Dandvivek

Author(s): Vardhaman, Kamal Krishna
Publisher: Oriental Institute
Catalog link: https://jainqq.org/explore/020171/1

Page #1

J
हरया
MOTEM WH
GAEKWAD'S ORIENTAL SERIES.
VOLUME
LII.
520

Page #2

GAEKWAD'S ORIENTAL SERIES Published under the Authority of the Government of His Highness the Maharaja Gaekwad of Baroda.
GENERAL EDITOR: B. BHATTACHARYYA, M.A., Ph.D.
No. LII
श्रीवर्धमानकृतः दण्डविवेकः ।

Page #3

Page #4

DANDAVIVEKA
OF VARDHAMĀNA
CRITICALLY EDITED WITH AN INTRODUCTION AND INDEX BY
MAHĀMAHOPADHYAYA KAMALA KRSNA
SMRTITĪRTHA
Bhatpara, Bengal
1931
ORIENTAL INSTITUTE
BARODA

Page #5

Printed by P. Knight at the Baptist Mission Press, 41, Lower Circular Road, Calcutta, and Published on behalf of the
Government of His Highness the Maharaja Caekwad of Baroda by Benoytosh
Bhattacharyya, Director, Oriental Institute,
Baroda.
Price Rs. 8-8-0.

Page #6

INTRODUCTION
The modern theories of punishment are fourfold, viz., preventive, deterrent, reformative, and retributive. Modern jurists view punishment from the deterrent and reformative standpoints, while primitive peoples viewed it from the retributive standpoint alone. An analysis of any ancient Penal Code, Hindu or Muhammadan, prevalent in India, shows that the retributive theory was in vogue in the country in those days. Modern jurists are bent upon reclaiming offenders as useful members of the society. So punishments which tend to render offenders less fit for citizenship, e.g., mutilation of their limbs, are now totally discarded. Moreover, the distinction between civil and criminal law, the principle of strictly individual responsibility, the distinction between the intentional and the unintentional, the conception of the court as an impartial authority to try the merits of the case, the exclusive reliance on evidence and testimony, the execution of the court's decision by a public force--all are matters non-existent in primitive times and their establishment is the result of a slow historical process. Crime, like everything else that men do or suffer from, is the outcome of definite conditions. These conditions may be psychological or physical, personal or social. They arise in the character of the agent as it has grown up in him from birth in interaction with the circumstances of his life. We may recognise them in social surroundinga, in overcrowding or underfeeding, in the sense of despair produced by the denial of justice, or in the overweening insolence of social superiority. But whatever they may be, if we wish to prevent crime, we must discover the conditions operating to produce crime and must act upon them,
The present treatise Dandaviveka which is a mediæval faqa work by Vardhamāna Upādhyāya, based on primitive ideas, is divided into seven Chapters, viz., Introductory (Fuft#r), Murder, Theft, Rape, Defamation, Assault, and Miscellaneous (910).

Page #7

vi
INTRODUCTION
The Introductory chapter contains the following topics :(1) Vices following from the non-punishment of punishables.
(2) Merits of punishment.
(3) Materials for the formulation of penal laws.
(4) Responsibilities of legislators.
(5) Enumeration of punishments.
(6) Gradation of monetary punishments.
(7) Specific offences and their punishments.
(8) General exceptions to criminal liability.
Of the above eight topics, the last four are more important and we treat them one by one.
Enumeration of Punishments
The Dandaviveka has quoted a text of Bṛhaspati, regarding the kinds of punishments, which runs as follows:
वाग् धिक् धनं बधश्चैव चर्तुद्धा कथितो दमः । पुरुषं विभवं दोषं ज्ञात्वा तं परिकल्पयेत् ॥
(That is, punishment is fourfold, viz., admonition, reproof, fine, and corporeal. It should be meted out by considering the offender, his pecuniary condition and the particular crime committed by him.)
On the above text of Bṛhaspati, Vardhamana, the author of the present work, has the following interesting note:-- (admonition) means rebuking a person with the words "Thou hast not acted properly".
fan (reproof) means reproaching a person with the words, "Fie to thee, villain, perpetrator of evil deeds!" (fine) is of two kinds, viz., fixed and fluctuating. Fixed fine corresponds with the three kinds of crimes (ar) and is low, medium, or high.
Where a proportionate increase of fine is demanded by the repetition of the self-same offence, the system is of fluctuating fines, which are generally of two kinds, viz., in terms of panas and of masas, which have been treated in full in the work.
1 A Pana is a copper coin of certain weight, and a maşa is the twentieth part of a Pana.

Page #8

INTRODUCTION
vii
Corporeal punishment is of three kinds, viz., infliction of pain, mutilation of limbs, and death proper.
Pain can be inflicted in four ways, viz., by beating, restraint, chaining, and harassing. Beating means whipping ; restraint consists in checking a man's activities by imprisonment and so forth; and chaining implies curbing a man's free will by means of fetters, eto. Harassing is of many kinds, viz., shaving the head of the culprit, making him mount on an ass, imprinting his person with the word "thief”, proclaiming the specific offence with which he is charged, with beat of drum, making him patrol the whole city, eto.
Mutilation is of fourteen kinds, inasmuch as there are fourteen parts of the body which can be mutilated. The fourteen parts are: hand, leg, organ of generation, eye, tongue, ear, nose, half-tongue, half-leg, thumb and the second finger taken together (HH), forehead, upper lip, rectum, and waist.
We have next a note to explain “Death Proper”.
Death Proper is of two kinds, viz., pure and mixed. Pure Death is also of two kinds, viz., simple and complicated, Simple - Pure Death" can be effected by the stroke of a sword, while the complicated variety occurs as the result of the use of various means, e.g., riding on a stake. Mixed Death is caused by the combination of mutilation with other punishments.
Gradation of Monetary Punishments. YA-HIPA is fine ranging between twenty-four and ninetyone panas ; मध्यम-साहस is that ranging between two hundred and five hundred paņas; and 3 H-FIEĦ is that ranging be. tween six hundred and thousand paņas. Paņa is a copper coin of certain weight. A māsa is the twentieth part of a paņa. Whenever māşa is spoken of in the Code, it is to be construed as a gold māşa; and whenever māsaka is spoken of, it is silver māşaka. A unit of silver is one-seventieth part of a unit of gold. A diñāra is a silver coin, made up of twenty-eight units of silver; while a nişka is a gold coin, made up of four units of
1 effe-ofera fuftepat anfaat fil-prere-Helwe g afe: ||
सहस्पतिः ।

Page #9

viii
INTRODUCTION
gold. Whenever in the Code an isolated number is mentioned in relation to punishment, it should be construed with panas; the phrase " शतं दण्डाः " should thus mean "तपणं दण्डाः ". A pana is the one-sixteenth part of a kārṣāpaṇa, and a kākini is the one-fourth part of a paṇa. A dhānika coin is composed
1
of four kārṣāpanas.
A karṣa is a certain weight, equal to 16 māsas. A dharana is a certain weight, equal to 10 palas. A pala is equal to 4 karsas. A guñja is a small shrub, used as a measure of weight. Yava is barley corn used as a measure of weight and is onehalf of a guñja, or 6 or 12 mustard seeds. Sarsapa is grain of mustard seed, used as a measure of weight of very various value. Tolaka is a weight of gold or silver and is equal to 16 māṣas. Kṛṣṇala is black-berry used as a weight. A silver mășa is composed of two kṛṣṇalas. Sixteen silver māsas make a Dharana, and ten Dharanas make a satamana. A gold maṣa consists of five Raktikas, while a silver maşa consists of two Raktikas and is one-twentieth part of a silver Purāņa. A silver mășa is usually called as a maṣaka and is thus differentiated from a gold mășa.
Specific Offences and their Punishments.
Vardhamana has quoted a text of Narada to show that six big categories of offences are the subjects of punishment. The translation of the text is as follows: Homicide, theft, violating the chastity of a woman other than one's wife, two kinds of severities, and miscellaneous heading are the six subjects of punishment. To the above text, Vardhamana adds the following note:
All kinds of civil disputes originate from greed or ignorance, and so either the plaintiff or the defendant must be guilty of false assertion of right or concealment of facts, and hence it is true that punishment is inflicted on the guilty party, in civil cases also. But the matter discussed in the Dandaviveka is not at all connected with the punishment of offences, following incidentally from civil disputes, but
मनुष्यमारणं स्तेयं परदाराभिमर्षणम् ।
द्वे पारुष्ये प्रकीर्णञ्च दण्डस्थानानि षड् विदुः ॥

Page #10

**
INTRODUCTION
with the suppression of crimes proper. Crimes proper are those which are reported to the king by spies and in which offenders are brought before tribunals by the officers of the king and are tried not from any private complaint. These are homicide and similar offences, and not civil disputes like taking a debt ".
"Taking a debt" is not itself a crime but a civil transaction; nevertheless punishment is also inflicted in such cases on the guilty party on wanton denial of the liability. Moreover, perpetrators of homicide and similar crimes are hauled before a court of justice and punishment is inflicted after proper trial. But parties to a civil transaction such as "taking a debt " are primarily summoned for the ascertaining of the deed (taking) and similar acts. Punishments are also incidentally inflicted on the guilty party, if wanton denial of his liability transpires in course of the suit.
ix
General Exceptions to Criminal Liability
The Dandaviveka like the Indian Penal Code contains an exhaustive Chapter on "General Exceptions to the ordinary law of punishment ". The Chapter is styled " दण्डनिमित्तेषु EE". A brief summary is given below:
Eleven considerations are worth noting before inflicting punishment. These considerations are:
(1) Caste (of the offender).
(2) Subject of offence (as in the case of theft, the article
stolen).
(3) Amount (of punishment).
(4) Application (of punishment).
(5) The connection of the offender with august persons and castes like kings, Brahmins, and those associated with gods (i.e., employed in institutions like temples, etc.).
(6) Age (of the offender).
(7) Pecuniary condition (of the offender).
(8) Merits (of the offender).
(9) Locale (of the offence). (10) Time (of the offence). (11) The particular offence.

Page #11

INTRODUCTION
Criminality, again, is of two kinds, viz., repeated and solitary.
Caste If in the commission of a particular crime, a Sūdra gets a certain amount of punishment, then the punishments which should be awarded in such case to a Vaiśya, to a Kşatriya, and to a Brāhmaṇa should be twice, four times, and eight times respectively, that amount.
Subject In the case of thefts of all objects of small value, the punishment shall be five times the value of the object stolen.
Amount In the case of paddy-stealing, the punishment should exceed ten Kumbhas.?
Application Punishment varies in accordance with five causes, viz., absolute immunity from, mitigation, equability, and aggra. vation of punishment, and special treatment. The following classes of persons enjoy absolute immunity from punishment, viz., preceptor, officiating priest, brahmacārin, king, child, old person, and a person suffering from fell diseases. Persons who commit a crime on a sudden provocation or under the influence of intoxicants, or who are confirmed lunatics also enjoy absolute immunity. Brahmins as a caste enjoy the following privileges, viz., they must be allowed passage while going, they can enter other persons' dwelling houses for asking alms, they can take fuel, flower, and Kuća grass from others' premises, and they can speak to others' wives. Moreover, of the three kinds of corporeal punishments, the Brahmins are honourably exempted from the last two, viz., mutilation and death. The only corporeal punishment which can be meted out to them is infliction of pain in the shape of imprisonment or imprinting their person. In severe cases like killing of an embryo, defiling the preceptor's wife (lit. bed), stealing gold, and drinking alcohol, the neck, the rectum, the foot of a dog, and the penis should be respectively imprinted on
1 A measure of grain, equal to sixty-four seers.

Page #12

INTRODUCTION
xi
the forehead and the offending Brahmin should be transported from the territory, with his wearing apparel and valuables, but should never be put to death.
Mitigation:-In offences like theft which involve a series of operations, the very attempt is to be punished by the infliction of a measure which is one-fourth of the scheduled punishment, and half the whole wrong which is more than attempt but less than the completed offence is to be penalised by half the scheduled punishment.
Equability-When the offence is complete, the punishment should also be just what is prescribed in the Code, neither more nor less.
Aggravation-The primary purpose of punishment is deterring the individual from the further commission of crimes. So the first offender is to be treated mildly and his punishment should be less than the prescribed amount. If the offender does not, after such curative treatment, show any signs of discontinuance of his criminal practices, he should be severely dealt with. In such cases not attenuation but aggravation of punishment should be the proper remedy to root out his criminal propensities. If a group of persons launches into a criminal enterprise, then twice the prescribed punishment should be awarded to each of them.
Special treatment:-Admonition is the only punishment that should be awarded to kings, parents, and similar classes of persons, if they commit crimes other than homicide. Under similar circumstances, those that have renounced the world and are not within the pale of the society of householders, such as mendicants, are to be penalised with reproof only. Fines should not be imposed on the untouchables, the Mlecchas and cheats, thieves and slaves, if they commit crimes. Because the money of the cheats and thieves is derived from bad sources, and the king should not defile himself by touching their money. Slaves are absolutely under the control of their masters and have no property of their own; hence they are exempted from fines. On the same principle, similar exemption is granted to infants, old men, women, and the afflicted persons. But opulent women are exception to the above general rule.

Page #13

xii
INTRODUCTION
Merchants, artisans, courtezans, warriors and such other persons are not to be deprived of their tools and equipment in lieu of money payment; the equipment in the case of courtezans consists in hɔuse, bedding, ornaments and wearing apparel. The ostensible reason is that impoverished persons are impelled to commit crimes for their livelihood, and these crimes affect the king and the State, which should on no account render them penniless or bereft of any working equipment. For those persons eke out their living with the help of these articles; the plenitude of living is the cause of their residence in the king's territory; and the fact ’of their residence adds to the well-being of the State.
In cases where forfeiture of property (of persons other than those enumerated above) is the proper punishment, the king should be leniently disposed and take three-fourths of the whole property, leaving one-fourth for the subsistence of the guilty person. Principal offenders are to be carefully differentiated from accessories (i.e., aiders and abettors). If a person swallows poison and thereby commits suicide by flying into rage with another person, the second man is simply an abettor of the crime of suicide, and not a murderer. So his punishment should necessarily be less than that of a murderer.
As a general rule, admonition is the punishment in trivial offences, reproof in attempts to commit offences, fine in completed offences and imprisonment or hanishment in sedition. These may run together in case of habitual perpetrator of heinous offences. The award of punishments in the shape of admonition and reproof is within the control of the Brahmin Judge, while it is the look-out of the king himself that proper pecuniary and corporeal punishments are meted out to the offenders. Corporeal punishments can also be commuted into pecuniary punishments. A person sentenced to death can requite his sentence by the payment of a hundred gold coins; one, sentenced to mutilation, by the payment of fifty gold coins; and one, sentenced to transportation, by the payment of twenty-five gold coins. Fines, if not realised, should be commuted into terms of imprisonment. This rule applies to the three lower castes. The Brahmin, unable to pay the whole amount at once, may pay it by instalments.

Page #14

INTRODUCTION
xiii
If a person, after working out a term of banishment, comes back to his residential territory and again commits crimes, he should then be imprisoned for life.
Murder
The chapter on Murder is very brief and covers only ten pages of the printed book. One noticeable feature in the treatment of the subject is that the Killing of lower animals" is included within the heading “Murder."
Murders are generally committed in secrecy and so murderers cannot, as a rule, be caught red-handed. So the Hindu system has set down several processes of reasoning by which murders can be traced to their origin and accounted for. The processos are: (1) If the perpetrator of a murder is not known, the
friends, sons, and relations of the deceased are to be interrogated by police officers as to the "fact”
who were at enmity with him. (2) Questions should also be directed towards the
"facts” where the deceased last went, and with whom, and with what intent, whether the acquisi
tion of woman, article or livelihood. (3) Information should then be culled from the residents
of the place where the deceased was murdered. (4) This process of interrogatories is to be carried on by
the officers of the king with skilful persuasion of
the neighbouring subjects... When the culprit has been traced out by the above pro
cesses, he should be duly punished.
Punishment for Murder If members of the three lower castes kill a Brahmin, death and forfeiture of property should be their punishment. If similar persons kill a Kşatriya, a Vaisya or a Sūdra, a thousand, a hundred or ten cows should be the respective punishments. A bull is also to be realised from the murderer for killing a Vaisya or a Sūdra.
The punishment for killing a menstruating woman is the same as that for killing a Ksatriya. The punishment for

Page #15

xiv
INTRODUCTION
killing ordinary women and lower animals is the same as that for killing a Śūdra.
If a Brahmin kills members of the three lower castes, bis punishment will be the same as that of any of the three lower castes perpetrating the offence. But if he kills a Brahmin, sentence of death only would follow and not forfeiture of property.
Whenever several persons take to helabouring a single individual out of anger, that person is to be treated as the murderer, who deals out the terrific blow, which furnishes the real cause of death. He alone is to be punished with the scheduled punishment, while all other persons are liable to half the punishment, inasmuch as they are accessories and are styled, as the case may be, as #ITH , #TA, 377, TOHTA, Aufgau#, Tastat, guma, gatza eto.
He who secures by money the services of another to commit a crime is to be awarded four times the punishment to be dealt out to the actual wrong-doer.
T'heft The Chapter on Theft is rather a big one and contains a discussion of the following topics :-- (1) On grocers and dealers for cheating customers by
false weights. (2) On manufacturers of imitation articles. (3) On quacks. (4) On gamblers. (5) On bogus astrologers. (6) On persons who extort money by false impersona
tion. (7) On chanters of false incantations. (8) On swindlers and professional criminals. (9) On burglars and pickpockets. (10) On stealers of precious objects.
Vardhamāna has defined Theft as "unlawful taking of other man's things”. He has also differentiated it from robbery, inasmuch as robbery consists in depriving other men of their property, not surreptitiously but by force. Vardha

Page #16

INTRODUCTION
XV
māna has classified "stealers of movable property” under three heads:
(1) Robbers (TFN) (2) Cheats (IFTTET)
(3) Thieves (1991ydent)
The punishment of the above three classes of stealers is reimbursement of the wronged party, proclamation of the guilt of the wrong-doer, and the infliction of the proper penalty, pecuniary or corporeal, in accordance with the circumstances of the case.
Hungry travellers of the twice-born classes, taking the following articles without their owners' permission, are not guilty of theft and also do not hold themselves liable for compensation, viz., two pieces of sugarcane, two radishes, a handful of pea, rice, wheat, and so forth. The above immunity is analogous to that provided in section 95 of the Indian Penal Code.?
Rape and Similar Offences The Chapter on Rape is very comprehensive and includes rape, adultery, incestuous intercourse, unnatural offences, etc. The subject is first divided into intercourse with married women and that with unmarried women. Married women are again subdivided into chaste and unchaste ones, relation and stranger, and so forth. Unmarried women are considered under three heads, viz., virgin, outcaste, and prostitute.
A considerable number of pages is devoted to the punishment of defiling virgins, which is of two kinds, viz., sexual intercourse and thrusting fingers into the vagina. Unnatural offences have been divided into two classes, viz., carnal intercourse with women against the order of nature and intercourse with lower animals.
The offences described above, together with those dealt with under the heading “Assault", are offences against
i festis atteftaffan
अाददानः परक्षेत्वान्न दण्डं दातुमर्हति ॥
2 The above sloka of Manu, though quoted in the Chapter ufafa GUEĦEpal, really belongs to theft, and so we have discussed it here.

Page #17

xvi
INTRODUCTION
Human Body and are therefore cognate in character. The only difference is that rape and similar offences originate from lust, while those described in the Chapter on “Assault" originate from anger, pride, and jealousy.
A woman can be kidnapped in three ways, viz., by means of force, fraud, and as a sequel to mutual love. If a woman, who has been warned by her relations not to converse with other males, does so converse, she is to be fined a hundred copper coins. A man who has been similarly warned but who transgresses that warning, is to be fined two hundred copper coins. The above punishment applies to a single commission of the offence and to poor culprits. Repetition of the offence or resourcefulness of the culprit aggravates the punishment, which then becomes the fine of a gold coin. If a woman approaches of her own accord a man other than her husband in the house of the latter, the man will not be held liable for kidnapping.
Brahmins, found guilty of rape, are to be banished from the territory, after imprinting characteristic figures on their person. Members of other castes are to be killed, if they commit rape upon women of a higher caste than their own. But if they commit similar offence upon women of their own and lower castes, then they should be fined a thousand copper coins, or in default, mutilation of hands would follow. The punishment for incestuous intercourse is mutilation of the penis, followed by other penalties. Persons, guilty of carnal intercourse with women in their mouths, are to be fined forty copper coins ; of intercourse with female animals in their vagina, a hundred copper coins; and of intercourse with a cow, a gold coin.
Assault The Chapter deals with assault and offences which proceed from taking the law in one's own hands. Every assault is an action involving three well-defined stages, viz., beginning, end, and consequences. It can be perpetrated with hands, stone, cudgel, ashes, clay, dust, and weapons of destruction. If an assault or similar offence is committed for saving one's own life which cannot be saved otherwise, no punishment follows. This immunity from punishment proceeds from a

Page #18

INTRODUCTION
xvii
person's inherent right of private defence. Hence killing an assailant ( maafa ) does not constitute an offence.
The following classes of persons are declared as assail. ants :
(1) House-burner. (2) Poison-administerer. (3) Armed person. (4) Stealer of wealth. (5) Dispossessor of corn-field. (6) Kidnapper of wife.
The above six classes of persons are styled waathi (assailants), only when they are actually engaged in the commission of the offences. In cases where they have already committed the offences or threaten to do such in future, there is no warrant for taking the law in one's own hands and putting the person to death. The remedy in such cases lies in reporting the case to the king who will take proper steps in the matter.
If a person causes bodily injury to another, such as dislocation or fracture of bones, oozing out of blood from wounds, then he should provide the aggrieved party with the necessary expenses of diet and medicine to set him right. If a group of persons assaults a single individual, the punishment of every one of the offenders is doubled. If a person strikes another by a cudgel under a sudden provocation, and death results from the stroke, then the offence will be treated not as murder but as a rash act not amounting to murder, and punishment will be awarded accordingly; for murder is committed with the express intention of putting a person to death, while “culpable homicide not amounting to murder” or “grievous hurt” is done with the intention of injuring a person. Like the infliction of bodily pain, infliction of mental pain is also an offence and is punishable. Unlike the Indian Penal Code, where in section 511 attempts to commit offences have been deemed worthy of punishment, the Dandaviveka contains a solitary instance of similar penalisation only in the case of attempts to assault.
He who throws ashes on another's person or beats him with hands is to be fined sixteen māşas. Such punishment will be in

Page #19

xviii
INTRODUCTION
creased twice or thrice, if the offence is committed in relation to women or persons of superior status than that of the offenders. He who throws dust or clay towards another is to be fined ten copper coins. He who throws tears, phlegm, sputum, or similar other excretory matter should be fined twenty copper coins. He who throws stools, wine, or seminal fluid in the lower part of the body of another person should be fined forty copper coins. The fine is doubled, if those things are thrown over the head. He who causes the flow of blood from other's person by piercing against the skin is to be fined a hundred copper coins ; but the punishment for piercing against the flesh, thus causing a grievous hurt, is six dīnāras (gold coins). The punishment for causing fracture of bones is banishment, and that for assaulting the king is torturing on a stake and then burning to death.
Rudeness of Speech or Defamation The Chapter on Rudeness of Speech is highly argumentative and treats of three distinct types of speech, viz., cruel ( fagt ), obscene ( 341917), and severe ( ata ).
“ Fie to thee, low-born, fool” is an instance of cruel speech. “You cohabit with your sister" is an instance of obscene speech. "Thou art a drunkard” is an instance of severe speech. Cruel speech, again, can be of three kinds, inasmuch as it affects the country, the caste, or the family of the person spoken against. “Persons of the country of Gauda are quarrelsomo," "The Brahmins are highly avaricious," "The Vaišvänaras are of cruel habits” are respective instances of the above three kinds.
If altercation engues between a Brahmin and a Kşatriya, in course of which rude speech is uttered by either or both parties, the Brahmin is to be fined 4 Atex and the Kşatriya AYEĦ. If the parties are a Vajśya and a Sûdra, similar punishment follows.
Such rudeness of speech is, according to modern law, "Slander” which is actionable, only when it causes material injury to the person affected. Printing being unknown, publication of defamatory matter was well-nigh impossible in mediæval and ancient times, and in this elaborate Penal Code, no mention of “Libel” is to be found anywhere. Just

Page #20

INTRODUCTION
xix
as there are four defences against "Libel” in modern times, viz., Truth, Fair comment, Privilege, and Apology, so in ancient times there were two defences against “Slander" viz., Truth and Apology. If after the utterance of Slander, the person apologised to the aggrieved party that he had done so, out of ignorance or under sudden provocation, and would not repeat his conduct in future, then he was pardoned by the king to some extent and half the punishment was meted out to him.
On Miscellaneous Topics The Chapter deals with the following subjects, viz. :#16#, gæfi, faareup, and qaertfart!
साहस (Rash Act) #15# is of five kinds, and includes homicide, theft, molesting others' wives, rudeness of speech, and assault. All these acts are called e#, because they are done with pride of power (FER). Thus aggression is the necessary element of all kinds of FIFAS. The five classes of high acts are nothing but the subject-matter of the five foregoing Chapters of the Dandaviveka. So the present delineation is nothing but recapitulation of the old matter. Suicide and misappropriation of the property of helpless persons are also High acts. He who commits suicide shall be besmeared with filthy things. If he survives, then he, having made an attempt to commit suicide, should be punished with two hundred copper coins. He who misappropriates the property of childless widows, bereft of any kinsmen whatsoever, shall be treated as a thief and punished accordingly.
faangus (Cause of Action) The causes for the institution of civil suits and criminal proceedings are called “ facteut". They are eighteen in number, viz:
(1) non-payment of debts, (2) deposit and pledge, (3) sale without ownership,

Page #21

XX
INTRODUCTION
(4) concerns among partners, (5) resumption of gifts, (6) non-payment of wages, (7) non-performance of agreements, (8) rescission of sale and purchase, (9) disputes between the owner (of cattle) and his
servants, (10) disputes regarding boundaries, (11) assault, (12) defamation (i.e., rudeness of speech), (13) theft, (14) robbery and violence, (15) adultery (i.e., molesting others' wives), (16) duties of man and wife, (17) partition (of inheritance), (18) gambling and betting.
व्यवहारविषय (Procedure) व्यवहारविषय concerns itself with rules of procedure and punishments for false evidence and for the re-opening of oncedecided matter.
The king should, on receipt of a plaint, issue summons to the defendant or send messengers to bring him to court. The king can also exercise control (VIÊU) over the defendants person in four ways, viz., in regard to place, time, sojourn, and work.
“ You should not leave this place, or go to a foreign territory, or undertake any new work, without paying off the debt owed by you” are instances of the exercise of such control.
The royal officer who arrests an innocent person, or lets loose a culprit, or a person whose trial is sub judice, should be punished with STIA-TUE.
The plaintiff can absolve himself of the liability of personal attendance in a court of law by deputing the following persons in lieu of himself, viz., brother, father, son, recognised agent, servant, disciple, and friend. Idiots, lunatics, infirm persons, diseased persons, children, and women must always be represented in law suits by their relations.

Page #22

INTRODUCTION
xxi
Witnesses in civil suits who are bribed to depose falsely against a party are to be punished with twice the pecuniary value of the suit; and those who, although cognisant of the facts, deny any knowledge whatsoever at the time of deposition, are to be fined eight times the value of the suit. But no fines should be imposed on a Brahmin witness guilty of such conduct; he should be banished from the realm. Persons other than Brahmins, who are habituated to depose falsely, are to be punished with forfeiture of property. A witness who has been summoned in a money-suit involving the nonpayment of debt but who fails to turn up within six weeks, must pay up the debt with one-tenth as interest. In other suits, similar act on the part of the witness entails on him the payment of three hundred copper coins as fine.
A person convicted of forging a sale-deed shall have his fault proclaimed to the public by beat of drum, and shall undergo the punishment of mutilation of tongue, hand, or leg.
When there has been an adjudication but the losing party, insisting on his claim and refusing to be silenced, institutes a fresh suit, the latter suit should not only be dismissed but fines equal to four times the pecuniary value of the suit should be imposed on him. This shows that there was in ancient times no such thing as the modern principle of resjudicata (section 11 of the Code of Civil Procedure, 1908), which bars the re-opening of once-decided matter between the same parties or their representatives-in-interest.
Then follow several isolated topics of law. The first is the distinction between an ordinary offence and a State offence ( Z9190 A¶TIC), the second is the enumeration and punishments of State offences, and the third is the exemption from taxation.
State Offence
The topics dealt with in the foregoing pages of the Dandaviveka are no doubt crimes which are cognizable by the king, but the real State offences ( 1 ) are those which are treated in this Chapter. In these State offences, the king is informed by his spies of the deviations from the right path of all classes of men in all stages of life. He then corrects the offender by the infliction of proper punishment.

Page #23

xxii
INTRODUCTION
Enumeration and Punishment The following come within the category of State offences, viz. :(1) Transgression of the orders of the king (cf. modern
“contempt of court," section 228 of the Indian
Penal Code), (2) Causing disruption among the prefects of the city, (3) Causing disaffection among the subjects, (4) Upsetting the code of conduct of the dissenting
communities like the Buddhists and that of
merchants, (5) Quarrel between father and son, (6) Non-performance of expiatory rites, (7) Discontinuing gifts to deserving persons,
(8) Intermixture of higher and lower castes, and so forth.
Punishment for the first offence is death or mutilation; that for the fifth offence (i.e., furnishing grounds for the quarrel between father and son) is the fine of ETARE# (i.e., copper coins ranging between six hundred and one thousand).
He wbo engages himself in pastimes which are proper for the king only, or who puts on royal robes without the king's sanction, or who assumes government without heing authorised by the king to that effect, or who spreads dissatisfaction against the king (cf. modern sedition as embodied in section 124A of the Indian Penal Code), is to be put to death. Those officers of the king who alter a judicial or executive pronouncement, or let loose thieves and profligates are to be fined with 3THFIFAU. Those citizens who take to injuring one another without sufficient cause, or take up arms without necessity, or enter into criminal conspiracy, are to be punished. Those who misappropriate things common to the village deserve banishment and forfeiture of property.
The lost property of private persons, if traced by the king, should be made over to the real owners. If the real owners do not turn up then and there, the king should wait for three years. If even after the lapse of three years, the same thing happens, the king should appropriate one-sixth of the

Page #24

property, and set apart the residue for the real owner. If stray cattle are found in the forest, the king should order them to be penned and make them over to the real owners. If this is allowed to continue, the king should confiscate the stray cattle. He who swims across a river where ferry-system exists, is to be fined a hundred copper coins. The principle underlying the punishment is to be sought for in the consequent diminution of the revenue.
13
Exemption from Taxation
No tax will be levied from the following persons, viz. :a king, a Šrotriya, an orphan, a wanderer, a child, an old man, a woman in lying-in-room, a maiden, and a widow.
(1) Offences against the State,
(2)
(3)
(4)
(5)
(6)
(7)
12
The Indian Penal Code and the Dandaviveka
The Indian Penal Code is the substantive portion of the codified criminal law of British India. It contains twentyfive Chapters, of which five are introductory and relate to punishments, general exceptions, abatement, etc., and the remaining twenty are concerned with specific offences and their punishments. The Dandaviveka, on the other hand, contains seven Chapters only, of which the first is introductory, and the other six relate to six specified classes of offences with their punishments. The classification of offences in the Dandaviveka is neither so exhaustive nor so scientific as that in the Indian Penal Code. The following offences are not treated at all in the Dandaviveka, viz. :
33
INTRODUCTION
""
""
33
xxiii
relating to the Army and Navy, against Public Tranquillity,
relating to Public Servants,
against Public Justice,
relating to Coins and Government Stamps, affecting the Public Health.
Some sort of fragmentary mention of Sedition and False Evidence has only been made in the Chapter on Miscellane. ous Topics. The three Chapters on homicide, rape, and severity of punishment relate to topics which are parts of the Chapter XVI of the I.P.C. (i.e., of offences affecting the

Page #25

xxiv
INTRODUCTION
Human Body). The Chapter on theft comprises subjects which are dealt with in Chapters XIII and XVII of the I.P.C. (i.e., of offences relating to Weights and Measures, and of offences against Property). The Chapter on rudeness of speech deals with topios which are included within Chapters XXI and XXII of the I.P.C. (i.e., of Defamation and of Criminal Intimidation, etc.). Chapter XVI of the I.P.C. contains 79 sections and treats of various offences. But only the following offences have been treated in the Dandaviveka in its three analogous Chapters, viz., unlawful homicide, hurt (simple and grievous), kidnapping, rape, adultery, and unnatural offence. Animal-slaughter has also been treated alongside man-slaughter.
The Indian Penal Code, supplemented by subsequent legislation, has laid down eight kinds of punishment, viz. :
(1) Death. (2) Transportation. (3) Penal Servitude (for Europeans and Americans). (4) Imprisonment. (5) Forfeiture of Property. (6) Fine. (7) Whipping
(8) Detention in Reformatories (for juvenile offenders),
Imprisonment, again, is of three kinds, viz., simple, rigorous, and solitary. The maximum period of imprisonment is fourteen years, and the highest amount of fine is one thousand rupees.
The following table illustrates the punishments laid down in the Dandaviveka. Those marked with an asterisk are also prescribed in the Indian Penal Code. The rest are obsolete in modern times :

Page #26

INTRODUCTION
XXV
बाग
धिक
UG
* foreafua (Transportation)
*धनदण्ड (Fine)
पौड़न
अङ्गच्छेद
___*सबखहरण (Forfeiture of Property)
प्रमापण* (Death)
*ताड़न
*gata
विडम्बन Penal Servitude, (Whipping) Imprisonment,
(Detention in Reformatories.
The Author The Author, Vardhamāna Upādhyāya, was the son of the poet Bhavesa, and belonged to the Bilvapañcaka family of Mithila. His patron was the King Bhairava of Tīrabhukti (modern Tirhoot Division of Bihar), who was the husband of Jayā, the celebrated patroness of Vācaspati Mifra, who wrote the work Dvaitanirnaya at the instance of that noble lady. In the sixth verse of the introduction Vardhamāna has spoken of Gandaka Misra as his elder brother and of Sankara and Vācaspati as his teachers. There were many persons of the name of Vācaspati and three persons of the name of Vacaspati Miśra. Here, Vardhamāna undoubtedly refers to the famous faqat Vācaspati Miśra of Mithila, the author of Dvaitanirnaya. Be. cause both Vardhamana and this Vācaspati Misra are writers on Smrti, residents of Mithila, and contemporaries, as appears from the fact that their respective patrons are Bhairava and Jaya, husband and wife.
Vācaspati Miśra flourished in the first half of the sixteenth century, and so Vardhamāna must belong to that period. Moreover, Vardhamāna is quoted by Raghunandana whose time is the second half of the sixteenth century.
The author has written nine works on Smrti, viz., Dandaviveka, Dvaitaviveka, Gangākrtyaviveka, Paribhāṣāviveka, Smrtitallvaviveka, Dharmapradipa, Smrtiparibhāṣā, Smrtitattvāmrta, and Smrtitatlvāmsta-sūroddhara, which is an abridgment of the preceding work. Of these nine works, the first two, viz.,
-
1 1912 jaft: Fragent a À yra: निखिलनिबन्धसमासप्रयासमेनं ममाऽनुजानन्त ॥

Page #27

xxvi
INTRODUCTION
Dandaviveka (the present treatise) and Dvaitaviveka, relate to topics of positive law (17751T), while the rest to ritual and ceremonial law (माचार and प्रायश्चित्त ). Dandaviveka is a Penal Code, dealing with offences and their punishments, while Dvaitaviveka is a digest on Civil Law. Dandaviveka teems with quotations from the metrical Smộtis of Manu, Yājñavalkya, Vasiştha, Gautama, Nárada, Kätyāyana, Vyāsa, Vişņu, and others, from four commentaries of Manu-Smộti, (viz., Kullūka Bhatta, Govindarāja, Medhatithi, and Nārāyaṇa Sarvajña), from the Mitākṣarā of Vijñānesvara, the celebrated commentary of Yajñavalkya-Smrti, from the Puräņas and various Nibandhas, viz., Kalpataru, Kamadhenu, Vivadaratnākara, Vivādacintā maņi, and of the works of Bhavadeva, Halāyudha, and Laksmīdhara. But of all the nibandhas, the Vivādaratnakara has been mainly laid under contribution. Vardhamāna invariably refers to the Vivādaratnākara as simply the Ratnākara, which cannot be any other than the Ratnākara of Candeśvarı Țhakkura, as appears from a comparison of the quotations from it in the present treatise with the work Vivādaratnākara itself. The titles of the Tarangas (Chapters) of the latter work dealing with criminal law correspond exactly with those of the Paricehedas (Chapters) of the former work. The reason of such multiplicity of quotations from, and correspondence of the titles of Chapters with, the Vivādaratnākara appears to be the fact that both the authors belonged to the same country, Mithilā (modern North Bihar), separated only by two centuries.
The Present Edition The present edition is based on the readings of five manuscripts, marked *, c, d, , and 5 respectively. The * MS. was secured from the Asiatic Society of Bengal, the u and y MSS. from the Oriental Institute, Baroda, and the 9 and 5 MSS. from Babu Brajanandana Sinha Saheb of Sakri (Darbhanga). To bring out this edition, I consulted the original Smộtis, the Purāņas, and the available nibandhas.
My heartfelt thanks are due to the Oriental Institute of Baroda and to the inaugurators of the Gaekwad's Oriental Series for kindly permitting me to edit this rare and unique

Page #28

INTRODUCTION
xxvii
Sanskrit work on Positive Law, and supplying me with four manuscripts. For the and G MSS. were sent from Sakri at the request of the Director of the Oriental Institute. To Dr. Benoytosh Bhattacharyya, M.A., Ph.D., the Director, I wish to pay special tribute for the encouragement and advice freely bestowed. I also thank the authorities of the Asiatic Society of Bengal for lending me the MS. marked a
I had to work hard on this book for about two years and shall feel my labours amply rewarded, if the book be of any benefit to Orientalists and lawyers, for whom this is primarily intended.
BHATPARA: 30th September, 1930.)
KAMALAKRSNA SMRTITIRTHA

Page #29

Page #30

भूमिका।
यदि चाप्यस्य ग्रन्थस्य ग्रन्थकर्त्तश्च सम्यकपरिचयोऽस्माभिरङ्गलीयभाषया भूमेव निवड्य मुखपत्रे प्रदर्शित आस्ते तथाप्यङ्गलभाषानभिज्ञानां विचक्षणानामवगमार्थ किञ्चित् स्वरूपमनयोः प्रदर्शयितुकामेन पृथगियं गीर्वाणभाषामयी संक्षिप्ता भूमिका लिख्यते।
अथायं ग्रन्थो दण्डविवेको भारतीयराजदण्ड विषयकश्चारमीमांसापरिखापरिवततयाऽनन्यदुर्भेद्यः सार्थकनामा निबन्धः। मैथिलमहामहोपाध्यायो वर्द्धमानोपाध्यायोऽस्य सङ्गालयिता। ग्रन्थकर्तुः स्वदत्तपरिचयेनैवं ज्ञायते यथाऽयं पण्डितप्रकाण्डस्य भवेशस्याङ्गजनिर्वाचस्पतिशङ्करयोछात्रो विल्वपञ्चकवंशसम्भतो मैथिलपतेभैरवस्य धम्माधिकरणिकतायामधिष्ठितश्चासौत् । एवमुपजीयस्य राज्ञः सनिबन्धादेशादेवैतत् ग्रन्थनिम्माणप्रयास इत्यपि ग्रन्थकर्तुंर्वचसैव ज्ञायते । निश्चीयते चानयैवैतन्यप्रदर्शितदिशा नरपतेभैरवस्य धम्माधिकरणं चालितमभूत् ।
__ भैरवश्च राजा घोडशशततमष्ठाब्दस्य मध्यभागमलञ्चकारेति प्रत्नतत्त्वविदुपस्थापितैर्बहुभिः प्रमाणैरुपलभ्यते। ग्रन्थकारगुरुचरणानां स्मृतिनिबन्धकर्त्तणां वाचस्पतिमिश्राणामपि स एव समयः ।
विशेषतञ्च गौड़ेश्वरान्यतम केदाररायं भैरवस्य नरपतेरत्यन्तविधेयतामुल्लिखता ग्रन्थकृताऽप्यात्मनः घोडशशततमष्ठान्दौयत्वं प्रकटितमेव ।
ग्रन्थस्यास्य निर्माणे यानि कतिपयानि संहितापुराणरूपाणि मूलपुस्तकानि ग्रन्थका सम्यक् परिदृशानि, खमतपरिपोषकतया च ये निबन्धग्रन्था अनुसृता येषाञ्च मतानि सन्दृष्य परिहृतानि, तेषु च केघाच्चिन्नामानि ग्रन्थावसानेऽप्यात्मनैव समुपस्थापितानि दृश्यन्ते यथा
कल्यतर-कामधेनु-हलायुधांश्च धम्मको स्मृतिसार-कृत्यसागर--रत्नाकर-पारिजातांश्च । टोकासहिते हे संहिते मनु-याज्ञवल्कयोक्ते व्यवहारे तिलकञ्च प्रदौपिकाच्च प्रदीपञ्च ॥ दृष्ट्वा कृतो निबन्धः निर्बन्धान्निबन्धादेशवर्षेण ।

