vartamAnatApratyaya- pratyabhijJayorapi tathAtve bauddhasiddhAntapravezA''pAtAdityadhikaM syAdvAdakalpalatAyAm (zA.vA.4/112-syA.ka.pRSTha171) / 821 vastuto dhArAvAhibuddhirapyekaiva / vedAntibhirapi yAvad ghaTasphuraNaM tAvad ghaTAkArAntaHkaraNavRttirekaiva na tu nAnetyaGgIkriyate / taduktaM vedAntaparibhASAyAM siddhAnte dhArAvAhikabuddhisthale na jJAnabhedaH - (ve. pari. pRSTha-34) iti yathAtantraM bhAvanIyam / yacca mokSadazAyAntu sakalagrAhya-grAhakalakSaNavyavahArAbhAvAccaitanyamAtrameva tasyAvaziSyate / taccetanyaM citimAtratvenaivopapadyate na punarAtmasaMvedanena - (yo.sU.rA. 4 / 34 ) iti rAjamArtaNDe bhojenoktaM tadasat jJAnasya sarvaviSayakatvasvabhAvatvena niHzeSapratibandhakA'pagame sati sarvaviSayakatvA''vazyakatvAt / samAdhAna :- A zaMkA vyAjabI nathI. kAraNa ke eka ja upayoga hovA chatAM viSayaprakAza ane svaprakAza banneno kramika anubhava karavAno svabhAva mAnavAthI virodha Avato nathI. (11/29) * jJAna AtmAno guNa che jaina Dra vizeSArtha :- jJAna dvArA ja viSayavyavasthA thAya che. jo jJAnane AtmAno guNa mAnavAmAM na Ave to viSayaprakAzananuM sAmarthya AtmAmAM saMgata na thaI zake. mATe AtmA jJAnaguNavALo hovo joIe. paraMtu A bAbatano InkAra karatA pAtaMjala vidvAno ema kahe che ke puruSane citsvarUpa - jJAnasvarUpa mAnavo yukta - Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 822 * yogasUtrANAM samIkSaNam * dvAtriMzikA-11/29 jJasvabhAvasyAtmano jJAnAvaraNIyapratibaddhasvabhAvatvAda'zeSapadArthamajAnato'pyapagatA'zeSajJAnAvaraNasya jJasvabhAvatvAdevAzeSajJeyaparicchedakatvamabhyupagantavyam / jayantabhaTTena api nyAyamaJjaryAM - ata eva kecana cetanasya prakRtyA nirmalatvAd malAnAmAgantukatvAd malanibarhaNahetozca yathoktasya sambhavAt tadAvaraNApAye sati svataH sakalapadArthadarzanasAmarthyasvabhAvacittattvAvasthAnAt sarvajJatvasiddhimadUravartinImeva manyante - (nyA.maM.ANika-9/mokSapraka. ) ityevaM 'kecane'tyuktyA jainamatasamarthanamakAri / yuktaJcaitat, na hi pratibandhazUnyo jJo jJeye sati na pravartate / taduktaM yogabindau - 'jJo jJeye kathamajJaH syAdasati pratibandhake / dAhye'gnirdAhako na syAt kthmprtibndhkH?||' (yo.bi.432) iti / taduktaM dvAda-zAranayacakre api - asya jJatvamevotkarSaparyantavRttaM srvjnytaa| tanniratizayaM kvacit prApnoti, tAratamya-yuktatvAt, parvatonnativata, kSetrapramANavata; pratyavagamakAtmakatvAta, khadyotAditAratamyavRttodyotavat + (dvA.na. ca.pR.214) iti / adhikantu hAribhadrIyAvazyakaniyuktivRttitaH (A.ni.628 hA.vR.) vijJeyam / anyaccAdhikaM klezahAnopAyadvAtriMzikAvivaraNe (bhAga.6/pR.1757) vakSyAmaH / ___etena vivekajaM sarvaviSayakaM jJAnamutpannamapi sattvaguNatvena nivRttA'dhikArAyAM prakRtau pravilIyamAnaM nA''tmAnamabhispRzatItyAtmArthazUnyanirvikalpacidrUpa eva muktau vyavatiSThata iti apAstam, cittvA'vacchedenaiva sarvaviSayakatvasvabhAvakalpanAt, arthazUnyAyAM citi mAnA'bhAvAd, bimbarUpasya citsAmAnyasyA'vivartasya kalpane'citsAmAnyasyApi tAdRzasya kalpanApatteH, vyavahArasya buddhivizeSadharmerevopapatteH / yadi cA'citsAmAnyaniSTha evA'cidvivarta kalpyate tadA tulyanyAyAccidvivarto'pi citsAmAnyaniSTha evAbhyupagantuM yukto na tu cidacidvivartAdhiSThAnameva kalpayituM yuktam, nayA''dezasya sarvatra dravye tulyaprasaratvAditi (yo. sU.vi.3/55) iti vyaktamuktaM pAtaJjalayogasUtravivaraNe granthakRtA / / kiJca, triguNAtmakasya pradhAnasyaikatve sati nityatve kakSIkriyamANe naiva mahadAdyArambho'pi yujyate / taduktaM dvAdazAranayacakre mallavAdisUribhiH sAkSepa-parihAraM - nityameva tryAtmakamiti cet ? tathApi sutarAM tathA, ekatvanityatvAt prakAza-pravRtti-niyamakAryabhedA'bhAvAdanArambhaH vaiSamyanirmUlatA ca, ubhayasya cA'bhAvaH - (dvA.na.ca.pRSTha-14) iti / mudgalopaniSadi tu - tasmAd virADityanayA pAdanArAyaNAd hareH / prakRteH puruSasyApi samutpattiH pradarzitA / / - (mu.5) ityevaM prakRtyAderjanyatvokteH - nityoditA tvabhivyaGgyA cicchaktiH dvividhA - (dvA.dvA.11/16, pR.779) iti prAguktamapAstam / __ kiJca ..prakRtermahAn tato'haGkAraH' ityAdiprakriyAyAmapyaikamatyaM pareSAM nAsti / tathAhi- saache. paraMtu jJAna guNavALo mAnavo yogya nathI. kAraNa ke puruSane caitanyasvarUpa mAnavAthI ja viSayaprakAzananuM sAmarthya saMbhavI zake che. tethI buddhinI vRttimAM puruSanuM pratibiMba paDatAM buddhi = aMtaHkaraNa = citta cetanatulya thAya che. Ama buddhivRttimAM citUchAyA saMkrAnta thavAthI buddhine ghaTAdi padArthanuM jJAna thAya che. ane buddhinI sAthe tAtmyaadhyAsanA dIdhe puruSane 59 viSayamAna thAya che. bhATe 'puruSasya caitanyam' (zo 4 mA jaNAvyA mujaba, A rIte vikalpAtmaka buddhiguNavALA puruSane mAnavo yukta nathI. viSayaprakAzana karavA mATe bahirmukha vyApAra joIe. tathA potAnuM prakAzana karavA mATe aMtarmukha vyApAra joIe. eka ja kALamAM aMtarmukha vyApAra ane bahirmukha vyApArano virodha hovAthI buddhi jyAre bahirmukha vyApAra dvArA ghaTAkAra pariNAmane pAme che tyAre aMtarmukha vyApAra AvI zakato nathI. 14 mA zlokamAM A vAta jaNAvI gayA chIe. mATe vikalpAtmaka buddhi guNavALo AtmA mAnI na zakAya. AvuM pAtaMjala vidvAnonuM kathana che. Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 823 * jagatsRSTiprakriyAvaividhyam / GkhyasUtre - sattva-rajastamasAM sAmyAvasthA prakRtiH / prakRtermahAn, mahato'haGkAraH, ahaGkarAt paJca tanmAtrANi ubhayamanindriyaM tanmAtrebhyaH sthUlabhUtAni, 6 (sAM.sU.1 61) ityevaM prakRtyAdikAryANi darzitAni iti pUrvaM (pR.785)darzitameva / pAtaJjalAnAmapIyameva prakriyA'bhimatA'vizepeNa / paraM sAGkhya-pAtaJjalebhyo vilakSaNaiva prakriyA AtharvaNarahasyabhUtAyAM nArAyaNapUrvatApinIyopaniSadi - prajApatiH prajAyate / tasmAnnArAyaNaH prajAyate / brahmA jAyate / brahmaNaH sakAzAt paJcamahAbhUtAni tanmAtrANi jAyante / jJAnendriyakarmendriyANi manobuddhi-cittA'haGkArA jAyante / prakRtirjAyate / caturviMzatitattvAtmako nArAyaNaH / paJcaviMzatitattvAtmakaH puruSatvaM parabrahma bhavet + (nA.pU.tA.5/4) ityevaM darzitA / gaNezottaratApinyupaniSadi tu - purAtano gaNezo nigadyate / sa AdyaH so'kSaraH so'nantaH so'vyayo mahAn puruSaH / tacchuddhaM tcchblm| tataH prakRti-mahattattvAni jAyante / tatazcA'haGkArAdipaJcatanmAtrANi jAyante / tataH pRthivyaptejovAyvAkAzapaJcamahadbhUtAni jAyante / pRthivyA auSadhaya opadhIbhyo'nnam / annAd retastataH puruSaH tataH sarvaM tataH sarvaM jagat + (gaNe.2/4) ityevaM prakriyA pradarzitA / AtharvaNIyAyAM mahopaniSadi tu - tasmin (=nArAyaNe) puruSAH caturdazA'jAyanta ekA kanyA / dazendriyANi mana ekaadshm| tejo dvAdazam / ahaGkArastrayodazaH / prANAzcaturdaza AtmA / paJcadazI buddhiH / paJca tanmAtrANi paJca mahAbhUtAni / sa eSa paJcaviMzakaH puruSaH - (A.maho.1) ityevaM paJcaviMzatitattvaprakriyA proktA / anyatra cAnyathaiveti prakRtiprabhRtiprakriyA kalpitaiveti dik / ___ yadapi muktAvantaHkaraNavirahAt tantre jJAnaniSedha ukta iti tadapi na, prakSINadopasya muktAvasthAyAmantaHkaraNasyA'nAvazyakatvAt, jJAnaniSedhastu AvRtajJAnA'pekSayA bodhyaH / etena - nirguNatvAnna ciddharmA 8 (sAM.sU. 1/146) iti sAGkhyasUtraM nirAkRtamavagantavyam / yathoktaM yogabindau - nimittA'bhAvato no cennimittamakhilaM jagat / nA'ntaHkaraNamiti cet ? kSINadoSasya tena kim ? / / caitanyaM ceha saMzuddhaM sthitaM sarvasya vedakam / tantre jJAnaniSedhastu prAkRtA'pekSayA bhavet / / 6 (yo.bi. 453,456) iti / etena - jJAnaM naivA''tmano dharmo na guNo vA kathaJcana (sau.pu.11/25) iti saurapurANavacanamapi pratyAkhyAtam, Atmano jaDatvApatteH / taduktaM dvAdazAranayacakre - cetano jhupayogalakSaNaH, tadabhAvAdacetanaH syAt + (dvA.na.ca.pR.481) iti / adhikantu klezahAnopAyadvAtriMzikAyAM (bhA.6/pR.1753) vakSyAmaH / yattu 'yathA dIpaH prakAzAtmA hrasvo vA yadi vA mahAn / jJAnAtmAnaM tathA vidyAdAtmAnaM sarvajantuSu / / ' paraMtu mahopAdhyAyajI mahArAja kahe che ke A vAta vyAjabI nathI. AnuM kAraNa e che ke - jaina darzanamAM upayoganuM pramANa aMtarmuhUrta kAla che. aMtarmuhUrtakALa sudhI eka upayoga TakI zake che. tethI "A ghaDo che ane A ghaDAne huM jANuM chuM." A pramANe kramasara bahirmukhavyApAra ane antarmukhavyApAra dvArA para ane sva bano anubhava kramasara thaI zake che. ekIsAthe antarmukha ane bahirmukhavyApAra eka AtmAmAM mAnIe to virodhanuM ulkAvana karI zakAya. paraMtu jaina darzana kramika be vyApAra svIkAre che. tathA kramika be vyApAra mAnavA chatAM be upayogane- be jJAnane mAnavAno prasaMga paNa nahi Ave. kAraNa ke aMtarmuhUrta kALa sudhI eka upayoga TakI zake che. avagraha, IhA, apAya ane dhAraNA - A kramathI eka ja jJAna aMtarmuhUrta sudhI TakI rahe che. - A vAta vizeSAvazyaka bhASya vageremAM batAvelI Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 824 * nayabhedenA''tmasvarUpaprakAzanam * dvAtriMzikA-11/30 tathA ca kAyarodhAdAvavyAptaM' proktlkssnnm| ekAgratAvadhau rodhe vAcye ca prAci cetasi / / 30 / / tathA ceti / tathA ca = jainadarzanajayasiddhau ca proktalakSaNaM = pataJjalyuktayogalakSaNaM (ma.bhA.zAMti.mo.dha.210/39) iti mahAbhArate mokSadharme proktam, tattu dravyArthAdezenAvagantavyam / dravyArthikanayenAtmano jJAnasvarUpatvAt paryAyArthikanayena cAtmano jJAnaguNatvAditi vibhAvanIyaM tattvametat / etena - caitanyamevA'sya svarUpam, agneriva auNNya-prakAzau / nA'tra guNa-guNivibhAgo vidyate - (saM.zA. 2/3/39) iti sakSepazArIrakakRdvacanaM, - nAtmA sarvathA ciddharmA, kintarhi ? citsvarUpa eva -- (vR.A.bhA.4/5) iti bRhadAraNyakabhASyakRdvacanaM, - na ca cidekarasasyA''tmano dharmasambhavaH -- (vi.pra. saM.1/1 pR.45) iti vivaraNaprameyasaGgrahakRdvacanaM, - paramAtmA'pi caitanyamAtro, na caitanyadharmakaH - (bra.sU.prakAzavacca' 3/2/15 sUtra bhApya) iti vijJAnAmRtabhASyakAravacanaM, - tattvAkhyAnamapi lakSaNaM bhavati, yathA caitanyalakSaNaH puruSaH - (pradI.3/2/126) iti pradIpakAravacanaM, ca vyAkhyAtaM draSTavyam, dravyArthA''dezA'rpaNayA syAdvAdasAmrAjye tadupapatteH / yattu zvetAzvataropaniSadi - sAkSI cetA kevalo nirguNazca 6 (shve.up.6|11) ityuktaM tattu akhaNDasanmAtragrAhakaparasaGgrahanayArpaNayA'nekAntavAdasiddhAnte saGgacchate, tannaye dravyabhinnaguNAnaGgIkArAt / kiJca 'zabdajJAnAnupAtI vastuzUnyo vikalpaH'(yo.sU.1/9) iti yogasUtramapi na samyak, yato vikalpo na zabdAdakhaNDA'lIkanirbhAsAtmakaH kintu 'asao Natthi Niseho' (vizeSA.1574) iti vizeSAvazyakabhASyakRdvacanAt khaNDazaH prasiddhAnAmarthAnAM saMsargAropa eva, abhinne bhedanirbhAsAdistu nayAtmA pramANaikadeza eveti na tasya pramANabahirbhAvaH saGgacchate / 'abhAvapratyayAlamvanA vRttirnidrA' (yo.sU.1/ 10) ityapi yogasUtravacanaM na samIcInam, yato nidrA na sarvA'bhAvAlambanA, svapne kari-turagAdibhAvAnAmapi pratibhAsanAt / nApi sarvA mithyaiva, saMvAdisvapnasyApi bahuzo darzanAt / itthameva tataH saMzayanivRttyupapatteH / taduktaM yogabindau - amutra saMzayApannacetaso'pi hyato dhruvam / satsvapnapratyayAdibhyaH saMzayo vinivartate / / 6 (yo.bi.42) iti / smRtirapi anubhUte yathArthatattAkhyadharmAvagAhinI, saMvAdavisaMvAdAbhyAM dvaividhyadarzanAditi tisRNAmuttaravRttInAM dvayoreva pramANa-viparyayayoryathAyathamantarbhAvAt paJcavRttyabhidhAnaM svarucitaprapaJcArtham, anyathA kSayopazamabhedAdasaGkhyabhedAnAmapi sambhavAditi (yo.sU.vi.1/10) vyaktaM yogasUtravivaraNe / / 11/29 / / phalitaniSkarSamAha- 'tathA ceti| jainadarzanajayasiddhau satyAM 'yogazcittavRttinirodha' (yo.sU.1/2) 4 che. bhAma vilyAtma buddhi 55 // mAtmAno 4 gu cha- mema nahI thAya che. (11/28) gAthArtha :- tema ja kAyanirodha vageremAM pAtaMjala yogalakSaNa avyApti doSathI grasta bane che. tathA jo "mAtra ekAgratA ane nirodha - A bannemAM sAdhAraNa evo rodha e yoga che." Ama kaho to pUrva vittamA adhyAti bhAvaze. (11/30) TIkArtha:- 29 mA zlokamAM jaNAvyA pramANe jainadarzanano vijaya siddha thatAM jainadarzananA siddhAnto pAtaMjala vidvAnoe mAnya karavA paDaze. jainadarzanamAM kAyanirodha, vacananirodha vagerene paNa zailezI vagere 1. hastAdarza 'vyavyAptaM' ityazuddhaH pAThaH / Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * kAyarodhAdAvavyAptivimarzaH * = ekAgratAnirodhamAtrasAdhAraNe kAyarodhAdAvavyAptaM, AdinA vAgnirodhAdigrahaH / ekAgratA dhau ca rodhe vAcye prAci = ekAgratAyAH pRSThabhAvini cetasi = adhyAtmAdizuddhe avyAptam ||30|| iti pataJjalayuktayogalakSaNaM kAyotsargAdidazAyAM zailezyavasthAyAM vA jAyamAne kAyarodhAdau avyAptaM avyAptidoSagrastaM, AdinA vAgnirodhAdigrahaH / kAyanirodha-vacananirodha cakSurnirodhAdeH yogatve'pi pataJjalyuktayogalakSaNA'yogAt lakSyaikadezA'gamanalakSaNA'vyAptiraparihAryeti bhAvaH I kiJca vakSyamANapaJcavidhacittabhUmimadhye ekAgra - niruddhAvasthacittadvayavRttinirodha eva pAtaJjalaiH yo - galakSaNe vivakSitaH / tathA sati vikSiptacittavRttinirodhe'pyavyAptirvajralepAyitaivetyAzayena granthakRdAhaekAgratA-nirodhamAtrasAdhAraNe = vRttinirodhA'vinAbhAvi cittagataikAgratA-niruddhatvAvasthAdvayamAtrAnugate, mAtrapadena kSipta-mUDha-vikSiptatvavyavacchedaH kRtaH, rodhe = nirodhapadArthe pAtaJjalaiH vAcye sati cittaikAgratAdikRte Avazyakasya kAya-vacana- nayanAdigataviSayA'ntarasaJcArapratirodhasya cittavRttinirodhA'vinAbhAvitayA zailezIkaraNaprabhRtikAlIne kAya - vacana - nayanAdinirodhAdau kathaJcidavyAptivAraNe'pi caturthabhUmikArUpAyAH cittagatAyA ekAgratAyAH pRSThabhAvini = nimnabhUmikAvartini vikSipte cetasi adhyAtmAdizuddhe = vakSyamANA( dvA. dvA.18/1-10, bhAga-4, pR. 1221-1236 )'dhyAtma-bhAvanAdivizuddhatayA yogatvenA'bhimate pataJjalyuktayogalakSaNaM avyaaptm| ekAgra-niruddhayorbhUmyoryazcittasyaikAgratArUpaH pariNAmaH sa yoga iti pAtaJjalarAddhAntaH rAjamArtaNDe bhojena pradarzitaH / parantvevaM vikSiptabhUmikAsthacittavRttinirodhe yogalakSaNA'vyAptiH suraguruNApi parAkartuM na zakyata iti granthakRdabhiprAyaH / / 11/30 / / avasthAmAM yogasvarUpa jaNAvela che. paraMtu temAM pAtaMjali maharSie jaNAvela cittavRttinirodha svarUpa yoganuM lakSaNa rahetuM na hovAthI avyApti doSa Avaze. kAraNa ke lakSyanA eka dezamAM lakSaNa na javuM te lakSaNano avyApti doSa kahevAya che. 825 cittanI = pAMca avasthA nahIM pAtaM vidvAno khema uhe che vittanA pAMya prahAra che. kSipta, vikSipta, bhUDha, kheDAya ane niruddha. ahIM ekAgra ane niruddha cittamAM kramasara je ekAgratA ane nirodha rahela che te bannemAM sAdhAraNa = vidyamAna evo rodha e ja 'cittavRttinirodha' zabdamAM rahela nirodha zabdano artha che. kAraNa ke koI paNa viSayamAM cittane ekAgra karavuM hoya to anya viSayamAMthI cittano nirodha karavo ja paDe. te vinA citta ekAgratAne pAmatuM ja nathI. vaLI, mana ane Indriya viSayaka pravRttine puruSa roke to ja kAyAdino rodha zakaya bane. arthAt cittanI ekAgratA ke kAyanirodha-vacananirodha... A badhuM cittano nirodha karIe to ja thaI zake che. mATe uparokta rIte arthaghaTana karavAmAM koI vAMdho nahi khAve. - paraMtu A vAta vyAjabI nathI. AnuM kAraNa e che ke A rIte arthaghaTana karavAmAM Ave to paNa ekAgratAnI pUrve je citta adhyAtma AdithI zuddha thayela che temAM cittavRttinirodha svarUpa yogalakSaNanI avyApti Avaze. kAraNa ke ekAgra cittanI pUrve je vikSipta citta che temAM yoganA AraMbha svarUpe adhyAtma Adi zuddhi rahevA chatAM tyAM vRttinirodha hoto nathI. (11/30) Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * paJcavidhacittapratipAdanam * dvAtriMzikA-11/31 yogArambho'tha vikSipte vyutthAnaM kSipta-mUDhayoH / ekAgre ca niruddhe ca samAdhiriti cenna tat / / 31 / / _ 'yoge'ti / atha vikSipte citte yogA''rambhaH, kSiptamUDhayoH cittayoH vyutthAnaM / ekAgre ca niruddhe ca citte samAdhiriti ekAgratApRSThabhAvinazcittasyA'lakSyatvAdeva na tatrA'vyAptiH / kSiptaM hi rajasa udrekAdasthiraM bahirmukhatayA sukha-duHkhAdiviSayeSu' kalpiteSu sannihiteSu vA rajasA preritam / tacca sadaiva daitya-dAnavAdInAm / mUDhaM = tamasa udrekAt kRtyA'kRtyavibhAgA'saGgataM krodhAdibhirviruddhakRtyeSveva niyamitam / pUrvapakSI prakRte zaGkate 'yoge'ti / atha vikSipte citte yogA''rambhaH = cittavRttinirodhA'bhyAsaH, na tu yogaH / kSipta-mUDhayoH cittayoH vyutthAnaM = yogavyutthAnaM bhavati / ekAgre citte vahivRttinirodhAt niruddhe ca citte sarvAsAM vRttInAM saMskArANAM ca pratilomapariNAmena svakAraNe pravilayAt samAdhiH = caramaparamasamAdhiyogaH prAdurbhavati / iti hetoH ekAgratApRSThabhAvinaH cittasya vikSiptAdirUpasya alakSyatvAdeva = yogalakSaNA'lakSyatvAdeva na tatra avyAptiH doSAtmikA / na hyalakSye lakSaNA'gamanaM dUSaNam, api tu bhUpaNameva / rAjamArtaNDAnusAreNa (rA.mA.1/2) sAmprataM paJcavidhAM cittabhUmikAmAviSkaroti- kSiptaM hi cittaM rajasaH = rajoguNasya udrekAt asthiraM = atyantaM caJcalaM bahirmukhatayA = bAhyaviSayagrahaNapravaNatayA sukha-duHkhAdiviSayeSu kalpiteSu = vikalpiteSu vyavahiteSu sannihiteSu vA rajasA preritam / kSiptaM sadaiva rajasA teSu teSu vipayeSu kSipyamANamatyantamasthiramiti tattvavaizAradyAM vAcaspatimizraH (t.vai.1/1)| tacca sadaiva daitya-dAnavAdInAM bhavati / taccA'NimAdyaizvarya-zabdAdiviSayapriyamavagantavyam / mUDhaM cittaM tamasa udrekAt kRtyA'kRtyavibhAgA'saGgataM = yathAvasthita-kartavyA'kartavyavibhAgabodhamantareNa krodhAdibhiH viruddhakRtyeSveva = lokaviruddheSu dharmaviruddheSu caiva kAryepu niyamitaM = pratiSThitaM, nidrAdi gAthArtha - vikSita cittamAM yogano phakata AraMbha ja hoya che. tathA kSita citta ane mUDha cittamAM vyutthAna hoya che. tathA ekAgra citta ane niruddha cittamAM ja samAdhi hoya che. mATe chellI be dazAmAM ja yoga kahevAya - Ama pAtaMjala vidvAno je kahe che te barAbara nathI. (11/31) TIkArtha :- ahIM pAtaMjala vidvAno ema kahe che ke - vikSita cittamAM yogano phakata AraMbha ja hoya che. tathA kSita ane mUDha cittamAM to vyutthAnadazA ja che. ekAgratApUrvakAlIna evA A traNa citta to amAruM lakSya ja na hovAthI temAM avyApti doSa nathI Avato. tathA ekAgra citta ane niruddha cittamAM samAdhi che ja. mATe temAM to yogalakSaNa vidyamAna hovAthI avyApti nathI AvatI. rajoguNanA udrakathI asthira thayeluM citta kSipta kahevAya che. kSipta citta bahirmukha hovAthI kalpita evA sukha-duHkha AdinA viSayomAM athavA najIka rahelA evA sukhAdi viSayomAM rajoguNathI prerAyela hoya che. A kSita citta kAyama daitya, dAnava vagerene hoya che. tathA tamoguNanA atirekathI kartavya ane akartavya evA vibhAganI saMgati vagaranuM (kartavya-akartavyanA yathAvasthita bhAna vinAnuM) tathA krodha vagerenA kAraNe kAyama (loka ane dharmathI) viruddha evA ja kAryomAM joDAyeluM citta mUDha kahevAya che. 1. hastAdarza 'vidhaye' ityazuddhaH pAThaH / / Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * kSipta-vikSiptacittayoH bhedopasthApanam * 827 tacca sadaiva rakSaHpizAcAdInAm / vikSiptaM tu sattvodrekAt parihRtaduHkhasAdhaneSveva zabdAdiSu pravRttam / tacca sadaiva devAnAm / / ____etAstisrazcittAvasthA na samAdhAvupayoginyaH / ekAgratA-niruddharUpe dve eva sattvotkarSAdyathottaramavasthitatvAcca samAdhAvupayogaM bhajete iti cet ? na tat / / 31 / / mada'dharmAdyanurAgi ca / 'mUDhaM tu tamaH samudrekAnnidrAvRttimaditi (ta.vai. 1/1) vAcaspatimizraH / tacca sadaiva rakSaHpizAcAdInAM bhavati / taccA'zreyo'dharmA'jJAnA'vairAgyA'naizvaryamupagacchati / vikSiptaM tu sattvodrekAt parihataduHkhasAdhaneSu eva = vaiziSTyena duHkhasAdhanaM parihatya sukhasAdhaneSveva zabdAdiSu pravRttam / tacca sadaiva devAnAM bhavati / 'sattvAtkiJcidUne rajastamasI mithaH same yadA bhavataH tadA sattvAt taddhyAnA'bhimukhaM bhUtvA tamasA tatpidhAne sati rajasaizvaryaM kAmayamAnaM viSayapriyaM bhavati vikSiptam' (rA.mA.1/2) iti rAjamArtaNDe bhojaH / 'kSiptAd viziSTaM = vikSiptam / atyantacalacittasya kAdAcitkaM sthiratvaM vizeSaH' iti maNiprabhAkRt (ma.pra.1/1) / ___ etAstisraH cittAvasthA na samAdhau upayoginyaH / taduktaM nAgojIbhaTTena 'Asu tisRSu vidyamAno'pi yatkiJciccittavRttinirodho na yogapakSe, tatpratidvandvivikSepopasarjanatvAt / ekAgratvaM dhyeyA'tiriktavRttinirodhaH / tatra hi sati kUTasthanityacitsvarUpasya hRdayadeze'ntaHkaraNA'vacchedenA'bhivyaktasya sAkSAtkAro bhavati / sAkSAtkAre cA'vidyocchedAttanmUlaklezakSayo bhavati / asyAmavasthAyAM samprajJAtayogaH / atra rajastamomayavRtteH sarvathA nirodhaH / sAttvikI tvAtmaviSayA'styeva / asya ca dhyeyavastu-puruSatattvasAkSAtkAradvArA klezAdhucchedakatvena mokSahetutA / niruddhaM = niruddhasakalavRtti-saMskAramAtrazeSam / atra sarvavRttinirodhe'samprajJAtaH / asya cAkhilavRttisaMskAradAhadvArA prArabdhasyApyatikrameNa mokSahetute'ti (naa.bh.1/1)| yathoktaM - ekAgratA ced bAhyAdau, nirodhazceccidAtmani / kSiptAditribhuvastyAgAtkasya mokSo'tra dUrataH / / ( ( ) iti cet ? granthakAra uttarapakSayati- na tat samIcInam / / 11/31 / / A mUDha citta kAyama rAkSasa, pizAca vagerene hoya che. tathA vikSipta citta to sattvaguNanA atirekathI duHkhakAraNatA jemAMthI nIkaLI gaI che evA zabda Adi viSayomAM pravRtta hoya che. A vikSipta citta devone hoya che. (kahevAno Azaya e che ke vikSipta cittavALA sattvaguNapradhAna hoya che. tethI jyAM sudhI viSayomAM sukha jaNAya tyAM sudhI ja temAM teo pravRtti kare che. jyAre zabdAdi viSayomAM duHkhadarzana thAya, duHkhasAdhanatAnA darzana thAya tyAre teo sAtvikavRttivALA hovAthI viSayone tarata choDI de che. jyAre anya jIvo to IndriyaviSayomAM duHkhanA darzana thAya, strI apamAna kare, bhoganA atirekathI roga Ave to paNa viSayone choDatA nathI. kAraNa ke teo sAttvika vRttivALA nathI ane teomAM rAgano udraka hoya che.) cittanI A traNeya avasthAo samAdhimAM upayogI nathI. ekAgratA ane niruddha - A be ja cittadazA samAdhimAM upayogI bane che. kAraNa ke temAM sattva guNano atireka hoya che tathA AgaLa paNa te avasthA sthiratAthI TakI rahe che. kSipta ane mUDha cittamAM sattva guNano utkarSa ja nathI. tathA Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'kriyamANaM kRtamiti 'nyAyavicAraH dvAtriMzikA - 11/32 yogArambhe'pi yogasya nizcayenopapAdanAt / maduktaM lakSaNaM tasmAtparamAnandakRt satAm / / 32 / / 'yoge'ti / yogA''rambhe'pi = yogaprArambhakAle'pi nizcayena = nizcayanayena yogasyopapAdanAd vyavasthApanAt, 'kriyamANaM kRtamiti tadabhyupagamAt / Adyasamaye tadanutpattAvagrimasamayeSvapi tadanutpattyApatteH / tadeva bhAvayati 'yoge 'ti / yogaprArambhakAle'pi = adhyAtma-bhAvanAdiyogaprArambhadazAyAmapi nizcaAtmakendritanizcayanayamatena yogasya yogapadArthasya vyavasthApanAt = samarthanAt / samarthaprakRtanizcayanayenA'GgIkaraNAt / yogaprArambhakAle yanayena nabIjamAha 'kriyamANaM kRtamiti tadabhyupagamAt yogasya kriyamANatvena tasminneva kAle tasya niSpannatvAt / na ca prArambhasamaye tadutpattirnA'GgIkriyate kintu caramasamaya eveti vAcyam, Adyasamaye = yogaprathamakSaNe tadanutpattau yogA' niSpattau satyAM agrimasamayeSvapi = aprathamakSaNeSvapi yAvat caramasamaye'pi tadanutpattyApatteH = yogA'nippattiprasaGgAt / idamatrA''kUtam - pratisamayaM kAryamArabhyate niSpAdyate ca kriyAkAla-niSThAkAlayorekatvAt / atItabhaviSyatkSaNau tu na kAryakArako, vinaSTA'nutpannatvenA'sattvAt vyAghrazRGgavat / tadasattve'pi kAryotpattirabhyupagamyate tarhi kriyASS rambhAt prAgapi kAryotpAdaH prasajyeta, kriyA'sattvA'vizepAt / na ca kriyoparame kAryaM bhavati, na tu kriyAsadbhAve, tasyAH svotpattAveva vyagratvAditi vAcyam, kAraNIbhUtA'bhAvapratiyogitvena kriyotpAdasya pratibandhakatvA''patteH / na ca kathaM tarhi kriyAkAlasya dIrghatvam, ghaTasya prathamasamaya evotpannatvAditi vaktavyam, pratisamayotpannAnAM parasparavilakSaNasvarUpANAM zivaka-sthAsa-kozakuzUlAdikAryakoTInAM kriyAkAla-niSThAkAlayorekatvena pratiprArambhasamayaniSThAprAptAnAmeva dIrghakriyAkAlopalambhAt, ghaTastu paryantasamaya evA''rabhyate tatraiva ca niSpadyata iti na tasya dIrgho nirvartanakriyAkAla iti kevalanizcayanayamatam / taduktaM vizeSAvazyakabhASye paisamayakajjakoDIniravekkho ghaDagayAhilAso si paisamayakajjakAlaM thUlamaI ! ghaDamma lAesi / / - (vi.A.bhA.2318) iMti / vikSipta cittamAM zabdAdiviSayapravartana hovAthI sthiratA nathI. mATe te citta samAdhimAM upayogI nathI. paraMtu pAtaMjala vidvAnonA A maMtavya sAme mahopAdhyAyajI mahArAja potAnuM vaktavya rajU karatA kahe che ke uparokta vAta barAbara nathI. AnuM kAraNa e che ke (11/31) gAthArtha :- yoganA AraMbhamAM paNa nizcayathI yoganuM samarthana karavAmAM Avela che. mATe ame 10mI batrIsImAM jaNAvela lakSaNa ja sajjanone paramAnaMda ApanAra che. (11/32) * yoganA AraMbhamAM paNa nizcayathI yoga zva TIkArtha :- nizcaya nayanA abhiprAya mujaba karAtuM paNa kArya karAyela kahevAya che. tethI vikSipta cittamAM sattvaguNanA udrekathI yogano AraMbha kALa hovA chatAM paNa nizcaya nayathI yoganuM samarthana karavAmAM Avela che. jo prathama samaye kArya utpanna na thAya to AgaLanA samayomAM paNa kArya utpanna thaI na zake. arthAt dareka samaye kArya thoDuM-thoDuM thAya ja che. tethI aMtima samaye kArya pUrNa thAya che. mATe vikSipta cittamAM yogano AraMbha pAtaMjala vidvAno mAne che to AMzika yoga paNa mAnavo ja joIe. AvuM nizcaya nayanuM tAtparya che. 828 = = = = * = Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 829 * vikSipte citte yogArambhA''vedanaM . vastuto yogavizeSaprArambhakAle'pi karmakSayarUpaphalA'nyathA'nupapattyA vyavahAreNA'pi yogasAmAnyasadbhAvo'vazyAbhyupeya iti 'prAguktAvyAptirvajralepAyitaiva / naigamanayA'nugRhItanizcayanayena tu pratisamayaM zivaka-sthAsAdyabhinnatvena rUpeNa ghaTo jAyata eva / ata eva kulAlAdInAmAdyakSaNe 'ahaM ghaTaM karomI'tyAdyanAhArya-svArasikA'nubhavo'pi saGgacchate / ataH kriyAvaiyarthyaprasaGgo'pi na sAvakAzaH, vidyamAne hi vastuni paryAyavizepA''dhAnadvAreNa kathaJcitkaraNakriyAdisAphalyopapatteH / sarvathA'sati tu nedaM sambhavati / vastutaH yogavizeSaprArambhakAle'pi = adhyAtma-bhAvanAyogA''rambhasamaye'pi karmakSayarUpaphalA'nyathAnupapattyA = aucityapAlanAdyabhivyaGgya-karmanirjarAlakSaNaphalasya yogAnaGgIkAre'ghaTamAnatvena vyavahAreNA'pi = vyavahAranayenA'pi vikSiptAdicittavato'punarbandhakAdeH tAttviko yogasAmAnyasadbhAvaH avazyAbhyupeyaH / yogasyaiva karmakSayakAraNatvAt karmakSaye sati tatsadbhAvo'vigAnena sidhyatIti bhAvaH / ata eva yogabindau api - apunarbandhakasyAyaM vyavahAreNa tAttvikaH / adhyAtmabhAvanArUpaH + (yo.vi.369) ityuktam / 'ayaM = yogH'| yathA caitattathA bhAvayiSyate'gre (pR.1296)| etena yaH klezahAnyahetutvAd vikSipte cetasi vartamAnasya samAdheryogabahirbhAvo yogavArtikakRtoktaH so'pi nirastaH pratyetavyaH / yattu vAcaspatimizreNa tattvavaizAradyAM 'vikSipte cetasi samAdhiH kAdAcitkaH sadbhUtaviSayaH cittasya sthemA na yogapakSe vartate / kasmAt ? yatastadvikSepopasarjanIbhUtaH / vipakSavargA'ntargatasya hi svarUpameva durlakSam, prAgeva kAryakaraNam (ta.vai.1/1/pR.4) ityuktam, tadasat, yataH svalpaparimANamapi rajoguNThitamapi ratnaM ratnamevocyate, tatkAryakAri ca bhavatyeva tadvadeva vikSiptacittasamAdhipakSe'pi vijJeyam / anyathA tajjasaMskArANAM vyutthAnasaMskAravyAghAtakatvameva na syAt / na caitadiSTaM bhavatAm, taduktaM rAjamArtaNDe - iha caturvidhaH cittasya pariNAmaH / (1) vyutthAnaM, (2) samAdhiprArambhaH, (3) ekAgratA, (4) nirodhazca / tatra kSipta-mUDhe cittabhUmI vyutthAnam / vikSiptA bhUmiH sattvodrekAt samAdhiprArambhaH / niruddhaikAgrate ca paryantabhUmI / pratipariNAmaJca saMskArAH / tatra vyutthAnajanitAH saMskArAH samAdhiprArambhajaiH saMskAraiH pratyAhanyante (rA.mA. 1/18) iti / nanu samAdhiprArambhajAnAM saMskArANAmekAgratAjanitaiH saMskAraiH pratyAhanyamAnatvAnna yogatvamiti cet? na, evaM sati ekAgratAjanitasaMskArANAM nirodhajanitaiH saMskAraiH hanyamAnatvAtkevalaM nirodhasyaiva yogatvaM syAt, sattvodreke'pi vikSipte cetasi samAdhyupayogitvaM na syAt, syAdeva tarhi - sAttvikAnAM narANAM hi nArINAmapi tAdRzAm / / cittepveva prakAzeta hyAtmajJAnaM tathaiva ca / pUrNasvarUpaM dharmasya nAtra - vAstavamAM to viziSTa prakAranA yoganA prAraMbha samaye paNa karmanirjarAsvarUpa phaLa to prApta thAya ja che. jo te samaye yoga na mAnavAmAM Ave to karmanirjarArUpa phaLa asaMgata banI jAya.mATe vyavahAranayathI paNa tyAre yogasAmAnyanI hAjarI mAnavI Avazyaka che. tethI ekAgra cittanI pUrve adhyAtma vagerethI zuddha thayela cittamAM pAtaMjalamAnya yogalakSaNanI (30mA zlokamAM batAvelI) avyApti jaDabesalAka ja banaze. 1. hastAdarza 'prAguktAtivyA...' ityazuddhaH pAThaH / Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 830 * nAnAvidhayogalakSaNamImAMsA * dvAtriMzikA-11/32 kAryA vicAraNA / / - (zaM.gI.2/89-90) iti zambhugItAvacanavirodhaH parepAm / vastutastu tathAvidhA'bhyAsa-sthairyA'bhAve'pyAtmA''bhimukhyasyaivA'sAdhAraNaguNotkarpasAdhakasyA'tra yogavyavahAraniyAmakatvaM dRzyam / taduktaM dharmabindau - bhavanti tvalpA apyasAdhAraNA guNAH kalyANotkarSasAdhakAH - (dha.bi.4/21) iti / etena - vikSipte tu citte kAdAcitko yogaH pracuravikSepavahnidagdho'pratiSThito niSphalo yogapakSe na vartate (ma.pra. 1/1-pR.2) iti maNiprabhAkRdvacanaM pratyAkhyAtam, kAdAcitkatve'pi tasyAH zuddheH pratipaccandravat vardhamAnatvAt, kAlAntare caikAgracittatayA pariNAmAt / 'vikSiptaM tu prathamayoginaH' (ma. pra. 1/2/pR.5) ityuktyA maNiprabhAkRtaiva vikSipte manasi yogatvapratipAdanAcca / ___ yattu - yadA hi kSINatamaskarajasA'nuviddhasattvakaM tadA dharma-jJAna-vairAgyaizcaryopagaM bhavati, idaM vikSiptam - (nA.bha.1/2-pR.4) iti nAgojIbhaTTenoktaM tattu spaSTameva vikSipte cetasi yogA'bhyupagamapakSaM samarthayati / - 'IpadrajastamaHsaMspRpTena sattvena kAdAcitkadhyAnayuktatayA kSiptAd viziSTaM = vikSiptam - (yo.su.1/1-pR.3) iti yogasudhAkaroktirapi vikSipte cetasi adhyAtma-bhAvanAyogayorapratikSepikA, dhyAnasya tadubhayottarakAlInatvAt / iti hetoH prAguktA triMzattamazlokopadarzitA avyAptiH vajralepAyitaiva / yattu granthakRtA - na samAdhAvupayogaM tisrazcetodazA iha labhante / sattvotkarSAt sthairyAdubhe samAdhisukhA'tizayAt / / -- (a.sA. 20/9) ityevaM adhyAtmasAre gaditaM tattu parasamayA'nuvAdA'pekSayA'vagantavyam / na ca vikSepabahulatvAd vikSiptasya duSTatvAnna yogasambhava iti vaktavyam, abhyAsadazAyAM tasyA'duSTatvAt / yathoktaM adhyAtmasAre - viSayakapAyanivRttaM yogepu ca saJcariSNu vividheSu / gRhakheladvAlopamamapi calamiSTaM mano'bhyAse / / vacanA'nuSThAnagataM yAtA''yAtaJca sAticAramapi / ceto'bhyAsadazAyAM gajAGkuzanyAyato'duSTam / / 6 (a.sA.20/11-12) iti / kiJca 'yogazcittavRttinirodha'(yo.sU. 1/2) ityatra sarvazabdA'grahaNe'pyarthAttallAbhAt avyAptiH samprajJAte iti 'klipTacittavRttinirodho yoga' iti lakSaNaM samyag / yadvA samiti-guptisAdhAraNaM dharmavyApAratvameva yogatvamiti vyaktamuktamanena granthakRtA pAtaJjalayogasUtravivaraNe / yathAcaitattathA darzayiSyate'gre yogabhedadvAtriMzikAyAm (dvA.dvA.18/30 pR.1261)| atha yogazcittavRttinirodha' ityatra ko dhAtuH tairAzrIyate 'yujic samAdhau', 'yunUMpI yoge' ityanayoH? yato naiko'pi tadIyamanorathavratatativRddhaye prabhavati / Adau samAdheryogAGgatvena svIkArAdaGgAGgibhAvo bhajyeta / yoga-samAdhyoranyatra tu dhAtvartha eva lakSaNavirodhI, nirodhaviruddhatvAdyogasya / na caivaM bhavati yogA''rambhakriyAyA yogatvam, tadA cittavRtteranirodhAt, kAya-vAnirodhayozca yogatvA'bhAvApteranipThataiva / na ca nirvikalpakasamAdhAvapi sarvathA cittavRttinirodhaH, tathA sati jaDatvApAtAt, kintu nirodha iva nirodhaH / tathA copacaritameva lakSaNaM, na tattvataH (a.vi.vR.gA.15) iti adhikAraviMzikAvRttau zrIsAgarAnandasUrayo vyAcakSate / Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 831 * adhikAraviMzikAvRttisaMvAdaH * tasmAnmaduktaM lakSaNaM 'mokSamukhyahetuvyApAra' ityevaM rUpaM satAM = vyutpannAnAM aduSTatvapratipattidvArA paramAnandakRt / / 32 / / / / iti pAtaJjalayogalakSaNavicAradvAtriMzikA / / 11 / / tasmAt = pAtaJjalayogalakSaNasya duSTatvAt, maduktaM 'mokSamukhyahetuvyApAra' ityevaM rUpaM yogasya lakSaNaM vyutpannAnAM = sva-parasamayavyAvarNitayogagocaravyutpattizAlinAM paramAnandakRt = sakalA'vikalayogopAsanopadhAyakA'mandaramyA''nandakAri / ___ sva-parasamayA'nuviddhavyutpattilezastvevam- 'aikyaM jIvAtmanorAhuryogaM yogavizAradAH' (ku.ta.30/9) iti kulArNavatantravacanaM parizuddhanizcayanayamatamavalambya snggcchte| aikyaJca sAdRzyaprakaTIkaraNaparam, anyathA tadanupapatteH / 'manaHprazamanopAyo yoga ityabhidhIyate' (maho.5/42) iti mahopaniSadvacanaM tu nizcayanayA'nugRhItavyavahAranayenopapadyate / manaHprazamanopAyatvaJca vikSipte cetasyabhyupagantavyam, anyathaikAgrAdicitte'pi tadanupapatteH / etena - samatvaM yoga ucyate - (ma.bhA.zAM.parva.26/48) iti mahAbhAratavacanaM - samparAhRtya svArthebhya indriyANi vivekataH / sarvatra samatAbuddhiH sa yogo bhUpa ! me mt|| - (g.gii.1|47) iti gaNezagItAvacanaM ca vyAkhyAtam, apunarbandhakAdInAM vikSiptAdicitte jAyamAnasyAM''zikasamatvasya yogatvA'pratikSepAt / yadapi rAmAnujadarzananirUpaNAvasare sarvadarzanasaGgrahe - yogo nAma devatAnusandhAnam - (sa.da.saM. rAmA.pRSTha-194) ityuktaM tadapyAtmanaH paramAtmAnuyojanaparatayA'smanmatA'nuvAdaparamevA'vaseyam / etena - yuJjanti devA atreti yogaH = karma (za.bA.sA.bhA.6/2/4/4) iti zatapathabrAhmaNasAyaNabhASyavacanamapi vyAkhyAtam, atIndriyArthapratipAdakAgamavihitAnuSThAnasyAdhyAtmavizuddhiprasUtasyeha bAhulyena devaanuyojnoplbdheH| ata eva - yogaH karmasu kauzalam - (bha.gI.2/50) iti bhagavadgItAvacanaM - yogo vaidheSu kauzalam - (g.gii.1|49) iti gaNezagItAvacanaM ca vyavahAranayata upapadyate / kauzalaJcAtraucityalakSaNamavagantavyam, anyathA'punarbandhakAdhanuSThAnasya yogatvA'nupapatteH / taduktaM yogazatakavRttau - sarvatrocitAnuSThAnaM yogaH - (yo.za.gA.22 vR.) iti / idaJca rUDhyA mukhyaM jainadarzanasatkaM yogalakSaNamavagantavyam / tatra ca cittavRttinirodhAtmakaM pAtaJjalayogalakSaNaM, kuzalapravRttirUpaM gauddhoktayogalakSaNaM, mokSayojakavyApArasvarUpaJca gopendroktaM padapravRttinimittagarbha yogalakSaNaM yathAyathaM saGgacchate syaadvaadmudryaa| idamevAbhipretya yogazatake - eesiM NiyaNiyabhUmiyAe uciyaM jamettha'NuTThANaM / ANA'mayasaMjuttaM taM savvaM ceva jogotti / / tallakkhaNajogAo u cittavittINirohao ceva / taha kusalapavittIe mokkheNa u joyaNAo / / mATe ame 10mI batrIsImAM "mokSano mukhya hetubhUta AtmavyApAra e yoga kahevAya' - Ama je yogalakSaNa batAvela hatuM te ja vyutpanna = zAstrabodhasaMpanna evA sajjanone temAM nirdoSatAnuM bhAna Aqat dvaa2|| 52mAnaMda mApanA2. che. (11/32.) Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 832 * nAnAtantreSu yogasvarUpopadarzanam * dvAtriMzikA-11/32 ___(yo.za.21/22) ityuktam / 'eteSAM = apunarbandhakAdInAM vItarAgAntAnAm' / zipTaM spaSTam | kSiptAdipaJcavidhacittA'vasthAvad bauddhadarzanAnusAreNa sarAga-vItarAga-sadveSa-vItadveSa-samoha-vItamoha-saMkSiptA'saMkSipta-vikSiptA'vikSipta-mahadgatA'mahadgata-uttarAnuttara-samAhitA'samAhita-vimuktA'vimuktA''dhyAtmikabAhya-bAhyAdhyAtmikacittAvasthAH sammatAH / tAzca majjhimanikAye mahAsmRtiprasthAnasUtre cittAnupazyAnAdhikAre (m.ni.1|10/114/pRsstth-77) darzitAH / tatrA'pi vItarAga-vItadvepAdicittAvasthAyAM yogasvarUpayojanA yathAgamaM kAryA sva-parasamayatAtparyavedibhiH / yattu gaNezagItAyAM - AtmA'nAtmavivekena yA buddhirdaivayogataH / svadharmA''saktacittasya tadyogo yoga ucyate / / - (g.gii.1|48) iti yogalakSaNamuktaM tattu samyagdarzanAtmakayogamAzritya saGgacchate / jAyate hi svbhuumikocitvihitdhrmkrmkrnndaaddhyottrkaalN kAlaparipAkAdivazato granthibhedenA''tmadehAdivivekadhIriti / - karmaNA zuddhahRdayo'bhedabuddhimupaiSyati / sa ca yogaH samAkhyAto'mRtatvAya hi kalpate / / - (g.gii.1|40) iti gaNezagItAvacanaM tu nirvikalpadhyAna-samAdhiyogamAzritya saGgatimaGgati / etena - ekatvaM prANamanasorindriyANAM tathaiva ca / sarvabhAvaparityAgo yoga ityabhidhIyate / / 6 (maitrA.6/25) iti maitrAyaNyupaniSadvacanamapi vyAkhyAtam / - tAM yogamiti manyante sthirAmindriyadhAraNAm / apramattastadA bhavati yogo hi prabhavApyayau / / - (kaTho. 6/11) iti kaThopaniSadvacanaM vikSiptacitte'vyAptatvAdanupAdeyaM yadvA nizcayanayA'nurodhena tadupAdeyamiti paryupAsitagurukulairavahitamAnasaiHparibhAvanIyamiti zam / / 11/32 / / svA'nyatantrA''zayaM samyag vimRzya guNarAgataH / yathopapattikaM yogalakSaNaM vivRtaM mayA / / 1 / / iti muniyazovijayaviracitAyAM nayalatAyAM pAtaJjalayogalakSaNadvAtriMzikAvivaraNam / / 11 / / Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 833 * dUradarzana * 4 11. pAtaMjala yogalakSaNa babIsIno svAdhyAya ha (e) nIcenA praznonA vistArathI javAba Apo. 1. pataMjalinA mate citta vRtti ane nirodha padanI vyAkhyA karo. 2. 5 prakAranI cittavRtti kahI che te kaI kaI ? 3. 5 prakAranI cittavRttinAM kramazaH lakSaNa jaNAvo. 4. nidrAnuM svarUpa jaNAvo. 5. vRttinirodha zAnAthI thAya che ? te samajAvo. 6. para vairAgya kone kahevAya ? te samajAvo. 7. pataMjali abhipreta yogalakSaNanI kSatio jaNAvo. 8. prakRtine eka mAnavAmAM doSa jaNAvo ? 9. pataMjalimate 2 prakAranI cizakti samajAvo (bI) nIce yogya joDANa karo. 1. buddhi kSipta 2. AtmA anusaMdhAna 3. cittanI avasthA mahattattva 4. adhiSThAna aparavairAgya bhrama veda asaMpramoSa apariNAmI 7. vazIkAra 8. anuzrava AdhAra 9. prakRti viparyaya (sI) khAlI jagyA pUro. 1. ......... vairAgya zreSTha che. (viSaya, guNa, duHkha) 2. sAMkhyamate ....... tattvanAM jJAnathI puruSanI mukti mAnelI che. (5, 25, 26) 3. jainamate jJAna .......... no guNa che. (AtmA, prakRti, buddhi) 4. ......... kALa sudhI eka upayoga TakI zake che. (aMtarmuhUrta, muhUrta, anaMta) 5. pAtaMjala yogadarzananA mate cittanA ......... prakAra che. (5, 6, 7) 6. pAMceya vRttinuM potAnA kAraNamAM zaktirUpe rahevuM ne bahAramAM na javuM tene ......... kahevAya che. (vRttinirodha, viSayanirodha, kaSAyanirodha) 7. ........ jo dIrghakALa -AdarathI karavAmAM Ave to sthira thAya che. (abhyAsa, jJAna, ubhaya) 8. prathama vairAgyamAM ......... no vairAgya che. (viSayo, duHkho, moha) 9. pataMjalimate, citta ....... prakAzya che. (svatA, parata, ubhayataH) = us eka Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 834 mca * smRtizakti parIkSA * ka 11. naralatAnI anupekSA (e) nIcenA praznonA vistArathI javAba Apo. 1. daSTAMta dvArA citta padArthane samajAvo. 2. vikalpa ane bhramamAM taphAvata samajAvo. 3. vRttinirodha kone kahevAya ? te samajAvo. 4. sAMkhyamate vRttino nirodha samajAvo. 5. cittavRttinirodhanuM bIjuM sAdhana vairAgya samajAvo. 6. "citta svaprakAzya nathI" evI pUrvapakSanI dalIla samajAvo. 7. pataMjalimate puruSamAM bhogano vyavahAra kaI rIte karAya che ? te samajAvo. 8. sAMkhyamate saMsArI ane mukta avasthA kaI rIte saMgata thaze ? (bI) nIcenA praznonA saMkSepamAM javAba Apo. 1. pataMjali RSie jaNAvela yoganuM lakSaNa jaNAvo. 2. pataMjali RSinA matAnusAre cittanI 2 dazA kaI che ? 3. bhAvapratyaya kone kahevAya ? 4. abhyAsa eTale zuM ? 5. apara vairAgya kone kahevAya ? 6. vRttinirodhaviSayaka abhyAsanuM phaLa jaNAvo. 7. pAtaMjalayoga mujaba jaDa evI prakRtimAM purUSArthakartavyatA mAnavI kema yuktisaMgata nathI ? 8. puruSamAM pratibiMbano vicAra saMkSepamAM kaho. 9. parArthakatvano artha jaNAvo. 10. pAtaMjala mate mAnya ahaMkArano uccheda kaI rIte thaze ? (sI) khAlI jagyA pUro. 1. sAMkhyamate jagata .......... che. (triguNAtmaka, dviguNAtmaka, ekaguNAtmaka) 2. eka ja vAyunA pAMca prakAra .......... bheda dvArA paDe che. (kAraNa, kArya, ubhaya) 3. puruSamAM phUTasthanityatA .......... che. (saMgata, asaMgata, yogya) 4. pAtaMjalamate puruSa kamalapatravat .......... manAya che. (nirlepa, lepayukta, bhoktA) 5. pAtaMjalamate AtmAnuM .......... paNuM siddha thAya che. (pariNAmI, apariNAmI, anitya) 6. pAtaMjalamate citta .......... nathI. (paraprakAzya, svaprakAzya, ubhayaprakAzya) 7. ........ prakAranI citazaktinuM nirUpaNa pAtaMjala kare che. (5,3,2). 8. pAtaMjalamate buddhi ........ ne prakRti .......... che. (eka, aneka, 3, 2, saMkhyAta) Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12- pUrvasevA dvAtriMzikA ( bAramI batrIsInI prasAdI ) atidurlabhatvAt puruSArthA''rAdhanakAlasya / / 12/4/839 / / dharmapuruSArtha ane mokSapuruSArthanI ArAdhanA karavAno kALa atyaMta durlabha che. sarvAn devAn namasyanti naikaM devaM samAzritAH / nijiyA gitothA kutitaranti te ra/8/84rUA sarvadevapUjaka apunabaMdhaka jIvo koI eka devane mAnatA nathI, sarva devone teo pramANa kare che. viSaya ane krodhane jitanArA teo narakagamana vagere kaSTone oLaMgI jAya che. aviruddhakulAcArapAlanaM mitAbhASitA / api kaNThagataiH prANairapravRttizca garhite / / 12/15/857 / / dharmaaviruddha kulAcAranuM pAlana, avasarocita alpa bolavAnuM, tathA prANa kaMThamAM AvI jAya to paNa niMdanIya kAryamAM pravRtti na karavI e sadAcAra che. Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapa: uttamaM svabhUmikocitazubhAdhyavasAyapoSakam / / 12/17/862 / / tapazcaryA jIvanI bhUmikAne yogya evA zubha adhyavasAyanI poSaka che. mokSa: karmakSayo nAma bhogasaGklezavarjitaH / / 12/22/869 / / sarvakarmano kSaya eTale mokSa. molamAM bhoganA koI saMkleza hotA nathI. mokSe'niSTapratiprattizca viSayasukhasyotkaTecchayA bhavati / / 12/23/870 / / viSayasukhanI utkaTa IcchAthI mokSamAM aniSTapaNAnI buddhi UbhI thAya che. malastu yogyatA yogakaSAyarUpA''tmano matA / / 12/27/876 / / mala eTale yoga ane kaSAya nAmanI AtmAnI karmabaMdhanasaMbaMdhI yogyatA. mutyapAvara kuzanAnuvanyasattetiH 2/30/88rU II muktiaSathI paNa kuzalAnubaMdhanI = zubhAnubaMdhanI zreNI sarjAya che. Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogapUrvasevApratipAdanam / / atha pUrvasevAdvAtriMzikA / / 12 / / itthaM vicAritalakSaNasya yogasya prathamopAyabhUtAM pUrvasevAmAha - * 'pUrvasevA tu yogasya gurudevAdipUjanam / sadAcArastapo muktyadveSazceti prakIrtitA / / 1 / / pUrvasevA tviti / spaSTaH || 1 || = ** nayalatA bhUmiM vinA gRhaM naiva, mUlaM vinA ca pAdapam / pUrvasevAmRte yogastadvat sA'to nirUpyate / / 1 / / yogavindugranthA'nusAreNa pUrvasevAdvAtriMzikAmavatArayati ' itthamiti / yogasya yogaprAsAdasya prathamabhUmikArUpA pUrvasevA = purazcaraNaM tu punaH vakSyamANasvarUpaM gurudevAdipUjanaM, sadAcAraH vakSyamANaH mArgAnusAritAdiguNA'nuviddho nAnAvidhaH, tapaH laukikaM caturvidhaM vakSyamANalakSaNaM muktyadveSazca abhAvAtmakaH vakSyamANahetu-svarUpA'nubandhazuddhaH itiH prakArasamAptisUcakaH zabdaH prakIrtitA = samyagadhigatayogazAstraparamArthaiH pUrvamaharSibhirnirUpitA / yathoktaM yogabindI pUrvasevA tu tntrjnyairgurudevaadipuujnm| sadAcArastapo muktyadveSazceha prakIrtitA / / - (yo . viM. 109) iti / adhyAtmatattvAloke api bhaktirgurUNAM paramAtmanazcA''cArasya zuddhiH tapasi pravRttiH / niHzreyase dveSavivarjitatvamiyaM satA'darzyata pUrvasevA / / - ( a. tattvA. 2 / 2 ) ityuktam / prakRte kriyAbhirjJAnamUlAbhirmokSo'kSepeNa sidhyati / tAH punardevatApUjA gurusevAdayo matAH || akSudratA dayA dAkSyaM kSamA cA'kSavinigrahaH / nyAyA'nuvRttiranaghA yatnazca zruta-zIlayoH / / samAnadharmavAtsalyaM yatidharmA''daraH paraH / ityAdikuzalArambho muktimArgatayA mataH || - (mo.paM.43,49,50) iti municandrasUrikRtamokSopadezapaJcAzakakArikA apyatra na vismartavyAH / etadanvito naraH devAMzI procyate / taduktaM upadezaprakaraNe devapUjA dayA dAnaM dAkSiNyaM dama-dakSate / yasyaite paD dakArAH syuH devAMzI nara ucyate / / - ( upa.pra. 37 ) iti dhyeyam / gurudevAdipUjanaM pareSAM kAyikatapastvenA'pi rUpeNA'bhimatam / taduktaM gaNezagItAyAM guru-vijJa- dvijAtInAM pUjanaM cA'suradvipAm / svadharmapAlanaM nityaM kAyikaM tapa IdRzam / / - (ga.gI. 11/2) iti yathAtantramatrA'nuyojyam / / 12/1 / / * pUrvasevA-dvAtriMzikaprakAza A rIte 11mI batrIsImAM yoganA lakSaNanI vicAraNA- mImAMsA karIne yoganA prAthamika upAyasvarUpa pUrvasevAne purazcaraNane graMthakArazrI 12mI batrIsImAM jaNAve che. gAthArtha :- gurupUjana, devAdipUjana, sadAcAra, tapa ane muktiadveSa A pramANe yoganI pUrvasevA hevAyesa che. (12/1) 1= 835 = TIkArtha :- gAthArtha spaSTa hovAthI tenI saMskRta vyAkhyA mahopAdhyAyajI mahArAje karela nathI.(12/1) have kramasara gAthAomAM gurupUjana vagerenuM svarUpa batAvavAmAM Avaze. sauprathama gurupUjanamAM guru tarIke kone levA ? te vAta graMthakArazrI jaNAve che. 1. hastAdarze 'pUrvasyai' ityazuddhaH pAThaH / 2. mudritapratau ' ..rtitAH' iti pAThaH / 3. hastAdarze 'spaSTa:' iti padaM nAsti / Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 836 guruvargavimarzaH dvAtriMzikA - 12/2 mAtA pitA kalAcArya eteSAM jJAtayastathA / vRddhA dharmopadeSTAro guruvargaH satAM mataH / / 2 / / 'mAte 'ti / vRddhAH zruta- vayovRddhalakSaNAH / guruvargaH 'gauravyalokasamudAyaH / / 2 / / yathAkramametannirUpayitumAdau tAvatpUjanaprathamapratiyoginamAvedayati 'mAte 'ti / mAtA = jananI, - gurupatnI rAjapatnI jyeSThapatnI tathaiva ca / patnImAtA svamAtA ca paJcaite mAtaraH smRtAH / / - (narA.218) iti narAbharaNavacanamapi tantrA'ntarA'vasthito'punarbandhako nijasampradAyA'nusAreNA'valamvate pUjArthamityavadheyam / pitA = janakaH, kalAcAryaH = lipyAdikalAzikSaNopAdhyAyaH, eteSAM mAtRprabhRtInAM jJAtayaH = bhrAtR-bhaginyAdayaH svajanA ekanAlabaddhAH, 'tathA' samuccaye / bhavati buddhimAn vRddhAH = zruta- vayovRddhalakSaNAH, adhItaviziSTazAstrA'rthAH zrutavRddhAH, paSTyadhikasaMvatsarAH svajyeSThAH punarvayovRddhA jJeyAH / prakRte yazo dayA - zIla- rUpa-mAdhuryairapi sarvataH / sa bAlo'pi pumAn vRddhaH sAdhuvRndAvane rataH / / - ( ka. rA. 89 ) iti kavirAkSasIyadarzite vRddhe mA bhUt kasyacit sampratyaya iti 'vayovRddhe 'ti vizepaNamupAdattaM granthakRtetyavadheyam / prakRte dhanavRddhA vayovRddhA vidyAvRddhAstathaiva ca / te sarve jJAnavRddhasya kiGkarAH ziSyakiGkarAH / / - ( maitre. 2 / 24 ) iti maitreyyupaniSadvacanamapi yathAtantramanuyojyam / dhammapade yamhi saccaM ca dhammo ca ahiMsA saJJamo dama / sa ve vantamalo dhIro thero tti vuccati / / - (dha.pa. 19/6 ) iti yad vRddhalakSaNamuktaM tadapIhAnuyojyaM yathAtantram / tatsevayA ca buddhiH vinayazca sampadyate vardhate ca / taduktaM mahAbhArate api vRddhasevayA - ( ma.bhA. udyogaparva - 38 / 8) iti / te kIdRzAH ? ityAha dharmopadeSTAraH dharmopadezapravartakAH / dharmopadezakagurulakSaNaM tu apakSapAtAH zucitattvabodhA mahAvratepu sthiratAM dadhAnAH / asaGginaH zAnta- gambhIra - dhIrA dharmopadezA guravo viraktAH / / - (a.tattvA. 