Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीयशोविजय उपाध्यायविरचित
द्वात्रिंशद् द्वात्रिंशिका
प्रकरण
भाग ३
• प्रकाशक •
अंधेरी गुजराती जैन संघ
"मंबई
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ શ્રી આદિનાથાય નમઃ । મહોપાધ્યાયશ્રી યશોવિજયગણિ વિરચિત
મુનિ યશોવિજયરચિત નયલતાટીકા-દ્વાત્રિંશિકાપ્રકાશવ્યાખ્યા અલંકૃત
દ્વાત્રિંશદ્-દ્વાત્રિંશિકા
પ્રકરણ
ભાગ ૩
♦ દિવ્યાશિષ ૭
વર્ધમાનતપોનિધિ સંઘહિતચિંતક ન્યાયવિશારદ સ્વ.આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજય ભુવનભાનુસૂરીશ્વરજી મહારાજા
• કૃપાદિષ્ટ •
સિદ્ધાન્તદિવાકર ગીતાર્થશિરોમણિ ગચ્છાધિપતિ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજય જયઘોષસૂરીશ્વરજી મહારાજા
નયલતાટીકાકાર + દ્વાત્રિંશિકાપ્રકાશવ્યાખ્યાકાર + સંપાદક ૦
પદ્મમણિતીર્થોદ્ધારક પ્રવચનપ્રભાવક પંન્યાસપ્રવરશ્રી વિશ્વકલ્યાણવિજયજી ગણિવરના શિષ્ય
મુનિ યશોવિજય
૦ પ્રકાશકે છે
અંધેરી ગુજરાતી જૈન સંઘ, કરમચંદ જૈન પૌષધશાળા ૧૦૬ એસ.વી.રોડ, ઈર્લાબ્રીજ, અંધેરી (વેસ્ટ), મુંબઈ-૫૬
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
• સંશોધક પૂજ્ય આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ કુલચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજ પૂજ્ય પંન્યાસપ્રવરશ્રી પુણ્યરત્નવિજયજી ગણિવર આદિ
( પ્રથમ આવૃતિ ૦
૦ વિ.સં.૨૦૫૯ ૦
૦ ૫૦૦ નકલ ૦
૦ મૂલ્ય ૨૫૦ રૂ. ૦)
• સર્વ હક્ક શ્રમણપ્રધાન શ્રી જૈન સંઘને આધીન •
તૃતીય ભાગ પરિચય ગ્રંથસમર્પણ પ્રકાશકીય ફુરણા બત્રીસી એક પ્રસાદી (પ્રસ્તાવના)
પૂ.મુનિશ્રી ભાગ્યેશવિજયજી મ.સા. ૯ થી ૧૩ બત્રીસીનો ટૂંકસાર તૃતીય ભાગની વિષયમાર્ગદર્શિકા ધાર્નાિશિકાની નલતા ટીકામાં ઉદ્ધત જે.જૈનાચાર્યરચિત
આગમેતર ગ્રંથોની સૂચિ દ્વત્રિશદ્વત્રિશિકા ગ્રન્થ ભાગ-૩
६३३-९३४
• પ્રાપ્તિસ્થાન :- (૧) પ્રકાશક
(૨) દિવ્ય દર્શન ટ્રસ્ટ
૩૯, કલિકુંડ સોસાયટી, મફલીપુર ચાર રસ્તા, ધોળકા, જિ.અમદાવાદ-૩૮૭૮૧૦
(અંધેરી ગુજરાતી જૈન સંઘના જ્ઞાનખાતાની રકમમાંથી આ ગ્રંથનું પ્રકાશન થયું છે.) ( તેથી ગૃહસ્થોએ શાનખાતામાં તેનું મૂલ્ય જમા કરાવી પુસ્તકને માલિકીમાં રાખવું. .
મુદ્રકઃ શ્રી પાર્શ્વ કોમ્યુટર્સ ૫૮, પટેલ સોસાયટી, જવાહર ચોક, મણિનગર, અમદાવાદ-૮. ફોનઃ ૩૦૯૧૨૧૪૯
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वात्रिंशिका
• સમપણ •
તત્ત્વચિંતક સિદ્ધાન્ત દિવાકર
મહાગીતાર્થ સભા શૃંગાર શ્વેતાંબર-દિગંબર કર્યસાહિત્ય નિષ્ણાતમતિ સંસ્કૃત-પ્રાકૃત-ગુજરાતી શાસ્ત્રીય સાહિત્યસર્જક
તત્ત્વબોધદાયી પ્રવચનકાર
પ્રશાત્તગંભીરસ્વભાવી | ગચ્છાધિપતિ
આચાર્યશ્રી , જયઘોષસૂરીશ્વરજી મહારાજને સાદર સવિનય સબહુ માન સમર્પણ
,
,
કાકા -
કૃપાકાંક્ષી મુનિ યશોવિજય
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वात्रिंशिका
// ઈલમંડનશ્રી આદિનાથાય નમ: //
પ્રકાશકીય ફુરણા નવનિર્માણ, પુનર્નિમાણ અને જીર્ણોદ્ધાર- આ ત્રણેય લાભ એકીસાથે અમને પ્રાપ્ત થયેલ છે તેનો આનંદ અમારા હૃદયમાં કોઈ અનેરો જ છે. આથી નવા જ ઉલ્લાસથી અને ઉમંગથી અમે નૂતન સંસ્કૃત વ્યાખ્યા અને ગુજરાતી વિવેચનથી સુશોભિત સ્વોપજ્ઞવૃત્તિસહિત “કાત્રિશ દ્વાન્નિશકા પ્રકરણ” નામના ગ્રન્થરત્નને ચતુર્વિધશ્રીસંઘના કરકમલમાં સમર્પિત કરી રહ્યા છીએ. ૨૮૦૦ કરતાં વધુ પાનાનો આ મહાગ્રંથ એકી સાથે આઠ ભાગમાં પ્રકાશન કરવાનું સૌભાગ્ય સદ્ભાગ્ય અમને સંપ્રાપ્ત થયું છે તે બદલ અમારું હૃદય પરમાનંદથી પ્રફુલ્લિત બનેલ છે.
આપણે સહુ જાણીએ છીએ કે “કાત્રિશત્ દ્રાવિંશિકા પ્રકરણ” અથવા “કાત્રિશિકા પ્રકરણ” નામથી પણ આ ગ્રંથ પ્રસિદ્ધ છે. ગુજરાતી ભાષામાં “બત્રીસ-બત્રીસી”, “બત્રીસી પ્રકરણ” નામથી પણ આ ગ્રંથનો ઉલ્લેખ થાય છે. આ ગ્રંથમાં કુલ બત્રીસ પ્રકરણ છે. તથા દરેક પ્રકરણની ગાથા બત્રીસ છે. તેથી આ મહાગ્રન્થનું નામ છે. બત્રીસ-બત્રીસી ગ્રંથ અથવા દ્વત્રિશદ્ દ્વાત્રિશિકા પ્રકરણ. સંક્ષેપમાં બત્રીસી ગ્રંથ અથવા દ્વત્રિશિકા પ્રકરણ તરીકે પણ આ ગ્રંથ ઓળખાય છે. મુખ્યતયા યોગ અને અધ્યાત્મનું આ ગ્રંથમાં નિરૂપણ છે. યોગ/ અધ્યાત્મ વિષય જ ગહન છે. તેમાં વળી નવ્ય ન્યાયની પરિભાષામાં તેની છણાવટ ઉપાધ્યાયજી મહારાજ કરે પછી તો પૂછવાનું જ શું હોય ? કહેવાની જરૂર નથી કે આ ગ્રંથ ઉપર એક સરળ-સુબોધ-સ્પષ્ટ વિવેચનની આવશ્યકતા વર્ષોથી હતી. કારણ કે અઘરા અને ઊંચા પદાર્થોને અઘરી અને ઊંચી ભાષામાં લખવાનું કાર્ય બહુશ્રુતો માટે ખૂબ સરળ હોય છે. પરંતુ અઘરા અને ઊંચા પદાર્થો આજની સરળ અને સાદી ભાષામાં સમજાવવાનું અધ્યાપકો માટે ખૂબ જ અઘરું અને કપરું કાર્ય છે. તેવા કુશળ અધ્યાપકની ગરજ સારે તે રીતે સરળ-સુબોધ-સ્પષ્ટ વિવેચન વ્યાખ્યા/વિવરણથી અલંકૃત કરીને પ્રસ્તુત ગ્રંથરત્નને શ્રીસંઘ સમક્ષ મૂકવાની અમારી ભાવના પરમપૂજ્ય ન્યાયવિશારદ ગચ્છાધિપતિશ્રી ભુવનભાનુસૂરીશ્વરજી મહારાજના શિષ્યરત્ન પ્રવચનપ્રભાવક પંન્યાસપ્રવરશ્રી વિશ્વકલ્યાણવિજયજી ગણીવરના શિષ્ય મુનિશ્રી યશોવિજયજી મ.સા.ને અમારા સંઘના પ્રમુખશ્રી હર્ષદભાઈ મણિલાલ સંઘવીએ જણાવી. મુનિશ્રીએ તે વાતને આનંદ સાથે સ્વીકારી.
સોનામાં સુગંધ ભળે તેમ મુનિશ્રીએ ‘દ્વત્રિશિકા પ્રકરણ” ઉપર ગુજરાતી વિવરણની સાથો-સાથ સંસ્કૃતવિવરણ પણ તૈયાર કર્યું. સંસ્કૃતવિવરણ “નયલતા' ટીકાસ્વરૂપે તથા ગુજરાતી વિવરણ ધાર્નિંશિકા પ્રકાશ’ વ્યાખ્યારૂપે પ્રસ્તુત પ્રકાશનમાં સમાવેશ પામેલ છે. પ્રાચીન મુદ્રિત પ્રકાશનોમાં રહેલી અશુદ્ધિઓને ૭ હસ્તલિખિત પ્રતો દ્વારા દૂર કરીને મૂળ ગ્રંથ તથા સ્વોપજ્ઞટીકાને શુદ્ધ કરવાનું તથા અધ્યેતાવર્ગને સહાયક બને તેવી સંસ્કૃતગુજરાતી વ્યાખ્યા લખવાનું એક અત્યંત આવશ્યક અને ઉપયોગી કાર્ય મુનિશ્રીએ કરેલ છે તથા અમારી પ્રબળ લાગણીને ધ્યાનમાં લઈ અમારા શ્રીસંઘને પ્રસ્તુત ગ્રંથ આઠ ભાગમાં એકીસાથે પ્રકાશિત કરવાનો અમૂલ્ય અને અનુપમ લાભ આપેલ છે. તે બદલ અમે મુનિશ્રીનો આભાર માનીએ છીએ. તેમ જ ભવિષ્યમાં પણ આવા અણમોલ સાહિત્યના પ્રકાશનનો અમને લાભ આપવાની તેમને અમે વિનંતી કરીએ છીએ.
પ્રાન્ત, પ્રસ્તુત મહાગ્રન્થસ્વરૂપ સ્ટીમરમાં બેસી સહુ મુમુક્ષુઓ ભવસાગરનો ઝડપથી પાર પામી શાશ્વત પરમપદને/પરમાનંદને પ્રાપ્ત કરે એ જ શુભકામના. શ્રાવણ સુદ-૧૦, વિ.સં.૨૦૫૯
લિ. શ્રી અંધેરી ગુજરાતી જૈન સંઘ,
મુંબઈ
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वात्रिंशिका
• 4424119-11 •
બત્રીસી એક પ્રસાદી..
મહત્ત્વાકાંક્ષાથી - લોકૈષણાથી પર અને પ્રકૃષ્ટ પ્રતિભાના સ્વામી એવા એક મહાત્માએ નગરના આંગણને પાવન કર્યું. ગુરુભક્તોની અને અન્ય પ્રબુદ્ધ પુરુષોની પધરામણી થવા માંડી. પ્રવચનની માંગણી થતાં ગુરુ અતિ મહત્ત્વના અન્ય કાર્યમાં વ્યસ્ત હોઈ જવાબદારી એક શિષ્યને સોંપાઈ. વિદ્વાન્ શિષ્યે વિદ્વત્તાપૂર્ણ પ્રવચનો દ્વારા એક માહોલ જમાવ્યો. પરંતુ નગરના કહેવાતા પંડિત ભૂદેવો પ્રવચનકાર મુનિવરને મૂંઝવણમાં મૂકવાનો અને વિષયને વિસંવાદી બનાવવાનો પ્રયાસ કરવા વચ્ચે વચ્ચે પ્રશ્નો પૂછવા માંડ્યા... શિષ્યએ ગુરુને નિવેદન કર્યું - ‘હવે મારે શું કરવું જોઈએ ?’
o
....
‘વત્સ ! તું ચિંતા ન કર. કાલે પ્રવચનમાં હું જઈશ.' સવારે ગુરુ પધાર્યા. પાટ પર બેસતાં જ સિંહ ગર્જનાની જેમ એક વિસ્ફોટ કર્યો કે આજની આ સભામાં કોઈને કોઈપણ વિષયનો પ્રશ્ન પૂછવાની છૂટ છે, પરંતુ શર્ત એક માત્ર રહેશે કે જે પ્રશ્ન પૂછાય તેમાં વાક્યરચનામાં પ ફ બ ભ મ' આ પાંચ અક્ષરોનો ઉપયોગ ન થવો જોઈએ. આ પાંચ અક્ષર વિનાના વાક્યો બોલી પ્રશ્ન પૂછવાની છૂટ. સામે છેડે હું પણ બંધાયેલો. મારે પણ પ્રત્યુત્તરમાં આ પાંચનો ઉપયોગ નહીં કરવાનો.
કઠિન-અતિ કઠિન શર્ત સાંભળતાં જ ભૂદેવોની નજર ભૂમિમાં જડાઈ ગઈ. ઉન્નત મસ્તક, ઉન્નત ભૂજા-ઉન્નત છાતીવાળા મહાપુરુષે ફરી એક પ્રચંડ ગર્જના કરતાં કહ્યું કે ‘તમને શર્ત મંજૂર ન હોય તો કાંઈ નહિ, મારા પક્ષે મને આ શર્ત મંજૂર છે- મારા આજના સંપૂર્ણ પ્રવચનમાં આ પાંચ અક્ષરો નહીં આવે.'
ભૂદેવોના મનની શંકાને માપીને મહાત્માએ તરત જ સિંદૂર મંગાવ્યું- ઉપરના હોઠ ઉપર સિંદૂર લગાવ્યું... હવે ભૂલેચૂકેય જો આ પાંચ અક્ષરનો પ્રયોગ થશે તો નીચેના હોઠ સિંદુરવાળા થઈ જશે. ને પકડાઈ જવાશે કે મહાત્માએ ઉતાવળે પણ પાંચમાંથી કોઈનો ઉપયોગ કર્યો છે. ઓષ્ઠય અક્ષરો આ પાંચને કહેવાય છે. માટે તે બોલતાં બે હોઠ ભેગાં કરવાં જ પડે.
૧.જુઓ યશો દોહન પૃ.૬ (ઉપોદ્ઘાત)
આશ્ચર્યની પરંપરા વચ્ચે પ્રવચન પૂર્ણ થયું. ભૂદેવોએ માર્ક કર્યું નીચેના હોઠ લાલ થયા નથી. અક્ષર પાંચમાંનો કોઈ સંભળાઈ નથી ગયો. પંડિતો સાથે સભા વિસર્જન થઈ. ધન્ય મહાત્મા., ધન્ય વિદ્વત્તા, ધન્ય ઉપયોગ, ધન્ય ક્ષયોપશમ, ધન્ય પ્રભુકૃપા ધન્ય ગુરુકૃપા.. કોણ હતા એ ? જાણો છો ?લ્યો જાણો એ હતા આપણા શાસનના સમર્થ શ્રુતધર ઉપાધ્યાયજી શ્રી યશોવિજયજી મહારાજ.. આજથી ૩૦૦ વર્ષ પહેલાં થયેલાં...
જૈન શાસનના પ્રકાંડ જ્ઞાનસૂર્યોમાંના એક પ્રચંડ જ્ઞાનસૂર્યસમ તેઓશ્રીએ અનેકાનેક ગ્રંથોના સર્જન દ્વારા અનેક ગ્રંથકિરણોનો સ્પર્શ આપણને કરાવ્યો છે. એક એક ગ્રંથકિરણ આપણા અંતરાત્મને અનંત અજવાળાંથી ભરી દે તેમ છે...
શ્રી હીરાલાલ રસિકદાસ કાપડિયાએ પૂજ્ય ઉપાધ્યાયજી મહારાજાના સમગ્ર જ્ઞાનસર્જનને 'ચાર વિભાગમાં વહેંચેલ છે.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
• પ્રસ્તાવના •
द्वात्रिंशिका (૧) લાક્ષણિક સાહિત્ય (૨) લલિત સાહિત્ય (૩) દાર્શનિક સાહિત્ય (૪) પ્રકીર્ણક સાહિત્ય આ ચારે ય સાહિત્ય સંસ્કૃત, પ્રાકૃત, ગુજરાતી, હિન્દી એમ ચાર ભાષામાં સર્જન થવા પામ્યું છે.
(૧) લાક્ષણિક સાહિત્ય:- ૧૬ અંગો છે. (૧) વ્યાકરણ (૨) કોશ (૩) છન્દઃશાસ્ત્ર (૪) અલંકારશાસ્ત્ર (કાવ્યશાસ્ત્ર) (૫) નાટ્યશાસ્ત્ર (૬) સંગીત (૭) કામશાસ્ત્ર (૮) ચિત્રકળા (૯) સ્થાપત્ય (૧૦) મુદ્રાશાસ્ત્ર (૧૧) ગણિત (૧૨) નિમિત્તશાસ્ત્ર (૧૩) વૈદ્યક (૧૪) પાકશાસ્ત્ર (૧૫) વિજ્ઞાન (૧૬) નીતિ..
આમાંથી વ્યાકરણ, છન્દ શાસ્ત્ર, અલંકારશાસ્ત્ર, નિમિત્તશાસ્ત્ર અને નીતિશાસ્ત્ર આ પાંચ અંગો ઉપર મૌલિક કે એ વિષયની અવકૃતિ ઉપર વિવરણ પૂજ્ય ઉપાધ્યાયજી મહારાજે લખ્યું છે.
(૨) લલિત સાહિત્ય - આ વિભાગના પેટા વિભાગ ત્રણ છે. (એ) ભક્તિ સાહિત્ય (બી) ચરિત્રગ્રંથો (સી) પદેશિક સાહિત્ય
(એ) ભક્તિ સાહિત્ય - ભક્તિ સાહિત્યમાં સ્તોત્ર-સ્તવનો-સ્તુતિઓ-સજ્જાયો તથા ભક્તિવિષયક ગ્રંથો-પદો-ગીતો લઘુ સ્તવનો ૧૫ર જેટલાં છે, જ્યારે ૩ બૃહત્ સ્તવનો છે. મોટા ભાગનાં સ્તવનોમાં તીર્થંકર પ્રભુના ગુણોષ્ઠીર્તન સ્વરૂપે છે. જ્યારે ત્રણ સ્તવનો નિશ્ચય અને વ્યવહારને લગતાં છે ને એક સ્તવન સ્થાપના નિક્ષેપ અને શાસનના સ્વરૂપને સ્પર્શતું છે.
પરમેષ્ઠી ગીતા, પરમાત્મ પંચવંશતિકા, પરમજ્યોતિ પંચવિંશતિકા અદ્ભુત છે. એકમાં પ્રભુ શક્તિની સર્વગતા બતાવી છે. અર્થાત પ્રભુ ! તમે ભલે વ્યક્તિ સ્વરૂપે મોક્ષમાં છો પણ શક્તિ સ્વરૂપે આપ સર્વત્ર સર્વદા હાજર જ છો... !
ભાવપૂજા રહસ્ય ગર્ભિત શામળા પાર્શ્વનાથનું સ્તવન ૧૭ ગાથાનું ગુજરાતીમાં સુંદર છે.
દ્રવ્યક્રિયાની સામે ભાવાત્મક શું મળે? તેની પ્રક્રિયા બતાવી છે. જેમકે પ્રક્ષાલ = ચિત્તસમાધિ, નવઅંગે પૂજા = વિશુદ્ધિની નવવાડ, પંચરંગી ફૂલ = પાંચ આચારની વિશુદ્ધિ, દીવો = જ્ઞાન, ઘી = નય, પાત્ર = તત્ત્વ, ધૂપ = અતિકાર્યતા, સુગંધ = અનુભવનો યોગ, અષ્ટમાંગલિક = આઠ પ્રકારના મદનો ત્યાગ, નૈવેદ્ય = મનની નિશ્ચલતા, લવણ = કૃત્રિમધર્મ, મંગળદીવો = શુદ્ધધર્મ, ગીતનૃત્ય-વાજિંત્રનો નાદ = અનાહત નાદ, થેઈકાર = શમરતિરમણી, ઘંટ = સત્ત્વ, આઠ પડ મુખકોશ = આઠ કર્મનો સંવર, ઓરસિયો = એકાગ્રતા, કેસર = ભક્તિ, ચંદન = શ્રદ્ધા, ઘોલરંગરોલ = ધ્યાન, તિલક = આજ્ઞા, નિર્માલ્ય = ઉપાધિ.. ઈત્યાદિ.. સ્તવન જોવા જેવું છે. મમળાવવા જેવું છે.
(બી) ચરિત્રગ્રંથો :- લલિત સાહિત્યમાં બીજો વિભાગ છે ચરિત્રગ્રંથો. તેમાં આર્ષભીયચરિત વગેરે છે. શ્રીપાલરાજાનો રાસ ગુજરાતીમાં અભુતકૃતિ (ઉત્તરાર્ધ) પૂજ્ય ઉપાધ્યાયજીની છે.
શ્રી સિદ્ધર્ષિજીએ રચેલ શ્રી ઉપમિતિભવપ્રપંચાકથા ઉપરથી પ્રેરણા મેળવીને રૂપક પદ્ધતિએ શ્રી વૈરાગ્યકલ્પલતા નામનો ચરિત્રગ્રંથ રચાયો છે. જેમાં વૈરાગ્યરસ છલોછલ ભરેલો છે.
(સી) ઔપદેશિક સાહિત્ય :- લલિત સાહિત્યમાં ત્રીજો વિભાગ ઔપદેશિક સાહિત્યનો છે. તેમાં સુંદર ગ્રંથ છે. વૈરાગ્યરતિ, ઉપદેશરહસ્ય, વહાણ સમુદ્રસંવાદ વગેરે કૃતિઓ આ વિભાગમાં આવી શકે. જેમાં ઉપદેશ ભારોભાર પીરસાયો છે.
(૩) દાર્શનિક સાહિત્ય - પૂજ્ય ઉપાધ્યાયજી મ.ના સાહિત્યનો ત્રીજો વિભાગ છે દાર્શનિક ૧. જુઓ યશોદોહન પૃ. ૪૪ (ઉપોદ્ધાત) ૨. જુઓ યશોદોહન પૃ.૨૪ (ઉપોદઘાત),
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वात्रिंशिका
• પ્રસ્તાવના : સાહિત્ય. તેના ૬ પેટા વિભાગ છે. (ક) જ્ઞાનમીમાંસા (ખ) ન્યાય યાને તર્કશાસ્ત્ર (ગ) પદાર્થ પરામર્શ યાને દ્રવ્યવિચારણા (ઘ) પરમત સમીક્ષા (ચ) અધ્યાત્મ (છ) જીવનશોધન
(ક) જ્ઞાનમીમાંસામાં જ્ઞાનબિંદુ જેવા જ્ઞાનની વિશદ ચર્ચા કરતા ગ્રંથોનો સમાવેશ થાય છે.
જ્ઞાનબિંદુમાં ધ્યાન ખેંચે તેવી વાત- કેવલજ્ઞાન અને કેવલદર્શન અંગે ત્રણ મતો અને તેમાં પૂજ્ય ઉપાધ્યાયજી મ.નો મત ક્યા પક્ષને મળતો આવે છે ? તે અને તપરાંત ત્રણેયનો અલગ અલગ નયથી ઘટાવી સમન્વય સાધ્યો છે.
કેવલજ્ઞાન કેવલદર્શન ભિન્ન છે. તે ક્રમસર થાય છે તેવા પૂ. જિનભદ્રગણિ ક્ષમાશ્રમણના મતને વ્યવહારનયથી ઘટાવ્યો છે, જ્યારે બન્ને યુગપ છે તેવા યૌગપઘના પુરસ્કર્તા પૂ.શ્રી મલ્લવાદિજી મહારાજના મતને ઋજુસૂત્રનયથી સમાવેશ કર્યો છે. ને બન્ને વચ્ચે અભેદ છે' તેવા અભેદના ઉદ્ગાતા પૂ.શ્રી સિદ્ધસેન દિવાકરજી મહારાજના મતને સંગ્રહનયથી ઘટાવેલ છે.
(ખ) ન્યાય યાને તર્કશાસ્ત્ર - આ વિભાગના તો પૂજ્યશ્રી વિશારદ હતા. તર્કભાષા, ન્યાયસિદ્ધાન્તમંજરી, નયપ્રદીપ, નયરહસ્ય, નયોપદેશ, અનેકાંતવ્યવસ્થા, સ્યાદ્વાદ રહસ્ય ઈત્યાદિ અનેકાનેક કૃતિઓ આ વિભાગમાં આવે છે. પૂ. ઉપાધ્યાયજી મ.ની ન્યાયવિષયક રચનાઓનું પ્રમાણ “બે લાખ શ્લોક જેટલું તો છે જ. કારણ કે એક કાગળમાં તેમણે જ લખ્યું છે કે “ન્યાયગ્રંથ ૨ લક્ષ કીધો છંઈ'... કાશીમાં શ્રી ભટ્ટાચાર્યે એમને “ન્યાયાચાર્યનું ગૌરવશાળી બિરુદ આપ્યું હતું.
(ગ) પદાર્થપરામર્શ યાને દ્રવ્યવિચારણા :- દાર્શનિક સાહિત્યના “પદાર્થપરામર્શ' નામના ત્રીજા પ્રકરણમાં દ્રવ્યો ઉપર વિચારણા, દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાય ઉપર અનુયોગ કરવામાં આવેલ હોય તેવા ગ્રંથો આ વિભાગમાં આવે છે.
તત્ત્વાર્થસૂત્ર ઉપરની પૂજ્યશ્રીની ટીકા, દ્રવ્ય ગુણ પર્યાયનો રાસ, કમ્મપડિ ઉપર ટીકા ઈત્યાદિ અનેક રચનાઓ દ્વારા પદાર્થની વિચારણાઓ કરાઈ છે.
(ઘ) પરમતસમીક્ષા - દાર્શનિક સાહિત્યમાં સ્વમતના સમર્થનપૂર્વકની પરમતની સમાલોચનનું પણ સ્થાન છે. એમાં પણ ખરી ખૂબી તો પરમતનાં મંતવ્યોનો સમન્વય સાધવામાં રહેલી છે. એ કાર્ય સમભાવભાવિત પૂ. હરિભદ્રસૂરિજી મહારાજે શાસ્ત્રવાર્તાસમુચ્ચયમાં કર્યું છે. ને એના ઉપર ટીકા પૂ. ઉપાધ્યાયજીએ હૃદયંગમ રીતે બનાવી સમન્વય સારો સાધી આપ્યો છે. ટીકાનું નામ સ્યાદ્વાદકલ્પલતા... અને પૂ. હેમચન્દ્રસૂ.મ. રચેલ અન્યયોગવ્યવચ્છેદ દ્વત્રિશિકા નામની કૃતિ ઉપર પૂ. મલ્લિણજીએ રચેલ સ્યાદ્વાદમંજરી ઉપર સ્યાદ્વાદમંજૂષા નામની ટીકા પૂજ્ય ઉપાધ્યાયજી મહારાજે રચેલ છે. આ મળતી નથી.
આ સિવાય ન્યાયાલોક, ન્યાયખંડખાઘ (વરસ્તોત્ર-મહાવીરસ્તવ), પ્રમેયમાલા, વાદમાલા, વાદરહસ્ય, વાદાર્ણવ ઈત્યાદિ પરમતની સમીક્ષાના ગ્રંથો છે તો સ્વમતમાં પણ કેટલાક જૂથોની સમીક્ષા જેમાં કરાઈ છે તે ગ્રંથો અક્ઝમયપરિક્રમા- (દિગંબરને ઉદેશીને) (અધ્યાત્મમત પરીક્ષા) પ્રતિમાશતક (સ્થાનકવાસી ઉદેશીને) ધર્મપરીક્ષા (શ્રી ધર્મસાગરજી ગણિના મંતવ્યોનું ખંડન)..
આ વિભાગમાં સુશ્રાવક હરરાજ અને દેવરાજ નામનાં બે અભ્યાસી શ્રાવકો ઉપર પૂજ્યશ્રીએ લખેલા પત્રો ધ્યાન ખેંચે તેવા છે. તેમાં પણ ઘણી સારી વાતો લખી છે. આ ઉપરથી એક બીજી ૧. જુઓ યશોદોહન પૃ. ૨૮ (ઉપોદ્ધાત) ૨. જુઓ યશોદોહન પૃ.૨૩૬.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
8
• પ્રસ્તાવના .
द्वात्रिंशिका
વાત ફલિત થાય છે કે પૂર્વના કાળમાં શ્રાવકો કેવા વિષયોમાં રસ લેતા કે પૂજ્ય ઉપાધ્યાયજી જેવા શ્રુતધર પુરુષો તેમને પ્રત્યુત્તરો આપતા..
(ચ) અધ્યાત્મ :- ન્યાય એ જેમ તેમનો પ્રિય વિષય છે તેમ અધ્યાત્મ પણ તેમનો પ્રિય વિષય છે- તેમ આ અંગેનું તેમનું વિપુલ સાહિત્ય જોતાં લાગે.. એમ લાગે કે ન્યાય તો પ્રિય વિષય હતો પણ અધ્યાત્મનો તો અનુભવ હતો.
તેમાં જ્ઞાનસાર, અધ્યાત્મસાર, અધ્યાત્મોપનિષદ્ ઈત્યાદિ શ્રેષ્ઠ કક્ષાના અનુભવગ્રંથો-સાધનાગ્રંથો છે. આ ગ્રંથોમાં પૂજ્યશ્રીએ આત્માનુભૂતિની ચાવીઓ મૂકી દીધી છે.
(છ) જીવનશોધન :- જીવનમાં શુદ્ધિ લાવનારા તથા જીવનનું નિરીક્ષણ કરતા પ્રેરક ગ્રંથો આ વિભાગમાં આવે છે. ષોડશક પ્રકરણ, સમકિતના સડસઠ બોલની સજ્ઝાય, હેતુગર્ભ પ્રતિક્રમણની સજ્ઝાય, માર્ગપરિશુદ્ધિ (પૂ.હરિભદ્રસૂરિ મ. રચિત પંચવસ્તુકનો આધાર લઈ જાણે આ કૃતિ તૈયાર થઈ હોય તેમ જણાય).
સામાચારી પ્રકરણ, યતિલક્ષણ સમુચ્ચ, યતિધર્મ બત્રીસી, યતિદિનચર્ચા, પાંચ મહાવ્રતોની ભાવનાની સજ્ઝાય ઈત્યાદિ..
પ્રસ્તુત ગ્રંથ દ્વાત્રિંશદ્ દ્વાત્રિંશિકાનો સમાવેશ આ વિભાગમાં થઈ શકે.
પ્રકીર્ણક :- પૂજ્ય ઉપાધ્યાયજી મ.ના સાહિત્યમાં અંતિમ વિભાગ પ્રકીર્ણક ગ્રન્થો છે. 'વિષયને એક સાથે ને સંક્ષિપ્તમાં રજૂ કરવાની પદ્ધતિ એ પ્રકીર્ણક (પ્રકરણ) નામથી ઓળખી શકાય. તેથી આવી રજૂઆતના ગ્રંથોને પ્રકીર્ણક વિભાગમાં સમાવી શકાય.
જેમાં પૂજ્યશ્રીકૃત પિસ્તાલીસ આગમોના નામની સજ્ઝાય, અગિયાર અંગની સજ્ઝાય ઈત્યાદિ * પ્રસ્તુત ગ્રંથ દ્વાત્રિંશદ્ દ્વાત્રિંશિકા હ
બત્રીસ બત્રીસીમાંથી ૩૧ બત્રીસી ‘અનુષ્ટુપ્’છંદમાં છે, છેલ્લી એક બત્રીસી ‘રથોદ્ધતા’ છંદમાં છે. ભિન્ન ભિન્ન બત્રીસ વિષયનો સાંગોપાંગ-સૂક્ષ્મ બોધ કરાવી આપતો આ ગ્રંથ છે. ગ્રંથની વિશેષતારૂપે બધી બત્રીસીઓના અંતિમ પદ્યમાં પરમાનન્દ શબ્દ જોવા મળશે.. આ બત્રીસી પર પૂજ્યપાદ ઉપાધ્યાયજી મ.ની સ્વોપજ્ઞ તત્ત્વાર્થદીપિકા નામની વૃત્તિ પણ છે. એ પણ અદ્ભુત છે. ને તેના ઉપર નૂતન સંસ્કૃત ટીકા પૂ. મુનિશ્રી યશોવિજયજી મહારાજે નયલતા નામની અદ્ભુત રચી છે.
દ્વાત્રિંશદ્ દ્વાત્રિંશિકા ગ્રંથનો આ ત્રીજો ભાગ છે જેમાં ૯/૧૦/૧૧/૧૨/૧૩ કુલ પાંચ બત્રીસીનો સમાવેશ થાય છે. જેમાં નવમી બત્રીસી છે કથાદ્વાત્રિંશિકા. કથા દ્વાત્રિંશિકામાં અર્થકથા, કામકથા, ધર્મકથા, મિશ્રકથા એમ ચાર પ્રકાર વર્ણવ્યા છે.
અર્થકથાની વ્યાખ્યામાં દર્શાવતાં ગ્રંથકારશ્રી કહે છે કે ધન મેળવવાના ઉપાયભૂત વિદ્યા વગેરે વિષયો જે કથામાં દર્શાવાય છે તે અર્થકથા કહેવાય છે. રૂપ-વય(ઉંમર)-વેષ, દાક્ષિણ્ય... ઈત્યાદિનું વર્ણન જેમાં થાય છે તે કામકથા છે.
૧. જુઓ યશોદહન પૃ.૪૧ (ઉપોદ્ઘાત)
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वात्रिंशिका
• 4427119-11 •
ત્રીજા ધર્મકથાના ચાર પ્રકારો દર્શાવીને વિસ્તૃત ચર્ચા ગ્રંથકારશ્રીએ કરી છે.
(૧) આક્ષેપણી, (૨) વિક્ષેપણી, (૩) સંવેજની, (૪) નિર્વજની (=નિર્વેદની). તેમાંય આક્ષેપણી કથાના બીજા ચાર પ્રકાર બતાવ્યાં છે. તે છે આચારપ્રધાન આક્ષેપણી કથા, વ્યવહારપ્રધાન આક્ષેપણી કથા, પ્રજ્ઞપ્તિપ્રધાન આક્ષેપણી કથા, દૃષ્ટિવાદપ્રધાન આક્ષેપણી કથા..
૧
સાધુ ભગવંતો લોચ કરે છે. સ્નાન કરતા નથી ઈત્યાદિ ક્રિયા- આચાર શ્રોતાને જે ધર્મકથામાં બતાવાય છે તે આચારપ્રધાન આક્ષેપણી ધર્મકથા... ૧
9
કોઈ પણ દોષ/અતિચાર પોતાના વ્રતમાં લાગે તો સાધુ ભગવંતો આત્મશુદ્ધિ માટે - વ્રતશુદ્ધિ માટે જે પ્રાયશ્ચિત્ત લે છે તે વ્યવહારની વાત જે કથામાં છે એ વ્યવહારપ્રધાન આક્ષેપણી ધર્મકથા ૨
શ્રોતાને જિનોક્ત આચારજ્ઞાન કે તત્ત્વજ્ઞાન વગેરેમાં કોઈ શંકા પડે તો મધુર વચનો દ્વારા તેને જવાબ આપવો તે પ્રજ્ઞપ્તિપ્રધાન આક્ષેપણી ધર્મકથા છે... ૩
શ્રોતાની ભૂમિકાને અનુસારે સૂક્ષ્મ જીવાદિ તત્ત્વોનું નિરૂપણ કરવું તે દૃષ્ટિવાદપ્રધાન આક્ષેપણી ધર્મકથા છે... ૪
બાર તત્ત્વો પ્રત્યે બહુમાનભાવ પ્રગટે તો તે આક્ષેપણી કથા સફળ છે. વિદ્યા, ક્રિયા, તપ વીર્ય પાંચ સમિતિ ને ત્રણ ગુપ્તિ પર બહુમાન ભાવ એ આક્ષેપણી કથાનો મકરન્દ છે.
વિક્ષેપણી કથાના ચાર પ્રકાર :- (૧) સ્વશાસ્ત્ર કહીને પરશાસ્ત્ર કહેવા તે સ્વ સમય વિક્ષેપણીકથા. (૨) પરશાસ્ત્ર કહીને સ્વશાસ્ત્ર કહેવા તે પરસમય વિક્ષેપણીકથા.
(૩) મિથ્યાવાદ બોલીને સમ્યગ્વાદ કહેવો તે મિથ્યાવાદ વિક્ષેપણી કથા. (૪) સમ્યગ્વાદ કહીને મિથ્યાવાદ કહેવો તે સમ્યગ્વાદ વિક્ષેપણી કથા.
આ વિક્ષેપણી કથાથી શું નુકશાન થાય ને કઈ રીતે કરવાથી વિક્ષેપણી કથા ફળદાયની બને? તે માટે વાંચો. (પૃ.૬૪૭ થી ૬૫૦) ૩. સંવેજની ધર્મકથા :- વિરસ વિપાક દેખાડવાથી જેના દ્વારા શ્રોતા સંવેગ પામે તે સંવેજની ધર્મકથા કહેવાય... (પૃ.૬૫૧) તેના ૪ પ્રકાર છે. (૧) સ્વશરીરસંબંધી (૨) પરશરીરસંબંધી (૩) ઈહલોક સંબંધી (૪) પરલોક સંબંધી.. (પૃ.૬૫૨)
વૈક્રિય ઋદ્ધિ વગેરે ગુણો, જ્ઞાન-તપ-ચારિત્રની સંમતિ, શુભોદય તથા અશુભધ્વંસ રૂપી ફળ આ વિક્ષેપણી કથાનો મકરન્દ (રસ) છે.
૪. નિર્વેજની ધર્મકથા :- જે પાપકર્મના વિપાકને બતાવી શ્રોતાને સંસાર તરફ નિર્વેદ પ્રગટ કરાવે તે નિર્વેજની કથા..
તેના ચાર પ્રકાર છે. (૧) આ લોકમાં કરેલા ખરાબ પ્રકારના પાપકર્મો આ લોકમાં જ દુઃખરૂપી ફળ આપે છે. (૨) આ લોકમાં આચરેલાં પાપકર્મો પરભવમાં ભોગવવા તે. (૩) પરલોકના કરેલા પાપકર્મો આ ભવમાં ભોગવવાં તે. (૪) પરલોકમાં કરેલા પાપકર્મો પરલોકમાં ભાગવવાં તે.
થોડા પણ પ્રમાદનું ફળ અતિભયંકર છે એવી સમજણ પેદા થવી તે નિર્વેજની કથાનો રસ છે. મૂડી સમાન આક્ષેપણી કથા છે જ્યારે વ્યાજ સમાન વિક્ષેપણી કથા છે.
વિક્ષેપણી કથા અમુક સંજોગોમાં જ લાભદાયી છે. જેમ સામેની પાર્ટી સારી હોય તો મૂડીનું ૧. જુઓ પ્રસ્તુત ગ્રંથ પૃ. ૬૪૧. ૨. જુઓ પ્રસ્તુત ગ્રંથ પૃ. ૬૪૪
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
10
• પ્રસ્તાવના :
द्वात्रिंशिका વ્યાજ આવે, નહીં તો મૂડી પણ ડૂબે તેમ વ્યક્તિવિશેષમાં જ વિક્ષેપણી કથા સફળ બને છે.
(૪) મિશ્રકથા - ધર્મ, અર્થ અને કામ- ત્રણે પુરુષાર્થની વાત જેમાં વર્ણવેલી હોય તે કથા મિશ્રકથા છે. જ્યારે માત્ર ભોજનાદિ સંબંધી કથા તે વિકથા છે. દેશકથા-ભક્તકથા, સ્ત્રીકથા, રાજકથા વિકથા છે. મિશ્રકથાની એ વિશેષતા છે કે વક્તાના ભાવોને આશ્રયીને તે ક્યારેક અકથા બને. ક્યારેક વિકથા બને. તો ક્યારેક કથા બને છે. (જુઓ પૃ.૬૬૪ થી)
કથાનો અતિ વિસ્તાર રસનાશક બનતો હોય છે. અને તેથી વક્તાએ ૭ પ્રકારના સૂત્રોનો નિર્ણય કરીને અભ્યાસ કરીને જ દેશના આપવી જોઈએ. ૭ પ્રકારના સૂત્રો માટે જુઓ પૃ. ૬૭૩.
આચારમાં શિથિલતા હોવા છતાં વિધિપૂર્વક ધર્મને કહેનાર ઉપદેશક સારાં પરંતુ ક્રિયામાર્ગમાં રહેવા છતાં જે મૂઢ હોય તે યોગ્ય નહીં. આવી અનેક વાતોથી સભર કથા કાત્રિશિકા છે.
૧૦. યોગલક્ષણ બત્રીસી - મોક્ષનો મુખ્ય હેતુ યોગ છે. મોક્ષ = મહાનન્દ સાથે જે જોડી આપે તે યોગ છે. યોગનું મોક્ષ ફળ પ્રત્યે મુખ્ય હેતુપણું એટલા માટે છે કે તે અંતરંગકારણ (ઉપાદાનકારણ) છે તથા ચરમપુદ્ગલપરાવમાં જ તે પ્રાપ્ત થાય છે. અભવ્ય જીવો પાસે મોક્ષનું ઉપાદાન કારણ નથી. જ્યારે દૂરભવ્યો પાસે અચરમાવર્તવર્તિપણું હોવાથી વિલંબ છે. અચરમાવર્તકાળમાં ભવાભિનંદીપણું હોય છે. ભવાભિનંદી જીવની લોકરંજનાર્થે થતી ધર્મક્રિયા વિપરીત ફળને આપનારી બને છે. મહાન્ ધર્મમાં તુચ્છત્વનો બોધ નુકશાનકારી બને છે.
હા, સમ્યગ્દર્શનાદિ સ્વરૂપ ધર્મની પ્રાપ્તિ માટે થતી લોકપંક્તિ સ્વરૂપ અર્થાત્ દાન સન્માન સંભાષણ ઉચિત વ્યવહાર સ્વરૂપની ક્રિયા પણ શુભાનુબંધ માટે થાય છે. જ્યારે માત્ર લોક દ્વારા પોતાના પૂજનના હેતુથી થતી ધર્મક્રિયા એ કુશલ અનુબંધ માટે બનતી નથી. (ગા.૮ પૃ.૬૯૨)
ધર્મક્રિયા લોકસંજ્ઞાથી યુક્ત ન બની શુદ્ધ યોગ સ્વરૂપે બની રહે તે માટે પ્રણિધાનાદિ પાંચ આશયો જણાવ્યાં છે. યોગ અને પ્રણિધાનાદિનો અધિકારી ચરમાવર્તવર્તી જીવ જ છે. તીર્થાન્તરીય શ્રી ગોપેન્દ્રજીના પણ યોગસંબંધી મતને પૂજ્ય ઉપાધ્યાયજી મહારાજે ટાંક્યો છે. ગોપેન્દ્રજી પણ કહે છે કે યોગમાર્ગની સાચી જિજ્ઞાસા થાય ત્યારે સમજવું કે પુરુષનો પરાભવ કરનાર અર્થાત્ ગુણપ્રાપ્તિમાં બાધક એવી કર્મપ્રકૃતિનો અધિકાર પુરુષ પરથી ઉઠી ગયો છે.
તાત્ત્વિક જિજ્ઞાસા ચરમયથાપ્રવૃત્તકરણમાં પ્રાપ્ત થાય છે તેમ આપણે ત્યાં યોગના ગ્રંથોમાં કહ્યું છે. પ્રભુના શાસનમાં ભાવની મુખ્યતા છે. ચરમાવર્નમાં શુભભાવના યોગથી જ ક્રિયા યોગસ્વરૂપ બને છે.
- ૨૫મી ગાથામાં પૂજ્યશ્રીએ ભાવને સહજ ફૂટતી શિરાઓના પાણી સમાન કહ્યો છે જ્યારે ક્રિયાને ખોદકામ સરખી ગણાવી છે. તેથી જેમ યોગ્ય જગ્યાએ યોગ્ય રીતે ખોદવાથી યોગ્ય જલની પ્રાપ્તિ થાય છે. તેમ યોગ્યકાળે કરેલી યોગ્ય પ્રકારની આરાધના (ક્રિયા) યોગ્ય ગુણધર્મ પ્રાપ્તિ ચોક્કસ કરાવે જ છે એમ કહી ભાવ અને ક્રિયાના સાયુજ્યની આવશ્યકતા જિનશાસનને સ્વીકૃત છે. એમ સૂચવ્યું છે.
માત્ર ધર્મક્રિયા દ્વારા થતા પાપક્ષયને મંડૂકચૂર્ણ જેવો કહ્યો છે જ્યારે ભાવયુક્ત ક્રિયાથી થતો પાપક્ષય ભસ્મતુલ્ય ગણાવ્યો છે.
આ પદાર્થને વધુ ઊંડાણથી સમજવા, જ્ઞાનનય અને ક્રિયાયની અપેક્ષાએ કોનું કોનું મહત્ત્વ છે તે સમજવા માટે જુઓ પૃ.૭૨૪.
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वात्रिंशिका
• પ્રસ્તાવના :
આ બત્રીસીના અંતમાં યોગનું અંતિમ લક્ષણ પૂજ્ય ઉપાધ્યાયજી મહારાજે બતાવ્યું છે કે
જ્ઞાન પરિણામની અપેક્ષાએ તથા વીર્ષોલ્લાસની અપેક્ષાએ આત્મવ્યાપાર સ્વરૂપ જે હોય તે યોગ છે. અંતિમ શ્લોકોમાં પૂજ્યશ્રીએ શુદ્ધ નિશ્ચયનય, અશુદ્ધ નિશ્ચયનય, ભેદનય, અભેદનયની અપેક્ષાએ આત્મવ્યાપાર (= યોગ) અને આત્મા બન્ને વચ્ચે ભેદભેદ સ્વરૂપની અનેકાંતતા બતાવી છે.
આત્મપરિણામો જેવા કે જીવસ્થાન, ગુણસ્થાન, માર્ગણા આ બધું પરિવર્તનશીલ છે. પરિણામો પરિણામ પામ્યાં જ કરે છે. છતાં આત્માનો જે શુદ્ધ સ્વભાવ-માત્ર જ્ઞાયકસ્વરૂપ -જાણવું –અસંગભાવે માત્ર સાક્ષી તરીકે રહેવું તે નિત્ય છે.
અશુદ્ધ નિશ્ચયનયથી જીવસ્થાનાદિ ઔપાષિક પરિણામો છે તો આત્મસ્વરૂપ જ. છતાં શુદ્ધ નિશ્ચયનયથી આત્માનું કાર્ય શુદ્ધ ઉપયોગ છે. માત્ર શાયક સ્વભાવતા.. ને વર્ણાદિ પરિણામો (જીવસ્થાનાદિમાં) જે છે તે તો પુદ્ગલનું કાર્ય છે. તેથી જીવસ્થાનાદિ પરિણામો તે કેવળ આત્માનું કે કેવળ પુદ્ગલનું કાર્ય નથી. પરંતુ બન્નેનું સંયુક્ત કાર્ય છે. છતાં ભેદનયને આશ્રયીને તે કાર્યને કોઈપણ માત્ર એકમાં ન સમાવી શકવાથી શુદ્ધ નિશ્ચયનયની દૃષ્ટિએ તે ભાવો મિથ્યા છે. આ પદાર્થને સમજવા આપેલ સફેદ દિવાલનું દર્શત ખાસ વાંચવા/વિચારવા જેવું છે. ગા.૩૦ ની ટીકા તથા વિશેષાર્થ.. પૃ. ૭૩૧ થી..
અભેદનયથી યોગપરિણત આત્મા જ યોગ છે. માટે ભગવતીસૂત્રમાં કષાયાત્મા, ચારિત્રાત્મા, યોગાત્મા ઈત્યાદિ બતાવેલ છે.
આ રીતે ભેદભેદનયથી આત્મા અને આત્મપરિણામ અથવા આત્મા અને યોગ વચ્ચે કથંચિત ભેદભેદ બતાવી અનેકાંતવાદથી યોગની ચર્ચા કરી છે.
જ પૂજ્ય ઉપાધ્યાયજી મહારાજ તથા પતંજલિનષિ. ૦ ૧૧મી બત્રીસી વાંચતા પૂર્વે પૂજ્ય ઉપાધ્યાયજી મહારાજનો ઋષિ પતંજલિ પ્રત્યેનો સદ્ભાવ/ સમભાવ સમજવા જેવો છે.
યશોદોહન નામના પુસ્તકમાં શ્રી હીરાલાલ રસિકદાસ કાપડિયા જણાવે છે કે શ્રી પતંજલિ ઋષિ પર પૂ. હરિભદ્રસૂરિજી મ.ને ઘણો સારો સમભાવ છે. કારણ કે તેઓશ્રીએ સહૃદયતાપૂર્વક કયાંક કયાંક પતંજલિ ઋષિનો આભાર પણ માન્યો છે તથા યોગદર્શન તથા તેના પર શ્રી વ્યાસે રચેલ ભાષ્યના અમુક અમુક અંશોનો જૈન પ્રક્રિયા સાથે સમન્વય સાધવાનો પ્રયાસ કર્યો છે.
પૂ. હરિભદ્રસૂરિજી મ.સા.ના આ સ્તુત્ય પ્રયાસને અનુલક્ષીને પૂ. ઉપાશ્રી યશોવિજયજી મહારાજ એમનાં કરતાં પણ એક કદમ આગળ વધ્યાં છે.
શ્રી પાતંજલ યોગદર્શનનો “યોગાનુશાસન' તરીકે ઉલ્લેખ પૂજ્યશ્રીએ આ જ ગ્રંથની આ જ અગ્યારમી બત્રીસીના ૨૧મા શ્લોકની ટીકામાં કર્યો છે. અને ૨૧ શ્લોકમાં “કૈવલ્યપાદ' તરીકે યોગસૂત્રના ચોથા પાદનો ઉલ્લેખ કર્યો છે. - શ્રી પાતંજલ યોગદર્શન ઉપરના એક-એક સૂત્ર ઉપર કોઈ જૈન મુનિવરે સંસ્કૃત વિવરણ રચ્યું હોય એમ જણાતું નથી. આ પરિસ્થિતિમાં ન્યાયાચાર્ય શ્રીમદ્દ યશોવિજયજી મહારાજે કેટલાંક સૂત્રો ઉપર વૃત્તિ રચી છે. અને કેટલાંક સૂત્રો સમુચિત નહીં હોવાનું જણાવ્યું છે અને કેટલાંક સૂત્રોનો જૈનદર્શન સાથેનો સમન્વય સાધ્યો છે. આ એક અતિસ્તુત્ય પ્રયાસ છે.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
• પ્રસ્તાવના :
द्वात्रिंशिका આ યોગદર્શનની અંદર રહેલા કેટલાક વિષયોને સ્પર્શીને શ્રી ન્યાયાચાર્યજીએ બત્રીસ બત્રીસીમાં પાંચ બત્રીસીઓ રચી છે.
(૧) પાતંજલ યોગલક્ષણ વિચાર (૧૧) (૨) ઈશાનુગ્રહ વિચાર (૧૬) (૩) કલેશતાનોપાય (૨૫)
(૪) યોગાવતાર (૨૦). (૫) યોગમાયાભ્ય (૨૬)
આ પાંચેય બત્રીસીની તત્ત્વાર્થદીપિકા નામની સ્વોપન્ન વૃત્તિમાં પ્રસંગવશ શ્રી પાતંજલ યોગદર્શનમાંથી સૂત્રો અવતરણરૂપે અપાયાં છે.
અને સૂત્રોનું અવતરણ આપવું અથવા શ્રી પાંતજલનો ઉલ્લેખ કરવા રૂપ કાર્ય મિત્રાદ્ધાત્રિશિકા (૨૧), તારાદિત્રયદ્વાર્કિંશિકા (૨૨), અને સદ્દષ્ટિ ત્રિશિકા (૨૪) માં પણ થયું છે.
આ ગ્રંથ સિવાય પણ અધ્યાત્મસારમાં યોગાધિકાર અને ધ્યાનાધિકારમાં ભગવદ્ગીતા તેમજ શ્રી પાતંજલ યોગદર્શનનો ઉપયોગ કરી શ્રી ન્યાયાચાર્યજીએ ધ્યાનસંબંધી જૈન પ્રક્રિયાઓનો સુમેળ એ બે અજૈન ગ્રંથો સાથે સાધ્યો છે.
૧૧. શ્રી પાતંજલ યોગલક્ષણ બત્રીસી :- ૧૦મી બત્રીસીના અંતે પૂજ્યશ્રીએ જ કહ્યું છે કે સ્વકીય યોગલક્ષણને જાણતો સાધકાત્મા પરકીય યોગલક્ષણને | યોગસ્વરૂપને પણ જાણવા પ્રયત્ન કરે ને પરીક્ષા કરે.
આ વિચારધારાને પુષ્ટ કરતી આ બત્રીસીની રચના હોય તેમ જણાય છે.
આ બત્રીસીના પહેલા દશ શ્લોકમાં યોગદર્શનનું સ્વરૂપ બતાવ્યું છે જ્યારે પછીની ગાથાઓમાં યોગદર્શનનું પરીક્ષણ છે.
પ્રારંભમાં પાતંજલ મત મુજબ યોગનું લક્ષણ યોગશ્ચિત્તવૃત્તિનિરોધ’ બતાવી તેમાં આવતા ચિત્ત શબ્દને ઉપાડી તેની વ્યાખ્યા કરે છે. ને તે ચિત્તની પાંચ વૃત્તિઓ માન (પ્રમાણ), ભ્રમ, વિકલ્પ, નિદ્રા અને સ્મૃતિ જણાવી છે. ટીકામાં ત્યાં ત્યાં તે તે સ્થળે યોગદર્શનના સૂત્રોનો પણ ઉલ્લેખ પૂજ્યશ્રીએ કર્યો છે. જેમ કે “પ્રમાણ-વિપર્યય-
વિન્ધ-નિદ્રામૃત:” (યોગ.સૂ.૧-૬). આ રીતે બીજો શબ્દ વૃત્તિ, તેના પ્રકારો, તે તે પ્રકારના લક્ષણ વિગેરેનું વર્ણન પણ વિસ્તારથી કર્યું છે.
ને તેમાં ય ભ્રમ અને વિકલ્પ બન્નેમાં જે ભેદ છે તેની ચર્ચા સુંદર કરાઈ છે જુઓ પૃ.૭૪૮.
પાંચેય વૃત્તિનો નિરોધ કઈ રીતે થાય? તેના માટે જે બે વસ્તુઓ મૂકી છે (૧) પાંચેય વૃત્તિઓનું પોતાના કારણમાં શક્તિરૂપે રહેવું અને (૨) વૃત્તિઓનું બહાર ન જવું-એ બન્ને નિરોધના સ્વરૂપો છે.
આ બન્ને પ્રકારના ચિત્તનિરોધો અભ્યાસ અને વૈરાગ્યથી થાય છે.
તામસી વગેરે વૃત્તિઓથી રહિત ચિત્તને પોતાના સ્વરૂપમાં સ્થિર કરવાનાં પરિણામ માટે વારંવાર પ્રયત્ન તે અભ્યાસ છે. અને આ અભ્યાસને દઢભૂમિ કરવા ત્રણ વસ્તુઓ બતાવી છે. અભ્યાસ ચિરકાલ કરવો, અભ્યાસ નિરંતર કરવો = અંતરરહિતપણે કરવો અને અભ્યાસ આદરપૂર્વક કરવો... તો અભ્યાસ દઢ થાય છે.
વૃત્તિ નિરોધનું બીજું સાધન વૈરાગ્ય છે. વૈરાગ્યના બે પ્રકાર પતંજલિજીએ બતાવ્યા છે. ૧. જુઓ યોગદર્શન તથા યોગવિંશિકાની પ્રસ્તાવના. ૨, જુઓ ન લતા ટીકા પૃ.૭૪૧)
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वात्रिंशिका
• પ્રસ્તાવના .
13
(૧) વશીકાર નામનો અપર વૈરાગ્ય :- દૃષ્ટ અને અદષ્ટ પદાર્થો પરની તૃષ્ણાથી પર ઉઠવું...દષ્ટ = શબ્દાદિ વિષયો. અદૃષ્ટ = દેવલોકાદિના સુખો (આનુાવિક)... આ બન્ને પરથી ચિત્તનું ઉડી જવું તે અપર વૈરાગ્ય છે.
(૨) ગુણવૈતૃણ્ય નામનો પર વૈરાગ્ય ઃ- પુરુષ અને પ્રકૃતિના (ચેતન અને જડના) ગુણોમાં ભેદનો બોધ ઉત્પન્ન થાય તેવા જીવને આ વૈરાગ્ય સહજ હોય છે. ભેદજ્ઞાનથી થયેલ વૈરાગ્ય તે ગુણવૈતૃષ્ણ વૈરાગ્ય છે. ખાસ કરીને પ્રકૃતિના ગુણો ઉપરનું વૈદૃષ્ય... (તૃષ્ણાનો અભાવ).
આ બન્ને પ્રકારના વૈરાગ્યથી ચિત્તવૃત્તિનો નિરોધ થાય છે. આવી રીતે ચિત્તવૃત્તિનો નિરોધ તે યોગ છે. આ છે પતંજલિ ઋષિ પ્રણિત યોગદર્શનની મૂળભૂત પ્રક્રિયા...
૧૦ ગાથા સુધી પાતંજલ યોગદર્શનની મૂળભૂત પદાર્થોની વાતો કરી ૧૧મી ગાથાથી તેની સમીક્ષા ચાલુ કરેલ છે.
આત્માને જો કૂટસ્થ અપરિણામી માનવામાં આવે તો યોગની સંધટના ક્યારેય ન થઈ શકે. યોગબિંદુ ગ્રંથમાં પૂજ્યપાદ હરિભદ્રસૂરિજી મહારાજે પણ આત્મા પરિણામી છે તેવું દરેક દર્શનો સાથે ચર્ચા કરીને ઘટાવ્યું છે ને તેમાં જ યોગ ઘટી શકે. જૈનદર્શન સંમત આત્મા કથંચિત્ પરિણામી છે- તેવું સ્વીકારવું જ પડે. તથા પ્રકૃતિને એક જ માનવામાં આવે તો પણ કેટલાય દોષો ઉત્પન્ન થાય છે તેની વિગતે ચર્ચા કરી છે. જુઓ ગા.૧૨ પૃ.૭૬૩.
પાતંજલ દર્શનના મતે બે ચિત્ શક્તિનું વર્ણન છે. (૧) નિત્યઉદિતા ચિત્ શક્તિ :- જે પુરુષ પોતે જ છે. (૨) અભિવ્યંગ્ય ચિત્રશક્તિ :- પુરુષના સાનિધ્યથી સત્ત્વગુણ-પ્રધાન અંતઃકરણમાં આ અભિવ્યંગ્ય ચિત્રશક્તિ પ્રગટ થાય છે. ને ત્યાર પછી પુરુષમાં પદાર્થનો ભોગ કઈ રીતે ઘટાવી શકાય? તેની ચર્ચા છે. લગભગ ૧૩ થી ૨૦ શ્લોક સુધી પાતંજલમતની ચર્ચાઓ છે. પછી તેનો જવાબ પૂજ્ય ઉપાધ્યાયજી મહારાજે ગાથા ૨૧થી આપ્યો છે. વિસ્તાર પૂર્વક તત્ત્વાર્થ દીપિકામાં તથા નયલતા ટીકામાં અપાયું છે ને સાથે સાથે ગુજરાતીમાં સંક્ષિપ્ત છતાં તુરંત સમજમાં આવે તે રીતે પૂ.મુનિશ્રી યશોવિજયજી મહારાજે લખ્યું છે. તે ખાસ વાંચવા જેવું છે.
‘પચીશ તત્ત્વોના જ્ઞાનથી મોક્ષ થઈ જાય' આ વાતનું ખંડન પણ પૂજ્ય ઉપાધ્યાયજી મહારાજે કરેલ છે. કર્તૃત્વ-ભોકતૃત્વ માત્ર પ્રકૃતિના ગુણધર્મો ન માની શકાય તેની ચર્ચા પણ સુંદર છે. ગા.૨૧ (પૃ.૭૯૪) અંતિમ ગાથાઓમાં જૈન દર્શન સાથે સમન્વય સાધતાં પૂજ્ય ઉપાધ્યાયજી મહારાજે કહ્યું છે કે યોગદર્શનની પ્રકૃતિ એ જૈનમતે કર્મતત્ત્વ છે, તે દરેક આત્મામાં ભિન્ન ભિન્ન છે ને આત્માથી ભિન્ન છે. આવી રીતે આત્મભિન્ન અનેક કર્મોનો (પ્રકૃતિનો) સ્વીકાર કરવાથી આત્માનો ભોગ સંસાર અને કર્મની નિવૃત્તિથી આત્માનો મોક્ષ સંગત થઈ શકે છે.
તથા બુદ્ધિ એ આત્માનો ગુણ છે. કારણ કે બુદ્ધિ, જ્ઞાન ને ચેતના આ બધા પર્યાયવાચક શબ્દો છે. તથા પર્યાયદૃષ્ટિથી આત્માનો કથંચિત્ નાશ (અનિત્યપણું) અને દ્રવ્યદૃષ્ટિથી આત્માનું કથંચિત્ અવિનાશીપણું પણ છે. આ રીતે કથંચિત્ નિત્યાનિત્યસ્વરૂપ આત્માને સ્વીકારવાથી યોગની બધી વાતો સંગત થઈ શકશે. છેલ્લે પાંચ પ્રકારના ચિત્તની અવસ્થાની વાત કરીને પાતંજલ યોગદર્શનની માન્યતા મુજબના યોગના લક્ષણ કરતાં ૧૦મી બત્રીસીમાં બતાવેલ ‘મોક્ષનો મુખ્ય હેતુ આત્મવ્યાપાર એ જ યોગ' આ લક્ષણ નિર્દોષ અને સજજનનોને આનંદ આપનાર છે તેમ કહી સમીક્ષાને પૂર્ણાહુતિ બક્ષી છે.
=
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
14 • પ્રસ્તાવના •
द्वात्रिंशिका (૧૨) પૂર્વસેવા તાત્રિશિકા :- ભૂકંપના આ જમાનામાં ભૂકંપ થયા પછી હવે લોકોને સમજાયું છે કે મકાનની નીચેની પાયાની મજબૂતાઈ કેટલી જોઈએ ? એજીનીયરોને તેમના જૂના ગણિતોનાં પણ પરિષ્કાર કરવાનો પ્રસંગ આવ્યો છે.
વિના મજબૂતાઈ પ્રાસાદ ન ટકે, તેમ અહીં પૂજ્ય ઉપાધ્યાયજી મહારાજ પણ કહે છે કે યોગનો ભવ્યાતિભવ્ય પ્રાસાદ યોગની પૂર્વસેવાસ્વરૂપ મજબૂત પાયા વિના કયારેય ન ટકે. પૂર્વસેવામાં પાંચ વસ્તુઓ મૂકી છે. ચાર મુખ્યતયા ક્રિયા સ્વરૂપ છે એક ભાવાત્મક છે.
(૧) ગુરુપૂજન :- ગુરુ શબ્દનો અર્થ માત્ર ધર્મગુરુમાં સીમિત ન કરતાં વ્યાપક કર્યો છે. જેથી માતા-પિતા વગેરે પણ તેમાં આવે છે. (ગા.૨).
એક મહત્ત્વની વાત પૂ. ઉપાધ્યાયજીએ બતાવી છે કે માતા-પિતાનું વચન વગેરે પણ જો ધર્મપુરુષાર્થને બાધક બનતું હોય તો ધર્મપુરુષાર્થને જ મુખ્ય કરવો.
તથા વડિલોની વિદાય પછી તેમની સંપત્તિ તીર્થક્ષેત્રમાં વાપરવી. તેમ ન કરાય તો માતા-પિતાના મરણની અનુમોદનાનો દોષ લાગી શકે છે. તથા વડિલો જે આસન-પથારી-વાસણ-વસ્ત્ર વગેરે વાપરતા હોય તે સંતાને ન વાપરવું. આ બધું ગુરુપૂજન અંતર્ગત છે.
(૨) દેવપૂજન - યોગસેવા કરનાર આરાધક પાસે વિશિષ્ટ ક્ષયોપશમ ન હોવાથી બધા દેવોમાં સમાનતા ભાસે છે. અથવા કુલપરંપરાગત રીતે પ્રાપ્ત દેવ પર વધુ શ્રદ્ધા હોઈ શકે છે. તે કાળે પણ અન્ય દેવો પ્રત્યે દ્વેષ નથી. બધાને નમસ્કાર કરવાથી શું પ્રાપ્ત થાય ? તેના જવાબમાં ચારિસંજીવનીચાર ન્યાય બતાવ્યો છે. ઘણી વનસ્પતિ વચ્ચે રહેલ વિશિષ્ટ ઔષધ સ્વરૂપ વનસ્પતિ આવી જાય ને તેનાથી લાભ થઈ જાય.. આ રીતે બધા દેવોને વંદનાદિ કરતાં વીતરાગ દેવને પણ વંદન થઈ જાય ને તે જીવને તાત્ત્વિકદેવનમસ્કારાદિ દ્વારા મોક્ષમાર્ગપ્રવેશરૂપ ફળની પ્રાપ્તિ થાય છે.
આવા આદિધાર્મિક જીવોને અનાભિગ્રહિક મિથ્યાત્વ હોય છે. ને તેથી તેઓ દેશનાને યોગ્ય છે. હા ! તેમની કક્ષા પ્રમાણે તે કાળે દેશના કરવી જોઈએ.
વીતરાગ સર્વજ્ઞ ભગવંતની સર્વ દેવોમાં વિશેષતા જોયા-જાણ્યા પછી, તેની શ્રદ્ધા કર્યા પછી પણ અન્ય લૌકિક દેવો પ્રત્યે મનમાં ઠેષ ન જ હોવો જોઈએ. પૂર્વસેવા કરનારની ચિત્તદશા આવી હોય છે. વિતરાગ પ્રત્યે રાગ હોય પણ અન્ય પ્રત્યે દ્વેષ તો નહીં જ.
(૩) સદાચાર :- તેમાં પ્રથમ દાનની વાત કરી છે. પણ તેમાં પહેલાં જ વાત મૂકી દીધી છે કે દાન એવા વિવેકપૂર્વક કરવાનું છે કે જેનાથી જીવનનિર્વાહમાં કે પોષ્યવર્ગનું પોષણ કરવામાં તકલીફ ન પડે અને તે દાન મહાઆરંભ આદિનું કારણ પણ ન બને. આટલો વિવેક જરૂરી છે. તે પછીની ગાથામાં કોને કોને દાન કરાય ? તે દાન પાત્રની ચર્ચા છે. (જુઓ ગા.૧૧ને ૧૨..).
માર્ગાનુસારીના ગુણો આ સદાચારમાં પૂર્વસેવારૂપે આત્મસાત્ કરવાનાં છે. આગળની ગાથાઓમાં તે જ વાત છે.
(૪) તપ :- ચાર પ્રકારના તપો પૂર્વસેવામાં મૂક્યાં છે. ચાન્દ્રાયણ, કૃચ્છ, મૃત્યુંજય, પાપસૂદન.. દરેકનું વર્ણન પણ પૂજ્ય ઉપાધ્યાયજી મહારાજે આપ્યું છે.
(૫) મુક્તિઅદ્વેષ :- ભવાભિનન્દી જીવો સંસારને બહુમાનપૂર્વક-રસપૂર્વક જુએ છે. તેઓને મોક્ષ
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वात्रिंशिका
• પ્રસ્તાવના •
15
પ્રત્યે દ્વેષ હોય છે. ત્યાં સુધી પૂર્વસેવામાં પણ તેઓ આવી શકતા નથી. મિથ્યાત્વ અને અજ્ઞાનની તીવ્રતાને કારણે વિષયસુખની ઉત્કટ ઈચ્છા મોક્ષ પ્રત્યે દ્વેષ પેદા કરાવે છે. સહજમલની થોડી પણ અલ્પતા આવી જાય તો ભવતૃષ્ણા દૂર થાય છે અને મુક્તિ પ્રત્યે અદ્વેષ પેદા થાય છે. હજુ મુક્તિરાગ પેદા થયો નથી. છતાં મુક્તિદ્વેષ એ પૂર્વસેવામાં છે.
સહજમલ એટલે શું ? તેની મીમાંસા વાંચો (ગા.૨૭ થી ) મલ એ કર્મબંધની યોગ્યતા છે. ને આવી યોગ્યતા ભિન્ન ભિન્ન દર્શનોએ ભિન્ન નામથી સ્વીકારી છે.
યોગ્યતા છે.
યોગ્યતા છે. શૈવ મતે ભવબીજ અનાદિવાસના = યોગ્યતા છે.
યોગ્યતા છે. બૌદ્ધમતે
સાંખ્ય મતે - દિદક્ષા વેદાન્તમતે - અવિદ્યા કર્મબંધની સહજ યોગ્યતાનો જેમ જેમ હ્રાસ થાય તેમ તેમ આત્મા મુક્તિઅદ્વેષ આદિ ભૂમિકાઓમાં પસાર થતો આત્મોન્નતિના પંથ આગળ વધે છે. મુક્તિદ્વેષ એ જ મુક્તિરાગ નથી પણ તેનાથી ભિન્ન છે. એની સ્પષ્ટતા માટે જુઓ ગા.૩૧ની ટીકા. મુક્તિરાગની તરતમતાને કારણે તેમાં અને મુક્તિના ઉપાયમાં યોગીઓના નવભેદ બતાવ્યા છે. જુઓ ગા.૩૧ની ટીકા.
મુક્તિરાગની અપેક્ષાએ મુક્તિઅદ્વેષ વધુ દીર્ઘ પરંપરાથી પરમાનંદનું કારણ બને છે.
પૂર્વસેવા બત્રીસી અહીં પૂર્ણ કરી છે.
(૧૩) મુક્તિઅદ્વેષપ્રાધાન્ય દ્વાત્રિંશિકા ઃ- મુક્તિઅદ્વેષનું પ્રાધાન્ય એટલા માટે છે કે તેમાં મુક્તિના ઉપાયની વિનાશકારી એવી ભવની (વિષયની) ઉત્કટ ઈચ્છાનો અભાવ હોવાથી તે પરંપરાએ મોક્ષજનક છે.
=
=
-
=
વિષમય ભોજનથી જેમ તૃપ્તિ થતી નથી તેમ બાહ્ય સુખની ઈચ્છાઓના અડાબીડ જંગલ વચ્ચે થતી વ્રતોની આરાધના પણ ગુણપ્રાપ્તિ દ્વારા તૃપ્તિનું કારણ બનતી નથી. સાપ, અગ્નિ કે શાસ્ત્રને પકડવામાં ભૂલ થાય તો પોતાને જ નુકશાન થાય છે તેમ ઉપરોક્ત આરાધના સ્વને જ નુકશાનકારી બની રહે છે. અભવ્યને સંયમની આરાધનાના બલ પર થતી નવમા ત્રૈવેયકની પ્રાપ્તિ પાછળ પણ મુખ્યતયા મુક્તિઅદ્વેષ કામ કરે છે, માત્ર ચારિત્રની ક્રિયા નહીં.
આવા જીવોને દ્રવ્યચારિત્રના પાલન વખતે ચારિત્રાદિ પ્રત્યે દ્વેષ કેમ નથી હોતો ? તેના જવાબમાં કહ્યું છે કે ચારિત્રપાલનથી થનારા સ્વર્ગાદિલાભ, લબ્ધિ-પૂજાદિ અભિલાષને કારણે ચારિત્રાદિ પ્રત્યે દ્વેષ નથી હોતો. તથા તેવા કાળે મુક્તિ પર પણ દ્વેષ નથી હોતો. કારણ કે મોક્ષને તે માનતો જ નથી. (જુઓ ગા.૪ની ટીકા..)
પાંચ પ્રકારની પૂર્વસેવામાં મુક્તિઅદ્વેષનું પ્રાધાન્ય બતાવતા પૂજ્ય ઉપાધ્યાયજી મ.સા. કહે છે કે ગુરુપૂજનાદિ પણ મુક્તિદ્વેષની હાજરી વિના લાભદાયક બની શકતા નથી. (ગા.૭ની ટીકા) કર્તાની કક્ષાના ભેદથી ક્રિયાભેદ જૈન દર્શનને સંમત છે. ક્રિયાભેદે ફલભેદ પણ થાય છે. (જુઓ
ગા. ૮.)
વિષ, ગર, અનનુષ્ઠાન, તદ્ભુતુ અને અમૃત- આ પાંચ અનુષ્ઠાનોમાં પ્રથમના બેમાં આસક્તિ છે જ્યારે ત્રીજામાં અજ્ઞાનતા છે. તેથી તે અનુષ્ઠાનો ફળવાન બની શકતા નથી. ને છેલ્લા બે અનુષ્ઠાનો
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
16
• પ્રસ્તાવના •
द्वात्रिंशिका સફળ છે. કારણ કે જ્ઞાન સાથે ભાવોની શુદ્ધિ છે. (જુઓ. ગા. ૯ થી આગળ...)
ભવ્ય આત્મામાં મોક્ષ માટેની સ્વરૂપ યોગ્યતા તો પહેલેથી છે જ પણ ચરમાવર્તકાળમાં તેને સમુચિત યોગ્યતા પ્રાપ્ત થાય છે. તેથી ત્યારે જે આધ્યાત્મિક કાર્ય માટે જે જોઈએ તે પણ સહજ પ્રાપ્ત તેવી યોગ્યતાના પરિપાકથી મળે છે.
ચરમાવર્તકાળમાં મોટે ભાગે તહેતુ અનુષ્ઠાન જ હોય છે. કયારેક આશંસા કે અનાભોગને કારણે અનનુષ્ઠાન વગેરે સંભવી શકે છે. પણ તે કયારેક જ. (ગા.૧૫ ને ૧૬)
બાધ્યફલાકાંક્ષાથી યુક્ત મુક્તિઅદ્વેષ અથવા અબાધ્યફલાકાંક્ષાશૂન્ય મુક્તિઅદ્વેષ તહેતુ અનુષ્ઠાનના પ્રયોજક બની શકે છે. અભવ્ય જીવ પાસે આવો વિશિષ્ટ મુક્તિઅદ્વેષ નથી. માટે તેની ક્રિયા તતુ અનુષ્ઠાનમાં આવી શકતી નથી. તેની વિગતે ચર્ચા ગા. ૨૦ થી ૨૫માં જુઓ.
અબાધ્યકલાકાંક્ષાથી શૂન્ય મુક્તિઅષથી ધારાબદ્ધ શુભભાવ જન્મે છે ને કદાગ્રહાદિની નિવૃત્તિ થાય છે. કદાગ્રહ = વિચારવિષયક ખોટો આગ્રહ
હઠાગ્રહ = વસ્તુવિષયક ખોટો આગ્રહ
પૂર્વગ્રહ = વ્યક્તિવિષયક ખોટો આગ્રહ. આ ત્રણેય દૂર થાય પછી સાનુબંધ અધ્યવસાયની ધારા પ્રગટે છે. (ગા. )
આવા મુક્તિઅદ્વેષથી સાધક નિર્ભય બને છે. ધર્મક્રિયાના આસ્વાદને માણે છે. શ્રદ્ધા વધે છે ને માનસિક પ્રસન્નતા પણ વધતી જાય છે. તેનાથી વર્ષોલ્લાસ વધે છે ને તેનાથી સ્મૃતિ પટુ બને છે. તેનાથી સમાધાન પામેલું મને વધુને વધુ સ્થિર બને છે. અને આ રીતે મુક્તિઅદ્વેષથી શરૂ થયેલી આધ્યાત્મિક યાત્રા પરમાનંદમાં પરિપૂર્ણ બને છે. માટે આ બત્રીસીનું નામ છે મુક્તિ અષપ્રાધાન્ય બત્રીસી. બત્રીસી ગ્રંથ એક અદ્ભુત પ્રસાદી છે. વાંચતાં જરૂર ભીતરી આનંદની અનુભૂતિ થાય. હ સાધક, સમારાધક, સર્જક મુનિશ્રી યશોવિજયજી મહારાજ દ્વારા રચિત છે
નયલતા ટીકની વિશેષતા અદ્ભુત ક્ષયોપશમના માલિક, સમાન નામધારી યત્કિંચિત્ તથાવિધ કાર્યકારી પૂ. મુનિશ્રી યશોવિજયજી મહારાજે વર્તમાન સમયમાં એક આગવું અભિયાન ચલાવ્યું છે.
કેટલાય સમયથી પ્રૌઢ ગ્રંથો પર સુંદર ટીકાઓ રચવાનું કાર્ય લગભગ અટકેલું હતું. તે કાર્ય મુનિશ્રીએ ઉપાડી શ્રુતભક્તિ દ્વારા શાસનભક્તિ કરી છે.
એમ લાગે કે પાતંજલ ઋષિએ કહેલ ચિત્તવૃત્તિનિરોધના ઉપાયભૂત ‘અભ્યાસ’ આ મહાત્માએ સિદ્ધ કર્યો છે. અભ્યાસને સ્થિર કરનાર ત્રણ પદાર્થો. ચિરકાલ, નિરંતર ને આદર.. આ ત્રણેય જેમનામાં આત્મસાત્ થયા છે તેવું લાગે. એમાં ય જિનવચન પરનો આદર જેમના અંતઃસ્થલમાં કેવો રમે છે તે જેમના ચહેરા પર જણાઈ આવે તેવા મુનિપ્રવરશ્રી યશોવિજયજી મહારાજે આ વિશિષ્ટ શ્રુતભક્તિ દ્વારા શ્રમણોને એક આદર્શ આપ્યો છે.
પૂજ્ય ઉપાધ્યાયજી મ.ના ગ્રંથો પરની ટીકા બનાવવાનું કાર્ય તથા સ્વસાધનામાં પણ રત રહેવું, શિષ્યોને સતત અધ્યાપન કરાવવું તથા નવા ગ્રન્થોનું અધ્યયન કરવાનું, સાથોસાથ વર્ધમાનતપની ઓળીઓ તો ચાલુ જ. આ બધું જોતાં લાગે કે માનવીય શક્તિ કામ કરે છે કે દેવીશક્તિનું અહીં અવતરણ
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वात्रिंशिका • પ્રસ્તાવના :
17 થયું છે. સતત પ્રભુકૃપા તથા ગુરુકૃપા તેમના પર વરસી તો રહી જ છે પણ ઝીલવાની ક્ષમતા તેમણે પ્રગટાવી છે.
દરેક બત્રીસીની ટીકામાં તે તે વિષયને પુષ્ટ કરતાં તે તે સ્થળે હજારો ગ્રંથોના ઉદાહરણ/ઉદ્ધરણ સ્થળો આપ્યા તે તેમની ટીકાની આગવી વિશેષતા છે. કોઈ પણ પેઈજને તમે ગમે ત્યાંથી ખોલો પણ ઉદાહરણ ઉદ્ધરણ સ્થળો ન હોય તેવું ન બને..
વિશદબોધ, તત્પણ સ્મૃતિ ને જેની જ્યાં જરૂર છે તે સાક્ષીપાઠની ઉપલબ્ધિ- આ એક પ્રકારની લબ્ધિ જ છે ને !
પ્રસ્તુત દ્વાત્રિશત્ દ્વત્રિશિકાની તત્ત્વાર્થદીપિકા વૃત્તિ પર મુનિ યશોવિજયજી દ્વારા રચિત શ્રી નયલતા ટીકા એટલે જાણે ખજાનો... બહુ મૂલ્ય ખજાનો... ૧૧૫૦ કરતાં વધુ ગ્રંથોના ૧૧૫૦૦ કરતાં વધુ સાક્ષીપાઠો આ ગ્રંથમાં મૂકવામાં આવ્યા છે.
કથા દ્વાર્નાિશિકાની નયેલતા ટીકામાં કામકથાનાં રેફરન્સમાં વાત્સ્યાયનસૂત્રના ઉદ્ધરણો જોતાં વ્યાખ્યાનકારના પ્રૌઢબોધની પ્રતીતિ થાય છે.
અર્થકથામાં ચાણક્યના સૂત્રો ધ્યાન ખેંચે તેવા છે.
ધર્મકથામાં આપણી વગેરે ૪ પ્રકારની કથાની વ્યાખ્યાઓ સ્થાનાંગસૂત્ર વગેરે શ્વેતાંબર ગ્રન્થો અને મૂલાચાર વિગેરે દિગંબર ગ્રન્થોના આધાર સાથે જ મૂકાઈ છે તે જોવા મળે છે. (પૃ.૬૪૦).
સંવેજની કથામાં દિગંબર ગ્રંથો ધવલા અને ગોમ્મસારના સાક્ષી પાઠો દ્વારા કંઈક નવીન વાત પણ પ્રકાશમાં લાવી છે.
સંવેજની કથા પુણ્યફળસંકથા છે. તીર્થંકર-ગણધર-ઋષિ-ચક્રવર્તી-બલદેવ-દેવ-વિદ્યાધરની ઋદ્ધિઓનું વર્ણન તથા તેમના ઐશ્વર્ય-પ્રભાવ-તેજ-વીર્ય-જ્ઞાન-સુખાદિનું વર્ણન પણ સંવેજની કથામાં આવે છે. (પૃ.૬૫૨)
(૧) શ્રોતાને કુશલ પરિણામ જે કથાથી ન ઉત્પન્ન થાય તે અકથા. (૨) શ્રોતાને અકુશલ પરિણામ જે કથાથી ઉત્પન્ન થાય તે વિકથા. (૩) શ્રોતાને કુશલ પરિણામ જે કથાથી ઉત્પન્ન થાય તે કથા.
આવો નિષ્કર્ષ નયેલતા ટીકામાં વિર્ય મુનિવર્યશ્રીએ રજૂ કરી સંક્ષેપમાં સાર આપી દીધો છે. શૃંગારકથા સાધુથી ન કરાય એ વિષયમાં નિશીથભાષ્યાદિના ઉદ્ધરણો પણ અપાયાં છે જેનાથી તેમને છેદ ગ્રંથોનો અભ્યાસ પણ કેવો સચોટ છે ? તે પ્રતીત થાય છે.
સૂત્ર, અર્થ વગેરે ક્રમથી સાધુને ત્રણ પ્રકારના અનુયોગ કરવાનો કહ્યો છે. તે વિષયમાં આગમગ્રંથોનાં સાક્ષીપાઠો આપી વિષયને સ્પષ્ટ કરેલ છે.
પહેલાં સૂત્રાર્થ ભણાવવા, પછી નિયુક્તિમિશ્ર પદાર્થો ભણાવવા અને તેથી વધુ જિજ્ઞાસા હોય તો યોગ્ય શિષ્યને ત્રીજી વખતે તમામ બાબતો નય-નિક્ષેપ-પ્રમાણ વગેરેના ઊંડાણ સાથે સમજાવવી.. (પૃ.૬૭૨).
કથા બત્રીસીના અંતિમ શ્લોક-૨૯/૩૦/૩૧/૩૨ પર પૂજ્ય ઉપાધ્યાયજી મહારાજે “સુગમ' કહીને ટીકા કરવાનું છોડી દીધું છે. જ્યારે આપણા આ ઉદારદિલ, દીર્ઘદ્રષ્ટા મુનિવરે બાલ જીવોને પણ હિત
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
18
• પ્રસ્તાવના .
द्वात्रिंशिका
થાય તેને ધ્યાનમાં રાખીને તે તે ગાથાના વિષયોને વિસ્તૃત કર્યા છે. ને તેને માટે નિશીથભાષ્ય, બૃહત્કલ્પભાષ્ય, બ્રહ્મોપનિષદ્, પરબ્રહ્મોનિષદ્, વ્યવહારસૂત્ર, સમ્મતિતર્ક, ઉત્તરાધ્યયનસૂત્ર, પંચકલ્પભાષ્ય વગેરે અનેક ગ્રંથોના પાઠો સાથે વિશદ બોધાર્થ મૂકીને બહુ મોટો ઉપકાર કર્યો છે.
અને એ જ રીતે યોગ લક્ષણ બત્રીસીમાં પણ યોગની વ્યાખ્યામાં યોગવિશિકા, યોગશતક, યોગી ગોપેન્દ્રજીના યોગની વ્યાખ્યા સંબંધી ઉદ્ધરણો મૂકીને તે વિષયને ઓપ આપવાનું કામ કર્યું છે.
ગાથા ૨ની ટીકામાં પૂજ્ય ઉપાધ્યાયજીએ મોક્ષ તરફ યોગ ઉપાદાનકારણ છે એટલું લખીને મૂકી દીધું છે જ્યારે યોગના ઉંડા અભ્યાસી મુનિવરે નયલતા ટીકામાં એ વિષયને બહુ સુંદર રીતે ખોલ્યો છે. તેઓ જણાવે છે કે આત્મા એ જ મોક્ષનું ઉપાદાન કારણ છે. પૂજ્ય વાચક દેવચંદ્રજી મહારાજે પણ કહ્યું છે ‘ઉપાદાન આતમ સહી રે' (સ્તવન ત્રીજું, ગાથા ત્રીજીમાં) છતાં પણ યોગપદથી જેનો ઉલ્લેખ કરાય છે તે ધર્મવિષયક આત્મવ્યાપાર-અધ્યવસાય વિશેષાત્મક છે. આત્મા અને આત્માના આવા વ્યપારરૂપ યોગ કચિત્ અભિન્ન છે. માટે અભેદપક્ષનો આશ્રય લઈને અહીં ઉપાધ્યાયજી મહારાજે યોગને પણ ઉપાદાનકારણ જણાવ્યું છે. આ નયલતાટીકાની વિશેષતા છે કે ડગલે ને પગલે પૂજ્ય ઉપાધ્યાયજી મહારાજના વચનને સુંદર રીતે ઘટાવી આપે છે. (જુઓ પૃષ્ઠ.૬૮૪)
ગાથા ૪માં આવતા ‘કશ્ચિદ્’ ને વ્યાખ્યાયિત કરતાં જે નિષ્કર્ષ કાઢ્યો છે તે અતિ અદ્ભુત છે. અચરમાવર્તકાલમાં બધાને બધી રીતે અતિક્લિષ્ટ પરિણામ જ હોય છે- તેવો નિયમ નથી. શુકલલેશ્યા વગેરેથી અચરમાવર્ત્તકાળમાં પણ નવમગ્રેવયક સુધી પહોંચાય છે. અભવ્યોને પણ ગ્રન્થિદેશની પ્રાપ્તિના સમયે પ્રતિક્ષણ વર્ધમાન શુભપરિણામ અને પ્રશસ્ત અધ્યવસાયાદિ હોઈ શકે છે.
અચરમાવર્ત્તકાળમાં પણ સ્વદોષદર્શન અને પરગુણપ્રમોદાદિ પરિણામ સંભવી શકે છે.
દા.ત. અચરમાવર્ત્તવર્તી અગ્નિશર્મા તાપસને ત્રણ વાર માસક્ષમણના પારણાની અપ્રાપ્તિ છતાં તે ગુણસેન રાજાના ગુણદર્શન તથા સ્વદોષદર્શનનું કાર્ય કરતાં હતા. આ રીતે અચરમાવર્ત્તકાળમાં ગુણપક્ષપાતનું બીજ પડવાની સંભાવના નકારી શકાતી નથી. આ વાત સુંદર રીતે દષ્ટાંત સાથે રજૂ કરી છે જ્ઞાનસાધક મુનિવરશ્રીએ. (જુઓ. પૃ.૬૮૭૯૮૮)
શુદ્ધિ અને પુષ્ટિના વિષયમાં જૈનેતર ગ્રંથોના સાક્ષીપાઠો આપી કમાલ કરી છે.
,,
પ્રણિધાન શબ્દની તત્ત્વાર્થદીપિકા ટીકા પર નયલતા ટીકામાં ‘પરાર્થનિષ્પત્તિપ્રધાનં'ની વ્યાખ્યામાં ‘ચિત્ ઉત્કટતયા પરાર્થપ્રાધાન્યાડર્શન’ કહેવા દ્વારા ‘‘કયારેક નજર સામે કદાચ પરાર્થપ્રાધાન્ય પ્રવૃત્તિમાં ન દેખાતું હોવા છતાં આ પ્રણિધાનથી સંપન્ન યોગીના આત્મામાં સંસ્કારરૂપે પરાર્થરસિકણું છે- તેમ સ્વીકારવું જોઈએ, નહીં તો તત્ત્વહાનિનો પ્રસંગ આવે.” આ ખુલાસો લખી આ મહાત્માએ ઘણા પ્રસંગો પર થતી શંકાનું નિરસન કર્યું છે. ધન્યવાદ છે તેમની વિશિષ્ટ પ્રજ્ઞાને. આ પ્રણિધાનાદિ પાંચ આશયની વિશેષવાતો વાંચવા/સમજવા તો ષોડશક ગ્રંથ પર મુનિપ્રવરશ્રી યશોવિજયજી મ. દ્વારા લિખિત કલ્યાણકંદલી સંસ્કૃત ટીકા અને ગુજરાતી વિવરણ વાંચવા જ રહ્યા ને ક્રિયાશુદ્ધિ દ્વારા ભાવશુદ્ધ કરી આત્મશુદ્ધિ પ્રાપ્ત કરવી જ રહી...
પ્રણિધાન એ પરિણામ સ્વરૂપ છે પણ ચિત્ત અને ચિત્તના પરિણામમાં કથંચિદ્ અભેદ છે. તેથી અભેદપક્ષના આશ્રયે અહીં પ્રણિધાનને ચિત્ત કહેવામાં આવ્યું છે. આ સ્પષ્ટીકરણ તેમની સૂક્ષ્મ પ્રજ્ઞાને આભારી છે.
Jain Education international
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वात्रिंशिका
• પ્રસ્તાવના .
19
અચરમાવર્ત કાળમાં ભવ્ય જીવને પણ યોગમાર્ગની સ્વરૂપયોગ્યતા હોવા છતાં યોગ નથી. આ ગાથા ૧૭ની ટીકા પર નયલતામાં ‘યોગ્યતા' શબ્દને ઉપાડી જે વિસ્તાર ન્યાયના સંદર્ભમાં અપાયો છે તે ખાસ વાંચવાની ભલામણ કરું છું. જેનાથી બીજા ગ્રંથોના વાંચનમાં ઘણી સરળતા રહેશે. (જુઓ પૃ.૭૦૫/૭૦૬/૭૦૭)
જૈનેતર હોવા છતાં પણ યોગમાર્ગના પ્રવાસી શ્રી ગોપેન્દ્રજીના વચનને નોંધતાં જણાવાયું છે કે યોગમાર્ગની જિજ્ઞાસા | તત્ત્વમાર્ગના પરિજ્ઞાનની ઈચ્છા પણ કર્મનો અધિકાર ઉઠાવવામાં કારણ બની શકે છે. તેથી તત્ત્વગોચર જિજ્ઞાસાનું પ્રાધાન્ય છે.
ત્યાં નયલતા ટીકામાં તત્ત્વપ્રેમી-નિશ્ચયવ્યવહારના અભ્યાસીના મુનિવરે સુંદર વાત લખી છે. જિજ્ઞાસાનું વ્યવહારથી પ્રાધાન્ય હોવા છતાં પણ નિશ્ચયથી તો તત્ત્વમાર્ગના પરિાનનું જ પ્રાધાન્ય છે. આ વાત માટે સાક્ષી આપી છે ‘વેદાન્તકલ્પતરુ પરિમલ' નામના ગ્રંથની તથા રામાનુજ દ્વારા રચિત શ્રીભાષ્યની... જૈનેતર ગ્રંથોની પણ સાક્ષીઓ આ નયલતા ટીકામાં લગભગ પૃ પૃષ્ઠ જોવા મળશે. આ જ તો વિશેષતા છે આ ટીકાની...
‘ભાવ મોક્ષનું મુખ્ય કારણ છે' એ પદાર્થને કેટલાય દૃષ્ટાંતો તથા ગ્રંથો દ્વારા નયલતા ટીકામાં પુષ્ટ કરેલ છે. જીવના ‘શુદ્ધ જ્ઞાયક સ્વભાવ' પદાર્થની વિચારણામાં આપેલા સાક્ષીપાઠોમાં કૂર્મપુરાણ, શીવગીતા, અવધૂતગીતા, અન્નપર્ણોપનિષદ્, મૈત્રેય્યપનિષદ્, તેજોબિન્દુઉપનિષદ્ ઈત્યાદિ જૈનેતર ગ્રંથો ધ્યાન ખેંચે છે.
પાતંજલયોગ લક્ષણ દ્વાત્રિંશિકામાં તો પૂજ્ય ઉપાધ્યાયજી મ.ની ટીકાને સારી રીતે ખોલવાનું કાર્ય કર્યું છે. અને જગ્યાએ જગ્યાએ અન્ય અન્ય ગ્રંથોના અવતરણો મૂકી વિષયને વધુ સ્પષ્ટ કરવા પ્રયાસ કર્યો છે.
યોગ બે પ્રકાર છે સમ્પ્રજ્ઞાત અને અસમ્પ્રજ્ઞાત. એકમાં ધ્યેયથી અતિરિક્ત વૃત્તિનો નિરોધ છે. અન્યમાં સર્વવૃત્તિનો નિરોધ છે. બન્નેમાં વૃત્તિનિરોધ એ તત્ત્વ સાધારણ છે. યોગસૂત્ર ૨/૨ પર ટીકાકાર ભાવાગણેશજીનું આ વિધાન ટાંક્યું છે. (૧૧/૨)
-
પાતંજલ યોગસૂત્ર પરની અન્ય ટીકાઓ શ્રી નાગોજી ભટ્ટ કૃત ટીકા, મણિપ્રભાવૃત્તિ, ભોજ રાજર્ષિકૃત્ રાજમાર્તંડ ટીકા ઈત્યાદિ અનેક ટીકાઓ છે તેના ઉલ્લેખો નયલતામાં તે તે સ્થળોએ વારંવાર અપાયાં છે જેનાથી વિષયનું સરસ સ્પષ્ટીકરણ થયું છે.
યોગદર્શનના અભ્યાસી મુનીવરે ગા.૧૨ની ટીકા પછીના ગુજરાતીમાં એક સરસ સૂક્ષ્મભેદ સાંખ્યમત અને પાતંજલદર્શન વચ્ચે બતાવ્યો છે. સાંખ્યદર્શનમાં પુરુષના સન્નિધાનથી પ્રકૃતિ પુરુષને ભોગ કરાવવા માટે જગતરૂપે પરિણમવા લાગે છે. તેથી સાંખ્ય અનુયાયીઓ જગત્ પ્રત્યે પ્રકૃતિને કારણ માને છે. જ્યારે પાતંજલ યોગદર્શનના અનુયાયીઓ જગત પ્રત્યે ઈશ્વરની પ્રેરણાને કારણ માને છે. અર્થાત્ તેઓ કહે છે કે ઈશ્વરની પ્રેરણાથી પ્રેરિત થઈ પ્રકૃતિ જગત્ સ્વરૂપે પરિણમે છે.
આ પાતંજલયોગલક્ષણ બત્રીસી પર પૂજ્ય ઉપાધ્યાયજી મ.ની સંક્ષિપ્ત તત્ત્વાર્થદીપિકા ટીકાનાં એક એક શબ્દને પ્રસ્તુત નયલતા ટીકાકારશ્રીએ સ્પષ્ટ રીતે ખોલીને મૂકેલ છે. ત્યાં આ નૂતન ટીકામાં તે તે પાતંજલ યોગસૂત્રને અનુસરતી અન્ય અન્ય ટીકાઓ ઉતારીને વિષયને સ્પષ્ટ બનાવ્યો છે.
પૂર્વસેવામાંથી પસાર થયેલા મુનિવરશ્રી યશોવિજયજી મહારાજે નયલતા ટીકામાં ગુરુગીતા/ અદ્વયતારકોપનિષદ્ અને યતારકોપનિષદ્ના વચનના આધારે ગુરુશબ્દની સુંદર વ્યાખ્યા બતાવી છે.
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
20 • પ્રસ્તાવના :
द्वात्रिंशिका ગુ' શબ્દ અંધકારવાચક છે. “ અક્ષર વિરોધવાચક છે. “અંધકારનો વિરોધી એવો પ્રકાશ' આ અર્થ “ગુરુ” શબ્દની વ્યુત્પત્તિથી લભ્ય અર્થ છે. જે અંધકારમાંથી પ્રકાશમાં લઈ જાય તે ગુરુ. જે અમાસથી પૂનમ તરફ લઈ જાય તે ગુરુ. જે મિથ્યાત્વમાંથી સમ્યક્ત્વમાં લઈ જાય તે ગુરુ. જે અનાત્મભાવમાંથી આત્મભાવ તરફ લઈ જાય તે ગુરુ. આવા ગુરુનાં પૂજન પછી દેવપૂજનની વાતમાં આદિધાર્મિકની કક્ષાનો અન્યદર્શનકારો સાથે સમન્વય સાધતાં ધર્મસંગ્રહવૃત્તિના આધાર પર નયલતામાં જણાવાયું છે કે અન્યદર્શનીના મતે શિષ્ટ, બોધિસત્ત્વ અને નિવૃત્તપ્રકૃતિઅધિકાર આદિ શબ્દોથી જે જીવની કક્ષા જણાવાઈ છે તે જ કક્ષા આદિધાર્મિક કે અપુનબંધકની છે. (ગા.૯ થી ટીકા પૃ.૮૪૭)
ગા.૧રની નયલતા ટીકામાં રહસ્યવેદી મુનિવરે યોગબિંદુના ‘વ્રતસ્થા' એ શ્લોકને ખોલતાં જે ત્રણ પ્રકારની શુદ્ધિ બતાવી છે તે નિષ્કર્ષ સરસ કાઢ્યો છે. ગ્રંથને ખોલવાની એક કળા ત્યાં જણાય છે. (જુઓ ગા.૧૨ની ટીકા પૃ. ૮૫૧)
અપ્રમત્તતાના અભ્યાસી અનિપ્રવરે “પ્રમાદનું વર્જન કરવું જોઈએ” એ પૂર્વસેવાના ગુણની વાતમાં અઢળક અન્ય દર્શનોના પણ સાક્ષીપાઠો આપ્યાં છે. તથા તેમાં જ આગળ “આ સદાચારોનું ફળ શું મળે?” તે વાતમાં સંન્યાસગીતા વગેરેના પાઠો દ્વારા બતાવ્યું છે કે આ સદાચારોથી સસંસ્કારો ઊભા થાય છે જે મહાફલજનક છે. તે વાત જણાવી સામાન્યધર્મમાં ફલાપેક્ષ અસામાન્યતા બતાવી છે.
મુક્તિરાગમાં જે ઉપાયો છે તેની વિગત નયલતાટીકામાં મોક્ષાનુરાગી અનિપ્રવરે આપી છે. શ્રદ્ધાવીર્ય-સ્મૃતિ-સમાધિ-પ્રજ્ઞા એ ઉપાયો યોગાવતાર નામની ૨૦મી બત્રીસીમાંથી અહીં નોંધ્યા છે. તે સંબંધી કેટલીક વાતો નયેલતા ટીકામાં પૃ. ૮૮૪ પર જુઓ.
૧૨. મુક્તિઅષપ્રાધાન્ય બત્રીસીમાં પાંચ અનુષ્ઠાનની તત્ત્વાર્થદીપિકા ટીકાની વ્યાખ્યામાં ઈહલોક | પરલોક ઉભયાશંસાથી યુક્ત જે અનુષ્ઠાન હોય તેનો નંબર વિષમાં કે ગરમાં ? ક્યાં ગણવો તેની ચર્ચા કરતાં પૂજ્ય ઉપાધ્યાયજી મહારાજે તો જેનું પ્રાધાન્ય વધુ હોય તેમાં તે અનુષ્ઠાનને ગણવું તેમ કરીને પોતાનો મત આપી દીધો છે. પણ નયલતા ટીકામાં મતસંગ્રહનકર્તા મુનિવરે કેચિત કરીને જે એક મત આપ્યો છે તે વાંચવા ને વિચારવા જેવો છે.
જેમ પ્રતિભજ્ઞાન શ્રુતજ્ઞાન પણ નથી ને કેવલજ્ઞાન પણ નથી તો જ્ઞાનાન્તર પણ નથી. તેમ ઉભયાશંસાવાળું અનુષ્ઠાન જે વિષાનુષ્ઠાન પણ નથી કે ગરાનુષ્ઠાન પણ નથી તો અનુષ્ઠાનાન્સર પણ નથી. આગળ જતાં સરસ કારણ જણાવ્યું છે કે ઉભયાશંસાવાળું અનુષ્ઠાન જલદી સચિત્તનો નાશ કરનાર હોવાથી કેવલ ગરાનુષ્ઠાન નથી તથા કાલાન્તરમાં પણ સચ્ચિત્તનો નાશ થતો હોવાથી કેવલ વિષાનુષ્ઠાન પણ નથી. તેથી આને વિજાતીય માનવું જોઈએ. આ વિચારણીય છે –તેમ અન્યનો મત ટાંકીને મૂકી દીધું છે. (જુઓ ગા.૧રની ટીકા પૃ.૯૦૯ પર)
ગા.૨૪ની નયેલતા ટીકામાં વસુપાલનું દૃષ્ટાંત અષ્ટકપ્રકરણવૃત્તિમાંથી સંપૂર્ણ મૂકીને પ્રસ્તુત પદાર્થ સાથે સુંદર ઘટાવ્યું છે. જુઓ પૃ. ૯૨૬.
અને ગા. ર૬ થી ૩૨ સુધી પૂજ્ય ઉપાધ્યાયજી મહારાજે તો “સ્પષ્ટ કરીને ટીકા કરવાનું છોડી દીધું છે ત્યાં પણ જ્ઞાનદાનપ્રેમી પૂ. મુનિવરે પૂ. ઉપાધ્યાયજી મ.ની તે તે વાતોને વિસ્તારથી ખોલી છે તે ખરેખર ધન્યવાદને યોગ્ય છે.
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वात्रिंशिका
• પ્રસ્તાવના
ગા.૩૦ની નયલતા ટીકામાં પાણી
મન, તકક્ષોદ (ફટકડીચૂર્ણ) = શ્રદ્ધા, મલ = તીવ્રપાપાદિ. આ રીતે વ્યવસ્થિત ખોલીને બતાવ્યું છે. છેલ્લી ગાથાઓમાં જે સ્થિરતા સુધીનો કાળ મૂળ ગાથાઓમાં છે તેને સ્પષ્ટ રીતે ખોલીને અર્થનો બોધ સુંદર કરાવેલ છે.
=
ગુજરાતી વિવેચન દ્વારા તો ભાવોને એકદમ સરળને સ્વાદુ બનાવ્યાં છે. ગોળ જેમ તરત ઉતરી જાય તેમ આ ગુજરાતી વિવેચન પણ તરત પ્રજ્ઞામાં ઉતરી જાય તેવું છે.
એકંદરે અનેકાનેક વિશેષતાઓથી સભર નયલતાટીકા વાંચતા જ વધુ આદર પ્રગટશે. જિજ્ઞાસુઅભ્યાસુ વર્ષે ટીકા વાંચવાનું અવશ્ય ધ્યાન રાખવું...
21
ઘણા સમયથી જેમનું નામ સાંભળ્યું હતું ને જેમનું કામ જોયું હતું/વાંચ્યું હતું તેવા મુનિવરશ્રીને સહજ રીતે કલિકુંડ તીર્થમાં થોડા સમય પૂર્વે મળવાનું થયું... કેટલીક વ્યક્તિઓ સાથે જાણે કોઈ ઋણાનુબંધ હોય છે તેમ પ્રથમ મિલનમાં આત્મીયતા સારી એવી થઈ. વાતચીતમાં તેઓશ્રીએ કહ્યું કે ‘આ બત્રીસીની ટીકા છપાવાનું ચાલુ છે ને તેના ૮ ભાગમાં અલગ અલગ મહાત્માઓ પાસે પ્રસ્તાવના લખાવવાની ભાવના છે. તેથી તમે પણ એક ભાગની ટીકા લખી આપવાની ઉદારતા દાખવો તો ધન્યતા અનુભવાશે.’ પ્રસ્તાવના સાંભળતા જ સ્તબ્ધ થવાયું...
ક્યાં બત્રીશી ? ક્યાં ઉપાધ્યાયજી મ. ને ક્યાં નૂતન ટીકાકારશ્રી ને ક્યાં મારા જેવો અલ્પજ્ઞ... એક નાનકડા બાળકને મોટું કામ સોંપવા જેવો ઘાટ થયેલો.. પ્રાથમિક તબક્કામાં ઈન્કાર કરવા છતાં છેલ્લે સ્વીકાર તેમની લાગણી અને ભાવ જોતાં થયો...
જે કાંઈ લખાયું તેમાં તેમની લાગણી ને પ્રેમનો પડઘો છે. પ્રસ્તાવના લખવાનું કાર્ય સોંપી તેઓશ્રીએ મારા પર બહુ મોટો ઉપકાર કર્યો છે. નહીં તો મારા જેવો આળસુ માણસ આ બત્રીસીના પદાર્થોને ક્યારે પામી શકતે ? વાંચતા જે આનંદ આવ્યો છે તેને શબ્દસ્થ તો કેમ કરાય ? ફક્ત એટલી પ્રાર્થના પ્રભુને કરાય કે વાંચન અનુભવનમાં પલટાય... ને આત્માનુભૂતિના સથવારે આત્મગુણોની અનુભૂતિના ઊંડાણમાં રમમાણ બનાય...
પ્રાન્ત, પ્રસ્તાવના લખતાં પ્રભુઆજ્ઞાવિરુદ્ધ, ગ્રંથકારશ્રીવિરુદ્ધ કે ટીકાકારશ્રીના આશયથી ભિન્ન કાંઈ લખાઈ ગયું હોય તો મિચ્છામિ દુક્કડમ્...
感
શ્રી પાવાપુરી તીર્થધામ,
કે.પી.સંઘવી ચે. ટ્રસ્ટ,
સ્વ.પૂ.આ.શ્રી ૐકારસૂરિ મ.સા.ના. શિષ્યરત્ન
મુ.પો.કૃષ્ણગંજ, જિ. સિરોહી, તપસ્વી પૂ. મુનિરાજશ્રી ચંદ્રયશવિજયજી મહારાજના શિષ્યાણુ કંડલા-દિલ્હી હાઈવે-૩૦૭૧૦૧. મુનિ ભાગ્યેશવિજય
જે ૧.૬ ૨૦૫૯
તા. ૨૦-૬-૨૦૩.
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
22
द्वात्रिंशिका
(\૯ થી ૧૩ બત્રીસીનો ટૂંક્યાર)
૯. કથાદ્વાચિંશિક ટૂંક્યાર નવમી બત્રીસીમાં ગ્રંથકારશ્રીએ કથા, કથાના પ્રકાર, કથાના લક્ષણ, અકથા તથા વિકથાનું સ્વરૂપલક્ષણ-પ્રકાર-ફળ, કથા કહેવાનું ફળ, ધર્મકથાના અધિકારી, ધર્મકથા કરનારની સાવધાની ઈત્યાદિ બાબતોને મુખ્ય પ્રમેયરૂપે વણી લીધેલ છે.
અર્થકથા, કામકથા, ધર્મકથા અને મિશ્રકથા-આમ ચાર પ્રકારની કથા છે. (ગા.૧) ધન મેળવવાના ઉપાયભૂત વિદ્યા, શિલ્પ, સામ-દામ-દંડ-ભેદ સ્વરૂપ ઉપાય વગેરે જેમાં મુખ્યતયા આવે તે અર્થકથા કહેવાય છે. (ગા.૨) રૂપ-વય-વેશ-શૃંગાર વગેરેનું વર્ણન કામકથામાં થાય છે. (ગા.૩) ધર્મકથા ચાર પ્રકારની છે. - (૧) આક્ષેપણી, (૨) વિક્ષેપણી, (૩) સંવેજની, (૪) નિર્વેદની અથવા નિર્વેજની. તેમાંથી આપણી ધર્મકથા ચાર પ્રકારે છે – આચારપ્રધાન, વ્યવહારપ્રધાન, પ્રજ્ઞપ્તિપ્રધાન અને દૃષ્ટિવાદપ્રધાન. જેમાં આચારની વાતો મુખ્યતયા કહેવાય તે આચારપ્રધાન આપણી ધર્મકથા કહેવાય. અતિચારના પ્રાયશ્ચિત્તરૂપ વ્યવહાર બીજી, જિનવચનમાં શંકાનું સમાધાન કરવું તે ત્રીજી અને શ્રોતાની ભૂમિકા જોઈ તત્ત્વ સમજાવવું તે ચોથી આપણી ધર્મકથા છે. તેનાથી પ્રતિબોધ પામેલ શ્રોતા સ્થિર અને શાંત બને છે. (ગા.૪ થી ૭) વિદ્યા, ક્રિયા, તપ વગેરે આક્ષેપણી ક્રિયારૂપ કલ્પવેલીનો રસ=મકરન્દ છે. (ગા.૮)
વિક્ષેપણી કથા ચાર પ્રકારે છે. (૧) સ્વશાસ્ત્ર સૌપ્રથમ સમજાવી પછી પરશાસ્ત્રને બતાવવા. (૨) પર સિદ્ધાંતને જણાવી પછી સ્વશાસ્ત્રને સમજાવવા. (૩) પરશાસ્ત્રોની અસત વાતો, વિરોધી વાતો, ઘુણાક્ષરન્યાયથી સંગત થતી વાતો જણાવી સમ્યગ્વાદ જણાવવો. (૪) પહેલા સમ્યગ્વાદ સમજાવી પછી મિથ્યાવાદ જણાવવો. (ગા.૯) વિક્ષેપણી કથા શ્રોતાની માર્ગરુચિ ખતમ કરે એવી ઘણી સંભાવના છે. કારણ કે મુગ્ધ જૈનેતર શ્રોતાને તેમના સિદ્ધાંતના દોષની વાત કરીએ તો તે “જૈનો ઈર્ષ્યાખોર છે' એમ વિચારે અને તેમના સિદ્ધાંતના કેવળ ગુણ દેખાડવામાં આવે તો પોતાના ધર્મને તેઓ પ્રામાણિક માને. આનો અર્થ એવો નથી કે વિક્ષેપણી કથો કરવી જ નહિ. અવસર જોઈને જૈનેતર ગ્રંથોની વાત કરતાં તેમાં જૈન સિદ્ધાંતને ગોઠવી, જૈનેતર ગ્રંથની ખામીઓ હળવાશથી મધુર શબ્દોમાં બતાવવા દ્વારા અથવા પરસિદ્ધાંતની વાતો કરતા કરતા મોક્ષાભિમુખ બનેલ શ્રોતાને જૈનધર્મની રુચિ જાગે તો પરસિદ્ધાંતનું ખંડન ત્યારે કરી શકાય. આ કથા કડવા ઔષધ તુલ્ય જાણવી. (ગા.૧૦-૧૨)
જેમાં કડવા ફળને દેખાડીને સંવેગ પમાડવામાં આવે તે સંવેજની કથા કહેવાય. તે ચાર પ્રકારે છે. જે કથા (૧) પોતાના શરીરની અરુચિ બતાવવા દ્વારા, (૨) બીજા શરીરની અરુચિ દેખાડવા દ્વારા, (૩) મનુષ્યપણું અસાર દેખાડવા દ્વારા (=આલોકને વિશે) અને (૪) દેવ-તિર્યંચ વગેરેમાં પણ ઈર્ષ્યાદિ-પરવશતાદિ દોષો દેખાડવા દ્વારા (=પરલોકને વિશે) શ્રોતાને સંવેગ કરાવે તે સંવેજની ધર્મકથા કહેવાય. (ગા.૧૩) વૈક્રિયઋદ્ધિ વગેરે ગુણો, જ્ઞાનાદિ સંપત્તિ વગેરે સંવેજની કથાનો રસ છે. (ગા.૧૪)
શ્રોતાને નિર્વેદ=વૈરાગ્ય ઉત્પન્ન કરાવવા માટે જે કથામાં પાપકર્મના વિપાકને કહેવાય તે નિર્વેજની કથા કહેવાય. તે ચાર પ્રકારે છે. (૧) ચોરી કરનારને જેલની સજા થવી ( આ ભવનું પાપ અહીં
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
23
द्वात्रिंशिका
• ૯ થી ૧૩ બત્રીસીનો ટૂંકસાર • ફળ આપે). (૨) કસાઈનો ધંધો કરનાર મરીને નરકમાં જાય (=આ ભવના પાપથી પરલોક બગડે.) (૩) પૂર્વભવમાં કરેલ પુસ્તકનાશ આદિ પાપના ઉદયથી વર્તમાનમાં ભૂલા-લંગડા-બોબડાપણું મળે. (=પૂર્વભવના પાપનું વર્તમાનમાં ફળ મળે) (૪) સાપ-સિંહના ભવમાં કરેલા પાપોથી નરકાદિની સજા થાય. (=પૂર્વભવના પાપ પરલોકમાં ફળ આપે.) (ગા.૧૫) “થોડા પણ પ્રમાદનું ફળ અત્યંત ભયંકર છે.” આ પ્રમાણે વિસ્તારથી વર્ણન નિર્વેજની કથાનો રસ છે. (ગા.૧૬)
આપણી કથા=મૂડી. વિક્ષેપણી કથા=વ્યાજ. માટે શિષ્યને પહેલાં આપણી કથા કહીને પછી વિક્ષેપણી કથા કહેવી. આવું કરવાથી માત્ર બાહ્ય ખંડન-મંડન અને ચર્ચામાં ફસાઈ ન જાય તથા પોતાના આચાર વગેરેની તે શિષ્ય ઉપેક્ષા કરતો ન થાય. (ગા.૧૭) “આક્ષેપણી કથાથી ખેંચાયેલા જીવો સમ્યગ્દર્શન પામે છે જ્યારે વિક્ષેપણી કથામાં ભજના છે. કદાચ જીવ ગાઢ મિથ્યાત્વ પણ પામે.” આમ દશવૈકાલિકનિર્યુક્તિમાં જણાવ્યું છે. આપણી કથા અમૃતની જેમ ચોક્કસ લાભ કરાવે છે. જ્યારે ઝેરતુલ્ય વિક્ષેપણી કથા સંભળાવવા માટે શ્રોતાની બુદ્ધિ પરિકર્મિત કરી, તેનામાં મધ્યસ્થતા લાવવી પડે છે. ગ્રંથકારશ્રીએ દશવૈકાલિકનિયુક્તિના આધારે આ બધી બાબત એકદમ સ્પષ્ટ કરેલ છે. (ગા.૧૮-૧૯)
જે કથામાં ધર્મ-અર્થ અને કામ પુરુષાર્થની વાતો ભેગી આવતી હોય તે મિશ્રકથા કહેવાય. સ્ત્રીભોજન-રાજા-દેશ-નટ-નર્તક વગેરેની કથા વિકથા કહેવાય. વિકથા પારકી પંચાત સ્વરૂપ હોવાથી તેને મુમુક્ષુએ-મુનિએ અવશ્ય છોડવી જોઈએ. (ગા. ૨૦)
વળી વ્યવહારનયનું નિરૂપણ ૨૦ ગાથા સુધી કર્યા બાદ ગ્રન્થકારશ્રીમદ્જી નિશ્ચય નયનું મંતવ્ય જણાવતા કહે છે કે વક્તાના આશયથી પરિણામથી પણ કથા ફલતઃ અકથા કે વિકથા પણ બની શકે છે. માટે જ એક જ કથા એક પાસે સાંભળવામાં શુભ પરિણામ જાગે અને બીજા પાસે સાંભળવામાં અશુભ પરિણામ જાગે તેવું બનતું હોય છે. આમ ઉપદેશકનો આંતરિક પરિણામ શ્રોતા માટે મહત્ત્વનું પરિબળ છે. માટે જ દશવૈકાલિકનિયુક્તિમાં જણાવ્યું છે કે ““મિથ્યાત્વનો અનુભવ કરનારને અજ્ઞાની જ જાણવો. તે જે કથા કહે તે અકથા જ છે. તથા તપ-સંયમ ગુણને ધારણ કરનાર ઉપદેશકની વાણી જિનપ્રવચનમાં કથા કહેવાયેલ છે.” ઘણીવાર સાધુ દ્વારા પ્રમાદથી બોલાયેલા શબ્દો અકથા પણ વિશિષ્ટ લાયકાતવાળા શ્રોતા માટે કથા બની શકે. (ગા.૨૧ થી ૨૪)
કામવાસના જગાડતી કથા મોક્ષાભિલાષી સાધુએ ક્યારેય ન કરવી જોઈએ. પણ તપ-નિયમથી સમૃદ્ધ અને સંવેગ-નિર્વેદ કરાવનારી કથા પંડિતે કરવી. અતિવિસ્તારથી પણ કથા ન કરવી કે જેમાં શ્રોતા તાત્પર્યને પકડી જ ન શકે. ધીરજવાળા અને વિસ્તૃત-ગહન કથાને સમજવાની શક્તિવાળા શિષ્યને તો વિસ્તારપૂર્વક તમામ બાબતો સમજાવવી. જેથી તેનામાં જિનાગમ પ્રત્યે અહોભાવ અને તાત્ત્વિક શ્રદ્ધા વધે. (ગા.૨૫ થી ૨૮) ધર્મરત્ન પ્રકરણની ૧૦૬મી ગૂઢ ગાથાને લક્ષમાં રાખીને ગ્રંથકારશ્રીએ જણાવેલ છે કે વિધિ-ઉદ્યમ-ભય-ઉત્સર્ગ-અપવાદનો વિભાગ વકતાને જાણમાં હોવો જોઈએ. અને ખુલાસા પૂર્વક તે તે રીતે કથા કરવાની આવડત જોઈએ. બાકી એક જ વાતને પકડવામાં શ્રોતામાં એકાંતવાદ મિથ્યાત્વ આવી શકે. ધર્મકથા કરનાર વક્તા આચારથી કદાચ ઢીલા હોય તો ચાલે પણ પરમાત્માના આંતરિક આશય મુજબ શ્રોતાને જિનશાસનમાં આદર થાય તે રીતે કથા કહેવાની કળા તો તેની પાસે હોવી જ જોઈએ. કર્મવશ ક્રિયાહીન બનેલા હોવા છતાં તત્ત્વજ્ઞાની એવા શુદ્ધકરૂપક સારા. પણ જ્ઞાનહીન ક્રિયાજડ સારા નહિ. આમ યુક્તિસંગત કથા કરનાર પંડિત સાધુ મોક્ષને મેળવે છે. (ગા.૨૯-૩૨)
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
24
• ૯ થી ૧૩ બત્રીસીનો ટૂંકસાર •
द्वात्रिंशिका બીજી બધી બત્રીસીઓની અપેક્ષાએ નવમી કથા બત્રીસી ખૂબ સરળ છે. પણ તેનો વિષય ખૂબ મહત્ત્વનો અને ગંભીર છે. આ વાત ભૂલાવી ન જોઈએ.
૧૦. યોગલક્ષણહાવિંશિકઃ ટૂંક્યાર ૯મી બત્રીસીમાં જણાવેલી ધર્મકથા વગેરે સાંભળવાથી યોગ્ય શ્રોતાને તેના ફળસ્વરૂપે યોગની પ્રાપ્તિ થાય છે. તેથી ૧૦મી બત્રીસીમાં યોગ, યોગનું લક્ષણ, યોગના પ્રકાર, યોગનો કાળ, યોગના અધિકારી-અનધિકારીના લક્ષણ, યોગના મુખ્ય ઘટકો, નિશ્ચય-વ્યવહારથી યોગનું સ્વરૂપ, યોગનું ફળ વગેરે બાબતોને મુખ્યતયા વણી લીધેલી છે. પ્રારંભમાં જ યોગનું લક્ષણ બાંધતા ગ્રન્થકારશ્રી કહે છે કે મોક્ષની સાથે સંબંધ કરાવે એવી પ્રવૃત્તિને યોગ કહેવાય. (ગા.૧) જીવને ચરમ પુદ્ગલ પરાવર્તમાં જ “યોગ' મળે છે. તે મોક્ષનું અંતરંગ કારણ છે તથા મુખ્ય કારણ છે. અચરમ પુદ્ગલપરાવર્તમાં મિથ્યાત્વથી વ્યાપ્ત જીવ મોક્ષમાર્ગની સન્મુખ થતો નથી. કારણ કે અચરમાવર્તમાં જીવ ભવાભિનંદી હોય છે, સંસારરસિક હોય છે. ધર્મ કરે તો પણ હૈયામાં લૌકિક ભાવોને જ ભવાભિનંદી જીવો પકડી રાખતા હોય છે. યોગદષ્ટિ સમુચ્ચય વગેરે ગ્રંથના આધારે ગ્રન્થકારશ્રીએ ભવાભિનંદી જીવના લક્ષણ બતાવેલ છે કે તે (૧) શુદ્ર, (૨) લોભરતિવાળો, (૩) દીન, (૪) મત્સરી, (૫) ભયભીત, (૬) શઠ, (૭) અજ્ઞાની અને (૮) નિષ્ફળ આરંભવાળો હોય છે. (ગા.૨ થી ૫)
ભવાભિનંદી જીવો ધર્મ કરે તો પણ લોકપંક્તિથી ધર્મ કરે છે. લોકપંક્તિ = લોકોને ખુશ કરવા પ્રવૃત્તિ કરવી. આવી ધર્મક્રિયા માત્ર નિષ્ફળ નથી જતી પણ વિપરીત ફળ લાવનારી થાય છે. અહીં એક નોંધ લેવી કે ધર્મ કરતા કરતા લોકોમાં પ્રશંસાને પાત્ર બનીએ તે સારું છે. પણ પ્રશંસા માટે ધર્મ કરવો તે યોગ્ય નથી. (ગા.૬ થી ૮) જેઓને ધર્મનું તાત્ત્વિક માહાભ્ય ખબર ન હોય પરંતુ ધર્મ કરવાની પાછળ ભોગતૃષ્ણા પોષવાની વૃત્તિ કે દેવલોકના સુખનો આશય પણ ન હોય તેવા ધર્માચરણવાળા જીવોની ધર્મક્રિયા કંઈક સારી કહી શકાય. પરંતુ તાત્ત્વિક શુદ્ધિ તો પ્રણિધાનાદિસહિત એવી ધર્મક્રિયામાં જ હોય છે. (ગા.૯) ધર્મક્રિયામાં તાત્ત્વિક શુદ્ધિ અને પ્રબળ પુષ્ટિની પરંપરા પ્રણિધાનપ્રવૃત્તિ-વિધ્વજય-સિદ્ધિ-વિનિયોગ આ પાંચ પરિબળોથી આવે છે. (ગા.૧૦)
આ પાંચેયના ક્રમશઃ લક્ષણને જણાવતા ગ્રંથકારશ્રી કહે છે કે – પ્રણિધાન એટલે સ્થિર, કરુણાયુક્ત, પરોપકાર પ્રધાન, પાપવર્જિત ચિત્ત. ધર્મસ્થાનમાં વિશેષ પ્રકારના પ્રયત્નથી ઉભી થયેલી સ્થિર ( = પ્રણિધાન પૂર્વકની) અને અન્ય તુચ્છઅભિલાષ વિનાની ચિત્તપરિણતિને પ્રવૃત્તિ કહેવાય. શરૂ કરેલ પ્રવૃત્તિને વિશે વિધ્વજય ત્રણ પ્રકારે છે. (૧) કંટકતુલ્ય બાહ્ય વ્યાધિ પર જય, (૨) જ્વર જેવા આંતરિકવ્યાધિ ઉપરનો જય અને (૩) દિલ્મોહસમાન મિથ્યાત્વ ઉપર જય. જઘન્ય-મધ્યમ-ઉત્કૃષ્ટ વિધ્વજયથી જીવ ધર્મનો તાત્ત્વિક અનુભવ કરે છે. તેને સિદ્ધિ જાણવી. બીજાને ધર્મમાં જોડવા તે વિનિયોગ કહેવાય. તે પ્રકૃષ્ટ ધર્મસ્થાનની પ્રાપ્તિનું કારણ છે. પ્રણિધાનાદિ પાંચ પરિબળો વિનાની ક્રિયા ભાવધર્મ માટે થતી નથી, ઊલટું નુકસાન માટે થાય છે. (ગા.૧૧ થી ૧૬)
ઘાસમાંથી સીધેસીધું ઘી બનતું નથી તે રીતે અચરમાવર્તકાળમાં રહેલા જીવ પાસે પ્રણિધાન વગેરે ન હોવાથી તેને સીધેસીધી યોગમાર્ગની પ્રાપ્તિ થાય તેવી શક્યતા નથી. તેથી ચરમાવર્ત કાળ માખણતુલ્ય મનાય છે. તે સમયે જ જીવમાં નિર્મળ આશય પ્રગટે છે. ગોપેન્દ્ર નામના અન્યદર્શની યોગાચાર્ય પણ જણાવે છે કે પ્રકૃતિનો (= કર્મનો) પુરુષ = આત્મા ઉપરથી અધિકાર હટે નહિ ત્યાં સુધી પુરુષને
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वात्रिंशिका
• ૯ થી ૧૩ બત્રીસીનો ટૂંકસાર
25
તત્ત્વમાર્ગમાં જિજ્ઞાસા પણ પ્રગટ થતી નથી. ક્ષેત્રરોગ (= અનેક નવા રોગને ખેંચી લાવે તેવો રોગ) આવે તો જીવને પથ્ય ખાવાની ઈચ્છા નથી થતી પણ અપથ્યની જ ઈચ્છા થાય છે. તેવું અચરમાવર્તી જીવ વિશે જાણવું. યોગાચાર્ય ગોપેન્દ્રની આ વાત યુક્તિસંગત પણ છે કારણ કે તત્ત્વજિજ્ઞાસા થાય તો પણ પુરુષનો પરાભવ કરવાનો પ્રકૃતિનો અધિકાર પાછો ફરવા માંડે છે. (ગા.૧૭-૨૧) ચરમાવર્ત કાળમાં આત્મા ઉપરથી પ્રાકૃતિક આધિપત્યના વળતા પાણી થાય છે.
·
ગ્રંથકારશ્રી આગળ વધતાં બીજી મહત્ત્વની વાત જણાવે છે કે ભાવ જ મોક્ષનું મુખ્ય કારણ છે. ચ૨માવર્તમાં ભાવને કારણે જ ક્રિયા પણ યોગસ્વરૂપ બને છે. સિદ્ધરસ તાંબાને સોનારૂપે બનાવે છે તે રીતે ભાવ પણ ક્રિયાને યોગસ્વરૂપ બનાવે છે. જ્યાં ક્રિયા ભાવથી એકરસ બની ગઈ હોય ત્યાં ક્રિયા નાશ પામ્યા પછી પણ ભાવની હાજરી હોય છે. બૌદ્ધ લોકો પણ આવી ક્રિયાને સુવર્ણઘટ સમાન કહે છે. ફૂટેલ સુવર્ણઘટની જેમ સંયોગવિશેષમાં ક્રિયા રવાના થવા છતાં પણ તાત્ત્વિક ભાવ ફળને આપે છે. ભૂમિગત પાણીની શિરા સમાન ભાવ છે અને ભૂમિ ખોદવા સમાન ધર્મક્રિયા છે. ભાવ વિનાની એકલી ધર્મક્રિયાથી કરેલ પાપક્ષય દેડકાના ચૂર્ણ સમાન છે. જેમ વરસાદ પડે તો ફરીથી તે ચૂર્ણમાંથી ઢગલાબંધ દેડકાઓ પેદા થઈ શકે છે. તેમ ભાવશૂન્ય ધર્મક્રિયાને કરનારો જીવ નિમિત્ત મળતાં પાછો પાપોથી ભારે થાય છે. જ્યારે ભાવયુક્ત ધર્મક્રિયાથી થયેલ પાપક્ષય દેડકાની રાખતુલ્ય છે. મુશળધાર વરસાદ પડવા છતાં દેડકાની રાખમાંથી નવો એક પણ દેડકો ઉત્પન્ન થતો નથી. તેમ તાત્ત્વિક પ્રણિધાનાદિ ભાવોથી પાપ કર્મ અને તેના અશુભ અનુબંધો મૂળમાંથી બાળી નાખ્યા પછી ગમે તેવા પ્રતિકૂળ સંયોગમાં પણ તે આધ્યાત્મિક પુરુષને નવા પાપકર્મનો બંધ કે ભવપરંપરાની વૃદ્ધિ થાય નહિ. આમ પ્રણિધાનાદિ આધ્યાત્મિક ભાવો મોક્ષનું કારણ છે અને ક્રિયા ભાવનું કારણ છે. આમ ક્રિયા મોક્ષનું સીધું કારણ નથી. પણ પરંપરાએ તે મોક્ષનું કારણ બને છે. (ગા.૨૨ થી ૨૭)
યોગ જ્ઞાનનયથી જ્ઞાનપરિણામસ્વરૂપ છે અને ક્રિયાનયથી તપ-ત્યાગાદિમાં શક્તિ ફોરવવા સ્વરૂપ છે. વળી, આવો યોગ આત્મવ્યાપારસ્વરૂપ છે. જીવનો બોધ-ક્રિયા વગેરે બદલાય છે પણ નિશ્ચયનયથી જીવ ક્યારેય બદલાતો નથી. માટે જીવની ક્રિયાને યોગ રૂપે જણાવેલ છે. પણ જીવને યોગરૂપે કહેલ નથી. આચારાંગમાં પણ જણાવ્યું છે કે ‘ઉપાધિ કર્મથી જ થાય છે.' માટે ઔપાધિક ભાવો (= વૈભાવિક પરિણામો) અનિત્ય છે. અને પોતાના ચૈતન્યાદિ મૌલિક ભાવવાળો આત્મા નિત્ય જ છે. દ્રવ્ય = આત્મા અને પરિણામની = ક્રિયાની વચ્ચે કથંચિત્ ભેદ છે તેમજ કથંચિત્ અભેદ છે. તેમ છતાં શુદ્ધ નિશ્ચય નયની દૃષ્ટિએ ઔપાધિક ભાવો - સાંયોગિક પરિણામો - વૈભાવિક અવસ્થાઓ મિથ્યા છે, કાલ્પનિક છે. આ બાબતનું ખૂબ જ સચોટ રીતે મહોપાધ્યાયજી મહારાજે નિરૂપણ કરેલ છે. આ પ્રસંગે અદ્વૈતવાદ, (જ્ઞાનાદ્વૈતવાદ-બ્રહ્માદ્વૈતવાદ-શબ્દાદ્વૈતવાદ) શૂન્યવાદ, નૈરાત્મ્યવાદના ઉદ્ભવની કારણીભૂત મૂળભૂત દૃષ્ટિનો તથા સમયસાર અધ્યાત્મબિંદુ વગેરે ગ્રંથોની શૈલીનો, સ્યાદ્વાદપદ્ધતિની મર્યાદામાં રહીને, ઉપયોગ ગ્રંથકારશ્રીએ કરેલ છે. આ તેઓશ્રીની એક અલૌકિક-અનુપમ-દુર્લભ વિશિષ્ટતા છે.
મહોપાધ્યાયજી મહારાજ કહે છે કે જિનશાસન સર્વનયમય છે. તેથી એક પણ નયની બાદબાકી કરવામાં આવે, કોઈ પણ નયનો અપલાપ કરવામાં આવે તો પરમાર્થથી સ્યાદ્વાદશાસનનો જ ઉચ્છેદ થઈ જાય. માટે પ્રયોજનવિશેષને લક્ષમાં રાખીને, શ્રોતાની ભૂમિકાને ધ્યાનમાં રાખીને અવસરે કોઈ એક નયને મુખ્ય બનાવીને પણ ધર્મદેશના આપી શકાય છે. અનેકાન્તવાદના ઘટક સ્વરૂપે જે નયના
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
• ૯ થી ૧૩ બત્રીસીનો ટૂંકસાર
द्वात्रिंशिका
પ્રતિપાદનનો અવસર હોય ત્યારે તે રીતે તેનું સમર્થન કરવું આ પણ તીર્થંકરમાન્ય શાસ્ત્રમર્યાદા જ છે. પણ વક્તાને સ્યાદ્વાદમાર્ગનો ઊંડો બોધ હોવો ખૂબ જ જરૂરી છે તથા પરિપૂર્ણ સ્યાદ્વાદમાર્ગનો બોધ ભાવ અનેકાન્તપરિણતિ શ્રોતામાં પ્રગટાવવાનું લક્ષ પણ વક્તાને હોવું જોઈએ. આ મહત્ત્વની વાત છે.
26
-
અંતે ગ્રન્થકારશ્રીએ વાચક વર્ગને બહુ મહત્ત્વની આધ્યાત્મિક સલાહ આપતા જણાવેલ છે કે આ રીતે જિનશાસનમાં બતાવેલ યોગલક્ષણને જાણતા સ્યાદ્વાદીએ મોક્ષ મેળવવાની ઝંખનાથી યોગસાધનામાં લાગી જવું. અને ક્ષમતા હોય તો જૈનેતર યોગલક્ષણની પરીક્ષા કરીને જિનશાસનના સિદ્ધાંત પ્રત્યેની શ્રદ્ધાજ્યોતને ઝળહળતી બનાવવી જોઈએ. (ગા.૨૮-૩૨)
૧૧. પાતંજલયોગલક્ષણદ્વાત્રિંશિકાઃ ટૂંક્સાર
૧૦મી બત્રીસીમાં જૈનદર્શન અનુસાર યોગનું લક્ષણ બતાવ્યા બાદ ગ્રંથકારશ્રી ૧૧મી બત્રીસીમાં પાતંજલ યોગદર્શનમાન્ય યોગલક્ષણની સમીક્ષા કરે છે. ૧ થી ૧૦ શ્લોક સુધી પતંજલિ મહર્ષિનો મત દર્શાવી ૧૧-૧૨ શ્લોકમાં તેની સમીક્ષા કરેલ છે. ફરીથી પતંજલિ અને રાજમાર્તંડકાર ભોજ રાજર્ષિનો મત ૧૩ થી ૨૦ શ્લોક સુધી દર્શાવી ૨૧મા શ્લોકથી ગ્રંથકારશ્રીએ તેની કડક સમાલોચના કરી છે.
પતંજલિ ઋષિ કહે છે કે ‘ચિત્તવૃત્તિનો નિરોધ એ યોગ છે.' (ગા.૧) સ્થિર ચંદ્ર પણ અસ્થિર પાણીમાં ચાલતો દેખાય તે રીતે વાસ્તવમાં તદ્દન શાંત અને સ્થિર આત્મા પણ ચંચળ એવી ઈન્દ્રિયવૃત્તિને કારણે તેવા તેવા આકારવાળો હોય એવું ભાસે છે. આ વૃત્તિઓનો નિરોધ કરવાથી ચિત્ત વૃત્તિશૂન્ય બને છે. અને પુરુષ પોતાના સ્વરૂપમાં અવસ્થાન કરે છે. આ પુરુષની મુક્તિ છે. ચિત્તની વૃત્તિ પાંચ પ્રકારની છે - પ્રમાણ, ભ્રમ, વિકલ્પ, નિદ્રા અને સ્મૃતિ. પ્રમાણ એટલે કે અવિસંવાદી જ્ઞાન. ભ્રમ એટલે કે મિથ્યાજ્ઞાન, વિપર્યાસ. અવસ્તુવિષયક શાબ્દબોધને વિકલ્પ કહેવાય. ‘રમેશનું ઘર' - આમાં ઘર ૨મેશથી અલગ વસ્તુ છે તેવું ભાન થાય છે તે રીતે ‘પુરુષનું ચૈતન્ય’- આમાં પણ ચૈતન્ય પુરુષથી ભિન્ન જણાય છે. પણ વાસ્તવમાં ચૈતન્ય જ પુરુષ છે. માટે આ શાબ્દબોધને ‘વિકલ્પ’ કહેવાય. જાગ્રતસ્વપ્રદશાના સમસ્ત વિષયનો ત્યાગ કરીને જે પ્રવૃત્તિ થાય તે નિદ્રા કહેવાય અને ચોક્કસ પ્રકારે અનુભવેલા વિષયને યાદ કરવો તે સ્મૃતિ કહેવાય છે. ચિત્તવૃત્તિ રાજસી-તામસી કે સાત્ત્વિક બહિર્મુખતાને છોડે તેને વૃત્તિનિરોધ કહેવાય. (ગા.૨-૫)
મહર્ષિ પતંજલિના કથનાનુસાર, અભ્યાસ અને વૈરાગ્યથી વૃત્તિનિરોધ થાય છે. અભ્યાસ એટલે કે કેવળ ચિત્તમાં જ રહેવા સ્વરૂપ ચિત્તનો પરિણામ. વૈરાગ્ય એટલે કે બીજાને આધીન ન થવું. શબ્દાદિ વિષયો અને દેવલોક વગેરેની તૃષ્ણા વગરનાને આસક્તિ રવાના થાય છે અને વશીકાર નામનો અપર વૈરાગ્ય પ્રગટે છે. જેને પુરુષ અને પ્રકૃતિના ભેદનું જ્ઞાન થયું હોય તેવા પુરુષને ગુણો ઉપરની સત્ત્વ - રજસ્ તમો ગુણાત્મક પ્રકૃતિ ઉપરની આસક્તિ ચાલી જવાથી ગુણવૈતૃષ્ણ નામનો પ૨ (= શ્રેષ્ઠ) વૈરાગ્ય ઉત્પન્ન થાય છે. બહિર્મુખતાનો વિલય કરાવવા દ્વારા આ વૈરાગ્ય વૃત્તિનિરોધમાં ઉપકારી થાય છે. વૃત્તિનિરોધવિષયક અભ્યાસ શાંતરસપ્રવાહ દેખાડવા દ્વારા ચિત્તવૃત્તિનિરોધમાં ઉપકારી થાય છે. (ગા.૬-૧૦) આ રીતે અભ્યાસ અને વૈરાગ્યના માધ્યમથી તામસી વગેરે ચિત્તવૃત્તિઓનો પ્રતિરોધ થવો તે ‘યોગ' કહેવાય. આમ પતંજલિ ઋષિનું મંતવ્ય છે.
–
=
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वात्रिंशिका
• ૯ થી ૧૩ બત્રીસીનો ટૂંકસાર
27
પતંજલિ ઋષિની વાત બહુ સુંદર છે. અધ્યાત્મમાર્ગે ડગલું માંડતા સાધક માટે લાભકારી છે. પરંતુ તેમના પાયાના તાત્ત્વિક સિદ્ધાન્તો અને તેમણે બતાવેલ યોગમાર્ગ - આ બન્નેનો સમન્વય કરવામાં આવે તો કાંઈક અસંગતિ જેવું જણાય છે.- એમ ગ્રન્થકારશ્રી જણાવે છે. અસંગતિ પ્રતીત થવાનું મૂળ કારણ એ છે કે સાંખ્ય અને પાતંજલદર્શન આત્માને પરિણામીનિત્ય નહિ પણ કૂટસ્થ નિત્ય માને છે. અર્થાત્ આત્માના સ્વભાવમાં કદાપિ, ક્યાંય પણ, જરા પણ ફેરફાર થતો જ નથી. ગ્રંથકારશ્રી કહે છે કે એવું માનવામાં તો સંસારી આત્માનો ક્યારે પણ મોક્ષ થશે જ નહિ. કારણ કે આત્માનો સ્વભાવ બદલાવાનો જ નથી. (ગા.૧૧) તે જ રીતે પ્રકૃતિને એક જ માનીએ, બધા આત્મા ઉપર એક જ પ્રકૃતિનું આધિપત્ય માનીએ તો એક આત્મા પરથી તે પ્રકૃતિનું આધિપત્ય છૂટતાં = એક આત્મા મુક્ત થતાં બધા આત્મા મુક્ત બનવા જોઈએ. માટે ‘પ્રકૃતિ એક છે એમ' માની ન શકાય અને ‘આત્મા ફૂટસ્થ નિત્ય છે' તેમ કહી ન શકાય. (ગા.૧૨)
•
પુરુષ ફૂટસ્થ નિત્ય હોય તો બાહ્ય વિભિન્ન અવસ્થામાં જ્ઞાન-અજ્ઞાનનો વ્યવહાર તથા ક્યારેક સુખાદિનો ભોગવટો અને ક્યારેક ભોગના ત્યાગનો વ્યવહાર પુરુષમાં (= આત્મામાં) કઈ રીતે થઈ શકે ? આ પણ એક અજબની સમસ્યા પાતંજલદર્શન સમક્ષ ઉપસ્થિત થાય છે.
તેના નિરાકરણ માટે પાતંજલ વિદ્વાનો પોતાનું આગવું તાત્પર્ય દેખાડતા કહે છે કે અરીસાની સામે જે જે પદાર્થો આવે તે તે બધાનું પ્રતિબિંબ પાડનાર અરીસો જેમ સ્થિર છે તેમ ચૈતન્યસ્વરૂપ પુરુષના નિર્મળ અંતઃકરણમાં ચિત્તવૃત્તિઓ પ્રતિબિંબિત થાય તો પણ પુરુષ તો તદ્દન સ્થિર = નિત્ય જ રહેશે. પરંતુ જેમ ઘડો સ્વભિન્ન એવા પુરુષથી જ્ઞેય છે, સ્વયં સ્વથી જ જ્ઞેય નથી, તે રીતે ચિત્ત પણ સ્વતઃ પ્રકાશ્ય નથી પણ પરતઃ = પુરુષતઃ પ્રકાશ્ય છે. માટે અહીં ચિત્તથી ભિન્ન અને વિવિધ વસ્તુના ગ્રાહક = શાતા એવા પુરુષની કલ્પના વ્યર્થ નહિ બને. ‘“ચિત્ત સ્વપ્રકાશ્ય નથી તો પછી ‘આ ઘટ છે' વગેરે વ્યવહાર શી રીતે થાય ?” આવી શંકા ન કરવી. કારણ કે જેમ પુરુષ કૂટસ્થ નિત્ય અપરિણામી છે તે રીતે પ્રકૃતિ પણ અપ્રતિસંક્રમવાળી = સ્થિર સ્વભાવવાળી છે. પ્રકૃતિ હંમેશા એકરૂપે નિજસ્વરૂપમાં રહે છે. ચિતિશક્તિ પુરુષના સંપર્કમાં આવતાં બુદ્ધિ તેમાં પ્રતિબિંબિત થાય છે. તે પ્રતિબિંબિત બુદ્ધિનું સંવેદન પુરુષને થવાથી ઘટાદિનું જ્ઞાન પુરુષને થાય છે. માટે તેવો વ્યવહાર પણ થઈ શકે છે.(ગા.૧૩-૧૫)
ભોગવ્યવહારની સંગતિ માટે પાતંજલ દર્શનની તદન અલગ પ્રકારની વ્યવસ્થા છે. તેમના મતે, ચિક્તિ બે પ્રકારની છે - નિત્ય ઉદિત અને અભિવ્યંગ્ય. નિત્યઉદિત ચિત્ત્શક્તિ એટલે પુરુષ. પુરુષના સાન્નિધ્યથી સત્ત્વગુણપ્રધાન ચિત્તમાં (= પ્રકૃતિમાં) બીજી અભિવ્યંગ્ય ચિત્રશક્તિ પ્રગટ થાય છે - એમ યોગસૂત્રની રાજમાર્તંડ ટીકામાં ભોજરાજર્ષિ જણાવે છે. સાત્ત્વિક ચિત્તમાં પુરુષની ચિછાયા જેવી બીજી ચિછાયા પ્રગટે છે. તે પુરુષની નજીક હોવાથી બન્ને વચ્ચે ભેદનું ભાન ન થવાથી પુરુષમાં સુખાદિના ભોગનો વ્યવહાર કરાય છે. માટે ભોગ પદાર્થની અસંગતિ નહિ આવે. આમ દરેક આત્મામાં સ્વતંત્ર બુદ્ધિતત્ત્વને માનવાથી ‘એક આત્માની મુક્તિ થાય ત્યારે બીજા આત્માની મુક્તિ થવી જ જોઈએ' એવી સમસ્યા પણ આવશે નહિ. (ગા.૧૬ થી ૧૮)
જગતની સૃષ્ટિ, પ્રલય તથા મુક્તિ માટે પણ પાતંજલ દર્શનની માન્યતા ન્યારી છે. સૃષ્ટિ માટે પ્રકૃતિમાં અનુલોમ પરિણામ અને પ્રલય તથા મુક્તિ માટે વિલોમ પરિણામ તેમણે માન્ય કરેલ છે. પ્રકૃતિના બહિર્મુખ વ્યાપારને અનુલોમ પરિણામ કહેવાય. તથા પોતપોતાના કારણમાં પ્રવેશ કરવા દ્વારા
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
28
• ૯ થી ૧૩ બત્રીસીનો ટૂંકસાર •
द्वात्रिंशिका અમિતા સુધી પ્રતિલોમ પરિણામ કહેવાય. તથા આ બે પરિણામ જ પુરુષને સુખાદિનો અનુભવ કરાવે છે. અને તે જ જડ એવી પણ પ્રકૃતિમાં પુરુષાર્થકર્તવ્યતા છે. અનુલોમ-પરિણામરૂપ શક્તિ ક્ષીણ થાય અને ચિત્ત પૂર્ણતયા નિર્વિકારી થાય ત્યારે દષ્ટા પુરુષ પોતાના સ્વરૂપમાં રહે છે. એ જ મોક્ષ છે. (ગા.૧૯-૨૦) આ રીતે ગા.૧૩ થી ગા.૨૦ સુધીમાં પૂર્વપક્ષ પોતાની માન્યતા મુજબ પુરુષમાં જ્ઞાનઅજ્ઞાન-ભોગાદિવ્યવહાર તથા પુરુષનો મોક્ષ કેવી રીતે થાય ? તે જણાવે છે.
પણ આ વાત જૈનોને માન્ય નથી કારણ કે –
(૧) પાતંજલો પુરુષને તદ્દન નિષ્ક્રિય તથા નિધર્મી માને છે. અને પરમાર્થથી સુખ-દુઃખનો તથા બંધનાદિનો આધાર પ્રકૃતિને માને છે. તો પછી સાંસારિક સુખ-દુઃખમાંથી અને બંધનમાંથી મુક્તિ પણ પરમાર્થથી પ્રકૃતિની જ થશે. “પુરુષનો મોક્ષ થાય એવી વાત ખોટી ઠરશે. જે બંધાય તે જ છૂટે ને!
(૨) અપરિણામી એવા પુરુષમાં પ્રકૃતિ જ બુદ્ધિના આધારે વિવિધ પરિણામોનો ભાસ કરાવે છે, વ્યવહાર કરાવે છે. એમ પાતંજલો માને છે. તો પછી તેમના મત પ્રમાણે તો બુદ્ધિથી જ બધા વ્યવહાર સંગત થવાથી આત્માને સ્વીકારવાની જરૂર જ નહિ રહે- એમ ગ્રંથકારશ્રી જણાવે છે.
(૩) પાતંજલ વિદ્વાનો પુરુષને અપરિણામી કૂટસ્થ નિત્ય માને છે. પ્રકૃતિને પરિણામી નિત્ય માને છે. જૈન દર્શન કહે છે કે “જેમ પ્રકૃતિ પરિણામી હોવા છતાં નિત્ય છે તેમ પુરુષને પરિણામી માનો તો પણ તેમાં નિત્યત્વ સંગત થઈ શકે છે. જો પાતંજલ વિદ્વાનો, જૈન દર્શન મુજબ પુરુષને પણ પરિણામી નિત્ય માને તો ઉપરોક્ત કોઈ સમસ્યાને અવકાશ રહેતો નથી.'- આમ ગ્રંથકારશ્રીનું કથન છે. તદુપરાંત,
(૪) પાતંજલ વિદ્વાનો કહે છે કે “જે સંહત્યકારી હોય = ભેગા મળીને કામ કરતા હોય તે પરાર્થ = પોતાનાથી ભિન્ન પદાર્થ માટે હોય. જેમ કે મકાન વગેરે. સત્ત્વ-રજ-તમસ્ ગુણ પણ સંહત્યકારી છે. માટે તે આત્મા માટે કામ કરનારા છે. આ રીતે પાતંજલો આત્માની સિદ્ધિ કરે છે. પરંતુ તેની તટસ્થભાવે સમાલોચના કરતા ગ્રંથકારશ્રી જણાવે છે કે પાતંજલ મતાનુસાર સત્ત્વાદિ ગુણો બુદ્ધિમાં રહેલા છે અને તે પોતાનાથી અભિન્ન એવી બુદ્ધિને લાભ કરે જ છે. અને તે બુદ્ધિ પ્રકૃતિને દુઃખોમાંથી છોડાવવા દ્વારા પોતાનાથી અભિન્ન પ્રકૃતિ ઉપર ઉપકાર કરે જ છે. માટે સંહત્યકારિત્વમાં પરાર્થત્વની વ્યાપ્તિ જ અસત્ય ઠરે છે. અહીં ગ્રંથકારશ્રીનો આશય એ છે કે સંહત્યકારી હોવા છતાં જેમ સત્ત્વાદિ ગુણો પોતાના માટે કામ કરે છે, બીજા માટે નહિ? તેમ શયન-આસન-મકાન વગેરે સંહત્યકારી હોવા છતાં પોતાના માટે કામ કરશે. સંહત્યકારી હોવા માત્રથી તે પોતાનાથી ભિન્ન એવા પુરુષની સિદ્ધિ કરી શકે નહિ. કારણ કે સંહત્યકારિત્વનું વ્યાપક પરાર્થત્વ (પોતાનાથી ભિન્ન એવા બીજા પદાર્થ માટે પોતાનું હોવાપણું અથવા સક્રિયપણું) નથી.
(૫) પાતંજલીના મતાનુસારે લાલ રંગનો આધાર ઘટ છે. તે રીતે સત્ત્વાદિ ગુણોનો આધાર બુદ્ધિને માનીએ, તો સત્ત્વાદિ વડે જન્ય સુખ-દુઃખને બુદ્ધિ જ ભોગવશે. તેથી બુદ્ધિથી ભિન્ન એવો આત્મા સિદ્ધ નહિ થાય. એવું થાય તો અહંકાર વગેરે તત્ત્વનો પણ ઉચ્છેદ થઈ જશે. આ વાતનું ખૂબ જ સૂક્ષ્મ રીતે નિરૂપણ ગ્રંથકારશ્રીએ કરેલ છે. (ગા.૨૧ થી ૨૫).
(૬) જો “સત્ત્વપ્રધાન ચિશક્તિ પુરુષના સન્નિધાનથી અભિવ્યક્ત થાય છે એમ માનીએ તો પુરુષમાં કૂટસ્થનિત્યત્વ વિશે પાતંજલીની જે માન્યતા છે તે અસંગત થશે. અને તા : સ્વરૂપેડવસ્થાનમ્'
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वात्रिंशिका
• ૯ થી ૧૩ બત્રીસીનો ટૂંકસાર
29
વૃત્તિનિરોધ સમયે પુરુષ પોતાના સ્વરૂપમાં અવસ્થિત = સ્થિર થાય છે - આવી વાત પણ અસંગત થશે. કારણ કે ‘તત્ત્વ' શબ્દથી બાદબાકી કરવા યોગ્ય કોઈ કાળ પાતંજલ દર્શનમાં છે જ નહિ કે જે કાળે પુરુષ પોતાના સ્વરૂપને છોડીને અન્યત્ર રહેતો હોય.
(૭) ‘સંસાર અવસ્થામાં પ્રકૃતિના વિકાર સ્વરૂપ બુદ્ધિ હાજર હતી અને મુક્તિદશામાં બુદ્ધિ ગેરહાજર છે. બાકી આત્મા તો બન્ને અવસ્થામાં એકસરખો જ છે, ફૂટસ્થ નિત્ય છે’ - આવી પણ પાતંજલોની વાત અસંગત છે. કારણ કે સંસાર અને મોક્ષ વિરોધી સ્વભાવવાળા છે. તેથી તે બન્ને જેમાં રહે છે તેવા આત્મામાં પણ વિરોધી સ્વભાવની હાજરી = પરિણામીપણું માનવું પડે. અને આમાં તો તેઓ આડકતરી રીતે જૈન દર્શનનો-સ્યાદ્વાદનો જ પ્રેમથી સ્વીકાર કરે છે તેવું સિદ્ધ થાય- આવું ગ્રંથકારશ્રી જણાવે છે. (ગા.૨૬,૨૭)
(૮) ‘‘જીવ અનેક છે. દરેકને સુખ-દુઃખનો અનુભવ કરાવનાર પ્રકૃતિ એક છે. જીવને સુખદુઃખનો અનુભવ જે માધ્યમથી પ્રકૃતિ કરાવે છે તે ‘બુદ્ધિ’ બધા જીવોની સ્વતંત્ર = ભિન્ન છે. માટે જેની બુદ્ધિનો લય = નાશ થાય (= પ્રકૃતિની આંશિક મુક્તિ થાય) તે જીવ મુક્ત થાય. આમ એક જીવની મુક્તિમાં બધા જીવ મુક્ત થવાની સમસ્યા આવતી નથી.' - આવી દલીલ પાતંજલ વિદ્વાનોએ શોધી કાઢેલી છે. પણ ગ્રન્થકારશ્રી કહે છે કે તે અસંગત છે. કારણ કે જીવના દુઃખનું મૂળ કારણ પ્રકૃતિ છે. તે પ્રકૃતિની સર્વથા મુક્તિ થાય અર્થાત્ દુ:ખની સર્વથા નિવૃત્તિ થાય તો જ જીવનો મોક્ષ થાય. અને આ રીતે તો એક પ્રકૃતિની પૂર્ણ મુક્તિમાં સર્વ જીવોનો મોક્ષ થવો જ જોઈએ. (ગા.૮)
(૯) હાલમાં નં ‘૮' માં જણાવેલ આપત્તિથી બચવા પાતંજલો જો એમ કહે કે ‘પ્રકૃતિ અનેક છે' તો તે વાત પણ બરાબર નથી. કેમ કે પ્રકૃતિને અનેક માનવામાં આવે તો પાતંજલમાન્ય પ્રકૃતિ અને જૈનમાન્ય કર્મ એક જ બની જશે. અને પુરુષ બુદ્ધિસ્વરૂપ ગુણવાળો તથા નિત્યાનિત્ય સ્વભાવવાળો થશે. આ રીતે જૈન માન્યતા મુજબની જ પાતંજલોની માન્યતા બની જશે. (ગા.૨૯)
=
(૧૦) ‘યોગ = ચિત્તવૃત્તિનિરોધ” આવી વ્યાખ્યા પાતંજલ વિદ્વાનો બતાવે છે. પણ ‘ગા.૨૯’ પ્રમાણે પાતંજલો જો જૈનદર્શનનો સ્વીકાર કરવા મંડે તો આ વ્યાખ્યા પણ ખોટી પડે. કારણ કે જૈન મત મુજબ ‘યોગ મન-વચન-કાયાનો નિરોધ- આવું તેમણે માનવું પડે. અન્યથા કાયનિરોધ સ્વરૂપ યોગ વગેરેમાં યોગલક્ષણની અવ્યાપ્તિ આવે. આમ પ્રકૃતિને અનેક સ્વરૂપે માનતા પાતંજલ વિદ્વાનોને આ નવી આપત્તિ આવે છે. (ગા.૩૦)
-
=
·
(૧૧) પાતંજલમત પ્રમાણે ચિત્તના પાંચ પ્રકાર છે - ક્ષિપ્ત, વિક્ષિપ્ત, મૂઢ, એકાગ્ર અને નિરુદ્ધ. તેમાંથી માત્ર એકાગ્ર અને નિરુદ્ધ દશામાં જ સમાધિ યોગ હોય છે. આ પાતંજલોની માન્યતા છે. ગ્રન્થકારશ્રીની દૃષ્ટિએ પાતંજલોની આ વાત પણ બરાબર નથી. કારણ કે ઘટ બનાવવાની ક્રિયા માટીનો પિંડ બનાવવાથી શરૂ થાય છે. જ્યાં સુધી ઘટ બને નહિ ત્યાં સુધીની ક્રિયામાં અંશાત્મક ઘટ ઉત્પન્ન થાય જ છે. તે રીતે વિક્ષિપ્ત ચિત્તમાં અંશાત્મક યોગ માનીએ તો જ તેના પરિણામે સંપૂર્ણ યોગ નિરુદ્ધ ચિત્તમાં પ્રગટ થાય- એવું કહી શકાય. માટે વિક્ષિપ્ત ચિત્તને પણ યોગસ્વરૂપ માનવું જોઈએ. આ નિશ્ચયનયનું તાત્પર્ય છે. આ રીતે ૧૦મી બત્રીસીમાં જૈનદર્શન મુજબ “મોક્ષનો મુખ્ય હેતુભૂત આત્મવ્યાપાર યોગ” એવું જણાવેલ યોગનું લક્ષણ સજ્જનોને પરમાનંદ આપનારૂં છે. આમ જણાવીને ૧૧મી બત્રીસીના પ્રતિપાદન ઉપર પૂર્ણવિરામ મૂકેલ છે.
=
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
• ૯ થી ૧૩ બત્રીસીનો ટૂંકસાર
૧૨. પૂર્વસેવા દ્વાત્રિંશિકા ટૂંક્યાર
યોગના લક્ષણની વિચારણા કર્યા બાદ યોગની પૂર્વસેવાની વિસ્તારથી ચર્ચા ૧૨મી બત્રીસીમાં કરેલ છે. પૂર્વસેવા એટલે પ્રાથમિક ઉપાય. પુરશ્ચરણ, આદિસેવા વગેરે પણ યોગપૂર્વસેવાના પર્યાયવાચી નામો છે. ગ્રંથકારશ્રીએ યોગબિંદુ ગ્રન્થના આધારે અહીં પાંચ પ્રકારની પૂર્વસેવા બતાવેલ છે. ગુરુપૂજન, દેવાદિપૂજન, સદાચાર, તપ અને મુક્તિ અદ્વેષ -આ પ્રમાણે યોગની પાંચ પ્રકારે પૂર્વસેવા છે. (ગા.૧) માતા-પિતા-કલાચાર્ય-સ્વજનો-જ્ઞાનવૃદ્ધ-વયોવૃદ્ધ વગેરે ગુરુવર્ગરૂપે સજ્જનોને માન્ય છે. તેમને ત્રણ સંધ્યા સમયે નમન કરવું, તેમની નિંદા ન સાંભળવી, તેઓ આવે તો ઉભા થવું, આસન આપવું વગેરે ગુરુપૂજન કહેવાય. પોતાનો ધર્મપુરુષાર્થ સીદાતો ન હોય તો તેમને ન ગમતી બાબતોથી પાછા ફરવું. તથા શ્રેષ્ઠ પદાર્થો તેમને આપવા-આ ગુરુપૂજન છે. મૃત્યુ બાદ માતા-પિતાની મૂડી ધર્મક્ષેત્રમાં વાપરવી. આપણા ઉપયોગ માટે તેમણે ન આપેલ તેમની વસ્તુનો - મૂડીનો વપરાશ ન કરવો. કારણ કે તેમાં તેમના મૃત્યુની અનુમોદનાનો દોષ આવે છે. તથા ભક્તિથી તેમની પ્રતિમા ભરાવવી- આ બધું ગુરુપૂજનમાં ગણી શકાય. (ગા.૨ થી ૫)
30
·
द्वात्रिंशिका
પવિત્રતાથી અને શ્રદ્ધાથી પુષ્પાદિ ચડાવીને દેવોની (પ્રભુની) ભક્તિ કરવી તે દેવપૂજન કહેવાય. કેટલાકને બધા દેવો સમાન રીતે માન્ય હોય તો કેટલાકને બ્રહ્મા, બુદ્ધ વગેરે પોતાની શ્રદ્ધામુજબ માન્ય હોય. આવા જીવો જિતેન્દ્રિય અને ક્રોધવિજયી હોવાથી નરકપ્રાપ્તિ વગેરે નુકસાનને પામતા નથી. આવા મુગ્ધ જીવો ચારિસંજીવનીચાર ન્યાયથી અભ્યુદયને પામે છે. ગ્રંથકારશ્રી મહત્ત્વની વાત જણાવે છે કે વીતરાગ અરિહંત ભગવાનના અસાધારણ ગુણોને ઓળખી તેની ઉપાસના કરનારા સાધકમાં લૌકિક અન્ય દેવો પર પણ દ્વેષ ન હોવો જોઈએ. પૂર્વસેવામાં જીવની આવી ભૂમિકા હોય છે. (ગા.૬-૧૦) અપુનબંધક જીવો આવી પૂર્વસેવાના અધિકારી છે.
પૂર્વસેવાના ત્રીજા ઘટક સ્વરૂપ સદાચારના ૧૯ પ્રકાર છે. સૌ પ્રથમ સદાચાર છે દાન. દાન કરતી વેળાએ શી સાવધાની રાખવી ? તે જણાવતા ગ્રંથકારશ્રી કહે છે કે ઘરના છોકરા ઘંટી ચાટે અને પાડોશીને આટો' એ રીતે પોષ્યવર્ગ સીદાય એવું દાન ન આપવું. તથા દીન-અનાથને ઉચિત દાન આપવું. ગરીબ-અંધ-કૃપણને દીનાદિ વર્ગ કહેવાય. દાનને પાત્ર (= દાનયોગ્ય) વર્ગમાં સાધુવેશધારી જીવો આવે. આવું યોગબિંદુમાં શ્રીહરિભદ્રસૂરિજી મહારાજા જણાવે છે. (ગા.૧૧-૧૨) સદાચારમાં (૧) દાન ઉપરાંત (૨) સુદાક્ષિણ્ય, (૩) દયાળુતા, (૪) દીનોદ્વાર, (૫) કૃતજ્ઞતા, (૬) લોકનિંદાભય, (૭) ગુણવાન પર રાગ, (૮) નિંદાત્યાગ, (૯) આપત્તિમાં દીનતાનો અભાવ, (૧૦) સત્પ્રતિજ્ઞતા, (૧૧) સંપત્તિની સાથે નમ્રતા, (૧૨) અવિરુદ્ધ કુલાચારનું પાલન, (૧૩) અલ્પભાષિતા, (૧૪) મરણતોલ કષ્ટ વખતે પણ નિંદનીય પ્રવૃત્તિ ન કરવી, (૧૫) વિશિષ્ટ ફળ આપે એવા કાર્ય કરવા ઉપર સામાન્યથી ભાર-આગ્રહ રાખવો, (૧૬) ધનનો સદ્યય કરવો, (૧૭) ખરાબ માર્ગે ધન ન વાપરવું, (૧૮) ઉચિત રીતે લોકોને અનુસરવું અને (૧૯) પ્રમાદનો ત્યાગ કરવો-આ ઓગણીસ સદાચાર છે. (ગા.૧૩ થી ૧૬)
યોગની પૂર્વસેવામાં ચોથું ઘટક છે- તપ. ગ્રંથકારશ્રી કહે છે કે ચાન્દ્રાયણ તપ વગેરે લૌકિક તપ પણ આદિધાર્મિક (= અપુનર્બંધક) જીવ માટે ઉત્તમ આરાધના બની શકે છે. કારણ કે તે શુભ અધ્યવસાયના પોષક છે. ચાન્દ્રાયણ તપમાં ચંદ્રની કળાની વૃદ્ધિ-હાનિ પ્રમાણે એક એક કોળિયાની વૃદ્ધિ
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वात्रिंशिका
• ૯ થી ૧૩ બત્રીસીનો ટૂંકસાર
હાનિ આવે છે. કૃચ્છુ તપ અતિભંયકર એવા અપરાધોનો નાશ કરે છે. તે પાદકૃચ્છ, સંતાપનકૃચ્છ, સંપૂર્ણકૃ વગેરે વિવિધ પ્રકારનો છે. મૃત્યુંજય તપમાં ‘૩૦' દિવસના ઉપવાસ આવે. જાપ તથા બ્રહ્મચર્યાદિથી આ તપ શુદ્ધ બને છે. પાપસૂદન તપ પણ વિધિ મુજબ કરવાથી પાપનો નાશ થાય છે. જેમ કે સાધુભગવંતની હત્યા કરનાર યમુન રાજા આ તપથી વૈમાનિક દેવલોકમાં ગયા હતા. આમ તપ પણ પૂર્વસેવાનું એક મહત્ત્વનું ઘટક છે. (ગા.૧૭-૨૧)
31
ભોગના સંકલેશ વગરનો કર્મક્ષય એટલે મોક્ષ. ‘પુણ્યોદયથી અને પુણ્યોદયજન્ય ભોગસામગ્રીથી જ હું સુખી' વગેરે અજ્ઞાન અને ગેરસમજના લીધે જીવને મોક્ષ પ્રત્યે દ્વેષ થાય છે. ભવાભિનંદી જીવોને વિષયસુખની ઉત્કટ ઈચ્છાથી મોક્ષમાં અનિષ્ટપણાની બુદ્ધિ થાય છે. આવા જીવો મોક્ષ પ્રત્યેના દ્વેષથી પ્રેરાઈને પત્ની એ જ મોક્ષ છે...’ વગેરે મિથ્યા વિચારોને લાવે છે. આ જ મુક્તિદ્વેષ દીર્ઘ સંસારની વૃદ્ધિ માટે થાય છે. સ્વાભાવિક રીતે કર્મરૂપી કચરો ઓછો થતાં સાંસારિક સુખની તીવ્ર આસક્તિ રવાના થવાથી મુક્તિદ્વેષ રવાના થાય છે. આવા જીવમાં મોક્ષ પ્રત્યે રાગ હોય જ- એવું પણ કહી ન શકાય. (ગા.૨૨-૨૬) આ મુક્તિદ્વેષ પૂર્વસેવાનું પ્રધાન અંગ છે.
મલ = કર્મબંધની યોગ્યતા = કાયાદિ યોગ અને ક્રોધાદિ કષાય. કારણ કે યોગ અને કષાય વધે તો મલ = દોષ પણ વધે તથા યોગ અને કષાય ઘટે તો મલ પણ ઘટે. સંસારી જીવમાં કર્મબંધ થાય છે. કારણ કે તેનામાં કર્મબંધની યોગ્યતા મલ છે. મોક્ષમાં અને ૧૪મા ગુણસ્થાનકે કર્મબંધ નથી. કારણ કે ત્યારે જીવમાં કર્મબંધની યોગ્યતા જ નથી. (ગા.૨૭-૨૮) આ કર્મબંધની યોગ્યતા અલગ અલગ નામે ઓળખાય છે. જેમ કે તેને શૈવલોકો ભવબીજ કહે છે. વેદાન્તીઓ અવિદ્યા અને બૌદ્ધો અનાદિવાસના કહે છે. દરેક પુદ્ગલપરાવર્તમાં આ કર્મબંધયોગ્યતા ઘટે છે. અને એ રીતે કલ્યાણની પરંપરા પ્રાપ્ત થાય છે. આમ યોગબિંદુ ગ્રન્થનો સંદર્ભ દર્શાવીને ગ્રંથકારશ્રીએ કહેલ છે. (ગા.૨૯-૩૦)
મુક્તિદ્વેષ અને મુક્તિરાગ બે અલગ છે. મુક્તિરાગ જઘન્ય-મધ્યમ-ઉત્કૃષ્ટ એવી તરતમતાવાળો છે અને મુક્તિઅદ્વેષ બધા જીવોમાં એક સરખો જ મનાયેલ છે. મુક્તિરાગ જલ્દી મોક્ષે પહોંચાડે છે અને મુક્તિઅદ્વેષ કાળક્રમે મોક્ષે પહોંચાડે છે. (ગા.૩૧-૩૨) આમ સ્વરૂપ અને ફળની ષ્ટિએ ગ્રન્થકારશ્રીએ મુક્તિઅદ્વેષ અને મુક્તિરાગ વચ્ચે ભેદ સિદ્ધ કરીને ૧૨મી બત્રીસી પૂર્ણ કરેલ છે.
=
૧૩. મુક્તિઅદ્વેષપ્રાધાન્ય દ્વાત્રિંશિકા : ટૂંક્સાર
૧૨મી બત્રીસીમાં પૂર્વસેવાનું નિરૂપણ કર્યા બાદ ‘પૂર્વસેવામાં મુક્તિદ્વેષ અત્યંત મહત્ત્વનું ચાલકબળ છે.’- એ વાત ગ્રંથકારશ્રીએ ૧૩મી બત્રીસીમાં વિસ્તારથી કરેલ છે. ૧૩મી બત્રીસીમાં મુક્તિઅદ્વેષની પૂર્વસેવામાં મુખ્યતા બતાવવાની સાથે વિષાદિ પાંચ પ્રકારના અનુષ્ઠાન, અભવ્યમાં મુક્તિદ્વેષ હોય કે નહિ ? ઈત્યાદિ બાબતોની વિસ્તૃત છણાવટ કરેલ છે.
પ્રારંભમાં જ ગ્રંથકારશ્રી જણાવે છે કે ભોગતૃષ્ણાનો અંતરમાં સળગતો દાવાનળ મોક્ષસાધનાને સળગાવી નાખે છે. માટે મોક્ષસાધનાને ટકાવવામાં-સફળ કરવામાં ભોગતૃષ્ણાનો વિરોધી એવો મુક્તિઅદ્વેષ મહત્ત્વનો ભાગ ભજવે છે. (ગા.૧) મોક્ષસાધના દ્વારા દેવલોકાદિનું નિયાણું કરનાર જીવ ઝેરી ભોજન ખાનાર ભૂખ્યા માણસ જેવો છે. તેવા જીવને કદાચ દેવલોક કે ચક્રીપણું મળી જાય તો પણ ત્યાર પછી તો ભયંકર દુર્ગતિની પરંપરા ઉભી જ રહે છે. નિયાણાને લીધે મહાવ્રતને તુચ્છ ફળદાય રૂપે જોવાથી મળતો ત્રૈવેયક પણ અહિતકારી જ છે. વળી, તે ત્રૈવેયક પણ મુક્તિ-અદ્વેષથી જ મળે
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
32
• ૯ થી ૧૩ બત્રીસીનો ટૂંકસાર •
द्वात्रिंशिका છે. માત્ર બાહ્ય ક્રિયાથી નહિ. દ્રવ્યચારિત્રધારી અભવ્ય-દૂરભવ્ય-નિનવ-સમકિતભ્રષ્ટ જીવોને મોક્ષ કે મોક્ષના સાધનરૂપ ચારિત્ર ઉપર દ્વેષ જ હોય - એવું નથી. ઊલટું તેઓ ચારિત્રને રૈવેયકની પ્રાપ્તિનું સાધન માનીને ઈષ્ટ સાધનરૂપે ઉપાદેય (= આદરણીય) દૃષ્ટિથી જુવે છે. વળી, મોક્ષને તો અભવ્ય માનતો જ નથી તો તેની ઉપર દ્વેષ પણ શા માટે કરે ? આમ નિરતિચાર ચારિત્રને પાળનારા સ્વર્ગાર્થી અભવ્યમુનિને ત્યારે મોક્ષ પર પણ દ્વેષ નથી હોતો. (ગા.૨ થી ૪)
જેને મોક્ષ, મોક્ષનો ઉપાય = ચારિત્ર અને મોક્ષમાર્ગના યાત્રી = સાધુ ઉપર દ્વેષ ન હોય તેને જ ગુરુપૂજન, દેવપૂજન વગેરે પૂર્વસેવાનો અધિકાર મળે. (ગા.૫) જે મોટા દોષ આચરે તેની નાની પણ સર્જાિયા ગુણકારી બનતી નથી. ભૌતઋષિ પાસે રહેલ મોરપીછ મેળવવા ભીલ તેની હત્યા કરે અને પોતાનો પગ તેને અડવાથી તેની આશાતના ન થાય તેની કાળજી રાખે એવા પરિણામવાળા ભીલની કક્ષામાં તેવા જીવો આવે છે. (ગા.૬,૭) ગાઢ ભોગતૃષ્ણા જીવતી હોય એવું ગુરુપૂજન લાભદાયી નથી. તેના કરતાં ગુરુપૂજન વિનાનો પણ મુક્તિઅદ્વેષ વધારે લાભ કરાવે છે. કારણ કે ભોગતૃષ્ણા રવાના થાય પછી જ મુક્તિદ્વેષ આવે છે. ભોજન એક જ હોય છતાં તેને ખાનાર રોગી છે કે નિરોગી છે - એના આધારે પરિણામમાં ફરક પડે છે તે જ રીતે દેવપૂજા વગેરે કરનાર જીવ ચરમાવર્તી હોય કે અચરમાવર્તી હોય તેના આધારે પણ પરિણામમાં ફરક પડે જ છે. આ લોકના અને પરલોકના ફળની અપેક્ષાને ભવતૃષ્ણા કહેવાય. તથા ક્રિયાને ઉચિત એવા માનસિક પરિણામનું ઉલ્લંઘન તે અજ્ઞાન કહેવાય. આના લીધે પણ ક્રિયાના ફળમાં ફરક પડે છે. (ગા.૮-૧૦).
ગુરુપૂજન વગેરે અનુષ્ઠાન પાંચ પ્રકારે છે – વિષ, ગર, અનનુષ્ઠાન, તહેતુ અને અમૃત. લબ્ધિ, કીર્તિ વગેરે નિમિત્તે આલોકના સુખને માટે કરાતું અનુષ્ઠાન વિષ અનુષ્ઠાનમાં આવે. કારણ કે આ અનુષ્ઠાનથી મળેલ વિષતુલ્ય ભોગસુખથી તાત્કાલિક જ અંતઃકરણનો શુભ પરિણામ નાશ પામે છે. પરલોકની સ્પૃહાથી થતી આરાધના ગરઅનુષ્ઠાન બને. સંમોહથી = વિચારશૂન્યદશાથી જે આરાધના થાય તે અનનુષ્ઠાન કહેવાય. દેવની પૂજા વગેરે આચાર પર બહુમાનથી થતી આરાધનાને તહેતુ અનુષ્ઠાન કહેવાય. અને જિનેશ્વરોએ બતાવેલ મોક્ષમાર્ગને વિશે “આ જ તત્ત્વ છે” એવી ઝળહળતી શ્રદ્ધાથી થતી આરાધના અમૃત અનુષ્ઠાન બને. છેલ્લા પુદ્ગલપરાવર્તમાં રહેલા જીવની ભૂમિકા બદલાઈ ગઈ હોવાથી તેની પૂર્વસેવા પરંપરાએ મોક્ષ આપે છે પણ અભવ્યને પૂર્વસેવાની આરાધના મોક્ષ આપતી નથી. (ગા.૧૧ થી ૧૪).
મોક્ષમાં જવાની યોગ્યતા ધરાવવા છતાં ભવ્ય જીવની અંદર અચરમાવર્ત કાળમાં મોક્ષના ઉપાયોને પરિણાવવાની યોગ્યતા નથી હોતી. આથી અચરમાવર્તી ભવ્યજીવમાં મોક્ષસાધનાની સ્વરૂપયોગ્યતા = સામાન્યયોગ્યતા કહેવાય. જ્યારે ચરમાવર્તી જીવમાં મોલોપાયને પરિણાવવાની યોગ્યતા હોય છે. તેથી ચરમાવર્ત કાળમાં ભવ્યાત્મામાં મોક્ષસાધનાની સમુચિત યોગ્યતા = સહકારી યોગ્યતા કહેવાય. આમ મોક્ષસાધનાસંબંધી યોગ્યતા બે પ્રકારની હોય છે. યોગની પૂર્વસેવાને તાત્ત્વિક બનાવનાર સમુચિત યોગ્યતા છે. તેથી ચરમાવર્તકાળમાં લભ્ય મોક્ષસાધનસંબંધી સમુચિત યોગ્યતાના લીધે જ ચરમાવર્તી અપુનબંધકાદિ જીવની દેવપૂજા વગેરે વિલક્ષણ = વિશિષ્ટ હોય છે. ઉપમાથી જણાવવું હોય તો કહી શકાય કે અચરમાવર્તી ભવ્ય જીવની સ્વરૂપ યોગ્યતા એટલે જંગલ-પર્વત-ખીણની માટી. ચરમાવર્તી જીવની સમુચિત યોગ્યતા એટલે કુંભારના ચાકડા પર ચડેલી માટી. ઘડો એટલે તાત્ત્વિક મુક્તિઉપાય.
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वात्रिंशिका
• ૯ થી ૧૩ બત્રીસીનો ટૂંકસાર
33
(ગા.૧૫) ચરમાવર્તી જીવમાં સમુચિત યોગ્યતા હોવાથી તેને પ્રાયઃ તદ્ભુતુ અનુષ્ઠાન હોય છે. ભાગ્યે જ અનુપયોગ કે આશંસા આવવાથી તે અનનુષ્ઠાન આદિ રૂપે બને છે. (ગા.૧૬)
મહોપાધ્યાયજી મહારાજ અહીં એક પ્રશ્ન કરે છે કે તદ્ભુતુ અનુષ્ઠાન મુક્તિ-અદ્વેષ હોય તો સંભવે કે મુક્તિરાગ હોય તો ? મુક્તિઅદ્વેષ હોય ત્યાં તેને માનવામાં આવે તો અભવ્યમાં પણ તેને માનવું પડશે. અને મુક્તિરાગને તદ્ભુતુ અનુષ્ઠાનનું નિયામક માનવામાં આવે તો મુક્તિદ્વેષ વખતે તદ્ભુતુ અનુષ્ઠાનની ગેરહાજરી માનવી પડશે. આમ બન્ને બાજુ સમસ્યા આવે છે.
•
આ સમસ્યાનો જવાબ તેઓ સ્વયં આપે છે કે મુક્તિઅદ્વેષ કે મુક્તિરાગ બેમાંથી કોઈ પણ એક દ્વારા ઉત્પન્ન થયેલ ક્રિયારાગ જ તદ્ભુતુ અનુષ્ઠાનનો પ્રયોજક છે. સ્વર્ગાર્થી સ્વર્ગગામી અભવ્ય મુનિ પાસે મુક્તિદ્વેષ હોવા છતાં તે મુક્તિઅદ્વેષથી ક્રિયાનો રાગ ઉત્પન્ન નથી થતો. માટે અભવ્યમાં તતુ અનુષ્ઠાન માનવાની સમસ્યા નહિ આવે. ગ્રંથકારશ્રીની શાસ્ત્રપરિકર્મિત પ્રજ્ઞાનો પ્રકર્ષ તેમના આ સમાધાનમાં જોવા મળે છે. (ગા.૧૭ થી ૨૦) નિયાણું કરનાર જીવમાં મુક્તિદ્વેષ મુક્તિરાગને કે ક્રિયારાગને પ્રગટાવતો નથી. પરંતુ ‘‘સૌભાગ્યની કામનાથી રોહિણી તપ કરવો'' વગેરે શાસ્ત્રોપદેશ મુજબ રોહિણીતપ કરવામાં ફળકામના બાધ્ય છે. બાધ્ય = રવાના કરી શકાય તેવી. બાધ્ય ફળકામના ઉપદેશને આધીન હોય છે તથા ક્રિયારાગને ઉત્પન્ન કરવા માટે તે મુક્તિદ્વેષની અપેક્ષા રાખે છે. અર્થાત્ બાધ્ય ફળાપેક્ષા મુક્તિઅદ્વેષના સહયોગથી સદનુષ્ઠાનરાગમાં પ્રયોજક છે. માટે રોહિણીતપ, સૌભાગ્યપંચમી તપ વગેરે કરનારા ચ૨માવર્તી જીવની ફળકામના તદ્ભુતુ અનુષ્ઠાનમાં નિમિત્ત- પ્રયોજક બને તેમ હોવાથી તે તપ વિષઅનુષ્ઠાન બનવાની આપત્તિ નહિ આવે. તેથી સૌભાગ્ય વગેરે કામનાથી તપ કરવા છતાં ક્રિયારાગ વગેરેને પેદા કરવાનું કામ અહીં મુક્તિદ્વેષ દ્વારા થઈ શકે છે. માટે આવા તપને ભવભ્રમણનું કારણ કહી ન શકાય, તેને વખોડી ન શકાય. કારણ કે આનાથી આદિધાર્મિક જીવો પોતાની શ્રદ્ધાને દૃઢ કરી મોક્ષમાર્ગે આગળ વધે છે. (ગા.૨૧)
જે જીવનો મોહનીય કર્મનો ક્ષયોપશમ અત્યંત બળવાન હોય તેવા જીવોમાં સમુચિત યોગ્યતા પ્રગટ થતાં તેનામાં મુક્તિઅદ્વેષ આવે છે અને ફલાપેક્ષા બાધ્ય બને છે. આવા જીવોને મોક્ષમાર્ગમાં પ્રવેશ કરાવવા માટે શાસ્ત્રાધારે રોહિણી વગેરે તપ અપાય છે. આનું સમર્થન પંચાશકમાં શ્રીહરિભદ્રસૂરિ મહારાજે કરેલ છે. આ રીતે સદનુષ્ઠાનનો પ્રાણ ક્રિયારાગપ્રયોજક મુક્તિઅદ્વેષ છે અને તે જ ગુણાનુરાગનું બીજ છે- એવું નક્કી થાય છે. આવો મુક્તિદ્વેષ આવ્યા બાદ જીવમાં ‘‘મારૂં ભવભ્રમણ સીમિત છે” એવો આત્મવિશ્વાસ પ્રગટે છે. તેથી ધર્માત્મામાં પ્રાયઃ ભય રહેતો નથી. અનંતા પુદ્ગલપરાવર્તની અપેક્ષાએ એક પુદ્ગલ પરાવર્ત એટલે સિંધુમાં બિંદુ જેવો સંસાર તે જીવને અનુભવાય છે. કંપનીને વફાદાર સેલ્સમેનને મુસાફરી અને ઉજાગરા ત્રાસદાયક નથી લાગતા પણ ઓર્ડર મળવાનો આનંદ મળે છે. તેમ આવા જીવને સાધનાના કષ્ટો આનંદપ્રદ અને લાભદાયી બને છે. મનની નિર્મળતાથી
વીર્યોલ્લાસ પ્રગટે છે. તેનાથી સ્મૃતિ પટુ-તેજસ્વી થાય છે. આ રીતે મોક્ષમાર્ગે આગળ વધતાં તેનું મન સાધનામાં સ્થિર થાય છે. અને જીવ પરમાનંદને મેળવે છે. (ગા.૨૨ થી ૩૨)
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
34
९. कथा द्वात्रिंशिका
कामव्याख्या
विद्या - शिल्पाद्यर्थकथोदाहरणानि
અર્થકથા
दक्षत्वोदाहरणम् . साम-दामादिकथोपदर्शनम्
कामकथानिरूपणम् . કામકથા નિરૂપણ .. कामकथावैविध्योपदर्शनम् ધર્મકથા પ્રતિપાદન आक्षेपण्यादिलक्षणोपदर्शनम् . आचारादिकथाव्याख्याद्वैविध्यम् .. આક્ષેપણી ધર્મકથાના ચાર ભેદ दशवैकालिकनिर्युक्तिचूर्णिप्रभृतिसंवादः .
आक्षेपणीफलप्रकाशनम् .
रसलक्षणनिवेदनम् .
આક્ષેપણી કથાનો મકરન્દ
દ્વાત્રિંશદ્ દ્વાત્રિંશિકાપ્રકરણ ત્રીજા ભાગની વિષયમાર્ગદર્શિકા
विक्षेपणीचातुर्विध्यम्
વિક્ષેપણી કથા स्वसमय-परसमयाऽनुवेधविचारः विक्षेपण्यां कल्पान्तरोपदर्शनम्
विक्षेपणीफलद्योतनम् .
વિક્ષેપણીકથાફળ વિચાર
इह-परलोकादिगोचरसंवेजनी कथा. સંવેજની ધર્મકથા
संवेजनीकथायां धवला-चूर्ण्यादिसंवादः
धर्मकथाया लक्षणान्तरम्.
| उपधेयसाङ्कर्येऽपि उपाध्यसाङ्कर्यम् .
સંવેજનીકથા મકરન્દ
६३४
६३४ | निर्वेजनीनिरूपणम् .
६३५
६३६
६३७
६३७
विक्षेपणीकथागोचरविधि - निषेधप्रतिपादनम् विक्षेपशी था गंगे सावधानी....... स्वसमयप्रतिपत्तिफलिका विक्षेपणीकथा कर्तव्या .. विक्षेपणीकथाकथनविधिः .
६३३
६३८
६३८
६३९
६४०
६४०
६४१
६४२
६४३
૬૪૩
६४४
६४४
६४५
६४६
६४७
૬૪૭
निर्वेनी था निश्पा....
इहलोक - परलोकादिगोचरनिर्वेदजननपद्धतिः
कर्मविपाकोपदर्शनम्
प्रमादस्यातिदारुणता
નિર્વેજની કથા રસાસ્વાદ
પહેલાં આક્ષેપણી પછી વિક્ષેપણી आक्षेपणीकथाया औत्सर्गिकसत्फलत्वनियमः विक्षेपण्या दारुणमिथ्यात्वजनकत्वसम्भवः વિક્ષેપણીકથા અવસ્થાવિશેષમાં લાભકારી | हेतु स्वरूपानुबन्धतो गुणावहत्वमीमांसा .. મિશ્રકથા અને વિકથા
मिश्रकथादिविचारः
विकथाविमर्शः
आशयभेदे कथास्वरूपभेदः
કથા પણ વિકથા બને
अकथा-विकथा-कथानां विपरिवर्तः
६४८
६४८ | शृङ्गारव्याख्यास्वरूपयोः वैविध्यम्.
वेदमोहोदयकारणप्रज्ञापनम्
| कथाप्रपञ्चस्यार्थहानिकरत्वम्
भूलिङ्गन्यायेन मिथ्यादृक्कथायाः अकथात्वम् મિથ્યાત્વીની ધર્મકથા પણ અકથા प्रज्ञापकापेक्षया कथानिरूपणम्
आशयभेदे कथान्तरत्वोदयः
६४९
६५०
६५१
૬૫૧
६५२
द्वात्रिंशिका
અતિવિસ્તાર કથારસનાશક
| सप्तविधागमसूत्रविचारः
अर्थधरस्य प्रामाण्यम्
६५३
६५४
૬૫૪
६५५
૬૫૫
६५६
६५७
६५८
૬૫૮
૬૫૮
६५९
६६०
.... ६६०
६६१
૬૬૧
६६२
६६३
६६४
૬૬૪
६६५
६६६
૬૬
६६७
६६८
६६९
६७०
६७१
૬૭૧
६७२
६७३
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वात्रिंशिका
अङ्गहीनवाक्यानामुपदेशानर्हता विध्युद्यमादिसूत्रोहरणोपदर्शनम् . ज्ञातुर्धर्मकथनं कर्तव्यम् .
मूढतया क्रियापरस्य धर्माध्वतस्करता.
द्रव्यतो जिनाज्ञापालकस्याऽपि
विराधकत्वसम्भवः धर्मकथाऽप्यवसरौचित्येन कार्या. નયલતાની અનુપ્રેક્ષા
બત્રીસીનો સ્વાધ્યાય .
१०. योगलक्षण द्वात्रिंशिका
योगनिरुक्तिः
યોગનું લક્ષણ
योगस्य मोक्षं प्रति मुख्यहेतुतोपदर्शनम् મોક્ષનું મુખ્ય કારણ યોગ . अचरमावर्तकाले मोक्षमार्गवैमुख्यम्. અચરમાવર્તકાળમાં જીવ મોક્ષમાર્ગવિમુખ प्रस्थकन्यायेन मोक्षबीजत्वोपदर्शनम्
लोकपङ्क्त्यादरस्य धर्मबाधकता. अचरमावर्तकाले गुणपक्षपातबीजसम्भवः
भवाभिनन्दिलक्षणप्रकाशनम्
बौद्धसम्मतोपक्लेशोपदर्शनम्
लोकपङ्क्तिविचारः
લોકસંજ્ઞા મારક છે
धर्माय जनप्रियत्वोपादेयता
शुद्धजनप्रियत्वस्य धर्मोपकारित्वम्. प्रणिधानादेः क्रियाशोधकता.
पुष्टि-शुद्धिनिरूपणम्
अधस्तनधर्मस्थानवर्त्तिद्वेषे प्रणिधानप्रच्यवः
પ્રણિધાનનું પ્રરૂપણ प्रवृत्तेः परिणतिरूपता પ્રવૃત્તિ નિરૂપણ औत्सुक्यस्वरूपोपदर्शनम् ત્રિવિધ વિઘ્નજય વિમર્શ
વિષયમાર્ગદર્શિકા
. ६७४ बौद्धसम्मतविघ्नविद्योतनम् ६७५ विघ्नविजयोपायप्रतिपादनम् .
६७६ | सिद्धिफलप्रदर्शनम् .
६७७ अभव्यलब्धिविचारः
६८३
૬૮૩
६७८ प्रणिधानादिशून्यक्रियायाः प्रत्यपायफलकता
६७९ | कूटतुलाद्युदाहरणविभावनम्
६८० योग्यताद्वैविध्यविचारः
૬૮૧ | અચ૨માવર્તકાળ યોગપ્રતિબંધક कारणतावैविध्यद्योतनम्
६८४
૬૮૪
·
વિનિયોગનું વિવેચન .
६९७
૬૯૭
तेजो- वायूदाहरणोपदर्शनप्रयोजनम् नवनीतकल्पता चरमावर्तकालस्य
पुरुषाभिभवनिवृत्तिविचारः
ગોપેન્દ્ર વચન વિમર્શ योगमार्गजिज्ञासाविचारः
६८५
९८५ ज्ञान जिज्ञासाप्राधान्यविचारः
६८६ | भावस्वरूपमीमांसा.
. ६८७ मेघकुमारजातिस्मरणोपलब्धिविचारः ભાવ મોક્ષનું મુખ્ય કારણ ६८९ | जितशत्रु-शिवराजर्षिप्रभृतीनां
६८८
जातिस्मरणादिकारणविमर्शः
६९०
६९१
जातिस्मरणावधि - केवलज्ञानकारणविमर्शः ६८१ तात्त्विकनिर्वाणाशयस्वरूपप्रकाशनम्. . ६९२ भावानुवेधे क्रियासाधुत्वम्
६९३ | [डिया पए। भोक्षनो मुण्यहेतु
६९४ | अशुद्धक्रियायाः शुद्धक्रियाकारणत्वविचारः ભાવશુદ્ધક્રિયા સુવર્ણઘટ - બૌદ્ધ . बौद्धमते पुण्यद्वैविध्यकथनम् नानाविधभावस्वरूपद्योतनम् .
६९५
६९६
૬૯૬
સારા ભાવ એટલે પાણીની શિરા..
क्रियोपयोगः
हेडडानुं यूर्य / राज तुस्य धर्मडिया .. क्लेशध्वंसविशेषजनकशक्तिकल्पना
६९८
૬૯૮
35
.६९९
७००
७०१
७०२
७०२
७०३
७०४
७०५
૭૦૫
७०६
७०७
७०८
७०९
७०८
७१०
७११
७१२
७१३
૭૧૩
७१४
७१५
७१६
७१७
૭૧૭
७१८
૭૧૮
७१९
७२०
७२०
७२१
૭૨૧
७२२
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
36
भावपूर्वकत्वेन क्रियाहेतुत्वेऽन्यथासिद्धिः ભાવ દ્વારા ક્રિયા મોક્ષહેતુ भाववृद्धेः क्रियाप्रयोज्यता.
व्यापाराश्रयस्य व्यापारत्वाऽपाकरणम्
આત્મવ્યાપારસ્વરૂપ યોગ..
मार्गणावैविध्योपदर्शनम् .
शुद्धभावस्वरूपप्रकाशनम् उपाधीनां कर्मजन्यता
विभावपरिणामानामनित्यत्वम् शुद्धनयाभिमतात्मतत्त्वाभिव्यक्तिविचारः
कर्मजभावस्य मिथ्यात्वम्
संयोगजभावस्य मिथ्यात्वम्.
शुद्धनयदेशनाऽऽवेदनम् . नैश्चयिकयोगप्रदर्शनप्रयोजनम् નયપ્રધાન દેશના
अरुन्धतीन्यायेन निश्चयप्राप्तिः.
निश्चय-व्यवहारोपयोगप्रकारप्रकाशनम्
नयमतभेदेन योगलक्षणप्रदर्शनम्
નયલતાની અનુપ્રેક્ષા
બત્રીસીનો સ્વાધ્યાય
આત્મા સદા શુદ્ધજ્ઞાયક સ્વભાવયુક્ત ........ ७२६ | वृत्तिनिरोधनी समा
जीवस्य विवर्तनाऽभावप्रतिपादनम् .
द्विविधयोगविमर्शः
ચિત્તની બે અવસ્થા
चित्तवृत्तेर्द्रव्यरूपता.
स्फटिकप्रतिबिम्बविमर्शः वृत्तिसारूप्यस्वरूपप्रकाशनम् .
चन्द्रप्रतिबिम्बोदाहरणविमर्शः
•
चित्तप्रलयस्य मुक्तित्वाऽऽवेदनम् . પાંચ પ્રકારની ચિત્તવૃત્તિ
प्रमाणस्वरूपप्रकाशनम्
વિષયમાર્ગદર્શિકા
७२३ | विकल्पस्वरूपविद्योतनम् . ७२३ | विकल्पे व्यवहाराऽविसंवादः ७२४ | विस्य भ्रमस्व३प नथी. . ७२५ | निद्रायां सुखाद्यनुभवसमर्थनम् . ૭૨૫ | નિદ્રાસ્વરૂપ વિચાર
७२६ | स्मृतिस्वरूपस्मरणम्
११. पातञ्जलयोगलक्षण द्वात्रिंशिका
•
७२७ त्रिविधवृत्तिबहिर्मुखताविलयविचारः
७२८ प्रयोजनभेदेनाभ्यास- वैराग्ययोरुपादानम् . ७२९ अभ्यास स्व३५
७३१
७३२
७३३
७३० | नानातन्त्रानुसारेण अभ्यासव्याख्या. अभ्यासावश्यकताविमर्शः . अपरवैराग्यस्य चतुर्विधत्वोपदर्शनम् . અપર વશીકાર વૈરાગ્યનું વિવેચન.. आनुश्रविकपदव्युत्पत्तिप्रदर्शनम् परवैराग्यप्रतिपादनम् . ७३५ | वृत्तिनिरोधे वैराग्योपयोगः ७३६ | वृत्तिनिरोधेऽभ्यासस्योपयोगः .
७३४
७३५
७३७
યોગમાં અભ્યાસની ઉપયોગિતા चित्तवृत्तिनिरोधस्य दानमूलकतोपदर्शनम् . પાતંજલ યોગલક્ષણની મીમાંસા कूटस्थत्वव्युत्पत्तिः
प्रकृतिस्वरूपमीमांसा .
પ્રકૃતિને એક માનવામાં દોષ
७३८
७३९
७४०
. ७४१ | सर्वमुक्तिप्रसङ्गः
७४१ प्रकृतौ पुरुषार्थकर्तव्यत्वाऽयोगः .
૭૪૨ | પ્રકૃતિગત પુરુષાર્થકર્તવ્યતા અસંગત
. ७४३ अध्यवसायव्याख्याद्वयद्योतनम् . ७४४ चिच्छायासङ्क्रमस्य ज्ञानकारणता ७४५ हीधे पूर्वपक्ष.... ७४६ | पातञ्जलमतेऽर्थभानप्रक्रियाप्रकाशनम् . ७४६ | आत्मनोऽपरिणामित्वसमर्थनम् . ७४७ दृश्यस्य द्रष्टृवेद्यत्वव्याप्तिः
द्वात्रिंशिका
७४८ ७४९
૭૪૯
७५०
૭૫૦
७५१
૭૫૧
७५२
७५३
૭૫૩
७५४
७५५
७५६
૭૫૬
७५७
७५८
७५९
७६०
७६०
७६१
૭૬૧
७६२
७६३
૭૬૩
७६४
७६५
૭૬૫
७६६
७६७
૭૬૭
७६८
७६९
७७०
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वात्रिंशिका
વિષયમાર્ગદર્શિકા
वित्त वित्तान्तरवेद्य नथी - पूर्वपक्ष यासु ७७० तत्त्वज्ञानमात्रादपवर्गाऽसम्भवद्योतनम्
७७१ | दशविधोपचारनिमित्तोपदर्शनम् . ७७२ | कृत्यादेरात्मधर्मत्वसमर्थनम् . ७७२ नित्यताद्वैविध्यविचारः
अर्थनिष्ठव्यापारफलसमर्थनम्
चित्ते व्यापारद्वयविरोधः
अनवस्था घोषप्रसंग...
विभिन्नपाठद्वयसङ्गतिः . સ્મૃતિસાંકર્ય પ્રસંગ
चितेरप्रतिसङ्क्रमस्थापनम् .
प्रतिसङ्क्रमद्वैविध्यविमर्शः
चित्तस्य सर्वार्थग्रहणसमर्थनम् . स्वभोग्यबुद्धिसंवेदनविचारः ઉભયમુખીદર્પણતુલ્ય ચિત્ત स्फटिकोदाहरणतात्पर्यद्योतनम् .
चिच्छक्तिद्वैविध्यम् .
બે પ્રકારની ચિત્ શક્તિનું નિરૂપણ भोगद्वैविध्योपदर्शनम् . પુરુષમાં ભોગવિચાર पुरुषप्रतिबिम्बोपपादनम् . पुरुषप्रतिबिंजवाह वियार ..
लोकव्यवहारव्युत्पादनम् प्रद्धति खेड, बुद्धि भने अन्तःकरण-चित्तवृत्तीनां चतुर्विधत्वम् . सर्वमुक्तिप्रसङ्गोद्धारः
અનુલોમ-પ્રતિલોમ પરિણામ વિચાર अनुलोम-प्रतिलोमपरिणामद्योतनम्
प्रकृतेर्विपरिणामक्रमोपदर्शनम् . मोक्षशास्त्रावश्यकताविद्योतनम् . મુક્તિ માટે શાસ્ત્ર જરૂરી-પાતંજલ
पुरुषेऽध्यवसायविचारः
साङ्ख्यतन्त्रेऽध्यवसायसमर्थनम्
पुरुषाऽपवर्गानुपपत्तिः.
પ્રકૃતિમુક્તિ આપત્તિ- ઉત્તરપક્ષ मोक्षस्य बन्धसापेक्षता
પુરુષમુક્તિ સૂચક શાસ્રવચનની અસંગતિ
•
•
७७३ | राजमार्तण्डमतनिरसनम् .
૭૭૩ | પરિણામી અનેક છતાં પરિણામ એક ७७४ | सूत्रत्रितयपर्यालोचनम् .
७७५ पातञ्जलमते यमादिवैफल्यम् .
७७६ | कूटस्थत्वश्रुतिसङ्गतिः .
७७७
कूटस्थश्रुतिप्रयोजनोपदर्शनम् .
37
७९२
७९३
७९४
७९५
७९६
૭૯૬
७९७
७९८
७९९
८००
७७७
८०१
सम्भूयमिलितार्थक्रियाकरणमीमांसा ૭૭૮ | પાતંજલમતે આત્મસાધક પ્રમાણનો અભાવ ... ૮૦૧
७७९ असंहतपरसिद्धिमीमांसा
८०२
૮૦૨
८०३
८०४
૭૭૯ | સંહત્યકારિત્વ હેતુની વિલક્ષણતા. ७८० संहत्यकारित्वव्याप्तौ व्यभिचारप्रकाशनम् ७८० साङ्ख्यसूत्र - योगसूत्रयोरपाकरणम् ७८१ || योगसूत्रभाष्यनिराकरणम् . ७८१ | अतिरिक्तपुरुषससिद्धेर्विकल्पत्रयकवलितत्वम् . . ७८२ वायोः पञ्चविधत्वस्थापनम् . ૭૮૨ | અહંકારાદિ તત્ત્વનો ઉચ્છેદ ७८३ पुंसो व्यञ्जकत्वमीमांसा. ૭૮૪ | પુરુષમાં ફૂટસ્થનિત્યતા અસંગત ७८४ पुरुषस्वभावभेदोपादनम् . ७८५ योगसूत्री असंगतता ७८६ विन्ध्यवास्युक्त्यपाकरणम् . ૭૮૭ | પાતંજલોનો શૂન્યવાદમાં પ્રવેશ
८१०
८१०
७८७ | केवलज्ञाने शक्तिरूपेण विषयसन्निधानम् .
८११
७८८ कौटस्थ्यनिरुक्तिः
८१२
७८९ भोजमतनिराकरणम् .
८१३
७९० | स्वभावाऽभेदे सहकारिसन्निधानकालभेदाऽसम्भवः . ८१४
૭૯૦ | પાતંજલમતનો સ્યાદ્વાદમાં પ્રવેશ
૮૧૪
७९१ पातञ्जलतन्त्रे स्याद्वादसम्मतिद्योतनम् ૭૯૧ | પુરુષની મુક્તિ અસંગત
८१५ ૮૧૫
.......
८०५
८०६
८०७
८०७
८०८
८०८
८०९
८०८
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
ل
لله
.......
अदधामिकता .........................८४७
વિષયમાર્ગદર્શિકા •
द्वात्रिंशिका प्रकृतेर्मुक्तत्वाऽमुक्तत्वमीमांसा ........................ ८१६ | माता-पितानी मिलत संतान भोगवे नल ... ८४० मुक्तेरव्याप्यवृत्तिताविमर्शः
साधर्मिकचैत्यविमर्शः.......... ..........................८
...........८४१ भुन्तिमव्याप्यवृत्तिता५६ ५५ घोषग्रस्त ...... ८१७ | | हेवपून स्व३५ ....... ..................८४१ प्रकृतेः कर्मस्थानीयत्वद्योतनम् ... ८१८ | अधिमुक्तिवशाद् देवभक्तिः ...................
....८४२ भनेवि५ प्रतिनी संस्थाने गोठ१९! ....... ८१८ | भक्तिप्रकाशः
८४३ आत्मनो बुद्धिगुणतोपपादनम् .................. ८१९
जितेन्द्रियस्वरूपम्
८४४ व्यापारद्वयविरोधविमर्शः ............................... .८२० क्रोधफलमीमांसा
८४५ मात्मा शान२५३५ छ - पात४५ .......... | आदिधार्मिकविचारः ..........
.. ८४६ राजमार्तण्डोक्तिनिराकरणम
| ચારિસંજીવિનીન્યાયથી તાત્ત્વિક દેવની ઉપલબ્ધિ.. ૮૪૬ शान मात्मानो गु॥ छ - *न........... बोधिसत्त्वस्याऽऽदिधार्मिकता ............ योगसूत्राणां समीक्षणम् ..................... .८२२ | धर्मदृशनामा ५९ सावधानी ................. ८४७ जगत्सृष्टिप्रक्रियावैविध्यम् . ........................... ८२३ | भक्तिं विना सदाचाराः प्राणशून्याः ............. ८४८ नयभेदेनाऽऽत्मस्वरूपप्रकाशनम् .............. | सौ १५ प्रत्ये द्वेष नोभे ........... ८४८ कायराधादावव्याप्तिविमर्शः ...................... पोष्यवर्गनिरूपणम् ..................................... ચિત્તની પાંચ અવસ્થા.
पूर्वसेवागत हाननु स्व३५ ........ ......... ८४८ पञ्चविधचित्तप्रतिपादनम..
| दानस्य सर्वधर्मशास्त्रसम्मतता ...................... क्षिप्त-विक्षिप्तचित्तयोः भेदोपस्थापनम् ...........
પાત્રની ઓળખાણ
૮૫૦ 'क्रियमाणं कृतमिति'न्यायविचारः ....................
दानपात्रमीमांसा ....................................... योगन। माममा ५५ निश्चयथा योग ...... ८२८ | गुरुलक्षणविमर्शः ........................ ८५२ विक्षिप्ते चित्ते योगारम्भाऽऽवेदनम् ............. तन्त्रान्तरेषु दानविचारः
८५३ नानाविधयोगलक्षणमीमांसा
८३० गाम्भीर्य-धैर्य-दाक्षिण्यस्वरूपविमर्शः ................ ८५४ अधिकारविंशिकावृत्तिसंवादः
| पान सप्यारोनी मोगा ........... ૮૫૪ नानातन्त्रेषु योगस्वरूपोपदर्शनम् ...................
| तन्त्रान्तरेषु यशोवैभवविमर्शः ..................... ८५५ नयततानी अनुप्रेक्षा ....................
महतां सत्प्रतिज्ञता.. ......................... ८५६ मात्रीसानो स्वाध्याय ..................................
.८३४ गर्हितप्रवृत्तित्यागनिरूपणम् ............... ८५७ १२. पूर्वसेवा द्वात्रिंशिका
| धर्माऽविरुद्धा लोकानुवृत्तिः कार्या .............. ८५८ योगपूर्वसेवाप्रतिपादनम्
सर्वतन्त्रेषु प्रमादस्य त्याज्यता ................. ८५९ गुरुवर्गविमर्शः .....
सदनुष्ठानानां संस्कारद्वारा महाफलजनकता .... ८६० गुरुद्रुहामनिष्कृतिः
८३७
नानातन्त्रेषु विविधाः सदाचाराः ............... ८६१ गुरुपून स्व३५ .. ................
श्रद्धया क्रियाकरणे ज्ञानलाभः ................... ८६२ माता-पितृपूजनविचारः..
વિવિધ તપની રૂપરેખાઓ ............ ૮૬૨
प्रायश्चित्तरूपेण चान्द्रायणतपः .. पुरुषार्थाराधनकालस्य दुर्लभता ..................
८६३ | यान्द्रायतपनी विधि..
૮૬૩ गुरुद्रव्यभोगे तन्मरणानुमतिप्रसङगः .............. ८४० ।
८५१
८२९
दः........
८३१
८33
.......८३५
८७ ......८३८
Www
८३९
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
.....
९००
द्वात्रिंशिका
• विषयमार्गदर्शि. • विविधकृच्छ्रतपोमीमांसा .. पोमीमांसा ...................
........ ८६४ | भुक्तिमद्वे५ = श्रेठ पूर्वसेवा ............. तपसः प्रायश्चित्तरूपतोपपादनम् .................. ८६५ | मलनायाः दारुणपरिणामकारणता ............... सर्वतपःसामान्यविधिः ............................... | अविधिकृताद् वरमकृतम् ...................... ८९१ पापसूदनतपसि यमुनराजोदाहरणम् ......... | अभव्यस्यैकादशाङ्गपाठाऽनुज्ञा .................... ८९२ मन्त्रशून्यतपःप्रभृतिक्रियावैकल्यम्
નિયાણાથી મળનાર સ્વર્ગ પણ નુકશાનકારી . ૮૯૨ मुक्तिद्वेषस्य दृढाऽज्ञानप्रयोज्यता .........
व्यापन्नदर्शनानां ग्रैवेयकलाभ-परिणामविमर्शः ...... ८९३ भुस्तिद्वेष भीमांसा ..
...................... निदानकरणे बन्धनानुच्छेदः ......................... ८९४ मुक्तिद्वेषस्य भोगतृष्णाप्रयोज्यता ........... प्रज्ञापनादिविरोधपरिहारः ............................ ८९५ सप्तनवतिरूपेण ललनानां महापायकारिता ...... ८७१ प्रज्ञापनावृत्तिपरिष्कारः ............................... कामिनीतृष्णाया भववर्धकत्वम् .....
| नवमवेय संपा६६ मुन्तिमद्वेष .............. म्........................ भवाभिनन्दिषु सिद्धस्वभावानुबन्धविरहः ........ ८७३
रागसामग्रयां द्वेषानवकाशः ............................ ८९७ भवाभिनन्दिमतद्योतनम ...
ग्रैवेयकगामिनां मुक्त्यद्वेषोपपादनम् ............. ८९८ सर्वदर्शनेषु मुक्त्यद्वेषलाभसम्भवः ............... ८७५
| मुक्त्यद्वेषस्वरूपोपदर्शनम् ... ................८९९ नानाशास्त्रानुसारेण मलनिरूपणम् .............
मुक्तिद्वेषिणां गुरुपूजनादेर्न गुणरूपता ........... भलस्व३५ मीमांसा .........................
| बहुगुणानप्येको बलवान् दोषो ग्रसते ............ ९०१ कर्मबन्धकारणमीमांसा .८७७ | कर्तृभेदेऽनुष्ठानभेदः ...
........ ९०२ जीवत्वलक्षणा कर्मबन्धयोग्यता नास्ति ..........
| इतभिस्था यामे ........................ ૯૦૨ बन्धयोग्यत्वाभावस्य सामग्रीविरहप्रयुक्तता ...... ८७९
हतस्य धर्मस्य घातकता ........................... बन्धस्यानुयोगि-प्रतियोगियोग्यताऽपेक्षत्वम् ......... ८८०
मुक्त्यद्वेषस्य क्रियायां विशेषाऽऽधायकता ....... ९०४ योग्यतापरिपाकद्वैविध्यम् ........................... ..... ८८१
पञ्चविधानुष्ठानविचारः ............................... ९०५ भयोग्यता विविध शनीमा मान्य....... ८८१
मिथ्या भने सत्य माराधनानी मोग५ ..... ८०५ सर्वतन्त्रेषु बन्धयोग्यताऽङ्गीकारः ...............
अनाभोगमीमांसा ..................................... ९०६ દરેક પગલાવર્તમાં કર્મબંધયોગ્યતામાં ઘટાડો . ૮૮૨
बौद्धदर्शने निर्वाणयात्रारम्भविचारः ............... ९०७ चरमावर्ते विशिष्टयोग्यताविर्भावः ............... ८८३ |पाय अनुठाननी मोगमा ................ ८०७ योगिनां नवधात्वम् .....
विष-गरभेदद्योतनम् ......... ......... .८०८ भुस्ति। भने मुस्तिम५ बन्ने ४ छ... ८८४ | उभयापेक्षानुविद्धानुष्ठानस्वरूपमीमांसा ........... ९०९ संवेगलक्षणमीमांसा
...........८८५
| अननुष्ठानलक्षणानि ................................... ९१० मुक्त्यद्वेषोत्तरं मुक्तिरागोदयः .................... ८८६ आत्मसंस्कारककर्मणो ब्रह्मभावजनकता ........... ९११ नयलतानी अनुप्रेक्षा .................... ८८७ | अमृतानुष्ठानलक्षणानि ................... ........ ९१२ अधीमीनी स्वाध्याय......................... ८८८ | योग्यताद्वैविध्यविमर्शः .................................९१३
જીવમાં બે પ્રકારની યોગ્યતા .
૯૧૩ १३. मुक्त्यद्वेषप्राधान्य द्वात्रिंशिका ।
धर्मयौवन-बालकालज्ञापनम्
....... ९१४ मुक्त्यद्वेषस्य मलनाऽभावप्रयोजकता ............... ८८९ | य२भावमा प्राय: यो| अनुदान ........... ८१४
رواے
८८२
८८४
مہ
س
.
.
.
.
.
.
ة
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
40
•
વિષયમાર્ગદર્શિકા
९१५ रोहिण्यादितपसो मोक्षमार्गप्रतिपत्तिः
८१५ उपेक्षया तीर्थदर्शने क्रियारागाभावः
तद्धेत्वनुष्ठानप्रयोजकमीमांसा . તદ્ભુતુઅનુષ્ઠાનપ્રયોજક મીમાંસા अभव्यानुष्ठानस्य तद्धेतुत्वापादनम्
विशेषणेनैव कार्यसिद्धौ विशेष्यवैयर्थ्यम् . अनुत्कटद्वेषसत्त्वे उत्कटद्वेषापत्तिः धर्मक्रियारागविशेषस्य तद्धेत्वनुष्ठानप्रयोजकता ... ९१९ अबाध्यफलापेक्षाया सदनुष्ठानरागप्रतिबन्धकता ... ९२०
बाध्यफलापेक्षयाः प्रज्ञापनाऽऽयत्तता. બાધ્ય ફલાપેક્ષા સદનુષ્ઠાનરાગકારક समुचितयोग्यतावशेन मार्गानुसारितोपलम्भः मुग्धमार्गप्रवेशफलकानुष्ठानविमर्शः ..
રોહિણી વગેરે તપ તદ્ભુતુઅનુષ્ઠાનરૂપ છે.... ૯૨૩ નયલતાની અનુપ્રેક્ષા .
બત્રીસીનો સ્વાધ્યાય
९१६ | वसुपासयोर दृष्टांत विचार . ९१७ वसुपालोदाहरणोपदर्शनम् .. . ९१८ यतिद्वेषस्य बोधिबीजदाहकता. मुक्त्यद्वेषस्य गुणरागबीजता . कदाग्रहविरहे मोक्षाद्वेषस्य शुभभावहेतुता. ९२१ मुक्त्यद्वेषे सति भवभयभङ्गः . ૯૨૧ | મુક્તિદ્વેષથી નિર્ભયતા પ્રગટે १९२२ श्रद्धया चेतः प्रसादप्राकट्यम्.
९२३ | अपुनर्बन्धकतया धर्माधिकारितारम्भः
XXX
द्वात्रिंशिका
९२४
९२५
૯૨૫
९२६
९२७
९२८
९२९
९३०
૯૩૦
९३१
९३२
९३३
९३४
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
41
• દ્વાત્રિંશિકાની નયલતા ટીકામાં છે.જૈનાચાર્યરચિત આગમેતર ગ્રંથોની સૂચિ • 'श्वेताम्बरीयशास्त्राणि जैनागमोत्तराणि हि । नयलतोद्धृतान्यत्र दर्श्यन्ते क्रमतोऽधुना ।।
६६. कल्याणकन्दली षोडशकवृत्ति)
| ९५. ज्ञानपञ्चकविवरणप्रकरण (हरिभद्रसूरिकृत) ६७. कल्याणमन्दिरस्तोत्र ९६. ज्ञानबिन्दु ६८. कल्याणमन्दिरस्तोत्रवृत्ति ९७. ज्ञानसार
६९. कस्तूरीप्रकरण
९८. ज्ञानसारवृत्ति ( ज्ञानमञ्जरी) ९९. तत्त्वज्ञानविकाशिनी
७०. काव्यानुशासनवृत्ति
७१. काव्यानुशासनसूत्र
७२. कुमारपालप्रबन्ध
७३. कुवलयमाला
१. अज्ञातोञ्छकुलक
२. अज्ञातोञ्छकुलकवृत्ति
३. अतिरिक्तशक्तिवाद
४. अदृष्टसिद्धिवाद ५. अधिकारविंशिकावृत्ति
६. अध्यर्धशतक
७. अध्यात्मकल्पद्रुम
८. अध्यात्मतत्त्वालोक
९. अध्यात्म बिन्दु
१०. अध्यात्मबिन्दुवृत्ति
१४. अध्यात्मसार
१५. अध्यात्मोपनिषट्टीका १६. अनेकान्तजयपताका
३५. आराधनासार
३६. आर्यासप्तशती
३७. इन्द्रियपराजयशतक
३८. उपदेशतरङ्गिणी ३९. उपदेशपद
४०. उपदेशपदवृत्ति
(सुखसम्बोधिनी)
११. अध्यात्ममतपरीक्षा
१२. अध्यात्ममतपरीक्षावृत्ति ४५. उपदेशमालाटीका
१३. अध्यात्मवैशारदी
(रामदासगणी)
२९. आचारसार
३०. आत्मख्याति
३१. आत्मविशुद्धिकुलक
३२. आत्मावबोधकुलक
३३. आभाणशतक
३४. आराधनाप्रकरण
४१. उपदेशप्रकरण
४२. उपदेशप्रासाद
४३. उपदेशमाला
४४. उपदेशमाला हेयोपादेयावृत्ति ७४ कुवलयमाला
४६. उपदेशमालावृत्ति (दोघट्टी) ४७. उपदेशरहस्य ४८. उपदेशरहस्यवृत्ति ४९. उपदेशसार
(उद्योतनसूरिकृत)
१७. अनेकान्तव्यवस्था १८. अनेकार्थसङ्ग्रह
५०. उपदेशसाहस्री
७९. गुणानुरागकुलक ८०. गुरुतत्त्वविनिश्चय
१९. अन्ययोगव्यवच्छेदद्वात्रिंशिका ५१. उपमितिभवप्रपञ्चा कथा ८१. गुरुतत्त्वविनिश्चयवृत्ति २०. अभिधानचिन्तामणि ५२. ऋषिमण्डलस्तोत्र २१. अयोगव्यवच्छेदद्वात्रिंशिका | ५३. एकावली
८२. गुरुवन्दनभाष्य ८३. गुर्वावली
२२. अर्हन्नामसहस्रसमुच्चय ५४. ऐन्द्रस्तुतिचतुर्विंशतिकावृत्ति ८४. गूढार्थदीपिका
२३. अलङ्कारचूडामणि २४. अष्टकप्रकरण
५५. कथाकोश
५६. कथारत्नकोश
२५. अष्टकप्रकरणवृत्ति २६. अष्टसहस्री
५७. कथासरित्सागर ५८. कर्मग्रन्थ
२७. अष्टसहस्रीतात्पर्यविवरण ५९. कर्मप्रकृति २८. आख्यानकमणिकोश
६०. कर्मप्रकृतिचूर्णि
६१. कर्मप्रकृतिवृत्ति (मलयगिरीय ) ९०. जयलता ६२. कर्मप्रकृतिवृत्ति
द्वात्रिंशिका
(देवगुप्तसूरिकृत) ( रत्नप्रभसूरिकृत) | १०४. तत्त्वार्थसूत्रवृत्ति ७५. कूपदृष्टान्तविशदीकरण ( यशो वृत्ति) ७६. क्षुल्लकभवावलिप्रकरण | १०५. तत्त्वार्थसूत्रवृत्ति ७७. गुणस्थानकक्रमारोह (सिद्धसेनीय) ७८. गुणस्थानकक्रमारोहवृत्ति १०६. तपःकुलक
१०७. तिलकमञ्जरी
१०८. त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरित्र १०९ त्रैलोक्यदीपिका ११०. दर्शनरत्नरत्नाकर | १११. दर्शनशुद्धिप्रकरण
(तत्त्वार्थयशो. वृत्ति) ८५. चउपन्नमहापुरुसचरियं ८६. चतुर्विंशतिस्तव
८७. चरमावर्तविंशिका
८८. चैत्यवन्दनमहाभाष्य ८९. छान्दोग्यशाङ्करभाष्य
(स्याद्वादरहस्यवृत्ति) ( यशोविजयगणिकृत) ९१. जिनशतक ६३. कर्मस्तव नव्यकर्मग्रन्थ ९२. जीवानुशासन ६४. कर्मस्तव प्राचीनकर्मग्रन्थ ९३. जीवानुशासनवृत्ति ६५. कर्मस्तववृत्ति ९४. जैनतर्क
१००. तत्त्वसार
१०१ तत्त्वार्थसूत्र
१०२. तत्त्वार्थसूत्रभाष्य १०३. तत्त्वार्थसूत्रवृत्ति
११२. द्रव्यालङ्कार ११३. द्वात्रिंशिकाप्रकरण
(सिद्धसेनीय)
११४. द्वादशारनयचक्र
११५. द्वादशारनयचक्रवृत्ति ११६. द्वितीयकर्मग्रन्थ ११७. द्वितीयकर्मग्रन्थवृत्ति
११८. धर्मपरीक्षा ११९. धर्मपरीक्षावृत्ति १२०. धर्मबिन्दु
१२१. धर्मबिन्दुटीका
१२२. धर्मरत्नकरण्डक
| १२३. धर्मरत्नप्रकरण
૧. ‘દ્વાત્રિંશિકા પ્રકરણ’ની નયલતામાં સાક્ષીરૂપે ઉદ્ધૃત કરેલા શ્વેતાંબર જૈનાચાર્યરચિત આગમેતર ગ્રંથો પ્રસ્તુત નોંધમાં દર્શાવેલ છે. તેના પૃષ્ઠ નંબરની માહિતી માટે ભાગ-૮, પરિશિષ્ટ-૬માં જુઓ પૃ.૨૨૧૯ થી ૨૨૪૮.
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वात्रिंशिका .त्रिशिलानी नयरत टीम श्वे. नायायित मागभेतर ग्रंथोनी सूयि . 42 १२४. धर्मरत्नप्रकरणबृहद्वृत्ति | १६०. परमानन्दपञ्च- | १९५. मोक्षोपदेशपञ्चाशक |२३०. षट्त्रिंशत्षट्विंशिका १२५. धर्मरत्नप्रकरणलघुवृत्ति | विंशतिप्रकरण १९६. युक्तिप्रबोध |२३१: षड्दर्शनसमुच्चय १२६. धर्मसङ्ग्रह १६१. परिशिष्टपर्व १९७. योगदृष्टिसमुच्चयप्रकरण | २३२. षष्टिशतकप्रकरण १२७. धर्मसङ्ग्रहटिप्पण १६२. पार्श्वनाथचरित्र १९८. योगदृष्टिसमुच्चयवृत्ति |२३३. षष्ठकर्मग्रन्थ १२८. धर्मसङ्ग्रहणि १६३. पिण्डविशुद्धि १९९. योगविंशिकावृत्ति |२३४. षोडशकप्रकरण १२९. धर्मसमहणिवृत्ति १६४. पुण्यकुलक २००. योगशतक २३५. षोडशक योगदीपिकावृत्ति १३०. धर्मसङ्ग्रहवृत्ति १६५. पुष्पमाला २०१. योगशतकवृत्ति २३६. षोडशक १३१. धर्मोपदेशमाला १६६. पूजाप्रकरण २०२. योगशास्त्र
सुगमार्थकल्पनावृत्ति (जयसिंहसूरिकृत) १६७. प्रतिमाशतक २०३. योगशास्त्रवृत्ति
२३७. संविग्नसाधुनियमकुलक १३२. ध्यानदीपिका १६८. प्रतिमाशतकवृत्ति २०४. योगसार | २३८. संवेगरङ्गशाला १३३. ध्यानशतक १६९. प्रतिष्ठासारोद्धार २०५. रत्नाकरावतारिका
|२३९. सङ्घाचारभाष्य १३४. ध्यानशतकविवरण १७०. प्रथमकर्मग्रन्थ २०६. ललितविस्तरा
२४०. समरादित्यकथा (हारि.) १३५. नयरहस्य
१७१. प्रबन्धकोश २०७. ललितविस्तरापञ्जिका |२४१. समरादित्यचरित्र १३६. नयोपदेश १७२. प्रबन्धचिन्तामणि २०८. लोकतत्त्वनिर्णय
(प्रद्युम्नसूरिकृत) १३७. नवतत्त्वप्रकरण १७३. प्रमाणनयतत्त्वरहस्य २०९. लोकप्रकाश
| २४२. समाधिशतक १३८. न्यायखण्डखाद्य १७४. प्रमाणनयतत्त्वा- | २१०. वादमाला
२४३. सम्बोधप्रकरण १३९. न्यायसङ्ग्रह लोकालङ्कारसूत्र २११. विशिकाप्रकरण
२४४. सम्बोधसप्ततिका १४०. न्यायालोक १७५. प्रमाणमीमांसावृत्ति | २१२. विधिशतक
२४५. सम्मतितर्क १४१. न्यायालोक भानुमतीवृत्ति | १७६. प्रमाणमीमांसासूत्र २१३. वीतरागस्तोत्र
२४६. सम्मतितर्कटीका १४२. न्यायावतार १७७. प्रवचनसारोद्धार | २१४. वीतरागस्तोत्रवृत्ति
२४७. सम्यक्त्वसप्ततिका १४३. न्यायावतारटिप्पन १७८. प्रवचनसारोद्धारवृत्ति | २१५. वैराग्यकल्पलता
२४८. सम्यक्त्वकुलक १७९. प्रव्रज्यायोगादिविधिसङ्ग्रह| २१६. वैराग्यरति १४४. न्यायावतारवृत्ति
२४९. सम्यक्त्वकौमुदी १४५. पञ्चनिर्ग्रन्थिप्रकरण १८०. प्रशमरति
२५०. सम्यक्त्वप्रकरण २१७. वैराग्यशतक (प्राकृत)
२५१. सम्यक्त्वसप्ततिकावृत्ति १४६. पञ्चमकर्मग्रन्थ (शतक)|१८१. प्रशमरतिअवचूरि | २१८. शक्रस्तव
२५२. सम्यक्त्वस्वरूपस्तवप्रकरण १४७. पञ्चलिङ्गिप्रकरण | १८२. प्रशमरतिवृत्ति २१९. शान्तसुधारस
२५३. सामाचारीप्रकरण १४८. पञ्चवस्तुक १८३. प्राचीनसामाचारीप्रकरण | २२०. शास्त्रवार्तासमुच्चय
२५४. सारसमुच्चय १४९. पञ्चवस्तुकवृत्ति १८४. बृहत्सङ्ग्रहणि | २२१. शास्त्रवार्तासमुच्चय
२५५. सिद्धहेमशब्दानुशासनसूत्र १५०. पञ्चसङ्ग्रह १८५. भक्तामरस्तोत्रवृत्ति
२५६. सेनप्रश्नोत्तर १५१. पञ्चसङ्ग्रहवृत्ति | १८६. भानुमती
(स्याद्वादकल्पलता)
|२५७. सेव्यसेवकोपदेश १५२. पञ्चसूत्र (न्यायालोकटीका) | २२२. शास्त्रवार्तासमुच्चयवृत्ति .
२५८. स्तवपरिज्ञा १५३. पञ्चसूत्रवृत्ति १८७. भावकुलक
(दिक्प्रदा)
| २५९. स्याद्वादमञ्जरी १५४. पञ्चाशक १८८. भाषारहस्य २२३. शृङ्गारशतकवृत्ति
२६०. स्याद्वादरत्नाकर १५५. पञ्चाशकवृत्ति १८९. भाषारहस्य मोक्षरत्नावृत्ति| २२४. श्राद्धदिनकृत्य
२६१ स्याद्वादरहस्य १५६. पञ्चिलिङ्गप्रकरणबृहद्वृत्ति १९०. महादेवस्तोत्र २२५. श्राद्धविधिप्रकरण
२६२. स्याद्वादरहस्यवृत्ति १५७. परमज्योतिः- १९१. महावीरचरित्र २२६. श्राद्धविधिप्रकरणवृत्ति
(जयलता) पञ्चविंशतिस्तोत्र | १९२. महावीरस्तवकल्पलतिका २२७. श्रावकधर्मविधि
| २६३. हारिभद्रीयव्याख्या १५८. परमात्मद्वात्रिंशिका | १९३. मानवभोज्यमीमांसा | २२८. श्रावकप्रज्ञप्ति
२६४. हृदयप्रदीपषट्विंशिका १५९. परमात्मप्रकाशटीका १९४. मार्गपरिशुद्धिप्रकरण | २२९. श्रावकप्रज्ञप्तिवृत्ति
बृहट्टीका
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
९- कथा द्वात्रिंशिका
( नवमी श्रीसीनी प्रसाही)
विधि-प्रतिषेधद्वारेण विधव्यापकत्वात् स्वसिद्धान्तस्य ।।९/१०/६४७ ।। જૈન સિદ્ધાન્ત વિધિ-નિષેધ દ્વારા વિશ્વવ્યાપક છે.
स्तोकस्यापि प्रमादस्य परिणामोऽतिदारुणः ॥९/१६/६५८ ।। થોડા પણ પ્રમાદનું ફળ અત્યંત ભયંકર છે.
श्रोतुः वक्त्राशयाऽऽनुगुण्येनैव भावोत्पत्तेः ।।९/२२/६६६ ।। વક્તાના આંતરિક શુભાશુભ પરિણામને આધારે જ શ્રોતાને ભાવ પ્રગટે છે.
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञानक्रियातपोयुक्ताः सद्भावं कथयन्ति यत् ।
जगज्जीवहितं सेयं कथा धीरैरुदाहृता । । ९/२३/६६७।।
જ્ઞાન, ક્રિયા અને તપથી યુક્ત એવા ધર્મદર્શકો જગતના જીવોને હિતકારી એવી જે તાત્ત્વિક વાત કરે તે ધીર પુરુષો વડે કથા કહેવાય છે.
यः संयतः कषायादिवशग: ब्रूते सा विकथा मता, તવિધરિાનિવધનત્વાત્ ।।૬/૨૪/૬૬૮૫
કષાય, વિષય વગેરેને પરવશ થયેલ એવા પ્રમાદી સાધુ જે કંઈ બોલે તે વિકથા મનાયેલ છે, કારણ કે વિકથાજન્ય પરિણામનું તે કથા કારણ બને છે.
વિમન્યવિનો યુત્તા થાયાધારિતા ૫/૬/૩૦/૬૭૬।। વિષયવિભાગ કરીને બોલનાર ઉપદેશક ઉપદેશ દેવાના યોગ્ય અધિકારી છે.
विधिना कथयन् धर्मं हीनोऽपि श्रुतदीपनात् ।
वरं न तु क्रियास्थोऽपि मूढो धर्माऽध्वतस्करः ||९ / ३१ / ६७७ ।। આચારમાં હીન હોવા છતાં વિધિપૂર્વક ધર્મને કહેનારા દેશક સારા, કારણ કે તે શ્રુતની = પ્રવચનની પ્રભાવના કરે છે. પરંતુ ક્રિયામાર્ગમાં રહેવા છતાં જે મૂઢ હોય અને ધર્મમાર્ગને / મોક્ષમાર્ગને લૂંટનાર હોય તે સારો નહિં.
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
• कामव्याख्या .
६३३ ।। अथ कथाद्वात्रिंशिका ॥९॥ वादनिरूपणाऽनन्तरं तत्सजातीया' कथा निरूप्यते - अर्थ-कामकथा धर्मकथा मिश्रकथा तथा । कथा चतुर्विधा तत्र प्रथमा यत्र वर्ण्यते ।।१।। ___अर्थेति । अर्थकथा कामकथा (=अर्थकामकथा) धर्मकथा तथा मिश्रकथा एवं चतुर्विधा कथा । तत्र प्रथमा = अर्थकथा सा यत्र = यस्यां वर्ण्यते = प्रतिपाद्यते ।।१।।
नयलता. धर्मवादेन संशुद्धं, तत्त्वं निजाधिकारतः । कथ्यं ययौचिती प्रेक्ष्य, सा कथा कथ्यतेऽधुना ।।१।। ___उक्तः त्रिविधो वादः । अथ वादनिरूपणानन्तरं तत्सजातीया = उच्चार्यमाणत्वेन सदृशा कथा निरूप्यते 'अर्थे'ति। विद्यादयोऽर्थोपायाः, तत्प्रधाना कथा = अर्थकथा । कामप्रधाना कथा = कामकथा । कामश्च द्विधा- सामान्यतो विशेषतश्च। तदुक्तं वात्स्यायनेन कामसूत्रे → श्रोत्र-त्वक्-चक्षु-र्जिह्वा-ध्राणानामात्मसंयुक्तेन मनसाऽधिष्ठितानां स्वेषु स्वेपु विपयेष्वानुकूल्यतः प्रवृत्तिः कामः (का.सू.२/११)। स्पर्शविशेषविषये त्वस्याऽऽभिमानिकसुखानुविद्धा फलवती अर्थप्रतीतिः प्राधान्यात् कामः - (का.सू.२/१२) इति । नीतिवाक्यामृते सोमदेवसूरयस्तु → आभिमानिकरसानुविद्धा यतः सर्वेन्द्रियप्रीतिः स कामः - (नी.वाक्या. ३/१) इत्याहुः । अन्यत्रापि → सर्वेन्द्रियानुरागः स्यात् यस्य संसेवनेन च। स च कामः परिज्ञेयो यत्तदन्यद्विचेष्टितम् ।। - ( ) इत्युक्तम् । नाट्यशास्त्रे तु → स्त्री-पुंसयोस्तु योगो यः स तु काम इति स्मृतः - (ना.शा.२४/९५) इत्युक्तम् । आत्मानुशासने → कामो = रसो य फासो - (आत्मा.११३८) इत्येवं कामस्वरूपमावेदितम् । यद्वा वक्ष्यमाणकामोपायप्रधाना कथा = कामकथा विज्ञेया ।
→ धम्मकहा णाम जो अहिंसादिलक्खणं सव्वण्णुपणीयं धम्म अणुयोगं वा कहेइ एसा धम्मकहा - (द.वै.चू.पृष्ठ २९) इति दशवैकालिकचूर्णिकारः। → अहिंसालक्षणधर्मान्वाख्यानं = धर्मकथा (अनु.द्वा.वृ.प.१०) इति अनुयोगद्वारवृत्तिकृतः । महापुराणे पुष्पदन्तः तु → यतोऽभ्युदय-निःश्रेयसार्थसंसिद्धिरञ्जसा । स धर्मः तन्निबद्धा या सा सद्धर्मकथा स्मृता । - (म.पु.१/१२०) इत्येवं तल्लक्षणमाह । तृतीयकथाविषयीभूतधर्मलक्षणं तु संन्यासगीतायां याज्ञवल्क्येन → यतोऽभ्युदयमुत्कृप्टमैहलौकि
હ ક્યા દ્વાચિંશિક પ્રકાશ છે આઠમી દ્વાત્રિશિકામાં ધર્મસાધનવિષયક વાદનું નિરૂપણ કર્યા બાદ વાદસજાતીય હોવાના લીધે કથાનું નિરૂપણ ગ્રન્થકારશ્રી કરે છે.
