Page Text
________________
७८४ • सर्वमुक्तिप्रसङ्गोद्धारः •
द्वात्रिंशिका-११/१९ (यो.सू.२-२२) ।।१८।। ___ यच्चोक्तं 'जडायाश्च पुमर्थस्ये 'त्यादि तत्राऽऽहकर्तव्यत्वं पुमर्थस्याऽऽनुलोम्य-प्रातिलोम्यतः। प्रकृतौ परिणामानां शक्ती स्वाभाविके उभे ।।१९।।
कर्तव्यत्वमिति । पुमर्थस्य कर्तव्यत्वं = प्रकृतौ परिणामानां महदादीनां आनुलोम्यपुरुपख्यातिपर्यन्तं भोगाऽपवर्गों दत्त्वा कञ्चन कृतार्थं प्रति नष्टं = निर्व्यापारमपि पुरुपान्तरसाधारणत्वादनप्टमेवाऽवतिष्ठते । तथा चैकमुक्तौ सर्वमुक्तिप्रसङ्गाऽनवकाशः (यो.सू.२/२२) इत्येवं वर्तते । एतेन पुरुपस्य भोगसम्पादनमेव प्रकृतिप्रयोजनं तदा सम्पादिते तस्मिंस्तन्निष्प्रयोजनं विरतव्यापारं स्यात्, तस्मिन् परिणामशून्ये शुद्धत्वात् सर्वे द्रप्टारो बन्धरहिताः स्युः, ततश्च संसारोच्छेद इति प्रत्युक्तम्, एकस्य मुक्तावपि प्रधानस्य सकलभोक्तृसाधारणत्वान्न कृतार्थता, नापि विनाशः (रा.मा. २/२२) इति राजमार्तण्डे भोजः । तदुक्तं साङ्ख्यसूत्रे अपि → अन्यसृष्ट्युपरागेऽपि न विरज्यते, प्रवुद्धरज्जुतत्त्वस्येवोरगः - (सां.सू.३/६६) इति । एकस्मिन् पुरुपे विविक्तवोधाद् विरक्तमपि प्रधानं नाऽन्यस्मिन् पुरुपे सृष्ट्युपरागाय विरक्तं भवति, किन्तु तं प्रति सृजत्येवेत्याशयः ।।११/१८।।
यच्चोक्तं द्वादशकारिकायां 'जडायाश्च पुमर्थस्य कर्तव्यत्वमयुक्तिमत्' इत्यादि तत्र पूर्वपक्षी आह'कर्तव्यत्वमिति । 'पुरुषार्थो मया कर्तव्य' इत्येवंविधाध्यवसायो हि नास्माभिः प्रकृतेः पुरुपाऽर्थकर्तव्यतयाऽङ्गीक्रियते किन्तु प्रकृतौ महदादीनां परिणामानां आनुलोम्य-प्रातिलोम्यतः स्वाभाविके उभे = द्वे 51२ ते सिवायना सतार्थमात्मामी प्रत्ये ते साधा। छ.' 6 (११/१८)
વિશેષાર્થ - પ્રકૃતિ એક હોવા છતાં પ્રકૃતિના વ્યાપાર = પ્રકૃતિપ્રયોજનસાધક ચિત્ત અનંતા છે. દરેક આત્મા પાસે અલગ-અલગ સ્વતંત્ર ચિત્ત = અંતઃકરણ છે. જે પુરુષને વિવેકખ્યાતિ = પ્રકૃતિપુરુષભેદજ્ઞાન થયેલ હોય તેના પ્રત્યે તે પ્રકૃતિ કૃતાર્થ થઈ ગયેલી હોવાથી તે આત્માનું ચિત્ત પ્રકૃતિમાં વિલીન થવાથી તે આત્મા મુક્ત થશે. પરંતુ અન્ય આત્માઓ પ્રત્યે પ્રકૃતિ કૃતકૃત્ય ન થઈ હોવાથી, તે તે પુરુષોના વિવિધ વિકારી ચિત્ત હાજર હોવાના લીધે તે તે પુરુષો સંસારી કહેવાશે. આમ પ્રકૃતિ એક હોવા છતાં ‘અમુક આત્મા સંસારી અને અમુક આત્મા મુક્ત” આવો વ્યવહાર સંગત થઈ શકે छ. (११/१८)
વળી પૂર્વે (૧૧/૧૨) જે કહેલ હતું કે “જડ એવી પ્રકૃતિમાં અધ્યવસાયાત્મક પુરુષાર્થકર્તવ્યતા સંગત નહિ થાય.' તેનો જવાબ આપતા પાતંજલ વિદ્વાનો કહે છે કે -
ગાથાર્થ - પરિણામોના અનુલોમ-પ્રતિલોમથી જે બે સ્વાભાવિક શક્તિ છે. તે જ પ્રકૃતિમાં पुरुषार्थतव्यता छ. (११/१९)
હ અનુલોમ-પ્રતિલોમ પરિણામ વિચાર છે ટીકાર્ય - મહતું = બુદ્ધિ વગેરે પરિણામો સંબંધી અનુલોમથી અને પ્રતિલોમથી સ્વાભાવિક = વાસ્તવમાં સ્વભાવસિદ્ધ એવી જે બે શક્તિ છે તે જ પ્રકૃતિગત પુરુષાર્થકર્તવ્યતા = પુરુષપ્રયોજનની કર્તવ્યતા છે. કહેવાનો આશય એ છે કે પુરુષપ્રયોજન જ્યાં સુધી પૂર્ણ ન થાય, ભોગ-મોક્ષ જ્યાં સુધી ન થાય ત્યાં સુધી પ્રકૃતિમાં અનુલોમ પરિણામ અને પ્રતિલોમ પરિણામ - આમ બે સહજ શક્તિ
For Private & Personal Use Only
Jain Education International
www.jainelibrary.org
| SR No. | 004940 |
| Book Title | Dwatrinshada Dwatrinshika Prakran Part 3 |
| Original Sutra Author | Yashovijay Upadhyay |
| Author | Yashovijay of Jayaghoshsuri |
| Publisher | Andheri Jain Sangh |
| Publication Year | 2002 |
| Total Pages | 358 |
| Language | Gujarati, Sanskrit |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 21 MB |