Page #31

XXX
भूमिका |
अथास्य पण्डितधौरेयस्य विचारचारता समीक्षणेनान्तर तीव प्रसादमुपैति । विषयविशेषे परस्परविरुद्धानामपि संहिताकारवचसां सुप्रतिष्ठितमीमांसया तथा समाधानं कृतमनेन विदुषा यदवलोक्य “किमयं मन्वादीनां वचोऽभिप्रायं तपसा गतवात तैरेव ऋषिभिरमुष्य ग्रन्थरचनाध्यवसायरूपतपोनिष्ठतामभिज्ञाय खप्ने याथार्थमुपदिष्ट" मितीव प्रज्ञावतां धारणा
रत्नाकरप्रणेतुश्चण्डेश्वरस्य मतं बहुषु स्थानेषु बहुमतवान् । परिच्छेदैः सप्तभिर्ग्रथितस्यास्य ग्रन्थस्य पयालोचनयैतत् सम्यक् जायते यथा वर्त्तमानकालीने राजकीयदण्डविधायकशास्त्रे प्रायशो नास्तीदृक् कचिदपराधो यः खलु ऋषिभिर्नोङ्घाटित आसीत् ।
प्राच्चैः सह वर्त्तमानराजकीयदण्डविधानामेतदेव स्थूलतः पार्थक्यम्,
यत् प्राच्याः किलापराधविशेषेषु केषुचित् अङ्गछेदादिरूपं दण्डं व्यवस्थापितवन्तः । अधुना तु तेषु तेष्वपराधेषु देहिक श्रम करणारूपो दण्डो निरूपित व्यास्ते व्यङ्गछेदादिरूपा दण्डा न दौयन्ते ।
व्अन्यच्च वधदण्डस्यापि भारतीयैर्निर्द्धारितां नानारूपतामुपेक्ष्य वर्त्तमानविधिषु वधदण्डस्यैकरूपत्वमेव यन्निर्णीतं तत् चारुतया प्रतिभाति ।
चातुर्वर्ण्यभूयिष्ठे भारते स्वस्ववर्णधम्मानुसारेण गार्हस्थामुपभुञ्जानासु प्रजासु दण्डव्यवस्थाया वर्णानुसारिणौ लघुगुरुभावता व्यासीत् । वर्त्तमाने सगुणनिर्गुणभावाभावेन तादृशपुरुषाणामसद्भावात् दण्डव्यवस्थाया वर्णानुसारित्वं प्रजासु विप्रटसलत्वमेवापादयिष्यतीति साम्प्रतं दूरदर्शिनो राजानस्तादृक्विधेरनुसरणं परिहृतवन्तः तच्च कालोपयोगितया सुन्दरमेव प्रतिभाति ।
व्यस्य च सम्पादनकमैणि पञ्चादर्शपुस्तकानि मिलितानि । तेष्वेकं कचिन्हितं कलिकाता एसिया टोकसोसाइटी पुस्तकागारादधिगतं, ख ग चिह्निते च दे वरदाराजकीय पुस्तकागारादधिगतेऽपरे च घ ङ चिह्निते दे दारवङ्गराघवपुरवास्तव्यस्य वाबुसाहेब — श्रीयुतव्रजनन्दनसिंह बाहादूरस्यानुकम्पया मिथिलात ratfar | तेषु च ख घ चिह्निते विशुद्धे खचिह्नितञ्चातिप्राचीनतमं गविहितमसम्पूर्णम् । व्अन्यानि च यानि मूलपुस्तकानि सम्पादन सौकर्य्यायोपयुक्तानौति मुद्रितामुतोभयसाधारणानि तानि सर्व्वाण्येव रसियाटीक सोसाइटी पुस्तका

Page #32

भूमिका।
xxxi
गारादधिगतानि तेषामधिगमे च सोसाइटौप्रधानसम्पादकमहोदयानामनुकम्पैव मूलम् ।
क्वचिच्च पाठान्तरप्रकाशकाले मूलसंहितापाठोऽपि मूले इति सङ्क्तमुल्लिख्य प्रकाशितः ।
यस्य दारभूततयैतत् पुस्तकसम्पादनभारो मया लब्धस्तं खलु वरढाराजकोयपुस्तकप्रकाशविभागाध्यक्ष श्रीमन्तं विनयतोषभट्टाचार्य एम ए, घि एइच् डि, महोदयं प्रति कृतज्ञतां प्रदर्शयामि । स च महानुभावः "प्रवर्तितो दौप इव प्रदोषा"दिति सूक्त्यनुसारेण भारतविश्रुतानां पण्डितधौरेयाणां महामहोपाध्याय श्रीयुतहरप्रसाद-शास्त्रिमहोदयानामङ्गजनिरित्येव एवंगचिमान् वास्ते। तस्य च महानुभावस्य दोघेणायुधा सहेवोत्तरोत्तरमभ्युदयसाधनीमेवम्बिधामेव रुचिं कामयामहे ।
परिशेधे च येषामुदारानुमति विनैतत् कायं न सम्पद्येत, येषाञ्च प्राचीन पुस्तकसंरक्षणे दृढ़मतित्वं, मुद्रणे चासौमधनोत्म नं प्रसमौक्ष्य विस्मिता मर्त्यवासिनस्तेभ्यश्च वरदाधीश्वरेभ्यः सप्रश्रयकृतज्ञता प्रकटय्य भगवत्समोपे तेषां प्रजापालानां दीर्घायुःसहचरौं शान्तिं कामयामहे । इत्यलं पल्लवितेन ।
भाटपाड़ा।
२४ परगगा।
श्रीकमलकृष्ण स्मृतितीर्थ देवशर्मा। वेङ्गाल । १६३० रह०, ३० सेऐम्बरः। )

Page #33

Page #34

विषयसूची।
पृष्टा। पंक्ति । ३४१ ... १
صر صر صر عمر مر س س
18
س م
११॥
३४३
अदुशमाक्षिदूषणदण्डः ... अन्त्याभिगमनदण्डः ... अप्रकाशतस्कराणां दण्डः ... अभिगमदण्डः अयोनिविषयाभिगमे दण्डः औपाधिकदण्डः कन्याटूधगादण्डः कन्याहरणदण्डः कुशीलवादिदण्डः कूटकारिणो वणिजो दण्डः ... कूटमध्यस्थसाक्षिणो दण्डः ... कूटव्यवहारिणो दण्डः ... कूटसाक्षिदण्डः ... कूटसाक्षिनिर्देशदण्डः ... गवाद्यभिगमदण्डः जानतः माक्षिणः कौटिल्यादनिगदतो ज्योतिर्विदो दण्डः ... दण्डनिमित्तानि दण्डनिमित्तेषु दण्डभेद व्यवस्था दण्डनियमः दण्डपरिनिहा दण्डपारध्यदण्डः दण्डप्रकारनियमः दण्डप्रगायनोयकरणानि दण्डभेदाः दण्डसमुच्चयः दण्डसाम्यम् दण्डापकर्षः दण्डोत्कर्षः
:: :: :: :: :: :: :: :: :: :: :: :: :: :: :
ه م ه م ه م م م
१६४ ३४
:::::::::::::::::::::::::::
__
.
..
م م
ه م
م
ة
مر
مر ه
عمر
مر

Page #35

xxxiv
विषयसूची।
F
-
-
-
-
પૂર્વ
-
२४०
-
२७२
२५१
२५०
-
-
२४४
-
दण्ड्यादण्ड़े दोषाः द्यतकारदण्डः धनदण्डसंख्या निर्णयोत्तरकृत्यम् पण्यनिर्माणोपजीविनो दण्डः घरदाराभिमघणदगडः पुत्रादिहौनाया धनं रहतः परस्य दण्डः । प्रकीर्णदण्डः प्रकौयहारिदण्डः प्रनष्टगताधिकारः प्रहरणदण्डः प्रहरणोद्यमनदण्डः वन्धक्याद्यभिगमे दण्डः ।। बहूनामेकं प्रहरतां दण्डः ... ब्राह्मणादौनां परस्पराक्षेपे दण्डः भिघजो दण्डः मनुष्यमारणदण्डः मान्त्रिकतान्त्रिकयोदण्डः ... रजकदण्डः वाक्यारध्यदण्डः विवादपदानि विशिरशूद्रस्य नियमातिकमदण्डः व्यवहारविषयदण्डः व्यवहारिको नैगमादिसंज्ञा शिक्षकाभिज्ञकुशलाचार्याणां दण्डः ... सन्धिच्छिदो दण्डः सभ्यदण्डः सभ्योपदेशः सम्यग्दण्डगुणाः साहसम् स्तेयदण्डः
:: :: :: :: :: :: :: ::: :: :: :: :: :: :: : :
०४
-
૧૧
११२
१९६
-
३२५
३२१
-
३३२
-
- 2
१२४
३
r
od

Page #36

दण्ड विवेकः ।
श्रीगणेशाय नमः। पाणिभ्यामुपजातवेपथुतया यत्नेन यः कल्पितो
येन स्वेदजलौघपूरिततया नापेक्षितोऽम्बुग्रहः । सन्ध्यार्थत्वमवेत्य यो मुकुलिते सव्ये करे कम्बुना सादृश्यं गतवान् स पातु शिवयोः सायन्तनोऽर्थ्या
अलिः ॥ १ ॥ साई राधिकया वनेषु विहरन्नस्याः कपोलस्थले
धर्माम्भोविसरं प्रसारिणमपाकत्तुं करेण स्पृशन् । 'तत्र प्रत्युत सात्त्विकाम्बुमिलनादोजायमाने जवादव्याहो विफलप्रयासविकला गोपालरूपो हरिः ॥२॥ कृष्णावतारकुतुकं बहुमन्यमानो
दण्डं वहन्नवति गां पुरुषोत्तमो यः। वाञ्छवसाननुगुणेन गुणेन बवा
भूयः प्रचारयति गां भुवनान्तरेषु ॥ ३ ॥ यः श्रीकुसेनमपनौतसमस्तसेन__मात्मौयसैनिकमिवात्ममते नियुक्त । गौड़ेश्वरप्रतिशरीरमतिप्रतापः
केदाररायमवगच्छति दारतुल्यम् ॥ ४ ॥ १ ग तत्र प्रच्युत-। २ घ पुस्तके टतोय'लोकादारभ्य नवमलोकं यावन्नास्ति ।

Page #37

विवेकः ।
उच्छृङ्खलप्रखलखण्डनपण्डितेन श्रीभैरवेण मिथिला पृथिवीश्वरेण ।
तेनानुकम्प्य सकृदप्यवलोक्यमाना श्रीवर्द्धमानकृतिनोऽस्तु कृतिः कृतार्था ॥ ५ ॥
ज्यायान् गण्डकमिश्रः शङ्कर
वाचस्पतौ च मे गुरवः ।
निखिलनिबन्धसमास
प्रयासमेनं ममाऽनुजानन्तु ॥ ६ ॥
किञ्चालसमनसो ये
विविधनिबन्धावलोकने कृतिनः ।
ते परि पवित्रं कुर्व्वन्तु हसन्तु दुर्जनाः किन्तैः ॥ ७ ॥
नात्रयति 'गुणगन्धा
नोजिते दोषसम्बन्धात् ।
अविदितगुणदोषोऽपि हि
परकृतिरित्येव दुर्जनो ज्वलति ॥ ८ ॥ मन्त्रौ यत्र महार्णवो गुणगुरुः पृथ्वीपतिः पण्डितो रूढाहङ्कतयः पुराणकृतयः सभ्याः श्रुताभ्यासिनः । तत्र क्षुद्रमतेरिमां मम कृतिं कः श्रद्दधौताऽथवा यो यति स तत्र तस्य विभवस्तेनैव स श्लाघ्यते ॥ ८ ॥ दण्डस्यादौ परिकरस्ततः षट् तस्य हेतवः । उक्ता दण्डविवेकेऽस्मिन् परिच्छेदेषु सप्तसु ॥ १० ॥
१ ख गुणबन्धात् 1

Page #38

दण्डविवेकः ।
तत्र दण्डप्रशंसायां मनुः,
तदर्थं सर्वभूतानां गोतारं धर्ममात्मजम् । ब्रह्मतेजोमयं दण्डमसृजत् पूर्वमीश्वरः॥ तस्य सर्वाणि भूतानि स्थावराणि चराणि च । भयानोगाय कल्पन्ते धर्मान्न विचलन्ति च ॥ म राजा पुरुषो दण्डः स नेता शासिता च सः। चतुर्णामाश्रमाणाञ्च धर्मस्य प्रतिभूः स्मृतः ॥ दण्डः शास्ति प्रजाः सा दण्ड एवाभिरक्षति । दण्डः सुप्तेषु जागति दण्डं धर्म विदुर्बुधाः ॥ वदर्थमिति राज्ञो यः प्रजारक्षणाख्यो धर्मस्तदर्थमिति रत्नाकरः। राजार्थमिति नारायणः। युक्तञ्चैतत् राज्ञ एव प्रक्रमात् । धर्म धर्मव्यवस्थापकम् । अभेदोपचार आदरार्थः। आत्मजं पुत्रं, ब्रह्मतेजोमयमिति न पाञ्चभौतिकमपितु हिरण्यगर्भतेजःप्रकृतिकम् । अयमपि स्तुतिवाद आदरार्थः। ईश्वरः प्रजासष्टा राजा प्रकृतिरञ्जनात् । पुरुष इति स एव पुरुषस्ततोऽन्येषां तद्विधेयत्वेन स्त्रौतुल्यत्वादिति मनुटोका। पुरुषः परमपुरुषतुल्यः। प्रजानां हृदिस्थितत्वादिति रत्नाकरः। नेता स्वधर्मप्रापयिता। जागर्त्ति जाग्रतः कार्य चौरादिभयवारणं करोति ॥
१ क ख ७ पुस्तकत्रये दण्डे ।

Page #39

8
तत्र मनुः,
ཏྭཾ, ཏེ,,,
अथ दण्ड्या दण्डे दोषाः ।
तथा, -
दण्ड़विवेकः ।
---
यदि न प्रणयेद्राजा दण्डं दण्ड्येतन्द्रितः । शूले मत्स्यानिवापश्यन् दुर्बलान् बलवत्तराः' ॥ स्वाम्यञ्च न स्यात् कस्मिंश्चित् प्रवर्त्तेताऽधरोत्तरम् ॥ शूल इति । शूले कृत्वा यथा मत्स्याः पच्यन्ते तथा विवशान् दुर्बलान् अपक्ष्यन् तेषां हिंसामकरिष्यन्नित्यर्थः । शूलेन मत्स्यानिति मेधातिथि गोविन्दराजाभ्यां पठितम् । शूले मत्स्यानिवाभिद्युरिति क्वचित् पाठः । सर्व्वच बलवन्तो दुर्बलान् हिंस्युरिति मात्स्यन्यायप्रसङ्गे तात्पर्य्यम् । स्वाम्यञ्च न स्यात् । स्वत्त्वविषयेऽपि पराक्रान्ते यथेष्टविनियोगाभावात्। अधरोत्तरमुत्कर्षापकर्षवैपरीत्यम् ।
अंशांशं तस्कराद् यस्तु बलिं गृह्णाति पार्थिवः । तस्य प्रक्षुभ्यते राष्ट्रं स्वर्गाच्च परिहीयते ॥
परिहीयते पार्थिव इत्यर्थः । अत्र तस्करानिति प्रक्षोभ हेतूनां पारदारिकादौनामप्युपलक्षणम् । उक्तञ्च कामन्दकौये, -
आमुक्तकेशाच्चौरेभ्यः परेभ्यो नृपवल्लभात् । पृथिवीपतिलाभाच्च मानुषं पञ्चधा भयम् ॥
१ च बलवन्नराः ।

Page #40

-
दण्ड्यादण्डे दोषाः ।
बलिमित्यप्युपलक्षणम् ।
यदाह मनुरेव –
योऽरक्षन् बलिमादत्ते करं शुल्कञ्च पार्थिवः ।
प्रतिभोगश्च दण्डश्च सः सद्यो' नरकं व्रजेत् ॥ बलिर्धान्यादेः षड्भागादिः । करो ग्रामपुरादिवासिभ्यः प्रतिमासग्राह्यम् । शुल्कं बणिगादिभ्यो द्वादशभागादिः । प्रतिभोगः फलकुसुमशाकाद्युपायनं प्रात्यहिकम् । प्रौतिभोगमिति क्वचित्पाठः । तत्र प्रौत्या । भोगार्थमुपढौकितं फलादौत्यर्थः । दण्डः प्रसिद्धः ।
तथा,
सर्व्वतो धर्म्मषड्भागो राज्ञो भवति रक्षणात् । धर्मादपि षड्भागो भवत्यस्य ह्यरक्षणात् ॥
तथा,
दण्डो हि सुमहत्तेजो दुईरश्वाकृतात्मभिः । धर्माद्विचलितं हन्ति नृपमेव सबान्धवम् ॥
५
ततो दुर्गश्व राष्ट्रश्च मुनीन् देवांश्च पौड़येत् । देवानां पौडा साधूपसुतैः, साधुभिर्हविः प्रदानाभावात् । प्रदानजीवना देवा इति स्मरणात् ।
मनुः,—
अधर्म्मदण्डनं लोके यशोनं कौर्त्तिनाशनम् । जीवतः ख्यातिर्यो मृतस्य ख्यातिः कीर्त्तिरिति मनुटौकायां कुल्लूकभट्टः । यशो बहुभिर्गुणानां ज्ञानं कीर्त्तिस्तु कथनमिति नारायणः ।
१ क पुस्तके स दण्डाः ।

Page #41

दण्डविवेकः ।
तथा,
अदण्ड्यान् दण्डयन् राजा दण्ड्यांश्चैवाप्यदण्डयन् । अयो महदाप्नोति नरकच्चैव गच्छति ॥
तथा,यावानवध्यस्य बधे तावान् बध्यस्य मोक्षणे ।
अधर्मो नृपतेदृष्टो धर्मश्चैव नियच्छतः ॥ नियच्छतः बध्यस्य बधमबध्यस्याबधञ्च कुव॑तः । कात्यायनः,राजानो मन्त्रिणश्चैव विशेषादेनमाप्नुयुः । अशासनात्तु पापानां नतानां दण्डधारणात् ॥ एनमिति छान्दसप्रयोगस्तेन पापमित्यर्थः। अथवा प्रक्रान्तमधर्ममित्यर्थः। क्वचिदेन इति ऋजुरेव पाठः । नतानां विनीतानां अदण्ड्यानामिति यावत् । वशिष्ठः,
दण्डोत्सर्गे राजैकरात्रमुपवसेत् , त्रिरात्रं पुरोहितः । कृच्छ्रमदण्डने पुरोहितस्विराचं राजा च।
अदण्डन इत्यवादण्ड्यदण्डन इति क्वचित् पाठः । प्रकृतपाठेऽपि स एवार्थः। यथाश्रुतस्य दण्डोत्सर्गेणोक्तत्वात्। तेनानुपदेशे विरात्रोपवासो विपरौतोपदेशे कृच्छं पुरोहितस्य । अदण्डने एकरात्रमुपवासो राज्ञः । चकारात् सभ्यानामपि चिराचोपवासः।
१ ग पुस्तके कात्यायनपदं नास्ति ।

Page #42

दण्डयादण्ड दोषाः।
अथ याज्ञवल्क्यः,
राज्ञाऽन्यायेन यो दण्डो गृहीतो वरुणाय तम् । .निवेद्य दद्यादिप्रेभ्यः स्वयं चिंशगुणीकृतम् ॥ अन्यायेन अयथाशास्त्रम् ।
अच मिताक्षराकारः। अन्यायेन यो दण्डो राज्ञा लाभादिना गृहीतः, तं चिंशगुणीकृतं वरुणायेदमिति संकल्प्य ब्राह्मणेभ्यः स्वयं दद्यात्। यस्माच्च दण्डतया यावगृहीतं तावत्तस्मै प्रतिदेयमन्यथाऽपहारदोषात्। अन्यायदण्डग्रहणे पूर्वस्वामिस्वत्त्वानपायादित्याह॥

Page #43

दण्डविवेकः।
अथ सम्यग्दण्डगुणाः।
तब मनुः,
तं राजा प्रणयन् सम्यक् त्रिवर्गेणाभिवईते। तथा,
समौक्ष्य स धृतः सम्यक् सर्वा रञ्जयति प्रजाः। याज्ञवल्क्यः,
सम्यग् दण्डयनं राज्ञः स्वर्गकौर्त्तिजयावहम् । यो दण्ड्यं दण्डयेद्राजा सम्यक् वध्यांश्च घातयेत् ॥ इष्टं स्यात् क्रतुभिस्तेन सहस्रशतदक्षिणैः ॥ इह राजेति हननाधिकारी श्रुत एव। यत्र विशेषवचनं नास्ति तत्रापि बधार्थमुपदेशो राज्ञ एव राजसत्तेरेव वा तस्यैव प्रजापालनवृत्तत्वात् । न दिजातिमात्रस्य ।
ब्राह्मणः परीक्षार्थमपि न शस्त्रमुपाददौतेति बौधायनेन,-.
आयुधग्रहण-नृत्यगौतवादिचाणोति राजाधीनेभ्योऽन्यत्र न विद्येरन् ।
इत्यापस्तम्बेन च तस्य शस्त्रग्रहणनिषेधस्वरसात्। अत्र मिताक्षराकारः,
यदा राज्ञो निवेदने कालविलम्बेन कार्यातिपातः शक्यते तदा स्वयमेव चौरादौन हन्यात्, तत्र मनुना शस्त्रं द्विजातिभिर्ग्राह्यमित्यादिनाभ्यनुज्ञानादित्याह।
१ ग घ पुस्तकहये प्रवत्तत्वात् ।

Page #44

सम्यग्दण्डगुणाः ।
एतच्चाशक्यधारणे पलायितदर्लभ चौरादौ द्रष्टव्यम् । मन्वादिवचनानां गत्यन्तराभावविषयकत्वात् । तथाहि मनुः,
शस्त्रं द्विजातिभिर्ग्राह्य धर्मो यचाऽवरुध्यते । दिजातीनाञ्च वर्णनां विप्लवे कालकारिते ॥ आत्मनश्च परिवाणे दक्षिणानाञ्च सङ्गरे। स्त्रीविप्राभ्युपपत्तौ च नन् धर्मेण न दृष्यति ॥ अत्र मनुटौकायां ब्राह्मणदिभिर्वर्णैः खड्गाद्यायुधं ग्रहौतव्यं यदा साहसिकादिभिर्वर्णाश्रमिणां धर्मः कर्त्त न दौयते। तथा अराजके राष्ट्रे परचक्रागमादिकालजनिते विलवे स्त्रीसङ्करादौ प्राप्ते तथा आततायिभ्य आत्मरक्षार्थं तथा दक्षिणाभागापहारसंग्रामे स्त्रीब्राह्मणरक्षार्थञ्च धर्मज्ञत्वेनानन्यगतिकतया परान हिंसन् दोषभागौ न भवति । अतोऽत्र परमारणेऽपि साहसदण्डो न कार्य्य इति कुल्लू कभट्टेन व्याख्यातम् । यदपि,गुरुं वा बाल-वृद्ध वा ब्राह्मणं वा बहुश्रुतम् । आततायिनमायान्तं हन्यादेवाविचारयन् ॥ नाततायिबधे दोषो हन्तुर्भवति कश्चन।
इति मनुवचनम् । तस्यायमर्थों गुर्बादौनामन्यतमं बधोद्यतं पलायनादिनात्मनिस्ताराशक्तौ निर्विचारं हन्यादिति ।
नहि वचनस्य दृष्टार्थत्वे सम्भवत्यदृष्टार्थत्वं युक्तम् ।

Page #45

दण्डविवेकः।
__ अस्ति च सर्वत्रात्मानं गोपायौतेत्यात्मरक्षणस्य विहितत्वात् तदेव दृष्टं प्रयोजनं तच्चेदन्यथाऽपि सम्भवति तदा तचापि बधोऽदृष्टार्थः स्यादित्येव ।
नारायणेन तु मनुवचनमन्यथा व्याख्यातम् । आततायिनं हननप्रवृत्तं हन्यादेव अङ्गछेदादिरूपेण नत्वत्यन्तम् । अन्यत्र गोब्राह्मणादिति गौतमस्मृतेः।
हन्तुबंधक न कश्चन, ब्रह्महत्यादिकृतमपि तादृशं पापं न भवति । तथाहि प्रायश्चित्तमपि तत्राऽल्यमेव स्मृतिनिबन्धकारैर्निबधमिति। मिताक्षराकारस्याप्यचैव स्वरसः। मेधातिथि-गोविन्दराजौ तु,
आचार्यश्च प्रवक्तारं मातरं पितरं गुरुम् । न हन्याब्राह्मणान् गाश्च सवींश्चैव तपस्विनः॥
इत्याहतुः। अविशेषेण सर्वभूतानां हिंसा निषिद्धा पुनर्वचनमाचार्य्यादौनां मातापित्रादीनामतिनिषेधार्थम् ।
यच्च गुरुं वा इत्यादिकमनुवादः, गुर्वादिकमपि हन्यात् किमुतान्यमिति सोऽस्यैव प्रतिप्रसवः । अथवा,'दरुक्तभाषणमेवाच हिंसा । वाग्भिस्तैस्तैर्जघन्यताम् ।
इतिवचनात्। अथवा प्रतिकूलाचरणे हन्तिप्रयोगो यथा चात्र प्रतिभाति तथा दैतविवेके वक्ष्यामः॥
१ घ - दिक्तभाषणम् ।

Page #46

सम्यग्दण्ड्गुणाः।
अङ्गिराः,
राजा गुरुय॑मश्चैव शासङ्घर्मेण' युज्यते । कर्ता च मुच्यते पापात् न च पापेन लिप्यते ॥ गुरुरुपदेष्टा पापात् पूर्वकृतात् दण्डनिमित्तौभूतात् । तथाहि,
स गोनो निष्कृति कार्यो दाप्यो वा प्रथमं दमम् । इत्यत्रोक्तदण्डप्रायश्चित्त विकल्पदर्शनात् दण्डेनापि पापं गच्छतोत्याहुरिति।
राजभितिदण्डास्तु कृत्वा पापानि मानवाः । निर्मलाः स्वर्गमायान्ति सन्तः सुकृतिनो यथा ॥ इत्यत्र मनुवाक्ये कुल्लकभट्टोऽप्याह दण्डस्यापि प्रायश्चित्तवत् पापक्षये हेतुत्वमिति । अतएव यमस्यापि धर्मयोगः, तत्कर्त्तव्यनिर्वाहात् । अतरवाह नारदः,गुरुभिर्ये न शास्यन्ते राज्ञा वा गूढकिल्विषाः ।
ते नरा यमदण्डेन शास्ता यान्त्यधमां गतिम् ॥ पापेन उदीच्येन दण्डभिया पुनरकरणात् ।
१ ख पुस्तके शासन् धर्मेण । २ क ख पुस्तकहये स गोनवनिष्कृति । ३ घ पुस्तके दण्डप्रायश्चित्तयोः ।

Page #47

१२
दगड विवेकः ।
अथ दण्डप्रणयनोपकरणानि ।
तच मनुः,
शुचिना सत्यसन्धेन यथाशास्त्रानुसन्धिना । दण्डः प्रणयितुं शक्यः सुसहायेन धीमता ॥ शुचिना अर्थशौचवता अलुब्धेनेति यावत् धौमता -
ऊहापोहज्ञानवता ।
व्यवहारविषये बृहस्पतिः, -
नृपाधिकृतसभ्याश्च स्मृतिर्गणक-लेखकौ । हेमाग्न्यम्बु स्वपुरुषाः साधनाङ्गानि वै दश ॥ अधिकृतः प्राड्विवाकः, सभ्यो मन्त्रिपुरोहितब्राह्मणादिः, स्मृतिर्मन्वादिप्रणीतं धर्मशास्त्रम्, एतदर्थशास्त्रादेरप्युपलक्षणम्, स्वपुरुषा राज्ञः काष्ठिकादयः ।
तथा,
एषां मूर्द्धा न्नृपोऽङ्गानां मुखश्वाधिकृतः स्मृतः । बाहू सभ्याः स्मृतिर्हस्तौ ज गणक-लेखकौ ॥ हेमाग्न्यम्बु दृशौ हृच्च पादौ स्वपुरुषास्तथा । हेमेति हेमानौ दृशौ अथ हृदित्यर्थोऽन्वयः । तत्र, -
वक्ताऽध्यक्षेो नृपः शास्ता सभ्याः कार्य्यपरौक्षकाः । स्मृतिर्विनिर्णयं ब्रूते जयदानं दमं तथा ॥ शपथार्थे हिरण्याग्नौ अम्बु तृषितमुग्धयोः । गणको गणयेदर्थं लिखेन्यायश्च लेखकः ॥

Page #48

दण्डप्रायनोपकरणानि ।
प्रत्यर्थि- सभ्यानयनं स्वाक्षिण्णाच्च स्वपूरुषः । कुर्यादलग्नकं रक्षेदधि- प्रत्यर्थिनौ तथा ॥
****
अथ कात्यायनः,
एकाहह्यहाद्यपेक्षं देशकालाद्यपेक्षया । दूताय साधिते का तेन भक्तं प्रदापयेत् ॥ दूताय वादिनमानीतवते तेन वादिना ।
याज्ञवल्क्यः,
उभयोः प्रतिभूग्रह्यः समर्थः कार्य्यनिर्णये । कार्य्यनिर्णय इति आहिताग्न्यादिपाठात् कार्य्यस्य पूर्वनिपातः, तेन निर्णयकार्य इत्यर्थः ।
तच्च साधितधनदानं दण्डदानञ्च तस्मिन् प्रतिभूरिति प्रतिभवति तत्कार्य्ये तच्च भवतौति प्रतिभूः प्रतिनिधिः ।
कात्यायनः, -
अथ चेत् प्रतिभूर्नास्ति कार्य्ययोगस्य वादिनः । स रक्षितो दिनस्यान्ते दद्याद्दृताय वेतनम् ॥ अथ मनुः,—
व्यवहारान् दिदृक्षुस्तु ब्राह्मणैः सह पार्थिवः । प्रणम्य लोकपालेभ्यः कार्यदर्शनमारभेत् ॥ पार्थिवः पृथिवीपतिः क्षचियादन्योऽपि । महाभारते, -
अर्थिनामुपसन्नानां यस्तु नोपैति दर्शनम् । सुखे प्रसक्तो नृपतिः स तप्येत नृगो यथा ॥ उपसन्नानां निर्णयार्थमुपगतानाम् ।
-
१ घ — भुक्तम् ।
१३

Page #49

दण्डविवेकः ।
व्यवहारावृपः पश्येदिद्भिाह्मणैः सह । इत्यत्र मिताक्षराकारः,ब्राह्मणैरिति तृतीयादर्शनात्तेषामग्राधान्यं “सह युक्तप्रधाने” इति स्मरणात्। अतश्चादर्शनेऽन्यथादर्शने च राज्ञ एव दोषो न ब्राह्मणानामित्याह ।
अथ कात्यायनः,- यदा कार्यवशाद्राजा न पश्येत् कार्यनिर्णयम् ।
तदा तत्र नियुञ्जौत ब्राह्मणं शास्त्रपारगम् ॥ तदभावे त्वाह,यत्र विप्रो न विहान स्यात् क्षत्रियं तत्र योजयेत् ।
वैश्यं वा धर्मशास्त्रज्ञं न तु शूद्रं कदाचन ॥ मनुः,
यस्य राष्ट्रे प्रकुरुते शूद्रो धर्मविवेचनम् ।
तस्य सौदति तद्राष्ट्र पङ्के गौरिव पश्यतः ॥ व्यासः,दिजान् विहाय यः पश्येत् कार्याणि उपलैः सह ।
तस्य प्रक्षुभ्यते राष्ट्र बलं कोषश्च नश्यति ॥ मनुः,
समाः शचौ च मित्रे च नृपतेः स्यः सभासदः। बृहस्पतिः,
सभ्याधौनः सत्यवादी कर्त्तव्यस्तत् स्वपूरुषः ।
'
Y
'
'
१ ख चार पुरुषः ।

Page #50

प्रणयनोपकरणानि ।
कात्यायनः,
सभ्यानां ये विधेयाः स्युर्युक्तास्ते राजपुरुषाः । गणको लेखकश्चैव सर्वांस्तान् विनिवेशयेत् ॥ तान् सभ्यविधेयान् ।
अथ बृहस्पतिः —
राजा कार्य्याणि सम्पश्येत् प्राड्विवाकोऽथवा द्विजः । वादि-प्रतिवादिनौ पृच्छतौति प्राट्, तदुक्तं विविनक्ति विचारयति वा सभ्यैः सह विविच्य वक्तौति वा विवाकः । स चासौ स चेति प्राड्विवाको धर्माधिकरणेऽधिकृतः ।
मनुः,—
सोऽस्य कार्य्याणि संपश्येत् सभ्यैरेव त्रिभिर्टतः । गौतमः, -
सर्वधर्मेभ्यो गरौयः प्राड्विवाके सत्यवचनम् ।
१ ग विश्वा ।
१५
बृहस्पतिः -
ये त्वरण्यचरास्तेषामरण्ये करणं भवेत् । सेनायां सैनिकानान्तु सार्थेषु बणिजां तथा ॥ राज्ञा ये विदिताः सम्यक् कुल श्रेणि गणादयः । साहसन्यायवर्ज्यानि कुर्य्यः कार्य्याणि ते नृणाम् कुल- श्रेणी - गणाध्यक्षाः प्रोक्ता निर्णयकारकाः ॥ 'विचाय्र्यं श्रेणौभिः कार्य्यं कुलैर्यन्न विचारितम् । गणैश्च श्रेण्यविज्ञातं गण्णाऽज्ञातं नियुक्तकैः ॥
11

Page #51

दण्डविवेकः ।
कुलादिभ्योऽधिकाः सभ्यास्तेभ्योऽध्यक्षः स्मृतोऽधिकः। कुलानि श्रेण्यश्चैव गणास्त्वधिकृतो नृपः ॥ प्रतिष्ठा व्यवहाराणां गुर्वेभ्यस्वत्तरोत्तरम् ॥ करणं सभा, साहसन्यायः साहसविषयो न्यायः । कुलं वादिप्रतिवादिनोः स्वकुलं, श्रेणिः शिल्पिबणिगादिसमूहः। एकधर्मप्रहत्ता बणि कृषौबलादय इति कल्पतरूः। गणो विप्रसमूहः, धर्मार्थकामप्रधानानामनियतहत्तौनां सङ्घो वा। नियुक्तकोऽत्र सभ्यः । अध्यक्षः प्रादिवाकः ।
कुलानौत्यादिश्लोके गणाधिकृतयोर्मध्ये सभ्यो द्रष्टव्यः । एषामपि साहसविषये संशये राजैव निर्णयेदिति तात्पर्य्यम् । वृहस्पति-कात्यायनौ,
तपस्विनान्त कार्याणि चैविद्यैरेव कारयेत् । माया-योगविदाञ्चैव न स्वयं कोपकारणात् ॥ नारदः,
यत्र सभ्यजनः सर्वः साध्वेतदिति मन्यते । स निःशल्यो विवादः स्यात् सशल्यः स्यादितोऽन्यथा ॥ साध्वेतदिति निर्णयपरं, शल्यमधर्मरूपम् ॥

Page #52

अथ सम्योपदेशः । तत्र सभ्यानां कश्चिद्दोषोऽनियुक्त-सामाजिक-साधारणः कश्चिदसाधारण इति मिताक्षराकारः। तत्राद्यो यथा मनु-नारदौ,सभा वा न प्रवेष्टव्यं वक्तव्यं वा समञ्जसम् ।
अब्रुवन् विब्रुवन् वापि नरो भवति किल्विषो ॥ अत्र च न प्रवेष्टव्यमिति सामान्याभिधाने विशेषजिज्ञासायां सभामित्युपतिष्ठते एवमपि 'पदसंस्कारस्याभियुक्तरिष्टत्वात् दिगुरेकवचनमिति ज्ञापकात् यथायुक्तमर्थं परीक्षितुमित्यादौ यथा वा शक्यं श्वमांसादिभिरपि तत् प्रतिहन्तुमिति महाभाष्यफक्किकायाम् ।
कुल्लूकभट्टस्तु सभामुद्दिश्येत्यध्याहारमाह । मेधातिथिना तु सभा वा न प्रवेष्टव्येति ऋज्वेव पठितम्। मिताक्षराप्येवमेव । मनु-नारद-हारोत-बौधायनाः,
पादोऽधर्मस्य कर्तारं पादः साक्षिणमृच्छति । पादः सभासदः सर्वान् पादो राजानमृच्छति ॥ सभासदः अधर्मप्रवृत्त्यनिवारकानिति कुन्नुकभट्टः ।
यत्र राजानुमत्या व्यवहारस्य दुईष्टत्वं तचैव तदोष इति मिताक्षराकारः। पादोऽधर्मस्येत्यादौ तत्तुल्यपापान्तरो
१ क पदजन्यसंस्कार-।

Page #53

१८
दण्डविवेकः ।
त्यत्तौ तात्पर्य्यमन्यकृतस्य पापस्यान्यच संक्रमानुपपत्तेः । एवमेव गोविन्दराजः ।
नारायणसर्व्वज्ञोऽप्येवमाह । पारिजातकृतोऽप्यचैव स्वरसः । एवमेव प्रदौपदीपिकादयः । श्रर्थवादमाचमेतदिति मेधातिथिः ।
कुल्लूकभट्टस्त्वत्र कर्त्तृपापमेव भागशः साक्ष्यादिषु सङ्क्रामति तथैव श्रवणात् न चाच प्रतिपक्षानुमानादिविरोधः, तस्योपजौव्येन शास्त्रेण वाधात् । सुकृतदुष्कृतयोः शास्त्रकप्रमाणकत्वेन प्रकृतेऽन्यच सङ्क्रमणयोग्ययोरेव तयोः कल्पनात् भगवता वादरायणेनाप्यस्यार्थस्योपगमादित्याह । तञ्चिन्त्यं शास्त्रस्यान्यथाप्युपपत्तौ उक्तार्थकल्पनानवकाशात् बहुविरोधात् ।
मनुः, -
---
राजा भवत्यनेनास्तु मुच्यन्ते च सभासदः । एनो गच्छति कर्त्तारं निन्दार्हो यच निन्द्यते ॥ नारदः
युक्तरूपं ब्रुवन् सभ्यो नाप्नुयाद्देष किल्विषौ । अन्टणस्त्वन्यथा सभ्यस्तदेवोभयमाप्नुयात् ॥ बृहस्पतिः—
लोभद्देषादिकं त्यक्त्वा यः कुर्य्यात् कार्य्यनिर्णयम् । शास्त्रोदितेन विधिना तस्य यज्ञफलं भवेत् ॥
नारद-यम-कात्यायनाः,
श्रुतिस्मृतिविरुद्धञ्च भूतानामहितच्च यत् । न तत् प्रवर्त्तयेद्राजा प्रवृत्तच्च निवर्त्तयेत् ॥

Page #54

सभ्योपदेशः।
न्यायाऽपेतं यदन्येन राज्ञाऽज्ञानकृतं भवेत् । तदप्याम्नायविहिते पुनाये निवेशयेत् ॥ श्रुतिस्मृतिविरुद्धं प्रमाणविरुद्धं तेन प्रमाणविरोधेन विचारितमपि पुनर्विचारयेदिति प्रथमश्लोकार्थः ।
नृपान्तरेणाज्ञानात् कृतमपि शास्त्रविहितेन मार्गेण पुनर्निरूपयेदिति द्वितीयश्लोकार्थः । कात्यायनः,
अधर्माज्ञां यदा राजा प्रयुञ्जौत विवादिनाम् । विज्ञाप्य नृपति सभ्यस्तदा सम्यक् निवर्तयेत् ॥ सभ्येनावश्यवक्तव्यं धर्मार्थसहितं वचः । शृणोति यदि नो राजा स्यात्तु सभ्यस्ततोऽन्त्रणः ॥ न्यायमार्गादपेतं तु ज्ञात्वा चित्तं महौभुजः । वक्तव्यं तप्रियं तत्र न सभ्यः किल्विषो ततः ॥ अधर्माज्ञामधानुवर्तिनी माज्ञां, अन्तणः अनपराधः। तथा, तचैव
अधर्मतः प्रवृत्तन्तु नोपेक्षेरन् सभासदः । उपेक्षमाणाः सपा नरकं यान्त्यधोमुखाः ॥ सोऽयमसाधारणसभ्यदोषः, तदेवमनियुक्तानां सभासदामनभिधानेऽयथाभिधाने च पापम्, नियुक्तानान्तु सभ्यानामधर्मप्रवृत्तस्य राज्ञोऽनिवर्त्तनेऽपि नरकम्। प्रयत्नादप्यनिवर्तमाने तस्मिन्नप्रियोक्तावपि न दोष इति स्थितम् ।
१ ग - न धम्मार्थवर्तिनीम् ।

Page #55

दण्डविवेकः।
अथ दण्ड-भेदाः।
तत्र वृहस्पतिः,- वाग् धिक् धनं बधश्चैव चतुर्दा कथितो दमः ।
पुरुषं विभवं दोषं ज्ञात्वा तं परिकल्पयेत् ॥ तत्र वाग्दण्डो न त्वयेदं सम्यक् कृतमित्यादि निन्दा । ताड़यनमिति वाङ्मावमिति नारायणः । धिग्दण्डो धिक् स्वां पापौयांसमकार्यकारिणमित्यादिभर्त्सनम्। धनं विविधं व्यवस्थितमव्यवस्थितञ्च । तत्र व्यवस्थितं नियतसंख्यं साहसरूपं, तत् विविधं प्रथमं मध्यममुत्तममिति ।
यचापराधानुबन्धादिना संख्याधिक्यं कल्प्यते तदव्यवस्थितं तत्सामान्यतो द्विविधं पणादिरूपं माषादिरूपञ्च सर्वमिदमनुपदं वक्ष्यते।
बधस्त्रिविधः, पौड़नमङ्गछेदः प्रमापणच। तेषु पौड़नं चतुर्विधम् ; ताड़नमवरोधनं बन्धनं विडम्बनञ्च । तत्र ताड़नं कशाद्यभिघातः, अवरोधनं कारावासादिना कर्मनिरोधः, बन्धनं निगड़ादिभिरस्वातन्त्र्योत्पादनम्, विडम्बनमनेकप्रकारं यथा- मुण्डनं गईभारोहणं चौर्यादिचिह्नाचरणं डिण्डिमादिना तत्तदपराधख्यापनं पुरनगरभ्रामणमित्यादि।
अङ्गछेदश्च छेद्याङ्गभेदाचतुर्दशविध इति दृहस्पतिः ।

Page #56

दण्ड-भेदाः।
तान्याह,
हस्तावि-लिङ्ग-नयनं जिह्वा-कौँ च नासिका। जिह्वा-पादा संदंश-ललाटौष्ठगुदं कटिः ॥ अईपदं जिह्वायामप्यन्वेति इन्धोत्तरश्रुतत्वात् , अन्यथा जिह्वेति पुनरभिधानानर्थक्यात्। सन्दंशस्तजन्यङ्गुष्ठौ मिलितो, अब पादाईस्यापि दर्शनात्।
उपस्थमुदरं जिह्वा हस्तौ पादौ च पञ्चमम् ।
चक्षुर्नासा च कौँ च धनं देहस्तथैव च ॥ इति मनुवचने हस्तादौ दित्वमविवक्षितं पक्षप्राप्तानुवादो वा, एवञ्चास्य दशविधत्वाभिधानमपि भ्यूनसंख्याव्यवछेदपरम्। देहग्रहणञ्चाच प्रमापणपरं यदाह । कुल्लकभट्टः,
देहदण्डो मारणमिति। . प्रमापणं दिविधं शुई मिश्रञ्च । तयोः शुद्धं विविधमविचित्र विचित्रञ्च, तत्राविचिचं खड्गपातादिकृतं, विचिचं शूलारोपणादि-विचित्रोपायप्रयुक्तं; मिश्रमङ्गछेदादिपूर्वकं मिश्रणं च दण्डान्तराणामपि यथायथमूहनौयम् ।