2/8) ityevaM adhyAtmatattvAloke darzitam / mAtrAdikaH kim ? ityAha guruvargaH gauravyalokasamudAyaH gauravArhajanasamUhaH satAM ziSTAnAM mataH abhISTaH / pitaro devAH - ( atha. ve. 6 / 123 / 3) iti atharvavedavacanaM daivaM nAsti pitRsamo guruH - ( au. smR. 1 / 36 ) iti auzanasasmRtivacanaM na pramaditavyam / mAtRdevo bhava / pitRdevo bhava - ( tai. upa. 1 / 11 / 2 ) iti taittarIyopaniSadvacanaM, - imaM lokaM mAtRbhaktyA pitRbhaktyA tu madhyamam / guruzuzrUpayA caiva brahmalokaM samaznute / / - prakRte = = * * = = = gAthArtha :- mAtA, pitA, kalAcArya tathA temanA bhAI-bena vagere svajano, vRddho tathA dharmopadezako guruvargarUpe sajjanone mAnya che. (12/2) TIkArtha :- gAthArtha spaSTa ja che. phakta vRddharUpe jJAnavRddha ane vayovRddha banne laI levA. 'guruvarga' zabdano artha che gaurava ApavA lAyaka evA lokono samudAya. (12/2) vizeSArtha :- viziSTa prakAranA zAstrono suMdara rIte abhyAsa karela hoya te jJAnavRddha kahevAya. tathA 60 varSathI moTo hoya te vayovRddha kahevAya. bAkIno artha spaSTa che.(12/2) 1. mudritapratau 'gauravavallo...' ityazuddhaH pAThaH / nAsti mAtRsamaM deva- pitRkAryAbhyAM Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * gurudruhAmaniSkRtiH * 837 pUjanaM cA'sya namanaM trisandhyaM paryupAsanam / avarNA'zravaNaM nAmazlAghotthAnA''sanA'rpaNe / / 3 / / (ma.pu.510/11) iti matsyapurANavacanaM, - mAtA garIyasI - (ska.pu.mA.6 / 107), - mAtA-pitrozca zuzruSAM kurvate ye narottamAH te vai bhAgavatottamAH - (ska.pu.vai.kha.ve.mA.21/43) iti skandapurANavacanaM, - mAtA-pitrostu yaH pAdau nityaM prakSAlayet sutaH / tasya bhAgirathIsnAnamahanyahani jaayte|| 6 (pa.pu.2 160 174) iti padmapurANavacanaM, - yanmAtA-pitarau vRttaM tanaye kurutaH sadA / na supratikaraM tattu mAtrA pitrA ca yatkRtam / / - (vaa.raa.2|111|9) iti vAlmIkirAmAyaNavacanaM, - mAtA gurutarA bhUmeH, khAt pitoccatarastathA 6 (ma.bhA.vanaparva 313 / 60) iti mahAbhAratavacanaM, - gurUNAM mAtA garIyasI (cA.sU.362) iti cANakyasUtraM, - paMDitAnaM ca sevanA pUjA ca pUjanIyAnaM etaM maGgalamuttamaM - (khu.5/2) iti khuddakapAThavacanam, - hastasparzo hi mAtRRNAmajalasya jalAJjaliH - (pra.nA. 3/12) iti pratimAnATakavacanaM, - pAtakAnAM kilA'nyepAM prAyazcittAni santyapi / mAtRdruhAmavehi tvaM na kvacit kila niSkRtiH / / - (br.pu.3|23|67) iti brahmANDapurANavacanaM, - mAtA pitA kalAcAryaH sadguruzca subhktitH| sevyaH zaktyanusAreNa bhojanAdipravandhataH / / (kR.gI.288) iti buddhisAgarasUrikRta-kRSNagItAvacanaM ca sarvatantrA'vasthitasyA'punarbandhakAdeH mAtRprabhRtipUjanAdau pravartakamavaseyaM sva-parasamayagocaraikAntarAga-dvepavimuktaiH / ___ yathoktaM yogabindau - mAtA pitA kalAcArya eteSAM jJAtayastathA / vRddhA dharmopadeSTAro guruvargaH satAM mataH / / - (yo.vi.110) iti / adhyAtmatattvAloke api - pitA ca mAtA ca kalAguruzca, jJAteyavRddhAH punaretadIyAH / dharmaprakAzapravaNAzca santaH, satAM mataH zrIguruvarga epaH / / - (a.tattvA. 2/3) ityuktam / prakRte 'gRNanti zAstrArthamiti gurava' iti vyutpattyA guruzabda: kalAcAryAdiSu yojyaH, rUDhyA tu jananyAdipu / gurugItAyAM - gukArastvandhakArazca rukArasteja ucyate / ajJAnagrAsakaM brahma gurureva na saMzayaH / / - (gu.gI.23) ityuktaM advayatArakopaniSadi dvayopaniSadi ca - guzabdastvandhakAraH syAt ruzabdastannirodhakaH / andhakAranirodhitvAd gururityabhidhIyate / / - (advayatA.2/8,dvayo.4) ityevamupadarzitaM gurulakSaNaM sarvatra yathAsambhavaM yojyam / / 12/2 / / sAmprataM tatpUjanamAha- 'pUjanamiti / prakRte - devA'tithi-dInapratipattiriti - (dha.viM.1/39) - vRttastha-jJAnavRddhaseveti - (dha.vi.1 / 49) iti dharmabinduvacanaM, - mAtA-pitroH sadA sevA kartavyA pUrNabhaktitaH / kuTumbAdisvavargANAM pAlanaJca sahAyatA / / - (ma.gI.5/29) iti mahAvIragItAvacanaM, - vinayasya mUlaM vRddhopasevA - (cA.sU.6) iti cANakyasUtravacanaM, - samupAsate na gurUn viSANavikalAsta ukSANaH - (ku.ma.212) iti kuTTanImatavacanaM, - mAtA-pitrozca zuzrUSA - (ma.bhA.vanaparva 205/8) iti mahAbhAratavacanaM, - mAtA-pitRvacaH kAryaM satputreNa yazasvinA / pUjanaM ca tayoH kArya ha gurupUjana svarUpa che gAthArtha - gurupUjana eTale guruvargane traNa saMdhyA samaye namana karavuM, paryApAsanA karavI, temanI | niMdA na sAMbhaLavI, temanA nAmanI prazaMsA karavI, teo Ave to UbhA thavuM, Asana devuM.(12/3) Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAtA-pitRpUjanavicAraH dvAtriMzikA - 12/3 pUjanamiti / namanaM, kadAcid dravyataH tadabhAve'pi bhAvato manasyAropaNena / nAmnaH zlAghA sthAnA'sthAnagrahaNA'grahaNAbhyAM / utthAnA''sanA'rpaNe = abhyutthAnA''sanapradAne Agatasyeti gamyam || 3 || popaNaM pAlanaM tathA / / - (ga. pu. u. pU. 23 / 23) iti gaNezapurANavacanaM, sarvepAmeva dharmANAM gurupUjA parA matA / guruzuzrUpayA sarvaM prApnoti Rpisattama ! || - (ska.pu.vai.kha. kArti.mA.2/2) iti skandapurANavacanaM mAtaraM pitaraM yo hi AcAryaM cAvamanyate / sa pazyati phalaM tasya pretarAjavazaGgataH / / - ( vA.rA. 7/15/22) iti ca vAlmIkirAmAyaNaprabhRtivacanaM smRtvA pUjanaM ca = pUjanaM punaH asya guruvargasya yathAyogaM karayojana-zironamana praNAmaprabhRtizabdoccAraNa-pAdapatana-caraNasparzAdirUpeNa kRtajJatopabRMhitaviziSTatarazubhA'dhyavasAyayuktena / namanaM = namaskAryA'vadhikasvA'pakarSabodhA'nukUlavyApAralakSaNaH praNAmaH trisandhyaM = upA-madhyAhna-sAyaMkAlAtmakasandhyAtrayA''rAdhanena / = dehAditaH tadabhAve'pi 838 * = * = kadAcit = jAtucit dravyato tathAvidha-guruvargavirahe'pi yadvA svaparayoH kAryAntaravyAkSepAdinA tathAvidhapraghaTTakavazAt dravyanamanavirahe'pi, kiMpunaH tadavasare ityapizabdArthaH, bhAvataH = kRtajJatAdipariNAmamavalambya guruvargasya manasi = cetasi AropaNena = sthApanena pUrvavat pUjanam / pUjanaprakArAntaramAha- avarNA'zravaNaM = guruvargAvarNavAdA'nAkarNanaM kvacit parapakSamadhyA'vasthAne'pi / guruvargasya nAmnaH zlAghA = prazaMsA sthAnA'sthAna-grahaNA'grahaNAbhyAM sabhyasabhAdau sthAne tadguNASSviSkaraNena, mUtrapurISotsargAdilakSaNe'sthAne = kutsitasthAne tannAmA'nuccAraNena, zatruvargAdilakSaNe asthAne viparItasthAne ca tadguNA'nAviSkaraNena / abhyutthAnA''sanapradAne Agatasya guruvargasya, sthitasya paryupAsanAdivinayavyApArayogaH / tatsamIpe'pragalbhatayA'vasthAnaM ca iti gamyam / yathoktaM yogabindau pUjanaM cAsya vijJeyaM trisandhyaM namanakriyA / tasyA'navasare'pyuccaizcetasyAropitasya tu / / abhyutthAnAdiyogazca tadante nibhRtA''sanam / nAmagrahazca nA'sthAne nA'varNazravaNaM kvacit / / = - (yo.viM. 111/112) iti / yathoktaM adhyAtmatattvAloke api kartavya etasya sadA praNAmazcitte'pyamuSmin bahumAna eva / puro'sya samyag vinayapravRttiH nAvarNavAdasya nibodhanaJca / / - ( a. tattvA. 2/4 ) iti / / 12 / 3 / / TIkArtha :- guruvarga hAjara hoya to dravyathI ane bhAvathI trikALa vaMdana karavuM. tathA jo dravyathI teo hAjara na hoya to paNa bhAvathI temane manamAM sthApIne vaMdana karavuM. tema ja yogya sthAne guruvarganuM nAma levA dvArA ane ayogya sthAne temanuM nAma na levA dvArA temanA nAmanI prazaMsA karavI. tema ja teo Ave tyAre UbhA thavuM ane besavA mATe Asana ApavuM. A badhA gurupUjananA prakAro che. (12/3) vizeSArtha :- mAtA-pitA vagere hAjara hoya to avazya trikALa vaMdanAdi karavA joIe. paNa teo mRtyu pAmyA hoya athavA bahAragAma hoya ke anya koI kAraNasara temane vaMdana na thaI zake tema hoya to paNa cittamAM temane hAjara karI avazya vaMdanAdi karavA. mAtA-pitA vagerenA niMdaka-dveSI vagerenI pAse mAtA-pitA vagere guruvarganuM nAmoccAraNa na karavAmAM temanuM gaurava vadhe. kAraNa ke temanI AgaLa guruvaryanuM nAmotkIrtana karavAmAM Ave to teo guruvarganI niMdA kare tevI zakyatA che. tathA potAne yaza-kIrti maLe tevA saMyogamAM mAtA-pitA vagerenA upakArane jAheramAM yogya zrotAvarga samakSa jaNAvavA. A badhA pUrvasevA aMtargata gurupUjananA prakAro che.(12/3) Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puruSArthArAdhanakAlasya durlabhatA 839 sarvadA tadaniSTeSTatyAgopAdAnaniSThatA / svapumarthamanAbAdhya sArANAM ca nivedanam ||4|| sarvadeti / svapumarthaM dharmAdikaM anAbAdhya = anatikramya / yadi ca tadaniSTebhyo nivRttau * tadiSTeSu ca pravRttau dharmAdayaH puruSArthA bAdhyante tadA na tadanuvRttipareNa bhAvyam / kiM tu puruSA'rthA''rAdhanapareNa, atidurlabhatvAt puruSA'rthA''rAdhanakAlasyetyarthaH / sArANAM utkRSTAnA samarpaNam / / 4 / / malaGkArAdInAM nivedanaM = = = * tathA 'sarvade 'ti / sarvadA = sarvakAlaM, tadaniSTAnAM = = parihAre niSThatA prativaddhatA tadiSTAnAM dharmAdikaM guruvargAsammatAnAM vyavahArANAM tyAge guruvargapriyANAM vyavahArANAmeva upAdAne = pravartane niSThatA / svapumarthaM svakIyadharmAdipurupArthaM anatikramya = apIDayitvA iyaM sampAdanIyA / atraiva yogabinduvRttimavalambyA'pavAdamAha 'yadI 'ti spaSTam / etena guruvacanamalaGghanIyaM nayA'nugataM cet ? - (bA.sU.2/73) iti bArhaspatyasUtravacanamapi vyAkhyAtam / prakRte antahiyaM khu duheNa labbhai - (sU.kR.1 / 2 / 2 / 30 ) iti sUtrakRtAGgoktiH smartavyA satpuruSArthA''rAdhanapareNa nareNa / utkRSTAnAM ca alaGkArAdInAM alaGkAra-vasana-pAna-bhojanauSadhAdInAM upabhogAdyarthaM yathAzakti samarpaNaM vitaraNam / prakRte yo datvA'tithibhUtebhyaH pitRbhyazca dvijottamaH / ziSTAnyannAni yo bhuGkte kiM vai sukhataraM tataH ? / / - ( ma.bhA. vanaparva- 193-32 ) iti mahAbhAratavacanamapi tantrAntarA'sthitA'punarbandhakasya prakRte pravartakamavaseyam / tathA devA'tithi - dInA'nAthapratipattiprabhRtInAM paralokakriyANAM sarvakAlaM guruvargeNa vidhApanam / yathoktaM yogabindau = ' sArANAJca yathAzakti vastrAdInAM nivedanam / paralokakriyANAJca kAraNaM tena sarvadA / / tyAgazca tadaniSTAnAM tadipTeSu pravartanam / aucityena tvidaM jJeyaM prAhurdharmAdyapIDayA' / / - (yo.viM. 113/114) iti / atazca mahAn zreyolAbhaH / taduktaM adhyAtmatattvAloke - vRddhasya sevA gurulokasevA, glAnasya sevA punarArtasevA / kalyANalAbhasya mahAn sa panthAH sevApradhAno hi manuSyadharmaH / / - ( a. tattvA. 2 / 7) iti / sAmAnyato gRhasthadharmanirUpaNAvasare dharmabindau api - mAtA-pitRpUjA (dha.bi. 1 / 31 ), AmuSmikayogakAraNam, tadanujJayA pravRttiH, pradhAnA'bhinavopanayanam, = = * = = gAthArtha :- potAnA puruSArthane takalIpha na pahoMce te rIte gurusvargane aniSTa padArthano kAyama tyAga karavo ane temane game tevA padArthane-vyavahArane meLavavA-keLavavA tatpara rahevuM. tathA zreSTha koTinA pachArtho temane khApavA- jA gurupUrana che. (12/4) TIkArtha :- potAnA dharmapuruSArtha vagerenuM ullaMdhana karyA vinA, mAtA-pitA vagere guruvargane na game tevI bAbatothI pAchA pharavuM ane temane pasaMda paDe tevI bAbatomAM pravRtta thavA tatpara rahevuM. paraMtu jo mAtA-pitA-vaDIla vagerene nApasaMda bAbatathI pAchA pharavAmAM ane temane pasaMda hoya tevI bAbatomAM pravRtta thavAmAM dharmapuruSArtha-mokSapuruSArtha vagere sIdAtA hoya to temanI IcchA mujaba vartana-valaNa keLavavAmAM tatpara na thavuM. paraMtu dharmapuruSArtha vagerenI ArAdhanAmAM parAyaNa rahevuM. kAraNa ke dharmapuruSArtha ane mokSapuruSArthanI ArAdhanA karavAno kALa atyaMta durlabha che. tathA yathAzakti sarvotkRSTa alaMkAra vagere mAtA pitA vagere guruvargane vAparavA mATe ApavA. A badhA gurupUjananA prakAra che.(12/4) ... cihnadvayamadhyavartI pATho hastAdarza nAsti / 1 mudritapratau 'bAdhante' ityazuddhaH pAThaH / Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 840 * gurudravyabhoge tanmaraNAnumatiprasaGgaH * dvAtriMzikA-12/5 tadvittayojanaM tIrthe tanmRtyanumaterbhiyA / tadAsanAdyabhogazca tabimbasthApanA'rcane / / 5 / / tadvitteti / tadvittasya guruvargA'laGkArA''didravyasya yojanaM = niyogaH (=tadvittayojana) tIrthe devatA''yatanAdau, tanmRtyanumateH tanmaraNA'numodanAd bhiyA = bhayena' ( tnmRtynumtibhiyaa)| tatsa-Ggrahe tanmaraNA'numatiprasaGgAt / tasya AsanAdInAM = Asana-zayana-bhojana-pAtrAdInAM abhogaH = aparibhogaH (=tadAsanAdyabhogaH ca) / (tabimbasthApanArcane) tabimbasya sthApanA'rcane = vinyAsapUje / / 5 / / tadbhoge bhogo'nyatra tadanucitAt + (dha.viM.1/32) ityuktam / / 12/4 / / / ___ tathA 'tadvitte'ti / mRtyUttarakAlaM guruvargA'laGkArAdidravyasya = guruvargasatkasyA'laGkAra-dhanA''paNakSetrAdidravyasya devatAyatanAdau niyogaH = viniyogaH, tanmaraNA'numodanAd = guruvargamRtyvanumodanAd bhayena / anyathA svayaM tatsaGgrahe = guruvargadravyasaGgrahakaraNe sati tanmaraNA'numatiprasaGgAt = guruvargamaraNAdyanumatyApatteH / tathA tasya = svAmitva-bhoktRtvAdisamvandhena guruvargasya Asana-zayana-bhojana-pAtrAdInAM aparibhogaH kAyAdinA dezataH sarvatazca, mAtRvat tepAmabhogyatvAt / etena - na gRhNIyAd gurovittam - (zAM.saM.5/4/3/31) iti zANDilyasaMhitAvacanamapi vyAkhyAtam / / tabimbasya = guruvargapratikRteH vinyAsaH dhUpa-puSpAdipUjA ca / 'tatkAritadevatAbimbAdeH pUjA' ityanye / tathA darzitA''darA tanmaraNottarakriyA / yathoktaM yogabindau 'tadAsanAdyabhogazca tIrthe tadvittayojanam | tadvimvanyAsasaMskAra UrdhvadehakriyA parA / / ' (yo.viM.115) iti / svapitrAdiguruvargIyavimvazAli caityaM sAdharmikacaityaM samayaparibhApayA paribhASyate, vArattakaputrakRtapitRpratimAvat / taduktaM pravacanasAroddhAre - vizeSArtha :- mAtA-pitA vagerene dharma pratye aNagamo hoya ane saMtAna dharma kare te temane pasaMda na hoya tathA dharma na kare te temane pasaMda hoya to tevA avasare mAtA-pitA vagerenI IcchAne anusaravAnA badale dharmapuruSArtha vagerenI ArAdhanAmAM pote joDAvuM joIe. kema ke dharmArAdhanA mATe Aryadeza, mAnavabhava, saddagurusaMyoga vagere tako atyanta durlabha che. mATe dharmapuruSArtha vageremAM khalela na pahoMce te rIte mAtApitA vagerenI IcchAne anusaravuM. A bAbatamAM vivekadaSTi rAkhavI jarUrI che. (12) ja mAtA-pitAnI milakta saMtAna bhogave nahi ? gAthArtha :- mAtA-pitA vagerenA maraNanI anumodanAnA bhayathI temanI mUDI (potAnA bhogamAM vAparavAnA badale) tIrthakSetramAM vAparavI. tema ja temanA Asana vagereno pote vaparAza na karavo ane tamanI pratimAne bharAvI tathA pU4vI mA gurupU4na cha. (12/5) / TIkArya - mAtA-pitA vagerenA maraNa bAda temanI mUDI-mAla-milakta vagereno potAnA mATe upayoga kare to temanA maraNanI anumodanA saMtAnane lAge. AnA bhayathI temanI mUDI, alaMkAra-dAgInA vagerene devAlaya-devamaMdira vagere tIrthakSetramAM temanA nAmathI) vAparavA mATe upayoga rAkhavo joIe. tema ja mAtA-pitA vagere je Asana-pathArI-vAsaNa-vastra vagereno upayoga karatA hoya te pote na vAparavA. tema ja divaMgata mAtA-pitA vagerenI pratimA ghaDAvI-bharAvI pUjavI joIe. A paNa gurupUnano 4 me 2 cha. (12/5) 1. hastAdarza 'bhaye' iti truTitaH pAThaH / Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * sAdharmityavimarza: * 841 devAnAM pUjanaM jJeyaM zauca-zraddhAdipUrvakam / puSpairvilepanaidhUpairnaivedyaiH zobhanaiH stavaiH / / 6 / / vArattayassa putto paDimaM kAsIya ceie ramme / tattha ya thalI ahesI sAhammiyaceiyaM taM tu / / 6 (.sAro.663) rUti | sUtrapiTakAntargate dIghanikAye pAthikavarge - AcariyA paccupaTThAtabvA- (1) uTThAnena, (2) upaTTAnena, (3) sumulaya, (4) parivariyAya, (2) sarva sidhdhapaTidIna 9 (vI.ni. rU 8 ra68) rUcaivuM yA paJcadhA kalAcAryapUjA darzitA sA'pIhA'nusandhayA / paccupaTTAtabvA = pratyupasthApanIyAH, sevanIyA iti yAvat / uTThAnena = utthAnena = abhyutthAneneti yAvat, upaTThAnena = upasthAnena = samIpA'vasthAneneti yAvat, sakkaccaM = satkRtya, satkArapUrvamiti yAvat, ziSTaM spaSTam / dhammapade - muhuttamapi ce vijhU paMDitaM payirupAsati / khippaM dhammaM vijAnAti jihyA sUparasaM yathA / / - (dha.pa.5/6) ityevaM jJAnavRddhasevAphalamupadarzitaM tadapIhA'nuyojyaM yathAtantram / / 12/5 / / devapUjAvidhimAha - 'devAnAmiti / devAnAM ArAdhyatamAnAM pUjanaM jJeyaM zauca-zraddhAdipUrvakaM zaucena zarIra-vastra-dravya-vyavahArazuddhirUpeNa zraddhayA bahumAnAtmikayA AdipadAt praNidhAnAdinA yuktaM puSpaiH jAti vizeSArtha :- mAtA-pitA jIvatA hoya ane teo potAnI milakata-mUDI-dAgInA vagere saMtAnane vAparavA na Ape to saMtAna vAparI na zake. AthI temanAM mRtyu pachI saMtAna vagere tenA dAgInA vagere vApare to mAtA-pitAnI maraNanI anumodanAnuM pApa saMtAnane lAge. "sAruM thayuM teo kALadharma pAmyA. to mane temanA dAgInA vagere vAparavA maLyA !- Avo AMzika avyakta paNa bhAva temanA dAgInA vagereno upayoga-bhogavaTo karanAranA manamAM AvavAnI zakyatA nakArI zakAtI nathI. khAnadAna saMtAna AvuM pApa potAnA mAthe na laI zake. temAM paNa khAsa karIne yoganI pUrvasevA karanAra ArAdhaka sujJa jIva to tevI bhUla kevI rIte karI zake ? mATe pUrvasevA karanAra dharmAtmA divaMgata thayela mAtA-pitA AdinA dAgInA vagere devAlaya vageremAM ApI de te vyAjabI che. te milakata paNa potAnA nAme dAna karIne maphatano jaza levAnA badale temanA nAmathI ja tIrthakSetramAM vAparavI joIe. AvI AMtarika jAgRti pUrvasevAnA ArAdhake rAkhavI jarUrI che. paraMtu mA-bApa putrane vilamAM je milakata lakhI Ape athavA tevI sUcanA karIne gayA hoya to tenA vaparAzamAM maraNaanumodana doSa na Ave. A vAta dhyAnamAM rAkhavI. tema ja mAtA-pitA vagere je Asana, pathArI, palaMga, pATalo, kapaDA vagere vAparatA hoya teno upayoga na karavAmAM guruvarga pratyeno bahumAnabhAva saMtAna vagere Azrita vargamAM jaLavAI rahe che. mAtA-pitAnI jema temanA vaparAzamAM AvanArI cIja paNa bahumAna-vinaya-Adara karavA lAyaka che. mATe ja pUrva kALamAM sasarA je oTalA upara besIne savAre dAtaNa karatA hoya te oTalAnI paNa, sasarAnI gerahAjarImAM, vahu lAja kADhatI hatI. AryAvartanI A gauravavaMtI saMskRtimAM yogapUrvasevA vaNAyelI jovA maLe che. (12/5) gurupUjananuM svarUpa cAra zloka dvArA batAvyA bAda avasaraprApta devapUjananuM svarUpa graMthakAra jaNAve che. ja devapUjana svarUpa che gAthArtha - pavitratA ane zraddhA vagere pUrvaka suMdara puSpo, vilepano, dhUpa, naivagha ane stotro vaDe devonI bhakti thAya te devapUjana jANavuM. (12/6) Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 842 * = adhimuktivazAd devabhaktiH * 'devAnAmi 'ti - vyaktaH ||6|| adhimuktivazAnmAnyA avizeSeNa vA sadA / anirNItavizeSANAM sarve devA mahAtmanAm / / 7 / / itaradevatA'pekSo'tizayo adhimuktIti / anirNItaH kuto'pi matimohAdanizcito vizeSaH yaisteSAM (=anirNItavizeSANAM ) mahAtmanAM = paralokasAdhanapradhAnatayA prazastAtmanAM gRhiNAM sarve devAH sadA'vizeSeNa pAragata-hari-hara-hiraNyagarbhAdisAdhAraNavRttyA mAnyAH vA = athavA adhimuktivazAt atizayitazraddhA'nusAreNa ||7|| zatapatrikAdisambhavaiH, vilepanaiH ghusRNamalayajAdiracitaiH, dhUpaiH kAkatuNDAdirUpaiH, naivedyaiH pakvAnnaphalAdilakSaNaiH, zobhanaiH Adaropahitatvena sundaraiH stavaiH = stotraiH / upalakSaNAt vastrA'laGkArAdibhirityapi bodhyam / yathoktaM yogabindau puSpaizca balinA caiva vastraiH stotraizca zobhanaiH / devAnAM pUjanaM jJeyaM zauca-zraddhAsamanvitam / / - (yo . viM. 116) iti / zraddhAzUnyaM tu sarvamaphalam / taduktaM baudhAyanadharmasUtre - azraddhA paramaH pApmA zraddhA hi paramaM tapaH / tasmAdazraddhayA dattaM havirnA'znanti devatAH / / - (vau.dha.5/10/1/6) iti / prakRte rAgAdyapetaM hRdayaM vAga'duSTA'nRtAdinA / hiMsAdirahitaM karma yattadIzvarapUjanam / / - ( jA. yo. 2 / 8) jAbAlayogavacanaM zucirAstikyapUtAtmA pUjayed devatAH sadA / devatAvad gurujanamAtmavacca suhRjjanam / / - (kA. nI. 3/31) iti ca kAmandakIyanItisAravacanamapyanuyojyaM yathAgamam / / 12/6 / / dvAtriMzikA - 12/7 = = prakRtadevatAyAmanyadeva etacca pUjanaM kepAM devAnAM kartavyam ? ityAzaGkAyAmAha - 'adhimuktI 'ti / adyApi matimohAt = svakIyabuddhiviparyAsa-mAndyAdivazAt anizcitaH itaradevatApekSo sApekSaH atizayo nikhiladoparAhitya-satsiddhAntaprarUpakatvAdiguNA''dhikya-nirvyAjakaruNA-saumyamudrA-zastralalanAdisaGgavarjanAdilakSaNaH yaiH pUjakaiH teSAm / kalpAntaramAha ' athave 'ti / atizayitazraddhA'nusAreNa = kulaparamparA'nusAreNa gurvAdyupadezA'nuvRttyA phalavizepA'nubhavato vA yasya yatra devatAyAM viziSTA zraddhA tadvazena devavizepamiti / zraddhAvizepato devavizepA'GgIkaraNe'pi na tadanyadevaM prati kadApi tasya dveSaH sambhavati, tAdRzayogyatAprAdurbhAvAt / yathoktaM yogabindI 'avizeSeNa sarveSAmadhimuktivazena vA / gRhiNAM mAnanIyA yat sarve devA mahA TIkArtha H- gAthArtha spaSTa hovAthI mahopAdhyAyajIe tenI saMskRta vyAkhyA karela nathI.(12/6) gAthArtha :- devonuM vizeSa svarUpa jemaNe jANela nathI tevA mahApuruSone sarva devo samAna rIte sarvadA mAnya hoya che. athavA potAnI jvalaMta zraddhA mujaba mAnya hoya che. (12/7) TIkArya :- bIjA devonI apekSAe prastuta devamAM zuM vizeSatA che ? A bAbatano nirNaya koI paNa prakAranA mativyAmohanA lIdhe jeo nathI karI zakyA tema chatAM paNa mukhyarUpe paralokanI sAdhanAmAM ja masta rahevA dvArA potAnA AtmAnuM sauMdarya aMzataH paNa jemaNe pragaTa karela che. tevA gRhasthone ahIM 'mahAtmA' zabdathI graMthakArazrIe navAjelA che. tevA mahApuruSone mana haMmezA pAragata, viSNu, mahAdeva, brahmA, buddha, tIrthaMkara vagere badhA lokaprasiddha devomAM samAna rIte ja mAnyatA-pUjyatA varelI hoya che. athavA potAnI vizeSa prakAranI zraddhA mujaba deva mAnya bane che. (12/7) Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * bhaktiprakArAH . 843 sarvAn devAnnamasyanti naikaM devaM smaashritaaH| jitendriyA jitakrodhA 'durgANyatitaranti te / / 8 / / _ 'sarvAni'ti / sarvAn devAn namasyanti = namaskurvate / naikaM kaJcana devaM samAzritAH tmanAm / / ' (yo.bi.117) iti / - ayogyasyApi bhagavAn bhaktasya paramezvaraH / prasIdati na sandeho nigRhya vividhaM tamaH / / 6 (liN.pu.10|11) iti liGgapurANavacanaM, - harernAma harernAma harernAmaiva kevalam / kalau nAstyeva nAstyeva nAstyeva gatiranyathA / / - (cai.caM.1/52) iti caitanyacandrodayavacanaM, - sadA gAyanti devezametAn bhaktAnavehi vai -- (ska.pu.vai.kha.ve.mA.6 / 58) iti skandapurANavacanaM - bhaktiH zreyo'nuvandhinI - (A.pu.7/279) iti AdipurANavacanaM, - yathA''loko hi jantUnAM cepTAkAraNatAM gataH / tathaiva sarvasiddhInAM bhaktiH paramakAraNam + (vR.nA.pu.4/3) iti bRhannAradIyapurANavacanaM, - bhaktyA tuSyanti daivatAni 6 (cA.1/21,22) iti cArudattavacanaM ca tantrAntarA'vasthitasyA'punarvandhakAdeH devapUjAdau svarasataH pravartakamavaseyam / __evameva - sA tvasmin paramapremasvarUpA / amRtasvarUpA ca / yallabdhvA pumAn siddho bhavati, amRto bhavati, tRpto bhavati / yatprApya na kiJcid vAJchati, na zocati, na dvepTi, na ramate notsAhI bhavati / yajJAtvA matto bhavati, stabdho bhavati, AtmArAmo bhavati (nA.bha.2/3/4/ 5/6) iti nAradabhaktisUtrANi api bhagavadbhaktiprerakANi jJAtavyAni / sA = bhaktiH, asmin = bhagavati, 'notsAhI bhavati' ityatra 'sAMsArikakAryeSu' iti gamyate, mattatA stabdhatA ca tanmayatAdirUpA jJAtavyA / ziSTaM spapTam / nAradabhaktisUtreSu yAni - pUjAdiSvanurAga iti pArAzaryaH / kathAdiSviti gargaH / Atmaratyavirodheneti shaannddilyH| nAradastu tadarpitA'khilA''cAratA tadvismaraNe paramavyAkulateti (nA. bha.16-19) iti bhagavadbhaktilakSaNAni darzitAni, ye ca - zravaNaM, kIrtanaM viSNoH smaraNaM pAdasevanam / arcanaM vandanaM dAsyaM sakhyaM Atmanivedanam / / - (bhA.7/5/23) iti bhAgavate navadhA bhaktiprakArAH pradarzitAH tatsarvamatra nAnAtantrA'vasthite'punarbandhakAdau yathAsampradAyaM zraddhAnusAreNa smbhvti| bhagavadbhaktigocarANi pArAzarya-garga-zANDilyamatAni tu bhAgavate vistarata uktAni tato'vaseyAni jijJAsubhiH / / 12/7 / / etadapi katham ? iti zaGkAyAM yogabindusaMvAdamAha - 'sarvAniti / vyatirekamAha- naikamiti / vizeSArtha :- yogapUrvasevA karanAra jIva pAse viziSTa prakArano kSayopazama na hovAnA kAraNe kayA deva bIjA badhA deva karatAM anekAneka rIte caDhiyAtA che ? teno nirNaya na thayo hoya tevI avasthAmAM AstikatA, apunabaMdhatA vagerenA prabhAve, lokomAM deva tarIke prasiddha sarva devo sarvadA samAna rIte mAnya hoya che. athavA kulaparaMparAgata rIte ke potAnA anubhavanA AdhAre ke guruupadeza mujaba je devamAM jvalaMta zraddhA hoya te devane bhagavAna tarIke mAne che, pUje che. tema chatAM te avasthAmAM paNa anya devo pratye tenA manamAM dveSa nathI hoto. kAraNa ke tenAmAM tevI sahiSNutA yogyatA pragaTa thaI hoya che. (12/7) gAthArtha :- pUrvasevA karanAra te mahApuruSo eka devano Azraya karatA nathI. teo sarva devone namaskAra kare che. jitendriya ane krodhavijayI evA teo narakapatana vagerene tarI jAya che. (128) TIkArtha:- yoganI pUrvasevAnA ArAdhaka jIvo sarva devone namaskAra kare che. potAnI buddhinA haThAgrahathI 1 hastAdarza 'durgANyatiteta..' ityazuddhaH paatthH| 2.hastAdarza * kurvato' ityazuddhaH paatthH| 3. hastAdarza ...zritaH' ityazuddhaH pAThaH / Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 844 * jitendriyasvarUpam * dvAtriMzikA-12/8 = svamatyabhinivezena pratipannavantaH / jitendriyA = nigRhItahRSIkAH, jitakrodhAH = abhibhUtakopAH durgANi = narakapAtAdIni vyasanAni atitaranti = atikrAmanti te = sarvadevanamaskartAraH / / 8 / / na ca pUrva kalpAntare 'adhimuktivazAt' ityuktam tadanena virudhyata iti zaGkanIyam, zraddhA'tizayena yasya kasyacid devasya samAzrayaNe'pi svamatyabhinivezena = svakIyadhIkadAgraheNa naikaM eva kaJcana devaM te Izatvena pratipannavantaH / svasampradAyalabdhasya svaguruvargopadipTasya svakIyA'nubhavajanitA'tizayitazraddhAviSayIbhUtasya devatAvizepasya viziSya vandanIya-pUjanIyatvAdirUpeNA'GgIkAre'pi tadanyadeveSu na dveSAdikamete vidadhate, avasarocitaM ca praNAmAdikaM kurvantItyAzayaH / _ 'sarvAn devAn' ityasyopalakSaNatvAt 'sarvAn sAdhUn' ityapi vodhyam / tathAhi- tantrAntarasthito'punabandhaka: - sarve saMnyAsinaH pUjyAH varNairAzramibhistathA (saM.gI.6/44) iti saMnyAsagItAvacanAt sarvAn sAdhUn api yathocitaM namasyatyevetyavadheyam / na cAsya laukikavidhirUpatayA na prAmANyamiti zaGkanIyam, asyAmavasthAyAmetAdRzakarmaNo'pi pramANatvA'bhyupagamAt / etena - sarva eva hi jainAnAM pramANaM laukiko vidhiH - (ya.ti.caM.8/34) iti yazastilakacampUvacanamapi vyAkhyAtam / prakRte - svAdhikAreNa yo yogyo vyavahAraH sa dharmibhiH / prANAnte'pi na moktavyo yato dharmo bhavet tataH / / - (kR.gI.197) iti kRSNagItAvacanamapyanusandheyam / jitendriyA iti / tallakSaNaM nAradaparivrAjakopaniSadi manusmRtau rAmagItAyAM ca - zrutvA spRSTvA ca dRSTvA ca bhuktvA ghrAtvA ca yo naraH / na hRSyati na glAyati sa vijJeyo jitendriyaH / / - (nAra.pari.2/38, ma.smR.2/98, rA.gI.15/45) ityevamuktam / prakRte - tAvajjitendriyo na syAd vijitendriyaH pumAn / na jayed rasanaM yAvat jitaM sarvaM jite rase / / - (bhAga.11/8/ 21) iti bhAgavatavacanamapi smartavyama, rasanendriyasya durjeyatvAta / - jitendriyo hi zaknoti vaze sthApayituM prajAH -- (manu.7/44) iti manusmRtivacanamapi zAsakasyendriyajayapravartakam / kauTilIyArthazAstre ca - vidyA-vinayaheturindriyajayaH kAma-krodha-lobha-mAna-mada-harpatyAgAtkAryaH - (ko.artha.1/6 pR.11) ityevmindryjyphlopaayaavuktau| etatsarvaM zrutvA vaidikAditantrasthito'punarbandhako hIndriyavijaye pravartate / bauddhadarzanasthitastvapunarbandhakaH - sArathIva nettAni gahetvA indriyANi rakkhanti paNDitA * (dI.ni.2/7/1) iti dIghanikAyapramukhavacanatastatra yatate / itthaM indriyavijayena buddhivRddhirapi dhruvA / taduktaM mahAbhArate - indriyairniyatairvRddhirvardhate'gnirivendhanaiH - (ma.bhA.udyoga-129/26) iti / / etena - bhaktimAnindriyajayI tatparo jJAnamApnuyAt / labdhvA tatparamaM mokSaM svalpakAlena yAtyasau / / (ga.gI.3/47) iti gaNezagItAvacanamapi vyAkhyAtam / anyatantrastheSu api madhye vaidikatantrasthA apunarvandhakAH - ghRtena (-snehena) kaliM zikSAmi - (atha.ve.7/109/1) iti atharvavedavacanataH, - kruddhaH pApaM na kuryAt kaH, kruddho hanyAd gurUnapi teo mAtra eka ja devane bhagavAna rUpe svIkAratA nathI. temaNe Indriyone jItelI hoya che. krodhane temaNe harAvela hoya che. sarva devane namanArA teo narakapatana vagere saMkaTone oLaMgI jAya che.(128). Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * krodhaphalamImAMsA * 845 nanu sarve'pi na muktipradAyina iti kathamavizeSeNa namaskaraNIyAH ? ityata Aha- (vA.rA.sundarakANDa-55/4) iti vAlmIkirAmAyaNavacanAt, - apakAriNi kopazcet ? kope kopaH kathaM na te ? (yA.upa.23) iti yAjJavalkyopaniSadvacanAt, - kruddho hi saMmUDhaH san guruM Akrozati - (bha.gI.2/63 zAM.bhA.) iti bhagavadgItAzAGkarabhASyavacanataH, - kSAntyA zudhyanti vidvAMsaH - (ma.smR.5/106) iti manusmRtivacanAt, - yo yajedaparizrAnto mAsi mAsi zataM samAH / na krudhyed yazca sarvasya, tayorakrodhano'dhikaH / / - (ma.bhA.Adiparva-79/6) iti mahAbhArataprabhRtivacanAcca jitakrodhAH sampadyante / bauddhatantrasthitAzcA'punarvandhakAH - kopaMtaro dosagaru sa veraM paTimuJcati - (sN.ni.1|1|35) iti saMyuttanikAyavacanAt, - Ati-mittA suhajjA ca parivajjanti kodhanaM 8 (aNgu.7|6|11) - kodhano dubbaNNo hoti - (aMgu.7 / 6 / 12) iti ca aMguttaranikAyavacanAt, - na hi vereNa verANi sammantIdha kadAcanaM / avereNa ca sammantI esa dhammo sanAtano / / - (dha.pa.1/5) iti dhammapadavacanAt, - yo uppatitaM vineti kodhaM visaThaM sappavisaM va osadhehi / so bhikkhu jahAti orapAraM urago jiNNamiva tacaM purANaM / / - (su.ni.1|11) iti suttanipAtavacanAt, - aggI va tiNakaTThasmiM kodho yassa pavaDDhati / nihIyati tassa yaso kAlapakkhe va candimA / / 8 (jA.10/ 443/60) iti jAtakavacanAt, - kuddhaM appaTikujhaMto saGgAmaM jeti dujjayaM / / (vi.ma.9/ 15) iti visuddhimaggavacanAt, - kodho vuccati dhUmo - (cU.ni.pA.2/3/17) iti cullaniddesapAlivacanAcca jitakrodhAH sampadyante / jainadarzanasthAstvapunarbandhakAH - koho pIiM paNAsei - (da.vai.8/68) iti dazavaikAlikavacanAt, - ahe vayai koheNaM 6 (utta.9/54) iti uttarAdhyayanasUtravacanAt, - saMsArassa u mUlaM kamma tassa vi huMti ya kasAyA - (AcA.ni.189) iti AcArAGganiyuktivacanAt, - sAmannamanucarantassa kasAyA jassa ukkaDA hoti / mannAmi ucchuphullaM va nipphalaM tassa sAmannaM / / - (daza.ni.301) iti dazavaikAlikaniyuktivacanAt, - kasAyasahio na saMjao hoi - (bR.ka.bhA.2712) iti bRhatkalpabhASyavacanAt - jaM ajjiyaM carittaM desUNAe vi puvvakoDIe / taM pi kasAiyametto nAsei naro muhutteNa / / - (ni.bhA.2793, vR.ka.bhA.2715, tI.pra.1201) iti nizIthabhASya-bRhatkalpabhASyatIrthodgAlIprakIrNakavacanAcca jitakrodhAH sampadyante / ziSTaM spapTam / / 12/8 / / nanu loke devatvena vyavahriyamANAH sarve'pi devA na muktipradAyinaH = muktipathaprasthitAnAmanukU vizeSArtha :- sAtamA zlokamAM jaNAvyA mujaba zraddhAvizeSa anusAra amuka cokkasa prakAranA devanI upAsanA karavA chatAM sarva devone bhagavAna svarUpe to te svIkAre ja che. sarva devone avasarocita namaskAra 59 // 73 che. temanA viSaya-upAya bhaMha hoya che. tethI tev| vo n27||bhii janatA nathI. (12/8) ahIM eka zaMkA thaI zake che ke - badhA ya deva-devIo kAMI mokSadAtA nathI. to zA mATe samAnarUpe teo namaskArya banI zake ? 9 paraMtu A zaMkAnuM nirAkaraNa karavA graMthakArazrI jaNAve che ke Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdidhArmika vicAraH * dvAtriMzikA-12/9 cArisaJjIvinIcAranyAyAdevaM phalodayaH / mArgapravezarUpaH syAdvizeSeNA''dikarmaNAm / / 9 / / 'cArI'ti / cArisaJjIvinIcAranyAyAt = prAgupadarzitAt evaM = sarvadevanamaskAre'nuSaGgata iSTaprAptau tata eva zubhA'dhyavasAyavizeSAt mArgapravezarUpaH zuddhadevabhaktyAdilakSaNaH phalodayaH syAt / vizeSeNa = anuSaGgaprAptavItarAgaguNA''dhikyaparijJAnena AdikarmaNAM = prathamamevA''rabdhasthUladharmAcArANAm / = = caraNaM sa eva nyAyaH = lA''caraNA bhavanti iti hetoH kathaM avizeSeNa samAnarUpeNa te namaskaraNIyAH ? ityata Aha'cArI'ti / prAk dvitIyadvAtriMzikAyAM (bhAga-1, pR. 105) upadarzitAt cArisaJjIvinIcAranyAyAt cAreH pratItarUpAyA madhye saJjIvinyaupadhivizeSaH = cArisaJjIvinI tasyAH cAraNaM dRSTAntaH tasmAt sarvadevanamaskAre saMmugdhatayA'bhinivezamantareNa kriyamANe anuSaGgataH anyoddezena pravRttasya tannAntarIyakavidhayA'nyasiddhiprakAreNa iSTaprAptau samucitAbhIpTazuddhadevasamprAptau satyAM tata eva = AlambanIya-namaskaraNIyazuddhadevasakAzAdeva labdhA''tmalAbhAt zubhA'dhyavasAyavizeSAt paripakvaprazastapariNAmapravAhaparamparAtaH zuddhadevabhaktyAdilakSaNaH zuddhadevabhakti-nati-zaraNAgati pratipattiprabhRtisvarUpamokSamArgapravezalakSaNaH phalodayaH phalalAbhaH syAt / ayaJca kathaM keSAM syAt? ityAha anuSaGgaprAptavItarAgaguNA''dhikyaparijJAnena = anyoddezyakapravRttinAntarIyakA'varjanIyabhAvavyApArasamupalabdhe dhvastadope devAdhideve'nyadevA'vRttisanmArgadezakatva- vItarAgatvasarvajJatvAdiguNasandohasyA'vagamena prathamameva ArabdhasthUladharmA''cArANAM niruktaphalodayaH syAt / nyAyasampannavaibhavAdipaJcatriMzadguNairuttarottaraguNavRddhiyogyatAvAn AdidhArmikaH prathamamevA''rabdhasthUladharmAcAratve nA''didhArmikasaMjJayA prasiddhaH tattattantrA'nusArato vicitrAcAro bhavatIti (dha.saM.gA. 17) dhrmsnggrhvRttikRnmtmtraavdheym| AdidhArmikasya prajJApanIyatayA tadIyamithyAtvasyA'nAbhigrahikatvAtsAmAnyadharmadezanAyogyatA'trA'vesayA / taduktaM dharmasaGgrahavRttau mithyAdRSTInAmapi mAdhyasthyAdiguNamUlakamitrAdidRSTiyogena tasya guNasthAnakatvasiddheH, tathApravRtteranAbhigrahikasya sambhavAd anAbhigrahikatvameva tasya dezanAyogyatve zobhananibandhanam - (dha.saM.vR.gA. 18 pR. 45 ) iti / 846 , = = = = = = = cArisaMjIvinInyAyathI tAttvika devanI upalabdhi * gAthArtha :- A rIte cArisaMvinI cAraNa nyAyathI mArgapravezarUpa phalodaya prApta thAya che. vizeSe karIne AdidhArmika jIvone A vAta lAgu paDe che. (12/9) TIkArtha :- pUrve bIjI batrIsInA paMda2mA zlokamAM batAvela cArisaMjIvanI cAraNa nyAya mujaba A rIte sarva devone namaskAra karatAM-karatAM prAsaMgika rIte ISTa mukhya deva maLI jatAM, temanA ja mAdhyamathI viziSTa zubha adhyavasAya nimitte zuddha devanI bhakti vagere svarUpa mokSamArgapravezAtmaka phalodaya thaI zake che. sauprathama ja jemaNe sthUla evA dharmAcAra zarU karyA che tevA Adikarma AdidhArmika jIvone prAsaMgika rIte maLelA vItarAga devamAM bIjA devo karatAM caDhiyAtA guNonuM jJAna thavAnA nimitte vizeSarUpe uparokta phalalAbha thAya che. kAraNa ke te AdidhArmika jIvo atyanta mugdha hovAnA kAraNe viziSTa Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * bodhisattvasyA''didhArmikatA 847 te hyatyantamugdhatayA kaJcana devatAvizeSamajAnAnA vizeSavRtteradyA'pi na yogyAH, kiM tu sAmAnyarUpAyA eveti // 9 // = dharmadezanAzravaNA'dhikAritve'pi 'lalanA - zastrAdizUnyo yathArthamArgadezakatva - vItarAgatva-sarvajJatvAdiguNapUrNaH jagatsarga-pralayAdikartRtvarahitaH paramAnandamaya Atmaiva paramArthataH paramAtmA' ityevaM lakSaNAyA vizeSavRtteH devavizepagocaravilakSaNacittavRtteH tadanukUladharmadezanAyAH tAdRzapravRttezva adyA'pi na yogyAH kintu 'doparahitaH karuNAsAgaro duHkhahartA paramadeva' iti sAmAnyarUpAyA eva cittavRtteH tAdRzadezanAyAzca yogyA ityaavrtte| yathoktaM yogabindau cArisaJjIvanIcAranyAya eva satAM mataH / nA'nyathAtrepTasiddhiH svAt vizeSeADaDanirmAm|| - (yo.viM.116) kRti / uttarArdhabAvyA 7 'na naiva anyathA = cArisaJjIvanIcAranyAyamantareNa atra devapUjAdau prastute iSTasiddhiH = viziSTamArgA'vatArarUpA syAt = bhavet / ayaJcopadezo yathA yeSAM dAtavyastadAha vizepeNa = samyagdRSTyAdyucitadezanAparihArarUpeNa AdikarmaNAM = prathamamevArabdhasthUladharmA''cArANAm / na hyatyantamugdhatayA kaJcana devatAdhivizepamajAnAnA vizeSapravRtteradyApi yogyAH kintu sAmAnyarUpAyA evetyevaM (yo . biM. 119 vR.) yogabinduvRttikAreNA'kAri / apunarbandhakA''didhArmikayoranarthAntarataiva / taduktaM lalitavistarApaJjikAyAM 'AdidhArmikasya anunarbndhksy' (la.vi.prAnte) iti / taduktaM dharmasaGgrahavRttau api yo hyanyaiH ziSTa- bodhisattva-nivRttaprakRtyadhikArAdizabdairabhidhIyate sa evA'smAbhirAdidhArmikA'punarbandhakAdizabdaiH - (dha.saM.gA. 17- bhAga - 1 pRSTha. rU) cavadheyam ||12/6 / / prakAranA devane (= vItarAga arihaMtane) sarvotkRSTa devasvarUpe oLakhatA na hovAthI haju sudhI paNa devaviSayaka viziSTa prakAranI vRtti-cittavRtti-tadanurUpa pravRttine yogya banelA nathI. paraMtu sAmAnyasvarUpavALI cittavRtti ane tadanurUpa pravRttine mATe ja teo yogyatA dharAve che. (12/9) huM dharmadezanAmAM paNa sAvadhAnI pha = = * = vizeSArtha :- baLada banelA patine pharIthI manuSya banAvavA mATe saMjIvanI auSadhi na oLakhatI patnIe vRkSa nIce rahelI tamAma vanaspati-auSadhi-ghAsa-pAMdaDA khavaDAvavAnuM zarU karyuM. Ama karatAM karatAM jyAre saMjIvanI auSidha khAvAmAM AvI ke pati baLada tarata manuSya-patirUpe banI gayo. A rIte, vizeSa prakAranI prajJA na hovAthI, sarva devane bhagavAna tarIke svIkArI badhA devonA vaMdana-pUjana Adi karatAM karatAM pAramArthika vItarAga devanI prApti thAya tyAre te tAttvika devane namaskAra-pUjA-satkAra karavAthI mokSamArgapravezarUpa phalaprApti AdidhArmika = apunarbaMdhaka jIvone mATe zakya bane che, sulabha thAya che. paraMtu AdidhArmika = apunarbaMdhaka jIvo atyanta mugdha hovAthI 'AvA prakAranI viziSTatA, UMcI guNa vibhUti, bIjA sAMsArika devomAM kayAMya jovA na maLe evA sUkSma sAnubaMdha vizuddhatama guNo hovAthI A vItarAga deva ja vAstavamAM bhagavAna che, bIjA nahi'- AvA prakAranI manovRtti temanAmAM pragaTavI azakyaprAyaH che. tevI prarUpaNA-tattvadezanA paNa tevA jIvanI sanmukha karavI vyAjabI nathI. kAraNa ke temanAmAM tevI yogyatA ja nathI. paraMtu sAmAnya prakAranI cittavRtti ke dharmadezanA (- jema ke doSa eka paNa na hoya tevA karuNAsAgarane bhagavAna kahevAya'- mATe teo yogya hoya che. hA, sarva devonI pUjA karatAM-karatAM vItarAga deva maLI jAya, temanI bAhya saumya aparigrahI avasthAnA darzana thatAM, ciMtanamanana Adi karatAM-karatAM 'bIjA laukika devo karatAM vItarAga bhagavaMta caDhiyAtA che'- tevuM temane thaI Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaktiM vinA sadAcArAH prANazUnyAH dvAtriMzikA - 12/10 adhijJAtavizeSANAM vizeSe'pyetadiSyate / svasya vRttavizeSe'pi pareSu dveSavarjanAt / / 10 / / 'adhI'ti / adhijJAto vizeSo = guNAdhikyaM yaisteSAM (= adhijJAtavizeSANAM) vizeSe'pi arhadAdI etat pUjanaM iSyate / pareSu = pUjyamAnavyatirikteSu / dveSasya = matsarasya varjanAt ( = dveSavarjanAt ), svasya = AtmanaH vRttavizeSe'pi = AcArA''dhikye'pi sati devatAntarANi pratItya / / 10 / / 848 * * = tarhi kadA vizepeNa pravRttiranumanyata ityAzaGkAyAmAha ' adhI 'ti / yadetaradevatA'pekSayA vItarAgatvasarvajJatvAdilakSaNaguNA''dhikyamarhato jJAyate tadA tepAM adhijJAtavizeSANAM vijJAtaguNA''dhikyAnAM arhadAdau api mukhyadevatvabuddhyA pUjanamiSyate pUjakepTaphalasAdhanatayA zAstrakRdbhiriti gamyate / kintu etat pUjanaM pUjyamAnavyatirikteSu svena pUjyamAnAd arhadAdeH bhinneSu deveSu matsarasya varjanAt tyAgamAzritya kalyANA''vahaM vijJeyam / = kadA ? ityAha devatAntarANi pratItya Atmana AcArA''dhikye sati api / ayamAzayo baliSThAn zatrUn kAmAdIn ye jayanti te sarvAn arIn jayanti - (bA. sU. 4/47) iti bArhaspatyasUtrAdyavalambanena dAropasevana-zatruvadhAdito'punarbandhakasya viramaNe'pi " lalanA'GkAropaNa-raudramudrA-zUlacApacakrAdivyagrahasta-siMhAdizvApadArohaNAdayo ye hInAcArA devatAntarepUpalabhyante te mayi na santIti tato'dhiko'hamiti kimetaiH prAkRtajanato'pi hInairdevaiH" ityevaM devatAntareSu pUjyamAnA'rhadAdivyatirikteSu dvepamakRtvA yad jJAtaguNA''dhikAdau pUjanamAcArazAlinaH tat zreyaskaramiti / yathoktaM yogabindI' guNA''dhikyaparijJAnAd vizeSe'pyetadiSyate / adveSeNa tadanyeSAM vRttA''dhikye tathAtmanaH / / ' - ( yo . biM. 120 ) iti / atha pUrvasevAyAM sadAcArAdikaM kimarthaM gurudevAdipUjanasya pazcAdupanyastaM ? evaM hi 'AcAraH paramo dharmaH' (manu. 1 / 108 ) iti manusmRtiprabhRteH virodhaH syAditi cet ? maivam, guru-devAdibhaktimantareNa sadAcArAdeH prANazUnyazarIratulyatApradarzanakRte tathAvidhopanyAsasya yuktatvAt / ata eva prAk paraH sahasrAH zaradAM pare yogamupAsatAm - ( bhAga - 1, pR. 295 ) ityAdyuktam / sammataJcedaM pareSAmapi / taduktaM saMnyAsagItAyAM zarIraM yogamArge vai, bhaktiH syAt prANarUpikA - (saM.gI. 4/53) iti / / 12/10 // zake che. ane tevA jJAnapUrvaka vItarAganamaskAra vagere mArgaprAptirUpe puravAra thAya che. mATe tevA apunarbaMdhakaAdidhArmika jIvonI samakSa dharmadezanA karanAre paNa tevo viveka rAkhavo jarUrI che.(12/9) hu laukki deva pratye dveSa na joIe gAthArtha :- jemaNe devonI vizeSatA jANelI che tevA jIvone mATe vizeSa prakAranA devane uddezIne thatA pUjana Adi lAbhadAyI bane che, jo potAnAmAM vizeSa prakAranA AcAra hovA chatAM potAnA dvArA pUjAtA devo sivAyanA devone vize IrSyA choDIne te pUjana Adi thatAM hoya to. (12/10) TIkArtha :- bIjA laukika devo karatAM arihaMta sarvajJa vItarAga devamAM atizaya anupama zreSTha guNo rahelA che' evuM jJAna jeone thaI gayela hoya tevA jIvo arihaMta vagere viziSTa devanI bhagavAna tarIke pUjA kare tevuM zAstrakAro Icche che. paraMtu te pUjA pote jenI pUjA na karato hoya tevA devo upara IrSyA-dveSa-niMdA-dhikkAravRttinA tyAgapUrvaka hovI jarUrI che. bhale ne bIjA laukika devo karatAM 1. hastAdarze ' padeSu' ityazuddhaH pAThaH / = Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * vyavaniHM* 849 nA''turA'pathyatulyaM yaddAnaM tadapi cessyte| pAtre dInAdivarge ca possyvrgaa'virodhtH||11|| 'ne'ti / yad AturA'pathyatulyaM = jvarAdirogavidhurasya ghRtAdidAnasadRzaM muzalAdidAnaM dAyaka-grAhakayorapakAri na bhavati tadAnamapi ceSyate pAtre dInAdivarge ca = poSyavargasya mAtApitrAdipoSaNIyalokasya avirodhato = vRtteranucchedAt (poSyavargA'virodhataH) / / 11 / / prathamazloke 'gurudevAdipUjanamiti yat pratijJAtaM tatrA''dizabdapragRhItaM pUjanIyA'ntaramadhikRtyA''ha 'ne'ti / jvarAdirogavidhurasya bhojanArthaM ghRtAdidAnasadRzaM punaH yad muzalAdidAnaM = muzala-halodUkhalAdidAnaM dAyaka-grAhakayoH pApabandhAdi-jvaravRddhyAdibhyAM yathAkramaM apakAri laukika-zAstrIyA'pAyakAri na bhavati kintu dvayorapyupakArAyaiva bhavati / anena dAnavidhiruktaH / yathoktaM yogabindau - dattaM yadupakArAya yoraNupanIyate | nAgaDaturAgapazcAtyaM tu tavetadvIdhavanmatam || 9 (co.vi.24) ti | tad vidhivad dAnamapi ceSyate yogazAstrakAraiH pUrvasevArUpeNa pAtre = dAnAhe dInAdivarge ca bhaNiSyamANarUpa eva / etadapi katham ? ityAha mAtA-pitrAdipoSaNIyalokasya vRtteH anucchedAt = avighAtAt / manusmRtau poSyalokazcaivamuktaH 'vRddhau mAtA-pitarau sAdhvI bhAryA laghUni ca zizUni / apyupAyazataM kRtvA poSyANi manurabravIt / / ' (manu.-11/11) iti / poSyApoSakatve tu gRhiNAM na parijano nApi ca dharmArhatA / ata eva pitrAdikulavRddhAnAmanujJayA taddAnamiSyate / / potAnAmAM viziSTa kakSAnA AcAro hoya ! (12/10) vizeSArtha :- arihaMtamAM asAdhAraNa guNonA darzana thavAnA nimitte thatI temanI bhakti viziSTalAbhadAyI to ja banI zake jo zaMkara-brahmA-Indra-gaNapati vagere laukika devo pratye pUjakanA hRdayamAM dveSa na hoya. ghaNIvAra evuM paNa bane ke laukika devo khoLAmAM devIne besADe, rAkSasone krUratAthI haNe, trizUla vagere zAstrane dhAraNa kare, devIo sAthe rAsa rame, devInA khabhe jAheramAM hAtha rAkhe... jyAre vItarAga devano = arihaMtano upAsaka to te laukika devo karatAM paNa caDhiyAtA AcArane-sadAcArane AtmasAt karanAra hoya. AvuM hoya to paNa tevA laukika devo pratye dveSa bhAva na thavo joIe. pUrvasevA karanAranI cittadazA AvA prakAranI hoya che. (12/10) gurupUjana, devapUjana batAvyA bAda pUrvasevAgata sadAcAranuM graMthakArazrI varNana kare che. ha pUrvasevAgata dAnanuM svarUpa che gAthArtha - poSyavargane hAni na pahoMce te rIte pAtra = suyogya jIvane vize tathA dIna vagere samUhane vize, rogIne apathyadAnasamAna na bane tevuM, dAna paNa pUrvasevArUpe mAnya che. (12/11) TIkArya - tAva vagere rogathI gherAyela vyaktine ghI vagere vAparavA ApavuM te jema tenA mATe nukazAnakArI che tema sAMbelA, zastra, bomba vagere adhikaraNonuM dAna to lenAra ane denAra bannene mATe nukazAnakArI che. tevA prakAre nukazAnakAraka na bane te rIte dAnayogya jIvana vize tathA dIna, anAtha, aMdha vagere jIvone vize ucita dAna karavuM te pUrvasevArUpe zAstrakArone ISTa che. paraMtu te dAna paNa evI rIte na thavuM joIe ke jethI dAna karanArane mAthe jemanA bharaNa-poSaNa vagerenI javAbadArI che tevA mAtA, pitA vagerenI AjIvikAmAM ke jIvananirvAhamAM takalIpha UbhI thAya. (12/11). Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 850 * dAnasya sarvadharmazAstrasammatatA * dvAtriMzikA-12/12 'liGginaH pAtramapacA viziSya svkriyaakRtH| dInA'ndha-kRpaNAdInAM vargaH kAryA'ntarA'kSamaH / / 12 / / itthameva mahAdAnatvopapatteH, anyathA dAnameva syAt / yathoktaM SoDazake 'nyAyA''ttaM svalpamapi hi bhRtyA'nuparodhato mahAdAnam / dIna-tapasvyAdau gurvanujJayA dAnamanyattu / / ' (poDa.5/13) iti| prakRtadAnanirUpaNaM yogabindau 'pAtre dInAdivarge ca dAnaM vidhivdipyte| popyavargA'virodhena na viruddhaM svatazca yat / / ' (yo.viM.121) iti 'popyavargA'virodhene'tyuktyA 'popyapopakatvalakSaNaH paJcaviMzatitamo mArgAnusAritA guNaH prakaTIkRtaH / prakRtadAnena ca 'anyo'nyA'pratibandhena trivargamapi sAdhayan' (yo.zA.1/ 52) iti yogazAstrokta ekonaviMzatitamo mArgAnusAritAguNaH pradarzitaH / / sarvatantrasthito'punarvandhakAdiH - dharmasyA''dipadaM dAnam + (yo.bi.125) iti yogabinduvacanaM, - uccA divi dakSiNAvanto asthuH 6 (R.ve.10/107/2) iti RgvedavacanaM, - dAnamiti sarvANi bhUtAni prazaMsanti - (tai.A.10/62) iti taittarIyAraNyakavacanaM, - dAnadharmaM nipeveta nityam 6 (manu.4/227) iti manusmRtivacanaM, - dIyamAnaM hi nA'paiti 8 (ska. pu.mA.ko.2/61) iti skandapurANavacanaM, - satyavAkyAcca rAjendra ! kiJcid dAnaM viziSyate / / - (ma.bhA.vanaparva 182/ 5) iti mahAbhAratavacanaM, - dhanaM dharmAya visRjet - (kA.nI.3/29) iti kAmandakIyanItisAravacanaM, - dAnena tulyo nidhirasti nAnyaH - (paM.taM.2/155) iti paJcatantravacanaM, - dAnaM kartavyam - (bA.sU.1 / 24) iti bArhaspatyasUtraM, - dAnaM sattvamitaM dadyAt + (cA.ca.18) iti cArucaryAvacanaM, - dAnaM nAma mahAnidhAnamatulam + (jA.mA.21) iti jAtakamAlAvacanaJcA'valambya prakRtadAnAdau pravartate muktiJcA'pi labhate, dAnasya mokSadadharmA'GgatvAt / taduktaM saMnyAsagItAyAM - muktidatve ca dharmasya tadaGgaJcA'pi muktidam / yasyAM'zino hi yo dharmaH sa tadaMze'pi labhyate / / yathA'gnerdAhakatvaJced guNo loke'valokyate / tadA tasya sphuliGge'pi pratyAsannaH sa vai guNaH / / saddeza-kAla-pAtrAdisAhAyyaJcet samaznute / dahatyekaH sphuliGgo'pi vanamAmapi kSaNAt / / evaM dharmAGgamapyekaM dAnaJced vidhinA bhavet / tadA tenA'pyaznuvIta naro muktiM na saMzayaH / / 6 (saM.gI.3/35-38) iti / yuktaJcaitat, dAnadvAtriMzikoktarItyA(pR.22/23) zAlibhadrajIvasaGgamAyudAharaNena bhAvanIyam / / 12/11 / / vizeSArtha:- yoganI pUrvasevArUpe je sadAcAra mAnya che temAM sauprathama dAnano samAveza karavAmAM Avela che. dAnano viSaya che pAtra ane dInAdi samUha. A banneno paricaya AgaLanA zlokamAM karavAmAM Avaze. paraMtu mahattvanI vAta e che ke e dAna mahAAraMbha-mahAparigraha vageremAM nimitta na thavuM joIe. tathA mAtA-pitA vagerene bhUkhyA maravuM paDe tevI rIte dAna na karAya."gharanA chokarA ghaMTI cATe ane paDozIne ATo." AvIdAnajanya paristhiti zAstrakArone mAnya nathI. dAnapAtra kone kahevAya? te vAta AgaLanA zlokamAM kahevAze. (12/11) ha pAtranI oLakhANa che gAthArtha :- sAdhuvezadhArI jIvo dAnapAtra kahevAya. jAte rasoI na banAvanArA tathA sAdhu-jIvananA AcArane pALanArA sAdhuo vizeSa prakAre dAnapAtra kahevAya. tathA kamANI vagere kAryamAM asamartha evA 1. mudritapratI 'liMgana...' ityazuddhaH pAThaH / Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * dAnapAtramImAMsA * 851 liGgina iti / liGgino = vratasUcakatathAvidhanepathyavantaH sAmAnyataH pAtraM AdidhArmikasya / viziSya = vizeSataH apacAH svayamapAcakAH, upalakSaNAt parairapAcayitAraH pacyamAnA'nanumantArazca / svakriyAkRtaH = svazAstroktA'nuSThAnA'pramattAH / taduktaM- "vratasthA liGginaH pAtramapacAstu vizeSataH / svasiddhAntA'virodhena vartante ye sadaiva hi / / " (yo.bi.122) etadeva bhAvayati- 'liGgina' iti / vratasUcakatathAvidhanepathyavantaH = (bhAga-2, pR.556) pUrvoktA'hiMsAdivratadyotakarajoharaNa-picchikA-tridaNDa-trizUla-jaTA-bhasma-raktapItazvetAmbarAdisAdhuvezazAlinaH sAmAnyataH = vizepA'navagamadazA'pekSayA pAtraM = dAnapAtraM sarvatantragatasya AdidhArmikasya abhiprAyeNa vartante, - gopu kSAnto brahmacArI paranindAvivarjitaH / aparigrahazIlazca sa vandyo'smAbhiruttamaH / / - (vR.nA.3 164) iti bRhannAradIyapurANaprabhRtivacanA'valamvanAditi gamyate / prakRte - yAdRzaH tAdRzo liGgI jainaiH pUjyaH subhAvataH / bhaktibhAvena liGginAmunnatirjAyate dhruvam / / - (jai.gI.18) iti jainagItAvacanamapyapunabandhakAdyavasthAgataM jainakulavartinamAzritya ythaagmmnuyojymaagmaanusaaribhiH| vibhinnA''cAravartinaH sAdhUn dRSTvA nA'punarbandhakaH kupyati / prakRte - dRSTvA parasparaM sAdhUna bhinnA''cAravyavasthitAn / parasparaM prakupyanti sAdhavo na vivekinaH / / - (mahA.gI.5/431) iti mahAvIragItAvacanamapyavazyamanusmartavyam / ___ atrApi vizeSamAha vizeSataH = itarayatyapekSaguNA''dhikyA'vagamataH svayaM eva apAcakAH = bhojanoddezyakA'gnyAdhArambhavarjinaH upalakSaNAt paraiH = svavyatiriktaiH apAcayitAraH, pacyamAnAnanumantArazca yatyuddezena taNDula-pAkAdau svayameva pravRttAnAM gRhasthAdInAM taNDulAdyagrahaNA'nupabhogAdinA / punarapi vizepayati- svazAstroktA'nuSThAnA'pramattAH = bhojanottarakAle'pi svadharmazAstropadarzitasvAdhyAya-vaiyAvRttyadhyAnAdikriyAsvapramattatayopayuktAH / yogabindusaMvAdamAha 'vratasthA' ityAdi / hiMsA'nRtAdipApasthAnaviratilakSaNavratasthatvoktyA svarUpazuddhirAveditA, 'apacA' ityanena hetuzuddhirupadarzitA, uttarArdhena cA'nubandhazuddhirAveditA yogabinduzloke / sAmAnyata etAdRzaM jJAnaM duSkaram / ata eva mahAbhArate - anarhate yad dadAdi, na dadAdi yadarhate / arhA'narhAparijJAnAd dAnadharmA'tiduSkaraH / / 6 (ma.bhA.zAMti.20/9) ityuktam / yadapi gurugItAyAM - cAturyavAn vivekI ca adhyAtmajJAnavAn zuciH / mAnasaM nirmalaM yasya gurutvaM tasya zobhate / / garIba, aMdha, 59 vagaire. pono samUha honAhi vAya. (12/12) TIkArtha :- saMnyAsavrata sUcaka tevA prakAranA vezane dhAraNa karanArA jIvo sAmAnyathI AdidhArmika jIvanI dRSTie dAnapAtra bane che. tathA jAte rasoI na banAvanArA, upalakSaNathI bIjA dvArA rasoI na karAvanArA tathA sAdhune udezIne banAvavAmAM AvelI rasoIne nahi levA dvArA te) virAdhanAnI anumodanA paNa na karanArA evA sAdhuo to AdidhArmika jIvanI daSTie vizeSa prakAre dAnapAtra bane che. tevA sAdhuo potAnA zAstramAM batAvelA AcArone custa rIte pALatA hoya che. yogabiMdumAM zrIharibhadrasUrijIe A ja vAtane jaNAvatA kahe che ke vrata-yama-niyamamAM rahelA sAdhuvezadhArI jIvo dAnapAtra kahevAya che. tathA jAte rasoI na karanArA sAdhuo to vizeSa prakAre dAnapAtra bane che. kAraNa ke tevA sAdhuo kAyama mATe potAnA siddhAntano bAdha na thAya te rIte vartana karanArA hoya che. 1. hastAdarza 'pacAsu' ityazuddhaH pAThaH / Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 852 * gurulakSaNavimarzaH * dvAtriMzikA-12/12 dInA'ndha-kRpaNAdInAM vargaH = samudAyaH kAryAntarA'kSamo = bhikssaa'tiriktnirvaahhetuvyaapaaraa'smrthH| yata uktaM- "dInAndhakRpaNA ye tu vyAdhigrastA vizeSataH / niHsvAH kriyAntarA'zaktA etadvargo hi mIlakaH / / " (yo.bi.123) iti / dInAH = kSINasakalapuruSArthazaktayaH / andhAH = nayanarahitAH kRpaNAH = svabhAvata eva satAM kRpAsthAnam / / guravo nirmalAH zAntAH sAdhavo mitabhASiNaH / kAmakrodhavinirmuktAH sadAcArA jitendriyAH / / 6 (gu.gI.243,244) ityevaM gurulakSaNamuktaM, yadapi ca - svAdhyAyADhyaM yonimitraM prazAntaM caitanyasthaM pApabhIrUM vahujJam / strImuktAntaM dhArmikaM gozaraNyaM vRttaM kSAntaM tAdRzaM pAtramAhuH / / - (va.smR.29) iti vaziSThasmRtau pAtralakSaNamuktaM, yadapi ca yAjJavalkyasmRtau - na vidyayA kevalayA tapasA vA'pi pAtratA / yatra vRttamime cobhe taddhi pAtraM prakIrtitam / / - (yA.smR.1/200) ityevaM tAttvikaM pAtrapadapravRttinimittamAveditaM tadapi vaidikatantrA'vasthito'punarbandhakaH svacetasi samAropayati pAtravizepavicAravimarzAvasare / bauddhadarzanasthitazcA'punarbandhakaH - ajena ca kevalinaM mahesiM khINAsavaM kukkuccakapasaMtaM / annena pAnena upaTTahassu khettaM hitaM puJapekkhassa hoti / / - (su.ni.27) iti suttanipAtavacanAnusAreNa dAnapAtraM mArgayatItyAdikamUhanIyaM yathAtantram / kumArapAlaprabandhe tu - dharmajJo dharmakartA ca, sadA dharmaparAyaNaH / sattvebhyaH sarvazAstrA'rthadezako gururucyate / / - (ku.pra.pRSTha 51) ityevaM sarvatantrasAdhAraNarUpeNa gurulakSaNamuktaM tadapIhA'nuyojyaM yathAgamam / etena - dhammannU dhammakattA ya sayA dhammaparAyaNo / sattANaM dhammasatthatthadesao bhaNNae guru / / (da.zu.pra.4/42) iti darzanazuddhiprakaraNavacanamapi vyAkhyAtam / bhikSA'tiriktanirvAhahetuvyApArA'samarthaH = bhikSAbhinno yo jIvananirvAhahetubhUtaH kRpyAdivyApAraH tatrA'zaktaH / ata eva dAnasampradAnaM tepAM na virudhyate laukika-lokottarazAstrA'bhiprAyeNa / dInAH = kSINasakalapuruSArthazaktayaH = vinapTadharmA'rtha-kAmAdipurupArthasAmarthyAH / 'me dhAnyAdikaM mA hIyatAmiti kudhIvantaH kRpaNAH prANatyAge'pi svadhanadhAnyAdyanupabhogAt svabhAvata eva = nisargato hi satAM = zipTapurupANAM kRpAsthAnaM = svakIyadhAnyAdivitaraNA''kSepakakaruNAbhAjanam / dAnastutizca - dharmasyA''dipadaM dAnaM, dAnaM dAridryanAzanam / janapriyakaraM dAnaM, dAnaM kIrtyAdivardhanam / / - (yo.viM.125) ityevaM yogabindau drshitaa| pAtre viniyogAt dharmAdipadatvaM, dInAdivarge vitaraNAt dAridryanAzakatvaM, audAryayogAt janapriyakaratvaM svabhAvata eva ca kIrtyAdivardhakatvaM dAnasya yathAyogaM bhAvanIyam / tathA bhikSA sivAya bIjI koI pravRttithI jIvananirvAha karavAmAM asamartha evA garIba, aMdhajana, kRpaNa vagere jIvono samUha dinAdivarga kahevAya che. kAraNa ke zrIharibhadrasUrijI mahArAje yogabiMdumAM jaNAvela che ke - je jIvo dIna, aMdha, kRpaNa hoya tema ja vizeSa prakAre rogagrasta hoya, nirdhana hoya tathA jIvananirvAhakArI anya pravRttimAM azakta hoya teono samUha = mIlaka dInAdivarga samajavo. 9 dIna ke garIba zabdano artha che dharma-artha-kAma-mokSa - A cAreya prakAranA puSArthanI zakti jemanI 1. hastAdarza ...Sastu' iti pAThaH / 2. 'mIlakAH' ityazuddhaH pATho mudritapratau / Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tantrAntareSu dAnavicAraH * 853 vyAdhigrastAH = kuSThyAdyabhibhUtAH / niHsvAH = nirdhanAH / / 12 / / vaidikatantrastho'punarvandhakaH - kSudhyadbhyo vaya AsutiM dAH - (R.ve.1/104/7) iti RgvedavacanataH kSudhAturebhyo'nnapAnAdikaM datte / 'vayaH = annaM, AsutiM = peyaM kSIrAdikam' iti RgvedasAyaNabhASye / evaM - devo devesu devaH - (ya.ve.27/12) iti yajurvedavacanamapi dAnapravartakamavaseyam / 'devaH = dAnAdiguNayuktaH' (u.bhA.27/12) iti uvvaTabhASyakAraH / - na hi tvA zUra devA na martAso ditsantam / bhImaM na gAM vArayante - (sA.ve.2/2/6/3) iti sAmavedavacanamapi dAnotsAhajanakamavaseyam / 'mAso = manuSyAH' iti sAmavedasAyaNabhASye,- yo devakAmo na dhanaM ruNaddhi, samit taM rAyaH sRjati svadhAbhiH (atha.ve.7/50/6) iti atharvavedavacanamapi vaidikAnAmapunarbandhakAnAM dAnaprerakam / - dAnAnnAtiduSkaram - (tai.A.10/62) iti pUrvoktaM(pR.75) taittirIyAraNyakanArAyaNopaniSadvacanaM dAnazreSThatAmAha / evaM kAlocitadAnavidhAyakam - kAla eva dadyAt, akAle na dadyAt + (ai.A.2 3 / 6) iti aitareyAraNyakavacanaM, - mriyate yAcamAno vai, na jAtu mriyate dadat + (ma.bhA.anuzAsanaparva60/5) iti mahAbhAratavacanaM, - dAnamekaM kalau yuge - (ma.smR.186) iti manusmRtivacanaM, - abhigamyottamaM dAnam - (praa.smR.1|28) iti parAzarasmRtivacanaM, - dAnaM dayA damaH zAntiH sarvepAM dharmasAdhanam + (yA.va.smR.1/122) iti yAjJavalkyasmRtivacanaM, - yad dadAti yadaznAti tadeva dhanino dhanam - (vyA.smR.4/17) iti vyAsasmRtivacanaM - adattvA vipamaznute 6 (vi.pu.3 / 11 / 72) iti viSNupurANavacanaM ca sAkSAtparamparayA vA dAnaprerakatayA'vagamya vaidikatantrastho'punarvandhako dAne prayatate / bauddhatantrA'vasthito'punarbandhakaH - sakkacca dAnaM detha, sahatthA dAnaM detha / cittakataM dAnaM detha, anapaviddhaM dAnaM detha - (dI.ni.2/10/5) iti dIghanikAyavacanaM zrutvA svahastena satkAra-prItipUrvaM doparahitatayA dAtumutsahate / - appasmA dakkhiNA dinnA sahassena samaM mitA - (sN.ni.11|32) iti saMyuttanikAyavacanaM, - manApadAyI labhate manApaM - (aM.5 / 5 / 4) iti, - dinnaM hoti sunihitaM - (aMgu.3 / 6 / 2) iti ca aMguttaranikAyavacanaM, - na ve kadariyA devalokaM vajanti - (dha.pa. 13 11) iti dhammapadavacanaM, - dadato puoM pavaDDhati - (udA.8/5) udAnavacanaM, - dadaM mittAni ganthati (su.ni.1 / 10 / 7) iti suttanipAtavacanaM, - yo ca dattvA nAnutapte taM dukkarataraM tato ( (jaa.7|401|44) sUtrapiTakAntargatajAtakavacanaM, - dAnaM sabbatthasAdhakaM 6 (vi.mA.9/39) iti visuddhimaggavacanaM, - dAnaphalaM hoti paramhi loe - (pe.va.1 120 1248) iti petavatthuvacanaM ca dAnapravartakatayA'vagamya vauddhadarzanastho'punarbandhako dAtumutsahate ityAdikaM tattattantroktyAdyanuzIlanato'tra yojanIyam / jainadarzanasthA'punarbandhakAnAM dAnapravarttakAni vacanAni tu dAnadvAtriMzikoktAnIhAnusandheyAni / / 12/12 / / kSINa thayelI hoya tevA jIvo. AMkha vagaranA jIvo ahIM aMdha tarIke abhipreta che. tathA tevA prakAranA svabhAvathI ja jeo sajjanone karuNApAtra bane tevA jIvo kRpaNa samajavA. koDha vagere rogathI gherAyelA Doya te vyAdhiyasta sama45. tathA ni:sva = nirdhana vo to prasiddha 4 che. (12/12) vizeSArtha :- 'vrata' zabdathI mahAvrata athavA pUrvokta (batrIsI 8 gAthA 9 pRSTha.555) ahiMsAdi pAMca Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 854 * gAmbhIrya-dhairya-dAkSiNyasvarUpavimarzaH * dvAtriMzikA-12/13 sudAkSiNyaM dayAlutvaM dInoddhAraH kRtajJatA / janA'pavAdabhIrutvaM sadAcArAH prakIrtitAH / / 13 / / 'sudAkSiNyami'ti / sudAkSiNyaM = gambhIra-dhIracetasaH prakRtyaiva parakRtyA'bhiyogaparatA / dayAlutvaM = nirupadhiparaduHkhaprahANecchA / pUrvasevAghaTakIbhUtaM sadAcAraM nirUpayati 'sudAkSiNyamiti / 'gambhIra-dhIracetasaH' iti / 'gAmbhIrya parairalabdhamadhyatvaM, dhairyaJca bhayahetUpanipAte'pi nirbhayatvamiti (po.4/4) yogadIpikAkAraH / anyatra ca 'yasya prabhAvAdAkArAH krodha-harpa-bhayAdipu / bhAvepu nopalabhyante tad gAmbhIryamudAhRtam / ( ) ityevaM gAmbhIryasvarUpamAveditam / dhairyalakSaNaJca yogabinduvRttikRtA 'dhairyaM = vyasanA'zanisannipAte'pyavicalitaprakRtibhAvaH' (yo.viM.52) ityevamuktam / kathAratnakoze devabhadrasUriNA'pi - garuyAvayAnivAe vi davvanAse vi paNaivirahe vi / jammAhappA Na maNo khuppai taM viti dhIrattaM / / - (pR.201/ gA.2) ityuktam / - jehiM kAle parakkaMtaM na pacchA paritappae te dhIrA baMdhaNummukkA - (sU.kR. 1 / 3 / 4 / 15) iti tu sUtrakRtAGgakRtaH / uttarAdhyayanasUtre tu - dhIrassa passa dhIrattaM saccadhammANuvattiNo / ciccA adhammaM dhammiDhe devesu uvavajjaI / / 6 (utta.7/29) ityuktam / mahAbhArate tu - dhairyaM = indriyanigrahaH - (ma.bhA.vanaparva 313/96) ityuktam / vayantu 'svA'bhISTaprAptau svA'nabhipretaviyoge kAryasamAptau vA mohopazamena satyadharmaniSThatayA kAlavilambasahiSNutvaM dhairyamiti brUmaH / - dhitI tu mohassa upasame hoti - (ni.bhA.85) iti nizIthabhASyavacanaM, - asiddhArthA nivartante na hi dhIrAH kRtodyamAH - (ka.sA.5/3/14) iti ca kathAsaritsAgaravacanamapyetadarthAnupAti / / prakRtyaiva = svabhAvata eva nirmatsarasya parakRtyA'bhiyogaparatA = pareSAM kRtyepvapi utsAhapraguNatA / yathoktaM SoDazake - dAkSiNyaM parakRtyepvapi yogaparaH zubhA''zayo jJeyaH / gAmbhIrya-dhairyasacivo mAtsaryavighAtakRt paramaH / / - (po.4/4) iti / anena dhAyAdivirahaH paropakRtikarmaThatvalakSaNo mArgAnusAritAguNazca sUcitaH / dayAlutvoktyaikatriMzattamo mArgAnusAritAguNa aaveditH| nirupadhiparaduHkhaprahANecchA ityanena narAyuHkarmavandhayogyatA'punarbandhakasya dyotitA / taduktaM sthAnAGge - cauhiM ThANehiM jIvA yama vagere samajavA. sAdhuveza tarIke trizULa, bhagavA kapaDA, jaTA, bhabhUti, rajoharaNa, morapIMcha vagerenuM ahIM grahaNa karavuM. bAvA, jogI, saMnyAsI parivrAjaka vagere saMto AdidhArmika jIvanI daSTie sAmAnyathI dAnapAtra che, dAnayogya che. tathA karaNa-karAvaNa-anumodanA dvArA thatI hiMsAthI aTakelA AcAracusta jaina sAdhusAdhvIjI Adi-dhArmikanI daSTie vizeSarUpe dAnapAtra-supAtra bane che. atikaMjusAI vagere svabhAvathI sajjanonI daSTie atyanta dayApAtra-karuNApAtra jIva kRpaNa kahevAya che. bAkInI bAbata TIkAryamAM spaSTa che. (12/12) che bAkInA sadAcAronI oLakhANa ha. thArtha :- (2) sukSiAraya, (3) dhyAgutA, (4) hInoddhAra, (5) itazatA, (E) mounihAya -2sahAyAra uvAyeda che. (12/13) TIkArtha :- atyanta gaMbhIra ane dhIra cittavALA jIva svabhAvathI ja bIjA jIvonA kAma karavAmAM tatparatA batAve te sudAkSiNya kahevAya. niHsvArthabhAve bIjAnA duHkhone dUra karavAnI IcchA dayALutA Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tantrAntareSu yazovaibhavavimarzaH * 855 dInoddhAraH dInopakArayatnaH / kRtajJatA parakRtopakAraparijJAnam / (janApavAdabhIjanApavAdAnmaraNAnnirviziSyamANAdbhIrutvaM = bhItabhAvaH (= sadAcArAH prakIrtitAH) / / 13 / / = = rutvaM=) rAgo guNini sarvatra nindAtyAgastathA''padi / adainyaM, satpratijJatvaM sampattAvapi namratA / / 14 / / , massatAe kammaM pagareMti / taM jahA - pagaibhaddayAe (1), pagativiNIyAe (2), sANukkosayAe ( 3 ), amacchariyAe (4) - ( sthA. 4/4/4/373) iti / atra hi prakRtibhadrakatA parAnutApitayA sAnukrozatA ca sadayatayopadarzitA tadvRttau zrIabhayadevasUribhiH / dInopakArayatnaH dInA'nAthAdyupakAraprayatnaH / anena dInapratipattilakSaNo mArgA'nusAritAguNa upadarzitaH / yaH parArthamupasarpati sa satpuruSaH - (cA. sU. 299) iti cANakyasUtramapi prakRte yojayitumarhati / evameva gaNezagItAyAM apaizunyaM dayA'krodho'cApalyaM dhRtirArjavam / tejo'bhayamahiMsA ca kSamA zaucamamAnitA / / - ( ga.gI. 10 / 3 ) ityevaM yAni daivIprakRticihnAnyuktAni tAnyapIha yathAtantramanuyojyAni bahuzrutaiH / 'kRtajJatA' ityanena apTAviMzatitamo mArgAnusAritAguNo darzitaH / vauddhAnAmapIyamabhimatA, katuJJatA sappurisehi vaNNitA - (pe. va. 1 / 21 / 263 ) iti petavatthuvacanAt / maraNAd nirviziSyamANA = mRtyutulyAt janApavAdAd bhItabhAvaH / taduktaM padmapurANe apakIrtikSatAnAM tu jIvitaM mRtakaiH samam - ( pa.pu. 4/56/44) iti / prakRte mRtaH sa evA'sti yazo na yasya - (ca.saM.1/8 ) iti caturvargasaGgrahavacanaM yaza eva janmaphalamAtmavatAm - (ca.bhA.5/ 89) iti campUbhAratavacanaM, atha maraNamavazyameva jantoH kimatimudhA malinaM yazaH kurudhve ? - (ve.saM.3/6 ) iti veNIsaMhAravacanaM, - akIrtyA tapyate cetaH cetastApo'zubhAsravaH tattatprasAdAya sadA zreyase kIrtimarjayet / / - ( dharmA. 11 / 85 ) iti dharmAmRtavacanaM, zarIriNaH - (ma.bhA. vanaparva - 200/22 ) iti mahAbhAratavacanaM, 45/13) iti vAlmIkirAmAyaNavacanaM nAsti kIrtisamaM dhanam - (vR.nA. 21 / 32 ) iti bRhannAradIyapurANavacanaM ca sarvatantrA'vasthitA'punarvandhakAnAmapayazonivAraNaparatayopayujyate ityavadheyam / anena prasiddhadezA''cArapAlana- dezakAlaviruddhacaryAtyAgalakSaNI mArgAnusAritAguNau samudyotitau / yaduktaM sUtrakRtAge - na virujjhejja keNai - (sU. kR. 1/11/12 ) iti / yathoktaM yogabindo lokA'pavAdabhIrutvaM dInA'bhyuddharaNA''daraH / kRtajJatA sudAkSiNyaM sadAcAraH prakIrttitaH / / ' - (yo . viM. 126 ) iti / / 12/13 / / kAma-krodha-mada-mAtsarya-paizunyAdIn na kuryAt - ( vA.sU.1/106) iti akIrtirjIvitaM hanti jIvato'pi akIrtirnindyate devaiH - ( vA.rA. 7/ tathA 'rAga' iti / = kahevAya. garIbo dIna-hIna loko upara upakAra karavAno prayatna eTale dInauddhAra. bIjAe potAnA upara karelA upakArone yAda rAkhavA = kRtajJatA. lokamAM thatI potAnI niMdA maraNatulya lAgavAnA lIdhe tenAthI Dara lAge te lokaniMdAbhIrutA. A badhA pUrvasevAgata sadAcAra che. (12/13) gAthArtha :- ( 9 ) guNavAna vyakti upara rAga, (8) sarvatra nidhAtyAga tathA (8) ApattimAM dInatAno abhAva, (10) sapratijJatA tathA (11) saMpatti hoya to paNa namratA A paNa sadAcAra uvAsa che. (12/14) Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 856 * mahatAM satpratijJatA dvAtriMzikA - 12/14 parivAdA'panodaH / tathA Apadi nirvAhaNam / sampattAvapi rAga iti / guNini = guNavati puMsi rAgaH / sarvatra jaghanyamadhyamottameSu nindAtyAgaH vipattau adainyaM = adInabhAvaH / satpratijJatvaM = pratipannakriyAvibhavasamAgame'pi namratA = aucityena namanazIlatA / / 14 / / bArhaspatyasUtrAdyavalamvanena mAtsaryamapahAya guNavati puMsi rAgaH ityanena 'pakSapAtI guNepu ca' (yo.zA.1/ 53) iti yogazAstrokto dvAviMzatitamo mArgAnusAritAguNo dyotitaH / ' sarvatra nindAtyAgaH' ityanena 'avarNavAdI na kvApi rAjAdipu vizeSataH ' (yo.zA. 1/48) iti yogazAstropadarzitaH papTho mArgAnusAritAguNa AveditaH / vaidikatantrastho'punarvandhakastu sarvaM parikrozaM jahi - (R. ve. 1/29/7) iti RgvedavacanAt - AtmaprazaMsAM paragarhAmiti ca varjayet - ( A.dha. 1/2/7/24) iti ApastambIyadharmasUtrAcca sarvamAtsaryatyAgena nindAmapi parityajati / evamanyatantreSvapi yathArhamanuyojyam / 'Apadi adainyamityanena dInatArUpasya bhavAbhinandilakSaNasya viraho niveditaH / 'satpratijJatvamityanena vazIkRtendriyagrAmalakSaNaH paJcatriMzattamo mArgAnusAritAguNaH praveditaH / sarvatantrAvasthitasyA'pyapunarvandhakasya na hi pratijJAM kurvanti vitathAM satyavAdinaH - (vA.rA. 101/51) iti vAlmIkirAmAyaNavacanaM, chandA dosA bhayA mohA yo dhammaM nAtivattati / Arati yaso tassa sukkapakkhe va candimA / / - ( dI. ni. 3/8/246) iti dIghanikAyavacanaM vighnaiH punaH punarapi pratihanyamAnAH prArabdhamuttamaguNA na parityajanti - (mu. rA. 1 / 17 ) iti ca mudrArAkSasaprabhRtivacanamavalambya pratipannakriyAnirvAhaNaM sambhavati tathAvidhaprakRtivazenetyavadheyam / - vivekaH saha sampattyA vinayo vidyayA saha / prabhutvaM prazrayopetaM cihnametanmahAtmanAm / / - ( nala. 3/16) iti nalacampUvacanAt sampatsu mahatAM cittaM bhavedutpalakomalam / Apatsu ca mahAzailazilAsaGghAtakarkazam / / - (ni.za. 62 ) iti nItizatakavacanAt sampattau na ca harSo'sti vipattau nAsti zokitA / yasya tasya samatvena muktirbhavati nizcayaH (? yAt) / / - (kR.gI. 52) iti kRSNagItAprabhRtivacanAcca sarvatantrA'vasthitasyA'punarbandhakasya sampattAvapi = viziSTapuNyodaye'pi vivekagarbhA niSkRtrimA namratA sampadyate / anena antaraGgA'ripavargaparihAraparAyaNatva-salajjatvalakSaNau mArgAnusAritAguNau prakaTIkRtau / prakRte 'sarvatra nindAsantyAgo varNavAdazca saadhussu| ApadyadainyamatyantaM tadvatsampadi namratA / / ' (yo. viM. 127 ) iti yogabindukArikA smartavyA / / 12/14 || = H = * TIkArtha :- guNavAna puruSa upara rAga hovo. jadhanya, madhyama ke uttama vyaktionI niMdAno tyAga karavo. ApattimAM dInatA na hovI. pote svIkArelI pratijJAne sArI rIte pAra pADavI. vaibhava Ave chatAM paNa ucita namratA- A badhA sadAcAra che. (12/14) vizeSArtha :- yoganI pUrvasevAmAM aMtargata sadAcAranA uparokta vividha svarUpo che. prastutamAM vaibhava Ave to paNa ucita namratAno artha e che ke viziSTa puNyodaya hovA chatAM vaDIlo pAse atyaMta vinamra svabhAva hoya, samakakSa ke nimnakakSAnI vyakti pAse prabhukRpA-guruanugraha vagere tattvone potAnI saphaLatAnA mukhya cAlakabaLa tarIke svamukhe gaNAvavA. A che ucita namratA. bAkInI bAbata TIkArthamAM spaSTa che.(12/14) Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ garhatapravRttityAganirUpaNam 857 'aviruddhakulA''cArapAlanaM mitabhASitA / api kaNThagataiH prANairapravRttizca garhite / / 15 / / aviruddheti / aviruddhasya = dharmAdyapratipanthinaH kulA''cArasya pAlanaM = anuvartanaM (= aviruddhakulAcArapAlanaM) / mitabhASitA = prastAve stoka - hitajalpanazIlatA / kaNThagatairapi prANairgarhite lokanindite karmaNi apravRttizca / / 15 / / * tathA 'aviruddhe 'ti / dharmAdyapratipanthinaH dharmapurupArtha-deza-kAla-loka - rAjAdyavirodhinaH kulA''cArasya = svakIyakulaparamparA''gatA''cArasya anuvartanam / paratantrA'vasthitasyA'pyapunarvandhakAdeH pAlanIye kulAcAre dharmAdyapratipanthitvasampAdanaM yAnyanavadyAni karmANi tAni sevitavyAni, no itarANi - (tai. upa. 1 / 11/2) iti taittirIyopaniSadAditaH sambhavati / anena pApabhIrutA'bhidhAnaH caturthI mArgAnusAritANa dyotitaH / viyAgarejjA samayA supane - (sUtra 1/14 / 22), appaM bhAsejja suvvae - (sUtra. 1/8/25 ) iti sUtrakRtAGgavacanAnusArataH mahIyAMsaH prakRtyA mitabhASiNaH - (zi.va. 2/13 ) iti zizupAlavadhaprabhRtivacanatazca prastAve = bhASaNAvasara upalabdhe stoka-hitajalpanazIlatA = parimita-pathya-priyA''bhApaNazIlatA / etena dIrghadarzitArUpaH paDviMzatitamo mArgAnusAritAguNaH prakaTIkRtaH / itthaJca lokavallabhatA'pi sampadyate / yathoktaM yogabindau ' prastAve mitabhASitvamavisaMvAdanaM tathA / pratipannakriyA ceti kuladharmA'nupAlanam / / ' (yo.viM. 128) iti / = prANaiH ucchvAsarUpaiH kaNThagatairapi = galasthAnaprAptaiH, kimpunaH svabhAvasthairityapizabdArthaH, lokanindite kutsite karmaNi = paradAropasevana - kuladUpaNAdau apravRttizca / iyaM bauddhatantrA'vasthitasyA'punarvandhakasya - ussUraseyyA paradArasevA verappasavo ca anatthatA ca / pApA ca mittA sukadariyatA ca ete cha ThAnA purisaM dhaMsayanti / / - ( dI.ni.3/8/2) iti pUrvokta (pR. 508) dIghanikAyavacanataH, na taM kammaM taM sAdhu yaM tvA anutappati - (dha. pa. 5/8) iti dhammapadavacanataH yaM ce jIve adhammikaM - ( the.gA. 14 / 670) iti theragAthAvacanataH, caje naro dhammamanusmaranto - (vi.ma. 1 / 133 ) iti visuddhimaggavacanataH, - (vi.pi.ma.va.9/4/10 ) iti vinayapiTakAntargatamahAvaggavacanatazca bhava = 1. hastAdarze 'aviruddhasadAcAra..' ityazuddhaH pAThaH / * akammaM na ca karaNIyaM / vaidikatantrasthA'punarvandhakasya tu yazo mA pratimucyatAm - (sA. ve. 6/3/10) iti sAmavedavacanataH - paradAra- paradravya-parahiMsAsu yo ratim / na karoti pumAn bhUpa ! topyate tena kezavaH / / aMgaM gAthArtha :- (12) aviruddha mevA dusAyAranuM pAlana, (13) alpabhASitA, (14) gaNAmAM prAeA AvI jAya to paNa niMdanIya bAbatamAM pravRtti na karavI- A sadAcAra kahevAyela che. (12/15) TIkArtha :- dharmapuruSArtha vageremAM takalIpha na paDe tevA kulAcAranuM pAlana karavuM e pUrvasevAgata sadAcAra kahevAyela che. avasare hitakArI evA paNa alpa zabdo bolavAno svabhAva keLavavo e paNa sadAcAra jANavo. potAnA prANa gaLAmAM AvI jAya, maraNatola kaSTa Ave to paNa lokamAM niMdita evA kAryamAM pravRtta na thavuM e paNa sadAcArano eka prakAra che. (12/15) vizeSArtha :- AdidhArmika jIva potAnA kuLAcAranuM pAlana kare. paraMtu dharmaviruddha kulAcArane te maraNaM dhammikaM seyyo, dhanaM jIvitaJcApi savvaM Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 858 * dharmA'viruddhA lokAnuvRttiH kAryA * dvAtriMzikA-12/16 pradhAnakAryanirbandhaH sadvyayo'sadvyayojjhanam / lokAnuvRttirucitA pramAdasya ca varjanam // 16 // 'pradhAne ti / pradhAnakArye = viziSTaphaladAyini prayojane nirbandhaH = AgrahaH (=pradhAnakAryanirbandhaH) / sadvyayaH puruSArthopayogI vittaviniyogaH / (asadvyayojjhanaM-) asadvyayasya = tadviparItasya ujjhanaM = tyAgaH / lokAnuvRttiH = lokacittA''rAdhanA ucitA = dhrmaa'viruddhaa| pramAdasya = madyapAnAdirUpasya ca varjanam / / 16 / / -- (vi.pu.3/8/14) iti viSNupurANAdivacanatazca lokaninditakarmA'pravRttiH sambhavatItyavadheyam / anena 'apravRttazca garhite' (yo.zA.1/50) iti yogazAstrokto dvAdazo mArgAnusAritAguNaH prakAzitaH / taduktaM upadezapade api - supuriso Na hi tuccho vi akajjamAyarati (upa.pada.664) iti / / 12/15 / / tathA 'pradhAne ti / 'pradhAnakAryanirbandha' ityanena tucchaprakRtiviraho vizeSajJatAlakSaNa-mArgAnusAritAguNazca dyotitaH / sadA puruSArthopayogI = dharmAdipuruSArthopabRMhakaH vittaviniyogaH devapUjAdau kuTumbaparipAlanAdau ca / anena dharmaprItirAveditA kartavyapAlanaparAyaNatA ca / tadviparItasya = sadvyayaviparItasya = dharmAdipurupArthAnupayogitvena tadvAdhakatvena vA'sundarasya vittaviniyogasya tyAgaH = parityAgaH / anena heyA'ruciH prkaashitaa| 'upAye sati kartavyaM, sarveSAM cittaraJjanamiti (upa.bha.pra.1 pR.9) upamitibhavaprapaJcAyAM kathAyAM darzitena nyAyena dharmA'viruddhA lokacittArAdhanA bahujanarUDhA'virodhilokavyavahArAnupAlanaprayuktajanamanaHsantopadvArA / anena lokavallabhatA vivekagarbhA dIrghadRSTiH ca pradarzitA / - lokaviruddhaM nA''caret + (vA.sU.5/16) iti bArhaspatyasUtramapi samyak pariNamatyasyAM dazAyAm / madyapAnAdirUpasya = madyapAna-viSaya-kapAya-nidrA-vikathAlakSaNasya tIvrabhogatRSNA'kuzalakriyodyamakuzalakriyAzaithilya-svabhUmikocitacittavRttizuddhyanAdarAdyAtmakasya vA pramAdasya varjanam / anena bhavavahumAnA'bhAvaH prakaTIkRtaH / prakRte - je pamatte guNaTThie se hu daMDe tti pavuccati ( (aacaa.1|1|4), - dhIre muhuttamavi No pamAyae - (AcA.1 / 2 / 1), - alaM kusalassa pamAeNaM - (aacaa.1|2|4/85), - savvao pamattassa bhayaM 6 (aacaa.1|3|4), - uTThie No pamAyae 6 (aacaa.1|5|2) ityAdyA AcArAGgasUtroktayaH, - pamAyaM kammamAhaMsu (sUtra.1 / 8 / 3), - je cheya se vippamAyaM na kujjA - (suutr.1|14|1) iti sUtrakRtAGgasUtroktI, - samayaM goyama ! mA pamAyae 6 (utta.10/26) pALe nahi. lokaniMdA thAya tevI corI, parastrIgamana, vezyAgamana, madyapAna vagere pravRtti to marI 4j 5 tevA sNyo| mAve to 5 / 3. (12/15) ___thArtha :- (15) pradhAna Aryano mAha mavo. (16) dhana vagairenI sahavyaya 42vo. (17) 527 mArge dhana na vAparavuM. (18) ucita rIte lokone anusaravuM ane (19) pramAda choDavo - A sadAcAra DevAyela che. (12/16) TIkArya - viziSTa phaLa Ape tevA kAryono Agraha rAkhavo. dharmapuruSArtha vageremAM upayogI bane te rIte dhanavyaya karavo. tathA temAM bAdhaka bane ke anupayogI bane tema saMpatti na vAparavI. arthAt dhanano durvyaya na karavo. tathA dharmane hAni na pahoMce tema ucita rIte lokonA manane saMtoSa ApavA prayatna karavo e paNa apunabaMdhaka jIvanuM kartavya che. tathA madirApAna vagere pramAdano tyAga karavo e paNa pUrvasevAgata sadAcArano eka prakAra ja che. (12/16) Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * sarvatantreSu pramAdasya tyAjyatA * 859 iti uttarAdhyayanasUtroktiH, - pamattatAe vahago bhavati - (ni.cU.vR.92) - pamAyamUlo baMdho bhavati 6 (ni.cU.6689) iti nizIthacUrNisaduktI, - apramAdAnmato mokSo bhavazcaiva pramAdataH - (mahA. gI. 5/249) iti mahAvIragItoktiH jainadarzanA'vasthitasyA'punarvandhakAdeH pramAdaparihAraupayikatayA'vaseyA manISibhiH / - uttiSThata, saMnahyadhvam - (ath.ve.11|10|1) iti, - mA jIvebhyaH pramadaH - (atha.ve. 8 / 17) iti ca atharvavedavacane, - Uo bhava - (y.ve.13|13) iti yajurvedavacanaM, - yanti pramodamatandrAH (R.ve.8|2|18) iti, - vrateSu jAgRhi 6 (R.ve.9/61/24) iti ca Rgvedavacane, - uttiSThata, mA svapata - (tai.aa.1|27) iti taittirIyAraNyakavacanaM, - uttiSThata jAgrata - (kttho.3|14) iti kaThopaniSadvacanaM, - pramAdo mRtyuH - (adhyA.14) iti adhyAtmopaniSadvacanaM, - pramAdena patito bhavati - (bha.jA.1) iti, - vratAnna pramaditavyam - (bha.jA.2) iti ca bhasmajAbAlopaniSadvacane, - nAyamAtmA balahInena labhyo na ca pramAdAt + (muN.3|2|4) iti muNDakopaniSadvacanaM, - satyAnna pramaditavyam / dharmAnna pramaditavyam / kuzalAnna pramaditavyam 6 (te.1|11|1) iti taittirIyopaniSadvacanaM, - zaktiviSaye muhUrttamapi nA'prayatassyAt - (bau.dha.3/1/31) iti baudhayanadharmasUtraM, - pramAdo naiva kartavyo nareNa zubhamicchatA - (tantro.pR.39) iti tantropAkhyAnavacanaM, - pramattasyA'timattasya citte no dharmavAsanA (A.za.13) iti AbhANazatakavacanaM, - alasaH sarvakarmaNAmanadhikArI 6 (nI.vA.10/144) iti nItivAkyAmRtavacanaM, - SaD dopAH puruSeNeha hAtavyA bhUtimicchatA / nidrA tandrA bhayaM krodha AlasyaM dIrghasUtratA / / - (ma.bhA.udyogaparva-33 178) iti mahAbhAratavacanaJcAvalambya vaidikAditantrastho'punarbandhakaH pramAdaM pariharati / apramAdo bauddhairapi prazasyate / taduktaM sUtrapiTakAntargate saMyuktanikAye kauzalasaMyukte apramAdasUtre - appamAdaM pasaMsanti, puJjakiriyAsu paNDitA / appamatto ubho atthe, adhiggaNhAti paNDito / / - (saM.ni. 1|1|3|7|128/pR.104) iti / ubho = ihalaukika-pAralaukikalakSaNobhayaH ziSTaM spaSTam / - pamAdo maccuno padaM - (dh.p.2|1) iti dhammapadavacanaM, - appamattA satImanto susIlA hotha - (dI.ni.2/3/17) iti dIghanikAyavacanaM, - AlasyaM ca pamAdo ca anuTThAnaM asaMyamo / niddA tandA ca te chidde savvaso taM vivajjaye / / - (saM.ni.11 176) iti saMyuttanikAyavacanaM, - appamAdaM pasaMsanti puJjakiriyAsu paNDitA 6 (iti. 1 / 23) iti itivRttakavacanaM, - na tassa paJjA ca sutaM ca vaDDhati yo sAlaso hoti naro pamatto - (su.ni.2|11|6) iti suttanipAtavacanaM, - pamAdAnupatino rajo 6 (the.gA.6 / 404) iti theragAthAvacanaM, - nAlaso vindate sukhaM 8 (jA.17/521/11) iti sUtrapiTakAntargata-jAtakavacanaM ca bauddhatantrAvasthitasyA'punarbandhakAdeH pramAdaparihArapravartakamavaseyam / evamanyadapi svadhiyA'nuyojyaM bahuzrutaiH / vizeSArtha :- prastuta bAramI batrIsImAM pUrvasevArUpe gurupUjana ane devapUjana batAvyA bAda 11 thI 16 zloka dvArA 19 prakAranA sadAcAranuM svarUpa batAvavAmAM Avela che. tyAra bAda have yoganI pUrvasevAnA ja ghaTaka svarUpa tapanuM 17 thI 21 gAthA sudhI graMthakArazrI varNana karaze. (12/16) Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 860 * sadanuSThAnAnAM saMskAradvArA mahAphalajanakatA * dvAtriMzikA-12/16 prakRtasamuditasadAcArapradarzanaM yogabindau - 'asadvyayaparityAgaH, sthAne caitakriyA sadA / pradhAnakArye nirbandhaH pramAdasya vivarjanam / / lokA''cArA'nuvRttizca sarvatraucityapAlanam / pravRttirgarhite neti prANaiH kaNThagatairapi / / ' + (yo.bi.129-130) iti / sudAkSiNya-dayAlutva-kRtajJatA-janApavAdabhIrutva-guNAnurAgAdInAM kathaJcidguNarUpatve'pi AdidhArmikA'pekSayA kriyAvyaGgyatvA'pekSayA caipAM sadAcAratvoktirapi na virudhyata ityavadheyam / - pAlanIyAH sadAcArAH - (zaM.gI.1/67) iti zambhugItAvacanasya - avazyaM dharmamaryAdA pAlanIyA prayatnataH 6 (saM.gI.6/68) iti ca saMnyAsagItAdivacanasyAvalambanena tantrAntarA'vasthitAnAmapunarvandhakAnAmavagantavyaM sadAcArapAlanam / ___'pAtre dInAdivarge ca yaddAnaM' (dvA.dvA.12/11, pR.849) ityAdinA darzitAni satkarmANi satsaMskArasvarUpasUkSmarUpadvArA kAlAntare tattajjIvayogyatA'nusAreNa phalantItyavadheyam / taduktaM saMnyAsagItAyAM - yAvanti kriyamANAni karmANi prAkkRtAnyapi / cittepu sUkSmarUpeNa vizrAmyanti dRDhaM nRNAm / / yathA vIje vRkSarUpaM lInaM kazcit samIkSitum / pravartito'pi kenA'pi kSamate na vilokitum / / paraM bIjaM tadevA'mbumRdyogaM labhate yadi / tadA tasmAt samudbhUto vRkSaH sarvairapIkSyate / / tathA sarvANi karmANi manolInAni dehinAm / atisaukSmyAna zakyante smartumaharnaraiH kvacit / / zubhA'zubhAni tAnyeva balavantIha janmani / anyajanmani vA prApya deza-kAlA'nukUlatAm / / yathAyogyaM yathAzakti zubhAnyevA'zubhAni vA / atarkitAnyapIhAzu phalAni janayanti hi / / - (saM.gI.4/8-13) iti / zambhugItAyAM - dhRtiH kSamA damo'steyaM zaucamindriyanigrahaH / dhIvidyA satyamakrodha audArya samadarzitA / / paropakAra-niSkAmabhAvaprabhRtayaH zubhAH / sAdhAraNasya dharmasya vidyante vRttayo dhruvam / / - (zaM.gI.1/76-77) ityevaM yAH sAdhAraNadharmavRttayo darzitAH tA apIhA'nuyojyA yathAtantraM kovidaiH / - yatAhAro jitakrodho jitasaGgo jitendriyaH / nirdvandvo nirahaGkAro nirAzIraparigrahaH / / - (te.bi.1/3) iti tejobindUpaniSadvacanamapyatrA'nusandheyaM yathAtantram / pUrvasevAntargataH sadAcAraH adhyAtmatattvAloke - lokApavAdaikapadInirAsaH sudakSiNatvaM ca kRtajJatA ca / sarvatra nindAparivarjanaM ca satAM stavaH prastutayogyavAktvam / / udAratA durvyayavarjanaM ca kRtapratijJAparipAlanaM ca / nAlasyavazyaM punarAgrahazca suyogyakAryapu vivekabuddhyA / / adainyamApadyapi, namratA ca sampatprakarpe, mahatAM ca mArge / samArurukSA''rjavamArdave ca santopavRttiH suvicAratA ca / / siddhAntahAnirna hi lokabhIteH sarvatra caucityavidhAyakatvam / evamprakAraH svayamUhanIyaH sadbhiH sadAcAra udAravuddhyA / / svajIvanaM kIdRzamuccanIti sampAdayed yogapathArurukSuH / tadetadetena vicArakANAM manobhuvAM spapTamupAgataM syAt / / 6 (a.tattvA. 218-22) ityevamupadarzitaH / Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * nAnAtantreSu vividhAH sadAcArAH * 861 prakRte - dAkSiNya-lajje gurudevapUjA pitrAdibhaktiH sukRtA'bhilApaH / paropakAra-vyavahArazuddhI nRNAmihA'mutra ca sampade syuH / / - (a.ka.12/11) iti adhyAtmakalpadrumavacanaM, - dhRtirdAnaM kSamA'steyaM zaucamindriyanigrahaH / dhIvidyA satyamakrodho dharmasAmAnyavRttayaH / / - (saM.gI.2/71) iti saMnyAsagItAvacanaM, - dhRtiH kSamA damo'steyaM zaucamindriyanigrahaH / dhIvidyA satyamakrodho dazakaM dharmalakSaNam / / 6 (manu.6/92, nA.pari.3/24, saM.gI.9/54) iti manusmRti-nAradaparivrAjakopaniSatsaMnyAsagItAvacanaM, - AcArahInaM na punanti vedAH - (va.smR.6/3) iti vaziSThasmRtivacanaM, - yogasya prathamaM dvAraM vAGnirodho'parigrahaH / nirAzA ca nirIhA ca nityamekAntazIlatA / / - (vi.cU.368) iti vivekacUDAmaNivacanaM, - brahmacaryaM tathA satyamanukrozaH samA dhRtiH / sanAtanasya dharmasya mUlametad durAsadam / / - (bra.pu.pU.a.30/27) iti brahmANDapurANavacanaM, - ahiMsA satyamasteyabrahmacaryA'parigrahAH / akrodho guruzuzrUpA zaucaM santopa Arjavam / / amAnitvamadambhitvamAstikatvamahiMsratA / ete sarve guNA jJeyAH sAttvikasya vizeSataH / / - (zArI.1-2) pUrvoktaM(pR.557) iti zArIrakopaniSadvacanaM, - anindA parakRtyeSu svadharmaparipAlanam / kRpaNeSu dayAlutvaM sarvatra madhurA giraH / / bandhubhirbaddhasaMyogaH svajane caturasratA / ucitA'nuvidhAyitvamiti vRttaM mahAtmanAm / / 6 (a.pu.238/21-22) iti agnipurANavacanaM, - dIrghadarzitvamutsAhaH zucitA'sthUlalakSatA / vinItatA dhArmikatA guNAH sAdhvabhigAmikAH / / - (kA.nI.sA.4/8) iti kAmandakIyanItisAravacanaM, - na hIdRzaM saMvananaM triSu lokeSu vidyate / dayA maitrI ca bhUteSu dAnaJca madhurA ca vAk / / 6 (ma.bhA.Adiparva 87/12) iti mahAbhAratavacanaM, - yassete caturo dhammA saddhassa gharamesino / saccaM dhammo dhitI cAgo sa ve pecce na socati / / 6 (su.ni.1|10|8) iti suttanipAtavacanaM, - aSTau guNAH purupaM dIpayanti prajJA ca kaulyaM ca damaH zamazca / parAkramazcA'vahubhASitA ca dAnaM yathAzakti kRtajJatA ca / / - (nI.ka.9/99) iti nItikalpataruvacanaM - vipadi dhairyamathA'bhyudaye kSamA sadasi vAkpaTutA yudhi vikramaH / yazasi cA'bhirucirvyasanaM zrutau prakRtisiddhamidaM hi mahAtmanAm / / - (nI.za.59) iti ca nItizatakavacanaM yathAsambhavaM yathAgamaM ca yojyaM svaparatantrasiddhAntavizAradaiH / ___darzitanAnAvidhasadAcArabalAdapunarbandhakAdiH mohapAzAd vimucyate / prakRte - yastUdAracamatkAraH sadAcAravihAravAn / sa niryAti jaganmohAd mRgendraH paJjarAdiva / / - (mu.vya.6/28) iti mumukSuvyavahAraprakaraNamapyanuyojyaM yathAgamam / / nanu yogamArge prajJAtaH cetovizuddhikaraNopayikadhyAnAdipratipAdanamevocitam, na tvevamasadAcAratyAgAdiprajJApanamiti cet ? na, akuzalAnuSThAnA'parityAge prAthamikadhyAnasyA'pyasambhavAt / vauddhAnAmapyabhimatamidam / ata eva majjhimanikAye laghuhastipadopamasUtre - so ime paJca nIvaraNe pahAya cetaso upakkilese pAya dubbalIkaraNe, vivicceva kAmehi vivicca akusalehi dhammehi savitakkaM savicAraM vivekajaM pItisukhaM, paDhamaM jhAnaM upasampajja viharati + (ma.ni. 1/3/7/297, pR.242) Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 862 * zraddhayA kriyAkaraNe jJAnalAbhaH * dvAtriMzikA - 12/17 tapazcAndrAyaNaM kRcchraM mRtyughnaM pApasUdanam / AdidhArmikayogyaM syAdapi laukikamuttamam / / 17 / / svabhUmi tapa iti / laukikamapi = lokasiddhamapi, apirlokottaraM 'samuccinoti, uttamaM kocitazubhAdhyavasAyapoSakam / / 17 / / ityevamuktam / nIvaraNapaJcakaM 'kAmacchanda- 'vyApAdA'' 'lasyauddhatya'-kaukRtya- 'vicikitsAlakSaNamavagantavyam (ma.ni. valmikasUtra - 1/3/3/251) ziSTaM spaSTam / yadyapi 'paDhamaM nANaM tao dayA' (da. vai. 4/10) iti pUrvokta (pR. 376, pR.521)- dazavaikAlikavacanAt sadAcArApekSayA jJAnasyAbhyarhitatvameva nizcitaM tathA'pi sajjJAnA'nutpannadazAyAmapunarbandhakAvasthAyAM yogapUrvasevAyAM sadAcAraparipAlanasyA'pi zreyorUpatayA'nupasarjanatvopapatteH / sammataJcedaM pareSAmapi / taduktaM rAmagItAyAM - jJAnaM sidhyatu te no vA zubhAcArAnna tu tyaja / zreyohAniH kvacinnaiva kasyacicchubhakAriNaH / / yasya varNAzramAcAre zraddhA'tIva pravartate / sa karmipravaro'vidvAnapi vidvattvamavApnuyAt / / - (rA.gI.17/59,9/19) iti bhAvanIyamavahitamAnasatayA sarvatantrasamavatArakuzalaiH / / 12/16 / / - vedoktena prakAreNa kRcchra- cAndrAyaNAdibhiH / zarIrazopaNaM yat tat tapa ityucyate budhaiH / / - (jA.da.2/3) iti jAbAladarzanopaniSadvacanaM cetasikRtya yogabindudarzitarItyA granthakRdadhunA'trA'vasarasaGgatyAyAtaM pUrvasevAghaTakaM tapo nirUpayati- 'tapa' iti / laukikamapi kimpunrlokottrmitypishbdaarthH| tadevAha apiH = apizabdaH lokottaraM tapaH samuccinoti, yataH apunarbandhako hi laukikamiva lokottaraM tapaH kartumutsahata eva yathAzakti / svabhUmikocitazubhA'dhyavasAyapoSakaM AdidhArmikajIvagatamokSamArgabhUmikAyogyaprazastapariNAmopavRMhaNa-vRddhi-sthirIkaraNa-zuddhikaraNAdikArakam / idamapi ca yathAzakti vodhyam / yathoktaM yogabindau tapo'pi ca yathAzakti kartavyaM pApatApanam / tacca cAndrAyaNaM kRcchraM mRtyughnaM pApasUdanam / / ' - ( yo. viM. 131 ) iti / = tantrAntare kAyikAdi trividhaM tapaH pratyekaM sAttvika - rAjasa - tAmasabhAvena bhidyata iti navadhA svIkriyate / taduktaM saMnyAsagItAyAM evaM tapaH tridhA jJeyaM kAyikaM vAcikaM tathA / mAnasaJcAtha guNataH pratyekaM trividhaM punaH / / - (saM. gI . 2 / 38) iti / vaidikatantrAvasthito'punarbandhakAdiH tapasA mAM vijijJAsasva - (avya. 2 ) iti avyaktopaniSadvacanAt tapasA brahma vijijJAsasva - ( tai. A. 9/ 2, tai.upa.3/3/2) iti taittirIyAraNyaka - taittirIyopaniSadvacanAt brahma tapasi - (go. bA. 2 /3/2) iti gopathabrAhmaNavacanAt tapasvI puNyo bhavati - ( tai. A. 1/62) iti taittirIyAraNyakavacanAt, gAthArtha :- cAndrAyaNa tapa, kRccha tapa, mRtyughna tapa, pApasUdanatapa vagere laukika paNa tapa AdidhArmikane prAyogya uttama ArAdhanA banI zake che. (12/17) * vividha tapanI rUparekhAo TIkArtha :- uparokta tapazcaryAo laukika hovA chatAM bIjA lokottara tapano ahIM saMgraha karavo abhipreta che. Arae} sahidhArmika va sottara tapa pe| DaratA hoya che. A AjatanI sUcanA ApavA mATe 'api ' zabdano gAthAmAM nirdeza karela che. uparokta tapazcaryAo AdidhArmika jIvane yogya eTalA mATe che ke te te tapasyAo apunarbaMdhaka jIvanI bhUmikAne yogya evA zubha adhyavasAyanI poSaka che.(12/17) 1. mudritapratau 'saMcino...' iti pAThaH / = Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAyazcittarUpeNa cAndrAyaNatapa: * 863 ekaikaM vardhayed grAsaM 'zukle kRSNe ca hApayet / bhuJjIta nA'mAvAsyAyAmeSa cAndrAyaNo vidhiH / / 18 / / ___ "ekaikami'ti / ekaikaM vardhayed grAsaM = kavalaM zukle pakSe pratipattitharArabhya yAvat paurNamAsyAM paJcadaza kavalAH / kRSNe ca pakSe hApayet = hInaM kuryAt ekaikaM kavalam / tato bhuJjIta na amAvAsyAyAM', tasyAM sklkvlkssyaat| eSa cAndrAyaNaH candreNa vRddhibhAjA kSayabhAjA ca saha iyate = gamyate yattaccandrAyaNaM tasyA'yaM (cAndrAyaNaH) vidhiH = karaNaprakAra iti / / 18 / / santApanAdibhedena kRcchramuktamanekadhA / akRcchrAdatikRcchreSu hanta santAraNaM param / / 19 / / - tapo meM pratiSThA 6 (tai.bA.3 717) iti taittirIyabrAhmaNavacanAcca tapasi pravartata ityavadheyam / jainatantrA'vasthitazcA'punarbandhakaH - bhavakoDIsaMciyaM kammaM tapasA nijarijjai saM (utta.30/6) iti uttarAdhyayanasUtrAdivacanAt tapasi pravartata ityavadheyam / / 12/17 / / prathamaM cAndrAyaNaM tapo vidhinirUpaNena vyAcaSTe 'ekaikamiti / ekaikaM, na tu vyAdirUpaM, vardhayet = vRddhimAnayet kavalaM annasya / yathoktaM yAjJavalkyasmRtau "tithivRddhyA caret piNDAn zukle zikhyaNDasaMmitAn / ekaikaM hAsayet kRSNe piNDaM cAndrAyaNaM caran / / " (yA.smR.prAya.322) iti / manusmRtau ca 'ekaikaM hAsayet piNDaM kRSNe zukle ca vardhayet / upaspRzaMstriSavaNametaccAndrAyaNaM smRtam / / ' (manu.11/216) ityuktam / - ekaikaM hAsayed grAsaM kRSNe, zukle ca vardhayet / amAvAsyAM na bhuJjIta hyepa cAndrAyaNo vidhiH / / - (pa.smR.10/2) iti ca parAzarasmRtau / anAdipTapApazuddhiranenopajAyate / taduktaM manusmRtau 'anAdiSTeSu pApepu zuddhiH cAndrAyaNena ca' (manu.11/326) iti / - agamyagamanaM kRtvA abhakSyasya ca bhkssnnm| zuddhizcAndrAyaNaM kRtvA atharvAnne tathaiva ca / / - (A.smR.10/13) iti tu aapstmbsmRtau| evamevA-'kAraNaM dvibhojne cAndrAyaNaM prAyazcittatayA darzitam / taduktaM yamena - bhikSurddhibhojanaM kuryAtkadAcid glAna-durbalaH / svasthA'vastho yadA laulyAt tadA cAndrAyaNaM caret / / -(yama smR.) ityavadheyam iti / jamadagnismRtau - akAmAdapi hiMseta pazUn mRgAdikAn yatiH / kRcchrAtikRcchrau kurvIta cAndrAyaNamathApi vaa|| (jama.smR.) ityuktam / laukikamatametadityavadheyam / / 12/18 / / dvitIyaM kRcchaM tapo nirUpayati 'santApanAdI'ti / iha kRcchranAmakaM tapo'nekadhA / tathAhi cAndrAyaNatapanI vidhi che gAthArtha - zukala pakSamAM eka-eka koLIyo vadhAravo ane kRSNapakSamAM eka-eka koLIyo ghaTADavo tathA amAsanA divase jamavAnuM nahi- A cAndrAyaNa tapanI vidhi che. (12/18) TIkArtha :- zukalapakSa = suda pakhavADIyAmAM ekamathI mAMDIne eka-eka koLIyo vadhAratA javuM. tathA punamanA 15 koLIyA vAparavA. tathA kRSNapakSamAM = vadI pakhavADIyAmAM pratidina eka-eka koLIyo ghaTADavo. tema ja amAsanA samagra divasa vAparavAnuM nahi. kAraNa ke amAsanA badhA koLIyA samApta thaI gayA hoya che. Ama caMdranI kaLAnI vRddhi sAthe koLIyAnI vRddhi ane caMdrakaLAnI hAni sAthe bhojananA koLIyAnI hAni anusAre thatA prastuta cAndrayaNa tapane karavAno prakAra uparokta rIte samajavo.(12/18) vizeSArtha :- yAndrAyA = yandra + ayana = yandra sAthe gamana. yandra4AnI vRddhi-DAni anusAra kavalAhAranI vRddhinahAni je tapamAM saMkaLAyela hoya te cAndrAyaNa kahevAya. (12/18) 1:zulke' ityazuddhaH pATho mudritprtau| 2.hastAdarza 'vardhayayed' ityadhikaH paatthH| 3.mudritaprato 'amAvasyAM' iti truTitaH pAThaH / Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vividhakRcchratapomImAMsA dvAtriMzikA - 12/19 santApanAdIti / santApanAdibhedena kRcchraM kRcchranAmakaM tapaH anekadhoktam' / AdinA pAdasampUrNakRcchragrahaH / tatra santApanakRcchraM yathA- " tryahamuSNaM pibedambu tryahamuSNaM ghRtaM pibet / tryahamuSNaM pibenmUtraM tryahamuSNaM pibetpayaH || " ( ) iti / pAdakRcchraM tvetat- "ekabhaktena naktena tathaivA'yAcitena ca / upavAsena caikena pAdakRcchraM vidhIyate / / " ( ) iti / sampUrNakRcchraM punaretadeva caturguNitamiti / santApanakRcchraM sAntapanakRcchrAparAbhidhAnaM pAdakRcchraM sampUrNakRcchramityAdi / yathAkramaM tallakSaNamAcaSTe 'tryahamiti / manusmRtI parAzarasamRtau ca gomUtraM gomayaM kSIraM dadhi sarpiH kushodkm| ekarAtropavAsazca kRcchraM sAntapanaM smRtam / / - (manu. 11/212, parA. smR. 10/26) ityuktam / yAjJavalkyasmRtau gomUtraM gomayaM kSIraM dadhi sarpiH kushodkm| jagdhvA'pare 'hnyupavaset kRcchraM sAntapanaJca yat / / pRthak sAntapanadravyaiH paDaha: sopavAsakaH / saptAhena tu kRcchro'yaM mahAsAntapanaH smRtaH / / - (yA.smR.prAya.a.314- 315) ityuktam / dravyapramANaM ca vijJAnezvareNa mitAkSarAyAM 'gomUtraM mApakAnaSTI gomayasya ca poDaza / kSIrasya dvAdaza proktA daghnazca daza kIrttitAH / / gomUtravad ghRtasyApTau tadardhaM tu kuzodakam / praNavena samAloDya pivet tatpraNavena tu / / ' ( yA. smR. TIkA. prAya. a. 314-15) ityeva - mAveditam / yamena tu paJcadazAhasampAdyo mahAsAntapano'bhihitaH / tathAhi tryahaM pivettu gomUtraM tryahaM gomayaM pibet / tryahaM dadhi tryahaM kSIraM tryahaM sarpi tataH zuciH / mahAsAntapanaM hyetat sarvapApapraNAzanam / / - (ya. smR.. ) iti / - tryahaM tryahaM piveduSNaM payassarpiH kuzodakam / vAyubhakSastryahaM cAnyat taptakRcchraH sa ucyate / / gomUtraM gomayaM kSIraM dadhi sarpiH kuzodakam / ekarAtropavAsazca kRcchraM sAntapanaM smRtam / / - (vau.dha.5/55/4/10-11) iti tu baudhAyanadharmasUtre / jAbAlena tu ekaviMzatidinamAnamasya vyAvarNitam / tathAhi paNNAmekaikametepAM trirAtramupayojayet / tryahaM copavasedantyaM mahAsAntapanaM viduH / / - (jA. smR ) iti / paNNAM gomUtra - gomaya-kSIra-dadhi ghRta- kuzodakarUpANAmityavadheyam / pAdakRcchramiti / taduktaM devalasmRtau api ekabhaktena naktena tathaivAyAcitena tu / upavAsena caikena pAdakRcchra udAhRtaH / / - (de. smR. 4/2152 ) iti / yAjJavalkyasmRtau api ekabhaktena naktena tathaivA'yAcitena ca / upavAsena caivAyaM pAdakRcchraH prakIrttitaH / / - (yAjJa. smR. prAya. 