Page Text
________________
•
पातञ्जलमते यमादिवैफल्यम्
७९८
शोभते ।
विचार्यमाणं शोभते = युक्त्या सङ्गच्छते । नृ-नारकादिशरीरेष्वसङ्ख्येयाऽऽत्मप्रदेशैः सहात्मनोऽङ्गाङ्गिभावपरिणामैकत्वात् नैवात्मत्वानन्वय इति पुरुपस्य परिणामिनित्यताऽनाविलेति । एवमेव वद्धत्वमुक्तत्वाऽवस्थायामपि तैः प्रदेशैस्सहात्मनोऽङ्गाङ्गिभावपरिणामैकत्वान्नाऽनन्वयः । इत्थमेव ' य एव बद्धः स एव मुक्त' इति प्रत्यभिज्ञानाद्युपपत्तेः, यमाद्यनुष्ठानसाफल्याच्च, अन्यथा तदसङ्गतेः । एतेन प्रकृतिः कुरुते कर्म शुभाशुभफलात्मकम् । प्रकृतिश्च तदश्नाति त्रिषु लोकेषु कामगा ।। ← (मो.ध.३०/ ४५) इति मोक्षधर्मवचनं निरस्तम् । तदुक्तं शास्त्रवार्तासमुच्चये श्रीहरिभद्रसूरिभिः
वन्धादृते न संसारो मुक्तिर्वाऽस्योपपद्यते । यमादि तदभावे च सर्वमेव ह्यपार्थकम् ।। एकान्तेनैकरूपाया नित्यायाश्च न सर्वथा । तस्याः क्रियान्तराऽभावाद् बन्ध-मोक्षौ सुयुक्तितः ।। ← (शा.वा.स. ३/३३,३५ ) इत्यादि । मोक्षधर्मेऽपि कर्मात्मा पुरुषो योऽसौ मोक्ष-वन्धैः स युज्यते ← (मो.ध. ३५१/१५) इत्येवं स्पष्टं पुरुषस्यैव बन्ध - मोक्षावभिहितौ । पुरुषस्य सर्वथैव निष्क्रियत्वे तु द्वयोरेकतरस्य वौदासीन्यं अपवर्गः ← (सां. सू. ३/६५) इति कल्पान्तरप्रदर्शनपरं साङ्ख्यसूत्रमपि विप्लवेत, प्रधानस्यौदासीन्यं अपवर्गः ← इत्येवं सूत्रेण भवितव्यं स्यात् । किञ्च कर्तृत्व-भोक्तृत्वादिधर्मसमालिङ्गितायाः प्रकृतेर्नित्यत्वे मोक्षाऽसङ्गतिः, अनित्यत्वे च प्राग्धर्मादेरयोगतः संसाराऽनुपपत्तिः । तदुक्तं अध्यात्मसारे →
=
बुद्धि: कर्त्री च भोक्त्री च नित्या चेन्नास्ति निर्वृतिः । अनित्या चेन्न संसारः प्राग्धर्मादेरयोगतः ।। प्रकृतावेव धर्मादिस्वीकारे बुद्धिरेव का ? । सुवचश्च घटादौ स्यादीदृग्धर्मान्वयस्तथा ।।
← (अ.सा. १३/५७,५८) इति ।
नन्वेवं सति साक्षी कूटस्थोऽन्तर्यामी ← ( स.सा. १ ) इति सर्वसारोपनिषद्वचनं, कूटस्थचेतनोऽहम् ← (आ.प्र. ५) इति आत्मप्रबोधोपनिषद्वचनं पुमान् कूटस्थः ← (शि.गी. १०/६१) इति ચિત્તને વિશે જે વાત કરી તે હકીકતમાં તો આત્મામાં જ વિચારવામાં આવે તો શોભે તેમ છે. અર્થાત્ આત્માને જ પરિણામી અને પોતાના પરિણામોમાં અનુગત-અન્વિત માનવો વધુ વ્યાજબી છે. (સુખદુ:ખ-મોહને ચિત્તધર્મ માનવાના બદલે આત્માના ગુણધર્મ માનવા વધુ યોગ્ય છે. સીતામાં સત્ત્વગુણરજોગુણ-તમોગુણ સ્વીકારવાના બદલે તેને જોનારમાં તે-તે ગુણને સ્વીકારવા વધારે વ્યાજબી છે. ઘટ, પટ, ધન, પત્ની, શત્રુ વગેરેમાં સત્ત્વગુણ, રજોગુણ, તમોગુણ માનવાના બદલે તેની સાથે વ્યવહાર કરનાર આત્મામાં સત્ત્વગુણ વગેરેની પ્રધાનતા માનવી વધારે સંગત છે. તથા કાદાચિત્ક એવા ગુણધર્મોના લીધે આત્મા પરિણામી હોવા છતાં આત્મત્વસ્વરૂપે તેનો ઉચ્છેદ નહિ થાય. કારણ કે સંસારીદશામાં કે મોક્ષઅવસ્થામાં પણ, પાતંજલ યોગદર્શન મુજબ, સત્ત્વ આદિ ત્રણ ગુણધર્મો સાથે ચિત્તનો અંગાંગીભાવસ્વરૂપ પરિણામ એક હોવાથી જેમ ચિત્તનો સર્વથા ઉચ્છેદ થતો નથી બરાબર તે જ રીતે મોક્ષદશામાં, જૈનદર્શન મુજબ, અસંખ્ય આત્મપ્રદેશો સાથે આત્માનો અંગાંગીભાવ સ્વરૂપ પરિણામ એક સરખો હોવાથી આત્માનો પણ સર્વથા ઉચ્છેદ નહિ થાય. માટે આત્માને પરિણામી નિત્ય માનવો વધારે વ્યાજબી છે. આવું પોતાનું મંતવ્ય મહોપાધ્યાયજી મહારાજે પાતંજલ વિદ્વાનો સમક્ષ અતિ અલ્પ શબ્દોમાં અહીં રજૂ કરેલ છે.)
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
=
·
द्वात्रिंशिका -११/२२
| SR No. | 004940 |
| Book Title | Dwatrinshada Dwatrinshika Prakran Part 3 |
| Original Sutra Author | Yashovijay Upadhyay |
| Author | Yashovijay of Jayaghoshsuri |
| Publisher | Andheri Jain Sangh |
| Publication Year | 2002 |
| Total Pages | 358 |
| Language | Gujarati, Sanskrit |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 21 MB |