Page #57

दण्डविवेकः।
अथ धनदण्ड-संख्या। अत्र शङ्खलिखितौ,
चतुर्विंशतिरेकनवतिश्चेति प्रथम-साहसः। द्विशतः पञ्चशतश्चेति मध्यमः, षट्शतः साहस्रश्चेति उत्तमः । यथासारापकारं सर्वेषामानुपूर्वेण ।
चतुर्विशत्यादिरेकनवतिपर्यन्तः प्रथम-साहसाख्यो दण्डः एवं दिशतादावपि । यथासारापकारमिति सारो धनं दण्डस्य अपकारोऽपराधस्तस्यैव तदनुसारेण तयोर्लाघवगौरवाभ्यां प्रथमादिसाहसविकल्प इत्यर्थः ।
एवञ्च नारद-याज्ञवल्क्यादिवचने प्रथमादिसाहसेषु न्यूनाधिकसंख्याविसम्बादो व्याख्यातः। तस्य दण्ड्यगतवित्तापराधलाघवगौरववैचित्र्येण सामञ्जस्यात् । तदक्ते दण्डे तदुक्तद्रव्यसंख्या ग्राह्येति व्यवस्थोपगमाहा । तत्र नारदः,
चत्वारिंशाऽवरः पूर्वः परः घणवतिर्भवेत् । शतानि पञ्च 'तु परो मध्यमो दिशताऽवरः ॥
साहस स्वत्तमो ज्ञेयः स तु पञ्चशताऽवरः । चतुर्विंशावर इति क्वचित् पाठः ।
१ क पुस्तके पञ्च त्वपरः। . २ घ साहखस्तूत्तमः स्मृतः।

Page #58

धनदह संख्या ।
अथ मनु-विष्णु
पणानां द्वे शते सार्धे प्रथमः साहसः स्मृतः ।
मध्यमः पञ्च विज्ञेयः सहस्रन्त्वेव चोत्तमः ॥ याज्ञवल्क्यः,
साशीतिपणसाहस्रो दण्ड उत्तमसाहसः । तदर्द्धं मध्यमः प्रोक्तस्तदर्द्धमधमः स्मृतः ॥ यत्तु —
कार्षापणसहस्रन्तु दण्ड उत्तमसाहसः । इत्यादि बृहस्पतिवचनं, तत्र कार्षापणः पण एव दयोः पर्य्यायत्वात् । अत्र 'चतुर्विंशतिरित्यादौ सर्व्वच संख्येयाकाङ्क्षायां पणो द्रष्टव्यः, पणानामिति विष्णुवचनात् ।
२३
कल्पतरुकारादयश्च मनुवचनानुसारेणैव तच तच
साहसान् वक्ष्यन्ति ।
अथाच मानसंज्ञायां मनुः,
लोकसंव्यवहारार्थं याः संज्ञाः प्रथिता भुवि । ताम्ररूप्य सुवर्णानां ताः प्रवक्ष्याम्यशेषतः ॥ सर्षपाः षट् यवो मध्यस्त्रियवं त्वेव कृष्णलम् । लोकव्यवहारार्थं प्रवक्ष्यामीत्यर्थः । मध्यो नातिस्थूला
नातिकृश इत्यर्थः ।
१ क चतुर्विंशत्यादौ ।
ग घ ङ त्वेककृष्णलं ।
चियवन्त्वेवेति –
गुञ्जा तु स्यात् चिभिर्यवैः । इत्यगस्तिप्रोक्तदर्शनात् कृष्णलव्यवहाराणां गुञ्जानां

Page #59

२७
दविवेकः ।
गुरुत्वमनियतमतो यथोक्तमेव कृष्णलं ग्राह्यम् । क्वचि - देकेतिपाठः । सेयं कृष्णलसंज्ञा सुवर्णरजतसाधारणौ ।
अगस्तिप्रोक्ते –
अष्टभिर्भवति व्यक्तैस्तण्डुला गौरसर्षपैः । स वैणवो यवः प्रोक्तो गोधूमं चापरे जगुः ॥
मनुः,
पश्चकृष्णलको माषस्ते सुवर्णस्तु षोडश । पलं सुवर्णाश्चत्वारः पलानि धरणं दश ॥ दशपलानि धरमित्यन्वयः ।
चतुर्थाध्याये माषाधिकारे विष्णुः, - तद्द्वादशकमक्षकमेव सचतुर्माषकं सुवर्णः । सचतुर्माषकं माषचतुष्टयसहितं षोड़शमाषात्मक
मित्यर्थः ।
अभिधानकोषे तु,—
गुञ्जाः पञ्चाद्यमाषकः ।
ते षोड़शाक्षः कर्षोऽस्त्रौ पलं कर्षचतुष्टयम् ॥
इत्युक्तम् ।
अन्ये त्वाहुः—
स्वष्टक्षेत्रे यथावन्मध्यपाककाले निष्यन्ना धान्यमाषा दश सुवर्णमाषः, पञ्च वा गुञ्जाः सुवर्णमाषाश्च षोडश सुवर्णः, स एव कर्षः चतुःकर्षः' पलं पलानां शतेन तुला, विंशत्या तुलाभिर्भारः ।
१ ख ७ पुस्तकये तच्चतुष्कं पलं ।

Page #60

धनदण्ड-संख्या।
बालभूषणे चण्डेश्वरः,
कर्षः पलपादः स्यात् कांच तोलकः सोऽपि ।
उक्तो वसुभिर्मा के माषोऽपि गुञ्जाकैर्दशभिः ॥ पलमत्र वैद्यकप्रसिद्धमष्टतोलकमिति । याज्ञवल्क्यः,
पलं सुवर्णाश्चत्वारः पञ्च वा परिकीर्तितम् । मनुः,हे कृष्णले समते विज्ञेयो रूप्यमाषकः । ते षोड़श स्यावरणं पुराणश्चैव राजतम् ॥ धरणानि दश ज्ञेयः शतमानस्तु राजतः ।
चतुःसुवर्णिको निष्को विज्ञेयस्तु प्रमाणतः ॥ ते षोड़शमाषका राजतं धरणं राजतश्च पुराण इत्यर्थः। याज्ञवल्क्यः ,
दे कृष्णले रूप्यमाषो धरणं षोड़शैव ते। शतमानन्तु दशभिर्धरणैः पलमेव च ॥ निष्कं सुवर्णाश्चत्वारः .......। दशभिर्धरणैः शतमानं तदेव पलमित्युच्यते। निष्कमिते रजतप्रकरणे 'स्वर्णशब्दोपादानं हेमप्रकरणोक्तमानप्राप्त्यर्थं तेन हेमप्रमाणभूतचतुःसुवर्णमानोन्मितं रजतं निष्कमिति महार्णवाभिधाने निबन्धे व्याख्यातम् । एवञ्च चतुःसुवर्णिको निष्क इति मनुवचनमप्येवमेवोन्नेयम् ।
१ ग सुवर्ण -- ।

Page #61

दण्ड विवेकः।
- रजतप्रकरणम्नानाविशेषात्। अतएवोक्तं प्रमाणत इति। रजताधिकारे विष्णुगुप्तः,
अष्टाशौतिगौरसर्षपा रूप्यमाषकस्ते षोड़श धरणं निष्को वा विंशतिर्वा रूप्यपलं तद्दश धरणकम् । स्मृतिः,
पञ्चसौवर्णिको निष्क इति। तथा,
साष्टं शतं सुवर्णानां निष्कमाहुर्मनीषिणः । अभिधानकोषे तु,
निष्कमस्त्री साष्टहेमशते दोनारकर्षयोः । रक्षोऽलङ्करणे हेमपलेऽपि चेत्युक्तम् । मनुः
कार्षापणस्तु विज्ञेयस्ताम्रिकः कार्षिकः पणः । कार्षापणः पण इति हे संज्ञे ताम्रकर्षस्येत्यर्थः, इति रत्नाकरः। अभिधानकोषे तु,
कार्षापणः कार्षिकः स्यात् कार्षिके ताम्रिके पणः । इत्युक्तम् ।
तन्मते सर्व एव कार्षिको मुद्राविशेषः कार्षापणः समाख्यासम्बादात्। स एव ताम्रिकः पण इत्यच्यते, इति गम्यते।
१ ग पुस्तके यथा ।

Page #62

धनदण्ड-संख्या।
तथा,पणोदमानगण्डानां तुऱ्यांशेऽपि च काकिनी ।
इति रभसपालः। पणगण्डकयोस्तुर्य उदमाने च काकिनौ ।
इति रुद्रः। बृहस्पतिः,
ताम्रकर्षकता मुद्रा विज्ञेयः कार्षिकः पणः । स एव चान्द्रिकाः प्रोक्तास्ताश्चतस्वस्तु धानिकाः ॥
ता द्वादश सुवर्णस्तु दौनाराख्यः स एव तु । विष्णुगुप्तः,
सुवर्णसप्ततितमो भागो रोपक उच्यते । दौनारी रोपकैरष्टाविंशत्या परिकीर्तितः ॥ चतुर्वर्गचिन्तामणौ कात्यायनः,माषो विंशतिभागस्तु ज्ञेयः कार्षापणस्य तु ।
काकिनौ तु चतुर्भागो माषस्य च पणस्य च ॥ नारदः,
माषो विंशतिभागस्तु पणस्य परिकीर्तितः । पणस्तु षोड़शो भागो जेयः कार्षापणस्य तु ॥ काकिनौ तु चतुर्भागो माषस्य च पणस्य च ॥ पञ्चनद्याः प्रदेशेषु संज्ञेयं व्यवहारिको । कार्षापणप्रमाणन्तु तन्निबदमिहैव तु ॥
१ क पुस्तके - गञ्जानां ।
२ क पुस्तके चतुकाः ।

Page #63

२०
दविवेकः ।
कार्षापणस्त्रिका ज्ञेयास्ताश्चतस्रस्तु धानिकाः' । ते द्वादश सुवर्णन्तु दौनारो धानिकः स्मृतः ॥ अच रत्नाकरे वृद्धिप्रकरणौयः क्वचित् पलस्येति' पाठो लिपि प्रमादः । कामधेनु - कल्पतरु - कृत्यसार - मिताक्षरा-स्मृतिसारेषु मानप्रकरणे मूईन्यपाठदर्शनात् पण-कार्षापणादिप्रकरणे सुवर्णमाषस्य पलस्य लक्षणायोगाच्च । पञ्चनद्या इति शास्त्रीयव्यवहारात् कार्षापणप्रमाणं तदेव निबद्धं यत् पञ्चनदौप्रदेशप्रसिद्धम् । इतरतु तच तचैव व्यवहारिकम् ।
यथा नारदः,—
कार्षापण दक्षिणस्यां दिशि रौप्यः प्रवर्त्तते ।
पणैर्निबद्धः पूर्व्वस्यां षोड़शैव पणाः स तु ॥ स्वश्च सौवर्णिको माषः पञ्चरत्तिकः । राजतो रित्तिस्तथा पुराणस्य विंशतिभागो माषः । कात्यायन
दर्शनात् ।
तथा,—
पणस्य विंशतितमो भागो माषः । नारदवचनात् तथा, — कार्षापणस्य चतुर्थों भागो माषः माषावराई इत्यादिवक्ष्यमाणनारदवचनस्वरसाच्च ।
तथा, — कार्षापणपादः चतुः काकिनीको माषः, वक्ष्यमाणनारदवचनात्। राजतश्चापरो माषो विष्णुगुप्तदर्शनात् कृष्णलस्य साधारण्यं युक्तमेव ।
१ ग पुस्तके धानकः ।
३ ग पनस्य ।
२ क क्काचित्कः पनस्येति ।
४ क पुस्तके – पदः ।

Page #64

धनदण्ट-संख्या।
२६
एवञ्च माषादिशब्दानां नानार्थतया दण्डविधा'वनध्यवसाये व्यवस्थामाह। कात्यायनः,माषः पादो दिपादो वा दण्डो यत्र प्रकल्पितः । अनिर्दिष्टन्तु सौवर्ण माषं तत्र प्रकल्पयेत् ॥ यत्रोक्तो माषको दण्डो राजतं तत्र निर्दिशेत । कृष्णलञ्चोक्तमेव स्यादुक्तं दण्डविनिर्णये ॥ यत्र माषको दण्ड इत्युक्तं तत्र राजतो माषको ग्राह्यः । यत्र माषो दण्ड इत्युक्तं तत्र सौवर्ण एव ग्राह्य इत्यर्थः । एतच्च विशेषविधेरन्यच द्रष्टव्यम् । स यथा प्रकीर्णके मनुः,
हैरण्यं चैव माषकमिति । अतएव शस्यघातकदण्डे माषश्रुतावपि राजत एव माषो ग्राह्यो वचनात् । तथाहि रत्नाकरे भाष्यकारः,
सौवर्णैर्माषकैः संख्या दण्डकर्मसु कथ्यते । पशूनां शस्यचरणे माषैरन्यैस्तु राजतैः ॥ मिताक्षरायान्तु,
माषानष्टौ तु महिषी शस्यघातस्य कारिणी। इत्यच माषश्चात्र ताम्रिकपणस्य विंशतितमो भागः । माषो विंशतिभागस्तु पणस्येति नारदवचनादित्युक्तम् ।
इह सौवर्ण निष्कं दद्यादिति विशेषविधौ हेमप्रमाणभूतस्वर्णचतुष्टयमितं सुवर्ण निष्कशब्दवाच्यमन्यत्र तु तावन्मितं रजतमेवेति महार्णवकता व्यवस्था दर्शिता ।
१ ग पुस्तके दण्डविधानानध्यवसाये। २ घ माकं ।

Page #65

www.kobatirth.org |
दण्ड विवेकः ।
सा चेहापि ग्राह्या अविरोधात् "मांसभेदौ' तु पमिष्कान्” इति पारुष्यप्रकरणे मनूक्तदण्डसम्वादाच्च । सौवर्णस्य च निष्कस्य तत्राननुरूपत्वेनावाच्यत्वात् ।
यस्तु मांसभेदे तु मध्यम इत्यनुरूपो दण्डो बृहस्पतिनोक्तः, सोऽपि राजतेनैव निष्कण सम्वदति तस्य तावन्मूल्यकत्वात् । __ इह माषादौ वचनादेव व्यवस्था अन्यत्र तु स्मृतिशास्त्राऽभिधानशास्त्रयोर्विरोधे स्मृतिशास्त्रोक्तं ग्राह्यमन्तरङ्गत्वात्। तत्रापि यदुक्ता या संज्ञा तदुक्तदण्डादौ सैव ग्राह्या अन्तरङ्गतमत्वात् । अन्यत्राभिधानशास्त्रोक्तमेव ग्राह्यम् ।
पदार्थानिश्चयादनध्यवसाये तस्यैव निर्णायकत्वात् अभियुक्तस्मतित्वात्। तस्याभिधानकोषान्तरविरोधेऽपराधगौरवादिना दण्डगौरवाद्यनुसारिणी व्यवस्था याज्ञवल्क्योतपलव्यवस्थावदिति प्रतिभाति । अथ कात्यायनः,
कल्पितो यस्य यो दण्डस्त्वपराधस्य तत्त्वतः । रपणानां ग्रहणं तत् स्यात् तन्मूल्यं वाऽथ राजनि ॥ यस्यापराधस्य दण्डो दश पञ्चाशदित्यादिसंख्याविशेषो वा कथितस्तत्र संख्योक्ताकाङ्कायां पणो ग्राह्यः स च ताम्रकर्षमयौ मुद्रा तदलाभे तन्मल्यं ग्राह्यमित्यर्थः ।
यत्रापराधस्येत्यादि तृतीयमई रत्नाकरे पठितं तच्चिन्त्यं तदर्थविसम्वादात् तस्योत्तरार्द्धन चैकवाक्यतया वक्ष्यमाणत्वात् । धान्यादिमानन्तु धान्यापहारिदण्डे वक्ष्यते ।
१ ग पुस्तके मांसभेत्ता तु पमिष्कं ।
२ ग पलानां।

Page #66

धनदण्ड़-संख्या ।
तथा,
--
er व्यवहारिक नैगमादिसंज्ञा ।
तत्र कात्यायनः,
नानापौर समूहस्तु नैगमः परिकीर्त्तितः । नानायुधभृतो व्राताः समेताः परिकीर्त्तिताः ॥ समूहो वणिगादीनां पूगः संपरिकीर्त्तितः । प्रव्रज्यावसिता ये तु पापण्डास्तु उदाहृताः ॥ ब्राह्मणानां समूहस्तु गणः संपरिकीर्त्तितः । शिल्पोपजीविनो ये ते शिल्पिनः परिकीर्त्तिताः ॥
तां सौगतादीनां समूहः सङ्घ उच्यते । चाण्डालश्वपचादौनां समूहो गुल्म उच्यते ॥
गण-पाषण्ड-पूगाश्च व्राताश्च श्रेणयस्तथा । समूहस्थाश्च ये चान्ये वर्गाख्यास्ते बृहस्पतिः ॥ नानायुधेति व्राताः प्रकीर्त्तिता इत्यन्वयः, गुल्म इति अत्र गुल्मः पदातिसमूह इति राजधम्मे लक्ष्मौधरः । तद्योगतामादायेति न विरोधः । अत्र श्रेणयो वणिक्समूह इति रत्नाकरः ।
१ क पुस्तके श्रेयः ।
३१
^^^^^^^^
चतुर्वर्णस्य या स्मृतिरसजातिसमुद्भवा ।
तस्या धर्म्मः समुद्दिष्टः साऽजातिः परिकीर्त्तिता ॥
'असजातिरसवर्णः ।

Page #67

दण्डविवेकः।
अथ दण्डनिमित्तानि। तच नारदः,मनुष्यमारणं स्तेयं परदाराभिमर्षणम् । हे पारुष्ये प्रकौर्णञ्च दण्डस्थानानि षड् विदः॥
इति संग्रहः । ननु विवादस्य लोभमोहादिमूलकत्वेन सर्वत्र सम्भवाहादिनोरेकतरस्य मिथ्याभियोगापहवयोरन्यतरनियमातन्निमित्तको दण्डोऽन्यत्राप्यस्ति चेत्, सत्यम्।।
किन्तु चरैरावेदितानां राज्ञा स्वपुरुषैाहितानां शिरोवादिनं विनापि विचार्यमाणानामपराधिनां येषु दण्डस्तेषामिहोद्देशः । ते च मनुष्यमारणादय एव न ऋणादानादयः। अतएवोक्तम्,साहसन्यायवानि कुर्युः कार्याणि ते नृणाम् । प्रकीर्णकः पुनर्जेयो व्यवहारो पाश्रयः ॥
इति अपि च ऋणादानादयो मनुष्यमारणादिवन्न स्वरूपेणापराधोऽपि त्वपहूवादिकमपेक्ष्येति तेभ्यो भेदः।
किञ्च मनुष्यमारणादिकर्तृणां दण्डार्थमाकारणं तदनुगुणतया त्वपराधविचारः। ऋणदानादिवादिनान्तु ग्रहणादितत्त्वनिर्णयार्थमाह्वानं तदिचारप्रसङ्गणापलापादिनिर्णयात् तत्कर्तुर्दण्ड इति।

Page #68

दण्डनिमित्तानि ।
किञ्चामौ दुष्टबुद्धिपूर्वकत्वनियमादत्सर्गतो भ्रमादिमूलकेभ्योऽन्येभ्यो विशिष्यन्ते इति लोकोद्देजकत्वादेष्वेव प्राधान्येन दण्डपदप्रयोगः। अतएव मनुना,यस्य स्तेनः पुरे नास्ति नान्यस्त्रौगो न दृष्टवाक् ।
न साहसिक-दण्डनौ स राजा शकलोकभाक् ॥ इत्यत्र ऋणादानादिवादिनो न पठिता इति स्वस्थमेतत् ।
अथ मनुष्यमारणेन गवादिमारणमप्युपलक्ष्यते। परदारेत्यस्य स्वदारान्यस्त्रीमात्रे तात्पर्य कन्याभिगमनेऽपि दण्डाभिधानात्। मानुषीत्वञ्चाबातन्त्रं गवादिगमनेऽपि दण्डोपदेशात् । पारुष्यं कलहः, तस्य वाग्दण्डरूपकरणवैविध्यात् वाक्पारुष्यं दण्डपारुष्यमिति वैविध्यम् । पञ्चविधञ्चैतत् । यदाह वाग्दण्डपारुष्याधिकारे नारदः,
विधिः पञ्चविधस्वक्त एतयोरुभयोरपि । तत्र वाक्पारुष्यप्रकारा निष्ठुरत्वादयस्त्रयो वक्ष्यन्ते । दण्डपारुष्यं विविधमभिद्रोहाभिघातरूपत्वात् । यदाह स एव,
परगावेष्वभिद्रोहो हस्तपादायुधादिभिः । भस्मादिभिश्चाभिघातो दण्डपारुष्यमुच्यते ॥ तत्राभिद्रोहो हिंसा, अभिघातस्ताड़नम् ।
अत्र मिताक्षरायान्तु भस्मादिभिश्चोपघात इति पठितं व्याख्यातञ्च उपघातः संस्पर्शनरूपं मनोदःखोत्यादन

Page #69

दण्डविवेकः ।
मिति। तथा दण्ड्यतेऽनेनेति दण्डो देहस्तेन पारुष्यं विरुक्षीकरणं दण्डपारुष्यमिति । तदिदं रत्नाकरादिना पञ्चविधमुक्तम् । मिताक्षराकारस्त्वाह,
हयोर्यः क्षमते तस्य दण्डाभावः पूज्यता च। तथा पूर्व कलहप्रवृत्तस्य दण्डो गुरुरुत्तरकलहे बहुवैरानुसन्धातुरेव दण्डभाक्त्वम् । तथा इयोरपराधविशेषापरिज्ञाने' दण्डः समः। तथा श्वपचादिभिराऱ्याणामपराधे कृते तैरेव तेषां दण्डनं तस्यासामर्थे राज्ञा ।
तथा-राजा तान् घातयेदेव नार्थं तेभ्यो गृह्णीयात् । इति पञ्चप्रकारा विधयः ।
युक्तञ्चैतदेषां वाग्दण्डपारुष्यसाधारण्यात्, मतान्तरे तु एतयोरुभयोरपि व्यर्थ स्यात् एतच्च स्पष्टमाचष्टे नारद एव।
यतः समनन्तरमेव तद्विधिप्रतिपादकान् श्लोकानाह । अपारुष्ये सति सम्भवादिति-पूर्वमाक्षारयेद्य इति'योरापन्नयोस्तुल्य इति-पारुष्यदोषाच्च तयोरिति-श्वपाकपण्ड-चाण्डालेति-मर्यादातिकम इति-यमेव हौति-मलाह्येत इति । तानेतानष्टश्लोकानुपरि व्याख्यास्यामः ।
अतएव कामधेनौ कल्पतरौ च वाग्दण्डपारुष्ये यावछेदं प्रत्येकं लिखित्वा- अथ वाग्दण्डपारुष्ये नारद
१ ख -ज्ञानेन।
२ ग घ पुस्तकहये अपचारे। ३ ख पुस्तके पञ्चविध प्रकाराः।

Page #70

दण्डनिमित्तानि ।
३५
इत्युपक्रम्य विधिरित्यादिविभागश्लोकं पठित्वा पारुष्ये सतीत्यादिरेवाष्टश्लोको ससम्वादं पठिता । न तु परगात्रेष्वित्यादि न वा साक्षेपं निष्ठुरमित्यादि ।
प्रकौर्णकमाह नारदः—
न दृष्टं यच्च पूर्व्वेषु सर्व्वं तत् स्यात् प्रकौर्णकम् । तदेतदनन्तप्रकारं विहितनिषिद्धकर्म्मविशेषाणमानन्त्येन तदनाचरणाचरण्योरानन्त्याच्च ।

Page #71

३६
दण्डविवेकः।
अथ दण्डनिमित्तेषु दण्डभेदव्यवस्था।
जातिव्यं परिमाणं विनियोगः परिग्रहः । वयः शक्तिर्गणो देशः काला दोषश्च हेतवः ॥
इति व्यवस्थौपयिकवर्गसंग्रहः। अत्र परिग्रहो नृपदेवद्दिजादेः। वयो धृतस्य पुरुषादेाल्यादिः। शक्तिरपराधिनो वित्तसम्पत्त्यादिः। गुणोऽपि तस्यैव न्यूनाधिकदण्डप्रयोजकः। देशो ग्रामारण्यादिः। कालो दिवारात्यादिः। दोषोऽपराधविशेषः ।
स विविधः, अनुबन्धोऽननुबन्धश्च तत्रानुबन्धो नाम पुनः पुनरिच्छया मन्दक्रियाकरणं चकारात् प्रत्यासत्त्यादिसंग्रहः। त इमे सामान्यतो दण्डस्य लघुगुरुभावहेतवो भवन्ति । तथाहि जातितो विशेषो दृश्यते । यदाह विष्णः,
अष्टापाद्यं स्तयकिल्विषं शूद्रस्य द्विगुणोत्तराणौतरेषां प्रतिवणं विदुषोऽतिक्रमे दण्डभूयस्त्वम् ।
अष्टभिरापाद्यते गुण्यते इत्यष्टापाद्यमष्टगुणमित्यर्थः । किल्विषमिह दण्डस्तेन विदुषोऽतिक्रमे दण्डभूयस्वमित्युपसंहारे हेतुवन्निगदस्वरसाद्यस्मिन्नपहारे यो दण्ड उक्तः स विदच्छूद्रकर्तृके तस्मिन्नष्टगुण आपादनौयः। प्रतिवर्ण द्विगुणोत्तराणि उत्तरोत्तरं द्विगुणानि किल्विषाणौत्यर्थोऽन्वयः।

Page #72

दण्ड निमित्तेषु दण्डभेदव्यवस्था ।
अचैव मनुः,
अष्टापाद्यन्तु शूद्रस्य स्तेये भवति किल्विषम् । षोड़शैव तु वैश्यस्य हाविंशत्क्षत्रियस्य तु ॥ ब्राह्मणस्य चतुःषष्टिः पूर्ण वापि शतं भवेत् ।
द्विगुणा वा चतुःषष्टिस्तदोषगुणवेदिनः ॥ 'अत्र ज्ञानतारतम्याच्चतुःषष्ट्यादिदण्डविकल्पः ।
यत्तु ब्राह्मणस्य पक्षत्रयो निर्गुणगुणवदतिगुणापेक्षया व्यवस्थितमिति सर्वज्ञेन व्याख्यातं तत्रापि गुणो ज्ञानमेव अन्यथोपसंहारविरोधात् ।
यद्यपि ब्राह्मणदेः शूद्राद्यपेक्षया दण्डापकर्ष उचितो दृष्टश्च । तथापि निन्दितं जानतस्तत्करणमपराधगौरवमापादयति ज्ञानञ्च होनस्य कदाचिदवलप्यतेऽपि न तूत्तमस्येति तस्य तारतम्ये जातिरुपयुज्यते।
एतच्च तदोषगुणविदुष' इति रत्नाकरे पठित्वा स्पष्टीकृतं तदेतदुदाहरणमाकरे दृष्ट्वा लिखितं स्पष्टन्तूदाहरणान्तरम् । यथा कात्यायनः,
येन दोषेण शूद्रस्य दण्डो भवति धर्मतः । तेन विट्झचविप्राणां दिगुणो' दिगुणो भवेत् ॥ एवं द्रव्यतो यथा नारदः,सर्वेषामल्यमूल्यानां मूल्यात् पञ्चगुणो दमः ।
१ ग व्यथ ।
२ ख ग पक्षत्रयम् । ३ ख ग व्यवस्थितम् । ४ क- विद्भिरिति ।
५ ग पुस्तके दण्डानाम् ।

Page #73

३८
दण्ड़विवेकः ।
परिमाणतो यथा मनुः, -
धान्यं दशभ्यः कुम्भेभ्यो हरतोऽभ्यधिको दमः ।
तथा नारदः,
रत्नानाञ्चैव सर्व्वेषां शतादभ्यधिको बधः । विनियोगतो यथा कात्यायनः, -
वनस्पतीनां सर्व्वेषां विनियोगो यथा यथा । तथा तथा दमः कार्य्यो हिंसायामिति धारणा ॥ एवमन्यदपि वक्ष्यमाणदण्डदर्शनादूह्यम् । सेयं व्यवस्था अनेकविधा ।
तच —
वाधाऽपकर्षसाम्यानामुत्कर्षपरिनिष्ठयोः ।
भेदेन दण्डभेदानां व्यवस्था पञ्चलक्षणा ॥
इति संग्रहः ।
तत्र बाधश्च साधारणो यथा आपस्तम्बः,आचार्य्य ऋत्विक् स्नातको राजेति चाणं स्युरन्यत्र
वध्यात् ।
राजा अवान्तरनरपतौनामिति प्रतिभांति आचार्य्यादयो दण्ड्यानां चाणं स्यर्वध्यवज्र्ज्जमित्यर्थः ।
अत्र कल्पतरौ चाणं स्युस्त्रातारो भवेयुर्न कथञ्चित् दौः शौल्येन तिष्ठेयुरिति व्याख्यातम् ।
मनुः, -
क्षन्तव्यं प्रभुणा नित्यं क्षिपतां कार्य्यिणां नृणाम् । बालवृड्डातुराणाश्च कुर्व्वतां हितमात्मनः ॥
१ क पुस्तके ह्यधिकं बधः, ग पुस्तके अभ्यधिके बधः ।

Page #74

दण्डनिमित्तेषु दण्डभेरव्यवस्था ।
कार्य्यिणामर्थिप्रत्यर्थिनां दःखेनाक्षेपोक्तिं रचयतां बालादीनां चाकाठिणामपि क्षिपता' राज्ञा क्षन्तव्यं न तु ते दण्ड्या इत्यर्थः।
कार्य्यिणामित्यनेन धिगमुं राजानमलसमकतनं वा योऽस्माननपराधान् परेण पौद्यमानानुपेक्षत इत्यादि निन्दायां तात्पर्य गम्यते। कुर्वतामित्यादिकमप्यतत्परमेव। एवं हि दुःखितानामेवैषामाक्रोशं निशम्यावश्यं राजा तत्कृते प्रवर्तते तथाचाऽतथाविधे तदाक्रोशे तेषामपि दोष इति प्रतिभाति । दण्डपारुष्ये याज्ञवल्क्यः,
मोहमदादिभिरदण्डनम् । मोहश्चित्तवैकल्यं, मदो मद्यादिजनिता विकृतावस्था आदिपदादुन्मादादिसंग्रहः । असाधारणन्तु कात्यायनः,सचिह्नमपि पापं तु पृच्छेत् पापस्य कारणम् । तदा दण्डं प्रकल्पेत दोषमारोप्य यत्नतः ॥ प्राणात्यये तु यत्र स्यादकार्यकरणं कृतम् ।
दण्डस्तत्र तु नैव स्यादेष धर्मः स्मृतो भृगुः ॥ कल्पेतेति अन्तर्भावितणिजर्थम्। दोषं चौर्यादि आरोप्य सवरू पेणारोपयित्वा स्थिरीकृत्य निौँ येति यावत् । प्राणात्यये पापकरणं विना सम्भाव्यमाने इति शेषः । तेन चिह्नादविनाभूताल्लोप्तादिरूपात् प्रमाणान्तरादा १ ग पुस्तके पाक्षिपताम् । २ क ख पुस्तकहये धिगस्तु । ३ क असाधारणतमाह। ख पुस्तके असाधारण तु कात्यायनः ।

Page #75

दण्डविवेकः ।
चौर्यादौ निश्चितेऽपि तत् कारणं यदि यथोक्रः प्राणात्यय'हेतुरवधार्यते तदा तस्य न दोषः, “आत्मानं गोपायौत" इति विधिदर्शनात् नित्यस्यास्य विधेरतिक्रमायोगात्।
एतद्दचनस्वरसादेव पापस्यानुत्पत्तेः। उत्पत्तौ वा प्रायश्चित्तेनापनोदसम्भवात्, अतो न तन्मूलको दण्डः । तत्र हि तदभाव एव धर्म इति स्मृतः, भृगुराहेति समुदायार्थः । यच्च चौर्याधिकारे ब्राह्मणमुपक्रम्य गौतमवचनमवृत्तौ प्रायश्चित्तौ स इति तदप्येतत्समानविषयम् ।
तथाहि तदयमर्थः—अन्येन प्रकारेण जौवनानुपपत्तौ ब्राह्मणो न दण्ड्यः किन्तु प्रायश्चित्तं कार्यमिति ।
एवञ्चाततायिबधेनैकमूलकमेवेदम् । एतन्मूलकमेव वचनं पारदारिकेऽधिकरणे वात्स्यायनीयाः पठन्ति ।
आयुर्यशोरिपुरधर्मसुहृत् स चायम् । कार्यों दशाविपरिणामवशान्न कामात् ॥ इति । पथिकानामल्यापहारे न दण्ड इत्याह, मनुः,
दिजोऽध्वगः क्षीणत्ति विक्ष द्वे च मूलके । . आददानः परक्षेत्रान्न दण्डं दातुमर्हति ॥ अच प्राणवाणविधेः साधारण्येन न्यायसाम्यात् दिज इति क्षत्रियादेरप्युपलक्षणम् । मत्स्यपुराणे द्विजोऽध्वग इत्यादौ तु,त्रपुषोव्वारुके हे हे तावन्मा फलेषु च । शाकं स्तोकप्रमाणेन गृह्णानो नैव दृष्यति ॥ १ घ पुस्तके प्राणात्यये । २ घ पुस्तके प्रायश्चित्तं न ।
३ ग - धारुके।

Page #76

दगडनिमित्तषु दण्डभेदव्यवस्था ।
मनुः,चणक-बौहि-गोधूम-यवानां मुग-माषयोः ।
अनिषिद्धग्रहौतव्या मुष्टिरेका पथि स्थितैः ॥ एतद्दर्शनात् पूर्ववाक्येऽप्यनिषिद्धे' दोषाभावो द्रष्टव्यः । तथा,तथैव सप्तमे भक्त भक्तानि षडनश्नता ।
अश्वस्तनविधानेन हर्त्तव्यं हौनकर्मणः ॥ यत्तु,वानस्पत्यं मूल-फलं दावग्न्यथं तथैव च ।
तृणञ्च गोभ्यो ग्रासार्थमस्तेयं मनुरब्रवीत् ॥ इति मनुवचने व्याख्यातं नारायणेन ।
वनस्पतिरक्षमात्रं तद्भवं वानस्पत्यं तेनौषधिप्रभवव्यवच्छेदः । एतच्चारण्यगतम् ।
गोऽन्यथं तृणमेधांस्तु वीरुधो वनस्पतीनाञ्च पुष्पाणि स्ववदाददाति फलानि चापरिसतानाम् ।
इति गौतमस्मरणात् । अपरिश्ता अपरिगृहीता इहोताः। अग्न्यथं वैतानिकान्यर्थम् ।
एवञ्च वृक्षतणकाष्ठादौनि गृहाच्छादनाद्यर्थमरण्यादपि राजाननुमत्यानौतानि स्तन्यनिमित्तान्येवेति ।
तत्रौषधिप्रभवमानं न व्यवच्छेद्यमपि तु मत्स्यपुराणोक्तादन्यत्र कदलादिसमनन्तरोक्तविषयादन्यत्र धान्यमुहादौति नेयम् ।
१ क ग पुस्तके अनिषेधे । २ ग ७ पुस्तकदये फलं मूलं |

Page #77

४२
दण्डविवेकः।
आवश्यकेषु च तृणादिषु राजरक्षितेषु तनिषिद्धेषु वा तदनुमत्यपेक्षा नत्वन्यचापौति द्रष्टव्यम् ।
मिताक्षराकारत्वाह,द्विजस्तृणाद्यन्तराभावे गवाग्निदेवतार्थं तृणकाष्ठकुसुमानि परपरिग्रहादप्याहरेत् । फलानि त्वपरिगृहीतानौति गौतमवचनात्। यत्त,तृणं वा यदि वा काष्ठं पुष्यं वा यदि वा फलम् । अनापच्छ्य हि गृह्णानो हस्तछेदनमर्हति ॥
इत्युक्तम् । तद्दिजव्यतिरिक्तविषयमनापदिषयं गवादिव्यतिरिक्तविषयं वेति । कात्यायनः,सहत्तानान्तु सर्वेषामपराधो यदा भवेत् ।
अवशेनैव दैवात्त तत्र दण्डं न कल्पयेत् ॥ सर्वेषां ब्राह्मणादौनामवशेन स्वस्येति शेषः । तेन भयादिपरवशतयेत्यर्थः । दैवात् प्रमादात् । तथा,परदेशाद्धृतं द्रव्यं वैदेशेन यदा भवेत् ।
गृहीत्वा तस्य तद्रव्यमदण्ड्यं तं विसर्जयेत् ॥ वैदेशेन देशान्तरादागतेन इति हलायुधः। तदेतदसाधारणनिमित्तकमपि सर्वजातिसाधारणमुक्तम् ।
१ क ख पुस्तकद्दये अनादृष्ट्वा ।।

Page #78

दण्डनिमित्तेषु दण्ड भेदव्यवस्था ।
अथ ब्राह्मणमाचस्यादण्डमाह नारदः, - ब्राह्मणस्यापरौहारो मार्गादानञ्च गच्छतः । भैक्ष्यहेतोः परागारे प्रवेशश्चानिवारितः ॥ समित्पुष्प कुशादानेष्ठस्तेयं सपरिग्रहात् । 'अनध्यक्षः परेभ्यश्च सम्भाषश्च परस्त्रियाः ॥ अपरौहारो दण्डाभावः, अनिवारित इति वचनाद्दारणे अपराध एव, अस्तेयं चौर्य्याभावः सपरिग्रहादिति पर - परिग्रहविषयस्यापि समिदादेरादानान्नापराध इत्यर्थः । अध्यक्षः परेभ्य इति शत्रुभ्योऽप्यागतो ब्राह्मणोऽदुष्टाभिप्रायश्वेन दण्ड्य इत्यर्थः । सम्भाषश्च परस्त्रिया इति दोषाभावाभिप्रायम् । तथा शङ्खलिखितौइन्धनोदक-काष्ठाग्नि-तृणोपल-पुष्प फलपर्णादानेघग्रावचयं देवतीर्थाभिगमनं गृहकोष्ठप्रवेशनं पथि शस्त्र - धारणमसम्बद्धमासनं प्रसृतेषु निवारणमसद्दासश्चेच्छिलाञ्छपदयोर्धान्यराशिग्रहणमग्रोत्सर्गं प्रसववृद्धिकार्षापणशुल्कनदोतरेष्वनुपरोधनं परस्त्रीसम्भाषणं, राजस्त्रीदर्शनं व्यतिक्रमच्च कोपात् सर्व्वमर्हति ब्राह्मणः ।
-
इन्धनेत्याद्यावश्यकेन्धनादिपरं, देवोऽचान्यापरिगृहीतदेवालयः, एवं तौर्थमपि, गृहकोष्ठप्रवेशनं परस्येति शेषः, पथि देशान्तरवर्त्मनि असम्बद्धमासनं प्रयोजनं विना यच क्वचनावस्थानम् ।
१ क पुस्तके प्रवेशस्त्वनिवारितः ।
२ घ ङ पुस्तकहये अनाध्यक्षः । मूले— अनपेक्षः
४३

Page #79

४४
दण्डविवेकः ।
प्रसृतेषु कार्य्यार्थं प्रस्थितेषु अनिवारणं तन्मध्यगमनेऽनिषेधनम | असहासः कार्य्यवशादसद्भिः सह वासः, चेच्छब्दः समुच्चये अव्ययानामनेकार्थत्वात् ।
शिलाञ्छपदयोरिति शिल उच्छ इत्यात्मवृत्तिभ्यां वर्त्तमानयोर्ब्राह्मणयोः शेषौभूतधान्यराशेर्ग्रहणम्, अग्रोत्सर्गमग्रत्यागपूर्व्वकमश्वस्तनविधिना ग्रहणमित्यर्थः । प्रसवः प्रसिद्धः, वृद्धिः कुषौदं, कर्षः कर्षणं, आपणं क्रयविक्रयव्यवहारः, नदौतरः नदौतरणं, एतेषु यद्देयं तदप्रयच्छतोऽनुपरोधनमनाक्रमणं, व्यतिक्रमणमाज्ञालङ्घनम् ।
गौतमः, -
स एव बहुश्रुतो भवति वेदवेदाङ्गविद्वाकोवाक्येतिहासपुराणकुशलस्तदपेक्षस्तदृत्तिश्चाष्टाचत्वारिंशता संस्कारैः संस्कृतस्त्रिषु कर्म्मस्वभिरतः पदसु सदाचारेषु विनौतः षड़भिः परिहार्यो राज्ञाऽवध्यश्चावेध्यश्चादण्ड्यश्चाबहिः कार्य्यश्चापरिवाद्यश्चापरिहार्य्यश्च ।
तहुश्रुतादिविषयं तस्यैवोपक्रमात् न तु ब्राह्मणमाचविषयं राजा सर्व्वस्येष्टे ब्राह्मणवर्ज्जमिति गौतमवचनं प्रशंसार्थकमिति मिताक्षराकारः ।
वाको वाक्यमत्रोक्तिप्रत्युक्तिमद्वेदवाक्यं तदपेक्षस्तहिरोध्याचारशून्यस्तद्वृत्तिस्तदविरोधिव्यापारशौलः । अष्टचत्वारिंशत्संस्कारैर्गर्भाधानादिभिः । चिषु दानाध्ययनयागेषु. षट्सु यज्ञाध्ययन-दान- याजनाध्यापन प्रतिग्रहेषु ।
१ ग घ चेष्टितेषु ।
-

Page #80

दण्डनिमित्तेषु दण्डभेदव्यवस्था ।
हलायुधस्तु चिषु दानादिषु याजनादिषु वेति व्याख्याय षट्सु सदाचारेधित्यत्र समाचारिष्ठिति पठित्वा स्मार्तशिष्टाचारेष्विति व्याख्यातवान् ।
षड्भिर्बधादिभिः परिहार्थो बधादिभिरशास्योऽदण्ड्य इति शरीरार्थदण्डनिषेधपरं, वाक्धिक्दण्डयोर्वक्ष्यमाणत्वात् । अपरिहार्य्य इति महापातकिषु निषिद्धे सहभोजनादाव बहिष्कार्य्य इत्यर्थः ।
પૂ
वस्तुतस्तु भिरिति संग्रहः, अबध्य' इत्यादि तद्विवरणम् ।
तत्र निषेधमाह मनुः, -
असम्भोज्या ह्यसंयाज्या असम्पाद्या विवाहिनः । ज्ञातिसम्बन्धिभिस्त्वेते त्यक्तव्याः कृतलक्षणाः । निर्हया निर्नमस्कारास्तन्मनोरनुशासनम् ॥ असम्भोज्यास्तैर्मिलित्वा भोगगोष्ठौ न कार्येत्यर्थ इति रत्नाकरः । मनुटौकायां नारायणोऽप्याह एकपतिभोजनानर्हा इति । कुल्लूकभट्टस्त्वाह अन्नादिकं नैते भोजनीया इत्यर्थः । असंयाज्या अयाजनीया संपाया अध्यापनानर्हा अविवाहिनो विवाहानधिकारिणः । ज्ञातयः पितृसम्बन्धिनः सम्बन्धिनो मातृसम्बन्धिनः । निर्दया व्याध्यादियोगेऽपि सद्भिर्दयाविषयोकर्त्तुमनुचिताः, निर्नमस्कारा ज्येष्ठादिगुणयोगेऽपि नमस्कर्त्तुमनर्हाः । तदेतद्बहुश्रुतादेरदण्ड्यत्वाभिधानं प्रमादकृतमहापातकादिविषयमिति पारिजातः ।
१ परिक्षा ।
२ ख मातृबान्धवाः ।