318) ityuktam / tadvRttilezastvevam ahorAtramadhye divaikaikaM bhojanamekabhaktam / evaM rAtrAvekaikaM bhojanaM naktam / aprArthitaM divA rAtrI vaikarAtrau vaikabhojanam / ayAcite divArAtram / na rAtrau na divA bhojanamupavAsaH / evaM caturahaH sAdhyaH pAdakRcchraH - (yA. smR 5 / 318 vRtti ) iti / ApastambasmRtau tu pAdakRcchralakSaNaM 864 * gAthArtha :- satttApana vagere bhedathI kRccha tapa aneka prakAre che. atibhayaMkara evA aparAdho hovA chatAM paNa saraLa tapathI teno pAra pAmavAno prakRSTa hetu A kRccha tapa che. (12/19) TIkArtha :- santApana vagere prakArathI kRccha nAmano tapa anekavidha che. 'vagere' kahyuM eTale pAdakRccha, sampUrNakRccha tapano samAveza karI levo. temAM saMtApanakRccha tapa A pramANe jANavo. - 'traNa divasa garama pANI pIvuM. traNa divasa ghI pIvuM. traNa divasa mUtraprAzana karavuM. tathA traNa divasa dUdha pIvuM.' A saMtApanakRccha tapanI vidhi che. pAdakRccha tapanI vidhi to evI che ke - 'ekAsaNuM, naktabhojana, yAcanA vagaranuM bhojana ane eka upavAsa dvArA pAdakRcchu tapa karAya che.' pAdakRccha tapa cAra gaNo karavAmAM Ave to sampUrNakRccha tapa kahevAya. 1. hastAdarzevizeSe 'anekadhoktaM' nAsti / anyasmin hastAdarze 'anekAdhoktaM' iti adhikaH pAThaH / 2 hastAdarze AdinA pAda sampUrNakRcchragrahaH' iti nAsti / 3. 'aha..' ityazuddhaH pAThaH / Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 865 * tapasaH prAyazcittarUpatopapAdanam * akRcchrAd = akaSTAt atikRcchreSu = narakAdipAtaphaleSu aparAdheSu, hanta iti pratyavadhAraNe, santAraNaM santaraNahetuH paraM = prakRSTaM prANinAm / / 19 / / mAsopavAsamityAhurmRtyughnaM tu tapodhanAH / mRtyuJjayajapopetaM parizuddhaM vidhAnataH / / 20 / / mAseti / mAsaM yAvadupavAso yatra tattathA (=mAsopavAsaM) iti = etat AhuH mRtyughnaM - vyahaM nirazanaM pAdaH pAdazcA'yAcitastryaham / sAyaM tryahaM tathA pAdaH pAdaH prAtastathA tryaham / / - (A.smR.1/13) ityevamupadarzitam / baudhAyanadharmasUtre tu - vyahaM prAtastathA sAyaM tryahamanyadayAcitam / tryahaM paraM tu nAznIyAt parAka iti kRcchra: / / (bau.dha.1/2/2/25) ityevamuktamityavadheyam / yAjJavalkyasmRtau cAtikRcchralakSaNaM - kRcchrAtikRcchra: payasA divasAnekaviMzatim + (yAjJa.smR.prAya.320) ityevamuktam / tallakSaNaM manusmRtau tu "ekaikaM grAsamaznIyAt tryahANi trINi pUrvavat / tryahaJcopavasedantyamatikRcchaM caran dvijaH / / " (manu.11/213) ityevamAveditam / yAjJavalkyasmRtau taptakRcchralakSaNaM - taptakSIra-ghRtAmbUnAmekaikaM pratyahaM pibet / ekarAtropavAsazca taptakRcchrastu pAvanaH / / ( (yA.smR. 5 / 317) ityevamuktam / viSNupurANe ca tallakSaNaM - tryahamuSNAH pivedapaH, vyahamuSNaM ghRtm| tryahamuSNaM payaH, tryahaM nAznIyAdeSa tapta-kRcchraH / / 6 (vi.pu.317) ityuktamityavadheyam / parAzarasmRtau (parA.smR.4/7) api evaMprAyaH tvidhiH| - haviSyAt prAtarAzAn bhuktvA tisro rAtrI znIyAdathA'paraM tryahaM naktaM bhujIta athAparaM tryahaM na kaJcana yAcedathAparaM vyahamupa-vaset tiSThedahani rAtrAvAsIta - (go.smR.27 adhyAya.pRSTha-67) iti tu gautmsmRtau|| nanvaitAdRzakaSTAGgIkaraNaM kimartham ? iti zaGkanIyama, narakAdiphalakakarmApekSayA'sya tattvato'kRcchratvAt, prakRtatapo'GgIkAreNa tannivRttyupapatterityAzayenAha- akaSTAt = kRcchrAbhidhAnaM tapaH tattvato'kRcchramavalambya narakAdipAtaphaleSu aparAdheSu prakRtajanma-janmAntarakRteSu viSaye prANinAM prakRSTaM santAraNaM = santaraNahetuH / taduktaM devalasmRtau - mahApAtakayukto vA yukto vA sarvapAtakaiH / kRcchreNaitena mahatA sarvapApaiH pramucyate / / 6 (de.smR.4/2097) tapaHkapTA'naGgIkAre narakAdikapTasahanasyA'parihAryatvAt, durgatyapekSayA tattvato'kapTatve'pi vyavahArataH kapTarUpasya tapaso'GgIkAre ca tasya parihAryatvamiti tapasa upAdeyatA'nAvilA sidhyatIti bhAvaH / prakRte - upetya tu striyaM kAmAt prAyazcittaM vinirdizet / prANAyAmasamAyuktaM kuryAtsAntapanaM tathA / / akAmAdapi hiMseta yadi bhikSuH pazUna mRgAn / kRcchrA'tikRcchre kurvIta cAndrAyaNamathApi vA / / - (vA.pu.18/7-13) iti vAyupurANavacanavinyAso'pi na vismartavyo nAnAtantrIyavyavasthAvubhutsubhiH / / 12/19 / / ("phaccha' zabdano artha muzkela-agharuM-kaSTadAyaka evA thAya che. karanArane bAhya daSTie agharo lAgavAthI A tapanuM nAma kRcchu rAkhela che. paraMtu pariNAmanI daSTie vicAra karavAmAM Ave to A tapa saraLa che. kAraNa ke) jIvone narakagamana vagere phaLane denArA moTA aparAdhone tarI javAno A saraLa tapa prakRSTa hetu che. (12/19) vizeSArtha:-parastrIgamana, mAMsAhAra vagere narakagamanahetubhUta aparAdho karanAra jIva kacchatapa dvArA narakagamana vagerethI bacI jAya che. zULInI sajA soyathI patI jAya che. sastAmAM narakanivAraNano sodo thaI javAthI chU (= agharI) tapaphaLadaSTie atyaMta saraLa che. (12/19) gAthArtha - mahinAnA upavAsane tapasvIo mRtyuba tapa kahe che. vidhipUrvaka mRtyuMjaya japathI yuta te ta5 parizuddha bane che. (12/20) / TIkArya - je tapamAM eka mAsa sudhI saLaMga upavAsa karavAnA hoya che tene tapasvI munio Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 866 * sarvatapaHsAmAnyavidhiH . dvAtriMzikA-12/21 tu = mRtyughnanAmakaM tu tapodhanAH tapaHpradhAnA munayaH / (mRtyuJjayajapopetaM-) mRtyuJjayajapena parameSThinamaskAreNa upetaM = sahitaM parizuddhaM ihalokA''zaMsAdiparihAreNa vidhAnataH = kaSAyanirodha-brahmacarya-devapUjAdirUpAdvidhAnAt / / 20 / / pApasUdanamapyevaM tattatpApAdyapekSayA / citramantrajapaprAyaM pratyApattivizodhitam // 21 // 'pApe'ti / pApasUdanamapyevaM parizuddhaM vidhAnatazca jJeyaM / tattaccitrarUpaM yatpApAdi' = sAdhudrohAdi yogabindukArikopanyAsena tRtIyaM mRtyuJjayA'bhidhAnaM tapo vyAkhyAnayati- 'mAse'ti / ihalokA''zaMsAdiparihAreNa Adipadena paralokA''zaMsAdigrahaNam / itthameva tapasaH zuddhatvA''pAdanena samAdhitvopapatteH / yathoktaM dazavaikAlike - cauvvihA khalu tavasamAhI bhavai / taM jahA- (1) no ihalogaTThayAe tavamahiTThijjA, (2) no paralogaTThayAe tavamahiTThijjA, (3) no kitti-vaNNa-sadda-silogaTThayAe tavamahiTThijjA, (4) nannattha nijjaraThThayAe tavamahiTThijjA - (da.vai.9/4/4) iti / 'kaSAyanirodhe'tyAdi / yathoktaM jJAnasAre - yatra brahma jinAeM ca kapAyANAM tathA hatiH / sAnubandhA jinAjJA ca tattapaH zuddhamiSyate / / tadeva hi tapaH kAryaM durdhyAnaM yatra no bhavet / yena yogA na hIyante kSIyante nendriyANi vA / / 6 (jJA.sA.31/6-7) iti / ziSTaM spapTam / indriyaiH kSIyamANaiH madonmattairvA tapaso'sAra-tA''padyate svAdhyAyAdinirjarApratirodhAda durantakarmabandhAda vetyavadheyam / etena - brahma varma mamA'-'ntaram - (atha.1 / 19 / 4) iti atharvavedavacanaM, - tapaHsAra indriyanigrahaH 6 (cA.sU.475) iti cANakyasUtramapi ca vyAkhyAtam / prakRte - Atmavatparatra kuzalavRtticintanaM zaktitastyAga-tapasI ca dharmAdhigamopAyAH - (nI.vA.1/3) iti nItivAkyAmRtavacanamapyatrAnuyojyam / / 12/20 / / yogabindu(yo.bi.135)zlokopadarzanenaiva caturthaM tapo nirUpayati- 'pApe'ti / pApasUdanamapi kimpunarmRtyughnamityapizabdArthaH / 'yatpApAdI'tyatrAdizabdAt jJAnAvaraNAdikarmagrahaNam / udAharaNadvArA vyaamRtyughna (3mRtyunAzaka) nAmano tapa kahe che. A tapa parameSThI namaskAra svarUpa mRtyuMjaya maMtranA jApathI yukta tathA A loka-paralokanI AzaMsAthI rahita temaja kaSAyaniyamana, brahmacaryapAlana, prabhupUjA vagere vidhipAdanathI yuti hovo me. (12/20) vizeSArtha :- mRtyughna = mRtyuMjaya tapa eTale mAsakSamaNa. saLaMga 30 upavAsa. tapa sAthe navakAramaMtra athavA "OM asiAusA nama:' = parameSThI maMtrano jApa paNa karavAmAM Ave che. bAkInI vAta TIkAryamAM spaSTa cha. (12/20) gAthArtha :- pApasUdana tapa paNa A ja rIte te te pApa vagerenI apekSAe vividhamaMtrajapayukta tathA te te pApasthAnothI pAchA pharavA dvArA zuddha thayela jANavo. (12/21) TIkArya - pApasUdana tapa paNa A rIte parizuddha ane vidhi anusAra jANavo. sAdhudroha vagere te te vividha prakAranA pAponI apekSAe pApasUdana tapa jANavo. (pApasUdana = pApanAzaka. jema ke) yamuna rAjAe daMDa nAmanA eka sAdhu bhagavaMtanI hatyA karI. pachI DaranA mAryA te rAjAe dIkSA 1. hastAdarza '...japaHprAyaM' iti pAThaH / 2. hastAdarza 'yatpApaM' iti pAThaH / mUlAnusAreNa ca so'zuddhaH pratibhAti / Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pApasUdanatapasi yamunarAjohAraNam * 867 tadapekSayA (=tattatpApAdyapekSayA) / 'yamunamunirAjasyA'GgIkRtapravrajyasya sAdhuvadhasmaraNe taddinapratipannA'bhojanA'bhigrahasya SaNmAsAn yAvajjAtavrataparyAyasya samyaksampannA''rAdhanasya kila na kvacidine bhojanamajanIti / khyAnayati- 'yamune'ti / daNDamunihantuH yamunarAjasya tatpApazuddhyarthaM aGgIkRtapravrajyasya kathAnakaM Avazyakaniyuktau - mahurAe jauNarAyA jauNAvaMke ya DaMDamaNagAre / vahaNaM ca kAlakaraNaM sakkA''gamaNaM ca pavvajjA / / - (A.ni.1277) ityevaM darzitam / - mathurAyAM yamuno rAD, yamunayA vakrIkRtatvAd yamunAvakramudyAnam / tatra daNDo'NagAro rAjJA'sinA hataH / anye AhuH phalenA''hataH, anyairazmarAziH kRtH| iha kopodayaM pratyasya bhAvA''panmRtaH siddhaH, devA AguH, pAlakavimAnendrazca / rAjA vajreNa bhApitaH 'cet pravrajasi tadA muJcAmI'ti / dIkSitaH, 'yAvat pApaM smarAmi tAvannAznAmI'ti sthavirapArzve'bhyagrahIt / ekAhamapi nA''znAt - (A.ni.1277 dIpi.) ityevaM AvazyakadIpikAyAM mANekyazekharasUrikRtA tadvyAkhyA / AvazyakaniyukticUrNAvapi - 'jai bhikkhAgao saMbharAmi Na jememi, jai darajimio tA sesagaM vigiMcAmi' evaM kira bhagavayA egamavi divasaM nA''hAriyaM - (A.ni.1277 cU.) ityevaM yamunarAjarSerabhigraha AveditaH / yamunarAjarSikathAnakaM upadezapade - jauNAvaMke jauNAe koppare tattha paramaguNajutto / AyAveNNa mahappA daMDo nAmeNa sAhutti / / kAleNa rAyaNiggama pAsaNayA akusalodayA kovA / khaggeNa sIsachiMdaNa aNNe u phaleNa tADaNayA / / sesANa ledukheve rAsI ahiyAsaNAe NANatti / aMtagaDakevalittaM iMdA''gama pUyaNA ceva / / daTThaNa rAyalajjA saMvegA appavahapariNAmo / iMdanivAraNa samma kuNa pAyacchitta mo ettha / / sAhusamIvagamaNaM savaNaM taha ceva pAyacchittANaM / kiM ettha pAyacchittaM suddhaM caraNaMti pavvajjA / / pacchAyAvA'isayA abhiggaho sumariyammi no bhuNje| darabhutte cevaM ciya divasammi na teNa kila bhuttaM / / ArAhaNa kAlagao suresu vemANiesu uvavaNNo / 6 (u.pa.459-465) ityevamupadarzitam / karmasUdanatapastu pratikarmetthamAcaritaM dRzyate- upavAsaikAzanaikasikthaikasthAnakaikadattinirvikRtikA''cAmlASTakavalAni / ___ upalakSaNAt siMhaniSkrIDitakAvalikA-kanakAvalikA-mahAbhadra-sarvatobhadra-guNaratnasaMvatsara-siMhAsanasiddhi-zreNitapaHprabhRtilokottaratapograhaNamapyatrA'vagantavyam / kIdRzametadityAha- 'citra' iti / mantrajapavalena tapaHkarma valiSThaM sampadyate / paraistu mantrajapazUnyaM tapaHkarma akarmatayaiva gaNyate / taduktaM nAradaparivrAjakopaniSadi saMnyAsagItAyAM lIdhI tathA dIkSAdivase abhigraha lIdho ke "je divase sAdhuhatyA yAda Avaze te divase huM bhojana nahi karuM.' A rIte cha mAsa sudhI te yamuna rAjarSie kazuM khAdhuM-pIvuM nahi. temaNe potAnA niyamane sArI rIte pALyo. A rIte te-te pApanI apekSAe vividha prakArano pApasUdana tapa hoya che. 1. 'yathArya(rjuna)munirAjasya ityazuddhaH pATho mudritapratau / Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 868 * mantrazUnyatapaHprabhRtikriyAvaikalyam * dvAtriMzikA-12/21 citro = nAnAvidha: "1OM hrIM asiAusA nama" ityAdimantrasmaraNarUpo mantrajapaH prAyo = bahulo yatra tat (=citramantrajapaprAyaM) pratyApattiH = tattadaparAdhasthAnAnmahatA saMvegena pratikrAntistayA vizodhitaM = vizuddhimAnItam (=pratyAyattivizodhitama) / / 21 / / ca - akarma mantrarahitaM, nA'to mantraM parityajet / mantraM vinA karma kuryAt bhasmanyAhutivad bhavet / / 6 (nAra .pari.2/7, saM.gI.7/24) ityavadheyam / 'OM hrIM asiAusA namaH' iti mantrajapo jainatantrA'vasthitamapunarbandhakamuddizya saGgacchate / vedAntAdidarzanasthastvapunarvandhakaH sUryatApinyupaniSaduktaM - mahase bhAskarAya namaH - (sU.tA.4/ 2) iti mantraM, - OM hrIM vale mahAdevi hrIM - (sAvi.9) ityAdirUpeNa sAvitryupaniSaduktaM mantraM, - OM hrIM OM hrIM 6 (tri.17) iti tripuropaniSaduktaM mantraM, - OM namo bhagavate dattAtreyAya 6 (dattA.2/1) ityAdinA dattAtreyopaniSaduktaM mantraM, - OM namo bhagavate mahAgaruDAya - (gAru. 10) ityAdirUpeNa gAruDopaniSaduktaM vA mantraM japati / vaiSNavastu saH - OM namo bhagavate vAsudevAya - (nA.pU.3/4) iti nArAyaNapUrvatApinIyopaniSaduktaM mantraM japati / zAktatantrA'vasthitazcA'punarvandhakaH - OM namo bhagavate rudrAya namaH - (vana.pR. 26) iti vanadurgopaniSaduktaM mantraM japati / zaivastu tripurAtApinyupaniSaduktaM - OM namaH zivAya - (tripu.4/4) iti mantraM, - OM bhUrbhuvaHsvaH OM aiM klIM - (pArA.1) ityAdinA pArAyaNopaniSaduktaM mantraM vA japati / ayaM ca - pravAlamauktika-sphaTika-zaGkha-rajatA'pTApada-candana-putrajIvikA'bja-rudrAkSAH - (akSa.1) ityAdirUpeNa akSamAlikopaniSaduktarItyA pravAlAdinirmitA'kSamAlikayA mantraM japatItyAdikaM yathAtantramUhanIyaM sarvatantrapAragAmibhiH / adhyAtmatattvAloke pUrvasevAgatataponirUpaNamitthamupalabhyate - vahuprakAraM tapa Amananti yuktaM yathAzakti tapo vidhAtum / dehasya zuddhirhadayojjvalatvaM vivekastatra vidhIyamAne / / kiJcidvyathAyAmapi sambhavantyAmanAdarastatra na saMvidheyaH / abhyAsato'gre sukaraM bhavet tat kapTAd vinA kvAsti ca siddhilAbhaH / / adhyAtmadRSTyA ca zarIradRSTyA'pyupoSitaM khalvapi sUpayogi / manomalAn dehamalAnapAsya bhavedado jIvanalAbhahetuH / / samIpavAsaM paramAtmabhUtervadanti dhIrA upavAsazabdAt / kapAyavRttervipayAnupaktestyAgaM vinA sidhyati nopavAsaH / / na vAstavo bhojanamAtmadharmo dehasya saGgena vidhIyate tu / tasmAdanAhArapadopalavdhyai yuktaM tapo'pyabhyasituM svazaktyA / / 6 (a.tattvA. 2/23-27) iti / moTA bhAge A tapamAM "OM hrIM A si A u sA nama:' vagere prakAranI vividha maMtrajApa karavAmAM Ave che. te te aparAdhasthAnathI-pApasthAnathI atyaMta daDha saMvega bhAvanApUrvaka pAchA pharavA dvArA ta5. vizuddha thayeTa hoya che. (12/21) 1. 'OM' iti padaM mudritaprato nAsti / Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * muktidveSasya dRDhA'jJAnaprayojyatA * mokSaH karmakSayo nAma bhogasaMklezavarjitaH / tatra dveSo dRDhA'jJAnArdaniSTapratipattitaH / / 22 / / 'mokSa' iti / dRDhA'jJAnAt = abAdhyamithyAjJAnAt bhavA'bhiSvaGgA'bhAvenA'niSTA'nanubandhinyapi kapiladevahUtisaMvAde - svadharmA''caraNaM zaktyA vidharmAcca nivartanam / daivAllavdhena santoSa AtmaviccaraNA'rcanam / / grAmyadharmanivRttizca mokssdhrmrtistthaa| mita-medhyA'danaM zazvadviviktakSemasevanAm / / - (ka.de.saM.4/2,3) ityAdirUpeNa yad yogalakSaNamuktaM tadiha yogapUrvasevArUpeNA'vaseyaM manISibhiH / / 12/21 / / muktyadveSapratiyoginaM nirUpayati 'mokSa' iti / mokSaH = mokSapadA'bhidheyaH karmakSayaH = nikhilakarmamalavilayaH, yathoktaM tattvArthasUtre 'kRtsnakarmakSayo mokSaH' (ta.sU.10/3) iti / sa ca sakalakarmakSayA''virbhUtA'nantavizuddhasaccidAnandamayaH / ata eva sa bhogasaGklezavarjitaH = indriyA'rthA'bhipvaGgalakSaNaduHkhazUnyaH / tatra = sarvAGgasukhakhAnibhUte mokSe kepAJcit dveSaH = matsaraH abAdhyamithyAjJAnAt = sadupadezAdyanivartanIyaviparyAsAt anAtmavizeSyaka-sukhaprakArakabhramarUpAt mokSavizeSyaka-sukhAbhAvaprakArakaviparyayarUpAdvA yathAvasthitamokSasvarUpA'jJAnA'vinAbhAvino jAyate / na hi svabhAvasundare vastuni tathaiva ca jJAte kazcit prajJApanIyo vipazcid vidvepaM pratipadyate / nanu mokSadvepaprayojanakaM dRDhA'jJAnameva kathaM bhavitumarhati iti cet ? atrocyate, mokSe tAvat bhavA'bhipvaGgalakSaNaduHkhaM nAsti / ata eva so'niSTA'nanuvandhI / tathApi bhavAbhinandinAM nirvyAjabhagavadbhaktyAdizUnyatayA anivartanIyaviparyastavodhavazena tatrA'nipTA'nuvandhitvaprakArakapratipatteH sukhA'bhAvaprakAra vizeSArtha - pApasUdana tapa eTale amuka prakAranA pApono nAza karavAnA saMkalpapUrvaka thatI tapazcaryA. mathurAmAM yamuna rAjAe yamunA nadInA kinAre Avela yamunAvakra nAmanA udyAnamAM rahelA daMDa nAmanA mahAtmAnuM DokuM talavAra dvArA uDAvI dIdhuM. paraMtu mahAtmA atyaMta samAdhi bhAvathI kSapakazreNI mAMDI kevalajJAna pAmI mokSamAM padhAryA. saudharmendra nirvANa mahotsava karavA padhAre che. Indra vaja dvArA yamuna rAjAne DarAve che ke "jo dIkSA le to ja huM tane choDuM. bAkI A vajathI.." motanA DarathI yamuna rAjA yamunarAjarSi banyA. hRdayathI pApano pastAvo kare che. atyaMta saMvegapUrvaka sthavira mahAtmA pAse abhigraha dhAraNa kare che ke "je divase mahAtmAnI hatyA yAda Avaze te divase mAre sarva prakAranA AhArano tyAga karavo." abhigraha lIdhA pachI paNa munihatyA roja yAda AvavAnA lIdhe cha mAsa sudhI covihArA upavAsa yamuna rAjarSie karyA. jhaLahaLatA vairAgyasahita abhigraha pALIne vaimAnika devalokamAM gayA. A rIte temaNe viziSTa pApanAza mATe karelo tapa e pApasUdana tapa kahevAya. bAkInI vigata TIkAryamAM spaSTa che. A rIte yoganI pUrvasevAnA cothA ghaTaka svarUpa tapanuM nirUpaNa pUrNa thAya che. have graMthakArazrI pUrvasevAnA aMtima ghaTaka = prakAra svarUpa muktiaSanuM 22mI gAthAthI nirUpaNa zarU kare che. (12/21) ha muktidveSa mImAMsA huM gAthArtha :- bhoganA saMkaleza vagarano karmakSaya eTale mokSa. daDha ajJAnanA lIdhe aniSTapaNAnI suddhithI tev| bhokSa pratye dveSa thAya che. (12/22) TIkArtha :- bhoganI Asakti na hovAthI mokSa koI paNa prakAranA aniSTane lAvanAra nathI. 1. hastAdarza ....daniSTaH pra..' ityazuddhaH pAThaH / hastAdarzAntare ....dRDhojJAnA..' ityazuddhaH pAThaH / 2. hastAdarza -- jJAnI' ityazuddhaH pAThaH / 3. hastAdarza 'jJAnIdra' ityazuddhaH pAThaH / / Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 870 * muktidveSasya bhogatRSNAprayojyatA * dvAtriMzikA-12/23 mokSe'niSTA'nubandhitvena aniSTapratipatteH / / 22 / / bhavAbhinandinAM sA ca bhvshrmotkttecchyaa| zrUyante caitadAlApA loke shaastre'pysundraaH||23|| ___ bhaveti / sA ca = mokSe'niSTapratipattizca bhavAbhinandinAM uktalakSaNAnAM bhavazarmaNo kA'nivartanIyamithyAjJAnaprayukto muktidvepa AvirbhavatItyAzayena granthakRdAha- 'bhaveti / bhAvitamevaitat / navaraM aniSTapratipatteH = anisstttvprtiitH| yathoktaM yogabindau api - kRtsnakarmakSayAnmukti gasaGklezavarjitA / bhavAbhinandinAmasyAM dvepo'jJAnanivandhanaH / / - (yo.viM.136) iti / yogasAraprAbhRte'pi 'kalmapakSayato mukti gasaGgamavarjinAm / bhavAbhinandinAmasyAM vidvepo mugdhacetasAm / / ' (yo.sA.prA. 8/23) ityuktam / prakRte - kasmAdajJAnaprAvalyamiti ? bhakti-jJAna-vairAgya-vAsanA'bhAvAcca / tadabhAvaH kathamiti? atyantAntaHkaraNamalinavizepAt - (tri.vi.5/3) iti tripAdvibhUtimahAnArAyaNopaniSadvacanamapi vAsanApadasya satsaMskAraparatayA yathAtantramanuyojyam / yathoktaM adhyAtmatattvAloke api - kalyANarUpaH paramo'pavargo bhavAbhinandA dvipate punastam / ajJAnasAmrAjyamidaM pracaNDamaho! mahAdAruNa epa mohaH / / saMsArabhoge sukhamadvitIyaM ye manvate luptavivekanetrAH / niHzreyasaM te samadhikSipanto dayAspadaM jJAnidRzAM purastAt / / - (a.tattvA. 2 / 36-37) iti / prakRte - ulUkasya yathA bhAnurandhakAraH pratIyate / svaprakAze parAnande tamo mUDhasya jAyate / / - (A.pra.25) iti AtmaprabodhopaniSadvacanamapi yathAtantramanuyojyamanyadIya-svakIyA''gamA'rthasamavatArakAmibhiH / tAttvikamuktisvarUpagocarajJAne pariNate tu naiva tatra dvepo bhavitumarhati / taduktaM adhyAtmatattvA''loke - samagrakarmA'pagamAdanantaprakAzayuktaM sukhamadvitIyam / yatra trilokIsukhamasti vindurmukto ka icchenna hi ko dvipan syAt ? / / - (a.tattvA. 2/41) iti bhAvanIyam / / 12/22 / / nanu bhavAbhinandinAM mokSe'niSTatvapratipattiH kuto bhavatItyAzaGkAyAmAha- 'bhave'ti / moksse'nitema chatAM ravAnA na thAya tevA mithyAjJAnanA nimitte mokSa pratye-aniSTasAdhanArUpe aniSTapaNAnI buddhi thavAthI bhustidveSa pragaTa thAya che. (12/22) vizeSArtha :- saMsAraAsakti-bhogAsakti e ja mahAsaMmaleza che. mokSamAM te na hovAthI mokSa ekAMte sukharUpa ja che. paraMtu saMsAranA rasiyA jIvone dUra na thaI zake tevI gADha gerasamaja hoya che. "puNyodayamAM huM sukhI. uccakakSAnI bAhya bhogasAmagrI maLe to ja huM sukhI. tenI gerahAjarImAM huM duHkhI-mahAduHkhI. molamAM to sukha nathI ja.' - AvA ja prakAranI koIka gerasamajanA lIdhe bAhya bhogasAmagrIthI zUnya evA mokSamAM tene aniSTasAdhanatvarUpe aniSTapaNAnI buddhi UbhI thAya che. mokSa aniSTa jaNAto hovAthI tenA pratye dveSa thavo svAbhAvika che. Ama dUra na karI zakAya tevI gerasamajanA sIdhe mustidveSa bho thAya che. (12/22) gAthArtha - saMsArika sukhanI utkaTa IcchAthI bhavAbhinaMdI jIvone mokSamAM aniSTapaNAnI buddhi UbhI thAya che. tethI lokamAM ane kuzAstromAM paNa AvI kharAba vAto saMbhaLAya che. (12/23) TIkArtha :- pUrve dvA.tA. 10/5) jaNAvela lakSaNavALA bhavAbhinaMdI = saMsArarasiyA jIvone 1. hastAdarza ....TechayA..' iti truTitaH pAThaH / 2. mudritapratau 'bhavAbhinanindi..' ityazuddhaH pAThaH / Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * saptanavatirUpeNa lalanAnAM mahApAyakAritA viSayasukhasya utkaTecchayA ( =bhavazarmotkaTecchayA ) bhavati, dvayorekadoSajanyatvAt / / 23 / / STapratipattizca =1 mokSavizeSyakA'niSTatvaprakArakabhrAntirhi uktalakSaNAnAM = 'kSudro lAbharatiH' ityAdinA yogalakSaNadvAtriMzikAyAM ( dvA. dvA.10/5, pR.689) nirUpitalakSaNAnAM bhavAbhinandinAM tAvat mokSaM naro dveSTi saMsAraM bahu manyate / pApiSThA bhogatRSNeyaM yAvaccitte vivartate / / (upa.ka.pra. 3) - iti upamitibhavaprapaJcAyAM kathAyAM siddharSigaNidarzitarItyA jaha viTThapuMjakhutto kimI suhaM mannae sA kAlaM / taha visayAsuiratto jIvo vi muNai suhaM mUDho / / - (i.pa.za. 60 ) iti indriyaparAjayazatakavacanAt atimUDhatAprayuktayA atyantA'sArasyApi viSayasukhasya utkaTecchayA tIvrA'bhilASayA bhavati, dvayoH viSayasukhotkaTecchAlakSaNaikadoSa = = abAdhyamithyAjJAnamokSagocarA'niSTatvapratipattyoH ekadoSajanyatvAt kAryatvAt / ata eva viSayasukhecchAyA duratyayatvaM saugatAnAmapi sammatam / taduktaM suttanipAte - kAmapaMko duraccayo - (su.ni. 4/53/11 ) iti / nArI adhikRtya - pagaivisamAo ( 1 ), piyarUsaNAo (2), katiyavacaDupparUnnAto (3), athakkahasiya-bhAsiyavilAsavIsaMbha- pacU (cca) yAo ( 4 ), aviNayavAtolIo (5), mohamahAvattaNIo (6), visamAo piyavayaNavallarIo (7), kaiyavapemagiritaDIo (8), avarAhasahassaghariNIo ( 9 ), pabhavo sogassa (10), viNAso balassa (11), sUNA purisANaM ( 12 ), nAso lajjAe (13), saMkaro 'aviNayassa (14), nilao niyaDINaM (15), khANI vairassa (16), sarIraM sogassa (17), bheo majjAyANaM (18), Asao rAgassa (19), nilao duccariyANaM ( 20 ), mAIe sammoho (21), khalaNA nANassa (22), calaNaM sIlassa (23), vigghI dhammassa (24), arI sAhUNa (25), dUsaNaM AyArapattANaM (26), ArAmo kammarayassa (27), phaliho mukkhamaggassa (28), bhavaNaM dAriddassa (29) (taM. vai. 154) / avi AI tAo AsIviso viva kuviyAo (30), mattagao viva mayaNaparavvasAo (31), vagghI viva duTThahiyayAo (32), taNacchannakUvo viva appagAsahiyayAo (33), mAyAkArao viva uvayArasayabaMdhaNapaottIo (34), AyariyasavidhaM piva duggejjhasabbhAvAo (35), phuMphuyA viva aMtodahaNasIlAo (36), naggayamaggo viva aNavaTThiyacittAo (37), aMtoduTThavaNo viva kuhiyahiyayAo (38), kaNhasappo viva avissasaNijjAo ( 39 ), saMghAro viva channamAyAo (40), saMjhabbharAgo viva muhuttarAgAo ( 41 ), samuddavIcIo viva calassabhAvAo (42), maccho viva duppariyattaNasIlAo (43), vAnaro viva calacittAo (44), maccU viva nivvisesAo (45), kAlo viva niraNukaMpAo (46), varuNo viva pAsahatthAo (47), salilamiva ninnagAmiNIo (48), kiviNo viva uttANahatthAo (49), narao viva uttAsaNijjAo (50), kharo viva dussIlAo (51), duTThasso viva duddamAo (52), vAlo iva muhuttahiyayAo (53), aMdhakAramiva duppavesAo (54), visavallI viva aNalliyaNijjAo viSayasukhanI utkaTa IcchAthI mokSamAM aniSTapaNAnI buddhi UbhI thAya che. kAraNa ke dUra na thAya evI gerasamaja ane mokSamAM aniSTapaNAnI buddhi- A banne kAryo viSayasukhanI utkaTa IcchAsvarUpa eka 4 ghoSathI utpanna thAya che. (12/23 ) = * 871 Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 872 * kAminItRSNAyA bhavavardhakatvam * dvAtriMzikA-12/23 (55), duTThagAhA iva vAvI aNavagAhAo (56), ThANabhaTTho viva issaro appasaMsaNijjAo (57), kiMpAgaphalamiva muhamahurAo (58), rittamuTThI viva bAlalobhaNijjAo (59), maMsapesIgahaNamiva sovaddavAo (60), jaliyacuDalI viva amuccamANaDahaNasIlAo (61), ariTThamiva dullaMghaNijjAo (62), kUDakarisAvaNo viva kAlavisaMvAyasIlAo (63),, caMDasIlo viva dukkharakkhiyAo (64), aivisAyAo (65), duguMchiyAo (66), duruvacArAo (67), agaMbhIrAo (68), avissasaNijjAo (69), aNavatthiyAo (70), dukkharakkhiyAo (71), dukkhapAliyAo (72), aratikarAo (73), kakkasAo (74), daDhaverAo (75), rUva-sohaggamaummattAo (76), bhuyagagaikuDilahiyayAo (77), kaMtAragaiTThANabhUyAo (78), kula-sayaNa-mittabheyaNakAriyAo (79), paradosapagAsiyAo (80), kayagghAo (81), balasohiyAo (82), egaMtaharaNakolAo (83), caMcalAo (84), jAiyabhaMDovagAro viva muharAgavirAgAo (85) (taM.vai.155) / aviyAI tAo aMtaraM bhaMgasayaM (86), arajjuo pAso (87), adAruyA aDavI (88), aNAlassa nilao (89), aikkhA veyaraNI (90), anAmio vAhI (91), aviyogo vippalAvo (92), aruo uvasaggo (93), raivaMto cittavibbhamo (94), savvaMgao dAho (95), aNabbhapasUyA vajjAsaNI (96), asalilappavAho samuddarao (97) - (taM.vai. 156) iti tandulavaicArikaprakIrNakavacanAni viSayA''saktacittAnAM na samyak pariNamanti / na vA - striyA azAsyaM manaH + (R.ve.8/33/17) iti RgvedavacanaM yathArhatayA bhAsate / na vA - kAmaiH satRSNasya hi nAsti tRptiryathaindhanairvAtasakhasya vahnaH - (bu.ca.11/10) iti buddhacaritaprabhRtivacanaM rocate / na vA - jAnAmi narakaM nArI dhruvaM jAnAmi bandhanam / yasyAM jAto ratastatra punastatraiva dhAvati / / - (ava.gI.8/16) iti avadhUtagItAvacanaM samyak pariNamati | na vA - na tathA'sya bhavenmoho bandhazcA'nyaprasaGgataH / yoSitsaGgAd yathA puMso yathA tatsaGgisaGgataH / / - (ka.deva.7/35) iti kapila-devahUtisaMvAdavacanaM tAtparyavRttyA saMvetti / na vA - jvalanA atidUre'pi sarasA api nIrasAH / striyo hi narakA'gnInAmindhanaM cAru dAruNam / / (yAjJa.10) iti yAjJavalkyopaniSadvacanaM paramArthato rocate / na vA - samudra iva kAmaH / naiva hi kAmasyAnto'sti, na samudrasya + (tai.brA.2/2/5) iti taittirIyabrAhmaNavacanaM yathArthatayA pratibhAsate / na vA - duHkhaM kAmasukhApekSA 6 (zrI.bhA.11/19/41) iti zrImadbhAgavatavacanaM samIcInatayA'vabhAsate / na vA - tRSNA ca duHkhabIjam 6 (chaaN.shaaN.bhaa.1|2|1) iti chAndogyazAGkarabhASyavacanaM samyak pratibhAti / na vA - indriyANAM viSayasevAtRSNAto nivRttiH yA tatsukhaM, na viSayaviSayA tRSNA, duHkhameva hi sA - (bha.gI.zAM.bhA.2/66) iti bhagavadgItAzAGkarabhASyavacanaM suSThu vibhAsate / na vA - natyi kAmA paraM dukhaM - (jA.11/459/99) iti sUtrapiTakAntargatajAtakavacanamapi vizeSArtha :- saMsAranA rasiyA jIvo muktidveSathI prerAIne je bole che te vAta AgaLanA zlokamAM aNth.5||2shrii. zAva cha. (12/23) Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 873 * bhavAbhinandiSu siddhasvabhAvAnubandhaviraha: * 'madirAkSI na yatrA'sti taarunnymdvihvlaa| jaDastaM mokSamAcaSTe priyA sa 'iti no matam / / 24 / / 'madirAkSI'ti / lokA''lApo'yama / / 24 / / yathAvadavagacchanti / na vA - satti-sUlUpamA kAmA (therii.6|3 / 141) iti therIgAthAvacanaM pratipadyante / te ca tadAnIM prabandhaikasvabhAvatayA naiva vidanti yaduta 'yaiva vipayazarmasaktiH saiva vizuddhazuklasvabhAvatirodhAnajananI'ti, yato vai saMsRtibhogaraktAnAM siddhasvabhAvajIvAnubandho na karhicit sambhavediti (utsa.pR.4) vyaktaM utsargApavAdavacanaikAntopaniSadi / etAvatA mumukSubhiH - savvamiNaM caiUNaM avassa jayA ya hoi gaMtavvaM / kiM bhogesu pasajjasi? kiMpAgaphalovamanibhesuM / / 6 (utta.ni.402) iti uttarAdhyayananiyuktivacanoktadizA, - kAma ! jAnAmi te mUlaM saGkalpAt kila jAyase / na tvAM saGkalpayiSyAmi samUlo na bhaviSyasi / / - (ma.bhA.zAMti. a.177/25) iti mahAbhAratoktarItyA, - addasaM kAma ! te mUlaM saMkappA kAma ! jAyasi / na taM saMkappayissAmi evaM kAma ! na hohisi / / 6 (ma.ni.pA.11111) iti ca mahAnidesapAlivacanoktapaddhatyA, - paro'pehi manaspApa kimazastAni zaMsasi ? parehi, na tvA kAmaye 6 (ath.ve.6|45|1) iti atharvavedadarzitamArgeNa, - saGkalpamUlaH kAmo vai + (ma.smR.2/3) iti manusmRtitAtparyA'valambanena vA viSayazarmA''kAGkSA-saGkalpAdikaM tyAjyamevetyupadezo dhvanitaH, anyathA mohamalazuddhayasambhavAt / taduktaM mUlArAdhanAyAM - jaha kuMDao Na sakko sodheuM taMdulassa satusassa / taha jIvassa Na sakkA mohamalaM saMgasattassa / / - (mUlArA. 1120) iti / zrUyante = AkarNyante cakAraH pUrvoktabhAvanArthaH etadAlApAH = mUDhAnAM muktidveSavacanAni loke = saMvyavahArAhe jane zAstre'pi = tathAvidhasmRti-purANarUpe, 'kimpunarloka' ityapizabdArthaH, asundarAH = sadA satAmazrotavyAH / / 12/23 / / lokA''lApameva darzayati- 'madirAkSI'ti / spaSTArthaH zlokaH / prakRte ca 'jai tattha natthi simaMtiNIo maNaharapiyaMguvannAo / tA re siddhatiya ! baMdhaNaM khu mokkho, na so mokkho / / ' ( ) ityapyanusandheyam / muktidveSaprayuktapralApaH adhyAtmatattvAloke api - susvAdubhuktirmadhuraM ca pAnaM, manojJavastrA''bharaNAdidhAnam / itastataH paryaTanaM yatheSTaM vayasyagoSThI sumukhImukhaJca / / ityAdikaM zarma bahuprakAraM saMsAravAse prakaTapratIti / muktau kva nAmeti viSasya laDDUn prasArayantyajJagaNe kuvodhAH / / 6 (a.tattvA. 2 / 38-39) ityevamupadarzitaH / - na svargo nA'pavargo vA naivA''tmA pAralaukikaH / naiva varNA''zramAdInAM kriyAzca phaladAyikAH / / (sa.da.saM.1/13) yAvajjIvetsukhaM jIved RNaM kRtvA ghRtaM pibet / bhasmIbhUtasya dehasya punarAgamanaM kutH?|| 6(sa.da.saM.1/18) ityapi nAstikoktiH sarvadarzanasaGgrahagatacArvAkadarzanAd atra yojyA / - etAvAneva loko'yaM yAvAnindriyagocaraH / bhadre vRkapadaM pazya yadvadantyabahuzrutAH / / - (pa.sa.81,lo.ta.ni.3/2) - piba khAda ca cArulocane ! gAthArtha :- yuvAnInA unmAdathI vihvaLa thayelI lalanA jyAM na hoya tene jaDa loko mokSa kahe cha. patnI me 4 bhoya. cha. ma amArI mata cha. (12/24) 21rtha :- 352. 45||vel. che te muktidveSaprayuta dauDi pradA5. cha. (12/24) 1. hastAdarza 'madirAgni' iti pAThaH / 2. hastAdarza 'jargastaM' ityazuddhaH pAThaH / 3. hastAdarza 'iMti' ityazuddhaH pAThaH / Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 874 * bhavAbhinandimatadyotanam * dvAtriMzikA-12/26 varaM vRndAvane ramye kroSTutvamabhivAJchitam / na tvevA'viSayo mokSaH kadAcidapi gautama! / / 25 / / ___'varami'ti / 'gautama !' iti gAlavasya ziSyA''mantraNam / RSivacanamidamiti zAstrA''lApo'yam / / 25 / / dveSo'yamatyanarthAya tadabhAvastu dehinAm / bhavA'nutkaTarAgeNa sahajA'lpamalatvataH / / 26 / / yadatItaM varagAtri ! tanna te / na hi bhIru ! gataM nivartate, samudayamAtramidaM hi kalevaram / / (pa.sa.82) ityevaM lokatattvanirNaye SaDdarzanasamuccaye ca nAstikoktiH darzitA / - aviditasukhaduHkhaM nirguNaM vastu kiJcijjaDamatiriha kazcinmokSa ityAcacakSe / mama tu matamanagasmeratAruNyaghUrNanmadakalamadirAkSInIvimokSo hi mokSaH / / - (su.ra.bhA.pR.334/zlo.31) iti subhASitaratnabhANDAgAroktirapi nAstikamatiprasUtA jJeyA / - niHsAre jagati prapaJcakulake sAraM kuraMgIdRzAmekaM bhogasukhaM paraM ca paramAnandena tulyam + (a.raM.5) iti anAraGga kalyANamalloktirapi nAstikoktiprAyA jnyeyaa| epAM ca nAstikAnAM paratra durgatiriti pareSAmapi sammatam / taduktaM bArhaspatyasUtre - laukAyatiko mRto bhavatyartha-kAma-dharma-mokSavihIno nArakI ca 6 (baa.suu.2|29) iti / / 12/24 / / ___ prakRta eva zAstrA''lApamAha- 'varamiti / iyaM hi kArikA nyAyacandrikAyAM bhAdRvacanarUpeNoddhRtA vartate / "varaM = pradhAnaM, vRndAvane = yamunAnadItaTavartini mathuropavanavizepe ramye = ramaNIye kroSTutvaM = zRgAlatvaM abhivAJchitaM = abhilapitaM, na tu eva = naiva punaH aviSayaH = kayAcitkriyayA bhAvayitumayogyaH mokSaH = apavargaH kadAcidapi = kvApyavasthAvizepe vAJchitaH, 'gautama !' iti gAlavena nijazivizepasyA''mantraNaM kRtami"ti (yo.viM.138) yogbinduvRttikaarH| prakRte - klizitadhIrhi jinepvapi zaGkata -- (ha.pu.55/14) iti harivaMzapurANavacanamapi smartavyam / - samAsaktaM yathA cittaM jantIviSayagAMcare / yadyevaM brahmaNi syAt tatko na mucyeta bandhanAt / / - (maitrA.6/34, maitre. 1/4/7) iti maitrAyaNyupaniSad-maitreyyupaniSadvacanatAtparyamapyatra na samyak pariNamatItyavadheyam / / 12/25 / / vizeSArtha - muktidveSane sUcavanAra laukika pralApane graMthakArazrIe 24mI gAthAmAM jaNAvyo che. viSayasukhanI tIvra Asakti unmatta kAminImAM mokSanA darzana ane mokSamAM jaDatAnA-zUnyatAnA darzana karAve che. (1ra/ra4) gAthArtha :- he gautama ! ramya vRMdAvanamAM ziyALapaNuM iccheluM sAruM paraMtu IndriyaviSayazUnya mokSa 727po yA3ya sAro nali. (12/25) TIkArtha - gAlava nAmanA RSi potAnA gautama nAmanA ziSyane AmaMtraNa ApIne = saMbodhIne je kahe che te kuzAstrIya pralApa upara jaNAvela che. RSivacana hovAthI te zAstravAta kahevAya.(12/25) vizeSArtha:- gautamIya nyAyadarzana vagere mujaba paNa mokSamAM pAMca IndriyanA viSayamAMthI koI paNa viSayana hovAthI tyAM sukha na ja hoya. tenA karatAM jaMgalI pazu thavuM sAruM, kema ke jaMgalI pazu paNa pazunI duniyAnA viSayasukha to kamase kama bhogavI zake ! A che viSaya-Asaktimayukta muktiSasUcaka kuzAstrIya pralApara/25) gAthArtha - A muktidveSa atyaMta anartha mATe thAya che. jIvone sahajamalanI alpatAnA lIdhe saMsAranI gADha Asakti ghaTavAthI muktidveSa ravAnA thAya che. (12/26) 1.hastAdarza 'vAMchitA' ityazuddhaH paatthH| 2.hastAdarza ...viSayAn' ityazuddhaH paatthH| 3.hastAdarza 'sahajAmalavatA' ityazuddhaH pAThaH / Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * sarvadarzaneSu muktyadveSalAbhasambhavaH * 875 'dveSa' iti / ayaM = muktiviSayo dveSaH atyanarthAya = bahulasaMsAravRddhaye / tadabhAvastu = muktidveSA'bhAvaH punaH dehinAM = prANinAM bhavAnutkaTarAgeNa = bhavotkaTecchAbhAvena sahajaM = svAbhAvikaM yadalpamalatvaM tataH (=sahajAlpamalatvataH) / mokSarAgajanakaguNA'bhAvena tadabhAve'pi gADhataramithyAtvadoSA'bhAvena taddveSAbhAvo bhavatItyarthaH / / 26 / / ___etatphalametadabhAvakAraNaJcA''ha 'dveSa' iti / atinibiDamithyAtvAdimohanIyavipAkavisaMsthUlAnAM muktiviSayo dveSaH bahulasaMsAravRddhaye bhavati / taduktaM yogabindau - mahAmohAbhibhUtAnAmevaM dvepo'tra jAyate / akalyANavatAM puMsAM tathA saMsAravardhanaH / / - (yo.vi.139) iti / ayaJca dvepaH saGklezAtmaka eva / saGkliSTacittatayA durgatipratikAGkitvamevAsyeti nizcIyate bauddhatantrA'nusAreNA'pi / taduktaM majjhimanikAye - citte saGkiliDe duggatipATikaGkhA - (ma.ni.vastrasUtra-1-1-7-70, pR.46) iti bhAvanIyamanekatantrasamavatAreNa sarvatra yathAgamaM vivekibhiH / etadabhAvaH kathaM syAt ? ityata Aha- muktidveSA'bhAvaH punaH prANinAM bhavotkaTecchA'bhAvena = viSayasukhagocarA'bAdhyavAJchAviraheNa, svAbhAvikaM = nadIpASANagholanyAyena kAlaparipAkopahitasvayogyatAjanitaM yad alpamalatvaM = svagatadIrghasaMsAraparibhramaNakArakakarmavandhayogyatAlakSaNamalapratiyogikaM hAnaM tataH sakAzAt jAyate / na ca sahajA'lpamalatvato muktirAga eva kathaM nopajAyate ? iti zaGkanIyam, muktyadvepasAmagrIto vibhinnAyA muktirAgasAmagryAH tadAnIM virahAt / na ca muktirAgavirahe tadvepavirahA'sambhava iti zaGkanIyam, tadA mokSarAgajanakaguNA'bhAvena = muktirAgopadhAyakaguNavizepaviraheNa tadabhAve'pi = mokSarAgavirahe'pi gADhataramithyAtvadoSA'bhAvena = muktidvepakAraNIbhUtasyA'nivartanIyamithyAjJAnasvarUpamahAniviDamithyAtvadopasya pracyavena tadveSA'bhAvaH = tIvrabhogatRSNAvilayadvArA muktidvepavirahaH suraguruNA'pyanapalapanIya eva sarvadarzanasamayasthitAnAM yogapUrvasevAkRtAm / tathAhi bauddhadarzanasthito pUrvasevAkRd gADhataramithyAtvajJApakA'prajJApanIyatva-tIvrA'sadabhinivezAdidopaprakSaye sati - brahmacariyaM nivvAnaparAyanaM, nibbAnapariyosAnaM - (ma.ni.cuLAvedallasutta-1/5/4/466, pR.386) iti majjhimanikAyavacanatAtparyapariNamane muktyadveSamupalabhate / muktidvepopadhAyakabhogatRSNAyA avidyAmUlakatvAttayoheyatvaM sarvatantrANAmabhimatameva / taduktaM dIghanikAye - avijjA ca bhavataNhA ca ime dve dhammA pahAtabvA - (dI.ni. 3 / 11 / 352) iti / etena saMyuktanikAye devatAsaMyukte adhvavarge - 'taNhAya nIyati loko taNhAya parikissati / taNhAya ekadhammassa sabveva vasamanvagU'ti / / TIkArya :- muktiviSayaka dveSa dIrgha saMsAranI vRddhi mATe thAya che. A ja moTo anartha che. "muktidveSa kayAre ravAnA thAya?" A samasyAnuM samAdhAna ApatA graMthakArazrI kahe che ke- svAbhAvika rIte karmakacaro ocho thavAnA lIdhe sAMsArika sukhanI tIvra Asakti ravAnA thatA muktidveSa ravAnA thAya che. kahevAno Azaya e che ke mokSano rAga pragaTAve tevo koI guNa na hovAnA kAraNe mokSarAga na pragaTavA chatAM paNa atyaMta gADha mithyAtva = mahAmithyAtvarUpa doSa ravAnA thavAthI mokSadveSa paNa ravAnA thAya che. (12/26) 1. hastAdarza .....lpamanatvaM' ityazuddhaH pAThaH / Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 876 nAnAzAstrAnusAreNa malanirUpaNam dvAtriMzikA - 12/27 malastu 'yogyatA yoga-kaSAyAkhyA''tmano matA / anyathA'tiprasaGgaH syAjjIvatvasyA'vizeSataH / / 27 / / 'mastviti / malastu yogakaSAyAkhyA Atmano yogyatA matA I * * (saM.ni.1 / 1 |7/3/63-pR.46) iti tRSNAsUtraM " icchAya bajjhatI loko icchAvinayAya muccati / icchAya vippahAnena, sabvaM chindati bandhana "nti / / - ( saM .ni.1/1/7/9/69 /pR.47) iti icchAsUtraM ca vyAkhyAtam / satsaMskAra-sumatinAzakatayA muktidveSo vaidikatantrasthA'punarbandhakAnAmapi parihAryatayaivA'bhimataH; - na saMskRtaM pramimItaH - (R. ve. 5/76/2) sumatiM na jugukSataH - (R. ve. 8/31/7) iti RgvedavacanayoH anyathAnupapatteH / pramimItaH = nAzayata ityarthaH, jugukSataH = chAdayata ityarthaH / / 12 / 26 / / yogabinduvRtti(yo.biM.165 pR.) kRnmatA'nusAreNa malaM vyAkhyAnayati- 'mala' iti / malastu = Atmamalastu yoga-kaSAyAkhyA manaHprabhRtiyogatrika - krodhAdikaSAyacatuSkapariNatirUpA Atmano yogyatA karmaprakRti-pradeza-sthiti-rasabandhanimittatA matA pUrvAcAryai:, yathoktaM zatakAbhidhAnapaJcamakarmagranthe devendrasUribhiH - jogA payaDi-paesaM Thii- aNubhAgaM kasAyAo - (za. ka. 96 ) iti / paJcasaGgrahe'pi zrIcandramahattarAcAryeNa payaDI - paesabaMdhA jogehiM, kasAyao iyare - (paM.saM. bhA. 1 / dvA.4/gA.20- pR.186) ityuktam / 'sarvAsAM karmaprakRtInAM prakRtibandhaH pradezabandhazca yogebhyo bhavati / tatra prakRtirjJAnAvaraNIyatvAdikaH svabhAvavizeSaH, pradezAH = karmaparamANavaH / tathetarau sthitibandhA'nubhAgabandhau kaSAyataH = kaSAyebhyo bhavataH' iti tadvRttI zrImalayagirisUriH / prakRti - pradezabandhau yogavaicitryAdvicitrau bhavataH, sthiti-rasabandha kaSAyavaicitryAdvicitrau bhavata ityanvaya-vyatirekAbhyAM tayostatra hetutA sidhyatIti zrIcandramahattarAcAryAzayaH / etena jogA payaDipadesA Thidi- aNubhAgA kasAyado hoMti - (bR.na. ca. 155) iti bRhannayacakravacanamapi vyAkhyAtam / = vizeSArtha :- mahAmithyAtva tIvra bhogAsakti pedA karAve che, jenA pariNAme jIvane mokSa upara dveSa thAya che. mahAmithyAtva ravAnA thatAM, anAdi sahajamalanuM jora ghaTatAM,tIvra bhogAsakti ravAnA thAya che. tenA pariNAme muktidveSa paNa ApameLe palAyana thAya che. muktirAgajanaka sAmagrI na hovAthI, caramAvartamAM praveza karavA chatAM paNa, haju sudhI muktijhaMkhanA kharA arthamAM bhale jIvamAM pragaTelI na hoya. paraMtu mokSadveSasaMpAdaka anivartanIya ajJAnasvarUpa mahAmithyAtva na hovAnA kAraNe mokSadveSa yoganI pUrvasevA karanAra jIvamAM hoto nathI. (12/26) * malasvarUpa mImAMsA cha sahaja malanI alpatAthI bhavatRSNA ravAnA thAya che A bAbata ApaNe 26mI gAthAmAM samajI gayA. paraMtu sahajamala eTale zuM ? A prazna to vaNaukelyo ja rahI jAya che. tethI tenA ukela mATe graMthakArazrI jaNAve che ke gAthArtha :- mala eTale yoga ane kaSAya nAmanI AtmAnI yogyatA. AvuM mAnavAmAM na Ave to jIvapaNuM samAna hovAnA kAraNe aniSTa Apatti sarjAya. (12/27) TIkArtha :- yoga ane kaSAya nAmanI AtmAnI yogyatA e ja malasvarUpe mAnya che. kAraNa ke tenI ja vRddhithI doSano vadhAro thAya che ane tenI ja hAnithI doSano ghaTADo thAya che. bAkI jIvapaNuM to badhA 1. hastAdarze 'yogyatAyogya..' ityazuddhaH pAThaH / 2 hastAdarze 'syAjjIvatasyA' ityazuddhaH pAThaH T Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * karmabandhakAraNamImAMsA * 877 tasyA eva bahutvA'lpatvAbhyAM doSotkarSA'pakarSopapatteH / anyathA jIvatvasyA'vizeSataH = sarvatra sAdhAraNatvAt atiprasaGgaH mukteSvapi bandhA''pattilakSaNaH syAt / / 27 / / tadevAha tasyA eva = AtmaniSThakarmasaMzleSayogyatAyA eva bahutvA'lpatvAbhyAM = pramANa-parimANapariNAmAdiprAvalyA'pakarSAbhyAM doSotkarSA'pakarSopapatteH = karmabandhA'nubandhA''dhikya-nyUnatvasaGgateH, anvayavyatirekAbhyAM yogyatAyAstaddhetutvasiddheH / yoga-kapAyayoH karmabandhaM prati hetutvAdeva sarvastokasthitikaH karmabandhaH sUkSmasamparAyaguNasthAnakavartinaH, tato'saGkhyAtaguNa ekendriyasya, tataH saGakhyeyaguNo vikalendriyasya, tataH saGkhyAtaguNo'saMjJipaJcendriyasya, tataH saGkhyeyaguNaH saMyatasyotkRpTaH sthitibandhaH, tato dezaviratasya jaghanyaH sthitibandhaH saGkhyeyaguNaH, tato dezaviratasyotkRSTaH sthitibandhaH saGkhyeyaguNaH, tato'viratasya saGkhyeyaguNasthitikaH karmabandha ityAdikaM karmagranthavedinAM prasiddham / taduktaM devendrasUribhiH zatakAbhidhAne paJcame karmagranthe- jailahubaMdho vAyara, pajja asaMkhaguNA suhumapajja'higo / esi apajjANa lahU, suhumeara apajjapajja gurU / / lahu biya pajjaapajje, apajeara biya gurU higo evaM / ti cau asannisu navaraM, saMkhaguNo biyaamaNapajje / / to jaijiTTho bandho, saGkhaguNo desaviraya hassiyaro / sammacau sannicauro, ThiibandhANukama saGkhaguNA / / 6 (za.pa.ka.49-51) iti bhAvanIyam / / vayaM tu brUmaH - sAmparAyikakarmabandhaM prati kaSAyatvena kAraNatA, IryApathakarmabandhaM prati ca yogatvena hetutA, avazyaklRptatvAt / yadvA 'teSu bandhabhedeSu caturyu pradezabandho yogAt mano-vAk-kAyavyApArAt' (pra.ra.a.37) iti prazamaratyavacUrivacanAt pradezabandhaM prati yogatvena, prazastA'prazastaprakRtivandhaM prati prazastA'prazastAnyatarayogatvena, sthitibandhaM prati kaSAyatvena rasabandhaM prati ca lezyAtva-kaSAyatvAbhyAmastu kAraNatA, tathaivAncaya-vyatirekayoranubhUyamAnatvAt / lezyAvizepasya tu anubhAgabandhavizeSaM pratIva sthitibandhavizeSaM pratyapi kAraNatA'napalapanIyaiva / itthameva - tatra pradezabandho yogAt tadanubhavanaM kaSAyavazAt / sthitipAkavizeSastasya bhavati lezyAvizeSeNa / / - (pra.ra.37) iti prazamarativacanopapatteH / yadvA'stu anvaya-vyatirekAbhyAM karmabandhatvAvacchinnaM prati yogatvenaiva hetutA, lAghavAt / itthameva sayogikevalini karmabandhopapatteriti dhyeyam / vipakSadaNDamAha anyathA = jIvasya niruktA'nugatarUpeNa karmabandhayogyatAmRte'pi AtmatvA'parAbhidhAnasya jIvatvasya karmabandhanimittatvA'bhyupagame jIvatvasya sarvatra = sarvasaMsAri-muktajIveSu sAdhAraNatvAt = anugatarUpeNa sattvAt mukteSvapi jIveSu bandhA''pattilakSaNaH = karmabandhA''pattirUpaH atiprasaGgaH durnivAraH syAt yadvA jIvatvA'vizeSAt muktavat saMsAriSvapi tadanApattiH syAt / etena bandhasyA'nAditvAnnainAM vinA'nupapattissaMsAriSu iti pratikSiptam, pravAhA'pekSayA bandhasyA'nAditve'pi vyaktyapekSayA sAditvena kRtakatvasiddhau niyamena yogyatAyAH karmabandhakAraNatvasiddheH / yathoktaM yogabindau - sahajaM tu malaM vidyAt karmasambandhayogyatAm / Atmano'nAdimattve'pi nAyamenAM vinA yataH / / jIvomAM anugata hovAnA lIdhe siddhanA jIvomAM paNa karmabaMdha thavAnI samasyA sarjAze.(12/27) vizeSArtha :- mala = karmabaMdhanI yogyatA = AtmAnA yoga ane kaSAya. matalaba ke AtmA karma Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 878 * jIvatvalakSaNA karmabandhayogyatA nAsti * dvAtriMzikA-12/28 prAgabandhAnna 'bandhazcet kiM tatraiva niyAmakam / yogyatAM tu phalonneyAM bAdhate dUSaNaM na tat / / 28 / / 'prAgiti / prAk = pUrvaM abandhAd = bandhA'bhAvAt jIvatvarUpA'vizeSe'pi na bandho muktasya cet ? kiM tatraiva = prAgabandhe eva niyAmakaM ? yogyatAkSayaM vinA / anAdimAnapi hyeSa bandhatvaM nA'tivartate / yogyatAmantareNA'pi bhAve'syA'tiprasaGgatA / / evaJcA'nAdimAn mukto yogyatAvikalo'pi hi / badhyeta karmaNA nyAyAt tadanyA'muktavRndavat / / 9 (co.viM.164-06-166) rUti 512/27 pI. AkSepa-parihArAbhyAM yogyatAM sAdhayati- 'prAgi'ti / nanu karmavandhA''pattikAlAt prAk = zailezIdazAyAM bandhA'bhAvAt = ayogikevalijIvA'nuyogikakarmapratiyogikasaMyogavizeSalakSaNabandhasya muktajIvagatanUtanakarmabandhaM prati RjusUtranayAnugRhItAbhiprAyeNa kAraNIbhUtasya virahAt jIvatvarUpA'vizeSe'pi = saMsArivat mukteSu jIvatvasyA'bhinnatve'pi na bandhaH bAMdhavAnI yogyatA dharAve che. evuM zAnA AdhAre mAnI zakAya ? A praznano javAba e che ke AtmAmAM rahela mana, vacana, kAyAnI pravRttisvarUpa yoga ane krodha, mAna Adi kaSAya e ja Atmagata karmabaMdhayogyatA che. tema kahevAnuM kAraNa e che ke yoga ane kaSAya jema jema vadhe tema tema karmabaMdha vadhe che ane te banne jema jema ghaTe tema tema karmabaMdha ghaTe che. jenI vRddhinahAni anusAre karmabaMdhanI vRddhinahAni thAya tene ja karmabaMdhayogyatA svarUpe ke AtmamalarUpe oLakhAvI zakAya. ekendriya jIvamAM karmabaMdha sauthI ocho thAya che, kAraNa ke tenI pAse yoga ane kaSAya atyaMta maMda-alpa che. jyAre paMcendriya jIva sauthI vadhAre karma bAMdhI zake che, kAraNa tenI pAse yoga ane kaSAya sauthI vadhAre baLavAna saMbhavI zake che. tethI yoga-kaSAyane AtmamalasvarUpe ke karmabaMdhayogyatArUpe TharAvavA vadhAre vyAjabI che. paraMtu Atmatva ke jIvatvane ja AtmamalasvarUpe ke karmabaMdhayogyatArUpe svIkArI na zakAya. kAraNa ke saMsArI ke mukta-tamAma jIvomAM Atmatva ke jIvatva to samAna ja che, hAjara ja che. tethI tene AtmamalarUpe ke karmabaMdhayogyatArUpe svIkAravAno artha e thAya che ke jyAM Atmatva ke jIvatva hoya tyAM karmabaMdhayogyatA rahelI che. Atmatva-jIvatva to siddhAtmAmAM paNa rahela che. tethI temane paNa karma baMdhAya che - evuM mAnavuM paDe. paraMtu A vAta koIne paNa mAnya nathI. mATe jIvatva ke AtmatvanA badale yoga-kaSAyane AtmamalarUpe ke karmabaMdhayogyatArUpe mAnavA ucita che. (12/27) gAthArtha :- "pahelAM baMdha na thato hovAthI mokSamAM baMdha thato nathI ema kahevuM vyAjabI nathI. kema ke temAM ja niyAmaka zuM che ? phaLabalagamya yogyatAne te dUSaNa naDatuM nathI. (12/28) TIkArtha :- (jIvatvane karmabaMdha pratye nimitta mAnanArA vidvAno karmamukta jIvamAM jIvatva hovA chatAM karmabaMdha thavAnI samasyAnuM nirAkaraNa karavA mATe ema kahe che ke) - 'pUrve = 14mA guNaThANe karmabaMdha na thato hovAthI jIvatva hovA chatAM paNa mukta jIvane karmabaMdha thato nathI.' 