थार्थ :- अर्थथा, मथ, धर्मथा भने मिश्रथा. साम यार घरे प्रथा होय छे. તેમાં પ્રથમ અર્થકથા તે છે કે જેમાં વર્ણવાય છે. [ શું વર્ણવાય છે ? તે આગળની ગાથામાં अंथ.२ श्री ०४९॥40. ] (e/१)
ટીકાર્થ :- અર્થકથા, કામકથા, ધર્મકથા અને મિશ્રકથા- આમ ચાર પ્રકારની કથા છે. તેમાં પ્રથમ અર્થકથા તે કહેવાય છે જેમાં વર્ણવાય છે કે શું વર્ણવાય છે? તે આગળની ગાથામાં ગ્રંથકારશ્રી જણાવે छ.] (४/१) १. हस्तादर्श ....जाया' इति त्रुटितोऽशुद्धश्च पाठः । २. हस्तादर्श ....द्यतो' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
६३४ • विद्या-शिल्पाद्यर्थकथोदाहरणानि •
द्वात्रिंशिका-९/२ विद्या शिल्पमुपायश्चानिर्वेदश्चापि सञ्चयः। दक्षत्वं साम भेदश्च दण्डो दानं च यत्नतः।।२।।
विद्येति । विद्यादयोऽर्थोपाया 'यत्र वर्ण्यन्ते साऽर्थकथेति भावः ।।२।। कमाप्नुयुः । हितञ्चाऽऽमुष्मिकं निःश्रेयसं धर्मः स कीर्त्तितः ।। - (सं.गी.२/२१) इत्येवमुपदर्शितम् । एवमग्रेऽपि वाच्यम् । तदुक्तं दशवकालिकनियुक्तौ → अत्थकहा कामकहा धम्मकहा चेव मीसिया य कहा । एत्तो एक्केक्कावि य णेगविहा होइ नायव्वा ।। - (द.नि.अ.३/गा. १८८) इति ।।
समरादित्यकथायामपि → एत्थ सामन्नओ चत्तारि कहाओ हवन्ति। तं जहा- अत्थकहा, कामकहा, धम्मकहा, संकिण्णकहा य - (सम.भव-१-पृ.३) इत्येवं कथाचतुष्टयमावेदितं श्रीहरिभद्रसूरिभिः । उपमितिभवप्रपञ्चायां कथायामपि → अर्थं कामञ्च धर्मञ्च तथा सङ्कीर्णरूपताम् । आश्रित्य वर्तते लोके कथा तावच्चतुर्विधा ।। 6 (उप.भ. १/२४-पृ.२) इत्येवं सिद्धर्षिगणिभिरुक्तम् । तदुक्तं षट्त्रिंशत्षट्त्रिंशिकायां अपि → अर्थं कामं च धर्मं च तथा सङ्कीर्णरूपताम् । आश्रित्य वर्तते लोके कथा तावच्चतुर्विधा ।। - (प.पट.१/२) इति ।।९/१।।
अवसरसङ्गतिप्राप्तामर्थकथामाह- 'विद्य'ति । विद्या = देवताधिष्ठिता धनप्रदायिका । शिल्पं आचार्योपदेशजम् । कुम्भकार-लोहकार-चित्रकार-तन्तुवाय-नापितशिल्पलक्षणानि पञ्च शिल्पानि, एतेषां च पञ्चानां मूलशिल्पानां प्रत्येकं विंशत्या भेदैः शिल्पशतमिति कल्पसूत्रसुबोधिकाकारः (क.सुबो.क्षण७/सू.२१०/पृ.४३९) । उपायः अर्थशास्त्रादिवर्णितो नानाविधः । अनिर्वेदः = उत्साहपरता, तदुक्तं विष्णुशर्मणा पञ्चतन्त्रे → अनिर्वेदः श्रियो मूलम् - (पं.त.१/३५९) इति । वाल्मीकिरामायणेऽपि → उत्साहवन्तः पुरुषा नावसीदन्ति कर्मसु - (वा.रा.किष्किन्धाकाण्ड-१/१२२) इत्युक्तम् । चाणक्यसूत्रेऽपि → अमरवदर्थजातमर्जयेत् + (चा.सू.१५४) इत्युक्तम् । सञ्चयः = अनुपभोगादिव्यङ्ग्योऽसन्तोषः, तस्याप्यर्थोपायत्वात्, अन्यथा धनहानेः । तदुक्तं चाणक्यसूत्रे → अर्थतोषिणं श्रीः परित्यजति (चा.सू.७७) इति । दक्षत्वं = नैपुण्यं, साम = सामनीति भेदश्च = भेदनीतिश्च, दण्डः = दण्डनीतिः, दानं च = उपप्रदानं हि नीचस्य यत्नतः = आदरात् । → साम्ना दानेन भेदेन दण्डेन (म.भा.आदि. १९९/८) इति महाभारतवचनमपि योज्यमत्र । सामादिनीतिसु मध्ये पूर्वं सामप्रयोगः कार्यः। तदुक्तं बार्हस्पत्यसूत्रे → 'साम पूर्वं प्रयोक्तव्यम्' - (बा.सू.५/८) इति । उपलक्षणात् राज्यादिकमप्यत्रावगन्तव्यम् । तदुक्तं चाणक्यसूत्रे → अर्थस्य मूलं राज्यम् -- (चा.सू.३) इति । उपमितिभवप्रपञ्चायां कथायां→
सामाऽऽदि-धातुवादाऽऽदि-कृष्यादिप्रतिपादिका । अर्थोपादानपरमा कथाऽर्थस्य प्रकीर्तिता ।। सा क्लिष्टचित्तहेतुत्वात्पापसम्बन्धकारिका । तेन दुर्गतिवर्त्तन्याः प्रापणे प्रवणा मता ।।
6 (उप.भ.१/२६-२७) इत्येवं तस्याः स्वरूपं फलञ्चोपदर्शितम् । एतत्स्वरूपमुपवर्णयद्भिः भद्रबाहुस्वामिभिरप्युक्तं दशवैकालिकनियुक्तौ →
હ અર્થક્યા છે थार्थ :- विद्या, शिल्य, उपाय, अनि, संयय, होशियारी, सामनीत, मेहनति, नीति तथा प्रयत्नपूर्व आन (हामनील). मा यो पवाय ते अर्थथा उपाय. (२)
ટીકાર્થ :- ધન મેળવવાના ઉપાયભૂત વિદ્યા વગેરે વિષયો જે કથામાં દર્શાવાય છે તે અર્થકથા उपाय छ - सा प्रभारी माशय छे. (/२)
• हस्ताटणे 'मन' पटं नास्ति ।
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
• दक्षत्वोदाहरणम् . विज्जा-सिप्प-मुवाओ अणिव्वेओ संचओ य दक्खत्तं । सामं दंडो भेओ उवप्पयाणं च अत्थकहा ।। सत्थाहसुओ दक्खत्तणेण सेट्ठीसुओ य रूवेणं । बुद्धीए अमच्चसुओ जीवइ पुन्नेहिं रायसुओ ।। दक्खत्तणयं पुरिसस्स पंचगं सइगमाहु सुंदेरं। बुद्धी पुण साहस्सा सयसाहस्साई पुन्नाई ।।
6 (दश.नि.१८९-९०-९१) इति । तद्व्याख्या चोपयोगित्वादुपदर्श्यते → अधुनाऽर्थकथामाह- विद्या शिल्पं उपायोऽनिर्वेदः सञ्चयश्च दक्षत्वं साम दण्डो भेद उपप्रदानं चार्थकथा, अर्थप्रधानत्वादित्यक्षरार्थः । भावार्थस्तु वृद्धविवरणादवसेयः। तच्चेदम्- विज्जं पडुच्चऽत्थकहा जो विज्जाए अत्थं उवज्जिणति, जा एगेण विज्जा साहिया सा तस्स पंचयं पइप्पभायं देइ, जहा वा सच्चइस्स विज्जाहरचक्कवट्टिस्स विज्जापभावेण भोगा उवणया, सच्चइस्स उप्पत्ती जहा य सड्ढकुलेऽवत्थितो जहा य महेसरो नाम कयं एवं निरवसेसं जहाऽऽवस्सए जोगसंगहेसु तहा भाणियव्वं विज्जत्ति गयं । इयाणिं सिप्पेत्ति, सिप्पेणत्थो उवज्जिणइ त्ति । एत्थं उदाहरणं कोक्कासो जहाऽऽवस्सए, सिप्पेत्ति गयं । इयाणि उवाएत्ति, एट्ठतो चाणक्को, जहा चाणक्केण नाणाविहेहिं उवायेहिं अत्थो उवज्जिओ, कहं ? 'दो मज्झ धाउरत्ताओ०'( ), एयंपि अक्खाणयं जहाऽऽवस्सए तहा भाणियव्वं । उवाए त्ति गयं । इयाणिं अणिव्वेए संचए य एक्कमेव उदाहरणं मम्मणवाणिओ, सोवि जहाऽऽवस्सए तहा भाणियव्यो । साम्प्रतं दक्षत्वं तत्सप्रसङ्गमाह-दक्षत्वं पुरुषस्य सार्थवाहसुतस्य पञ्चगमिति पञ्चरूपकफलं, शतिकं = शतफलमाहुः सौन्दर्यं श्रेष्ठीपुत्रस्य, बुद्धिः पुनः सहस्रवती = सहस्रफला मन्त्रिपुत्रस्य, शतसहस्राणि पुण्यानि = शतसहस्रफलानि राजपुत्रस्येति गाथाक्षरार्थः ।
भावार्थस्तु कथानकादवसेयः । तच्चेदम्- जहा बंभदत्तो कुमारो कुमारामच्चपुत्तो सेट्ठिपुत्तो सत्थवाहपुत्तो, एए चउरोऽवि परोप्परं उल्लावेइ जहा को भे केण जीवइ?, तत्थ रायपुत्तेण भणियं- अहं पुन्नेहिं जीवामि । कुमारामच्चपुत्तेण भणियं-अहं बुद्धीए। सेट्ठि पुत्तेण भणियं-अहं रूवस्सित्तणेण । सत्थवाहपुत्तो भणइ-अंह दक्खत्तणेण । ते भणंति-अन्नत्थ गंतुं विन्नाणेमो। ते गया अन्नं णयरं जत्थ ण णज्जंति, उज्जाणे आवासिया। दक्खस्स आदेसो दिन्नो, सिग्घं भत्तपरिव्वयं आणेहि, सो वीहिं गंतुं एगस्स थेरवाणिययस्स आवणे ठिओ, तस्स बहुगा कइया एंति, तदिवसं कोवि ऊसवो, सो ण पहुप्पति पुडए बंधेलं, तओ सत्थवाहपुत्तो दक्खत्तणेण जस्स जं उवउज्जइ लवण-तेल्ल-घय-गुड-सुंठि-मिरियएवमाइ तस्स तं देइ, अइविसिट्ठो लाहो लद्धो, तुट्ठो भणइ-तुम्हेत्थ आगंतुया उदाहु वत्थव्वया ?, सो भणइ-आगंतुया । तो अम्ह गिहे असणपरिग्ग करेज्जह । सो भणइ 'अन्ने मम सहाया उज्जाणे अच्छंति तेहिं विणा नाहं भुंजामि' । तेण भणियं-सव्वेऽवि एंतु। आगया। तेण तेसिं भत्तसमालहणतंबोलाइ उवउत्तं तं पञ्चण्हं रूवयाणं । विइयदिवसे रूवस्सी वणियपुत्तो वुत्तो-अज्ज तुमे दायव्वो भत्तपरिव्वओ। एवं भवउत्ति । सो उठेऊण गणियापाडगं गओ अप्पयं मंडेउं। तत्थ य देवदत्ता नाम गणिया पुरिसवेसिणी बहूहिं रायपुत्त-सेट्ठिपुत्तादीहिं मग्गिया णेच्छइ, तस्स य तं रूवसमुदयं दट्टण खुब्भिया पडिदासियाए गंतूण तीए माऊए कहियं जहा दारिया सुंदरजुवाणे दिट्टि देइ । तओ सा भणइ-भण एयं मम गिहमणुवरोहेण
વિશેષાર્થ :- દેવતાઅધિષ્ઠિત ધનદાત્રી વિદ્યા એ અહીં અર્થોપાયભૂત વિદ્યાશબ્દથી અભિપ્રેત છે. તથા આચાર્યના ઉપદેશથી ઉત્પન્ન થયેલ હોય તે શિલ્પ કહેવાય. તેના ૧૦૦ પ્રકાર છે. એમ આવશ્યકનિર્યુક્તિ વગેરેમાં દર્શાવેલ છે. અર્થશાસ્ત્ર વગેરેમાં બતાવેલા ધનપ્રાપ્તિના અનેકવિધ સાધનો તે અહીં ઉપાયશબ્દથી
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
• साम-दामादिकथोपदर्शनम् •
द्वात्रिंशिका-९/२ एज्जह इहेव भत्तवेलं करेज्जह । तहेवागया सइओ दव्ववओ कओ । तइयदिवसे बुद्धिमन्तो अमच्चपुत्तो संदिट्ठो ‘अज्ज तुमे भत्तपरिव्वओ दायव्वो'। एवं हवउ त्ति। सो गओ करणसालं, तत्थ य तईओ दिवसो ववहारस्स छिज्जंतस्स परिच्छेजं न गच्छइ, दो सवत्तीओ, तासिं भत्ता उवरओ, एक्काए पुत्तो अत्थि इयरी अपुत्ता य, सा तं दारयं णेहेण उवचरइ, भणइ य-मम पुत्तो, पुत्तमाया भणइ यमम पुत्तो, तासिं ण परिछिज्जइ। तेण भणियं-अहं छिंदामि ववहारं, दारओ दुहा कज्जउ दव्वंपि दुहा एव । पुत्तमाया भणइ ‘ण मे दव्वेण कज्जं दारगोऽवि तीए भवउ जीवन्तं पासिहामि पुत्तं'। इयरी तुसिणिया अच्छइ । ताहे पुत्तमायाए दिण्णो, तहेव सहस्सं उवओगो। चउत्थे दिवसे रायपुत्तो भणिओ'अज्ज रायपुत्त! तुम्हेहिं पुण्णाहिएहिं जोगवहणं वहियव्वं'। एवं भवउ त्ति, तओ रायपुत्तो तेसिं अंतियाओ णिग्गंतुं उज्जाणे ठियो, तंमि य णयरे अपुत्तो राया मओ, आसो अहिवासिओ, जीए रुक्खछायाए रायपुत्तो णिवण्णो सा ण ओयत्तति, तओ आसेण तस्सोवरि ठाइऊण हिंसितं, राया य अभिसित्तो, अणेगाणि सयसहस्साणि जायाणि, एवं अत्थुप्पत्ती भवइ । दक्खत्तणं ति दारं गयं ।।
इयाणिं साम-भेय-दण्डुवप्पयाणेहिं चउहिं जहा अत्थो विढप्पति । एत्थिमं उदाहरणं-सियालेण भमंतेण हत्थी मओ दिट्ठो। सो चिंतेइ-लद्धो मए उवाएण ताव णिच्छएण खाइयव्वो, जाव सिंहो आगओ। तेण चिन्तियं-सचिट्टेण ठाइयव्वं एयस्स । सिंहेण भणियं किं अरे ! भाइणेज्ज अच्छिज्जइ ?' सियालेण भणियं आमंति माम !| सिंहो भणइ-किमेयं मयं ति?, सियालो भणइ-हत्थी। केण मारिओ?-वग्घेण। सिंहो चिंतेइ-कइमहं ऊणजातिएण मारियं भक्खामि ?, गओ सिंहो । णवरं वग्घो आगओ, तस्स कहियं सीहेण मारिओ, सो पाणियं पाउं णिग्गओ। वग्यो णट्ठो। एस भेओ। जाव काओ आगओ, तेण चिन्तियं जइ एयस्स ण देमि तओ काउ काउत्ति वासियसद्देणं अण्णे कागा एहिंति, तेसिं कागरडणसद्देणं सियालादि अण्णे बहवे एहिंति, कित्तिया वारेहामि, ता एयस्स उवप्पयाणं देमि, तेण तओ तस्स खंडं छित्ता दिण्णं, सो तं घेत्तूण गओ। जाव सियालो आगओ, तेण णायमेयस्स हठेण वारणं करेमित्ति भिउडिं काऊण वेगो दिण्णो, णट्ठो सियालो, उक्तं च “उत्तमं प्रणिपातेन, शूरं भेदेन योजयेत् । नीचमल्पप्रदानेन, सदृशं च पराक्रमैः । ।” (पञ्चतन्त्र-४/९/६१) इत्युक्तः कथागाथाया भावार्थः - (द.नि.१८९-१९०-१९१ वृत्ति) इति ।
___ एवमेव धातुवादादिकमप्यत्र योज्यम् । तदुक्तं समरादित्यकथायां → अत्थकहा नाम अत्थोवायाणपडिबद्धा, असि-मसि-कसि-वाणिज्ज-सिप्पसंगया, विचित्तधाउवायाइपमुहमहोवायसंपउत्ता, साम-भेय-उवप्पयाणदण्डाइपयत्थविरइआ सा अत्थकहत्ति भण्णइ - (भव-१-पृ.३) इति । प्रकृते च → अर्थस्य = लक्ष्म्याः कथा = उपायप्रतिपादनपरो वाक्यप्रबन्धः अर्थकथा । उक्तञ्च ‘सामादि-धातुवादादि-कृष्यादिप्रतिपादिका । अर्थोपादानपरमा कथाऽर्थस्य प्रकीर्तिता' ।। (उपमिति-१/२६) तथा ‘अर्थाख्यः पुरुषार्थोऽयं प्रधानः प्रतिभासते । तृणादपि लघु लोके धिगर्थरहितं नरम्' ।। (उपमितिभवप्रपञ्चा-१/पृ.४०) इति । इयञ्च कामन्दकादिशास्त्ररूपा - (स्था.३/३/१८९-वृ.) इति स्थानाङ्गवृत्तिकृद्वचनमप्यवधातव्यम् ।।९/२।। અભિપ્રેત છે. તથા “ધન કમાવામાં કંટાળો ન આવવો જોઈએ. આવો જે ઉપદેશ કરવામાં આવે તે અહીં અનિર્વેદ શબ્દથી અભિપ્રેત છે. તથા ધનનો સંગ્રહ કરવા સંબંધી જે ઉપદેશ કરવામાં આવે તે અર્થકથાગત સંચય' પદાર્થ છે. તથા ધન કમાવા માટેની નિપુણતા કેવી જોઈએ? તે સંબંધમાં જે કાંઈ કહેવાય તે અર્થકથાગત
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
• कामकथानिरूपणम् •
६३७ रूपं वयश्च वेषश्च दाक्षिण्यं चापि शिक्षितम् । दृष्टं श्रुतं चानुभूतं द्वितीयायां च संस्तवः ।।३।।
रूपमिति । रूपं सुन्दरं, वयश्च = उदग्रं, वेषश्च = उज्ज्वलः, दाक्षिण्यं च = मार्दवं, शिक्षितमपि विषयेषु, दृष्टं 'अद्भुतदर्शनमाश्रित्य, श्रुतं चानुभूतं च, संस्तवश्च = परिचयश्च, द्वितीयायां = कामकथायाम् । रूपादिवर्णनप्रधाना कामकथेत्यर्थः ।।३।। ___उक्तार्थकथा । साम्प्रतमवसरसङ्गत्यायातां कामकथामाह ‘रूपमिति । अन्ध्रीप्रभृतीनामन्यतमाया सुन्दरं रूपं प्रशंसतो रूपकथा । यथा “चन्द्रवक्त्रा सरोजाक्षी, सद्गीः पीनघनस्तनी । किं लाटी नो मता साऽस्य देवानामपि दुर्लभा ।।” (स्था.४/२/२८२ वृत्तौ उद्धृतः /पृ.२१०) इति । वयश्च उदग्रं यौवनावस्थं, वेषः = स्त्री-पुरुषाणां नेपथ्यं स्वाभाविक-विभूषाप्रत्ययभेदेन द्विधा । उज्ज्वलः इति इदञ्च प्रशंसायां, निन्दायान्तु कच्छाबन्धादिकं, यथा “धिग्नारीरौदीच्या बहुवसनाऽऽच्छादिताङ्गलतिकत्वात् । यद् यौवनं न यूनां चक्षुर्मोदाय भवति सदा ।।” (स्था.४/२/२८२/पृ.१९९ उद्धृत) इति । प्रकृते → शृङ्गारवेषं कुर्यात् + (बा.सू.३/२८) इति बार्हस्पत्यसूत्रं कामकथायामन्तर्भवति । ___मार्दवं = तथा-तथोक्त्या अनुवर्तनम् । ततश्च तच्चित्ताऽऽवर्जनम्। तदुक्तं कामसूत्रे → नरः कलासु कुशलो वाचालः चाटुकारकः । असंस्तुतोऽपि नारीणां चित्तमाश्वेव विन्दति ।। - (का.सू.१।३।२४) इति। अन्यच्च स्पष्टम् । तदुक्तं दशवैकालिकनियुक्तौ → रूवं वओ य वेसो दक्खत्तं सिक्खियं च विसएसुं । दिलै सुयमणुभूयं च संथवो चेव कामकहा ।। - (द.वै.नि.अ.३/गा.२९२) इति । तद्व्याख्या
चैवम् → रूपं सुन्दरं, वयश्चोदग्रं, वेषः उज्ज्वलः, दाक्षिण्यं = मार्दवं, शिक्षितं च विषयेषु = शिक्षा च कलासु, दृष्टमद्भुतदर्शनमाश्रित्य श्रुतं चानुभूतं च संस्तवश्च = परिचयश्चेति कामकथा । रूपे च वसुदेवादय उदाहरणं, वयसि सर्व एव प्रायः कमनीयो भवति लावण्यात् । उक्तं च- “यौवनमुदग्रकाले विदधाति विरूपकेऽपि लावण्यम् । दर्शयति पाकसमये निम्बफलस्यापि माधुर्यम् ।।"( ) इति । वेष उज्ज्वलः कामाङ्ग, 'यं कञ्चन उज्ज्वलवेषं पुरुषं दृष्ट्वा स्त्री कामयते' (कामसूत्र-५/१/८) इति वचनात् । દક્ષત્વ” પદાર્થ જાણવો. તે જ રીતે પૈસા કમાવા માટે સામનીતિ (સમજાવટ કરવાની પદ્ધતિ), ભેદનીતિ, દંડનીતિ, દામનીતિ = દાન આ બધામાં પ્રયત્ન કરવો ઈત્યાદિ જેમાં વર્ણવાય તે અર્થકથા કહેવાય.(૨)
* अभऽथा निsues. थार्थ :- ३५, क्य, वेष, क्षय, विषयमोगशिक्ष, ४ष्ट-श्रुत-अनुभूत विषय तथा पश्यियઆ બાબતો બીજી કામકથામાં વર્ણવાય છે. (૩)
ટીકાર્થ :- સુંદર રૂપ, યુવાન વય, ઉજ્જવળ-દેદીપ્યમાન પહેરવેશ, સ્ત્રી પાસે દાક્ષિણ્ય રાખવું અર્થાત વિજાતીય સાથે કઠોર નહિ પણ કોમળ વ્યવહાર કરવો’ ઈત્યાદિ વર્ણન કામકથામાં પ્રધાન = મુખ્ય હોય છે. તે જ રીતે પાંચેય ઈન્દ્રિયના વિષયોનો ભોગવટો કેવી રીતે કરવો? તેનું શિક્ષણ પણ કામકથામાં પીરસાય છે. તથા અદૂભુત રૂપ વગેરે જે કાંઈ જોયેલ હોય, સાંભળેલ હોય કે અનુભવેલ હોય તેનું પણ મુખ્યતયા કામકથામાં વર્ણન થાય છે. તથા વિજાતીયનો પરિચય કઈ રીતે કરવો? તે પણ કામકથાનો વિષય છે. ટૂંકમાં, રુપ વગેરેનું પ્રધાનપણે વર્ણન કરનારી કામકથા કહેવાય. (૯૩) १. हस्तादर्श ‘अद्भुट्ठ' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
कामकथावैविध्योपदर्शनम्
द्वात्रिंशिका - ९/४
तृतीयाऽऽक्षेपणी चैका तथा विक्षेपणी परा । अन्या संवेजनी निर्वेजनी चेति चतुर्विधा ।।४।। एवं दाक्षिण्यमपि “पञ्चालः स्त्रीषु मार्दवम् ” ( ) इति वचनात्, शिक्षा च कलासु कामाङ्गं वैदग्ध्यात् । उक्तं च “कलानां ग्रहणादेव, सौभाग्यमुपजायते । देश - कालौ त्वपेक्ष्याऽऽसां, प्रयोगः सम्भवेन्न वा ।। ( कामसूत्र - १/३/२५)” अन्ये त्वत्राचल - मूलदेवी देवदत्तां प्रतीत्येक्षुयाचनायां प्रभूतासंस्कृत-स्तोकसंस्कृतप्रदानद्वारेणोदाहरणमभिदधति । दृष्टमधिकृत्य कामकथा यथा नारदेन रुक्मिणीरूपं दृष्ट्वा वासुदेवे कृता। श्रुतं त्वधिकृत्य यथा पद्मनाभेन राज्ञा नारदाद् द्रौपदीरूपमाकर्ण्य पूर्वसंस्तुतदेवेभ्यः कथिता। अनुभूतं चाधिकृत्य कामकथा यथा-तरङ्गवत्या निजानुभवकथने । संस्तवश्च - कामकथापरिचयः ‘कारणानी'ति (का.सू.अधिकरण-५ / अध्याय-२ / सू.१७) कामसूत्रपाठात् । अन्ये त्वभिदधति- ' सइदंसणाउ पेम्मं पेमाउ रई रईय विस्संभो। विस्संभाओ पणओ पञ्चविहं वड्ढए पेम्मं ' ।। ( ) ← (द.वै.नि.३/२९२ वृत्ति) इति । उपलक्षणात् वपुः प्रतिपत्ति- दूतीव्यापारादिकमप्यत्रावगन्तव्यम् । तदुक्तं समरादित्यकथायां → जा उण कामोवायाणविसया, वित्त-वपु-व्यय-कला-दक्खिण्णपरिगया, अणुराय-थुलइ अपडिवत्ति जोअसारा, दूईवावार-रमिय-भावाणुवत्तणाइपयत्थसंगया सा कामकह त्ति भण्णइ ← (सम. भ. १- पृ. ३) इति । वात्स्यायनस्तु कामसूत्रे प्रमाण-काल- भावेभ्यो रताववस्थापनम् । प्रीतिविशेषाः । आलिङ्गनविचाराः । चुम्बनविकल्पाः। नखरदनजातयः । दशनच्छेद्यविधयः । देश्या उपचाराः । संवेशनप्रकाराः । चित्ररतानि । प्रहणनयोगाः। तद्युक्ताश्च सीत्कृतोपक्रमाः । पुरुषायितम् । पुरुषोपसृष्टानि । औपरिष्टिकम्। रतारम्भावसानिकम् । रतविशेषाः । प्रणयकलहः ← (का. सू. १/२५-४१ ) इत्येवं मुख्यं कामकथाविपयं दर्शितवान् । कामकथायाः स्वरूपं फलञ्चोपवर्णयद्भिः सिद्धर्षिगणिभिरपि
कामोपादानगर्भार्था वयोदाक्षिण्यसूचिका । अनुरागेङ्गिताद्युत्था कथा कामस्य वर्णिता ।। सा मलीमसकामेषु रागोत्कर्षविधायिका । विपर्यासकटी तेन हेतुभूतैव दुर्गतेः ।।
६३८
← (१/२८-२९) इत्येवं उपमितिभवप्रपञ्चायां कथायामावेदितम् । अन्यत्र च 'कामोपादानगर्भा च वयोदाक्षिण्यसूचिका । अनुरागेङ्गिताद्युत्था कथा कामस्य वर्णिता । । ' ( स्था.वृ. ३/३/१८९ उद्धृत) इत्येवं कामकथालक्षणमुक्तम् । विलास - बिब्बोक - ललितादीनामपि कामकथागोचरत्वमवसेयम् । तत्स्वरूपञ्च यथाक्रमं नाट्यशास्त्रे स्थानाऽऽसन - गमनानां हस्त-भ्रू- नेत्रकर्मणां चैव । उत्पद्यते विशेषो यः श्लिष्टः स तु विलासः स्यात्।। दृष्टानामर्थानां प्राप्तावभिमानगर्वसम्भूतः । स्त्रीणामनादरकृतो बिब्बोको नाम विज्ञेयः । । हस्त-पादाङ्गविन्यासो भ्रू- नेत्रोष्ठप्रयोजितः । सुकुमारो विधानेन ललितं तत् प्रकीर्त्तितम् ।। ← (ना. शा.२२/१५,२१-२२) इत्येवमुपवर्णितम् । धीरे गति- दृष्टी सस्मितं वचः = विलासः । मृदुशृङ्गारचेष्टा काव्यानुशासने श्रीहेमचन्द्रसूरयः । एवमेव मैथुनफलमप्यपुरुषस्य मैथुनं जरा (चा. सू.२८४) स्त्रीणाममैथुनं
ललितम् ← (काव्या.७/४-५ ) इति तु त्रोपलक्षणादवगन्तव्यम् । तदुक्तं चाणक्यसूत्रे जरा (चा.सू.२८५) अतिकामो दोषमुत्पादयति (चा. सू. ३४९) ← इत्यादि । ।९ / ३ ।। અવસરપ્રાપ્ત ધર્મકથાના ચાર ભેદ દર્શાવતા ગ્રંથકારશ્રી જણાવે છે કે આ ધર્મક્થા પ્રતિપાદન હ
गाथार्थ :- त्री धर्मस्थाना यार प्रहार छे. (१) आक्षेपशी, (२) विक्षेपशी, (3) संवेनी
=
•
-
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
• आक्षेपण्यादिलक्षणोपदर्शनम् •
६३९ तृतीयेति । तृतीया धर्मकथा च एका आक्षेपणी, तथा परा विक्षेपणी, अन्या संवेजनी, च = पुनः निर्वेजनी इति चतुर्विधा ।।४।।
उक्ता कामकथा । अधुनावसरायातां धर्मकथामाह 'तृतीये'ति । तदुक्तं दशवैकालिकनियुक्ती → धम्मकहा बोद्धव्वा चउव्विहा धीरपुरिसपन्नत्ता । अक्खेवणि विक्खेवणि संवेगे चेव निव्वेए ।।
(दश. नि.३/१९३) इति । यथोक्तं अन्यत्रापि → अक्खेवणी य विक्खेवणी य संवेयणी य तह चेव । निव्वेयणी य एसा चउब्बिहा देसणा होइ ।। ( ) इति । प्रशमरतौ च → आक्षेपणीं विक्षेपणी विमार्गबाधनसमर्थविन्यासाम् । श्रोतृजनश्रोत्रमनःप्रसादजननीं यथा जननीम् ।। संवेदनीं च निर्वेदनीञ्च श्राव्यां कथां सदा कुर्यात् ।।
6 (प्रशम.१८२,१८३) इत्युक्तम् । तदवचूरिकारः → आक्षिप्यन्ते = धर्मं प्रत्यभिमुखाः प्राणिनो यया सा आक्षेपणी। विक्षिप्यन्ते परापरदेवादिदोषकथनेन प्रेर्यन्ते प्राणिनो यत्र सा विक्षेपणी । सम्यग् विवेच्यते = नरकादिदुःखेभ्यो भयं ग्राह्यते यया सा संवेजनी । निर्वे कामभोगेभ्यो यया सा निर्वेजनी - (प्रशम.१८२ अव.) इत्याह । तट्टीकाकारः श्रीहरिभद्रसूरिस्तु → आक्षिपति = आवर्जयति = अभिमुखीकरोति या सा आक्षेपणी कथा शृङ्गारादिप्राया । विक्षिपति भोगाभिलाषाद् या कामभोगेषु वैमुख्यमापादयति सा विक्षेपणी 6 इत्याह (प्र.रति.१८२ वृत्ति) । अन्यत्र च → स्थाप्यते हेतु-दृष्टान्तैः स्वमतं यत्र पण्डितैः । स्याद्वादध्वनिसंयुक्ता सा कथाऽऽक्षेपणी मता ।। मिथ्यादृशां मतं यत्र पूर्वापरविरोधकृत् । तन्निराक्रियते सद्भिस्सा च विक्षेपणी मता ।। यस्याः श्रवणमात्रेण भवेन्मोक्षाभिलाषिता । भव्यानां सा च विद्वद्भिः प्रोक्ता संवेदनी कथा ।। यत्र संसार-भोगाङ्गस्थितिलक्षणवर्णनम् । वैराग्यकारणं भव्यैः सोक्ता निवेदनी कथा ।। __( ) इत्युक्तम् । धर्मबिन्दुवृत्तौ च → आक्षिप्यन्ते = आकृष्यन्ते मोहात्तत्त्वं प्रति भव्यप्राणिनोऽनयेत्याक्षेपणी - (ध.बि.२/१०) इत्युक्तम् । → अक्खेवणी कहा सा विज्जाचरणमुवदिस्सदे जत्थ - (भ.आ.६५६/पृ.८५३) इति तु भगवती आराधना | षट्खण्डागमधवलायां वीरसेनसूरिः तु → अक्खेवणी णाम छद्दव्व-णवपयत्थाणं सरूवं दिगंतरसमयांतरनिराकरणं सुद्धिं करेंती परूवेदि - (ष.खं.ध भाग-१/१/२-पृ.१०५) इत्याचष्टे । → प्रथमानुयोग-करणानुयोग-चरणानुयोग-द्रव्यानुयोग-रूपपरमागमपदार्थानां तीर्थकरादिवृत्तान्त-लोकसंस्थान-देशसकलयतिधर्म-पञ्चास्तिकायादीनां परमताऽऽशङ्कारहितं कथनमाक्षेपणी कथा (गो.सा.जीवकाण्डवृ.३५७) इति तु गोम्मटसारस्य जीवतत्त्वप्रदीपिकायां वृत्तौ केशववर्णी व्याचष्टे ।
मूलाराधनायां तु → आक्खेवणी कहा सा विज्जाचरणमुवदिस्सदे जत्थ । ससमय-परसमयगदा कथा दु विक्खेवणी णाम । संवेयणी पुण कहा णाणचरित्त-तव-वीरियइढिगदा । णिव्वेयणी पुण कहा सरीरभोगे भवोघे य → (मूला. ६५६) इत्येवं सङ्खपतः तन्निरूपणमवगन्तव्यम् । अन्यत्र च तथा (४) नि४नी = निर्वेनी. (/४)
ટીકાર્થ :- તૃતીય ધર્મકથાના ચાર ભેદ છે. પહેલો ભેદ આપણી ધર્મકથા તથા બીજો ભેદ વિક્ષેપણી ધર્મકથા. ત્રીજો ભેદ છે સંવેજની ધર્મકથા અને ચોથો ભેદ છે નિર્વેજની ધર્મકથા. (લ૪િ)
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४०
आचारादिकथाव्याख्याद्वैविध्यम्
द्वात्रिंशिका - ९/५
आचाराद् व्यवहाराच्च प्रज्ञप्तेर्दृष्टिवादतः । आद्या चतुर्विधा श्रोतुश्चित्ताऽऽक्षेपस्य कारणम् ।।५।। आचारादिति । आचारं व्यवहारं प्रज्ञप्तिं दृष्टिवादं चाश्रित्य आद्या = आक्षेपणी चतुविधा | श्रोतुः चित्ताऽऽक्षेपस्य तत्त्वप्रतिपत्त्याऽऽभिमुख्यलक्षणस्य अपूर्वशमरसवर्णिकास्वादलक्षणस्य → आक्षेपणीं तत्त्वविधानभूतां, विक्षेपणीं तत्त्वदिगन्तशुद्धिम् । संवेगिनीं धर्मफलप्रपञ्चां निर्वेगिनीं चाह कथां विरागाम् । ← ( ) इत्युक्तम् ।
स्थानाङ्गसूत्रेऽपि → चउव्विहा धम्मकहा पन्नत्ता, तं जहा अक्खेवणी, विक्खेवणी, संवेयणी, निव्वेगणी ← (स्था.४/२/२८२ ) इत्युक्तम् । तद्वृत्तौ → आक्षिप्यते = मोहात्तत्त्वं प्रत्याकृष्यते श्रोताऽनयेत्याक्षेपणी । तथा विक्षिप्यते सन्मार्गात् कुमार्गे कुमार्गाद्वा सन्मार्गे श्रोताऽनयेति विक्षेपणी । संवेगयति संवेगं करोतीति, संवेद्यते वा सम्बोध्यते संवेज्यते वा संवेगं ग्राह्यते श्रोताऽनयेति संवेदनी संवेजनी वेति । निर्विद्यते = संसारादेः निर्विण्णः क्रियतेऽनयेति निर्वेदनी ← ( स्था. ४/२/२८२ वृत्ति) इत्युक्तम् ।
उद्योतनसूरिभिः कुवलयमालायां सा उण धम्मकहा णाणाविहजीवपरिणामभावविभावणत्थं सव्योवायणिउणेहिं जिणवरिंदेहिं चउव्विहा भणिया । तं जहा- अक्खेवणी, विक्खेवणी, संवेगजणणी, णिव्वेयजणणित्ति । तत्थ (१) अक्खेवणी मणोणुकूला, (२) विक्खेवणी मणोपडिकूला, (३) संवेगजणणी णाणुप्पत्तिकारणं, (४) णिव्वेयजणणी उण वेरग्गुप्पत्ती । भणियं च सुहम्मसामिणा-अक्खेवणिअक्खित्ता पुरिसा विक्खेवणी विक्खित्ता । संवेयणी संविग्गा णिव्विण्णा तह चउत्थीए ।। ← ( कु. मा. पृ. ४) इत्येवं तत्स्वरूपमावेदितम् । तत्त्वार्थवृत्तौ सिद्धसेनगणिभिः यस्य कर्मण उदयात् तीर्थं दर्शन - ज्ञान- चरणलक्षणं प्रवर्तयति यतिगृहस्थधर्मं च कथयति आक्षेप सङ्क्षेप-संवेग - निर्वेदद्वारेण भव्यजनसंसिद्धये सुरासुरमनुजपतिपूजितश्च भवति तत् तीर्थकरनाम ← (त.सू. ८/१२ वृत्ति) इति यदुक्तं तदप्यत्रानुसन्धेयम् ।।९ / ४ ।।
आक्षेपण्या भेदानाह 'आचारादिति । तदुक्तं स्थानाङ्गसूत्रेऽपि अक्खेवणी कहा चउव्विहा पन्नत्ता, तंजहा (१) आचार अक्खेवणी, (२) ववहार अक्खेवणी, (३) पन्नत्तिअक्खेवणी, (४) दिट्ठिवातअक्खेवणी ← (स्था.४/२/२८२ ) इति । एतासामाक्षेपणीत्वमाविर्भावयति- श्रोतुः चित्ताक्षेपस्य तत्त्वप्रतिपत्त्याभिमुख्यलक्षणस्य कारणमिति । (द.वै.नि.३ / १९५) दशवैकालिकनिर्युक्तिकृन्मतमनुसृत्याह- अपूर्वशमरसवर्णिकाऽऽस्वादलक्षणस्य वेति ।
•
ધર્મકથાના પ્રથમ ભેદને બતાવતા ગ્રંથકારશ્રી કહે છે કે
,
•
ૢ આક્ષેપણી ધર્મક્થાના ચાર ભેદ શ્ન
ગાથાર્થ :- આચારથી, વ્યવહારથી, પ્રજ્ઞપ્તિથી અને દૃષ્ટિવાદથી પ્રથમ આક્ષેપણી ધર્મકથાના ચાર પ્રકાર છે. કારણ કે તે ચારેય કથા શ્રોતાના ચિત્તના આક્ષેપનું = આકર્ષણનું કારણ છે. (૯/૫) टीडार्थ :- (१) खायार, (२) व्यवहार, (3) प्रज्ञप्ति जने (४) दृष्टिवाह - आ यारने साश्रधीने પ્રથમ આક્ષેપણી ધર્મકથાના ચાર પ્રકાર છે. કારણ કે તે ચારેય કથા શ્રોતાના ચિત્તને તત્ત્વસ્વીકારની અભિમુખ કરવાનું કારણ છે. અથવા પ્રસ્તુત ધર્મકથા શ્રોતાના મનને અપૂર્વ ઉપશમરસની મીઠાઈનો
१. मुद्रितप्रतौ 'मुखल... इत्यशुद्धः पाठः ।
=
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
दशवैकालिकनिर्युक्तिचूर्णिप्रभृतिसंवादः
वा कारणम् ।। ५ ।
क्रिया दोषव्यपोहश्च सन्दिग्धे साधु बोधनम् । श्रोतुः सूक्ष्मोक्तिराचारादयो ग्रन्थान् परे जगुः ||६|| क्रियेति । क्रिया लोचाऽस्नानादिका' । दोषव्यपोहश्च कथञ्चिदापन्नदोषशुद्ध्यर्थप्रायश्चित्तलक्षणः। सन्दिग्धे संशयाऽऽपन्नेऽर्थे साधु मधुराऽऽलापपूर्वं बोधनं = उत्तरप्रदानम् । श्रोतुः सूक्ष्मोक्तिः सूक्ष्मजीवादिभावकथनम् । आचारादयः क्रमेणाऽऽचार-व्यवहार- प्रज्ञप्ति - दृष्टिवादा अभिधीयन्ते ।
•
•
६४१
यच्च दशवैकालिकचूर्णो अगस्त्यसिंहसूरिभिः चतुर्विधाऽऽक्षेपणीकथास्वरूपम् → १. साहुणो अट्ठारससीलंगसहस्सधारका बारसविह- तवोकम्मरता दुक्करकारकत्ति आयारक्खेवणी । २. अक्खितमतिसु सोतारेसु एवं परूविज्जति दुरणुचरतवोजुत्ता वि साहुणो जदि किञ्चि अतिचरन्ति तो जहा अव्यवहारिस्स लोए डंडो कीरति तहा पायच्छितं ति ववहारक्खेवणी । ३. सन्देहसमुग्घाते णिव्वेदकरमधुर-सउवायपण्णत्तिगतोदाहरणेहिं पत्तियावणं पण्णत्ति अक्खेवणी । ४. दव्व-जीवादिचिन्ता णिपुणमतीसु सोतारेसु विविधा- भङ्गणयहेउवादसमुपगूढा दिट्टिवाद अक्खेवणी । ← (दश.चू.पृ.५६) इत्येवमुपदर्शितं तदपीहानुसन्धेयम् ।।९/५ ।।
आक्षेपणीविषयचातुर्विध्यमेव सोदाहरणमाह 'क्रियेति । दोषव्यपोह इति । यथा → 'अइयारमलकलंकं पमायमाईहिं कहवि चरणस्स । जणियं पि वियडणाए सोहिंति मुणी विमलसद्धा ।।” ← इति (धर्मर. १०४) धर्मरत्नप्रकरणवचनम् । श्रोतुः सूक्ष्मतत्त्वावबोधार्हस्य । क्रमेणेति । लोचाऽस्नानविहार-भिक्षाटनादिसाध्वाचारो यस्यां धर्मकथायामुपदर्श्यते सा आचाराऽऽक्षेपणी धर्मकथा प्रोच्यत इत्येवं योज्यम् ।
स्वाह उरावे छे. (९/4)
વિશેષાર્થ :- ધર્મના હેતુ, સ્વરૂપ, અનુબંધ, વિધિ, જયણા વગેરેની જેમાં વાત આવે તે ધર્મકથા કહેવાય. ધર્મકથાનો પ્રથમ ભેદ છે આક્ષેપણી. જે કહેવાથી શ્રોતા જિનોક્ત તત્ત્વ પ્રત્યે આકર્ષાય તે આક્ષેપણીકથા કહેવાય. ગ્રંથકારશ્રી તેના ચારેય ભેદની સમજણ આગળની ગાથામાં આપે છે.(૯/૫)
गाथार्थ :- श्रीताने (१) डिया जताववी, (२) घोष दूर ४२वा, (3) शंा पडे त्यारे सारी રીતે સમજાવવું અને (૪) સૂક્ષ્મ વાતો કરવી તે આક્ષેપણી કથાના ચાર ભેદના યથાક્રમ વિષય જાણવા. અન્ય આચાર્ય ભગવંતો ‘આચાર’ શબ્દથી આચારાંગ વગેરે ગ્રંથો કહે છે. (૯/૬)
ટીકાર્થ :- (૧) ‘સાધુ ભગવંતો લોચ કરે છે, સ્નાન કરતા નથી..' ઈત્યાદિ સાધુઓની ક્રિયા આચાર જે ધર્મકથામાં બતાવાય તે આચારપ્રધાન આક્ષેપણી ધર્મકથા કહેવાય. (૨) ‘કોઈ રીતે અતિચાર -દોષ પોતાના વ્રતમાં લાગે તો સાધુ ભગવંતો આત્મશુદ્ધિ માટે-વ્રતશુદ્ધિ માટે પ્રાયશ્ચિત્ત લે છે' આ પ્રમાણે પ્રાયશ્ચિત્તના વ્યવહારની વાત જે ધર્મકથામાં કહેવાય તે વ્યવહારપ્રધાન આક્ષેપણી ધર્મકથા કહેવાય છે. (૩) તથા શ્રોતાને જિનોક્ત આચારજ્ઞાન કે તત્ત્વજ્ઞાન વગેરમાં કોઈ શંકા પડે તો મધુર વચનો દ્વારા તેને જવાબ આપવો તે પ્રજ્ઞપ્તિપ્રધાન આક્ષેપણી ધર્મકથા કહેવાય છે. તથા (૪) શ્રોતાની ભૂમિકાને અનુસાર સૂક્ષ્મ જીવાદિ તત્ત્વનું નિરૂપણ કરવું તે દૃષ્ટિવાદપ્રધાન આક્ષેપણી ધર્મકથા કહેવાય છે. १. हस्तादर्शे 'स्नानादि....' इति पाठः ।
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४२
आक्षेपणीफलप्रकाशनम्
द्वात्रिंशिका - ९/७
परे आचार्या आचारादीन् ग्रन्थान् जगुः तैराचाराद्यभिधानादिति भावः ॥ ६ ॥ एतैः प्रज्ञापितः श्रोता चित्रस्थ इव जायते । दिव्यास्त्रवन्न हि क्वापि मोघाः स्युः सुधियां गिरः ॥ ७ ॥
•
•
परे आचारादीन् ग्रन्थान् कथ्यमानानेव आचाराद्याक्षेपणीधर्मकथात्वेन जगुः तैः = आचाराङ्गादिभिः ग्रन्थैः आचाराद्यभिधानात् । अयमत्र परेषामाचार्याणामाशयः आचाराङ्गकथनेनाचारो ह्यभिधीयत इति आचाराङ्गमेवाचाराभिधानाक्षेपणी धर्मकथोच्यते, देशे समुदायोपचारन्यायात् । व्यवहारसूत्रव्याख्यानेन प्रायश्चित्तलक्षणो व्यवहारः प्रोच्यत इति व्यवहारसूत्रमेव व्याख्यायमानं पदैकदेशे पदोपचारन्यायात् व्यवहाराख्याक्षेपणी धर्मकथेति निगद्यते । व्याख्याप्रज्ञप्तिप्रज्ञापनेन श्रोतृप्रज्ञापनलक्षणा प्रज्ञप्तिरभिव्यज्यत इति व्याख्याप्रज्ञप्तिसूत्रमेव प्रज्ञाप्यमानं 'भीमो भीमसेन' न्यायेन प्रज्ञप्त्यभिधानाऽऽक्षेपणी धर्मकथेि व्यवह्रियते । दृष्टिवादानुयोगेन श्रोतॄणां स्थूल सूक्ष्मनानादृष्टयो दर्श्यन्त इति दृष्टिवाद एव व्यावर्ण्यमानो दृष्टिवादाभिधानाऽऽक्षेपणी धर्मकथा कथ्यत इति ।
तदुक्तं दशवैकालिकनिर्युक्तावपि आयारे ववहारे पन्नत्ती चेव दिट्ठीवाए य । एसा चउव्विहा खलु कहा उ अक्खेवणी होइ ।। ← (दश.नि.३ / १९४ ) इति । तद्वृत्तिस्त्वेवम् → आचारो = लोचाऽस्नानादिः, व्यवहारः - कथञ्चिदापन्नदोषव्यपोहाय प्रायश्चित्तलक्षणः, प्रज्ञप्तिश्चैव संशयापन्नस्य मधुरवचनैः प्रज्ञापना, दृष्टिवादश्च श्रोत्रपेक्षया सूक्ष्मजीवादिभावकथनम् । अन्ये त्वभिदधति आचारादयो ग्रन्था एव परिगृह्यन्ते, आचाराद्यभिधानादिति । एपा - अनन्तरोदिता चतुर्विधा खलुशब्दो विशेषणार्थः श्रोत्रपेक्षयाऽऽचारादिभेदानाश्रित्यानेकप्रकारेति कथा त्वाक्षेपणी भवति, तुरेवकारार्थः, कथैव प्रज्ञापकेनोच्यमाना नान्येन, आक्षिप्यन्ते मोहात्तत्त्वं प्रत्यनया भव्यप्राणिन इत्याक्षेपणी भवतीति गाथार्थः ← ( द.वै.नि. ३ / १९४ वृत्ति) इति ।
धर्मविन्दुवृत्तावपि (१) आचारः लोचाऽस्नानादिसाधुक्रियारूपः, (२) व्यवहारः कथञ्चिदापन्नदोपव्यपोहाय प्रायश्चित्तलक्षणः, (३) प्रज्ञप्तिः = संशयापन्नस्य मधुरवचनैः प्रज्ञापनम्, (४) दृष्टिवादश्च श्रोत्रपेक्षया सूक्ष्मजीवादिभावकथनम् ← (ध. बि. २/१० वृ.) इत्युक्तम् । स्थानाङ्गवृत्तिकारस्याप्ययमेवाभिप्रायः । सम्यग्दृष्टेः चतुर्थी एवाऽऽक्षेपणी युक्ता, अन्यथा तदाक्षेपणाऽसम्भवात् । तदुक्तं हरिभद्रसूरिभिः ब्रह्मसिद्धान्तसमुच्चये देशना पुनरस्यैवं गम्भीरार्थोचिता परा । प्रायेण सूक्ष्मबुद्धित्वान्नान्यथाऽऽक्षिप्यते ह्ययम् ।। ← ( ब्र.सि. १४२ ) इति । 'अस्य = सम्यग्दृष्टेः' शिष्टं भावितमेव ।।९/६ ।। आक्षेपणीकथोपदेशफलमाह - 'एतै 'रिति स्पष्टैव कारिका । नवरं तादृशधर्मकथाऽधिकार-सामर्थ्या
અન્ય આચાર્ય ભગવંતો એમ કહે છે કે (૧) આચારાંગ ગ્રન્થના પદાર્થો સમજાવવા તે આચાર આક્ષેપણી ધર્મકથા. (૨) વ્યવહારસૂત્રના પદાર્થો સમજાવવા તે વ્યવહાર આક્ષેપણી ધર્મકથા. (૩) વ્યાખ્યાપ્રજ્ઞપ્તિ (=ભગવતી) સૂત્રના પદાર્થો કહેવા તે પ્રજ્ઞપ્તિ આક્ષેપણી ધર્મકથા. તથા (૪) દૃષ્ટિવાદના પદાર્થો સમજાવવા તે ષ્ટિવાદ આક્ષેપણી ધર્મકથા કહેવાય. તેઓનો અભિપ્રાય એ છે કે તે તે આચારાંગ વગેરે ગ્રંથો દ્વારા આચાર વગેરેનું પ્રતિપાદન થવાથી તે તે આક્ષેપણી ધર્મકથાઓ પણ આચાર આક્ષેપણી, વ્યવહા૨ આક્ષેપણી ઈત્યાદિ રૂપે કહેવાય છે. (૯/૬)
ગાથાર્થ :- આ ચાર પ્રકારની આક્ષેપણી ધર્મકથા દ્વારા પ્રતિબોધ પામેલ શ્રોતા જાણે ચિત્રમાં દોરેલ ના હોય ! એમ સ્તબ્ધ-સ્થિર-શાંત-આશ્ચર્યચકિત થઈ જાય છે. ખરેખર જેમ દિવ્ય શસ્ત્ર નિષ્ફળ જતું
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
•
=
रसलक्षणनिवेदनम्
एतैरिति । व्यक्तः ।।७।।
विद्या क्रिया तपो वीर्यं तथा समितिगुप्तयः । आक्षेपणीकल्पवल्ल्या मकरन्द उदाहृतः ।। ८ ।। विद्येति । विद्या ज्ञानमत्यन्ताऽपकारिभावतमोभेदकं क्रिया = चारित्रं तपः अनशनादि वीर्यं कर्मशत्रुविजयानुकूलः पराक्रमः तथा समितय ईर्यासमित्याद्याः गुप्तयो मनोगुप्त्याद्याः (= समिति - गुप्तयः) आक्षेपणीकल्पवल्ल्या मकरन्दो = रस उदाहृतः । विद्यादिबहुमानजननेनैवेयं फलवतीति भावः ||८||
•
=
६४३
ऽवसरादिविरहे आर्यमौनमेवाऽऽलम्बनीयम् । एतेन
भिक्खवे ! द्वयं करणीयं, ( 9 ) धम्मी कथा, (२) अरियो वा तुम्हीभावो ← (म.नि. पाशराशिसूत्र- १/३/६/२७३ पृ. २२० ) इति मज्झिमनिकायवचनमपि व्याख्यातम् ।।९ / ७।।
आक्षेपणीरसमाह ‘विद्ये’ति । तदुक्तं दशवैकालिकनिर्युक्तौ
=
=
विज्जा चरणं च तवो पुरिसक्कारो य समिईगुत्तीओ । उवइस्सइ खलु जहियं कहाइ अक्खेवणीइ रसो ।। ← (दश.नि.३/१९५) तद्वृत्तिस्त्वेवम् इदानीमस्या रसमाह - विद्या ज्ञानं अत्यन्ताऽपकारिभावतमोभेदकं चरणं चारित्रं समग्रविरतिरूपं तपः = अनशनादि पुरुषकारश्च कर्मशत्रून् प्रति स्ववीर्योत्कर्षलक्षणः समितिगुप्तयः पूर्वोक्ता एव एतदुपदिश्यते खलु = श्रोतृभावापेक्षया सामीप्येन कथ्यते, एवं यत्र क्वचिदसावुपदेशः कथाया आक्षेपण्या रसो निष्यन्दः = सारः ← (द.नि. ३ / १९५ वृत्ति) इति । रसलक्षणन्तु अनुयोगद्वारसूत्रवृत्ती हेमचन्द्रसूरिभिरित्थं वर्णितम् → रस्यन्ते = अन्तरात्मनाऽनुभूयन्ते इति रसाः, तत्तत्सहकारिकारणसन्निधानोद्भूताः चेतोविकारविशेषाः ← (अनु. सू. २६२ वृ.) । अत्र च → बाह्यार्थालम्बनो यस्तु विकारो मानसो भवेत् । स भावः कथ्यते सद्भिस्तस्योत्कर्षो रसः स्मृतः।। ← ( ) इति संवदति । अनुयोगद्वारसूत्रचूर्णो मिउ - महुर-रिभिय- सुभयरणीतिणिद्दोसभूसणाणुगतो । सुह-दुह-कम्मरसा इव कव्वस्स रसा भवन्ति तेणं ।। ← (अनु. चू. पृ. ४७ ) इत्येवं रसस्वरूपमुपादर्शि । → विभावानुभावव्यभिचारिभिरभिव्यक्तः स्थायी भावो रसः ← (का. अनु. २/१ ) इति काव्यानुशासने श्रीहेमचन्द्रसूरयः । एतेन विभावा अनुभावास्तत् कथ्यन्ते व्यभिचारिणः । व्यक्तः स तैर्विभावाद्यैः स्थायी भावो रसः स्मृतः ।। ← (का.प्र.४/२८) इति काव्यप्रकाशवचनं व्याख्यातम् । નથી તેમ સુંદરપ્રજ્ઞાસંપન્ન ધર્મદેશકોની વાણી ક્યાંય પણ નિષ્ફળ થતી નથી. (૯/૭)
ટીકાર્થ :- ગાથાર્થ સ્પષ્ટ હોવાથી ગ્રંથકારે તેની ટીકા-વ્યાખ્યા કરેલી નથી.(૯/૭) આક્ષેપણી ધર્મકથાનો મકરંદ બતાવતા ગ્રંથકારશ્રી કહે છે કે -
=
♦ આક્ષેપણી ક્યાનો મન્દ
गाथार्थ :- विद्या,डिया,तप, पराम्भ तथा समिति-गुप्ति आक्षेपाशी -ऽल्पवेसीनो रस हेवाय छे. (९/८) ટીકાર્થ :- અત્યંત નુકશાન કરનાર ભાવઅંધકાર સ્વરૂપ અજ્ઞાનને ભેદનાર જ્ઞાન, ચારિત્રરૂપ ક્રિયા, અનશન વગેરે બાર પ્રકારનો તપ, કર્મશત્રુ ઉપર વિજય મેળવવામાં સહાયક બને તેવું પરાક્રમ, ઈર્યાસમિતિ વગેરે પાંચ સમિતિ તથા મનોગુપ્ત વગેરે ત્રણ ગુપ્તિ-આ બાર તત્ત્વો આક્ષેપણી ધર્મકથા સ્વરૂપ કલ્પવેલીનો મકરન્દ કહેવાયેલ છે. મતલબ કે વિદ્યા જ્ઞાન વગેરે બાર તત્ત્વો પ્રત્યે અહોભાવબહુમાન ભાવ ઉત્પન્ન કરવા દ્વારા જ આ આક્ષેપણી ધર્મકથા સફળ છે. (૯/૮)
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४४
• विक्षेपणीचातुर्विध्यम्
द्वात्रिंशिका-९ / ९
तयोः
स्वपरश्रुत' मिथ्यान्यवादोक्त्या सङ्क्रमोत्क्रमम् । विक्षेपणी चतुर्धा स्यादृजोर्मार्गाऽऽभिमुख्यहृत् ।। ९ ।। स्वेति । स्वपरश्रुते स्वसमय-परसमयौ, मिथ्यान्यवाद मिथ्यावाद-सम्यग्वादौ, उक्त्या = प्रतिपादनेन (=स्वपरश्रुत-मिथ्याऽन्यवादोक्त्या) । सङ्क्रमोत्क्रमं पूर्वानुपूर्वी-पश्चानुपूर्वीसहितं यथा स्यात्तथा । चतुर्धा विक्षेपणी स्यात् । तथा च सम्प्रदाय :- “ विक्खेवणी सा चउव्विहा
=
•
यत्तु अग्निपुराणगते काव्यालङ्कारशास्त्रे
अक्षरं परमं ब्रह्म सनातनमजं विभुम् । वेदान्तेषु वदन्त्येकं चैतन्यज्योतिरीश्वरम् ।। आनन्दः सहजस्तस्य, व्यज्यते स कदाचन । व्यक्तिः सा तस्य चैतन्य - चमत्कार - रसाह्वयः ।।
=
=
← (का. अ. ४/१-२ ) इत्येवं रसलक्षणमुक्तं तत् सर्वनयात्मके जिनप्रवचने नयविशेषाभिप्रायेण नयविशारदैरनुयोज्यम् । अत्यन्तापकारिभावतमोभेदकमिति । यथोक्तं अज्ञानं खलु कष्टं, क्रोधादिभ्योऽपि सर्वपापेभ्यः ← ( आचारांगवृत्ती - २२२ उद्धृतः ) इति । चारित्रं देश - सर्वभेदेन द्विविधम् । तदुक्तं ओघनियुक्तिभाष्ये चरणपडिवत्तिहेउं धम्मकहा ← (ओ.नि.भा. ७) इति । शिष्टं तु दशवैकालिकनिर्युक्तिवृत्तिप्रदर्शनावसरे भावितमेव ।।९/८ ।।
उक्ताक्षेपणी कथा । साम्प्रतं विक्षेपणीमाह - 'स्वे 'ति । तदुक्तं दशवेकालिकनिर्युक्तौ कहिऊण ससमयं तो कहेइ परसमयमह विवच्चासा | मिच्छा -सम्मावाए एमेव हवंति दो भेया ।। ← (दश.नि. ३/१९६) । श्रीहरिभद्रसूरिकृता तद्वृत्तिस्त्वेवम् → कथयित्वा स्वसमयं स्वसिद्धान्तं ततः कथयति परसमयं परसिद्धान्तमित्येको भेदः । अथवा विपर्यासाद् व्यत्ययेन कथयति - परसमयं कथयित्वा स्वसमयमिति द्वितीयः । मिथ्या - सम्यग्वादयोरेवमेव भवतो द्वौ भेदाविति, मिथ्यावादं कथयित्वा सम्यग्वादं कथयति सम्यग्वादं च कथयित्वा मिथ्यावादमिति । एवं विक्षिप्यतेऽनया सन्मार्गात् कुमार्गे कुमार्गाद्वा सन्मार्गे श्रोतेति विक्षेपणी ← (द.वै.नि.३/१९६ वृत्ति ) इति ।
षट्खण्डागमस्य धवलायां वृत्तौ तु विक्खेवणी णाम परसमएण ससमयं दूती पच्छा दिगंतरसुद्धिं करेंती ससमयं थावंती छद्दव्व णवपयत्थे परूवेदि ← ( ष. खं. धव. १ १ २ / पृ. १०५ ) इत्येवं वीरसेनसूरिः आचष्टे । गोम्मटसारस्य जीवतत्त्वप्रदीपिकावृत्तौ तु प्रमाण-नयात्मकयुक्तिहेतुत्वादिबलेन सर्वथैकान्तादिपरसमयार्थनिराकरणरूपा विक्षेपणी कथा ← ( गो .सा. जी. त. ३५७ ) इत्येवं तल्लक्षणमुक्तम्। ग्रन्थकृत् प्रकृते दशवेकालिकवृद्धविवरणसंवादमाह 'विक्खेवणी सा' इत्यादि । अक्षरघटना त्वेवम् વિક્ષેપણી ક્યા
ધર્મકથાનો બીજો પ્રકાર વિક્ષેપણી કથા છે. તેના ચાર ભેદ બતાવતા ગ્રંથકારશ્રી કહે છે કે - ગાથાર્થ :- સ્વસમય-પરસમય તથા મિથ્યાવાદ અને સમ્યવાદને સંક્રમ-ઉત્ક્રમપૂર્વક કહેવાથી વિક્ષેપણીકથા ચાર પ્રકારની થાય છે. આ કથા મુગ્ધ જીવની માર્ગની રુચિને હરનારી છે. (ele)
ટીકાર્થ :- પૂર્વાનુપૂર્વી અને પશ્ચાનુપૂર્વીપૂર્વક જે રીતે કહી શકાય તે રીતે સ્વશાસ્ત્ર અને પરશાસ્ત્ર તથા સમ્યવાદ અને મિથ્યાવાદ કહેવાથી વિક્ષેપણી ધર્મકથા ચાર પ્રકારની થાય છે.
જૈનસંપ્રદાયમાં પ્રસ્તુત વાત આ મુજબ જણાવેલ છે કે → વિક્ષેપણી ધર્મકથા ચાર પ્રકારની કહેવાયેલ १. 'श्रुति' इति हस्तादर्शे पाठः । २ हस्तादर्शे 'पन्नत्ता, तं जहा' इति पाठो लुप्तः ।
=
=
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
• स्वसमय-परसमयाऽनुवेधविचारः •
६४५ पन्नत्ता, तं 'जहा-ससमयं कहित्ता परसमयं कहेइ, परसमयं कहित्ता ससमयं कहेइ, मिच्छावायं कहित्ता सम्मावायं कहेइ, सम्मावायं कहित्ता मिच्छावायं कहेइ । तत्थ पुब्बिं ससमयं कहित्ता परसमयं कहेइ ससमयगुणे दीवेइ परसमयदोसे उवदंसेति, एसा पढमा विक्खेवणी गता ।
इदाणिं बितिया भण्णति-पुरि परसमयं कहित्ता तस्सेव दोसे उवदंसेति, पुणो ससमयं कहेति गुणे य से उवदंसेति, एसा बितिया विक्खेवणी गया ।
इदाणिं ततिया-परसमयं कहित्ता तेसु चेव परसमएसु जे भावा जिणप्पणीएहिं भावेहिं सह विरुद्धा असन्ता चेव विअप्पिया ते पुवं कहित्ता दोसा तेसिं भाविऊण पुणो जे जिणप्पणीयभावसरिसा घुणक्खरमिव कहवि सोभणा भणिआ ते कहेति । अहवा मिच्छावादो णत्थित्तं भण्णति, सम्मावादो अत्थित्तं भण्ण'ति । तत्थ पुलिं णाहियवादणं दिट्ठीओ कहित्ता पच्छा अत्थित्तपक्खवादीणं दिट्ठीओ कहेइ, एसा ततिआ विक्खेवणी गया । → विक्षेपणी सा चतुर्विधा प्रज्ञप्ता, तद्यथा- स्वसमयं कथयित्वा परसमयं कथयति, परसमयं कथयित्वा स्वसमयं कथयति, मिथ्यावादं कथयित्वा सम्यग्वादं कथयति, सम्यग्वादं कथयित्वा मिथ्यावादं कथयति । तत्र पूर्व स्वसमयं कथयित्वा परसमयं कथयति, स्वसमयगुणान् दीपयति परसमयदोषान् उपदर्शयति, एषा प्रथमा विक्षेपणी गता । इदानी द्वितीया भण्यते- पूर्वं परसमयं कथयित्वा तस्यैव दोषान् उपदर्शयति पुनः स्वसमयं कथयति गुणांश्च तस्योपदर्शयति, एपा द्वितीया विक्षेपणी गता । इदानीं तृतीया-परसमयं कथयित्वा तेष्वेव परसमयेषु ये भावा जिनप्रणीतैर्भावैर्विरुद्धा असन्त एव विकल्पितास्तान् पूर्वं कथयित्वा दोषांस्तेषामुक्त्वा पुनर्ये जिनप्रणीतभावसदृशा घुणाक्षरमिव कथमपि शोभना भणितास्तान् कथयति । अथवा मिथ्यावादो नास्तिक्यं भण्यते, सम्यग्वाद आस्तिक्यं भण्यते, तत्र पूर्वं नास्तिकवादिनां दृष्टीः कथयित्वा पश्चादास्तिकपक्षवादिनां दृष्टीः कथयति, एषा तृतीया विक्षेपणी गता। छ. ते मारीते - (१) स्वशास. सीने ५२शास्त्र. वा. (२) ५२शाख जीने स्वशास्त्र. वा. (3) મિથ્યાવાદને બોલીને સમ્યગુવાદ કહેવો. (૪) સમ્યગ્વાદ કહીને મિથ્યાવાદ જણાવવો.
(१) तेम सौप्रथम स्पसमयने = स्वशास्त्र ने मतावाने ५२शाखने = ५२सिद्धान्त ने 53. तथा स्वસિદ્ધાન્તના ગુણોને પ્રકાશિત કરે અને પરસિદ્ધાન્તના દોષોને દેખાડે તે પ્રથમ પ્રકારની વિક્ષેપણી ધર્મકથા કહેવાય.
(૨) હવે બીજી વિક્ષેપણી કથા કહેવાય છે. જેમાં સૌ પ્રથમ પરસિદ્ધાન્તને કહે અને તેના જ દોષો દેખાડે. પછી સ્વસિદ્ધાન્ત જણાવે અને તેના ગુણો પણ સારી રીતે સમજાવે. આ બીજી વિક્ષેપણી ધર્મકથા કહેવાય.
(૩) હવે ત્રીજી વિક્ષેપણી કથા બતાવે છે. પરશાસ્ત્રો જણાવીને તે જ પરકીય શાસ્ત્રોમાં = જૈનેતર ગ્રંથોમાં રહેલા જે ભાવો જિનેશ્વર ભગવંતે બતાવેલા ભાવો-પદાર્થો સાથે વિરોધ ધરાવતા હોય અથવા પરકીય શાસ્ત્રોમાં જે ભાવો અસત્ = તુચ્છ હોવા છતાં કલ્પના કરીને બતાવાયેલ હોય તે સૌપ્રથમ જણાવીને, તેને સ્વીકારવામાં લાગુ પડતા દોષોને પણ સારી રીતે સમજાવવા તથા પરકીય શાસ્ત્રોમાં જણાવેલા જે ભાવો-પદાર્થો, જિનેશ્વર ભગવંતે જણાવેલ સિદ્ધાન્તો સાથે ઘણાક્ષર ન્યાયથી કોઈ પણ રીતે સામ્ય ધરાવતા હોવાથી કંઈક સારા હોય, તે ભાવો-પદાર્થો અન્યધર્મી શ્રોતાને પાછળથી १. हस्तादर्श 'जहा' पदं नास्ति । २. हस्तादर्श 'वियप्पिया' इति पाठान्तरम् । ३. मुद्रितप्रतौ 'भणति' इति पाठः ।
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४६
• विक्षेपण्यां कल्पान्तरोपदर्शनम् • द्वात्रिंशिका-९/९ इदाणिं चउत्था विक्खेवणी सा वि एवं चेव, णवरं पुलिं सोभणे कहेइ पच्छा इतरेत्ति' । एवं विक्खिवइ सोयारं" (दशवैका वृद्धवि.. अध्य.३)।
इदानी चतुर्थी विक्षेपणी- साऽप्येवमेव, नवरं पूर्वं शोभनान् कथयति पश्चादितरान् इत्येवं विक्षिपति श्रोतारमिति | → ससमय-परसमयगदा कथा दु विक्खेवणी - (भ.आ.६५६) इति भगवती आराधना ।
प्रकृते अगस्त्यसिंहसूरिकृता दशवैकालिकचूर्णिः → विक्खेवणी चतुम्विहा, तं जहा- ससमयं कहित्ता परसमयं कहेति, ससमयगुणे कहेति परसमयस्स दोसे दरिसेति पढमा विक्खेवणी (१) । बितिया परसमयं कहित्ता तस्स दोसे ठावितो पुणो ससमयं कहेति गुणकहणेणं (२) । ततिया मिच्छावादं कहतित्ता सम्मावादं कहयति, परसमए कहिते तम्मि जे भावा इह विरुद्धा असंता कप्पिता ते कहतित्ता दोसा य सिं भर्णितो जे जिणप्पणीयभावसरिसा जतिरिच्छाए घुणक्खरमिव सोभणा भणिता ते कहति । अहवा नत्थितं मिच्छावादो अत्थितं सम्मावादो। पुव् िनाहितवायं कहतित्ता सा पच्छा अस्थिपक्खं कहति (३)। चतुत्थी विक्खेवणी एवमेव, किंतु पुब्बिं सोभणे कहयति पच्छा इयरे (४) । एसा विक्खेवणी कहा - (द.वै.अ.ग.चू. ३।९७ पृ.५६) इत्येवं वर्तते । ___ स्थानाङ्गसूत्रेऽपि → विक्खेवणी कहा चउव्विहा पन्नत्ता, तं जहा (१) ससमयं कहेइ, ससमयं कहित्ता परसमयं कहेइ, (२) परसमयं कहेत्ता ससमयं ठावतित्ता भवति, (३) सम्मावातं कहेइ, सम्मावातं कहेत्ता मिच्छावातं कहेइ, (४) मिच्छावातं कहेत्ता सम्मावातं ठावतित्ता भवति - (स्था. ४/२/२८२) इति। तद्वृत्तिस्त्वेवम् → स्वसमयं = स्वसिद्धान्तं कथयति, तद्गुणानुद्दीपयति पूर्वं, ततस्तं कथयित्वा परसमयं कथयति, तदोषान् दर्शयतीत्येका, एवं परसमयकथनपूर्वकं स्वसमयं स्थापयिता = स्वसमयगुणानां स्थापको भवतीति द्वितीया। ‘सम्मावायमि'त्यादि । अस्यायमर्थः परसमयेष्वपि घुणाक्षरन्यायेन यो यावान् जिनागमतत्त्ववादसदृशतया सम्यग्-अविपरीततत्त्वानां वादः = सम्यग्वादः तं कथयति, तं कथयित्वा तेष्वेव यो जिनप्रणीततत्त्वात् विरुद्धत्वान्मिथ्यावादस्तं दोषदर्शनतः कथयतीति तृतीया, परसमयेष्वेव मिथ्यावादं कथयित्वा सम्यग्वादं स्थापयिता भवतीति चतुर्थी । अथवा सम्यग्वादः = अस्तित्वं, मिथ्यावादः = नास्तित्वं, तत्र आस्तिकवादिदृष्टीरुक्त्वा नास्तिकवादिदृष्टीभणतीति तृतीया, एतद्विपर्यया चतुर्थी - (स्था.४/२/२८२ वृ.) इति । સમજાવે તે વિક્ષેપણી કથાનો ત્રીજો ભેદ સમજવો. અથવા વિક્ષેપણી કથાનો ત્રીજો ભેદ આ રીતે સમજવો કે - મિથ્યાવાદ એટલે નાસ્તિકવાદ અને સમ્યવાદ એટલે આસ્તિકવાદ. સૌ પ્રથમ નાસ્તિકવાદની દૃષ્ટિ = દલીલ-અભિપ્રાયો જણાવીને પાછળથી આસ્તિકપક્ષવાળા વાદીઓની દૃષ્ટિઓ = દલીલો-અભિપ્રાયો જણાવે તે ત્રીજી વિક્ષેપણી ધર્મકથા કહેવાય.
(૪) હવે ચોથી વિક્ષેપણી ધર્મકથા જણાવાય છે. તે પણ આ ત્રીજા પ્રકારની જેમ જ જાણવી. ફક્ત ક્રમ બદલીને કહેવું. અર્થાત પહેલાં જૈનેતર શ્રોતાને જૈનેતર શાસ્ત્રની સારી વાતો કરવી અને પાછળથી તેમને તેમના શાસ્ત્રોના કલ્પિત-તુચ્છ-બોગસ પદાર્થો બતાવવા. આ રીતે વિક્ષેપણી કથા વિધર્મી શ્રોતાને પરધર્મથી વિક્ષિપ્ત કરે છે. હું १. हस्तादर्श 'इतरेति' इति पाठः ।
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
• विक्षेपणीफलद्योतनम् •
६४७ इयं च ऋजोः = मुग्धस्य मार्गाऽऽभिमुख्यहृत् = स्वरूपतो मार्गरुचिहर्जी ।।९।। अतिप्रसिद्धसिद्धान्तशुन्या लोकादिगा हि सा । ततो दोषदृ'शाशङ्का स्याद्वा मुग्धस्य तत्त्वधीः ।।१०।। ___ अतिप्रसिद्धेति । हि = यतः सा विक्षेपणी । अतिप्रसिद्ध आचारादिवत्साम्प्रतमपि प्रसिद्धो यः सिद्धान्तस्तच्छून्या (=अतिप्रसिद्धसिद्धान्तशून्या), अन्यथा हि विधि-प्रतिषेधद्वारेण विश्वव्यापकत्वात् स्वसिद्धान्तस्य तच्छून्यकथाया एवाऽप्रसिद्धिः। लोकपदार्थो रामायणादिः, आदिना वेदसाङ्ख्य-शाक्यसिद्धान्तादिग्रहः, तेषु गच्छतीति लोकादिगा । तत = उक्तहेतो;जुमते रामायणादिकथायां श्रूयमाणायां कथकदत्तया दोषदृशा “अहो मत्सरिण एते” इत्येवंरूपा शङ्का स्याद् (मुग्धस्य =) एकेन्द्रियप्रायस्य ।
एतत्फलमाह- इयञ्च चतुर्विधाऽपि विक्षेपणी कथा मुग्धस्य स्वरूपतो मार्गरुचिहीं = मोक्षमार्गाभिरुचिनाशिनी ।।९/९।। ___साम्प्रतमधिकृतकथागतं मोक्षमार्गरुचिनाशकत्वमेव दर्शयति ‘अतीति। अन्यथा = अतिप्रसिद्धसिद्धान्तवर्जत्वविशेषणवर्जनेन स्वसिद्धान्तशून्यत्वविशेषणकक्षीकरणे, तच्छून्यकथायाः = जैनराधान्तशून्यकथाया एव अप्रसिद्धिः स्यात्, स्वसिद्धान्तस्य = जैनराद्धान्तस्य विधि-प्रतिषेधद्वारेण = विधान-निषेधमुखेन विश्वव्यापकत्वात् = विश्वगतसकलदर्शनसिद्धान्तादिनिरूपितव्यापकताऽऽलिङ्गितत्वात् । परदर्शनाभ्युपगतशोभनपदार्थेऽकरणनियमादौ विधिमुखेन परकीयकल्पितपदार्थे च सर्वथानित्यत्वादौ निषेधमुखेन स्वसिद्धान्तस्य सत्त्वात् सर्वथा स्वसिद्धान्तशून्यकथाया अप्रसिद्धिरिति भावः ।।
આ વિક્ષેપણી ધર્મકથા સરળ મુગ્ધ બુદ્ધિવાળા શ્રોતાની મોક્ષમાર્ગની અભિમુખતાને હરનારી છે. (cle) વિક્ષેપણી ધર્મકથા કઈ રીતે શ્રોતાની માર્ગ ચિ ખતમ કરે છે? આ વાતને ગ્રંથકારશ્રી કહે છે.
હું વિક્ષેપણીથ્રાફળ વિચાર છે. ગાથાર્થ :- જે કારણે વિક્ષેપણી ધર્મકથા અતિપ્રસિદ્ધ સિદ્ધાન્તથી શૂન્ય અને લૌકિક શાસ્ત્ર સાથે સંકળાયેલી હોય છે તે કારણે મુગ્ધ શ્રોતાને (વક્તામાં) દોષદષ્ટિની શંકા થાય અથવા જૈનેતરશાસ્ત્રમાં (= स्पर्शनमi) ४॥वेट पामती ७५२ तत्वमुद्धि थाय छे. (४/१०)
ટીકાર્થ :- આચારાંગ વગેરે શાસ્ત્રોની જેમ વર્તમાનમાં પણ જે પ્રસિદ્ધ હોય તે સિદ્ધાન્ત પ્રસ્તુતમાં “અતિપ્રસિદ્ધ શબ્દથી અભિપ્રેત છે. વિક્ષેપણી કથા આવા અતિપ્રસિદ્ધ સિદ્ધાન્તથી રહિત હોય છે. જો આવો અર્થ માન્ય કરવામાં ન આવે અર્થાત અતિપ્રસિદ્ધસિદ્ધાન્તશૂન્ય એવું વિશેષણ લગાવવાના બદલે જૈનસિદ્ધાન્તશૂન્ય = સ્વસિદ્ધાન્તશૂન્ય આવું વિશેષણ લગાડવામાં આવે તો તેવા વિશેષણવાળી વિક્ષેપણી કથા અપ્રસિદ્ધ બની જશે. કારણ કે જૈન સિદ્ધાન્ત વિધિ-નિષેધ દ્વારા વિશ્વવ્યાપક છે, સર્વધર્મશાસ્ત્રમાં ફેલાયેલ છે. તેથી જૈનસિદ્ધાન્તશૂન્ય વિક્ષેપણી કથા બની જ ના શકે. (પરદર્શનના ખોટા સિદ્ધાન્તમાં નિષેધમુખે જૈનસિદ્ધાન્ત રહેલો હોય છે. તથા પરદર્શનના સત્ પદાર્થોમાં વિધિમુખે જૈન સિદ્ધાન્ત રહેલો જ હોય છે. માટે અતિપ્રસિદ્ધ વિશેષણ અને તેનો ઉપરોક્ત અર્થ બરાબર છે.)
१. 'दृगा' इति मुद्रितप्रतौ पाठः । २. हस्तादर्श '...माणां' इति पाठः । स चाशुद्धः । हस्तादर्शान्तरे च '..यमा' इति त्रुटितः पाठः ।
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४८
• विक्षेपणीकथागोचरविधि-निषेधप्रतिपादनम् • द्वात्रिंशिका-९/११ स्याद्वा तत्र शोभनाऽर्थश्रवणाद् ‘इयमपि प्रमाणमेवेति तत्त्वधीः अचिरेण सिद्धान्तप्रामाण्यधीविरोधिनी ।।१०।।
अस्या अकथने प्राप्ते विधिमाह - क्षिप्त्वा दोषान्तरं दद्यात्स्वश्रुतार्थं परश्रुते । व्याक्षेपे 'वोच्यमानेऽस्मिन्मार्गाप्तौ दूषयेददः ॥११॥ ____तत्र = विक्षेपण्यां शोभनार्थश्रवणात् = स्वाभ्युपगतैकान्तदर्शनोपदर्शितसदर्थश्रुतिमाश्रित्य ‘इयमपि = स्वकीयशास्त्रोक्तिरपि प्रमाणमेव' इति तत्त्वधीः अचिरेण = क्षिप्रं सिद्धान्तप्रामाण्यविरोधिनी = जैनराद्धान्तगोचरप्रामाण्यप्रतिबन्धिकेति सुष्ठुक्तं 'विक्षेपणी मार्गरुचिही'ति । तदुक्तं दशवैकालिकनियुक्ती → जा ससमयवज्जा खलु होइ कहा लोग-वेयसंजुत्ता। परसमयाणं च कहा एसा विक्खेवणी नाम ।। - (दश.नि.३/१९७) इति । श्रीहरिभद्रसूरिकृता तवृत्तिस्त्वेवम् → या स्वसमयवर्जा खलुशब्दस्य विशेषणार्थत्वादत्यन्तं प्रसिद्धनीत्या स्वसिद्धान्तशून्या, अन्यथा विधि-प्रतिषेधद्वारेण विश्वव्यापकत्वात् स्वसमयस्य तद्वर्जा कथैव नास्ति, भवति कथा 'लोकवेदसंयुक्ता', लोकग्रहणाद्रामायणादिपरिग्रहः वेदास्तु ऋग्वेदादय एषा एतदुक्ता कथेत्यर्थः, परसमयानां च साङ्ख्य-शाक्यादिसिद्धान्तानां च कथा या सा सामान्यतो दोषदर्शनद्वारेण वा एषा विक्षेपणी नाम, विक्षिप्यतेऽनया सन्मार्गात् कुमार्गे कुमार्गाद्वा सन्मार्गे श्रोतेति विक्षेपणी। तथाहि- सामान्यत एव रामायणादि-कथायामिदमपि तत्त्वमिति भवति सन्मार्गाभिमुखस्य ऋजुमतेः कुमार्गप्रवृत्तिः, दोषदर्शनद्वारेणाप्येकेन्द्रियप्रायस्याहो मत्सरिण एत इति मिथ्याऽऽलोचनेनेति - (द.वै. नि.३।१९७ वृत्तिः) ।।९/१०।।
વળી, વિક્ષેપણી કથા રામાયણ, વેદ, સાંખ્યશાસ્ત્ર, બૌદ્ધસિદ્ધાન્ત વગેરે લૌકિકપદાર્થની સાથે સંકળાયેલી છે. પ્રસ્તુતમાં સંદર્ભ આ રીતે સમજવો કે જે કારણે વિક્ષેપણી કથા અતિપ્રસિદ્ધ સિદ્ધાન્તથી શૂન્ય છે અને લૌકિક પદાર્થો સાથે સંકળાયેલી છે તે કારણે એકેન્દ્રિય જેવો જડ મુગ્ધ શ્રોતા જ્યારે ધર્મદેશક દ્વારા કહેવાતી રામાયણ વગેરે કથા સાંભળે ત્યારે વક્તાએ આપેલ દોષસંબંધી દષ્ટિના કારણે “ઓહ ! આ જૈન લોકો કેવા ઈર્ષ્યાખોર છે ?' - આ પ્રમાણે તેમને શંકા ઉત્પન્ન થાય છે અથવા વિક્ષેપણી કથામાં વક્તા જ્યારે જૈનેતર શાસ્ત્રોના સારા-સારા પદાર્થો બતાવે ત્યારે મુગ્ધ જૈનેતર શ્રોતાને તાત્કાલિક પોતાનો ધર્મ પણ પ્રામાણિક જ છે' - આ પ્રમાણે તેમને તત્ત્વબુદ્ધિ પોતાના ધર્મમાં ઊભી થાય છે. આ તત્ત્વબુદ્ધિ જૈનસિદ્ધાન્તમાં પ્રામાણ્યની બુદ્ધિનો વિરોધ કરશે. (ફલતઃ તે શ્રોતાની મોક્ષમાર્ગવિષયક તાત્ત્વિક રુચિનો ઉચ્છેદ થશે. આમ વિક્ષેપણી કથા માર્ગરુચિનો નાશ કરનારી બને છે.) (૯/૧૦)
હ વિક્ષેપણી ક્યા અંગે સાવધાની હ “જો આ રીતે વિક્ષેપણી કથા મોક્ષમાર્ગની તાત્ત્વિક રુચિનો નાશ કરનારી હોય તો વિક્ષેપણી કથા ધર્મદેશકે જૈનેતર શ્રોતાને ન જ કરવી જોઈએ.” આવા પ્રકારની ગેરસમજ કોઈને ઊભી થાય તો ગ્રંથકારશ્રી તેનું નિરાકરણ કરવા માટે કહે છે કે -
ગાથાર્થ :- જૈન સિદ્ધાન્તને પરશાસ્ત્રમાં ગોઠવીને તેમાં દોષાન્તરનું આરોપણ કરવું. અથવા પરફ્યુત કહે છતે શ્રોતા મોક્ષમાર્ગને અભિમુખ થાય તો પરશાસ્ત્રનું ખંડન કરવું. (૯/૧૧)
१. मुद्रितप्रतौ 'चोच्यमाने' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
• स्वसमयप्रतिपत्तिफलिका विक्षेपणीकथा कर्तव्या
६४९
=
क्षिति । स्वश्रुतार्थं परश्रुते क्षिप्त्वा तत्र दोषान्तरं दद्यात् यथा स्वश्रुतस्यं दाढर्यं भवति परश्रुतस्य चाप्रतिपत्तिरिति । तथाहि यथाऽस्माकमहिंसादिलक्षणो धर्मः साङ्ख्यादीनामप्येवम्, 'हिंसा' नाम भवेद्धर्मो न भूतो न भविष्यति' ( ) इत्यादिवचनात् । किं त्वसावपरिणामिन्यात्मनि न युज्यते, एकान्तनित्यानित्ययोहिंसाया अभावादिति । वा = अथवा अस्मिन् = परश्रुते उच्यमाने शोभनोह' शालिनः श्रोतुः व्याक्षेपे मार्गाभिमुख्यलक्षणे जाते ( मार्गाssप्ते) अदः = परश्रुतं दूषयेत् । इत्थं हि दूषणार्थं केवलस्याऽपि तस्य कथनं प्राप्तम् । तदिदमुक्तं- “जा ससमएण मुब्बिं अक्खाया श्रोतुः मिथ्यात्ववृद्धि-द्वेपादिदोपजनकतया अस्या = विक्षेपण्याः कथाया अकथने अनुच्चारणे प्राप्ते सति ग्रन्थकारः केवलपरसमयगर्भितायाः तस्या विधि विधानं आह ' क्षिप्त्वे 'ति । क्षिप्त्वा = निक्षिप्य = निधायेति यावत्, तत्र = परश्रुते दोषान्तरं दद्यात् । न खलु परपक्षेऽदूषिते स्वपक्षस्याऽञ्जसा व्यक्ता सिद्धिर्भवति । तदुक्तं बृहत्कल्पभाष्ये परपक्खं दूसित्ता जम्हा उ सपक्खसाहणं कुणइ । नो खलु अदूसियम्मी परे सपक्खंजसा सिद्धी ।। ← (बृ. क. भा. २७० पीठिका) इति । इत्थञ्चेयं कथा परसमयवक्तव्यतायामप्यवतरति । हिंसाया अभावादिति । एकान्तनित्यात्मपक्षे केनापि रूपेणात्मनो ध्वंसाऽप्रतियोगितया हिंसाया असम्भवात्, सर्वथा क्षणिकत्वपक्षे चात्मनः स्वतः विनश्वरतया हिंसाया असम्भवात् कस्मिन्नपि व्याधादौ तद्धिंसकत्वाऽयोगेन हिंस्यत्वाऽसम्भव इत्याशयः प्राग्वत् ( द्वा.द्वा.८/२०, भाग-२ पृ. ६०० ) भावनीयः ।
=
•
अत्र दशवैकालिकनिर्युक्तिसंवादमाह - 'जा' इति । तस्या हारिभद्रीयव्याख्या चैवम् या स्वसमयेन ટીકાર્થ :- જૈન સિદ્ધાન્તને જૈનેતર શાસ્ત્રના સિદ્ધાન્તમાં ગોઠવીને પરશ્રુતમાં એવી રીતે દોષોદ્ભાવન કરવું કે જૈનેતર શ્રોતાને જૈન સિદ્ધાન્તમાં દૃઢતા આવે તેમ જ મિથ્યાશાસ્ત્રનો તે સ્વીકાર ન કરે. જેમ કે શ્રોતા જો સાંખ્ય ધર્મ વગેરેનો અનુયાયી હોય તો તેને એમ કહી શકાય કે → “જેમ અમારા જૈનોના મતે અહિંસાલક્ષણ ધર્મ છે તેમ સાંખ્ય વગેરેના શાસ્ત્રોમાં પણ અહિંસા જ ધર્મનું લક્ષણ બતાવેલ છે. કારણ કે સાંખ્યોના શાસ્ત્રમાં જણાવેલ છે કે ‘હિંસા ક્યારેય ભૂતકાળમાં ધર્મ બનેલ નથી કે ભવિષ્યમાં બનશે પણ નહિ.' પરંતુ આ હિંસાત્યાગરૂપ ધર્મ જો આત્માને અપરિણામી = ફૂટસ્થનિત્ય વગેરે સ્વરૂપ માનવામાં આવે તો સંગત થઈ ન શકે. કારણ કે એકાન્ત નિત્યની કે એકાન્ત અનિત્ય આત્માની હિંસા થઈ શકતી નથી.' ← (માટે આત્માને નિત્યાનિત્ય માનવો વ્યાજબી છે. આ રીતે કહેવામાં આવે
વિક્ષેપણી કથા નુકશાનકારક ન બને પરંતુ શ્રોતાને જૈનધર્મ યુક્તિસંગત લાગવાથી જૈન શાસન પ્રત્યે આકર્ષણ-શ્રદ્ધા પ્રગટ થાય છે. તથા પોતે પૂર્વે સ્વીકારેલ મિથ્યાધર્મના કલ્પિત સિદ્ધાન્તો પ્રત્યેની આસ્થા રવાના થાય છે. આવું ફળ લાવે તે રીતે વિક્ષેપણી કથા પણ જરૂર કહી શકાય છે.)
વા. । અથવા એમ પણ કહી શકાય કે પરદર્શનના સિદ્ધાન્તો કહેવાતા હોય ત્યારે સુંદર પ્રકારની ચિંતનશક્તિવાળા શ્રોતાને જો જિનશાસન પ્રત્યે રુચિ જાગે તો તે સમયે પરદર્શનના સિદ્ધાન્તોનું ધર્મદેશક ખંડન કરી શકે. આ રીતે ખંડન કરવા માટે ફક્ત પરસમય પણ કહી શકાય છે.
માટે જ દશવૈકાલિકનિર્યુક્તિમાં શ્રીભદ્રબાહુસ્વામીજીએ જણાવેલ છે કે → ‘જે અહિંસા વગેરે વાત પૂર્વે સ્વસમય જૈનસિદ્ધાન્ત બતાવવાની સાથે બતાવેલી હોય તે વાતને (પરદર્શનની વાત કરતી વખતે १. हस्तादर्शे ‘प्येवं हिंसा नाम' इति नास्ति । २. मुद्रितप्रतौ ' शोभनोऽहं शालिन' इत्यशुद्धः पाठः । ३. हस्तादर्शे 'जा सम...' इत्यशुद्धः त्रुटितः पाठः ।
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
६५० • विक्षेपणीकथाकथनविधिः •
द्वात्रिंशिका-९/११ तं छुभेज्ज परसमए । परसासणवक्खेवा परस्स समयं परिकहेइ ।।" (द.वै.नि. ३।१९८) ।।११।।
श्रोतुः परसमयदूषणे माध्यस्थ्यं ज्ञात्वैव विक्षेपणी कथनीयेति फलितमाह= स्वसिद्धान्तेन करणभूतेन पूर्वमाख्याता = आदौ कथिता तां क्षिपेत् परसमये क्वचिद्दोषदर्शनद्वारेण यथाऽस्माकमहिंसादिलक्षणो धर्मः साङ्ख्यादीनामप्येवं, 'हिंसा नाम भवेद्धर्मो न भूतो न भविष्यति' ( ) इत्यादिवचनप्रामाण्यात्, किंत्वसावपरिणामिन्यात्मनि न युज्यते, एकान्तनित्यानित्ययोः हिंसाया अभावादिति। अथवा परशासनव्याक्षेपात्, ‘सुपां सुपो भवन्ति' (पाणिनि ) इति सप्तम्यर्थे पञ्चमी, परशासनेन कथ्यमानेन व्याक्षेपे = सन्मार्गाभिमुखतायां सत्यां परस्य समयं (?परि)कथयति, दोषदर्शनद्वारेण केवलमपीति - (द.वै.नि. ३/१९८ वृ.)। ____ नन्वेवमत्र कल्पे केवलस्य परसमयस्य कथने विक्षेपणीकथाविभागव्याहतिः स्यात्, तस्याः चतुर्विधत्वप्रतिपादनात्, केवलस्य च परसमयस्य तत्र कुत्रापि भेदेऽप्रदर्शनादिति चेत् ? मैवम्, ‘अथवा' पदोपदर्शिते कल्पान्तरे परमतखण्डनार्थं केवलपरसमयप्रज्ञापनेऽपि परसमयदूषणानन्तरं स्वसमयदाढ्यर्थं स्वसमयप्रतिपादनस्यावश्यकर्तव्यतया प्रकृतविक्षेपण्या द्वितीयभेदेऽन्तर्भावसम्भवान्न विक्षेपणीविभागव्याहतिरिति ध्येयम् ।
अभावितजिनवचनतात्पर्यार्थस्य तु विक्षेपणी कथा नैव कर्तव्या ।
तदुक्तं धवलायां अपि → एत्थ विक्खेवणी णाम कहा जिणवयणमयाणंतस्स ण कहेयव्वा, अगहिदससमयसब्भावो परसमयसंकहाहि वाउलिदचित्तो मा मिच्छत्तं गच्छेज्जत्ति । जेण तस्स विक्खेवणीं मोत्तूण सेसाओ तिण्णि वि कहाओ कहेयव्वाओ । तदो गहिदसमयस्स उवलद्धपुण्णपावस्स जिणसासणे अट्ठिमज्जाणुरत्तस्स जिणवयणणिव्विदिगिच्छस्स भोगरइविरदस्स तव-सील-णियमजुत्तस्स पच्छा विक्खेवणी कहा कहेयव्वा । एसा अकहा वि पण्णवयंतस्स परूवयंतस्स तदा कहा होदि । तम्हा पुरिसंतरं पप्प समणेण कहा कहेयव्वा (प.खं.धव. १११।२/पृ.१०७) इत्युक्तम् ।।९/११।। પરદર્શનના કલ્પિત સિદ્ધાન્તોને અપ્રામાણિક બતાવવા માટે) પરદર્શનમાં ગોઠવીને કહી શકાય. અથવા ધર્મદશકના મોઢેથી મિથ્યાદર્શનોના સિદ્ધાંતો સાંભળવાથી શ્રોતાને તેના પ્રત્યે આસ્થા ઓસરી ગઈ હોય અને જૈનદર્શન પ્રત્યે અભિરુચિ થઈ હોય તો શ્રોતાને ધર્મદેશક ફક્ત પરદર્શન જ બતાવે છે.” ૯ ૯/૧૧)
વિશેષાર્થ :- “એકાન્ત નિત્ય પદાર્થમાં કોઈ પણ પ્રકારનો ફેરફાર થઈ શકતો નથી. તેનો ક્યારેય પણ નાશ થઈ શકતો નથી. માટે આત્માને સર્વથા કૂટસ્થ નિત્ય માનવામાં આવે તો તેની હિંસા થઈ ન જ શકે. તથા સર્વથા અનિત્ય પદાર્થ તો પોતાની ઉત્પત્તિની બીજી જ ક્ષણે આપમેળે જ સર્વથા નાશ પામે છે. તેથી જો આત્માને બૌદ્ધમતાનુસાર સર્વથા ક્ષણિક માનવામાં આવે તો તેની પણ હિંસા સંભવતી નથી. કારણ કે જે સ્વયં જ મરવા તૈયાર હોય તેને મારવાની શી જરૂર? આમ અહિંસાને અમે-તમે બધા જ ધર્મ તરીકે સ્વીકારીએ છીએ. પણ આત્માને જો એકાંત નિત્ય કે એકાંત અનિત્ય માનવામાં આવે તો તે અહિંસા સંગત થતી નથી. માટે આત્માને નિત્યાનિત્ય માનવો જોઈએ.” - આ રીતે વિક્ષેપણી કથા કહેવાથી શ્રોતાને મિથ્યાદર્શન પરથી આસ્થા ઉડી જાય છે અને જિનશાસન પ્રત્યે અભિરુચિ તીવ્ર થાય છે. માટે આ રીતે સ્વ-પરસમયગોચર વિક્ષેપણી કથા કહી શકાય છે. (૯/૧૧)
પરદર્શનનું ખંડન કરવું હોય તો “શ્રોતા મધ્યસ્થ છે કે નહિ ?' આવું જાણીને પછી જ વિક્ષેપણી
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
• इह-परलोकादिगोचरसंवेजनी कथा
६५१
कटुकौषधपानाभा' कारयित्वा रुचिं सता । इयं देयान्यथा सिद्धिर्न स्यादिति विदुर्बुधाः ।। १२ ।।
कटुकेति । स्पष्टः ।।१२।।
मता संवेजनी स्वान्यदे हेहप्रेत्यगोचरा । यया संवेज्यते श्रोता विपाकविरसत्वतः ।। १३ ।। तेति । यया कथया विपाकविरसत्वतः विपाकवैरस्यात् प्रदर्शितात् श्रोता संवेज्यते 'कटुके 'ति प्रथमं सता = सद्गुरुणा गुडजिह्विकान्यायेन मध्यस्थस्य श्रोतुः रुचिं = स्वाभ्युपगतमिथ्यादर्शनगतदोषश्रवणाभिरुचिं प्रागुक्तया ( द्वाद्वा.४/३ भा-१, पृ. २१३) 'युक्तिमद् वचनं यस्य तस्य कार्यः परिग्रहः' (लोकतत्त्वनिर्णय- १/३८) इत्याद्युक्त्या कथमपि कारयित्वा पश्चात् कटुकौषधपानाभा श्रोतृस्वीकृतमिथ्यादर्शनखण्डनात्मिका इयं विक्षेपणी कथा कर्तव्या । विपक्षबाधमाह - अन्यथा श्रोतुस्तादृशरुच्यनुत्पादने सिद्धिः श्रोतुः सन्मार्गरुचिदार्घ्यादिलक्षणा वक्तुश्च जिनप्रवचनाराधनानिर्जरादिलक्षणा न = नैव स्यात्, श्रोतुरभिनिविष्टत्वे तु प्रत्युत जैनशासनद्वेषादिकमपि स्यात्, तस्य बलवत्त्वे ताडनादिकमपि कुर्यात् 'यादृक्षो यक्षः तादृक्षो बलिः' इति न्यायेन । तदुक्तं आचाराङ्गे → अविय हणे अणातियमाणे । एत्थं पि जाण सेयं नत्थि । केऽयं पुरिसे कं च गए ? एस वीरे पसंसिए, जे बद्धे पडिमोअए ।। ← ( आचा. १ ।२ ६ । १०३ ) इत्यादिकं पूर्वोक्तं (पृ. ८४) दृढमवधेयमत्र धर्मकथाकृता । एतेन पिशाचानां पिशाचभाषयैवोत्तरं देयमिति न्यायोऽपि व्याख्यातः । । ९ / १२ । उक्ता सप्रपञ्चं विक्षेपणी कथा । साम्प्रतमवसरायातां संवेजनीं कथामाह- 'मते 'ति । કથા કરવી જોઈએ આવા ફલિતાર્થને જણાવવા ગ્રંથકારશ્રી ફરમાવે છે કે
ગાથાર્થ :- સદ્ગુરુએ કડવા ઔષધના પાનસમાન આ વિક્ષેપણી કથા શ્રોતાને તેવા પ્રકારની રુચિ કરાવીને આપવી. બાકી માર્ગરુચિ વગેરે સ્વરૂપ સિદ્ધિ શ્રોતાને થઈ ન શકે. આમ પંડિતો જાણે છે.(૯/૧૨)
=
=
=
=
•
ટીકાર્થ ઃ- ગાથાર્થ સ્પષ્ટ હોવાથી મહોપાધ્યાયજી મહારાજે પ્રસ્તુત ગાથાની વ્યાખ્યા-ટીકા કરેલ નથી. વિશેષાર્થ :- પોતે સ્વીકારેલા ધર્મ-શાસ્ત્રના દોષો સાંભળવાની જૈનેતર શ્રોતાને રુચિ ઉત્પન્ન કરાવ્યા વિના પ્રસ્તુત પરદર્શનખંડનાત્મક વિક્ષેપણી કથા કહેવામાં આવે તો તેને જૈન ધર્મ પ્રત્યે બહુમાન ભાવ તો ન થાય. પરંતુ દ્વેષ વગેરે થાય. તે તોફાન વગેરે કરે. માટે વિક્ષેપણી કથા કરતાં પૂર્વે બહુ જ सावधानी राजवी. (७/१२)
આ સંવેજની ધર્મક્થા *
ધર્મકથાના બીજા ભેદસ્વરૂપ વિક્ષેપણી કથાનું નિરૂપણ કર્યા બાદ ગ્રંથકારશ્રી ધર્મકથાના ત્રીજા ભેદનું નિરૂપણ કરતાં કહે છે કે -
ગાથાર્થ :- વિરસ વિપાક દેખાડવાથી જેના દ્વારા શ્રોતા સંવેગ પામે તે સંવેજની ધર્મકથા મનાયેલી છે. તે પોતાના અને બીજાના દેહસંબંધી તથા આ લોક અને પરલોકસંબંધી હોય છે. (૯/૧૩) ટીકાર્થ :- જે કથા દ્વારા બતાવાયેલ વિરસ = अडवा विपाथी ફળથી શ્રોતા સંવેગ પામે તે કથા સંવેજની કહેવાયેલ છે.
१. सर्वमुद्रितप्रतौ 'कटुकौषधपानाभां' इत्यशुद्धः पाठः । केवलं पाटण- ज्ञानभाण्डागरीयहस्तप्रतौ प्रकृतः शुद्धः पाठो वर्तते । अन्यहस्तादर्शे च 'कटुपकौष...' इत्यशुद्धः पाठो वर्तते । २. हस्तादर्शे 'देहप्रे ....' इति त्रुटितः पाठः ।
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वात्रिंभिक
६५२
• संवेजनीकथायां धवला-चूर्खादिसंवादः • द्वात्रिंशिका-९/१३ = संवेगं ग्राह्यते सा संवेजनी । स्वान्यदेहेहप्रेत्यगोचरा स्वशरीर-परशरीरेहलोक-परलोकविषया चतुर्विधा मता । अत्राऽयं सम्प्रदायः- “संवेअणी कहा चउब्विहा पन्नत्ता, तं जहा'- आयसरीरसंवेअणी, परसरीरसंवेअणी, इहलोअसंवेअणी, परलोअसंवेअणी। तत्थ (१) आयसरीरसंवेयणी, जहा-'जमेयं अम्हच्चयं सरीरं एयं सुक्क-सोणिय-मंस-वसा-मेद-मज्ज-ट्ठि-ण्हारु-चम्म-केस-रोम-णह-दंतअन्नादिसंघातनिष्फण्णत्तणेण 'मुत्त-पुरीसभायणत्तणेण असुइत्ति' कहेमाणो सोयारस्स संवेदं उप्पाएत्ति, एसा अत्तसरीरसंवेअणी । (२) एवं परसरीरसंवेदणी वि ‘परसरीरं एरिसं चेव असुई। अहवा
। 'स्वशरीरे'ति । तदुक्तं स्थानाङ्गसूत्रे → संवेगणी कहा चउब्विहा पन्नत्ता, तं जहा, (१) इहलोगसंवेगणी, (२) परलोगसंवेगणी, (३) आतशरीरसंवेगणी, (४) परसरीरसंवेगणी - (स्था.४/२/२८२) इति । तवृत्तिस्त्वेवम् → (१) इहलोकः = मनुष्यजन्म, तत्स्वरूपकथनेन संवेगनी = इहलोकसंवेगनी 'सर्वमिदं मानुषत्वमसारमध्रुवं कदलीस्तम्भसमानमि'त्यादिरूपा । (२) एवं परलोकसंवेगनी देवादिभवस्वभावकथनरूपा- 'देवा अपीा -विषाद-भय-वियोगादिदुःखैरभिभूताः, किं पुनस्तिर्यगादय' इति । (३) आत्मशरीरसंवेगनी यदेतदस्मदीयं शरीरमेतदशुचि अशुचिकारणजातमशुचिद्वारविनिर्गतमिति न प्रतिबन्धस्थानमि'त्यादिकथनरूपा । (४) एवं परशरीरसंवेगनी अथवा परशरीरं = मृतकशरीरम् - (स्था.४/२/२८२ वृ.) इति । दशवैकालिकनियुक्तौ अपि → आयपरसरीरगया इहलोए चेव तह य परलोए । एसा चउव्विहा खलु कहा उ संवेयणी होइ ।। - (द.नि.३/१९९) इत्युक्तम्। → संवेयणी णाम पुण्णफलसंकहा । काणि पुण्णफलाणि ? तित्थयर-गणहर-रिसि-चक्कवट्टि-बलदेव-सुर-विज्जाहररिद्धीओ । (ष.खं.ध. १।१।२ पृ.१०५) इति तु धवलाकृत् । गोम्मटसारवृत्तौ अपि → रत्नत्रयात्मकधर्मानुष्ठानफलभूततीर्थकराद्यैश्चर्यप्रभाव-तेजो-वीर्य-ज्ञान-सुखादिवर्णनरूपा संवेजनी कथा - (गो.सा.जीवकाण्ड-जीवतत्त्वप्र.३५७) इत्युक्तम् । → संवेयणी पुण कहा णाण-चरित्तं तव-वीरिय-इड्ढिगदा - (भ.आ.६५७) इति तु भगवती आराधना ।
___दशवैकालिकवृद्धविवरणसंवादमाह- 'संवेअणी कहा' इत्यादि । एतदक्षरघटना त्वेवम् → संवेजनी कथा चतुर्विधा, तद्यथा- आत्मशरीरसंवेजनी परशरीरसंवेजनी इहलोकसंवेजनी परलोकसंवेजनी, तत्रात्मशरीरसंवेजनी यथा यदेतदस्मदीयं शरीरकमेवं शुक्र-शोणित-मांस-वसा-मेद-मज्जा-ऽस्थि-स्नायु-चर्म-केशरोम-नख-दन्तादिसङ्घातनिष्पन्नत्वेन मूत्रपुरीषभाजनत्वेन चाशुचीति कथयन् श्रोतुः संवेगमुत्पादयति, एषाऽ
तेना या२ मे मनायेदा छ. (१) पोताना शरीर संबंधी, (२) बीना शरीर संबंधी, (3) मा લોકસંબંધી, (૪) પરલોકસંબંધી. પ્રસ્તુતમાં સંપ્રદાયકથન આ મુજબ છે સંવેજની કથા ચાર પ્રકારની
डेवायेत छ. (१) स्वशरीर संवे४नी, (२) ५२शरीर संवे४नी, (3) मा दो संवे४नी, (४) ५२सोई संवे४नी. तेभां स्वशरीर संवे४नी था ॥ प्रभारी रावी. 3 (१) 'म आप शरीर शुर, सोही, मांस, य२०ी, मेह, मी , 351, स्नायु, यामी, अश, रोग, नभ, id, मन वगैरेन। समुदायथी तैयार થયેલ હોવાના લીધે તથા મળ-મૂત્રનું ભાન હોવાના લીધે અપવિત્ર છે.” આમ બોલનાર ધર્મદેશક શ્રોતાને સંવેગ પેદા કરાવે છે. તેથી આ સ્વશરીરસંવેજની કથા કહેવાય છે. (૨) આ રીતે પરશરીર સંવેજની કથા १. 'जहा' पदं हस्तादर्श नास्ति । २. हस्तादर्श 'मुत्तसरीस....' इति पाठः । ३. मुद्रितप्रतौ ....मुपाएति' इति पाठः । ४. मुद्रितप्रतौ 'संवेअणी' इति पाठान्तरम् । ५. मुद्रितप्रतौ 'असुइ' इति पाठः ।
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
धर्मकथाया लक्षणान्तरम्
परस्स सरीरं वण्णेमाणो सोआरस्स संवेदमुप्पाएति', परसरीरसंवेदणी गता ।
(३) इदाणीं इहलोअसंवेयणी, जहा - 'सव्वमेव माणुसत्तणं असारमऽधुवं कदलीथंभसमाणं' एरिसं कहं कहेमाणो धम्मकही सोतारस्स संवेदमुप्पाएति, इहलोअसंवेयणी गया ।
(४) इयाणिं परलोगसंवेयणी, जहा - 'देवा वि इस्सा -विसाय - मय - कोह - लोहाइएहिं दुक्खेहिं अभिभूया किमंग पुण तिरिय - नारया' एयारिसं कहं कहेमाणो धम्मकही सोआरस्स संवेदमुप्पा त्ति, एसा परलोअसंवेयणी गता" ( दशवैका .वृ.वि.अ. ३) इति ।। १३ ।।
·
•
Sत्मशरीरसंवेजनी । एवं परशरीरसंवेजन्यपि परशरीरमीदृशमेवाशुचि, अथवा परस्य शरीरं वर्णयन् श्रोतुः संवेगमुत्पादयति, परशरीरसंवेजनी गता । इदानीमिहलोकसंवेजनी - यथा सर्वमेतत् मानुपमसारमध्रुवं कदलीस्तम्भसमानमीदृशीं कथां कथयन् धर्मकथी श्रोतुः संवेगमुत्पादयति, एषा इहलोकसंवेजनी गता । इदानीं परलोकसंवेजनी, यथा देवा अपि ईर्ष्या-विषाद-मद-क्रोध-लोभादिभिर्दुः खैरभिभूता किमङ्गं पुनः तिर्यङ्नारकाः ? ईदृशीं कथां कथयन् धर्मकथी श्रोतुः संवेगमुत्पादयति, एषा परलोकसंवेजनी गतेति ← (द.वै.वृ.वि. ३/९९) इति ।
+
६५३
प्रकृते अगस्त्यसिंहसूरिकृतायां दशवैकालिकचूर्णो संवेगणी चतुव्विहा, तंजहा - आतसरीरसंवेदणी परसरीरसंवेदणी (इहलोगसंवेदणी) परलोकसंवेदणी । आयसरीरसंवेदणी - जं एतं अम्हं तुब्भं वा सरीरयं एयं सुक्क सोणित-वसा - मेदसंघातनिष्फण्णं मुत्त-पुरीस - भायणत्तणेण य असुति त्ति कहेमाणो सोतारस्स संवेगमुप्पादयति १ । परसरीरसंवेदणीए वि परसरीरमेवमेवासुतिं, अहवा परतो मततो, तस्स सरीरं वणेमाणो संवेगमुप्पाएति २ । इहलोकसंवेदणी जहा - सव्वमेव माणुस्समणिच्चं कदलीथंभनिस्सारं एवं संवेगमुप्पाएति ३ । परलोकसंवेदणी जहा - इस्सा-विसाय-मय- कोह- लोह - दोसेहिं एवमाहिं । देवा समभिभूया ते विकत्तो सुहं अस्थि ? ।। ( मरणविभक्ति. गा.६१०) जति देवेसु वि एरिसाण दुक्खाणि णरग-तिरिएसु को विम्हतो ? अहवा सुभाणं कम्माणं विपाककहणेणं संवेगमुप्पाएति- जहा इहलोए चेव इमाओ लद्धीओ सुभकम्माणं भवंति ← (द.वै. अग. चू. ३/९९, पृ.५७ ) इत्येवं पाठो वर्तते ।
समरादित्यकथायान्तु जा उण धम्मोवायाणगोयरा, खमा मद्दव - अज्जव-मुत्ति-तव-संजम - सच्चसोयाऽऽकिंचन्न-वंभचेरपहाणा, अणुव्वय - दिसि - देसाऽणत्थदंडविरई- सामाइय-पोसहोववासोवभोगपरिभोगातिहिसंविभागकलिया, अणुकंपाऽकामनिज्जराइपयत्थसंपउत्ता सा धम्मकह त्ति ← (समभव- १ / पृ. ४) इति यदुक्तं એને જાણવી કે પારકું શરીર પણ આવું જ અપવિત્ર છે. અથવા બીજાના શરીરનું વર્ણન કરનાર ધર્મકથી સાંભળનારને સંવેગ પેદા કરાવે તે પરશરીરસંવેજની ધર્મકથા કહેવાય. (૩) હવે આ લોક સંબંધી સંવેજની ધર્મકથા કહેવાય છે. જેમ કે - ‘સંપૂર્ણ મનુષ્યપણું અસાર છે, નશ્વર છે, કેળાના ઝાડના થડ જેવું નિર્મૂલ્ય છે.' આ રીતે કહેનાર ધર્મકથી શ્રોતાને સંવેગ પેદા કરાવે છે તે આ લોક સંબંધી સંવેજની ધર્મકથા કહેવાય छे. (४) हवे परसोऽसंवे४नी था उहेवाय छे. प्रेम - 'हेवो पाए। र्ष्याि, विषाध, मह, ओघ, सोल વગેરે દુઃખોથી પરાભવ પામેલા છે તો નરક અને તિર્યંચની તો શી વાત કરવી ?' આ રીતે કહેનાર ધર્મકથી શ્રોતાને સંવેગ પેદા કરાવે છે. આ પરલોકસંબંધી સંવેજની ધર્મકથા કહેવાયેલી છે. - (૯/૧૩)
१. मुद्रितप्रौ ..मुपाएति' इति पाठः ।
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
६५४
• उपधेयसाकर्येऽपि उपाध्यसाङ्कर्यम् • द्वात्रिंशिका-९/१४ वैक्रियादयो ज्ञानतपश्चरणसम्पदः । शुभाऽशुभोदयध्वंसफलमस्या रसः स्मृतः ।।१४।।
वैक्रियेति । वैक्रियादयो गुणा इति गम्यं । तत्र वैक्रियर्द्धिक्रियनिर्माणलक्षणा । आदिना जङ्घाचारणादिलब्धिग्रहः । तथा ज्ञानतपश्चरणसम्पदः तत्र ज्ञानसम्पच्चतुर्दशपूर्विण एकस्माद् घटादेः घटादिसहस्रनिर्माणलक्षणा । तपःसम्पच्च “जं अन्नाणी कम्मं खवेइ” (बृ.क.भा.११७०) तत् स्वसमयस्थं श्रोतारमाश्रित्यावगन्तव्यम् । इह तु श्रोतृसामान्यमाश्रित्य धर्मकथाचातुर्विध्यमुच्यत इति न दोप इति भावनीयम् । एतेन → दया-दान-क्षमाद्येषु धर्माङ्गेषु प्रतिष्ठिता । धर्मोपादेयतागर्भा वुधैर्धर्मकथोच्यते ।। (उप.भ.प्र.१/३४) इति उपमितिभवप्रपञ्चायाः कथाया वचनमपि व्याख्यातम् । एतादृशी हि कथा श्रोतृणां भावरोगोन्मूलने सदौषधसमा समाम्नाता । एतेन → वाचा सरस्वती भिषग् + (य.वे. १९/१२) इति यजुर्वेदवचनमपि व्याख्यातम् ।।९/१३।।
साम्प्रतं शुभकर्मोदयाऽशुभकर्मक्षयफलकथनतः संवेजनीमकरन्दमावेदयति 'वैक्रियेति ।
वैक्रियादयो गुणाः तपःसामोद्भवा इति गम्यम् । जङ्घाचारणादिलब्धिग्रहः, आदिना आमीषध्यादिग्रहः । तदुक्तं आवश्यकनियुक्ती → आमोसहि-विप्पोसहि-खेलोसहि-जल्लमोसहि चेव । संभिन्नसोय-उज्जुमइ सव्वोसहि चेव बोद्धव्वा ।। चारण-आसीविस-केवली य मणणाणिणो य पुव्वधरा । अरहंत-चक्कवट्टी बलदेवा वासुदेवा य ।। ____ (आ.नि.६९/७०) इति । ज्ञानसम्पच्चतुर्दशपूर्विण एकस्माद् घटादेः घटादिसहस्रनिर्माणलक्षणा, तदुक्तं व्याख्याप्रज्ञप्तौ → पभू णं भंते ! चोद्दसपुची घडाओ घडसहस्सं पडाओ पडसहस्सं विउव्वित्तए? हंता पहू विउव्वित्तए - (व्या.प्र.५/४/२४०) इति । तपःसम्पच्च 'जं अन्नाणी' इति । सम्पूर्णा गाथा पञ्चकल्पभाष्ये महाप्रत्याख्यानप्रकीर्णके संस्तारकप्रकीर्णके बृहत्कल्पभाष्ये मरणविभक्तिप्रकीर्णके पञ्चवस्तुके सम्बोधसप्ततिकायां चैवम् → जं अन्नाणी कम्मं खवेइ बहुयाहिं वासकोडीहिं । तं नाणी तिहिं गुत्तो खवेइ ऊसासमित्तेण ।। - (पं.क.भा.१२१३,म.प्र.१०१,संस्ता.प्र.११४,बृ.क.भा.११७०, मरणवि.१३५, पं.व.५६४,सं.सप्त.१००) इति। न च 'जं अन्नाणी' इत्यत्र ज्ञानसम्पदेवोच्यते इति नेयं घटसहस्रनिर्माणसामर्थ्यस्वरूपायाः पूर्वोक्तज्ञानसम्पदोऽतिरिच्यत इति शङ्कनीयम्, प्रकृतेऽभ्यन्तरतपस्त्वेन विवक्षणात् निर्जराकारकत्वस्यैव च तपःपदप्रवृत्तिनिमित्तत्वात्, उपधेयसाङ्कर्येऽप्युपाध्यसाङ्कर्याच्चेत्यवधेयम् ।
હ સંવેજનીક્યા મક્રન્દ સહ સંવેજની કથાનો રસ દર્શાવતા ગ્રંથકારશ્રી કહે છે કે -
ગાથાર્થ :- વૈક્રિય ઋદ્ધિ વગેરે ગુણો, જ્ઞાન-તપ-ચારિત્રની સંપત્તિ, શુભોદયનું ફળ અને અશુભના ધ્વસનું ફળ- આ બધું સંવેજની કથાનો રસ કહેવાયેલ છે. (૯/૧૪)
ટીકાર્થ :- સંવેજની ધર્મકથાનો આ રસ કહેવાયેલ છે.- (૧) વૈક્રિયઋદ્ધિ વગેરે ગુણો. વૈક્રિય શરીરનું નિર્માણ કરવાની શક્તિ તે વૈક્રિય ઋદ્ધિ જાણવી. આદિ શબ્દથી જંધાચારણ વગેરે લબ્ધિ પણ સમજી લેવી. તથા (૨) જ્ઞાન સંપત્તિ. જેમ કે ચૌદ પૂર્વધર એક ઘડામાંથી હજારો ઘડા બનાવી શકે તેવી તેમની જ્ઞાનસંપત્તિ હોય છે. (૩) તપસંપત્તિ. “અજ્ઞાની કરોડો વર્ષમાં જે કર્મ ખપાવે તે કર્મ
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
• निर्वेजनीनिरूपणम् •
६५५ इत्यादिलक्षणा । चरणसम्पच्च सकलफलसिद्धिरूपा। एते गुणाः सम्पदश्च । शुभोदयस्याऽशुभध्वंसस्य च फलं (-शुभाशुभोदयध्वंसफलं) अस्याः = संवेजन्या रसः स्मृतः ।।१४।। चतुर्भंगी समाश्रित्य प्रेत्येहफलसंश्रयाम् । पापकर्मविपाकं या ब्रूते निर्वेजनी तु सा ।।१५।।
चतुर्भङ्गीमिति । या कथा पापकर्मविपाकं प्रेत्येहफलसंश्रयां = इहलोक-परलोकभोगाऽऽश्रितां चतुर्भङ्गीं समाश्रित्य ब्रूते सा तु निर्वेजनी चतुर्भिरेव भङ्गः प्रतिपाद्यमानैश्चतुर्विधेति भावः ।
चरणसम्पच्च सकलफलसिद्धिरूपा, नास्त्यसाध्यं नाम चरणस्य, तद्वन्तो हि देवैरपि पूज्यन्त इति । कर्मक्षपणसाधाद्दर्शनर्द्धिरपि प्रशमादिरूपाऽत्राऽवगन्तव्या । तदुक्तं आराधनापताकायां → सम्मट्ठिी जीवो गच्छइ नियमा विमाणवासीसु । जइ ण विगयसम्मत्तो अहव ण बद्धाउओ पुट्विं ।। 6 (आ.प. ५७९) इति । तदुक्तं दशवैकालिकनियुक्ती → वीरियविउव्वणिड्ढी नाणचरणदंसणाण तह इड्ढी । उवइस्सइ खलु जहियं कहाइ संवेयणीइ रसो ।। - (द.नि.२००) इति ।।९/१४ ।।
___ उक्ता सप्रपञ्चं संवेजनी धर्मकथा । साम्प्रतमवसरप्राप्तां निर्वेजनी धर्मकथामाह- 'चतुर्भङ्गीमिति । तदुक्तं दशवैकालिकनियुक्तौ अपि → पावाणं कम्माणं असुभविवागो कहिज्जए जत्थ । इह य परत्थ य लोए कहा उ णिव्वेयणी नाम । (द.नि.२०१) 6 इति । तदुक्तं स्थानाङ्गसूत्रे → णिव्वेगणी कहा चउब्विहा पन्नत्ता- तं जहा (१) इहलोगे दुच्चिन्ना कम्मा इहलोगे दुहफलविवागसंजुत्ता भवंति, (२) इहलोगे दुच्चिन्ना कम्मा परलोगे दुहफलविवागसंजुत्ता भवंति, (३) परलोगे दुच्चिन्ना कम्मा इहलोगे दुहफलविवागसंजुत्ता भवंति, (४) परलोगे दुच्चिन्ना कम्मा परलोगे दुहफलविवागसंजुत्ता भवंति - (स्था.४/२/२८२) इति । अभयदेवसूरिकृता तद्व्याख्या चैवम् → इह लोके दुश्चीर्णानि = चौर्यादीनि कर्माणि = क्रिया इहलोके दुःखमेव कर्मद्रुमजन्यत्वात् फलं = दुःखफलं तस्य विपाकः = अनुभवो दुःखफलविपाकस्तेन संयुक्तानि = दुःखफलविपाकसंयुक्तानि भवन्ति चौरादीनामिवेत्येका । एवं नारकाणामिवेति द्वितीया । आगर्भात् व्याधि-दारिद्र्याभिभूतानामिवेति तृतीया । प्राक्कृताशुभकर्मोत्पन्नानां नरकप्रायोग्यं बनतां काक-गृध्रादीनामिव चतुर्थीति, ‘इहलोए सुचिन्ने'त्यादि चतुर्भङ्गी तीर्थड्करदानदातृ'सुજ્ઞાની શ્વાસમાત્રમાં ખપાવે.' તેવી અભ્યતર તપની મૂડી જાણવી.
(૪) સઘળા ફળની સિદ્ધિ કરનારી ચારિત્રસંપત્તિ હોય છે. વૈક્રિય લબ્ધિ વગેરે ગુણો અને જ્ઞાનાદિ १९ २नी संपत्ति, ७५२iतमi (५) पुथ्योध्यनु, ३५ अने (६) पापक्षय३१. (८/१४)
निरनी ऽथा नि३५ - હવે નિર્વેજની કથાને બતાવતા ગ્રંથકારશ્રી જણાવે છે કે –
ગાથાર્થ :- જે પાપકર્મવિપાકને કહે તે નિર્વેજની કથા કહેવાય છે. આ લોક અને પરલોકના ફલ ઉપર આધારિત ચતુર્ભાગીને આશ્રયીને આના ચાર ભેદ છે. (૯/૧૫)
ટીકાર્ય - આ લોક અને પરલોકમાં થતા ભોગવટા ઉપર આધારિત ચતુર્ભગીને આશ્રયીને જે કથા પાપકર્મના ફળને જણાવે તે કથા નિર્વેજની કથા કહેવાય છે. તે નિર્વેજની કથા ચાર ભાંગા = પ્રકાર દ્વારા બતાવાય છે. તેથી તે ચાર પ્રકારવાળી છે - એવો અહીં આશય છે.
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
६५६
• इहलोक - परलोकादिगोचरनिर्वेदजननपद्धतिः
द्वात्रिंशिका - ९/१५
अत्रायं सम्प्रदायः- “इदाणिं निव्वेदणी-सा चउब्विहा पन्नत्ता' । तं जहा - इहलोए दुच्चिन्नाई कम्माई इहलोए दुहविवागसंजुत्ताइ भवंति । (१) तं जहा - चोराणं पारदारियाणं एवमादी एसा पढमा निव्वेदणी। (२) इदाणिं बितिया निव्वेदणी इहलोए 'दुच्चिण्णा कम्मा परलोए दुहविवागसंजुत्ता भवंति, तं जहा-नेरइयाणं अन्नंमि भवे कयं कम्मं निरयभावफलं देइ, एसा बितिया निव्वेयणी । साधु` तीर्थकर देवभवस्थतीर्थकरादीनामिव भावनीया ← (स्था.सू.४/२/२८२ वृत्ति) इति ।
→ णिव्वेयणी णाम पावफलसंकहा । काणि पावफलाणि ? णिरय - तिरिय-कुमाणुसजोणीसु जाइजरा-मरण-वाहि-वेयणा-दालिद्दादीणि । संसारसरीरभोगेसु वेरग्गुप्पाइणी णिव्वेयणी णाम (प.खं.ध. १ ।१ ।२ | पृ. १०५ ) इति धवलाकृतः । गोम्मटसारवृत्तौ अपि संसार-शरीर भोगरागजनितदुष्कर्मफलनारकादिदुःख-दुष्कुल-विरूपाङ्ग- दारिद्र्यापमान- दुःखादिवर्णनाद्वारेण वैराग्यकथनरूपा निर्वेजनी कथा ← (गो.सा. जीवकां. जीवत. प्रदी. ३५७ ) इत्युक्तम् । णिव्वेयणी पुण कहा सरीरभोगे भवोघे य ←
(भ.आ.६५७) इति भगवती आराधना |
अत्राधिकारे दशवेकालिकचूर्णो अगस्त्यसिंहसूरिभिः → निव्वेदणीकहा चउव्विहा, तं जहा - इहलो दुचिणा कम्मा इहलोग हविवागसंजुत्ता भवंति चउभंगो । पढमे भंगे चोर-पारदारियाणं पढमा निव्वेदणी १ | बितिया निव्वेदणी- इहलोए दुच्चिण्णा कम्मा परलोए दुहविवागसंजुत्ता भवन्ति, जहा नेरतियाणं इह मस्भवे कतं कम्मं निरयभवे फलति २ । ततिया निव्वेगणी - परलोए दुच्चिण्णा कम्मा इहलोगदुहविवागसंजुत्ता भवंति, जहा वालत्तणे चेव दरिद्दकुलसंभूता खय-कुट्ट - जलोयराभिभूता ३ । चतुत्थी निव्वेगणी परलोए दुच्चिण्णा कम्मा परलोए चेव दुहविवागसंजुत्ता भवंति, जहा पुव्विं दुक्कएहिं कम्मेहिं चंडालादिदुगुछितजातीजाता एकतणिद्धंधसा णिरयसंवत्तणीयं पुरेऊण णिरयभवे वेदंति ४ ← (द.वै. अग. चू. ३/१०० पृ. ५७ ) इत्येवमुपवर्णनमकारि ।
ग्रन्थकृद् दशवैकालिकवृद्धविवरणसंवादमाह - 'इदाणिं निव्वेदणी' इत्यादि । अक्षरघटना त्वेवम् → इदानीं निर्वेदनी, सा चतुर्विधा, तद्यथा - इहलोके दुश्चीर्णानि कर्माणि इहलोके एव दुःखविपाकसंयुक्तानि भवन्तीति, यथा चौराणां पारदारिकाणां एवमादि, एपा प्रथमा निर्वेदनी । इदानीं द्वितीया इहलोके दुश्चीर्णानि कर्माणि परलोके दुःखविपाकसंयुक्तानि भवन्ति, कथं ?, यथा नैरयिकैरन्यस्मिन् भवे कृतं कर्म निरयभवे फलं ददाति, एपा द्वितीया निर्वेदनी गता ।
અહીં પ્રાચીન જૈન સંપ્રદાય અનુસાર વક્તવ્ય એવું છે કે → હવે નિર્વેદની કથા કહેવાય છે. તે ચાર પ્રકારની કહેવાયેલ છે. તે આ રીતે (૧) આ લોકમાં કરેલા ખરાબ પ્રકારના પાપ કર્મો આ લોકમાં જ દુઃખરૂપી ફળ દેનારા બને છે. જેમ કે ‘ચોર, પરસ્ત્રીગામી વગેરેને આ લોકમાં જ જેલ, રોગ વગેરે ફળ મળે છે.' આ પ્રથમ નિર્વેજની કથા છે. (૨) હવે બીજી નિર્વેજની ધર્મકથા કહેવાય છે. આ લોકમાં ખરાબ રીતે આચરેલા પાપકર્મો પરલોકમાં દુઃખરૂપી ફળ દેનારા થાય છે. જેમ કે અન્ય ભવમાં કરેલ પાપકર્મ નરકના જીવોને નરકમાં નરકપણાના ફળને નારકીના દુઃખને આપે છે.' આ બીજા પ્રકારવાળી નિર્વેજની કથા કહેવાય છે.
=
१. हस्तादर्श 'पन्नत्ता' पदं नास्ति । २ हस्तादर्श 'जहा' पदं नास्ति । ३. मुद्रितप्रती 'दुचिन्ना' इति अशुद्धः पाठः । हस्तादर्शविशेषे तु ‘दुच्चिन्नाई कम्माई' नास्ति । ४. हस्तादर्शे 'जहा' पदं नास्ति । ५ मुद्रितप्रतौ 'दुचि...' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
कर्मविपाकोपदर्शनम्
६५७
(३) इयाणिं ततिआ निव्वेदणी - परलोए दुच्चिन्ना कम्मा इहलोए दुहविवागसंजुत्ता भवंति । कहं ? जहा-बालप्पभितिमेव अंतकुलेसु उप्पन्ना खय- कोढाइएहिं रोगेहिं दारिद्देण य अभिभूया दीसंति, एसा ततिया निव्वेदणी । ( ४ ) इदाणिं चउत्था निव्वेदणी - परलोए दुच्चिन्ना कम्मा परलोए दुहविवागसंजुत्ता भवंति । कहं ? जहा- पुव्विं दुच्चिन्नेहिं कम्मेहिं जीवा संडासतुंडेहिं पक्खीहिं उववज्जंति तउ ते नरयप्पा ओग्गाणि कम्माणि असंपुन्नाणि ताए जातीए पूरिंति, पूरिऊण नरयभवे वेदिति, एसा चउत्था निव्वेयणीगया । एवं इहलोगो पर लोगो य पण्णवयं पडुच्च भवति । તત્વ પન્નવયસ્ક મનુસ્મમવો ઇલોનો, સેના ૩ તિષ્નિ વિ ફંડ પરનોનો”(શવે રૃ.વિ.અધ્ય.રૂ)।।(II
इदानीं तृतीया, परलोके दुश्चीर्णानि कर्माणि इहलोके दुःखविपाकसंयुक्तानि भवन्ति, कथं ? यथा बाल्यात्प्रभृत्येवान्तकुलेषूत्पन्नाः क्षयकुष्ठादिभी रोगैर्दारिद्र्येण चाभिभूता दृश्यन्ते, एपा तृतीया निर्वेदनी । इदानीं चतुर्थी निर्वेदनी- परलोके दुश्चीर्णानि कर्माणि परलोक एव दुःखविपाकसंयुक्तानि भवन्ति । कथं ? यथा पूर्वं दुश्चीर्णैः कर्मभिर्जीवाः सन्दंशतुण्डेषु पक्षिषु उत्पद्यन्ते ततस्ते नरकप्रायोग्याणि कर्माणि असम्पूर्णानि तानि तस्यां जातौ पूरयन्ति, पूरयित्वा नरकभवे वेदयन्ति, एपा चतुर्थी निर्वेदनी गता । एवं इहलोकः परलोको वा प्रज्ञापकं प्रतीत्य भवति । तत्र प्रज्ञापकस्य मनुप्यभव इहलोकः अवशेपास्तिહોડપિ તય: પરોઃ ૮ રૂતિ ।o/9||
•
=
(૩) હવે ત્રીજા પ્રકારની નિર્વેજની કથાનો વારો આવે છે. ‘પરલોકમાં કરેલા ખરાબ પાપકર્મો આ લોકમાં દુઃખરૂપી ફળવાળા (=ફળ દેનારા) બને છે' એવું જ્યાં બતાવાય તે ત્રીજા પ્રકારની નિર્વેજની કથા. ‘તે કઈ રીતે સંભવે ?’ એ પ્રશ્નનો જવાબ એમ સમજવો કે - જેમ કે બાલ્યવયથી જ, જન્મથી જ અંતકુલ-હીનકુલમાં જન્મેલા તથા ક્ષય, કોઢ વગેરે રોગોથી અને ગરીબાઈ વગેરે દુઃખોથી પરાભવ પામેલા જીવો દેખાય છે તે પૂર્વભવમાં કરેલા પાપકર્મનું ફળ જાણવું.' આ ત્રીજી નિર્વેજની કથા જાણવી. (૪) હવે ચોથી નિર્વેજની કથા કહેવાય છે. પરલોકમાં ખરાબ રીતે બાંધેલા પાપકર્મો પરલોકમાં દુઃખરૂપી ફળવાળા (=ફળ દાયક) થાય તેવું જેમાં બતાવવામાં આવે તે નિર્વેજની ધર્મકથાનો ચોથો ભેદ છે. જેમ કે પૂર્વે ખરાબ રીતે કરેલા-બાંધેલા પાપ કર્મોના લીધે જીવો સાણસા જેવા મોઢાવાળા પંખીરૂપે ઉત્પન્ન થાય છે અને તે ભવમાં તેઓ નકપ્રાયોગ્ય પૂરેપૂરા ભેગા નહિ થયેલા પાપ કર્મોને માંસાહારી પક્ષીરૂપ જાતિમાં ભેગા કરે છે. નરકયોગ્ય કર્મોને પૂરેપૂરી રીતે એકઠા કરીને તેઓ તે પાપકર્મોને નરકના ભવમાં ભોગવે છે.’ આ રીતે નિર્વેજની કથાનો ચોથો ભાંગો પૂરો થયો. અહીં આ લોક અને પરલોક પ્રજ્ઞાપકને આશ્રયીને થાય છે. તેમાં પ્રજ્ઞાપક ગુરુ મનુષ્ય હોવાથી તેની અપેક્ષાએ આ મનુષ્ય ભવ. તથા પરલોક બાકીની ત્રણ ગતિ આમ સમજવું. - (૯/૧૫) વિશેષાર્થ :- (૧) મનુષ્ય ભવમાં કરેલ પાપકર્મને મનુષ્ય ભવમાં જ ભોગવે. (૨) મનુષ્ય ભવમાં કરેલ પાપકર્મને નરક વગેરે ગતિમાં ભોગવે. (૩) નરક, પશુ, દેવગતિમાં ભેગા કરેલા પાપકર્મને મનુષ્ય ભવમાં ભોગવે. તથા (૪) પશુ-પંખી, દેવ વગેરે ભવમાં ભેગા કરેલા પાપકર્મને નરક વગેરે ત્રણ ગતિમાં ભોગવે. આ રીતે ચાર પ્રકારે નિર્વેજની કથા થાય છે. (૯/૧૫)
લોક
=
-
શૈ. મુદ્રિતપ્રતો ‘ઉત્પન્ના' કૃતિ અશુદ્ધ: પા:। ૨. મુદ્રિતપ્રતો ‘...પાસા...' કૃતિ વાદ: | રૂ. દસ્તાવશે ‘પરલોગો' કૃતિપર્વ નાસ્તિ ।
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
६५८
• प्रमादस्यातिदारुणता •
द्वात्रिंशिका-९/१७ स्तोकस्याऽपि प्रमादस्य परिणामोऽतिदारुणः। वर्ण्यमानः प्रबन्धेन निजन्या रसः स्मृतः ।।१६।।
स्तोकस्याऽपीति । स्पष्टः ।।१६।। आदावाक्षेपणीं दद्याच्छिष्यस्य धनसन्निभाम् । विक्षेपणी गृहीतेऽर्थे वृद्ध्युपायमिवादिशेत् ।।१७।।
इदानीमस्या रसमाह- 'स्तोकस्येति । स्तोकस्यापि = अल्पस्यापि, किं पुनः प्रभूतस्य, प्रमादस्य→ पमाओ य मुणिंदेहिं भणिओ अट्ठभेयओ । (१) अन्नाणं, (२) संसओ चेव, (३) मिच्छानाणं तहेव य ।। (४) रागो (५) दोसो, (६) मइन्भंसो (७) धम्मम्मि य अणायरो । (८) जोगाणं दुप्पणीहाणं अट्ठहा वज्जियव्वओ ।। अथवा- (१) मज्जं (२) विसय (३) कसाया (४) निद्दा (५) विगहा य पंचमी भणिया । एए पंच पमाया जीवं पाडिंति संसारे ।।
6 (आ.प. ६८६-६८८) इति आराधनापताकायां दर्शितस्याऽज्ञानादिप्रकारस्य यद्वा मद्य-विषयकषाय-निद्रा-विकथालक्षणस्य परिणामः = फलं अतिदारुणः = महाभयावहः, यथा तद्भवनिगोदगामिनां केषाञ्चित् कृत्स्नपूर्वधरादीनामिति प्रबन्धेन = विस्तरेण वर्ण्यमानः = निरूप्यमाणो निजन्याः कथाया रसः = मकरन्दः स्मृतः । तदुक्तं आराधनापताकायां →
पमाएणं महासूरी सम्पुनसुयकेवली । अणंताऽणंतकालं तु णंतकायम्मि संवसे ।। आहारगा वि मणनाणिणो वि सव्वोवसंतमोहा वि । हुंति पमायपरवसा तयणंतरमेव चउगइया ।।
6 (आ.प.६९०,६९१) इति । यथोक्तं दशवैकालिकनियुक्तौ अपि → थोवंपि पमायकयं कम्म साहिज्जई जहिं नियमा । पउरासुहपरिणामं कहाइ निव्वेयणीइ रसो ।। (द.वै.नि.२०२) - इति । तदुक्तं उत्तराध्ययननिर्युक्तौ आराधनापताकायां च →
जेसिं तु पमाएणं गच्छइ कालो निरत्थओ धम्मे । ते संसारमणंतं हिंडंति पमायदोसेणं ।। तम्हा खलु पमायं चइऊणं पंडिएण पुरिसेणं । दंसण-नाण-चरित्ते कायव्वो अप्पमाओ उ ।।
6 (उत्त.नि.५२६,५२७ + आ.पता.६८९,६९२) इति ।
प्रकृते च → पवज्जं विज्जं पिव साहितो होइ जो पमाइल्लो । तस्स न सिज्झइ एसा करेइ रुयं च अवयारं ।। (धर्मर.१११) इति धर्मरत्नप्रकरणवचनमपि स्मर्तव्यम् । तस्मात् प्रमादस्य त्याज्यतैव । तदुक्तं उपदेशमालायां मरणसमाधिप्रकीर्णके आराधनापताकाप्रकीर्णके च → जिणवयणम्मि गुणायर ! खणमवि मा काहिसि पमायं ।। 6 (उप.मा.१२३,म.स.२०५,आ.प.६८५) इति ।।९/१६ ।।
હ નિર્વેજની ક્યા રસાસ્વાદ જ હવે નિર્વજની ધર્મકથાનો રસ બતાવતા ગ્રંથકારશ્રી જણાવે છે કે -
ગાથાર્થ :- “થોડા પણ પ્રમાદનું પરિણામ = ફળ અત્યંત ભયંકર છે.” આ પ્રમાણે વિસ્તારથી વર્ણન કરાતો નિર્વેજનીકથાનો રસ મનાયેલો છે. (૯/૧૬) ટીકાર્ય :- ગાથાર્થ સ્પષ્ટ હોવાથી મહોપાધ્યાયજી મહારાજે આ ગાથાની વ્યાખ્યા કરેલ નથી. (૯/૧૬)
હ પહેલાં આક્ષેપણી પછી વિક્ષેપણી છે ગાથાર્થ :- પ્રારંભમાં ધનતુલ્ય = મૂડી સમાન આક્ષેપણી કથા શિષ્યને કહેવી જોઈએ. પછી પદાર્થ બરાબર સમજાયે છતે વ્યાજના ઉપાયતુલ્ય એવી વિક્ષેપણી કથા કહેવી જોઈએ. (૯/૧૭) १. हस्तादर्श ..यमपादिशेत' इति पाठः । स चाऽशद्धः ।
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
६५९
• आक्षेपणीकथाया औत्सर्गिकसत्फलत्वनियमः • आदाविति । स्पष्टः ।।१७।। आक्षेपण्या किलाऽऽक्षिप्ता जीवाः सम्यक्त्वभागिनः। विक्षेपण्यास्तु भजना मिथ्यात्वं वाऽतिदारुणम् ।।१८।।
आक्षेपण्येति । आक्षेपण्याक्षिप्ता आवर्जिताः किल जीवाः सम्यक्त्वभागिनो 'नियोगेन सम्यक्त्वलाभवन्तोऽसति प्रतिबन्धे, तथाऽऽवर्जनेन मिथ्यात्वमोहनीयकर्मक्षयोपशमोपपत्तेः ।
उक्ता चतुर्विधाऽपि तृतीया धर्मकथा । तत्रादौ श्रोतुः का धर्मकथा गुरुणा वक्तव्या ? इत्याशङ्कायामाह ‘आदाविति । आदौ = प्रारम्भे गुडजिविकान्यायेन धनसन्निभां = मूलार्थतुल्याम् दद्यात् । वृद्धव्युपायमिव = मूलधनवृद्धिहेतुभूतां विक्षेपणी गृहीतेऽर्थे = आचार-प्रायश्चित्तादिस्वसमयराद्धान्तार्थग्रहणे सति आदिशेत्, अन्यथा वृद्धिलिप्सोः मूलार्थहानिः प्रसज्येतेति भावः । तदुक्तं दशवैकालिकनिर्युक्तौ अपि → वेणइयस्स (य) पढमया कहा उ अक्खेवणी कहेयव्वा । तो ससमयगहियत्थो कहिज्ज विक्खेवणी पच्छा ।। - (द.वै.नि.२०४) इति ।।९/१७।।।
किमेतदेवम् ? इत्याशङ्कायामाह- ‘आक्षेपण्या' इति । आक्षेपण्या धर्मकथया जिनप्रवचनं प्रति आवर्जिता जीवा नियोगेन = नियमेन जिननमन-प्रवचनश्रवण-गुरुशुश्रूपा-विनय-वैयावृत्त्य-जप-तपस्त्यागादिलक्षणयोगबीजपरिणमनद्वारा सम्यक्त्वलाभवन्तो भवन्ति, असति प्रतिबन्धे = भवाभिनन्द्यादिलक्षणे सम्यक्त्वादिप्रतिबन्धके । मिथ्यात्वक्षयोपशमं विना कथमाक्षेपणीश्रवणे सम्यक्त्वलाभस्स्यात्? इत्याशङ्कायामाह- तथाऽऽवर्जनेन = जिनप्रवचनरुचिदायादिलक्षण-तथाविधशुभभावापादनेन मिथ्यात्वमोहनीयकर्मक्षयोपशमोपपत्तेः। तदुक्तं षष्टिशतकप्रकरणेऽपि → सम्मत्तं सुद्धदेसणया - (प.श.२२) इति ।
ટીકાર્થ:- ગાથાર્થ સ્પષ્ટ હોવાથી મહોપાધ્યાયજી મહારાજે આ ગાથાનું વિવેચન કરેલ નથી. (૧૭)
વિશેષાર્થ :- જેમ માણસ મૂડીને પહેલાં સાચવે છે. પછી વ્યાજ મેળવવાના ઉપાયને આચરે છે. તેમ પ્રસ્તુતમાં સાધ્વાચાર, પ્રાયશ્ચિત્તપ્રતિપાદન વગેરે સ્વરૂપ ચાર પ્રકારની આક્ષેપણી કથા ગુરુએ શિષ્યને કરવી જોઈએ. સંયમના આચાર, પ્રાયશ્ચિત્ત વગેરે ભાવો પરિણમે પછી દાર્શનિક ચર્ચાથી ગુંથાયેલી વિક્ષેપણી કથા કરવી જોઈએ. પહેલેથી જ વિક્ષેપણી કથા કહેવામાં તો ક્યારેક વ્યાજ લેવા જતાં મૂડી ખોઈ બેસવાનો અવસર આવે છે. પ્રારંભમાં જ સ્વ-પરદર્શનના ખંડન-મંડનમાં પડી જવામાં આવે તો શિષ્ય કોરી ચર્ચામાં અટવાઈને સંયમના ચાર, પ્રાયશ્ચિત્તગ્રહણ વગેરેમાં ઉપેક્ષા કરતો બેદરકાર બની જાય. આવું ન બને તે માટે બહુ જ માર્મિક શિખામણ મહોપાધ્યાયજી મહારાજે આ શ્લોકમાં આપેલ છે. વર્તમાન કાળમાં તો આ બાબતમાં ખાસ ધ્યાન આપવા જેવું છે. (૧૭)
ગાથાર્થ :- આપણી કથાથી ખેંચાયેલા જીવો ખરેખર સમ્યગદર્શનને પામનારા થાય છે. વિક્ષેપણી કથાથી તો સમ્યગદર્શનની પ્રાપ્તિમાં ય ભજના છે. અથવા ક્યારેક ભયંકર મિથ્યાત્વને પણ શ્રોતા પામી य. (C/१८)
ટીકાર્થ:- આપણી ધર્મકથાથી જિનશાસન પ્રત્યે આકર્ષાયેલા જીવો, જો સમકિત વગેરેનો પ્રતિબંધ કરનારા ભવાભિનંદીપણું-કદાગ્રહ વગેરે દોષો ન હોય તો, અવશ્ય સમ્યગ્દર્શનને પામનારા થાય છે. કારણ કે જિનશાસન પ્રત્યે વિશિષ્ટ પ્રકારના ખેંચાણથી મિથ્યાત્વમોહનીયકર્મનો ક્ષયોપશમ = ધરખમ 422 (=पून मंहत) थाय छे.
१. मुद्रितप्रतौ 'योगेन' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
६६०
• विक्षेपण्या दारुणमिथ्यात्वजनकत्वसम्भवः • द्वात्रिंशिका-९/१९ विक्षेपण्यास्तु सकाशात् फलप्राप्तौ भजना कदाचित्ततः सम्यक्त्वं लभन्ते कदाचिन्नेति, तच्छ्रवणात्तथाविधपरिणामाऽनियमात् ।। अतिदारुणं = महाभयङ्करं मिथ्यात्वं वा ततः स्यात् जडमतीनामभिनिविष्टानाम् । तदुक्तं
"अक्खेवणिअक्खित्ता जे जीवा ते लहन्ति सम्मत्तम् ।।
विक्खेवणीइ भज्जं गाढयरागं व मिच्छत्तं ।।" (द.वै.नि. ३/२०५) ।।१८।। विक्षेपण्याः परिकर्मिताया एव गुणाऽऽवहत्वं नान्यथेति समर्थयन्नाहआद्या यथा शुभं भावं सूते नाऽन्या कथा तथा । यादृग्गुणः स्यात्पीयूषात्तादृशो न विषादपि ।।१९।।
'विक्षेपण्यास्तु' इत्यादि स्पप्टम् । अत्रैव दशवैकालिकनियुक्तिसंवादमाह- ‘अक्खेवणी'त्यादि । तद्वृत्तिस्त्वेवम् → आक्षेपण्या कथया आक्षिप्ताः = आवर्जिता आक्षेपण्याक्षिप्ता ये जीवास्ते लभन्ते सम्यक्त्वम्, तथा आवर्जनं शुभभावस्य मिथ्यात्वमोहनीयक्षयोपशमोपायत्वात्, विक्षेपण्यां भाज्य- सम्यक्त्वं कदाचिल्लभन्ते कदाचिन्नेति तच्छ्रवणात्तथाविधपरिणामभावात् । गाढतरं वा मिथ्यात्वं, जडमतेः परसमयदोषानवबोधान्निन्दाकारिण एते न द्रष्टव्या इत्यभिनिवेशेन - (द.वै.नि.३/२०५ वृत्ति) इति । मूलाराधनायां अपि → वेणइयस्स पढमया कहा उ अक्खेवणी कहेयव्वा । तो ससमयगहियत्थे कहिज्ज विक्खेवणी पच्छा । अक्खेवणीअक्खित्ता जे जीवा ते लभंति सम्मत्तं । विक्खेवणीए भज्जं गाढतरागं च मिच्छत्तं -- (मूला.६५७) इत्युक्तम् । ततश्च ‘गौण-मुख्ययोः मुख्य कार्यसम्प्रत्ययः' इति न्यायेनात्राक्षेपण्या उत्सर्गतः कर्तव्यता दर्शयितुमभिप्रेतेति भावः ।।९/१८ ।। __आद्ये'त्यस्यावतरणिका टीका च स्पप्टैव तथापि स्थानाऽशून्यार्थं किञ्चिदुच्यते । इह गुणावहत्वं
પરંતુ વિક્ષેપણી ધર્મકથાથી તો ભજના છે. મતલબ કે વિક્ષેપણી ધર્મકથાથી ક્યારેક શ્રોતા સમ્યગ્દર્શનને પામે છે. અને ક્યારેક નથી પામતો. કારણ કે વિક્ષેપણી કથાના શ્રવણથી મિથ્યાત્વમોહનીયનો ક્ષયોપશમ કરાવે તેવા પરિણામને પ્રગટ થવાનો કોઈ નિયમ નથી. અથવા તો વિક્ષેપણી કથાના શ્રવણથી અત્યંત જડબુદ્ધિવાળા કદાગ્રહી શ્રોતા અતિભયંકર મિથ્યાત્વને પામે એવી પણ શક્યતા રહેલી છે. શ્રીદશવૈકાલિક નિર્યુક્તિમાં જણાવેલ છે કે આપણી ધર્મકથાથી આકર્ષિત થયેલા જીવો સમ્યગ્દર્શનને પ્રાપ્ત કરે છે. પરંતુ વિક્ષેપણી કથાથી ભજના છે. અથવા તો તેનાથી જીવો અત્યંત ગાઢ મિથ્યાત્વને પામે છે. (૯/૧૮)
વિશેષાર્થ :- શ્રોતામાં યોગ્યતા રહેલી હોય તો આપણી ધર્મકથામાં સમ્યગ્દર્શનને પમાડવાનું જે સામર્થ્ય રહેલું છે તે સામર્થ્ય વિક્ષેપણી કથામાં નથી રહેતું. (૯૧૮)
વિક્ષેપણી ધર્મકથા તો શ્રોતાની બુદ્ધિને પરિકર્ષિત કરવામાં આવે, તેનામાં સ્વસ્વીકૃતશાસ્ત્રગત દોષના શ્રવણની રુચિ ઉત્પન્ન કરાવવામાં આવે તો જ ગુણકારી બને, બાકી નહિ - આ વાતનું સમર્થન કરતા ગ્રંથકારશ્રી જણાવે છે કે -
હું વિક્ષેપણ ક્યા અવસ્થાવિશેષમાં લાભારી છું ગાથાર્થ :- આક્ષેપણી ધર્મકથા જે પ્રકારે શુભ ભાવને પ્રગટાવે છે તે પ્રકારે શુભ ભાવને અન્ય = વિક્ષેપણી કથા પ્રગટાવી શકતી નથી. ખરેખર અમૃતથી જેવા પ્રકારનો લાભ થાય તેવા પ્રકારનો साम रथी ध्याश्य थ न श. (C/१९)
१. हस्तादर्श 'अभिनिविष्टानां' नास्ति । २. मुद्रितप्रतो ...वणिव...' इत्यशुद्धः पाठः । ३. मुद्रितप्रती 'च' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
• દેતુ-સ્વરૂપનુવન્દિતો નવત્વમીમાંસા • ___आद्येति । पीयूषवन्नेयं स्वरूपतो गुणाऽऽवहा, किं तु वच्छनागवत्परिकर्मितैवेति तात्पर्यम् T૧//. धर्मार्थकामाः कथ्यन्ते सूत्रे काव्ये च यत्र सा। मिश्राख्या विकथा तु स्याद् भक्त-स्त्री'-देश-रा'ड्गता ।।२०।।
धर्मेति । यत्र सूत्रे काव्ये च धर्माऽर्थ-कामा मिलिताः कथ्यन्ते सा मिश्राख्या कथा, सङ्की-र्णपुरुषार्थाऽभिधानात् । पञ्चधा भवति, स्वरूपतो हेतुतोऽनुबन्धतः स्वामितः परिकर्मतश्चेति । तत्र स्वरूपतो गुणावहत्वं लोकेऽमृतादेर्लोकोत्तरे च चारित्रादेः । हेतुतो गुणावहत्वं तु सम्यग् निरीक्ष्य गच्छतोऽपि सम्पातिमजीवान् विराधयतो द्रष्टव्यम्। अनुबन्धतो गुणावहत्वं विधिपूर्वं जिनं पूजयतो ज्ञेयम् । स्वामितो गुणावहत्वं सम्यग्दृष्टिगृहीतमिथ्याश्रुतस्य विज्ञेयम् । परिकर्मतश्च गुणावहत्वं लोके वैद्यप्रदत्तवच्छनागादेर्लोकोत्तरे च विक्षेपण्यादेदृश्यम् । परिकर्म चात्र श्रोतुः तथाविधरुच्यापादनं विज्ञेयम् । क्वचिच्च श्रोतृभूमिकानुसारेण मण्डूकप्लुतिन्यायेन प्रथममेव निजन्यादेरपि कथनेऽपि न दोप इति ध्येयम् ।।९/१९ ।।
चरमामवसरसङ्गत्यायातां मिश्रकथामाह- 'धर्म'ति । तदुक्तं दशवैकालिकनियुक्ती → धम्मो अत्थो કામો ઉવરસ નન્દ સુ વ્હેતું તો વે સમયે મા ૩ વરુદ મસિયા ગામ || ૯ (શિ.નિ.રૂ/ २०६) इति । तद्व्याख्या चैवम् → धर्मः प्रवृत्त्यादिरूपः, अर्थो विद्यादिः, कामः इच्छादिः उपदिश्यते
ટીકાર્થ :- વિક્ષેપણી કથા અમૃતની જેમ સ્વરૂપથી ગુણકારી નથી. પરંતુ વચ્છનાગ ઝેરની જેમ પરિકર્મિત કરાયેલી હોય તો જ વિક્ષેપણી કથા ગુણકારી બને - આવું અહીં તાત્પર્ય છે. (૯/૧૯)
વિશેષાર્થ :- અમૃતનું સ્વરૂપ લાભકારી છે. ઝેરનું સ્વરૂપ લાભકારી નથી. પણ વૈદ્યની પ્રક્રિયાથી વચ્છનાગ વગેરે ઝેરનું મારણ કરવામાં આવે અને પછી અમુક પ્રકારના રોગમાં તે ઝેર દર્દીને આપવામાં આવે તો લાભ-રોગોચ્છેદાદિ ગુણ થાય છે. તેમ આપણી કથાનું સ્વરૂપ લાભકારી છે. વિક્ષેપણી કથાનું સ્વરૂપ લાભકારી નથી. અર્થાત્ આક્ષેપણી કથા જેમ સ્વરૂપથી જ = પોતાના સ્વભાવથી જ લાભકારી છે તેમ વિક્ષેપણી કથા પોતાના સ્વરૂપથી જ = પોતાના સ્વભાવથી જ લાભકારી બની શકતી નથી. પરંતુ વૈદ્યતુલ્ય ગુરુ-ધર્મદેશક દ્વારા તેનું મારણ કરવામાં આવે અર્થાતુ શ્રોતામાં મધ્યસ્થતા ઊભી કરાવી તેણે સ્વીકારેલા ધર્મમાં રહેલી ખામીઓ સાંભળવાની ઈચ્છા પ્રગટાવવામાં આવે તો જ વિક્ષેપણી કથા લાભકારી નીવડી શકે. માટે વિક્ષેપણી કથાને કહેનારે બહુ સાવધાની રાખવી જરૂરી છે. (૯/૧૯).
- મિશ્રક્યા અને વિક્યા હ હવે મિશ્રકથાને દર્શાવવા ગ્રંથકારશ્રી કહે છે કે -
ગાથાર્થ :- જે સૂત્ર અને કાવ્યમાં ધર્મ, અર્થ અને કામવિષય કહેવાય છે તે મિશ્ર નામની કથા જાણવી. ભોજન-પાણી-સ્ત્રી-દેશ-રાજા વગેરે સંબંધી વાત તે વિકથા જાણવી. (૯/૨૦)
ટીકાર્થ :- જે સૂત્ર અને કાવ્યમાં ધર્મ, અર્થ અને કામ પુરુષાર્થ સંબંધી બાબતો એક-બીજા સાથે વણીને સાથે કહેવાય તે મિશ્ર નામની કથા સમજવી. કેમ કે પરસ્પર સંકીર્ણ એવા ત્રણેય પુરુષાર્થનું તે કથન કરે છે.
૬. દુસ્તક “
રાશે થા' તિ પટ: | ૨. “રાવતા' રૂત્યદ્ધ: પાડો મુદ્રિતપ્રત |
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
मिश्रकथादिविचारः
द्वात्रिंशिका - ९/२०
६६२ कथ्यते यत्र 'सूत्रकाव्येषु' = सूत्रेषु काव्येषु च तल्लक्षणवत्सु, क्वेत्यत आह- लोके रामायणादिषु वेदे यज्ञक्रियादिषु, समये तरङ्गवत्यादिषु सा पुनः कथा 'मिश्रा' मिश्रानाम, सङ्कीर्णपुरुषार्थाभिधानात् ← (द.वै.नि.३/२०६ वृत्ति) इति । इयं सङ्कीर्णकथेत्युच्यते, यथोक्तं बृहत्कल्पभाष्यवृत्ती श्रीक्षेमकीर्त्तिसूरिभिः → धर्म-कामार्थलक्षणपुरुषार्थत्रयवक्तव्यताप्रभवाः सङ्कीर्णकथाः ← (बृ.क. भा. २५६४ वृत्ति) इति । प्रकीर्णकथेत्यप्यस्यैव नामान्तरम् । तदुक्तं श्रीहरिभद्रसूरिभिरपि समरादित्यकथायाम् → जा उण तिवग्गोवायाणसंबद्धा, कव्वकहा- गन्थत्थवित्थरविरइया, लोइय-वेय- समयपसिद्धा, उयाहरण-हेउ-कारणोववेया सा संकिण्णकह त्ति वुच्चइ ← (सम. भ. १ / पृ. ४) इति । उपमितिभवप्रपञ्चायामपि कथायां → त्रिवर्गसाधनोपायप्रतिपादनतत्परा । याऽनेकरससारार्था सा सङ्कीर्णकथोच्यते ।।
चित्राभिप्रायहेतुत्वादनेकफलदायिका । विदग्धताविधाने च सा हेतुरिव वर्तते ।।
← (उपमि. १/३२-३३) इत्येवं सङ्कीर्णापराभिधानमिश्रकथालक्षणमावेदितम् । अत्रापि फलप्रयोजनोप्तसहकारवृक्षलब्धछाया - गन्धन्यायेन मोक्षोद्देशकृतधर्मलभ्यत्वमर्थ- कामयोः दर्शयितुमर्हति । प्रकृते → आम्रे फलार्थे निर्मिते छाया गन्ध इत्यनुत्पद्येते एवं धर्मं चर्यमाणमर्था अनूत्पद्यन्ते ← ( आ.स्त.ध.१/ ७/२०/३) इति आपस्तम्ब धर्मसूत्रवचनमपि स्मर्तव्यम् ।
उद्योतनसूरि-रत्नप्रभसूरिमतानुसारेण तु सकल-खण्डोल्लाप-परिहास-वराख्यपञ्चविधकथालक्षणधरा सङ्कीर्णकथा धर्मार्थ-कामभेदेन त्रिविधा भवति । यथोक्तं उद्योतनसूरिभिः कुवलयमालायां → पंच कहाओ तं जहा - ( १ ) सयलकहा, (२) खंडकहा, (३) उल्लावकहा, (४) परिहासकहा तहा ( ५ ) वरा कहिय त्ति । एयाओ सव्वाओ वि एत्थ पसिद्धाओ सुंदरकहाओ । एयाण लक्खणधरा संकिण्णकहा त्तिणायव्वा ← (कु.मा. पृ. ४) इति । रत्नप्रभसूरिभिः अपि तदनुसारेण कुवलयमालायां सा च ( कथा ) पञ्चधा सकल-खण्डोल्लाप-परिहासवराऽऽख्याभिः कथाभिः । एताः कथाः सर्वा अपि प्रसिद्धाः । एतासां लक्षणधरा सङ्कीर्णकथा ज्ञातव्या । अथ सङ्कीर्णकथोच्यते । सापि त्रिविधा धर्मार्थकामकथाभिः ← ( कु.मा.वृ. २) इत्युक्तम् ।
•
•
अग्निपुराणगते काव्यालङ्कारे
आख्यायिका कथा खण्डकथा परिकथा तथा । कथानिकेत मन्यन्ते गद्यकाव्यं च पञ्चधा ।। ← (का. अ.१/११) इत्येवं पञ्चधा गद्यकाव्यविभागो दर्शितः । तत्र खण्डकथालक्षणं तु भवेत् खण्डकथा या सा न निबन्धचतुष्पदी ← (का. अ. १ ।१८) इत्येवं काव्यालङ्कारे दर्शितमिह कुवलयमालासंवादेऽनुयोज्यम् ।
काव्यानुशासने श्रीहेमचन्द्रसूरिभिः कथाया आख्यान- निदर्शन-प्रवलिका-मन्थल्लिका-मणिकुल्या-परिकथा-खण्डकथा-सकलकथोपलकथा - बृहत्कथारूपेण प्रकारा दर्शिताः । तत्र मध्यादुपान्ततो वा ग्रन्थान्तरप्रसिद्धमितिवृत्तं यस्यां वर्ण्यते सा इन्दुमत्यादिवत् खण्डकथा । समस्तफलान्तेतिवृत्तवर्णना समरादित्यादिवत् सकलकथा ← ( काव्या. वृ. ८/८/पृ. ४६५ ) इत्येवं काव्यानुशासनवृत्तौ प्रक्रान्तकथाद्वयलक्षणनिर्देशो वर्तते । उल्लाप - परिहासादिलक्षणन्तु ग्रन्थान्तरादवसेयम् ।
यद्वोत्सर्गापवादादिपरिभाषापुरस्कारेण प्रकीर्णकथा = उत्सर्गः, निश्चयकथा
= अपवादः । यद्वा नैगम
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
• विकथाविमर्शः . विकथा कथालक्षणविरहिता तु स्यात् भक्त-स्त्री-देश-राड्गता' भक्तादिविषया। यदाह"इत्थिकहा भत्तकहा रायकहा चोरजणवयकहा य ।
नड-नट्ट-जल्ल-मुट्टिय'कहा उ एसा भवे विकहा ।।" (द.वै.नि.३/२०५) ।।२०।। सङ्ग्रह-व्यवहारैः या कथ्यते सा प्रकीर्णककथा, ऋजुसूत्रादिभिः शुद्धनयैः या कथ्यते सा निश्चयकथा । यथोक्तं निशीथभाष्ये → उस्सगा पइन्नकहा य, अववातो होति णिच्छयकथा तु । अहवा ववहारणया पइण्ण सुद्धा य णिच्छइगा ।। (नि.भा.२१३१) इति । यद्वा → शृङ्गार-हास्य-करुण-रौद्र-वीरभयानकाः । बीभत्साऽद्भुतसंज्ञौ चेत्यष्टौ नाट्ये रसाः स्मृताः ।। - (का.प्र.४/२९) इति काव्यप्रकाशदर्शिताऽष्टविधरसानुविद्धा यद्वा → शृङ्गार-वीर-करुण-हास्याऽद्भुत-भयानकाः । बीभत्स-रौद्र-शान्ताश्च नवैते कथिता बुधैः ।। - (वा.भ.६/३) इति वाग्भटाऽलकारदर्शित-नवरसानुविद्धा कथा मिश्रकथाऽवसेयेत्येवं नयमतभेदेन विभावनीयमागमविशारदैः ।
अज्ञातस्वरूपायास्त्यागाऽसम्भवादिति साम्प्रतं कथाविपक्षभूतां त्याज्यां विकथामाह 'विकथा' इति । विकथायां दशवकालिकनियुक्तिसंवादमाह- 'इत्थिकहा' इति । तद्वृत्तिस्त्वेवम् → स्त्रीकथा‘एवंभूता द्रविडा' इत्यादिलक्षणा | भक्तकथा ‘सुन्दरः शाल्योदन' इत्यादिरूपा । राजकथा 'अमुकः शोभन' इत्यादिलक्षणा । चौरजनपदकथा च 'गृहीतोऽद्य चौरः स इत्थं कदर्थितः' तथा रम्यो मध्यदेश इत्यादिरूपा नट-नर्तक-जल्ल-मुष्टिककथा च एषा भवेद्विकथा प्रेक्षणीयकानां नटो रमणीयः यद्वा नर्तकः यद्वा जल्लः । जल्लो नाम वरत्राऽऽखेलकः मुष्टिको मल्लः, इत्यादिलक्षणा विकथा, कथालक्षणविरहात् + (द.वै.नि. ३/२०५ वृत्ति) इति । कथालक्षणन्तु धर्मादिपुरुषार्थसाधकवचनप्रबन्धविशेष इति ज्ञेयम् ।
प्रकृते च → चत्तारि विकहातो पनत्ता, तं जहा- इत्थिकहा, भत्तकहा, देसकहा, रायकहा । इत्थिकहा चउव्विहा पन्नत्ता, तं जहा (१) इत्थीणं जाइकहा, (२) इत्थीणं कुलकहा, (३) इत्थीणं रूवकहा, (४) इत्थीणं नेवत्थकहा । भत्तकहा चउव्विहा पन्नत्ता, तं जहा (१) भत्तस्स आवावकहा, (२) भत्तस्स णिव्वावकहा, (३) भत्तस्स आरंभकहा, (४) भत्तस्स निट्ठाणकहा । देसकहा चउव्विहा पन्नत्ता, तं जहा (१) देसविहिकहा (२) देसविकप्पकहा, (३) देसच्छंदकहा, (४) देसनेवत्थकहा। रायकहा चउव्विहा पन्नत्ता, तंजहा- (१) रन्नो अतिताणकहा, (२) रन्नो निज्जाणकहा, (३) रन्नो बल-वाहणकहा, (४) रन्नो कोस-कोट्ठागारकहा -(स्था.४/२/२८२) इति स्थानाङ्गसूत्रमनुसन्धेयम्। आवश्यकचूर्णी अपि (भाग-२/पृष्ठ-८१) प्रकृतविकथाभेद-प्रभेदानां सविस्तरं वर्णनमुपलभ्यते । गोमट्टसारस्य तत्त्वप्रदीपिकावृत्ती (गो.सा.जीवकाण्ड-४४/८४/१७) पञ्चविंशतिविधा विकथा दर्शिता इति जिज्ञासुभिस्ततोऽधिकमवसेयम् । ___ सप्तमस्थानाङ्गे तु → विकहा सत्तहा पन्नत्ता, तंजहा (१) इत्थिकहा, (२) भत्तकहा, (३) देसकहा, (४) रायकहा, (५) मिउकालुणिया, (६) दंसणभेइणी (७) चरित्तभेइणी - (स्था.अ.७/५६९)
જ્યારે ભોજન-સ્ત્રી-દેશ અને રાજા સંબંધી વાત તો વિકથા જ છે. કારણ કે તેમાં કથાનું કોઈ લક્ષણ જ નથી રહેતું. પ્રસ્તુતમાં શ્રીદશવૈકાલિકનિયુક્તિનો સંવાદ બતાવતા ગ્રંથકારશ્રી જણાવે છે કે → स्त्रीया, मो४४था (=भतथ), २४४था, यो२.४था, देश था, नटथा, नत था, ४८१.७॥ = ३२31 3५२ नायनारनी था, म था - २ मधी विस्था पने छे.' (/२०) १. मुद्रितप्रतौ 'रागता....' इत्यशुद्धः पाठः । २. 'मुट्टिया...' इति हस्तादर्श पाठः ।
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
६६४
• आशयभेदे कथास्वरूपभेदः
द्वात्रिंशिका - ९/२१
प्रज्ञापकं समाश्रित्य कथा एता अपि क्रमात् । अकथा विकथा वा स्युः कथा वा भावभेदतः ।। २१ । । प्रज्ञापकमिति । प्रज्ञापकं वक्तृपुरुषविशेषं समाश्रित्य एता उक्तलक्षणाः कथा अपि ( क्रमात् ) 'अकथा विकथाः कथा वा स्युः, भावभेदतः आशयवैचित्र्यात् सम्यक्श्रुतादिवत् । तत एव पुरुषार्थप्रतिपत्त्यभाव-तद्विरोध-तत्प्रतिपत्तिफलभेदात् ।
*
=
=
इत्येवं सप्तविधाऽपि या विकथा प्रदर्शिता सेहैवान्तर्भावनीयेत्यवधेयम् । एतादृशविकथाकरणे पूर्वगृहीतश्रुतनाशादयो दोषाः निशीथभाष्ये पुव्वगहितं च नासति, अपुव्वगहणं कओ सि विकहाहिं ← (નિ.મા.૬૦૭૧) ત્યેવમુપશિતાઃ ।।૧/૨૦૧૫
उक्त कथा विकथा च । इदानीं प्रज्ञापकमाश्रित्य तद्विशेपं फलापेक्षया द्योतयति- 'प्रज्ञापकमिति । आशयवैचित्र्यात् = वक्तृतात्पर्यविशेपात् सम्यक्श्रुतादिवत् । यथा सम्यक्श्रुतं मिथ्यादृष्टिमाश्रित्य मिथ्याश्रुतं भवति, सम्यग्दृष्टिमासाद्य सम्यक्श्रुतं भवति, अनवहितपुरुषमवलम्ब्य चाऽश्रुतं भवति तत्स्वाम्याशयवैचित्र्यात् तथेदमप्यवगन्तव्यम् । तत एव = प्रज्ञापकाशयवैचित्र्यादेव पुरुषार्थप्रतिपत्त्यभाव-तद्विरोधतत्प्रतिपत्तिफलभेदात् धर्मादिपुरुषार्थाभ्युपगमविरह-तद्विवाद- तदभ्युपगमलक्षण-श्रोतृगतफलवैचित्र्योप
•
વિશેષાર્થ :- કથાને જણાવ્યા પછી કથાની પ્રતિપક્ષભૂત વિકથાને જણાવેલ છે. વિકથા પારકી પંચાત સ્વરૂપ હોવાથી તેમાં કથાનું લક્ષણ જ જતું નથી. તેથી તેવી વિકથા અવશ્ય છોડવી જોઈએ.(૯/૨૦) પ્રજ્ઞાપકની અપેક્ષાએ કથા અને વિકથાને જણાવતા ગ્રંથકારશ્રી કહે છે કે
ગાથાર્થ :- પ્રજ્ઞાપકને આશ્રયીને આ કથાઓ પણ ક્રમસર અકથા, વિકથા કે કથા બને. કારણ કે પ્રજ્ઞાપકના ભાવમાં તફાવત પડી જાય છે. (૯/૨૧)
છુ. હસ્તાવશે ‘અથા' રૂત્યશુદ્ધ: વા:।
* ક્થા પણ વિક્થા બને
ટીકાર્થ :- બોલનાર પુરુષ પ્રજ્ઞાપક કહેવાય. તેને આશ્રયીને ઉપર જેના લક્ષણ બતાવી ગયા તેવી અર્થ-કામ-ધર્મ-મિશ્રકથા પણ અકથા, વિકથા કે કથા બની શકે છે. કારણ કે વક્તાના આશયમાં વિવિધતા હોય છે. જેમ અભવ્ય જિનાગમ ભણે તો પણ તેને તે મિથ્યાશ્રુતરૂપે પરિણમે છે તથા સમક્તિી ભણે તો તેને તે સમ્યક્ શ્રુતરૂપે પરિણમે છે. તેમ જ ઉપયોગ વિના ભણે તો તેને તે અશ્રુતરૂપે બને છે. તેમ પ્રસ્તુતમાં ધર્મદેશક ગુરુનો આશય ભગવાનને અભિમત એવા પરિણામવાળો ન હોય તો તે કથા પણ અકથા બને છે. ભગવંતમાન્ય પરિણામથી વિરોધી ભાવ હોય તો તે કથા પણ વિકથા બને છે. તથા જિનોક્ત આશય કથા કહેવાની પાછળ રહેલો હોય તો તે કથા જ બને છે. પ્રજ્ઞાપક ગુરુના મનના પરિણામ વિવિધ પ્રકારના હોવાથી એક જ શ્રોતા પ્રથમ પ્રજ્ઞાપક ગુરુ પાસે કથા સાંભળે તો પણ તેને સમ્યક્ પુરુષાર્થને સ્વીકારવાનો પરિણામ જાગતો નથી. તે જ શ્રોતા બીજા નંબરના ધર્મદેશક પાસે એ જ કથા સાંભળે તો ધર્મપુરુષાર્થ વગેરેનો વિરોધ કરવાનો પરિણામ જાગે છે. તથા તે જ શ્રોતા ત્રીજા નંબરના પ્રજ્ઞાપક ગુરુ પાસે તે જ વાત સાંભળે તો શક્તિ છૂપાવ્યા વિના ધર્મપુરુષાર્થ, નીતિયુક્ત ધંધો કરવા સ્વરૂપ અર્થપુરુષાર્થ અને સ્વદારાસંતોષ વગેરે સ્વરૂપ કામપુરુષાર્થને સ્વીકારવાનો પરિણામ જાગે છે. એકની એક વાત એક જ શ્રોતા અલગ-અલગ ઉપદેશક પાસે સાંભળે તો તેનું ફળ જુદું-જુદું આવે છે તેમાં ઉપદેશકનો આંતરિક આશય બહુ મહત્ત્વનો ભાગ ભજવે છે.
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
६६५
• अकथा-विकथा-कथानां विपरिवर्तः • तदुक्तं- “एया चेव कहाओ' पन्नवगपरूवगं समासज्ज ।
अकहा कहा य विकहा हविज्ज पुरिसंतरं पप्प ।।” (द.वै.नि. ३/२०८) अत्र प्रज्ञापकप्ररूपकमित्यत्र 'कर्मधारयाऽऽश्रयणादवबोधकप्ररूपको व्याख्यातो घरट्टभ्रमणकल्पश्च व्यवच्छिन्नः । द्वन्द्वाऽऽश्रयणे तु द्वित्वे बहुवचनाऽऽपत्तिरित्यवधेयम् ।।२१।।। पत्तेः । अयमाशयो निरुक्ताः कथाः प्रज्ञापकस्य भगवदभिमताभिप्रायविशेषविरहे अकथाः स्युः, ततः श्रोतृणामपि धर्मादिपुरुषार्थप्रतिपत्त्यनुदयात् । तस्य रागादिपारवश्ये सति ता एव विकथाः स्युः, ततः श्रोतृणामपि धर्मादिपुरुषार्थविप्रतिपत्तिजननात् । तस्य भगवदभिमताभिप्रायविशेषानुसरणपरिणामे सति ताः कथाः स्युः, ततः श्रोतॄणामपि स्वरसतो नीतिसमेतव्यवहारादिलक्षणार्थपुरुपार्थ-स्वदारासन्तोपादिलक्षणकामपुरुषार्थ-विधियतनादिगर्भितधर्मादिपुरुपार्थप्रतिपत्तेरिति । रत्ननिगूहनोत्तरपरिग्रहत्यागोपदेशकरत्नाकरसूरिदृष्टान्तत इदं भावनीयम् । अर्थ-कामयोरपि धर्मफलत्वेन दर्शने एव कथात्वं, अन्यथा विकथात्वमकथात्वं वा । एतेन → तत्फलाभ्युदयाङ्गत्वादर्थ-कामकथा, अन्यथा विकथैवाऽसावपुण्याऽऽश्रवकारणम् - (म.पु.१/११९) इति महापुराणवचनमपि व्याख्यातम् ।
यां कथां श्रुत्वा यः श्रोता एकत्रोद्विजते तामेव कथां श्रुत्वा स एव श्रोताऽन्यत्र प्रतिबुध्यते तत्र प्रज्ञापकाशयविशेष एव प्रयोजक इति मन्तव्यम् । अत एव ‘गुणसुट्ठिअस्स वयणं घयपरिसित्तो व्व पावओ भाइ । गुणहीणस्स न सोहइ नेहविहूणो जह पईवो ।।' (बृ.क.भा.२४५) बृहत्कल्पभाष्ये इत्युक्तमिति पूर्व(पृ.१८८) दर्शितम् । ततश्चोपदेशकेन जिनप्रवचनपरिणतहृदयेन भाव्यमित्यत्रोपदेशो ध्वन्यते ।
अत्रैव दशवैकालिकनियुक्तिसंवादमाह- ‘एया' इति । तद्वृत्तिस्त्वेवम् → एता एवोक्तलक्षणाः कथाः प्रज्ञापयतीति प्रज्ञापकः प्रज्ञापकश्चासौ प्ररूपकश्चेति विग्रहस्तमवबोधकप्ररूपकं न तु घरट्टभ्रमणकल्पं, यतो न किञ्चिदवगम्यत इत्यर्थः समाश्रित्य = प्राप्य, किमित्याह ‘अकथा' वक्ष्यमाणलक्षणा, कथा चोक्तस्वरूपा, विकथा चोक्तस्वरूपैव भवति, पुरुषान्तरं श्रोतृलक्षणं प्राप्य = आसाद्य, साध्वसाध्वाशयवैचित्र्यात्, सम्यक्श्रुतादिवत् । अन्ये तु प्रज्ञापकं = मूलकर्तारं प्ररूपकं = तत्कृतस्याख्यातारमिति व्याचक्षते, न चैतदतिशोभनं, 'पण्णवयपरूवगे समासज्ज'त्ति पाठप्रसङ्गात् + (द.वै.नि.३/२०८ वृत्ति) इति ।।९/२१।।
શ્રીદશવૈકાલિકનિર્યુક્તિમાં પણ જણાવેલ છે કે – “આ જ કથાઓ પ્રજ્ઞાપક એવા પ્રરૂપકને આશ્રયીને અકથા, વિકથા અને કથારૂપે શ્રોતાવિશેષને પામીને બને છે. પ્રસ્તુત સંવાદમાં જણાવેલ “પ્રજ્ઞાપકપ્રરૂપક' શબ્દમાં કર્મધારય સમાસને સ્વીકારવાથી “અવબોધક પ્રરૂપક' અર્થાત્ “પ્રતિબોધ કરનાર એવા પ્રરૂપક = ધર્મદેશક' આવો અર્થ નીકળે છે. આવું કહેવાથી અનાજ દળનારી ઘંટીની જેમ ગોળગોળ ફરીને તેની તે જ વાત ગરબડ-ગોટાળા વાળીને કહેનાર એવા ઉપદેશકની પ્રસ્તુતમાં બાદબાકી થઈ જાય છે.
ने भधारय समासना पहले द्वन्द्व समासने स्वी२वामां मापे तो 'प्रज्ञापकप्ररूपके' मा शते સંસ્કૃત ભાષામાં દ્વિવચન આવે. તથા પ્રાકૃત ભાષામાં દ્વિવચનના બદલે કાયમ બહુવચન વાપરવામાં
भावतुंडोवाथी 'पन्नवगपरूवगे' । मु४५ वयनामित ८५ थवानी मापत्ति भावे.भाटे ६शवैधानि નિર્યુક્તિના ઉપરોક્ત સંવાદમાં કર્મધારય સમાસને સ્વીકારવો. આ વાત ધ્યાનમાં લેવી.(૨૧) १. हस्तादर्श 'कहाउ' इति पाठः । २. हस्तादर्श 'धर्मधार....' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
६६६
• भूलिङ्गन्यायेन मिथ्यादृक्कथायाः अकथात्वम् • द्वात्रिंशिका-९/२२ मिथ्यात्वं वेदयन् ब्रूते लिङ्गस्थो वा गृहस्थितः । यत्साऽकथाशयोद्भूतः श्रोतुर्वक्त्रनुसारतः ।।२२।।
मिथ्यात्वमिति । मिथ्यात्वं वेदयन् = विपाकेनाऽनुभवन् लिङ्गस्थो द्रव्यप्रवजितः अङ्गारमर्दकादिप्रायो, गृहस्थितो वा कश्चिद् यद् ब्रूते साऽकथा । श्रोतुर्वक्त्रनुसारतो वक्त्राशयाऽऽनुगुण्येनैव आशयोद्भूतेः = भावोत्पत्तेः प्रतिविशिष्टफलाऽभावात् । तदिदमुक्तं
“मिच्छत्तं वेयंतो जं अन्नाणी कहं परिकहेइ । लिंगत्थो व गिही वा सा अकहा देसिआ समए ।।" (द.वै.नि. ३/२०९) ।।२२।।
साम्प्रतमकथालक्षणमाह- 'मिथ्यात्वमिति । अकथाकथनबीजमाह-श्रोतुः वक्त्राशयानुगुण्येनैव = प्रज्ञा-पकपरिणामानुसारेणैव भावोत्पत्तेः = परिणामनिप्पत्तेः प्रतिविशिष्टफलाभावात् = प्रतिविशिष्टकथापरिणामविरहात् । अत्रैव दशवैकालिकनियुक्तिसंवादमाह- 'मिच्छत्तमिति । तद्वृत्तिस्त्वेवम् → मिथ्यात्वमितिमिथ्यात्वमोहनीयं कर्म वेदयन विपाकेन यां काञ्चिद अज्ञानी कथां कथयति, अज्ञानित्वं चास्य मिथ्यादृष्टित्वादेव। यद्येवं नार्थोऽज्ञानिग्रहणेन मिथ्यात्ववेदकस्याज्ञानित्वाव्यभिचारादिति चेद्, न, प्रदेशानुभववेदकेन सम्यग्दृष्टिना व्यभिचारादिति। किंविशिष्टोऽसावित्याह- लिङ्गस्थो वा = द्रव्यप्रव्रजितोऽङ्गारमर्दकादिः गृही वा यः कश्चिदितर एव सा एवं प्ररूपकप्रयुक्तयुक्त्या श्रोतर्यपि प्रज्ञापकतुल्यपरिणामनिबन्धना अकथा देशिता समये, ततः प्रतिविशिष्टकथाफलाभावाद् + (द.वै.नि.३/२०९ वृत्ति) इति । अभिन्नग्रन्थिर्हि द्रव्यतो जिनवाणीमुपदिशन्नपि सम्यक्परिणामविरहात् यथाशक्ति स्वोक्ताऽपालनात् मध्यमबुद्धौ मिथ्यात्वोदयनिमित्तमपि स्यात् कदाचिद् भूलिङ्गन्यायेन । तदुक्तं महाभारते सभापर्वणि → भूलिङ्गशकुनि म पार्थे हिमवतः परे । भीष्म ! तस्याः सदा वाचः श्रूयन्तेऽर्थविगर्हिताः ।। मा साहसमितीदं सा सततं भाषते किल । साहसं चात्मनातीव चरन्ती नाववुध्यते ।। सा हि मांसार्गलं भीष्म ! मुखात् सिंहस्य खादतः। दन्तान्तरविलग्नं यत् तदादत्तेऽल्पचेतना ।। - (म.भा.सभा./२८-२९-३०) इति । एवमेव मासाहसशकुनिन्यायोऽप्यत्रानुयोज्यः । तदुक्तं
હ મિથ્યાત્વીની ધર્મક્યા પણ અક્યા છે ગાથાર્થ :- મિથ્યાત્વનો અનુભવ કરતો દ્રવ્યસાધુ કે ગૃહસ્થ જે બોલે તે અકથા કહેવાય છે. કારણ કે શ્રોતાને વક્તાના આશય મુજબ પરિણામ ઉત્પન્ન થાય છે. (૯/૨૨)
ટીકાર્થ :- વિપાકોદયથી મિથ્યાત્વનો અનુભવ કરતો એવો અંગારમઈક વગેરે જેવો દ્રવ્યસાધુ હોય કે ગૃહસ્થ હોય, તે જે કાંઈ બોલે તે અકથા કહેવાય. કારણ કે વક્તાના આંતરિક શુભાશુભ પરિણામના આધારે જ શ્રોતાને ભાવ = પરિણામ પ્રગટે છે. મિથ્યાત્વીને તેવા પ્રકારના શુભ અધ્યવસાય ન હોવાથી તેના દ્વારા કહેવાતી ધર્મદેશના પણ શ્રોતામાં વિશિષ્ટ પ્રકારનું તાત્ત્વિક ફળ પ્રગટાવી શકતી નથી. મતલબ કે તે કાંઈ કહે કે ન કહે - બધું સરખું જ છે. માટે તેની કથા અકથા જ સમજવી. માટે જ દશવૈકાલિક નિર્યુક્તિમાં જણાવેલ છે કે કે “મિથ્યાત્વનો અનુભવ કરતો અજ્ઞાની જાણવો. તે દ્રવ્યથી સાધુવેશને ધારણ કરનાર હોય 3 गृस्थ होय. ते ४ था 5 ते २.४था ४ छ.- सेम भागममा ४॥वेल छ.' 6 (८/२२) १. हस्तादर्श 'भावादिद....' इति त्रुटितः पाठः ।
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
• प्रज्ञापकापेक्षया कथानिरूपणम् •
६६७ ज्ञानक्रियातपोयुक्ताः सद्भावं 'कथयन्ति यत् । जगज्जीवहितं सेयं कथा धीरैरुदाहृता ।।२३।। ____ ज्ञानेति। ज्ञान-क्रिया-तपोभिर्युक्ताः (=ज्ञान-क्रिया-तपोयुक्ताः) सद्भावं = परमार्थं यत् कथयन्ति जगज्जीवहितं सेयं धीरैः कथोदाहृता, निर्जराऽऽख्यफलसाधनात्, वक्तुः श्रोतुश्च कुशलपरिणामोत्पा-दनात्, अन्यथा तु तत्र भजनाऽपि स्यादिति । तदिदमुक्तं
“तवसंजमगुणधारी जं चरणरया कहंति सब्भावं ।
सव्वजगज्जीवहि सा उ कहा देसिआ समये ।।" (द.वै.नि.३/२१०) ।।२३।। उपदेशमालायां → वग्घमुहम्मि अहिगओ, मंसं दतंतराउ कड्डइ । मा साहसं ति जंपइ, करेइ न च तं जहाभणियं ।। 6 (उप.मा.४७२) इत्यवधेयम् ।।९/२२ ।।
अत्रैव प्रक्रमेऽधुना कथामाह- 'ज्ञानेति । अन्यथा = वक्तारं प्रति निर्जराकारणत्वाभावे श्रोतारं प्रति च कुशलपरिणामानुत्पादने तु तत्र = सुसंयतवचने भजनाऽपि स्यात् = अकथा-विकथा-कथाऽन्यतरविकल्पनाऽपि निश्चयनयाभिप्रायतः स्यादेव । श्रोतुः कुशलपरिणामाऽजननेऽकथा, अकुशलपरिणामजनने विकथा, कुशलपरिणामोत्पादने च कथैव संयतोक्तिरिति दिक् । ___अत्रापि दशवैकालिकनियुक्तिसंवादमाह- ‘तवेति। तवृत्तिस्त्वेवम् → तपःसंयमगुणान् धारयन्ति तच्छीलाश्चेति तपःसंयमगुणधारिणः यां काञ्चन चरणरताः = चरणप्रतिबद्धा न त्वन्यत्र निदानादिना कथयन्ति सद्भावं = परमार्थं, किंविशिष्टमित्याह- सर्वजगज्जीवहितं, न तु व्यवहारतः कतिपयसत्त्वहितमित्यर्थः, तुशब्दस्यावधारणार्थत्वात्, सैव कथा निश्चयतो देशिता समये, निर्जराख्यस्वफलसाधनात्कर्तृणां, श्रोतृणामपि चेतःकुशलपरिणामनिबन्धना कथैव, नो चेद् भाज्येति गाथार्थः - (द.वै.नि.३/२१० वृत्ति) इति । अधिकारिणा योग्यस्याऽकथने त्वाज्ञाभङ्गोऽपि प्रसज्येत । यथोक्तं धर्मबिन्दौ → अकथने उभयाऽफल आज्ञाभङ्गः - (ध.बि.३/११) इति । अधिकारिणाऽपि केवलनिर्जराकामनया योग्याय कथा कथनीया। तदुक्तं सूत्रकृताङ्गे → णो अन्नस्स हेउं धम्ममाइक्खेज्जा, णो पाणस्स हेउं धम्ममाइक्खेज्जा; अगिलाए धम्ममाइक्खेज्जा, नन्नत्थ कम्मनिज्जरट्टाए धम्ममाइक्खेज्जा - (सू.कृ.२/१/१५) इति पूर्वोक्तं(पृ.१३२)इहानुसन्धेयम् ।।९/२३ ।।
ગાથાર્થ :- જ્ઞાન, ક્રિયા અને તપથી યુક્ત એવા જે ધર્મદેશકો જગતના જીવોને હિતકારી એવી જે તાત્ત્વિક વાત કરે તે ધીર પુરુષો વડે કથા કહેવાય છે. (૨૩)
ટીકાર્થ :- તત્ત્વજ્ઞાન, આચાર અને તપસાધનાથી સંપન્ન એવા જે ધર્મદેશકો જગતના જીવોને હિતકારી એવો જે પરમાર્થ-રહસ્યાર્થ-ગૂઢાર્થ કહે તે ધીર પુરુષો વડે કથા કહેવાય છે. કારણ કે તે વક્તા માટે નિર્જરા નામના ફળની સાધિકા છે. તથા શ્રોતાને માટે તે કુશલ પરિણામની જનની છે. જો આવા ફળને ન આપે તો એમાં પણ કથા-અકથા એમ ભજના સમજવી.
દશવૈકાલિકનિર્યુક્તિમાં જણાવેલ છે કે – “તપ, સંયમ ગુણને ધારણ કરનાર અને સંયમમાં રત એવા ઉપદેશક જગતના જીવને હિતકારી જે પરમાર્થ કહે છે તે જિનપ્રવચનમાં કથા કહેવાયેલ છે.”
(M/२3) १. 'थयंति' इत्यशुद्धः पाठो हस्तादर्श । २. हस्तादर्श 'कहिंति' इति पाठः । ३. 'देसिआ धम्मे' इत्यशुद्धः पाठो मुद्रितप्रतौ।
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
६६८
आशयभेदे कथान्तरत्वोदयः •
द्वात्रिंशिका-९/२४
यः संयतः प्रमत्तस्तु ब्रूते सा विकथा मता । कर्तृश्रोत्राशये तु स्याद् भजना भेदमञ्चति ।। २४ ।। इति । यः संयतः प्रमत्तः कषायादिवशगः तु ब्रूते सा विकथा मता, , तथाविधपरिणामनिबन्धनत्वात् । तदुक्तं- “जो संजओ पमत्तो रागद्दोसवसगो परिकहेइ ।
सा उ विकहा पवयणे पन्नत्ता धीरपुरिसेहिं ।। " ( द.वै. नि. ३ / २११) । कर्तृश्रोत्राशये तु भेदमञ्चति सति भजना स्यात्, तं प्रति कथान्तराऽऽपत्तेः ।। २४।। इहैव विकथामाह- 'य' इति । तथाविधपरिणामनिबन्धनत्वात् श्रोतुः विकथाश्रवणजन्यपरिणामकारणत्वात्, वक्तुश्च विकथाकथनजन्यपरिणामनिमित्तत्वादिति । अत्रापि दशवैकालिकनिर्युक्तिसंवादमाह - 'जो' इति । तदुपरि हारिभद्रीयव्याख्या चैवम् इहैव विकथामाह- यः संयतः प्रमत्तः कषायादिना प्रमादेन रागद्वेषवशंगतः सन्, न तु मध्यस्थः, परिकथयति किञ्चित् सा तु विकथा प्रवचने = सा पुनर्विकथा सिद्धान्ते प्रज्ञप्ता धीरपुरुषैः तीर्थकरादिभिः, तथाविधपरिणामनिबन्धनत्वात् कर्तृ-श्रोत्रोरिति, श्रोतृपरिणामभेदे तु तं प्रति कथान्तरमेव, एवं सर्वत्र भावना कार्येति ← (द.वै. नि.३/ २११ वृत्ति) ।
•
=
१. हस्तादर्शे 'यति' इत्यशुद्धः पाठः ।
तं प्रति कथान्तरापत्तेरिति । अयमत्राशयः प्राक् अकथा-कथा-विकथाप्रतिपादनं व्यवहारनयानुसारेण कृतम् । निश्चयस्तु वक्तुः प्रमत्तत्वेऽपि तत्प्रज्ञापनाश्रवणात् श्रोतुः सम्यग्दृष्टित्वेन कथाऽपि स्यात्, कथाश्रवणजन्यकुशलपरिणामलक्षणफलोत्पत्तेः; रागादिपारवश्ये तु विकथाऽपि स्यात्, विकथाश्रवणजन्यकर्मबन्धाऽकुशलाशयादिरूपफलनिष्पत्तेः । अनवधानेन कुशलाशयानुत्पत्तौ त्वकथा स्यादित्येवमग्रेऽपि भावना स्वयमेव कार्या ||९ / २४ ।।
=
ગાથાર્થ :- પ્રમાદી સાધુ જે કહે તે વિકથા કહેવાય. પરંતુ વક્તા અને શ્રોતાના આશય બદલાઈ જાય તો તેમાં ભજના જાણવી. (૯/૨૪)
ટીકાર્થ :- કષાય, વિષય વગેરેને પરવશ થયેલ એવા પ્રમાદી સાધુ જે કાંઈ બોલે તે વિકથા મનાયેલ છે; કારણ કે વિથાજન્ય પરિણામનું તે કથા કારણ બને છે. દશવૈકાલિકનિર્યુક્તિમાં જણાવેલ છે કે ‘રાગ-દ્વેષને વશ થયેલ પ્રમાદી સાધુ જે બોલે તે વિકથા છે - એમ જિનપ્રવચનમાં ધીર પુરુષોએ જણાવેલ છે.' પરંતુ વક્તા અને શ્રોતાનો પરિણામ જો બદલાઈ જાય તો પછી વિકથામાં ભજના જાણવી. અર્થાત્ વિશિષ્ટ લાયકાતને ધરાવનાર શ્રોતા પ્રત્યે તે કથા પણ બની શકે છે. (૯/૨૪)
વિશેષાર્થ :- વક્તા પ્રમાદી થઈને, રાગ-દ્વેષને વશ બનીને, મધ્યસ્થતા ગુમાવીને જે કાંઈ ધર્મકથા વગેરે કરે તો પણ તે વિકથા જ બને. પરંતુ જો શ્રોતાની યોગ્યતાના લીધે શ્રોતાને કુશલાશય-જિનપ્રવચનરાગ વગેરે ઉત્પન્ન થાય તો વક્તા માટે વિકથારૂપે પરિણમતી તે ધર્મકથા પણ તે શ્રોતા પ્રત્યે તો કથા તરીકે જ સમજવી. કારણ કે કથાશ્રવણજન્ય ફળ તે શ્રોતાને પ્રાપ્ત થાય જ છે. નિશ્ચય નયની અપેક્ષાએ भावात भएावी. (९/२४)
મહોપાધ્યાયજી મહારાજે હવે પછીના આઠ શ્લોક પ્રાયઃ સરળ-સુગમ હોવાથી તેની ટીકા કરેલી નથી. તથા વિધિસૂત્ર (૨૯ મી ગાથામાં જણાવેલ) વગેરેની વિશેષતા અન્યત્ર (ધર્મરત્નપ્રકરણમાં) વિસ્તારથી
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
• शृङ्गारव्याख्या-स्वरूपयोः वैविध्यम् ।
६६९ 'सन्धुक्षयन्ती मदनं शृङ्गारोक्तैरुदर्चिषम्। कथनीया कथा नैव साधुना सिद्धिमिच्छता ।।२५।।
निश्चय-व्यवहाराभ्यां कथाऽकथा-विकथाव्यवस्थामुक्त्वा साम्प्रतं श्रमणेन यथाविधा कथा न कार्या तथाविधामाह- ‘सन्धुक्ष्यन्ती'ति । या कथा शृङ्गारोक्तैः = रतिरूपशृङ्गारवचनैः, 'व्यवहारः पुंना•रन्योऽन्यं रक्तयोः रतिप्रकृतिः शृङ्गार' ( ) इति वचनात् । केचित्तु ‘रतिक्रीडाद्यर्थस्त्री-पुंसयोरन्योऽन्यं प्रतीच्छा शृङ्गार' ( ) इति वदन्ति । 'विभावानुभावव्यभिचारिभिरभिव्यक्तं रतिरूपस्थायिभावावच्छिन्नं स्वप्रकाशानन्दात्मकं चैतन्यं शृङ्गार' ( ) इति परे, 'प्राकृतिकसौन्दर्यव्यक्तिकारी शृङ्गार' ( ) इत्यन्ये । अनुयोगद्वारसूत्रे शृङ्गारलक्षणोदाहरणव्यावर्णनं → सिंगारो नाम रसो रतिसंजोगाभिलाससंजणणो । मंडण-विलास-विव्वोय-हास-लीला-रमणलिंगों ।। सिंगाररसो जहा- महुरं विलासललियं हिययुम्मादणकरं जुवाणाणं । सामा सद्दद्दामं दाएती मेहलादामं ।।
6 (अनु.सू.२६२/६६-६७) इत्येवमुपलभ्यते । शृङ्गारप्रकारौ तु अग्निपुराणगते काव्यालङ्कारशास्त्रे → सम्भोगो विप्रलम्भश्च शृङ्गारो द्विविधः स्मृतः । प्रच्छन्नश्च प्रकाशश्च तावपि द्विविधौ पुनः ।। - (का.अ.४/१०) इत्यादिरूपेण दर्शितौ । → स्त्री-पुंस-माल्यादिविभावा जुगुप्साऽऽलस्यौग्र्यवर्जव्यभिचारिका रतिः सम्भोग-विप्रलम्भात्मा शृङ्गारः - (काव्या.२/३) इति काव्यानुशासने श्रीहेमचन्द्रसूरयः । तदुक्तं वाग्भटालकारेऽपि → जाया-पत्योमिथो रत्यावृत्तिः शृङ्गार उच्यते । संयोगो विप्रलम्भश्चेत्येष तु द्विविधो मतः ।। - (वा.भ.६/४) इति । रसगंगाधरे जगन्नाथेन → शृङ्गारो द्विविधः संयोगो विप्रलम्भश्च - (र.गं.पृ.३४) इत्युक्तम् । विष्णुधर्मोत्तरपुराणे तु → शृङ्गारं त्रिविधं विद्याद् वाड्नेपथ्यक्रियात्मकम्
(वि.ध.पु.भावाध्याय-५४) इत्युक्तम् । अन्त्यदीपकत्वेन शृङ्गारस्य स्त्रीजाति-कुलाधुपलक्षकत्वमवसेयम् । तदुक्तं निशीथभाष्ये → जातीकहं कुलकहं रूवकहं बहुविहं च सिंगारं 6 (नि.शी.११९) इत्यादि । तल्लक्षणं च निशीथभाष्ये → मातिसमुत्था जाती, पितिवंसं कुलं तु अहव उग्गादी । वण्णाऽऽकित्ति य रूवं, गति-पेहिति-भास सिंगारे ।। - (नि.भा.१२०) इत्येवमावेदितम् ।
उदर्चिषं = अत्युल्बणं मदनं = कामाग्निं सन्धुक्षयन्ती = उद्दीपयन्ती कथा सिद्धिं = केवलज्ञानादिनिष्पत्तिं इच्छता = अभिलषता साधुना = मोक्षमार्गसाधकेन निर्ग्रन्थेन नैव कथनीया = नैव वक्तव्या, तासां केवलज्ञानादिप्रतिबन्धकत्वात्, → चउहिं ठाणेहिं निग्गंथाण वा निग्गंथीण वा अस्सिं समयंसि अतिसेसे नाण-दंसणे समुप्पज्जिउकामे वि न समुप्पज्जेज्जा, तं जहा अभिक्खणं अभिक्खणं (१) इत्थिकहं (२) भत्तकहं, (३) देसकहं, (४) रायकहं कहेत्ता भवति - (स्था.४/२/२८४) इत्यादितः स्थानाङ्गसूत्रवचनात् । ___तदुक्तं दशवैकालिकनियुक्तौ अपि → सिंगारसुत्तइया मोहकुवियफुफुगा सहासिंति। जं सुणमाणस्स कहं समणेण ण सा कहेयव्वा (द.नि.३/२१२) इति। एतेन → इत्थिकहा अत्थकहा भत्तकहा જણાવેલ હોવાથી અહીં તેનું વિવેચન તેઓશ્રીએ કરેલ નથી. તેમ છતાં જ્યાં અમને આવશ્યકતા લાગશે ત્યાં વિશેષાર્થમાં વિશેષ બાબતોનો ઉલ્લેખ કરશું. આ બાબતને વાચકવર્ગ ખ્યાલમાં રાખે.
ગાથાર્થ:- શૃંગારિક ઉક્તિઓ વડે કામવાસનારૂપ અગ્નિને પ્રજ્વલિત કરતી એવી કથા મોક્ષાભિલાષી साधुभे या२५ ४२वी नोभे. (/२५)
१.सन्धुक्षयन्ति' इत्येवमशुद्धः पाठो मुद्रितादर्श । २.हस्ताद” 'सिद्धमि..' इत्यशुद्धः पाठः। ३.इत आरभ्य अष्टश्लोकी हस्तादर्श नास्ति ।
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
६७०
• वेदमोहोदयकारणप्रज्ञापनम् • द्वात्रिंशिका-९/२६ तपोनियमसारा तु कथनीया विपश्चिता । 'संवेगं वापि निर्वेदं यां श्रुत्वा मनुजो व्रजेत् ।।२६।। खेडकव्वडाणं च । रायकहा चोरकहा जणवदणयराऽऽयरकहाओ । णडभडमल्लकहाओ मायाकरजल्लमुट्ठियाणं च । अज्जउललंघियाणं कहासु ण वि रज्जए धीरा ।। - (मूला.८५५/८५६) इति मूलाचारवचनमपि व्याख्यातम्, अकुशलभावनिवन्धनतया विकथायाः त्याज्यत्वात् ।
प्रकृतेऽशुभभावश्च स्व-परयोः मैथुनसंज्ञोदयप्रभृतिलक्षणोऽवगन्तव्यः, शृङ्गारकथाश्रवणादिजनितमत्याः तदुत्पादकत्वात् । यथोक्तं निशीथभाष्ये → आय-परमोहुदीरणा उड्डाहो सुत्तमादिपरिहाणी । वंभव्यते अगुत्ती पसंगदोसा य गमणादी ।। - (नि.भा.पीठिका-१२१) इति । एकं तावदनादिकालतः प्रवृत्ततया बलिप्ठा कामवासना विद्वांसमप्याकर्षति । तदुक्तं भर्तृहरिणा वैराग्यशतके → अलमतिचपलत्वात् स्वप्नमायोपमत्वात्, परिणतिविरसत्वात् सङ्गमेन प्रियायाः । इति यदि शतकृत्वः तत्त्वमालोकयामि, तदपि न हरिणाक्षी विस्मरत्यन्तरात्मा ।। - (वै.श.३३) इति । तत्र च शृङ्गारोपगृहनाधुक्तिगर्भा कथा जीवमत्यन्तं बाधते स्व-परयोः रीरंसोत्पादनात् । तदुक्तं कामसूत्रे अपि → पृच्छतां शृण्वतां वाऽपि तथा कथयतामपि । उपगूहविधिं कृत्स्नं रिरंसा जायते नृणाम् ।। - (का.सू.२/२/३०) इति । ____ अत एव स्त्र्यादिकथाकथने प्रायश्चित्तमार्गणं निशीथभाष्ये → इत्थिकहं भत्तकहं देसकहं चेव तह य रायकहं । एता कहा कहते पच्छित्ते मग्गणा होति ।। (नि.भा.११८) इत्येवमावेदितम् । शृङ्गारादिगर्भस्त्र्यादिविकथातः संयमोद्यतस्यापि तद्भेदो निशीथभाष्ये →
संजममहातलागस्स णाण-वेरग्ग-सुपरिपुण्णस्स । सुद्धपरिणामजुत्तो तस्स तु अणतिक्कमो पाली ।।
संजमअभिमुहस्स वि विसुद्धपरिणामभावजुत्तस्स । विकहातिसमुप्पन्नो तस्स तु भेदो मुणेतव्यो ।। 6 (नि.भा.१६८०-८१) इत्येवमुपदर्शितः । तदुक्तं स्थानाङ्गसूत्रे → चउहिं ठाणेहिं मेहुणसन्ना समुप्पज्जति, तं जहा (१) चितमंससोणिययाए, (२) मोहणिज्जस्स कम्मस्स उदएणं, (३) मतीते (४) तदट्ठोवओगेणं - (स्था.४/४/३५७) इति शृङ्गारादिगर्भा स्त्रीकथा त्याज्यैव ब्रह्मचर्यसिद्धिमिच्छता ।।९/२५।।
यत्प्रकारा कथा कथनीया तत्प्रकारामाह- 'तप' इति । संवेगं = तात्त्विकदेवादिगोचरानुरागं, यथोक्तं 'तथ्ये धर्म ध्वस्तहिंसाप्रवन्धे, देवे राग-द्वेप-मोहादिमुक्ते । साधौ सर्वग्रन्थसन्दर्भहीने संवेगोऽसौ निश्चलो योऽनुरागः ।।' (योगबिन्दु २९० वृ.उद्धृत) इति पूर्वोक्तं(पृ.१३८)इहानुसन्धेयम् । प्रकृते मुद्रितप्रतौ तु 'संवेदमि'त्यशुद्धः पाठः । निर्वेद = भवोद्वेगम् । शिष्टं स्पप्टम् । अधिकारिणा धर्माऽकथने त्वल्पकर्मरजोमलानां धर्माऽश्रवणेन धर्माऽनव-गमतो धर्महानिप्रसङ्गोऽपि दुर्वार एव । ___ सम्मतञ्चेदं वौद्धानामपि । तदुक्तं मज्झिमनिकाये पाशराशिसूत्रे → सन्ति सत्ता अप्परजक्खजातिका, अस्सवनता धम्मस्स परिहायन्ति, भविस्सन्ति धम्मस्स अातारो - (म.नि.१/३/६/२८२ पृष्ठ-२२७) इति भावनीयं यथागमम् ।
ગાથાર્થ :- તપ અને નિયમથી સમૃદ્ધ એવી કથા પંડિતે કરવી જોઈએ કે જેને સાંભળીને મનુષ્ય संवेग निर्वहने पामे. (४/२६) १. मुद्रितप्रती 'संवेदं' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
• कथाप्रपञ्चस्यार्थहानिकरत्वम् •
६७१ महार्थापि कथाऽकथ्या परिक्लेशेन धीमता। अर्थ हन्ति प्रपञ्चो हि पीठक्ष्मामिव पादपः ।।२७।। प्रपञ्चितज्ञशिष्यस्याऽनुरोधे सोऽप्यदोषकृत् । सूत्राऽर्थादिक्रमेणाऽतोऽनुयोगस्त्रिविधः स्मृतः ।।२८।।
अधिकारिणा यथाढू धर्मकथने तु श्रोतुः संवेगादिभावसौलभ्यम् । तदुक्तं दशवकालिकनियुक्ती → समणेण कहेयव्वा तवनियमकहा विरागसंजुत्ता । जं सोऊण मणुस्सो वच्चइ संवेग-निव्वेयं ।। - (द.वै.नि.३/२१३) तवृत्तिस्त्वेवम् → 'श्रमणेन कथयितव्या, किंविशिष्टेत्याह- 'तपोनियमकथा' अनशनादि-पञ्चाश्रवविरमणादिरूपा, साऽपि विरागसंयुक्ता न निदानादिना रागादिसङ्गता। अत एवाह यां कथां श्रुत्वा मनुष्यः = श्रोता व्रजति = गच्छति ‘संवेय-णिव्वेदं 'ति संवेगं निवेदं चेति -- (द.वै. नि. ३/२१३ वृत्ति ) । सिद्ध्यादिनिरूपणं संवेगहेतुः नरकादिनिरूपणञ्च निर्वेदहेतुः । तदुक्तं दशवैकालिकनिर्युक्तावेव → सिद्धी य देवलोगो सुकुलुप्पत्ती य होइ संवेगो । नरगो तिरिक्खजोणी कुमाणुसत्तं च निव्वेओ ।। - (दश.नि. ३/२०३) इति ।।९/२६ ।। ___ साम्प्रतं कथाकथनविधिमाह- ‘महार्थे'ति । प्रपञ्चः = कथाविस्तरो श्रवणवैरस्याऽऽपादकत्वेन अर्थ = कथाभावार्थं हन्ति = नाशयति पीठक्ष्मां = मूलभूमि इव पादपः = वृक्षः । तदुक्तं दशवैकालिकनियुक्ती → अत्थमहंती वि कहा अपरिकिलेसबहुला कहेयव्वा । हंदि महया चडगरत्तणेण अत्थं कहा हणइ।। - (दश.नि.३/२२४) इति । तवृत्तिस्त्वेवम् -'महार्थापि कथा अपरिक्लेशबहुला कथयितव्या, नातिविस्तरकथनेन परिक्लेशः कार्य इत्यर्थः । किमित्येवमित्यत आह- ‘हंदी'त्युपदर्शने महता चडकरत्वेन = अतिप्रपञ्चकथनेनेत्यर्थः किमित्याह - अर्थं कथा हन्ति = भावार्थं नाशयती'ति(द.वै.नि.२२४ वृ.)।।९/२७ ।।
अत्रैवापवादमाह - 'प्रपञ्चिते'ति । प्रपञ्चितज्ञशिष्यस्य = नानानयविस्तररुचिशालियोग्यविनेयस्य अनुरोधे = अनुवर्तने तु सोऽपि = धर्मकथाप्रपञ्चोऽपि अदोषकृत् = कथाभावार्थाऽघातकः, प्रत्युत सूक्ष्मविवेकदृष्टि-दृढश्रद्धादिगुणगणसम्पादक एव । अतः = अस्मात् कारणात् सूत्रार्थादिक्रमेण = सूत्रार्थनियुक्तिमिश्रित-निरवशेपपरिपाट्या अनुयोगः = आगमव्याख्याविधिः त्रिविधः = त्रिप्रकारः स्मृतः । तदुक्तं
હું અતિવિસ્તાર ક્યારસનાશક હ ગાથાર્થ :- મોટા અર્થવાળી પણ કથાને બુદ્ધિશાળી વક્તાએ અત્યંત વિસ્તૃત અને ક્લિષ્ટ રીતે ન કરવી જોઈએ. કારણ કે જેમ મહાકાય વૃક્ષ પોતાની પીઠભૂમિને હણે છે તેમ કથાસંબંધી અતિવિસ્તાર मर्थन-पार्थने-५२भार्थने मतम ४३. छ. (४/२७)
વિશેષાર્થ :- અત્યંત વિસ્તારથી લાંબી-લાંબી કથા કહેવામાં શ્રોતાનું મન ક્યારે કથા પૂરી થાય?’ તેમાં રોકાયેલું રહે છે તથા કથાના ઔદંપર્ય-તાત્પર્યાર્થ પ્રત્યે તે શ્રોતા ઉપેક્ષા સેવે છે. તથા વક્તા પણ અતિલંબાણપૂર્વક કથાને કહેવામાં પરોવાયા પછી તેના તાત્પર્યાર્થને વિસ્તારથી સમજાવવાની ક્ષમતા પ્રાયઃ ગુમાવી બેસે છે. કદાચ વક્તા વિસ્તારથી તાત્પર્યાર્થ વિસ્તારપૂર્વક સમજાવે તો પણ તે સાંભળવાની ધીરજ પ્રાયઃ શ્રોતાને રહેતી નથી. તે તેમાં કંટાળો અનુભવે છે. માટે ભાવાર્થ-તાત્પર્યાર્થ મરી પરવારે તે રીતે વક્તાએ વધુ પડતો ઝીણી-ઝીણી બાબતોમાં વિસ્તાર બિનજરૂરી રીતે ન કરવો જોઈએ- આ વાત ઉપદેશકે ધ્યાનમાં રાખવી જોઈએ. (૯ર૭)
હ ત્રિવિધ અનુયોગવિધિ ગાથાર્થ :- અતિવિસ્તૃત ગહન કથાને જાણવાની-સમજવાની-ધારણ કરવાની ક્ષમતાવાળા શિષ્યને
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
सप्तविधागमसूत्रविचारः
द्वात्रिंशिका -९/२९
'विध्युद्यमभयोत्सर्गाऽपवादोभयवर्णकैः । कथयन्न पटुः सूत्रमपरिच्छिद्य केवलम् ।। २९ ।।
व्याख्याप्रज्ञप्ती आवश्यकनिर्युक्तो बृहत्कल्पभाष्ये नन्दिसूत्रे च मीसिओ भणिओ । तइओ निरवसेसो, एस विही होइ अणुओगे ७३१, आ.नि.२४/बृ.क.भा.२०९/ नं.सू.१२) । आवश्यकनिर्युक्तौ च य जिम किंचि । आसज्ज उ सोयारं गए णयविसारओ बूआ एतेन जो जस्स उ पाओग्गो सो तस्स तहिं तु दायव्वो ← (नि.भा. ५२९१/बृ.क.भा.३३७०) इति निशीथभाष्य-बृहत्कल्पभाष्यवचनं व्याख्यातम् ।।९ / २८ ।।
सुत्तत्थो खलु पढमो, बीओ निज्जुत्ति।। ← इति (व्या. प्र.श. २५/३/ णत्थि एण विहूणं सुत्तं अत्थो ← ( आ.नि.गा.३८) इत्युक्तम् ।
अकुशलं प्रज्ञापकमाह- 'विधी 'ति । अपरिच्छिद्य उत्सर्गापवादादिविषयविभागेनाऽव्यवस्थाप्य केवलं सूत्रं = जिनागमवचनं विध्युद्यमभयोत्सर्गापवादो भयवर्णकैः = परस्परविभिन्नविषयकशास्त्रावयवभूतपदमात्रवाच्यार्थविषयकैः पारलौकिकविधि- प्रतिपेधपरैः पुरुषकार-भयप्रदर्शकैः उत्सर्गापवादोभयवर्णनपरसन्दर्भेः उपलक्षणात् संज्ञा-स्वसमय-परसमयादिवर्णनपरायणप्रबन्धैश्च कथयन् = उपदिशन् प्रज्ञापकः न पटुः = अकुशलः । अयमाशयः प्रवचने कानिचित् सूत्राणि विधिपराणि निषधपराणि च कानिचित् पुरुषकारप्राधान्यख्यापकानि, कानिचित्तूभयपराणि समुपलभ्यन्ते, एवं कानिचिदुत्सर्गसूत्राणि, कानिचिदपवादसूत्राणि, कानिचिद् तदुभयपराणि, कानिचिद् भयोत्पादकानि कानिचिद् वर्णनमात्रपराणि कानिचित् संज्ञापराणि, कानिचित् स्वस्वमयप्रतिपादकानि कानिचित् परसमयवक्तव्यतापराणि, कानिचित् जिनकल्पिक स्थविरकल्पिक-तदुभयसम्बद्धानि कानिचित् श्रमण- श्रमणीतदुभयसंलग्नानि कानिचिच्च काल-वचनादिप्रवणानि श्रूयन्ते उस्सग्गसुयं किंची, किंची अववायवं भवे सुत्तं । तदुभयसुत्तं किंची सुत्तस्स गमा मुणेयव्वा ।। લક્ષ્યમાં રાખીને અતિવિસ્તારપૂર્વક કહેવામાં કોઈ દોષ નથી. માટે તો સૂત્ર-અર્થ વગેરે ક્રમથી ત્રણ પ્રકારનો अनुयोग शास्त्रमां भावे छे. (९/२८)
ધારણ
વિશેષાર્થ ઃ- અનેક પ્રકારના નય-વિક્ષેપ-પ્રમાણ-સૂક્ષ્મ વાતો-ગહન તત્ત્વોને સમજવામાં કરવામાં સમર્થ એવા શિષ્યની અપેક્ષાએ ઝીણી-ઝીણી દરેક બાબતની વિસ્તારપૂર્વક છણાવટ કરીને અતિલાંબી તત્ત્વકથા કહેવામાં આવે તો તાત્પર્યાર્થ હણાવાની કોઈ જ શક્યતા નથી. ઊલટું તીવ્રમેધાસંપન્ન પ્રાજ્ઞ શિષ્યને શાસન પ્રત્યે વિશિષ્ટ પ્રકારનો અહોભાવ-આદર-શ્રદ્ધા પ્રગટવાની તેમાં શક્યતા રહેલી છે. માટે તેવા વિલક્ષણ પ્રાજ્ઞ શિષ્યને વિસ્તારપૂર્વક તમામ બાબતો ઊંડાણથી સમજાવવી જોઈએ. આવા જ આશયથી આવશ્યકનિર્યુક્તિમાં શ્રી ભદ્રબાહુસ્વામીજીએ જણાવેલ છે કે → ‘શિષ્યને પહેલાં સૂત્રાર્થ ભણાવવા. પછી બીજી વાર નિર્યુક્તિમિશ્ર પદાર્થો ભણાવવા. તથા વધુ જિજ્ઞાસા હોય તો યોગ્ય શિષ્યને ત્રીજી વખતે તમામ બાબતો નય-નિક્ષેપ-પ્રમાણ વગેરેના ઊંડાણ સાથે સમગ્રપણે
६७२
•
=
-
સમજાવવી.' - આ વચનથી તેવા પ્રકારના વિશિષ્ટ શિષ્યને ઉદ્દેશીને ક૨વામાં આવતો ઝીણવટપૂર્વકનો ઊંડા તત્ત્વજ્ઞાનનો સૂક્ષ્મ અને વિસ્તૃત ઉપદેશ યોગ્ય જ છે. (૯/૨૮)
गाथार्थ :- आगमसूत्रना विभागनी = विषयनो निश्चय र्या विना ठेवण विधि, उद्यम, भय, ઉત્સર્ગ, અપવાદ, તદુભય અને વર્ણનવાળા સૂત્રોથી ધર્મદેશના કરનાર કુશળ ન કહેવાય. (૯/૨૯) १. हस्तादर्शे 'विध्यद्यमोभय...' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
• अर्थधरस्य प्रामाण्यम् •
६७३
← (नि.भा.५२३४-५३५७) इति निशीथभाष्यवचनात् सन्नाइसुत्त ससमय-परसमय उस्सग्गामेव अववा । हीणाऽहियजिणथेरेअज्जा काले य वयणाई ।। ← (बृ. क. भा. १२२१ ) इति बृहत्कल्पभाष्यवचनाच्च । ततश्च नानानयानुसारेण चालना - प्रत्यवस्थानादिरूपेण सर्वत्र यथोचितं सूत्रव्याख्यायाः कर्तव्यता सिध्यति । युक्तञ्चैतत् । अत एव विशेषावश्यकमहाभाष्ये
सुत्तगयमत्थविसयं व दूसणं चालणं मयं तस्स | सद्दत्थण्णायाओ परिहारो पच्चवत्थाणं || एवमणुसुत्तमत्थं वा सव्वनयमयावयारपरिसुद्धं । भासिज्ज निरवसेसं पुरिसं व पडुच्च जं जोग्गं ।।
← (वि.आ.भा.१००७-८ ) इत्युक्तम् ।
मूलसूत्रन्तु केवलं सूचनमेव करोति । परेपामपि सम्मतमिदम् । यथोक्तं ब्रह्मोपनिषदि परब्रह्मोपनिषदि नारायणपरिव्राजकोपनिषदि आरुणिकोपनिषदि च सूचनात्सूत्रमित्याहुः ← (ब्रह्मो. ४, परव्र. २, ना.परि.३/७८, आ.३) इति । अत एवार्थेनाऽप्रबोधितं सत् किञ्चिदर्थविशेपं नैव ज्ञापयति सूत्रम् । तदुक्तं बृहत्कल्पभाष्ये निशीथभाष्ये च णिउणो खलु सुत्तत्थो न हु सक्को अपडिवोहितो नाउं ← (नि.भा. ५२५२, बृ.क. भा. ३३३३ ) इति । पासुत्तसमं सुतं अत्थेणाऽवोहियं न तं जाणे । लेससरिसेण तेणं अत्था संघाइया वहवे ।। ← (बृ. क. भा. ३१२ ) इति बृहत्कल्पभाष्यवचनमप्यत्र स्मर्तव्यम् ।
अत्थधरो तु पमाणं ← (नि.भा. पीठिका -
अर्थस्य सूत्रोपजीव्यत्वेन वलवत्त्वादेव निशीथभाष्ये २२) इति, अत्थेण य वंजिज्जति सुत्तं, तम्हा उ सो बलवं । ← (व्य. भा. ४ - १०१ ) इति च व्यवहारसूत्रभाष्ये प्रतिपादितम् । एतेन ' पाठक्रमादर्थक्रमो अर्थमृते सूत्रास्तित्वमेव सुदुर्लभम् । तदुक्तं बृहत्कल्पभाष्ये होति ? ← (वृ. क. भा. १९३ पीठिका) इति । अत एव सम्मतितर्फे अपि सुत्तं अत्थनिमेणं न सुत्तमेत्तेण अत्थपडिवत्ती । अत्थगइ उण णयवायगहणलीणा दुरभिगम्मा ।। तम्हा अहिगयसुत्तेण अत्थसंपायणम्मि जइयव्वं । आयरियधीरहत्था हंदि महाणं विलंवेति ।।
वलीयानिति न्यायोऽपि व्याख्यातः 1 अत्थेण विणा सुत्तं अणिस्सियं केरिसं
← (सं.त.३/६४-६५) इत्युक्तम् । ततश्चार्थोपेतान्येव प्रमाण - नयानुसारेण सूत्राणि यथाशक्ति વિશેષાર્થ :- આગમમાં સાત પ્રકારના સૂત્ર આવે છે. (૧) વિધિ પ્રતિપાદક સૂત્ર. જેમ કે ‘શ્રાવકે उभय टंड प्रति भए। 5 भेरिने' इत्याहि. (२) उद्यमप्रतिपा६५ सूत्र छ.त. 'हे गौतम ! खेड પણ સમયનો પ્રમાદ ન કરીશ.’ ઈત્યાદિ. (૩) ભયદર્શક વચનો. જેમ કે ‘નરકના જીવોને પરમાધામી દેવો ઉકળતા લોહી-માંસ-પરુ-૨સી વગેરે અશુભતર પુદ્ગલોથી ઉભરાતી વૈતરણીમાં નાંખે છે.’ ઈત્યાદિ. (४) उत्सर्गविषयक सूत्र. प्रेम डे 'डोई अपनी हिंसा 5वी न भेजे.' वगेरे. (4) अपवाहगोयर સૂત્ર. દા.ત. ‘દુકાન-નોકરીના લીધે આજીવિકાનો પ્રશ્ન નડતો હોય તો મધ્યાહ્નના બદલે સવારે પણ पूभ डरी शाय.' इत्याहि. (६) तहुभय ઉત્સર્ગ અને અપવાદ બન્નેનું એકીસાથે પ્રતિપાદન કરનાર સૂત્ર. જેમ કે ‘આર્તધ્યાન ન થાય તો રોગ સહન કરવો. પણ આર્તધ્યાન, અસમાધિ થાય તો ચિકિત્સા दुराववी.' त्याहि. (७) वर्शन उरवामां तत्पर सेवा सूत्रो. प्रेम के ज्ञाताधर्मझ्या आगममां नगर, મહેલો વગેરેનું વર્ણન. આમ સામાન્યથી સાત બાબતને સ્પર્શતા આગમવચનો હોય છે.
w
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
६७४
• अङ्गहीनवाक्यानामुपदेशानर्हता • द्वात्रिंशिका-९/२९ शिक्षणीयानीति भावः । तदुक्तं चन्द्रकवेध्यकप्रकीर्णके → तम्हा तित्थयरपरूवियम्मि नाणम्मि अत्थजुत्तम्मि । उज्जोओ कायव्वो नरेण मोक्खाभिकामेण ।। - (चं.वे.८८) इति । यथोक्तं उत्तराध्ययनसूत्रे अपि → अट्ठजुत्ताणि सिक्खिज्जा + (उत्त.१/८) इति । अन्यथा विपर्ययप्रसङ्गात् । तदुक्तं उत्तराध्ययनसूत्र एव → जो जेण पगारेणं भावो णियओ, तमन्नहा जो तु । मन्नति, करेति, वदति व विप्परियासो भवे एसो ।। 6 (उत्त.३७/१२) इति । त्रिलोकप्रज्ञप्तौ अपि → जो ण पमाण-णयहिं णिक्खेवेणं णिरिक्खदे अत्थं । तस्साऽजुत्तं जुत्तं, जुत्तमजुत्तं च पडिहादि ।। 6 (त्रि.प्र.१/८२) इति । ततश्चानेकान्तगर्भोत्सर्गादिव्यवस्थाप्रदर्शनमन्तरेण यद्वा तद्वा तत्तत्सूत्रभणितौ प्रज्ञापकस्याऽपटुता स्यात्, यथावस्थिताऽन्यनयसव्यपेक्षसूत्रार्थाऽप्रज्ञापनात् । तदुक्तं सम्मतितर्के → पाडेक्कनय-पहगयं सुत्तं सुत्तहर-सद्दसंतुट्ठा । अविकोवियसामत्था जहागमविभत्तपडिवत्ती ।।
6 (सं.त. ३/६१) इति ।
ननु तदेकदेशपरिज्ञानात् शासनभक्तिसद्भावाच्च नापटुत्वापत्तिरिति चेत् ? न, शासनभक्तिमात्रेण सिद्धान्तगोचरपरिपूर्णज्ञानासम्भवात्, तदभावे चैकदेशज्ञानमात्रेण सकलधर्मात्मकवस्तुस्वरूपप्रज्ञापनापटुत्वविरहात् । तदुक्तं सम्मतितकें → ण हु सासणभत्तीमेत्तएण सिद्धंतजाणओ होइ । ण विजाणओ वि नियमा पण्णवणाणिच्छिओ णामं ।। - (सं.त. ३/६३) इति । यथोक्तं सिद्धसेनगणिभिः अपि तत्त्वार्थसूत्रवृत्तौ → सर्वसूत्राणि अन्धपुरुषस्थानीयानि सुधिया गृहीतानि शक्नुवन्त्यर्थं ख्यापयितुम्, यथा 'श्वेतो धावती'त्यादि ८ (त.सू. १/३१ वृ. पृष्ठ-१११) इति । तदुक्तं शुकरहस्योपनिषदि अपि → अङ्गहीनानि वाक्यानि गुरुर्नोपदिशेत् पुनः - (शु.रह.१४) इत्यादिकं स्व-परसमयसमवतारकुशलैर्भावनीयम् ।
प्रकृते च → विहि-उज्जम-वन्नय-भय-उस्सग्ग-ऽववाय-तदुभयगयाइं । सुत्ताइं बहुविहाइं समए गंभीरभावाइं ।। - (धर्मरत्न.१०६) इति धर्मरत्नप्रकरणवचनमप्यनुसन्धेयम् । तद्वृत्तिश्चैवं → विधिश्चोद्यमश्च वर्णकश्च भयं चोत्सर्गश्चापवादश्च तदुभयं चेति द्वन्द्वः, तस्य च स्वपदप्रधानत्वाद् गतानीति
તે ઉપરાંત નિશ્ચય-વ્યવહાર, સ્વસમય-પરસમય વગેરેનું પ્રતિપાદન કરનારા સૂત્રો જિનાગમમાં આવતા હોય છે. તેનો વિષયવિભાગ જાણીને ધર્મદેશકે યોગ્ય સ્થળે, યોગ્ય વ્યક્તિને, તેની ભૂમિકાને યોગ્ય એવા જિનવચન કહેવા જોઈએ. તો તે કુશળ ધર્મદેશક કહેવાય. પરંતુ આવો કશો ય વિચાર કર્યા વિના ગમે તે શ્રોતાને, ગમે ત્યારે વિધિ-ઉદ્યમ-ઉત્સર્ગ-અપવાદ-નિશ્ચય-વ્યવહાર વગેરેનું પ્રતિપાદન કરનારા ગમે તે જિનવચનો કહે જ રાખે. “તે સૂત્ર કઈ અપેક્ષાએ છે ?' આવો ખુલાસો કરે જ નહિ તો તે ધર્મદશક કુશળ ન કહેવાય. માટે ધર્મદેશકે ઉપદેશમાં જણાવાતી વાત કઈ વિવક્ષાથી, ક્યા નયના અભિપ્રાયથી કહેવામાં આવી રહી છે? તેનો ખુલાસો પણ યોગ્ય અવસરે કરવો જરૂરી ગણાય. તો જ તે સર્વજ્ઞમાન્ય કુશળ ધર્મદેશક બની શકે. આ વાત ઉપર વર્તમાનકાળના પ્રવચનકારોએ ખાસ ધ્યાન આપવા જેવું છે. આડેધડ, ઉત્સર્ગ-અપવાદ, નિશ્ચય-વ્યવહાર વગેરેની વાત શ્રોતાને સાધુએ ન કરાય. (e/२४)
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
• विध्युद्यमादिसूत्रोदाहरणोपदर्शनम् •
६७५ प्रत्येकमभिसम्वध्यते । सूत्राणि च विशेष्याणि । ततश्चैवं योज्यते- कानिचिद्विधिगतानि सूत्राणि समये सन्ति । यथा- “संपत्ते भिक्खकालंमि असंभंतो अमुच्छिओ। इमेण कमजोएण भत्तपाणं गवेसए ।।" (दशवैकालिक-५/१/१)इत्यादीनि पिण्डग्रहणविधिज्ञापकानि । उद्यमसूत्राणि- “दुमपत्तए पंडुयए जहा निवडइ राइगणाण अच्चए । एवं मणुयाण जीवियं समयं गोयम ! मा पमायए ।।” (उत्तराध्ययन-१०/१) इत्यादीनि । तथा- “वंदइ उभओ कालंपि चेइयाइं थय-थुईपरमो। जिणवरपडिमाघर-धूय-पुप्फ-गंधच्चगुज्जुत्तो।।" (उपदेशमाला-२३०)। कालनिरूपणस्योद्यमहेतुत्वान्न पुनरन्यदाऽपि चैत्यवन्दनं न धर्मायेति । वर्णकसूत्राणि चरितानुवादरूपाणि । यथा- द्रौपद्या पुरुषपञ्चकस्य वरमालानिक्षेपः । ज्ञाताधर्मकथाद्यङ्गेपु नगरादिवर्णक-रूपाणि च वर्णकसूत्राणि । भयसूत्राणि नारकादिदुःखदर्शकानि । उक्तं च- “नरएसु मंसरुहिराइवन्नणं जं पसिद्धिमत्तेण । भयहेउ इहर तेसिं वेउब्वियभावओ न तयं ।।" ( ) अथवा दुःखविपाकेषु पापकारिणां चरितकथनानि भयसूत्राणि । तद्भयात्प्राणिनां पापनिवृत्तिसम्भवात् । उत्सर्गसूत्राणि"इच्चेसिं छण्हं जीवनिकायाणं नेव सयं दंडं समारंभेज्जा ।।” (दशवैकालिक-४/६) इत्यादि षड्जीवनिकायरक्षाविधायकानि। अपवादसूत्राणि प्रायश्छेदग्रन्थगम्यानि। यद्वा- “न या लभेज्जा निउणं सहायं गुणाहियं वा गुणओ समं वा। इक्कोवि पावाइं विवज्जयंतो विहरेज्ज कामेसु असज्जमाणो ।।" (दशवैकालिकचूलिका २/१०) इत्यादीन्यपि । तदुभयसूत्राणि येषूत्सर्गापवादौ युगपत्कथ्येते । यथा- “अट्टज्झाणाभावे सम्मं अहियासियव्वओ वाही। तब्भावम्मि उ विहिणा पडियारपवत्तणं नेयं ।।" (उपदेशपद-५४३) एवं सूत्राणि बहुविधानि = स्वसमय-परसमय-निश्चय-व्यवहार-ज्ञान-क्रियादिना नयमतप्रकाशकानि समये = सिद्धान्ते गम्भीरभावानि = महामतिगम्याभिप्रायाणि सन्तीति शेषः (ध.र.प्र.१०६ स्वोपज्ञवृत्ति) इति ।
परार्थरसिक-संविग्न-बहुश्रुत-गीतार्थदुर्लभे साम्प्रतकाले तु यथावस्थितशास्त्रतत्त्वरहस्यपरिणमनाऽर्थिना → ण य संति बहू गुरवो जे वत्तारो य हुंति अत्थस्स । ते वि ण सव्वस्स लहुं पसादसुहुमा भवंति तु ।। इय णातुं परिहाणिं जं एगपदे वि एगमत्थपदं । बहु मंतव्वं तं पि हु किं पुण संतेसुऽणेगेसु ।। तो ण पमाएयव्वं, ण य भत्ती तु तहिं ण कायव्वा । सुट्टतरं उज्जोगो कायव्वो तम्मि घित्तव्वे ।।
- (पं.क.भा.१७१-१७३) इति पञ्चकल्पभाष्यगाथाः सावधानतया परिभावनीया आगमानुसारेण |
बौद्धानामपि सद्धर्मलोपाऽन्तर्धानयोरव्यवस्थितपदाऽनर्गलार्थप्रयोज्यत्वं सद्धर्मालोपाऽनन्तर्धानयोश्च व्यवस्थितपद-यथावस्थितार्थघटनप्रयोज्यत्वं सम्मतम् । तदुक्तं अगुत्तरनिकाये → द्वेमे, भिक्खवे, धम्मा सद्धम्मस्स सम्मोसाय अन्तरधानाय संवत्तन्ति । कतमे द्वे ? दुन्निक्खित्तञ्च पदब्यजनं अत्थो च दुन्नीतो । दुन्निक्खित्तस्स, भिक्खवे, पदव्यञ्जनस्स अत्थोपि दुन्नयो होति । इमे खो, भिक्खवे, द्वे धम्मा सद्धम्मस्स सम्मोसाय अन्तरधानाय संवत्तन्तीति । द्वेमे, भिक्खवे, धम्मा सद्धम्मस्स ठितिया असम्मोसाय अनन्तरधानाय संवत्तन्ति ! कतमे द्वे ? सुनिक्खित्तञ्च पदब्यञ्जनं अत्थो च सुनीतो । सुनिक्खित्तस्स, भिक्खवे, पदव्यञ्जनस्स अत्थोपि सुनयो होति । इमे खो, भिक्खवे, द्वे धम्मा सद्धम्मस्स ठितिया असम्मोसाय अनन्तरधानाय संवत्तन्ती'ति - (अङ्गु. भाग-१ । स्कंध १-पृ.७५/
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
६७६ • ज्ञातुर्धर्मकथनं कर्तव्यम् •
द्वात्रिंशिका-९/३० एवं ह्येकान्तबुद्धिः स्यात्सा च सम्यक्त्वघातिनी । विभज्यवादिनो युक्ता कथायामधिकारिता ॥३०।। १-२-२०,२१) इति । सम्मोसाय = लोपाय, पदव्यञ्जनं = पदव्यञ्जनं, शिप्टं स्पष्टार्थम् ।
श्रद्धोपेत-यथावस्थितार्थपदाद्यवगमाऽविनाभाविधर्मगोचरप्रमोदोत्कर्पण च समाधिलाभोऽपि सुकरः । बौद्धानामपि सम्मतमिदम् । तदुक्तं मज्झिमनिकाये → लभति अत्थवेदं, लभति धम्मवेदं, लभति धम्मूपसंहितं पामोज्जं । पमुदितस्स पीति जायति, पीतिमनस्स कायो पस्सम्भति, पस्सद्धकायो सुखं वेदेति, सुखिनो चित्तं समाधियति (म. नि. १.१.७५) इति भावनीयं स्वपरतन्त्रसमवतारकुशलैः । पामोज्जं = प्रामोद्यं, पस्सद्धकायो = प्रश्रब्धकायः, शिष्टं स्पष्टम्। ____ यत्तु योगवाशिष्ठे → अज्ञातारं वरं मन्ये न पुननिबन्धुताम् + (यो.वा.निर्वाणप्रकरण-उत्तरार्ध ४/३६) इत्येवमुक्तं तत्र ज्ञानवन्धुतापदं संविग्नपाक्षिकव्यावृत्त-शुष्कज्ञानित्वपरमवसेयमिति न कश्चिद् विरोधः ।।९/२९।।
प्रकृतप्रज्ञापकापटुत्वकारणमाह- ‘एवमिति । एवं = अपरिच्छिद्य केवलसूत्रकथने हि श्रोतुः संशयः स्यात्, → निउणो खलु सुत्तत्थो न हु सक्को अपडिवोहितो नाउं 6 (नि.भा.५२५२/५३७५) इति निशीथभाष्यवचनात् । लोकतत्त्वनिर्णये अपि → आचार्यस्यैव तज्जाड्यं यच्छिष्यो नावबुध्यते । गावो गोपालकेनेव कुतीर्थनाऽवतारिताः ।। 6 (लोक.१/५) इत्युक्तम् । यद्वाऽपरिणतस्य श्रोतुः उत्सर्गादिगोचरा अतिपरिणतस्य चाऽपवादादिविषयिणी एकान्तबुद्धिः स्यात् । एवञ्च प्रज्ञापकः परीक्षकाणां निन्दनीयः स्यात् । तदुक्तं सम्मतितर्के → एयन्ताऽसत्भूयं सत्भूयमणिच्छियं च वयमाणो । लोइयपरिच्छियाणं वयणिज्जपहे पडइ वादी।। - (स.त.३/५९) इति । सा च = एकान्तबुद्धिर्हि सम्यक्त्वघातिनी → “एगंते होइ मिच्छत्तं - (म.नि.अध्य.५) इति पूर्वोक्त(पृ.१२२)महानिशीथवचनात् । यथोक्तं धर्मरत्नप्रकरणेऽपि → तेसिं विसयविभागं अमुणतो नाणवरणकम्मुदया । मुज्झइ जीवो तत्तो सपरेसिमसग्गहं जणइ ।। - (धर्मर.प्र.१०७) इति ।
तर्हि कस्य कथाकथनाधिकारः ? इत्याशङ्कायामाह- विभज्यवादिनः = स्याद्वादिनः कथायां कथाप्रज्ञापनायां अधिकारिता युक्ता, अन्यस्य तु मौनमेव श्रेयः, न तु समर्थस्य । तदुक्तं प्रतिमाशतकवृत्तौ → स्याद्वादेन वस्तुस्थापनाऽशक्तस्यैव च मौनं, तच्छक्तेन तेन च देश-कालाद्यौचित्येनाऽन्यतरोपदेश एव विधेय इत्ययमेव मौनीन्द्रः सम्प्रदायः - (प्र.श.२१ वृ.पृ.१५४ वृ.) इति ।
कथाऽपि स्याद्वादिना स्याद्वादगर्भेव वक्तव्या। तदुक्तं सूत्रकृताङ्गे → विभज्जवायं च वियागरेज्जा -- (सूत्रकृ.१/१४/२२) इति । यथोक्तं सम्मतितर्केऽपि → दव्यं खित्तं कालं भावं पज्जाय-देससंजोगे । भेदं च पडुच्च समा भावाणं पन्नवणपज्जा ।। (सं.त.३/६०) इति ।
इत्थमेवोत्साहवतां श्रोतॄणां विरत्यादिलाभसम्भवात् । तदुक्तं सूत्रकृताङ्गे → तस्स भिक्खुस्स अंतियं धम्म सोच्चा णिसम्म उट्ठाय वीरा अस्मिं धम्मे समुट्टिता जे ते तस्स भिक्खुस्स अंतियं धम्म
ગાથાર્થ :- આવું કહેવામાં એકાન્તબુદ્ધિ થાય. અને તે એકાંતબુદ્ધિ સમકિતનો નાશ કરનારી છે. भाटे वि५यविमा ७रीने प्रोदना२ (१५ ते
२ २
For Private & Personal use only
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
• मूढतया क्रियापरस्य धर्माध्वतस्करता
६७७
=
=
विधिना कथयन् धर्मं हीनोऽपि श्रुतदीपनात् । वरं न तु क्रियास्थोऽपि मूढो धर्माऽध्वतस्करः ।। ३१ ।। सोच्चा णिसम्म सम्मं उट्ठाणेणं उट्ठाय वीरा अस्सिं धम्मे समुवट्ठिता ते एवं सव्वोवगता ते एवं सव्वोवरता ते एवं सव्वोवसंता ते एवं सव्वत्ताए परिनिव्वुडे ← (सू.कृ. २/१/६९१ ) इति ।।९ / ३० ।। प्रज्ञापना-क्रिययोः का श्रेयसी ? इत्याशङ्कायां धर्मिमुखेन प्रत्युत्तरयति - 'विधिने 'ति । न धर्मकथामन्तरेण दर्शनप्राप्तिरस्ति ← ( उत्त. चू. अध्य. १ ) इति उत्तराध्ययनसूत्रचूर्णिवचनमनुस्मृत्य केवलकरुणावुद्ध्या विधिना = आचाराङ्ग-सूत्रकृताङ्गाद्युक्तविधानेन धर्मं धर्मकथां कथयन् = प्रज्ञापयन् नोऽपि क्रियारहितोऽपि श्रुतदीपनात् प्रवचनप्रभावनात् वरम् । तदुक्तं दर्शनशुद्धिप्रकरणे इवि हु सकम्मदोसा मणयं सीयंति चरण- करणेसु । सुद्धप्परूवगा तेण भावओ पूयणिज्जंति ।। ← (द.शु. ३/३१) इति । परं शुद्धप्ररूपणा गच्छान्तरीयसाधुनिन्दाद्याशयेन नैव कार्या; न वा शुद्धप्ररूपणाव्याजेन परे तिरस्करणीयाः । किन्तु अन्ये साधवः शुद्धदेशनयोपबृंहणीयाः । अत एव ‘जइ नवि सक्कं काउं सम्मं जिणभासिअं अणुट्ठाणं । तो सम्मं भासिज्जा जहभणिअं खीणरागेहिं । । ओसन्नोऽवि विहारे कम्मं सोहेइ सुलभबोही य । चरणकरणं विसुद्धं उववूहिंतो परूविंतो ।। ← (ग.प्र.३३/३४) इत्येवं गच्छाचारप्रकीर्णके क्रियाशून्यस्यापि शुद्धप्ररूपणयाऽन्यसाधूपबृंहकस्य महत्फलमावेदितम् । न तु = नैव क्रियास्थोऽपि = चारित्रक्रियास्थितोऽपि मूढः = ज्ञान-क्रियोत्सर्गाऽपवाद-निश्चयव्यवहाराद्यनभिज्ञः सन् निरपेक्षदेशनाप्रवृत्त्या धर्माध्वतस्करः = तात्त्विकमोक्षमार्गलुण्टाकः, विशेषणद्वयं हेतुमुखेनावगन्तव्यम् । तदुक्तं उपदेशमालायां नाणाहिओ वरतरं हीणोऽवि हु पवयणं पभावंतो । नय दुक्करं करतो सुवि अप्पागमो पुरिसो ।। (उप.मा. ४२३ ) अपरिच्छिय सुयनिहसस्स, केवलमभिन्नसुत्तचारिस्स । सव्वुज्जमेण वि कयं अन्नाणतवे बहुं पडइ ।। ← ( उप. मा. ४१५ ) इति । गच्छाचारप्रकीर्णकेऽपि → जे अणहीअपरमत्थे गोअमा ! संजए भवे । तम्हा ते वि विवज्जिज्जा दुग्गइपंथदायगे ।। ← (ग.प्र.४३ ) इत्युक्त्याऽज्ञानिसङ्गस्य त्याज्यतोक्ता । श्रीहरिभद्रसूरिभिरपि सम्यक्त्वसप्ततिकायां → पल्लवगाही सबोहसंतुट्ठा। सुबहुंपि उज्जमंता ते दंसणबाहिरा नेया ← ( स.स.६८) इत्युक्तम् ।
=
વિશેષાર્થ :- કયું સૂત્ર ઉત્સર્ગવિષયક છે ? કયા સૂત્રનો વિષય અપવાદ છે ? નિશ્ચય નયની અપેક્ષાએ કઈ વાત છે ? કઈ વાત વ્યવહારનયની અપેક્ષાએ છે ? ‘આ સ્વદર્શનનો સિદ્ધાન્ત છે તથા આ પરદર્શનનો સિદ્ધાન્ત છે’ - આવો ખુલાસો કર્યા વિના કથા કરવામાં આવે તો શ્રોતાને - શિષ્યને તે વાતની પક્કડ થઈ જાય એવી ઘણી શક્યતા છે. તથા એવી એકાંતબુદ્ધિથી તો સમકિત નાશ પામે छे. माटे उत्सर्ग-अपवाह, ज्ञाननय-प्रियानय, निश्चय-व्यवहार, स्वद्दर्शन-परदर्शन, पूर्वयक्ष - उत्तरपक्ष આ પ્રમાણે વિષયવિભાગ કરીને ઉપદેશકે શાસ્ત્રની વ્યાખ્યા શિષ્યને કહેવી જોઈએ. (૯/૩૦)
ગાથાર્થ :- આચારમાં હીન હોવા છતાં વિધિપૂર્વક ધર્મને કહેનારા દેશક સારા, કારણ કે તે શ્રુતની = પ્રવચનની પ્રભાવના કરે છે. પરંતુ ક્રિયામાર્ગમાં રહેવા છતાં જે મૂઢ હોય અને ધર્મમાર્ગને, મોક્ષમાર્ગને લૂંટનાર હોય તે સારો નહિ. (૯/૩૧)
•
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
६७८
• द्रव्यतो जिनाज्ञापालकस्याऽपि विराधकत्वसम्भव: • द्वात्रिंशिका-९/३२ इत्थं 'व्युत्पत्तिमान्याय्यां कथयन् पण्डितः कथाम् । स्वसामर्थ्याऽनुसारेण परमानन्दमश्नुते ।।३२॥
अत एव स्याद्वादसिद्धान्तानभिज्ञस्योगविहारिणः श्रद्धाऽपि द्रव्यत एवावगन्तव्या, यथोक्तं सम्मतितर्के → णियमेण सद्दहंतो छक्काए भावओ न सद्दहइ । हंदी अपज्जवेसु वि सद्दहणा होइ अविभत्ता ।। - (सं.त.३/२८) इति । द्रव्यतस्तस्य जिनाज्ञापालनेऽपि विराधकत्वं → छक्कायदयावंतोऽवि संजओ दुल्लहं कुणइ वोहिं । आहारे नीहारे दुगुंछिए पिंडगहणे य ।। (ओ.नि.४४१) इत्येवं ओघनियुक्तौ उक्तमिति प्राक् पृ.४४२)प्रदर्शितमेव । ततश्च यथावस्थितशास्त्रतत्त्वाभ्यासपरिपाकलभ्यज्ञानगर्भवैराग्य-स्वभूमिकोचितकुशलाचाराभ्यां स्वयोग्यतायोग-क्षेम-वृद्धि-शुद्ध्याद्यर्थमेव सर्वथा यतितव्यम्, अन्यथा व्यवहारतः सकलसावधनिवृत्तिकरणेऽपि न मोहोन्मूलनसम्भवः । तदुक्तं हरिभद्रसूरिभिः ब्रह्मसिद्धान्तसमुच्चये → निवृत्तिमात्रं नोपायस्तत्सिय योग्यतां विना । अभव्यदीक्षाक्रीडावदुक्तप्रायमिदं पुरा ।। - (ब्र.सि.३२९) इति दिक् ।।९/३१ ।।
देशनाद्वात्रिंशिकोक्तं (भा-१, पृ.१३२) सिंहावलोकनन्यायेन स्मारयन् उपसंहरति 'इत्थमि'ति । इत्थं = दर्शितरीत्या व्युत्पत्तिमान् = → लोक-शास्त्र-काव्येषु निपुणता = व्युत्पत्तिः - (काव्या.१/८) इति काव्यानुशासनसूत्रानुसारेणाऽत्र पारमार्थिकप्रयोजनप्रतिबद्धनानानयगर्भधर्मकथा-सार्वलौकिकशब्दप्रयोग-गद्यपद्यमयप्रज्ञापनानिपुणताशाली सम्प्राप्तधर्मः, परिदृष्टधर्ममर्मः, सुविदितधर्माशयः, स्वभ्यस्तधर्माचारः, समभिव्याप्तधर्मश्रद्धः, पर्यवगाढसद्धर्मरहस्यार्थः, सुविनिश्चितोत्सर्गापवादविभागः, तीर्णविचिकित्सः विगतविकत्थनः पण्डितः = बहुश्रुतः संयमी श्रोतृ-क्षेत्र-कालाद्यानुकूल्येन स्वसामर्थ्यानुसारेण च, न तु संयमयोगहान्यादिना, न्याय्यां = श्रोतृजनमनःसंवेगाद्यानयनलक्षणन्यायसङ्गतां → शृङ्गार-हास्य-करुणा रौद्र-वीरभयानका बीभत्साऽद्भुत-शान्ता नव रसाः ८(काव्य.२/२) इति काव्यानुशासनोक्तरसानुविद्धां कथां कथयन् परमानन्दं = हृद्यं कुतूहलापेक्षौत्सुक्याकाङ्क्षा-तृष्णादिकलाविकलमानन्दं अश्नुते = लभते। प्रकृते → पुण्यानुबन्धि पुण्यं च सम्यग्बोधे कृते सति । बोधिलाभसमो लाभो नान्यो विश्वे हि प्राणिनाम् ।। भव्यस्य साधुदीक्षायां साहाय्येन फलं महत् । असङ्ख्योद्धारतो जैनैज्ञेयं शत्रुञ्जयस्य वै ।।
विशेषार्थ :- श्रोता, देश, आस., स्वसामथ्र्य, परिस्थिति वगैरेने सक्षम राजाने ४ भु०४५ श्री તીર્થકર ભગવંતનો આંતરિક આશય છે તે મુજબ જે સંયમી ધર્મદેશના આપે છે તે જિનપ્રવચનની ખરા અર્થમાં પ્રભાવના કરે છે. તે વક્તા શ્રોતાના દિલમાં જિનશાસન પ્રત્યે વિશિષ્ટ પ્રકારનો અહોભાવ પેદા કરાવે છે. માટે જ તેવી વ્યક્તિ કદાચ અશક્તિ વગેરે કારણસર આચારમાં ઢીલાશવાળી હોય તો તે ચાલે. પરંતુ તપ-ત્યાગ વગેરે ધર્મના આચારમાં ચુસ્ત હોવા છતાં જેને મોક્ષમાર્ગનો અનુભવના સ્તરે કશો બોધ નથી તે વ્યક્તિ મૂઢતાના કારણે બીજાને આડેધડ ધર્મ કહેવા બેસે તો મોક્ષમાર્ગને લૂંટવાનું કામ કરે છે. માટે ક્રિયાહીન જ્ઞાની-શુદ્ધકરૂપક સારા. પરંતુ જ્ઞાનહીન ક્રિયાજડ સારા નહિ. (૯૩૧)
ગાથાર્થ :- આ રીતે યુક્તિસંગત એવી કથાને પોતાની શક્તિ મુજબ કહેતા વ્યુત્પત્તિવાળા પંડિત साधु ५२मानहने = मोक्षने भेगवे छे. (/३२) १. मुद्रितप्रतौ 'व्युत्पत्तिमात्रायां' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
• धर्मकथाऽप्यवसरौचित्येन कार्या •
६७९
सन्धुक्षयन्तीत्याद्यारभ्याष्टश्लोकी प्रायः सुगमा विधिसूत्रादिविवेकश्चान्यत्र प्रपञ्चित इति ।। ३२ ।। ।। इति कथाद्वात्रिंशिका ।। ९ ।।
← (जै.गी.१०९/११०) इति श्री बुद्धिसागरसूरिकृत - जैनगीतावचनमप्यत्रानुयोज्यं यथागमम् । यथोक्तं दशवैकालिकनिर्युक्तौ खेत्तं कालं पुरिसं सामत्थं चऽप्पणो वियाणेत्ता । समण उ अणवज्जा पगयंमि कहा कहेयव्वा ।। ← ( दश.नि. ३ / २१५) तद्वृत्तिस्त्वेवम् → क्षेत्रं = भौतादिभावितं, कालं = क्षीयमाणादिलक्षणं, पुरुषं पारिणामिकादिरूपं सामर्थ्यं चात्मनो ज्ञात्वा प्रकृते वस्तुनीति योगः श्रमणेन त्वनवद्या = पापानुबन्ध-रहिता कथा कथयितव्या, नान्या ← (द.वै.नि.३ / २१५ वृत्ति) इति । प्रतिलेखनादिसंयमयोग-ग्लानादिसेवासूत्रार्थपौरुप्यादिपरिहान्या तु सदा धर्मकथाकरणेऽपि दोष एव । यथोक्तं निशीथभाष्ये →
=
कामं खलु धम्मकहा, सज्झायस्सेव पंचमं अंगं । अव्वोच्छित्तीइ ततो तित्थस्स पभावणा चेव ।। तह वियण सव्वकालं धम्मकहा, जीइ सव्वपरिहाणी । नाउं व खेत्तकालं पुरिसं च पवेदते धम्मं ।। ← (नि.भा.४३५४-५५ ) इति ध्येयं धर्मोपदेशकैः ।
प्रकृते लोगद्वयफलं तेन लब्धं भवति जन्तुना । यो विधत्ते कथां रम्यां सज्जनानन्ददायिनीम् ।। ← ( प. पु. १ /२७ ) इति पद्मपुराणवचनमपि स्मर्तव्यम् ।
यदपि जिनसेनाचार्येण आदिपुराणे
आक्षेपणीं कथां कुर्यात् प्राज्ञः स्वमतसंग्रहे । विक्षेपिणीं कथां तज्ज्ञः कुर्याद् दुर्मतनिग्रहे ।। संवेदिनीं कथां पुण्यफलसम्पत्प्रपञ्चने । निर्वेदिनीं कथां कुर्याद् वैराग्यजननं प्रति ।। इति धर्मकथाङ्गत्वादर्थाक्षिप्तां चतुष्टयीम् । कथां यथार्हं श्रोतृभ्यः कथकः प्रतिपादयेत् ।। ← (आ.पु.१/१३५-६-७) इत्युक्तं तदप्यत्रानुस्मर्तव्यं धर्मकथकेन । शास्त्रोक्तमर्यादानुसारेण धर्मकथाकरणे वक्तुः धर्मकथाफलं
I
धम्मकहाए णं णिज्जरं जणयइ धम्मक हाए णं पवयणं पभावेइ । पवयण- पभावणेणं जीवे आगमिस्सभद्दत्ताए कम्मं निबंधइ ← (उत्त. २९/२५) इत्येवं उत्तराध्ययने प्रदर्शितमिति शम् ।।९ / ३२ ।।
अर्थादिभेदभिन्नाऽपि सैव कथ्या बुधैर्मुदा । मार्गविज्ञप्ति - रुच्यादिर्ययाऽऽप्यते च वर्धते ॥१॥ इति मुनियशोविजयविरचितायां नयलतायां कथाद्वात्रिंशिकाविवरणम् ।।९।।
વિશેષાર્થ :- પ્રસ્તુતમાં વ્યુત્પત્તિ શબ્દનો અર્થ છે ધર્મદેશના અંગેની તાત્ત્વિક ઊંડી સમજ, પોતાની શક્તિ મુજબ, ધર્મદેશના અંગેની મર્યાદાને સાચવીને ઉપરોક્ત સમજવાળા જે જિનપ્રવચનમર્મવેદી ઉપદેશક શ્રોતાને માત્ર નિઃસ્વાર્થ બુદ્ધિથી, કરુણાબુદ્ધિથી ન્યાય્ય = યોગ્ય સંવેગાદિજનક એવી ધર્મકથા કહે છે તે ટૂંક સમયમાં મોક્ષને અચૂક મેળવે છે. (૯/૩૨)
૯ મી બત્રીસી સંપૂર્ણ
=
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
६८०
* ૯.