Page #81

૪૬
दण्ड़विवेकः ।
युक्तञ्चैतत् कामकृतेषु तेषु कात्यायनादिना निःसङ्ग
बन्धनादि - दण्डाभिधानात् ।
अथ मनुः,—
ब्रह्महा च सुरापश्च तस्करो गुरुतल्पगः । एते सर्व्वे पृथक् ज्ञेया महापातकिनो नराः ॥ चतुर्णामपि चैतेषां प्रायश्चित्तमकुर्व्वताम् । शरीरं धनसंयुक्तं धर्म्यं दण्डञ्च कल्पयेत् ॥ चतुर्णामपि क्षत्रियादौनां शारौरो दण्डो बध एव, ब्राह्मणानामवरोधरूपः समनन्तरोक्तोऽङ्कनरूपो वा । न तु हस्तच्छेदबधादिः, तस्य बृहस्पतिना निषेधात् ।
यदाह, -
*
दश स्थानानि दण्डस्य मनुः स्वायम्भुवोऽब्रवीत् । त्रिषु वर्णेषु तानि स्युरक्षतो ब्राह्मणो व्रजेत् ॥
बृहस्पतिः,—
महापातकयुक्तोऽपि न विप्रो बधमर्हति ।
निर्वासनाने मौण्ड्यं तस्य कुर्य्यान्नराधिपः ॥ अत्र निर्वासनाङ्कनयोर्विकल्प इति रत्नाकरः । तन्मते,—
न जातु ब्राह्मणं हन्यात् सर्व्वपापेष्ठवस्थितम् । राष्ट्रादेनं बहिः कुर्य्यात् समग्रधनमक्षतम् ॥ इति मनुवचनं पक्षप्राप्ताभिप्रायकमस्तु समनन्तरन्तु बौधायनवचनं दुर्घटम् । दुर्घटतरञ्च यमोक्तमङ्कनस्य प्रख्यापनार्थत्वम् ।

Page #82

दण्डनिमित्तेषु दण्डभेदव्यवस्था । अङ्कनप्रकारमाह बौधायनः,ब्राह्मणस्य भ्रुणहत्या-गुरुतल्प-सुवर्णस्तेय-सुरापानेषु कवन्ध-भग-श्वपाद-ध्वजांस्तप्तेनायसेन ललाटेऽङ्कयित्वा स्वविषयान्ते निर्वासनम्। नारदः,
अशिराः पुरुषः कार्यो ललाटे हिजघातिनः । गुरुतल्पे भगः कार्य्यः सुरापाने सुराध्वजः ॥ स्तेये तु श्वपदं कृत्वा शिखिपित्तेन पूरयेत्। टझेन · ललाटमुत्खाय मयूरपित्तेन पूरणमित्येतत् प्रकारान्तरं हरितिकेति प्रसिद्धम् । अब यमः,ब्राह्मणस्यापराधेषु चतुर्वव विधीयते । शिरसो मुण्डनं दण्डः पुरान्निर्वासनं तथा ॥ प्रख्यापनार्थं पापस्य प्रयाणं गईभेन तु।
ललाटे चाङ्ककरणं कुर्याद्राजा यथाविधि ॥ एतद्दर्शनादकस्यापि प्रख्यापनार्थत्वेन गर्दभारूढभ्रामणेन सह तस्य विकल्प एव। सर्वञ्चैतत् कामकृते महापातके प्रायश्चित्ताकरणपक्षे द्रष्टव्यम् । अन्यत्र त्वाह मनुरेव,प्रायश्चित्तन्तु कुर्वाणाः पूर्वे वर्णा यथोदितम् । नाझ्या राज्ञा ललाटेषु दाप्यास्वत्तमसाहसम् ॥ आपत्सु ब्राह्मणस्यैषु कार्यों मध्यमसाहसः। विवास्यो वा भवेद्राष्ट्रात् सद्रव्यः सपरिच्छदः ॥

Page #83

दण्डविवेकः ।
इतरे कृतवन्तस्तु पापान्येतान्यकामतः ।
सर्वस्वहारमर्हन्ति कामतस्तु प्रवासनम् ॥ पर्खे ब्राह्मण-क्षत्रिय-वैश्याः, अकामत इत्युत्तरश्रुतमप्यन्वेतीति मनुटौका। इह क्षत्रियादिभिरेकोक्त्या निर्देशात् ब्राह्मणो निर्गुणो विवक्षितः, मध्यमसाहसस्तु गणवत्-ब्राह्मणविषय इति न विरोधः । विवासनन्तभयसाधारणम् ।
सर्वच्चैतत् बहुश्रुताद्यन्यविषयं विवास्यो वा इत्यादि साईश्लोकः प्रायश्चित्ताकरणपक्षे वाकारस्वरसात्। वृहस्पतिवाक्ये समभिव्याहृतस्याङ्कनस्याकामकृतत्वेन निवृत्ती विवासनमात्रस्य पारिशेष्यात् मध्यमसाहसेन सह तस्य तुल्यवदिकल्पायोगात्।
आहतुश्चैनमेवार्थं शङ्खलिखितौ,महत्खपि पातकेषु विवासनमङ्कनं ब्राह्मणस्य प्रायश्चित्तानि वा शोधनमपौद्यो हि ब्राह्मणः । इति ।
अतएवात्र प्रायश्चित्तपक्षेऽङ्काकरणादपौद्यता इति रत्नाकरकृता व्याख्यातम् । इतरे इति क्षत्रियादयस्त्रय इत्यर्थः।
सर्वस्वहारं सर्वस्वग्रहणमेतच्च पूर्वोक्तन उत्तमसाहसेन सह वृत्ताद्यपेक्षया व्यवस्थापनौयम्। कामत इति पापानि कृतवन्तः । प्रवासनमत्र बधः
प्रवासनं परासनं निस्दनं निहिंसनम् । इत्यभिधानकोषपाठादिति मनुटौकायां कुल्लकभट्टः ।

Page #84

दण्डनिमित्तेषु दण्डभेदव्यवस्था ।
४६
नारायणस्त्वाह,
कामकृतेऽनुक्तरूपं प्रवासनमङ्कनादिसहितं एतच्चाल्पारम्भविषयमारम्भमहत्त्वे तु हननमेवेति । तदेवमकामकृते महापातके बहुश्रुतादेर्दण्डाभावः । तदितरस्य गुणवतो मध्यमसाहसं निर्गुणस्योत्तमसाहसं दण्डः सर्व्वेषां प्रायश्चित्ताचरणश्च तदनाचरणे देशान्निःसारणम् ।
कामकृते तु तस्मिन् बहुश्रुतादेः प्रायश्चित्ताचरणमनाचरणे निःसारणं तदितरस्याङ्कनं निःसारणच । क्षचियादेस्तु कामकृते तस्मिन् बधः । अन्यत्राङ्कनधनदण्ड- प्रवासनादौति व्यवस्था ।
अथ धनदण्डोऽप्यमौषामनुशासनमाचार्थ एव । समनन्तरमेव तस्य त्यागस्मरणात् ।
तथाहि मनुः–
नाददीत नृपः साधुः महापातकिनो धनम् । आददानस्तु तल्लोभात्तेन पापेन लिप्यते ॥
धनं धनदण्डरूपमिति नारायणः ।
नाददीत पातकिसकाशादाकृष्टमपि न स्वीकुर्वीत । किं तर्हि कुर्य्यादित्याह —
अप्सु प्रवेश्य तं दण्डं वरुणायोपकल्पयेत् । श्रुतत्तोपपन्ने वा ब्राह्मणे प्रतिपादयेत् ॥ ईशो दण्डस्य वरुणो राज्ञां दण्डधरो हि सः । ईशः सर्व्वस्य जगतो ब्राह्मणो वेदपारगः ॥ वृत्तमाचार इति नारायणः । मनूक्तं गुरुपूजादौति तत्त्वम् । राज्ञामिति - राज्ञामपि दण्डधरः शास्ता यतः ।
7

Page #85

दण्डविवेकः ।
यमः,
पतितस्य धनं हत्वा राजा पर्षदि दापयेत् । पर्षदि सभायां दापयेत् सभ्येभ्य इति शेषः ।
अथ दण्डापकर्षः। तत्रानेककर्मकलापसाध्ये स्तेयादौ कात्यायनः,
आरम्भे प्रथमो दण्डः प्रवृत्ते मध्यमः स्मृतः । आरम्भे तत्फलावच्छिन्नकर्मकदम्बान्तर्भूतार्थे एककर्म'कृत्यामित्यर्थः। प्रथमः कथितः सम्पूर्णदण्डचतुर्थभागात्मकः। प्रहत्ते तथाविधानेककर्मफलकृत्यां मध्यमो दण्डोऽर्डात्मकः। व्यासः,
गुप्तायाः संग्रहे दण्डो यथोक्तः परिकल्पितः। इच्छन्त्यामागतायान्तु गच्छतोऽईदमः स्मृतः ॥ एवमन्यदुदाहरणीयम् ।
अथ दण्डसाम्यम् । तत्र पूर्वोक्त एव विषये कात्यायनः,
यस्य योऽभिहितो दण्डः पर्याप्तस्य स वै भवेत् । पर्याप्तिस्तत्यापजनकसकलकर्मकृतिःर तद्दतः पुरुषस्य यथोक्तो दण्डो भवेत्।
१ ग पुस्तके कर्मफलकृत्यां । २ क ग पुस्तकहये कमजनककृतिः ।

Page #86

दण्डनिमित्तेषु दण्डभेदव्यवस्था ।
अथ दण्डोत्कर्षः ।
तत्र कात्यायनः,अर्थवन्तो यतः सन्तो यथोक्तानपि ते दमान् । दद्युर्नैवोपशाम्येरन् तस्मात्तेषु न निश्चयः ॥ तस्मादव्याहताः पापा येन येनाशुभं पुनः । न कुर्य्यस्तत्तदेवास्य कर्त्तव्यमिति निश्चयः ॥ न निश्चयो न विहितदण्डसंख्यानियमः इति निश्चय इति सिद्धान्तः ।
५१
अचापराधेषु नियम माहुर्गागौयमानवाः, - दण्डनीयः स शैथिल्यात् प्रथमं वेति गौतमः । इति पूर्व्वश्लोकं पूर्व्वं लिखित्वा अव्याहताः पापा इत्यत्रापोहताः पापा इति पठित्वा हलायुधेन व्याख्यातम् ।
अस्य सर्व्वस्यायमर्थः । अपराधेषु यो यस्य दण्डो विहितः स प्रथमे च न कर्त्तव्यः किन्तु यदा तस्मिन् दण्डे प्रयुज्यमाने दण्डनीयस्यापराधक्रियायां शैथिल्यं वैमुख्यमवगतं भवति तदा प्रणेतव्यः । ये तु विहितदण्डकरणेऽपि पापादुपशान्ता न भवन्ति ते राजा पापानपोहता येन येन पुनः पापक्रियायां न प्रवर्त्तन्ते तं तमेव दण्डं तेषां प्रयुज्ञ्जौतेति ।
१ग नियतम् ।
यत्तु रत्नाकरे— शैथिल्याद्दण्डहेतुकर्म्मनिश्चयशैथिल्यात् तदनिश्चयादिति पूर्व्वा व्याख्यातम् ।
तञ्चिन्त्यम् । अपराधासिद्धौ दण्डस्य प्राप्यभावेन प्रतिषेधायोगात् । विषयभेदेन मतभेदोपन्यासायोगाच्च ।

Page #87

दण्डविवेकः।
VXWav
~
~
~
~
तथाहि पूर्वश्लोकार्थः। तेषु तेष्वपराधेषु मन्वाद्यक्ततत्तद्दण्डनियमं गागौंयमानवा गर्गशिष्या वदन्ति। गौतमस्तु नियमं न मन्यते । दण्डस्य दत्तनिवर्तकतया दृष्टार्थत्वेन यावता तन्नित्तिस्तावत एव शास्त्रार्थत्वात् । तन्निवृत्तौ तस्य तस्यौत्सर्गिकत्वेन मन्वादिभिस्तथातथाभिधानादिति ।
एतन्यायमूलकमेव संग्रहप्रकरणीयम् । बृहस्पतिवचनम्,
चयाणामपि चैतेषां प्रथमोत्तममध्यमः। विनयः कल्पनीयः स्यादधिको द्रविणाधिकः ॥ इति तथा कार्षापणं भवेद्दण्ड्य इत्यादि मनुवचनं तन्यायमूलकमेव ।
यच्चाधिकृतगुरुविप्राणामाकोशे निर्भर्त्सनं ताडनं गोमयालेपनं खरारोहणं दर्पहरो दण्डो वेति शङ्खलिखिताभ्यामुक्तं तस्याप्युक्त एवार्थे तात्पर्य्यम् । कात्यायनौयेनैकमूलकत्वे लाघवात् ।
आध्यादीनां विहारमित्यादियाज्ञवल्क्यवचने मिताक्षराकारः। दण्डो दमनादित्याहुस्तेनादान्तान् दमयेत् इत्यनेन दण्डस्य दमनार्थत्वावगमाद् यस्य तत्समदण्डेन विहितेन दमनं न भवति तस्य तदधिको दण्डो निर्धनस्य तु यावता पोडा तावानेवेति एतदुक्तं वेति स्फुटम् ।
तदेवं यस्मिन् कर्माणि शृङ्गग्राहिकया यो दण्डो विहितः, तं दत्त्वाऽपि यस्तस्मिन्नेव प्रवर्तते तस्य तदधिको
-
-
---
--
-
-
-

Page #88

दण्डनिमित्तेषु दण्डभेदव्यवस्था ।
५३
दण्डः । यदि तु विहितस्य दण्डस्य पुनःप्रवृत्तिनिवर्त्तनासामर्थ्य दण्डस्योच्छृङ्खलत्वादिना' प्रथममेवावगम्यते तदा यावता तन्नित्तिः सम्भाव्यते तावान् दण्डः प्रथममेव प्रणेतव्य इति स्थितम्। __ यदि तु प्रथमेऽपराधे यथाविहितो दण्डः पुनस्तज्जातीये पतिते यावता दमनं' तावान् दण्ड इति मतम् । तदा यस्य प्रथम एवापराधे विहितदण्डदानासामर्थ्य ततोऽल्पौयसैव दमनं तत्र का गतिः। कर्मण विहितदण्डपूरणमिति चेत् कस्तर्हि निर्धनः सर्वेषां कर्मसंभवात् । व्यासः,
समूहस्थाः प्रत्ताश्चेत्यापेषु पुरुषाधमाः। यथोक्ताद्विगुणं दण्डमेकैकं तान प्रदापयेत् ॥ समूहस्थाः मिलिताः। यथोक्तादिति एकाकिनः पुरुषस्य पापे प्रवृत्तस्य यो दण्डस्तस्मादित्यर्थः। अथापराधानुबन्धगौरवादिना दण्डाधिक्ये बैगुण्यादिविशेषानभिधानेन तदत्कर्षसीमामाह।
नारदः,___ काकिन्यादिस्तु यो दण्डः स तु माषपरः स्मृतः।
[काकिन्यादिः काकिन्यादिपरः। माषपरो माषान्तः। तेन यत्रापराधे काकिन्यात्मको दण्ड उक्तस्तत्र निमित्तवशात् सातिशयोऽपि माषपर्यन्त एव कार्यः। एवमुत्तरचापौत्याह। १ क पुस्तके उत्कर्षादिना । २ क यावद्धनम् ।
. ३ घ पुस्तके [ ] चिह्नितांशः पतितः ।

Page #89

૫૪
विवेकः ।
माषावरार्डो यः प्रोक्तः कार्षापणपरस्तु सः । कार्षापणावराद्यस्तु चतुःकार्षापणावरः' ॥ ह्यवरोऽष्टपलान्तश्च त्र्यवरो द्वादशोत्तरः ॥ अ कार्षापणपदान्माष इति गम्यते ।
यत्तु,—
काकिन्यादिस्त्वर्थदण्डः सर्व्वस्वान्तस्तथैव च । इति शङ्खनोक्तं [तन्नानुबन्धतारतम्यविषयम्, अपि तूत्कर्षावधिकथनपरम्। यथा नारदेनेव शङ्खनैव चोक्तम् । शारौरस्त्ववरोधादिर्जी वितान्तस्तथैव चेति । ]
उक्तानुक्तसर्व्वसाधारणौं सौमामाह ।
कार्षापणाद्या ये प्रोक्ताः सर्व्वे ते स्युश्चतुर्गुणाः । एवमन्येऽपि विज्ञेयाः प्रागेते पूर्व्वसाहसात् ॥
पूर्व्वसाहसः सार्द्धं पणशतद्वयम् । तस्मात्प्राग् ये दण्डविशेषास्ते ऽनुबन्धगौरवात् पापातिशये चतुर्गुणा ग्राह्याः । पूर्व्वसाहसादौ तु पापातिशयेऽपि चातुर्गुण्यं नास्तौत्यर्थ इति रत्नाकरः ।
एवञ्च शारौरादिदण्डसमुच्चयस्तत्रापि न विरुद्धः । योज्यः समस्तश्चैकस्य महापातककारिणः ॥ इत्यादौ वाग्धिग्धनदण्डादिसमुदायविधानात् ।
मनुः,
कार्षापणं भवेद्दण्ड्यो यत्राऽन्यः प्राकृतो जनः । तत्र राज्ञां भवेद्दण्डः सहस्वमिति धारणा ॥
१ ग चतुः कार्षापणः परः ।
पुस्तके[ ] चिहितांशः पतितः ।

Page #90

दण्डनिमित्तेषु दण्डभेदव्यवस्था ।
यति तत्रेति ऐश्वर्यापेक्षया राजामात्यादीनामप्यधिकदण्ड्यत्वमुक्तं युक्तम् । एवमेव नारायणः ।
अचात्मदण्डञ्च राजा प्रकल्पयेत्। तच्च ब्राह्मणेभ्यो दद्यात् अस वा क्षिपेत्। ईशो दण्डस्य वरुण इत्यादेर्मनुनैवाभिधानादिति कुल्लकेन मनुटौकायामुक्तम् ।
तत्र प्रतिभाति महापातकिनां धनदण्डं विचार्य तस्य स्वयं विनियोगे राज्ञस्तत्यापमतिदिश्य वरुणब्राह्मणान्यतरप्रतिपत्तिं विधाय मनोरयमनुवादो दण्डवाधप्रकरणपरिसमाप्तौ दर्शितः।
न चायं राज्ञः स्वदण्डं स्पष्टुमौष्टे प्रतिपत्त्या तदाक्षेप इति चेन्न तस्यानियतविषयत्वात्। आरभ्याधीतत्वात् , तं दण्डमिति वचनाच्च ।
तस्माद्राज्ञामवान्तरनरपतौनामिति रत्नाकरोक्तमेव न्याय इति द्रष्टव्यम्। स्वस्य स्वयं दण्डनानुपपत्तेः।
यत्तु नारायणेन- किं बहुना सोऽपि दण्ड्य एवेत्याहेति कृत्वा वचनमिदमवतारितं तत्रापि शब्दस्वरसात्कमुतिकन्यायो मूलं तस्य चान्येषां दण्डदाय तात्पर्यम् ।
वरुणब्राह्मणयोरन्यतरस्मिन् श्रुतराजदण्डसमद्रव्यप्रक्षेपस्तु न दण्डः। तत्त्वेन तत्प्रतिनिधित्वेन वाऽनुपदेशात् । प्रत्युत समनन्तरमेव_. “यत्र वर्जयते राजा पापकृड्यो धनागमम् ।” इत्यादिना तदनत्यागस्यैवोपसंहारात् । एवं सति प्रधानस्य राज्ञो दण्डाभावे पापानिवृत्तिः

Page #91

दण्डविवेकः ।
कुतः-विपक्षे वाधकाभावादिति चेत्। नरकश्रवणात्। प्रायश्चित्ताचरणलेशप्रतिसन्धानात्। अयशोभयादकीर्त्तिभयात्। _ अन्यथा स्वदण्डनेऽपि प्रवृत्तिस्तस्य कुतः विपक्षवाधकाभावादिति तुल्यम् । 'रागौत्कव्यानरकश्रुत्यादिकं विस्मृत्य कृतपापस्य राज्ञः का गतिरिति चेत्। समर्थस्य प्रायश्चित्तमसमर्थस्य तत् प्रत्याम्नायतया श्रुतं गोदानादि। तच्च द्रव्यं ब्राह्मणादिभ्यो देयमिति। नारायणव्याख्यानमप्येवमेव नेयम्।
असामर्थ्य दण्ड एव कुतो न स्यादिति चेत् गवाद्यपेक्षया गुरुत्वात्। गुरुरपि स एव न्याय्यो दण्डप्रायश्चित्तयोवैकल्पिकत्वात्। प्रत्याम्नायस्यानुकल्पकत्वादिति चेत् तर्हि गोदानादिकमपि न स्यात् । दण्डाभावे सावकाशमिति चेत् न दण्डस्य सर्वत्र श्रुतत्वात्। सर्वदा सम्मवाच । अस्तु वा तस्य वाग्दण्डो धिग्दण्डश्च तयोः प्राड्विाकपुरोहितप्रवर्तनौयत्वात्।
एतदेवाभिसन्धायाह नारायणो-हलायुधश्च “राजदण्डस्तु सभ्यैरेव कर्त्तव्य इति। अथ शारीरदण्डेऽवधिमाह कात्यायनः,शारीरस्त्ववरोधादिज्जीवितान्तस्तथैवच ॥
१ ख घ रागोत्कर्षात् ।

Page #92

अथ दण्डपरिनिष्ठा |
सा च दण्डस्य तत्प्रकारस्य नियमोsस्य समुच्चयस्तस्य संकलनं दण्डान्तरेणेति चतुर्विधेति संग्रहः ।
तत्र दण्डनियमः ।
पिचादीनां राज्ञां हिंसाव्यतिरिक्तेऽपराधे वाग्दण्ड एव । प्रव्रजितादीनां धिग्दण्ड एवेत्यादिः ।
तच मनुः,
।
पिताचार्यः सुहृन्माता भार्य्या पुचः पुरोहितः । नादण्ड्यो नाम राजोऽस्ति यः स्वधर्मे न तिष्ठति ॥
याज्ञवल्क्यः,
ऋत्विक् पुरोहितामात्य पुत्रसम्बन्धिबान्धवाः । धर्माचिलिता दण्ड्या निर्वास्या राजहिंसकाः ॥ तेषां दण्डमा बृहस्पतिः, -
गुरून् पुरोहितान् पूज्यान् वाग्दण्डेनैव दण्डयेत् ।
कात्यायनः, -
पिचादिषु प्रयुञ्जीत वाग्दण्डं धिक् तपस्विनाम् । धिक् धिग्दण्डनम् । एवञ्च यदमौषामदण्यत्वाभिधानं तदर्थ-शारौरदण्डाभिप्रायम् ।
यथा शङ्खलिखितौ,
-
दयौ मातापितरौ स्नातकपुरोहितौ परिव्राजकवानप्रस्थौ । जन्मकर्म्मश्रुतशौलशौचाचारवन्तः । ते ह
I
8

Page #93

दण्डविवेकः।
धर्मप्रतिकरा राज्ञः स्त्रीबालवृद्धास्तपस्विनस्तेभ्यः क्रोधं नियच्छेत् । . जन्म शुबकुलता। कर्माग्निहोत्रादि। श्रुतं वेदवेदाङ्गगोचरं ज्ञानम्। शौचं वाह्यमाभ्यन्तरञ्च । एतद्युक्ता अपि न दण्ड्याः। यतस्ते राज्ञो धर्मप्रतिकराः षड्भागरूपधर्मोपार्जनेनोपकारिणः।। __ अब स्त्रीबालवृड्वा इत्यनेन त्यादौनामप्यदण्यत्वमुक्तमिति रत्नाकरः। तपस्विन इति विशेषणदर्शनाद्धेतुमनिगदस्वरसाच्च तेषामपि तपस्विनामेवादण्डः । बालादौनामपि वृहस्पतिना ताडनस्मरणात्। स्त्रिया अपि भागिनेयादिगमने लिङ्गच्छेद-बधयोह)नागमने कर्णकर्तनस्य च याज्ञवल्क्येन स्मरणादिति प्रतिभाति । यथा च कात्यायनः
आचार्य्यस्य पितुर्मातुर्बान्धवानां तथैव च । एतेषामपराधेषु दण्डो नैव विधीयते ॥ बृहस्पतिः,प्रतिलामास्तथा चान्त्याः पुरुषाणां मलाः स्मृताः । ब्राह्मणातिकमे बध्या न दातव्या दमं क्वचित् ॥ दातव्याः दापयितव्याः। कात्यायनः,
अस्पृश्य-धूर्त-दासानां म्लेच्छानां पापकारिणाम् । प्रातिलोम्यप्रसूतानां ताडयेन्नार्थतो दमः ॥
१ ध नियच्छेत । २ घ पुस्तके इति पदमधिकम् ।

Page #94

दण्डपरिनिष्ठा।
पापकारिणः पापकरणशौलाः। प्रातिलोम्यप्रसूता निषादादयः सूतमागधादयश्च । अन्ये चैवमादयो वाक्पारुष्यप्रकरणे वक्ष्यन्ते। यच चौरमधिकृत्य दृड्वमनुवचनम्,
अन्यायोपात्तवित्तत्वाइनमेषां मलात्मकम् । ततस्तान् घातयेद्राजा नार्थदण्डेन दण्डयेदिति ॥ तदपि प्रतिलोमादिविषयमेकमूलकत्वकल्पने लाघवात्। एतच्च महापातकविषयमिति मिताक्षराकारः। तथा,परतन्त्रास्तु ये केचिदासत्वं ये च संस्थिताः ।
अनाथास्ते तु निर्दिष्टास्तेषां दण्डस्तु ताडनम् ॥ परतन्त्रा भाऱ्यापुचादयः। संस्थिताः प्राप्ताः। अनाथा अनौश्वराः। निर्दिष्टा निईना एकत्र गृहजातादयः पञ्च दासा विवक्षिताः। अन्यत्रानाकालमृतादयो दशेत्यपौनरुक्त्यम्।
ताडनं बन्धनञ्चैव तथैव च विलम्वनम् ।
एष दण्डो हि दासस्य नार्थदण्डो विधीयते ॥ तथा,
बालड्वातुरस्त्रीणां न दण्डस्ताडनं दमः । न दण्डान्तरमपि तु ताडनमेवेत्यर्थः ॥ तथा,स्त्रीधनं दापयेद्दण्डं धार्मिकः पृथिवीपतिः। निर्द्धना चाप्तदोषा स्त्री ताडनं दण्डमर्हति ॥

Page #95

दण्डविवेकः।
यदि धनवती स्त्री तदा तस्य दोषे सति धनं दण्डो धनाभावे तु ताडनमित्यर्थः । मनुः,स्त्रीबालान्मत्तड्वानां दरिद्राणाञ्च रोगिणाम् । शिफाविदलरवाद्यैर्विदध्यान्नृपतिर्दमम् ॥ दरिद्रोऽत्र कर्मण्यक्षमो निर्द्धनः। दम दमनं नियमनमित्यर्थः। तच्च शिफादिताडनेनैव नार्थेनेत्यर्थः। शिफा लता, विदलं वल्कलमिति हलायुधः। एतच्च विशेषविहितदण्डेतरविषयम् ।
अत्रैव शङ्खलिखितौ,शिल्पिनः कारवः शूद्रास्तेषां व्यभिचारेषु शिल्पोपकरणानि रक्षेत, तुलामानप्रतिमानानि बणिकपथानां, क्षेत्रबौज-भक्त-गोशकटकर्षणद्रव्याणि कर्षकाणं, वाद्यभाण्डालङ्कारवासांसि रङ्गोपजीविनां, गृहशयनालङ्कारवासांसि वेश्यानां, शस्त्राणि चायुधजीविनां, सर्वेषां कारुद्रव्याण्यनाहा-णि राज्ञा धार्मिकेण । अस्वा हि पुरुषाः पापबहुलाश्चाविधेयाश्च भवन्ति तेभ्यः पापांशभाग्राजा। तस्मान्नाधनान्नानुपकरणान् कुर्य्यात्। तन्मूला हि वृत्तिईत्तिमूला निवासस्तैर्निवसद्भिः स्फोतं राष्ट्रमिहोच्यते ।
शिल्पिनश्चित्रलेखादिकर्तारः। व्यभिचारेषु सर्वस्वापहारयोग्यापराधेष्वपि। तुलेत्यत्र समुत्थानानौति कल्पतरौ पठितम् । तत्र समुत्थानं बणिग्वृत्तिसाधनभूतं द्रव्यम् । भक्तं कृषिसिद्ध्यर्थमन्नम् । कर्षणद्रव्यं हलादि। वाद्यभाण्डं पटहादि। रङ्गोपजीविनां त्यत्तीनाम् ।

Page #96

विना द्रव्यम् ।
'नारदः –
यत्र यस्यपकरणं येन जीवन्ति कारवः । सर्व्वस्वहरणेऽप्येतन्न राजा हर्तुमर्हति ॥
उपकरणं जौवनोपकरणम् ।
दण्डपरिनिष्ठा ।
अचैव यमः -
सर्व्वस्वन्तु हरन्न्राजा चतुर्थश्वावशेषयेत् । भृत्येभ्योऽन्नं स्मरन् धर्मं प्राजापत्यमिति स्थितिः ॥ सर्व्वस्वे गृह्यमाणे चतुर्थमंशं दण्ड्यमानपुरुषभृत्याना - मन्नार्थमवशेषयेदित्यर्थः ।
द्यूतप्रकरणे दृहस्पतिः,—
मूलत्वात् ।
अत्र हलायुधः – कृपादिवशेन चतुर्थमंशं न गृह्णीयादित्याह ।
बृहस्पतिः–
एतच्च चौर्योपकरणं
एतञ्च वचनं यद्यपि पतितमुपक्रम्य पठितं तथापि ततोऽन्यचापि द्रष्टव्यम् । न्यायसाम्यात् ।
६१
सव्र्व्वस्वं जितं सर्व्वं न दापयेत् ।
तत्र न सर्व्वमिति चतुर्थभागनिषेधपरं यमवचनेनैक
साहसं पञ्चधा प्रोक्तं बधस्तचाधिकः स्मृतः । तत्कारिणो नार्थदमैः शास्या बध्याः प्रयत्नतः ॥
तत्कारिणः साक्षान्तारः ।
व्यापादने तु तत्कारौ बधं चित्रमवाप्नुयात् ।

Page #97

दण्डविवेकः।
इत्यत्र तत्कारौ साक्षाद्दधकारौति रत्नाकरव्याख्यान
दर्शनात्।
तेन मन्यत्पादनहारा विषादिखादिनो' बधे नायं दण्ड इति गम्यते। तथा,मित्रप्राप्त्यर्थलाभैर्वा राज्ञा लोकहितैषिणा। .
न मोक्तव्याः साहसिकाः सर्वलोकभयावहाः ॥ मित्रेति मित्रप्राप्तिलाभादर्थलाभादेवंजातीयादन्यतो वा हेतोर्न मोक्तव्या इत्यन्वयः । एवञ्च न मोक्तव्या अपि तु बध्या एवेत्यर्थः। न तु दण्डसामान्यपरमिदं अर्थलाभैरित्यभिधानविरोधात्।
सोऽयं दण्डनीयपुरुषविशेषादण्डनियमविशेष उदाहृतः। एवमेव दण्डनिमित्तभेदादप्यूहनीयः। तथा हि उपस्थमुदरं जिह्वेत्यादौ कुल्लकभट्टेनोक्तं तत्तदङ्गस्यापराधगौरवलाघवापेक्षया च्छेदनताडनादि कार्यमल्यापराधे यथाश्रुतो धनदण्डो महापातके बध इति।
अथ दण्डप्रकारनियमो यथा। मनुः,ब्राह्मणान् वाधमानन्तु कामादवरवर्णजम् ।
हन्याचित्रर्बधोपायैरुद्वेगजनकै→पः ॥ वाधमानमिति पौडयन्तम् । अवरवर्णजं शूद्रम् । चित्रैः शूलाग्रनिवेशनादिभिः। अर्थदण्डापेक्षया शारीरस्य
१ग विषादिदायिनः ।

Page #98

दण्डपरिनिष्ठा।
दण्डस्याधिक्येन तत्रापि बधस्योत्तरावधित्वादपराधगौरवात् विषयोत्कर्षः । तस्याप्युत्कर्षन्यायाहा वचनाद्दा प्राप्ते तत्र वैगुण्यादेरसम्भवात् ब्राह्मणपौडनविषये शूद्रस्य बधोपायोऽनेन नियम्यते।
सर्वज्ञेन तु चिर्नानाविधैर्हस्तपादादिभिरिति व्याख्यातम् । एवमन्यदपि द्रष्टव्यम् ।
अथ दण्डसमुच्चयो यथा । बृहस्पतिः,
स्वल्पेऽपराधे वाग्दण्डं धिग्दण्डं पूर्वसाहसे । मध्योत्तरे धनं दण्डं राजद्रोहे च बन्धनम् ॥ निर्वासनं निरोधोऽपि कार्य्यमात्महितैषिणा ।
योज्यः समस्त एकस्य महापातककारिणः ॥ तच मनुः,वाग्दण्डं प्रथमं कुर्यात् धिग्दण्ड तदनन्तरम् । तृतीयं धनदण्डन्तु बधदण्डमनन्तरम् ॥ बधेनापि यदा त्वेनं निग्रहौतुं न शक्यते । तदेषु सर्वमेवैतत् प्रयुञ्जौत चतुष्टयम् ॥ बधदण्डमङ्गच्छेदम् । बधस्ताडनमिति कल्पतरुः। सर्वमेवैतदिति दशविधं दण्डं प्रागुक्तं वाग्दण्डादित्रयं चेति सर्वतेन व्याख्यातम् । बृहस्पतिः,
वाग्दण्डो धिग्दण्डश्चैव विप्रायत्तावुभौ स्मृतौ । अर्थदण्ड-बधावुक्तौ राजायत्तावुभावपि ॥ १ ख ग विषयोत्कर्षात् । २ क ख धनदण्डम् ।

Page #99

दण्डविवेकः ।
विप्रोऽत्र प्राड्विवाकः । अथैकच दण्डे दण्डान्तरसंकलनं यथा, बृहस्पतिः,
बधार्हस्तु स्वर्णशतं दमं दाप्यस्तु पूरुषः ।
अङ्गच्छेदाहस्तदई सन्दंशाहस्तदर्धकम् ॥ कात्यायनः,
सुवर्णशतमेकन्तु बधाों दण्डमर्हति । अङ्गच्छेदे तदईन्तु विवासे पञ्चविंशतिम् ॥ अङ्गच्छेदेऽर्द्धमेवं विवासे तदर्थम्। प्रसक्तबधो ब्राह्मणः शतं सुवर्णान् दण्ड्य इति मिश्राः । विवास इत्यत्र विनाश इति क्वचित्पाठः। तत्रापि तद्देशवासस्य विनाश इत्येक एवार्थ इति रत्नाकरः।
कुलौनार्यविशिष्टेषु निकृष्टेष्वनुसारतः। सर्वस्वं वा निगृह्येतान् पुराच्छौघ्रं विसर्जयेत् ॥ निर्द्धना बन्धने धार्या बधं नैव प्रवर्त्तयेत् ।
सर्वेषां पापयुक्तानां विशेषार्थस्तु शास्त्रतः ॥ कुलीन उत्तमकुलजातः। आर्यः स्वधर्मनिरतः । विशिष्टो गुणवान्। एतेन निकृष्टेषु बधाहेषु' अनुसारतो देशकालापेक्षया दण्डः। तत्र याज्ञवल्क्यः,
ज्ञात्वाऽपराधं देशच कालं बलमथापि वा। वयः कर्म च वित्तञ्च दण्डं दण्ड्येषु कल्पयेत् ॥
१ क तिरेषु । ख कृच्छ्रवर्थानुसारतः । २ क पुस्तके क्लिरेवल्यधनेषु बधाईधु ।

Page #100

दण्डपरिनिहा।
मनुः,
अनुबन्धं परिज्ञाय देश-कालौ च तत्त्वतः । मारापराधौ चालेाक्य दण्डं दण्ड्येषु पातयेत् ॥ अनुबन्धो मन्दक्रियानुत्तिः। सारोऽत्र शक्तिः। अयञ्च दण्डः सुवर्णशताद्यसम्भवे, तस्याप्यसम्मवे सर्वस्वमिति व्यवस्थेति रत्नाकरः।
अथापस्तम्बः । पुरुषबधे स्तेये भूम्यादान इति स्वान्यादाय बध्यः । चक्षुनिरोधस्त्वेतेषु ब्राह्मणस्य ।
स्वानि धनानि। अत्र रत्नाकरे बध्यस्ताद्यः, चक्षुरवरोधश्चक्षुरुत्पाटनं ब्राह्मणस्याधमतमस्येति व्याख्यातम् । स्तेयं सुवर्णहरणं ब्राह्मणस्याधमस्येति मिश्राः।
वस्तुतस्तु बध्यो घात्य इत्येवार्थः। स चाऽब्राह्मणविषयस्तुशब्दस्वरसात् । ब्राह्मणपदञ्चासङ्कुचितम् ।
तथाहि मिताक्षरायां। ब्राह्मणस्य पुरान्निर्वासनसमये वस्त्रादिना चक्षुनिरोधः कार्यों न तु चक्षुरुत्पाटनम् । अक्षतो ब्राह्मणो व्रजेदिति-न शारौरो ब्राह्मणदण्ड इति, मनु-गौतमवचनविरोधादित्युक्तम् ।
एवञ्च यत्र क्षत्रियादेबंधस्तच ब्राह्मणस्य प्रवासनं बहुशः श्रुतमिहापि प्राप्तम् । तथाच त्यज्यमानं स्वदेशं पश्यतो मन्युरस्य स्यादिति युक्तं चक्षुःपिधानमिति भावः ।

Page #101

दण्डविवेकः ।
कात्यायनः,बधाङ्गच्छेदा) विनो' निःसङ्गे बन्धने विशेत् । तदा कर्मविमुक्तोऽसौ वृत्तस्थस्य दमो हि सः ॥ कूटसाक्ष्येऽपि निर्वास्यो विख्याप्योऽसत्यतिग्रही।
अङ्गच्छेदी वियोज्यः स्यात् स्वधर्मे बन्धनेन तु ॥ बधाङ्गच्छेदा) यस्मिन्नपराधे बधो वाऽङ्गच्छेदो वाऽर्हति तहान् । विप्रोऽत्र सदाचारनिष्ठः । वृत्तस्थस्येति विशेषणं दुर्वृत्तस्य दण्डान्तरं सूचयतौति कल्पतरुः। निःसङ्गे क्रियायोगशून्ये । यच बद्धः सन् स्वधर्म कत्तुं न पारयति तदा कर्मविमुक्तः स्यादिति शेषः। स एव सदाचारस्य दमो यत् स्वधर्मावियोजनं नाम। विख्याप्यस्तेन रूपेण लाके प्रकाशनीयः। अङ्गच्छेदी परस्याऽङ्गच्छेत्ता वियोज्यः स्वधर्मे स्वधर्म कत्तं स्वातन्त्र्यमस्य बन्धनेनापहरेत् । कात्यायनः,मानवाः सद्य एवाहुः सहोढानां प्रवासनम् । सहोढमसहोढं वा सर्वस्वैर्विप्रयोजयेत् ॥ अयःसन्दानगुप्ताश्च मन्दभक्ता महाबलाः। कुर्य्यः कर्माणि नृपतेरामृत्योरिति कौशिकः ॥ अयःसन्दानेति पूर्वं बलान्विताः सन्तोऽयःसन्दानगुप्ता लोहनिगड़बद्धाः। मन्दभक्ताः कर्मयात्रोपयिकबलजनकभोजनभाजः। कर्माणि कुर्य्यरामृत्योरिति योजना। ब्राह्मणविषयञ्चैतद्वचनम् । तेन वृत्तस्वाध्यायवतः प्रवा
१ ख घ पुस्तकद्वये बधाङ्गछेदने विप्रः ।

Page #102

दण्डपरिनिष्ठा ।
सनम् । तच्छून्यस्य धनवतः सर्व्वस्वहरणम् । निर्द्धनस्य तु तथाविधस्य बन्धनादिकमभिप्रेतमिति रत्नाकरः ।
साहस-चौर्य्ययोर्यमः,—
न शारौरो ब्राह्मणस्य दण्डो भवति कर्हिचित् । गुप्ते तु बन्धने बद्धा राजा भक्तं प्रदापयेत् ॥ अथवा बन्धनं रज्वा कर्म वा कारयेन्नृपः । मासाईमासं कुब्बत कार्य्यं विज्ञाय तत्त्वतः ॥ यथापराधं विप्रन्तु विकर्माण्यपि ' कारयेत् ॥
गुप्ते रक्षिते यतः पलायनं न भवति । बन्धने कारागारे। विकर्माणि उच्छिष्टमार्जनादौनौति रत्नाकरः ।
――――――――
अत्र बृहस्पतिः —
वृत्तस्वाध्यायवान् स्तेयौ बन्धनात् क्लिश्यते चिरम् । स्वामिने तद्धनं दाप्यः प्रायश्चित्तञ्च कार्य्यते ॥
वृत्तमाह मनुः, -
गुरुपूजा घृणा शौचं सत्यमिन्द्रियनिग्रहः । प्रवर्त्तनं हितानाच्च सर्व्वं तदृत्तमुच्यते ॥
कात्यायनः,
स्वाधीनं कर्म्म कारयेत् ।
धनदानासहं बुवा अशक्तो बन्धनागारं प्रवेश्यो ब्राह्मणाते ॥ चचविट्शूद्रयोनिस्तु दण्डं दातुमशक्नुवन् । आनृण्यं कर्म्मणा गच्छेत् विप्रो दद्याच्छनैः शनैः ॥
१ व पुस्तके किंकमाण्यपि ।

Page #103

दण्डविवेकः।
कर्मणार्थनिस्तारानुरूपव्यापारेण । विप्रस्तु न कर्मणाटण्यं गच्छेदपि तु क्रमेण दद्यादेवेति रत्नाकरः।
इह ब्राह्मणस्य कर्मकरणादिबोधकनानावचनविरोधे व्यवस्था प्रतिभाति।
यत्र ब्राह्मणस्य धनदण्डः क्रियते तत्र धनिकस्य यथाविहितं सर्वस्वहरणं सहस्रपणादिग्रहणञ्च। साहसादिकञ्च निईनेनापि तेन यथोदयं देयमेव न तु कर्मणा परिशोध्यम् । यस्य तु क्रमेणापि धनोदयसम्भावना नास्ति स धनदानासहः। तस्य कर्मणैव परिशोधनम् ।
यत्र धनश्रुतिर्नास्ति तत्रोत्तमस्य वृत्तस्वाध्यायवतः समापत्तिसंभावनायां यथापराधं निगडेन रज्वा वा रहसि बन्धनं प्रायश्चित्तानुष्ठापनञ्च । असमापत्तौ च प्रवासनम् । असमापत्तौ नाश इति प्रकीर्णकप्रक्रमोपक्रमे वक्ष्यमाणपस्तम्बवचनसंवादात्।
हौनस्य तु हानितारतम्याब्राह्मणानुचितस्य परिचर्यादेरुच्छिष्टमार्जनादेर्वा विकर्मणः करणम् । प्रवासितस्यासमापन्नस्य होनस्याहीनस्य वा वैवास्यादागत्य तथैव मन्दक्रियानुवर्त्तिनो यावज्जौवं यावत्समापत्ति वा बन्धनमिति । अथ वृहस्पतिः,साक्षिलेख्यानुमानेन सम्यग् दिव्येन वा जितः । यो न दद्याद्देयदमं स निर्वास्यस्ततः पुरात् ॥
१ क कम्मणा खनिस्तारार्थखरूपव्यापारेण ।

