Page Text
________________
'क्रियमाणं कृतमिति 'न्यायविचारः
द्वात्रिंशिका - ११/३२
योगारम्भेऽपि योगस्य निश्चयेनोपपादनात् । मदुक्तं लक्षणं तस्मात्परमानन्दकृत् सताम् ।।३२।। 'योगे'ति । योगाऽऽरम्भेऽपि = योगप्रारम्भकालेऽपि निश्चयेन = निश्चयनयेन योगस्योपपादनाद् व्यवस्थापनात्, ‘क्रियमाणं कृतमिति तदभ्युपगमात् ।
आद्यसमये तदनुत्पत्तावग्रिमसमयेष्वपि तदनुत्पत्त्यापत्तेः ।
तदेव भावयति 'योगे 'ति । योगप्रारम्भकालेऽपि = अध्यात्म-भावनादियोगप्रारम्भदशायामपि निश्चआत्मकेन्द्रितनिश्चयनयमतेन योगस्य योगपदार्थस्य व्यवस्थापनात् = समर्थनात् । समर्थप्रकृतनिश्चयनयेनाऽङ्गीकरणात् । योगप्रारम्भकाले
यनयेन नबीजमाह ‘क्रियमाणं कृतमिति तदभ्युपगमात् योगस्य क्रियमाणत्वेन तस्मिन्नेव काले तस्य निष्पन्नत्वात् । न च प्रारम्भसमये तदुत्पत्तिर्नाऽङ्गीक्रियते किन्तु चरमसमय एवेति वाच्यम्, आद्यसमये = योगप्रथमक्षणे तदनुत्पत्तौ योगाऽ निष्पत्तौ सत्यां अग्रिमसमयेष्वपि = अप्रथमक्षणेष्वपि यावत् चरमसमयेऽपि तदनुत्पत्त्यापत्तेः = योगाऽनिप्पत्तिप्रसङ्गात् ।
इदमत्राऽऽकूतम् - प्रतिसमयं कार्यमारभ्यते निष्पाद्यते च क्रियाकाल-निष्ठाकालयोरेकत्वात् । अतीतभविष्यत्क्षणौ तु न कार्यकारको, विनष्टाऽनुत्पन्नत्वेनाऽसत्त्वात् व्याघ्रशृङ्गवत् । तदसत्त्वेऽपि कार्योत्पत्तिरभ्युपगम्यते तर्हि क्रियाSS रम्भात् प्रागपि कार्योत्पादः प्रसज्येत, क्रियाऽसत्त्वाऽविशेपात् । न च क्रियोपरमे कार्यं भवति, न तु क्रियासद्भावे, तस्याः स्वोत्पत्तावेव व्यग्रत्वादिति वाच्यम्, कारणीभूताऽभावप्रतियोगित्वेन क्रियोत्पादस्य प्रतिबन्धकत्वाऽऽपत्तेः । न च कथं तर्हि क्रियाकालस्य दीर्घत्वम्, घटस्य प्रथमसमय एवोत्पन्नत्वादिति वक्तव्यम्, प्रतिसमयोत्पन्नानां परस्परविलक्षणस्वरूपाणां शिवक-स्थास-कोशकुशूलादिकार्यकोटीनां क्रियाकाल-निष्ठाकालयोरेकत्वेन प्रतिप्रारम्भसमयनिष्ठाप्राप्तानामेव दीर्घक्रियाकालोपलम्भात्, घटस्तु पर्यन्तसमय एवाऽऽरभ्यते तत्रैव च निष्पद्यत इति न तस्य दीर्घो निर्वर्तनक्रियाकाल इति केवलनिश्चयनयमतम् । तदुक्तं विशेषावश्यकभाष्ये पइसमयकज्जकोडीनिरवेक्खो घडगयाहिलासो
सि पइसमयकज्जकालं थूलमई ! घडम्म लाएसि ।। ← (वि.आ.भा.२३१८) इंति । વિક્ષિપ્ત ચિત્તમાં શબ્દાદિવિષયપ્રવર્તન હોવાથી સ્થિરતા નથી. માટે તે ચિત્ત સમાધિમાં ઉપયોગી નથી.
પરંતુ પાતંજલ વિદ્વાનોના આ મંતવ્ય સામે મહોપાધ્યાયજી મહારાજ પોતાનું વક્તવ્ય રજૂ કરતા કહે છે કે ઉપરોક્ત વાત બરાબર નથી. આનું કારણ એ છે કે (૧૧/૩૧)
ગાથાર્થ :- યોગના આરંભમાં પણ નિશ્ચયથી યોગનું સમર્થન કરવામાં આવેલ છે. માટે અમે ૧૦મી બત્રીસીમાં જણાવેલ લક્ષણ જ સજ્જનોને પરમાનંદ આપનાર છે. (૧૧/૩૨)
* યોગના આરંભમાં પણ નિશ્ચયથી યોગ શ્વ
ટીકાર્થ :- નિશ્ચય નયના અભિપ્રાય મુજબ કરાતું પણ કાર્ય કરાયેલ કહેવાય છે. તેથી વિક્ષિપ્ત ચિત્તમાં સત્ત્વગુણના ઉદ્રેકથી યોગનો આરંભ કાળ હોવા છતાં પણ નિશ્ચય નયથી યોગનું સમર્થન કરવામાં આવેલ છે. જો પ્રથમ સમયે કાર્ય ઉત્પન્ન ન થાય તો આગળના સમયોમાં પણ કાર્ય ઉત્પન્ન થઈ ન શકે. અર્થાત્ દરેક સમયે કાર્ય થોડું-થોડું થાય જ છે. તેથી અંતિમ સમયે કાર્ય પૂર્ણ થાય છે. માટે વિક્ષિપ્ત ચિત્તમાં યોગનો આરંભ પાતંજલ વિદ્વાનો માને છે તો આંશિક યોગ પણ માનવો જ જોઈએ. આવું નિશ્ચય નયનું તાત્પર્ય છે.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
८२८
=
=
=
=
•
=
www.jainelibrary.org
| SR No. | 004940 |
| Book Title | Dwatrinshada Dwatrinshika Prakran Part 3 |
| Original Sutra Author | Yashovijay Upadhyay |
| Author | Yashovijay of Jayaghoshsuri |
| Publisher | Andheri Jain Sangh |
| Publication Year | 2002 |
| Total Pages | 358 |
| Language | Gujarati, Sanskrit |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 21 MB |