(એ) નીચેના પ્રશ્નોના વિસ્તારથી જવાબ આપો.
૧. ૪ પ્રકારની વિક્ષેપણીધર્મકથા સમજાવો.
૨. વિક્ષેપણીકથાનું ફળ જણાવો.
૩. સંવેજનીકથા કોને કહેવાય ? તેનાં ૪ ભેદ જણાવો.
૪. સંવેજનીકથાનો રસ કહો.
•
૫. નિર્વેજનીકથા કોને કહેવાય ? તેની ચતુર્ભૂગી જણાવો. આક્ષેપણી અને વિક્ષેપણી કથાનું ફળ શું ?
૬.
૭.
મિશ્રકથા અને વિકથા કોને કહેવાય ?
૮. મિથ્યાત્વીની ધર્મકથા પણ અકથા કઈ રીતે બને ? આગમમાં કયા ૭ પ્રકારનાં સૂત્રો આવે છે ?
૯.
(બી) નીચે યોગ્ય જોડાણ કરો.
૧. સમ્યવાદ
૨.
શિલ્પ
૩.
દક્ષત્વ
૪.
પ્રજ્ઞમિ
૫.
વિક્ષેપણી
૬.
તપ
૭.
અપરિણામી
કાલ્પનિક
૯.
નિર્વેજની
(સી) ખાલી જગ્યા પૂરો.
૧. સ્વશાસ્ત્ર કહીને પરશાસ્ત્ર કહેવા એ
८
૨. વિદ્યા, શિલ્પ જ્યાં વર્ણવાય તે ૩. વેષનું વર્ણન
૪.
આક્ષેપણી ધર્મકથાનાં પ્રકારમાં
૫.
શ્રોતાને ક્રિયા બતાવવી તે
૬.
૭.
૮.
૯.
ગ્રંથને વાગોળીએ -
ક્યા બત્રીસીનો સ્વાધ્યાય
.........
નૈપુણ્ય
ધર્મકથા
આસ્તિકવાદ
ફૂટસ્થંનિત્ય
આચાર્યોપદેશ
આક્ષેપણી
અપરિણામી
આક્ષેપણી૨સ
કર્મવિપાક
ધર્મકથામાં આવે. (વિક્ષેપણી, આક્ષેપણી, સંવેદની) કહેવાય. (અર્થકથા, કામકથા, ધર્મકથા)
કથામાં કરાય છે. (કામ, અર્થ, ભોગ)
આવે છે. (આચાર, રૂપ, વય)
કથાનો વિષય છે. (વિક્ષેપણી, આક્ષેપણી, સંવેદની)
ના દોષોને દેખાડે તે પ્રથમ પ્રકારની વિક્ષેપણી કહેવાય.(સ્વસિદ્ધાન્ત, પરસિદ્ધાન્ત, સિદ્ધાન્ત)
પામે છે. (સંવેગ, વૈરાગ્ય, ત્યાગધર્મ)
પાપકર્મના બતાવાયેલ કડવા ફળથી શ્રોતા
વૈક્રિય ઋદ્ધિ વગેરે
સઘળા ફળની સિદ્ધિ કરનારી
કથાનો રસ કહેવાયેલ છે. (સંવેજની, નિર્વેજની, આક્ષેપણી)
સંપત્તિ હોય છે. (જ્ઞાન, તપ, ચારિત્ર)
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રતિભાશક્તિની પરીક્ષા
# ૯. નયલતાની અનુપ્રેક્ષા *
(એ) નીચેના પ્રશ્નોના વિસ્તારથી જવાબ આપો.
૧. કથા કેટલા પ્રકારની ? કઈ કઈ ? તે વિસ્તારથી સમજાવો. ૨. ધર્મકથાનાં કેટલા પ્રકાર અને કયા કયા ? તે સમજાવો. આક્ષેપણી ધર્મકથાનાં ૪ ભેદ સમજાવો.
૩.
૪.
નિર્વેજનીકથાનો રસ જણાવો.
૫. વિક્ષેપણીકથા અવસ્થાવિશેષમાં કઈ રીતે લાભકારી છે ? પ્રજ્ઞાપકની અપેક્ષાએ કથા પણ વિકથા કઈ રીતે બને ?
૬.
૭.
કોણ કહે તો કથા કહેવાય ? ને કોણ કહે તો વિકથા કહેવાય ?
૮. અતિવિસ્તૃતકથા શા માટે ન કરવી જોઈએ ?
(બી) નીચેના પ્રશ્નોના સંક્ષેપમાં જવાબ આપો.
૧. આક્ષેપણી કથાના યથાક્રમ વિષય જણાવો.
૨. આક્ષેપણીધર્મકથાસ્વરૂપ કલ્પવેલીનો રસ કયો કહેવાય ?
૩. પહેલાં શું જાણીને વિક્ષેપણી કથા કરવી જોઈએ ?
૪. સંવેજની કથાને સંપ્રદાયકથન મુજબ કહો.
૫. પહેલાં કઈ કથા કહેવી પછી કઈ કહેવી ? કેવી કથા સાધુએ ક્યારેય ન કરવી જોઈએ ?
૬.
૭. કેવી કથા પંડિતે કરવી જોઈએ ?
૮. કઈ રીતે વિષયવિભાગ કરીને ઉપદેશ આપવો ?
૯. શું લક્ષમાં રાખીને ગુરુ ધર્મદેશના આપે ?
૧૦. વિદ્યા કોને કહેવાય ?
(સી) ખાલી જગ્યા પૂરો. ૧. એકાંતબુદ્ધિ
નો નાશ કરનારી છે. (મિથ્યાત્વ, સમકિત, ચારિત્ર) સારા નહિ. (ક્રિયાજડ, પુરુષો, લોક)
૨.
જ્ઞાનહીન
૩.
પરલોકમાં કરેલાં પાપકર્મો આલોકમાં દુ:ખદાયી છે એવું જેમાં બતાવાય તે
છે. (સંવેજની, નિર્વેજની, વિક્ષેપણી)
૪.
૫.
૬.
૭. બોલનાર પુરુષને
૮. જે પ્રમાદી સાધુ કહે તે
થોડા પણ પ્રમાદનું ફળ ભયંકર છે તે
•
જેમાં ધર્મ, અર્થ અને કામવિષય કહેવાય તે
કથાનો રસ છે. (આક્ષેપણી, સંવેજની, નિર્વેજની)
કથાથી ખેંચાયેલા જીવો સમ્યગ્દર્શન પામે છે. (આક્ષેપણી, વિક્ષેપણી, સંવેજની)
કથા છે. (મિશ્ર, રાજ, નટ)
.........
६८१
કહેવાય. (પ્રજ્ઞાપનીય, પ્રજ્ઞાપક, દર્શક) કહેવાય. (કથા, વિકથા, ધર્મકથા)
કથા
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
‘|
-
જે
4
૪
-
8
5
$ દે
છે
६८२
લેખક દ્વારા રચિત-સંપાદિત-અનુવાદિત સાહિત્ય સૂચિ પુસ્તકનું નામ
ભાષા/વિષય
કિંમત રૂા. ન્યાયાલોક | (સંસ્કૃત + ગુજરાતી)
૧૭POO ભાષા રહસ્ય | (સંસ્કૃત + હિન્દી),
૧૬૦-O સ્યાદ્વાદ્ રહસ્ય (ભાગ ૧ થી ૩) (સંસ્કૃત + હિન્દી),
૪૩૫- વાદમાલા | (સંસ્કૃત + હિન્દી)
૧૨૦-O | ષોડશક (ભાગ ૧-૨) (સંસ્કૃત + હિન્દી)
૨ O અધ્યાત્મોપનિષત્ (ભાગ ૧-૨) | (સંસ્કૃત + ગુજરાતી)
૧૯૦-00 કાન્નિશ કાત્રિશિકા (ભાગ ૧ થી ૮) | (સંસ્કૃત + ગુજરાતી)
૨OOOOOO FRAGRANCE OF SENTIMENTS ENGLISH
25-00 GLIMPSES OF SENTIMENTS ENGLISH
30-00 ABUNDANT JOY OF SENTIMENTS ENGLISH
25-00 WHAT IS SUPERIOR ? INTELLECT OR FAITH ? ENGLISH
10-00 LUST GETS DEFEATED, DEVOTION WINS... ENGLISH
10-00 43. WHAT IS SUPERIOR ? SADHANA OR UPASANA ? ENGLISH
10-00 ૧૪. દ્વિવર્ણ રનમાલિકા (સંસ્કૃત + ગુજરાતી)
અમૂલ્ય ૧૫. વાસના હારે, ઉપાસના જીતે (ગુજરાતી)
અમૂલ્ય ૧૬. બુદ્ધિ હારે, શ્રદ્ધા જીતે (ગુજરાતી)
અમૂલ્ય ૧૭. | સાધના ચઢે કે ઉપાસના ? (ગુજરાતી)
અમૂલ્ય ૧૮. સંવેદનની સુવાસ (પરમાત્મભક્તિ ગુજરાતી)
અમૂલ્ય ૧૯. સંવેદનની ઝલક (પરમાત્મભક્તિ ગુજરાતી)
અમૂલ્ય ૨૦.| સંવેદનાની મસ્તી (પરમાત્મભક્તિ ગુજરાતી)
અમૂલ્ય ૨૧. સંવેદનની સરગમ (પરમાત્મભક્તિ ગુજરાતી)
અમૂલ્ય ૨૨. સંયમીના કાનમાં (સાધુ-સાધ્વીજી ભગવંતો માટે)
અમૂલ્ય ૨૩. સંયમીના દિલમાં (સાધુ-સાધ્વીજી ભગવંતો માટે)
અમૂલ્ય સંયમીના રોમરોમમાં (સાધુ-સાધ્વીજી ભગવંતો માટે)
અમૂલ્ય ૨૫. સંયમીના સપનામાં | (સાધુ-સાધ્વીજી ભગવંતો માટે)
અમૂલ્ય ૨૬. સંયમીના વ્યવહારમાં (સાધુ-સાધ્વીજી ભગવંતો માટે)
અમૂલ્ય વિધુતપ્રકાશની સજીવતા અંગે વિચારણા (ગુજરાતી)
૧00 | વિદ્યુતપ્રવેશ : સનીવ યા નિર્જીવ ? |(ત્રિી)
૬ ૦-૦ ૦ ૨૯. | યશોવિજય છત્રીશી (અભિનવ પ્રભુસ્તુતિ)
અમૂલ્ય નોંધ : અધ્યયનશીલ પૂ.સાધુ-સાધ્વીજી ભગવંતોને તથા જ્ઞાનભંડારોને ભેટ રૂપે મળે શકશે.
પ્રાપ્તિ સ્થાન :- દિવ્ય દર્શન ટ્રસ્ટ ૩૯, કલિકુંડ સોસાયટી, ધોળકા, જિ. અમદાવાદ. પીન-૩૮૭૮૧૦.
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०- योगलक्षण द्वात्रिंशिका
દશમી બત્રીસીની પ્રસાદી
लोकचित्ताऽऽवर्जननिमित्तं कीर्तिस्पृहादिमालिन्यवता अन्तरात्मना યિતે સક્રિયા સાજોપત્તિ: ||૧૦/૬/૬૬૧।। કીર્તિની સ્પૃહા વગેરેથી મિલન બનેલા મન દ્વારા લોકોના મનને પોતાના તરફ ખેંચવાના ઉદ્દેશથી જે શિષ્ટાચાર પાલનરૂપ ક્રિયા થાય તેને લોકપંક્તિ કહેવાય છે.
धर्मार्थं सा शुभायाऽपि धर्मस्तु न तदर्थिनः । ।१०/८/६९२ ।। ધર્મ ખાતર લોકપંક્તિ સારા માટે બને.
પણ લોકપંક્તિ ખાતર ધર્મ સારા માટે ન થાય.
प्रणिधानादीनां क्रियाशुद्धिहेतुत्वात् ||१०/९/६९४ ।। પ્રણિધાન વગેરે ક્રિયાશુદ્ધિના હેતુ છે.
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
सिद्धिः तात्त्विकधर्माप्ति: साक्षाद्-आत्मना
संवित्तिरूपा ज्ञान-दर्शन-चारित्रैकमूर्तिका ।।१०/१४/७०१ ।। સાક્ષાત્ આત્મા વડે આત્માની અનુભૂતિ સ્વરૂપ માત્ર જ્ઞાન-દર્શનચારિત્રરૂપ તાત્વિક ધર્મપ્રાપ્તિ જ સિદ્ધિ છે.
प्रणिधानादिभिः विना क्रिया न धर्माय
પ્રત્યુતાગજ્જર્મોનિમાવત્ પ્રત્યપાયાય ૧૦/૦૬/૭૦રૂ// પ્રણિધાન આદિથી રહિત ધર્મક્રિયા ખરેખર ભાવધર્મ માટે થતી નથી. ઊલટું અંતઃકરણમાં મલિનતા હોવાના કારણે તે ધર્મક્રિયા વિM અથવા અંતરાય માટે થાય છે.
न हि एकान्तेन अक्षीणपापस्य विमलो भावः सम्भवति ।।१०/२१/७११ ।। જેના પાપ જરા પણ ક્ષીણ ન જ થયા હોય તેને નિર્મળ ભાવ જાગે તેવું સંભવ જ નથી.
अन्तःपरिणामस्य मोक्षे मुख्यहेतुत्वम् ।।१०/२२/७१३ ।। અન્તઃકરણના પરિણામ મોક્ષ પ્રત્યે મુખ્ય કારણ છે.
ક્રિયાથી સર્વ ભાવાનુવતઃ T૧૦/ર૩/૭૭TI પ્રણિધાનાદિ ભાવનો વિશેષ પ્રકારે સંબંધ થવાથી ક્રિયા સમ્યફ બની જાય છે.
માવેવૃદ્ધી ક્રિયા દેતુત્વાન્ ||૧૦/ર૦/૭૨૦ના ભાવવૃદ્ધિ પ્રત્યે ધર્મક્રિયા કારણ છે.
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
• योगनिरुक्तिः •
।। अथ योगलक्षणद्वात्रिंशिका ।। १० ।।
कथानिरूपणाऽनन्तरं तत्फलभूतस्य योगस्य लक्षणं निरूप्यते
=
मोक्षेण योजनादेव योगो ह्यत्र निरुच्यते । लक्षणं तेन तन्मुख्यहेतुव्यापारताऽस्य ।। १ ।। मोक्षेणेति । योगो हि योगशब्दो हि अत्र = लोके प्रवचने वा मोक्षेण योजनादेव निरुच्यते व्युत्पाद्यते । तेन अस्य = योगस्य तु तन्मुख्यहेतुव्यापारता लक्षणं निरुक्ताऽर्थस्याऽप्यनतिप्रसक्तस्य लक्षणत्वाऽनपायात् ।। १ ।।
* नयलता
योगग्रन्थएदार्थानामागमाद्यनुवेधतः । इतश्चाऽऽरभ्यते व्याख्या तन्त्रान्तरावतारतः ।।१।। कान कुत्र हि तन्त्राणि, शुद्धानि सन्ति वा न वा ? । कुत्र चाभिनिविष्टानि धार्यतां हृदि पण्डितैः । । २ ।। धर्मकथाश्रवणादिकार्यरूपस्य योगस्य लक्षणं फलादिकञ्च
=
-
= शब्दावय
=
कथानिरूपणानन्तरं तत्फलभूतस्य निरूप्यते- 'मोक्षेणे'तिं । योगशब्दो हि मोक्षेण महानन्देन योजनादेव व्युत्पाद्यते वार्थनिर्वचनलक्षणव्युत्पत्तिविषयीक्रियते, श्रीहरिभद्रसूरिप्रभृतिभिरिति शेषः । तदुक्तं योगविंशिकायां- 'मुक्खेण जोयणाओ जोगो' (यो.वि. १ ) इति । तेन कारणेन योगस्य व्युत्पत्त्यर्थानुगृहीतं लक्षणं तु हि तन्मुख्यहेतुव्यापारता = मोक्षमुख्यकारणीभूतात्मव्यापारता, निरुक्तार्थस्य = व्युत्पत्तिलब्धार्थस्य अपि अनतिप्रसक्तस्य लक्ष्यान्यूनानतिरिक्तवृत्तित्वेन लक्षणत्वानपायात् = लक्षणताऽऽक्रान्तत्वात् । गोपेन्द्रेणापि योजनाद्योग इत्युक्तो मोक्षेण मुनिसत्तमैः ← (२०२ योगबिंदु) इत्येवं योगलक्षणमावेदितम् । → एवं प्राणमथौङ्कारं यस्मात् सर्वमनेकधा । युनक्ति युञ्जीत वाऽपि तस्माद् योग इति स्मृतः ।। ← (मैत्रा. ६/ २५) इति मैत्रायण्युपनिषद्वचनमप्यत्रानुयोज्यं यथातन्त्रमवहितमानसैः ।
स च योगो द्विधा भिद्यते निश्चयतो व्यवहारतश्च । यथाक्रमं तल्लक्षणं योगशतके निच्छयओ इह जोगो सन्नाणाईण तिन्ह संबंधो । मोक्खेण जोयणाओ णिद्दिट्ठो जोगिनाहेहिं ।। * યોગલક્ષણ દ્વાત્રિંશિકા પ્રકાશ
નવમી બત્રીસીમાં કથાનું નિરૂપણ કર્યા પછી કથાના ફળસ્વરૂપ યોગનું લક્ષણ અહીં સમજાવાય છે. * યોગનું લક્ષણ છું
યોગ
ગાથાર્થ :- અહીં મોક્ષની સાથે યોગ સંબંધ કરાવવાના કારણે જ યોગનું નિરૂપણ થાય છે. તે કારણે યોગનું લક્ષણ થાય છે મોક્ષની મુખ્ય હેતુભૂત એવી પ્રવૃત્તિ. (૧૦/૧) ટીકાર્થ :- દુનિયામાં કે જિનપ્રવચનમાં યોગશબ્દનું નિરૂપણ વ્યુત્પાદન ખરેખર મોક્ષની સાથે સંયોગ સંબંધ કરાવવાના કારણે જ થાય છે. મતલબ કે મોક્ષની સાથે આત્માનો સંબંધ કરાવે તેને ઉદ્દેશીને યોગશબ્દનો પ્રયોગ થાય છે. તે કારણે યોગનું લક્ષણ થશે- મોક્ષની મુખ્ય હેતુભૂત એવી આત્મપ્રવર્તનસ્વરૂપ પ્રવૃત્તિ. અહીં બતાવેલું આ લક્ષણ યોગનું સમ્યગ્ લક્ષણ હોવાનું કારણ એ છે કે તે અનતિપ્રસક્ત છે. અર્થાત્ જે યોગરૂપે માન્ય ન હોય તેવા અલક્ષ્ય પદાર્થમાં તે નથી રહેતું તથા લક્ષ્યરૂપે અભિમત પદાર્થમાં અવશ્ય રહે છે. (૧૦/૧)
-
=
-
=
६८३
=
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
६८४
• योगस्य मोक्षं प्रति मुख्यहेतुतोपदर्शनम् • द्वात्रिंशिका-१०/२ मुख्यत्वं चान्तरङ्गत्वात् फलाऽऽक्षेपाच्च दर्शितम् । चरमे पुद्गलावर्ते यत' एतस्य सम्भवः ।।२।।
मुख्यत्वं चेति । मुख्यत्वं च अन्तरङ्गत्वात् = मोक्षं प्रत्युपादानत्वात् फलाऽऽक्षेपात् = फलजननं प्रत्यविलम्बात् च दर्शितं प्रवचने, यतो = यस्मात् चरमे पुद्गलाऽऽवर्ते एतस्य योगस्य ववहारओ उ एसो विन्नेओ एयकारणाणं पि । जो संबंधो सो वि य कारणकज्जोवयाराओ ।।
- (यो.श.२/४) इत्थमावेदितम् ।।१०/१।।
ननु योगस्य कथं मोक्षं प्रति मुख्यहेतुत्वम् ? इत्याशङ्कायामाह- 'मुख्यत्वञ्चेति । मोक्षं प्रति योगस्य मुख्यत्वं च = प्रधानकारणत्वं हि अन्तरङ्गत्वात्। 'वहिरङ्गान्तरङ्गयोरन्तरङ्गं वलवदिति न्यायो ह्यत्र विनिगमकः । ततश्च मोक्षं प्रति उपादानत्वात् = उपादानकारणत्वात् योगस्य मुख्यकारणता, शेपकारणानाञ्च निमित्तत्वाद् गौणकारणतेति सिद्धम् । यद्यप्यात्मन एव मोक्षं प्रत्युपादानकारणत्वं तथापि धर्मगोचरात्मव्यापारस्याऽध्यवसायविशेषात्मकस्य योगपदवाच्यस्य कथञ्चित्तदभिन्नत्वान्मोक्षोपादानत्वं न विरुध्यते । यद्वाऽऽत्मव्यापारविशेषरूपस्य योगस्य मोक्षं प्रत्युपादानकारणता पर्यायादेशान्न विरुध्यत इति भावनीयम् । योगस्य मोक्षं प्रति मुख्यकारणत्वसाधने हेत्वन्तरमाह- फलजननं प्रति = मोक्षनिष्पत्तिं प्रति अविलम्बात् = स्वेतरकारणविलम्बप्रयुक्तविलम्बरहितत्वात् । फलविलम्बकारित्वाभावोऽत्र व्यवहारनयतोऽवगन्तव्यः । न चैतस्मिन् विलम्बकारित्वाभाव एव कथमिति शङ्कनीयम्, यस्मात् कारणात् चरमे पुद्गलावर्ते = औदारिक-वैक्रिय-तैजस-कार्मण-प्राणापान-भाषा-मनोवर्गणामध्यादन्यतरपरिणामपरिणतसर्वपुद्गलग्रहणरूपे योगस्य निरुक्तस्य सम्भवः । यथोक्तं चरमावर्तविंशिकायां → निच्छयओ पुण एसो
વિશેષાર્થ :- સામાન્યથી એક ચીજને બીજી ચીજ સાથે જોડે તે યોગ કહેવાય. પ્રસ્તુતમાં અધ્યાત્મજગતમાં આત્માનો પરમાત્મા સાથે = પરમાત્મસ્વરૂપની સાથે = શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપની સાથે = મોક્ષની સાથે સંબંધ કરાવનાર તત્ત્વ યોગ તરીકે ઓળખાવાય છે. અર્થાત્ તેવા પ્રકારની ચોક્કસ પ્રવૃત્તિમાં યોગ શબ્દનો પ્રયોગ માન્ય બને છે. આ આશયથી જ લોકમાં ધ્યાનયોગ, ભક્તિયોગ, જ્ઞાનયોગ... ઈત્યાદિ વ્યવહાર થાય છે. માટે યોગનું લક્ષણ બનશે મોક્ષની મુખ્ય હેતુભૂત પ્રવૃત્તિ. અવ્યાપ્તિ, અતિવ્યાપ્તિ = અતિપ્રસક્તિ અને અસંભવ દોષથી રહિત હોવાથી યોગનું આ લક્ષણ વાસ્તવિક લક્ષણ છે. (૧૦/૧)
છે મોક્ષનું મુખ્ય કારણ યોગ છે. ગાથાર્થ :- યોગ મોક્ષનો મુખ્ય હેતુ હોવાનું કારણ એવું દર્શાવવામાં આવેલ છે કે તે અંતરંગ કારણ છે અને ફલનિષ્પત્તિ પ્રત્યે વિલંબ કરતું નથી. આનું કારણ એ છે કે ચરમ પગલપરાવર્તમાં योगनो संभव छे. (१०/२)
ટીકાર્થ :- મોક્ષ પ્રત્યે યોગ મુખ્ય હેતુ હોવાનું એક કારણ જિનપ્રવચનમાં એવું દર્શાવેલ છે કે યોગ એ મોક્ષ પ્રત્યે અંતરંગ કારણ = ઉપાદાન કારણ છે. વળી બીજું કારણ એવું જણાવવામાં આવેલ છે કે મોક્ષરૂપ ફળને પ્રગટ કરવામાં યોગને વિલંબ લાગતો નથી. મોક્ષ અપાવવામાં યોગને વિલંબ ન થવાનું કારણ એ છે કે યોગનો સંભવ ચરમ પુદ્ગલપરાવર્તમાં જ છે. १. हस्तादर्श 'तय' इत्यशुद्धः पाठः । २. मुद्रितप्रतो ....वत्वात्' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
अचरमावर्तकाले मोक्षमार्गवैमुख्यम्
सम्भवः। इत्थं ह्यभव्य-दूरभव्यक्रियाव्यवच्छेदः कृतो भवति, एकस्या' मोक्षाऽनुपादानत्वादन्यस्याश्च' फलविलम्बादिति ध्येयम् ||२||
·
=
.
न सन्मार्गाऽऽभिमुख्यं स्यादावर्तेषु परेषु तु । मिथ्यात्वच्छन्नबुद्धीनां दिङ्मूढानामिवाऽङ्गिनाम् ।।३।। जायइ नियमेण चरमपरिट्टे । तहभव्वत्त-मलक्खयभावा अच्चंतसुद्धत्ति ।। ← ( विं. विं. ४ / १) एकस्याः अभव्यक्रियाया मोक्षानुपादानत्वात् = मुक्त्युपादानकारणभिन्नत्वात्, अन्यस्याः च = दूरभव्यक्रियायाः चाऽचरमावर्तवर्तिकर्तृकत्वेन फलविलम्बात् मोक्षलक्षणकार्यप्रतीक्षणीयकालत्वात् । तदुक्तं चरमावर्त - विंशिकायां → अचरिमपरियट्टेसुं भवबालकालमो भणिओ । चरिमो उ धम्मजुव्वणकालो तह चित्तभेओ त्ति ।। ← (विं.वि.४/१९) इति । प्रकृते कालेन सर्वा नन्दन्ति ← (अथ. वे.१९/५३/७ ) इति, → कालो हि सर्वस्येश्वरः ← (अथ. वे. १९/५३/८) इति च अथर्ववेदवचनमपि यथागममनुयोज्यमवहितमानसैः । 'अकाले कृतमकृतं स्यादिति न्यायोऽप्यत्र स्मर्तव्यः ।।१० / २ ||
अचरमावर्त्तेषु कुतो न योगसम्भवः ? इत्याशङ्कायामाह - ' ने 'ति । 'मिथ्यात्वच्छन्नबुद्धीनामिति हेतुगर्भोक्तिः । ' वरं सांशयिकाद् निष्कादसांशयिक कार्षापणः' इति न्यायेन यद्वा वरमद्य कपोतः वो मयूराद्' इति न्यायेनात्यन्तं कामभोगाद्यासक्ततया अतत्त्वाभिनिवेशाऽऽक्षेपकगाढमिथ्यात्वग्रस्त बुद्धि-त्वादचरमावर्त्तेषु न सन्मार्गाऽऽभिमुख्यं स्यादित्यर्थः । उपदेशपदेऽपि घणमिच्छत्तो कालो एत्थ अकालो उ होति नायव्वो । कालो य अपुणबंधगपभिती धीरेहिं निद्दिट्ठो ।। ← ( उप पद. ४३२ ) इत्येवं
=
६८५
આવું હોવાથી અભવ્ય અને દૂરભવ્યની ધર્મક્રિયાની યોગમાંથી બાદબાકી થઈ જાય છે. કારણ કે અભવ્ય જીવની આરાધના મોક્ષનું કારણ બની શકતી નથી. તથા દૂરભવ્ય જીવની આરાધના મોક્ષસ્વરૂપ ફળ પ્રત્યે વિલંબ કરનાર છે. આ વાત ઉપર ખાસ ધ્યાન રાખવું. (૧૦/૨)
વિશેષાર્થ :- મોક્ષનો મુખ્ય હેતુ છે યોગ. નિમિત્ત કારણ બાહ્ય કારણ તો ગૌણ હેતુ કહેવાય છે. યોગ મોક્ષનું ઉપાદાન કારણ છે. એટલા માટે મોક્ષની પ્રાપ્તિમાં મુખ્ય હેતુતા આત્મવ્યાપારસ્વરૂપ યોગમાં રહેલી છે. અભવ્યની આત્મપ્રવૃત્તિ = ધર્મગોચર આત્મવ્યાપાર મોક્ષ પ્રત્યે ઉપાદાન કારણ ન બનવાથી તેમાં યોગના લક્ષણની અતિવ્યાપ્તિ નથી આવતી. પ્રસ્તુતમાં આત્મવ્યાપાર જીવથી કચિત્ અભિન્ન હોવાથી અભવ્ય મોક્ષનું ઉપાદાનકારણ ન બનવાના લીધે તેની ધર્મપ્રવૃત્તિ- આત્મવ્યાપાર પણ મુક્તિ પ્રત્યે ઉપાદાનકારણ ન બને - એમ કહેવામાં આવેલ છે. તે ઉપરાંત યોગ મોક્ષની ઝડપથી પ્રાપ્તિ કરાવે છે. તે માટે તે મોક્ષનો મુખ્ય હેતુ કહેવાય છે. મોડામાં મોડું એક પુદ્ગલપરાવર્ત પૂર્ણ થાય તે પૂર્વે જ યોગ મોક્ષને આપી દે છે. આમ તે મોક્ષને ઝડપથી આપે છે. તેથી મોક્ષનો મુખ્ય હેતુ તે બની શકે છે. દૂરભવ્ય જીવ જે કાંઈ ધર્મગોચર આત્મપ્રવૃત્તિ કરે છે તે એક પુદ્ગલપરાવર્તમાં મોક્ષને અપાવી ન શકે. માટે તેમાં પણ યોગના લક્ષણની અતિવ્યાપ્તિ નથી આવતી. (૧૦/૨) * અચરમાવર્તકાળમાં જીવ મોક્ષમાર્ગવિમુખ
ગાથાર્થ :- દિ:મૂઢ જીવો જેમ સાચા રસ્તાને સન્મુખ થતા નથી. તેમ બીજા આવર્તોમાં અચરમપુદ્ગલપરાવર્તોમાં મિથ્યાત્વથી વ્યાપ્ત બુદ્ધિવાળા જીવો મોક્ષમાર્ગની સન્મુખ થતા નથી.(૧૦/૩)
१. मुद्रितप्रतौ ' एकस्य' इत्यशुद्धः पाठः । मुद्रितप्रत्यन्तरे 'एक' इति त्रुटितः पाठः । २. मुद्रितप्रतौ ... दन्यस्य च' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
६८६
• प्रस्थकन्यायेन मोक्षबीजत्वोपदर्शनम् • द्वात्रिंशिका-१०/३ नेति । स्पष्टः ||३|| गाढमिथ्यात्वोदयादचरमावर्तस्याऽनुचितकालता धर्म प्रतीत्युपदर्शितम् । न च भव्यस्यापि सतः कथमचरमावर्तकाले जडैः कर्मभिः पराजेयत्वम् ? इति शङ्कनीयम्, यतः निर्बलेनाऽपि प्रबलसहायेन समर्थोऽपि वाध्यत एव । ‘अत्यन्तबलवन्तोऽपि पौरजानपदा जनाः। दुर्बलैरपि बाध्यन्ते पुरुषैः पार्थिवाश्रितैः ।।' ( ) इति न्यायोऽप्यत्र साक्षी । ततो दुर्वलान्यपि जडान्यपि च कर्माणि प्रवलाऽचरमावर्तकालसहायेन स्वभावतः प्रवलमपि भव्यजीवं विडम्वयन्तीति सङ्गच्छते । तदुक्तं योगदृष्टिसमुच्चयेऽपि → नास्मिन् घने यतः सत्सु तत्प्रतीतिर्महोदया । किं सम्यग्रूपमादत्ते कदाचिद् मन्दलोचनः ।। (यो.दृ.स.३६) अस्मिन् = सहजभावमले, उपलक्षणात् कृष्णपाक्षिकत्व-प्रदीर्घभवसद्भावादिकमपि कारणमत्रानुसन्धेयम् । तदुक्तं योगबिन्दौ → प्रदीर्घभवसद्भावान्मालिन्यातिशयात्तथा । अतत्त्वाभिनिवेशाच्च नान्येप्वन्यस्य जातुचित् ।। 6 (यो. विं.७३) इति । चरमावर्तविंशिकायामपि → मुक्खासओ वि नन्नत्थ होइ गुरुभावमलपहावेण । जह गुरुवाहिविगारे न जाउ पत्थासओ सम्मं ।। 6 (वि.वि. ४/२) इत्युक्तम् । प्रकृते → निच्चं पि बालो पक्खंदो कण्हकम्मो न सुज्झति - (म.नि.१/१/७/७९/पृष्ठ ४९) इति मज्झिमनिकायवचनमपि यथातन्त्रमनुयोज्यम् । एतेन → किन्तु यस्याऽस्ति दुरितं कोटिजन्मसु सञ्चितम् । तस्य प्रकाशते नायमर्थो मोहान्धचेतसः ।। 6 (शि.गी.१/३१) इति शिवगीतावचनमपि व्याख्यातम् ।
अत एव प्रस्थकन्यायेन धर्मप्रणिधानमात्रस्याऽपि मोक्षबीजत्वं नैगमनयावलम्विभिः गीयते । इदमेवाभिप्रेत्य वैराग्यकल्पलतायां ग्रन्थकृतापि → अन्ये तु धर्मप्रणिधानमात्रं बीजं जगुः यद् न शिवाशयोऽपि । घने मलेऽनन्त्यविवर्तगे स्याद् वाच्यं पुनः किं तदुपायरागे ।। (वै.क. ल.१/४७) इत्युक्तमिति भावनीयम् । → मोक्षस्य हेतुः प्रथमो निगद्यते वैराग्यमत्यन्तमनित्यवस्तुपु - (वि.चू.७१) इति विवेकचूडामणिवचनात् वेदान्तिमतानुसारेणाऽपि भवाभिनन्दिनो मोक्षसाधनशून्यतैवेत्यवधेयम् । प्रकृतेऽचरमावर्त-भावमलाधिक्यादीनां मणि-मन्त्रादिन्यायेन सन्मार्गाऽऽभिमुख्यप्रतिवन्धकत्वमवसेयम् ।।१०/३।।
टार्थ :- थार्थ स२१ होवाथी तेनी 21 ४२वामां आवेद नथी. (१०/3)
વિશેષાર્થ :- જગતના તમામ પુદ્ગલોને ઔદારિક વગેરે વર્ગણાની અવસ્થામાં પોતાના શરીરાદિ રૂપે પરિણમાવીને છોડવામાં જે કાળ લાગે તે કાળને શાસ્ત્રીય પરિભાષા મુજબ દ્રવ્યપુદ્ગલપરાવર્તકાળ કહેવાય અને એવા છેલ્લાં કાળને ચરમાવર્તકાળ કહેવાય છે. અનંતા કાળચક્રો પસાર થાય ત્યારે એક પુદ્ગલપરાવર્ત કાળ પૂરો થાય છે. આવા અનંતા પુદ્ગલપરાવર્તે જીવે ભૂતકાળમાં પસાર કરેલા છે. તે સમયે મિથ્યાત્વ ગાઢ હોવાના લીધે જીવના પરિણામ મોક્ષમાર્ગ તરફ જતા જ નથી. જેમ પૂર્વદિશામાં જવા નીકળેલ મુસાફરને પશ્ચિમ દિશામાં પૂર્વદિશા તરીકે ભ્રમ થાય તો તે મુસાફર વાસ્તવિક માર્ગને અભિમુખ બનતો નથી. તેમ અચરમાવર્તકાળમાં રહેલા જીવો પણ મોક્ષસન્મુખ વલણવાળા નથી હોતા. પરંતુ જ્યારે છેલ્લો પુદ્ગલપરાવર્ત આવે, અર્થાત્ જીવ જ્યારે છેલ્લા પુદ્ગલપરાવર્તમાં પ્રવેશ કરે ત્યાર પછી જ તેના પરિણામ મોક્ષમાર્ગની સન્મુખ થાય અને ત્યારે યોગ પ્રાપ્ત થઈ શકે. અચરમાવર્ત કાળમાં તો યોગની પ્રાપ્તિ શક્ય જ નથી. આવર્ત-પરાવર્ત-પુદ્ગલાવર્ત-પુદ્ગલપરાવર્ત આ બધા શબ્દો પ્રસ્તુતમાં ५याय शो = समानार्थ. शो Muql. (१0/3)
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
• लोकपङ्क्त्यादरस्य धर्मबाधकता •
६८७ तदा भवाभिनन्दी स्यात्सञ्जाविष्कम्भणं विना। धर्मकृत् कश्चिदेवाङ्गी लोकपङ्क्तौ कृताऽऽदरः।।४।।
तदेति । तदा = अचरमेष्वावर्तेषु अङ्गी = प्राणी (भवाभिनन्दी स्यात् । अत एव तदा) सञ्जाविष्कम्भणं = आहारादिसञोदयवञ्चनलक्षणं विना कश्चिदेव धर्मकृत् लौकिक-लोकोत्तरप्रव्रज्यादिधर्मकारी । लोकपङ्क्तौ = लोकसदृशभावसम्पादनरूपायां कृताऽऽदरः = कृतयत्नः स्यात् ।।४।। ___ नन्वचरमावर्तकाले किं सर्वेपामेव, सर्वदेव, सर्वत्रैव, सर्वथैवाऽशुभपरिणाम एव वर्तते यदुताऽन्यथाऽपीत्यत आह- 'तदेति । अचरमेषु आवर्तेषु = पुद्गलपरावर्तेपु प्राणी भवाभिनन्दी अनुपदमेव वक्ष्यमाणलक्षणो भवति । तथाऽचरमावर्तेपु आहारादिसज्ञोदयवञ्चनलक्षणं आहार-भयादिदशविधसञोदयवैकल्यापादनात्मकं सञ्जाविष्कम्भणं विना कश्चिदेव न सर्वः लौकिक-लोकोत्तरप्रव्रज्यादिधर्मकारी लोकसदृशभावसम्पादनरूपायां = बाह्यलोकतुल्यचित्तपरिणामाऽऽक्षेपलक्षणायां लोकपङ्क्तो कृतयत्नः स्यात् । तदुक्तं योगबिन्दौ → नाऽध्यात्म योगभेदत्वादावर्तेप्वपरेष्वपि । तीव्रपापाऽभिभूतत्वाज्ज्ञानलोचनवर्जिताः । सद्वाऽवतरन्त्येषु न सत्त्वा गहनाऽन्धवत् ।। भवाभिनन्दिनः प्रायः त्रिसंज्ञा एव दुःखिताः । केचिद्धर्मकृतोऽपि स्युलॊकपङ्क्तिकृतादराः ।।
6 (यो.वि.८४ ८५ ।८६) इति । योगसारप्राभृतेऽपि → भवाभिनन्दिनः केचित् सन्ति सद्भावशीकृताः । कुर्वन्तोऽपि परं धर्म लोकपङ्क्तिकृताऽऽदराः ।। (यो.सा.प्रा. ८/१८) इत्युक्तम् । भवाभिनन्दितयैव तत्कृतान्यनुष्ठानान्यपि केवलं कर्मभारवहनायैव सम्पद्यन्ते, न तु कर्मभारापहाराय, 'सहैव दशभिः पुत्रैः भारं वहति गर्दभी'ति न्यायेनेत्यवधेयम् । एतेन → राग-दोसपरेतेहिं नायं धम्मो सुसम्बुधो - (म.नि.१/२६/३, १/३/६/२८१) इति मज्झिमनिकायवचनमपि व्याख्यातम् ।
इदञ्चात्राऽवधेयम्- अचरमावर्तकाले सर्वथैव सर्वेषामेव निरन्तरमतिक्लिप्टपरिणाम एव भवतीति नियमो नास्ति, शुक्ललेश्यादिनाऽचरमावर्तकालेऽपि नवमग्रैवेयकोत्पादश्रवणात्, अभव्यानामपि ग्रन्थिदेशप्राप्तौ प्रतिक्षणं वर्धमानशुभपरिणाम-प्रशस्ताऽध्यवसायादीनामिप्टत्वाच्च । एतेनाऽचरमावर्तकाले स्वदोषदर्शन-परगुणप्रमोदादिपरिणामाऽसम्भवोक्तिरपि प्रत्याख्याता, अचरमावर्तवर्तिनोऽप्यग्निशर्मणः तापसस्य द्विकृत्वो मास
ગાથાર્થ :- અચરમાવર્તકાળમાં જીવ ભવાભિનંદી હોય છે. ત્યારે સંજ્ઞાઓના તોફાનને અટકાવીને ધર્મ કરનાર કોઈક જ જીવ હોય છે. મોટા ભાગે ત્યારે જીવ લોકસંજ્ઞાનો જ આદર કરનાર બને છે.(૧O/૪)
ટીકાર્થ :- અચરમાવર્તકાળમાં જીવ ભવાભિનંદી હોય છે. ભવાભિનંદી જીવના લક્ષણ આગળની ગાથામાં કહેવાશે. આહાર સંજ્ઞા, ભયસંજ્ઞા, મૈથુનસંજ્ઞા વગેરેના ઉદયને ઠગ્યા વગર અર્થાત્ નિયંત્રિત કર્યા વિના લૌકિક ધર્મ કે લોકોત્તર દીક્ષા વગેરે ધર્મને કરનાર જીવ અચરમાવર્તકાળમાં કોઈક જ હોય છે. અચરમાવર્તવર્તી જીવ લોકસંજ્ઞામાં જ આદર કરનાર હોય છે. લોકસંજ્ઞા = લોકપંક્તિ. એટલે કે सामान्य दो भार ४२वामा us ४. (१०/४) १. 'पंक्ति' इति मुद्रितप्रतो ।
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
६८८
• अचरमावर्तकाले गुणपक्षपातबीजसम्भवः • द्वात्रिंशिका-१०/५ क्षुद्रो लोभरतिर्दीनो मत्सरी भयवान् शठः। अज्ञो भवाभिनन्दी स्यान्निष्फलारम्भसङ्गतः।।५।। क्षपणपारणकाऽसम्पत्तौ स्वप्रतिकूलचारिगुणसेनभूपालगुणगणप्रेक्षण-स्वदोषदर्शनयोर्विशदयोः प्रसिद्धत्वात् । अनेनाऽचरमावर्तकाले गुणपक्षपातवीजप्रादुर्भावाऽसम्भवोक्तिरपि निरस्ता, समरादित्यवाचकोपसर्गप्रसङ्गे गिरि-घेणस्याऽग्निशर्मजीवस्याऽचरमावर्तवर्तिनः प्रशस्तविषयचिन्तनतो गुणपक्षपातबीजोपलब्धेरिष्टत्वात् । तदुक्तं समरादित्यकथायां वेलन्धरदेवं प्रति समरादित्यकेवलिना गिरिषेणमुद्दिश्य → असंखेज्जेसु पोग्गलपरियट्टेसु समइच्छिएसु तिरियगईए सद्दलसेणराइणो पहाणतुरंगमो होऊण पाविस्सइ, जओ 'अहो महाणुभावो'त्ति मं उद्दिसिय चिन्तियमणेण । एएणं च पसत्थविसयचिन्तणेण आसगलियं गुणपक्खवायबीयं, कारणं च तं परंपराए सम्मत्तस्स - (स.क.भव-९/पृष्ठ-९७८) इति । अनेनाऽनुबन्धस्याऽसङ्ख्यपुद्गलपरावर्तकालमानताऽपि द्योतिता । सोऽयमिपोरिव दीर्घ-दीर्घतरव्यापारः अशुद्धनैगमनयेन । → यादिसं वपते बीजं तादिसं हरते फलं ८ (सं.नि.१/११/१०) इति संयुत्तनिकायवचनमप्यत्र यथातन्त्रमनुयोज्यम् ।
एतेनाऽचरमावर्तकाले विधिविशुद्धप्रव्रज्याप्रतिपालनमपि भव्यस्य निष्फलमेवाऽध्यात्मलाभापेक्षयेति सर्वथैकान्तोऽपि प्रतिक्षिप्तः । एतदुपदर्शनायैव ‘कश्चिदि'त्युक्तमत्र ग्रन्थकृता । न चैवमचरमावर्तकालवर्तिनोऽपि दीक्षादावधिकारित्वं प्रसज्येतेति शङ्कनीयम्, अचरमावर्तकाले महाकष्टेनोपार्जितस्यापि शुभपरिणामादेः तज्जन्यपुण्यविपाकादिकाले भोगतृष्णादिपारवश्यतो बाहुल्येन नाशात्, स्वप्रतिपन्नप्रदीर्घतरकालव्यापिभवाभिनन्दिपर्यायाऽन्तर्भूतत्वेन स्वल्पतमकालीनशुभपरिणामादेरपि बाहुल्येन भवाभिनन्दिपर्यायपरिकरभूतत्वात्, अचरमावर्तकालीनगुणपक्षपातबीजादेरपि अचरमावर्तकाले स्वफलदानं प्रत्यसमर्थत्वाच्चाऽचरमावर्तकाले धर्मानधिकारित्वोक्तेाय्यत्वमेव । न हि कार्षापणमात्रेण धनवानिति व्यपदेशो लोकेऽपि दृष्टोऽविगानेन । अत एव ग्रन्थकृताऽपि वैराग्यकल्पलतायां → बीजस्य सम्पत्तिरपीह न स्यादपश्चिमावर्तविवर्त-काले। एषाऽपि येनाऽतिशयेन चार्वी भवाभिनन्दित्वनिवृत्तिलभ्या ।। - (वै.क.ल.१/५६) इत्युक्तम् । 'प्राधान्येन व्यपदेशा भवन्तीति न्यायोऽत्राऽनुस्मर्तव्यः । ग्रन्थिदेशाऽऽगतेऽपि अभव्ये निरतिचारचारित्राचारपालनेऽपि भवाभिनन्दिता नैवोच्छिद्यत इति ध्येयम् ।।१०/४।।
योगदृष्टिसमुच्चय(७६)- योगबिन्दू(८७)द्धृतकारिकया भवाभिनन्दिलक्षणान्याह- 'क्षुद्र' इति ।
વિશેષાર્થ :- અચરમાવર્તકાળમાં જીવ લૌકિક કે લોકોત્તર ધર્મ કરે ખરો પણ આહારસંજ્ઞા, મૈથુન સંજ્ઞા વગેરેના ઉદયમાં તે તણાઈ જાય છે. સંજ્ઞાના ઉદયને તે રોકી શકતો નથી, રોકવાની ઈચ્છા પણ થતી નથી. તે હૈયામાં લૌકિક ભાવો રાખીને ધર્મને કરે છે. જનમનરંજન કરવા માટે ધર્મને કરે છે. નિર્મળ શ્રદ્ધા વિના ધર્મને કરે છે. માનાશંસા, પ્રશંસા વગેરેને પુષ્ટ બનાવવા તે ધર્મ કરીને ધર્મનું અવમૂલ્યાંકન रे . (१०/४)
ભવાભિનંદી જીવના લક્ષણ બતાવતા ગ્રંથકારશ્રી કહે છે કે -
थार्थ :- (मवामिनी वन मा दक्ष . ते (१) क्षुद्र, (२) सोमतिवाणो, (3) हीन, (४) मत्सरी, (५) मयभीत, (६) 26,(७) मशानी मने (८) निष्क्षण भारत्म ४२नारी डोय छे. (१०/५)
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
६८९
कृपणः । लोभरति:
क्षुद्र इति । क्षुद्रः याञ्चाशीलः । दीनः = सदैवाऽदृष्टकल्याणः । मत्सरी = परकल्याणदुः स्थितः । भयवान् = नित्यभीतः । शठो = मायावी । अज्ञो = मूर्खः । भवाभिनन्दी = “असारोऽप्येषः संसारः सारवानिव लक्ष्यते । दधि - दुग्धाऽम्बु - ताम्बूल-पण्यपण्याङ्गनादिभिः ।।” ( ) इत्यादिवचनैः संसाराऽभिनन्दनशीलः स्याद् = भवेत्, निष्फलाऽऽरम्भसङ्गतः सर्वत्राऽतत्त्वाऽभिनिवेशाद्वन्ध्यक्रियासम्पन्नः ॥ ५ ॥
योगबिन्दुवृत्तिकृद्वचनानुसारेण विवृणोति- 'क्षुद्रः = कृपण' इत्यादि स्पष्टम् । नवरं श्रीमद्भागवते कृपणो योऽजितेन्द्रियः ← (श्री. भा. ११/१९/४४) इत्येवं कृपणलक्षणमुक्तं तदत्र यथातन्त्रमनुयोज्यं सर्वतन्त्रविशारदैः । परकल्याणदुः स्थितः सन् कल्याणवन्तं परं न दत्ते स्वरसतः किञ्चिदपि प्रतिबन्धकस्य मत्सरस्य सत्त्वात् । परेषामपि सम्मतमिदम् । तदुक्तं संयुक्तनिकाये देवतासंयुक्ते मच्छेरा च पमादा च, एवं दानं न दीयति । ← (सं.नि. १/१ / ३२, पृ. २२ ) इति । परकीयकल्याणाऽसहिष्णुतया तादृशकल्याणान्तरायं बघ्नातीत्यादिकमूहनीयम् । नित्यभीतः, तथाविधाऽऽत्मस्वरूपानवगमात् । मायावी वाङ्-मनः-कायव्यापाराणां कौटिल्यात् । प्रकृते सत्यमिति अमायिता, अकौटिल्यं वाङ् मनः कायानाम् ← (के.शां.४/८) इति केनोपनिषच्छाङ्करभाष्यवचनमप्यनुस्मर्तव्यम् ।
=
भवाभिनन्दिलक्षणप्रकाशनम्
=
अज्ञः = मूर्ख इति । अत्राऽज्ञता शुद्धात्मस्वरूपाववोधराहित्यापेक्षयाऽवगन्तव्या । प्रकृते → एतदात्मविज्ञानं पाण्डित्यम् ← (बृ.आ.शां.भा.३/५/१ ) इति बृहदारण्यकोपनिषच्छाङ्करभाष्यवचनमपि यथातन्त्रमनुयोज्यम्। शास्त्राभ्यासकरणेऽपि सहजमलप्राबल्येन न यथावदात्मस्वरूपावबोधयोग्यता शास्त्रानुशासनार्हताऽपि वाऽस्योपजायते । प्रकृते न तु शास्त्रं भृत्यान्निव बलाद् निवर्तयति नियोजयति वा ← (वृ.शां.२/१/२० ) इति बृहदारण्यकशाङ्करभाष्यवचनमपि स्मर्तव्यम् । अत्यनर्हत्वाच्छास्त्रमप्यस्य मद-मानकारणतयाऽवसेयम् । तदुक्तं भर्तृहरिणा अपि शृङ्गारशतके → ज्ञानं सतां मदमानादिनाशनं केषाञ्चिदेतन्मद-मानकारणम् । स्थानं विविक्तं यमिनां विमुक्तये कामातुराणामपि कामकारणम् ।। ← (शृं.श.७७ ) इति । व्यवहारतो ज्ञोऽपि परमार्थतः अज्ञस्तु कथमपि नात्राऽऽध्यात्मिकं ટીકાર્થ :- ભવાભિનંદી જીવના આઠ લક્ષણ છે. (૧) ભવાભિનંદી જીવ ક્ષુદ્ર પ્રકૃતિવાળો અર્થાત્ કૃપણ સ્વભાવવાળો હોય છે. (૨) તે માગ-માગ કરવાના લોભી સ્વભાવવાળો હોય છે. (૩) તે દીન હોય છે. અર્થાત્ કાયમ આત્મકલ્યાણના તેને દર્શન થતા જ નથી. (૪) તેમ જ તે મત્સરી હોય છે. મતલબ કે બીજાના અભ્યુદયને જોઈને દુઃખી થનારો હોય છે. (૫) કાયમ તે ભયભીત હોય છે. (६) भवामिनंही व मायावी सुग्यो होय छे. (७) तेम ४ ते मूर्ख-अज्ञानी आत्मज्ञानशून्य होय છે. (૮) તેમ જ સર્વત્ર તેને અતત્ત્વનો કદાગ્રહ હોવાથી અર્થાત્ અપારમાર્થિક પદાર્થમાં પારમાર્થિક બુદ્ધિ હોવાથી તેની ક્રિયા આધ્યાત્મિક પ્રયોજનની અપેક્ષાએ નિષ્ફળ જાય છે. આવો જીવ ભવાભિનંદી होय छे. लव = સંસાર પ્રત્યે બહુમાન-આદરવાળો હોવાથી તે ભવાભિનંદી કહેવાય છે. ‘સંસાર અસાર होवा छतां दूध, छही, पाली, सरजत, पान, वेयवानो भात, वेश्या वगेरे द्वारा भगे } सारभूत હોય તેમ લાગે છે.' - આ પ્રમાણે તેના મોઢામાંથી નીકળતા વચનો દ્વારા જણાઈ આવે છે કે સંસાર પ્રત્યે તેના હ્રદયમાં અભિનંદનનો बहुमाननो भाव छे. (१०/५) १. हस्तादर्श
..व' इत्यशुद्धः पाठः । २
मुद्रितप्रतौ 'लक्ष्यन्ते' इत्यशुद्धः पाठः । ३. हस्तादर्शे 'पुण्य-पण्या...' इति पाठः ।
=
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
• बौद्धसम्मतोपक्लेशोपदर्शनम् • द्वात्रिंशिका-१०/५ कार्यं साध्यतीति तु वैदिकानामप्यभिमतम् । तदुक्तं ऋग्वेदे → कथा विधात्यप्रचेताः - (ऋ.वे.१/ १२०/१) इति । 'कथा = केन प्रकारेण' (सा.भा.१/१२०/१) इति सायणभाष्ये । प्रकृते → मज्जन्त्यविचेतसः + (ऋ.वे.९/६४/२१) इति ऋग्वेदवचनमप्यत्र स्मर्तव्यम् । ‘अविचेतसः = विपरीतमतयः' (ऋ.भा.९/६४/२१) इति ऋग्वेदभाष्ये सायणाचार्यः । एतेन → निबाधते अमतिः - (ऋ.वे.१०/ ३३/२) इति ऋग्वेदवचनमपि व्याख्यातम् । तदुक्तं योगवाशिष्ठे अपि → न मौादधिको लोके कश्चिदस्तीह दुःखद: (यो.वा.२९/५७)। निष्फलारम्भसङ्गतः = आध्यात्मिकफलशून्यप्रवृत्तिशाली, आध्यात्मिकफलजनकधर्मप्रवृत्तिरहित इति यावत् तात्पर्यम् । शेषलक्षणाऽसत्त्वेऽपि तद्विपरीतगुणाऽयोगे त्वेकेनाऽपि क्षुद्रत्वादिलक्षणेन भवाभिनन्दिता सम्भवत्येव । औदार्यादिगुणयोगे तु दैन्यादिसत्त्वेऽपि नैव भवाभिनन्दिता सम्मता इति भावनीयम् ।
योगसारप्राभृते तु → मूढा लोभपराः क्रूरा भीरवोऽसूयकाः शठाः । भवाभिनन्दिनः सन्ति निष्फलाऽऽरम्भकारिणः ।। (यो.सा.प्रा. ८/१९) इत्येवं भवाभिनन्दिलक्षणान्युक्तानीति ध्येयम् । गणेशगीतायां →
कुर्वन् हर्षं च शोकं च हिंसां फलस्पृहां च यः । अशुचिर्लुब्धको यश्च राजसोऽसौ निगद्यते ।।
प्रमादाऽज्ञानसहितः परोच्छेदपरः शठः। अलसस्तर्कवान् यस्तु कर्ताऽसौ तामसो मतः ।। “(ग.गी.११/१९-२०) इत्येवं यानि राजस-तामसलक्षणान्युक्तानि तान्यपि भवाभिनन्दिनि यथागमं समवतार्यानि |
भवाभिनन्दितैव दुःखमूलमिति बौद्धानामपि सम्मतम् । तदुक्तं मज्झिमनिक़ाये → नन्दी दुक्खस्स मूलन्ति 6 (मज्झिमनिकाय-१1१।१३ पृष्ठ-८) इति । इतिवृत्तके अपि → तण्हादुतियो पुरिसो दीघमद्धानं संसारं । इत्थभावञ्जथाभावं संसारं नातिवत्तति ।। 6 (इतिवु.१/२/५) इत्युक्तम् ।
बौद्धानामुपक्लेशत्वेन ये षोडश चित्तदोषा अभिमताः तत्राऽपि प्रकृतक्षुद्रत्वादयो भवाभिनन्दिदोषा दर्शिता इति ध्येयम् । तदुक्तं मज्झिमनिकाये मूलपर्यायवर्गे वस्त्रसूत्रे → कतमे च भिक्खवे, चित्तस्स उपक्किलेसा ? (१) अभिज्झाविसमलोभो चित्तस्स उपक्किलेसो, (२) ब्यापादो चित्तस्स उपक्किलेसो, (३) कोधो चित्तस्स उपक्किलेसो, (४) उपनाहो चित्तस्स उपक्किलेसो, (५) मक्खो चित्तस्स उपक्किलेसो, (६) पळासो चित्तस्स उपक्किलेसो, (७) इस्सा चित्तस्स उपक्किलेसो, (८) मच्छरियं चित्तस्स उपक्किलेसो, (९) माया चित्तस्स उपक्किलेसो, (१०) साठेय्यं चित्तस्स उपक्किलेसो, (११) थम्भो चित्तस्स उपक्किलेसो, (१२) सारम्भो चित्तस्स उपक्किलेसो, (१३) मानो चित्तस्स उपक्किलेसो, (१४) अतिमानो चित्तस्स उपक्किलेसो, (१५) मदो चित्तस्स उपक्किलेसो, (१६) पमादो चित्तस्स उपक्किलेसो - (म.नि. भाग-१/१/७/सूत्र-७१/पृष्ठ ४६) इति । व्यापादः = द्रोहः, उपनाहः = वैरभावः, म्रक्षः = परगुणावमननं, पळासो = नैष्ठ्यँ, स्तम्भः = अज्ञता, सारम्भः = उत्तेजितता । शिप्टं स्पप्टम् ।।१०/५।।
વિશેષાર્થ :- ભારેકર્મી હોવાના લીધે અચરમાવર્તકાળમાં રહેલા સંસારના રસિયા ભવાભિનંદી જીવોની ધર્મપ્રવૃત્તિ યોગસ્વરૂપ બની શકતી નથી. હજુ ઘણું ભવભ્રમણ કરવાનું બાકી હોવાથી ભવાભિનંદી જીવની ધર્મપ્રવૃત્તિ વિના વિલંબે મોક્ષહેતુ બની શકતી નથી. (૧૦/૫)
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
लोकपङ्क्तिविचारः
६९१
लोकाssधनहेतोर्या मलिनेनान्तरात्मना । 'क्रियते सत्क्रिया सा च लोकपङ्क्तिरुदाहृता । । ६ । । लोकेति । लोकाऽऽराधनहेतोः = लोकचित्ताऽऽवर्जननिमित्तं या मलिनेन कीर्तिस्पृहादिमालिन्यवा अन्तरात्मना चित्तरूपेण क्रियते सत्क्रिया शिष्टसमाचाररूपा सा च योगनिरूपणायां लोकपङ्क्तिरुदाहृता योगशास्त्रज्ञैः ।। ६ ।।
महत्यल्पत्वबोधेन विपरीतफलाऽऽवहा । भवाभिनन्दिनो लोकपङ्क्त्या धर्मक्रिया मता ।। ७ ।।
महतीति । महति अधरीकृतकल्पद्रु- चिन्तामणि- कामधेनौ धर्मे अल्पत्वबोधेन अतितुच्छकीर्त्यादिमात्र हेतुत्वज्ञानेन विपरीतफलाऽऽवहा = दुरन्तसंसाराऽनुबन्धिनी भवाभिनन्दिनो जीवस्य लोकपङ्क्त्या धर्मक्रिया मता । नात्र केवलमफलत्वमेव किं तु विपरीतफलत्वमिति भावः 11911
·
•
=
योगबिन्दु (८८) कारिकामुपजीव्याऽऽह - 'लोके 'ति । योगबिन्दुवृत्तिं मनसिकृत्य विवृणोति - लोकाराधनहेतोः = लोकचित्तावर्जननिमित्तमित्यादि स्पष्टम् । योगसारप्राभृतेऽपि आराधनाय लोकानां मलिनेनान्तरात्मना । क्रियते या क्रिया बालैः लोकपङ्क्तिरसौ मता । । (यो. सा. प्रा. ८/२० ) इत्युक्तम् ||१०/६ ।।
अथैतां दूषयन्नाह- ‘महती’ति । अतितुच्छकीर्त्त्यादिमात्रहेतुत्वज्ञानेन = बुद्धिमतामत्यन्तमनादेयत्वेनाऽतितुच्छस्य कीर्त्यादिमात्रस्य हेतुतया नियोजनतः हीनतयाऽवलोकनेन दुरन्तसंसारानुबन्धिनी । यथोक्तं योगबिन्दो भवाभिनन्दिनो लोकपङ्क्त्या धर्मक्रियामपि । महतो हीनदृष्ट्योच्चैर्दुरन्तां तद्विदो विदुः ।। ← ( यो. बिं. ८९ ) इति । एतेन निस्पृहस्य योगेऽधिकारः ← (य. वे. उव्व. ४०/१) इति यजुर्वेदोव्वटभाष्यवचनमपि व्याख्यातम् ||१०/७।।
♦ લોક્સંજ્ઞા મારક છે હ લોકપંક્તિ લોકસંજ્ઞા પદાર્થને બતાવવા ગ્રંથકારશ્રી કહે છે કે
-
ગાથાર્થ :- લોકોને ખુશ કરવા માટે મલિન ચિત્તથી જે સક્રિયા કરાય તે લોકપંક્તિ કહેવાયેલી छे. (१०/६)
ટીકાર્થ :- કીર્તિની સ્પૃહા વગેરેથી મલિન બનેલા મન દ્વારા લોકોના મનને પોતાના તરફ ખેંચવાના ઉદ્દેશથી જે શિષ્ટાચાર પાલનરૂપ ક્રિયા થાય તેને યોગપરિભાષા મુજબ યોગશાસ્ત્રવેત્તાઓ લોકપંક્તિ કહે छे. (१०/६)
પાંચમા અને છઠ્ઠા શ્લોકનો પરસ્પર સંબંધ જોડીને ગ્રંથકારશ્રી કહે છે કે →
ગાથાર્થ :- ભવાભિનંદી જીવની લોકપંક્તિથી થતી ધર્મક્રિયા મહાન ધર્મમાં તુચ્છત્વના બોધથી થતી હોવાના લીધે વિપરીત ફળને લાવનારી બને છે. (૧૦/૭)
ટીકાર્થ :- કલ્પવૃક્ષ, ચિંતામણિરત્ન અને કામધેનુ કરતાં પણ ધર્મ તો ચઢિયાતો છે, મહાન છે. પરંતુ તેવા ધર્મના માધ્યમથી કેવળ અત્યંત તુચ્છ એવી યશકીર્તિને જ મેળવવાની ગણતરી રાખવાના કારણસર ભવાભિનંદી જીવની લોકપંક્તિથી = જનમનરંજનના આશયથી થતી ધર્મક્રિયા અતિદીર્ઘ સંસારની પરંપરાને લાવનારી બની જાય છે. મતલબ કે સંસારના અત્યંત રસિયા જીવો જે ધર્મક્રિયા કરે છે તે માત્ર નિષ્ફળ નથી જતી પરંતુ વિપરીત ફળને લાવનારી બની જાય છે. (૧૦/૭)
१. 'वोयते' इत्यशुद्धः पाठो हस्तादर्शे । २
मुद्रितप्रतौ 'क्रियने' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
६९२
• धर्माय जनप्रियत्वोपादेयता
द्वात्रिंशिका - १०/८
धर्मार्थं सा शुभायाऽपि धर्मस्तु न तदर्थिनः । क्लेशोऽपीष्टो धनार्थं हि क्लेशार्थं जातु नो धनम् ।।८।। धर्मार्थमिति । धर्मार्थं = सम्यग्दर्शनादिमोक्षबीजाऽऽधाननिमित्तं सा = लोकपङ्क्तिः दानसन्मानोचितसम्भाषणादिभिश्चित्रैरुपायैः शुभाय कुशलाऽनुबन्धाय अपि । धर्मस्तु तदर्थन लोकपङ्क्त्यर्थिनो न शुभाय, हि = यतो धनार्थं क्लेशोऽपीष्टो धनार्थिनां राजसेवादौ प्रवृत्तिदर्शनात् । क्लेशार्थं जातु = कदाचित् धनं न इष्टम् । न हि “धनान्मे क्लेशो भवतु ” इति कोऽपीच्छति प्रेक्षावान् । तदिदमुक्तं “धर्मार्थं लोकपङ्क्तिः स्यात् कल्याणाङ्गं महामतेः । तदर्थं तु पुनर्धर्मः पापायात्पधियामलम् ।। " ( योगबिन्दु - ९० )
तथा “युक्तं ' जनप्रियत्वं शुद्धं सद्धर्मसिद्धिफलदमलं ।
=
सद्धर्मप्रशंसनादेर्बीजाधानादिभावेन || ” ( षोडशक - ४ /७) इति ॥ ८ ॥
=
•
अथैषापि विवेकिनः सुन्दरपरिणामा स्यादित्यभिधित्सुराह - 'धर्मार्थमिति । सम्यग्दर्शनादिमोक्षजाधाननिमित्तं सम्यक्त्वादेः मुक्तिबीजस्य प्रशंसादिलक्षणवपनादिकृते, यथोक्तं विधिनोप्ताद्यथा वीजादङ्कुराद्युदयः क्रमात् । फलसिद्धिस्तथा धर्मवीजादपि विदुर्बुधाः ।। वपनं धर्मबीजस्य सत्प्रशंसादि तद्गतम् । तच्चिन्ताद्यङ्कुरादि स्यात् फलसिद्धिस्तु निर्वृतिः ।। चिन्ता-सच्छ्रुत्यनुष्ठान-देव- मानुपसम्पदः । क्रमेणाङ्कुर - सत्काण्ड - नाल - पुप्पसमा मता 11
← (ललितविस्तरा पृ.३९) इति । योगबिन्दु (९०) संवादमाह - 'धर्मार्थमिति । भावितार्थैवेयं कारिका । अमितगतिनाऽपि योगसारप्राभृते धर्माय क्रियमाणा सा कल्याणा मनीषिणाम्। तन्निमित्तः पुनर्धर्मः पापाय हतचेतसाम् ।। ← (यो.सा. प्रा. ८/२१ ) इत्युक्तम् । बोधिवीजाधानप्रयोजकतया लोकप्रियत्वमप्यभिमतं शास्त्रकृताम् । अत्रैव षोडशकसंवाद (पो. ४/७) माह- 'युक्तमिति । तद्वृत्तिस्तु युक्तं = उचितं जनप्रियत्वं धर्मतत्त्वलिङ्गं न त्वयुक्तम्, यतः तत् जनप्रियत्वं शुद्धं निरुपाधिकं, स्वाश्रयगुणनिमित्तेन
પ્રસ્તુતમાં વિવેકદૃષ્ટિ ખીલવવા ગ્રંથકારશ્રી કહે છે કે
ગાથાર્થ :- ધર્મ ખાતર લોકપંક્તિ સારા માટે બને. પણ લોકપંક્તિ ખાતર ધર્મ સારા માટે ન થાય. કારણ કે દુઃખ પણ ધન માટે ઈષ્ટ છે. પરંતુ ક્લેશ-દુઃખ માટે ધન ક્યારેય ઈષ્ટ નથી હોતું. (૧૦/૮) ટીકાર્થ :- મોક્ષના બીજ સ્વરૂપ સમ્યગ્દર્શન વગેરેની વાવણી માટે દાન, સન્માન, ઉચિત વાતચીત વગેરે વિવિધ ઉપાયો વડે લોકોને આકર્ષવા- ખુશ રાખવા આ બાબત શુભ અનુબંધ માટે થાય છે. પરંતુ લોકોને ખુશ કરવાના આશયથી ધર્મ કરવો એ કુશલ અનુબંધ માટે બની ન શકે. કારણ કે ધન માટે કષ્ટ પણ ઈષ્ટ છે. ધનાર્થી જીવો રાજાની સેવા વગેરેમાં પ્રવૃત્તિ કરતા દેખાય જ છે. પરંતુ દુ:ખ/તકલીફ પેદા કરવા માટે ધન ક્યારેય કોઈને પણ ઈષ્ટ નથી હોતું. કોઈ પણ બુદ્ધિશાળી માણસ ધનથી મને દુઃખ મળો' એવું ઈચ્છતો નથી. માટે તો યોગબિન્દુ ગ્રંથમાં જણાવેલ છે કે → “મહાપ્રાજ્ઞ એવો આરાધક જીવ ધર્મ માટે લોકોને ધર્મ પમાડવા માટે લોકોને ખુશ કરે તે સ્વ-૫૨ માટે કલ્યાણનું કારણ બને છે. પરંતુ મંદબુદ્ધિવાળા જે જીવો લોકોને રાજી રાખવા, પ્રશંસા-પ્રસિદ્ધિ મેળવવા ધર્મ કરે છે તે તો અત્યંત १. हस्तादर्शे 'युक्तं ' पदं नास्ति । किन्तु षोडशकानुसारेणाऽपेक्षितत्वादस्माभिरिह तदुपात्तम् । २. हस्तादर्शे 'धर्म...' इत्यादिः पाठ: । षोडशकानुसारेणाऽपेक्षितः पाठोऽत्राऽस्माभिः योजितः ।
=
=
=
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
शुद्धजनप्रियत्वस्य धर्मोपकारित्वम्
६९३
अनाभोगवतः साऽपि धर्माऽहानिकृतो वरम् । शुभा तत्त्वेन नैकाऽपि प्रणिधानाद्यभावतः ।।९।। अनाभोगवत इति। अनाभोगवतः = सम्मूर्च्छनजप्रायस्य स्वभावत एव वैनयिकप्रकृतेः साऽपि = लोकपङ्क्त्या धर्मक्रियाऽपि धर्माऽहानिकृतो = धर्मे महत्त्वस्यैव यथास्थितस्याऽज्ञानाद् भवोत्कटेच्छाया अभावेन महत्यल्पत्वाऽप्रतिपत्तेर्धर्महान्यकारिणो वरं अन्याऽपेक्षया मनाक् सुन्दरा ।
•
=
जनानां धर्मप्रशंसनादेः सकाशात् आदिना करणेच्छानुबन्ध-तदुपायान्वेषण-तत्प्रवृत्ति-गुरुसंयोग-सम्यक्त्वलाभग्रहणं, बीजाधानं = धर्मतरोः बीजस्य पुण्यानुबन्धिपुण्यस्य न्यासः, आदिनाऽङ्कुरपत्र- पुष्प फलविशेषपरिग्रहः, तेषां भावेन = उत्पादेन अलं = अत्यर्थं धर्मसिद्धिफलदं वर्तते । जनप्रियस्य हि धर्मः प्रशंसास्पदं भवति । ततश्च लोकानां बीजाधानादिसिद्धिरिति तत्प्रयोजकतया जनप्रियत्वं युक्तमित्युत्तानार्थः ← ( षो. योगदीपिका ४/७ पृ. ९५ ) इति । अत एव धर्मरत्नप्रकरणेऽपि लोयप्पियो जाणं जणेइ धम्मम्मि बहुमाणं ← (धर्मरत्न.गा. ११) इत्युक्तम् । → "यथोचितं लोकयात्रा' ← (ध. बिं. १/४६ ) इति धर्मबिन्दुवचनमप्यत्रानुसन्धेयम् । एतेन लोकः खल्वाधारः सर्वेषां ब्रह्मचारिणां यस्मात् । तस्माल्लोकविरुद्धं धर्मविरुद्धञ्च सन्त्याज्यम् ।। ← ( प्रशम. १३१ ) इति प्रशमरतिवचनमपि
व्याख्यातम् ||१०/८ ॥
=
•
=>
लोकपङ्क्तावेव विशेषमाह ' अनाभोगे 'ति । सम्मूर्छनजप्रायस्य जीवस्याऽधरीकृतकल्पद्रुम-चिन्तामणिकामधेनौ धर्मे महत्त्वस्यैव कल्पद्रुमाद्याधिक्यस्यैव यथास्थितस्य तात्त्विकस्य अज्ञानात् = अनाभोगात् भवोत्कटेच्छाया = धर्महान्याक्षेपिकाया देवेन्द्रादिसुखगोचरप्रबलकामनाया अभावेन महति धर्मे अल्पत्वाप्रतिपत्तेः = अतितुच्छकीत्त्र्त्यादिमात्रकारणत्वानङ्गीकारात् धर्महान्यकारिणः इति कर्तु - हेतुगर्भविशेषणं, अन्यापेक्षया अचरमावर्तकालीन-कीर्त्यादिस्पृहामलिनात्मकर्तृकधर्मक्रियाविवक्षया 'सर्व
= विरहेण
=
પાપ માટે જ થાય છે.” ≤ તેમ જ ષોડશક ગ્રંથમાં જણાવેલ છે કે → ‘શુદ્ધ એવું જનપ્રિયત્વ સદ્ધર્મની સિદ્ધિ સ્વરૂપ ફળને આપનારું છે. કારણ કે શુદ્ધ જનપ્રિયત્ન વડે લોકપ્રિય બનેલા ધર્માત્માના સુંદર ધર્મની પ્રશંસા લોકોમાં થવાના કારણે લોકોને બોધિબીજની વાવણી થાય છે.” (૧૦/૮)
વિશેષાર્થ :- લોકોને ધર્મ પમાડવાના આશયથી દાન કરવું, સન્માન કરવું, ઉચિત ભાષણ કરવું વગેરે ઉપાયો દ્વારા જનપ્રિય ધર્મી જે જનરંજન કરે છે તેનાથી અન્ય જીવોમાં સધર્મની = જૈન ધર્મની પ્રશંસાદિ થાય છે. અને તેના વડે બોધિબીજાધાન વગેરે પરિણામ જીવોમાં પેદા થાય છે, તેમ જ બળવાન પુણ્ય બંધાય છે. કાળક્રમે તેવું જનપ્રિયત્વ કર્મનિર્જરા અને મોક્ષને પણ આપનાર બને છે. માટે તેવું વિવેકદૃષ્ટિગર્ભિત જનપ્રિયત્વ યોગ્ય જ છે. (૧૦/૮)
ગાથાર્થ :- અનાભોગવાળા જીવને ધર્મમાં હીનત્વની બુદ્ધિ ન જાગે તો લોકરંજન માટે થતી ધર્મક્રિયા પણ સારી છે. પરંતુ પરમાર્થથી તો પ્રણિધાનાદિ ન હોય તો એક પણ ધર્મસાધના સારી નથી.(૧૦/૯) ટીકાર્થ :- જેનો સ્વભાવ સંમૂચ્છિમ = અસંજ્ઞી જીવ જેવો હોય, આગળ-પાછળનો કે આત્મિક લાભ-નુકશાનનો વિચાર કર્યા વિના જે માત્ર બહારથી આરાધના કરે રાખે, અને સ્વભાવથી વિનીત પ્રકૃતિવાળો હોય તેવો ધર્મી જીવ લોકરંજનના આશયથી જે ધર્મક્રિયા કરે તે પણ બીજાની અપેક્ષાએ (= અચરમાવર્તી જીવે જનમનરંજનહેતુથી કરેલી ધર્મક્રિયા કરતાં) કંઈક સુંદર કહેવાય; જો તે ધર્માત્માને
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
ના
६९४
• પ્રાધાના ક્રિયાશોધતી • द्वात्रिंशिका-१०/९ तत्त्वेन = तत्त्वतः पुनः नैकापि प्रणिधानाद्यभावतो नैकापि (शुभा) वरं, प्रणिधानादीनां क्रियाशुद्धिहेतुत्वात् ।।९।। नाशे समुत्पन्नेऽर्धं त्यजति पण्डितः' (पं.तं.४/१/२४) इति पञ्चतन्त्रदर्शितेन न्यायेन शास्त्रकृतां मनाक् सुन्दरा मता। यथोक्तं योगबिन्दुवृत्तौ ‘अनाभोगवतो लोकाराधनप्रधानस्य कीर्त्यादिस्पृहामलिनात्मधर्मक्रियायाः सकाशात् मनाक् सुन्दरैव धर्मक्रिया, महतो धर्मस्य तत्र हीनतयानवलोकनादिति (यो.बि.९१ वृत्तिः)।
તત્ત્વતિ: = પરમાર્થવૃજ્યા પુન: વૈશાપ = નૈવૈા, પુિનર્દે રૂત્ય શબ્દાર્થ, વરં = સુન્દરી, प्रणिधानाद्यभावतः = प्रणिधान-प्रवृत्ति-विघ्नजयादिसदाशयविरहात् । न च तदभावे कथं धर्मक्रियाप्राशस्त्यविरह इति शक्यम्, प्रणिधानादीनां = प्रणिधान-प्रवृत्ति-विघ्नजयादीनां क्रियाशुद्धिहेतुत्वात, तदभावे आध्यात्मिकक्रियाविशुद्धययोगात् । उपलक्षणतो भावस्थैर्य-वृद्ध्यादिहेतुत्वमप्यवसेयम् । इत्थमेव भावस्थैर्यादितोऽखण्डज्ञानानन्दादिप्राप्त्युपपत्तेः । एतेन → अखण्डैकरसं भावमखण्डैकरसं स्वयम् - (ते.बि.२/ १) इति तेजोबिन्दूपनिषद्वचनमपि व्याख्यातम् ।।
लोकसंज्ञादिना प्रणिधानादिभावानुपयोगे भावधर्माऽयोगात् । तदुक्तं योगबिन्दौ → लोकपङ्क्तिमतः प्राहुरनाभोगवतो वरम् । धर्मक्रिया न महतो हीनताऽत्र यतस्तथा ।। - (यो.विं.९१) इति । अत एव प्रणिधानादिकं धर्मकर्ममर्मतयाऽवसेयम् । प्रकृते → कर्ममर्म ज्ञात्वा कर्म कुर्यात् - (पर.१) इति परब्रह्मोपनिषद्वचनमपि यथातन्त्रमनुयोज्यम् ।।१०/९।। ધર્મમાં હીનત્વની બુદ્ધિ ન થાય તો.
જો કે તે ધર્મી જીવ અસંજ્ઞી જેવો ગતાનુગતિક ધર્મક્રિયા કરનાર હોવાથી તેને ધર્મમાં તાત્ત્વિક મહત્ત્વનું જ ભાન નથી. વળી, સાંસારિક ફલની પ્રબળ ઈચ્છા પણ તેને નથી. માટે તેને મહાન એવા ધર્મમાં હીનત્વની બુદ્ધિ થવાની સામાન્યથી શક્યતા નથી. આથી તેવા જીવની ધર્મક્રિયા કાંઈક સુંદર કહી શકાય. પરંતુ પરમાર્થથી વિચારીએ તો એક પણ ધર્મક્રિયા પ્રણિધાન આદિ વગર સારી ન કહેવાય. કારણ કે પ્રણિધાન વગેરે ક્રિયાશુદ્ધિના હેતુ છે. (૧૦/૯)
વિશેષાર્થ :- (૧) વિશિષ્ટબુદ્ધિ વગરના ધાર્મિક વિનીત જીવોને ધર્મનું તાત્ત્વિક માહાભ્ય ખ્યાલમાં જ નથી હોતું. તેમ જ વિનીત-ભદ્રિક એવા તે જીવોમાં તીવ્ર ભોગતૃષ્ણા ન હોવાના લીધે તેવા જીવને લૌકિક સુખ-દેવલોકનું સુખ વગેરે મેળવવાની તીવ્ર ઝંખના નથી હોતી. માટે ફક્ત બાહ્ય લૌકિક-સુખના સાધન તરીકેની બુદ્ધિ ધર્મમાં થવાની તેમના માટે શક્યતા ખાસ રહેતી નથી. આમ ધર્મમાં હીનત્વની ભાવના તેમના હૃદયમાં ન રહેવાના લીધે તેવા જીવો જનમનોરંજન માટે પાપ કરવાના બદલે ધર્મ કરે તો પણ કંઈક સારી વાત છે. (૨) અચરમાવર્તવર્તી દૂરભવ્ય કે અભવ્ય જીવો તો એકમાત્ર બાહ્ય સુખના જ સાધન તરીકે ધર્મને માનવા દ્વારા ધર્મનું અવમૂલ્યન કરીને જનમનોરંજન માટે જે ધર્મક્રિયા કરે છે તે કરતાં તો ઉપરના જીવોની ધર્મક્રિયા સારી જ કહેવાય.
(૩) પરંતુ તાત્ત્વિક શુદ્ધિ તો પ્રણિધાનાદિસહિત એવી ધર્મક્રિયામાં જ હોય છે. આ વાત ધ્યાનમાં રાખવી. આ ઉત્તમ ભૂમિકા છે. જેમ સ્ત્રીને (૧) કેવળ વાસનાપૂર્તિના સાધન તરીકે જોવી તે અધમ કક્ષા છે. (૨) ધર્મસંગાથિનીરૂપે પણ નિહાળવી તે મધ્યમ કક્ષા છે. અને (૩) માતા-બેનદિકરી-સિદ્ધસ્વરૂપે નિહાળી તેની જોડે પવિત્ર આચરણ કરવું તે ઉત્તમ-ઉત્તમોત્તમ કક્ષા છે. તે રીતે પ્રસ્તુતમાં
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
• पुष्टि-शुद्धिनिरूपणम् • तानेवाहप्रणिधानं प्रवृत्तिश्च तथा विघ्नजयस्त्रिधा। सिद्धिश्च विनियोगश्च एते' कर्मशुभाऽऽशयाः।।१०।।
प्रणिधानमिति । कर्मणि = क्रियायां शुभाशयाः = स्वपुष्टि-शुद्ध्यनुबन्धहेतवः शुभपरिणामाः (=कर्मशुभाशयाः)। पुष्टिरुपचयः, शुद्धिश्च ज्ञानादिगुणविघातिघातिकर्मह्रासोत्थनिर्मलतेत्यवधेयम् ।।१०।। ___ तानेव प्रणिधानादीन् ग्रन्थकार आह- ‘प्रणिधानमिति । यथोक्तं षोडशके → प्रणिधि-प्रवृत्तिविघ्नजय-सिद्धि-विनियोगभेदतः प्रायः । धर्म राख्यातः शुभाशयः पञ्चधाऽत्र विधौ ।। - (षो.३/ ६) इति। स्वपुष्टि-शुद्ध्यनुबन्धहेतवः शुभपरिणामाः इति । अभव्यादौ प्रकृतदृढतरसदाशयाऽसत्त्वेन क्वाचित्कशुद्धिपुष्ट्योः सत्त्वेऽपि न तदनुबन्धः सम्भवति । अनाभोगवति मुग्धादौ प्रणिधानादिविरहादेव निरनुबन्धिन्यौ ते भवत इति ध्येयम् । पुष्टिः = उपचयः = प्रवर्धमानपुण्ययोगः, शुद्धिः = ज्ञानादिगुणविघातिघातिकर्महासोत्थनिर्मलता = सम्यग्ज्ञानादिप्रतिबन्धकज्ञानावरणादिघातिकर्मव्यपगमेनोत्पन्ना यावती काचित् देशतोऽपि निरुपाधिकता । न चाऽपवर्गमार्गे शुद्धेरेवास्त्वावश्यकता, अलं पुष्ट्येति शङ्कनीयम्, दैव-पुरुषकारवत् शुद्धि-पुष्ट्योरन्योन्यसापेक्षतयैवाऽपवर्गजनकत्वाभ्युपगमात् । यथोक्तं षोडशके पुष्टिः पुण्योपचयः शुद्धिः पापक्षयेण निर्मलता। अनुबन्धिनि द्वयेऽस्मिन् क्रमेण मुक्तिः परा ज्ञेया ।। - (पोड.३/४) इति । पुण्यस्य विरहे तु मोक्षसामग्रीलाभ एव दुर्लभः ।
__ इदमेवाभिप्रेत्य भक्तामरस्तोत्रवृत्तौ → जैनो धर्मः प्रकटविभवः सङ्गतिः साधुलोके, विद्वद्गोष्ठी वचनपटुता कौशलं सत्कलासु । साध्वी लक्ष्मीश्चरणकमलोपासना सद्गुरूणां, शुद्धं शीलं मतिरमलिना प्राप्यते नाल्पपुण्यैः ।। - (भक्ता.१९/पृष्ठ.५०) इत्युक्तम् । यथोक्तं पुण्यकुलके अपि → सुद्धो बोहो सुगुरूहिं, संगमो उवसमं दयालुत्तं । दक्खिण्णकरणं जं, लभंति पभूयपुण्णेहिं ।। संमत्तं निच्चलं तं, वयाण परिपालणं अमायत्तं । पढणं गुणणं विणओ, लभंति पभूयपुण्णेहिं ।। उस्सग्गे अववाये, निच्छय-ववहारम्मि निउणत्तं । मण-वयण-कायसुद्धी, लब्भंति पभूयपुण्णेहिं ।। अवियारं तारुण्णं, जिणाणं राओ परोवयारत्तं । निक्कंपया य झाणे, लब्भंति पभूयपुण्णेहिं ।।
6 (पु.कु.३-६) इत्याद्युक्तम् । → मनःशुद्धिः प्रकर्तव्या, कर्तव्यमात्मसाधनम् + (कृ. गी.३५) इति कृष्णगीतावचनं तु शुद्धिप्राधान्यपरमवसेयम् । ततश्च शुद्धि-पुष्ट्योरुभयोरेवावश्यकताऽઅભવ્યાદિક્રિયા, મુગ્ધક્રિયા અને પ્રણિધાનાદિયુક્ત ધર્મક્રિયામાં યથાક્રમ સમજી લેવું. (૧૦/૯)
ધર્મક્રિયાને શુદ્ધ કરનારા પ્રણિધાન વગેરેને ગ્રંથકારશ્રી જણાવે છે.
ગાથાર્થ :- પ્રણિધાન, પ્રવૃત્તિ, વિનય, સિદ્ધિ અને વિનિયોગ-આ પાંચ ક્રિયાગત શુભાશય 81141.(१०/१०)
ટીકાર્ય :- ધર્મક્રિયામાં પોતાની શુદ્ધિ અને પુષ્ટિની પરંપરાને ચલાવનારા શુભ પરિણામો પ્રણિધા-નાદિ પાંચ છે. પુષ્ટિ એટલે પ્રવર્ધમાન પુણ્યયોગે પુષ્ટ થવું. તથા શુદ્ધિ એટલે જ્ઞાનાદિ આત્મગુણોનો નાશ કરનાર ઘાતકર્મના ક્ષયોપશમાદિથી ઉભી થયેલી આત્માની નિર્મળતા.- આ વાત ખાસ ધ્યાનમાં રાખવી. (૧૦/૧૦) १. हस्ताद” 'नंत' इत्यशुद्धः पाठः । अन्यहस्तप्रतौ च 'पंथ' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
६९६
अधस्तनधर्मस्थानवर्त्तिद्वेषे प्रणिधानप्रच्यवः
द्वात्रिंशिका - १०/११
प्रणिधानं क्रियानिष्ठमधोवृत्तिकृपाऽनुगम् । परोपकारसारं च चित्तं पापविवर्जितम् ।।११।। प्रणिधानमिति । प्रणिधानं क्रियानिष्ठं अधिकृतधर्मस्थानादविचलितस्वभावम् । अधोवृत्तिषु स्वप्रतिपन्नधर्मस्थानादधस्ताद्वर्तमानेषु प्राणिषु कृपाऽनुगं = करुणाऽन्वितं (= अधोवृत्तिकृपानुगम्), न तु हीनगुणत्वेन तेषु द्वेषसमन्वितम् । परोपकारसारं च = परार्थनिष्पत्तिप्रधानं च चित्तं पवर्गमार्गेऽनाविव । तदुभयानुबन्धस्तु न प्रणिधानादिव्यतिरेकेण । यथोक्तं षोडशकेन प्रणिधानाद्याशयसंविद्व्यतिरेकतोऽनुबन्धि तत् ← ( पो.प्र.३/५) इति, तत् = पुष्टि-शुद्धिद्वयं शिष्टं स्पष्टम्
=
1190/9011
तत्र प्रणिधानलक्षणमाह- 'प्रणिधानमिति । प्रणिधानं = प्रणिधानशब्दवाच्यं अधिकृतधर्मस्थानात् अविचलितस्वभावं प्रतिज्ञातधर्मस्थानसिद्धिं यावत् नियमितप्रतिष्ठं क्रियाकाले क्रियात्मकनिमित्ताभिव्यक्तस्वभावं क्रियाशून्यकाले व्यासङ्गदशायां वाऽनभिव्यक्तस्वभावं सत् संस्कारात्मना स्थिरप्रकृतिकञ्च, अन्यथा क्रियावैफल्यापत्तेः । स्वप्रतिपन्नधर्मस्थानात् तपो - जप- स्वाध्याय - वैयावृत्त्यादिलक्षणात् अधस्तात् वर्तमानेषु = अधस्तनधर्मस्थानवर्तिषु प्राणिषु करुणान्वितं निर्व्याजदयोपेतं; न तु = नैव हीनगुणत्वेन स्वापेक्षया निम्नतरधर्मस्थानवर्तितया तेषु = अधोवर्तिषु द्वेषसमन्वितं = निन्देर्ष्याद्यन्वितम्, अन्यथा स्वप्रतिपन्नधर्मस्थानापकर्षाद्यापत्तेः । परार्थनिष्पत्तिप्रधानं निरपेक्षान्यानुग्रहसिद्धिमुख्यं सर्वस्या अपि सतां प्रवृत्तेरुपसर्जनीकृतस्वार्थ- प्रधानीकृतपरार्थत्वात् । क्वचिदुद्भूततया परार्थप्राधान्याऽदर्शनेऽपि संस्काररूपेण तदस्तित्वमङ्गीकर्तव्यमेव, अन्यथा तत्त्वहानेः । चित्तं सावद्यपरिहारेण निरवद्यवस्तुविषयं = निरवद्यं
=
=
=
·
=
વિશેષાર્થ :- અભવ્ય પાસે પ્રણિધાનાદિ પાંચ આશય નથી હોતા. તેથી અભવ્ય જીવની શુદ્ધિ અને પુષ્ટિ શુભાનુબંધ વગરની હોય છે. તેમ જ સંમૂર્ચ્છિમ જેવા મુગ્ધ જીવોમાં પ્રણિધાનાદિ ન હોવાથી તે પુષ્ટિ અને શુદ્ધિ પણ નિરનુબંધ હોય છે. ષોડશક ગ્રંથમાં બતાવેલા પ્રણિધાન આદિ પાંચ ભાવોનું પ્રસ્તુતમાં વિવેચન ચાલી રહેલ છે. પ્રણિધાનાદિ તે પાંચેય પદાર્થ આશય = પરિણામસ્વરૂપ છે- આ વાત ખાસ ધ્યાનમાં લેવી. તેમ જ આ પ્રણિધાન આદિ પાંચ આશયો ભળે તો જ આત્મા પુણ્યાનુબંધી પુણ્ય અને નિર્જરાની પરાકાષ્ઠાએ પહોંચવા દ્વારા મોક્ષ પામી શકે છે. માટે ધર્મક્રિયામાં આ પ્રણિધાનાદિ પાંચ આશયોને પ્રગટાવવા માટે સહુ કોઈ આત્માર્થી સાધકે લાગી જવું જોઈએ. આગળની ગાથામાં ક્રમસ૨ પ્રણિધાનાદિનું લક્ષણ વગેરે બતાવવામાં આવશે. (૧૦/૧૦)
* પ્રણિધાનનું પ્રરૂપણ
ગાથાર્થ :- ક્રિયાથી અવિચલિત સ્વભાવવાળું, નિમ્ન ધર્મસ્થાનમાં રહેલા જીવો ઉપર કૃપાયુક્ત, પરોપકારપ્રધાન અને પાપવર્જિત એવું ચિત્ત અહીં પ્રણિધાન કહેવાય છે. (૧૦/૧૧)
ટીકાર્થ :- (૧) પોતે સ્વીકારેલ વિવક્ષિત ધર્મસ્થાનની સિદ્ધિ ન થાય ત્યાં સુધી પ્રણિધાન અવિચલિત બદલી ન જાય તેવા સ્વભાવવાળું હોય છે. (૨) તેમ જ પોતે સ્વીકારેલ ધર્મસ્થાનથી નીચલી કક્ષાએ રહેલા જીવો ઉપર કરુણાવાળું ચિત્ત હોય છે. પરંતુ પોતાના ગુણની અપેક્ષાએ તેઓ નિમ્નસ્તરે હોવાથી તેમના વિશે દ્વેષવાળું મન ન હોય તો તે પ્રણિધાન સાચું સમજવું. (૩) પ્રણિધાન તરીકે અભિમત એવા ચિત્તમાં પરોપકાર થાય તેની જ મુખ્યતા રહેલી હોય છે. (૪) તથા પ્રણિધાનરૂપ ચિત્ત પાપવાળી
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
६९७
• प्रवृत्तेः परिणतिरूपता • पापविवर्जितं = सावद्यपरिहारेण निरवद्यवस्तुविषयम् ।।११।। प्रवृत्तिः प्रकृतस्थाने यत्नाऽतिशयसम्भवा । अन्याऽभिलाषरहिता चेतःपरिणतिः स्थिरा ।।१२।।
प्रवृत्तिरिति । प्रवृत्तिः प्रकृतस्थाने = अधिकृतधर्मविषये यत्नाऽतिशयसम्भवा = पूर्वप्रयत्नाऽधिकोत्तरप्रयत्नजनिता अन्याऽभिलाषेण अधिकृतेतरकार्याऽभिलाषेण रहिता (=अन्याऽभिलाषरहिता) चेतसः यद्वस्तु अधिकृतधर्मस्थानसिद्ध्यनुकूलं प्रतिदिनकर्तव्यं तद्विपयमिति । प्रणिधानस्य चित्तपरिणतिरूपत्वेऽपि चित्त-तत्परिणत्योरभेदोपचारादत्र चित्तस्य प्रणिधानत्वोक्तिर्न विरुद्धेत्यवधेयम् । ___ योगविंशिकावृत्तौ प्रकृतग्रन्थकृतैव → हीनगुणद्वेपाभाव-परोपकारवासनाविशिष्टोऽधिकृतधर्मस्थानस्य कर्तव्यतोपयोगः प्रणिधानम् + (यो.विं.१/वृ.२) इति प्रणिधानलक्षणमुक्तम् । षोडशके च हरिभद्रसूरिभिः → प्रणिधानं तत्समये स्थितिमत् तदधः कृपानुगञ्चैव । निरवद्यवस्तुविषयं परार्थनिष्पत्तिसारञ्च ।। 6 (पो.३/७) इति तल्लक्षणमुक्तम् । अधिकं बुभुत्सुभिरस्मत्कृता कल्याणकन्दलीनाम्नी तट्टीका विलोकनीया। → अन्तर्मुखोपयोगेन, वर्तिष्येऽहं मुदा ध्रुवम् । साधयिष्याम्यहं शुद्धां, स्वकीयामात्मशुद्धताम् ।। -- (आ.द.गी.८९) इति आत्मदर्शनगीतादर्शितं प्रणिधानमप्यत्राऽऽगमानुसारेणाऽनुयोज्यम् ।।१०/११।। ___प्रवृत्तिं लक्षयति- 'प्रवृत्तिरिति । प्रवृत्तिः = प्रवृत्तिपदवाच्या अधिकृतधर्मविषये = प्रणिहितधर्मस्थानमुद्दिश्य पूर्वयत्नाधिकोत्तरप्रयत्नजनिता = प्रणिधानकालीनयत्नापेक्षयाऽधिकवलवानऽप्रमादभावनाजनितो यो विजातीयः प्रयत्नः तेनोत्पादिता अधिकृतेतरकार्याभिलाषेण = प्रणिधानगोचरधर्मस्थानानुपयोगिकार्यપ્રવૃત્તિના પરિહારપૂર્વક નિષ્પાપ વસ્તુનો વિચાર કરે છે. (ચિત્ત અને ચિત્તના પરિણામમાં અભેદ ઉપચાર रीने म यित्तने प्रतिपान ४८ छ.) (१०/११)
વિશેષાર્થ :- આ પ્રણિધાનાદિ પાંચેય આશયનું અમે (ગુજરાતી વિવેચનકારે) ષોડશક ગ્રંથના પ્રથમ ભાગમાં વિસ્તારથી ગુજરાતી ભાષામાં પણ વિવેચન કરેલ છે. ત્યાં વિસ્તારથી (૩૬ થી ૧૨) આ પાંચેય આશયની છણાવટ કરેલ હોવાથી અહીં તેનો ફરીથી વિસ્તાર કરતા નથી. દિવ્યદર્શન ટ્રસ્ટકલિકુંડ, ધોળકા તરફથી પોડશક-વિવરણ ભાગ-૧ર પ્રકાશિત થયેલ છે. વાચકવર્ગ ત્યાં દૃષ્ટિપાત કરી શકે છે. તદુપરાંત પ્રણિધાનાદિ પાંચેય આશયની વિસ્તૃત છણાવટ મારા વિદ્યાગુરુદેવ આચાર્યપ્રવર પૂજ્યપાદ શ્રી અભયશેખરસૂરિજી મહારાજે “સિદ્ધિના સોપાન' નામે ગુજરાતી પુસ્તકમાં તેમ જ “યોગવિંશિકા વિવેચન' માં પણ કરેલ છે. જિજ્ઞાસુ વાચકવર્ગ ત્યાં દષ્ટિપાત કરી શકે છે. અહીં તો અમે પ્રણિધાનાદિ પાંચેય બાબત વિશે માત્ર ગાથાર્થ-ટીકાર્થ જ જણાવશું. આ વાતની વિજ્ઞ વાચકવર્ગે નોંધ લેવી.(૧૦/૧૧)
હ પ્રવૃત્તિ નિરૂપણ છે ગાથાર્થ :- પ્રસ્તુત ધર્મસ્થાનમાં વિશેષ પ્રકારના પ્રયત્નથી ઊભી થયેલી અન્ય અભિલાષન્ય स्थिर चित्तपरिणति में प्रवृत्ति३५. वी. (१०/१२)
ટીકાર્થ :- જે ધર્મસ્થાનને સિદ્ધ કરવા વિશે પ્રણિધાન કરેલ છે તે ધર્મસ્થાનમાં પ્રણિધાનકાલીન પ્રયત્ન કરતાં પણ અધિક બળવાન એવા પ્રયત્નથી ઉત્પન્ન થયેલ એવી ચિત્તની પરિણતિ તે પ્રવૃત્તિ કહેવાય છે. પ્રવૃત્તિપદાર્થ તરીકે માન્ય આ ચિત્તપરિણતિ પ્રસ્તુત ધર્મસ્થાનમાં ઉપયોગી ન બને તેવા પ્રકારના १. हस्तादर्श 'प्रकृतिश्चायं' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
६९८
औत्सुक्यस्वरूपोपदर्शनम्
द्वात्रिंशिका - १०/१३
= अन्तरात्मनः परिणतिः (= चेतः परिणतिः) स्थिरा = एकाग्रा, स्वविषय एव यत्नाऽतिशयाज्जाता तत्रैव च तज्जननीत्यर्थः ।। १२ ।।
बाह्याऽन्तर्व्याधिमिथ्यात्वजयव्यङ्ग्याशयात्मकः । कण्टक-ज्वर-मोहानां जयैर्विष्नजयः समः ।। १३ ।।
श्रद्धानम्,
बाह्येति । 'बाह्यव्याधयः शीतोष्णादयः, अन्तर्व्याधयश्च ज्वरादयः, मिथ्यात्वं = भगवद्वचनाऽतेषां जयः तत्कृतवैक्लव्यनिराकरणं तद्व्यङ्ग्याऽऽशयात्मकः (= बाह्यान्तर्व्याधिमिथ्यात्व - गोचराऽऽकाङ्क्षया रहिता औत्सुक्यशून्येति यावत् अन्तरात्मनः परिणतिः एकाग्रा = एकविषयक धारावाहिकवृत्तिशालिनी, स्वविषये = प्रणिहितधर्मस्थानसिद्ध्यनुकूलप्रवृत्तिगोचरे एव उद्देश्यतासम्बन्धेन यत्नातिशयात् = विजातीयप्रयत्नात् जाता तत्रैव च विषये तज्जननी यत्नातिशयोत्पादिका इत्यर्थः । स्वहेतुस्वरूपानुबन्धशुद्धः प्रवृत्त्याशयो ज्ञेयः, कथञ्चित्क्रियारूपत्वेऽप्यस्य कथञ्चिदाशयरूपत्वादिति योगदीपिकाकारः (षोड.३/८ यो. दी. टीका. पृ. ७५) । योगविंशिकावृत्तौ च अधिकृतधर्मस्थानोद्देशेन तदुपायविषय इतिकर्तव्यताशुद्धः शीघ्रक्रियासमाप्तीच्छादिलक्षणौत्सुक्यविरहितः प्रयत्नातिशयः प्रवृत्तिः ← (यो. विं.वृ. १ पृ. २) इत्युक्तम् । षोडशकेऽपि तत्रैव तु प्रवृत्तिः शुभसारोपायसङ्गतात्यन्तम् । अधिकृतयत्नातिशयादौत्सुक्यविवर्जिता चैव ।। ← ( षो. ३/८) इत्युक्तम् । यच्च काव्यानुशासने श्रीहेमचन्द्रसूरिभिः → इष्टानुस्मरणादेरौत्सुक्यं त्वरादिकृत् ← (काव्या. २ । ३१ ) इति हेतु-फलमुखेनौत्सुक्यनिरूपणमकारि तदत्रानुसन्धेयम् । प्रकृते अधिकन्त्वस्मत्कृतकल्याणकन्दलीतोऽवसेयम् ( षोड वृत्ति ३/८ ) ||१० / १२।। विघ्नजयं लक्षयति- 'बाह्ये 'ति । विघ्नजयो नाम 'विघ्नस्य जयोऽस्मादिति व्युत्पत्त्या धर्मान्तरायनिवर्त्तकः परिणामः ← (यो. विं. १ वृ.) इति योगविंशिकावृत्तौ प्रकृतग्रन्थकृतोक्तम् । अस्य = धर्मान्तरायरूपस्य विघ्नस्य त्रिविधत्वं = त्रिप्रकारत्वं प्रागुक्तं 'विघ्नजयस्त्रिधा ' ( द्वा.द्वा.१०/१०, पृ.६९५ ) इत्येवमुक्तं व्यक्तीकृतम्। प्रतियोगिजेतव्यत्रैविध्यात्त्रिविधत्वं विघ्नजयस्येति भावः । यथोक्तं योगबिन्दौ कण्टक- ज्वर-मोहैस्तु समो विघ्नः प्रकीर्त्तितः । मोक्षमार्गप्रवृत्तानामत एवापरैरपि ।। ← (यो . बिं. ३७४ ) इति । उपदेशपदेऽपि કામને કરવાની ઈચ્છાથી રહિત હોય છે. તેમ જ પ્રવૃત્તિ રૂપે પ્રસ્તુતમાં માન્ય એવી અંતઃકરણની પરિણતિ સ્થિર = એકાગ્ર હોય છે. મતલબ કે પોતાના વિષયમાં જ વિશેષ પ્રકારના પ્રયત્નથી ઉત્પન્ન થયેલ હોવાથી તે પરિણતિ તે જ વિષયમાં અધિકૃત ધર્મસ્થાનમાં પ્રયત્ન કરાવનારી હોય છે.(૧૦/૧૨) પ્રવૃત્તિ પછી વિઘ્નજયનું નિરૂપણ કરતા ગ્રંથકારશ્રી જણાવે છે કે
* ત્રિવિધ વિજય વિમર્શ ક
ગાથાર્થ :- બાહ્યવ્યાધિ, આંતરિકવ્યાધિ અને મિથ્યાત્વ-આ ત્રણ ઉપર મેળવેલ વિજયનો સૂચક जेवो आशय विघ्नभ्य हेवाय छे. ते 525 - भ्वर - मोहना ४५ समान छे. (१०/१3)
=
•
=
•
ટીકાર્થ :- ઠંડી-ગરમી વગેરે બાહ્યવ્યાધિ કહેવાય. તાવ વગેરે આંતરિકવ્યાધિ કહેવાય. તથા ભગવાનના વચનમાં અશ્રદ્ધા તે મિથ્યાત્વ સમજવું. (આ ત્રણેય મોક્ષમાર્ગની આરાધના કરવામાં - વિવક્ષિત ધર્મસ્થાનની સિદ્ધિમાં વિઘ્નભૂત છે; કારણ કે તેનાથી અધિકૃત ધર્મસ્થાનમાં વિકલતા-ન્યૂનતા-વિપરીતતારૂપ ખામી આવે છે.) આ ત્રણેય દ્વારા કરાયેલી ખામીને દૂર કરવી તે વિઘ્નજય કહેવાય. આવા જયનો १. हस्तादर्शे 'बाह्यया...' इत्यशुद्धः पाठः ।
=
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
बौद्धसम्मतविघ्नविद्योतनम्
६९९
जयव्यङ्ग्याशयात्मकः) कण्टक- ज्वर - मोहानां जयैः समो विघ्नजयः । इत्थं च हीनमध्यमोत्कृष्टत्वेनाऽस्य त्रिविधत्वं प्रागुक्तं व्यक्तीकृतम् । 'यथाहि - ( १ ) कस्यचित्पुंसः कण्टकाऽऽकीर्णमार्गाऽवतीर्णस्य कण्टकविघ्नो विशिष्टगमनविघातहेतुः । तद्रहिते तु पथि प्रवृत्तस्य निराकुलं गमनं सञ्जायते । एवं कण्टकविघ्नजयसमः प्रथमो विघ्नजयः ।
•
·
(२) तथा तस्यैव ज्वरवेदनाऽभिभूतशरीरस्य विह्वलपादन्यासस्य निराकुलं गमनं चिकीर्षोरपि तत्कर्तुमशक्नुवतः कण्टकविघ्नादभ्यधिको ज्वरविघ्नः । तज्जयस्तु निराकुलप्रवृत्तिहेतुः । एवं ज्वरविघ्नजयसमो द्वितीयो विघ्नजयः ।
→ पडिबंधो वि य एत्थं सोहणपंथम्म संपयट्टस्स | कंटग-जर - मोहसमो विन्नेओ धीरपुरिसेहिं ।। ← (उप पद. २६१) इत्युक्तम् ।
प्रकृतेऽस्खलितप्रवृत्तिप्रतिबन्धककण्टकपादवेधसमाः शीतोष्णादयः जघन्यविघ्नतया, अविह्वलपादन्यासप्रतिरोधकज्वरोत्पादतुल्याः ज्वरादयो मध्यमविघ्नतया, नियतदिग्गमनविरोधिदिङ्मोहोत्पादसदृशा मिथ्यात्वमोहोदयादय उत्कृष्टविघ्नतयाऽवगन्तव्याः । दीघनिकाये (१) अतिसीतन्ति कम्मं न करोति, (२) अतिउण्हन्ति कम्मं न करोति, (३) अतिसायन्ति कम्मं न करोति, (४) अतिपातोति कम्म न करोति (५) अतिछातोस्मीति कम्मं न करोति, (६) अतिघातोस्मीति कम्मं न करोति ← ( दी. नि. ३/८/२५३) इत्येवं यान्यतिशीतोष्ण-सन्ध्या- प्रातः- क्षुत्क्षामता - भुक्ततालक्षणानि आलस्यनिमित्तानि प्रोक्तानि तानि जघन्यविघ्नरूपेणाऽवसेयानि ।
एवं कण्टकविघ्न जयसमः प्रथमो विघ्नजयः = जघन्यविघ्नजयः । यथा कण्टकापनयनं पथि प्रस्थितस्य निराकुलगमनसम्पादकं तथा मोक्षमार्गप्रवृत्तस्य कण्टकस्थानीयशीतोष्णादिपरिषहैरुपद्रुतस्य निराकुलप्रवृत्त्यादिकरणाऽसमर्थस्य तितिक्षाभावनया तदपाकरणमनाकुलप्रवृत्तिसाधकम् । एवं ज्वरविघ्नजयसमो द्वितीयः = मध्यमो विघ्नजयः । यथा तस्यैव ज्वरविजयोऽविह्वलगमनसम्पादकः तथैवास्य विशिસૂચક એવો આશય પણ વિઘ્નજય કહેવાય છે. આ ત્રિવિધ વિઘ્નજય ક્રમસર કંટક, જ્વર અને દિમોહના જય સમાન છે. આમ ‘હીન, મધ્યમ અને ઉત્કૃષ્ટરૂપે વિઘ્ન ત્રણ પ્રકારના છે' એવું કહેવાથી (૧૦મી ગાથામાં જણાવેલ=) પૂર્વોક્ત ‘વિઘ્નજય ત્રણ પ્રકારનો છે' - આ બાબતની સ્પષ્ટતા થઈ જાય છે.
ત્રણ વિઘ્ન આ રીતે અહીં સમજવા. (૧) જેમ કોઈક મુસાફર કાંટાઓથી વ્યાપ્ત એવા રસ્તે ચાલતો હોય તો કાંટા વિઘ્ન કહેવાય છે. અસ્ખલિત રીતે માર્ગગમનમાં તે કાંટા નડતરરૂપ થવાથી વિઘ્ન કહેવાય છે. કાંટા વગરના માર્ગમાં મુસાફરી કરનાર મુસાફર અસ્ખલિત રીતે ચાલે છે. આમ કંટકવિઘ્નતુલ્ય ઠંડી-ગરમી વગેરે વિઘ્નોનો જય સમજવો. (૨) તથા તે જ મુસાફરના શરીરમાં તાવની ભયંકર વેદના ફેલાઈ જાય અને ચાલતી વખતે તેના પગ ડગમગતા હોય તો અસ્ખલિત રીતે સડસડાટ ચાલવાની ઈચ્છા હોવા છતાં તે મુસાફર અસ્ખલિત રીતે ઝડપથી ચાલી શકતો નથી. માટે માર્ગમાં આવતા કાંટાના વિઘ્ન કરતાં પણ તાવનું વિઘ્ન મોટું કહેવાય. જો તાવને તે મુસાફર જીતે તો ખચકાટ વિના ઝડપથી તે ચાલી શકે. મતલબ કે તાવવિજય ઝડપથી-ખચકાટ વિના-ડગમગ્યા વિના ચાલવામાં
१. मुद्रितप्रतौ ' तथाहि ' इति पाठः । २. हस्तादर्शे 'समः प्रथमो विघ्नजयः' इति नास्ति । ३. मुद्रितप्रतौ 'दप्यधिको ' इति पाठः ।
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
• विघ्नविजयोपायप्रतिपादनम्
द्वात्रिंशिका - १०/१३
(३) तस्यैव चाऽध्वनि जिगमिषोर्दिङ्मोहकल्पो' मोहविघ्नः तेनाऽभिभूतस्य प्रेर्यमाणस्याऽप्यध्वनीनैर्न गमनोत्साहः कथञ्चित्प्रादुर्भवति । तज्जयस्तु स्वरसतो मार्गगमनप्रवृत्तिहेतुः, एवमिह मोहविघ्नजयसमस्तृतीयो विघ्नजयः इति । फलैकोन्नेयाः खल्वेते ।। १३ ।।
७००
ष्टधर्मस्थानप्रतिबन्धकानां ज्वरकल्पानां शारीरादिरोगाणां जयः हियाहारा मियाहारा अप्पाहारा य न । न ते विज्जा तिगिच्छंति अप्पाणं ते तिगिच्छगा ।। ← (ओ.नि. ५७८, पिं.नि.६४८) इति ओघनिर्युक्ति-पिण्डनिर्युक्त्यादिदर्शितरीत्या तत्कारणाऽनासेवनेन, 'मत्स्वरूपस्यैते परीषहा लेशतोऽपि न बाधकाः किन्तु देहमात्रस्ये 'ति भावनाविशेषेण वा सम्यग्धर्माराधनसामर्थ्यसम्पादक इत्यर्थः । तज्जयस्तु दिग्मोहविजयस्तु स्वरसतः = स्वयमेव सम्यग्ज्ञानात् परैश्चाभिधीयमानमार्गश्रद्धानान्मन्दोत्साहतात्यागेन मार्गगमनप्रवृत्तिहेतुः । एवं अनेन प्रकारेण इह मोक्षमार्गे दिङ्मोहकल्पो मिथ्यात्वादिजनितो मनोविभ्रमो विघ्नः, तज्जयस्तु गुरुपारतन्त्र्येण मिथ्यात्वादिप्रतिपक्षसम्यक्त्वादिभावनया मनोविभ्रमापनयनादनवच्छिन्नप्रयाणसम्पादक इति मोहविघ्नजयसमः तृतीय उत्कृष्टो विघ्नजय इति फलैअस्खलितगमनाऽविह्वलपदन्यास-नियतदिग्गमनलक्षणफलबलमात्रानुमेयाः खलु एते
=
=
त्रयो
•
=
=
कोन्नेयाः विघ्नजया यथाक्रममवसेयाः । त्रिविधोऽपि समुदितो विघ्नजयोऽधिकृतधर्मस्थानविषयकप्रवृत्तिजनकः, अल्पस्यापि विघ्नस्य सत्त्वे कार्याऽसिद्धेः । तदुक्तं षोडशके विघ्नजयस्त्रिविधः खलु विज्ञेयो हीनमध्यमोत्कृष्टः । मार्ग इह कण्टक-ज्वर-मोहजयसमः प्रवृत्तिफलः । । ← ( पोड . ३ / ९ ) इति । अधिकं तु कल्याणकन्दलीतोऽवसेयम् ||१०/१३।।
નિમિત્ત બની જાય છે. આ રીતે લોકોત્તર માર્ગમાં પણ આગળ વધી રહેલા જીવને માટે તાવ વગેરે વ્યાધિ ઠંડી-ગરમી કરતાં મોટું વિઘ્ન છે અને તાવને હટાવી દે/હરાવી દે તો અસ્ખલિત રીતે મોક્ષમાર્ગે સાધક આગળ વધી શકે. આમ તાવરૂપવિઘ્નના જય સમાન બીજો વિઘ્નજય છે.
(૩) તથા લૌકિક દૃષ્ટાંતમાં જણાવેલ મુસાફરને માર્ગમાં પૂર્વદિશામાં આગળ વધવાની ઈચ્છા હોવા છતાં જો પશ્ચિમ દિશામાં પૂર્વ દિશાનો ભ્રમ થઈ જાય તો રસ્તામાં તેને મુસાફરો સમજાવે કે ‘આ પૂર્વદિશા નથી, પશ્ચિમદિશા છે. તમે આ રસ્તે ચાલવાથી અમદાવાદથી ભોપાલ પહોંચવાના બદલે પાછા અમદાવાદ પહોંચી જશો.’-- તો પણ સાચા માર્ગે જવાનો ઉત્સાહ કોઈ પણ રીતે તેને જાગતો જ નથી. કારણ કે તેને પશ્ચિમ દિશામાં જ પૂર્વ દિશાનો ભ્રમ થયેલ છે. પરંતુ જો સૂર્યોદયદર્શન કરાવવા દ્વારા તેના ભ્રમને કોઈ ભગાડે તો દિઙૂમોહજય = દિશાભ્રમવિજય સ્વાભાવિક રીતે - બીજાની પ્રેરણા વિના જ સાચી પૂર્વદિશામાં
-
મૂળ માર્ગમાં જવા માટે નિમિત્ત બની જશે. આ જ રીતે લોકોત્તર માર્ગમાં પણ જેને અતત્ત્વમાં તત્ત્વનો મોહ થયો હોય, દુર્ગતિકારણમાં સુખસાધનતાનો ભ્રમ થયો હોય, વ્યસનાદિ અકલ્યાણકારી પ્રવૃત્તિમાં કલ્યાણકારિતાની ભ્રાન્તિ થઈ હોય તો કલ્યાણમિત્રો વગેરે દ્વારા તે નુકશાનકારી તત્ત્વને છોડવાની પ્રેરણા થવા છતાં તેને છોડવાનો ઉત્સાહ કોઈ પણ રીતે જાગતો જ નથી. જો ગુરુઉપદેશ કે સમ્યક્ત્વભાવના વગેરે દ્વારા તે જીવની ભ્રમણા ભાંગે તો પોતાની મેળે જ નુકશાનકારક હેય તત્ત્વને છોડી દેશે. આમ મોહજય મોક્ષમાર્ગે આગળ વધવામાં હેતુ બને છે. તેથી દિશાભ્રમવિઘ્નજયસમાન મોહજય નામનો ત્રીજો વિઘ્નજય છે. આ રીતે સન્માર્ગગમન આદિ ત્રણ પ્રકારના ફળ દ્વારા ત્રિવિધ વિઘ્નજય જાણી શકાય છે. અર્થાત્ જે
१. हस्तादर्शे 'दिङ्मोहविघ्नः तेना...' इति त्रुटितः पाठः । हस्तादर्शान्तरे च 'दिङ्मोल्पो' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
• सिद्धिफलप्रदर्शनम् •
७०१ सिद्धिस्तात्त्विकधर्माप्तिः साक्षादनुभवात्मिका। कृपोपकारविनयान्विता हीनादिषु क्रमात् ।।१४।।
- सिद्धिरिति । सिद्धिः तात्त्विकस्य = अभ्यासशुद्धस्य न त्वाभ्यासिकमात्रस्य धर्मस्य = अहिंसादेः आप्तिः = उपलब्धिः (=तात्त्विकधर्माऽऽप्तिः) । साक्षाद् = अनुपचारेण अनुभवात्मिका = आत्मन आत्मना आत्मनिरे संवित्तिरूपा ज्ञान-दर्शन-चारित्रैकमूर्तिका ।।
सिद्धिं लक्षयति ‘सिद्धि'रिति । सिद्धिः चतुर्थाशयरूपा अभ्यासशुद्धस्य = स्वानुषङ्गेण नित्यवैराणामपि वैरादिविनाशकत्वेन पारमार्थिकस्य अहिंसादेः उपलब्धिः ज्ञेया, न तु आभ्यासिकमात्रस्य = इच्छायोग-प्रीत्याद्यनुष्ठानाद्यात्मकस्य धर्मस्याऽऽप्तिः। अनुपचारेण = अनियतगौणसम्बन्धप्रयुक्तवृत्तिपरित्यागेन आत्मनः = स्वस्य आत्मना = स्वेन आत्मनि एव संवित्तिरूपा = अनुभूत्यात्मिका ।
एतेन देहेन्द्रियमनोजन्याया आत्मसंवित्तेर्व्यवच्छेदः कृतः, तस्या औपचारिकत्वात् । ज्ञानदर्शनचारित्रैकमूर्तिका इति सम्यग्दर्शन-ज्ञान-चारित्राभेदात्मिकेति यावत्, एतावताऽपरोक्षानुभवात्मना सम्यग्ज्ञानादित्रितयैक्यं कृतवत एव योगिन इयं सिद्धिः परमार्थतः सम्भवतीत्याविष्कृतम् । यथोक्तं योगशास्त्रे → आत्मानमात्मना वेत्ति मोहत्यागाद्य आत्मनि । तदेव तस्य चारित्रं तज्ज्ञानं तच्च दर्शनम् ।। 6 (यो.शा.४/२) इति । एतेनाऽभव्यादिद्रव्यलिङ्गिसन्निधौ हिंस्रवैरत्यागेऽपि तेषां सिद्धिः निराकृता । न हि ते स्वरसतः साक्षात् स्वसंवित्तिशालिनो भवन्ति, तदीयचैतन्यस्य नितरां मिथ्यात्वमोहाऽऽवृतत्वात् । न चाऽभव्यस्य लब्धि-सिद्ध्यादिकमेव न सम्भवतीति कुतः तत्सन्निधौ श्वापदवैरत्यागः सम्भवेदिति शङ्कनीयम्, अभव्यस्याऽपि आमर्ष-श्लेष्म-मल-विग्रुट्-सर्वोषधि-कोष्ठ-बीजबुद्धि-पदानुसारिणी-क्षीराश्रवाऽक्षीणमहानस-वैक्रिय-विद्याचारणादिलब्ध्यभ्युपगमात् । तदुक्तं → आमोसही य खेले जल-विप्पे य होइ सव्ये य । कोटे य बीयबुद्धी पयाणुसारी य संभिन्ने ।। પ્રકારના વિધ્વજયનું ફળ હોય તેના દ્વારા તે પ્રકારના વિધ્વજયનું અનુમાન થઈ શકે છે. (૧૦/૧૩)
વિધ્વજયનું નિરૂપણ કર્યા બાદ સિદ્ધિનું નિરૂપણ કરતા ગ્રંથકારશ્રી જણાવે છે કે -
ગાથાર્થ :- સાક્ષાત અનુભવાત્મક એવી તાત્ત્વિક ધર્મપ્રાપ્તિ એ સિદ્ધિ કહેવાય છે. હીન પ્રત્યે કૃપા, મધ્યમ પ્રત્યે સહાયકભાવ, ઉત્તમને વિશે વિનય- આ ત્રણ ગુણથી તે સિદ્ધિ યુક્ત હોય છે. (૧૦/૧૪)
ટીકાર્ય :- જેનો અભ્યાસ થઈ રહ્યો હોય તે ધર્મ ઈચ્છાયોગ વગેરે ભૂમિકાનો હોવાથી તાત્ત્વિક ન કહેવાય. તે આભ્યાસિકમાત્ર કહેવાય. જે અહિંસાદિ ધર્મ અભ્યાસ-પરિશીલન-અનુશીલન દ્વારા શુદ્ધ થઈ ગયો હોય તે ધર્મ તાત્ત્વિક કહેવાય. આવી તાત્ત્વિક અહિંસાદિ ધર્મની પ્રાપ્તિ સિદ્ધિ કહેવાય છે. આ સિદ્ધિ ઉપચારશૂન્ય સાક્ષાત્ અનુભવરૂપ હોય છે. મતલબ કે આત્મા દ્વારા આત્માનો અનુભવ થવા સ્વરૂપ સિદ્ધિ હોય છે.
દેહ, ઈન્દ્રિય કે મન દ્વારા થતા અનુભવની અહીં બાદબાકી થાય છે. કેમ કે તે પરોક્ષ અનુભવસ્વરૂપ છે. કહેવાનો આશય એ છે કે જે યોગી પુરુષને સમ્યગુ જ્ઞાન-દર્શન ચારિત્રનો અભેદ સિદ્ધ થઈ ચૂક્યો છે તેવા યોગી પુરુષને અહિંસા વગેરે ધર્મસ્થાનની અનુભવના સ્તરે ઉપલબ્ધિ = પ્રાપ્તિ થાય છે. તેને અહીં ગ્રંથકારશ્રીએ સિદ્ધિરૂપે બતાવેલ છે.
१. हस्तादर्श 'भवात्मका' इति पाठः । २. मुद्रितप्रतौ 'आत्मनि' इति पाठो नास्ति ।
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
७०२ • अभव्यलब्धिविचारः .
द्वात्रिंशिका-१०/१५ हीनादिषु क्रमात् कृपोपकारविनयाऽन्विता = हीने कृपान्विता, मध्यमे उपकारान्विता, अधिके च विनययुताः ।।१४।। अन्यस्य योजनं धर्मे विनियोगस्तदुत्तरम् । कार्यमन्वयसम्पत्त्या तदवन्ध्यफलं मतम् ।।१५।।
अन्यस्येति । अन्यस्य स्वव्यतिरिक्तस्य योजनं धर्मे अहिंसादौ विनियोगः । तदुत्तरं = रिजुमइ-विउल-क्खीरमहु-अक्खीणे विउव्वि-चरणे य । विज्जाहर-अरहंता चक्की बल-वासु वीस इमा।। जिण-बल-चक्की-केसव-संभिन्ने जंघचरण-पुव्वे य । भवियाए इत्थीए एयाओ न सत्त लद्धीओ ।। रिजुमइ-विउलमईओं सत्त य एयाओ पुव्वभणियाओ । लद्धीओ अभव्वाणं होंति नराणं पि न कयाइ ।।
6 (विशेषावश्यकभाष्य-८०३ मलधारवृत्त्युद्धृत) इति । तद्वदेव द्रव्यलिङ्गदशायां नवमग्रैवेयकगामिनोऽभव्यस्य सन्निधौ हिंस्राणां वैरत्यागोऽपि न निषेद्बुमर्हति परं प्रकृतसिद्ध्याख्याशयात्मकयोगमध्ये तद्गणना न कार्या । न ह्यभव्यस्याऽऽत्मनाऽऽत्मसंवित्तिः सम्यग्ज्ञान-दर्शन-चारित्रैकसंवलिता समस्तीत्याशयोऽस्माकम् । तत्त्वं तु बहुश्रुतावसेयम् ।
हीने = स्वापेक्षया हीनगुणे निर्गुणे वा कृपान्विता = दया-दान-दुःखोद्धाराद्यभिलाषयुक्ता, मध्यमे = मध्यमगुणे स्वापेक्षया तुल्यगुणे वा उपकारान्विता = अनुग्रह-साहाय्यादिफलवती, अधिके च = सूत्रार्थोभयनिष्णाते तीर्थकल्पे गुर्वादौ विनययुता = विनय-वैयावृत्त्य-बहुमानादिसमन्विता । तदुक्तं योगविंशिकावृत्ती → अतिचाररहिताधिकगुणे गुर्वादौ विनय-वैयावृत्त्य-बहुमानाद्यन्विता हीनगुणे निर्गुणे वा दया-दान-व्यसनपतितदुःखापहारादिगुणप्रधाना मध्यमगुणे चोपकारफलवत्यधिकृतधर्मस्थानस्याऽहिंसादेः प्राप्तिः सिद्धिः - (यो.विं.वृ.१/पृ.३) इति । षोडशकेऽपि → सिद्धिस्तत्तद्धर्मस्थानावाप्तिरिह तात्त्विकी ज्ञेया । अधिके विनयादियुता हीने च दयादिगुणसारा ।। - (षो.३/११) इत्युक्तम् ।
यद्यपि सिद्धिवतां योगिनामेव हीनादिषु यथाक्रमं कृपाद्यन्वितत्वं तथापि हीनकृपादेः सिद्धिप्रयुक्तत्वात् स्वनिष्ठप्रयोज्यतानिरूपितप्रयोजकतासम्बन्धेन सिद्धौ हीनकृपादिवैशिष्ट्यमत्राऽऽवेदितमिति दृढतरमवधेयम् । अधिकं तु कल्याणकन्दलीतोऽवसेयम् ।।१०/१४ ।।
विनियोगं लक्षयति- ‘अन्यस्येति । स्वव्यतिरिक्तस्य अहिंसादौ योजनं = सम्पादकत्वं विनियोग
આ સિદ્ધિની નિશાની એ છે કે તે યોગી પુરુષ હીન જીવો ઉપર કરુણાવાળા હોય છે. મધ્યમ કક્ષાના જીવો ઉપર ઉપકાર કરનારા હોય છે. તેમજ ઉત્તમ-અધિક ગુણવાન યોગીઓ પ્રત્યે વિનયવાળા હોય છે. સિદ્ધિ નામની ભૂમિકાએ પહોંચેલા યોગી પુરુષની આ ત્રણ વિશેષતા સિદ્ધિ યોગને આભારી હોવાથી તે सिद्धिहीन प्रत्ये ४२५॥ वगेरे. असोथी युति. छ. -अम. 215151२. महर्षी ४५॥वे छे. (१०/१४) સિદ્ધિનું નિરૂપણ કર્યા બાદ હવે વિનિયોગનું નિરૂપણ કરતા ગ્રંથકારશ્રી ફરમાવે છે કે –
# વિનિયોગનું વિવેચન છે ગાથાર્થ :- બીજાને ધર્મમાં જોડવા તે વિનિયોગ કહેવાય. તે સિદ્ધિ પછીનું કાર્ય છે. અવિચ્છેદ सिद्ध थवाथी विनियो। मध्यवाणो भनायेर छे. (१०/१५) ।
ટીકાર્થ :- પોતાનાથી ભિન્ન એવા જીવોને અહિંસા વગેરે ધર્મમાં જોડવા તે વિનિયોગ કહેવાય. १. 'विनययुक्ता' इति मुद्रितप्रतौ पाठान्तरम् ।
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रणिधानादिशून्यक्रियायाः प्रत्यपायफलकता •
७०३
सिद्ध्युत्तरं कार्यं तद् अन्वयसम्पत्त्या = अविच्छेदसिद्धया अवन्ध्यफलं अव्यभिचारिफलं मतम्, स्वपरोपकारबुद्धिलक्षणस्याऽनेकजन्मान्तरसन्ततोद्बोधेन प्रकृष्टधर्मस्थानाऽवाप्तिहेतुत्वात् ।।१५।। एतैराशययोगैस्तु विना धर्माय न क्रिया । प्रत्युत प्रत्यपायाय लोभ - क्रोधक्रिया यथा ।। १६ ।। एतैरिति । एतैः प्रणिधानादिभिः आशययोगैस्तु विना धर्माय न क्रिया बाह्यकायव्यानामा आशयविशेषः । स च सिद्ध्युत्तरं = सिद्ध्युत्तरकालभावि कार्यं ज्ञेयम् । विनियोगे सम्पन्ने सति तत् धर्मयोजनं कदाचिद् व्यवहारतो भग्नमपि सत् सर्वथा फलानपगमेन अविच्छेदसिद्ध्या पुनर्घटननिष्पत्त्या अव्यभिचारिफलं अमोघफलं मतम् । अत्र हेतुमाह- स्व- परोपकारबुद्धिलक्षणस्य= स्वात्मतुल्यफलोत्पादनलक्षणपरोपकारबुद्धिरूपस्य विनियोगस्य अनेकजन्मान्तरसन्ततोद्बोधेन = नानाजन्मान्तरसन्तानक्रमेण भूयो झटिति तत्संस्काराभिव्यक्त्या प्रकृष्टधर्मस्थानावाप्तिहेतुत्वात् शैलेशीलक्षणोत्कृष्टधर्मस्थानोपलब्धिकारणत्वात्, परोपकारगर्भशक्त्या च तीर्थकरविभूतिपर्यन्तसुन्दरविपाकार्पकम् । अयं विनियोगफलोपदेशः ।
विनियोगलक्षणन्तु स्वात्मतुल्यपरफलकर्तृत्वमित्यवसेयमिति योगदीपिकाकारः (षो. ३/११ वृत्ति) । योगविंशिकावृत्तावपि स्वप्राप्तधर्मस्थानस्य यथोपायं परस्मिन्नपि सम्पादकत्वं = विनियोगः । अयञ्चानेकजन्मान्तरसन्तानक्रमेण प्रकृष्टधर्मस्थानावाप्तेरवन्ध्यो हेतुः ← (यो. विं.वृ.१/पृ.३) इत्युक्तम् । षोडशकेऽपि सिद्धेश्चोत्तरकार्यं विनियोगोऽवन्ध्यमेतदेतस्मिन् । सत्यन्वयसम्पत्त्या सुन्दरमिति तत्परं यावत् ।। ← ( षो. ३/११) इत्युक्तम् । अधिकन्तु कल्याणकन्दलीतो विज्ञेयम् ||१०/१५ ।।
एवमेतान् प्रणिधानादीनुक्त्वा तद्विरहव्याकोपमावेदयति- 'एतैरिति । धर्माय = भावधर्मनिष्पादनाय न क्रिया प्रतिलेखनादिका बाह्यकायव्यापाररूपा प्रभवति, अप्रधानद्रव्यक्रियात्वात् । तदुक्तं षोडशके आशयभेदा एते सर्वेऽपि हि तत्त्वतोऽवगन्तव्याः । भावोऽयमनेन विना चेष्टा द्रव्यक्रिया तुच्छा ।। ← (पो.३/१२) इति । अत एव चैत्यवन्दनस्य समाप्तौ शुभप्रार्थनागर्भप्रणिधानादेः कर्तव्यताऽभिहिता । સિદ્ધિ પછીનું કાર્ય વિનિયોગ છે.
વિનિયોગનું ફળ અવ્યભિચારી અમોઘ મનાયેલ છે. કેમ કે અધિકૃત ધર્મસ્થાનનો અંશ સર્વથા નાશ પામતો નથી. પોતાના ઉપર અને બીજા ઉપર આધ્યાત્મિક ઉપકાર કરવાની બુદ્ધિ સ્વરૂપ વિનિયોગની અનેક જન્માન્તરની પરંપરાએ ઝડપથી અભિવ્યક્તિ થવા દ્વારા તે વિનિયોગ પ્રકૃષ્ટ ધર્મસ્થાનની પ્રાપ્તિનું કારણ છે. (મતલબ કે તથાવિધ કષાયના ઉદયથી અધિકૃત ધર્મસ્થાનનો વ્યવહારથી નાશ થવા છતાં તેના સંસ્કાર ભવાંતરમાં પ્રગટ થવાથી ફરીથી પ્રકૃષ્ટ ધર્મસ્થાનની પ્રાપ્તિ થાય છે. આ વાત ૨૩/૨૪ શ્લોકમાં આ જ બત્રીસીમાં સ્પષ્ટ થઈ જશે.) (૧૦/૧૫)
=
=
•
=
=
=
ગાથાર્થ :- પ્રણિધાન આદિ આશયરૂપ યોગ વિના ક્રિયા કદાપિ ધર્મ માટે થતી નથી. ઊલટું લોભક્રિયા કે ક્રોધક્રિયાની જેમ નુકશાન માટે થાય છે. (૧૦/૧૬)
ટીકાર્થ :- પ્રણિધાન વગેરે પરિણામસ્વરૂપ યોગ વિના બાહ્ય કાયિકપ્રવૃત્તિ વગેરે સ્વરૂપ પડિલેહણ વગેરે ધર્મક્રિયા ખરેખર ધર્મ માટે = ભાવધર્મ માટે થતી નથી. ઊલટું અંતઃકરણમાં તીવ્ર કષાય પરિણતિ
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
कूटतुलाद्युदाहरणविभावनम्
द्वात्रिंशिका - १०/१६
पाररूपा प्रत्युत अन्तर्मालिन्यसद्भावात् प्रत्यपायाय = इष्यमाण' प्रतिपक्षविघ्नाय यथा लोभ
क्रोधक्रिया कूटतुलादि-सङ्ग्रामादिलक्षणा । तदुक्तं
७०४
•
•
“ तत्त्वेन तु पुनर्नैकाऽप्यत्र धर्मक्रिया मता
. तत्प्रवृत्त्या दिवैगुण्याल्लोभ - क्रोधक्रिया यथा ।। " ( योगबिन्दु ९२ ) । । १६ ।।
यथोक्तं पञ्चाशके →
एयस्स समत्तीए कुसलं पणिहाणमो उ कायव्वं । तत्तो पवित्ति - विग्घजय-सिद्धि तह य थिरीकरणं । । एवं तु इट्ठसिद्धी दव्वपवित्ती उ अण्णहा णियमा । तम्हा अविरुद्धमिणं णेयमवत्थंतरे उचिए ।। ← (पञ्चा.४/२९,३१ ) इति ।
एतेन
इत्थञ्च सत्प्रणिधानादिभावगर्भोऽक्षेपेण मोक्षदः सम्यग्दर्शनादिरेव परमार्थतो भावधर्म इति फलितम् । सम्मत्तनाणचरणा मोक्खपहो वन्निओ जिणिदेहिं । सो चेव भावधम्मो बुद्धिमता होति नायव्वो । । ← ( धर्मसं. ७४९) इति धर्मसङ्ग्रहण्युक्तिरपि व्याख्याता ।
एकान्तेनैव प्रणिधानादिभावशून्याया धर्मक्रियायाः कारणतावच्छेदकशून्यत्वेन फलजननेऽकिञ्चित्करत्वमुक्त्वा साम्प्रतं अन्तर्मालिन्यगर्भाया अचरमावर्तिकर्तृकायास्तस्या एव प्रत्यपायावहत्वमाविष्करोति- 'प्रत्युते 'ति । इष्यमाणप्रतिपक्षविघ्नाय इष्टसुख-धर्मादिविपक्षदुःखाऽधर्मादिलक्षणविघ्नोत्पत्तये । समीहितका - र्योत्पादप्रतिबन्धकतया अभिमतफलोत्पादकसामग्रीविघटकतया वा विघ्नोक्तिरवसेया क्लिष्टसत्त्वान् प्रति । यथोक्तं पञ्चाशके होइ य पाएणेसा किलिट्ठसत्ताण भेदबुद्धीण । पाएण दुग्गइफला विसेसओ दुस्समाए उ ।। ← ( पञ्चा. ३/४१) इति, 'एषा = कूटरूपकतुल्या वन्दना' 1
ग्रन्थकारोऽपि प्रकृते दृष्टान्तमाह- 'यथे 'ति । कूटतुलादि - सङ्ग्रामादिलक्षणेति । कूटतुला-कूटरूपककूटमानादिलक्षणा लोभक्रिया इष्टधनलाभप्रतिपक्षकरकर्तन-चारकबन्धन- देशनिष्काशनादिलक्षणफला भवति । अधिकबलवता सहाऽविचारेण सङ्ग्रामादिलक्षणा क्रोधक्रियेप्टजय-धनलाभादिप्रतिपक्षभूतपराजय-कारागृहगमन - मरणादिलक्षणफला भवति तथाऽत्र ज्ञेयमिति । प्रकृते लोभ - क्रोधादीनामकुशलमूलत्वात्तत्प्रयुक्तक्रियाया अकुशलोत्पादकत्वे केषाञ्चिदपि न विप्रतिपत्तिरिति कूटतुलादि - सङ्ग्रामाद्युदाहरणग्रहणमत्र न्याय्यमेव । तदुक्तं सूत्रपिटकान्तर्गते दीघनिकाये पाथिकवर्गे सङ्गीतिसूत्रे तीणि अकुसलमूलानि - (१) लोभो अकुसलमूलं, (२) दोसो अकुसलमूलं, (३) मोहो अकुसलमूलं ← ( दी.नि.३/१०/३०५) इति । ग्रन्थकृदत्र योगबिन्दुसंवादमाह - 'तत्त्वेने 'ति । तद्वृत्तिस्त्वेवम् तत्त्वेन तु पुनः तत्त्ववृत्त्या સાંસારિક ફલની ઝંખના વગેરે સ્વરૂપ મલિનતા હોવાના કારણે ઈચ્છિત સુખના પ્રતિપક્ષભૂત એવા વિઘ્ન માટે = દુઃખ માટે અથવા અંતરાય માટે તે બાહ્ય ધર્મક્રિયા થાય છે. લોભના કારણે ખોટા તોલમાપ કરવા વગેરે ક્રિયા જેમ જેલમાં જવું, દંડ ભોગવવો વગેરે નુકશાન માટે થાય છે. અથવા ક્રોધના કારણે વધુ શક્તિશાળી સાથે થતી યુદ્ધ વગેરે સ્વરૂપ ક્રિયા જેમ ઈચ્છિત વિજયના બદલે મોતનું કારણ થાય છે. તેમ પ્રણિધાનાદિશૂન્ય મલિનમનવાળા જીવની ધર્મક્રિયા નુકશાન માટે થાય છે. આવો સંબંધ
१. मुद्रितप्रतौ 'प्रतिक्ष' इति अशुद्धः पाठः । २ हस्तादर्शादौ प्रकृत्या' इति पाठः, योगबिन्दौ 'प्रवृत्त्या' इति पाठात्स
Jainalional
=
=
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
७०५
• योग्यताद्वैविध्यविचारः • तस्मादचरमावर्तेष्वयोगो योगवर्त्मनः । योग्यत्वेऽपि तृणादीनां घृतत्वादेस्तदा यथा ।।१७।।
तस्मादिति । तस्मात् = प्रणिधानाद्यभावात् अचरमावर्तेषु योगवर्त्मनो = योगमार्गस्य अयोगः = असम्भवः, योग्यत्वेऽपि = योगस्वरूपयोग्यत्वेऽपि तृणादीनां तदा = तृणादिकाले यथा घृतत्वादे-रयोगः । तृणादिपरिणामकाले तृणादेघृतादि परिणामतथा स्वरूपयोग्यत्वेऽपि
घृतादिपरिणाम-सहकारियोग्यताऽभावाद्यथा न घृतादिपरिणामस्तथा प्रकृतेऽपि भावनीयम् । पुनः न = नैव एकापि किंपुन इत्यपिशब्दार्थः, अत्र = अनयोः मलिनान्तरात्माऽनाभोगवत्पुरुषकृतयोः धर्मक्रिययोः मध्ये धर्मक्रिया मता = संमता । कुतः ? इत्याह- तत्प्रवृत्त्यादिवैगुण्यात् = तत्र धर्मे प्रवृत्ति-विघ्नजय-सिद्धि-विनियोगानां वैगुण्यात् = अभावात् । दृष्टान्तमाह- लोभक्रोधक्रिया प्रतीतरूपा यथा = येन प्रकारेण + (यो.बि.९२ वृत्ति) इति ।।१०/१६।। ___ अथ निगमयन्नाह- 'तस्मादि'ति । तृणादिपरिणामकाले = तृण-पर्णादिपरिणामदशायां तृणादेः गवादिचारणार्हस्य गवादिना भक्ष्यमाणस्य सतो दुग्धादिफलोपस्थापकयोग्यताशालिनः घृतादिपरिणामतथास्वरूपयोग्यत्वेऽपि = घृतादिपरिणामकारणतावच्छेदकधर्मवत्त्वेऽपि घृतादिपरिणामसहकारियोग्यताऽभावात् = घृतदध्यादिपरिणाम प्रति स्वेतरतत्कारणाऽऽक्षेपकसामर्थ्यविरहात् यथा = येन प्रकारेण न घृतादिपरिणामः तथा = तेन प्रकारेण प्रकृतेऽपि = अचरमावर्तकालेऽपि योगासम्भव इति भावनीयम् । यथोक्तं योगबिन्दौ → तृणादीनाञ्च भावानां योग्यानामपि नो यथा। तदा घृतादिभावः स्यात् तद्वद्योगोऽपि नान्यदा ।। 6 (यो.बि.९५) इति ।।
अयं भावः द्विविधा हि योग्यता भवति, स्वरूपयोग्यता सहकारियोग्यता च । स्वरूपयोग्यता कारणतावच्छेदकधर्मवत्त्वलक्षणा। इयं हि सामान्ययोग्यता-निष्क्रिययोग्यता-फलोत्पादविमुखफलजननयोग्यજોડવો. યોગબિંદુમાં પણ જણાવેલ છે કે ધર્મસંબંધી પ્રવૃત્તિ, વિધ્વજય વગેરે પરિણામ ન હોવાથી વાસ્તવમાં તો એક પણ ધર્મક્રિયા પ્રસ્તુતમાં ધર્મક્રિયા મનાયેલી નથી. ક્રોધ કે લોભથી થતી ક્રિયા અહીં 348२९॥३पे. सम४वी. 6 (१०/१६)
ગાથાર્થ :- માટે અચરમાવર્તકાળમાં સ્વરૂપયોગ્યતા હોવા છતાં યોગમાર્ગનો સંભવ નથી. જેમ ઘાસ વગેરે ઘી વગેરે સ્વરૂપે પરિણમવાની યોગ્યતા ધરાવતા હોવા છતાં ઘાસદશામાં તેમાંથી ઘી આદિ ઉત્પન્ન થવાની સંભાવના નથી તેમ ઉપરોક્ત વાત જાણવી. (૧૦/૧૭)
અચરમાવર્તાળ યોગપ્રતિબંધક છે. ટીકાર્થ :- અચરમાવર્તકાળમાં ભવ્ય જીવમાં સ્વરૂપયોગ્યતા હોવા છતાં પ્રણિધાન વગેરે ન હોવાના કારણે યોગમાર્ગનો સંભવ નથી. આ વાતની સ્પષ્ટતા કરવા ગ્રંથકારશ્રી દષ્ટાંત આપે છે કે – જેમ તૃણાદિમાં ઘી રૂપે પરિણમી જવાની તથાવિધ સ્વરૂપ યોગ્યતા હોવા છતાં પણ તૃણ વગેરે અવસ્થામાં ઘી વગેરે પરિણામની સહકારી યોગ્યતા ન હોવાથી ઘાસ વગેરે દશામાં ઘાસ વગેરેમાંથી ઘી પરિણામ સંભવતો નથી તેમ પ્રસ્તુતમાં પણ સમજી લેવું. १. 'तापिद' इत्यशुद्धः पाठः मुद्रितप्रतौ । २. मुद्रितप्रतौ 'तथा' पदं नास्ति । ३. हस्तादर्श 'घृणा...' इत्यशुद्धः पाठः । ४. हस्तादर्श 'घृतादिपरिणाम' नास्ति ।
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
७०६
• कारणतावैविध्यद्योतनम् • द्वात्रिंशिका-१०/१७ __अत एव सहकारियोग्यताऽभाववति तत्र काले कार्याऽनुपधानं 'तद्योग्यताऽभाववत्त्वेनैव तादिपदेनाऽपि व्यवहर्तुं युज्यते । सहकारियोग्यता चान्यसहकारिसमवधानरूपा स्वेतरकारणाऽऽक्षेपकसामर्थ्यरूपा वा । इयन्तु विशिष्टयोग्यता-सक्रिययोग्यता-फलोत्पादाऽभिमुखफलजननयोग्यता-कार्योपस्थापकयोग्यतासमुचितयोग्यता-कारणान्तरोपहितयोग्यतादिपदेनाऽपि यथास्थानं यथागमञ्च व्यवहर्तुमर्हति ।
प्रकृते → सामर्थ्य = कारणत्वम् । तद् द्विविधम्- (१) फलोपधानं (२) स्वरूपयोग्यता च । फलोपधानं फलाव्यवहितप्राक्कालसम्बन्धः, तदेव करणं कारित्वं च । योग्यताऽपि द्विविधा- (१) सहकारियोग्यता (२) स्वरूपयोग्यता च । आद्या सहकारिसमवधानम् । चरमाऽपि त्रिविधा- (१) जनकतावच्छेदकं रूपं बीजत्वादि, (२) कुर्वद्रूपत्वं, (३) सहकारिविरहप्रयुक्तकार्याभाववत्त्वं च (न्या खं.खा.५/पृ.३२) इति न्यायखण्डखाद्यवचनमपि यथानयं भावनीयम् । स्वरूपयोग्यता सामर्थ्यपदेन सहकारियोग्यता च शक्तिपदेनाऽपि व्यवह्रियते । तदुक्तं श्रीमलयगिरिसूरिवरैः धर्मसङ्ग्रहणिवृत्तौ → सामर्थ्य = प्रतिबन्धवैकल्यासम्भवेन परम्परया कार्यकरणयोग्यता । शक्तिस्तु अव्यवधानेन - (ध.संग्रहणिवृ.५९६/भा.२ पृ.२३)। परिभाषान्तरभावनाऽपि कर्तव्याऽत्र नानानयनिपुणैः । प्रकृते अभव्यादिक्रियायां स्वरूपयोग्यताविरहात् दूरभव्यक्रियायाञ्च सहकारियोग्यताविरहान्न योगपदप्रयोग इति भावः ।
प्रकृतसहकारियोग्यता च ललितविस्तरायां → योग्यता चाऽऽफलप्राप्तेस्तथाक्षयोपशमवृद्धिर्लोकोत्तरभावामृताऽऽस्वादरूपा वैमुख्यकारिणी विषयविषाभिलाषस्य, न चेयमपुनर्बन्धकमन्तरेण - (ललित. पृ.४९) इत्येवमावेदिता । सैव हि फलोपधानप्रयोजिका, अपेक्षित-समुचितकारणान्तराऽऽक्षेपिका च । अत एव = सहकारियोग्यतायाः कार्योत्पादप्रयोजकत्वादेव सहकारियोग्यताऽभाववति तत्र कालेऽचरमावर्तलक्षणे कार्यानुपधानं = योगलक्षणफलानुत्पादं तद्योग्यताऽभाववत्त्वेनैव = योगपरिणामस्वरूपयोग्यतोपेतानां तेषां सहकारियोग्यत्वविरहवत्त्वेनैव । केचित्तु तद्योग्यताभाववत्त्वेन = तेषां स्वरूपयोग्यताविरहेणे'त्यर्थः । न चाऽचरमावर्तेषु भव्यानां योगस्वरूपयोग्यत्वेऽपि चरमावर्तकालादिसन्निधानलक्षणसहकारियोग्यताविरहान्न योगनिष्पत्तिरिति पूर्वमुक्तम्, अत्र च तदा तत्र योगस्वरूपयोग्यतैव नास्तीत्युच्यत इति कथं नानयोर्विरोधः ? इति शङ्कनीयम्, पूर्व (१०/२) कालक्षेपसहिष्णुव्यवहारनयमतेनोक्तम्, अत्र तु कालक्षेपाऽसहिष्णुनिश्चयनयाभिप्रायेणोक्त-मिति विवक्षाभेदान्न कश्चिद् विरोध इति वदन्ति ।
वस्तुतः 'तद्योग्यताभाववत्त्वेन = तेषामचरमावर्तकालीनानां भव्यानां समुचितयोग्यताविरहवत्त्वेने'त्येवार्थः । परमार्थतः प्रकृते सहकारियोग्यतानुविद्धस्वरूपयोग्यता हि समुचितयोग्यतोच्यते। यदा फलमुत्पादयितुमशक्यं तदा नोपदेशो युज्यते, तद्दानेऽपि नोपदेशरूपता तस्य । अत एव सिद्धसेनीयद्वात्रिंशिकायां लोकतत्त्वनिर्णये च → अप्रशान्तमतौ शास्त्रसद्भावप्रतिपादनम् । दोषायाऽभिनवोदीर्णे शमनीयमिव ज्वरे ।। ( (द्वा.द्वा.१८/२८, लो.त.७) इत्युक्तम् । तदुक्तं साङ्ख्यसूत्रे अपि → नाऽशक्योपदेशविधिः, उपदिप्टेऽप्यनुपदेशः - (सां.सू.१/९) इति भावनीयम् ।।
માટે જ સહકારી યોગ્યતાના અભાવવાળા કાળમાં જીવમાં ફળની અનિષ્પત્તિની સંગતિ તેમાં १. हस्तादर्श 'योग्यता...' इति पाठः ।
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
७०७
• तेजो-वायूदाहरणोपदर्शनप्रयोजनम् • साधयितुमभिप्रेत्याह हरिभद्रसूरिः “तस्मादचरमावर्तेष्वध्यात्मं नैव युज्यते ।
कायस्थितितरोर्यद्वत्तज्जन्मस्वामरं सुखम् ।। (योगबिन्दु-९३) तैजसानां च जीवानां भव्यानामपि नो तदा ।
'यथा चारित्रमित्येवं नान्यदा योगसम्भवः ।।” (योगबिन्दु-९४) इति ।।१७।। ___ इत्थमेव साधयितुमभिप्रेत्याह हरिभद्रसूरिः योगबिन्दौ 'तस्मादिति, 'तैजसानामिति च । तद्वृत्तिश्चैवम् → ततः = तस्माद् लोकपङ्क्तिमात्रफलाया धर्मक्रियाया अधर्मत्वाद्धेतोः अचरमावर्तेषु उक्तरूपेषु अध्यात्म नैव युज्यते । अत्र दृष्टान्तमाह कायस्थितितरोः = काये वनस्पतिकाय एवानन्तोत्सर्पिण्यवसर्पिणीप्रमाणा स्थितिरवसानं यस्य स तथा तरोर्वनस्पतेः यद्वद् यथा तज्जन्मसु वनस्पतिजन्मस्वनन्तानन्तरूपेषु आमरं = अमरसम्बन्धि सुखं, तत्सुखकारणानामणुव्रत-महाव्रतादीनां तेषु कदाचिदप्यभावात् । तैजसानां चकाराद्वायूनां च मनुष्यत्वमात्रत्वस्याप्ययोग्यानां जीवानां भव्यानामपि, किं पुनरितरेषाम्, नो = नैव च तदा = तैजसावस्थाकाले यथा इति दृष्टान्तार्थः चारित्रं देशतः सर्वतो वा। इत्येवं दार्टान्तिकार्थः। नान्यदा = अन्यावर्तेषु योगसम्भवः - (यो.बि.९३/९४वृ.) इति । पञ्चेन्द्रियाणां तिरश्चां देशतश्चारित्रसम्भवात्, देव-नारकाणां सम्यक्त्वसम्भवेन चारित्रसमीपतरवर्तित्वात्, पृथिव्यादीनाञ्चापर्याप्तावस्थायां सम्यग्दर्शनसम्भवेन परलोके च चारित्रसम्भवेन चारित्रसमीपवर्तित्वान्न तद्ग्रहणं कृतम् । तेजोवायूनान्तु परत्र मनुष्यत्वमात्रस्याप्ययोग्यतयाऽदूरकाले नैव चारित्रसम्भव इति अचरमावर्तवर्तिजीवयोगाऽसम्भवोदाहरणतया तद्ग्रहणं न्याय्यमेवेति प्रतिभाति ।।१०/१७ ।। યોગ્યતાના અભાવ દ્વારા જ કરવાના અભિપ્રાયથી શ્રીહરિભદ્રસૂરિજી મહારાજે યોગબિન્દુ ગ્રન્થમાં જણાવેલ છે કે “માટે અચરમાવર્તકાળમાં અધ્યાત્મ યુક્તિસંગત ન જ બને. જેમ વનસ્પતિકાયમાં જ અનંતકાળચક્ર સુધી રહેનારા વનસ્પતિના જીવને અનન્તા વનસ્પતિભવોમાં દેવલોકનું સુખ નથી જ સંભવતું તેમ જ જેમ ભવ્ય હોવા છતાં તેઉકાય-વાયુકાયના જીવોને ત્યારે ચારિત્ર સંભવતું નથી. તે જ રીતે અચરમાવર્તકાળમાં યોગનો સંભવ જ નથી.” (૧૦/૧૭)
વિશેષાર્થ :- યોગ્યતા બે પ્રકારની હોય છે. સ્વરૂપ યોગ્યતા અને સહકારી યોગ્યતા. ઘાસમાં ઘીરૂપે પરિણમી જવાની સ્વરૂપ યોગ્યતા હોવા છતાં સહકારી યોગ્યતા નથી. માટે ત્યારે તે ઘીના પરિણામને ધારણ કરતું નથી. “સહકારી યોગ્યતા' શબ્દનો અર્થ છે તુરંત કાર્યના સહકારી કારણો મળવાની યોગ્યતા. ઘાસ સીધે સીધું ઘીરૂપે પરિણમતું નથી. પરંતુ ઘાસને ગાય ખાય, વાગોળે, તે દૂધરૂપે પરિણમે, દૂધમાંથી દહીં બને, દહીંમાંથી છાશ બને. છાશમાંથી વલોણું કરવા દ્વારા માખણ નીકળે, પછી માખણને ગરમ કરે ત્યારે ઘી તૈયાર થાય. પરંતુ આ બધા સહકારી કારણો ઘાસ અવસ્થામાં હાજર નથી હોતા. તથા જ્યારે ઘીના આ બધા સહકારી કારણો હાજર હોય છે ત્યારે ઘાસ પોતે હાજર નથી હોતું. માટે ઘાસને ઘી થવા માટેના સહકારી કારણોનો સમાગમ હોવાની શક્યતા ન હોવાથી તે ઘી માટે સહકારી યોગ્યતા વગરનું કહેવાય. આ રીતે તૃણાદિ પરિણામ સમયે ધૃતાદિ પરિણામની સહકારી યોગ્યતા ન હોવાથી ત્યારે ઘી પરિણામ તેમાંથી પ્રગટતો નથી. જ્યારે માખણમાં ઘીની સહકારી યોગ્યતા રહેલી છે. અગ્નિનું સાન્નિધ્ય થતાંની સાથે જ માખણ ઘીરૂપે પરિણમવા માંડે છે. १. मुद्रितप्रतौ 'तथा' इति पाठः ।
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
७०८
• नवनीतकल्पता चरमावर्तकालस्य • द्वात्रिंशिका-१०/१८ 'नवनीतादिकल्पस्तच्चरमावर्त इष्यते । अत्रैव विमलो भावो गोपेन्द्रोऽपि यदभ्यधात् ।।१८।।
नवनीतादीति । नवनीतादिकल्पो = घृतपरिणामनिबन्धननवनीतदधिदुग्धादितुल्यः तत् = तस्मात् चरमावर्त इष्यते योगपरिणामनिबन्धनम् । अत्रैव = चरमावर्त एव विमलो भावो भवाऽभिष्वङ्गाऽभावाद् भवति । ____अथैतदेवान्वयतः समर्थयन्नाह- 'नवनीतादी'ति । योगपरिणामनिबन्धनं = मोक्षयोजकसद्धर्मव्यापारपरिणामकारणम् । यथोक्तं योगबिन्दौ → नवनीतादिकल्पस्तत्तद्भावेऽत्र निबन्धनम् । पुद्गलानां परावर्तश्चरमो न्यायसङ्गतम् ।। - (यो.बि.९६) इति । चरमावर्त एव = अन्तिमपुद्गलपरावर्त एव विमलः = अतितीव्रमिथ्यात्वादिभावमलरहितो भावः = चेतःपरिणामः, भवाभिष्वङ्गाऽभावात् = अत्यन्तदृढसांसारिकफलाऽऽकाङ्क्षाविरहाद् भवति । तादृशभवाभिष्वङ्गाभावेऽपि तथाभव्यत्वमेवान्तर्वृत्त्या नियामकमवगन्तव्यम् । भवाभिप्वङ्गविरहे तु महासत्त्व-गुणपक्षपाताधुपलब्धिरव्याहतप्रसरा । तदुक्तं हरिभद्रसूरिभिरेव ब्रह्मसिद्धान्तसमुच्चये →
निष्कलाऽऽख्यश्रुतेस्त्वस्य शुभबिम्बोपलब्धितः । तथाभव्यत्वतश्चैव क्वचिदेष निवर्तते ।। निवर्तमाने एतस्मिन् महासत्त्वश्च जायते । पक्षपातो गुणेष्वेव भवादुद्वेग एव च ।। उद्विग्नः स भवाद् धीमान् विपर्ययवियोगतः । मार्गानुसारिविज्ञानात् तत्त्वमित्थं प्रपद्यते ।।
- (ब्र.सि.७३-७५) इति । चरमावर्त्तवर्ती भवाभिनन्दिदोपोच्छेदे सति जैनदर्शनसम्मतामपुनर्बन्धकदशां साङ्ख्य-योगमान्यां निवृत्ताधिकारदशां सौगतदर्शनाभिप्रेतां च चेतोविमुक्तिमुपलभत इत्यप्यवधेयमत्र समाकलितस्व-परतन्त्रपरमार्थैः । तदुक्तं योगबिन्दौ अपि → मुक्तिमार्गपरं युक्त्या युज्यते विमलं मनः । सद्बुद्ध्यासन्नभावेन यदमीषां महात्मनाम् ।। 6 (यो.वि.९९) इति । 'अमीषां' = चरमा
બરાબર આ જ રીતે અચરમાવર્તકાળમાં ભવ્ય જીવમાં મુક્તિમાર્ગ ગમનની સ્વરૂપ યોગ્યતા રહેલી હોવા છતાં મુક્તિમાર્ગગમનની સહકારી યોગ્યતા નથી. અચરમાવર્તિમાં પ્રણિધાનાદિ શુભાશયો સંભવતા જ નથી. ભવ્યત્વ, સદ્ગુરુ ઉપદેશ, મહાવિદેહાદિ ક્ષેત્ર, પ્રથમ સંઘયણ, શાસ્ત્રાભ્યાસ વગેરે હોવા છતાં અચરમાવર્ત કાળનું સ્વરૂપ જ એવું છે કે તેની હાજરીમાં પ્રણિધાનાદિ પાંચ આશયો પ્રગટતા નથી, ત્યારે સહકારી યોગ્યતા હોતી નથી. તેથી ત્યારે યોગમાર્ગનો સંભવ નથી. આ વ્યવહાર નયની અપેક્ષાએ વાત થઈ. નિશ્ચય નયની સૂક્ષ્મ દૃષ્ટિએ શ્રીહરિભદ્રસૂરિજી મહારાજનું કથન તો એવું છે કે અચરમાવર્તકાળમાં મુક્તિમાર્ગની સ્વરૂપયોગ્યતા જ નથી રહેતી. માટે જ ત્યારે મોક્ષમાર્ગ-યોગમાર્ગ જીવમાં પ્રગટતો નથી. નિશ્ચય નયનું મંતવ્ય એવું છે કે જે કારણ કાર્ય પેદા ન કરે તે કારણને વાસ્તવમાં કારણ જ ન કહેવાય. (૧૦/૧૭)
ગાથાર્થ :- તેથી માખણ વગેરે તુલ્ય શરમાવર્ત કાળ મનાય છે. ચરમાવર્ત કાળમાં જ નિર્મળ આશય પ્રગટે છે. કેમ કે ગોપેન્દ્ર પણ કહે છે કે શું કહે છે ? તે આગળના શ્લોકમાં કહેવાશે. (૧૦/૧૮)
ટીકાર્થ :- માટે ઘી પરિણામનું કારણ બને તેવા માખણ, દહીં, દૂધ વગેરે સમાન ચરમાવર્તકાળ મનાય છે. ચરમાવર્તકાળ યોગપરિણામનું કારણ બને છે. કારણ કે ચરમાવર્તકાળમાં જ નિર્મળ ભાવો પ્રગટે છે. ચરમાવર્તકાળમાં જ ભાવ નિર્મળ બનવાનું કારણ એ છે કે ત્યારે સંસારની તીવ્ર આસક્તિ १. हस्तादर्श 'नवनीतानि' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
• पुरुषाभिभवनिवृत्तिविचारः •
७०९ यद् गोपेन्द्रोऽपि अभ्यधाद् भङ्ग्यन्तरेण ।।१८।। अनिवृत्ताऽधिकारायां प्रकृतौ सर्वथैव हि। न पुंसस्तत्त्वमार्गेऽस्मिजिज्ञासाऽपि प्रवर्तते ।।१९।। ___अनिवृत्तेति । अनिवृत्तः प्रतिलोमशक्त्याऽन्तरलीनोऽधिकारः पुरुषाऽभिभवनरूपो यस्यास्तस्यां (= अनिवृत्ताधिकारायां) प्रकृतौ सर्वथैव हि = सर्वैरेव प्रकारैः, अपुनर्बन्धस्थानस्याप्यप्राप्तावित्यर्थः, न = नैव पुंसः तत्त्वमार्गेऽस्मिन् वक्तुमुपक्रान्ते जिज्ञासाऽपि = ज्ञातुमिच्छाऽपि, किं पुनस्तदभ्यास इत्यपिशब्दार्थः, प्रवर्तते = सजायते ।।१९।। वर्तवर्तिनामपुनर्बन्धकादीनाम् ।
__ अथैतदेव तीर्थान्तरीयमतेन संवादयति- यद् गोपेन्द्रोऽपि, किंपुनरनेकान्तवादिनो वयमित्यपिशब्दार्थः, अभ्यधात् भङ्ग्यन्तरेण = उक्तिभेदेन ।।१०/१८।।
अथैतदेव दर्शयति- ‘अनिवृत्तेति । अनिवृत्तः प्रतिलोमशक्त्या = संहारशक्त्या अन्तः = स्वान्तः अलीनः = अतिरोहितः पुरुषाभिभवनरूपः = कर्तृत्वादिधर्मोपरागात्मकोऽधिकारः यस्याः सा तथा तस्यां प्रकृतौ प्रधानापराभिधानायाम् । इयञ्च सत्कार्यवादिगोपेन्द्रपरिभाषा। जैनपरिभाषानुसारेणाह- अपुनर्बन्धस्थानस्यापि = अपुनर्बन्धकत्वस्यापि अप्राप्तावित्यर्थः। नैव पुंसः = आत्मनो वक्तुमुपक्रान्ते तत्त्वमार्गे → कोऽहं ? कथमयं दोषः संसाराख्य उपागतः ? + (यो.कु.३/२८) इति योगकुण्डल्युपनिषदुक्ता जिज्ञासापि सञ्जायते । → मनोरथोऽपि नो मन्दभाग्यानां जायते महान् + ( ) इत्युक्तिरप्यत्र स्मर्तव्या । अत एव तस्य प्रकृतेऽनधिकारः, तदुक्तं योगशतके → अणियत्ते पुण तीए एगंतेणेव हंदि अहिगारे । तप्परतंतो भवरागओ दढं अणहिगारी त्ति ।। - (यो.श. १०) इति ।।१०/१९।। હોતી નથી. માટે તો ગોપેન્દ્ર નામના યોગાચાર્ય પણ બીજા શબ્દો દ્વારા આ જ વાતને જણાવે છે 3 - [४ ०४॥वे छे मानी १८ भी unwi उपाय छे.] (१०/१८)
હ ગોપેન્દ્ર વચન વિમર્શ છે ગાથાર્થ :- પ્રકૃતિનો અધિકાર જો સર્વથા અનિવૃત્ત જ હોય તો ખરેખર પુરુષને આ તત્ત્વમાર્ગમાં शास! ५९ प्रगती नथी. (१०/१८)
ટીકાર્થ :- ગોપેન્દ્ર નામના યોગાચાર્ય એમ કહે છે કે પુરુષનો અભિભવ કરવા સ્વરૂપ પ્રકૃતિઅધિકાર જો તમામ પ્રકારે નિવૃત્ત ન થયો હોય = પ્રતિલોમશક્તિ દ્વારા અંતરમાં લીન ન થયો હોય તો, અર્થાત્ જૈનપરિભાષા મુજબ અપુનબંધકદશા પણ પ્રાપ્ત થયેલી ના હોય તો, ખરેખર પુરુષને = આત્માને આ તત્ત્વમાર્ગની (= જેનું નિરૂપણ કરવું પ્રસ્તુત છે તે યોગમાર્ગની) જિજ્ઞાસા પણ પ્રગટ થતી નથી तो पछी योगाभ्यासनी = योगप्रवृत्तिनी तो शुं वात १२वी ? (१०/१९)
વિશેષાર્થ :- ગોપેન્દ્રાચાર્યના અભિપ્રાયને સ્પષ્ટ રીતે સમજતાં પૂર્વે તેમની પરિભાષા સમજવી ४३२री छ. प्रकृति = #. पुरुष = मात्मा. अनुलोमशति = प्रकृतिनुं प्रवर्तन. प्रतिलोमशक्ति = પ્રકૃતિનું નિવર્તન. પુરુષનો અભિભવ = પુરુષને કર્તુત્વ-ભોક્નત્વનો ભ્રમ. પ્રકૃતિઅધિકારનિવૃત્તિ =
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૨૦
• રોમાનિસાસવિવાર: • द्वात्रिंशिका-१०/२० साधिकारप्रकृतिमत्यावर्ते हि नियोगतः । पथ्येच्छेव न जिज्ञासा क्षेत्ररोगोदये भवेत् ।।२०।।
साधिकारेति । साधिकारा पुरुषाभिभवप्रवृत्ता या प्रकृतिस्तद्वति (साधिकारप्रकृतिमति) आवर्ते हि नियोगतो = निश्चयतः जिज्ञासा = तत्त्वमार्गपरिज्ञानेच्छा न भवेत्, क्षेत्ररोगोदय इव पथ्येच्छा । क्षेत्ररोगो नाम रोगान्तराऽऽधारभूतः कुष्ठादिरोगः । ततो यथा पथ्याऽपथ्यधीવિપર્યાસ્તથા પ્રતેજ ર૦ ||
एतदेव भावयति- 'साधिकारे'ति । पुरुषाभिभवप्रवृत्ता = पुरुषे कर्तृत्व-भोक्तृत्वादिधर्मोपरागजननप्रवृत्ता या प्रकृतिः प्रधानापराभिधाना तद्वति आवर्ते = अचरमपुद्गलपरावर्ते निश्चयतः = परमार्थतः तत्त्वमार्गपरिज्ञानेच्छा = योगमार्गबुभुत्सा न = नैव भवेत्, तत्रानुपादेयताप्रकारकनिश्चयस्य गाढमिथ्यात्वमोहोपहितस्य सत्त्वात् । न ह्यनुपादेयतया ज्ञातेऽर्थे जिघृक्षानुविद्धा जिज्ञासा प्रवर्तते । उदाहरणमाह'क्षेत्ररोगोदय' इति । ततः = क्षेत्ररोगात् । यथोक्तं योगबिन्दौ → क्षेत्ररोगाभिभूतस्य यथात्यन्तं विपर्ययः । અપુનબંધકાદશાપ્રાપ્તિ. અધિકારની અનિવૃત્તિ = જીવને અપુનબંધકદશાની અપ્રાપ્તિ. ગોપેન્દ્રાચાર્ય સત્કાર્યવાદી હોવાથી પ્રસ્તુતમાં નિવૃત્તિનો અર્થ નાશ નહિ પણ લીનતા સમજવો. ગોપેન્દ્રાચાર્ય એમ કહે છે કે અનાદિ કાળથી અનુલોમશક્તિ દ્વારા પ્રકૃતિતત્ત્વ પુરુષને કર્તુત્વ-ભોક્નત્વ ભાવના ઉપરાગસ્વરૂપ અભિભવ કરવા પ્રવૃત્ત થયેલ છે. જ્યાં સુધી કોઈ પણ પ્રકારે પ્રતિલોમશક્તિ દ્વારા પ્રકૃતિનો આ અધિકાર પાછો ન ફરે ત્યાં સુધી પુરુષને યોગમાર્ગની જિજ્ઞાસા પણ થતી નથી. જૈનદર્શન મુજબ આનું અર્થઘટન એમ કરી શકાય છે કે જ્યાં સુધી મોહનીય કર્મપ્રકૃતિ જીવને ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિબંધ કરાવવા સ્વરૂપ પોતાનો અધિકાર પાછો ન ખેંચે અર્થાત્ જીવને અપુનબંધક દશા પ્રાપ્ત ન થાય ત્યાં સુધી યોગમાર્ગની ઊંડી જિજ્ઞાસા પણ જીવને થઈ શકતી નથી. મતલબ કે જૈનદર્શનની વાત અને ગોપેન્દ્રાચાર્યની વાતમાં તાત્પર્યની દષ્ટિએ ઘણું સામ્ય છે. (૧૦/૧૯)
ગાથાર્થ :- જેમ ક્ષેત્રરોગનો ઉદય હોય ત્યારે પથ્યની ઈચ્છા જ થતી નથી. તેમ અધિકારયુક્ત કર્મપ્રકૃતિવાળા જીવને અચરમાવર્તકાળમાં નિયમા યોગની જિજ્ઞાસા પણ થતી નથી. (૧૦/૨૦)
ટીકાર્થ :- પુરુષનો અભિભવ કરવાના અધિકારનો ઉપયોગ કરવામાં પ્રવૃત્ત થયેલ મોહનીયકર્મ સ્વરૂપ પ્રકૃતિવાળા જીવને અચરમાવર્ત કાળમાં નિશ્ચયથી-પરમાર્થથી તત્ત્વમાર્ગને પૂરેપૂરી રીતે જાણવાની ઈચ્છા પણ થતી નથી. આ વાતને સ્પષ્ટ કરવા ગ્રંથકારશ્રી એક ઉદાહરણ બતાવે છે કે નવા-નવા રોગને લાવવામાં મહત્ત્વનો ભાગ ભજવે તેવો કોઢ વગેરે રોગ ક્ષેત્રરોગ કહેવાય. અવનવા અનેક રોગોને આમંત્રણ આપનારો રોગ આવે એટલે દર્દીને વૈદ્ય દ્વારા બનાવાયેલ પથ્ય ખાવાની ઈચ્છા નથી થતી પણ અપથ્ય ખાવાની ઈચ્છા રહ્યા કરે છે. અર્થાત અપથ્યમાં પથ્ય તરીકેની બુદ્ધિ થાય છે. તથા પથ્થમાં અપથ્યપણાની = ખરાબપણાની બુદ્ધિ થાય છે. તેમ પ્રસ્તુતમાં પણ અચરમાવર્તકાલીન જીવને આત્મકલ્યાણકારી તત્ત્વમાં અકલ્યાણની બુદ્ધિ અને અકલ્યાણકારી તત્ત્વમાં કલ્યાણની બુદ્ધિ થાય છે. અર્થાત યોગમાર્ગમાં અકલ્યાણકારીતાની બુદ્ધિ થવાના લીધે તેને જાણવાની ઊંડી જિજ્ઞાસા તેને થતી નથી. જે ગામ જવું નહીં તેનું નામ લેવું નહીં' - આવી વૃત્તિ અહીં કામ કરી જાય છે. (૧૦/૨૦)
૨. “મિમ' તિ મદ્રિતકતાવશુદ્ધ: વ8: | ૨. દસ્તાઃ “પ્રવૃત્તિરિત્રશુદ્ધ: વ8: |
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
• ज्ञान-जिज्ञासाप्राधान्यविचार: •
७११ पुरुषाऽभिभवः कश्चित्तस्यामपि हि हीयते । युक्तं तेनैतदधिकमुपरिष्टाद् भणिष्यते ।।२१।।
पुरुषेति। तस्यामपि हि = जिज्ञासायामपि हि सत्यां कश्चित् पुरुषाऽभिभवः प्रकृतेः हीयते = निवर्तते। न ह्येकान्तेनाऽक्षीणपापस्य विमलो भावः सम्भवति । तेनैतद् गोपेन्द्रोक्तं युक्तम् । तद्वदेवास्य विज्ञेयस्तदावर्तनियोगतः ।। -- (यो.बि.१०२) इति । अत एव तस्योपदेशोऽपि सम्यक् न परिणमति । यथोक्तं पञ्चवस्तुके → गुरुकम्माणं जम्हा किलिट्ठचित्ताणं तस्स भावत्थो । नो परिणमेइ सम्म कुंकुमरागोव्व मलिणम्मि ।। विट्ठाण सूअरो जह उवएसेण वि न तीरए धरिउं । संसारसूअरो इय अविरत्तमणो अकज्जम्मि ।।
6 (पं.व.४२/४३) इति । प्रकृते → व्यवहारोऽपि गुणकृद् भावोपप्टम्भतो भवेत् । सर्वथा भावहीनस्तु स ज्ञेयो भववृद्धिकृत् ।। - (वै.क.ल.९/१०९८) इति वैराग्यकल्पलतावचनमप्यवश्यमवधेयम् ।
अथ 'जिज्ञासा = तत्त्वमार्गपरिज्ञानेच्छा' इति यदुक्तं तत्र तत्त्वमार्गपरिज्ञानेच्छयोः मध्ये कस्य प्राधान्यं वर्तते ? अत्रोच्यते, व्यवहारतो जिज्ञासायाः प्राधान्येऽपि निश्चयत ‘इप्यमाणस्यैव प्राधान्यं न त्विच्छायाः' इति न्यायेन तत्त्वमार्गपरिज्ञानस्यैव मोक्षाध्वनि प्राधान्यं विज्ञेयम् । तदुक्तं वेदान्तकल्पतरुपरिमले अपि→ इच्छेष्यमाणसमभिव्याहारे चेष्यमाणप्राधान्यं 'यजेत स्वर्गकाम'इत्यादौ क्लृप्तम् । अत एवेहाऽपीच्छाप्राधान्यं विहायेष्यमाणप्राधान्यमभ्युपगन्तुं युक्तम् - (वे.क.परि.पृष्ठ.५६) इति । तदुक्तं रामानुजेन अपि श्रीभाष्ये→ ज्ञातुमिच्छा = जिज्ञासा । इच्छाया इष्यमाणप्रधानत्वादिष्यमाणं ज्ञानमिह विधीयते - (श्रीभा.पृ.३१) इति यथातन्त्रमग्रेऽपि (भाग-५ पृ.१४००,१४७५) अनुसन्धेयमवधारणकुशलैः ।।१०/२०।।
एतदपि कथम् ? इत्याशङ्कायामाह- 'पुरुषेति । सत्यां जिज्ञासायामपि = योगमार्गविविदिषायां किं पुनरभ्यास इत्यपिशब्दार्थः, हिः = यस्मात् कश्चित् = अनिर्धारितरूपः पुरुषाभिभवः सर्गविशेषः प्रकृतेः = अव्यक्तापराभिधानाया निवर्तते इति ज्ञेयमिति शेषः। एतदपि कुतः? इत्याह न हि = नैव एकान्तेन = सर्वथा अक्षीणपापस्य = अव्यावृत्तकल्मपस्य विमलः = मुक्तिमार्गानुसारी → कामभोगा असुई असासया वंतासवा पित्तासवा खेलासवा सुक्कासवा सोणियासवा दुस्सास-नीसासा दुरुयमुत्तपुरिसपूयवहुपडिपुन्ना उच्चार-पासवण-खेल-जल्लसिंघाणग-वंत-पित्त-सुक्क-सोणितसंभवा अधुवा अणितिया असासया सडण-पडण-विद्धंसणधम्मा पच्छं पुरं च अवस्स विप्पजहणिज्जा - (ज्ञाता.१/पृ.४९) इति ज्ञाताधर्मकथाङ्गादिदर्शितरूप: भावः = शुभपरिणाम-प्रशस्ताध्यवसायादिलक्षणः दुःखाऽमिश्रिताऽक्षय
ગાથાર્થ :- ખરેખર તત્ત્વજિજ્ઞાસા થાય તો પણ પુરુષનો અભિભવ કરવાનો અધિકાર પાછો ફરવા માંડે. માટે ગોપેન્દ્રની વાત યુક્તિસંગત છે. આ બાબતમાં અધિક વક્તવ્ય આગળ કહેવાશે.(૧૦/૨૧)
ટીકાર્થ :- ખરેખર યોગમાર્ગની જિજ્ઞાસા પણ આવે તો પુરુષનો પરાભવ કરવાનો કર્મપ્રકૃતિગત અધિકાર પાછો ફરવા માંડેલ છે” એમ સમજવું. કારણ કે સર્વથા = કોઈ પણ પ્રકારે પાપનો ક્ષય ન થયો હોય તો જીવમાં નિર્મળ ભાવ સંભવતા જ નથી. માટે ૧૯ મી ગાથામાં ગોપેન્દ્રાચાર્ય દ્વારા જે વાત કહેવાયેલ છે તે ખરેખર યુક્તિસંગત છે. પરંતુ “આત્માને અપરિણામી માનવામાં આવે તો १. मुद्रितप्रतौ 'प्रकृते' इति अशुद्धः पाठः ।
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
७१२ • भावस्वरूपमीमांसा •
द्वात्रिंशिका-१०/२१ ___ अधिकं = अपरिणाम्यात्मपक्षे तदभिभव-तन्निवृत्त्याद्यनुपपत्तिलक्षणं उपरिष्टाद् = अग्रिमद्वात्रिंशिकायां भणिष्यते ।।२१।। निरुपाधिकपरमानन्दमार्गविविदिषानुविद्धः सम्भवति, किन्तु कथञ्चित्क्षीणपापस्यैव । ततश्चात्र चरमावर्तगतापुनर्बन्धकपक्षक-योगजिज्ञासाहेतुक-पुरुषाभिभवनिवर्तनसाध्यकानुमितिरभिप्रेता; न तु जिज्ञासाहेतुकाभिभवनिवृत्तिः कथयितुमभिप्रेता । ___इदमेवाभिप्रेत्य ग्रन्थकृता वैराग्यकल्पलतायां → जाते हि कर्मविवरे जिज्ञासुर्भवति जिनमते जन्तुः । मिथ्यात्वांशोन्मादैर्न तु भवति विशेषसंवित्तिः ।। -(वै.क.ल.२/५९) इत्युक्तम् । प्रकृत्यधिकारनिवृत्तिः स्वतन्त्रे कर्मविवरपदेन प्रतिपाद्यत इत्यवधेयम् । 'जिनमते = मोक्षमार्गे = तत्त्वमार्गे = योगमार्गे' शिष्टं स्पष्टम् ।
एतेन मिथ्यात्वदशायां चरमावर्तेऽपि नैव कश्चित् शुभो भावो भवितुमर्हति, तमः- प्रकाशयोरिव मिथ्यात्व-विमलभावयोर्विरोधादिति निरस्तम्, तथाविरोधाऽसिद्धेः । दृश्यते हि मन्दान्धकारे वेश्मनि दिवाऽस्पष्टमप्यभ्रान्तं रूपदर्शनम् । एवं मन्दमिथ्यात्वान्धकारे जीवे चरमावर्तकाले सम्भवति विमलभावसंवेदनम् । ततश्चाऽत्र तमःप्रकाशन्यायप्रवृत्तियुज्यत एव । अग्रेतनदशायाञ्च योगजिज्ञासा-प्रवृत्त्यादिना पुरुषाभिभवनिवृत्तिप्रसरो भवति ततश्च तत्प्रसरो भवतीति तयोर्ध्यान-समतावत् मिथःसहकारित्वमप्यवसेयम् । केवलं प्राथम्यदशायामधिकारनिवृत्त्यपराभिधानकर्मविवरमपेक्षते योगजिज्ञासेति ध्येयम् ।
इत्थमेव → जिज्ञासायामपि ह्यत्र कश्चित्सर्गो निवर्तते । नाक्षीणपाप एकान्तादाप्नोति कुशलां धियम् ।। - (यो.बिं.१०३) इति योगबिन्दुवचनमुपपद्यते । एतेन → चित्तस्य बहिर्मुखतां परित्यज्य अन्तर्मुखतैव दुःसम्पादा । सा यदा स्यात्, तदानीमेव स्वरूपं द्रष्टुं सुशकं भवति 6 (ऋ.वे.१/ १६४/३७ सा.भा.) इति ऋग्वेदीयसायणभाष्यवचनमपि व्याख्यातम् । अत एवोक्तं भगवद्गीतायामपि → जिज्ञासुरपि योगस्य शब्दब्रह्मातिवर्तते 6. (भ.गी.६/४४) इति । तादृशजिज्ञासाऽपि महाप्रज्ञाकारणं सम्पद्यते ।
बौद्धानामपि सम्मतमिदम् । तदुक्तं मज्झिमनिकाये क्षुद्रकर्मविभङ्गसूत्रे → एकच्चो इत्थी वा पुरिसो वा समणं वा ब्राह्मणं वा उपसङ्कमित्वा परिपुच्छिता होति- किं, भन्ते, कुसलं, किं अकुसलं, किं सावज्जं, किं अनवज्जं, किं सेवितब्बं, किं न सेवितब्बं, किं मे करीयमानं दीघरत्तं अहिताय दुक्खाय होति, किं वा पन मे करीयमानं दीघरत्तं हिताय सुखाय होती ति ? सो तेन कम्मेन एवं समत्तेन एवं समादिन्नेन कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जति । नो चे कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जति सचे मनुस्सत्तं आगच्छति यत्थ यत्थ पच्चाजायति महापो होति । महापञसंवत्तनिका एसा ( (म.नि.३/४/५/१९६, पृ.२५५) इति यथागममत्रानुयोज्यं स्व-परतन्त्रपरमार्थवेदिभिः । अग्रिमद्वात्रिंशिकायां = पातञ्जलयोगलक्षणद्वात्रिंशिकायाम् (पृ.७६२,७९२) ।।१०/२१।। પુરુષનો પ્રકૃતિ દ્વારા અભિભવ થવો તથા તેવા પ્રકૃતિઅધિકારની નિવૃત્તિ થવી વગેરે બાબતો અસંગત थ६ ४.'... त्या वधु विरात तो मानी पातयोग१९॥ त्रीसीम शे.(१०/२१)
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
• मेघकुमारजातिस्मरणोपलब्धिविचारः •
७१३ भावस्य 'मुख्यहेतुत्वं तेन मोक्षे व्यवस्थितम् । तस्यैव चरमावर्ते क्रियाया अपि योगतः ।।२२।।
भावस्येति । तेन भावस्य = अन्तःपरिणामस्य मोक्षे मुख्यहेतुत्वं व्यवस्थितम् । ____ उपसंहरति- ‘भावस्येति । जिज्ञासाया अपि पुरुषाभिभवनिवर्तकत्वम् । तेन कारणेन → अन्तर्मुखोपयोगेन सर्वकर्मक्षयो भवेत् - (कृ.गी.२६) इति कृष्णगीतावचनानुसारेण → अन्तःकरणवृत्तेश्च श्रद्धैका मूलकारणम् + (सं.गी. १/७०) इति संन्यासगीतानुसारेण च अन्तर्मुखोपयोगात्मकश्रद्धानुसार्यन्तःकरणवृत्तेः = अन्तःपरिणामस्य उपलक्षणात् प्रशस्ताऽध्यवसायस्य विशुध्यमानलेश्यायाश्च मोक्षे = सकलकर्मक्षयाविनाभाविमहानन्दं तदुपायं च प्रति मुख्यहेतुत्वं = प्रधानकारणत्वं व्यवस्थितं = आगमप्रमाणनिश्चितम्, मिथ्यादृष्टेः सम्यग्दृष्टेर्वा जातिस्मरणाऽवधिज्ञानादिलाभं प्रति तदुत्तरं धर्म-मोक्षपुरुषार्थों प्रति च तत्कारणताया अनेकश आगमेषु श्रवणात् । तथाहि मेघकुमारजीवस्य हस्तिभवे मिथ्यात्वदशायां शुभपरिणामादितो जातिस्मृतिप्राप्तिः ज्ञाताधर्मकथाङ्गे → तए णं तव मेहा ! लेस्साहिं विसुज्झमाणीहिं, अज्झवसाणेणं सोहणेणं, सुभेणं परिणामेणं तयावरणिज्जाणं कम्माणं खओवसमेणं ईहापूह-मग्गण-गवसणं करेमाणस्स सन्निपुव्वे जाईसरणे समुप्पज्जित्था - (ज्ञा.ध. अ.१/सू.१७०) इत्येवमावेदिता । मेघकुमारभवेऽपि जातिस्मृतिलब्धिः → तए णं तस्स मेहस्स अणगारस्स समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतिए एवमटुं सोच्चा निसम्म सुभेहिं परिणामेहिं, पसत्थेहिं अज्झवसाणेहिं, लेस्साहिं विसुज्झमाणीहिं तयावरणिज्जाणं कम्माणं खओवसमेणं ईहापूह-मग्गण-गवेसणं करेमाणस्स सन्निपुव्वे जाईसरणे समुप्पण्णे
વિશેષાર્થ :- આંશિક રીતે પણ પાપકર્મ ક્ષીણ થાય, અંશતઃ પ્રકૃતિઅધિકાર નિવૃત્ત થાય તો જ યોગમાર્ગજિજ્ઞાસા સ્વરૂપ નિર્મળ ભાવ સંભવે. કારણ કે અધિકારનિવૃત્તિ તથા કાર્ય છે યોગજિજ્ઞાસા. તેથી અહીં કાર્યલિંગક અનુમાન અભિપ્રેત છે- એમ સમજવું. મતલબ કે યોગજિજ્ઞાસા થાય તો અધિકારનિવૃત્તિ થાય - આવું જણાવવું અહીં અભિમત નથી. પરંતુ યોગજિજ્ઞાસા હોય તો અધિકારનિવૃત્તિ જાણી શકાય - આમ બતાવવું પ્રસ્તુતમાં ગ્રન્થકારશ્રીને ઈષ્ટ છે. ધૂમ હોય તો અગ્નિની અનુમિતિ થઈ શકે છે તે રીતે અહીં સમજવું. કર્મવિવર દ્વારપાળ રજા આપે તો જિજ્ઞાસા આવે. પછી આગળ વધતાં-વધતાં યોગજિજ્ઞાસા વગેરે પ્રબળ થવા દ્વારા કર્મપ્રકૃતિની અધિકારનિવૃત્તિ લાતી જાય. અને અધિકાર નિવૃત્તિ લાવાથી યોગજિજ્ઞાસા-પ્રવૃત્તિ વગેરે વધવા લાગે. આમ બન્ને પરસ્પર એકબીજાના પૂરક-સહાયક पनवा साणे छे. वाहीनी पालत 21stथमा स्पष्ट छे. (१०/२१)
૪ ભાવ મોક્ષનું મુખ્ય કારણ છે ગાથાર્થ :- તે કારણે ભાવ મોક્ષ પ્રત્યે મુખ્ય હેતુ છે - એમ નક્કી થાય છે. તથા ચરમાવર્તમાં શુભ ભાવના યોગથી જ ક્રિયા પણ યોગસ્વરૂપ બને છે. (૧૦/૨૨)
ટીકાર્થ :- કારણે અંતઃકરણનો પરિણામ મોક્ષ પ્રત્યે મુખ્ય કારણ છે. એવી શાસ્ત્રવ્યવસ્થા નિશ્ચિત थाय छे.
१. 'मोक्षहेतुत्वं' इति मुद्रितप्रतौ हस्तादर्शे च पाठः ।
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
७१४
द्वात्रिंशिका-१०/२२
(ज्ञा.ध.क.१/१९०) इत्येवं ज्ञाताधर्मकथाङ्गे दर्शिता ।
जितशत्रुप्रभृतीनां षण्णां राज्ञां पूर्वजातिस्मरणोपलम्भोऽपि ज्ञाताधर्मकथायां तए णं तेसिं जियसत्तुपामोक्खाणं छण्हं रा ( या ) ईणं मल्लीए विदेहसयवरकन्नए अंतिए एवमट्ठे सोच्चा निसम्मा सुभेणं परिणामेणं पसत्थेणं अज्झवसाणेणं लेसाहिं विसुज्झमाणीहिं तयावरणिज्जाणं कम्माणं खओवसमेणं ईहापूह जाव सणिपुब्वे जाईसरणे समुप्पन्ने ← (ज्ञाता. ८/१८१) इत्येवं शुभपरिणामादितो दर्शितः । हारिभद्रीयायां आवश्यकवृत्तौ अङ्गर्षिजातिस्मरणोदयप्रसङ्गे वणसंडे चिंतेइ - सुहज्झवसाणेण जाती सरिया ← ( आ.हा.वृ. भाग-२/पृ.१४३) इत्येवं वृद्धविवरणसंवादः प्रदर्शितः ।
•
जितशत्रु - शिवराजर्षिप्रभृतीनां जातिस्मरणादिकारणविमर्शः
•
किञ्च सुदर्शनजातिस्मृतिलाभोऽपि भगवत्यां तए णं तस्स सुदंसणस्स सेट्ठिस्स समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतियं एवमट्ठे सोच्चा णिसम्म सुभेणं अज्झवसाणेणं सुभेणं परिणामेणं लेसाहिं विसुज्झमाणीहिं तयावरणिज्जाणं कम्माणं खओवसमेणं ईहाऽपोह-मग्गण - गवेसणं करेमाणस्स सण्णीपुव्वे जाई - सरणे समुप्पन्ने ← (भग. ११/११/१७१ ) इत्येवं तेनैव कारणकलापेनोपदर्शितः ।
शिवराजर्षिप्रसङ्गे भगवत्यां तए णं तस्स सिवस्स रायरिसिस्स छटुं छट्ठेणं अणिक्खित्तेणं दिसाचक्कवालेणं जाव आयावेमाणस्स पगइभद्दयाए पगइउवसंतयाए, पगइपयणुकोह - माण- माया-लोभयाए, मिउ-मद्दव-संपण्णाए, अल्लीणयाए, विणीययाए अण्णया कया वि सुभेणं अज्झवसाणेणं, सुभेणं परिणामेणं, लेस्साहिं विसुज्झमाणीहिं विसुज्झमाणीहिं तयावरणिज्जाणं कम्माणं खओवसमेणं ईहापोह - मग्गण-गवेसणं करेमाणस्स विब्भंगे णामं नाणे समुप्पन्ने ← (भग. ११/९/७१ ) इत्युक्तम् । पुद्गलपरिव्राजकस्य विभङ्गज्ञानोत्पादेऽपि तए णं तस्स पोग्गलस्स छट्ठ छट्टेणं जाव आयावेमाणस्स, पगइभद्दयाए जहा सिवस्स जाव विब्भंगे णामं नाणे समुप्पन्ने ← ( भग. ११/१२/१७४) इत्येवं भगवत्यां निरूपितम् ।
अश्रुत्वा विभङ्गलाभप्रदर्शनावसरेऽपि भगवत्यां पगतिभद्दयाए, पगतिउवसंतयाए, पगइपयणुकोह-माण-माया-लोभयाए मिउ-मद्दवसंपण्णाए, अल्लीणयाए, विणीययाए, अन्नया कयाइ सुभेणं अज्झवसाणेणं, सुभेणं परिणामेणं, लेस्साहिं विसुज्झमाणीहिं-विसुज्झमाणीहिं तयावरणीज्जाणं कम्माणं खओवसमेणं ईहापोह - मग्गण - गवेसणं करेमाणस्स विब्भंगे नामं अन्नाणे समुप्पज्जइ ← (भग. सू. ९/४/३६६) इत्येवमुक्तम् । एवं श्रुत्वाऽवधिप्राप्तिप्रदर्शनावसरेऽपि भगवत्यां पगतिभक्ष्याए, पगइउवसंतयाए, पगइपयणुकोह-माण-माया-लोभयाए, मिउ-मद्दवसंपण्णाए, अल्लीणयाए, विणीययाए, अण्णया कयावि सुभेणं अज्झवसाणेणं, सुभेणं परिणामेणं, लेस्साहिं विसुज्झमाणीहिं-विसुज्झमाणीहिं तयावरणीज्जाणं कम्माणं खओवसमेणं ईहापोह-मग्गण-गवेसणं करेमाणस्स ओहिनाणे समुप्पज्जइ ← (भ.सू. ९/४ / ३७०) इत्येवं
.9
तत्कारणता समर्थिता ।
नन्दमणिकारजीवदर्दुरस्य जातिस्मरणलब्धिरपि ज्ञाताधर्मकथाङ्गसूत्रे
तए णं तस्स दद्दुरस्स तं
अभिक्खणं अभिक्खणं बहुजणस्स अंतिए एयमट्ठे सोच्चा निसम्म इमेयारूवे अज्झत्थिए चिंतए मणोगए संकप्पे समुप्पज्जित्था- कहिं मन्ने मए इमेयारूवे सद्दे निसंतपुव्वेत्ति कट्टु सुभेणं परिणामेणं, पसत्थेणं
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
• जातिस्मरणावधि-केवलज्ञानकारणविमर्शः •
७१५ अज्झवसाणेणं, लेस्साहिं विसुज्झमाणीहिं तयावरणिज्जाणं कम्माणं खओवसमेणं ईहापूह-मग्गण-गवेसणं करेमाणस्स सण्णिपुव्वे जाईसरणे समुप्पण्णे, पुव्वजाइं सम्मं समागच्छइ । (ज्ञाता.१/१३/३५) इत्येवं तथाविधयैव सामग्र्या दर्शिता । मृगापुत्रस्य जातिस्मरणप्रसङ्गे उत्तराध्ययने → साहुस्स दरिसणे तस्स अज्झवसाणम्मि सोहणे । मोहं गयस्स संतस्स जाईसरणं समुपन्नं ।। (उत्त.१९/७) 6 इत्युक्तं । श्रीशान्तिसूरिकृततवृत्तिलेशस्त्वेवम् → अध्यवसाने इति अन्तःकरणपरिणामे शोभने = प्रधाने क्षायोपशमिकभाववर्तिनीति यावत्, मोहं = 'क्वेदं मया दृष्टं क्वेदम् ?' इत्यतिचिन्तातः चित्तसङ्घट्टजमूर्छात्मकं गतस्य 6 (उत्त.१९/७ वृत्ति) इति ।
संज्ञितिरश्चामपि जातिस्मृतिलाभः औपपातिकसूत्रे → से जे इमे सण्णि-पञ्चिन्दिय-तिरिक्खजोणिया पज्जत्तया भवन्ति तं जहा-जलयरा, थलयरा, खहयरा । तेसि णं अत्थेगइयाणं सुभेणं परिणामेणं, पसत्थेहिं अज्झवसाणेहिं, लेस्साहिं विसुज्झमाणीहिं तयावरणिज्जाणं कम्माणं खओवसमेणं ईहा-पूह-मग्गणगवेसणं करेमाणाणं सण्णीपुव्वजाइसरणे समुप्पज्जई 6 (औप.१५६) इत्येवं प्रकमेणोपदर्शितः । ___ आनन्दश्रावकस्यावधिज्ञानोपलब्धिरपि उपासकदशाङ्गसूत्रे → आणंदस्स समणोवासगस्स अन्नया कयाइ सुभेणं अज्झवसाणेण, सुभेणं परिणामेणं, लेस्साहिं विसुज्झमाणीहिं, तयावरणिज्जाणं खओवसमेणं ओहिनाणे समुप्पन्ने - (उपा.१/६६) इत्येवं तादृशक्रमेणैवोपदर्शिता । ___महाशतकश्रावकस्याप्यवधिज्ञानसम्प्राप्तिः उपाशकदशाङ्गे → तए णं तस्स महासतगस्स समणोवासगस्स सुभेणं अज्झवसाणेणं, सुभेणं परिणामेणं जाव खओवसमेणं ओहिनाणे समुप्पन्ने (उपा.८/ ३७) इत्येवं तादृशसामग्रीत एव सूचिता । अम्बडपरिव्राजकस्यावधिज्ञानाधिगमोऽपि औपपातिकसूत्रे → अम्मडस्स णं परिव्वायगस्स पगइभद्दयाए जाव विणीययाए छठें छट्टेणं अनिक्खित्तेणं तवोकम्मेणं उर्ल्ड वाहाओ पगिज्झिय पगिज्झिय सूराभिमुहस्स आयावणभूमीए आयावेमाणस्स, सुभेणं परिणामेणं, पसत्थेहिं अज्झवसाणेहिं, लेस्साहिं विसुज्झमाणीहिं, अन्नया कयाइं तदावरणिज्जाणं कम्माणं खओवसमेणं ईहापूहमग्गण-गवेसणं करेमाणस्स विरियलद्धीए वेउब्वियलद्धीए ओहीनाणलद्धी समुप्पण्णा 6 (औप.११९) इत्येवं ज्ञापितः ।
तेतलिपुत्रानगारस्य केवलज्ञानाविर्भावोऽपि ज्ञाताधर्मकथाङ्गे → तए णं तस्स तेयलिपुत्तस्स अणगारस्स सुभेणं परिणामेणं, पसत्थेणं अज्झवसाणेणं, लेस्साहिं विसुज्झमाणीहिं तयावरणिज्जाणं कम्माणं खओवसमेणं कम्मरयविकिरणकरं अपुव्वकरणं पविट्ठस्स केवलवरणाणदंसणे समुप्पण्णे - (ज्ञाता.१४/ ८३) इत्येवं शुभपरिणामादिक्रमेणैवाऽऽरभ्याऽऽवेदितः ।।
गजसुकुमालमुनेरपि सार्वज्यप्रकाशः अन्तकृद्दशाङ्गसूत्रे → तए णं तस्स गयसुकुमालस्स अणगारस्स तं उज्जलं जाव दुरहियासं वेयणं अहियासेमाणस्स सुभेणं परिणामेणं, पसत्थज्झवसाणेणं, तदावरणिज्जाणं कम्माणं खएणं कम्मरयविकिरणकरं अपुव्वकरणं अणुप्पविट्ठस्स अणंते अणुत्तरे निव्वाघाए निरावरणे कसिणे पडिपुण्णे केवलवरनाणदंसणे समुप्पण्णे - (अंत.३/८/९२) इत्येवं तादृशादेव कारणकलापादावेदितः । प्रकृते कदाचिद् देहलेश्याया अशुद्धत्वेऽपि आत्मलेश्याया विशुद्धिरवसेया,
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
७१६
तेन स एव योग इत्युक्तं भवति ।
तात्त्विकनिर्वाणाशयस्वरूपप्रकाशनम्
केवलज्ञानलाभान्यथानुपपत्तेः । एतेन
शरीरलेश्यासु हि अशुद्धास्वपि आत्मलेश्याः शुद्धा भवन्ति
← (उत्त.चू. अध्य.१२) इति उत्तराध्ययनचूर्णिवचनमपि व्याख्यातम् । भरतचक्रिणोऽपि कैवल्योपलब्धिः जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे तए णं तस्स भरहस्स रण्णो सुभेणं परिणामेणं, पसत्थेहिं अज्झवसाणेहिं, लेसाहिं विसुज्झमाणीहिं विसुज्झमाणीहिं, ईहापोह -मग्गण - गवेसणं करेमाणस्स तयावरणिज्जाणं कम्माणं खएणं कम्मरयविकिरणकरं अपुव्वकरणं पविट्ठस्स अणते अणुत्तरे निव्वाघाए निरावरणे कसिणे पडिपुण्णे केवलवरनाण- दंसणे समुप्पण्णे ← (जम्वू.प्र.७०) इत्थमाविष्कृता ।
मल्लीनाथस्वामिनोऽपि सर्वज्ञत्वसम्प्राप्तिः ज्ञाताधर्मकथाङ्गसूत्रे तए णं मल्ली अरहा जं चेव दिवसं पव्वइए तस्सेव दिवसस्स पुव्वावरण्हकालसमयंसि असोगवरपायवस्स अहे पुढविसिलापट्ट्यंसि सुहासणवरगयस्स सुहेणं परिणामेणं, पसत्थेहिं अज्झवसाणेहिं, पसत्थाहिं लेसाहिं विमुज्झमाणीहिं तयावरणकम्मरयविकिरणकरं अपुव्वकरणं अणुपविट्ठस्स अणंते जाव केवलवरनाणदंसणे समुप्पन्ने ← (ज्ञाता.८/२२५) इत्येवं प्रघट्टकेन प्रकटीकृता । इत्थञ्च शुभपरिणाम-प्रशस्ताध्यवसाय-विशुध्यमानशुभलेश्यादिलक्षणस्य भावस्यैव मोक्षे मोक्षसामग्र्यां च प्रधानहेतुत्वमुपलभ्यते । न चैकेनैव शास्त्रसंवादेन प्रकृतार्थसिद्धौ कस्माद् नानाशास्त्रसंवादाः प्रतिपदमुपदर्श्यन्ते ? इति शङ्कनीयम्, स्थूणानिखननन्यायेन प्रकृतार्थदृढीकरणस्य तत्प्रयोजनत्वात् । इदञ्चाऽग्रेऽपि तत्र तत्र स्थले स्वयमवगन्तव्यम् ।
प्रकृतं प्रस्तूयते - अत्र च सामान्यतः परिणामगतं शुभत्वं प्रति वक्ष्यमाणस्य (पृ. ८७४) मुक्त्यद्वेषस्य, अध्यवसायगतप्राशस्त्योत्कर्षं प्रति मुक्तिरागस्य, शुक्लादिलेश्यागतवर्धमानशुद्धिप्रकर्षं प्रति चाध्यात्मशास्त्रादितात्पर्यपरिणमनोपहितमोक्षाशयपरिणतिविशेषस्य प्रयोजकत्वमुन्नीयते निर्वाणाशयतो धर्मः शास्त्रयोगादयं पुनः ← ( ब्र.सि. ३०८) इति ब्रह्मसिद्धान्तसमुच्चयवचनात् । तात्त्विकनिर्वाणाशये सति च न भोगतृष्णा-देहाध्यास-रसगारवादिविकल्पैः पराभवः, उच्चात्मदशाऽऽरोहणेन तल्लेश्योल्लङ्घनात् । तदुक्तं हरिभद्रसूरिभिः ब्रह्मसिद्धान्तसमुच्चय एव लक्षणं पुनरस्येदं न भवान्तर्गतैरयम् । विकल्पैर्वाध्यते रूढस्तल्लेश्यातिक्रमादिति ।। ← ( ब्र.सि. ३०३ ) इति नानायोगिभूमिकाव्यापियोगतारतम्यवेदिभिर्यथागममत्र विभावनीयमतिगम्भीरधिया ।
=
तेन
भावस्य मुख्यमोक्षकारणत्वेन स एव = शुभान्तःकरणपरिणाम-प्रशस्ताध्यवसायादिः एव योगः = योगपदप्रतिपाद्य इत्युक्तम् भवति एतावता प्रबन्धेन । एतेन मेरुस्स सरिसवस्स य, जत्तियमित्तं
तु अंतरं होइ । दव्वत्थय-भावत्थयाण, अंतरं तत्तियं नेयं ।। ← (सं.स. ३७, द.शु. ८१) इति सम्बोधसप्ततिकादर्शनशुद्धिप्रकरणवचनं निच्चुण्णो तंवोलो, पासेण विणा न होइ जह रंगो । तह दाण - सीलतव - भावणाओ अहलाओ सव्वा भावं विणा ।। ← ( भा. कु. २) इति च भावकुलकवचनमपि व्याख्यातम् ।
चरइ कोडिकोडीओ । जम्मंतराइ
तदुक्तं भावप्राभृते अपि भावरहितो ण सिज्झइ जइ वि तवं बहुओ लंवियहत्थो गलियवत्थो । । ( भा.प्रा.४ ) ← इति । प्रकृते
जह खलु मइलं वत्थं सुज्झइ
માટે ભાવ એ જ યોગ છે
द्वात्रिंशिका - १०/२२
એવું અહીં કહેવાઈ ગયું.
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
• भावानुवेधे क्रियासाधुत्वम् •
७१७ तस्यैव योगतश्चरमावर्ते क्रियाया अपि मोक्षे मुख्यहेतुत्वं, अतस्तस्या अपि योगत्वमिति भावः ।।२२।। रसाऽनुवेधात्ताम्रस्य हेमत्वं जायते यथा । क्रियाया अपि सम्यक्त्वं तथा भावाऽनुवेधतः ।।२३।। __रसानुवेधादिति । ताम्रस्य रसाऽनुवेधात् = सिद्धरससम्पर्कात् यथा हेमत्वं जायते । तथा क्रियाया अपि भावानुवेधतः सम्यक्त्वं = मोक्षसम्पादनशक्तिरूपम् ।।२३।।। उदगाइएहिं दव्वेहिं । एवं भावुवहाणेण सुज्झए कम्ममट्टविहं ।। - (आ.नि.२८२) इति आचाराङ्गनियुक्तिवचनमप्यनुसन्धेयम् । एतेन → भाव एवात्र सूक्ष्माऽतिसूक्ष्मतत्त्वं निगद्यते । भावात् सूक्ष्मतरं किञ्चित् तत्त्वं न परिलक्ष्यते ।। भावाऽतीतमपि ब्रह्म ज्ञायते योगिभिः सदा । साहाय्येनैव भावस्य प्रथमं तत्त्ववेदिभिः ।। ___(सं.गी.१/६२-६३) इति संन्यासगीतावचनं → भावः स्वर्गाय मोक्षाय नरकायापि स स्मृतः - (वृ.परा.१२/३५०) इति च बृहत्पराशरस्मृतिवचनं व्याख्यातम् । पूर्वं धर्मव्यवस्थाद्वात्रिंशिकायां (भाग२ पृ.५३३) दर्शितं परिणामप्रमाणत्वमत्र प्रकारान्तरेण सिंहावलोकनन्यायतः स्मारितमित्यवधेयम् ।
न चैवं क्रियाया मोक्षहेतुत्वं व्याहन्येतेति शङ्कनीयम्, यतः तस्यैव = भावस्यैव योगतः = अनुवेधात् चरमावर्ते क्रियाया अपि मोक्षे मुख्यहेतुत्वं अनपलपनीयम् । अतः कारणात् तस्याः = भावानुविद्धक्रियाया अपि योगत्वं = योगपदप्रवृत्तिनिमित्तशालित्वं इति । तदुक्तं योगबिन्दौ अपि → सत्क्षयोपशमात्सर्वमनुष्ठानं शुभं मतम् -- (यो.वि.३५०) इति । अनेन 'ज्ञान-क्रियाभ्यां मोक्ष' (वि.आ.भा.गा.३ वृ.) इत्यपि विशेषावश्यकभाष्यमलधारवृत्तिदर्शितः प्रवादः समाहितः । यथा चैतत् तथा क्लेशहानोपायद्वात्रिंशिकायां(भा.६ पृ.१७००)वक्ष्यते ।।१०/२२ ।।
निदर्शनद्वारा क्रियाया योगत्वं समर्थयति- 'रसे'ति । क्रियाया अपि देवपूजनादिरूपायाः → सुताणं धम्माणं ओगिण्हताते उवधारणयाते अभुद्वैतव्वं भवति ८ (स्था.८/८/६४९) इति स्थानाङ्गसूत्रोक्तरीत्या श्रुतधर्मावगमाऽऽचरणपरायणतया भावानुवेधतः = प्रणिधानादिभावयोगात् सुदृढश्रद्धादिद्वारा मोक्षसम्पा
તેમજ ચરમાવર્ત કાળમાં તે જ ભાવના સંબંધથી ક્રિયા પણ મોક્ષ પ્રત્યે મુખ્ય હેતુ બને છે. भाटे भावयुक्त या ५९। योग छ - मेम नही थाय छे. (१०/२२)
વિશેષાર્થ :- યોગજિજ્ઞાસા દ્વારા કર્મનિર્જરા થાય છે - એવું ૨૧મી ગાથામાં જણાવ્યું. તેનાથી સિદ્ધ થાય છે કે ભાવ મોક્ષનું મુખ્ય કારણ છે. મોક્ષકારણભૂત ભાવથી સંપન્ન એવી ધર્મક્રિયા તે ભાવના પ્રભાવે મોક્ષના મુખ્ય હેતુરૂપ બને છે. પરંતુ ચાલકબળ ભાવમાં રહેલું છે એ વાત ભૂલાવી ન જોઈએ ભાવયુક્ત બનવાથી ધર્મક્રિયા કઈ રીતે મોક્ષનો મુખ્ય હેતુ બની શકે ? તે હવે કહેવાશે. (૧૦/૨૨)
હું ક્રિયા પણ મોક્ષનો મુખ્ય હેતુ છે ગાથાર્થ :- સિદ્ધરસના વેધથી જેમ તાંબુ સોનું થઈ જાય છે તેમ ભાવના અનુવંધથી ક્રિયા પણ सभ्य बनी य छे. (१०/२७)
ટીકાર્ય :- જેમ સિદ્ધરસના વિશેષ પ્રકારના સંયોગથી તાંબુ સોનું બને છે. તેમ પ્રણિધાનાદિ ભાવનો વિશેષ પ્રકારનો સંબંધ થવાથી ક્રિયા પણ મોસંપાદક શક્તિવાળી બને છે. (૧)/૨ ૩) १. मुद्रितप्रती 'भाव:' पदं नास्ति।
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
७१८
• अशुद्धक्रियायाः शुद्धक्रियाकारणत्वविचारः • द्वात्रिंशिका-१०/२४ भावसात्म्येऽत एवाऽस्या भङ्गेऽपि व्यक्तमन्वयः। सुवर्णघटतुल्यां तां ब्रुवते सौगता अपि ।।२४।।
भावेति । अत एवाऽस्याः क्रियाया भावसात्म्ये स्वजननशक्त्या भावव्याप्तिलक्षणे सति भोऽपि = तथाविधकषायोदयान्नाशेऽपि व्यक्तं = प्रकटं अन्वयो भावाऽनुवृत्तिलक्षणः, तद्व्यक्त्यभावेऽपि तच्छक्त्यनपगमात् । अत एव तां भावशुद्धां' क्रियां सौगता अपि सुवर्णघटतुल्यां ब्रुवते । यथा दनशक्तिरूपं = सकलकर्मक्षयानुकूलसामर्थ्यात्मकं सम्यक्त्वं जायते । प्रकृते → श्रद्धाया जनको भाव आत्मोन्मुखकृताविह (सं.गी.१/६९) इति संन्यासगीतावचनमप्यनुयोज्यं यथागमम् । ततश्च भावशुद्धिकृते महान् उद्यमः कार्य इत्युपदेशो लभ्यतेऽत्र । तदुक्तं बृहत्पराशरस्मृतौ → एकैव भावशुद्धिस्तु यथा स्यात् क्रियते तथा – (वृ.परा.१२/३४९) इति । अत एवापुनर्बन्धकादीनां शम-श्रद्धादिभावगर्भक्रियाया निर्जराकारणत्वं गीयते । यथोक्तं अध्यात्मसारे →
अपुनर्वन्धकस्यापि या क्रिया शमसंयुता । चित्रा दर्शनभेदेन, धर्मविघ्नक्षयाय सा ।। अशुद्धापि हि शुद्धायाः क्रिया हेतुः सदाशयात् । तानं रसानुवेधेन स्वर्णत्वमधिगच्छति ।। - (अ.सा.२/१५-१६) इति प्रागुक्तं(भाग-१/पृ.१८०)स्मर्तव्यमत्र ।।१०/२३।।
अत्रैव तीर्थान्तरीयवक्तव्यमाह- ‘भावे'ति । अत एव = प्रणिधानादिभावस्य क्रियासम्यक्त्वसम्पादकत्वादेव स्वजननशक्त्या = सत्क्रियाजननसामर्थ्यण भावव्याप्तिलक्षणे भावसात्म्ये सति क्रियायाः शास्त्रोपदिप्टविधि-निपेधगर्भायाः तथाविधकषायोदयात् = गत्यन्तरादिप्रयुक्तकपायविशेषविपाकोदयात् नाशेऽपि = विगमेऽपि भावानुवृत्तिलक्षणः = मुक्त्यद्वेषादिपरिणामानुवेधात्मकः अन्वयः प्रकटं = स्पप्टं दृश्यते, तद्व्यक्त्यभावेऽपि = क्रियाविरहेऽपि तच्छक्त्यनपगमात् = क्रियाऽऽक्षेपकशक्तिसद्भावात् । __अत एव = भावस्य सत्क्रियाकारणत्वादेव भावशुद्धां = कुशलभावानुविद्धां क्रियां सौगताः = बौद्धा
વિશેષાર્થ :- પ્રણિધાનાદિ ભાવ વિના તો ધર્મક્રિયા પણ મોક્ષને આપવાની શક્તિ ધરાવી શકતી नथी. मा पात ध्यानभा २५वी. (१०/२3)
भावशुद्धड़िया = सुवाघिट - नौद्ध . ગાથાર્થ :- આ કારણે જ ભાવની સાથે સામ્ય હોય તો ક્રિયાનો નાશ થવા છતાં પણ ભાવની હાજરી સ્પષ્ટપણે હોય છે. માટે જ ભાવશુદ્ધ ક્રિયાને બૌદ્ધ લોકો પણ સુવર્ણઘટ સમાન કહે છે. (૧૦/૨૪)
ટીકાર્થ :- પ્રણિધાનાદિ ભાવો ધર્મક્રિયાને સમ્યક બનાવતા હોવાથી જ ધર્મક્રિયામાં જો પ્રણિધાનાદિ ભાવોનું સામ્ય હોય તો તે ક્રિયાનો તથાવિધ કષાય વગેરેના ઉદયથી નાશ થવા છતાં પણ ભાવની હાજરી તો સ્પષ્ટપણે હોય જ છે. ભાવસાભ્યનો અર્થ છે સમ્યક્રિયાજનકશક્તિ દ્વારા પ્રણિધાનાદિ ભાવથી વ્યાપ્ત હોવું. શુદ્ધક્રિયાજનનસામર્થ્ય દ્વારા = શુદ્ધ ધર્મક્રિયાને ઉત્પન્ન કરવાની યોગ્યતા દ્વારા ધર્મક્રિયા ભાવની સાથે વણાયેલી હોય તો તેવી ધર્મક્રિયા ભાવસામ્યવાળી કહેવાય. અલગ ગતિમાં જવા દ્વારા કે બીજા કોઈ કારણસર કષાયનો વિપાકોદય થવા દ્વારા બાહ્ય ધર્મક્રિયા નાશ પામવા છતાં પણ શુદ્ધક્રિયાજનક ભાવ તો અવશ્ય સ્પષ્ટપણે રહે જ છે. કારણ કે ક્રિયાની અભિવ્યક્તિ ન હોવા છતાં પણ ક્રિયાજનક શક્તિ-ઉલ્લાસ-ઉમંગનો નાશ નથી થતો. માટે જ ભાવશુદ્ધ ક્રિયાને બૌદ્ધ વિદ્વાનો સુવર્ણઘટ १. हस्तादर्श 'शुद्ध' इत्यशुद्धः पाठः । अन्यस्मिन् हस्तादर्श च 'भावशुद्धिक्रियां' इति पाठः । हस्तादर्शविशेषे च 'भादशुद्धक्रियां' इति पाठान्तरम् ।
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
• बौद्धमते पुण्यद्वैविध्यकथनम् •
७१९ हि सुवर्णघटो 'भिद्यमानोऽपि न सुवर्णानुबन्धं मुञ्चति एवं शुभक्रिया तथाविधकषायोदयाद् भग्नाऽपि शुभफलैवेति । तदिदमुक्तं- “भाववृद्धिरतोऽवश्यं सानुबन्धं शुभोदयम् ।
गीयतेऽन्यैरपि ह्येतत्सुवर्णघटसन्निभम् ।।” (यो.बि.३५१) इति ।।२४।। अपि सुवर्णघटतुल्यां ब्रुवते → द्विविधं हि भिक्षवः ! पुण्यम् - मिथ्यादृष्टिजं सम्यग्दृष्टिजञ्च । अपरिशुद्धमाद्यं, फलं प्रति मृद्घटसंस्थानीयम् । परिशुद्धमुत्तरम्, फलं प्रति सुवर्णघटसंस्थानीयम् - (योगशतक गा.८७ वृत्तौ उद्धृत) इति वचनात् । प्रकृते योगबिन्दुसंवादमाह- 'भाववृद्धि'रिति । तद्वृत्तिस्त्वेवम् → भाववृद्धिः भावोत्कर्परूपा अतः = सत्क्षयोपशमात् अवश्यं = नियमवती भवतीति । अत्रैव परमतमाह सानुबन्धं शुभोदयं = प्रशस्तफलं गीयते = प्रतिपाद्यते, अन्यैरपि हि सौगतादिभिर्न केवलमस्माभिरित्यपिशव्दार्थः, एतत् = शुभमनुष्ठानं सुवर्णघटसन्निभम् । यथा सुवर्णघटो भिद्यमानोऽपि न सुवर्णानुबन्धं मुञ्चति एवं शुभमनुष्ठानं तथाविधकषायोदयाद् भग्नमपि शुभफलमेव + (यो.विं. ३५१ वृ.) इति । प्रकृते भावः शुद्ध आज्ञाबहुमानपरिणामरूपोऽवसेयः । तदुक्तं उपदेशपदे → आणाबहुमाणाओ सुद्धाओ इहं फलं विसिटुंति । ण तु किरियामेत्ताओ पुवायरिया तहा चाहु ।। भावाऽऽणाबहुमाणाओ सत्तिओ सुकिरियापवित्तीवि। नियमेणं चिय इहरा ण तको सुद्धोत्ति इट्ठा सा।। एईए उ विसिटुं सुवन्नघडतुल्लमिह फलं नवरं । अणुबंधजुयं संपुन्नहे उओ सम्ममवसेयं ।। किरियामेत्तं तु इहं जायति लद्धादवेक्खयाएऽवि । गुरुलाघवादिसन्नाणवज्जियं पायमियरेसिं ।। एत्तो उ निरणुबंधं मिम्मयघडसरिसमो फलं णेयं । कुलडादियदाणाइसु जहा तहा हंत एयंपि ।। तम्हा भावो सुद्धो सव्वपयत्तेण हंदि परलोए । कायव्वो बुद्धिमया आणोवगजोगतो णिच्चं ।।
6 (उप.पद.२३८/२४३) इति । ज्ञानसारेऽपि → ज्ञानपूतां परेऽप्याहुः क्रियां हेमघटोपमाम् । युक्तं तदपि तद्भावं न यद् भग्नाऽपि सोज्झति ।। - (ज्ञा.सा.उपसं. १०) इत्युक्तम् । तथाविधभावं विना तु बाह्यकरणमप्यकिञ्चित्करमेव । तदुक्तं भावप्राभृते → बाहिरसंगच्चाओ गिरि-सरिय-दरि-कंदराइ आवासो। सयलो झाणज्झयणो णिरत्थओ भावरहियाणं ।। - (भा.प्रा.८९) इति ध्येयम् ।।१०/२४ ।। સમાન કહે છે. જેમ સોનાનો ઘડો ફૂટે-તૂટે તો પણ સુવર્ણપણાનો નાશ થતો નથી. સોનું તો હાજર જ રહે છે. તેમ તેવા પ્રકારના કોઈક કષાયના ઉદયથી શુભ ક્રિયા નષ્ટ થવા છતાં પણ તે શુભ ફળને જ આપનારી બને છે. મતલબ કે વિપરીત સંયોગમાં બાહ્ય ક્રિયાનો અભાવ હોય તો પણ ધર્મક્રિયા કરવાનો માનસિક પરિણામ તો રહે જ છે.
માટે જ યોગબિંદુમાં જણાવેલ છે કે – ક્રિયાજનક શક્તિથી અવશ્ય ભાવવૃદ્ધિ થાય છે. ભાવયુક્ત अनुठान शुभोध्यवाणु छ. अन्य = जौद्ध दोडी ५९॥ तेने सुवघटतुल्य डे छ.' - (१०/२४)
વિશેષાર્થ :- શુભ ભાવથી વણાયેલી ધર્મક્રિયા સુવર્ણઘટ જેવી છે. સોનાનો ઘડો ફૂટી-તૂટી જાય તો પણ સોનું ટકી રહે છે. તેની પણ કિંમત હોય છે. તેમ શુભભાવવાળી ક્રિયા પૂર્ણ થયા પછી પણ ભાવ ટકી રહે છે, સદનુષ્ઠાન કરવાનો પરિણામ ટકી રહે છે. તે પણ અવશ્ય સારું ફળ આપનાર થાય છે. (૧)(૨૪) १. 'विद्यमानो' इति मुद्रितप्रतावशुद्धः पाठः । २. मुद्रितप्रतौ ‘स्वर्णा...' इति पाठान्तरम् ।
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२०
• नानाविधभावस्वरूपद्योतनम् • द्वात्रिंशिका-१०/२५ शिरोदकसमो भावः क्रिया च खननोपमा। भावपूर्वादनुष्ठानाद् भाववृद्धिरतो ध्रुवा ।।२५।।
शिरेति । शिरोदकसमः = तथाविधकूपे सहजप्रवृत्त शिराजलतुल्यो भावः । क्रिया च खननोपमा शिराऽऽश्रयकूपादिखननसदृशी । अतो भावपूर्वादनुष्ठानाद् भाववृद्धिर्बुवा, जलवृद्धौ कूपखननस्येव भाववृद्धौ क्रियाया हेतुत्वात् । भावस्य दलत्वेऽपि बहुदलमेलनरूपाया वृद्धेस्तदन्वय
__ भाव-क्रिये समुद्दिश्याह- 'शिरे'ति । शिरोदकसमो भावः = योगजिज्ञासादिर्यद्वा वैराग्यादिर्यद्वा वक्ष्यमाणः (द्वा.द्वा.१३/३ पृ.८९२) मुक्त्यद्वपादिपरिणामो यद्वा कर्मोपशमादिभावो यद्वा सद्धर्मगोचरोपादेयतानुविद्धश्रद्धा-मेधा-धृत्यादिपरिणतिः यद्वा कुशलचित्तन्यासलक्षणप्रणिधानादिशुभाशयः यद्वाऽध्यात्मादियोगरूपी वक्ष्यमाणः यद्वाऽऽध्यात्मिकादिस्वरूपः शुभाशयः । तदुक्तं संन्यासगीतायां → सूक्ष्माऽवस्था तु भावस्य त्रैविध्यमवलम्बते। आध्यात्मिकाऽऽधिदैवाऽऽधिभौतिकानीति शास्त्रतः ।। _ (सं.गी.१/६६) इति । प्रकृते यथागमं स्वभूमिकानुसारी सदनुप्ठानयोग-क्षेम-शुद्धि-वृद्धिकारी सदुपदेशाधभिव्यङ्ग्यो भावः सर्वत्र ग्राह्यः । यथोक्तं योगबिन्दौ → शिरोदकसमो भाव आत्मन्येव व्यवस्थितः । प्रवृत्तिरस्य विज्ञेया चाभिव्यक्तिस्ततस्ततः ।। - (यो.विं. ३४९) इति । प्रकृते → एवं कम्मोवसमा सद्धम्मगयं उवाहिपरिसुद्धं । थेवं पणिहाणादि वि बीजं तस्सेव अणहं ति ।। एयं च एत्थ णेयं जहा कहिंचि जायम्मि एयम्मि । इहलोगादऽणवेक्खं लोगुत्तरभावरुइसारं ।। पायमणक्खेयमिणं अणुहवगम्मं तु सुद्धभावाणं । भवक्खयकरं ति गरुयं बुहेहिं सयमेव विनेयं ।।
6 (उप.पद.२३०-२३२) इति उपदेशपदवचनानि अनुसन्धेयानि । अतः कारणात् भावपूर्वात् = प्रणिधानादिभावसहिताद् अनुष्ठानात् = सदनुष्ठानाद् भाववृद्धिः ध्रुवा = निश्चिता । जलवृद्धौ कूपखननस्येव भाववृद्धौ = पयोवृद्धिस्थानीयभाववृद्धौ खननस्थानीयायाः क्रियाया हेतुत्वात् ।
ननु भाववृद्धौ भावस्य कारणत्वं परमार्थतो युज्यते अन्तरङ्गकारणत्वात्, तदुक्तं योगबिन्दौ → अतस्तु भावो भावस्य तत्त्वतः सम्प्रवर्तकः । शिराकूपे पय इव पयोवृद्धेर्नियोगतः ।। 6 (यो.बि. ३४५) इति । क्रिया तु बहिरङ्गत्वादन्यथासिद्धेति चेत् ? न, भावस्य = कामास्रवाधुच्छेदकपरिणामस्य भावं प्रति दलत्वेऽपि = अन्तरङ्गकारणत्वेऽपि बहुदलमेलनरूपायाः = नानान्तरङ्गकारणसमवायलक्ष
હ સારા ભાવ એટલે પાણીની શિરા હ. ગાથાર્થ :- પાણીની શિરા સમાન ભાવ છે તથા ક્રિયા તો ભૂમિને ખોદવા સમાન છે. તેથી ભાવયુક્ત याथ. यो. भाववृद्धि थाय छे. (१०/२५)
ટીકાર્થ :- અમુક પ્રકારના કૂવામાં સહજ-સ્વાભાવિક રીતે પાણીની શિરાઓ રહેલી હોય છે. કૂવામાં રહેલી સ્વાભાવિક શિરાઓમાં વિદ્યમાન પાણી સમાન ભાવ છે. તથા જે જમીનમાં પાણીની શિરાઓ રહેલી છે ત્યાં કૂવો ખોદવાની ક્રિયા સમાન ધર્મક્રિયા છે. આથી ભાવસહિત આરાધના ક્રિયા કરવાથી ચોક્કસ ભાવવૃદ્ધિ થાય છે. કૂવો ખોદવાની ક્રિયા જેમ જલવૃદ્ધિમાં કારણ છે તેમ ધર્મક્રિયા ભાવવૃદ્ધિનો હેતુ છે. જો કે ભાવનું અંતરંગ કારણ ભાવ જ છે તેમ છતાં ધર્મક્રિયાની હાજરીમાં અનેક પ્રકારના ભાવો ભેગા થાય છે અને ધર્મક્રિયા ન કરવામાં આવે તો તેવા પ્રકારના ભાવો ભેગા નથી થતા. આમ અનેક અંતરંગકારણસ્વરૂપ ભાવોના સમૂહ સ્વરૂપ ભાવવૃદ્ધિ ધર્મક્રિયાના અન્વય-વ્યતિરેકને १. हस्तादर्श ‘प्रवृत्ति...' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
• क्रियोपयोगः .
७२१ व्यतिरेकाऽनुविधानात् ।।२५।। मण्डूकचूर्णसदृशः क्लेशध्वंसः क्रियाकृतः । तद्भस्मसदृशस्तु स्याद् भावपूर्वक्रियाकृतः ।।२६।।
मण्डूकेति । क्रियाकृतः = केवलक्रियाजनितः क्लेशध्वंसो = रागादिपरिक्षयः मण्डूकचूर्ण'सदृशः, पुनरुत्पत्तिशक्त्यन्वितत्वात् । णाया वृद्धेः = भाववृद्धेः तदन्वय-व्यतिरेकानुविधानात् = क्रियान्वय-व्यतिरेकानुसरणात् । स्वभूमिकोचितविहितक्रियासत्त्वे भवाश्रवाधुच्छेदकश्रद्धादिपरिणामलक्षणभाववृद्धिः तदसत्त्वे च तदसिद्धिरित्यन्वयव्यतिरेकवलात्क्रियाया भाववृद्धिकारणत्वमनाविलम् ।
बौद्धानामपि सम्मतमिदम् । अत एव मज्झिमनिकाये लघुगोपालकसूत्रे प्राथमिकभिक्षुमधिकृत्य → ये ते भिक्खू धम्मानुसारिनो सद्धानुसारिनो ते पि तिरियं मारस्स सोतं छत्वा सोत्थिना पारं गमिस्सन्ति - (म.नि.१/४/४/३५२ पृष्ठ-२९२) इत्याद्युक्तम् । एतेन भावसत्त्वासत्त्वाभ्यां क्रियाया अकिञ्चित्करत्वमपि अपास्तम्, यथोक्तं अध्यात्मोपनिषदि → स्थैर्याधानाय सिद्धस्यासिद्धस्यानयनाय च । भावस्यैव क्रिया शान्तचित्तानामुपयुज्यते ।। - (अ.उप.३/१२) इति । ज्ञानसारे अध्यात्मोपनिषदि च →
गुणवबहुमानादेर्नित्यस्मृत्या च सत्क्रिया । जातं न पातयेद् भावमजातं जनयेदपि ।। क्षायोपशमिके भावे या क्रिया क्रियते तया । पतितस्यापि तद्भावप्रवृद्धिर्जायते पुनः ।।
+ (ज्ञा.सा.९/५-६,अ.उप.३/१६-१७) इत्युक्त्या भाववृद्धिकारणत्वं स्पष्टमेव क्रियायामावेदितम् । यथा चैतत्तत्त्वं तथा निरूपितमस्माभिः अध्यात्मवैशारद्याम् (अध्यात्मोपनिषट्टीकायाम्) ।।१०/२५।।
अत्रैव विशेपमाविष्करोति- 'मण्डूके'ति । केवलक्रियाजनितः = आगमोक्तप्रणिधानादि-वैराग्यादिमुक्त्यद्वेपादिभावशून्याऽनुष्ठानसम्पादितः रागादिपरिक्षयः मण्डूकचूर्णसदृशः = पुनर्भविप्यत्तथापरिणामशालिभेकातिसूक्ष्मक्षोदतुल्यः, पुनरुत्पत्तिशक्त्यन्चितत्वात् = पुनरुत्पादसामर्थ्ययुक्तत्वात् । यथा मण्डूकचूर्णे चूर्णाअनुसरतो. डोवाथी कियाथी. भाववृद्धि थाय छ' - साम डेपुं व्या४ी ४ छे. (१०/२५)
વિશેષાર્થ:- જે જમીનમાં શિરા = પાણીની ધારા વહેતી હોય તેવી જગ્યાએ કૂવો ખોદવાથી સરળતાથી પાણી નીકળે છે. તેમ જે આત્મામાં શ્રદ્ધાદિસ્વરૂપ – પ્રણિધાનાદિસ્વરૂપ કે મુક્તિઅષાદિ સ્વરૂપ ભાવધારા રહેલી હોય તેવા આરાધકો ધર્મક્રિયા કરે તો સરળતાથી વિશિષ્ટતર બળવાન શુભ ભાવો પ્રગટ થાય છે. માટે ભાવ પ્રત્યે ધર્મક્રિયા કારણ છે. દલ = અંતરંગ કારણ. ભાવનું અંતરંગ કારણ ક્રિયા નથી પણ ભાવ જ છે. તેમ છતાં ધર્મક્રિયા કરવાથી અનેકવિધ પ્રશસ્ત ભાવો જાગે છે. આ અનુભવસિદ્ધ છે. તેથી અનેકદલમેલન = અનેકભાવમિલન સ્વરૂપ ભાવવૃદ્ધિ પ્રત્યે ધર્મક્રિયાને કારણ કહી શકાય છે. (૧૦/૨૫)
છે દેડાનું ચૂર્ણ/રાખ તુલ્ય ધર્મક્રિયા છે ગાથાર્થ :- ફક્ત ધર્મક્રિયા દ્વારા કરાયેલ પાપક્ષય દેડકાના ચૂર્ણ જેવો છે. જ્યારે ભાવયુક્ત ધર્મક્રિયાથી थयेस पापक्षय हेनी २रामतुल्य छे. (१०/२६)
ટીકાર્થ :- કેવલ ધર્મક્રિયાથી ઉત્પન્ન થયેલ કર્મક્ષય-રાગાદિક્ષય દેડકાના ચૂર્ણ જેવો છે. કારણ કે પછી ફરીથી રાગાદિ ઉત્પન્ન થવાની યોગ્યતા ધરાવે છે. જ્યારે અંતરંગભાવયુક્ત ક્રિયાથી કરાયેલ १. हस्तादर्श '...चूर्णेन...' इति पाठान्तरम् ।
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२२
• क्लेशध्वंसविशेषजनकशक्तिकल्पना • द्वात्रिंशिका-१०/२६ भावपूर्वक्रियाकृतस्तु तद्भस्मसदृशः = मण्डूकभस्मसदृशः स्यात्, पुनरुत्पत्तिशक्त्यभावात् । एवं च क्लेशध्वंसविशेषजनकः शक्तिविशेष एव क्रियायां भाववृद्ध्यनुकूल इति फलितम् ।।२६।। वस्थायां मण्डूकक्रियाक्षयः सन्नप्यक्षयकल्पः, प्रावृडादिनिमित्तयोगतः तदधिकभावात् एवं कायक्रिययैकान्तेनैव भावशून्यया तथाविधानुष्ठानसमभिव्यङ्ग्यो रागादिक्षयोऽक्षयसम एव, जन्मान्तरादिनिमित्तयोगतस्तदधिकभावादिति । उक्तञ्च → ‘क्रियामात्रतः कर्मक्षयः मण्डूकचूर्णवत्, भावनातस्तु तद्भस्मवत्' 6 (यो.श.उद्धृत.गा.८६ वृ.) इति । अपथ्यद्रव्यप्रयोगजनितवेदनाक्षयोपलक्षणमेतत् । भावपूर्वक्रियाकृतः = भावसहितानुष्ठानसम्पादितः मण्डूकभस्मसदृशः = पावकप्लुष्टभेकक्षारतुल्यः, पुनरुत्पत्तिशक्त्यभावात् = पुनर्जन्मयोग्यताविरहात् । प्रकृतफलितमाह- एवञ्च क्लेशध्वंसविशेषजनकः = रागादिपरिक्षयविशेषकारकः शक्तिविशेषः = सामर्थ्यविशेषः प्रणिधानादि-श्रद्धामेधादिभावानुवेधसम्पादितः एव क्रियायां = क्रियानिष्ठो भाववृद्ध्यनुकूलः = भावप्रवृद्धिप्रयोजकः सिध्यति । ततश्च सर्वार्थगोचराऽभ्रान्तावबोधप्रसूतावन्ध्यशक्तिविशेषान्वितक्रियाया भावप्रवृद्धिकारणता इति फलितम् । अध्यात्मसारेऽपि → कर्मणोऽपि हि शुद्धस्य श्रद्धा-मेधादियोगतः । अक्षतं मुक्तिहेतुत्वं ज्ञानयोगानतिक्रमात् ।। - (अ.सा.१५/२०) इत्युक्तम् ।
सम्मतञ्चेदं परेषामपि । तदुक्तं शम्भुगीतायां → यत्कर्म कुरुते जीवः सततं भावशुद्धितः । हेतुतां वहते विज्ञा ! मुक्तेस्तत्कर्म निश्चितम् ।। 6 (शं.गी.१/११२) इति । एतावता क्लेशध्वंसविशेषजनकयोः तात्त्विकज्ञान-क्रिययोः परमार्थतः समव्याप्तत्वमन्योऽन्यानुग्राहकत्वञ्च सिद्धम् । एतेन → सीलपरिघोता पञ्जा, पापरिधोतं सीलं । यत्थ सील तत्थ पञ्जा, यत्थ पञ्जा तत्थ सीलं । सीलवतो पा, पावतो सीलं - (दी.नि.१/४/३१७ पृष्ठ.१०९) इति दीघनिकायवचनमपि व्याख्यातम् ।
यत्तु योगशतके → कायकिरियाए दोसा खविया मंडुक्कचुण्णतुल्ला त्ति । ते चेव भावणाए नेया तच्छारसरिसत्ति ।। - (यो.श.८६) इति गदितम्, यच्च उपदेशरहस्येऽपि → मंडुक्कचुण्णकप्पो किरियाजणिओ वओ किलेसाणं । तद्दड्ढचुण्णकप्पो णाणकओ तं च आणाए ।। - (उप.रह.७) इति प्रतिपादितं, यच्चापि ज्ञानसारे → क्लेशक्षयो हि मण्डूकचूर्णतुल्यः क्रियाकृतः । दग्धतच्चूर्णसदृशो ज्ञानसारकृतः पुनः ।। - (ज्ञा.उपसं.९) इत्युक्तं तत्तु 'विशिष्टविधि-निषेधौ विशेपणमुपसङ्क्रामतः सति विशेष्यबाधे' इति न्यायतो ज्ञाननयाभिप्रायेणोक्तमिति मन्तव्यम् । प्रकृते च सत्क्रियानयाभिप्रायेणोक्तमिति न कश्चिद्विरोधः । तदुक्तं उपदेशपदे → एत्तो च्चिय अवणीया किरियामेत्तेण जे किलेसाउ । मंडुक्कचुन्नकप्पा अन्नेहि वि वनिया नवरं ।। सम्मकिरियाए जे पुण ते अपुणभावजोगओ चेव । णेयग्गिदड्ढतच्चुन्नतुल्ल मो सुवयणणिओगा ।।
6 (उप.प.१९१,१९२) इति । अधिकं वक्ष्यते मुक्त्यद्वेषद्वात्रिंशिकायाम् (पृ.९८६) ।।१०/२६।। રાગાદિક્ષય દેડકાની રાખ જેવો છે. કારણ કે ત્યાર બાદ રાગાદિ ઉત્પન્ન થવાની યોગ્યતા ધરાવતા નથી. આમ કહેવાથી એવું ફલિત થાય છે કે વિશેષ પ્રકારના રાગાદિક્ષયને ઉત્પન્ન કરનારી એક વિશિષ્ટ શક્તિ ધર્મક્રિયામાં રહેલી છે તે જ ભાવવૃદ્ધિને અનુકૂળ છે. (૧૦/૨૬)
વિશેષાર્થ :- દેડકાનો નાશ બે પ્રકારનો હોય. (૧) શસ્ત્ર દ્વારા દેડકાનું ચૂર્ણ કરવામાં આવે. (૨) દેડકાને સળગાવીને રાખ કરવામાં આવે. દેડકાના ચૂર્ણ ઉપર વરસાદ પડે તો ફરીથી ઢગલાબંધ १. हस्तादर्श '...शक्यभावात्' इति त्रुटितः पाठः ।
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
• भावपूर्वकत्वेन क्रियाहेतुत्वेऽन्यथासिद्धिः •
७२३ तथा चविचित्रभावद्वारा तत् क्रिया हेतुः शिवं प्रति । अस्या व्यञ्जकताप्येषा परा ज्ञाननयोचिता ।।२७।।
विचित्रेति । (तत् = तस्मात्) विचित्रो भावोऽध्यात्मादिरूपः, तद्द्वारा (=विचित्रभावद्वारा) क्रिया शिवं प्रति हेतुः, दण्ड इव चक्रभ्रमिद्वारा घटे । 'कारणता च तस्याः शक्तिविशेषेण न तु भावपूर्वकत्वेनैव, भावस्याऽन्यथासिद्धिप्रसङ्गात् ।
प्रकृतमेवाह- 'विचित्रे'ति । तत् = तस्मात् तद्वारा = विचित्राऽध्यात्म-भावना-ध्यान-समतादिवक्ष्यमाण(भाग-४,पृ.१२२१-५५)भावद्वारेण क्रिया आगमोक्ता शिवं प्रति = मोक्षे हेतुः । क्रिया दण्डस्थानीया, भावः चक्रभ्रमितुल्यः, मोक्षश्च घटसम इत्याशयेनाह- 'दण्ड इवे'त्यादि । कारणता = मोक्षकारणता च = हि तस्याः = आगमोक्तक्रियायाः शक्तिविशेषेण = शक्तिविशेषरूपेण, न तु भावपूर्वकत्वेनैव = भावपूर्वकत्वरूपेणैव; भावस्य मोक्षं प्रति अन्यथासिद्धिप्रसङ्गात् = प्रथमान्यथासिद्ध्यापातात् ।
यत्कार्यं प्रति कारणस्य पूर्ववृत्तिता येन रूपेण गृह्यते तत्कार्यं प्रति तद्रूपमन्यथासिद्धमिति (कारिका.१९ वृ.) प्रथमान्यथासिद्धिलक्षणं मुक्तावल्यां विश्वनाथेन प्रोक्तम् । यथा घटं प्रति दण्डस्य दण्डत्वेन कारणता गृह्यत इति घटं प्रति दण्डत्वमन्यथासिद्धं तथा मोक्षं प्रति क्रियाया भावपूर्वकत्वेन रूपेण कारणत्वे मोक्षं प्रति भावोऽन्यथासिद्धस्स्यादित्यर्थः । अतो मोक्षकारणता क्रियानिष्ठा शक्तिविशेषावच्छिन्ना, न तु भावपूर्वकत्वावच्छिन्नेति भावः । ___भावसहितायाः क्रियायाः शिवकारणत्वाभ्युपगमे तु न कोऽपि दोषः। अत एव विशेषावश्यकभाष्ये → तं तत्तो नाणसहियाओ - (वि.आ.भा.११३९) इत्युक्तम् । तद् = मोक्षादि कार्यं ततः = तस्याः क्रियायाः ज्ञानसहितायाः सकाशादुत्पद्यत इति तदर्थः । નવા દેડકા પેદા થઈ શકે છે. જ્યારે દેડકાની રાખમાંથી એક પણ દેડકો ફરીથી પેદા થઈ શકતો નથી. આ જ રીતે ભાવશૂન્ય ધર્મક્રિયાથી જે કર્મનિર્જરા થાય તેના પછી ફરીથી કર્મબંધ થઈ શકે, રાગાદિ વિભાવદશા પ્રગટ થઈ શકે. પરંતુ ભાવયુક્ત ધર્મક્રિયા કરવાથી થતી કર્મનિર્જરા સ્થાયી હોય છે. તેના પછી ફરીથી પ્રબળતાથી રાગાદિ વિભાવદશા પ્રગટ થઈ શકતી નથી. આમ ભાવવિશિષ્ટ ધર્મક્રિયામાં એક એવું સામર્થ્ય સિદ્ધ થાય છે કે જે ફરીથી રાગાદિ પેદા ન થાય તેવા પ્રકારની કર્મનિર્જરા-રાગાદિક્ષય ઉત્પન્ન કરી શકે છે. ભાવવિશિષ્ટ ધર્મક્રિયાગત આ સામર્થ્ય જ ભાવવૃદ્ધિમાં પ્રયોજક છે - આ વાત ध्यानमा रामवी. (१०/२६) ते ७५२iत अंथ.॥२.श्री. ४९॥वे छ 3 -
હ ભાવ દ્વારા ક્રિયા મોક્ષહેતુ . ગાથાર્થ :- તેથી વિવિધ પ્રકારના ભાવ દ્વારા ક્રિયા મોક્ષ પ્રત્યે હેતુ છે. “ક્રિયા ભાવની શ્રેષ્ઠ व्यं४ छ.' - माशाननयनी अपेक्षा योग्य पात छ. (१०/२५)
ટીકાર્થ :- અધ્યાત્મ વગેરે વિવિધ ભાવો ઉત્પન્ન કરવા દ્વારા ક્રિયા મોક્ષ પ્રત્યે કારણ છે. જેમ દંડ ચક્રભ્રમણ દ્વારા ઘટનું કારણ છે તેમ આ વાત સમજવી. ક્રિયામાં મોક્ષ પ્રત્યેની કારણતા શક્તિવિશેષરૂપે છે, ભાવપૂર્વકત્વરૂપે નહિ. કારણ કે ભાવપૂર્વકત્વરૂપે ક્રિયાને મોક્ષકારણ માનવામાં આવે તો મોક્ષ પ્રત્યે ભાવ અન્યથાસિદ્ધ બની જવાની સમસ્યા સર્જાશે. (આ વાત સમજવા વિશેષાર્થ જુઓ). १. हस्तादर्श 'करण...' इति पाठः ।
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
भाववृद्धेः क्रियाप्रयोज्यता
द्वात्रिंशिका - १०/२७
अस्याः क्रियाया व्यञ्जकताप्येषा हेतुताविशेषरूपा परा । सत एव भावस्य ज्ञापकत्वरूपाऽभिव्यञ्जकता' ज्ञाननयोचिता = ज्ञाननयप्राधान्योपयुक्ता, न तु व्यवहारतो वास्तवी, अन्यथा सत्कार्यवादप्रसङ्गात् इति भावः ।। २७ ।।
७२४
•
•
शक्तिविशेषमत्त्वेन क्रियाया मोक्षं प्रति व्यञ्जकताऽपि हेतुताविशेषरूपा परा = भावनिष्ठाभिव्यञ्जकतापेक्षयाऽधिका, मोक्षप्रतिबन्धकापनयने स्वयमेव व्यापृतत्वात् । सत एव = प्रागवस्थितस्यैव भावस्य मोक्षरूपस्य ज्ञापकत्वरूपा = पूर्वसिद्धवस्त्ववभासकत्वात्मिका अभिव्यञ्जकता प्रणिधानादिभावा ज्ञाननयप्राधान्योपयुक्ता = ज्ञाननयमात्रानुपसर्जनप्रयोजनवती, न तु = નૈવ વ્યવહારત: = क्रियानयात्मकव्यवहारमवलम्ब्य वास्तवी = वस्तुस्थित्यनुरोधिनी । विपक्षवाधमाह- अन्यथा = प्रणिधानादिभावनिष्ठायाः प्रागवस्थितमोक्षज्ञापक त्वलक्षणाभिव्यञ्जकतायाः यथार्थत्वे तु सत्कार्यवादप्रसङ्गात् = कारणव्यापारात् पूर्वमुपादानकारणे सर्वथैव सत एवोत्तरकालेऽभिव्यक्तिवादस्यापातात् । एवञ्च साङ्ख्यमतप्रवेशेनापસિદ્ધાન્તાપત્તિરિતિ ભાવઃ ||૧૦/૨૭||
ક્રિયામાં મોક્ષની ભંજકતા = જ્ઞાપકતા = અભિવ્યંજકતા હેતુતાવિશેષસ્વરૂપ ઘોતકતા પણ ભાવની અપેક્ષાએ શ્રેષ્ઠ કોટિની છે. વિદ્યમાન એવા જ ભાવમાં મોક્ષની જ્ઞાપકતારૂપ અભિવ્યંજકતા જ્ઞાનનયની પ્રધાનતા કરવામાં ઉપયોગી છે. પણ વ્યવહારથી આ વાસ્તવિક હેતુતા નથી. કારણ કે તેવું એકાંતે માનવામાં સત્કાર્યવાદની સમસ્યા આવીને ઊભી રહે છે. (૧૦/૨૭)
વિશેષાર્થ :- જે સ્વરૂપે જે કારણમાં કાર્યપૂર્વવૃત્તિતાનું ભાન થાય તે રૂપ-સ્વરૂપ તે કાર્ય પ્રત્યે અન્યથાસિદ્ધ = અકારણ કારણભિન્ન કહેવાય. આ તૈયાયિક સિદ્ધાંત છે. જેમ દંડત્વરૂપે દંડ ઘટપૂર્વવૃત્તિ હોવાથી ઘટ પ્રત્યે દંડત્વ અન્યથાસિદ્ધ કહેવાય છે. તેમ ભાવપૂર્વકત્વરૂપે ક્રિયાને મોક્ષપૂર્વવૃત્તિ માનશો તો મોક્ષ પ્રત્યે ભાવ અન્યથાસિદ્ધ = અકારણ બનવાની આપત્તિ દાર્શનિક પરિભાષા અનુસાર ઉપસ્થિત થશે. માટે ક્રિયાને ભાવપૂર્વકત્વરૂપે નહિ પરંતુ શક્તિવિશેષરૂપે જ મોક્ષજનક માનવી વ્યાજબી છે. અર્થાત્ શક્તિવિશેષરૂપે ક્રિયા ભાવ દ્વારા મોક્ષનું કારણ છે - આમ માનવું વ્યાજબી છે. આ ક્રિયાનયનું મંતવ્ય છે.