Page #104

दण्डपरिनिष्ठा।
जित इति निणैतदोषपुरुषमात्रपरम् न्यायसाम्यात् । एवञ्च साक्षिलेख्येत्यादिकमपि प्रमाणमात्रपरम् । वाकारो नास्थायां देयं विवादविषयोभूतं दममपराधमूलकं दण्डम्।
सेयं भेदप्रभेदाभ्यां सम्भयाष्टविधा व्यवस्था दण्डमाकेत्युच्यते। इयञ्च सर्वत्रानुसन्धेया ॥
इति श्रीवर्द्धमानकृतौ दण्डविवेके दण्डपरिकरपरिच्छेदः
प्रथमः ॥ १ ॥

Page #105

७०
दण्डविवेकः ।
अथ मनुष्यमारणदण्डः ।
अविज्ञाते हन्तरि' तज्ज्ञानोपायमाह याज्ञवल्क्यः, अविज्ञातहतस्याशु कलहं सुतबान्धवाः । प्रष्टव्या योषितश्चास्य परपुंसि रताः पृथक् ॥ केन महास्य कलहो जात इति मृतस्य सुतादयः प्रष्टव्या इत्यर्थः ।
प्रश्नप्रकार माह स एव,
स्वद्रव्यहत्तिकामो वा केन वाऽयं गतः सह । मृत्युदेशसमापन्नं पृच्छेच्चापि जनं शनैः ॥
बृहस्पतिः,—
हृतः संदृश्यते यच घातकस्तु न दृश्यते । पूर्व वैरानुमानेन ज्ञातव्यः स महीभुजा ॥ प्रातिवेश्यानुवेश्यौ च तस्य मित्रारिबान्धवाः । प्रष्टव्या राजपूरुषैः सामादिभिरुपक्रमैः ॥ ज्ञातस्य हन्तुर्दण्डमा बौधायनः - क्षत्रियादीनां ब्राह्मणबधे बधः सर्व्वस्वहरणञ्च । तेषामेव तुल्यापकृष्टबधे' यथाबलमनुरूपञ्च दण्डं कल्पयेत् । क्षत्रियबधे गोसहस्त्रं राज्ञ उत्सृजेत् वैरनिर्य्यातनार्थम् । शतं वैश्ये दश शूद्रे वृषभश्चाचाधिकः । श्रद्रबधेन स्त्रीबधो
२ मूले - समासन्नम् ।
१ पुस्तके कर्त्तरि । ३ मूले—वैरानुसारेण | घड पुस्तकदये तुल्यावष्टबधे ।

Page #106

मनुष्यमारणदण्डः ।
गोबधश्च व्याख्यातोऽन्यत्रात्रेच्या धेन्वनडहोरन्ते चान्द्रायणं चरेत्। आत्रेय्या बधः क्षत्रियबधेन व्याख्यातः। हंसभास-बहिण-चक्रवाक-वलाका-काकोलूक-मण्डक-नकुलाहि-खञ्जरौट-वर्धनकुलादीनां बधे शूद्रवत् ।
वैरनिर्यातनार्थमिति यो येन हन्यते स तमवश्यं हन्ति, अतः प्रायश्चित्तं कुर्यात् । तथा मति नासौ तेन हन्यत इति तन्निर्यातनं भवतीत्यापस्तम्बतूचे कपर्दिभाष्यम् ।
एवञ्चापस्तम्बौयेन समं बौधायनीयस्यैकरूपत्वात् । अथोदासीनं क्षत्रियं हत्वा पूतो भवतीत्युशनःसूत्रसंवादाच्च । यद्यपि प्रायश्चित्तपरत्वमस्य प्रतीयते ।
तथापि राज्ञ इति लिङ्गात् दण्डपरत्वस्यापि प्रतौतेः प्रायश्चित्तरूप एवायं दण्डः। अभिगमदूषिताया ब्राह्मण्या यथोक्तशिरोमुण्डनादिवत् ।
अतएव कामधेनौ धर्मपादे चार्थपादे च तुरीयांशे वचनमिदमवतारितम्। कल्पतरौ तु प्रायश्चित्तकाण्डव्यवहारकाण्डयोरवतारितम् ।।
आत्रेयौ ऋतुमतौ स्त्री। रजस्वलामृतुस्नातामायोमाहुरचये यदपत्यं भवतीति वशिष्ठदर्शनात्।
अविगोचजा चाचेयौ। अत्रिगोत्रां वा नारौमिति विष्णुस्मरणादिति मिताक्षरा।

Page #107

दण्डविवेकः ।
__ नकुलो जलनकुलः। वभ्रनकुलः स्थलनकुलः। मण्डकेत्यादिर्यथालिखितः पाठः कल्पतरौ दृष्टः। कामधेनौ तु मण्डूक-नकुलादौनामिति पाठः। एवमेव हलायुधनिबन्धः।
खञ्जरौटिस्थाने तित्तिरि केति रत्नाकरे पाठः । तद्याख्यानञ्च प्रमादः। वलाकेत्यत्र प्रचलाकेति पठित्वा प्रचलाकः कृकलास इति हलायुधेन व्याख्यातम् । आदिपदादन्येऽपि तिर्यञ्चो गृह्यन्ते ।
यदा क्षत्रियवैश्यशूद्रा ब्राह्मणं ध्रन्ति तदा तेषां सर्वस्वं गृहीत्वा बधः कार्यः। यदा तेषामेव क्षत्रियादौनां मध्ये तुल्यावकृष्टजातीयबधो भवति-यथा क्षत्रियः क्षत्रियवैश्यशूद्रान् हन्ति, वैश्यो वैश्यशूदौ, शूद्रः शूद्रमिति । तदा यथाबलं यथासामर्थ्यमनुरूपञ्च दण्डमुत्तमसाहसादिरूपं शारौरं वा दण्डं कल्पयेदिति रत्नाकरः।
हलायुधेनानुरूपमित्यन्तरमुत्तमसाहसादिरूपं शारौरं वेति शूद्रमध्य एव पठितम् । अत्र शारीरो दण्डोऽङ्गच्छेदो न तु बधः शारौरेण व्यपदेशादन्यथा बध इत्येव यात् इत्येकपक्षः ।
बधश्च शारीरस्तस्यैव शरीरसम्बन्धात् । आत्मनोऽवध्यत्वात्। शारीरस्त्ववरोधादिौवितान्तस्तथैव च ।
इति नारदसंवादाच्च ।
१ क तिकतेरिकेति । ग तिकतेति ।

Page #108

मनुष्यमारणदण्डः ।
10
अङ्गच्छेदस्याङ्गेनैव व्यपदेष्टुमौचित्यात् साक्षात् सम्बशरौरस्य परम्परया तदन्वयात्
डात्, – अङ्गिनः शारीरोऽङ्गच्छेदो वा भवेत् " ॥ इति शङ्खलिखितयो
66
र्विकल्पोक्तिस्वरसात् ।
उपस्थमुदरं जिह्वा हस्तौ पादौ च पञ्चमम् । चक्षुर्नासा च कर्णौ च धनं देहस्तथैव च ॥ इति मनुवचने दण्डस्थाने शरौरस्य पृथगुपादानस्वरसाञ्च देहदण्डो मारणमिति कुल्लूकभट्टव्याख्यानादित्य
परः पक्षः ।
प्रतिभाति । स्वजातीयबधे बध एव हन्तुः । तच तस्यैवानुरूपत्वात् “घातने तु प्रमापणम्" इत्यापस्तम्ब - वचनसंवादाच्च ।
विजातीयबधे तु ब्राह्मणकर्त्तृकेषु क्षत्रियादिबधेषु गोदण्डे दशम दशमभागक्रमेणापकर्षदर्शनात् तत्तुल्यन्यायात् । तथा तुल्यापकृष्टजातौयबधे उत्तमसाहसमत्यन्तापकृष्टजातीयबधे मध्यमसाहसमिति धनदण्डकल्पनम् ।
तथा योर्हस्तयोरेकस्य हस्तस्य च्छेद इत्यादिशारीरदण्डकल्पनमुचितमानुरूप्यात् ।
rasa कल्पयेदिति विधिस्वर सोऽपि घटते । श्रर्थशारौरयोस्तु दण्डयोर्विकल्पो धनवत्त्वाधनवत्त्वाभ्यां बुद्धिपूर्व्वकत्वाबुद्धिपूर्व्वकत्वाभ्यामन्यथा स्थानान्तरवदेव व्यवस्थाप्य इति ।
७३
ख ग सजातीयबधे इति पाठः ।

Page #109

दण्डविवेकः ।
__ एवं क्षत्रियादिकर्तृके बधे व्यवस्थामभिधाय पारिशेष्यात् ब्राह्मणकर्त्तके तामाह ।
क्षत्रियबध इत्यादि। ब्राह्मणस्य क्षत्रियबधे गोसहसवृषभादिकं दण्डः।
वैश्यबधे गोशतवृषभादिकम् । शूद्रबधे गोदशकसषभादिकमित्यर्थः।
तथा आत्रेयौव्यतिरिक्तस्त्रौबधे धेन्वनडहव्यतिरिक्तगोबधे च शूद्रवत्। आयौबधे धेन्वनडुहबधे च क्षत्रियबधवत् । हंसभासादौनां बधे शूद्रबधवद्दण्ड इति रत्नाकरः।
एवञ्च ब्राह्मणादीनां मध्ये यो यस्य क्षत्रियशूद्रयोर्बधे दण्डः स एव तेनात्रेय्या बधे देय इति गम्यते।
अत्र परकीयाणामेषां बधे हन्तुः-तत्स्वामिने तत्प्रतिनिधि-तन्मूल्ययोरेकतरदानमपौति दण्डपारुष्यप्रकरणे स्फुटम् । अव मनुः
हस्त्यश्वरथहन्तंश्च हन्यादेवाविचारयन् । अविचारयन् तथाविधकर्माणि निश्चिते अविलम्बमानः।
अब मर्मघाति-तदघातिषु प्रहत्तषु विशेषमाहवृहस्पतिः।
एकस्य बहवो यत्र प्रहरन्ति रुषाऽन्विताः। मर्मप्रहारदो यस्तु घातकः स उदाहृतः॥ मर्मघातिनमेतेषां यथोक्तं दापयेइमम् । रारम्भकृत् सहायश्च दोषभाजस्तदीतः ॥
२ क ख ७ पुस्तकत्रये आरम्भकः ।
१ ख ग हन्वा ।

Page #110

मनुष्यमारणदण्डः ।
यथोक्तमिति यज्जातीयस्य प्राणिनो घातकतामधिकृत्य यो दण्ड उक्तस्तं मर्मघातिनमेव दापयेत् । यस्तु तबारम्भकृत् यश्च सहायस्तयोर्यथोक्तदण्डादर्द्धदण्डः । अथ प्रेरकदण्डमाह-याज्ञवल्क्यः,
यः साहसं कारयति स दाप्यो विगुणं दमम् । तथैवमुक्त्वाहं दाता कारयेत् स चतुर्गुणम् ॥ कारयेद्दचसेति रत्नाकरः। तथा यश्चाहं दातेत्येवमुवा कारयति तस्य चतुर्गणो दण्डो वर्णोत्कर्षादित्यर्थइत्याह।
कल्पतरावपि-अहं तुभ्यं दास्यामि धनं त्वमेवं कुर्वित्यभिधाय यः कारयति स चतुर्गुणं दाप्य इत्युक्तम् ।
तथान्येषामपि केषाञ्चिद् घातकत्वमतिदिशतिकात्यायनः
आरम्भकृत् सहायश्च तथा मार्गानुदेशकः । आश्रयः शस्त्रदाता च भक्तदाता विकर्मिणाम् ॥ युद्धोपदेशकश्चैव तदिनाशप्रवर्तकः। उपेक्षाकार्ययुक्तश्च दोष'वक्ताऽनुमोदकः ॥ अनिषेधा क्षमो यः स्यात् सर्वे ते कार्यकारिणः । यथाशक्त्या (त्य)नुरूपञ्च दण्डमेषां प्रकल्पयेत् ॥ सहायो व्यवहितः-अन्यस्य बध्यत्वात् । तद्दिनाशप्रवर्तको। युद्धोपदेशं विनैव विषदानादिना नाशप्रवर्तक इति रत्नाकरः। तदिनाशोपायोपदेशक इति कल्पतरुः।
१ ग पुस्तके ---रक्तानुमोदकः ।

Page #111

७६
दण्डविवेकः ।
उपेक्षाकारौ निषेधे साक्षादक्षमोऽपि परद्वाराऽपि निषे धानुकूल्याकारौ । श्रयुक्तो दोषवक्तेति राजा अनियुक्तोऽपि घातनौयदोषवक्ता — इत्यर्थः । अयुक्तो घातकासम्बन्ध इत्यन्ये ।
हलायुधेन तु युक्तस्येति पठित्वा युक्तस्यान्याय्यस्य सामर्थ्ये सत्युपेक्षाकारौति व्याख्यातम् । तथा पैठीनसिः,
हन्ता मन्त्रोपदेष्टा च तथा संप्रतिपादकः । प्रोत्साहकः सहायश्च तथा मार्गानुदेशकः ॥ उपेक्षकः शक्तिमांश्च दोषवक्ताऽनुमोदकः ।
कार्यकारिणामेषां प्रायश्चित्तन्तु कल्पयेत् । यथाशक्त्यनुरूपञ्च दण्डञ्चैषां प्रकल्पयेत् ॥ एवमन्येऽप्यवकाशदानादिना घातकोपकारिणः स्तेयप्रकरणौया इहोदाहरणौयाः ।
व्यासः,
ज्ञात्वा तु घातकं सम्यक् ससहायं सबान्धवम् । हन्याचिचैर्बंधोपायैरुद्वेगजनकैर्नृपः ॥
सहायोऽचात्यन्तसन्निहितो विवक्षितः । बान्धवाश्च ये साहसकर्त्तारं ज्ञात्वाऽपि न तं परित्यजन्ति त स्वाचोक्ता इति रत्नाकरः ।
अत्र साक्षात्प्रयुक्त्यनुग्रहानुमतिनिमित्तभेदात् पञ्चविधो बधः स चास्माभिर्द्वैतविवेके भेदप्रभेदाभ्यां विस्तरेण प्रपञ्चितः ।
१ ग पुस्तके निषेधाननुकूलकारी ।

Page #112

मनुष्यमारणदण्डः ।
७१
तबानुग्राहकादौनां प्रत्यासत्तिव्यवधानापेक्षया व्यापारगतगुरुलाघवापेक्षया च फलगुरुलाघवात् प्रायश्चित्तगुरुलाघवं तत्रैव व्यवस्थितम् । यथा अनुग्राहकस्य पादोनं प्रयोक्तुरईम् । अनुमन्तुः साईपादः। निमित्तिनान्तु पाद इति।
एवं व्यवस्थिते प्रायश्चित्ते यत्र विशेषवचनं नास्ति तत्र दण्डोऽप्येवमेव द्रष्टव्यः । इयोस्तुल्ययोगक्षेमत्वात् । उभयत्र व्यवधानाऽव्यवधानयोरनुरोध्यत्वात् । पैठौनसिवाक्ये इयोस्तुल्यवत् कल्पनीयत्वोपदेशाच्च ।
निमित्तिनस्तु आक्रोशनादिदण्ड एव न तु हिंसादण्डोऽपि तत्र तस्याभिसन्धानाभावात्। अतएवाततायिनि प्रमादमृते दण्डाभावमाह मिताक्षराकारः।
यत्र तु विधिप्राप्तमाक्रोशनादि तब तहण्डोऽपि नास्ति । उक्तञ्च भवदेवभट्टेन। यदा विहितवाग्दण्ड-धनदण्डशारीरादिदण्डेवपराधानुरूपेषु गलपाशादिना म्रियते तदाऽपि न दोषः। मन्यूत्पादनेऽपि दण्डानां विहितत्वेन निषेधानवकाशात् । यतो न हिंस्यादित्यनेन साक्षात्परप्राणवियोगफलव्यापारकर्तृत्वं निषिध्यते।
न च निमित्तिनो वाग्दण्डनिमित्तातिरिक्तव्यापारे कर्तत्वमस्ति तदेव हि मन्यत्पादनहारेण परम्परया बधकारणमतः कथं तस्य निषेधविषयत्वमपौति।
एवञ्च प्रयोज्यस्यापि विध्यतिक्रमनिबन्धनं पापमात्र न तु दण्डोऽपि । स्थपतेः स्वर्ग इव हिंसायां तस्य स्वरसा

Page #113

७७
दण्डविवेकः।
भावात् । परप्रयुक्त्या प्रवर्त्तमानस्य तत्त्वादिस्थानीयत्वात् । स्वामिप्रयुक्त-हय-हस्ति-कुक्कुर-वानरादिवत् प्रवृत्तेः पराधीनत्वात् ।
एवञ्च यथा तत्र स्वामिन एव दण्डः । पुत्रापराधेन पितेत्यादि दण्डपारुष्य-दण्डमातृकालिखितनारदवचनस्वरसात् । एवमिहापि प्रयोजक एव दण्ड्यो न तु प्रयोज्योऽपि न्यायसाम्यात् । दर्शितञ्चैव तदर्थं वृहस्पतिवचनं स्तेयदण्डमाकायाम्।
इत्यमपराधानुसारेण दण्डव्यवस्थितौ ज्ञात्वा तु घातकमित्यादिव्यासवाक्ये रत्नाकरौयं बान्धवव्याख्यानं चिन्त्यम् ।
न हि साहसिकापरित्यागमात्र प्ररूढो दोषो येन तत्र बधः स्यात्। साहसानभिसन्धायिनोऽपि स्नेहादिनाऽपि तत्सम्भवात् । तस्माद् ये बान्धवाः साहसिनं न निवारयन्ति प्रत्युत साहसफलार्थितया स्वयमपराधयन्तः परं प्रेरयन्ति तेषां तत्तुल्ययोगक्षेमत्वादयं दण्डविधिः ।
अन्यथा धातकाश्चोपघातकाः स्वशरीरेण दण्ड्याः स्युरिति यमवचने स्वशरीरेण दण्डोऽप्यवापराधानुरूपो विवक्षित इति रत्नाकरोयमेव व्याख्यानं विरुध्यते ।
अथ नारदः
अयुक्तं साहसं कृत्वा प्रत्यासत्तिं भजेत यः। ब्रूयात् स्वयं वा सदसि तस्याईविनयः स्मृतः ॥

Page #114

मनुष्यमारणदण्डः ।
'गृहमानस्तु दौःशौल्यात् यदि पापः स जीवति ।
सभ्याश्चास्य प्रदुष्यन्ति तोवो दण्डश्च पात्यते ॥ अत्र प्रत्यासत्तिं विनयकर्तृसान्निध्यं यः कुर्यात्। यो मयेदं साहसं कृतमिति ब्रूयात् स साहसमगृहमानः । तस्यानधिको दण्डः । गहमानस्य त्वधिक इति श्लोकार्थ इति रत्नाकरः। . __ हलायुधस्तु—साहसकार्यमन्यायसाहसं कृत्वा प्रत्यासत्तिं प्रायश्चित्तं यदि भजते स्वयमेव सदसि साहसकर्त्तत्वं निवेद्य दण्डो मे क्रियतामिति वा वदेत् तस्य यथोक्तदण्डादईदण्डः। यस्तु दौःशौल्यं गृहमानस्तस्मादेव जीवति तस्य चेगितादिभिः सभ्याः साहसकारित्वं निश्चित्य तस्य स्वल्पेऽपि साहसे तीव्रो दण्ड इत्यर्थ इत्याह। दयमपि चैतदर्थगत्या युक्तमेव ।
अत्र यः साहसं कारयतीत्यादिवचनानां रत्नाकरे पञ्चविधं साहसमुपक्रम्यावतारणाद् याज्ञवल्क्य-नारदवचनयोः साहसस्यैव श्रवणात् कात्यायनवचने तदश्रुतावपि रत्नाकरता तदुभयमध्यपाठस्वरसात् स्तेयादिधप्येष दण्डो दण्डविशेषश्च द्रष्टव्यः ॥
इति श्रीवर्द्धमानकृतौ दण्डविवेके मनुष्यमारणदण्डपरिच्छेदो
द्वितीयः ॥
१ क ख ग पुस्तकेषु ग्टह्यमाणस्तु ।

Page #115

दण्डविवेकः ।
अथ स्तेयदण्डः। तत्र स्तेयं नाम अनैयायिक परस्वग्रहणमिति स्थितिः। तत्र विशेषमाह मनुः,
स्यात् साहसं त्वन्वयवत् प्रसभं कर्म यत्कृतम् । निरन्वयं भवेत् स्तेयं कृत्वाऽपव्ययते च यत् ॥ अन्वयवत् रक्षिपुरुषसमक्षम्। अपव्ययते अपहते । तेन प्रसभं बलात्कारेण रक्षकमभिभूय यापहारस्तत्र साहसमेव न तु स्तेयम् ।
अगोपनाद् यत्र च्छलेन रक्षिसमक्षकृतोऽप्यपहारो गोप्यते, तदेकं स्तेयं ग्रहणस्यापह्नवात्। यत्र तु रक्षिणोऽन्वय एव नास्ति किन्तु ततोऽपहा-पहारस्तदपरं स्तेयम् । उभयत्र स्तेयमुक्तमपहूव इति कात्यायनसंवादात् ।
तेन प्रथमाऽपहर्ता वस्तुतस्तस्करोऽपि साहसोक्तदण्डप्राप्त्यर्थं साक्षिविशेषदिव्यविशेषपरिग्रहार्थं च साहसिक इत्युच्यते। द्वितीयः प्रकाशतस्करो रक्षिणः प्रकाश्यैवापहारात्। तृतीयोऽप्रकाशतस्करः सुप्त-मत्त-प्रमत्तार्तानामप्रकाशमपेक्ष्यापहारात् । सर्वत्र चाचापहतः सकाशादपहृतं द्रव्यं स्वामिनो दापयित्वा तं तमपराधं लाके कथयित्वा दण्डः कार्य्यः। तथाच वृहस्पतिः,संसर्गलाप्तचिह्नश्च विज्ञाता राजपूरुषैः । प्रदाण्यापहृतं शास्या दमः शास्त्रप्रदेशितैः ॥

Page #116

स्तेयदण्डः ।
इह संसर्गादिकं राजपुरुषाणां ग्रहणनिमित्तं न तु निश्चायकमविनाभावाभावात् । अतएव नारदः,
अन्यहस्तात् परिभ्रष्टमकामादुद्धृतं पथि। चौरेण वा प्रतिक्षिप्तं लाप्तं यत्नात् परोक्षयेत् ॥ तस्माचौरत्वनिश्चयो दृष्टेनादृष्टेन वा प्रमाणेनैवेति स्थितम् । मनुः
तेषां दोषानभिख्याप्य स्खे स्वे कर्माणि तत्त्वतः।
कुव्वौत शासनं राजा सम्यक् सारानुसारतः ॥ येषु पुनः स्तेनत्वमृषिभिरतिदिष्टं तेषां दण्ड एव । उपदेशादतिदेशस्य तदेकार्थत्वात् न तु हृतदानमस्मरणात् । के पुनस्तेतत्र याज्ञवल्क्यः ,
भक्तावकाशाग्न्युदकमन्त्रोपकरणव्ययान् । दत्त्वा चोरस्य हन्तुर्वा जानतो दण्ड उत्तमः ॥ अवकाशो वासस्थानम्। अग्निश्चोरस्य शौतापनोदनाद्यर्थः। उदकं वृषितस्य वृत्यर्थम् । मन्त्रश्चौर्यप्रकारोपदेशः। उपकरणं चौर्यसाधनं शस्त्रादि । व्ययोऽपहत्तुं गच्छतः पाथेयम् । जानत इति वचनात् तस्य चोरत्वं हन्तृत्वं चाज्ञात्वा भक्तादिदाने दोषाभावः।
१ मूले कामादुपगतं भुवि ।
11

Page #117

दण्डविवेकः।
मनुः,
अग्निदान भक्तदांश्चैव तथा शस्त्रावकाशदान् । सन्निधातंश्च मोषस्य हन्याचौरानिवेश्वरः॥ अग्निदान गृहदाहाद्यर्थमिति नारायणः। सन्निधातन् मोषणीयद्रव्यानुकूलसन्निधानकारकानिति रत्नाकरः। मुष्यत इति मोषश्चौरधनं तस्यावस्थापकानिति मनुटौकायां कुल्लकभट्टः।
नारायणस्तु गृहदाहादिकमयं करिष्यतीति ज्ञात्वाऽपि सन्निधातृन् वा तत्तत्स्थानसमौपनेतन् मोषस्य चौरस्य वेत्याह । एतच्च भयाज्ञानविरहे नेयमिति रत्नाकरः । अत्र विष्णुः—हन्यादित्यनुवृत्ती,प्रसह्य तस्कराणामवकाशभक्तदांश्चान्यत्र राजशक्तः।
यदि राजा चौरनिराकरणप्रभविष्णुस्तदा स्वरक्षणाय चौरभक्तादिदानेऽपि न दोष इत्यर्थः । __ हलायुधेन तु आसक्तरिति पठित्वा अन्यत्र राजासक्तेविना राजसम्बन्धात् , तेन यो राजाज्ञयैव चौराणां विश्वासार्थं भक्तादिदानं करोति नासौ बध्य इति व्याख्यातम् ।
इह स्तेन-भक्तदाबादौनां वास्तवं स्तेयं नास्ति। 'तदनुकूलितया तदतिदेशमाश्रित्य तदुक्तदण्डोपदेशः काममस्तु किन्तु दोषतारतम्याद्दण्डतारतम्यमनुरोध्यम्। मनुष्यमारणप्रकरणपरिसमाप्तिनिरुक्तन्यायात् व्यवहारशास्त्रसिद्धान्तात् ।
१ ग तदनुकूलिततया।

Page #118

तेयदण्डः ।
न चेदमुचितं सन्धिच्छेत्तुस्तद्भक्तदातुश्च तुल्यो दण्ड इति। तस्मादिदमपि दण्डगौरवमनुबन्धगौरवादिति नेयम् । अथ नारदः,भक्तावकाशदातारः स्तेनानां ये प्रसर्पताम् ।
शताश्च ये उपेक्षन्ते तेऽपि तद्दोषभागिनः ॥ चौरस्यावग्रहं कत्तुं ये समस्त्यजन्ति तेऽपि चौरा इत्यर्थः । मनुः,
राष्ट्रेषु रक्षाधिकृतान् सामन्तांश्चैव देशितान् ।
अभ्याघातेषु मध्यस्थान् शिष्याचौरानिवेश्वरः ॥ सामन्तान् ग्रामवासिनः समन्तात् समौपस्थितान्। देशितान रक्षार्थमादिष्टान् । अभ्याघातेषु चौरैः क्रियमाणेषु घातेषु मध्यस्थान् उपेक्षकान् । कात्यायनः,
आह्वायका देशकरास्तथा चान्तरदायकाः । समदण्डाः स्मृताः सर्वे ये च प्रच्छादयन्ति तान् ॥ आह्वायकेत्यादौ चौराणामिति शेषः। 'आह्वायकाः प्रेरकाः। अन्तरमवकाशस्थानमिति यावत् ।
सर्वश्चायमतिदेशो मनुष्यमारणेऽपि द्रष्टव्यः। चौरस्य हन्तु र्वेति याज्ञवल्क्यादिभिरुभयोपादानात् । अथ कात्यायनश्चौराणामित्यनुवृत्तौ,केतारश्चैव भाण्डानां प्रतिग्राहिण एव च ।
समदण्डाः स्मृताः सर्वे ये च प्रच्छादयन्ति तान् ॥ भाण्डानां चोरितद्रव्याणाम् ।
१ क पुस्तके अभ्यागतेषु ।

Page #119

C
दण्डविवेकः ।
मनुः,—
atsaaदायिनो हस्तालिप्सेत ब्राह्मणो धनम् ।
याजनाध्यापनेनापि यथा स्तेनस्तथैव सः ॥
दत्तादायिनचोरस्य लिप्सेतेति ग्रहणपरं सन् प्रयोगस्य
निदिध्यासनादिवदार्षत्वेनाविवक्षितत्वात् । धनमिति पर - कौयमिति ज्ञात्वेति शेषः ।
इहापि मनुष्यमारणप्रकरणपरिसमाप्तिनिरुक्तन्यायाद् यथा तथेति श्रवणाच स्तेनद्रव्यकेतुस्तत्परिग्रहीतुच स्तेनत्वातिदेशमाचमेव, वास्तवस्य स्तेयस्याभावात् ।
तदपि तदुक्तदण्डप्राप्त्यर्थमेव प्रकरणात् न तु प्रायचित्ताद्यतिदेशपरम् । अतः स्तेनहस्ताद्वाह्मणस्वमपि सुवर्ण atrar star at महापातकित्वं न भवतीति ध्येयम् ।
यत्तु याज्ञवल्क्यवचनम्, -
trः शङ्का यस्तु स्वमात्मानं न शोधयेत् । दापयित्वा हृतं द्रव्यं चौरदण्डेन दण्डयेत् ॥ इति तत्र न चौरत्वातिदेशः, अपि तु संसर्गादिदर्शनेन चौरतयाऽभियुक्तस्य विचारवैमुख्यं चौरतामेव निश्चाययतौति युक्तं ततो हृतदापनम् ।
sara यत्र निश्चायकस्यान्यथासिद्ध्या क्रमेणापि स निश्चयो भ्रमत्वेनावसौयते तच गृहीतपरां वृत्तिमाह
कात्यायनः, -
चौराहापितं द्रव्यं चौरान्वेषणतत्परैः । उपलब्धे (?) लभेरंस्तद्दिगुणं तच दापयेत् ॥

Page #120

स्तेयदण्डः।
५
निश्चितचौर्यादन्यतो हृतद्रव्ये लब्ध पूर्व गृहीतं द्विगुणं कृत्वा चौरग्राहकसकाशादचौराय दद्यादित्यर्थः । अथ वृहस्पतिः,प्रभुणा विनियुक्तः सन् मृतको विदधाति यः ।
तदर्थमशुभं कर्म खामौ तवापरानयात् ॥ तदर्थं स्वाम्य), अशुभं कर्म चौर्यादि, स्वामौति स्वामिन एव तत्र दोषो न मृत्यस्येत्यर्थः।।
अपरावयादिति दण्डभाग्भवेदिति कल्पतरुः। एतच्च दण्डपारुष्यादिषप्यनुसन्धेयम् । इह दण्डाभावमात्रे तात्पर्य्यम्, पापन्तु भृत्यस्यापि भवत्येवेति मनुष्यमारणपरिच्छेदपरिसमाप्तौ प्रपच्चितम् । भृतकभेदानाह बृहस्पतिरेव,
आयुधौ चोत्तम स्तेषां मध्यमः सौरवाहकः । भारवाहोऽधमः प्रोक्तस्तथैव गृहकर्मकृत् ॥ अथ याज्ञवल्क्यः,देयं चौरहृतं द्रव्यं राज्ञा जानपदाय च ।
अददत् स समाप्नोति किल्विषं तस्य यस्य तत् ॥ जानपदाय स्वदेशवासिने, तस्य यस्य तदिति यदि चौरहस्तादादाय राजा स्वयमुपभुत तदा तस्य चौरस्य तद्रव्यमपहारेण सम्बन्धि जातं तस्य किल्विषमाप्नोतौति मिताक्षराकारः।
१ ग पुस्तके प्रथमस्तेषां । २ क ग पुस्तकहये अददच्च।

Page #121

दण्डविवेकः ।
h
अत्र कात्यायनःचौरैहृतं प्रयत्नेन स्वरूपं प्रतिपादयेत् ।
तदभावे तु मूल्यं स्यादन्यथा किल्विषो नृपः ॥ स्वरूपं यदपहृतं द्रव्यं सैव व्यक्तिः । तथा,
लब्धे च चौरे यदि च मोषस्तस्मान्न लभ्यते। दद्यात्तमथवा चौरं दापयेत्तु यथेष्टतः ॥ मोषो मुषितद्रव्यं स यत्र चौरसकाशन्न लभ्यते तत्र 'मूल्यं वा राजा स्वयं स्वामिने दद्यात् चौरमेव वा तस्मिन् विसृजेत् । इच्छया तु तथा कुर्याद्यथा चौरस्तमस्मै ददातीत्यर्थः।
अथ यत्र चौरोऽपि न लभ्यते तत्रापस्तम्बः,ग्रामेषु नगरेधार्यान् शुचौन सत्यशौलान् प्रजागुप्तये निदध्यात् तेषां पुरुषास्तथागुणा एव स्युः सर्वतो योजनं नगरं तस्करेभ्यो रक्ष्यं क्रोशो ग्रामेभ्यः अत्र यन्मध्येत तैस्तु प्रतिपाद्यम्।
ग्रामनगरयोस्तत्पर्यन्तभूमौ च क्रोशरूपायां योजनरूपायां वा यन्मुषितं तत्तद्रक्षका एव दापयितव्या इत्यर्थः । कात्यायन,गृहेषु मुषितं राजा चौरग्राहांस्तु दापयेत् ।
आरक्षकांस्तु दिक्पालान् यदि चौरो न लभ्यते ॥ चौरग्राहो विशिष्टसार्वत्रिकचौरान्वेषणकर्मणि नियुक्तः। दिक्पाला दिक्ष नियुक्तः स च स्थानपाल इति
१ ग मूल्यद्वारा।
२ घ कोषो।

Page #122

स्तेयदण्डः ।
मिताक्षरा। देशपतिरिति प्रसिद्धो देशपाल इति रत्नाकरः। यत्र ग्रामे विशिष्टरक्षानियुक्तो नास्ति तद्दिषयमिदम् ।
यत्र चौरग्राहो दिक्पाला वा नास्ति । तत्र याज्ञवल्क्यः,
स्वसौम्नि दद्यात् ग्रामस्तु पदं वा यत्र गच्छति ।
पञ्चग्रामौ बहिः कोशाद्दशग्राम्यथवा पुनः ॥ अथवेति वाकारोऽनास्थायां अत्र ग्रामाध्यक्षे सति स एव दद्यात्।
ग्रामान्तेषु हृतं द्रव्यं ग्रामाध्यक्षं प्रदापयेत् । इति कात्यायनसम्बादात्।
तदभावे तु ग्रामो दद्यात् । ग्रामपदञ्चार ग्रामवासिलोकपरं ग्रामः पलायते इतिवत्। एतच्च यदि सौम्नो बहिश्चौरस्य पदं निर्गच्छति तदा बोद्धव्यम् । निर्गते तु तस्मिन् यत्र तत्प्रविष्टं स एव ग्रामस्तदध्यक्षो वा दद्यात्।
अनेकग्राममध्ये क्रोशाहिःप्रदेशे मोषे जाते जनसम्मादिना चौरपदे भग्ने समाहृताः पार्श्वग्रामाः पञ्च वा दश वा न्यूनाधिका वा यथाप्रत्यासन्ना अपहृतद्रव्यं दारित्यर्थः।
एतच्चाज्ञानकर्तृके मनुष्यमारणेऽपि द्रष्टव्यं घातितेऽपहृते दोष इत्युपक्रम्य याज्ञवल्क्येनाभिधानात् ।
१ ग ७ पुस्तकदये यथाप्रत्यासत्यपहृतव्यम् ।

Page #123

दण्डविवेकः।
अथ विष्णुः,चौरापहृतं धनमवाप्य सर्वमेव सर्ववर्णेभ्यो दद्यात् । अनवाप्य स्वकोषादेव दद्यात् ।
सर्वमेवेति न तु निध्यादिवद्भागग्रहणपूर्वकमित्यर्थः । स्वकोषादिति अदाने किल्विषस्मरणादन्यतो दापयितुमशक्तः स्वयमेव राजा दद्यादित्यर्थः । अब वृद्धमनुः,तस्मिंश्चेद्दाप्यमानानां भवेन्मोषे तु संशयः ।
मुषितः शपथान् दाप्यो बन्धुभिर्वा विशोधयेत् ॥ इयत् मुषितमियहा इति संशये निर्णयार्थं मुषितधनस्वामौ शपथं कुर्यात् दृष्टेनैव वा प्रमाणेन बोधयेदित्यर्थः ।
इति स्तेयदण्ड मातृका।
१ ग पुस्तके स्तेयमाटका ।

Page #124

स्तेयदण्डः ।
अथ प्रकाशतस्करेषु बणिक विविधः। एकः क्रयविक्रयोपजीवी आपणिकादिः। अपरो द्रव्यनिर्माणोपजीवी सुवर्णकार-चर्मकारादिः। तत्र विक्रेता विविधः कूटव्यवहारौ कूटकारौ च । तयोः कूटव्यवहारी दिविधः स्थावरो जङ्गम इति सम्भूय चत्वारो बणिक्स्वरूपाः। तेषु कूटव्यवहारिणः स्थावरस्य बणिजो दण्डमाह । याज्ञवल्क्या,मानेन तुलया वापि यो हरेदंशमष्टमम् । दण्डं प्रदाप्यो दिशतं वृद्धौ हानौ च कल्पितम् ॥ मानं प्रस्थद्रोणादि, तुला सुवर्णादितुलनदण्डः । एतच्च प्रतिमानस्याप्युपलक्षणम् ।
तुलामानप्रतिमानैः प्रतिरूपकलक्षितैः । चरन्नलक्षितैर्वापि प्राप्नुयात् पूर्वसाहसम् ॥
इति कात्यायनवचनात् । __तच्च सुवर्णादिमाननिश्चयार्थ राजचिह्नाङ्कितं शिलाशकलादि प्रतिमानेति प्रसिद्धम्। सर्वत्र चाच कूटत्वं विवक्षितं प्रतिरूपकलक्षितैरिति कात्यायनसंवादात् । __ अष्टमांशः परिमातस्य द्रव्यस्य । द्विशतं पणानां हवावित्याद्यपहतद्रव्यस्याष्टमांशापेक्षया यदि वृद्धिदृश्यते यदि वा हानिर्दृश्यते तदा कल्पितं दण्डमपहर्ता दाप्यः । कल्पना च दिशतानुसारेणैव तेनाष्टमादंशादधिकापहारे दिशतादधिको दण्डो न्यूनापहारे न्यून इत्यर्थः ।
१ क ग बणिविकल्पाः ।
12

Page #125

दण्डविवेकः ।
एवञ्चात्र कात्यायनीयं पूर्वसाहसाभिधानं साहसेषु च शवलिखितादौनां न्यूनाधिकसंख्याकथनमपहृतद्रव्यस्याष्टमांशापेक्षया न्यूनाधिकभावमादाय समञ्जसमिति द्रष्टव्यम्।
यत्तु,कूटतुलामानप्रतिमानव्यवहारे शारीरोऽङ्गछेदो वा। इति शङ्खलिखितवचनम्।
तत्र शारीरो मुण्डनरूपः, अङ्गछेदः कर्णाद्यन्यतमछेदः। अत्र कल्पे गौरवागौरवाभ्यां विवल्पव्यवस्थितिरिति रत्नाकरः।
इह च,__ तुलामानविशेषेण लेख्येन गणितेन च ।
इति व्यासोक्तयोर्लेख्यगणितयोरपि 'दोषेऽनुक्तोऽपि दिशतादिरेव दण्डस्तुल्ययोगक्षेमत्वात् ।
एतद्दचनं पठित्वा रत्नाकरादौ याज्ञवल्क्यवचनावतारणाच्च । तथा,
समैश्च विषमं यत्र चरेद्दा मूल्यतोऽपि वा । 'स प्राप्नुयाहमं पूर्वं नरो मध्यममेव वा ॥ इति मनुवचने द्वयोः सकाशात् समं मूल्यं तयोरेकस्योत्कृष्टमन्यस्यापकृष्टं पण्यं वैषम्येण ददानः पूर्वसाहसं दाप्यः। समे द्रव्ये क्रेतव्ये क्वचिदधिकं मूल्यं वैषम्येण गृह्णन् मध्यमसाहसं दाप्य इत्यर्थः। इति रत्नाकरः।
१ ग अल्पदोषः।
२ क ग पुस्तकदथे संप्राप्नयात् ।

Page #126

स्तेयदण्डः।
विनिमयप्रवृत्तयोः क्रयप्रहत्तयोर्वा हयोरेकतरस्यार्थित्वं ज्ञात्वाऽल्पमूल्येन बहुमूल्यं परिवर्तयन्नल्पमूल्ये विक्रेये बहुमूल्यं गृह्णन् पूर्वसाहसं मध्यमसाहसं वा धनापेक्षया दाप्य इत्यर्थः। इति हलायुधः।
अब पूर्वव्याख्याने पूर्वमध्यमसाहसयोर्या विषमव्यवस्था श्रूयते। साऽपहृतद्रव्य-न्यूनाधिकभावमादाय समर्थनीया अन्यथा अदृष्टार्थत्वापातात् ।
अनुबन्धविशेषापेक्षया प्रथममध्यमसाहसविकल्प इति मनुटौकायां कुल्लूकभट्टः। नारायणस्तु,
समैस्तु ऋजुशौलैर्विषमं चरेत् वक्र व्यवहरेत् । मूल्यतो विषमं चरेदधिकं गृह्णीयात् । तेन पूर्वत्र पूर्व साहसमुत्तरच मध्यममित्याह। मनुः,
अबोजविक्रयौ यस्तु बौजोकोष्टा तथैव च । मर्यादाभेदकश्चैव विकृतं प्राप्नुयाद्दधम् ॥ अबीजं बौजतया यो विक्रौणौते सोऽबोजविक्रयौ क्षेत्रादावुप्तं बीजमन्यत्र नयति स बीजोत्क्रोष्टा' इति हलायुधः। उप्तबीजमुत्खननेन यो हरति तथेति रत्नाकरः।
अबौजमेव कतिचिदत्कृष्टक्षेत्रक्षेपणेन पूर्वमिदं सोत्कष्टमिति कृत्वा यो विक्रौणोते स तथेति कुल्लकभट्ठः । बौजकाले तस्य महार्घतार्थमुत्कर्षकारौति नारायणः ।
१ घ पुस्तके बीजोत्क्रुष्ठा।

