Page Text
________________
७६१
• चित्तवृत्तिनिरोधस्य दानमूलकतोपदर्शनम् • इत्थं च चित्तवृत्तिनिरोध इति योगलक्षणं सोपपत्तिकं व्याख्यातम् ।।१०।।
अथैतद्दषयन्नाह - न चैतद्युज्यते किञ्चिदात्मन्यपरिणामिनि । कूटस्थे स्यादसंसारोऽमोक्षो वा तत्र हि ध्रुवम् ।।११।। यथातन्त्रमनुयोज्यम् । रमणगीतायां तु → प्राणरोधेन वृत्तीनां निरोधः साधितो भवेत् । वृत्तिरोधेन वृत्तीनां जन्मस्थाने स्थितो भवेत् ।। - (र.गी.६/४) इत्युक्तमित्यवधेयम् ।
संन्यासगीतायां तु → यदा स्याद्विषयाऽऽसक्तिर्विलीना सुतरामिह । विलीयन्ते तदाप्येषां वृत्तयश्चाऽपि सर्वशः ।। क्षीयते वृत्तिनाशे च चाञ्चल्यं मनसः क्षणात् । नप्टे च चापले चित्तं धारणायां प्रवर्तते ।। तदेतदेव भगवान् योगशास्त्रे सदाशिवः । आम्नातवाँ"श्चित्तवृत्तेर्निरोधो योग” इत्यथ ।। आज्ञापयच्च मुदितः परमेण समाधिना । “द्रष्टुः स्वरूपेऽवस्थानं तदा" स्यादिति चाग्रतः ।। नूनमेतेन संसिद्धं यत्पुमान् शंसितव्रतः । विपयात्मकवस्तुभ्यश्चित्तवृत्तीर्निवारयन् ।। दद्याद्विषयभूतानि तानि वस्तूनि सर्वथा । तदा निश्चापलं चेतः स्थिरतां लभते पराम् ।। स्थिरेऽन्तःकरणे जाते स्यात्तच्चैतन्यदर्शनम् । तथात्वे च नरो मुक्तिं विन्दत्येव सदा स्थिराम् ।। -(सं.गी.३/४१-४७) इत्येवं चित्तवृत्तिनिरोधस्य दानमूलकत्वमुक्तमित्यवधेयम् । एतावता प्रबन्धेन ‘योगः = चित्तवृत्तिनिरोध' इति योगलक्षणं सोपपत्तिकं = पातञ्जलयोगदर्शनाद्यनुसारियुक्तिसहितं व्याख्यातम् ।।११/१०।। ___अथ ग्रन्थकारः साम्प्रतं तत् = पतञ्जल्युक्तं योगलक्षणं दूषयन्नाह- 'न चेति । पूर्वोक्तं कारिજઈ શક્યું નથી. આ રીતે ભટકતી ચિત્તવૃત્તિનો નિરોધ થાય છે. આમ ચિત્તવૃત્તિનિરોધરૂપ યોગના सनी पातं४६-योगशनमान्य युक्तिमो सहित व्याच्या थई. (११/१०)
વિશેષાર્થ:- પ્રસ્તુતમાં ૧ થી ૧૦ ગાથાનો સંબંધ આ રીતે છે કે ચિત્તની પ્રમાણાદિ પાંચેય પ્રકારની વૃત્તિઓનો áિવધ વૈરાગ્ય અને સ્થિર અભ્યાસના માધ્યમથી પ્રતિરોધ કરવો તે પાતંજલયોગદર્શનની માન્યતા મુજબ યોગ કહેવાય છે. વિષયવૈરાગ્ય અને ગુણવૈરાગ્ય તો આસક્તિશૂન્યતા અને વિષયદોષદર્શન દ્વારા બાહ્ય વિષયમાં મનને ભટકતું અટકાવવા દ્વારા = વિષયપ્રવાહને અલિત કરવા દ્વારા ચિત્તવૃત્તિનિરોધમાં ઉપકારી થાય છે. જ્યારે દૃઢ અભ્યાસ શાંતરસપ્રવાહ દેખાડવા દ્વારા = વિવેકખ્યાતિપ્રવાહ પ્રગટ કરવા દ્વારા મનને ત્યાં જ સ્થિર કરવાના લીધે ચિત્તવૃત્તિનિરોધમાં ઉપકારી થાય છે. આમ ચિત્તવૃત્તિનિરોધમાં વૈરાગ્ય અને અભ્યાસ બન્ને ઉપયોગી છે. આમ પાતંજલયોગદર્શનકારના મન્તવ્ય મુજબ ચિત્તવૃત્તિનિરોધસ્વરૂપ યોગની વ્યાખ્યા થઈ. (૧૧/૧૦) હવે મહોપાધ્યાયજી મહારાજ પતંજલિ અભિપ્રેત પ્રસ્તુત યોગલક્ષણની ક્ષતિઓ જણાવતા કહે છે કે
છે પાતંજલ યોગલક્ષણની મીમાંસા હ ગાથાર્થ - જો આત્માને સર્વથા અપરિણામી માનવામાં આવે તો ઉપરોક્ત યોગલક્ષણ જરા પણ સંગત થતું નથી. કારણ કે આત્મા કૂટસ્થ નિત્ય હોય તો ચોક્કસ સંસારનો જ અસંભવ થાય તેમજ भोक्षनो ५ असंभव थाय. (११/११)
१. मुद्रितप्रतौ ‘अथत..' इति त्रुटितः पाठः । Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 004940 |
| Book Title | Dwatrinshada Dwatrinshika Prakran Part 3 |
| Original Sutra Author | Yashovijay Upadhyay |
| Author | Yashovijay of Jayaghoshsuri |
| Publisher | Andheri Jain Sangh |
| Publication Year | 2002 |
| Total Pages | 358 |
| Language | Gujarati, Sanskrit |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 21 MB |