પ્રસ્તુતમાં જ્ઞાનનય એમ કહે છે કે જેમ નર્સ-ડોક્ટર-સર્જન વગેરે કાંઈ બાળકને પેદા નથી કરતા પણ સ્ત્રીની કુક્ષિમાં રહેલ બાળકને પોતાના પ્રયત્નથી પ્રગટ કરે છે. બાળકને પ્રગટ થવામાં-કુક્ષિમાંથી બહાર નીકળવામાં અવરોધ કરનાર તત્ત્વોને તે દૂર કરે છે. તેથી નર્સ વગેરે બાળકના શ્રેષ્ઠ અભિવ્યંજક હેતુ બને છે. તથા શુદ્ધ જ્ઞાનનય તો એમ કહે છે કે અંધારામાં બાળક દેખાતો ન હોય અને લાઈટ કરવાથી બાળક દેખાય તો લાઈટ બાળકની અભિવ્યક્તિ કરી તેમ કહેવાય છે. બરાબર આ જ રીતે પ્રણિધાન વગેરે ભાવો પહેલેથી જ વિદ્યમાન એવા મોક્ષને પ્રગટ કરે છે. પ્રણિધાનાદિથી કાંઈ મોક્ષ ઉત્પન્ન થતો નથી પણ અભિવ્યક્ત થાય છે. આથી પ્રણિધાનાદિ ‘ભાવમાં મોક્ષની અભિવ્યંજકતાશાપકતારૂપ હેતુતા રહેલી છે' - આવું કહેવું એ માત્ર જ્ઞાનનયની પ્રધાનતામાં ઉપયોગી છે. પરંતુ વ્યવહારનયથી લાઈટસ્થાનીય-પ્રકાશતુલ્ય માનીને પ્રણિધાનાદિ ભાવમાં વાસ્તવિક વિદ્યમાન એવા મોક્ષની ભંજકતા નથી રહેતી. આ વાત ખાસ ધ્યાનમાં રાખવી.
. મુદ્રિતપ્રતો ‘ગત' ત્યશુદ્ધ: પાઃ ॥ ૨. હસ્તાવનેં ‘..વા’ ચશુદ્ધ: પા:
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
• व्यापाराश्रयस्य व्यापारत्वाऽपाकरणम् .
७२५ व्यापारश्चिद्विवर्तत्वाद्वीर्योल्लासाच्च स स्मृतः । विविच्यमाना भिद्यन्ते परिणामा हि वस्तुनः ।।२८ ।।
व्यापार इति । स योगः चिद्विवर्तत्वात् = ज्ञानपरिणामात् वीर्योल्लासाद् = आत्मशक्तिस्फोरणात् च व्यापारः स्मृतः, क्रमवतः प्रवृत्तिविषयस्य व्यापारत्वात् । एतेन द्रव्यादेर्व्यवच्छेदः । हि = यतः विविच्यमानाः = भेदनयेन गृह्यमाणा' वस्तुनः परिणामा भिद्यन्ते । तथा च न व्यापाराऽऽश्रयस्याऽपि व्यापारत्वमिति भावः ।।२८।।
योगस्वरूपमेवावेदयति- 'व्यापार' इति । योगः ज्ञाननयेन ज्ञानपरिणामात् क्रियानयेन च आत्मशक्तिस्फोरणात् = जीवसामर्थ्यप्रवर्तनाद् व्यापारः = व्यापारात्मकः स्मृतः, परिणामापेक्षया क्रमवतः = कालक्रमशालिनः जीवशक्तिस्फोरणविवक्षया च प्रवृत्तिविषयस्य = प्रयत्नविषयस्य व्यापारत्वात् = व्यापारात्मकत्वनियमात्, अन्यथा ज्ञानपरिणामाद्यनुपपत्तेः । प्रकृते योग आत्मव्यापारः साधोरालय-विहारभाषा-विनय-भिक्षाटनादिधर्मक्रियारूपो ज्ञानपरिणामानुविद्धो ज्ञेयः, यथोक्तं योगविंशिकायां → जोगो सव्वो वि धम्मवावारो - (वि.वि. १७/१) इति । एतेन = योगस्य व्यापाररूपत्वेन द्रव्यादेः = आत्मद्रव्यादेः योगपदप्रतिपाद्यविधया व्यवच्छेदः = निषेधः कृतः । न हि ध्रुवात्मद्रव्ये प्रयत्नाधारभूते क्रमिकत्वं प्रयत्नविषयत्वं वा समस्ति ।
ननु जीवद्रव्यादेः व्यापाराश्रयत्वेन व्यापाराभिन्नत्वाद् योगस्य धर्मव्यापारात्मकत्वे द्रव्याद्यात्मकता कथं व्यवच्छेद्या इति चेत्? अत्रोच्यते, यतः = यस्मात् कारणात् अभेदनयमवलम्ब्याऽविविच्यमानाः परिणामाः यद्यपि स्वाश्रयान्न भिद्यन्ते तथापि भेदनयेन गृह्यमाणाः = भेदनयविषयीभावमापन्ना वस्तुनः परिणामाः वस्तुनः सकाशात् भिद्यन्ते = भेदमापद्यन्ते । तथा च न व्यापाराऽऽश्रयस्य अपि = क्रियाश्रयस्यापि द्रव्यस्य
જો જ્ઞાનનયને માન્ય એવી ભાવનિષ્ઠ મોક્ષભંજકતા વ્યવહારથી વાસ્તવિક હોય તો મોક્ષ મેળવવા કશું ય કરવાનું જ નહિ રહે. મોક્ષને માત્ર જાણવાનો જ રહેશે. જેમ અંધારામાં જન્મેલો બાળક હાજર જ છે. લાઈટ-પ્રકાશ માત્ર તેને જણાવે જ છે. તેમ બધા જીવોનો મોક્ષ હાજર જ છે. માત્ર તેને જ્ઞાનથી જાણવાનો જ છે- એવું માનવું પડે. આ તો એકાંત સત્કાર્યવાદ છે. શ્રી જિનેશ્વર ભગવંતોને આ એકાંત સત્કાર્યવાદ માન્ય નથી. માટે જ્ઞાનનયસંમત ભાવગત મોક્ષભંજકતા વ્યવહાર નયથી વાસ્તવિક નથી, ગૌણ છે. પરંતુ ક્રિયાગત મોક્ષભંજકતા શ્રેષ્ઠ છે, મુખ્ય છે, વાસ્તવિક છે. આવું જણાવવાનું અહીં ગ્રંથકારશ્રીનું તાત્પર્ય છે.(૧૦/૨૭)
હ આત્મવ્યાપારસ્વરૂપ યોગ છે ગાથાર્થ :- યોગ જ્ઞાનપરિણામની અપેક્ષાએ અને વર્ષોલ્લાસની અપેક્ષાએ આત્મવ્યાપારસ્વરૂપ મનાયેલ છે. કારણ કે ભેદનયથી ગ્રહણ કરવામાં આવે તો પરિણામો વસ્તુથી ભિન્ન છે. (૧)/૨૮)
ટીકાર્થ:- જ્ઞાનપરિણામ તથા આત્મસામર્થ્ય ફોરવવું- આ બે અપેક્ષાએ યોગપદાર્થ આત્મવ્યાપાર સ્વરૂપ છે. ક્રમિક પ્રવૃત્તિનો વિષય વ્યાપાર કહેવાય છે. આવું કહેવાથી દ્રવ્ય વગેરેની યોગરૂપે બાદબાકી થઈ ગઈ. કારણ કે ભેદનયથી જાણવામાં આવે તો વસ્તુના પરિણામો વસ્તુ કરતાં અલગ હોય છે. તેનો મતલબ એ થાય છે કે વ્યાપારનો = પરિણામનો આશ્રય હોય તે વ્યાપાર = પરિણામ ન કહેવાય. (૧)/૨૮)
१. हस्तादर्श 'माण्या' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२६
•
मार्गणावैविध्योपदर्शनम्
•
एतदेवाह -
जीवस्थानानि सर्वाणि गुणस्थानानि मार्गणाः । परिणामा विवर्तन्ते जीवस्तु न कदाचन ।। २९ ।। जीवस्थानानीति । सर्वाणि = चतुर्दशाऽपि जीवस्थानानि, 'गुणस्थानानि तावन्त्येव, मार्गणाः व्यापारत्वं = क्रियात्वमिति हेतोः योगस्य नैव द्रव्यादिरूपता इति भावः ||१०/२८ ।।
एतदेवाह - 'जीवे 'ति । चतुर्दशापि जीवस्थानानि → एगिंदिय - सुहुमियरा सन्नियर पणिदिया य सबि-ति-चउ । अपज्जत्ता पज्जत्ता कमेण चउदस जियट्ठाणा ← (न.त. ४) इति नवतत्त्वप्रकरणदर्शितानि, गुणस्थानानि तावन्त्येव = चतुर्दशमिच्छे सासण मीसे अविरय देसे पत्ते अपमत्ते । निअट्टि अनिअट्टि सुहुमवसम-खीण- सजोगि अजोगि गुणा ।। ← (क. २ / २ ) इति कर्मस्तवग्रन्थोपदर्शितानि; मार्गणा गतीन्द्रियाद्याः गई इंदिय काए जोए वेए कसाय नाणे य । संजम - दंसण - लेसा - भव- सम्मे सन्नी आहारे ।। ← (न.त.४५ ) इत्येवं नवतत्त्वप्रकरणावेदिता चतुर्दश मार्गणाः, यद्वा गइ-इंदिय-काए जोए वेए कसाय - लेसासु । सम्मत्त नाण दंसण संजय उवओग आहारे ।। भाग परित्त पज्जत्त सुहुमे सण्णी य होइ भव चरिमे ।
← (आ.नि.१४/१५) इत्येवं आवश्यकनिर्युक्तिप्रदर्शिता विंशतिविधा मार्गणाः, एते सर्वे हि
છુ. હસ્તાવશે ‘મુળસ્થાનાનિ' પૂર્વ રાતિ ।
વિશેષાર્થ :- ઘણી ગંભીર બાબતોનો ટૂંકા શબ્દોમાં મહોપાધ્યાયજી મહારાજે આ શ્લોકમાં નિર્દેશ કરેલો છે. સૌપ્રથમ વાત એ છે કે જ્ઞાનનયથી જ્ઞાનપરિણામસ્વરૂપ યોગ છે. તથા ક્રિયાનયની ષ્ટિએ આત્મશક્તિને તપ-ત્યાગ-કાઉસગ્ગાદિ ધર્મક્રિયારૂપે ફોરવવી તે યોગ છે. આ બન્ને પદાર્થ વાસ્તવમાં તો આત્માના વ્યાપારસ્વરૂપ જ છે. આત્મવ્યાપાર તે કહેવાય છે કે જે ક્રમિક હોય તથા પ્રવૃત્તિવિષય બને. જ્ઞાનના પરિણામો ક્રમિક હોવાથી તે આત્મવ્યાપાર કહેવાય છે. તથા આત્મપ્રયત્નનો વિષય બનવાથી તપ-સ્વાધ્યાય-ભિક્ષાટન-પડિલેહણ વગેરે ધર્મક્રિયાઓ પણ આત્મવ્યાપારરૂપ જ છે. આથી યોગ આત્મવ્યાપારસ્વરૂપ છે. જ્ઞાનનય અને ક્રિયાનયને માન્ય યોગ ઉપરોક્ત આત્મવ્યાપારસ્વરૂપ હોવાથી કોઈ અવ્યાપ્તિ વગેરે દોષ આવવાની અહીં શક્યતા નથી.
द्वात्रिंशिका - १०/२९
યોગ આત્મવ્યાપારસ્વરૂપ હોવાથી વ્યાપારવિશિષ્ટ આત્માની યોગ તરીકે ગણના માન્ય નથી- એમ સ્પષ્ટ રીતે સમજી શકાય છે. કારણ કે ભેદનયથી આત્મા અને આત્માનો પરિણામ બન્ને અલગ-અલગ પદાર્થ છે. તેથી આત્મા યોગ નથી પણ આત્મવ્યાપાર યોગ છે. એવું નિશ્ચિત થાય છે. (૧૦/૨૮) આત્મા અને તેના પરિણામમાં ભેદની સિદ્ધિ કરવા માટે ગ્રંથકારશ્રી કહે છે કે -
# આત્મા સદા શુદ્ધજ્ઞાયક સ્વભાવયુક્ત
ગાથાર્થ :- સર્વ જીવસ્થાનો, ગુણસ્થાનો અને માર્ગણા આ બધા પરિણામો બદલે છે. પરંતુ જીવ ક્યારેય બદલાતો નથી. (૧૦/૨૯)
ટીકાર્થ :- તમામ અર્થાત્ ૧૪ પ્રકારના જીવસ્થાનો, ૧૪ ગુણસ્થાનકો તથા ગતિ-ઈન્દ્રિય વગેરે સઘળી માર્ગણાઓ આ બધા આત્માના પરિણામો છે. આ પરિણામો અલગ-અલગ અવસ્થાને પામે છે.
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२७
• जीवस्य विवर्तनाऽभावप्रतिपादनम् • = गतीन्द्रियाद्याः परिणामा विवर्तन्ते = दशाविशेषं भजन्ते ।
जीवस्तु कदाचन न विवर्तते, तस्य शुद्धज्ञायकभावस्यैकस्वभावत्वात् ।।२९।। कर्मोदयविशेषसम्पादिताः परिणामा भवन्ति । ते च जीवस्थान-गुणस्थान-मार्गणास्थानप्रतिबद्धाः परिणामा द्रव्य-क्षेत्र-कालादिकमासाद्य दशाविशेषं भजन्ते = अवस्थान्तरमापद्यन्ते ।
यद्यपि → णत्थि विणा परिणामं अत्थो, अत्थं विणेह परिणामो - (प्र.सा.१/१०) इति प्रवचनसारवचनानुसारेण द्रव्य-परिणामयोरविनाभाव एव तथापि जीवस्तु परिणामादिसम्पर्कात् कदाचन = जातुचित् न = नैव विवर्तते = दशान्तरं भजते, तस्य = जीवस्य शुद्धज्ञायकभावस्य- रागद्वेपादिविनिर्मोकेण केवलं ज्ञातृरूपस्य एकस्वभावत्वात् = सदा सर्वत्र तत्त्वतोऽभिन्नस्वभावत्वात् । अत एव स्थानाङ्गसूत्रे → ण एवं भूयं वा भव्वं वा भविस्सति वा- जं जीवा अजीवा भविस्संति, अजीवा वा जीवा भविस्संति - (स्था.सू.१०/१०/७०४) इत्युक्तम् । 'न खलु शालग्रामे किरातशतसङ्कीर्णे प्रतिवसन्नपि ब्राह्मणः किरातो भवतीति न्यायोऽत्र लब्धप्रसरोऽवसेयः । न हि परमार्थतो जीवस्थानगुणस्थान-योगस्थान-बन्धस्थान-मार्गणास्थानान्यतमसंश्लेप आत्मनः समस्ति । यथोक्तं समयसारे → जीवस्स नत्थि केई जोयट्ठाणा ण बंधठाणा वा । णेव य उदयट्ठाणा ण मग्गणट्ठाणया केई ।। णो ठिइबंधट्ठाणा जीवस्स ण संकिलेसठाणा वा । णेव विसोहिट्ठाणा णो संजमलट्ठिाणा वा ।।
- (स.सा.५३/५४) इति । तदुक्तं उत्तराध्ययननिर्युक्तौ अपि → लेसा कसाय-वेयण वेओ अन्नाण-मिच्छ-मिसं च । जावइया ओदइया सव्वो सो बाहिरो जोगो + (उत्त.नि.१/५२) इति । प्रकृतग्रन्थकृताऽपि अध्यात्मोपनिषदि → गुणस्थानानि यावन्ति यावन्त्यश्चापि मार्गणाः । तदन्यतरसंश्लेषो नैवातः परमात्मनः ।। - (अ.उ.२/२८) इति प्रोक्तम् । यथोक्तं श्वेताम्बरशिरोमणिना हर्षवर्धनोपाध्यायेन अपि अध्यात्मबिन्दौ → शरीरसंसर्गत एव सन्ति वर्णादयोऽमी निखिलाः पदार्थाः । जाम्बूनदादेरुपधेरिव द्राग् वैशद्यभाजि स्फटिके तरङ्गाः ।। स्फटिकमणिरिवायं शुद्धरूपः चिदात्मा, भजति विविधभावं द्वेषरागाधुपाधेः । यदपि तदपि रूपं नैव जहात्ययं स्वं, न खलु भवति चान्द्री ध्वान्तरूपा मरीचिः ।। ___ (अ.बि.१/१७,१८) इति । प्रकृते → यथा प्रकाश-तमसोः सम्बन्धो नोपपद्यते । तद्वदैक्यं न सम्बद्धं प्रपञ्च-परमात्मनोः ।। 6 (कू.पु.२/२/१०) इति कूर्मपुराणवचनमपि शुद्धनयार्पणयाऽनुयोज्यं मध्यस्थवृत्त्या धीधनैः । एतेन →
यथा दर्पणकालिम्ना मलिनं दृश्यते मुखम् । तद्वदन्तःकरणगैर्दोपैरात्माऽपि दृश्यते ।। परस्पराध्यासवशात् स्यादन्तःकरणाऽऽत्मनोः । एकीभावाऽभिमानेन परात्मा दुःखभागिव ।। मरुभूमौ जलत्वेन मध्याह्नार्कमरीचिकाः । दृश्यन्ते मूढचित्तस्य न ह्यााः तापकारकाः ।।
પરંતુ જીવ ક્યારેય પણ અલગ-અલગ દશાને પામતો નથી. કારણ કે આત્મા તો શુદ્ધ જ્ઞાયકભાવરૂપ भे ४ स्वभावापो छे. (१०/२८)
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२८ • शुद्धभावस्वरूपप्रकाशनम •
द्वात्रिंशिका-१०/२९ तद्वदात्माऽपि निर्लेपो दृश्यते मूढचेतसाम् । स्वाऽविद्याऽऽख्याऽऽत्मदोपेण कर्तृत्वादिकधर्मवान् ।।
6 (शि.गी.१०/१९-२२) इति शिवगीतावचनान्यपि व्याख्यातानि द्रप्टव्यानि, शुद्धात्मस्वभावानुभवोदेशेन तथादेशनाया अपि युक्तत्वात् । अत एव बुद्धिसागरसूरिभिरपि अध्यात्मगीतायां → सुखमात्मस्वभावोऽस्ति दुःखं मोहस्य वृत्तिपु । मोहरूपमनोदुःखं ज्ञात्वाऽऽत्मनि रतिं कुरु ।। - (अध्या.गी.८) इत्युक्तम् । → न हि मोक्षपदं न हि बन्धपदं न हि पुण्यपदं न हि पापपदम् । न हि पूर्णपदं न हि रिक्तपदं किमु रोदिपि मानसि सर्वसमम् ।। - (अव.गी.२/१९) इति अवधूतगीतायां दत्तात्रेयवचनमप्येतदर्थानुपात्येव द्रष्टव्यम् ।।
एतेन → सदोज्ज्वलोऽविद्याकार्यहीनः स्वात्मवन्धहरः सर्वदा द्वैतरहित आनन्दरूपः सर्वाधिष्ठानसंन्यासो निरस्ताऽविद्यातमोमोहोऽहमेवेति तस्मादेवमेवमात्मानं परं ब्रह्माऽनुसन्दध्यात् + (नृसिं.उत्त.२/ २) इति नृसिंहोत्तरतापनीयोपनिषद्वचनम्, → बन्ध-मोक्षादिहीनोऽस्मि शुद्धब्रह्मास्मि योऽस्म्यहम् । चित्तादिसर्वहीनोऽस्मि परमोऽस्मि परात् परः ।। 6 (मैत्रे.३/९) इति मैत्रेय्युपनिषद्वचनमपि व्याख्यातम् । तदुक्तं अन्नपूर्णोपनिषदि → न बद्धोऽस्मि न मुक्तोऽस्मि ब्रह्मैवाऽस्मि निरामयम् । द्वैतभावविमुक्तोऽस्मि सच्चिदानन्दलक्षणः । एवं भावय यत्नेन जीवन्मुक्तो भविष्यसि ।। - (अन्न.५/६८) इति । यथोक्तं तेजोबिन्दूपनिषदि अपि → सर्वदा हजरूपोऽहं नीरागोऽस्मि निरञ्जनः । अहं शुद्धोऽस्मि बुद्धोऽस्मि नित्योऽस्मि प्रभुरस्म्यहम् ।। - (ते.वि.३/४२) इति । तदुक्तं कामराजकीलितोद्धारोपनिषदि अपि → 'नित्याऽऽनन्दरूपोऽहम्' इति स्मरेत् - (का.रा.२) इति । तदुक्तं आथर्वणरहस्ये वनदुर्गोपनिषदि अपि → सर्वं ब्रह्मेति भावयेत् - (आ.व.दु.४२) इति । __ युक्तञ्चैतत् सङ्ग्रहनयेन । इत्थमेव विचारणे → न कर्मणा लिप्यते पापकेन + (इति.३/२) इति इतिहासोपनिषद्वचनमपि लब्धाधिकारं स्यात् । परमार्थत आत्मनः स्वतन्त्रत्वाभावे परमात्मालम्वनेनाऽपि स्वातन्त्र्यं नानुभूयेत । एतेन → स्वतन्त्रश्च स्वतन्त्रेण स्वतन्त्रत्वमवाप्नुते - (म.भा.शांति.व.क.सं. ३१३/३०) इति महाभारते वशिष्ठकरालजनकसंवादोक्तिरपि व्याख्याता । शुद्धनिश्चयनयदृष्ट्या प्रकृतयथावस्थिततत्त्वावगमेन न कुत्राऽपि योगिनो ममत्व-कर्तृत्व-भोक्तृत्वादिभावावलेपसम्भव इति प्रकृते तात्पर्यम् । इदमेवाभिप्रेत्य वैराग्यकल्पलतायां ग्रन्थकृता→
नाहंक्रियां याति समाहितात्मा, नोकर्मभावैर्न च कर्मभावैः । भिन्नान् विदन् मिश्रितपुद्गलात्म-भावान्मिथः कर्तृभिदानिदानात् ।। नाहं वपुर्नैव मनो न वाणी, कर्ता न नो कारयिता च तासाम् । न चानुमन्तेति समाधियोगाद् विदन्नहंकारमतिं क्व कुर्यात् ।। पराऽऽश्रितान् दान-दयादिभावानित्थं समाधेर्मनसाऽप्यकुर्वन् । निजाश्रितानेव करोति योगी, विकल्पहीनस्तु भवेदकर्ता ।। द्रव्येपु भिन्नेषु कदापि न स्यान्ममत्ववार्ताऽपि समाधिभाजः । रागादिभावैर्विहितं ममत्वं, न तत्प्रमाणीकुरुते च योगी ।।
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
• उपाधीनां कर्मजन्यता •
७२९ उपाधिः कर्मणैव स्यादाचारादौ श्रुतं ह्यदः। विभावाऽनित्यभावेऽपि ततो 'नित्यः स्वभाववान ।।३०।।
उपाधिरिति । आचारादौ हि अदः श्रुतं-यदुत उपाधिः कर्मणैव स्यात् “कम्मुणा उवाही 'जायइ त्ति" (आचा.१/३/१/सू.११०) वचनात्।
साक्षीव पश्यन् स्वनिमित्तभावादुत्पत्तिसम्वन्धजुपः पदार्थान् । तेपामगृह्णन् परिणामिभावं, दुःखाद् विमुच्येत समाहितात्मा ।। यथा जनोऽन्यस्य सुखासुखेषु, तटस्थभावं भजते तथैव ।
विश्वस्य तेषु प्रशमी ममत्वाहकारमुक्तः सुसमाधिशाली ।। - (वै.क.स्त.१/१९३,१९४,२००-२०३) इति । अधिकन्तु अध्यात्मवैशारद्यां (अध्यात्मोपनिषट्टीकायां २/२८) बोध्यम् ।।१०/२९ ।। __ इत्थं विवर्तनाऽविवर्तनलक्षणविरुद्धधर्माध्यासात्परिणामाऽपराभिधानव्यापार-तदाश्रययोर्भेदमुपदाऽऽत्मव्यापारविशेपस्य योगत्वेऽप्यात्मनो न योगत्वमिति समर्थितम् । अधुनात्मनः परिवर्तनशीलपरिणामाधारत्वेऽपि तेपामनात्मरूपतामावेदयितुमनात्मनिमित्तकत्वमागमसंवादेन दर्शयति- 'उपाधि रिति । आचाराङ्गसंवादमाह 'कम्मुणा' इति ।
श्रीशीलाङ्काचार्यकृता तद्वृत्तिस्त्वेवम् → उपाधीयते = व्यपदिश्यते येनेति उपाधिः = विशेपणम् । स उपाधिः कर्मणा ज्ञानावरणीयादिना जायते । तद्यथा (१) मति-श्रुतावधि-मनःपर्यायवान् मन्दमतिस्तीक्ष्णो वेत्यादि, (२) चक्षुर्दर्शनी अचक्षुर्दर्शनी निद्रालुरित्यादि, (३) सुखी दुःखी चेति, (४) मिथ्यादृष्टिः सम्यग्दृष्टिः सम्यग्मिथ्यादृष्टिः, स्त्री पुमान् नपुंसकः कपायीत्यादि, (५) सोपक्रमाऽऽयुप्को निरुपक्रमाऽऽयुप्कोऽल्पायुर्दीर्घायुरित्यादि, (६) नारकः तिर्यग्योनिकः एकेन्द्रियो द्वीन्द्रियः पर्याप्तकोऽपर्याप्तकः सुभगो दुर्भग इत्यादि, (७) उच्चैर्गोत्रो नीचैर्गोत्रो वेति, (८) कृपणस्त्यागी निरुपभोगो निर्वीर्य इत्येवं कर्मणा संसारी व्यपदिश्यते (आचा.१/३/१/सू.११० वृ.) इति ।
વિશેષાર્થ :- જીવસ્થાન, ગુણસ્થાન વગેરે પરિણામો બદલાવા છતાં આત્મા ક્યારેય બદલાતો નથી. શુદ્ધ જ્ઞાતાસ્વભાવરૂપે જ આત્મા સદા માટે ટકી રહે છે. કેવળ જાણવું-અસંગ સાક્ષીભાવે જોવુંનિર્વિકલ્પષ્ટાસ્વભાવે રહેવું આ જ આત્માનું મૂળભૂત સ્વરૂપ છે. પોતાના આ મૌલિક વાપછી આત્મા કદાપિ ખસ્યો નથી. તે સ્વભાવરૂપે આત્મા ધ્રુવ છે. માટે જ “પરિવર્તનશીલ એવા પરિણામો કરતાં અપરિવર્તનશીલ આત્મા જુદો છે' એવું સિદ્ધ થાય છે. આત્મપરિણામ એ આત્મા નથી. માટે જ આત્મપરિણામને - આત્મવ્યાપારને યોગ કહેવા છતાં તેના આધારભૂત આત્માને યોગ માનવાની આપત્તિ न भाये. भाटे २८ भी गाथामi uaeी. वात युक्तिसंगत छ - मे सिद्ध थाय छे. (१०/२८)
ગાથાર્થ :- ‘ઉપાધિ કર્મથી જ થાય છે આવું આચારાંગજીમાં સંભળાયેલ છે. તેથી વિભાવ પરિણામો અનિત્ય હોવા છતાં પણ આત્મા નિત્ય સ્વભાવવાળો છે. (૧૦/૩૦)
दार्थ :- मायाम मा संमणाय छ ? → “पि ४ थाय छ.' 6 १. नित्यस्व...' इत्यशुद्र: पाठो मुद्रितप्रता । २. हस्तादर्श 'भाववत्' इति अशुद्धः पाठः । ३. मुद्रितप्रतौ 'हि' पदं नास्ति । ४. हस्तादर्श 'जायति' इति पाठः ।
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
७३०
• विभावपरिणामानामनित्यत्वम् • द्वात्रिंशिका-१०/३० ततो विभावानां = मिथ्यात्वगुणस्थानादारभ्याऽयोगिगुणस्थानं यावत् प्रवर्तमानानामोपाधिकभावानां अनित्यभावेऽपि (=विभावाऽनित्यभावेऽपि) स्वभाववान् = आत्मा नित्यः, तस्योपाध्यजनितत्वात् ।
"उपाधिनिमित्तका अप्यात्मनो भावास्तद्रूपा' एव युज्यन्ते” इति चेत् ? सत्यम्, शुद्धनय
वौद्धानामपि सम्मतमिदम् । तदुक्तं सुत्तनिपाते → कम्मुणा वत्तितो लोको - (सु.नि.३५/६१) इति । प्रकृते च → विचिन्त्यमेतद् भवताऽहमेको न मेऽस्ति कश्चित् पुरतो न पश्चात् । स्वकर्मभिर्धान्तिरियं ममैव अहं पुरस्तादहमेव पश्चात् ।। - (आचाराङ्गवृत्तौ उद्धृतोऽयं श्लोकः) इत्यपि सूक्तिरत्राऽनुयोज्या। ततः = जीवस्थानाधुपाधीनां कर्मजन्यत्वात् औपाधिकभावानां = कर्मोदयजन्यभावानां जीवस्थान-गुणस्थान-मार्गणास्थान-योगस्थान-लेश्यास्थान-बन्धस्थानोदयस्थानाऽध्यवसायस्थानाऽनुभागस्थान-सङ्क्लेशस्थान-विशुद्धिस्थानादीनां अनित्यभावेऽपि = ध्वंसप्रतियोगित्वेऽपि स्वभाववान् = स्वकीयानन्तापरोक्षज्ञानानन्दादिभावशाली आत्मा नित्यः = ध्वंसप्रतियोगिताशून्यः, औपाधिकभावानां बाह्यत्वान्न तद्भेदे आत्मभेदसम्भवः ।
तस्य = आत्मनः स्वतो लब्धात्मलाभतया उपाध्यजनितत्वात् = कर्मोदयाऽजन्यत्वात् । अत एव हर्षवर्धनोपाध्यायेन अध्यात्मबिन्दौ → आत्मस्वरूपं पररूपमुक्तं अनादिमध्यान्तमकञभोक्तृ । चिदङ्कितं चान्द्रकरावदातं प्रद्योतयन् शुद्धनयः चकास्ति ।। - (अ.बि.१/७) इत्युक्तम् । सम्मतञ्चेदं परेषामपि । तदुक्तं कुण्डिकोपनिषदि → न साक्षिणं साक्ष्यधर्माः संस्पृशन्ति विलक्षणम् । अविकारमुदासीनं गृहधर्माः प्रदीपवत् ।। - (कुं.२३) इति ।
व्यवहारनयावलम्बी शङ्कते- उपाधिनिमित्तकाः = कर्मोदयसम्पादिता अपि आत्मनो भावाः जीवस्थान-गुणस्थान-मार्गणास्थानादयः तद्रूपा एव = आत्मस्वरूपा एव युज्यन्ते = घटन्ते, तत्तद्रूपेण तदाऽऽत्मनः परिणमनात् । इत्थमेव → जीवो परिणमदि जदा सुहेण असुहेण व सुहो असुहो । सुद्धेण तदा सुद्धो हवदि हि परिणामसभावो ।। (प्र.सार.१/९) इति प्रवचनसारवचनोपपत्तेः इति चेत् ? अत्रोच्यते, अशुद्धनयदृष्ट्येदं सत्यं, → कत्ता भोत्ता आदा पोग्गलकम्मस्स होदि ववहारो (नि.सा.१८) इति नियमसारवचनात् किन्तु शुद्धनयदृष्ट्या = विशुद्धनिश्चयनयाभिप्रायेण आत्मनि न सन्त्येव जीवस्थान-गुणस्थानादयो भावाः, तैस्सह परस्परावगाहलक्षणे सम्बन्धे सत्यपि स्वलक्षणभूतोप
તેથી મિથ્યાત્વગુણસ્થાનકથી માંડીને અયોગગુણસ્થાનક સુધી પ્રવર્તતા ઔપાધિક ભાવો = વિભાવપરિણામો અનિત્ય છે- એમ સિદ્ધ થાય છે. ઔપાધિક પરિણામો અનિત્ય હોવા છતાં પણ પોતાના મૌલિક ભાવવાળો આત્મા નિત્ય જ છે. કારણ કે આત્મા કાંઈ ઉપાધિમાંથી ઉત્પન્ન થતો નથી.
શંકા :- ગુણસ્થાનો, જીવસ્થાનો વગેરે ભાવો ભલે ઉપાધિનિમિત્તક = કર્મજન્ય હોય તો પણ તે આત્માના જ ભાવો છે. જડના પરિણામો નથી. માટે તે ઔપાધિક પરિણામોને આત્મસ્વરૂપ જ માનવા જોઈએ ને !
સમાધાન :- અશુદ્ધ નિશ્ચયનયની દષ્ટિએ તમારી વાત સાચી છે કે કર્મોદયજન્ય જીવસ્થાન, १. मुद्रितप्रतौ 'द्रुपा' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
• शुद्धनयाभिमतात्मतत्त्वाभिव्यक्तिविचारः •
७३१ योगगुणसमभिव्याप्ततया ततोऽधिकत्वेन प्रतीयमानत्वात्तैस्तादात्म्याऽसम्भवात् । तदुक्तं समयसारे → जीवस्स णत्थि वण्णो णवि गंधो णवि रसो णवि य फासो । णवि रूपं ण सरीरं णवि संठाणं णवि संहणणं ।। णेव य जीवट्ठाणा ण गुणट्ठाणा य अस्थि जीवस्स । जेण दु एदे सव्वे पुग्गलदव्वस्स परिणामा ।। ववहारेण दु एदे जीवस्स हवंति वण्णमादीया । गुणठाणंता भावा ण दु केई णिच्छयणयस्स ।। एएहिं य संबंधो जहेव खीरोदयं मुणेदव्यो । ण हुंति तस्स ताणि दु उवओगगुणाधिगो जम्हा ।।
6 (स.सा.५०,५५-५६-५७) इति । एतेन → अत्थित्तं अत्थित्ते परिणमइ, नत्थित्तं नत्थित्ते परिणमइ - (व्या.प्र.१/३) इति व्याख्याप्रज्ञप्तिसूत्रमपि व्याख्यातम् । तदुक्तं नेमिचन्द्राचार्येण अपि बृहद्र्व्यसङ्ग्रहे → मग्गण-गुणठाणेहि य चउदसहि हवंति तह असुद्धणया । विण्णेया संसारी सव्वे सुद्धा हु सुद्धणया ।। - (बृ.द्र.सं.१३) इति । यथोक्तं योगसारप्राभृतेऽपि →
सर्वे भावाः स्वभावेन स्व-स्वभावव्यवस्थिताः । न शक्यन्तेऽन्यथाकर्तुं ते परेण कदाचन ।। नाऽन्यथा शक्यते कर्तुं मिलद्भिरिव निर्मलः । आत्माऽऽकाशमिवाऽमूर्त्तः परद्रव्यैरनश्वरः।।
- (यो.सा.प्रा.९/४६-४७) इति । ततश्च सर्वदैव सर्वत्रैव सर्वथैव स्वत एव आत्म-पुद्गलयोः स्व-स्वशुद्धभावैककर्तृत्वम् । इदमेवाभिप्रेत्य अध्यात्मबिन्दौ → सर्वे भावा निश्चयेन स्वभावान् कुर्वन्तीत्थं साधु सिद्धान्ततत्त्वम् । भिन्नद्रव्यीभूतकर्मप्रपञ्चं जीवः कुर्यात् तत्कथं वस्तुतोऽयम् ?।। 6 (अ.बि.१/ २२) इत्युक्तम् । यथोक्तं अध्यात्मसारे → कर्ताऽपि शुद्धभावानामात्मा शुद्धनयाद् + (अ.सा.१८/ ८१) इति 'शुद्धभावानां = निरुपाधिकस्वकीयपरिणामानाम्', परभावानां कर्तृत्वाऽसम्भवात् तेषामात्मा साक्ष्येव केवलः। तदुक्तं ज्ञानसारे → स्वभावसुखमग्नस्य जगत्तत्त्वावलोकिनः। कर्तृत्वं नान्यभावानां साक्षित्वमवशिष्यते ।। - (ज्ञा.सा.२/२) इति । स्वशुद्धभावकर्तृत्वादेव परभावाऽकर्तृत्वं ज्ञाप्यते, स्वकीयपरकीयभावद्वयकर्तृत्वस्यैकस्मिन्नसम्भवात् । यथोक्तं अध्यात्मसारे → क्रियाद्वयं हि नैकस्य द्रव्यस्याभिमतं जिनैः - (अ.सा.१८/९८) इति । ___ इत्थमेव → जारिसिया सिद्धप्पा भवमल्लियजीवा तारिसा होंति - (नि.सा.४७) इति नियमसारवचनोपपत्तेः । एतदनभ्युपगमे जीवस्याऽजीवत्वं स्यात्, स्याद्वाऽजीवस्य जीवत्वम् । न चैतदिष्टम्, यथोक्तं स्थानाङ्गसूत्रे → ण एवं भूतं वा भव्वं वा भविस्सति वा- जं जीवा अजीवा भविस्संति, अजीवा वा जीवा भविस्संति - (स्था.सू.१०/१०/७०४) इति व्यवहितकारिकायामेव(पृ.७२७)दर्शितम् । एतेन → जीवा णो वड्ढंति, नो हायंति, अवट्ठिआ + (भ.सू.५/८) इति भगवतीसूत्रवचनमपि व्याख्यातम् । इत्थञ्च तयोः स्वस्वशुद्धभावजननेनैव कृतार्थत्वं सिध्यति । ___ निश्चयतः सर्वेषां भावानां स्वात्मैकनिष्ठत्वादेव न परभावकर्तृत्वसम्भवः । अत एव शब्दसमभिरूद्वैवम्भूतनयाभिप्रायेण स्थानाङ्गवृत्तौ अभयदेवसूरिभिः → न हि स्वस्वभावं विहाय परभावाधिकरणा भावाः कदाचनाऽपि भवन्ति - (स्था.३/३/सू.१९९ वृ.) इत्युक्तम् । तदुक्तं अनुयोगद्वारसूत्रे अपि → तिण्हं सद्दनयाणं आयभावे वसइ - (अनु.द्वा.१४५) इति । → सर्वोऽपि स्व-स्वभाव एव निवसति, तत्परित्यागेनान्यत्र तस्य निःस्वभावताप्रसङ्गात् + (अनु.द्वा.वृत्ति-पृष्ठ-२०८) इति अनु
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
७३२
• कर्मजभावस्य मिथ्यात्वम् • द्वात्रिंशिका-१०/३० दृष्ट्याऽऽत्म-पुद्गलयोः स्वस्वशुद्धभावजननचरितार्थत्वे 'संयोगजभावस्य भित्तौ खटिकाश्वेतिम्न इव योगद्वारसूत्रवृत्तौ श्रीहेमचन्द्रसूरयः । तदुक्तमन्यत्रापि → वत्थु वसइ सहावे सत्ताओ चेयणव्व जीवम्मि । न विलक्खणत्तणाओ भिन्ने अन्नत्थ छायातवे चेव ।। - (स्थानाङ्ग.वृ.३/३/१९९ उद्धृतः)। प्रकृते → अज्ञानान्मलिनो भाति - (जा.द.५/१४) इति जाबालदर्शनोपनिषद्वचनं, → नात्मानं माया स्पृशति तस्मान्मायया बहिर्वेष्टितं भवति - (नृसिं.पू.५/१) इति च नृसिंहपूर्वतापनीयोपनिषद्वचनमपि यथातन्त्रमनुयोज्यम् ।
परेपामपि सयुक्तिकं सम्मतमिदम् । तदुक्तं नृसिंहपूर्वतापनीयोपनिषदि → अयमात्मा सन्मात्रो नित्यः शुद्धो बुद्धः सत्यो मुक्तो निरञ्जनः + (नृ.सिं.पू.२/९/९) इति । तदुक्तं कूर्मपुराणे → यद्यात्मा मलिनोऽस्वच्छो विकारी स्यात् स्वभावतः । न हि तस्य भवेन्मुक्तिर्जन्मान्तरशतैरपि ।। - (कू.पु.२/ २/१२-१३) इति । एतेन → न स्वभावतो बद्धस्य मोक्षसाधनोपदेशविधिः - (सां.सू.१/७) → स्वभावस्याऽनपायित्वाद् अननुष्ठानलक्षणमप्रामाण्यम् + (सां.सू.१/८) इति साङ्ख्यसूत्रयुग्ममपि व्याख्यातम् । न ह्यग्नेः स्वाभाविकादौष्ण्यान्मोक्षः सम्भवति स्वाभाविकस्य यावद्दव्यभावित्वादिति तदाशयः साङ्ख्यप्रवचनभाष्ये विज्ञानभिक्षुणा व्यक्तीकृतः । तदुक्तं सक्षेपशारीरके अपि → पुरुपस्तूदासीनो न प्रवर्तको, न निवर्तकः ( (सं.शा.२/२/४) इति । एतेन → नित्यमुक्तत्वम् (सां.सू.१/१६२) औदासीन्यं च - (सं.सू.१/१६३) इति साङ्ख्यसूत्रयुगलमपि व्याख्यातम् । __नन्वेवमन्यभावानामकर्तृत्वेऽपि जीव-पुद्गलसंयोगजन्यभावस्य कर्तृत्वन्त्वात्मन्यप्यनपलपनीयमेवेति चेत्? मैवम्, तयोः स्व-स्वशुद्धभावजननचरितार्थत्वे = स्वकीय-स्वकीयविशुद्धपरिणामोत्पादनेनैव कृतार्थत्वे शुद्धनयार्पणया निश्चिते सति संयोगजभावस्य = आत्म-पुद्गलसंयोगसम्पादितपरिणामस्य आत्मनि मिथ्यात्वात् = काल्पनिकत्वात्, पुद्गलजन्यत्वात् । यथोक्तं अध्यात्मसारे ‘कर्मजनितो भेदः पुनरुपप्लवः' (अ.सा.१८/१२) इति । एतेन → बन्धो मोक्षः सुखं दुःखं ध्यानं चित्तं सुरासुराः । गौणं मुख्यं परं चान्यत् सर्वं मिथ्या न संशयः ।। वाचा वदति यत् किञ्चित् सङ्कल्पैः कल्प्यते च यत् । मनसा चिन्त्यते यद्यत् सर्वं मिथ्या न संशयः ।।
6 (ते.बि.५/४४-४५) इति तेजोबिन्दूपनिषत्कारिके अपि व्याख्याते ।
न च जीव-पुद्गलान्यतरस्मिन् तस्याऽन्तर्भावसम्भवान्न काल्पनिकत्वमिति वाच्यम्, एकैकविरहे तद्विरहान्नान्यतरस्मिन् सम्भवः तदन्तर्भावस्य, भित्तौ खटिकाधेतिम्न = श्वेतद्रव्यकृतश्चैत्यस्य इव आत्मઅધ્યવસાયસ્થાન વગેરે ઔપાધિક પરિણામો આત્મમય = આત્મસ્વરૂપ જ છે. પરંતુ શુદ્ધ નિશ્ચયનયની દષ્ટિએ આત્મા અને પુગલ- આ બન્ને પોતપોતાના શુદ્ધ ભાવોને ઉત્પન્ન કરવા દ્વારા કૃતાર્થ થઈ જાય છે. આત્માનું કાર્ય શુદ્ધ ઉપયોગ છે. તે જરૂર આત્મરૂપ જ છે. પુદ્ગલનું કાર્ય વર્ણાદિ પરિણામો છે. તેથી વર્ણગંધાદિ પરિણામો પુદ્ગલરૂપ જ છે. પરંતુ જીવસ્થાન, ગુણસ્થાન, યોગસ્થાન, અધ્યવસાયસ્થાન વગેરે ભાવો કેવળ આત્માનું કે કેવલ પુગલનું કાર્ય નથી. પરંતુ આત્મા-પુદ્ગલ આ બન્નેનું તે કાર્ય છે. કારણ કે બેમાંથી એકના પણ અભાવમાં તે કાર્ય થતું નથી. પરંતુ ભેદનયની દષ્ટિને કેન્દ્રસ્થાને ગોઠવીએ તો જીવસ્થાન, १. हस्तादर्श ‘संयोगस्य भा...' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
• संयोगजभावस्य मिथ्यात्वम् • विविच्यमानस्यैकत्राप्यनन्त'र्भावेन मिथ्यात्वात् ।३०।।। पुद्गलसंयोगजन्यभावस्य विविच्यमानस्य = भेदनयार्पणया गृह्यमाणस्य एकत्रापि आत्मनि कर्मणि वा कुत्रापि अनन्तर्भावेन = अन्तर्भावाऽसम्भवेन तत्त्वान्तराऽयोगेन च मिथ्यात्वात् = काल्पनिकत्वात् ।
अयमाशयः शबलरूपाया भित्तेः खटिकया रञ्जने या श्वेतभित्तिर्दृश्यते सा न केवलायां भित्तावन्तर्भवति, तस्याः स्वरूपतः श्वेतत्वविरहात्, अन्यथा श्वेतीकरणाऽनावश्यकत्वापत्तेः। न वा केवलायां खटिकायां, तस्याः श्वेतभित्तिगतकाठिन्योच्चस्तरत्व-बाहल्य-दैर्घ्य स्थौल्यादिधर्मशून्यत्वात्, अन्यथा खटिकाया भित्तिरूपतापत्तेः । इत्थं यथा केवलायां भित्तौ खटिकायां वाऽनन्तर्भूतायाः श्वेतभित्तेः सांयोगिक्या मिथ्यात्वापराभिधानं तुच्छत्वं तथैव जीवस्थान-गुणस्थानादिपरिणामानां न केवले आत्मनि तादात्म्यसम्बन्धेन समावेशः, सिद्धेषु विरहात्; न वा केवलेषु पुद्गलेषु, घटादिष्वसम्भवादिति परमार्थचिन्तायां सांयोगिकानां तेषां तुच्छत्वमेव । यथोक्तं अध्यात्मसारे →
नाऽणूनां कर्मणो वाऽसौ भवसर्गः स्वभावजः । एकैकविरहेऽभावान्न च तत्त्वान्तरं स्थितम् ।। श्वेतद्रव्यकृतं श्वैत्यं भित्तिभागे यथा द्वयोः । भात्यनन्तर्भवच्छून्यं प्रपञ्चोऽपि तथेक्ष्यताम् ।। यथा स्वप्नावबुद्धोऽर्थो विबुद्धेन न दृश्यते । व्यवहारमतः सर्गो ज्ञानिना न तथेक्ष्यते ।। . मध्याह्ने मृगतृष्णायां पयःपूरो यथेक्ष्यते । तथा संयोगजः सर्गो विवेकाऽख्यातिविप्लवे ।। गन्धर्वनगरादीनामम्बरे डम्बरो यथा । तथा संयोगजः सर्गो विलासो वितथाकृतिः ।।
- (अ.सा.१८/२६-३०) इति । यद्वा → जह सेडिया दु ण परस्स सेडिया, सेडिया य सा होइ । तह जाणओ दु ण परस्स जाणओ सो दु ।। (स.सा.३५६) इति समयसारगाथावृत्त्युक्तदिशाऽयं प्रघट्टको भावनीयः
परेषामपि सम्मतमिदम् । तदुक्तं मैत्रायण्युपनिषदि → द्वे वाव ब्रह्मणो रूपे मूर्तं चाऽमूर्तं च । अथ यन्मूर्तं तदसत्यं, यदमूर्तं तत्सत्यं तद् ब्रह्म तत् ज्योतिः - (मैत्रा.६/३) इति । → जन्ममृत्यु-जराद्या ये अशुद्धाः पर्यवाश्च ते । भिन्नाः शुद्धात्मनो ज्ञेयास्तत्र स्वत्वं न किञ्चन ।। - (अध्या.गी.७) इति अध्यात्मगीतावचनमप्यत्र स्मर्तव्यम् । तदुक्तं न्यायखण्डखाद्ये ग्रन्थकृता → अशुद्धिः शुद्धिं न स्पृशति वियतीवात्मनि कदाप्यथारोपात्कोपारुणिमकणिकाकातरदृशाम् । ગુણસ્થાન વગેરે ભાવોનો નથી આત્મામાં અન્તર્ભાવ કરી શકાતો કે નથી તો પુદ્ગલમાં અંતર્ભાવ કરી શકાતો. કારણ કે જીવસ્થાન, ગુણસ્થાન વગેરે ભાવોમાં રહેલ પૌગલિકપણું – એકેન્દ્રિયપણું વગેરે શુદ્ધ આત્માનું કાર્ય ન હોવાથી આત્મામાં તે ભાવોનો સમાવેશ થઈ શકતો નથી. તથા તે ભાવોમાં રહેલ ઉપયોગ અંશ પુદ્ગલનું કાર્ય ન હોવાથી પુદ્ગલમાં પણ તે ભાવોનો સમાવેશ થઈ શકતો નથી. જડ અને પુદ્ગલ આ બન્નેમાંથી કોઈ પણ એકમાં તે ભાવોનો અંતર્ભાવ ન થવાના લીધે કેવલ ભેદનયની દૃષ્ટિએ = શુદ્ધનિશ્ચયનયની દૃષ્ટિએ તે જીવસ્થાનાદિ ભાવો મિથ્યા છે, કાલ્પનિક છે. જેમ દીવાલમાં ચૂનો ચોપડવામાં આવે તો તે સફેદ દીવાલનો કેવલ ભીંતમાં કે કેવળ ગુનામાં સમાવેશ થતો નથી. કારણ કે સફેદાઈ દીવાલનો ગુણધર્મ = ભાવ નથી. તથા ઊંચાઈ-જાડાઈ-લંબાઈ-પહોળાઈ-દીવાલપણું ચુનાનો પરિણામ નથી. માટે સફેદ हीपालनो माथी. मेयमा समावेश यतो नथी. ते रीत. प्रस्तुतम सम४. (१०/30) १. '...नन्तभावेन' इत्यशुद्धः पाठो मुद्रितप्रतौ।
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
७३४
शुद्धनयदेशनाऽऽवेदनम्
द्वात्रिंशिका - १०/३०
तदुक्ताः पर्याया घनतरतरङ्गा इव जवाद्विवर्तव्यावृत्तिव्यतिकरभृतश्चिज्जलनिधौ । । न बद्धो नो मुक्तो न भवति मुमुक्षुर्न विरतो, न सिद्धः साध्यो वा व्युपरतविवर्तव्यतिकरः । असावात्मा नित्यः परिणमदनन्ताऽविरतचिच्चमत्कारस्फारः स्फुरति भवतो निश्चयनये ।।
← (न्या.खं.खा.१००-१०१ ) इति । न निरोधो न चोत्पत्तिर्न वन्द्यो न च शासनम् । न मुमुक्षा न मुक्तिश्चेदित्येषा परमार्थता ।। ← ( ब्र. बिं. २/१० ) इति अथर्ववेदीय-ब्रह्मबिन्दूपनिषदि, → न निरोधो न चोत्पत्तिर्न बद्धो न च साधकः । न मुमुक्षुर्न वै मुक्त इत्येषा परमार्थता ।। ← (आत्मो.३१, अव.८, त्रिपु.५/१०, मां. का. २ / ३२) इति आत्मोपनिषदि अवधूतोपनिषदि त्रिपुरातापिन्युपनिषदि माण्डूक्यकारिकाभाष्ये च सर्वशून्यं निरालम्बं स्वरूपं यत्र चिन्त्यते । अभावयोगः स प्रोक्तो येनाऽऽत्मानं प्रपश्यति ।। ← (शि.पु. ७/२/७३ /६ ) इति च शिवपुराणे न शून्यं मोक्षौपयिकतत्त्वतया प्रतिपाद्यते किन्तु निरोधोत्पादाद्यभाव एव प्रतिपाद्यत इत्येपा शुद्धनयस्थितिः स्याद्वादपरिकरभूताऽवसेया ।
•
•
परमार्थतः सैव सम्यग्दृष्टिभिरुपादेया । एतेन ववहारोऽभूयत्थो भूयत्थो देसिदो दु सुद्धणओ । भूयत्थमस्सिदो खलु सम्माइट्ठी हवइ जीवो।। ← ( स.सा. ११) इति समयसारोक्तिः व्यख्याता द्रष्टव्या, इत्थमेव पारमार्थिकसम्यग्दर्शनशालिनां सार्वदिकशुद्धज्ञानधारोपपत्तेः । एतेन उत्पाद्यत्वं विकार्यत्वं संस्कार्यत्वमथाणुता । एते हि ब्रह्मणो धर्माः प्रतिषिद्धा बुधैरपि ।। ← ( रा.गी. ५/३६) इति रामगीतावचनमपि व्याख्यातम् । तदुक्तं तेजोबिन्दुपनिषदि अपि बन्ध - मोक्षादिकं नास्ति सद्वाऽसद्वा सुखादि वा । जातिर्नास्ति गतिर्नास्ति वर्णो नास्ति न लौकिकम् ।। ← (ते. बिं. ५ / ३८) इति ।
प्रकृते अभिन्नोऽपि हि बुद्ध्यात्मा विपर्यासनिदर्शनैः । ग्राह्य-ग्राहकसंवित्तेर्भेदवानिव लक्ष्यते ।। ← (उ.सा. १८/१४२) इति उपदेशसाहस्रीवचनमप्यनुयोज्यम् । अयं श्लोकः तत्त्ववैशारद्यां (४/२३) स्फोटसिद्धिगोपालिकावृत्ती (स्फो.गो. पृ. १६०), सर्वदर्शनसङ्ग्रहे (स.द.सं. पृ.३२), बृहदारण्यकवार्तिकवृत्तौ (बृ. आ.वा.टी. ४/३/४७६) व्योमवत्यां (व्यो. व. पृ. ५२५) न्यायविनिश्चयविवरणे ( न्या. वि.वि. पृ.२५२) च समुद्धृतः । अयमेव श्लोकः पाठभेदलेशेन प्रमाणवार्तिके (प्र.वा. २/३५४) मीमांसा श्लोकवार्तिककाशिकावृत्तौ (मी श्लो. का. शून्यवाद) प्रकरणपञ्चिकायां चोद्धृतो वर्तत इत्यवधेयम् । अलं प्रसक्तानुप्रसक्ततयैतादृशविवरणेन विद्वदनुग्रहकारित्वे ।
प्रकृतं प्रस्तूयते । निश्चयतोऽसङ्गतयाऽऽत्मनोऽनुभवेऽपि प्रारब्धबलादारब्धदेहादिर्न निवर्तते न वा तन्मूलो जन्म-मरण - बन्धादिव्यवहारो निवर्तते । तदुक्तं आत्मप्रबोधोपनिषदि विवेकयुक्तिबुद्ध्याऽहं जानाम्यात्मानमद्वयम् । तथापि बन्ध-मोक्षादिव्यवहारः प्रतीयते । । ← (आ.प्र. ११) इति । एतेन जन्म-मरणादिव्यवहारोऽपि व्याख्यातः । तदुक्तं अध्यात्मसार एव
जन्मादिकोऽपि नियतः परिणामो हि कर्मणाम् । न च कर्मकृतो भेदः स्यादात्मन्यविकारिणि ।। आरोप्य केवलं कर्मकृतां विकृतिमात्मनि । भ्रमन्ति भ्रष्टविज्ञाना भीमे संसारसागरे ।। उपाधिभेदजं भेदं वेत्त्यज्ञः स्फटिके यथा । तथा कर्मकृतं भेदमात्मन्येवाऽभिमन्यते ।। उपाधिकर्मजो नास्ति व्यवहारस्त्वकर्मणः । इत्यागमवचो लुप्तमात्मवैरूप्यवादिना ।। ← (अ.सा. १८/१५-१८) इति । आगमवचस्तु अकम्मस्स ववहारो ण विज्जति ← ( आचा. १/ ३/१/११०) इति आचाराङ्गसूत्रवचनात्मकमवगन्तव्यमिति । कर्तृत्वादेः कर्मसम्पादितत्वमिति तात्पर्यम् ।
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
नैश्चयिकयोगप्रदर्शनप्रयोजनम्
७३५
यदपि योगचूडामण्युपनिषदि
द्रव्यादेः स्यादभेदेऽपि शुद्धभेदनयादिना । इत्थं व्युत्पादनं युक्तं नयसारा हि देशना ।। ३१ ।। द्रव्यादेरिति । द्रव्यादेः परिणामेभ्यः स्यात् = कथञ्चिद् अभेदेऽपि शुद्धः सः केवलो यो भेदनयतदुक्तं सङ्क्षेपशारीरके अपि अविद्याप्रत्युपस्थापितत्वात् कर्तृत्व-भोक्तृत्वयोः ← (सं.शा.२/३/४०) इति । → सुख्यहं दुःख्यहं चेति जीव एवाऽभिमन्यते । निर्लेपोऽपि परंज्योतिर्मोहितः शम्भुमायया । । ← (शि.गी. २ / ३५) इति शिवगीतावचनमप्यत्र यथातन्त्रमनुयोज्यं स्व- परतन्त्रविशारदैः । इन्द्रियैर्बध्यते जीव आत्मा चैव न बध्यते । ममत्वेन भवेज्जीवो निर्ममत्वेन केवलः ।। ← (यो. चू. ८४) इत्येवं बन्धाऽबन्धोपपादनं कृतं यदपि च स्कन्दोपनिषदि तुषेण बद्धो व्रीहिः स्यात् तुषाभावेन तण्डुलः । एवं बद्धस्तथा जीवः (स्कं. ६-७) इत्येवं जीव- शिवभेदोपपादनं कृतं यच्चाऽपि महोपनिषदि सन्निधिमात्रतः ← (महो. ४/१४) इत्येवं पुरुषेऽकर्तृत्व-कर्तृत्वसमर्थनं कृतं तदपि यथातन्त्रमवधेयं निश्चयव्यवहारनयमर्मवेदिभिः । अत्र च सर्वत्र परदर्शनसंवादेषु मत्स्य - कण्टकन्यायोऽनुयोज्यः । यथा मत्स्यार्थी सकण्टकान् सशल्यान् मत्स्यानाहरति, नान्तरीयकत्वात् । स यावदादेयं तावदादाय कण्टकादीन्युत्सृजति तथाऽत्राऽवसेयम् ।।१०/३० ।।
कर्मनाशे सदाशिवः ।। ← निरिच्छत्वादकर्ताऽसौ कर्ता
ननु संयोगजन्यपरिणामानामेकान्तेन द्रव्यभिन्नत्वोपगमेऽपसिद्धान्ताऽऽपातात्कथञ्चिदभेदोपगमे त्वात्मनि तन्मिथ्यात्वोक्तिर्न सङ्गच्छते ववहारणयो भासदि जीवो देहो य हवदि खलु इक्को । दु णिच्छयस्स जीवो देहो य कदापि एकट्ठो ।। ← ( स. सा. २७) इति समयसारवचनप्रामाण्यादित्याशङ्कायामाह- ‘द्रव्यादे रिति । द्रव्यादेः = आत्मद्रव्यादेः परिणामेभ्यः विभावपरिणामेभ्यो जीवस्थानगुणस्थान-मार्गणास्थानादिलक्षणेभ्यः कथञ्चिद् व्यवहारनयेन रुमाक्षिप्तकाष्ठलवणभवनन्यायतोऽभेदोऽस्त्येव । एतादृशे अभेदे सति अपि स्वत्वेन स्वं परमपि परत्वेन जानन् समन्तात्, स द्रव्येभ्यो विरमणमितः चिन्मयत्वं प्रपन्नः । स्वात्मन्येवाभिरतिमुपयन् स्वात्मशीली स्वदर्शीत्येवं कर्ता कथमपि भवेत् कर्मणो नैष जीवः ।। ← ( अ. विं.१ / २६ ) इति अध्यात्मबिन्दुदर्शितं अहमिक्को खलु सुद्धो निम्ममओ नाण-दंसणसमग्गो । तम्मि ठिओ तच्चित्तो सव्वे खयं नेति ।। ← ( स.सा. ७३ ) इति समयसारप्रदर्शितं, → नाऽहं बाह्यप्रपञ्चस्य कर्ता कारयिता न च । अन्तरदृष्ट्या विलीयेत बाह्यवस्तु च नान्यथा । । ← ( आ.द.गी. १०) इति आत्मदर्शनगीतानिरूपितम्, सुद्धं तु वियाणंतो सुद्धं चेवप्पयं लहइ जीवो । जाणतो दु असुद्धं असुद्धमेवप्पयं लहइ ।। ← ( सं . सा. १८६ ) इति समयसारप्रज्ञापितं प्रयोजनं चेतसिकृत्य प्रकृते केवलो अभेदाननुगृहीतो यो भेदनयः = भेदग्राहकनयः तदादिना अभेदाननु♦ નયપ્રધાન દેશના
ગાથાર્થ :- જો કે દ્રવ્ય વગેરેનો પરિણામથી કથંચિત્ અભેદ છે. તેમ છતાં શુદ્ધભેદનય વગેરે દ્વારા આત્મા અને પરિણામ વચ્ચે ભેદનું વ્યુત્પાદન કરવું એ યુક્ત છે. કારણ કે દેશના નયપ્રધાન હોય છે. (૧૦/૩૧)
ટીકાર્થ :- પરિણામોથી દ્રવ્ય વગેરેનો કથંચિત્ અભેદ હોવા છતાં પણ કેવલભેદગ્રાહી નય વગેરેની દૃષ્ટિએ ૩૦ મા શ્લોકમાં જણાવ્યા મુજબ આત્મા અને જીવસ્થાન આદિ પરિણામો વચ્ચે પરસ્પર ભેદનું
=
•
·
१. मुद्रितप्रतौ 'स' इति पदं नास्ति । हस्तादर्शान्तरे च ' से' इत्यशुद्धः पाठः ।
=
=
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
७३६
अरुन्धतन्यायेन निश्चयप्राप्तिः
द्वात्रिंशिका - १०/३१
=
स्तदादिना ( = शुद्धभेदनयादिना ) । इत्थं उक्तरीत्या व्युत्पादनं युक्तम् । नयसारा = नयप्रधाना हि देशना शास्त्रे प्रवर्तते । अन्यथा तु 'योगपरिणत आत्माऽपि योग इतीष्यत एव, चरणाऽऽत्मनोऽपि भगवत्यां प्रतिपादनादिति भावः || ३१ ॥
•
गृहीतभेदग्राहकनयप्रभृतिना, आदिपदेन विकलादेशादिग्रहणम्, उक्तरीत्या 'योगो व्यापारात्मकः स्मृतः, परिणामा विवर्तन्ते जीवस्तु न कदाचन' इत्यादिप्रकारेण व्युत्पादनं निरूपणं युक्तं = युक्तिसङ्गतम्, हिः = यस्मात् कारणात् शास्त्रे नयप्रधाना = सुनयमुख्या देशना = प्ररूपणा प्रवर्तते बाहुल्येन, न तु स्वरूपतः प्रमाणप्रधाना ।
इदञ्चारुन्धतीन्यायेनाऽवसेयम् । यथाऽरुन्धतीनिदर्शनावसरे सौक्ष्म्यात्प्रथममेवाऽरुन्धती दर्शयितुं न पार्यते । अतो बह्वीषु तारास्वमुख्यासु अरुन्धतीत्वेनोपदर्शितासु अन्ते मुख्याऽरुन्धती दर्शयितुं शक्यते तथैवात्राऽपि श्रोतृभूमिकाभेदेन व्यवहारनिरूपणानन्तरं निश्चयमताऽऽविष्करणं यथागममवसेयम् । प्रकृते → आत्मा येन न ज्ञातो नैगमादिनयैर्महान् । सर्वयोनिषु संसारे भ्राम्यति दुःखवेदक: ।। ← (कृ.गी. १२८) इति कृष्णगीतावचनमपि न विस्मर्तव्यम् । आणाइसुद्धं वयणं विभज्जे ← (सूत्र.१/१४/२४) इति सूत्रकृताङ्गोक्त्यनुस्मरणतो जिनाज्ञादिशुद्धस्य वचनस्य श्रोतृभूमिकानुसारेण भाष्यमाणस्य फलतः प्रमाणदेशनात्वमेवेति तु ध्येयं नय-प्रमाणस्वरूप- हेतु-फलविभावननिपुणैः ।
अन्यथा =
अभेदयादिना योगदेशनायां तु योगपरिणतः = योगपरिणामोपेत आत्मापि योगः = योगपदप्रतिपाद्य इतीष्यत एव । न चागमे योगात्मनोऽनुक्तत्वात्कथं योगपरिणतस्यात्मनो योगत्वोक्तिः सङ्गच्छेतेति शङ्कनीयम्, चरणात्मनोऽपि भगवत्यां = व्याख्याप्रज्ञप्तौ प्रतिपादनात् । यथा चरणपरिणत आत्मा चरणात्मा उच्यते तथा योगपरिणत आत्माऽपि योगात्मा = योगस्वरूप इति वक्तुं युज्यत एव इति भावः । प्रकृते च विषयविभागव्यवस्थापनपरयोः →
पुग्गल - कम्मादीनं कत्ता ववहारदो दु निच्छयदो । चेदण-कम्माणादा सुद्धणया सुद्धभावाणं ।। ववहारा सुह- दुक्खं पुग्गल - कम्मफलं पभुंजेदि । आदा णिच्छयणयदो चेदणभावं खु आदस्स || ← (बृ.द्र. सं. ८- ९) इति बृहद्रव्यसङ्ग्रहगाथयोः, ववहारेणुवदिस्सइ णाणिस्स चरित्तं दंसणं णाणं । ण वि णाणं, ण चरित्तं, ण दंसणं जाणगो सुद्धो ।। ← ( स.सा. ७) इति समयसारगाथायाश्च तात्पर्यमवधातव्यं नयविषयविभागव्यवस्थापननिपुणैः ।
=
=
यद्यपि भगवत्यां → कहविहा णं भंते आया पण्णत्ता ? गोयमा ! अट्ठविहा आया पण्णत्ता | तं जहा - (१) दवियाया, (२) कसायाया, (३) योगाया (४) उवओगाया, (५) णाणाया, (६) दंसणाया, (७) चरित्ताया, (८) वीरियाया ← ( भग.श.१२ उ. १० सू.४६७ ) इत्येवं योगात्माऽपि कण्ठत उक्तः । વ્યુત્પાદન નિરૂપણ કરવું તે યુક્તિસંગત જ છે. કારણ કે શાસ્ત્રમાં નયપ્રધાન દેશના પ્રવર્તતી હોય छे. जाडी तो અભેદનયની વિવક્ષા કરવામાં આવે તો યોગપરિણત આત્મા યોગ કહેવાય- એવું શાસ્ત્રકારોને ઈષ્ટ જ છે. માટે તો ચારિત્રાત્મા, યોગાત્મા, કષાયાત્મા ઈત્યાદિરૂપે ભગવતીસૂત્રમાં આઠ પ્રકારના આત્માનું પ્રતિપાદન કરેલ છે જ. (૧૦/૩૧)
१. मुद्रितप्रती 'अन्यथाऽनुयोग...' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
• निश्चय-व्यवहारोपयोगप्रकारप्रकाशनम् •
७३७ तदनुसारेण च प्रशमरतौ उमास्वातिवाचकोत्तमैरपि → द्रव्यं कषाय-योगावुपयोगो ज्ञान-दर्शने चेति । चरित्रं वीर्यं चेत्यष्टविधा मार्गणा तस्य ।। - (प्र.रति.१९९) इत्युक्त्या योगात्मा दर्शित एव तथापि प्रकृते स नोपादेयः, तस्य मनोवाक्कायव्यापाररूपत्वात् प्रक्रान्तस्य च मोक्षयोजकात्मव्यापाररूपत्वादित्युपलक्षणादेव योगपरिणतात्मरूपो योगो ग्राह्यः ।
इदञ्चात्रावधेयम्- येषां तु धीमान्द्याद् भूयो भूयः श्रूयमाणोऽपि नैश्चयिको देहाद्यात्मभेदो न बुद्धिमुपारोहति तैस्तु ‘उपवासाद् वरं भिक्षा' इति न्यायेन व्यवहारनयाभिप्रेतदेहाद्यात्माऽभेदावलम्बनेन परपीडापरिहारादिसमाराधनतः तदावरणकर्मविगमात् प्रज्ञालाभे 'शालिसमृद्धौ कोद्रवाऽशनत्यागः' इति न्यायेन त्याज्यैव देहाद्यात्माभेदधीः। इत्थञ्च → निश्चय-व्यवहाराभ्यां योगा बहुविधाः शुभाः । स्वाधिकारेण संसेव्या विश्वस्थसर्वमानवैः ।। - (म.गी.१६/९) इति महावीरगीतावचनानुसारेण स्वभूमिकौचित्यतः व्यावहारिकनैश्चयिक-शुभ-शुद्धाऽन्यतरभावानुविद्धविहितसदनुष्ठानपरायणतया भाव्यं मोक्षाकाङ्क्षिभिः । प्रकृते → भावं तिविहपयारं सुहासुहं सुद्धमेव णायव्वं । असुहं च अट्टरुदं सुहं धम्मं जिणवरिंदेहिं ।। सुद्धं सुद्धसहावं अप्पा अप्पम्मि तं च णायव्वं । इदि जिणवरेहिं भणियं जं सेयं तं समायरह ।।
- (भा.प्रा.७६,७७) इति भावप्राभृतगाथायुगलमपि परिभावनीयम् ।
अथ कदा शुद्धभेदनयोदितविशुद्धाऽऽत्मतत्त्वाभिव्यक्तिरिति चेत् ? अखिलौदयिकभावगोचरममत्वपरिमोचनावस्थायामिति गृहाण । तदर्थमेव शुद्धभेदनयाभिप्रायोऽदर्शि ग्रन्थकृताऽत्र । तदा भिक्षुद्वात्रिंशिकायां वक्ष्यमाणरीत्या (भाग-७, पृ.१८५३) नोपसर्गपरिषहादिभ्यः काऽपि भीतिः, न वा शत्रावपि द्वेषः, न वा कुत्रापि खेदादिः किन्तु स्वभावसंवित्तिरेव केवलेति ध्येयम् । प्रकृतार्थे च→ बध्यते मुच्यते जीवः, सममो निर्ममः क्रमात् । तस्मात्सर्वप्रयत्नेन, निर्ममत्वं विचिन्तयेत् ।। एकोऽहं निर्ममः शुद्धो, ज्ञानी योगीन्द्रगोचरः । बाह्याः संयोगजा भावा, मत्तः सर्वेऽपि सर्वथा ।। दुःखसन्दोहभागित्वं, संयोगादितो देहिनाम् । त्यजाम्येनं ततः सर्वं, मनोवाक्कायकर्मभिः ।। न मे मृत्युः कुतो भीतिर्न मे व्याधिः कुतो व्यथा । नाहं बालो न वृद्धोऽहं, न युवैतानि पुद्गले ।।
6 (इष्टो.२६-२९) इति इष्टोपदेशकारिका अपि संवेगपरतया परिभावनीयाः शुद्धाऽऽत्मतत्त्वाऽपरोक्षानुभूतिकाङ्क्षिभिः । तदुक्तं ग्रन्थकृताऽपि वैराग्यकल्पलतायां → साक्षीभूय स्थितस्यैव पश्यतो भवनाटकम् । स्वभावसुखसंवित्तिः कर्तृभावे तु सङ्गरः ।। परभावास्ततस्त्याज्या, ग्राह्याः स्वाभाविका गुणाः । स्वभावसुखमग्नस्य, संसारः किं करिष्यति ।।
- (वै.क.स्त.५/६९५,६९६) इत्यलं प्रसक्ताऽनुप्रसक्तेन ।।१०/३१।।
વિશેષાર્થ :- દ્રવ્ય અને પરિણામ વચ્ચે કથંચિત ભેદ છે તેમ જ કથંચિત્ અભેદ છે. કેવલભેદગ્રાહક નયની મર્યાદામાં રહીને જ્યારે નિરૂપણ થાય ત્યારે તે બન્ને વચ્ચે ભેદને પ્રધાન બનાવાય છે. તથા કેવલઅભેદનયની મર્યાદામાં રહીને જ્યારે નિરૂપણ થાય ત્યારે તે બન્ને વચ્ચે અભેદને મુખ્ય કરાય છે. પારમાર્થિક પ્રયોજનને લક્ષમાં રાખીને નયપ્રધાન ધર્મદશના શાસ્ત્રમાં બતાવાય છે. માટે એકાંતવાદને म 05 म१.४४१ नथी. (१०/३१)
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
७३८
___ • नयमतभेदेन योगलक्षणप्रदर्शनम् • द्वात्रिंशिका-१०/३२ योगलक्षणमित्येवं जानानो जिनशासने । परोक्तानि परीक्षेत परमानन्दबखधीः ॥३२॥ योगलक्षणमिति । स्पष्टः ।।३२।।
।। इति योगलक्षणद्वात्रिंशिका ।।१०।। अवशिष्टमाह- 'योगे'ति । जिनशासने “भेदनयार्पणया योगस्य मोक्षयोजकसज्ज्ञानादिधर्मव्यापारात्मकता अभेदनयार्पणया च मोक्षयोजकसज्ज्ञानादिधर्मव्यापारपरिणतात्मरूपता” इत्येवं योगलक्षणं → सम्मइंसण-णाणं चरणं मुक्खस्स कारणं जाण । ववहारा, णिच्छयदो तत्तियमइओ णिओ अप्पा ।। 6 (बृ.द्र.सं.३९) इति बृहद्रव्यसङ्ग्रहादिदर्शितरीत्या जानानः परमानन्दबद्धधीः = प्रणिधान-प्रवृत्तिविघ्नजय-सिद्धि-विनियोगप्रकर्षोत्तरकालभावि-सनातनचित्सुखमयमोक्षप्रतिबद्धमानसः परोक्तानि = पातञ्जलयोगदर्शनादिपरतन्त्रोपदर्शितानि योगलक्षणानि परीक्षेत विमुक्ताग्रहेण सूक्ष्मेक्षिकया। न च तामन्तरेण स्वकीययोगलक्षणश्रद्धा तात्त्विकी भवितुमर्हति, तुलोन्नमन-नमनव्यापारन्यायेन तन्नान्तरीयकत्वात्तस्याः । यथा ह्युन्नमनव्यापारः स्वविषयस्य तुलाद्रव्यस्योर्ध्वदेशसम्बन्धं न साधयितुमलं, तत्कालमेव तस्याऽधोदेशसम्बन्धमनापाद्य । तथैवाऽत्राऽवगन्तव्यं परमार्थत इति शम् ।।१०/३२ ।। निश्चय-व्यवहारादिनयभेदेन लक्षणम् । योगस्य भाव्यमानं हि भोगरुचिविभेदकृत् ।।१।।
इति मुनियशोविजयविरचितायां नयलतायां योगलक्षणद्वात्रिंशिकाविवरणम् ।।१०।।
ગાથાર્થ :- આ રીતે જિનશાસનમાં બતાવેલ યોગલક્ષણને જાણતા અને પરમાનંદમય મોક્ષમાં જેની બુદ્ધિ સતત જોડાયેલી છે તેવા સ્યાદ્વાદીએ અન્યદર્શનમાં જણાવેલા યોગલક્ષણની પરીક્ષા કરવી જોઈએ. (१०/३२)
ટીકાર્ય :- ગાથાર્થ સરળ હોવાથી મહોપાધ્યાયજી મહારાજે આ ગાથાની ટીકા-વ્યાખ્યા કરેલ નથી. (१०/३२)
વિશેષાર્થ :- દ્રવ્યાર્થિક નયની અપેક્ષાએ યોગપરિણામથી પરિણત થયેલો આત્મા યોગ છે. તથા પર્યાયાર્થિક નયથી આત્માનો પરિણામ = વ્યાપાર યોગ છે. શુદ્ધ દ્રવ્યાર્થિક નય કેવલ અભેદનય તરીકે પણ ઓળખાવાય છે. તથા શુદ્ધ પર્યાયાર્થિક નય કેવલભેદન તરીકે પણ કહેવાય છે. આ બન્ને નયના અભિપ્રાયથી બતાવેલ યોગ મોક્ષનું અંતરંગ કારણ છે. તથા વિના વિલંબે મોક્ષસાધક છે. જિનશાસનમાં બતાવેલ અનેકાન્તવાદને યથાર્થ રીતે જાણીને, પારમાર્થિક આધ્યાત્મિક પ્રયોજનને લક્ષમાં રાખીને, પોતાની ભૂમિકાને યોગ્ય એવા યોગ લક્ષણને ધ્યાનમાં રાખીને, પરમાનંદ એવા મોક્ષને જ મેળવવાનીપરિણમાવવાની એકમાત્ર ઝંખનાથી યોગસાધનામાં લાગી જવું એ જ આત્માર્થી જીવનું અંગત કર્તવ્ય છે. તથા પરીક્ષા કરવાની ક્ષમતા હોય તો પરદર્શનમાં = જૈનેતરશાસ્ત્રમાં જણાવેલા યોગલક્ષણની પરીક્ષા કરીને જિનશાસનના સિદ્ધાંત પ્રત્યેની શ્રદ્ધા જ્યોતને ઝળહળતી બનાવવી જોઈએ. (૧૦/૩૨)
१. हस्तादर्श 'बुद्धधीः' इत्यशुद्धः पाठः ।
-
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
માઈક્રોસ્કોપનો દ્રષ્ટિકોણ
૭ ૧૦. યોગલક્ષણ બત્રીસીનો સ્વાધ્યાય હ (એ) નીચેના પ્રશ્નોના વિસ્તારથી જવાબ આપો.
૧. યોગનું મુખ્ય લક્ષણ શું ? તે કારણ સાથે જણાવો. ભવાભિનંદી જીવના લક્ષણ કેટલા ? ને કયા કયા ? ૩. પ્રણિધાનનું નિરૂપણ કરો.
૨.
૪.
વિઘ્નજય આશયનું નિરૂપણ કરો.
૫. સિદ્ધિનું વિવેચન કરો.
૬. પ્રણિધાનાદિઆશયશૂન્ય ક્રિયાનું સ્વરૂપ જણાવો. તેનું ફળ શું ?
૭.
અચરમાવર્તકાળ યોગનો પ્રતિબંધક કઈ રીતે ? તે સમજાવો.
૮. ગોપેન્દ્રના વચનનો વિમર્શ કરો.
૯. ફકત ધર્મક્રિયા અને ભાવયુક્ત ધર્મક્રિયાથી થતો પાપક્ષય કોના જેવો છે ? તે સમજાવો.
(બી) નીચે યોગ્ય જોડાણ કરો.
૧. મોક્ષનો મુખ્ય હેતુ
૨.
અનંત કાળચક્ર
૩.
ભવાભિનંદી
૪.
૫.
૬. ધર્મતરુ
૭. પુષ્ટિ
૮.
વ્યાપાદ
લોકપંક્તિ
વિવિધ
નિશ્ચયથી
દ્રોહ
દુરન્તસંસારાનુબન્ધી
પુણ્યયોગ યોગ
એક પુદ્ગલપરાવર્તકાળ
બીજ પ્રણિધાન
પરોપકારસાર
૯.
મિથ્યાત્વ
(સી) ખાલી જગ્યા પૂરો.
૧. યોગનો સંભવ
૨. ભવાભિનંદી જીવનાં
૩.
વગેરે ક્રિયાશુદ્ધિના હેતુ છે. (ક્ષમા, પ્રણિધાન, જ્ઞાન) ૪. ઠંડી, ગરમી વગેરે ૫. દિગ્મોહ
૬. પંચેન્દ્રિય તિર્યંચને
૭. કેવળક્રિયાથી થયેલ રાગાદિક્ષય
૮.
૯.
વિઘ્નજય
પુણ્યાનુબંધી પુણ્ય
શઠ
પુદ્ગલપરાવર્તમાં જ છે. (અચરમ, ચરમ, સંખ્યાત) ગુણ છે. (૮, ૯,૭)
વ્યાધિ કહેવાય. (બાહ્ય, આંતરિક, મધ્યમ) કર્મથી જનિત છે. (મોહનીય, વેદનીય, અંતરાય) ચારિત્રનો સંભવ છે. (સર્વ, દેશ, સૂક્ષ્મ) તુલ્ય છે. (મંડૂકચૂર્ણ, મંડૂકરાખ, મંડૂક) દ્વારા ક્રિયા મોક્ષનો હેતુ બને છે. (ભાવ, જયણા, જ્ઞાન) કયારેય અલગ અવસ્થાને પામતો નથી. (અજીવ, જીવ, પુદ્ગલ)
७३९
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४०
• ચાલો, મગજની તંદુરસ્તી કેળવીએ •
• ૧૦. નયલતાની અનુપેક્ષા છે (એ) નીચેના પ્રશ્નોના વિસ્તારથી જવાબ આપો. ૧. મોક્ષનું મુખ્ય કારણ યોગ શા માટે છે ? તેના કારણ જણાવો. ૨. અચરમાવર્તકાળમાં જીવ મોક્ષમાર્ગથી વિમુખ શા માટે છે તે સમજાવો. ૩. લોકપંક્તિ એટલે શું ? તે સમજાવો. ૪. ભવાભિનંદી જીવને લોકપંક્તિથી થતી ધર્મક્રિયાનું ફળ શું મળે છે ? ૫. વિવેકદૃષ્ટિગર્ભિત જનપ્રિયત્ન યોગ્ય કઈ રીતે ? તે સમજાવો. ૬. સ્ત્રીને વિષે ૩ કક્ષા સમજાવો. ૭. પ્રણિધાનાદિ ૫ આશયથી મોક્ષ કઈ રીતે પામી શકાય ? ૮. પ્રવૃત્તિનું નિરૂપણ કરો. (બી) નીચેના પ્રશ્નનો સંક્ષેપમાં જવાબ આપો. ૧. દ્રવ્યપુદ્ગલપરાવર્તકાળ કોને કહેવાય ? ૨. અચરમાવર્તકાળમાં જીવ મુખ્યતાએ કેવો હોય છે ? ૩. લોકપંક્તિને વિષે વિવેકદૃષ્ટિનું ફળ જણાવો. ૪. અનાભોગવાળા જીવની લોકરંજન માટે થતી ધર્મક્રિયા સારી ક્યારે કહેવાય ? ૫. વિનિયોગની વ્યાખ્યા જણાવો. ૬. વિનિયોગનું ફળ જણાવો. ૭. ચરમાવર્તકાળ યોગપરિણામનું કારણ કઈ રીતે બને છે ? ૮. ચરમાવર્તકાળમાં તત્ત્વમાર્ગને જાણવાની ઈચ્છા થતી નથી એ માટેનું ઉદાહરણ જણાવો. ૯. યોગની જિજ્ઞાસાથી કર્મનિર્જરા કઈ રીતે થાય ? ૧૦. શુભભાવથી વણાયેલી ધર્મક્રિયા કોના જેવી છે ? કઈ રીતે ? (સી) ખાલી જગ્યા પૂરો. ૧. અચરમાવર્તવર્તી જીવ .... સંજ્ઞામાં જ આદર કરનાર હોય છે. (ધર્મ, લોક, ઓઘ) ૨. અચરમાવર્તવર્તી જીવ .......... ના ઉદયને રોકી શકતો નથી. (સંજ્ઞા, પુણ્ય, પાપ) ૩. જુવર ........ વિપ્ન છે. (જઘન્ય, મધ્યમ, ઉત્કૃષ્ટ). ૪. વિનજયની સંખ્યા ......... છે. (૪, ૫, ૩) ૫. તાત્વિક ધર્મપ્રાપ્તિ એ ..... કહેવાય છે. (પ્રવૃત્તિ, સિદ્ધિ, વિનિયોગ) ૬. બીજાને ધર્મમાં જોડવા તેને .......... કહેવાય છે. (પરોપકાર, વિનિયોગ, વિધ્વજય) ૭. અચરમાવર્તકાળમાં ....... યોગ્યતા હોવા છતાં યોગમાર્ગનો સંભવ નથી. (સ્વરૂપ, ફળ,સહકારી) ૮. સાંખ્યમાન્ય પ્રકૃતિ જૈનર્શનમાં .......... કહેવાય છે. (કર્મ, આત્મા, જ્ઞાન)
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
११- पातञ्जलयोगलक्षण द्वात्रिंशिका
અગિયારમી બત્રીસીની પ્રસાદી
पुरुषार्थो ‘मया कर्तव्य' इत्येवंविधाध्यवसायो
हि पुरुषार्थकर्तव्यता ।।११/१२/७६५ ।। મારે પુરુષાર્થ કરવા યોગ્ય છે. આવા પ્રકારનો અધ્યવસાય જ પુરુષાર્થકર્તવ્યતા છે.
परिणामस्य चावस्थान्तरगमनलक्षणत्वात् ।।११/२७/८१२ ।। અન્ય અવસ્થાને પામવી એ પરિણામનું લક્ષણ છે.
बुद्ध्युपलब्धिज्ञानानामनर्थान्तरत्वात् ।।११/२९/८१९।। બુદ્ધિ, ઉપલબ્ધિ અને જ્ઞાન- આ ત્રણેય શબ્દોના અર્થમાં કોઈ ફરક નથી.
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચોરમ્ભે વિ યોાસ્ય નિશ્ચયેનો પાવનાત્ ||૧૧/૩૨/૮૨૮।। યોગના આરંભમાં પણ નિશ્ચયથી યોગનું સમર્થન કરવામાં આવેલ છે.
योगविशेषप्रारम्भकालेऽपि कर्मक्षयरूपफलान्यथानुपपत्त्या व्यवहारेणापि योगसामान्यसद्भावो ऽवश्याऽभ्युपेयः ।।११/३२/८२९।। વિશેષ પ્રકારના યોગના પ્રારંભ સમયે પણ કર્મક્ષયસ્વરૂપ ફળ અન્યથા (યોગ તરીકે માન્ય ન કરવામાં આવે તો) અસંગત હોવાથી વ્યવહારથી પણ યોગસામાન્યની હાજરી ચોક્કસ માનવી પડશે.
મોક્ષનુòતુવ્યાપાર ચોદ ||૧૧/રૂ૨/૮રૂ૧|| મોક્ષનું મુખ્ય કારણ બને તેવું આત્મપ્રવર્તન યોગ કહેવાય.
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
• द्विविधयोगविमर्श:
।। अथ पातञ्जलयोगलक्षणद्वात्रिंशिका ।।११।।
स्वकीयं योगलक्षणमन्यदीययोगलक्षणे विचारिते सति स्थिरीभवतीति तदर्थमयमारम्भःचित्तवृत्तिनिरोधं तु योगमाह पतञ्जलिः । द्रष्टुः स्वरूपावस्थानं यत्र' स्यादविकारिणि ।। १ ।। चित्तेति । पतञ्जलिस्तु चित्तवृत्तिनिरोधं योगमाह । तथा च सूत्रं -" योगश्चित्तवृत्तिनिरोध ( योगसूत्र १ - २ ) " इति । तत्र चित्तपदार्थं व्याचष्टे - द्रष्टुः पुरुषस्य स्वरूपे चिन्मात्ररूपतायां यस्मिन् स्यात् अविकारिणि = व्युत्पन्नविवेकख्यातेश्चित्सङ्क्र
अवस्थानं (=स्वरूपावस्थानं) यत्र =
-
* नयलता
परतन्त्रोदिते योगलक्षणे सुपरीक्षिते । यथावस्थितयोगीयलक्षणं सुदृढं भवेत् ।।१।। 'स्वकीयं योगलक्षणं जानानः परोक्तानि योगलक्षणानि परीक्षेते 'त्युक्तम् । अतोऽधुना परकीययोगलक्षणपरीक्षार्थमुपक्रमते- 'चित्ते 'ति । प्रथमं तावच्छ्लोकदशकेन परोक्तयोगलक्षणकथनं तदुत्तरञ्च तत्परीक्षणं पुनः पूर्वपक्षमतोपदर्शनं श्लोकाष्टकेन तदुत्तरञ्च पुनः तत्परीक्षणमस्यां पातञ्जलयोगलक्षणद्वात्रिंशिकायामित्यवधेयम्। पतञ्जलि: योगसूत्रकारः तुः पूर्वोक्तापेक्षया विशेषद्योतनार्थः, तमेव द्योतयतिचित्तवृत्तिनिरोधं योगमाह । पातञ्जलयोगसूत्रसंवादमाह - 'योग' इत्यादि । अत्र " चित्तस्य = अन्तःकरणस्य वक्ष्यमाणा या वृत्तयस्तासां निरोधः = निवर्तनं योग इत्यर्थः । इदञ्च चित्ते निवर्तनं जीवनयोनियत्नवदतीन्द्रियः प्रयत्नविशेषः चित्तनिग्रहरूपो वृत्तिविलयहेतुः, न तु वृत्त्यभाव एव वक्ष्यमाणसंस्कारजनकत्वस्यानुपपत्तेः, अभावस्य संस्कारजनकत्वेऽतिप्रसङ्गादिति । अत्र सर्ववृत्तिनिरोधाऽवचनेन सम्प्रज्ञातयोगोऽपि सङ्गृहीतः । योगो हि द्विविधः सम्प्रज्ञातोऽसम्प्रज्ञातश्च । अत्राऽऽद्यो ध्येयातिरिक्तवृत्तिनिरोधः । अन्त्यस्तु सर्ववृत्तिनिरोधः । वृत्तिनिरोधस्तूभयसाधारणः” ← (यो. सू. १ / २ भा.) इति भावागणेशः । विस्तरतस्तु सम्प्रज्ञातादियोगो वक्ष्यते योगविवेकद्वात्रिंशिकायाम् ( द्वा. द्वा. २० /१-१३, पृ.१३२५,१३४५) ।
इदानीं ग्रन्थकारः चित्त-वृत्ति-निरोधपदानि व्याख्यातुकामः प्रथमं चित्तपदार्थं व्याचष्टे द्रष्टुः दृष्टिस्वरूपस्य पुरुषस्य आत्मनः चिन्मात्ररूपतायां निर्विषयचिन्मात्ररूपतायां अवस्थानं = स्थितिः
=
=
७४१
१. हस्तादर्शे '...न्यचीय...' इत्यशुद्धः पाठः । २ हस्तादर्शे यस्मात्' इत्यशुद्धः पाठः ।
♦ પાતંજલયોગલક્ષણ દ્વાત્રિંશિકા પ્રકાશ
જૈનેતરદર્શનમાં બતાવેલ યોગનું લક્ષણ વિચારવામાં આવે, તેની પરીક્ષા કરવામાં આવે તો જૈન દર્શનમાં બતાવેલ યોગનું લક્ષણ સ્થિર થાય છે. તે માટે આ ૧૧મી બત્રીસીનો આરંભ થાય છે. ગાથાર્થ ઃ- પતંજલિઋષિ કહે છે કે ‘ચિત્તવૃત્તિનો નિરોધ એ યોગ છે.’ જે અવિકારી હોતે છતે દૃષ્ટા પુરુષનું સ્વરૂપમાં અવસ્થાન થાય છે તે ચિત્ત છે. (૧૧/૧)
=
ટીકાર્થ :- પતંજલિ યોગનું લક્ષણ ‘ચિત્તવૃત્તિનિરોધ’ કહે છે. પાતંજલ યોગસૂત્રમાં જણાવેલ છે કે ‘યોગ એટલે ચિત્તવૃત્તિનો નિરોધ' આ યોગલક્ષણમાં ચિત્ત, વૃત્તિ અને નિરોધ -આ ત્રણ શબ્દ રહેલા છે. * ચિત્તની બે અવસ્થા
તેમાંથી સૌ પ્રથમ ચિત્તપદાર્થની ગ્રંથકારશ્રી વ્યાખ્યા કરે છે કે દૃષ્ટા એવા પુરુષનું
1
આત્માનું
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४२ • પિત્તવૃત્તોચતા •
द्वात्रिंशिका-११/१ माभावात् कर्तृत्वाभिमाननिवृत्तौ 'प्रोन्मुक्तपरिणामे । तथा च सूत्रं- “तदा द्रष्टुः स्वरूपा(पेऽ)वस्थाનમિતિ” (ખૂ.૨-૩) | // यस्मिन् अन्तःकरणे स्यात् अविकारिणि = घटाकारादिलक्षणवृत्तिपरिणामलक्षणविकारशून्ये 'सती'ति शेषः । एतदेव हेतुनिरूपणपुरस्सरमुपदर्शयति- व्युत्पन्नविवेकख्यातेः = उत्पन्नपुरुषसत्त्वाऽन्यताबोधस्य चित्सङ्क्रमाऽभावात् = चिच्छक्तेः पुरुषस्याऽन्यत्र गमनविरहात् कर्तृत्वाऽभिमाननिवृत्तौ = 'चेतनोऽहं कर्ते'त्यभिमानविलये प्रोन्मुक्तपरिणामे = प्रोच्छिन्नघटादिविषयाऽन्तरवृत्तौ । ___अत्रैव योगसूत्रसंवादमाह- 'तदे'ति । तदुक्तं भोजराजर्षिणा राजमार्तण्डे → द्रष्टुः = पुरुषस्य तस्मिन् काले स्वरूपे = चिन्मात्रतायां अवस्थानं = स्थितिर्भवति । अयमर्थः उत्पन्नविवेकख्यातेः चित्सङ्क्रमाऽभावात् कर्तृत्वाऽभिमाननिवृत्तौ प्रोच्छिन्नपरिणामायां बुद्धावात्मनः स्वरूपेणावस्थानं = स्थितिર્મવતિ ૯ (પા.યો.મૂ.9/રૂ રા.મા.) રૂતિા મળમારતુ યા વિરૂચ શાન્ત-પોરબૂઢાનાં સર્વાસાં वृत्तीनां निरोधस्तदा द्रष्टुः चिदात्मनः स्वाभाविके रूपे स्थितिः कुसुमाऽपाये यथा स्फटिकस्य तथेत्यर्थः । पुरुषस्य चैतन्यमानं स्वभावो न वृत्तय इति भावः - (पा.यो.सू.१/३ म.प्र.वृत्ति) इत्याह । वृत्तिश्च 'अनन्ता रश्मयस्तस्य प्रभावत्यः स्थिता हृदि' (याज्ञवल्क्यस्मृति-२/१६६) इति स्मृतेः प्रभावत् द्रव्यમેવેતિ (વો.સૂત્ર.૭/૭) નાનીમો ત્યારે 799/9/ ચૈતન્યમાત્ર સ્વરૂપમાં અવસ્થાન જે પદાર્થ અવિકારી હોતે છતે થાય છે તે ચિત્ત કહેવાય છે. તે ચિત્ત અવિકારી થવાનું કારણ એ છે કે જેને વિવેકખ્યાતિ ઉત્પન્ન થયેલ છે તેને ચિસંક્રમ ન થવાના કારણે કર્તુત્વનું અભિમાન રવાના થતાં વિષયાન્તરના ચિત્તગત પરિણામો વિલીન થાય છે. આ જ ચિત્તની નિર્વિકારી દશા છે. યોગસૂત્રમાં જણાવેલ છે કે “ચિત્તવૃત્તિનિરોધ સમયે પુરુષ સ્વરૂપમાં રહે છે.'(૧૧/૧)
વિશેષાર્થ:- આ બત્રીસીના ૧ થી ૧૦ શ્લોકમાં પતંજલિઋષિને માન્ય યોગલક્ષણનું વિસ્તારથી નિરૂપણ કરેલ છે. ૧૧ મા શ્લોકથી તેની સમીક્ષા ગ્રંથકારશ્રી કરશે. વાચકવર્ગે આ વાતને ધ્યાનમાં રાખવી. સમીક્ષા માટે પ્રતિવાદીનો મત જાણવો જરૂરી છે. તેથી તેનો મત અહીં દર્શાવાય છે.
પતંજલિમતાનુસાર ચિત્તની વૃત્તિનો નિરોધ એ યોગ છે. દષ્ટા = પુરુષ = જ્ઞાનસ્વરૂપ = ચૈતન્યરૂપ = ચિતિશક્તિ = ચિશક્તિ = સાક્ષી = આત્મા. આ બધા પ્રસ્તુતમાં પર્યાયવાચી શબ્દો છે. ચિત્ત = અંતઃકરણ = સત્ત્વ = નિર્મળ સત્ત્વપરિણામ = બુદ્ધિ = ત્રિગુણાત્મક. આ બધા પાતંજલમતે પરસ્પર પર્યાયવાચક શબ્દો છે. પાતંજલમતે પુરુષ માત્ર ચૈતન્યસ્વરૂપ છે, કૂટસ્થ નિત્ય છે, ચિત્તવૃત્તિરહિત છે. પુરુષ અને ચિત્ત પરસ્પર એકાંતે ભિન્ન છે. પણ સદા સન્નિહિત હોવાના લીધે પુરુષને ચિત્તથી ભિન્ન પોતાનું મૂળભૂત સ્વરૂપ ભાસતું નથી. પુરુષ અકર્તા છે, અભોક્તા છે. ચિત્ત કર્તા-ભોક્તા છે. પુરુષ કેવલ જ્ઞાતા-દષ્ટા સામિાત્ર છે. પુરુષ ચૈતન્યસ્વરૂપ છે. જ્યારે ચિત્ત એ જડ છે. બન્નેના વિલક્ષણ સ્વરૂપનો ખ્યાલ આવતાં “હું ચેતન અકર્તા છું. ચિત્તથી ભિન્ન છું.” આ પ્રમાણે જે ભેદજ્ઞાન થાય તે વિવેકખ્યાતિ કહેવાય છે. વિવેકખ્યાતિ ઉત્પન્ન થયા પછી અન્ય પ્રકારની વૃત્તિઓનો સંક્રમ થતો નથી.
૨. મુદ્રિતપ્રત ‘ઝોનુwiftનામેન' ત્યશુદ્ધ: : |
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
• स्फटिकप्रतिबिम्बविमर्शः •
७४३ आपन्ने विषयाकारं यत्र चेन्द्रियवृत्तितः । पुमान् भाति तथा चन्द्रश्चलन्नीरे चलन् यथा ।।२।।
'आपन्न' इति । यत्र चेन्द्रियवृत्तितः = इन्द्रियवृत्तिद्वारा विषयाकारमापन्ने = विषयाकारपरिणते सति पुमान् = पुरुषः तथा भाति यथा चलन्नीरे चलन् चन्द्रः स्वगतधर्माऽध्यारोपाऽधिष्ठानत्वेन
योगकालेऽननिवृत्तिं प्रदर्श्य कूटस्थनित्यस्यापि पुरुपस्याऽयोगकाले = व्युत्थानदशायामौपाधिकमनर्थयोगं दर्शयति योगे लोकानां प्रवृत्तये- 'आपन्न' इति । यद्यपि निर्विकारा चितिशक्तिः सदा स्वरूप एवावतिष्ठते तथापि निरोधादन्यत्र यत्र च = यस्मिन् हि अन्तःकरणे वृत्तिषूत्पद्यमानासु इन्द्रियवृत्तिद्वारा = ज्ञानेन्द्रियगतविषयाऽऽकारवृत्तिद्वारेण विषयाऽऽकारपरिणते सति वृत्तिमबुद्ध्यविवेकात् पुरुषः तथा = वृत्त्याकाररूपेण भाति । वृत्तिषु चितिच्छायायां प्रतिबिम्बितायां तदविवेकात्तादात्म्याऽऽपन्नेव चितिशक्तिर्भवति जपारक्त इव स्फटिकः । तदुक्तं कूर्मपुराणे → यथा संलक्ष्यते रक्तः केवलस्फटिको जनैः । रजकाद्युपधानेन तद्वत्परमपुरुषः ।। (कू.पु.उ.२/२८) इति । सौरपुराणे अपि → यथा हि केवलो रक्तः स्फोटिको लक्षयते जनैः । रक्ताद्युपधानेन तद्वत् परमपुरुषः ।। ( (सौ.पु.११/२१) । इत्युक्तम् । → कुसुमवच्च मणिः - (सां.सू.२ ॥३५) इति साङ्ख्यसूत्रमपि प्रकृते योज्यम् । ततश्च पुरुषस्याऽलिप्तत्वसिद्धिरनाविला। यथोक्तं अन्नपूर्णोपनिषदि → स्फटिकः प्रतिबिम्बेन यथा नाऽऽयाति रञ्जनम्। तज्ज्ञः कर्मफलेनान्तस्तथा नाऽऽयाति रञ्जनम् ।। (अन्न.५/९८) इति । एतेन → जलस्य चलनादेव चञ्चलत्वं यथा रवेः । तथाऽहङ्कारसम्बन्धादेव संसार आत्मनः ।। - (वरा.३/२०) वराहोपनिषद्वचनमपि व्याख्यातम् ।
ग्रन्थकृदुदाहरणान्तरेण प्रकृतमेव विशदयति- यथा = येन प्रकारेण चलन्नीरे = परिचलज्जले चलन् चन्द्रः = प्रतिबिम्बचन्द्रः स्वगतधर्माऽध्यारोपाऽधिष्ठानत्वेन = स्वनिष्ठचञ्चलत्वादिधर्माऽऽरोपाऽऽधारात्मना प्रतीयते = ज्ञायते । वृत्तीनां सुख-दुःख-मोहात्मक-घटाद्याकारतया चैतन्यमपि तत्प्रतिबिम्बवशात् तद्रूपमिव प्रतिभासत इत्यर्थः । अत एव पुरुषस्य तदविवेकात् 'सुखी दुःखी मूढोऽस्मीति वृत्तितादात्म्यभ्रम उत्पद्यते । તેથી “ચેતન હું કર્તા છું.” આવું અભિમાન નીકળી જતાં અંતઃકરણ = ચિત્ત વૃત્તિશૂન્ય = અવિકારી બની જાય છે. અર્થાત્ ચિત્તવૃત્તિનો નિરોધ થાય છે. આમ ચિત્ત અવિકારી થતાં પુરુષ વૃત્તિનિરોધ સમયે પોતાના નિર્વિષયચિન્માત્ર સ્વરૂપમાં રહે છે. આ રીતે ચિત્તનું વૃત્તિનિરોધકાલીન સ્વરૂપ બતાવી દીધા ५छी अंथ॥२श्री वृत्तिलीन यित्तनुं स्व३५, ३१ पोरे मागणना दम तापे छ.(११/१)
ગાથાર્થ - ઈન્દ્રિયવૃત્તિ દ્વારા જે વિષયાકારને પામે છતે પુરુષ તેવા પ્રકારે પ્રતીત થાય છે, જેમ ચાલતા પાણીમાં ચંદ્ર હલન-ચલન કરતો જણાય છે તેમ, “તે પદાર્થ ચિત્ત કહેવાય છે- આટલો અર્થ त्री दोमांथी महोवो.(११/२)
ટીકાર્થ:- ઈન્દ્રિયવૃત્તિ દ્વારા વિષયાકારથી જે પરિણત = વ્યાપ્ત થયે છતે પુરુષ તેવા પ્રકારે ભાસે છે, લાગે છે, તે ચિત્ત છે. જેમ પાણી પવનના લીધે હલન-ચલન કરતું હોય તો પાણીમાં પ્રતિબિંબિત થયેલ ચંદ્ર પણ હલન-ચલન કરતો જણાય છે તેમ ચિત્ત જે વૃત્તિઓથી પરિણત થાય તે પ્રકારે પુરુષ જણાય છે. અર્થાત્ જલગત હલન-ચલન વગેરે ધર્મનો અધ્યારોપ = સમારોપ = આરોપ થવાના १. मुद्रितप्रतौ 'द्वरा' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४४
वृत्तिसारूप्यस्वरूपप्रकाशनम्
द्वात्रिंशिका - ११/२
प्रतीयत इत्यर्थः । तथा च सूत्रं- “वृत्तिसारूप्यमितरत्रेति" (यो.सू.१-४) ।।२।। → बुद्धिर्विषयेषु सम्बन्धार्थं सर्पति = गच्छति इति हेतोर्वृत्तिर्न बुद्धेर्भागः = अग्नेः स्फुलिङ्गवद् विभक्तांशी बुद्धेरिच्छादिवद् गुणश्च न भवति, द्रव्यस्यैव क्रियासम्भवादित्यर्थः । सा च वृत्तिः पुरुषेण प्रतिबिम्बिता सती यद् भासते तदेव प्रमाणस्य फलं प्रमेत्युच्यते । तदेव च द्रष्टुर्वृत्तिसारूप्यमप्युच्यते ← (यो.सा.सं.१/३) इति योगसारसङ्ग्रहे विज्ञानभिक्षुः ।
→ अत्रेयं प्रक्रिया । इन्द्रियप्रणालिकयाऽर्थसन्निकर्षेण लिङ्गज्ञानादिना वाऽऽदौ बुद्धेरर्थाकारा वृत्तिर्जायते । तत्र चेन्द्रियसन्निकर्षजा प्रत्यक्षा वृत्तिरिन्द्रियविशिष्टबुद्ध्याश्रिता नयनादिगतपित्तादिदोषैः पित्ताद्याकारवृत्त्युदयादिति विशेषः । सा च वृत्तिरर्थोपरक्ता प्रतिबिम्बरूपेण पुरुषाऽऽरूढा सती भासते । पुरुषस्य अपरिणामितया बुद्धिवत् स्वतोऽर्थाकारत्वासम्भवात्, अर्थाकारताया एव चार्थग्रहणत्वात् अन्यस्य दुर्वचत्वादिति ← (सां.प्र.भा.१/८७) साङ्ख्यप्रवचनभाष्ये विज्ञानभिक्षुः । एतेन तस्मिंश्चिद्दर्पणे स्फारे समस्ता वस्तुदृष्टयः । इमास्ताः प्रतिबिम्बन्ति सरसीव तटद्रुमाः ।। ← (अन्न. ४ /७१) इति अन्नपूर्णोपनिषद्-य द् योगवाशिष्ठवचनमपि व्याख्यातम् । सूत्रं = पातञ्जलयोगसूत्रं 'वृत्ती 'ति । अत्र राजमार्तण्डकारः → इतरत्र = योगादन्यस्मिन् काले वृत्तयो या वक्ष्यमाणलक्षणास्ताभिः सारूप्यं = तद्रूपत्वम् । अयमर्थः यादृश्यो वृत्तयो सुख-दुःख-मोहात्मिकाः प्रादुर्भवन्ति तादृग्रूप एव संवेद्यते व्यवहर्तृभिः पुरुषः । तदेवं यस्मिन्नेकाग्रतया परिणते चितिशक्तेः स्वस्मिन् स्वरूपे प्रतिष्ठानं भवति, यस्मिंश्चेन्द्रियवृत्तिद्वारेण विषयाऽऽकारेण परिणते पुरुषः तद्रूपाकार एव परिभाव्यते यथा जलतरङ्गेषु चलत्सु चन्द्रश्चलन्निव प्रतिभासते तच्चित्तम् ← ( रा.मा. १/४ ) इत्याचष्टे ।
•
અધિષ્ઠાનરૂપે = આધારરૂપે ચંદ્ર જણાય છે, કારણ કે જલગત ધર્મનો આરોપ ચંદ્રમાં થાય છે, તેમ ચિત્તગત વિવિધ વૃત્તિઓ સંબંધી આરોપના આધાર તરીકે પુરુષ જણાય છે. પાતંજલ યોગસૂત્રમાં જણાવેલ છે કે ‘યોગ સિવાયની અવસ્થામાં પુરુષમાં વૃત્તિસાદશ્ય = વૃત્તિના સ્વરૂપની સમાનતા હોય छे.' (११/२)
:
વિશેષાર્થ ઃ- પતંજલિ ઋષિના મતાનુસાર ચિત્તની બે દશા છે. વૃત્તિનિરોધકાલીન તથા વૃત્તિકાલીન. વૃત્તિનિરોધ સમયે ચિત્ત અવિકારી હોય છે, વિષયાકાર પરિણામથી શૂન્ય હોય છે. વૃત્તિકાલીન ચિત્ત વિકારી હોય છે, વિવિધ પરિણામવાળું હોય છે. મતલબ કે ચિત્ત ઈન્દ્રિયની વૃત્તિના માધ્યમથી વિષયાકારથી વ્યાપ્ત બને છે, વિષયાકારસ્વરૂપ વિકારને ધારણ કરે છે. તેથી ઘટ દેખાય ત્યારે ચિત્ત આંખની વૃત્તિ દ્વારા ઘટાકાર બને છે, ઘટાકાર ધારણ કરે છે અને તે સમયે નિર્મળ એવો પુરુષ = આત્મા ચિત્તસાન્નિધ્યના કારણે જાણે કે ઘટાદિ વિષયાકારવાળો હોય તેવું લાગે છે. જેમ પાણી હલન-ચલન કરે ત્યારે ચંદ્ર આકાશમાં સ્થિર હોવા છતાં ચંદ્રનું પ્રતિબિંબ જાણે કે હલન-ચલન કરતું હોય તેવું ભાસે છે. તેમ ચિત્ત ઈન્દ્રિયવૃત્તિ દ્વારા વિષયાકારયુક્ત બને ત્યારે પુરુષ વાસ્તવમાં વિષયાકારશૂન્ય હોવા છતાં જાણે કે વિષયાકારવાળો હોય તેવું ભાસે છે. ચિત્તગત વિષયાકારના આરોપનો આધાર પુરુષ હોય તેવું જણાય છે. મતલબ કે ચિત્તમાં સુખ-દુઃખ-મોહાત્મક વૃત્તિઓ ઊભી થાય ત્યારે પુરુષ જ ખરેખર સુખી-દુઃખી મૂઢ હોય તેવું વ્યવહારમાં અનુભવાય છે. પાતંજલ વિદ્વાનો આને વૃત્તિસારૂપ્સ = વૃત્તિસાદશ્ય કહે છે.
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४५
• પ્રતિવિસ્વીકારવિમર્શ • तच्चित्तं वृत्तयस्तस्य पञ्चतय्यः प्रकीर्तिताः । मानं भ्रमो विकल्पश्च निद्रा च स्मृतिरेव च ॥३॥
રઢિતિ | જિતમ્ |
→ न ह्येकस्मिन्नविच्छिन्नावयवभेदेन द्विचन्द्रभ्रमो नाम, किन्तु स एवैकश्चन्द्रश्चले चल उपलभ्यतेऽचले त्वचल इति । वीचिषु सोऽपि सहस्रायत इति चेत् ? एवमेतत्तासां भेदेनाऽकलनात्, गृह्यमाणविच्छेदाऽऽश्रयद्वयवृत्तित्वग्रहणादुभयमध्यवृत्तिव्यवधायकग्रहणाद्वा दोषाद् भेदप्रत्ययः । अत एव चलयोरचलयोरेव वा जलयोरादर्शयोश्च चन्द्रवदनादिभेदप्रत्ययः । करचरणादिविच्छेदग्रहेऽप्युभयमध्यवृत्तिव्यवधायकाऽग्रहणान्न शरीरभेदग्रहः, सति चारोपे निमित्तानुसरणं, न तु निमित्तमस्तीत्यारोप इति भावः + (न्या.खं.खा.पृष्ठ४८८) इति न्यायखण्डखाद्यवचनमप्यत्राऽनुयोज्यं यथातन्त्रम् ।।११/२।।
यद्वृत्तिरोधे चितिशक्तिः स्वरूपप्रतिष्ठा यद्व्युत्थाने च स्वरूपाऽप्रतिष्ठेव भवति तत् चित्तं = चित्तपदवाच्यम् । एतावतेदं फलितं यदुत यस्मिन्नविकारिणि सति पुरुषः स्वरूपेऽवतिष्ठते यस्मिंश्च
જેમ પાણી જલાશયમાંથી નીક દ્વારા ખેતરમાં જાય તો ખેતરના સમાન આકારને ધારણ કરે છે, ક્યારામાં જાય તો ક્યારાના સમાન આકારને પામે છે. તેમ ચિત્ત = બુદ્ધિ ઈન્દ્રિયપ્રણાલિકા દ્વારા બહાર નીકળી ઘટાદિ વિષય પાસે જાય છે અને ઘટાદિ આકારને પામે છે. તથા ઘટાદિઆકારરૂપ ચિત્તવૃત્તિમાં પુરુષનું પ્રતિબિંબ પડતાં પ્રતિબિંબિત પુરુષ પણ ઘટાદિઆકારરૂપ વૃત્તિને જાણે કે પામે છે. અર્થાત્ વૃત્તિનું જેવું સ્વરૂપ છે તેવું સ્વરૂપ જાણે કે પુરુષ પામે છે. મતલબ એ છે કે બુદ્ધિનો ઘટાકાર, પટાકાર ઈત્યાદિ વિષયાકાર પરિણામ તેમ જ બુદ્ધિગત ઈચ્છા, દ્વેષ, પ્રયત્ન, કર્તુત્વ-ભોક્નત્વ આદિ ગુણધર્મો પણ બુદ્ધિની જ વૃત્તિ છે. અને એ વૃત્તિમાં જ્યારે ચૈતન્ય પ્રતિબિંબિત થાય છે ત્યારે ઘટાકારાદિ વૃત્તિઓ ઘટજ્ઞાનાદિ કહેવાય છે. અર્થાત ચૈતન્ય પ્રતિબિંબિત ઘટાકારાદિવૃત્તિ ઘટજ્ઞાન છે. જો પુરુષનું પ્રતિબિંબ ન પડે તો તે માત્ર બુદ્ધિની વૃત્તિ કહેવાય, પણ ઘટજ્ઞાન વગેરે રૂપે ન કહેવાય. ઈન્દ્રિયનો વિષય સાથે સંયોગ ન થાય તો વૃત્તિ થાય જ નહિ. આમ આ વૃત્તિઓનો વિરોધ કરવામાં આવે તો જ ચિત્ત વૃત્તિશૂન્ય બને. તેમજ ત્યારે પુરુષ પોતાના સ્વરૂપમાં અવસ્થાન કરે. અહીં એટલું ધ્યાનમાં રાખવું કે જલાશયનું પાણી ખેતરમાં જાય છે ત્યારે મૂળ જલાશયથી તે તદન છૂટું પડી જાય છે. જ્યારે વૃત્તિ બુદ્ધિથી સર્વથા છૂટી પડતી નથી. અગ્નિમાંથી તણખા છૂટા પડે છે તેમ વૃત્તિ બુદ્ધિથી સર્વથા અલગ થઈ શકતી નથી, વિભક્ત થતી નથી. પરંતુ રબરબેન્ડ-ઈલાસ્ટીકની જેમ તે વૃત્તિ વિષયદેશ સુધી લંબાય છે.
બીજી એક મહત્ત્વની વાત અહીં સમજી લેવી જરૂરી છે કે પ્રથમ શ્લોકનો ઉત્તરાર્ધ અને બીજો આખો શ્લોક ત્રીજા શ્લોકના પ્રથમ બે શબ્દ સાથે = “તત્ વત્ત' સાથે સંબંધ ધરાવે છે. આમ ત્રણેય શ્લોકના જરૂરી અંશોને એક બીજા સાથે આ રીતે સંબંધ જોડવાથી એવો અર્થ પ્રાપ્ત થાય છે કે “જે અવિકારી હોય ત્યારે પુરુષ પોતાના સ્વરૂપમાં રહે છે અને જે વિષયાકારયુક્ત હોય ત્યારે પુરુષ વિષયાકારયુક્ત હોય તેવું લાગે છે તે ચિત્ત છે.” (૧૧/૨)
ગાથાર્થ - તે ચિત્ત છે. ચિત્તની વૃત્તિ પાંચ પ્રકારની કહેવાયેલી છે. (૧) માન, (૨) ભ્રમ, (૩) વિકલ્પ, (૪) નિદ્રા અને (૫) સ્મૃતિ. (૧૧/૩)
ટીકાર્થ - પ્રથમ શ્લોકના ઉત્તરાર્ધ અને બીજા સંપૂર્ણ શ્લોક દ્વારા જે કહેવાયેલ છે તે ચિત્ત છે.
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
• चित्तप्रलयस्य मुक्तित्वाऽऽवेदनम्
द्वात्रिंशिका - ११/३
तस्य वृत्तिसमुदायलक्षणस्य अवयविनोऽवयवभूताः पञ्चतय्यो वृत्तयः प्रकीर्तिताः । तदुक्तं - “वृत्तयः पञ्चतय्यः 'क्लिष्टाक्लिष्टाः " ( यो. सू. १-५ सां. सू. २। ३३) । क्लिष्टाः = क्लेशाक्रान्त तद्विपरीता अपि तावत्य एव । ता एवोद्दिशति - मानं = प्रमाणं, भ्रमो विकल्पः (च), निद्रा च स्मृतिरेव च । तदाह- “प्रमाण े - विपर्यय-विकल्प-निद्रा-स्मृतयः” (यो.सू.१-६) ।।३।। विकारिणि सति पुरुपो विकारीव प्रतिभाति तत् चत् ।
1
७४६
•
इत्थं पादपट्केन वृत्तिनिरोधकालेऽविकारिताऽऽ लिङ्गितं वृत्तिकाले च विकारितासमेतं चित्तं निरूप्य साम्प्रतं वृत्तिं व्युत्पादयति - तस्य वृत्तिसमुदायलक्षणस्य चित्तस्य अवयविनः = अवयवित्वेनाभिमतस्य अवयवभूताः पञ्चतय्य इति, अत्रावयवार्थे तयप् प्रत्ययः पञ्च अवयवा यासां ताः पञ्चतय्यः वृत्तयः चित्तपरिणामविशेषाः । वृत्तिशब्दः वृत्तिसामान्यपरः चैत्र-मैत्रादिचित्तभेदेन वृत्तिसामान्यानां बहुत्वाद् वृत्तय इति बहुवचनम् । योगसूत्र - साङ्ख्यसूत्रयोः संवादमाह - 'वृत्तय' इत्यादि । क्लेशाऽऽक्रान्ताः = रागाद्याक्रान्ताः । रागद्वेषादिक्लेशानां हेतवः क्लिष्टा बन्धफलाः । सर्वो हि जन्तुः प्रमाणादिवृत्तिभिर्ज्ञातंप्वर्थेषु रागादिना कर्म कृत्वा सुखादिना बध्यते । अक्लिष्टाः क्लेशनाशिन्यो मुक्तिफलाः सत्त्वपुरुपाऽन्यतागोचराः । ताः खल्वभ्यास - वैराग्याभ्यां क्लिष्टवृत्तिप्रवाहमध्ये जायमानाः स्वजन्याऽक्लिष्टसंस्कारैः पुनःपुनरभ्यासेन प्रवृद्धैः क्लिष्टसंस्कारनिरोधेन क्लिष्टवृत्तिप्रवाहं निरुध्य परवैराग्येण स्वयं निरुध्यन्तं । ततः संस्कारशेषस्य चित्तस्य प्रलयो मुक्तिर्भवतीति ( म.प्र. १ / ५) मणिप्रभाकृद् व्याचष्टे । क्लिष्टाः तामस्योऽक्लिष्टाः सात्त्विक्यो राजस्यश्च । क्लिष्टाऽक्लिष्टमिश्रवृत्तेरंशाभ्यां तामसी - सात्त्विक्योरेवान्तर्भावः, 'रजो मिश्रमिति ( ) स्मृतेरिति (यो.सू.भा.ग.१/५ ) भावागणेशः ।
धर्माऽधर्मवृद्धिरूपक्लेशफलिकाः क्लिष्टाः सत्त्वपुरुषाऽन्यतारूपविवेकज्ञानसाधनविषयाः ख्यातिसंज्ञा अक्लिष्टाः । तत्र क्लिष्टानामक्लिष्टाभिर्निरोधोऽक्लिष्टानाञ्च परवैराग्येणेति नागोजीभट्ट आटे 'क्लेशहेतुकाः कर्माशयप्रचयक्षेत्रीभूताः क्लिप्टाः । ख्यातिविषया गुणाऽधिकारविरोधिन्योऽक्लिष्टाः । क्लिटप्रवाहपतिता अप्यक्लिष्टाः । क्लिष्टच्छिद्रेष्वप्यक्लिष्टा भवन्ति अक्लिष्टच्छिद्रेषु क्लिष्टा इति । तथाजातीयकाः संस्कारा वृत्तिभिरेव क्रियन्ते संस्कारैश्च वृत्तय इति । एवं वृत्ति- संस्कारचक्रमनिशमावर्तते' (यो.सू.१/५-भाष्य ) इति योगसूत्रभाष्ये व्यासर्षिराह । ताः = वृत्तय एव उद्दिशति = नाममात्रेण सङ्कीर्त्तयति- 'मानमित्यादि । योगसूत्रसंवादमाह - ' प्रमाणे 'त्यादि । सूत्रं सुगमम् । नवरं कपिल ૢ પાંચ પ્રકારની ચિત્તવૃત્તિ “
ચિત્તવૃત્તિસમુદાયસ્વરૂપ છે. મતલબ કે ચિત્ત અવયવી છે અને વૃત્તિ અવયવરૂપ છે. ચિત્તના અવયવસ્વરૂપ વૃત્તિ પાંચ પ્રકારની કહેવાયેલી છે. પાતંજલ યોગસૂત્રમાં જણાવેલ છે કે પાંચ પ્રકારની વૃત્તિઓ ક્લિષ્ટ અને અક્લિષ્ટ છે.’ ક્લિષ્ટનો મતલબ એ કે ક્લેશયુક્ત તથા અક્લિષ્ટ એટલે ક્લેશશૂન્ય. આ બન્ને પ્રકારની વૃત્તિના પાંચ/પાંચ પ્રકાર છે. તેને જ મૂળ ગાથામાં બતાવેલ છે. (૧) માન = પ્રમાણવૃત્તિ, (२) भ्रम = विपर्ययवृत्ति, (3) विद्वस्यवृत्ति, (४) निद्रावृत्ति खने (4) स्मृति = स्मरावृत्ति. पातंसयोगसूत्रमा 'प्रमाण, विपर्यय, विडल्य, निद्रा रखने स्मृति' खाम पांय वृत्ति जतावेस छे. (११/3) ..तय्यः क्लिष्टाः' इति त्रुटितः पाठः । हस्तादर्शविशेषे च 'क्लिष्टाक्लिष्टाः' पदं नास्ति । २. मुद्रितप्रतौ इत्यशुद्धः पाठः । ३. मुद्रितप्रतौ 'निद्रा: स्मृ... ' इत्यशुद्धः पाठः ।
१. हस्तादर्श
'प्रामाण
=
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
• प्रमाणस्वरूपप्रकाशनम्
·
आसां क्रमेण लक्षणमाह
=
मानं ज्ञानं यथार्थं स्यादतस्मिंस्तन्मतिर्भ्रमः । पुंसश्चैतन्यमित्यादौ विकल्पोऽवस्तुशाब्दधीः ।।४।। मानमिति । मानं यथार्थं तद्वति तदवगाहि ज्ञानं स्यात् । तदाह - "अविसंवादि ज्ञानं प्रमाणमिति” (रा.मा. १ / ७) । भ्रमोऽतस्मिन् = तदभाववति तन्मतिः, यदाह- “विपर्ययो देवहूतिसंवादे तु संशयोऽथ विपर्यासो निश्चयः स्मृतिरेव च । स्वाप इत्युच्यते बुद्धेर्लक्षणं वृत्तितः पृथक् ।। ← (क.दे.सं. २/ ३० ) इत्येवं पञ्च बुद्धिवृत्तयो दर्शिता इत्यवधेयम् ।।११ / ३।।
आसां वृत्तीनां क्रमेण उद्देशक्रममवलम्ब्य लक्षणमाह- 'मानमिति । तदाह भोजदेवः राजमार्तण्डे 'अविसंवादि ज्ञानं प्रमाणमिति । तत्त्ववैशारद्यां पातञ्जलयोगसूत्रभाष्यटीकायां वाचस्पतिमिश्रस्तु 'अनधिगततत्त्वबोधः पौरुपेयो व्यवहारहेतुः प्रमा, तत्करणं = प्रमाणम्' ← (यो.सू. १/७ त.वै. पृ. २९) इत्याह । योगसुधाकरे च वृत्तावज्ञातार्थाऽवगाही चितिशक्तेः प्रतिविम्वः प्रमा, तत्करणं वृत्तिः प्रमाणम् ← (यो.सू.१/७ यो. सु. पृ. ११ ) इत्युक्तम् ।
भ्रमः = भ्रमपदप्रतिपाद्यः तदभाववति = तच्छून्ये तन्मतिः तत्प्रकारकधीः । अतस्मिंस्तदेवेति विपर्ययः ← (प्र.मी.१/७ ) इति प्रमाणमीमांसायां श्रीहेमचन्द्रसूरयः । अतस्मिंस्तद्ग्रहो भ्रान्तिः ← ( प्र . समु. ) इति प्रमाणसमुच्चये दिङ्नागः । ग्रन्थकृदत्र योगसूत्रसंवादमाह - 'विपर्यय' इति । प्रकृतसूत्रं राजमार्तण्डे “अतथाभूतेऽर्थे तथोत्पद्यमानं ज्ञानं विपर्ययः, यथा शुक्तिकायां रजतज्ञानम् । अतद्रूपप्रतिष्ठमिति तस्यार्थस्य यद्रूपं तस्मिन् रूपे न प्रतितिष्ठति, तस्याऽर्थस्य यत् पारमार्थिकं रूपं न तत्प्रतिभासयतीति यावत् । संशयोऽपि अतद्रूपप्रतिष्ठत्वान्मिथ्याज्ञानं यथा स्थाणुर्वा पुरुषो वा ?” ( रा.मा. १/८) इत्येवं विवृतम् । 'मिथ्ये 'त्यस्य विवरणं अतद्रूपप्रतिष्ठमिति भासमानरूपाऽभाववद्विशेप्यकमित्यर्थः, यद्वाऽतद्रूपप्रतिष्ठमित्यस्य बुद्धिविपयाऽऽकारसमानाऽऽकारविपयप्रतिष्ठं नेत्यर्थः, भ्रमस्थले बुद्धिवृत्त्याकारस्यैव विपये आरोप इति सिद्धान्तात् ← ( ना.वृ. १ / ८) इति नागोजीभट्टः ।
=
७४७
=
अन्नपूर्णोपनिषदि
भ्रमः पञ्चविधो भाति तदेवेह समुच्यते । जीवेश्वरौ भिन्नरूपाविति प्राथमिको भ्रमः 11 आत्मनिष्ठं कर्तृगुणं वास्तवं वा द्वितीयकम् । शरीरत्रयसंयुक्तजीवः सङ्गी तृतीयकः ।।
આ પાંચ વૃત્તિઓના ક્રમસર લક્ષણ બતાવે છે.
ગાથાર્થ :- માન એટલે યથાર્થ જ્ઞાન. તેવા પ્રકારે જે પદાર્થ ન હોય તેમાં તેવા પ્રકારે બુદ્ધિ થવી તે ભ્રમ કહેવાય. ‘પુરુષનું ચૈતન્ય' ઈત્યાદિ સ્થળે અવસ્તુવિષયક જે શાબ્દબોધ થાય તે વિકલ્પ કહેવાય.(૧૧/૪)
ટીકાર્થ :- (૧) અમુક ચોક્કસ પ્રકારના ગુણધર્મથી યુક્ત એવા પદાર્થમાં તે ગુણધર્મ રૂપે તે પદાર્થનું જ્ઞાન થવું તે યથાર્થ જ્ઞાન = માન = પ્રમાણ કહેવાય. પાતંજલ યોગસૂત્રની રાજમાર્તંડ ટીકામાં જણાવેલ છે કે ‘અવિસંવાદી જ્ઞાન પ્રમાણ છે.' તથા જે ગુણધર્મ જે પદાર્થમાં ન રહ્યો હોય તે પદાર્થનો તે ગુણધર્મવિશિષ્ટરૂપે બોધ થવો તે ભ્રમ કહેવાય. પાતંજલ યોગસૂત્રમાં જણાવેલ છે કે ‘ચોક્કસગુણધર્મશૂન્યમાં તે ગુણધર્મયુક્તરૂપે મિથ્યાજ્ઞાન થાય તે વિપર્યય = વિપર્યાસ = भ्रम हेवाय. 'आा हुई छेडे माणस?"
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४८ • विकल्पस्वरूपविद्योतनम् •
द्वात्रिंशिका-११/४ मिथ्याज्ञानमतद्रूपप्रतिष्ठं (यो.सू.१-८)"। संशयोऽपि 'स्थाणुर्वा पुरुषो वे'त्यतद्रूपप्रतिष्ठत्वादत्रैवान्तर्भवति। पुंसश्चैतन्यमित्यादौ [अवस्तुशाब्दधीः =] अवस्तुविषया शाब्दधीः = विकल्पः। अत्र हि 'देवदत्तस्य कम्बल' इतिवच्छब्दजनिते ज्ञाने षष्ठ्यर्थो भेदोऽध्यवसीयते, तमिहाविद्यमानमपि समारोप्य प्रवर्ततेऽध्यवसायः । वस्तुतस्तु चैतन्यमेव पुरुष इति । तदाह- "शब्दज्ञानाऽनुपाती' वस्तुशून्यो विकल्पः (यो.सू. १-९)” इति। भ्रमविशेष एवायमस्त्विति चेत् ? न,
जगत्कारणरूपस्य विकारित्वं चतुर्थकः । कारणाद् भिन्नजगतः सत्यत्वं पञ्चमो भ्रमः ।। - (अन्न.१।१३-४-५) इत्येवं वेदान्तमतानुसारेण पञ्चविधभ्रमनिरूपणं कृतं तदिहानुसन्धेयं यथातन्त्रम् ।
संशय इति । अत्र → समानानेकधर्मोपपत्तेविप्रतिपत्तेरुपलब्ध्यनुपलब्धिव्यवस्थातश्च विशेषापेक्षो विमर्शः = संशयः - (न्या.सू.१/१/२३) इति न्यायसूत्रमपि स्मर्तव्यम् । → एकधर्मिकविरुद्धभावाभावप्रकारकं ज्ञानं = संशयः - (त.सं.पृ.२२) इति तु तर्कसङ्ग्रहे । उदाहरणद्वारा विकल्पं लक्षयति 'पुंसः चैतन्यमि'त्यादि । तं = भेदं इह = 'पुंसः चैतन्यमि'त्यादौ अविद्यमानमपि = असन्तमपि समारोप्य = अध्यारोपगोचरीकृत्य प्रवर्ततेऽध्यवसायः । योगसूत्रसंवादमाह- 'शब्दज्ञाने'त्यादि । वस्तुशून्य इति असदर्थव्यवहारविषयः । प्रकृतसूत्रं भोजर्षिणा राजमार्तण्डे → शब्दजनितं ज्ञानं = शब्दज्ञानं तदनु पतितुं शीलं यस्य स शब्दज्ञानानुपाती। वस्तुनस्तथात्वमनपेक्षमाणो योऽध्यवसायः स विकल्प इत्युच्यते । यथा 'पुंसः स्वरूपं चैतन्यमिति । अत्र 'देवदत्तस्य कम्बल' इति शब्दजनिते ज्ञाने षष्ठ्या योऽध्यवसितो भेदस्तमिहाऽविद्यमानमपि समारोप्य प्रवर्ततेऽध्यवसायः । वस्तुतस्तु चैतन्यमेव पुरुषः - (रा.मा. १/ ९) इत्येवं व्याख्यातम् । प्रकृते च ‘एष वन्ध्यासुतो याति खपुष्पकृतशेखरः । मृगतृष्णाम्भसि स्नातः शशशृङ्गधनुर्धरः ।।' ( ), 'राहोः शिर' इत्यादीनि विकल्पोदाहरणानि (भा.ग.१/९) भावागणेशवृत्ती दर्शितानि ।
ननु भ्रमविशेषः एव अयं = 'पुंसः स्वरूपं चैतन्यमिति विकल्पः अस्तु, तदभाववति तत्प्रकारकज्ञानत्वात् इति चेत् ? न, तथाविधशब्दजन्यजनकभावेन = तथाविधविकल्पजन्यशब्देन सह शब्दઆ પ્રમાણે દૂર ઊભા રહેલા પદાર્થમાં જે શંકા પડે તેનો પણ વિપર્યયમાં જ સમાવેશ કરી લેવો.
“પુરુષનું ચૈતન્ય' આ પ્રમાણે અવસ્તુવિષયક શાબ્દબોધ થાય છે તે વિકલ્પ કહેવાય છે. આ બોધ અવસ્તુવિષયક હોવાનું કારણ એ છે કે “દેવદત્તની કામળી” આ વાક્યથી ઉત્પન્ન થયેલા બોધમાં દેવદત્ત શબ્દ પછી રહેલ છઠ્ઠી વિભક્તિ = “ની પ્રત્યય દ્વારા જેમ ભેદનો અધ્યવસાય = બોધ થાય છે તેમ “પુરુષનું ચૈિતન્ય' આ વાક્યથી ઉત્પન્ન થયેલા બોધમાં પણ પુરુષ' પદ પછી રહેલી છઠ્ઠી વિભક્તિ - “તું” પ્રત્યય દ્વારા ભેદનું ભાન થાય છે. પરંતુ વસ્તુસ્થિતિ એ છે કે પુરુષ અને ચૈતન્યમાં કોઈ ભેદ જ નથી. પુરુષ કહો કે ચૈતન્ય કહો. બન્ને એક જ પદાર્થને સૂચિત કરે છે. મતલબ કે પુરુષનો ભેદ જેમાં નથી તેવા ચૈતન્યમાં પુરુષભેદનો સમારોપ કરીને તેવી બુદ્ધિ થવાથી તે વિકલ્પાત્મક બુદ્ધિ અવસ્તુવિષયક છે. માટે જ પાતંજલ યોગસૂત્રમાં જણાવેલ છે કે “શબ્દજ્ઞાનને અનુસરનારો હોવા સાથે જે વસ્તુશૂન્ય હોય તે વિકલ્પ કહેવાય.”
શંકા - વિકલ્પને ભ્રમ જ માનો ને ! શા માટે ભ્રમથી ભિન્ન માનો છો ? કારણ કે ભ્રમમાં જેમ અસતુ ગુણધર્મનું ભાન થાય છે તેમ વિકલ્પમાં પણ અસતુ ભેદનું ભાન થાય છે. १. हस्तादर्श 'हि' नास्ति । २. हस्तादर्श 'षष्ठ्या' इति पाठः । ३. हस्तादर्श '...पाप्ती' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
• વિત્યે વ્યવહાર વિસંવાદ •
७४९ तथाविधशब्दजन्यजनकभावेनाऽस्य विलक्षणत्वात्, विषयाऽभावज्ञानेऽपि प्रवृत्तेश्च । यद् भोजः“वस्तुनस्तथात्वमनपेक्षमाणो योऽध्यवसायः स विकल्प इत्युच्यते” (यो.सू.१/९ राजमार्तण्ड) इति ।।४।। जन्यविकल्पस्य जन्य-जनकभावेन, उक्तं च- 'विकल्पयोनयः शब्दाः विकल्पाः शब्दयोनयः । कार्यकारणता तेषां नार्थं शब्दाः स्पृशन्त्यपि ।।' ( ) इति । वस्तुशून्यविकल्पजनकशब्दोऽपि तथाविधवस्तुशून्यविकल्पेनैव जन्यत इत्यर्थः । तथा च तथाविधशब्दजन्यजनकभावेन = वस्तुशून्यविकल्पजनकशब्दप्रतियोगिककार्यकारणभावेन अस्य विकल्पस्य विलक्षणत्वात् = भ्रमविसदृशत्वात्, विषयाऽभावज्ञानेऽपि = बाधेऽपि प्रवृत्तेश्च = उपजायमानत्वाच्च । ___ यद् भोजो राजमार्तण्डे आह- 'वस्तुन' इति । तथात्वं = भासमानधर्मवैशिष्ट्यं, अवशिष्टञ्च प्रागत्रैवोक्तम् । 'अयं विकल्पो वस्तुशून्यत्वान्न प्रमाणम्, बाधेऽप्यवश्यम्भावित्वात् व्यवहारहेतुत्वाच्च न विपर्यय' (यो.सू. १/९ म.प्र.) इति मणिप्रभायां रामानन्देनोक्तम् । ‘शब्दज्ञानाऽनुपातित्वान्नायं विपर्ययेऽन्तर्भवतीति योगसुधाकरे सदाशिवेन्द्रसरस्वत्याह (यो.सू. १/९ यो.सुधा.) । → शब्दश्च ज्ञानञ्चानुपातिनी
છે વિક્મ ભ્રમસ્વરૂપ નથી હ સમાધાન - ભ્રમ અને વિકલ્પ બન્નેમાં વિષયગત અસત્ ધર્મનું અર્થાત્ પુરોવર્તી વિષયમાં ન રહેલ ગુણધર્મનું ભાન થાય છે એ વાત સાચી છે. પરંતુ તેમ છતાં બન્ને વચ્ચે તફાવત પણ રહેલો છે. ભ્રમ આંખ વગેરેથી ઉત્પન્ન થાય છે. જ્યારે વિકલ્પ શબ્દજન્ય અને શબ્દજનક છે. શબ્દ અને વિકલ્પ વચ્ચે જન્યજનકભાવ = કાર્યકારણ ભાવ છે. જેમ કે વકતાના મનના તેવા પ્રકારના વિકલ્પથી શબ્દો ઉત્પન્ન થાય છે અને વકતાના તે શબ્દો દ્વારા શ્રોતાને વિકલ્પ ઉત્પન્ન થાય છે. બાહ્ય અર્થ તથાવિધ ન હોય તો પણ વકતા તથાવિધ વિકલ્પ દ્વારા શબ્દ બોલે અને પદસંકેતગ્રહ દ્વારા શ્રોતાને વક્તાના તાત્પર્ય મુજબ જે વિકલ્પાત્મક બોધ થાય છે તે તથાવિધ અર્થથી = પદાર્થથી શૂન્ય હોવાના કારણે વિકલ્પ કહેવાય છે. જ્યારે ભ્રમ તો શબ્દ વિના પણ ઉત્પન્ન થાય છે. કોઈ ન બોલે તો પણ સંધ્યા સમયે અંધારામાં દોરડામાં સાપનો ભ્રમ થાય જ છે ને !
વળી, ભ્રમ અને વિકલ્પ વચ્ચે બીજી એક વિશેષતા એ છે કે અંધકાર સમયે દોરડામાં સાપનો ભ્રમ થયા પછી પ્રકાશ કરવા દ્વારા જ્યારે નિશ્ચિત થઈ જાય છે કે “આ તો દોરડું છે, સાપ નથી” તો તે માણસને પ્રકાશ ગયા બાદ તે સ્થાને સાપનો ભ્રમ થતો નથી. જ્યારે વિકલ્પમાં તો પદાર્થમાં ભાસમાન ગુણધર્મ અસત્ = અવિદ્યમાન છે એવો ખ્યાલ આવે તો પણ તથાવિધ શબ્દશ્રવણથી તેવો શાબ્દબોધ તો થાય જ છે. “પુરુષ અને ચૈતન્યમાં ભેદ નથી” એવો ખ્યાલ હોવા છતાં પુરુષનું ચૈતન્ય’ એવા વાક્યને સાંભળવાથી વિદ્વાન માણસને પણ ભેદનો સમારોપ કરીને પુરુષ-ચૈતન્યભેદઅવગાહી શાબ્દબોધ થાય જ છે. આમ બાધનિશ્ચય હોવા છતાં અવડુરૂપ ભેદનો આરોપ કરીને શાબ્દજ્ઞાનરૂપ વિકલ્પ ઉત્પન્ન થઈ શકે છે. પણ ભ્રમ ઉત્પન્ન નથી થતો. આમ બે વિશેષતા હોવાના કારણે ભ્રમ કરતાં વિકલ્પ જુદો પડી જાય છે. માટે વિકલ્પને ભ્રમવિશેષરૂપ માનવાના બદલે ભ્રમભિન્ન માનવો જરૂરી છે. પાતંજલ યોગસૂત્રની રાજમાર્તડ ટીકામાં ભોજરાજર્ષિએ પણ જણાવેલ છે કે “વસ્તુગત તથાપણાની = ભાસમાન-ધર્મવૈશિસ્યની અપેક્ષા રાખ્યા વિના ઉત્પન્ન થતો અધ્યવસાય વિકલ્પ કહેવાય છે.” (૧૧/૪)
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
७५०
• निद्रायां सुखाद्यनुभवसमर्थनम् • द्वात्रिंशिका-११/५ निद्रा च वासनाऽभावप्रत्ययाऽऽलम्बना स्मृता। सुखादिविषया वृत्तिर्जागरे स्मृतिदर्शनात् ।।५।।
निद्रा चेति । अभावप्रत्ययाऽऽलम्बना = 'भावप्रत्ययालम्बनविरहिता वासना च निद्रा स्मृता, सन्ततमुद्रिक्तत्वात्तमसः । समस्तविषयपरित्यागेन या प्रवर्तत इत्यर्थः । तदाह- "अभावप्रत्ययालम्बना यस्य स तथा । तथा च वाधावाधकालाऽविशेषेण तदुभयजनकोऽर्थशून्यप्रत्ययो विकल्प इत्यर्थः । विपर्ययश्च वाधोत्तरं न स्वविषयेषु शब्द-ज्ञाने जनयति + (यो.सू. १/९ प्र.) इति प्रदीपे भावागणेशो व्याख्यातवान् । ___ 'व्यवहाराऽविसंवादान्नायं विपर्यय' (त.वै.१/९) इति तत्त्ववैशारद्यां वाचस्पतिमिश्र आचष्टे । वस्तुशून्यत्वेऽपि शब्दज्ञानयाथार्थ्यनिबन्धनव्यवहारस्य दृश्यमानत्वान्नायं विपर्ययोपारोहीति योगसूत्रभाष्यकाराशयः। → यथा च यथार्थशब्देन यथार्थज्ञानेन च यादृशो व्यवहारो भवति शब्दज्ञानरूपः तादृश एव व्यवहारो विकल्पादपि दृश्यते विवेकिनामपीत्यर्थः । विपर्ययस्तु नैवम्, बाधोत्तर मिदं रजतमिति शब्द-प्रत्यययोरभावात् 6 (यो.सू. १/९ यो.वा.) इति योगवार्तिके विज्ञानभिक्षुः व्याचप्टे ।।११/४।।
चतुर्थी वृत्तिमाह- 'निद्रे'ति । भावप्रत्ययाऽऽलम्बनविरहिता = जाग्रत्स्वप्नवृत्तिकारणात्मकविषयशून्या वासना = वृत्तिः निद्रा स्मृता । बुद्धिसत्त्वे हि त्रिगुणे यदा सत्त्व-रजसी अभिभूय समस्तकरणाऽऽवारकमाविर्भवति तमस्तदा सन्ततं तमस उद्रिक्तत्वात् वुद्धेः विषयाऽऽकारपरिणामाऽभावात् समस्तविषयपरित्यागेन या वृत्तिः प्रवर्तते सा निद्रा इत्यर्थः । योगसूत्रसंवादमाह- ‘अभावे'ति । एतद्व्याख्या राजमार्तण्डे → अभावप्रत्यय आलम्बनं यस्या वृत्तेः सा तथोक्ता । एतदुक्तं भवति- या सन्ततमुद्रिक्तत्वात्तमसः समस्तविपयपरित्यागेन प्रवर्तते वृत्तिः सा निद्रा । तस्याश्च ‘सुखमहमस्वाप्समिति स्मृतिदर्शनात् स्मृतेश्चानुभवव्यतिरेकेणाऽनुपपत्तेर्वृत्तित्वम् - (यो.सू. १/१० रा.मा.) इत्येवं वर्तते । प्रकृते → तथाऽहं सुखमस्वाप्सं नैव किञ्चिदवेदिषम् । इत्येवं प्रत्यभिज्ञाऽपि पश्चात्तस्योपपद्यते ।। 6 (शि.गी.१०/५६) इति शिवगीतावचनमप्यनुयोज्यम् । प्रत्यभिज्ञापदस्य स्मृतिपरत्वमत्रावसेयम् । → कार्य प्रति अयते = गच्छतीति प्रत्ययः = हेतुः । जाग्रत्स्वप्नवृत्तीनामभावे हेतुः तमः आ
છે નિદ્રાસ્વરૂપ વિચાર હ ગાથાર્થ:- અભાવપ્રત્યયઆલંબનવાળી વાસના નિદ્રા કહેવાય છે. આ વાસના = વૃત્તિ સુખાદિવિષયક હોય છે. કારણ કે જાગ્યા પછી તેની સ્મૃતિ થતી દેખાય છે. (૧૧/૫)
ટીકાર્થ:- અભાવપ્રત્યયઆલંબનવાળી એટલે કે ભાવપ્રત્યયઆલંબનશૂન્ય એવી વાસના એ નિદ્રા કહેવાયેલ છે. (ભાવ = જાગ્રતદશાવૃત્તિ અને સ્વપ્રદશાવૃત્તિ. તેના કારણભૂત એવા વિષયને આલંબન ન બનાવે તેવી વાસનાત્મક વૃત્તિ નિદ્રા કહેવાય. અથવા જાગ્રત અને સ્વપ્રદશાના અભાવમાં નિમિત્તભૂત તમસ ગુણને આલંબન = વિષય બનાવે તેવી વૃત્તિ નિદ્રા કહેવાય છે. મતલબ કે તે સમયે તમન્ તત્ત્વ અત્યંત બળવાન હોવાથી જાગ્રત-સ્વપ્રદશાના સમસ્ત વિષયોનો ત્યાગ કરીને જે પ્રવૃત્તિ કરે તે વૃત્તિ નિદ્રા કહેવાય છે. આવા જ આશયથી યોગસૂત્રમાં જણાવેલ છે કે “અભાવ-પ્રત્યયને આલંબન = વિષય બનાવનાર વૃત્તિ નિદ્રા છે.' આ વૃત્તિ સુખ-દુઃખ-મોહવિષયક હોય છે. કારણ કે નિદ્રાનો ત્યાગ કરીને १. हस्तादर्श 'भावप्रत्यया' नास्ति ।
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
• મૃતિસ્વસ્મરણમ્ •
७५१ वृत्तिर्निद्रा" (यो.सू. १-१०) । इयं च जागरे = जाग्रदवस्थायां स्मृतिदर्शनात् = 'सुखमहमस्वाप्स' इति स्मृत्यालोचनात् सुखादिविषया वृत्तिः, स्वापकाले सुखाऽननुभवे तदा तत्स्मृत्यनुपपत्तेः ।।५।। तथानुभूतविषयाऽसम्प्रमोषः स्मृतिः स्मृता। आसां निरोधः शक्त्याऽन्तःस्थितिर्हेतौ बहिर्हतिः।।६।। ___तथेति । तथाऽनुभूतविषयस्य = प्रमाण-विपर्यय-विकल्प-निद्रानुभूतार्थस्य असम्प्रमोषः = लम्बनं = विषयो यस्याः सा वृत्तिर्निद्रा । वृत्तिपदस्याऽनुवर्तमानस्योच्चारणं 'ज्ञानाऽभावो निद्रा' इति मतनिरासार्थम् । तथाहि- उत्थितस्य ‘सुखमहमस्वाप्समिति स्मरणं बुद्धिसत्त्वसचिवतमोविपयं तदनुभवं कल्पयति । 'दुःखमहमस्वाप्समिति स्मरणं रजस्तमोविषयं तदनुभवं कल्पयति । 'गाढमूढमहमस्वाप्समिति केवलतमोविषयं स्मरणं तदनुभवं कल्पयति । स चाऽनुभवो बुद्धिधर्मो निद्रा। सा चैकाग्रवृत्तिकल्पाऽपि तामसत्वाद्योगार्थिना निरोद्धव्या - (यो.सू. १/१० म.प्र.) इति मणिप्रभाकृत्। स्वापकाले सुखाऽननुभवे = सुखविषयकानुभवाऽभावेऽभ्युपगम्यमाने सति तदा जाग्रदवस्थायां तत्स्मृत्यनुपपत्तेः = सुखस्मरणाऽसङ्गतेः, स्मृतेरनुभवजन्यसंस्कारजन्यत्वनियमात् ।।११/५।।
पञ्चमी वृत्तिमाह- 'तथेति । प्रमाण-विपर्यय-विकल्प-निद्राऽनुभूतार्थस्य = प्रमाणादिवृत्तिचतुष्टयाજાગ્યા પછી “હું સુખેથી સુતો આ પ્રમાણે સ્મૃતિ થાય છે. જો તે વૃત્તિને સુખાદિવિષયક માનવામાં ન આવે તો તેવી સ્મૃતિ થઈ ન શકે. કારણ કે જે અનુભવનો વિષય ન હોય તેનું સ્મરણ થઈ ન શકે. માટે નિદ્રાસ્વરૂપ વૃત્તિનો વિષય સુખાદિ છે- એમ માનવું જરૂરી છે.(૧૧/૫)
વિશેષાર્થ :- જાગૃત અને સ્વપ્રદશા-આ બન્નેનું જે કારણ હોય તેવી વૃત્તિ ભાવપ્રત્યય કહેવાય છે. અર્થાત્ ઘટાદિઆકારરૂપ અંતઃકરણની વૃત્તિ એ ભાવપ્રત્યય છે. આ ભાવપ્રત્યયાત્મક વૃત્તિના અભાવનું કારણ = પ્રત્યય પ્રચૂર તમસ્તત્ત્વ છે. તેને વિષય બનાવનારી વૃત્તિ = વાસના એટલે નિદ્રા. શક્તિરૂપે અંતઃકરણમાં ઘટાદિઆકારસ્વરૂપ વૃત્તિઓ અંતર્મુખતયા વિલીન થઈ ગયેલ હોવાથી નિદ્રામાં તેનું જ્ઞાન નથી હોતું. પરંતુ તેની વાસના (સંસ્કાર) હોય છે. તેથી અભાવપ્રત્યયઆલંબનવાળી વાસનાને નિદ્રા કહેલ છે. બાહ્ય ઘટાદિ પદાર્થનો બોધ કરવા માટે અંતઃકરણ ઈન્દ્રિય દ્વારા બહાર નીકળીને અર્થાકારવૃત્તિમત્ બને છે. જ્યારે સુખાદિ આંતર પદાર્થમાં અંતઃકરણ બહાર નીકળતું નથી. પરંતુ આંતર પદાર્થોમાં સીધી જ સુખાદિકારક વૃત્તિ થઈ જાય છે. સ્વાવસ્થામાં પહેલાં વિષય આવે છે. તેથી વિયાકારવૃત્તિ થાય છે. ત્યાર પછી સુખાદિવૃત્તિ થાય છે. જ્યારે નિદ્રામાં સીધેસીધી જ સુખાદિઆકારસ્વરૂપ વૃત્તિ થવાથી તેમાં સુખ-દુઃખ-મોહનું ભાન થઈ શકે છે. તેથી તે નિદ્રા સુખાદિવિષયક કહેવાય. આ માનવું જરૂરી છે. આનું કારણ એ છે કે જાગ્યા બાદ “અત્યંત સુખેથી ઉંઘ આવી' - આ પ્રમાણે પ્રતીતિ-સ્મરણ થાય છે. નૈયાયિકમતે ઉંઘમાં સુખાદિનું ભાન થતું નથી. જ્યારે પાતંજલ યોગદર્શનકાર ઉપરોક્ત મૃતિના બળથી નિદ્રામાં સુખાદિનું ભાન માને છે. અન્યથા તેવી સ્મૃતિ અસંગત થઈ જાય.(૧૧/૫)
હ વૃત્તિનિરોધની સમજણ છે ગાથાર્થ - ચોક્કસ પ્રકારે અનુભવ થયેલા વિષયની બુદ્ધિમાં ઉપસ્થિતિ થવી તે સ્મૃતિ કહેવાય છે. આ પાંચેય વૃત્તિઓનું પોતાના કારણમાં શક્તિરૂપે રહેવું અને બહારમાં ન જવું-આ બન્ને ચીજવૃત્તિનિરોધ કહેવાય છે.(૧૧/૬)
ટીકાર્થ:- પ્રમાણ, ભ્રમ, વિકલ્પ અને નિદ્રામાં જેનો અનુભવ થયેલો છે તે વિષયની સંસ્કાર ૨. દસ્તાવ “મૃતા' હું નાસ્તિ | ૨. દસ્તાદ્રાઁ “વૈ..' શુદ્ધ: પાઠ: | રૂ. મુદ્રિતપ્રત ‘નિવા' ત્યશુદ્ધ: પાટ: |
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
७५२
• त्रिविधवृत्तिबहिर्मुखताविलयविचारः • द्वात्रिंशिका-११/६ संस्कारद्वारेण बुद्धावुपारोहः (=तथाऽनुभूतविषयाऽसम्प्रमोषः) स्मृतिः स्मृता । तदाह- “अनुभूतविषयासम्प्रमोषः स्मृतिरिति” (यो.सू.१-११)। आसां = उक्तानां पञ्चानामपि वृत्तीनां हेतौ = स्वकारणे शक्त्या = शक्तिरूपतयारे अन्तः = बाह्याऽभिनिवेशनिवृत्त्या अन्तर्मुखतया स्थितिः = अवस्थानं "बहिर्हतिः = प्रकाश-प्रवृत्ति-नियमरूपविघातः५ । एतदुभयं निरोध उच्यते ।।६।। नुभूतविषयस्य संस्कारद्वारेण = वासनाद्वारा बुद्धौ उपारोहः = अनुसन्धानं स्मृतिः स्मृता । योगसूत्रसंवादमाह- 'अनुभूते'ति । एतद्व्याख्या राजमार्तण्डे → प्रमाणेनानुभूतस्य विषयस्य योऽयमसम्प्रमोषः = संस्कारद्वारेण बुद्धावारोहः सा स्मृतिः । तत्र प्रमाण-विपर्यय-विकल्पा जागद्रवस्था, त एव तदनुभवबलात् प्रत्यक्षायमाणाः स्वप्नाः । निद्रा तु असंवेद्यमानविषया । स्मृतिश्च प्रमाण-विपर्यय-विकल्पनिद्रानिमित्ता - (यो.सू.१/११ रा.मा.) इत्येवं वर्तते । “प्रमुष्टतत्ताके शब्दजन्यपदार्थोपस्थित्यादौ स्मृतिव्यवहाराऽभावात् ‘स पटः, स घट' इत्यादिप्रत्यय एव स्मृतिशब्दवाच्य इत्याशय” (यो.सू.१/११ भावा.) इति भावागणेशः । प्रकृते → सदृशं सदृशानुभवाद् यत्र स्मर्यते तत् स्मरणम् - (एका.८/१०३) इति एकावल्यां विद्याधरवचनं, → वासनोबोधहेतुका तदित्याकारा स्मृतिः - (प्र.मी.२/३) इति च श्रीहेमचन्द्रसूरीणां प्रमाणमीमांसासूत्रं यथातन्त्रमूहनीयम् ।
पञ्चानामपि प्रमाण-विपर्यय-विकल्प-निद्रा-स्मृत्यभिधानानां वृत्तीनां स्वकारणे = चित्ते शक्तिरूपतया बाह्याऽभिनिवेशनिवृत्त्या = बाह्येन्द्रियविषयाऽऽकर्षणविलयेन अन्तर्मुखतया = स्वोन्मुखरूपेण अवस्थानं, बहिर्हतिः = बहिर्मुखताविलयः = प्रकाश-प्रवृत्ति-नियमरूपविघातः = बाह्यविषयाकारोपरञ्जनलक्षणप्रकाशस्वरूपा सात्त्विकवृत्तिगतबहिर्मुखता, देहेन्द्रियमनोऽनुकूलविषयप्रवर्तनात्मकप्रवृत्तिलक्षणा राजसवृत्तिनिष्ठबहिर्मुखता तदुभयाभिभवाऽपराऽभिधानमूढतात्मकनियमस्वरूपा तामसवृत्तिगतबहिर्मुखता, एतासां तिसृणां वैमुख्यम्, एतदुभयं निरोध उच्यते। ततश्च कैवल्यसागरे चित्तनदीविलयः । यथोक्तं नागोजीभट्टवृत्ती દ્વારા બુદ્ધિમાં ઉપસ્થિતિ = સ્થાપના થવી તે સ્મૃતિ કહેવાયેલ છે. યોગસૂત્રમાં કહેલ છે કે – “અનુભૂત विषयनो मसंप्रमोष = अनुसंधान = (पारो = बुद्धिमतरी मेटो स्मति'. 6 मा प्रभारी આદિ સ્વરૂપ પાંચેય વૃત્તિઓનું પોતાના કારણમાં શક્તિરૂપે અંદરમાં રહેવું અર્થાત્ બહારમાં દોડી જવાની ઘેલછાને છોડી અન્તર્મુખ બનીને રહેવું તથા બહારમાં ન જવું – આ બન્ને ચીજ વૃત્તિનિરોધ કહેવાય છે. “બહારમાં ન જવું આનો અર્થ એ છે કે વૃત્તિઓની બહિર્મુખતાનો વિલય થવો. આ બાબત સમજવા સૌ પ્રથમ વૃત્તિની બહિર્મુખતાને સમજી લઈએ. બાહ્ય વિષયોના આકારથી ઉપરંજિત થવા સ્વરૂપ જે વિષયનો પ્રકાશ કરવો તે સાત્ત્વિક વૃત્તિની બહિર્મુખતા છે. દેહ, ઈન્દ્રિય વગેરેને અનુકૂળ એવા વિષયમાં પ્રવર્તન થવું તે રાજસ વૃત્તિની બહિર્મુખતા છે. તથા સાત્ત્વિક અને રાજસવૃત્તિની બહિર્મુખતાનો અભિભવ કરીને મૂઢતા ધારણ કરવી તે તામસ વૃત્તિની બહિર્મુખતા છે. આને નિયમ પણ કહે છે. આ ત્રણેય બહિર્મુખતાનો વ્યાઘાત કરવો એટલે “બહિઈતિઃ' અર્થાત્ ‘ચિત્તવૃત્તિઓનું બહારમાં ન જવું.' આમ અંતર્મુખ २३ भने बाम ४j - पन्ने निरो५ वाय छे. (११/६) १. हस्तादर्श '...कारणै' इत्यशुद्धः पाठः । २. हस्तादर्श 'तयां' इत्यशुद्धः पाठः । ३. हस्तादर्श 'निवृत्त्यां' इत्यशुद्धः पाठः । ४. मुद्रितप्रतो 'बहिहतिः' इत्यशुद्धः पाठः। ५. हस्तादर्श ....विद्यात' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
७५३
• प्रयोजनभेदेनाभ्यास-वैराग्ययोरुपादानम् • स चाभ्यासाच्च वैराग्यात्तत्राऽभ्यासः स्थितौ श्रमः। दृढभूमिः स च चिरं नैरन्तर्याऽऽदराऽऽश्रितः।।७।।
'स चेति । स च = उक्तलक्षणो निरोधश्च अभ्यासाद् वैराग्याच्च भवति । तदुक्तं- “अभ्यास'विनिवृत्तबाह्याभिनिवेशानां चित्तवृत्तीनामन्तर्मुखतया स्वकारणे चित्ते शक्तिरूपतयाऽवस्थाने सति निरोधाख्ये कैवल्याब्धौ चित्तनदी विलीयते' (यो.सू.१।१२ ना.भ.) इति ।
क्लिष्टाऽक्लिष्टवृत्तिपञ्चकनिरोधे पुरुषस्य स्वरूपेऽवस्थानं मुक्तिलक्षणं भवतीति यावत्तात्पर्यमत्रानुसन्धेयम् । तदुक्तं साङ्ख्यसूत्रे अपि → तन्निवृत्तौ उपशान्तोपरागः स्वस्थः - (सां.सू.२/३४) इति । → अनाप्ताऽखिलशैलादिप्रतिबिम्बे हि यादृशी । स्यादर्पणे दर्पणता केवलाऽऽत्मस्वरूपिणी ।।
अहं त्वं जगदित्यादौ प्रशान्ते दृश्यसम्भ्रमे । स्यात् तादृशी केवलता स्थिते दृष्टर्यवीक्षणे ।। -- (यो.वा.३/४/५७-५८) इति योगवाशिष्ठकारिकायुगलमपि प्रकृतोपयोगितया स्मर्यते ।।११/६।।
निरुक्तनिरोधकारणे दर्शयति- ‘स चेति । उक्तलक्षणः = अन्तःस्थिति-बहिर्हतिलक्षणो निरोधश्च = निरोधपदप्रतिपाद्यो हि अभ्यासात् वैराग्याच्च भवति । योगसूत्रसंवादमाह- 'अभ्यासे'त्यादि । एतद्व्याख्या राजमार्तण्डे → अभ्यास-वैराग्ये वक्ष्यमाणलक्षणे, ताभ्यां प्रकाश-प्रवृत्ति-नियमरूपा या वृत्तयस्तासां निरोधो भवतीत्युक्तं भवति । तासां विनिवृत्तबाह्याभिनिवेशानां अन्तर्मुखतया स्वकारण एव चित्ते शक्तिरूपतयाऽवस्थानम्। तत्र विषयदोषदर्शनजेन वैराग्येण तद्वैमुख्यमुत्पाद्यते । अभ्यासेन च सुखजनकशान्तप्रवाहप्रदर्शनद्वारेण दृढस्थैर्यमुत्पाद्यते। इत्थं ताभ्यां भवति चित्तवृत्तिनिरोधः - (रा.मा.१/१२) इत्येवं वर्तते।
'सर्वस्य जन्तोः स्वभावतः चित्तवृत्तिनदी विषयभूमिगा संसारसागराऽभिमुखी प्रवहति । तत्र विषये वैराग्येण तत्प्रवाहं भक्त्वा सत्त्व-पुरुषविवेकाऽभ्यासेन तस्या नद्याः प्रत्यक्प्रवाहः क्रियते । अनभ्यासे
विशेषार्थ :- (१) 8 ५६ विषयोमा भने ५सक्षथी 314-04-र्तृत्व-मोतृत्व माह અત્યંતર વિષયોમાં અભિનિવેશ ન રહેવાથી શક્તિરૂપે વૃત્તિઓનું અંતર્મુખતયા ચિત્તમાં અવસ્થાન તે નિરોધ કહેવાય છે. વળી, (૨) સાંખ્યમત અને પાતંજલદર્શન અનુસાર પ્રકૃતિ ત્રિગુણાત્મક છે. તેમાં સત્ત્વગુણના આધિક્યથી અંતઃકરણની બાહ્યપદાર્થવિષયક પ્રકાશવૃત્તિ = જ્ઞાનવૃત્તિ થાય છે. રજોગુણના આધિજ્યથી અંતઃકરણની પ્રવૃત્તિરૂપ વૃત્તિ થાય છે. અને તમોગુણના આધિથી અંતઃકરણની નિયમરૂપ = મૂઢતાસ્વરૂપ વૃત્તિ થાય છે. આ વૃત્તિગત ત્રણેય પ્રકારની બહિર્મુખતાને વિલીન કરવી તે પણ નિરોધ उपाय छे. साम भन्ने. १३५ निरी५ उपाय छे. (११/६)
વૃત્તિનિરોધનું સાધન બતાવવા ગ્રંથકારશ્રી જણાવે છે કે –
ગાથાર્થ - વૃત્તિનિરોધ અભ્યાસથી અને વૈરાગ્યથી થાય છે. તેમાં અભ્યાસ એટલે સ્થિતિમાં શ્રમ કરવો. લાંબા સમય સુધી નિરંતર આદરસહિત યત્ન કરવાથી તે અભ્યાસ દઢભૂમિ = સ્થિર થાય छ. (११/७)
અભ્યાસનું સ્વરૂપ છે ટીકાર્ય - ઉપર જણાવેલ બન્ને પ્રકારનો વૃત્તિનિરોધ અભ્યાસથી અને વૈરાગ્યથી થાય છે. યોગસૂત્રમાં જણાવેલ છે કે – “અભ્યાસ અને વૈરાગ્યથી ચિત્તવૃત્તિનો નિરોધ થાય છે.' - તેમાં અભ્યાસ એટલે
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
७५४
• नानातन्त्रानुसारेण अभ्यासव्याख्या • द्वात्रिंशिका-११/७ वैराग्याभ्यां तन्निरोध इति" (यो.सू. १-१२) । तत्राभ्यासः स्थितौ = वृत्तिरहितस्य चित्तस्य स्वरूपनिष्ठे परिणामे श्रमः = यत्नः पुनः पुनस्तथात्वेन चेतसि 'निवेशनरूपः । तदाह- "तत्र स्थितौ यत्नोऽभ्यास इति" (यो.सू. १-१३)। स च चिरं = चिरकालं नैरन्तर्येण आदरेण चाश्रितो (=नैरन्तर्यादराश्रितः) दृढभूमिः = स्थिरो भवति । तदाह- ‘स तु दीर्घकाल-नैरन्तर्यसत्काराऽऽसेवितो दृढभूमि'रिति (यो.सू.१-१४) ।।७।। हि लय-विक्षेपस्वभावस्य चित्तस्य वैराग्याद् विक्षेपभङ्गे निद्रा स्यात् । तस्माद् अभ्यास-वैराग्ये लयविक्षेपनिवृत्तिरूपप्रयोजनभेदेन निरोधे कार्ये समुच्चीयेते' (म.प्र.१/१२) इत्येवं मणिप्रभायां रामानन्दो व्याचष्टे । → 'वैराग्यादभ्यासाच्च' - (सा.सू.३/३६) इति साङ्ख्यसूत्रमप्यत्राऽनुसन्धेयम् ।
ननु जपादावावृत्तिलक्षणोऽभ्यासो विधातुं पार्यते । किन्त्वत्र निरोधे को नामाभ्यासः ? इत्याशङ्कायामाह- तत्र = तयोर्मध्ये अभ्यासः = अभ्यासपदार्थस्तु वृत्तिरहितस्य = रजस्तमोवृत्तिशून्यस्य चित्तस्य = अन्तःकरणस्य स्वरूपनिष्ठे परिणामे पुनः पुनः तथात्वेन चेतसि निवेशनरूपो यत्नः = उत्साहलक्षणः प्रवृत्तिलक्षणो वा । अनादिकालीनव्युत्थानसंस्कारवशाच्चित्ताऽन्तर्गता वृत्तयः बहि: निःसरन्ति । बहिर्निगच्छन्तीनां तासां पुनः चेतसि विलीनीकरणलक्षणो यत्नोऽभ्यास इति भावः ।
योगसूत्रसंवादमाह- 'तत्रे'ति । एतद्व्याख्या राजमार्तण्डे → वृत्तिरहितस्य चित्तस्य स्वरूपनिष्ठः परिणामः = स्थितिः, तस्यां यत्नः = उत्साहः = पुनः पुनः तत्त्वेन चेतसि निवेशनमभ्यास उच्यते
(रा.मा. १/१३) इत्येवं वर्तते । अत्र तत्त्ववैशारद्यां → स्थिताविति निमित्तसप्तमी व्याख्याता, यथा ‘चर्मणि द्विपिनं हन्ति' - (त.वै.१/१३) इति वाचस्पतिमिश्र आह । 'राजस-तामसवृत्तिरहितस्य सात्त्विकमात्रवृत्त्येकाग्रता = स्थितिः तत्र = तन्निमित्तं तत्सम्पादनेच्छया तत्साधनविषयानुष्ठाने या यत्नधारा सोऽभ्यास' (ना.भा.१/१३) इति नागोजीभट्टो व्याचष्टे ।
योगसूत्रभाष्ये व्यासस्तु → चित्तस्याऽवृत्तिकस्य प्रशान्तवाहिता स्थितिः । तदर्थः प्रयत्नः = वीर्य = उत्साहः । तत्संपिपादयिषया तत्साधनानुष्ठानं = अभ्यासः - (यो.भा.१/१३) इत्याचष्टे । अभ्यासस्यैव विशेपमाह- ‘स चेति । चिरकालं = संवत्सरैर्जन्मभिर्वाऽनेकैः दीर्घकालं, यदि चिरकालमासेव्यमानोऽपि विच्छिद्य विच्छिद्याऽऽसेव्येत तर्जुत्पद्यमानाः योगसंस्काराः समनन्तरभाविविच्छेदकालीनै
युत्थानसंस्कारैरभिभूयेरन् । अत आह- नैरन्तर्येण। इत्थमप्यनादरेण तदाश्रयणे लय-विक्षेप-कषायादयः प्रसज्येरन् । अत एवाह- आदरेण = तपो-ब्रह्मचर्य-विद्या-श्रद्धारूपसत्कारेण चाश्रितः स्थिरो भवति = दृढसंस्कारः सः व्युत्थानसंस्कारैर्नाभिभूयते किन्तु स्थितिसमर्थो भवतीत्यर्थः । अत्रैव योगसूत्रसंवादमाहવૃત્તિરહિત ચિત્તનો પોતાના સ્વરૂપમાં રહેવા સ્વરૂપ જે પરિણામ હોય તેને વિશે વારંવાર તે સ્વરૂપે મનમાં તે પરિણામને સ્થાપવારૂપ પ્રયત્ન કરવો. યોગસૂત્રમાં કહેલ છે કે કે “તેમાં અભ્યાસ = ચિત્તસ્થિતિ માટેનો પ્રયત્ન.' આ અભ્યાસનો લાંબા સમય સુધી, નિરંતર આદરસહિત આશ્રય કરવામાં આવે તો તે અભ્યાસ સ્થિર થાય છે. યોગસૂત્રકારે જ જણાવેલ છે કે – “તે અભ્યાસ જો દીર્ઘ કાળ સુધી निरंतर सा२-मारथी ४२वा भावे तो दृढभूमि = स्थि२ थाय छे.' - (११/७) १. हस्तादर्श 'निवेशेन...' इति पाठः ।
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
अभ्यासावश्यकताविमर्शः •
७५५
'या वशीकारसंज्ञा स्याद् दृष्टाऽऽनुश्रविकाऽर्थयोः । वितृष्णस्याऽपरं तत् स्याद्वैराग्यमनधीनता ।।८।।
' स तु' इति । भावितार्थमेवैतत् । वात्स्यायनस्तु न्यायसूत्रभाष्ये
अभ्यासः = सततक्रियाऽध्ययन-श्रवण-चिन्तनानि ← ( न्या. सू. भा.४/४/४७ ) इत्येवं व्याचष्टे इत्यवधेयम् । अभ्यासं विना तु नैव योगलाभसम्भवः । तदुक्तं योगतत्त्वोपनिषदि → अनभ्यासवतश्चैव वृथा गोष्ठ्या न सिध्यति । तस्मात् सर्वप्रयत्नेन योगमेव सदाऽभ्यसेत् ।। ← ( यो . तत्त्वो ८० ) इति । प्रकृते जन्मान्तरशताऽभ्यस्ता मिथ्या संसारवासना । सा चिराऽभ्यासयोगेन विना न क्षीयते क्वचित् ।। ← (मु.२ / १४, रा.गी. ६ / २६) इति शुक्लयर्जूर्वेदीयमुक्तिकोपनिषद् - रामगीतावचनमपि यथातन्त्रं भावनीयम् । प्रकृते नित्याभ्यासादृते प्राप्तिर्न भवेत्, सच्चिदात्मनः ← (अपरो.१०१) इति अपरोक्षानुभूतिवचनमपि स्मर्तव्यम् । → अभ्यासाद्वा वशीकुर्यान्मनो योगस्य सिद्धये ← (ग.गी. ५ / २३ ) इति गणेशगीतावचनमपि न विस्मर्तव्यम् । न संसिद्धिर्विजिज्ञासोः केवलं शास्त्रचर्चया ← ( रम.गी. १ / १२ ) इति रमणगीतावचनमप्येतदर्थानुपाति । एतेन यथाऽग्निर्दारुमध्यस्थो नोत्तिष्ठेन्मथनं विना । विना चाऽभ्यासयोगेन ज्ञानदीपस्तथा न हि ।। ← (यो.कुं.३/१४) इति योगकुण्डलिन्युपनिषदुक्तिरपि व्याख्याता । सतताऽभ्यासयोगेन कार्यसिद्धिः प्रजायते ← (महा.गी.३ / ९) इति महावीरगीतावचनमप्यत्र यथातन्त्रमनुयोज्यम् । तदुक्तं कुण्डिकोपनिषदि तदभ्यासेन लभ्येत पूर्वजन्माऽर्जितात्मनाम् ← (कुं.२०) इति । यथोक्तं गोपालपूर्वतापिन्युपनिषदि अपि → नित्यमभ्यसेत् ← ( गो . पू. १ / ७) इति ।।११/७।।
વિશેષાર્થ ઃ- તામસી વગેરે વૃત્તિઓથી રહિત એવા ચિત્તનો પોતાના સ્વરૂપમાં રહેવા સ્વરૂપ પરિણામ એટલે સ્થિતિ કહેવાય. વ્યાસમહર્ષિના મતાનુસાર પ્રશાંતવાહિતા એ તાદેશપરિણામસ્વરૂપ છે. વૃત્તિશૂન્ય પરિણતિરૂપે ચિત્તનું મનમાં વારંવાર સ્થાપન કરવું તે શ્રમ = પ્રયત્ન કહેવાય છે. અર્થાત્ ચિત્તમાં રહેલી શક્તિઓ અનાદિ કાળના અવળા સંસ્કારના લીધે ચિત્તમાંથી ખસી જઈ બહાર નીકળે છે. તે બહાર નીકળેલ વૃત્તિઓનું વારંવાર ચિત્તમાં સ્થાપન કરવું, ચિત્તમાં વૃત્તિઓને વિલીન કરવી તે અભ્યાસ છે. આ અભ્યાસને દઢ કરવા માટે અનેક વર્ષો સુધી, જન્મ-જન્માન્તર સુધી તેનું સેવન કરવું જોઈએ. ઘણા વર્ષો સુધી અભ્યાસ કરવામાં આવે પરંતુ જો ત્રુટક-ત્રુટક અભ્યાસ કરવામાં આવે એટલે કે બે દિવસ કરે અને ચાર-છ દિવસ ન કરે તો પણ તે અભ્યાસ દૃઢ ન બને. માટે નિરંતર અભ્યાસ કરવો જોઈએ. ઘણા વર્ષો સુધી, નિરંતર -પ્રતિદિન અભ્યાસ કરવામાં આવે પણ જો આદર વિના કરવામાં આવે તો કાં અભ્યાસમાં ઊંઘ આવી જાય કાં મન આમથી તેમ ભટકે અથવા વિષય-કષાયમાં મન ખેંચી જાય. માટે આદરસહિત અભ્યાસ કરવો જોઈએ. આ ત્રણ શરતનું પાલન થાય તો અવશ્ય અભ્યાસ સ્થિર થાય છે. અર્થાત્ સાત્ત્વિક ચિત્તવૃત્તિપ્રવાહ-શાંતરસપ્રવાહ સ્થિર થાય છે. (૧૧/૭)
ચિત્તવૃત્તિનિરોધનું બીજું સાધન વૈરાગ્ય છે. તેને બતાવતા ગ્રંથકારશ્રી કહે છે કે → * અપર વશીકાર વૈરાગ્યનું વિવેચન આ
ગાથાર્થ ઃ- વૈરાગ્ય એટલે બીજાને આધીન ન રહેવું. દૃષ્ટ અને આનુશ્રવિક વિષયમાં તૃષ્ણારહિત
:
१. हस्तादर्शे 'यो' इत्यशुद्धः पाठः ।
•
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
७५६
• अपरवैराग्यस्य चतुर्विधत्वोपदर्शनम् • द्वात्रिंशिका-११/८ येति । दृष्टः = इहैवोपलभ्यमानः शब्दादिः। आनुश्रविकश्च अर्थो = देवलोकादिः, अनुश्रूयते गुरुमुखादित्यनुश्रवः = वेदः, ततः प्रतीयमान आनुश्रविक इति व्युत्पत्तेः । तयोः (=दृष्टानुश्रविकार्थयोः) परिणामविरसत्वदर्शनात् वितृष्णस्य = विगतगर्द्धस्य या वशीकारसंज्ञा = "ममैवैते' वश्या नाऽहमेतेषां वश्यः" इत्येवं विमर्शात्मिका (स्यात्) तत् अपरं = वक्ष्यमाणपरवैराग्यात्पाश्चात्यं वैराग्यं स्यात् अनधीनता = फलतः पराधीनताऽभावरूपं ।
चित्तवृत्तिनिरोधस्य हेत्वन्तरात्मकं वैराग्यं प्रतिपादयति- 'ये'ति । प्रथमं अपरवैराग्यं लक्षयति ‘दृष्ट' इति । अपरवैराग्यं तावच्चतुर्विधम्- (१) यतमानसंज्ञा, (२) व्यतिरेकसंज्ञा, (३) एकेन्द्रियसंज्ञा, (४) वशीकारसंज्ञा चेति । तत्र वैराग्यसाधनानामर्जन-रक्षण-क्षय-हिंसाद्यनन्तदोषदर्शनादीनां ज्ञानपूर्वकमनुष्ठानमाद्यवैराग्यमिति (ना.भ.१/१५) नागोजीभट्टः । → 'अत्र जगति किं सारं किमसारं वेति गुरुशास्त्राभ्यां ज्ञास्यामीति उद्योगो यतमानसंज्ञा वैराग्यम् + (भ.गी.वि.६/३५) इति भगवद्गीताविवरणे मधुसूदन आचष्टे । ‘रागादीनां चित्तस्थानां कपायाणां विषयेष्विन्द्रियप्रवर्तकानां पाकार्थं प्रयत्नो यतमानसंज्ञा वैराग्यमिति (म.प्र.१/१५) मणिप्रभाकृत् ।। _ 'जितान्येतानीन्द्रियाणि, एतानि जेतव्यानी ति व्यतिरेकाऽवधारणं द्वितीयम् । बाह्येन्द्रियविपयेषु रागद्वेषादिक्षये सति एकस्मिन्नेव मनसि मानाऽपमानादिविषयक-राग-द्वेषाद्यपसारणं तृतीयम् । एतत्त्रितयाऽभ्यासेन हि विषयसंयोगेऽपि दोषदर्शनमप्रतिबद्धं जायते । 'वैराग्याद् दोपदर्शनम्' ( ) इति स्मृतेः । किन्तु • एतद्वैराग्यत्रितयवतोऽपि वशीकारं विना विषयसानिध्ये योगभ्रंशो भवतीति चतुर्थं वैराग्यमेव योगहेतुरिति तदेव लक्षयति- 'इहैवेति । अनुश्रूयते गुरुमुखादित्यनुश्रवः = वेदः ।
मणिप्रभाकृत्तु ‘गुरूच्चारणं अनु श्रवः = श्रवणं यस्य सोऽनुश्रवः = वेदः' (म.प्र.१/१५) इत्याह । विमर्शात्मिका, न तु रागाऽभावमात्रम्, विपयाऽसान्निध्येन रागाऽभावे विरक्तत्वाऽऽपत्तेः । पाश्चात्यं = अधस्तनस्थानवर्ति। स्वरूपतः तदानीमिन्द्रियाऽर्थपारवश्ये सत्यपि फलतः = परिणाममपेक्ष्य पराधीनतापुरुषने 'वशी२' नामनो अ५२ वैश्य होय छे. (११/८)
ટીકાર્ય - આ જ લોકમાં = આ જ ભવમાં જણાતા શબ્દાદિ વિષયો દષ્ટ કહેવાય છે. દેવલોક વગેરે વિષયો આનુશ્રવિક કહેવાય છે. કારણ કે આનુશ્રવિક શબ્દની વ્યુત્પત્તિ એવી છે કે અનુશ્રવથી જેની પ્રતીતિ થાય તે આનુશ્રવિક. ગુરુના મુખેથી જે સંભળાય તે અનુશ્રવ = વેદ. (દેવલોક વગેરે આ લોકમાં ચર્મચક્ષુ વગેરેથી દેખાતા ન હોવાથી દષ્ટ ન કહેવાય પણ વેદશાસ્ત્રગમ્ય હોવાથી આનુશ્રવિક કહેવાય.) દષ્ટ અને આનુશ્રવિક (અષ્ટ) આ બન્ને પ્રકારના વિષયોનો પરિણામ વિરસ-નીરસ-ઉદ્વેગજનક જણાવાથી જે પુરુષને તે બન્ને સંબંધી તૃષ્ણા-આસક્તિ-વૃદ્ધિ રવાના થાય તેને વશીકાર નામનો વૈરાગ્ય ઉત્પન્ન થાય છે. તે વૈરાગ્ય “આ વિષયો મારે વશ જ છે. હું વિષયોને વશ નથી. હું વિષયનો માલિક છું, ગુલામ નહિ' આવા વિચારવિમર્શાત્મક હોવાથી તેનું નામ વશીકાર છે. નવમી ગાથામાં જે પરવૈરાગ્ય = શ્રેષ્ઠવૈરાગ્ય કહેવામાં આવશે તેની અપેક્ષાએ આ વશીકાર નામનો વૈરાગ્ય અપર = નિમ્નકક્ષાવાળો છે. આને વૈરાગ્ય એટલા માટે કહેવાય છે કે તેમાં પરાધીનતા નથી, વિષયોની ગુલામી નથી. જો કે વર્તમાનમાં તો તેવો વૈરાગી १. हस्तादर्श 'ममैव' इति त्रुटितः पाठः ।
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
• आनुश्रविकपदव्युत्पत्तिप्रदर्शनम् •
७५७ तदाह- “दृष्टानुश्रविकविषयवितृष्ण्यस्य' वशीकारसंज्ञा वैराग्यमिति” (यो.सू.१-१५) ।।८।। तत्परं जातमुख्यातेर्गुणवैतृष्ण्यसंज्ञकम् । बहिर्वैमुख्यमुत्पाद्य वैराग्यमुपयुज्यते ॥९॥
'तदिति । जातपुंख्याते:२ = उत्पन्नगुणपुरुषविवेकख्यातेः । गुणवैतृष्ण्यसंज्ञकं = गुणेष्वपि ऽभावरूपं = इन्द्रियादिपारवश्यवैकल्यात्मकम् । तदिदमपरं वैराग्यं अष्टाङ्गयोगप्रवर्तकत्वेन वक्ष्यमाणसम्प्रज्ञातसमाधेरन्तरङ्गम्, असम्प्रज्ञातस्य तु बहिरङ्गमिति योगसुधाकरे व्यक्तम् ।
ग्रन्थकृदत्र योगसूत्रसंवादमाह- 'दृष्टाऽऽनुश्रविके'त्यादि । एतद्व्याख्या राजमार्तण्डे → द्विविधो हि विषयो दृष्ट आनुश्रविकश्च । दृष्टः = इहैवोपलभ्यमानः शब्दादिः । देवलोकादावानुश्रविकः । अनुश्रूयते गुरुमुखादित्यनुश्रवः = वेदः, तत्समधिगतः = आनुश्रविकः । तयोर्द्वयोरपि विषययोः परिणामविरसत्वदर्शनाद्विगतगर्द्धस्य या वशीकारसंज्ञा ‘ममैते वश्या, नाहमेतेषां वश्य' इति योऽयं विमर्शस्तद्वैराग्य-मुच्यते - (यो.सू.१/१५ रा.मा.) इत्येवं वर्तते । → “स्त्रियोऽन्नपानमित्यादिपु दृष्टेपु, आनुश्रविकेपु = स्वर्गादिदिव्याऽदिव्यविषयेषु विनाश-परिताप-सातिशयत्वाऽसूयादिदोषाणामभ्यासेन साक्षात्काराद्वितृष्णस्योपेक्षाबुद्धिर्वशीकारसंज्ञा वैराग्यमि"ति (म.प्र.१/१५) मणिप्रभाकृत् ।
योगसूत्रभाष्ये व्यासस्तु → स्त्रियोऽन्नपानमैश्वर्यमिति दृष्टविपये वितृष्णस्य स्वर्ग-वैदेह्य-प्रकृतिलयत्वप्राप्तौ आनुश्रविकविषये वितृष्णस्य दिव्याऽदिव्यविषयसम्प्रयोगेऽपि चित्तस्य विषयदोषदर्शिनः प्रसङ्ख्यानबलादनाभोगात्मिका हेयोपादेयशून्या वशीकारसंज्ञा वैराग्यम् - (यो.सू.१/१५ भा.) इत्याचष्टे । अत्रार्थे→ ‘दृष्टवदानुश्रविकः स ह्यविशुद्धिक्षयातिशययुक्तः' - इति (सां.का.२) साङ्ख्यकारिकार्थोऽप्यनुसन्धेयः । यद्वा गुरुमुखादनुश्रूयत इति अनुश्रवः = वेदः, तद्विहितो यागादिः आनुश्रविकं कर्म उच्यते । ततोऽप्यपवर्गाऽसिद्धेः तत्राऽपि वैतृष्ण्यमवसेयम् । अनेनैकान्तकर्मकाण्डबहिर्भावः सूचितः । तदुक्तं साङ्ख्यसूत्रे → नाऽऽनुश्रविकादपि तत्सिद्धिः, साध्यत्वेनाऽऽवृत्तियोगादपुरुषार्थत्वम् - (सां.सू. १/८२) इति ।।११/८।।
अपरवैराग्यस्य परवैराग्यं प्रति कारणत्वात्प्रथममपरवैराग्यमभिधाय साम्प्रतं परवैराग्यमाह- 'तदिति । उत्पन्नगुण-पुरुषविवेकख्यातेः = सञ्जातसत्त्व-पुरुषाऽन्यताबोधस्य गुणेष्वपि व्यक्ताऽव्यक्तधर्मकेषु तृष्णाऽપણ ભોજન, પાણી વગેરે ઈન્દ્રિયવિષયોનું સેવન કરે જ છે. પણ તે સેવન એવા પ્રકારનું હોય છે કે તેના પરિણામમાં વિષયોથી કાયમી છુટકારો મળે છે. આમ ફળની અપેક્ષાએ = પરિણામની અપેક્ષાએ વિષયોની ગુલામી ન હોવાથી ઉપરોક્ત વિચારવિમર્શને વૈરાગ્ય કહી શકાય છે. તેથી યોગસૂત્રમાં કહેલ છે કે “દષ્ટ અને આનુશ્રવિક વિષયોમાં તૃષ્ણારહિત માણસને વશીકાર નામનો વૈરાગ્ય હોય છે. (૧૧/૮)
હવે પર વૈરાગ્યનું નિરૂપણ કરતા ગ્રંથકારશ્રી કહે છે કે –
ગાથાર્થ - જેને પુરુષ અને પ્રકૃતિના = ગુણના ભેદનો બોધ ઉત્પન્ન થયો હોય તેવા પુરુષને પ્રકૃતિના ગુણો ઉપરની આસક્તિ ચાલી જવાથી ગુણવૈતૃણ્ય નામનો પર વૈરાગ્ય ઉત્પન્ન થાય છે. બહિર્મુખતાનો ત્યાગ ઉત્પન્ન કરાવવા દ્વારા આ વૈરાગ્ય ઉપયોગી બને છે. (૧૧)
ટીકાર્થ - જેને પુરુષ અને ગુણના = પ્રકૃતિના વિવેકનો = ભેદનો ખ્યાલ આવી ગયેલ છે
१. मुद्रितप्रतौ 'वैतृष्ण्यस्य' इति पाठः । २. हस्तादर्श '...ख्यतेः' इति त्रुटितः पाठः ।
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
७५८ • परवैराग्यप्रतिपादनम् •
द्वात्रिंशिका-११/९ तृष्णाऽभावलक्षणं यथार्थाऽभिधानं परं = प्रकृष्टं तत् = वैराग्यम् । तदाह- “तत्परं पुरुषख्यातेर्गुणवैतृष्ण्यमिति (यो.सू.१-१६)"। ___ प्रथमं हि विषयविषयं, द्वितीयं च गुणविषयमिति भेदः । बहिः = बाह्यविषये वैमुख्यं भावलक्षणं = अलम्बुद्धिरूपं यथार्थाऽभिधानं प्रकृष्टं = श्रेष्ठं वैराग्यम् → 'पुरुषः शुद्धोऽनन्तः तद्विपरीता गुणा' इति विवेकख्यातावपि गुणात्मिकायां सर्वथा विरक्तः + (यो.सू. १/१६ त.वै.) इति तत्त्ववैशारद्यां वाचस्पतिमिश्रः । ज्ञानस्यैव परा काष्ठा वैराग्यम् । एतस्यैव हि नान्तरीयकं कैवल्यमिति योगसूत्रभाष्ये व्यासः ।। __प्रकृते योगसूत्रसंवादमाह- 'तत्परमि'ति। एतद्व्याख्या मणिप्रभायां → पूर्ववैराग्यमुत्तरवैराग्ये हेतुः । तथाहि- वक्ष्यमाणयोगाङ्गाऽनुष्ठानादनतिशुद्धचित्तस्य विषयेषु दोषदर्शनाद्वशीकारसंज्ञकवैराग्ये सति गुर्वागमाऽवगतस्य पुरुषस्य या ख्यातिस्तदभ्यासाद् धर्ममेघाख्यध्यानरूपान्नितान्तविध्वस्ततमोरजोमलं चित्तं सत्त्वमात्रशेषमतिप्रसन्नं भवति । सोऽयमतिशुद्धचित्तधर्मः प्रसादो धर्ममेघस्योत्तरविधिः तस्यैव फलीभूतः, परं गुणेभ्यो वैतृष्ण्यं वैराग्यमुच्यते यं मुक्तिहेतुसाक्षात्कारं वदन्ति मोक्षविदः । यस्योदये प्रक्षीणसर्वक्लेशो विधूताऽशेषकर्माऽऽशयः कृतविवेकख्यातावप्युपेक्षकः ‘कृतं कृत्यं, प्राप्तं प्रापणीयमिति मन्यते योगी। यदनन्तरमेव चित्तमसम्प्रज्ञातसंस्कारमात्रशेपं भवति तत्परं वैराग्यम् । अपरन्तु वैराग्यं वितमस्कस्य रजोलेशमलस्य चित्तस्य धर्मो यतः प्रकृतौ लीना ऐश्वर्यमनुभवन्ति, यथोक्तं 'वैराग्यात् प्रकृतिलयः' - (यो.सू.१/१६ म.प्र.) इत्येवं वर्तते । _ 'सम्यग्ज्ञानेनाऽविद्यानिवृत्तौ च तेनैव दोपदर्शनेन तत्राप्युपेक्षारूपं वैराग्यमिति भावः, यदुत्तरं निर्विषयज्ञानप्रसादमात्ररूपोऽसम्प्रज्ञातः समाधिरिति तात्पर्यम् । अस्मिन्नेव वैराग्ये सति ऐहिककैवल्यनियम' (यो.सू.१/१६ ना.भ.) इति नागोजीभट्टः । 'सम्प्रज्ञातसमाध्यभ्यासपाटवेन गुणत्रयात्मकात्प्रधानाद्विविक्तस्य पुरुषस्य ख्यातिः = साक्षात्कारः, तस्मादशेपगुणत्रयव्यवहारे वैतृष्ण्यं यत् तत् परं वैराग्यमित्यर्थः' (यो. सू.१/१६ यो.सु.) इति योगसुधाकरे सदाशिवेन्द्रेण प्रोक्तम् । ___ इत्थञ्च स्वभूमिकोचितकर्मकरणे प्राप्तविवेको न संसारे पुनरावर्तते, हेयहानाद्, आदेयोपादानात् गुणवैतृण्याच्च । इदमेवाऽभिप्रेत्य साङ्ख्यसूत्रे → तत्र प्राप्तविवेकस्याऽनावृत्तिश्रुतिः - (सां.सू. १/ ८३) → विरक्तस्य हेयहानमुपादेयोपादानं हंसक्षीरवत् - (सां.सू.४/२३) इत्युक्तम् । प्रथमं = वशीकारसंज्ञकं हि अपरवैराग्यं विषयविषयं = वाह्येन्द्रियार्थगोचरं, द्वितीयं च परवैराग्यं गुणविषयं = रजस्तमःप्रभृतिगुणगोचरं इति अनयोः भेदः ।
ननु पराऽपरवैराग्यमपवर्गमार्गे कथमुपयुज्यते ? इत्याशङ्कायामाह- बाह्यविषये = वाह्येन्द्रियविषयતેવા પુરુષને પ્રકૃતિના ગુણો ઉપરની = સત્ત્વ-રજસ્તમોગુણાત્મક પ્રકૃતિ ઉપરની તૃષ્ણા રવાના થવાથી ગુણવૈતૃણ્ય નામનો યથાર્થ શ્રેષ્ઠ વૈરાગ્ય ઉત્પન્ન થાય છે. યોગસૂત્રમાં જણાવેલ છે કે “પુરુષને વિવેકખ્યાતિ ઉત્પન્ન થવાથી તેને ગુણની તૃષ્ણા રવાના થાય તે પર = શ્રેષ્ઠ વૈરાગ્ય છે.” પ્રથમ અપર વૈરાગ્ય પાંચ ઈન્દ્રિયના વિષયો સંબંધી હતો, જ્યારે આ બીજી પરવૈરાગ્ય ગુણવિષયક
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
• વૃત્તિનિરોધ વૈરાયોપયો: •
७५९ = दोषदर्शनजत्वात् प्रवृत्त्यभावलक्षणं उत्पाद्य वैराग्यमुपयुज्यते = उपकाराऽऽधायकं भवति ।।९।। निरोधे पुनरभ्यासो जनयन् स्थिरतां दृढाम् । परमानन्दनिष्यन्दशान्तश्रोतःप्रदर्शनात् ।।१०।। त्वावच्छेदेन दोषदर्शनजत्वात् = अपरवैराग्यस्य विनाशित्व-परितापकरत्वादिदूपणवृन्दविलोकनजन्यत्वात् परवैराग्यस्य च प्रकृतिविकारेषु स्वत्व-स्वीयत्वप्रकारकभ्रमोच्छेदकत्वात् इन्द्रियार्थेषु प्रवृत्त्यभावलक्षणं = प्रवृत्तिविरामात्मकं वैमुख्यं उत्पाद्य परमपरञ्च वैराग्यं उपकाराऽऽधायकं = चित्तवृत्तिनिरोधं प्रत्युपकारकं भवति । तदुक्तं वैराग्यकल्पलतायां → आद्यं खलु वैराग्यं, विपयत्यागाय विषयवैतृण्ण्यम् । ज्ञानादिविकारहरं, गुणवैतृष्ण्यं द्वितीयं तु ।। (वै.क.स्त.२/२६२) इति । परवैराग्योपलम्भे तु लब्ध्यादयोऽपि नोत्सेकाय प्रभवन्ति । तदुक्तं ग्रन्थकृतैव अध्यात्मसारे → विपुलर्द्धिपुलाकचारणप्रवलाशीविषમુવ્યસ્થા : | ન માપ વિરતાનનુરૂપતા: પત્તાનવત્ || - (મ.સા. ર/ર૩) તિ | प्रकृते → वैराग्यस्य फलं बोधो बोधस्योपरतिः फलम् । स्वानन्दाऽनुभवाच्छान्तिरेपैवोपरतेः फलम् ।। ૯ (મધ્યા.ર૮) રૂતિ અધ્યાત્મોપનિષદ્ધનમપિ યથાત–મનુયોર્જે સદનસતિપરાયઃ 99/8/ છે. આટલો બન્ને વચ્ચે વિષયભેદકૃત તફાવત છે. આ વૈરાગ્ય દ્વારા બાહ્ય વિષયમાં (ગુણપ્રયુક્ત વ્યવહારમાં) દોષદર્શન ઉત્પન્ન થવાથી = અસારતા-અન્યતા-ક્ષણભંગુરતા વગેરેનો બોધ પ્રગટ થવાથી બાહ્ય વિષયોમાં પ્રવૃત્તિ થતી નથી. આ રીતે બહિર્મુખતાનો વિલય ઉત્પન્ન કરાવવાના લીધે વૈરાગ્ય વૃત્તિનિરોધમાં ઉપકારી થાય છે. (૧૧/૯)
વિશેષાર્થ - પ્રથમ વૈરાગ્યમાં વિષયોનો વૈરાગ્ય છે. પરંતુ હજુ સુધી પુરુષ અને પ્રાકૃતિક ગુણો વચ્ચે રહેલા ભેદનું ભાન નથી. જ્યારે પરવૈરાગ્યમાં આવું ભાન હોવાથી પ્રાકૃતિક ગુણો બુદ્ધિ-અહંકાર વગેરેમાં પણ પક્કડ-તૃષ્ણા રવાના થાય છે. તેથી આ ગુણવૈરાગ્ય શ્રેષ્ઠ છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે જ્યારે પુરુષને પ્રકૃતિથી ભિન્ન પોતાનું સ્વરૂપ ખ્યાલમાં આવી જાય છે કે હું તો કમલપત્રવત્ નિર્લેપ જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્મા છું. હું જગતનો કર્તા-ભોક્તા નથી. પરંતુ અસંગ સાક્ષીમાત્ર કેવલ નિર્વિકલ્પક જ્ઞાતાદષ્ટા છું. અત્યાર સુધી મારામાં કર્તુત્વ-ભોક્નત્વનું ભાન થતું હતું તે ઔપાધિક હતું, ભ્રમાત્મક હતું.” ત્યારે પુરુષને ત્રિગુણાત્મક પ્રકૃતિ ઉપર વૈરાગ્ય થઈ જાય છે. પુરુષ ઉપરથી પ્રકૃતિનો પુરુષાભિભવ કરવારૂપ અધિકાર નિવૃત્ત થાય છે. પછી તે ભેદજ્ઞાનથી = વિવેકખ્યાતિથી ઉત્પન્ન થયેલો આ વૈરાગ્ય જ પ્રકૃષ્ટ વૈરાગ્ય છે. આ વૈરાગ્ય પેદા થવાથી પ્રકૃતિના સઘળા કાર્યોમાં = સમગ્ર જડ જગતમાં પુરુષને વિરસપણાનું દર્શન થાય છે. મતલબ કે વિવેકખ્યાતિ ઉત્પન્ન થતાં પૂર્વે પ્રકૃતિના કાર્યમાં પુરુષને જે આસક્તિ હતી, સ્વાયત્વ કે સ્વકીયત્વનો ભ્રમ હતો તે ન રહેવાથી સઘળાં કાર્યો નીરસ લાગે છે. તેથી તેમાં પ્રવૃત્તિ કરવાનો ઉમળકો જાગતો નથી. તથા અપર વૈરાગ્ય દ્વારા વિષયોની આસક્તિ ખલાસ થતાં વિષયવૈમુખ્ય આવે છે. આમ બહિર્મુખ ચિત્તવૃત્તિ વિલીન થવા લાગે છે. અર્થાત્ વિષયવૈરાગ્ય અને ગુણવૈરાગ્ય દ્વારા ચિત્તની બહિર્મુખ વૃત્તિઓ શક્તિરૂપે અંતર્મુખતયા વિલીન બને છે. આ રીતે બન્ને વૈરાગ્ય ચિત્તવૃત્તિનિરોધમાં ઉપકારી બને છે. (૧૧/૯)
છે યોગમાં અભ્યાસની ઉપયોગિતા હ ગાથાર્થ - વળી, વૃત્તિનિરોધવિષયક અભ્યાસ અત્યંત સ્થિરતાને ઉત્પન્ન કરતો પરમાનંદના ઝરણા
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
वृत्तिनिरोधेऽभ्यासस्योपयोगः
द्वात्रिंशिका - ११/१०
=
'निरोध' इति । 'निरोधे = चित्तवृत्तिनिरोधे अभ्यासः पुनर्दृढां = अतिशयितां स्थिरतां `अवस्थितिलक्षणां जनयन् परमानन्दनिष्यन्दस्य = अतिशयितसुखार्णवनिर्झरभूतस्य शान्त श्रोतसः = शान्तरसप्रवाहस्य प्रदर्शनात् (= परमानन्दनिष्यन्दशान्तश्रोतः प्रदर्शनात् ) उपयुज्यते इत्यन्वयः, तत्रैव सुखमग्नस्य मनसोऽन्यत्र गमनाऽयोगात् ।
=
→ चित्तमेव हि संसारः तत्प्रयत्नेन शोधयेत् । यच्चित्तस्तन्मयो भवति गुह्यमेतत्सनातनम् ।। ← (शा.१/३,मैत्रा.६/३४) इति शाट्यायनीयोपनिषद् -मैत्रायण्युपनिषदोर्वचनात् चित्तशुद्धिकृते चित्तवृत्तिनिरोधं प्रति पराऽपरवैराग्यस्योपकारकत्वमुक्त्वाऽधुनाऽभ्यासस्य तत्रोपयोगमाह - 'निरोध' इति । चित्तवृत्तिनिरोधे = अन्तःकरणनिष्ठसत्त्वरजस्तमोमयवृत्तिप्रतिरोधं प्रति अभ्यासः = विवेकदर्शनाऽभ्यासो हि अतिशयितां व्युत्थानसंस्कारानभिभूतां अवस्थितिलक्षणां स्थिरतां जनयन् उत्पादयन् अतिशयितसुखार्णवनिर्झरभूतस्य = निरतिशयसुखसागरच्युताऽल्पप्रवाहस्थानीयस्य शान्तरसप्रवाहस्य प्रदर्शनात् = प्रकर्षेण द्योतनात् 'उपयुज्यते' इति पूर्वतन श्लोकगतपदस्यात्र अन्वयः = सम्बन्धः कार्यः । तत्रैव = परमानन्दनिष्यन्दसदृशशान्तरसप्रवाह एव सुखेन लीनस्य = सुखमग्नस्य मनसः = चेतसः अन्यत्र = तत इतरत्र गमनाऽयोगात्, स्वहेतावेव निरुद्धवृत्तिकं चित्तं विलीयत इति कृत्वा । तदुक्तं मैत्रायण्युपनिषदि मैत्रेय्युपनिषदि च यथा निरिन्धनो वह्निः स्वयोनावुपशाम्यते तथा वृत्तिक्षयाच्चित्तं स्वयोनावुपशाम्यते ।। ← (मैत्रा. ६/३४, मैत्रे. १/४/३ ) इति । चित्तनाशाच्चेन्द्रियविजयोऽपि परेपामभिमतः । तदुक्तं वाल्मीकिरामायणे चित्तनाशाद् विपद्यन्ते सर्वाण्येवेन्द्रियाणि हि । क्षीणस्नेहस्य दीपस्य संरक्ता रश्मयो यथा ।। ← ( वा. रा. ६४ /७३) इत्यादिकं यथातन्त्रमनुसन्धेयम् ।
इत्थञ्च चित्तवृत्तिनिरोधे अभ्यास- वैराग्ययोर्हेतुताऽनाविला । तदुक्तं भगवद्गीतायां असंशयं महाबाहो ! मनो दुर्निग्रहं चलम् । अभ्यासेन तु कौन्तेय ! वैराग्येण च गृह्यते ।। ← (भ.गी. ६ / ३५) इति । योगसूत्रभाष्ये व्यासेनापि वैराग्येण विषयश्रोतः खिलीक्रियते, विवेकदर्शनाऽभ्यासेन विवेकश्रोत उद्घाट्यते इत्युभयाऽधीनः चित्तवृत्तिनिरोधः ← (यो.सू. १/१२ भा. पृ.४६ ) इत्युक्तम् । → ग्रहीतृ - ग्रहण - ग्राह्यरूपषड्विंशतितत्त्वाऽभ्यासो वशीकाराख्यमपरं वैराग्यञ्च सम्प्रज्ञातयोगसाधनम् । तत्र च वैराग्यं साक्षादेव वृत्तिनिरोधकारणम् । अभ्यासस्तु समाधिरूपाङ्गद्वारा ← (यो.सा.सं. २/पृ.३०) इति तु योगसारसङ्ग्रहे विज्ञानभिक्षुः ।
प्रकृते
वैराग्याद् बुद्धिविज्ञानाऽऽविर्भावो भवति । अभ्यासात् तज्ज्ञानं क्रमेण परिपक्वं भवति । परिपक्वविज्ञानात् जीवन्मुक्तो भवति ← (त्रि.पा.म. ५ / ६ ) इति त्रिपाद्विभूतिमहानारायणोपनिषद्वचनमपि સ્વરૂપ શાંતપ્રવાહ દેખાડવાથી ઉપકારી થાય છે. (૧૧/૧૦)
ટીકાર્થ :- વળી, ચિત્તવૃત્તિનિરોધવિષયક અભ્યાસ અત્યંત બળવાન એવી સ્થિરતાને = અવસ્થિતિને ઉત્પન્ન કરતો અત્યંત સુખસાગરના ઝરણા સમાન શાંતરસના પ્રવાહને પ્રકૃષ્ટ રીતે દેખાડવાથી ચિત્તવૃત્તિનિરોધમાં ઉપકારી થાય છે. કારણ કે શાંતરસપ્રવાહમાં સુખપૂર્વક મગ્ન થયેલું મન બીજે ક્યાંય
७६०
•
=
..
=
१. मुद्रितप्रतौ 'निरोधचि..' इत्यशुद्धः पाठः । २ हस्तादर्शे 'अवस्थित.' इति पाठः । ३ मुद्रितप्रतौ ' श्रान्त' इति अशुद्धः पाठः ।
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
७६१
• चित्तवृत्तिनिरोधस्य दानमूलकतोपदर्शनम् • इत्थं च चित्तवृत्तिनिरोध इति योगलक्षणं सोपपत्तिकं व्याख्यातम् ।।१०।।
अथैतद्दषयन्नाह - न चैतद्युज्यते किञ्चिदात्मन्यपरिणामिनि । कूटस्थे स्यादसंसारोऽमोक्षो वा तत्र हि ध्रुवम् ।।११।। यथातन्त्रमनुयोज्यम् । रमणगीतायां तु → प्राणरोधेन वृत्तीनां निरोधः साधितो भवेत् । वृत्तिरोधेन वृत्तीनां जन्मस्थाने स्थितो भवेत् ।। - (र.गी.६/४) इत्युक्तमित्यवधेयम् ।
संन्यासगीतायां तु → यदा स्याद्विषयाऽऽसक्तिर्विलीना सुतरामिह । विलीयन्ते तदाप्येषां वृत्तयश्चाऽपि सर्वशः ।। क्षीयते वृत्तिनाशे च चाञ्चल्यं मनसः क्षणात् । नप्टे च चापले चित्तं धारणायां प्रवर्तते ।। तदेतदेव भगवान् योगशास्त्रे सदाशिवः । आम्नातवाँ"श्चित्तवृत्तेर्निरोधो योग” इत्यथ ।। आज्ञापयच्च मुदितः परमेण समाधिना । “द्रष्टुः स्वरूपेऽवस्थानं तदा" स्यादिति चाग्रतः ।। नूनमेतेन संसिद्धं यत्पुमान् शंसितव्रतः । विपयात्मकवस्तुभ्यश्चित्तवृत्तीर्निवारयन् ।। दद्याद्विषयभूतानि तानि वस्तूनि सर्वथा । तदा निश्चापलं चेतः स्थिरतां लभते पराम् ।। स्थिरेऽन्तःकरणे जाते स्यात्तच्चैतन्यदर्शनम् । तथात्वे च नरो मुक्तिं विन्दत्येव सदा स्थिराम् ।। -(सं.गी.३/४१-४७) इत्येवं चित्तवृत्तिनिरोधस्य दानमूलकत्वमुक्तमित्यवधेयम् । एतावता प्रबन्धेन ‘योगः = चित्तवृत्तिनिरोध' इति योगलक्षणं सोपपत्तिकं = पातञ्जलयोगदर्शनाद्यनुसारियुक्तिसहितं व्याख्यातम् ।।११/१०।। ___अथ ग्रन्थकारः साम्प्रतं तत् = पतञ्जल्युक्तं योगलक्षणं दूषयन्नाह- 'न चेति । पूर्वोक्तं कारिજઈ શક્યું નથી. આ રીતે ભટકતી ચિત્તવૃત્તિનો નિરોધ થાય છે. આમ ચિત્તવૃત્તિનિરોધરૂપ યોગના सनी पातं४६-योगशनमान्य युक्तिमो सहित व्याच्या थई. (११/१०)
વિશેષાર્થ:- પ્રસ્તુતમાં ૧ થી ૧૦ ગાથાનો સંબંધ આ રીતે છે કે ચિત્તની પ્રમાણાદિ પાંચેય પ્રકારની વૃત્તિઓનો áિવધ વૈરાગ્ય અને સ્થિર અભ્યાસના માધ્યમથી પ્રતિરોધ કરવો તે પાતંજલયોગદર્શનની માન્યતા મુજબ યોગ કહેવાય છે. વિષયવૈરાગ્ય અને ગુણવૈરાગ્ય તો આસક્તિશૂન્યતા અને વિષયદોષદર્શન દ્વારા બાહ્ય વિષયમાં મનને ભટકતું અટકાવવા દ્વારા = વિષયપ્રવાહને અલિત કરવા દ્વારા ચિત્તવૃત્તિનિરોધમાં ઉપકારી થાય છે. જ્યારે દૃઢ અભ્યાસ શાંતરસપ્રવાહ દેખાડવા દ્વારા = વિવેકખ્યાતિપ્રવાહ પ્રગટ કરવા દ્વારા મનને ત્યાં જ સ્થિર કરવાના લીધે ચિત્તવૃત્તિનિરોધમાં ઉપકારી થાય છે. આમ ચિત્તવૃત્તિનિરોધમાં વૈરાગ્ય અને અભ્યાસ બન્ને ઉપયોગી છે. આમ પાતંજલયોગદર્શનકારના મન્તવ્ય મુજબ ચિત્તવૃત્તિનિરોધસ્વરૂપ યોગની વ્યાખ્યા થઈ. (૧૧/૧૦) હવે મહોપાધ્યાયજી મહારાજ પતંજલિ અભિપ્રેત પ્રસ્તુત યોગલક્ષણની ક્ષતિઓ જણાવતા કહે છે કે
છે પાતંજલ યોગલક્ષણની મીમાંસા હ ગાથાર્થ - જો આત્માને સર્વથા અપરિણામી માનવામાં આવે તો ઉપરોક્ત યોગલક્ષણ જરા પણ સંગત થતું નથી. કારણ કે આત્મા કૂટસ્થ નિત્ય હોય તો ચોક્કસ સંસારનો જ અસંભવ થાય તેમજ भोक्षनो ५ असंभव थाय. (११/११)
१. मुद्रितप्रतौ ‘अथत..' इति त्रुटितः पाठः ।
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
७६२ • कूटस्थत्वव्युत्पत्तिः •
द्वात्रिंशिका-११/११ ___'न चेति । न चैतत् = पूर्वोक्तं किञ्चित् अपरिणामिनि आत्मनि युज्यते । तत्र = आत्मनि हि कूटस्थे = 'एकान्तकस्वभावे सति । असंसारः = संसाराभाव एव स्यात्, पुष्करपत्रवन्निर्लेपस्य तस्याऽविचलितस्वभावत्वात् ।
प्रकृतितद्विकारोपहितस्वभावे च तस्मिन् संसारदशायामभ्युपगम्यमाने ध्रुवं = निश्चितं अमोक्षः कादशकप्रतिपादितं योगलक्षणं अपरिणामिनि = सर्वथा कूटस्थनित्ये आत्मनि स्वीक्रियमाणे न च = नैव किञ्चित् = किमपि युज्यते = सङ्गच्छते । तथाहि- आत्मनि हि कूटस्थे = एकान्तैकस्वभावे = अप्रच्युताऽनुत्पन्नस्थिरैकपरिणामे सति; 'कूटः = लोहकाराऽऽपणस्था लौहानां कूट्टनार्थिका लौही चैरिणी, तद्वत् सर्वदा तिष्ठतीति कूटस्थः = एकरूपतया कालव्यापी' इति किरणावल्यभिधानायां साङ्ख्यकारिकावृत्तौ प्रोक्तम् । प्रकृते आपादनमाह- संसाराऽभाव एव स्यात् पुष्करपत्रवत् = पद्मपलाशवत् निर्लेपस्य = पङ्कस्थानीयकर्तृत्वादिलेपशून्यस्य तस्य आत्मनः अविचलितस्वभावत्वात् । यथा विमलकमलदलमम्भसा कर्दमादिना वा लिप्तं न सम्भवति तथाऽऽत्मा कर्तृत्वाद्याश्रयो न भवतीति तन्मतम् । अतो लिप्तत्वमनुयोगितासम्बन्धेन विजातीयसंयोगवत्त्वम् । वैजात्यञ्च ‘अम्भसा भस्मना वा लिप्तं शरीरं तैलेन लिप्तमि'त्याद्यनुगतप्रतीतिसिद्धनोदनत्वव्याप्यजातिविशेषरूपम्। अनुयोगितासम्बन्धेन तादृशवैजात्यावच्छिनप्रतियोगिताकाऽभाववत्त्वं स्वरूपसम्बन्धेन तादृशवैजात्याऽवच्छिन्नाऽनुयोगित्वाऽवच्छिन्नप्रतियोगिताकाऽभाववत्त्वं वा निर्लिप्तत्वमिति (कारिकावली-४९ प्र.पृ.४०३) मुक्तावली-प्रभायां नृसिंहशास्त्री । एतादृशनिर्लेपस्वभावाङ्गीकारे चतुर्गतिसंसरणनानादुःखोपधानादिमयसंसाराऽसम्भवः स्पष्ट एव । ततश्च भोगाऽनुपपत्तिरपि दुर्वारा । तदुक्तं वीतरागस्तोत्रे श्रीहेमचन्द्रसूरिभिः → आत्मन्येकान्तनित्ये स्यान्न भोगः सुख-दुःखयोः - (वी.स्तो.८/२) इति । पुरुषस्य परिणामित्वे तु चित्तैकाग्र्याऽभ्यासप्रकर्षवशात् चित्तनिरोध अस्माकमपीष्ट एव । तदुक्तं उत्तराध्ययनसूत्रे → एगग्गमणसंनिवेसणाए णं भंते!. जीवे किं जणेइ? चित्तनिरोहं करेइ ( (उत्त.२९/२५) इति ।
ननु पुरुषः पुष्करपत्रवन्निर्लेप एव, प्रकृतिरेव च की, बुद्धिश्च प्रकृतेः विकारः । पुरुपोपरागविपयोपराग-कर्तव्योपरागरूपांशत्रयवत्या बुद्धरुपधानाद्धि पुरुषस्य संसार उच्यते, तदानीं तस्य प्रकृतिबुद्धयुपहितस्वभावत्वादिति चेत्? अत्रोच्यते, प्रकृति-तद्विकारोपहितस्वभावे च = प्रधान-तद्विकारात्मकबुद्धिलक्षणोपाधिसङ्गतिस्वभावे हि तस्मिन् आत्मनि संसारदशायां पतञ्जल्यनुयायिभिः अभ्युपगम्यमाने
ટીકાર્ય - આત્માને એકાંતે અપરિણામી માનવામાં આવે તો પતંજલિ દ્વારા જણાવેલ યોગલક્ષણ જરા પણ સંગત થતું નથી. કારણ કે જો આત્માને ફૂટસ્થ-સ્થિરએકાન્તસ્વભાવવાળો માનવામાં આવે તો સંસાર જ સંભવે નહિ. આનું કારણ એ છે કે કમળના પાંદડાની જેમ પુરુષ = આત્મા સર્વથા નિર્લેપ જ છે, સર્વદા નિર્લેપ જ છે. પોતાના સાર્વદિક નિર્લેપ સ્વભાવને પુરુષ કદાપિ છોડતો નથી જ. અલિપ્ત સ્વભાવથી આત્મા જરા પણ ચલાયમાન ન થાય તો તે આત્મા સંસારી કઈ રીતે કહી શકાય ? કારણ કે દોષથી લેપાયું - ખરડાવું આ જ તો સંસારી આત્માની ખાસ ઓળખાણ છે.
તથા જો પાતંજલ યોગદર્શનકાર દ્વારા એમ કહેવામાં આવે કે – “સંસારી અવસ્થામાં પ્રકૃતિ १. मुद्रितप्रतौ 'एकान्तिक....' इति पाठः ।
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
• પ્રકૃતિસ્વમીમાંસા •
७६३ = मोक्षाभावो वा स्यात्, मुक्तिदशायां पूर्वस्वभावस्य त्यागे कौटस्थ्यहानिप्रसङ्गात् ।।११।। 'प्रकृतेरपि चैकत्वे मुक्तिः सर्वस्य नैव वा । जडायाश्च पुमर्थस्य कर्तव्यत्वमयुक्तिमत् ।।१२।। निश्चितं मोक्षाऽभावः = अपवर्गाऽसम्भवः स्यात्, प्रकृति-तद्विकारोपहितस्वभावस्य कूटस्थनित्ये पुरुषे सदा सत्त्वात् । न च मुक्तौ तत्स्वभावप्रच्यवान्नाऽयं दोप इति वाच्यम्, मुक्तिदशायां = मोक्षावस्थायां पूर्वस्वभावस्य = सत्त्व-महत्तत्त्वोपहितस्वभावस्य त्यागे = प्रच्यवे तु कौटस्थ्यहानिप्रसङ्गात् = पुरुषस्यैकान्तનિત્યસ્વરદ્ધિાન્તમઝડપાતાત્ ||૧૧/૧૧
दोपान्तरमुपक्षिपति- 'प्रकृते'रिति । किञ्च 'अजामेकां लोहित-शुक्ल-कृष्णामि' (श्वे.उप. ४/५, नारा.पू.५,महा.ना.९/२) ति श्वेताश्वतरोपनिषद्-नारायणपूर्वतापिनीयोपनिषद्-महानारायणोपनिषदां वचनात् → लोहित-शुक्ल-कृष्णगुणमयी गुणसाम्या अनिर्वचना मूलप्रकृतिः - (पै.१ ११) इति पैङ्गलोपनिषद्वचनात्, > શદ્ર-સ્પર્શવિહીનં તત્ક્રપવિમરસંયુતમ્ | ત્રિપુoi તને ઘોનિનામવાવ્યયમ્ || ૯ (વિ.પુ9/ ર/ર૦) રૂતિ વિUપુરાઈવનાનું, સર્વ રબત્તમ રૂત્તિ પૈવ પ્રકૃતિ: સવા ૯ (..૪/૧૮૨) અને પ્રકૃતિકૃત વિકારોથી ઉપહિત એવા સ્વભાવવાળો આત્મા છે.” હું તો ખરેખર એવા આત્માનો કદાપિ મોક્ષ નહિ થઈ શકે. કારણ કે પ્રકૃતિ અને પ્રાકૃતિક વિકારથી = બુદ્ધિથી ઉપહિત સ્વભાવને આત્મા છોડે નહિ ત્યાં સુધી આત્માનો મોક્ષ ન કહી શકાય. તથા જો તેવા વિકારઉપહિત સ્વભાવને આત્મા છોડી દે તો આત્મામાં કૂટસ્થ ધ્રુવપણાનો ઉચ્છેદ થઈ જાય. અર્થાત્ અપસિદ્ધાન્તદોષ પતંજલિમતમાં આવી પડે. (૧૧/૧૧)
વિશેષાર્થ - સાંખ્ય અને પાતંજલદર્શનમાં પુરુષ સર્વદા કમલપત્રવત્ નિર્લેપ મનાય છે. પરંતુ પુરુષની સંસારદશાની સંગતિ કરવા માટે પુરુષમાં પ્રકૃતિ અને તેના વિકારભૂત બુદ્ધિ વગેરેનું ઉપધાન = સક્રિય સરિધાન માનવામાં આવેલ છે. અર્થાત્ સંસારદશામાં પ્રકૃતિ અને તેના વિકારોનું સંનિધાન પુરુષમાં રહેવાથી પુરુષ પણ પ્રકૃતિ અને તેના વિકારોને અનુરૂપ સ્વભાવવાળો થાય છે. એટલે કે ઘટાદિઆકારરૂપ વૃત્તિઓ જેમ અંતઃકરણનો ધર્મ છે તેમ પુરુષ પણ તથાવિધ અંતઃકરણના સન્નિપાનથી ઉપચરિત ઘટાદિઆકારવાળો થાય છે. આ રીતે પ્રકૃતિ-બુદ્ધિ વગેરેના સન્નિધાનના સ્વભાવવાળો પુરુષ સંસારી કહેવાય છે. આવા સ્વભાવથી રહિત પુરુષ મુક્ત કહેવાય છે.
પરંતુ આ વાતની સામે મહોપાધ્યાયજી મહારાજનું કથન એવું છે કે જો પ્રકૃતિ-બુદ્ધિના સન્નિપાનવાળા સ્વભાવનો અર્થાત પ્રકૃતિ-વિકારના સરિધાનથી પ્રયુક્ત સ્વભાવનો પુરુષ મુક્તદશામાં ત્યાગ કરે તો સર્વથા અપરિવર્તનશીલ સ્વભાવ સ્વરૂપ કૂટપ્રૌવ્યનો ઉચ્છેદ થવાની આપત્તિ આવશે. આ દોષ દાર્શનિક પરિભાષા મુજબ અપસિદ્ધાન્તદોષ કહેવાય છે. બાકીની બાબત ટીકાર્યમાં સ્પષ્ટ જ છે. (૧૧/૧૧)
હ પ્રકૃતિને એક માનવામાં દોષ છે ગાથાર્થ:- અને પ્રકૃતિને પણ એક માનવામાં આવે તો એક આત્માની મુક્તિ થતાં બધા આત્માની એક સાથે મુક્તિ થાય અથવા એકની પણ મુક્તિ ન થઈ શકે. તેમ જ જડ એવી પ્રકૃતિમાં પુરુષાર્થકર્તવ્યત્વ માનવું પણ યુક્તિસંગત નથી. (૧૧/૧૨)
૨. મુદ્રિતપ્રત ‘પ્રવૃરતેરા' રૂપુદ્ધ: 8: |
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
७६४ • सर्वमुक्तिप्रसङ्गः •
द्वात्रिंशिका-११/१२ प्रकृतेरिति । प्रकृतेरपि चैकत्वेऽभ्युपगम्यमाने सर्वस्य मुक्तिः स्यात्, नैव वा कस्यचित् स्यात एकं प्रति विलीनोपधानायास्तस्याः सर्वान्प्रति तथात्वात्, एकं प्रत्यतादृश्याश्च सर्वान् प्रल तथा-त्वात्। अन्यथा स्वभावभेदे प्रकृतिभेदप्रसङ्गात् । हो। याज्ञवल्क्यस्मृतिवचनात्, → सहजाऽस्त्यविद्या मूलप्रकृतिर्माया लोहित-शुक्ल-कृष्णा - (शां.३/ १) इति शाण्डिल्योपनिषद्वचनात्, → अकार्यावस्थोपलक्षितं गुणसामान्यं = प्रकृतिः - (सां.प्र.भा.१/ ६१) इति साङ्ख्यप्रवचनभाष्यात्, → सत्त्व-रजस्तमसां साम्यावस्था प्रकृतिः - (सां.सू.१/६१) इति साङ्ख्यसूत्राच्च त्रिगुणात्मिकायाः शब्द-स्पर्शादिशून्यायाः यद्वा → प्रकृतिरिति च ब्रह्मणः सकाशान्नानाविचित्रजगन्निर्माणसामर्थ्यबुद्धिरूपा ब्रह्मशक्तिरेव प्रकृतिः - (निरा.७) इति निरालम्बोपनिषदुपदर्शितस्वरूपायाः प्रकृतेरपि = प्रधानस्याऽपि एकत्वे = एकत्वसङ्ख्याकत्वे अभ्युपगम्यमाने = योगदर्शनानुसारिभिः स्वीक्रियमाणे सति सर्वस्य पुरुषस्य मुक्तिः स्यात्, ‘वामदेवादिमुक्तेर्नाऽद्वैतम्' (सां.सू. १/१५७) इति साङ्ख्यसूत्रानुसारेण वामदेवादिलक्षणं एकं पुरुषं प्रति विलीनोपधानायाः = प्रलीनविकारायाः = आलीनाधिकारायाः = प्रच्युतपुरुषाऽऽभिभवाधिकाराया इति यावत्, तस्याः प्रधानाद्यपराभिधानायाः प्रकृतेः सर्वान् पुरुषान् प्रति तथात्वात् = विलीनविकारत्वात् ।
नैव वा कस्यचित् पुरुपस्य मुक्तिः स्यात्; एकं अपि पुरुपं प्रति अतादृश्याः = अविलीनविकारोपधानायाः प्रकृतेरेकत्वेन सर्वान् पुरुषान् प्रति अतथात्वात् = अविलीनविकारत्वात् । विपक्षबाधमाह अन्यथा = एकं प्रति विलीनोपधानायाः प्रकृतेः तदन्यान् पुरुषान् प्रति विलीनविकारत्वाऽनङ्गीकारे यद्वैकं प्रत्यतादृश्याश्च सर्वान् तदन्यान् पुरुषान् प्रति तथात्वाऽभ्युपगमे तु स्वभावभेदे = स्वकीयभावाऽन्यथात्वप्राप्ते सति प्रकृतिभेदप्रसङ्गात् = प्रधानतत्त्वनानात्वाऽऽपातात्। प्रकृतेः सर्वथैकत्चे सर्वदा सर्वान्
ટીકાર્ય - વળી, જો પ્રકૃતિને એક જ માનવામાં આવે તો એક આત્માની મુક્તિ થતાં તમામ આત્માની મુક્તિ થવાની આપત્તિ આવશે, કારણ કે એક આત્મા પ્રત્યે જો પ્રકૃતિનું ઉપધાન = સરિધાન = અધિકાર = પુરુષાભિભવઅધિકાર વિલીન થાય તો પ્રકૃતિ એક જ હોવાથી તમામ પુરુષો = આત્માઓ પ્રત્યે તે પ્રકૃતિ વિલીન અધિકારવાળી થવાથી સર્વ આત્માઓની મુક્તિ માનવી જ પડે. (પરંતુ આજ સુધી યોગદર્શન મુજબ શુકદેવજી વગેરે અનેક આત્માઓનો મોક્ષ થવા છતાં તે સિવાયના અનંત આત્માઓનો મોક્ષ નથી થયો એ વાત તો પ્રત્યક્ષ પ્રમાણથી સિદ્ધ જ છે. તથા જો પાતંજલયોગદર્શનના અનુયાયી વિદ્વાનો એમ કહે કે “પ્રકૃતિ અમુક આત્માઓ પ્રત્યે વિલીન અધિકારવાળી ન હોવાથી તમામ આત્માઓની મુક્તિ થવાની આપત્તિ નહિ આવે.” તો આ વાત પણ બરાબર નથી. કારણ કે ) એક પણ આત્મા પ્રત્યે જો પ્રકૃતિ વિલીનઅધિકારવાળી ન હોય તો તમામ આત્માઓ પ્રત્યે અવિલીનઅધિકારવાળી જ માનવી પડશે. અન્ય પુરુષો પ્રત્યે જો પ્રકૃતિ અવિલીનઅધિકારવાળી હોય તો એકેય આત્માની મુક્તિ નહિ થઈ શકે. કારણ કે “એક પુરુષ પ્રત્યે પ્રકૃતિનો અધિકાર વિલીન થયેલો છે અને અન્ય પુરુષો પ્રત્યે પ્રકૃતિનો અધિકાર અવિલીન થયેલો છે.” આમ પ્રકૃતિનો અલગ-અલગ સ્વભાવ માનવામાં આવે તો પ્રકૃતિભેદ માનવાની અર્થાત અનેક પ્રકૃતિ માનવાની આપત્તિ આવશે. સ્વભાવભેદ વસ્તુભેદ માનવો અનિવાર્ય છે. સ્વભાવ બદલાય એટલે વસ્તુ બદલાઈ જાય. આ વાત તો દાર્શનિક જગતમાં
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
७६५
किं चात्मनोऽव्याप्रियमाणस्य भोगसम्पादनार्थमेव प्रकृतिः प्रवर्तत इति भवतामभ्युपगमः । तदुक्तं- “ द्रष्टा दृशिमात्रः शुद्धोऽपि प्रत्ययानुपश्य: ( यो . सू. २ - २० ) । तदर्थ एव दृश्यस्यात्मेति” (यो.सू.२-२१) । जडायाश्च तस्याः पुमर्थस्य कर्तव्यत्वमयुक्तिमत् । “पुरुषार्थो मया कर्तव्य" पुरुषान् प्रत्यविशेषत्वस्य न्याय्यत्वात्, अन्यथा सर्वथैकत्वव्याहतेरिति भावः 1
प्रकृतदोषभयान्नव्यसाङ्ख्यैः नूतनपातञ्जलैश्च प्रकृतेर्नानात्वकक्षीकाराद्दोषान्तरमावेदयति- 'किञ्चे 'ति । आत्मनः = पुरुषस्य अव्याप्रियमाणस्य = सर्वथा निष्क्रियस्य भोगसम्पादनार्थमेव = सुख-दुःखान्यतराऽनुभवप्रापणकृते एव प्रकृतिः = प्रधानं प्रवर्तते व्याप्रियत इति भवतां पातञ्जलानां अभ्युपगमः
=
सिद्धान्तः । प्रकृते योगसूत्रसंवादमाह - 'द्रष्टे'ति, ' तदर्थ' इति च । एतद्व्याख्या राजमार्तण्डे → द्रष्टा = पुरुष: दृशिमात्रः = चेतनामात्रः । मात्रग्रहणं धर्म-धर्मिनिरासार्थम् । केचिद्धि चेतनामात्मनो धर्ममिच्छन्ति । स शुद्धोऽपि परिणामित्वाद्यभावेन सुप्रतिष्ठोऽपि प्रत्ययाऽनुपश्यः । प्रत्ययाः =
विषयोपरक्तानि ज्ञानानि । तानि अनु = अव्यवधानेन प्रतिसङ्क्रमाद्यभावेन पश्यति । एतदुक्तं भवति- जातविपयोपरागायामेव बुद्धौ सन्निधिमात्रेणैव पुरुषस्य द्रष्टृत्वमिति । दृश्यस्य प्रागुक्तलक्षणस्याऽऽत्मा यत्स्वरूपं स तदर्थः तस्य पुरुषस्य भोक्तृत्वसम्पादनं नाम स्वार्थपरिहारेण प्रयोजनम् । न हि प्रधानं प्रवर्तमानमात्मनः किञ्चित्प्रयोजनमपेक्ष्य प्रवर्तते किन्तु पुरुषस्य भोक्तृत्वं सम्पादयितुम् ← ( यो. सू. २- २०/२१ रा.मा.) इत्येवं वर्तते ।
=
•
प्रकृतौ पुरुषार्थकर्तव्यत्वाऽयोगः
=
=
•
=
=
ईशप्रेरणाप्रेरिता प्रकृतिः पुरुषभोगादिकृते जगद्रूपतया परिणमतीत्याशयः पातञ्जलानाम् । इदमेव मनसिकृत्य भावागणेशोऽपि तस्य द्रष्टुः अर्थः = प्रयोजनं भोगाऽपवर्गावेव प्रयोजनं यस्य स तदर्थः । तथा च द्रष्टुर्भोगापवर्गप्रयोजनकमेव दृश्यस्यात्मा स्वरूपं कार्यकारणात्मकं गुणत्रयं न स्वार्थम् ← (यो.सू.२/२१ भा.ग.) इत्याचष्टे । परार्था बुद्धिः संहत्यकारित्वात् ← (यो.सू.भा.२/२०) इति योगसूत्रभाष्ये व्यासो व्याचष्टे । 'बुद्धिः खलु क्लेश-कर्म-वासनादिभिर्विपयेन्द्रियादिभिश्च संहत्य पुरुषार्थमभिनिर्वर्तयन्ती परार्था' (त.वै. २ / २०) इति तत्त्ववैशारद्यां वाचस्पतिमिश्रः ।
अत्राऽऽपादयितुं ग्रन्थकार आह- जडायाश्च तस्याः = प्रकृतेः पुमर्थस्य पुरुषार्थस्य कर्तव्यत्वं= करणीयत्वं पुरुषप्रयोजनकर्तव्यत्वं = पुरुषभोगसम्पादकत्वं पुरुपभोक्तृत्वसम्पादनमिति यावत् अयुक्ति
અતિપ્રસિદ્ધ છે.
=
મૈં પ્રકૃતિગત પુરુષાર્થર્તવ્યતા અસંગત હૈં
किं चा. । वणी, पातंभ्स योगहर्शनारना मतानुसार, आत्मा तो सर्वथा निष्क्रिय छे, सर्वहा વ્યાપારશૂન્ય છે, સર્વત્ર પ્રવૃત્તિરહિત છે, પ્રયત્નવિહીન છે. તેથી તે સુખ-દુઃખના અનુભવ માટે પ્રવર્તતો નથી. પરંતુ અક્રિય એવા આત્માને સુખાદિનો અનુભવ કરાવવા માટે પ્રકૃતિ = પ્રધાન તત્ત્વ પ્રવર્તે છે. યોગસૂત્રમાં જણાવેલ છે કે ‘દષ્ટા પુરુષ તો ચૈતન્યમાત્ર છે. તે શુદ્ધ હોવા છતાં પ્રત્યય ઉપરાંગવાળી ચિત્તવૃત્તિ (અનુ =) થયા પછી જ તે પુરુષ જુએ છે.' (અર્થાત્ ઘટાદિ બાહ્ય વિષયો તેમજ સુખાદિ આંતર પદાર્થનો પ્રકાશ કરે છે. મતલબ કે વાસ્તવમાં તો ઘટ-પટાદિ આકારસ્વરૂપ
વિષયના
1=
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
• अध्यवसायव्याख्याद्वयद्योतनम् . द्वात्रिंशिका-११/१२ इत्येवंविधाऽध्यवसायो हि पुरुषार्थकर्तव्यता, 'तत्स्वभावे च प्रकृतेर्जडत्वव्याघात इति ।।१२।। मत् । यतः 'पुरुषार्थो मया कर्तव्यः' 'पुरुषप्रयोजनं मया सम्पादनीयमिति एवम्विधाऽध्यवसायो नव्यन्यायपरिभाषया तु मत्कृतिसाध्यत्वप्रकारक-पुरुषार्थविशेष्यकोऽध्यवसायो यद्वा 'पुरुषार्थं करोमी'त्यध्यवसायो नव्यन्यायप्रणालिकया 'पुरुपार्थनिष्ठजन्यतानिरूपितजनकताश्रयकृतिमानहमि'त्यध्यवसायो हि पुरुषार्थकर्तव्यता उच्यते तत्स्वभावे = निरुक्तकर्तव्यतास्वभावे प्रधाने स्वीक्रियमाणे सति प्रकृतेः जडत्वव्याघातः = जडत्वभङ्गप्रसङ्गः चैतन्यापत्तिश्च । न हि सर्वथा जडैकस्वरूपेऽध्यवसायः सम्भवति, अन्यथा प्रकृताविव घटादावपि तदापत्तेः । मूलादर्श 'तत्सद्भावे च' इति पाठः । सोऽपि शुद्धः। किञ्च, प्रकृतेः जडप्रेरितत्वे तस्याऽपि जडप्रेरितत्वकल्पनायामनवस्था। ईश्वरप्रेरितत्वे त्वीश्वरस्य कूटस्थनित्यत्वव्याघाताऽऽपातात्, तत्र मानाऽभावात्, परार्थप्रवृत्तेरप्यसङ्गतेः । न हि कोऽपि परमुक्त्यर्थं यतते । तदुक्तं आवश्यकनियुक्तिभाष्ये → केण कउत्तऽणवत्था पयडीए कहं पवित्ति त्ति?।। जमचेयणत्ति, पुरिसत्थनिमित्तं किल पवत्तती सा य। तीसे च्चिय अपवित्ती परो त्ति सव्वं चिय विरुद्धं ।। 6 (મા.નિ.મ.ર૪/ર૦૧, મા-ર/પૃષ્ઠ-૧૬૦) રૂતિ 199/૧ર// વૃત્તિઓ અંતઃકરણનો ગુણધર્મ છે અને તે વૃત્તિઓમાં પુરુષનું પ્રતિબિંબ પડવાથી તે વૃત્તિઓ જ્ઞાનસ્વરૂપ બને છે. તે જ્ઞાનસ્વરૂપ વૃત્તિઓથી જેમ અંતઃકરણને ઘટ-પટાદિ બાહ્ય અને સુખાદિ આંતરિક વિષયનું ભાન થાય છે તેમ તેવી ચિત્તવૃત્તિઓનું સાન્નિધ્ય પામેલ પુરુષને પણ ઘટાદિ બાહ્ય વિષય અને સુખાદિ અત્યંતર વિષયનું જ્ઞાન થાય છે.)
તે પુરુષમાં ભોક્નત્વનું સંપાદન કરવા માટે જ દશ્યનું = પ્રકૃતિનું સ્વરૂપ છે.” (અર્થાત આત્માને ભોગની પ્રાપ્તિ કરાવવા માટે જ પ્રકૃતિ ઘટ-પટાદિ બાહ્ય વિષયરૂપે તથા સુખ-દુઃખ આદિ અત્યંતર વિષય રૂપે પરિણામ પામે છે. પ્રકૃતિનો પરિણામ બુદ્ધિ = મહત્તત્ત્વ = અંતઃકરણ. તેનો પરિણામ ઘટપટાદિ બાહ્ય વિષય અને સુખાદિ અત્યંતર વિષય. જેમ માટીના પરિણામ સ્વરૂપ ઘટ માટીરૂપ જ કહેવાય છે તેમ પ્રકૃતિના પરિણામરૂપ બાહ્ય-અત્યંતર વિષયો પણ પ્રકૃતિસ્વરૂપ જ છે. અહીં એક વાત એ પણ ખ્યાલમાં રાખવા જેવી છે કે સાંખ્યમત અને પાતંજલદર્શન બન્ને એકબીજા સાથે મળતા આવે છે. સાંખ્યદર્શનમાં પુરુષના સન્નિધનથી પ્રકૃતિ પુરુષને ભોગ કરાવવા માટે જગતરૂપે પરિણમવા લાગે છે. તેથી સાંખ્યઅનુયાયીઓ જગત પ્રત્યે ઈશ્વરને કારણે માનતા નથી. જ્યારે પતંજલિ ઋષિ જગત પ્રત્યે ઈશ્વરની પ્રેરણાને કારણે માને છે. અર્થાત્ ઈશ્વરની પ્રેરણાથી પ્રેરિત થઈને પ્રકૃતિ જગતસ્વરૂપે પરિણમે છે.)