Page #127

१२
दण्डविवेकः ।
अनयोर्नासा-कर-चरण-कर्णादिछेदरूपो विकृतौ घात इत्यर्थः। यश्च परोप्तं क्षेत्रं बलेन वहति स बीजोत्क्रोष्टेति मिश्राः। याज्ञवल्क्यः
सम्भय बणिजां पण्यमनश्रृणावरुन्धताम् । विक्रोणतां वाऽभिहितो दण्ड उत्तमसाहसः ॥ अनघेणानुचितमूल्येन अवरुन्धतां विकोणताम् । मनुः,
राज्ञः प्रख्यातभाण्डानि प्रतिषितानि यानि च । तानि निर्हरतो लाभात् सर्वहारं हरेन्नृपः ॥ यान्यतिशयेन राजोपभोगयोग्यत्वेन प्रसिद्धानि करि'तुरगादौनि मणिमुक्तादौनि च ।
अत्र मनुटौकायां स्वदेशोद्भवानौति विशेषितम्। तथा यानि दर्लभाणि धान्यादौनि नैतान्यन्यत्र देशे विक्रेतव्यानौति राज्ञा प्रतिषिड्वानि तान्यन्यत्र देशे लाभात् विक्रौणानेन बणिजा यत्किञ्चिद्भाण्डेनार्जितं तत्तत्सर्व राजा हरेदित्यर्थः। अत्र याज्ञवल्क्यः ,
व्यासिद्धं राजयोग्यञ्च विक्रौतं राजगामि तत् । मूल्यदाननिरपेक्षं राजा हरेदित्यर्थः । शारीरोऽङ्गच्छेदो वा दण्ड इत्यनुवृत्तौ । शङ्खलिखितौ,
प्रतिषिद्धभाण्डनिर्हारे।
--
-
-
-
-
-
१ ख घ करिवरादीनि ।

Page #128

स्तेयदण्डः ।
६३
निर्हारे विक्रये। अत्र नाशितभाण्डमूल्यो यदि बणिक तदैवमित्यविरोधः।
एवञ्च राजयोग्यमपि विक्रौय यदि मूल्यदानाशक्तः स्यात्तदाऽयमेव दण्डो न्यायसाम्यादिति रत्नाकरः।
अथ कूटव्यवहारिणो जङ्गमस्य बणिजो दण्डमाहतुमनुनारदौ,
शुल्कस्थानं परिहरनकाले क्रयविक्रयौ । मिथ्यावादौ च संख्याने दाप्योऽष्टगुणमत्ययम् ॥ शुल्क क्रयविक्रयादौ राजग्राह्यं तस्य स्थानं राजव्यवस्थापितं नदीनगरपर्वताद्यधिकरणं यदि तदुत्पथगमनेन परिहरन् बणिगकाले निशादौ क्रय विक्रयं वा। संख्याने परिमाणे वस्तुनो मिथ्यावादी भवति, शुल्कखण्डनार्थमल्यसंख्या वक्तौति यावत्तदा क्रौतविक्रौतमूल्यादष्टगुणमित्ययं दण्डो दाप्य इति रत्नाकरः। शुल्कस्योपस्थितत्वात्तदपेक्षयैवाष्टगुणत्वमिति प्रतिभाति व्याख्यातञ्च सर्वज्ञेन। अत्ययं राज्ञो यदचितं शुल्कमिति । विष्णुः,
शुल्कस्थानमनाक्रामन् सापहारमाप्नुयात् । अनाकामनप्रविशन् परिहरन्निति यावत् । सर्वस्वापहारं सर्वस्वापहरणं एतच वारंवारं शुल्कस्थानपरौहारविषयमतो न विरोधः ।
१ क ख इत्याविरोधः।

Page #129

दण्डविवेकः।
स्वयं शुक्लस्थानप्रविष्टस्य जङ्गमस्य स्थावरस्य च विक्रेतुः कियद्देयमित्यत्र । विष्णुः,
'स्वदेशपण्याच्छुल्कांशं दशममादद्यात् । परदेशपण्याच्च विंशतितमम्। __ स्वदेशपण्ये बणिजामुत्पन्नलाभ दशमांशं राजा गृहौयात् परदेशपण्य उत्पन्नलाभे विंशतितममित्यर्थः ।
अचाशुनाशिनि द्रव्यविशेषे विशेषमाह गौतमः,राज्ञ इत्यनुवृत्ती,
मूलपुष्पौषधमधुमांसतणेन्धनानां षष्टिः क्षणधर्मित्वात्तेषु नित्ययुक्तः स्यात् ।
षष्टिः षष्टितमभागं, तेषु मूलादिषु, क्षणधर्मित्वात् क्षणविनाशधर्मित्वात्, नित्ययुक्तो नित्यावहितो यतः स्यादित्यर्थः इति हलायुधः। एवमेव रत्नाकरः। कामधेनौ तु तद्दणधर्मत्वादिति स्पष्टमेव पठितम् । मिश्रस्तु षष्ठ इति पठित्वा षष्ठांशो राजग्राह्य इति व्याख्यातम् ।
सामुद्रिकेषु पण्येषु सारोवारपूर्वकं शूल्कग्रहणमित्याह बौधायनः,
सामुद्रः शुल्को वरं रूपमुद्धृत्य दशपलं शतमन्येषामपि सारानुरूप्येणानुपहत्य ध प्रकल्पयेत् ।
सामुद्रः समुद्रादागतपण्यगोचरः, तत्र पण्येषु वरं मुक्ताफलादिकं गृहीत्वा शतपणमूल्ये दशपणं गलौयादन्येषामपि लाभभूयस्त्वप्रयोजक-देशान्तरागतानां सारानुसारेण श्रेष्ठं
१ क ख स्वदेशपण्यानां शुल्कादशं ।

Page #130

स्तेथदण्डः ।
६५
वस्तु गृहीत्वा धर्मादनपेतं शुल्कं कल्पयेदित्यर्थः। अनुपहत्येत्यनेन बणिजो द्रव्योपघातो न कार्य इत्युक्तम् । इलायुधेनापहत्येति पठित्वा उद्धृत्येति व्याख्यातम् ॥ अथ शुल्कापवादमाह । वसिष्ठः,
शुल्क चापि मानवं श्लोकमुदाहरन्ति । न भिन्नकार्षापणमस्ति शुल्क न शिल्पिवित्ते न शिशौ न दूते । न भैश्यसन्धे न कृतावशेषे
न श्रोत्रिये प्रव्रजिते न यज्ञे ॥ भिन्नो न्यूनः कार्षापणो मूल्यं यस्य तद्भिन्नकार्षापणं तनिमित्तः शुल्कोऽपि भिन्नकार्षापणः। तेन कार्षापणादळक यस्य मूल्यं तच वस्तुनि शुल्को न ग्राह्य इत्यर्थः । भिन्नशब्दो मूल्यपरस्तेन कार्षापणमूल्यमिति हलायुधः ।
वस्तुतस्तु,
यथोक्तं शुल्कं यदि भिन्नकार्षापणं भवति तदा न ग्राह्यमिति ऋजुरेवार्थः, प्रथमानिर्देशस्य स्वरसात् यथाव्याख्यातार्थपक्षे विक्रयपरतायामन्यत्र सप्तमौदर्शनादिति प्रतिभाति ।
न शिल्पिवित्ते शिल्पिना शिल्यात् प्राप्ते वित्ते, शिशौ विक्रय्यगवादिवत्सादौ । दूते दूतवस्तुनि उपहारार्थं तेन नौयमाने पूज्यतया लब्धे वा, कतावशेषे सुखितस्य बणिजः शेषे वस्तुनि, यज्ञे यज्ञार्थमानौयमाने द्रव्ये ।
१ शिल्पकृत्तौ इति बह्वादाभिमतः पाठः ।

Page #131

दण्डविवेकः।
अब हलायुधः,शिशुशिल्पदूतेभ्यो बणिजकेभ्यः क्वचिदपि शुल्कं न ग्राह्यमित्याह।
शङ्खलिखितेनोक्तम्,स्कन्धवाह्येषशुल्को नगरवासिनां विप्रेतराणामपि । स्कन्धवाह्येषु स्कन्धवाहनयोग्येषु अल्पतरमूल्येष्ठिति शेषः। अशुल्कः शुल्कादानम् । ब्राह्मणस्येत्यनुवृत्तौ नारदः,
नदोषवेतनस्तारः पूर्वमुत्तारणन्तथा । पण्येष्वशुल्कदानञ्च न चेद्दाणिज्यमस्य तत् ॥ पण्येषु क्रय्येषु । क्वचित् तरेधिति पाठः। तत्र तरेषु पारं प्रापणीयेषु वस्त्रादिष्ठित्यर्थः। अशुल्कदानं राजग्राह्यादानम्।
अथ कूटकारिणो बणिजो दण्डमाह । याज्ञवल्क्यः ,
तुलाशासनमानानां कूटकृन्नाणकस्य च । रभिश्च व्यवह" यः स दाप्यो दण्डमुत्तमम् ॥ तुला पूर्वमुक्ता शासनं राजनिवद्धं चिह्नितमुद्रा नाणकः। कार्षापणशतमानकटकादिः। मुद्रा चिह्नितः सुवर्णादिः। निष्कादिरिति मिताक्षरा।
य एतेषां कूटकृत् तद्देशप्रसिद्धपरिमाणादूनाधिकपरिमाणकृत् , अव्यवहारिकताम्रादिगर्भतत्कारी वा यश्चैतैः

Page #132

स्तेयदण्डः ।
कूटतया ज्ञातैः परकृतैरपि व्यवहरति तावुत्तमसाहसं
दण्ड्यावित्यर्थः ।
पूर्व्वं कूटव्यवहारे यदुक्तं तस्यैवायं पक्षप्राप्तानुवादः ।
अत्र मनुः,
तुलामानं प्रतौमानं सर्व्वं तत् स्यात् सुरक्षितम् । षट्सु षट्सु च मासेषु पुनरेव परौक्षयेत् ॥ तुलादीनां कूटत्वशङ्कया षट्सु षट्सु मासेष्ठतौतेषु परीक्षणं कार्य्यमित्यर्थः ।
तच्चालुब्धसाधुपुरुषद्वारकमित्याहतुः -- शङ्खलिखितौ,तुला मानप्रतौमानव्यवहारार्घस्थापनं देशद्रव्यानुरूपं प्रत्ययितपुरुषाधिष्ठितम् ।
याज्ञवल्क्यः,
अकूटे कूटकं ब्रूते कुटे यश्चाप्यकूटकम् । स नाणकपरीक्षौ तु दाप्य उत्तमसाहसम् ॥ इदमाशयापराधे तद्यतिरेके तूत्तमादल्यमर्हतौत्याहुरिति रत्नाकरः ।
13
बजे
यद्यप्याशयापराधाभावे' दण्डाभाव एव उचित - स्तथापि परौक्षणासमर्थस्य तच प्रवृत्तिरेव दोष इत्यभिसन्धाय दण्डाभिधानमिति प्रतिभाति ।
याज्ञवल्क्यः,
सम्भूय कुर्वतां सर्व्वं सावाधं कारुशिल्पिनाम् । अर्धस्य हानिं च साहस्रो दण्ड उच्यते ॥
१ ग का शेषापराधाभावे |
२ मूले अर्धमिति पाठः ।

Page #133

दण्डविवेकः ।
__ कारवोऽच प्रतिमाघटकादयः। रजकादय इति मिताक्षराकारः। तेषां सावाधमिति पौड़ाकरमधैं कर्ममूल्यम् ये लाभलाभात् कुर्वन्ति ये वा राजस्थापितमूल्यस्य हासं दृविञ्च समय कुर्वते तेषां सहस्रपणात्मको दण्ड इत्यर्थः। तब राज्ञो मूल्यव्यवस्थापनकालमाह मनुः,पञ्चरात्रे पञ्चरात्रे पक्षे पक्षेऽथवा गते ।
कुव्वौत चैषां प्रत्यक्षमर्घसंस्थापनं नृपः ॥ यव्यं चिरेण निष्कामति तत्र पाक्षिक परीक्षणमन्यत्र पाञ्चराषिकमित्यौत्सर्गिको व्यवस्था ।
अस्थिरार्घाणां प्रतिपञ्चराचं स्थिरप्रायार्घाणां प्रतिपक्षमिति मनुटौका।
प्रत्यक्षमिति अवकाशपक्षे स्वयमेवैतद्राज्ञा परीक्षणीयमन्यथा तु प्रत्ययितपुरुषहारैव। तत्र शङ्खलिखितवचनं लिखितमधस्तात्। परीक्षाप्रकारमाह स एव,
आगमं निर्गमं स्थानं तथा वृद्धि-क्षयावुभौ। विचार्य सर्वशस्यानां कारयेत् क्रयविक्रयौ ॥ शस्यपदमुपलक्षणमाद्यर्थं वा बहुवचनं कड़ारा इतिवत् । तेन पञ्चविधपण्यपरिग्रहः । तत्र नारदः,क्रयविक्रयधर्येषु सब्ब तत्पण्यमुच्यते । गणिमं तुलिमं मेयं क्रियया रूपतः श्रिया ॥
१ क अर्घार्थम् ।

Page #134

स्तेयदण्ड्ः ।
गणिमं पूगादि । कपर्दकादौति हलायुधः । तुलिमं सुवर्णादि । मेयं धान्यादि । क्रियया वाहदोहादिक्रिययोपलक्षितमश्वमहिष्यादि । रूपतः क्रौयमाणं पण्याङ्गनादि । चित्रं वस्त्रादीति हलायुधः । श्रिया दौत्या मुक्तादि ।
१
आगमो देशान्तरौयस्य विक्रय्यवस्तुनो दूरादूर सुगमदुर्गमदेशवर्त्तिनः स्वदेशप्रवेशः । निर्गमः स्वदेशौयपण्यस्य तादृशपरदेशगमनम् । स्थानं चिरमचिरं वा कालमेतस्मिन कौते इयान् भक्ष्यादि व्ययो वृत्त इत्यवस्थानम् ।
वृद्धिरिदानमेतस्मिन् विक्रयमाणे एतावान् लाभो भवति क्षयो वा सतावतो हानिरिति सव्र्व्वमिदं परामृष्य यथा क्रेतुर्विक्रेतुर्वा अनुचिते लाभहानी न भवतस्तथा राजा क्रयविक्रयौ कारयेदित्यर्थः ।
च विक्रेतुरुचितं लाभमाह याज्ञवल्क्यः,
स्वदेशपण्ये तु शतं बणिक् गृह्णौत पञ्चकम् । दशकं पारदेश्ये तु यः सद्यः क्रयविक्रयौ ॥
१९ ख ग घ पुस्तकत्रये पण्यमङ्गनादि । ३ घ पुस्तके [
यः स्वदेशोद्भवमेव पण्यं तस्मिन्नेव दिने क्रीत्वा ग्रामान्तरादानौयानयनदिन एव विक्रीणीते [ स पणशतमुल्ये पणपञ्चकम् । विदेशपण्यं क्रौत्वा तस्मिन्नेव दिने विक्रीणौते] स पणशतमूल्ये पणदशकं गृह्णीयात् न ततोऽधिकं दण्डापादकत्वात् । सद्य इत्यभिधानात् विलम्ब्य विक्रये नायं नियम इत्यर्थः ।
] चिन्हितांशः पतितः ।
££
२ क भक्तादिव्ययः ।

Page #135

दण्डविवेकः।
याज्ञवल्क्यः,
राज्ञा संस्थाप्यते योऽर्घः प्रत्यहं तेन विक्रयः । अत्र विशेषमाह राज्ञ इत्यनुवृत्तौ गौतमः,
पण्यं बणिभिरर्धापचये न देयम् । अर्घायचये मूल्यापचये तत्र पण्यमप्रयच्छन्नपि बणिक न दण्ड्य इति तात्पर्य्यम् । वृहस्पतिः,
प्रछन्नदोषव्यामिश्रं पुनः संस्कृतविक्रयो। पण्यं च द्विगुणं दाप्यो बणिक् दण्डं च तत्समम् ॥ प्रछन्नदोषव्यामिश्रमनभिमतद्रव्येण मिश्रितं पुनः संस्कृतं पुरातनमेव सम्भावनादिना' नवौकृतम् । याज्ञवल्क्यः ,
मृताङ्गलग्नविक्रेतुर्दण्डो मध्यमसाहसः । मृताङ्गलग्नं वस्त्रादि येन तेन म्रियते येन वा मृतो भूष्यते तदल्पमूल्यमपि तव्यमप्रकाश्य विक्रेतुर्मध्यमसाहसो दण्ड इत्यर्थः। तथा,
भेषज-स्नेह-लवण-गन्ध-धान्य-गुड़ादिषु । पण्येषु होनं क्षिपतः पणा दण्डस्तु षोड़श ॥ आदिपदेन हिङ्गुमरौचादयो गृह्यन्ते। हौनमपद्रव्यं तदेतविक्रेतव्यद्रव्ये प्रक्षेपमात्र बोडव्यम्। बृहस्पतिवचने दिगुणं पण्यदानं बणिग्दण्डच्च तादृशे विक्रीते सतीत्यविरोधः । इति रत्नाकरः।
१ ख पुस्तके शानादिना । ध पुस्तके सम्भारणादिना ।

Page #136

स्तयदण्डः ।
अचाऽपद्रव्यप्रक्षेपस्य विक्रयपर्यन्ततायां दोषत्वमन्यथाऽदृष्टार्थत्वाभिपातः। अभिसन्धिमावस्यापि दण्डप्रयोजकत्वकल्पनायामतिप्रसङ्गश्च स्यात्, अतो वचनमिदमल्पव्यामिश्रणपरं श्रुतभेषजादिमात्रविषयं वा। तस्य कस्यचित् स्वरूपेणैवाल्पत्वात् क्वचिदपकर्षस्याल्पस्यैव समवायादिति प्रतिभाति ।
अथ पण्यनिर्माणोपजीविनो दण्डमाह । बृहस्पतिः,
अल्पमूल्यन्तु संस्कृत्य नयन्ति बहुमूल्यताम् ।
स्त्री-बालकान् वञ्चयन्ति दण्ड्यास्तेऽर्थानुसारतः ॥ 'तथा,
हेममुक्ताप्रवालाद्यं कुर्वते कृत्रिमं तु ये। केचे मूल्यं प्रदाप्यास्ते राज्ञे च द्विगुणं दमम् ॥ द्विगुणं विक्रीत-तादृक्द्रव्यमूल्यापेक्षया। दण्ड उत्तमसाहस इत्यनुवृत्तौ विष्णुः,
प्रतिरूपविक्रायकस्य च । प्रतिरूपं कृत्रिममुक्तादि। अब कृत्रिमद्रव्यस्य लघुगुरुभावेन मूल्यतारतम्यादनयोर्व्यवस्था द्रष्टव्या । अथ रत्नाकरे मनुः,
सवकण्टकपापिष्ठं हेमकारन्तु पार्थिवः । प्रवर्त्तमानमन्याये छेदयेल्लवशः शुरैः ॥
१ ग पुस्तके तथेत्यारभ्य हेमेति वचनं पतितं ।

Page #137

१०२
दण्डविवेकः ।
कण्टकः प्रकाशतस्करः। लवश इति शरीरमांसं खण्डखण्डमुत्कर्त्तयेदित्यर्थः। दण्डस्यातिमहत्त्वादभ्यासविषयमेतदित्याहुः। देवब्राह्मणराजसुवर्णविषयमिति मिताक्षरा। तथा तचैव याज्ञवल्क्यः,कूटसुवर्णव्यवहारौ विमांसस्य च विक्रयो ।
यङ्गहौनास्तु कर्त्तव्या शास्याश्चोत्तमसाहसम् ॥ विभिर्नासाकर्णकरैरिति हलायुधादयः। कूटसुवर्णव्यवहारौ रसवेधाद्यापादितवर्णोत्कर्षादिना सुवर्णव्यवहारकारौत्युक्तम् । विमांसविक्रयौ श्वादिमांसानां हरिणादिमांसत्वेन विक्रेता प्रतिभाति ।
पूर्वावाक्ये हेमकारमिति लिङ्गादन्यायेन हेमविक्रय एव गम्यते मिताक्षरासम्बादात् । स च दण्डगौरवश्रवणात् रजतमिश्रणादिविलक्षणः कूटकरणादिरूप एवावसीयते । छेदयेल्लवश इति श्रवणादङ्गानां छेदो गम्यते । तत्र क्षुरैरिति खड्गादिविलक्षणकरणश्रवणादङ्गानां लघुत्वं प्रतीयते।
एवं मनुवचनं याज्ञवल्क्यवचनेन सममेकविषयमेव कल्पनालाघवात् । तेन कूटसुवर्णकारिणोऽवयवत्रयछेदः शारीरो दण्ड उत्तमसाहसाख्यश्चार्थ इति दण्डसमुदायो वाक्यसमुदायार्थः । याज्ञवल्क्यः,
मृचर्म-मणि-सूत्रायः-काष्ठ-पाषाण-वाससाम् । अजातौ जातिकरणे विक्रौयाऽष्टगुणो दमः॥
१ ग अङ्गहीनास्त।

Page #138

स्तेय दण्डः ।
1
अजातावल्पमूल्यकजातौये बहुमूल्यजातीयताभ्रमहेतुसादृश्यकरणे । तेन योऽल्पमूल्यं द्रव्यं बहुमूल्यद्रव्यभ्रमविषयं कृत्वा मूल्येन विक्रौणौते तस्य तद्विक्रयलभ्यादष्टगुणो' दम इति वाक्यार्थः ।
सादृश्यकरणं यथा कृष्णायां मृदि कस्तूरिकामोदसच्चारेण करिकेति । मार्जारचर्म्मणि वर्णोत्कर्षापादनेन व्याघ्रचर्मेति । स्फटिके लौहित्याचरणेन पद्मराग इति । कार्पासिके स्वत्रे गुणोत्कर्षाधानेन पट्टसूत्रमिति । काष्र्णायसे वर्णोत्कर्षाधानेन रजतमिति । विल्वकाष्ठे चन्दनामोदसञ्चारेण चन्दनमिति । कक्कोले त्वगाख्ये लवङ्गमिति कार्पासिके वाससि गुणाधानेन कौशेयमित्यादि ।
तथा, -
समुद्गपरिवर्त्तं च सारभाण्डञ्च कृत्रिमम् ।
धानं विक्रयं वापि नयतो दण्डकल्पना ॥
१०३
मुहं पिधानं तेन सह वर्त्तते समुहं सम्पुटं करण्डकमित्यनर्थान्तरं कृत्वेति पूर्व्वा शेषः । तेन सुवर्णादिपूर्णसम्पुटपरिवर्त्तं कृत्वा आधानं धारणं नयतः सारभाण्डं कस्तूरिकादिकचिमं कृत्वा विक्रयञ्च नयतो दण्डं कल्पयेदित्यर्थः ।
कल्पनामाह
- स एव, -
भिन्ने पणे तु पञ्चाशत् पणे तु शतमुच्यते । द्विपणे द्दिशतो दण्डो मूल्यडौ च दृद्धिमान् ॥
१ घ ङ पुस्तकदये तक्रियणे स्यादष्टगुणः ।

Page #139

१०४
दण्ड़विवेकः ।
भिन्नो न्यूनः तेन पणन्यूनमूल्ये वस्तुनि तथा कुर्व्वतः पञ्चाशत् पणः । पणमूल्ये शतं पणाः, द्विपणमूल्ये शतद्दयं पणो दण्डः, शताधिकमूल्ये त्वनेनैव क्रमेण दण्डeffectर्थः ।
मनुः,
अत्र च स्वस्तिकरुचकादिपानपात्रादि वा घटयितुं समर्पितस्य सुवर्णादेरेकदेशमपहृत्य दहनध्यापनावर्त्तनाद्युपक्षौणतया तदपहारं गोपयतः सुवर्णकारादेरपहृतद्रव्यानुसारेण दण्डः प्राप्तः । तत्रोपक्षयः तत्तद्द्रव्यनियमेन नारदादिभिरुक्तोऽपि नेह परिगृहीतः । व्यवहारिकस्य तस्यैव व्यवहाराङ्गत्वात् । अतएव तन्तुवायोर्णवायविषयविशेषेो मन्वादिभिरुक्तोऽपि नाचोक्तः ।
अथ भिषजो दण्डमाह ।
अज्ञातौषधिमन्त्रस्तु यश्च व्याधेरतत्त्ववित् । रोगिभ्योऽर्थं समादत्ते स दण्ड्यचौरवद्भिषक् ॥ अत्र रोगिविशेषे दण्डविशेषव्यवस्थामाह । याज्ञवल्क्यः,—
भिषमिथ्या चरन्द्याप्यस्तिर्य्यक्षु प्रथमं दमम् । मानुषे मध्यमं राजमानुषे तुत्तमं तथा ॥
अच तिर्य्यगादिषु मूल्यविशेषेण राजप्रत्यासत्तिविशेषेण च दण्डानां गुरुलघुभावश्च कल्पनीय इति मिताक्षरा ।
१ ६ पुस्तके दमम् ।

Page #140

स्तेयदण्डः ।
१०५
यथा विष्णः,
उत्तमं साहसं दण्ड्यो भिषमिथ्या चरन्नुत्तमेषु । मध्यमेषु मध्यमम् । तिर्यक्षु प्रथमम् ।
सर्वमिदं रोगिणो मरणाभावे। तत्र दण्डाधिक्यादिति चिकित्सकानां सर्वेषामित्यादौ नारायणः । अथ विस्रब्धवञ्चकानां तथा सभ्यानांअन्यायवादिनां तथोत्कोचादायिनां दण्डः । तत्र व्यासः,
अनिच्छन्तमभूमिज्ञं संयोज्य व्यसने नरम् । अपकर्षन्ति तद्रव्यं वेश्या-कितव-शिल्पिनः ॥ अनिच्छन्तं प्रवृत्त्यनुन्मुखम् । अभूमिनं का-कार्यविवेकशून्यम् । एतेनैतेषां विसब्धवञ्चकत्वमुक्तं भवति । अत्र वृहस्पतिः,
अन्यायवादिनः सभ्यास्तथैवोत्कोचजीविनः। विसब्धवञ्चकाश्चैव निवास्याः सर्व एव ते ॥ सभ्याः पार्षदाः। अर्थालाभेनान्यायवादिनः। विस्तब्धवञ्चकाः सम्यनिर्णयानुकूलवञ्चनव्यतिरिक्तवञ्चनकर्तारः। उत्कोचादायिनो द्विविधाः-उत्कोचग्राहिणस्तदाजौविनश्च। तत्र प्रथममाह व्यासः,न्यायस्थानेष्वधिकता गृहीत्वाऽर्थं विनिर्णयम् । कुर्वन्त्युत्कोचकास्ते तु राजद्रव्यविनाशकाः ॥ तथा सभ्योत्कोचकवञ्चका इति मनुवचने रत्नाकरः,
उत्कोचकाः कार्याधिकृताः सन्त उत्कोचग्राहिणः । तत्र ते प्रकृते उत्कोचाजीवित्वेनोक्ताः।
14

Page #141

१०६
दण्डविवेकः ।
तदाजौविनान्तु दण्डमाह विष्णः,कूटसाक्षिनां सर्वस्वापहारः कार्य उत्कोचजीविनां सभ्यानाञ्च ।
मनुः,
ये नियुक्तास्तु कार्येषु हन्युः कार्याणि कार्य्यिणाम्।
धनोमणा पच्यमाना निस्वांस्तान् कारयेन्नृपः ॥ व्यवहारदर्शनादिकार्येषु नियुक्ता उत्कोचधनतेजसा विकारं भजन्तोऽर्थ्यादौनां कार्याणि ये नाशयन्ति तान् गृहौतसर्वस्वान् कुर्यात् । अत्र हन्युरुत्कोचग्रहणेन जितमप्यजितं कुर्युरिति नारायणः । याज्ञवल्क्यः,उत्कोचजौविनो द्रव्यहीनान् कृत्वा विवासयेत् । द्रव्यहोनान् कृत्वेति सर्वस्वं गृहीत्वेत्यर्थः। अत्रानुबन्धगौरवागौरवाभ्यां व्यवस्था।
अथ कूटमध्यस्थसाक्षिणो दण्डमाह। बृहस्पतिः,मध्यस्था वञ्चयन्त्येकं स्नेहलाभादिना तथा ।
साक्षिणश्चान्यथा ब्रूयुर्दाप्यास्ते दिगुणन्दमम् ॥ दिगुणं यावन्ति वञ्चयन्ति तद्विगुणं मध्यस्थोऽत्र वस्तुमूल्यव्यवस्थापकः कूटमूल्यव्यवस्थापनेनार्थहरो विवक्षितः । सभ्यस्य व्यासेन निर्वासनाभिधानात्। कूटसाक्षिणां सकदुत्कोचग्रहणविषयमिदम् ।

Page #142

स्तेयदण्डः ।
तदुपजीविने त्वाह विष्णःकूटसाक्षिणां सर्वस्वापहार उत्कोचजीविनां सभ्यानाञ्च।
यत्र तूत्कोचग्रहणन्नास्ति किन्तु लिप्सादिनाऽन्यथाभिधानं तब साक्षिणो दण्डविशेषः प्रकीर्णकप्रकरणे दर्शितः।
__ अथ द्यूतकारदण्डः। तत्र द्यूतं द्विविधमित्याह । मनुः,. अप्राणिभिर्यत् क्रियते लाके तत् द्यूतमुच्यते ।
प्राणिभिः क्रियमाणस्तु स विज्ञेयः समाह्वयः ॥ पणपूर्विका क्रौड़ा देवनं सा चेदप्राणिभिः क्रियते तदा द्यूतमित्युच्यते । यदि पारावतकुक्कटादिभिर्मनुष्य'मेषादिभिर्वा तदा तेषामपि स्पर्दासम्भवात् समाह्वय इति । तदेतत् राज्ञाऽपि कार्यवशात् प्रवर्तनौयमित्याह । याज्ञवल्क्यः,
द्यूतमेकमुखं कायं तस्करज्ञानकारणात् । एकं मुखं प्रधानं यत्र तत्तथा, तस्क रेति प्रायश्चौ-- जितधना एव कितवा भवन्ति अतश्चौरविज्ञानार्थमेकं मुखं सभिकलक्षणं राजा कुर्यादित्यर्थः। तत्र सभा कितवनिवासार्था यस्यात्यसौ सभिकः। कल्पिताक्षादिनिखिलकौड़ोपकरणस्तदपचितद्रव्योपजीवी सभापतिरुच्यते तस्य कर्त्तव्यमाह।
स सम्यक् पालितो दद्यात् राज्ञे भागं यथावतम् । जितमुद्राहयेज्जै।' दद्यात् सत्यं वचः क्षमौ ॥ १ ग पुस्तके मल्ल-|
२ ख यथाश्रतम् ।
३ ख जेत्र

Page #143

दण्डविवेकः।
स सभिकः पालितो राज्ञा रक्षितः पराजितादद्धृत्य जितमर्थ जयिने दद्यात् । क्षमी भूत्वा सत्यञ्च वचो विश्वासार्थ द्यूतकारिणां दद्यादित्यर्थः ।
अथात्र कूटव्यवहारिणो दण्डमाह । वृहस्पतिः,कटाक्षदेविनः क्षुद्रा' राजभागहराश्च ये। गणनावञ्चकाश्चैव दण्ड्यास्ते कितवाः स्मृताः ॥ अचाक्षदेवनेन मेषादिदेवनमपि लक्ष्यते तुल्ययोगक्षेमत्वात् । द्यूतमुक्ता
एष एव विधिदृष्टः प्राणिद्यूतसमाह्वयेः। इति याज्ञवल्क्यदर्शनात्। अतएव सामान्यमाश्रित्य वृहस्पतिनैवोक्तम् । गूढः प्रकाशः कर्त्तव्यो निळस्याः कूटदेविनः ।
इति। विष्णुः,कूटाक्षदेविनां करच्छेदः, उपधिदेविनां सन्दंशच्छेदः ॥ सन्दंशस्तजन्यङ्गुष्ठौ, एतच्चापराधातिशये द्रष्टव्यम् । एवञ्च,
राज्ञा सचिहं निळस्याः कूटाक्षोपधि देविनः । इत्यत्र विष्णुवचने चिहूं करसन्दंशछेदात्मकमेव एकमूलकत्वानुरोधादिति रत्नाकरः।
१ ७ पुस्तके पापाः। २ क ख पुस्तकदये माषादि । ३ ग कूटाक्षोपाधि ।

Page #144

स्तेयदण्डः।
१०६
कूटैरक्षादिभिरुपाधिना च वञ्चनहेतुमणिमन्त्रमहौपधादिना ये दौव्यन्ति तान् श्वपदादिनाऽङ्कयित्वा निर्वासयेदिति मिताक्षराकारः।
निर्वासनञ्च राष्ट्रात्, अनुपात्तविशेषे निर्लासने सर्वत्र देशस्यैवोपादान'दर्शनात् द्यूतमण्डलाहा तत् । तथाच नारदः,कटाक्षदेविनः पापान्निहरेत् द्यूतमण्डलात् ।
कण्ठेऽक्षमालामासज्य स ह्येषां विनयः स्मृतः ॥ मिताक्षरायान्तु,निर्वासने नारदेन विशेष उक्त इत्युक्त्वा वचनमिदमवतारितम् । निर्हरेत् द्यूतमण्डलादित्यत्र राजा राष्ट्रात विवासयेदिति च पठितम् ।
अचाप्यपराधगौरवलाघवाभ्यां व्यवस्थेति प्रतिभाति । एवञ्च, कितवान् कुशौलवान केरान् क्षिप्रं निर्बासयेत् पुरात्। एते राष्ट्रे वर्तमाना बाधन्ते भद्रिकाः प्रजाः ॥ इति विध्यर्थवाद प्रविष्टमपि पुरादिति राष्ट्रादित्युभयोपादानं घटते। इह यद्यपि।
प्रकाशमेतत्तास्कयं यद्देवनसमाह्वयम् । इति मनुना स्तेयत्वमनयोरविशेषेणैवोक्तम् ।
१ घ उपादानत्वेन । २ क ग पुस्तकत्रये आसाद्य । ३ ७ पुस्तके स ह्येष । 8 क ख-विध्यनुवाद- ।

Page #145

दण्डविवेकः।
द्यूतं समाह्वयञ्चैव यः कुर्यात् कारयेत वा । तान् सर्वान् घातयेद्राजा शूद्रांश्च दिजलिङ्गिनः ॥ इति हस्तछेदादयो दण्डा अध्यविशेषेणैवोक्ताः। तथाप्युभयमिदं कूटद्यूतविषयतया नेयं ब्रहस्पतिवचनेनैकमूलकत्वलाघवात् । अन्यथा अदृष्टार्थत्वापातात् मिताक्षराकृतोऽप्यत्रैव सम्बादात् ।
यत्तु वदन्ति राजाविदिते द्यूते जितमपि जयौ न लभते प्रत्युत दण्ड्यः ।
प्राप्ते नृपतिना भागे प्रसिद्धे द्यूतमण्डले। जितं ससभिके स्थाने दापयेदन्यथा न तु ॥
इति याज्ञवल्क्यौयात् । अनिर्दिष्टस्तु यो राज्ञा द्यूतं कुव्वौत मानवः । न स तम्प्राप्नुयात् कामं विनयश्चैव सोऽर्हति ॥
इति नारदवचनाच्चेति । तत्रेदं प्रतिभाति यदा पुनः पराजितं स सभिको दापयितुं न शक्नोति तदा राजा दापयेत् इत्याहेति कृत्वा मिताक्षरायां पराशरभाष्ये च याज्ञवल्क्यवचनमिदमवतारितम् ।
तथाच यथा ऋणादानप्रकरणे अधमणैर्जेच्याददौयमानमृणं साधयते राज्ञे साधितादर्थाविंशत्यंशो धनिकेन दौयते अन्यथा तु न साधनं न वा तस्मै दानं, तथा प्रकृतेऽपि वाच्यम् । तुल्यन्यायात् ।
एवञ्च राजभागे प्राप्त एव राजा पराजितमर्थं जयिने दापयेन्न त्वन्यथेति वाक्यार्थः ।

Page #146

स्तेयदण्डः ।
१११ द्यूतमण्डले ससभिके जितमित्यपि तत्परमेव तथैव राजांशपरिकल्पनात् ।
एवं राजादेशं विना यः स्वेच्छया द्यूतं प्रवर्त्तयेत् स तत्र जितमपि न प्राप्नुयात् न खल्वजिह्माः कितवा राजबलं विना शक्त्या दापयितुमिति नारदौयपादोनश्लोकवाक्यार्थः।
एवं स्थिते यस्मिन् राजव्यापारं विना जितोप्यर्थः प्राप्तुमशक्यो राजा च भृतिं विना न व्याप्रियत इत्यन्वयव्यतिरेकाभ्यामवकृतमतो राजभागं परिकल्प्य राजाज्ञामादायैव प्रवर्तितव्यमिति वाक्ययोरेकवाक्यतया तात्प
ार्थों गम्यते। __ यच्च नारदीयवाक्यप्रतीके दण्डः श्रूयते तत्र यथा तरिमत्यां नद्यां तरशुल्कभिया बाहुभ्यामुत्तरतस्तथा प्रकृतेऽपि राजदेवखण्डनमेव दण्ड्यमानस्यापराधो न त्वन्यत्।
बाहुभ्यामुत्तरन् पणशतं दण्ड्य इति वशिष्ठवचनेनैकमूलकत्वात् तस्माद्राजाज्ञां विना प्रवर्त्तितं द्यूतं वा ततो जयो वा न सिध्यति तत्सिद्धावपि पराजितं न लभ्यते इत्येवमाद्यर्थपरिकल्पने वाक्यस्यादृष्टार्थत्वं स्यात् ।
तस्माद्राजदण्डमगणयित्वा स्वयं जितार्थसाधनमध्यवसाय राजाज्ञां विनापि कृते द्यूते परिपणितं पराजितेन देयं, यदि तवाक्षा हिरभ्यस्ताः पतन्ति यदि वा मन्मेषस्त्वन्मेषादपसरति तदा शतन्ते ददामोति स्वरसतः प्रकृतिस्थाभ्युपगमेऽपवादकाभावादिति।

Page #147

११२
दण्डविवेकः।
अथ ज्योतिर्विदो दण्डमाह। बृहस्पतिः,
ज्योतिर्ज्ञानं तथोत्यातमविदित्वा तु ये नृणाम् । 'श्रावयन्त्यर्थलाभेन विनेयास्तेऽपि यत्नतः ॥ अर्थलाभेनेति वचनादर्थानुसारौ दण्डः ।
अथ रजकदण्डः। तत्र मनुः,शाल्मले फलके सूक्ष्मे निर्णिज्यानेजकः शनैः ।
न च वासांसि वासोभिनिहरेन विवासयेत् ॥ शाल्मले शाल्मलिदारुमये, सूक्ष्मे महणे। निर्णिज्यात् प्रक्षालयेत् । नेजको रजकः, तथा वस्त्रे बड्वा वस्त्रान्तरं निर्णजनस्थानं न नयेत् । न विवासयेत् न विपरीतमाच्छादयेत् परवस्त्रेण परविनियोगं न कारयेदिति यावदित्यर्थ इति रत्नाकरः।
नारायणस्तु न निहरेन्न परिवर्त्तयेत् न च विवासयेन चिरं स्थापयेदित्याह।
एवञ्चात्र वैपरीत्याचरणादण्डभाग्भवतीति तात्पर्यमिति रत्नाकरः। अत्र मत्स्यपुराणम्,वासांसि फलके सूक्ष्म निर्णेज्यानि शनैः शनैः। अतोऽन्यथा यः कुवात दण्डः स्याद्रप्यमाषकम् ॥
१ घ पुस्तके व्याश्रयन्ति । २ मूले - न च वासयेत् ।

Page #148

स्तेयदण्डः ।
याज्ञवल्क्यः,
वसानस्त्रौन् पणान्दाप्यो नेजस्तु परांशुकम् । विक्रयावक्रयाधानयाचितेषु पणान् दश ॥
―
15
अवक्रयो मह्यमेतावद्दनं त्वया देयमेतावत्कालमुपभोगार्थं मया दीयत इत्येवं रूपं भाटकम् । आधानं बन्धकं, याचितं सुहृदे याचितस्य दानम् ।
तथा,
देशं कालञ्च विज्ञाय ज्ञात्वा नष्टे बलाबलम् । द्रव्याणां कुशला ब्रूयुर्यत्तद्दाप्यमसंशयम् ॥
नष्टे वाससि दाप्यं स्वामिने रजकसकाशात् दृढफलकास्फालनात्तद्दोषे सतीति शेषः ।
तत्र भोगतारतम्यात् मूल्यापकर्षमाह ।
११३
नारदः, -
मूल्याष्टभागो हौयेत सङ्घौतस्य वाससः । द्विपादस्त्रिस्त्रिभागस्तु चतुः कृत्वोऽर्द्धमेव च ॥ अक्षयात्तु परतः पादांशापचयः क्रमात् । यावत् क्षौणदशं वस्त्रं जीर्णः स्यान्नियमः क्षये ॥ सकृद्दौतस्य वाससो भोगदोषान्मूल्येऽष्टमो भागो हौयते तेन यचाष्टौ पणा मूल्यराशिस्तच सप्तपणान् रजको दाप्यः । एवं द्वित्वो धौतस्य पादश्चतुर्थो भागः । चिःकृत्वो धौतस्य त्रिपादस्तृतौयो भागः । चतुः कृत्वो धौतस्याईं हौयते । ततः परन्तु क्षौणदशं वस्त्रं यावत्पादरूपस्यां
१ गग- दीयते I

Page #149

११४
दण्डविवेकः।
शस्यापचयः। ततःपरन्तु जोमस्य वाससो हासे न नियमः। 'अत उक्तानुसारेण मध्यस्थैरूहः कार्यः ।
अथौपाधिक दण्डः । तत्र मनुः,
उपधाभिस्तु यः कश्चित् परद्रव्यं हरेन्नरः । ससहायः स हन्तव्यः प्रकाशं विविधैर्वधैः ॥ राजा त्वयि रुष्टः तस्मात्त्वां वक्ष्यामि मयि धनं देहीत्यादि वा कन्याधनादिलाभोपकारं वा अन्तमभिधाय छद्मभिर्यः परद्रव्यं गृह्णाति स छद्मधनग्रहणसहकारिसहितो बहुजनसमक्षं करचरणशिरश्छेदादिभिरनेकैवंधोपायै राज्ञा हन्तव्यः।
यद्यपि निःक्षेपविषयमिदं वचनं तत्प्रकरणान्तःपातात् तथापि न्यायसाम्यात् पूचरित्थं व्याख्यातमतोऽत्रावतारितम् । एवञ्च न निक्षिप्तमित्यादिछलाक्त्या निःक्षेपादिपरद्रव्यं यो हरेत् तस्यायमेव दण्डः। बहुवारापहारविषयमेतदिति नारायणः ।
अथ शिक्षकाभिज्ञकुशलाचार्याणां दण्डः । तत्र धर्मको मत्स्यपुराणम् ।
मूल्यमादाय यो विद्यां शिल्पं वा न प्रयच्छति ।
दण्ड्यः स मूल्यं सकलं धर्मज्ञेन महौक्षिता ॥ सकलं कलासहितं मूल्यं धनिने दापयित्वा तावदेव ग्रहौता दण्ड्य इत्यर्थः ।
१ ग घ ७ इतस्तद्भक्तानुसारेण । २ क ग ७ औषधिकदण्डः ।।