9 (matalaba e che ke pUrvakAlIna karmabaMdha uttarakAlIna karmabaMdha pratye kAraNa che. ayogI kevalIguNasthAnake karma baMdhAtA nathI. mATe mokSamAM paNa karmabaMdha thaI na zake. jIvatva bhale ne hAjara hoya ! Ama pUrvapakSano abhiprAya che. paraMtu, A vAta barAbara nathI. kAraNa ke ayogI guNasthAnake ja karmabaMdha na thavAmAM niyAmaka koNa che? eno javAba karmabandhayogyatAkSaya 9. dastAra vadhayodyatata' trazuddha: 8: 1 2. hastavi 'niyAma:' phuTyaddhi: 8: | rU. dastAva "navari ...' zuddha: TS: | mudritato "nava vizeus...' Dutyazuddha. paTi: | Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * bandhayogyatvAbhAvasya sAmagrIvirahaprayuktatA * 879 ___yogyatAM tu phalonneyAM = phalabalakalpanIyAM taddaSaNaM na bAdhate 'tatra kuto na yogyatA?' ityatra phalA'bhAvasyaivottaratvAt / = karmavandho muktasya Atmana iti cet ? atrocyate, kiM karmabandhApattikAlAt prAk abandhe = karmabandhavirahe eva niyAmakaM = zAsakam ? yogyatAkSayaM = yoga-kapAyalakSaNa-karmabandhayogyatAdhvaMsaM vinA nAsti tatrA'paraM niyAmakamityarthaH / na ca yathA yogyatAnaGgIkArapakSe 'muktAtmani kathaM na prAkkarmabandhaH?' iti paryanuyogavat yogyatAbhyupagamapakSe'pi 'muktAtmani kathaM na yogyatA ?' iti paryanuyogastulya eveti vaktavyam, karmabandhayogyatAyAH karmabandhalakSaNaphalabalakalpanIyatvAt / ata eva phalabalakalpanIyAM = karmabandhalakSaNaphalAnvaya-vyatirekasUcitavyAptyanumeyAM AtmagatAM karmabandhasambandhinI yogyatAM tuH prAkkarmabandhA'bhAvA'pekSayA vizeSadyotanArthaH, taddaSaNaM uktaparyanuyogA'samAdhAnalakSaNaM na bAdhate, 'tatra = ayogikevaliguNasthAnake muktAtmani vA kuto na yogyatA = karmabandhayogyatA ?' ityatra paryanuyoge phalA'bhAvasyaiva = karmabandhalakSaNaphalavirahasyaiva uttaratvAt / prAgabandhasya muktAtmani nUtanakarmavandhA'bhAva prati nimittatvA'bhyupagame ayogikevaliguNasthAnakaprathamakSaNa eva karmabandhA''pattiH, tadavyavahitapUrvakSaNe karmabandhasya tanmate api sattvAt / / vastutastu muktAtmani yoga-kaSAyapariNatilakSaNAyA yogyatAyA viraho'pi na karmavandhalakSaNaphalasya viraheNa kalpanIyaH kintu tatsAmagrIviraheNaiveti nAnyo'nyAzrayaprasaGga iti dhyeyam / kiJca yogyatAmantareNApi saMsAriNAM karmabandhaH svIkriyate tadA muktAtmanyapi so'stu, ubhayatrA'pi yogyatAvirahasyA'vizeSAt / na ca tatra so'sti / ataH tatra yogyatAviraho'nAvila eva / yathoktaM yogabindau - tadanyakarmavirahAt na cettadbandha iSyate / tulye tadyogyatA'bhAve nanu kiM tena cintyatAm ? / / tasmAdavazyameSTavyA svAbhAvikyeva yogyatA / tasyA'nAdimatI sA ca malanAnmala ucyate / / 6 (yo.biM.167-168) iti / sivAya bIjo koI nathI. (arthAt zailezIkaraNa dvArA saMpUrNa yoganirodha thayela hovAnA lIdhe 14mA guNaThANe karmabaMdha thato nathI. kaSAya na hovAthI sAMparAyika karmabaMdha 14mA guNaThANe nathI thato. Ama yoga ane kaSAya svarUpa karmabandhayogyatA naSTa thavAthI 14mAM guNasthAnake karmabaMdha nathI thato. Ama ja pUrvapakSIe kahevuM paDaze. mATe karmabaMdha pratye jIvatva nahi paNa Atmagata yoga-kaSAyasvarUpa yogyatAne ja karmabaMdhanuM nimitta mAnyA sivAya bIjo koI vikalpa pUrvapakSI pAse paNa nathI ja raheto. evuM phalita thAya che.) jo ahIM pUrvapakSI evI samasyA raju kare ke - 14mAM guNasthAnake athavA mokSamAM zA mATe karmabandha yogyatA nathI ? huM to A samasyA yogyatAne naDatararUpa banatI nathI. kAraNa ke yogyatA to phalabalagamya che. jyAM karmabaMdha thato hoya tyAM karmabaMdhanI yogyatA che. tathA jyAM jyAre karmabaMdha thato na hoya tyAM tyAre karmabaMdhanI yogyatA nathI hotI. Ama karmabaMdhasvarUpa phaLa dvArA Atmagata karmabaMdhayogyatA jANI zakAya che. tethI "14mAM guNaThANe ke mokSamAM karmabaMdhayogyatA kema nathI ?" A praznano javAba e che ke tyAM karmabaMdha thato na hovAnA kAraNe tyAM karmabaMdhayogyatA nathI - evuM jANI zakAya che. Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 880 * bandhasyAnuyogi-pratiyogiyogyatA'pekSatvam * dvAtriMzikA-12/28 __yuktaM caitat, bandhasya badhyamAnayogyatA'pekSatvaniyamAdvastrAdInAM majiSThAdirAgarUpabandhane tathAdarzanAt, tadvaicitryeNa phalabhedopapatteH, tasyA antaraGgatvAt / yuktaJcaitat bandhasya badhyamAnayogyatApekSatvaniyamAt = 'yo yo bandhaH sa sa badhyamAnayogyatApekSa' iti vyApteH, vyAptigrAhakasthalamAha- vastrAdInAM maJjiSThAdirAgarUpabandhane = maJjiSThA-lAkSAdiraJjanalakSaNabandhane tathAdarzanAt = rAgalakSaNabandhA'nuyogivastrAdigatayogyatA'pekSopalabdheH, anyathA gaganAdAvapi maJjiSThAdinA rAgA''patteH / anuyogiyogyatAmiva pratiyogiyogyatAmapi bandho'pekSate, yato maJjiSThAdinA vastrAdikaM rajyate, na tu jalA'nilAdinA / tadvaicitryeNa = maJjiSThA-nIlimA-haridrAdi-sautrikaurNikacinAMzukAdigatayogyatAvaividhyena phalabhedopapatteH = sarvakAlIna-dIrghakAlInAlpakAlInarAgAdilakSaNabandhavizeSasaGgateH / vastrAdInAM maJjiSThAdirAgalakSaNo bandho jIvasya ca karmasaMyogavizeSalakSaNo bandhaH / tayoravazyaM yogyatAmapekSate / pratiyogiyogyatA'napekSaNe lokasthaiH sarvairapi pudgalai vo badhyeta, anuyogiyogyatA'napekSaNe ca karmadalikairgaganAdikamapi badhyeta / ato'nvaya-vyatirekAbhyAM jIva-karmadalikayorubhayoreva yogyatAM bandho'pekSate, anyathA pudglpraavrtaa''nntyaa'nupptteH| yathoktaM viMzikAyAM - 'taha taggejjhasahAvA jaha puggalamo havaMti niyameNa / taha taggahaNasahAvo AyA ya tao u pariyaTTA / / evaM caramo'veso nIIe jujjai iharahA u / tattassahAvakkhayavajjio imo kiM na savvo vi ? / / ' (viM.viM.4/4-5) iti / kiJca yadvaicitryeNa yadvaicitryamupapadyate tat tatra niyAmakamiti niyamAt maJjiSThA-nIlimA-haridrAdisautrikaurNika-cinAMzukAdivastraniSThayogyatAvaicitryeNa yAvatkAlIna-dIrghakAlIna-svalpakAlInarAgarUpabandhane tathAdarzanAt tadvaicitryeNa = karmadalika-jIva-tadubhayagatayogyatAvaicitryeNa phalabhedopapatteH = saptatikoTAkoTIsAgaropamA'ntaHkoTAkoTIsAgaropamAdikAlika-vijAtIyasaMyogalakSaNaphalavizeSasaGgateH ubhayagatayogyatAvaicitryasya bandhavaicitrye niyAmakatvamaGgIkartavyam, tAmantareNa tadanupapatteH, tathaivA'nvaya-vyatirekopalabdherityavadheyam / karmadalikagatayogyatAyA bahiraGgatve'pi tasyAH = jIvagatabhavabhramaNakAraNIbhUta-niruktakarmabandhayogyatAyA anAdyaupAdhikasvabhAvatvena antaraGgatvAt = upAdAnakAraNatvAt / na caivaM pUrvasevAdivaiya A vAta mAnavI vyAjabI paNa che. kAraNa ke karmabaMdha to karmathI baMdhAtA jIvanI yogyatA anusAra ja thAya - evo niyama ahIM kAma kare che. A niyama prAmANika paNa che. kAraNa ke vastra vageremAM majITha vagereno raMga karavA svarUpa baMdhanamAM te pramANe niyama dekhAya che. (vastramAM raMgAvAnI yogyatA hovAnA kAraNe majITha vagerethI tene raMgI zakAya che. vastra vageremAM raMgAvAnI yogyatA na hovA chatAM paNa jo tene majITha raMgI zakatA hoya to AkAzane paNa te raMgI deze. paNa evuM thatuM nathI. AkAza vagere arUpI padArtha kyAreya majITha ke bIjA kalarathI (=raMgathI) raMgAtA ja nathI. kAraNa ke temAM raMgAvAnIrajita thavAnI yogyatA ja rahetI nathI. raMgAI javuM te vastra vagere mATe eka jAtanuM amuka cokkasa avasthAmAM-niyatavarNa svarUpe rahevAnuM baMdhana ja che. A baMdhana pratye jema vastragata yogyatA nimitta che. tema AtmAmAM karmabaMdha thavA pratye Atmagata karmabaMdhayogyatA mAnavI jarUrI che.) Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * cothatAMripaviSyam * 881 tatparipAkArthameva hetvantarA'pekSaNAdityAcAryAH / / 28 / / didRkSA bhavabIjaM cA'vidyA caa'naadivaasnaa| bhagyeSaivAzritA saaNkhy-shaiv-vedaanti-saugtaiH||29|| rthyaprasaktiH, tatparipAkArthameva = AtmaniSThabandhayogyatAparipAkakRte eva hetvantarA'pekSaNAt = kAlA'pekSayA hetvantarasya gurudevAdipUjanAdilakSaNasya pUrvasevAdyaparAbhidhAnasyA'pekSaNAd iti AcAryAH = zrIharibhadrasUrayo vyAcakSate / yathA'pakvakadaliphalaM tarusthitaM sat kAlena paripAkamupaiti tRNAdisahakAreNa ca jhaTiti paripAkamupaiti / pAkadazAyAM tadIyatvaksambandho'pi zaithilyamApadyate tathaiva bhogamArgAvasthitabhavyajIvagatA karmabandhayogyatA'pi kevalena kAlena vilambataH paripAkamupaiti, yathA'vasthitayogapUrvasevAdisahakAreNa ca drutaM paripAkamupaiti / Atmagata-karmabandhayogyatAparipAkadazAyAM ca tajjIvakarmasambandhavizepo'pi zaithilyamApadyate / ata eva caramAvartakAle nirdambhaM yogapUrvasevAdisAcivyenA''virbhUtA'punarbandhakatvo yogI saptatikoTAkoTikAlapramitasthitikakarmasambandhakaraNe naiva vyApriyate / itthaM kevalakAlaprArabdha-samucitayogyatAzAlini caramAvartavartini jIve yA karmabandhayogyatA vartate kAtsnyena jhaTiti tatparipAkArthaM yogapUrvasevAdyapekSA yujyata evetyAcAryA''zayaH pratibhAtyasmAkam / / 12/28 / / Atmagata karmabaMdhayogyatA badalI javAthI karmabaMdha rUpI phaLamAM paNa bheda paDI jAya che. A vAta to ja saMgata thAya jo karmabaMdha svarUpa kArya pratye Atmagata yogyatAne tenuM niyAmaka mAnavAmAM Ave. jenA pheraphArathI jemAM pheraphAra thAya tene tenuM kAraNa mAnyA sivAya anya koI vikalpa raheto ja nathI. AtmAmAM rahelI karmabaMdhayogyatA e karmabaMdhanuM aMtaraMga kAraNa che. tenA paripAka mATe ja pUrvasevA vagere sAdhanonuM avalaMbana levAmAM Ave che -ema zrIharibhadrasUrijI mahArAja pharamAve che. (12/28) vizeSArtha :- ghaNI bAbata TIkAryamAM avasarocita kAuMsa ( ) dvArA darzAvela che. chatAM ahIM eTalo viveka rAkhavo ke kArmaNavargaNAmAM karmabaMdhanI bahiraMga yogyatA che. jyAre dehadhArI AtmAmAM karmabaMdhanI aMtaraMgayogyatA rahelI che. caramAvarta kALa dvArA Atmagata karmabaMdhasaMbaMdhI aMtaraMgayogyatAno paripAka thAya che. dA.ta. kAcu keLuM jema jema pAke tema tema chAlamAM keLA sAtheno saMbaMdha zithila thato jAya che. barAbara A ja rIte AtmAmAM rahelI karmabaMdhayogyatA jema jema pAkatI jAya che tema tema karmabaMdhamAM amuka cokkasa prakAranI zithilatA AvatI jAya che. paraMtu jhADa upara keLAne pAkavAmAM vadhu vAra lAge. ghAsa, pAMdaDA vageremAM mUkavAmAM Ave to te jaldI pAkI jAya che. tema mAtra kALa dvArA jIvagata karmabaMdhayogyatAno paripAka thavAmAM ghaNo samaya nIkaLI jAya che. caramAvartamAM AvyA bAda paNa dIrghakALa saMsArabhramaNa cAlu nA rahe te mATe Atmagata karmabaMdhayogyatAno jhaDapathI paripAka thavo jarUrI che. te mATe yoganI pUrvasevA vagere sAdhanonI apekSA avazya rahe che. tenA mAdhyamathI karmabaMdhanI yogyatA jhaDapathI pAkI jAya che, karmabaMdha atyaMta zithila thato jAya che. Ama kALakRta yogyatAparipAkathI bhinna yogyatA paripAka mATe yogapUrvasevA vagere sAdhano ghaNA upakArI nivaDe che. Avo zrIharibhadrasUrijI mahArAjano Azaya yogabiMdu graMthanA parizIlana dvArA sUcita thAya che. (12/28) ja rmabaMdhayogyatA vividha darzanomAM mAnya che. gAthArtha - dikSA, bhavabIja, avidyA ane anAdivAsanA zabda dvArA sAMkhya, zaiva, vedAntI 2. dastIrNo "maMce..' rUtrazuddha: 8: || Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 882 * sarvatantreSu bandhayogyatA'GgIkAraH * dvAtriMzikA-12/30 'didRkSeti / puruSasya prakRtivikArAn draSTumicchA didRkSA 'saiveyamiti sAGkhyAH / bhavabIjam iti zaivAH / avidyA iti vedAntikAH anAdivAsanA iti saugatAH / / 29 / / / pratyAvarta vyayo'pyasyAstadalpatve'sya sambhavaH / ato'pi zreyasAM zreNI kiM punrmuktiraagtH||30|| ___ pratyAvartamiti / pratyAvartaM = pratipudgalAvartaM vyayo'pi = apagamo'pi asyAH = yogyatAyAH, doSANAM kramahAsaM vinA bhavyasya muktigamanAdyanupapatteH / enAmeva tantrAntaramatA''viSkaraNena samarthayamAna Aha- 'didRkSeti / saiva = didRkSaiva iyaM = karmabandhayogyatA / 'jagatsatyami'ti bhrAntirUpA avidyA iyaM yogyatA iti vedAntikAH / anAdivAsanA = anAdiklezarUpA vAsanA iti saugatAH / avidyA saugatAnAmapi sammatA / taduktaM dhammapade - avijjA paramaM malaM (dha.pa.18/9) iti / taduktaM yogabindau - 'didRkSA-bhavavIjAdizabdavAcyA tathA tathA / iSTA cAnyairapi hyepA muktimArgA'valamvibhiH / / ' (yo.bi.169) iti / tadvilaye naivAtmanaH karmaprakRtipariNatiH sambhavati / yathoktaM yogadRSTisamuccaye - "didRkSAdyAtmabhUtaM tanmukhyamasya nivartate / pradhAnAdinaterhetustadabhAvAnna tannatiH / / ' (yo.dR.sa.200) 'na tannatiH = naiva prakRtyaparA'bhidhAnapradhAnapariNatiH' / / 12/29 / / evaM sati yatsiddhaM tadAha- 'pratyAvartamiti / pratipudgalAvartaM naikasminneva caramAvarte ityarthaH, yogyatAyAH = AtmaniSThakarmavandhayogyatAyA apagamo'pi vyAvRttirUpaH, anapagamastAvadastyevetyapizabdArthaH, sunItitaH sthitaH, doSANAM kramahAsaM = kramikalayaM vinA bhavyasya = muktigamanA'rhasya jIvasya muktigamanAdyanupapatteH / acaramAvartakAle sahajamalasya kramikahAnyanaGgIkAre mlaa'pgmsyaivaa'nupptteH| na caibhane bauddha paDe // yogyatA 4 svIyesa . (12/28) TIkArya - sAMkhyamate prakRtinA vikArone jovAnI puruSane je IcchA thAya che te ja prastuta karmabaMdhayogyatA che. zaiva loko jene bhavabIja kahe che, vedAntIo jene avidyA kahe che tathA bauddho jene anAdivAsanA kahe che te prastuta karmabaMdhayogyatA ja samajavI. (12/29) | vizeSArtha:- sAMkhyamate prakRtinA vikAra buddhi, ahaMkAra, Indriya vagere che. tene jovAnI IcchA puruSane = AtmAne thAya che. enA lIdhe ja prakRtinuM Adhipatya nivRtta thatuM nathI. AvI sAMkhyamAnyatA Atmagata karmabaMdhayogyatAne ja judA zabdo dvArA sUcita kare che. te ja rIte bAkInA matamAM samajI levuM. (12/29) che dareka pagalAvartamAM rmabaMdhayogyatAmAM ghaTADo che gAthArtha :- dareka pudgalAvartamAM karmabaMdhayogyatA ghaTe che. te ghaTe to muktino adveSa saMbhave. mukti pratyenA aSathI paNa kalyANonI paraMparA prApta thAya che. muktirAgathI thatI kalyANaparaMparAnI to zI pAta 72vI ? (12/30) TIkArya - dareka pudgalaparAvartakALa daramyAna Atmagata karmabaMdhayogyatA ghaTatI jAya che. kAraNa ke doSono kramasara ghaTADo thayA vinA bhavya jIvanuM mokSamAM javuM asaMgata thaI jAya. Ama baMdhayogyatA 1. hastAdarza 'saivaiya...' ityazuddhaH pAThaH / 2. hastAdarza 'pratyAvarte' ityazuddhaH pAThaH / Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * caramAvarte viziSTayogyatAvirbhAvaH / 883 tadalpatve = 'yogyatA'lpatve asya = muktyadveSasya sambhavaH = upapattiH / taduktaM- "evaM cA'pagamo'pyasyAH pratyAvartaM sunItitaH / sthita eva tadalpatve bhAvazuddhirapi dhruvA / / " (yo.bi.170) ato'pi = muktyadveSAdapi zreyasAM zreNI = kuzalAnubandhasantatiH / kiM punaH vAcyaM muktirAgataH tadupapattau / / 30 / / vamacaramAvartakAle'pi dharmAdhikAritA''pattissyAditi zaGkanIyam, acaramAvartakAle sahajamalA'parAbhidhAnabandhayogyatAhAse'pi dharmAdhikAritAprAyogyasya karmabandhayogyatAhrAsavizeSasya virahAt / sa ca caramAvarte eva bhavati / na hi kArSApaNamAtreNa 'dhanavAn' iti vyapadizyate / itthaJca 'tasmAdacaramAvartepvadhyAtma naiva yujyate' (yo.viM.93) iti yogabinduvacanamapyupapadyate / evaM krameNa caramAvartakAle yogyatA'lpatve = karmavandhayogyatAhAsavizeSe sati muktyadveSasya upapattiH = saGgatissyAt / prakRte yogabindusaMvAdamAha- 'evamiti / 'bhAvazuddhiH' muktyadvepAdilakSaNA''tmapariNatinirmalatA'trA'vagantavyA / sAmAnyato'pyadvepasya kuzalamUlatvamabhimataM kiM punaH muktyadveSasya ? etena - tINi kusalamUlANi - alobho kusalamUlaM, adoso kusalamUlaM, amoho kusalamUlaM - (dI.ni.3/10/305, pR.171) iti dIghanikAyavacanamapi vyAkhyAtam / ata eva muktyadveSAdapi kuzalA'nubandhasantatiH = zuddhayogavIjopAdAnajinavacanapariNatyAdikuzalA'nubandhaparamparA saGgacchate caramAvartakAle / yathoktaM yogadRSTisamuccaye - carame pudgalAvarte tathAbhavyatvapAkataH / saMzuddhametanniyamAnnA'nyadA'pIti tadvidaH / / (yo.dR.sa.24) iti / 'etat = jineSu kuzalAdicittam' / SoDazake'pi - tasmAccarame niyamAdAgamavacanamiha pudglaa''vrte| pariNamati tattvataH khalu sa cA'dhikArI bhavatyasyAH / / 6 (po.5/8) ityuktam / 'asyAH = lokottaratattvasamprApteH' / ata eva dharmayauvanakAlo'yamucyate / yathoktaM vizikAprakaraNe - acarimapariyaTTesu kAlo bhavavAlakAlamo bhaNio / carimo u dhammajuvvaNakAlo taha cittabheotti / / 6 (vi.vi.4/19) iti / kiM punarvAcyaM muktirAgataH tadupapattau = kuzalA'nuvandhasantatyupapattau ? kuzalA'nuvandhasantatiH vIjAdikrameNa viMzikAprakaraNe - bIjAikameNa puNo jAyai esuttha bhavvasattANaM / niyamA, Na annahA vi iTThaphalo kapparukkhu vv|| vIjaM vimassa neyaM daTTaNaM eyakAriNo jIve / vahumANasaMgayAe suddhapasaMsAi karaNicchA / / tIe ceva'NuvaMdho akalaMko aMkuro ihaM neo / kaTuM puNa vineyA taduvAyannesaNA cittA / / amuka pramANamAM ghaTe to muktiadveSa saMbhavI zake. kema ke yogabiMdu graMthamAM jaNAvela che ke - A rIte karmabaMdhayogyatAno vyaya paNa dareka pudgalaparAvartamAM yuktithI siddha thAya che. A rIte karmabaMdhayogyatAno ghaTADo siddha thaye chate bhAvazuddhi paNa cokkasa mAnavI ja rahI. 9 prastuta muktiadveSathI paNa kuzalAnubaMdhanI paraMparA prApta thAya che to pachI muktirAgathI kuzalAnubaMdhanI paraMparA saMgata thavAmAM to koI prazna ja mo thatI nathI. (12/30) dain 1. 'yogyatAlapa..ityazuddhaH pATho mudritapratau / 2. 'zudirapi' ityazuddhaH pATho mudritapratau / Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 884 * yoginAM navadhAtvam * dvAtriMzikA-12/31 na cAyameva rAgaH syAnmRdumadhyAdhikatvataH / tatropAye ca navadhA yogibhedapradarzanAt / / 31 / / na ceti / na cAyameva = muktyadveSa eva rAgaH syAt = muktirAgo bhavediti vaacym| mRdumadhyAdhikatvataH = jaghanyamadhyamotkRSTabhAvAt / tatra = muktirAge upAye ca = muktyupAye tesu pavittI ya tahA cittA pattAisarisigA hoi / tassaMpattI pukaM gurusaMjogAirUvaM tu / / tatto sudesaNAIhiM hoi jA bhAvadhammasaMpattI / taM phalamiha vinneyaM paramaphalapasAhagaM niyamA / / bIjassa vi saMpattI jAyai carimaMmi ceva pariyaTTe / accaMtasuMdarA jaM esA vi tao na sesesu / / 6 (5/1-6) itthamAveditA / / 12/30 / / muktyadveSa-tadrAgayorabhedamapAkartumAha- 'na ceti / abhAve tAratamyA'sambhavAt muktirAgasya muktyadveSarUpatve muktirAgasya zAstraprasiddhatAratamyA'nupapatterityAzayenAha- jaghanya madhyamotkRSTabhAvAt = muktirAgasya zAstre jaghanya-madhyamotkRSTatvazravaNAt / katham ? ityAzaGkAyAmAha- muktirAge muktyupAye ceti / upAyazcAtra zraddhA-vIrya-smRti-samAdhi-prajJAlakSaNo'vagantavyaH / ayamatrAzayaH yogAvatAradvAtriMzikAyAM (bhAga-5, pR.1325) vakSyamANarItyA pAtaJjalayogadarzane yogo dvidhA, samprajJAto'samprajJAtazca / tatrA'samprajJAto'pi dvividhaH bhavapratyaya upAyapratyayazca / 'bhavapratyayo videhaprakRtilayAnAm / zraddhA-vIrya-smRti-samAdhi-prajJApUrvaka itareSAmiti (yo.sU.1/19-20) yogasUtrakAraH / - 'mamAyaM yoga eva parapuruSArthasAdhanami'ti pratyayaH = zraddhA, tasyAJca zraddhAyAmavasitAyAM vIryaM = utsAho bhavati, 'sarvathA yogaM sampAdayiSyAmI'ti / etAdRzotsAhena tadA tadA'nupTheyAni yogAGgAni smaryante / tayA ca smRtyA samyaganuSThitasamAdheradhyAtmaprasAde sati RtambharA prjnyodeti| tatpUrvakaH = tatprajJApUrvako'samprajJAtasamAdhiH itareSAM = videhaprakRtilayebhyo'rvAcInAnAM yoginAM sidhyati - (yo.sudhA.1/20) iti yogasudhAkare sadAzivendrasarasvatI / te copAyAH prANinAM prAksaMskArabalAnmRdu-madhyA'dhimAtrabhedAt trividhA bhavanti / prakRte pAtaJjalayogadarza vizeSArtha :- dareka pudgala parAvartamAM jIvagata karmabaMdhayogyatA na ghaTe to ekAeka caramAvartamAM kAMI te sarvathA uccheda pAmI na zake. mATe mAnavuM ja paDe ke acaramAvartakALamAM paNa dareka pugalaparAvartakALamAM jIvamAM karma bAMdhavAnI yogyatA aMzataH ghaTatI jAya che. caramAvarta Ave tyAra sudhImAM karma bAMdhavAnI yogyatAmAM amuka cokkasa prakArano ghaTADo thaI cUkyo hoya che jenA pariNAme muktiadveSa guNa jIvamAM pragaTI zake che. acaramAvartakALamAM sahaja malano ghaTADo thavA chatAM eTalo ghaTADo nathI thato hoto ke acaramAvartamAM muktiadveSa guNa pragaTI zake. bAkInI vigata TIkAryamAM spaSTa che. (1230). ha maktirAga ane muktiadveSa banne judA che. 4. gAthArtha - muktiaSa ja muktirAga nathI, kAraNa ke muktirAga mUdu, madhyama ane adhika pramANamAM hoya che. muktirAgamAM ane upAyamAM nava prakAre yogInA bhedo zAstramAM batAvela che. (12/31) TIkArtha :- "muktiadveSa ja muktirAga che'- ema kahevuM na joIe. kAraNa ke muktirAgamAM mRdu = jaghanya, madhyama ane utkRSTa - AvA bheda che. AnuM paNa kAraNa e che ke muktirAgamAM ane mukti upAyamAM nava prakAre yogIonA bheda zAstromAM batAvela che. te A rIte - (1) jaghanya muktiupAya - jaghanya saMvega 1. hastAdarza 'rAgataH' ityazuddhaH pAThaH / 2. mudritapratau 'muktyupAye ca' iti nAsti / Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * saMvegalakSaNamImAMsA 885 ca navadhA = navabhiH prakArairyogibhedasya pradarzanAdupavarNanAt ( = yogibhedapradarzanAt ) / tathAhi(1) mRdUpAyo mRdusaMvegaH, (2) madhyopAyo mRdusaMvegaH, (3) adhyupAyo mRdusaMvegaH, (4) mRdUpAyo madhyasaMvegaH, (5) madhyopAyo madhyasaMvegaH, (6) adhyupAyo madhyasaMvegaH, (7) mRdUpAyo adhisaMvegaH, (8) madhyopAyo'dhisaMvegaH, (9) adhyupAyo'dhisaMvegazceti navadhA yogina iti yogAcAryAH / / 31 / / nAnusAreNa yoginAM navabhedamAha 'mRdUpAyo mRdusaMvega' ityAdi / mRdutvaM = alpatA, madhyatvaM mRdvadhimAtrA'ntarAlavartitvaM, adhimAtratvaM = atipramANatvaM, atizayitatvamiti yAvat / saMvegazcAnuSThAne zaighyamavicchedazceti bhaavaagnneshH| ' kriyAheturdRDhataraH saMskAraH saMvegaH' (rA.mA. 1/21) iti rAjamArtaNDakAra : bhojaH / vAcaspatimizra - rAmAnanda - sadAzivendrasarasvatyAdayaH saMvegaH vairAgyamityAcaSTe / tanna, yogino navadhAtvAnupapatteH, upAyakAryatayA vairAgyopAyamRdutvAdikaM vihAya svAtantryeNa mRdutvAdyasambhavAt, saMvegazabdasya vairAgyavAcakatvA'bhAvAcceti yogavArtikakRtaH ( yo. vA. 1/21 ) / = vayantu brUmaH saMvego nAma muktirAgaH / sa ca deva - gurvAdirAgeNAbhivyajyata iti so'pi kAraNe kAryopacArAt saMvega ucyate / idamevAbhipretyA pUrvaM (pR.138,670) 'tathye dharme dhvastahiMsAprabandhe, deve rAga-dvepa-mohAdimukte / sAdhI sarvagranthasandarbhahIne saMvego'sau nizcalo yo'nurAgaH / / ' ( yogabindu 290 vR. uddhRta) ityuktam / apAya - saMvegabhedena navadhA yogino bhavanti iti yogAcAryAH pataJjalyAdayaH prAhuH / pAtaJjalayogabhASyakRnmate adhimAtratIvrasaMvegasyA'dhimAtropAyasyA'' sannatamaH samAdhilAbhaH samAdhiphalaJceti / yathoktaM viSNupurANe'pi viniSpannasamAdhistu muktiM tatraiva janmani - (vi.pu. 6 / 7 / 35) iti ||12 / 31 // (= bhuktirAga), (2) madhyama upAya- dhanya saMvega, (3) utkRSTa upAya - dhanya saMvega. (4) dhanya upAya - madhyama saMvega, (4) madhyama upAya - madhyama saMvega, (6) utkRSTa upAya - madhyama saMvega, (7) dhanya upAya - uthRSTa saMvega, (8) madhyama upAya - utkRSTa saMvega, (8) utdRSTa upAya - utsRSTa saMvega. Ama nava prakAranA yogIo hoya che- ema yogAcAryonuM mantavya che.(12/31) vizeSArtha H- muktirAga ane muktiadveSa eka nathI paNa judA-judA che. kAraNa ke adveSamAM koI taratamabhAva nathI. jyAre rAganA svarUpamAM taratamatA rahelI che. mokSa pratye dveSa na hovo- te ghaTanA tamAma jIvomAM eka sarakhI che. jyAre mokSa pratye rAga hovo- te bAbata badhA jIvomAM alaga-alaga prakAre jovA maLe che. koIne mokSa pratye rAga jaghanya kakSAno hoya, anyane madhyama prakArano hoya to najIkamAM muktigAmI koIka jIvane utkRSTa guNavattAvALo muktirAga hoya che. muktirAganA svarUpamAM vividhatA zAstramAnya hovAthI ja yogIonA uparokta rIte nava bheda paDe che. jo mokSarAga - saMvega eka ja prakArano hoya to yogInA nava nahi paNa mAtra traNa ja bheda paDI zake. paraMtu yogAcAryoe yogInA nava bheda pADelA che. tenAthI paNa siddha thAya che ke mokSarAga vividha mAtrAvALo che. mATe mokSadveSa ane mokSarAga A bannene eka mAnI na zakAya. (12/31) muktiadveSanA svarUpamAM taratamatA zA mATe nathI ? chellI gAthadvArA jaNAve che. A praznano uttara graMthakArazrI A batrIsInI Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 886 * mudevottare muttirAya: * trizi-22/rUra teSasthAmAvarUtvAkaSabrI' va dizA tataH kSis mAtrAtaH paramAnandasamava: rUrI 'dveSasya'ti / adveSazca dveSasyA'bhAvarUpatvAdeka eva hi / ato na tena yogibhedopapattirityarthaH / phalabhedenA'pi bhedamupapAdayati- tato = muktirAgAt kSipraM = anativyavadhAnena, ato = muktyadveSAt (= kramAt ca) krameNa = muktirAgA'pekSayA bahudvAraparamparAlakSaNena paramAnandasya = nirvANasukhasya samava: (= paramAnandasamava:) YrUrI | ti pUrvasevAdAtrIzA ||2|| nanu yoginAM navadhAtve'pi muktyadveSasya muktirAgarUpatvopagame kiM vAdhakam ? mugdhshngkaampaakrtumAda "hepaceti | ataH = muvacapacaivavidhatvA na tena = naiva mukSyavega navadhA yonimeTropapttiH / phalabhedenA'pi = phalalAbhakAlabhedenApi yadvA nayamatabhedataH phalalAbhakAlabhedaprayuktaphalabhedenA'pi / paramAnandasya = nirvANasukhasya = caramAvartacaramakSaNAnantarabhAvi-caramaparamapadaprApyAnandasya sambhavaH shissttmatirAditati zamT12/rUrI. abhavyAdiparAvRttA, caramAvarttakasambhavA / vyAkhyAtA paJcadhA pUrva-sevA svA'nyA''gamA'nvayaiH / / 1 / / iti muniyazovijayaviracitAyAM nayalatAyAM pUrvasevAdvAtriMzikAvivaraNam / / 12 / / gAthArtha :- aSa to SanA abhAvasvarUpa hovAthI eka sarakho ja che. mokSarAgathI jaldI mokSano saMbhava che. jyAre muktiadveSathI kALakrame mokSano saMbhava che. (12/32) TIkArtha - muktiaSa = mokSa pratye dveSano sarvathA abhAva. (abhAva to sarva deza-kALa-avasthAmAM ekasarakho ja hoya che. ghaTAbhAva jaMgalamAM judo, makAnamAM judo, ziyALAmAM judo, unALAmAM judo, garIbImAM judo, zrImaMta dazAmAM judo- evuM nathI. tamAma deza-kALa-dazAmAM ghaTAbhAvanuM svarUpa samAna ja che. tema tamAma dravya-kSetra-kALa-bhAvamAM muktiaSanuM svarUpa eka ja che. badalAtuM nathI.) Ama muktiadveSa muktiviSayakaSAbhAvasvarUpa hovAthI eka ja che. tethI muktieSa dvArA yogInA uparokta nava prakAranA bheda paDI na zake. tethI yogInA nava bhedamAM je "saMvega' zabdano ullekha che tenAthI muktidveSa nahi paNa muktirAga ja levo- A vAta dhyAnamAM rAkhavI. vaLI, phaLabheda dvArA paNa muktiSa ane muktirAga vacce bhedanI siddhi graMthakArazrI kare che. muktirAgathI bahu ochA kALamAM paramAnaMdamaya mokSa saMbhave che. jyAre muktirAganI apekSAe ghaNA bhavonI paraMparA dvArA muktiadveSathI mokSa sukha saMbhave che. (12) 32) vizeSArtha:- muktirAga ane muktiadveSa - A banne jo eka ja hoya to muktirAga dvArA mokSasukhanI prApti ane muktiadveSa dvArA mokSasukhanI prAptimAM kALabheda paDavo na joIe. paraMtu hakIkata e che ke muktirAga dvArA mokSasukhanI prApti jeTalA kALamAM thAya che tenA karatAM ghaNA moTA kALa vilaMba pachI mokSasukhalAbha muktiSa dvArA thAya che. jo te banne eka ja hoya to te bemAMthI koInA paNa mAdhyamathI jIvano mokSa ekasarakhA samaye ja thavo joIe. phaLabheda sAmagrIbheda vinA saMgata na thaI zake. kALabheda AdhArita phaLabheda prasiddha hovAthI muktiadveSa ane muktirAgane ekabIjAthI judA mAnavA jarUrI che. (12/32) 2. hRstA '' tyazuddha: 8: | 2. mudritaprato dastAkarSe ra ' ta TA: | para cAlyAnusArekha 'tata:' ti bhavitavyanA dastAvajore 4 "atravira meLA' zuddha: TTa: | rU, mudritaprato 'macALa' tyazuddha: 4: | Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRtajJatA bhavAbhinaMdI gAlavaRSi 2. 3. 4. mala 5. didakSA 6. gurupUjana 7. guru 8. dAnapAtra siMhAvalokana * 12. pUrvasevA batrIsIno svAdhyAya (e) nIcenA praznonA vistArathI javAba Apo. 1. yoganI pUrvasevA kone kahevAya ? 2. devapUjananuM svarUpa samajAvo. 3. cArisaMjIvanI cAraNa nyAya samajAvIne tenuM phaLa samajAvo. 4. pUrvasevArUpe dAnanuM svarUpa samajAvo. 5. cAndrAyaNa tapanI vidhi jaNAvo. 6. pApasUdana tapane dRSTAMtasahita samajAvo. 7. 8. bhavAbhinaMdI jIvane muktidveSa kema che ? tenAthI prerAIne te zuM bole che ? yoga ane kaSAya nAmanI AtmAnI yogyatA e ja malasvarUpe kema mAnya che ? sahajamalanI alpatAthI zuM thAya che ? 9. (bI) nIce yogya joDANa karo. 1. * * ........ vyaktinI apekSAe karmabaMdha muktidveSa yoganI pUrvasevA sadAcAra sAdhuvezadhArI saMsA2sika karmabaMdhayogyatA bhavabIja 9. kAcu keLuM (sI) khAlI jagyA pUro. alpabhASitA 1. 2. mahinAnA upavAsane nAmano tapa kahe che. (mRtyughna, mahAkRccha, kRccha) 3. mAtApitAnI milakata bhogavavAthI temanA maraNanuM thAya. (karaNa, karAvaNa, anumodana) 4. sAdhuvezadhArI jIvo kahevAya. (dAnayogya, dAnapAtra, karuNApAtra) 5. jema jema kaSAya vadhe tema tema vadhe che. (karmabaMdha, karmakSaya, karmodaya) 6. e sarvasaMsArI ane mukta jIvomAM sAdhAraNa che. (bhavyatva, jIvatva, karmatva) che. (anAdi, sAdi, anaMta) 7. 8. yogyatAnA paripAkamAM dRSTAnta Apela che. (pAku keLuM, kAcu keLuM, kAcI kerI) 9. karmabaMdha svarUpa kArya pratye Atmagata ..... ne tenuM niyAmaka mAnavAmAM Ave che. (ayogyatA, yogyatA, doSatA) acaramAvartakALa mAtA-pitA che. (kulAcAra, sadAcAra, lokAcAra) ******.. 887 Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 888 * (e) nIcenA praznonA vistArathI javAba Apo. cAlo, buddhidhanunI gozALAmAM pravezIe 7 12. nayalatAnI anuprekSA jJa 1. gurupUjananuM svarUpa samajAvo. 2. mAtApitAnI milkata saMtAna bhogave zA mATe nahi ? te samajAvo. 3. pUrvasevA karanArane namaskAra karavAmAM zuM vidhi che ? te samajAvo. 4. pUrvasevA karanAranI cittadazA kevA prakAranI hoya che ? 5. zeSa sadAcAro kayA kayA batAvelA che ? te lakho. lokaniMdAbhIrUtA eTale zuM ? AdidhArmikajIva marI javuM paDe tevA saMyogamAM paNa zuM zuM na kare ? 7. apunarbaMdhaka jIvanuM kartavya zuM che ? 6. 8. pAdakRccha tapanI vidhi lakhIne kRccha zabdano artha jaNAvo. (bI) nIcenA praznonA saMkSepathI javAba Apo. 1. guruvargarUpe koNa koNa mAnya che ? 2. 3. mAtA-pitAnAM Asana vagere vAparavAmAM zuM doSa lAge ? dAnapAtra kone kahevAya ? 4. 5. dInAdivarga kone kahevAya ? 6. sudAkSiNya ane dayALutA kone kahevAya ? 7. namratAno artha jaNAvo. jJAnavRddha ane vayovRddha kone kahevAya ? 8. saMtApanakRccha tapanI vidhi lakho. 9. mokSa eTale zuM ? laukika devo pratye sAMparAyika karmabaMdha 10. mokSamAM ekAMte sukha kema che ? (sI) khAlI jagyA pUro. 1. 2. 3. 4. sajjanonI kRpAne pAtra bane tevA jIvo 5. lokaniMdAbhaya kahevAya che. (sadAcAra, durAcAra, AcAra) 6. niHsvArthabhAve bIjAnAM duHkhone dUra karavAnI IcchA e ............... kahevAya.(dayALutA, kRpaNatA, sudAkSiNya) jIva potAnAM kuLAcAranuM pAlana kare che. (AdidhArmika, sajjana, durjana) 7. 8. ApattimAM dInatAno abhAva e kahevAya che. (sadAcAra, sAdhvAcAra, sAhasikatA) mAtA-pitA hAjara hoya to avazya * ........ vaMdanAdi karavA joIe. (trikALa, ekavA2, bevAra) na joIe. (dveSa, adveSa, darzanabuddhi) guNaThANe nathI. (9, 10, 14) kahevAya. (kRpaNa, dAnavIra, sAdhu) Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13- muktyadveSaprAdhAnya dvAtriMzikA ( teramI batrIsInI prasAdI ) rAgasAmagryAM dveSAnavakAzAt / / 13/4/897 / / rAganI sAmagrImAM dveSa hovAnI koI zakyatA nathI. muktau ca muktyupAye ca muktyarthaM prasthite punaH / yasya dveSo na tasyaiva nyAyyaM gurvAdipUjanam / / 13/5/899 / / mokSa, mokSaupAya ane mukti mATe ArAdhanA karavA nIkaLelA sAdhako pratye jene dveSa na hoya tenuM ja gurupUjana vagere ucita che. gurudoSavata: svalpA satkriyA'pi guNAya na / / 13/6/900 / / moTA doSamAM rAcatA jIvonI atyaMta alpa dharmakriyA sArI hoya to paNa AtmakalyANa mATe thatI nathI. muktyadveSAnmahApApanivRttyA yAdRzo guNaH / gurvAdipUjanAt tAdRk kevalAnna bhavet kvacit / / 13/7/901 / / mahApApa ravAnA thavAthI muktiaSathI jevo Atmika lAbha thAya che tevo lAbha phakta gurupUjana vagerethI kayAreya thato nathI. Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimeva sainuSThAna varnAmena mite sArU/8/202nA anuSThAnane karanAra jIva(nI bhUmikA) badalAI javAthI bAhya dRSTie eka sarakhuM jaNAtuM anuSThAna badalAI jAya che. caturthaM caramAvarte prAyo'nuSThAnamiSyate / / 13/16/914 / / caramAvartakALamAM prAyaH tahetu nAmanuM cothuM anuSThAna ja zAstrakArone mAnya che. savanuSThAnarA tIvrapApakSAt bhavati sArU/rara/1rarA tIvra pApakarmano kSaya thavAthI sadanuSThAnano rAga pragaTe che. dhArAlagnaH zubho bhAva etasmAdeva jAyate / antastattvavizuddhyA ca vinivRttAgrahatvataH / / 13/26/929 / / muktiaSathI ja dhArAbaddha zubha bhAva janme che. kAraNa ke tenA nimitte antaHkaraNanI vizuddhi thavA dvArA kadAgrahanI nivRtti thAya che. prasanna yitve caitaH zraddhayA gAurU/rU0/rUpA dharmakriyArAgathI utpanna thayelI zraddhA dvArA mana prasanna thAya che. Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * muktyadveSasya malanA'bhAvaprayojakatA * 889 // atha muktyadveSaprAdhAnyadvAtriMzikA / / 13 / / ukteSu pUrvasevAbhedeSu muktyadveSaM prAdhAnyena puraskurvannAhauktabhedeSu yogIndrarmuktyadveSaH prazasyate / muktyupAyeSu no ceSTA 'malanAyaiva yattataH / / 1 / / uktabhedeSviti / malanAyaiva = vinAzanimittameva / taddhi bhavopAyotkaTecchayA syAt / sA ca na muktyadveSa iti muktyupAyamalanA'bhAvaprayojako'yam / / 1 / / nayalatA. guru-devAdipUjAdeH sAphalyaM yena jAyate / vyAkhyAyate'dhunA so'yaM muktyadveSaH prapaJcataH / / 1 / / pUrvasevAdvAtriMzikAyAM yogabinduprabhRtyanusAreNa vistarata ukteSu pUrvasevAbhedeSu muktyadveSaM pUrvasevAcaramabhedaM prAdhAnyena = paramatvena puraskurvannAha- 'ukte'ti / uktabhedeSu gurudevAdipUjanAdiSu madhye yogIndraiH muktyadveSaH prazasyate / yathoktaM yogabindau - nAsti yeSAmayaM tatra te'pi dhanyAH prakIrtitAH / bhavabIjaparityAgAt tathA kalyANabhAginaH / / - (yo.bi.140) iti / 'ayaM = dveSaH, tatra = muktau' / yogasAraprAbhRte'pi 'nAsti yeSAmayaM tatra bhavabIjaviyogataH / te'pi dhanyA mahAtmAnaH kalyANaphalabhAginaH / / ' (yo.sA.prA.8/24) ityuktam / svagatasaMsArayogyatAlakSaNabhavabIjasya manAk parihANito'tiriktaM hetumAha- yat = yasmAt kAraNAt tataH = muktyadveSAt hetoH muktyupAyeSu samyagdarzana-jJAnacAritrarUpeSu ceSTA manovAkkAyapravRttirUpA no = naiva malanAyaiva = vinAzanimittameva, kimpunaH kadArAdhanArthamapi / taddhi = muktyupAyavinAzanaM bhavopAyotkaTecchayA = saMsAraparibhramaNakAraNaviSayasukhagocarA yA sadupadezAdinA'pyanivartanIyA'bhilASA, tayA syAt / sA ca bhavopAyabhUtaviSayasukhotkaTecchA na muktyadveSe sati bhavitumarhati / yathoktaM yogabindau 'sajjJAnAdizca yo muktarupAyaH samudAhRtaH / malanAyaiva tatrA'pi na ceSTaiSAM pravartate / / (yo.bi.141) iti hetoH muktyupAyamalanA'bhAvaprayojakaH ayaM = muktyadveSaH / muktAviva muktyupAye muktipathaprasthiteSu cA'dveSAnmuktyupAyamalanA'bhAvaprayojakatvamiva muktipathaprasthitamalanA'bhAvaprayojakatvamapi svayamunneyamasya / ha muktiadveSaprAdhAnya dvAviMzikA prAza che pUrvasevAnA aneka prakAro 12 mI batrIsImAM batAvyA. temAM muktiaSanI pradhAnatAne darzAvatA graMthakArazrI kahe che ke - gAthArtha :- pUrvasevAnA uparokta prakAromAM yogIzvaro muktiaSane sahajataH vakhANe che. kAraNa ke muktiadveSathI muktiupAyomAM thatI pravRtti vinAzanuM nimitta thatI nathI. (13/1) ha muktiadveSa = zreSTha pUrvasevA che TIkArtha :- mokSanA upAyo paNa jo sAMsArika sukhanA upAya tarIkenI utkaTa IcchAthI sevavAmAM Ave to te vinAzanimitta ja thAya che. paraMtu, muktiadveSa hoya to sAMsArikasukhopAyanI tIvra utkaTa IcchA thaI zakatI ja nathI. Ama mokSanA upAyano nAza na thavAmAM muktiadveSa prayojaka che.(13/1) 1. hastAdarza 'malinA...' ityazuddhaH pAThaH / Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 890 * malanAyAH dAruNapariNAmakAraNatA * dvAtriMzikA-13/2 'viSA'nnatRptisadRzaM tadyato vratadurgrahaH / uktaH zAstreSu zastrA'gni-vyAladurgrahasannibhaH / / 2 / / viSeti / tad = muktyupAyamalanaM viSA'nnatRptisadRzaM, ApAtataH sukhA''bhAsahetutve'pi bahutaraduHkhA'nubandhitvAt / ___ muktidveSamalImasA'ntaHkaraNAstu muktyupAyavinAzanAyaiva pravartante / yathoktaM yogasAraprAbhRte - saMjJAnAdirupAyo yo nirvRtervarNito jinaiH / malinIkaraNe tasya pravartante malImasAH / / - (yo.sA.prA.8/25) iti| muktyupAyasyA''rAdhanAdyathAnuttaraM phalaM tathA malanAdanartho'pi daarunnH| yathoktaM yogabindau - svArAdhanAdyathaitasya phalamuktamanuttaram / malanAtastvanartho'pi mahAneva tathaiva hi / / - (yo.bi.142) iti| yogasAraprAbhRte'pi 'ArAdhane yathA tasya phalamuktamanuttaram / malinIkaraNe tasya tathA'noM bahuvyayaH / / ' (yo.sA.prA.8/26) ityuktam / anyatrApi - dharmAnuSThAnavaitathyAtpratyapAyo mahAn bhavet / raudraduHkhaughajanako duSprayuktAdivauSadhAt / / ( ) iti gaditam / / 13/1 / / tadevAha- "viSe'ti / 'viSAnnatRptisadRzami'ti / viSamizritabhojanAdyathodarapUraNA'vinAbhAvitucchatRptimaraNAdibalavadaniSTA'nubandhitvAddheyA tathA nidAnAdinA muktyupAyamalanamizrajJAnAdyArAdhanAtaH bhavAntarIyA'titucchaviSayasukhaprAptirapi bahutaraduHkhA'nubandhitvAt = ApAtaramaNIyA''bhAsikasukhA'dhika-durdhyAnA'nuviddharogAdiduHkha-durgati-doSAvilajanma-jarA-maraNamayabhavabhramaNAdyaniSTA''kSepakatvAd ApAtataH = bAhyadRSTyA sukhA''bhAsahetutve'pi = sukhahetutvenA''bhAsamAnatve'pi paramArthadRSTyA heyaiveti bhAvaH / upalakSaNAt jijIviSayA parvatazikharAt patanaM, cikitsAyAJcApathyasevanAdikamudAharaNatayA'vagantavyam / yathoktaM yogabindau 'uttuGgArohaNAtpAto vipA'nnAttRptireva ca / anarthAya yathA'tyantaM malanA'pi tathekSyatAm / / ' (yo.bi. 143) iti| paJcavastuke'pi - jaha ceva u mokkhaphalA ANA ArAhiyA jiNiMdANaM / saMsAradukkhaphalayA taha ceva virAhiyA navaraM / / jaha vAhio a kiriyaM pavajjiGa sevaI apatthaM tu / apavaNNagAu ahiyaM sigdhaM ca sa pAvai viNAsaM / / vizeSArtha :- tIvra utkaTa bhogatRSNA mokSasAdhanAne khatama kare che. bAhyarUpe mokSasAdhanA cAlu rahevA chatAM jo aMtaramAM kAramI bhogatRSNA saLagatI hoya to te mokSasAdhanA saLagIne sApha thaI jAya che. jo muktiaSasvarUpa muzaLadhAra varasAda varase to bhogatRSNAno dAvAnaLa bujhAI jAya che. tathA tyAra bAda thatI mokSasAdhanA jIvaMtasvarUpe vAstavamAM TakI zake che. Ama mokSasAdhanono uccheda na thavA hevAmA muslimadveSa mahatvano ( ma4ve che. (13/1) gAthArtha :- mokSasAdhanAne khatama karavI te jherI bhojanathI thatI tRpti samAna che. kAraNa ke vratane kharAba rIte grahaNa karavuM te zAstromAM zastra, agni ane sApane kharAba rIte pakaDavA tulya kahevAyela che. (13/2) TIkArtha:- mokSanI sAdhanAne khatama karavI te jherI bhojanathI thatI tRptitulya che. kAraNa ke niyANApUrvaka mokSasAdhanane ArAdhavAthI bAhya rIte te sukhAbhAsano hetu thavA chatAM paNa (= sukhaheturUpe bhAsavA chatAM paNa) DhagalAbaMdha duHkhanI paraMparAne tANI lAvanAra che. A ja kAraNe yoganuM svarUpa darzAvanArA 1. hastAdarza 'viSAnnatRpta...' iti pAThaH / 2. hastAdarza 'zastragnai' ityazuddhaH pAThaH / Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * avidhikRtAd varamakRtam * 891 yad (?yataH) = yasmAd vratAnAM durgraho'samyagaGgIkAraH (vratadurgrahaH) uktaH zAstreSu = yogasvarUpanirUpakagrantheSu (zastrA'gni-vyAladurgrahasannibhaH=) zastrA'gni-vyAlAnAM yo durgraho = 'durgRhItatvaM tena sannibhaH = sadRzaH, asundarapariNAmatvAt / / 2 / / emeva bhAvakiriaM pavajjiuM kammavAhikhayaheU / pacchA apatthasevI kammaM samajjiNai / / 6 (paM.va.119-20-21) ityuktam / ata eva dharmo na bhogAbhiSvaGgAya bhagavatA dezitaH kintu bhavodadhinistaraNAya nauriva / sammataJcedaM bauddhAnAM api / taduktaM majjhimanikAye alaga>pamasUtre - kullUpamaM vo, bhikkhave, dhammaM desessAmi nittharaNatthAya, no gahaNatthAya 6 (ma.ni. 1 / 3 / 2 / 240, pR.188) iti / kullUpamaM = naukopamaM, ziSTaM spaSTam / ____etadevodAharaNAntareNa samarthayamAna Aha- 'yasmAdi'ti / vyAlo duSTabhujaGgamalakSaNo bodhyaH, ziSTaM spaSTam / yathoktaM yogabindau - "ata eva ca zastrAgnivyAladurgrahasannibhaH / zrAmaNyadurgraho'svantaH zAstra ukto mahAtmabhiH / / " + (yo.bi.144) iti / 'avihikayA varamakayamiti (jIvA.61) jIvAnuzAsanavacanamapyatra yathArthatayA labdhapratipThaM bhavati / yathoktaM yogazatakavRttau 'avidheH pratyavAyahetutvAt, akRto'vidhikRtayogAdvaram, asaccikitsodAharaNAditi (yo.sh.5vR.)| - avihikaraNammi ANAvirAhaNA duTThameva ( (upa.pa.867) iti upadezapadavacanamapyatrA'nusandheyam / etena - jaha bhoyaNamavihikayaM viNAsai, vihikayaM jIyAvei / taha avihikao dhammo dei bhavaM, vihikao mukkhaM / / - (saM.sa.35) iti sambodhasaptatikAvacanamapi prAguktaM(pR.81) vyAkhyAtam / yogasAraprAbhRte'pi - tuGgA''rohaNataH pAto yathA tRptirviSA'nnataH / yathA'nartho'vabodhAdimalinIkaraNe tathA / / (yo.sA.prA.8/27) arthakAmA'vidhAnena tadabhAvaH paraM nRNAm / dharmA'vidhAnato'narthaH tadabhAvazca jAyate / / - (yo.sA.prA.8/71) ityuktam / vratadurgrahasyopalakSaNatvAt avidhivandanakaraNAdikamapyavagantavyam / yathoktaM paJcAzake - hoi ya pAeNesA kiliTThasattANa mNdbuddhiinn| pAeNa duggaiphalA visesao dussamAe u / / - (paJcA.3/41) iti / eSA = kUTarUpakatulyA vandanA' iti pUrvoktarItyA(pR.704) vijJeyam / / 13/2 / / zAstromAM kahela che ke vratono anucita rIte svIkAra zastra, agni ane sApane kharAba rIte pakaDavA tulya cha, bha3 tenuM 525 // 52 . (13/2) vizeSArtha - viSamaya bhojanathI tRpti thAya kharI, paraMtu mota paNa tenI sAthe ja joDAyela che. te ja rIte "A sAdhanAnA phaLarUpe AvatA bhavamAM huM cakravartI banuM, navamA kaiveyakano deva thAuM" Ama niyANApUrvaka cAritrapAlana karavAthI bAhya sukha maLe kharuM. paNa tenI pAchaLa durgatinI paraMparA joDAyela ja che. mATe ja niyANuM vagere paramArthathI tyAjya ja che. talavAra vagere zastrane pakaDavAmAM gaphalata thAya to tenA nimitte talavAra pakaDanArane ja nukazAna thAya. agni ane sApane pakaDavAmAM bhUla thAya to bhUla karanAra teno bhoga bane ja. A ja rIte niyANA vagerethI thatI ArAdhanAmAM paNa samajI levuM. 1. 'durgrahI' iti mudritapratau / Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 892 * ma drazApaTADanujJA * dvAtriMzikA-13/3 nanu 'durgRhItAdapi zrAmaNyAtsuralokalAbhaH keSAMcid bhavatIti kthmtraa'sundrtetytraahgraiveykaa''ptirpysmaadvipaakvirsaa'hitaa| muktyadveSazca tatrApi kAraNaM na kriyaiva hi / / 3 / / praiveyakAptiriti / asmAd = vratadurgrahAt graiveyakA''ptirapi = zuddhasamAcAravatsu sAdhuSu cakravAdibhiH pUjyamAneSu dRSTeSu sampannatatpUjAspRhANAM tathAvidhA'nyakAraNavatAM ca keSAJcid sAdhuSu = tIrthaGkarAdi-sAdhuparyanteSu paraiH cakravartyAdibhiH pUjyamAneSu dRSTeSu satsu sampannatatpUjAspRhANAM = utpannacakravartyAdikartRkasvakIyapUjA'bhilASANAM tathAvidhA'nyakAraNavatAM = zrutasAmAyikAdikAraNazAlinAM, yathoktaM bRhatkalpabhASye - daNaM jiNavarANaM pUrva anneNa vA vi kajjeNa / suyalaMbho 3 madhye vinna thayeLa vaLI || 9 (vRka.mI.701) tti | huC/ vizeSAvazyamANe pi - titthaMkarAipUyaM daguNanneNa vA vi kajjeNa / suyasAmAiyalaMbho hojjA'bhavvassa gaMThimmi / / 6 (vi.A.bhA.1219) iti / tavRttilezastu - arhadAdivibhUtimatizayavatIM dRSTvA 'dharmAd evaMvidhA devatva-rAjyAdayo vA prApyante' ityevamutpannabuddheH abhavyasyA'pi granthisthAna prAptasya 'tadvibhUtinimittamiti zeSaH / devatva-narendratva-saubhAgya-rUpa-balAdilakSaNenA'nyena vA prayojanena sarvathA nirvANazraddhArahitasyA' ahIM eka bAbata khAsa dhyAnamAM rAkhavI ke cAritradharma vagerenI ArAdhanA durgatinuM kAraNa nathI. paraMtu temAM niyANa bhaLavAthI AdhyAtmika nukazAna thAya che. tethI nukazAnakAraka dharmArAdhanA nathI. paNa tenI sAthe saMkaLAyela niyANu, AzAtanA vagere ja che. mATe dharmArAdhanA choDavAnI nathI, paraMtu niyANu, AzAtanA vagere mAraka tattvone ja choDavAnA che. gaLAmAM gumaDuM thAya to davA vagere dvArA gumaDuM dUra karavAnuM hoya, gaLuM kApavAnuM nA hoya. gaLuM = dharmArAdhanA. gumaDuM = niyANu, AzAtanA vagere. mATe ahIM dharmadezake A vivekadRSTine khAsa lakSamAM rAkhavI ke dharmane bhUMDo kahIne janamAnasamAMthI dharmano mahimA osarI jAya tevI gaMbhIra bhUla kadi na karavI. dharmadazake potAno Azaya ujaLo rAkhavAnI sAthe zabdaprayoga paNa vivekabhara karavo. (13/2). niyANA vagerenA lIdhe kharAba rIte grahaNa karelA sAdhupaNAthI paNa keTalAka jIvone devalokano lAbha to dekhAya che. to pachI muktiupAyavinAzamAM ke zramaNyadurrahamAM asuMdaratA kevI rIte ? A praznano javAba ApatA graMthakArazrI jaNAve che ke - gAthArtha:-mahAvratane kharAba rIte grahaNa karavAthI thatI raiveyaka svarganI prApti paNa pariNAme virasa ane ahitakArI ja che.ane raiveyakanI prAptimAM paNa muktiSa ja kAraNa che, mAtra kriyA nahi.(13/3) ha niyANAthI maLanAra svarga paNa nukzAnArI che. TIkArya - niyANAnA lIdhe mahAvratane kharAba rIte grahaNa karavAthI thatI raiveyaka prApti paNa pariNAme virasa-nIrasa che. kahevAno matalaba e che ke zuddha AcAravALA sAdhuonI cakravartI vagere dvArA paNa pUjA thatI joIne "mArI paNa A rIte cakravartI vagere dvArA pUjA kyAre thaze ?' A rIte spRhA utpanna thavAthI dIkSA laIne zrutasAmAyika, dravya cAritrapAlana vagere anya kAraNo hAjara thatAM keTalAka samyagdarzanabhraSTa jIvone paNa niyANAgarbhita ArAdhanA vagerethI navamo raiveyaka maLI jAya to paNa 2. 'kurI' ti mukitaprato ! Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * vyApannadarzanAnAM graiveyakalAbha-pariNAmavimarzaH . 