પરંતુ પાતંજલ વિદ્વાનોની ઉપરોક્ત માન્યતા મુજબ જડ એવી પ્રકૃતિમાં પુરુષાર્થકર્તવ્યતા = પુરુષભોગસંપાદકતા માનવી યુક્તિસંગત નથી. કારણ કે પુરુષાર્થકર્તવ્યતા' શબ્દનો અર્થ છે ‘પુરુષપ્રયોજન મારું કર્તવ્ય છે.” આવા પ્રકારનો અધ્યવસાય. આવો અધ્યવસાય જો પ્રકૃતિનો સ્વભાવ માનવામાં આવે તો પ્રકૃતિ જડ બની ન શકે. મતલબ કે પ્રકૃતિ જડ હોવાથી ઉપરોક્ત અધ્યવસાયાત્મક પુરુષાર્થકર્તવ્યતા પ્રકૃતિમાં માની શકાતી નથી. (૧૧/૧૨)
૧૧ અને ૧૨ મા શ્લોકમાં જૈન તરફથી જે દોષ પાતંજલયોગદર્શનમાં બતાવાયેલ છે તેના નિરાકરણ માટે પાતંજલ વિદ્વાનો જે કહે છે તે વાતને ગ્રંથકારશ્રી ૧૩ થી ૨૦ ગાથા દ્વારા જણાવે છે કે - ૨. હસ્તાક્યું ‘તત્સમાવે' રૂતિ વાડાન્તરમ્ | ૨. દસ્તાવ “પ્રકૃતિગ..” તિ : |
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
• चिच्छायासङ्क्रमस्य ज्ञानकारणता •
७६७ अत्र स्वसिद्धान्ताऽऽशयं प्रकटयन् पूर्वपक्षी शङ्कतेननु चित्तस्य वृत्तीनां सदा ज्ञाननिबन्धनात् । चिच्छायासंक्रमावेतोरात्मनोऽपरिणामिता ।।१३।।
नन्विति । ननु चित्तस्य वृत्तीनां प्रमाणादिरूपाणां सदा = सर्वकालमेव । ज्ञाननिबन्धनात् = 'परिच्छेदहेतोः चिच्छायासक्रमाद् हेतोः = लिङ्गात् आत्मनोऽपरिणामिताऽनुमीयते । इदमुक्तं भवति-पुरुषस्य चिद्रूपस्य सदैवाऽधिष्ठातृत्वेन सिद्धस्य यदन्तरङ्गं निर्मलं ज्ञेयं सत्त्वं तस्याऽपि सदैव व्यवस्थितत्वात्तद्येनाऽर्थेनोपरक्तं भवति तथाविधस्य दृश्यस्य चिच्छायासंक्रान्तिसद्भावात् सदा ज्ञातृत्वं सिद्धं भवति ।
श्लोकाऽष्टकेन पातञ्जलाः प्रत्यवतिष्ठन्ते- ननु चित्तस्य वृत्तीनां प्रमाणादिरूपाणां शान्त-घोर-मूढस्वरूपाणां सुख-दुःख-मोहात्मिकानां वा सर्वकालमेव परिच्छेदहेतोः = अवबोधकारणात् चिच्छायासङ्घमात् = पुरुपलक्षणायां चितिशक्तौ बुद्धिवृत्त्युपरागात् लिङ्गात् = अपरिणामित्वसाध्यकाऽनुमितिहेतोः सकाशात् यद्वा चित्तवृत्तिषु प्रमाणादिलक्षणासु पुरुषप्रतिविम्वात्मकस्य चिच्छायासक्रमस्य ज्ञानकारणस्य सर्वदा सत्त्वात् आत्मनोऽपरिणामिता अनुमीयते = अनुमानप्रमाणेन साध्यते । प्रकृतेऽनुमानप्रयोगस्त्वेवम् पुरुषोऽपरिणामी, सार्वदिकचिच्छायासक्रमात्, यन्नैवं तन्नैवं यथा घटः । चिच्छायासङ्क्रमस्य सार्वदिकत्वात् सर्वदा सर्वासां चित्तवृत्तीनां पुरुषेण ज्ञातता सिध्यति । ___ एतदेव समर्थयति- चिद्रूपस्य = चिन्मयस्य पुरुषस्य सदैव सर्वासां चित्तवृत्तीनां अधिष्ठातृत्वेन = स्वामित्वेन रूपेण सिद्धस्य ज्ञेयं यद् अन्तरङ्गं = तन्मयीभावेन सन्निहितं अतीन्द्रियं निर्मलं = स्वच्छं सत्त्वं = निर्मलसत्त्वपरिणामलक्षणं चित्तं (राजमार्तण्ड-१/२) उभयमुखाऽऽदर्शस्थानीयं तटस्थं तस्यापि निर्मलसत्त्वस्य सदैव व्यवस्थितत्वात् = पुरुपे तन्मयीभावेनाऽवस्थितत्वात् तत् निर्मलसत्त्वप्रधानमन्तःकरणं इन्द्रियप्रणालिकया येनाऽर्थेन उपरक्तं = यदर्थाऽऽकारोपहितं भवति तथाविधस्य = सत्त्वे स्वाकारसमर्पकस्य दृश्यस्य अर्थस्य चिच्छायासक्रान्तिसद्भावात् = चिच्छक्तौ बुद्धिवृत्तिसमुपरागसत्त्वात् सदा सर्वासां चित्तवृत्तीनां ज्ञातृत्वं पुरुषे सिद्धं भवति। इदमत्र तात्पर्यम्- यथा भूपतिः प्रधानाऽमात्य-सेनापत्यादौ स्वाऽऽज्ञाद्वारा प्रजा अधितिष्ठति तथा
( ૭ દીર્ઘ પૂર્વપક્ષ હ. ગાથાર્થ - ચિત્તની વૃત્તિઓમાં જ્ઞાનનું કારણ બને એવો ચિછાયાસંક્રમરૂપ જ્ઞાપક હેતુ સર્વદા હોવાથી આત્માનું અપરિણામીપણું સિદ્ધ થાય છે. (૧૧/૧૩)
ટીકાર્થ:- ચિત્તની પ્રમાણ-વિપર્યય વગેરે વૃત્તિઓમાં જ્ઞાનનિમિત્તભૂત એવા સર્વકાલીન ચિટૂછાયાસંક્રમાત્મક = પુરુષપ્રતિબિંબસ્વરૂપ જ્ઞાપક હેતુથી (= અનુમિતિજનક લિંગથી) આત્માની અપરિણામિતાનું અનુમાન થાય છે. કહેવાનો આશય એ છે કે ચૈતન્યસ્વરૂપ પુરુષ હંમેશા ચિત્તવૃત્તિઓના અધિષ્ઠાતારૂપે સિદ્ધ છે. તેમ જ પુરુષનું જોય એવું જે અંતરંગ નિર્મલ સત્ત્વ = ચિત્ત પણ હંમેશા હાજર છે. તે કારણે તે નિર્મલ સત્ત્વ જે અર્થથી = વિષયથી ઉપરંજિત થાય છે તેવા પ્રકારના દેશ્ય પદાર્થ સંબંધી ચિતૂછાયાની સંક્રાન્તિ થવાથી પુરુષ સદા જ્ઞાતારૂપે સિદ્ધ થાય છે. १. मुद्रितप्रतौ 'परि...' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वात्रिंशिका - ११/१३
परिणामित्वे त्वात्मनश्चिच्छायासङ्क्रमस्याऽसार्वदिकत्वात् सदा ज्ञातृत्वं न स्यादिति । तदिदमुक्तं- "सदा ज्ञाताश्चित्तवृत्तयस्तत्प्रभोः पुरुषस्याऽपरिणामित्वादिति” ( यो. सू. ४-१८) ।। १३ ।। पुरुषः चित्ते स्वप्रतिबिम्बसङ्क्रान्तिद्वाराऽखिलं जगदधितिष्ठिति । अत्र पुरुषोऽधिष्ठाता, प्रतिबिम्बं अधिष्ठानं, चित्तं पुरुपेण साक्षादधिष्ठितं जगच्च परम्परयेति विशेषः । यद्यपि जगत्कर्तृत्वं प्रकृतावेव तथाऽपि सा स्वसङ्क्रान्तपुरुषप्रतिबिम्बमृते न किञ्चिदपि कर्तुं समर्थेति पुरुपे प्रकृतिगतं जगत्कर्तृत्वमुपचर्यते । इदमेव पुरुषस्य जगदधिष्ठातृत्वम् । तदुक्तं साङ्ख्यप्रवचनभाष्ये यथा हि महाराजः स्वयमव्याप्रियमाणोऽपि सैन्येन करणेन योद्धा भवति आज्ञामात्रेण प्रेरकत्वात् तथा कूटस्थोऽपि पुरुषश्चक्षुराद्यखिलकरणैर्दृप्टा वक्ता सङ्कल्पयिता चेत्येवमादिर्भवति, संयोगाख्यसान्निध्यमात्रेणैव तेषां प्रेरकत्वाद् अयस्कान्तमणिवत् ← (सां.प्र.भा. २ / २९ - पृष्ठ . ३७५ ) इति । यथा योधैः कृतं युद्धं तत्स्वामिन्युपचर्यते तेषां तदधिष्ठितत्वात् तथेदमपि प्रतिपत्तव्यम् ।
तदुक्तं साङ्ख्यसूत्रे तत्सन्निधानादधिष्ठातृत्वं मणिवत् ← (सां. सू. १ / ९६ ) इति । यथाऽयस्कान्तमणेः सान्निध्यमात्रेण शल्यनिष्कर्षकत्वं न सङ्कल्पादिना तथैवाऽऽदिपुरुषस्य संयोगमात्रेण प्रकृतेर्महत्तत्त्वरूपेण परिणमनम् । इदमेव च स्वोपाधिस्रष्टृत्वमिति सांख्यप्रवचनभाष्ये (सां.प्र. भा. १ / ९६ ) विज्ञानभिक्षुः । एतेन सृष्टिरपि व्याख्याता ।
प्रकृतमुच्यते - सदैव पुरुषसन्निहिते प्रकृतिविकारभूते जडे निर्मलसत्त्वप्रधानेऽन्तःकरणाऽपराभिधाने चित्ते भयमुखदर्पणस्थानीये पुरुषप्रतिविम्बमेकतः सङ्क्रामति अन्यत्र पार्श्वे च घटादि -सुखादिवाह्याभ्यन्तरविषयप्रतिविम्बं सङ्क्रामति । यदर्थभानमिष्टं तदर्थाऽऽकारवृत्तीनां तत्र व्यापारत्वेऽपि चित्तगतासु घटादि- सुखाद्याकारासु वृत्तिपु पुरुषप्रतिविम्वसङ्क्रान्तौ सत्यामेव तासां चित्तवृत्तीनां ज्ञानरूपता भवति । ततश्च चित्तस्य घटादि - सुखादिभानं भवति । अत एव चित्तवृत्तिनिष्ठचिच्छायासङ्क्रमस्य ज्ञाननिवन्धत्वमुपपद्यते । दर्पणवन्निर्मलतया पुरुपेऽपि घटादि-सुखाद्याकारचित्तवृत्तिसङ्क्रान्तौ सत्यां पुरुषस्य घटादिसुखादिभानं भवति । इत्थं सदा स्वसन्निहितचित्तवृत्तिज्ञातृत्वमपरिणामिनि पुरुषे सिध्यति निराबाधम् । एतेन चित्तवृत्तेरतीतो यश्चित्तवृत्त्यवभासकः । सर्ववृत्तिविहीनात्मा वैदेही मुक्त एव सः ।। ← (ते. बिं. ४/५३) इति तेजोबिन्दूपनिषद्वचनमपि व्याख्यातम् ।
आत्मनः परिणामित्वे तु चिच्छायासङ्क्रमस्य = पुरुपप्रतिविम्बात्मकस्य उपरागस्य चित्तवृत्तिगतस्य असार्वदिकत्वात् = कादाचित्कत्वात् सदा सकलचित्तवृत्तीनां ज्ञातृत्वं न स्यात् । ततश्च विद्यमानाऽपि चित्तवृत्तिर्न ज्ञायेत पुरुषेण । तदा च पुरुषस्य “अहं सुखी न वा ? दुःखी न वा ? इच्छामि न वा ?” इत्यादिसंशयः स्यात् । एतादृशश्च संशयो न दृश्यते । अतो वृत्तेरज्ञातसत्ता नास्ति । ततश्च पुरुषोऽपरिणामीत्यायातमिति (यो.सू. ४/१८ वा.) योगवार्तिके विज्ञानभिक्षुः ।
७६८
पातञ्जलमतेऽर्थभानप्रक्रियाप्रकाशनम्
•
=
प्रकृते योगसूत्रसंवादमाह - 'सदे 'ति । एतद्व्याख्या राजमार्तण्डे भोजेन या एताश्चित्तस्य प्रमाणજો આત્મા પરિણામી હોય તો આત્મામાં ચિછાયાસંક્રમ સાર્વદિક નહિ પણ કાદાચિત્ક બની જાય. તો પછી પુરુષ સદા જ્ઞાતા બની ન શકે. પરંતુ યોગસૂત્રમાં તો જણાવેલ છે કે → ‘ચિત્તવૃત્તિનો
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
• કાત્મનોરિજામિત્વસમર્થન •
७६९ विपर्ययादिरूपा वृत्तयस्तास्तत्प्रभोः चित्तस्य ग्रहीतुः पुरुपस्य सदा = सर्वकालमेव ज्ञेयाः, तस्य चिद्रूपतयाऽपरिणामित्वात् = परिणामित्वाऽभावादित्यर्थः । यद्यसौ परिणामी स्यात् तदा परिणामस्य कादाचित्कत्वात्प्रमातुः तासां चित्तवृत्तीनां सदा ज्ञातृत्वं नोपपद्येत । अयमर्थः पुरुषस्य चिद्रूपस्य सदैवाऽधिष्ठातृत्वेन व्यवस्थितस्य यदन्तरङ्गं निर्मलं सत्त्वं तस्यापि सदैवाऽवस्थितत्वाद्येन येनाऽर्थेनोपरक्तं भवति तथाविधस्याऽर्थस्य सदैव चिच्छायासङ्क्रान्तिसद्भावः तस्यां सत्यां सिद्धं सदा ज्ञातृत्वमिति न कदाचित्परिणामित्वाऽऽशङ्का + (यो.सू. ४/१८ रा.मा.) इत्येवमकारि । 'पुरुषोऽपरिणामी सदा ज्ञातृत्वात् न यदेवं ને તવં યથા વિત્તમ્' (યો સુધા.૪/૦૮) રૂતિ યોગસુધારે સંશવેન્દ્ર સાદ |
सदैव तु स्वसत्ताकाले ज्ञायमानाः चित्तवृत्तयो भोग्याः शब्दाद्याकाराः भोक्तुः पुरुषस्याऽपरिणामित्वं ज्ञापयन्ति, साक्षिणोऽपरिणामित्वादेव हि स्वयं सदा चित्तवृत्तयो ज्ञाता भवन्ति, नान्यथेति (મ.પ્ર.૪/૧૮) મણિમાઃિ |
पञ्चशिखोऽपि- 'अपरिणामिनी हि भोक्तृशक्तिरप्रतिसङ्क्रमा च परिणामिन्यर्थे प्रतिसङ्क्रान्तेव तद्वृत्तिमनुपतती'त्याह (पं.शि. ) । भोक्तृशक्तिः = आत्मा, अपरिणामित्वादेव बुद्धौ अप्रतिसङ्क्रमा, परिणामिनि बुद्धिरूपेऽर्थे प्रतिसङ्क्रान्ता इव तद्वृत्तिं = बुद्धिवृत्तिं अनुपततीति (त.वै.२/२० पृ.२१३) તાશય: તારાં વાવસ્પતિમિળ દ્યોતિત: ૧૧/૦રૂ II સ્વામી એવો આત્મા સર્વદા અપરિણામી હોવાથી ચિત્તવૃત્તિઓ હંમેશા જ્ઞાત હોય છે.” ૯ માટે પુરુષને અપરિણામી માનવો જરૂરી છે. (૧૧/૧૩)
વિશેષાર્થ :- જેમ મંત્રી-પ્રધાન વગેરે ઉપર આજ્ઞા કરવા દ્વારા પ્રજા ઉપર રાજા પોતાનું આધિપત્ય રાખે છે તેમ અંતઃકરણવૃત્તિમાં પોતાનું પ્રતિબિંબ પાડવા દ્વારા જગત ઉપર પુરુષ પોતાનું આધિપત્ય ધરાવે છે. જો પુરુષનું પ્રતિબિંબ ચિત્તવૃત્તિમાં ન પડે તો જડ પ્રકૃતિ-ચિત્ત-અંતઃકરણ કશું કરી ન શકે. માટે પુરુષ જ પ્રકૃતિનો, ચિત્તનો, ચિત્તવૃત્તિઓનો, જગતનો અધિષ્ઠાતા કહેવાય છે. સર્વદા ચિત્તવૃત્તિનો સ્વામી એવો પુરુષ ચૈતન્યમાત્ર સ્વરૂપ છે. તેમ જ પુરુષ માટે શેય એવું નિર્મળ ચિત્ત પણ કાયમ હાજર રહે છે. ચિત્ત સત્ત્વગુણપ્રધાન હોવાથી તથા નિર્મળતાના લીધે ઉભયમુખી દર્પણ સમાન હોવાથી હંમેશા ચિત્તવૃત્તિમાં એક બાજુ પુરુષનું પ્રતિબિંબ પડે છે તથા બીજી બાજુ ઈન્દ્રિયપ્રણાલિકા દ્વારા ઘટાદિઆકાર પ્રતિબિંબિત થાય છે. ચિત્તની ઘટાદિવૃત્તિઓમાં પુરુષનું પ્રતિબિંબ પડવાથી તે વૃત્તિઓ જ્ઞાનરૂપ બને છે અને ચિત્તને ઘટાદિનું ભાન થાય છે. તથા પુરુષસન્નિહિત ચિત્ત ઈન્દ્રિયવૃત્તિ દ્વારા જે જે વિષયાકાર ધારણ કરે છે તેવા પ્રકારના દશ્ય પદાર્થની છાયા પણ હંમેશા નિર્મળ ચિતિશક્તિમાં = પુરુષમાં સંક્રાન્ત થાય છે. અર્થાત ચિત્તવૃત્તિગત એવો દશ્ય પદાર્થનો આકાર (= છાયા) પુરુષમાં સંક્રાન્ત થાય છે. માટે પુરુષ સર્વદા ચિત્તવૃત્તિનો જ્ઞાતા બને છે. ચિત્ત હાજર છે. પુરુષ હાજર છે. તથા જે દશ્ય પદાર્થ ઈન્દ્રિયવૃત્તિ દ્વારા પોતોનો આકાર નિર્મળ એવા ચિત્તમાં સમર્પિત કરે છે તે ચિત્તવૃત્તિગત અર્થોપરાગ = વિષયાકાર નિર્મળ પુરુષમાં પ્રતિબિંબિત થાય છે. માટે પુરુષ સર્વદા ચિત્તવૃત્તિનો જ્ઞાતા બને છે. - આમ સિદ્ધ થાય છે.
પરંતુ આ વાત પુરુષને અપરિણામી માનવામાં આવે તો જ સંભવે. કારણ કે જો પુરુષ પરિણામી = પરિવર્તનશીલપરિણામવાળો હોય તો ચિત્તવૃત્તિગત અર્થોપરાગનું પ્રતિબિંબ પુરુષમાં સર્વદા ન રહેવાના
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
७७०
• ક્યસ્થ કૃદ્યત્વવ્યાત્તિ: •
ત્રિશિT-૨(૨૪ ननु चित्तमेव सत्त्वोत्कर्षाद्यदि प्रकाशकं तदा तस्य 'स्व-परप्रकाशरूपत्वादर्थस्येवाऽऽत्मनोऽपि प्रकाशकत्वेन व्यवहारोपपत्तौ किं ग्रहीवन्तरेणेत्यत आहस्वाभासं खलु नो चित्तं दृश्यत्वेन घटादिवत् । तदन्यदृश्यतायां चानवस्था-स्मृतिसङ्करौ ।।१४।।
स्वाभासमिति । चित्तं खलु नो = नैव स्वाभासं = स्वप्रकाश्यं, किं तु द्रष्टुवेद्यं, दृश्यत्वेन = दृग्विषयत्वेन घटादिवत्, यद्यद् दृश्यं तत्तद् द्रष्टुवेद्यमिति व्याप्तेः । तदिदमुक्तं- “न तत्स्वाभासं
ननु चित्तमेव सत्त्वोत्कर्षात् = रजस्तमोगुणोपसर्जनभावेन सत्त्वगुणप्रकर्षाद् यदि प्रकाशकं इति स्वीक्रियते पातञ्जलैः तदा तस्य = बुद्धिलक्षणस्य चित्तस्य स्व-परप्रकाशरूपत्वात् = दीपवत् स्वपरप्रकाशकत्वात् अर्थस्येव = घटादेरिव आत्मनोऽपि = स्वस्याऽपि प्रकाशकत्वेन व्यवहारोपपत्तौ = सकलव्यवहारसमाप्तौ किं = अलं ग्रहीत्रन्तरेण = पुरुषेण इति बौद्धाशङ्कायां सत्यां पातञ्जला व्याचक्षते- 'स्वाभासमिति । चित्तं बुद्धिरूपं नैव स्वप्रकाश्यं किन्तु द्रष्टुवेद्यं = स्वेतरद्रष्टुवेद्यं दृग्विषयत्वेन घटादिवदिति । प्रयोगस्त्वेवम्- चित्तं स्वेतरप्रकाश्यं दृश्यत्वात् घटादिवदिति ।
પ્રતે યોજાસૂત્રસંવાવમાદ- “તિ | ઇતવ્યાધ્ય રાનમાર્ત ) તત્ = વિત્ત સ્થમાd = લીધે પુરુષ ચિત્તવૃત્તિનો કયારેક (= અર્થોપરાગસંક્રમ થાય ત્યારે) જ્ઞાતા બનશે તથા ક્યારેક (= અર્થોપરાગસંક્રમ ન થાય ત્યારે) અજ્ઞાતા બનશે. પરંતુ પુરુષ તો સર્વદા ચિત્તવૃત્તિનો જ્ઞાતા જ છે. માટે તેને અપરિણામી માનવો જરૂરી છે. (૧૧/૧૩)
અહીં એક પ્રશ્ન ઉપસ્થિત થાય છે કે “જો નિર્મલસર્વોપરિણામસ્વરૂપ ચિત્ત જ સત્ત્વગુણના ઉત્કર્ષના લીધે અર્થપ્રકાશક હોય તથા સ્વપ્રકાશક હોય તો અર્થની જેમ પોતાનું પણ તે પ્રકાશક = જ્ઞાપક બની જવાથી તમામ પ્રકારના વ્યવહારની સંગતિ થઈ જશે. તો પછી ચિત્તથી ભિન્ન એવા ગ્રહીતા = જ્ઞાતા તરીકે પુરુષને માનવાની જરૂર શી છે?” પરંતુ આ પ્રશ્નનો જવાબ આપતા પૂર્વપક્ષી પાંતજલ વિદ્વાનો એમ કહે છે કે –
હ ચિત્ત ચિત્તાન્તરવેલ નથી - પૂર્વપક્ષ ચાલુ રહી ગાથાર્થ :- ચિત્ત દૃશ્ય હોવાથી ઘટની જેમ સ્વાભાસ = સ્વપ્રકાશ્ય નથી. જો મૂળ ચિત્તને અન્ય દશ્ય એવા ચિત્ત દ્વારા જ્ઞેય માનવામાં આવે તો અનવસ્થા અને સ્મૃતિમાંકર્ય દોષ આવે છે. (૧૧/૧૪)
ટીકાર્ય - ખરેખર ચિત્ત સ્વાભાસ નથી, સ્વપ્રકાશ્ય નથી. મતલબ કે સ્વાત્મક ચિત્ત દ્વારા ચિત્ત ગ્રાહ્ય-દશ્ય-શેય-પ્રકાશ્ય નથી. પરંતુ સ્વભિન્ન દૃષ્ટા એવા પુરુષથી વેદ્ય છે, ગ્રાહ્ય છે, પ્રકાશ્ય છે. આનું કારણ એ છે કે ચિત્ત દૃશ્ય છે, દૃષ્ટ્રવિષય છે, શેય છે. જે જે દૃશ્ય હોય તે તે સ્વભિન્ન દૃષ્ટાથી વેદ્ય બને છે, સ્વભિન્ન જ્ઞાતાથી શેય બને છે, સ્વભિન્ન પ્રકાશકથી પ્રકાશ્ય બને છે. આ પ્રકારની વ્યાપ્તિ = નિયમ છે. આ નિયમ પણ સત્ય છે. કારણ કે ઘટ-પટ વગેરે દેશ્ય છે તો ઘટાદિથી ભિન્ન દેખા એવા આત્માથી જ તે વેદ્ય-શેય-પ્રકાશ્ય બને છે. ચિત્ત પણ દશ્ય હોવાથી પુરુષવેદ્ય માનવું જરૂરી છે. માટે તે સ્વપ્રકાશ્ય = સ્વાત્મક ચિત્ત દ્વારા વેદ્ય બની ન શકે. માટે તો યોગસૂત્રમાં જણાવેલ છે કે
૨. મુદ્રિતગત “સ્વપ્રવાશ...' ડુત્રશુદ્ધ: 4: | ૨. હસ્તાફ “તસ્વી...' ત્યશુદ્ધ: 4: |
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
•
=
अर्थनिष्ठव्यापारफलसमर्थनम्
દૃશ્યત્વા (યો.તૂ.૪-૬)"|
‘अन्तर्बहिर्मुखव्यापारद्वयविरोधात्, तन्निष्पाद्यफलद्वयस्याऽसंवेदनाच्च बहिर्मुखतयैवाऽर्थनिष्ठत्वेन चित्तस्य संवेदनादर्थनिष्ठमेव तत्फलं न स्वनिष्ठमि ति ( यो. सू. ४ / १९ रा.मा.) राजमार्तंडः । तथापि चित्तान्तरदृश्यं चित्तमस्त्वित्यत आह- * तदन्यदृश्यतायां च = चित्तान्तरदृश्यतायां स्वप्रकाशकं न भवति, पुरुषवेद्यं भवतीति यावत् । कुतः ? दृश्यत्वात् । यत्किल दृश्यं तद् द्रष्टृवेद्यं दृष्टं यथा घटादि । दृश्यं च चित्तं तस्मात् न स्वाभासम् ← ( रा. मा. ४ / १९) इत्येवमकारि भोजेन । अन्तर्बहिर्मुखव्यापारद्वयविरोधात् स्वग्राहकान्तर्मुखव्यापार-परग्राहकबहिर्मुखव्यापारयोः मिथो विरोधात्, तन्निष्पाद्यफलद्वयस्य = अन्तर्बहिर्व्यापारद्वितयजन्य-स्वपरप्रकाशलक्षणफलद्वयस्य युगपद् असंवेदनाच्च = અનનુભવાવ્ય તિર્મુહતયેવ = પરાભિમુલતથૈવ, ન ત્વન્તર્મુહતયા, અનિત્યેન = વાવિષयवृत्तित्वेन रूपेण हि चित्तस्य बुद्धेः संवेदनात् अनुभवात् अर्थनिष्ठमेव परस्थमेव तत्फलं = व्यापारफलं; न तु स्वनिष्ठं चित्तनिष्ठं इति राजमार्तण्डः = राजमातडकारो भोजो व्याचष्टे । अत्र हिं व्यापारद्वयविरोध- तत्फलद्वयाऽसंवेदने चित्तव्यापारस्य बहिर्मुखत्वसिद्धिहेतुतयाऽभिहिते, चित्तसंवेदनस्याऽर्थनिष्ठत्वे चित्तस्य घटाद्याकारवृत्तिलक्षणो वहिर्मुखव्यापारो हेतुरूपेणाऽऽविष्कृतः, अर्थनिष्ठ ‘ચિત્ત સ્વાભાસ = સ્વપ્રકાશ્ય નથી. કેમ કે તે દૃશ્ય છે.'
પ્રસ્તુતમાં યોગસૂત્રની રાજમાર્તણ્ડ વ્યાખ્યા કરનાર ધારાનરેશ ભોજદેવ એમ કહે છે કે —> ‘ચિત્તમાં ઘટાદિગ્રાહકતા હોવાથી બહિર્મુખવ્યાપાર રહેલ છે. જો ચિત્તને સ્વાત્મક ચિત્તથી ગ્રાહ્ય-દશ્ય-વેદ્ય માનવામાં આવે તો સ્વગ્રાહકતા સિદ્ધ થાય. સ્વગ્રાહકતા તો ચિત્તમાં અન્તર્મુખવ્યાપાર વિના શક્ય નથી. પરંતુ ચિત્તમાં અન્તર્મુખ વ્યાપાર માનો તો બહિર્મુખ વ્યાપાર માની ના શકાય તથા ચિત્તમાં બહિર્મુખ વ્યાપાર સ્વીકારો તો અંતર્મુખ વ્યાપાર માની ન શકાય. કારણ કે અન્તર્મુખ વ્યાપાર અને બહિર્મુખ વ્યાપારઆ બન્ને પરસ્પર વિરોધી છે. (માણસ ઘરની બહાર રહેલી ચીજ જોવા માટે ડોકિયું કરે તો ગૃહનિષ્ઠ તીજોરીની અંદર રહેલ દાગીના જોઈ ન શકે અને તે દાગીના જુએ તો ઘરની બહાર રહેલો ઘડો ન દેખાય. બન્ને એક સાથે જેમ શક્ય નથી તેમ ઉપરોક્ત વાત અંગે સમજી લેવું.) ચિત્તમાં અર્થગ્રાહક બહિર્મુખ વ્યાપાર તો પ્રમાણસિદ્ધ જ છે. તેથી તેને સ્વગ્રાહક માની ન શકાય.
વળી, બીજી મહત્ત્વની વાત તો એ છે કે બહિર્મુખ વ્યાપારનું ફળ અને અંતર્મુખ વ્યાપારનું ફળ એમ બે ફળ દેખાતા હોય તો બન્ને પ્રકારના વિરોધી વ્યાપાર પણ ચિત્તમાં માની શકાય. પરંતુ બન્ને વ્યાપારના બે ફળનું સંવેદન થતું નથી. માત્ર બહિર્મુખવ્યાપારજન્ય ફળનું જ સંવેદન થાય છે. બાહ્ય અર્થમાં ‘આ ઘડો છે’ આ પ્રમાણે બહિર્મુખવ્યાપારજન્ય ફળનો અનુભવ ચિત્તને થાય છે. માટે બાહ્ય અર્થમાં જ ચિત્તવ્યાપારજન્ય ફળ રહે છે, નહિ કે ચિત્તમાં. મતલબ કે ચિત્તના બહિર્મુખ વ્યાપારથી ઉત્પન્ન થનાર ફળનો અનુભવ બાહ્ય અર્થમાં થતો હોવાથી ચિત્તવ્યાપારફળ અર્થનિષ્ઠ છે, સ્વાત્મકચિત્તનિષ્ઠ નથી' ← * અનવસ્થા દોપ્રસંગ
તાવિ. । અહીં એવી શંકા થઈ શકે છે કે “ચિત્ત ભલે સ્વાત્મક ચિત્તથી વેદ્ય ન હોય. પરંતુ ..... इति चिह्नद्वयान्तर्गतः पाठो मुद्रितप्रतौ नास्ति । अस्माभिस्तु हस्तादर्शानुसारेणावश्यकत्वात्स पाठो गृहीतः ।
=
=
=
७७१
=
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
७७२
चित्ते व्यापारद्वयविरोधः
द्वात्रिंशिका - ११/१४
च चित्तस्याऽभ्युपगम्यमानायां अनवस्था - स्मृतिसङ्करौ स्याताम् । तथाहि - ' यदि बुद्धिर्बुद्ध्यन्तरेण वेद्येत तदा साऽपि बुद्धिः 'स्वयमबुद्धा बुद्ध्यन्तरं प्रकाशयितुमसमर्थेति तस्या ग्राहकं बुद्ध्यन्तरं कल्पनीयं, तस्याऽप्यन्यदित्यनवस्थानात् पुरुषायुषः सहस्रेणाऽपि अर्थप्रतीतिर्न स्यात्। न हि प्रतीतावप्रतीतायामर्थः प्रतीतो भवति ।
=
•
चित्तव्यापारजन्यफलसाधने चार्थनिष्ठचित्तसंवेदनस्य हेतुता द्योतिता । साऽपि बुद्धिः द्वितीयाऽपि बुद्धिः स्वयं बुद्ध्या इति मूलादर्शेऽशुद्धः पाठः । 'स्वयमबुद्धा' इति तु शुद्धः पाठः, तदनन्तरं 'सती' इत्यध्याहार्यम् । बुद्ध्यन्तरं प्रथमां बुद्धिं प्रकाशयितुं ग्रहीतुं असमर्था = सामर्थ्यशून्या इति तस्याः = द्वितीयाया बुद्धेः ग्राहकं तृतीयं बुद्ध्यन्तरं कल्पनीयं, तस्यापि तृतीयस्य बुद्धिविशेपस्यापि प्रकाशकं अन्यत् = चतुर्थं बुद्ध्यन्तरमभ्युपगन्तव्यं स्यात् इति अनवस्थानात् = अप्रामाणिकाऽनन्तार्थकल्पनाविरामविरहात् । तथा बुद्धेर्बुद्ध्यन्तरवेद्यत्वपक्षे स्मृतिसङ्करोऽपि स्यात् । अप्रतीतायाः प्रतीतेरर्थप्रत्यायकत्वाऽसम्भवनियमेन तद्ग्राहिकाणां रूपादिगोचरबुद्धि
ग्राहिकाणां, शिष्टं सुगमम् ।
=
•
૧. મુદ્રિતપ્રતો ‘સ્વયં યુદ્ધચા' કૃત્યશુદ્ધ: પાઠઃ ।
=
=
ग्रन्थकृदत्र योगसूत्रसंवादमाह 'एके 'ति, 'चित्तान्तरे 'ति च । एतद्व्याख्या राजमार्त्तण्डे → अर्थस्य સ્વભિન્ન એવા અન્ય ચિત્ત દ્વારા ચિત્તને ગ્રાહ્ય માનવામાં શું વાંધો ? મતલબ કે A નામનું ચિત્ત ઘડા વગેરે બાહ્ય અર્થને ગ્રહણ કરે છે તથા B નામનું ચિત્ત A નામના ચિત્તને ગ્રહણ કરે છે - આવું માનવામાં શું વાંધો છે ? જો તમે પાતંજલ વિદ્વાનો આ રીતે A નામના ચિત્તને B નામના ચિત્તનો વિષય માની લો તો A નામના ચિત્તને ગ્રહણ કરનાર પુરુષને માનવાની આવશ્યકતા જ નહિ રહે.” પરંતુ આ શંકાનું નિરાકરણ કરવા માટે પાતંજલ વિદ્વાનો એમ કહે છે કે (આ બત્રીસીના પ્રથમ શ્લોકની ટીકાના વિશેષાર્થમાં ગુજરાતી વિવેચનમાં જણાવી ગયા છીએ કે ચિત્ત અંતઃકરણ = 2179 = બુદ્ધિ આ બધા પર્યાયવાચી શબ્દો છે. તેથી ચિત્તના સ્થાને ‘બુદ્ધિ’ શબ્દનો વપરાશ કરીને પાતંજલ વિદ્વાનો જણાવે છે કે) જો A બુદ્ધિને અન્ય બુદ્ધિ = B દ્વારા ગ્રાહ્ય = વેધ માનશો તો તે B નામની બુદ્ધિ પણ જ્યાં સુધી પોતે જ અજ્ઞાત હશે ત્યાં સુધી A નામની બુદ્ધિને જણાવવા માટે અસમર્થ બનશે. માટે B નામની બુદ્ધિની (= ચિત્તની) ગ્રાહક C નામની એક નવી બુદ્ધિ સ્વીકારવી પડશે. આવું બને તો C નામની બુદ્ધિથી જ્ઞાત થયેલી B નામની બુદ્ધિ 4 નામની બુદ્ધિને ગ્રહણ કરી શકશે, જણાવી શકશે. પરંતુ અહીં ફરીથી એક સમસ્યા ઊભી થશે કે C નામની બુદ્ધિ પણ જ્યાં સુધી સ્વયં અજ્ઞાત હશે ત્યાં સુધી B નામની બુદ્ધિને ગ્રહણ કરી નહિ શકે. માટે C ને ગ્રહણ કરવા D નામની બુદ્ધિને માનવી પડશે. તેને ગ્રહણ કરવા E નામની બુદ્ધિ... આ રીતે તો નવી-નવી બુદ્ધિની કલ્પના કરવાનો કોઈ અંત જ નહિ આવે.
આ બાબત દાર્શનિક પરિભાષા અનુસાર અનવસ્થાદોષ કહેવાય છે. આ અનવસ્થા દોષના કારણે માણસના આયુષ્યના હજારો યુગો પસાર થવા છતાં ક્યારેય ઘટાદિ બાહ્ય અર્થની પ્રતીતિ જ નહિ થાય. કારણ કે પ્રતીતિ બુદ્ધિ જ્યાં સુધી પ્રતીત ન થાય, જણાય નહિ ત્યાં સુધી ધટાદિ અર્થની પ્રતીતિ થઈ જ શકતી નથી. માટે ચિત્તને સ્વભિન્ન ચિત્તથી (= બુદ્ધિથી) ગ્રાહ્ય માની શકાય નહિ.
=
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
• विभिन्नपाठद्वयसङ्गतिः •
७७३ ___ तथा स्मृतिसङ्करोऽपि स्यात्, एकस्मिन् रूपे रसे वा समुत्पन्नायां बुद्धौ तद्ग्राहिकाणामनन्तानां बुद्धीनामुत्पत्तेः तज्जनितसंस्कारैर्युगपद् बह्वीषु स्मृतिषूत्पन्नासु ‘कस्मिन्नर्थे स्मृतिरियमुत्पन्ना?' इति ज्ञातुमशक्यत्वात् । तदाह-“एकसमये चोभयाऽनवधारणं' (यो.सू. ४-२०) । चित्तान्तरदृश्ये बुद्धिबुद्धेरतिप्रसङ्गः स्मृतिसङ्करश्चेति" (यो.सू.४-२१)।।१४।। संवित्तिरिदन्तया व्यवहारयोग्यताऽऽपादनम्, 'अयमर्थः सुखहेतुर्दुःखहेतुर्वे'ति । बुद्धेश्च ‘संविदहमि'त्येवमाकारेण सुख-दुःखरूपतया व्यवहारक्षमताऽऽपादनम् । एवम्विधञ्च व्यापारद्वयमर्थप्रत्यक्षताकाले न युगपत्कर्तुं शक्यं, विरोधात् । न हि विरुद्धयोर्व्यापारयोर्युगपत्सम्भवोऽस्ति । अत एकस्मिन् काले उभयस्य = स्वरूपस्याऽर्थस्य चावधारयितुमशक्यत्वान्न चित्तं स्वप्रकाशमित्युक्तं भवति । किञ्चैवम्विधव्यापारद्वयनिष्पाद्यस्य फलद्वयस्याऽसंवेदनाद् बहिर्मुखतयैवार्थनिष्ठत्वेन चित्तस्य संवेदनादर्थनिष्ठमेव फलं न स्वनिष्ठमित्यर्थः (रा.मा.४/२०) । यदि हि बुद्धिर्बुद्ध्यन्तरेण वेद्येत तदा साऽपि बुद्धिः स्वयमबुद्धा बुद्ध्यन्तरं प्रकाशयितुमसमर्थेति, तस्या ग्राहकं बुद्ध्यन्तरं कल्पनीयं, तस्याप्यन्यदित्यनवस्थानात्पुरुषायुषेणाप्य(?युषाप्य)र्थप्रतीतिर्न स्यात् । न हि प्रतीतावप्रतीतायामर्थः प्रतीतो भवति। स्मृतिसङ्करश्च प्राप्नोति, रूपे रसे वा समुत्पन्नायां बुद्धौ तद्ग्राहिकाणामनन्तानां बुद्धीनां समुत्पत्तेर्बुद्धिजनितैः संस्कारैर्यदा युगपद् बढ्यः स्मृतयः क्रियन्ते तदा बुद्धेरपर्यवसानात् बुद्धि-स्मृतीनाञ्च बह्वीनां युगपदुत्पत्तेः ‘कस्मिन्नर्थे स्मृतिरियमुत्पन्ने'ति ज्ञातुमशक्यत्वात् स्मृतिसङ्करः स्यात् = ‘इयं रूपस्मृतिरियं रसस्मृति'रिति न ज्ञायेत - (रा.मा. ४/२१) इत्येवमकारि भोजेन । ततश्च रूपविषयकस्मृतौ रसविषयकत्वं स्यात् रसविषयकस्मृतौ च रूपविषयकत्वं स्यादित्याशयः । चित्तान्तरदृश्ये बुद्धिबुद्धेरित्यादि । साम्प्रतं योगसूत्रप्रतौ ‘चित्तान्तरदृश्ये बुद्धेः' इत्यादिकः पाठो
જ સ્મૃતિમાંર્ઘ પ્રસંગ છે तथा. । तेम ४ A मुद्धिने पुरुषन। पहले B नामनी अन्य पुद्धिथी प्राय मानवामा भावे તો સ્મૃતિમાં કર્ય દોષ પણ નડે તેમ છે. તે આ રીતે - એક જ રૂપ કે રસને વિશે “આ રૂપ છે', કે “આ રસ છે' - આવી બુદ્ધિ ઉત્પન્ન થયે છતે, ચિત્તને ચિત્તાન્તરગ્રાહ્ય માનવામાં અજ્ઞાત બુદ્ધિમાં અર્થપ્રકાશકત્વનો સંભવ ન હોવાના કારણે તેવી રૂપાદિગ્રાહક બુદ્ધિને ગ્રહણ કરનારી અનંત બુદ્ધિઓ ઉત્પન્ન થશે. રૂપાદિગ્રાહક એક બુદ્ધિની પ્રકાશક એવી અનન્ત બુદ્ધિથી ઉત્પન્ન થયેલા સંસ્કારો પણ ઘણા બધા હશે. તેમ જ તે બધા સંસ્કારો જ્યારે એકી સાથે ઉબુદ્ધ થશે, પ્રગટ થશે ત્યારે અનેક સ્મૃતિઓ ઉત્પન્ન થશે. તેવી પરિસ્થિતિમાં કયા અર્થમાં આ સ્મૃતિ ઉત્પન્ન થઈ છે ?” એમ જાણવું અશક્ય બની જશે. મતલબ કે “આ રૂપની સ્મૃતિ છે.” તથા “આ રસની સ્મૃતિ છે” એમ જાણવું તદ્દન અશક્ય બની જશે. માટે જ યોગસૂત્રમાં બતાવેલ છે કે “એકસમયે અર્થજ્ઞાન અને ચિત્તજ્ઞાન આ બન્નેનું અવધારણ થઈ શકતું નથી. તથા બુદ્ધિને = ચિત્તને અન્ય ચિત્તથી દશ્ય માનવામાં અતિપ્રસંગ = અનવસ્થા होष भने स्मृतिसर्थ घोष भावे छे.' (११/१४) १. हस्तादर्श 'स्वजनित..' इति पाठः । २. हस्तादर्श ....नवधारणा' इत्यशुद्धः पाठः । ३. 'चित्तान्तराऽदृश्ये' इत्यशुद्धः पाठो मुद्रितप्रतौ ।
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
७७४
• चितेरप्रतिसक्रमस्थापनम् . द्वात्रिंशिका-११/१५ नन्वेवं कथं विषयव्यवहारः ? इत्यत्राऽऽहअङ्गाऽङ्गिभावचाराभ्यां चितिरप्रतिसङ्कमा । द्रष्ट-दृश्योपरक्तं तच्चित्तं सर्वाऽर्थगोचरम् ।।१५।।
'अङ्गे'ति। चितिः = पुरुषरूपा चिच्छक्तिः अङ्गाऽङ्गिभावचाराभ्यां = परिणाम-परिणामिभावगमनाभ्यां अप्रतिसङ्क्रमा = अन्येनाऽसङ्कीर्णा । यथा हि गुणाः स्वबुद्धिगमनलक्षणे परिदृश्यते । किन्तु भावागणेशवृत्ति-नागोजीभट्टवृत्त्यादौ 'बुद्धिबुद्धे'रित्यादिपाठस्यापि दर्शनात् सोऽपि सम्यगेवेति ध्येयम् । तदुक्तं नागोजीभट्टवृत्तौ 'यदि वृत्तिः चित्तान्तरेण गृह्यते तदा बुद्धिबुद्धेः चित्तवृत्तीनामतिप्रसङ्गः = अनवस्था। अगृहीताया बुद्धेः बुद्धिग्रहणाऽसामर्थ्यात् । तथात्वे त्वाद्याया अपि तादृश्या एव विपयग्राहकत्वं स्यादिति व्यर्था तत्कल्पना स्यात्' (यो.सू. ४।२१ ना.भ.) इत्यादि ।
ननु चित्तस्य चित्तान्तरग्राह्यत्वमते सन्तु द्वित्राः त्रिचतुराः पञ्चपा वा चित्तात्मानो ग्राह्या इति नानवस्थेति चेत् ? मैवम्, ग्राहकचित्तस्याऽनिश्चये ग्राह्यचित्ताऽनिश्चयात् 'गेहे घटो दृष्टो न वा ?' इति संशये 'न दृष्ट' इति व्यतिरेकनिश्चये चाऽर्थनिश्चयाऽदर्शनेन ज्ञानचित्ताऽनिश्चयस्यार्थाऽनिश्चयाहेतुत्वात् तत्तदनन्तचित्तानामनुभवे चाऽनन्तचित्तस्मृतीनां सङ्करश्च प्राप्नोति स्मृत्यानन्त्यादशक्यग्रहत्वाद् ग्राहकाऽभावाच्च ‘इयं नीलचित्तस्मृतिः' इति विभागो न स्यादित्यर्थः । चित्तानां समत्वाद् दीपानामिव ग्राहकत्वाऽसम्भवश्च । अतः साक्षिवेद्यं चित्तमिति सिद्धमिति मणिप्रभाकृत् रामानन्दः । प्रकृते →
यथा जलस्थ आभासः स्थलस्थेनाऽवदृश्यते । स्वाभासेन तथा सूर्यो जलस्थेन दिवि स्थितः ।। एवं त्रिवृदऽहङ्कारो भूतेन्द्रिय-मनोजयैः । स्वाभासैर्लक्षितोऽनेन सदाभासेन सत्यदृक् ।।
- (क.दे.सं.३/१२-१३) इति कपिल-देवहूतिसंवादकारिके अपि स्मर्तव्ये ।।११/१४ ।।
ननु एवं = बुद्धेः स्वप्रकाशकत्वाऽभावे वुद्ध्यन्तरेण चाऽसंवेदने कथं = केन प्रकारेण अयं विषयव्यवहारः = घटादिविषयकव्यवहारः स्यात् ? इत्यत्र आशङ्कायां सत्यां पूर्वपक्षी आह- ‘अङ्गे'ति । अप्रतिसङ्क्रमा = अन्येन विपयादिना असङ्कीर्णा = अननुविद्धा, अपरिणामिनीति यावत्, । प्रतिसक्रमो हि द्विविधो भवति - परिणाम-परिणामिभावलक्षणः विपयदेशगमनात्मकश्च । आद्योदाहरणमाहयथा हि गुणाः = सत्त्व-रजस्तमोऽभिधानाः समानाऽवस्थाऽऽपन्नप्रकृतिस्थानीयाः स्वबुद्धिगमनलक्षणे
અહીં એક પ્રશ્ન ઉપસ્થિત થાય કે “જો ચિત્ત સ્વપ્રકાશ્ય ન હોય તો પછી “આ ઘટ છે”, “આ પટ છે ઈત્યાદિ વ્યવહાર કઈ રીતે થઈ શકશે ?’ તો આ પ્રશ્નનો જવાબ આપતા પાતંજલ વિદ્વાનો કહે છે કે
ગાથાર્થ :- ચિતિશક્તિ અંગાંગીભાવ પામવા દ્વારા અપ્રતિસંક્રમવાળી છે. તેથી દ્રષ્ટા અને દશ્યથી ७५२.5 थयेस यित्त साविषय छे. (११/१५)
ટીકાર્થ :- પુરુષ ચિતિશક્તિસ્વરૂપ = ચૈતન્યમાત્ર છે. પરિણામ-પરિણામીભાવ પામવા દ્વારા તે અન્ય પદાર્થથી સંકીર્ણ બનતો નથી. (કારણ કે તે કૂટસ્થ ધ્રુવ અપરિણામી તત્ત્વ છે. પુરુષ કોઈનો પરિણામ નથી. માટે તેનામાં કોઈનો અંગભાવ નથી. તથા પુરુષનો કોઈ પરિણામ પણ નથી. એટલે પુરુષમાં કોઈનો અંગીભાવ = પરિણામીભાવ પણ નથી. અર્થાત જેમાં કોઈની અપેક્ષાઓ અંગગીભાવ = પરિણામપરિણામીભાવ હોય ત્યાં અંગમાં અંગીનું ઉપસંક્રમણ = ગમન હોય છે. જ્યારે પ્રસ્તુતમાં ચિતિશક્તિમાં = પુરુષમાં પરિણામપરિણામીભાવ જ નથી. તેથી અંગાંગીભાવ પામવા વડે તેમાં કોઈનો પ્રતિસંક્રમ થતો નથી. કોઈથી પુરુષ
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रतिसङ्क्रमद्वैविध्यविमर्शः
७७५
णामेऽङ्गिनमुपसङ्क्रामन्ति
'तद्रूपतामिवाऽऽपद्यन्ते, यथा चा ( वा ) ऽऽलोकपरमाणवः प्रसन्तो विषयं व्याप्नुवन्ति, नैवं चितिशक्तिः, तस्याः सर्वदैकरूपतया स्वप्रतिष्ठितत्वेन व्यवस्थितत्वादित्यर्थः । तत् = तस्मात् चित्सन्निधाने बुद्धेस्तदाकारताऽऽपत्तौ चेतनायामिवोपजायमानायां बुद्धिवृत्तिप्रतिसङ्क्रान्तायाश्च चिच्छक्तेर्बुद्ध्यविशिष्टतया सम्पत्तौ स्वसम्बुद्ध्युपपत्तेरित्यर्थः । परिणामे अङ्गिनं = विषमाऽवस्थाऽऽपन्नप्रकृतिस्थानीयं गुणं उपसङ्क्रामन्ति तद्रूपतामिव = बुद्धिरूपतामिव आपद्यन्ते । द्वितीयप्रतिसङ्क्रमे पक्षद्वयसम्मतं दृष्टान्तमाह- 'यथा चे 'ति । न एवं = अङ्गाङ्गिभावप्रकारेण विषयदेशगमनप्रकारेण वा चितिशक्तिः पुरुषात्मिका चैतन्यलक्षणा अङ्गिनमुपसङ्क्रामति विषयदेशं वा व्याप्नोति, तस्याः चितिशक्तेः सर्वदा सर्वत्र सर्वथा एव एकरूपतया शुद्धचिन्मात्ररूपेण स्वप्रतिष्ठितत्वेन = स्वमात्राऽवस्थितत्वेन व्यवस्थितत्वात् प्रसिद्धत्वात् ।
तस्मात् कारणात् चित्सन्निधाने = चितिशक्तिसकाशे बुद्धेः तदाकारतापत्तौ = पुरुषाऽऽकारताप्राप्तौ सत्यां प्राप्तचैतन्योपग्रहरूपत्वेन चेतनायामिव चितिशक्ताविव उपजायमानायां बुद्धौ तदा बुद्धिवृत्तिप्रतिसङ्क्रान्तायाश्च = प्राप्तचैतन्योपरागरूपायां बुद्धिवृत्तौ अङ्गाऽङ्गिभावेन तत्त्वतोऽप्रतिसङ्क्रान्तत्वेऽपि प्रतिसङ्क्रान्ताया इव चिच्छक्तेः चितिशक्तेः पुरुषाऽपराभिधानायाः बुद्ध्यविशिष्टतया = स्वाकारबुद्धिवृत्त्यनन्यतयेव सम्पत्तौ आपत्तौ सत्यां स्वसम्बुद्ध्युपपत्तेः = स्वभोग्यबुद्धिसंवेदनसङ्गतेः । तदुक्तं अपरिणामिनी हि भोक्तृशक्तिरप्रतिसङ्क्रमा च परिणामिनि अर्थे प्रतिसङ्क्रान्तेव तद्वृत्तिमनुपतति । तस्याश्च प्राप्तचैतन्यस्वरूपोपग्रहाया बुद्धिवृत्तेः अनुकारमात्रतया बुद्धिवृत्त्यविशिष्टा हि ज्ञानवृत्तिराख्यायते ← (यो.सू.भा.४/२२ ) इति ।
व्यासेनापि योगसूत्रभाष्ये
=
=
=
·
=
=
•
સંકીર્ણ થતો નથી.) સમાનાવસ્થાપન-પ્રકૃતિસ્થાનીય સત્ત્વગુણ, રજોગુણ, તમોગુણ જેમ પોતાની બુદ્ધિને પામવા રૂપ પરિણામમાં અંગી એવા વિષમાવસ્થાપ્રાપ્ત-પ્રકૃતિસ્વરૂપ ગુણને ઉપસંક્રાન્ત કરાવે છે. અર્થાત્ પ્રકૃતિના પરિણામસ્વરૂપ એવી બુદ્ધિમાં પરિણામી એવી પ્રકૃતિ ઉપસંક્રાન્ત થાય છે. મતલબ કે પ્રકૃતિ જાણે કે બુદ્ધિસ્વરૂપને પામે છે. (પરિણામ પરિણામીમાં સંક્રાન્ત થાય ત્યારે સર્વથા પરિણામીરૂપે પરિણામ બનતો નથી. પરંતુ તે जन्मे वय्ये sis (मेह एग रहे छे. आ जाजत सूयववा भाटे 'तद्रूपतामिव' खाम गावे छे. अंगांगीभाव પ્રતિસંક્રમ જાણીને જૈનો એમ કહી શકે છે કે ‘આ તો પાતંજલોનો સ્વમત છે. પરંતુ અમે તે માનતા નથી.’ તેથી ઉભયમતસંમત ઉદાહરણ દ્વારા વિષયદેશગમનરૂપ પ્રતિસંક્રમ બતાવવા માટે પાતંજલ વિદ્વાનો એમ કહે છે કે) અથવા તો જેમ આલોકના (= પ્રકાશના) પરમાણુઓ સ્વરૂપ અવયવો ફેલાતા-ફેલાતા ઘટ-પટ આદિ વિષયદેશ સુધી જઈને વિષયને પોતાનાથી વ્યાપ્ત કરે છે. તેમ ચિતિશક્તિ (= પુરુષ) અંગાંગીભાવરૂપે કે વિષયદેશગમનરૂપે અન્યમાં સંક્રાન્ત થતી નથી. કારણ કે તે ચૈતન્યશક્તિ સર્વદા એકસ્વરૂપવાળી હોવાથી પોતાના સ્વરૂપમાં રહેવા રૂપે જ સિદ્ધ છે.
જે કારણે ચિતિશક્તિ હંમેશા એકરૂપે નિજસ્વરૂપમાં રહેલી હોવાથી નથી અંગ-અંગીભાવરૂપે અન્યત્ર સંક્રાન્ત થતી કે નથી વિષયદેશગમનરૂપે અન્યત્ર સંક્રાન્ત થતી તે કારણે ચિતિશક્તિસ્વરૂપ પુરુષનું સન્નિધાન થતાં બુદ્ધિ ચેતનાઆકારતા પ્રાપ્ત કરે છે. આ રીતે બુદ્ધિ ચેતના જેવી થતાં બુદ્ધિની વૃત્તિમાં પ્રતિસંક્રાન્ત
१. हस्तादर्शे 'द्रूप...' इति त्रुटितः पाठः । २. हस्तादर्शे 'सर्वदैवेक...' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
७७६
• चित्तस्य सर्वार्थग्रहणसमर्थनम् • द्वात्रिंशिका-११/१५ ___ (द्रष्ट-दृश्योपरक्तं =) द्रष्ट-दृश्याभ्यामुपरक्तं = द्रष्टरूपतामिवाऽऽपन्नं गृहीतविषयाऽऽकारपरिणाम
ततश्च घटादिविषयकव्यवहारोऽप्यनाविल इति सिद्धम् । अविशिष्टता च परस्परं प्रतिबिम्बनादुभयोरेव विषयाऽऽकारत्वं तत्साम्यमित्युक्तं भवति । अप्रतिसञ्चाराया अपि चितिशक्तेः स्वीयबुद्धिवृत्तिदर्शनं बुद्धिवृत्त्याऽऽकारतापत्त्यैव भवतीत्यर्थः । अयं भावो - ज्ञातुः सञ्चारो न साक्षादेव ज्ञाने हेतुः किन्तु अर्थाऽऽकारताहेतुः सन्निकर्पद्वारा, अन्यथा स्वप्नादौ मनःसञ्चाराऽभावेनार्थभानाऽयोगात् । अतो विभुत्वेनैव सर्वत्र सन्निकृष्टस्यात्मनः सञ्चारो नाऽपेक्ष्येत इति । सम्पत्तिशब्दग्रहणञ्च पुरुषस्य पारमार्थिकाऽऽकारप्रतिपेधार्थम् । यथा हि विषयाऽसन्निकर्षकालेऽपि स्वप्नादौ तद्भानायाऽगत्या चित्तस्य तदाकारः परिणाम इष्यते, नैवं पुरुषस्य चित्तवृत्त्यभावेऽपि तद्भानं भवति येन पुरुपेऽपि वृत्त्याकारः परिणामः इप्येत । किन्तु स्फटिके सन्निकृष्टजपालौहित्यस्येव चित्तवृत्तेः प्रतिबिम्बमेव लाघवादिष्यते, उभयत्राऽऽकाराख्यपरिणामकल्पने गौरवात्, स्फटिकदर्पणादेः स्वप्रतिबिम्वितवस्तुप्रकाशकत्वस्य सिद्धत्वाच्चेति (यो.वा.४/२२ पृ.४४२) योगवार्तिके विज्ञानभिक्षुः व्याचप्टे ।
एतेन → निसङ्गेऽपि उपरागः, अविवेकात् (सां.सू.६/२७), जपा-स्फटिकयोरिव नोपरागः किन्त्वभिमानः - (सां.सू.६/२८) इति साङ्ख्यसूत्रयुगलमपि व्याख्यातम्, यथा जपास्फटिकयो।परागः, किन्तु जपाप्रतिविम्ववशादुपरागाऽभिमानमात्रं, 'रक्तः स्फटिक' इति । तथैव बुद्धि-पुरुपयोर्नोपरागः, किन्तु बुद्धिप्रतिबिम्बवशादुपरागाभिमानोऽविवेकवशादित्यर्थः । अत उपरागतुल्यतया वृत्तिप्रतिबिम्ब एव पुरुपोपराग इति सूत्रद्वयपर्यवसितोऽर्थः (सा.प्र.भा.६/२८) इति साङ्ख्यप्रवचनभाष्ये विज्ञानभिक्षुः। तदुक्तं योगवाशिष्ठे अन्नपूर्णोपनिषदि च → तस्मिंश्चद्दर्पणे स्फारे समस्ता वस्तुदृष्टयः । इमास्ताः प्रतिबिम्बन्ति सरसीव तटद्रुमाः ।। ( (यो.वा.उपशम.९१/११३ + अन्न.४/७१) इति पूर्वोक्तं(पृ.७४४)स्मर्तव्यम् ।
एतेन चितिशक्तिरसङ्क्रान्ता सती कथं बुद्धिवृत्तिं पश्यतीति प्रत्यस्तम्, यथा निर्मले जलेऽसङ्क्रान्तोऽपि चन्द्रमाः सङ्क्रान्तप्रतिबिम्वतया सङ्क्रान्त इव, एवमत्राऽप्यसङ्क्रान्ताऽपि सङ्क्रान्तप्रतिबिम्बा चितिशक्तिः सङ्क्रान्तेव भवति तेन बुद्ध्यात्मत्वमापन्ना बुद्धिवृत्तिमनुपततीति तामनुकारेण पश्यतीति तत्त्ववैशारद्यां (यो.सू.२/२०/त.वै.पृ.२१३) वाचस्पतिमिश्रो व्याचप्टे । 'चिच्छायाग्राह्यत्वसम्बन्धेन चिदुपरक्तं चित्तं चिद्वेद्यमिति मणिप्रभाकृत् (म.प्र. ४/२२) । तदेवं दृश्यत्वेन चित्तस्य परिणामिनः तदतिरिक्तः पुमानपरिणतिधर्मोपपादितः ।
___ साम्प्रतं निरुक्तरीत्या स्वसंविदितं चित्तं सर्वाऽर्थग्रहणसामर्थ्येन सकलव्यवहारक्षम भविष्यतीत्याह द्रष्टदृश्याभ्यां = पुरुष-तदितरविषयाभ्यां उपरक्तं = समर्पिताऽऽकारं द्रष्टुरूपतामिवापन्नं = पुरुषात्मत्वमिव થયેલ (= પ્રતિબિંબિત થયેલ = અંગગીભાવ વિના માત્ર પોતાનું પ્રતિબિંબ ત્યાં રહેલ છે તેવી) ચિતિશક્તિ બુદ્ધિસમાન થાય છે. આમ પરિણામ-પરિણામીભાવ કે વિષયદેશગમન વિના જ કેવળ બુદ્ધિવૃત્તિમાં પોતાનું પ્રતિબિંબ રહેવાથી ચિતિશક્તિ બુદ્ધિ જેવી બનતાં પુરુષને સ્વભોગ્ય એવી બુદ્ધિનું સંવેદન થઈ શકે છે. બુદ્ધિવિષયક સંવેદનની સંગતિ થતાં ઘટાદિનો તથા ઘટાદિવિષયક જ્ઞાનનો વ્યવહાર પણ થઈ શકશે.
હ ઉભયમુખીદર્પણતુલ્ય ચિત્ત છે ચિત્ત તો ઉભયમુખી દર્પણ જેવું હોવાથી એક તરફ ચિત્ત દષ્ટા એવા પુરુષથી ઉપરક્ત = ઉપરંજિત
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
७७७
• स्वभोग्यबुद्धिसंवेदनविचारः • च चित्तं सर्वाऽर्थगोचरं = सर्वविषयग्रहणसमर्थं भवति । तदुक्तं- “चितेरप्रतिसङ्कमायास्तदाकाराऽऽपत्तौ' स्वबुद्धिसंवेदनं (यो .सू.४-२२) द्रष्ट्र-दृश्योपरक्तं चित्तं सर्वार्थं (यो.सू.४-२३)"। यथा हि निर्मलं स्फटिकदर्पणाद्येव प्रतिबिम्बग्रहणसमर्थं एवं रजस्तमोभ्यामनभिभूतं सत्त्वं शुद्धत्वाच्चिसम्पन्नं गृहीतविषयाऽऽकारपरिणामं च = इन्द्रियद्वारा समुपात्तघटादिज्ञयाऽऽकारचेतनापरिणामं च चित्तं सर्वविषयग्रहणसमर्थं भवति । सर्वार्थे प्रमाणीभूतमित्यर्थः । यथा नीलाद्यनुरक्तं चित्तं तमर्थं प्रत्यक्षेण स्थापयति एवं द्रष्ट्रच्छायापन्नं चित्तं द्रप्टारमपि प्रत्यक्षेण स्थापयतीत्यर्थः । अत एव 'नीलमहं वेद्मी'त्यनुभवः । ‘अहमिति प्रत्ययो हि चैतन्योपरक्तचित्तविपयः (ना.भ. ४/२३) इति नागोजीभट्टः । ‘मनो हि मन्तव्येनार्थेनोपरक्तम् । तत्स्वयञ्च विपयत्वाद्विपयिणा पुरुपेणाऽऽत्मीयया वृत्त्याऽभिसम्वद्धम् । तदेतच्चित्तमेव द्रष्टु-दृश्योपरक्तं विपयविपयिनिर्भासं चेतनाऽचेतनस्वरूपाऽऽपन्नं विपयात्मकमप्यविपयात्मकमचेतनं चेतनमिव स्फटिकमणिकल्पं सर्वार्थमुच्यते' (यो.सू.भा. ४/२३) इति योगसूत्रभाष्यकारः । प्रकृते → सर्वार्थग्रहणं मनः + (प्र.मी.१/२४) इति प्रमाणमीमांसासूत्रमपि यथातन्त्रमूहनीयम् ।
अत्रैव योगसूत्रसंवादमाह- 'चिते रिति, 'द्रष्ट्रि'ति च । अत्र च → यथा वुद्धेः क्रियया घटादिसंश्लेपः प्रतिसङ्क्रमोऽस्ति, परिणामित्वात् न तथा चितेवुद्धौ प्रतिसङ्क्रमः, अपरिणामित्वात् । किन्तु सूर्यस्य जले प्रतिविम्ववत् चितेवुद्धौ प्रतिविम्वे सति वुद्धेः चिदाकारताऽऽपत्तौ स्वस्य भोग्याया बुद्धेः संवेदनं भवति चिच्छायाग्राह्यत्वसम्वन्धेन चिदुपरक्तं चित्तं चिद्वेद्यमित्यर्थः । अप्रतिसङ्क्रमायाः चितः सान्निध्यात् तस्याः चितेः आकारः = छाया यत्र तद्भावाऽऽपत्ती सत्यां स्वभोग्यवुद्धिसंवेदनमिति योजना - (म.प्र.४।२२) इति मणिप्रभाकृत् । एतत्सूत्रद्वयव्याख्यालेशो राजमार्तण्डे → पुरुपः चिद्रूपत्वात् चितिः । सा अप्रतिसङ्कमा; न विद्यते प्रतिसञ्चारः = अन्यत्र गमनं यस्याः सा तथोक्ता, अन्येनाऽથશે તથા બીજી બાજુ દશ્ય એવા ઘટાદિ પદાર્થથી ઉપરંજિત = ઉપરાગયુક્ત થશે. દ્રષ્ટા એવા પુરુષના ઉપરાગના = પ્રતિબિંબના કારણે ચિત્ત જાણે કે દ્રષ્ટાસ્વરૂપ = ચિતિશક્તિ જેવું બની જશે. તથા બીજી બાજુ ચિત્ત વિષયો પરક્ત હોવાથી વિષયાકારપરિણામને = વિષયાકારવૃત્તિને ધારણ કરશે. આ રીતે જડ હોવા છતાં ચિત્ત સર્વ વિષયોને ગ્રહણ કરવામાં સમર્થ બનશે.
યોગસૂત્રમાં જણાવેલ છે કે – પરિણામ-પરિણામભાવરૂપે અન્યત્ર પ્રતિસંક્રમ નહિ પામનારી ચિતિશક્તિ બુદ્ધિવૃત્તિમાં પ્રતિબિંબિત થવાથી) બુદ્ધિવૃત્તિ આકારને પ્રાપ્ત કરે ત્યારે ચિતિશક્તિને પોતાની ભોગ્ય એવી બુદ્ધિનું સંવેદન થાય છે. તથા દ્રા અને દૃશ્યથી ઉપરક્ત થયેલું ચિત્ત સર્વાર્થ વિષયક બને છે.” - મતલબ કે ચિત્તની વૃત્તિ વિષયાકારતાને પામે અને તેવી વિષયાકારવૃત્તિમાં પુરુષપ્રતિબિંબ પડે ત્યારે ચિત્તમાં સર્વ વિષયનું જ્ઞાન કરવાનું સામર્થ્ય આવે છે. જેમ નિર્મળ એવું સ્ફટિક કે દર્પણ વગેરે પ્રતિબિંબને ગ્રહણ કરવામાં સમર્થ છે તેમ રજોગુણ અને તમોગુણથી અનભિભૂત એવું સત્ત્વગુણપ્રધાન અંતઃકરણ શુદ્ધ હોવાથી ચિછાયાને = પુરુષપ્રતિબિંબને ગ્રહણ કરવા માટે સમર્થ બને છે. પરંતુ રજોગુણપ્રધાન અંતઃકરણ કે તમોગુણપ્રધાન ચિત્ત અશુદ્ધ હોવાના કારણે પુરુષપ્રતિબિંબને ગ્રહણ કરવા માટે સમર્થ નથી. તેથી રજોગુણ-તમોગુણ જે અંતઃકરણમાં ગૌણ બનેલ છે તથા સત્ત્વગુણ મુખ્ય બનેલ १. हस्तादर्श ....कारपत्तो' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्फटिकोदाहरणतात्पर्यधोतनम्
द्वात्रिंशिका - ११/१६
=
7
च्छायाग्रहणसमर्थं, न पुनरशुद्धत्वाद्रजस्तमसी । ततो न्यग्भूतरजस्तमोरूपमङ्गितया सत्त्वं निश्चलप्रदीपशिखाकारं सदैवैकरूपतया परिणममानं चिच्छायाग्रहणसामर्थ्यादाऽऽमोक्षप्राप्तेरवतिष्ठते । यथाऽयस्कान्तसन्निधाने लोहस्य चलनमाविर्भवति, एवं चिद्रूपपुरुषसन्निधाने सत्त्वस्याऽभिव्यङ्ग्यमभिव्यज्यते चैतन्यमिति ।। १५ ।। इत्थं च द्विविधा चिच्छक्तिरित्याह नित्योदिता त्वभिव्यङ्ग्या चिच्छक्तिर्द्विविधा हि नः । आद्या पुमान् द्वितीया तु सत्त्वे तत्सन्निधानतः । । १६ । । सङ्कीर्णेति यावत् । यथा गुणा अङ्गाङ्गिभावलक्षणे परिणामेऽङ्गिनं गुणं सङ्क्रामन्ति तद्रूपतामिवाऽऽपद्यन्ते, यथा वाऽऽलोकपरमाणवः प्रसरन्तो विपयमारूपयन्ति नैवं चितिशक्तिः, तस्याः सर्वदैकरूपतया स्वप्रतिष्ठितत्वेन व्यवस्थितत्वात् । अतस्तत्सन्निधाने यदा वुद्धिस्तदाकारतामापद्यते चेतनेवोपजायते बुद्धिवृत्तिप्रतिसङ्क्रान्ता च यदा चिच्छक्तिर्बुद्धिवृत्तिविशिष्टतया संवेद्यते तदा बुद्धेः स्वस्य = आत्मनो वेदनं भवतीत्यर्थः ( रा. मा. ४ / २२ ) । द्रष्टा = पुरुषः, तेनोपरक्तं = तत्सन्निधानेन तद्रूपतामिव प्राप्तं, दृश्योपरक्तं विपयोपरक्तं = गृहीतविपयाकारपरिणामं यदा भवति तदा तदेव चित्तं सर्वार्थग्रहणसमर्थं भवति । यथा निर्मलं स्फटिकदर्पणाद्येव प्रतिविम्वग्रहणसमर्थम्, एवं रजस्तमोभ्यामनभिभूतं सत्त्वं शुद्धत्वाच्चिच्छायाग्रहणसमर्थं भवति न पुनरशुद्धत्वाद् रजस्तमसी । तद् न्यग्भूतरजस्तमोरूपमङ्गितया सत्त्वं निश्चलप्रदीपशिखाकारं सदैवैकरूपतया परिणममानं चिच्छायाग्रहणसामर्थ्यादामोक्षप्राप्तेरवतिठतं । यथाऽयस्कान्तसन्निधाने लोहस्य चलनमाविर्भवति एवं चिद्रूपपुरुपसन्निधाने सत्त्वस्याऽभिव्यङ्ग्यमभिव्यज्यते चैतन्यम् ← ( रा.मा. ४ / २३ ) इत्येवं द्रष्टव्यः ।
अत्र च स्फटिकदृष्टान्तो न सर्वांशे, बुद्धेः स्वार्थाऽऽकारपरिणामस्यैव स्वप्नाऽनुरोधेनेप्टत्वात् स्फटिके प्रतिविम्वमात्रस्य स्वीकारात् । किन्तु तत्तद्वस्तुसन्निकर्षेण तत्तद्रूपतया प्रतीयमानतामात्रांशे स्फटिकस्य दृष्टान्तः (यो.सू. वा. ४ / २२ ) इति योगवार्तिके विज्ञानभिक्षुः । सत्त्वप्रधाना पुरुपप्रतिविम्वोपसङ्गक्रमा प्रकृतिर्हि मायेति भण्यते वैदिकैः । तदुक्तं रामगीतायां शुद्धसत्त्वप्रधानायां मायायां विम्वितो ह्यजः । सत्त्वप्रधाना प्रकृतिर्मायेति प्रतिपाद्यते । । ← ( रा.गी. ७ / ३९) इति । निश्चलप्रदीपशिखाकारमिति । प्रकृते → त्रिपुट्यां निरस्तायां निस्तरङ्गसमुद्रवन्निवातस्थितदीपवदचलसम्पूर्णभावाऽभावविहीनकैवल्यज्योतिर्भवति ← (मं.प्रा.२ / ३) इति मण्डलब्राह्मणोपनिषद्वचनमपि यथातन्त्रमनुयोज्यम् ।।११/१५।।
७७८
=
•
•
છે તેવું અવયવીસ્વરૂપ અંતઃકરણ નિશ્ચલ હોવાથી સ્થિર દીવાની શિખાની = જ્યોતની જેમ કાયમ એક રૂપે જ પરિણમતું પુરુષપ્રતિબિંબને ગ્રહણ કરવાના સામર્થ્યથી મોક્ષપ્રાપ્તિ પર્યંત સ્થિર રહે છે. (મોક્ષપ્રાપ્તિ પછી સત્ત્વપ્રધાન અંતઃકરણનો તે પુરુષ સાથેનો સંબંધ છૂટી જાય છે.) જેમ લોહચુંબકની પાસે લોખંડ આપમેળે ખેંચાવા લાગે છે, લોહચુંબકની નજીક ચાલવા લાગે છે તેમ ચિતિશક્તિસ્વરૂપ એવા પુરુષના સાન્નિધ્યમાં સત્ત્વપ્રધાન અંતઃકરણનું અભિવ્યંગ્ય એવું ચૈતન્ય અભિવ્યક્ત થાય છે.(૧૧/૧૫) આ રીતે બે પ્રકારની ચિત્રશક્તિ છે આવું જણાવતા પાતંજલ વિદ્વાનો કહે છે કે - गाथार्थ ::- अमारा भते जे अारनी चित्शक्ति छे. (१) नित्य उहित (२) अभिव्यंग्य चित्शक्ति. નિત્ય ઉદિત ચિત્ શક્તિ એટલે પુરુષ અને એવા પુરુષના સન્નિધાનથી સત્ત્વપ્રધાન ચિત્તમાં બીજી =
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
• चिच्छक्तिद्वैविध्यम् .
७७९ 'नित्येति । नित्योदिता, तु = पुनः अभिव्यङ्ग्या । द्विविधा हि नः = अस्माकं चिच्छक्तिः । आद्या = नित्योदिता पुमान् = पुरुष एव । द्वितीया = अभिव्यङ्ग्या तु तत्सन्निधानतः = पुंसः सामीप्यात् सत्त्वे = सत्त्वनिष्ठा । यद् भोजः- “अत एवाऽस्मिन् दर्शने द्वे चिच्छक्ती नित्योदिता अभिव्यङ्ग्या च । नित्योदिता चिच्छक्तिः पुरुषः, तत्सन्निधानाऽभिव्यक्त्या अभिव्यङ्यचैतन्यं सत्त्वं = अभिव्यङ्ग्या चिच्छक्तिरिति” (रा.मा.४/२३) ।।१६।। इत्थं च भोगोपपत्तिमप्याहसत्त्वे पुंस्थितचिच्छायासमाऽन्या' तदुपस्थितिः । प्रतिबिम्बात्मको भोगः पुंसि 'भेदाग्रहादयम् ।।१७।।
सत्त्व इति । सत्त्वे = बुद्धेः सात्त्विकपरिणामे पुंस्थिता या चिच्छाया तत्समा (=पुंस्थितचिच्छायासमा) या अन्या सा 'स्वकीयचिच्छाया (तदुपस्थितिः=) तस्या उपस्थितिः = अभिव्यक्तिः ___अस्माकं = पातञ्जलानाम् । आद्या नित्योदिता पुरुष एव, चित्तस्य भोग्यत्वाद् भोक्ताऽन्यः स्वीकर्तव्यः, स नित्योदिता चिच्छक्तिः इत्युच्यत इति मणिप्रभाकृत् । तत्सन्निधानाऽभिव्यक्त्या = पुरुपसन्निधानाऽभिव्यक्त्या। प्रकृते साम्प्रतं राजमार्तण्डे → तत्सन्निधानादभिव्यक्तमभिव्यङ्ग्यचैतन्यं सत्त्वमभिव्यङ्ग्या चिच्छक्तिः - (रा.मा. ४/२३) इत्येवं पाठ उपलभ्यते इति ध्येयम् ।।११/१६।।
इत्थञ्च द्विविधां चिच्छक्तिमभिधायाधुना पुरुपे भोगोपपत्तिं = सुखादिभोगसङ्गतिं अप्याह- ‘सत्त्वे' इति । सत्त्वे = सत्त्वाऽभिधाने बुद्धेः सात्त्विकपरिणाम = न्यग्भूतरजस्तमःपरिणामतयोद्रिक्तसत्त्वपरिणाम पुंस्थिता या चित्तसत्त्वाऽभिव्यङ्ग्या चित्प्रतिबिम्बरूपा चिच्छाया तत्समा याऽन्या सा स्वकीयचिच्छाया अभिव्यय वित्शति. भावे. (११/१६)
હું બે પ્રકારની ચિત્ શક્તિનું નિરૂપણ છે ટીકાર્થ :- અમારા (પાતંજલ વિદ્વાનોના મતે બે પ્રકારની ચિત્ શક્તિ છે. (૧) નિત્ય ઉદિત ચિત્ શક્તિ અને (૨) અભિવ્યંગ્ય ચિત્ શક્તિ. નિત્ય ઉદિત ચિત્ શક્તિ પુરુષ જ છે. તથા પુરુષના સાન્નિધ્યથી સત્ત્વગુણપ્રધાન ચિત્તમાં બીજી અભિવ્યંગ્ય ચિત્ શક્તિ પ્રગટ થાય છે. યોગસૂત્રની રાજમાર્તડ ટીકામાં ભોજરાજર્ષિએ જણાવેલ છે કે – “આ પાતંજલ યોગદર્શનમાં બે ચિત્ શક્તિ છે. નિત્ય ઉદિત અને અભિવ્યંગ્ય. નિત્ય ઉદિત ચિત્ શક્તિ એટલે પુરુષ. તથા તે પુરુષના સન્નિપાનથી અભિવ્યક્ત થયેલ अभिव्यंय यैतन्यथी युति सत्यप्रधान मंत:४२५५ मेटले. अभिव्यंग्य यित् शति.' -- (११/१६)
આ રીતે ભોગ પદાર્થની પણ સંગતિને જણાવતા પાતંજલ વિદ્વાનો કહે છે કે -
ગાથાર્થઃ- સત્ત્વમાં પુરુષનિષ્ઠ ચિતૂછાયા સમાન જે બીજી સ્વકીય-છાયાની ઉપસ્થિતિ તે પ્રતિબિંબસ્વરૂપ भोग छे. पुरुषमा भेशान न थवाथी मा भोग थाय छे. (११/१७)
હ પુરુષમાં ભોગવિયાર છે ટીકાર્થ - બુદ્ધિનો સાત્ત્વિક પરિણામ એ સત્ત્વ કહેવાય છે. અર્થાત્ સત્ત્વગુણપ્રધાન એવું અંતઃકરણ અહીં “સત્ત્વ' પદથી અભિપ્રેત છે. પુરુષમાં જે ચિતૂછાયા રહેલી છે. તેના જેવી જ બીજી ચિત્રછાયા १. मुद्रितप्रतौ 'चिच्चती' इत्यशुद्धः पाठः । २. ....भिवंग चैतन्यमि'त्यशुद्धः पाठो मुद्रितप्रतो । ३. हस्तादर्श सामान्य इत्यशुद्धः पाठः । ४. हस्तादर्श '...त्मगो' इत्यशुद्धः पाठः । ५. हस्तादर्श 'भदाग्रहोदयां' इत्यशुद्धः पाट. । ६. हस्तादर्णे 'स्वकीकय...' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
७८०
भोगद्वैविध्योपदर्शनम्
प्रतिबिम्बात्मको भोगः । अन्यत्रापि हि प्रतिबिम्बे (आदर्श) प्रतिबिम्ब्यमानच्छायासदृशच्छायान्तरोद्भव भोगो भेदाऽग्रहात् = अत्यन्तसान्निध्येन विवेकाऽ
-
एव प्रतिबिम्बशब्देनोच्यते । पुंसि पुनः अयं ग्रहणाद् व्यपदिश्यते ।
=
·
द्वात्रिंशिका-११/१७
•
सत्त्वनिष्ठचिदुपरक्तिः तस्या अभिव्यक्तिः प्रतिबिम्बात्मको भोगः उच्यते । यथोक्तं राजमार्तण्डे शुद्धमाद्यं चित्तसत्त्वमेकतः प्रतिसङ्क्रान्तचिच्छायमन्यतो गृहीतविपयाकारेण चित्तेनोपढौकितस्वाकारं चित्सङ्क्रान्तिवलात् चेतनायमानं वास्तवचैतन्याऽभावेऽपि सुख-दुःखभोगमनुभवति । स एव भोगोऽत्यतसन्निधानेन विवेकाऽग्रहणादभोक्तुरपि पुरुषस्य भोग इति व्यपदिश्यते । अनेनैवाभिप्रायेण विन्ध्यवासिनोक्तं 'सत्त्वतप्यत्वमेव पुरुपतप्यत्वम्' इति ← (रा.मा. ४ / २३) ।
मणिप्रभायां तु → नित्योदितायाः कूटस्थचिच्छक्तेः चित्तसत्त्वाऽभिव्यङ्ग्या चित्प्रतिविम्वरूपा सुखादिसारूप्यमापन्ना चिच्छक्तिः भोग इत्युच्यते । स द्विविधश्च भोगः, चिदवसानतारूप एकः, परिणामलक्षणोऽपरः । तत्राऽभिव्यङ्ग्या चिच्छक्तिराद्यः पुरुषस्य भोगः, अपरः सुखादिपरिणामो वुद्धेः प्राप्तचैतन्यायाः ← (म.प्र.४/२३) इत्युक्तमित्यवधेयम् । एतेन चिदवसानो भोगः ← (सां.सू.१/१०४) इति साङ्ख्यसूत्रमपि व्याख्यातम्, पुरुपस्वरूपे चैतन्ये पर्यवसाना यस्यैतादृशी भोगसिद्धिरित्यर्थः । बुद्धेर्भोगस्य व्यावर्तनाय चिदवसान इति । अतोऽर्थोपरक्तवृत्तिप्रतिविम्वाऽवच्छिन्नं स्वरूपचैतन्यमेव भानं (भानात्मकं ) पुरुषस्य भोगः, प्रमाणस्य च फलमिति निष्कर्षः (सां.प्र. भा. १/१०४) साङ्ख्यप्रवचनभाष्ये विज्ञानभिक्षुणा दर्शितः । प्रकृते ब्रह्मत्वं मे सदा नित्यं सच्चिदानन्दरूपतः ।।
=
प्रकृतित्वं ततः स्पष्टं सत्त्वादिगुणसाम्यतः । तस्यामाभाति चिच्छाया दर्पणे प्रतिविम्ववत् ।। ← (रा.गी.७/३६-३७) इति रामगीतादर्शितं वशिष्ठमतमपि यथातन्त्रमनुसन्धेयम् । अन्यत्रापि हि आदर्शादौ प्रतिबिम्बे, शिष्टं स्पष्टम् । तदुक्तं राजमार्तण्डे 'अन्यत्रापि प्रतिविम्वे प्रतिविम्व्यमानच्छायासदृशछायोद्भवः प्रतिविम्वशब्देनोच्यते । एवं सत्त्वेऽपि पौरुपंयचिच्छायासदृशचिदभिव्यक्तिः प्रतिसङ्क्रान्तिशब्दार्थः ← ( रा.मा. ४ / २३ ) इति । 'हृदयावच्छिन्नचित्ते तदवच्छिन्नचैतन्यस्याऽ विभागेनाऽविभक्तिरेव प्रतिविम्वितत्वमिति नागोजीभट्टः (ना.भ. ४ / २३) ।
સત્ત્વપ્રધાન ચિત્તમાં અભિવ્યક્ત થાય છે. આ અંતઃકરણમાં અભિવ્યક્ત ચિત્ છાયા એ અંતઃકરણનો જ ગુણધર્મ છે. અંતઃકરણમાં આ રીતે જે નવી ચિત્ છાયાની અભિવ્યક્તિ થાય છે તે પ્રતિબિંબસ્વરૂપ ભોગ છે. અન્યત્ર પણ દર્પણ વગેરેમાં પ્રતિબિંબ્યમાનની (= જેનું પ્રતિબિંબ પડી રહેલ છે તેની છાયા જેવી નવી અન્ય છાયા પ્રગટ થવી તે જ પ્રતિબિંબ શબ્દથી કહેવાય છે. (મતલબ એ છે કે અરીસામાં બાહ્ય ધટાદિ પદાર્થની છાયા જેવી અન્ય છાયા ઉદ્ભવે તે ઘટાદિનું પ્રતિબિંબ કહેવાય છે તેમ સાત્ત્વિક ચિત્તમાં પુરુષની ચિત્ છાયા જેવી બીજી ચિત્ છાયા ઉદ્ભવે છે તેને પુરુષનું પ્રતિબિંબ કહેવામાં કોઈ વાંધો ઉઠાવી ન શકે.) પુરુષ અને બુદ્ધિ અત્યંત નજીક હોવાના કારણે તે બન્ને વચ્ચે રહેલા ભેદનું વિવેકનું ભાન પુરુષને ન થવાથી પુરુષમાં ભોગનો વ્યવહાર કરાય છે.
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
पुरुषप्रतिबिम्बोपपादनम्
यत्तु “व्यापकस्याऽतिनिर्मलस्य चाऽऽत्मनः कथं सत्त्वे प्रतिबिम्बनमिति” तन्न, व्यापकस्याप्याकाशस्य दर्पणादावपकृष्टनैर्मल्यवति च जलादावादित्यादीनां प्रतिबिम्बदर्शनात्, स्वस्थितचिच्छायासदृशचिच्छायाऽभिव्यक्तिरूपस्य प्रतिबिम्बस्य प्रतिबिम्बान्तरवैलक्षण्याच्चेति ( राजमार्तण्ड- ४ / २३) भोजः ।।१७।।
यत्तु प्रतिबिम्वनं नामाऽनिर्मलस्य नियतपरिणामस्य निर्मले दृष्टम्, यथा 'मुखस्य दर्पणे'; न तु सर्वव्यापिनोऽतिनिर्मलस्याऽपरिणामिनः । अतो व्यापकस्य = विभुद्रव्यस्य अतिनिर्मलस्य = अतिस्वच्छस्य अपरिणामिनः चात्मनः कथं सत्त्वे पुरुपाऽपेक्षयाऽपकृष्टनैर्मल्यवति बुद्धेः सात्त्विकपरिणाम प्रतिबिम्बनं प्रतिसङ्क्रान्तिः ? इति, व्यापकस्यापि = सर्वगतस्यापि आकाशस्य दर्पणादौ प्रतिविम्वदर्शनात् । एतेनाऽनवच्छिन्नस्य नास्ति प्रतिसङ्क्रान्तिरिति निरस्तम् । अपकृष्टनैर्मल्यवति सूर्याद्यपेक्षया न्यूननैर्मल्यवति जलादौ उत्कृप्टनैर्मल्यवतां आदित्यादीनां प्रतिबिम्बदर्शनात् = प्रतिसङ्क्रान्त्युपलम्भात् । एतेनाऽत्यन्तनिर्मलः पुरुषः कथमनिर्मले सत्त्वे प्रतिसङ्क्रामतीति प्रतिषिद्धम् ।
तन्त्र,
तदुक्तं साक्षेप परिहारं राजमार्त्तण्डे ननु प्रतिविम्वनं नाम निर्मलस्य नियतपरिमाणस्य निर्मले दृष्टम्, यथा मुखस्य दर्पणे । अत्यन्तनिर्मलस्य व्यापकस्याऽपरिणामिनः पुरुषस्य तस्मादत्यन्तनिर्मलात् पुरुपादनिर्मले सत्त्वे कथं प्रतिविम्वनमुपपद्यते ? उच्यते, प्रतिविम्वनस्य स्वरूपमनवगच्छता भवतेदमभ्यधायि । यैव सत्त्वगताया अभिव्यङ्ग्यायाः चिच्छक्तेः पुरुपस्य सान्निध्यादभिव्यक्तिः सैव प्रतिविम्बनमुच्यते । यादृशी पुरुपगता चिच्छक्तिः तच्छाया तथाऽऽविर्भवति । यदप्युक्तमत्यन्तनिर्मलः पुरुषः कथमनिर्मले सत्त्वे प्रतिसङ्क्रामतीति तदप्यनैकान्तिकम्, नैमर्त्यादपकृष्टेऽपि जलादावादित्यादयः प्रतिसङ्क्रान्ताः समुपलभ्यन्ते । यदप्युक्तम्- 'अनवच्छिन्नस्य नास्ति प्रतिसङ्क्रान्ति:' इति तदप्ययुक्तम्, व्यापकस्याप्याकाशस्य दर्पणादौ प्रतिसङ्क्रान्तिदर्शनात् । एवं सति न काचिदनुपपत्तिः प्रतिविम्वदर्शनस्य ← ( रा. मा. ४ / २३ ) इति । अथैवं सत्त्वे पुरुपप्रतिविम्बस्वीकारेऽपि 'अयं घट' इतिवत् 'अयं सुखी'त्यनुभव एव स्यात्, न तु 'अहं सुखी'ति चेत् ? न, स्वस्थितचिच्छायासदृशचिच्छायाऽभिव्यक्तिरूपस्य = पुरुपनिप्ठचैतन्यच्छायातुल्याऽऽविर्भावात्मकस्य प्रतिबिम्बस्य सुखादिभोगविपयस्य प्रतिबिम्बाऽन्तरवैलक्षण्यात् चिदनुपरक्त
=
·
१. मुद्रितप्रतौ 'सदृशचिच्छाया' पदं नास्ति ।
=
•
=
* પુરુષપ્રતિબિંબવાદ વિચાર #
यत्तु । हीं जेवी खेड शंडा यह शडे छे “खात्मा तो अतिव्याप अने अत्यंत निर्माण छे. જ્યારે સત્ત્વગુણપ્રધાન ચિત્ત આત્મા જેટલું વ્યાપક અને નિર્મળ નથી. તો પછી આત્માનું પ્રતિબિંબ સત્ત્વપ્રધાન અંતઃકરણમાં કઈ રીતે સંભવે ?” ć પરંતુ આ શંકા વ્યાજબી નથી. કારણ કે વ્યાપક એવા પણ આકાશનું નાનકડા દર્પણમાં પ્રતિબિંબ પડે છે. તથા સૂર્ય કરતાં અપકૃષ્ટ નિર્મળતા ધરાવતા પાણીમાં અતિનિર્મળ એવા સૂર્ય વગેરેનું પ્રતિબિંબ દેખાય જ છે. તેથી અતિવ્યાપક અને સર્વથા સ્વચ્છ એવા પુરુષનું અપકૃષ્ટ નિર્મળતાયુક્ત સત્ત્વગુણપ્રધાન અંતઃકરણમાં પ્રતિબિંબ માનવામાં વાંધો ઉઠાવવો એ વ્યાજબી નથી. વળી, બીજી મહત્ત્વની વાત તો એ છે કે પુરુષમાં રહેલ ચિછાયા જેવી ચિત્કાયાની અંતઃકરણમાં અભિવ્યક્તિ થવા સ્વરૂપ જે પ્રતિબિંબ છે તે અન્ય દર્પણગત ઘટાદિપ્રતિબિંબ કરતાં વિલક્ષણ છે. માટે પુરુષનું પ્રતિબિંબ ચિત્તમાં માની શકાય છે. - આવું પાતંજલ યોગસૂત્રની રાજમાર્તંડ વ્યાખ્યામાં ભોજરાજર્ષિ કહે છે. (૧૧/૧૭)
७८१
=
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
७८२
लोकव्यवहारव्युत्पादनम्
द्वात्रिंशिका -११/१८
इत्थं प्रत्यात्मनियतं बुद्धितत्त्वं हि शक्तिमत् । निर्वाहे लोकयात्रायास्ततः क्वाऽतिप्रसञ्जनम् ।।१८।। ' इत्थमिति । इत्थं = उक्तप्रकारेण प्रत्यात्मनियतं = आत्मानमात्मानं प्रति नियतफलसम्पादकं बुद्धितत्त्वं हि लोकयात्रायाः लोकव्यवहारस्य निर्वाहे व्यवस्थापने शक्तिमत् = समर्थम् । घटादिप्रतिविम्वविसदृशत्वात् = 'अहमि'ति प्रत्ययो हि चैतन्योपरक्तचित्तविपयः, 'अयमिति प्रत्ययश्च चैतन्याऽनुपरक्तचित्तविपय इत्यतः चिच्छायाऽभिव्यक्तिशून्यत्वेन घटादिप्रतिविम्वे विवेकग्रहात् 'अयं घटादि'रित्यभिलापः, चिच्छायाभिव्यक्तिरूपतया सुखादिप्रतिविम्वे विवेकाऽग्रहणात् ' अहं सुखी' त्याद्यभिलापः; अर्थोपरक्तवृत्तिभानं यत्र तत्र विवेकग्रहात् 'अयमिति व्यपदेशः, यत्र च स्वोपरक्तवृत्तिभानं तत्र विवेकाऽग्रहात् ‘अहमि’ति व्यपदेश इति तात्पर्यम् ।।११/१७।।
पूर्वपक्षी निगमयति- ' इत्थमिति । आत्मानमात्मानं प्रति नियतफलसम्पादकं घटादेर्वहिर्मुखतया सुखादेश्चाऽन्तर्मुखतयाऽनुभवलक्षणफलोपधायकं बुद्धितत्त्वं हि लोकव्यवहारस्य व्यवस्थापने समर्थम् । यथोक्तं राजमार्तण्डे सङ्क्रान्तविपयोपरागमभिव्यक्तचिच्छायं बुद्धिसत्त्वं विपयनिश्चयद्वारेण समग्रां लोकयात्रा निर्वाहयति ← (रा.मा. ४ / २३) इति । बुद्धेरध्यवसायरूपत्वाद् विपयनिश्चयः सम्भवत्येव । न चेदमसिद्धम् । तदुक्तं साङ्ख्यसूत्रे कपिलेन → अध्यवसायः = वुद्धि: ← (सां.सू.२/१३) इति । तदुक्तं महाभारते अपि शान्तिपर्वणि → व्यवसायात्मिका बुद्धिः ← ( म.भा.शां.प.२४४/११) इति । तदुक्तं विज्ञानभिक्षुणाऽपि साङ्ख्यप्रवचनभाष्ये महत्तत्त्वस्य पर्याय बुद्धिरिति अध्यवसायश्च निश्चयाख्यः तस्याऽसाधारणी वृत्तिरित्यर्थः ← (सां.प्र.भा.२/१३, पृ. ३५३ ) इति । तदुक्तं लिङ्गपुराणे अपि
=
•
=
=
•
=
વિશેષાર્થ :- અહીં શંકા કરનારનું તાત્પર્ય એ છે કે નિયત પરિમાણવાળા પદાર્થનું અત્યંત નિર્મળ પદાર્થમાં દેખાવું તે પ્રતિબિંબ કહેવાય છે. જેમ કે દર્પણમાં મુખનું પ્રતિબિંબ. પરંતુ આત્મા તો સર્વવ્યાપી છે અને પુરુષની અપેક્ષાએ સત્ત્વ = ચિત્ત તો અપકૃષ્ટ નિર્મળતા ધરાવે છે. તેથી પુરુષનું પ્રતિબિંબ ચિત્તમાં કઈ રીતે પડી શકે ? આના જવાબમાં ભોજરાજર્ષિ કહે છે કે તમે જણાવ્યું તેવો એકાંત નથી. તેનો જવાબ તો ટીકાર્થમાં સ્પષ્ટ જ છે.
બીજી વાત એ છે કે ઉભયમુખી દર્પણ સ્થાનીય ચિત્તમાં એક બાજુ પુરુષની છાયા = પ્રતિબિંબ સંક્રાન્ત થાય છે. અને બીજી બાજુ સુખ-દુઃખાદિ આકારવાળી વૃત્તિ ઉભી થાય છે. તેથી જડ એવી પ્રકૃતિને ચિત્તને ચિત્છાયાસંક્રાન્તિના લીધે સુખાદિનો અનુભવ થાય છે. વાસ્તવમાં આ અનુભવ ચિત્ત જ કરે છે, પુરુષ નહિ. તેમ છતાં સુખાદિના ભોક્તા એવા ચિત્તની અત્યંત સન્નિહિત રહેવાના લીધે પુરુષને પોતાનો અને ચિત્તનો ભેદ ખ્યાલમાં ન આવવાથી તે ભોગનો પુરુષમાં વ્યવહાર થાય छं. (११/१७)
ગાથાર્થ :- આ રીતે દરેક આત્મામાં નિયત એવું બુદ્ધિતત્ત્વ જ લોકવ્યવહારનો નિર્વાહ કરવામાં समर्थ छे. तेथी अतिप्रसंगने झ्यां भवाश छे ? (११/१८)
* પ્રકૃતિ એક, બુદ્ધિ અનેક શ્ન
ટીકાર્થ :- ઉપર જણાવેલ રીત મુજબ દરેક આત્મામાં (તે તે આત્મા પ્રત્યે) તે તે પ્રકારના નિયત ફળનું સંપાદક એવું બુદ્ધિતત્ત્વ જ લોકયાત્રાનો નિર્વાહ કરવામાં (અર્થાત્ લોકવ્યવસ્થાનું સ્થાપન કરવામાં) સમર્થ છે.
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
• अन्तःकरण-चित्तवृत्तीनां चतुर्विधत्वम् •
७८३ ततः क्वाऽतिप्रसञ्जनं = योगादेकस्य मुक्तावन्यस्याऽपि मुक्त्यापत्तिरूपम् ? प्रकृतेः सर्वत्रैकत्वेऽपि बुद्धिव्यापारभेदेन भेदोपपत्तेः। तथा च सूत्रं-“कृतार्थं प्रति नष्टमप्यनष्टं तदन्यसाधारणत्वादिति" महतस्तु तथा वृत्तिः सङ्कल्पाऽध्यवसायात्मिका - (लिं.पु. १/३/१७) इति । → अध्यवसायलक्षणो महान् बुद्धिर्मतिरुपलब्धिरित्यनर्थान्तरम् - (देव.स्मृ.६/५२) इति देवलस्मृतिवचनमपि प्रकृतेऽवधेयम् ।
यदपि वायुपुराणे → सङ्कल्पोऽध्यवसायश्च तस्य वृत्तिद्वयं स्मृतम् - (वा.पु.४/४६) इत्येवमुक्तं तदपि मनोऽपराभिधाने महत्तत्त्वे योज्यम् । तदुक्तं योगवाशिष्ठे → अस्य बुद्ध्यभिधानस्य याऽङ्कुरस्य प्रपीनता । सङ्कल्परूपिणी तस्याः चित्तं चेतो मनोऽभिधा ।। - (यो.वा. ) इति । → महदाख्यमाद्यं कार्यं तन्मनः -- (सां.सू.१/७१) इति साङ्ख्यसूत्रमपि मनस एव महत्तत्त्वाऽनन्तरतामाह । तदुक्तं शिवगीतायां अपि → मनो बुद्धिरहङ्कारश्चित्तं चेति चतुष्टयम् । अन्तःकरणमित्याहुः - (शि.गी.२/ ३०) इति, → अहड्कारो मनो बुद्धिः चित्तञ्चैतच्चतुष्टयम् - (श्रीधी.१/९९) इति च श्रीधीशगीतायाम् । यथोक्तं शम्भुगीतायां अपि → मनो बुद्धिरहङ्कारश्चित्तमेतच्चतुर्विधम् । अन्तःकरणमस्तीति वित्त यूयं पितृव्रजाः !।। - (शं.गी.१/८५) इति । प्रकृते → मनो बुद्धिरहङ्कारश्चित्तमित्यन्तःकरणचतुष्टयम् - (शारी.पृष्ठ-२) इति शारीरकोपनिषद्वचनं, → साङ्कल्पनं मनो विद्धि - (महो.४/५२) इति महोपनिषद्वचनं, → अन्तःकरण-मनो-बुद्धि-चित्ताऽहङ्काराः तद्वृत्तयः - (पै.२/१) इति पैङ्गलोपनिषद्वचनमप्यत्राऽवधेयम् । तदुक्तं रामगीतायां अपि → मनो बुद्धिरहङ्कारश्चित्तं चेति चतुष्टयम् - (रा.गी. ४/३९) इति । यथोक्तं कपिल-देवहूतिसंवादे अपि → मनोवुद्धिरहङ्कारश्चित्तमित्यन्तरात्मकम् - (क. देव. सं.२/१४) इति । तदुक्तं नारदपरिव्राजकोपनिषदि अपि → वृत्तयश्चत्वारो मनो बुद्धिः अहङ्कारः चित्तं च - (ना.परि.५/१२) इति । ततश्च बुद्धेः सकाशाद् विषयपरिच्छेदो नाऽसम्भवीति सिद्धम् ।
ततः = बुद्धितत्त्वस्य प्रत्यात्मनियतत्वात् योगात् = असम्प्रज्ञातसमाधियोगात् एकस्य पुरुषस्य मुक्तौ जातायां अन्यस्यापि सर्वस्य पुरुषस्य मुक्त्यापत्तिरूपं = मुक्तिप्राप्तिलक्षणं अतिप्रसञ्जनं क्व सम्भवति ? इदञ्च बुद्धेः सर्वपुरुपसाधारणत्वे स्यात् । न चेदमभ्युपगम्यते । न च प्रकृतेरेकत्वात् सर्वपुरुपसाधारणत्वादियमापत्तिरपरिहार्येवेति शङ्कनीयम्, प्रकृतेः सर्वत्र = सर्वान् पुरुपान् प्रति एकत्वेऽपि बुद्धिव्यापारभेदेन = स्वकीयव्यापारीभूतबुद्धिभेदोपगमेन भेदोपपत्तेः = अन्यत्वसङ्गतेः । अत्र योगसूत्रसंवादमाह- कृतार्थमिति। एतद्व्याख्या योगसुधाकरे ने प्रधानमेकं पुरुपा अनन्ताः । तथा च
તેથી ચિત્તવૃત્તિનિરોધ સ્વરૂપ યોગના પ્રભાવથી એક આત્માની મુક્તિ થતાં અન્ય આત્માની મુક્તિ થઈ જવાની સમસ્યાને કોઈ અવકાશ નહિ રહે. કારણ કે, પ્રકૃતિ બધે એક હોવા છતાં પણ પ્રકૃતિવિકારભૂત બુદ્ધિતત્ત્વ દરેક આત્મામાં અલગ અલગ હોવાથી બુદ્ધિસ્વરૂપ પ્રકૃતિવ્યાપારના ભેદ દ્વારા “એક આત્મા મુક્ત અને અન્ય અમુક્ત' એવો વ્યવહાર થઈ શકશે. મતલબ કે જે પુરુષે પોતાના ચિત્તની વૃત્તિઓનો નિરોધ કરેલ છે તે મુક્ત બનશે તથા જે આત્માએ વૃત્તિનિરોધ નથી કર્યો તે સંસારી કહેવાશે. આવા જ આશયથી યોગસૂત્રમાં જણાવેલ છે કે – “પ્રધાન તત્ત્વ = પ્રકૃતિ તત્ત્વ કૃતાર્થ આત્મા પ્રત્યે નષ્ટ = વ્યાપારશૂન્ય થવા છતાં પણ નાશ પામતું નથી. અર્થાત્ સર્વથા બુદ્ધિવરૂપવ્યાપારથી શૂન્ય થતું નથી.
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
७८४ • सर्वमुक्तिप्रसङ्गोद्धारः •
द्वात्रिंशिका-११/१९ (यो.सू.२-२२) ।।१८।। ___ यच्चोक्तं 'जडायाश्च पुमर्थस्ये 'त्यादि तत्राऽऽहकर्तव्यत्वं पुमर्थस्याऽऽनुलोम्य-प्रातिलोम्यतः। प्रकृतौ परिणामानां शक्ती स्वाभाविके उभे ।।१९।।
कर्तव्यत्वमिति । पुमर्थस्य कर्तव्यत्वं = प्रकृतौ परिणामानां महदादीनां आनुलोम्यपुरुपख्यातिपर्यन्तं भोगाऽपवर्गों दत्त्वा कञ्चन कृतार्थं प्रति नष्टं = निर्व्यापारमपि पुरुपान्तरसाधारणत्वादनप्टमेवाऽवतिष्ठते । तथा चैकमुक्तौ सर्वमुक्तिप्रसङ्गाऽनवकाशः (यो.सू.२/२२) इत्येवं वर्तते । एतेन पुरुपस्य भोगसम्पादनमेव प्रकृतिप्रयोजनं तदा सम्पादिते तस्मिंस्तन्निष्प्रयोजनं विरतव्यापारं स्यात्, तस्मिन् परिणामशून्ये शुद्धत्वात् सर्वे द्रप्टारो बन्धरहिताः स्युः, ततश्च संसारोच्छेद इति प्रत्युक्तम्, एकस्य मुक्तावपि प्रधानस्य सकलभोक्तृसाधारणत्वान्न कृतार्थता, नापि विनाशः (रा.मा. २/२२) इति राजमार्तण्डे भोजः । तदुक्तं साङ्ख्यसूत्रे अपि → अन्यसृष्ट्युपरागेऽपि न विरज्यते, प्रवुद्धरज्जुतत्त्वस्येवोरगः - (सां.सू.३/६६) इति । एकस्मिन् पुरुपे विविक्तवोधाद् विरक्तमपि प्रधानं नाऽन्यस्मिन् पुरुपे सृष्ट्युपरागाय विरक्तं भवति, किन्तु तं प्रति सृजत्येवेत्याशयः ।।११/१८।।
यच्चोक्तं द्वादशकारिकायां 'जडायाश्च पुमर्थस्य कर्तव्यत्वमयुक्तिमत्' इत्यादि तत्र पूर्वपक्षी आह'कर्तव्यत्वमिति । 'पुरुषार्थो मया कर्तव्य' इत्येवंविधाध्यवसायो हि नास्माभिः प्रकृतेः पुरुपाऽर्थकर्तव्यतयाऽङ्गीक्रियते किन्तु प्रकृतौ महदादीनां परिणामानां आनुलोम्य-प्रातिलोम्यतः स्वाभाविके उभे = द्वे 51२ ते सिवायना सतार्थमात्मामी प्रत्ये ते साधा। छ.' 6 (११/१८)
વિશેષાર્થ - પ્રકૃતિ એક હોવા છતાં પ્રકૃતિના વ્યાપાર = પ્રકૃતિપ્રયોજનસાધક ચિત્ત અનંતા છે. દરેક આત્મા પાસે અલગ-અલગ સ્વતંત્ર ચિત્ત = અંતઃકરણ છે. જે પુરુષને વિવેકખ્યાતિ = પ્રકૃતિપુરુષભેદજ્ઞાન થયેલ હોય તેના પ્રત્યે તે પ્રકૃતિ કૃતાર્થ થઈ ગયેલી હોવાથી તે આત્માનું ચિત્ત પ્રકૃતિમાં વિલીન થવાથી તે આત્મા મુક્ત થશે. પરંતુ અન્ય આત્માઓ પ્રત્યે પ્રકૃતિ કૃતકૃત્ય ન થઈ હોવાથી, તે તે પુરુષોના વિવિધ વિકારી ચિત્ત હાજર હોવાના લીધે તે તે પુરુષો સંસારી કહેવાશે. આમ પ્રકૃતિ એક હોવા છતાં ‘અમુક આત્મા સંસારી અને અમુક આત્મા મુક્ત” આવો વ્યવહાર સંગત થઈ શકે छ. (११/१८)
વળી પૂર્વે (૧૧/૧૨) જે કહેલ હતું કે “જડ એવી પ્રકૃતિમાં અધ્યવસાયાત્મક પુરુષાર્થકર્તવ્યતા સંગત નહિ થાય.' તેનો જવાબ આપતા પાતંજલ વિદ્વાનો કહે છે કે -
ગાથાર્થ - પરિણામોના અનુલોમ-પ્રતિલોમથી જે બે સ્વાભાવિક શક્તિ છે. તે જ પ્રકૃતિમાં पुरुषार्थतव्यता छ. (११/१९)
હ અનુલોમ-પ્રતિલોમ પરિણામ વિચાર છે ટીકાર્ય - મહતું = બુદ્ધિ વગેરે પરિણામો સંબંધી અનુલોમથી અને પ્રતિલોમથી સ્વાભાવિક = વાસ્તવમાં સ્વભાવસિદ્ધ એવી જે બે શક્તિ છે તે જ પ્રકૃતિગત પુરુષાર્થકર્તવ્યતા = પુરુષપ્રયોજનની કર્તવ્યતા છે. કહેવાનો આશય એ છે કે પુરુષપ્રયોજન જ્યાં સુધી પૂર્ણ ન થાય, ભોગ-મોક્ષ જ્યાં સુધી ન થાય ત્યાં સુધી પ્રકૃતિમાં અનુલોમ પરિણામ અને પ્રતિલોમ પરિણામ - આમ બે સહજ શક્તિ
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
• अनुलोम-प्रतिलोमपरिणामद्योतनम् ।
७८५ प्रातिलोम्यत उभे शक्ती स्वाभाविके = तत्त्वतः स्वभावसिद्धे, पुमर्थे सतीति शेषः । न त्वन्यत् । ___ महदादि-महाभूतपर्यन्तः खल्वस्या बहिर्मुखतयाऽनुलोमः परिणामः, पुनः स्वकारणाऽनुप्रवेशद्वारेणाऽस्मितान्तः प्रतिलोमः परिणामः । शक्ती पुमर्थस्य कर्तव्यत्वं = प्रकृतेः पुरुषाऽर्थकर्तव्यतोच्यते । तत्त्वतः = परमार्थतः स्वभावसिद्धे = सहजे, पुमर्थे = पुरुपार्थेऽनिप्ठिते सतीति शेषः, अन्यथा मुक्त्यनुपपत्तेः । न त्वन्यत् निरुक्ताऽध्यवसायादिलक्षणं पुरुपाऽर्थकर्तव्यत्वम् । ___महदादिमहाभूतपर्यन्तः = महत्तत्त्वाऽहङ्कार-पञ्चतन्मात्रैकादशेन्द्रियलक्षणपोडशकगण-पृथिव्यादिपञ्चमहाभूतपर्यवसानः त्रयोविंशतिसङ्ख्याकः खलु अस्याः = प्रकृतेः बहिर्मुखतया = कार्याभिव्यक्तिप्रवणतया अनुलोमः परिणामः । तथाहि → सत्त्व-रजस्तमसां साम्यावस्था प्रकृतिः, प्रकृतेर्महान्, महतोऽहङ्कारः, अहङ्कारात्पञ्चतन्मात्राण्युभयमिन्द्रियं, तन्मात्रेभ्यः स्थूलभूतानि - (सां.सू.१/६१) इति साङ्ख्यसूत्रदर्शितरीत्या प्रकृतेः महत्तत्वं बुद्ध्यपराभिधानं, ततोऽहङ्कारः प्रादुर्भवति, सात्त्विकाऽहङ्कारात्पञ्च ज्ञानेन्द्रियाणि चक्षुरादीनि जायन्ते, रजोगुणप्रधानादहङ्कारात् पञ्च कर्मेन्द्रियाणि पाणि-पादादीन्युपजायन्ते, सत्त्व-रजोगुणवहुलादहङ्कारात् मन आविर्भवति तामसाऽहङ्काराच्च पञ्च तन्मात्राणि शब्दादीनि प्रादुर्भवन्ति, तन्मात्रेभ्यश्च पृथिव्यादीनि पञ्च महाभूतानि सजायन्ते । इत्थं महाभूतपर्यन्तं जगन्निप्पाद्य प्रकृतिर्हि भोगलक्षणमाद्यं पुरुपप्रयोजनमनुलोमशक्तिद्वारा सम्पादयति । इदमेवाभिप्रेत्योक्तं साङ्ख्यकारि-कायामीधरकृष्णेन → प्रकृतेर्महांस्ततोऽहङ्कारः तस्माद् गणश्च पोडशकः । तस्मादपि पोडशकात् पञ्चभ्यः पञ्च भूतानि ।। - (सां.का.२२) इति ।
प्रतिलोमं व्याख्यानयति- पुनः स्वकारणाऽनुप्रवेशद्वारेण = स्व-स्वोपादानकारणेपु लयद्वारा अस्मितान्तः प्रतिलोमः = प्रतिप्रसवः परिणामः प्रोच्यते पातञ्जलैः नाशपदेन च लोकैः व्यवह्रियते । एतेन → नाशः = कारणलयः - (सां.सू.१/१२१) इति साङ्ख्यसूत्रमपि व्याख्यातम् । तदुक्तं महाभारतेऽपि शान्तिपर्वणि → यस्माद् यदभिजायेत तत् तत्रैव प्रलीयते । लीयन्ते प्रतिलोमानि सृज्यन्ते चान्तरात्मना ।। - (म.भा.३०६/३१) इति । महाभारते अपि चोक्तं → यद् यस्माज्जायते भूतं तत्र तत् प्रविलीयते । लीयन्ते प्रतिलोमानि जायन्ते चोत्तरोत्तरम् - (म.भा.अ.मे.४२/४) इति । तथा चोक्तं देवलस्मृतौ अपि → यो यस्मादुत्पद्यते स तस्मिन् लीयत - (दे.स्मृ.६/६४) इति ।
अथ प्रकृतमुच्यते । अस्मिता हि क्लेशविशेपः, तदुक्तं योगसूत्रे ‘अविद्याऽस्मिता-राग-द्वेपाऽभिनिवेशाः क्लेशाः' (यो.सू.२/३) इति । तत्र च क्लेशात्मको बुद्धि-पुरुपयोरेकताऽभिमानोऽस्मितेत्युच्यते । यथोक्तं योगसूत्रे ‘दृग्दर्शनशक्त्योरेकात्मतैवाऽस्मिता' (यो.सू. २/६) इति । योगसारसङ्ग्रहे विज्ञानभिक्षुस्तु → भूमिकाक्रमेण स्थूल-सूक्ष्माऽऽनन्दानां स्वरूपाणि दोपवहुलानि साक्षात्कृत्य तेभ्यो विरज्य तत्रैवाऽऽलम्बने છે તે જ પ્રકૃતિમાં રહેલી પુરુષાર્થકર્તવ્યતા છે. પુરુષાર્થકર્તવ્યતા આ સિવાય બીજું કાંઈ જ નથી. અનુલોમનો અર્થ છે મહતું = બુદ્ધિ તત્ત્વથી માંડીને પંચ મહાભૂત સુધી પ્રકૃતિનો બહિર્મુખ પરિણામ. તથા ફરીથી પોતાના કારણમાં પ્રવેશ કરવા દ્વારા અસ્મિતા સુધીનો અંતર્મુખી પરિણામ તે પ્રતિલોમ પરિણામ.
..... चिह्नद्वयमध्यगतः पाठो हस्तादर्श नास्ति । १. हस्तादर्शविशषे 'स्वाभाविके' इति पदं नास्ति ।
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
७८६
• प्रकृतेर्विपरिणामक्रमोपदर्शनम् • द्वात्रिंशिका-११/१९ ___इत्थं च पुरुषस्य भोगपरिसमाप्तेः सहजशक्तिद्वयक्षयात् कृताऽर्था प्रकृतिः, न पुनः परिणाममारभते । एवंविधायां च पुरुषार्थकर्तव्यतायां प्रकृतेर्जडत्वेन कर्तव्याऽध्यवसायाऽभावेऽपि न काचिदनुपपत्तिरिति ।।१९।। यः कूटस्थविभुचिन्मात्रत्वादिरूपैस्तेभ्यो विवेकत आत्माकारसाक्षात्कारः सोऽस्मितेत्युच्यते, 'देहादिभिन्नोऽस्मी'त्येतावन्मात्राकारत्वात् । आत्मज्ञानान्तरं ज्ञातव्यं नास्तीत्यतोऽस्मिता चरमभूमिका भवति + (यो.सा. सं.अं- १/पृ.१२) इत्याह । प्रकृतपञ्चविधक्लेशस्वरूपञ्च वक्ष्यते क्लेशहानोपायद्वात्रिंशिकायाम् (द्वा. द्वा.२५/१८, भाग-६, पृ.१७३५)। ___गुणान्तः प्रतिलोम' इत्यन्ये । “कृतभोगाऽपवर्गाणां कृतकृत्यानां वुद्ध्यादिगुणानां प्रातिलोम्येन प्रसवे(वः?) व्युत्थानसमाधिपरवैराग्यसंस्कारा मनसि लीयन्ते, मनश्चास्मितायां लीयते, सा महति, महत्तत्त्वं गुणेप्विति प्रलयः” (म.प्र. ४/३४) इति मणिप्रभाकृत् । → व्युत्थान-समाधि-निरोधसंस्कारा मनसि लीयन्ते, मनोऽस्मितायां, अस्मिता लिङ्गे, लिङ्गमलिङ्गे - (त.वै. ४/३४) इति तत्त्ववैशारद्यां वाचस्पतिमिश्रः । इत्थं प्रतिलोमपरिणामद्वारा प्रकृतिरपवर्गलक्षणमपरं पुरुपप्रयोजनं सम्पादयति । तदनु सा न पुनः परिणाममारभते कृतार्थनर्तकीवत् । यथोक्तं साङ्ख्यसूत्रे → नर्तकीवत् प्रवृत्तस्यापि निवृत्तिश्चारितार्थ्यात् - (सां.सू.३/६९) इति । ___'इत्थमि'ति । तदुक्तं राजमार्तण्डे → अनुलोम-प्रतिलोमलक्षणपरिणामद्वये सहजं शक्तिद्वयमस्ति तदेव पुरुपार्थकर्तव्यतोच्यते । सा च शक्तिरचेतनाया अपि प्रकृतेः सहजैव । तत्र महदादिपञ्चभूतपर्यन्तोऽस्या वहिर्मुखतयाऽनुलोमः परिणामः । पुनः स्वकारणाऽनुप्रवेशद्वारेणाऽस्मितान्तः परिणामः प्रतिलोमः । इत्थं पुरुपस्याऽऽभोगपरिसमाप्तेः सहजशक्तिद्वयक्षयात् कृतार्था प्रकृतिर्न पुनः परिणाममारभते । एवंविधायां च पुरुपार्थकर्तव्यतायां जडाया अपि प्रकृतेर्न काचिदनुपपत्तिः - (रा.मा.४/२३) इति ।।११/१९।।
આ રીતે જ્યારે અનુલોમ પરિણામ અને પ્રતિલોમ પરિણામ દ્વારા પુરુષને સુખાદિનો સાક્ષાત્કાર કરાવીને, ભોગ સમાપ્ત કરીને પ્રકૃતિ તે પુરુષ પ્રત્યે કૃતાર્થ થઈ જાય છે. અર્થાત્ તે પુરુષ માટેની પ્રકૃતિગત અનુલોમ-પ્રતિલોમ શક્તિનો ક્ષય થવાથી ફરીથી તે પુરુષ પ્રત્યે પ્રકૃતિ ફરીથી બુદ્ધિ વગેરે પરિણામ પ્રગટાવતી નથી. આવા પ્રકારની પુરુષાર્થકર્તવ્યતા પ્રકૃતિમાં માનવામાં આવે તો પ્રકૃતિ જડ હોવાથી પુરુષાર્થકર્તવ્ય_પ્રકારક અધ્યવસાય પ્રકૃતિને ન થાય તો પણ કોઈ વાંધો નહિ આવે.(૧૧/૧૯)
વિશેષાર્થ:- પાતંજલ વિદ્વાનોના મતે પ્રકૃતિમાંથી મહતું તત્ત્વ = બુદ્ધિ ઉત્પન્ન થાય છે. બુદ્ધિમાંથી અહંકાર પ્રગટ થાય છે. સાત્ત્વિક અહંકારમાંથી પાંચ જ્ઞાનેન્દ્રિય ઉત્પન્ન થાય છે. રાજસ અહંકારમાંથી હાથ-પગ વગેરે પાંચ કર્મેન્દ્રિય ઉત્પન્ન થાય છે. સાત્ત્વિક-રાજસ ઉભયાત્મક અહંકારમાંથી મન ઉત્પન્ન થાય છે. તથા તામસ અહંકારમાંથી પાંચ તન્માત્રા ઉત્પન્ન થાય છે. શબ્દાદિ પાંચ તન્માત્રામાંથી પાંચ મહાભૂત પૃથ્વી આદિ ઉત્પન્ન થાય છે. પ્રકૃતિના બહિર્મુખી વ્યાપારથી મહત્ તત્ત્વથી માંડીને પંચ મહાભૂત સુધી કાર્ય પ્રગટે છે તે અનુલોમ પરિણામ કહેવાય છે. તથા પોતપોતાના કારણમાં પ્રવેશ કરવા દ્વારા અસ્મિતા સુધી પ્રતિલોમ પરિણામ કહેવાય છે. તે બન્ને શક્તિ સ્વરૂપ હોય છે. અવિદ્યા, અમિતા,
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
७८७
• મોક્ષશાસ્ત્રીવયેતાવિદ્યતનમ • ननु यदि प्रतिलोमशक्तिरपि सहजैव प्रधानस्याऽस्ति तत्किमर्थं योगिभिर्मोक्षार्थं यत्नः क्रियते? मोक्षस्य चाऽनर्थनीयत्वे तदुपदेशकशास्त्रस्याऽऽनर्थक्यमित्यत आह - न चैवं मोक्षशास्त्रस्य वैयर्थ्यं प्रकृतेर्यतः । ततो दुःखनिवृत्त्यर्थं कर्तृत्वस्मयवर्जनम् ।।२०।। _____ न चेति । न चैवं = मुक्तौ प्रकृतेरेव सामर्थ्ये मोक्षशास्त्रस्य' वैयर्थं = २आनर्थक्यं, यतः
राजमार्तण्डानुसारेण शङ्का-समाधानाऽऽविष्करणार्थमुपक्षिपति- नन्विति । मोक्षस्य च अनर्थनीयत्वे = पुरुषाऽनभिलपणीयत्वे = पुरुपार्थ्यत्वाऽभावे = पुरुषार्थत्वविरहे तदुपदेशकशास्त्रस्य = मोक्षपुरुषार्थबोधकाऽऽगमस्य आनर्थक्यं = वैयर्थ्यं स्याद् इत्यतः पातञ्जल आह- न चेति । न च एवं = प्रतिलोमशक्तेरपि प्रकृतिनिष्ठायाः स्वाभाविकत्वेन मुक्तौ = मुक्तिं प्रति प्रकृतेरेव सामर्थ्य निश्चिते सति मोक्षशास्त्रस्य = मोक्षोपदेशकशास्त्रस्य आनर्थक्यं = नैरर्थक्यं प्राप्तमिति शङ्कनीयम्, यस्मात् कारणात् રાગ, દ્વેષ અને અભિનિવેશ - આ પાંચ પાતંજલ યોગદર્શનમાં ક્લેશ કહેવાય છે. પંચમહાભૂત વગેરે કાર્યો અસ્મિતા સુધી લય પામે છે. પ્રતિલોમ શક્તિ દ્વારા અભિનિવેશાદિનો પોતપોતાના કારણ દ્વેષાદિમાં પ્રવેશ થતાં અમિતાનો અવિદ્યામાં પ્રવેશ થાય છે. ત્યાર બાદ પુરુષને ભેદજ્ઞાન = વિવેકખ્યાતિ થાય છે ત્યારે અવિદ્યાનો પણ પોતાના કારણ અંતઃકરણમાં લય થાય છે. ત્યારે પંચ મહાભૂત પણ પોતપોતાના કારણમાં વિલીન થવા દ્વારા અંતે અહંકાર પણ અંતઃકરણમાં લય પામે છે.
આ પ્રમાણે પુરુષને ભોગની સમાપ્તિ કરાવવા દ્વારા પ્રકૃતિમાં રહેલી અનુલોમ-પ્રતિલોમ પરિણામ સ્વરૂપ બે સહજ શક્તિનો ક્ષય થાય છે. આમ પ્રકૃતિ સ્વયે કૃતાર્થ-કૃતકૃત્ય થાય છે. કારણ કે ભોગ અને મોક્ષ- એમ બન્ને પુરુષપ્રયોજન પ્રકૃતિએ ચરિતાર્થ કરેલ છે. પછી પ્રકૃતિ તે પુરુષ પ્રત્યે અનુલોમાદિ પરિણામનો આરંભ કરતી નથી. જ્યાં સુધી ભોગ સ્વરૂપ કાર્ય બાકી હોય છે ત્યાં સુધી જ પ્રકૃતિનો અનુલોમ પરિણામ હોય છે. વિવેકખ્યાતિ પછી અવિદ્યા ન રહેવાથી અનુલોમપરિણામરૂપ શક્તિ ક્ષીણ થઈ જાય છે. પછી પ્રતિલોમ પરિણામ સક્રિય થતાં પંચમહાભૂત વગેરેનો સ્વકારણમાં વિલય થતાં અંતે ચિત્ત નિર્વિકારી થયે છતે દષ્ટા પુરુષ પોતાના સ્વરૂપમાં રહે છે. આ જ મોક્ષ છે. પુરુષની મુક્તિરૂપ સ્વપ્રયોજન પૂર્ણ થતાં પ્રકૃતિ તે પુરુષ પ્રત્યે કૃતાર્થ બની જાય છે. તેથી પ્રકૃતિ જડ હોવા છતાં અને પુરુષપ્રયોજનકર્તવ્યતાનો અધ્યવસાય ન થવા છતાં પણ કોઈ વાંધો નહિ આવે (૧૧/૧૯)
અહીં એક શંકા થઈ શકે છે કે – “પ્રકૃતિમાં = પ્રધાન તત્ત્વમાં પ્રતિલોમ શક્તિ પણ જો સહજ જ હોય, સ્વાભાવિક રીતે જ હોય તો શા માટે યોગી પુરુષો મોક્ષ માટે પ્રયત્ન કરે છે ? તથા મોક્ષ જો પુરુષ દ્વારા અભિલષણીય ન હોય = પુરુષાર્થ્ય ન હોય = પુરુષાર્થસ્વરૂપ ન હોય તો મોક્ષનો ઉપદેશ કરનારા શાસ્ત્રો વ્યર્થ જશે” આ શંકાના સમાધાન માટે પાતંજલ વિદ્વાનો એમ કહે છે કે -
હ મુક્તિ માટે શાસ્ત્ર જરૂરી-પાતંજલ હ ગાથાર્થ - આ રીતે પ્રકૃતિથી જ મોક્ષ થવાનો હોવા છતાં મોક્ષશાસ્ત્ર વ્યર્થ નહિ બને. કારણ કે મોક્ષપદેશક શાસ્ત્રથી, દુઃખનિવૃત્તિ માટે, પ્રકૃતિના કર્તુત્વનું અભિમાન છૂટે છે. (૧૧/૨૦) 1 ટીકાર્થ :- “પ્રતિલોમશક્તિ પણ પ્રકૃતિમાં સહજ રીતે જ રહેલી હોવાથી મોક્ષ માટે પ્રકૃતિ જ . હસ્તાવ “. સ્ત્રસ્યા.....' સુશુદ્ધ: 8: I ૨. રસ્તાવિર્ષે ‘સન...' ફુટ્યશુદ્ધઃ પાઠ: |
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
पुरुषेऽध्यवसायविचारः
द्वात्रिंशिका - ११/२०
यस्मात् ततः = मोक्षशास्त्राद् दुःखनिवृत्त्यर्थं = दुःखनाशाय प्रकृतेः = प्रधानस्य कर्तृत्वस्मयस्य कर्तृत्वाऽभिमानस्य वर्जनं निवृत्तिर्भवति (=कर्तृत्वस्मयवर्जनं ) । अनादिरेव हि प्रकृतिपुरुषयोर्भोक्तृ-भोग्यभावलक्षणः सम्बन्धः ।
तस्मिन् सति व्यक्तमचेतनायाः प्रकृतेः कर्तृत्वाऽभिमानाद् दुःखाऽनुभवे सति कथमियं मोक्षशास्त्राद् = मुक्तिप्रतिपादकशास्त्राद् दुःखनाशाय = त्रिविधदुःखप्रच्यवाय प्रधानस्य अलिङ्गाऽपराभिधानस्य कर्तृत्वाऽभिमानस्य निवृत्तिर्भवति । इत्थमत्र मोक्षकृते शास्त्रमप्युपयुज्यते ।
ननु कुड्यं विना चित्रकर्मानुसारीदम्, यतो जडत्वात्प्रकृतेः कर्तृत्वाऽभिमानोदय एव न सम्भवति, कुतस्तन्निवृत्तिकृते मोक्षशास्त्रोपदेशाऽऽवश्यकता इति चेत् ? अत्रोच्यते- पातञ्जलैः अनादिरेव नैसर्गिको हि प्रकृति-पुरुषयोः भोक्तृभोग्यभावलक्षणः सम्बन्धः अविवेकख्यातिमूलः कक्षीक्रियते । तदुक्तं शिवगीतायां →
७८८
=
=
=
एक एव महानात्मा सोऽहंकारोऽभिधीयते । स जीवः सोंऽतरात्मेति गीयते तत्त्वचिन्तकैः ।। तेन वेदयते सर्वं सुखं दुःखं च जन्मसु । स विज्ञानात्मकस्तस्य मनः स्यादुपकारकम् ।। तेनाऽविवेकजस्तस्मात्संसारः पुरुषस्य तु । स चाऽविवेकः प्रकृतेः सङ्गात्कालेन सोऽभवत् ।।
← (शि.गी.१७/१३-१४-१५) इति । वस्तुतः पुरुपे भोक्तृत्वं नास्त्येव परं चित्तवृत्ति पुरुषप्रति - विम्वसङ्क्रमात्तत्तादात्म्याऽध्यासाद् भोक्तृत्वादिकं तत्रोपचर्यते । पुरुपगतस्य भोक्तृत्व-कर्तृत्वादेरौपचरिकत्वातन्निरूपितं भोक्तृत्व-कर्तृत्वादिकमपि प्रकृतावुपचरितमेव तत्त्वतो भवति । तदुक्तं राजमार्तण्डे प्रकृतिवस्तुतः कर्तृत्व- भोक्तृत्वरहिताऽपि 'कर्च्यहं भोक्यहमित्यभिमन्यते । सोऽयमस्मिताऽऽख्यो विपर्यासः क्लेशः ← ( रा. मा. २ / ६ ) इति । किन्तु प्रकृतौ कर्तृत्व- भोक्तृत्वाद्यभिमानं तु पारमार्थिकमेव, पुरुषप्रतिविम्बसङ्क्रान्त्या तस्याश्चेतनायमानत्वेन कर्तृत्वाद्यभिमानोदयात् ।
=
·
एतदेव व्यक्तीकरोति- तस्मिन् सम्बन्धे सति पुरुषाऽर्थकर्तव्यतारूपशक्तिद्वयसद्भावे या महदादिभावेन परिणतिः तस्यां संयोगे सति यदात्मनोऽधिष्ठातृत्वं = चिच्छायासमर्पणसामर्थ्यं वुद्धिसत्त्वस्य च सङ्क्रान्तचिच्छायाग्रहणसामर्थ्यं ततो व्यक्तं अचेतनायाः = जडाया अपि प्रकृतेः प्रकृत्यभिन्नायाः बुद्धेः कर्तृत्वाऽभिमानात् कर्तृत्व-भोक्तृत्वाऽभिमानाद् दुःखाऽनुभवे = प्रतिकूलवेदनीयसाक्षात्कारे सति कथमियं જો સમર્થ હોય (પ્રકૃતિથી જ મોક્ષ થવાનો હોય, ‘મોક્ષ થવો-ન થવો-ક્યારે થવો ?' આ બાબત જો પ્રકૃતિને જ આધીન હોય, પુરુષનો મોક્ષ કરાવવાનું વાસ્તવિક સામર્થ્ય જો પ્રકૃતિમાં જ હોય) તો મોક્ષના ઉપદેશક શાસ્ર વ્યર્થ થવાની આપત્તિ આવશે” - આવી શંકા ન કરવી. આનું કારણ એ છે કે દુઃખની નિવૃત્તિ માટે મોક્ષદર્શક શાસ્ત્રથી પ્રકૃતિને કર્તૃત્વનું અભિમાન દૂર થાય છે. કહેવાનો આશય એ છે કે પુરુષ અને પ્રકૃતિનો અનાદિ કાળથી જ ભોક્ત-ભોગ્યભાવ નામનો સંબંધ છે. પુરુષ ભોક્તા છે અને પ્રકૃતિ ભોગ્ય છે. આ અનાદિ કાળથી ચાલી આવતી હકીકત છે. પ્રકૃતિ અને આત્મા વચ્ચે આવો ભોગ્ય-ભોક્તાભાવસ્વરૂપ સંબંધ છે.
તેના કારણે પુરુષપ્રતિબિંબ પડવાથી જડ એવી પણ પ્રકૃતિને કર્તૃત્વ-ભોક્તત્વનું અભિમાન થાય
=
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
साङ्ख्यतन्त्रेऽध्यवसायसमर्थनम्
दुःखनिवृत्तिरात्यन्तिकी मम स्यादिति भवत्येवाऽध्यवसायः । अतो दुःखनिवृत्त्युपायोपदेशकशास्त्रोपदेशाऽपेक्षाऽप्यस्य युक्तिमतीति ।। २० ।।
•
-
·
७८९
दुःखनिवृत्तिः=सकलत्रिविधदुःखविच्छित्तिः आत्यन्तिकी = प्रागभावाऽसमानाधिकरणा मम स्यात् ?' इति भवत्येव अध्यवसायः । न च पूर्वं ( श्लो. १९) प्रकृतेर्जडत्वेनाऽध्यवसायाऽसम्भवादनुलोम-प्रतिलोमपरिणामद्वयलक्षणा पुरुषाऽर्थकर्तव्यतोक्ता, इह च प्रकृतेरध्यवसाय उपदर्शित इति कथं न विरोधः ? इति शङ्कनीयम्, यतः पूर्वमभ्युपगमवादेन प्रकृतावध्यवसायाऽभावमङ्गीकृत्य सहजशक्तिद्वयलक्षणा पुरुपार्थकर्तव्यताऽऽवेदिता, રૂહ તુ પ્રાળુò(દા.ăા.૧૧/૧૮ પૃ.૭૮૨) → અધ્યવસાયો વૃદ્ધિ: ૮ (સાં.મૂ.૨/૧રૂ) કૃતિ સાવ્યસૂત્રમનુંમૃત્ય स्वसिद्धान्तेन प्रकृतौ कर्तृत्वाद्यभिमानलक्षणाऽध्यवसायोपपत्तिः कृतेति न कोऽपि दोप इति ध्येयम् ।
अतः = चिदवष्टब्धस्य वुद्धिसत्त्वस्य आत्यन्तिकदुःखनिवृत्त्यध्यवसायसम्भवात् तादृशाऽध्यवसायकृते दुःखनिवृत्त्युपायोपदेशकशास्त्रोपदेशाऽपेक्षा अपि अस्य = मोक्षस्य युक्तिमती = आगमाऽविरोधियुक्तिसङ्गता । तथाभूतमेव च कर्माऽनुरूपं बुद्धिसत्त्वं शास्त्रोपदेशस्य विपयः । दर्शनान्तरेष्वप्येवंविध एवाऽविद्यास्वभावः शास्त्रेऽभिधीयते । स च मोक्षार्थं प्रयतमान एवंविधमेव शास्त्रोपदेशं सहकारिणमपेक्ष्य मोक्षाख्यं फलमासादयति । सर्वाण्येव कार्याणि प्राप्तायां सामग्र्यामात्मानं लभन्ते । अस्य च प्रतिलोमपरिणामद्वारेणैवोत्पाद्यस्य मोक्षाख्यस्य कार्यस्येदृश्येव सामग्री प्रमाणेन निश्चिता, प्रकारान्तरेणाऽनुपपत्तेः । अतस्तां વિના થં વિતુમહંતીતિ (રા.મા.૪/૩૪) રાખમાર્તન્દ્રે મોનઃ ।।૧૧/૨૦૧૫
છે. તેનાથી તેને દુઃખનો અનુભવ થાય છે. તેથી ‘આ દુઃખથી સર્વથા છુટકારો મને કેવી રીતે મળશે?’ આવા પ્રકારનો અધ્યવસાય પ્રકૃતિને જાગે છે. (તથા પ્રકૃતિના અતિસાન્નિધ્યના લીધે પુરુષમાં તેના તાદાત્મ્યનો અધ્યાસ થતો હોવાથી દુઃખનિવૃત્તિ કરવાના અધ્યવસાયનો પુરુષમાં ઉપચાર થાય છે.) તેથી તેવો અધ્યવસાય પ્રગટાવવા દુઃખથી છુટકારો મેળવવાના ઉપાયોને દર્શાવનારા શાસ્ત્રના ઉપદેશની મોક્ષને માટે આવશ્યકતા અપેક્ષા હોવી તે વાત વ્યાજબી જ છે. (૧૧/૨૦)
વિશેષાર્થ :- અહીં પ્રકૃતિમાં જે ભોગ્યત્વ જણાવ્યું તથા પુરુષમાં ભોક્તૃત્વ જણાવ્યું તે ઉપચિરત છે. છતાં પણ અનાદિકાલીન છે. પુરુષ વાસ્તવમાં ભોક્તા નથી. તેમ છતાં અંતઃકરણવૃત્તિમાં પુરુષપ્રતિબિંબ પડવાથી તાદાત્મ્ય આભાસથી પુરુષમાં કર્તૃત્વ-ભોતૃત્વનો ઉપચાર થાય છે. જો પુરુષમાં વાસ્તવિક ભોક્તત્વ હોય તો તન્નિરૂપિત ભોગ્યતા પણ પ્રકૃતિમાં વાસ્તવિક આવે. પરંતુ તે વાસ્તવિક નથી. માટે પુરુષીયભોક્તત્વનિરૂપિત પ્રકૃતિગત ભોગ્યત્વ વાસ્તવિક નથી. પણ ઉપરિત છે. પરંતુ પ્રકૃતિમાં જે કર્તૃત્વઅભિમાન કહ્યું તે વાસ્તવિક છે. કારણ કે હકીકતમાં પ્રકૃતિ જડ હોવા છતાં પણ પુરુષનું પ્રતિબિંબ પડવાથી જ તે પોતાને કર્તા માને છે. અને તે કર્તૃત્વઅભિમાનથી દુઃખનો અનુભવ થાય છે. આ રીતે પ્રકૃતિને જગતનું સંચાલન કરવામાં દુઃખનો અનુભવ થાય છે. અને તેથી તે દુઃખની અત્યંત નિવૃત્તિ કેમ થાય ? એવો અધ્યવસાય થાય છે. જો કે ૧૯ મા શ્લોકમાં પ્રકૃતિનિષ્ઠ અધ્યવસાય એ અનુલોમપ્રતિલોમ શક્તિસ્વરૂપ છે - આમ જે સમાધાન કર્યું છે તે વાસ્તવમાં સાંખ્યદર્શન કે પાતંજલયોગદર્શનકારને માન્ય નથી. પરંતુ જડ એવી પ્રકૃતિમાં અધ્યવસાય ન હોઈ શકે - આવા અન્યદર્શનકારોના અભિપ્રાયનોસિદ્ધાન્તનો અભ્યપગમ કરીને તે સમાધાન કર્યું હતું. વાસ્તવમાં તો સાંખ્ય અને યોગદર્શનકારના મતે
--
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
७९०
• पुरुषाऽपवर्गाऽनुपपत्तिः । द्वात्रिंशिका-११/२१ व्यक्तं कैवल्यपादेऽदः सर्वं साध्विति चेन्न तत् । इत्थं हि प्रकृतेर्मोक्षो न पुंसस्तददो' वृथा ।।२१।। ___'व्यक्तमिति । कैवल्यपादे = योगानुशासनचतुर्थपादे अदः = एतत् व्यक्तं = प्रकटं सर्वं = अखिलं साधु = निर्दोषमिति । समाधत्ते- इति चेत् ? न तत् यत् प्राक् प्रपञ्चितम् । (इत्थं) हि = यत एवमुक्तरीत्या प्रकृतेर्मोक्षः स्यात्, तस्या एव कर्तृत्वाभिमाननिवृत्त्या दुःखनिवृत्त्युपपत्तेः, न पुंसस्तस्याऽबद्धत्वेन मुक्त्ययोगात्, मुचेर्बन्धनविश्लेषाऽर्थत्वात् ।
पूर्वपक्षी प्रकृतमुपसंहरति- 'व्यक्तमिति । योगाऽनुशासनचतुर्थपादे = पतञ्जलिरचितयोगसूत्रगतकैवल्यपादाऽभिधाने राजमार्तण्डवृत्तौ एतत् निरुक्तं अखिलं निर्दोषमिति प्रकटं = प्रकटीकृतम् ।
ग्रन्थकार उत्तरपक्षयति- न प्राक् त्रयोदशकारिकात आरभ्य यत् प्रपञ्चितं = विस्तरेण स्वसिद्धान्ततात्पर्य निरूपितं तत साधु | एतदेव स्पष्टयति- यतः = यस्मात् कारणात् उक्तरीत्या = प्रधानस्य स्वाभाविकप्रतिलोमशक्ति-सकलदुःखनिवृत्त्यध्यवसाय-शास्त्रोपदेशाऽपेक्षानिरूपणप्रकारेण तु प्रकृतेः = प्रधानस्यैव मोक्षः स्यात्, तस्याः = प्रकृतेः एव कर्तृत्वाऽभिमाननिवृत्त्या 'चेतनाऽहं की'तिस्मयविलयेन दुःखनिवृत्त्युपपत्तेः = आत्यन्तिकत्रिविधदुःखनिवृत्तिसङ्गतेः । यत्र ह्यात्यन्तिकदुःखनिवृत्तिस्तत्रैव मुक्तत्वव्यवहारस्य युक्तत्वात्प्रकृतेरेव मोक्षः स्यात्; न तु पुंसः, यस्मात् तस्य = आत्मनः पुष्करपलाशवन्निर्लेपतयाऽपरिणामितया च सवासनक्लेशकर्माशयैः अबद्धत्वेन मुक्त्ययोगात्, मुचेः धातोः बन्धनविश्लेषार्थत्वात् = बन्धनच्छोटनाऽर्थत्वात् । य एव बद्धः स एव मुच्यते, प्रतियोगिविधया बन्धनस्याऽपि પ્રકૃતિગત અંતઃકરણવૃત્તિમાં પુરુષપ્રતિબિંબ પડવાથી ચેતનાયમાન થયેલી પ્રકૃતિમાં (અંતઃકરણવૃત્તિમાં) અધ્યવસાય ઉત્પન્ન થાય છે જ. માટે આ શ્લોકમાં “પ્રકૃતિને તેવો અધ્યવસાય થાય છે એમ જણાવ્યું छ. पाहीनी वात टीर्थमा स्पष्ट छे. (११/२०)
ગાથાર્થ :- આ બધી વાત કૈવલ્યપાદમાં સારી રીતે બતાવેલી જ છે. આવું (૧૩ મા શ્લોકથી અત્યાર સુધી) પૂર્વપક્ષીએ જે બતાવેલ છે તે બરાબર નથી. કારણ કે આમ માનવામાં તો પ્રકૃતિનો મોક્ષ થશે, પુરુષનો નહિ. માટે ૨૨ મા શ્લોકમાં જણાવેલી વાત વૃથા સાબિત થશે. (૧૧/૨૧)
ટીકાર્ય - યોગાનુશાસનના = પાતંજલ યોગસૂત્રના કૈવલ્ય નામના ચતુર્થ પાદમાં આ બધી વાત સ્પષ્ટ રીતે - સારી રીતે- નિર્દોષ રીતે સાબિત થાય તેમ બતાવેલ છે.
જ પ્રકૃતિમક્તિ આપત્તિ - ઉત્તરપક્ષ समा. । १3 सोऽथी २३ थयेल पूर्वपक्षनु नि२८४२९॥ ४२त ग्रंथ१२श्री. ४९॥ छ ? छ। સાત શ્લોકમાં જે વિસ્તૃત કથન પાતંજલ વિદ્વાનોએ કરેલ છે તે બરાબર નથી. કારણ કે ઉપર જણાવ્યા મુજબ પ્રકૃતિમાં પ્રતિલોમ પરિણામનો સ્વીકાર કરવામાં આવે તો પ્રકૃતિનો મોક્ષ થશે. કારણ કે પ્રકૃતિને દુઃખની અત્યંત નિવૃત્તિ થવી એ મોક્ષ છે. કર્તુત્વનું અભિમાન થવાથી પ્રકૃતિમાં દુઃખ ઉત્પન્ન થાય છે. તથા કર્તુત્વ-ભોસ્તૃત્વસંબંધી અભિમાન રવાના થતાં પ્રકૃતિનું દુઃખ નિવૃત્ત થાય છે. તેથી આ રીતે તો પ્રકૃતિનો જ મોક્ષ થશે, આત્માનો નહિ. કારણ કે પુરુષ તો બંધાયેલ જ ન હોવાથી તેની મુક્તિ થઈ શકતી નથી. આનું કારણ એ છે કે “મુક્તિ શબ્દમાં “મુ' ધાતુ છે. તેનો અર્થ થાય છે બંધનમાંથી १. हस्तादर्श .....ददोधा' इत्यशुद्धः पाठः । २. हस्तादर्श 'तत्' इत्यशुद्धः पाठः । ३. हस्तादर्श 'रीत्या' पदं नास्ति । ४. हस्तादर्श 'त्युपपात्र' इत्यशुद्धः पाठः ।।
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
७९१
• मोक्षस्य बन्धसापेक्षता • तत् = तस्माद् अदः = वक्ष्यमाणं भवद्ग्रन्थोक्तं वृथा कण्ठशोषमात्रफलम् ।।२१।। पञ्चविंशतितत्त्वज्ञो यत्र तत्राऽऽश्रमे रतः। जटी मुण्डी शिखी वाऽपि मुच्यते नात्र संशयः ।।२२।। __पञ्चविंशतीति । अत्र हि पञ्चविंशतितत्त्वज्ञानात् पुरुषस्यैव मुक्तिरुक्ता सा च न सम्भमुक्तिं प्रति कारणत्वात्, घटध्वंसं प्रति घटस्येव । तदुक्तं रामगीतायां अपि → वन्धस्य प्रतियोगित्वात् सापेक्षो मोक्ष इप्यते - (रा.गी. ३/२७) इति ।।
किञ्च मैत्रायण्युपनिषदि → सो ‘ममेदमि'त्येवं मन्यमानो निबध्नात्यात्मनात्मानम् - (मैत्रा.३/ २) इत्येवमात्मनो बन्धकर्तृत्वं कण्ठत उक्तं तदप्यस्य सर्वथाऽबन्धस्वभावोपगमेऽनुपपन्नं स्यात् । न च तस्यौपचारिकत्वं युज्यते, श्रुतौ लक्षणाया जघन्यवृत्तित्वेनाऽनभ्युपगमात् । तथा → पुरुपश्चेता प्रधानान्तःस्थः स एव भोक्ता प्राकृतमन्नं भुङ्क्ते - (मैत्रा.७/१०) इति मैत्रायण्युपनिषद्वचनादेवाऽऽत्मनो भोक्तृत्वमप्यनाविलमेव सिध्यति । ततश्च आत्मनः कर्मवन्धाद्यनभ्युपगमे संसारित्वस्याऽप्यनुपपत्तिरेव । तदुक्तं पञ्चलिङ्गिप्रकरणे → मिच्छत्ताइनिमित्तो बंधो इहरा कहं तु संसारो । न य लोगे वि अवद्धो मुच्चइ पयर्ड जओ हंदि ।। वज्झइ पयडी नेव य मुच्चइ य जीवो अइप्पसंगाओ ।
6 (पं.लिं.९३,९५) इति । अधिकन्तु तवृत्तितो विज्ञेयम् । तस्मात् = पुरुपस्य मुक्त्यसम्भवात् अनुपदमेव वक्ष्यमाणं भवद्ग्रन्थोक्तं कण्ठशोषमात्रफलं = निरर्थकं स्यात् ।।११/२१।। __तदेवाह- ‘पञ्चेति । जटी = प्रथमे ब्रह्मचर्याऽऽश्रमे रतः, शिखी = शिखाधारी द्वितीये गृहस्थाऽऽश्रमेऽवस्थितः, मुण्डी = मुण्डितशिराः चतुर्थे संन्यासाऽऽश्रमे संस्थितः । अवशिष्टो गाथार्थोऽतिरोहितार्थ एव । 'यत्र तत्राश्रमे रतः' इत्यत्र 'यत्र तत्राश्रमे वसेत्' (गौ.भा.१/१) इति गौडपादभाष्ये पाठः । अत्र = प्रकृतकारिकायां हि पञ्चविंशतितत्त्वज्ञानात् = पुरुप-प्रकृति-महत्तत्त्वाऽहङ्कार-पञ्चतन्मात्र-पञ्चज्ञानेन्द्रिय-पञ्चकर्मेन्द्रिय-मनः-पृथिव्यादिपञ्चमहाभूतलक्षणपञ्चविंशतितत्त्वगोचरपरिपक्वज्ञानात् पुरुषस्यैव છુટકારો થવો. પુરુષ બંધાયો જ નથી તો તેનો છુટકારો શું કરવાનો હોય? માટે પાતંજલ યોગદર્શનકારોના પૂર્વજોએ જણાવેલ (ગ્લો. ૨૨માં કહેવાશે તે) વાત વૃથા સાબિત થશે. અર્થાત્ તેવું બોલવાથી માત્ર ગળું સૂકાવા સિવાય બીજું કશું ફળ નહિ મળે. (૧૧/૨૧).
પ્રકૃતિનો મોક્ષ થાય પણ પુરુષનો મોક્ષ ન થાય' આવું જો પાતંજલ વિદ્વાનો કહે તો તેમના મહર્ષિઓએ જણાવેલી જે વાત અસંગત બને છે તે વાતને ગ્રંથકારશ્રી જણાવે છે કે –
હ પુરુષમુક્તિ સૂચક શાસ્ત્રવચનની અસંગતિ હા ગાથાર્થ - પચીશ તત્ત્વને જાણનાર બ્રહ્મચર્યાશ્રમ-ગૃહસ્થાશ્રમ વગેરે કોઈ પણ આશ્રમમાં રત હોય, તે જટી-મુંડી કે શિખાધારી હોય તો પણ મુક્ત થાય છે - એમાં કોઈ સંશય નથી. (૧૧/૨૨)
टार्थ :- पुरुष, प्रकृति, भडत् तत्त्व, म२, ५iय भन्द्रिय, पांयशानेन्द्रिय, पांय तन्मात्र, મન, પંચ મહાભૂત - આમ પચીશ તત્ત્વને જાણનાર પુરુષ જટી = જટા ધારી = પહેલા બ્રહ્મચર્યાશ્રમમાં રહેલો હોય કે શિખી = ચોટીધારી = બીજા ગૃહસ્થાશ્રમમાં રહેલો હોય કે મુંડી = મુંડન કરેલ =
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
७९२
तत्त्वज्ञानमात्रादपवर्गाऽसम्भवद्योतनम्
द्वात्रिंशिका-११/२२
वतीति । न च भोगव्यपदेशवन्मुक्तिव्यपदेशोऽप्युपचारादेव पुंसि सम्भवतीति वाच्यम्,
= आत्मन एव, न तु प्रकृतेः, मुक्तिरुक्ता । सा च = पुरुषमुक्तिर्हि न = नैव सम्भवति, पुरुषस्य सदैवाऽवद्धत्वात्, इति हेतो: ' पञ्चविंशतितत्त्वज्ञो यत्र तत्राऽऽश्रमे रत' इत्यादिकारिकोक्तं वृथैवेति फलितम्। न ह्यन्यस्य मोक्षार्थं कश्चिद् विपश्चित् तथा यतते । तदुक्तं धर्मसङ्ग्रहण्यां श्रीहरिभद्रसूरिभिः अण्णस्स वंध- मोक्खा ण अप्पणो वालवयणसरिसमिणं । तस्सवि य णिच्चपक्खे एमेव ण संगता ते उ ।। परिणामम्मि य णणु तस्स चेव जुज्जंति किं ततोऽण्णेण । अपमाणेण परिकप्पितेण अण्णाणपिसुणेणं । । इय दिट्ठादिट्ठविरोह भावतो सव्ववत्थुविसओ उ । एतणिच्चपक्खो मिच्छत्तं होइ णेतव्वो ।। ← (धर्मसं.२२५-२२७) इति । तदुक्तं अध्यात्मसारे अपि →
कृति - भोगौ च बुद्धेश्चेद् बन्धो मोक्षश्च नाऽऽत्मनः । ततश्चाऽऽत्मानमुद्दिश्य कूटमेतद् यदुच्यते ।। पञ्चविंशतितत्त्वज्ञो यत्र तत्राऽऽश्रमे रतः । जटी मुण्डी शिखी वाऽपि मुच्यते नाऽत्र संशयः || एतस्य चोपचारत्वे मोक्षशास्त्रं वृथाऽखिलम् । अन्यस्य हि विमोक्षार्थे न कोऽप्यन्यः प्रवर्तते ।। ← (अ.सा. १३/५९-६१ ) इति । एतेन ज्ञानान्मुक्तिः (सां.सू.३/२३ ) बन्धो विपर्ययात् ← (सां. सू. ३/२४) इति साङ्ख्यसूत्रयुगलमपि व्याख्यातम् ।
→ विकारं प्रकृतिं चैव पुरुषं च सनातनम् । यो यथावद् विजानाति स वितृष्णो विमुच्यते । । ← (म.भा.शां.प.११७/३७ ) इति महाभारते अपि कण्ठतः पुरुपस्यैव मुक्तिरभिहिता ।
इदञ्चाऽत्राऽवधेयम्- पञ्चविंशतितत्त्वज्ञानान्मुक्तिरिति साङ्ख्यसिद्धान्तस्य श्रद्धामात्रशरणत्वमेव, सर्वैरेव स्व-स्वाऽभ्युपगतपदार्थतत्त्वज्ञानस्यैव मोक्षहेतुत्वोक्तेः । एतेन ये पण्णवतितत्त्वज्ञा यत्र कुत्राऽऽश्रमे रताः । जटी मुण्डी शिखी वाऽपि मुच्यते नात्र संशयः ।। ← ( वरा . १ ।१७ ) इति वराहोपनिषद्वचनं, → धर्मविशेपप्रसूताद् द्रव्य-गुण-कर्म- सामान्य-विशेप - समवायानां पदार्थानां साधर्म्य - वैधर्म्याभ्यां तत्त्वज्ञानाद् निःश्रेयसम् ← (वै.सू.१/१/४ ) इति वैशिषकसूत्रं प्रमाण- प्रमेय - संशय-प्रयोजन-दृष्टान्त-सिद्धान्ताऽवयवतर्क- निर्णय-वाद- जल्पवितण्डा - हेत्वाभास- च्छल-जाति-निग्रहस्थानानां तत्त्वज्ञानान्निःश्रेयसाऽधिगमः ← (न्या. सू.१-१-१) इति न्यायसूत्रं च निरस्तम् । साङ्ख्योक्तपञ्चविंशतितत्त्वादिज्ञानमात्रादेव पतञ्जलिदर्शितपड्विंशतितत्त्वज्ञानादेव वा मुक्त्यभ्युपगमेन साङ्ख्यैः न योगेः नाऽऽश्रमैर्नाऽन्यैरात्मानमुपलभन्ते ← (सुबा. ९/७) इति सुबालोपनिषद्वचनमपि व्याहन्येत ।
न च यद्यपि भोगवत् मुक्तिरपि तत्त्वतः प्रकृतेरेव, न तु पुरुपे, तस्य कूटस्थनित्यत्वादकारणत्वाच्च, तदुक्तं साङ्ख्यकारिकायां ' तस्मान्नं बध्यते नापि मुच्यते नापि संसरति कश्चित् । संसरति बध्यते मुच्यते च नानाऽऽश्रया प्रकृतिः ।।' (सां. का. ६२ ) इति तथापि भोगव्यपदेशवत् = कर्तृत्वચોથા સંન્યાસાશ્રમમાં રહેલો હોય તો તેનો મોક્ષ થાય છે આમાં કોઈ સંશય નથી. આ ભાવવાળા પૂર્વપક્ષીને માન્ય એવા ઉપરના શ્લોકમાં પચીશ તત્ત્વના જ્ઞાનથી પુરુષની જ મુક્તિ કહેવાયેલી છે, નહિ કે પ્રકૃતિની મુક્તિ. પરંતુ પુરુષની મુક્તિ તો સંભવતી નથી. કારણ કે પુરુષ બંધાયેલો જ નથી. અહીં એવી શંકા થાય કે → ‘જેમ પુરુષમાં ભોગનો વ્યવહાર ઉપચારથી થાય છે તેમ મુક્તિનો વ્યવહા૨
•
चिह्नद्वयमध्यवर्ती पाठो हस्तादर्श नास्ति ।
•
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
• दशविधोपचारनिमित्तोपदर्शनम् •
७९३ एवं हि तत्र चैतन्यस्याप्युपचारेण सुवचत्वाऽऽपत्तेः ।
'बाधकाऽभावान्न तत्र तस्योपचार' इति चेत् ? तत्र कृत्यादिसामानाधिकरण्यस्याऽप्यनुभूयमाभोक्तृत्वव्यवहार इव मुक्तिव्यपदेशोऽपि = मुक्तत्वव्यवहारोऽपि अतिसान्निध्यादितः उपचारादेव पुंसि = आत्मनि सम्भवति, स्वामिनि भृत्यगत-जयपराजयव्यपदेशवल्लौकिकोदाहरणेनेति वाच्यम्, एवं हि = तत्त्वतः कर्तृत्व-भोक्तृत्व-संसारित्व-मुक्तत्वविरहेऽपि पुरुषे तेषामुपचारेण सुवचत्वोपपादनरीत्या तु तत्र = पुरुषे चैतन्यस्यापि तत्त्वतो विरहमभ्युपेत्य उपचारेण सुवचत्वाऽऽपत्तेः । → 'सहचरण-स्थान
तादर्थ्य- वृत्त-'मान-धारण- सामीप्य-योग-साधनाऽऽधिपत्येभ्यो । 'ब्राह्मण-मञ्च-कट-राज-"सक्तु 'चन्दन- गङ्गा-'शाटकाऽन्न-पुरुषेषु अतद्भावेऽपि तदुपचारः -- (न्या.सू.२ ।१।६४) इति न्यायसूत्रदर्शितस्य सामीप्यलक्षणस्य उपचारनिमित्तस्य तत्र सत्त्वात् । 'अतिसामीप्यात् प्रकृतिगता चेतना कर्तृत्व-भोक्तृत्वसंसारित्वादिवत् पुरुषे उपचर्यत' इत्यस्याऽपि सुवचत्वादिति यावत् । ततश्च प्रकृतिरेव तत्त्वतः चेतना स्यात् । सेयं वृद्धिमिच्छतो मूलक्षतिरायाता ।
वस्तुतस्तु भोगोऽपि साक्षात्पुरुपस्यैव । पैङ्गलोपनिषदि → लोकान्तरगतः कर्मार्जितफलं स एव भुङ्क्ते - (पै.अध्याय-२) इत्येवं पुरुषस्यैव कर्मफलभोक्तृत्वमुक्तमित्यवधेयम् । ___ ननु 'चेतनोऽहमि'त्येवमहन्त्वसामानाधिकरण्येनाऽनुभूयमानस्य चैतन्यस्य बाधकाऽभावात् = 'नाहं
चेतन' इतिबाधकज्ञानस्य विरहात् न = नैव तत्र = पुरुष तस्य = चैतन्यस्य उपचारः = अन्यत्र स्थितस्याऽध्यारोपः इति पुरुपस्य स्वाभाविकमेव चैतन्यम् इति चेत् ? तर्हि तुल्ययुक्त्या तत्र = चैतन्ये “चेतनोऽहं कर्ता भोक्ते”त्येवं कृत्यादिसामानाधिकरण्यस्य = कर्तृत्व-भोक्तृत्वादिसामानाधिकरण्यस्य अपि પણ પુરુષમાં ઉપચારથી જ સંભવી શકે છે.” હું તો આ શંકા વ્યાજબી નથી. કારણ કે આવું માનવામાં આવે તો એમ પણ સારી રીતે કહી શકાય કે પુરુષમાં ભોગનો વ્યવહાર અને મુક્તિનો વ્યવહાર જેમ ઉપચારથી થાય છે તેમ પુરુષમાં ચૈતન્યનો વ્યવહાર પણ ઉપચારથી જ થાય છે. વાસ્તવિક ભોગ કે મોક્ષ ન હોવા છતાં જેમ તેનો પુરુષમાં ઉપચાર થાય છે તેમ વાસ્તવિક ચૈતન્ય પુરુષમાં ન હોવા છતાં પણ તેનો આત્મામાં ઉપચાર કરવામાં શું વાંધો હોઈ શકે? આવું બોલનારને કોઈ અટકાવી શકે તેમ નથી.
શંકા :- પુરુષમાં ચૈતન્યને માનવામાં કોઈ બાધક ન હોવાથી તેમાં ચૈતન્યનો ઉપચાર કરવાની કોઈ જરૂરત નથી. આત્મામાં ચૈતન્યને માનવામાં કોઈ બાધક પ્રમાણ = ચૈતન્યઅભાવગ્રાહક પ્રમાણ હોય અને કોઈ વિશેષ પ્રકારનું પ્રયોજન હોય તો ઉપચાર કરી શકાય. પરંતુ પુરુષમાં વાસ્તવિક ચૈતન્ય માનવામાં કોઈ બાધક પ્રમાણ છે જ નહિ. તો શા માટે પુરુષમાં ચૈતન્યનો ઉપચાર કરવો ?
સમાધાન - તો આ વાત તો આત્મામાં કૃતિ-પ્રયત્ન-ભોગ વગેરે બાબતમાં પણ સમાન રીતે લાગુ પડી શકે છે. મતલબ કે “હું ચેતન છું.” એવી પ્રતીતિને અહ–સમાનાધિકરણ માનવામાં આવે छ तेम 'एं से छु' भावी प्रतातिने ५९॥ मत्वसमानाधि४२५॥ मानवी मे. 'चेतनोऽहं कर्ता भोक्ता दुःखी च' भावी अनुभूतिम धर्तृत्व-मोतृत्व माहिने समानाधि४२५॥ भेj थैतन्य अनुभवाय छे. શું તેનું કોઈ બાધક ઉપસ્થિત છે ? કે જેના કારણે કર્તુત્વ (કૃતિ), ભોસ્તૃત્વ (ભોગ) વગેરે ગુણધર્મોના આશ્રયરૂપે ચેતન કરતાં અલગ એવી પ્રકૃતિને સ્વીકારવી જરૂરી બને? (મતલબ કે ઉપરોક્ત પ્રતીતિમાં
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
·
७९४
कृत्यादेरात्मधर्मत्वसमर्थनम्
नस्य किं बाधकम् ? येन तेषां भिन्नाऽऽश्रयत्वं कल्प्यते ।
‘आत्मनः परिणामित्वाऽऽपत्तिर्बाधिके 'ति चेत् ? न तत्परिणामित्वेऽप्यन्वयाऽनपायात्। अन्यथा
अनुभूयमानस्य किं बाधकं ? येन कारणेन तेषां कर्तृत्व- भोक्तृत्वादीनां धर्माणां भिन्नाऽऽश्रयत्वं चेतनपुरुषभिन्नजडप्रकृत्याधारत्वं कल्प्यते पातञ्जलैरनुमीयते । 'चेतनोऽहं न कर्ता किन्तु प्रकृतिः कर्त्री भोक्त्री चे 'ति वाधकप्रमाणस्य विरहात् 'कर्तृत्वादिधर्माणामात्मन्यौपचारिको व्यवहारः' इति वक्तुं नैव युज्यत इत्याशयः । तदुक्तं स्याद्वादकल्पलतायां → बुद्ध्यादीनामहन्त्वसामानाधिकरण्येनाऽध्यवसीयमानत्वात् तद्धर्मतया तत्रैव समन्वयः कर्मप्रकृतिस्तु तत्र निमित्तमात्रम् ← (शा.वा. २ / ३९ स्या.क.) इति ।
अथ आत्मनः = पुरुपस्य पारमार्थिकं कर्तृत्व- भोक्तृत्वाद्यङ्गीक्रियेत तदा कर्तृत्त्वादेः कादाचित्कतयाऽऽत्मनः परिणामित्वापत्तिः पुरुषाऽनित्यत्वाऽऽक्षेपकतया बाधिकेति चेत् ? न, चैतन्यसमानाधिकरणकर्तृत्वाद्यङ्गीकाराऽविनाभाविनि तत्परिणामित्वे = पुरुषस्य परिणामित्वे अपि अन्वयाऽनपायात् = तत्त्वाऽ वियोगात् नाऽनित्यत्वापत्तिस्सावकाशा । कृत्यादिमत्त्वेनाऽऽत्मनो ध्वंसप्रतियोगित्वेऽप्यात्मत्वेन ध्वंसाऽप्रतियोगित्वस्याऽव्याघातान्न कृत्यादिव्यवहारस्यात्मन्यौपचारिकत्वमर्हतीत्यत्र तात्पर्यम् ।
=
•
द्वात्रिंशिका - ११/२२
=
=
અન્યથા = परिणामित्वमात्रस्य नित्यत्वविरोधित्वोपगमे तु चित्तस्यापि तदनापत्तेः नित्यत्वाऽજે ચૈતન્યનો આશ્રય છે તે જ કૃતિ-ભોગ-દુઃખ વગેરે ગુણધર્મોનો આશ્રય છે'- આ રીતે ભાસે છે. આ સાર્વલૌકિક પ્રતીતિમાં ચૈતન્યના આશ્રય કરતાં કૃતિ-ભોગ વગેરેનો આશ્રય જુદો હોય તેમ ભાસતું નથી. માટે જે ચેતનાનો આધાર બને છે તે જ પ્રયત્ન-સુખ-દુઃખ વગેરે ગુણધર્મોનો આધાર બને છે · એમ માનવું વ્યાજબી છે. અર્થાત્ ‘ચૈતન્ય જેમ આત્માનો ગુણધર્મ છે તેમ પ્રયત્ન, સુખ, દુ:ખ, ભોગ વગેરે પણ આત્માના જ ગુણધર્મ છે' એમ ઉપરોક્ત પ્રતીતિ સિદ્ધ કરે છે. તેમાં કોઈ બાધક પ્રમાણ ન હોવાથી ‘આત્મામાં કૃતિ, ભોગ વગેરેનો વ્યવહાર ઔપચારિક છે' આમ કહી શકાતું નથી.)
શંકા :- આત્માને પ્રયત્ન, સુખાનુભવ (= ભોગ) આદિનો આશ્રય માનવામાં આવે તો તે ગુણધર્મો કાદાચિત્ક હોવાથી આત્માને પરિણામી પરિવર્તનશીલ અનિત્ય માનવાની સમસ્યા સર્જાશે. આ સમસ્યા જ પુરુષમાં પ્રયત્ન (= કૃતિ) વગેરેનો પારમાર્થિક વ્યવહાર કરવામાં બાધક છે. માટે આત્મામાં કૃતિ, ભોગ આદિના વ્યવહારને પારમાર્થિક માનવાના બદલે ઔપચારિક માનવામાં આવે છે.
સમાધાન :- પાતંજલ વિદ્વાનોની ઉપરોક્ત દલીલ વ્યાજબી નથી. આનું કારણ એ છે કે આત્મામાં કૃતિ, ભોગ વગેરે ગુણધર્મોનો પારમાર્થિક વ્યવહાર કરવામાં ‘આત્મા પરિણામી બનશે' એટલા માત્રથી ગભરાવાની કોઈ જરૂર નથી. પરિણામી = પરિવર્તનશીલ હોવા છતાં આત્મા આત્મત્વરૂપે તો ઉત્તરકાલમાં પણ હાજર જ રહે છે. આત્મત્વરૂપે આત્માનો કદાપિ ઉચ્છેદ ન થવાથી આત્મામાં પરિણામિત્વ માનવાની આપત્તિ કશું અનિષ્ટ લાવનાર ન હોવાથી પૂર્વોક્ત સાર્વલૌકિક સ્વરસવાહી અનુભવના આધારે આત્મામાં કર્તૃત્વ, ભોક્તૃત્વ વગેરે સંબંધી વ્યવહારને પારમાર્થિક માનવામાં કોઈ વાંધો ઉઠાવી શકાય તેમ નથી • આવું ફલિત થાય છે. જો પરિણામી હોવા માત્રથી આત્માનો સર્વથા ઉચ્છેદ માનશો તો ચિત્ત પણ પરિણામી હોવાથી તેનો પણ સર્વથા ઉચ્છેદ માનવો પડશે. કારણ કે સુખ, દુ:ખ, કૃતિ વગેરે પરિવર્તનશીલ ગુણધર્મોનો આશ્રય હોવાથી પ્રતિક્ષણ ચિત્તમાં, પાતંજલ વિદ્વાનોના અભિપ્રાય મુજબ, પણ નશ્વરતા
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
नित्यताद्वैविध्यविचारः
चित्तस्याऽपि तदनापत्तेः प्रतिक्षणं चित्तस्य नश्वरत्वोपलब्धेः ।
नुपपत्तेः । अत्रैव हेतुमाह- प्रतिक्षणं चित्तस्य नश्वरत्वोपलब्धेः मिथो विरुद्धनानापरिणामोपलब्धेरनित्यत्वापत्तेः । न च त्रिगुणात्मकस्य चित्तस्य परिणामित्वेऽप्यनित्यता पातञ्जलानां सम्मता । तदुक्तं योगसूत्रभाष्ये व्यासेन द्वयी चेयं नित्यता- कूटस्थनित्यता परिणामिनित्यता च । तत्र कूटस्थनित्यता पुरुषस्य, परिणामिनित्यता गुणानाम् । यस्मिन् परिणम्यमाने तत्त्वं न विहन्यते तन्नित्यम्। उभयस्य च तत्त्वाऽनभिघातान्नित्यत्वम् ← (यो.सू. भा. ४ / ३३) इति । साङ्ख्यसूत्रे हेतुमदनित्यमव्यापि सक्रियमनेकमाश्रितं लिङ्गम् (सां.सू. १ ।१२४), प्रकृतिपुरुषयोरन्यत् सर्वमनित्यम् ← (सां.सू. ५ / ७२ ) इति वदता कपिलेन अपि प्रकृतेर्नित्यतैव व्यतिरेकमुखेनाऽऽविष्कृता । प्रकृतिरुच्यतां गुणा वा, चित्तं वा, न तत्रास्ति पारमार्थिकः कश्चिदर्थभेदः । ' परिणामित्वस्योभयत्र तुल्यत्वेऽपि चित्तस्य न सर्वथोच्छेदापत्तिः किन्त्वात्मन एवे 'ति त्वर्धजरतीयन्यायग्रस्तत्वात् शपथमात्रप्रत्येयम् ।
अथैवं पुरुपे कर्तृत्व- भोक्तृत्वादेः पारमार्थिकत्वाऽभ्युपगमेऽतिरिक्ततत्सिद्ध्यनापत्तिरेव महद् दूषणमिति चेत् ? न, पारमार्थिक-कर्तृत्वाद्याश्रयत्वेऽपि परमार्थतोऽहङ्कारविविक्तत्वेन पञ्चविंशतितमत्वं पुरुपस्याऽनाविलमेव । इत्थमेव पुरुषः प्रकृतिस्थो वै भुङ्क्ते यः प्राकृतान् गुणान् । अहङ्कारविविक्तत्वात् प्रोच्यते पञ्चविंशकः ।। ← (शि.गी. १७/११ ) इति शिवगीतावचनोपपत्तेः । तदुक्तं भगवद्गीतायां अपि उपद्रष्टाऽनुमन्ता च भर्ता भोक्ता महेश्वरः । परमात्मेति चाप्युक्तो देहेऽस्मिन् पुरुषः परः । । ← (भ.गी.१३/२२) इति । प्रत्युत कर्मकर्तृत्व-तत्फलभोक्तृत्वाऽनभ्युपगमे आत्मन एवाऽसिद्धिः प्रसज्येत । इदमेवाभिप्रेत्य शास्त्रवार्तासमुच्चये श्रीहरिभद्रसूरिभिः यः कर्ता कर्मभेदानां भोक्ता कर्मफलस्य च । संसर्ता परिनिर्वाता स ह्यात्मा नान्यलक्षणः ।। ← (शा.वा. १/९० ) इति दर्शितम् । कत्ता भोत्ता जीवं मन्नहु ← (सं.र.शा.) इति संवेगरङ्गशालावचनतात्पर्यमपि पर्यायार्थिक- द्रव्यार्थिकनयाऽनुवेधेन प्रमाणाऽर्पणया विभावनीयमत्र क्रियां विना न कर्म स्यात् न कर्तारं विना क्रिया । भोक्ता क्रियाफलस्यैव चेतनोऽस्ति सनातनः ।। ← (अर्ह. ग. २१ / ६ ) इति अर्हद्गीतावचनमप्यत्र न विस्मर्तव्यम् ।
एतेन पारमार्थिकमात्मनः कर्तृत्वाद्यङ्गीक्रियेत तदाऽस्य परिणामित्वप्रसङ्गः । परिणामित्वाच्चाऽनित्यत्वे तस्याऽऽत्मत्वमेव न स्यात् । न ह्येकस्मिन्नेव समये एकेनैव रूपेण परस्परविरुद्धाऽवस्थाऽनुभवः सम्भवति । तथाहि यस्यामवस्थायामात्मसमवेते सुखे समुत्पन्ने तस्यानुभवितृत्वं न तस्यामेवावस्थायां दुःखाऽनुभवितृत्वम् । अतोऽवस्थानां नानात्वात् तदभिन्नाऽवस्थावतोऽपि नानात्वं, नानात्वे च परिणामित्वान्नात्मत्वं, તો સિદ્ધ જ છે. (આમ પરિણામી હોવાથી ચિત્તનો પણ સર્વથા ઉચ્છેદ માનવો પડશે. કહેવાનો આશય એ છે કે ‘પાતંજલ મતાનુસાર ચિત્ત પરિણામી હોવા છતાં જેમ તેનો સર્વથા ઉચ્છેદ નથી થતો તેમ આત્મા પરિણામી બનવા છતાં પણ તેનો સર્વથા આત્મત્વરૂપે પણ વિનાશ થતો નથી' એમ કહી શકાય છે. માટે કૃતિ વગેરે ગુણધર્મો પણ આત્મામાં પારમાર્થિક અસ્તિત્વ ધરાવે છે, નહિ કે ઔપચારિક અસ્તિત્વ - આટલું અત્યાર સુધીની ચર્ચાથી ફલિત થાય છે. આવું ન માનો તો ચિત્તનો સર્વથા ઉચ્છેદ થવાની સમસ્યા ઊભી જ છે.)
1
•
=
=
७९५
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
७९६
• राजमार्तण्डमतनिरसनम् • द्वात्रिंशिका-११/२२ ___ 'अतीताऽनागतं स्वरूपतोऽस्त्यध्वभेदो धर्माणां (यो.सू. ४-१२) ते व्यक्तसूक्ष्मा गुणात्मानः (यो.सू. ४-१३) परिणामैकत्वाद्वस्तुतत्त्वमिति (यो.सू. ४-१४) सूत्रपर्यालोचनाद् धर्मभेदेऽपि नापि नित्यत्वम् - (रा.मा. ४/३४) इति राजमार्तण्डोक्तिरपि निरस्ता, परिणामित्वेऽपि सर्वदा चित्ते चित्तत्वान्वयस्येव पुरुषे पुरुषत्वान्वयस्याऽविच्छेदाद् नित्यत्वसिद्धौ नानारूपेण सुख-दुःखाद्यनुभवितृत्वेऽप्यात्मत्वाऽविरोधात्, अन्यथा चित्तस्य चित्तत्वमप्युच्छिद्येत ।
पूर्वपक्षी शङ्कते- 'अतीते'त्यादि । सूत्रपर्यालोचनादिति । प्रकृतसूत्रत्रयव्याख्या राजमार्तण्डे → इहात्यन्तमसतां भावानामुत्पत्तिर्न युक्तिमती, तेषां सत्त्वसम्बन्धाऽयोगात् । न हि शशविषाणादीनां क्वचिदपि सत्त्वसम्बन्धो दृष्टः । निरुपाख्ये च कार्ये किमुद्दिश्य कारणानि प्रवर्तेरन् ? न हि विषयमनालोच्य कश्चित्प्रवर्तते । सतामपि विरोधान्नाऽभावसम्बन्धोऽस्ति । यत्स्वरूपेण लब्धसत्ताकं तत्कथं निरुपाख्यतामभावरूपतां वा भजते ? न विरुद्धं रूपं स्वीकरोतीत्यर्थः । तस्मात् सतामभावाऽसम्भवादसतां चोत्पत्त्यसम्भवात्तैस्तैर्धमः विपरिणममानो धर्मी सदैवैकरूपतयाऽवतिष्ठते । धर्मास्तु व्यधिकत्वेन त्रैकालिकत्वेन व्यवस्थिताः स्वस्मिन्स्वस्मिन्नध्वनि व्यवस्थिता न स्वरूपं त्यजन्ति । वर्तमानेऽध्वनि व्यवस्थिताः केवलं भोग्यतां भजन्ते, तस्माद्धर्माणामेवाऽतीताऽनागताद्यध्वभेदस्तेनैव रूपेण कार्यकारणभावोऽस्मिन्दर्शने प्रतिपाद्यते । तस्मादपवर्गपर्यन्तमेकमेव चित्तं धर्मितयाऽनुवर्तमानं न नितोतुं पार्यते (रा.
છે પરિણામી અનેક છતાં પરિણામ એક છે પાતંજલ - યોગસૂત્રમાં પતંજલિ મહર્ષિએ બહુ ગંભીર વાતને પ્રગટ કરતાં એમ જણાવેલ છે કે 2 વિદ્યમાન વસ્તુનો સર્વથા ઉચ્છેદ નથી થતો તથા સર્વથા અવિદ્યમાન વસ્તુ કદાપિ ઉત્પન્ન નથી થતી. માટે અતીત (= વિનષ્ટ) અને અનાગત (= વર્તમાનમાં અનુત્પન્ન) ગુણધર્મો પણ મૂળભૂત સ્વરૂપથી તો વિદ્યમાન જ છે. માત્ર અભિવ્યક્તરૂપે વર્તમાનમાં તે અસત્ હોઈ શકે છે. ભૂતકાળ અને ભવિષ્યકાળ એ તો તે તે ગુણધર્મોનો માત્ર માર્ગભેદ = કાળભેદ છે. માટે સત્ત્વગુણ, રજોગુણ વગેરે ગુણધર્મો કાળભેદે પરિવર્તનશીલ હોવા છતાં ધર્મી એવું ચિત્ત તો મોક્ષ પર્યન્ત એક જ છે. મહત્ તત્ત્વથી માંડીને ઘટ-પટ વગેરે સર્વે ભાવો સર્વદા અભિવ્યક્ત અથવા અનભિવ્યક્ત (= સૂક્ષ્મ) સ્વરૂપે રહેલા હોય છે. તેમ જ તે સત્ત્વ-રજ-તમોગુણ સ્વરૂપ હોય છે. મતલબ કે તમામ ગુણધર્મ-ધર્મી સૂક્ષ્મ-સ્થૂલરૂપે હાજર હોય છે અને તે સત્ત્વ વગેરે ગુણાત્મક હોય છે. તેમ છતાં સત્ત્વ વગેરે ગુણોમાં પરસ્પર અંગાંગીભાવ હોવાથી જે તત્ત્વની મુખ્યતા હોય તેના આધારે એક વસ્તુતત્ત્વની વ્યવસ્થા કરવામાં આવે છે. ૯ (જેમ કે રજોગુણની મુખ્યતા હોવાથી “વાયું', સત્ત્વગુણની મુખ્યતા હોવાથી “અગ્નિ', તમોગુણની પ્રધાનતા હોવાથી “અંધકાર” આ પ્રમાણે એક વસ્તુતત્ત્વનો વ્યવહાર થાય છે. મતલબ કે તમામ પદાર્થોમાં સત્ત્વ વગેરે ત્રણેય ગુણધર્મો હોવા છતાં, સઘળા કાર્યો ત્રિગુણાત્મક હોવા છતાં જે ગુણધર્મની મુખ્યતા હોય તેના આધારે એક વસ્તુરૂપે વ્યવહાર થતો હોય છે. દરેક પદાર્થોમાં ત્રિગુણાત્મકતા માનવી તો જરૂરી જ છે. જેમ કે સ્વયંવરમંડપમાં ઊભેલી સીતાને જોઈને દશરથ વગેરેને તેના ઉપર વાત્સલ્યભાવ પ્રગટ્યો. १. मुद्रितप्रतौ 'व्यक्तसूक्ष्मगुणात्मन' इति पाठः ।
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
• सूत्रत्रितयपर्यालोचनम् •
७९७ तेषामङ्गाऽङ्गिभापरिणामैकत्वान्न' चित्ताऽनन्वय इति चेत् ? तदेतदात्मन्येव पर्यालोच्यमानं मा. ४/१२) । त एते धर्म-धर्मिणः किंरूपाः ? इत्यत आह- य एते धर्म-धर्मिणः प्रोक्तास्ते व्यक्तसूक्ष्मभेदेन व्यवस्थिता गुणाः सत्त्व-रजस्तमोरूपास्तदात्मानस्तत्स्वभावास्तत्परिणामरूपा इत्यर्थः । यतः सत्त्व-रजस्तमोभिः सुख-दुःख-मोहरूपैः सर्वासां बाह्याऽभ्यन्तरभेदभिन्नानां भावव्यक्तीनामन्वयाऽनुगमो दृश्यते । यद्यदन्वयि तत्तत्परिणामरूपं दृष्टम्, यथा घटादयो मृदन्विता मृत्परिणामरूपाः (रा.मा. ४/१३) । यद्येते त्रयो गुणाः सर्वत्र मूलकारणं कथमेको धर्मीति व्यपदेश इत्याशझ्याऽऽह- यद्यपि त्रयो गुणास्तथापि तेषामङ्गाङ्गिभावगमनलक्षणो यः परिणामः क्वचित्सत्त्वमङ्गि क्वचिद्रजः क्वचित्तम इत्येवंरूपस्तस्यैकत्वाद् वस्तुनस्तत्त्वमेकत्वमुच्यते, यथा ‘इयं पृथिवी, अयं वायु'रित्यादि - (रा.मा.४/१४) इत्येवमकारि भोजेन ।
ततश्च → प्रीत्यप्रीतिविषादाद्यैर्गुणानामन्योऽन्यं वैधर्म्यम् - (सां.सू. १/१२७) → लघ्वादिधर्मः साधर्म्य, वैधयं च गुणानाम् + (सां.सू.१/१२८) इति साङ्ख्यसूत्रानुसारेण धर्मभेदेऽपि = सत्त्वत्वरजस्त्वादिवैलक्षण्ये सत्यपि यद्वाऽतीतत्वाऽनागतत्वादिविशेपे सत्यपि तेषां सत्त्वादीनां अङ्गाङ्गिभावपरिणामैकत्वात् प्रतिक्षणं नश्वरत्वेऽपि न चित्ताऽनन्वयः इति चित्तस्य परिणामिनित्यताऽनाविलेति चेत्?
अत्रोच्यते, द्रव्य-पर्यायात्मनैवाऽध्वत्रयसमावेशो युज्यते नान्यथा, निमित्तस्वरूपभेदस्य परेणाऽप्यवश्याऽऽश्रयणीयत्वात् । तथा चाऽभूत्वा भावाऽभावयोरपि पर्याय-द्रव्यस्वरूपाभ्यां स्याद्वाद एव युक्तः, अन्यथा प्रतिनियतवचनव्यवहाराद्यनुपपत्तेरिति तु श्रद्धेयं सचेतसा । ‘परिणामैकत्वाद् वस्तुतत्त्वम्' (यो.सू. ४/ १४) इति योगसूत्रं त्वेकानेकपरिणामस्याद्वादाभ्युपगमं विना दुःश्रद्धानमिति व्यक्तं योगसूत्रविवरणे ।
तस्माद् दर्शितरीत्या एतत् = परिणामिनित्यतोपपादनं चेतनत्वेन आत्मन्येव पर्यालोच्यमानं = તેથી સીતાને સત્ત્વગુણમય માનવી પડે. બીજા લગ્નના ઉમેદવાર રાજકમારને સીતા ઉપર કામરાગ પ્રગટવાથી રજોગુણ પણ સીતામાં માનવો જરૂરી છે. તેમ જ પોતાના ગળામાં વરમાળા આરોપિત ન થવાથી અમુક રાજકુમારોને સીતા ઉપર દ્વેષભાવ-ઈર્ષાભાવ જાગૃત થવાથી સીતાને તમોગુણી પણ માનવી જરૂરી છે. એક જ સીતાને જોઈને પ્રેક્ષકમાં જાગતા ત્રણ પ્રકારના ભાવોના લીધે જેમ સીતા મૈયા ત્રિગુણાત્મક છે તેમ ઘટ, પટ વગેરે તમામ કાર્યો પણ ત્રિગુણાત્મક છે – આમ સિદ્ધ થાય છે. આવા આશયને પાતંજલિ મહર્ષિએ યોગસૂત્રના ચોથા કૈવલ્યપાદમાં ત્રણ સૂત્ર દ્વારા બતાવેલ છે.) આ ત્રણ સૂત્ર ઉપર ઊંડો વિચાર કરવામાં આવે તો એવું ફલિત થાય છે કે અતીત-અનાગત આદિ કાળભેદ હોવા છતાં સત્ત્વગુણ, રજોગુણ વગેરેમાં અંગોગીભાવ સ્વરૂપ પરિણામ એક હોવાથી ચિત્તનો અનન્વય = સર્વથા ઉચ્છેદ નહિ થાય. અર્થાત્ ત્રિગુણાત્મક ચિત્ત ક્યારેક તમોગુણપ્રધાન હોય, ક્યારેક રજોગુણપ્રધાન હોય તો ક્યારેક સત્ત્વગુણપ્રધાન હોય એવું બની શકે. પરંતુ પરિણામી = પરિવર્તનશીલ હોવા માત્રથી ચિત્તનો સર્વથા ઉચ્છેદ થઈ જાય - એવું નહિ બને. સમસ્ત વસ્તુની ઉત્પત્તિનું મૂળ કારણ સત્ત્વ આદિ ૩ ગુણો છે. તે જ મૂળભૂત ધર્મી છે. તે વસ્તુતઃ ત્રણ સ્વરૂપે હોવા છતાં તેનાથી પેદા થતા પરિણામ એક-એક હોવાથી ધર્મીને એક કહેલ છે. આમ ધર્મી ધર્મોમાં અનુગત સિદ્ધ થાય છે.
જૈન - “ચિત્ત પરિણામી હોતે છતે પોતાના પરિણામમાં અન્વિત થાય છે. આ પ્રમાણે તમે १. हस्तादर्श ...भावपरिणामपरिणामैक..' इत्यधिकः पाठः । २. हस्तादर्श 'नानन्वय' इति पाठः ।
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
•
पातञ्जलमते यमादिवैफल्यम्
७९८
शोभते ।
विचार्यमाणं शोभते = युक्त्या सङ्गच्छते । नृ-नारकादिशरीरेष्वसङ्ख्येयाऽऽत्मप्रदेशैः सहात्मनोऽङ्गाङ्गिभावपरिणामैकत्वात् नैवात्मत्वानन्वय इति पुरुपस्य परिणामिनित्यताऽनाविलेति । एवमेव वद्धत्वमुक्तत्वाऽवस्थायामपि तैः प्रदेशैस्सहात्मनोऽङ्गाङ्गिभावपरिणामैकत्वान्नाऽनन्वयः । इत्थमेव ' य एव बद्धः स एव मुक्त' इति प्रत्यभिज्ञानाद्युपपत्तेः, यमाद्यनुष्ठानसाफल्याच्च, अन्यथा तदसङ्गतेः । एतेन प्रकृतिः कुरुते कर्म शुभाशुभफलात्मकम् । प्रकृतिश्च तदश्नाति त्रिषु लोकेषु कामगा ।। ← (मो.ध.३०/ ४५) इति मोक्षधर्मवचनं निरस्तम् । तदुक्तं शास्त्रवार्तासमुच्चये श्रीहरिभद्रसूरिभिः
वन्धादृते न संसारो मुक्तिर्वाऽस्योपपद्यते । यमादि तदभावे च सर्वमेव ह्यपार्थकम् ।। एकान्तेनैकरूपाया नित्यायाश्च न सर्वथा । तस्याः क्रियान्तराऽभावाद् बन्ध-मोक्षौ सुयुक्तितः ।। ← (शा.वा.स. ३/३३,३५ ) इत्यादि । मोक्षधर्मेऽपि कर्मात्मा पुरुषो योऽसौ मोक्ष-वन्धैः स युज्यते ← (मो.ध. ३५१/१५) इत्येवं स्पष्टं पुरुषस्यैव बन्ध - मोक्षावभिहितौ । पुरुषस्य सर्वथैव निष्क्रियत्वे तु द्वयोरेकतरस्य वौदासीन्यं अपवर्गः ← (सां. सू. ३/६५) इति कल्पान्तरप्रदर्शनपरं साङ्ख्यसूत्रमपि विप्लवेत, प्रधानस्यौदासीन्यं अपवर्गः ← इत्येवं सूत्रेण भवितव्यं स्यात् । किञ्च कर्तृत्व-भोक्तृत्वादिधर्मसमालिङ्गितायाः प्रकृतेर्नित्यत्वे मोक्षाऽसङ्गतिः, अनित्यत्वे च प्राग्धर्मादेरयोगतः संसाराऽनुपपत्तिः । तदुक्तं अध्यात्मसारे →
=
बुद्धि: कर्त्री च भोक्त्री च नित्या चेन्नास्ति निर्वृतिः । अनित्या चेन्न संसारः प्राग्धर्मादेरयोगतः ।। प्रकृतावेव धर्मादिस्वीकारे बुद्धिरेव का ? । सुवचश्च घटादौ स्यादीदृग्धर्मान्वयस्तथा ।।
← (अ.सा. १३/५७,५८) इति ।
नन्वेवं सति साक्षी कूटस्थोऽन्तर्यामी ← ( स.सा. १ ) इति सर्वसारोपनिषद्वचनं, कूटस्थचेतनोऽहम् ← (आ.प्र. ५) इति आत्मप्रबोधोपनिषद्वचनं पुमान् कूटस्थः ← (शि.गी. १०/६१) इति ચિત્તને વિશે જે વાત કરી તે હકીકતમાં તો આત્મામાં જ વિચારવામાં આવે તો શોભે તેમ છે. અર્થાત્ આત્માને જ પરિણામી અને પોતાના પરિણામોમાં અનુગત-અન્વિત માનવો વધુ વ્યાજબી છે. (સુખદુ:ખ-મોહને ચિત્તધર્મ માનવાના બદલે આત્માના ગુણધર્મ માનવા વધુ યોગ્ય છે. સીતામાં સત્ત્વગુણરજોગુણ-તમોગુણ સ્વીકારવાના બદલે તેને જોનારમાં તે-તે ગુણને સ્વીકારવા વધારે વ્યાજબી છે. ઘટ, પટ, ધન, પત્ની, શત્રુ વગેરેમાં સત્ત્વગુણ, રજોગુણ, તમોગુણ માનવાના બદલે તેની સાથે વ્યવહાર કરનાર આત્મામાં સત્ત્વગુણ વગેરેની પ્રધાનતા માનવી વધારે સંગત છે. તથા કાદાચિત્ક એવા ગુણધર્મોના લીધે આત્મા પરિણામી હોવા છતાં આત્મત્વસ્વરૂપે તેનો ઉચ્છેદ નહિ થાય. કારણ કે સંસારીદશામાં કે મોક્ષઅવસ્થામાં પણ, પાતંજલ યોગદર્શન મુજબ, સત્ત્વ આદિ ત્રણ ગુણધર્મો સાથે ચિત્તનો અંગાંગીભાવસ્વરૂપ પરિણામ એક હોવાથી જેમ ચિત્તનો સર્વથા ઉચ્છેદ થતો નથી બરાબર તે જ રીતે મોક્ષદશામાં, જૈનદર્શન મુજબ, અસંખ્ય આત્મપ્રદેશો સાથે આત્માનો અંગાંગીભાવ સ્વરૂપ પરિણામ એક સરખો હોવાથી આત્માનો પણ સર્વથા ઉચ્છેદ નહિ થાય. માટે આત્માને પરિણામી નિત્ય માનવો વધારે વ્યાજબી છે. આવું પોતાનું મંતવ્ય મહોપાધ્યાયજી મહારાજે પાતંજલ વિદ્વાનો સમક્ષ અતિ અલ્પ શબ્દોમાં અહીં રજૂ કરેલ છે.)
=
·
द्वात्रिंशिका -११/२२
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
कूटस्थत्वश्रुतिसङ्गतिः •
किं च
कूटस्थत्वश्रुतेः शरीरादिभेदपरत्वेनाप्युपपत्तेरिति सम्यग्विभावनीयम् ।।२२।। शिवगीतावचनं, हंसशब्दोदितो ह्येष कूटस्थ: ← ( रा.गी. १५ / ६५ ) इति कूटस्थः प्रत्यगात्माख्यः ← (रा.गी. ३ / १० ) इति च रामगीतावचनम् असङ्गो ह्ययमात्मा ← (नृ. उत्त. ९/६ ) इति नृसिंहोत्तरतापनीयोपनिषद्वचनं, → असङ्गः ← ( सुबा. १३ / १ ) इति सुबालोपनिषद्वचनं, ‘असङ्गो ह्ययं पुरुषः’ (बृ.आ. ४/३/१६) इति बृहदारण्यकोपनिषद्वचनं, 'असङ्गोऽयं पुरुषः' (सां. सू. १/१५ ) इति साङ्ख्यसूत्रं च व्याहन्येतेति चेत् ? मैवम्, दर्शितायाः कूटस्थत्वश्रुतेः = पुरुषकौटस्थ्यप्रतिपादकश्रुतेः शरीरादिभेदपरत्वेन शरीरेन्द्रि-यमनःप्रभृतिप्रतियोगिकात्मानुयोगिकभेदबोधकत्वेन अपि उपपत्तेः न जायते म्रियते वा कदाचित् नायं भूत्वा भविता वा न भूयः । अज्ञो नित्यः शाश्वतोऽयं पुराणो न हन्यते हन्यमाने शरीरे ।। वासांसि जीर्णानि यथा विहाय नवानि गृह्णाति नरोऽपराणि । तथा शरीराणि विहाय जीर्णान्यन्यानि संयाति नवानि देही ।। नैनं छिन्दन्ति शस्त्राणि नैनं दहति पावकः । न चैनं क्लेदयत्यापो न शोषयति मारुतः ।। ← (भ.गी.२/२३) इति भगवद्गीतावचनान्यप्यत्र संवदन्ति ।
=
७९९
एतेन कूटस्थोऽक्षरसंज्ञितः ← ( ना. उत्त. ३/४ ) इति नारायणोत्तरतापिनीयोपनिषद्वचनम्, → कूटस्थो दोषवर्जितः ← (अन्न. ५/७५, जा.द.१०/२) इति अन्नपूर्णोपनिषत् - जाबालदर्शनोपनिषद्वचनम्, 'कूटस्थमचलं ध्रुवं' (त्रि.म.ना. ७/७, यो. शि. ३/२१, भ.गी. १२ / ३) इति त्रिपाद्विभूतिमहानारायणोपनिषद्-योगशिखोपनिषद्-भगवद्गीतावचनं, 'कूटस्थं सत्त्वरूपं' (गोपा. २ / ३३) इति गोपालोत्तरतापिन्युपनिषद्वचनं, 'कूटस्थोऽहम्' (ते. बिं.६/६२ ) इति तेजोबिन्दूपनिषद्ववचनं नित्यः सर्वगतो ह्यात्मा कूटस्थो दोषवर्जितः ← ( अ.पू. ५/७५, कू.पु.२/२/२२) इति अन्नपूर्णोपनिषत् - कूर्मपुराणयोश्च वचनं व्याख्यातमवसेयम् । पातञ्जलयोगसूत्रविवरणे प्रकृतग्रन्थकृता कौटस्थ्यन्त्वात्मनो यच्छ्रुतिसिद्धं तदितराऽवृत्तिस्वाभाविकज्ञानदर्शनोपयोगवत्त्वेन समर्थनीयम् । 'निर्धर्मकत्वं चितः कौटस्थ्यमित्युक्तौ तत्र प्रमेयत्वादेरप्यभावप्रसङ्गात् । तथा च ' सच्चिदानन्दरूपं ब्रह्म' ( अद्वयतारकोपनिषद् - ६ ) इत्यादेरप्यनुपपत्तिः । असदादिव्यावृत्तिमात्रेण सदादिवचनोपपादने च चित्त्वमप्यचिद्व्यावृत्तिरेव स्यादिति गतं चित्सामान्येनापि ← (यो.सू.वि. ३/५५-पृ. ३९) इति यदुक्तं तदप्यत्रानुसन्धेयं पर्यायार्थादेशपरतया ।
यत्तु सत्त्वादिगुणपरिणामाऽऽधाने पुरुषस्य प्रकृतिवत् जडत्वाऽऽपत्तेः कूटस्थत्वसिद्धिरिति तन्न, कथञ्चित्परपरिणामसम्भवेऽपि स्वीयमूलपरिणामाऽप्रच्यवात्, जपाकुसुमसन्निधाने रक्तिमाधानेऽपि स्फटि
સમસ્યા ઃ- આત્માને પરિણામી નિત્ય માનવામાં આવે તો ‘આત્મા ફૂટસ્થ નિત્ય છે.' આવા શાસ્ત્રવચનની અસંગતિ થઈ જશે એનું શું ?
સમાધાન :- ના, આ દલીલ પણ વ્યાજબી નથી. કારણ કે આત્મામાં ફૂટસ્થતાનું પ્રતિપાદન કરનારા ઉપનિષદ્વચનોની સંગતિ તો તે વચનોને શરીરાદિભેદપરક માનવાથી પણ થઈ શકે છે. (કહેવાનો આશય खे छे } 'खात्मा ड्रूटस्थ नित्य छे.' आनो अर्थ 'आत्मा शरीर, इन्द्रिय वगेरेथी भिन्न छे. भाटे शरीर, ઈન્દ્રિય વગેરે હણાવા છતાં આત્માનો નાશ થતો નથી.' આવો કરવામાં આવે તો પણ તેની સંગતિ થઈ શકે છે.) આ મુજબ સારી રીતે વિચારવાની પાતંજલ વિદ્વાનોને ભલામણ ગ્રંથકારશ્રી કરે છે. (૧૧/૨૨)
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
८००
• कूटस्थश्रुतिप्रयोजनोपदर्शनम् • द्वात्रिंशिका-११/२३ बुद्ध्या सर्वोपपत्तौ च मानमात्मनि मृग्यते । संहत्यकारिता मानं पारार्थ्यनियता च न ।।२३।।
बुद्ध्येति । बुद्ध्या = महत्तत्त्वेन सर्वोपपत्तौ = सकललोकयात्रानिर्वाहे च सति आत्मनि कगतमूलनिजपरिणामाऽव्ययवत् । एतेन → जपाकुसुमसम्पर्कात् स्फटिको लोहितो यथा । गुणत्रयादिसम्पर्कात् तथाऽऽत्माऽपि जडो भवेत् ।। - (रा.गी.४/२४) इति रामगीतावचनमपि प्रत्याख्यातम्, यादृशं लौहित्यं स्फटिके तादृशजडत्वापादनस्येष्टत्वात् ।
यद्वा कूटस्थत्वश्रुतेः अविशिष्टोपलब्धिपरतयाऽप्युपपत्तिः सम्भवति । तदुक्तं सर्वसारोपनिषदि → ब्रह्मादि-पिपीलिकादिपर्यन्तं सर्वप्राणिबुद्धिष्वविशिष्टतयोपलभ्यमानः सर्वप्राणिबुद्धिस्थो यदा तदा कूटस्थ इत्युच्यते - (स.सा.४) इति । ___ वस्तुतस्तु सूक्ष्माणामपि चित्तवृत्तीनां निरोधायाऽऽत्मनः कूटस्थत्वश्रुति-मनन-निदिध्यासनादिकमुपयुज्यते न तु परिणामिस्वभावनिषेधार्थम्, स्वविषयबाधेन विपर्ययत्वापत्तेः । प्रकृते → प्रकाशयन्तमन्तःस्थं ध्यायेत् कूटस्थमव्ययम् । ध्यायन्नास्ते मुनिश्चैव चाऽऽसुप्तेरामृतेस्तु यः ।। जीवन्मुक्तः स विज्ञेयः स धन्यः कृतकृत्यवान् ।
6 (पै.३/२-३) इति पैङ्गलोपनिषद्वचनं, → प्रकाशयन्तमन्तःस्थं ध्यायेत् कूटस्थमव्ययम् - (यो.कुं.३/२६) इति योगकुण्डल्युपनिषद्वचनं, → अकर्तृत्वमभोक्तृत्वं स्वात्मनो मन्यते यदा । तदा क्षीणा भवन्त्येव समस्ताश्चित्तवृत्तयः ।। - (अष्टा.गी.१८/५१) इति च अष्टावक्रगीतावचनमप्यनुसन्धेयम् । सम्मतञ्चेदमस्माकमपि । तदुक्तं अध्यात्मगीतायामपि → देहादिजडभावेषु साक्षिभावेन वर्तनम्। भवेद् यदा तदाऽऽत्माऽसौ जीवन्मुक्तः प्रभुः स्वयम् ।। (अ.गी.१४) इति भावनीयम् । एतेन → निर्लेपकं निरपायं कूटस्थमचलं ध्रुवम् + (यो.शि.३/२१) इति योगशिखोपनिषद्वचनमपि व्याख्यातम्, तस्य शुद्धद्रव्यार्थिकनयानुसारिध्यानयोगोपयोगित्वात् । यथोक्तं कृष्णगीतायामपि → शुद्धात्मरूपमादाय नामरूपादिविस्मृतिः । कर्तव्याऽऽत्मोपयोगेन सदसत्सु विवेकिना ।। (कृ.गी.८६) इति भावनीयं विमुक्ताभिनिवेशैः ।
यत्तु योगसूत्रभाष्ये → यथा च जयः पराजयो वा योद्धृषु वर्तमानः स्वामिनि व्यपदिश्यते स हि तत्फलस्य भोक्तेति । एवं बन्ध-मोक्षौ बुद्धावेव वर्तमानौ पुरुपे व्यपदिश्यते, स हि तत्फलस्य भोक्तेति इत्येवं (यो.सू.भा.२/१८) व्यासेनोक्तं तदसत्, सदैव संसारदशायां मोक्षदशायाञ्चात्मन एकरूपत्वे बन्ध-मुक्तिफलभोक्तृत्वस्यौपचारिक-बन्ध-मोक्षव्यपदेशनिमित्तस्य विरहात्तत्र तद्व्यपदेशानुपपत्तेः । न हि निर्निमित्तमौपचारिकव्यपदेशमिच्छन्ति मनीषिणः ।।११/२२ ।।
किञ्च 'बुद्ध्ये'ति । महत्तत्त्वेन कृत्याद्याश्रयेण निरुक्तरीत्या सकललोकयात्रानिर्वाहे सति आत्मતદુપરાંત પાતંજલયોગદર્શનમાં એક દોષ એ આવે છે કે -
ગાથાર્થ - બુદ્ધિ દ્વારા જ જો બધું સંગત થઈ જતું હોય તો આત્માને સ્વીકારવાનું કોઈક પ્રમાણ શોધવાની જરૂર પડશે. પારાÁવ્યાપ્ય સંહત્યકારિતા પણ આત્મસાધક હેતુ નથી. (૧૧/૨૩)
ટીકાર્થ:- વળી, જો કૃતિ, ભોગ વગેરે ગુણધર્મોના આશ્રય તરીકે બુદ્ધિને સ્વીકારીને સર્વ લોક १. हस्तादर्श 'नियातानि च' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्भूयमिलितार्थक्रियाकरणमीमांसा
८०१
प्रमाणं मृग्यते । कृत्याद्याश्रयव्यतिरिक्ते आत्मनि प्रमाणमन्वेषणीयमित्यर्थः । न च
पारार्थ्यनियता
परार्थकत्वव्याप्या संहत्यकारिता
=
,
सम्भूयमिलिताऽर्थक्रियाकारिता मानं = अतिरिक्तात्मनि प्रमाणम् । यत्संहत्याऽर्थक्रियाकारि तत्परार्थं द्रष्टं यथा शय्या-शयनाऽऽसनाद्यर्थाः । सत्त्वरजस्तमांसि च चित्तलक्षणपरिणामभाजि संहत्यकारीणि । अतः परार्थानि । यश्च परः सिद्धिर्न स्यात्, तं विनैव तदुपपत्तेः । अत एव साङ्ख्य-योगैः कृत्याद्याश्रयव्यतिरिक्ते आत्मनि प्रमाणं अन्वेषणीयं मार्गणीयं स्यात् । जैनमते तु कृत्यादेरेव देहादिभिन्नाऽऽत्मसाधकत्वं सम्भवति । न चैतत्पातञ्जलैः वक्तुं पार्यते, अपसिद्धान्तापातात् । अत एव कृत्याद्यतिरिक्तं महत्तत्त्वाऽतिरिक्तात्मसाधकं प्रमाणं पातञ्जलैरन्वेषणीयमित्यर्थः । न च परार्थकत्वव्याप्या सम्भूयमिलितार्थक्रियाकारिता अतिरिक्तात्मनि प्रमाणं = कर्तृत्वभोक्तृत्वाद्याश्रयभिन्न पुरुषसाध्यकानुमितिहेतुः । तदेव स्पष्टयति- 'यदि'ति ।
मानं
–
=
=
•
વ્યવહારની સંગતિ બુદ્ધિ દ્વારા જ થઈ જતી હોય તો પછી કૃતિ, ભોગ વગેરેના આશ્રયથી ભિન્ન એવા આત્માને સ્વીકારવા માટે કોઈક પ્રમાણ શોધવું પડશે. (મતલબ કે પાતંજલ વિદ્વાનોએ બતાવેલી પ્રક્રિયા મુજબ તો આત્માને માનવામાં ન આવે તો પણ તમામ લોકવ્યવહારની સંગતિ થઈ શકે છે. આત્માએ જે કામ કરવાનું છે તે કામ પાતંજલ વિદ્વાનોને માન્ય બુદ્ધિ = મહત્ તત્ત્વ = ચિત્ત કરી શકે તેમ છે તો શા માટે બુદ્ધિભિન્ન સ્વતંત્ર આત્માને સ્વીકારવો ? જૈન મત મુજબ તો પ્રયત્ન, સુખ, દુઃખ વગેરે ગુણધર્મો જ દેહાદિભિન્ન એવા આત્માના સાધક બની શકે છે. પરંતુ પાતંજલ વિદ્વાનોના મતે તો તેના આશ્રયરૂપે મહત્ તત્ત્વ = બુદ્ધિ જ સ્વીકારવામાં આવે છે. માટે બુદ્ધિભિન્ન આત્માની સિદ્ધિ માટે કોઈક નવું પ્રમાણ પાતંજલ વિદ્વાનોએ શોધવું પડશે.)
* પાતંજલમતે આત્મસાધક પ્રમાણનો અભાવ છે
•
પાતંજલ ઃ- પરાર્થકત્વને વ્યાપ્ય એવી સંહત્યકારિતા જ બુદ્ધિ વગેરેથી ભિન્ન એવા આત્માને સિદ્ધ કરવામાં પ્રમાણભૂત હેતુ છે. ‘સંહત્યકારિતા’નો અર્થ છે ભેગા થઈને કામ કરવું. સત્ત્વગુણ, રજોગુણ વગેરે ઉપાદાન કારણોએ પરસ્પર ભેગા થઈને સુખાદિનો ભોગવટો (= મિલિત અર્થક્રિયા) કરવો. આ હેતુ બુદ્ધિ વગેરેથી ભિન્ન એવા આત્માને સિદ્ધ કરી શકશે. કારણ કે આ હેતુ પરાર્થકત્વનો વ્યાપ્ય છે. પરાર્થકત્વનો અર્થ છે પોતાનાથી ભિન્ન માટે હોવાપણું. દાર્શનિક પરિભાષા મુજબ કહેવું હોય તો એમ કહી શકાય કે ચિત્તસ્વરૂપ પરિણામને ધારણ કરનારા એવા સત્ત્વગુણ, રોગુણ અને તમોગુણ પરાર્થ છે. (= પોતાનાથી ભિન્ન એવા પદાર્થ પુરુષ આત્મા માટે છે.) કારણ કે તે સંહત્યકારી છે. જે જે સંહત્યકારી = સંભૂય અર્થક્રિયાકારી મિલિતકાર્યકારી ભેગા થઈને કામ કરતા હોય તે તે પરાર્થ = પોતાનાથી ભિન્ન પદાર્થ માટે હોય, જેમ કે મકાન, પથારી, આસન, વાહન વગેરે પદાર્થો. મકાન, પથારી વગેરે ભેગા થઈને જે કામ કરે છે તે પોતાના માટે નહિ પરંતુ પોતાનાથી ભિન્ન એવા દેવદત્ત વગેરેના ભોગવટા માટે છે. મકાન કાંઈ મકાન માટે નથી પણ માલિકને રહેવા માટે છે. પથારીમાં કાંઈ પથારી સૂતી નથી. પણ પથારીથી ભિન્ન એવા દેવદત્ત વગેરેને સૂવા માટે પથારી પથરાય છે. મતલબ કે મકાન બંધાય છે, ગાદલા વગેરે પથરાય છે, તકીયો ગોઠવાય છે, પંખો ચાલુ થાય છે - આ બધું કાર્ય મકાન વગેરે માટે નથી થતું. પરંતુ મકાન વગેરેથી ભિન્ન એવા
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૦૨
• અસંતપરસિદ્ધિમીમાંસી • द्वात्रिंशिका-११/२४ स पुरुष इति । तदुक्तं- “तदसङ्ख्येयवासनाभिश्चित्रमपि' परार्थं संहत्यकारित्वादिति” (यो.सू. ૪-૨૪) Rાર રૂ //
कुत इत्याह - सत्त्वादीनामपि स्वाङिगन्युपकारोपपत्तितः । बुद्धिर्नामैव पुंसस्तत् स्याच्च तत्त्वान्तरव्ययः।।२४।। ___“सत्त्वादीनामि'ति । सत्त्वादीनां धर्माणां स्वाङ्गिन्यपि = स्वाऽऽश्रयेऽपि । उपकारोपपत्तितः प्रकृत एव योगसूत्रसंवादमाह 'तदसङ्ख्येयेति । एतद्व्याख्या योगसुधाकरे → यद्यपि क्लेश-कर्मविपाक-वासनाभिरनन्ताभिश्चित्रं सुखाद्याश्रयतया भोक्तृकल्पं चित्तं तथापि परस्य निरुपचरितचित्स्वभावस्याऽर्थों भोगाऽपवर्गों साधयतीति परार्थं = भोग्यमेव, न भोक्ता । कस्मात् ? संहत्य = देहेन्द्रियादिसहकारिभिः मिलित्वा भोगादिकार्यकारित्वात् । यन्मिलित्वा कार्यकारि तत्परार्थं यथा गृहादि देवदत्तार्थम् । तस्माच्चित्तादन्यश्चिदात्मा भोक्तास्तीति सिद्धम् + (यो.सू. ४/२४ सुधा) इत्येवं वर्तते । ‘संहत्यकारित्वं = कार्ये सहकारिसापेक्षत्वम्' (ना.भ. २/२१) इति नागोजीभट्टः । न चैतत् सम्यक T99/રરૂા. ____ कुतः ? इत्याह- 'सत्त्वादीनामिति । सत्त्वादीनां धर्माणां स्वाश्रये वुद्धौ प्रकृतौ वा अपि માલિકના ભોગવટા માટે થાય છે. તેમ ચિત્ત અવસ્થાને પામેલા સત્ત્વ વગેરે ગુણો પણ પરસ્પર ભેગા થઈને-સંપીને જે પ્રયત્ન કરે છે તે પણ પોતાના માટે નહિ પણ પોતાનાથી ભિન્ન (એવા પુરુષ = આત્મા) માટે કરે છે. પોતાનાથી ભિન્ન એવા જે પદાર્થને સુખ-દુઃખનો ભોગવટો કરાવવા માટે સત્ત્વ વગેરે ત્રણેય ગુણો પ્રયત્ન કરે છે તે પદાર્થ બીજો કોઈ નહિ પણ આત્મા જ છે. આમ બુદ્ધિ વગેરેથી ભિન્ન એવા આત્માની સિદ્ધિ થઈ શકે છે. આવા જ આશયથી યોગસૂત્રમાં જણાવેલ છે કે કે “જો કે તે ચિત્ત અસંખ્ય સંસ્કારોથી વિચિત્ર છે. તેમ છતાં તે પર માટે છે. (સ્વભિન્ન આત્માના ભોગવટા માટે છે.) કારણ કે તે સંહત્યકારી છે.” ૯
જૈન:- પાતંજલ વિદ્વાનોની આ વાત વ્યાજબી નથી. અર્થાત્ સંહત્યકારિત્વ હેતુ દ્વારા ચિત્ત વગેરેથી ભિન્ન એવા આત્માની સિદ્ધિ થઈ શકતી નથી. (૧૧/૨૩)
શા માટે સંહત્યકારિત્વ હેતુથી ચિત્તભિન્ન સ્વતંત્ર આત્માની સિદ્ધિ થઈ શકતી નથી ? તેનો જવાબ આપતા ગ્રંથકારશ્રી જણાવે છે કે -
ગાથાર્થ :- સત્ત્વ વગેરે ગુણો પોતાના આશ્રય ઉપર પણ ઉપકાર કરતા હોવાથી ઉપરોક્ત પરાર્થવ્યાપ્તિ બરાબર નથી. તથા આ રીતે તો બુદ્ધિ એ જ પુરુષનું બીજું નામ થઈ જશે. તથા અન્ય તત્ત્વનો ઉચ્છેદ થઈ જશે. (૧૧/૨૪)
હ સંહત્યકારિત્વ હેતુની વિલક્ષણતા છે ટીકાર્થ :- સત્ત્વગુણ, રજોગુણ અને તમોગુણ પોતાના આશ્રયમાં = બુદ્ધિ તત્ત્વમાં પણ ઉપકાર કરે તેવું સંભવિત હોવાથી પરાર્થત્વની વ્યાપ્તિમાં કોઈ પ્રમાણ નથી. (સાંખ્ય અને પાતંજલયોગદર્શનના ૨. મુદ્રિતપ્રત 'વિત્તમ?' ત્યશુદ્ધ: 8: | ૨. દસ્તાફ ‘કુદ્ધિનેÁવ' ત્યશુદ્ધ: Tટ | ૩. હૃસ્તા ‘પુસિ' રૂત્યશુદ્ધ: पाठः । ४. हस्तादर्श 'सत्त्वादीनामिति' इति पदं नास्ति । ५. मुद्रितप्रतौ 'स्वांगिन्पपि' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
• संहत्यकारित्वव्याप्तौ व्यभिचारप्रकाशनम् •
८०३ = फलाऽऽधानसम्भवाद्, उक्तनियमे मानाऽभावात्, फलाऽऽधानसम्भवात् = पातञ्जलयोगदर्शनराद्धान्तानुसारेण निरुपचरितभोगसम्पादनादिलक्षणफलोपधानसम्भवात् पारमार्थिकदुःखविमोक्षलक्षणफलोपधानोपपत्तेर्वा विपमाऽवस्थापन्नगुणात्मक-बुद्धिगतनिरुपचरितभोगसम्पादनद्वारा पुरुपस्योपचरितभोगसम्पादनेन समाऽवस्थाऽऽपन्न-सत्त्वादिगुणात्मकचित्तरूपेणाऽवस्थिताः सत्त्वा-दिगुणाः स्वस्थित्यधीनस्थितिकतया स्वाश्रयं चित्तं, निरुपचरितभोगसम्पादनेन स्वाश्रयं महत्तत्त्वं, अनु-पचरितदुःखविमोक्षोपधानेन च स्वाश्रयं प्रधानं उपकुर्वन्त्येवेति उक्तनियमे = ‘यत्संहत्याऽर्थक्रियाकारि तत् परार्थमिति व्याप्ती मानाऽभावात् = प्रमाणविरहाद् न ततः पुरुपसिद्धिः । यथा स्वभावतो दुःखमुक्तस्य पुरुषस्य प्रतिबिम्बात्मकदुःखविमोक्षार्थं सत्त्वादयो गुणाः प्रवर्तन्ते तथैव स्वस्य पारमार्थिकदुःखविमुक्तयेऽपि ते प्रवर्तन्त एव । इत्थमेव → विमुक्तविमोक्षार्थं स्वार्थं वा प्रधानस्य - (सां.सू.२/१) इति साङ्ख्यसूत्रं सङ्गच्छते, नान्यथा ।
एतेन → भोगापवर्गार्थं दृश्यम् + (यो.सू.२/१८) इति योगसूत्रोक्तिः व्याख्याता, → प्रधानसृष्टिः परार्थं स्वतोऽप्यभोक्तृत्वाद् उष्ट्रकुङ्कुमवहनवत् + (सां.सू.३/५८) इति साङ्ख्यसूत्रोक्तिश्च निरस्ता । ततश्च सत्त्वादिगुणानां स्वार्थत्वेऽपि संहत्यकारित्वोपलव्धेः न सत्त्वाद्यतिरिक्तपुरुपसिद्धिरिति भावः ।
एतेन → मूले मूलाऽभावादमूलं मूलम् - (सां.सू.१/६७) इति साङ्ख्यसूत्रमपि निरस्तम्, सत्त्वरजस्तमसां मूलप्रकृतिस्थितिनियामकत्वेन तदुपादानत्वाच्च ।
इत्थमेव → तस्मादव्यक्तमुत्पन्नं त्रिगुणं द्विजसत्तम ! - (म.भा.शांतिपर्व-३३४/३१) इति, → अविद्यामाहुरव्यक्तं सर्गप्रलयधर्मिणम् -- (म.भा.शां.प.३०७/२) इति च महाभारतवचनोपपत्तेः, तत्रोपचारादिकल्पने मानाभावादिति दिक् ।
अत्र यद्यपि चित्त-गुणयोर्मिथः परिणाम-परिणामिभाव एवास्ति तथापि सत्त्वादिगुणानां चित्तेऽवस्थितत्वादत्राऽऽश्रयाऽऽश्रयिभावकथनमपि न विरुध्यत इति ध्येयम् । મત મુજબ સમસ્ત જગત ત્રિગુણાત્મક છે. તેથી ઘટ, પટાદિ દરેક પદાર્થમાં સત્ત્વ વગેરે ૩ ગુણ રહેલા છે. તેથી ચિત્તલક્ષણ પરિણામને પામેલા સંહત્યકારી સત્ત્વાદિ એ વસ્તુતઃ ચિત્તસ્વરૂપ પરિણામથી ભિન્ન ન હોવા છતાં અભિન્નરૂપે સત્ત્વાદિ ગુણો ત્યાં રહેલ છે. આમ તે ગુણો અભિન્નપણે રહી પોતાના આશ્રયભૂત ચિત્તમાં ઉપકાર કરે છે. સત્ત્વાદિ ગુણો ચિત્તમાં રહેલા છે. માટે ચિત્તને = અંતઃકરણને આશ્રય કહેલ છે. વસ્તુતઃ અહીં આશ્રય-આશ્રયીભાવ નથી પરંતુ પરિણામ-પરિણામીભાવ રહેલો છે. તે ઉપરાંત એમ પણ કહી શકાય છે કે બુદ્ધિમાં વાસ્તવિક ભોગ સંપાદન કરવા દ્વારા પણ સત્ત્વાદિ ગુણો સ્વાશ્રય એવી બુદ્ધિના ઉપકારી છે જ. તથા તેના દ્વારા પુરુષપ્રયોજન સંપાદન કરવા દ્વારા અથવા પ્રકૃતિગત વાસ્તવિક દુઃખથી પ્રકૃતિને જ છુટકારો અપાવવા દ્વારા પ્રકૃતિને પણ કૃતાર્થ કરે જ છે. માટે પરપ્રયોજનથી પ્રવૃત્તિ કરવી એ વાત સિદ્ધ થતી નથી. મતલબ કે સત્ત્વાદિગુણમાં સંહત્યકારિત્વ હોવા છતાં પરાર્થત્વ નહિ પણ સ્વાર્થત્વ = સ્વઅભિન્નપદાર્થપ્રયોજનત્વ રહેલ છે. માટે જ્યાં જ્યાં સંહત્ય અર્થક્રિયાકારિત્વ ત્યાં ત્યાં પરાર્થત્વ-આવી ઉપરોક્ત વ્યાપ્તિ વ્યભિચાર દોષથી દૂષિત થાય છે.)
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
८०४
·
=
साङ्ख्यसूत्र-योगसूत्रयोरपाकरणम्
सत्त्वादौ संहत्यकारित्वस्य विलक्षणत्वात्
अन्यथा असंहतरूपपराऽसिद्धेः,
==
•
यत्तु पुरुषाणां नैरपेक्ष्येऽपि 'अयं मे स्वामी, अयमेवाहमिति अविवेकादेव प्रकृतिः सृष्ट्यादिभिः पुरुषानुपकरोतीति तत्तु अविवेकिसभायामेव शोभते, न तु विवेकिपर्षदि । एतेन नैरपेक्ष्येऽपि प्रत्युपकारेऽविवेको निमित्तम् ← (सां. सू. ३/६८) इति साङ्ख्यसूत्रमपि निरस्तम् ।
किञ्च शय्या-शयनाऽऽसनादौ संहत्यकारित्वं केवलपरार्थत्वसङ्गतमुपलब्धं सत्त्वादौ तु तत् स्वाऽभिन्नस्वाश्रयाऽर्थत्वाऽनुविद्धपरार्थत्वाऽऽलिङ्गितं दृष्टम् । किञ्च शय्या - शयनाऽऽसनादौ मिथः सहकारिभावेन संहत्यकारित्वमुपलभ्यते सत्त्वरजस्तमस्सु च मिथोऽङ्गाऽङ्गिभावेन संहत्यकारित्वं दृश्यत इत्यतोऽपि सत्त्वादौ परार्थत्वसाधकत्वेनाभिमतस्य संहत्यकारित्वस्य शय्याऽऽसनादिगतसंहत्यकारित्वतो विलक्षणत्वात् प्रकृते स्वरूपाऽसिद्धिरपि दुर्वारा । ततश्च नाऽतिरिक्तपुरुषसिद्धिः सम्भवति । न हि महानसादावनलव्याप्यत्वेनाऽविच्छिन्नरेखाकस्य धूमस्य निश्चये विच्छिन्नमूलादपि धूमाद् जलहदादौ तत्सिद्धिः सम्भवति । एतेन संहतपरार्थत्वात् ← (सां. सू. १/१४० ) इति साङ्ख्यसूत्रं परार्थं संहत्यकारित्वात् ← (यो.सू.४/२४) इति योगसूत्रं च निरस्तम् ।
ननु शय्याऽऽसनादौ यदेव संहत्यकारित्वमुपलब्धं ततोऽविलक्षणमेव तत् सत्त्वादौ स्वीक्रियत इति तदतिरिक्तपुरुषसिद्धिरनाविलैवेत्याशङ्कायामाह - अन्यथा = शय्याऽऽसनादिनिष्ठात्संहत्यकारित्वादविलक्षणमेव संहत्यकारित्वं सत्त्वादिनिष्ठमित्यभ्युपगमे तु असंहतरूपपराऽसिद्धेः = असंहतत्वेन रूपेणाऽभिमतस्य परपदार्थस्य पुरुषाऽभिधानस्याऽसिद्धेः । यादृशमेव संहत्यकारित्वं शय्याऽऽसनादौ तादृशमेव सत्त्वादावित्यभ्युपगमे च यादृशेन परेण शरीरवता शय्याऽऽसनादीनां पारार्थ्यमुपलब्धं तद्दृष्टान्तबलेन तादृश एव परः शरीरवान् संहतः सत्त्वादिगतेन संहत्यकारित्वेन सेत्स्यति । यादृशश्च पूर्वपक्षिसम्मतः परोऽसंहतरूपः तद्विपरीतस्य सिद्धेरिष्टविघातकृद्धेतुः । न ह्यसंहतेनाऽसङ्गेन परेणाऽनुविद्धं पारार्थ्यं क्वचिदपि संहत्यकारिणि दृष्टम् ।
द्वात्रिंशिका - ११/२४
વળી, બીજી મહત્ત્વની વાત એ છે કે મકાન, પથારી વગેરેમાં જે સંહત્યકારત્વ છે તેના કરતાં સત્ત્વ વગેરે ગુણોમાં સંહત્યકારત્વ વિલક્ષણ છે. (કહેવાનો આશય એ છે કે મકાન, પથારી વગેરે પરસ્પર સહકારીભાવે સંહત્યકારી છે, અંગાંગીભાવરૂપે નહિ. જ્યારે સત્ત્વગુણ વગેરે તો પરસ્પર અંગાંગીભાવરૂપે સંહત્યકારી છે. અર્થાત્ જે સંહત્યકારિત્વ મકાન, પથારી વગેરેમાં છે તે સત્ત્વાદિ ગુણમાં નથી. તથા સત્ત્વાદિ ગુણોમાં જે સંહત્યકારત્વ છે તે મકાન, પથારી આદિમાં નથી. આથી સંહત્યકારિત્વ હેતુ દ્વારા પરાર્થત્વ પુરુષપ્રયોજનકત્વ સત્ત્વાદિ ગુણોમાં સિદ્ધ કરી ન શકાય.
અન્યથા = ‘ગૃહ-શય્યા-આસન વગેરેમાં જે સંહત્યકારત્વ છે તે જ સંહત્યકારત્વ જો સત્ત્વઆદિ ગુણોમાં રહે છે.’ એમ તમે માનો તો અમે (જૈન વિદ્વાનો) એમ પણ કહી શકીએ છે કે સંહત્યકારિત્વ દ્વારા જે પરાર્થત્વ ગૃહ-શય્યા આદિમાં સિદ્ધ થાય છે તે જ પરાર્થત્વ પ્રસ્તુત સત્ત્વ વગેરે ગુણોમાં સિદ્ધ થશે. ઘર, પથારી વગેરે દૃષ્ટાંતમાં જે પરપદાર્થ છે તે દેવદત્તાદિ સશરીરી છે, અશરીરી કે અસંહત અવયવઅનારબ્ધ નહિ. તે જ રીતે સત્ત્વાદિ ગુણ સ્વરૂપ પક્ષમાં સંહત્યકારિત્વ હેતુના બળથી જે
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
• योगसूत्रभाष्यनिराकरणम् •
८०५ ___ धर्माणां साश्रयत्वव्याप्तेश्च बुद्ध्यैव सफलत्वात् नैवमात्मा कश्चिदतिरिक्तः सिध्येदिति भावः।
एतेन → यद्यपि सामान्येन परार्थमात्रत्वेन व्याप्तिर्गृहीता तथापि सत्त्वादिविलक्षणधर्मिपर्यालोचनया तद्विलक्षण एव भोक्ता परः सिध्यति । यथा चन्दनवनाऽऽवृते शिखरिणि विलक्षणाद् धूमाद् वह्निरनुमीयमान इतरवह्निविलक्षणश्चन्दनप्रभव एव प्रतीयते एवमिहापि विलक्षणस्य सत्त्वाख्यस्य भोग्यस्य परार्थत्वेऽनुमीयमाने तथाविध एव भोक्ताऽधिष्ठाता परश्चिन्मात्ररूपोऽसंहतः सिध्यति + (यो.सू.भा. ४/२४) इति राजमार्तण्डे भोजोक्तिरपास्ता, असंहतपराऽप्रसिद्ध्या साध्याऽसिद्धेः, सत्त्वादिनिष्ठस्य संहत्यकारित्वस्य परार्थत्वाऽभावव्याप्य-स्वार्थत्वसाहित्योपलब्धेर्हेतोर्विरुद्धत्वाच्च । न ह्येकस्मिन्नेव समये एकेनैव रूपेण स्वार्थत्व-परार्थत्वलक्षणविरुद्धकार्यकारित्वमेकान्तवादिमते सम्भवति । __ किञ्च भोक्तृत्वादिकमपि तन्मते बुद्धावेव वर्तत इति उपचरितभोक्तृत्वशालिनः पुरुषस्य कल्पनाऽपि नाऽऽवश्यकी । एतेन → यश्च भोगेनाऽपवर्गेण चार्थेनार्थवान् पुरुषः स एव परः - (यो.सू.भा.४/ २४) इति योगसूत्रभाष्यकृद्वचनमपि प्रत्याख्यातम्, अपरिणामित्वात् निर्धर्मत्वाच्च पुरुषस्य भोगाऽपवर्गाभ्यामर्थवत्त्वाऽसम्भवात्, तत्त्ववादे औपचारिकभोगादेरनुपयोगाच्चेत्याशयेन ग्रन्थकृदाह- धर्माणां साश्रयत्वव्याप्तेरिति । यो यो धर्मः स स साश्रयकः यथा नीलरूपं घटाऽऽश्रयकम् । धर्माश्च भोगादय इति तेपामप्याश्रयेण भवितव्यम् । स च पुरुपो न भवितुमर्हति, तस्य निर्धर्मकत्वात् । अतो बुद्धेरेव तदाश्रयतया भाव्यम् । ततः सत्त्वादिगुणाऽऽरब्धानां भोगादीनां बुद्ध्यैव सफलत्वात् = निष्ठितप्रयोजनत्वात् नैवमात्मा कश्चित् बुद्ध्यादितः अतिरिक्तः सिध्येत् ।
एतेन पुरुपस्य भोगाऽपवर्गार्थं प्रकृतिः प्रवर्तत इत्यपि प्रत्यस्तम् । न हि प्रत्याख्याताऽशनादिकं पुरुषमुद्दिश्य प्रेक्षावान् कश्चित् सूदादिमहता प्रबन्धेन रसवतीं निष्पादयेत् । अनेन → पुरुषार्थं संसृतिः लिङ्गानां सूपकारवद् राज्ञः - (सां.सू.३/१६) इति साङ्ख्यसूत्रं निरस्तम्, परमार्थतः पुरुषस्याऽभोक्तृत्वेन संसृतेर्निष्प्रयोजनत्वानतिक्रमाच्च ।
एतेन → प्रकृति-महदादिकं परार्थं = स्वेतरस्य भोगाऽपवर्गफलकं, संहतत्वात्, शयनाऽऽसनादिवदित्यनुमानेन प्रकृतेः परोऽसंहत एव पुरुषः सिध्यति, तस्याऽपि संहतत्वेऽनवस्थाऽऽपत्तेः (सां.प्र.भा. १/६६) इति साङ्ख्यप्रवचनभाष्यकृद्वचनमपि प्रत्याख्यातम्, परमार्थतः सर्वत्र स्वप्रयोजनव्याप्तप्रवृत्तेरेवोपलम्भात्, → न वा अरे ! सर्वस्य कामाय सर्वं प्रियं भवति, आत्मनस्तु कामाय सर्वं प्रियं भवति - (बृ.आ.उप.२/४/५) इति बृहदारण्यकोपनिषद्वचनव्याघाताऽऽपत्तेश्च । 'आत्मनस्तु' = 'स्वस्य तु' इत्यर्थः, न तु 'पुरुपस्य स्वव्यतिरिक्तस्य तु' इत्यर्थः कार्यः । પરાર્થત્વ સિદ્ધ થશે તેમાં ઘટકભૂત પરપદાર્થ પણ સશરીરી = સાવયવ સિદ્ધ થશે, અસંહત = નિર્ધર્મક = નિરવયવ = અવયવઅનારબ્ધ એવો નહિ. મતલબ કે સંહત્યકારિત્વ હેતુના બળથી પાતંજલ વિદ્વાનોને જે અસંહત = નિરવયવ પુરુષની સિદ્ધિ કરવી છે તે નહિ થઈ શકે.
વળી, દરેક ગુણધર્મોને પોતાનો આશ્રય હોય છે. તેવો નિયમ ઘટનું નીલરૂપ વગેરે સ્થળોમાં સિદ્ધ છે. તેથી સત્ત્વ વગેરે ગુણોના આશ્રયરૂપે બુદ્ધિ જ સિદ્ધ થશે. બુદ્ધિને જ તેનો આશ્રય માનવાથી
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
८०६
• अतिरिक्तपुरुषससिद्धेर्विकल्पत्रयकवलितत्वम् • द्वात्रिंशिका-११/२४ तत् = तस्माद् बुद्धिः पुंसः = पुरुषस्य एव नाम स्यात्। 'च = पुनः तत्त्वाऽन्तरव्ययः = अहंकारादितत्त्वोच्छेदः२ स्यात् ।।२४।।
एतेन → आब्रह्म स्तम्बपर्यन्तं तत्कृते सृष्टिः आविवेकात् - (सां.सू.३/४७) इति, → कर्मवैचित्र्यात् प्रधानचेष्टा गर्भदासवत् + (सां.सू.३/५१) इति च साङ्ख्यसूत्रमपि निरस्तम्, कर्मणो जडप्रवर्तकत्वे घटादेरपि प्रधानस्येव चेष्टावत्त्वं स्यादिति दिक् ।
तस्मात् = बुद्धिभिन्नाऽऽत्माऽसिद्धेः बुद्धिः पुरुषस्यैव = रागादिपरिणतस्यात्मन एव नाम स्यात् । तदुक्तं स्याद्वादकल्पलतायां → बुद्धिरेव रागादिपरिणतात्मस्थानेऽभिषिच्यताम् । तस्या लयश्च रागादिलय एव इति तत्रैव मुक्तिरिति ध्रुवम् + (शा.वा.स. ३/३१/वृ. पृ.११३) इति ।
युक्तञ्चैतत्, इत्थमेव बुद्ध्यादेः चेतनत्वप्रतीतिसङ्गतेः । न च चेतनसंसर्गादचेतनस्याऽपि वुद्ध्यादेः चेतनत्वप्रतीतिः प्रत्यक्षतो भ्रान्तैवेति वाच्यम्, शरीरादेरपि चेतनत्वप्रतीतिप्रसङ्गात्, चेतनसंसर्गाऽविशेपात् । शरीराद्यसम्भवी वुद्ध्यादेरात्मना साकं संसर्गविशेपोऽस्तीति चेत् ? स कोऽन्योऽन्यत्र कथञ्चित्तादात्म्यात् ? तददृष्टकृतत्वादिविशेपस्य शरीरादावपि भावात् । ततो नाऽचेतना ज्ञानादयः स्वसंविदितत्वात्, अनुभववत् । स्वसंविदितास्ते, परसंवेदनाऽन्यथाऽनुपपत्तेरिति (अ.स.परि.१।६ ।पृ.१०३।२।३) व्यक्तमुक्तं विद्यानन्देन अष्टसहस्याम् ।
किञ्च परार्थाश्चक्षुरादय इत्युक्तं, तत्रापि (१) आधेयाऽतिशयो वा परः साध्यत्वेनाऽभिप्रेतः, (२) यद्वाऽविकार्यनाधेयाऽतिशयश्च, (३) आहोस्वित्सामान्येन चक्षुरादीनां पारार्थ्यमात्रं साध्यत्वेनाभिप्रेतम्? इति विकल्पत्रयम् । नाद्यः, सिद्धसाधनात्, अस्माभिरपि चक्षुरादीनां विज्ञानोपकारित्वेनाऽभ्युपगमात् । न द्वितीयः, विरुद्धत्वात्, साध्यविपर्ययेण दृष्टान्तहेत्वोर्व्याप्तत्वेन प्रतीतेः । अविकारिण्युपकारस्याऽशक्यक्रियत्वेन पारा
•ऽयोगाच्च । न तृतीयो, यथाकथञ्चित्पारार्थ्यस्य सर्वैरभ्युपगमात् । न च चित्तमपि साध्यधर्मित्वेनोपात्तमिति तदपरस्य परस्य साध्ये प्रवेशान्न सिद्धसाधनम्, अपरस्याऽविकारिण उपकार्यत्वाऽसम्भवात्, चक्षूरूपाऽऽलोकमनस्काराणामपरचक्षुरादिकदम्वकोपकारित्वस्यैव न्याय्यत्वाद्विज्ञानस्य चानेककारणकृतोपकाराऽध्यासितस्य संहतत्वं कल्पितमविरुद्धमेवेति न किञ्चिद्विचार्यमाणं साङ्ख्यदर्शने चारिमाणमञ्चतीति व्यक्तमुक्तं ग्रन्थकृद्भिः साङ्ख्यवार्ताचर्वणाऽवसरे अनेकान्तव्यवस्थायाम् (अ.व्य.पृ.३९ व्यवहारनयप्रतिपादने)।
दोपान्तरं समुच्चिनोति- 'पुनः अहङ्कारादितत्त्वोच्छेदः स्यात् ।।११/२४ ।। તે સત્ત્વાદિ ગુણો દ્વારા સંપન્ન થયેલો સુખ-દુઃખનો ભોગવટો સફળ થઈ જશે. અર્થાત્ સત્ત્વાદિ ગુણધર્મોનું ભોગાદિ સ્વરૂપ ફળ બુદ્ધિ દ્વારા જ ચરિતાર્થ થઈ જશે. આ પ્રમાણે માનવાથી બુદ્ધિથી અતિરિક્ત એવો આત્મા સિદ્ધ નહિ થાય. તેથી બુદ્ધિથી ભિન્ન કોઈ આત્માની સિદ્ધિ નહિ થાય. તેથી બુદ્ધિ એ જ પુરુષનું બીજું નામ બની જશે. અર્થાત્ બુદ્ધિ કહો કે પુરુષ કહો કે આત્મા કહો - ફક્ત નામભેદ છે, અર્થભેદ નહિ. આમ સિદ્ધ થશે. તેમ જ પાતંજલ યોગદર્શનકારને માન્ય અહંકાર વગેરે તત્ત્વનો ५९॥ ७२छेद थ शे.(११/२४) १. 'च'शब्दो मुद्रितप्रतौ नास्ति, परं मूलादर्श विद्यते, आवश्यकश्चेत्यस्माभिः गृहीतः । २. हस्तादर्श 'तत्त्वव्यवच्छेद' इति पाठः । ३. हस्तादर्श 'तथात्' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
८०७
• वायोः पञ्चविधत्वस्थापनम् • तथाहि - व्यापारभेदादेकस्य वायोः पञ्चविधत्ववत् । अहङ्कारादिसंज्ञानोपपत्तिसुकरत्वतः ।।२५।।
व्यापारेति । एकस्य वायोर्व्यापारभेदाद् = ऊर्ध्वगमनादिव्यापारभेदात् पञ्चविधत्ववत् = ‘पञ्च वायवः प्राणाऽपानादिभेदादि'ति व्यपदेशवत् (अहङ्कारादिसंज्ञानोपपत्तिसुकरत्वतः=) अहङ्कारादिसंज्ञानानामुपपत्तेः सुकरत्वतः = सौकर्यात् । तथाहि- बुद्धिरेवाहङ्कारव्यापार
तथाहि- 'व्यापारे'ति । एकस्य एव वायोः ऊर्ध्वगमनादिव्यापारभेदात् = ऊर्ध्वगमनाऽधोगमनादिक्रियाभेदात्, हृदयादिस्थानभेदाच्च ‘पञ्च वायवः' प्राणापानादिभेदात् = प्राणाऽपान-समानोदान-व्यानभेदात् इति व्यपदेशवत् = व्यवहारवत् । अयमाशयः मुख-नासिकाभ्यां निष्क्रमण-प्रवेशनात् प्राणः, मलादीनामधोनयनादपानः, आहारेपु पाकार्थं वह्नः प्रकाशनात् समानः, ऊर्ध्वं नयनादुदानः, नाडीमुखेपु वितननाद् व्यानः इति क्रियाभेदात्, 'हृदि प्राणो गुदेऽपानः समानो नाभिसंस्थितः । उदानः कण्ठदेशस्थो व्यानः सर्वशरीरगः ।।' ( ) इति स्थानभेदाच्च संज्ञापञ्चकमक एव वायुर्लभते । न हि संज्ञाभेदमात्रेण संज्ञिभेदः सम्भवति, तथा सति पाकक्रिया-पाठक्रिया-गानक्रियाकर्तरि एकस्मिन् पुरुषे पाचक-पाठकगायकव्यवहारभेदात् व्यवहर्तव्यभेदाऽऽपत्तेरिति मुक्तावलीप्रभायां नृसिंहशास्त्री (मु.प्र.का.४४ पृ.३६१) । एतेन → वायुः समानोदान-व्यानाऽपान-प्राणाः - (त्रिशि.१/३) इति त्रिशिखिब्राह्मणोपनिषद्वचनं, → प्राणोदान-समानाख्य-व्यानाऽपानैः स पञ्चधा - (च.सं.२८/३) इति चरकसंहितावचनं, → प्राणाऽपानी तथा व्यान-समानोदानसंज्ञकाः -- (शि.गी.९/२५) इति च शिवगीतावचनमपि व्याख्यातम् । भावनोपनिषदि तु → प्राणाऽपान-व्यानोदान-समान-नाग-कूर्म-कृकर-देवदत्त-धनञ्जया इति दश वायवः - (भा.१) इत्युक्तमित्यवधेयम् ।
तथैव प्रकृते अहङ्कारादिसंज्ञानानां उपपत्तेः = साङ्गत्यस्य सौकर्यात् । तथाहि- बुद्धिरेव अहતે આ રીતે -
હ અહંકારાદિ તત્ત્વનો ઉચ્છેદ છે. ગાથાર્થ:- જેમ એક જ વાયુના પાંચ પ્રકાર વ્યાપારભેદ = કાર્યભેદ દ્વારા પડે છે. તેમ વ્યાપારભેદથી = કાર્યભેદથી એક જ બુદ્ધિમાં અહંકાર આદિ વિવિધ શબ્દના પ્રયોગની સંગતિ પણ સરળતાથી થશે.(૧૧/૨૫)
ટીકાર્ચ - શરીરગત વાયુ એક જ છે. તેમ છતાં ઊર્ધ્વગમન આદિ અલગ-અલગ પાંચ કાર્યના લીધે વાયુના ઉદાન, અપાન આદિ પાંચ ભેદ પડે છે. તેથી વાયુના પાંચ નામ કહેવાય છે. (હૃદય દેશમાં રહેનાર વાયુ પ્રાણ કહેવાય છે. મળદ્વારમાં રહેલ વાયુ અપાન કહેવાય છે. નાભિમાં રહેલો વાયુ સમાન કહેવાય છે. કંઠ ભાગમાં રહેલો વાયુ ઉદાન કહેવાય છે. તથા સંપૂર્ણ શરીરમાં રહેલો વાયુ વાન કહેવાય છે. વાયુ વાસ્તવમાં એક જ હોવા છતાં શરીરના અલગ-અલગ ભાગમાં ગમન-આગમન આદિ સ્વરૂપ વ્યાપારવિશેષના લીધે વાયુના આ રીતે પાંચ નામ પડે છે. આ વાત પાતંજલ વિદ્વાનોને માન્ય છે.) બરાબર આ જ રીતે એક જ બુદ્ધિમાં વિવિધ પ્રકારના કાર્યભેદના નિમિત્તે અહંકાર વગેરે નામના શબ્દપ્રયોગનું = વ્યવહારનું સમર્થન કરવું સરળ થશે. બુદ્ધિ જ્યારે અહંકાર સ્વરૂપ કાર્યને १. मुद्रितप्रतौ ।।२४ ।।' इत्यशुद्धा सङ्ख्या मुद्रिता । २. 'पवि...' इत्यशुद्धः पाठो हस्तादर्श ।
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
८०८
• पुंसो व्यञ्जकत्वमीमांसा • द्वात्रिंशिका-११/२६ 'जनयन्ती अहङ्कार इत्युच्यताम् । सैव च प्रसुप्तस्वभावा साधिकारा प्रकृतिरिति व्यपदिश्यताम् । किमन्तर्गडुतत्त्वान्तरपरिकल्पनयेति ।।२५ ।। पुंसश्च व्यञ्जकत्वेऽपि कूटस्थत्वमयुक्तिमत् । अधिष्ठानत्वमेतच्चेत्तदेत्यादि निरर्थकम् ।।२६।।
'पुंसश्चेति । पुंसः = पुरुषस्य च व्यञ्जकत्वेऽपि अभ्युपगम्यमाने कूटस्थत्वं' अयुक्तिमद् ङ्कारव्यापारं कर्तृत्वादिकं जनयन्ती ‘अहङ्कार' इत्युच्यताम्, न तु बुद्धिव्यतिरिक्तोऽहङ्कार इत्याशयः । अहङ्कारव्यापाराः कर्तृत्वादयः कपिलदेवहूतिसंवादे → कर्तृत्वं करणत्वं च कार्यत्वं चेति लक्षणम् । शान्त-घोर-विमूढत्वमिति वा स्यादहङ्कृतेः ।। - (क.दे.सं.२/२६) इत्येवं तल्लक्षणरूपेण दर्शिता इत्यवधेयम् । एवं सैव च = बुद्धिरेव च प्रसुप्तस्वभावा = अनभिव्यक्तव्यापारस्वभावा साधिकारा = तत्तद्व्यापारजननसमर्था सती 'प्रकृति'रिति व्यपदिश्यताम्। किं = सृतं अन्तर्गडुतत्त्वाऽन्तरकल्पनया = अजागलस्तनायमानफल्गु-स्वतन्त्राऽन्यतत्त्वस्वीकारेण । एतेन बुद्धौ सन्नेव पुरुषोपरागः कदाचिदाविर्भवतीति निरस्तम्, बुद्ध्युत्पत्तेः पूर्वं पुरुषस्याऽनुपरक्ततया मोक्षाऽऽपत्तेः प्रकृतेः साधारणत्वेनाऽनुपरजकत्वात् । 'पूर्वबुद्धिवासनानुवृत्तेः साधारण्येऽप्यसाधारणी प्रकृतिरिति चेत् ? न, 'बुद्धिनिवृत्तावपि तद्धर्मवासनाऽनुवृत्तिः' इत्यपदर्शनम् । ‘सौम्यान दोप'इति चेत् ? मुक्तावपि तत्प्रसङ्गः । 'निरधिकारित्वान्नैवमिति चेत् ? तर्हि साधिकारा प्रसुप्तस्वभावा बुद्धिरेव प्रकृतिरस्तु, किमन्तरा प्रकृत्यहङ्कार-मनःशब्दानामर्थान्तरकल्पनया । सैव हि तत्तद्व्यापारयोगात् तेन तेन शब्देन व्यपदिश्यते शरीरवायुवत् इत्यागमस्यापि न विरोधः (शा.वा.३/३० पृ.१११ स्या.क.) इति व्यक्तं स्याद्वादकल्पलतायाम् ।।११/२५।।।
दोषान्तरमाह- 'पुंस' इति । पुरुषस्य कारणत्वे कार्यत्वे वाऽभ्युपगम्यमाने तु स्पष्टं कूटस्थत्वमयुक्तिमदेव किन्तु तस्य व्यञ्जकत्वे = सत्त्वनिष्ठचिच्छक्तिव्यञ्जकत्वे अभ्युपगम्यमाने अपि कूटस्थत्वं असङ्गतम्, કરતી હોય ત્યારે તે બુદ્ધિને અહંકાર કહો. તથા તે જ બુદ્ધિ પ્રસુત સ્વભાવવાળી = નિષ્ક્રિય સ્વભાવવાળી હોવા છતાં તથાવિધ કાર્ય કરવાનું સામર્થ્ય ધરાવતી હોય ત્યારે તે બુદ્ધિને “પ્રકૃતિ' કહો. વચ્ચે નિરર્થક એવા અહંકાર, પ્રકૃતિ વગેરે સ્વતંત્ર પદાર્થોની કલ્પના કરવાની જરૂર શું ? અલગ-અલગ અવસ્થામાં બુદ્ધિ પોતે જ અહંકાર, પ્રકૃતિ વગેરેનો વ્યવહાર કરાવવામાં સમર્થ હોવાથી બુદ્ધિથી ભિન્ન એવા અહંકાર, પ્રકૃતિ વગેરે તત્ત્વોની કલ્પના કરવી તે પાતંજલ વિદ્વાનો માટે વ્યાજબી નથી. આ રીતે અહંકાર વગેરે तत्त्वनो ५९ ७७६ थशे. (११/२५)
પાતંજલ મતમાં અન્ય દોષને દર્શાવતા મહનીય ગ્રંથકારશ્રી જણાવે છે કે –
ગાથાર્થ:- પુરુષને અભિવ્યંજક માનવામાં આવે તો પણ ફૂટસ્થત્વ અયુક્ત = અસંગત ઠરશે. તથા અભિव्यं°४ता माविहान १३पे छोय तो 'तदा द्रष्टुः स्वरूपे अवस्थानम्' २॥ योगसूत्र निरर्थ: 25 ०४शे.(११/२६)
હ પુરુષમાં ફૂટસ્થનિત્યતા અસંગત છે ટીકાર્થ - (સોળમા શ્લોકમાં પાતંજલ વિદ્વાનોએ “સત્ત્વગત = સર્વપ્રધાન અંતઃકરણનિષ્ઠ ચિશક્તિ १. हस्तादर्श 'जयन्ती' इत्यशुद्धः पाठः । २. मुद्रितप्रतौ 'पुंत' इत्यशुद्धः पाठः । ३. 'अपि' शब्दो मुद्रितप्रतौ नास्ति । ४. हस्तादर्श '...स्थलं' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
पुरुषस्वभावभेदोपादनम्
८०९
असङ्गतम्। अभिव्यञ्जकत्वं ह्यभिव्यक्तिजनकत्वम् । तथा च " अकारणमकार्यं च पुरुष" ( ) इति वचनं व्याहन्येतेति भावः । ' अधिष्ठानत्वं अभिव्यक्तिदेशाऽऽश्रयत्वं एतद् व्यञ्जकत्वं, पुरुषस्तु सदैकरूप' इति चेत् ? तर्हि तदेत्यादि “ तदा द्रष्टुः स्वरूपावस्थानमिति” (યો.મૂ.૧-૩) સૂત્ર નિરર્થ, તવેત્યસ્ય વ્યવવ્હેચાડમાવાત્।
=
•
=
•
=
=
यतः अभिव्यञ्जकत्वं
अभिव्यक्तिजनकत्वम् । पुरुपनिष्ठत्वेनाऽभ्युपगतं कूटस्थत्वं च कारणत्व-कार्यत्वशून्यरूपम् । तथा च = पुरुषस्य सत्त्वनिष्ठचिच्छक्त्यभिव्यक्तिजनकत्वस्वीकारेण हि 'अकारणमकार्यञ्च पुरुष' इति यौष्माकं वचनं व्याहन्येत । एतेन नित्यः सर्वगतो ह्यात्मा कूटस्थः ← ( जा.द.१०/ २) इति जाबालदर्शनोपनिषद्वचनं प्रत्यस्तम् ।
ननु अभिव्यक्तिदेशाऽऽश्रयत्वं एतद् = વ્યગ્નત્વ = अभिव्यक्तिव्यञ्जकत्वं, न तु अभिव्यक्तिकारणत्वम्। सर्वव्यापकस्य पुरुषस्य यद्देशाऽवच्छेदेनाऽभिव्यङ्ग्या व्याप्या सत्त्वनिष्ठा चिच्छक्तिरभिव्यज्यते तद्देशाऽऽश्रयत्वमेव पुरुषस्याऽभिव्यञ्जकत्वमुच्यते । न चैतावता पुरुषस्य सव्यापारत्वं सक्रियत्वं वा प्राप्तम्, यतः पुरुषस्तु सदा = सर्वदैव एकरूपः = अविचलितस्वरूप इति चेत् ? तर्हि 'तदा द्रष्टुः स्वरूपाऽवस्थानमिति (यो.सू. १/३) योगसूत्रगतं पूर्वोक्तं (पृ.७४२ ) सूत्रं निरर्थकं अपार्थकं स्यात्, પુરુષના સન્નિધાનથી અભિવ્યક્ત થાય છે.’ આમ જણાવેલ હતું. આનો અર્થ એ કે ચિત્તનિષ્ઠ ચિત્રશક્તિની અભિવ્યંજકતા પુરુષમાં રહેલી છે. આ રીતે ચિત્તગત ચિત્રશક્તિનું) અભિવ્યંજકપણું પુરુષમાં માનવામાં આવે તો પુરુષગત ફૂટસ્થનિત્યત્વ અસંગત થઈ જશે. કારણ કે ‘અભિવ્યંજકતા' શબ્દનો અર્થ છે અભિવ્યક્તિજનકતા. જો પુરુષ ચિત્તગત ચિક્તિની અભિવ્યક્તિનો જનક હોય તો ‘પુરુષ કોઈનું કારણ નથી અને કોઈનું કાર્ય પણ નથી.' - આ પ્રમાણે પાતંજલ શાસ્ત્રવચન ભાંગી પડશે. કારણ કે ‘ચિત્તગત ચિત્રશક્તિની અભિવ્યક્તિનું કારણ પુરુષ છે' આ વાત તમારી ઉપરોક્ત માન્યતા મુજબ સિદ્ધ થાય છે.