Page #150

स्तेयदण्डः ।
११५
अथ मान्त्रिकतान्त्रिकयोर्दण्डमाह । वृहस्पतिः,
मन्त्रौषधिबलात् किञ्चित् संभ्रान्तिं दर्शयन्ति ये । मूलकर्म च कुर्वन्ति निळस्यास्ते महौभुजा ॥ मूलकाऽत्र वशीकरणम् । अथातपस्विनस्तपस्विलिङ्गिनो दण्डमाह । वृहस्पतिः,
दण्डाजिनादिना युक्तमात्मानं दर्शयन्ति ये । हिंसन्ति छद्मना चाथै बध्यास्ते राजपूरुषैः ॥
अथ कुशौलवादिदण्डमाह । मनुः,कितवान् कुशौलवान् केरान् पाषण्डस्थांश्च मानवान् । विकर्मस्थान शौण्डिकांश्च क्षिप्रं निर्बासयेत् पुरात् ॥
कितवा वञ्चका द्यूतकाराः, कुशौलवाः स्वकौशलबलेनानिच्छतोऽपि पुरुषान ये वञ्चयन्ति तेऽवाभिमताः, केराः परस्त्रौपुरुषसङ्केतकारिणः, पाषण्डस्थाः क्षपणकादिपाषण्डाश्रिताः, विकर्मास्था अत्यन्तं विरुद्धकर्मशीलाः, शौण्डिका अत्यन्तमद्यपानप्रसक्ताः। विकर्म क्रियावञ्चनमिति मनुटौकायां कुल्लूकभट्टः।
एवञ्च कुशौलवादीनां वञ्चनादिभिरपहारित्वमपेक्षितम् । पूर्वापरनिबन्धेषु स्तेयप्रकरणे पाठस्वरसात् शौण्डिकादेरपि तादृशस्यैवायं दण्डो न च तत्तज्जातिमात्रस्य अदृष्टार्थत्वापातात् ।

Page #151

१९६
दविवेकः ।
कुल्लूकभट्टेन तु वाक्यस्यास्य द्यूतप्रकरणान्तःपातित्वात् कितवप्रसङ्गेणान्येषामभिधानमित्युक्तम् ।
नारायणेन तु निर्व्वासयेत् बहिरेव वासयेदिति व्याख्यातम् ।
अतः कुशीलवान्नटानित्यादिव्याख्यानाच्च प्रकाशतस्करत्वमेषामेव न मन्यत इति गम्यते । अथ येषु प्रकाशतस्करत्वेनोपदिष्टेषु विशिष्य दण्डो नोपदिष्टस्तेषु कथं तन्निर्णयो दोषानुसारादिति प्राञ्चः ।
तथाहि सर्व्वानेतानभिधाय —
नैगमाद्या भूरिधना दण्ड्या दोषानुसारतः । यथा ते नातिवर्त्तन्ते तिष्ठन्ति समये यथा ॥
इति व्यासवचनं निबन्धेषु पठितम् ।
तच प्रतिभाति समभिव्याहृतानामेकत्र यो दण्डः श्रुतः स एवान्यचापि बोद्धव्यः साहचर्य्यात् । तेषु द्वित्राणां यत्र दण्डभेदश्रुतिस्तचापराधस्य गौरवलाघवाभ्यामभ्यासानभ्यासाभ्यां वा दण्ड्यस्य धनवत्त्वाधनवत्त्वादिभिर्व्वा व्यवस्था ।
यच त्वेकचापि दण्डश्रुतिर्नास्ति तत्र तुल्यन्यायतया दोषानुसारेण वा तत्कल्पनमिति । सोऽयंप्रकार एवं - जातीयेऽन्यचापि द्रष्टव्यः ।
के पुनस्ते तत्र बृहस्पतिः, -
――――――――――――――――――――――
नैगमा वैद्यकितवाः सभ्या उत्कोचवञ्चकाः । दैवोत्पातविदो भद्राः शिल्पज्ञाः प्रतिरूपिकाः ॥
१ ग पुस्तके सभ्योत्कोचकवञ्चकाः । घ ङ पुस्तके सभ्यौत्कोचिक
क
1

Page #152

स्तेयदण्डः ।
११७
अक्रियाकारिणश्चैव मध्यस्थाः कूटमाक्षिणः । प्रकाशतस्करा ह्येते तथा कुहकजीविनः ॥ नैगमा अत्र बणिजः कपटतुलादिद्दाराऽर्थहारिणः । वैद्या रोगं प्रकोप्यार्थहारिणः, कितवाः कूटदेवनदाराऽर्थहारिणः, सभ्याः पार्षदाः-अर्थलाभेनान्यायवादिनः । 'औत्कोचकाः कार्याधिकृताः सन्त उत्कोचार्थग्राहिणः ।
वञ्चकाः सम्भयोधतानां प्रच्छाद्यैकतरार्थहारिण इति रत्नाकरः। ये सुवर्णादिद्रव्यं गृहीत्वाऽपद्रव्यप्रक्षेपण वञ्चन्ति इति मनुटोका। दैवं भाग्यमुत्पातोऽद्भुतं तद्विदो मिथ्योक्त्याऽर्थहारिण इति रत्नाकरः।
हलायुधस्तु तथैवोत्पातविद इति पठित्वा ये मिथ्येवोत्पातदर्शनेन गृह्णन्तीत्याह। भद्राः शान्तिनियुक्ताः शान्तिमकृत्वैवार्थहरा इति रत्नाकरः। कल्याणाकारतया प्रच्छन्नपापा धनग्राहिण इति मनुटौकायां कुल्लूकभट्टः । स्वरूपतामात्मनो निधाय त्यादिव्यामोहका इति सर्वज्ञः।
शिल्पज्ञाः कूटशिल्येनार्थहराः प्रतिरूपिकाः कूटशिवारकादिद्वाराऽर्थहरा इति रत्नाकरः। मिथ्याश्रमणलिङ्गदण्डादिधारिण इति हलायुधः । उक्तञ्चैतत्,दण्डाजिनादिना युक्तमात्मानं दर्शयन्ति ये। हिंसन्ति छद्मना चार्थं वध्यास्ते राजपूरुषैः ॥
१ औत्कोचिकाः।
२ शिराङ्गादि-।

Page #153

दण्ड विवेकः।
इति वृहस्पतिनैव विवरणात्। अक्रियाकारिणो भूतकाः। अक्रियाकारिण इति सर्वचैवानुषज्यत इति हलायुधः । तेन सर्वेषामेषां कूटकारित्वं विवक्षितमिति भावः । मध्यस्था मूल्यव्यवस्थापकाः कूटमूल्यव्यवस्थापनेनार्थहराः। कूटसाक्षिणोऽयथावादेन परस्य व्यवहारसाक्षिणः। कुहकजौविन इन्द्रजालादिनार्थहारिणो विवक्षिताः । नारदः,प्रकाशवञ्चकास्तव कूटमानतुलाश्रिताः। औत्कोचिकाः सोपधिकाः कितवाः पण्ययोषितः ॥ प्रतिरूपकराश्चैव मङ्गलादेशकारिणः । सोपधिका भयमाशां वा दर्शयित्वा ये परधनमपहरन्ति। कितवा अत्र छद्मनाऽर्थहराः प्रतिरूपकरा राजानुमति विना राजवेशकर्तारः। मङ्गलादेशकारिणोऽन्यदेशमङ्गलादेशहाराऽर्थहारिणः। । मनुः,प्रकाशवञ्चकास्तेषां नानापण्योपजीविनः ।
औत्कोचिकाचौपधिका वञ्चकाः कितवास्तथा ॥ मङ्गलादेशवृत्ताश्च भद्राश्चैक्षणिकैः सह । असम्यकारिणश्चैव महामावाश्चिकित्सकाः ॥ शिल्पोपकारयुक्ताश्च निपुणाः पण्ययोषितः । एवमाद्यान् विजानीयात् प्रकाशाल्लोक-कण्टकान् ॥ निगूढचारिणश्चान्यानना-नार्यलिङ्गिनः ॥ १ ग घ औत्कोचकाः। २ मूले अधिकः पाठः प्रछन्नवञ्चकौत्वेते ये सेनाटविकादयः ।

Page #154

स्तेय दण्डः ।
ये नानापण्यैर्व्याजेन परद्रव्यं गृह्णन्ति ते नानापण्योपजौविनः । श्रपधिकास्तुलादिकृतेनोपधिना छलेन गृह्णन्त इति नारायणः । यद्यच सोपाधिक एव इति तत्त्वं तथापि इयमिदं समानाधिकरणमिति तदभिप्रायः ।
मङ्गलादेशवृत्ता एतान् देवान् त्वदर्थे पूजयामीति मिथ्याऽभिधाय जौवन्ति ते हि मङ्गलमादिश्य वञ्चयन्तो वर्त्तन्ते । भद्राः प्रच्छन्नपापा भद्राकारमात्मानमुपदर्शयन्ति । युक्तं चैतत् ।
तथाहि व्यासः,
स्त्रीपुंसौ वञ्चयन्तौह मङ्गलादेशकारिणः । गृह्णन्ति छद्मना चार्थमनार्थ्याचार्य्यलिङ्गिनः ॥
११८
ऐक्षणिकाः कुहकजीविनः । महामात्राः प्रधानभृताः, अर्थलाभेनासम्यक्कारिण इति । अनार्य्या आलिङ्गिनः, ब्रह्मचार्य्यादयो ब्रह्मचर्य्यादिभावनयाऽर्थहरा इति रत्नाकरः ।
मनुटीकायां कुल्लूकभट्टेन महामाचा हस्ति शिक्षा - जीविनः । असम्यक्कारिण इति महामात्र चिकित्सकविशेषणमित्युक्तम् ।
सर्व्वज्ञेनापि महामात्या इति पठित्वा राजोऽमात्यभिपजश्वा सम्यक्कारिणोऽयुक्तकारिण इति वाख्यातम् ।
हलायुधtये पण्यदोषिण इति पठित्वा ये निपुणा
१ व पुस्तकद ये — वृत्तयः ।

Page #155

दण्डविवेकः । मण्याद्युपचारेण श्रोत्रियादौनपि मोहयन्ति उपचारयुक्ता उपायनढौकनयुक्ता इति व्याख्यातं तथा अनार्यान् शूद्रादौन् आर्यलिङ्गिनी ब्राह्मणवेशधारिणो धनग्राहिण इति भट्टेनैवोक्तम् ।
तदेतत् सर्वमपि मतमनुमतमेव सर्वेषामेषां प्रकाश तस्करत्वाविशेषात् । तत्र प्रतिरूपकाणां दण्डः प्रकीर्णके वक्ष्यते। प्रधानभूतानधिकृत्य । मनुः,
राष्ट्रेषु रक्षाधिकृताः परस्वादायिनः शठाः। भृत्या भवन्ति प्रायेण तेभ्यो रक्षेदिमाः प्रजाः ॥ ये कार्यिभ्योऽर्थमेवं हि गृहौयुः पापचेतसः। तेषां सर्वस्वमादाय राजा कुर्यात् प्रवासनम् ॥ कार्य्यिभ्यो व्यवहारिभ्यः । कात्यायनः,प्रतिरूपस्य कर्तारः प्रेक्षणाः प्रकराश्च ये।
राजार्थमोषकाश्चैव प्राप्नुयुविविधं वधम् ॥ प्रेक्षणा राजकार्यवाधेन नृत्यप्रेक्षकाः। प्रकरा दण्डसाध्यकरं प्रकृष्टं गृह्णन्तः। दण्डाख्यं करमिति केचित् ।
मिश्रास्तु दण्डाख्यं राजकरं स्वभावतो निरतिशयं सातिशयोक्त्य गृह्णन्तः प्रकरा इत्याहुः। शेषेषूक्तव व्यवस्था ।
१ घ–मान्याद्यविचारेण । २ ग व्यवहारकेभ्यः ।

Page #156

स्तयदण्डः ।
१२१ अथाप्रकाशतस्कराणां दण्डः । तत्र तेषां भेदमाह। मनुः,
प्रच्छन्नवञ्चकास्तेषां स्तेनाऽटव्यादयो जनाः। स्तेनाः सन्धिचोरादयः, अटव्या अटव्याश्रिताः। दिवाऽपि चौर्यकारिण इति रत्नाकरः। आदिपदात् प्रान्तरवासि चौरपरिग्रहः। वृहस्पतिः,सन्धिच्छिदः पान्धमुषो विचतुष्पादहारिणः ।
उत्क्षेपकाः शस्यहरा ज्ञेयाः प्रच्छन्नतस्कराः ॥ उत्क्षेपका रक्षकस्याग्रत एवावहितस्य दृष्टिं वञ्चयित्वा उक्षिप्य धनापहारिणः। वस्त्राद्युत्क्षिप्यापहरतीति उत्क्षेपक इति मिताक्षराकारः । व्यासः,
शोधनाङ्गान्विता रात्रौ ये चरन्त्यविभाविताः। अविज्ञातनिवेशाश्च ज्ञेयाः प्रच्छन्नतस्कराः ॥ उतक्षेपकश्च सन्धिज्ञो पान्थमुट् ग्रन्थिभेदकः । स्त्रीपुं-मोषः पशुस्तेयो चौरो नवविधः स्मृतः ॥ शोधनाङ्गान्विताः स्तयकरण-खनित्राद्यन्विताः, अविज्ञातनिवेशा अनवगतप्रवेशाः। एतयोरुत्क्षेपकादिसमशौर्षतयाऽभिधानं स्तेयादर्शनेऽपि आरम्भादिदण्डप्राप्त्यर्थमिति प्रतिभाति । ग्रन्थिभेदको ग्रन्थिभेदनद्वारा वस्त्रादिबडसुवर्णाद्यप्यपहारकः।
१ घ पुस्तके प्रान्तवासौति पाठः । २ ग अनवहितस्य ।
16

Page #157

१२२
दण्डविवेकः ।
अत्र सन्धिच्छेत्ता पान्थमुट् द्विपदापहारौ चतुष्यादापहारौ उत्क्षेपको ग्रन्थिभेदकः शस्यहरः प्रकीर्णापहारीत्यष्ट'धैवाप्रकाशतस्करभेद इति प्रतिभाति। आटव्यादीनां पान्थमुट्प्रभेदत्वात् यथायथमितरविशेषार्थप्रवेशादा। ___ अत्र यद्यपि शस्यहरशब्देन वृहस्पत्युक्त-सन्धिच्छिदादन्य प्रच्छन्नहारकत्वमात्र विवक्षितमिति रत्नाकरः। तत्र वृहस्पत्युक्तानां शस्यहरान्तर्भावे तबहिर्भावे वा परिगणनमात्रे भेदात् फलतो न कश्चिविशेषः । मात्रा वा प्रतिवेशिन्या वेति न्यायात् पक्षदयेऽपि दण्डविधेरविशेषात्। ___ तथापि धान्यापहारे मन्वादिभौरत्नाधिकभावं द्विपदादिवत् शृङ्गग्राहिकतया निर्दिश्य दण्डाभिधानातहदेवमुक्तं स्वातन्त्र्येण परिगणनम् ।
येषान्तु नारदाद्युक्तमुत्तमादिभेदमादाय दण्डोत्कर्षापकर्षपरिकल्पनं तेषां प्रकौमत्वमेवोचितमतो नातिविरुद्धस्तदपहारिणो भेदेन विभागः। तेन शस्यहरो धान्यापहारकः।
शल्यं क्षेत्रगतं प्राहुर्धान्यं सतुषमुच्यते ।
आमं वितुषमित्युक्तं पक्वमन्त्रमुदाहृतम् ॥ इति प्रकरणान्तरौयपरिभाषायाः प्रकृतेऽनादरणात् । प्रकोपहारी रत्नाद्यपहारकः, उक्तद्विपदव्यतिरिक्तद्रव्यापहारित्वात् । न दृष्टं यच्च पूर्वेषु सव्वं तत् स्यात् प्रकोर्सकम् ।
इति नारदवचनानुसारात् । १ ग अष्ठावेवाप्रकाशतस्कराः। २ घ पुस्तके प्रकीर्णके इति पाठः ।

Page #158

स्तेयदण्डः ।
१२३
नन्वेवं पान्थमुट् प्रभृतौनामप्येतविशेषत्वं प्राप्तं तैरपि प्रकौफनामेव रत्नादौनामपहारादिति चेत्। सत्यं, किन्तु तेषामपहृतद्रव्यस्य उत्तमादिभेदमपुरष्कृत्य पान्थमोषणादिरेव दोष इति भेदेनोपन्यासः ।
अतएव द्विपदाद्यपहारे सन्धिच्छेदादिस्तदुपायो न दृश्यते । पान्थमोषादौ द्रव्यविशेषवदिहापि हरणोपायविशेषस्याप्रयोजकत्वात्। अतएव सन्धिच्छेदादिरुपायभेदो द्विपदादिरपहर्त्तव्यद्रव्यभेदो वा यो यच प्रयोजकस्तेनैव तस्य व्यपदेशः कृतो व्यासादिभिः।।
अतएव सन्धिच्छेत्तरपि भाग्यवैचित्र्येणाल्यानल्पद्रव्यलाभवैचित्येऽपि सन्धिच्छेदस्यैव दण्डप्रयोजकत्वमुक्तं मनुना सन्धिं छित्त्वा तु ये चौर्यमित्यादि। उक्तञ्च मिताक्षराकारेण अपराधगुरुत्वादच दण्डो गुरुरिति । अतएव,प्रनष्टाधिगतं द्रव्यं तिष्ठेत्युक्तरधिष्ठितम् ।
यांस्तत्र चौरान गृहौयात्तावाजा तेन घातयेत् ॥ इति मनुवाक्ये शतादभ्यधिके वध इति दर्शनादत्रापि शतसुवर्णमूल्याधिकद्रव्यहरणे वध इति गोविन्दराजव्याख्यानं दूषयता कुल्लकभट्टेनोक्तं सन्धिं छित्त्वा तु चौर्यमितिवत् अल्येनापि प्रनष्टराजरक्षितद्रव्यहरणेनैव विशेषेणात्र वधविधानं शतादभ्यधिको वध इत्यस्य विशेषोपदिष्टवधेतरविषयत्वादिति ।
तस्मादल्यधनापहारे सन्धिच्छेदादेव दोषविशेषाद्दधदण्ड इति स्थितम्।

Page #159

१२४
दगड विवेकः
।
यत्तु,—
सन्धिच्छेत्ताऽनेकविधं धनं प्राप्नोति वै गृहात् ।
प्रदाप्य स्वामिने सर्व्वं हृतं नृपे निवेशयेत् ॥ इति व्यासवचनम् ।
कात्यायनः, -
---
तस्य हृतदापनमात्रे तात्पर्य्यमनेकधनलाभाभिधानन्तु
पक्षप्राप्तानुवाद एव ।
अतएव,
सन्धिच्छिदो हृतं दाप्याः शूलमारोपयेत्ततः । इति बृहस्पतिना हृतमित्येवोक्तं न तु स्तेयं तस्यानेक
विधत्वादिति ।
तरवापर्य्याप्तेऽपि चौर्य्यादौ दण्डमाह -
आरम्भे प्रथमो दण्डः प्रवृत्ते मध्यमः स्मृतः । यस्य योऽभिहितो दण्डः पर्य्याप्तस्य स वै भवेत् ॥
इति ।
अथैतेषु सन्धिच्छिदो दण्डमाह ।
मनुः,
सन्धिं छित्त्वा तु ये चौर्यं राचौ कुर्व्वन्ति तस्कराः । तेषां छित्त्वा नृपो हस्तौ तौक्ष्णशूले निवेशयेत् ॥
t
अत्र हृतदापनमपराधख्यापनच्चाधिकमिति प्रागुक्तम् । पान्यमुषो दण्डमाह बृहस्पतिः,
तथा पान्यमुषो वृक्षे गले बद्ध्वाऽवलम्बयेत् ॥
१ क ख पुस्तकदये हृत्वा ।
―――――――――――――――――

Page #160

स्तेयदण्डः ।
१२५
अत्र नारद-कात्यायनौ,स्वदेशघातिनो ये स्यस्तथा मार्गनिरोधकाः ।
तेषां सर्वस्वमादाय राजा शूले निवेशयेत् ॥ यस्य राज्ञो देशे चौरा वसन्ति तद्राजदेशस्तहातिनः स्वदेशघातिनः। तेषां चौराणां । तेन परदेशघाते चौरैः क्रियमाणे तेषां राज्ञा सर्वस्वहरणं न कार्यम् । तद्राजानुकूलत्वादिति रत्नाकरः।
अत्र वाक्यस्यास्य रत्नाकरादौ पान्यमुषमुपक्रम्यावतारणेऽपि तत्र परिसङ्ख्यायकस्य स्वदेशीय-मार्गनिरोधस्य समभिव्याहारदर्शनेऽपि परदेशीय दिचतुःपदहारिणोऽपि दण्डाभावो न्यायसाम्यादिति प्रतिभाति । एवञ्च परदेशाहृतं द्रव्यमित्यादि कात्यायनवचनेन सममेकमूलकत्वमेवेति । अथ द्विपदापहारे मनुः,
पुरुषाणां कुलौनानां नारीणाञ्च विशेषतः । मुख्यानाञ्चैव रत्नानां हरणे वधमर्हति ॥ कुलौनानां सत्कुलजातानाम् । तत्र वृहस्पतिः,
मनुष्यहारिणो राज्ञा दग्धव्यास्तु कटाग्निना । कटेन वेष्टयित्वा तत्प्रभवेणाग्निना दाह्या इत्यर्थः । व्यासः,स्त्रीहर्ता लोहशयने दग्धव्यो वै कटाग्निना। नरहर्ता हस्तपादौ छित्त्वा स्थाप्यश्चतुष्पथे ॥
१ घ पुस्तके यज्ञावरोधिनः ।

Page #161

१२६
दण्डविवेकः ।
नारदः,पुरुषं हरतो हस्तौ दण्ड उत्तमसाहसः । सर्वस्वं हरतो नारौं कन्यान्तु हरतो वधः ॥
वाजिबारणबालानां चाददौत बृहस्पतिः । हस्ताविति छित्त्वेति शेषः। कामधेनौ-दृष्टमिति पठितम् । सर्वस्वमिति नारौं हरतः सर्वस्वग्रहणं दण्ड इत्यर्थः। बालानामिति हरत इति विपरिणामेनान्वयः । बृहस्पतिरित्यतःपूर्वमित्याहेति शेषः ।
अत्र चैकवस्तुग्रहणे परस्परविरुवशारौरार्थदण्डानां हारकोत्कृष्टापकृष्टजातीयत्वधनवत्त्वाधनवत्त्व--हार्योत्कर्षापकर्व्यवस्था कार्येति रत्नाकरः ।
तवं प्रतिभाति मनुना सामान्यतः स्त्रीपुरुषहारिणो वधो विहितः। तस्य विचित्राविचित्रतयाऽनेकत्वात् करणाकाङ्गायां वृहस्पतिना कटाग्निदाहरूपं तदिहितं तच्च स्त्रीहर्तेत्यादिव्यासवचनैकवाक्यतया लाहशयनसाहित्येन स्वौहरणपरतया व्यवतिष्ठते ।
एवं निराकाङ्क्ष स्त्रीहारिणो वधे नरहनॆत्यादिव्यासवचनात् पुरुषवधे हस्तपादछेदपूर्वकं चतुष्यथावस्थापनरूपं शूलारोपणापरपर्य्यायकरणं प्रतीयते।
एवं पुरुषवधेऽपि निराकाङ्क्ष पुरुषमित्यादिनारदवचनोक्त-पूर्वोक्तयोविकल्पः पर्यवस्यति। स्मृतिशास्त्रे
१ ग पुस्तके पात्यः । २ ग पुस्तके स्त्रौं तु हरतः ।

Page #162

स्तेयदण्डः ।
१२०
विकल्पस्तु आकाङ्क्षापूरणे सतौतिवचनात्, सचायं स्त्रीविषयतया प्रौढपुरुषविषयतया च व्यवतिष्ठते ।
कन्याहरणे वधस्य बालहरणे सर्वस्वहरणस्य व्यासेन शृङ्गग्राहिकतयाऽभिधानात् विषयभेदेनाविरोधाच्च।
एवञ्च परपरिणीतस्त्रौहारिणं लोहशयनमारोप्य कटाग्निदाहेन हन्यात् प्रौढपुरुषहारिणन्तु हस्तपादौ छित्त्वा शूलारोपणेन हन्यादित्येकः कल्पः प्रौढपुरुषहारिणो हस्तहयछेदरूपः शारीर उत्तमसाहसरूपश्चार्थों दण्डः । ऊढस्त्रीहारिणस्तु सर्वस्वहरणमित्यपरः कल्यः ।
तदनयोवैषम्येण विरोधे मनुवचने कुलौनानामिति श्रवणात् कुलीनस्त्रीपुरुषापहारे प्रथमः कल्पः, अकुलौनतदपहारे तु द्वितीय इति व्यवस्थेति ।
राजकुलौनयोः स्त्रीपुरुषयोरपहारे विशेषमाहतुःशङ्खलिखितौ,
राजपुत्रापहारेऽष्टसहस्रं शारीरो वा दण्डस्तत्कुलौनेषु पुत्रधई स्त्रीपुरुषयोः।
अष्टसहस्रमष्टाधिकसहस्रं तच्च पणानां लिखितपरिभाषानुसारात् कार्षापणानामिति रत्नाकरः। तत्रापि स एवार्थः।
तथाहि अजाविकेऽर्द्धत्रयोदशपणा नकुलविडालापहरणे चयः कार्षापणा इत्युपसंहारदर्शनम् । तत्र च कार्षापणः पणपर्याय एव पुराणपर्यायत्वेऽजाविकापेक्षया नकुलविडालयोलघुत्वेन दण्डगौरवानुपपत्तेः ।

Page #163

१२८
दण्डविवेकः।
कामधेनौ राजपुत्रापहारेष्विति पठितं' तत्कुलौनेषु राजकुलौनेषु पुत्रेषु राजपुत्रव्यतिरिक्तपुरुषेषु।
अईमष्टाधिकसहस्राई स्त्रीपुरुषयोश्च राजकुलौनयोरईमष्टसहस्रं शारीरो वेति विकल्पे धनवत्त्वाऽधनवत्त्वाभ्यां व्यवस्थेति रत्नाकरः।
अत्र प्रतिभाति राजकुलौनापहारस्यातत्कुलौनापहारापेक्षया गुरुत्वादार्थशारौरदण्डयोः साहित्यं वाक्यार्थः शारीरो वेति वाकारः समुच्चय इति । दासदास्योरपहारे मनुः,
दासाश्वरथहर्ता च प्राप्तः स्यान्चौरकिल्विषम् । नारदः,गोषु ब्राह्मणसंस्थासु स्फुरायाश्छेदनं भवेत् ।
दासौन्तु हरतो मध्यस्तथा पादस्य छेदनम् ॥ ब्राह्मणसंस्थासु ब्राह्मणस्वामिकासु। एवञ्च दासौषु ब्राह्मणस्वत्वेन गौरवादण्डाधिक्यदर्शनादासेष्वपि ब्राह्मणस्वामिकेषु चौरदण्डः शारीरमार्थं वाऽधिकं वाच्यमन्यस्वामिकेष्वल्पमिति प्रतिभाति। अथ चतुष्यदापहारे नारदः,महापशून् स्तेनयतो दण्ड उत्तमसाहसः । मध्यमो मध्यमपशून् पूर्वः क्षुद्रे पशौ हृते ॥
१ ग पुस्तके पाठः। २ क ख छ दासौसु। ३ मूले अर्द्धपादविकर्त्तनमिति पाठः । ४ ग पुस्तके क्षद्रपशून् हरन् ।

Page #164

स्तेयदण्डः ।
१२६
महान्तः पशवो हस्त्यादयः, मध्यमा वृषादयः । एतद्विशेषविहितेतरविषयम् । तत्र महापशुषु विशेषमाह
तथा,
मनुः, -
"असन्दितानां सन्दाता सन्दितानां विमोक्षकः । दासाश्वरथहर्त्ता च प्राप्तः स्याच्चौर किल्विषम् ॥
――――――――――――――――
महापशूनां हरणात् शस्त्राणामौषधस्य च ।
कालमासाद्य कार्य्यच्च दण्डं राजा प्रकल्पयेत् ॥ सन्दितानां चरणबद्धानामिति कल्पतरुः । सन्दाता हरणहेतुबन्धनकारौ । विमोक्षको हरणहेतुमोक्षकारौ । चौरकिल्विषं चौरदण्डं शारीरमार्थं वा, स च मारणाङ्गछेदनापहाररूप इति मनुटौकायां कुल्लूकभट्टः ।
नारायणस्तु असन्दितानामबद्धानाम्पशूनामस्वामिकतयोत्सृष्टानां वाहनादिकर्त्ता सन्दाता । सन्दितानामप्यन्यदौयपशूनां तद्विरोधाचरणबुड्या मोचयिता विमो क्षकः । दासादिहर्त्ता तु कथञ्चित्प्रतारणादिना तैः स्वकार्य्यं कारयिता तेन तदस्तेयेऽपि तत्तत्कर्म्मण्येव स्तेयाति' देशोऽयमित्याह ।
युक्तञ्चैतदेव यद्यपौदं न स्तेयं तथापि न विरोधः स्तेयातिदेशस्यापि स्तेयदण्डप्रात्यर्थत्वात् । कालेो युडोपयोगानुपयोगसमयः । कार्य्यमुपयोगस्य भूयस्त्वाल्पत्वे । एतत् सर्व्वमालेाक्य च कालसंगृहीतमुपलक्षितं वा । वाजिवारणादेगौरवागौरवे विशिष्टत्वाविशिष्टत्वे च क्वचि -
१ मूले २ क ख पुस्तकद्वये – कम्मण्येवातिदेशोऽयम् ।
17
- कासन्धितानां सन्धाता सन्धितानां च मोक्षकः ।

Page #165

१३०
दण्डविवेकः। चाल्पं बहु बहुतरं वा चतुष्पदापहारिणो दण्डं कुर्य्यादिति श्लोकदय समुदायार्थः ।
तब बहुतरदण्डो यथा। याज्ञवल्क्यः,
बन्दिग्रहांस्तथा वाजिकुञ्जराणाञ्च हारिणः ।
प्रसह्मघातिनश्चैव शूलमारोपयेन्नरान् ॥ व्यासः,
अश्वहर्ता हस्तपादौ कटिं छित्त्वा प्रमाप्यते । बहुर्यथा-व्यासः,
वाजिवारणबालानां चाददौत हस्पतिः ॥ वाजौति हरण इति विपरिणमितानुषङ्गः। आददौतेति सर्वस्वमिति पूर्वाईस्थितानुषङ्गः । तथा-विष्णुः,
गोऽश्वोष्ट्रगजापहार्येककरपादिकः कार्य्यः । अल्पो यथा-शङ्खलिखितौ,
हत्यश्वगोषायनेषु राजपुत्रापहारवद्दण्डः । राजपुत्रापहारवदिति अष्टाधिकं पणसहसं शारीरो वा दण्ड इत्यर्थः। तदेवं महापशुषु यस्य यदोपयोगभूयस्त्वं गौरवं वैशिष्ट्यं वा प्रकृष्टं तस्य बन्धनमोक्षणादिनाऽपहारे यथाश्रुतो वधः। यस्य तदपकृष्टं तदपकारे सर्वस्वमेव करपादभेदो वा। यस्यापकृष्टतरं तदपहारे मध्यमसाहसादिदण्ड इति सिद्धम् ।
१ क ख पुस्तकदये हयेतिपदं नास्ति ।

Page #166

स्तेयदण्डः ।
अथ नारदः,
गोषु ब्राह्मणसंस्थासु स्फुरायाश्छेदनं भवेत् ॥ ब्राह्मणसंस्थासु ब्राह्मणसम्बन्धिनौषु षधर्थे सप्तमी स्फुरा पाणेरुपरिभागः। बृहस्पतिः,
गोहर्ता नासिकां छित्त्वा बध्वा चाम्भसि मज्जयेत् । गोहतैति द्वितीयार्थे आर्षप्रयोगः। एतद्ब्राह्मणस्वामिकयज्ञोपयुक्तोत्कृष्टगवौपरं द्रष्टव्यम्। वचनमिदं कामधेनौ दृष्टम् । मनुः,
गोषु ब्राह्मणसंस्थासु स्फुरिकायाश्च भेदने । पशूनाञ्चैव हरणे सद्यः कार्योऽर्द्धपादिकः ॥ पशवोऽवाजाविक विडाल नकुलव्यतिरिक्ताः क्षुद्रपशव इति रत्नाकरः। मध्यमाः पशव इति प्रतिभाति। ब्राह्मणस्वामिकया गवा साहचर्यात् पशूनां महिषादौनामिति नारायणव्याख्यानाच्च ।
न च नारदीय-स्फुराछेदनविरोधः। तन्मतेऽपि तुल्यत्वात् ।
वस्तुतस्तु नारदवचने गोपदमुत्कृष्टगवौपरं मनुवचने त्वप्रकृष्टगवीपरं पशुपदञ्चाबाब्राह्मणस्वामिकाप्रष्टगवादिपरमिति न विरोधगन्धः । अईपादिकः छिन्नाईपादय इति नारायणः।

Page #167

१३२
व्यासः,—
कार्षापणाः ।
दण्डविवेकः ।
पशुहर्त्तुश्चाईपादः तौक्ष्णशस्त्रेण कर्त्तयेत् ।
अत्र मिश्रैरतौक्ष्णेति पठित्वा कुण्ठकुद्दालादिनेति
व्याख्यातम् ।
तथा - विष्णुः,
अथ शङ्खलिखितौ,
अजाविकेऽर्द्धत्रयोदशपणाः । नकुलविडालापहरणे चयः
अजाव्यपहार्येककरः कार्य्यः ।
अनयोर्व्विरोधे धनशून्यचौर विषयं विष्णुवचनं यज्ञो
पयुक्ताऽजाविहरणविषयं वेति रत्नाकरः ।
अथोत्क्षेपक· ग्रन्थिभेदकयोर्दण्डमाह ।
व्यासः,
उत्क्षेपक - ग्रन्थिभेदौ सन्दशेन नियोजयेत् । सन्दशः कराङ्गुष्ठप्रदेशिन्यौ ।
अच मनुः,
अङ्गुलौग्रन्थिभेदस्य छेदयेत् प्रथमे ग्रहे । featये हस्तपादौ च तृतौये वधमर्हति ॥
एवमन्यचापि पुनः पुनः करणाद्दण्डाधिक्यमिति नारायणः। श्रृङ्गुलौ अङ्गुष्ठप्रदेशिन्यौ । ग्रहे अपहरणे, हस्तचरणाविति द्विवचनदर्शनादेकं हस्तमेकं चरणमित्यर्थः ।

Page #168

स्तेयदण्डः ।
१३३
यद्यप्येतबन्धिभेदमुपक्रम्य श्रूयते तथाप्युतक्षेपकेऽपि द्रष्टव्यं इयोस्तुल्ययोगक्षेमत्वात् दयमेकोक्त्या निर्देशात् । अतएव याज्ञवल्क्यः ,
उत्क्षेपकग्रन्थिभेदौ करसन्दशहीनको ।
कायौं द्वितीयेऽपराधे करपादैकहौनकौ ॥ करपादैकेति,
उत्क्षेपकग्रन्थिभेदकयोरेकं करमेकं पादच्च छिन्द्यादित्यर्थः ।
अत्र मिताक्षराकारः- एतद्दचनमुत्तमसाहसप्राप्तियोग्यापहारविषयम्। तदङ्गछेद इत्युक्तो दण्ड उत्तमसाहसः ।
इति नारदवचनादित्याह । तच्चिन्त्यं, तन्मल्याद्दिगुणो दण्ड इत्यादौ साहसप्रकरणौये वाक्ये प्रथमसाहसादिसामान्यदण्डविधानमपहारव्यतिरिक्तविषयमिति स्वोक्तिविरोधात् ।
विमांसविक्रयादावसाहसेऽपि याज्ञवल्क्येन करादिछेदस्य विधानात्। नारदवचनस्य विषयान्तरेषु चरितार्थत्वात् तस्य सामान्यमुखप्रवृत्तत्वेन दण्डविशेषानवरुद्धविषयकत्वाच्च ।
तथाहि तदङ्ग साहसकरणभूतमङ्गमिति सर्वेषु निबन्धेषु व्याख्यातम् । न चोतक्षेपकग्रन्यिभेदौ सन्दंशमात्रसाध्यौ न वा पादस्य तत्रोपयोगो दण्डसमुच्चयश्च बचनाभावेऽनुबन्धगौरवाद्यभावे च दुर्वच एव प्रमाण

Page #169

१३४
दण्डविवेकः ।
भावात् । सन्दशादिछेदविधेरुपस्थितेन ग्रन्थिभेदोत्क्षेप'लक्षणेन निमित्तेनान्वये निमित्तान्तरानपेक्षितत्वाच्च । एवं धान्यापहारे वृहस्पतिः,
धान्यापहारौ दशगुणं दाप्यस्तविगुणं दमम् । मनुः,धान्यं दशभ्यः कुम्भेभ्यो हरतोऽप्यधिकं वधः ।
शेषेऽप्येकादशगुणं दाप्यस्तस्य च तवनम् ॥ कुम्भो विंशतिः प्रस्था इति रत्नाकरः। विंशतिद्रोण इति मिताक्षराकारः। कुल्लूकभट्टोऽप्याह दिशतो पणो द्रोणः, विंशतिद्रोणः कुम्भ इति।
यत्तु घृतद्रोणेन परिमितः कुम्भ इति गोपथब्राह्मणं तट्रवद्रव्यविषयम् । माषकं पञ्चकृष्णलम्,
माषकाणि चतुःषष्टिः पलमेकं विधीयते । द्वात्रिंशत्पलिकं प्रस्थं स्वयमुक्तमथर्वणा ॥
आढकस्तु चतुःप्रस्थैश्चतुर्भिोण आढकैः । स्कन्दपुराणे,पलद्दयं हि प्रतिस्तद्दयं कुडवं स्मृतम् ॥ चतुर्भिः कुडवैः प्रस्थमाढकैश्च चतुर्गुणैः ।
चतुर्गुणो भवेट्रोण इत्येतद्रव्यमानकम् ॥ तमेनं द्रोणं पूर्णपात्रं व्यवहरन्ति । चतुर्वर्गचिन्तामणौ द्रवद्रव्यविषये स्कन्दपुराणमिति कृत्वा वचनमिदमवतारितम् । एवमेव प्रसृति प्रभृति द्रोणान्तमुत्ला
१ ग क्षेपणेन ।

Page #170

त्तियदण्डः।
१३५
भविष्यपुराणे,
कुम्भो द्रोणद्दयं सूर्यः खारौ द्रोणास्तु षोड़शः । सूर्य इति द्रोणस्य नामान्तरं', केचित्सूर्प इति पठन्ति। विष्णुधर्मोत्तरे कुड़वप्रभृति द्रोणान्तमुक्त्वा,द्रोणैः षोड़शभिः खारौ विंशत्या कुम्भ उच्यते। कुम्भस्तु दशभिः खारौ धान्यसंज्ञा प्रकीर्तिता ॥
__ इत्युक्तम्। विंशत्येति द्रोणरित्यनुषङ्गः ।
धान्येति यवादीनामपि द्रवद्रव्याणामपि चोपलक्षणं स्कन्दपुराणोय-सामान्याभिधानस्वरसादिति महार्णवकारः। बालभूषणे चण्डेश्वरः,कुडवाद्या वेदगुणा प्रस्थाढद्रोणमानकाः खार्यः ।
कुम्भो विंशतिखार्या दृष्टो लाके यथाक्रमशः ॥ लाके मिथिलादौ। तदेवं द्रोणहयेन विंशत्या द्रोणैरिति च विविधः कुम्भः । दानविवेके तु पणसहस्रपरिमितः कुम्भ इत्युक्तम् । एवञ्च नानार्थ एव कुम्भशब्दः । वराहपुराणे,पलवयं तत्पस्मृतिर्मुष्टिरेकपलं स्मृतम् । अष्टमुष्टिर्भवेत् कुच्चिः कुञ्चयोऽष्टौ च पुष्कलम् । पुष्कलानि च चत्वारि आढकः परिकीर्तितः ॥ चतुराढको भवेट्रोण इत्येतन्मानलक्षणम् ।
१ ग संज्ञान्तरम् ।

Page #171

१३६
दण्डविवेकः ।
तथा-चतुर्भिः सेरिकाभिश्च प्रस्थ एकः प्रकीर्तितः ॥ तत्र हेमाद्रिः,- सेरिका कुडवः ।
तथा कल्पतरुः, सेरिका कुडवः स च हादशप्रसूतिपरिमितः।
द्वादशप्रमृतिभिः सेरिका तच्चतुष्टयं प्रस्थ इति समयप्रकाश-रत्नाकर-स्मृतिसागरेधप्युक्तम् ।
तथा—भूपालपद्धतौ प्रमाणस्थपुरुषस्य प्रमाणस्थकरचरणस्य द्वादशप्रस्मृतिभिः कुडव उत्तरोत्तरं चतुर्गणाः प्रस्थाढकद्रोणा भवन्ति। ततश्चतुःषष्ट्या कुडवैोण इत्युक्तम्। एवमेव कल्पतरुकारः। यत्त पठन्ति,
पञ्चकृष्णलको माषस्तैश्चतुःषष्टिभिः पलम् । हात्रिंशता पलैः प्रस्थो मागधेषु व्यवस्थितः ॥
आढकस्तैश्चतुर्भिस्तु द्रोणः स्याच्चतुराढकः । तथा-सर्वेषामेव मानानां मागधं श्रेष्ठमुच्यते ॥
तदेतन्मागधमात्र इत्याहुः। तन्न, गोपथब्राह्मणसम्बादित्वेन साधारण्यौचित्यात् मागधेष्ठिति व्यवहरणपरम्।
एवञ्च श्रेष्ठतापि न परिमाणाधिक्यात्, अपि तु वेदमूलकत्वादिति ध्येयम्।
इह प्रकृतमनुवाक्ये वधस्ताडनमङ्गछेदो घातनमिति त्रिरूपः। स च हर्तृस्वामिगुणवत्त्वागुणवत्त्वापेक्षया व्यवस्थित इति कुल्लूकभट्टः।
१ क समयप्रदोप-|
२ घ पुस्तके व्यवहार-।