893 ___vyApannadarzanAnAmapi prANinAM navamagraiveyakaprAptirapi vipAkavirasA = bahutaraduHkhA'nubandhabhavyasyA'pi zrutasAmAyikamAtrasya lAbho bhavet, tasyApyekAdazAGgapAThA'nujJAnAt - (vi.A.bhA.1219 maladhAravRtti) ityevaM vartate / taduktaM AvazyakaniyuktivRttau zrImalayagirisUribhirapi - abhavyasyApi kasyacid yathApravRttikaraNato granthimAsAdya arhadAdivibhUtisaMdarzanataH prayojanAntarato vA pravartamAnasya zrutasAmAyikalAbho bhavati - (A.ni.107 mala.vR.) iti / vyApannadarzanAnAM = vAntasamyagdarzanAnAM (bRhatsaGgrahaNivRtti-165 malaya.) nilavAnAM api prANinAM tathAvidhacAritravatAM navamagraiveyakaprAptiH / yathoktaM devendrastavaprakIrNake - gevijjehiM na sakkA uvavAo annaliMgeNa / / je daMsaNavAvannA liMgaggahaNaM kareMti sAmaNNe / tesiMpi ya uvavAo ukkoso jAva gevejjA / / 6 (de.sta. 167-8) iti / haribhadrasUribhirapi paJcavastuke - je dasaNavAvannA liMgaggahaNaM kariti sAmanne / tesiM piya uvavAo ukkoso jAva gevijjA / / - (paM.va.1039) iti kathitam / cAritraM labdhvA'pi, zAstrANyadhItyA'pi, graiveyakamupalabhyA'pi te nijaprakRtiM naiva tyajanti / taduktaM samayasAre api - Na muyai payaDimabhavvo sudRvi ajjhAiUNa satthANi / guDaduddhaM pi pibaMtA Na paNNayA NivvisA huMti / / - (sa.sA.317) iti / - yAvajjIvaM pi ve bAlo piNDataM payirupAsati / na so dhammaM vijAnAti dabbI sUparasaM yathA / / - (dha.pa.5/5) iti dhammapadavacanamapi dUrabhavyA'bhavyalakSaNabAlamadhikRtya saGgacchata iti draSTavyam / ata eva navamagraivayakaprAptirapi vipAkavirasA iti / 'te hi praiveyakebhyaH cyutAH nirvANabIjasyaikAntenA'sattvenehodIrNadurnivAramithyAtvAdimohAH / ata eva sarveSvapyakAryeSvaskhalitapravRttayo narakAdipAtahetumupAyaM pApaprAgbhAraM pazcAdadhastAnnarakabhAjo bhavantIti (yo.bi.145vR.) yogabinduvRttikRtaH / etena - AtmAnaM ca te janti ye svargaprAptihetUni karmANi kurvanti - (ya.ve.uvva.40/3) iti yajurvedovvaTabhASyavacanamapi vyAkhyAtam / navamagraiveyakasukhamabhavyAnAM parai rAjasasukhatayA kakSIkriyate / taduktaM gaNezagItAyAM - viSayANAM tu yo bhogo bhAsate'mRtavatpurA / hAlAhalamivA'nte yad rAjasaM sukhamIritam / / - (ga.gI.11/23-24) iti / prakRtA''cArapAlanamapi tantrAntare rAjasakarmatayaivA'bhimatam / taduktaM gaNezagItAyAM - yad bahuklezataH karma kRtaM yacca phalecchayA / kriyamANaM nRbhidambhAtkarma rAjasamucyate / / - (ga.gI.11/15-16) iti / tadIyatapaHprabhRtikamapi - Rddhyai satkArapUjArthaM sadambhaM rAjasaM tapaH - (ga.gI.11/5) iti gaNezagItAnusAreNa rAjase tapasi paraissamavatAryate / - hetuhInamasatyaM ca dehAtmaviSayaM ca yat / asadalpA'rthaviSayaM tAmasaM jJAnamucyate / / - (ga.gI.11/13) iti gaNezagItAvacanA'nusAreNA'bhavyajJAnasya tAmasatvamApadyate / ata eva na tajjJAnasya mokSaprApakatvasambhavaH / taduktaM yogatattvopaniSadi yogazikhopaniSadi te devaloka bhaviSyamAM DhagalAbaMdha duHkha-durgati-doSonI paraMparAne tANIne lAvanAra hovAthI pariNAme nIrasa ane paramArthathI ahitakArI ja che. jema corIthI meLavelI puSkaLa vibhUti paramArthathI aniSTa che, ahitakArI Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 894 * nidAnakaraNe bandhanAnucchedaH * dvAtriMzikA-13/3 bIjatvena pariNativirasA ahitA = aniSTA tattvataH, cauryA'rjitabahuvibhUtivaditi draSTavyam / ca - yogahInaM kathaM jJAnaM mokSadaM bhavati dhruvam + (yo.ta.14, yo.zi.1/13) iti / - viSayAnabhisandhAya yaza aizvaryameva vaa| arcAdAvarcayedyo mAM pRthagbhAvaH sa rAjasaH / / - (ka.de.saM.5/9) iti kapiladevahUtisaMvAdavacanAd vivakSitA'bhavyo rAjaso'vagantavyaH ityevamanyadapi tantrAntaramatamatra yojyaM yathAgamam / ____ akAlazrAmaNyaprayogopanItatraiveyakAdisukhasiddhiH sannipAte sadaupadhayogasaukhyatulyA jJAtavyA / yathA sadauSadhaM kSaNamAtraM svasambandhasAmarthyAdasAdhye navyajvarAdivyAdhau saukhyamupanayati tadanu ca samadhikavyAdhiprakopAya sampadyate tathA'dhikRtazrAmaNyamapakvabhavyatvAnAM sattvAnAM graiveyakAdiSu bAhyasukhamAtramAdhAya, pazcAt paryAyeNa narakAdidurgatipravezaphalaM sampadyate / etena - aprazAntamatau zAstrasadbhAvapratipAdanam / doSAyA'bhinavodIrNe zamanIyamiva jvare / / - (dvA.dvA.18/28, lo.ta.ni.7) iti siddhasenIyadvAtriMzikAlokatattvanirNayakArikA'pi prAguktA(pR.706) vyAkhyAtA / tatazca prakRte'bhavyAdInAM mithyAtvamohitamatitvAt paramArthato aveyakAdisukhayogo'pi duHkhameva / upahatanayanasya samyagpA'darzanamiva mithyAdRSTeH paramArthataH samupasthitavipulasaukhyA'nanubhava eva bodhyH| yathoktaM upadezapade - kaha Nu akAlapaoge etto gevejjagAisuhasiddhI / NaNu sAhigaosahajogasokkhatullA muNeyavvA / / kuNai jaha sannivAe sadosahaM jogasokkhamettaM tu / taha eyaM viNNeyaM aNorapArammi saMsAre / / Na ya tattao tayaMpi hu sokkhaM micchattamohiyamaissa / jaha roddavAhigahiyassa osahAo vi tabbhAve / / jaha cevovahayaNayaNo sammaM rUvaM Na pAsaI puriso / taha ceva micchadiTThI viulaM sokkhaM na pAvei / / 6 (u.pa.438-439-440-441) iti / / nidAnAdipUrvikA navamaveyakaprAptirapi tattvato'niSTA cauryA'rjitabahuvibhUtivat / nidAnAdezcauryarUpatA'tra bhAvanIyA / ata eva na sA zlAghyA / yathoktaM yogabindau - graiveyakAptirapyevaM nA'taH zlAghyA sunItitaH / yathA'nyAyA'rjitA sampad vipaakvirstvtH|| -- (yo.bi.145) iti / navamagraiveyakabhogA''zayAt pAlyamAnaM dravyacAritramapi pAramArthikadharmapuruSArthatayA na gaNyate / prakRte - anAgatasukhA''zayA pratyupasthitasukhatyAgo na puruSArthaH - (pa.prA.pR.14) iti padmaprAbhRtakavacanamapi smartavyam / ata eva devalokanidAnakaraNenA'khaNDadravyazrAmaNyapAlane'pi tasya bandhanAni na samucchidyante / / bauddhAnAmapyabhimatamidam / taduktaM majjhimanikAye - katamAssa paJca cetaso vinivandhA asamucchinnA honti ? idha bhikkhave, bhikkhu kAme avItarAgo hoti avigatacchando avigatapemo, avigatapipAso, avigatapariLAho avigatataNho / evamasyAyaM paDhamo cetaso vinibandho asamucchinno hoti / puna ca paraM, bhikkhave, bhikkhu kAye avItarAgo hoti... evamassAyaM dutiyo cetaso vinibandho asamucchinno hoti / puna ca paraM, bhikkhave, bhikkhu rUpe avItarAgo hoti.... evamassAyaM tatiyo cetaso vinibandho asamucchinno hoti| puna ca paraM, bhikkhave, bhikkhu yAvadatthaM udarAvadehakaM bhujitvA seyyasukhaM passasukhaM middhasukhaM anuyUtto viharati... evamassAyaM catuttho cetaso vinibandho asamucchinno hoti / puna ca che tema niyANAthI meLavelo navamo greveyaka-devaloka paNa paramArthathI aniSTa che - ema samajI levuM. Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prajJApanAdivirodhaparihAraH * 895 tatrA'pi = navamagraiveyakaprAptAvapi ca muktyadveSaH kAraNaM, na kevalA kriyaiva hi = akhaNDadravyazrAmaNyaparipAlanalakSaNA / paraM, bhikkhave, bhikkhu aJjataraM devanikAyaM paNidhAya brahmacariyaM carati 'iminAhaM sIlena vA vatena vA tapena vA brahmacariyena vA devo vA bhavissAmi devAtaro vA'ti... evamassAyaM paJcamo cetaso vinibandho asamucchinno hoti - (ma.ni. cetokhilasutta- 1 / 3 / 186) iti yathAgamamatra yojanIyaM sva-paratantramarmavedibhiH / prakRte - kAryaM kArayate zazcannAnA vaicitryasaGkulam / saMskArA'nucarA jIvA vartante sarvathA khalu / / vAsanotpannasaMskArA abhibadhnanti prANinaH / Asaktireva mUlaJca bandhanasyA'sya kAraNam / / saMskAro vAsanAjanyaH saMskArAt karma jAyate / vAsanotpadyate bhUyaH karmaNo nA'tra saMzayaH / / vAsanAyAH punarvijJAH ! saMskAro jAyate dhruvam / sadaiva vAsanAcakraM jIvAnAJca gatAgatam / / 6 (zaM.gI.9/88-91) iti zambhugItoktiprabandho'pi yathAgamamanuyojyo vicakSaNaiH / evameva - na zreyAMsaM pApIyAn abhyArohati - (taa.baa.2|1|4) iti tANDyabrAhmaNavacanamapi vyAkhyeyam / navamagraiveyakaprAptau api muktyadveSaH kAraNaM, na kevalA akhaNDadravyazrAmaNyaparipAlanalakSaNA kriyaiva / yattu malayagirisUribhiH prajJApanAvRttau - mithyAdRSTaya evA'bhavyA bhavyA vA zramaNaguNadhAriNo nikhilasAmAcAryanuSThAnayuktA dravyaliGgadhAriNo'saMyatabhavyadravyadevAH pratipattavyAH / te'pIhA'khilakevalakriyAprabhAvata uparitanauveyakeSUtpadyanta eveti / asaMyatAzca te, satyapyanuSThAne cAritrapariNAmazUnyatvAt + (prajJA.pada-20/sU. 1470 vRtti) ityuktaM, yadapi ca abhayadevasUribhiH sthAnAGgavRttau - prANAtipAtaviratyAdInAM dIrghAyuSaH zubhasyaiva nimittatvAt + (sthA.4 / 4 / 373) ityuktaM tattu bahiraGgakAraNaprAdhAnyaprekSinayA'pekSayA bodhyam / iha cA'khaNDadravyazrAmaNyaparipAlanasyAntaraGgakAraNatvamapohyate / etena - so davvasaMjameNaM pagarisaruveNa jiNuvadituNaM + (dha.saM.777) iti dravyasaMyamasya graiveyakopapAtakAraNatAdarzakaM dharmasaGgrahaNivacanamapi vyAkhyAtam / ___ yadvA tatra kriyAnayA'pekSayoktaM iha tu bhAvanayApekSayoktam / etena - na hi dharmAbhiraktAnAM loke kiJcana durlabham - (vaa.raa.uttrkaanndd-10|16) iti vAlmIkirAmAyaNavacanamapi vyAkhyAtam / yadvA - je daMsaNavAvannA, liMgaggahaNaM kariti sAmanne / tesi pi ya uvavAo, ukkoso jAva gevijje / / uvavAo eesiM, ukkoso hoi jAva gevijjA / ukkoseNa taveNaM, niyamA niggaMtharUveNaM / / - (bR. saM.165-166) iti bRhatsaGgrahaNyAM zrIjinabhadragaNikSamAzramaNaiH cAritrapariNAmazUnyatvApekSayA navamagraiveyakalAbhaM prati kriyAyAH kAraNatvamuktam, iha tu cAritrakriyocitabhAvazUnyakriyopasarjanabhAvena prativandhakAbhAvagatakAraNatAprAdhAnyArpaNayoktam / etena - bhAvazUnyA'pi jIvAnAM sukhAya dhArmikI kriyA / tadgraiveyaka-sambhUtirabhavye'pyarhatA matA / / - (arha.gI. 18/19) iti arhadgItAvacanamapi vyAkhyAtam, muktyadveSalakSaNabhAvasampannatve'pi ratnatrayasamucitabhAvazUnyatvaprAdhAnyavivakSayA tadupapatteH / vaLI, navamA saiveyakanI prAptimAM paNa mAtra akhaMDa dravyacAritrapAlanasvarUpa kriyA ja kAraNa nathI. paraMtu muktiaddeSa kAraNa che. Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 896 * prajJApanAvRttipariSkAraH * dvAtriMzikA-13/4 taduktaM- "anenA'pi prakAreNa dveSA'bhAvo'tra tattvataH / hitastu yattadete'pi tathAkalyANabhAginaH / / " (yo.bi.146) iti / / 3 / / lAbhAdyarthitayopAye phale caa'prtipttitH| vyApannadarzanAnAM hi na dveSo dravyaliGginAm / / 4 / / yadvA prajJApanAvRttyAdau 'ghRtaM dahatIti nyAyena kriyAyAH kAraNatvamuktaM, iha tu 'ghRtasahacaritoSNatA dahanavyaktirvA dahatI'ti nyAyena muktyadveSasyA'khaNDadravyazrAmaNyaparipAlanasahacaritasya hetutvamAviSkRtamiti na kazcid virodhaH yathAprayojanaM vividhanayAnusAritvAt pAramezvarapravacanasyeti bhAvanIyam / ___ graiveyakA''ptau muktyadveSasya kAraNatve yogabindusaMvAdamAha- 'anenA'pI'ti / tadvRttistvevam - 'anenA'pi prakAreNa = labdhipUjAdyarthatvarUpeNa, kiMpunaritarathetyapizabdArthaH, dveSA'bhAvaH = muktyamatsaraH atra = dravyazrAmaNye tattvataH = aidamparyAt hitastu = hitaH punaH, na tu dravyakriyaiva, yat = yasmAt kAraNAt tat = tasmAt ete'pi = dravyazrAmaNyabhAjaH kimpunastadanya ityapizabdArthaH, tathAkalyANabhAginaH = graiveyakAdyutpattirUpazreyaHsthAnabhAjanamiti (yo.biM.146 vR.) / yattu prajJApanAvRttau malayagirisUribhiH - mAyinaH = utkaTarAgadveSA ityarthaH, te ca te mithyAdRSTayazca = mAyimithyAdRSTayaH, tathArUpA upapannakAH = mAyimithyAdRSTyupapannakAH / tadviparItAH = amAyisamyagdRSTyupapannakAH / iha mAyimithyAdRSTyupapannakagrahaNena navamagraiveyakaparyantAH parigRhyante - (pra. pada15/u.1/998 vRtti) ityevaM navamagraiveyakopapannamithyAdRSTisUtkaTarAga-dveSavattvamuktaM tattu oghato'nantAnubandhikaSAyodayApekSayA'vagantavyam, na tu muktitadupAyAdigocarotkaTadveSApekSayA, anyathA navamagraiveyakopapAtAnupapatterityavadheyam / / 13/3 / / / yogabiMdu graMthamAM zrIharibhadrasUrijI mahArAje jaNAvela che ke - A rIte labdhi-pUjA vagerenI arthitAthI paNa dravyacAritramAM tAtparyathI adveSa ja hitakArI che. kAraNa ke tenA prabhAvathI dravyacAritravALA abhavya, samakitabhraSTa vagere jIvo raiveyaka Adi prApti svarUpa kalyANanA bhAgI bane che. 9 (13/3) ha navamaveyaipAdaka muktiadveSa che vizeSArtha :- labdhi, yaza-kIrti, raiveyaka vagere uccakakSAnA devaloka vagerenI prAptinuM majabUta sAdhana dravyacAritrapAlana che - Avo nirNaya koI paNa rIte thaI gayA pachI te phaLanI daDha kAmanAthI dravyacAritrapAlana karI, niyANa karIne navamo greveyaka vagere phaLa nitava, abhavya, acaramAvartI vagere jIvo meLave che. temAM dravyacAritrapAlana karatAM vadhu mahattvano phALo muktiadveSa guNano che. muktidveSa ke muktisAdhanaSa hoya to dravyacAritra ugra rIte pALavA chatAM navamo greveyaka maLI na ja zake. AthI bhustimadveSa sudha paDu 24 lAma.. mane mahatvano cha - mema siddha thAya che. (13/3) tyAre muktidveSa kema nathI hoto ? te vAtanI siddhi karatA graMthakArazrI jaNAve che ke gAthArtha :- samakitabhraSTa dravyacAritradharone cAritra vagere muktiupAyamAM dveSa na thavAnuM kAraNa e che ke cAritrAdithI thanArA svargAdi bAhyalAbha vagereno te arthI che, Icchuka che. tathA mokSane to te mAnato 4 nathI. bhATe tabhai 5 tene dveSa nathI. (13/4) Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * rAgasAmagryAM dveSAnavakAzaH * 897 lAbheti / vyApannadarzanAnAM hi dravyaliginAM upAye = cAritrakriyAdau lAbhAdyarthitayA eva na dveSo, rAgasAmagryAM dveSA'navakAzAt / phale ca mokSarUpe apratipattita eva na dveSaH / na hi te mokSaM svargAdisukhAd bhinna pratiyanti yatra dveSA'vakAzaH syAt / svargAdisukhA'bhinnatvena pratIyamAne tu tatra teSAM rAga eva / etadeva samarthayamAna Aha- 'lAbhe'ti / upAye = sveSTasvargAdisAdhanatayA vijJAte muktyupAyabhUte cAritrakriyAdau lAbhAdyarthitayaiva = cAritrA'nuSThAnAdipAlanA'dhIna-svargAdilAbha-labdhi-pUjAdhabhilASazAlitayaiva na dveSo bhavitumarhati, rAgasAmagryAM = svakIyAbhilASagocarasyopAye prekSAvatAM dveSA'navakAzAt, anyathA prekSAvattAhAneH / na ca sveSTasAdhane'pi balavadveSyotpAdake maraNotpAdakaviSamizritAnnAdAviva bubhukSUNAM prekSAvatAM dveSadarzanAt cAritrakriyAdAvapi vyApannadarzanAnAM dravyaliGginAM dveSa AvazyakaH, tasya dveSyApavargotpAdakatvAditi vAcyam, mokSarUpe phale ca = cAritrakriyAdiphale hi apratipattita eva = anabhyupagamAdeva na dveSo bhavitumarhati / na hyajJAte dveSasambhavaH / atha zAstrAdeva mokSA'vagamAt cAritrAdau mokSaphalakatvajJAnAccobhayatra dveSasyA'parihAryatvamiti cet? maivam, dravyazrAmaNyadazAyAM zAstrAt muktyavagame'pi muktau dIrghakAlInatva-duHkhA'mizritatvAdirUpeNa sveSTasvargAdisukhA'bhinnatvapratipatteH dveSA'navakAzAt / na hi te = vyApannadarzanA dravyaliGgino mokSa svargAdisukhAd bhinna pratiyanti = svArasikapratItimArohayanti, yena kAraNena yatra sveSTasvargAdisukhabhinnatvena pratIte mokSe dveSAvakAzaH syAt / svargAdisukhabhinnatvena muktipratItau tu tatra dveSaH syAdapi / na caivamasti / ato na tatra dvepa ityarthaH / na cA'stu tarhi svargAdisukhA'bhinnatvenAGgIkRte mokSe teSAM dveSaH, vyApanadarzanatvAditi vaktavyam, teSAM svargAdisukhasyA'tipriyatvena svargAdisukhAbhinnatvena pratI-yamAne tu tatra = mokSe teSAM vyApannadarzanAnAM dravyaliGginAM rAga eva bhavitumarhati / ___ nanu zrAmaNyadazAyAM 'kRtsnakarmakSayo mokSaH, saccidAnandamayo'pavargaH, nirupAdhikAtmAvasthA muktiH, mokSe svargAnantaguNaM sukhami'tyAdizAstrAvagame svargAdisukhabhinnasya mokSasya pratItippannadarzanAnAmapya TIkArya - samyagdarzanabhraSTa evA dravyacAritradharone mokSanA upAyabhUta cAritranI kriyA vageremAM dveSa nathI saMbhavato. kAraNa ke cAritrapAlanajanya svargaAdinA lAbhanI tene garaja che. potAne gamatI cIjanuM sAdhana to rAganuM sAdhana che. ane rAganI sAdhana-sAmagrImAM dveSa thavAnI zakyatA rahetI ja nathI. (mATe svargAdinI lAlasAthI dravyacAritra pALanArA mithyASTi jIvone svargasAdhana tarIke jaNAtA cAritrapAlanamAM tyAre dveSa na ja saMbhave. bAkI to koInA dabANa vinA, potAnI marajIthI niraticAra cAritrapAlana thaI ja na zake.) mokSarUpa phaLa pratye tevA jIvane dveSa hovAnI zakyatA eTalA mATe nathI ke mokSane te mAnato ja nathI. teo svargAdi sukhathI bhinna svarUpe mokSane svIkAratA ja nathI ke jemAM teone dveSa thavAnI zakyatA ubhI thAya. svarga vagerenA sukhathI abhinnarUpe pratIta thatA evA mokSamAM to teone rAga ja hoya che. Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 898 * aveyakagAminAM muktyadveSopapAdanam * dvAtriMzikA-13/4 vastuto bhinnasya tasya pratItAvapi sveSTavighAtazaGkayA tatra dveSo na syAditi draSTavyam / / 4 / / nAvilaiveti zaGkAyAmAha- vastuto bhitrasya = svargAdisukhAnyasya tasya = mokSasya jainazramaNaliGgagrahaNadazAyAM - jaM devANaM sokkhaM savvaddhApiMDiyaM aNaMtaguNaM / Na ya pAvai muttisuhaM NaMtAhiM vaggavaggUhiM / / 6 (aupa. 43/14) iti aupapAtikasUtravacanAt, - aulaM suhasaMpattA uvamA jassa natthi u (utta.36/66) iti uttarAdhyayanasUtravacanAt, - suragaNasuhaM samattaM savvaddhApiMDiyaM aNaMtaguNaM / Navi pAvai muttisuhaM NaMtAhiM vaggavaggUhiM / / - (prajJA.2/171 + de.sta.298 + tIrtho.1248) iti prajJApanAsUtra-devendrastavaprakIrNaka-tIrthodgAlIprakIrNakavacanAt, - aTThavihakammaviyaDA sIdIbhUdA NiraMjaNA NiccA / aTThaguNA kayakiccA, loyaggaNivAsiNo siddhA / / - (pN.sN.1|31) iti paJcasaGgrahavacanAt, - cakkikusaphaNisureMdesu ahamide jaM suhaM tikAlabhavaM / tatto aNaMtaguNidaM siddhANaM khaNasuhaM hodi / / - (tri.sA.560) iti trilokasAravacanAt pratItAvapi, yadvA tantrAntarA'bhyAsakAle - yato vAco nivartante aprApya manasA saha / AnandaM brahmaNo vidvAn na bibheti kadAcana / / - (tai.2/4/1) iti taittirIyopaniSadvacanAt, - naiva vAcA na manasA prAptuM zakyo na cakSuSA 6 (kaTho.2/3/12) iti kaThopaniSadvacanAt, - yato vAco nivartante vikalpakalanA'nvitAH / vikalpasaGkhyAt jantoH padaM yadavaziSyate / / (anna.2/33) iti annapUrNopaniSadvacanAt, - anirUpyasvarUpaM yanmanovAcAmagocaram / satsamRddhaM svataHsiddhaM zuddhaM buddhamanIdRzam / / 8 (adhyA.63) iti adhyAtmopaniSadvacanAt, - yato vAco nivartante nimittAnAmabhAvataH / nirvizeSe parAnande kathaM zabdaH pravartate ? / / 6 (kaTha.31-32) iti kaTharudropaniSadvacanAt, - yad vai vAG nA''krAmati manasA saha - (gaNezo.3/1) iti gaNezottaratApinyupaniSadvacanAt, - yato vAco nivartante aprApya manasA saha / AnandametajjIvasya yaM jJAtvA mucyate budhaH / / 6 (bra.9) iti brahmopaniSadvacanAt, - yacca kAmasukhaM loke yacca divyaM mahat sukham / tRSNAkSayasukhasyaitat kalAM nArhati SoDazIm / / - (liM.pu.67/23) iti liGgapurANavacanAt, - yaM ca kAmasukhaM loke yaM cidaM diviyaM sukhaM / taNhakkhayasukhassete kalaM nAgyanti solasiM / / 6- (u.2/2) iti udAnavacanAt, tAdRzAnyavacanAt, tathAvidhAnyayuktito vA pratItAvapi - jaha kAgaNIi heuM maNi-rayaNANaM tu hArae koDiM / taha siddhasuhaparokkhA avuhA sajjanti kAmesu / / jaha nivadumuppanno kIDo kaDuyaM pi mannae mahuraM / taha mokkhasuhaparokkhA saMsAraduhaM suhaM biMti / / je kaDuyadumuppannA kIDA varakappapAyavaparokkhA / tesiM visAlavallIvisaM va saggo ya mokkho y|| (ma.vi.72-656-657) iti maraNavibhaktiprakIrNakavacanatAtparyaviSayIbhUtAnAM - kaDuyammi aNivvaliyammi doddhie kaDuyameva jaha khIraM / taha micchattakaDuie jIve tava-nANa-caraNANi / / - (A.patA.453) iti vIrabhadrasUrikRtA''rAdhanApatAkAprakIrNakavacanA'bhiprAyagocarIbhUtAnAM vyApannadarzanAnAM hakIkata to e che ke kadAca deva-guru-zAstra dvArA svargathI bhinnarUpe mokSa jaNAya to paNa potAne ISTa evA svargAdimAM vyAghAta Ubho thavAnI zaMkAthI mokSamAM dveSa thaI zakato nathI. - A vAta khyAlamAM rAkhavI. (13/4) Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * muvajyavasvasthopavanam * 899 muktau ca muktyupAye ca muktyarthaM prasthite punaH' / yasya dveSo na tasyaiva nyAyyaM gurvAdipUjanam / / 5 / / | mu ti | WE: TITI dravyaliGginAM divyasukhakAminAM jJAtatadupAyAnAM 'yadi sakalakarmamuktamapavargamahamadhunA dviSyAm tarhi me navamagraiveyakAdisukhaM hAsyati, mA me navamagraiveyakAdisukhaM hIyatAmiti vAJchAgarbhayA sveSTavighAtazaGkayA = svA'bhilASagocaranavamagraiveyakAdisukhahrAsazaGkayA tatra = mokSe dveSo na syAditi draSTavyam / na di vidhAtaM oDavIcchati | tahu vRdamaNe Tii necchar3a ? 9 (vRSTha.mA.ra47) ti bAvanIyam II9rU/4 muktyadvepaprAdhAnyamAviSkaroti- 'muktAviti / tasyaiva = muktyAdyadveSiNaH eva nyAyyaM gurvAdipUjanaM yogapUrvasevAsvabhAvam, gurutaradoSatyAgAt, evakAreNa muktyAdidveSivyavacchedo'kAri / yathoktaM yogabindau - yeSAmevaM na muktyAdau dveSo gurvAdipUjanam / ta eva cAru kurvanti nA'nye tadgurudopataH / / vizeSArtha :- gADha mithyAtvI jIvana ke abhavyane ke dUrabhavya vagerene mokSa ane mokSanA sAdhana upara dveSa ja hoya ne ! AvI mAnyatA pakaDAI javI svAbhAvika ja che. paraMtu upAdhyAyajI mahArAja kahe che ke navamA raiveyake javAno daDha saMkalpa karanAra dravyacAritradhArI abhavya-dUrabhavya-nilava-samakitabhraSTa vagere jIvone cAritrapAlana kALa daramyAna mokSa ke mokSasAdhanarUpa cAritra upara dveSa nathI hoto. AnuM kAraNa e che ke jema cAritra mokSasAdhana che tema sarogacAritra svargasAdhana paNa che. svargAdinI jhaMkhanAvALA jIvo cAritrane svargAdinA sAdhanarUpe jue che tathA svargAdinA sAdhanarUpe ja tene svIkAre che ane pALe che, jIvanabharanI pApatyAgaviSayaka pratijJA paNa potAnI marajIthI nibhAve che. Ama, ISTa svargAdinA sAdhana tarIke jaNAtI cAritrakriyAmAM to TheSa thavAnI zakyatA ja rahetI nathI. mokSane abhavya vagere jIvo svIkAratA ja nathI. temanI dRSTimAM je cIja ja na hoya tenA pratye dveSa temane kaI rIte thaI zake ? ajJAta vastu upara koIne dveSa nathI hoto. zAstramAM batAvela svarga ja temanI daSTie mokSa che. svarga vagere upara to temane rAga ja che. tethI svargAdisukhathI abhinnarUpe jaNAtA mokSamAM temane dveSa saMbhavI na zake, paNa abhISTa svargAtmaka jaNAtA mokSa pratye temane bhArobhAra rAga ja hoya che. jo zAstrane gurugamathI bhaNe, zAstrokta mokSanuM svarUpa vicAre to sUkSmabuddhivALA sAdhuvezadhArI abhavya, dUrabhavya vagere jIvo svarga karatAM mokSane judo samajI paNa le che. paraMtu "jo atyAre mokSa upara dveSa karIza to navamA saiveyakanA badale AThamo, sAtamo ke chaThTho raiveyaka maLaze. athavA sAva nimna kakSAno svarga maLaze.' - A prakAranA bhayathI ke aniSTa zaMkAthI mokSa upara tyAre te dravyasAdhu dveSa karato nathI. Ama navamA raiveyakanA sukhanI kAmanAvALA abhavya vagere jIvone sAdhvAcArapAlana daramyAna ke sAdhujIvana daramyAna mokSa ke cAritra upara dveSa thato nathI. tethI ja temane navamo raiveyaka maLI zake che - AvuM uparokta vicAravimarzathI phalita thAya che. (13/4) gAthArtha :- mokSa, mokSanA upAya ane mokSamArgayAtrI pratye jene dveSa na hoya tenuM ja gurupUjana vagere vyAjabI che. (13/5) 2. hRstA 'pura' tyazuddha: 8: | 2. hastAdrA~ "nAthya' tyazuddha: pATa: | Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 900 muktidveSiNAM gurupUjanAderna guNarUpatA dvAtriMzikA - 13/6 gurudoSavataH svalpA satkriyApi guNAya na / bhautahanturyathA tasya padasparzaniSedhanam / / 6 / / gurviti / gurudoSavataH adhikadoSavataH svalpA = stokA satkriyA'pi = sacceSTApi guNAya na bhavati / yathA bhautahantuH = bhasmavratighAtakasya tasya = bhautasya padasparzanasya = carasangghttttnsy niSedhanaM (=padasparzaniSedhanam ) / kasyacit khalu zabarasya kuto'pi prastAvAt 'tapodhanAnAM pAdena sparzanaM mahate'narthAya sampadyata' iti zrutadharmazAstrasya kadAcinmayUrapicchaiH prayojanamajAyata / yadA'sau nipuNamanveSamANo na lebhe tadA zrutamanena ta ( ? ) thA bhautasAdhusamIpe tAni santi, yayAcire ca tAni tena tebhyaH, paraM na kiJcillebhe / tato'sau zastravyApArapUrvakaM 'tAnnigRhya jagrAha tAni, 8 (co.viM.147) rUti ||13/ / / nanu muktidveSe satyapi gurvAdipUjanajanyaphale kA kSatiH ? ityAzaGkAyAmAha - 'gurvi 'ti / adhikadoSavataH sacceSTitA'pekSayA bRhadaparAdhasamanvitasya / niSedhanaM hantavyAn bhautAn pratItyeti shessH| granthakAraH vAdarati- iiti| smAbhiH prALuM (dA.dvA.2/18,mA-1,pR.166) zimivamuvAraNam| yavire ca tAni mayUrapicchAni tena zabareNa tebhyo bhautasAdhubhyaH / evaM muktidveSiNAM gurudevAdipUjanaM guNo'pi TIkArtha :- gAthArtha spaSTa hovAthI tenA upara mahopAdhyAyajI mahArAje saMskRta vivaraNa karela nathI. (13/5) = * = vizeSArtha :- mAtra mokSa upara adveSa hoya ane mokSamArga upara ke mokSamArgayAtrI upara dveSa hoya to prastutamAM tevo muktidveSa cAle nahi. mokSanA upAyo pratye ke mokSamArganA yAtrI pratye dveSa e mokSadveSarUpe ja pariName che. mATe te traNeya pratye dveSa na hoya to ja muktidveSa vAstavika kahevAya. Avo muktiadveSa hoya to ja gurupUjana, devapUjana vagere pUrvasevA karavAno adhikAra maLe. mokSa, mokSamArga ke mokSamArgayAtrI pratye dveSa hoya tyAM sudhI yoganI pUrvasevA karavAno paNa vAstavamAM adhikAra maLI zakato nathI. mATe mokSamArga ke mokSamArgayAtrI pratye paNa dveSa-aNagamo ke aruci na thaI jAya tenI khAsa sAvadhAnI rAkhavI. A kArya viSama kaLikALamAM atyaMta kaparuM chatAM paNa khUba ja agatyanuM che A vAta sAdhakanA khyAla bahAra rahevI na joIe. (13/5) gAthArtha :- moTA doSavALA jIvanI nAnakaDI sakriyA paNa guNakArI thatI nathI. jema ke bhauta RSine haNanAra bhIlano bhautacaraNasparza parihAra. (13/6) * TIkArtha :- moTA doSavALA jIvanI nAnakaDI sArI kriyA paNa guNano ughADa karavA mATe nimitta banatI nathI. jema ke bhasmavratane dhAraNa karanAra bhauta RSine mAranAra bhIle bhauta maharSine paga aDakI na jAya tenI sAvadhAnI rAkhI te kAMI guNakArI na banI. ghaTanA evI banI gaI ke koIka bhIle koIka avasare dharmazAstra sAMbhaLyuM ke 'tapasvI mahAtmAone ApaNo paga aDakI jAya te moTA nukazAna mATe thAya che.' eka vakhata tene morapIMchanI jarUra paDI. jyAre bIje badhA ja sthAne sArI rIte tapAsa karavA chatAM paNa tene morapIMcha na maLyA tyAre teNe sAMbhaLyuM ke bhauta sAdhu pAse morapIMchA hoya che. tethI teNe temanI pAse mAMgyA, paraMtu tyAMthI morapIMcha na maLyA. tyAre teNe zasraprayogapUrvaka te bhautasAdhuno nigraha karIne baLAtkAre morapIMcha lIdhA. paraMtu potAno paga temane aDI na jAya te mATe teNe sAvadhAnI chu. hastAvaze 'tAvanni..' kRti pATha: 1 Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * bahuguNAnapyeko balavAn dASA nasata . 901 pAdena sparza ca parihRtavAn / yathA'sya pAdasparzaparihAro guNo'pi zastravyApAreNopahatatvAnna guNaH, kiM tu doSa eva / evaM muktidveSiNAM gurudevAdipUjanaM yojanIyam / / 6 / / muktyadveSAnmahApApanivRttyA yAdRzo guNaH / gurvAdipUjanAttAdRk kevalAnna bhavetkvacit / / 7 / / | muciSAviti | aSTa: IIT/ muktidveSe-NopahatatvAnna guNaH kintu doSa eva iti / prakRte - kuNamANo vi nivittiM pariccayaMto'vi -dhana-mog | kiMtogavi duha 32 miTTiI ne silpha 3 || - (.ni.220) rUti savAraniyuktivcnN, - cIrAjiNaM nagiNiNaM jaDI saMghADi muMDiNaM / eyANi vi na tAyaMti dussIlaM pariyAgayaM 6 (utta.5/21) iti uttarAdhyayanasUtravacanaM, - eko'pi garIyAn doSaH samagramapi guNagrAmaM dUpayati 9 (vA.rA.9 rU6) rUti vAnarImIyajIvana, dUna junejo koSo prasare 9 (vA.phU.969) rUti vAnavamUtra yonanIyam T0rU/ddA gurvAdipUjanamupasarjanIkRtya muktyadveSaprAdhAnyamAviSkaroti- 'muktyadveSAdi'ti / mahApApanivRttyA = pradIrghasaMsArA''vahamuktidveSaprayojakaviSayasukhotkaTA'bhilASAdivyAvRttyA yAdRzo guNaH apArasaMsArapArakaraNalakSaNa AdhyAtmikalAbhaH jAyate ityaadi| yathoktaM yogabindau - gurvAdipUjanAnneha tathA guNa udAhRtaH / muktyadveSAdyathA'tyantaM mahA'pAyanivRttitaH / / 6 (yo.bi.149) iti / itthaJca muktyadveSasya pUrvasevAyAM rAkhI. (eka bAju talavAra Adi zastrone vAparI sAdhuno parAbhava karavo ane bIjI bAju potAno paga temane aDakI na jAya tenI kALajI rAkhavI. A khUba ja vicitra sthiti che. potAnI daSTie tapasvI sAdhune potAno paga aDI na jAya tenI sAvadhAnI rAkhavAthI ghaNo lAbha thayo, nukazAnIthI bacI gayo - evuM te bhIla mAne che. hakIkatamAM to sAdhuno zastraprayogathI nigraha/parAbhava karavAthI moTuM nukazAna ja thayela che.) jema bhauta sAdhune potAno paga bhale na aDADyo. paraMtu te guNanI sAme sAdhu pratye talavAra vagere zastra uThAvavA e doSa bahu moTo che. sAdhu upara zastraprayoga svarUpa moTA doSathI haNAyela hovAthI sAdhune paga na aDADavA svarUpa guNa paNa guNasvarUpe raheto nathI. paraMtu doSarUpa ja bane che. sAdhune potAno paga aDI na jAya tevI sAvadhAnI paNa guNaprAptinuM nimitta banI zakatI nathI. A ja rIte muktiSavALA jIvonA gurupUjana vagere aMge samajavuM. (13/6) vizeSArtha :- sAdhu upara zastro calAvavA ane temane potAno paga na aDI jAya tenI kALajI rAkhavI te "khALe DUcA ane daravAjA mokaLA' jevI paristhiti darzAve che. sAdhune paga na lagADavo e guNa kharo. paraMtu sAdhu upara zastraprayoga karavAmAM to te guNa guNarUpe rahevAnA badale doSasvarUpe pariName che. tema gurupUjana, devapUjA, sadAcAra vagere pUrvasevA guNa che. te guNanimitta jarUra che. paraMtu muktidveSarUpa moTo doSa hAjara hoya to te gurupUjana vagere paNa doSarUpe pariName che. jheravALo khorAka jherarUpe pariName tema. AthI pUrvasevA guNarUpa-guNanimittarUpa bane te mATe mokSa, mokSamArga, mokSamArgayAtrI pratye dveSa Ubho na thaI jAya te mATe sAdhake khAsa sAvadhAnI rAkhavI. (13/6) gAthArtha - mahApApa ravAnA thavAnA lIdhe muktiadveSathI jevo guNa-lAbha thAya che tevo guNalAbha mAtra gurupUjana vagerethI kyAreya nathI thato. (13/7) Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10ra * rkyumenTeDanuSThAname. * dvAtriMzikA-13/8 ekameva hyanuSThAnaM kartRbhedena bhidyate / sarujetarabhedena bhojanA''digataM yathA / / 8 / / ekameveti / ekameva 'hyanuSThAnaM devatApUjanAdi kartRbhedena = caramA'caramA''vartagartajantukartRkatayA bhidyate = viziSyate / sarujetarayoH saroga-nIrogayoH 5bhoktrorbhedena (srutejrbheden)| bhojanAdigataM = bhojana-pAna-zayanAdigataM yathA anuSThAnaM, ekasya rogavRddhihetutvAt, anyasya balopacAyakatvAditi / prAdhAnyam, tatsattve eva taditaropAyANAM sAphalyAt / yathoktaM adhyAtmatattvAloke - evaJca mokSA'pratikUlavRttiravAdyupAyo'bhihiteSu mukhyaH / yasmin sthite'nye'pi bhavantyupAyA yatrA'sthite vyartha upaayrAziH || 9 (na.tA. ra/42) rUti sArU/7I. nanu muktyadveSikRtagurvAdipUjanAnmuktidvepikRtagurvAdipUjane ko'pi bhedo na dRzyate / tataH kathaM tattameH ? rUtvAzaya yovinyu (yo.viM.15rU) saMvAdramAda- "miti | meva di = vadara GgasvarUpata ekA''kArameva devatApUjanAdi = guru-devAdipUjanAdikaM anuSThAnaM caramA'caramAvartagatajantukartRkatayA = caramAvartA'caramAvartavartitayA kArakajIvanAnAtvena viziSyate / uttarArdhenodAharaNamAha- 'saruje'ti / ekasya = sarogakRtabhojanAdikarmaNo rogavRddhihetutvAt, anyasya = nIrogakRtabhojanAdikarmaNaH balopacAyakatvAt / phalabhedAt sarujetarakRtayorbhojanAdikriyayorbheda: sidhyati / tadvadeva prakRte'pi apAra vizeSArtha:- gAthArtha saraLa hovAthI graMthakArazrIe prastuta gAthAnuM saMskRta vivaraNa karela nathI. muktidveSa jIvato rAkhIne gurupUjana, devapUjA vagere karavAthI tevo AdhyAtmika lAbha nathI thato jevo AdhyAtmika guNalAbha muktiaSathI thAya che. bhogatRSNAthI muktidveSa Ubho thAya che. paNa muktiadveSa Ave eTale muktiSane tANIne lAvanAra bhogatRSNAsvarUpa moTo doSa ravAnA thAya che. muktidveSa rAkhIne bahArathI gurupUjana, prabhupUjA vagere karavAthI kAMI bhogatRSNA kAyama mATe ravAnA thatI nathI. mATe muktiadveSa ane gurupUjanAdi -A bemAMthI mAtra eka ja cIja meLavavAnI vAta kadAca AvIne UbhI rahe to muktiaSane pakaDavAmAM vadhAre lAbha che. matalaba ke gurupUjana vagerenI avejImAM muktiadvaiSa cAlI zake. paraMtu muktiaSanI avejImAM gurupUjana vagere na ja cAle. kema ke muktiaSathI viziSTa kakSAno AdhyAtmika lAbha saMbhave che ke je kevala (= muktiSayukta) gurupUjanAdithI zakya nathI.(13/7) gAthArtha - kartA badalavAthI eka ja anuSThAna badalAI jAya che. jema ke rogI ane nIrogI mANase karela bhojana Adi kriyA. (138) ha staMbhedathI kriyAbheda che TIkArtha :- devapUjA vagere pratyeka anuSThAna caramAvartI ke acaramAvartI jIva dvArA karavAmAM Ave eTale bAhya rIte eka sarakhI ja dekhAtI kriyA hakIkatamAM badalAI jAya che. matalaba ke kriyA karanAra badalAI javAthI kriyA badalAI jAya che. jema ke bhojana, jalapAna, zayana vagere kriyA bAhya rIte samAna dekhAtI hovA chatAM rogI mANase karelI te kriyA karatAM nIrogI mANase karelI te kriyA judI ja hoya che. rogI mANase karela bhojanAdi roganI vRddhimAM kAraNa bane che. jyAre nIrogI mANase 9. "anu.." tti dastAva paDha: | 2. rastA ..vartamAnanu' ti va8: | rU. '...om' dattaprata pATha: | For Private & Personal use only Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * hatasya dharmasya ghAtakatA * 903 'sahakAribheda evA'yaM na tu vastubheda' iti cet ? na, itarasahakArisamavahitatvena phalavyApyatA'pekSayA tadavacchedaka kAraNabhedasyaiva kalpanaucityAt, saMsArapArakaraNA'karaNalakSaNaphalabhedAt muktyadveSa-tadveSakRtayorgurvAdipUjanayorbhedo'nAvila eveti bhAvaH / etena - tapo na kalko'dhyayanaM na kalkaH svAbhAviko vedavidhirna kalkaH / prasahya vittAharaNaM na kalkaH, tAnyeva bhAvopahatAni kalkaH / / - (ma.bhA.Adiparva-1 / 275) iti mahAbhAratavacanamapi vyAkhyAtam, svAbhAvikaH = mUlabhUtaH = bharatacakrikAlIna iti yAvat; vittA''haraNaM = dhanopArjanaM, kalkaH = duSkRtyam / ziSTaM spaSTam / etena - dharma eva hato hanti dharmo rakSati rakSitaH - (manu.8/15) iti manusmRtivacanamapi vyAkhyAtam / nanu sahakAribhedaH = bhavyajIva-caramAvarta-muktyadveSaprabhRtisamavadhAnA'samavadhAnalakSaNasahakArikAraNabheda eva ayaM saMsArapArakaraNA'karaNalakSaNaphalabhedaprayojakaH svIkartumarhati, na tu vastubhedaH = gurvAdipUjanalakSaNakAraNabhedaH, mudgarAdisamavadhAnA'samavadhAnAdau sati ghaTAtkapAlAdyutpattitadabhAvavat / na hi mudgarAdisamavadhAnAdinA ghaTasvabhAvabhedaH kriyate / na caivaM sahakArivirahe kathaM na kAryotpAda iti zaGkanIyam, sahakArisamavadhAna eva tathAvidhakAryakaraNasvabhAvatvAt / yathoktaM zAstravArtAsamuccaye - tathAsvabhAva evA'sau svahetoreva jAyate / sahakAriNamAsAdya yastathAvidhakAryakRt / / na punaH kriyate kiJcittenAsya sahakAriNA + (zA.vA.sa.6/4-5) iti svetarasahakArisamavahitatvenaiva kAryotpattivyApyatA svIkartavyeti na sahakAryasamavadhAne phalotpattiprasaktiriti cet ? na, aviziSTasvasvabhAvasya hetusahasreNA'pi vizeSayitumazakyatvAditi (zA.vA.sa.6/11/pRSTha.112) vyaktaM syAdvAdakalpalatAyAm / kiJca, darzitarItyA itarasahakArisamavahitatvena = svetarasahakArikAraNasamavahitakAraNatvena rUpeNa kAraNasya phalavyApyatApekSayA = prakRte yogAdilakSaNA'nantarakArya-mokSalakSaNaparamparakAryotpAdavyApyatA'GgIkArApekSayA tadavacchedakakAraNabhedasyaiva = itarasahakArikAraNasamavadhAnA'vacchedakavidhayA avazyaklRptasya kAraNabhedasyaiva, evakAreNetarasahakArisamavahitatvavyavacchedaH kRtaH, kalpanaucityAt = aGgIkAraucityAt / tathAhi mudgarAdisamavahitaghaTatvAdinA rUpeNa kapAlAdivyApyatopagame'vacchedyAvacchedakabhAve vinigmnaavikarela bhojanAdi baLanI puSTi karanAra thAya che. tema prastutamAM samajavuM. ahIM evI zaMkA thaI zake che ke - rogI ke nIrogI mANasa bhojana kare temAM bhojanakriyAmAM koI bheda nathI paDato. paraMtu mAtra tyAM bhojana-kriyAnA sahakArI kAraNarUpa kartAno ja bheda hoya che. te ja rIte prabhupUjA, gurupUjana vagere kriyA zaramAvartI kare ke acaramAvartI jIva kare eTalA mAtrathI kAMI kriyAmAM phera paDato nathI. kartA to kriyAnuM sahakArI kAraNa mAtra che. kartA badalAya eTale mULabhUta yAmA 324 bhAnavAnI 432 thI ? - paraMtu A zaMkA vyAjabI nathI. AnuM kAraNa e che ke kAraNa sAmagrIne kAryanI vyApya mAnavAmAM Ave che. paraMtu kAraNa sAmagrImAM kAryavyApyatAnA niyAmaka dharmasvarUpe Itara sahakArI kAraNa samavahitatvane mAnavA karatA ItarasahakArIkAraNasamarahitatvavicchedakIbhUta kAraNabhedane mAnavo vadhAre ucita che. kAraNa 1. '...chedakakakA...' iti hastAdarza pAThaH / prAcIna- mudritapratau ca 'kaM kAraNaM bheda...' ityazuddhaH pAThaH / Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 904 * muktyadveSasya kriyAyAM vizeSA''dhAyakatA tathaivA'nubhavAditi kalpalatAyAM vipaJcitatvAt / / 8 / / dvAtriMzikA - 13/8 raheNa ghaTAdisamavahitamudgaratvAdinA'pi tathA vaktuM zakyatayA'tigauravA''pAtAt / na ca kapAlasAmagrItvena kapAlavyApyatA, sAmagryA evA'nirukteH / tathAhi na tAvad yAvanti kAraNAni sAmagrI, kramikakAraNasamudAye'tivyApteH / nApyekakSaNA'vacchinnAni yAvanti kAraNAni yAgAdezcirA'tItatvena svargAdisAmagryAmavyApteH / na ca tAdRzayAvatkAraNasamavadhAnaM sA, asti ca cirAtItasyA'pi hetoH vyApArarUpasamavadhAnamiti vAcyam, vizakalitayAvatkAraNasamavadhAnA'sAmagrIbhAvAt, tathApi tatrA'tivyApteH / = nanu itarakAraNaviziSTacaramakAraNameva sA, na ca vinigamanAvirahaH, kAryaikadezatAyA vinigamakatvAditi cet ? na, itarepAmapi kayAcit pratyAsattyA kAryaikadezatvAt, anyathA caramakAraNe tadvaiziSTyA'nirukteH / na ca sAmagryAH samagravyatiriktA'vyatiriktapariNAmavizeSarUpatvameva jainendramudrayeti vAcyam, tathApi gauraveNa phalopadhAyakatA'navacchedakatvAt, lAghavena kAraNavizeSasyaiva kurvadrUpasthAnIyasya svA'vyavahitottarakSaNAvacchedena phalavaiziSTyA'vacchedakatvakalpanaucityAt / na caivaM bauddhamatapravezA''pattiH, tadanyanayA'napohenaikAntavAdA'navakAzAt / prakRte ca devagurupUjanAdau svetarasahakArikAraNasamavadhAnA'vacchedakavidhayA'vazyaklRpto muktyadveSA''hitavizeSa eva phalavyApyatA'vacchedakatayA sidhyati, lAghavAt, tathaivA'nubhavAt = muktidveSakRtadevagurupUjanAdito vilakSaNatayaiva muktyadveSakRtadevagurupUjanAdeH pratItezca / itthameva pArthakRtazaravedhakriyAtaH tadanyakRtazaravedhakriyAbhedo'pi saGgacchate iti kalpalatAyAM = syAdvAdakalpalatAbhidhAnAyAM zAstravArtAsamuccayaTIkAyAM bauddhamatavArtAyAM vipaJcitatvAt vistareNoktatvAt / / 13/8 / / ke te ja rIte anubhava thAya che. A bAbatano vistAra syAdvAda kalpalatA-vyAkhyAmAM karavAmAM Avela hovAthI ahIM teno vistAra karavAmAM nathI Avato. jijJAsuvarga tyAM dRSTipAta karI zake che.(13/8) vizeSArtha :- kartAbhede kriyAbhedane na mAnavAnI zaMkAnuM nirAkaraNa karavA mATe upAdhyAyajI mahArAje je dalIla karI che teno Azaya e che ke kAryavyApya kAraNasAmagrI che. kAraNasAmagrI je samaye upasthita thAya tenI bIjI ja kSaNe avazya kArya utpanna thAya che. tethI svaavyavahitottarakSaNaavacchedena kAraNasAmagrI kAryanI vyApya che. kArya kAraNasAmagrInuM vyApaka che. sAmagrI phalavyApya hovAthI sAmagrImAM rahelA koIka cokkasa guNadharmane phalavyApyatAno avacchedaka niyAmaka mAnavo jarUrI che. jo kartAbhede kriyAbheda mAnavAmAM na Ave to nirjarA-sadgati-puNyabaMdha mokSAdi phalane denAra kAraNasAmagrIsvarUpa deva-gurupUjana Adi kriyAmAM bheda mAnI zakAto na hovAthI ItarasahakArI kAraNanA samavadhAnane ja kAraNasAmagrIgata phalavyApyatAno avacchedaka = niyAmaka mAnavo paDaze. Itara eTale deva-gurupUjanAdi kriyA karatAM alaga evA sahakArIkAraNarUpa ca2mAvartIjIva svarUpa kartA vagere. tenuM samavahitatva = samavadhAna sannidhAna upasthiti hAjarI. matalaba ke caramAvartI jIve karela deva-gurupUjana vagere kriyA karmanirjarAdi phaLane denA2 che, phaLavyApya che. temAM niyAmaka banaze caramAvartI jIva vagere sahakArIkAraNanuM samavadhAna. sahakArI kAraNo ananugata che. sahakArI kAraNo judA judA che. temAM koI cokkasa sAdhAraNa guNadharma raheto nathI. mATe gurupUjanAdikriyAbhijJasahakArIkAraNasannidhAnane kAryavyApyatAavacchedaka tarIke svIkAravAmAM gaurava che. jyAre 'ItarasahakArIkAraNasannidhAna dvArA kriyA ja badalAI jAya che' evuM mAnavAmAM na = = Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * paDyapAnuSThAvivAra. * 905 bhavAbhiSvaGgatastenA'nAbhogAcca vissaadissu| anuSThAnatrayaM mithyA dvayaM satyaM viparyayAt / / 9 / / bhaveti / tena kartRbhedAdanuSThAnabhedena 'bhedanaM bhavAbhiSvaGgataH = saMsArasukhAbhilASAt (anAbhogAt =) anAbhogataH sanmUrchanajapravRttitulyatayA ca viSAdiSu anuSThAneSu madhye anuSThAnatrayaM AdimaM mithyA AzayabhedasyA'nuSThAnabhedakatvaM samarthayamAna Aha- 'bhaveti / kartRbhedAt = kartRgatA''zayabhedAt anuSThAnabhedena = kriyAbhedena bhedanaM = phalabhedanamabhimatamAcAryANAm / anuSThAnatrayaM Adima = viSagarA'nanuSThAnalakSaNaM AdhyAtmikaphaladRSTyA niSphalam, vakSyamANalakSaNayoH viSa-garayorbhavA'bhipvaGgabhAvAt, ananuSThAne cA'nAbhogabhAvAt / phalavyApyatAavacchedaka guNadharma tarIke kriyAbhedane = kriyAvizeSane ja mAnavAthI lAghava thAya che. kAraNa ke te kriyAbheda eka che, anugata che, kAryavyApya evI sAmagrImAM sAdhAraNa che. vaLI, bIjI mahattvanI vAta e che ke kriyAbhedanI siddhi mATe kAMI navI kalpanA karavAnI ke tenA mATe navA pramANane zodhavAnI jarUra nathI. zaMkAkAranI mAnyatA mujaba paNa te prasiddha ja banaze. kAraNa ke ItarasahakArI kAraNasannihitatvanA niyAmaka tarIke anugata evA kAraNabhedano = kriyAbhedano svIkAra karavo anivArya ja che. ItarasahakArI kAraNasamavadhAnanA avacchedakadharmasvarUpe kAraNabhedane choDIne anya koI padArthanI kalpanA to zaMkAkAra paNa karI zake tema nathI. matalaba ke kAryavyApyatAavacchedaka dharma tarIke ItarasahakArIkAraNasannidhAnane svIkAryA bAda paNa tenA niyAmaka tarIke kAraNabheda svIkAravo jarUrI ja hoya to kAraNabhedane ja phalavyApyatAavacchedaka mAnavAmAM DahApaNa raheluM che. kAraNa ke tevuM mAnavAmAM lAghava che. navya nyAyanI paribhASAmAM je uparokta chaNAvaTa karI che tenI pAchaLa Azaya e rahelo che ke karmanirjarA yoga vagere pratye kAraNabhUta evI gurupUjana Adi kriyAmAM kAryavyApyatAavacchedaka guNadharma tarIke je caramAvartIjIvasannihitatva svIkAravAmAM Ave che tenuM niyAmaka zuM che ? A praznanA javAbamAM caramAvartIjIvasannihitatvanA prabhAve hAjara thato kriyAbheda (ke je acaramAvauMjIvakRta gurupUjanAdirUpa pUrvasevA kriyAmAM raheto nathI ane caramAvartavartIjIva dvArA karAyela pUrvasevAsvarUpa kriyAmAM rahe che) svIkAravo ja paDaze. to pachI zA mATe te kriyAvizeSasvarUpa guNadharmane ja phalavyApyatAavacchedaka tarIke na svIkAravo? Ama uparokta carcAthI phalita thAya che kartAbheda kriyAbheda thato hoya che. vyavahAramAM paNa dekhAya che ke rasoI karanAra badalI jAya eTale rasoI badalI ja jAya che ne ! citra doranAra badale eTale citramAM pheraphAra thaI jAya che. darajI badale eTale sIvavAnI kriyA-phITIMga badalI ja jAya che ne ! mATe mAtra kartA badale che paNa kriyA badalAtI nathI- AvuM mAnavuM vyAjabI nathI.(138) gAthArtha - tethI bhavaAsaktithI ane ajJAnathI viSAdi anuSThAnomAM prathama traNa anuSThAna mithyA che. tathA tenAthI UlaTuM hovAnA lIdhe chellA be anuSThAna sAcA che. (139) ha mithyA ane satya ArAdhanAnI oLakha che. TIkArya - kartA badale eTale kriyA badalAI jAya che. ane tenA lIdhe phaLamAM bheda paDI jAya che. A ja kAraNasara viSAdi pAMca anuSThAnonI aMdara prathama traNa anuSThAna mithyA che, niSphaLa che. AnuM mukhya kAraNa e che ke te traNa anuSThAno sAMsArika sukhanI AsaktithI ane saMmUcchima jIvo . dattA mena' DhuM natti | Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 906 * manamomImAMsA * trizirvA-13/20 niSphalam / dvayaM uttaraM ca 'satyaM = saphalaM, viparyayAt = bhavAbhiSvaGgA'nAbhogA'bhAvAt / / 9 / / ihA'mutra phalA'pekSA bhavA'bhiSvaGga ucyte| kriyocitasya 'bhAvasyA'nAbhogastvatilaGghanam / / 10 / / iheti / prAgeva zabdArthakathanAd gatArtho'yam / / 10 / / / dvayaM uttaraM taddhatvamRtAnuSThAnadvitayaM saphalam = saMsArottAraNalakSaNaphalasampAdakam, bhavAbhiSvaGgA'nAbhogA'bhAvAt, anyathA tattvAnupapatteH / yathoktaM yogabindau - bhavAbhiSvaGgabhAvena tthaa'naabhogyoti: | sAdhvanuSThAnamevadurtatAna mevAnuM vipasthita: || 9 (yo.viM.10) rUti | tAna = viSAvIna trIn / kartRbhede kriyAbhedA'nabhyupagame'nuSThAnAnAM paJcavidhatvamasaGgatameva syAditi bhAvaH / / 13/9 / / dharmA'nuSThAnanaiSphalyA''pAdakaM vivecayati- 'ihe'ti / iha = manuSyabhave, amutra = svargAdau paraloke phalA'pekSA = iha kI,deramutra suravibhUtyAdeH spRhA bhavA'bhiSvaGga ucyate = nigadyate / anAbhogastu kriyocitasya = vidhIyamAnA'nuSThAnocitasya bhAvasya = zuddhasUtrArtha-tadubhaya-vidhi-mudrA''sanA''lambanA''zayazuddhyAdhupayogasyA'nuSThAna-tadupakaraNa-tatkartRgocarabahumAnasya vA atilaGghanaM = vaikalyam / yathoktaM yogabindau - ihA'mutraphalA'pekSA bhavA'bhiSvaGga ucyate / tathA'nadhyavasAyastu syAdanAbhoga ityapi / / 9 (co.viM.99) rUti 193/10Iii. jevI pravRttinI jema ajJAnathI thAya che. jyAre chellA be anuSThAna saphaLa che. kAraNa ke temAM nathI sAMsArika sukhanI Asakti ke nathI ajJAna. (13/9) vizeSArtha:- 11 mI gAthAmAM je pAMca anuSThAnonI oLakhANa ApavAmAM Avaze temAMthI prathama be anuSThAna bhogatRSNAthI thAya che. tRtIya anuSThAna ajJAnajanya che. mATe bAhya rIte ArAdhanA tarIke jaNAvA chatAM te traNeya anuSThAno AdhyAtmika phaLa ApI zakatA nathI. AdhyAtmika dRSTie viSa-gara-ananuSThAnaA traNa ArAdhanA niSphaLa che. chellA be anuSThAnomAM bhogatRSNA ke ajJAnano pagapesAro na hovAthI te AdhyAtmika dRSTie paNa saphaLa che. jo kartAnA bhedathI, kartAnA pariNAmanA bhedathI kriyAmAM bheda mAnavAmAM na Ave to zAstrokta anuSThAnanA pAMca prakAra asaMgata banI jAya. kAraNa ke bAhya daSTie to te pAMceya anuSThAna prAyaH samAna ja dekhAtA hoya che. Ama kartA badalAvAthI kriyA badalI jAya che - A siddhAnta, anuSThAnanA zAstrIya pAMca prakAro dvArA paNa, prAmANika che - ema phalita thAya che. (13/9) gAthArtha :- A lokanA ane paralokanA phaLanI apekSA bhavatRSNA kahevAya che. tathA kriyAne ucita evA pariNAmanuM atikramaNa-ullaMghana e anAbhoga = ajJAna kahevAya che. (13/10) TIkArya - navamA zlokamAM ja A zlokanA zabdano artha kahevAI gayela hovAthI A zloka gatArtha caritArtha-kathitArtha che. (13/10) vizeSArtha :- "A lokanuM phaLa vAha-vAha, nAmanAnI kAmanA vagere tathA pAralaukika phaLa tarIke devalokavaibhava vagere A dharmArAdhanAthI prApta thAva'-AvI bhogatRSNA anuSThAnamAM AdhyAtmika phaLajanaka zaktine khalAsa kare che. tathA kriyAne ucita evA sUtrazuddhi, arthazuddhi, mudrAzuddhi, bahumAna Adi bhAvane choDIne kriyA karavI te anAbhoga jANavo. trIjA anuSThAnanuM te prayojaka che. bhogatRSNA prathama 2. mudrita to "sarca parva tAtti | 2. dastaka "bhAva: ca' zuddha: T8: | Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddhadarzane nirvANayAtrArambhavicAraH 907 viSaM garo'nanuSThAnaM taddheturamRtaM param / gurvAdipUjA'nuSThAnamiti paJcavidhaM jaguH / / 11 / / viSamiti / paJcAnAmanuSThAnAnAmayamuddezaH / / 11 / / viSaM labdhyAdyapekSAtaH kSaNAtsaccittanAzanAt / divyabhogAbhilASeNa garaH kAlAntare kSayAt / / 12 / / viSamiti / labdhyAdyapekSAtaH = labdhi-kIrtyAdispRhAto yadanuSThAnaM tat viSaM ucyate / kSaNAt tatkAlaM 'saccittasya = zubhAntaHkaraNapariNAmasya nAzanAt (=saccittanAzanAt), tadA''ttabhogenaiva * = * pataJjalyAdyuktAn viSAdyanuSThAnabhedAn svatantreNa saMvAdayan yogabindumupajIvya prAha- 'viSamiti / viSamiva viSam, viSakAryakaraNatayA'nuSThAnamapi viSamucyate / evaM gara iva garo vakSyamANalakSaNaH / ananuSThAnaM = anuSThAnA''bhAsam / taddhetuH = sadanuSThAnapariNAmahetuH / amRtamiva amRtaM, amaraNahetutvAt, paraM = prakRSTam / ziSTaM spaSTam ||13 / 11 / / viSatvAdikameva bhAvayannAha - 'viSamiti / tatkAlaM labdhyAdispRhAlakSaNaviSAt zubhA'ntaHkaraNapariNAmasya = nirnidAna zubhA'dhyavasAyasya nAzanAt / ata eva spRhA - tRSNAdInAM sarvadarzane tyAjyatA'bhipretA / taduktaM saMyuktanikA devatAsaMyukte zaktivarge chetvA naddhiM varattaJca icchA lobhaJca pApakaM / samUlaM tamabbuha evaM yAtrA bhavissati / - (saM.ni. 1/1/3/9/29/pR.19) iti / ddhiM vairabhAvamiti yAvat, varattaM spRhAM, abbUyha = dUrIkRtya, yAtrA = nirvANayAtrA, ziSTaM spaSTam / upanAhaM, = etena pratiSThA zukarIviSThA - ( nA. pari. 4/30) iti nAradaparivrAjakopaniSadvacanamapi vyAkhyAtam / na ca labdhi-kIrtyAdispRhAyA viSarUpatve'pi tadgarbhasyA'nuSThAnasya zubhamanaHpariNAmajanakatvasambhavAt kathaM tannAzoktiH saGgacchata iti zaGkanIyam, tadAttabhogenaiva lbdhyaadispRhaagrbhaa'nusstthaanbe anuSThAnanI saMpAdaka che. A vAta AgaLanI gAthAmAM spaSTa thaI jaze. (13/10) * pAMca anuSThAnanI oLakhANa # gAthArtha :- gurupUjana vagere anuSThAna viSa, gara, ananuSThAna, tadbhutu ane zreSTha amRta-Ama pAMca prAre upAyasa che. (13/11 ) = TIDaartha :- pAMya anuSThAnono khA sAmAnya ullekha che. (13/11) vizeSArtha :- pAMca anuSThAnanuM nAmotkIrtana A zlokamAM karIne AgaLanA zlokomAM kramasara tenuM sva35 dRrzAvavAmAM Avaze. (13 / 11 ) gAthArtha :- labdhi vagerenI apekSAthI tAtkAlika sat cittano nAza karavAthI viSaanuSThAna jANavuM. tathA divya bhoganI IcchAthI kAlAntaramAM sat cittano nAza karavAthI gara anuSThAna kahevAya che.