=
જો કે અહીં પાતંજલ વિદ્વાનો એમ કહે છે કે → “અભિવ્યંજકતા અભિવ્યક્તિજનકતા સ્વરૂપ નથી પરંતુ અભિવ્યક્તિદેશઆશ્રયત્વ સ્વરૂપ છે. (કહેવાનો આશય એ છે કે પુરુષ તો સર્વવ્યાપી છે સર્વ વ્યાપક છે તથા ચિત્તગત અભિવ્યંગ્ય ચિત્રશક્તિ વ્યાપ્ય છે. પુરુષના જે દેશઅવચ્છેદેન (= આત્માના જે ભાગમાં) અંતઃકરણનિષ્ઠ ચિતિશક્તિની અભિવ્યક્તિ થતી હોય તે દેશનો આશ્રય પુરુષ બને છે. આ જ પુરુષગત વ્યંજકત્વ છે. તેથી અભિવ્યક્તિદેશઆશ્રયત્વ સ્વરૂપ ભંજકતા પુરુષમાં માનવામાં આવે તો ‘કોઈનું કારણ કે કાર્ય પુરુષ નથી' - આ આર્ષવચનની અસંગતિ નહિ થાય. કારણ કે) પુરુષ તો સદા એક સ્વરૂપ જ છે. અવિચલિત સ્વરૂપવાળો જ છે.' (
* યોગસૂત્રની અસંગતતા ૢ
હિં. । પરંતુ મહોપાધ્યાયજી મહારાજનું આના પ્રતિવિધાનમાં એમ કહેવું છે કે જો અભિવ્યક્તિદેશઆશ્રયત્વ સ્વરૂપ વ્યંજકત્વ પુરુષમાં માનવામાં આવે તો ‘તવા દ્રષ્ટઃ સ્વરૂપેઽવસ્થાનમ્' આ પ્રમાણે પાતંજલિ મહર્ષિનું વચન અસંગત થઈ જશે. કારણ કે ‘તવા’ શબ્દનો અર્થ છે ‘ચિત્તવૃત્તિનો નિરોધ થાય ત્યારે.’ અર્થાત્ ‘તવા’ શબ્દથી વૃત્તિનિરોધના પૂર્વકાળની બાદબાકી કરવામાં આવે છે. જો પાતંજલ વિદ્વાનોના મતે પુરુષ
=
=
૨. દસ્તાવશે ‘મતદ્' ત્યશુદ્ધ: પાઠ: | ૨. દસ્તાવÄ ‘તદ્રા' ત્યશુદ્ધ: પાઠ: ૧ રૂ. દસ્તાવર્ગો ‘નિ..' ત્યશુદ્ધ: પા:।
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
८१०
• विन्ध्यवास्युक्त्यपाकरणम् •
द्वात्रिंशिका-११/२६ ____ काल्पनिकत्वे चैतद्विषयस्य घटादिव्यवहारविषयस्याऽपि तथात्वाऽऽपत्तौ 'तदे'त्यस्य व्यवच्छेद्याऽभावात्, वृत्तिनिरोधपूर्वकालस्य व्यवच्छेद्यत्वाऽसम्भवात्, यतः तत्सूत्रेण ‘यदा चित्तस्य शान्त-घोर-मूढानां सर्वासां वृत्तीनां निरोधस्तदा द्रष्टुः पुरुषस्य स्वाभाविक रूपेऽवस्थानमि'त्यर्थोऽभिहितः । न चायं युज्यते, चित्तवृत्तिकाले तन्निरोधकाले चाऽविशेषरूपेण पुरुषस्यैकरूपताया भवतामभिप्रेतत्वात् । अतः ‘सदा द्रष्टुः स्वरूपावस्थानमित्येवं सूत्रेण परमार्थतो भवितव्यम् ।
अथ 'तदा' इत्यस्य पारमार्थिकविषयविरहेऽपि काल्पनिकविषयकत्वमङ्गीकृत्य तथा सूत्रप्रणयने नास्ति दोपलेशोऽपि, स्फटिके जपाकुसुमसन्निधाने रक्तिमावत् पुरुपे चित्तवृत्तिसन्निधाने तत्सारूप्यस्य वक्तुं शक्यत्वादिति चेत् ? मैवम्, स्फटिकेऽपि जपाकुसुमसंसर्गेण पारमार्थिकप्रतिबिम्बोत्पत्तेः, प्रतिबिम्बस्य पौद्गलिकत्वात्, तल्लक्षणोपपत्तेः, तदुक्तं उत्तराध्ययनसूत्रे नवतत्त्वप्रकरणे च “सबंधयारउज्जोअ पभा छायाऽऽतवेहि अ। वण्ण-गंध-रसा फासा पुग्गलाणं तु लक्खणं ।।” (उत्तरा.२८/१२, न.त.११) इति ।
एतेन → स्फटिकदृष्टान्तो न सर्वांशे, बुद्धेः स्वार्थाऽऽकारपरिणामस्यैव स्वप्नाऽनुरोधेनेष्टत्वात् स्फटिके च प्रतिबिम्बमात्रस्य स्वीकारात् । किन्तु तत्तद्वस्तुसन्निकर्षेण तत्तद्रूपतया प्रतीयमानतामात्रांऽशे स्फटिकस्य दृष्टान्तः - (यो.सू.वा. ४/२२) इति योगवार्तिककृद्विज्ञानभिक्षुक्तिरपि पराकृता, अतीताऽनागतयोर्विनष्टाऽनुत्पन्नत्वेन कैवल्ये तथा वक्तुमशक्यत्वात्, स्फटिके परिणामविशेषविरहेऽपि रक्तिमोपगमे चान्धाश्मनोऽपि तदापत्तेः । यथोक्तं योगबिन्दौ ‘स्फटिकस्य तथानामभावे तदुपधेस्तथा । विकारो नाऽन्यथाऽसौ स्यादन्धाऽश्मन इव स्फुटम् ।।' (यो.बि. ४५१) इति ।
एतेन 'पुरुषोऽविकृतात्मैव स्वनि समचेतनम् । मनः करोति सान्निध्यादुपाधिः स्फटिकं यथा ।।(वि.वा.) विभक्तेदृक्परिणतौ बुद्धौ भोगोऽस्य कथ्यते । प्रतिबिम्बोदयः स्वच्छे यथा चन्द्रमसोऽम्भसि ।।' (वि.वा.) इति विन्ध्यवास्युक्ती प्रत्याख्याते, स्फटिकादौ लौहित्यादेर्जपाकुसुमादिजन्यपरिणामविशेषरूपत्वात् । एतेन स्फटिकादौ परम्परासम्बन्धेन लौहित्यकल्पनाऽपि निरस्ता, यथोक्तं स्याद्वादकल्पलतायां → साक्षात्सम्बन्धेन तत्प्रतीतौ परम्परासम्वन्धस्याऽतिप्रसक्तत्वात् । स्फटिकादिनिष्ठतया लोहिताश्रयसंसर्गस्य साक्षात्सम्बन्धेन भ्रमजनकत्वे, तत्र विशेषदर्शनस्योत्तेजकत्वे, परम्परासम्बन्धेन लौहित्यप्रमानियामकत्वादिकल्पने चाऽतिगौरवात् लौहित्यमात्रजनकत्वकल्पनाया एव न्याय्यत्वात्, अभिभूताऽनभिभूतरूपयोः समावेशस्याऽनुभवसिद्धत्वेनाऽविरुद्धत्वात्, नियतारम्भनिरासाच्चे'ति - (शा.वा.स. ३/३०/वृ.पृ.१०९) । ___सर्वथैव चैतद्विषयस्य 'तदे'त्यादिसूत्रगोचरस्य काल्पनिकत्वे = तुच्छत्वे घटादिव्यवहारविषयस्यापि सहा में. ४ १३५वाणो छ तो 'तदा' २०४थी धनी ला 25 शती नथी. चित्तवृत्तिनिरो५२१३५ योगसिद्धिन। पूर्वम ५९ पुरुष ४ ४ १३५वाणो छ तो पछी 'तदा' श६ निरर्थ छ. माम 'तदा' ५४थी व्यवछेउसनो मामा डोपाथी 'तदा' ५४थी घटित योगसूत्र निरर्थ सालित थाय छे.
જ પાતંજલોનો શૂન્યવાદમાં પ્રવેશ ૩ हो पात°४८ विद्वानो मेम ४३ 3 → 'तदा' २०४थी लेनी 460450 50. .५ तेवो ओई समय नडोपाथी. 'तदा' शथी घटित ७५रोत योगसूत्रनो विषय ते अंशमा पनि सम४वो. तो पछी
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
• केवलज्ञाने शक्तिरूपेण विषयसन्निधानम् • ___ शून्यवादिमतप्रवेश इति भावः ।।२६।। काल्पनिकत्वमापद्येत । तस्य तथात्वाऽऽपत्तौ = तुच्छत्वाऽऽपत्तौ ईष्यमाणायान्तु शून्यवादिमतप्रवेशः = पातञ्जलानां सर्वशून्यवादिमाध्यमिकमतप्रवेशप्रसङ्गः ।
किञ्च ‘सदा ज्ञाताश्चित्तवृत्तयः तत्प्रभोः पुरुषस्याऽपरिणामित्वात्' (यो.सू. ४/१८) इति योगसूत्रमपि प्लवते, ज्ञानरूपस्य चित्तस्याऽऽत्मनि धर्मितापरिणामः सदा सन्निहितत्वेन तस्य सदाज्ञातत्वेऽप्यनुपपन्नः, शब्दादीनां कादाचित्कसन्निधानेनैव व्यञ्जनाऽवग्रहादिलक्षणेन ज्ञाताऽज्ञातत्वसम्भवात् । अत एव केवलज्ञाने शक्तिविशेषेण विषयाणां सदा सन्निधानात् ज्ञानाऽवच्छेदकत्वेन सदाज्ञातत्वमबाधितमिति तु पारमेश्वरप्रवचनप्रसिद्धः पन्थाः ।
यदपि 'द्रष्ट-दृश्योपरक्तं चित्तं सर्वार्थम्' (यो.सू.४/२३) इति योगसूत्रं तत्र वयन्तु स्याद्वादिनो ब्रूमः → अग्निरूपात्मके प्रकाशे संयोगं विनाऽपि यथा स्वतः प्रकाशकत्वं तथा चैतन्येऽपि प्रतिप्राणि पराऽनपेक्षतयाऽनुभूयमाने, अन्यथाऽनवस्था-व्यासङ्गाऽनुपपत्त्यादिदोषप्रसङ्गात् । परप्रकाशकत्वं च तस्य क्षयोपशमदशायां प्रतिनियतविषयसम्बन्धाऽधीनम् । क्षायिक्यां च दशायां सदा तन्निरावरणस्वभावाऽधीनम् । तच्चैतन्यं रूपादिवत्सामान्यवदस्पन्दात्मकानुपादानकारणत्वेन गुण इति गुण्याश्रित एव स्यात् । यश्च तस्य गुणी स एवात्मा। निर्गुणत्वं च तस्य सांसारिकगुणाऽभावापेक्षयैव न अन्यथा, तस्य स्वाभाविकाऽनन्तगुणाऽऽधारत्वात् । बिम्बभूतचितेः निर्लेपत्वाऽभ्युपगमे च तत्प्रतिबिम्बग्राहकत्वेन बुद्धौ प्रकाशस्याऽनुपपत्तिः, बिम्बप्रतिबिम्बभावसम्बन्धस्य द्विप्ठत्वेन द्वयोरपि लेपकत्वतौल्यात् । उपचरितविम्बत्वोपपादने चोपचरितसर्वविषयत्वाद्युपपादनमपि तुल्यमिति नयाऽऽदेशविशेषपक्षपातमात्रमेतत् + (यो.सू.४/२३ वि.) इति योगसूत्रविवरणे प्रकृतग्रन्थकृतोक्तम् । अत्र मदीयं पद्यम्ग्राह्यत्वं ग्राहकत्वञ्च द्वे शक्ती तेजसो यथा । पृथगिव स्थिते तद्वत्, ज्ञानानां तु स्वभावतः ।।
एतेन दर्पणे मुखप्रतिबिम्बस्थानीयो बुद्धौ ‘अहमिति पुरुषोपरागो मुखरक्ततासंसर्गस्थानीयो ‘घट' इत्यादिर्विषयोपरागो बिम्बचलनावेशस्थानीयः ‘करोमी ति व्यापाराऽऽवेश इत्यंशत्रयकल्पनमपास्तम् । सम्बन्धसामान्यस्यातिप्रसञ्जकत्वात् सम्बन्धविशेषस्य च तादात्म्याऽतिरिक्तस्य युक्तिरिक्तत्वादमूर्तस्याऽऽत्मनः प्रतिबिम्बादिकल्पनाया बालक्रीडाप्रायत्वादिति (अ.स.परि.१।६ पृ.११२) व्यक्तमुक्तं ग्रन्थकृता अष्टसहस्रीतात्पर्यविवरणे ।।११/२६ ।। “આ ઘટ છે, તે પટ છે.” ઈત્યાદિ પ્રસિદ્ધ વ્યવહારના વિષયને પણ કોઈ માણસ કાલ્પનિક માને તો તેની સામે પાતંજલ વિદ્વાનો કશું બોલી નહિ શકે. મતલબ કે ઘટાદિવ્યવહારના વિષયને પણ કાલ્પનિક માનવો પડશે. અને જો આવું થાય તો શૂન્યવાદી બૌદ્ધના મતમાં પાતંજલ વિદ્વાનોએ ગોઠવાઈ જવું પડે. માટે પાતંજલ વિદ્વાનોની ઉપરોક્ત માન્યતા બરાબર નથી. એવું અહીં ગ્રંથકારશ્રીનું તાત્પર્ય છે.(૧૧/૨૬)
વિશેષાર્થ:- સાંખ્યદર્શન અને પાતંજલ યોગદર્શનમાં ચિત્તવૃત્તિનિરોધકાલ પૂર્વે દ્રષ્ટાનું સ્વરૂપઅવસ્થાન સંભવી ન શકે. કારણ કે ત્યારે ચિત્તગત અભિવ્યંગ્ય ચિત્શક્તિની અભિવ્યક્તિના દેશના આશ્રયભૂત એવા પુરુષમાં બુદ્ધિગત સુખાદિના ભોગનો ઉપચાર થતો હોવાથી પુરુષ ઉપચરિતપણે સુખાદિનો ભોક્તા
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
८१२
कौटस्थ्यनिरुक्तिः
द्वात्रिंशिका - ११/२७
निमित्तत्वेऽपि कौटस्थ्यमथास्यापरिणामतः । स्याद् भेदो धर्मभेदेन तथापि भवमोक्षयोः ।। २७ ।। “નિમિત્તત્તેડી'તિ | ઞચ ઞસ્ય = आत्मनो निमित्तत्वेऽपि सत्त्वनिष्ठामभिव्यङ्ग्यां चिच्छक्तिं प्रति अपरिणामतः परिणामाऽभावात् कौटस्थ्यम् । 'अकारणमित्यस्यानुपादानकारणमित्यर्थात् उपादानकारणस्यैव परिणामित्वात् परिणामस्य चावस्थान्तरगमनलक्षणत्वादिति भावः ।
पूर्वपक्षी युक्त्यन्तरेणाऽऽत्मनः कौटस्थ्यमुपपादयति- 'निमित्तत्वेऽपीति । अथ 'न प्रकृतिर्न विकृतिः पुरुषः' (सां.का. ३) इति साङ्ख्यकारिकावलात् पुरुषगतमकारणत्वमनुपादानत्वलक्षणमकार्यत्वञ्चानुपादेयत्वलक्षणमङ्गीक्रियते । अतः सत्त्वनिष्ठां = सत्त्वप्रधानचित्तनिष्ठां अभिव्यङ्ग्यां चिच्छक्तिं प्रति चित्तस्योपादानकारणत्वं आत्मनः च तत्र निमित्तत्वेऽपि निमित्तकारणत्वोपगमेऽपि परिणामाऽभावात् = परिणामिकारणत्वविरहात् कौटस्थ्यं निरावाधमेव । शिष्टं स्पप्टम् ।
=
=
•
છે. તથા ચિત્તવૃત્તિનિરોધ થયા પછી દ્રષ્ટા પુરુષનું સ્વરૂપમાં અવસ્થાન થાય છે. તેમ છતાં પુરુષ સદા એક સ્વરૂપે જ રહેલો છે. અર્થાત્ ઉપરત સુખાદિભોક્તત્વ હોવા છતાં આત્મામાં કૂટસ્થત્વ તો એકરૂપ જ હોય છે. આ પ્રમાણે પાતંજલ વિદ્વાનો સમાધાન આપે છે. પરંતુ વસ્તુતઃ આ સમાધાન યુક્તિગમ્ય નથી. કારણ કે વૃત્તિનિરોધકાલપૂર્વે વૃત્તિઓમાં પુરુષ પ્રતિબિંબિત થવાથી પુરુષ ઉપચરિતપણે સુખાદિભોક્તા છે. તથા ત્યાર બાદ અંતઃકરણની વૃત્તિમાં આત્મપ્રતિબિંબ ન પડવાથી આત્મા પોતાના સ્વરૂપમાં રહે છે. ચિત્તવૃત્તિમાં પોતાનું પ્રતિબિંબ પાડવું અને ન પાડવું- આમ સ્પષ્ટ બે ભિન્ન અવસ્થા ઉપલબ્ધ થવાથી આત્મગત ફૂટસ્થત્વ બાધિત થશે. તેથી સર્વદા આત્મામાં સર્વથા એક સ્વરૂપ અપ્રામાણિક સિદ્ધ થાય છે. બાકીની વાત ટીકાર્થમાં સ્પષ્ટ છે. (૧૧/૨૬)
ગાથાર્થ :- ‘પુરુષ નિમિત્ત હોવા છતાં પરિણામી ન હોવાથી ફૂટસ્થ અબાધિત રહેશે' - આમ પાતંજલ વિદ્વાનો તરફથી કહેવામાં આવે તો પણ ધર્મભેદથી સંસાર અને મોક્ષ અવસ્થામાં આત્માનો ભેદ થશે જ. (૧૧/૨૭)
ટીકાર્થ :- પાતંજલ વિદ્વાનો એમ કહે છે કે → સત્ત્વપ્રધાન અંતઃકરણમાં રહેલી અભિવ્યંગ્ય ચિત્રશક્તિ પ્રત્યે આત્મા નિમિત્ત હોવા છતાં તેવા પ્રકારના પરિણામને ધારણ કરતો નથી. તેના પ્રત્યે પુરુષ પરિણામી કારણ બનતો ન હોવાથી આત્મામાં ફૂટસ્થતા અબાધિત જ રહેશે. ‘પુરુષ કોઈનું કારણ નથી.' એ પ્રાચીન શાસ્રવચનનો અર્થ એટલો જ છે કે ‘આત્મા કોઈનું ઉપાદાન કારણ નથી, પરિણામી કારણ નથી.' ઉપાદાન કારણ કહો કે પરિણામી કારણ કહો. બન્ને એક જ બાબતને દર્શાવે છે. કારણ કે ‘પરિણામ’ શબ્દનો અર્થ છે અન્ય અવસ્થાને પામવી. પુરુષ ચિત્તગત અભિવ્યંગ્ય ચિત્રશક્તિનું નિમિત્ત કારણ હોવા છતાં પણ જડ અંતઃકરણ સ્વરૂપે કે અભિવ્યંગ્ય ચિત્રશક્તિરૂપે પરિણમતો નથી. માટે આત્માનું ફૂટસ્થનિત્યત્વ અબાધિત જ છે. (અહીં પાતંજલ વિદ્વાનોનો કહેવાનો આશય એ છે કે જ્યારે પુરુષનું પ્રતિબિંબ અંતઃકરણવૃત્તિમાં પડે છે ત્યારે બુદ્ધિનિષ્ઠ = અંતઃકરણનિષ્ઠ અભિવ્યંગ્ય ચિક્તિની અભિવ્યક્તિ થાય છે. અર્થાત્ ત્યારે બુદ્ધિને ચિક્તિનું ભાન થાય છે. આ જે અભિવ્યંગ્ય એવી ચિત્રશક્તિની અભિવ્યક્તિ થાય છે તેના પ્રત્યે બુદ્ધિ ઉપાદાનકારણ છે અને પુરુષ નિમિત્તકારણ છે. સત્ત્વપ્રધાન અંતઃકરણમાં પુરુષનું પ્રતિબિંબ પડે છે ત્યારે પ્રતિબિંબિત ચૈતન્યવિશિષ્ટ અંતઃકરણ એ જ અભિવ્યંગ્ય ચિત્ત્શક્તિ કહેવાય છે. તથા અભિવ્યંગ્ય-ચિક્તિઆકાર પરિણામ તે બુદ્ધિની વૃત્તિ કહેવાય છે. અભિવ્યંગ્ય ચિત્ શક્તિ બુદ્ધિમાં
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
८१३
• ભોગમતનિરરમ • तथापि भवमोक्षयोः = संसाराऽपवर्गयोः धर्मभेदेन = भोगनिमित्ताऽनिमित्तत्व'धर्मभेदेन स्यात् = कथञ्चिद् भेद आवश्यकः ।
मोक्षेऽपि पूर्वस्वभावसत्त्वे कारणान्तराऽभावान्न भोग इति को भेद इति चेत् ?
ग्रन्थकार उत्तरपक्षयति- 'तथापी'ति । संसाराऽपवर्गयोः अवस्थयोः पुरुपस्य भोगनिमित्ताऽनिमित्तत्वधर्मभेदेन = सुख-दुःखाऽन्यतरसाक्षात्कारनिमित्तकत्व-तदनिमित्तत्वलक्षणधर्मभेदेन तस्य कथञ्चिद्भेदः = केनचिद्रूपेण स्वभावभेद आवश्यक एव ।
यत्तु → संसारदशायां कर्ता भोक्ताऽनुसन्धाता यः स आत्मेति व्यवस्थाप्यते । मोक्षदशायान्तु सकलग्राह्यग्राहकलक्षणव्यवहाराऽभावाच्चैतन्यमात्रमेव तस्याऽवशिष्यते - (रा.मा.४/३४) इति राजमार्तण्डे भोजेनोक्तं तत्तु स्पष्टमेव पुरुपस्य कौटस्थ्यभङ्गकारि, कालभेदेन विरुद्धधर्माध्यासात् । किञ्च संसारमोक्षावस्थयोः सर्वथा पुरुषस्वभावसाम्योपगमे तु मोक्षेऽपि भोगाऽऽपत्तिरनिवार्येव । अतः फलबलकल्प्यः संसार-मोक्षयोरस्य कथञ्चित्स्वभावभेद इति कौटस्थ्यं व्याहन्यत इति सिद्धम् ।
ननु मोक्षे पूर्वस्वभावसत्त्वेऽपि = पुरुपस्य भोगकालीनस्वभावसत्त्वेऽपि कारणाऽन्तराऽभावात् = भोगकारणीभूतप्रकृतिविकारोपधानविरहात् न = नैव मुक्तौ भोगः = सुखादिसाक्षात्कारः, न तु पूर्वतनस्वभावविरहात् इति हेतोः को भेदः संसाराऽपवर्गयोः पुरुपस्य इति चेत् ? જ રહે છે. અથવા એમ કહી શકાય છે કે સર્વપ્રધાનઅંતઃકરણનિષ્ઠ પુરુષપ્રતિબિંબ તે અભિવ્યંગ્ય ચિત્ શક્તિ છે. બુદ્ધિની અહમઆકારવાળી વૃત્તિમાં જ્યારે પુરુષનું પ્રતિબિંબ પડે છે ત્યારે જ બુદ્ધિમાં તે અભિવ્યંગ્ય ચિત્શક્તિ અભિવ્યક્ત થાય છે. અન્યથા સુષુપ્ત રહે છે. જ્યારે દ્રષ્ટા એવા પુરુષનું સ્વરૂપમાં અવસ્થાન થાય કે મોક્ષ થાય ત્યારે બાહ્ય-આત્યંતર તમામ વૃત્તિઓનો વિલય થતો હોવાથી ત્યારે વૃત્તિ જ નથી હોતી. તેથી વૃત્તિમાં પુરુષનું પ્રતિબિંબ પણ પડતું નથી. પરંતુ આ રીતે વૃત્તિમાં પુરુષનું પ્રતિબિંબ પડે કે ન પડે – બન્ને અવસ્થામાં પુરુષનું સ્વરૂપ તો એકનું એક જ રહે છે. માટે પુરુષમાં ઉપાદાનકારણશૂન્યતા સ્વરૂપ અકારણતા પણ અબાધિત જ છે.) ૯
પરંતુ આ વાત વ્યાજબી નથી. આનું કારણ એ છે કે પુરુષને અંતઃકરણગત ચિશક્તિ પ્રત્યે નિમિત્તકારણ માનવામાં આવે તો પણ સંસાર અને મોક્ષદશામાં આત્માનો ભેદ તો માનવો જ પડશે. કેમ કે સંસારદશામાં આત્મા ચિત્તગત નિરુપચરિત સુખાદિઅનુભવનું = ભોગનું નિમિત્ત બને છે અને મોક્ષ અવસ્થામાં તેવા ભોગનું નિમિત્ત બનતો નથી. ભોગનિમિત્તત્વ અને ભોગઅનિમિત્તત્વસ્વરૂપ બે વિરુદ્ધ ગુણધર્મોના આશ્રયમાં કથંચિત્ ભેદ માનવો તો જરૂરી જ છે. કેમ કે વિરુદ્ધધર્માધ્યાસ ધર્મીભેદનો સાધક છે. આમ સંસારી આત્મા અને મુક્ત આત્મામાં આંશિક ભેદ સિદ્ધ થાય છે. માટે પુરુષ સર્વદા એક જ સ્વરૂપવાળો હોય છે.' આવી પાતંજલ વિદ્વાનોની માન્યતા વ્યાજબી નથી.
પાતંજલ :- મોલ અવસ્થામાં અને સંસાર અવસ્થામાં આત્માનું સ્વરૂપ એક સરખું જ છે. ફરક માત્ર એટલો જ છે કે સંસારમાં ભોગકારણભૂત પ્રકૃતિના વિકારસ્વરૂપ બુદ્ધિતત્ત્વની ઉપસ્થિતિ હતી.
જ્યારે મુક્તિદશામાં તથાવિધ બુદ્ધિ ગેરહાજર હોવાથી સંસારકાલીન સ્વભાવવાળો હોવા છતાં તે આત્મા ૨. દસ્તાવ નિમિત્વધ...' ત્યશુદ્ધ: : |
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
८१४
• स्वभावाऽभेदे सहकारिसन्निधानकालभेदाऽसम्भवः • द्वात्रिंशिका-११/२७ सौम्य ! कथं तर्हि न भवमोक्षोभयस्वभावे विरोधः? । उभयैकस्वभावत्वान्नाऽयमिति चेद्? भङ्ग्यन्तरेणाऽयमेव स्याद्वाद इति किं वृथा खिद्यसे? ।।२७।।।
उत्तरपक्षयति- सौम्य ! शृणु, तर्हि = मोक्षे पूर्वतनभोगस्वभावसत्त्वे तु भोगकारणानामपि सन्निधानं संसाराऽपवर्गयोः तुल्यमेव स्यात्, तन्नियोगतः सदा स्वभावाऽभेदे सर्वदा सर्वेषां सहकारिणां भोगकारणानां तुल्यमेव सन्निधानं भवेत्, अभिन्नस्वभावसामर्थ्याऽऽक्षिप्तत्वात्तेषाम्, अन्यथा स्वभावाऽभेदाऽयोगात्, तदुपनिपाताऽऽक्षेपस्यापि तन्निमित्तकत्वादिति संसार-मोक्षयोः तुल्यफलतापत्तिरपरिहार्यवेति । न चात्मनः संसारदशायां भोगकारणाऽऽक्षेपकस्वभावो मोक्षे च तदनाक्षेपकस्वभाव इति न मुक्तावात्मनो भोगापत्तिरिति वाच्यम्, तर्हि कथं न एकस्यैव पुरुषस्य भव-मोक्षोभयस्वभावे = भोगकारणाऽऽक्षेपक-तदनाक्षेपकस्वभावे विरोधः ? विरुद्धधर्माऽध्यासादेवाऽऽत्मनः कथञ्चिद्भेदसिद्ध्या कौटस्थ्यं व्याहन्यत इति भावः।
ननु उभयैकस्वभावत्वात् = संसार-मोक्षोभयैकस्वभावत्वात् न अयं विरोधः । यदि ‘संसारे भोगसाधनाऽऽक्षेपकत्वस्वभावः, मुक्तौ च तदनाक्षेपकत्वस्वभाव' इति स्वभावद्वयमभ्युपगम्येत तदा विरोधः स्यादेव । न चैवमङ्गीक्रियतेऽस्माभिः पातञ्जलैः किन्तु 'संसारदशायां भोगसाधनाऽऽक्षेपकत्वमपवर्गाऽवस्थायाञ्च तदनाक्षेपकत्वमि'त्येवंविध एक एव स्वभावः कक्षीक्रियत इति कुतो विरुद्धधर्माऽध्यासेन स्वभावभेदाऽऽपत्त्या कौटस्थ्यव्याहतिः इति चेत् ? भङ्ग्यन्तरेण = शब्दाऽन्तरेण अयमेव मिथोविरुद्धकार्यद्वयकरणैकस्वभावाऽभ्युपगमः स्याद्वादः इति किं वृथा खिद्यसे ? पातञ्जलयोगदर्शनेऽप्येवमनेकान्तवादराद्धाત્યારે ભોગ કરાવતો નથી. આનો મતલબ કાંઈ એવો નથી કે મુક્તિદશામાં આત્મા સંસારકાલીન સ્વભાવથી ભિન્ન સ્વભાવવાળો બની જાય છે.
જૈન :- જો મોક્ષદશામાં પણ સંસારકાલીનસ્વભાવ રહેતો હોય તો આત્મામાં એકી સાથે મોક્ષ સ્વભાવ અને સંસારસ્વભાવ - આમ બે સ્વભાવ માનવા પડશે. અને આવું માનવામાં વિરોધ કેમ ન આવે ? મતલબ કે સંસારસ્વભાવ અને મોક્ષસ્વભાવ બન્ને પરસ્પર વિરુદ્ધ હોવાથી એકાંતદર્શનની માન્યતા મુજબ એકી સાથે એક જ આશ્રયમાં એક જ સ્થાને તે બન્ને સાથે રહી ન શકે. માટે પાતંજલ વિદ્વાનોની ઉપરોક્ત દલીલ વ્યાજબી નથી.
પાતંજલ - “મુક્તાત્મામાં ભોગનિમિત્તત્વ સ્વભાવ અને ભોગઅનિમિત્તત્વસ્વભાવ-આમ બે સ્વભાવ માનીએ તો વિરોધ આવે એ વાત સાચી. પરંતુ અમે તેવા બે સ્વભાવ નથી માનતા. અમે તો એમ કહીએ છીએ કે ભોગનિમિત્તત્વસ્વરૂપ સંસાર અને ભોગઅનિમિત્તત્વસ્વરૂપ મુક્તિ – આમ બન્નેનું સંપાદન કરવા સ્વરૂપ એક જ સ્વભાવ મુક્ત પુરુષમાં છે. એક સ્વભાવથી સંસાર-મોક્ષ બન્નેનો સ્વીકાર કરવાથી ઉપરોક્ત વિરોધ દોષ નહિ આવે.
જ પાતંજલમતનો સ્યાદ્વાદમાં પ્રવેશ ૩ જૈન :- ભાગ્યશાળી ! આ તો તમે અલગ પ્રકારના શબ્દથી સ્યાદ્વાદનો જ સ્વીકાર કરી લીધો. બે વિરુદ્ધ ગુણધર્મોનો એક સ્વભાવે સ્વીકાર કરવો એ તો સ્યાદ્વાદશૈલીનો જ એક નમૂનો છે. તેથી જૈન મતમાં જ તમારો પ્રવેશ થઈ જશે. અને એમાં કાંઈ તમારે ખેદ કરવા જેવો નથી. કારણ કે તમારી અને અમારી કહેવાની શૈલી જુદી છે. બાકી તાત્પર્ય તો એક જ છે. (૧૧/૨૭)
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
• पातञ्जलतन्त्रे स्याद्वादसम्मतिद्योतनम् ।
८१५ प्रसङ्गतादवस्थ्यं च बुद्धेर्भेदेऽपि तत्त्वतः । प्रकृत्यन्ते लये मुक्तेन चेदव्याप्यवृत्तिता ।।२८।।
प्रसङ्गेति । बुद्धेर्भेदेऽपि = प्रत्यात्मनियतत्वेऽप्यभ्युपगम्यमाने (च) तत्त्वतः = परमार्थतः प्रकृत्यन्ते = प्रकृतिविश्रान्ते लये = दुःखध्वंसे सति प्रसङ्गतादवस्थ्यं = एकस्य मुक्तावन्यस्याऽपि न्तप्रसरोऽनाविल इति भावः । एकस्वभावेनैव भोगाऽपवर्गलक्षणकार्यद्वयकरणे हि कार्यभेदात् कथञ्चित् पुरुषभेदः सिध्यति, अन्यथा सर्वदा कार्यद्वयाऽऽपत्तेः । एकस्यैव भोगाऽपवर्गोभयस्वभावस्याऽङ्गीकरणाच्च पुरुषे कथञ्चिदभेदोऽप्यनाविल एव । एतेन → अत आत्मनि कर्तृत्वमकर्तृत्वं च संस्थितम् । निरिच्छत्वादकर्ताऽसौ कर्ता सन्निधिमात्रतः ।। - (यो.वा.४/५६/३१) इति योगवाशिष्ठवचनमपि व्याख्यातम्, स्वभावभेदेन कर्तृत्वाऽकर्तृत्वसमावेशे कथञ्चित्पुरुषभेदध्रौव्यात् । → आपेक्षिको गुण-प्रधानभावः क्रियाविशेषात् - (सां.सू.२/४५) इति साङ्ख्यसूत्रमपि स्याद्वादिसदसि निपतति । एतेन एकस्यैव पुरुषस्य स्वरूपतः केवलं द्रष्टुत्वं, प्रख्यासाक्षित्वदशायां ज्ञातृत्वं, धृतिसाक्षित्वाऽवस्थायां अधिष्ठातृत्वं, प्रवृत्तिकाले कर्तृत्वं, फलानुभवाऽवसरे च भोक्तृत्वमित्युक्तावपि न क्षतिः; द्रष्टुत्व-ज्ञातृत्वादिपरिणामभेदे पुरुषभेदसिद्धेः, एकस्यैव नानापरिणामस्वभावाच्च पुरुषाऽभेदसिद्धेरिति सर्वत्राऽव्याहतप्रसरं स्याद्वादशासनमेव विजयतेतरामिति स्थितम् ।।११/२७।।
ननु पुरुषस्य सर्वदैकस्वभावत्वेऽपि बुद्धीनां नानात्वात्, प्रत्यात्मनियतत्वात् पुरुषार्थप्रवृत्तत्वात् प्रयोजननिप्पत्तौ निवृत्तिस्वभावत्वाच्च, न मुक्तौ भोगाऽऽपत्तिः, न वा स्वभावभेदेन कौटस्थ्यमात्मनो व्याहन्येतेत्याशङ्कापाकरणार्थमाह- ‘प्रसङ्गे'ति ।
यद्वा 'इत्थं प्रत्यात्मनियतं वुद्धितत्त्वं हि शक्तिमत्' (द्वा.द्वा.११/१८ पृष्ठ-७८२) इति यदुक्तं प्राक् पूर्वपक्षिणा तन्निराकर्तुमाह- 'प्रसङ्गे'ति । ‘कृतार्थं प्रति नप्टमप्यनष्टं तदन्यसाधारणत्वात्' (यो.सू. २/ २२) इति योगसूत्रेण बुद्धेः प्रत्यात्मनियतत्वे अभ्युपगम्यमानेऽपि परमार्थतः दुःखध्वंसे प्रकृतिविश्रान्ते
વિશેષાર્થ - છેલ્લે ટીકાર્યમાં જણાવ્યા મુજબ પાતંજલ વિદ્વાનો આત્મામાં સંસાર-મોક્ષઉભય વિષયક એક સ્વભાવ માને છે અને તે સ્વભાવ બે કાર્ય કરે છે. તેથી કાર્યના ભેદથી આત્મામાં કથંચિત્ ભેદ તો સિદ્ધ થશે જ. તથા એક સ્વભાવ માનવાથી આત્મામાં કથંચિત્ અભેદ પણ સિદ્ધ થશે જ. જો એક જ સ્વભાવ દ્વારા બે કાર્ય થવા છતાં આત્માને તમે કથંચિત્ ભિન્ન ન માનો તો એક સ્વભાવથી કાયમ ભોગમોક્ષ બન્ને કાર્ય એકી સાથે ઉત્પન્ન થવાની સમસ્યા સર્જાશે. માટે સાદ્વાદનો જ અંતે વિજય સિદ્ધ થાય છે.
જ પુરુષની મુક્તિ અસંગત છે ગાથાર્થ - વળી, દુઃખવિલયને અંતે પ્રકૃતિમાં જ વિશ્રાન્ત થવાનું હોય તો દરેક આત્મામાં બુદ્ધિ અલગ-અલગ માનો તો પણ પરમાર્થથી એકની મુક્તિમાં સર્વ આત્માની મુક્તિ થઈ જવાની સમસ્યા તો ઊભી જ રહેશે. જો તમે મુક્તિને અવ્યાપ્યવૃત્તિ ન માનો તો ઉપરોક્ત સમસ્યાનું નિરાકરણ નહિ थई 3. (११/२८)
ટીકાર્થ - દરેક આત્મામાં સંલગ્ન બુદ્ધિતત્ત્વ જુદું જુદું માનો તો પણ પરમાર્થથી એક આત્માનો મોક્ષ થતાં તમામ આત્માઓનો મોક્ષ થઈ જવાની સમસ્યાનું તો નિરાકરણ નહિ જ થઈ શકે. આનું १. हस्तादर्श .....दवस्थ्या' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
८१६
• प्रकृतेर्मुक्तत्वाऽमुक्तत्वमीमांसा • द्वात्रिंशिका-११/२८ तदापत्तिरित्यस्याऽपरिहार एव, प्रकृतेरेव मुक्तेरभ्युपगम्यमानत्वात्, तस्याश्च मुक्तत्वाऽमुक्तत्वोभयविरोधात् ।
एकत्र वृक्षे संयोग-तदभावयोरिव प्रकृतौ विभिन्नबुद्ध्यवच्छेदेन न मुक्तत्वाऽमुक्तत्वयोर्विरोध इत्यत आह- चेद् = यदि मुक्तेरव्याप्यवृत्तिता न 'अभ्युपगम्यत' इति शेषः ।। सति ‘एकस्य पुरुपस्य मुक्तो जातायां अन्यस्यापि सर्वस्य पुरुषस्य तदापत्तिः = मुक्त्यापत्तिः' इत्यस्य प्राक् (द्वा.द्वा.११/१२ पृष्ठ-७६४) आपादितस्य अपरिहार एव, भवद्दर्शने प्रकृतेरेव मुक्तेः अभ्युपगम्यमानत्वात्, तस्याश्च एकत्वात् । अत एवैकपुरुपीयदुःखकारणीभूतवुद्धेविलये तदन्यमुक्तिरपरिहार्या । न ह्येकं प्रति मुक्ताऽपि प्रकृतिः तदन्यपुरुपं प्रत्यमुक्तेति वक्तुं शक्यते, तस्याश्च = प्रकृतेर्हि एकत्वेन मुक्तत्वाऽमुक्तत्वोभयविरोधात् । प्रकृतिवदात्मनामपि सर्वगतत्वेन 'प्रकृतिरेकदेशेनैकेनात्मना सम्बद्धाऽन्यैरात्मभिश्चाऽसम्बद्धे'ति वक्तुमशक्यतया 'एकात्माऽवच्छेदेन प्रकृतेर्मुक्तिरन्यात्माऽवच्छेदेन चाऽमुक्ति'रिति वक्तुमशक्यत्वात् । न हि विभूनां मिथोऽवच्छेद्याऽवच्छेदकभावः सम्भवति ।
ननु एकत्र वृक्षे शाखा-मूलस्वरूपावच्छेदकभेदेन संयोग-तदभावयोः = कपिसंयोग-तदभावयोः इव एकत्रैव प्रकृतौ विभिन्नबुद्ध्यवच्छेदेन = तत्तत्पुरुपीयवुद्धिलक्षणाऽवच्छेदकभेदेन न मुक्तत्वाऽमुक्तत्वयोः विरोधः । यथा शाखाऽवच्छिन्नकपिसंयोगविशिष्टे वृक्षे मूलाऽवच्छिन्नकपिसंयोगाऽभावः तथैकपुरुपीयबुद्ध्यवच्छिनमुक्तिविशिष्टायां प्रकृतौ तदन्यपुरुपीयवुद्ध्यवच्छिन्नमुक्त्यभावो वक्तुं युज्यत इति पूर्वपक्ष्याशङ्कायां सत्यां ग्रन्थकार आह- यदि मुक्तेः अव्याप्यवृत्तिता न ‘अभ्युपगम्यत' इति शेषः = अनुक्तपदाऽध्याहारः । કારણ એ છે કે મોક્ષનો અર્થ છે દુઃખની અત્યંત નિવૃત્તિ. આ દુઃખની નિવૃત્તિ તો “અન્તતો ગત્વા’ પ્રકૃતિમાં જ રહે છે. કારણ કે દુઃખનું મૂળ કારણ તો પ્રકૃતિ જ છે. તથા પાતંજલ યોગદર્શનના સિદ્ધાન્ત મુજબ જે કાર્ય જ્યાંથી ઉત્પન્ન થાય ત્યાં જ તેનો લય થાય. માટે દુઃખનિવૃત્તિ પ્રકૃતિમાં જ રહેશે. તથા સકલ દુઃખની નિવૃત્તિ જ મુક્તિ હોવાથી આ રીતે મુક્તિ તો પ્રકૃતિની જ થઈ. તથા પ્રકૃતિ તો પાતંજલયોગદર્શન મુજબ એક જ છે. એક પુરુષને વિવેકખ્યાતિ ઉત્પન્ન થતાં તેના બુદ્ધિતત્ત્વમાં = મહત્ તત્ત્વમાં ઉત્પન્ન થતા દુઃખાદિનો ઉચ્છેદ થઈ જવાથી તે દુઃખવિલય બુદ્ધિમાં રહેશે તથા તે બુદ્ધિનો પણ ઉચ્છેદ થવાથી તે બુદ્ધિલય પોતાના મૂળ કારણ એવા પ્રધાન તત્ત્વમાં = પ્રકૃતિમાં રહેશે. આમ પરંપરાએ દુઃખનિવૃત્તિસ્વરૂપ મુક્તિ પ્રકૃતિમાં રહી જવાથી તે પુરુષ જેમ મુક્ત કહેવાય છે તેમ અન્ય આત્માઓ પણ મુક્ત કહેવાશે. કારણ કે એક જ પ્રકૃતિમાં એક પુરુષની અપેક્ષાએ મુક્તત્વ અને અન્ય પુરુષોની અપેક્ષાએ અમુક્તત્વ-આમ બે ગુણધર્મો માનવામાં તો વિરોધ આવે. માટે પૂર્વે (ગાથા ૧૨ માં) જણાવેલ એક પુરુષની મુક્તિ થતાં સર્વ પુરુષની મુક્તિ થવાનો દોષ ઊભો જ રહેશે.
પાતંજલ - જેમ કપિસંયોગ અને કપિસંયોગાભાવ પરસ્પર વિરુદ્ધ હોવા છતાં પણ એક જ વૃક્ષમાં શાખાઅવચ્છેદન કપિસંયોગ રહે છે. તથા મૂલાવચ્છેદન કપિસંયોગાભાવ રહે છે તેમ મુક્તત્વ અને અમુક્તત્વ ગુણધર્મો પરસ્પર વિરુદ્ધ હોવા છતાં એક જ પ્રકૃતિમાં એકપુરુષીયબુદ્ધિઅવચ્છેદન મુક્તત્વ રહેશે અને અન્ય પુરૂષીયબુદ્ધિઅવદેન અમુક્તત્વ ગુણધર્મ રહી શકે છે. અવચ્છેદકભેદ માનવાથી ઉપરોક્ત વિરોધનો પરિહાર થઈ જાય છે.
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
• मुक्तेरव्याप्यवृत्तिताविमर्शः •
८१७ तदभ्युपगमे च मुक्तेऽप्यमुक्तत्वव्यवहाराऽऽपत्तिरेव दूषणम् ।
किं चैवं मुक्तस्याप्यात्मनो भवस्थशरीराऽवच्छेदेन भोगाऽऽपत्तिरिति तत्प्रकृतिनिवृत्तिरवश्यमभ्युपेयेति द्रष्टव्यम् ।।२८।। अयमाशयः- व्याप्यवृत्तित्वं स्वाऽत्यन्ताऽभावाऽसमानाधिकरणत्वं अव्याप्यवृत्तित्वञ्च स्वाऽत्यन्ताऽभावसमानाधिकरणत्वम् । 'मुक्तेाप्यवृत्तित्वमव्याप्यवृत्तित्वं वा ?' इति विकल्पयामलमत्रोपतिष्ठते । नाऽऽद्यो युक्तः, मुक्त्यधिकरणे प्रधाने तदभावाऽसम्भवात्, व्याप्यवृत्तेरवच्छेदकसत्त्वे मानाऽभावात् । नाऽपि द्वितीयः सङ्गतः, तदभ्युपगमे च = मुक्तेरव्याप्यवृत्तित्वाऽङ्गीकारे तु मुक्तेऽपि प्रधाने अमुक्तत्वव्यवहाराऽऽपत्तिरेव दूषणम्, अस्मिन् पक्षे मुक्तेः स्वात्यन्ताऽभावसामानाधिकरण्योपगमात् । न चैकपुरुपीयबुद्ध्यवच्छेदेन प्रकृतेर्मुक्तत्वादवच्छेदकविनिर्मोकेण 'इयममुक्ते'ति वक्तुमशक्यमिति वक्तव्यम्, पाकरक्तेऽपि घटे अवच्छेदकोदासीनायाः 'श्यामोऽयमिति प्रतीतेः मीमांसकैः प्रमात्वोपपादनेन तथा वक्तुं शक्यत्वात् । 'मुक्त्यवच्छेदकीभूतबुद्ध्यवच्छेदेनाऽमुक्तेयं प्रकृतिः' इति प्रतीतिस्तु पाकरक्ते ‘इदानीं श्यामोऽयमिति प्रतीतिवदप्रमैव स्यादिति न साऽऽपाद्यते ।
किञ्च, एवं = प्रकृतेरेकत्वेऽपि प्रत्यात्मनियतस्य बुद्धितत्त्वस्य विवेकख्यात्या निवृत्तिस्वीकारेण मुक्ताऽमुक्तत्वव्यवहारसमर्थने मुक्तस्याऽपि आत्मनो भवस्थशरीराऽवच्छेदेन भोगाऽऽपत्तिः = सुखादिसाक्षात्कारप्रसक्तिरनिवारितैव; मुक्तेरव्याप्यवृत्तित्वेनाऽऽत्मनः संसारस्थदेहाऽवच्छेदेनाऽमुक्तत्वात् । इति हेतोः तत्प्रकृतिनिवृत्तिः = तत्पुरुपीयप्रकृतेर्निवृत्तिः अवश्यं अभ्युपेया, तस्या एकत्वात्सर्वगतत्वाच्चैकं प्रति निवृत्ती सर्वमुक्तिर्वज्रलेपायितैव इति द्रष्टव्यम् । न च प्रकृतेरेकत्वेऽपि नानाबुद्धीनामवच्छेदकत्वाऽभ्युपगमरीत्या
હ મુક્તિઅવ્યાપ્યવૃત્તિતાપક્ષ પણ દોષગ્રસ્ત છે જૈન - જો તમે મુક્તિને અવ્યાપ્યવૃત્તિ ન માનો તો અમે ઉપરોક્ત દોષારોપણ કરેલ છે, અવ્યાપ્યવૃત્તિ માનો તો નહિ. (વ્યાપ્યવૃત્તિ એટલે પોતે જે અધિકરણમાં હોય તે અધિકરણમાં પોતાનો અભાવ ન રહી શકવો. જેમ કે ઘટત્વ, પટવ વગેરે વ્યાપ્યવૃત્તિ છે. તથા અવ્યાપ્યવૃત્તિ એટલે પોતે જે અધિકરણમાં રહે તે અધિકરણમાં પોતાનો અભાવ રહી શકે. જેમ કે કપિસંયોગ વગેરે.) અવ્યાપ્યવૃત્તિ પદાર્થ તરીકે મુક્તિનો સ્વીકાર કરવામાં આવે તો યદ્યપિ ઉપરોક્ત વિરોધ દોષ તો નથી આવતો. પરંતુ એક પુરુષના બુદ્ધિતત્ત્વ દ્વારા તે પ્રકૃતિ મુક્ત થઈ હોવા છતાં અન્ય પુરુષના બુદ્ધિ તત્ત્વ દ્વારા તે અમુક્ત હોવાથી મુક્ત એવી પ્રકૃતિમાં પણ અમુક્તત્વનો વ્યવહાર થવાની સમસ્યા તો ઊભી જ છે. કારણ કે અમુક્તત્વ ગુણધર્મ તેમાં છે જ. વળી, બીજી મહત્ત્વની વાત એ છે કે પ્રકૃતિના બદલે બુદ્ધિની નિવૃત્તિ માનો તો વિવેકખ્યાતિના કારણે જે આત્મા પાતંજલ વિદ્વાનોની માન્યતા મુજબ મુક્ત થયેલો છે તેનું જે શરીર સંસારમાં-દુનિયામાં રહેલું છે તે શરીરવિચ્છેદેન તે આત્માને સુખાદિનો અનુભવ = ભોગ થવાની સમસ્યા સર્જાશે. કારણ કે મુક્તિ અવ્યાપ્યવૃત્તિ હોવાના કારણે સંસારસ્થદેહઅવચ્છેદન તે આત્માની પ્રકૃતિ = પ્રધાનતત્ત્વ તો અમુક્ત જ છે. આ સમસ્યાના નિરાકરણ માટે તે આત્માની પ્રકૃતિની પણ બુદ્ધિતત્ત્વની જેમ નિવૃત્તિ માનવી જરૂરી છે. તથા જો પ્રકૃતિની નિવૃત્તિ માનશો તો એકની મુક્તિ થતાં સર્વ આત્માની भुति थवानी मापत्ति 6tी ४ २४शे. (११/२८)
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकृतेः कर्मस्थानीयत्वद्योतनम्
द्वात्रिंशिका - ११/२९
८१८
प्रधानभेदे चैतत्स्यात्' कर्म 'बुद्धिगुणः पुमान् । स्याद्ध्रुवश्चाऽध्रुवश्चेति जयताज्जैनदर्शनम् । । २९ ।। ‘प्रधाने’ति । उक्तदोषभिया प्रधानभेदे चाऽभ्युपगम्यमाने आत्मभोगाऽपवर्गनिर्वाहकं एतत् कर्म स्यात् ।
नायं दोष इति वक्तव्यम्, नष्टाया बुद्धेः मुक्त्यवच्छेदकत्वाऽसम्भवात् । तदुक्तं स्याद्वादकल्पलतायां → “ तद्बुद्ध्यवच्छेदेन मुक्तत्वं नान्यबुद्ध्यवच्छेदेन” इत्यपि क्षीणाया बुद्धेरनवच्छेदकत्वादनुद्धोप्यम्, बुद्धियोगेन पुरुषस्य संसारित्वे तस्यैव मोक्षप्रसङ्गाच्च ← (शा.वा.स. ३/३५ वृ. पृ.११८) इति ।
वस्तुतस्तु प्रकृतेर्मोक्षोऽसम्भवी 'प्रकृतिवियोगो मोक्ष' इति वचनात्, अन्यथा प्रकृतिस्वरूपविलयाऽऽपत्तेः । पुरुषे तु तद्व्यापारद्वारा तन्निवृत्तिर्युज्येताऽपि न तु स्वस्मिन् स्वनिवृत्तिः सम्भवति घटे घटनिवृत्त्यदर्शनात्, अप्रसक्तस्याऽप्रतिषेधात् । यथोक्तं शास्त्रवार्तासमुच्चये मोक्षः प्रकृत्ययोगो यदतोऽस्याः स कथं भवेत् ? । स्वरूपविगमाऽऽपत्तेः तथा तन्त्रविरोधतः ।। ← (शा. वा. स. ३/३६) इति । ।११/२८ ।। नन्वेकमुक्तावन्यमुक्त्यापत्तिनिवारणाय नव्यसाङ्ख्यैः प्रधानमपि नानैवाङ्गीक्रियत इत्याशङ्कायामाह 'प्रधाने 'ति । प्रधानभेदे = प्रधानतत्त्वनानात्वे चाऽभ्युपगम्यमाने भवद्दर्शनेऽपि यः पुरुषः प्रधानान्मुक्तः स मुक्तिभाक्, यश्च प्रधानादमुक्तः सोऽमुक्त' इत्येवं व्यवहारोपपत्तिः स्यात् । किन्त्वेवं सति आत्मभोगाऽपवर्गनिर्वाहकं एतत् प्रधानतत्त्वं हि जैनदर्शनस्वीकृतं कर्म एवाऽदृष्ट-प्रकृत्यविद्याद्यपराऽभिधानं स्यात् । तच्च प्रकृति-प्रधानाऽव्यक्ताद्यपराऽभिधानं कर्म स्वविपाकप्रदर्शनोत्तरं कृतार्थत्वान्नाऽवस्थातुं शक्नोति । ततश्च कृतार्थस्याऽहङ्कारादेरिव तस्याऽपि निवृत्तिः स्वीकर्तव्यैव पातञ्जलैः, अन्यथा अहङ्कारं महति, महद् अव्यक्ते, अव्यक्तं पुरुषे क्रमेण विलीयते ← ( पै.३ / ९) इति पैङ्गलोपनिषद्वचनाऽनुपपत्तेः । ततश्चप्रकृतेर्नित्यत्वैकान्तसिद्धान्तोऽप्यसङ्गत एव ।
•
-
इत्थञ्चाभ्युपगन्तव्यमेवाऽकामेनाऽपि यदुत यदुदये भुक्तिः यद्विगमे च मुक्तिस्तत् कर्मैव भोगाऽपवर्गनिर्वाहकम् । कर्मप्रकृतितो मुक्तिरपि चैवं पुरुपस्यैव स्यात्, न तु प्रकृतेः । कर्मणो नानात्वात् परिणामित्वाच्च भव-भवविगमव्यवस्थोपपत्तेः । तदुक्तं शास्त्रवार्तासमुच्चये
अत्रापि पुरुषस्याऽन्ये मुक्तिमिच्छन्ति वादिनः । प्रकृतिं चाऽपि सन्यायात्कर्मप्रकृतिमेव हि ।।
.
ગાથાર્થ :- જો પ્રકૃતિ અનેક માનો તો તે પ્રકૃતિ સંસાર-મોક્ષના નિર્વાહક કર્મ (અદૃષ્ટ) સ્વરૂપ જ બનશે અને પુરુષ બુદ્ધિસ્વરૂપ ગુણવાળો થશે. તે અપેક્ષાએ નિત્ય અને અનિત્ય-ઉભયસ્વરૂપ થશે. આ રીતે જૈન શાસન જયવંતુ થશે. (૧૧/૨૯)
* અનેકવિધ પ્રકૃતિની ર્મસ્થાને ગોઠવણ #
ટીકાર્થ :- ઉપર જણાવેલ દોષોના ડરથી જો પાતંજલ વિદ્વાનો પ્રકૃતિને અનેક માને તથા તે રીતે સંસાર અને મોક્ષની સંગતિ કરે તો તે પ્રકૃતિ બીજું કોઈ તત્ત્વ નહિ પણ જૈનદર્શનને માન્ય કર્મતત્ત્વ સ્વરૂપ જ બનશે. કહેવાનો આશય એ છે કે દરેક આત્મામાં અલગ-અલગ પ્રકૃતિ માનો અને તેને આત્માથી ભિન્ન માનો તો જૈન લોકો જેને કર્મ કહે છે તે જ આવીને ઊભું રહે છે. પ્રકૃતિ કહો કે કર્મ કહો - એકનું એક જ છે. કારણ કે આત્મભિન્ન અનેક કર્મનો સ્વીકાર કરવાથી આત્માનો ભોગ સંસાર અને મોક્ષ સંગત થઈ શકે છે.
=
१. हस्तादर्शे 'स्याक...' इति त्रुटितः पाठः । २. हस्तादर्शे 'बुद्धिः गु..' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
आत्मनो बुद्धिगुणतोपपादनम्
पुमान् = पुरुषः बुद्धिगुणः स्यात्, बुद्ध्युप 'लब्धि - ज्ञानानामनर्थान्तरत्वात् । तस्याश्चाऽनेकरूपत्वात् परिणामित्वयोगतः । आत्मनो बन्धनत्वाच्च नोक्तदोषसमुद्भवः ।।
← (शा.वा.स. ३/३९-४० ) इति । 'अन्ये = जैना:' । शिष्टं स्पष्टम् । प्रकृति-प्रधानयोरनर्थान्तरतैव साङ्ख्य-पातञ्जलानां मत इत्यवधेयम् । तन्निरुक्तिश्च द्वादशारनयचक्रवृत्तौ प्रक्रियन्ते विकाराः तत इति प्रकृतिः । प्रधीयन्तेऽस्मिन् महदादय इति प्रधानम् ← ( द्वा.न.च.वृ. पृष्ठ - ३३८) इत्येवं श्रीसिंहसूरिगणिक्षमाश्रमणैरुक्तेत्यवधेयम् ।
•
કહો
१. मुद्रितप्रतौ 'बुद्धिलब्धि ...' इति पाठः ।
=
उपयोगः, ज्ञानं, विषयेन्द्रियसम्पर्कात्
किञ्चैवं पुरुषः बुद्धिगुणः स्वीकर्तुं योग्यः स्यात्, पुरुषस्य चिद्रूपताया भवद्दर्शने स्वीकृतत्वात् बुद्ध्युपलब्धि- ज्ञानानां च अनर्थान्तरत्वात् पर्यायशब्दत्वात् । तदुक्तं कुन्दकुन्दस्वामिना समयसारे → बुद्धी ववसाओ वि य अज्झवसाणं मदी य विन्नाणं । एक्कट्ठमेव सव्वं चित्तं भावो य परिणामो ।। ← ( स.सा. २७१ ) इति । तदुक्तं विशेषावश्यकभाष्यवृत्ती श्रीहेमचन्द्रसूरिभिरपि संवेदनं, प्रत्यय इति तावदनर्थान्तरम् ← (वि. आ. भा. ४९ ) इति । एतेन प्रथमं बुद्धिः, ततो लब्धिः पश्चाच्च ज्ञानमुपजायते ← इति निरस्तम् । तदुक्तं न्यायसूत्रेऽपि बुद्धिरुपलब्धिर्ज्ञानमित्यनर्थान्तरम् ← ( न्या. सू. १/१/१५ ) इति । तेषाञ्चाऽऽत्मलक्षणत्वं चित्तं चेयण सन्ना विन्नाणं धारणा य बुद्धी अ । ईहा मई वियक्का जीवस्स उ लक्खणा एए ।। ← (द.वै.नि. २२४) इत्येवं दशवैकालिकनिर्युक्तौ भद्रबाहुस्वामिभिः दर्शितम् । तदुक्तं भगवदाचार्येण अपि सायणसंहिताभाष्ये → चेतनो ज्ञानवान् बुद्धिमान् ← (सा.सं.भा. १/२/१-१/२/७ पृ.१५) इति ।
एतेन बुद्धेः प्रकृतिगुणता निरस्ता, पुरुषस्य चिद्रूपत्वे ज्ञानरूपताया बुद्धिरूपतायाश्चाऽनायासेन सिद्धेः ‘चिती संज्ञाने’ इति वचनाच्चैतन्य-विज्ञानयोरेकत्वस्याऽऽपन्नत्वात्, अन्यथा कथं 'बुद्ध्यध्यवसितमर्थं पुरुपश्चेतयत' इति भवदीयागमवचनमुपपद्येत ? तदुक्तं योगबिन्दी 'बुद्ध्यध्यवसितस्यैवं कथमर्थस्य चेतनम् । गीयते तत्र नन्वेतत् स्वयमेव निभाल्यताम् । । ' ( यो . बि. ४४८ ) इति । ततश्च बुद्धि - पुरुषयोः गुणगुणिभावेन कथञ्चिदभेद एवाभ्युपगन्तुमर्हति । बुद्धि-पुरुषयोः सर्वथैव भेदे 'सा बुद्धिः तमेवाऽऽत्मानं विपयेणावच्छिनत्ती' त्यत्र न किमपि नियामकं पश्यामः । तस्माद् बुद्धिरेव रागादिपरिणताऽऽत्मस्थानेऽभिषिच्यतामिति प्रागुक्तमेव ( द्वा. द्वा. ११/२४ पृष्ठ-८०६) युक्तम् ।
ननु रागादिपरिणतपुरुपस्य बुद्धिरूपत्वे बुद्धेः क्षणिकतयाऽऽत्मनोऽपि क्षणिकत्वापत्तौ बन्धमोक्षव्यवस्थाभङ्गः कृतनाशाऽकृताऽऽगमप्रसङ्गश्च प्रसज्येत इति चेत् ? मैवम्, सर्वथाऽऽत्मनोऽनित्यत्वाऽनभ्युपगमात् क्षणिकत्वाऽऽपत्तिर्नाऽस्माकं बाधिका, न वा बन्ध - मोक्षव्यवस्थाभङ्गप्रसङ्गो, न वा कृतनाशाऽकृताऽभ्यागमप्रसङ्गो लब्धप्रसरो जैनदर्शने । न चैवमनिर्वचनीयत्वमात्मनः स्यादिति शङ्कनीयम्, स हि कथञ्चित् द्रव्यरूपतामाश्रित्य ध्रुवः = द्रव्यतः = ध्वंसाऽप्रतियोगी, कथञ्चित् = पर्यायतः ज्ञानादिगुणमवलम्ब्य अध्रुवश्च = ध्वंसप्रतियोगी च । द्रव्यत्वेनाऽऽत्मत्वेन वा नित्य आत्मा તથા બુદ્ધિ એ આત્માનો ગુણ થશે. કારણ કે બુદ્ધિ કહો, ઉપલબ્ધિ કહો, જ્ઞાન કહો કે ચેતના આ બધા પર્યાયવાચક શબ્દો છે. સાંખ્ય વિદ્વાનો ‘વિષયસંબંધ પછી પ્રથમ બુદ્ધિ થાય. પછી
=
•
८१९
=
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
८२० • व्यापारद्वयविरोधविमर्शः •
द्वात्रिंशिका-११/२९ स्यात् = कथञ्चित् ध्रुवश्च द्रव्यतः, अध्रुवश्च पर्यायत इति = एवं जैनदर्शनं जयतात्, दोषलवस्याऽप्यस्पर्शात् ।
ननु च पुंसो विषयग्रहणसमर्थत्वेनैव चिद्रूपत्वं व्यवतिष्ठत इति विकल्पात्मकबुद्धिगुणत्वं न युक्तं, अन्तर्बहिर्मुखव्यापारद्वयविरोधादिति चेत् ? ज्ञानादिगुणरूपेणाऽनित्य इत्येवं जैनदर्शनं जयतात् = जयतु, दोषलवस्यापि संशय-सङ्कर-व्यतिकरविरोधाऽनवस्थादिदोपांऽशस्यापि अस्पर्शात् = असम्पर्कात् । यथा चानेकान्तवादे संशय-सङ्कराद्यनवकाशस्तथा व्युत्पादितमस्माभिजर्यलतायामिति जिज्ञासुभिस्ततोऽवधेयम् ।
तदुक्तं ग्रन्थकृता योगसूत्रविवरणे → यदि च ‘उत्पाद-व्यय-ध्रौव्ययुक्तं सद्' (तत्त्वार्थसूत्र-५/२९) इति गुणस्थलोपदर्शितरीत्या सल्लक्षणं सर्वत्रोपपद्यते तदा संसारि-मुक्तयोरसाङ्कर्येण स्वविभाव-स्वभावपर्यायैस्तदबाधमानं वन्ध-मोक्षादिव्यवस्थामविरोधेनोपपादयतीति एतज्जैनेश्वरप्रवचनाऽमृतमापीय 'उपचरितभोगाऽभावो मोक्षः' इत्यादिमिथ्यादृग्वचनवासनाविपमनादिकालनिपीतमुद्वमन्तु सुहृदयाः - (यो.सू.वि.३/५५)।
यदपि कपिलेन साङ्ख्यदर्शनप्रवर्तकेन स्वमातरं देवहूति प्रति → यत् तत् त्रिगुणमव्यक्तं सदसदात्मकम् । प्रधानं प्रकृति प्राहुरविशेपं विशेषवत् ।। - (क.दे.सं.२ ।१०) इत्युक्तं तदप्यनेकान्तवादाऽनुपात्येवेति द्रष्टव्यम् । एतेन → सदसच्चैव तत् सर्वमव्यक्तं त्रिगुणं स्मृतम् - (म.भा.अनुशा. ३९/२४) इति महाभारतवचनमपि व्याख्यातम् । किञ्च हेयोपादेयादिव्यवस्था ज्ञानेनैव निर्वहति, अचेतनस्य विषय-प्रकाशनसामर्थ्यविरहात् । आत्मनो ज्ञानऽगुणत्वानङ्गीकारे विषयग्रहणसामर्थ्यमेव न सम्भवेत् । ___अत्राऽऽत्मनश्चिद्रूपत्वमङ्गीकुर्वन्नपि चिद्गुणत्वमसहमानः पतञ्जल्यनुयायी शङ्कते- 'नन्विति । पुंसः = आत्मनो विषयग्रहणसमर्थत्वेनैव = हेयोपादेयादिविषयप्रकाशनसमर्थत्वेनैव चिद्रूपत्वं = ज्ञानस्वरूपत्वं व्यवतिष्ठते । तथाहि- योऽयं प्रकृत्या सहाऽनादिनैसर्गिकोऽस्याऽऽत्मनो भोग्यभोक्तृत्वलक्षणः सम्बन्धोऽविवेकख्यातिमूलः तस्मिन् सति पुरुपाऽर्थकर्तव्यतारूपशक्तिद्वयसद्भावे या महदादिभावेन परिणतिः तस्याः संयोगे सति यदात्मनोऽधिप्ठातृत्वं चिच्छायासमर्पणसामर्थ्य बुद्धिसत्त्वस्य च सङ्क्रान्तचिच्छायाग्रहणसामर्थ्य, पुरुषप्रतिबिम्बन तु सङ्क्रान्तचिच्छायाया बुद्धेः चेतनायमानत्वेन बुद्धिवृत्तौ घटादिज्ञानोत्पत्तौ तत्तादात्म्याલબ્ધિ થાય. પછી જ્ઞાન થાય' આમ કહે છે. તેથી અહીં તેનું ખંડન કરવા તે ત્રણને એકાર્થિક/પર્યાયશબ્દો કહેલ છે. તથા સંસાર અને મોક્ષ અવસ્થાનો ભેદ હોવાથી તે અપેક્ષાએ = પર્યાયની દષ્ટિથી આત્માનો કથંચિત્ નાશ પણ થશે તથા આત્મદ્રવ્યની અપેક્ષાએ આત્મા નિત્ય = ધ્રુવ પણ બનશે. આવું માનવું પાતંજલ વિદ્વાનો માટે જરૂરી થશે. તથા જો આવું તેઓ માને તો જૈનશાસનનો વિજય થશે. કારણ કે ઉપરોક્ત વ્યવસ્થા જૈન દર્શનને માન્ય જ છે. આવું માનવામાં આંશિક પણ દોષ આવતો નથી.
હું આત્મા જ્ઞાનસ્વરૂપ છે - પાતંજલ છે શંકા - આત્મા વિષયપ્રકાશન કરવામાં સમર્થ હોવાથી જ ચૈતન્યસ્વરૂપ સિદ્ધ થાય છે. માટે વિકલ્પાત્મક બુદ્ધિને આત્માનો ગુણ માની ન શકાય. કારણ કે “આ ઘટ છે'- આ પ્રકારે જે વિકલ્પસ્વરૂપ બુદ્ધિ થાય છે તે બહિર્મુખ વ્યાપારનું ફળ છે. તથા પોતાનું સ્વરૂપ ગ્રહણ થાય તે “હું ચેતન છું' આવા બોધમાં “હું આ પ્રકારે ચૈતન્યભાન થાય છે તે અંતર્મુખ વ્યાપારનું ફળ છે. વિકલ્પાત્મક બુદ્ધિનો બહિર્મુખ વ્યાપાર અને અંતર્મુખ વ્યાપાર-આ બન્ને વ્યાપાર પરસ્પર વિરોધી હોવાથી આત્મામાં તે બન્ને માની ન શકાય. તેથી ફક્ત ચૈતન્યરૂપ આત્મા માનવો યોગ્ય છે, નહિ કે બુદ્ધિ ગુણવાળો.
Jain Education Intern
For Private & Personal use only
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजमार्तण्डोक्तिनिराकरणम्
न, अनुभूयमानक्रमिकैकोपयोगस्वभावत्वेन तदविरोधादिति ।। २९ ।।
ऽऽभासादुपचारेण पुरुषे विपयग्रहणसामर्थ्यमापद्यते, न तु वुद्धिवृत्तिमन्तरेण । बुद्ध्युपहितविपयग्रहणसामर्थ्येनाऽऽत्मनो निर्विकल्पचिद्रूपत्वमेव युज्यते । सैव चिद्रूपता स्वयं मुक्तौ व्यवतिष्ठते । तदुक्तं भोजेन राजमार्तण्डे मोक्षदशायान्तु सकलग्राह्यग्राहकलक्षणव्यवहाराऽभावाच्चैतन्यमात्रमेव तस्यावशिष्यते । तच्चैतन्यं चितिमात्रत्वेनैवोपपद्यते न पुनरात्मसंवेदनेन, यस्माद् विपयग्रहणसमर्थत्वमेव चितेः (= पुरुषस्य ) रूपं नाऽऽत्मग्राहकत्वम् । तथाहि - अर्थश्चित्या गृह्यमाणः 'अयमिति गृह्यते, स्वरूपं गृह्यमाणं 'अहमि 'ति, न पुनर्युगपद्बहिर्मुखताऽन्तर्मुखतालक्षणव्यापारद्वयं परस्परविरुद्धं कर्तुं शक्यम् । अत एकस्मिन् समये व्यापारद्वयस्य कर्तुमशक्यत्वात् चिद्रूपतैवावशिष्यते । अतो मोक्षावस्थायां निवृत्ताधिकारेषु गुणेपु चिन्मात्ररूप एवाऽऽत्माऽवतिष्ठत इत्येवं युक्तम् ← (यो.सू.४/३४- रा. पृ.२१३) इति । इत्थं आत्मनः कूटस्थनित्यत्वेन मुक्ताविव संसारेऽपि चिद्रूपत्वमनाविलम् ।
E
ग्रन्थकारस्तन्निरस्यति- 'ने'ति । 'अयं घटः, घटमहं जानामीत्यादिरूपेण अनुभूयमानक्रमिकैकोपयोगस्वभावत्वेन तदविरोधात् अन्तर्मुख-वहिर्मुखव्यापारद्वयविरोधविरहात् । युगपत्तदुभयोपगम एव विरोधाऽवकाशः । क्रमेण व्यापारद्वयोपगमे विरोधप्रच्यवात् । न चैवं ज्ञानद्वयाऽऽपत्तिः, क्रमिकव्यापारद्वयाऽनुस्यूतैकोपयोगाऽङ्गीकारात्, 'मुहूर्त्तमात्रमहमेकविकल्पपरिणत एवाऽऽसमि 'त्यबाधित-स्वारसिकाऽनुभवादिवलेन (स्याद्वादकल्पलता-४/११२) उपयोगस्याऽन्तर्मुहूर्त्तमानकालत्वात् । इत्थमेवावग्रहेहापायादिसम्भवात् । तदुक्तं श्रीहेमचन्द्रसूरिभिः विशेषाऽऽवश्यकभाष्यवृत्ती निश्चयोपायमुखेन घटादिके वस्तुनि अवग्रहेहाऽपायरूपतयाऽन्तर्मुहूर्त्तप्रमाण एवोपयोगो जायते ← (वि. आ. भा. १८८ वृत्ति) इति । प्रदीर्घाऽध्यवसायस्य धारावाहिकतया समर्थने, स्थूलकालमादाय 'पश्यामीति प्रत्ययस्य भ्रान्तत्वे तदैक्यप्रत्यभिज्ञायाश्च तज्जातीयाऽभेदविपयकत्वे, घटादौ वर्तमानताप्रत्यय- प्रत्यभिज्ञयोरपि तथात्वे बौद्धसिद्धान्तप्रवेशाऽऽपातादित्यधिकं स्याद्वादकल्पलतायाम् (शा.वा.४/११२-स्या.क.पृष्ठ१७१) ।
८२१
वस्तुतो धारावाहिबुद्धिरप्येकैव । वेदान्तिभिरपि यावद् घटस्फुरणं तावद् घटाकारान्तःकरणवृत्तिरेकैव न तु नानेत्यङ्गीक्रियते । तदुक्तं वेदान्तपरिभाषायां सिद्धान्ते धारावाहिकबुद्धिस्थले न ज्ञानभेदः ← (वे. परि. पृष्ठ-३४) इति यथातन्त्रं भावनीयम् ।
यच्च
मोक्षदशायान्तु सकलग्राह्य-ग्राहकलक्षणव्यवहाराभावाच्चैतन्यमात्रमेव तस्यावशिष्यते । तच्चेतन्यं चितिमात्रत्वेनैवोपपद्यते न पुनरात्मसंवेदनेन ← (यो.सू.रा. ४ / ३४ ) इति राजमार्तण्डे भोजेनोक्तं तदसत् ज्ञानस्य सर्वविषयकत्वस्वभावत्वेन निःशेषप्रतिबन्धकाऽपगमे सति सर्वविषयकत्वाऽऽवश्यकत्वात् । સમાધાન :- આ શંકા વ્યાજબી નથી. કારણ કે એક જ ઉપયોગ હોવા છતાં વિષયપ્રકાશ અને સ્વપ્રકાશ બન્નેનો ક્રમિક અનુભવ કરવાનો સ્વભાવ માનવાથી વિરોધ આવતો નથી. (૧૧/૨૯) * જ્ઞાન આત્માનો ગુણ છે જૈન ડ્ર
વિશેષાર્થ :- જ્ઞાન દ્વારા જ વિષયવ્યવસ્થા થાય છે. જો જ્ઞાનને આત્માનો ગુણ માનવામાં ન આવે તો વિષયપ્રકાશનનું સામર્થ્ય આત્મામાં સંગત ન થઈ શકે. માટે આત્મા જ્ઞાનગુણવાળો હોવો જોઈએ. પરંતુ આ બાબતનો ઈન્કાર કરતા પાતંજલ વિદ્વાનો એમ કહે છે કે પુરુષને ચિત્સ્વરૂપ - જ્ઞાનસ્વરૂપ માનવો યુક્ત
-
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
८२२ • योगसूत्राणां समीक्षणम् •
द्वात्रिंशिका-११/२९ ज्ञस्वभावस्यात्मनो ज्ञानावरणीयप्रतिबद्धस्वभावत्वादऽशेषपदार्थमजानतोऽप्यपगताऽशेषज्ञानावरणस्य ज्ञस्वभावत्वादेवाशेषज्ञेयपरिच्छेदकत्वमभ्युपगन्तव्यम् । जयन्तभट्टेन अपि न्यायमञ्जर्यां → अत एव केचन चेतनस्य प्रकृत्या निर्मलत्वाद् मलानामागन्तुकत्वाद् मलनिबर्हणहेतोश्च यथोक्तस्य सम्भवात् तदावरणापाये सति स्वतः सकलपदार्थदर्शनसामर्थ्यस्वभावचित्तत्त्वावस्थानात् सर्वज्ञत्वसिद्धिमदूरवर्तिनीमेव मन्यन्ते - (न्या.मं.आणिक-९/मोक्षप्रक. ) इत्येवं 'केचने'त्युक्त्या जैनमतसमर्थनमकारि । युक्तञ्चैतत्, न हि प्रतिबन्धशून्यो ज्ञो ज्ञेये सति न प्रवर्तते । तदुक्तं योगबिन्दौ → 'ज्ञो ज्ञेये कथमज्ञः स्यादसति प्रतिबन्धके । दाह्येऽग्निर्दाहको न स्यात् कथमप्रतिबन्धकः?।।' (यो.बि.४३२) इति । तदुक्तं द्वाद-शारनयचक्रे अपि → अस्य ज्ञत्वमेवोत्कर्षपर्यन्तवृत्तं सर्वज्ञता। तन्निरतिशयं क्वचित् प्राप्नोति, तारतम्य-युक्तत्वात्, पर्वतोन्नतिवत, क्षेत्रप्रमाणवत; प्रत्यवगमकात्मकत्वात, खद्योतादितारतम्यवृत्तोद्योतवत् + (द्वा.न. च.पृ.२१४) इति । अधिकन्तु हारिभद्रीयावश्यकनियुक्तिवृत्तितः (आ.नि.६२८ हा.वृ.) विज्ञेयम् । अन्यच्चाधिकं क्लेशहानोपायद्वात्रिंशिकाविवरणे (भाग.६/पृ.१७५७) वक्ष्यामः । ___एतेन विवेकजं सर्वविषयकं ज्ञानमुत्पन्नमपि सत्त्वगुणत्वेन निवृत्ताऽधिकारायां प्रकृतौ प्रविलीयमानं नाऽऽत्मानमभिस्पृशतीत्यात्मार्थशून्यनिर्विकल्पचिद्रूप एव मुक्तौ व्यवतिष्ठत इति अपास्तम्, चित्त्वाऽवच्छेदेनैव सर्वविषयकत्वस्वभावकल्पनात्, अर्थशून्यायां चिति मानाऽभावाद्, बिम्बरूपस्य चित्सामान्यस्याऽविवर्तस्य कल्पनेऽचित्सामान्यस्यापि तादृशस्य कल्पनापत्तेः, व्यवहारस्य बुद्धिविशेषधर्मेरेवोपपत्तेः । यदि चाऽचित्सामान्यनिष्ठ एवाऽचिद्विवर्त कल्प्यते तदा तुल्यन्यायाच्चिद्विवर्तोऽपि चित्सामान्यनिष्ठ एवाभ्युपगन्तुं युक्तो न तु चिदचिद्विवर्ताधिष्ठानमेव कल्पयितुं युक्तम्, नयाऽऽदेशस्य सर्वत्र द्रव्ये तुल्यप्रसरत्वादिति (यो. सू.वि.३/५५) इति व्यक्तमुक्तं पातञ्जलयोगसूत्रविवरणे ग्रन्थकृता ।।
किञ्च, त्रिगुणात्मकस्य प्रधानस्यैकत्वे सति नित्यत्वे कक्षीक्रियमाणे नैव महदाद्यारम्भोऽपि युज्यते । तदुक्तं द्वादशारनयचक्रे मल्लवादिसूरिभिः साक्षेप-परिहारं → नित्यमेव त्र्यात्मकमिति चेत् ? तथापि सुतरां तथा, एकत्वनित्यत्वात् प्रकाश-प्रवृत्ति-नियमकार्यभेदाऽभावादनारम्भः वैषम्यनिर्मूलता च, उभयस्य चाऽभावः - (द्वा.न.च.पृष्ठ-१४) इति । मुद्गलोपनिषदि तु → तस्माद् विराडित्यनया पादनारायणाद् हरेः । प्रकृतेः पुरुषस्यापि समुत्पत्तिः प्रदर्शिता ।। - (मु.५) इत्येवं प्रकृत्यादेर्जन्यत्वोक्तेः → नित्योदिता त्वभिव्यङ्ग्या चिच्छक्तिः द्विविधा - (द्वा.द्वा.११/१६, पृ.७७९) इति प्रागुक्तमपास्तम् । __ किञ्च ..प्रकृतेर्महान् ततोऽहङ्कारः' इत्यादिप्रक्रियायामप्यैकमत्यं परेषां नास्ति । तथाहि- साછે. પરંતુ જ્ઞાન ગુણવાળો માનવો યોગ્ય નથી. કારણ કે પુરુષને ચૈતન્યસ્વરૂપ માનવાથી જ વિષયપ્રકાશનનું સામર્થ્ય સંભવી શકે છે. તેથી બુદ્ધિની વૃત્તિમાં પુરુષનું પ્રતિબિંબ પડતાં બુદ્ધિ = અંતઃકરણ = ચિત્ત ચેતનતુલ્ય થાય છે. આમ બુદ્ધિવૃત્તિમાં ચિતૂછાયા સંક્રાન્ત થવાથી બુદ્ધિને ઘટાદિ પદાર્થનું જ્ઞાન થાય છે. અને બુદ્ધિની साथे तात्म्यअध्यासना दीधे पुरुषने ५९ विषयमान थाय छे. भाटे 'पुरुषस्य चैतन्यम्' (शो ४ मा જણાવ્યા મુજબ, આ રીતે વિકલ્પાત્મક બુદ્ધિગુણવાળા પુરુષને માનવો યુક્ત નથી. વિષયપ્રકાશન કરવા માટે બહિર્મુખ વ્યાપાર જોઈએ. તથા પોતાનું પ્રકાશન કરવા માટે અંતર્મુખ વ્યાપાર જોઈએ. એક જ કાળમાં અંતર્મુખ વ્યાપાર અને બહિર્મુખ વ્યાપારનો વિરોધ હોવાથી બુદ્ધિ જ્યારે બહિર્મુખ વ્યાપાર દ્વારા ઘટાકાર પરિણામને પામે છે ત્યારે અંતર્મુખ વ્યાપાર આવી શકતો નથી. ૧૪ મા શ્લોકમાં આ વાત જણાવી ગયા છીએ. માટે વિકલ્પાત્મક બુદ્ધિ ગુણવાળો આત્મા માની ન શકાય. આવું પાતંજલ વિદ્વાનોનું કથન છે.
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
८२३
• जगत्सृष्टिप्रक्रियावैविध्यम् । ङ्ख्यसूत्रे → सत्त्व-रजस्तमसां साम्यावस्था प्रकृतिः । प्रकृतेर्महान्, महतोऽहङ्कारः, अहङ्करात् पञ्च तन्मात्राणि उभयमनिन्द्रियं तन्मात्रेभ्यः स्थूलभूतानि, 6 (सां.सू.१ ६१) इत्येवं प्रकृत्यादिकार्याणि दर्शितानि इति पूर्वं (पृ.७८५)दर्शितमेव । पातञ्जलानामपीयमेव प्रक्रियाऽभिमताऽविशेपेण । परं साङ्ख्य-पातञ्जलेभ्यो विलक्षणैव प्रक्रिया आथर्वणरहस्यभूतायां नारायणपूर्वतापिनीयोपनिषदि → प्रजापतिः प्रजायते । तस्मान्नारायणः प्रजायते । ब्रह्मा जायते । ब्रह्मणः सकाशात् पञ्चमहाभूतानि तन्मात्राणि जायन्ते । ज्ञानेन्द्रियकर्मेन्द्रियाणि मनोबुद्धि-चित्ताऽहङ्कारा जायन्ते । प्रकृतिर्जायते । चतुर्विंशतितत्त्वात्मको नारायणः । पञ्चविंशतितत्त्वात्मकः पुरुषत्वं परब्रह्म भवेत् + (ना.पू.ता.५/४) इत्येवं दर्शिता ।
गणेशोत्तरतापिन्युपनिषदि तु → पुरातनो गणेशो निगद्यते । स आद्यः सोऽक्षरः सोऽनन्तः सोऽव्ययो महान् पुरुषः । तच्छुद्धं तच्छबलम्। ततः प्रकृति-महत्तत्त्वानि जायन्ते । ततश्चाऽहङ्कारादिपञ्चतन्मात्राणि जायन्ते । ततः पृथिव्यप्तेजोवाय्वाकाशपञ्चमहद्भूतानि जायन्ते । पृथिव्या औषधय
ओपधीभ्योऽन्नम् । अन्नाद् रेतस्ततः पुरुषः ततः सर्वं ततः सर्वं जगत् + (गणे.२/४) इत्येवं प्रक्रिया प्रदर्शिता । आथर्वणीयायां महोपनिषदि तु → तस्मिन् (=नारायणे) पुरुषाः चतुर्दशाऽजायन्त एका कन्या । दशेन्द्रियाणि मन एकादशम्। तेजो द्वादशम् । अहङ्कारस्त्रयोदशः । प्राणाश्चतुर्दश आत्मा । पञ्चदशी बुद्धिः । पञ्च तन्मात्राणि पञ्च महाभूतानि । स एष पञ्चविंशकः पुरुषः - (आ.महो.१) इत्येवं पञ्चविंशतितत्त्वप्रक्रिया प्रोक्ता । अन्यत्र चान्यथैवेति प्रकृतिप्रभृतिप्रक्रिया कल्पितैवेति दिक् । ___ यदपि मुक्तावन्तःकरणविरहात् तन्त्रे ज्ञाननिषेध उक्त इति तदपि न, प्रक्षीणदोपस्य मुक्तावस्थायामन्तःकरणस्याऽनावश्यकत्वात्, ज्ञाननिषेधस्तु आवृतज्ञानाऽपेक्षया बोध्यः । एतेन → निर्गुणत्वान्न चिद्धर्मा ८ (सां.सू. १/१४६) इति साङ्ख्यसूत्रं निराकृतमवगन्तव्यम् । यथोक्तं योगबिन्दौ → निमित्ताऽभावतो नो चेन्निमित्तमखिलं जगत् । नाऽन्तःकरणमिति चेत् ? क्षीणदोषस्य तेन किम् ? ।। चैतन्यं चेह संशुद्धं स्थितं सर्वस्य वेदकम् । तन्त्रे ज्ञाननिषेधस्तु प्राकृताऽपेक्षया भवेत् ।।
6 (यो.बि. ४५३,४५६) इति । एतेन → ज्ञानं नैवाऽऽत्मनो धर्मो न गुणो वा कथञ्चन (सौ.पु.११/२५) इति सौरपुराणवचनमपि प्रत्याख्यातम्, आत्मनो जडत्वापत्तेः । तदुक्तं द्वादशारनयचक्रे → चेतनो झुपयोगलक्षणः, तदभावादचेतनः स्यात् + (द्वा.न.च.पृ.४८१) इति । अधिकन्तु क्लेशहानोपायद्वात्रिंशिकायां (भा.६/पृ.१७५३) वक्ष्यामः ।
यत्तु 'यथा दीपः प्रकाशात्मा ह्रस्वो वा यदि वा महान् । ज्ञानात्मानं तथा विद्यादात्मानं सर्वजन्तुषु ।।'
પરંતુ મહોપાધ્યાયજી મહારાજ કહે છે કે આ વાત વ્યાજબી નથી. આનું કારણ એ છે કે – જૈન દર્શનમાં ઉપયોગનું પ્રમાણ અંતર્મુહૂર્ત કાલ છે. અંતર્મુહૂર્તકાળ સુધી એક ઉપયોગ ટકી શકે છે. તેથી “આ ઘડો છે અને આ ઘડાને હું જાણું છું.” આ પ્રમાણે ક્રમસર બહિર્મુખવ્યાપાર અને અન્તર્મુખવ્યાપાર દ્વારા પર અને સ્વ બનો અનુભવ ક્રમસર થઈ શકે છે. એકીસાથે અન્તર્મુખ અને બહિર્મુખવ્યાપાર એક આત્મામાં માનીએ તો વિરોધનું ઉલ્કાવન કરી શકાય. પરંતુ જૈન દર્શન ક્રમિક બે વ્યાપાર સ્વીકારે છે. તથા ક્રમિક બે વ્યાપાર માનવા છતાં બે ઉપયોગને- બે જ્ઞાનને માનવાનો પ્રસંગ પણ નહિ આવે. કારણ કે અંતર્મુહૂર્ત કાળ સુધી એક ઉપયોગ ટકી શકે છે. અવગ્રહ, ઈહા, અપાય અને ધારણા - આ ક્રમથી એક જ જ્ઞાન અંતર્મુહૂર્ત સુધી ટકી રહે છે. - આ વાત વિશેષાવશ્યક ભાષ્ય વગેરેમાં બતાવેલી
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
८२४
• नयभेदेनाऽऽत्मस्वरूपप्रकाशनम् • द्वात्रिंशिका-११/३० तथा च कायरोधादावव्याप्तं' प्रोक्तलक्षणम्। एकाग्रतावधौ रोधे वाच्ये च प्राचि चेतसि ।।३०।।
तथा चेति । तथा च = जैनदर्शनजयसिद्धौ च प्रोक्तलक्षणं = पतञ्जल्युक्तयोगलक्षणं (म.भा.शांति.मो.ध.२१०/३९) इति महाभारते मोक्षधर्मे प्रोक्तम्, तत्तु द्रव्यार्थादेशेनावगन्तव्यम् । द्रव्यार्थिकनयेनात्मनो ज्ञानस्वरूपत्वात् पर्यायार्थिकनयेन चात्मनो ज्ञानगुणत्वादिति विभावनीयं तत्त्वमेतत् । एतेन → चैतन्यमेवाऽस्य स्वरूपम्, अग्नेरिव औण्ण्य-प्रकाशौ । नाऽत्र गुण-गुणिविभागो विद्यते - (सं.शा. २/३/३९) इति सक्षेपशारीरककृद्वचनं, → नात्मा सर्वथा चिद्धर्मा, किन्तर्हि ? चित्स्वरूप एव — (वृ.आ.भा.४/५) इति बृहदारण्यकभाष्यकृद्वचनं, → न च चिदेकरसस्याऽऽत्मनो धर्मसम्भवः -- (वि.प्र. सं.१/१ पृ.४५) इति विवरणप्रमेयसङ्ग्रहकृद्वचनं, → परमात्माऽपि चैतन्यमात्रो, न चैतन्यधर्मकः - (ब्र.सू.प्रकाशवच्च' ३/२/१५ सूत्र भाप्य) इति विज्ञानामृतभाष्यकारवचनं, → तत्त्वाख्यानमपि लक्षणं भवति, यथा चैतन्यलक्षणः पुरुषः - (प्रदी.३/२/१२६) इति प्रदीपकारवचनं, च व्याख्यातं द्रष्टव्यम्, द्रव्यार्थाऽऽदेशाऽर्पणया स्याद्वादसाम्राज्ये तदुपपत्तेः ।
यत्तु श्वेताश्वतरोपनिषदि → साक्षी चेता केवलो निर्गुणश्च 6 (श्वे.उप.६।११) इत्युक्तं तत्तु अखण्डसन्मात्रग्राहकपरसङ्ग्रहनयार्पणयाऽनेकान्तवादसिद्धान्ते सङ्गच्छते, तन्नये द्रव्यभिन्नगुणानङ्गीकारात् ।
किञ्च ‘शब्दज्ञानानुपाती वस्तुशून्यो विकल्पः'(यो.सू.१/९) इति योगसूत्रमपि न सम्यक्, यतो विकल्पो न शब्दादखण्डाऽलीकनिर्भासात्मकः किन्तु 'असओ णत्थि णिसेहो' (विशेषा.१५७४) इति विशेषावश्यकभाष्यकृद्वचनात् खण्डशः प्रसिद्धानामर्थानां संसर्गारोप एव, अभिन्ने भेदनिर्भासादिस्तु नयात्मा प्रमाणैकदेश एवेति न तस्य प्रमाणबहिर्भावः सङ्गच्छते । ‘अभावप्रत्ययालम्वना वृत्तिर्निद्रा' (यो.सू.१/ १०) इत्यपि योगसूत्रवचनं न समीचीनम्, यतो निद्रा न सर्वाऽभावालम्बना, स्वप्ने करि-तुरगादिभावानामपि प्रतिभासनात् । नापि सर्वा मिथ्यैव, संवादिस्वप्नस्यापि बहुशो दर्शनात् । इत्थमेव ततः संशयनिवृत्त्युपपत्तेः । तदुक्तं योगबिन्दौ → अमुत्र संशयापन्नचेतसोऽपि ह्यतो ध्रुवम् । सत्स्वप्नप्रत्ययादिभ्यः संशयो विनिवर्तते ।। 6 (यो.बि.४२) इति । स्मृतिरपि अनुभूते यथार्थतत्ताख्यधर्मावगाहिनी, संवादविसंवादाभ्यां द्वैविध्यदर्शनादिति तिसृणामुत्तरवृत्तीनां द्वयोरेव प्रमाण-विपर्यययोर्यथायथमन्तर्भावात् पञ्चवृत्त्यभिधानं स्वरुचितप्रपञ्चार्थम्, अन्यथा क्षयोपशमभेदादसङ्ख्यभेदानामपि सम्भवादिति (यो.सू.वि.१/१०) व्यक्तं योगसूत्रविवरणे ।।११/२९।।
फलितनिष्कर्षमाह- 'तथा चेति। जैनदर्शनजयसिद्धौ सत्यां 'योगश्चित्तवृत्तिनिरोध' (यो.सू.१/२) ४ छे. भाम विल्यात्म बुद्धि ५५॥ मात्मानो ४ गु छ- मेम नही थाय छे. (११/२८)
ગાથાર્થ :- તેમ જ કાયનિરોધ વગેરેમાં પાતંજલ યોગલક્ષણ અવ્યાપ્તિ દોષથી ગ્રસ્ત બને છે. તથા જો “માત્ર એકાગ્રતા અને નિરોધ - આ બન્નેમાં સાધારણ એવો રોધ એ યોગ છે.” આમ કહો તો पूर्व वित्तमा अध्याति भावशे. (११/30)
ટીકાર્થ:- ૨૯ મા શ્લોકમાં જણાવ્યા પ્રમાણે જૈનદર્શનનો વિજય સિદ્ધ થતાં જૈનદર્શનના સિદ્ધાન્તો પાતંજલ વિદ્વાનોએ માન્ય કરવા પડશે. જૈનદર્શનમાં કાયનિરોધ, વચનનિરોધ વગેરેને પણ શૈલેશી વગેરે १. हस्तादर्श 'व्यव्याप्तं' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
• कायरोधादावव्याप्तिविमर्शः •
=
एकाग्रतानिरोधमात्रसाधारणे
कायरोधादावव्याप्तं, आदिना वाग्निरोधादिग्रहः । एकाग्रता धौ च रोधे वाच्ये प्राचि = एकाग्रतायाः पृष्ठभाविनि चेतसि = अध्यात्मादिशुद्धे अव्याप्तम् ||३०|| इति पतञ्जलयुक्तयोगलक्षणं कायोत्सर्गादिदशायां शैलेश्यवस्थायां वा जायमाने कायरोधादौ अव्याप्तं अव्याप्तिदोषग्रस्तं, आदिना वाग्निरोधादिग्रहः । कायनिरोध-वचननिरोध चक्षुर्निरोधादेः योगत्वेऽपि पतञ्जल्युक्तयोगलक्षणाऽयोगात् लक्ष्यैकदेशाऽगमनलक्षणाऽव्याप्तिरपरिहार्येति भावः I
किञ्च वक्ष्यमाणपञ्चविधचित्तभूमिमध्ये एकाग्र - निरुद्धावस्थचित्तद्वयवृत्तिनिरोध एव पातञ्जलैः यो - गलक्षणे विवक्षितः । तथा सति विक्षिप्तचित्तवृत्तिनिरोधेऽप्यव्याप्तिर्वज्रलेपायितैवेत्याशयेन ग्रन्थकृदाहएकाग्रता-निरोधमात्रसाधारणे = वृत्तिनिरोधाऽविनाभावि चित्तगतैकाग्रता-निरुद्धत्वावस्थाद्वयमात्रानुगते, मात्रपदेन क्षिप्त-मूढ-विक्षिप्तत्वव्यवच्छेदः कृतः, रोधे = निरोधपदार्थे पातञ्जलैः वाच्ये सति चित्तैकाग्रतादिकृते आवश्यकस्य काय-वचन- नयनादिगतविषयाऽन्तरसञ्चारप्रतिरोधस्य चित्तवृत्तिनिरोधाऽविनाभावितया शैलेशीकरणप्रभृतिकालीने काय - वचन - नयनादिनिरोधादौ कथञ्चिदव्याप्तिवारणेऽपि चतुर्थभूमिकारूपायाः चित्तगताया एकाग्रतायाः पृष्ठभाविनि = निम्नभूमिकावर्तिनि विक्षिप्ते चेतसि अध्यात्मादिशुद्धे = वक्ष्यमाणा( द्वा. द्वा.१८/१-१०, भाग-४, पृ. १२२१-१२३६ )ऽध्यात्म-भावनादिविशुद्धतया योगत्वेनाऽभिमते पतञ्जल्युक्तयोगलक्षणं अव्याप्तम्। एकाग्र-निरुद्धयोर्भूम्योर्यश्चित्तस्यैकाग्रतारूपः परिणामः स योग इति पातञ्जलराद्धान्तः राजमार्तण्डे भोजेन प्रदर्शितः । परन्त्वेवं विक्षिप्तभूमिकास्थचित्तवृत्तिनिरोधे योगलक्षणाऽव्याप्तिः सुरगुरुणापि पराकर्तुं न शक्यत इति ग्रन्थकृदभिप्रायः । ।११/३० ।।
અવસ્થામાં યોગસ્વરૂપ જણાવેલ છે. પરંતુ તેમાં પાતંજલિ મહર્ષિએ જણાવેલ ચિત્તવૃત્તિનિરોધ સ્વરૂપ યોગનું લક્ષણ રહેતું ન હોવાથી અવ્યાપ્તિ દોષ આવશે. કારણ કે લક્ષ્યના એક દેશમાં લક્ષણ ન જવું તે લક્ષણનો અવ્યાપ્તિ દોષ કહેવાય છે.
८२५
ૢ ચિત્તની
=
પાંચ અવસ્થા
नहीं पातं विद्वानो खेम उहे छे
वित्तना पांय प्रहार छे. क्षिप्त, विक्षिप्त, भूढ, खेडाय અને નિરુદ્ધ. અહીં એકાગ્ર અને નિરુદ્ધ ચિત્તમાં ક્રમસર જે એકાગ્રતા અને નિરોધ રહેલ છે તે બન્નેમાં साधारण = વિદ્યમાન એવો રોધ એ જ ‘ચિત્તવૃત્તિનિરોધ’ શબ્દમાં રહેલ નિરોધ શબ્દનો અર્થ છે. કારણ કે કોઈ પણ વિષયમાં ચિત્તને એકાગ્ર કરવું હોય તો અન્ય વિષયમાંથી ચિત્તનો નિરોધ કરવો જ પડે. તે વિના ચિત્ત એકાગ્રતાને પામતું જ નથી. વળી, મન અને ઈન્દ્રિય વિષયક પ્રવૃત્તિને પુરુષ રોકે તો જ કાયાદિનો રોધ શકય બને. અર્થાત્ ચિત્તની એકાગ્રતા કે કાયનિરોધ-વચનનિરોધ... આ બધું ચિત્તનો નિરોધ કરીએ તો જ થઈ શકે છે. માટે ઉપરોક્ત રીતે અર્થઘટન કરવામાં કોઈ વાંધો नहि खावे. ←
પરંતુ આ વાત વ્યાજબી નથી. આનું કારણ એ છે કે આ રીતે અર્થઘટન કરવામાં આવે તો પણ એકાગ્રતાની પૂર્વે જે ચિત્ત અધ્યાત્મ આદિથી શુદ્ધ થયેલ છે તેમાં ચિત્તવૃત્તિનિરોધ સ્વરૂપ યોગલક્ષણની અવ્યાપ્તિ આવશે. કારણ કે એકાગ્ર ચિત્તની પૂર્વે જે વિક્ષિપ્ત ચિત્ત છે તેમાં યોગના આરંભ સ્વરૂપે અધ્યાત્મ આદિ શુદ્ધિ રહેવા છતાં ત્યાં વૃત્તિનિરોધ હોતો નથી. (૧૧/૩૦)
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
• पञ्चविधचित्तप्रतिपादनम् • द्वात्रिंशिका-११/३१ योगारम्भोऽथ विक्षिप्ते व्युत्थानं क्षिप्त-मूढयोः । एकाग्रे च निरुद्धे च समाधिरिति चेन्न तत् ।।३१।। _ 'योगे'ति । अथ विक्षिप्ते चित्ते योगाऽऽरम्भः, क्षिप्तमूढयोः चित्तयोः व्युत्थानं । एकाग्रे च निरुद्धे च चित्ते समाधिरिति एकाग्रतापृष्ठभाविनश्चित्तस्याऽलक्ष्यत्वादेव न तत्राऽव्याप्तिः । क्षिप्तं हि रजस उद्रेकादस्थिरं बहिर्मुखतया सुख-दुःखादिविषयेषु' कल्पितेषु सन्निहितेषु वा रजसा प्रेरितम् । तच्च सदैव दैत्य-दानवादीनाम् ।
मूढं = तमस उद्रेकात् कृत्याऽकृत्यविभागाऽसङ्गतं क्रोधादिभिर्विरुद्धकृत्येष्वेव नियमितम् ।
पूर्वपक्षी प्रकृते शङ्कते 'योगे'ति । अथ विक्षिप्ते चित्ते योगाऽऽरम्भः = चित्तवृत्तिनिरोधाऽभ्यासः, न तु योगः । क्षिप्त-मूढयोः चित्तयोः व्युत्थानं = योगव्युत्थानं भवति । एकाग्रे चित्ते वहिवृत्तिनिरोधात् निरुद्धे च चित्ते सर्वासां वृत्तीनां संस्काराणां च प्रतिलोमपरिणामेन स्वकारणे प्रविलयात् समाधिः = चरमपरमसमाधियोगः प्रादुर्भवति । इति हेतोः एकाग्रतापृष्ठभाविनः चित्तस्य विक्षिप्तादिरूपस्य अलक्ष्यत्वादेव = योगलक्षणाऽलक्ष्यत्वादेव न तत्र अव्याप्तिः दोषात्मिका । न ह्यलक्ष्ये लक्षणाऽगमनं दूषणम्, अपि तु भूपणमेव ।
राजमार्तण्डानुसारेण (रा.मा.१/२) साम्प्रतं पञ्चविधां चित्तभूमिकामाविष्करोति- क्षिप्तं हि चित्तं रजसः = रजोगुणस्य उद्रेकात् अस्थिरं = अत्यन्तं चञ्चलं बहिर्मुखतया = बाह्यविषयग्रहणप्रवणतया सुख-दुःखादिविषयेषु कल्पितेषु = विकल्पितेषु व्यवहितेषु सन्निहितेषु वा रजसा प्रेरितम् । क्षिप्तं सदैव रजसा तेषु तेषु विपयेषु क्षिप्यमाणमत्यन्तमस्थिरमिति तत्त्ववैशारद्यां वाचस्पतिमिश्रः (त.वै.१/१)। तच्च सदैव दैत्य-दानवादीनां भवति । तच्चाऽणिमाद्यैश्वर्य-शब्दादिविषयप्रियमवगन्तव्यम् ।
मूढं चित्तं तमस उद्रेकात् कृत्याऽकृत्यविभागाऽसङ्गतं = यथावस्थित-कर्तव्याऽकर्तव्यविभागबोधमन्तरेण क्रोधादिभिः विरुद्धकृत्येष्वेव = लोकविरुद्धेषु धर्मविरुद्धेषु चैव कार्येपु नियमितं = प्रतिष्ठितं, निद्रादि
ગાથાર્થ - વિક્ષિત ચિત્તમાં યોગનો ફકત આરંભ જ હોય છે. તથા ક્ષિત ચિત્ત અને મૂઢ ચિત્તમાં વ્યુત્થાન હોય છે. તથા એકાગ્ર ચિત્ત અને નિરુદ્ધ ચિત્તમાં જ સમાધિ હોય છે. માટે છેલ્લી બે દશામાં જ યોગ કહેવાય - આમ પાતંજલ વિદ્વાનો જે કહે છે તે બરાબર નથી. (૧૧/૩૧)
ટીકાર્થ :- અહીં પાતંજલ વિદ્વાનો એમ કહે છે કે – વિક્ષિત ચિત્તમાં યોગનો ફકત આરંભ જ હોય છે. તથા ક્ષિત અને મૂઢ ચિત્તમાં તો વ્યુત્થાનદશા જ છે. એકાગ્રતાપૂર્વકાલીન એવા આ ત્રણ ચિત્ત તો અમારું લક્ષ્ય જ ન હોવાથી તેમાં અવ્યાપ્તિ દોષ નથી આવતો. તથા એકાગ્ર ચિત્ત અને નિરુદ્ધ ચિત્તમાં સમાધિ છે જ. માટે તેમાં તો યોગલક્ષણ વિદ્યમાન હોવાથી અવ્યાપ્તિ નથી આવતી. રજોગુણના ઉદ્રકથી અસ્થિર થયેલું ચિત્ત ક્ષિપ્ત કહેવાય છે. ક્ષિપ્ત ચિત્ત બહિર્મુખ હોવાથી કલ્પિત એવા સુખ-દુઃખ આદિના વિષયોમાં અથવા નજીક રહેલા એવા સુખાદિ વિષયોમાં રજોગુણથી પ્રેરાયેલ હોય છે. આ ક્ષિત ચિત્ત કાયમ દૈત્ય, દાનવ વગેરેને હોય છે. તથા તમોગુણના અતિરેકથી કર્તવ્ય અને અકર્તવ્ય એવા વિભાગની સંગતિ વગરનું (કર્તવ્ય-અકર્તવ્યના યથાવસ્થિત ભાન વિનાનું) તથા ક્રોધ વગેરેના કારણે કાયમ (લોક અને ધર્મથી) વિરુદ્ધ એવા જ કાર્યોમાં જોડાયેલું ચિત્ત મૂઢ કહેવાય છે. १. हस्तादर्श 'विधये' इत्यशुद्धः पाठः ।।
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
• क्षिप्त-विक्षिप्तचित्तयोः भेदोपस्थापनम् •
८२७ तच्च सदैव रक्षःपिशाचादीनाम् । विक्षिप्तं तु सत्त्वोद्रेकात् परिहृतदुःखसाधनेष्वेव शब्दादिषु प्रवृत्तम् । तच्च सदैव देवानाम् ।। ____एतास्तिस्रश्चित्तावस्था न समाधावुपयोगिन्यः । एकाग्रता-निरुद्धरूपे द्वे एव सत्त्वोत्कर्षाद्यथोत्तरमवस्थितत्वाच्च समाधावुपयोगं भजेते इति चेत् ? न तत् ।।३१।। मदऽधर्माद्यनुरागि च । 'मूढं तु तमः समुद्रेकान्निद्रावृत्तिमदिति (त.वै. १/१) वाचस्पतिमिश्रः । तच्च सदैव रक्षःपिशाचादीनां भवति । तच्चाऽश्रेयोऽधर्माऽज्ञानाऽवैराग्याऽनैश्वर्यमुपगच्छति । विक्षिप्तं तु सत्त्वोद्रेकात् परिहतदुःखसाधनेषु एव = वैशिष्ट्येन दुःखसाधनं परिहत्य सुखसाधनेष्वेव शब्दादिषु प्रवृत्तम् । तच्च सदैव देवानां भवति । ‘सत्त्वात्किञ्चिदूने रजस्तमसी मिथः समे यदा भवतः तदा सत्त्वात् तद्ध्यानाऽभिमुखं भूत्वा तमसा तत्पिधाने सति रजसैश्वर्यं कामयमानं विषयप्रियं भवति विक्षिप्तम्' (रा.मा.१/२) इति राजमार्तण्डे भोजः । ‘क्षिप्ताद् विशिष्टं = विक्षिप्तम् । अत्यन्तचलचित्तस्य कादाचित्कं स्थिरत्वं विशेषः' इति मणिप्रभाकृत् (म.प्र.१/१) । ___ एतास्तिस्रः चित्तावस्था न समाधौ उपयोगिन्यः । तदुक्तं नागोजीभट्टेन ‘आसु तिसृषु विद्यमानोऽपि यत्किञ्चिच्चित्तवृत्तिनिरोधो न योगपक्षे, तत्प्रतिद्वन्द्विविक्षेपोपसर्जनत्वात् । एकाग्रत्वं ध्येयाऽतिरिक्तवृत्तिनिरोधः । तत्र हि सति कूटस्थनित्यचित्स्वरूपस्य हृदयदेशेऽन्तःकरणाऽवच्छेदेनाऽभिव्यक्तस्य साक्षात्कारो भवति । साक्षात्कारे चाऽविद्योच्छेदात्तन्मूलक्लेशक्षयो भवति । अस्यामवस्थायां सम्प्रज्ञातयोगः । अत्र रजस्तमोमयवृत्तेः सर्वथा निरोधः । सात्त्विकी त्वात्मविषयाऽस्त्येव । अस्य च ध्येयवस्तु-पुरुषतत्त्वसाक्षात्कारद्वारा क्लेशाधुच्छेदकत्वेन मोक्षहेतुता । निरुद्धं = निरुद्धसकलवृत्ति-संस्कारमात्रशेषम् । अत्र सर्ववृत्तिनिरोधेऽसम्प्रज्ञातः । अस्य चाखिलवृत्तिसंस्कारदाहद्वारा प्रारब्धस्याप्यतिक्रमेण मोक्षहेतुते'ति (ना.भ.१/१)। यथोक्तं → एकाग्रता चेद् बाह्यादौ, निरोधश्चेच्चिदात्मनि । क्षिप्तादित्रिभुवस्त्यागात्कस्य मोक्षोऽत्र दूरतः ।। ( ( ) इति चेत् ?
ग्रन्थकार उत्तरपक्षयति- न तत् समीचीनम् ।।११/३१ ।। આ મૂઢ ચિત્ત કાયમ રાક્ષસ, પિશાચ વગેરેને હોય છે. તથા વિક્ષિપ્ત ચિત્ત તો સત્ત્વગુણના અતિરેકથી દુઃખકારણતા જેમાંથી નીકળી ગઈ છે એવા શબ્દ આદિ વિષયોમાં પ્રવૃત્ત હોય છે. આ વિક્ષિપ્ત ચિત્ત દેવોને હોય છે. (કહેવાનો આશય એ છે કે વિક્ષિપ્ત ચિત્તવાળા સત્ત્વગુણપ્રધાન હોય છે. તેથી જ્યાં સુધી વિષયોમાં સુખ જણાય ત્યાં સુધી જ તેમાં તેઓ પ્રવૃત્તિ કરે છે. જ્યારે શબ્દાદિ વિષયોમાં દુઃખદર્શન થાય, દુઃખસાધનતાના દર્શન થાય ત્યારે તેઓ સાત્વિકવૃત્તિવાળા હોવાથી વિષયોને તરત છોડી દે છે.
જ્યારે અન્ય જીવો તો ઈન્દ્રિયવિષયોમાં દુઃખના દર્શન થાય, સ્ત્રી અપમાન કરે, ભોગના અતિરેકથી રોગ આવે તો પણ વિષયોને છોડતા નથી. કારણ કે તેઓ સાત્ત્વિક વૃત્તિવાળા નથી અને તેઓમાં રાગનો ઉદ્રક હોય છે.)
ચિત્તની આ ત્રણેય અવસ્થાઓ સમાધિમાં ઉપયોગી નથી. એકાગ્રતા અને નિરુદ્ધ - આ બે જ ચિત્તદશા સમાધિમાં ઉપયોગી બને છે. કારણ કે તેમાં સત્ત્વ ગુણનો અતિરેક હોય છે તથા આગળ પણ તે અવસ્થા સ્થિરતાથી ટકી રહે છે. ક્ષિપ્ત અને મૂઢ ચિત્તમાં સત્ત્વ ગુણનો ઉત્કર્ષ જ નથી. તથા
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
'क्रियमाणं कृतमिति 'न्यायविचारः
द्वात्रिंशिका - ११/३२
योगारम्भेऽपि योगस्य निश्चयेनोपपादनात् । मदुक्तं लक्षणं तस्मात्परमानन्दकृत् सताम् ।।३२।। 'योगे'ति । योगाऽऽरम्भेऽपि = योगप्रारम्भकालेऽपि निश्चयेन = निश्चयनयेन योगस्योपपादनाद् व्यवस्थापनात्, ‘क्रियमाणं कृतमिति तदभ्युपगमात् ।
आद्यसमये तदनुत्पत्तावग्रिमसमयेष्वपि तदनुत्पत्त्यापत्तेः ।
तदेव भावयति 'योगे 'ति । योगप्रारम्भकालेऽपि = अध्यात्म-भावनादियोगप्रारम्भदशायामपि निश्चआत्मकेन्द्रितनिश्चयनयमतेन योगस्य योगपदार्थस्य व्यवस्थापनात् = समर्थनात् । समर्थप्रकृतनिश्चयनयेनाऽङ्गीकरणात् । योगप्रारम्भकाले
यनयेन नबीजमाह ‘क्रियमाणं कृतमिति तदभ्युपगमात् योगस्य क्रियमाणत्वेन तस्मिन्नेव काले तस्य निष्पन्नत्वात् । न च प्रारम्भसमये तदुत्पत्तिर्नाऽङ्गीक्रियते किन्तु चरमसमय एवेति वाच्यम्, आद्यसमये = योगप्रथमक्षणे तदनुत्पत्तौ योगाऽ निष्पत्तौ सत्यां अग्रिमसमयेष्वपि = अप्रथमक्षणेष्वपि यावत् चरमसमयेऽपि तदनुत्पत्त्यापत्तेः = योगाऽनिप्पत्तिप्रसङ्गात् ।
इदमत्राऽऽकूतम् - प्रतिसमयं कार्यमारभ्यते निष्पाद्यते च क्रियाकाल-निष्ठाकालयोरेकत्वात् । अतीतभविष्यत्क्षणौ तु न कार्यकारको, विनष्टाऽनुत्पन्नत्वेनाऽसत्त्वात् व्याघ्रशृङ्गवत् । तदसत्त्वेऽपि कार्योत्पत्तिरभ्युपगम्यते तर्हि क्रियाSS रम्भात् प्रागपि कार्योत्पादः प्रसज्येत, क्रियाऽसत्त्वाऽविशेपात् । न च क्रियोपरमे कार्यं भवति, न तु क्रियासद्भावे, तस्याः स्वोत्पत्तावेव व्यग्रत्वादिति वाच्यम्, कारणीभूताऽभावप्रतियोगित्वेन क्रियोत्पादस्य प्रतिबन्धकत्वाऽऽपत्तेः । न च कथं तर्हि क्रियाकालस्य दीर्घत्वम्, घटस्य प्रथमसमय एवोत्पन्नत्वादिति वक्तव्यम्, प्रतिसमयोत्पन्नानां परस्परविलक्षणस्वरूपाणां शिवक-स्थास-कोशकुशूलादिकार्यकोटीनां क्रियाकाल-निष्ठाकालयोरेकत्वेन प्रतिप्रारम्भसमयनिष्ठाप्राप्तानामेव दीर्घक्रियाकालोपलम्भात्, घटस्तु पर्यन्तसमय एवाऽऽरभ्यते तत्रैव च निष्पद्यत इति न तस्य दीर्घो निर्वर्तनक्रियाकाल इति केवलनिश्चयनयमतम् । तदुक्तं विशेषावश्यकभाष्ये पइसमयकज्जकोडीनिरवेक्खो घडगयाहिलासो
सि पइसमयकज्जकालं थूलमई ! घडम्म लाएसि ।। ← (वि.आ.भा.२३१८) इंति । વિક્ષિપ્ત ચિત્તમાં શબ્દાદિવિષયપ્રવર્તન હોવાથી સ્થિરતા નથી. માટે તે ચિત્ત સમાધિમાં ઉપયોગી નથી.
પરંતુ પાતંજલ વિદ્વાનોના આ મંતવ્ય સામે મહોપાધ્યાયજી મહારાજ પોતાનું વક્તવ્ય રજૂ કરતા કહે છે કે ઉપરોક્ત વાત બરાબર નથી. આનું કારણ એ છે કે (૧૧/૩૧)
ગાથાર્થ :- યોગના આરંભમાં પણ નિશ્ચયથી યોગનું સમર્થન કરવામાં આવેલ છે. માટે અમે ૧૦મી બત્રીસીમાં જણાવેલ લક્ષણ જ સજ્જનોને પરમાનંદ આપનાર છે. (૧૧/૩૨)
* યોગના આરંભમાં પણ નિશ્ચયથી યોગ શ્વ
ટીકાર્થ :- નિશ્ચય નયના અભિપ્રાય મુજબ કરાતું પણ કાર્ય કરાયેલ કહેવાય છે. તેથી વિક્ષિપ્ત ચિત્તમાં સત્ત્વગુણના ઉદ્રેકથી યોગનો આરંભ કાળ હોવા છતાં પણ નિશ્ચય નયથી યોગનું સમર્થન કરવામાં આવેલ છે. જો પ્રથમ સમયે કાર્ય ઉત્પન્ન ન થાય તો આગળના સમયોમાં પણ કાર્ય ઉત્પન્ન થઈ ન શકે. અર્થાત્ દરેક સમયે કાર્ય થોડું-થોડું થાય જ છે. તેથી અંતિમ સમયે કાર્ય પૂર્ણ થાય છે. માટે વિક્ષિપ્ત ચિત્તમાં યોગનો આરંભ પાતંજલ વિદ્વાનો માને છે તો આંશિક યોગ પણ માનવો જ જોઈએ. આવું નિશ્ચય નયનું તાત્પર્ય છે.
८२८
=
=
=
=
•
=
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
८२९
• विक्षिप्ते चित्ते योगारम्भाऽऽवेदनं . वस्तुतो योगविशेषप्रारम्भकालेऽपि कर्मक्षयरूपफलाऽन्यथाऽनुपपत्त्या व्यवहारेणाऽपि योगसामान्यसद्भावोऽवश्याभ्युपेय इति 'प्रागुक्ताव्याप्तिर्वज्रलेपायितैव ।
नैगमनयाऽनुगृहीतनिश्चयनयेन तु प्रतिसमयं शिवक-स्थासाद्यभिन्नत्वेन रूपेण घटो जायत एव । अत एव कुलालादीनामाद्यक्षणे 'अहं घटं करोमी'त्याद्यनाहार्य-स्वारसिकाऽनुभवोऽपि सङ्गच्छते । अतः क्रियावैयर्थ्यप्रसङ्गोऽपि न सावकाशः, विद्यमाने हि वस्तुनि पर्यायविशेपाऽऽधानद्वारेण कथञ्चित्करणक्रियादिसाफल्योपपत्तेः । सर्वथाऽसति तु नेदं सम्भवति ।
वस्तुतः योगविशेषप्रारम्भकालेऽपि = अध्यात्म-भावनायोगाऽऽरम्भसमयेऽपि कर्मक्षयरूपफलाऽन्यथानुपपत्त्या = औचित्यपालनाद्यभिव्यङ्ग्य-कर्मनिर्जरालक्षणफलस्य योगानङ्गीकारेऽघटमानत्वेन व्यवहारेणाऽपि = व्यवहारनयेनाऽपि विक्षिप्तादिचित्तवतोऽपुनर्बन्धकादेः तात्त्विको योगसामान्यसद्भावः अवश्याभ्युपेयः । योगस्यैव कर्मक्षयकारणत्वात् कर्मक्षये सति तत्सद्भावोऽविगानेन सिध्यतीति भावः । अत एव योगबिन्दौ अपि → अपुनर्बन्धकस्यायं व्यवहारेण तात्त्विकः । अध्यात्मभावनारूपः + (यो.वि.३६९) इत्युक्तम् । 'अयं = योगः'। यथा चैतत्तथा भावयिष्यतेऽग्रे (पृ.१२९६)। एतेन यः क्लेशहान्यहेतुत्वाद् विक्षिप्ते चेतसि वर्तमानस्य समाधेर्योगबहिर्भावो योगवार्तिककृतोक्तः सोऽपि निरस्तः प्रत्येतव्यः ।
यत्तु वाचस्पतिमिश्रेण तत्त्ववैशारद्यां 'विक्षिप्ते चेतसि समाधिः कादाचित्कः सद्भूतविषयः चित्तस्य स्थेमा न योगपक्षे वर्तते । कस्मात् ? यतस्तद्विक्षेपोपसर्जनीभूतः । विपक्षवर्गाऽन्तर्गतस्य हि स्वरूपमेव दुर्लक्षम्, प्रागेव कार्यकरणम् (त.वै.१/१/पृ.४) इत्युक्तम्, तदसत्, यतः स्वल्पपरिमाणमपि रजोगुण्ठितमपि रत्नं रत्नमेवोच्यते, तत्कार्यकारि च भवत्येव तद्वदेव विक्षिप्तचित्तसमाधिपक्षेऽपि विज्ञेयम् । अन्यथा तज्जसंस्काराणां व्युत्थानसंस्कारव्याघातकत्वमेव न स्यात् । न चैतदिष्टं भवताम्, तदुक्तं राजमार्तण्डे → इह चतुर्विधः चित्तस्य परिणामः । (१) व्युत्थानं, (२) समाधिप्रारम्भः, (३) एकाग्रता, (४) निरोधश्च । तत्र क्षिप्त-मूढे चित्तभूमी व्युत्थानम् । विक्षिप्ता भूमिः सत्त्वोद्रेकात् समाधिप्रारम्भः । निरुद्धैकाग्रते च पर्यन्तभूमी । प्रतिपरिणामञ्च संस्काराः । तत्र व्युत्थानजनिताः संस्काराः समाधिप्रारम्भजैः संस्कारैः प्रत्याहन्यन्ते (रा.मा. १/१८) इति ।
ननु समाधिप्रारम्भजानां संस्काराणामेकाग्रताजनितैः संस्कारैः प्रत्याहन्यमानत्वान्न योगत्वमिति चेत्? न, एवं सति एकाग्रताजनितसंस्काराणां निरोधजनितैः संस्कारैः हन्यमानत्वात्केवलं निरोधस्यैव योगत्वं स्यात्, सत्त्वोद्रेकेऽपि विक्षिप्ते चेतसि समाध्युपयोगित्वं न स्यात्, स्यादेव तर्हि → सात्त्विकानां नराणां हि नारीणामपि तादृशाम् ।। चित्तेप्वेव प्रकाशेत ह्यात्मज्ञानं तथैव च । पूर्णस्वरूपं धर्मस्य नात्र
- વાસ્તવમાં તો વિશિષ્ટ પ્રકારના યોગના પ્રારંભ સમયે પણ કર્મનિર્જરાસ્વરૂપ ફળ તો પ્રાપ્ત થાય જ છે. જો તે સમયે યોગ ન માનવામાં આવે તો કર્મનિર્જરારૂપ ફળ અસંગત બની જાય.માટે વ્યવહારનયથી પણ ત્યારે યોગસામાન્યની હાજરી માનવી આવશ્યક છે. તેથી એકાગ્ર ચિત્તની પૂર્વે અધ્યાત્મ વગેરેથી શુદ્ધ થયેલ ચિત્તમાં પાતંજલમાન્ય યોગલક્ષણની (૩૦મા શ્લોકમાં બતાવેલી) અવ્યાપ્તિ જડબેસલાક જ બનશે. १. हस्तादर्श ‘प्रागुक्तातिव्या...' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
८३०
• नानाविधयोगलक्षणमीमांसा • द्वात्रिंशिका-११/३२ कार्या विचारणा ।। - (शं.गी.२/८९-९०) इति शम्भुगीतावचनविरोधः परेपाम् ।
वस्तुतस्तु तथाविधाऽभ्यास-स्थैर्याऽभावेऽप्यात्माऽऽभिमुख्यस्यैवाऽसाधारणगुणोत्कर्पसाधकस्याऽत्र योगव्यवहारनियामकत्वं दृश्यम् । तदुक्तं धर्मबिन्दौ → भवन्ति त्वल्पा अप्यसाधारणा गुणाः कल्याणोत्कर्षसाधकाः - (ध.बि.४/२१) इति । एतेन → विक्षिप्ते तु चित्ते कादाचित्को योगः प्रचुरविक्षेपवह्निदग्धोऽप्रतिष्ठितो निष्फलो योगपक्षे न वर्तते (म.प्र. १/१-पृ.२) इति मणिप्रभाकृद्वचनं प्रत्याख्यातम्, कादाचित्कत्वेऽपि तस्याः शुद्धेः प्रतिपच्चन्द्रवत् वर्धमानत्वात्, कालान्तरे चैकाग्रचित्ततया परिणामात् । 'विक्षिप्तं तु प्रथमयोगिनः' (म. प्र. १/२/पृ.५) इत्युक्त्या मणिप्रभाकृतैव विक्षिप्ते मनसि योगत्वप्रतिपादनाच्च । ___ यत्तु → यदा हि क्षीणतमस्करजसाऽनुविद्धसत्त्वकं तदा धर्म-ज्ञान-वैराग्यैश्चर्योपगं भवति, इदं विक्षिप्तम् - (ना.भ.१/२-पृ.४) इति नागोजीभट्टेनोक्तं तत्तु स्पष्टमेव विक्षिप्ते चेतसि योगाऽभ्युपगमपक्षं समर्थयति ।
→ 'ईपद्रजस्तमःसंस्पृप्टेन सत्त्वेन कादाचित्कध्यानयुक्ततया क्षिप्ताद् विशिष्टं = विक्षिप्तम् - (यो.सु.१/१-पृ.३) इति योगसुधाकरोक्तिरपि विक्षिप्ते चेतसि अध्यात्म-भावनायोगयोरप्रतिक्षेपिका, ध्यानस्य तदुभयोत्तरकालीनत्वात् । इति हेतोः प्रागुक्ता त्रिंशत्तमश्लोकोपदर्शिता अव्याप्तिः वज्रलेपायितैव ।
यत्तु ग्रन्थकृता → न समाधावुपयोगं तिस्रश्चेतोदशा इह लभन्ते । सत्त्वोत्कर्षात् स्थैर्यादुभे समाधिसुखाऽतिशयात् ।। -- (अ.सा. २०/९) इत्येवं अध्यात्मसारे गदितं तत्तु परसमयाऽनुवादाऽपेक्षयाऽवगन्तव्यम् । न च विक्षेपबहुलत्वाद् विक्षिप्तस्य दुष्टत्वान्न योगसम्भव इति वक्तव्यम्, अभ्यासदशायां तस्याऽदुष्टत्वात् । यथोक्तं अध्यात्मसारे → विषयकपायनिवृत्तं योगेपु च सञ्चरिष्णु विविधेषु । गृहखेलद्वालोपममपि चलमिष्टं मनोऽभ्यासे ।। वचनाऽनुष्ठानगतं याताऽऽयातञ्च सातिचारमपि । चेतोऽभ्यासदशायां गजाङ्कुशन्यायतोऽदुष्टम् ।।
6 (अ.सा.२०/११-१२) इति । किञ्च ‘योगश्चित्तवृत्तिनिरोध'(यो.सू. १/२) इत्यत्र सर्वशब्दाऽग्रहणेऽप्यर्थात्तल्लाभात् अव्याप्तिः सम्प्रज्ञाते इति ‘क्लिप्टचित्तवृत्तिनिरोधो योग' इति लक्षणं सम्यग् । यद्वा समिति-गुप्तिसाधारणं धर्मव्यापारत्वमेव योगत्वमिति व्यक्तमुक्तमनेन ग्रन्थकृता पातञ्जलयोगसूत्रविवरणे । यथाचैतत्तथा दर्शयिष्यतेऽग्रे योगभेदद्वात्रिंशिकायाम् (द्वा.द्वा.१८/३० पृ.१२६१)।
अथ योगश्चित्तवृत्तिनिरोध' इत्यत्र को धातुः तैराश्रीयते 'युजिच् समाधौ', 'युनूंपी योगे' इत्यनयोः? यतो नैकोऽपि तदीयमनोरथव्रतततिवृद्धये प्रभवति । आदौ समाधेर्योगाङ्गत्वेन स्वीकारादङ्गाङ्गिभावो भज्येत । योग-समाध्योरन्यत्र तु धात्वर्थ एव लक्षणविरोधी, निरोधविरुद्धत्वाद्योगस्य । न चैवं भवति योगाऽऽरम्भक्रियाया योगत्वम्, तदा चित्तवृत्तेरनिरोधात्, काय-वानिरोधयोश्च योगत्वाऽभावाप्तेरनिप्ठतैव । न च निर्विकल्पकसमाधावपि सर्वथा चित्तवृत्तिनिरोधः, तथा सति जडत्वापातात्, किन्तु निरोध इव निरोधः । तथा चोपचरितमेव लक्षणं, न तत्त्वतः (अ.वि.वृ.गा.१५) इति अधिकारविंशिकावृत्तौ श्रीसागरानन्दसूरयो व्याचक्षते ।
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
८३१
• अधिकारविंशिकावृत्तिसंवादः • तस्मान्मदुक्तं लक्षणं 'मोक्षमुख्यहेतुव्यापार' इत्येवं रूपं सतां = व्युत्पन्नानां अदुष्टत्वप्रतिपत्तिद्वारा परमानन्दकृत् ।।३२।।
।। इति पातञ्जलयोगलक्षणविचारद्वात्रिंशिका ।।११।। तस्मात् = पातञ्जलयोगलक्षणस्य दुष्टत्वात्, मदुक्तं 'मोक्षमुख्यहेतुव्यापार' इत्येवं रूपं योगस्य लक्षणं व्युत्पन्नानां = स्व-परसमयव्यावर्णितयोगगोचरव्युत्पत्तिशालिनां परमानन्दकृत् = सकलाऽविकलयोगोपासनोपधायकाऽमन्दरम्याऽऽनन्दकारि । ___ स्व-परसमयाऽनुविद्धव्युत्पत्तिलेशस्त्वेवम्- ‘ऐक्यं जीवात्मनोराहुर्योगं योगविशारदाः' (कु.त.३०/९) इति कुलार्णवतन्त्रवचनं परिशुद्धनिश्चयनयमतमवलम्ब्य सङ्गच्छते। ऐक्यञ्च सादृश्यप्रकटीकरणपरम्,
अन्यथा तदनुपपत्तेः । 'मनःप्रशमनोपायो योग इत्यभिधीयते' (महो.५/४२) इति महोपनिषद्वचनं तु निश्चयनयाऽनुगृहीतव्यवहारनयेनोपपद्यते । मनःप्रशमनोपायत्वञ्च विक्षिप्ते चेतस्यभ्युपगन्तव्यम्, अन्यथैकाग्रादिचित्तेऽपि तदनुपपत्तेः ।
एतेन → समत्वं योग उच्यते - (म.भा.शां.पर्व.२६/४८) इति महाभारतवचनं → सम्पराहृत्य स्वार्थेभ्य इन्द्रियाणि विवेकतः । सर्वत्र समताबुद्धिः स योगो भूप ! मे मत।। - (ग.गी.१।४७) इति गणेशगीतावचनं च व्याख्यातम्, अपुनर्बन्धकादीनां विक्षिप्तादिचित्ते जायमानस्यांऽऽशिकसमत्वस्य योगत्वाऽप्रतिक्षेपात् ।
यदपि रामानुजदर्शननिरूपणावसरे सर्वदर्शनसङ्ग्रहे → योगो नाम देवतानुसन्धानम् - (स.द.सं. रामा.पृष्ठ-१९४) इत्युक्तं तदप्यात्मनः परमात्मानुयोजनपरतयाऽस्मन्मताऽनुवादपरमेवाऽवसेयम् । एतेन → युञ्जन्ति देवा अत्रेति योगः = कर्म (श.बा.सा.भा.६/२/४/४) इति शतपथब्राह्मणसायणभाष्यवचनमपि व्याख्यातम्, अतीन्द्रियार्थप्रतिपादकागमविहितानुष्ठानस्याध्यात्मविशुद्धिप्रसूतस्येह बाहुल्येन देवानुयोजनोपलब्धेः। अत एव → योगः कर्मसु कौशलम् - (भ.गी.२/५०) इति भगवद्गीतावचनं → योगो वैधेषु कौशलम् → (ग.गी.१।४९) इति गणेशगीतावचनं च व्यवहारनयत उपपद्यते । कौशलञ्चात्रौचित्यलक्षणमवगन्तव्यम्, अन्यथाऽपुनर्बन्धकाधनुष्ठानस्य योगत्वाऽनुपपत्तेः । तदुक्तं योगशतकवृत्तौ → सर्वत्रोचितानुष्ठानं योगः - (यो.श.गा.२२ वृ.) इति । इदञ्च रूढ्या मुख्यं जैनदर्शनसत्कं योगलक्षणमवगन्तव्यम् । तत्र च चित्तवृत्तिनिरोधात्मकं पातञ्जलयोगलक्षणं, कुशलप्रवृत्तिरूपं गौद्धोक्तयोगलक्षणं, मोक्षयोजकव्यापारस्वरूपञ्च गोपेन्द्रोक्तं पदप्रवृत्तिनिमित्तगर्भ योगलक्षणं यथायथं सङ्गच्छते स्याद्वादमुद्रया। इदमेवाभिप्रेत्य योगशतके → एएसिं णियणियभूमियाए उचियं जमेत्थऽणुट्ठाणं । आणाऽमयसंजुत्तं तं सव्वं चेव जोगोत्ति ।। तल्लक्खणजोगाओ उ चित्तवित्तीणिरोहओ चेव । तह कुसलपवित्तीए मोक्खेण उ जोयणाओ ।।
માટે અમે ૧૦મી બત્રીસીમાં “મોક્ષનો મુખ્ય હેતુભૂત આત્મવ્યાપાર એ યોગ કહેવાય' - આમ જે યોગલક્ષણ બતાવેલ હતું તે જ વ્યુત્પન્ન = શાસ્ત્રબોધસંપન્ન એવા સજ્જનોને તેમાં નિર્દોષતાનું ભાન Aqat द्वा२॥ ५२मानंद मापना२. छे. (११/३२.)
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
८३२
• नानातन्त्रेषु योगस्वरूपोपदर्शनम् • द्वात्रिंशिका-११/३२ ___(यो.श.२१/२२) इत्युक्तम् । ‘एतेषां = अपुनर्बन्धकादीनां वीतरागान्तानाम्' । शिप्टं स्पष्टम् |
क्षिप्तादिपञ्चविधचित्ताऽवस्थावद् बौद्धदर्शनानुसारेण सराग-वीतराग-सद्वेष-वीतद्वेष-समोह-वीतमोह-संक्षिप्ताऽसंक्षिप्त-विक्षिप्ताऽविक्षिप्त-महद्गताऽमहद्गत-उत्तरानुत्तर-समाहिताऽसमाहित-विमुक्ताऽविमुक्ताऽऽध्यात्मिकबाह्य-बाह्याध्यात्मिकचित्तावस्थाः सम्मताः । ताश्च मज्झिमनिकाये महास्मृतिप्रस्थानसूत्रे चित्तानुपश्यानाधिकारे (म.नि.१।१०/११४/पृष्ठ-७७) दर्शिताः । तत्राऽपि वीतराग-वीतद्वेपादिचित्तावस्थायां योगस्वरूपयोजना यथागमं कार्या स्व-परसमयतात्पर्यवेदिभिः ।
यत्तु गणेशगीतायां → आत्माऽनात्मविवेकेन या बुद्धिर्दैवयोगतः । स्वधर्माऽऽसक्तचित्तस्य तद्योगो योग उच्यते ।। - (ग.गी.१।४८) इति योगलक्षणमुक्तं तत्तु सम्यग्दर्शनात्मकयोगमाश्रित्य सङ्गच्छते । जायते हि स्वभूमिकोचितविहितधर्मकर्मकरणदाढ्यॊत्तरकालं कालपरिपाकादिवशतो ग्रन्थिभेदेनाऽऽत्मदेहादिविवेकधीरिति । → कर्मणा शुद्धहृदयोऽभेदबुद्धिमुपैष्यति । स च योगः समाख्यातोऽमृतत्वाय हि कल्पते ।। - (ग.गी.१।४०) इति गणेशगीतावचनं तु निर्विकल्पध्यान-समाधियोगमाश्रित्य सङ्गतिमङ्गति ।
एतेन → एकत्वं प्राणमनसोरिन्द्रियाणां तथैव च । सर्वभावपरित्यागो योग इत्यभिधीयते ।। 6 (मैत्रा.६/२५) इति मैत्रायण्युपनिषद्वचनमपि व्याख्यातम् । → तां योगमिति मन्यन्ते स्थिरामिन्द्रियधारणाम् । अप्रमत्तस्तदा भवति योगो हि प्रभवाप्ययौ ।। - (कठो. ६/११) इति कठोपनिषद्वचनं विक्षिप्तचित्तेऽव्याप्तत्वादनुपादेयं यद्वा निश्चयनयाऽनुरोधेन तदुपादेयमिति पर्युपासितगुरुकुलैरवहितमानसैःपरिभावनीयमिति शम् ।।११/३२।। स्वाऽन्यतन्त्राऽऽशयं सम्यग् विमृश्य गुणरागतः । यथोपपत्तिकं योगलक्षणं विवृतं मया ।।१।।
इति मुनियशोविजयविरचितायां नयलतायां पातञ्जलयोगलक्षणद्वात्रिंशिकाविवरणम् ।।११।।
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
८३३
• દૂરદર્શન • ૪ ૧૧. પાતંજલ યોગલક્ષણ બબીસીનો સ્વાધ્યાય હ (એ) નીચેના પ્રશ્નોના વિસ્તારથી જવાબ આપો. ૧. પતંજલિના મતે ચિત્ત વૃત્તિ અને નિરોધ પદની વ્યાખ્યા કરો. ૨. ૫ પ્રકારની ચિત્તવૃત્તિ કહી છે તે કઈ કઈ ? ૩. ૫ પ્રકારની ચિત્તવૃત્તિનાં ક્રમશઃ લક્ષણ જણાવો. ૪. નિદ્રાનું સ્વરૂપ જણાવો. ૫. વૃત્તિનિરોધ શાનાથી થાય છે ? તે સમજાવો. ૬. પર વૈરાગ્ય કોને કહેવાય ? તે સમજાવો. ૭. પતંજલિ અભિપ્રેત યોગલક્ષણની ક્ષતિઓ જણાવો. ૮. પ્રકૃતિને એક માનવામાં દોષ જણાવો ? ૯. પતંજલિમતે ૨ પ્રકારની ચિશક્તિ સમજાવો (બી) નીચે યોગ્ય જોડાણ કરો. ૧. બુદ્ધિ
ક્ષિપ્ત ૨. આત્મા
અનુસંધાન ૩. ચિત્તની અવસ્થા
મહત્તત્ત્વ ૪. અધિષ્ઠાન
અપરવૈરાગ્ય ભ્રમ
વેદ અસંપ્રમોષ
અપરિણામી ૭. વશીકાર ૮. અનુશ્રવ
આધાર ૯. પ્રકૃતિ
વિપર્યય (સી) ખાલી જગ્યા પૂરો. ૧. ......... વૈરાગ્ય શ્રેષ્ઠ છે. (વિષય, ગુણ, દુઃખ) ૨. સાંખ્યમતે ....... તત્ત્વનાં જ્ઞાનથી પુરુષની મુક્તિ માનેલી છે. (૫, ૨૫, ૨૬) ૩. જૈનમતે જ્ઞાન .......... નો ગુણ છે. (આત્મા, પ્રકૃતિ, બુદ્ધિ) ૪. ......... કાળ સુધી એક ઉપયોગ ટકી શકે છે. (અંતર્મુહૂર્ત, મુહૂર્ત, અનંત) ૫. પાતંજલ યોગદર્શનના મતે ચિત્તના ......... પ્રકાર છે. (૫, ૬, ૭) ૬. પાંચેય વૃત્તિનું પોતાના કારણમાં શક્તિરૂપે રહેવું ને બહારમાં ન જવું તેને ......... કહેવાય
છે. (વૃત્તિનિરોધ, વિષયનિરોધ, કષાયનિરોધ) ૭. ........ જો દીર્ઘકાળ –આદરથી કરવામાં આવે તો સ્થિર થાય છે. (અભ્યાસ, જ્ઞાન, ઉભય) ૮. પ્રથમ વૈરાગ્યમાં ......... નો વૈરાગ્ય છે. (વિષયો, દુઃખો, મોહ) ૯. પતંજલિમતે, ચિત્ત ....... પ્રકાશ્ય છે. (સ્વતા, પરત, ઉભયતઃ)
=
us
એક
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
८३४
mca
• સ્મૃતિશક્તિ પરીક્ષા •
ક ૧૧. નરલતાની અનુપેક્ષા (એ) નીચેના પ્રશ્નોના વિસ્તારથી જવાબ આપો. ૧. દષ્ટાંત દ્વારા ચિત્ત પદાર્થને સમજાવો. ૨. વિકલ્પ અને ભ્રમમાં તફાવત સમજાવો. ૩. વૃત્તિનિરોધ કોને કહેવાય ? તે સમજાવો. ૪. સાંખ્યમતે વૃત્તિનો નિરોધ સમજાવો. ૫. ચિત્તવૃત્તિનિરોધનું બીજું સાધન વૈરાગ્ય સમજાવો. ૬. “ચિત્ત સ્વપ્રકાશ્ય નથી” એવી પૂર્વપક્ષની દલીલ સમજાવો. ૭. પતંજલિમતે પુરુષમાં ભોગનો વ્યવહાર કઈ રીતે કરાય છે ? તે સમજાવો. ૮. સાંખ્યમતે સંસારી અને મુક્ત અવસ્થા કઈ રીતે સંગત થશે ? (બી) નીચેના પ્રશ્નોના સંક્ષેપમાં જવાબ આપો. ૧. પતંજલિ ઋષિએ જણાવેલ યોગનું લક્ષણ જણાવો. ૨. પતંજલિ ઋષિના મતાનુસારે ચિત્તની ૨ દશા કઈ છે ? ૩. ભાવપ્રત્યય કોને કહેવાય ? ૪. અભ્યાસ એટલે શું ? ૫. અપર વૈરાગ્ય કોને કહેવાય ? ૬. વૃત્તિનિરોધવિષયક અભ્યાસનું ફળ જણાવો. ૭. પાતંજલયોગ મુજબ જડ એવી પ્રકૃતિમાં પુરૂષાર્થકર્તવ્યતા માનવી કેમ યુક્તિસંગત નથી ? ૮. પુરુષમાં પ્રતિબિંબનો વિચાર સંક્ષેપમાં કહો. ૯. પરાર્થકત્વનો અર્થ જણાવો. ૧૦. પાતંજલ મતે માન્ય અહંકારનો ઉચ્છેદ કઈ રીતે થશે ? (સી) ખાલી જગ્યા પૂરો. ૧. સાંખ્યમતે જગત .......... છે. (ત્રિગુણાત્મક, દ્વિગુણાત્મક, એકગુણાત્મક) ૨. એક જ વાયુના પાંચ પ્રકાર .......... ભેદ દ્વારા પડે છે. (કારણ, કાર્ય, ઉભય) ૩. પુરુષમાં ફૂટસ્થનિત્યતા .......... છે. (સંગત, અસંગત, યોગ્ય) ૪. પાતંજલમતે પુરુષ કમલપત્રવત્ .......... મનાય છે. (નિર્લેપ, લેપયુક્ત, ભોક્તા) ૫. પાતંજલમતે આત્માનું .......... પણું સિદ્ધ થાય છે. (પરિણામી, અપરિણામી, અનિત્ય) ૬. પાતંજલમતે ચિત્ત .......... નથી. (પરપ્રકાશ્ય, સ્વપ્રકાશ્ય, ઉભયપ્રકાશ્ય) ૭. ........ પ્રકારની ચિતશક્તિનું નિરૂપણ પાતંજલ કરે છે. (૫,૩,૨). ૮. પાતંજલમતે બુદ્ધિ ........ ને પ્રકૃતિ .......... છે. (એક, અનેક, ૩, ૨, સંખ્યાત)
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२- पूर्वसेवा द्वात्रिंशिका
( બારમી બત્રીસીની પ્રસાદી )
अतिदुर्लभत्वात् पुरुषार्थाऽऽराधनकालस्य ।।१२/४/८३९ ।। ધર્મપુરુષાર્થ અને મોક્ષપુરુષાર્થની આરાધના કરવાનો કાળ અત્યંત દુર્લભ છે.
सर्वान् देवान् नमस्यन्ति नैकं देवं समाश्रिताः । નિજિયા ગિતોથા કુતિતરન્તિ તે ર/૮/૮૪રૂા સર્વદેવપૂજક અપુનબંધક જીવો કોઈ એક દેવને માનતા નથી, સર્વ દેવોને તેઓ પ્રમાણ કરે છે. વિષય અને ક્રોધને જિતનારા તેઓ નરકગમન વગેરે કષ્ટોને ઓળંગી જાય છે.
अविरुद्धकुलाचारपालनं मिताभाषिता । अपि कण्ठगतैः प्राणैरप्रवृत्तिश्च गर्हिते ।।१२/१५/८५७।। ધર્મઅવિરુદ્ધ કુલાચારનું પાલન, અવસરોચિત અલ્પ બોલવાનું, તથા પ્રાણ કંઠમાં આવી જાય તો પણ નિંદનીય કાર્યમાં પ્રવૃત્તિ ન કરવી એ સદાચાર છે.
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
तप: उत्तमं स्वभूमिकोचितशुभाध्यवसायपोषकम् ।।१२/१७/८६२ ।। તપશ્ચર્યા જીવની ભૂમિકાને યોગ્ય એવા શુભ અધ્યવસાયની પોષક છે.
मोक्ष: कर्मक्षयो नाम भोगसङ्क्लेशवर्जितः ।।१२/२२/८६९ ।। સર્વકર્મનો ક્ષય એટલે મોક્ષ. મોલમાં ભોગના કોઈ સંક્લેશ હોતા નથી.
मोक्षेऽनिष्टप्रतिप्रत्तिश्च विषयसुखस्योत्कटेच्छया भवति ।।१२/२३/८७० ।। વિષયસુખની ઉત્કટ ઈચ્છાથી મોક્ષમાં અનિષ્ટપણાની બુદ્ધિ ઊભી થાય છે.
मलस्तु योग्यता योगकषायरूपाऽऽत्मनो मता ।।१२/२७/८७६ ।। મલ એટલે યોગ અને કષાય નામની આત્માની કર્મબંધનસંબંધી યોગ્યતા.
મુત્યપાવર કુશનાનુવન્યસત્તેતિઃ ૨/૩૦/૮૮રૂ II મુક્તિઅષથી પણ કુશલાનુબંધની = શુભાનુબંધની શ્રેણી સર્જાય છે.
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
योगपूर्वसेवाप्रतिपादनम्
।। अथ पूर्वसेवाद्वात्रिंशिका ।। १२ ।। इत्थं विचारितलक्षणस्य योगस्य प्रथमोपायभूतां पूर्वसेवामाह →
•
'पूर्वसेवा तु योगस्य गुरुदेवादिपूजनम् । सदाचारस्तपो मुक्त्यद्वेषश्चेति प्रकीर्तिता ।। १ ।।
पूर्वसेवा त्विति । स्पष्टः || १ ||
=
** नयलता
भूमिं विना गृहं नैव, मूलं विना च पादपम् । पूर्वसेवामृते योगस्तद्वत् साऽतो निरूप्यते ।। १ ।। योगविन्दुग्रन्थाऽनुसारेण पूर्वसेवाद्वात्रिंशिकामवतारयति ' इत्थमिति । योगस्य योगप्रासादस्य प्रथमभूमिकारूपा पूर्वसेवा = पुरश्चरणं तु पुनः वक्ष्यमाणस्वरूपं गुरुदेवादिपूजनं, सदाचारः वक्ष्यमाणः मार्गानुसारितादिगुणाऽनुविद्धो नानाविधः, तपः लौकिकं चतुर्विधं वक्ष्यमाणलक्षणं मुक्त्यद्वेषश्च अभावात्मकः वक्ष्यमाणहेतु-स्वरूपाऽनुबन्धशुद्धः इतिः प्रकारसमाप्तिसूचकः शब्दः प्रकीर्तिता = सम्यगधिगतयोगशास्त्रपरमार्थैः पूर्वमहर्षिभिर्निरूपिता । यथोक्तं योगबिन्दी पूर्वसेवा तु तन्त्रज्ञैर्गुरुदेवादिपूजनम्। सदाचारस्तपो मुक्त्यद्वेषश्चेह प्रकीर्तिता ।। ← (यो . विं. १०९) इति । अध्यात्मतत्त्वालोके अपि भक्तिर्गुरूणां परमात्मनश्चाऽऽचारस्य शुद्धिः तपसि प्रवृत्तिः । निःश्रेयसे द्वेषविवर्जितत्वमियं सताऽदर्श्यत पूर्वसेवा ।। ← ( अ. तत्त्वा. २ / २ ) इत्युक्तम् । प्रकृते
क्रियाभिर्ज्ञानमूलाभिर्मोक्षोऽक्षेपेण सिध्यति । ताः पुनर्देवतापूजा गुरुसेवादयो मताः || अक्षुद्रता दया दाक्ष्यं क्षमा चाऽक्षविनिग्रहः । न्यायाऽनुवृत्तिरनघा यत्नश्च श्रुत-शीलयोः । । समानधर्मवात्सल्यं यतिधर्माऽऽदरः परः । इत्यादिकुशलारम्भो मुक्तिमार्गतया मतः ||
← (मो.पं.४३,४९,५०) इति मुनिचन्द्रसूरिकृतमोक्षोपदेशपञ्चाशककारिका अप्यत्र न विस्मर्तव्याः । एतदन्वितो नरः देवांशी प्रोच्यते । तदुक्तं उपदेशप्रकरणे देवपूजा दया दानं दाक्षिण्यं दम-दक्षते । यस्यैते पड् दकाराः स्युः देवांशी नर उच्यते ।। ← ( उप.प्र. ३७ ) इति ध्येयम् । गुरुदेवादिपूजनं परेषां कायिकतपस्त्वेनाऽपि रूपेणाऽभिमतम् । तदुक्तं गणेशगीतायां गुरु-विज्ञ- द्विजातीनां पूजनं चाऽसुरद्विपाम् । स्वधर्मपालनं नित्यं कायिकं तप ईदृशम् ।। ← (ग.गी. ११/२) इति यथातन्त्रमत्राऽनुयोज्यम् ।।१२/१।। * પૂર્વસેવા-દ્વાત્રિંશિકપ્રકાશ ૢ
આ રીતે ૧૧મી બત્રીસીમાં યોગના લક્ષણની વિચારણા- મીમાંસા કરીને યોગના પ્રાથમિક ઉપાયસ્વરૂપ પૂર્વસેવાને પુરશ્ચરણને ગ્રંથકારશ્રી ૧૨મી બત્રીસીમાં જણાવે છે.
ગાથાર્થ :- ગુરુપૂજન, દેવાદિપૂજન, સદાચાર, તપ અને મુક્તિઅદ્વેષ આ પ્રમાણે યોગની પૂર્વસેવા हेवायेस छे. (१२/१)
1=
८३५
=
ટીકાર્થ :- ગાથાર્થ સ્પષ્ટ હોવાથી તેની સંસ્કૃત વ્યાખ્યા મહોપાધ્યાયજી મહારાજે કરેલ નથી.(૧૨/૧) હવે ક્રમસર ગાથાઓમાં ગુરુપૂજન વગેરેનું સ્વરૂપ બતાવવામાં આવશે. સૌપ્રથમ ગુરુપૂજનમાં ગુરુ તરીકે કોને લેવા ? તે વાત ગ્રંથકારશ્રી જણાવે છે.
१. हस्तादर्शे ‘पूर्वस्यै' इत्यशुद्धः पाठः । २. मुद्रितप्रतौ ' ..र्तिताः' इति पाठः । ३. हस्तादर्शे 'स्पष्ट:' इति पदं नास्ति ।
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
८३६
गुरुवर्गविमर्शः
द्वात्रिंशिका - १२/२
माता पिता कलाचार्य एतेषां ज्ञातयस्तथा । वृद्धा धर्मोपदेष्टारो गुरुवर्गः सतां मतः ।।२।। 'माते 'ति । वृद्धाः श्रुत- वयोवृद्धलक्षणाः । गुरुवर्गः
'गौरव्यलोकसमुदायः ।।२।।
यथाक्रममेतन्निरूपयितुमादौ तावत्पूजनप्रथमप्रतियोगिनमावेदयति 'माते 'ति । माता = जननी, → गुरुपत्नी राजपत्नी ज्येष्ठपत्नी तथैव च । पत्नीमाता स्वमाता च पञ्चैते मातरः स्मृताः ।। ← (नरा.२१८) इति नराभरणवचनमपि तन्त्राऽन्तराऽवस्थितोऽपुनर्बन्धको निजसम्प्रदायाऽनुसारेणाऽवलम्वते पूजार्थमित्यवधेयम् । पिता = जनकः, कलाचार्यः = लिप्यादिकलाशिक्षणोपाध्यायः, एतेषां मातृप्रभृतीनां ज्ञातयः = भ्रातृ-भगिन्यादयः स्वजना एकनालबद्धाः, 'तथा' समुच्चये ।
भवति बुद्धिमान्
वृद्धाः = श्रुत- वयोवृद्धलक्षणाः, अधीतविशिष्टशास्त्राऽर्थाः श्रुतवृद्धाः, पष्ट्यधिकसंवत्सराः स्वज्येष्ठाः पुनर्वयोवृद्धा ज्ञेयाः । प्रकृते यशो दया - शील- रूप-माधुर्यैरपि सर्वतः । स बालोऽपि पुमान् वृद्धः साधुवृन्दावने रतः ।। ← ( क. रा. ८९ ) इति कविराक्षसीयदर्शिते वृद्धे मा भूत् कस्यचित् सम्प्रत्यय इति 'वयोवृद्धे 'ति विशेपणमुपादत्तं ग्रन्थकृतेत्यवधेयम् । प्रकृते धनवृद्धा वयोवृद्धा विद्यावृद्धास्तथैव च । ते सर्वे ज्ञानवृद्धस्य किङ्कराः शिष्यकिङ्कराः ।। ← ( मैत्रे. २ / २४ ) इति मैत्रेय्युपनिषद्वचनमपि यथातन्त्रमनुयोज्यम् । धम्मपदे यम्हि सच्चं च धम्मो च अहिंसा सञ्ञमो दम । स वे वन्तमलो धीरो थेरो त्ति वुच्चति ।। ← (ध.प. १९/६ ) इति यद् वृद्धलक्षणमुक्तं तदपीहानुयोज्यं यथातन्त्रम् । तत्सेवया च बुद्धिः विनयश्च सम्पद्यते वर्धते च । तदुक्तं महाभारते अपि वृद्धसेवया ← ( म.भा. उद्योगपर्व - ३८ / ८) इति । ते कीदृशाः ? इत्याह धर्मोपदेष्टारः धर्मोपदेशप्रवर्तकाः । धर्मोपदेशकगुरुलक्षणं तु अपक्षपाताः शुचितत्त्वबोधा महाव्रतेपु स्थिरतां दधानाः । असङ्गिनः शान्त- गम्भीर - धीरा धर्मोपदेशा गुरवो विरक्ताः ।। ← (अ.तत्त्वा. २/८) इत्येवं अध्यात्मतत्त्वालोके दर्शितम् । मात्रादिकः किम् ? इत्याह गुरुवर्गः गौरव्यलोकसमुदायः गौरवार्हजनसमूहः सतां शिष्टानां मतः अभीष्टः । पितरो देवाः ← ( अथ. वे. ६ । १२३ । ३) इति अथर्ववेदवचनं दैवं नास्ति पितृसमो गुरुः ← ( औ. स्मृ. १।३६ ) इति औशनसस्मृतिवचनं न प्रमदितव्यम् । मातृदेवो भव । पितृदेवो भव ← ( तै. उप. १ / ११ / २ ) इति तैत्तरीयोपनिषद्वचनं, → इमं लोकं मातृभक्त्या पितृभक्त्या तु मध्यमम् । गुरुशुश्रूपया चैव ब्रह्मलोकं समश्नुते ।। ←
प्रकृते
=
=
•
•
=
=
=
ગાથાર્થ :- માતા, પિતા, કલાચાર્ય તથા તેમના ભાઈ-બેન વગેરે સ્વજનો, વૃદ્ધો તથા ધર્મોપદેશકો ગુરુવર્ગરૂપે સજ્જનોને માન્ય છે. (૧૨/૨)
ટીકાર્થ :- ગાથાર્થ સ્પષ્ટ જ છે. ફક્ત વૃદ્ધરૂપે જ્ઞાનવૃદ્ધ અને વયોવૃદ્ધ બન્ને લઈ લેવા. ‘ગુરુવર્ગ’ શબ્દનો અર્થ છે ગૌરવ આપવા લાયક એવા લોકોનો સમુદાય. (૧૨/૨)
વિશેષાર્થ :- વિશિષ્ટ પ્રકારના શાસ્ત્રોનો સુંદર રીતે અભ્યાસ કરેલ હોય તે જ્ઞાનવૃદ્ધ કહેવાય. તથા ૬૦ વર્ષથી મોટો હોય તે વયોવૃદ્ધ કહેવાય. બાકીનો અર્થ સ્પષ્ટ છે.(૧૨/૨)
१. मुद्रितप्रतौ 'गौरववल्लो...' इत्यशुद्धः पाठः ।
नास्ति मातृसमं
देव- पितृकार्याभ्यां
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
• गुरुद्रुहामनिष्कृतिः •
८३७ पूजनं चाऽस्य नमनं त्रिसन्ध्यं पर्युपासनम् । अवर्णाऽश्रवणं नामश्लाघोत्थानाऽऽसनाऽर्पणे ।।३।। (म.पु.५१०/११) इति मत्स्यपुराणवचनं, → माता गरीयसी - (स्क.पु.मा.६ ।१०७), → माता-पित्रोश्च शुश्रुषां कुर्वते ये नरोत्तमाः ते वै भागवतोत्तमाः - (स्क.पु.वै.ख.वे.मा.२१/४३) इति स्कन्दपुराणवचनं, → माता-पित्रोस्तु यः पादौ नित्यं प्रक्षालयेत् सुतः । तस्य भागिरथीस्नानमहन्यहनि जायते।। 6 (प.पु.२ १६० १७४) इति पद्मपुराणवचनं, → यन्माता-पितरौ वृत्तं तनये कुरुतः सदा । न सुप्रतिकरं तत्तु मात्रा पित्रा च यत्कृतम् ।। - (वा.रा.२।१११।९) इति वाल्मीकिरामायणवचनं, → माता गुरुतरा भूमेः, खात् पितोच्चतरस्तथा 6 (म.भा.वनपर्व ३१३।६०) इति महाभारतवचनं, → गुरूणां माता गरीयसी (चा.सू.३६२) इति चाणक्यसूत्रं, → पंडितानं च सेवना पूजा च पूजनीयानं एतं मङ्गलमुत्तमं - (खु.५/२) इति खुद्दकपाठवचनम्, → हस्तस्पर्शो हि मातॄणामजलस्य जलाञ्जलिः - (प्र.ना. ३/१२) इति प्रतिमानाटकवचनं, → पातकानां किलाऽन्येपां प्रायश्चित्तानि सन्त्यपि । मातृद्रुहामवेहि त्वं न क्वचित् किल निष्कृतिः ।। - (ब्र.पु.३।२३।६७) इति ब्रह्माण्डपुराणवचनं, → माता पिता कलाचार्यः सद्गुरुश्च सुभक्तितः। सेव्यः शक्त्यनुसारेण भोजनादिप्रवन्धतः ।। (कृ.गी.२८८) इति बुद्धिसागरसूरिकृत-कृष्णगीतावचनं च सर्वतन्त्राऽवस्थितस्याऽपुनर्बन्धकादेः मातृप्रभृतिपूजनादौ प्रवर्तकमवसेयं स्व-परसमयगोचरैकान्तराग-द्वेपविमुक्तैः ।
___ यथोक्तं योगबिन्दौ → माता पिता कलाचार्य एतेषां ज्ञातयस्तथा । वृद्धा धर्मोपदेष्टारो गुरुवर्गः सतां मतः ।। - (यो.वि.११०) इति । अध्यात्मतत्त्वालोके अपि → पिता च माता च कलागुरुश्च, ज्ञातेयवृद्धाः पुनरेतदीयाः । धर्मप्रकाशप्रवणाश्च सन्तः, सतां मतः श्रीगुरुवर्ग एपः ।। - (अ.तत्त्वा. २/३) इत्युक्तम् । प्रकृते 'गृणन्ति शास्त्रार्थमिति गुरव' इति व्युत्पत्त्या गुरुशब्द: कलाचार्यादिषु योज्यः, रूढ्या तु जनन्यादिपु । गुरुगीतायां → गुकारस्त्वन्धकारश्च रुकारस्तेज उच्यते । अज्ञानग्रासकं ब्रह्म गुरुरेव न संशयः ।। - (गु.गी.२३) इत्युक्तं अद्वयतारकोपनिषदि द्वयोपनिषदि च → गुशब्दस्त्वन्धकारः स्यात् रुशब्दस्तन्निरोधकः । अन्धकारनिरोधित्वाद् गुरुरित्यभिधीयते ।। - (अद्वयता.२/८,द्वयो.४) इत्येवमुपदर्शितं गुरुलक्षणं सर्वत्र यथासम्भवं योज्यम् ।।१२/२।।
साम्प्रतं तत्पूजनमाह- 'पूजनमिति । प्रकृते → देवाऽतिथि-दीनप्रतिपत्तिरिति - (ध.विं.१/३९) → वृत्तस्थ-ज्ञानवृद्धसेवेति - (ध.वि.१ ।४९) इति धर्मबिन्दुवचनं, → माता-पित्रोः सदा सेवा कर्तव्या पूर्णभक्तितः । कुटुम्बादिस्ववर्गाणां पालनञ्च सहायता ।। - (म.गी.५/२९) इति महावीरगीतावचनं, → विनयस्य मूलं वृद्धोपसेवा - (चा.सू.६) इति चाणक्यसूत्रवचनं, → समुपासते न गुरून् विषाणविकलास्त उक्षाणः - (कु.म.२१२) इति कुट्टनीमतवचनं, → माता-पित्रोश्च शुश्रूषा - (म.भा.वनपर्व २०५/८) इति महाभारतवचनं, → माता-पितृवचः कार्यं सत्पुत्रेण यशस्विना । पूजनं च तयोः कार्य
હ ગુરુપૂજન સ્વરૂપ છે ગાથાર્થ - ગુરુપૂજન એટલે ગુરુવર્ગને ત્રણ સંધ્યા સમયે નમન કરવું, પર્યાપાસના કરવી, તેમની | નિંદા ન સાંભળવી, તેમના નામની પ્રશંસા કરવી, તેઓ આવે તો ઊભા થવું, આસન દેવું.(૧૨/૩)
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
माता-पितृपूजनविचारः
द्वात्रिंशिका - १२/३
पूजनमिति । नमनं, कदाचिद् द्रव्यतः तदभावेऽपि भावतो मनस्यारोपणेन । नाम्नः श्लाघा स्थानाऽस्थानग्रहणाऽग्रहणाभ्यां । उत्थानाऽऽसनाऽर्पणे = अभ्युत्थानाऽऽसनप्रदाने आगतस्येति गम्यम् || ३ || पोपणं पालनं तथा ।। ← (ग. पु. उ. पू. २३ ।२३) इति गणेशपुराणवचनं, सर्वेपामेव धर्माणां गुरुपूजा परा मता । गुरुशुश्रूपया सर्वं प्राप्नोति ऋपिसत्तम ! || ← (स्क.पु.वै.ख. कार्ति.मा.२/२) इति स्कन्दपुराणवचनं मातरं पितरं यो हि आचार्यं चावमन्यते । स पश्यति फलं तस्य प्रेतराजवशङ्गतः ।। ← ( वा.रा. ७/१५/२२) इति च वाल्मीकिरामायणप्रभृतिवचनं स्मृत्वा पूजनं च = पूजनं पुनः अस्य गुरुवर्गस्य यथायोगं करयोजन-शिरोनमन प्रणामप्रभृतिशब्दोच्चारण-पादपतन-चरणस्पर्शादिरूपेण कृतज्ञतोपबृंहितविशिष्टतरशुभाऽध्यवसाययुक्तेन । नमनं = नमस्कार्याऽवधिकस्वाऽपकर्षबोधाऽनुकूलव्यापारलक्षणः प्रणामः त्रिसन्ध्यं = उपा-मध्याह्न-सायंकालात्मकसन्ध्यात्रयाऽऽराधनेन ।
=
देहादितः तदभावेऽपि
८३८
•
=
·
=
कदाचित् = जातुचित् द्रव्यतो तथाविध-गुरुवर्गविरहेऽपि यद्वा स्वपरयोः कार्यान्तरव्याक्षेपादिना तथाविधप्रघट्टकवशात् द्रव्यनमनविरहेऽपि, किंपुनः तदवसरे इत्यपिशब्दार्थः, भावतः = कृतज्ञतादिपरिणाममवलम्ब्य गुरुवर्गस्य मनसि = चेतसि आरोपणेन = स्थापनेन पूर्ववत् पूजनम् । पूजनप्रकारान्तरमाह- अवर्णाऽश्रवणं = गुरुवर्गावर्णवादाऽनाकर्णनं क्वचित् परपक्षमध्याऽवस्थानेऽपि ।
गुरुवर्गस्य नाम्नः श्लाघा = प्रशंसा स्थानाऽस्थान-ग्रहणाऽग्रहणाभ्यां सभ्यसभादौ स्थाने तद्गुणाSSविष्करणेन, मूत्रपुरीषोत्सर्गादिलक्षणेऽस्थाने = कुत्सितस्थाने तन्नामाऽनुच्चारणेन, शत्रुवर्गादिलक्षणे अस्थाने विपरीतस्थाने च तद्गुणाऽनाविष्करणेन । अभ्युत्थानाऽऽसनप्रदाने आगतस्य गुरुवर्गस्य, स्थितस्य पर्युपासनादिविनयव्यापारयोगः । तत्समीपेऽप्रगल्भतयाऽवस्थानं च इति गम्यम् । यथोक्तं योगबिन्दौ पूजनं चास्य विज्ञेयं त्रिसन्ध्यं नमनक्रिया । तस्याऽनवसरेऽप्युच्चैश्चेतस्यारोपितस्य तु ।। अभ्युत्थानादियोगश्च तदन्ते निभृताऽऽसनम् । नामग्रहश्च नाऽस्थाने नाऽवर्णश्रवणं क्वचित् ।।
=
← (यो.विं. १११/११२) इति । यथोक्तं अध्यात्मतत्त्वालोके अपि कर्तव्य एतस्य सदा प्रणामश्चित्तेऽप्यमुष्मिन् बहुमान एव । पुरोऽस्य सम्यग् विनयप्रवृत्तिः नावर्णवादस्य निबोधनञ्च ।। ← ( अ. तत्त्वा. २/४ ) इति ।।१२ / ३ ।।
ટીકાર્થ :- ગુરુવર્ગ હાજર હોય તો દ્રવ્યથી અને ભાવથી ત્રિકાળ વંદન કરવું.
તથા જો દ્રવ્યથી તેઓ હાજર ન હોય તો પણ ભાવથી તેમને મનમાં સ્થાપીને વંદન કરવું. તેમ જ યોગ્ય સ્થાને ગુરુવર્ગનું નામ લેવા દ્વારા અને અયોગ્ય સ્થાને તેમનું નામ ન લેવા દ્વારા તેમના નામની પ્રશંસા કરવી. તેમ જ તેઓ આવે ત્યારે ઊભા થવું અને બેસવા માટે આસન આપવું. આ બધા ગુરુપૂજનના પ્રકારો છે. (૧૨/૩)
વિશેષાર્થ :- માતા-પિતા વગેરે હાજર હોય તો અવશ્ય ત્રિકાળ વંદનાદિ કરવા જોઈએ. પણ તેઓ મૃત્યુ પામ્યા હોય અથવા બહારગામ હોય કે અન્ય કોઈ કારણસર તેમને વંદન ન થઈ શકે તેમ હોય તો પણ ચિત્તમાં તેમને હાજર કરી અવશ્ય વંદનાદિ કરવા. માતા-પિતા વગેરેના નિંદક-દ્વેષી વગેરેની પાસે માતા-પિતા વગેરે ગુરુવર્ગનું નામોચ્ચારણ ન કરવામાં તેમનું ગૌરવ વધે. કારણ કે તેમની આગળ ગુરુવર્યનું નામોત્કીર્તન કરવામાં આવે તો તેઓ ગુરુવર્ગની નિંદા કરે તેવી શક્યતા છે. તથા પોતાને યશ-કીર્તિ મળે તેવા સંયોગમાં માતા-પિતા વગેરેના ઉપકારને જાહેરમાં યોગ્ય શ્રોતાવર્ગ સમક્ષ જણાવવા. આ બધા પૂર્વસેવા અંતર્ગત ગુરુપૂજનના પ્રકારો છે.(૧૨/૩)
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
पुरुषार्थाराधनकालस्य दुर्लभता
८३९
सर्वदा तदनिष्टेष्टत्यागोपादाननिष्ठता । स्वपुमर्थमनाबाध्य साराणां च निवेदनम् ||४|| सर्वदेति । स्वपुमर्थं धर्मादिकं अनाबाध्य = अनतिक्रम्य । यदि च तदनिष्टेभ्यो निवृत्तौ * तदिष्टेषु च प्रवृत्तौ धर्मादयः पुरुषार्था बाध्यन्ते तदा न तदनुवृत्तिपरेण भाव्यम् । किं तु पुरुषाऽर्थाऽऽराधनपरेण, अतिदुर्लभत्वात् पुरुषाऽर्थाऽऽराधनकालस्येत्यर्थः । साराणां उत्कृष्टाना
समर्पणम् ।।४।।
मलङ्कारादीनां निवेदनं
=
=
=
•
तथा 'सर्वदे 'ति । सर्वदा
= सर्वकालं, तदनिष्टानां =
= परिहारे निष्ठता प्रतिवद्धता तदिष्टानां
धर्मादिकं
गुरुवर्गासम्मतानां व्यवहाराणां त्यागे गुरुवर्गप्रियाणां व्यवहाराणामेव उपादाने = प्रवर्तने निष्ठता । स्वपुमर्थं स्वकीयधर्मादिपुरुपार्थं अनतिक्रम्य = अपीडयित्वा इयं सम्पादनीया । अत्रैव योगबिन्दुवृत्तिमवलम्ब्याऽपवादमाह 'यदी 'ति स्पष्टम् । एतेन गुरुवचनमलङ्घनीयं नयाऽनुगतं चेत् ? ← (बा.सू.२/७३) इति बार्हस्पत्यसूत्रवचनमपि व्याख्यातम् । प्रकृते अन्तहियं खु दुहेण लब्भइ ← (सू.कृ.१ ।२ । २ । ३० ) इति सूत्रकृताङ्गोक्तिः स्मर्तव्या सत्पुरुषार्थाऽऽराधनपरेण नरेण । उत्कृष्टानां च अलङ्कारादीनां अलङ्कार-वसन-पान-भोजनौषधादीनां उपभोगाद्यर्थं यथाशक्ति समर्पणं वितरणम् । प्रकृते यो दत्वाऽतिथिभूतेभ्यः पितृभ्यश्च द्विजोत्तमः । शिष्टान्यन्नानि यो भुङ्क्ते किं वै सुखतरं ततः ? ।। ← ( म.भा. वनपर्व- १९३-३२ ) इति महाभारतवचनमपि तन्त्रान्तराऽस्थिताऽपुनर्बन्धकस्य प्रकृते प्रवर्तकमवसेयम् । तथा देवाऽतिथि - दीनाऽनाथप्रतिपत्तिप्रभृतीनां परलोकक्रियाणां सर्वकालं गुरुवर्गेण विधापनम् । यथोक्तं योगबिन्दौ
=
' साराणाञ्च यथाशक्ति वस्त्रादीनां निवेदनम् । परलोकक्रियाणाञ्च कारणं तेन सर्वदा ।। त्यागश्च तदनिष्टानां तदिप्टेषु प्रवर्तनम् । औचित्येन त्विदं ज्ञेयं प्राहुर्धर्माद्यपीडया' ।।
← (यो.विं. ११३/११४) इति । अतश्च महान् श्रेयोलाभः । तदुक्तं अध्यात्मतत्त्वालोके → वृद्धस्य सेवा गुरुलोकसेवा, ग्लानस्य सेवा पुनरार्तसेवा । कल्याणलाभस्य महान् स पन्थाः सेवाप्रधानो हि मनुष्यधर्मः ।। ← ( अ. तत्त्वा. २ / ७) इति । सामान्यतो गृहस्थधर्मनिरूपणावसरे धर्मबिन्दौ अपि → माता-पितृपूजा (ध.बि. १ । ३१ ), आमुष्मिकयोगकारणम्, तदनुज्ञया प्रवृत्तिः, प्रधानाऽभिनवोपनयनम्,
=
=
•
=
=
ગાથાર્થ :- પોતાના પુરુષાર્થને તકલીફ ન પહોંચે તે રીતે ગુરુસ્વર્ગને અનિષ્ટ પદાર્થનો કાયમ ત્યાગ કરવો અને તેમને ગમે તેવા પદાર્થને-વ્યવહારને મેળવવા-કેળવવા તત્પર રહેવું. તથા શ્રેષ્ઠ કોટિના पछार्थो तेमने खापवा- जा गुरुपूरन छे. (१२/४)
ટીકાર્થ :- પોતાના ધર્મપુરુષાર્થ વગેરેનું ઉલ્લંધન કર્યા વિના, માતા-પિતા વગેરે ગુરુવર્ગને ન ગમે તેવી બાબતોથી પાછા ફરવું અને તેમને પસંદ પડે તેવી બાબતોમાં પ્રવૃત્ત થવા તત્પર રહેવું. પરંતુ જો માતા-પિતા-વડીલ વગેરેને નાપસંદ બાબતથી પાછા ફરવામાં અને તેમને પસંદ હોય તેવી બાબતોમાં પ્રવૃત્ત થવામાં ધર્મપુરુષાર્થ-મોક્ષપુરુષાર્થ વગેરે સીદાતા હોય તો તેમની ઈચ્છા મુજબ વર્તન-વલણ કેળવવામાં તત્પર ન થવું. પરંતુ ધર્મપુરુષાર્થ વગેરેની આરાધનામાં પરાયણ રહેવું. કારણ કે ધર્મપુરુષાર્થ અને મોક્ષપુરુષાર્થની આરાધના કરવાનો કાળ અત્યંત દુર્લભ છે. તથા યથાશક્તિ સર્વોત્કૃષ્ટ અલંકાર વગેરે માતા પિતા વગેરે ગુરુવર્ગને વાપરવા માટે આપવા. આ બધા ગુરુપૂજનના પ્રકાર છે.(૧૨/૪)
... चिह्नद्वयमध्यवर्ती पाठो हस्तादर्श नास्ति । १ मुद्रितप्रतौ 'बाधन्ते' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
८४०
• गुरुद्रव्यभोगे तन्मरणानुमतिप्रसङ्गः • द्वात्रिंशिका-१२/५ तद्वित्तयोजनं तीर्थे तन्मृत्यनुमतेर्भिया । तदासनाद्यभोगश्च तबिम्बस्थापनाऽर्चने ।।५।।
तद्वित्तेति । तद्वित्तस्य गुरुवर्गाऽलङ्काराऽऽदिद्रव्यस्य योजनं = नियोगः (=तद्वित्तयोजन) तीर्थे देवताऽऽयतनादौ, तन्मृत्यनुमतेः तन्मरणाऽनुमोदनाद् भिया = भयेन' ( तन्मृत्यनुमतिभिया)। तत्स-ङ्ग्रहे तन्मरणाऽनुमतिप्रसङ्गात् ।
तस्य आसनादीनां = आसन-शयन-भोजन-पात्रादीनां अभोगः = अपरिभोगः (=तदासनाद्यभोगः च) । (तबिम्बस्थापनार्चने) तबिम्बस्य स्थापनाऽर्चने = विन्यासपूजे ।।५।। तद्भोगे भोगोऽन्यत्र तदनुचितात् + (ध.विं.१/३२) इत्युक्तम् ।।१२/४ ।।। ___ तथा 'तद्वित्ते'ति । मृत्यूत्तरकालं गुरुवर्गाऽलङ्कारादिद्रव्यस्य = गुरुवर्गसत्कस्याऽलङ्कार-धनाऽऽपणक्षेत्रादिद्रव्यस्य देवतायतनादौ नियोगः = विनियोगः, तन्मरणाऽनुमोदनाद् = गुरुवर्गमृत्य्वनुमोदनाद् भयेन । अन्यथा स्वयं तत्सङ्ग्रहे = गुरुवर्गद्रव्यसङ्ग्रहकरणे सति तन्मरणाऽनुमतिप्रसङ्गात् = गुरुवर्गमरणाद्यनुमत्यापत्तेः । तथा तस्य = स्वामित्व-भोक्तृत्वादिसम्वन्धेन गुरुवर्गस्य आसन-शयन-भोजन-पात्रादीनां अपरिभोगः कायादिना देशतः सर्वतश्च, मातृवत् तेपामभोग्यत्वात् । एतेन → न गृह्णीयाद् गुरोवित्तम् - (शां.सं.५/४/३/३१) इति शाण्डिल्यसंहितावचनमपि व्याख्यातम् ।।
तबिम्बस्य = गुरुवर्गप्रतिकृतेः विन्यासः धूप-पुष्पादिपूजा च । 'तत्कारितदेवताबिम्बादेः पूजा' इत्यन्ये । तथा दर्शिताऽऽदरा तन्मरणोत्तरक्रिया । यथोक्तं योगबिन्दौ 'तदासनाद्यभोगश्च तीर्थे तद्वित्तयोजनम् | तद्विम्वन्याससंस्कार ऊर्ध्वदेहक्रिया परा ।।' (यो.विं.११५) इति । स्वपित्रादिगुरुवर्गीयविम्वशालि चैत्यं साधर्मिकचैत्यं समयपरिभापया परिभाष्यते, वारत्तकपुत्रकृतपितृप्रतिमावत् । तदुक्तं प्रवचनसारोद्धारे →
વિશેષાર્થ :- માતા-પિતા વગેરેને ધર્મ પ્રત્યે અણગમો હોય અને સંતાન ધર્મ કરે તે તેમને પસંદ ન હોય તથા ધર્મ ન કરે તે તેમને પસંદ હોય તો તેવા અવસરે માતા-પિતા વગેરેની ઈચ્છાને અનુસરવાના બદલે ધર્મપુરુષાર્થ વગેરેની આરાધનામાં પોતે જોડાવું જોઈએ. કેમ કે ધર્મારાધના માટે આર્યદેશ, માનવભવ, સદ્દગુરુસંયોગ વગેરે તકો અત્યન્ત દુર્લભ છે. માટે ધર્મપુરુષાર્થ વગેરેમાં ખલેલ ન પહોંચે તે રીતે માતાપિતા વગેરેની ઈચ્છાને અનુસરવું. આ બાબતમાં વિવેકદષ્ટિ રાખવી જરૂરી છે. (૧૨)
જ માતા-પિતાની મિલક્ત સંતાન ભોગવે નહિ ? ગાથાર્થ :- માતા-પિતા વગેરેના મરણની અનુમોદનાના ભયથી તેમની મૂડી (પોતાના ભોગમાં વાપરવાના બદલે) તીર્થક્ષેત્રમાં વાપરવી. તેમ જ તેમના આસન વગેરેનો પોતે વપરાશ ન કરવો અને तमनी प्रतिमाने भरावी तथा पू४वी मा गुरुपू४न छ. (१२/५) ।
ટીકાર્ય - માતા-પિતા વગેરેના મરણ બાદ તેમની મૂડી-માલ-મિલક્ત વગેરેનો પોતાના માટે ઉપયોગ કરે તો તેમના મરણની અનુમોદના સંતાનને લાગે. આના ભયથી તેમની મૂડી, અલંકાર-દાગીના વગેરેને દેવાલય-દેવમંદિર વગેરે તીર્થક્ષેત્રમાં તેમના નામથી) વાપરવા માટે ઉપયોગ રાખવો જોઈએ.
તેમ જ માતા-પિતા વગેરે જે આસન-પથારી-વાસણ-વસ્ત્ર વગેરેનો ઉપયોગ કરતા હોય તે પોતે ન વાપરવા. તેમ જ દિવંગત માતા-પિતા વગેરેની પ્રતિમા ઘડાવી-ભરાવી પૂજવી જોઈએ. આ પણ गुरुपूननो ४ मे २ छ. (१२/५) १. हस्तादर्श 'भये' इति त्रुटितः पाठः ।
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
• સાધર્મિત્યવિમર્શ: •
८४१ देवानां पूजनं ज्ञेयं शौच-श्रद्धादिपूर्वकम् । पुष्पैर्विलेपनैधूपैर्नैवेद्यैः शोभनैः स्तवैः ।।६।। वारत्तयस्स पुत्तो पडिमं कासीय चेइए रम्मे । तत्थ य थली अहेसी साहम्मियचेइयं तं तु ।। 6 (.સારો.૬૬૩) રૂતિ |
सूत्रपिटकान्तर्गते दीघनिकाये पाथिकवर्गे → आचरिया पच्चुपट्ठातब्वा- (१) उट्ठानेन, (२) उपट्टानेन, (૩) સુમુલય, (૪) પરિવરિયાય, (૨) સર્વ સિધ્ધપટિદીન ૯ (વી.નિ. રૂ ૮ ર૬૮) રૂચૈવું या पञ्चधा कलाचार्यपूजा दर्शिता साऽपीहाऽनुसन्धया । पच्चुपट्टातब्वा = प्रत्युपस्थापनीयाः, सेवनीया इति यावत् । उट्ठानेन = उत्थानेन = अभ्युत्थानेनेति यावत्, उपट्ठानेन = उपस्थानेन = समीपाऽवस्थानेनेति यावत्, सक्कच्चं = सत्कृत्य, सत्कारपूर्वमिति यावत्, शिष्टं स्पष्टम् । धम्मपदे → मुहुत्तमपि चे विझू पंडितं पयिरुपासति । खिप्पं धम्मं विजानाति जिह्या सूपरसं यथा ।। - (ध.प.५/६) इत्येवं ज्ञानवृद्धसेवाफलमुपदर्शितं तदपीहाऽनुयोज्यं यथातन्त्रम् ।।१२/५ ।।
देवपूजाविधिमाह - 'देवानामिति । देवानां आराध्यतमानां पूजनं ज्ञेयं शौच-श्रद्धादिपूर्वकं शौचेन शरीर-वस्त्र-द्रव्य-व्यवहारशुद्धिरूपेण श्रद्धया बहुमानात्मिकया आदिपदात् प्रणिधानादिना युक्तं पुष्पैः जाति
વિશેષાર્થ :- માતા-પિતા જીવતા હોય અને તેઓ પોતાની મિલકત-મૂડી-દાગીના વગેરે સંતાનને વાપરવા ન આપે તો સંતાન વાપરી ન શકે. આથી તેમનાં મૃત્યુ પછી સંતાન વગેરે તેના દાગીના વગેરે વાપરે તો માતા-પિતાની મરણની અનુમોદનાનું પાપ સંતાનને લાગે. “સારું થયું તેઓ કાળધર્મ પામ્યા. તો મને તેમના દાગીના વગેરે વાપરવા મળ્યા !- આવો આંશિક અવ્યક્ત પણ ભાવ તેમના દાગીના વગેરેનો ઉપયોગ-ભોગવટો કરનારના મનમાં આવવાની શક્યતા નકારી શકાતી નથી. ખાનદાન સંતાન આવું પાપ પોતાના માથે ન લઈ શકે. તેમાં પણ ખાસ કરીને યોગની પૂર્વસેવા કરનાર આરાધક સુજ્ઞ જીવ તો તેવી ભૂલ કેવી રીતે કરી શકે ? માટે પૂર્વસેવા કરનાર ધર્માત્મા દિવંગત થયેલ માતા-પિતા આદિના દાગીના વગેરે દેવાલય વગેરેમાં આપી દે તે વ્યાજબી છે. તે મિલકત પણ પોતાના નામે દાન કરીને મફતનો જશ લેવાના બદલે તેમના નામથી જ તીર્થક્ષેત્રમાં વાપરવી જોઈએ. આવી આંતરિક જાગૃતિ પૂર્વસેવાના આરાધકે રાખવી જરૂરી છે. પરંતુ મા-બાપ પુત્રને વિલમાં જે મિલકત લખી આપે અથવા તેવી સૂચના કરીને ગયા હોય તો તેના વપરાશમાં મરણઅનુમોદન દોષ ન આવે. આ વાત ધ્યાનમાં રાખવી.
તેમ જ માતા-પિતા વગેરે જે આસન, પથારી, પલંગ, પાટલો, કપડા વગેરે વાપરતા હોય તેનો ઉપયોગ ન કરવામાં ગુરુવર્ગ પ્રત્યેનો બહુમાનભાવ સંતાન વગેરે આશ્રિત વર્ગમાં જળવાઈ રહે છે. માતા-પિતાની જેમ તેમના વપરાશમાં આવનારી ચીજ પણ બહુમાન-વિનય-આદર કરવા લાયક છે. માટે જ પૂર્વ કાળમાં સસરા જે ઓટલા ઉપર બેસીને સવારે દાતણ કરતા હોય તે ઓટલાની પણ, સસરાની ગેરહાજરીમાં, વહુ લાજ કાઢતી હતી. આર્યાવર્તની આ ગૌરવવંતી સંસ્કૃતિમાં યોગપૂર્વસેવા વણાયેલી જોવા મળે છે. (૧૨/૫) ગુરુપૂજનનું સ્વરૂપ ચાર શ્લોક દ્વારા બતાવ્યા બાદ અવસરપ્રાપ્ત દેવપૂજનનું સ્વરૂપ ગ્રંથકાર જણાવે છે.
જ દેવપૂજન સ્વરૂપ છે ગાથાર્થ - પવિત્રતા અને શ્રદ્ધા વગેરે પૂર્વક સુંદર પુષ્પો, વિલેપનો, ધૂપ, નૈવઘ અને સ્તોત્રો વડે દેવોની ભક્તિ થાય તે દેવપૂજન જાણવું. (૧૨/૬)
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
८४२
•
=
अधिमुक्तिवशाद् देवभक्तिः
•
'देवानामि 'ति - व्यक्तः ||६||
अधिमुक्तिवशान्मान्या अविशेषेण वा सदा । अनिर्णीतविशेषाणां सर्वे देवा महात्मनाम् ।।७।।
इतरदेवताऽपेक्षोऽतिशयो
अधिमुक्तीति । अनिर्णीतः कुतोऽपि मतिमोहादनिश्चितो विशेषः यैस्तेषां (=अनिर्णीतविशेषाणां ) महात्मनां = परलोकसाधनप्रधानतया प्रशस्तात्मनां गृहिणां सर्वे देवाः सदाऽविशेषेण पारगत-हरि-हर-हिरण्यगर्भादिसाधारणवृत्त्या मान्याः वा = अथवा अधिमुक्तिवशात्
अतिशयितश्रद्धाऽनुसारेण ||७||
शतपत्रिकादिसम्भवैः, विलेपनैः घुसृणमलयजादिरचितैः, धूपैः काकतुण्डादिरूपैः, नैवेद्यैः पक्वान्नफलादिलक्षणैः, शोभनैः आदरोपहितत्वेन सुन्दरैः स्तवैः = स्तोत्रैः । उपलक्षणात् वस्त्राऽलङ्कारादिभिरित्यपि बोध्यम् । यथोक्तं योगबिन्दौ पुष्पैश्च बलिना चैव वस्त्रैः स्तोत्रैश्च शोभनैः । देवानां पूजनं ज्ञेयं शौच-श्रद्धासमन्वितम् ।। ← (यो . विं. ११६) इति । श्रद्धाशून्यं तु सर्वमफलम् । तदुक्तं बौधायनधर्मसूत्रे → अश्रद्धा परमः पाप्मा श्रद्धा हि परमं तपः । तस्मादश्रद्धया दत्तं हविर्नाऽश्नन्ति देवताः ।। ← (वौ.ध.५/१०/१/६) इति । प्रकृते रागाद्यपेतं हृदयं वागऽदुष्टाऽनृतादिना । हिंसादिरहितं कर्म यत्तदीश्वरपूजनम् ।। ← ( जा. यो. २ / ८) जाबालयोगवचनं शुचिरास्तिक्यपूतात्मा पूजयेद् देवताः सदा । देवतावद् गुरुजनमात्मवच्च सुहृज्जनम् ।। ← (का. नी. ३/३१) इति च कामन्दकीयनीतिसारवचनमप्यनुयोज्यं यथागमम् ।।१२/६।।
द्वात्रिंशिका - १२/७
=
=
प्रकृतदेवतायामन्यदेव
एतच्च पूजनं केपां देवानां कर्तव्यम् ? इत्याशङ्कायामाह - 'अधिमुक्ती 'ति । अद्यापि मतिमोहात् = स्वकीयबुद्धिविपर्यास-मान्द्यादिवशात् अनिश्चितः इतरदेवतापेक्षो सापेक्षः अतिशयो निखिलदोपराहित्य-सत्सिद्धान्तप्ररूपकत्वादिगुणाऽऽधिक्य-निर्व्याजकरुणा-सौम्यमुद्रा-शस्त्रललनादिसङ्गवर्जनादिलक्षणः यैः पूजकैः तेषाम् ।
कल्पान्तरमाह ' अथवे 'ति । अतिशयितश्रद्धाऽनुसारेण = कुलपरम्पराऽनुसारेण गुर्वाद्युपदेशाऽनुवृत्त्या फलविशेपाऽनुभवतो वा यस्य यत्र देवतायां विशिष्टा श्रद्धा तद्वशेन देवविशेपमिति । श्रद्धाविशेपतो देवविशेपाऽङ्गीकरणेऽपि न तदन्यदेवं प्रति कदापि तस्य द्वेषः सम्भवति, तादृशयोग्यताप्रादुर्भावात् । यथोक्तं योगबिन्दी 'अविशेषेण सर्वेषामधिमुक्तिवशेन वा । गृहिणां माननीया यत् सर्वे देवा महा
ટીકાર્થ ઃ- ગાથાર્થ સ્પષ્ટ હોવાથી મહોપાધ્યાયજીએ તેની સંસ્કૃત વ્યાખ્યા કરેલ નથી.(૧૨/૬) ગાથાર્થ :- દેવોનું વિશેષ સ્વરૂપ જેમણે જાણેલ નથી તેવા મહાપુરુષોને સર્વ દેવો સમાન રીતે સર્વદા માન્ય હોય છે. અથવા પોતાની જ્વલંત શ્રદ્ધા મુજબ માન્ય હોય છે. (૧૨/૭)
ટીકાર્ય :- બીજા દેવોની અપેક્ષાએ પ્રસ્તુત દેવમાં શું વિશેષતા છે ? આ બાબતનો નિર્ણય કોઈ પણ પ્રકારના મતિવ્યામોહના લીધે જેઓ નથી કરી શક્યા તેમ છતાં પણ મુખ્યરૂપે પરલોકની સાધનામાં જ મસ્ત રહેવા દ્વારા પોતાના આત્માનું સૌંદર્ય અંશતઃ પણ જેમણે પ્રગટ કરેલ છે. તેવા ગૃહસ્થોને અહીં ‘મહાત્મા’ શબ્દથી ગ્રંથકારશ્રીએ નવાજેલા છે. તેવા મહાપુરુષોને મન હંમેશા પારગત, વિષ્ણુ, મહાદેવ, બ્રહ્મા, બુદ્ધ, તીર્થંકર વગેરે બધા લોકપ્રસિદ્ધ દેવોમાં સમાન રીતે જ માન્યતા-પૂજ્યતા વરેલી હોય છે. અથવા પોતાની વિશેષ પ્રકારની શ્રદ્ધા મુજબ દેવ માન્ય બને છે. (૧૨/૭)
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
• भक्तिप्रकाराः .
८४३ सर्वान् देवान्नमस्यन्ति नैकं देवं समाश्रिताः। जितेन्द्रिया जितक्रोधा 'दुर्गाण्यतितरन्ति ते ।।८।। _ 'सर्वानि'ति । सर्वान् देवान् नमस्यन्ति = नमस्कुर्वते । नैकं कञ्चन देवं समाश्रिताः त्मनाम् ।।' (यो.बि.११७) इति । → अयोग्यस्यापि भगवान् भक्तस्य परमेश्वरः । प्रसीदति न सन्देहो निगृह्य विविधं तमः ।। 6 (लिं.पु.१०।११) इति लिङ्गपुराणवचनं, → हरेर्नाम हरेर्नाम हरेर्नामैव केवलम् । कलौ नास्त्येव नास्त्येव नास्त्येव गतिरन्यथा ।। - (चै.चं.१/५२) इति चैतन्यचन्द्रोदयवचनं, → सदा गायन्ति देवेशमेतान् भक्तानवेहि वै -- (स्क.पु.वै.ख.वे.मा.६ ।५८) इति स्कन्दपुराणवचनं → भक्तिः श्रेयोऽनुवन्धिनी - (आ.पु.७/२७९) इति आदिपुराणवचनं, → यथाऽऽलोको हि जन्तूनां चेप्टाकारणतां गतः । तथैव सर्वसिद्धीनां भक्तिः परमकारणम् + (वृ.ना.पु.४/३) इति बृहन्नारदीयपुराणवचनं, → भक्त्या तुष्यन्ति दैवतानि 6 (चा.१/२१,२२) इति चारुदत्तवचनं च तन्त्रान्तराऽवस्थितस्याऽपुनर्वन्धकादेः देवपूजादौ स्वरसतः प्रवर्तकमवसेयम् । __एवमेव → सा त्वस्मिन् परमप्रेमस्वरूपा । अमृतस्वरूपा च । यल्लब्ध्वा पुमान् सिद्धो भवति, अमृतो भवति, तृप्तो भवति । यत्प्राप्य न किञ्चिद् वाञ्छति, न शोचति, न द्वेप्टि, न रमते नोत्साही भवति । यज्ञात्वा मत्तो भवति, स्तब्धो भवति, आत्मारामो भवति (ना.भ.२/३/४/ ५/६) इति नारदभक्तिसूत्राणि अपि भगवद्भक्तिप्रेरकाणि ज्ञातव्यानि । सा = भक्तिः, अस्मिन् = भगवति, 'नोत्साही भवति' इत्यत्र ‘सांसारिककार्येषु' इति गम्यते, मत्तता स्तब्धता च तन्मयतादिरूपा ज्ञातव्या । शिष्टं स्पप्टम् । नारदभक्तिसूत्रेषु यानि → पूजादिष्वनुराग इति पाराशर्यः । कथादिष्विति गर्गः । आत्मरत्यविरोधेनेति शाण्डिल्यः। नारदस्तु तदर्पिताऽखिलाऽऽचारता तद्विस्मरणे परमव्याकुलतेति (ना. भ.१६-१९) इति भगवद्भक्तिलक्षणानि दर्शितानि, ये च → श्रवणं, कीर्तनं विष्णोः स्मरणं पादसेवनम् । अर्चनं वन्दनं दास्यं सख्यं आत्मनिवेदनम् ।। - (भा.७/५/२३) इति भागवते नवधा भक्तिप्रकाराः प्रदर्शिताः तत्सर्वमत्र नानातन्त्राऽवस्थितेऽपुनर्बन्धकादौ यथासम्प्रदायं श्रद्धानुसारेण सम्भवति। भगवद्भक्तिगोचराणि पाराशर्य-गर्ग-शाण्डिल्यमतानि तु भागवते विस्तरत उक्तानि ततोऽवसेयानि जिज्ञासुभिः ।।१२/७।।
एतदपि कथम् ? इति शङ्कायां योगबिन्दुसंवादमाह - ‘सर्वानिति । व्यतिरेकमाह- नैकमिति ।
વિશેષાર્થ :- યોગપૂર્વસેવા કરનાર જીવ પાસે વિશિષ્ટ પ્રકારનો ક્ષયોપશમ ન હોવાના કારણે કયા દેવ બીજા બધા દેવ કરતાં અનેકાનેક રીતે ચઢિયાતા છે ? તેનો નિર્ણય ન થયો હોય તેવી અવસ્થામાં આસ્તિકતા, અપુનબંધતા વગેરેના પ્રભાવે, લોકોમાં દેવ તરીકે પ્રસિદ્ધ સર્વ દેવો સર્વદા સમાન રીતે માન્ય હોય છે. અથવા કુલપરંપરાગત રીતે કે પોતાના અનુભવના આધારે કે ગુરુઉપદેશ મુજબ જે દેવમાં જ્વલંત શ્રદ્ધા હોય તે દેવને ભગવાન તરીકે માને છે, પૂજે છે. તેમ છતાં તે અવસ્થામાં પણ અન્ય દેવો પ્રત્યે તેના મનમાં દ્વેષ નથી હોતો. કારણ કે તેનામાં તેવી સહિષ્ણુતા યોગ્યતા પ્રગટ થઈ હોય છે. (૧૨/૭)
ગાથાર્થ :- પૂર્વસેવા કરનાર તે મહાપુરુષો એક દેવનો આશ્રય કરતા નથી. તેઓ સર્વ દેવોને નમસ્કાર કરે છે. જિતેન્દ્રિય અને ક્રોધવિજયી એવા તેઓ નરકપતન વગેરેને તરી જાય છે. (૧૨૮)
ટીકાર્થ:- યોગની પૂર્વસેવાના આરાધક જીવો સર્વ દેવોને નમસ્કાર કરે છે. પોતાની બુદ્ધિના હઠાગ્રહથી १ हस्तादर्श 'दुर्गाण्यतितेत..' इत्यशुद्धः पाठः। २.हस्तादर्श · कुर्वतो' इत्यशुद्धः पाठः। ३. हस्तादर्श ...श्रितः' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
८४४ • जितेन्द्रियस्वरूपम् •
द्वात्रिंशिका-१२/८ = स्वमत्यभिनिवेशेन प्रतिपन्नवन्तः । जितेन्द्रिया = निगृहीतहृषीकाः, जितक्रोधाः = अभिभूतकोपाः दुर्गाणि = नरकपातादीनि व्यसनानि अतितरन्ति = अतिक्रामन्ति ते = सर्वदेवनमस्कर्तारः ।।८।। न च पूर्व कल्पान्तरे ‘अधिमुक्तिवशात्' इत्युक्तम् तदनेन विरुध्यत इति शङ्कनीयम्, श्रद्धाऽतिशयेन यस्य कस्यचिद् देवस्य समाश्रयणेऽपि स्वमत्यभिनिवेशेन = स्वकीयधीकदाग्रहेण नैकं एव कञ्चन देवं ते ईशत्वेन प्रतिपन्नवन्तः । स्वसम्प्रदायलब्धस्य स्वगुरुवर्गोपदिप्टस्य स्वकीयाऽनुभवजनिताऽतिशयितश्रद्धाविषयीभूतस्य देवताविशेपस्य विशिष्य वन्दनीय-पूजनीयत्वादिरूपेणाऽङ्गीकारेऽपि तदन्यदेवेषु न द्वेषादिकमेते विदधते, अवसरोचितं च प्रणामादिकं कुर्वन्तीत्याशयः । _ 'सर्वान् देवान्' इत्यस्योपलक्षणत्वात् ‘सर्वान् साधून्' इत्यपि वोध्यम् । तथाहि- तन्त्रान्तरस्थितोऽपुनबन्धक: → सर्वे संन्यासिनः पूज्याः वर्णैराश्रमिभिस्तथा (सं.गी.६/४४) इति संन्यासगीतावचनात् सर्वान् साधून् अपि यथोचितं नमस्यत्येवेत्यवधेयम् । न चास्य लौकिकविधिरूपतया न प्रामाण्यमिति शङ्कनीयम्, अस्यामवस्थायामेतादृशकर्मणोऽपि प्रमाणत्वाऽभ्युपगमात् । एतेन → सर्व एव हि जैनानां प्रमाणं लौकिको विधिः - (य.ति.चं.८/३४) इति यशस्तिलकचम्पूवचनमपि व्याख्यातम् । प्रकृते → स्वाधिकारेण यो योग्यो व्यवहारः स धर्मिभिः । प्राणान्तेऽपि न मोक्तव्यो यतो धर्मो भवेत् ततः ।। - (कृ.गी.१९७) इति कृष्णगीतावचनमप्यनुसन्धेयम् ।
जितेन्द्रिया इति । तल्लक्षणं नारदपरिव्राजकोपनिषदि मनुस्मृतौ रामगीतायां च → श्रुत्वा स्पृष्ट्वा च दृष्ट्वा च भुक्त्वा घ्रात्वा च यो नरः । न हृष्यति न ग्लायति स विज्ञेयो जितेन्द्रियः ।। - (नार.परि.२/३८, म.स्मृ.२/९८, रा.गी.१५/४५) इत्येवमुक्तम् । प्रकृते → तावज्जितेन्द्रियो न स्याद् विजितेन्द्रियः पुमान् । न जयेद् रसनं यावत् जितं सर्वं जिते रसे ।। - (भाग.११/८/ २१) इति भागवतवचनमपि स्मर्तव्यम, रसनेन्द्रियस्य दुर्जेयत्वात । → जितेन्द्रियो हि शक्नोति वशे स्थापयितुं प्रजाः -- (मनु.७/४४) इति मनुस्मृतिवचनमपि शासकस्येन्द्रियजयप्रवर्तकम् । कौटिलीयार्थशास्त्रे च → विद्या-विनयहेतुरिन्द्रियजयः काम-क्रोध-लोभ-मान-मद-हर्पत्यागात्कार्यः - (को.अर्थ.१/६ पृ.११) इत्येवमिन्द्रयजयफलोपायावुक्तौ। एतत्सर्वं श्रुत्वा वैदिकादितन्त्रस्थितोऽपुनर्बन्धको हीन्द्रियविजये प्रवर्तते ।
बौद्धदर्शनस्थितस्त्वपुनर्बन्धकः → सारथीव नेत्तानि गहेत्वा इन्द्रियाणि रक्खन्ति पण्डिता • (दी.नि.२/७/१) इति दीघनिकायप्रमुखवचनतस्तत्र यतते । इत्थं इन्द्रियविजयेन बुद्धिवृद्धिरपि ध्रुवा । तदुक्तं महाभारते → इन्द्रियैर्नियतैर्वृद्धिर्वर्धतेऽग्निरिवेन्धनैः - (म.भा.उद्योग-१२९/२६) इति ।।
एतेन → भक्तिमानिन्द्रियजयी तत्परो ज्ञानमाप्नुयात् । लब्ध्वा तत्परमं मोक्षं स्वल्पकालेन यात्यसौ ।। (ग.गी.३/४७) इति गणेशगीतावचनमपि व्याख्यातम् ।
अन्यतन्त्रस्थेषु अपि मध्ये वैदिकतन्त्रस्था अपुनर्वन्धकाः → घृतेन (-स्नेहेन) कलिं शिक्षामि - (अथ.वे.७/१०९/१) इति अथर्ववेदवचनतः, → क्रुद्धः पापं न कुर्यात् कः, क्रुद्धो हन्याद् गुरूनपि તેઓ માત્ર એક જ દેવને ભગવાન રૂપે સ્વીકારતા નથી. તેમણે ઈન્દ્રિયોને જીતેલી હોય છે. ક્રોધને તેમણે હરાવેલ હોય છે. સર્વ દેવને નમનારા તેઓ નરકપતન વગેરે સંકટોને ઓળંગી જાય છે.(૧૨૮).
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
• क्रोधफलमीमांसा •
८४५ ननु सर्वेऽपि न मुक्तिप्रदायिन इति कथमविशेषेण नमस्करणीयाः ? इत्यत आह- (वा.रा.सुन्दरकाण्ड-५५/४) इति वाल्मीकिरामायणवचनात्, → अपकारिणि कोपश्चेत् ? कोपे कोपः कथं न ते ? (या.उप.२३) इति याज्ञवल्क्योपनिषद्वचनात्, → क्रुद्धो हि संमूढः सन् गुरुं आक्रोशति - (भ.गी.२/६३ शां.भा.) इति भगवद्गीताशाङ्करभाष्यवचनतः, → क्षान्त्या शुध्यन्ति विद्वांसः - (म.स्मृ.५/१०६) इति मनुस्मृतिवचनात्, → यो यजेदपरिश्रान्तो मासि मासि शतं समाः । न क्रुध्येद् यश्च सर्वस्य, तयोरक्रोधनोऽधिकः ।। - (म.भा.आदिपर्व-७९/६) इति महाभारतप्रभृतिवचनाच्च जितक्रोधाः सम्पद्यन्ते ।
बौद्धतन्त्रस्थिताश्चाऽपुनर्वन्धकाः → कोपंतरो दोसगरु स वेरं पटिमुञ्चति - (सं.नि.१।१।३५) इति संयुत्तनिकायवचनात्, → आति-मित्ता सुहज्जा च परिवज्जन्ति कोधनं ८ (अंगु.७।६।११) → कोधनो दुब्बण्णो होति - (अंगु.७ ।६।१२) इति च अंगुत्तरनिकायवचनात्, → न हि वेरेण वेराणि सम्मन्तीध कदाचनं । अवेरेण च सम्मन्ती एस धम्मो सनातनो ।। - (ध.प.१/५) इति धम्मपदवचनात्, → यो उप्पतितं विनेति कोधं विसठं सप्पविसं व ओसधेहि । सो भिक्खु जहाति ओरपारं उरगो जिण्णमिव तचं पुराणं ।। - (सु.नि.१।११) इति सुत्तनिपातवचनात्, → अग्गी व तिणकट्ठस्मिं कोधो यस्स पवड्ढति । निहीयति तस्स यसो कालपक्खे व चन्दिमा ।। ८ (जा.१०/ ४४३/६०) इति जातकवचनात्, → कुद्धं अप्पटिकुझंतो सङ्गामं जेति दुज्जयं ।। (वि.म.९/ १५) इति विसुद्धिमग्गवचनात्, → कोधो वुच्चति धूमो - (चू.नि.पा.२/३/१७) इति चुल्लनिद्देसपालिवचनाच्च जितक्रोधाः सम्पद्यन्ते ।
जैनदर्शनस्थास्त्वपुनर्बन्धकाः → कोहो पीइं पणासेइ - (द.वै.८/६८) इति दशवैकालिकवचनात्, → अहे वयइ कोहेणं 6 (उत्त.९/५४) इति उत्तराध्ययनसूत्रवचनात्, → संसारस्स उ मूलं कम्म तस्स वि हुंति य कसाया - (आचा.नि.१८९) इति आचाराङ्गनियुक्तिवचनात्, → सामन्नमनुचरन्तस्स कसाया जस्स उक्कडा होति । मन्नामि उच्छुफुल्लं व निप्फलं तस्स सामन्नं ।। - (दश.नि.३०१) इति दशवैकालिकनियुक्तिवचनात्, → कसायसहिओ न संजओ होइ - (बृ.क.भा.२७१२) इति बृहत्कल्पभाष्यवचनात् → जं अज्जियं चरित्तं देसूणाए वि पुव्वकोडीए । तं पि कसाइयमेत्तो नासेइ नरो मुहुत्तेण ।। - (नि.भा.२७९३, वृ.क.भा.२७१५, ती.प्र.१२०१) इति निशीथभाष्य-बृहत्कल्पभाष्यतीर्थोद्गालीप्रकीर्णकवचनाच्च जितक्रोधाः सम्पद्यन्ते । शिष्टं स्पप्टम् ।।१२/८ ।।
ननु लोके देवत्वेन व्यवह्रियमाणाः सर्वेऽपि देवा न मुक्तिप्रदायिनः = मुक्तिपथप्रस्थितानामनुकू
વિશેષાર્થ :- સાતમા શ્લોકમાં જણાવ્યા મુજબ શ્રદ્ધાવિશેષ અનુસાર અમુક ચોક્કસ પ્રકારના દેવની ઉપાસના કરવા છતાં સર્વ દેવોને ભગવાન સ્વરૂપે તો તે સ્વીકારે જ છે. સર્વ દેવોને અવસરોચિત નમસ્કાર ५९॥ ७३ छे. तेमना विषय-उपाय भंह होय छे. तेथी तेव। वो न२७॥भी जनता नथी. (१२/८)
અહીં એક શંકા થઈ શકે છે કે – બધા ય દેવ-દેવીઓ કાંઈ મોક્ષદાતા નથી. તો શા માટે સમાનરૂપે તેઓ નમસ્કાર્ય બની શકે ? ૯ પરંતુ આ શંકાનું નિરાકરણ કરવા ગ્રંથકારશ્રી જણાવે છે કે
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
आदिधार्मिक विचारः •
द्वात्रिंशिका-१२/९
चारिसञ्जीविनीचारन्यायादेवं फलोदयः । मार्गप्रवेशरूपः स्याद्विशेषेणाऽऽदिकर्मणाम् ।।९।। ‘चारी’ति । चारिसञ्जीविनीचारन्यायात् = प्रागुपदर्शितात् एवं = सर्वदेवनमस्कारेऽनुषङ्गत इष्टप्राप्तौ तत एव शुभाऽध्यवसायविशेषात् मार्गप्रवेशरूपः शुद्धदेवभक्त्यादिलक्षणः फलोदयः स्यात् । विशेषेण = अनुषङ्गप्राप्तवीतरागगुणाऽऽधिक्यपरिज्ञानेन आदिकर्मणां = प्रथममेवाऽऽरब्धस्थूलधर्माचाराणाम् ।
=
=
चरणं स एव
न्यायः =
लाऽऽचरणा भवन्ति इति हेतोः कथं अविशेषेण समानरूपेण ते नमस्करणीयाः ? इत्यत आह'चारी'ति । प्राक् द्वितीयद्वात्रिंशिकायां (भाग-१, पृ. १०५) उपदर्शितात् चारिसञ्जीविनीचारन्यायात् चारेः प्रतीतरूपाया मध्ये सञ्जीविन्यौपधिविशेषः = चारिसञ्जीविनी तस्याः चारणं दृष्टान्तः तस्मात् सर्वदेवनमस्कारे संमुग्धतयाऽभिनिवेशमन्तरेण क्रियमाणे अनुषङ्गतः अन्योद्देशेन प्रवृत्तस्य तन्नान्तरीयकविधयाऽन्यसिद्धिप्रकारेण इष्टप्राप्तौ समुचिताभीप्टशुद्धदेवसम्प्राप्तौ सत्यां तत एव = आलम्बनीय-नमस्करणीयशुद्धदेवसकाशादेव लब्धाऽऽत्मलाभात् शुभाऽध्यवसायविशेषात् परिपक्वप्रशस्तपरिणामप्रवाहपरम्परातः शुद्धदेवभक्त्यादिलक्षणः शुद्धदेवभक्ति-नति-शरणागति प्रतिपत्तिप्रभृतिस्वरूपमोक्षमार्गप्रवेशलक्षणः फलोदयः
फललाभः स्यात् ।
अयञ्च कथं केषां स्यात्? इत्याह अनुषङ्गप्राप्तवीतरागगुणाऽऽधिक्यपरिज्ञानेन = अन्योद्देश्यकप्रवृत्तिनान्तरीयकाऽवर्जनीयभावव्यापारसमुपलब्धे ध्वस्तदोपे देवाधिदेवेऽन्यदेवाऽवृत्तिसन्मार्गदेशकत्व- वीतरागत्वसर्वज्ञत्वादिगुणसन्दोहस्याऽवगमेन प्रथममेव आरब्धस्थूलधर्माऽऽचाराणां निरुक्तफलोदयः स्यात् । न्यायसम्पन्नवैभवादिपञ्चत्रिंशद्गुणैरुत्तरोत्तरगुणवृद्धियोग्यतावान् आदिधार्मिकः प्रथममेवाऽऽरब्धस्थूलधर्माचारत्वे
नाऽऽदिधार्मिकसंज्ञया प्रसिद्धः तत्तत्तन्त्राऽनुसारतो विचित्राचारो भवतीति (ध.सं.गा. १७) धर्मसङ्ग्रहवृत्तिकृन्मतमत्रावधेयम्। आदिधार्मिकस्य प्रज्ञापनीयतया तदीयमिथ्यात्वस्याऽनाभिग्रहिकत्वात्सामान्यधर्मदेशनायोग्यताऽत्राऽवेसया । तदुक्तं धर्मसङ्ग्रहवृत्तौ मिथ्यादृष्टीनामपि माध्यस्थ्यादिगुणमूलकमित्रादिदृष्टियोगेन तस्य गुणस्थानकत्वसिद्धेः, तथाप्रवृत्तेरनाभिग्रहिकस्य सम्भवाद् अनाभिग्रहिकत्वमेव तस्य देशनायोग्यत्वे शोभननिबन्धनम् ← (ध.सं.वृ.गा. १८ पृ. ४५ ) इति ।
८४६
,
=
=
=
=
=
=
=
♦ ચારિસંજીવિનીન્યાયથી તાત્ત્વિક દેવની ઉપલબ્ધિ *
ગાથાર્થ :- આ રીતે ચારિસંવિની ચારણ ન્યાયથી માર્ગપ્રવેશરૂપ ફલોદય પ્રાપ્ત થાય છે. વિશેષે કરીને આદિધાર્મિક જીવોને આ વાત લાગુ પડે છે. (૧૨/૯)
ટીકાર્થ :- પૂર્વે બીજી બત્રીસીના પંદ૨મા શ્લોકમાં બતાવેલ ચારિસંજીવની ચારણ ન્યાય મુજબ આ રીતે સર્વ દેવોને નમસ્કાર કરતાં-કરતાં પ્રાસંગિક રીતે ઈષ્ટ મુખ્ય દેવ મળી જતાં, તેમના જ માધ્યમથી વિશિષ્ટ શુભ અધ્યવસાય નિમિત્તે શુદ્ધ દેવની ભક્તિ વગેરે સ્વરૂપ મોક્ષમાર્ગપ્રવેશાત્મક ફલોદય થઈ શકે છે. સૌપ્રથમ જ જેમણે સ્થૂલ એવા ધર્માચાર શરૂ કર્યા છે તેવા આદિકર્મ આદિધાર્મિક જીવોને પ્રાસંગિક રીતે મળેલા વીતરાગ દેવમાં બીજા દેવો કરતાં ચઢિયાતા ગુણોનું જ્ઞાન થવાના નિમિત્તે વિશેષરૂપે ઉપરોક્ત ફલલાભ થાય છે. કારણ કે તે આદિધાર્મિક જીવો અત્યન્ત મુગ્ધ હોવાના કારણે વિશિષ્ટ
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
• बोधिसत्त्वस्याऽऽदिधार्मिकता
८४७
ते ह्यत्यन्तमुग्धतया कञ्चन देवताविशेषमजानाना विशेषवृत्तेरद्याऽपि न योग्याः, किं तु सामान्यरूपाया एवेति ॥ ९ ॥
=
धर्मदेशनाश्रवणाऽधिकारित्वेऽपि 'ललना - शस्त्रादिशून्यो यथार्थमार्गदेशकत्व - वीतरागत्व-सर्वज्ञत्वादिगुणपूर्णः जगत्सर्ग-प्रलयादिकर्तृत्वरहितः परमानन्दमय आत्मैव परमार्थतः परमात्मा' इत्येवं लक्षणाया विशेषवृत्तेः देवविशेपगोचरविलक्षणचित्तवृत्तेः तदनुकूलधर्मदेशनायाः तादृशप्रवृत्तेश्व अद्याऽपि न योग्याः किन्तु ‘दोपरहितः करुणासागरो दुःखहर्ता परमदेव' इति सामान्यरूपाया एव चित्तवृत्तेः तादृशदेशनायाश्च योग्या इत्यावर्तते। यथोक्तं योगबिन्दौ चारिसञ्जीवनीचारन्याय एव सतां मतः । नाऽन्यथात्रेप्टसिद्धिः સ્વાત્ વિશેષેાડડનિર્મામ્।। ← (યો.વિં.૧૧૬) કૃતિ । ઉત્તરાર્ધબાવ્યા 7 ‘ન नैव अन्यथा = चारिसञ्जीवनीचारन्यायमन्तरेण अत्र देवपूजादौ प्रस्तुते इष्टसिद्धिः = विशिष्टमार्गाऽवताररूपा स्यात् = भवेत् । अयञ्चोपदेशो यथा येषां दातव्यस्तदाह विशेपेण = सम्यग्दृष्ट्याद्युचितदेशनापरिहाररूपेण आदिकर्मणां = प्रथममेवारब्धस्थूलधर्माऽऽचाराणाम् । न ह्यत्यन्तमुग्धतया कञ्चन देवताधिविशेपमजानाना विशेषप्रवृत्तेरद्यापि योग्याः किन्तु सामान्यरूपाया एवेत्येवं (यो . बिं. ११९ वृ.) योगबिन्दुवृत्तिकारेणाऽकारि । अपुनर्बन्धकाऽऽदिधार्मिकयोरनर्थान्तरतैव । तदुक्तं ललितविस्तरापञ्जिकायां 'आदिधार्मिकस्य અનુનर्बन्धकस्य' (ल.वि.प्रान्ते) इति । तदुक्तं धर्मसङ्ग्रहवृत्तौ अपि यो ह्यन्यैः शिष्ट- बोधिसत्त्व-निवृत्तप्रकृत्यधिकारादिशब्दैरभिधीयते स एवाऽस्माभिरादिधार्मिकाऽपुनर्बन्धकादिशब्दैः ← (ध.सं.गा. १७- भाग - १ पृष्ठ. રૂ) ચવધેયમ્ ||૧૨/૬।।
પ્રકારના દેવને (= વીતરાગ અરિહંતને) સર્વોત્કૃષ્ટ દેવસ્વરૂપે ઓળખતા ન હોવાથી હજુ સુધી પણ દેવવિષયક વિશિષ્ટ પ્રકારની વૃત્તિ-ચિત્તવૃત્તિ-તદનુરૂપ પ્રવૃત્તિને યોગ્ય બનેલા નથી. પરંતુ સામાન્યસ્વરૂપવાળી ચિત્તવૃત્તિ અને તદનુરૂપ પ્રવૃત્તિને માટે જ તેઓ યોગ્યતા ધરાવે છે. (૧૨/૯)
હું ધર્મદેશનામાં પણ સાવધાની ફ
=
=
•
=
વિશેષાર્થ :- બળદ બનેલા પતિને ફરીથી મનુષ્ય બનાવવા માટે સંજીવની ઔષધિ ન ઓળખતી પત્નીએ વૃક્ષ નીચે રહેલી તમામ વનસ્પતિ-ઔષધિ-ઘાસ-પાંદડા ખવડાવવાનું શરૂ કર્યું. આમ કરતાં કરતાં જ્યારે સંજીવની ઔષિધ ખાવામાં આવી કે પતિ બળદ તરત મનુષ્ય-પતિરૂપે બની ગયો. આ રીતે, વિશેષ પ્રકારની પ્રજ્ઞા ન હોવાથી, સર્વ દેવને ભગવાન તરીકે સ્વીકારી બધા દેવોના વંદન-પૂજન આદિ કરતાં કરતાં પારમાર્થિક વીતરાગ દેવની પ્રાપ્તિ થાય ત્યારે તે તાત્ત્વિક દેવને નમસ્કાર-પૂજા-સત્કાર કરવાથી મોક્ષમાર્ગપ્રવેશરૂપ ફલપ્રાપ્તિ આદિધાર્મિક = અપુનર્બંધક જીવોને માટે શક્ય બને છે, સુલભ થાય છે. પરંતુ આદિધાર્મિક = અપુનર્બંધક જીવો અત્યન્ત મુગ્ધ હોવાથી ‘આવા પ્રકારની વિશિષ્ટતા, ઊંચી ગુણ વિભૂતિ, બીજા સાંસારિક દેવોમાં કયાંય જોવા ન મળે એવા સૂક્ષ્મ સાનુબંધ વિશુદ્ધતમ ગુણો હોવાથી આ વીતરાગ દેવ જ વાસ્તવમાં ભગવાન છે, બીજા નહિ’- આવા પ્રકારની મનોવૃત્તિ તેમનામાં પ્રગટવી અશક્યપ્રાયઃ છે. તેવી પ્રરૂપણા-તત્ત્વદેશના પણ તેવા જીવની સન્મુખ કરવી વ્યાજબી નથી. કારણ કે તેમનામાં તેવી યોગ્યતા જ નથી. પરંતુ સામાન્ય પ્રકારની ચિત્તવૃત્તિ કે ધર્મદેશના (- જેમ કે દોષ એક પણ ન હોય તેવા કરુણાસાગરને ભગવાન કહેવાય’- માટે તેઓ યોગ્ય હોય છે. હા, સર્વ દેવોની પૂજા કરતાં-કરતાં વીતરાગ દેવ મળી જાય, તેમની બાહ્ય સૌમ્ય અપરિગ્રહી અવસ્થાના દર્શન થતાં, ચિંતનમનન આદિ કરતાં-કરતાં ‘બીજા લૌકિક દેવો કરતાં વીતરાગ ભગવંત ચઢિયાતા છે’- તેવું તેમને થઈ
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
भक्तिं विना सदाचाराः प्राणशून्याः
द्वात्रिंशिका - १२/१० अधिज्ञातविशेषाणां विशेषेऽप्येतदिष्यते । स्वस्य वृत्तविशेषेऽपि परेषु द्वेषवर्जनात् ।। १० ।। ‘अधी’ति । अधिज्ञातो विशेषो = गुणाधिक्यं यैस्तेषां (= अधिज्ञातविशेषाणां) विशेषेऽपि अर्हदादी एतत् पूजनं इष्यते । परेषु = पूज्यमानव्यतिरिक्तेषु । द्वेषस्य = मत्सरस्य वर्जनात् ( = द्वेषवर्जनात् ), स्वस्य = आत्मनः वृत्तविशेषेऽपि = आचाराऽऽधिक्येऽपि सति देवतान्तराणि प्रतीत्य ।। १० ।।
८४८
•
·
=
तर्हि कदा विशेपेण प्रवृत्तिरनुमन्यत इत्याशङ्कायामाह ' अधी 'ति । यदेतरदेवताऽपेक्षया वीतरागत्वसर्वज्ञत्वादिलक्षणगुणाऽऽधिक्यमर्हतो ज्ञायते तदा तेपां अधिज्ञातविशेषाणां विज्ञातगुणाऽऽधिक्यानां अर्हदादौ अपि मुख्यदेवत्वबुद्ध्या पूजनमिष्यते पूजकेप्टफलसाधनतया शास्त्रकृद्भिरिति गम्यते । किन्तु एतत् पूजनं पूज्यमानव्यतिरिक्तेषु स्वेन पूज्यमानाद् अर्हदादेः भिन्नेषु देवेषु मत्सरस्य वर्जनात् त्यागमाश्रित्य कल्याणाऽऽवहं विज्ञेयम् ।
=
कदा ? इत्याह देवतान्तराणि प्रतीत्य आत्मन आचाराऽऽधिक्ये सति अपि । अयमाशयो बलिष्ठान् शत्रून् कामादीन् ये जयन्ति ते सर्वान् अरीन् जयन्ति ← (बा. सू. ४/४७) इति बार्हस्पत्यसूत्राद्यवलम्बनेन दारोपसेवन-शत्रुवधादितोऽपुनर्बन्धकस्य विरमणेऽपि “ ललनाऽङ्कारोपण-रौद्रमुद्रा-शूलचापचक्रादिव्यग्रहस्त-सिंहादिश्वापदारोहणादयो ये हीनाचारा देवतान्तरेपूपलभ्यन्ते ते मयि न सन्तीति ततोऽधिकोऽहमिति किमेतैः प्राकृतजनतोऽपि हीनैर्देवैः" इत्येवं देवतान्तरेषु पूज्यमानाऽर्हदादिव्यतिरिक्तेषु द्वेपमकृत्वा यद् ज्ञातगुणाऽऽधिक्ादौ पूजनमाचारशालिनः तत् श्रेयस्करमिति । यथोक्तं योगबिन्दी' गुणाऽऽधिक्यपरिज्ञानाद् विशेषेऽप्येतदिष्यते । अद्वेषेण तदन्येषां वृत्ताऽऽधिक्ये तथात्मनः ।।' ← ( यो . बिं. १२० ) इति ।
अथ पूर्वसेवायां सदाचारादिकं किमर्थं गुरुदेवादिपूजनस्य पश्चादुपन्यस्तं ? एवं हि 'आचारः परमो धर्मः' (मनु. १ ।१०८ ) इति मनुस्मृतिप्रभृतेः विरोधः स्यादिति चेत् ? मैवम्, गुरु-देवादिभक्तिमन्तरेण सदाचारादेः प्राणशून्यशरीरतुल्यताप्रदर्शनकृते तथाविधोपन्यासस्य युक्तत्वात् । अत एव प्राक् परः सहस्राः शरदां परे योगमुपासताम् ← ( भाग - १, पृ. २९५ ) इत्याद्युक्तम् । सम्मतञ्चेदं परेषामपि । तदुक्तं संन्यासगीतायां शरीरं योगमार्गे वै, भक्तिः स्यात् प्राणरूपिका ← (सं.गी. ४/५३) इति ।।१२/१०॥ શકે છે. અને તેવા જ્ઞાનપૂર્વક વીતરાગનમસ્કાર વગેરે માર્ગપ્રાપ્તિરૂપે પુરવાર થાય છે. માટે તેવા અપુનર્બંધકઆદિધાર્મિક જીવોની સમક્ષ ધર્મદેશના કરનારે પણ તેવો વિવેક રાખવો જરૂરી છે.(૧૨/૯) હુ લૌક્કિ દેવ પ્રત્યે દ્વેષ ન જોઈએ
ગાથાર્થ :- જેમણે દેવોની વિશેષતા જાણેલી છે તેવા જીવોને માટે વિશેષ પ્રકારના દેવને ઉદ્દેશીને થતા પૂજન આદિ લાભદાયી બને છે, જો પોતાનામાં વિશેષ પ્રકારના આચાર હોવા છતાં પોતાના દ્વારા પૂજાતા દેવો સિવાયના દેવોને વિશે ઈર્ષ્યા છોડીને તે પૂજન આદિ થતાં હોય તો. (૧૨/૧૦) ટીકાર્થ :- બીજા લૌકિક દેવો કરતાં અરિહંત સર્વજ્ઞ વીતરાગ દેવમાં અતિશય અનુપમ શ્રેષ્ઠ ગુણો રહેલા છે’ એવું જ્ઞાન જેઓને થઈ ગયેલ હોય તેવા જીવો અરિહંત વગેરે વિશિષ્ટ દેવની ભગવાન તરીકે પૂજા કરે તેવું શાસ્ત્રકારો ઈચ્છે છે. પરંતુ તે પૂજા પોતે જેની પૂજા ન કરતો હોય તેવા દેવો ઉપર ઈર્ષ્યા-દ્વેષ-નિંદા-ધિક્કારવૃત્તિના ત્યાગપૂર્વક હોવી જરૂરી છે. ભલે ને બીજા લૌકિક દેવો કરતાં १. हस्तादर्शे ' पदेषु' इत्यशुद्धः पाठः ।
=
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
• વ્યવનિHM*
८४९ नाऽऽतुराऽपथ्यतुल्यं यद्दानं तदपि चेष्यते। पात्रे दीनादिवर्गे च पोष्यवर्गाऽविरोधतः।।११।।
'ने'ति । यद् आतुराऽपथ्यतुल्यं = ज्वरादिरोगविधुरस्य घृतादिदानसदृशं मुशलादिदानं दायक-ग्राहकयोरपकारि न भवति तदानमपि चेष्यते पात्रे दीनादिवर्गे च = पोष्यवर्गस्य मातापित्रादिपोषणीयलोकस्य अविरोधतो = वृत्तेरनुच्छेदात् (पोष्यवर्गाऽविरोधतः) ।।११।।
प्रथमश्लोके 'गुरुदेवादिपूजनमिति यत् प्रतिज्ञातं तत्राऽऽदिशब्दप्रगृहीतं पूजनीयाऽन्तरमधिकृत्याऽऽह 'ने'ति । ज्वरादिरोगविधुरस्य भोजनार्थं घृतादिदानसदृशं पुनः यद् मुशलादिदानं = मुशल-हलोदूखलादिदानं दायक-ग्राहकयोः पापबन्धादि-ज्वरवृद्ध्यादिभ्यां यथाक्रमं अपकारि लौकिक-शास्त्रीयाऽपायकारि न भवति किन्तु द्वयोरप्युपकारायैव भवति । अनेन दानविधिरुक्तः । यथोक्तं योगबिन्दौ → दत्तं यदुपकाराय યોરણુપનીયતે | નાગડતુરાગપશ્ચાત્યં તુ તવેતદ્વીધવન્મતમ્ || ૯ (ચો.વિ.૨૪) તિ |
तद् विधिवद् दानमपि चेष्यते योगशास्त्रकारैः पूर्वसेवारूपेण पात्रे = दानाहे दीनादिवर्गे च भणिष्यमाणरूप एव । एतदपि कथम् ? इत्याह माता-पित्रादिपोषणीयलोकस्य वृत्तेः अनुच्छेदात् = अविघातात् । मनुस्मृतौ पोष्यलोकश्चैवमुक्तः ‘वृद्धौ माता-पितरौ साध्वी भार्या लघूनि च शिशूनि । अप्युपायशतं कृत्वा पोष्याणि मनुरब्रवीत् ।।' (मनु.-११/११) इति । पोष्यापोषकत्वे तु गृहिणां न परिजनो नापि च धर्मार्हता । अत एव पित्रादिकुलवृद्धानामनुज्ञया तद्दानमिष्यते ।। પોતાનામાં વિશિષ્ટ કક્ષાના આચારો હોય ! (૧૨/૧૦)
વિશેષાર્થ :- અરિહંતમાં અસાધારણ ગુણોના દર્શન થવાના નિમિત્તે થતી તેમની ભક્તિ વિશિષ્ટલાભદાયી તો જ બની શકે જો શંકર-બ્રહ્મા-ઈન્દ્ર-ગણપતિ વગેરે લૌકિક દેવો પ્રત્યે પૂજકના હૃદયમાં દ્વેષ ન હોય. ઘણીવાર એવું પણ બને કે લૌકિક દેવો ખોળામાં દેવીને બેસાડે, રાક્ષસોને ક્રૂરતાથી હણે, ત્રિશૂલ વગેરે શાસ્ત્રને ધારણ કરે, દેવીઓ સાથે રાસ રમે, દેવીના ખભે જાહેરમાં હાથ રાખે... જ્યારે વીતરાગ દેવનો = અરિહંતનો ઉપાસક તો તે લૌકિક દેવો કરતાં પણ ચઢિયાતા આચારને-સદાચારને આત્મસાત્ કરનાર હોય. આવું હોય તો પણ તેવા લૌકિક દેવો પ્રત્યે દ્વેષ ભાવ ન થવો જોઈએ. પૂર્વસેવા કરનારની ચિત્તદશા આવા પ્રકારની હોય છે. (૧૨/૧૦) ગુરુપૂજન, દેવપૂજન બતાવ્યા બાદ પૂર્વસેવાગત સદાચારનું ગ્રંથકારશ્રી વર્ણન કરે છે.
હ પૂર્વસેવાગત દાનનું સ્વરૂપ છે ગાથાર્થ - પોષ્યવર્ગને હાનિ ન પહોંચે તે રીતે પાત્ર = સુયોગ્ય જીવને વિશે તથા દીન વગેરે સમૂહને વિશે, રોગીને અપથ્યદાનસમાન ન બને તેવું, દાન પણ પૂર્વસેવારૂપે માન્ય છે. (૧૨/૧૧)
ટીકાર્ય - તાવ વગેરે રોગથી ઘેરાયેલ વ્યક્તિને ઘી વગેરે વાપરવા આપવું તે જેમ તેના માટે નુકશાનકારી છે તેમ સાંબેલા, શસ્ત્ર, બોમ્બ વગેરે અધિકરણોનું દાન તો લેનાર અને દેનાર બન્નેને માટે નુકશાનકારી છે. તેવા પ્રકારે નુકશાનકારક ન બને તે રીતે દાનયોગ્ય જીવન વિશે તથા દીન, અનાથ, અંધ વગેરે જીવોને વિશે ઉચિત દાન કરવું તે પૂર્વસેવારૂપે શાસ્ત્રકારોને ઈષ્ટ છે. પરંતુ તે દાન પણ એવી રીતે ન થવું જોઈએ કે જેથી દાન કરનારને માથે જેમના ભરણ-પોષણ વગેરેની જવાબદારી છે તેવા માતા, પિતા વગેરેની આજીવિકામાં કે જીવનનિર્વાહમાં તકલીફ ઊભી થાય. (૧૨/૧૧).
