Page Text
________________
• व्यापाराश्रयस्य व्यापारत्वाऽपाकरणम् .
७२५ व्यापारश्चिद्विवर्तत्वाद्वीर्योल्लासाच्च स स्मृतः । विविच्यमाना भिद्यन्ते परिणामा हि वस्तुनः ।।२८ ।।
व्यापार इति । स योगः चिद्विवर्तत्वात् = ज्ञानपरिणामात् वीर्योल्लासाद् = आत्मशक्तिस्फोरणात् च व्यापारः स्मृतः, क्रमवतः प्रवृत्तिविषयस्य व्यापारत्वात् । एतेन द्रव्यादेर्व्यवच्छेदः । हि = यतः विविच्यमानाः = भेदनयेन गृह्यमाणा' वस्तुनः परिणामा भिद्यन्ते । तथा च न व्यापाराऽऽश्रयस्याऽपि व्यापारत्वमिति भावः ।।२८।।
योगस्वरूपमेवावेदयति- 'व्यापार' इति । योगः ज्ञाननयेन ज्ञानपरिणामात् क्रियानयेन च आत्मशक्तिस्फोरणात् = जीवसामर्थ्यप्रवर्तनाद् व्यापारः = व्यापारात्मकः स्मृतः, परिणामापेक्षया क्रमवतः = कालक्रमशालिनः जीवशक्तिस्फोरणविवक्षया च प्रवृत्तिविषयस्य = प्रयत्नविषयस्य व्यापारत्वात् = व्यापारात्मकत्वनियमात्, अन्यथा ज्ञानपरिणामाद्यनुपपत्तेः । प्रकृते योग आत्मव्यापारः साधोरालय-विहारभाषा-विनय-भिक्षाटनादिधर्मक्रियारूपो ज्ञानपरिणामानुविद्धो ज्ञेयः, यथोक्तं योगविंशिकायां → जोगो सव्वो वि धम्मवावारो - (वि.वि. १७/१) इति । एतेन = योगस्य व्यापाररूपत्वेन द्रव्यादेः = आत्मद्रव्यादेः योगपदप्रतिपाद्यविधया व्यवच्छेदः = निषेधः कृतः । न हि ध्रुवात्मद्रव्ये प्रयत्नाधारभूते क्रमिकत्वं प्रयत्नविषयत्वं वा समस्ति ।
ननु जीवद्रव्यादेः व्यापाराश्रयत्वेन व्यापाराभिन्नत्वाद् योगस्य धर्मव्यापारात्मकत्वे द्रव्याद्यात्मकता कथं व्यवच्छेद्या इति चेत्? अत्रोच्यते, यतः = यस्मात् कारणात् अभेदनयमवलम्ब्याऽविविच्यमानाः परिणामाः यद्यपि स्वाश्रयान्न भिद्यन्ते तथापि भेदनयेन गृह्यमाणाः = भेदनयविषयीभावमापन्ना वस्तुनः परिणामाः वस्तुनः सकाशात् भिद्यन्ते = भेदमापद्यन्ते । तथा च न व्यापाराऽऽश्रयस्य अपि = क्रियाश्रयस्यापि द्रव्यस्य
જો જ્ઞાનનયને માન્ય એવી ભાવનિષ્ઠ મોક્ષભંજકતા વ્યવહારથી વાસ્તવિક હોય તો મોક્ષ મેળવવા કશું ય કરવાનું જ નહિ રહે. મોક્ષને માત્ર જાણવાનો જ રહેશે. જેમ અંધારામાં જન્મેલો બાળક હાજર જ છે. લાઈટ-પ્રકાશ માત્ર તેને જણાવે જ છે. તેમ બધા જીવોનો મોક્ષ હાજર જ છે. માત્ર તેને જ્ઞાનથી જાણવાનો જ છે- એવું માનવું પડે. આ તો એકાંત સત્કાર્યવાદ છે. શ્રી જિનેશ્વર ભગવંતોને આ એકાંત સત્કાર્યવાદ માન્ય નથી. માટે જ્ઞાનનયસંમત ભાવગત મોક્ષભંજકતા વ્યવહાર નયથી વાસ્તવિક નથી, ગૌણ છે. પરંતુ ક્રિયાગત મોક્ષભંજકતા શ્રેષ્ઠ છે, મુખ્ય છે, વાસ્તવિક છે. આવું જણાવવાનું અહીં ગ્રંથકારશ્રીનું તાત્પર્ય છે.(૧૦/૨૭)
હ આત્મવ્યાપારસ્વરૂપ યોગ છે ગાથાર્થ :- યોગ જ્ઞાનપરિણામની અપેક્ષાએ અને વર્ષોલ્લાસની અપેક્ષાએ આત્મવ્યાપારસ્વરૂપ મનાયેલ છે. કારણ કે ભેદનયથી ગ્રહણ કરવામાં આવે તો પરિણામો વસ્તુથી ભિન્ન છે. (૧)/૨૮)
ટીકાર્થ:- જ્ઞાનપરિણામ તથા આત્મસામર્થ્ય ફોરવવું- આ બે અપેક્ષાએ યોગપદાર્થ આત્મવ્યાપાર સ્વરૂપ છે. ક્રમિક પ્રવૃત્તિનો વિષય વ્યાપાર કહેવાય છે. આવું કહેવાથી દ્રવ્ય વગેરેની યોગરૂપે બાદબાકી થઈ ગઈ. કારણ કે ભેદનયથી જાણવામાં આવે તો વસ્તુના પરિણામો વસ્તુ કરતાં અલગ હોય છે. તેનો મતલબ એ થાય છે કે વ્યાપારનો = પરિણામનો આશ્રય હોય તે વ્યાપાર = પરિણામ ન કહેવાય. (૧)/૨૮)
१. हस्तादर्श 'माण्या' इत्यशुद्धः पाठः । Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 004940 |
| Book Title | Dwatrinshada Dwatrinshika Prakran Part 3 |
| Original Sutra Author | Yashovijay Upadhyay |
| Author | Yashovijay of Jayaghoshsuri |
| Publisher | Andheri Jain Sangh |
| Publication Year | 2002 |
| Total Pages | 358 |
| Language | Gujarati, Sanskrit |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 21 MB |