(13/12) TIkArtha :- labdhi, kIrti vagerenI spRhAthI je anuSThAna thAya te viSa anuSThAna kahevAya che. kAraNa ke te anuSThAnathI maLelA bhogasukhathI ja tAtkAlika aMtaHkaraNano zubha pariNAma nAza pAme che. bIjuM sthAva2, jaMgama vagere prakArothI vividha dravya jhera paNa tarata ja motane ghATa utAre che. 1. hastAdarze 'smRtam' iti pAThAntaram / 2. mudritapratau 'mAraNAt' iti pAThaH / vyAkhyAnusArataH so'zuddhaH / 3. hastAdarze 'galaH' iti pAThaH / 4. 'cittasya' iti mudritapratau / Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 908 * viSa-garabhedadyotanam * dvAtriMzikA-13/12 tadupakSayAt / anyadapi hi sthAvara-jaGgamabhedabhinnaM viSaM tadAnImeva nAzayati / / ___divyabhogasyA'bhilASaH = aihikabhoganirapekSasya sataH svargasukhavAJchAlakSaNastena (= divyabhogAbhilASeNa) anuSThAnaM gara ucyate / kAlAntare = bhavAntaralakSaNe kSayAd bhogaatpunnynaashenaanrthsmpaadnaat| garo hi kudravyasaMyogajo viSavizeSaH, tasya ca kAlAntare 'viSamavikAraH praadurbhvtiiti| samprAptalabdhi-kIrtyAdhupabhogenaiva tadupakSayAt = ihaiva devapUjAdyanuSThAnasya caritArthatvAt, labdhikIrtyAdhupabhogasampAdane eva tAdRzadevapUjAderupakSINazaktikatayA zubhacittapariNAmaM pratyanyathAsiddhatvAditi yAvat / yathoktaM adhyAtmasAre - AhAropadhi-pUjarddhiprabhRtyAzaMsayA kRtam / zIghraM saccittahantRtvAd viSA'nuSThAnamucyate / / sthAvaraM jaGgamaM cA'pi tatkSaNaM bhakSitaM viSam / yathA hanti tathedaM saccittamaihikabhogataH / / 6 (a.sA.10/3-4) iti / upalakSaNAt mahato'nuSThAnasyA'titucchalabdhyAdispRhaNAt sakAzAllaghutvA''pAdanamapi saccittanAzahetvantaratayA'vagantavyam / yathoktaM yogabindau 'viSaM labdhyAdyapekSAta idaM saccittamAraNAt / mahato'lpArthanAjjJeyaM laghutvA''pAdanAttathA / / ' (yo.bi.156) iti / nanu dharmA'nuSThAnatvenaiva zubhacittapariNAmahetutA prasiddhA, saccittanAzastu tatsamavahitaihikabhogA''zaMsAdinaiva / ata aihikabhogAdyAzaMsAviziSTadharmA'nuSThAne darzitA saccittanAzahetutA 'savizeSaNau hi vidhiniSedhau vizeSaNamupasaGkrAmataH sati vizeSyabAdhe' iti nyAyena bhogAdyAzaMsAyAmeva paryavasyati / devapUjAdyanuSThAnasya viSatvoktirasaGgatA iti cet ? satyam, 'ghRtaM dahatI'ti nyAyenopacaritavyavahAranayato'dhikRtadevapUjAdyanuSThAne viSatvokteryuktatvAt, analopataptaghRtasya kevalAd ghRtAdivaihikA''zaMsAdyanuviddhadevapUjAdeH parizuddhadevapUjAdeH sakAzAd vailakSaNyasya kAryabhedA'numeyasya prAguktarItyA (dvA.dvA.13/8 pR.903) anapalapanIyatvAcceti dig / ___ garAnuSThAnamAha- 'divya'ti / yathoktaM yogabindau - divyabhogA'bhilASeNa garamAhurmanISiNaH / etadvihitanItyaiva kAlAntaranipAtanAt / / - (yo.bi.157) iti / bhavAntaralakSaNe kAlAntare bhogAt = tIvrarAgAdyanugatAd vAJchitadivyabhogAt puNyanAzena = garA'nuSThAnasaJcitapuNyakarmadhvaMsena anarthasampAdanAt = durgatigamanAdilakSaNA'pAyajananAt / taduktaM saGghadAsagaNinA vasudevahiNDIgranthe - tato rAga-dosapabaMdhapaDio rayamAiyai tannimittaM ca saMsAre dukkhabhAyaNaM hoi gIyarAgo - (va.hi.prathama bhAgapRSTha-167) ityAdi / A lokanA bhogasukhathI nirapekSa hote chate svarganA sukhanI IcchA karavI te divyabhogaabhilASA kahevAya. tenAthI anuSThAna karavAmAM Ave te garaanuSThAna kahevAya. tenAthI bhavAntaramAM bhogasukhathI puNya naSTa thavAthI anartha-nukazAna UbhA karavAnA lIdhe te garaanuSThAna kahevAya che. kAraNa ke gara zabdano artha che kharAba dravyanA saMyogathI UbhuM thayela amuka prakAranuM jhera ane kAlAntaramAM tenAthI jherI vikAra Ubho thAya che. (gara jema kAlAntaramAM mAre che tema garaanuSThAna paNa kAlAntaramAM zubha 1. 'viSavikAra' iti mudritapratau / Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * ubhayApekSAnuviddhAnuSThAnasvarUpamImAMsA * "ubhayA'pekSAjanitamatiricyate' ? na, ubhayA'pekSAyAmapyadhikasya balavattvAditi sambhAvayAmaH / / 12 / / pareSAmapi sammatamidam / taduktaM zivagItAyAM api - phalaM kAmayamAnAste caihikA'muSmikAdikam / kSayiSNvalpaM sAtizayaM tataH karmaphalaM matam / / tadavijJAya karmANi ye kurvanti narA'dhamAH / mAtuH patanti te garbhe mRtyorvaktre punaH punaH / / - (zi.gI.14/36-37) iti / na cA'narthasampAdakatvasAmye'pi kathamanayorbhedenopanyAsaH ? iti zaGkanIyam, viSaM sadya eva vinAzahetuH garazca kAlAntareNetyevamupanyAsaH (yo.vi.vR. 12) iti yogaviMzikAvRttI vyaktam / adhyAtmasAre'pi - divyabhogA'bhilASeNa kAlAntaraparikSayAt / svA'dRSTaphalasampUrtergarA'nuSThAnamucyate / / yathA kudravyasaMyogajanitaM garasaMjJitam / viSaM kAlA'ntare hanti tathedamapi tattvataH / / - (a.sA.10/5-6) iti / anayoranuSThAnayorheyatvenaiva sarvatra nidAnaparihAra Agame darzitaH / taduktaM sthAnAGgasUtre - savvattha bhagavatA aNitANatA pasatthA - (sthA.sU. 6 / 6 / 529) iti / idamupajIvya granthakRtA'pi adhyAtmasAre - niSedhAyAnayoreva vicitrA'narthadAyinoH / sarvatraivA'nidAnatvaM jinendraiH pratipAditam / / - (a.sA. 10/7) iti gaditam / nanu yatraihikA''zaMsA kevalA tasya viSA'nuSThAnatvam, yatra ca kevalA paralokAzaMsA tasya garAnuSThAnatvamiti suSThu jnyaatm| kintu yatraihikA''muSmikaphalA''zaMsA tasya kA saMjJeti cet ? atrocyate, ubhayA'pekSAjanitaM = ihalaukika-pAralaukikA''zaMsAprayuktaM devapUjAdyanuSThAnaM na atiricyate = na viziSyate, viSa-garA'nuSThAnabhinnaM na bhavatIti yAvat / na cA'nayoranyatarA''zaMsAjanitatvAt kathamatrobhayA'pekSAjanitasyA'syA'ntarbhAvassyAditi zaGkanIyam, ubhayA'pekSAyAmapi = aihika-pAratrikobhayabhogA''zaMsAyAmapi adhikasya ihA'mutrA'nyatarabhogaspRhaNasya balavattvAt viSa-garA'nyataravyapadezasya suvacatvAt / ubhayA''zaMsAsattve'pyahikA''zaMsAyA balavattve viSA'nuSThAnatvam, pAralaukikA''zaMsAyA balavattve ca garA'nuSThAnatvamiti nA'nuSThAnavibhAganyUnatA''pattiH na vobhayA'pekSAnuSThAnasyA'samAvezaprasaGga iti bhAvaH / kecittu yathA prAtibhajJAnaM na kevalaM zrutajJAnaM, na vA kevalajJAnaM na vA jJAnAntaraM tathobhayA'pekSaM devagurvAdipUjanaM na kevalaM viSA'nuSThAnaM na vA garA'nuSThAnaM na vA'nuSThAnAntaramityAhuH / zIghraM saccittaghAtitvAt nedaM garAnuSThAnaM, kAlAntare'pi saccittanAzanAnna viSAnuSThAnamiti vijAtIyameveti pare vadanti / taccintyam / / 13/12 / / pariNAmane khatama kare che.) ahIM zaMkA thAya ke - A lokanA ane paralokanA sukhanI IcchAthI UbhuM thayeluM anuSThAna uparokta banne anuSThAna karatAM alaga mAnavuM paDaze. huM to A zaMkA barAbara nathI. kAraNa ke banne apekSA hovA chatAM paNa je apekSA adhika hoya te baLavAna hoya - Ama ame saMbhAvanA karIe chIe. (13/12) ......... cihnadvayagataH pATho hastAdarza nAsti / Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 910 * ananuSThAnalakSaNAni . dvAtriMzikA-13/13 sammohAdananuSThAnaM sadanuSThAnarAgataH / taddheturamRtaM tu syAcchraddhayA jainavartmanaH / / 13 / / sammohAditi / saMmohAt sannipAtopahatasyeva sarvato'nadhyavasAyAt ananuSThAnaM ucyate, anuSThAnameva na bhavatIti kRtvA / zepA'nuSThAnatritayamekenaiva zlokena nirUpayati- 'sammohAditi / sannipAtopahatasyeva sammUrchanajatulyapravRttikasya kvacidapyapraNihitamanasaH puMsaH sarvato'nadhyavasAyAt = sUtrArthatadubhayamudrAdyanupayogAt vidhIyamAnaM ananuSThAnaM ucyate / pareSAmapi sammatamidam / ata eva kAtyAyanopaniSadi - viditvA yo dhArayati sa sarvakarmA'rho bhavati + (kAtyA.10) ityuktam / svatantrAnusAreNa tu yogabindau - anAbhogavatazcaitadananuSThAnamucyate / sampramugdhaM mano'syeti tatazcaitadyathoditam / / 6 (yo.bi.158) iti vyAkhyAtam / oghasaMjJAdiprayuktametadavagantavyam / prakRtArthopayoginaH zlokA adhyAtmasAragatAH - praNidhAnAdyabhAvena, kA'nadhyavasAyinaH / samUrchima pravRttyAbhamananupThAnamucyate / / oghasaMjJA'tra sAmAnyajJAnarUpA nibandhanam / lokasaMjJA ca nirdoSasUtramArgA'napekSiNI / / na lokaM nA'pi sUtraM no, guruvAcamapekSate / anadhyavasitaM kiJcit kurute caughasaMjJayA / / zuddhasyA'nveSaNe tIrthocchedaH syAditi vAdinAm / lokAcArAdarazraddhA, lokasaMjJeti gIyate / / zikSitA''dipadopetamapyAvazyakamucyate / dravyato bhAvanirmuktamazuddhasya tu kA kathA / / tIrthocchedabhiyA hantA'vizuddhasyaiva cA'dare / sUtrakriyAvilopaH syAd gatAnugatikatvataH / / dharmodyatena karttavyaM, kRtaM bahubhireva cet / tadA mithyAdRzAM dharmo, na tyAjya: syAtkadAcana / / tasmAd gatAnugatyA yatkriyate sUtravarjitam / oghato lokato vA, tadananuSThAnameva hi / / vizeSArtha :- A lokanI spRhAthI thatI ArAdhanA viSaanuSThAna thAya. paralokanI spRhAthI thatI ArAdhanA garaanuSThAna bane. paNa A loka ane paraloka bannenA sukhanI jhaMkhanAthI je ArAdhanA thAya teno samAveza uparokta bemAMthI ekAda anuSThAnamAM karavo? ke pachI tenA mATe svataMtra chaThThI anuSThAnanI kalpanA karavI? A samasyAnA samAdhAna mATe mahopAdhyAyajI mahArAja kahe che ke banne lokanA sukhanIsukhasAmagrInI spRhAthI thatI ArAdhanAmAM je sukhanI spRhA vadhAre hoya te baLavAna hovAthI te kakSAnA anuSThAnamAM teno samAveza karavo ucita jaNAya che. matalaba ke banne lokanA sukhanI AsaktithI ArAdhanA karavA chatAM A lokanA sukhanI spRhA jo paraloka sukhapRhA karatAM baLavAna hoya to te ArAdhanAno viSaanuSThAnamAM samAveza karavo vyAjabI che ane jo paralokasaMbaMdhI bhogatRSNA vadhAre baLavAna hoya to teno gara anuSThAnamAM samAveza karavo ucita che - AvI saMbhAvanA mahopAdhyAyajI mahArAja vyakta 43 che. (17/12) gAthArtha :- saMmohanA lIdhe ArAdhanA thAya te ananuSThAna. sadanuSThAnanA rAgathI ArAdhanA thAya te tahetu anuSThAna. tathA amRtaanuSThAna to jainamArganI zraddhAthI thatuM hoya che. (13/13) TIkArtha - sannipAta nAmanA rogathI haNAyela vyaktinI jema cotarapha vicAra karyA vinA ja je ArAdhanA thAya te ananuSThAna kahevAya che, kAraNa ke te ArAdhanA anuSThAnarUpe ja pariNamatI nathI. Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * AtmasaMskArakakarmaNo brahmabhAvajanakatA * 911 sadanuSThAnarAgataH = tAttvikadevapUjAdyAcArabhAvabahumAnAdA''didhArmikakAlabhAvidevapUjAdyanuSThAnaM ta tuH ucyate, muktyadveSeNa manAga muktyanurAgeNa vA zubhabhAvalezasaGgamAdasya sadanuSThAnahetutvAt / jainavartmano jinoditamArgasya zraddhayA = 'idameva tattvami'tyadhyavasAyalakSaNayA tu anuSThAnaM amRtaM syAt, amaraNahetutvAt / akAmanirjarA'GgatvaM, kAyaklezAdihoditam / (a.sA.10/8-16) itthamavagantavyAH / ___AdhyAtmikanayA'bhiprAyeNaitattritayamapi sadanuSThAnagaNanAyAmeva nA'vatarati / prakRte - kartRtvabhoktRtvAdyahaGkAratayA bandharUpaM janmAdikAraNaM nitya-naimittikayAga-vrata-tapo-dAnAdiSu phalA'bhisandhAnaM yat tadakarma 6 (nirA.22) iti nirAlambopaniSadvacanamapi yathAtantramanuyojyam / caturthamanuSThAnamAha- tAttvikadevapUjAdyAcArabhAvabahumAnAt = pAramArthikadevapUjAdyanuSThAnagocaraM yad bhAvAtmakaM bahumAnaM tadavalambya kriyamANaM AdidhArmikakAlabhAvi = prathamamevA''rabdhasthUladharmAcArANAM mArgagAminAM yaH kAlaH caramAvartalakSaNaH dazAvizeSalakSaNo vA tasmin jAyamAnaM anAbhogA''zaMsAvipramuktaM devapUjAdyanuSThAnaM taddhetuH ucyate yogAcAryaiH / atra hetumAha muktyadveSeNa = pUrvadazAyAM mukti-muktimArgamuktimArgaprasthitagocarA'dveSeNottarAvasthAyAJca manAga muktyanurAgeNa vA = mokSa-mokSamArgAdigocarA'nurAgeNa vA zubhabhAvalezasaGgamAt asya AdidhArmikakAlabhAvi-sadanuSThAnarAgaprayuktadevapUjAdyanuSThAnasya sadanuSThAnahetutvAt = tAttvikadevapUjAdyanuSThAnapariNAmahetutvAt / ___ itthaJca taddheturiti saMjJA'pi sAnvartheti dyotitam / taduktaM yogabindau - etadrAgAdidaM hetuH zreSTho yogavido viduH / sadanuSThAnabhAvasya zubhabhAvAM'zayogataH / / - (yo.bi.159) iti / adhyAtmasAre'pi - sadanuSThAnarAgeNa taddheturmArgagAminAm / etacca caramAvarte'nAbhogAdevinA bhavet / / - (a.sA.10/ 17) ityuktam / paJcamamanuSThAnamAha- 'jinoditamArgasya zIghraM mokSaprApakasya 'idameva paramArthabhUtaM nijakalyANakaraM nikhilakalyANakaraM tattvamiti adhyavasAyalakSaNayA zraddhayA vidhIyamAnaM zuddhabhAvadharmA'nuviddhaM AtmasaMskArakaM devapUjAdi anuSThAnaM tu amRtaM syAt, amaraNahetutvAt / etena - AtmasaMskArakaM tu karma brahmabhAvajanakaM syAt + (ya.ve.uvva.40/8) iti yajurvedovvaTabhASyavacanamapi vyAkhyAtam / taduktaM adhyAtmasAre - tAttvika deva-gurusaMbaMdhI pUjAdi AcArane vize bhAvabahumAnanA lIdhe AdidhArmika avasthAmAM thanAra devapUjA vagere ArAdhanA tahetu anuSThAna kahevAya che. kAraNa ke muktieSanA athavA kAMIka muktirAganA nimitte AMzika zubha bhAvanuM joDANa thavAnA kAraNe te ArAdhanA bhAva sadanuSThAnano hetu bane che. tathA jinezvara bhagavaMte batAvela mokSamArgane vize "A ja tattva che. A ja paramArtha che' - AvI adhyavasAyadhArAsvarUpa jhaLahaLatI zraddhAthI je ArAdhanA thAya te amRta anuSThAna bane. kAraNa ke te ArAdhanA amRtano - amara thavAno hetu che. 1. mudritapratau '...nAdi dhA...' ityazuddhaH pAThaH / Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 912 * amRtAnuSThAnalakSaNAni * dvAtriMzikA-13/14 __taduktaM- "jinoditamiti' tvAhurbhAvasAramadaH punaH / saMvegagarbhamatyantamamRtaM munipuGgavAH / / " (yo.bi.160) / / 13 / / carame pudgalA''varte tadevaM kartRbhedataH / siddhamanyAdRzaM sarvaM gurudevAdipUjanam / / 14 / / carama iti / nigamanaM spaSTama / / 14 / / sahajo bhAvadharmo hi zuddhazcandanagandhavat / etadgarbhamanuSThAnamamRtaM sampracakSate / / jainImAjJAM puraskRtya pravRttaM cittazuddhitaH / saMvegagarbhamatyantamamRtaM tadvido viduH / / zAstrArthA''locanaM samyak praNidhAnaM ca karmaNi / kAlAdyaGgA'viparyAso'mRtA'nuSThAnalakSaNam / / 6 (a.sA.10/25-26-27) iti / prakRte yogabindusaMvAdamAha- "jinoditamiti / tadvRttistvevam - jinoditaM = jinanirUpitaM iti tu anenaivA'bhiprAyeNa vidhIyamAnaM AhuH = bruvate bhAvasAraM = zuddhazraddhApradhAnaM adaH = anuSThAnaM punaH = tathA saMvegagarbha = antaHpravezitanirvANA'bhilASaM atyantaM atIva amRtaM = amaraNahetutvAt amRtasaMjJaM munipuGgavAH = gautamAdimahAmunayaH (yo.bi.160 vR.) iti / / 13/13 / / atha prastutamevA'dhikRtyAha- 'carama' iti / aSTamazlokaprastAvitA'rthasya iha nigamanaM = upasaMharaNaM spaSTam / tathAhi- carame = pazcime pudgalAvarte = pudgalAnAM parAvarte tat = tasmAt kAraNAt evaM = anuSThAnapaJcavidhatvasiddhiprakAreNa kartRbhedataH = anuSThAtRvizeSataH tadavinAbhAvibhAvabhedatazca siddhaM = yuktipratiSThitaM anyAdRzaM = muktyadveSAde: pUrvapudgalaparAvartakAlabhAvino gurudevAdipUjanAdvilakSaNaM sarvaM gurudevAdipUjanaM vyAkhyAtasvarUpam / yathoktaM yogabindau - evaJca kartRbhedena carame'nyAdRzaM sthitam / pudgalAnAM parAvarte gurudevAdipUjanam / / - (yo.bi.161) iti / / 13/14 / / yogabiMdu graMthamAM jaNAvela che ke - "mArA bhagavAne Ama jaNAvela che A bhAva-zraddhA jemAM mukhya bane te rIte atyaMta saMvegagarbhita thatI ArAdhanAne mahAmunio amRta anuSThAna kahe che. 9 (17/17) gAthArtha :- tethI chellA pulAvartamAM A rIte kartA badalAI javAthI tamAma gurupUjana vagere pUrvasevA asA ||2nii 4 hoya cha - mema siddha thAya che. (13/14) TIkArya - AThamA zlokathI prAraMbhelI vAtano upasaMhAra prastuta 14 mI gAthAmAM karavAmAM Avela cha te spaSTa cha. (13/14) vizeSArtha - kartA badalAI javAnI je vAta ahIM jaNAvI che te kartAnA bhAva badalAI javAnI sUcaka che. acaramAvartakALamAM ArAdhanA karanAranA bhAva karatAM caramAvarta kALamAM ArAdhanA karanAranA bhAva badalAI jAya che. mATe acaramAvartI jIve karela pUrvasevA karatAM garamAvartI jIvanI pUrvasevA paNa badalAI jAya che. tethI tenuM phaLa paNa badalAI jAya che. abhavya jIva karatAM caramAvartI bhavya jIvanI ArAdhanA vilakSaNa prakAranI hovAnA lIdhe ja caramAvartI jIvane ArAdhanAnA phaLa tarIke paraMparAe mokSa maNe cha, samavya apane nali. (13/14) 1. hastAdarza '...ditemiti' ityazuddhaH pAThaH / Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * yogyatAdvaividhyavimarzaH * 913 sAmAnyayogyataiva prAk puMsaH pravavRte kila / tadA samucitA sA tu sampanneti vibhAvyatAm / / 15 / / sAmAnyeti / sAmAnyayogyatA = muktyupAyasvarUpayogyatA / samucitayogyatA tu tatsahakAri - yogyateti vizeSaH / pUrvaM hyekAntena yogAyogyasyaiva devAdipUjanamAsIt, caramAvarte tu samucitayogyabhAvasyeti caramAvartadevAdipUjanasyA'nyAvartadevAdipUjanAdanyAdRzatvamiti yogabinduvRttikAraH ( gA. 162) / / 15 / / etadeva samarthayati - 'sAmAnye 'ti / sAmAnyayogyatA = muktyupAyasvarUpayogyatA muktyupAyabhUtamu ktyadveSAdInAM kAraNatAvacchedakIbhUtabhavyatvalakSaNasvarUpayogyatA eva prAk = acaramAvartakAle puMsaH pravavRte kila / tadA = caramAvartakAle tu sA = sAmAnyayogyatA samucitA sampannA / samucitayogyatA tu tatsahakAriyogyatA = muktyupAyabhUtamuktyadveSAdInAM pariNamane sahakAriNo ye kAlaparipAka-sahajamalahrAsatathAbhavyatvaparipAkAdayaH teSAM samavadhAnalakSaNA yogyatA'vaseyA / yathA'raNyasthadaNDe ghaTasvarUpayogyatA daNDatvalakSaNA kumbhakArakarasthadaNDe ca ghaTasahakAriyogyatA svetaracakra - cIvara - mRtpiNDa-kulAlAdisamavadhAnalakSaNA tathA'trA'vaseyam sahakArI tu svabhinnatve sati svakAryakArI bhavati / sAmAnyayogyatA na phalopadhAyikA kintu samucitayogyateti caramAvarte eva muktyadveSAdilAbhasambhavaH / = nanvidaM kuto'vaseyam ? ityAzaGkAyAM yogavinduvRttisaMvAdamAha - 'pUrvamityAdi / pUrvaM = acaramAvartakAle bhavyatvena svarUpayogyatve'pi ekAntena phalAnupadhAnaikAntena yogAyogyasyaiva = muktyupAyabhUtayogayogabIjobhayapariNamanA'yogyasyaiva devAdipUjanamAsIt / 'caramAvarte tu' ityAdi spaSTam / yato viziSTaH kartA'yaM tadanyebhyo niyogataH / tadyogayogyatAbhedAditi samyagvicintyatAm / / - ( yo . viM. 162 ) iti yogabinduzlokasya vRttau sAmpratantu 'pUrvaM hyekAntena yogA'yogyasyaiva devAdipUjanamAsIccaramAvarte tu samullasitayogayogyabhAvasyeti caramAvartadevAdipUjanasyAnyAvartadevAdipUjanAdanyAdRzatvamiti (yo.bi. 162 = gAthArtha :- pUrve jIvamAM kharekhara sAmAnya yogyatA ja pravartatI hatI. jyAre caramAvarta kALamAM to te yogyatA samucita thaI che. e pramANe vicAravuM. (13/15) * jIvamAM be prakAranI yogyatA TIkArtha :- mokSanA upAyo mATe apekSita svarUpa yogyatA eTale sAmAnyayogyatA. jyAre samucita yogyatA to mokSanA upAyonA sahakArI kAraNo meLavavA mATenI yogyatAsvarUpa che. Ama banne yogyatAmAM taphAvata che. pUrve acaramAvartakALamAM bhavya jIva paNa mokSanA upAyonA pariNamana mATe ekAMte ayogya ja hato. tethI acaramAvarta kALamAM bhavya jIve karela devAdipUjana Adi pUrvasevA ayogya vyaktie karelI hatI- ema hakIkata svIkAravI rahI. jyAre caramAvarta kALamAM to muktiupAyonA pariNamana mATe apekSita samucita yogyatA pragaTa thAya che. mokSanA upAyonuM pariNamana karavAmAM sahakArI bane evA kALaparipAka, tathAbhavyatvaparipAka vagere sahakArI kAraNo meLavavAnI yogyatA caramAvarta phALamAM bhavya jIva meLavI zake che. tethI tevA caramAvarta kALamAM thatI devAdipUjA vagere pUrvasevA samucita yogyatAvALA 1. hastAdarze 'samuditA' iti pAThaH / paraM vyAkhyAnusAreNa so'zuddhaH / 2 mudritapratau 'yogyasyaiva' ityazuddhaH pAThaH / hastapratau ' ayogyasyaiva' iti pATha: / yogavinduvRttau 'yogA'yogyasyaiva' iti pAThaH / Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ??4 * dharmayauvana-vattinazIpanam * dvAtriMzikA-13/16 caturthaM caramAvarte prAyo'nuSThAnamiSyate / anAbhogAdibhAve tu jAtu 'syAdanyathApi hi / / 16 / / cturthmiti| caramAvarte prAyo = bAhulyena caturthaM taddhetunAmakaM anusstthaanmissyte| anAbhogAdivR.) pATha upalabhyate paraM nA'trA'rthabhedaH kazcidityavadheyam / / 13/15 / / muktyadveSAdibhAvasya caramAvarte sambhavAt taddhetorapi tatraiva sambhava ityAzayenAha- 'caturthamiti / caramAvartasya dharmayauvanakAlatvAt tatraiva sahajA'lpamalatvAdibhAvenA''didhArmikasyaitatsambhavaH / yathoktaM adhyAtmasAre - dharmayauvanakAlo'yaM bhavabAladazA'parA / atra syAtsatkriyArAgo'nyatra cA'satkriyA''daraH / / bhogarAgAdyathA yUno bAlakrIDA'khilA hiye / dharme yUnastathA dharmarAgeNA'satkriyA hriye / / caturthaM caramAvarte tasmAddharmA'nurAgataH / anuSThAnaM vinirdiSTaM bIjA''dikramasaGgatam / / 9 (ma.sA.30/08-20) rUti | yovindro kavi ghaturthametatkALa yamarA mahAtmanaH | sahanASjyamanataM tu putra purovitA || 9 (co.viM.163) rUtyun viMziyApi vInasa vi saMpattI jAyai carimaMmi ceva pariyaTTe / accaMtasuMdarA jaM esA vi tao na sesesu / / 6 (viMviM.1/6) rUtyukyumiti pUrva(pR.884) vogityanu dheyam | "prAyaH' ityasya phalamAha- anAbhogAdibhAve tu = anAbhogA'bhiSvaGgapariNAme ca kadAcit crmaavjIve karelI jANavI. Ama acaramAvarta kALamAM thatI devAdipUjA svarUpa pUrvasevA karatAM caramAvarta kALamAM thatI devAdipUjA vilakSaNa che- AvuM phalita thAya che. yogabiMduvRttikArano A abhiprAya che.(13/15) vizeSArtha - bhavya jIvamAM mokSe javAnI, mokSanA kAraNone meLavavAnI je yogyatA che te svarUpayogyatA, sAmAnyayogyatA kahevAya. paNa acaravarta kALamAM tevI svarUpa yogyatA hovA chatAM phaLa na maLavAnI dRSTie bhavyajIva paNa pUrvasevA vagere mATe ekAMte ayogya ja che. tethI acaramAvarta kALamAM bhavya jIve karela gurupUjana, devapUjana vagere ArAdhanA ayogya jIve ja karelI kahevAya. caramAvarta Ave eTale mokSaupAyonuM pariNamana thAya tevA sahakArI kAraNo, jema ke kALaparipAka, bhavitavyatAparipAka, sahajamalano viziSTa ghaTADo vagere maLavAnI yogyatA AtmAmAM pragaTe che. A bIjA naMbaranI yogyatA samucitayogyatA kahevAya che. samucita yogyatA AvyA pachI jIva je pUrvasevAdi ArAdhanA kare che te samucita yogyatAnI gerahAjarImAM thanArI ArAdhanA karatAM judI ja paDI jAya che. khANamAM rahelI mATI = acaramAvartavartI bhavya jIvanI svarUpa yogyatA. kuMbhAranA cAkaDA upara caDhelI mATI eTale samucita yogyatA. ghaDo = tAttvika muktiupAya. (13/15). gAthArtha - caramAvartamAM prAyaH tahetuanuSThAna mAnya che. anAbhoga vagere pariNAmo hoya to kyAreka anyarUpe paNa anuSThAna saMbhave. (13/16) ha caramAvartamAM prAyaH cothuM anuSThAna ha TIkA :- caramAvarta kALamAM moTA bhAge taddatu nAmanuM anuSThAna zAstrakAro dvArA mAnya karAya che. anAbhoga vagere pariNAma hoya to kadAca tahetu anuSThAnanA badale ananuSThAna vagere paNa saMbhavI 2. dastAva "cAvica' ti azuddha: pATha: | Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAve tu jAtu zaGkate-- = taddhetvanuSThAnaprayojakamImAMsA kadAcit anyathA'pi syAt iti prAyograhaNaphalam / / 16 / / * = nanvadveSo'thavA rAgo mokSe taddhetutocitaH / Adye tat' syAdabhavyAnAmantye na syAttadadviSAm / / 17 / / nanviti / muktyadveSaprayuktA'nuSThAnasya taddhetutve'bhavyA'nuSThAnavizeSe'tivyAptiH, navamagraiveyakaprAptermuktyadveSaprayuktatvapradarzanAt / muktirAgaprayuktA'nuSThAnasya tattve tu manAgrAgaprAkkAlInamuktyadveSateMspi anyathA'pi = ananuSThAnAdikamapi syAt / / 13 / 16 / / atra paraH zaGkate - 'nanviti / 'mokSe'dveSaH taddhetutocitaH' iti prathamavikalpe, muktyadveSaprayuktA'nuSThAnasya devapUjAdirUpasya taddhetutve paryavasite abhavyA'nuSThAnavizeSe navamagraiveyakasampAdake taddhetvanAtmake ativyAptiH taddhetulakSaNA'tiprasaGgaH, abhavyAnAM navamagraiveyakaprApteH asyAmeva dvAtriMzikAyAM tRtIyazloke muktyadveSaprayuktatvapradarzanAt, muktyadveSasya tatprayojakatvAt / abhavyAnAM dravyazrAmaNyavizeSasya navamagraiveyakaprAptiprayojakamuktyadveSagarbhatvAt teSAM tat = taddhetvanuSThAnaM syAt tetyarthaH / prasajye = antye = mokSe rAgaH taddhetutocitaH iti carame vikalpe muktirAgaprayuktA'nuSThAnasya tattve taddhetutve paryavasite tu tadadviSAM = muktyadveSiNAM manAgrAgaprAkkAlInamuktyadveSaprayuktA'nuSThAne = ISadbhuktirAgaprAgabhAvasamAnAdhikaraNamuktyadveSaprayukte devapUjAdyanuSThAne tanna syAt = taddhetutvaM na syAt / tatazca taddheturADe che. mATe 'bhoTA lAge taddahetu hoya che' khAma bhagAva. (13/16) vizeSArtha :- caramAvartamAM jIvanI samucita yogyatA pragaTelI hoya che. tenA lIdhe caramAvartI jIvanI ArAdhanA sAmAnyathI bhAvaanuSThAnanuM kAraNa bane che. mATe te tadbhutu anuSThAnarUpa bane che. tadbhutu = teno hetu = sadanuSThAnano hetu bane tevI ArAdhanAne tadbhutu anuSThAna kahevAya che. caramAvartI jIvanI ArAdhanA kyAreka anupayoga ke AzaMsA vagerenA kAraNe ananuSThAna vagere svarUpa paNa saMbhavI zaDe che. paraMtu tevuM jhyAreDa 4 janatuM hoya che. (13/16) = 1. hastAdarze 'syAdatatyAnAmatyana' ityazuddhaH pAThaH / * 915 = # taetuanuSThAnaprayojaka mImAMsA # 17-18-19 A traNa gAthA dvArA graMthakArazrI zaMkA raju kare che. gAthArtha :- taetutAne ucita muktiadveSa che ke mokSarAga prathama vikalpamAM abhavyane tadbhutu anuSThAna mAnavuM paDaze. bIjA vikalpamAM muktiadveSavALA jIvamAM te saMgata nahi thAya.(13/17) TIkArya :- muktiadveSane tadbhutu anuSThAnanuM prayojaka mAnIne tenAthI prayukta ArAdhanAne tadbhutuanuSThAna svarUpe mAnya karavAmAM Ave to abhavya je cAritrapAlana dvArA navamo traiveyaka vagere phaLa meLave che te ArAdhanAne tadbhutuanuSThAnarUpe mAnya karavI paDaze. kAraNa ke navamA traiveyakanI prAptimAM muktiadveSa prayojaka che. A vAta prastuta batrIsInA 3 jA zlokamAM batAvela che. jo muktirAgane tadbhutu anuSThAnanuM prayojaka svIkArIne tenAthI prayukta ArAdhanAne jo tadbhutu anuSThAna svarUpe mAnya karavAmAM Ave to kAMIka mukti rAga AvatAM pUrve muktiadveSa avasthAmAM Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 916 * abhavyAnuSThAnasya taddhetutvApAdanam * dvAtriMzikA-13/18 prayuktA'nuSThAne'vyAptirityarthaH / / 17 / / 'na cAdveSe vizeSastu ko'pIti prAga nidrshitm| ISadrAgAdvizeSazcedadveSopakSayastataH // 18 // na ceti / adveSe vizeSastu na ca ko'pi asti, abhAvatvAt iti prAk = pUrvadvAtriMzikAyAM nidarzitam / ISadrAgAccedvizeSaH ? lakSaNasya tatra avyAptiH lakSyaikadezA'gamanalakSaNA ityarthaH / kiJca vyApannadarzanAnAM dravyaliGginAM sveSTasAdhane cAritrakriyAdau lAbhAdyarthitayaiva rAgo'pyAvazyakaH / muktau muktyupAye muktimArgaprasthite cA'dveSo yathA muktyadveSapadavAcyaH tathA muktau muktyupAye muktimArgaprasthite ca rAgo muktirAgapadavAcyaH / tatazca muktyupAye cAritrakriyAdau teSAM rAgasattvenA'bhavyakRte navamauveyakaprApakamuktyupAyabhUtacAritrakriyAdigocararAgaprayukte dravyazrAmaNye'tivyAptirapyantyavikalpe durvAreti dhyeyam ||13/17 / / nanu muktyadveSasyaiva taddhetutAniyAmakatvaM na tu muktirAgasya, vyApannadarzanAnAM dravyazrAmaNye navamagraiveyakaprayojakamuktyadveSasya sattve'pi taddhetutocito muktyadveSo nA'sti, abhavya-vyApannadarzanAdivyAvRttasyaiva muktyadveSasya taddhetutvasampAdakatvAdityAzaGkAyAM pUrvapakSyAha- 'na ceti / adveSe = muktyadveSe vizeSaH = bhedaH tu na ca = naiva ko'pyasti, abhAvatvAt iti pUrvadvAtriMzikAyAM = pUrvasevAdvAtriMzikAyAM dvAtriMzattame zloke (dvA.dvA.12/32 pR.886) nidarzitam / tatazcA'bhavyAdInAM caramAvartavartijIvAnAM vA muktyadveSa nAsti ko'pi bhedo yenAbhavyAdivyAvRttamuktyadveSasya taddhetutvaniyAmakatvaM vaktuM zakyeta / na hyadhikaraNabhede'bhAvabhedo bhavati, gauravAt / nanu muktyadveSasya muktidveSapratiyogikA'bhAvarUpatvenaikatve'pi ISadrAgAt = manAgmuktirAgAt caramAvavirtijIvAnAmabhavyAdito'sti vizeSaH = bhedaH / ata eva caramAvartavartijIvakRte ISamuktirAgaprayuktA'nuSThAne'bhavyAdikRtA'nuSThAnA'pekSayA vizeSo'pyanivAryaH suraguruNA / na hyabhAvavad bhAvo'pi sarvatraikavidha eva vaktuM zakyate, anyathA'dvaitA''patteH / prakRte na muktyadveSasya taddhetutAprayojakatvaM na vA manAgmuktirAgasya tattvaM kintu manAgmuktirAgaviziSTamuktyadveSasyaiva tattvam / tatazca nA'bhavyA'nuSThAnavizeSe'tivyAptiH, tatra muktyadveSasattve'pi muktirAgavirahAt / na ca manAgmuktirAgaprAkkAlInamuktyadveSaprayuktA'nuSThAne'vyAptiriti zaGkanIyam, iSTatvAt, ISamuktirAgaviziSTamuktyadveSasyaiva caramAvartavartijantugatasya taddhetutvaprayojakatvopagamAditi cet ? je pUrvasevAdi ArAdhanA karavAmAM Ave te hetuanuSThAnasvarUpe nahi banI zake. kAraNa ke jIva pAse bhusti| 2442 che. (17/17) gAthArtha :- tathA muktiaSamAM koI paNa taphAvata nathI - ema pUrve jaNAvela che. jo kAMIka rAganA lIdhe temAM vizeSatA darzAvavAmAM Ave to muktiadveSa anyathAsiddha thaI jaze. (13/18) TIkArtha:- vaLI, muktiaSamAM koI paNa taphAvata nathI, kAraNa te muktiviSayaka SanA abhAvasvarUpa che - A vAta 12 mI batrIsInA 3ra mA zlokamAM batAvela che. tathA kAMIka muktirAganA lIdhe jo muktiaSanA svarUpamAM vizeSatA svIkAravAmAM Ave arthAta kAMIka muktirAgathI viziSTa evA muktiaSane 1. hastAdarza 'na vA doSa' ityazuddhaH pAThaH / 2. hastAdarza 'nidarzitaH' iti pAThaH / Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . vizeSaNenaiva kAryasiddhau vizeSyavaiyarthyama * 917 tarhi tata evA'dveSasyopakSayaH (=adveSopakSayaH), vizeSaNenaiva kAryasiddhau vizeSyavaiyarthyAt / itthaM ca "muktyadveSeNa manAga muktyanurAgeNa vA taddhetutvam" (yogabinduvRtti-159) iti vacanavyAghAta iti bhAvaH / / 18 // utkaTAnutkaTatvAbhyAM pratiyogikRto'stvayam / naivaM satyAmupekSAyAM dveSamAtraviyogataH / / 19 / / ___ utkaTeti / abhavyAnAM muktau utkaTadveSA'bhAve'pyanutkaTadveSo bhaviSyati / anyeSAM tu dveSamAtrA___atra pUrvapakSI uttarayati- tarhi = manAgmuktirAgaviziSTamuktyadveSasyaiva taddhetutAniyAmakatvA'GgIkAre, tata eva = manAgmuktirAgata eva adveSasya = muktyadveSasya upakSayaH = upakSINatA = upahatasAmarthyatA = vyarthatA = niSphalatA = akiJcitkaratA = kRtakRtyatA = caritArthatA = tadretvanuSThAnaM pratyanyathAsiddhatvamiti yAvat, vizeSaNenaiva = manAgmuktirAgeNaiva kAryasiddhau = taddhetutvopapattau satyAM vizeSyavaiyarthyAt = muktyadveSasya nairarthakyAt / itthaJca = tahetunAmakamanuSThAnaM prati muktyadveSasya vaiyarthyaprAptiprakAreNa hi "muktyadveSeNa manAga muktyanurAgeNa vA taddhetutvam" (yo.vi.159 vR.) iti vacanavyAghAtaH = yogabinduvRttikRduktivirodhaprasaGga iti bhAvaH / / 13/18 / / atraiva AkSepa-parihArAntarau pUrvapakSI darzayati- "utkaTe'ti / taddhetutvaprayojakIbhUtAbhAvapratiyogikoTAvutkaTatvaM na nivizati vizeSaNavidhayA / abhavyAdyanuSThAnavizeSe tu muktigocarotkaTadveSa eva dravyazrAmaNyAvasthAyAM nA'sti, na tvanutkaTadveSo'pi, yataH abhavyAnAM dravyazrAmaNyadazAyAM muktau utkaTadveSA'bhAve'pi anutkaTadveSo bhaviSyati / anyeSAM tu = caramAvartavartinAmAdidhArmikANAntu muktau dvessmaatraahetu kahezo (=ISamuktirAgaviziSTa muktiaSane tadUdhetuanuSThAnano hetu mAnavAmAM Ave, to kAMIka muktirAgathI ja muktidveSa tahetuanuSThAna pratye anyathAsiddha thaI jaze. kema ke vizeSaNa dvArA ja Arya siddha 28 deg4] Doya to vizeSya vyartha = niS65 = nira3 = mayi72 = yaritArtha = anyathAsiddha sAbita thAya. A rIte "muktiadveSathI ke kAMIka muktirAgathI tahetuanuSThAna saMpanna thAya cha'- mAyUM kyana vyAdhAta pAbhe che. sAdhU zaM.152tAtparya che. (17/18) vizeSArtha :- jo muktiSa vividha prakArano hoya to ema kahI zakAya ke "abhavya jIva navamA raiveyake javA mATe je dravya cAritra pALe che te avasare je muktiadveSa guNa che tenA karatAM vilakSaNa prakArano ja muktiadveSa tahetu anuSThAnano prayojaka che. mATe abhavya, dUrabhavya vagerenI ArAdhanAne tadhetu anuSThAna svarUpa mAnavAnI samasyA upasthita nahi thAya." paraMtu Ama kahI zakAya tema nathI. kAraNa ke muktiadveSa = muktiviSayaka dveSano abhAva. abhAvanA svarUpamAM to dravya, kSetra, kALa vagere badale to paNa koI pheraphAra thato nathI - A vAta 12 mI batrIsInA chellA zlokamAM jaNAvela ja cha. pAhInI zaM2nI pAta to arthamA spaSTa 438 04 che. (17/18) gAthArtha :- "pratiyogInI utkaTatA ane anutkaTatA dvArA muktiaSamAM taphAvata paDI zake'- ema na kahevuM. kAraNa ke upekSA hoya to tamAma prakArano dveSa ravAnA thAya che. (13/19) TIkArtha:- prastuta gAthAnA pUrvArdhamAM evI dalIla karavAmAM Avela che ke ke navamA saiveyakamAM javA mATe cAritra pALanArA abhavya jIvone mokSane viSe utkaTa dveSa na hovA chatAM paNa anukaTa dveSa hoI Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 918 = - * = anutkaTadveSasattve utkaTadveSApattiH bhAvAdevA'nuSThAnaM taddhetuH syAditi pUrvArdhA'rthaH / naivaM, upekSAyAM satyAM dveSamAtrasya viyogataH, ( = dveSamAtraviyogataH ) anyathA svaSTasAMsAri kasukhavirodhitvenotkaTo'pi dveSasteSAM muktau syAdityuttarArdhA'rthaH / / 19 / / 'bhAvAt = utkaTA'nutkaTobhayavidhadvepavirahAt eva anuSThAnaM devapUjAdilakSaNaM taddhetuH syAt / itthaJca kevalanavamagraiveyakaprayojakIbhUtA'bhAvapratiyogini muktidvepe utkaTatvamapekSyate paraM taddhetutvaprayojakIbhUtA'bhAvapratiyogini muktidvepe tannA'pekSyate, muktidvepatvasyaiva tAdRzA'bhAvapratiyogitA'vacchedakatvAt / ato'bhavyAdigatamuktyadvepa-caramAvartapraviSTA''didhArmikagatamuktyadveSayoH utkaTA'nutkaTatvAbhyAM = utkaTatvapravezApravezAbhyAmeva pratiyogikRtaH pratiyogibhedakRtaH ayaM = bhedaH astu / abhavyAdigatamuktyadveSasya sAvacchinnatvAnna taddhetutvaprayojakatvamiti nA'bhavyAdyanuSThAnavizepe'tivyAptiH / AdidhArmikagatamuktyadvepasya ca niravacchinnatvAttaddhetutvaprayojakatvamiti na manAgmuktirAgaprAgabhAvasamAnAdhikaraNamuktyadvepaprayuktA'nuSThAne'vyAptiriti pUrvArdhArthaH prakRtazloka pUrvArdhabhAvArthaH / = pUrvapakSI prakRte uttarayati- naivam / abhavyAnAM navamagraiveyakAdilAbhArthinAM dravyaliGginAM svargabhinne mokSe upekSAyAM satyAM dveSamAtrasya dvepasAmAnyasya, utkaTA'nutkaTobhayavidhadveSasya dvepatvA'vacchinnasyeti yAvat, viyogataH abhAvAt durvAraivA'tivyAptiH / pUrvapakSI vipakSabAdhamAha - anyathA = navamagraiveyakAdilAbhArthinAmabhavyAnAM dravyazrAmaNyA'vasthAyAM muktAvanutkaTadveSA'bhyupagame mukteH sveSTasAMsArika sukhavirodhitvena utkaTo'pi dveSaH teSAM = abhavyAnAM muktau syAt = prasajyeta / na ca navamagraiveyakAdilAbhArthitayA na tatra teSAmutkaTadveSA''pattiriti vAcyam, tarhi tata evA'nutkaTadveSo'pi tatra tepAM na syAt, rAgasAmagryA dveSasAmAnyapratibandhakatvAt, pratibadhyatA'vacchedakakoTAvutkaTatvadAne gauravAt, anutkaTadvepasattve'pi svargAdisukhahAsA''pattezca ityuttarArdhArthaH / / 13 / 19 / / * dvAtriMzikA - 13/19 - zake che. mATe abhavyanI ArAdhanA tadbhutuanuSThAnasvarUpe nahi banI zake. jyAre ca2mAvartI apunabaMdhaka jIvone to mokSa vize utkaTa ke anutkaTa koI paNa prakArano dveSa ja na hovAthI temanI ArAdhanA tadvetuanuSThAna svarUpe banI zakaze. - paraMtu A dalIla vyAjabI nathI. kAraNa ke navamA traiveyakamAM javA mATe cAritra pALatA abhavya jIvane mokSa pratye upekSA hovAthI utkaTa ke anutkaTa koI paNa prakArano dveSa saMbhavI zakato ja nathI. bAkI to mokSa potAne iSTa evA sAMsArika sukhano virodhI hovAthI abhavya jIvone mokSa upara utkaTa dveSa paNa thaI jAya. Ama zaMkAkAre uttarArdhamAM uparokta dalIlanuM nirAkaraNa suresa che. (13/18) vizeSArtha :- muktiadveSane tadbhutuanuSThAnano hetu mAnavAmAM vAdInA mate abhavya jIvanA cAritrapAlanamAM tadbhutuanuSThAnanA lakSaNanI ativyAti na Ave te mATe muktiadveSane muktidveSaabhAvasvarUpa mAnavA chatAM muktiadveSanA be prakAra koIka madhyastha mANasa darzAvavA mAge che. te mATe te ema kahe che ke muktidveSa be prakAre che. utkaTa muktidveSa ane anutkaTa muktidveSa. tethI adveSa paNa be prakArano thAya. utkaTamuktidveSano abhAva ane anutkaTa muktidveSano abhAva. abhavyane cAritrapAlanakALa daramyAna mokSano utkaTa dveSa na hovA chatAM anutkaTa dveSa to hoya ja che. tethI tenI pAse eka prakArano muktidveSa na Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * dharmakriyArAgavizeSasya taddhatvanuSThAnaprayojakatA * samAdhattesatyaM bIjaM hi t'toretdnytraa'rjitH| kriyArAgo na tenA'tiprasaGgaH ko'pi dRzyate / / 20 / / satyaniti (satyama,) taheto. anuSThAnI di vInaM (gdjetaratiH =) to: = muktyadveSa-rAgayoranyatareNa arjito = janitaH kriyArAgaH = sadanuSThAnarAgaH / tenA'tiprasaGgaH ko'pi na dRshyte| ___ prakRte granthakAraH samAdhatte = uttarapakSayati- 'satyamiti anena puurvpkssyutthaapitaa''kssepsviikaarH| na caivaM taddhatvanuSThAnasAmagryanirUpaNA''pattiriti vAcyam, yataH taddhetoH caturthasya anuSThAnasya bIjaM hi muktyadveSa-rAgayoranyatareNa janitaH sadanuSThAnarAgaH / na cedaM svamanISikAvijRmbhitam, yato 'muktyadveSaNa manAgmuktyanurAgeNa vA zubhabhAvalezasaGgamAt' sadanuSThAnabhAvabahumAnAt kriyamANasyA''didhArmikakAlabhAvino devapUjAdyanuSThAnasya taddhetutvaM yogabinduvRttau (yo.bi.vR.159) pradarzitameva / tena = muktyadveSa-tadrAgAnyatarajanyasadanuSThAnarAgasya taddhatvanuSThAnabIjatvena abhavyA'nuSThAnavizeSe'tivyAptilakSaNaH atiprasaGgaH manAgmuktirAgaprAkkAlInamuktyadveSA''zrayakRtA'nuSThAne'vyAptilakSaNo'prasaGgo vA ko'pi na dRzyate / hovA chatAM bIjA prakArano muktiadveSa nathI hoto. tahetuanuSThAna pratye banne prakArano muktiadveSa jarUrI che. mATe svargArthI abhavyanI cAritraArAdhanA taduhetuanuSThAnasvarUpa thavAnI samasyA nahi sarjAya. A maMtavya zaMkAkAra sAme upasthita thatAM tenuM nirAkaraNa karavA mATe zaMkAkAra kahe che ke - navamA raiveyake javA mATenuM praNidhAna karanAra dIkSita abhavya jIva e avasare mokSa pratye tadana udAsIna hoya che. tenA manamAM mokSa pratye sAva upekSAbhAva ja hovAnA lIdhe mokSa pratye utkaTa ke anutkaTa dveSa hovAnI zakyatA ja rahetI nathI. je vastunuM jenA dilamAM kazuM ya mahattva ja na hoya tenA pratye tene gauNa ke baLavAna Sa hoI ja na zake. AphrikAnA jaMgalamAM rahela taNakhalA pratye tadana udAsIna vyaktine tenA pratye utkaTa ke maMda dveSa nathI ja hoto ne ! nAlikera dvIpanA mAnavIne sUkA roTalA pratye dveSa kyAM hoya che ? tethI prastutamAM zAstrokta mokSa pratye udAsIna bhAva hovAnA kAraNe abhavya cAritradharone tenA pratye AMzika paNa dveSanI zakyatA rahetI nathI. tathA jo mokSanA svarUpa pratye upekSA karavAnA badale vicAraNA zarU kare to cAritrajanya mokSa to tamAma sAMsArika sukhothI zUnya hovAnA kAraNe abhavya jIvane ISTa evA sAMsArika divya sukhathI viparIta ja che. tethI tenA pratye abhavyane jo dveSa thAya to utkaTa heSa ja thaI jAya, anutkaTa dveSa nahi. mATe muktiaSane ke muktirAgane tahetu anuSThAnanuM prayojaka mAnavAmAM uparokta samasyAnuM koI samAdhAna maLI zakatuM nathI. huM AvuM zaMkAkAranuM kathana che. 17, 18, 19 mI gAthA dvArA A rIte dIrgha zaMkA-pUrvapakSa raju karavAmAM Avela che. (13/19) graMthakArazrI uparokta zaMkAnuM samAdhAna ApatA kahe che ke gAthArtha :- vAta sAcI che. paraMtu muktiadveSa ke muktirAga-A bemAMthI koI paNa eka dvArA utpanna thayela kriyArAga e tadhetu anuSThAnanuM bIja che. tethI koI atiprasaMga dekhAto nathI.(1320) TIkArtha:- muktiadveSa ane muktirAga-A bemAMthI koI paNa ekathI utpanna thayelo saddanuSThAnasaMbaMdhI rAga ja tataanuSThAnanuM bIja che. tethI koI paNa atiprasaMga = Apatti = ativyApti jaNAtI 1. hastAdarza 'tadarjinya' ityazuddhaH pAThaH / 2. hastAdarza 'muktidvepo na' ityazuddhaH pAThaH / vyAkhyAnusAreNA'smAbhirapekSitaH zuddha: vADo pRhItaH | 3. hRstA 'dRzya' ti kuTita: 4: | Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 920 * abAdhyaphalApekSAyA sadanuSThAnarAgapratibandhakatA * dvAtriMzikA-13/20 abhavyAnAmapi svargaprAptihetumuktyadveSasattve'pi tasya sadanuSThAnarAgA'prayojakatvAd, bAdhyaphalA'pekSAsahakRtasya tasya mokSArthasadanuSThAnarAgA'nubandhitvAt / / 20 / / ___ abhavyAnAmapi svargaprAptihetumuktyadveSasattve'pi tasya = muktyadveSasya sadanuSThAnarAgA'prayojakatvAt / na cA'bhavyagatamuktyadveSasya kathaM na sadanuSThAnarAgaprayojakatvamiti zaGkanIyam, teSAmakriyAvAditvAt / na hyakriyAvAdinAM sadanuSThAnarAgaH sambhavati, na vA kriyAvAdinAmabhavyatvaM sambhavati / taduktaM bhagavatIsUtre - kiriyAvAdI NaM bhaMte ! jIvA kiM bhavasiddhIyA abhavasiddhIyA ? goyamA ! bhavasiddhIyA, no abhavasiddhIyA - (bha.sU.30/1/999) iti / kriJcAbhavyAnAM tadA navamagraiveyakAdiphala-gocarA'bAdhyA'pekSA samasti, tasyAzca pratibandhakatvAt, bAdhyaphalA'pekSAsahakRtasya = abAdhyapaudgalikaphalA'pekSAlakSaNapratibandhakA'bhAvaviziSTasya tasya = muktyadveSasya muktirAgasya vA mokSArthasadanuSThAnarAgA'nubandhitvAt = mokSaprayojanakasadanuSThAnarAgajanakatvAt / nanu bhavadbhiH prAk (dvA.dvA.13/4-pR.897) 'vyApannadarzanAnAM hi dravyaliGginAM upAye cAritrakriyAdau lAbhAdyarthitayaiva na dveSo, rAgasAmagryAM dveSA'navakAzAt' iti yaduktaM tata eva teSAM sadanuSThAnarAgaH sidhyati, kAryArthinAmanantarakAraNe'pi rAgA''vazyakatvAt, anyathA pravRttyanupapatteH / yathoktaM paJcAzake - kajja icchaMteNaM aNaMtaraM kAraNaM pi iTuM tu / jaha AhAraja-tittiM icchaMteNeha AhAro / / 6 (paJcA.6/34) iti / tatazcA'bAdhyaphalA'pekSAyAH sadanuSThAnarAgaM prati na pratibandhakatvaM kintUttejakatvameva kalpayitumarhati, AlasyAdereva tatpratibandhakatvaucityAditi cet ? __ atrocyate - vyApannadarzanAdInAM dravyaliGginAM cAritrakriyAdau sadanuSThAne sveSTasvargAdisukhasAdhanatvena rUpeNa rAgo'sti, na tu muktyupAyatvena rUpeNA'dvepo rAgo vA / ato muktyupAyatvena rUpeNa sadanuSThAne rAgaM prati prajJApanAdyanivartanIya-svargAdisukhaphalA'pekSAyAH pratibandhakatvamanAvilameva / etena muktau muktyupAye muktimArgaprasthite cA'dveSasya yathA muktyadveSapadavAcyatvaM tathA tatra rAgasya muktirAgapadavAcyatvenA'bhavyAdInAM muktyupAye cAritrakriyAdau rAgasattvena tatprayukte dravyazrAmaNye'tivyAptiriti (dvA.dvA.13/17 pR.916) prAguktaM nirastam, taddhatvanuSThAnakAraNIbhUtaM muktyupAyatvaprakArakasadanuSThAnavizeSyakarAgaM prati abAdhyapaudgalikaphalApekSAvirahaviziSTasya maktyadveSa-tadrAgA'nyatarasya kAraNatayA tadviraheNa teSAM mokSaprayojanakasadanuSThAnarAgA'sambhavAt / na hi kAraNavirahe kArya bhavitumarhati / / 13/20 / / nathI. kAraNa ke abhavya jIvomAM paNa svarganI prAptimAM hetubhUta muktieSa hovA chatAM ya te muktiadveSa temane sanuSThAnaviSayaka rAgamAM prayojaka banato nathI. AnuM paNa kAraNa e che ke bAdhya phalApekSAthI sahakRta evo ja muktieSa mokSaprayojanaka sadanuSThAnanA rAgane lAvanAra bane che. (13/20) vizeSArtha-navamA greveyakamAM janArA abhavya jIvo pAse cAritrapAlana kALa daramyAna muktiSa to hoya ja che. bAkI to navamo veyakamaLeja nahi- A vAta A batrIsInA 3jA zlokamAM vicArI gayA chIe. paraMtu te muktiSa sadanuSThAnanA anurAgano saMpAdaka banato nathI. kAraNa ke abhavya jIvone navamA greveyakanI je IcchA che te koInAthI paNa dUra karI zakAya tevI nathI. atitIvra svargaIcchA hoya to muktiaSa sadanuddhananA rAgane pragaTAvI na zake. paNa samajAvaTavagere dvArA dUra karI zakAya tevI svargakAmanA hoya to ja te muktiaSa sadanuSThAnanA rAganuM mULa banI zake. abhavyanI svargakAmanA anivartanIya hovAthI tenI pAse rahela muktiaSA sadanuSThAnarAgasaMpAdaka banato nathI. dAna karavA chatAM puNya UbhuM na thAya to te dAnathI svargana maLe. tema mukti apa hovA chatAM tenAthI 1. madritapratau 'tasya mokSArtha' iti pade na staH / paraM hastAdarza vartete / Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * vAdhyApekSA:prajJApanAyattatA * 921 api bAdhyA phalAspekSA sadanuSThAnarAgakRt / sA ca prajJApanA'dhInA muktyadveSamapekSate' / / 21 / / apIti / bAdhyA = bAdhanIyasvabhAvA phalApekSA'pi = saubhAgyAdiphalavAMchA'pi ( sadanuSThAnarAgakRt = ) sadanuSThAne rAgakRt = rAmArI | sa = = bAdhyaphalAspekSA ca prajJApanAdhInA upadezA''yattA muktyadveSamapekSate kAraNatvena / / 21 / / yataH = bAdhasvabhAvA nanvevaM bAdhyaphalA'pekSAyAM satyAmapi tAdRzasadanuSThAnarAgaH prasajyetetyAzaGkAyAmAha - 'a' / nivartanIyasvabhAvA saubhAgyAdiphalavAJchA'pi muktyupAyatvena sadanuSThAne tapovizeSalakSaNe rAgakAriNI / kasmAd bAdhyeyam ? ityAzaGkAyAmAha upadezA''yattA = zAstrAdyupadezasApekSA / kAraNavirahe pratibandhakA'bhAvamAtreNa kAryotpattirnA'bhimatA kasyA'pi vipazcita ityAha- muktyadveSaM sadupadezabAdhyaphalA'pekSA kAraNatvena rUpeNa apekSate muktyupAyatvaprakArakasadanuSThAnarAgajanane / / 13/21 / / sadanuSThAna rAga ubho na thAya to te muktiadveSa taketuanuSThAnane apAvI na zake. mATeabhavya jIvonI cAritraArAdhanA tatuanuSThAna banavAnI ativyApti = aniSTa samasyA AvavAne koI avakAza have raheto nathI.(13/20) = - bAdhya phlApekSA sadanuSThAnarAgakAraka gAthArtha :- bAdhya phalApekSA paNa sadanuSThAnamAM rAga karAvanArI che. te upadezane AdhIna che. tathA muktidveSanI apekSA rAkhe che. (13/21) TIkArtha :- je phalAkAMkSAno svabhAva dUra thavA yogya hoya tevA svabhAvavALI hoya te saubhAgya Adi phalanI IcchA paNa sadanuSThAnamAM rAga karAvanArI thAya che. tevI bAdhyasvabhAvavALI phalecchAnI oLakhANa e che ke te upadezane AdhIna hoya che. tathA sadanuSThAnarAgane utpanna karavA mATe te bAdhya phalApekSA muktiadveSanI kAraNa tarIke apekSA rAkhe che. (13/21) vizeSArtha :- rohiNI tapa vagere karanAra apunarbaMdhaka jIvamAM saubhAgya vagere phaLanI apekSA zAstropadeza, guruupadeza vagerene AdhIna hovAthI bAdhya kahevAya che. paraMtu ekalI te phalApekSA sadanuSThAnanA rAgane pedA nathI karatI. paNa muktiadveSasahita evI te bAdhyaphalApekSA sadanuSThAnarAgane janmAve che. mATe bAdhya phalApekSAthI yukta evA muktiadveSathI ke muktirAgathI Ubho thayela kriyArAga tadvetuanuSThAnanuM bIja che - evuM mAnavAmAM koI samasyA rahetI nathI. kahevAno Azaya e che ke 'cAritrapAlana dvArA mane devaloka maLo, cakravartInI padavI maLo' ItyAdi svarUpe niyANu karanAra vyaktinI phalakAmanA bAdhya nathI, dUra thavAnA svabhAvavALI nathI. kAraNa ke tevuM niyANu karavuM te zAstrasApekSa nathI. paNa 'akhaMDa saubhAgyanI IcchA karanAre rohiNI tapa karavo, rohiNI tapanuM phaLa saubhAgya che.' AvA zAstropadezane sApekSa rahIne saubhAgyanI kAmanA karanAra caramAvartI bhavya jIva rohiNItapa kare to tenI saubhAgyakAmanA zAstropadezane AdhIna hovAthI bAdhya = dUra thavAnA svabhAvavALI kahevAya. tethI tevA jIvamAM rahela muktidveSa saubhAgyakAmanA hovA chatAM mokSasAdhanarUpe sadanuSThAnaviSayaka rAga pragaTAvavA samartha banI zake che. tethI tevA jIvanI Adara-upayogayukta tapa vagere ArAdhanA tadbhutu anuSThAnasvarUpa bane che. AmAM koI zaMkA nathI. te tapaArAdhanAne bhavabhramaNanuM kAraNa kahI na zakAya. tema ja tene vakhoDI na zakAya. tevA jIvo tevI rIte ja dharmazraddhA dRDha karatAM karatAM mokSamArge AgaLa vadhe che.