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
८५०
• दानस्य सर्वधर्मशास्त्रसम्मतता •
द्वात्रिंशिका-१२/१२ 'लिङ्गिनः पात्रमपचा विशिष्य स्वक्रियाकृतः। दीनाऽन्ध-कृपणादीनां वर्गः कार्याऽन्तराऽक्षमः ।।१२।।
इत्थमेव महादानत्वोपपत्तेः, अन्यथा दानमेव स्यात् । यथोक्तं षोडशके 'न्यायाऽऽत्तं स्वल्पमपि हि भृत्याऽनुपरोधतो महादानम् । दीन-तपस्व्यादौ गुर्वनुज्ञया दानमन्यत्तु ।।' (पोड.५/१३) इति। प्रकृतदाननिरूपणं योगबिन्दौ ‘पात्रे दीनादिवर्गे च दानं विधिवदिप्यते। पोप्यवर्गाऽविरोधेन न विरुद्धं स्वतश्च यत् ।।' (यो.विं.१२१) इति ‘पोप्यवर्गाऽविरोधेने'त्युक्त्या 'पोप्यपोपकत्वलक्षणः पञ्चविंशतितमो मार्गानुसारिता गुणः प्रकटीकृतः । प्रकृतदानेन च ‘अन्योऽन्याऽप्रतिबन्धेन त्रिवर्गमपि साधयन्' (यो.शा.१/ ५२) इति योगशास्त्रोक्त एकोनविंशतितमो मार्गानुसारितागुणः प्रदर्शितः ।।
सर्वतन्त्रस्थितोऽपुनर्वन्धकादिः → धर्मस्याऽऽदिपदं दानम् + (यो.बि.१२५) इति योगबिन्दुवचनं, → उच्चा दिवि दक्षिणावन्तो अस्थुः 6 (ऋ.वे.१०/१०७/२) इति ऋग्वेदवचनं, → दानमिति सर्वाणि भूतानि प्रशंसन्ति - (तै.आ.१०/६२) इति तैत्तरीयारण्यकवचनं, → दानधर्मं निपेवेत नित्यम् 6 (मनु.४/२२७) इति मनुस्मृतिवचनं, → दीयमानं हि नाऽपैति ८ (स्क. पु.मा.को.२/६१) इति स्कन्दपुराणवचनं, → सत्यवाक्याच्च राजेन्द्र ! किञ्चिद् दानं विशिष्यते ।। - (म.भा.वनपर्व १८२/ ५) इति महाभारतवचनं, → धनं धर्माय विसृजेत् - (का.नी.३/२९) इति कामन्दकीयनीतिसारवचनं, → दानेन तुल्यो निधिरस्ति नान्यः - (पं.तं.२/१५५) इति पञ्चतन्त्रवचनं, → दानं कर्तव्यम् - (बा.सू.१ ।२४) इति बार्हस्पत्यसूत्रं, → दानं सत्त्वमितं दद्यात् + (चा.च.१८) इति चारुचर्यावचनं, → दानं नाम महानिधानमतुलम् + (जा.मा.२१) इति जातकमालावचनञ्चाऽवलम्ब्य प्रकृतदानादौ प्रवर्तते मुक्तिञ्चाऽपि लभते, दानस्य मोक्षदधर्माऽङ्गत्वात् । तदुक्तं संन्यासगीतायां → मुक्तिदत्वे च धर्मस्य तदङ्गञ्चाऽपि मुक्तिदम् । यस्यांऽशिनो हि यो धर्मः स तदंशेऽपि लभ्यते ।। यथाऽग्नेर्दाहकत्वञ्चेद् गुणो लोकेऽवलोक्यते । तदा तस्य स्फुलिङ्गेऽपि प्रत्यासन्नः स वै गुणः ।। सद्देश-काल-पात्रादिसाहाय्यञ्चेत् समश्नुते । दहत्येकः स्फुलिङ्गोऽपि वनमामपि क्षणात् ।। एवं धर्माङ्गमप्येकं दानञ्चेद् विधिना भवेत् । तदा तेनाऽप्यश्नुवीत नरो मुक्तिं न संशयः ।। 6 (सं.गी.३/३५-३८) इति । युक्तञ्चैतत्, दानद्वात्रिंशिकोक्तरीत्या(पृ.२२/२३) शालिभद्रजीवसङ्गमायुदाहरणेन भावनीयम् ।।१२/११।।
વિશેષાર્થ:- યોગની પૂર્વસેવારૂપે જે સદાચાર માન્ય છે તેમાં સૌપ્રથમ દાનનો સમાવેશ કરવામાં આવેલ છે. દાનનો વિષય છે પાત્ર અને દીનાદિ સમૂહ. આ બન્નેનો પરિચય આગળના શ્લોકમાં કરવામાં આવશે. પરંતુ મહત્ત્વની વાત એ છે કે એ દાન મહાઆરંભ-મહાપરિગ્રહ વગેરેમાં નિમિત્ત ન થવું જોઈએ. તથા માતા-પિતા વગેરેને ભૂખ્યા મરવું પડે તેવી રીતે દાન ન કરાય.“ઘરના છોકરા ઘંટી ચાટે અને પડોશીને આટો.” આવીદાનજન્ય પરિસ્થિતિ શાસ્ત્રકારોને માન્ય નથી. દાનપાત્ર કોને કહેવાય? તે વાત આગળના શ્લોકમાં કહેવાશે. (૧૨/૧૧)
હ પાત્રની ઓળખાણ છે ગાથાર્થ :- સાધુવેશધારી જીવો દાનપાત્ર કહેવાય. જાતે રસોઈ ન બનાવનારા તથા સાધુ-જીવનના આચારને પાળનારા સાધુઓ વિશેષ પ્રકારે દાનપાત્ર કહેવાય. તથા કમાણી વગેરે કાર્યમાં અસમર્થ એવા १. मुद्रितप्रती 'लिंगन...' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
• दानपात्रमीमांसा •
८५१ लिङ्गिन इति । लिङ्गिनो = व्रतसूचकतथाविधनेपथ्यवन्तः सामान्यतः पात्रं आदिधार्मिकस्य । विशिष्य = विशेषतः अपचाः स्वयमपाचकाः, उपलक्षणात् परैरपाचयितारः पच्यमानाऽननुमन्तारश्च । स्वक्रियाकृतः = स्वशास्त्रोक्ताऽनुष्ठानाऽप्रमत्ताः । तदुक्तं- “व्रतस्था लिङ्गिनः पात्रमपचास्तु विशेषतः । स्वसिद्धान्ताऽविरोधेन वर्तन्ते ये सदैव हि ।।” (यो.बि.१२२)
एतदेव भावयति- 'लिङ्गिन' इति । व्रतसूचकतथाविधनेपथ्यवन्तः = (भाग-२, पृ.५५६) पूर्वोक्ताऽहिंसादिव्रतद्योतकरजोहरण-पिच्छिका-त्रिदण्ड-त्रिशूल-जटा-भस्म-रक्तपीतश्वेताम्बरादिसाधुवेशशालिनः सामान्यतः = विशेपाऽनवगमदशाऽपेक्षया पात्रं = दानपात्रं सर्वतन्त्रगतस्य आदिधार्मिकस्य अभिप्रायेण वर्तन्ते, → गोपु क्षान्तो ब्रह्मचारी परनिन्दाविवर्जितः । अपरिग्रहशीलश्च स वन्द्योऽस्माभिरुत्तमः ।। - (वृ.ना.३ १६४) इति बृहन्नारदीयपुराणप्रभृतिवचनाऽवलम्वनादिति गम्यते । प्रकृते → यादृशः तादृशो लिङ्गी जैनैः पूज्यः सुभावतः । भक्तिभावेन लिङ्गिनामुन्नतिर्जायते ध्रुवम् ।। - (जै.गी.१८) इति जैनगीतावचनमप्यपुनबन्धकाद्यवस्थागतं जैनकुलवर्तिनमाश्रित्य यथागममनुयोज्यमागमानुसारिभिः। विभिन्नाऽऽचारवर्तिनः साधून् दृष्ट्वा नाऽपुनर्बन्धकः कुप्यति । प्रकृते → दृष्ट्वा परस्परं साधून भिन्नाऽऽचारव्यवस्थितान् । परस्परं प्रकुप्यन्ति साधवो न विवेकिनः ।। - (महा.गी.५/४३१) इति महावीरगीतावचनमप्यवश्यमनुस्मर्तव्यम् । ___ अत्रापि विशेषमाह विशेषतः = इतरयत्यपेक्षगुणाऽऽधिक्याऽवगमतः स्वयं एव अपाचकाः = भोजनोद्देश्यकाऽग्न्याधारम्भवर्जिनः उपलक्षणात् परैः = स्वव्यतिरिक्तैः अपाचयितारः, पच्यमानाननुमन्तारश्च यत्युद्देशेन तण्डुल-पाकादौ स्वयमेव प्रवृत्तानां गृहस्थादीनां तण्डुलाद्यग्रहणाऽनुपभोगादिना । पुनरपि विशेपयति- स्वशास्त्रोक्ताऽनुष्ठानाऽप्रमत्ताः = भोजनोत्तरकालेऽपि स्वधर्मशास्त्रोपदर्शितस्वाध्याय-वैयावृत्त्यध्यानादिक्रियास्वप्रमत्ततयोपयुक्ताः । योगबिन्दुसंवादमाह 'व्रतस्था' इत्यादि । हिंसाऽनृतादिपापस्थानविरतिलक्षणव्रतस्थत्वोक्त्या स्वरूपशुद्धिरावेदिता, 'अपचा' इत्यनेन हेतुशुद्धिरुपदर्शिता, उत्तरार्धेन चाऽनुबन्धशुद्धिरावेदिता योगबिन्दुश्लोके । सामान्यत एतादृशं ज्ञानं दुष्करम् । अत एव महाभारते → अनर्हते यद् ददादि, न ददादि यदर्हते । अर्हाऽनर्हापरिज्ञानाद् दानधर्माऽतिदुष्करः ।। 6 (म.भा.शांति.२०/९) इत्युक्तम् ।
यदपि गुरुगीतायां → चातुर्यवान् विवेकी च अध्यात्मज्ञानवान् शुचिः । मानसं निर्मलं यस्य गुरुत्वं तस्य शोभते ।। गरीब, अंध, ५९ वगैरे. पोनो समूह होनाहि वाय. (१२/१२)
ટીકાર્થ :- સંન્યાસવ્રત સૂચક તેવા પ્રકારના વેશને ધારણ કરનારા જીવો સામાન્યથી આદિધાર્મિક જીવની દૃષ્ટિએ દાનપાત્ર બને છે. તથા જાતે રસોઈ ન બનાવનારા, ઉપલક્ષણથી બીજા દ્વારા રસોઈ ન કરાવનારા તથા સાધુને ઉદેશીને બનાવવામાં આવેલી રસોઈને નહિ લેવા દ્વારા તે) વિરાધનાની અનુમોદના પણ ન કરનારા એવા સાધુઓ તો આદિધાર્મિક જીવની દષ્ટિએ વિશેષ પ્રકારે દાનપાત્ર બને છે. તેવા સાધુઓ પોતાના શાસ્ત્રમાં બતાવેલા આચારોને ચુસ્ત રીતે પાળતા હોય છે. યોગબિંદુમાં શ્રીહરિભદ્રસૂરિજીએ આ જ વાતને જણાવતા કહે છે કે વ્રત-યમ-નિયમમાં રહેલા સાધુવેશધારી જીવો દાનપાત્ર કહેવાય છે. તથા જાતે રસોઈ ન કરનારા સાધુઓ તો વિશેષ પ્રકારે દાનપાત્ર બને છે. કારણ કે તેવા સાધુઓ કાયમ માટે પોતાના સિદ્ધાન્તનો બાધ ન થાય તે રીતે વર્તન કરનારા હોય છે. १. हस्तादर्श ‘पचासु' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
८५२
• गुरुलक्षणविमर्शः •
द्वात्रिंशिका-१२/१२ दीनाऽन्ध-कृपणादीनां वर्गः = समुदायः कार्यान्तराऽक्षमो = भिक्षाऽतिरिक्तनिर्वाहहेतुव्यापाराऽसमर्थः। यत उक्तं- “दीनान्धकृपणा ये तु व्याधिग्रस्ता विशेषतः । निःस्वाः क्रियान्तराऽशक्ता एतद्वर्गो हि मीलकः ।।" (यो.बि.१२३) इति । दीनाः = क्षीणसकलपुरुषार्थशक्तयः । अन्धाः = नयनरहिताः कृपणाः = स्वभावत एव सतां कृपास्थानम् ।। गुरवो निर्मलाः शान्ताः साधवो मितभाषिणः । कामक्रोधविनिर्मुक्ताः सदाचारा जितेन्द्रियाः ।।
6 (गु.गी.२४३,२४४) इत्येवं गुरुलक्षणमुक्तं, यदपि च → स्वाध्यायाढ्यं योनिमित्रं प्रशान्तं चैतन्यस्थं पापभीरूं वहुज्ञम् । स्त्रीमुक्तान्तं धार्मिकं गोशरण्यं वृत्तं क्षान्तं तादृशं पात्रमाहुः ।। - (व.स्मृ.२९) इति वशिष्ठस्मृतौ पात्रलक्षणमुक्तं, यदपि च याज्ञवल्क्यस्मृतौ → न विद्यया केवलया तपसा वाऽपि पात्रता । यत्र वृत्तमिमे चोभे तद्धि पात्रं प्रकीर्तितम् ।। - (या.स्मृ.१/२००) इत्येवं तात्त्विकं पात्रपदप्रवृत्तिनिमित्तमावेदितं तदपि वैदिकतन्त्राऽवस्थितोऽपुनर्बन्धकः स्वचेतसि समारोपयति पात्रविशेपविचारविमर्शावसरे ।
बौद्धदर्शनस्थितश्चाऽपुनर्बन्धकः → अजेन च केवलिनं महेसिं खीणासवं कुक्कुच्चकपसंतं । अन्नेन पानेन उपट्टहस्सु खेत्तं हितं पुञपेक्खस्स होति ।। - (सु.नि.२७) इति सुत्तनिपातवचनानुसारेण दानपात्रं मार्गयतीत्यादिकमूहनीयं यथातन्त्रम् । कुमारपालप्रबन्धे तु → धर्मज्ञो धर्मकर्ता च, सदा धर्मपरायणः । सत्त्वेभ्यः सर्वशास्त्राऽर्थदेशको गुरुरुच्यते ।। - (कु.प्र.पृष्ठ ५१) इत्येवं सर्वतन्त्रसाधारणरूपेण गुरुलक्षणमुक्तं तदपीहाऽनुयोज्यं यथागमम् । एतेन → धम्मन्नू धम्मकत्ता य सया धम्मपरायणो । सत्ताणं धम्मसत्थत्थदेसओ भण्णए गुरु ।। (द.शु.प्र.४/४२) इति दर्शनशुद्धिप्रकरणवचनमपि व्याख्यातम् ।
भिक्षाऽतिरिक्तनिर्वाहहेतुव्यापाराऽसमर्थः = भिक्षाभिन्नो यो जीवननिर्वाहहेतुभूतः कृप्यादिव्यापारः तत्राऽशक्तः । अत एव दानसम्प्रदानं तेपां न विरुध्यते लौकिक-लोकोत्तरशास्त्राऽभिप्रायेण । दीनाः = क्षीणसकलपुरुषार्थशक्तयः = विनप्टधर्माऽर्थ-कामादिपुरुपार्थसामर्थ्याः । ‘मे धान्यादिकं मा हीयतामिति कुधीवन्तः कृपणाः प्राणत्यागेऽपि स्वधनधान्याद्यनुपभोगात् स्वभावत एव = निसर्गतो हि सतां = शिप्टपुरुपाणां कृपास्थानं = स्वकीयधान्यादिवितरणाऽऽक्षेपककरुणाभाजनम् । दानस्तुतिश्च → धर्मस्याऽऽदिपदं दानं, दानं दारिद्र्यनाशनम् । जनप्रियकरं दानं, दानं कीर्त्यादिवर्धनम् ।। - (यो.विं.१२५) इत्येवं योगबिन्दौ दर्शिता। पात्रे विनियोगात् धर्मादिपदत्वं, दीनादिवर्गे वितरणात् दारिद्र्यनाशकत्वं, औदार्ययोगात् जनप्रियकरत्वं स्वभावत एव च कीर्त्यादिवर्धकत्वं दानस्य यथायोगं भावनीयम् ।
તથા ભિક્ષા સિવાય બીજી કોઈ પ્રવૃત્તિથી જીવનનિર્વાહ કરવામાં અસમર્થ એવા ગરીબ, અંધજન, કૃપણ વગેરે જીવોનો સમૂહ દિનાદિવર્ગ કહેવાય છે. કારણ કે શ્રીહરિભદ્રસૂરિજી મહારાજે યોગબિંદુમાં જણાવેલ છે કે – જે જીવો દીન, અંધ, કૃપણ હોય તેમ જ વિશેષ પ્રકારે રોગગ્રસ્ત હોય, નિર્ધન હોય તથા જીવનનિર્વાહકારી અન્ય પ્રવૃત્તિમાં અશક્ત હોય તેઓનો સમૂહ = મીલક દીનાદિવર્ગ સમજવો. ૯ દીન કે ગરીબ શબ્દનો અર્થ છે ધર્મ-અર્થ-કામ-મોક્ષ – આ ચારેય પ્રકારના પુષાર્થની શક્તિ જેમની १. हस्तादर्श ...षस्तु' इति पाठः । २. 'मीलकाः' इत्यशुद्धः पाठो मुद्रितप्रतौ ।
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
• तन्त्रान्तरेषु दानविचारः •
८५३ व्याधिग्रस्ताः = कुष्ठ्याद्यभिभूताः । निःस्वाः = निर्धनाः ।।१२।।
वैदिकतन्त्रस्थोऽपुनर्वन्धकः → क्षुध्यद्भ्यो वय आसुतिं दाः - (ऋ.वे.१/१०४/७) इति ऋग्वेदवचनतः क्षुधातुरेभ्योऽन्नपानादिकं दत्ते । ‘वयः = अन्नं, आसुतिं = पेयं क्षीरादिकम्' इति ऋग्वेदसायणभाष्ये । एवं → देवो देवेसु देवः - (य.वे.२७/१२) इति यजुर्वेदवचनमपि दानप्रवर्तकमवसेयम् । 'देवः = दानादिगुणयुक्तः' (उ.भा.२७/१२) इति उव्वटभाष्यकारः । → न हि त्वा शूर देवा न मर्तासो दित्सन्तम् । भीमं न गां वारयन्ते - (सा.वे.२/२/६/३) इति सामवेदवचनमपि दानोत्साहजनकमवसेयम् । 'मासो = मनुष्याः' इति सामवेदसायणभाष्ये,→ यो देवकामो न धनं रुणद्धि, समित् तं रायः सृजति स्वधाभिः (अथ.वे.७/५०/६) इति अथर्ववेदवचनमपि वैदिकानामपुनर्बन्धकानां दानप्रेरकम् । → दानान्नातिदुष्करम् - (तै.आ.१०/६२) इति पूर्वोक्तं(पृ.७५) तैत्तिरीयारण्यकनारायणोपनिषद्वचनं दानश्रेष्ठतामाह ।
एवं कालोचितदानविधायकम् → काल एव दद्यात्, अकाले न दद्यात् + (ऐ.आ.२ ३।६) इति ऐतरेयारण्यकवचनं, → म्रियते याचमानो वै, न जातु म्रियते ददत् + (म.भा.अनुशासनपर्व६०/५) इति महाभारतवचनं, → दानमेकं कलौ युगे - (म.स्मृ.१८६) इति मनुस्मृतिवचनं, → अभिगम्योत्तमं दानम् - (परा.स्मृ.१।२८) इति पराशरस्मृतिवचनं, → दानं दया दमः शान्तिः सर्वेपां धर्मसाधनम् + (या.व.स्मृ.१/१२२) इति याज्ञवल्क्यस्मृतिवचनं, → यद् ददाति यदश्नाति तदेव धनिनो धनम् - (व्या.स्मृ.४/१७) इति व्यासस्मृतिवचनं → अदत्त्वा विपमश्नुते 6 (वि.पु.३ ।११।७२) इति विष्णुपुराणवचनं च साक्षात्परम्परया वा दानप्रेरकतयाऽवगम्य वैदिकतन्त्रस्थोऽपुनर्वन्धको दाने प्रयतते ।
बौद्धतन्त्राऽवस्थितोऽपुनर्बन्धकः → सक्कच्च दानं देथ, सहत्था दानं देथ । चित्तकतं दानं देथ, अनपविद्धं दानं देथ - (दी.नि.२/१०/५) इति दीघनिकायवचनं श्रुत्वा स्वहस्तेन सत्कार-प्रीतिपूर्वं दोपरहिततया दातुमुत्सहते । → अप्पस्मा दक्खिणा दिन्ना सहस्सेन समं मिता - (सं.नि.११।३२) इति संयुत्तनिकायवचनं, → मनापदायी लभते मनापं - (अं.५ ।५।४) इति, → दिन्नं होति सुनिहितं - (अंगु.३ ।६।२) इति च अंगुत्तरनिकायवचनं, → न वे कदरिया देवलोकं वजन्ति - (ध.प. १३ ११) इति धम्मपदवचनं, → ददतो पुओं पवड्ढति - (उदा.८/५) उदानवचनं, → ददं मित्तानि गन्थति (सु.नि.१ ।१०।७) इति सुत्तनिपातवचनं, → यो च दत्त्वा नानुतप्ते तं दुक्करतरं ततो ( (जा.७।४०१।४४) सूत्रपिटकान्तर्गतजातकवचनं, → दानं सब्बत्थसाधकं 6 (वि.मा.९/३९) इति विसुद्धिमग्गवचनं, → दानफलं होति परम्हि लोए - (पे.व.१ १२० १२४८) इति पेतवत्थुवचनं च दानप्रवर्तकतयाऽवगम्य वौद्धदर्शनस्थोऽपुनर्बन्धको दातुमुत्सहते इत्यादिकं तत्तत्तन्त्रोक्त्याद्यनुशीलनतोऽत्र योजनीयम् । जैनदर्शनस्थाऽपुनर्बन्धकानां दानप्रवर्त्तकानि वचनानि तु दानद्वात्रिंशिकोक्तानीहानुसन्धेयानि ।।१२/१२।। ક્ષીણ થયેલી હોય તેવા જીવો. આંખ વગરના જીવો અહીં અંધ તરીકે અભિપ્રેત છે. તથા તેવા પ્રકારના સ્વભાવથી જ જેઓ સજ્જનોને કરુણાપાત્ર બને તેવા જીવો કૃપણ સમજવા. કોઢ વગેરે રોગથી ઘેરાયેલા डोय ते व्याधियस्त सम४५. तथा नि:स्व = निर्धन वो तो प्रसिद्ध ४ छे. (१२/१२)
વિશેષાર્થ :- ‘વ્રત’ શબ્દથી મહાવ્રત અથવા પૂર્વોક્ત (બત્રીસી ૮ ગાથા ૯ પૃષ્ઠ.૫૫૫) અહિંસાદિ પાંચ
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
८५४
• गाम्भीर्य-धैर्य-दाक्षिण्यस्वरूपविमर्शः • द्वात्रिंशिका-१२/१३ सुदाक्षिण्यं दयालुत्वं दीनोद्धारः कृतज्ञता । जनाऽपवादभीरुत्वं सदाचाराः प्रकीर्तिताः ।।१३।।
'सुदाक्षिण्यमि'ति । सुदाक्षिण्यं = गम्भीर-धीरचेतसः प्रकृत्यैव परकृत्याऽभियोगपरता । दयालुत्वं = निरुपधिपरदुःखप्रहाणेच्छा ।
पूर्वसेवाघटकीभूतं सदाचारं निरूपयति 'सुदाक्षिण्यमिति । 'गम्भीर-धीरचेतसः' इति । ‘गाम्भीर्य परैरलब्धमध्यत्वं, धैर्यञ्च भयहेतूपनिपातेऽपि निर्भयत्वमिति (पो.४/४) योगदीपिकाकारः । अन्यत्र च 'यस्य प्रभावादाकाराः क्रोध-हर्प-भयादिपु । भावेपु नोपलभ्यन्ते तद् गाम्भीर्यमुदाहृतम् । ( ) इत्येवं गाम्भीर्यस्वरूपमावेदितम् । धैर्यलक्षणञ्च योगबिन्दुवृत्तिकृता 'धैर्यं = व्यसनाऽशनिसन्निपातेऽप्यविचलितप्रकृतिभावः' (यो.विं.५२) इत्येवमुक्तम् । कथारत्नकोशे देवभद्रसूरिणाऽपि → गरुयावयानिवाए वि दव्वनासे वि पणइविरहे वि । जम्माहप्पा ण मणो खुप्पइ तं विति धीरत्तं ।। - (पृ.२०१/ गा.२) इत्युक्तम् । → जेहिं काले परक्कंतं न पच्छा परितप्पए ते धीरा बंधणुम्मुक्का - (सू.कृ. १।३।४।१५) इति तु सूत्रकृताङ्गकृतः । उत्तराध्ययनसूत्रे तु → धीरस्स पस्स धीरत्तं सच्चधम्माणुवत्तिणो । चिच्चा अधम्मं धम्मिढे देवेसु उववज्जई ।। 6 (उत्त.७/२९) इत्युक्तम् । महाभारते तु → धैर्यं = इन्द्रियनिग्रहः - (म.भा.वनपर्व ३१३/९६) इत्युक्तम् । वयन्तु 'स्वाऽभीष्टप्राप्तौ स्वाऽनभिप्रेतवियोगे कार्यसमाप्तौ वा मोहोपशमेन सत्यधर्मनिष्ठतया कालविलम्बसहिष्णुत्वं धैर्यमिति ब्रूमः । → धिती तु मोहस्स उपसमे होति - (नि.भा.८५) इति निशीथभाष्यवचनं, → असिद्धार्था निवर्तन्ते न हि धीराः कृतोद्यमाः - (क.सा.५/३/१४) इति च कथासरित्सागरवचनमप्येतदर्थानुपाति ।।
प्रकृत्यैव = स्वभावत एव निर्मत्सरस्य परकृत्याऽभियोगपरता = परेषां कृत्येप्वपि उत्साहप्रगुणता । यथोक्तं षोडशके → दाक्षिण्यं परकृत्येप्वपि योगपरः शुभाऽऽशयो ज्ञेयः । गाम्भीर्य-धैर्यसचिवो मात्सर्यविघातकृत् परमः ।। - (पो.४/४) इति । अनेन धायादिविरहः परोपकृतिकर्मठत्वलक्षणो मार्गानुसारितागुणश्च सूचितः । दयालुत्वोक्त्यैकत्रिंशत्तमो मार्गानुसारितागुण आवेदितः। निरुपधिपरदुःखप्रहाणेच्छा इत्यनेन नरायुःकर्मवन्धयोग्यताऽपुनर्बन्धकस्य द्योतिता । तदुक्तं स्थानाङ्गे → चउहिं ठाणेहिं जीवा યમ વગેરે સમજવા. સાધુવેશ તરીકે ત્રિશૂળ, ભગવા કપડા, જટા, ભભૂતિ, રજોહરણ, મોરપીંછ વગેરેનું અહીં ગ્રહણ કરવું. બાવા, જોગી, સંન્યાસી પરિવ્રાજક વગેરે સંતો આદિધાર્મિક જીવની દષ્ટિએ સામાન્યથી દાનપાત્ર છે, દાનયોગ્ય છે. તથા કરણ-કરાવણ-અનુમોદના દ્વારા થતી હિંસાથી અટકેલા આચારચુસ્ત જૈન સાધુસાધ્વીજી આદિ-ધાર્મિકની દષ્ટિએ વિશેષરૂપે દાનપાત્ર-સુપાત્ર બને છે. અતિકંજુસાઈ વગેરે સ્વભાવથી સજ્જનોની દષ્ટિએ અત્યન્ત દયાપાત્ર-કરુણાપાત્ર જીવ કૃપણ કહેવાય છે. બાકીની બાબત ટીકાર્યમાં સ્પષ્ટ છે. (૧૨/૧૨)
છે બાકીના સદાચારોની ઓળખાણ હ. थार्थ :- (२) सुक्षिारय, (3) ध्यागुता, (४) हीनोद्धार, (५) इतशता, (E) मोउनिहाय -२सहायार उवायेद छे. (१२/१३)
ટીકાર્થ :- અત્યન્ત ગંભીર અને ધીર ચિત્તવાળા જીવ સ્વભાવથી જ બીજા જીવોના કામ કરવામાં તત્પરતા બતાવે તે સુદાક્ષિણ્ય કહેવાય. નિઃસ્વાર્થભાવે બીજાના દુઃખોને દૂર કરવાની ઈચ્છા દયાળુતા
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
तन्त्रान्तरेषु यशोवैभवविमर्शः •
८५५
दीनोद्धारः दीनोपकारयत्नः । कृतज्ञता परकृतोपकारपरिज्ञानम् । (जनापवादभीजनापवादान्मरणान्निर्विशिष्यमाणाद्भीरुत्वं = भीतभावः (= सदाचाराः प्रकीर्तिताः) । । १३ ।।
=
=
रुत्वं=)
रागो गुणिनि सर्वत्र निन्दात्यागस्तथाऽऽपदि । अदैन्यं, सत्प्रतिज्ञत्वं सम्पत्तावपि नम्रता । । १४ । ।
,
मस्सताए कम्मं पगरेंति । तं जहा - पगइभद्दयाए (१), पगतिविणीयाए (२), साणुक्कोसयाए ( ३ ), अमच्छरियाए (४) ← ( स्था. ४/४/४/३७३) इति । अत्र हि प्रकृतिभद्रकता परानुतापितया सानुक्रोशता च सदयतयोपदर्शिता तद्वृत्तौ श्रीअभयदेवसूरिभिः ।
दीनोपकारयत्नः
दीनाऽनाथाद्युपकारप्रयत्नः । अनेन दीनप्रतिपत्तिलक्षणो मार्गाऽनुसारितागुण उपदर्शितः । यः परार्थमुपसर्पति स सत्पुरुषः ← (चा. सू. २९९) इति चाणक्यसूत्रमपि प्रकृते योजयितुमर्हति । एवमेव गणेशगीतायां अपैशुन्यं दयाऽक्रोधोऽचापल्यं धृतिरार्जवम् । तेजोऽभयमहिंसा च क्षमा शौचममानिता ।। ← ( ग.गी. १० / ३ ) इत्येवं यानि दैवीप्रकृतिचिह्नान्युक्तानि तान्यपीह यथातन्त्रमनुयोज्यानि बहुश्रुतैः । 'कृतज्ञता' इत्यनेन अप्टाविंशतितमो मार्गानुसारितागुणो दर्शितः । वौद्धानामपीयमभिमता, कतुञ्ञता सप्पुरिसेहि वण्णिता ← (पे. व. १ । २१ । २६३ ) इति पेतवत्थुवचनात् । मरणाद् निर्विशिष्यमाणा = मृत्युतुल्यात् जनापवादाद् भीतभावः । तदुक्तं पद्मपुराणे अपकीर्तिक्षतानां तु जीवितं मृतकैः समम् ← ( प.पु. ४/५६/४४) इति । प्रकृते मृतः स एवाऽस्ति यशो न यस्य ← (च.सं.१/८ ) इति चतुर्वर्गसङ्ग्रहवचनं यश एव जन्मफलमात्मवताम् ← (च.भा.५/ ८९) इति चम्पूभारतवचनं, अथ मरणमवश्यमेव जन्तोः किमतिमुधा मलिनं यशः कुरुध्वे ? ← (वे.सं.३/६ ) इति वेणीसंहारवचनं, → अकीर्त्या तप्यते चेतः चेतस्तापोऽशुभास्रवः तत्तत्प्रसादाय सदा श्रेयसे कीर्तिमर्जयेत् ।। ← ( धर्मा. ११ / ८५ ) इति धर्मामृतवचनं, शरीरिणः ← (म.भा. वनपर्व - २००/२२ ) इति महाभारतवचनं, ४५/१३) इति वाल्मीकिरामायणवचनं नास्ति कीर्तिसमं धनम् ← (वृ.ना. २१ / ३२ ) इति बृहन्नारदीयपुराणवचनं च सर्वतन्त्राऽवस्थिताऽपुनर्वन्धकानामपयशोनिवारणपरतयोपयुज्यते इत्यवधेयम् । अनेन प्रसिद्धदेशाऽऽचारपालन- देशकालविरुद्धचर्यात्यागलक्षणी मार्गानुसारितागुणौ समुद्योतितौ । यदुक्तं सूत्रकृतागे → न विरुज्झेज्ज केणइ ← (सू. कृ. १/११/१२ ) इति । यथोक्तं योगबिन्दो लोकाऽपवादभीरुत्वं दीनाऽभ्युद्धरणाऽऽदरः । कृतज्ञता सुदाक्षिण्यं सदाचारः प्रकीर्त्तितः । । ' ← (यो . विं. १२६ ) इति । । १२/१३।। काम-क्रोध-मद-मात्सर्य-पैशुन्यादीन् न कुर्यात् ← ( वा.सू.१/१०६) इति
अकीर्तिर्जीवितं हन्ति जीवतोऽपि अकीर्तिर्निन्द्यते देवैः ← ( वा.रा. ७/
तथा 'राग' इति ।
=
કહેવાય. ગરીબો દીન-હીન લોકો ઉપર ઉપકાર કરવાનો પ્રયત્ન એટલે દીનઉદ્ધાર. બીજાએ પોતાના ઉપર કરેલા ઉપકારોને યાદ રાખવા = કૃતજ્ઞતા. લોકમાં થતી પોતાની નિંદા મરણતુલ્ય લાગવાના લીધે તેનાથી ડર લાગે તે લોકનિંદાભીરુતા. આ બધા પૂર્વસેવાગત સદાચાર છે. (૧૨/૧૩)
गाथार्थ :- ( 9 ) गुणवान व्यक्ति उपर राग, (८) सर्वत्र निधात्याग तथा (८) आपत्तिमां દીનતાનો અભાવ, (૧૦) સપ્રતિજ્ઞતા તથા (૧૧) સંપત્તિ હોય તો પણ નમ્રતા આ પણ સદાચાર उवास छे. (१२/१४)
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
८५६
• महतां सत्प्रतिज्ञता
द्वात्रिंशिका - १२/१४
परिवादाऽपनोदः । तथा आपदि निर्वाहणम् । सम्पत्तावपि
राग इति । गुणिनि = गुणवति पुंसि रागः । सर्वत्र जघन्यमध्यमोत्तमेषु निन्दात्यागः विपत्तौ अदैन्यं = अदीनभावः । सत्प्रतिज्ञत्वं = प्रतिपन्नक्रियाविभवसमागमेऽपि नम्रता = औचित्येन नमनशीलता ।। १४ ।। बार्हस्पत्यसूत्राद्यवलम्वनेन मात्सर्यमपहाय गुणवति पुंसि रागः इत्यनेन 'पक्षपाती गुणेपु च' (यो.शा.१/ ५३) इति योगशास्त्रोक्तो द्वाविंशतितमो मार्गानुसारितागुणो द्योतितः । ' सर्वत्र निन्दात्यागः' इत्यनेन 'अवर्णवादी न क्वापि राजादिपु विशेषतः ' (यो.शा. १/४८) इति योगशास्त्रोपदर्शितः पप्ठो मार्गानुसारितागुण आवेदितः । वैदिकतन्त्रस्थोऽपुनर्वन्धकस्तु सर्वं परिक्रोशं जहि ← (ऋ. वे. १/२९/७) इति ऋग्वेदवचनात् → आत्मप्रशंसां परगर्हामिति च वर्जयेत् ← ( आ.ध. १/२/७/२४) इति आपस्तम्बीयधर्मसूत्राच्च सर्वमात्सर्यत्यागेन निन्दामपि परित्यजति । एवमन्यतन्त्रेष्वपि यथार्हमनुयोज्यम् ।
'आपदि अदैन्यमित्यनेन दीनतारूपस्य भवाभिनन्दिलक्षणस्य विरहो निवेदितः । 'सत्प्रतिज्ञत्वमित्यनेन वशीकृतेन्द्रियग्रामलक्षणः पञ्चत्रिंशत्तमो मार्गानुसारितागुणः प्रवेदितः ।
सर्वतन्त्रावस्थितस्याऽप्यपुनर्वन्धकस्य
न हि प्रतिज्ञां कुर्वन्ति वितथां सत्यवादिनः ← (वा.रा. १०१/५१) इति वाल्मीकिरामायणवचनं, छन्दा दोसा भया मोहा यो धम्मं नातिवत्तति । आरति यसो तस्स सुक्कपक्खे व चन्दिमा ।। ← ( दी. नि. ३/८/२४६) इति दीघनिकायवचनं विघ्नैः पुनः पुनरपि प्रतिहन्यमानाः प्रारब्धमुत्तमगुणा न परित्यजन्ति ← (मु. रा. १।१७ ) इति च मुद्राराक्षसप्रभृतिवचनमवलम्ब्य प्रतिपन्नक्रियानिर्वाहणं सम्भवति तथाविधप्रकृतिवशेनेत्यवधेयम् ।
→ विवेकः सह सम्पत्त्या विनयो विद्यया सह । प्रभुत्वं प्रश्रयोपेतं चिह्नमेतन्महात्मनाम् ।। ← ( नल. ३/१६) इति नलचम्पूवचनात् सम्पत्सु महतां चित्तं भवेदुत्पलकोमलम् । आपत्सु च महाशैलशिलासङ्घातकर्कशम् ।। ← (नि.श. ६२ ) इति नीतिशतकवचनात् सम्पत्तौ न च हर्षोऽस्ति विपत्तौ नास्ति शोकिता । यस्य तस्य समत्वेन मुक्तिर्भवति निश्चयः (? यात्) ।। ← (कृ.गी. ५२) इति कृष्णगीताप्रभृतिवचनाच्च सर्वतन्त्राऽवस्थितस्याऽपुनर्बन्धकस्य सम्पत्तावपि = विशिष्टपुण्योदयेऽपि विवेकगर्भा निष्कृत्रिमा नम्रता सम्पद्यते । अनेन अन्तरङ्गाऽरिपवर्गपरिहारपरायणत्व-सलज्जत्वलक्षणौ मार्गानुसारितागुणौ प्रकटीकृतौ । प्रकृते 'सर्वत्र निन्दासन्त्यागो वर्णवादश्च साधुषु। आपद्यदैन्यमत्यन्तं तद्वत्सम्पदि नम्रता ।।' (यो. विं. १२७ ) इति योगबिन्दुकारिका स्मर्तव्या ।।१२/१४ ||
=
H
=
•
ટીકાર્થ :- ગુણવાન પુરુષ ઉપર રાગ હોવો. જધન્ય, મધ્યમ કે ઉત્તમ વ્યક્તિઓની નિંદાનો ત્યાગ કરવો. આપત્તિમાં દીનતા ન હોવી. પોતે સ્વીકારેલી પ્રતિજ્ઞાને સારી રીતે પાર પાડવી. વૈભવ આવે છતાં પણ ઉચિત નમ્રતા- આ બધા સદાચાર છે. (૧૨/૧૪)
વિશેષાર્થ :- યોગની પૂર્વસેવામાં અંતર્ગત સદાચારના ઉપરોક્ત વિવિધ સ્વરૂપો છે. પ્રસ્તુતમાં વૈભવ આવે તો પણ ઉચિત નમ્રતાનો અર્થ એ છે કે વિશિષ્ટ પુણ્યોદય હોવા છતાં વડીલો પાસે અત્યંત વિનમ્ર સ્વભાવ હોય, સમકક્ષ કે નિમ્નકક્ષાની વ્યક્તિ પાસે પ્રભુકૃપા-ગુરુઅનુગ્રહ વગેરે તત્ત્વોને પોતાની સફળતાના મુખ્ય ચાલકબળ તરીકે સ્વમુખે ગણાવવા. આ છે ઉચિત નમ્રતા. બાકીની બાબત ટીકાર્થમાં સ્પષ્ટ છે.(૧૨/૧૪)
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
गर्हतप्रवृत्तित्यागनिरूपणम्
८५७
'अविरुद्धकुलाऽऽचारपालनं मितभाषिता । अपि कण्ठगतैः प्राणैरप्रवृत्तिश्च गर्हिते ।। १५ ।।
अविरुद्धेति । अविरुद्धस्य = धर्माद्यप्रतिपन्थिनः कुलाऽऽचारस्य पालनं = अनुवर्तनं (= अविरुद्धकुलाचारपालनं) । मितभाषिता = प्रस्तावे स्तोक - हितजल्पनशीलता । कण्ठगतैरपि प्राणैर्गर्हिते लोकनिन्दिते कर्मणि अप्रवृत्तिश्च ।। १५ ।।
•
तथा 'अविरुद्धे 'ति । धर्माद्यप्रतिपन्थिनः धर्मपुरुपार्थ-देश-काल-लोक - राजाद्यविरोधिनः कुलाऽऽचारस्य = स्वकीयकुलपरम्पराऽऽगताऽऽचारस्य अनुवर्तनम् । परतन्त्राऽवस्थितस्याऽप्यपुनर्वन्धकादेः पालनीये कुलाचारे धर्माद्यप्रतिपन्थित्वसम्पादनं यान्यनवद्यानि कर्माणि तानि सेवितव्यानि, नो इतराणि ← (तै. उप. १ ।११/२) इति तैत्तिरीयोपनिषदादितः सम्भवति । अनेन पापभीरुताऽभिधानः चतुर्थी मार्गानुसारिताण द्योतितः । वियागरेज्जा समया सुपने ← (सूत्र १/१४ / २२), अप्पं भासेज्ज सुव्वए ← (सूत्र. १/८/२५ ) इति सूत्रकृताङ्गवचनानुसारतः महीयांसः प्रकृत्या मितभाषिणः ← (शि.व. २/१३ ) इति शिशुपालवधप्रभृतिवचनतश्च प्रस्तावे = भाषणावसर उपलब्धे स्तोक-हितजल्पनशीलता = परिमित-पथ्य-प्रियाऽऽभापणशीलता । एतेन दीर्घदर्शितारूपः पड्विंशतितमो मार्गानुसारितागुणः प्रकटीकृतः । इत्थञ्च लोकवल्लभताऽपि सम्पद्यते । यथोक्तं योगबिन्दौ ' प्रस्तावे मितभाषित्वमविसंवादनं तथा । प्रतिपन्नक्रिया चेति कुलधर्माऽनुपालनम् ।।' (यो.विं. १२८) इति ।
=
प्राणैः उच्छ्वासरूपैः कण्ठगतैरपि = गलस्थानप्राप्तैः, किम्पुनः स्वभावस्थैरित्यपिशब्दार्थः, लोकनिन्दिते कुत्सिते कर्मणि = परदारोपसेवन - कुलदूपणादौ अप्रवृत्तिश्च । इयं बौद्धतन्त्राऽवस्थितस्याऽपुनर्वन्धकस्य → उस्सूरसेय्या परदारसेवा वेरप्पसवो च अनत्थता च । पापा च मित्ता सुकदरियता च एते छ ठाना पुरिसं धंसयन्ति ।। ← ( दी.नि.३/८/२) इति पूर्वोक्त (पृ. ५०८) दीघनिकायवचनतः, न तं कम्मं तं साधु यं त्वा अनुतप्पति ← (ध. प. ५/८) इति धम्मपदवचनतः यं चे जीवे अधम्मिकं ← ( थे.गा. १४ / ६७०) इति थेरगाथावचनतः, चजे नरो धम्ममनुस्मरन्तो ← (वि.म. १ । १३३ ) इति विसुद्धिमग्गवचनतः, ← (वि.पि.म.व.९/४/१० ) इति विनयपिटकान्तर्गतमहावग्गवचनतश्च भव
=
१. हस्तादर्शे 'अविरुद्धसदाचार..' इत्यशुद्धः पाठः ।
•
अकम्मं न च करणीयं
।
वैदिकतन्त्रस्थाऽपुनर्वन्धकस्य तु यशो मा प्रतिमुच्यताम् ← (सा. वे. ६/३/१०) इति सामवेदवचनतः → परदार- परद्रव्य-परहिंसासु यो रतिम् । न करोति पुमान् भूप ! तोप्यते तेन केशवः ।।
अंगं
गाथार्थ :- (१२) अविरुद्ध मेवा दुसायारनुं पालन, (१३) अल्पभाषिता, (१४) गणामां प्राएा આવી જાય તો પણ નિંદનીય બાબતમાં પ્રવૃત્તિ ન કરવી- આ સદાચાર કહેવાયેલ છે. (૧૨/૧૫)
ટીકાર્થ :- ધર્મપુરુષાર્થ વગેરેમાં તકલીફ ન પડે તેવા કુલાચારનું પાલન કરવું એ પૂર્વસેવાગત સદાચાર કહેવાયેલ છે. અવસરે હિતકારી એવા પણ અલ્પ શબ્દો બોલવાનો સ્વભાવ કેળવવો એ પણ સદાચાર જાણવો. પોતાના પ્રાણ ગળામાં આવી જાય, મરણતોલ કષ્ટ આવે તો પણ લોકમાં નિંદિત એવા કાર્યમાં પ્રવૃત્ત ન થવું એ પણ સદાચારનો એક પ્રકાર છે. (૧૨/૧૫)
વિશેષાર્થ :- આદિધાર્મિક જીવ પોતાના કુળાચારનું પાલન કરે. પરંતુ ધર્મવિરુદ્ધ કુલાચારને તે
मरणं धम्मिकं सेय्यो, धनं जीवितञ्चापि सव्वं
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
८५८
• धर्माऽविरुद्धा लोकानुवृत्तिः कार्या • द्वात्रिंशिका-१२/१६ प्रधानकार्यनिर्बन्धः सद्व्ययोऽसद्व्ययोज्झनम् । लोकानुवृत्तिरुचिता प्रमादस्य च वर्जनम् ॥१६॥
'प्रधाने ति । प्रधानकार्ये = विशिष्टफलदायिनि प्रयोजने निर्बन्धः = आग्रहः (=प्रधानकार्यनिर्बन्धः) । सद्व्ययः पुरुषार्थोपयोगी वित्तविनियोगः । (असद्व्ययोज्झनं-) असद्व्ययस्य = तद्विपरीतस्य उज्झनं = त्यागः । लोकानुवृत्तिः = लोकचित्ताऽऽराधना उचिता = धर्माऽविरुद्धा। प्रमादस्य = मद्यपानादिरूपस्य च वर्जनम् ।।१६।। -- (वि.पु.३/८/१४) इति विष्णुपुराणादिवचनतश्च लोकनिन्दितकर्माऽप्रवृत्तिः सम्भवतीत्यवधेयम् ।
अनेन ‘अप्रवृत्तश्च गर्हिते' (यो.शा.१/५०) इति योगशास्त्रोक्तो द्वादशो मार्गानुसारितागुणः प्रकाशितः । तदुक्तं उपदेशपदे अपि → सुपुरिसो ण हि तुच्छो वि अकज्जमायरति (उप.पद.६६४) इति ।।१२/१५।।
तथा 'प्रधाने ति । 'प्रधानकार्यनिर्बन्ध' इत्यनेन तुच्छप्रकृतिविरहो विशेषज्ञतालक्षण-मार्गानुसारितागुणश्च द्योतितः । सदा पुरुषार्थोपयोगी = धर्मादिपुरुषार्थोपबृंहकः वित्तविनियोगः देवपूजादौ कुटुम्बपरिपालनादौ च । अनेन धर्मप्रीतिरावेदिता कर्तव्यपालनपरायणता च । तद्विपरीतस्य = सद्व्ययविपरीतस्य = धर्मादिपुरुपार्थानुपयोगित्वेन तद्वाधकत्वेन वाऽसुन्दरस्य वित्तविनियोगस्य त्यागः = परित्यागः । अनेन हेयाऽरुचिः प्रकाशिता। 'उपाये सति कर्तव्यं, सर्वेषां चित्तरञ्जनमिति (उप.भ.प्र.१ पृ.९) उपमितिभवप्रपञ्चायां कथायां दर्शितेन न्यायेन धर्माऽविरुद्धा लोकचित्ताराधना बहुजनरूढाऽविरोधिलोकव्यवहारानुपालनप्रयुक्तजनमनःसन्तोपद्वारा । अनेन लोकवल्लभता विवेकगर्भा दीर्घदृष्टिः च प्रदर्शिता । → लोकविरुद्धं नाऽऽचरेत् + (वा.सू.५/१६) इति बार्हस्पत्यसूत्रमपि सम्यक् परिणमत्यस्यां दशायाम् ।
मद्यपानादिरूपस्य = मद्यपान-विषय-कपाय-निद्रा-विकथालक्षणस्य तीव्रभोगतृष्णाऽकुशलक्रियोद्यमकुशलक्रियाशैथिल्य-स्वभूमिकोचितचित्तवृत्तिशुद्ध्यनादराद्यात्मकस्य वा प्रमादस्य वर्जनम् । अनेन भववहुमानाऽभावः प्रकटीकृतः । प्रकृते → जे पमत्ते गुणट्ठिए से हु दंडे त्ति पवुच्चति ( (आचा.१।१।४), → धीरे मुहुत्तमवि णो पमायए - (आचा.१ ।२।१), → अलं कुसलस्स पमाएणं - (आचा.१।२।४/८५), → सव्वओ पमत्तस्स भयं 6 (आचा.१।३।४), → उट्ठिए णो पमायए 6 (आचा.१।५।२) इत्याद्या आचाराङ्गसूत्रोक्तयः, → पमायं कम्ममाहंसु (सूत्र.१ ।८।३), → जे छेय से विप्पमायं न कुज्जा - (सूत्र.१।१४।१) इति सूत्रकृताङ्गसूत्रोक्ती, → समयं गोयम ! मा पमायए 6 (उत्त.१०/२६) પાળે નહિ. લોકનિંદા થાય તેવી ચોરી, પરસ્ત્રીગમન, વેશ્યાગમન, મદ્યપાન વગેરે પ્રવૃત્તિ તો મરી ४j ५ तेवा संयो। मावे तो ५ । ३. (१२/१५) ___थार्थ :- (१५) प्रधान आर्यनो माह मवो. (१६) धन वगैरेनी सहव्यय ४२वो. (१७) ५२७ માર્ગે ધન ન વાપરવું. (૧૮) ઉચિત રીતે લોકોને અનુસરવું અને (૧૯) પ્રમાદ છોડવો - આ સદાચાર डेवायेल छे. (१२/१६)
ટીકાર્ય - વિશિષ્ટ ફળ આપે તેવા કાર્યોનો આગ્રહ રાખવો. ધર્મપુરુષાર્થ વગેરેમાં ઉપયોગી બને તે રીતે ધનવ્યય કરવો. તથા તેમાં બાધક બને કે અનુપયોગી બને તેમ સંપત્તિ ન વાપરવી. અર્થાત્ ધનનો દુર્વ્યય ન કરવો. તથા ધર્મને હાનિ ન પહોંચે તેમ ઉચિત રીતે લોકોના મનને સંતોષ આપવા પ્રયત્ન કરવો એ પણ અપુનબંધક જીવનું કર્તવ્ય છે. તથા મદિરાપાન વગેરે પ્રમાદનો ત્યાગ કરવો એ પણ પૂર્વસેવાગત સદાચારનો એક પ્રકાર જ છે. (૧૨/૧૬)
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
• सर्वतन्त्रेषु प्रमादस्य त्याज्यता •
८५९ इति उत्तराध्ययनसूत्रोक्तिः, → पमत्तताए वहगो भवति - (नि.चू.वृ.९२) → पमायमूलो बंधो भवति 6 (नि.चू.६६८९) इति निशीथचूर्णिसदुक्ती, → अप्रमादान्मतो मोक्षो भवश्चैव प्रमादतः - (महा. गी. ५/२४९) इति महावीरगीतोक्तिः जैनदर्शनाऽवस्थितस्याऽपुनर्वन्धकादेः प्रमादपरिहारौपयिकतयाऽवसेया मनीषिभिः ।
→ उत्तिष्ठत, संनह्यध्वम् - (अथ.वे.११।१०।१) इति, → मा जीवेभ्यः प्रमदः - (अथ.वे. ८।१७) इति च अथर्ववेदवचने, → ऊो भव - (य.वे.१३।१३) इति यजुर्वेदवचनं, → यन्ति प्रमोदमतन्द्राः (ऋ.वे.८।२।१८) इति, → व्रतेषु जागृहि 6 (ऋ.वे.९/६१/२४) इति च ऋग्वेदवचने, → उत्तिष्ठत, मा स्वपत - (तै.आ.१।२७) इति तैत्तिरीयारण्यकवचनं, → उत्तिष्ठत जाग्रत - (कठो.३।१४) इति कठोपनिषद्वचनं, → प्रमादो मृत्युः - (अध्या.१४) इति अध्यात्मोपनिषद्वचनं, → प्रमादेन पतितो भवति - (भ.जा.१) इति, → व्रतान्न प्रमदितव्यम् - (भ.जा.२) इति च भस्मजाबालोपनिषद्वचने, → नायमात्मा बलहीनेन लभ्यो न च प्रमादात् + (मुं.३।२।४) इति मुण्डकोपनिषद्वचनं, → सत्यान्न प्रमदितव्यम् । धर्मान्न प्रमदितव्यम् । कुशलान्न प्रमदितव्यम् 6 (ते.१।११।१) इति तैत्तिरीयोपनिषद्वचनं, → शक्तिविषये मुहूर्त्तमपि नाऽप्रयतस्स्यात् - (बौ.ध.३/१/३१) इति बौधयनधर्मसूत्रं, → प्रमादो नैव कर्तव्यो नरेण शुभमिच्छता - (तन्त्रो.पृ.३९) इति तन्त्रोपाख्यानवचनं, → प्रमत्तस्याऽतिमत्तस्य चित्ते नो धर्मवासना (आ.श.१३) इति आभाणशतकवचनं, → अलसः सर्वकर्मणामनधिकारी 6 (नी.वा.१०/१४४) इति नीतिवाक्यामृतवचनं, → षड् दोपाः पुरुषेणेह हातव्या भूतिमिच्छता । निद्रा तन्द्रा भयं क्रोध आलस्यं दीर्घसूत्रता ।। - (म.भा.उद्योगपर्व-३३ १७८) इति महाभारतवचनञ्चावलम्ब्य वैदिकादितन्त्रस्थोऽपुनर्बन्धकः प्रमादं परिहरति ।
अप्रमादो बौद्धैरपि प्रशस्यते । तदुक्तं सूत्रपिटकान्तर्गते संयुक्तनिकाये कौशलसंयुक्ते अप्रमादसूत्रे → अप्पमादं पसंसन्ति, पुञ्जकिरियासु पण्डिता । अप्पमत्तो उभो अत्थे, अधिग्गण्हाति पण्डितो ।। - (सं.नि. १।१।३।७।१२८/पृ.१०४) इति । उभो = इहलौकिक-पारलौकिकलक्षणोभयः शिष्टं स्पष्टम् । → पमादो मच्चुनो पदं - (ध.प.२।१) इति धम्मपदवचनं, → अप्पमत्ता सतीमन्तो सुसीला होथ - (दी.नि.२/३/१७) इति दीघनिकायवचनं, → आलस्यं च पमादो च अनुट्ठानं असंयमो । निद्दा तन्दा च ते छिद्दे सव्वसो तं विवज्जये ।। - (सं.नि.११ १७६) इति संयुत्तनिकायवचनं, → अप्पमादं पसंसन्ति पुञ्जकिरियासु पण्डिता 6 (इति. १।२३) इति इतिवृत्तकवचनं, → न तस्स पञ्जा च सुतं च वड्ढति यो सालसो होति नरो पमत्तो - (सु.नि.२।११।६) इति सुत्तनिपातवचनं, → पमादानुपतिनो रजो 6 (थे.गा.६ ।४०४) इति थेरगाथावचनं, → नालसो विन्दते सुखं ८ (जा.१७/५२१/११) इति सूत्रपिटकान्तर्गत-जातकवचनं च बौद्धतन्त्रावस्थितस्याऽपुनर्बन्धकादेः प्रमादपरिहारप्रवर्तकमवसेयम् । एवमन्यदपि स्वधियाऽनुयोज्यं बहुश्रुतैः ।
વિશેષાર્થ :- પ્રસ્તુત બારમી બત્રીસીમાં પૂર્વસેવારૂપે ગુરુપૂજન અને દેવપૂજન બતાવ્યા બાદ ૧૧ થી ૧૬ શ્લોક દ્વારા ૧૯ પ્રકારના સદાચારનું સ્વરૂપ બતાવવામાં આવેલ છે. ત્યાર બાદ હવે યોગની પૂર્વસેવાના જ ઘટક સ્વરૂપ તપનું ૧૭ થી ૨૧ ગાથા સુધી ગ્રંથકારશ્રી વર્ણન કરશે. (૧૨/૧૬)
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
८६०
• सदनुष्ठानानां संस्कारद्वारा महाफलजनकता • द्वात्रिंशिका-१२/१६ प्रकृतसमुदितसदाचारप्रदर्शनं योगबिन्दौ → 'असद्व्ययपरित्यागः, स्थाने चैतक्रिया सदा । प्रधानकार्ये निर्बन्धः प्रमादस्य विवर्जनम् ।। लोकाऽऽचाराऽनुवृत्तिश्च सर्वत्रौचित्यपालनम् । प्रवृत्तिर्गर्हिते नेति प्राणैः कण्ठगतैरपि ।।'
+ (यो.बि.१२९-१३०) इति । सुदाक्षिण्य-दयालुत्व-कृतज्ञता-जनापवादभीरुत्व-गुणानुरागादीनां कथञ्चिद्गुणरूपत्वेऽपि आदिधार्मिकाऽपेक्षया क्रियाव्यङ्ग्यत्वाऽपेक्षया चैपां सदाचारत्वोक्तिरपि न विरुध्यत इत्यवधेयम् । → पालनीयाः सदाचाराः - (शं.गी.१/६७) इति शम्भुगीतावचनस्य → अवश्यं धर्ममर्यादा पालनीया प्रयत्नतः 6 (सं.गी.६/६८) इति च संन्यासगीतादिवचनस्यावलम्बनेन तन्त्रान्तराऽवस्थितानामपुनर्वन्धकानामवगन्तव्यं सदाचारपालनम् । ___'पात्रे दीनादिवर्गे च यद्दानं' (द्वा.द्वा.१२/११, पृ.८४९) इत्यादिना दर्शितानि सत्कर्माणि सत्संस्कारस्वरूपसूक्ष्मरूपद्वारा कालान्तरे तत्तज्जीवयोग्यताऽनुसारेण फलन्तीत्यवधेयम् । तदुक्तं संन्यासगीतायां → यावन्ति क्रियमाणानि कर्माणि प्राक्कृतान्यपि । चित्तेपु सूक्ष्मरूपेण विश्राम्यन्ति दृढं नृणाम् ।। यथा वीजे वृक्षरूपं लीनं कश्चित् समीक्षितुम् । प्रवर्तितोऽपि केनाऽपि क्षमते न विलोकितुम् ।। परं बीजं तदेवाऽम्बुमृद्योगं लभते यदि । तदा तस्मात् समुद्भूतो वृक्षः सर्वैरपीक्ष्यते ।। तथा सर्वाणि कर्माणि मनोलीनानि देहिनाम् । अतिसौक्ष्म्यान शक्यन्ते स्मर्तुमहर्नरैः क्वचित् ।। शुभाऽशुभानि तान्येव बलवन्तीह जन्मनि । अन्यजन्मनि वा प्राप्य देश-कालाऽनुकूलताम् ।। यथायोग्यं यथाशक्ति शुभान्येवाऽशुभानि वा । अतर्कितान्यपीहाशु फलानि जनयन्ति हि ।।
- (सं.गी.४/८-१३) इति । शम्भुगीतायां → धृतिः क्षमा दमोऽस्तेयं शौचमिन्द्रियनिग्रहः । धीविद्या सत्यमक्रोध औदार्य समदर्शिता ।। परोपकार-निष्कामभावप्रभृतयः शुभाः । साधारणस्य धर्मस्य विद्यन्ते वृत्तयो ध्रुवम् ।।
- (शं.गी.१/७६-७७) इत्येवं याः साधारणधर्मवृत्तयो दर्शिताः ता अपीहाऽनुयोज्या यथातन्त्रं कोविदैः । → यताहारो जितक्रोधो जितसङ्गो जितेन्द्रियः । निर्द्वन्द्वो निरहङ्कारो निराशीरपरिग्रहः ।। - (ते.बि.१/३) इति तेजोबिन्दूपनिषद्वचनमप्यत्राऽनुसन्धेयं यथातन्त्रम् ।
पूर्वसेवान्तर्गतः सदाचारः अध्यात्मतत्त्वालोके → लोकापवादैकपदीनिरासः सुदक्षिणत्वं च कृतज्ञता च । सर्वत्र निन्दापरिवर्जनं च सतां स्तवः प्रस्तुतयोग्यवाक्त्वम् ।। उदारता दुर्व्ययवर्जनं च कृतप्रतिज्ञापरिपालनं च । नालस्यवश्यं पुनराग्रहश्च सुयोग्यकार्यपु विवेकबुद्ध्या ।। अदैन्यमापद्यपि, नम्रता च सम्पत्प्रकर्पे, महतां च मार्गे । समारुरुक्षाऽऽर्जवमार्दवे च सन्तोपवृत्तिः सुविचारता च ।। सिद्धान्तहानिर्न हि लोकभीतेः सर्वत्र चौचित्यविधायकत्वम् । एवम्प्रकारः स्वयमूहनीयः सद्भिः सदाचार उदारवुद्ध्या ।। स्वजीवनं कीदृशमुच्चनीति सम्पादयेद् योगपथारुरुक्षुः । तदेतदेतेन विचारकाणां मनोभुवां स्पप्टमुपागतं स्यात् ।।
6 (अ.तत्त्वा. २१८-२२) इत्येवमुपदर्शितः ।
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
• नानातन्त्रेषु विविधाः सदाचाराः •
८६१ प्रकृते → दाक्षिण्य-लज्जे गुरुदेवपूजा पित्रादिभक्तिः सुकृताऽभिलापः । परोपकार-व्यवहारशुद्धी नृणामिहाऽमुत्र च सम्पदे स्युः ।। - (अ.क.१२/११) इति अध्यात्मकल्पद्रुमवचनं, → धृतिर्दानं क्षमाऽस्तेयं शौचमिन्द्रियनिग्रहः । धीविद्या सत्यमक्रोधो धर्मसामान्यवृत्तयः ।। - (सं.गी.२/७१) इति संन्यासगीतावचनं, → धृतिः क्षमा दमोऽस्तेयं शौचमिन्द्रियनिग्रहः । धीविद्या सत्यमक्रोधो दशकं धर्मलक्षणम् ।। 6 (मनु.६/९२, ना.परि.३/२४, सं.गी.९/५४) इति मनुस्मृति-नारदपरिव्राजकोपनिषत्संन्यासगीतावचनं, → आचारहीनं न पुनन्ति वेदाः - (व.स्मृ.६/३) इति वशिष्ठस्मृतिवचनं, → योगस्य प्रथमं द्वारं वाङ्निरोधोऽपरिग्रहः । निराशा च निरीहा च नित्यमेकान्तशीलता ।। - (वि.चू.३६८) इति विवेकचूडामणिवचनं, → ब्रह्मचर्यं तथा सत्यमनुक्रोशः समा धृतिः । सनातनस्य धर्मस्य मूलमेतद् दुरासदम् ।। - (ब्र.पु.पू.अ.३०/२७) इति ब्रह्माण्डपुराणवचनं, → अहिंसा सत्यमस्तेयब्रह्मचर्याऽपरिग्रहाः । अक्रोधो गुरुशुश्रूपा शौचं सन्तोप आर्जवम् ।। अमानित्वमदम्भित्वमास्तिकत्वमहिंस्रता । एते सर्वे गुणा ज्ञेयाः सात्त्विकस्य विशेषतः ।। - (शारी.१-२) पूर्वोक्तं(पृ.५५७) इति शारीरकोपनिषद्वचनं, → अनिन्दा परकृत्येषु स्वधर्मपरिपालनम् । कृपणेषु दयालुत्वं सर्वत्र मधुरा गिरः ।। बन्धुभिर्बद्धसंयोगः स्वजने चतुरस्रता । उचिताऽनुविधायित्वमिति वृत्तं महात्मनाम् ।।
6 (अ.पु.२३८/२१-२२) इति अग्निपुराणवचनं, → दीर्घदर्शित्वमुत्साहः शुचिताऽस्थूललक्षता । विनीतता धार्मिकता गुणाः साध्वभिगामिकाः ।। - (का.नी.सा.४/८) इति कामन्दकीयनीतिसारवचनं, → न हीदृशं संवननं त्रिषु लोकेषु विद्यते । दया मैत्री च भूतेषु दानञ्च मधुरा च वाक् ।। 6 (म.भा.आदिपर्व ८७/१२) इति महाभारतवचनं, → यस्सेते चतुरो धम्मा सद्धस्स घरमेसिनो । सच्चं धम्मो धिती चागो स वे पेच्चे न सोचति ।। 6 (सु.नि.१।१०।८) इति सुत्तनिपातवचनं, → अष्टौ गुणाः पुरुपं दीपयन्ति प्रज्ञा च कौल्यं च दमः शमश्च । पराक्रमश्चाऽवहुभाषिता च दानं यथाशक्ति कृतज्ञता च ।। - (नी.क.९/९९) इति नीतिकल्पतरुवचनं → विपदि धैर्यमथाऽभ्युदये क्षमा सदसि वाक्पटुता युधि विक्रमः । यशसि चाऽभिरुचिर्व्यसनं श्रुतौ प्रकृतिसिद्धमिदं हि महात्मनाम् ।। - (नी.श.५९) इति च नीतिशतकवचनं यथासम्भवं यथागमं च योज्यं स्वपरतन्त्रसिद्धान्तविशारदैः ।
___दर्शितनानाविधसदाचारबलादपुनर्बन्धकादिः मोहपाशाद् विमुच्यते । प्रकृते → यस्तूदारचमत्कारः सदाचारविहारवान् । स निर्याति जगन्मोहाद् मृगेन्द्रः पञ्जरादिव ।। - (मु.व्य.६/२८) इति मुमुक्षुव्यवहारप्रकरणमप्यनुयोज्यं यथागमम् ।।
ननु योगमार्गे प्रज्ञातः चेतोविशुद्धिकरणोपयिकध्यानादिप्रतिपादनमेवोचितम्, न त्वेवमसदाचारत्यागादिप्रज्ञापनमिति चेत् ? न, अकुशलानुष्ठानाऽपरित्यागे प्राथमिकध्यानस्याऽप्यसम्भवात् । वौद्धानामप्यभिमतमिदम् । अत एव मज्झिमनिकाये लघुहस्तिपदोपमसूत्रे → सो इमे पञ्च नीवरणे पहाय चेतसो उपक्किलेसे पाय दुब्बलीकरणे, विविच्चेव कामेहि विविच्च अकुसलेहि धम्मेहि सवितक्कं सविचारं विवेकजं पीतिसुखं, पढमं झानं उपसम्पज्ज विहरति + (म.नि. १/३/७/२९७, पृ.२४२)
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
८६२
• श्रद्धया क्रियाकरणे ज्ञानलाभः •
द्वात्रिंशिका - १२/१७
तपश्चान्द्रायणं कृच्छ्रं मृत्युघ्नं पापसूदनम् । आदिधार्मिकयोग्यं स्यादपि लौकिकमुत्तमम् ।।१७।।
स्वभूमि
तप इति । लौकिकमपि = लोकसिद्धमपि, अपिर्लोकोत्तरं 'समुच्चिनोति, उत्तमं कोचितशुभाध्यवसायपोषकम् ।।१७।।
इत्येवमुक्तम् । नीवरणपञ्चकं 'कामच्छन्द- 'व्यापादाऽऽ 'लस्यौद्धत्य'-कौकृत्य- 'विचिकित्सालक्षणमवगन्तव्यम् (म.नि. वल्मिकसूत्र - १/३/३/२५१) शिष्टं स्पष्टम् ।
यद्यपि ‘पढमं नाणं तओ दया' (द. वै. ४/१०) इति पूर्वोक्त (पृ. ३७६, पृ.५२१)- दशवैकालिकवचनात् सदाचारापेक्षया ज्ञानस्याभ्यर्हितत्वमेव निश्चितं तथाऽपि सज्ज्ञानाऽनुत्पन्नदशायामपुनर्बन्धकावस्थायां योगपूर्वसेवायां सदाचारपरिपालनस्याऽपि श्रेयोरूपतयाऽनुपसर्जनत्वोपपत्तेः । सम्मतञ्चेदं परेषामपि । तदुक्तं रामगीतायां → ज्ञानं सिध्यतु ते नो वा शुभाचारान्न तु त्यज । श्रेयोहानिः क्वचिन्नैव कस्यचिच्छुभकारिणः ।। यस्य वर्णाश्रमाचारे श्रद्धाऽतीव प्रवर्तते । स कर्मिप्रवरोऽविद्वानपि विद्वत्त्वमवाप्नुयात् ।। ← (रा.गी.१७/५९,९/१९) इति भावनीयमवहितमानसतया सर्वतन्त्रसमवतारकुशलैः ।।१२/१६।।
→ वेदोक्तेन प्रकारेण कृच्छ्र- चान्द्रायणादिभिः । शरीरशोपणं यत् तत् तप इत्युच्यते बुधैः ।। ← (जा.द.२/३) इति जाबालदर्शनोपनिषद्वचनं चेतसिकृत्य योगबिन्दुदर्शितरीत्या ग्रन्थकृदधुनाऽत्राऽवसरसङ्गत्यायातं पूर्वसेवाघटकं तपो निरूपयति- 'तप' इति । लौकिकमपि किम्पुनर्लोकोत्तरमित्यपिशब्दार्थः। तदेवाह अपिः = अपिशब्दः लोकोत्तरं तपः समुच्चिनोति, यतः अपुनर्बन्धको हि लौकिकमिव लोकोत्तरं तपः कर्तुमुत्सहत एव यथाशक्ति । स्वभूमिकोचितशुभाऽध्यवसायपोषकं आदिधार्मिकजीवगतमोक्षमार्गभूमिकायोग्यप्रशस्तपरिणामोपवृंहण-वृद्धि-स्थिरीकरण-शुद्धिकरणादिकारकम् । इदमपि च यथाशक्ति वोध्यम् । यथोक्तं योगबिन्दौ तपोऽपि च यथाशक्ति कर्तव्यं पापतापनम् । तच्च चान्द्रायणं कृच्छ्रं मृत्युघ्नं पापसूदनम् ।।' ← ( यो. विं. १३१ ) इति ।
=
तन्त्रान्तरे कायिकादि त्रिविधं तपः प्रत्येकं सात्त्विक - राजस - तामसभावेन भिद्यत इति नवधा स्वीक्रियते । तदुक्तं संन्यासगीतायां एवं तपः त्रिधा ज्ञेयं कायिकं वाचिकं तथा । मानसञ्चाथ गुणतः प्रत्येकं त्रिविधं पुनः ।। ← (सं. गी . २ / ३८) इति । वैदिकतन्त्रावस्थितोऽपुनर्बन्धकादिः तपसा मां विजिज्ञासस्व ← (अव्य. २ ) इति अव्यक्तोपनिषद्वचनात् तपसा ब्रह्म विजिज्ञासस्व ← ( तै. आ. ९/ २, तै.उप.३/३/२) इति तैत्तिरीयारण्यक - तैत्तिरीयोपनिषद्वचनात् ब्रह्म तपसि ← (गो. बा. २ /३/२) इति गोपथब्राह्मणवचनात् तपस्वी पुण्यो भवति ← ( तै. आ. १/६२) इति तैत्तिरीयारण्यकवचनात्, ગાથાર્થ :- ચાન્દ્રાયણ તપ, કૃચ્છ તપ, મૃત્યુઘ્ન તપ, પાપસૂદનતપ વગેરે લૌકિક પણ તપ આદિધાર્મિકને પ્રાયોગ્ય ઉત્તમ આરાધના બની શકે છે. (૧૨/૧૭)
* વિવિધ તપની રૂપરેખાઓ
ટીકાર્થ :- ઉપરોક્ત તપશ્ચર્યાઓ લૌકિક હોવા છતાં બીજા લોકોત્તર તપનો અહીં સંગ્રહ કરવો અભિપ્રેત छे. आरए} सहिधार्मिक व सोत्तर तप पए। डरता होय छे. आ आजतनी सूचना आपवा माटे 'अपि ' શબ્દનો ગાથામાં નિર્દેશ કરેલ છે. ઉપરોક્ત તપશ્ચર્યાઓ આદિધાર્મિક જીવને યોગ્ય એટલા માટે છે કે તે તે તપસ્યાઓ અપુનર્બંધક જીવની ભૂમિકાને યોગ્ય એવા શુભ અધ્યવસાયની પોષક છે.(૧૨/૧૭)
१. मुद्रितप्रतौ 'संचिनो...' इति पाठः ।
=
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
• प्रायश्चित्तरूपेण चान्द्रायणतप: •
८६३ एकैकं वर्धयेद् ग्रासं 'शुक्ले कृष्णे च हापयेत् । भुञ्जीत नाऽमावास्यायामेष चान्द्रायणो विधिः ।।१८।।
___ “एकैकमि'ति । एकैकं वर्धयेद् ग्रासं = कवलं शुक्ले पक्षे प्रतिपत्तिथरारभ्य यावत् पौर्णमास्यां पञ्चदश कवलाः । कृष्णे च पक्षे हापयेत् = हीनं कुर्यात् एकैकं कवलम् । ततो भुञ्जीत न अमावास्यायां', तस्यां सकलकवलक्षयात्। एष चान्द्रायणः चन्द्रेण वृद्धिभाजा क्षयभाजा च सह इयते = गम्यते यत्तच्चन्द्रायणं तस्याऽयं (चान्द्रायणः) विधिः = करणप्रकार इति ।।१८।। सन्तापनादिभेदेन कृच्छ्रमुक्तमनेकधा । अकृच्छ्रादतिकृच्छ्रेषु हन्त सन्तारणं परम् ।।१९।। → तपो में प्रतिष्ठा 6 (तै.बा.३ ७१७) इति तैत्तिरीयब्राह्मणवचनाच्च तपसि प्रवर्तत इत्यवधेयम् । जैनतन्त्राऽवस्थितश्चाऽपुनर्बन्धकः → भवकोडीसंचियं कम्मं तपसा निजरिज्जइ सं (उत्त.३०/६) इति उत्तराध्ययनसूत्रादिवचनात् तपसि प्रवर्तत इत्यवधेयम् ।।१२/१७।।
प्रथमं चान्द्रायणं तपो विधिनिरूपणेन व्याचष्टे ‘एकैकमिति । एकैकं, न तु व्यादिरूपं, वर्धयेत् = वृद्धिमानयेत् कवलं अन्नस्य । यथोक्तं याज्ञवल्क्यस्मृतौ “तिथिवृद्ध्या चरेत् पिण्डान् शुक्ले शिख्यण्डसंमितान् । एकैकं हासयेत् कृष्णे पिण्डं चान्द्रायणं चरन् ।।” (या.स्मृ.प्राय.३२२) इति । मनुस्मृतौ च ‘एकैकं हासयेत् पिण्डं कृष्णे शुक्ले च वर्धयेत् । उपस्पृशंस्त्रिषवणमेतच्चान्द्रायणं स्मृतम् ।।' (मनु.११/२१६) इत्युक्तम् । → एकैकं हासयेद् ग्रासं कृष्णे, शुक्ले च वर्धयेत् । अमावास्यां न भुञ्जीत ह्येप चान्द्रायणो विधिः ।। - (प.स्मृ.१०/२) इति च पराशरस्मृतौ । अनादिप्टपापशुद्धिरनेनोपजायते । तदुक्तं मनुस्मृतौ ‘अनादिष्टेषु पापेपु शुद्धिः चान्द्रायणेन च' (मनु.११/३२६) इति । → अगम्यगमनं कृत्वा अभक्ष्यस्य च भक्षणम्। शुद्धिश्चान्द्रायणं कृत्वा अथर्वान्ने तथैव च ।। - (आ.स्मृ.१०/१३) इति तु आपस्तम्बस्मृतौ। एवमेवा-ऽकारणं द्विभॊजने चान्द्रायणं प्रायश्चित्ततया दर्शितम् । तदुक्तं यमेन → भिक्षुर्द्धिभोजनं कुर्यात्कदाचिद् ग्लान-दुर्बलः । स्वस्थाऽवस्थो यदा लौल्यात् तदा चान्द्रायणं चरेत् ।। -(यम स्मृ.) इत्यवधेयम् इति । जमदग्निस्मृतौ → अकामादपि हिंसेत पशून् मृगादिकान् यतिः । कृच्छ्रातिकृच्छ्रौ कुर्वीत चान्द्रायणमथापि वा।। (जम.स्मृ.) इत्युक्तम् । लौकिकमतमेतदित्यवधेयम् ।।१२/१८ ।। द्वितीयं कृच्छं तपो निरूपयति 'सन्तापनादी'ति । इह कृच्छ्रनामकं तपोऽनेकधा । तथाहि
ચાન્દ્રાયણતપની વિધિ છે ગાથાર્થ - શુકલ પક્ષમાં એક-એક કોળીયો વધારવો અને કૃષ્ણપક્ષમાં એક-એક કોળીયો ઘટાડવો તથા અમાસના દિવસે જમવાનું નહિ- આ ચાન્દ્રાયણ તપની વિધિ છે. (૧૨/૧૮)
ટીકાર્થ :- શુકલપક્ષ = સુદ પખવાડીયામાં એકમથી માંડીને એક-એક કોળીયો વધારતા જવું. તથા પુનમના ૧૫ કોળીયા વાપરવા. તથા કૃષ્ણપક્ષમાં = વદી પખવાડીયામાં પ્રતિદિન એક-એક કોળીયો ઘટાડવો. તેમ જ અમાસના સમગ્ર દિવસ વાપરવાનું નહિ. કારણ કે અમાસના બધા કોળીયા સમાપ્ત થઈ ગયા હોય છે. આમ ચંદ્રની કળાની વૃદ્ધિ સાથે કોળીયાની વૃદ્ધિ અને ચંદ્રકળાની હાનિ સાથે ભોજનના કોળીયાની હાનિ અનુસારે થતા પ્રસ્તુત ચાન્દ્રયણ તપને કરવાનો પ્રકાર ઉપરોક્ત રીતે સમજવો.(૧૨/૧૮)
विशेषार्थ :- यान्द्राया = यन्द्र + अयन = यन्द्र साथे गमन. यन्द्र४ानी वृद्धि-डानि अनुसार કવલાહારની વૃદ્ધિનહાનિ જે તપમાં સંકળાયેલ હોય તે ચાન્દ્રાયણ કહેવાય. (૧૨/૧૮)
१:शुल्के' इत्यशुद्धः पाठो मुद्रितप्रतौ। २.हस्तादर्श 'वर्धययेद्' इत्यधिकः पाठः। ३.मुद्रितप्रतो 'अमावस्यां' इति त्रुटितः पाठः ।
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
विविधकृच्छ्रतपोमीमांसा
द्वात्रिंशिका - १२/१९
सन्तापनादीति । सन्तापनादिभेदेन कृच्छ्रं कृच्छ्रनामकं तपः अनेकधोक्तम्' । आदिना पादसम्पूर्णकृच्छ्रग्रहः । तत्र सन्तापनकृच्छ्रं यथा- " त्र्यहमुष्णं पिबेदम्बु त्र्यहमुष्णं घृतं पिबेत् । त्र्यहमुष्णं पिबेन्मूत्रं त्र्यहमुष्णं पिबेत्पयः || ” ( ) इति । पादकृच्छ्रं त्वेतत्- “एकभक्तेन नक्तेन तथैवाऽयाचितेन च । उपवासेन चैकेन पादकृच्छ्रं विधीयते । । ” ( ) इति । सम्पूर्णकृच्छ्रं पुनरेतदेव चतुर्गुणितमिति । सन्तापनकृच्छ्रं सान्तपनकृच्छ्रापराभिधानं पादकृच्छ्रं सम्पूर्णकृच्छ्रमित्यादि । यथाक्रमं तल्लक्षणमाचष्टे 'त्र्यहमिति । मनुस्मृती पराशरसमृतौ च गोमूत्रं गोमयं क्षीरं दधि सर्पिः कुशोदकम्। एकरात्रोपवासश्च कृच्छ्रं सान्तपनं स्मृतम् ।। ← (मनु. ११/२१२, परा. स्मृ. १०/२६) इत्युक्तम् । याज्ञवल्क्यस्मृतौ गोमूत्रं गोमयं क्षीरं दधि सर्पिः कुशोदकम्। जग्ध्वाऽपरे ऽह्न्युपवसेत् कृच्छ्रं सान्तपनञ्च यत् ।। पृथक् सान्तपनद्रव्यैः पडह: सोपवासकः । सप्ताहेन तु कृच्छ्रोऽयं महासान्तपनः स्मृतः ।। ← (या.स्मृ.प्राय.अ.३१४- ३१५) इत्युक्तम् । द्रव्यप्रमाणं च विज्ञानेश्वरेण मिताक्षरायां 'गोमूत्रं मापकानष्टी गोमयस्य च पोडश । क्षीरस्य द्वादश प्रोक्ता दघ्नश्च दश कीर्त्तिताः । । गोमूत्रवद् घृतस्याप्टौ तदर्धं तु कुशोदकम् । प्रणवेन समालोड्य पिवेत् तत्प्रणवेन तु ।। ' ( या. स्मृ. टीका. प्राय. अ. ३१४-१५) इत्येव - मावेदितम् । यमेन तु पञ्चदशाहसम्पाद्यो महासान्तपनोऽभिहितः । तथाहि त्र्यहं पिवेत्तु गोमूत्रं त्र्यहं गोमयं पिबेत् । त्र्यहं दधि त्र्यहं क्षीरं त्र्यहं सर्पि ततः शुचिः । महासान्तपनं ह्येतत् सर्वपापप्रणाशनम् ।। ← (य. स्मृ.. ) इति । → त्र्यहं त्र्यहं पिवेदुष्णं पयस्सर्पिः कुशोदकम् । वायुभक्षस्त्र्यहं चान्यत् तप्तकृच्छ्रः स उच्यते ।। गोमूत्रं गोमयं क्षीरं दधि सर्पिः कुशोदकम् । एकरात्रोपवासश्च कृच्छ्रं सान्तपनं स्मृतम् ।। ← (वौ.ध.५/५५/४/१०-११) इति तु बौधायनधर्मसूत्रे । जाबालेन तु एकविंशतिदिनमानमस्य व्यावर्णितम् । तथाहि पण्णामेकैकमेतेपां त्रिरात्रमुपयोजयेत् । त्र्यहं चोपवसेदन्त्यं महासान्तपनं विदुः ।। ← (जा. स्मृ ) इति । पण्णां गोमूत्र - गोमय-क्षीर-दधि घृत- कुशोदकरूपाणामित्यवधेयम् । पादकृच्छ्रमिति । तदुक्तं देवलस्मृतौ अपि एकभक्तेन नक्तेन तथैवायाचितेन तु । उपवासेन चैकेन पादकृच्छ्र उदाहृतः ।। ← (दे. स्मृ. ४/२१५२ ) इति । याज्ञवल्क्यस्मृतौ अपि एकभक्तेन नक्तेन तथैवाऽयाचितेन च । उपवासेन चैवायं पादकृच्छ्रः प्रकीर्त्तितः ।। ← (याज्ञ. स्मृ. प्राय. ३१८) इत्युक्तम् । तद्वृत्तिलेशस्त्वेवम् अहोरात्रमध्ये दिवैकैकं भोजनमेकभक्तम् । एवं रात्रावेकैकं भोजनं नक्तम् । अप्रार्थितं दिवा रात्री वैकरात्रौ वैकभोजनम् । अयाचिते दिवारात्रम् । न रात्रौ न दिवा भोजनमुपवासः । एवं चतुरहः साध्यः पादकृच्छ्रः ← (या. स्मृ ५। ३१८ वृत्ति ) इति । आपस्तम्बस्मृतौ तु पादकृच्छ्रलक्षणं
८६४
•
ગાથાર્થ :- સત્ત્તાપન વગેરે ભેદથી કૃચ્છ તપ અનેક પ્રકારે છે. અતિભયંકર એવા અપરાધો હોવા છતાં પણ સરળ તપથી તેનો પાર પામવાનો પ્રકૃષ્ટ હેતુ આ કૃચ્છ તપ છે. (૧૨/૧૯)
ટીકાર્થ :- સન્તાપન વગેરે પ્રકારથી કૃચ્છ નામનો તપ અનેકવિધ છે. ‘વગેરે’ કહ્યું એટલે પાદકૃચ્છ, સમ્પૂર્ણકૃચ્છ તપનો સમાવેશ કરી લેવો. તેમાં સંતાપનકૃચ્છ તપ આ પ્રમાણે જાણવો. - ‘ત્રણ દિવસ ગરમ પાણી પીવું. ત્રણ દિવસ ઘી પીવું. ત્રણ દિવસ મૂત્રપ્રાશન કરવું. તથા ત્રણ દિવસ દૂધ પીવું.' આ સંતાપનકૃચ્છ તપની વિધિ છે. પાદકૃચ્છ તપની વિધિ તો એવી છે કે – ‘એકાસણું, નક્તભોજન, યાચના વગરનું ભોજન અને એક ઉપવાસ દ્વારા પાદકૃચ્છુ તપ કરાય છે.’ પાદકૃચ્છ તપ ચાર ગણો કરવામાં આવે તો સમ્પૂર્ણકૃચ્છ તપ કહેવાય.
१. हस्तादर्शेविशेषे 'अनेकधोक्तं' नास्ति । अन्यस्मिन् हस्तादर्शे 'अनेकाधोक्तं' इति अधिकः पाठः । २ हस्तादर्शे आदिना पाद
सम्पूर्णकृच्छ्रग्रहः' इति नास्ति । ३. 'अह..'
इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
८६५
• तपसः प्रायश्चित्तरूपतोपपादनम् • अकृच्छ्राद् = अकष्टात् अतिकृच्छ्रेषु = नरकादिपातफलेषु अपराधेषु, हन्त इति प्रत्यवधारणे, सन्तारणं सन्तरणहेतुः परं = प्रकृष्टं प्राणिनाम् ।।१९।। मासोपवासमित्याहुर्मृत्युघ्नं तु तपोधनाः । मृत्युञ्जयजपोपेतं परिशुद्धं विधानतः ।।२०।।
मासेति । मासं यावदुपवासो यत्र तत्तथा (=मासोपवासं) इति = एतत् आहुः मृत्युघ्नं → व्यहं निरशनं पादः पादश्चाऽयाचितस्त्र्यहम् । सायं त्र्यहं तथा पादः पादः प्रातस्तथा त्र्यहम् ।। - (आ.स्मृ.१/१३) इत्येवमुपदर्शितम् । बौधायनधर्मसूत्रे तु → व्यहं प्रातस्तथा सायं त्र्यहमन्यदयाचितम् । त्र्यहं परं तु नाश्नीयात् पराक इति कृच्छ्र: ।। (बौ.ध.१/२/२/२५) इत्येवमुक्तमित्यवधेयम् । याज्ञवल्क्यस्मृतौ चातिकृच्छ्रलक्षणं → कृच्छ्रातिकृच्छ्र: पयसा दिवसानेकविंशतिम् + (याज्ञ.स्मृ.प्राय.३२०) इत्येवमुक्तम् । तल्लक्षणं मनुस्मृतौ तु “एकैकं ग्रासमश्नीयात् त्र्यहाणि त्रीणि पूर्ववत् । त्र्यहञ्चोपवसेदन्त्यमतिकृच्छं चरन् द्विजः ।।” (मनु.११/२१३) इत्येवमावेदितम् । याज्ञवल्क्यस्मृतौ तप्तकृच्छ्रलक्षणं → तप्तक्षीर-घृताम्बूनामेकैकं प्रत्यहं पिबेत् । एकरात्रोपवासश्च तप्तकृच्छ्रस्तु पावनः ।। ( (या.स्मृ. ५।३१७) इत्येवमुक्तम् । विष्णुपुराणे च तल्लक्षणं → त्र्यहमुष्णाः पिवेदपः, व्यहमुष्णं घृतम्। त्र्यहमुष्णं पयः, त्र्यहं नाश्नीयादेष तप्त-कृच्छ्रः ।। 6 (वि.पु.३१७) इत्युक्तमित्यवधेयम् । पराशरस्मृतौ (परा.स्मृ.४/७) अपि एवंप्रायः तविधिः। → हविष्यात् प्रातराशान् भुक्त्वा तिस्रो रात्री श्नीयादथाऽपरं त्र्यहं नक्तं भुजीत अथापरं त्र्यहं न कञ्चन याचेदथापरं व्यहमुप-वसेत् तिष्ठेदहनि रात्रावासीत - (गो.स्मृ.२७ अध्याय.पृष्ठ-६७) इति तु गौतमस्मृतौ।।
नन्वैतादृशकष्टाङ्गीकरणं किमर्थम् ? इति शङ्कनीयम, नरकादिफलककर्मापेक्षयाऽस्य तत्त्वतोऽकृच्छ्रत्वात्, प्रकृततपोऽङ्गीकारेण तन्निवृत्त्युपपत्तेरित्याशयेनाह- अकष्टात् = कृच्छ्राभिधानं तपः तत्त्वतोऽकृच्छ्रमवलम्ब्य नरकादिपातफलेषु अपराधेषु प्रकृतजन्म-जन्मान्तरकृतेषु विषये प्राणिनां प्रकृष्टं सन्तारणं = सन्तरणहेतुः । तदुक्तं देवलस्मृतौ → महापातकयुक्तो वा युक्तो वा सर्वपातकैः । कृच्छ्रेणैतेन महता सर्वपापैः प्रमुच्यते ।। 6 (दे.स्मृ.४/२०९७) तपःकप्टाऽनङ्गीकारे नरकादिकप्टसहनस्याऽपरिहार्यत्वात्, दुर्गत्यपेक्षया तत्त्वतोऽकप्टत्वेऽपि व्यवहारतः कप्टरूपस्य तपसोऽङ्गीकारे च तस्य परिहार्यत्वमिति तपस उपादेयताऽनाविला सिध्यतीति भावः । प्रकृते → उपेत्य तु स्त्रियं कामात् प्रायश्चित्तं विनिर्दिशेत् । प्राणायामसमायुक्तं कुर्यात्सान्तपनं तथा ।। अकामादपि हिंसेत यदि भिक्षुः पशून मृगान् । कृच्छ्राऽतिकृच्छ्रे कुर्वीत चान्द्रायणमथापि वा ।। - (वा.पु.१८/७-१३) इति वायुपुराणवचनविन्यासोऽपि न विस्मर्तव्यो नानातन्त्रीयव्यवस्थावुभुत्सुभिः ।।१२/१९।। (“ફચ્છ' શબ્દનો અર્થ મુશ્કેલ-અઘરું-કષ્ટદાયક એવા થાય છે. કરનારને બાહ્ય દષ્ટિએ અઘરો લાગવાથી આ તપનું નામ કૃચ્છુ રાખેલ છે. પરંતુ પરિણામની દષ્ટિએ વિચાર કરવામાં આવે તો આ તપ સરળ છે. કારણ કે) જીવોને નરકગમન વગેરે ફળને દેનારા મોટા અપરાધોને તરી જવાનો આ સરળ તપ પ્રકૃષ્ટ હેતુ છે. (૧૨/૧૯)
વિશેષાર્થ:-પરસ્ત્રીગમન, માંસાહાર વગેરે નરકગમનહેતુભૂત અપરાધો કરનાર જીવ કચ્છતપ દ્વારા નરકગમન વગેરેથી બચી જાય છે. શૂળીની સજા સોયથી પતી જાય છે. સસ્તામાં નરકનિવારણનો સોદો થઈ જવાથી છૂ (= અઘરી) તપફળદષ્ટિએ અત્યંત સરળ છે. (૧૨/૧૯)
ગાથાર્થ - મહિનાના ઉપવાસને તપસ્વીઓ મૃત્યુબ તપ કહે છે. વિધિપૂર્વક મૃત્યુંજય જપથી युत ते त५ परिशुद्ध बने छे. (१२/२०) ।
ટીકાર્ય - જે તપમાં એક માસ સુધી સળંગ ઉપવાસ કરવાના હોય છે તેને તપસ્વી મુનિઓ
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
८६६ • सर्वतपःसामान्यविधिः .
द्वात्रिंशिका-१२/२१ तु = मृत्युघ्ननामकं तु तपोधनाः तपःप्रधाना मुनयः । (मृत्युञ्जयजपोपेतं-) मृत्युञ्जयजपेन परमेष्ठिनमस्कारेण उपेतं = सहितं परिशुद्धं इहलोकाऽऽशंसादिपरिहारेण विधानतः = कषायनिरोध-ब्रह्मचर्य-देवपूजादिरूपाद्विधानात् ।।२०।। पापसूदनमप्येवं तत्तत्पापाद्यपेक्षया । चित्रमन्त्रजपप्रायं प्रत्यापत्तिविशोधितम् ॥२१॥ 'पापे'ति । पापसूदनमप्येवं परिशुद्धं विधानतश्च ज्ञेयं । तत्तच्चित्ररूपं यत्पापादि' = साधुद्रोहादि
योगबिन्दुकारिकोपन्यासेन तृतीयं मृत्युञ्जयाऽभिधानं तपो व्याख्यानयति- 'मासे'ति । इहलोकाऽऽशंसादिपरिहारेण आदिपदेन परलोकाऽऽशंसादिग्रहणम् । इत्थमेव तपसः शुद्धत्वाऽऽपादनेन समाधित्वोपपत्तेः । यथोक्तं दशवैकालिके → चउव्विहा खलु तवसमाही भवइ । तं जहा- (१) नो इहलोगट्ठयाए तवमहिट्ठिज्जा, (२) नो परलोगट्ठयाए तवमहिट्ठिज्जा, (३) नो कित्ति-वण्ण-सद्द-सिलोगट्ठयाए तवमहिट्ठिज्जा, (४) नन्नत्थ निज्जरठ्ठयाए तवमहिट्ठिज्जा - (द.वै.९/४/४) इति ।
'कषायनिरोधे'त्यादि । यथोक्तं ज्ञानसारे → यत्र ब्रह्म जिनाएं च कपायाणां तथा हतिः । सानुबन्धा जिनाज्ञा च तत्तपः शुद्धमिष्यते ।। तदेव हि तपः कार्यं दुर्ध्यानं यत्र नो भवेत् । येन योगा न हीयन्ते क्षीयन्ते नेन्द्रियाणि वा ।।
6 (ज्ञा.सा.३१/६-७) इति । शिष्टं स्पप्टम् । इन्द्रियैः क्षीयमाणैः मदोन्मत्तैर्वा तपसोऽसार-ताऽऽपद्यते स्वाध्यायादिनिर्जराप्रतिरोधाद दुरन्तकर्मबन्धाद वेत्यवधेयम् । एतेन → ब्रह्म वर्म ममाऽ-ऽन्तरम् - (अथ.१ ।१९।४) इति अथर्ववेदवचनं, → तपःसार इन्द्रियनिग्रहः 6 (चा.सू.४७५) इति चाणक्यसूत्रमपि च व्याख्यातम् । प्रकृते → आत्मवत्परत्र कुशलवृत्तिचिन्तनं शक्तितस्त्याग-तपसी च धर्माधिगमोपायाः - (नी.वा.१/३) इति नीतिवाक्यामृतवचनमप्यत्रानुयोज्यम् ।।१२/२०।।
योगबिन्दु(यो.बि.१३५)श्लोकोपदर्शनेनैव चतुर्थं तपो निरूपयति- ‘पापे'ति । पापसूदनमपि किम्पुनर्मृत्युघ्नमित्यपिशब्दार्थः । 'यत्पापादी'त्यत्रादिशब्दात् ज्ञानावरणादिकर्मग्रहणम् । उदाहरणद्वारा व्याમૃત્યુઘ્ન (૩મૃત્યુનાશક) નામનો તપ કહે છે. આ તપ પરમેષ્ઠી નમસ્કાર સ્વરૂપ મૃત્યુંજય મંત્રના જાપથી યુક્ત તથા આ લોક-પરલોકની આશંસાથી રહિત તેમજ કષાયનિયમન, બ્રહ્મચર્યપાલન, પ્રભુપૂજા વગેરે विधिपादनथी युति होवो मे. (१२/२०)
વિશેષાર્થ :- મૃત્યુઘ્ન = મૃત્યુંજય તપ એટલે માસક્ષમણ. સળંગ ૩૦ ઉપવાસ. તપ સાથે નવકારમંત્ર અથવા “ૐ અસિઆઉસા નમ:' = પરમેષ્ઠી મંત્રનો જાપ પણ કરવામાં આવે છે. બાકીની વાત ટીકાર્યમાં स्पष्ट छ. (१२/२०)
ગાથાર્થ :- પાપસૂદન તપ પણ આ જ રીતે તે તે પાપ વગેરેની અપેક્ષાએ વિવિધમંત્રજપયુક્ત તથા તે તે પાપસ્થાનોથી પાછા ફરવા દ્વારા શુદ્ધ થયેલ જાણવો. (૧૨/૨૧)
ટીકાર્ય - પાપસૂદન તપ પણ આ રીતે પરિશુદ્ધ અને વિધિ અનુસાર જાણવો. સાધુદ્રોહ વગેરે તે તે વિવિધ પ્રકારના પાપોની અપેક્ષાએ પાપસૂદન તપ જાણવો. (પાપસૂદન = પાપનાશક. જેમ કે) યમુન રાજાએ દંડ નામના એક સાધુ ભગવંતની હત્યા કરી. પછી ડરના માર્યા તે રાજાએ દીક્ષા १. हस्तादर्श '...जपःप्रायं' इति पाठः । २. हस्तादर्श 'यत्पापं' इति पाठः । मूलानुसारेण च सोऽशुद्धः प्रतिभाति ।
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
• पापसूदनतपसि यमुनराजोहारणम् •
८६७ तदपेक्षया (=तत्तत्पापाद्यपेक्षया) । 'यमुनमुनिराजस्याऽङ्गीकृतप्रव्रज्यस्य साधुवधस्मरणे तद्दिनप्रतिपन्नाऽभोजनाऽभिग्रहस्य षण्मासान् यावज्जातव्रतपर्यायस्य सम्यक्सम्पन्नाऽऽराधनस्य किल न क्वचिदिने भोजनमजनीति । ख्यानयति- 'यमुने'ति । दण्डमुनिहन्तुः यमुनराजस्य तत्पापशुद्ध्यर्थं अङ्गीकृतप्रव्रज्यस्य कथानकं आवश्यकनियुक्तौ → महुराए जउणराया जउणावंके य डंडमणगारे । वहणं च कालकरणं सक्काऽऽगमणं च पव्वज्जा ।। - (आ.नि.१२७७) इत्येवं दर्शितम् । → मथुरायां यमुनो राड्, यमुनया वक्रीकृतत्वाद् यमुनावक्रमुद्यानम् । तत्र दण्डोऽणगारो राज्ञाऽसिना हतः । अन्ये आहुः फलेनाऽऽहतः, अन्यैरश्मराशिः कृतः। इह कोपोदयं प्रत्यस्य भावाऽऽपन्मृतः सिद्धः, देवा आगुः, पालकविमानेन्द्रश्च । राजा वज्रेण भापितः 'चेत् प्रव्रजसि तदा मुञ्चामी'ति । दीक्षितः, ‘यावत् पापं स्मरामि तावन्नाश्नामी'ति स्थविरपार्श्वेऽभ्यग्रहीत् । एकाहमपि नाऽऽश्नात् - (आ.नि.१२७७ दीपि.) इत्येवं आवश्यकदीपिकायां माणेक्यशेखरसूरिकृता तद्व्याख्या । आवश्यकनियुक्तिचूर्णावपि → 'जइ भिक्खागओ संभरामि ण जेमेमि, जइ दरजिमिओ ता सेसगं विगिंचामि' एवं किर भगवया एगमवि दिवसं नाऽऽहारियं - (आ.नि.१२७७ चू.) इत्येवं यमुनराजर्षेरभिग्रह आवेदितः ।
यमुनराजर्षिकथानकं उपदेशपदे → जउणावंके जउणाए कोप्परे तत्थ परमगुणजुत्तो । आयावेण्ण महप्पा दंडो नामेण साहुत्ति ।। कालेण रायणिग्गम पासणया अकुसलोदया कोवा । खग्गेण सीसछिंदण अण्णे उ फलेण ताडणया ।। सेसाण लेदुखेवे रासी अहियासणाए णाणत्ति । अंतगडकेवलित्तं इंदाऽऽगम पूयणा चेव ।। दट्ठण रायलज्जा संवेगा अप्पवहपरिणामो । इंदनिवारण सम्म कुण पायच्छित्त मो एत्थ ।। साहुसमीवगमणं सवणं तह चेव पायच्छित्ताणं । किं एत्थ पायच्छित्तं सुद्धं चरणंति पव्वज्जा ।। पच्छायावाऽइसया अभिग्गहो सुमरियम्मि नो भुंजे। दरभुत्ते चेवं चिय दिवसम्मि न तेण किल भुत्तं ।। आराहण कालगओ सुरेसु वेमाणिएसु उववण्णो ।
6 (उ.प.४५९-४६५) इत्येवमुपदर्शितम् ।
कर्मसूदनतपस्तु प्रतिकर्मेत्थमाचरितं दृश्यते- उपवासैकाशनैकसिक्थैकस्थानकैकदत्तिनिर्विकृतिकाऽऽचाम्लाष्टकवलानि । ___ उपलक्षणात् सिंहनिष्क्रीडितकावलिका-कनकावलिका-महाभद्र-सर्वतोभद्र-गुणरत्नसंवत्सर-सिंहासनसिद्धि-श्रेणितपःप्रभृतिलोकोत्तरतपोग्रहणमप्यत्राऽवगन्तव्यम् । कीदृशमेतदित्याह- 'चित्र' इति । मन्त्रजपवलेन तपःकर्म वलिष्ठं सम्पद्यते ।
परैस्तु मन्त्रजपशून्यं तपःकर्म अकर्मतयैव गण्यते । तदुक्तं नारदपरिव्राजकोपनिषदि संन्यासगीतायां લીધી તથા દીક્ષાદિવસે અભિગ્રહ લીધો કે “જે દિવસે સાધુહત્યા યાદ આવશે તે દિવસે હું ભોજન નહિ કરું.’ આ રીતે છ માસ સુધી તે યમુન રાજર્ષિએ કશું ખાધું-પીવું નહિ. તેમણે પોતાના નિયમને સારી રીતે પાળ્યો. આ રીતે તે-તે પાપની અપેક્ષાએ વિવિધ પ્રકારનો પાપસૂદન તપ હોય છે. १. 'यथार्य(र्जुन)मुनिराजस्य इत्यशुद्धः पाठो मुद्रितप्रतौ ।
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
८६८
• मन्त्रशून्यतपःप्रभृतिक्रियावैकल्यम् • द्वात्रिंशिका-१२/२१ चित्रो = नानाविध: “१ॐ ह्रीं असिआउसा नम" इत्यादिमन्त्रस्मरणरूपो मन्त्रजपः प्रायो = बहुलो यत्र तत् (=चित्रमन्त्रजपप्रायं) प्रत्यापत्तिः = तत्तदपराधस्थानान्महता संवेगेन प्रतिक्रान्तिस्तया विशोधितं = विशुद्धिमानीतम् (=प्रत्यायत्तिविशोधितम) ।।२१।। च → अकर्म मन्त्ररहितं, नाऽतो मन्त्रं परित्यजेत् । मन्त्रं विना कर्म कुर्यात् भस्मन्याहुतिवद् भवेत् । । 6 (नार .परि.२/७, सं.गी.७/२४) इत्यवधेयम् ।
'ॐ ह्रीं असिआउसा नमः' इति मन्त्रजपो जैनतन्त्राऽवस्थितमपुनर्बन्धकमुद्दिश्य सङ्गच्छते ।
वेदान्तादिदर्शनस्थस्त्वपुनर्वन्धकः सूर्यतापिन्युपनिषदुक्तं → महसे भास्कराय नमः - (सू.ता.४/ २) इति मन्त्रं, → ॐ ह्रीं वले महादेवि ह्रीं → (सावि.९) इत्यादिरूपेण सावित्र्युपनिषदुक्तं मन्त्रं, → ॐ ह्रीं ॐ ह्रीं 6 (त्रि.१७) इति त्रिपुरोपनिषदुक्तं मन्त्रं, → ॐ नमो भगवते दत्तात्रेयाय 6 (दत्ता.२/१) इत्यादिना दत्तात्रेयोपनिषदुक्तं मन्त्रं, → ॐ नमो भगवते महागरुडाय - (गारु. १०) इत्यादिरूपेण गारुडोपनिषदुक्तं वा मन्त्रं जपति ।
वैष्णवस्तु सः → ॐ नमो भगवते वासुदेवाय - (ना.पू.३/४) इति नारायणपूर्वतापिनीयोपनिषदुक्तं मन्त्रं जपति ।
शाक्ततन्त्राऽवस्थितश्चाऽपुनर्वन्धकः → ॐ नमो भगवते रुद्राय नमः - (वन.पृ. २६) इति वनदुर्गोपनिषदुक्तं मन्त्रं जपति ।
शैवस्तु त्रिपुरातापिन्युपनिषदुक्तं → ॐ नमः शिवाय - (त्रिपु.४/४) इति मन्त्रं, → ॐ भूर्भुवःस्वः ॐ ऐं क्लीं - (पारा.१) इत्यादिना पारायणोपनिषदुक्तं मन्त्रं वा जपति । अयं च → प्रवालमौक्तिक-स्फटिक-शङ्ख-रजताऽप्टापद-चन्दन-पुत्रजीविकाऽब्ज-रुद्राक्षाः – (अक्ष.१) इत्यादिरूपेण अक्षमालिकोपनिषदुक्तरीत्या प्रवालादिनिर्मिताऽक्षमालिकया मन्त्रं जपतीत्यादिकं यथातन्त्रमूहनीयं सर्वतन्त्रपारगामिभिः ।
अध्यात्मतत्त्वालोके पूर्वसेवागततपोनिरूपणमित्थमुपलभ्यते → वहुप्रकारं तप आमनन्ति युक्तं यथाशक्ति तपो विधातुम् । देहस्य शुद्धिर्हदयोज्ज्वलत्वं विवेकस्तत्र विधीयमाने ।। किञ्चिद्व्यथायामपि सम्भवन्त्यामनादरस्तत्र न संविधेयः । अभ्यासतोऽग्रे सुकरं भवेत् तत् कप्टाद् विना क्वास्ति च सिद्धिलाभः ।। अध्यात्मदृष्ट्या च शरीरदृष्ट्याऽप्युपोषितं खल्वपि सूपयोगि । मनोमलान् देहमलानपास्य भवेददो जीवनलाभहेतुः ।। समीपवासं परमात्मभूतेर्वदन्ति धीरा उपवासशब्दात् । कपायवृत्तेर्विपयानुपक्तेस्त्यागं विना सिध्यति नोपवासः ।। न वास्तवो भोजनमात्मधर्मो देहस्य सङ्गेन विधीयते तु । तस्मादनाहारपदोपलव्ध्यै युक्तं तपोऽप्यभ्यसितुं स्वशक्त्या ।।
6 (अ.तत्त्वा. २/२३-२७) इति ।
મોટા ભાગે આ તપમાં “ૐ હ્રીં આ સિ આ ઉ સા નમ:' વગેરે પ્રકારની વિવિધ મંત્રજાપ કરવામાં આવે છે. તે તે અપરાધસ્થાનથી-પાપસ્થાનથી અત્યંત દઢ સંવેગ ભાવનાપૂર્વક પાછા ફરવા द्वारा त५. विशुद्ध थयेट होय छे. (१२/२१) १. 'ॐ' इति पदं मुद्रितप्रतो नास्ति ।
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
• मुक्तिद्वेषस्य दृढाऽज्ञानप्रयोज्यता • मोक्षः कर्मक्षयो नाम भोगसंक्लेशवर्जितः । तत्र द्वेषो दृढाऽज्ञानार्दनिष्टप्रतिपत्तितः ।।२२।।
'मोक्ष' इति । दृढाऽज्ञानात् = अबाध्यमिथ्याज्ञानात् भवाऽभिष्वङ्गाऽभावेनाऽनिष्टाऽननुबन्धिन्यपि
कपिलदेवहूतिसंवादे → स्वधर्माऽऽचरणं शक्त्या विधर्माच्च निवर्तनम् । दैवाल्लव्धेन सन्तोष आत्मविच्चरणाऽर्चनम् ।। ग्राम्यधर्मनिवृत्तिश्च मोक्षधर्मरतिस्तथा। मित-मेध्याऽदनं शश्वद्विविक्तक्षेमसेवनाम् ।। - (क.दे.सं.४/२,३) इत्यादिरूपेण यद् योगलक्षणमुक्तं तदिह योगपूर्वसेवारूपेणाऽवसेयं मनीषिभिः ।।१२/२१ ।।
मुक्त्यद्वेषप्रतियोगिनं निरूपयति 'मोक्ष' इति । मोक्षः = मोक्षपदाऽभिधेयः कर्मक्षयः = निखिलकर्ममलविलयः, यथोक्तं तत्त्वार्थसूत्रे ‘कृत्स्नकर्मक्षयो मोक्षः' (त.सू.१०/३) इति । स च सकलकर्मक्षयाऽऽविर्भूताऽनन्तविशुद्धसच्चिदानन्दमयः । अत एव स भोगसङ्क्लेशवर्जितः = इन्द्रियाऽर्थाऽभिप्वङ्गलक्षणदुःखशून्यः । तत्र = सर्वाङ्गसुखखानिभूते मोक्षे केपाञ्चित् द्वेषः = मत्सरः अबाध्यमिथ्याज्ञानात् = सदुपदेशाद्यनिवर्तनीयविपर्यासात् अनात्मविशेष्यक-सुखप्रकारकभ्रमरूपात् मोक्षविशेष्यक-सुखाभावप्रकारकविपर्ययरूपाद्वा यथावस्थितमोक्षस्वरूपाऽज्ञानाऽविनाभाविनो जायते । न हि स्वभावसुन्दरे वस्तुनि तथैव च ज्ञाते कश्चित् प्रज्ञापनीयो विपश्चिद् विद्वेपं प्रतिपद्यते ।
ननु मोक्षद्वेपप्रयोजनकं दृढाऽज्ञानमेव कथं भवितुमर्हति इति चेत् ? अत्रोच्यते, मोक्षे तावत् भवाऽभिप्वङ्गलक्षणदुःखं नास्ति । अत एव सोऽनिष्टाऽननुवन्धी । तथापि भवाभिनन्दिनां निर्व्याजभगवद्भक्त्यादिशून्यतया अनिवर्तनीयविपर्यस्तवोधवशेन तत्राऽनिप्टाऽनुवन्धित्वप्रकारकप्रतिपत्तेः सुखाऽभावप्रकार
વિશેષાર્થ - પાપસૂદન તપ એટલે અમુક પ્રકારના પાપોનો નાશ કરવાના સંકલ્પપૂર્વક થતી તપશ્ચર્યા. મથુરામાં યમુન રાજાએ યમુના નદીના કિનારે આવેલ યમુનાવક્ર નામના ઉદ્યાનમાં રહેલા દંડ નામના મહાત્માનું ડોકું તલવાર દ્વારા ઉડાવી દીધું. પરંતુ મહાત્મા અત્યંત સમાધિ ભાવથી ક્ષપકશ્રેણી માંડી કેવલજ્ઞાન પામી મોક્ષમાં પધાર્યા. સૌધર્મેન્દ્ર નિર્વાણ મહોત્સવ કરવા પધારે છે. ઈન્દ્ર વજ દ્વારા યમુન રાજાને ડરાવે છે કે “જો દીક્ષા લે તો જ હું તને છોડું. બાકી આ વજથી..” મોતના ડરથી યમુન રાજા યમુનરાજર્ષિ બન્યા. હૃદયથી પાપનો પસ્તાવો કરે છે. અત્યંત સંવેગપૂર્વક સ્થવિર મહાત્મા પાસે અભિગ્રહ ધારણ કરે છે કે “જે દિવસે મહાત્માની હત્યા યાદ આવશે તે દિવસે મારે સર્વ પ્રકારના આહારનો ત્યાગ કરવો.” અભિગ્રહ લીધા પછી પણ મુનિહત્યા રોજ યાદ આવવાના લીધે છ માસ સુધી ચોવિહારા ઉપવાસ યમુન રાજર્ષિએ કર્યા. ઝળહળતા વૈરાગ્યસહિત અભિગ્રહ પાળીને વૈમાનિક દેવલોકમાં ગયા. આ રીતે તેમણે વિશિષ્ટ પાપનાશ માટે કરેલો તપ એ પાપસૂદન તપ કહેવાય. બાકીની વિગત ટીકાર્યમાં સ્પષ્ટ છે. આ રીતે યોગની પૂર્વસેવાના ચોથા ઘટક સ્વરૂપ તપનું નિરૂપણ પૂર્ણ થાય છે. હવે ગ્રંથકારશ્રી પૂર્વસેવાના અંતિમ ઘટક = પ્રકાર સ્વરૂપ મુક્તિઅષનું ૨૨મી ગાથાથી નિરૂપણ શરૂ કરે છે. (૧૨/૨૧)
હ મુક્તિદ્વેષ મીમાંસા હું ગાથાર્થ :- ભોગના સંકલેશ વગરનો કર્મક્ષય એટલે મોક્ષ. દઢ અજ્ઞાનના લીધે અનિષ્ટપણાની सुद्धिथी तेव। भोक्ष प्रत्ये द्वेष थाय छे. (१२/२२)
ટીકાર્થ :- ભોગની આસક્તિ ન હોવાથી મોક્ષ કોઈ પણ પ્રકારના અનિષ્ટને લાવનાર નથી. १. हस्तादर्श ....दनिष्टः प्र..' इत्यशुद्धः पाठः । हस्तादर्शान्तरे ....दृढोज्ञाना..' इत्यशुद्धः पाठः । २. हस्तादर्श — ज्ञानी' इत्यशुद्धः पाठः । ३. हस्तादर्श 'ज्ञानीद्र' इत्यशुद्धः पाठः ।।
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
८७०
• मुक्तिद्वेषस्य भोगतृष्णाप्रयोज्यता • द्वात्रिंशिका-१२/२३ मोक्षेऽनिष्टाऽनुबन्धित्वेन अनिष्टप्रतिपत्तेः ।।२२।। भवाभिनन्दिनां सा च भवशर्मोत्कटेच्छया। श्रूयन्ते चैतदालापा लोके शास्त्रेऽप्यसुन्दराः।।२३।। ___ भवेति । सा च = मोक्षेऽनिष्टप्रतिपत्तिश्च भवाभिनन्दिनां उक्तलक्षणानां भवशर्मणो काऽनिवर्तनीयमिथ्याज्ञानप्रयुक्तो मुक्तिद्वेप आविर्भवतीत्याशयेन ग्रन्थकृदाह- ‘भवेति । भावितमेवैतत् । नवरं अनिष्टप्रतिपत्तेः = अनिष्टत्वप्रतीतः। यथोक्तं योगबिन्दौ अपि → कृत्स्नकर्मक्षयान्मुक्ति गसङ्क्लेशवर्जिता । भवाभिनन्दिनामस्यां द्वेपोऽज्ञाननिवन्धनः ।। - (यो.विं.१३६) इति । योगसारप्राभृतेऽपि 'कल्मपक्षयतो मुक्ति गसङ्गमवर्जिनाम् । भवाभिनन्दिनामस्यां विद्वेपो मुग्धचेतसाम् ।।' (यो.सा.प्रा. ८/२३) इत्युक्तम् । प्रकृते → कस्मादज्ञानप्रावल्यमिति ? भक्ति-ज्ञान-वैराग्य-वासनाऽभावाच्च । तदभावः कथमिति? अत्यन्तान्तःकरणमलिनविशेपात् - (त्रि.वि.५/३) इति त्रिपाद्विभूतिमहानारायणोपनिषद्वचनमपि वासनापदस्य सत्संस्कारपरतया यथातन्त्रमनुयोज्यम् । यथोक्तं अध्यात्मतत्त्वालोके अपि → कल्याणरूपः परमोऽपवर्गो भवाभिनन्दा द्विपते पुनस्तम् । अज्ञानसाम्राज्यमिदं प्रचण्डमहो! महादारुण एप मोहः ।। संसारभोगे सुखमद्वितीयं ये मन्वते लुप्तविवेकनेत्राः । निःश्रेयसं ते समधिक्षिपन्तो दयास्पदं ज्ञानिदृशां पुरस्तात् ।।
- (अ.तत्त्वा. २।३६-३७) इति । प्रकृते → उलूकस्य यथा भानुरन्धकारः प्रतीयते । स्वप्रकाशे परानन्दे तमो मूढस्य जायते ।। - (आ.प्र.२५) इति आत्मप्रबोधोपनिषद्वचनमपि यथातन्त्रमनुयोज्यमन्यदीय-स्वकीयाऽऽगमाऽर्थसमवतारकामिभिः । तात्त्विकमुक्तिस्वरूपगोचरज्ञाने परिणते तु नैव तत्र द्वेपो भवितुमर्हति । तदुक्तं अध्यात्मतत्त्वाऽऽलोके → समग्रकर्माऽपगमादनन्तप्रकाशयुक्तं सुखमद्वितीयम् । यत्र त्रिलोकीसुखमस्ति विन्दुर्मुक्तो क इच्छेन्न हि को द्विपन् स्यात् ?।। - (अ.तत्त्वा. २/४१) इति भावनीयम् ।।१२/२२ ।।
ननु भवाभिनन्दिनां मोक्षेऽनिष्टत्वप्रतिपत्तिः कुतो भवतीत्याशङ्कायामाह- ‘भवे'ति । मोक्षेऽनिતેમ છતાં રવાના ન થાય તેવા મિથ્યાજ્ઞાનના નિમિત્તે મોક્ષ પ્રત્યે-અનિષ્ટસાધનારૂપે અનિષ્ટપણાની બુદ્ધિ थवाथी भुस्तिद्वेष प्रगट थाय छे. (१२/२२)
વિશેષાર્થ :- સંસારઆસક્તિ-ભોગાસક્તિ એ જ મહાસંમલેશ છે. મોક્ષમાં તે ન હોવાથી મોક્ષ એકાંતે સુખરૂપ જ છે. પરંતુ સંસારના રસિયા જીવોને દૂર ન થઈ શકે તેવી ગાઢ ગેરસમજ હોય છે. “પુણ્યોદયમાં હું સુખી. ઉચ્ચકક્ષાની બાહ્ય ભોગસામગ્રી મળે તો જ હું સુખી. તેની ગેરહાજરીમાં હું દુઃખી-મહાદુઃખી. મોલમાં તો સુખ નથી જ.' - આવા જ પ્રકારની કોઈક ગેરસમજના લીધે બાહ્ય ભોગસામગ્રીથી શૂન્ય એવા મોક્ષમાં તેને અનિષ્ટસાધનત્વરૂપે અનિષ્ટપણાની બુદ્ધિ ઊભી થાય છે. મોક્ષ અનિષ્ટ જણાતો હોવાથી તેના પ્રત્યે દ્વેષ થવો સ્વાભાવિક છે. આમ દૂર ન કરી શકાય તેવી ગેરસમજના सीधे मुस्तिद्वेष भो थाय छे. (१२/२२)
ગાથાર્થ - સંસારિક સુખની ઉત્કટ ઈચ્છાથી ભવાભિનંદી જીવોને મોક્ષમાં અનિષ્ટપણાની બુદ્ધિ ઊભી થાય છે. તેથી લોકમાં અને કુશાસ્ત્રોમાં પણ આવી ખરાબ વાતો સંભળાય છે. (૧૨/૨૩)
ટીકાર્થ :- પૂર્વે દ્વા.તા. ૧૦/૫) જણાવેલ લક્ષણવાળા ભવાભિનંદી = સંસારરસિયા જીવોને १. हस्तादर्श ....टेछया..' इति त्रुटितः पाठः । २. मुद्रितप्रतौ 'भवाभिननिन्दि..' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
• सप्तनवतिरूपेण ललनानां महापायकारिता
विषयसुखस्य उत्कटेच्छया ( =भवशर्मोत्कटेच्छया ) भवति, द्वयोरेकदोषजन्यत्वात् ।।२३।।
ष्टप्रतिपत्तिश्च =1 मोक्षविशेष्यकाऽनिष्टत्वप्रकारकभ्रान्तिर्हि उक्तलक्षणानां = 'क्षुद्रो लाभरतिः' इत्यादिना योगलक्षणद्वात्रिंशिकायां ( द्वा. द्वा.१०/५, पृ.६८९) निरूपितलक्षणानां भवाभिनन्दिनां तावत् मोक्षं नरो द्वेष्टि संसारं बहु मन्यते । पापिष्ठा भोगतृष्णेयं यावच्चित्ते विवर्तते ।। (उप.क.प्र. ३) ← इति उपमितिभवप्रपञ्चायां कथायां सिद्धर्षिगणिदर्शितरीत्या जह विट्ठपुंजखुत्तो किमी सुहं मन्नए सा कालं । तह विसयासुइरत्तो जीवो वि मुणइ सुहं मूढो ।। ← (इ.प.श. ६० ) इति इन्द्रियपराजयशतकवचनात् अतिमूढताप्रयुक्तया अत्यन्ताऽसारस्यापि विषयसुखस्य उत्कटेच्छया तीव्राऽभिलाषया भवति, द्वयोः विषयसुखोत्कटेच्छालक्षणैकदोष
=
=
अबाध्यमिथ्याज्ञानमोक्षगोचराऽनिष्टत्वप्रतिपत्त्योः एकदोषजन्यत्वात् कार्यत्वात् । अत एव विषयसुखेच्छाया दुरत्ययत्वं सौगतानामपि सम्मतम् । तदुक्तं सुत्तनिपाते → कामपंको दुरच्चयो ← (सु.नि. ४/५३/११ ) इति ।
नारी अधिकृत्य → पगइविसमाओ ( १ ), पियरूसणाओ (२), कतियवचडुप्परून्नातो (३), अथक्कहसिय-भासियविलासवीसंभ- पचू (च्च) याओ ( ४ ), अविणयवातोलीओ (५), मोहमहावत्तणीओ (६), विसमाओ पियवयणवल्लरीओ (७), कइयवपेमगिरितडीओ (८), अवराहसहस्सघरिणीओ ( ९ ), पभवो सोगस्स (१०), विणासो बलस्स (११), सूणा पुरिसाणं ( १२ ), नासो लज्जाए (१३), संकरो 'अविणयस्स (१४), निलओ नियडीणं (१५), खाणी वइरस्स (१६), सरीरं सोगस्स (१७), भेओ मज्जायाणं (१८), आसओ रागस्स (१९), निलओ दुच्चरियाणं ( २० ), माईए सम्मोहो (२१), खलणा नाणस्स (२२), चलणं सीलस्स (२३), विग्घी धम्मस्स (२४), अरी साहूण (२५), दूसणं आयारपत्ताणं (२६), आरामो कम्मरयस्स (२७), फलिहो मुक्खमग्गस्स (२८), भवणं दारिद्दस्स (२९) (तं. वै. १५४) ।
अवि आई ताओ आसीविसो विव कुवियाओ (३०), मत्तगओ विव मयणपरव्वसाओ (३१), वग्घी विव दुट्ठहिययाओ (३२), तणच्छन्नकूवो विव अप्पगासहिययाओ (३३), मायाकारओ विव उवयारसयबंधणपओत्तीओ (३४), आयरियसविधं पिव दुग्गेज्झसब्भावाओ (३५), फुंफुया विव अंतोदहणसीलाओ (३६), नग्गयमग्गो विव अणवट्ठियचित्ताओ (३७), अंतोदुट्ठवणो विव कुहियहिययाओ (३८), कण्हसप्पो विव अविस्ससणिज्जाओ ( ३९ ), संघारो विव छन्नमायाओ (४०), संझब्भरागो विव मुहुत्तरागाओ ( ४१ ), समुद्दवीचीओ विव चलस्सभावाओ (४२), मच्छो विव दुप्परियत्तणसीलाओ (४३), वानरो विव चलचित्ताओ (४४), मच्चू विव निव्विसेसाओ (४५), कालो विव निरणुकंपाओ (४६), वरुणो विव पासहत्थाओ (४७), सलिलमिव निन्नगामिणीओ (४८), किविणो विव उत्ताणहत्थाओ (४९), नरओ विव उत्तासणिज्जाओ (५०), खरो विव दुस्सीलाओ (५१), दुट्ठस्सो विव दुद्दमाओ (५२), वालो इव मुहुत्तहिययाओ (५३), अंधकारमिव दुप्पवेसाओ (५४), विसवल्ली विव अणल्लियणिज्जाओ વિષયસુખની ઉત્કટ ઈચ્છાથી મોક્ષમાં અનિષ્ટપણાની બુદ્ધિ ઊભી થાય છે. કારણ કે દૂર ન થાય એવી ગેરસમજ અને મોક્ષમાં અનિષ્ટપણાની બુદ્ધિ- આ બન્ને કાર્યો વિષયસુખની ઉત્કટ ઈચ્છાસ્વરૂપ એક ४ घोषथी उत्पन्न थाय छे. (१२/२३ )
=
•
८७१
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
८७२
• कामिनीतृष्णाया भववर्धकत्वम् • द्वात्रिंशिका-१२/२३ (५५), दुट्ठगाहा इव वावी अणवगाहाओ (५६), ठाणभट्ठो विव इस्सरो अप्पसंसणिज्जाओ (५७), किंपागफलमिव मुहमहुराओ (५८), रित्तमुट्ठी विव बाललोभणिज्जाओ (५९), मंसपेसीगहणमिव सोवद्दवाओ (६०), जलियचुडली विव अमुच्चमाणडहणसीलाओ (६१), अरिट्ठमिव दुल्लंघणिज्जाओ (६२), कूडकरिसावणो विव कालविसंवायसीलाओ (६३),, चंडसीलो विव दुक्खरक्खियाओ (६४), अइविसायाओ (६५), दुगुंछियाओ (६६), दुरुवचाराओ (६७), अगंभीराओ (६८), अविस्ससणिज्जाओ (६९), अणवत्थियाओ (७०), दुक्खरक्खियाओ (७१), दुक्खपालियाओ (७२), अरतिकराओ (७३), कक्कसाओ (७४), दढवेराओ (७५), रूव-सोहग्गमउम्मत्ताओ (७६), भुयगगइकुडिलहिययाओ (७७), कंतारगइट्ठाणभूयाओ (७८), कुल-सयण-मित्तभेयणकारियाओ (७९), परदोसपगासियाओ (८०), कयग्घाओ (८१), बलसोहियाओ (८२), एगंतहरणकोलाओ (८३), चंचलाओ (८४), जाइयभंडोवगारो विव मुहरागविरागाओ (८५) (तं.वै.१५५) ।
अवियाई ताओ अंतरं भंगसयं (८६), अरज्जुओ पासो (८७), अदारुया अडवी (८८), अणालस्स निलओ (८९), अइक्खा वेयरणी (९०), अनामिओ वाही (९१), अवियोगो विप्पलावो (९२), अरुओ उवसग्गो (९३), रइवंतो चित्तविब्भमो (९४), सव्वंगओ दाहो (९५), अणब्भपसूया वज्जासणी (९६), असलिलप्पवाहो समुद्दरओ (९७) - (तं.वै. १५६) इति तन्दुलवैचारिकप्रकीर्णकवचनानि विषयाऽऽसक्तचित्तानां न सम्यक् परिणमन्ति ।
न वा → स्त्रिया अशास्यं मनः + (ऋ.वे.८/३३/१७) इति ऋग्वेदवचनं यथार्हतया भासते । न वा → कामैः सतृष्णस्य हि नास्ति तृप्तिर्यथैन्धनैर्वातसखस्य वह्नः - (बु.च.११/१०) इति बुद्धचरितप्रभृतिवचनं रोचते । न वा → जानामि नरकं नारी ध्रुवं जानामि बन्धनम् । यस्यां जातो रतस्तत्र पुनस्तत्रैव धावति ।। - (अव.गी.८/१६) इति अवधूतगीतावचनं सम्यक् परिणमति | न वा → न तथाऽस्य भवेन्मोहो बन्धश्चाऽन्यप्रसङ्गतः । योषित्सङ्गाद् यथा पुंसो यथा तत्सङ्गिसङ्गतः ।। - (क.देव.७/३५) इति कपिल-देवहूतिसंवादवचनं तात्पर्यवृत्त्या संवेत्ति । न वा → ज्वलना अतिदूरेऽपि सरसा अपि नीरसाः । स्त्रियो हि नरकाऽग्नीनामिन्धनं चारु दारुणम् ।। (याज्ञ.१०) इति याज्ञवल्क्योपनिषद्वचनं परमार्थतो रोचते । न वा → समुद्र इव कामः । नैव हि कामस्यान्तोऽस्ति, न समुद्रस्य + (तै.ब्रा.२/२/५) इति तैत्तिरीयब्राह्मणवचनं यथार्थतया प्रतिभासते । न वा → दुःखं कामसुखापेक्षा 6 (श्री.भा.११/१९/४१) इति श्रीमद्भागवतवचनं समीचीनतयाऽवभासते । न वा → तृष्णा च दुःखबीजम् 6 (छां.शां.भा.१।२।१) इति छान्दोग्यशाङ्करभाष्यवचनं सम्यक् प्रतिभाति । न वा → इन्द्रियाणां विषयसेवातृष्णातो निवृत्तिः या तत्सुखं, न विषयविषया तृष्णा, दुःखमेव हि सा - (भ.गी.शां.भा.२/६६) इति भगवद्गीताशाङ्करभाष्यवचनं सुष्ठु विभासते । न वा → नत्यि कामा परं दुखं - (जा.११/४५९/९९) इति सूत्रपिटकान्तर्गतजातकवचनमपि
વિશેષાર્થ :- સંસારના રસિયા જીવો મુક્તિદ્વેષથી પ્રેરાઈને જે બોલે છે તે વાત આગળના શ્લોકમાં अंथ.5॥२श्री. शाव छ. (१२/२3)
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
८७३
• भवाभिनन्दिषु सिद्धस्वभावानुबन्धविरह: • 'मदिराक्षी न यत्राऽस्ति तारुण्यमदविह्वला। जडस्तं मोक्षमाचष्टे प्रिया स 'इति नो मतम् ।।२४।।
'मदिराक्षी'ति । लोकाऽऽलापोऽयम ।।२४।। यथावदवगच्छन्ति । न वा → सत्ति-सूलूपमा कामा (थेरी.६।३ ।१४१) इति थेरीगाथावचनं प्रतिपद्यन्ते । ते च तदानीं प्रबन्धैकस्वभावतया नैव विदन्ति यदुत ‘यैव विपयशर्मसक्तिः सैव विशुद्धशुक्लस्वभावतिरोधानजननी'ति, यतो वै संसृतिभोगरक्तानां सिद्धस्वभावजीवानुबन्धो न कर्हिचित् सम्भवेदिति (उत्स.पृ.४) व्यक्तं उत्सर्गापवादवचनैकान्तोपनिषदि ।
एतावता मुमुक्षुभिः → सव्वमिणं चइऊणं अवस्स जया य होइ गंतव्वं । किं भोगेसु पसज्जसि? किंपागफलोवमनिभेसुं ।। 6 (उत्त.नि.४०२) इति उत्तराध्ययननियुक्तिवचनोक्तदिशा, → काम ! जानामि ते मूलं सङ्कल्पात् किल जायसे । न त्वां सङ्कल्पयिष्यामि समूलो न भविष्यसि ।। - (म.भा.शांति. अ.१७७/२५) इति महाभारतोक्तरीत्या, → अद्दसं काम ! ते मूलं संकप्पा काम ! जायसि । न तं संकप्पयिस्सामि एवं काम ! न होहिसि ।। 6 (म.नि.पा.१1१1१) इति च महानिदेसपालिवचनोक्तपद्धत्या, → परोऽपेहि मनस्पाप किमशस्तानि शंससि ? परेहि, न त्वा कामये 6 (अथ.वे.६।४५।१) इति अथर्ववेददर्शितमार्गेण, → सङ्कल्पमूलः कामो वै + (म.स्मृ.२/३) इति मनुस्मृतितात्पर्याऽवलम्बनेन वा विषयशर्माऽऽकाङ्क्षा-सङ्कल्पादिकं त्याज्यमेवेत्युपदेशो ध्वनितः, अन्यथा मोहमलशुद्धयसम्भवात् । तदुक्तं मूलाराधनायां → जह कुंडओ ण सक्को सोधेउं तंदुलस्स सतुसस्स । तह जीवस्स ण सक्का मोहमलं संगसत्तस्स ।। - (मूलारा. ११२०) इति । श्रूयन्ते = आकर्ण्यन्ते चकारः पूर्वोक्तभावनार्थः एतदालापाः = मूढानां मुक्तिद्वेषवचनानि लोके = संव्यवहाराहे जने शास्त्रेऽपि = तथाविधस्मृति-पुराणरूपे, 'किम्पुनर्लोक' इत्यपिशब्दार्थः, असुन्दराः = सदा सतामश्रोतव्याः ।।१२/२३ ।।
लोकाऽऽलापमेव दर्शयति- 'मदिराक्षी'ति । स्पष्टार्थः श्लोकः । प्रकृते च 'जइ तत्थ नत्थि सिमंतिणीओ मणहरपियंगुवन्नाओ । ता रे सिद्धतिय ! बंधणं खु मोक्खो, न सो मोक्खो ।।' ( ) इत्यप्यनुसन्धेयम् । मुक्तिद्वेषप्रयुक्तप्रलापः अध्यात्मतत्त्वालोके अपि → सुस्वादुभुक्तिर्मधुरं च पानं, मनोज्ञवस्त्राऽऽभरणादिधानम् । इतस्ततः पर्यटनं यथेष्टं वयस्यगोष्ठी सुमुखीमुखञ्च ।। इत्यादिकं शर्म बहुप्रकारं संसारवासे प्रकटप्रतीति । मुक्तौ क्व नामेति विषस्य लड्डून् प्रसारयन्त्यज्ञगणे कुवोधाः ।।
6 (अ.तत्त्वा. २।३८-३९) इत्येवमुपदर्शितः । → न स्वर्गो नाऽपवर्गो वा नैवाऽऽत्मा पारलौकिकः । नैव वर्णाऽऽश्रमादीनां क्रियाश्च फलदायिकाः ।। (स.द.सं.१/१३) यावज्जीवेत्सुखं जीवेद् ऋणं कृत्वा घृतं पिबेत् । भस्मीभूतस्य देहस्य पुनरागमनं कुतः?।। 6(स.द.सं.१/१८) इत्यपि नास्तिकोक्तिः सर्वदर्शनसङ्ग्रहगतचार्वाकदर्शनाद् अत्र योज्या । → एतावानेव लोकोऽयं यावानिन्द्रियगोचरः । भद्रे वृकपदं पश्य यद्वदन्त्यबहुश्रुताः ।। - (प.स.८१,लो.त.नि.३/२) → पिब खाद च चारुलोचने !
ગાથાર્થ :- યુવાનીના ઉન્માદથી વિહ્વળ થયેલી લલના જ્યાં ન હોય તેને જડ લોકો મોક્ષ કહે छ. पत्नी मे ४ भोय. छ. म अमारी मत छ. (१२/२४)
21र्थ :- 3५२. ४५॥वेल. छे ते मुक्तिद्वेषप्रयुत दौडि प्रदा५. छ. (१२/२४) १. हस्तादर्श 'मदिराग्नि' इति पाठः । २. हस्तादर्श 'जर्गस्तं' इत्यशुद्धः पाठः । ३. हस्तादर्श ‘इंति' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
८७४
• भवाभिनन्दिमतद्योतनम् • द्वात्रिंशिका-१२/२६ वरं वृन्दावने रम्ये क्रोष्टुत्वमभिवाञ्छितम् । न त्वेवाऽविषयो मोक्षः कदाचिदपि गौतम! ।।२५।। ___'वरमि'ति । ‘गौतम !' इति गालवस्य शिष्याऽऽमन्त्रणम् । ऋषिवचनमिदमिति शास्त्राऽऽलापोऽयम् ।।२५।। द्वेषोऽयमत्यनर्थाय तदभावस्तु देहिनाम् । भवाऽनुत्कटरागेण सहजाऽल्पमलत्वतः ।।२६।। यदतीतं वरगात्रि ! तन्न ते । न हि भीरु ! गतं निवर्तते, समुदयमात्रमिदं हि कलेवरम् ।। (प.स.८२) इत्येवं लोकतत्त्वनिर्णये षड्दर्शनसमुच्चये च नास्तिकोक्तिः दर्शिता । → अविदितसुखदुःखं निर्गुणं वस्तु किञ्चिज्जडमतिरिह कश्चिन्मोक्ष इत्याचचक्षे । मम तु मतमनगस्मेरतारुण्यघूर्णन्मदकलमदिराक्षीनीविमोक्षो हि मोक्षः ।। - (सु.र.भा.पृ.३३४/श्लो.३१) इति सुभाषितरत्नभाण्डागारोक्तिरपि नास्तिकमतिप्रसूता ज्ञेया । → निःसारे जगति प्रपञ्चकुलके सारं कुरंगीदृशामेकं भोगसुखं परं च परमानन्देन तुल्यम् + (अ.रं.५) इति अनारङ्ग कल्याणमल्लोक्तिरपि नास्तिकोक्तिप्राया ज्ञेया। एपां च नास्तिकानां परत्र दुर्गतिरिति परेषामपि सम्मतम् । तदुक्तं बार्हस्पत्यसूत्रे → लौकायतिको मृतो भवत्यर्थ-काम-धर्म-मोक्षविहीनो नारकी च 6 (बा.सू.२।२९) इति ।।१२/२४ ।। ___ प्रकृत एव शास्त्राऽऽलापमाह- 'वरमिति । इयं हि कारिका न्यायचन्द्रिकायां भादृवचनरूपेणोद्धृता वर्तते । “वरं = प्रधानं, वृन्दावने = यमुनानदीतटवर्तिनि मथुरोपवनविशेपे रम्ये = रमणीये क्रोष्टुत्वं = शृगालत्वं अभिवाञ्छितं = अभिलपितं, न तु एव = नैव पुनः अविषयः = कयाचित्क्रियया भावयितुमयोग्यः मोक्षः = अपवर्गः कदाचिदपि = क्वाप्यवस्थाविशेपे वाञ्छितः, 'गौतम !' इति गालवेन निजशिविशेपस्याऽऽमन्त्रणं कृतमि”ति (यो.विं.१३८) योगबिन्दुवृत्तिकारः। प्रकृते → क्लिशितधीर्हि जिनेप्वपि शङ्कत — (ह.पु.५५/१४) इति हरिवंशपुराणवचनमपि स्मर्तव्यम् । → समासक्तं यथा चित्तं जन्तीविषयगांचरे । यद्येवं ब्रह्मणि स्यात् तत्को न मुच्येत बन्धनात् ।। - (मैत्रा.६/३४, मैत्रे. १/४/७) इति मैत्रायण्युपनिषद्-मैत्रेय्युपनिषद्वचनतात्पर्यमप्यत्र न सम्यक् परिणमतीत्यवधेयम् । ।१२/२५ ।।
વિશેષાર્થ - મુક્તિદ્વેષને સૂચવનાર લૌકિક પ્રલાપને ગ્રંથકારશ્રીએ ૨૪મી ગાથામાં જણાવ્યો છે. વિષયસુખની તીવ્ર આસક્તિ ઉન્મત્ત કામિનીમાં મોક્ષના દર્શન અને મોક્ષમાં જડતાના-શૂન્યતાના દર્શન કરાવે છે. (૧ર/ર૪)
ગાથાર્થ :- હે ગૌતમ ! રમ્ય વૃંદાવનમાં શિયાળપણું ઇચ્છેલું સારું પરંતુ ઈન્દ્રિયવિષયશૂન્ય મોક્ષ ७२७पो या३य सारो नलि. (१२/२५)
ટીકાર્થ - ગાલવ નામના ઋષિ પોતાના ગૌતમ નામના શિષ્યને આમંત્રણ આપીને = સંબોધીને જે કહે છે તે કુશાસ્ત્રીય પ્રલાપ ઉપર જણાવેલ છે. ઋષિવચન હોવાથી તે શાસ્ત્રવાત કહેવાય.(૧૨/૨૫)
વિશેષાર્થ:- ગૌતમીય ન્યાયદર્શન વગેરે મુજબ પણ મોક્ષમાં પાંચ ઈન્દ્રિયના વિષયમાંથી કોઈ પણ વિષયન હોવાથી ત્યાં સુખ ન જ હોય. તેના કરતાં જંગલી પશુ થવું સારું, કેમ કે જંગલી પશુ પણ પશુની દુનિયાના વિષયસુખ તો કમસે કમ ભોગવી શકે ! આ છે વિષય-આસક્તિમયુક્ત મુક્તિષસૂચક કુશાસ્ત્રીય પ્રલાપર/૨૫)
ગાથાર્થ - આ મુક્તિદ્વેષ અત્યંત અનર્થ માટે થાય છે. જીવોને સહજમલની અલ્પતાના લીધે સંસારની ગાઢ આસક્તિ ઘટવાથી મુક્તિદ્વેષ રવાના થાય છે. (૧૨/૨૬) १.हस्तादर्श 'वांछिता' इत्यशुद्धः पाठः। २.हस्तादर्श ...विषयान्' इत्यशुद्धः पाठः। ३.हस्तादर्श ‘सहजामलवता' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
• सर्वदर्शनेषु मुक्त्यद्वेषलाभसम्भवः •
८७५ 'द्वेष' इति । अयं = मुक्तिविषयो द्वेषः अत्यनर्थाय = बहुलसंसारवृद्धये । तदभावस्तु = मुक्तिद्वेषाऽभावः पुनः देहिनां = प्राणिनां भवानुत्कटरागेण = भवोत्कटेच्छाभावेन सहजं = स्वाभाविकं यदल्पमलत्वं ततः (=सहजाल्पमलत्वतः) । मोक्षरागजनकगुणाऽभावेन तदभावेऽपि गाढतरमिथ्यात्वदोषाऽभावेन तद्द्वेषाभावो भवतीत्यर्थः ।।२६।। ___एतत्फलमेतदभावकारणञ्चाऽऽह 'द्वेष' इति । अतिनिबिडमिथ्यात्वादिमोहनीयविपाकविसंस्थूलानां मुक्तिविषयो द्वेषः बहुलसंसारवृद्धये भवति । तदुक्तं योगबिन्दौ → महामोहाभिभूतानामेवं द्वेपोऽत्र जायते । अकल्याणवतां पुंसां तथा संसारवर्धनः ।। - (यो.वि.१३९) इति । अयञ्च द्वेपः सङ्क्लेशात्मक एव । सङ्क्लिष्टचित्ततया दुर्गतिप्रतिकाङ्कित्वमेवास्येति निश्चीयते बौद्धतन्त्राऽनुसारेणाऽपि । तदुक्तं मज्झिमनिकाये → चित्ते सङ्किलिडे दुग्गतिपाटिकङ्खा - (म.नि.वस्त्रसूत्र-१-१-७-७०, पृ.४६) इति भावनीयमनेकतन्त्रसमवतारेण सर्वत्र यथागमं विवेकिभिः ।
एतदभावः कथं स्यात् ? इत्यत आह- मुक्तिद्वेषाऽभावः पुनः प्राणिनां भवोत्कटेच्छाऽभावेन = विषयसुखगोचराऽबाध्यवाञ्छाविरहेण, स्वाभाविकं = नदीपाषाणघोलन्यायेन कालपरिपाकोपहितस्वयोग्यताजनितं यद् अल्पमलत्वं = स्वगतदीर्घसंसारपरिभ्रमणकारककर्मवन्धयोग्यतालक्षणमलप्रतियोगिकं हानं ततः सकाशात् जायते । न च सहजाऽल्पमलत्वतो मुक्तिराग एव कथं नोपजायते ? इति शङ्कनीयम्, मुक्त्यद्वेपसामग्रीतो विभिन्नाया मुक्तिरागसामग्र्याः तदानीं विरहात् । न च मुक्तिरागविरहे तद्वेपविरहाऽसम्भव इति शङ्कनीयम्, तदा मोक्षरागजनकगुणाऽभावेन = मुक्तिरागोपधायकगुणविशेपविरहेण तदभावेऽपि = मोक्षरागविरहेऽपि गाढतरमिथ्यात्वदोषाऽभावेन = मुक्तिद्वेपकारणीभूतस्याऽनिवर्तनीयमिथ्याज्ञानस्वरूपमहानिविडमिथ्यात्वदोपस्य प्रच्यवेन तद्वेषाऽभावः = तीव्रभोगतृष्णाविलयद्वारा मुक्तिद्वेपविरहः सुरगुरुणाऽप्यनपलपनीय एव सर्वदर्शनसमयस्थितानां योगपूर्वसेवाकृताम् ।
तथाहि बौद्धदर्शनस्थितो पूर्वसेवाकृद् गाढतरमिथ्यात्वज्ञापकाऽप्रज्ञापनीयत्व-तीव्राऽसदभिनिवेशादिदोपप्रक्षये सति → ब्रह्मचरियं निव्वानपरायनं, निब्बानपरियोसानं - (म.नि.चुळावेदल्लसुत्त-१/५/४/४६६, पृ.३८६) इति मज्झिमनिकायवचनतात्पर्यपरिणमने मुक्त्यद्वेषमुपलभते । मुक्तिद्वेपोपधायकभोगतृष्णाया अविद्यामूलकत्वात्तयोहेयत्वं सर्वतन्त्राणामभिमतमेव । तदुक्तं दीघनिकाये → अविज्जा च भवतण्हा च इमे द्वे धम्मा पहातब्वा - (दी.नि. ३।११।३५२) इति । एतेन संयुक्तनिकाये देवतासंयुक्ते अध्ववर्गे → 'तण्हाय नीयति लोको तण्हाय परिकिस्सति । तण्हाय एकधम्मस्स सब्वेव वसमन्वगू'ति ।।
ટીકાર્ય :- મુક્તિવિષયક દ્વેષ દીર્ઘ સંસારની વૃદ્ધિ માટે થાય છે. આ જ મોટો અનર્થ છે. “મુક્તિદ્વેષ કયારે રવાના થાય?” આ સમસ્યાનું સમાધાન આપતા ગ્રંથકારશ્રી કહે છે કે- સ્વાભાવિક રીતે કર્મકચરો ઓછો થવાના લીધે સાંસારિક સુખની તીવ્ર આસક્તિ રવાના થતા મુક્તિદ્વેષ રવાના થાય છે. કહેવાનો આશય એ છે કે મોક્ષનો રાગ પ્રગટાવે તેવો કોઈ ગુણ ન હોવાના કારણે મોક્ષરાગ ન પ્રગટવા છતાં પણ અત્યંત ગાઢ મિથ્યાત્વ = મહામિથ્યાત્વરૂપ દોષ રવાના થવાથી મોક્ષદ્વેષ પણ રવાના થાય છે. (૧૨/૨૬) १. हस्तादर्श .....ल्पमनत्वं' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
८७६
नानाशास्त्रानुसारेण मलनिरूपणम्
द्वात्रिंशिका - १२/२७
मलस्तु 'योग्यता योग-कषायाख्याऽऽत्मनो मता । अन्यथाऽतिप्रसङ्गः स्याज्जीवत्वस्याऽविशेषतः ।। २७ ।।
'मस्त्विति । मलस्तु योगकषायाख्या आत्मनो योग्यता मता I
•
•
(सं.नि.१ ।१ ।७/३/६३-पृ.४६) इति तृष्णासूत्रं “ इच्छाय बज्झती लोको इच्छाविनयाय मुच्चति । इच्छाय विप्पहानेन, सब्वं छिन्दति बन्धन "न्ति ।। ← ( सं .नि.१/१/७/९/६९ /पृ.४७) इति इच्छासूत्रं च व्याख्यातम् । सत्संस्कार-सुमतिनाशकतया मुक्तिद्वेषो वैदिकतन्त्रस्थाऽपुनर्बन्धकानामपि परिहार्यतयैवाऽभिमतः; → न संस्कृतं प्रमिमीतः ← (ऋ. वे. ५/७६/२) सुमतिं न जुगुक्षतः ← (ऋ. वे. ८/३१/७) इति ऋग्वेदवचनयोः अन्यथानुपपत्तेः । प्रमिमीतः = नाशयत इत्यर्थः, जुगुक्षतः = छादयत इत्यर्थः ।।१२ / २६ ।।
योगबिन्दुवृत्ति(यो.बिं.१६५ पृ.) कृन्मताऽनुसारेण मलं व्याख्यानयति- 'मल' इति । मलस्तु = आत्ममलस्तु योग-कषायाख्या मनःप्रभृतियोगत्रिक - क्रोधादिकषायचतुष्कपरिणतिरूपा आत्मनो योग्यता कर्मप्रकृति-प्रदेश-स्थिति-रसबन्धनिमित्तता मता पूर्वाचार्यै:, यथोक्तं शतकाभिधानपञ्चमकर्मग्रन्थे देवेन्द्रसूरिभिः → जोगा पयडि-पएसं ठिइ- अणुभागं कसायाओ ← (श. क. ९६ ) इति । पञ्चसङ्ग्रहेऽपि श्रीचन्द्रमहत्तराचार्येण पयडी - पएसबंधा जोगेहिं, कसायओ इयरे ← (पं.सं. भा. १ / द्वा.४/गा.२०- पृ.१८६) इत्युक्तम् । 'सर्वासां कर्मप्रकृतीनां प्रकृतिबन्धः प्रदेशबन्धश्च योगेभ्यो भवति । तत्र प्रकृतिर्ज्ञानावरणीयत्वादिकः स्वभावविशेषः, प्रदेशाः = कर्मपरमाणवः । तथेतरौ स्थितिबन्धाऽनुभागबन्धौ कषायतः = कषायेभ्यो भवतः' इति तद्वृत्ती श्रीमलयगिरिसूरिः । प्रकृति - प्रदेशबन्धौ योगवैचित्र्याद्विचित्रौ भवतः, स्थिति-रसबन्ध कषायवैचित्र्याद्विचित्रौ भवत इत्यन्वय-व्यतिरेकाभ्यां तयोस्तत्र हेतुता सिध्यतीति श्रीचन्द्रमहत्तराचार्याशयः । एतेन जोगा पयडिपदेसा ठिदि- अणुभागा कसायदो होंति ← (बृ.न. च. १५५) इति बृहन्नयचक्रवचनमपि व्याख्यातम् ।
=
વિશેષાર્થ :- મહામિથ્યાત્વ તીવ્ર ભોગાસક્તિ પેદા કરાવે છે, જેના પરિણામે જીવને મોક્ષ ઉપર દ્વેષ થાય છે. મહામિથ્યાત્વ રવાના થતાં, અનાદિ સહજમલનું જોર ઘટતાં,તીવ્ર ભોગાસક્તિ રવાના થાય છે. તેના પરિણામે મુક્તિદ્વેષ પણ આપમેળે પલાયન થાય છે. મુક્તિરાગજનક સામગ્રી ન હોવાથી, ચરમાવર્તમાં પ્રવેશ કરવા છતાં પણ, હજુ સુધી મુક્તિઝંખના ખરા અર્થમાં ભલે જીવમાં પ્રગટેલી ન હોય. પરંતુ મોક્ષદ્વેષસંપાદક અનિવર્તનીય અજ્ઞાનસ્વરૂપ મહામિથ્યાત્વ ન હોવાના કારણે મોક્ષદ્વેષ યોગની પૂર્વસેવા કરનાર જીવમાં હોતો નથી. (૧૨/૨૬)
* મલસ્વરૂપ મીમાંસા છ
સહજ મલની અલ્પતાથી ભવતૃષ્ણા રવાના થાય છે આ બાબત આપણે ૨૬મી ગાથામાં સમજી ગયા. પરંતુ સહજમલ એટલે શું ? આ પ્રશ્ન તો વણઉકેલ્યો જ રહી જાય છે. તેથી તેના ઉકેલ માટે ગ્રંથકારશ્રી જણાવે છે કે
ગાથાર્થ :- મલ એટલે યોગ અને કષાય નામની આત્માની યોગ્યતા. આવું માનવામાં ન આવે તો જીવપણું સમાન હોવાના કારણે અનિષ્ટ આપત્તિ સર્જાય. (૧૨/૨૭)
ટીકાર્થ :- યોગ અને કષાય નામની આત્માની યોગ્યતા એ જ મલસ્વરૂપે માન્ય છે. કારણ કે તેની જ વૃદ્ધિથી દોષનો વધારો થાય છે અને તેની જ હાનિથી દોષનો ઘટાડો થાય છે. બાકી જીવપણું તો બધા
१. हस्तादर्शे 'योग्यतायोग्य..' इत्यशुद्धः पाठः । २ हस्तादर्शे 'स्याज्जीवतस्या' इत्यशुद्धः पाठः T
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
• कर्मबन्धकारणमीमांसा •
८७७ तस्या एव बहुत्वाऽल्पत्वाभ्यां दोषोत्कर्षाऽपकर्षोपपत्तेः । अन्यथा जीवत्वस्याऽविशेषतः = सर्वत्र साधारणत्वात् अतिप्रसङ्गः मुक्तेष्वपि बन्धाऽऽपत्तिलक्षणः स्यात् ।।२७।।
तदेवाह तस्या एव = आत्मनिष्ठकर्मसंश्लेषयोग्यताया एव बहुत्वाऽल्पत्वाभ्यां = प्रमाण-परिमाणपरिणामादिप्रावल्याऽपकर्षाभ्यां दोषोत्कर्षाऽपकर्षोपपत्तेः = कर्मबन्धाऽनुबन्धाऽऽधिक्य-न्यूनत्वसङ्गतेः, अन्वयव्यतिरेकाभ्यां योग्यतायास्तद्धेतुत्वसिद्धेः । योग-कपाययोः कर्मबन्धं प्रति हेतुत्वादेव सर्वस्तोकस्थितिकः कर्मबन्धः सूक्ष्मसम्परायगुणस्थानकवर्तिनः, ततोऽसङ्ख्यातगुण एकेन्द्रियस्य, ततः सङख्येयगुणो विकलेन्द्रियस्य, ततः सङ्ख्यातगुणोऽसंज्ञिपञ्चेन्द्रियस्य, ततः सङ्ख्येयगुणः संयतस्योत्कृप्टः स्थितिबन्धः, ततो देशविरतस्य जघन्यः स्थितिबन्धः सङ्ख्येयगुणः, ततो देशविरतस्योत्कृष्टः स्थितिबन्धः सङ्ख्येयगुणः, ततोऽविरतस्य सङ्ख्येयगुणस्थितिकः कर्मबन्ध इत्यादिकं कर्मग्रन्थवेदिनां प्रसिद्धम् । तदुक्तं देवेन्द्रसूरिभिः शतकाभिधाने पञ्चमे कर्मग्रन्थे→ जइलहुबंधो वायर, पज्ज असंखगुणा सुहुमपज्जऽहिगो । एसि अपज्जाण लहू, सुहुमेअर अपज्जपज्ज गुरू ।। लहु बिय पज्जअपज्जे, अपजेअर बिय गुरू हिगो एवं । ति चउ असन्निसु नवरं, संखगुणो बियअमणपज्जे ।। तो जइजिट्ठो बन्धो, सङ्खगुणो देसविरय हस्सियरो । सम्मचउ सन्निचउरो, ठिइबन्धाणुकम सङ्खगुणा ।।
6 (श.प.क.४९-५१) इति भावनीयम् ।।
वयं तु ब्रूमः - साम्परायिककर्मबन्धं प्रति कषायत्वेन कारणता, ईर्यापथकर्मबन्धं प्रति च योगत्वेन हेतुता, अवश्यक्लृप्तत्वात् । यद्वा 'तेषु बन्धभेदेषु चतुर्यु प्रदेशबन्धो योगात् मनो-वाक्-कायव्यापारात्' (प्र.र.अ.३७) इति प्रशमरत्यवचूरिवचनात् प्रदेशबन्धं प्रति योगत्वेन, प्रशस्ताऽप्रशस्तप्रकृतिवन्धं प्रति प्रशस्ताऽप्रशस्तान्यतरयोगत्वेन, स्थितिबन्धं प्रति कषायत्वेन रसबन्धं प्रति च लेश्यात्व-कषायत्वाभ्यामस्तु कारणता, तथैवान्चय-व्यतिरेकयोरनुभूयमानत्वात् । लेश्याविशेपस्य तु अनुभागबन्धविशेषं प्रतीव स्थितिबन्धविशेषं प्रत्यपि कारणताऽनपलपनीयैव । इत्थमेव → तत्र प्रदेशबन्धो योगात् तदनुभवनं कषायवशात् । स्थितिपाकविशेषस्तस्य भवति लेश्याविशेषेण ।। - (प्र.र.३७) इति प्रशमरतिवचनोपपत्तेः । यद्वाऽस्तु अन्वय-व्यतिरेकाभ्यां कर्मबन्धत्वावच्छिन्नं प्रति योगत्वेनैव हेतुता, लाघवात् । इत्थमेव सयोगिकेवलिनि कर्मबन्धोपपत्तेरिति ध्येयम् । विपक्षदण्डमाह अन्यथा = जीवस्य निरुक्ताऽनुगतरूपेण कर्मबन्धयोग्यतामृतेऽपि आत्मत्वाऽपराभिधानस्य जीवत्वस्य कर्मबन्धनिमित्तत्वाऽभ्युपगमे जीवत्वस्य सर्वत्र = सर्वसंसारि-मुक्तजीवेषु साधारणत्वात् = अनुगतरूपेण सत्त्वात् मुक्तेष्वपि जीवेषु बन्धाऽऽपत्तिलक्षणः = कर्मबन्धाऽऽपत्तिरूपः अतिप्रसङ्गः दुर्निवारः स्यात् यद्वा जीवत्वाऽविशेषात् मुक्तवत् संसारिष्वपि तदनापत्तिः स्यात् । एतेन बन्धस्याऽनादित्वान्नैनां विनाऽनुपपत्तिस्संसारिषु इति प्रतिक्षिप्तम्, प्रवाहाऽपेक्षया बन्धस्याऽनादित्वेऽपि व्यक्त्यपेक्षया सादित्वेन कृतकत्वसिद्धौ नियमेन योग्यतायाः कर्मबन्धकारणत्वसिद्धेः । यथोक्तं योगबिन्दौ → सहजं तु मलं विद्यात् कर्मसम्बन्धयोग्यताम् । आत्मनोऽनादिमत्त्वेऽपि नायमेनां विना यतः ।। જીવોમાં અનુગત હોવાના લીધે સિદ્ધના જીવોમાં પણ કર્મબંધ થવાની સમસ્યા સર્જાશે.(૧૨/૨૭)
વિશેષાર્થ :- મલ = કર્મબંધની યોગ્યતા = આત્માના યોગ અને કષાય. મતલબ કે આત્મા કર્મ
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
८७८
• जीवत्वलक्षणा कर्मबन्धयोग्यता नास्ति • द्वात्रिंशिका-१२/२८ प्रागबन्धान्न 'बन्धश्चेत् किं तत्रैव नियामकम् । योग्यतां तु फलोन्नेयां बाधते दूषणं न तत् ।।२८।।
'प्रागिति । प्राक् = पूर्वं अबन्धाद् = बन्धाऽभावात् जीवत्वरूपाऽविशेषेऽपि न बन्धो मुक्तस्य चेत् ? किं तत्रैव = प्रागबन्धे एव नियामकं ? योग्यताक्षयं विना । अनादिमानपि ह्येष बन्धत्वं नाऽतिवर्तते । योग्यतामन्तरेणाऽपि भावेऽस्याऽतिप्रसङ्गता ।। एवञ्चाऽनादिमान् मुक्तो योग्यताविकलोऽपि हि । बध्येत कर्मणा न्यायात् तदन्याऽमुक्तवृन्दवत् ।।
૯ (ચો.વિં.૧૬૪-૦૬-૧૬૬) રૂતિ ૫૧૨/૨૭ પી. आक्षेप-परिहाराभ्यां योग्यतां साधयति- 'प्रागि'ति ।
ननु कर्मवन्धाऽऽपत्तिकालात् प्राक् = शैलेशीदशायां बन्धाऽभावात् = अयोगिकेवलिजीवाऽनुयोगिककर्मप्रतियोगिकसंयोगविशेषलक्षणबन्धस्य मुक्तजीवगतनूतनकर्मबन्धं प्रति ऋजुसूत्रनयानुगृहीताभिप्रायेण कारणीभूतस्य विरहात् जीवत्वरूपाऽविशेषेऽपि = संसारिवत् मुक्तेषु जीवत्वस्याऽभिन्नत्वेऽपि न बन्धः બાંધવાની યોગ્યતા ધરાવે છે. એવું શાના આધારે માની શકાય ? આ પ્રશ્નનો જવાબ એ છે કે આત્મામાં રહેલ મન, વચન, કાયાની પ્રવૃત્તિસ્વરૂપ યોગ અને ક્રોધ, માન આદિ કષાય એ જ આત્મગત કર્મબંધયોગ્યતા છે. તેમ કહેવાનું કારણ એ છે કે યોગ અને કષાય જેમ જેમ વધે તેમ તેમ કર્મબંધ વધે છે અને તે બન્ને જેમ જેમ ઘટે તેમ તેમ કર્મબંધ ઘટે છે. જેની વૃદ્ધિનહાનિ અનુસારે કર્મબંધની વૃદ્ધિનહાનિ થાય તેને જ કર્મબંધયોગ્યતા સ્વરૂપે કે આત્મમલરૂપે ઓળખાવી શકાય. એકેન્દ્રિય જીવમાં કર્મબંધ સૌથી ઓછો થાય છે, કારણ કે તેની પાસે યોગ અને કષાય અત્યંત મંદ-અલ્પ છે. જ્યારે પંચેન્દ્રિય જીવ સૌથી વધારે કર્મ બાંધી શકે છે, કારણ તેની પાસે યોગ અને કષાય સૌથી વધારે બળવાન સંભવી શકે છે. તેથી યોગ-કષાયને આત્મમલસ્વરૂપે કે કર્મબંધયોગ્યતારૂપે ઠરાવવા વધારે વ્યાજબી છે.
પરંતુ આત્મત્વ કે જીવત્વને જ આત્મમલસ્વરૂપે કે કર્મબંધયોગ્યતારૂપે સ્વીકારી ન શકાય. કારણ કે સંસારી કે મુક્ત-તમામ જીવોમાં આત્મત્વ કે જીવત્વ તો સમાન જ છે, હાજર જ છે. તેથી તેને આત્મમલરૂપે કે કર્મબંધયોગ્યતારૂપે સ્વીકારવાનો અર્થ એ થાય છે કે જ્યાં આત્મત્વ કે જીવત્વ હોય ત્યાં કર્મબંધયોગ્યતા રહેલી છે. આત્મત્વ-જીવત્વ તો સિદ્ધાત્મામાં પણ રહેલ છે. તેથી તેમને પણ કર્મ બંધાય છે - એવું માનવું પડે. પરંતુ આ વાત કોઈને પણ માન્ય નથી. માટે જીવત્વ કે આત્મત્વના બદલે યોગ-કષાયને આત્મમલરૂપે કે કર્મબંધયોગ્યતારૂપે માનવા ઉચિત છે. (૧૨/૨૭)
ગાથાર્થ :- “પહેલાં બંધ ન થતો હોવાથી મોક્ષમાં બંધ થતો નથી એમ કહેવું વ્યાજબી નથી. કેમ કે તેમાં જ નિયામક શું છે ? ફળબલગમ્ય યોગ્યતાને તે દૂષણ નડતું નથી. (૧૨/૨૮)
ટીકાર્થ :- (જીવત્વને કર્મબંધ પ્રત્યે નિમિત્ત માનનારા વિદ્વાનો કર્મમુક્ત જીવમાં જીવત્વ હોવા છતાં કર્મબંધ થવાની સમસ્યાનું નિરાકરણ કરવા માટે એમ કહે છે કે) – ‘પૂર્વે = ૧૪મા ગુણઠાણે કર્મબંધ ન થતો હોવાથી જીવત્વ હોવા છતાં પણ મુક્ત જીવને કર્મબંધ થતો નથી.' ૯ (મતલબ એ છે કે પૂર્વકાલીન કર્મબંધ ઉત્તરકાલીન કર્મબંધ પ્રત્યે કારણ છે. અયોગી કેવલીગુણસ્થાનકે કર્મ બંધાતા નથી. માટે મોક્ષમાં પણ કર્મબંધ થઈ ન શકે. જીવત્વ ભલે ને હાજર હોય ! આમ પૂર્વપક્ષનો અભિપ્રાય છે. પરંતુ, આ વાત બરાબર નથી. કારણ કે અયોગી ગુણસ્થાનકે જ કર્મબંધ ન થવામાં નિયામક કોણ છે? એનો જવાબ કર્મબન્ધયોગ્યતાક્ષય 9. દસ્તાર વધયોદ્યતત' ત્રશુદ્ધ: 8: ૧ ૨. હસ્તવિ ‘નિયામ:' ફુટ્યદ્ધિ: 8: | રૂ. દસ્તાવ “નવરિ ...' શુદ્ધ: TS: | મુદ્રિતતો “નવ વિશેus...' ડુત્યશુદ્ધ. પટિ: |
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
• बन्धयोग्यत्वाभावस्य सामग्रीविरहप्रयुक्तता •
८७९ ___योग्यतां तु फलोन्नेयां = फलबलकल्पनीयां तद्दषणं न बाधते 'तत्र कुतो न योग्यता?' इत्यत्र फलाऽभावस्यैवोत्तरत्वात् । = कर्मवन्धो मुक्तस्य आत्मन इति चेत् ? अत्रोच्यते, किं कर्मबन्धापत्तिकालात् प्राक् अबन्धे = कर्मबन्धविरहे एव नियामकं = शासकम् ? योग्यताक्षयं = योग-कपायलक्षण-कर्मबन्धयोग्यताध्वंसं विना नास्ति तत्राऽपरं नियामकमित्यर्थः । न च यथा योग्यतानङ्गीकारपक्षे 'मुक्तात्मनि कथं न प्राक्कर्मबन्धः?' इति पर्यनुयोगवत् योग्यताभ्युपगमपक्षेऽपि 'मुक्तात्मनि कथं न योग्यता ?' इति पर्यनुयोगस्तुल्य एवेति वक्तव्यम्, कर्मबन्धयोग्यतायाः कर्मबन्धलक्षणफलबलकल्पनीयत्वात् । अत एव फलबलकल्पनीयां = कर्मबन्धलक्षणफलान्वय-व्यतिरेकसूचितव्याप्त्यनुमेयां आत्मगतां कर्मबन्धसम्बन्धिनी योग्यतां तुः प्राक्कर्मबन्धाऽभावाऽपेक्षया विशेषद्योतनार्थः, तद्दषणं उक्तपर्यनुयोगाऽसमाधानलक्षणं न बाधते, 'तत्र = अयोगिकेवलिगुणस्थानके मुक्तात्मनि वा कुतो न योग्यता = कर्मबन्धयोग्यता ?' इत्यत्र पर्यनुयोगे फलाऽभावस्यैव = कर्मबन्धलक्षणफलविरहस्यैव उत्तरत्वात् । प्रागबन्धस्य मुक्तात्मनि नूतनकर्मवन्धाऽभाव प्रति निमित्तत्वाऽभ्युपगमे अयोगिकेवलिगुणस्थानकप्रथमक्षण एव कर्मबन्धाऽऽपत्तिः, तदव्यवहितपूर्वक्षणे कर्मबन्धस्य तन्मते अपि सत्त्वात् ।।
वस्तुतस्तु मुक्तात्मनि योग-कषायपरिणतिलक्षणाया योग्यताया विरहोऽपि न कर्मवन्धलक्षणफलस्य विरहेण कल्पनीयः किन्तु तत्सामग्रीविरहेणैवेति नान्योऽन्याश्रयप्रसङ्ग इति ध्येयम् ।
किञ्च योग्यतामन्तरेणापि संसारिणां कर्मबन्धः स्वीक्रियते तदा मुक्तात्मन्यपि सोऽस्तु, उभयत्राऽपि योग्यताविरहस्याऽविशेषात् । न च तत्र सोऽस्ति । अतः तत्र योग्यताविरहोऽनाविल एव । यथोक्तं योगबिन्दौ → तदन्यकर्मविरहात् न चेत्तद्बन्ध इष्यते । तुल्ये तद्योग्यताऽभावे ननु किं तेन चिन्त्यताम् ?।। तस्मादवश्यमेष्टव्या स्वाभाविक्येव योग्यता । तस्याऽनादिमती सा च मलनान्मल उच्यते ।।
6 (यो.बिं.१६७-१६८) इति । સિવાય બીજો કોઈ નથી. (અર્થાત્ શૈલેશીકરણ દ્વારા સંપૂર્ણ યોગનિરોધ થયેલ હોવાના લીધે ૧૪મા ગુણઠાણે કર્મબંધ થતો નથી. કષાય ન હોવાથી સાંપરાયિક કર્મબંધ ૧૪મા ગુણઠાણે નથી થતો. આમ યોગ અને કષાય સ્વરૂપ કર્મબન્ધયોગ્યતા નષ્ટ થવાથી ૧૪માં ગુણસ્થાનકે કર્મબંધ નથી થતો. આમ જ પૂર્વપક્ષીએ કહેવું પડશે. માટે કર્મબંધ પ્રત્યે જીવત્વ નહિ પણ આત્મગત યોગ-કષાયસ્વરૂપ યોગ્યતાને જ કર્મબંધનું નિમિત્ત માન્યા સિવાય બીજો કોઈ વિકલ્પ પૂર્વપક્ષી પાસે પણ નથી જ રહેતો. એવું ફલિત થાય છે.)
જો અહીં પૂર્વપક્ષી એવી સમસ્યા રજુ કરે કે – ૧૪માં ગુણસ્થાનકે અથવા મોક્ષમાં શા માટે કર્મબન્ધ યોગ્યતા નથી ? હું તો આ સમસ્યા યોગ્યતાને નડતરરૂપ બનતી નથી. કારણ કે યોગ્યતા તો ફલબલગમ્ય છે. જ્યાં કર્મબંધ થતો હોય ત્યાં કર્મબંધની યોગ્યતા છે. તથા જ્યાં જ્યારે કર્મબંધ થતો ન હોય ત્યાં ત્યારે કર્મબંધની યોગ્યતા નથી હોતી. આમ કર્મબંધસ્વરૂપ ફળ દ્વારા આત્મગત કર્મબંધયોગ્યતા જાણી શકાય છે. તેથી “૧૪માં ગુણઠાણે કે મોક્ષમાં કર્મબંધયોગ્યતા કેમ નથી ?” આ પ્રશ્નનો જવાબ એ છે કે ત્યાં કર્મબંધ થતો ન હોવાના કારણે ત્યાં કર્મબંધયોગ્યતા નથી – એવું જાણી શકાય છે.
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
८८०
• बन्धस्यानुयोगि-प्रतियोगियोग्यताऽपेक्षत्वम् • द्वात्रिंशिका-१२/२८ __युक्तं चैतत्, बन्धस्य बध्यमानयोग्यताऽपेक्षत्वनियमाद्वस्त्रादीनां मजिष्ठादिरागरूपबन्धने तथादर्शनात्, तद्वैचित्र्येण फलभेदोपपत्तेः, तस्या अन्तरङ्गत्वात् ।
युक्तञ्चैतत् बन्धस्य बध्यमानयोग्यतापेक्षत्वनियमात् = 'यो यो बन्धः स स बध्यमानयोग्यतापेक्ष' इति व्याप्तेः, व्याप्तिग्राहकस्थलमाह- वस्त्रादीनां मञ्जिष्ठादिरागरूपबन्धने = मञ्जिष्ठा-लाक्षादिरञ्जनलक्षणबन्धने तथादर्शनात् = रागलक्षणबन्धाऽनुयोगिवस्त्रादिगतयोग्यताऽपेक्षोपलब्धेः, अन्यथा गगनादावपि मञ्जिष्ठादिना रागाऽऽपत्तेः । अनुयोगियोग्यतामिव प्रतियोगियोग्यतामपि बन्धोऽपेक्षते, यतो मञ्जिष्ठादिना वस्त्रादिकं रज्यते, न तु जलाऽनिलादिना । तद्वैचित्र्येण = मञ्जिष्ठा-नीलिमा-हरिद्रादि-सौत्रिकौर्णिकचिनांशुकादिगतयोग्यतावैविध्येन फलभेदोपपत्तेः = सर्वकालीन-दीर्घकालीनाल्पकालीनरागादिलक्षणबन्धविशेषसङ्गतेः । वस्त्रादीनां मञ्जिष्ठादिरागलक्षणो बन्धो जीवस्य च कर्मसंयोगविशेषलक्षणो बन्धः । तयोरवश्यं योग्यतामपेक्षते । प्रतियोगियोग्यताऽनपेक्षणे लोकस्थैः सर्वैरपि पुद्गलै वो बध्येत, अनुयोगियोग्यताऽनपेक्षणे च कर्मदलिकैर्गगनादिकमपि बध्येत । अतोऽन्वय-व्यतिरेकाभ्यां जीव-कर्मदलिकयोरुभयोरेव योग्यतां बन्धोऽपेक्षते, अन्यथा पुद्गलपरावर्ताऽऽनन्त्याऽनुपपत्तेः। यथोक्तं विंशिकायां → 'तह तग्गेज्झसहावा जह पुग्गलमो हवंति नियमेण । तह तग्गहणसहावो आया य तओ उ परियट्टा ।। एवं चरमोऽवेसो नीईए जुज्जइ इहरहा उ । तत्तस्सहावक्खयवज्जिओ इमो किं न सव्वो वि ?।।'
(विं.विं.४/४-५) इति ।
किञ्च यद्वैचित्र्येण यद्वैचित्र्यमुपपद्यते तत् तत्र नियामकमिति नियमात् मञ्जिष्ठा-नीलिमा-हरिद्रादिसौत्रिकौर्णिक-चिनांशुकादिवस्त्रनिष्ठयोग्यतावैचित्र्येण यावत्कालीन-दीर्घकालीन-स्वल्पकालीनरागरूपबन्धने तथादर्शनात् तद्वैचित्र्येण = कर्मदलिक-जीव-तदुभयगतयोग्यतावैचित्र्येण फलभेदोपपत्तेः = सप्ततिकोटाकोटीसागरोपमाऽन्तःकोटाकोटीसागरोपमादिकालिक-विजातीयसंयोगलक्षणफलविशेषसङ्गतेः उभयगतयोग्यतावैचित्र्यस्य बन्धवैचित्र्ये नियामकत्वमङ्गीकर्तव्यम्, तामन्तरेण तदनुपपत्तेः, तथैवाऽन्वय-व्यतिरेकोपलब्धेरित्यवधेयम् । कर्मदलिकगतयोग्यताया बहिरङ्गत्वेऽपि तस्याः = जीवगतभवभ्रमणकारणीभूत-निरुक्तकर्मबन्धयोग्यताया अनाद्यौपाधिकस्वभावत्वेन अन्तरङ्गत्वात् = उपादानकारणत्वात् । न चैवं पूर्वसेवादिवैय
આ વાત માનવી વ્યાજબી પણ છે. કારણ કે કર્મબંધ તો કર્મથી બંધાતા જીવની યોગ્યતા અનુસાર જ થાય - એવો નિયમ અહીં કામ કરે છે. આ નિયમ પ્રામાણિક પણ છે. કારણ કે વસ્ત્ર વગેરેમાં મજીઠ વગેરેનો રંગ કરવા સ્વરૂપ બંધનમાં તે પ્રમાણે નિયમ દેખાય છે. (વસ્ત્રમાં રંગાવાની યોગ્યતા હોવાના કારણે મજીઠ વગેરેથી તેને રંગી શકાય છે. વસ્ત્ર વગેરેમાં રંગાવાની યોગ્યતા ન હોવા છતાં પણ જો તેને મજીઠ રંગી શકતા હોય તો આકાશને પણ તે રંગી દેશે. પણ એવું થતું નથી. આકાશ વગેરે અરૂપી પદાર્થ ક્યારેય મજીઠ કે બીજા કલરથી (=રંગથી) રંગાતા જ નથી. કારણ કે તેમાં રંગાવાનીરજિત થવાની યોગ્યતા જ રહેતી નથી. રંગાઈ જવું તે વસ્ત્ર વગેરે માટે એક જાતનું અમુક ચોક્કસ અવસ્થામાં-નિયતવર્ણ સ્વરૂપે રહેવાનું બંધન જ છે. આ બંધન પ્રત્યે જેમ વસ્ત્રગત યોગ્યતા નિમિત્ત છે. તેમ આત્મામાં કર્મબંધ થવા પ્રત્યે આત્મગત કર્મબંધયોગ્યતા માનવી જરૂરી છે.)
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
• ચોથતાંરિપવિષ્યમ્ •
८८१ तत्परिपाकार्थमेव हेत्वन्तराऽपेक्षणादित्याचार्याः ।।२८।। दिदृक्षा भवबीजं चाऽविद्या चाऽनादिवासना। भग्येषैवाश्रिता सांख्य-शैव-वेदान्ति-सौगतैः।।२९।।
र्थ्यप्रसक्तिः, तत्परिपाकार्थमेव = आत्मनिष्ठबन्धयोग्यतापरिपाककृते एव हेत्वन्तराऽपेक्षणात् = कालाऽपेक्षया हेत्वन्तरस्य गुरुदेवादिपूजनादिलक्षणस्य पूर्वसेवाद्यपराभिधानस्याऽपेक्षणाद् इति आचार्याः = श्रीहरिभद्रसूरयो व्याचक्षते । यथाऽपक्वकदलिफलं तरुस्थितं सत् कालेन परिपाकमुपैति तृणादिसहकारेण च झटिति परिपाकमुपैति । पाकदशायां तदीयत्वक्सम्बन्धोऽपि शैथिल्यमापद्यते तथैव भोगमार्गावस्थितभव्यजीवगता कर्मबन्धयोग्यताऽपि केवलेन कालेन विलम्बतः परिपाकमुपैति, यथाऽवस्थितयोगपूर्वसेवादिसहकारेण च द्रुतं परिपाकमुपैति । आत्मगत-कर्मबन्धयोग्यतापरिपाकदशायां च तज्जीवकर्मसम्बन्धविशेपोऽपि शैथिल्यमापद्यते । अत एव चरमावर्तकाले निर्दम्भं योगपूर्वसेवादिसाचिव्येनाऽऽविर्भूताऽपुनर्बन्धकत्वो योगी सप्ततिकोटाकोटिकालप्रमितस्थितिककर्मसम्बन्धकरणे नैव व्याप्रियते । इत्थं केवलकालप्रारब्ध-समुचितयोग्यताशालिनि चरमावर्तवर्तिनि जीवे या कर्मबन्धयोग्यता वर्तते कात्स्न्येन झटिति तत्परिपाकार्थं योगपूर्वसेवाद्यपेक्षा युज्यत एवेत्याचार्याऽऽशयः प्रतिभात्यस्माकम् ।।१२/२८।।
આત્મગત કર્મબંધયોગ્યતા બદલી જવાથી કર્મબંધ રૂપી ફળમાં પણ ભેદ પડી જાય છે. આ વાત તો જ સંગત થાય જો કર્મબંધ સ્વરૂપ કાર્ય પ્રત્યે આત્મગત યોગ્યતાને તેનું નિયામક માનવામાં આવે. જેના ફેરફારથી જેમાં ફેરફાર થાય તેને તેનું કારણ માન્યા સિવાય અન્ય કોઈ વિકલ્પ રહેતો જ નથી. આત્મામાં રહેલી કર્મબંધયોગ્યતા એ કર્મબંધનું અંતરંગ કારણ છે. તેના પરિપાક માટે જ પૂર્વસેવા વગેરે સાધનોનું અવલંબન લેવામાં આવે છે -એમ શ્રીહરિભદ્રસૂરિજી મહારાજ ફરમાવે છે. (૧૨/૨૮)
વિશેષાર્થ :- ઘણી બાબત ટીકાર્યમાં અવસરોચિત કાઉંસ ( ) દ્વારા દર્શાવેલ છે. છતાં અહીં એટલો વિવેક રાખવો કે કાર્મણવર્ગણામાં કર્મબંધની બહિરંગ યોગ્યતા છે. જ્યારે દેહધારી આત્મામાં કર્મબંધની અંતરંગયોગ્યતા રહેલી છે. ચરમાવર્ત કાળ દ્વારા આત્મગત કર્મબંધસંબંધી અંતરંગયોગ્યતાનો પરિપાક થાય છે. દા.ત. કાચુ કેળું જેમ જેમ પાકે તેમ તેમ છાલમાં કેળા સાથેનો સંબંધ શિથિલ થતો જાય છે. બરાબર આ જ રીતે આત્મામાં રહેલી કર્મબંધયોગ્યતા જેમ જેમ પાકતી જાય છે તેમ તેમ કર્મબંધમાં અમુક ચોક્કસ પ્રકારની શિથિલતા આવતી જાય છે. પરંતુ ઝાડ ઉપર કેળાને પાકવામાં વધુ વાર લાગે. ઘાસ, પાંદડા વગેરેમાં મૂકવામાં આવે તો તે જલ્દી પાકી જાય છે. તેમ માત્ર કાળ દ્વારા જીવગત કર્મબંધયોગ્યતાનો પરિપાક થવામાં ઘણો સમય નીકળી જાય છે. ચરમાવર્તમાં આવ્યા બાદ પણ દીર્ઘકાળ સંસારભ્રમણ ચાલુ ના રહે તે માટે આત્મગત કર્મબંધયોગ્યતાનો ઝડપથી પરિપાક થવો જરૂરી છે. તે માટે યોગની પૂર્વસેવા વગેરે સાધનોની અપેક્ષા અવશ્ય રહે છે. તેના માધ્યમથી કર્મબંધની યોગ્યતા ઝડપથી પાકી જાય છે, કર્મબંધ અત્યંત શિથિલ થતો જાય છે. આમ કાળકૃત યોગ્યતાપરિપાકથી ભિન્ન યોગ્યતા પરિપાક માટે યોગપૂર્વસેવા વગેરે સાધનો ઘણા ઉપકારી નિવડે છે. આવો શ્રીહરિભદ્રસૂરિજી મહારાજનો આશય યોગબિંદુ ગ્રંથના પરિશીલન દ્વારા સૂચિત થાય છે. (૧૨/૨૮)
જ ર્મબંધયોગ્યતા વિવિધ દર્શનોમાં માન્ય છે. ગાથાર્થ - દિક્ષા, ભવબીજ, અવિદ્યા અને અનાદિવાસના શબ્દ દ્વારા સાંખ્ય, શૈવ, વેદાન્તી ૨. દસ્તીર્ણો “મંચે..' રૂત્રશુદ્ધ: 8: ||
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
८८२
• सर्वतन्त्रेषु बन्धयोग्यताऽङ्गीकारः • द्वात्रिंशिका-१२/३० 'दिदृक्षेति । पुरुषस्य प्रकृतिविकारान् द्रष्टुमिच्छा दिदृक्षा 'सैवेयमिति साङ्ख्याः । भवबीजम् इति शैवाः । अविद्या इति वेदान्तिकाः अनादिवासना इति सौगताः ।।२९।।। प्रत्यावर्त व्ययोऽप्यस्यास्तदल्पत्वेऽस्य सम्भवः । अतोऽपि श्रेयसां श्रेणी किं पुनर्मुक्तिरागतः।।३०।। ___ प्रत्यावर्तमिति । प्रत्यावर्तं = प्रतिपुद्गलावर्तं व्ययोऽपि = अपगमोऽपि अस्याः = योग्यतायाः, दोषाणां क्रमहासं विना भव्यस्य मुक्तिगमनाद्यनुपपत्तेः ।
एनामेव तन्त्रान्तरमताऽऽविष्करणेन समर्थयमान आह- 'दिदृक्षेति । सैव = दिदृक्षैव इयं = कर्मबन्धयोग्यता । 'जगत्सत्यमि'ति भ्रान्तिरूपा अविद्या इयं योग्यता इति वेदान्तिकाः । अनादिवासना = अनादिक्लेशरूपा वासना इति सौगताः । अविद्या सौगतानामपि सम्मता । तदुक्तं धम्मपदे → अविज्जा परमं मलं (ध.प.१८/९) इति । तदुक्तं योगबिन्दौ → 'दिदृक्षा-भववीजादिशब्दवाच्या तथा तथा । इष्टा चान्यैरपि ह्येपा मुक्तिमार्गाऽवलम्विभिः ।।' (यो.बि.१६९) इति । तद्विलये नैवात्मनः कर्मप्रकृतिपरिणतिः सम्भवति । यथोक्तं योगदृष्टिसमुच्चये → “दिदृक्षाद्यात्मभूतं तन्मुख्यमस्य निवर्तते । प्रधानादिनतेर्हेतुस्तदभावान्न तन्नतिः ।।' (यो.दृ.स.२००) 'न तन्नतिः = नैव प्रकृत्यपराऽभिधानप्रधानपरिणतिः' ।।१२/२९ ।।
एवं सति यत्सिद्धं तदाह- 'प्रत्यावर्तमिति । प्रतिपुद्गलावर्तं नैकस्मिन्नेव चरमावर्ते इत्यर्थः, योग्यतायाः = आत्मनिष्ठकर्मवन्धयोग्यताया अपगमोऽपि व्यावृत्तिरूपः, अनपगमस्तावदस्त्येवेत्यपिशब्दार्थः, सुनीतितः स्थितः, दोषाणां क्रमहासं = क्रमिकलयं विना भव्यस्य = मुक्तिगमनाऽर्हस्य जीवस्य मुक्तिगमनाद्यनुपपत्तेः । अचरमावर्तकाले सहजमलस्य क्रमिकहान्यनङ्गीकारे मलाऽपगमस्यैवाऽनुपपत्तेः। न चैभने बौद्ध पडे ॥ योग्यता ४ स्वीयेस . (१२/२८)
ટીકાર્ય - સાંખ્યમતે પ્રકૃતિના વિકારોને જોવાની પુરુષને જે ઈચ્છા થાય છે તે જ પ્રસ્તુત કર્મબંધયોગ્યતા છે. શૈવ લોકો જેને ભવબીજ કહે છે, વેદાન્તીઓ જેને અવિદ્યા કહે છે તથા બૌદ્ધો જેને અનાદિવાસના કહે છે તે પ્રસ્તુત કર્મબંધયોગ્યતા જ સમજવી. (૧૨/૨૯)
| વિશેષાર્થ:- સાંખ્યમતે પ્રકૃતિના વિકાર બુદ્ધિ, અહંકાર, ઈન્દ્રિય વગેરે છે. તેને જોવાની ઈચ્છા પુરુષને = આત્માને થાય છે. એના લીધે જ પ્રકૃતિનું આધિપત્ય નિવૃત્ત થતું નથી. આવી સાંખ્યમાન્યતા આત્મગત કર્મબંધયોગ્યતાને જ જુદા શબ્દો દ્વારા સૂચિત કરે છે. તે જ રીતે બાકીના મતમાં સમજી લેવું. (૧૨/૨૯)
છે દરેક પગલાવર્તમાં ર્મબંધયોગ્યતામાં ઘટાડો છે ગાથાર્થ :- દરેક પુદ્ગલાવર્તમાં કર્મબંધયોગ્યતા ઘટે છે. તે ઘટે તો મુક્તિનો અદ્વેષ સંભવે. મુક્તિ પ્રત્યેના અષથી પણ કલ્યાણોની પરંપરા પ્રાપ્ત થાય છે. મુક્તિરાગથી થતી કલ્યાણપરંપરાની તો શી पात ७२वी ? (१२/30)
ટીકાર્ય - દરેક પુદ્ગલપરાવર્તકાળ દરમ્યાન આત્મગત કર્મબંધયોગ્યતા ઘટતી જાય છે. કારણ કે દોષોનો ક્રમસર ઘટાડો થયા વિના ભવ્ય જીવનું મોક્ષમાં જવું અસંગત થઈ જાય. આમ બંધયોગ્યતા १. हस्तादर्श 'सैवैय...' इत्यशुद्धः पाठः । २. हस्तादर्श 'प्रत्यावर्ते' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
• चरमावर्ते विशिष्टयोग्यताविर्भावः ।
८८३ तदल्पत्वे = 'योग्यताऽल्पत्वे अस्य = मुक्त्यद्वेषस्य सम्भवः = उपपत्तिः । तदुक्तं- "एवं चाऽपगमोऽप्यस्याः प्रत्यावर्तं सुनीतितः । स्थित एव तदल्पत्वे भावशुद्धिरपि ध्रुवा ।।” (यो.बि.१७०) अतोऽपि = मुक्त्यद्वेषादपि श्रेयसां श्रेणी = कुशलानुबन्धसन्ततिः । किं पुनः वाच्यं मुक्तिरागतः तदुपपत्तौ ।।३०।। वमचरमावर्तकालेऽपि धर्माधिकारिताऽऽपत्तिस्स्यादिति शङ्कनीयम्, अचरमावर्तकाले सहजमलाऽपराभिधानबन्धयोग्यताहासेऽपि धर्माधिकारिताप्रायोग्यस्य कर्मबन्धयोग्यताह्रासविशेषस्य विरहात् । स च चरमावर्ते एव भवति । न हि कार्षापणमात्रेण 'धनवान्' इति व्यपदिश्यते । इत्थञ्च 'तस्मादचरमावर्तेप्वध्यात्म नैव युज्यते' (यो.विं.९३) इति योगबिन्दुवचनमप्युपपद्यते ।
एवं क्रमेण चरमावर्तकाले योग्यताऽल्पत्वे = कर्मवन्धयोग्यताहासविशेषे सति मुक्त्यद्वेषस्य उपपत्तिः = सङ्गतिस्स्यात् । प्रकृते योगबिन्दुसंवादमाह- ‘एवमिति । 'भावशुद्धिः' मुक्त्यद्वेपादिलक्षणाऽऽत्मपरिणतिनिर्मलताऽत्राऽवगन्तव्या ।
सामान्यतोऽप्यद्वेपस्य कुशलमूलत्वमभिमतं किं पुनः मुक्त्यद्वेषस्य ? एतेन → तीणि कुसलमूलाणि - अलोभो कुसलमूलं, अदोसो कुसलमूलं, अमोहो कुसलमूलं - (दी.नि.३/१०/३०५, पृ.१७१) इति दीघनिकायवचनमपि व्याख्यातम् । अत एव मुक्त्यद्वेषादपि कुशलाऽनुबन्धसन्ततिः = शुद्धयोगवीजोपादानजिनवचनपरिणत्यादिकुशलाऽनुबन्धपरम्परा सङ्गच्छते चरमावर्तकाले । यथोक्तं योगदृष्टिसमुच्चये → चरमे पुद्गलावर्ते तथाभव्यत्वपाकतः । संशुद्धमेतन्नियमान्नाऽन्यदाऽपीति तद्विदः ।। (यो.दृ.स.२४) इति । 'एतत् = जिनेषु कुशलादिचित्तम्' । षोडशकेऽपि → तस्माच्चरमे नियमादागमवचनमिह पुद्गलाऽऽवर्ते। परिणमति तत्त्वतः खलु स चाऽधिकारी भवत्यस्याः ।। 6 (पो.५/८) इत्युक्तम् । 'अस्याः = लोकोत्तरतत्त्वसम्प्राप्तेः' । अत एव धर्मयौवनकालोऽयमुच्यते । यथोक्तं विशिकाप्रकरणे → अचरिमपरियट्टेसु कालो भववालकालमो भणिओ । चरिमो उ धम्मजुव्वणकालो तह चित्तभेओत्ति ।। 6 (वि.वि.४/१९) इति ।
किं पुनर्वाच्यं मुक्तिरागतः तदुपपत्तौ = कुशलाऽनुवन्धसन्तत्युपपत्तौ ? कुशलाऽनुवन्धसन्ततिः वीजादिक्रमेण विंशिकाप्रकरणे → बीजाइकमेण पुणो जायइ एसुत्थ भव्वसत्ताणं । नियमा, ण अन्नहा वि इट्ठफलो कप्परुक्खु व्व।। वीजं विमस्स नेयं दट्टणं एयकारिणो जीवे । वहुमाणसंगयाए सुद्धपसंसाइ करणिच्छा ।। तीए चेवऽणुवंधो अकलंको अंकुरो इहं नेओ । कटुं पुण विनेया तदुवायन्नेसणा चित्ता ।। અમુક પ્રમાણમાં ઘટે તો મુક્તિઅદ્વેષ સંભવી શકે. કેમ કે યોગબિંદુ ગ્રંથમાં જણાવેલ છે કે – આ રીતે કર્મબંધયોગ્યતાનો વ્યય પણ દરેક પુદ્ગલપરાવર્તમાં યુક્તિથી સિદ્ધ થાય છે. આ રીતે કર્મબંધયોગ્યતાનો ઘટાડો સિદ્ધ થયે છતે ભાવશુદ્ધિ પણ ચોક્કસ માનવી જ રહી. ૯ પ્રસ્તુત મુક્તિઅદ્વેષથી પણ કુશલાનુબંધની પરંપરા પ્રાપ્ત થાય છે તો પછી મુક્તિરાગથી કુશલાનુબંધની પરંપરા સંગત થવામાં તો કોઈ પ્રશ્ન જ
मो थती नथी. (१२/30) dain १. 'योग्यतालप..इत्यशुद्धः पाठो मुद्रितप्रतौ । २. 'शुदिरपि' इत्यशुद्धः पाठो मुद्रितप्रतौ ।
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
८८४ • योगिनां नवधात्वम् •
द्वात्रिंशिका-१२/३१ न चायमेव रागः स्यान्मृदुमध्याधिकत्वतः । तत्रोपाये च नवधा योगिभेदप्रदर्शनात् ।।३१।।
न चेति । न चायमेव = मुक्त्यद्वेष एव रागः स्यात् = मुक्तिरागो भवेदिति वाच्यम्। मृदुमध्याधिकत्वतः = जघन्यमध्यमोत्कृष्टभावात् । तत्र = मुक्तिरागे उपाये च = मुक्त्युपाये तेसु पवित्ती य तहा चित्ता पत्ताइसरिसिगा होइ । तस्संपत्ती पुकं गुरुसंजोगाइरूवं तु ।। तत्तो सुदेसणाईहिं होइ जा भावधम्मसंपत्ती । तं फलमिह विन्नेयं परमफलपसाहगं नियमा ।। बीजस्स वि संपत्ती जायइ चरिमंमि चेव परियट्टे । अच्चंतसुंदरा जं एसा वि तओ न सेसेसु ।।
6 (५/१-६) इत्थमावेदिता ।।१२/३०।।
मुक्त्यद्वेष-तद्रागयोरभेदमपाकर्तुमाह- 'न चेति । अभावे तारतम्याऽसम्भवात् मुक्तिरागस्य मुक्त्यद्वेषरूपत्वे मुक्तिरागस्य शास्त्रप्रसिद्धतारतम्याऽनुपपत्तेरित्याशयेनाह- जघन्य मध्यमोत्कृष्टभावात् = मुक्तिरागस्य शास्त्रे जघन्य-मध्यमोत्कृष्टत्वश्रवणात् । कथम् ? इत्याशङ्कायामाह- मुक्तिरागे मुक्त्युपाये चेति । उपायश्चात्र श्रद्धा-वीर्य-स्मृति-समाधि-प्रज्ञालक्षणोऽवगन्तव्यः । अयमत्राशयः योगावतारद्वात्रिंशिकायां (भाग-५, पृ.१३२५) वक्ष्यमाणरीत्या पातञ्जलयोगदर्शने योगो द्विधा, सम्प्रज्ञातोऽसम्प्रज्ञातश्च । तत्राऽसम्प्रज्ञातोऽपि द्विविधः भवप्रत्यय उपायप्रत्ययश्च । 'भवप्रत्ययो विदेहप्रकृतिलयानाम् । श्रद्धा-वीर्य-स्मृति-समाधि-प्रज्ञापूर्वक इतरेषामिति (यो.सू.१/१९-२०) योगसूत्रकारः । → 'ममायं योग एव परपुरुषार्थसाधनमि'ति प्रत्ययः = श्रद्धा, तस्याञ्च श्रद्धायामवसितायां वीर्यं = उत्साहो भवति, 'सर्वथा योगं सम्पादयिष्यामी'ति । एतादृशोत्साहेन तदा तदाऽनुप्ठेयानि योगाङ्गानि स्मर्यन्ते । तया च स्मृत्या सम्यगनुष्ठितसमाधेरध्यात्मप्रसादे सति ऋतम्भरा प्रज्ञोदेति। तत्पूर्वकः = तत्प्रज्ञापूर्वकोऽसम्प्रज्ञातसमाधिः इतरेषां = विदेहप्रकृतिलयेभ्योऽर्वाचीनानां योगिनां सिध्यति - (यो.सुधा.१/२०) इति योगसुधाकरे सदाशिवेन्द्रसरस्वती । ते चोपायाः प्राणिनां प्राक्संस्कारबलान्मृदु-मध्याऽधिमात्रभेदात् त्रिविधा भवन्ति । प्रकृते पातञ्जलयोगदर्श
વિશેષાર્થ :- દરેક પુદ્ગલ પરાવર્તમાં જીવગત કર્મબંધયોગ્યતા ન ઘટે તો એકાએક ચરમાવર્તમાં કાંઈ તે સર્વથા ઉચ્છેદ પામી ન શકે. માટે માનવું જ પડે કે અચરમાવર્તકાળમાં પણ દરેક પુગલપરાવર્તકાળમાં
જીવમાં કર્મ બાંધવાની યોગ્યતા અંશતઃ ઘટતી જાય છે. ચરમાવર્ત આવે ત્યાર સુધીમાં કર્મ બાંધવાની યોગ્યતામાં અમુક ચોક્કસ પ્રકારનો ઘટાડો થઈ ચૂક્યો હોય છે જેના પરિણામે મુક્તિઅદ્વેષ ગુણ જીવમાં પ્રગટી શકે છે. અચરમાવર્તકાળમાં સહજ મલનો ઘટાડો થવા છતાં એટલો ઘટાડો નથી થતો હોતો કે અચરમાવર્તમાં મુક્તિઅદ્વેષ ગુણ પ્રગટી શકે. બાકીની વિગત ટીકાર્યમાં સ્પષ્ટ છે. (૧૨૩૦).
હ મક્તિરાગ અને મુક્તિઅદ્વેષ બન્ને જુદા છે. ૪. ગાથાર્થ - મુક્તિઅષ જ મુક્તિરાગ નથી, કારણ કે મુક્તિરાગ મૂદુ, મધ્યમ અને અધિક પ્રમાણમાં હોય છે. મુક્તિરાગમાં અને ઉપાયમાં નવ પ્રકારે યોગીના ભેદો શાસ્ત્રમાં બતાવેલ છે. (૧૨/૩૧)
ટીકાર્થ :- “મુક્તિઅદ્વેષ જ મુક્તિરાગ છે'- એમ કહેવું ન જોઈએ. કારણ કે મુક્તિરાગમાં મૃદુ = જઘન્ય, મધ્યમ અને ઉત્કૃષ્ટ – આવા ભેદ છે. આનું પણ કારણ એ છે કે મુક્તિરાગમાં અને મુક્તિ ઉપાયમાં નવ પ્રકારે યોગીઓના ભેદ શાસ્ત્રોમાં બતાવેલ છે. તે આ રીતે - (૧) જઘન્ય મુક્તિઉપાય - જઘન્ય સંવેગ १. हस्तादर्श 'रागतः' इत्यशुद्धः पाठः । २. मुद्रितप्रतौ 'मुक्त्युपाये च' इति नास्ति ।
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
• संवेगलक्षणमीमांसा
८८५
च नवधा = नवभिः प्रकारैर्योगिभेदस्य प्रदर्शनादुपवर्णनात् ( = योगिभेदप्रदर्शनात् ) । तथाहि(१) मृदूपायो मृदुसंवेगः, (२) मध्योपायो मृदुसंवेगः, (३) अध्युपायो मृदुसंवेगः, (४) मृदूपायो मध्यसंवेगः, (५) मध्योपायो मध्यसंवेगः, (६) अध्युपायो मध्यसंवेगः, (७) मृदूपायो अधिसंवेगः, (८) मध्योपायोऽधिसंवेगः, (९) अध्युपायोऽधिसंवेगश्चेति नवधा योगिन इति योगाचार्याः ।। ३१ ।। नानुसारेण योगिनां नवभेदमाह 'मृदूपायो मृदुसंवेग' इत्यादि । मृदुत्वं = अल्पता, मध्यत्वं मृद्वधिमात्राऽन्तरालवर्तित्वं, अधिमात्रत्वं = अतिप्रमाणत्वं, अतिशयितत्वमिति यावत् । संवेगश्चानुष्ठाने शैघ्यमविच्छेदश्चेति भावागणेशः। ' क्रियाहेतुर्दृढतरः संस्कारः संवेगः' (रा.मा. १/२१) इति राजमार्तण्डकार : भोजः । वाचस्पतिमिश्र - रामानन्द - सदाशिवेन्द्रसरस्वत्यादयः संवेगः वैराग्यमित्याचष्टे । तन्न, योगिनो नवधात्वानुपपत्तेः, उपायकार्यतया वैराग्योपायमृदुत्वादिकं विहाय स्वातन्त्र्येण मृदुत्वाद्यसम्भवात्, संवेगशब्दस्य वैराग्यवाचकत्वाऽभावाच्चेति योगवार्तिककृतः ( यो. वा. १/२१ ) ।
=
वयन्तु ब्रूमः संवेगो नाम मुक्तिरागः । स च देव - गुर्वादिरागेणाभिव्यज्यत इति सोऽपि कारणे कार्योपचारात् संवेग उच्यते । इदमेवाभिप्रेत्या पूर्वं (पृ.१३८,६७०) 'तथ्ये धर्मे ध्वस्तहिंसाप्रबन्धे, देवे राग-द्वेप-मोहादिमुक्ते । साधी सर्वग्रन्थसन्दर्भहीने संवेगोऽसौ निश्चलो योऽनुरागः । । ' ( योगबिन्दु २९० वृ. उद्धृत) इत्युक्तम् ।
अपाय - संवेगभेदेन नवधा योगिनो भवन्ति इति योगाचार्याः पतञ्जल्यादयः प्राहुः । पातञ्जलयोगभाष्यकृन्मते अधिमात्रतीव्रसंवेगस्याऽधिमात्रोपायस्याऽऽ सन्नतमः समाधिलाभः समाधिफलञ्चेति । यथोक्तं विष्णुपुराणेऽपि विनिष्पन्नसमाधिस्तु मुक्तिं तत्रैव जन्मनि ← (वि.पु. ६ / ७ / ३५) इति ||१२ / ३१॥
(= भुक्तिराग), (२) मध्यम उपाय- धन्य संवेग, (3) उत्कृष्ट उपाय - धन्य संवेग. (४) धन्य उपाय - मध्यम संवेग, (4) मध्यम उपाय - मध्यम संवेग, (६) उत्कृष्ट उपाय - मध्यम संवेग, (७) धन्य उपाय - उत्हृष्ट संवेग, (८) मध्यम उपाय - उत्कृष्ट संवेग, (८) उत्दृष्ट उपाय - उत्सृष्ट संवेग. આમ નવ પ્રકારના યોગીઓ હોય છે- એમ યોગાચાર્યોનું મન્તવ્ય છે.(૧૨/૩૧)
વિશેષાર્થ ઃ- મુક્તિરાગ અને મુક્તિઅદ્વેષ એક નથી પણ જુદા-જુદા છે. કારણ કે અદ્વેષમાં કોઈ તરતમભાવ નથી. જ્યારે રાગના સ્વરૂપમાં તરતમતા રહેલી છે. મોક્ષ પ્રત્યે દ્વેષ ન હોવો- તે ઘટના તમામ જીવોમાં એક સરખી છે. જ્યારે મોક્ષ પ્રત્યે રાગ હોવો- તે બાબત બધા જીવોમાં અલગ-અલગ પ્રકારે જોવા મળે છે. કોઈને મોક્ષ પ્રત્યે રાગ જઘન્ય કક્ષાનો હોય, અન્યને મધ્યમ પ્રકારનો હોય તો નજીકમાં મુક્તિગામી કોઈક જીવને ઉત્કૃષ્ટ ગુણવત્તાવાળો મુક્તિરાગ હોય છે. મુક્તિરાગના સ્વરૂપમાં વિવિધતા શાસ્ત્રમાન્ય હોવાથી જ યોગીઓના ઉપરોક્ત રીતે નવ ભેદ પડે છે. જો મોક્ષરાગ – સંવેગ એક જ પ્રકારનો હોય તો યોગીના નવ નહિ પણ માત્ર ત્રણ જ ભેદ પડી શકે. પરંતુ યોગાચાર્યોએ યોગીના નવ ભેદ પાડેલા છે. તેનાથી પણ સિદ્ધ થાય છે કે મોક્ષરાગ વિવિધ માત્રાવાળો છે. માટે મોક્ષદ્વેષ અને મોક્ષરાગ આ બન્નેને એક માની ન શકાય. (૧૨/૩૧)
મુક્તિઅદ્વેષના સ્વરૂપમાં તરતમતા શા માટે નથી ? છેલ્લી ગાથદ્વારા જણાવે છે.
આ પ્રશ્નનો ઉત્તર ગ્રંથકારશ્રી આ બત્રીસીની
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૮૬
• મુદેવોત્તરે મુત્તિરાય: • ત્રિશિ-૨૨/રૂર તેષસ્થામાવરૂત્વાકષબ્રી' વ દિશા તતઃ ક્ષિs માત્રાતઃ પરમાનન્દસમવ: રૂરી
'द्वेषस्य'ति । अद्वेषश्च द्वेषस्याऽभावरूपत्वादेक एव हि । अतो न तेन योगिभेदोपपत्तिरित्यर्थः । फलभेदेनाऽपि भेदमुपपादयति- ततो = मुक्तिरागात् क्षिप्रं = अनतिव्यवधानेन, अतो = मुक्त्यद्वेषात् (= क्रमात् च) क्रमेण = मुक्तिरागाऽपेक्षया बहुद्वारपरम्परालक्षणेन परमानन्दस्य = निर्वाणसुखस्य સમવ: (= પરમાનન્દસમવ:) Yરૂરી
| તિ પૂર્વસેવાદાત્રીશા ||૨|| ननु योगिनां नवधात्वेऽपि मुक्त्यद्वेषस्य मुक्तिरागरूपत्वोपगमे किं वाधकम् ? मुग्धशङ्कामपाकर्तुમાદ “હેપચેતિ | અતઃ = મુવચપચૈવવિધત્વા ન તેન = નૈવ મુક્ષ્યવેગ નવધા યોનિમેટ્રોપपत्तिः । फलभेदेनाऽपि = फललाभकालभेदेनापि यद्वा नयमतभेदतः फललाभकालभेदप्रयुक्तफलभेदेनाऽपि । परमानन्दस्य = निर्वाणसुखस्य = चरमावर्तचरमक्षणानन्तरभावि-चरमपरमपदप्राप्यानन्दस्य सम्भवः शिष्टમતિરાદિતતિ શમ્T૧૨/રૂરી. अभव्यादिपरावृत्ता, चरमावर्त्तकसम्भवा । व्याख्याता पञ्चधा पूर्व-सेवा स्वाऽन्याऽऽगमाऽन्वयैः ।।१।।
इति मुनियशोविजयविरचितायां नयलतायां पूर्वसेवाद्वात्रिंशिकाविवरणम् ।।१२।।
ગાથાર્થ :- અષ તો ષના અભાવસ્વરૂપ હોવાથી એક સરખો જ છે. મોક્ષરાગથી જલ્દી મોક્ષનો સંભવ છે. જ્યારે મુક્તિઅદ્વેષથી કાળક્રમે મોક્ષનો સંભવ છે. (૧૨/૩૨)
ટીકાર્થ - મુક્તિઅષ = મોક્ષ પ્રત્યે દ્વેષનો સર્વથા અભાવ. (અભાવ તો સર્વ દેશ-કાળ-અવસ્થામાં એકસરખો જ હોય છે. ઘટાભાવ જંગલમાં જુદો, મકાનમાં જુદો, શિયાળામાં જુદો, ઉનાળામાં જુદો, ગરીબીમાં જુદો, શ્રીમંત દશામાં જુદો- એવું નથી. તમામ દેશ-કાળ-દશામાં ઘટાભાવનું સ્વરૂપ સમાન જ છે. તેમ તમામ દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવમાં મુક્તિઅષનું સ્વરૂપ એક જ છે. બદલાતું નથી.) આમ મુક્તિઅદ્વેષ મુક્તિવિષયકષાભાવસ્વરૂપ હોવાથી એક જ છે. તેથી મુક્તિએષ દ્વારા યોગીના ઉપરોક્ત નવ પ્રકારના ભેદ પડી ન શકે. તેથી યોગીના નવ ભેદમાં જે “સંવેગ' શબ્દનો ઉલ્લેખ છે તેનાથી મુક્તિદ્વેષ નહિ પણ મુક્તિરાગ જ લેવો- આ વાત ધ્યાનમાં રાખવી. વળી, ફળભેદ દ્વારા પણ મુક્તિષ અને મુક્તિરાગ વચ્ચે ભેદની સિદ્ધિ ગ્રંથકારશ્રી કરે છે. મુક્તિરાગથી બહુ ઓછા કાળમાં પરમાનંદમય મોક્ષ સંભવે છે.
જ્યારે મુક્તિરાગની અપેક્ષાએ ઘણા ભવોની પરંપરા દ્વારા મુક્તિઅદ્વેષથી મોક્ષ સુખ સંભવે છે. (૧૨) ૩૨)
વિશેષાર્થ:- મુક્તિરાગ અને મુક્તિઅદ્વેષ - આ બન્ને જો એક જ હોય તો મુક્તિરાગ દ્વારા મોક્ષસુખની પ્રાપ્તિ અને મુક્તિઅદ્વેષ દ્વારા મોક્ષસુખની પ્રાપ્તિમાં કાળભેદ પડવો ન જોઈએ. પરંતુ હકીકત એ છે કે મુક્તિરાગ દ્વારા મોક્ષસુખની પ્રાપ્તિ જેટલા કાળમાં થાય છે તેના કરતાં ઘણા મોટા કાળ વિલંબ પછી મોક્ષસુખલાભ મુક્તિષ દ્વારા થાય છે. જો તે બન્ને એક જ હોય તો તે બેમાંથી કોઈના પણ માધ્યમથી જીવનો મોક્ષ એકસરખા સમયે જ થવો જોઈએ. ફળભેદ સામગ્રીભેદ વિના સંગત ન થઈ શકે. કાળભેદ આધારિત ફળભેદ પ્રસિદ્ધ હોવાથી મુક્તિઅદ્વેષ અને મુક્તિરાગને એકબીજાથી જુદા માનવા જરૂરી છે. (૧૨/૩૨) ૨. હૃસ્તા ‘' ત્યશુદ્ધ: 8: | ૨. મુદ્રિતપ્રતો દસ્તાકર્ષે ર ' ત TA: | પર ચાલ્યાનુસારેખ ‘તત:' તિ ભવિતવ્યના દસ્તાવજોરે ૪ “અત્રવિર મેળા' શુદ્ધ: Tટ: | રૂ, મુદ્રિતપ્રતો ‘મચાળ' ત્યશુદ્ધ: 4: |
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
કૃતજ્ઞતા ભવાભિનંદી ગાલવઋષિ
૨.
૩.
૪.
મલ
૫.
દિદક્ષા
૬.
ગુરુપૂજન
૭.
ગુરુ
૮. દાનપાત્ર
સિંહાવલોકન
* ૧૨. પૂર્વસેવા બત્રીસીનો સ્વાધ્યાય
(એ) નીચેના પ્રશ્નોના વિસ્તારથી જવાબ આપો. ૧. યોગની પૂર્વસેવા કોને કહેવાય ? ૨. દેવપૂજનનું સ્વરૂપ સમજાવો.
૩. ચારિસંજીવની ચારણ ન્યાય સમજાવીને તેનું ફળ સમજાવો.
૪. પૂર્વસેવારૂપે દાનનું સ્વરૂપ સમજાવો.
૫.
ચાન્દ્રાયણ તપની વિધિ જણાવો.
૬.
પાપસૂદન તપને દૃષ્ટાંતસહિત સમજાવો.
૭.
૮.
ભવાભિનંદી જીવને મુક્તિદ્વેષ કેમ છે ? તેનાથી પ્રેરાઈને તે શું બોલે છે ? યોગ અને કષાય નામની આત્માની યોગ્યતા એ જ મલસ્વરૂપે કેમ માન્ય છે ? સહજમલની અલ્પતાથી શું થાય છે ?
૯.
(બી) નીચે યોગ્ય જોડાણ કરો.
૧.
·
•
........
વ્યક્તિની અપેક્ષાએ કર્મબંધ
મુક્તિદ્વેષ યોગની પૂર્વસેવા
સદાચાર
સાધુવેશધારી
સંસા૨સિક
કર્મબંધયોગ્યતા
ભવબીજ
૯. કાચુ કેળું
(સી) ખાલી જગ્યા પૂરો. અલ્પભાષિતા
૧.
૨.
મહિનાના ઉપવાસને
નામનો તપ કહે છે. (મૃત્યુઘ્ન, મહાકૃચ્છ, કૃચ્છ)
૩. માતાપિતાની મિલકત ભોગવવાથી તેમના મરણનું થાય. (કરણ, કરાવણ, અનુમોદન) ૪. સાધુવેશધારી જીવો કહેવાય. (દાનયોગ્ય, દાનપાત્ર, કરુણાપાત્ર)
૫.
જેમ જેમ કષાય વધે તેમ તેમ
વધે છે. (કર્મબંધ, કર્મક્ષય, કર્મોદય)
૬.
એ સર્વસંસારી અને મુક્ત જીવોમાં સાધારણ છે. (ભવ્યત્વ, જીવત્વ, કર્મત્વ) છે. (અનાદિ, સાદિ, અનંત)
૭.
૮. યોગ્યતાના પરિપાકમાં
દૃષ્ટાન્ત આપેલ છે. (પાકુ કેળું, કાચુ કેળું, કાચી કેરી)
૯.
કર્મબંધ સ્વરૂપ કાર્ય પ્રત્યે આત્મગત ..... ને તેનું નિયામક માનવામાં આવે છે.
(અયોગ્યતા, યોગ્યતા, દોષતા)
અચરમાવર્તકાળ
માતા-પિતા
છે. (કુલાચાર, સદાચાર, લોકાચાર)
******..
८८७
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
८८८
•
(એ) નીચેના પ્રશ્નોના વિસ્તારથી જવાબ આપો.
ચાલો, બુદ્ધિધનુની ગોશાળામાં પ્રવેશીએ
૭ ૧૨. નયલતાની અનુપ્રેક્ષા જ્ઞ
૧. ગુરુપૂજનનું સ્વરૂપ સમજાવો.
૨.
માતાપિતાની મિલ્કત સંતાન ભોગવે શા માટે નહિ ? તે સમજાવો. ૩. પૂર્વસેવા કરનારને નમસ્કાર કરવામાં શું વિધિ છે ? તે સમજાવો. ૪. પૂર્વસેવા કરનારની ચિત્તદશા કેવા પ્રકારની હોય છે ?
૫.
શેષ સદાચારો કયા કયા બતાવેલા છે ? તે લખો. લોકનિંદાભીરૂતા એટલે શું ? આદિધાર્મિકજીવ મરી જવું પડે તેવા સંયોગમાં પણ શું શું ન કરે ? ૭. અપુનર્બંધક જીવનું કર્તવ્ય શું છે ?
૬.
૮. પાદકૃચ્છ તપની વિધિ લખીને કૃચ્છ શબ્દનો અર્થ જણાવો.
(બી) નીચેના પ્રશ્નોના સંક્ષેપથી જવાબ આપો.
૧. ગુરુવર્ગરૂપે કોણ કોણ માન્ય છે ?
૨.
૩.
માતા-પિતાનાં આસન વગેરે વાપરવામાં શું દોષ લાગે ? દાનપાત્ર કોને કહેવાય ?
૪.
૫.
દીનાદિવર્ગ કોને કહેવાય ?
૬. સુદાક્ષિણ્ય અને દયાળુતા કોને કહેવાય ?
૭. નમ્રતાનો અર્થ જણાવો.
જ્ઞાનવૃદ્ધ અને વયોવૃદ્ધ કોને કહેવાય ?
૮. સંતાપનકૃચ્છ તપની વિધિ લખો.
૯. મોક્ષ એટલે શું ?
લૌકિક દેવો પ્રત્યે
સાંપરાયિક કર્મબંધ
૧૦. મોક્ષમાં એકાંતે સુખ કેમ છે ? (સી) ખાલી જગ્યા પૂરો.
૧.
૨.
૩.
૪. સજ્જનોની કૃપાને પાત્ર બને તેવા જીવો
૫.
લોકનિંદાભય
કહેવાય છે. (સદાચાર, દુરાચાર, આચાર)
૬. નિઃસ્વાર્થભાવે બીજાનાં દુઃખોને દૂર કરવાની ઈચ્છા એ ............... કહેવાય.(દયાળુતા, કૃપણતા, સુદાક્ષિણ્ય) જીવ પોતાનાં કુળાચારનું પાલન કરે છે. (આદિધાર્મિક, સજ્જન, દુર્જન)
૭.
૮.
આપત્તિમાં દીનતાનો અભાવ એ
કહેવાય છે. (સદાચાર, સાધ્વાચાર, સાહસિકતા)
માતા-પિતા હાજર હોય તો અવશ્ય
•
........
વંદનાદિ કરવા જોઈએ. (ત્રિકાળ, એકવા૨, બેવાર) ન જોઈએ. (દ્વેષ, અદ્વેષ, દર્શનબુદ્ધિ) ગુણઠાણે નથી. (૯, ૧૦, ૧૪)
કહેવાય. (કૃપણ, દાનવીર, સાધુ)
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३- मुक्त्यद्वेषप्राधान्य द्वात्रिंशिका
( તેરમી બત્રીસીની પ્રસાદી )
रागसामग्र्यां द्वेषानवकाशात् ।।१३/४/८९७ ।। રાગની સામગ્રીમાં દ્વેષ હોવાની કોઈ શક્યતા નથી.
मुक्तौ च मुक्त्युपाये च मुक्त्यर्थं प्रस्थिते पुनः ।
यस्य द्वेषो न तस्यैव न्याय्यं गुर्वादिपूजनम् ।।१३/५/८९९।। મોક્ષ, મોક્ષઉપાય અને મુક્તિ માટે આરાધના કરવા નીકળેલા સાધકો પ્રત્યે જેને દ્વેષ ન હોય તેનું જ ગુરુપૂજન વગેરે ઉચિત છે.
गुरुदोषवत: स्वल्पा सत्क्रियाऽपि गुणाय न ।।१३/६/९०० ।। મોટા દોષમાં રાચતા જીવોની અત્યંત અલ્પ ધર્મક્રિયા સારી હોય તો પણ આત્મકલ્યાણ માટે થતી નથી.
मुक्त्यद्वेषान्महापापनिवृत्त्या यादृशो गुणः ।
गुर्वादिपूजनात् तादृक् केवलान्न भवेत् क्वचित् ।।१३/७/९०१ ।। મહાપાપ રવાના થવાથી મુક્તિઅષથી જેવો આત્મિક લાભ થાય છે તેવો લાભ ફક્ત ગુરુપૂજન વગેરેથી કયારેય થતો નથી.
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિમેવ સૈનુષ્ઠાન વર્નામેન મિતે સારૂ/૮/૨૦૨ના અનુષ્ઠાનને કરનાર જીવ(ની ભૂમિકા) બદલાઈ જવાથી બાહ્ય દૃષ્ટિએ એક સરખું જણાતું અનુષ્ઠાન બદલાઈ જાય છે.
चतुर्थं चरमावर्ते प्रायोऽनुष्ठानमिष्यते ।।१३/१६/९१४ ।। ચરમાવર્તકાળમાં પ્રાયઃ તહેતુ નામનું ચોથું અનુષ્ઠાન જ શાસ્ત્રકારોને માન્ય છે.
સવનુષ્ઠાનરા તીવ્રપાપક્ષાત્ ભવતિ સારૂ/રર/૧રરા તીવ્ર પાપકર્મનો ક્ષય થવાથી સદનુષ્ઠાનનો રાગ પ્રગટે છે.
धारालग्नः शुभो भाव एतस्मादेव जायते ।
अन्तस्तत्त्वविशुद्ध्या च विनिवृत्ताग्रहत्वतः ।।१३/२६/९२९ ।। મુક્તિઅષથી જ ધારાબદ્ધ શુભ ભાવ જન્મે છે. કારણ કે તેના નિમિત્તે અન્તઃકરણની વિશુદ્ધિ થવા દ્વારા કદાગ્રહની નિવૃત્તિ થાય છે.
પ્રસન્ન યિત્વે ચૈતઃ શ્રદ્ધયા ગાઉરૂ/રૂ૦/રૂપા ધર્મક્રિયારાગથી ઉત્પન્ન થયેલી શ્રદ્ધા દ્વારા મન પ્રસન્ન થાય છે.
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
• मुक्त्यद्वेषस्य मलनाऽभावप्रयोजकता •
८८९ ॥ अथ मुक्त्यद्वेषप्राधान्यद्वात्रिंशिका ।।१३।। उक्तेषु पूर्वसेवाभेदेषु मुक्त्यद्वेषं प्राधान्येन पुरस्कुर्वन्नाहउक्तभेदेषु योगीन्द्रर्मुक्त्यद्वेषः प्रशस्यते । मुक्त्युपायेषु नो चेष्टा 'मलनायैव यत्ततः ।।१।।
उक्तभेदेष्विति । मलनायैव = विनाशनिमित्तमेव । तद्धि भवोपायोत्कटेच्छया स्यात् । सा च न मुक्त्यद्वेष इति मुक्त्युपायमलनाऽभावप्रयोजकोऽयम् ।।१।।
नयलता. गुरु-देवादिपूजादेः साफल्यं येन जायते । व्याख्यायतेऽधुना सोऽयं मुक्त्यद्वेषः प्रपञ्चतः ।।१।।
पूर्वसेवाद्वात्रिंशिकायां योगबिन्दुप्रभृत्यनुसारेण विस्तरत उक्तेषु पूर्वसेवाभेदेषु मुक्त्यद्वेषं पूर्वसेवाचरमभेदं प्राधान्येन = परमत्वेन पुरस्कुर्वन्नाह- 'उक्ते'ति । उक्तभेदेषु गुरुदेवादिपूजनादिषु मध्ये योगीन्द्रैः मुक्त्यद्वेषः प्रशस्यते । यथोक्तं योगबिन्दौ → नास्ति येषामयं तत्र तेऽपि धन्याः प्रकीर्तिताः । भवबीजपरित्यागात् तथा कल्याणभागिनः ।। - (यो.बि.१४०) इति । 'अयं = द्वेषः, तत्र = मुक्तौ' । योगसारप्राभृतेऽपि 'नास्ति येषामयं तत्र भवबीजवियोगतः । तेऽपि धन्या महात्मानः कल्याणफलभागिनः ।।' (यो.सा.प्रा.८/२४) इत्युक्तम् । स्वगतसंसारयोग्यतालक्षणभवबीजस्य मनाक् परिहाणितोऽतिरिक्तं हेतुमाह- यत् = यस्मात् कारणात् ततः = मुक्त्यद्वेषात् हेतोः मुक्त्युपायेषु सम्यग्दर्शन-ज्ञानचारित्ररूपेषु चेष्टा मनोवाक्कायप्रवृत्तिरूपा नो = नैव मलनायैव = विनाशनिमित्तमेव, किम्पुनः कदाराधनार्थमपि ।
तद्धि = मुक्त्युपायविनाशनं भवोपायोत्कटेच्छया = संसारपरिभ्रमणकारणविषयसुखगोचरा या सदुपदेशादिनाऽप्यनिवर्तनीयाऽभिलाषा, तया स्यात् । सा च भवोपायभूतविषयसुखोत्कटेच्छा न मुक्त्यद्वेषे सति भवितुमर्हति । यथोक्तं योगबिन्दौ ‘सज्ज्ञानादिश्च यो मुक्तरुपायः समुदाहृतः । मलनायैव तत्राऽपि न चेष्टैषां प्रवर्तते ।। (यो.बि.१४१) इति हेतोः मुक्त्युपायमलनाऽभावप्रयोजकः अयं = मुक्त्यद्वेषः । मुक्ताविव मुक्त्युपाये मुक्तिपथप्रस्थितेषु चाऽद्वेषान्मुक्त्युपायमलनाऽभावप्रयोजकत्वमिव मुक्तिपथप्रस्थितमलनाऽभावप्रयोजकत्वमपि स्वयमुन्नेयमस्य ।
હ મુક્તિઅદ્વેષપ્રાધાન્ય દ્વાવિંશિકા પ્રાશ છે પૂર્વસેવાના અનેક પ્રકારો ૧૨ મી બત્રીસીમાં બતાવ્યા. તેમાં મુક્તિઅષની પ્રધાનતાને દર્શાવતા ગ્રંથકારશ્રી કહે છે કે –
ગાથાર્થ :- પૂર્વસેવાના ઉપરોક્ત પ્રકારોમાં યોગીશ્વરો મુક્તિઅષને સહજતઃ વખાણે છે. કારણ કે મુક્તિઅદ્વેષથી મુક્તિઉપાયોમાં થતી પ્રવૃત્તિ વિનાશનું નિમિત્ત થતી નથી. (૧૩/૧)
હ મુક્તિઅદ્વેષ = શ્રેષ્ઠ પૂર્વસેવા છે ટીકાર્થ :- મોક્ષના ઉપાયો પણ જો સાંસારિક સુખના ઉપાય તરીકેની ઉત્કટ ઈચ્છાથી સેવવામાં આવે તો તે વિનાશનિમિત્ત જ થાય છે. પરંતુ, મુક્તિઅદ્વેષ હોય તો સાંસારિકસુખોપાયની તીવ્ર ઉત્કટ ઈચ્છા થઈ શકતી જ નથી. આમ મોક્ષના ઉપાયનો નાશ ન થવામાં મુક્તિઅદ્વેષ પ્રયોજક છે.(૧૩/૧) १. हस्तादर्श 'मलिना...' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
८९०
• मलनायाः दारुणपरिणामकारणता • द्वात्रिंशिका-१३/२ 'विषाऽन्नतृप्तिसदृशं तद्यतो व्रतदुर्ग्रहः । उक्तः शास्त्रेषु शस्त्राऽग्नि-व्यालदुर्ग्रहसन्निभः ।।२।।
विषेति । तद् = मुक्त्युपायमलनं विषाऽन्नतृप्तिसदृशं, आपाततः सुखाऽऽभासहेतुत्वेऽपि बहुतरदुःखाऽनुबन्धित्वात् । ___ मुक्तिद्वेषमलीमसाऽन्तःकरणास्तु मुक्त्युपायविनाशनायैव प्रवर्तन्ते । यथोक्तं योगसारप्राभृते → संज्ञानादिरुपायो यो निर्वृतेर्वर्णितो जिनैः । मलिनीकरणे तस्य प्रवर्तन्ते मलीमसाः ।। - (यो.सा.प्रा.८/२५) इति। मुक्त्युपायस्याऽऽराधनाद्यथानुत्तरं फलं तथा मलनादनर्थोऽपि दारुणः। यथोक्तं योगबिन्दौ → स्वाराधनाद्यथैतस्य फलमुक्तमनुत्तरम् । मलनातस्त्वनर्थोऽपि महानेव तथैव हि ।। - (यो.बि.१४२) इति। योगसारप्राभृतेऽपि 'आराधने यथा तस्य फलमुक्तमनुत्तरम् । मलिनीकरणे तस्य तथाऽनों बहुव्ययः ।।' (यो.सा.प्रा.८/२६) इत्युक्तम् । अन्यत्रापि → धर्मानुष्ठानवैतथ्यात्प्रत्यपायो महान् भवेत् । रौद्रदुःखौघजनको दुष्प्रयुक्तादिवौषधात् ।। ( ) इति गदितम् ।।१३/१।।
तदेवाह- "विषे'ति । 'विषान्नतृप्तिसदृशमि'ति । विषमिश्रितभोजनाद्यथोदरपूरणाऽविनाभावितुच्छतृप्तिमरणादिबलवदनिष्टाऽनुबन्धित्वाद्धेया तथा निदानादिना मुक्त्युपायमलनमिश्रज्ञानाद्याराधनातः भवान्तरीयाऽतितुच्छविषयसुखप्राप्तिरपि बहुतरदुःखाऽनुबन्धित्वात् = आपातरमणीयाऽऽभासिकसुखाऽधिक-दुर्ध्यानाऽनुविद्धरोगादिदुःख-दुर्गति-दोषाविलजन्म-जरा-मरणमयभवभ्रमणाद्यनिष्टाऽऽक्षेपकत्वाद् आपाततः = बाह्यदृष्ट्या सुखाऽऽभासहेतुत्वेऽपि = सुखहेतुत्वेनाऽऽभासमानत्वेऽपि परमार्थदृष्ट्या हेयैवेति भावः । उपलक्षणात् जिजीविषया पर्वतशिखरात् पतनं, चिकित्सायाञ्चापथ्यसेवनादिकमुदाहरणतयाऽवगन्तव्यम् । यथोक्तं योगबिन्दौ 'उत्तुङ्गारोहणात्पातो विपाऽन्नात्तृप्तिरेव च । अनर्थाय यथाऽत्यन्तं मलनाऽपि तथेक्ष्यताम् ।।' (यो.बि. १४३) इति। पञ्चवस्तुकेऽपि → जह चेव उ मोक्खफला आणा आराहिया जिणिंदाणं । संसारदुक्खफलया तह चेव विराहिया नवरं ।। जह वाहिओ अ किरियं पवज्जिङ सेवई अपत्थं तु । अपवण्णगाउ अहियं सिग्धं च स पावइ विणासं ।।
વિશેષાર્થ :- તીવ્ર ઉત્કટ ભોગતૃષ્ણા મોક્ષસાધનાને ખતમ કરે છે. બાહ્યરૂપે મોક્ષસાધના ચાલુ રહેવા છતાં જો અંતરમાં કારમી ભોગતૃષ્ણા સળગતી હોય તો તે મોક્ષસાધના સળગીને સાફ થઈ જાય છે. જો મુક્તિઅષસ્વરૂપ મુશળધાર વરસાદ વરસે તો ભોગતૃષ્ણાનો દાવાનળ બુઝાઈ જાય છે. તથા ત્યાર બાદ થતી મોક્ષસાધના જીવંતસ્વરૂપે વાસ્તવમાં ટકી શકે છે. આમ મોક્ષસાધનોનો ઉચ્છેદ ન થવા हेवामा मुस्लिमद्वेष महत्वनो ( म४वे छे. (१३/१)
ગાથાર્થ :- મોક્ષસાધનાને ખતમ કરવી તે ઝેરી ભોજનથી થતી તૃપ્તિ સમાન છે. કારણ કે વ્રતને ખરાબ રીતે ગ્રહણ કરવું તે શાસ્ત્રોમાં શસ્ત્ર, અગ્નિ અને સાપને ખરાબ રીતે પકડવા તુલ્ય કહેવાયેલ છે. (૧૩/૨)
ટીકાર્થ:- મોક્ષની સાધનાને ખતમ કરવી તે ઝેરી ભોજનથી થતી તૃપ્તિતુલ્ય છે. કારણ કે નિયાણાપૂર્વક મોક્ષસાધનને આરાધવાથી બાહ્ય રીતે તે સુખાભાસનો હેતુ થવા છતાં પણ (= સુખહેતુરૂપે ભાસવા છતાં પણ) ઢગલાબંધ દુઃખની પરંપરાને તાણી લાવનાર છે. આ જ કારણે યોગનું સ્વરૂપ દર્શાવનારા १. हस्तादर्श 'विषान्नतृप्त...' इति पाठः । २. हस्तादर्श 'शस्त्रग्नै' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
• अविधिकृताद् वरमकृतम् •
८९१ यद् (?यतः) = यस्माद् व्रतानां दुर्ग्रहोऽसम्यगङ्गीकारः (व्रतदुर्ग्रहः) उक्तः शास्त्रेषु = योगस्वरूपनिरूपकग्रन्थेषु (शस्त्राऽग्नि-व्यालदुर्ग्रहसन्निभः=) शस्त्राऽग्नि-व्यालानां यो दुर्ग्रहो = 'दुर्गृहीतत्वं तेन सन्निभः = सदृशः, असुन्दरपरिणामत्वात् ।।२।। एमेव भावकिरिअं पवज्जिउं कम्मवाहिखयहेऊ । पच्छा अपत्थसेवी कम्मं समज्जिणइ ।।
6 (पं.व.११९-२०-२१) इत्युक्तम् । अत एव धर्मो न भोगाभिष्वङ्गाय भगवता देशितः किन्तु भवोदधिनिस्तरणाय नौरिव । सम्मतञ्चेदं बौद्धानां अपि । तदुक्तं मज्झिमनिकाये अलग>पमसूत्रे → कुल्लूपमं वो, भिक्खवे, धम्मं देसेस्सामि नित्थरणत्थाय, नो गहणत्थाय 6 (म.नि. १।३।२।२४०, पृ.१८८) इति । कुल्लूपमं = नौकोपमं, शिष्टं स्पष्टम् । ____एतदेवोदाहरणान्तरेण समर्थयमान आह- 'यस्मादि'ति । व्यालो दुष्टभुजङ्गमलक्षणो बोध्यः, शिष्टं स्पष्टम् । यथोक्तं योगबिन्दौ → “अत एव च शस्त्राग्निव्यालदुर्ग्रहसन्निभः । श्रामण्यदुर्ग्रहोऽस्वन्तः शास्त्र उक्तो महात्मभिः ।।” + (यो.बि.१४४) इति । 'अविहिकया वरमकयमिति (जीवा.६१) जीवानुशासनवचनमप्यत्र यथार्थतया लब्धप्रतिप्ठं भवति । यथोक्तं योगशतकवृत्तौ ‘अविधेः प्रत्यवायहेतुत्वात्, अकृतोऽविधिकृतयोगाद्वरम्, असच्चिकित्सोदाहरणादिति (यो.श.५वृ.)। → अविहिकरणम्मि आणाविराहणा दुट्ठमेव ( (उप.प.८६७) इति उपदेशपदवचनमप्यत्राऽनुसन्धेयम् । एतेन → जह भोयणमविहिकयं विणासइ, विहिकयं जीयावेइ । तह अविहिकओ धम्मो देइ भवं, विहिकओ मुक्खं ।। - (सं.स.३५) इति सम्बोधसप्ततिकावचनमपि प्रागुक्तं(पृ.८१) व्याख्यातम् ।
योगसारप्राभृतेऽपि → तुङ्गाऽऽरोहणतः पातो यथा तृप्तिर्विषाऽन्नतः । यथाऽनर्थोऽवबोधादिमलिनीकरणे तथा ।। (यो.सा.प्रा.८/२७) अर्थकामाऽविधानेन तदभावः परं नृणाम् । धर्माऽविधानतोऽनर्थः तदभावश्च जायते ।। - (यो.सा.प्रा.८/७१) इत्युक्तम् । व्रतदुर्ग्रहस्योपलक्षणत्वात् अविधिवन्दनकरणादिकमप्यवगन्तव्यम् । यथोक्तं पञ्चाशके → होइ य पाएणेसा किलिट्ठसत्ताण मंदबुद्धीण। पाएण दुग्गइफला विसेसओ दुस्समाए उ ।। - (पञ्चा.३/४१) इति । एषा = कूटरूपकतुल्या वन्दना' इति पूर्वोक्तरीत्या(पृ.७०४) विज्ञेयम् ।।१३/२।। શાસ્ત્રોમાં કહેલ છે કે વ્રતોનો અનુચિત રીતે સ્વીકાર શસ્ત્ર, અગ્નિ અને સાપને ખરાબ રીતે પકડવા तुल्य छ, भ3 तेनुं ५२५॥ ५२ . (१3/२)
વિશેષાર્થ - વિષમય ભોજનથી તૃપ્તિ થાય ખરી, પરંતુ મોત પણ તેની સાથે જ જોડાયેલ છે. તે જ રીતે “આ સાધનાના ફળરૂપે આવતા ભવમાં હું ચક્રવર્તી બનું, નવમા કૈવેયકનો દેવ થાઉં” આમ નિયાણાપૂર્વક ચારિત્રપાલન કરવાથી બાહ્ય સુખ મળે ખરું. પણ તેની પાછળ દુર્ગતિની પરંપરા જોડાયેલ જ છે. માટે જ નિયાણું વગેરે પરમાર્થથી ત્યાજ્ય જ છે. તલવાર વગેરે શસ્ત્રને પકડવામાં ગફલત થાય તો તેના નિમિત્તે તલવાર પકડનારને જ નુકશાન થાય. અગ્નિ અને સાપને પકડવામાં ભૂલ થાય તો ભૂલ કરનાર તેનો ભોગ બને જ. આ જ રીતે નિયાણા વગેરેથી થતી આરાધનામાં પણ સમજી લેવું. १. 'दुर्ग्रही' इति मुद्रितप्रतौ ।
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
८९२
• મ દ્રશાપટાડનુજ્ઞા • द्वात्रिंशिका-१३/३ ननु 'दुर्गृहीतादपि श्रामण्यात्सुरलोकलाभः केषांचिद् भवतीति कथमत्राऽसुन्दरतेत्यत्राहग्रैवेयकाऽऽप्तिरप्यस्माद्विपाकविरसाऽहिता। मुक्त्यद्वेषश्च तत्रापि कारणं न क्रियैव हि ।।३।।
प्रैवेयकाप्तिरिति । अस्माद् = व्रतदुर्ग्रहात् ग्रैवेयकाऽऽप्तिरपि = शुद्धसमाचारवत्सु साधुषु चक्रवादिभिः पूज्यमानेषु दृष्टेषु सम्पन्नतत्पूजास्पृहाणां तथाविधाऽन्यकारणवतां च केषाञ्चिद्
साधुषु = तीर्थङ्करादि-साधुपर्यन्तेषु परैः चक्रवर्त्यादिभिः पूज्यमानेषु दृष्टेषु सत्सु सम्पन्नतत्पूजास्पृहाणां = उत्पन्नचक्रवर्त्यादिकर्तृकस्वकीयपूजाऽभिलाषाणां तथाविधाऽन्यकारणवतां = श्रुतसामायिकादिकारणशालिनां, यथोक्तं बृहत्कल्पभाष्ये → दणं जिणवराणं पूर्व अन्नेण वा वि कज्जेण । सुयलंभो ૩ મધ્યે વિન્ન થયેળ વળી || ૯ (વૃક.મી.૭૦૧) ત્તિ | હુ¢ વિશેષાવશ્યમાણે પિ → तित्थंकराइपूयं दगुणन्नेण वा वि कज्जेण । सुयसामाइयलंभो होज्जाऽभव्वस्स गंठिम्मि ।। 6 (वि.आ.भा.१२१९) इति । तवृत्तिलेशस्तु → अर्हदादिविभूतिमतिशयवतीं दृष्ट्वा 'धर्माद् एवंविधा देवत्व-राज्यादयो वा प्राप्यन्ते' इत्येवमुत्पन्नबुद्धेः अभव्यस्याऽपि ग्रन्थिस्थान प्राप्तस्य 'तद्विभूतिनिमित्तमिति शेषः । देवत्व-नरेन्द्रत्व-सौभाग्य-रूप-बलादिलक्षणेनाऽन्येन वा प्रयोजनेन सर्वथा निर्वाणश्रद्धारहितस्याऽ
અહીં એક બાબત ખાસ ધ્યાનમાં રાખવી કે ચારિત્રધર્મ વગેરેની આરાધના દુર્ગતિનું કારણ નથી. પરંતુ તેમાં નિયાણ ભળવાથી આધ્યાત્મિક નુકશાન થાય છે. તેથી નુકશાનકારક ધર્મારાધના નથી. પણ તેની સાથે સંકળાયેલ નિયાણુ, આશાતના વગેરે જ છે. માટે ધર્મારાધના છોડવાની નથી, પરંતુ નિયાણુ, આશાતના વગેરે મારક તત્ત્વોને જ છોડવાના છે. ગળામાં ગુમડું થાય તો દવા વગેરે દ્વારા ગુમડું દૂર કરવાનું હોય, ગળું કાપવાનું ના હોય. ગળું = ધર્મારાધના. ગુમડું = નિયાણુ, આશાતના વગેરે. માટે અહીં ધર્મદેશકે આ વિવેકદૃષ્ટિને ખાસ લક્ષમાં રાખવી કે ધર્મને ભૂંડો કહીને જનમાનસમાંથી ધર્મનો મહિમા ઓસરી જાય તેવી ગંભીર ભૂલ કદિ ન કરવી. ધર્મદશકે પોતાનો આશય ઉજળો રાખવાની સાથે શબ્દપ્રયોગ પણ વિવેકભર કરવો. (૧૩/૨).
નિયાણા વગેરેના લીધે ખરાબ રીતે ગ્રહણ કરેલા સાધુપણાથી પણ કેટલાક જીવોને દેવલોકનો લાભ તો દેખાય છે. તો પછી મુક્તિઉપાયવિનાશમાં કે શ્રમણ્યદુર્રહમાં અસુંદરતા કેવી રીતે ? આ પ્રશ્નનો જવાબ આપતા ગ્રંથકારશ્રી જણાવે છે કે –
ગાથાર્થ:-મહાવ્રતને ખરાબ રીતે ગ્રહણ કરવાથી થતી રૈવેયક સ્વર્ગની પ્રાપ્તિ પણ પરિણામે વિરસ અને અહિતકારી જ છે.અને રૈવેયકની પ્રાપ્તિમાં પણ મુક્તિષ જ કારણ છે, માત્ર ક્રિયા નહિ.(૧૩/૩)
હ નિયાણાથી મળનાર સ્વર્ગ પણ નુક્શાનારી છે. ટીકાર્ય - નિયાણાના લીધે મહાવ્રતને ખરાબ રીતે ગ્રહણ કરવાથી થતી રૈવેયક પ્રાપ્તિ પણ પરિણામે વિરસ-નીરસ છે. કહેવાનો મતલબ એ છે કે શુદ્ધ આચારવાળા સાધુઓની ચક્રવર્તી વગેરે દ્વારા પણ પૂજા થતી જોઈને “મારી પણ આ રીતે ચક્રવર્તી વગેરે દ્વારા પૂજા ક્યારે થશે ?' આ રીતે સ્પૃહા ઉત્પન્ન થવાથી દીક્ષા લઈને શ્રુતસામાયિક, દ્રવ્ય ચારિત્રપાલન વગેરે અન્ય કારણો હાજર થતાં કેટલાક સમ્યગ્દર્શનભ્રષ્ટ જીવોને પણ નિયાણાગર્ભિત આરાધના વગેરેથી નવમો રૈવેયક મળી જાય તો પણ ૨. ‘કુરી' તિ મુકિતપ્રતો !
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
• व्यापन्नदर्शनानां ग्रैवेयकलाभ-परिणामविमर्शः .
८९३ ___व्यापन्नदर्शनानामपि प्राणिनां नवमग्रैवेयकप्राप्तिरपि विपाकविरसा = बहुतरदुःखाऽनुबन्धभव्यस्याऽपि श्रुतसामायिकमात्रस्य लाभो भवेत्, तस्याप्येकादशाङ्गपाठाऽनुज्ञानात् - (वि.आ.भा.१२१९ मलधारवृत्ति) इत्येवं वर्तते ।
तदुक्तं आवश्यकनियुक्तिवृत्तौ श्रीमलयगिरिसूरिभिरपि → अभव्यस्यापि कस्यचिद् यथाप्रवृत्तिकरणतो ग्रन्थिमासाद्य अर्हदादिविभूतिसंदर्शनतः प्रयोजनान्तरतो वा प्रवर्तमानस्य श्रुतसामायिकलाभो भवति - (आ.नि.१०७ मल.वृ.) इति । व्यापन्नदर्शनानां = वान्तसम्यग्दर्शनानां (बृहत्सङ्ग्रहणिवृत्ति-१६५ मलय.) निलवानां अपि प्राणिनां तथाविधचारित्रवतां नवमग्रैवेयकप्राप्तिः । यथोक्तं देवेन्द्रस्तवप्रकीर्णके → गेविज्जेहिं न सक्का उववाओ अन्नलिंगेण ।। जे दंसणवावन्ना लिंगग्गहणं करेंति सामण्णे । तेसिंपि य उववाओ उक्कोसो जाव गेवेज्जा ।।
6 (दे.स्त. १६७-८) इति । हरिभद्रसूरिभिरपि पञ्चवस्तुके → जे दसणवावन्ना लिंगग्गहणं करिति सामन्ने । तेसिं पिय उववाओ उक्कोसो जाव गेविज्जा ।। - (पं.व.१०३९) इति कथितम् । चारित्रं लब्ध्वाऽपि, शास्त्राण्यधीत्याऽपि, ग्रैवेयकमुपलभ्याऽपि ते निजप्रकृतिं नैव त्यजन्ति । तदुक्तं समयसारे अपि → ण मुयइ पयडिमभव्वो सुदृवि अज्झाइऊण सत्थाणि । गुडदुद्धं पि पिबंता ण पण्णया णिव्विसा हुंति ।। - (स.सा.३१७) इति । → यावज्जीवं पि वे बालो पिण्डतं पयिरुपासति । न सो धम्मं विजानाति दब्बी सूपरसं यथा ।। - (ध.प.५/५) इति धम्मपदवचनमपि दूरभव्याऽभव्यलक्षणबालमधिकृत्य सङ्गच्छत इति द्रष्टव्यम् ।
अत एव नवमग्रैवयकप्राप्तिरपि विपाकविरसा इति । 'ते हि प्रैवेयकेभ्यः च्युताः निर्वाणबीजस्यैकान्तेनाऽसत्त्वेनेहोदीर्णदुर्निवारमिथ्यात्वादिमोहाः । अत एव सर्वेष्वप्यकार्येष्वस्खलितप्रवृत्तयो नरकादिपातहेतुमुपायं पापप्राग्भारं पश्चादधस्तान्नरकभाजो भवन्तीति (यो.बि.१४५वृ.) योगबिन्दुवृत्तिकृतः ।
एतेन → आत्मानं च ते जन्ति ये स्वर्गप्राप्तिहेतूनि कर्माणि कुर्वन्ति - (य.वे.उव्व.४०/३) इति यजुर्वेदोव्वटभाष्यवचनमपि व्याख्यातम् । नवमग्रैवेयकसुखमभव्यानां परै राजससुखतया कक्षीक्रियते । तदुक्तं गणेशगीतायां → विषयाणां तु यो भोगो भासतेऽमृतवत्पुरा । हालाहलमिवाऽन्ते यद् राजसं सुखमीरितम् ।। - (ग.गी.११/२३-२४) इति । प्रकृताऽऽचारपालनमपि तन्त्रान्तरे राजसकर्मतयैवाऽभिमतम् । तदुक्तं गणेशगीतायां → यद् बहुक्लेशतः कर्म कृतं यच्च फलेच्छया । क्रियमाणं नृभिदम्भात्कर्म राजसमुच्यते ।। - (ग.गी.११/१५-१६) इति ।
तदीयतपःप्रभृतिकमपि → ऋद्ध्यै सत्कारपूजार्थं सदम्भं राजसं तपः - (ग.गी.११/५) इति गणेशगीतानुसारेण राजसे तपसि परैस्समवतार्यते । → हेतुहीनमसत्यं च देहात्मविषयं च यत् । असदल्पाऽर्थविषयं तामसं ज्ञानमुच्यते ।। - (ग.गी.११/१३) इति गणेशगीतावचनाऽनुसारेणाऽभव्यज्ञानस्य तामसत्वमापद्यते । अत एव न तज्ज्ञानस्य मोक्षप्रापकत्वसम्भवः । तदुक्तं योगतत्त्वोपनिषदि योगशिखोपनिषदि તે દેવલોક ભવિષ્યમાં ઢગલાબંધ દુઃખ-દુર્ગતિ-દોષોની પરંપરાને તાણીને લાવનાર હોવાથી પરિણામે નીરસ અને પરમાર્થથી અહિતકારી જ છે. જેમ ચોરીથી મેળવેલી પુષ્કળ વિભૂતિ પરમાર્થથી અનિષ્ટ છે, અહિતકારી
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
८९४
• निदानकरणे बन्धनानुच्छेदः • द्वात्रिंशिका-१३/३ बीजत्वेन परिणतिविरसा अहिता = अनिष्टा तत्त्वतः, चौर्याऽर्जितबहुविभूतिवदिति द्रष्टव्यम् । च → योगहीनं कथं ज्ञानं मोक्षदं भवति ध्रुवम् + (यो.त.१४, यो.शि.१/१३) इति । → विषयानभिसन्धाय यश ऐश्वर्यमेव वा। अर्चादावर्चयेद्यो मां पृथग्भावः स राजसः ।। - (क.दे.सं.५/९) इति कपिलदेवहूतिसंवादवचनाद् विवक्षिताऽभव्यो राजसोऽवगन्तव्यः इत्येवमन्यदपि तन्त्रान्तरमतमत्र योज्यं यथागमम् । ____ अकालश्रामण्यप्रयोगोपनीतत्रैवेयकादिसुखसिद्धिः सन्निपाते सदौपधयोगसौख्यतुल्या ज्ञातव्या । यथा सदौषधं क्षणमात्रं स्वसम्बन्धसामर्थ्यादसाध्ये नव्यज्वरादिव्याधौ सौख्यमुपनयति तदनु च समधिकव्याधिप्रकोपाय सम्पद्यते तथाऽधिकृतश्रामण्यमपक्वभव्यत्वानां सत्त्वानां ग्रैवेयकादिषु बाह्यसुखमात्रमाधाय, पश्चात् पर्यायेण नरकादिदुर्गतिप्रवेशफलं सम्पद्यते । एतेन → अप्रशान्तमतौ शास्त्रसद्भावप्रतिपादनम् । दोषायाऽभिनवोदीर्णे शमनीयमिव ज्वरे ।। - (द्वा.द्वा.१८/२८, लो.त.नि.७) इति सिद्धसेनीयद्वात्रिंशिकालोकतत्त्वनिर्णयकारिकाऽपि प्रागुक्ता(पृ.७०६) व्याख्याता । ततश्च प्रकृतेऽभव्यादीनां मिथ्यात्वमोहितमतित्वात् परमार्थतो अवेयकादिसुखयोगोऽपि दुःखमेव । उपहतनयनस्य सम्यग्पाऽदर्शनमिव मिथ्यादृष्टेः परमार्थतः समुपस्थितविपुलसौख्याऽननुभव एव बोध्यः। यथोक्तं उपदेशपदे → कह णु अकालपओगे एत्तो गेवेज्जगाइसुहसिद्धी । णणु साहिगओसहजोगसोक्खतुल्ला मुणेयव्वा ।। कुणइ जह सन्निवाए सदोसहं जोगसोक्खमेत्तं तु । तह एयं विण्णेयं अणोरपारम्मि संसारे ।। ण य तत्तओ तयंपि हु सोक्खं मिच्छत्तमोहियमइस्स । जह रोद्दवाहिगहियस्स ओसहाओ वि तब्भावे ।। जह चेवोवहयणयणो सम्मं रूवं ण पासई पुरिसो । तह चेव मिच्छदिट्ठी विउलं सोक्खं न पावेइ ।।
6 (उ.प.४३८-४३९-४४०-४४१) इति ।।
निदानादिपूर्विका नवमवेयकप्राप्तिरपि तत्त्वतोऽनिष्टा चौर्याऽर्जितबहुविभूतिवत् । निदानादेश्चौर्यरूपताऽत्र भावनीया । अत एव न सा श्लाघ्या । यथोक्तं योगबिन्दौ → ग्रैवेयकाप्तिरप्येवं नाऽतः श्लाघ्या सुनीतितः । यथाऽन्यायाऽर्जिता सम्पद् विपाकविरसत्वतः।। -- (यो.बि.१४५) इति । नवमग्रैवेयकभोगाऽऽशयात् पाल्यमानं द्रव्यचारित्रमपि पारमार्थिकधर्मपुरुषार्थतया न गण्यते । प्रकृते → अनागतसुखाऽऽशया प्रत्युपस्थितसुखत्यागो न पुरुषार्थः - (प.प्रा.पृ.१४) इति पद्मप्राभृतकवचनमपि स्मर्तव्यम् । अत एव देवलोकनिदानकरणेनाऽखण्डद्रव्यश्रामण्यपालनेऽपि तस्य बन्धनानि न समुच्छिद्यन्ते ।।
बौद्धानामप्यभिमतमिदम् । तदुक्तं मज्झिमनिकाये → कतमास्स पञ्च चेतसो विनिवन्धा असमुच्छिन्ना होन्ति ? इध भिक्खवे, भिक्खु कामे अवीतरागो होति अविगतच्छन्दो अविगतपेमो, अविगतपिपासो, अविगतपरिळाहो अविगततण्हो । एवमस्यायं पढमो चेतसो विनिबन्धो असमुच्छिन्नो होति । पुन च परं, भिक्खवे, भिक्खु काये अवीतरागो होति... एवमस्सायं दुतियो चेतसो विनिबन्धो असमुच्छिन्नो होति । पुन च परं, भिक्खवे, भिक्खु रूपे अवीतरागो होति.... एवमस्सायं ततियो चेतसो विनिबन्धो असमुच्छिन्नो होति। पुन च परं, भिक्खवे, भिक्खु यावदत्थं उदरावदेहकं भुजित्वा सेय्यसुखं पस्ससुखं मिद्धसुखं अनुयूत्तो विहरति... एवमस्सायं चतुत्थो चेतसो विनिबन्धो असमुच्छिन्नो होति । पुन च છે તેમ નિયાણાથી મેળવેલો નવમો ગ્રેવેયક-દેવલોક પણ પરમાર્થથી અનિષ્ટ છે - એમ સમજી લેવું.