(13/21) chu. hastAvaze 'mupekSyata' tyazuddha: pA:| Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 922 * samucitayogyatAvazena mArgAnusAritopalambhaH * dvAtriMzikA-13/22 abAdhyA sA hi mokssaa'rthshaastrshrvnnghaatinii| muktyadveSe' tadanyasyAM buddhirmAgAnusAriNI / / 22 / / ___abAdhyeti / abAdhyA hi sA phalA'pekSA mokSArthazAstrazravaNaghAtinI tatra viruddhatvabuddhyAdhAnAd vyApannadarzanAnAM ca tacchravaNaM na svArasikamiti bhaavH| tat = tasmAt muktyadveSe sati anyasyAM = bAdhyAyAM phalApekSAyAM samucitayogyatAvazena mokSArthazAstrazravaNasvArasyotpannAyAM buddhirmArgAnusAriNI mokSapathA''bhimukhyazAlinI bhavatIti bhavati teSAM tIvrapApakSayAt sadanuSThAnarAgaH / / 22 / / yataH = yasmAt kAraNAt- 'abAdhye'ti / abAdhyA = sadupadezA'nivartanIyasvabhAvA phalA'pekSA = abhavyAdigatA svargAdiphalecchA hi mokSA'rthazAstrazravaNaghAtinI, tatra = mokSazAstrazravaNe yadvA zAstrArthabhUte mokSe sveSTapaudgalikasukhaviraheNa viruddhatvabuddhyAdhAnAt = aniSTatvaprakArakadhIjananAt / ata eva mahAbhArate - zAstraM na zAsti duvuddhiM zreyase cetarAya ca - (ma.bhA.sabhA.75/7) ityuktam / na caivaM vyApannadarzanAdInAM kathaM mokSazAstrazrutiH saGgaccheta ? tatprativandhakIbhUtAyA avAdhyaphalakAmanAyAH sattvAditi vAcyam, yato'bAdhyaphalecchA svArasika mokSazAstrazravaNe prativandhikA vartate, na tu savyAje / vyApannadarzanAnAM abhavyAdInAM ca tacchravaNaM = mokSapratipAdakazAstrazravaNaM na svArasikaM = naiva svarasavAhi, paraM savyAjam / itthaJca teSAM muktimArgavimukhabuddhizAlitayA muktyupAyatvena rUpeNa sadanuSThAne rAgo naiva sambhavati iti bhAvaH / tasmAt kAraNAt muktyadveSe muktirAge vA sati, bAdhyAyAM phalA'pekSAyAM satyAM samucitayogyatAvazena = svetarasahakArikAraNasamudAyasamavadhAnasAmarthyena mokSA'rthazAstrazravaNasvArasyotpannAyAM ca satyAM AdidhArmikAdInAM buddhiH mokSapathA''bhimukhyazAlinI bhavati iti hetoH teSAM vAdhyaphalA'pekSA'nvitamuktyadvepAdivatAmAdidhArmikANAM tIvrapApakSayAt sadanuSThAnarAgaH = muktyupAyatvaprakArakasadanuSThAnarAgo bhavati / ata eva teSAmeva taddhatvanuSThAnaM sambhavati, nA'bhavyAdInAmiti bhAvaH / / 13/22 / / bhAnuM ||25meN cha ? - gAthArtha :- abAdhya evI phalApekSA ja mokSapratipAdaka zAstranA zravaNanI virodhI che. tethI muktino addeSa hoya to bAdhya phalApekSA hovA chatAM buddhi mArgAnusArI hoya che. (13/22) TIkArya - abAdhya evI phalApekSA to mokSaviSayaka zAstrane sAMbhaLavAmAM aTakAyata karanArI che. kAraNa ke tevI phalakAmanA mokSazAstrazravaNamAM aniSTapaNAnI buddhi utpanna kare che. tathA samakitabhraSTa abAdhyasvargakAmanAvALA jIvo mokSapratipAdaka zAstrane sAMbhaLe che te svarasathI sAMbhaLatA nathI - evuM ahIM tAtparya che. tethI muktieSa hoya tyAre bAdhya phalApekSA hovA chatAM paNa samucita yogyatAnA AdhAre mokSaviSayaka zAstranA zravaNasaMbaMdhI svarasapaNAthI te phalakAmanA utpanna thayela hovAnA kAraNe buddhi mokSamArganI abhimukhatAne dhAraNa karanArI thAya che. tethI temanA tIvra pApakarmano kSaya thavAthI sadanuSThAnano rAga pragaTe che. (13/22) vizeSArtha :- sadanuSThAnano rAga pragaTavA mATe tIvra mithyAtvamohanIya karmano ghaTADo thavo joIe. ane tenA mATe buddhi mokSamArgane anusaranArI thavI joIe. te mATe sAmAnyathI mokSazAstrane svecchApUrvaka sAMbhaLavA joIe. te mATe sAmAnya yogyatA uparAMta samucita yogyatA pragaTavI joIe. muktiadveSa 1. hastAdarza '...dveSa tada' ityazuddhaH pAThaH / Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * mugdhamArgapravezaphalakAnuSThAnavimarzaH / 923 tattatphalArthinAM tattattapastantre pradarzitam / mugdhamArgapravezAya dIyate'pyata eva ca / / 23 / / tattaditi / tattatphalArthinAM = saubhAgyAdiphalakAkSiNAM tattattapo rohiNyAditaporUpaM ata eva tantre pradarzitam / ata eva ca mugdhAnAM mArgapravezAya (=mugdhamArgapravezAya) dIyate'pi gItArthaiH / yadAha- "muddhANa hiyaTThayA sammaM" (paMcAzaka-3/49) / atraivA'bhyuccayamAha- 'tattadi'ti / ata eva = bAdhyaphalA'pekSAyAM satyAmapi mArgAnusAriNAM muktyadveSAdinA sadanuSThAnarAgasambhavAdeva saubhAgyAdiphalakAGkSiNAM rohiNyAditaporUpaM tapaH tantre = jainadarzane pradarzitam / Adipadena ambAditapograhaNaM nAnAdezaprasiddhitaH kartavyam / yathoktaM paJcAzake - rohiNI aMbA taha maMdauNNiyA savvasaMpayA sokkhA / suya-saMti-surA kAlI siddhAiyA tahA ceva / / emAidevayAo paDucca avaUsagA u je cittA / NANAdesapasiddhA te savve ceva hoMti tavo / / __ + (paJcA.19/24-25) iti / 'maMdauNNiyA = mandapuNyikA devatA', 'avaUsagA = apavasanAni, avajoSaNAni vA' ziSTaM spaSTam / na ca kevalaM jJAnArthameva tatpradarzanaM zAstrakRtAM, na tvAcaraNArthamapIti vAcyam, tattadbhUmikAyAmucitatvena pradarzanAtsvocitabhUmikA'nusAreNa tadAcaraNasyApyaduSTatvAt / ata eva = svocitabhUmikA'nusAreNa rohiNyAdirUpasya tapaso'duSTatvAdeva mugdhAnAM mArgapravezAya rohiNyAdirUpaM tapo dIyate'pi gItAthaiH / etena - lajjAto bhayato vitarkavazato mAtsaryataH snehataH, lobhAdeva haThA'bhimAna-vinaya-zRGgAra-kIrtyAditaH / duHkhAt kautuka-vismaya-vyavahRterbhAvAt kulA''cArato vairAgyAcca bhajanti dharmamasamaM teSAmameyaM phalam / / - (upa.ta.264) iti upadezataraGgiNIprabhRtisaMvAdavacanamapi saGgacchate / rohiNInakSatradinopavAsaH saptamAsA'dhikasaptavarSANi yAvat, tatra ca vAsupUjyajinapratimApratiSThA pUjA ca vidheyeti (paM.19/24 vR.) rohiNItapovidhiH paJcAzakavRttau / pravacanasAroddhAre api (gA. 1542) rohiNyAditapovidhiH drshitH| tatkathAnakAdikaJca upadezaprAsAde trayoviMze stambhe saptatriMzadadhikatrizatatamavyAkhyAnato'vaseyam / prakRte tRtIyapaJcAzaka (paJcA.3/49) saMvAdamAha - 'muddhANa' iti / "mugdhAnAM = avyutpannabuddhInAM hitaM = zreyaH tadrUpo yo'rthaH = vastu sa hitArthaH tasmai = hitArthAya samyak = aviparItatayA" iti tadvRttiH / prakRtopayoginI tu paJcAzakagAthA - aNNo vi atthi citto tahA tahAdevayANioeNa / muddhajaNANa hio khalu rohiNImAI muNeyavyo / / - (paJcA.19/23) iti jJeyA / na hi evaM ane bAdhya phalApekSA hoya tyAre uparokta paristhitinuM nirmANa thAya che. paraMtu abAdhya = anivartinIya phalApekSA hoya to sadanuSThAnarAga pragaTI zakato nathI. bAkInI bAbata TIkAryamAM spaSTa che. (13/22) che rohiNI vagere tapa tahetuanuSThAnarUpa che ja. gAthArtha :- mATe te phaLanA arthI jIvone te te tapa zAstramAM batAvela che. mATe ja mugdha jIvone mArgamAM praveza karavA mATe te-te tapa devAya paNa che. (13/23) TIkArtha :- saubhAgya vagere te te phaLanI kAmanAvALA jIvone mATe rohiNI vagere svarUpa tapa A ja kAraNasara zAstramAM darzAvela che. mATe ja mugdha jIvono mokSamArgamAM praveza karAvavA mATe gItArtho dvArA te te tapa te mugdha jIvone apAya paNa che. kAraNa ke paMcAzaka graMthamAM zrIharibhadrasUrijI mahArAje 1. hastAdarza 'tapastatre' ityazuddhaH pAThaH / 2. mudritapratau 'ca' nAsti / Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 924 rohiNyAditapaso mokSamArgapratipattiH dvAtriMzikA - 13/23 na hyevamatra viSAditvaprasaGgo, na vA taddhetutvabhaGgaH, phalA'pekSAyA bAdhyatvAt / itthameva mArgA'nusaraNopapatteH / / 23 / / saubhAgyAdiphalApekSayA rohiNyAdestapasaH karaNe atra anuSThAne viSAditvaprasaGgo, na vA caramAvarti - kartRkatve'pi phalakAGkSayA taddhetutvabhaGgaH, na vA sanidAnatvA''pattiH; phalA'pekSAyAH = saubhAgyAdiphalakAGkSAyA sacchAstropadezAdisApekSatvena bAdhyatvAt = mUlato nivartanIyasvabhAvatvAt / na hi niranubandhasyA''didhArmikAdipravRttikAlInasya doSasya saddharmopadeza-bahumAnagarbhadharmapravRttisAtatyAdinA nivartanIyatA sarvajJA'nabhimatA / itthameva svocitabhUmikA''nurUpyeNehalaukikAdiphalA'pekSAto'pi kaSAyanirodhabrahmacarya-jinapUjanopavAsAdidharmakaraNe eva mArgA'nusaraNopapatteH = mokSamArgA''bhimukhyasaGgateH / sampratibhUpajIvAdikaJcA'trodAharaNatayA bhAvanIyam / mugdhaloko hi tathAprathamatayA pravRttaH sannabhyAsAtkarmakSayoddezenA'pi pravartate, na punarAdita eva tadarthaM pravartituM zaknoti, mugdhatvAdeveti (paM.19 / 26-pR.297vR.) vyaktaM paJcAzakavRttau / yathoktaM paJcAzake'pi = * = * jattha kasAyaNiroho baMbhaM jiNapUyaNaM aNasaNaM ca / so savvo ceva tavo visesao muddhalomi / / evaM paDivattIe etto maggA'NusAribhAvAo / caraNaM vihiyaM bahavo pattA jIvA mahAbhAgA 11 savvaMgasuMdaro taha Nirujasiho paramabhUsaNo ceva / AyaijaNago sohaggakapparukkho tahanno vi / / paDhio tavoviseso aNNehi vi tehiM tehiM satthehiM / maggapaDivattiheuM haMdi viNeyA''NuguNNeNaM / / - (paJcA.19/26-29) ityuktam / etena sAbhiSvaGgatvAnnaitAni tapAMsi muktimArga iti pratyuktam mokSamArgapratipattihetutvoktyA mokSamArgatvopapatteH / yazca mArgapratipattihetuH sa mArga evopacArAditi (paJcA.19/29vR.) paJcAzakavRttikAraH / etena sanidAnatvoktirapyatra parihRtA, zuddhA''zayayogena bahumAnasArakriyayA bodhibIjabhAvAt bhavavirAgAcca / yathoktaM paJcAzake eesu vaTTamANo bhAvapavittIe bIyabhAvAo / suddhA''sayajogeNaM aNiyANo bhavavirAgAo / / - (paJcA. 19/41 ) iti bhAvanIyaM tattvametad vimuktakadAgrahaiH / / 13 / 23 / / jaNAvela che ke - mugdha jIvonA samyak hita mATe rohiNI vagere tapa batAvela che. - paraMtu A rIte mAnavAmAM ArAdhanA viSa anuSThAna vagere svarUpa banavAnI koI Apatti niha Ave ke tadbhutu anuSThAna bhAMgI paDavAnI samasyA nahi sarjAya. kAraNa ke phalakAmanA bAdhya che, zAstropadezane AdhIna che. A rIte ja mokSamArganuM anusaraNa saMgata thAya che. (13/23) vizeSArtha :- saubhAgya vagere phaLanI kAmanAvALA jIvo mATe zAstramAM rohiNI vagere tapa batAvela che. chatAM koIne zaMkA thaI zake che ke - saubhAgyanI kAmanAthI tapa karavAmAM to viSaanuSThAna kema na bane ? teno kartA jIva bhale ne caramAvartI hoya. paNa saubhAgyakAmanAthI karavAmAM AvatI tapazcaryA tadbhutuanuSThAnarUpa kaI rIte banI zake ? paraMtu A zaMkA nirAdhAra che. kAraNa ke prastuta phalakAmanA zAstropadezane sApekSa che. tethI ja te dUra thavAnA svabhAvavALI che. parapuruSothI potAnA zIlanI rakSA thAya te mATe strIne akhaMDa saubhAgyanI IcchA thAya te anucita kaI rIte kahevAya ? tethI ja zAstrakAra Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * upekSayA tIrthadarzane kriyArAgAbhAvaH * 925 itthaM ca 'vasupAlasya bhavabhrAntau na bAdhakaH / guNA'dveSo na yattasya kriyArAgaprayojakaH / / 24 / / ___itthaM ceti / itthaM ca = muktyadveSavizeSoktau ca vasupAlasya pUrvabhave sAdhudarzane'pyupekSayA'jAtatadguNarAgasya caurasya bhavabhrAntau = dIrghasaMsArabhramaNe na bAdhakaH, yad = yasmAt tasya guNA'dveSaH kriyArAgaprayojako na abhUt / nanu muktyadveSo na sAkSAt taddhatvanuSThAnakAraNamapi tu abAdhyaphalApekSAvirahaviziSTaH san sadanuSThAnarAgadvAraiva taddhatvanuSThAnakAraNamityatra kiM niyAmakam ? ityAzaGkAyAmAha- 'itthamiti / muktyadveSavizeSoktau ca = abAdhyaphalApekSAzUnyasyA'pi muktyadveSasya sadanuSThAnarAgadvAraiva taddhatvanuSThAnakAraNatvapratipAdane hi vasupAlasya pUrvabhave caurAvasthAyAM sAdhudarzane'pi = mUlottaraguNasahasrakalitasAdhudarzane'pi upekSayA = udAsInatayA ajAtatadguNarAgasya = aniSpannamuniguNabahumAnasya caurasya dIrghasaMsArabhramaNe na bAdhakaH = naiva pratibandhakaH samajani sAdhuguNA'dveSalakSaNo muktyadveSaH / yasmAt kAraNAt tasya vasupAlasya guNA'dveSaH = muktimArgaprasthitaguNA'dveSaH kriyArAgaprayojakaH = muktyupAyatvaprakArakasadanuSThAnavizeSyaka-rAgaprayojakaH naa'bhuut| iSyate ca tAdRzaH = sadanuSThAnarAgaprayojaka eva ayaM = muktyadveSaH taddhatvanuSThA-nocitatvena pote ja satInI tevI kAmanA saphaLa thAya te mATe rohiNI tapanuM vidhAna kare che. saubhAgyanI rakSA mATe rohiNI tapanI vAta karanAra zAstrakAra bhagavaMto mokSa mATe ratnatrayanI ArAdhanA paNa batAve che ane tevA saubhAgyakAmI caramAvartI jIvo ratnatrayInI ArAdhanAne mokSasAdhana tarIke svIkAre paNa che tathA mokSa pratye temanA dilamAM haiSa paNa nathI hoto. rohiNItapanI ArAdhanAthI potAnuM akhaMDa saubhAgya TakavAthI zAstrakAra maharSionI anya vAta upara paNa te mugdha apunabaMdhaka jIvanI zraddhA vadhatI jAya che. A rIte ja tevA jIvo mokSamArge AgaLa vadhatAM hoya che. A rIte zAstrakAroe batAvela mokSa ane mokSamArga upara tenA hRdayamAM bahumAna-ahobhAva-AdarabhAva pragaTa thatA tevA jIvo jhaDapathI AtmakalyANa paNa sAdhe che. mokSa pratyeno dveSa rAkhIne-vadhArIne kevaLa bhogatRSNA poSavAnA ja malina AzayathI akhaMDa saubhAgya meLavavA rohiNItapa karavAnI halakI vRtti caramAvartI apunabaMdhaka jIvonI hoI na zake. mATe te tapazcaryA tahetuanuSThAnasvarUpa ja banI rahe che - emAM koI zaMkA na karavI. zAstrakAronA gaMbhIra-umadA Azayane yathArtha rIte samajavA eka AgavuM dizAsUcana prastuta gAthAmAM karela che. (13/23) gAthArtha :- A rIte mAnavAthI "muktiadveSa vasupAla corane bhavabhramaNAmAM bAdhaka na banyo te vAta saMgata thAya che. kAraNa ke teno guNaaSa sadanuSThAnarAgano prayojaka na banyo. (13/ra4) je vastupAla-cora daSTAMta vicAra che. TIkArtha :- A rIte muktiadveSanI vizeSatA kahevAthI vasupAlane pUrvabhavamAM coradazAmAM sAdhunuM darzana thavA chatAM paNa temanA pratye upekSAbhAvanA lIdhe tene sAdhu bhagavaMta pratye guNAnurAga pragaTa na thayo. Ama te coranA jIvane guNaaSa dIrghakAlIna saMsArabhramaNane aTakAvanAra na thaI zakyo. kAraNa ke vasupAlane guNaaSa sadanuSThAnanA rAgano prayojaka na banyo. sadanuSThAnanA rAgamAM prayojaka bane ? mukitaprato 'vastupAttaca' tyazuddha: pAd: 2. 'vadha ti mudritaprato / rU. mudritaprato 'vastupAtta..phUTyazuddha pADA 4. "jJAta' ti mudritatratAvazuddha: 8: | Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vasupAlodAharaNopadarzanam dvAtriMzikA - 13/24 iSyate ca tAdRza evA'yaM taddhetvanuSThAnocitatvena saMsArahAsakAraNamiti ||24|| taddhetvanuSThAnabIjatvena saMsArahAsakAraNamiti / yadyapi aSTakavRttyanusAreNa vasupAlasya na guNA'dveSa AsIt paraM guNadvepa eva yatidveSamUlaH / tathAhivasupAlodAharaNaM aSTakaprakaraNavRttau itthamAveditam kauzAmbyAM nagaryAM dhana-yakSAbhidhAnayoH zreSThinordhanapAla - vasupAlAbhidhAnAvanyonyamatisnehavantau snehavazAdeva prAyaH samacittau samazIlau samadhanau sutAvabhavatAm / anyadA zrImanmahAvIravardhamAnasvAmI tatra viharannAjagAma / tato'sAvamaravaravinirmitasya ratnA - diprabhApaTalavipulajalamadhyagasya vicitra patrapaGktitrayopetasahasrapatropamasya rajata- tapanIya-maNimayavizAlazAlavalayatrayasya madhyagataH kesaranikarAkArakAyo madhukaranikarakalpAzokAnokahaniruddhagaganA''bhogaH gaganatalopanipatatkalahaMsayugalakalpopalIyamAnanirmaladhavalacAmarayugo mattamadhukaranikarajhaGkAraravaramyatamamahAdhvaniH jagajjananiyantrakamohavaratrAtraTattroTanapaTIyAMsaM suranivahasaGkulasaMsadi saddharmA'kuNThakuThAramupadizati sma / tatastatratyanarapatiH samavagatapAragatAgamanavArto'ntaHpura- purajanAdiparivRto bhaktibharAvarjitamAnaso jinAntikamAjagAma / tAvapi naigamanAyakatanayo bhakti- kautukAbhyAM tatrA''gatau / tato bhagavatA'bhihite jantusantAnasya karmabandhahetau varNite muktikAraNe, darzite bhavanairguNye, prakaTite nirvANasukhAnantye, mohanidrAvidravaNena dinakarakaranikarairivAmbhojarAjayo bhagavadvacanaiH pratibuddhA bhUyAMso bhavyajantavaH / tatastayorapi vaNignandanayorjyeSThasya sampannA bodhiH, dvitIyasya tu vajrataNDulasyeva durbhedatvena bodhirnA'bhavat / tato jyeSThasya harSo'jani 'aho dhanyo'haM yena mayA'narvAkpArabhavajalanidhinimagnena saddharmayAnapAtramevaMvidhamavAptam' / itarasya tu kliSTakarmaNA mAdhyasthyamevAbhavat / tataH parasparasyAbhiprAyamavagatavantau yathAvayordharmapariNativizeSe bhedo'bhUt / tato jyeSTho bhagavantaM papraccha, yaduta bhagavaMstulyasnehayorAvayostulya eva vibhUti-rUpa-vinayAdisambandho'bhavat, adhunA punarmuktiphalakalpatarukalpasamyaktvavibhUtiprAptAvatulyatA jAtA, mama mitrasya tadvikalatvAt, tat kimatra kAraNam / tato bhagavAnuvAca "bho bhadra ! bhavantau janmAntare grAmamahattarasutAvabhUtAm, tevo ja adveSa tadbhutuanuSThAnanA bIjarUpe saMsArane ghaTADavAmAM nimitta bane che. (13/24) vizeSArtha :- vasupAlanuM udAharaNa aSTaka ane paMcAzakanI vRttimAM A mujaba jaNAvela che ke - kauzAmbI nagarImAM dhanazreSThIno putra dhanapAla ane yakSazreSThIno putra vasupAla hato. bannene paraspara atyanta sneha hato. te bannenA mana ane svabhAva paNa sarakhA ja hatA. bannenI tamAma IcchA samAna rahetI. AthI 'bannenA deha judA che paNa jIva eka che, mana eka ja che' Ama lokapravAda phlAyo. eka vakhata carama tIrthAdhipati zrImahAvIrasvAmI tyAM padhAryA. te be mitro paNa prabhunI dharmadezanA sAMbhaLavA gayA. prabhunI vairAgyadezanA sAMbhaLIne dhanapAlane vairAgya-samyagdarzana prApta thAya che. vasupAlane samyagdarzana pragaTa thatuM nathI. saMsArakSetre ekamanavALA te bannene dharmakSetre matabheda-manabheda Ubho thayo. tethI sahune Azcarya thAya che. tenuM kAraNa prabhune pUchatAM zrIvIra kahe che ke - pUrvabhavamAM vyasanathI parAbhava pAmIne corI karanArA grAmamukhInA be putra hatA. eka vAra corIno mAla potAnA sthAna tarapha te banne laI jatA hatA tyAre rAjAnA mANaso tenI pAchaLa paDe che. tethI bhAgatA evA te banne parvatanI eka guphAmAM chUpAI jAya che. tyAM AtApanA laI rahelA sAdhune joIne dhanapAlanA jIvane sAdhu pratye ahobhAva-AdarabhAva pragaTe che. potAnI jAta pratye dhikkArabhAva jAge 926 = * * Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * yatidveSasya bodhibIjadAhakatA * 927 tato vyasanopahatau cauryaparAyaNAvabhavatAm, anyadA grAmAntaraM gatvA gA apahRtavantau, tatastAH svasthAnaM nayantau daNDapAzikAn pazcAllagnAn vijJAya tadbhayAtpalAyamAnau girigahvare prAvizatAm, zailaguhAyAM cA''tApayantaM mahAtapasvinamapazyatAma, tatastvaM saMvegamAgato'vocaH yathA 'sulabdhamasya janma yo'yaM parityaktasakalaputra-kalatra-mitrAdisambandhaH santoSasukhasAgarAvagADho dharmaniratacitto viSayavirataH svargA'pavargasaMsargAya tapasyati, mAdRzAstvadhanyA ubhayalokagarhitamanarthaphalaM klezabahuphalaM ca cauryamAzritA' ityevaMvidhA sAdhu sAdhuprazaMsA bhavato bodhibIjamajani, itarasya tu yatidveSo bodhibIjadAhI saJjAtaH / idaM bhavatorbodherbhAvA'bhAvakAraNami"ti (a.pra.vR. 23/6) / tathApi paJcAzakopadezapadavRttyanusAreNA'tra guNAdveSo vasupAlasyokta ityavadheyam / - jo cciya suhabhAvo khalu savvannumayammi hoi prisuddho| so cciya jAyai bIyaM bohIe teNaNAeNa / / - iti paJcAzakazlokasya (paJcA.7/8vR.) vRttau nAmollekhamRte yatstenodAharaNamupadarzitaM tadasyaivA'vaseyam / tavRttau ca 'anyaH punarudAsIno bhavati sma munInabhi' (paJcA.7/8/vRttizloka 9) ityevaM yatIn prati vasupAlasyA'dveSo drshitH| - suvvai ya teNaNAyaM etthaM bohIe pattivigdhakaraM / taM ceva u kusalehiM bhAveyavvaM payatteNaM / / (upa.pada.226) iti upadezapadagAthAsUcitaM vasupAlodAharaNaM tavRttau municandrasUribhiH - samasti nikhilakSoNIkAminImaNDanopamA / kauzAMbyAkhyA purI zamba-pANipattanabhUtibhAk / / 1 / / tatraikacchatravasudhAparipAlanavizrutaH / rAjA jitArinAmA'bhUt, sadbhUtaguNasannidhiH / / 2 / / zreSThinau tatra suSThuzrIbhAjanaM janapUjitau / abhUtAM dhana-yakSAvAvaudAryAdiguNA'nvitau / / 3 / / dhanasya dharmapAlo'bhUnandanaH kulanandanaH / vasupAlazca yakSasya, vasuvRddhividhAyakaH / / 4 / / janmAntarIyasaMskArAdAbAlatvAttayorabhUt / atyantamitratAbhAvo, lokA''zcaryavidhAyakaH / / 5 / / rocate ca yadekasya, tadanyasyA'pi rocate / tato loke gatau khyAtimekacittAvimAviti / / 6 / / tataH kulocitaM karma, kurvatoryAnti vAsarAH / anyadA bhuvanA''nandI, prAptastatra jinezvaraH / / 7 / / bhagavAn zrImahAvIra ikSvAkukulanandanaH / gIrjalairjanasantApazamane'mbhodasannibhaH / / 8 / / vidadhustasya gIrvANA, vyAkhyAbhUmi manoharAm / tatrA'sau dharmamAcakhyau, sasurA'suraparSadi / / 9 / / tamAgataM samAkarNya, kauzAmbIvAsino janAH / rAjAdayaH samAjagmurvandituM tatpadA'mbujam / / 10 / / che. jyAre vasupAlanA jIvane aSTakaprakaraNavRtti mujaba sAdhu pratye dveSa thAya che athavA upadezapadavRtti mujaba ane paMcAzakavRtti anusAra bahumAnabhAva thato nathI. vasupAlano jIva cora avasthAmAM te sAdhunI prazaMsA karato nathI. bodhibIjanI vAvaNI karato nathI. tethI jinavANIrUpI vRSTi thavA chatAM vasupAlane samakitano aMkuro na phUTyo. bIja vAvyA vinA ekalA varasAdathI ghauM, bAjaro vagere anAja kaI rIte uge? dhanapAlane bodhibIja vAvela hovAthI vIravANI vRSTi thatAM samakitano aMkuro pragaTyo. AnAthI phalita thAya che ke guNaaSa paNa sadanuSThAnarAgane pragaTAvavAmAM prayojaka bane to ja tahetuanuSThAnano saMpAdaka bane. anyathA nahi. AthI ame pUrve je kaheluM hatuM te vyAjabI ja hatuM ke - abAdhyaphalApekSA vinAno muktiadveSa - muktimArgadveSa-muktimArgayAtrIadveSa sadanuSThAnarAgane pragaTAvavA dvArA tahetuanuSThAnanuM saMpAdaka bane che. tevo ja muktiadveSa saMsAranA ucchedanuM prayojaka Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 928 muktyadveSasya guNarAgabIjatA dvAtriMzikA-13/25 / / 12 / / 'jIvAtuH karmaNAM muktyadveSastadayamIdRzaH / guNarAgasya bIjatvamasyaivA'vyavadhAnataH / / 25 / / tAvapi zreSThinoH sUnU, kutUhalaparAyaNau / janena sArddhamAyAtau, jinanAyakasannidhau / / 11 / / jinastu dezayAmAsa, mokSamArgaM sanAtanam / sattvAnAM sarvakalyANakAraNaM karuNAparaH tatastayorvaNiksUncorekasya tajjinoditam / zraddhAnamArgamAyAti bhAvyate ca sa mAnase / / 13 / / sphArAkSo mastakaM dhuncan, karNaparNapuTA'rpitam / romAJcitaH pibatyuccairjinavAkyaM yathA'mRtam / / 14 / / tadanyasya tadAbhAti, vAlukAkavalopamam / anyo'nyasya ca tau bhAvaM, lakSayAmAsatustarAm / / 15 / / vyAkhyAbhuvaH samutthAya, jagmaturbhavanaM nijam / tatraiko vyAjahAraivaM bhrAtastvaM bhAvitaH kila / / 16 / / jinavAcA na cA'haM bhostadatra kimu kAraNam / ekacittatayA khyAtAvAvAM loke iyacciram / / 17 / / idAnImatra saJjAtaM vibhinnaM cittamAvayoH / tadatra kAraNaM kiM syAdanyo vakti sma vismitaH / / 18 / / satyamevaM mamApyatra vikalpaH saMpravarttate / kevalaM kevalI nUnaM nizcayaM nau kariSyati / / 19 / / sa eva praznito'trA'rthe tadyAtAsvastadantike / evaM tau nizcayaM kRtvA, prAtaryAtau tadantike / / 20 / / papracchatustamArAdhyaM, vinayena svasaMzayam / so'pyuvAca puraikena, zlAghito yuvayormuniH / / 21 / / tathAhiAstAM yuvAM kvacid grAme draGgikasya tanUdbhavau / kAlakrameNa tAruNyaM, lAvaNyapadamAgatau / / 22 / / saMjAtatadvikArau ca, jAtau bhUterabhAvataH / tathA manorathAH kiJcinna pUryante kathaJcana / / 23 / / anAryakAryamArabdhau karttuM cauryaM tato'nyadA / grAmAntare hRtA gAvo, gatvA rAtrAvatitvarau / / 24 / / daNDapAzikalokena, bhavantau trAsitau tataH / prArabdhau naMSTumeko'tha, sAdhuH zailaguhAgataH / / 25 / / dhyAnamaunakriyAlagno, yuvAbhyAM smdRshyt| tatazca dharmapAlasya, jIvenedaM vyacintyata / / 26 / / 'aho sulabdhajanmA'sya, prazasyA''cArasadmanaH / yaditthaM nirbhayaH zAntastyaktasaGgo'vatiSThate / / 27 / / vayaM punaradhanyAnAmadhanyA dhanakAGkSayA / vidadhAnA viruddhAni parAbhavapadaM gatAH dhikkAropahatAtmAno, yAsyAmaH kAM gatiM mRtAH ? / iha jAtA duHsvabhAvena, lokadvayavirAdhakAH tadevaM nirmalaM sAdhorvRttaM vAritakalmaSam / viparItamato'smAkamasmAt kalyANakaM kutaH ?' anyaH punarudAsInaH samabhUttaM muniM prati / guNarAgAdavApaiko bodhibIjaM na cA'paraH tatastanukaSAyatvAd, bhavantau dAnatatparau / narajanmocitaM karma baddhavantAvaninditam / / 32 / / mRtvA yuvAM samutpannAvetAvatra vaNiksutau / jAtAvaninditA''cArau, vaNigdharmaparAyaNau / / 33 / / ekasyeha tadetasya jAtaM bIjasya tatphalam / sadbodharUpamanyasya nirbIjatvena nA'bhavat / / 34 / / - (upa.pada.gA. 227 vRtti) ityAdirUpeNa vivRtamityavadheyam / / 13 / 24 / / / / 31 / / = muktyadveSaprAdhAnyameva samarthayati- 'jIvAtu 'riti / tat = tasmAt kAraNAt IdRzaH = abAdhyaphalA'pekSAvirahitaH ayaM muktyadveSaH devapUjAdirUpANAM zAstroktAnAM karmaNAM sadanuSThAnAnAM jIvAtuH auSadhavizeSaH smaamnaatH| asyaiva = abAdhyaphalA'pekSAvirahaviziSTasya muktyadveSasyaiva avyavadhAnataH banI zake che A vAta vasupAlanA udAharaNa dvArA ekadama spaSTa thaI jAya che. (13/24) gAthArtha :- tethI sadanuSThAnono prANa AvA prakArano muktidveSa manAyela che. adhikRta muktiadveSa ja avyavadhAnathI guNAnurAganuM bIja che. (13/25) 1. hastAdarze ita Arabhya, aSTazlokI nAsti / = - * / / 28 / / / / 29 / / / / 30 / / Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 929 * kadAgrahavirahe mokSAdveSasya zubhabhAvahetutA * dhArAlagnaH zubho bhAva etasmAdeva jAyate / antastattvavizuddhyA ca vinivRttaa''grhtvtH||26|| = bhUyaHpudgalaparAvartapramANasaMsAraparibhramaNalakSaNavyavadhAnavirahataH guNarAgasya bIjatvaM = guNA'nurAgakAraNatvaM muktirAgakAraNatvamiti yAvat / / 13/25 / / asyaiva sAnubandhaprazastA'dhyavasAyakAraNatAmAha- 'dhAre'ti / etasmAdeva = abAdhyaphalA''kAGkSAzUnyadarzitamuktyadveSAdeva antastattvavizuddhyA = vyavahAranayata AtmasvabhAvabhUtamalakSayeNa vinivRttA''grahatvatazca = "direva sumastI'tyAdrittakSaTIStyantavatathA minivezaTSbhAvAddhi thAratiniH = sAnuvanya: zumaH = 'AtmanyevA'kRtrimamanantamavyAbAdhamaparA'dhInaM sukhamasti, kaSAyAdikleza eva madIyaduHkhakAraNam, zuddhadevAditattvasamupAsanAdita eva kAnyena tadvyapohasambhavaH, tataH zaraNIkartavyA eva mayakA zuddhadevAdayo yAvajjIvaM samyag' ityAdilakSaNo dRDhataraH prazasto bhAvaH = adhyavasAyo jAyate / tato dharmArthAdigocaraM sarvamevA'nuSThAnaM teSAM zreyaskAri bhavati karmA'Navazca na prAgvanmAlinyakAriNo bhavanti / ata eva tatprakArAlpAlpataraH karmabandhaH sampadyate, na tu prAgvat bhUyAn / yathoktaM yogabindau - tataH zubhamanuSThAnaM sarvameva hi dehinAm / vinivRttA''grahatvena tathAbandhe'pi tattvataH / / nA'ta evA'Navastasya prAgvat saGklezahetavaH / tathA'ntastattvasaMzuddherudagrazubhabhAvataH / / 9 (co.4i.999/972) rUti | 'tata: = mAvazuddhaH savAzA', ziSTa pam sArU/ddA vizeSArtha :- prastuta batrIsInA prastuta zlokathI chellA 3ra mA zloka sudhIno artha graMthakArazrInI daSTie saraLa hovAthI temane A ATha zloka upara vivaraNa-saMskRta vivecana karavAnI jarUrata jaNAI nathI. chatAM ame ucita spaSTatA vizeSArthamAM karIzuM. A zlokamAM graMthakArazrI kahevA mAge che ke yoganI pUrvasevAmAM chelle jaNAvela abAdhyaphalAkAMkSAzUnya muktidveSa e ja sadanuSThAnano prANa che. te AvyA pachI aneka pudgalaparAvartanuM bhavabhramaNa saMbhavatuM nathI. kAraNa ke TuMka samayamAM te guNAnurAgane pragaTAve che, muktirAgane janmAve che. tethI bhavabhramaNa eka pudgala parAvarta karatAM vadhu saMbhavatuM nathI.(13)ra5) gAthArtha :- tevA muktiaSathI ja dhArAbaddha zubha bhAva janme che. kAraNa ke tenA nimitte aMdaranA kalevaranI zuddhi thavA dvArA kadAgrahanI nivRtti thAya che. (13/26) vizeSArtha :- kadAgraha-haThAgraha-pUrvagraha ravAnA na thAya tyAM sudhI sAnubaMdha zubha adhyavasAyanI dhArA pragaTatI nathI. kavacit kadAcit zubha bhAva jo gADha kadAgrahanI hAjarImAM Ave to tenuM AdhyAtmika dRSTie kazuM mUlya nathI. gaMdhAtI gaTaramAM paDela gaMgAjalanuM zuM mUlya hoI zake ? jyAM sudhI jIvanuM aMdaranuM kalevara badalAya nahi, zuddha thAya nahi, aMtarapalaTo thAya nahi, hRdayaparivartana thAya nahi tyAM sudhI "sukha bahAramAM che, puNyodayathI ja jIvanI tAttvika surakSA che...' ItyAdi svarUpa anAdikAlIna kadAgraha dUra thato nathI. "sukha AtmasvabhAva che. puNyodaya nahi paNa zuddha puNyabaMdha vartamAnamAM thato raheze to ja mArI bhaviSyamAM salAmatI che. nirmaLa pariNatithI ja mArI kAyamI tAttvika surakSA che. karma nahi paNa kaSAya bhUMDA che, te ja mane herAna karanAra che. zuddha deva-guru-dharmanI hArdika binazaratI zaraNAgati ane niraticAra AjJApAlananA nispRha pariNAma dvArA ja kaSAya nirmULa thaze....' ItyAdi svarUpa sAnubaMdha nirmaLa adhyavasAya dhArA pragaTAvavAmAM abAdhyaphalAkAMkSAzUnya muktiaddeSa mahattvano bhAga bhajave che. (13/ra6). Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 930 * muktyadveSe sati bhavabhayabhagaH * dvAtriMzikA-13/28 asmin satsAdhakasyeva nAsti kAcid bibhISikA / 'siddharAsannabhAvena prmodsyaantrodyaat||27|| caramAvartino jantoH siddherAsannatA dhruvam / bhUyAMso'mI vyatikrAntAsteSveko bindurambudhau / / 28 / / ___ tasya svalpaH karmabandho bhavannapi na tathAvidhabhavabhayAya sampadyata iti darzayannAha- 'asminniti / asmin = darzitamuktyadveSe sati asya satsAdhakasyeva = tathAvidhAM vidyAM samyak sAdhayituM pravRttasya puMsa iva kAcit caramA sannihitA'pi bibhISikA vetAlAdidarzanasthAnIyA taddarzanotthApitabhItisthAnIyA vA caramAvartakarmabandharUpA dIrghatamasthitikaklipTakarmabandhasvarUpA vA nAsti, satyapi vA kathaJcid mandatamA sA na khedAya sampadyate / atra hetumAha- siddheH = dRSTAnte vidyAniSpatteH dArTAntike ca mukteH AsannabhAvena = sannihitatvena pramodasya = anirdezyasya harSasya AntarodayAt = antaHkaraNe samuccha-lanAt / tatazca khedaH kuto labhate'vakAzam ? yathoktaM yogabindau - satsAdhakasya caramA samayA'pi bibhISikA / na khedAya yathA'tyantaM tadvadetadvibhAvyatAm / / siddherAsannabhAvena yaH pramodo vijRmbhate / cetasyasya kutastena khedo'pi labhate'ntaram ? / / 6 (yo.bi.173/174) iti / vidyAsiddhistu na mahA'rthasiddhirAtyantikI vA, bhUtvA'pi vinAzAt / ataH tadgocaraH pramodo'pi na tattvataH satAM prazaMsA''spadam / muktistu tadviparIteti sarvA'tizAyipramodA''spadaM satAm / yathoktaM yogabindau - na ceyaM mahato'rthasya siddhirAtyantikI na ca / muktiH punarrayopetA satpramodA''spadaM ttH|| ( (yo.biM. 175) iti / 'iyaM = vidyAdisiddhiH' / / 13/27 / / / nanu sannihitAyAM muktau syAdetat / paraM tatsannidhAnamapyasambhAvyamasyetyAzaGkAyAmAha- 'carameti / caramAvartinaH = caramapudgalaparAvartabhAjo jantoH = jIvasya siddheH = karmamukteH AsannatA = atIvA'bhyarNavartitA dhruvaM = nizcitam, yato bhUyAMsaH = atIva bahavaH amI = pudgalaparAvartA vyatikrAntAH = anAdau saMsAre vyatItAH, teSu vyatItapudgalA''varteSu ekaH caramaH pudgalaparAvartaH ambudhau binduH = bindutulyaH / yathoktaM yogabindau - AsannA ceyamasyoccaizcaramAvartino yataH / bhUyAMso'mI gAthArtha :- prastuta muktiadveSa hoya to siddhi najIka hovAthI aMtaHkaraNamAM AnaMda uchaLavAnA kAraNe sasAdhakanI jema koI bhaya dharmAtmAnA aMdaramAM pragaTato nathI. (13/27) ja muktiadveSathI nirbhayatA pragaTe ja vizeSArtha:- jema saphaLa vidyAsAdhakane vidyAsiddhi najIka Ave te avasare aMtaHkaraNamAM avarNanIya AnaMda uchaLavAthI bhUta-preta vagereno bhaya lAgato nathI tema mokSa najIka AvavAnA lIdhe aMtaramAM svAbhAvika AnaMda ane "have mAre bahu rakhaDapaTTI karavAnI nathI, mAruM bhavabhramaNa have sImita che"A prakArano AtmavizvAsa pragaTavAthI dIrghatama karmabaMdha vagere svarUpa bhaya caramAvartI muktiaSI vairAgI vane 2Deto nathI. (13/27) gAthArtha :- "caramAvartI jIvano mokSa khUba najIka che'- A vAta cokkasa che. ghaNA badhA pudgala parAvarte pasAra thaI gayA. temAM A eka chello pudgala parAvarta eTale sidhumAM eka biMdu che.(13/28) 1. hastAdarza 'sidharasenna...' ityazuddhaH pAThaH / Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zraddhayA cetaH prasAdaprAkaTyam 931 'mAnorathikamitthaM ca sukhamAsvAdayan bhRzam / pIDyate kriyayA naiva bADhaM tatrA'nurajyate / / 29 / / prasannaM kriyate cetaH zraddhayotpannayA tataH / malojjhitaM hi katakakSodena salilaM yathA // 30 // vIryollAsastatazca' syAttataH smRtiranuttarA / tataH samAhitaM cetaH sthairyamapyavalambate / / 31 / / vyatikrAntAstadeko'tra na kiJcana / / - ( yo biM. 176 ) iti / / 13 / 28 / / kaThinadharmakriyAyAmapyayaM naiva khedamApadyata ityAha- 'mAnorathikamiti / itthaJca mukterAsannatayA hi mAnorathikaM sukhaM bhRzaM atIva AsvAdayan kriyayA kAyakaSTasAdhyadharmakriyayA naiva pIDyate khedodvegAdikamApadyate kintu tatra = tAdRzatapaHprabhRtidharmakriyAyAM bADhaM = bhRzaM anurajyate / anena ca sadanuSThAnarAga AveditaH / zirogurutvAdidoSabhAve'pi bhavAbhinandino bhogakAryavat kAyaklezAdisattve'pyasya dharmakarmaNi pravRttireveti bhAvaH / / 13 /29 / / asyAmavasthAyAM vyavasthito yatsAdhayati tadAha- 'prasannamiti / tataH = dharmakarmA'nurAgAt utpannayA zraddhayA = adRzyamokSAdiprAptikRte dRzyabhogasukhAdiparityAgapratibaddhatArUpayA cetaH prasannaM kriyate / dRSTAntenedaM samarthayati yathA = yena prakAreNa hi malinamapi salilaM katakakSodena malojjhitaM bhavati / salilasthAnIyamatra manaH, katakakSodasthAnIyA zraddhA, malasthAnIyaJca tIvrapApAdikamiti yojanA kAryA / tatazca paramArthaprAptirapi sulabhA / idamevAbhipretya yajurvede'pi zraddhayA satyamApyate - (ya. ve. 19/ 30) ityuktamityavadheyam / / 13/30|| manaHprasannatAlAbhe kiM syAt ? ityAzaGkAyAmAha - 'vIryollAsa' iti / tatazca = manonirmalatAtazca kukarmadrumonmUlane vIryollAsaH svakIyacittotsAhaH syAt / tataH = vIryollAsAt zuzrUSAsamanvitAd anuttarA samyak prayogakAlaM yAvadavasthAnAt paTvI smRtiH dharmAnuSThAnAdigocarA syAt / tataH = gAthArtha :- A rIte manorathika sukhano atyaMta AsvAda karato sAdhaka kriyA dvArA pIDita nathI thato paNa temAM atyanta khuza thAya che. (13/29) vizeSArtha H- selsamenane ke vepArIne UMcuM sAruM pariNAma najara sAme dekhAya to dhUma taDake pharavAnuM, doDadhAma karavAnI, basamAM UbhA-UbhA musApharI karavAnI, ujAgarA veThavAnA-A badhI kriyAmAM kaMTALo nahi paNa AnaMda Aveche. tema caramAvartI apunabaMdhaka jIvane mokSa najIka dekhAya, karmanirjarA, saMvara, vizuddha puNyabaMdha, sadgati, yogIkulajanma vagere lAbho najara sAme dekhAya. tethI sAdhanAmArganA kaSTo paNa tene AnaMdadAyI nivaDe che.(13/29) =1 - = = * = gAthArtha :- dharmakriyArAgathI utpanna thayelI zraddhA dvArA mana prasanna thAya che. jema phaTakaDInA bhUkA dvArA pANI mela vagaranuM karavAmAM Ave che tema A samajavuM. (13/30) gAthArtha :- mananI nirmaLatAthI vIryollAsa pragaTa thAya che. tenAthI smRti zreSTha koTinI thAya che. paTu smRtithI samAdhi pAmela mana sthiratAne paNa dhAraNa kare che. (13/31) vizeSArtha :- dharmasAdhanAnI rucithI zraddhA jhaLahaLatI thAya che. zraddhAne AdhAre mananI prasannatA pragaTe 1. hastAdarze 'mAnaurathi...' ityazuddhaH pAThaH / mudritapratau 'mano' ityazuddhaH pAThaH / anyatra hastAdarze zuddhaH pAThaH / 2. 'nava' iti mudritapratAvazuddhaH pAThaH / hastAdarzAntare ca 'neva' ityazuddhaH pAThaH / 3. hastAdarze ' ..satastasya' ityazuddhaH pAThaH / Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 932 * apunarbandhakatayA dharmAdhikAritArambhaH * dvAtriMzikA-13/32 adhikAritvamitthaM cA'punarbandhakatAdinA / muktyadveSakrameNa syAt paramAnandakAraNam // 32 // jIvAturityAdyArabhyA'STazlokI sugamA / / 32 / / / / iti muktyadveSaprAdhAnyadvAtriMzikA / / 13 / / abhISTakAryakSamapaTusmRtitaH samAhitaM = samAdhiyuktaM cetaH sthairya = tathAvidhacittaprabandhavisrotasikA-viraheNa pratipannasvadharmanirvAhaNe sthiratvaM api avalambate = avagAhate / / 13/31 / / upasaMharati- 'adhIti / itthaJca = vyAvarNitarItyA hi bhavyasyA'pi apunarbandhakatAdinA prArabdhaM sad muktyadveSakrameNa pravardhamAnaM vizuddhyad vA dharme adhikAritvaM paramAnandakAraNaM = dravyakarma-bhAvakarmanokarmA'sampRktA'kRtrimAgya-kamanIyA''nandasandohanimittaM syAt, na tu bhavyatvamAtreNa / yathoktaM paJcAzake - bhavvA vi ettha NeyA je AsannA Na jAimetteNaM / jamaNAi sue bhaNiyaM eyaM Na u iTThaphalajaNagaM / / - (paJcA.3/47) iti / apunarbandhakAdito'nyatra paramArthato bhAvadharmayogyatA'pi nAsti, AstAM bhAvadharmaH iti vakSyate (dvA.dvA.14/3, bhAga-4, pR.939) / tatazca nivRttaprakRtyadhikAratvena muktyadveSakrameNA'punarbandhaka evA'dhikArIti phalitam / yathoktaM yogazatake - ahigArI puNa etthaM viNNeo apuNabaMdhagAi tti| taha taha NiyattapagaIahigAro Negabheo tti / / -(yo.za.9) iti zam / / 13/32 / / muktyadveSaprayuktA hi phalA''zAyAH prabAdhyatA / nirAzaMsapravRttyA tu muktirAgaH prajAyate / / 1 / / sva-parasamayAbhyAsAt yoga-tarkasamanvayAt / gurudevAdibhaktezca tattvaM grAhyaM na rAgataH / / 2 / / ___iti muniyazovijayaviracitAyAM nayalatAyAM muktyadveSaprAdhAnyadvAtriMzikAvivaraNam / / 13 / / che. mananI prasannatAnA AdhAre ArAdhanA mATe varSollAsa pragaTe che. tenA AdhAre smRti tejadhAradhAradAra-zAnadAra thAya che. ArAdhanAmAM vidhi-jayaNA-lakSya vagerenI smRti TakI rahevAthI manamAM samAdhi Ave che, Take che, vadhe che. tathA samAdhiyukta mana, zuddha thayela mana sthiratAne dhAraNa kare che. mananI sthiratA mATe samAdhi ane zuddhi bahu jarUrI che. to ja tevI sthiratA adhyAtma jagatamAM upakArI nivaDI zake. vizeSa prayatna mananI samAdhi ane zuddhi mATe karavAnA hoya che. tenI anivArya nIpaja che mananI sthiratA A vAta mumukSuoe ane munioe bhUlavI na joIe. (13/30-31) gAthArtha :- A rIte apunabaMdhakatA vagere avasthAthI muktiaSanA kramathI dharmanuM adhikArIpaNuM nizcita thAya che. te piDArI5Y 52mAnana // 29 // che. (13/32) vizeSArtha :- dharmano adhikAra apunabaMdhaka dazAthI maLe che. muktiaSanA kramathI te adhikAra AgaLa vadhu ne vadhu daDha thato jAya che. AgaLa jatAM maLanAra paramAnaMdamaya mokSanI prAptimAM te mahattvano (bhAga 4ve che. mApAta dhyAnamA 25vI. (13/32.) dvAtrizat kAtrizikA mahAgraMtharatnanI navathI tera batrIsInuM gujarAtI vivecana (AtrizikA prakAza) paramapUjya nyAyavizArada saMghahitaciMtaka gacchAdhipati sva.dAdA gurudevazrI bhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAjanA ziSyaratna paramapUjya zAsanaprabhAvaka padmamaNitIrthoddhAraka paMnyAsapravarazrI vizvakalyANavijayajI gaNivaranA ziSya muni yazovijaya dvArA devagurudharmakRpAthI saharSa saMpanna thayela che. jinAjJA viruddha lakhAyuM hoya to micchAmidukkaDam. Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TelIskopa daSTi keLavIe # 13. muktiadveprAdhAnya batrIsIno svAdhyAya 1. niyANuM 2. AlokanI spRhA 3. mATI 4. dhanapAla 5. muktiadveSa 6. chellA be anuSThAna 7. 8. anuSThAna 9. pAralaukika phaLa garAnuSThAna (e) nIcenA praznonA vistArathI javAba Apo. 1. niyANAthI maLanAra svarga nukazAnakArI kevI rIte ? te samajAvo. 2. konuM gurupUjana vyAjabI che ? te samajAvo. 3. kartAbhedathI kriyAbheda thAya che te dRSTAntasahita samajAvo. 4. mithyA ArAdhanA ne satya ArAdhanA kone kahevAya ? 5. bhavatRSNA kone kahevAya ? ane ajJAna kone kahevAya ? viSa ane gara anuSThAna samajAvo. 6. 7. jIvamAM be prakAranI yogyatA kaI che ? tene vistArathI samajAvo. 8. pUrvapakSI 'mukti-adveSaprayukta anuSThAna tahetu che' emAM ativyApti, avyApti doSane kaI rIte batAve che? ativyApti ane avyApti doSane graMthakAra kaI rIte dUra kare che ? 9. (bI) nIce yogya joDANa karo. * svarUpayogyatA saphaLa 5 gumaDu viSAnuSThAna samyagdarzana devalokavaibhava mithyA guNarAganuM bIja * (sI) khAlI jagyA pUro. 1. mukti-adveSathI jevo guNa thAya che tevo guNa..........thI nathI thato.(gurvAdipUjana,saMyamajIvana,muktidveSa) anuSThAna mithyA che. (4, 3, 5) 2. viSAdi anuSThAnonI aMdara prathama 3. saMmohanA lIdhe ArAdhanA thAya tene 4. dharmAnurAgathI utpana thayela kahevAya. (viSAnuSThAna, ananuSThAna, garAnuSThAna) ........thI citta prasanna bane che. (zraddhA, kAMkSA, vAMchA) che. (muktiadveSa, gurupUjana, saraLatA) 5. zreSTha pUrvasevA 6. 7. 8. mukti Adi....... pratye dveSa na hoya to kriyAnA ucita pariNAmanuM ullaMghana e 9. ........ mokSasAdhanAne khatama kare che. (muktiadveSa, muktidveSa, bhogatRSNA) mokSanI sAdhanAne khatama karavI te 933 bhojanathI thatI tRptitulya che.(amRta, viSamizra, ISTa) muktidveSa vAstavika kahevAya. (cAreya, traNeya, pAMceya) kahevAya che. (ajJAna, jJAna, cAritra) Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 934 * cAlo prajJAne vikasvara karIe * ka 13. nayalatAnI anupekSA che (e) nIcenA praznonA vistArathI javAba Apo. 1. mukti-adveSa zemAM prayojaka che ? 2. mokSasAdhanAne khatama karavI e konA jevuM che ? tenuM kAraNa samajAvo. 3. moTA doSavALA jIvane sakriyA paNa guNakArI thatI nathI te kaI rIte ? te samajAvo. 4. pAMceya anuSThAna samajAvo. 5. caramapugalaparAvartamAM pUrvasevA kaI rIte badalAI jAya che ? te samajAvo. 6. caramAvartamAM karyuM anuSThAna mAnya che ? kaI rIte ? te samajAvo. 7. pUrvapakSI mukti-aSane anyathAsiddha kaI rIte sAbita kare che ? 8. vasupAlacorane mukti-adveSa bhavabhramaNamAM bAdhaka na banyo tenuM kAraNa samajAvo. (bI) nIcenA praznonA saMkSepathI javAba Apo. 1. cAritradharmanI ArAdhanA zuM bhaLe to nukazAnakArI che ? zA mATe ? 2. raiveyakanI prAptimAM koNa kAraNa che ? 3. navamo gaiveyaka kyAre na maLe ? na maLavAmAM mukhya kAraNa zuM ? 4. dravyacAritra pALanArAne muktinA upAyamAM dveSa na thavAmAM kAraNa zuM che ? 5. viSAdi 5 anuSThAnamAMthI chellA be anuSThAna saphaLa kema che ? 6. amRta anuSThAna kone kahevAya ? 7. mukti-aSanA be prakAra kyA kyA ? abhavyane cAritrapAlanamAM bemAMthI kyo adveSa hoya? 8. tahetu anuSThAnanuM bIja jaNAvo. 9. kyo muktiadveSa sadanuSThAnano prANa che ? 10. muktiadveSa dhArAbaddha zubhabhAva kevI rIte janmAve che ? (sI) khAlI jagyA pUro. 1. sarAgacAritra ........ nuM paNa sAdhana che. (mokSa, varga, durgati) 2. .... jIve karela devapUjana vagere kriyA karmanirjarAdi phaLane denAra che. (caramAvartI, acaramAvartI, abhavya) 3. rohiNItapanuM phaLa ....... che. (saubhAgya, svarga, mokSa) 4. rohiNI vagere tapa ........ anuSThAnarUpa che. (viSa, tahetuM, amRta) 5. sadanuSThAnano rAga pragaTAvavA mATe ........ karmano ghaTADo joIe. (mithyAtvamohanIya, cAritramoha, aMtarAya) 6. karma nahi paNa ....... bhUMDA che, herAna karanAra che. (kaSAya, kALa, viSaya) 7. muktiadveSathI ....... pragaTe che. (nirbhayatA, nirlepatA, saraLatA) 8. mokSa, mokSamArga ke ........ pratye dveSa hoya tyAM sudhI vAstavika pUrvasevA thatI nathI. (ekeya, ArAdhanA, mokSamArgayAtrI) Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ batrIsI graMtha bhAga 1 thI 8nI pRSThasUci bhAga batrIsI.... dama ugirIko............. kla 1 thI 4 ... .... 1-302 1. dAna dvArkiMzikA ......... ........... 1-78 2. dezanA dhAtrizikA ... ........ 79-236 3. mArga dvAaizikA. ...... 137-198 4. jinamahattva dvAtrizikA . ...... 199-302 kula 5 thI 8 -303-632 5. bhakti dvatrizikA .... 303-374 6. sAdhusamagra trizikA . 375-446 7. dharmavyavasthA dvAtrizikA ............................ 447-540 8. vAda dvAtrizikA .................. 541-632 kula 9 thI 13. ... ****633-934 9. kathA dvatrizikA ............. ...... 633-682 10. yogalakSaNa dvatrizikA ........ ...... 683-740 11. pAtaMjalayogalakSaNa dvAtrizikA.. mAlaNa dhAtrizikA ............. ..... 741-834 12. pUrvasevA dhArnAizikA 835-888 13. mukyaSaprAdhAnya dvAtrizikA ........................ 889-934 kula 14 thI 18 ...................... 14. apunarbandhaka kAtrizikA ........... ........... .. 93pa-1004 15. samyagdaSTi dvAtrizikA ................................. 1005-1086 16. IzAnugrahavicAra dhAtrizikA........................ 1087-1150 17. daivapuruSakAra dvAtrizikA ........... 1151-1220 18. yogabheda dvAtrizikA ........................ 1221-1266 .............. 935-1266| .... Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAga batrIsI ..................... kla 19 thI 22 . . 1267-1554 19. yogaviveka dvatrizikA . ...... 1297-1554 20. yogAvatAra lAtrizikA ......... 1235-1416 21. mitrA larniMzikA ........ .... 1410-1474 22. tArAditraya dhAaizikA..................................... 1475-1554 kula 23 thI 26 ............................... 1555-1842 23. kutarkagrahanivRtti trizikA ..... ....... 1555-1616 24. saddaSTi dvAtrizikA .. ............................... 16 17-1698 25. klezatAnopAya dvAaizikA.......................... 1699-1780 26. yogamAyAbhya dvAaizikA............................. 1781-1842 kula 27 thI 30 - 1843-2068 27. bhikSu dvAtrizikA............................. ..............1843-1900 28. dIkSA dvAtrizikA ............. ............... 1901-1960 29. vinaya dvAtrizikA ...... .................. 1961-2008 30. kevalibhaktivyavasthApana dvAtrizikA ................... 2009-2068 kula 31 thI 32 ................................ 2069-2454 31. mukti dvArgizikA................. ............... 2069-2166 32. sajjanastuti dvatrizikA ................................ 2167-2191 1 thI 13 pariziSTa .......................... 2193-2454 tRtIya bhAga saMpUrNa che Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zreyazrI aMgherI gujarAtI jana saMgha prakAzita sAhitya sUci . 106, esa.vI.roDa, Ila, vile pArale (vesTa), muMbaI- 400 056. phona : 26712631/26719357 naM. | pustakanuM nAma ' mUla/TIkA sampAdana/anuvAda gujarAtI/hindI 1. naya rahasya (saMskRta-hindI) pU.maho.yazovijayajI ma.sA. pa.pU. munizrI jayasuMdara vi.ma.sA. jJAna biMdu (mA.+saM.+gujarAtI) pU.maho.yazovijayajI ma.sA. pa.pU. munizrI jayasuMdara vi.ma.sA. upadeza rahasya pU.maho.yazovijayajI ma.sA.pa.pU. munizrI jayasuMdara vi.ma.sA. priyaMkara nRpa kathA (saMskRta) | pa.pU. zrI jinasura munipati samyakatva SasthAna caupai (guja.) pU.maho.yazovijayajI ma.sA.pa.pU. munizrI abhayazekhara vi.ma.sA. nyAya siddhAnta muktAvalI (bhAga-1)(saM.-guja.) paM.vizvanAtha paMcAnana pa.pU.munizrI abhayazekharavi.ma.sA. nyAya siddhAnta muktAvalI (bhAga-2)*(saM.-guja.) paM.vizvanAtha paMcAnana pa.pU. munizrI abhayazekhara vi.ma.sA. dharmaparIkSA (prA.+saM.-guja.) pU.maho.yazovijayajI ma.sA. pa.pU. munizrI abhayazekhara vi.ma.sA. 9. pratimA zataka (prA.+saM.+guja.)* pU.maho.yazovijayajI ma.sA.pa.pU. munizrI ajItazekhara vi.ma.sA. 18.SoDazaka prakaraNa (bhA-1) (saM.+gu.) pU.maho.yazovijayajI ma.sA.pa.pU. munizrI yazovijaya ma.sA. 11. SoDazaka prakaraNa (bhA-2) (sa.gu.) | 'pU.maho.yazovijayajI ma.sA. pa.pU. munizrI yazovijaya ma. sA. | 12. adhyAtma upaniSad (bhA-1) (saM. +gu. ) | ' pU.maho.yazovijayajI ma.sA. pa.pU. munizrI yazovijaya ma.sA. | 13. adhyAtma upaniSad (bhA-2) (saM.+gu. ) pU.maho.yazovijayajI ma.sA. pa.pU. munizrI yazovijaya ma.sA. 14. prazAMta vahitA (bhAga-1) (guja.)* AnaMdadhana covIsI (sArtha) pU.A. bhuvanaratnasUri ma.sA. 15. prazAMta vahitA (bhAga-2) (guja.) 'AnaMdadhana covIsI (sArtha) pU.A. bhuvanaratnasUri ma.sA. 16 . sukRta sAgara (pratAkAra-saMskRta) viprakANDa zrIratnamarDanagaNI pU.munizrI pradyumna vi.ma.sA. 17. zataka nAmA paMcama karmagrantha (tA.guja.) pa.pU.devendrasUri ma.sA. pa. pU. A abhayazekharasUri ma.sA. 18. sAmAcArI prakaraNa - kUpadaSTAnta* 'pa.pU.maho.yazovijayajI ma.sA. pU. munizrI abhayazekhara vi.ma sA. ArAdhaka-virAdhaka caturbhAgI (saM.+guja.) '? 19. krAnnizaddhAtrizikA (bhAga 1 thI 8) | ' pU.maho.yazovijayajI ma.sA. pa.pU. munizrI yazovijaya ma.sA. (saMskRta+gujarAtI) noMdhaavgMonfigeroSThiora nizAnIvALA grantho cho;&lAhaucchala pantha.