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
• प्रज्ञापनादिविरोधपरिहारः •
८९५ तत्राऽपि = नवमग्रैवेयकप्राप्तावपि च मुक्त्यद्वेषः कारणं, न केवला क्रियैव हि = अखण्डद्रव्यश्रामण्यपरिपालनलक्षणा । परं, भिक्खवे, भिक्खु अञ्जतरं देवनिकायं पणिधाय ब्रह्मचरियं चरति ‘इमिनाहं सीलेन वा वतेन वा तपेन वा ब्रह्मचरियेन वा देवो वा भविस्सामि देवातरो वा'ति... एवमस्सायं पञ्चमो चेतसो विनिबन्धो असमुच्छिन्नो होति - (म.नि. चेतोखिलसुत्त- १।३।१८६) इति यथागममत्र योजनीयं स्व-परतन्त्रमर्मवेदिभिः । प्रकृते →
कार्यं कारयते शश्चन्नाना वैचित्र्यसङ्कुलम् । संस्काराऽनुचरा जीवा वर्तन्ते सर्वथा खलु ।। वासनोत्पन्नसंस्कारा अभिबध्नन्ति प्राणिनः । आसक्तिरेव मूलञ्च बन्धनस्याऽस्य कारणम् ।। संस्कारो वासनाजन्यः संस्कारात् कर्म जायते । वासनोत्पद्यते भूयः कर्मणो नाऽत्र संशयः ।। वासनायाः पुनर्विज्ञाः ! संस्कारो जायते ध्रुवम् । सदैव वासनाचक्रं जीवानाञ्च गतागतम् ।।
6 (शं.गी.९/८८-९१) इति शम्भुगीतोक्तिप्रबन्धोऽपि यथागममनुयोज्यो विचक्षणैः । एवमेव → न श्रेयांसं पापीयान् अभ्यारोहति - (ता.बा.२।१।४) इति ताण्ड्यब्राह्मणवचनमपि व्याख्येयम् ।
नवमग्रैवेयकप्राप्तौ अपि मुक्त्यद्वेषः कारणं, न केवला अखण्डद्रव्यश्रामण्यपरिपालनलक्षणा क्रियैव ।
यत्तु मलयगिरिसूरिभिः प्रज्ञापनावृत्तौ → मिथ्यादृष्टय एवाऽभव्या भव्या वा श्रमणगुणधारिणो निखिलसामाचार्यनुष्ठानयुक्ता द्रव्यलिङ्गधारिणोऽसंयतभव्यद्रव्यदेवाः प्रतिपत्तव्याः । तेऽपीहाऽखिलकेवलक्रियाप्रभावत उपरितनौवेयकेषूत्पद्यन्त एवेति । असंयताश्च ते, सत्यप्यनुष्ठाने चारित्रपरिणामशून्यत्वात् + (प्रज्ञा.पद-२०/सू. १४७० वृत्ति) इत्युक्तं, यदपि च अभयदेवसूरिभिः स्थानाङ्गवृत्तौ → प्राणातिपातविरत्यादीनां दीर्घायुषः शुभस्यैव निमित्तत्वात् + (स्था.४ ।४ ।३७३) इत्युक्तं तत्तु बहिरङ्गकारणप्राधान्यप्रेक्षिनयाऽपेक्षया बोध्यम् । इह चाऽखण्डद्रव्यश्रामण्यपरिपालनस्यान्तरङ्गकारणत्वमपोह्यते । एतेन → सो दव्वसंजमेणं पगरिसरुवेण जिणुवदितुणं + (ध.सं.७७७) इति द्रव्यसंयमस्य ग्रैवेयकोपपातकारणतादर्शकं धर्मसङ्ग्रहणिवचनमपि व्याख्यातम् । ___ यद्वा तत्र क्रियानयाऽपेक्षयोक्तं इह तु भावनयापेक्षयोक्तम् । एतेन → न हि धर्माभिरक्तानां लोके किञ्चन दुर्लभम् - (वा.रा.उत्तरकाण्ड-१०।१६) इति वाल्मीकिरामायणवचनमपि व्याख्यातम् । यद्वा → जे दंसणवावन्ना, लिंगग्गहणं करिति सामन्ने । तेसि पि य उववाओ, उक्कोसो जाव गेविज्जे ।। उववाओ एएसिं, उक्कोसो होइ जाव गेविज्जा । उक्कोसेण तवेणं, नियमा निग्गंथरूवेणं ।। - (बृ. सं.१६५-१६६) इति बृहत्सङ्ग्रहण्यां श्रीजिनभद्रगणिक्षमाश्रमणैः चारित्रपरिणामशून्यत्वापेक्षया नवमग्रैवेयकलाभं प्रति क्रियायाः कारणत्वमुक्तम्, इह तु चारित्रक्रियोचितभावशून्यक्रियोपसर्जनभावेन प्रतिवन्धकाभावगतकारणताप्राधान्यार्पणयोक्तम् । एतेन → भावशून्याऽपि जीवानां सुखाय धार्मिकी क्रिया । तद्ग्रैवेयक-सम्भूतिरभव्येऽप्यर्हता मता ।। - (अर्ह.गी. १८/१९) इति अर्हद्गीतावचनमपि व्याख्यातम्, मुक्त्यद्वेषलक्षणभावसम्पन्नत्वेऽपि रत्नत्रयसमुचितभावशून्यत्वप्राधान्यविवक्षया तदुपपत्तेः ।
વળી, નવમા સૈવેયકની પ્રાપ્તિમાં પણ માત્ર અખંડ દ્રવ્યચારિત્રપાલનસ્વરૂપ ક્રિયા જ કારણ નથી. પરંતુ મુક્તિઅદ્દેષ કારણ છે.
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
८९६
• प्रज्ञापनावृत्तिपरिष्कारः • द्वात्रिंशिका-१३/४ तदुक्तं- “अनेनाऽपि प्रकारेण द्वेषाऽभावोऽत्र तत्त्वतः । हितस्तु यत्तदेतेऽपि तथाकल्याणभागिनः ।।” (यो.बि.१४६) इति ।।३।। लाभाद्यर्थितयोपाये फले चाऽप्रतिपत्तितः। व्यापन्नदर्शनानां हि न द्वेषो द्रव्यलिङ्गिनाम् ।।४।।
यद्वा प्रज्ञापनावृत्त्यादौ ‘घृतं दहतीति न्यायेन क्रियायाः कारणत्वमुक्तं, इह तु 'घृतसहचरितोष्णता दहनव्यक्तिर्वा दहती'ति न्यायेन मुक्त्यद्वेषस्याऽखण्डद्रव्यश्रामण्यपरिपालनसहचरितस्य हेतुत्वमाविष्कृतमिति न कश्चिद् विरोधः यथाप्रयोजनं विविधनयानुसारित्वात् पारमेश्वरप्रवचनस्येति भावनीयम् । ___ ग्रैवेयकाऽऽप्तौ मुक्त्यद्वेषस्य कारणत्वे योगबिन्दुसंवादमाह- ‘अनेनाऽपी'ति । तद्वृत्तिस्त्वेवम् - ‘अनेनाऽपि प्रकारेण = लब्धिपूजाद्यर्थत्वरूपेण, किंपुनरितरथेत्यपिशब्दार्थः, द्वेषाऽभावः = मुक्त्यमत्सरः अत्र = द्रव्यश्रामण्ये तत्त्वतः = ऐदम्पर्यात् हितस्तु = हितः पुनः, न तु द्रव्यक्रियैव, यत् = यस्मात् कारणात् तत् = तस्मात् एतेऽपि = द्रव्यश्रामण्यभाजः किम्पुनस्तदन्य इत्यपिशब्दार्थः, तथाकल्याणभागिनः = ग्रैवेयकाद्युत्पत्तिरूपश्रेयःस्थानभाजनमिति (यो.बिं.१४६ वृ.) ।
यत्तु प्रज्ञापनावृत्तौ मलयगिरिसूरिभिः → मायिनः = उत्कटरागद्वेषा इत्यर्थः, ते च ते मिथ्यादृष्टयश्च = मायिमिथ्यादृष्टयः, तथारूपा उपपन्नकाः = मायिमिथ्यादृष्ट्युपपन्नकाः । तद्विपरीताः = अमायिसम्यग्दृष्ट्युपपन्नकाः । इह मायिमिथ्यादृष्ट्युपपन्नकग्रहणेन नवमग्रैवेयकपर्यन्ताः परिगृह्यन्ते - (प्र. पद१५/उ.१/९९८ वृत्ति) इत्येवं नवमग्रैवेयकोपपन्नमिथ्यादृष्टिसूत्कटराग-द्वेषवत्त्वमुक्तं तत्तु ओघतोऽनन्तानुबन्धिकषायोदयापेक्षयाऽवगन्तव्यम्, न तु मुक्तितदुपायादिगोचरोत्कटद्वेषापेक्षया, अन्यथा नवमग्रैवेयकोपपातानुपपत्तेरित्यवधेयम् ।।१३/३ ।।।
યોગબિંદુ ગ્રંથમાં શ્રીહરિભદ્રસૂરિજી મહારાજે જણાવેલ છે કે – આ રીતે લબ્ધિ-પૂજા વગેરેની અર્થિતાથી પણ દ્રવ્યચારિત્રમાં તાત્પર્યથી અદ્વેષ જ હિતકારી છે. કારણ કે તેના પ્રભાવથી દ્રવ્યચારિત્રવાળા અભવ્ય, સમકિતભ્રષ્ટ વગેરે જીવો રૈવેયક આદિ પ્રાપ્તિ સ્વરૂપ કલ્યાણના ભાગી બને છે. ૯ (૧૩/૩)
હ નવમવેયíપાદક મુક્તિઅદ્વેષ છે વિશેષાર્થ :- લબ્ધિ, યશ-કીર્તિ, રૈવેયક વગેરે ઉચ્ચકક્ષાના દેવલોક વગેરેની પ્રાપ્તિનું મજબૂત સાધન દ્રવ્યચારિત્રપાલન છે - આવો નિર્ણય કોઈ પણ રીતે થઈ ગયા પછી તે ફળની દઢ કામનાથી દ્રવ્યચારિત્રપાલન કરી, નિયાણ કરીને નવમો ગ્રેવેયક વગેરે ફળ નિતવ, અભવ્ય, અચરમાવર્તી વગેરે જીવો મેળવે છે. તેમાં દ્રવ્યચારિત્રપાલન કરતાં વધુ મહત્ત્વનો ફાળો મુક્તિઅદ્વેષ ગુણનો છે. મુક્તિદ્વેષ કે મુક્તિસાધનષ હોય તો દ્રવ્યચારિત્ર ઉગ્ર રીતે પાળવા છતાં નવમો ગ્રેવેયક મળી ન જ શકે. આથી भुस्तिमद्वेष सुध पडु २४ लाम.. मने महत्वनो छ - मेम सिद्ध थाय छे. (१3/3)
ત્યારે મુક્તિદ્વેષ કેમ નથી હોતો ? તે વાતની સિદ્ધિ કરતા ગ્રંથકારશ્રી જણાવે છે કે
ગાથાર્થ :- સમકિતભ્રષ્ટ દ્રવ્યચારિત્રધરોને ચારિત્ર વગેરે મુક્તિઉપાયમાં દ્વેષ ન થવાનું કારણ એ છે કે ચારિત્રાદિથી થનારા સ્વર્ગાદિ બાહ્યલાભ વગેરેનો તે અર્થી છે, ઈચ્છુક છે. તથા મોક્ષને તો તે मानतो ४ नथी. भाटे तभi ५ तेने द्वेष नथी. (१3/४)
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
• रागसामग्र्यां द्वेषानवकाशः •
८९७ लाभेति । व्यापन्नदर्शनानां हि द्रव्यलिगिनां उपाये = चारित्रक्रियादौ लाभाद्यर्थितया एव न द्वेषो, रागसामग्र्यां द्वेषाऽनवकाशात् । फले च मोक्षरूपे अप्रतिपत्तित एव न द्वेषः । न हि ते मोक्षं स्वर्गादिसुखाद् भिन्न प्रतियन्ति यत्र द्वेषाऽवकाशः स्यात् । स्वर्गादिसुखाऽभिन्नत्वेन प्रतीयमाने तु तत्र तेषां राग एव ।
एतदेव समर्थयमान आह- 'लाभे'ति । उपाये = स्वेष्टस्वर्गादिसाधनतया विज्ञाते मुक्त्युपायभूते चारित्रक्रियादौ लाभाद्यर्थितयैव = चारित्राऽनुष्ठानादिपालनाऽधीन-स्वर्गादिलाभ-लब्धि-पूजाधभिलाषशालितयैव न द्वेषो भवितुमर्हति, रागसामग्र्यां = स्वकीयाभिलाषगोचरस्योपाये प्रेक्षावतां द्वेषाऽनवकाशात्, अन्यथा प्रेक्षावत्ताहानेः । न च स्वेष्टसाधनेऽपि बलवद्वेष्योत्पादके मरणोत्पादकविषमिश्रितान्नादाविव बुभुक्षूणां प्रेक्षावतां द्वेषदर्शनात् चारित्रक्रियादावपि व्यापन्नदर्शनानां द्रव्यलिङ्गिनां द्वेष आवश्यकः, तस्य द्वेष्यापवर्गोत्पादकत्वादिति वाच्यम्, मोक्षरूपे फले च = चारित्रक्रियादिफले हि अप्रतिपत्तित एव = अनभ्युपगमादेव न द्वेषो भवितुमर्हति । न ह्यज्ञाते द्वेषसम्भवः ।
अथ शास्त्रादेव मोक्षाऽवगमात् चारित्रादौ मोक्षफलकत्वज्ञानाच्चोभयत्र द्वेषस्याऽपरिहार्यत्वमिति चेत्? मैवम्, द्रव्यश्रामण्यदशायां शास्त्रात् मुक्त्यवगमेऽपि मुक्तौ दीर्घकालीनत्व-दुःखाऽमिश्रितत्वादिरूपेण स्वेष्टस्वर्गादिसुखाऽभिन्नत्वप्रतिपत्तेः द्वेषाऽनवकाशात् । न हि ते = व्यापन्नदर्शना द्रव्यलिङ्गिनो मोक्ष स्वर्गादिसुखाद् भिन्न प्रतियन्ति = स्वारसिकप्रतीतिमारोहयन्ति, येन कारणेन यत्र स्वेष्टस्वर्गादिसुखभिन्नत्वेन प्रतीते मोक्षे द्वेषावकाशः स्यात् । स्वर्गादिसुखभिन्नत्वेन मुक्तिप्रतीतौ तु तत्र द्वेषः स्यादपि । न चैवमस्ति । अतो न तत्र द्वेप इत्यर्थः । न चाऽस्तु तर्हि स्वर्गादिसुखाऽभिन्नत्वेनाङ्गीकृते मोक्षे तेषां द्वेषः, व्यापनदर्शनत्वादिति वक्तव्यम्, तेषां स्वर्गादिसुखस्याऽतिप्रियत्वेन स्वर्गादिसुखाभिन्नत्वेन प्रती-यमाने तु तत्र = मोक्षे तेषां व्यापन्नदर्शनानां द्रव्यलिङ्गिनां राग एव भवितुमर्हति ।
___ ननु श्रामण्यदशायां ‘कृत्स्नकर्मक्षयो मोक्षः, सच्चिदानन्दमयोऽपवर्गः, निरुपाधिकात्मावस्था मुक्तिः, मोक्षे स्वर्गानन्तगुणं सुखमि'त्यादिशास्त्रावगमे स्वर्गादिसुखभिन्नस्य मोक्षस्य प्रतीतिप्पन्नदर्शनानामप्य
ટીકાર્ય - સમ્યગ્દર્શનભ્રષ્ટ એવા દ્રવ્યચારિત્રધરોને મોક્ષના ઉપાયભૂત ચારિત્રની ક્રિયા વગેરેમાં દ્વેષ નથી સંભવતો. કારણ કે ચારિત્રપાલનજન્ય સ્વર્ગઆદિના લાભની તેને ગરજ છે. પોતાને ગમતી ચીજનું સાધન તો રાગનું સાધન છે. અને રાગની સાધન-સામગ્રીમાં દ્વેષ થવાની શક્યતા રહેતી જ નથી. (માટે સ્વર્ગાદિની લાલસાથી દ્રવ્યચારિત્ર પાળનારા મિથ્યાષ્ટિ જીવોને સ્વર્ગસાધન તરીકે જણાતા ચારિત્રપાલનમાં ત્યારે દ્વેષ ન જ સંભવે. બાકી તો કોઈના દબાણ વિના, પોતાની મરજીથી નિરતિચાર ચારિત્રપાલન થઈ જ ન શકે.)
મોક્ષરૂપ ફળ પ્રત્યે તેવા જીવને દ્વેષ હોવાની શક્યતા એટલા માટે નથી કે મોક્ષને તે માનતો જ નથી. તેઓ સ્વર્ગાદિ સુખથી ભિન્ન સ્વરૂપે મોક્ષને સ્વીકારતા જ નથી કે જેમાં તેઓને દ્વેષ થવાની શક્યતા ઉભી થાય. સ્વર્ગ વગેરેના સુખથી અભિન્નરૂપે પ્રતીત થતા એવા મોક્ષમાં તો તેઓને રાગ જ હોય છે.
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
८९८
• अवेयकगामिनां मुक्त्यद्वेषोपपादनम् • द्वात्रिंशिका-१३/४ वस्तुतो भिन्नस्य तस्य प्रतीतावपि स्वेष्टविघातशङ्कया तत्र द्वेषो न स्यादिति द्रष्टव्यम् ।।४।। नाविलैवेति शङ्कायामाह- वस्तुतो भित्रस्य = स्वर्गादिसुखान्यस्य तस्य = मोक्षस्य जैनश्रमणलिङ्गग्रहणदशायां → जं देवाणं सोक्खं सव्वद्धापिंडियं अणंतगुणं । ण य पावइ मुत्तिसुहं णंताहिं वग्गवग्गूहिं ।। 6 (औप. ४३/१४) इति औपपातिकसूत्रवचनात्, → अउलं सुहसंपत्ता उवमा जस्स नत्थि उ (उत्त.३६/६६) इति उत्तराध्ययनसूत्रवचनात्, → सुरगणसुहं समत्तं सव्वद्धापिंडियं अणंतगुणं । णवि पावइ मुत्तिसुहं णंताहिं वग्गवग्गूहिं ।। - (प्रज्ञा.२/१७१ + दे.स्त.२९८ + तीर्थो.१२४८) इति प्रज्ञापनासूत्र-देवेन्द्रस्तवप्रकीर्णक-तीर्थोद्गालीप्रकीर्णकवचनात्, → अट्ठविहकम्मवियडा सीदीभूदा णिरंजणा णिच्चा । अट्ठगुणा कयकिच्चा, लोयग्गणिवासिणो सिद्धा ।। - (पं.सं.१।३१) इति पञ्चसङ्ग्रहवचनात्, → चक्किकुसफणिसुरेंदेसु अहमिदे जं सुहं तिकालभवं । तत्तो अणंतगुणिदं सिद्धाणं खणसुहं होदि ।। - (त्रि.सा.५६०) इति त्रिलोकसारवचनात् प्रतीतावपि,
यद्वा तन्त्रान्तराऽभ्यासकाले → यतो वाचो निवर्तन्ते अप्राप्य मनसा सह । आनन्दं ब्रह्मणो विद्वान् न बिभेति कदाचन ।। - (तै.२/४/१) इति तैत्तिरीयोपनिषद्वचनात्, → नैव वाचा न मनसा प्राप्तुं शक्यो न चक्षुषा ६ (कठो.२/३/१२) इति कठोपनिषद्वचनात्, → यतो वाचो निवर्तन्ते विकल्पकलनाऽन्विताः । विकल्पसङ्ख्यात् जन्तोः पदं यदवशिष्यते ।। (अन्न.२/३३) इति अन्नपूर्णोपनिषद्वचनात्, → अनिरूप्यस्वरूपं यन्मनोवाचामगोचरम् । सत्समृद्धं स्वतःसिद्धं शुद्धं बुद्धमनीदृशम् ।। ८ (अध्या.६३) इति अध्यात्मोपनिषद्वचनात्, → यतो वाचो निवर्तन्ते निमित्तानामभावतः । निर्विशेषे परानन्दे कथं शब्दः प्रवर्तते ? ।। 6 (कठ.३१-३२) इति कठरुद्रोपनिषद्वचनात्, → यद् वै वाङ् नाऽऽक्रामति मनसा सह - (गणेशो.३/१) इति गणेशोत्तरतापिन्युपनिषद्वचनात्, → यतो वाचो निवर्तन्ते अप्राप्य मनसा सह । आनन्दमेतज्जीवस्य यं ज्ञात्वा मुच्यते बुधः ।। 6 (ब्र.९) इति ब्रह्मोपनिषद्वचनात्, → यच्च कामसुखं लोके यच्च दिव्यं महत् सुखम् । तृष्णाक्षयसुखस्यैतत् कलां नार्हति षोडशीम् ।। - (लिं.पु.६७/२३) इति लिङ्गपुराणवचनात्, → यं च कामसुखं लोके यं चिदं दिवियं सुखं । तण्हक्खयसुखस्सेते कलं नाग्यन्ति सोलसिं ।। 6- (उ.२/२) इति उदानवचनात्, तादृशान्यवचनात्, तथाविधान्ययुक्तितो वा प्रतीतावपि → जह कागणीइ हेउं मणि-रयणाणं तु हारए कोडिं । तह सिद्धसुहपरोक्खा अवुहा सज्जन्ति कामेसु ।। जह निवदुमुप्पन्नो कीडो कडुयं पि मन्नए महुरं । तह मोक्खसुहपरोक्खा संसारदुहं सुहं बिंति ।। जे कडुयदुमुप्पन्ना कीडा वरकप्पपायवपरोक्खा । तेसिं विसालवल्लीविसं व सग्गो य मोक्खो य।।
(म.वि.७२-६५६-६५७) इति मरणविभक्तिप्रकीर्णकवचनतात्पर्यविषयीभूतानां → कडुयम्मि अणिव्वलियम्मि दोद्धिए कडुयमेव जह खीरं । तह मिच्छत्तकडुइए जीवे तव-नाण-चरणाणि ।। - (आ.पता.४५३) इति वीरभद्रसूरिकृताऽऽराधनापताकाप्रकीर्णकवचनाऽभिप्रायगोचरीभूतानां व्यापन्नदर्शनानां
હકીકત તો એ છે કે કદાચ દેવ-ગુરુ-શાસ્ત્ર દ્વારા સ્વર્ગથી ભિન્નરૂપે મોક્ષ જણાય તો પણ પોતાને ઈષ્ટ એવા સ્વર્ગાદિમાં વ્યાઘાત ઊભો થવાની શંકાથી મોક્ષમાં દ્વેષ થઈ શકતો નથી. - આ વાત ખ્યાલમાં રાખવી. (૧૩/૪)
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
• મુવજ્યવસ્વસ્થોપવનમ્ •
८९९ मुक्तौ च मुक्त्युपाये च मुक्त्यर्थं प्रस्थिते पुनः' । यस्य द्वेषो न तस्यैव न्याय्यं गुर्वादिपूजनम् ।।५।। | મુ તિ | WE: TITI द्रव्यलिङ्गिनां दिव्यसुखकामिनां ज्ञाततदुपायानां 'यदि सकलकर्ममुक्तमपवर्गमहमधुना द्विष्याम् तर्हि मे नवमग्रैवेयकादिसुखं हास्यति, मा मे नवमग्रैवेयकादिसुखं हीयतामिति वाञ्छागर्भया स्वेष्टविघातशङ्कया = स्वाऽभिलाषगोचरनवमग्रैवेयकादिसुखह्रासशङ्कया तत्र = मोक्षे द्वेषो न स्यादिति द्रष्टव्यम् । न દિ વિધાતં ોડવીચ્છતિ | તહુ વૃદમણે Tી નેચ્છડ઼ ? ૯ (વૃષ્ઠ.મા.ર૪૭) તિ બાવનીયમ્ II9રૂ/૪
मुक्त्यद्वेपप्राधान्यमाविष्करोति- 'मुक्ताविति । तस्यैव = मुक्त्याद्यद्वेषिणः एव न्याय्यं गुर्वादिपूजनं योगपूर्वसेवास्वभावम्, गुरुतरदोषत्यागात्, एवकारेण मुक्त्यादिद्वेषिव्यवच्छेदोऽकारि । यथोक्तं योगबिन्दौ → येषामेवं न मुक्त्यादौ द्वेषो गुर्वादिपूजनम् । त एव चारु कुर्वन्ति नाऽन्ये तद्गुरुदोपतः ।।
વિશેષાર્થ :- ગાઢ મિથ્યાત્વી જીવન કે અભવ્યને કે દૂરભવ્ય વગેરેને મોક્ષ અને મોક્ષના સાધન ઉપર દ્વેષ જ હોય ને ! આવી માન્યતા પકડાઈ જવી સ્વાભાવિક જ છે. પરંતુ ઉપાધ્યાયજી મહારાજ કહે છે કે નવમા રૈવેયકે જવાનો દઢ સંકલ્પ કરનાર દ્રવ્યચારિત્રધારી અભવ્ય-દૂરભવ્ય-નિલવ-સમકિતભ્રષ્ટ વગેરે જીવોને ચારિત્રપાલન કાળ દરમ્યાન મોક્ષ કે મોક્ષસાધનરૂપ ચારિત્ર ઉપર દ્વેષ નથી હોતો. આનું કારણ એ છે કે જેમ ચારિત્ર મોક્ષસાધન છે તેમ સરોગચારિત્ર સ્વર્ગસાધન પણ છે. સ્વર્ગાદિની ઝંખનાવાળા જીવો ચારિત્રને સ્વર્ગાદિના સાધનરૂપે જુએ છે તથા સ્વર્ગાદિના સાધનરૂપે જ તેને સ્વીકારે છે અને પાળે છે, જીવનભરની પાપત્યાગવિષયક પ્રતિજ્ઞા પણ પોતાની મરજીથી નિભાવે છે. આમ, ઈષ્ટ સ્વર્ગાદિના સાધન તરીકે જણાતી ચારિત્રક્રિયામાં તો ઠેષ થવાની શક્યતા જ રહેતી નથી.
મોક્ષને અભવ્ય વગેરે જીવો સ્વીકારતા જ નથી. તેમની દૃષ્ટિમાં જે ચીજ જ ન હોય તેના પ્રત્યે દ્વેષ તેમને કઈ રીતે થઈ શકે ? અજ્ઞાત વસ્તુ ઉપર કોઈને દ્વેષ નથી હોતો. શાસ્ત્રમાં બતાવેલ સ્વર્ગ જ તેમની દષ્ટિએ મોક્ષ છે. સ્વર્ગ વગેરે ઉપર તો તેમને રાગ જ છે. તેથી સ્વર્ગાદિસુખથી અભિન્નરૂપે જણાતા મોક્ષમાં તેમને દ્વેષ સંભવી ન શકે, પણ અભીષ્ટ સ્વર્ગાત્મક જણાતા મોક્ષ પ્રત્યે તેમને ભારોભાર રાગ જ હોય છે.
જો શાસ્ત્રને ગુરુગમથી ભણે, શાસ્ત્રોક્ત મોક્ષનું સ્વરૂપ વિચારે તો સૂક્ષ્મબુદ્ધિવાળા સાધુવેશધારી અભવ્ય, દૂરભવ્ય વગેરે જીવો સ્વર્ગ કરતાં મોક્ષને જુદો સમજી પણ લે છે. પરંતુ “જો અત્યારે મોક્ષ ઉપર દ્વેષ કરીશ તો નવમા સૈવેયકના બદલે આઠમો, સાતમો કે છઠ્ઠો રૈવેયક મળશે. અથવા સાવ નિમ્ન કક્ષાનો સ્વર્ગ મળશે.' - આ પ્રકારના ભયથી કે અનિષ્ટ શંકાથી મોક્ષ ઉપર ત્યારે તે દ્રવ્યસાધુ દ્વેષ કરતો નથી. આમ નવમા રૈવેયકના સુખની કામનાવાળા અભવ્ય વગેરે જીવોને સાધ્વાચારપાલન દરમ્યાન કે સાધુજીવન દરમ્યાન મોક્ષ કે ચારિત્ર ઉપર દ્વેષ થતો નથી. તેથી જ તેમને નવમો રૈવેયક મળી શકે છે - આવું ઉપરોક્ત વિચારવિમર્શથી ફલિત થાય છે. (૧૩/૪)
ગાથાર્થ :- મોક્ષ, મોક્ષના ઉપાય અને મોક્ષમાર્ગયાત્રી પ્રત્યે જેને દ્વેષ ન હોય તેનું જ ગુરુપૂજન વગેરે વ્યાજબી છે. (૧૩/૫) ૨. હૃસ્તા ‘પુર' ત્યશુદ્ધ: 8: | ૨. હસ્તાદ્રાઁ “નાથ્ય' ત્યશુદ્ધ: પાટ: |
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
९००
मुक्तिद्वेषिणां गुरुपूजनादेर्न गुणरूपता
द्वात्रिंशिका - १३/६
गुरुदोषवतः स्वल्पा सत्क्रियापि गुणाय न । भौतहन्तुर्यथा तस्य पदस्पर्शनिषेधनम् ।।६।। गुर्विति । गुरुदोषवतः अधिकदोषवतः स्वल्पा = स्तोका सत्क्रियाऽपि = सच्चेष्टापि गुणाय न भवति । यथा भौतहन्तुः = भस्मव्रतिघातकस्य तस्य = भौतस्य पदस्पर्शनस्य = ચરસङ्घट्टनस्य निषेधनं (=पदस्पर्शनिषेधनम् ) । कस्यचित् खलु शबरस्य कुतोऽपि प्रस्तावात् 'तपोधनानां पादेन स्पर्शनं महतेऽनर्थाय सम्पद्यत' इति श्रुतधर्मशास्त्रस्य कदाचिन्मयूरपिच्छैः प्रयोजनमजायत । यदाऽसौ निपुणमन्वेषमाणो न लेभे तदा श्रुतमनेन त ( ? ) था भौतसाधुसमीपे तानि सन्ति, ययाचिरे च तानि तेन तेभ्यः, परं न किञ्चिल्लेभे । ततोऽसौ शस्त्रव्यापारपूर्वकं 'तान्निगृह्य जग्राह तानि, ૮ (ચો.વિં.૧૪૭) રૂતિ ||૧૩/।।
ननु मुक्तिद्वेषे सत्यपि गुर्वादिपूजनजन्यफले का क्षतिः ? इत्याशङ्कायामाह - ‘गुर्वि 'ति । अधिकदोषवतः सच्चेष्टिताऽपेक्षया बृहदपराधसमन्वितस्य । निषेधनं हन्तव्यान् भौतान् प्रतीत्येति शेषः। ग्रन्थकारः વાદરતિ- િિતિ। સ્માભિઃ પ્રાળું (દા.દ્વા.૨/૧૮,મા-૧,પૃ.૧૬૬) શિમિવમુવારણમ્। યવિરે च तानि मयूरपिच्छानि तेन शबरेण तेभ्यो भौतसाधुभ्यः । एवं मुक्तिद्वेषिणां गुरुदेवादिपूजनं गुणोऽपि ટીકાર્થ :- ગાથાર્થ સ્પષ્ટ હોવાથી તેના ઉપર મહોપાધ્યાયજી મહારાજે સંસ્કૃત વિવરણ કરેલ નથી. (૧૩/૫)
=
•
=
વિશેષાર્થ :- માત્ર મોક્ષ ઉપર અદ્વેષ હોય અને મોક્ષમાર્ગ ઉપર કે મોક્ષમાર્ગયાત્રી ઉપર દ્વેષ હોય તો પ્રસ્તુતમાં તેવો મુક્તિદ્વેષ ચાલે નહિ. મોક્ષના ઉપાયો પ્રત્યે કે મોક્ષમાર્ગના યાત્રી પ્રત્યે દ્વેષ એ મોક્ષદ્વેષરૂપે જ પરિણમે છે. માટે તે ત્રણેય પ્રત્યે દ્વેષ ન હોય તો જ મુક્તિદ્વેષ વાસ્તવિક કહેવાય. આવો મુક્તિઅદ્વેષ હોય તો જ ગુરુપૂજન, દેવપૂજન વગેરે પૂર્વસેવા કરવાનો અધિકાર મળે. મોક્ષ, મોક્ષમાર્ગ કે મોક્ષમાર્ગયાત્રી પ્રત્યે દ્વેષ હોય ત્યાં સુધી યોગની પૂર્વસેવા કરવાનો પણ વાસ્તવમાં અધિકાર મળી શકતો નથી. માટે મોક્ષમાર્ગ કે મોક્ષમાર્ગયાત્રી પ્રત્યે પણ દ્વેષ-અણગમો કે અરુચિ ન થઈ જાય તેની ખાસ સાવધાની રાખવી. આ કાર્ય વિષમ કળિકાળમાં અત્યંત કપરું છતાં પણ ખૂબ જ અગત્યનું છે આ વાત સાધકના ખ્યાલ બહાર રહેવી ન જોઈએ. (૧૩/૫)
ગાથાર્થ :- મોટા દોષવાળા જીવની નાનકડી સક્રિયા પણ ગુણકારી થતી નથી. જેમ કે ભૌત ઋષિને હણનાર ભીલનો ભૌતચરણસ્પર્શ પરિહાર. (૧૩/૬)
•
ટીકાર્થ :- મોટા દોષવાળા જીવની નાનકડી સારી ક્રિયા પણ ગુણનો ઉઘાડ કરવા માટે નિમિત્ત બનતી નથી. જેમ કે ભસ્મવ્રતને ધારણ કરનાર ભૌત ઋષિને મારનાર ભીલે ભૌત મહર્ષિને પગ અડકી ન જાય તેની સાવધાની રાખી તે કાંઈ ગુણકારી ન બની. ઘટના એવી બની ગઈ કે કોઈક ભીલે કોઈક અવસરે ધર્મશાસ્ત્ર સાંભળ્યું કે ‘તપસ્વી મહાત્માઓને આપણો પગ અડકી જાય તે મોટા નુકશાન માટે થાય છે.’ એક વખત તેને મોરપીંછની જરૂર પડી. જ્યારે બીજે બધા જ સ્થાને સારી રીતે તપાસ કરવા છતાં પણ તેને મોરપીંછ ન મળ્યા ત્યારે તેણે સાંભળ્યું કે ભૌત સાધુ પાસે મોરપીંછા હોય છે. તેથી તેણે તેમની પાસે માંગ્યા, પરંતુ ત્યાંથી મોરપીંછ ન મળ્યા. ત્યારે તેણે શસ્રપ્રયોગપૂર્વક તે ભૌતસાધુનો નિગ્રહ કરીને બળાત્કારે મોરપીંછ લીધા. પરંતુ પોતાનો પગ તેમને અડી ન જાય તે માટે તેણે સાવધાની
છુ. હસ્તાવશે ‘તાવન્નિ..' કૃતિ પાઠ: 1
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
• बहुगुणानप्येको बलवान् दाषा नसत . ९०१ पादेन स्पर्श च परिहृतवान् । यथाऽस्य पादस्पर्शपरिहारो गुणोऽपि शस्त्रव्यापारेणोपहतत्वान्न गुणः, किं तु दोष एव । एवं मुक्तिद्वेषिणां गुरुदेवादिपूजनं योजनीयम् ।।६।। मुक्त्यद्वेषान्महापापनिवृत्त्या यादृशो गुणः । गुर्वादिपूजनात्तादृक् केवलान्न भवेत्क्वचित् ।।७।। | મુચિષાવિતિ | અષ્ટ: IIT/ मुक्तिद्वेषे-णोपहतत्वान्न गुणः किन्तु दोष एव इति । प्रकृते → कुणमाणो वि निवित्तिं परिच्चयंतोऽवि
-ધન-મોg | કિંતોગવિ દુહ ૩૨ મિટ્ટિી ને સિલ્ફ ૩ || - (.નિ.૨૨૦) રૂતિ સવારनियुक्तिवचनं, → चीराजिणं नगिणिणं जडी संघाडि मुंडिणं । एयाणि वि न तायंति दुस्सीलं परियागयं 6 (उत्त.५/२१) इति उत्तराध्ययनसूत्रवचनं, → एकोऽपि गरीयान् दोषः समग्रमपि गुणग्रामं दूपयति ૯ (વા.રા.9 રૂ૬) રૂતિ વાનરીમીયજીવન, દૂન જુનેજો કોષો પ્રસરે ૯ (વા.ફૂ.9૬9) રૂતિ વાનવમૂત્ર યોનનીયમ્ T૦રૂ/દ્દા
गुर्वादिपूजनमुपसर्जनीकृत्य मुक्त्यद्वेषप्राधान्यमाविष्करोति- 'मुक्त्यद्वेषादि'ति । महापापनिवृत्त्या = प्रदीर्घसंसाराऽऽवहमुक्तिद्वेषप्रयोजकविषयसुखोत्कटाऽभिलाषादिव्यावृत्त्या यादृशो गुणः अपारसंसारपारकरणलक्षण आध्यात्मिकलाभः जायते इत्यादि। यथोक्तं योगबिन्दौ → गुर्वादिपूजनान्नेह तथा गुण उदाहृतः । मुक्त्यद्वेषाद्यथाऽत्यन्तं महाऽपायनिवृत्तितः ।। 6 (यो.बि.१४९) इति । इत्थञ्च मुक्त्यद्वेषस्य पूर्वसेवायां રાખી. (એક બાજુ તલવાર આદિ શસ્ત્રોને વાપરી સાધુનો પરાભવ કરવો અને બીજી બાજુ પોતાનો પગ તેમને અડકી ન જાય તેની કાળજી રાખવી. આ ખૂબ જ વિચિત્ર સ્થિતિ છે. પોતાની દષ્ટિએ તપસ્વી સાધુને પોતાનો પગ અડી ન જાય તેની સાવધાની રાખવાથી ઘણો લાભ થયો, નુકશાનીથી બચી ગયો - એવું તે ભીલ માને છે. હકીકતમાં તો સાધુનો શસ્ત્રપ્રયોગથી નિગ્રહ/પરાભવ કરવાથી મોટું નુકશાન જ થયેલ છે.) જેમ ભૌત સાધુને પોતાનો પગ ભલે ન અડાડ્યો. પરંતુ તે ગુણની સામે સાધુ પ્રત્યે તલવાર વગેરે શસ્ત્ર ઉઠાવવા એ દોષ બહુ મોટો છે. સાધુ ઉપર શસ્ત્રપ્રયોગ સ્વરૂપ મોટા દોષથી હણાયેલ હોવાથી સાધુને પગ ન અડાડવા સ્વરૂપ ગુણ પણ ગુણસ્વરૂપે રહેતો નથી. પરંતુ દોષરૂપ જ બને છે. સાધુને પોતાનો પગ અડી ન જાય તેવી સાવધાની પણ ગુણપ્રાપ્તિનું નિમિત્ત બની શકતી નથી. આ જ રીતે મુક્તિષવાળા જીવોના ગુરુપૂજન વગેરે અંગે સમજવું. (૧૩/૬)
વિશેષાર્થ :- સાધુ ઉપર શસ્ત્રો ચલાવવા અને તેમને પોતાનો પગ ન અડી જાય તેની કાળજી રાખવી તે “ખાળે ડૂચા અને દરવાજા મોકળા' જેવી પરિસ્થિતિ દર્શાવે છે. સાધુને પગ ન લગાડવો એ ગુણ ખરો. પરંતુ સાધુ ઉપર શસ્ત્રપ્રયોગ કરવામાં તો તે ગુણ ગુણરૂપે રહેવાના બદલે દોષસ્વરૂપે પરિણમે છે. તેમ ગુરુપૂજન, દેવપૂજા, સદાચાર વગેરે પૂર્વસેવા ગુણ છે. તે ગુણનિમિત્ત જરૂર છે. પરંતુ મુક્તિદ્વેષરૂપ મોટો દોષ હાજર હોય તો તે ગુરુપૂજન વગેરે પણ દોષરૂપે પરિણમે છે. ઝેરવાળો ખોરાક ઝેરરૂપે પરિણમે તેમ. આથી પૂર્વસેવા ગુણરૂપ-ગુણનિમિત્તરૂપ બને તે માટે મોક્ષ, મોક્ષમાર્ગ, મોક્ષમાર્ગયાત્રી પ્રત્યે દ્વેષ ઊભો ન થઈ જાય તે માટે સાધકે ખાસ સાવધાની રાખવી. (૧૩/૬)
ગાથાર્થ - મહાપાપ રવાના થવાના લીધે મુક્તિઅદ્વેષથી જેવો ગુણ-લાભ થાય છે તેવો ગુણલાભ માત્ર ગુરુપૂજન વગેરેથી ક્યારેય નથી થતો. (૧૩/૭)
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦ર
• ર્ક્યુમેન્ટેડનુષ્ઠાનમે. •
द्वात्रिंशिका-१३/८ एकमेव ह्यनुष्ठानं कर्तृभेदेन भिद्यते । सरुजेतरभेदेन भोजनाऽऽदिगतं यथा ।।८।।
एकमेवेति । एकमेव 'ह्यनुष्ठानं देवतापूजनादि कर्तृभेदेन = चरमाऽचरमाऽऽवर्तगर्तजन्तुकर्तृकतया भिद्यते = विशिष्यते । सरुजेतरयोः सरोग-नीरोगयोः ५भोक्त्रोर्भेदेन (सरुतेजरभेदेन)। भोजनादिगतं = भोजन-पान-शयनादिगतं यथा अनुष्ठानं, एकस्य रोगवृद्धिहेतुत्वात्, अन्यस्य बलोपचायकत्वादिति । प्राधान्यम्, तत्सत्त्वे एव तदितरोपायाणां साफल्यात् । यथोक्तं अध्यात्मतत्त्वालोके → एवञ्च मोक्षाऽप्रतिकूलवृत्तिरवाद्युपायोऽभिहितेषु मुख्यः । यस्मिन् स्थितेऽन्येऽपि भवन्त्युपाया यत्राऽस्थिते व्यर्थ उपायરાશિઃ || ૯ (ન.તા. ર/૪૨) રૂતિ સારૂ/૭ી.
ननु मुक्त्यद्वेषिकृतगुर्वादिपूजनान्मुक्तिद्वेपिकृतगुर्वादिपूजने कोऽपि भेदो न दृश्यते । ततः कथं તત્તમેઃ ? રૂત્વાશય યોવિન્યુ (યો.વિં.૧૫રૂ) સંવાદ્રમાદ- “મિતિ | મેવ દિ = વદર
ङ्गस्वरूपत एकाऽऽकारमेव देवतापूजनादि = गुरु-देवादिपूजनादिकं अनुष्ठानं चरमाऽचरमावर्तगतजन्तुकर्तृकतया = चरमावर्ताऽचरमावर्तवर्तितया कारकजीवनानात्वेन विशिष्यते । उत्तरार्धेनोदाहरणमाह- 'सरुजे'ति । एकस्य = सरोगकृतभोजनादिकर्मणो रोगवृद्धिहेतुत्वात्, अन्यस्य = नीरोगकृतभोजनादिकर्मणः बलोपचायकत्वात् । फलभेदात् सरुजेतरकृतयोर्भोजनादिक्रिययोर्भेद: सिध्यति । तद्वदेव प्रकृतेऽपि अपार
વિશેષાર્થ:- ગાથાર્થ સરળ હોવાથી ગ્રંથકારશ્રીએ પ્રસ્તુત ગાથાનું સંસ્કૃત વિવરણ કરેલ નથી. મુક્તિદ્વેષ જીવતો રાખીને ગુરુપૂજન, દેવપૂજા વગેરે કરવાથી તેવો આધ્યાત્મિક લાભ નથી થતો જેવો આધ્યાત્મિક ગુણલાભ મુક્તિઅષથી થાય છે. ભોગતૃષ્ણાથી મુક્તિદ્વેષ ઊભો થાય છે. પણ મુક્તિઅદ્વેષ આવે એટલે મુક્તિષને તાણીને લાવનાર ભોગતૃષ્ણાસ્વરૂપ મોટો દોષ રવાના થાય છે. મુક્તિદ્વેષ રાખીને બહારથી ગુરુપૂજન, પ્રભુપૂજા વગેરે કરવાથી કાંઈ ભોગતૃષ્ણા કાયમ માટે રવાના થતી નથી. માટે મુક્તિઅદ્વેષ અને ગુરુપૂજનાદિ –આ બેમાંથી માત્ર એક જ ચીજ મેળવવાની વાત કદાચ આવીને ઊભી રહે તો મુક્તિઅષને પકડવામાં વધારે લાભ છે. મતલબ કે ગુરુપૂજન વગેરેની અવેજીમાં મુક્તિઅદ્વૈષ ચાલી શકે. પરંતુ મુક્તિઅષની અવેજીમાં ગુરુપૂજન વગેરે ન જ ચાલે. કેમ કે મુક્તિઅષથી વિશિષ્ટ કક્ષાનો આધ્યાત્મિક લાભ સંભવે છે કે જે કેવલ (= મુક્તિષયુક્ત) ગુરુપૂજનાદિથી શક્ય નથી.(૧૩/૭)
ગાથાર્થ - કર્તા બદલવાથી એક જ અનુષ્ઠાન બદલાઈ જાય છે. જેમ કે રોગી અને નીરોગી માણસે કરેલ ભોજન આદિ ક્રિયા. (૧૩૮)
હ સ્તંભેદથી ક્રિયાભેદ છે ટીકાર્થ :- દેવપૂજા વગેરે પ્રત્યેક અનુષ્ઠાન ચરમાવર્તી કે અચરમાવર્તી જીવ દ્વારા કરવામાં આવે એટલે બાહ્ય રીતે એક સરખી જ દેખાતી ક્રિયા હકીકતમાં બદલાઈ જાય છે. મતલબ કે ક્રિયા કરનાર બદલાઈ જવાથી ક્રિયા બદલાઈ જાય છે. જેમ કે ભોજન, જલપાન, શયન વગેરે ક્રિયા બાહ્ય રીતે સમાન દેખાતી હોવા છતાં રોગી માણસે કરેલી તે ક્રિયા કરતાં નીરોગી માણસે કરેલી તે ક્રિયા જુદી જ હોય છે. રોગી માણસે કરેલ ભોજનાદિ રોગની વૃદ્ધિમાં કારણ બને છે. જ્યારે નીરોગી માણસે 9. “અનુ..” ત્તિ દસ્તાવ પઢ: | ૨. રસ્તા ..વર્તમાનનુ' તિ વ8: | રૂ. ‘...óમ્' દત્તપ્રત પાઠ: |
For Private & Personal use only
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
• हतस्य धर्मस्य घातकता •
९०३ 'सहकारिभेद एवाऽयं न तु वस्तुभेद' इति चेत् ? न,
इतरसहकारिसमवहितत्वेन फलव्याप्यताऽपेक्षया तदवच्छेदक कारणभेदस्यैव कल्पनौचित्यात्, संसारपारकरणाऽकरणलक्षणफलभेदात् मुक्त्यद्वेष-तद्वेषकृतयोर्गुर्वादिपूजनयोर्भेदोऽनाविल एवेति भावः ।
एतेन → तपो न कल्कोऽध्ययनं न कल्कः स्वाभाविको वेदविधिर्न कल्कः । प्रसह्य वित्ताहरणं न कल्कः, तान्येव भावोपहतानि कल्कः ।। - (म.भा.आदिपर्व-१ ।२७५) इति महाभारतवचनमपि व्याख्यातम्, स्वाभाविकः = मूलभूतः = भरतचक्रिकालीन इति यावत्; वित्ताऽऽहरणं = धनोपार्जनं, कल्कः = दुष्कृत्यम् । शिष्टं स्पष्टम् । एतेन → धर्म एव हतो हन्ति धर्मो रक्षति रक्षितः - (मनु.८/१५) इति मनुस्मृतिवचनमपि व्याख्यातम् ।
ननु सहकारिभेदः = भव्यजीव-चरमावर्त-मुक्त्यद्वेषप्रभृतिसमवधानाऽसमवधानलक्षणसहकारिकारणभेद एव अयं संसारपारकरणाऽकरणलक्षणफलभेदप्रयोजकः स्वीकर्तुमर्हति, न तु वस्तुभेदः = गुर्वादिपूजनलक्षणकारणभेदः, मुद्गरादिसमवधानाऽसमवधानादौ सति घटात्कपालाद्युत्पत्तितदभाववत् । न हि मुद्गरादिसमवधानादिना घटस्वभावभेदः क्रियते । न चैवं सहकारिविरहे कथं न कार्योत्पाद इति शङ्कनीयम्, सहकारिसमवधान एव तथाविधकार्यकरणस्वभावत्वात् । यथोक्तं शास्त्रवार्तासमुच्चये → तथास्वभाव एवाऽसौ स्वहेतोरेव जायते । सहकारिणमासाद्य यस्तथाविधकार्यकृत् ।। न पुनः क्रियते किञ्चित्तेनास्य सहकारिणा
+ (शा.वा.स.६/४-५) इति स्वेतरसहकारिसमवहितत्वेनैव कार्योत्पत्तिव्याप्यता स्वीकर्तव्येति न सहकार्यसमवधाने फलोत्पत्तिप्रसक्तिरिति चेत् ? न, अविशिष्टस्वस्वभावस्य हेतुसहस्रेणाऽपि विशेषयितुमशक्यत्वादिति (शा.वा.स.६/११/पृष्ठ.११२) व्यक्तं स्याद्वादकल्पलतायाम् ।
किञ्च, दर्शितरीत्या इतरसहकारिसमवहितत्वेन = स्वेतरसहकारिकारणसमवहितकारणत्वेन रूपेण कारणस्य फलव्याप्यतापेक्षया = प्रकृते योगादिलक्षणाऽनन्तरकार्य-मोक्षलक्षणपरम्परकार्योत्पादव्याप्यताऽङ्गीकारापेक्षया तदवच्छेदककारणभेदस्यैव = इतरसहकारिकारणसमवधानाऽवच्छेदकविधया अवश्यक्लृप्तस्य कारणभेदस्यैव, एवकारेणेतरसहकारिसमवहितत्वव्यवच्छेदः कृतः, कल्पनौचित्यात् = अङ्गीकारौचित्यात् । तथाहि मुद्गरादिसमवहितघटत्वादिना रूपेण कपालादिव्याप्यतोपगमेऽवच्छेद्यावच्छेदकभावे विनिगमनाविકરેલ ભોજનાદિ બળની પુષ્ટિ કરનાર થાય છે. તેમ પ્રસ્તુતમાં સમજવું.
અહીં એવી શંકા થઈ શકે છે કે – રોગી કે નીરોગી માણસ ભોજન કરે તેમાં ભોજનક્રિયામાં કોઈ ભેદ નથી પડતો. પરંતુ માત્ર ત્યાં ભોજન-ક્રિયાના સહકારી કારણરૂપ કર્તાનો જ ભેદ હોય છે. તે જ રીતે પ્રભુપૂજા, ગુરુપૂજન વગેરે ક્રિયા શરમાવર્તી કરે કે અચરમાવર્તી જીવ કરે એટલા માત્રથી કાંઈ ક્રિયામાં ફેર પડતો નથી. કર્તા તો ક્રિયાનું સહકારી કારણ માત્ર છે. કર્તા બદલાય એટલે મૂળભૂત यामा ३२४ भानवानी ४३२ थी ? -
પરંતુ આ શંકા વ્યાજબી નથી. આનું કારણ એ છે કે કારણ સામગ્રીને કાર્યની વ્યાપ્ય માનવામાં આવે છે. પરંતુ કારણ સામગ્રીમાં કાર્યવ્યાપ્યતાના નિયામક ધર્મસ્વરૂપે ઈતર સહકારી કારણ સમવહિતત્વને માનવા કરતા ઈતરસહકારીકારણસમરહિતત્વવિચ્છેદકીભૂત કારણભેદને માનવો વધારે ઉચિત છે. કારણ १. '...छेदककका...' इति हस्तादर्श पाठः । प्राचीन- मुद्रितप्रतौ च 'कं कारणं भेद...' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
९०४
•
मुक्त्यद्वेषस्य क्रियायां विशेषाऽऽधायकता
तथैवाऽनुभवादिति कल्पलतायां विपञ्चितत्वात् ।। ८ ।।
द्वात्रिंशिका - १३/८
रहेण घटादिसमवहितमुद्गरत्वादिनाऽपि तथा वक्तुं शक्यतयाऽतिगौरवाऽऽपातात् । न च कपालसामग्रीत्वेन कपालव्याप्यता, सामग्र्या एवाऽनिरुक्तेः । तथाहि न तावद् यावन्ति कारणानि सामग्री, क्रमिककारणसमुदायेऽतिव्याप्तेः । नाप्येकक्षणाऽवच्छिन्नानि यावन्ति कारणानि यागादेश्चिराऽतीतत्वेन स्वर्गादिसामग्र्यामव्याप्तेः । न च तादृशयावत्कारणसमवधानं सा, अस्ति च चिरातीतस्याऽपि हेतोः व्यापाररूपसमवधानमिति वाच्यम्, विशकलितयावत्कारणसमवधानाऽसामग्रीभावात्, तथापि तत्राऽतिव्याप्तेः ।
=
ननु इतरकारणविशिष्टचरमकारणमेव सा, न च विनिगमनाविरहः, कार्यैकदेशताया विनिगमकत्वादिति चेत् ? न, इतरेपामपि कयाचित् प्रत्यासत्त्या कार्यैकदेशत्वात्, अन्यथा चरमकारणे तद्वैशिष्ट्याऽनिरुक्तेः । न च सामग्र्याः समग्रव्यतिरिक्ताऽव्यतिरिक्तपरिणामविशेषरूपत्वमेव जैनेन्द्रमुद्रयेति वाच्यम्, तथापि गौरवेण फलोपधायकताऽनवच्छेदकत्वात्, लाघवेन कारणविशेषस्यैव कुर्वद्रूपस्थानीयस्य स्वाऽव्यवहितोत्तरक्षणावच्छेदेन फलवैशिष्ट्याऽवच्छेदकत्वकल्पनौचित्यात् । न चैवं बौद्धमतप्रवेशाऽऽपत्तिः, तदन्यनयाऽनपोहेनैकान्तवादाऽनवकाशात् । प्रकृते च देवगुरुपूजनादौ स्वेतरसहकारिकारणसमवधानाऽवच्छेदकविधयाऽवश्यक्लृप्तो मुक्त्यद्वेषाऽऽहितविशेष एव फलव्याप्यताऽवच्छेदकतया सिध्यति, लाघवात्, तथैवाऽनुभवात् = मुक्तिद्वेषकृतदेवगुरुपूजनादितो विलक्षणतयैव मुक्त्यद्वेषकृतदेवगुरुपूजनादेः प्रतीतेश्च । इत्थमेव पार्थकृतशरवेधक्रियातः तदन्यकृतशरवेधक्रियाभेदोऽपि सङ्गच्छते इति कल्पलतायां = स्याद्वादकल्पलताभिधानायां शास्त्रवार्तासमुच्चयटीकायां बौद्धमतवार्तायां विपञ्चितत्वात् विस्तरेणोक्तत्वात् ।।१३/८।। કે તે જ રીતે અનુભવ થાય છે. આ બાબતનો વિસ્તાર સ્યાદ્વાદ કલ્પલતા-વ્યાખ્યામાં કરવામાં આવેલ હોવાથી અહીં તેનો વિસ્તાર કરવામાં નથી આવતો. જિજ્ઞાસુવર્ગ ત્યાં દૃષ્ટિપાત કરી શકે છે.(૧૩/૮) વિશેષાર્થ :- કર્તાભેદે ક્રિયાભેદને ન માનવાની શંકાનું નિરાકરણ કરવા માટે ઉપાધ્યાયજી મહારાજે જે દલીલ કરી છે તેનો આશય એ છે કે કાર્યવ્યાપ્ય કારણસામગ્રી છે. કારણસામગ્રી જે સમયે ઉપસ્થિત થાય તેની બીજી જ ક્ષણે અવશ્ય કાર્ય ઉત્પન્ન થાય છે. તેથી સ્વઅવ્યવહિતોત્તરક્ષણઅવચ્છેદેન કારણસામગ્રી કાર્યની વ્યાપ્ય છે. કાર્ય કારણસામગ્રીનું વ્યાપક છે. સામગ્રી ફલવ્યાપ્ય હોવાથી સામગ્રીમાં રહેલા કોઈક ચોક્કસ ગુણધર્મને ફલવ્યાપ્યતાનો અવચ્છેદક નિયામક માનવો જરૂરી છે. જો કર્તાભેદે ક્રિયાભેદ માનવામાં ન આવે તો નિર્જરા-સદ્ગતિ-પુણ્યબંધ મોક્ષાદિ ફલને દેનાર કારણસામગ્રીસ્વરૂપ દેવ-ગુરુપૂજન આદિ ક્રિયામાં ભેદ માની શકાતો ન હોવાથી ઈતરસહકારી કારણના સમવધાનને જ કારણસામગ્રીગત ફલવ્યાપ્યતાનો અવચ્છેદક = નિયામક માનવો પડશે. ઈતર એટલે દેવ-ગુરુપૂજનાદિ ક્રિયા કરતાં અલગ એવા સહકારીકારણરૂપ ચ૨માવર્તીજીવ સ્વરૂપ કર્તા વગેરે. તેનું સમવહિતત્વ = समवधान સન્નિધાન ઉપસ્થિતિ હાજરી. મતલબ કે ચરમાવર્તી જીવે કરેલ દેવ-ગુરુપૂજન વગેરે ક્રિયા કર્મનિર્જરાદિ ફળને દેના૨ છે, ફળવ્યાપ્ય છે. તેમાં નિયામક બનશે ચરમાવર્તી જીવ વગેરે સહકારીકારણનું સમવધાન. સહકારી કારણો અનનુગત છે. સહકારી કારણો જુદા જુદા છે. તેમાં કોઈ ચોક્કસ સાધારણ ગુણધર્મ રહેતો નથી. માટે ગુરુપૂજનાદિક્રિયાભિજ્ઞસહકારીકારણસન્નિધાનને કાર્યવ્યાપ્યતાઅવચ્છેદક તરીકે સ્વીકારવામાં ગૌરવ છે. જ્યારે ‘ઈતરસહકારીકારણસન્નિધાન દ્વારા ક્રિયા જ બદલાઈ જાય છે' એવું માનવામાં
ન
=
=
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
• પડ્યપાનુષ્ઠાવિવાર. •
९०५ भवाभिष्वङ्गतस्तेनाऽनाभोगाच्च विषादिषु। अनुष्ठानत्रयं मिथ्या द्वयं सत्यं विपर्ययात् ।।९।।
भवेति । तेन कर्तृभेदादनुष्ठानभेदेन 'भेदनं भवाभिष्वङ्गतः = संसारसुखाभिलाषात् (अनाभोगात् =) अनाभोगतः सन्मूर्छनजप्रवृत्तितुल्यतया च विषादिषु अनुष्ठानेषु मध्ये अनुष्ठानत्रयं आदिमं मिथ्या
आशयभेदस्याऽनुष्ठानभेदकत्वं समर्थयमान आह- ‘भवेति । कर्तृभेदात् = कर्तृगताऽऽशयभेदात् अनुष्ठानभेदेन = क्रियाभेदेन भेदनं = फलभेदनमभिमतमाचार्याणाम् । अनुष्ठानत्रयं आदिम = विषगराऽननुष्ठानलक्षणं आध्यात्मिकफलदृष्ट्या निष्फलम्, वक्ष्यमाणलक्षणयोः विष-गरयोर्भवाऽभिप्वङ्गभावात्, अननुष्ठाने चाऽनाभोगभावात् । ફલવ્યાપ્યતાઅવચ્છેદક ગુણધર્મ તરીકે ક્રિયાભેદને = ક્રિયાવિશેષને જ માનવાથી લાઘવ થાય છે. કારણ કે તે ક્રિયાભેદ એક છે, અનુગત છે, કાર્યવ્યાપ્ય એવી સામગ્રીમાં સાધારણ છે.
વળી, બીજી મહત્ત્વની વાત એ છે કે ક્રિયાભેદની સિદ્ધિ માટે કાંઈ નવી કલ્પના કરવાની કે તેના માટે નવા પ્રમાણને શોધવાની જરૂર નથી. શંકાકારની માન્યતા મુજબ પણ તે પ્રસિદ્ધ જ બનશે. કારણ કે ઈતરસહકારી કારણસન્નિહિતત્વના નિયામક તરીકે અનુગત એવા કારણભેદનો = ક્રિયાભેદનો સ્વીકાર કરવો અનિવાર્ય જ છે. ઈતરસહકારી કારણસમવધાનના અવચ્છેદકધર્મસ્વરૂપે કારણભેદને છોડીને અન્ય કોઈ પદાર્થની કલ્પના તો શંકાકાર પણ કરી શકે તેમ નથી. મતલબ કે કાર્યવ્યાપ્યતાઅવચ્છેદક ધર્મ તરીકે ઈતરસહકારીકારણસન્નિધાનને સ્વીકાર્યા બાદ પણ તેના નિયામક તરીકે કારણભેદ સ્વીકારવો જરૂરી જ હોય તો કારણભેદને જ ફલવ્યાપ્યતાઅવચ્છેદક માનવામાં ડહાપણ રહેલું છે. કારણ કે તેવું માનવામાં લાઘવ છે. નવ્ય ન્યાયની પરિભાષામાં જે ઉપરોક્ત છણાવટ કરી છે તેની પાછળ આશય એ રહેલો છે કે કર્મનિર્જરા યોગ વગેરે પ્રત્યે કારણભૂત એવી ગુરુપૂજન આદિ ક્રિયામાં કાર્યવ્યાપ્યતાઅવચ્છેદક ગુણધર્મ તરીકે જે ચરમાવર્તીજીવસન્નિહિતત્વ સ્વીકારવામાં આવે છે તેનું નિયામક શું છે ? આ પ્રશ્નના જવાબમાં ચરમાવર્તીજીવસન્નિહિતત્વના પ્રભાવે હાજર થતો ક્રિયાભેદ (કે જે અચરમાવૌંજીવકૃત ગુરુપૂજનાદિરૂપ પૂર્વસેવા ક્રિયામાં રહેતો નથી અને ચરમાવર્તવર્તીજીવ દ્વારા કરાયેલ પૂર્વસેવાસ્વરૂપ ક્રિયામાં રહે છે) સ્વીકારવો જ પડશે. તો પછી શા માટે તે ક્રિયાવિશેષસ્વરૂપ ગુણધર્મને જ ફલવ્યાપ્યતાઅવચ્છેદક તરીકે ન સ્વીકારવો? આમ ઉપરોક્ત ચર્ચાથી ફલિત થાય છે કર્તાભેદ ક્રિયાભેદ થતો હોય છે. વ્યવહારમાં પણ દેખાય છે કે રસોઈ કરનાર બદલી જાય એટલે રસોઈ બદલી જ જાય છે ને ! ચિત્ર દોરનાર બદલે એટલે ચિત્રમાં ફેરફાર થઈ જાય છે. દરજી બદલે એટલે સીવવાની ક્રિયા-ફીટીંગ બદલી જ જાય છે ને ! માટે માત્ર કર્તા બદલે છે પણ ક્રિયા બદલાતી નથી- આવું માનવું વ્યાજબી નથી.(૧૩૮)
ગાથાર્થ - તેથી ભવઆસક્તિથી અને અજ્ઞાનથી વિષાદિ અનુષ્ઠાનોમાં પ્રથમ ત્રણ અનુષ્ઠાન મિથ્યા છે. તથા તેનાથી ઊલટું હોવાના લીધે છેલ્લા બે અનુષ્ઠાન સાચા છે. (૧૩૯)
હ મિથ્યા અને સત્ય આરાધનાની ઓળખ છે. ટીકાર્ય - કર્તા બદલે એટલે ક્રિયા બદલાઈ જાય છે. અને તેના લીધે ફળમાં ભેદ પડી જાય છે. આ જ કારણસર વિષાદિ પાંચ અનુષ્ઠાનોની અંદર પ્રથમ ત્રણ અનુષ્ઠાન મિથ્યા છે, નિષ્ફળ છે. આનું મુખ્ય કારણ એ છે કે તે ત્રણ અનુષ્ઠાનો સાંસારિક સુખની આસક્તિથી અને સંમૂચ્છિમ જીવો . દત્તા મેન' ઢું નત્તિ |
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
९०६ • મનમોમીમાંસા •
ત્રિશિર્વા-૧૩/૨૦ निष्फलम् । द्वयं उत्तरं च 'सत्यं = सफलं, विपर्ययात् = भवाभिष्वङ्गाऽनाभोगाऽभावात् ।।९।। इहाऽमुत्र फलाऽपेक्षा भवाऽभिष्वङ्ग उच्यते। क्रियोचितस्य 'भावस्याऽनाभोगस्त्वतिलङ्घनम् ।।१०।।
इहेति । प्रागेव शब्दार्थकथनाद् गतार्थोऽयम् ।।१०।।।
द्वयं उत्तरं तद्धत्वमृतानुष्ठानद्वितयं सफलम् = संसारोत्तारणलक्षणफलसम्पादकम्, भवाभिष्वङ्गाऽनाभोगाऽभावात्, अन्यथा तत्त्वानुपपत्तेः । यथोक्तं योगबिन्दौ → भवाभिष्वङ्गभावेन तथाऽनाभोगયોતિ: | સાધ્વનુષ્ઠાનમેવદુર્તતાન મેવાનું વિપસ્થિત: || ૯ (યો.વિં.૧૦) રૂતિ | તાન = વિષાવીન त्रीन् । कर्तृभेदे क्रियाभेदाऽनभ्युपगमेऽनुष्ठानानां पञ्चविधत्वमसङ्गतमेव स्यादिति भावः ।।१३/९ ।।
धर्माऽनुष्ठाननैष्फल्याऽऽपादकं विवेचयति- ‘इहे'ति । इह = मनुष्यभवे, अमुत्र = स्वर्गादौ परलोके फलाऽपेक्षा = इह की,देरमुत्र सुरविभूत्यादेः स्पृहा भवाऽभिष्वङ्ग उच्यते = निगद्यते । अनाभोगस्तु क्रियोचितस्य = विधीयमानाऽनुष्ठानोचितस्य भावस्य = शुद्धसूत्रार्थ-तदुभय-विधि-मुद्राऽऽसनाऽऽलम्बनाऽऽशयशुद्ध्याधुपयोगस्याऽनुष्ठान-तदुपकरण-तत्कर्तृगोचरबहुमानस्य वा अतिलङ्घनं = वैकल्यम् । यथोक्तं योगबिन्दौ → इहाऽमुत्रफलाऽपेक्षा भवाऽभिष्वङ्ग उच्यते । तथाऽनध्यवसायस्तु स्यादनाभोग इत्यपि ।। ૯ (ચો.વિં.99) રૂતિ 19૩/૧૦Iી. જેવી પ્રવૃત્તિની જેમ અજ્ઞાનથી થાય છે. જ્યારે છેલ્લા બે અનુષ્ઠાન સફળ છે. કારણ કે તેમાં નથી સાંસારિક સુખની આસક્તિ કે નથી અજ્ઞાન. (૧૩/૯)
વિશેષાર્થ:- ૧૧ મી ગાથામાં જે પાંચ અનુષ્ઠાનોની ઓળખાણ આપવામાં આવશે તેમાંથી પ્રથમ બે અનુષ્ઠાન ભોગતૃષ્ણાથી થાય છે. તૃતીય અનુષ્ઠાન અજ્ઞાનજન્ય છે. માટે બાહ્ય રીતે આરાધના તરીકે જણાવા છતાં તે ત્રણેય અનુષ્ઠાનો આધ્યાત્મિક ફળ આપી શકતા નથી. આધ્યાત્મિક દૃષ્ટિએ વિષ-ગર-અનનુષ્ઠાનઆ ત્રણ આરાધના નિષ્ફળ છે. છેલ્લા બે અનુષ્ઠાનોમાં ભોગતૃષ્ણા કે અજ્ઞાનનો પગપેસારો ન હોવાથી તે આધ્યાત્મિક દૃષ્ટિએ પણ સફળ છે. જો કર્તાના ભેદથી, કર્તાના પરિણામના ભેદથી ક્રિયામાં ભેદ માનવામાં ન આવે તો શાસ્ત્રોક્ત અનુષ્ઠાનના પાંચ પ્રકાર અસંગત બની જાય. કારણ કે બાહ્ય દષ્ટિએ તો તે પાંચેય અનુષ્ઠાન પ્રાયઃ સમાન જ દેખાતા હોય છે. આમ કર્તા બદલાવાથી ક્રિયા બદલી જાય છે – આ સિદ્ધાન્ત, અનુષ્ઠાનના શાસ્ત્રીય પાંચ પ્રકારો દ્વારા પણ, પ્રામાણિક છે – એમ ફલિત થાય છે. (૧૩/૯)
ગાથાર્થ :- આ લોકના અને પરલોકના ફળની અપેક્ષા ભવતૃષ્ણા કહેવાય છે. તથા ક્રિયાને ઉચિત એવા પરિણામનું અતિક્રમણ-ઉલ્લંઘન એ અનાભોગ = અજ્ઞાન કહેવાય છે. (૧૩/૧૦)
ટીકાર્ય - નવમા શ્લોકમાં જ આ શ્લોકના શબ્દનો અર્થ કહેવાઈ ગયેલ હોવાથી આ શ્લોક ગતાર્થ ચરિતાર્થ-કથિતાર્થ છે. (૧૩/૧૦)
વિશેષાર્થ :- “આ લોકનું ફળ વાહ-વાહ, નામનાની કામના વગેરે તથા પારલૌકિક ફળ તરીકે દેવલોકવૈભવ વગેરે આ ધર્મારાધનાથી પ્રાપ્ત થાવ'-આવી ભોગતૃષ્ણા અનુષ્ઠાનમાં આધ્યાત્મિક ફળજનક શક્તિને ખલાસ કરે છે. તથા ક્રિયાને ઉચિત એવા સૂત્રશુદ્ધિ, અર્થશુદ્ધિ, મુદ્રાશુદ્ધિ, બહુમાન આદિ ભાવને છોડીને ક્રિયા કરવી તે અનાભોગ જાણવો. ત્રીજા અનુષ્ઠાનનું તે પ્રયોજક છે. ભોગતૃષ્ણા પ્રથમ ૨. મુદ્રિત તો “સર્ચ પર્વ તાત્તિ | ૨. દસ્તક “ભાવ: ચ' શુદ્ધ: T8: |
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
बौद्धदर्शने निर्वाणयात्रारम्भविचारः
९०७
विषं गरोऽननुष्ठानं तद्धेतुरमृतं परम् । गुर्वादिपूजाऽनुष्ठानमिति पञ्चविधं जगुः ।। ११ ।।
विषमिति । पञ्चानामनुष्ठानानामयमुद्देशः ।। ११ ।।
विषं लब्ध्याद्यपेक्षातः क्षणात्सच्चित्तनाशनात् । दिव्यभोगाभिलाषेण गरः कालान्तरे क्षयात् ।। १२ ।। विषमिति । लब्ध्याद्यपेक्षातः = लब्धि-कीर्त्यादिस्पृहातो यदनुष्ठानं तत् विषं उच्यते । क्षणात् तत्कालं 'सच्चित्तस्य = शुभान्तःकरणपरिणामस्य नाशनात् (=सच्चित्तनाशनात्), तदाऽऽत्तभोगेनैव
•
=
•
पतञ्जल्याद्युक्तान् विषाद्यनुष्ठानभेदान् स्वतन्त्रेण संवादयन् योगबिन्दुमुपजीव्य प्राह- 'विषमिति । विषमिव विषम्, विषकार्यकरणतयाऽनुष्ठानमपि विषमुच्यते । एवं गर इव गरो वक्ष्यमाणलक्षणः । अननुष्ठानं = अनुष्ठानाऽऽभासम् । तद्धेतुः = सदनुष्ठानपरिणामहेतुः । अमृतमिव अमृतं, अमरणहेतुत्वात्, परं = प्रकृष्टम् । शिष्टं स्पष्टम् ||१३ / ११ ।।
विषत्वादिकमेव भावयन्नाह - 'विषमिति । तत्कालं लब्ध्यादिस्पृहालक्षणविषात् शुभाऽन्तःकरणपरिणामस्य = निर्निदान शुभाऽध्यवसायस्य नाशनात् । अत एव स्पृहा - तृष्णादीनां सर्वदर्शने त्याज्यताऽभिप्रेता । तदुक्तं संयुक्तनिका देवतासंयुक्ते शक्तिवर्गे छेत्वा नद्धिं वरत्तञ्च इच्छा लोभञ्च पापकं । समूलं तमब्बुह एवं यात्रा भविस्सति । ← (सं.नि. १/१/३/९/२९/पृ.१९) इति । द्धिं वैरभावमिति यावत्, वरत्तं स्पृहां, अब्बूय्ह = दूरीकृत्य, यात्रा = निर्वाणयात्रा, शिष्टं स्पष्टम् ।
उपनाहं,
=
एतेन प्रतिष्ठा शुकरीविष्ठा ← ( ना. परि. ४/३०) इति नारदपरिव्राजकोपनिषद्वचनमपि व्याख्यातम् । न च लब्धि-कीर्त्यादिस्पृहाया विषरूपत्वेऽपि तद्गर्भस्याऽनुष्ठानस्य शुभमनःपरिणामजनकत्वसम्भवात् कथं तन्नाशोक्तिः सङ्गच्छत इति शङ्कनीयम्, तदात्तभोगेनैव लब्ध्यादिस्पृहागर्भाऽनुष्ठानબે અનુષ્ઠાનની સંપાદક છે. આ વાત આગળની ગાથામાં સ્પષ્ટ થઈ જશે. (૧૩/૧૦) * પાંચ અનુષ્ઠાનની ઓળખાણ #
ગાથાર્થ :- ગુરુપૂજન વગેરે અનુષ્ઠાન વિષ, ગર, અનનુષ્ઠાન, તદ્ભુતુ અને શ્રેષ્ઠ અમૃત-આમ पांच प्रारे उपायस छे. (१३/११ )
=
टीडअर्थ :- पांय अनुष्ठानोनो खा सामान्य उल्लेख छे. (१३/११)
વિશેષાર્થ :- પાંચ અનુષ્ઠાનનું નામોત્કીર્તન આ શ્લોકમાં કરીને આગળના શ્લોકોમાં ક્રમસર તેનું स्व३५ दृर्शाववामां आवशे. (१३ / ११ )
ગાથાર્થ :- લબ્ધિ વગેરેની અપેક્ષાથી તાત્કાલિક સત્ ચિત્તનો નાશ કરવાથી વિષઅનુષ્ઠાન જાણવું. તથા દિવ્ય ભોગની ઈચ્છાથી કાલાન્તરમાં સત્ ચિત્તનો નાશ કરવાથી ગર અનુષ્ઠાન કહેવાય છે.(૧૩/૧૨) ટીકાર્થ :- લબ્ધિ, કીર્તિ વગેરેની સ્પૃહાથી જે અનુષ્ઠાન થાય તે વિષ અનુષ્ઠાન કહેવાય છે. કારણ કે તે અનુષ્ઠાનથી મળેલા ભોગસુખથી જ તાત્કાલિક અંતઃકરણનો શુભ પરિણામ નાશ પામે છે. બીજું સ્થાવ૨, જંગમ વગેરે પ્રકારોથી વિવિધ દ્રવ્ય ઝેર પણ તરત જ મોતને ઘાટ ઉતારે છે.
१. हस्तादर्शे 'स्मृतम्' इति पाठान्तरम् । २. मुद्रितप्रतौ 'मारणात्' इति पाठः । व्याख्यानुसारतः सोऽशुद्धः । ३. हस्तादर्शे 'गलः' इति पाठः । ४. 'चित्तस्य' इति मुद्रितप्रतौ ।
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
९०८ • विष-गरभेदद्योतनम् •
द्वात्रिंशिका-१३/१२ तदुपक्षयात् । अन्यदपि हि स्थावर-जङ्गमभेदभिन्नं विषं तदानीमेव नाशयति ।। ___दिव्यभोगस्याऽभिलाषः = ऐहिकभोगनिरपेक्षस्य सतः स्वर्गसुखवाञ्छालक्षणस्तेन (= दिव्यभोगाभिलाषेण) अनुष्ठानं गर उच्यते । कालान्तरे = भवान्तरलक्षणे क्षयाद् भोगात्पुण्यनाशेनानर्थसम्पादनात्। गरो हि कुद्रव्यसंयोगजो विषविशेषः, तस्य च कालान्तरे 'विषमविकारः प्रादुर्भवतीति। सम्प्राप्तलब्धि-कीर्त्याधुपभोगेनैव तदुपक्षयात् = इहैव देवपूजाद्यनुष्ठानस्य चरितार्थत्वात्, लब्धिकीर्त्याधुपभोगसम्पादने एव तादृशदेवपूजादेरुपक्षीणशक्तिकतया शुभचित्तपरिणामं प्रत्यन्यथासिद्धत्वादिति यावत् । यथोक्तं अध्यात्मसारे →
आहारोपधि-पूजर्द्धिप्रभृत्याशंसया कृतम् । शीघ्रं सच्चित्तहन्तृत्वाद् विषाऽनुष्ठानमुच्यते ।। स्थावरं जङ्गमं चाऽपि तत्क्षणं भक्षितं विषम् । यथा हन्ति तथेदं सच्चित्तमैहिकभोगतः ।।
6 (अ.सा.१०/३-४) इति । उपलक्षणात् महतोऽनुष्ठानस्याऽतितुच्छलब्ध्यादिस्पृहणात् सकाशाल्लघुत्वाऽऽपादनमपि सच्चित्तनाशहेत्वन्तरतयाऽवगन्तव्यम् । यथोक्तं योगबिन्दौ 'विषं लब्ध्याद्यपेक्षात इदं सच्चित्तमारणात् । महतोऽल्पार्थनाज्ज्ञेयं लघुत्वाऽऽपादनात्तथा ।।' (यो.बि.१५६) इति ।
ननु धर्माऽनुष्ठानत्वेनैव शुभचित्तपरिणामहेतुता प्रसिद्धा, सच्चित्तनाशस्तु तत्समवहितैहिकभोगाऽऽशंसादिनैव । अत ऐहिकभोगाद्याशंसाविशिष्टधर्माऽनुष्ठाने दर्शिता सच्चित्तनाशहेतुता ‘सविशेषणौ हि विधिनिषेधौ विशेषणमुपसङ्क्रामतः सति विशेष्यबाधे' इति न्यायेन भोगाद्याशंसायामेव पर्यवस्यति । देवपूजाद्यनुष्ठानस्य विषत्वोक्तिरसङ्गता इति चेत् ? सत्यम्, 'घृतं दहती'ति न्यायेनोपचरितव्यवहारनयतोऽधिकृतदेवपूजाद्यनुष्ठाने विषत्वोक्तेर्युक्तत्वात्, अनलोपतप्तघृतस्य केवलाद् घृतादिवैहिकाऽऽशंसाद्यनुविद्धदेवपूजादेः परिशुद्धदेवपूजादेः सकाशाद् वैलक्षण्यस्य कार्यभेदाऽनुमेयस्य प्रागुक्तरीत्या (द्वा.द्वा.१३/८ पृ.९०३) अनपलपनीयत्वाच्चेति दिग् ।
___ गरानुष्ठानमाह- 'दिव्य'ति । यथोक्तं योगबिन्दौ → दिव्यभोगाऽभिलाषेण गरमाहुर्मनीषिणः । एतद्विहितनीत्यैव कालान्तरनिपातनात् ।। - (यो.बि.१५७) इति । भवान्तरलक्षणे कालान्तरे भोगात् = तीव्ररागाद्यनुगताद् वाञ्छितदिव्यभोगात् पुण्यनाशेन = गराऽनुष्ठानसञ्चितपुण्यकर्मध्वंसेन अनर्थसम्पादनात् = दुर्गतिगमनादिलक्षणाऽपायजननात् । तदुक्तं सङ्घदासगणिना वसुदेवहिण्डीग्रन्थे → ततो राग-दोसपबंधपडिओ रयमाइयइ तन्निमित्तं च संसारे दुक्खभायणं होइ गीयरागो - (व.हि.प्रथम भागपृष्ठ-१६७) इत्यादि ।
આ લોકના ભોગસુખથી નિરપેક્ષ હોતે છતે સ્વર્ગના સુખની ઈચ્છા કરવી તે દિવ્યભોગઅભિલાષા કહેવાય. તેનાથી અનુષ્ઠાન કરવામાં આવે તે ગરઅનુષ્ઠાન કહેવાય. તેનાથી ભવાન્તરમાં ભોગસુખથી પુણ્ય નષ્ટ થવાથી અનર્થ-નુકશાન ઊભા કરવાના લીધે તે ગરઅનુષ્ઠાન કહેવાય છે. કારણ કે ગર શબ્દનો અર્થ છે ખરાબ દ્રવ્યના સંયોગથી ઊભું થયેલ અમુક પ્રકારનું ઝેર અને કાલાન્તરમાં તેનાથી ઝેરી વિકાર ઊભો થાય છે. (ગર જેમ કાલાન્તરમાં મારે છે તેમ ગરઅનુષ્ઠાન પણ કાલાન્તરમાં શુભ १. 'विषविकार' इति मुद्रितप्रतौ ।
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
• उभयापेक्षानुविद्धानुष्ठानस्वरूपमीमांसा • "उभयाऽपेक्षाजनितमतिरिच्यते' ? न, उभयाऽपेक्षायामप्यधिकस्य बलवत्त्वादिति सम्भावयामः ।।१२।।
परेषामपि सम्मतमिदम् । तदुक्तं शिवगीतायां अपि → फलं कामयमानास्ते चैहिकाऽमुष्मिकादिकम् । क्षयिष्ण्वल्पं सातिशयं ततः कर्मफलं मतम् ।। तदविज्ञाय कर्माणि ये कुर्वन्ति नराऽधमाः । मातुः पतन्ति ते गर्भे मृत्योर्वक्त्रे पुनः पुनः ।।
- (शि.गी.१४/३६-३७) इति । न चाऽनर्थसम्पादकत्वसाम्येऽपि कथमनयोर्भेदेनोपन्यासः ? इति शङ्कनीयम्, विषं सद्य एव विनाशहेतुः गरश्च कालान्तरेणेत्येवमुपन्यासः (यो.वि.वृ. १२) इति योगविंशिकावृत्ती व्यक्तम् । अध्यात्मसारेऽपि →
दिव्यभोगाऽभिलाषेण कालान्तरपरिक्षयात् । स्वाऽदृष्टफलसम्पूर्तेर्गराऽनुष्ठानमुच्यते ।। यथा कुद्रव्यसंयोगजनितं गरसंज्ञितम् । विषं कालाऽन्तरे हन्ति तथेदमपि तत्त्वतः ।। - (अ.सा.१०/५-६) इति ।
अनयोरनुष्ठानयोर्हेयत्वेनैव सर्वत्र निदानपरिहार आगमे दर्शितः । तदुक्तं स्थानाङ्गसूत्रे → सव्वत्थ भगवता अणिताणता पसत्था - (स्था.सू. ६।६।५२९) इति । इदमुपजीव्य ग्रन्थकृताऽपि अध्यात्मसारे → निषेधायानयोरेव विचित्राऽनर्थदायिनोः । सर्वत्रैवाऽनिदानत्वं जिनेन्द्रैः प्रतिपादितम् ।। - (अ.सा. १०/७) इति गदितम् ।
ननु यत्रैहिकाऽऽशंसा केवला तस्य विषाऽनुष्ठानत्वम्, यत्र च केवला परलोकाशंसा तस्य गरानुष्ठानत्वमिति सुष्ठु ज्ञातम्। किन्तु यत्रैहिकाऽऽमुष्मिकफलाऽऽशंसा तस्य का संज्ञेति चेत् ? अत्रोच्यते, उभयाऽपेक्षाजनितं = इहलौकिक-पारलौकिकाऽऽशंसाप्रयुक्तं देवपूजाद्यनुष्ठानं न अतिरिच्यते = न विशिष्यते, विष-गराऽनुष्ठानभिन्नं न भवतीति यावत् । न चाऽनयोरन्यतराऽऽशंसाजनितत्वात् कथमत्रोभयाऽपेक्षाजनितस्याऽस्याऽन्तर्भावस्स्यादिति शङ्कनीयम्, उभयाऽपेक्षायामपि = ऐहिक-पारत्रिकोभयभोगाऽऽशंसायामपि अधिकस्य इहाऽमुत्राऽन्यतरभोगस्पृहणस्य बलवत्त्वात् विष-गराऽन्यतरव्यपदेशस्य सुवचत्वात् । उभयाऽऽशंसासत्त्वेऽप्यहिकाऽऽशंसाया बलवत्त्वे विषाऽनुष्ठानत्वम्, पारलौकिकाऽऽशंसाया बलवत्त्वे च गराऽनुष्ठानत्वमिति नाऽनुष्ठानविभागन्यूनताऽऽपत्तिः न वोभयाऽपेक्षानुष्ठानस्याऽसमावेशप्रसङ्ग इति भावः ।
केचित्तु यथा प्रातिभज्ञानं न केवलं श्रुतज्ञानं, न वा केवलज्ञानं न वा ज्ञानान्तरं तथोभयाऽपेक्षं देवगुर्वादिपूजनं न केवलं विषाऽनुष्ठानं न वा गराऽनुष्ठानं न वाऽनुष्ठानान्तरमित्याहुः ।
शीघ्रं सच्चित्तघातित्वात् नेदं गरानुष्ठानं, कालान्तरेऽपि सच्चित्तनाशनान्न विषानुष्ठानमिति विजातीयमेवेति परे वदन्ति । तच्चिन्त्यम् ।।१३/१२ ।। પરિણામને ખતમ કરે છે.)
અહીં શંકા થાય કે – આ લોકના અને પરલોકના સુખની ઈચ્છાથી ઊભું થયેલું અનુષ્ઠાન ઉપરોક્ત બન્ને અનુષ્ઠાન કરતાં અલગ માનવું પડશે. હું તો આ શંકા બરાબર નથી. કારણ કે બન્ને અપેક્ષા હોવા છતાં પણ જે અપેક્ષા અધિક હોય તે બળવાન હોય - આમ અમે સંભાવના કરીએ છીએ. (૧૩/૧૨)
......... चिह्नद्वयगतः पाठो हस्तादर्श नास्ति ।
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
९१०
• अननुष्ठानलक्षणानि .
द्वात्रिंशिका-१३/१३ सम्मोहादननुष्ठानं सदनुष्ठानरागतः । तद्धेतुरमृतं तु स्याच्छ्रद्धया जैनवर्त्मनः ।।१३।।
सम्मोहादिति । संमोहात् सन्निपातोपहतस्येव सर्वतोऽनध्यवसायात् अननुष्ठानं उच्यते, अनुष्ठानमेव न भवतीति कृत्वा ।
शेपाऽनुष्ठानत्रितयमेकेनैव श्लोकेन निरूपयति- 'सम्मोहादिति । सन्निपातोपहतस्येव सम्मूर्छनजतुल्यप्रवृत्तिकस्य क्वचिदप्यप्रणिहितमनसः पुंसः सर्वतोऽनध्यवसायात् = सूत्रार्थतदुभयमुद्राद्यनुपयोगात् विधीयमानं अननुष्ठानं उच्यते । परेषामपि सम्मतमिदम् । अत एव कात्यायनोपनिषदि → विदित्वा यो धारयति स सर्वकर्माऽर्हो भवति + (कात्या.१०) इत्युक्तम् । स्वतन्त्रानुसारेण तु योगबिन्दौ → अनाभोगवतश्चैतदननुष्ठानमुच्यते । सम्प्रमुग्धं मनोऽस्येति ततश्चैतद्यथोदितम् ।। 6 (यो.बि.१५८) इति व्याख्यातम् । ओघसंज्ञादिप्रयुक्तमेतदवगन्तव्यम् । प्रकृतार्थोपयोगिनः श्लोका अध्यात्मसारगताः →
प्रणिधानाद्यभावेन, काऽनध्यवसायिनः । समूर्छिम प्रवृत्त्याभमननुप्ठानमुच्यते ।।
ओघसंज्ञाऽत्र सामान्यज्ञानरूपा निबन्धनम् । लोकसंज्ञा च निर्दोषसूत्रमार्गाऽनपेक्षिणी ।। न लोकं नाऽपि सूत्रं नो, गुरुवाचमपेक्षते । अनध्यवसितं किञ्चित् कुरुते चौघसंज्ञया ।। शुद्धस्याऽन्वेषणे तीर्थोच्छेदः स्यादिति वादिनाम् । लोकाचारादरश्रद्धा, लोकसंज्ञेति गीयते ।। शिक्षिताऽऽदिपदोपेतमप्यावश्यकमुच्यते । द्रव्यतो भावनिर्मुक्तमशुद्धस्य तु का कथा ।।
तीर्थोच्छेदभिया हन्ताऽविशुद्धस्यैव चाऽदरे । सूत्रक्रियाविलोपः स्याद् गतानुगतिकत्वतः ।। धर्मोद्यतेन कर्त्तव्यं, कृतं बहुभिरेव चेत् । तदा मिथ्यादृशां धर्मो, न त्याज्य: स्यात्कदाचन ।। तस्माद् गतानुगत्या यत्क्रियते सूत्रवर्जितम् । ओघतो लोकतो वा, तदननुष्ठानमेव हि ।।
વિશેષાર્થ :- આ લોકની સ્પૃહાથી થતી આરાધના વિષઅનુષ્ઠાન થાય. પરલોકની સ્પૃહાથી થતી આરાધના ગરઅનુષ્ઠાન બને. પણ આ લોક અને પરલોક બન્નેના સુખની ઝંખનાથી જે આરાધના થાય તેનો સમાવેશ ઉપરોક્ત બેમાંથી એકાદ અનુષ્ઠાનમાં કરવો? કે પછી તેના માટે સ્વતંત્ર છઠ્ઠી અનુષ્ઠાનની કલ્પના કરવી? આ સમસ્યાના સમાધાન માટે મહોપાધ્યાયજી મહારાજ કહે છે કે બન્ને લોકના સુખનીસુખસામગ્રીની સ્પૃહાથી થતી આરાધનામાં જે સુખની સ્પૃહા વધારે હોય તે બળવાન હોવાથી તે કક્ષાના અનુષ્ઠાનમાં તેનો સમાવેશ કરવો ઉચિત જણાય છે. મતલબ કે બન્ને લોકના સુખની આસક્તિથી આરાધના કરવા છતાં આ લોકના સુખની સ્પૃહા જો પરલોક સુખપૃહા કરતાં બળવાન હોય તો તે આરાધનાનો વિષઅનુષ્ઠાનમાં સમાવેશ કરવો વ્યાજબી છે અને જો પરલોકસંબંધી ભોગતૃષ્ણા વધારે બળવાન હોય તો તેનો ગર અનુષ્ઠાનમાં સમાવેશ કરવો ઉચિત છે - આવી સંભાવના મહોપાધ્યાયજી મહારાજ વ્યક્ત ४३ छे. (१७/१२)
ગાથાર્થ :- સંમોહના લીધે આરાધના થાય તે અનનુષ્ઠાન. સદનુષ્ઠાનના રાગથી આરાધના થાય તે તહેતુ અનુષ્ઠાન. તથા અમૃતઅનુષ્ઠાન તો જૈનમાર્ગની શ્રદ્ધાથી થતું હોય છે. (૧૩/૧૩)
ટીકાર્થ - સન્નિપાત નામના રોગથી હણાયેલ વ્યક્તિની જેમ ચોતરફ વિચાર કર્યા વિના જ જે આરાધના થાય તે અનનુષ્ઠાન કહેવાય છે, કારણ કે તે આરાધના અનુષ્ઠાનરૂપે જ પરિણમતી નથી.
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
• आत्मसंस्कारककर्मणो ब्रह्मभावजनकता •
९११ सदनुष्ठानरागतः = तात्त्विकदेवपूजाद्याचारभावबहुमानादाऽऽदिधार्मिककालभाविदेवपूजाद्यनुष्ठानं त तुः उच्यते, मुक्त्यद्वेषेण मनाग मुक्त्यनुरागेण वा शुभभावलेशसङ्गमादस्य सदनुष्ठानहेतुत्वात् ।
जैनवर्त्मनो जिनोदितमार्गस्य श्रद्धया = 'इदमेव तत्त्वमि'त्यध्यवसायलक्षणया तु अनुष्ठानं अमृतं स्यात्, अमरणहेतुत्वात् । अकामनिर्जराऽङ्गत्वं, कायक्लेशादिहोदितम् । (अ.सा.१०/८-१६) इत्थमवगन्तव्याः । ___आध्यात्मिकनयाऽभिप्रायेणैतत्त्रितयमपि सदनुष्ठानगणनायामेव नाऽवतरति । प्रकृते → कर्तृत्वभोक्तृत्वाद्यहङ्कारतया बन्धरूपं जन्मादिकारणं नित्य-नैमित्तिकयाग-व्रत-तपो-दानादिषु फलाऽभिसन्धानं यत् तदकर्म 6 (निरा.२२) इति निरालम्बोपनिषद्वचनमपि यथातन्त्रमनुयोज्यम् ।
चतुर्थमनुष्ठानमाह- तात्त्विकदेवपूजाद्याचारभावबहुमानात् = पारमार्थिकदेवपूजाद्यनुष्ठानगोचरं यद् भावात्मकं बहुमानं तदवलम्ब्य क्रियमाणं आदिधार्मिककालभावि = प्रथममेवाऽऽरब्धस्थूलधर्माचाराणां मार्गगामिनां यः कालः चरमावर्तलक्षणः दशाविशेषलक्षणो वा तस्मिन् जायमानं अनाभोगाऽऽशंसाविप्रमुक्तं देवपूजाद्यनुष्ठानं तद्धेतुः उच्यते योगाचार्यैः । अत्र हेतुमाह मुक्त्यद्वेषेण = पूर्वदशायां मुक्ति-मुक्तिमार्गमुक्तिमार्गप्रस्थितगोचराऽद्वेषेणोत्तरावस्थायाञ्च मनाग मुक्त्यनुरागेण वा = मोक्ष-मोक्षमार्गादिगोचराऽनुरागेण वा शुभभावलेशसङ्गमात् अस्य आदिधार्मिककालभावि-सदनुष्ठानरागप्रयुक्तदेवपूजाद्यनुष्ठानस्य सदनुष्ठानहेतुत्वात् = तात्त्विकदेवपूजाद्यनुष्ठानपरिणामहेतुत्वात् । ___ इत्थञ्च तद्धेतुरिति संज्ञाऽपि सान्वर्थेति द्योतितम् । तदुक्तं योगबिन्दौ → एतद्रागादिदं हेतुः श्रेष्ठो योगविदो विदुः । सदनुष्ठानभावस्य शुभभावांऽशयोगतः ।। - (यो.बि.१५९) इति । अध्यात्मसारेऽपि → सदनुष्ठानरागेण तद्धेतुर्मार्गगामिनाम् । एतच्च चरमावर्तेऽनाभोगादेविना भवेत् ।। - (अ.सा.१०/ १७) इत्युक्तम् ।
पञ्चममनुष्ठानमाह- 'जिनोदितमार्गस्य शीघ्रं मोक्षप्रापकस्य ‘इदमेव परमार्थभूतं निजकल्याणकरं निखिलकल्याणकरं तत्त्वमिति अध्यवसायलक्षणया श्रद्धया विधीयमानं शुद्धभावधर्माऽनुविद्धं आत्मसंस्कारकं देवपूजादि अनुष्ठानं तु अमृतं स्यात्, अमरणहेतुत्वात् । एतेन → आत्मसंस्कारकं तु कर्म ब्रह्मभावजनकं स्यात् + (य.वे.उव्व.४०/८) इति यजुर्वेदोव्वटभाष्यवचनमपि व्याख्यातम् ।
तदुक्तं अध्यात्मसारे →
તાત્ત્વિક દેવ-ગુરુસંબંધી પૂજાદિ આચારને વિશે ભાવબહુમાનના લીધે આદિધાર્મિક અવસ્થામાં થનાર દેવપૂજા વગેરે આરાધના તહેતુ અનુષ્ઠાન કહેવાય છે. કારણ કે મુક્તિએષના અથવા કાંઈક મુક્તિરાગના નિમિત્તે આંશિક શુભ ભાવનું જોડાણ થવાના કારણે તે આરાધના ભાવ સદનુષ્ઠાનનો હેતુ બને છે.
તથા જિનેશ્વર ભગવંતે બતાવેલ મોક્ષમાર્ગને વિશે “આ જ તત્ત્વ છે. આ જ પરમાર્થ છે’ - આવી અધ્યવસાયધારાસ્વરૂપ ઝળહળતી શ્રદ્ધાથી જે આરાધના થાય તે અમૃત અનુષ્ઠાન બને. કારણ કે તે આરાધના અમૃતનો - અમર થવાનો હેતુ છે.
१. मुद्रितप्रतौ '...नादि धा...' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
९१२
• अमृतानुष्ठानलक्षणानि •
द्वात्रिंशिका-१३/१४ __तदुक्तं- "जिनोदितमिति' त्वाहुर्भावसारमदः पुनः । संवेगगर्भमत्यन्तममृतं मुनिपुङ्गवाः ।।" (यो.बि.१६०) ।।१३।। चरमे पुद्गलाऽऽवर्ते तदेवं कर्तृभेदतः । सिद्धमन्यादृशं सर्वं गुरुदेवादिपूजनम् ।।१४।।
चरम इति । निगमनं स्पष्टम ।।१४।। सहजो भावधर्मो हि शुद्धश्चन्दनगन्धवत् । एतद्गर्भमनुष्ठानममृतं सम्प्रचक्षते ।। जैनीमाज्ञां पुरस्कृत्य प्रवृत्तं चित्तशुद्धितः । संवेगगर्भमत्यन्तममृतं तद्विदो विदुः ।। शास्त्रार्थाऽऽलोचनं सम्यक् प्रणिधानं च कर्मणि । कालाद्यङ्गाऽविपर्यासोऽमृताऽनुष्ठानलक्षणम् ।।
6 (अ.सा.१०/२५-२६-२७) इति । प्रकृते योगबिन्दुसंवादमाह- "जिनोदितमिति । तद्वृत्तिस्त्वेवम् → जिनोदितं = जिननिरूपितं इति तु अनेनैवाऽभिप्रायेण विधीयमानं आहुः = ब्रुवते भावसारं = शुद्धश्रद्धाप्रधानं अदः = अनुष्ठानं पुनः = तथा संवेगगर्भ = अन्तःप्रवेशितनिर्वाणाऽभिलाषं अत्यन्तं अतीव अमृतं = अमरणहेतुत्वात् अमृतसंज्ञं मुनिपुङ्गवाः = गौतमादिमहामुनयः (यो.बि.१६० वृ.) इति ।।१३/१३।।
अथ प्रस्तुतमेवाऽधिकृत्याह- 'चरम' इति । अष्टमश्लोकप्रस्ताविताऽर्थस्य इह निगमनं = उपसंहरणं स्पष्टम् । तथाहि- चरमे = पश्चिमे पुद्गलावर्ते = पुद्गलानां परावर्ते तत् = तस्मात् कारणात् एवं = अनुष्ठानपञ्चविधत्वसिद्धिप्रकारेण कर्तृभेदतः = अनुष्ठातृविशेषतः तदविनाभाविभावभेदतश्च सिद्धं = युक्तिप्रतिष्ठितं अन्यादृशं = मुक्त्यद्वेषादे: पूर्वपुद्गलपरावर्तकालभाविनो गुरुदेवादिपूजनाद्विलक्षणं सर्वं गुरुदेवादिपूजनं व्याख्यातस्वरूपम् । यथोक्तं योगबिन्दौ → एवञ्च कर्तृभेदेन चरमेऽन्यादृशं स्थितम् । पुद्गलानां परावर्ते गुरुदेवादिपूजनम् ।। - (यो.बि.१६१) इति ।।१३/१४ ।।
યોગબિંદુ ગ્રંથમાં જણાવેલ છે કે – “મારા ભગવાને આમ જણાવેલ છે આ ભાવ-શ્રદ્ધા જેમાં મુખ્ય બને તે રીતે અત્યંત સંવેગગર્ભિત થતી આરાધનાને મહામુનિઓ અમૃત અનુષ્ઠાન કહે છે. ૯ (१७/१७)
ગાથાર્થ :- તેથી છેલ્લા પુલાવર્તમાં આ રીતે કર્તા બદલાઈ જવાથી તમામ ગુરુપૂજન વગેરે पूर्वसेवा असा ॥२नी ४ होय छ - मेम सिद्ध थाय छे. (१३/१४)
ટીકાર્ય - આઠમા શ્લોકથી પ્રારંભેલી વાતનો ઉપસંહાર પ્રસ્તુત ૧૪ મી ગાથામાં કરવામાં આવેલ छ ते स्पष्ट छ. (१३/१४)
વિશેષાર્થ - કર્તા બદલાઈ જવાની જે વાત અહીં જણાવી છે તે કર્તાના ભાવ બદલાઈ જવાની સૂચક છે. અચરમાવર્તકાળમાં આરાધના કરનારના ભાવ કરતાં ચરમાવર્ત કાળમાં આરાધના કરનારના ભાવ બદલાઈ જાય છે. માટે અચરમાવર્તી જીવે કરેલ પૂર્વસેવા કરતાં ગરમાવર્તી જીવની પૂર્વસેવા પણ બદલાઈ જાય છે. તેથી તેનું ફળ પણ બદલાઈ જાય છે. અભવ્ય જીવ કરતાં ચરમાવર્તી ભવ્ય જીવની આરાધના વિલક્ષણ પ્રકારની હોવાના લીધે જ ચરમાવર્તી જીવને આરાધનાના ફળ તરીકે પરંપરાએ मोक्ष मणे छ, समव्य अपने नलि. (१३/१४) १. हस्तादर्श '...दितेमिति' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
• योग्यताद्वैविध्यविमर्शः •
९१३
सामान्ययोग्यतैव प्राक् पुंसः प्रववृते किल । तदा समुचिता सा तु सम्पन्नेति विभाव्यताम् ।।१५।।
सामान्येति । सामान्ययोग्यता = मुक्त्युपायस्वरूपयोग्यता । समुचितयोग्यता तु तत्सहकारि - योग्यतेति विशेषः । पूर्वं ह्येकान्तेन योगायोग्यस्यैव देवादिपूजनमासीत्, चरमावर्ते तु समुचितयोग्यभावस्येति चरमावर्तदेवादिपूजनस्याऽन्यावर्तदेवादिपूजनादन्यादृशत्वमिति योगबिन्दुवृत्तिकारः ( गा. १६२) ।।१५।।
एतदेव समर्थयति - 'सामान्ये 'ति । सामान्ययोग्यता = मुक्त्युपायस्वरूपयोग्यता मुक्त्युपायभूतमु क्त्यद्वेषादीनां कारणतावच्छेदकीभूतभव्यत्वलक्षणस्वरूपयोग्यता एव प्राक् = अचरमावर्तकाले पुंसः प्रववृते किल । तदा = चरमावर्तकाले तु सा = सामान्ययोग्यता समुचिता सम्पन्ना । समुचितयोग्यता तु तत्सहकारियोग्यता = मुक्त्युपायभूतमुक्त्यद्वेषादीनां परिणमने सहकारिणो ये कालपरिपाक-सहजमलह्रासतथाभव्यत्वपरिपाकादयः तेषां समवधानलक्षणा योग्यताऽवसेया । यथाऽरण्यस्थदण्डे घटस्वरूपयोग्यता दण्डत्वलक्षणा कुम्भकारकरस्थदण्डे च घटसहकारियोग्यता स्वेतरचक्र - चीवर - मृत्पिण्ड-कुलालादिसमवधानलक्षणा तथाऽत्राऽवसेयम् सहकारी तु स्वभिन्नत्वे सति स्वकार्यकारी भवति । सामान्ययोग्यता न फलोपधायिका किन्तु समुचितयोग्यतेति चरमावर्ते एव मुक्त्यद्वेषादिलाभसम्भवः ।
=
नन्विदं कुतोऽवसेयम् ? इत्याशङ्कायां योगविन्दुवृत्तिसंवादमाह - 'पूर्वमित्यादि । पूर्वं = अचरमावर्तकाले भव्यत्वेन स्वरूपयोग्यत्वेऽपि एकान्तेन फलानुपधानैकान्तेन योगायोग्यस्यैव = मुक्त्युपायभूतयोगयोगबीजोभयपरिणमनाऽयोग्यस्यैव देवादिपूजनमासीत् । 'चरमावर्ते तु' इत्यादि स्पष्टम् । यतो विशिष्टः कर्ताऽयं तदन्येभ्यो नियोगतः । तद्योगयोग्यताभेदादिति सम्यग्विचिन्त्यताम् ।। ← ( यो . विं. १६२ ) इति योगबिन्दुश्लोकस्य वृत्तौ साम्प्रतन्तु 'पूर्वं ह्येकान्तेन योगाऽयोग्यस्यैव देवादिपूजनमासीच्चरमावर्ते तु समुल्लसितयोगयोग्यभावस्येति चरमावर्तदेवादिपूजनस्यान्यावर्तदेवादिपूजनादन्यादृशत्वमिति (यो.बि. १६२
=
ગાથાર્થ :- પૂર્વે જીવમાં ખરેખર સામાન્ય યોગ્યતા જ પ્રવર્તતી હતી. જ્યારે ચરમાવર્ત કાળમાં તો તે યોગ્યતા સમુચિત થઈ છે. એ પ્રમાણે વિચારવું. (૧૩/૧૫)
* જીવમાં બે પ્રકારની યોગ્યતા
ટીકાર્થ :- મોક્ષના ઉપાયો માટે અપેક્ષિત સ્વરૂપ યોગ્યતા એટલે સામાન્યયોગ્યતા. જ્યારે સમુચિત યોગ્યતા તો મોક્ષના ઉપાયોના સહકારી કારણો મેળવવા માટેની યોગ્યતાસ્વરૂપ છે. આમ બન્ને યોગ્યતામાં તફાવત છે. પૂર્વે અચરમાવર્તકાળમાં ભવ્ય જીવ પણ મોક્ષના ઉપાયોના પરિણમન માટે એકાંતે અયોગ્ય જ હતો. તેથી અચરમાવર્ત કાળમાં ભવ્ય જીવે કરેલ દેવાદિપૂજન આદિ પૂર્વસેવા અયોગ્ય વ્યક્તિએ કરેલી હતી- એમ હકીકત સ્વીકારવી રહી. જ્યારે ચરમાવર્ત કાળમાં તો મુક્તિઉપાયોના પરિણમન માટે અપેક્ષિત સમુચિત યોગ્યતા પ્રગટ થાય છે. મોક્ષના ઉપાયોનું પરિણમન કરવામાં સહકારી બને એવા કાળપરિપાક, તથાભવ્યત્વપરિપાક વગેરે સહકારી કારણો મેળવવાની યોગ્યતા ચરમાવર્ત ફાળમાં ભવ્ય જીવ મેળવી શકે છે. તેથી તેવા ચરમાવર્ત કાળમાં થતી દેવાદિપૂજા વગેરે પૂર્વસેવા સમુચિત યોગ્યતાવાળા १. हस्तादर्शे 'समुदिता' इति पाठः । परं व्याख्यानुसारेण सोऽशुद्धः । २ मुद्रितप्रतौ 'योग्यस्यैव' इत्यशुद्धः पाठः । हस्तप्रतौ ' अयोग्यस्यैव' इति पाठ: । योगविन्दुवृत्तौ
'योगाऽयोग्यस्यैव' इति पाठः ।
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
??૪
• ધર્મયૌવન-વત્તિનશીપનમ્ • द्वात्रिंशिका-१३/१६ चतुर्थं चरमावर्ते प्रायोऽनुष्ठानमिष्यते । अनाभोगादिभावे तु जातु 'स्यादन्यथापि हि ।।१६।।
चतुर्थमिति। चरमावर्ते प्रायो = बाहुल्येन चतुर्थं तद्धेतुनामकं अनुष्ठानमिष्यते। अनाभोगादिवृ.) पाठ उपलभ्यते परं नाऽत्राऽर्थभेदः कश्चिदित्यवधेयम् ।।१३/१५ ।।
मुक्त्यद्वेषादिभावस्य चरमावर्ते सम्भवात् तद्धेतोरपि तत्रैव सम्भव इत्याशयेनाह- 'चतुर्थमिति । चरमावर्तस्य धर्मयौवनकालत्वात् तत्रैव सहजाऽल्पमलत्वादिभावेनाऽऽदिधार्मिकस्यैतत्सम्भवः । यथोक्तं अध्यात्मसारे → धर्मयौवनकालोऽयं भवबालदशाऽपरा । अत्र स्यात्सत्क्रियारागोऽन्यत्र चाऽसत्क्रियाऽऽदरः ।। भोगरागाद्यथा यूनो बालक्रीडाऽखिला हिये । धर्मे यूनस्तथा धर्मरागेणाऽसत्क्रिया ह्रिये ।। चतुर्थं चरमावर्ते तस्माद्धर्माऽनुरागतः । अनुष्ठानं विनिर्दिष्टं बीजाऽऽदिक्रमसङ्गतम् ।।
૯ (મ.સા.૩૦/૦૮-૨૦) રૂતિ | યોવિન્દ્રો કવિ ઘતુર્થમેતત્કાળ યમરા મહાત્મનઃ | સહનાSજ્યમનતં તુ પુત્ર પુરોવિતા || ૯ (ચો.વિં.૧૬૩) રૂત્યુન્ વિંશિયાપિ વીનસ वि संपत्ती जायइ चरिमंमि चेव परियट्टे । अच्चंतसुंदरा जं एसा वि तओ न सेसेसु ।। 6 (વિંવિં.૧/૬) રૂત્યુક્યુમિતિ પૂર્વ(પૃ.૮૮૪) વોગિત્યનુ ધેયમ્ |
"प्रायः' इत्यस्य फलमाह- अनाभोगादिभावे तु = अनाभोगाऽभिष्वङ्गपरिणामे च कदाचित् चरमावજીવે કરેલી જાણવી. આમ અચરમાવર્ત કાળમાં થતી દેવાદિપૂજા સ્વરૂપ પૂર્વસેવા કરતાં ચરમાવર્ત કાળમાં થતી દેવાદિપૂજા વિલક્ષણ છે- આવું ફલિત થાય છે. યોગબિંદુવૃત્તિકારનો આ અભિપ્રાય છે.(૧૩/૧૫)
વિશેષાર્થ - ભવ્ય જીવમાં મોક્ષે જવાની, મોક્ષના કારણોને મેળવવાની જે યોગ્યતા છે તે સ્વરૂપયોગ્યતા, સામાન્યયોગ્યતા કહેવાય. પણ અચરવર્ત કાળમાં તેવી સ્વરૂપ યોગ્યતા હોવા છતાં ફળ ન મળવાની દૃષ્ટિએ ભવ્યજીવ પણ પૂર્વસેવા વગેરે માટે એકાંતે અયોગ્ય જ છે. તેથી અચરમાવર્ત કાળમાં ભવ્ય જીવે કરેલ ગુરુપૂજન, દેવપૂજન વગેરે આરાધના અયોગ્ય જીવે જ કરેલી કહેવાય. ચરમાવર્ત આવે એટલે મોક્ષઉપાયોનું પરિણમન થાય તેવા સહકારી કારણો, જેમ કે કાળપરિપાક, ભવિતવ્યતાપરિપાક, સહજમલનો વિશિષ્ટ ઘટાડો વગેરે મળવાની યોગ્યતા આત્મામાં પ્રગટે છે. આ બીજા નંબરની યોગ્યતા સમુચિતયોગ્યતા કહેવાય છે. સમુચિત યોગ્યતા આવ્યા પછી જીવ જે પૂર્વસેવાદિ આરાધના કરે છે તે સમુચિત યોગ્યતાની ગેરહાજરીમાં થનારી આરાધના કરતાં જુદી જ પડી જાય છે. ખાણમાં રહેલી માટી = અચરમાવર્તવર્તી ભવ્ય જીવની સ્વરૂપ યોગ્યતા. કુંભારના ચાકડા ઉપર ચઢેલી માટી એટલે સમુચિત યોગ્યતા. ઘડો = તાત્ત્વિક મુક્તિઉપાય. (૧૩/૧૫).
ગાથાર્થ - ચરમાવર્તમાં પ્રાયઃ તહેતુઅનુષ્ઠાન માન્ય છે. અનાભોગ વગેરે પરિણામો હોય તો ક્યારેક અન્યરૂપે પણ અનુષ્ઠાન સંભવે. (૧૩/૧૬)
હ ચરમાવર્તમાં પ્રાયઃ ચોથું અનુષ્ઠાન હ ટીકા :- ચરમાવર્ત કાળમાં મોટા ભાગે તદ્દતુ નામનું અનુષ્ઠાન શાસ્ત્રકારો દ્વારા માન્ય કરાય છે. અનાભોગ વગેરે પરિણામ હોય તો કદાચ તહેતુ અનુષ્ઠાનના બદલે અનનુષ્ઠાન વગેરે પણ સંભવી ૨. દસ્તાવ “ચાવિચ' તિ અશુદ્ધ: પાઠ: |
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
भावे तु जातु शङ्कते—
=
तद्धेत्वनुष्ठानप्रयोजकमीमांसा
कदाचित् अन्यथाऽपि स्यात् इति प्रायोग्रहणफलम् ।।१६।।
•
=
नन्वद्वेषोऽथवा रागो मोक्षे तद्धेतुतोचितः । आद्ये तत्' स्यादभव्यानामन्त्ये न स्यात्तदद्विषाम् ।। १७ ।। नन्विति । मुक्त्यद्वेषप्रयुक्ताऽनुष्ठानस्य तद्धेतुत्वेऽभव्याऽनुष्ठानविशेषेऽतिव्याप्तिः, नवमग्रैवेयकप्राप्तेर्मुक्त्यद्वेषप्रयुक्तत्वप्रदर्शनात् । मुक्तिरागप्रयुक्ताऽनुष्ठानस्य तत्त्वे तु मनाग्रागप्राक्कालीनमुक्त्यद्वेषतेंsपि अन्यथाऽपि = अननुष्ठानादिकमपि स्यात् ।।१३ / १६ ।।
अत्र परः शङ्कते - 'नन्विति । 'मोक्षेऽद्वेषः तद्धेतुतोचितः' इति प्रथमविकल्पे, मुक्त्यद्वेषप्रयुक्ताऽनुष्ठानस्य देवपूजादिरूपस्य तद्धेतुत्वे पर्यवसिते अभव्याऽनुष्ठानविशेषे नवमग्रैवेयकसम्पादके तद्धेत्वनात्मके अतिव्याप्तिः तद्धेतुलक्षणाऽतिप्रसङ्गः, अभव्यानां नवमग्रैवेयकप्राप्तेः अस्यामेव द्वात्रिंशिकायां तृतीयश्लोके मुक्त्यद्वेषप्रयुक्तत्वप्रदर्शनात्, मुक्त्यद्वेषस्य तत्प्रयोजकत्वात् । अभव्यानां द्रव्यश्रामण्यविशेषस्य नवमग्रैवेयकप्राप्तिप्रयोजकमुक्त्यद्वेषगर्भत्वात् तेषां तत् = तद्धेत्वनुष्ठानं स्यात् तेत्यर्थः ।
प्रसज्ये
=
अन्त्ये = मोक्षे रागः तद्धेतुतोचितः इति चरमे विकल्पे मुक्तिरागप्रयुक्ताऽनुष्ठानस्य तत्त्वे तद्धेतुत्वे पर्यवसिते तु तदद्विषां = मुक्त्यद्वेषिणां मनाग्रागप्राक्कालीनमुक्त्यद्वेषप्रयुक्ताऽनुष्ठाने = ईषद्भुक्तिरागप्रागभावसमानाधिकरणमुक्त्यद्वेषप्रयुक्ते देवपूजाद्यनुष्ठाने तन्न स्यात् = तद्धेतुत्वं न स्यात् । ततश्च तद्धेतुराडे छे. माटे 'भोटा लागे तद्दहेतु होय छे' खाम भगाव. (१३/१६)
વિશેષાર્થ :- ચરમાવર્તમાં જીવની સમુચિત યોગ્યતા પ્રગટેલી હોય છે. તેના લીધે ચરમાવર્તી જીવની આરાધના સામાન્યથી ભાવઅનુષ્ઠાનનું કારણ બને છે. માટે તે તદ્ભુતુ અનુષ્ઠાનરૂપ બને છે. તદ્ભુતુ = તેનો હેતુ = સદનુષ્ઠાનનો હેતુ બને તેવી આરાધનાને તદ્ભુતુ અનુષ્ઠાન કહેવાય છે. ચરમાવર્તી જીવની આરાધના ક્યારેક અનુપયોગ કે આશંસા વગેરેના કારણે અનનુષ્ઠાન વગેરે સ્વરૂપ પણ સંભવી शडे छे. परंतु तेवुं झ्यारेड ४ जनतुं होय छे. (१३/१६)
=
१. हस्तादर्शे 'स्यादतत्यानामत्यन' इत्यशुद्धः पाठः ।
•
९१५
=
# તèતુઅનુષ્ઠાનપ્રયોજક મીમાંસા # ૧૭-૧૮-૧૯ આ ત્રણ ગાથા દ્વારા ગ્રંથકારશ્રી શંકા રજુ કરે છે.
ગાથાર્થ :- તèતુતાને ઉચિત મુક્તિઅદ્વેષ છે કે મોક્ષરાગ પ્રથમ વિકલ્પમાં અભવ્યને તદ્ભુતુ અનુષ્ઠાન માનવું પડશે. બીજા વિકલ્પમાં મુક્તિઅદ્વેષવાળા જીવમાં તે સંગત નહિ થાય.(૧૩/૧૭) ટીકાર્ય :- મુક્તિઅદ્વેષને તદ્ભુતુ અનુષ્ઠાનનું પ્રયોજક માનીને તેનાથી પ્રયુક્ત આરાધનાને તદ્ભુતુઅનુષ્ઠાન સ્વરૂપે માન્ય કરવામાં આવે તો અભવ્ય જે ચારિત્રપાલન દ્વારા નવમો ત્રૈવેયક વગેરે ફળ મેળવે છે તે આરાધનાને તદ્ભુતુઅનુષ્ઠાનરૂપે માન્ય કરવી પડશે. કારણ કે નવમા ત્રૈવેયકની પ્રાપ્તિમાં મુક્તિઅદ્વેષ પ્રયોજક છે. આ વાત પ્રસ્તુત બત્રીસીના ૩ જા શ્લોકમાં બતાવેલ છે.
જો મુક્તિરાગને તદ્ભુતુ અનુષ્ઠાનનું પ્રયોજક સ્વીકારીને તેનાથી પ્રયુક્ત આરાધનાને જો તદ્ભુતુ અનુષ્ઠાન સ્વરૂપે માન્ય કરવામાં આવે તો કાંઈક મુક્તિ રાગ આવતાં પૂર્વે મુક્તિઅદ્વેષ અવસ્થામાં
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
९१६
• अभव्यानुष्ठानस्य तद्धेतुत्वापादनम् • द्वात्रिंशिका-१३/१८ प्रयुक्ताऽनुष्ठानेऽव्याप्तिरित्यर्थः ।।१७।। 'न चाद्वेषे विशेषस्तु कोऽपीति प्राग निदर्शितम्। ईषद्रागाद्विशेषश्चेदद्वेषोपक्षयस्ततः ॥१८॥
न चेति । अद्वेषे विशेषस्तु न च कोऽपि अस्ति, अभावत्वात् इति प्राक् = पूर्वद्वात्रिंशिकायां निदर्शितम् । ईषद्रागाच्चेद्विशेषः ? लक्षणस्य तत्र अव्याप्तिः लक्ष्यैकदेशाऽगमनलक्षणा इत्यर्थः ।
किञ्च व्यापन्नदर्शनानां द्रव्यलिङ्गिनां स्वेष्टसाधने चारित्रक्रियादौ लाभाद्यर्थितयैव रागोऽप्यावश्यकः । मुक्तौ मुक्त्युपाये मुक्तिमार्गप्रस्थिते चाऽद्वेषो यथा मुक्त्यद्वेषपदवाच्यः तथा मुक्तौ मुक्त्युपाये मुक्तिमार्गप्रस्थिते च रागो मुक्तिरागपदवाच्यः । ततश्च मुक्त्युपाये चारित्रक्रियादौ तेषां रागसत्त्वेनाऽभव्यकृते नवमौवेयकप्रापकमुक्त्युपायभूतचारित्रक्रियादिगोचररागप्रयुक्ते द्रव्यश्रामण्येऽतिव्याप्तिरप्यन्त्यविकल्पे दुर्वारेति ध्येयम् ||१३/१७।।
ननु मुक्त्यद्वेषस्यैव तद्धेतुतानियामकत्वं न तु मुक्तिरागस्य, व्यापन्नदर्शनानां द्रव्यश्रामण्ये नवमग्रैवेयकप्रयोजकमुक्त्यद्वेषस्य सत्त्वेऽपि तद्धेतुतोचितो मुक्त्यद्वेषो नाऽस्ति, अभव्य-व्यापन्नदर्शनादिव्यावृत्तस्यैव मुक्त्यद्वेषस्य तद्धेतुत्वसम्पादकत्वादित्याशङ्कायां पूर्वपक्ष्याह- 'न चेति । अद्वेषे = मुक्त्यद्वेषे विशेषः = भेदः तु न च = नैव कोऽप्यस्ति, अभावत्वात् इति पूर्वद्वात्रिंशिकायां = पूर्वसेवाद्वात्रिंशिकायां द्वात्रिंशत्तमे श्लोके (द्वा.द्वा.१२/३२ पृ.८८६) निदर्शितम् । ततश्चाऽभव्यादीनां चरमावर्तवर्तिजीवानां वा मुक्त्यद्वेष नास्ति कोऽपि भेदो येनाभव्यादिव्यावृत्तमुक्त्यद्वेषस्य तद्धेतुत्वनियामकत्वं वक्तुं शक्येत । न ह्यधिकरणभेदेऽभावभेदो भवति, गौरवात् ।
ननु मुक्त्यद्वेषस्य मुक्तिद्वेषप्रतियोगिकाऽभावरूपत्वेनैकत्वेऽपि ईषद्रागात् = मनाग्मुक्तिरागात् चरमावविर्तिजीवानामभव्यादितोऽस्ति विशेषः = भेदः । अत एव चरमावर्तवर्तिजीवकृते ईषमुक्तिरागप्रयुक्ताऽनुष्ठानेऽभव्यादिकृताऽनुष्ठानाऽपेक्षया विशेषोऽप्यनिवार्यः सुरगुरुणा । न ह्यभाववद् भावोऽपि सर्वत्रैकविध एव वक्तुं शक्यते, अन्यथाऽद्वैताऽऽपत्तेः । प्रकृते न मुक्त्यद्वेषस्य तद्धेतुताप्रयोजकत्वं न वा मनाग्मुक्तिरागस्य तत्त्वं किन्तु मनाग्मुक्तिरागविशिष्टमुक्त्यद्वेषस्यैव तत्त्वम् । ततश्च नाऽभव्याऽनुष्ठानविशेषेऽतिव्याप्तिः, तत्र मुक्त्यद्वेषसत्त्वेऽपि मुक्तिरागविरहात् । न च मनाग्मुक्तिरागप्राक्कालीनमुक्त्यद्वेषप्रयुक्ताऽनुष्ठानेऽव्याप्तिरिति शङ्कनीयम्, इष्टत्वात्, ईषमुक्तिरागविशिष्टमुक्त्यद्वेषस्यैव चरमावर्तवर्तिजन्तुगतस्य तद्धेतुत्वप्रयोजकत्वोपगमादिति चेत् ? જે પૂર્વસેવાદિ આરાધના કરવામાં આવે તે હેતુઅનુષ્ઠાનસ્વરૂપે નહિ બની શકે. કારણ કે જીવ પાસે भुस्ति। २४४२ छे. (१७/१७)
ગાથાર્થ :- તથા મુક્તિઅષમાં કોઈ પણ તફાવત નથી – એમ પૂર્વે જણાવેલ છે. જો કાંઈક રાગના લીધે તેમાં વિશેષતા દર્શાવવામાં આવે તો મુક્તિઅદ્વેષ અન્યથાસિદ્ધ થઈ જશે. (૧૩/૧૮)
ટીકાર્થ:- વળી, મુક્તિઅષમાં કોઈ પણ તફાવત નથી, કારણ તે મુક્તિવિષયક ષના અભાવસ્વરૂપ છે - આ વાત ૧૨ મી બત્રીસીના ૩ર મા શ્લોકમાં બતાવેલ છે. તથા કાંઈક મુક્તિરાગના લીધે જો મુક્તિઅષના સ્વરૂપમાં વિશેષતા સ્વીકારવામાં આવે અર્થાત કાંઈક મુક્તિરાગથી વિશિષ્ટ એવા મુક્તિઅષને १. हस्तादर्श 'न वा दोष' इत्यशुद्धः पाठः । २. हस्तादर्श 'निदर्शितः' इति पाठः ।
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
. विशेषणेनैव कार्यसिद्धौ विशेष्यवैयर्थ्यम •
९१७ तर्हि तत एवाऽद्वेषस्योपक्षयः (=अद्वेषोपक्षयः), विशेषणेनैव कार्यसिद्धौ विशेष्यवैयर्थ्यात् । इत्थं च "मुक्त्यद्वेषेण मनाग मुक्त्यनुरागेण वा तद्धेतुत्वम्” (योगबिन्दुवृत्ति-१५९) इति वचनव्याघात इति भावः ।।१८॥ उत्कटानुत्कटत्वाभ्यां प्रतियोगिकृतोऽस्त्वयम् । नैवं सत्यामुपेक्षायां द्वेषमात्रवियोगतः ।।१९।। ___ उत्कटेति । अभव्यानां मुक्तौ उत्कटद्वेषाऽभावेऽप्यनुत्कटद्वेषो भविष्यति । अन्येषां तु द्वेषमात्रा___अत्र पूर्वपक्षी उत्तरयति- तर्हि = मनाग्मुक्तिरागविशिष्टमुक्त्यद्वेषस्यैव तद्धेतुतानियामकत्वाऽङ्गीकारे, तत एव = मनाग्मुक्तिरागत एव अद्वेषस्य = मुक्त्यद्वेषस्य उपक्षयः = उपक्षीणता = उपहतसामर्थ्यता = व्यर्थता = निष्फलता = अकिञ्चित्करता = कृतकृत्यता = चरितार्थता = तद्रेत्वनुष्ठानं प्रत्यन्यथासिद्धत्वमिति यावत्, विशेषणेनैव = मनाग्मुक्तिरागेणैव कार्यसिद्धौ = तद्धेतुत्वोपपत्तौ सत्यां विशेष्यवैयर्थ्यात् = मुक्त्यद्वेषस्य नैरर्थक्यात् । इत्थञ्च = तहेतुनामकमनुष्ठानं प्रति मुक्त्यद्वेषस्य वैयर्थ्यप्राप्तिप्रकारेण हि “मुक्त्यद्वेषेण मनाग मुक्त्यनुरागेण वा तद्धेतुत्वम्” (यो.वि.१५९ वृ.) इति वचनव्याघातः = योगबिन्दुवृत्तिकृदुक्तिविरोधप्रसङ्ग इति भावः ।।१३/१८।।
अत्रैव आक्षेप-परिहारान्तरौ पूर्वपक्षी दर्शयति- “उत्कटे'ति । तद्धेतुत्वप्रयोजकीभूताभावप्रतियोगिकोटावुत्कटत्वं न निविशति विशेषणविधया । अभव्याद्यनुष्ठानविशेषे तु मुक्तिगोचरोत्कटद्वेष एव द्रव्यश्रामण्यावस्थायां नाऽस्ति, न त्वनुत्कटद्वेषोऽपि, यतः अभव्यानां द्रव्यश्रामण्यदशायां मुक्तौ उत्कटद्वेषाऽभावेऽपि अनुत्कटद्वेषो भविष्यति । अन्येषां तु = चरमावर्तवर्तिनामादिधार्मिकाणान्तु मुक्तौ द्वेषमात्राહેતુ કહેશો (=ઈષમુક્તિરાગવિશિષ્ટ મુક્તિઅષને તદૂધેતુઅનુષ્ઠાનનો હેતુ માનવામાં આવે, તો કાંઈક મુક્તિરાગથી જ મુક્તિદ્વેષ તહેતુઅનુષ્ઠાન પ્રત્યે અન્યથાસિદ્ધ થઈ જશે. કેમ કે વિશેષણ દ્વારા જ आर्य सिद्ध 28 °४] डोय तो विशेष्य व्यर्थ = निष्६५ = निर3 = मयि७२ = यरितार्थ = અન્યથાસિદ્ધ સાબિત થાય. આ રીતે “મુક્તિઅદ્વેષથી કે કાંઈક મુક્તિરાગથી તહેતુઅનુષ્ઠાન સંપન્ન થાય छ'- मायूं क्यन व्याधात पाभे छे. साधू शं.15२तात्पर्य छे. (१७/१८)
વિશેષાર્થ :- જો મુક્તિષ વિવિધ પ્રકારનો હોય તો એમ કહી શકાય કે “અભવ્ય જીવ નવમા રૈવેયકે જવા માટે જે દ્રવ્ય ચારિત્ર પાળે છે તે અવસરે જે મુક્તિઅદ્વેષ ગુણ છે તેના કરતાં વિલક્ષણ પ્રકારનો જ મુક્તિઅદ્વેષ તહેતુ અનુષ્ઠાનનો પ્રયોજક છે. માટે અભવ્ય, દૂરભવ્ય વગેરેની આરાધનાને તદ્હેતુ અનુષ્ઠાન સ્વરૂપ માનવાની સમસ્યા ઉપસ્થિત નહિ થાય.” પરંતુ આમ કહી શકાય તેમ નથી. કારણ કે મુક્તિઅદ્વેષ = મુક્તિવિષયક દ્વેષનો અભાવ. અભાવના સ્વરૂપમાં તો દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ વગેરે બદલે તો પણ કોઈ ફેરફાર થતો નથી - આ વાત ૧૨ મી બત્રીસીના છેલ્લા શ્લોકમાં જણાવેલ જ छ. पाहीनी शं२नी पात तो अर्थमा स्पष्ट ४३८ ०४ छे. (१७/१८)
ગાથાર્થ :- “પ્રતિયોગીની ઉત્કટતા અને અનુત્કટતા દ્વારા મુક્તિઅષમાં તફાવત પડી શકે'- એમ ન કહેવું. કારણ કે ઉપેક્ષા હોય તો તમામ પ્રકારનો દ્વેષ રવાના થાય છે. (૧૩/૧૯)
ટીકાર્થ:- પ્રસ્તુત ગાથાના પૂર્વાર્ધમાં એવી દલીલ કરવામાં આવેલ છે કે કે નવમા સૈવેયકમાં જવા માટે ચારિત્ર પાળનારા અભવ્ય જીવોને મોક્ષને વિષે ઉત્કટ દ્વેષ ન હોવા છતાં પણ અનુકટ દ્વેષ હોઈ
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
९१८
=
-
•
=
अनुत्कटद्वेषसत्त्वे उत्कटद्वेषापत्तिः
भावादेवाऽनुष्ठानं तद्धेतुः स्यादिति पूर्वार्धाऽर्थः ।
नैवं, उपेक्षायां सत्यां द्वेषमात्रस्य वियोगतः, ( = द्वेषमात्रवियोगतः ) अन्यथा स्वष्टसांसारि कसुखविरोधित्वेनोत्कटोऽपि द्वेषस्तेषां मुक्तौ स्यादित्युत्तरार्धाऽर्थः ।। १९।। ऽभावात् = उत्कटाऽनुत्कटोभयविधद्वेपविरहात् एव अनुष्ठानं देवपूजादिलक्षणं तद्धेतुः स्यात् । इत्थञ्च केवलनवमग्रैवेयकप्रयोजकीभूताऽभावप्रतियोगिनि मुक्तिद्वेपे उत्कटत्वमपेक्ष्यते परं तद्धेतुत्वप्रयोजकीभूताऽभावप्रतियोगिनि मुक्तिद्वेपे तन्नाऽपेक्ष्यते, मुक्तिद्वेपत्वस्यैव तादृशाऽभावप्रतियोगिताऽवच्छेदकत्वात् । अतोऽभव्यादिगतमुक्त्यद्वेप-चरमावर्तप्रविष्टाऽऽदिधार्मिकगतमुक्त्यद्वेषयोः उत्कटाऽनुत्कटत्वाभ्यां = उत्कटत्वप्रवेशाप्रवेशाभ्यामेव प्रतियोगिकृतः प्रतियोगिभेदकृतः अयं = भेदः अस्तु । अभव्यादिगतमुक्त्यद्वेषस्य सावच्छिन्नत्वान्न तद्धेतुत्वप्रयोजकत्वमिति नाऽभव्याद्यनुष्ठानविशेपेऽतिव्याप्तिः । आदिधार्मिकगतमुक्त्यद्वेपस्य च निरवच्छिन्नत्वात्तद्धेतुत्वप्रयोजकत्वमिति न मनाग्मुक्तिरागप्रागभावसमानाधिकरणमुक्त्यद्वेपप्रयुक्ताऽनुष्ठानेऽव्याप्तिरिति पूर्वार्धार्थः प्रकृतश्लोक पूर्वार्धभावार्थः ।
=
पूर्वपक्षी प्रकृते उत्तरयति- नैवम् । अभव्यानां नवमग्रैवेयकादिलाभार्थिनां द्रव्यलिङ्गिनां स्वर्गभिन्ने मोक्षे उपेक्षायां सत्यां द्वेषमात्रस्य द्वेपसामान्यस्य, उत्कटाऽनुत्कटोभयविधद्वेषस्य द्वेपत्वाऽवच्छिन्नस्येति यावत्, वियोगतः अभावात् दुर्वारैवाऽतिव्याप्तिः । पूर्वपक्षी विपक्षबाधमाह - अन्यथा = नवमग्रैवेयकादिलाभार्थिनामभव्यानां द्रव्यश्रामण्याऽवस्थायां मुक्तावनुत्कटद्वेषाऽभ्युपगमे मुक्तेः स्वेष्टसांसारिक सुखविरोधित्वेन उत्कटोऽपि द्वेषः तेषां = अभव्यानां मुक्तौ स्यात् = प्रसज्येत । न च नवमग्रैवेयकादिलाभार्थितया न तत्र तेषामुत्कटद्वेषाऽऽपत्तिरिति वाच्यम्, तर्हि तत एवाऽनुत्कटद्वेषोऽपि तत्र तेपां न स्यात्, रागसामग्र्या द्वेषसामान्यप्रतिबन्धकत्वात्, प्रतिबध्यताऽवच्छेदककोटावुत्कटत्वदाने गौरवात्, अनुत्कटद्वेपसत्त्वेऽपि स्वर्गादिसुखहासाऽऽपत्तेश्च इत्युत्तरार्धार्थः । । १३ / १९ ।।
·
द्वात्रिंशिका - १३/१९
-
શકે છે. માટે અભવ્યની આરાધના તદ્ભુતુઅનુષ્ઠાનસ્વરૂપે નહિ બની શકે. જ્યારે ચ૨માવર્તી અપુનબંધક જીવોને તો મોક્ષ વિશે ઉત્કટ કે અનુત્કટ કોઈ પણ પ્રકારનો દ્વેષ જ ન હોવાથી તેમની આરાધના તદ્વેતુઅનુષ્ઠાન સ્વરૂપે બની શકશે. ← પરંતુ આ દલીલ વ્યાજબી નથી. કારણ કે નવમા ત્રૈવેયકમાં જવા માટે ચારિત્ર પાળતા અભવ્ય જીવને મોક્ષ પ્રત્યે ઉપેક્ષા હોવાથી ઉત્કટ કે અનુત્કટ કોઈ પણ પ્રકારનો દ્વેષ સંભવી શકતો જ નથી. બાકી તો મોક્ષ પોતાને ઇષ્ટ એવા સાંસારિક સુખનો વિરોધી હોવાથી અભવ્ય જીવોને મોક્ષ ઉપર ઉત્કટ દ્વેષ પણ થઈ જાય. આમ શંકાકારે ઉત્તરાર્ધમાં ઉપરોક્ત દલીલનું નિરાકરણ सुरेस छे. (१३/१८)
વિશેષાર્થ :- મુક્તિઅદ્વેષને તદ્ભુતુઅનુષ્ઠાનનો હેતુ માનવામાં વાદીના મતે અભવ્ય જીવના ચારિત્રપાલનમાં તદ્ભુતુઅનુષ્ઠાનના લક્ષણની અતિવ્યાતિ ન આવે તે માટે મુક્તિઅદ્વેષને મુક્તિદ્વેષઅભાવસ્વરૂપ માનવા છતાં મુક્તિઅદ્વેષના બે પ્રકાર કોઈક મધ્યસ્થ માણસ દર્શાવવા માગે છે. તે માટે તે એમ કહે છે કે મુક્તિદ્વેષ બે પ્રકારે છે. ઉત્કટ મુક્તિદ્વેષ અને અનુત્કટ મુક્તિદ્વેષ. તેથી અદ્વેષ પણ બે પ્રકારનો થાય. ઉત્કટમુક્તિદ્વેષનો અભાવ અને અનુત્કટ મુક્તિદ્વેષનો અભાવ. અભવ્યને ચારિત્રપાલનકાળ દરમ્યાન મોક્ષનો ઉત્કટ દ્વેષ ન હોવા છતાં અનુત્કટ દ્વેષ તો હોય જ છે. તેથી તેની પાસે એક પ્રકારનો મુક્તિદ્વેષ
ન
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
• धर्मक्रियारागविशेषस्य तद्धत्वनुष्ठानप्रयोजकता • समाधत्तेसत्यं बीजं हि तऽतोरेतदन्यतराऽर्जितः। क्रियारागो न तेनाऽतिप्रसङ्गः कोऽपि दृश्यते ।।२०।।
સત્યનિતિ (સત્યમ,) તહેતો. અનુષ્ઠાની દિ વીનં (gdજેતરતિઃ =) તો: = मुक्त्यद्वेष-रागयोरन्यतरेण अर्जितो = जनितः क्रियारागः = सदनुष्ठानरागः । तेनाऽतिप्रसङ्गः कोऽपि न दृश्यते। ___ प्रकृते ग्रन्थकारः समाधत्ते = उत्तरपक्षयति- 'सत्यमिति अनेन पूर्वपक्ष्युत्थापिताऽऽक्षेपस्वीकारः। न चैवं तद्धत्वनुष्ठानसामग्र्यनिरूपणाऽऽपत्तिरिति वाच्यम्, यतः तद्धेतोः चतुर्थस्य अनुष्ठानस्य बीजं हि मुक्त्यद्वेष-रागयोरन्यतरेण जनितः सदनुष्ठानरागः । न चेदं स्वमनीषिकाविजृम्भितम्, यतो 'मुक्त्यद्वेषण मनाग्मुक्त्यनुरागेण वा शुभभावलेशसङ्गमात्' सदनुष्ठानभावबहुमानात् क्रियमाणस्याऽऽदिधार्मिककालभाविनो देवपूजाद्यनुष्ठानस्य तद्धेतुत्वं योगबिन्दुवृत्तौ (यो.बि.वृ.१५९) प्रदर्शितमेव । तेन = मुक्त्यद्वेष-तद्रागान्यतरजन्यसदनुष्ठानरागस्य तद्धत्वनुष्ठानबीजत्वेन अभव्याऽनुष्ठानविशेषेऽतिव्याप्तिलक्षणः अतिप्रसङ्गः मनाग्मुक्तिरागप्राक्कालीनमुक्त्यद्वेषाऽऽश्रयकृताऽनुष्ठानेऽव्याप्तिलक्षणोऽप्रसङ्गो वा कोऽपि न दृश्यते । હોવા છતાં બીજા પ્રકારનો મુક્તિઅદ્વેષ નથી હોતો. તહેતુઅનુષ્ઠાન પ્રત્યે બન્ને પ્રકારનો મુક્તિઅદ્વેષ જરૂરી છે. માટે સ્વર્ગાર્થી અભવ્યની ચારિત્રઆરાધના તદુહેતુઅનુષ્ઠાનસ્વરૂપ થવાની સમસ્યા નહિ સર્જાય.
આ મંતવ્ય શંકાકાર સામે ઉપસ્થિત થતાં તેનું નિરાકરણ કરવા માટે શંકાકાર કહે છે કે – નવમા રૈવેયકે જવા માટેનું પ્રણિધાન કરનાર દીક્ષિત અભવ્ય જીવ એ અવસરે મોક્ષ પ્રત્યે તદન ઉદાસીન હોય છે. તેના મનમાં મોક્ષ પ્રત્યે સાવ ઉપેક્ષાભાવ જ હોવાના લીધે મોક્ષ પ્રત્યે ઉત્કટ કે અનુત્કટ દ્વેષ હોવાની શક્યતા જ રહેતી નથી. જે વસ્તુનું જેના દિલમાં કશું ય મહત્ત્વ જ ન હોય તેના પ્રત્યે તેને ગૌણ કે બળવાન ષ હોઈ જ ન શકે. આફ્રિકાના જંગલમાં રહેલ તણખલા પ્રત્યે તદન ઉદાસીન વ્યક્તિને તેના પ્રત્યે ઉત્કટ કે મંદ દ્વેષ નથી જ હોતો ને ! નાલિકેર દ્વીપના માનવીને સૂકા રોટલા પ્રત્યે દ્વેષ ક્યાં હોય છે ? તેથી પ્રસ્તુતમાં શાસ્ત્રોક્ત મોક્ષ પ્રત્યે ઉદાસીન ભાવ હોવાના કારણે અભવ્ય ચારિત્રધરોને તેના પ્રત્યે આંશિક પણ દ્વેષની શક્યતા રહેતી નથી. તથા જો મોક્ષના સ્વરૂપ પ્રત્યે ઉપેક્ષા કરવાના બદલે વિચારણા શરૂ કરે તો ચારિત્રજન્ય મોક્ષ તો તમામ સાંસારિક સુખોથી શૂન્ય હોવાના કારણે અભવ્ય જીવને ઈષ્ટ એવા સાંસારિક દિવ્ય સુખથી વિપરીત જ છે. તેથી તેના પ્રત્યે અભવ્યને જો દ્વેષ થાય તો ઉત્કટ હેષ જ થઈ જાય, અનુત્કટ દ્વેષ નહિ. માટે મુક્તિઅષને કે મુક્તિરાગને તહેતુ અનુષ્ઠાનનું પ્રયોજક માનવામાં ઉપરોક્ત સમસ્યાનું કોઈ સમાધાન મળી શકતું નથી. હું આવું શંકાકારનું કથન છે. ૧૭, ૧૮, ૧૯ મી ગાથા દ્વારા આ રીતે દીર્ઘ શંકા-પૂર્વપક્ષ રજુ કરવામાં આવેલ છે. (૧૩/૧૯)
ગ્રંથકારશ્રી ઉપરોક્ત શંકાનું સમાધાન આપતા કહે છે કે
ગાથાર્થ :- વાત સાચી છે. પરંતુ મુક્તિઅદ્વેષ કે મુક્તિરાગ-આ બેમાંથી કોઈ પણ એક દ્વારા ઉત્પન્ન થયેલ ક્રિયારાગ એ તદ્હેતુ અનુષ્ઠાનનું બીજ છે. તેથી કોઈ અતિપ્રસંગ દેખાતો નથી.(૧૩૨૦)
ટીકાર્થ:- મુક્તિઅદ્વેષ અને મુક્તિરાગ-આ બેમાંથી કોઈ પણ એકથી ઉત્પન્ન થયેલો સદ્દનુષ્ઠાનસંબંધી રાગ જ તતઅનુષ્ઠાનનું બીજ છે. તેથી કોઈ પણ અતિપ્રસંગ = આપત્તિ = અતિવ્યાપ્તિ જણાતી १. हस्तादर्श 'तदर्जिन्य' इत्यशुद्धः पाठः । २. हस्तादर्श ‘मुक्तिद्वेपो न' इत्यशुद्धः पाठः । व्याख्यानुसारेणाऽस्माभिरपेक्षितः શુદ્ધ: વાડો પૃહીતઃ | ૩. હૃસ્તા ‘દૃશ્ય' તિ કુટિત: 4: |
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
९२०
• अबाध्यफलापेक्षाया सदनुष्ठानरागप्रतिबन्धकता • द्वात्रिंशिका-१३/२० अभव्यानामपि स्वर्गप्राप्तिहेतुमुक्त्यद्वेषसत्त्वेऽपि तस्य सदनुष्ठानरागाऽप्रयोजकत्वाद्, बाध्यफलाऽपेक्षासहकृतस्य तस्य मोक्षार्थसदनुष्ठानरागाऽनुबन्धित्वात् ।।२०।।
___ अभव्यानामपि स्वर्गप्राप्तिहेतुमुक्त्यद्वेषसत्त्वेऽपि तस्य = मुक्त्यद्वेषस्य सदनुष्ठानरागाऽप्रयोजकत्वात् । न चाऽभव्यगतमुक्त्यद्वेषस्य कथं न सदनुष्ठानरागप्रयोजकत्वमिति शङ्कनीयम्, तेषामक्रियावादित्वात् । न ह्यक्रियावादिनां सदनुष्ठानरागः सम्भवति, न वा क्रियावादिनामभव्यत्वं सम्भवति । तदुक्तं भगवतीसूत्रे → किरियावादी णं भंते ! जीवा किं भवसिद्धीया अभवसिद्धीया ? गोयमा ! भवसिद्धीया, नो अभवसिद्धीया - (भ.सू.३०/१/९९९) इति । क्रिञ्चाभव्यानां तदा नवमग्रैवेयकादिफल-गोचराऽबाध्याऽपेक्षा समस्ति, तस्याश्च प्रतिबन्धकत्वात्, बाध्यफलाऽपेक्षासहकृतस्य = अबाध्यपौद्गलिकफलाऽपेक्षालक्षणप्रतिबन्धकाऽभावविशिष्टस्य तस्य = मुक्त्यद्वेषस्य मुक्तिरागस्य वा मोक्षार्थसदनुष्ठानरागाऽनुबन्धित्वात् = मोक्षप्रयोजनकसदनुष्ठानरागजनकत्वात् ।
ननु भवद्भिः प्राक् (द्वा.द्वा.१३/४-पृ.८९७) 'व्यापन्नदर्शनानां हि द्रव्यलिङ्गिनां उपाये चारित्रक्रियादौ लाभाद्यर्थितयैव न द्वेषो, रागसामग्र्यां द्वेषाऽनवकाशात्' इति यदुक्तं तत एव तेषां सदनुष्ठानरागः सिध्यति, कार्यार्थिनामनन्तरकारणेऽपि रागाऽऽवश्यकत्वात्, अन्यथा प्रवृत्त्यनुपपत्तेः । यथोक्तं पञ्चाशके
→ कज्ज इच्छंतेणं अणंतरं कारणं पि इटुं तु । जह आहारज-तित्तिं इच्छंतेणेह आहारो ।। 6 (पञ्चा.६/३४) इति । ततश्चाऽबाध्यफलाऽपेक्षायाः सदनुष्ठानरागं प्रति न प्रतिबन्धकत्वं किन्तूत्तेजकत्वमेव कल्पयितुमर्हति, आलस्यादेरेव तत्प्रतिबन्धकत्वौचित्यादिति चेत् ?
__ अत्रोच्यते - व्यापन्नदर्शनादीनां द्रव्यलिङ्गिनां चारित्रक्रियादौ सदनुष्ठाने स्वेष्टस्वर्गादिसुखसाधनत्वेन रूपेण रागोऽस्ति, न तु मुक्त्युपायत्वेन रूपेणाऽद्वेपो रागो वा । अतो मुक्त्युपायत्वेन रूपेण सदनुष्ठाने रागं प्रति प्रज्ञापनाद्यनिवर्तनीय-स्वर्गादिसुखफलाऽपेक्षायाः प्रतिबन्धकत्वमनाविलमेव । एतेन मुक्तौ मुक्त्युपाये मुक्तिमार्गप्रस्थिते चाऽद्वेषस्य यथा मुक्त्यद्वेषपदवाच्यत्वं तथा तत्र रागस्य मुक्तिरागपदवाच्यत्वेनाऽभव्यादीनां मुक्त्युपाये चारित्रक्रियादौ रागसत्त्वेन तत्प्रयुक्ते द्रव्यश्रामण्येऽतिव्याप्तिरिति (द्वा.द्वा.१३/१७ पृ.९१६) प्रागुक्तं निरस्तम्, तद्धत्वनुष्ठानकारणीभूतं मुक्त्युपायत्वप्रकारकसदनुष्ठानविशेष्यकरागं प्रति अबाध्यपौद्गलिकफलापेक्षाविरहविशिष्टस्य मक्त्यद्वेष-तद्रागाऽन्यतरस्य कारणतया तद्विरहेण तेषां मोक्षप्रयोजनकसदनुष्ठानरागाऽसम्भवात् । न हि कारणविरहे कार्य भवितुमर्हति ।।१३/२०।। નથી. કારણ કે અભવ્ય જીવોમાં પણ સ્વર્ગની પ્રાપ્તિમાં હેતુભૂત મુક્તિએષ હોવા છતાં ય તે મુક્તિઅદ્વેષ તેમને સનુષ્ઠાનવિષયક રાગમાં પ્રયોજક બનતો નથી. આનું પણ કારણ એ છે કે બાધ્ય ફલાપેક્ષાથી સહકૃત એવો જ મુક્તિએષ મોક્ષપ્રયોજનક સદનુષ્ઠાનના રાગને લાવનાર બને છે. (૧૩/૨૦)
વિશેષાર્થ-નવમા ગ્રેવેયકમાં જનારા અભવ્ય જીવો પાસે ચારિત્રપાલન કાળ દરમ્યાન મુક્તિષ તો હોય જ છે. બાકી તો નવમો વેયકમળેજ નહિ- આ વાત આ બત્રીસીના ૩જા શ્લોકમાં વિચારી ગયા છીએ. પરંતુ તે મુક્તિષ સદનુષ્ઠાનના અનુરાગનો સંપાદક બનતો નથી. કારણ કે અભવ્ય જીવોને નવમા ગ્રેવેયકની જે ઈચ્છા છે તે કોઈનાથી પણ દૂર કરી શકાય તેવી નથી. અતિતીવ્ર સ્વર્ગઈચ્છા હોય તો મુક્તિઅષ સદનુદ્ધનના રાગને પ્રગટાવી ન શકે. પણ સમજાવટવગેરે દ્વારા દૂર કરી શકાય તેવી સ્વર્ગકામના હોય તો જ તે મુક્તિઅષ સદનુષ્ઠાનના રાગનું મૂળ બની શકે. અભવ્યની સ્વર્ગકામના અનિવર્તનીય હોવાથી તેની પાસે રહેલ મુક્તિઅષા સદનુષ્ઠાનરાગસંપાદક બનતો નથી. દાન કરવા છતાં પુણ્ય ઊભું ન થાય તો તે દાનથી સ્વર્ગન મળે. તેમ મુક્તિ અપ હોવા છતાં તેનાથી
१. मद्रितप्रतौ 'तस्य मोक्षार्थ' इति पदे न स्तः । परं हस्तादर्श वर्तेते ।
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
• વાધ્યાપેક્ષા:પ્રજ્ઞાપનાયત્તતા •
९२१
अपि बाध्या फलाsपेक्षा सदनुष्ठानरागकृत् । सा च प्रज्ञापनाऽधीना मुक्त्यद्वेषमपेक्षते' ।। २१ ।। अपीति । बाध्या = बाधनीयस्वभावा फलापेक्षाऽपि = सौभाग्यादिफलवांछाऽपि ( सदनुष्ठानरागकृत् = ) सदनुष्ठाने रागकृत् = રામારી | સ = = बाध्यफलाsपेक्षा च प्रज्ञापनाधीना उपदेशाऽऽयत्ता मुक्त्यद्वेषमपेक्षते कारणत्वेन ।। २१ ।। यतः
=
बाधस्वभावा
नन्वेवं बाध्यफलाऽपेक्षायां सत्यामपि तादृशसदनुष्ठानरागः प्रसज्येतेत्याशङ्कायामाह - 'अ' । निवर्तनीयस्वभावा सौभाग्यादिफलवाञ्छाऽपि मुक्त्युपायत्वेन सदनुष्ठाने तपोविशेषलक्षणे रागकारिणी । कस्माद् बाध्येयम् ? इत्याशङ्कायामाह उपदेशाऽऽयत्ता = शास्त्राद्युपदेशसापेक्षा । कारणविरहे प्रतिबन्धकाऽभावमात्रेण कार्योत्पत्तिर्नाऽभिमता कस्याऽपि विपश्चित इत्याह- मुक्त्यद्वेषं सदुपदेशबाध्यफलाऽपेक्षा कारणत्वेन रूपेण अपेक्षते मुक्त्युपायत्वप्रकारकसदनुष्ठानरागजनने ।।१३/२१।। સદનુષ્ઠાન રાગ ઉભો ન થાય તો તે મુક્તિઅદ્વેષ તકેતુઅનુષ્ઠાનને અપાવી ન શકે. માટેઅભવ્ય જીવોની ચારિત્રઆરાધના તતુઅનુષ્ઠાન બનવાની અતિવ્યાપ્તિ = અનિષ્ટ સમસ્યા આવવાને કોઈ અવકાશ હવે રહેતો નથી.(૧૩/૨૦)
=
-
♦ બાધ્ય ફ્લાપેક્ષા સદનુષ્ઠાનરાગકારક
ગાથાર્થ :- બાધ્ય ફલાપેક્ષા પણ સદનુષ્ઠાનમાં રાગ કરાવનારી છે. તે ઉપદેશને આધીન છે. તથા મુક્તિદ્વેષની અપેક્ષા રાખે છે. (૧૩/૨૧)
ટીકાર્થ :- જે ફલાકાંક્ષાનો સ્વભાવ દૂર થવા યોગ્ય હોય તેવા સ્વભાવવાળી હોય તે સૌભાગ્ય આદિ ફલની ઈચ્છા પણ સદનુષ્ઠાનમાં રાગ કરાવનારી થાય છે. તેવી બાધ્યસ્વભાવવાળી ફલેચ્છાની ઓળખાણ એ છે કે તે ઉપદેશને આધીન હોય છે. તથા સદનુષ્ઠાનરાગને ઉત્પન્ન કરવા માટે તે બાધ્ય ફલાપેક્ષા મુક્તિઅદ્વેષની કારણ તરીકે અપેક્ષા રાખે છે. (૧૩/૨૧)
વિશેષાર્થ :- રોહિણી તપ વગેરે કરનાર અપુનર્બંધક જીવમાં સૌભાગ્ય વગેરે ફળની અપેક્ષા શાસ્ત્રોપદેશ, ગુરુઉપદેશ વગેરેને આધીન હોવાથી બાધ્ય કહેવાય છે. પરંતુ એકલી તે ફલાપેક્ષા સદનુષ્ઠાનના રાગને પેદા નથી કરતી. પણ મુક્તિઅદ્વેષસહિત એવી તે બાધ્યફલાપેક્ષા સદનુષ્ઠાનરાગને જન્માવે છે. માટે બાધ્ય ફલાપેક્ષાથી યુક્ત એવા મુક્તિઅદ્વેષથી કે મુક્તિરાગથી ઊભો થયેલ ક્રિયારાગ તદ્વેતુઅનુષ્ઠાનનું બીજ છે – એવું માનવામાં કોઈ સમસ્યા રહેતી નથી. કહેવાનો આશય એ છે કે ‘ચારિત્રપાલન દ્વારા મને દેવલોક મળો, ચક્રવર્તીની પદવી મળો' ઈત્યાદિ સ્વરૂપે નિયાણુ કરનાર વ્યક્તિની ફલકામના બાધ્ય નથી, દૂર થવાના સ્વભાવવાળી નથી. કારણ કે તેવું નિયાણુ કરવું તે શાસ્ત્રસાપેક્ષ નથી. પણ ‘અખંડ સૌભાગ્યની ઈચ્છા કરનારે રોહિણી તપ કરવો, રોહિણી તપનું ફળ સૌભાગ્ય છે.' આવા શાસ્ત્રોપદેશને સાપેક્ષ રહીને સૌભાગ્યની કામના કરનાર ચરમાવર્તી ભવ્ય જીવ રોહિણીતપ કરે તો તેની સૌભાગ્યકામના શાસ્ત્રોપદેશને આધીન હોવાથી બાધ્ય = દૂર થવાના સ્વભાવવાળી કહેવાય. તેથી તેવા જીવમાં રહેલ મુક્તિદ્વેષ સૌભાગ્યકામના હોવા છતાં મોક્ષસાધનરૂપે સદનુષ્ઠાનવિષયક રાગ પ્રગટાવવા સમર્થ બની શકે છે. તેથી તેવા જીવની આદર-ઉપયોગયુક્ત તપ વગેરે આરાધના તદ્ભુતુ અનુષ્ઠાનસ્વરૂપ બને છે. આમાં કોઈ શંકા નથી. તે તપઆરાધનાને ભવભ્રમણનું કારણ કહી ન શકાય. તેમ જ તેને વખોડી ન શકાય. તેવા જીવો તેવી રીતે જ ધર્મશ્રદ્ધા દૃઢ કરતાં કરતાં મોક્ષમાર્ગે આગળ વધે છે.(૧૩/૨૧)
છુ. હસ્તાવશે ‘મુપેક્ષ્યત' ત્યશુદ્ધ: પા:।
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
९२२
• समुचितयोग्यतावशेन मार्गानुसारितोपलम्भः • द्वात्रिंशिका-१३/२२ अबाध्या सा हि मोक्षाऽर्थशास्त्रश्रवणघातिनी। मुक्त्यद्वेषे' तदन्यस्यां बुद्धिर्मागानुसारिणी ।।२२।। ___अबाध्येति । अबाध्या हि सा फलाऽपेक्षा मोक्षार्थशास्त्रश्रवणघातिनी तत्र विरुद्धत्वबुद्ध्याधानाद् व्यापन्नदर्शनानां च तच्छ्रवणं न स्वारसिकमिति भावः। तत् = तस्मात् मुक्त्यद्वेषे सति अन्यस्यां = बाध्यायां फलापेक्षायां समुचितयोग्यतावशेन मोक्षार्थशास्त्रश्रवणस्वारस्योत्पन्नायां बुद्धिर्मार्गानुसारिणी मोक्षपथाऽऽभिमुख्यशालिनी भवतीति भवति तेषां तीव्रपापक्षयात् सदनुष्ठानरागः ।।२२।।
यतः = यस्मात् कारणात्- 'अबाध्ये'ति । अबाध्या = सदुपदेशाऽनिवर्तनीयस्वभावा फलाऽपेक्षा = अभव्यादिगता स्वर्गादिफलेच्छा हि मोक्षाऽर्थशास्त्रश्रवणघातिनी, तत्र = मोक्षशास्त्रश्रवणे यद्वा शास्त्रार्थभूते मोक्षे स्वेष्टपौद्गलिकसुखविरहेण विरुद्धत्वबुद्ध्याधानात् = अनिष्टत्वप्रकारकधीजननात् । अत एव महाभारते → शास्त्रं न शास्ति दुवुद्धिं श्रेयसे चेतराय च - (म.भा.सभा.७५/७) इत्युक्तम् । न चैवं व्यापन्नदर्शनादीनां कथं मोक्षशास्त्रश्रुतिः सङ्गच्छेत ? तत्प्रतिवन्धकीभूताया अवाध्यफलकामनायाः सत्त्वादिति वाच्यम्, यतोऽबाध्यफलेच्छा स्वारसिक मोक्षशास्त्रश्रवणे प्रतिवन्धिका वर्तते, न तु सव्याजे । व्यापन्नदर्शनानां अभव्यादीनां च तच्छ्रवणं = मोक्षप्रतिपादकशास्त्रश्रवणं न स्वारसिकं = नैव स्वरसवाहि, परं सव्याजम् । इत्थञ्च तेषां मुक्तिमार्गविमुखबुद्धिशालितया मुक्त्युपायत्वेन रूपेण सदनुष्ठाने रागो नैव सम्भवति इति भावः ।
तस्मात् कारणात् मुक्त्यद्वेषे मुक्तिरागे वा सति, बाध्यायां फलाऽपेक्षायां सत्यां समुचितयोग्यतावशेन = स्वेतरसहकारिकारणसमुदायसमवधानसामर्थ्येन मोक्षाऽर्थशास्त्रश्रवणस्वारस्योत्पन्नायां च सत्यां आदिधार्मिकादीनां बुद्धिः मोक्षपथाऽऽभिमुख्यशालिनी भवति इति हेतोः तेषां वाध्यफलाऽपेक्षाऽन्वितमुक्त्यद्वेपादिवतामादिधार्मिकाणां तीव्रपापक्षयात् सदनुष्ठानरागः = मुक्त्युपायत्वप्रकारकसदनुष्ठानरागो भवति । अत एव तेषामेव तद्धत्वनुष्ठानं सम्भवति, नाऽभव्यादीनामिति भावः ।।१३/२२ ।।
भानुं ॥२५में छ ? →
ગાથાર્થ :- અબાધ્ય એવી ફલાપેક્ષા જ મોક્ષપ્રતિપાદક શાસ્ત્રના શ્રવણની વિરોધી છે. તેથી મુક્તિનો અદ્દેષ હોય તો બાધ્ય ફલાપેક્ષા હોવા છતાં બુદ્ધિ માર્ગાનુસારી હોય છે. (૧૩/૨૨)
ટીકાર્ય - અબાધ્ય એવી ફલાપેક્ષા તો મોક્ષવિષયક શાસ્ત્રને સાંભળવામાં અટકાયત કરનારી છે. કારણ કે તેવી ફલકામના મોક્ષશાસ્ત્રશ્રવણમાં અનિષ્ટપણાની બુદ્ધિ ઉત્પન્ન કરે છે. તથા સમકિતભ્રષ્ટ અબાધ્યસ્વર્ગકામનાવાળા જીવો મોક્ષપ્રતિપાદક શાસ્ત્રને સાંભળે છે તે સ્વરસથી સાંભળતા નથી – એવું અહીં તાત્પર્ય છે. તેથી મુક્તિએષ હોય ત્યારે બાધ્ય ફલાપેક્ષા હોવા છતાં પણ સમુચિત યોગ્યતાના આધારે મોક્ષવિષયક શાસ્ત્રના શ્રવણસંબંધી સ્વરસપણાથી તે ફલકામના ઉત્પન્ન થયેલ હોવાના કારણે બુદ્ધિ મોક્ષમાર્ગની અભિમુખતાને ધારણ કરનારી થાય છે. તેથી તેમના તીવ્ર પાપકર્મનો ક્ષય થવાથી સદનુષ્ઠાનનો રાગ પ્રગટે છે. (૧૩/૨૨)
વિશેષાર્થ :- સદનુષ્ઠાનનો રાગ પ્રગટવા માટે તીવ્ર મિથ્યાત્વમોહનીય કર્મનો ઘટાડો થવો જોઈએ. અને તેના માટે બુદ્ધિ મોક્ષમાર્ગને અનુસરનારી થવી જોઈએ. તે માટે સામાન્યથી મોક્ષશાસ્ત્રને સ્વેચ્છાપૂર્વક સાંભળવા જોઈએ. તે માટે સામાન્ય યોગ્યતા ઉપરાંત સમુચિત યોગ્યતા પ્રગટવી જોઈએ. મુક્તિઅદ્વેષ १. हस्तादर्श '...द्वेष तद' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
• मुग्धमार्गप्रवेशफलकानुष्ठानविमर्शः ।
९२३ तत्तत्फलार्थिनां तत्तत्तपस्तन्त्रे प्रदर्शितम् । मुग्धमार्गप्रवेशाय दीयतेऽप्यत एव च ।।२३।।
तत्तदिति । तत्तत्फलार्थिनां = सौभाग्यादिफलकाक्षिणां तत्तत्तपो रोहिण्यादितपोरूपं अत एव तन्त्रे प्रदर्शितम् । अत एव च मुग्धानां मार्गप्रवेशाय (=मुग्धमार्गप्रवेशाय) दीयतेऽपि गीतार्थैः । यदाह- "मुद्धाण हियट्ठया सम्मं” (पंचाशक-३/४९) ।
अत्रैवाऽभ्युच्चयमाह- 'तत्तदि'ति । अत एव = बाध्यफलाऽपेक्षायां सत्यामपि मार्गानुसारिणां मुक्त्यद्वेषादिना सदनुष्ठानरागसम्भवादेव सौभाग्यादिफलकाङ्क्षिणां रोहिण्यादितपोरूपं तपः तन्त्रे = जैनदर्शने प्रदर्शितम् । आदिपदेन अम्बादितपोग्रहणं नानादेशप्रसिद्धितः कर्तव्यम् । यथोक्तं पञ्चाशके → रोहिणी अंबा तह मंदउण्णिया सव्वसंपया सोक्खा । सुय-संति-सुरा काली सिद्धाइया तहा चेव ।। एमाइदेवयाओ पडुच्च अवऊसगा उ जे चित्ता । णाणादेसपसिद्धा ते सव्वे चेव होंति तवो ।। __ + (पञ्चा.१९/२४-२५) इति । ‘मंदउण्णिया = मन्दपुण्यिका देवता', 'अवऊसगा = अपवसनानि, अवजोषणानि वा' शिष्टं स्पष्टम् । न च केवलं ज्ञानार्थमेव तत्प्रदर्शनं शास्त्रकृतां, न त्वाचरणार्थमपीति वाच्यम्, तत्तद्भूमिकायामुचितत्वेन प्रदर्शनात्स्वोचितभूमिकाऽनुसारेण तदाचरणस्याप्यदुष्टत्वात् । अत एव = स्वोचितभूमिकाऽनुसारेण रोहिण्यादिरूपस्य तपसोऽदुष्टत्वादेव मुग्धानां मार्गप्रवेशाय रोहिण्यादिरूपं तपो दीयतेऽपि गीताथैः । एतेन → लज्जातो भयतो वितर्कवशतो मात्सर्यतः स्नेहतः, लोभादेव हठाऽभिमान-विनय-शृङ्गार-कीर्त्यादितः । दुःखात् कौतुक-विस्मय-व्यवहृतेर्भावात् कुलाऽऽचारतो वैराग्याच्च भजन्ति धर्ममसमं तेषाममेयं फलम् ।। - (उप.त.२६४) इति उपदेशतरङ्गिणीप्रभृतिसंवादवचनमपि सङ्गच्छते । रोहिणीनक्षत्रदिनोपवासः सप्तमासाऽधिकसप्तवर्षाणि यावत्, तत्र च वासुपूज्यजिनप्रतिमाप्रतिष्ठा पूजा च विधेयेति (पं.१९/२४ वृ.) रोहिणीतपोविधिः पञ्चाशकवृत्तौ । प्रवचनसारोद्धारे अपि (गा. १५४२) रोहिण्यादितपोविधिः दर्शितः। तत्कथानकादिकञ्च उपदेशप्रासादे त्रयोविंशे स्तम्भे सप्तत्रिंशदधिकत्रिशततमव्याख्यानतोऽवसेयम् ।
प्रकृते तृतीयपञ्चाशक (पञ्चा.३/४९) संवादमाह - ‘मुद्धाण' इति । “मुग्धानां = अव्युत्पन्नबुद्धीनां हितं = श्रेयः तद्रूपो योऽर्थः = वस्तु स हितार्थः तस्मै = हितार्थाय सम्यक् = अविपरीततया" इति तद्वृत्तिः । प्रकृतोपयोगिनी तु पञ्चाशकगाथा → अण्णो वि अत्थि चित्तो तहा तहादेवयाणिओएण । मुद्धजणाण हिओ खलु रोहिणीमाई मुणेयव्यो ।। - (पञ्चा.१९/२३) इति ज्ञेया । न हि एवं અને બાધ્ય ફલાપેક્ષા હોય ત્યારે ઉપરોક્ત પરિસ્થિતિનું નિર્માણ થાય છે. પરંતુ અબાધ્ય = અનિવર્તિનીય ફલાપેક્ષા હોય તો સદનુષ્ઠાનરાગ પ્રગટી શકતો નથી. બાકીની બાબત ટીકાર્યમાં સ્પષ્ટ છે. (૧૩/૨૨)
છે રોહિણી વગેરે તપ તહેતુઅનુષ્ઠાનરૂપ છે જ. ગાથાર્થ :- માટે તે ફળના અર્થી જીવોને તે તે તપ શાસ્ત્રમાં બતાવેલ છે. માટે જ મુગ્ધ જીવોને માર્ગમાં પ્રવેશ કરવા માટે તે-તે તપ દેવાય પણ છે. (૧૩/૨૩)
ટીકાર્થ :- સૌભાગ્ય વગેરે તે તે ફળની કામનાવાળા જીવોને માટે રોહિણી વગેરે સ્વરૂપ તપ આ જ કારણસર શાસ્ત્રમાં દર્શાવેલ છે. માટે જ મુગ્ધ જીવોનો મોક્ષમાર્ગમાં પ્રવેશ કરાવવા માટે ગીતાર્થો દ્વારા તે તે તપ તે મુગ્ધ જીવોને અપાય પણ છે. કારણ કે પંચાશક ગ્રંથમાં શ્રીહરિભદ્રસૂરિજી મહારાજે १. हस्तादर्श 'तपस्तत्रे' इत्यशुद्धः पाठः । २. मुद्रितप्रतौ 'च' नास्ति ।
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
९२४
रोहिण्यादितपसो मोक्षमार्गप्रतिपत्तिः
द्वात्रिंशिका - १३/२३
न ह्येवमत्र विषादित्वप्रसङ्गो, न वा तद्धेतुत्वभङ्गः, फलाऽपेक्षाया बाध्यत्वात् ।
इत्थमेव मार्गाऽनुसरणोपपत्तेः ।। २३ ।।
सौभाग्यादिफलापेक्षया रोहिण्यादेस्तपसः करणे अत्र अनुष्ठाने विषादित्वप्रसङ्गो, न वा चरमावर्ति - कर्तृकत्वेऽपि फलकाङ्क्षया तद्धेतुत्वभङ्गः, न वा सनिदानत्वाऽऽपत्तिः; फलाऽपेक्षायाः = सौभाग्यादिफलकाङ्क्षाया सच्छास्त्रोपदेशादिसापेक्षत्वेन बाध्यत्वात् = मूलतो निवर्तनीयस्वभावत्वात् । न हि निरनुबन्धस्याऽऽदिधार्मिकादिप्रवृत्तिकालीनस्य दोषस्य सद्धर्मोपदेश-बहुमानगर्भधर्मप्रवृत्तिसातत्यादिना निवर्तनीयता सर्वज्ञाऽनभिमता । इत्थमेव स्वोचितभूमिकाऽऽनुरूप्येणेहलौकिकादिफलाऽपेक्षातोऽपि कषायनिरोधब्रह्मचर्य-जिनपूजनोपवासादिधर्मकरणे एव मार्गाऽनुसरणोपपत्तेः = मोक्षमार्गाऽऽभिमुख्यसङ्गतेः । सम्प्रतिभूपजीवादिकञ्चाऽत्रोदाहरणतया भावनीयम् ।
मुग्धलोको हि तथाप्रथमतया प्रवृत्तः सन्नभ्यासात्कर्मक्षयोद्देशेनाऽपि प्रवर्तते, न पुनरादित एव तदर्थं प्रवर्तितुं शक्नोति, मुग्धत्वादेवेति (पं.१९ / २६-पृ.२९७वृ.) व्यक्तं पञ्चाशकवृत्तौ । यथोक्तं पञ्चाशकेऽपि
=
•
=
•
जत्थ कसायणिरोहो बंभं जिणपूयणं अणसणं च । सो सव्वो चेव तवो विसेसओ मुद्धलोमि ।। एवं पडिवत्तीए एत्तो मग्गाऽणुसारिभावाओ । चरणं विहियं बहवो पत्ता जीवा महाभागा 11 सव्वंगसुंदरो तह णिरुजसिहो परमभूसणो चेव । आयइजणगो सोहग्गकप्परुक्खो तहन्नो वि ।। पढिओ तवोविसेसो अण्णेहि वि तेहिं तेहिं सत्थेहिं । मग्गपडिवत्तिहेउं हंदि विणेयाऽऽणुगुण्णेणं ।।
← (पञ्चा.१९/२६-२९) इत्युक्तम् । एतेन साभिष्वङ्गत्वान्नैतानि तपांसि मुक्तिमार्ग इति प्रत्युक्तम् मोक्षमार्गप्रतिपत्तिहेतुत्वोक्त्या मोक्षमार्गत्वोपपत्तेः । यश्च मार्गप्रतिपत्तिहेतुः स मार्ग एवोपचारादिति (पञ्चा.१९/२९वृ.) पञ्चाशकवृत्तिकारः । एतेन सनिदानत्वोक्तिरप्यत्र परिहृता, शुद्धाऽऽशययोगेन बहुमानसारक्रियया बोधिबीजभावात् भवविरागाच्च । यथोक्तं पञ्चाशके एएसु वट्टमाणो भावपवित्तीए बीयभावाओ । सुद्धाऽऽसयजोगेणं अणियाणो भवविरागाओ ।। ← (पञ्चा. १९/४१ ) इति भावनीयं तत्त्वमेतद् विमुक्तकदाग्रहैः । ।१३ / २३ ।।
જણાવેલ છે કે → મુગ્ધ જીવોના સમ્યક્ હિત માટે રોહિણી વગેરે તપ બતાવેલ છે. - પરંતુ આ રીતે માનવામાં આરાધના વિષ અનુષ્ઠાન વગેરે સ્વરૂપ બનવાની કોઈ આપત્તિ નિહ આવે કે તદ્ભુતુ અનુષ્ઠાન ભાંગી પડવાની સમસ્યા નહિ સર્જાય. કારણ કે ફલકામના બાધ્ય છે, શાસ્ત્રોપદેશને આધીન છે. આ રીતે જ મોક્ષમાર્ગનું અનુસરણ સંગત થાય છે. (૧૩/૨૩)
વિશેષાર્થ :- સૌભાગ્ય વગેરે ફળની કામનાવાળા જીવો માટે શાસ્ત્રમાં રોહિણી વગેરે તપ બતાવેલ છે. છતાં કોઈને શંકા થઈ શકે છે કે → સૌભાગ્યની કામનાથી તપ કરવામાં તો વિષઅનુષ્ઠાન કેમ ન બને ? તેનો કર્તા જીવ ભલે ને ચરમાવર્તી હોય. પણ સૌભાગ્યકામનાથી કરવામાં આવતી તપશ્ચર્યા તદ્ભુતુઅનુષ્ઠાનરૂપ કઈ રીતે બની શકે ? ♦ પરંતુ આ શંકા નિરાધાર છે. કારણ કે પ્રસ્તુત ફલકામના શાસ્ત્રોપદેશને સાપેક્ષ છે. તેથી જ તે દૂર થવાના સ્વભાવવાળી છે. પરપુરુષોથી પોતાના શીલની રક્ષા થાય તે માટે સ્ત્રીને અખંડ સૌભાગ્યની ઈચ્છા થાય તે અનુચિત કઈ રીતે કહેવાય ? તેથી જ શાસ્ત્રકાર
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
• उपेक्षया तीर्थदर्शने क्रियारागाभावः •
९२५ इत्थं च 'वसुपालस्य भवभ्रान्तौ न बाधकः । गुणाऽद्वेषो न यत्तस्य क्रियारागप्रयोजकः ।।२४।। ___इत्थं चेति । इत्थं च = मुक्त्यद्वेषविशेषोक्तौ च वसुपालस्य पूर्वभवे साधुदर्शनेऽप्युपेक्षयाऽजाततद्गुणरागस्य चौरस्य भवभ्रान्तौ = दीर्घसंसारभ्रमणे न बाधकः, यद् = यस्मात् तस्य गुणाऽद्वेषः क्रियारागप्रयोजको न अभूत् ।
ननु मुक्त्यद्वेषो न साक्षात् तद्धत्वनुष्ठानकारणमपि तु अबाध्यफलापेक्षाविरहविशिष्टः सन् सदनुष्ठानरागद्वारैव तद्धत्वनुष्ठानकारणमित्यत्र किं नियामकम् ? इत्याशङ्कायामाह- 'इत्थमिति । मुक्त्यद्वेषविशेषोक्तौ च = अबाध्यफलापेक्षाशून्यस्याऽपि मुक्त्यद्वेषस्य सदनुष्ठानरागद्वारैव तद्धत्वनुष्ठानकारणत्वप्रतिपादने हि वसुपालस्य पूर्वभवे चौरावस्थायां साधुदर्शनेऽपि = मूलोत्तरगुणसहस्रकलितसाधुदर्शनेऽपि उपेक्षया = उदासीनतया अजाततद्गुणरागस्य = अनिष्पन्नमुनिगुणबहुमानस्य चौरस्य दीर्घसंसारभ्रमणे न बाधकः = नैव प्रतिबन्धकः समजनि साधुगुणाऽद्वेषलक्षणो मुक्त्यद्वेषः । यस्मात् कारणात् तस्य वसुपालस्य गुणाऽद्वेषः = मुक्तिमार्गप्रस्थितगुणाऽद्वेषः क्रियारागप्रयोजकः = मुक्त्युपायत्वप्रकारकसदनुष्ठानविशेष्यक-रागप्रयोजकः नाऽभूत्। इष्यते च तादृशः = सदनुष्ठानरागप्रयोजक एव अयं = मुक्त्यद्वेषः तद्धत्वनुष्ठा-नोचितत्वेन પોતે જ સતીની તેવી કામના સફળ થાય તે માટે રોહિણી તપનું વિધાન કરે છે. સૌભાગ્યની રક્ષા માટે રોહિણી તપની વાત કરનાર શાસ્ત્રકાર ભગવંતો મોક્ષ માટે રત્નત્રયની આરાધના પણ બતાવે છે અને તેવા સૌભાગ્યકામી ચરમાવર્તી જીવો રત્નત્રયીની આરાધનાને મોક્ષસાધન તરીકે સ્વીકારે પણ છે તથા મોક્ષ પ્રત્યે તેમના દિલમાં હૈષ પણ નથી હોતો. રોહિણીતપની આરાધનાથી પોતાનું અખંડ સૌભાગ્ય ટકવાથી શાસ્ત્રકાર મહર્ષિઓની અન્ય વાત ઉપર પણ તે મુગ્ધ અપુનબંધક જીવની શ્રદ્ધા વધતી જાય છે. આ રીતે જ તેવા જીવો મોક્ષમાર્ગે આગળ વધતાં હોય છે. આ રીતે શાસ્ત્રકારોએ બતાવેલ મોક્ષ અને મોક્ષમાર્ગ ઉપર તેના હૃદયમાં બહુમાન-અહોભાવ-આદરભાવ પ્રગટ થતા તેવા જીવો ઝડપથી આત્મકલ્યાણ પણ સાધે છે. મોક્ષ પ્રત્યેનો દ્વેષ રાખીને-વધારીને કેવળ ભોગતૃષ્ણા પોષવાના જ મલિન આશયથી અખંડ સૌભાગ્ય મેળવવા રોહિણીતપ કરવાની હલકી વૃત્તિ ચરમાવર્તી અપુનબંધક જીવોની હોઈ ન શકે. માટે તે તપશ્ચર્યા તહેતુઅનુષ્ઠાનસ્વરૂપ જ બની રહે છે – એમાં કોઈ શંકા ન કરવી. શાસ્ત્રકારોના ગંભીર-ઉમદા આશયને યથાર્થ રીતે સમજવા એક આગવું દિશાસૂચન પ્રસ્તુત ગાથામાં કરેલ છે. (૧૩/૨૩)
ગાથાર્થ :- આ રીતે માનવાથી “મુક્તિઅદ્વેષ વસુપાલ ચોરને ભવભ્રમણામાં બાધક ન બન્યો તે વાત સંગત થાય છે. કારણ કે તેનો ગુણઅષ સદનુષ્ઠાનરાગનો પ્રયોજક ન બન્યો. (૧૩/ર૪)
જે વસ્તુપાલ-ચોર દષ્ટાંત વિચાર છે. ટીકાર્થ :- આ રીતે મુક્તિઅદ્વેષની વિશેષતા કહેવાથી વસુપાલને પૂર્વભવમાં ચોરદશામાં સાધુનું દર્શન થવા છતાં પણ તેમના પ્રત્યે ઉપેક્ષાભાવના લીધે તેને સાધુ ભગવંત પ્રત્યે ગુણાનુરાગ પ્રગટ ન થયો. આમ તે ચોરના જીવને ગુણઅષ દીર્ઘકાલીન સંસારભ્રમણને અટકાવનાર ન થઈ શક્યો. કારણ કે વસુપાલને ગુણઅષ સદનુષ્ઠાનના રાગનો પ્રયોજક ન બન્યો. સદનુષ્ઠાનના રાગમાં પ્રયોજક બને ? મુકિતપ્રતો ‘વસ્તુપાત્તચ' ત્યશુદ્ધ: પાd: ૨. ‘વધ તિ મુદ્રિતપ્રતો / રૂ. મુદ્રિતપ્રતો ‘વસ્તુપાત્ત..ફૂટ્યશુદ્ધ પાડા ૪. “જ્ઞાત' તિ મુદ્રિતત્રતાવશુદ્ધ: 8: |
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
वसुपालोदाहरणोपदर्शनम्
द्वात्रिंशिका - १३/२४
इष्यते च तादृश एवाऽयं तद्धेत्वनुष्ठानोचितत्वेन संसारहासकारणमिति ||२४||
तद्धेत्वनुष्ठानबीजत्वेन संसारहासकारणमिति ।
यद्यपि अष्टकवृत्त्यनुसारेण वसुपालस्य न गुणाऽद्वेष आसीत् परं गुणद्वेप एव यतिद्वेषमूलः । तथाहिवसुपालोदाहरणं अष्टकप्रकरणवृत्तौ इत्थमावेदितम् कौशाम्ब्यां नगर्यां धन-यक्षाभिधानयोः श्रेष्ठिनोर्धनपाल - वसुपालाभिधानावन्योन्यमतिस्नेहवन्तौ स्नेहवशादेव प्रायः समचित्तौ समशीलौ समधनौ सुतावभवताम् । अन्यदा श्रीमन्महावीरवर्धमानस्वामी तत्र विहरन्नाजगाम । ततोऽसावमरवरविनिर्मितस्य रत्ना - दिप्रभापटलविपुलजलमध्यगस्य विचित्र पत्रपङ्क्तित्रयोपेतसहस्रपत्रोपमस्य रजत- तपनीय-मणिमयविशालशालवलयत्रयस्य मध्यगतः केसरनिकराकारकायो मधुकरनिकरकल्पाशोकानोकहनिरुद्धगगनाऽऽभोगः गगनतलोपनिपतत्कलहंसयुगलकल्पोपलीयमाननिर्मलधवलचामरयुगो मत्तमधुकरनिकरझङ्काररवरम्यतममहाध्वनिः जगज्जननियन्त्रकमोहवरत्रात्रटत्त्रोटनपटीयांसं सुरनिवहसङ्कुलसंसदि सद्धर्माऽकुण्ठकुठारमुपदिशति स्म । ततस्तत्रत्यनरपतिः समवगतपारगतागमनवार्तोऽन्तःपुर- पुरजनादिपरिवृतो भक्तिभरावर्जितमानसो जिनान्तिकमाजगाम । तावपि नैगमनायकतनयो भक्ति- कौतुकाभ्यां तत्राऽऽगतौ । ततो भगवताऽभिहिते जन्तुसन्तानस्य कर्मबन्धहेतौ वर्णिते मुक्तिकारणे, दर्शिते भवनैर्गुण्ये, प्रकटिते निर्वाणसुखानन्त्ये, मोहनिद्राविद्रवणेन दिनकरकरनिकरैरिवाम्भोजराजयो भगवद्वचनैः प्रतिबुद्धा भूयांसो भव्यजन्तवः । ततस्तयोरपि वणिग्नन्दनयोर्ज्येष्ठस्य सम्पन्ना बोधिः, द्वितीयस्य तु वज्रतण्डुलस्येव दुर्भेदत्वेन बोधिर्नाऽभवत् । ततो ज्येष्ठस्य हर्षोऽजनि 'अहो धन्योऽहं येन मयाऽनर्वाक्पारभवजलनिधिनिमग्नेन सद्धर्मयानपात्रमेवंविधमवाप्तम्' । इतरस्य तु क्लिष्टकर्मणा माध्यस्थ्यमेवाभवत् । ततः परस्परस्याभिप्रायमवगतवन्तौ यथावयोर्धर्मपरिणतिविशेषे भेदोऽभूत् । ततो ज्येष्ठो भगवन्तं पप्रच्छ, यदुत भगवंस्तुल्यस्नेहयोरावयोस्तुल्य एव विभूति-रूप-विनयादिसम्बन्धोऽभवत्, अधुना पुनर्मुक्तिफलकल्पतरुकल्पसम्यक्त्वविभूतिप्राप्तावतुल्यता जाता, मम मित्रस्य तद्विकलत्वात्, तत् किमत्र कारणम् । ततो भगवानुवाच “भो भद्र ! भवन्तौ जन्मान्तरे ग्राममहत्तरसुतावभूताम्, તેવો જ અદ્વેષ તદ્ભુતુઅનુષ્ઠાનના બીજરૂપે સંસારને ઘટાડવામાં નિમિત્ત બને છે. (૧૩/૨૪)
વિશેષાર્થ :- વસુપાલનું ઉદાહરણ અષ્ટક અને પંચાશકની વૃત્તિમાં આ મુજબ જણાવેલ છે કે – કૌશામ્બી નગરીમાં ધનશ્રેષ્ઠીનો પુત્ર ધનપાલ અને યક્ષશ્રેષ્ઠીનો પુત્ર વસુપાલ હતો. બન્નેને પરસ્પર અત્યન્ત સ્નેહ હતો. તે બન્નેના મન અને સ્વભાવ પણ સરખા જ હતા. બન્નેની તમામ ઈચ્છા સમાન રહેતી. આથી ‘બન્નેના દેહ જુદા છે પણ જીવ એક છે, મન એક જ છે' આમ લોકપ્રવાદ ફ્લાયો. એક વખત ચરમ તીર્થાધિપતિ શ્રીમહાવીરસ્વામી ત્યાં પધાર્યા. તે બે મિત્રો પણ પ્રભુની ધર્મદેશના સાંભળવા ગયા. પ્રભુની વૈરાગ્યદેશના સાંભળીને ધનપાલને વૈરાગ્ય-સમ્યગ્દર્શન પ્રાપ્ત થાય છે. વસુપાલને સમ્યગ્દર્શન પ્રગટ થતું નથી. સંસારક્ષેત્રે એકમનવાળા તે બન્નેને ધર્મક્ષેત્રે મતભેદ-મનભેદ ઊભો થયો. તેથી સહુને આશ્ચર્ય થાય છે. તેનું કારણ પ્રભુને પૂછતાં શ્રીવીર કહે છે કે → પૂર્વભવમાં વ્યસનથી પરાભવ પામીને ચોરી કરનારા ગ્રામમુખીના બે પુત્ર હતા. એક વાર ચોરીનો માલ પોતાના સ્થાન તરફ તે બન્ને લઈ જતા હતા ત્યારે રાજાના માણસો તેની પાછળ પડે છે. તેથી ભાગતા એવા તે બન્ને પર્વતની એક ગુફામાં છૂપાઈ જાય છે. ત્યાં આતાપના લઈ રહેલા સાધુને જોઈને ધનપાલના જીવને સાધુ પ્રત્યે અહોભાવ-આદરભાવ પ્રગટે છે. પોતાની જાત પ્રત્યે ધિક્કારભાવ જાગે
९२६
=
•
•
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
• यतिद्वेषस्य बोधिबीजदाहकता •
९२७ ततो व्यसनोपहतौ चौर्यपरायणावभवताम्, अन्यदा ग्रामान्तरं गत्वा गा अपहृतवन्तौ, ततस्ताः स्वस्थानं नयन्तौ दण्डपाशिकान् पश्चाल्लग्नान् विज्ञाय तद्भयात्पलायमानौ गिरिगह्वरे प्राविशताम्, शैलगुहायां चाऽऽतापयन्तं महातपस्विनमपश्यताम, ततस्त्वं संवेगमागतोऽवोचः यथा 'सुलब्धमस्य जन्म योऽयं परित्यक्तसकलपुत्र-कलत्र-मित्रादिसम्बन्धः सन्तोषसुखसागरावगाढो धर्मनिरतचित्तो विषयविरतः स्वर्गाऽपवर्गसंसर्गाय तपस्यति, मादृशास्त्वधन्या उभयलोकगर्हितमनर्थफलं क्लेशबहुफलं च चौर्यमाश्रिता' इत्येवंविधा साधु साधुप्रशंसा भवतो बोधिबीजमजनि, इतरस्य तु यतिद्वेषो बोधिबीजदाही सञ्जातः । इदं भवतोर्बोधेर्भावाऽभावकारणमि"ति (अ.प्र.वृ. २३/६) ।
तथापि पञ्चाशकोपदेशपदवृत्त्यनुसारेणाऽत्र गुणाद्वेषो वसुपालस्योक्त इत्यवधेयम् । → जो च्चिय सुहभावो खलु सव्वन्नुमयम्मि होइ परिसुद्धो। सो च्चिय जायइ बीयं बोहीए तेणणाएण ।। - इति पञ्चाशकश्लोकस्य (पञ्चा.७/८वृ.) वृत्तौ नामोल्लेखमृते यत्स्तेनोदाहरणमुपदर्शितं तदस्यैवाऽवसेयम् । तवृत्तौ च 'अन्यः पुनरुदासीनो भवति स्म मुनीनभि' (पञ्चा.७/८/वृत्तिश्लोक ९) इत्येवं यतीन् प्रति वसुपालस्याऽद्वेषो दर्शितः। → सुव्वइ य तेणणायं एत्थं बोहीए पत्तिविग्धकरं । तं चेव उ कुसलेहिं भावेयव्वं पयत्तेणं ।। (उप.पद.२२६) इति उपदेशपदगाथासूचितं वसुपालोदाहरणं तवृत्तौ मुनिचन्द्रसूरिभिः →
समस्ति निखिलक्षोणीकामिनीमण्डनोपमा । कौशांब्याख्या पुरी शम्ब-पाणिपत्तनभूतिभाक् ।।१।। तत्रैकच्छत्रवसुधापरिपालनविश्रुतः । राजा जितारिनामाऽभूत्, सद्भूतगुणसन्निधिः ।।२।। श्रेष्ठिनौ तत्र सुष्ठुश्रीभाजनं जनपूजितौ । अभूतां धन-यक्षावावौदार्यादिगुणाऽन्वितौ ।।३।। धनस्य धर्मपालोऽभूनन्दनः कुलनन्दनः । वसुपालश्च यक्षस्य, वसुवृद्धिविधायकः ।।४।। जन्मान्तरीयसंस्कारादाबालत्वात्तयोरभूत् । अत्यन्तमित्रताभावो, लोकाऽऽश्चर्यविधायकः ।।५।। रोचते च यदेकस्य, तदन्यस्याऽपि रोचते । ततो लोके गतौ ख्यातिमेकचित्ताविमाविति ।।६।। ततः कुलोचितं कर्म, कुर्वतोर्यान्ति वासराः । अन्यदा भुवनाऽऽनन्दी, प्राप्तस्तत्र जिनेश्वरः ।।७।। भगवान् श्रीमहावीर इक्ष्वाकुकुलनन्दनः । गीर्जलैर्जनसन्तापशमनेऽम्भोदसन्निभः ।।८।। विदधुस्तस्य गीर्वाणा, व्याख्याभूमि मनोहराम् । तत्राऽसौ धर्ममाचख्यौ, ससुराऽसुरपर्षदि ।।९।।
तमागतं समाकर्ण्य, कौशाम्बीवासिनो जनाः । राजादयः समाजग्मुर्वन्दितुं तत्पदाऽम्बुजम् ।।१०।। છે. જ્યારે વસુપાલના જીવને અષ્ટકપ્રકરણવૃત્તિ મુજબ સાધુ પ્રત્યે દ્વેષ થાય છે અથવા ઉપદેશપદવૃત્તિ મુજબ અને પંચાશકવૃત્તિ અનુસાર બહુમાનભાવ થતો નથી. વસુપાલનો જીવ ચોર અવસ્થામાં તે સાધુની પ્રશંસા કરતો નથી. બોધિબીજની વાવણી કરતો નથી. તેથી જિનવાણીરૂપી વૃષ્ટિ થવા છતાં વસુપાલને સમકિતનો અંકુરો ન ફૂટ્યો. બીજ વાવ્યા વિના એકલા વરસાદથી ઘઉં, બાજરો વગેરે અનાજ કઈ રીતે ઉગે? ધનપાલને બોધિબીજ વાવેલ હોવાથી વીરવાણી વૃષ્ટિ થતાં સમકિતનો અંકુરો પ્રગટ્યો.
આનાથી ફલિત થાય છે કે ગુણઅષ પણ સદનુષ્ઠાનરાગને પ્રગટાવવામાં પ્રયોજક બને તો જ તહેતુઅનુષ્ઠાનનો સંપાદક બને. અન્યથા નહિ. આથી અમે પૂર્વે જે કહેલું હતું તે વ્યાજબી જ હતું કે - અબાધ્યફલાપેક્ષા વિનાનો મુક્તિઅદ્વેષ - મુક્તિમાર્ગદ્વેષ-મુક્તિમાર્ગયાત્રીઅદ્વેષ સદનુષ્ઠાનરાગને પ્રગટાવવા દ્વારા તહેતુઅનુષ્ઠાનનું સંપાદક બને છે. તેવો જ મુક્તિઅદ્વેષ સંસારના ઉચ્છેદનું પ્રયોજક
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
९२८
मुक्त्यद्वेषस्य गुणरागबीजता
द्वात्रिंशिका-१३/२५
।।१२ ।।
'जीवातुः कर्मणां मुक्त्यद्वेषस्तदयमीदृशः । गुणरागस्य बीजत्वमस्यैवाऽव्यवधानतः ।। २५ ।। तावपि श्रेष्ठिनोः सूनू, कुतूहलपरायणौ । जनेन सार्द्धमायातौ, जिननायकसन्निधौ ।।११।। जिनस्तु देशयामास, मोक्षमार्गं सनातनम् । सत्त्वानां सर्वकल्याणकारणं करुणापरः ततस्तयोर्वणिक्सून्चोरेकस्य तज्जिनोदितम् । श्रद्धानमार्गमायाति भाव्यते च स मानसे ।। १३ ।। स्फाराक्षो मस्तकं धुन्चन्, कर्णपर्णपुटाऽर्पितम् । रोमाञ्चितः पिबत्युच्चैर्जिनवाक्यं यथाऽमृतम् ।।१४।। तदन्यस्य तदाभाति, वालुकाकवलोपमम् । अन्योऽन्यस्य च तौ भावं, लक्षयामासतुस्तराम् ।।१५।। व्याख्याभुवः समुत्थाय, जग्मतुर्भवनं निजम् । तत्रैको व्याजहारैवं भ्रातस्त्वं भावितः किल ।।१६।। जिनवाचा न चाऽहं भोस्तदत्र किमु कारणम् । एकचित्ततया ख्यातावावां लोके इयच्चिरम् ।।१७।। इदानीमत्र सञ्जातं विभिन्नं चित्तमावयोः । तदत्र कारणं किं स्यादन्यो वक्ति स्म विस्मितः ।। १८ ।। सत्यमेवं ममाप्यत्र विकल्पः संप्रवर्त्तते । केवलं केवली नूनं निश्चयं नौ करिष्यति ।।१९।। स एव प्रश्नितोऽत्राऽर्थे तद्यातास्वस्तदन्तिके । एवं तौ निश्चयं कृत्वा, प्रातर्यातौ तदन्तिके ।।२०।। पप्रच्छतुस्तमाराध्यं, विनयेन स्वसंशयम् । सोऽप्युवाच पुरैकेन, श्लाघितो युवयोर्मुनिः ।। २१ ।। तथाहिआस्तां युवां क्वचिद् ग्रामे द्रङ्गिकस्य तनूद्भवौ । कालक्रमेण तारुण्यं, लावण्यपदमागतौ ।। २२ ।। संजाततद्विकारौ च, जातौ भूतेरभावतः । तथा मनोरथाः किञ्चिन्न पूर्यन्ते कथञ्चन ।। २३ ।। अनार्यकार्यमारब्धौ कर्त्तुं चौर्यं ततोऽन्यदा । ग्रामान्तरे हृता गावो, गत्वा रात्रावतित्वरौ ।।२४।। दण्डपाशिकलोकेन, भवन्तौ त्रासितौ ततः । प्रारब्धौ नंष्टुमेकोऽथ, साधुः शैलगुहागतः ।।२५।। ध्यानमौनक्रियालग्नो, युवाभ्यां समदृश्यत। ततश्च धर्मपालस्य, जीवेनेदं व्यचिन्त्यत ।। २६ ।। 'अहो सुलब्धजन्माऽस्य, प्रशस्याऽऽचारसद्मनः । यदित्थं निर्भयः शान्तस्त्यक्तसङ्गोऽवतिष्ठते ।। २७ ।। वयं पुनरधन्यानामधन्या धनकाङ्क्षया । विदधाना विरुद्धानि पराभवपदं गताः धिक्कारोपहतात्मानो, यास्यामः कां गतिं मृताः ? । इह जाता दुःस्वभावेन, लोकद्वयविराधकाः तदेवं निर्मलं साधोर्वृत्तं वारितकल्मषम् । विपरीतमतोऽस्माकमस्मात् कल्याणकं कुतः ?' अन्यः पुनरुदासीनः समभूत्तं मुनिं प्रति । गुणरागादवापैको बोधिबीजं न चाऽपरः ततस्तनुकषायत्वाद्, भवन्तौ दानतत्परौ । नरजन्मोचितं कर्म बद्धवन्तावनिन्दितम् ।। ३२ ।। मृत्वा युवां समुत्पन्नावेतावत्र वणिक्सुतौ । जातावनिन्दिताऽऽचारौ, वणिग्धर्मपरायणौ ।।३३।। एकस्येह तदेतस्य जातं बीजस्य तत्फलम् । सद्बोधरूपमन्यस्य निर्बीजत्वेन नाऽभवत् ।।३४।। ← (उप.पद.गा. २२७ वृत्ति) इत्यादिरूपेण विवृतमित्यवधेयम् ।।१३ / २४ ।।
।। ३१ ।।
=
मुक्त्यद्वेषप्राधान्यमेव समर्थयति- 'जीवातु 'रिति । तत् = तस्मात् कारणात् ईदृशः = अबाध्यफलाऽपेक्षाविरहितः अयं मुक्त्यद्वेषः देवपूजादिरूपाणां शास्त्रोक्तानां कर्मणां सदनुष्ठानानां जीवातुः औषधविशेषः समाम्नातः। अस्यैव = अबाध्यफलाऽपेक्षाविरहविशिष्टस्य मुक्त्यद्वेषस्यैव अव्यवधानतः બની શકે છે આ વાત વસુપાલના ઉદાહરણ દ્વારા એકદમ સ્પષ્ટ થઈ જાય છે. (૧૩/૨૪)
ગાથાર્થ :- તેથી સદનુષ્ઠાનોનો પ્રાણ આવા પ્રકારનો મુક્તિદ્વેષ મનાયેલ છે. અધિકૃત મુક્તિઅદ્વેષ જ અવ્યવધાનથી ગુણાનુરાગનું બીજ છે. (૧૩/૨૫)
१. हस्तादर्शे इत आरभ्य, अष्टश्लोकी नास्ति ।
=
-
•
।।२८।।
।।२९।।
।। ३० ।।
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
९२९
• कदाग्रहविरहे मोक्षाद्वेषस्य शुभभावहेतुता • धारालग्नः शुभो भाव एतस्मादेव जायते । अन्तस्तत्त्वविशुद्ध्या च विनिवृत्ताऽऽग्रहत्वतः।।२६।। = भूयःपुद्गलपरावर्तप्रमाणसंसारपरिभ्रमणलक्षणव्यवधानविरहतः गुणरागस्य बीजत्वं = गुणाऽनुरागकारणत्वं मुक्तिरागकारणत्वमिति यावत् ।।१३/२५ ।।
अस्यैव सानुबन्धप्रशस्ताऽध्यवसायकारणतामाह- 'धारे'ति । एतस्मादेव = अबाध्यफलाऽऽकाङ्क्षाशून्यदर्शितमुक्त्यद्वेषादेव अन्तस्तत्त्वविशुद्ध्या = व्यवहारनयत आत्मस्वभावभूतमलक्षयेण विनिवृत्ताऽऽग्रहत्वतश्च = “દિરેવ સુમસ્તી'ત્યાદ્રિત્તક્ષTISત્યન્તવતથા મિનિવેશTSભાવાદ્ધિ થારતિનિઃ = સાનુવન્ય: શુમઃ = 'आत्मन्येवाऽकृत्रिममनन्तमव्याबाधमपराऽधीनं सुखमस्ति, कषायादिक्लेश एव मदीयदुःखकारणम्, शुद्धदेवादितत्त्वसमुपासनादित एव कान्येन तद्व्यपोहसम्भवः, ततः शरणीकर्तव्या एव मयका शुद्धदेवादयो यावज्जीवं सम्यग्' इत्यादिलक्षणो दृढतरः प्रशस्तो भावः = अध्यवसायो जायते । ततो धर्मार्थादिगोचरं सर्वमेवाऽनुष्ठानं तेषां श्रेयस्कारि भवति कर्माऽणवश्च न प्राग्वन्मालिन्यकारिणो भवन्ति । अत एव तत्प्रकाराल्पाल्पतरः कर्मबन्धः सम्पद्यते, न तु प्राग्वत् भूयान् ।
यथोक्तं योगबिन्दौ → ततः शुभमनुष्ठानं सर्वमेव हि देहिनाम् । विनिवृत्ताऽऽग्रहत्वेन तथाबन्धेऽपि तत्त्वतः ।। नाऽत एवाऽणवस्तस्य प्राग्वत् सङ्क्लेशहेतवः । तथाऽन्तस्तत्त्वसंशुद्धेरुदग्रशुभभावतः ।। ૯ (ચો.4િ.999/9૭૨) રૂતિ | ‘તત: = માવશુદ્ધઃ સવાશા', શિષ્ટ પમ્ સારૂ/દ્દા
વિશેષાર્થ :- પ્રસ્તુત બત્રીસીના પ્રસ્તુત શ્લોકથી છેલ્લા ૩ર મા શ્લોક સુધીનો અર્થ ગ્રંથકારશ્રીની દષ્ટિએ સરળ હોવાથી તેમને આ આઠ શ્લોક ઉપર વિવરણ-સંસ્કૃત વિવેચન કરવાની જરૂરત જણાઈ નથી. છતાં અમે ઉચિત સ્પષ્ટતા વિશેષાર્થમાં કરીશું. આ શ્લોકમાં ગ્રંથકારશ્રી કહેવા માગે છે કે યોગની પૂર્વસેવામાં છેલ્લે જણાવેલ અબાધ્યફલાકાંક્ષાશૂન્ય મુક્તિદ્વેષ એ જ સદનુષ્ઠાનનો પ્રાણ છે. તે આવ્યા પછી અનેક પુદ્ગલપરાવર્તનું ભવભ્રમણ સંભવતું નથી. કારણ કે ટુંક સમયમાં તે ગુણાનુરાગને પ્રગટાવે છે, મુક્તિરાગને જન્માવે છે. તેથી ભવભ્રમણ એક પુદ્ગલ પરાવર્ત કરતાં વધુ સંભવતું નથી.(૧૩)ર૫)
ગાથાર્થ :- તેવા મુક્તિઅષથી જ ધારાબદ્ધ શુભ ભાવ જન્મે છે. કારણ કે તેના નિમિત્તે અંદરના કલેવરની શુદ્ધિ થવા દ્વારા કદાગ્રહની નિવૃત્તિ થાય છે. (૧૩/૨૬)
વિશેષાર્થ :- કદાગ્રહ-હઠાગ્રહ-પૂર્વગ્રહ રવાના ન થાય ત્યાં સુધી સાનુબંધ શુભ અધ્યવસાયની ધારા પ્રગટતી નથી. કવચિત્ કદાચિત્ શુભ ભાવ જો ગાઢ કદાગ્રહની હાજરીમાં આવે તો તેનું આધ્યાત્મિક દૃષ્ટિએ કશું મૂલ્ય નથી. ગંધાતી ગટરમાં પડેલ ગંગાજલનું શું મૂલ્ય હોઈ શકે ? જ્યાં સુધી જીવનું અંદરનું કલેવર બદલાય નહિ, શુદ્ધ થાય નહિ, અંતરપલટો થાય નહિ, હૃદયપરિવર્તન થાય નહિ ત્યાં સુધી “સુખ બહારમાં છે, પુણ્યોદયથી જ જીવની તાત્ત્વિક સુરક્ષા છે...' ઈત્યાદિ સ્વરૂપ અનાદિકાલીન કદાગ્રહ દૂર થતો નથી. “સુખ આત્મસ્વભાવ છે. પુણ્યોદય નહિ પણ શુદ્ધ પુણ્યબંધ વર્તમાનમાં થતો રહેશે તો જ મારી ભવિષ્યમાં સલામતી છે. નિર્મળ પરિણતિથી જ મારી કાયમી તાત્ત્વિક સુરક્ષા છે. કર્મ નહિ પણ કષાય ભૂંડા છે, તે જ મને હેરાન કરનાર છે. શુદ્ધ દેવ-ગુરુ-ધર્મની હાર્દિક બિનશરતી શરણાગતિ અને નિરતિચાર આજ્ઞાપાલનના નિસ્પૃહ પરિણામ દ્વારા જ કષાય નિર્મૂળ થશે....' ઈત્યાદિ સ્વરૂપ સાનુબંધ નિર્મળ અધ્યવસાય ધારા પ્રગટાવવામાં અબાધ્યફલાકાંક્ષાશૂન્ય મુક્તિઅદ્દેષ મહત્ત્વનો ભાગ ભજવે છે. (૧૩/ર૬).
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
९३०
• मुक्त्यद्वेषे सति भवभयभगः • द्वात्रिंशिका-१३/२८ अस्मिन् सत्साधकस्येव नास्ति काचिद् बिभीषिका । 'सिद्धरासन्नभावेन प्रमोदस्यान्तरोदयात्।।२७।। चरमावर्तिनो जन्तोः सिद्धेरासन्नता ध्रुवम् । भूयांसोऽमी व्यतिक्रान्तास्तेष्वेको बिन्दुरम्बुधौ ।।२८।। ___ तस्य स्वल्पः कर्मबन्धो भवन्नपि न तथाविधभवभयाय सम्पद्यत इति दर्शयन्नाह- 'अस्मिन्निति । अस्मिन् = दर्शितमुक्त्यद्वेषे सति अस्य सत्साधकस्येव = तथाविधां विद्यां सम्यक् साधयितुं प्रवृत्तस्य पुंस इव काचित् चरमा सन्निहिताऽपि बिभीषिका वेतालादिदर्शनस्थानीया तद्दर्शनोत्थापितभीतिस्थानीया वा चरमावर्तकर्मबन्धरूपा दीर्घतमस्थितिकक्लिप्टकर्मबन्धस्वरूपा वा नास्ति, सत्यपि वा कथञ्चिद् मन्दतमा सा न खेदाय सम्पद्यते । अत्र हेतुमाह- सिद्धेः = दृष्टान्ते विद्यानिष्पत्तेः दार्टान्तिके च मुक्तेः आसन्नभावेन = सन्निहितत्वेन प्रमोदस्य = अनिर्देश्यस्य हर्षस्य आन्तरोदयात् = अन्तःकरणे समुच्छ-लनात् । ततश्च खेदः कुतो लभतेऽवकाशम् ? यथोक्तं योगबिन्दौ → सत्साधकस्य चरमा समयाऽपि बिभीषिका । न खेदाय यथाऽत्यन्तं तद्वदेतद्विभाव्यताम् ।। सिद्धेरासन्नभावेन यः प्रमोदो विजृम्भते । चेतस्यस्य कुतस्तेन खेदोऽपि लभतेऽन्तरम् ?।।
6 (यो.बि.१७३/१७४) इति । विद्यासिद्धिस्तु न महाऽर्थसिद्धिरात्यन्तिकी वा, भूत्वाऽपि विनाशात् । अतः तद्गोचरः प्रमोदोऽपि न तत्त्वतः सतां प्रशंसाऽऽस्पदम् । मुक्तिस्तु तद्विपरीतेति सर्वाऽतिशायिप्रमोदाऽऽस्पदं सताम् । यथोक्तं योगबिन्दौ → न चेयं महतोऽर्थस्य सिद्धिरात्यन्तिकी न च । मुक्तिः पुनर्रयोपेता सत्प्रमोदाऽऽस्पदं ततः।। ( (यो.बिं. १७५) इति । 'इयं = विद्यादिसिद्धिः' ।।१३/२७।।।
ननु सन्निहितायां मुक्तौ स्यादेतत् । परं तत्सन्निधानमप्यसम्भाव्यमस्येत्याशङ्कायामाह- 'चरमेति । चरमावर्तिनः = चरमपुद्गलपरावर्तभाजो जन्तोः = जीवस्य सिद्धेः = कर्ममुक्तेः आसन्नता = अतीवाऽभ्यर्णवर्तिता ध्रुवं = निश्चितम्, यतो भूयांसः = अतीव बहवः अमी = पुद्गलपरावर्ता व्यतिक्रान्ताः = अनादौ संसारे व्यतीताः, तेषु व्यतीतपुद्गलाऽऽवर्तेषु एकः चरमः पुद्गलपरावर्तः अम्बुधौ बिन्दुः = बिन्दुतुल्यः । यथोक्तं योगबिन्दौ → आसन्ना चेयमस्योच्चैश्चरमावर्तिनो यतः । भूयांसोऽमी
ગાથાર્થ :- પ્રસ્તુત મુક્તિઅદ્વેષ હોય તો સિદ્ધિ નજીક હોવાથી અંતઃકરણમાં આનંદ ઉછળવાના કારણે સસાધકની જેમ કોઈ ભય ધર્માત્માના અંદરમાં પ્રગટતો નથી. (૧૩/૨૭)
જ મુક્તિઅદ્વેષથી નિર્ભયતા પ્રગટે જ વિશેષાર્થ:- જેમ સફળ વિદ્યાસાધકને વિદ્યાસિદ્ધિ નજીક આવે તે અવસરે અંતઃકરણમાં અવર્ણનીય આનંદ ઉછળવાથી ભૂત-પ્રેત વગેરેનો ભય લાગતો નથી તેમ મોક્ષ નજીક આવવાના લીધે અંતરમાં સ્વાભાવિક આનંદ અને “હવે મારે બહુ રખડપટ્ટી કરવાની નથી, મારું ભવભ્રમણ હવે સીમિત છે”આ પ્રકારનો આત્મવિશ્વાસ પ્રગટવાથી દીર્ઘતમ કર્મબંધ વગેરે સ્વરૂપ ભય ચરમાવર્તી મુક્તિઅષી વૈરાગી वने २डेतो नथी. (१3/२७)
ગાથાર્થ :- “ચરમાવર્તી જીવનો મોક્ષ ખૂબ નજીક છે'- આ વાત ચોક્કસ છે. ઘણા બધા પુદ્ગલ પરાવર્તે પસાર થઈ ગયા. તેમાં આ એક છેલ્લો પુદ્ગલ પરાવર્ત એટલે સિધુમાં એક બિંદુ છે.(૧૩/૨૮) १. हस्तादर्श 'सिधरसेन्न...' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
• श्रद्धया चेतः प्रसादप्राकट्यम्
९३१
'मानोरथिकमित्थं च सुखमास्वादयन् भृशम् । पीड्यते क्रियया नैव बाढं तत्राऽनुरज्यते । । २९ ।। प्रसन्नं क्रियते चेतः श्रद्धयोत्पन्नया ततः । मलोज्झितं हि कतकक्षोदेन सलिलं यथा ॥ ३० ॥ वीर्योल्लासस्ततश्च' स्यात्ततः स्मृतिरनुत्तरा । ततः समाहितं चेतः स्थैर्यमप्यवलम्बते ।। ३१ ।। व्यतिक्रान्तास्तदेकोऽत्र न किञ्चन ।। ← ( यो बिं. १७६ ) इति ।।१३ / २८ ।।
कठिनधर्मक्रियायामप्ययं नैव खेदमापद्यत इत्याह- 'मानोरथिकमिति । इत्थञ्च मुक्तेरासन्नतया हि मानोरथिकं सुखं भृशं अतीव आस्वादयन् क्रियया कायकष्टसाध्यधर्मक्रियया नैव पीड्यते खेदोद्वेगादिकमापद्यते किन्तु तत्र = तादृशतपःप्रभृतिधर्मक्रियायां बाढं = भृशं अनुरज्यते । अनेन च सदनुष्ठानराग आवेदितः । शिरोगुरुत्वादिदोषभावेऽपि भवाभिनन्दिनो भोगकार्यवत् कायक्लेशादिसत्त्वेऽप्यस्य धर्मकर्मणि प्रवृत्तिरेवेति भावः । ।१३ /२९।।
अस्यामवस्थायां व्यवस्थितो यत्साधयति तदाह- 'प्रसन्नमिति । ततः = धर्मकर्माऽनुरागात् उत्पन्नया श्रद्धया = अदृश्यमोक्षादिप्राप्तिकृते दृश्यभोगसुखादिपरित्यागप्रतिबद्धतारूपया चेतः प्रसन्नं क्रियते । दृष्टान्तेनेदं समर्थयति यथा = येन प्रकारेण हि मलिनमपि सलिलं कतकक्षोदेन मलोज्झितं भवति । सलिलस्थानीयमत्र मनः, कतकक्षोदस्थानीया श्रद्धा, मलस्थानीयञ्च तीव्रपापादिकमिति योजना कार्या । ततश्च परमार्थप्राप्तिरपि सुलभा । इदमेवाभिप्रेत्य यजुर्वेदेऽपि श्रद्धया सत्यमाप्यते ← (य. वे. १९/
३०) इत्युक्तमित्यवधेयम् ।।१३/३०||
मनःप्रसन्नतालाभे किं स्यात् ? इत्याशङ्कायामाह - 'वीर्योल्लास' इति । ततश्च = मनोनिर्मलतातश्च कुकर्मद्रुमोन्मूलने वीर्योल्लासः स्वकीयचित्तोत्साहः स्यात् । ततः = वीर्योल्लासात् शुश्रूषासमन्विताद् अनुत्तरा सम्यक् प्रयोगकालं यावदवस्थानात् पट्वी स्मृतिः धर्मानुष्ठानादिगोचरा स्यात् । ततः = ગાથાર્થ :- આ રીતે મનોરથિક સુખનો અત્યંત આસ્વાદ કરતો સાધક ક્રિયા દ્વારા પીડિત નથી થતો પણ તેમાં અત્યન્ત ખુશ થાય છે. (૧૩/૨૯)
વિશેષાર્થ ઃ- સેલ્સમેનને કે વેપારીને ઊંચું સારું પરિણામ નજર સામે દેખાય તો ધૂમ તડકે ફરવાનું, દોડધામ કરવાની, બસમાં ઊભા-ઊભા મુસાફરી કરવાની, ઉજાગરા વેઠવાના-આ બધી ક્રિયામાં કંટાળો નહિ પણ આનંદ આવેછે. તેમ ચરમાવર્તી અપુનબંધક જીવને મોક્ષ નજીક દેખાય, કર્મનિર્જરા, સંવર, વિશુદ્ધ પુણ્યબંધ, સદ્ગતિ, યોગીકુલજન્મ વગેરે લાભો નજર સામે દેખાય. તેથી સાધનામાર્ગના કષ્ટો પણ તેને આનંદદાયી નિવડે છે.(૧૩/૨૯)
=1
-
=
=
•
=
ગાથાર્થ :- ધર્મક્રિયારાગથી ઉત્પન્ન થયેલી શ્રદ્ધા દ્વારા મન પ્રસન્ન થાય છે. જેમ ફટકડીના ભૂકા દ્વારા પાણી મેલ વગરનું કરવામાં આવે છે તેમ આ સમજવું. (૧૩/૩૦)
ગાથાર્થ :- મનની નિર્મળતાથી વીર્યોલ્લાસ પ્રગટ થાય છે. તેનાથી સ્મૃતિ શ્રેષ્ઠ કોટિની થાય છે. પટુ સ્મૃતિથી સમાધિ પામેલ મન સ્થિરતાને પણ ધારણ કરે છે. (૧૩/૩૧)
વિશેષાર્થ :- ધર્મસાધનાની રુચિથી શ્રદ્ધા ઝળહળતી થાય છે. શ્રદ્ધાને આધારે મનની પ્રસન્નતા પ્રગટે
१. हस्तादर्शे 'मानौरथि...' इत्यशुद्धः पाठः । मुद्रितप्रतौ 'मनो' इत्यशुद्धः पाठः । अन्यत्र हस्तादर्शे शुद्धः पाठः । २. 'नव' इति मुद्रितप्रतावशुद्धः पाठः । हस्तादर्शान्तरे च 'नेव' इत्यशुद्धः पाठः । ३. हस्तादर्शे ' ..सतस्तस्य' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
९३२
• अपुनर्बन्धकतया धर्माधिकारितारम्भः • द्वात्रिंशिका-१३/३२ अधिकारित्वमित्थं चाऽपुनर्बन्धकतादिना । मुक्त्यद्वेषक्रमेण स्यात् परमानन्दकारणम् ॥३२॥ जीवातुरित्याद्यारभ्याऽष्टश्लोकी सुगमा ।।३२।।
।। इति मुक्त्यद्वेषप्राधान्यद्वात्रिंशिका ।।१३।। अभीष्टकार्यक्षमपटुस्मृतितः समाहितं = समाधियुक्तं चेतः स्थैर्य = तथाविधचित्तप्रबन्धविस्रोतसिका-विरहेण प्रतिपन्नस्वधर्मनिर्वाहणे स्थिरत्वं अपि अवलम्बते = अवगाहते ।।१३/३१ ।।
उपसंहरति- 'अधीति । इत्थञ्च = व्यावर्णितरीत्या हि भव्यस्याऽपि अपुनर्बन्धकतादिना प्रारब्धं सद् मुक्त्यद्वेषक्रमेण प्रवर्धमानं विशुद्ध्यद् वा धर्मे अधिकारित्वं परमानन्दकारणं = द्रव्यकर्म-भावकर्मनोकर्माऽसम्पृक्ताऽकृत्रिमाग्य-कमनीयाऽऽनन्दसन्दोहनिमित्तं स्यात्, न तु भव्यत्वमात्रेण । यथोक्तं पञ्चाशके → भव्वा वि एत्थ णेया जे आसन्ना ण जाइमेत्तेणं । जमणाइ सुए भणियं एयं ण उ इट्ठफलजणगं ।। - (पञ्चा.३/४७) इति । अपुनर्बन्धकादितोऽन्यत्र परमार्थतो भावधर्मयोग्यताऽपि नास्ति, आस्तां भावधर्मः इति वक्ष्यते (द्वा.द्वा.१४/३, भाग-४, पृ.९३९) । ततश्च निवृत्तप्रकृत्यधिकारत्वेन मुक्त्यद्वेषक्रमेणाऽपुनर्बन्धक एवाऽधिकारीति फलितम् । यथोक्तं योगशतके → अहिगारी पुण एत्थं विण्णेओ अपुणबंधगाइ त्ति। तह तह णियत्तपगईअहिगारो णेगभेओ त्ति ।। -(यो.श.९) इति शम् ।।१३/३२।। मुक्त्यद्वेषप्रयुक्ता हि फलाऽऽशायाः प्रबाध्यता । निराशंसप्रवृत्त्या तु मुक्तिरागः प्रजायते ।।१।। स्व-परसमयाभ्यासात् योग-तर्कसमन्वयात् । गुरुदेवादिभक्तेश्च तत्त्वं ग्राह्यं न रागतः ।।२।। ___इति मुनियशोविजयविरचितायां नयलतायां मुक्त्यद्वेषप्राधान्यद्वात्रिंशिकाविवरणम् ।।१३।। છે. મનની પ્રસન્નતાના આધારે આરાધના માટે વર્ષોલ્લાસ પ્રગટે છે. તેના આધારે સ્મૃતિ તેજધારધારદાર-શાનદાર થાય છે. આરાધનામાં વિધિ-જયણા-લક્ષ્ય વગેરેની સ્મૃતિ ટકી રહેવાથી મનમાં સમાધિ આવે છે, ટકે છે, વધે છે. તથા સમાધિયુક્ત મન, શુદ્ધ થયેલ મન સ્થિરતાને ધારણ કરે છે. મનની સ્થિરતા માટે સમાધિ અને શુદ્ધિ બહુ જરૂરી છે. તો જ તેવી સ્થિરતા અધ્યાત્મ જગતમાં ઉપકારી નિવડી શકે. વિશેષ પ્રયત્ન મનની સમાધિ અને શુદ્ધિ માટે કરવાના હોય છે. તેની અનિવાર્ય નીપજ છે મનની સ્થિરતા આ વાત મુમુક્ષુઓએ અને મુનિઓએ ભૂલવી ન જોઈએ. (૧૩/૩૦-૩૧)
ગાથાર્થ :- આ રીતે અપુનબંધકતા વગેરે અવસ્થાથી મુક્તિઅષના ક્રમથી ધર્મનું અધિકારીપણું निश्चित थाय छे. ते पिडारी५Y ५२मानन ॥२९॥ छे. (१3/3२)
વિશેષાર્થ :- ધર્મનો અધિકાર અપુનબંધક દશાથી મળે છે. મુક્તિઅષના ક્રમથી તે અધિકાર આગળ વધુ ને વધુ દઢ થતો જાય છે. આગળ જતાં મળનાર પરમાનંદમય મોક્ષની પ્રાપ્તિમાં તે મહત્ત્વનો (भाग ४वे छे. मापात ध्यानमा २५वी. (१3/3२.)
દ્વાત્રિશત્ કાત્રિશિકા મહાગ્રંથરત્નની નવથી તેર બત્રીસીનું ગુજરાતી વિવેચન (ાત્રિશિકા પ્રકાશ) પરમપૂજ્ય ન્યાયવિશારદ સંઘહિતચિંતક ગચ્છાધિપતિ સ્વ.દાદા ગુરુદેવશ્રી ભુવનભાનુસૂરીશ્વરજી મહારાજના શિષ્યરત્ન પરમપૂજ્ય શાસનપ્રભાવક પદ્મમણિતીર્થોદ્ધારક પંન્યાસપ્રવરશ્રી વિશ્વકલ્યાણવિજયજી ગણિવરના શિષ્ય મુનિ યશોવિજય દ્વારા દેવગુરુધર્મકૃપાથી સહર્ષ સંપન્ન થયેલ છે.
જિનાજ્ઞા વિરુદ્ધ લખાયું હોય તો મિચ્છામિદુક્કડમ્.
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
ટેલીસ્કોપ દષ્ટિ કેળવીએ
# ૧૩. મુક્તિઅદ્વેપ્રાધાન્ય બત્રીસીનો સ્વાધ્યાય
૧. નિયાણું
૨. આલોકની સ્પૃહા
૩.
માટી
૪.
ધનપાલ
૫. મુક્તિઅદ્વેષ
૬. છેલ્લા બે અનુષ્ઠાન
૭.
૮. અનુષ્ઠાન
૯. પારલૌકિક ફળ
ગરાનુષ્ઠાન
(એ) નીચેના પ્રશ્નોના વિસ્તારથી જવાબ આપો.
૧. નિયાણાથી મળનાર સ્વર્ગ નુકશાનકારી કેવી રીતે ? તે સમજાવો. ૨. કોનું ગુરુપૂજન વ્યાજબી છે ? તે સમજાવો.
૩.
કર્તાભેદથી ક્રિયાભેદ થાય છે તે દૃષ્ટાન્તસહિત સમજાવો.
૪.
મિથ્યા આરાધના ને સત્ય આરાધના કોને કહેવાય ?
૫.
ભવતૃષ્ણા કોને કહેવાય ? અને અજ્ઞાન કોને કહેવાય ? વિષ અને ગર અનુષ્ઠાન સમજાવો.
૬.
૭.
જીવમાં બે પ્રકારની યોગ્યતા કઈ છે ? તેને વિસ્તારથી સમજાવો.
૮. પૂર્વપક્ષી ‘મુક્તિ-અદ્વેષપ્રયુક્ત અનુષ્ઠાન તહેતુ છે' એમાં અતિવ્યાપ્તિ, અવ્યાપ્તિ દોષને કઈ રીતે બતાવે છે? અતિવ્યાપ્તિ અને અવ્યાપ્તિ દોષને ગ્રંથકાર કઈ રીતે દૂર કરે છે ?
૯.
(બી) નીચે યોગ્ય જોડાણ કરો.
•
સ્વરૂપયોગ્યતા
સફળ
૫
ગુમડુ
વિષાનુષ્ઠાન
સમ્યગ્દર્શન
દેવલોકવૈભવ
મિથ્યા
ગુણરાગનું બીજ
•
(સી) ખાલી જગ્યા પૂરો.
૧. મુક્તિ-અદ્વેષથી જેવો ગુણ થાય છે તેવો ગુણ..........થી નથી થતો.(ગુર્વાદિપૂજન,સંયમજીવન,મુક્તિદ્વેષ)
અનુષ્ઠાન મિથ્યા છે. (૪, ૩, ૫)
૨. વિષાદિ અનુષ્ઠાનોની અંદર પ્રથમ ૩. સંમોહના લીધે આરાધના થાય તેને ૪. ધર્માનુરાગથી ઉત્પન થયેલ
કહેવાય. (વિષાનુષ્ઠાન, અનનુષ્ઠાન, ગરાનુષ્ઠાન) ........થી ચિત્ત પ્રસન્ન બને છે. (શ્રદ્ધા, કાંક્ષા, વાંછા) છે. (મુક્તિઅદ્વેષ, ગુરુપૂજન, સરળતા)
૫.
શ્રેષ્ઠ પૂર્વસેવા
૬.
૭.
૮. મુક્તિ આદિ....... પ્રત્યે દ્વેષ ન હોય તો ક્રિયાના ઉચિત પરિણામનું ઉલ્લંઘન એ
૯.
........
મોક્ષસાધનાને ખતમ કરે છે. (મુક્તિઅદ્વેષ, મુક્તિદ્વેષ, ભોગતૃષ્ણા) મોક્ષની સાધનાને ખતમ કરવી તે
९३३
ભોજનથી થતી તૃપ્તિતુલ્ય છે.(અમૃત, વિષમિશ્ર, ઈષ્ટ) મુક્તિદ્વેષ વાસ્તવિક કહેવાય. (ચારેય, ત્રણેય, પાંચેય) કહેવાય છે. (અજ્ઞાન, જ્ઞાન, ચારિત્ર)
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
९३४
• ચાલો પ્રજ્ઞાને વિકસ્વર કરીએ •
ક ૧૩. નયલતાની અનુપેક્ષા છે (એ) નીચેના પ્રશ્નોના વિસ્તારથી જવાબ આપો. ૧. મુક્તિ-અદ્વેષ શેમાં પ્રયોજક છે ? ૨. મોક્ષસાધનાને ખતમ કરવી એ કોના જેવું છે ? તેનું કારણ સમજાવો. ૩. મોટા દોષવાળા જીવને સક્રિયા પણ ગુણકારી થતી નથી તે કઈ રીતે ? તે સમજાવો. ૪. પાંચેય અનુષ્ઠાન સમજાવો. ૫. ચરમપુગલપરાવર્તમાં પૂર્વસેવા કઈ રીતે બદલાઈ જાય છે ? તે સમજાવો. ૬. ચરમાવર્તમાં કર્યું અનુષ્ઠાન માન્ય છે ? કઈ રીતે ? તે સમજાવો. ૭. પૂર્વપક્ષી મુક્તિ-અષને અન્યથાસિદ્ધ કઈ રીતે સાબિત કરે છે ? ૮. વસુપાલચોરને મુક્તિ-અદ્વેષ ભવભ્રમણમાં બાધક ન બન્યો તેનું કારણ સમજાવો. (બી) નીચેના પ્રશ્નોના સંક્ષેપથી જવાબ આપો. ૧. ચારિત્રધર્મની આરાધના શું ભળે તો નુકશાનકારી છે ? શા માટે ? ૨. રૈવેયકની પ્રાપ્તિમાં કોણ કારણ છે ? ૩. નવમો ગૈવેયક ક્યારે ન મળે ? ન મળવામાં મુખ્ય કારણ શું ? ૪. દ્રવ્યચારિત્ર પાળનારાને મુક્તિના ઉપાયમાં દ્વેષ ન થવામાં કારણ શું છે ? ૫. વિષાદિ ૫ અનુષ્ઠાનમાંથી છેલ્લા બે અનુષ્ઠાન સફળ કેમ છે ? ૬. અમૃત અનુષ્ઠાન કોને કહેવાય ? ૭. મુક્તિ-અષના બે પ્રકાર ક્યા ક્યા ? અભવ્યને ચારિત્રપાલનમાં બેમાંથી ક્યો અદ્વેષ હોય? ૮. તહેતુ અનુષ્ઠાનનું બીજ જણાવો. ૯. ક્યો મુક્તિઅદ્વેષ સદનુષ્ઠાનનો પ્રાણ છે ? ૧૦. મુક્તિઅદ્વેષ ધારાબદ્ધ શુભભાવ કેવી રીતે જન્માવે છે ? (સી) ખાલી જગ્યા પૂરો. ૧. સરાગચારિત્ર ........ નું પણ સાધન છે. (મોક્ષ, વર્ગ, દુર્ગતિ) ૨. .... જીવે કરેલ દેવપૂજન વગેરે ક્રિયા કર્મનિર્જરાદિ ફળને દેનાર છે. (ચરમાવર્તી, અચરમાવર્તી, અભવ્ય) ૩. રોહિણીતપનું ફળ ....... છે. (સૌભાગ્ય, સ્વર્ગ, મોક્ષ) ૪. રોહિણી વગેરે તપ ........ અનુષ્ઠાનરૂપ છે. (વિષ, તહેતું, અમૃત) ૫. સદનુષ્ઠાનનો રાગ પ્રગટાવવા માટે ........ કર્મનો ઘટાડો જોઈએ.
(મિથ્યાત્વમોહનીય, ચારિત્રમોહ, અંતરાય) ૬. કર્મ નહિ પણ ....... ભૂંડા છે, હેરાન કરનાર છે. (કષાય, કાળ, વિષય) ૭. મુક્તિઅદ્વેષથી ....... પ્રગટે છે. (નિર્ભયતા, નિર્લેપતા, સરળતા) ૮. મોક્ષ, મોક્ષમાર્ગ કે ........ પ્રત્યે દ્વેષ હોય ત્યાં સુધી વાસ્તવિક પૂર્વસેવા થતી નથી.
(એકેય, આરાધના, મોક્ષમાર્ગયાત્રી)
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
બત્રીસી ગ્રંથ ભાગ ૧ થી ૮ની પૃષ્ઠસૂચિ
ભાગ
બત્રીસી....
દમ ઉગિરીકો.............
ક્લ ૧ થી ૪ ...
.... ૧-૩૦૨ ૧. દાન દ્વાર્કિંશિકા .........
........... ૧-૭૮ ૨. દેશના ધાત્રિશિકા ...
........ ૭૯-૨૩૬ ૩. માર્ગ દ્વાáિશિકા.
...... ૧૩૭-૧૯૮ ૪. જિનમહત્ત્વ દ્વાત્રિશિકા .
...... ૧૯૯-૩૦૨ કુલ ૫ થી ૮
-૩૦૩-૬૩૨ ૫. ભક્તિ દ્વત્રિશિકા ....
૩૦૩-૩૭૪ ૬. સાધુસમગ્ર ત્રિશિકા .
૩૭૫-૪૪૬ ૭. ધર્મવ્યવસ્થા દ્વાત્રિશિકા ............................ ૪૪૭-૫૪૦ ૮. વાદ દ્વાત્રિશિકા ..................
૫૪૧-૬૩૨ કુલ ૯ થી ૧૩. ...
••••૬૩૩-૯૩૪ ૯. કથા દ્વત્રિશિકા .............
...... ૬૩૩-૬૮૨ ૧૦. યોગલક્ષણ દ્વત્રિશિકા ........
...... ૬૮૩-૭૪૦ ૧૧. પાતંજલયોગલક્ષણ દ્વાત્રિશિકા.. માલણ ધાત્રિશિકા .............
..... ૭૪૧-૮૩૪ ૧૨. પૂર્વસેવા ધાર્નાિશિકા
૮૩૫-૮૮૮ ૧૩. મુક્યષપ્રાધાન્ય દ્વાત્રિશિકા ........................ ૮૮૯-૯૩૪ કુલ ૧૪ થી ૧૮ ...................... ૧૪. અપુનર્બન્ધક કાત્રિશિકા ........... ........... .. ૯૩પ-૧૦૦૪ ૧૫. સમ્યગ્દષ્ટિ દ્વાત્રિશિકા ................................. ૧૦૦૫-૧૦૮૬ ૧૬. ઈશાનુગ્રહવિચાર ધાત્રિશિકા........................ ૧૦૮૭-૧૧૫૦ ૧૭. દૈવપુરુષકાર દ્વાત્રિશિકા ...........
૧૧૫૧-૧૨૨૦ ૧૮. યોગભેદ દ્વાત્રિશિકા ........................ ૧૨૨૧-૧૨૬૬
..............
૯૩૫-૧૨૬૬|
....
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાગ
બત્રીસી
.....................
ક્લ ૧૯ થી ૨૨ .
. ૧૨૬૭-૧૫૫૪ ૧૯. યોગવિવેક દ્વત્રિશિકા .
...... ૧૨૯૭-૧૫૫૪ ૨૦. યોગાવતાર લાત્રિશિકા .........
૧૨૩૫-૧૪૧૬ ૨૧. મિત્રા લર્નિંશિકા ........
.... ૧૪૧૦-૧૪૭૪ ૨૨. તારાદિત્રય ધાáિશિકા..................................... ૧૪૭૫-૧૫૫૪ કુલ ૨૩ થી ૨૬ ............................... ૧૫૫૫-૧૮૪૨ ૨૩. કુતર્કગ્રહનિવૃત્તિ ત્રિશિકા .....
....... ૧૫૫૫-૧૬૧૬ ૨૪. સદ્દષ્ટિ દ્વાત્રિશિકા .. ............................... ૧૬ ૧૭-૧૬૯૮ ૨૫. ક્લેશતાનોપાય દ્વાáિશિકા.......................... ૧૬૯૯-૧૭૮૦ ૨૬. યોગમાયાભ્ય દ્વાáિશિકા............................. ૧૭૮૧-૧૮૪૨ કુલ ૨૭ થી ૩૦
- ૧૮૪૩-૨૦૬૮ ૨૭. ભિક્ષુ દ્વાત્રિશિકા.............................
..............૧૮૪૩-૧૯૦૦ ૨૮. દીક્ષા દ્વાત્રિશિકા ............. ............... ૧૯૦૧-૧૯૬૦ ૨૯. વિનય દ્વાત્રિશિકા ...... .................. ૧૯૬૧-૨૦૦૮ ૩૦. કેવલિભક્તિવ્યવસ્થાપન દ્વાત્રિશિકા ................... ૨૦૦૯-૨૦૬૮ કુલ ૩૧ થી ૩૨ ................................ ૨૦૬૯-૨૪૫૪ ૩૧. મુક્તિ દ્વાર્ગિશિકા................. ............... ૨૦૬૯-૨૧૬૬ ૩૨. સજ્જનસ્તુતિ દ્વત્રિશિકા ................................ ૨૧૬૭-૨૧૯૧
૧ થી ૧૩ પરિશિષ્ટ .......................... ૨૧૯૩-૨૪૫૪
તૃતીય ભાગ સંપૂર્ણ છે
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ શ્રેયશ્રી અંઘેરી ગુજરાતી જન સંઘ પ્રકાશિત સાહિત્ય સૂચિ . 106, એસ.વી.રોડ, ઈલ, વિલે પારલે (વેસ્ટ), મુંબઈ- 400 056. ફોન : 26712631/26719357 નં. | પુસ્તકનું નામ ' મૂલ/ટીકા સમ્પાદન/અનુવાદ ગુજરાતી/હિન્દી 1. નય રહસ્ય (સંસ્કૃત-હિન્દી) પૂ.મહો.યશોવિજયજી મ.સા. પ.પૂ. મુનિશ્રી જયસુંદર વિ.મ.સા. જ્ઞાન બિંદુ (મા.+સં.+ગુજરાતી) પૂ.મહો.યશોવિજયજી મ.સા. પ.પૂ. મુનિશ્રી જયસુંદર વિ.મ.સા. ઉપદેશ રહસ્ય પૂ.મહો.યશોવિજયજી મ.સા.પ.પૂ. મુનિશ્રી જયસુંદર વિ.મ.સા. પ્રિયંકર નૃપ કથા (સંસ્કૃત) | પ.પૂ. શ્રી જિનસુર મુનિપતિ સમ્યકત્વ ષસ્થાન ચઉપઇ (ગુજ.) પૂ.મહો.યશોવિજયજી મ.સા.પ.પૂ. મુનિશ્રી અભયશેખર વિ.મ.સા. ન્યાય સિદ્ધાન્ત મુક્તાવલી (ભાગ-૧)(સં.-ગુજ.) પં.વિશ્વનાથ પંચાનન પ.પૂ.મુનિશ્રી અભયશેખરવિ.મ.સા. ન્યાય સિદ્ધાન્ત મુક્તાવલી (ભાગ-૨)*(સં.-ગુજ.) પં.વિશ્વનાથ પંચાનન પ.પૂ. મુનિશ્રી અભયશેખર વિ.મ.સા. ધર્મપરીક્ષા (પ્રા.+સં.-ગુજ.) પૂ.મહો.યશોવિજયજી મ.સા. પ.પૂ. મુનિશ્રી અભયશેખર વિ.મ.સા. 9. પ્રતિમા શતક (પ્રા.+સં.+ગુજ.)* પૂ.મહો.યશોવિજયજી મ.સા.પ.પૂ. મુનિશ્રી અજીતશેખર વિ.મ.સા. ૧૮.ષોડશક પ્રકરણ (ભા-૧) (સં.+ગુ.) પૂ.મહો.યશોવિજયજી મ.સા.પ.પૂ. મુનિશ્રી યશોવિજય મ.સા. 11. ષોડશક પ્રકરણ (ભા-૨) (સ.ગુ.) | 'પૂ.મહો.યશોવિજયજી મ.સા. પ.પૂ. મુનિશ્રી યશોવિજય મ. સા. | 12. અધ્યાત્મ ઉપનિષદ્ (ભા-૧) (સં. +ગુ. ) | ' પૂ.મહો.યશોવિજયજી મ.સા. પ.પૂ. મુનિશ્રી યશોવિજય મ.સા. | 13. અધ્યાત્મ ઉપનિષદ્ (ભા-૨) (સં.+ગુ. ) પૂ.મહો.યશોવિજયજી મ.સા. પ.પૂ. મુનિશ્રી યશોવિજય મ.સા. 14. પ્રશાંત વહિતા (ભાગ-૧) (ગુજ.)* આનંદધન ચોવીસી (સાર્થ) પૂ.આ. ભુવનરત્નસૂરિ મ.સા. 15. પ્રશાંત વહિતા (ભાગ-૨) (ગુજ.) 'આનંદધન ચોવીસી (સાર્થ) પૂ.આ. ભુવનરત્નસૂરિ મ.સા. 16 . સુકૃત સાગર (પ્રતાકાર-સંસ્કૃત) વિપ્રકાણ્ડ શ્રીરત્નમર્ડનગણી પૂ.મુનિશ્રી પ્રદ્યુમ્ન વિ.મ.સા. 17. શતક નામા પંચમ કર્મગ્રન્થ (તા.ગુજ.) પ.પૂ.દેવેન્દ્રસૂરિ મ.સા. પ. પૂ. આ અભયશેખરસૂરિ મ.સા. 18. સામાચારી પ્રકરણ - કૂપદષ્ટાન્ત* 'પ.પૂ.મહો.યશોવિજયજી મ.સા. પૂ. મુનિશ્રી અભયશેખર વિ.મ સા. આરાધક-વિરાધક ચતુર્ભાગી (સં.+ગુજ.) '? 19. ક્રાન્નિશદ્ધાત્રિશિકા (ભાગ 1 થી 8) | ' પૂ.મહો.યશોવિજયજી મ.સા. પ.પૂ. મુનિશ્રી યશોવિજય મ.સા. (સંસ્કૃત+ગુજરાતી) નોંધavgMonfigerોષ્ઠિોર નિશાનીવાળા ગ્રન્થો છો;&લાહઉચ્છલ પન્થ.