Page #172

स्तेय दण्डः ।
१३७
नारायणस्त्वाह वधस्ताडनादिर्ब्राह्मणादिद्रव्यत्वे त्वङ्गछेदादौति। हर्तृहारकस्वामिगुणापेक्षया सुभिक्षदुर्भिक्षकालापेक्षया चेति मिताक्षराकारः । कुम्भसङ्ख्या विसम्बादोऽप्येवमेव सम्बादनीयः । शेषे च दशकुम्भाधिकन्यूने— तस्य च तद्धनमिति स्वामिनो यदपकृतं तद्दाप्य इत्यर्थः ।
-मनुः,—
ANA
मनूक्तमेकादशगुणं दण्डदानं स्वामिनो हृतधान्यदानश्च प्रथमधान्यचौर्य्यविषयम् । बार्हस्पत्ये तु स्वामिने दशगुणं धान्यदानं राज्ञश्च हृतद्विगुणदण्डदानं चौर्या - भ्यास विषयमित्यविरोध इति रत्नाकरः ।
तथा,
परिपूतेषु धान्येषु शाकमूलफलेषु च । निरन्वये शतं दण्ड्यः सान्वयेऽर्द्धशतं दमः ॥
१ ग राजे ।
-
परिपूतेषु अपासितकल्केषु निरन्वये रक्षकरहित इति कल्पतरुः । ग्रहणहेतुप्रौत्यादिश्रन्ये इति रत्नाकरः । उभयच हरण इति । तद्द्रव्यसम्बन्धयोग्यतापादकं ज्ञातेयादिकमन्वयस्तमभिधाय यत्र ग्रहणं न भवति तन्निरन्वयं विपरीतं सान्वयमिति नारायणः ।
अत्र मनौ एकादशकुम्भाधिके वधाभिधानं तदूने एकादशगुणदण्डविधानञ्च गृहधान्यहरणविषयम् । इदन्तु शतदण्डाभिधानं खलस्थधान्यविषयमिति रत्नाकरः । एवमेव कुल्लूकभट्टः ।

Page #173

दण्डविवेकः।
तथा,-मनुः,पुष्येषु हरिते धान्ये गुल्मवल्लीनगेषु च ।
अल्पेष्ठपरिपूतेषु दण्डः स्यात् पञ्चकृष्णलः ॥ हरिते धान्ये क्षेत्रस्थ एव घासार्थमपहृते। हरिते माषादाविति नारायणः ।
अल्पेषु एकपुरुषोहाह्यादपि होनेषु, अपरिपूतेषु अनपहतकल्केषु। अत्र धान्येष्विति वचनविपरिणामेन सम्बन्धः । कृष्णलाः सौवर्णा लिखितपरिभाषानुसारात् । कुल्लकभट्टस्तु,
देशकालाद्यपेक्षया सौवर्मराजतावित्याह । मनुः,
को(गो)ष्ठागारायुधागारदेवतागारभेदिनः । हस्त्यश्वरथहन्तुंश्च हन्यादेवाविचारयन् ॥ कोष्ठागारं धान्यागारमिति रत्नाकरः । राजगृहमिति मनुटौकायां नारायणः। अविचारयन् तथाविधकर्मणि निश्चितेऽविलम्बमानः। धान्यागारादौ भित्तिभेदनमेव सन्धिस्थानीयमतस्तत्कर्तुः सन्धिछिद एवायं दण्डः । __ तच्छेदमात्र पूर्वसाहसस्य प्रकौम्के वक्ष्यमाणत्वात्, भेदिन इति निदर्शनात्तालोल्यप्रतीतौ भेदाभ्यासेऽतिप्रसङ्गनित्यर्थो वा वधः ।
यहा भेदनमिह चौर्यपरमेव। आकरे तु तत्प्रकरण एव पाठात् । कामधेनु-कल्पतरुकारादिभिस्तत्रैवावतारणाच्च । देवतागारेऽपि जगन्नाथादेरिवालङ्काराद्यपहारसम्भवात् ।

Page #174

स्तयदगडः।
१३६
तथा,गोषु ब्राह्मणसंस्थासु स्थूरिकायाश्च भेदने ।
पशूनां हरणे चैव सद्यः कार्योऽर्द्धपादिकः ॥ ब्राह्मणसंस्थासु ब्राह्मणसम्बन्धिनौषु हृतास्विति शेषः प्रकरणात्। स्थूरिकेति वृषमहिषादिभिः पृष्ठवाह्यो भारः। स्थूलास्फूलौ परिहण इति धात्वनुसारात्। ततः स्वार्थिकः कन्प्रत्ययः, स्थादित्यादिना इत्वं रलयोरेकत्र स्मरणात् । स्थूरिका गोणीति प्रसिद्धा तस्या भेदने पाठने धान्याद्यपहरण इति यावत्।
यत्तु बन्ध्याया गोर्वाहनार्थ नासाभेदन इति कुल्लकव्याख्यानं तदनादेयं पाठापरिचय-पदार्थापरिज्ञानमूलकत्वात्।
वोदषभस्य भारः स्फूरिका तस्या भेदने तहतधान्यापहार इति नारायणव्याख्यानमसङ्गतं स्यात् । नासाभेदनस्यापदार्थत्वात् प्रकरणविरुद्धत्वाच्च ।
एतेन स्फुरिका बन्ध्या, भेदनं नासाभेदनमिति रत्नाकरव्याख्यानमपास्तम् । अईपादिको भिन्नाईपादयः । तथा,
क्षेत्रिकस्यात्यये दण्डो भागाद्दशगुणो भवेत् । ततोऽर्द्धदण्डो भृत्यानामज्ञानात् क्षेत्रिकस्य तु ॥ क्षेत्रिकस्यात्यये कृषौबलभागापहरणे धान्यापहारी शस्यापहारी त्वेकादशगुणं दण्ड्य इति रत्नाकरः ।
१ ग छिनाईपादद्दय ।

Page #175

१४०
दण्डविवेकः।
हलायुधस्तु,
क्षेत्रस्वामिनोऽत्यये तद्दोषेण यदा शस्यदोषो भवति तदा राज्ञा स्वग्राह्यभागाद्दशगुणं दण्डनीयः। तदज्ञानाञ्च मृत्यदोषेण शस्यनाशे भृत्य एव तदर्थेन दण्डनीय इत्यर्थमाह ।
अथ प्रकीर्णापहारिदण्डः । तब प्रकोण नाम प्रागुक्तद्विपदादिव्यतिरिक्तं रत्नादौत्युक्तं तत् त्रिविधन्तृत्तमादिभेदात् । तत्र नारदः,तदपि विविधं प्रोक्तं सापेक्षं मनीषिभिः ।
क्षुद्रमध्योत्तमानाञ्च द्रव्याणामपकर्षणात् ॥ अपकर्षणमपहरणम् । क्रमेणामौषां परिगणनमाह स एव ।
मृद्भाण्डासन खास्थि' दारुचर्माणादिकम् ।
शमोधान्यं कृतान्नञ्च क्षुद्रद्रव्यमुदाहृतम् ॥ शमोधान्यं शिम्व्यादिभवं मुद्रादि।
वासः कौषेयवर्जच्च गोवज पशवस्तथा । हिरण्यवज्ज लौहच्च मध्यं बौहियवा अपि ॥ लौहशब्दो धातुपरः। मध्यं मध्यमद्रव्यमित्यर्थः । हिरण्यरत्नकौशेयं स्त्रीपुंसौ गजवाजिनः ।
देवब्राह्मणराज्ञाञ्च द्रव्यं विज्ञेयमुत्तमम् ॥ १ ग खट्वादि । क्वचित् खङ्गादि। २ घ शिम्यां भवम् ।
३ ख पुस्तके ब्रोहियवं तथा ।

Page #176

प्रकोपहारिदण्डः ।
१४१
देवद्रव्यं क्षुद्रमप्यमोषामुत्तममित्यर्थकमिति स्मृतिसारकारः। एवमेव ग्रहेश्वरमिश्राः। अत्र वृहस्पतिः,हौनमध्योत्तमत्वेन विविधं तत्प्रकीर्तितम् ।
द्रव्यापेक्षो दमस्तव प्रथमो मध्यमोत्तमः ॥ प्रथमो मध्यमोत्तम इति प्रथममध्यमोत्तमसाहसरूप इत्यर्थः । इत्थं होनादिद्रव्यापहारेषु प्रथमादिसाहसानां व्यवस्थितत्वेऽपि तेषां होनत्वादितारतम्यात् साहसानां न्यूनाधिकसंख्याभेदो व्यवस्थितो द्रष्टव्यः । एतत् विवृणोति स एव,
क्षेत्रोपकरणं सेतुं पुष्यमूलफलानि च । विनाशयन् हरन् दण्ड्यः शताद्यमनुरूपतः ॥ पशुवस्त्रानपानादि गृहोपकरणन्तथा। हिंसयन् चौरवद्दाप्यो द्विशतान्तं दमन्तथा ॥ स्त्रीपुंसौ हेमरत्नानि देवविप्रधनन्तथा । कौशेयञ्चोत्तमं द्रव्यमेषां मूल्यसमो दमः ॥ द्विगुणो वा कल्पनीयः पुरुषापेक्षया नृपैः । हर्ता च घातनौयः स्यात् प्रसङ्गविनिवृत्तये ॥ शताद्यं शतावरं द्विशतान्तं अनुरूपतो विनाशे चापहृतमूल्यानूसारेण देशकालशक्त्यनुसारेण च । पुरुषापेक्षया आढ्यदरिद्रपुरुषापेक्षया। अत्र यस्य मूल्यमाचं
२ ग घ चौरयन् ।
१ घ पुस्तके कर्षणमिति पाठः ।
३ घ विनाशितापकृत ।।

Page #177

दगडविवेकः ।
१४२
सम्भवति तस्य तन्मात्रं यस्य त्वधिकं तस्य द्विगुणो दण्डः । यस्य तु मूल्यमाचमपि नास्ति चौर्य्ये चातिप्रसङ्गस्तस्य वध इति व्यवस्थेति रत्नाकरः ।
मनुः,—
कोष्ठागारायुधागारदेवतागारभेदिनः । हस्त्यश्वरथहन्त॑श्च हन्यादेवाविचारयन् ॥ आगारपदोपसन्धानादायुधमिह राजकीयं द्रष्टव्यम् । एतदप्यतिप्रसङ्ग विषयमिति प्रतिभाति ॥
तृणं वा यदि वा काष्ठं पुष्यं वा यदि वा फलम् । अनाटय तु गृह्णानो हस्तछेदनमर्हति ॥
इति बृहस्पतिवचनमप्यतिप्रसङ्गविषयमेव । तृणाद्यपहारविषयेण मूल्यद्विपञ्चगुणदण्डेन समं हस्तछेदस्य वैषम्येण विकल्पायोगादिति द्रष्टव्यम् ।
यत्तु,
येन येन परद्रोहं करोत्यङ्गेन तस्करः । छिन्द्यात्तत्तस्य नृपतिर्न करोति यथा पुनः ॥
इति कात्यायनवचनं तद्यक्तमेवातिप्रसङ्गविषयं न करोति यथा पुनरित्यभिधानात् । एवञ्च यच दण्डे विशेषो न श्रूयते तत्रैव तद्यक्तव्यवस्थानुसारेणैव तत्कल्पनमिति प्रतिभाति ।
यच्च,
क्षुद्रमध्यमहाद्रव्यहरणे सारतो दमः ।
देशं कालं वयः शक्तिं सञ्चिन्त्य दण्डकर्म्मणि ॥

Page #178

प्रकोपहारिदण्डः ।
२४३
इति याज्ञवल्क्यवचनं तस्याप्यस्यामेव व्यवस्थायां तात्पर्य्यम् । यत्तु,साहसेषु य एवोक्तस्त्रिषु दण्डो मनीषिभिः ।
स एव दण्डः स्तेयेषु द्रव्येषु विधनुक्रमात् ॥ इति नारदवचनम्, तत्र रत्नाकरकृतैवोक्तं अयमतिदेशः क्षुद्रमध्यममहट्रव्येषु 'विरुद्धदण्डावरुडेषु द्रष्टव्य इति। तेषूत्तमद्रव्यापहारे नारदः,
तुलाधरिममेयानां गणिमानाञ्च सर्वशः । एभिरुत्कृष्टमूल्यानां मूल्याद्दशगुणो दमः ॥ तुलाधरिमं कर्पूरादि, तुलादण्डे धृत्वा तुलनातो मेयं बौह्यादि, उत्सङ्गतः प्रस्थादिपरिमेयत्वात्। गणिमं पूगादि, प्रायेण विंशत्यादिगणनया क्रमादिव्यवहारविषयत्वात् ।
एभिरिति पूर्वप्रक्रान्तानां काष्ठभाण्डादौनां प्रत्यवमर्षः, तन्मूल्याधिक-मूल्यत्वेनोत्तमत्वं प्रतिपाद्यते । __ अथोत्तमानां द्रव्याणां तारतम्यादपहारिणो दण्डतारतम्यमित्याह।
मनुः,
तथा धरिममेयानां शतादभ्यधिको दमः। सुवर्णरजतादौनामुत्तमानाञ्च वाससाम् ॥ पञ्चाशतत्वभ्यधिके हस्तछेदनमिष्यते।
शेषेऽप्येकादशगुणं मूल्यादण्डं प्रकल्पयेत् ॥ अत्र धान्यं दशभ्यः कुम्भेभ्य इत्यादि पूर्वोक्तेन सह
१ ग दण्डानवरद्धेषु ।

Page #179

२४४
दण्डविवेकः ।
तथेति समीकरणं देशकालापहृतद्रव्यस्वामिजातिगुणाद्यपेक्षयेति मनुटौका । धरिमं तुलनीयम् । नारायण-सर्वज्ञस्तु,
धरिमं तुला तन्मयानां सुवर्णरजतव्यतिरिक्तानां ताम्रादीनामित्यर्थमाह । तथा शतादिति निष्कशतात् ।
एतच्च घोडशमाषरूप-सुवर्णचतुष्टयरूपनिष्कव्यवस्थया ग्राह्यमिति । तथा पञ्चशत इति ताम्रादिविषय इत्याह । शेषे पञ्चाशदभ्यधिकन्यने ।
एवञ्च नारदोक्तो मूल्यदशगुणदण्डोऽप्यस्यापि शेषे द्रष्टव्यः। शताधिके च दमो मनूक्तो वध एव ।
सुवर्णरजतादौनामुत्तमानाञ्च वाससाम् । रत्नानाञ्चैव सर्वेषां शतादभ्यधिके वधः ॥
इति नारदसम्बादात् । कामधेनौ तु मनुवचने दम इत्यच वध इत्येव पठितं मिताक्षरापि तथैव। स चायं वधो ब्राह्मणद्रव्यत्वे मारणं अन्यत्र तु अङ्गच्छेदादिरिति नारायणः । हलायुधोऽप्याह,
शतसंख्या चाच पलस्य मन्तव्या वाससाञ्च शतसंख्यात्वं वासोऽवयविनामेव प्रछदपटादौनामिति । मिश्रास्त्वाहुः,
हेनो रजतस्य पटदुष्कुलादेर्वा पलशताधिकमूल्यस्यापहर्ता वध्यः शतपलाधिकमूल्यस्यापहर्ता वध्यः पञ्चाशतपलाधिकमूल्यस्यापहर्ता छिन्नहस्तः कार्याः, तदूनस्य तु हर्ता एकादशगुणं तन्मूल्यं दाप्य इति ।

Page #180

स्तेयदण्डः ।
गोविन्दराजस्तु शतादिति सुवर्णशतादित्यर्थस्तेन शतसुवर्णाधिकद्रव्यहरणे वध इत्याह । तच्चिन्त्यं नारदवाक्ये रत्नानि मरकतादौनौति विवक्षितानि ।
मुख्यानाचैव रत्नानां हरणे वधमर्हति । इति मनुवचनदर्शनात् ।
यत्तु – शारौरोऽङ्गच्छेदो वा दण्ड इत्यनुवृत्तौ शङ्खलिखिताभ्यामुक्तं सुवर्णरत्नापहारे इति । तत्र शशरौरदण्डस्ताडनं, अङ्गछेदः कर्णादिछेदः, तदेतत्पञ्चाशदूनविषयं निर्धनविषयश्चेति रत्नाकरः ।
19
१४५
यञ्च दण्ड इत्यनुवृत्तौ विष्णुः, रत्नापहार्य्युत्तमसाहसः। इति । तन्मध्यमधनविषयमिति रत्नाकरः । अमुख्योत्कृष्टरत्नविषयत्वेऽपि न विरोधः । शङ्खलिखितोक्तेरपकृष्टविषयत्वात् ।
अयमच विवेकः,—
ताम्रादिषु पणशताधिकेषु ब्राह्मणराजस्वेष्वपहृतेषु अपहर्त्तुर्वधोऽन्येष्वङ्गछेदः। एवं सुवर्णादिषु वधोऽङ्गछेदो वा तथा मुख्येषु रत्नेषु वधोऽन्यचाङ्गछेदः पञ्चाशत्पणादिकेषु ताम्रादिषु हस्तछेदः । तदूनेषु तन्मूल्यादेकादशगुणो धनदण्डः । पञ्चविंशतिपणेषु तेषु कर्पूरादिषु च स्थूलेष्वपहृतेषु तन्मूल्यापेक्षया दशगुणो धनदण्ड इति ।
-
अथ मध्यमद्रव्यापहारे शङ्खलिखितौ – अष्टशतं सौताद्रव्यापहारे यथाकालम् ।

Page #181

१४६
दण्डविवेकः ।
__ अष्टशतमष्टाधिकशतं सौता कृष्यमाणा भूमिस्तद्रव्यं हलकुद्दालादि। यथाकालं कर्षणसमये। एवञ्च कालान्तरे दण्डापकर्षो द्रष्टव्यः। तथाच मनुः,
सौताद्रव्यापहारे तु शस्त्राणामौषधस्य च । कार्य(फाला)माषोदकानाञ्च राजा दण्डं प्रकल्पयेत् ॥
शस्त्राणां खड्गादौनां औषधस्य कल्याणष्टतादेः कार्थं कृष्यादि फालं तेन कृषिकाले हलाद्यपहारे सति कृषेरभावे यदा बहुशस्यबाधस्तदा दण्डभूयस्त्वमन्यथाऽल्यो दण्डः । एवं शस्त्रादिष्वपि द्रष्टव्यमिति हलायुधः। हृतदानं सर्वत्र पूर्वमुक्तम् । मनुः,पुष्येषु हरिते धान्ये गुल्म-वल्ली-नगेषु च ।
अल्पेष्टपरिपूतेषु दण्डः स्यात् पञ्च कृष्णलाः ॥ पुष्यं कुसुमादौति मिश्राः। नगो वृक्षः । तथा,
परिपूतेषु धान्येषु शकमूलफलेषु च। निरन्वये शतं दण्ड्यः सान्वये ऽर्द्धशतं दमः ॥ निरन्वये ग्रहणहेतुप्रोत्यादिशून्ये इति रत्नाकरः। रक्षकरहिते इति कल्पतरुः । एवमेव हलायुधः। उभयत्र हरणे इति शेषः। __ अत्र फलमूलयोः क्षुद्रद्रव्येषु पाठात् तत्साहचर्येण स्वरूपेण च शाकस्यापि क्षुद्रत्वनिश्चयात् दण्डस्य च
*.
unia

Page #182

स्तेयदण्डः ।
महत्त्वात् वचनस्यास्य रत्नाकरे मध्यद्रव्यप्रकरणेऽवतारणाच्च। विरोधे शाकमूलफलानि राजब्राह्मणस्वामिकानि देवताद्यर्थानि यज्ञार्थमुपकल्पितानि दर्लभानि वा विवक्षितानौति प्रतिभाति।
नारायणेन तु शाकमूलफलेषु बहुमूल्यान्नोपयुक्तेषु इति व्याख्यातम् । शङ्खलिखितौ,
'एकचक्राहरणे चत्वारिंशत् कटेऽशौतिशतम् । एकचक्रमेकरथाङ्गं चत्वारिंशत्पणा एवाशौतिशतमौत्यधिकं शतम्। अथ क्षुद्रद्रव्यापहारे व्यासः,मध्यहीनद्रव्यहारौ पुष्यमूलफलस्य च । दाप्यस्तद्दिगुणं दण्डमथवा पञ्चकृष्णलान् ॥ मध्यहीनं द्रव्यमन्नादि, कृष्णलशब्देन त्रियवपरिमितं द्रव्यमभिधेयं तच्चात्र सौवर्णं लिखितपरिभाषानुसारात् । गौतमः,
फलहरितशाकादाने पञ्चकृष्णलमन्ये । आदाने हरणे दण्ड इति शेषः । अब फलशाकयोरनन्तरोतातिरिक्तयोरिह ग्रहणमतो न तेन विरोधः। अस्तु वा विकल्पः-अन्ये इत्यभिधानात्। स चाभ्यासाऽनभ्यासाभ्यां ग्रहणहेतु-ग्रौत्याद्यतिशयानतिशयाभ्यां व्यवस्थित इति प्रतिभाति ।
१ घ एकचक्रहरणे।

Page #183

१४८
मनुः,
तथा,
दण्डविवेकः ।
चकार्पास किण्वानां' गोमयस्य गुडस्य च । दभ्रः क्षौरस्य तक्रस्य पानीयस्य तृणस्य च ॥ वेणु वैणवभाण्डानां लवणानां तथैव च । मृण्मयानाश्च हरणे मृदो भस्मन एव च ॥ मत्स्यानां पक्षिणाचैव तैलस्य घृतस्य च । मांसस्य मधुनश्चैव यच्चान्यत् पशुसम्भवम् ॥ अन्येषामेवमादीनां मद्यानामोदनस्य च । पक्वान्नानाश्च सर्व्वेषां तन्मूल्याद्दिगुणो दमः ॥
१ ख- किल्वानाम् ।
यथैतान्युपक्लृप्तानि द्रव्याणि स्तेनयेन्नरः । तं शतं दण्डयेद्राजा यश्चाग्निं' चोरयेगृहात् ॥ किल्वं सुराबीजभूतद्रव्यं, वैणवं भाण्डं जलाहरणार्थं स्थूलवैणवखण्डनिर्मितं पाचम् ।
अब नारायणसर्व्वज्ञेन वैणवेत्यच वैदलेति पठित्वा उभयच भाण्डान्वयं व्याख्याय वैदलभाण्डानां विदलौकत काष्ठभाण्डानामिति व्याख्यातम् ।
अन्यत् पशुभवं चर्मदन्तादि । रोचनादीति नारायणः। अन्येषामेवमादौनां पिष्टकादीनामुपक्लृप्तानि भोजनादिकार्य्यार्थं सन्निधापितानि । तं शतमित्यच कुल्लूकभट्टेन नारायणसर्व्वज्ञेन च तमाद्यमिति पठित्वा प्रथमसाहसमिति व्याख्यातम् ।
२ मूले अन्येषाचैवम् |
३ क ख पुस्तकदये यश्चाभ्रम् |

Page #184

स्तेयदण्डः ।
१४६
अग्निरिह लौकिकः। विषये लौकिकः स्यादिति वचनात् । विषये संशये इति रत्नाकरः।
लौकिमप्यग्निं चोरयतोऽयं दण्ड इति गोविन्दराजः। तदेतदयुक्तं अल्पापराधे गुरुदण्डस्यान्याय्यत्वात्। तस्मात् वेताग्निं गृह्याग्निं चाग्निटहाद्यश्चोरयेत् तं प्रथमसाहसं दण्डयेदग्निस्वामिनश्चाधानोपक्षयं दापयेदिति कुलकभट्टः। एवमेव नारायणः। विष्णः,
सूत्र-कार्यास-गोमय-दधि-क्षौर-तक्र-गुड-तृण-लवणमुद्भस्म-मत्स्य-पक्षि-तैल-दृत-मांस-मधु-विदल-वेणुमृण्मय-लोहभाण्डानामपहर्ता मूल्यादिगुणं दण्ड्यःपक्वान्नानाञ्च । हलायुधेन चिगुणमिति पठितम् । शङ्खलिखितौ,कृतकाष्ठाश्मकौलालचर्मवेचदलभाण्डेषु मूल्यात् पञ्चगुणस्त्रयो वा कार्षापणाः।
कृतकाष्ठं घटितकाष्ठं कौलालं कुलालनिर्मितं मृण्मयमिति यावत् । भाण्डपदमश्मादिभिः सम्बध्यते । नारदः,काष्ठभाण्डतणादीनां मृण्मयानां तथैव च । वेणुवैणवभाण्डानां तथा स्वाय्वस्थिचर्मिणाम् ॥ शाकानामामूलानां हरणे फलमूलयोः । गोरसेक्षुविकाराणां तथा लवण-तैलयोः ॥

Page #185

१५०
दण्डविवेकः ।
पक्कान्नानां कृतान्नानां मद्यानामोदनस्य च । सर्व्वेषां स्वल्पमूल्यानां मूल्यात् पञ्चगुणो दमः ॥ कामधेनौ,—
ओदनस्येत्यच श्रामिषस्येति पठितम् । मिताक्षरायामौषधस्येति पठितमुक्तञ्च -
ओदनस्य पक्वान्नेन संग्रहादिति प्रतिभाति ॥ श्रच मनूक्तानां मध्वादीनां नारदोक्तानां गोर सादौनां मूल्यद्दिगुण- पञ्चगुण दण्डविकल्पो ऽल्पाल्पदध्यादिविषयतया व्यवस्थित इति प्रतिभाति ।
मनुः, -
यस्तु रज्जुं घटं कूपाद्धरेद्भिन्द्याञ्च यः प्रपाम् । स दण्डं प्राप्नुयान्माषं तच्च तस्मिन् समाहरेत् ॥ कूपात् कूपसमौपात् रज्जुं घटमिति रज्जुं वा घटं वा इति कुल्लूकभट्टः । तच्च रज्जुमेकं घटमेकच द्रव्यमिति
रत्नाकरः ।
कामधेनौ तु —
तदित्यग्रे दृष्ट्वा वज्रघटमिति पठितम् । एवमेव हलायुधनिबन्धः ।
पारिजातेऽपि तथैवेति पठित्वा समाहारद्वन्द्व उक्तः । तस्मिन कूपे समाहरेत् त्यजेत् ।
शङ्खलिखितौ –
अब्राह्मणो ब्राह्मणस्य समिदाज्येध्मानि काष्ठ- तृणोपल'पुष्पफलमूलाद्यपहरन् वा बलादविज्ञानतो' हस्तच्छेदन
१ ग योजयेत् ।
२ ग पुस्तके टोलप – ।
३ ग व्यपरिज्ञानतः ।
-

Page #186

स्तेयदण्डः ।
माप्नुयात् । कुशकर का मिहोचद्रव्याण्यपहरेत् प्रत्यक्षतोऽङ्गच्छेदः स्यादप्रत्यक्षं यदा विदितोऽयं किल्विषौति ब्राह्मणः खरयानमाप्नुयात् मूचमौण्ड्यमितरेषां खरयानमेव च ।
ब्राह्मणोऽच यागादिपरः । समिदादौनि यागाद्यर्थमानौतानीति । करकः कमण्डलुः । अग्निहोत्रद्रव्याण्याहवनौयानौति । किल्बिषौ चौरः प्रकरणात् ।
इतरेषां क्षत्रियादीनां चौर्य्याधिकारे गौतमः,न शारौरो ब्राह्मणदण्डः ।
कस्तर्हि दण्ड इत्यचाह, कर्म्मवियोगविख्यापनविवासनाङ्कनानि, अवृत्तौ प्राय
१५१
चित्तौ सः ।
कर्म्मवियोगस्तेन सह क्रियानारम्भः । स्पर्शादित्याग इति हलायुधः ।
I
विख्यापनं खरारोह डिण्डिमादिना चौरत्वद्योतनं विवासनं स्वदेशान्निःसारणं, अङ्कनं ललाटादौ चौर्यचिह्नाचरणम् ।
एतान्ययागादिपरब्राह्मणविषयाणौति शङ्खलिखित
saw...
वचनविरोधपरौहारपरी रत्नाकरः ।
तथा लक्ष्मौधरेण तु —
शङ्खलिखितवाक्यं ब्राह्मणो ब्राह्मणस्येति पठितम् । तन्मते — ब्राह्मणस्य ब्राह्मणेन समिदादिहरणे हस्तच्छेद एवाब्राह्मणस्य ब्राह्मणेन हरणात्तु न शारौरो दण्ड इत्यादि नेयमिति । तत्रैवोक्तम् ।
T
१ क्वचित् चम्भाण्डेत्यधिकः पाठः ।

Page #187

१५२
दण्डविवेकः ।
कामधेनौ तु नअन्तर्भावेनैव पाठो दृष्टः । अत्तावन्येन प्रकारेण जौवनानुपपत्तौ। आपस्तम्बा,परपरिग्रहमविद्वानाददान एवोदके' मूले फले पुष्ये गन्धे ग्रासे शाक इति वाचा बायो विहांश्चेदाससः परिमोषणेन दण्ड्यः कामकृते तथा प्राणसंशये भोजनमाददानः ।
वाचा बाध्यो तर्जनीयः पूर्वमध्वगस्य क्षौणत्तेदिजस्य मूलकद्दयग्रहणे चणकादिमुष्टिग्रहणे च मनुना दण्डाभावप्रतिपादनादत्र मूल इति ग्रास इति तदन्यविषयं स्वामिप्रतिषेधविषयं वा। कामकृत इति कामकृतेऽपौत्यर्थः । एतदपि तथैव सप्तमे भक्त इति दण्डबाधप्रकरणीयमनुवचनेनैकमूलकमेव ।
एतद्दाक्यं रत्नाकराद्यलिखितमपि कामधेनौ हलायुधौये च दृष्ट्वा लिखितम्। एतदर्शनादत्तावित्यादिगौतमवाक्यप्रतीकमपि एतत्समानविषयमेवेति प्रतिभाति। योरिति क्षुद्रद्रव्यापहारप्रकरणीयत्वादेकमूलककल्पनालाघवात् । __ यत्तु मतं जातिनियतयाजनादिरूपाया जौविकाया वृत्तित्वादत्तावित्यादेरयमों यदि जात्युक्तया जीविकया योगक्षेमौ कत्तुं न शक्नोति ब्राह्मणस्तदा चौर्यमपि कुर्यादिति।
तदेतदपेशलम् कल्पनागौरवात् तत्तनिषेधविधिविरोधात् । तत्तद्दण्डोपदेशविरोधाच्च ।
१ क्वचित् पाठः एधोद के । २ ग भय॑नौयः।

Page #188

स्तेयदण्डः ।
१५३ एवञ्च रत्नाकरव्याख्यानेऽपि जीवनपदं तत्तत्कालौनप्राणपरमेव आपस्तम्बसम्बादात् न तु जीविकापरमुक्तदोषादिति।
अथ दण्डानुवृत्तौ विष्णु,अनुक्तद्रव्यहरणे मूल्यसमम् ।
अस्य वाक्यस्य रत्नाकर-कामधेन्वादौ च क्षुद्रद्रव्येषु दण्डमभिधायावतारणात् तेषु च मूल्यदिपञ्चगुणादिदण्डस्य दर्शनात्तत्तुल्येषु तस्यैवौचित्यात् क्षुद्रतरद्रव्यापहारविषयमिदं वचनमपहारनिमित्तप्रीत्याद्यतिशयविषयं वेति प्रतिभाति।
इति महामहोपाध्याय-धर्माधिकरणिकश्रीवर्द्धमानकृतौ दण्डविवेके
स्तेयपरिच्छेदस्तृतीयः ।

Page #189

१५४
दण्डविवेकः ।
चतुर्थः परिच्छेदः ।
अथ परदाराभिमर्षणदण्डः ।
तच परदारपदेन स्वभार्थ्याव्यतिरिक्ता स्त्रौ विवक्षिता । सा विविधा परिणौता अपरिणीता चेति । तयोः परिणीता अनेकविधा साध्वी बन्धकौति, उत्तमा हौनेति 'स्वजना अस्वजनेति, गुप्ता अगुप्ता चेति, लौवादिभार्थ्या अन्येति ।
परिणीता चिविधा कन्या व्रात्या वेश्येति । एते विभाजकोपाधयो वलछलानुरागादिप्रयोग वद्दण्डभेदाय भवन्तौति परिभाषान्यायेन प्रमुखे दर्शिताः ।
आसामभिमर्षणमपि द्विविधं संग्रहणमभिगमश्च । तच संग्रहणं नाम समीचीनं ग्रहणं परस्त्रिया आत्मीयता - करणम् ।
तद्दिभजते बृहस्पतिः, -
पारुष्यं द्विविधं प्रोक्तं साहसश्च द्विलक्षणम् । पापमूलं संग्रहणं चिप्रकारं निबोधत ॥
प्रकारानाह, -
बलेापाधिहृते द्वे तु तृतौयमनुरागजम् । एतदभिगमेऽपि द्रष्टव्यम् । तस्याप्येतत्पूर्वकत्वात् । चयमपि पुनर्विभजते ।
तत्पुनस्त्रिविधं प्रोक्तं प्रथमं मध्यमोत्तमम् ।
१ ग पुस्तके सुजना व्यसुजनेति ।
२ ग बलात् परिहृते । घ - वलोपाधिकृते ।

Page #190

परदाराभिमर्षणादण्डः ।
१५५
अत्र प्रकारचयं व्याचष्टे,
अनिच्छन्त्या यत्क्रियते सुप्तोन्मत्तप्रमत्तया । प्रलपन्त्या रहसि वा बलात्कारकृतन्तु तत् ॥ छद्मना गृहमानौय दत्त्वा वा मद्यकार्मिणम् । संयोगः क्रियते यस्यास्तदपाधिकृतं विदः ॥ अन्योऽन्यचक्षरागेण दूतीसंप्रेषणेन वा। कृतं रूपार्थलाभेन ज्ञेयं तदनुरागजम् ॥ मत्स्यपुराणे,
यस्तु सञ्चारकस्तत्र पुरुषः स्त्यथ वा भवेत् । पारदारिकवद्दण्ड्यो यश्च स्यादवकाशदः ॥ सञ्चारको यः पुरुषं स्त्रियं वाऽभिसारार्थमभिसारयोग्यं देशविशेषमुपसर्पयतौति हलायुधः । अवकाशदो रहस्यस्थानदायो।
मनुः,कितवान् कुशौलवान केरान क्षिप्रं निर्वासयेत् पुरात् ।
केराः परस्त्रीपुरुषसङ्केतकारिण इति रत्नाकरः । एवमेव हलायुधः। प्रथमादिभेदास्तु विस्तरेण व्यासादिभिरुदाहृतास्ते विस्तरभयादेव नात्र लिखिताः। दिङ्मारन्तु तेषां दण्डपरिछेदार्थमुदाहृतम् । तत्र वृहस्पतिः,
अपाङ्गप्रेक्षणं हास्यं दूतौसम्प्रेषणं तथा । स्पर्श भूषणवस्त्राणां संग्रहः प्रथमः स्मृतः ॥ अत्र स्वकृतस्पर्शवत् परस्त्रीकृतस्पर्श क्षमाऽपि द्रष्टव्या। १ क ग काम्मणम् ।
२ ग स्पर्श क्षमापि।

Page #191

१५६
दण्डविवेकः ।
स्त्रियं स्पृशेददेशे यः स्पृष्टो वा मर्षयेत्तया
परस्परस्यानुमतं तच्च संग्रहणं स्मृतम् ॥ व्यासः,
इति मनुवचनात् । प्रेषणं गन्धमाल्यानां पूगभूषणवाससाम् ।
प्रलोभनञ्चान्नपानैर्मध्यमः साहसः स्मृतः ॥ बृहस्पतिः,एकशय्यासनं क्रौडा चुम्बनालिङ्गनं तथा।
एतत्संग्रहणं प्रोक्तमुत्तमं शास्त्रवेदिभिः ॥ एवमन्यदूहनौयमाकरे वाऽनुसन्धेयम् । तत्र दण्डमाह बृहस्पतिः,
त्रयाणामपि चैतेषां प्रथमो मध्य उत्तमः । विनयः कल्पनीयः स्यादधिको द्रविणाधिके ॥ एतेषां प्रथममध्यमोत्तमसाहसकारिणां क्रमेण प्रथममध्यमोत्तमा दण्डाः। अधिकधनस्य तु प्रथमादिभ्यो ऽधिकोऽपि दण्ड इत्यर्थः ।
आपस्तम्बः,
अबुद्धिपूर्वमलङ्कृतो युवा परदारमनुप्रविशन वाचा बाध्यो बुद्धिपूर्वन्तु दण्ड्यः ।
अबुद्धिपूर्वमदुष्टबुद्धिपूर्वमनुप्रविशन् उपसर्पन वाचा बाध्यो भर्त्सनौयः। मनुः,भिक्षका वन्दिनश्चैव दीक्षिताः कारवस्तथा। सम्भाषणं गृहस्त्रीभिः कुर्य्यरप्रतिवारिताः ॥
१ क ख च पुस्तकत्रये मध्यमोत्तम इति पाठः ।

Page #192

परदाराभिमर्षणदण्डः ।
सम्भाषणं परस्त्रीभिः प्रतिषिवो न चाचरेत् । निषिद्धो भाषमाणस्तु सुवर्ण दण्डमर्हति ॥ वन्दिनः स्तावकाः, दौक्षिता यज्ञार्थं कृतदीक्षाः, कारवो भृत्यर्थं शिल्पिन इति रत्नाकरः। सूपकारादय इति मनुटौका। अप्रतिवारिता अप्रतिषिद्धाः, भाषमाणः सम्भाषणं कुर्बाणः। स्त्रौदण्डे विशेषमाह याज्ञवल्क्यः,
स्त्री निषेधे शतं दण्ड्या द्विशतन्तु दमं पुमान् ।
प्रतिषेधे तयोर्दण्डो यथा संग्रहणे तथा ॥ पतिपुत्रादिभिर्निषिड्वाऽपि स्त्री पुरुषेण सह सम्भाषणादिकं कुर्वाणा शतं दण्ड्या। पुरुषस्त्वेवं कुर्वन् द्विशतं दण्ड्यः । स्त्रीपुरुषौ परस्परं तथा कुर्वाणौ त्वभिगमवदर्णानुसारेण दण्ड्यावित्यर्थः।
अत्र मानवं वचनमभ्यासविषयं धनिकविषयं वा। याज्ञवल्क्यौयन्त्वनभ्यासनिर्धनविषयमिति प्रतिभाति । अचापवादमाह कात्यायनः,नाथवत्या परग्रहे संयुक्तस्य स्त्रिया सह ।
दष्टं संग्रहणं तज्ज्ञैर्नागतायाः स्वयं गृहे ॥ तथा,
अतोऽन्येन प्रकारेण प्रवृत्तौ ग्रहणं भवेत् । स्वयमेवागतायान्तु पुंरहे स न दोषभाक् ॥ पुंग्रह इति स्त्रीयहं गते पुंसि स्त्रियां स्वयमुपस्थितायामधिकार पुंसो न दोष एवेत्यर्थः। एतद्वचनं कल्पतरौ
१ ग पुस्तके उत्त्यर्थ ।
२ ख घ अधि
।

Page #193

१५८
दण्डविवेकः ।
संग्रहणप्रकरणे पठितम् । रत्नाकरे त्वभिगमनानुवृत्तौ कात्यायन इति कृत्वा तत्रैवावतारितम् । नारद-कात्यायनौ,--- प्रदष्टत्यक्तदारस्य क्लोवस्याक्षमकस्य च । सेच्छानुपेयुषो दारान् न दोषः साहसे भवेत्॥ अत्र कल्पतरुः,प्रदुष्टात्यक्ताः स्खदारा येन तस्य दृष्टान् दारान् तथा लौवाक्षमयोर्दाराणामेवेच्छयोपगच्छन् न दण्डनीय इत्यर्थः। मनुः,नैष चारणदोषेषु विधिर्नात्मोपजौविषु । संजयन्ति हि ते नारौं निगूढाश्चारयन्ति च ॥ चारणा नटादयः, आत्मोपजीविनो वेशोपजौविनः । ते हि- "भार्या पुत्रः स्विका तनुः” इत्युक्त्या आत्मस्थानौयां भार्यामुपजीवन्ति ।
आत्मोपजीविषु वेश्याजनेविति नारायणः । एषां नायमभिभाषणनिषेधविधिर्नापि तदधौनो दण्डविधिः । यस्मादेते स्वभार्या परपुरुषैः सह सञ्जयन्ति संयोजयन्ति प्रच्छन्नौकृत्य चारयन्ति च इत्यर्थः ।
यदि तु ताभिरपि सह निगूढः सम्भाषणं करोति तदा दण्डलेशं दाप्य इत्याह मनुरेव,
किञ्चिदेव दाप्यः स्यात् सम्भाषं ताभिराचरन् । प्रेष्यासु चैकभक्तासु रहः प्रव्रजितासु च ॥

Page #194

परदाराभिमघणदण्डः ।
प्रेष्यासु दासौषु एकभक्तासु एकपुरुषमाचावरुद्धासु प्रजितासु बौद्धादिव्रतचारिणौषु । किञ्चिदिति शक्त्यनुरूपमिति नारायणः । किञ्चिन्मनुनैव दर्शितसुवर्णापेक्षयाऽल्पमिति रत्नाकरः ।
अत्र प्रतिषिद्धे चारणादिस्त्रीसंग्रहणे यो दण्डो विवक्षितविवेकेन पर्यवस्यति तदपेक्षया अल्पमिति प्रतिभाति पूर्वस्य संग्रहणविषयत्वादच तु सम्भाषाभिधानात्।
तब च सामान्यतो बृहस्पतिना पूर्वसाहसस्य विधानात्। चारणादिस्त्रीषु ततोऽप्यपकर्षस्यौचित्यात् मनूक्तस्य सुवर्णस्य गुरुत्वात् अत्यन्तधनिकादिसंग्रहणविषयकत्वेन व्यवस्थाया अवश्यवक्तव्यत्वात् ।
अथ शङ्खलिखितौ,सर्वेषां स्वदारनियमः स्वकार्यप्रतिपत्तिश्च धर्मो येन येनाङ्गेनापराधं कुर्यात्तदेवास्य छेत्तव्यम् । अष्टसहस्रं वा दण्ड इत्यन्यचैवं ब्राह्मणाददण्ड्यो हि ब्राह्मणः । ___ अङ्गेन हस्तादिना ब्राह्मणवर्जमयं दण्डः सर्वेषां ब्राह्मणवर्जमित्यन्वयादिति रत्नाकरः।
एतच्च भावदोषाभावे सतौति नेयं सम्भाषश्च परस्त्रिया इति नारदवचनैकमूलत्वात् लाघवादङ्गच्छेदमाचपरम् । मनुः,
परदाराभिमर्षे तु प्रवृत्तांस्तान् महीपतिः । उद्देजनकरैर्दण्डैश्चिहूयित्वा प्रवासयेत् ॥ तत्समुत्थो हि नो कस्य जायते वर्णसङ्करः । येन मूलहरो धर्मः सर्वनाशाय कल्पते ॥

Page #195

१६०
दण्डविवेका।
अत्र तानित्यत्र चौणिति पठित्वा चौन ब्राह्मणेतरानिति मिश्राख्यातम् । तथा,
अब्राह्मणः संग्रहणे प्राणान्तं वधमर्हति ।
चतुर्णामपि चैतेषां दारा रक्ष्यतमाः स्मृताः ॥ दण्डैश्चिह्न यित्वा इति नासौष्ठकर्त्तनादिभिरङ्कयित्वा इति मनुटीकायां कुल्लूकभट्ठः। शिश्नाछेदादिभिरिति नारायणः ।
वधप्रकारेषु यो यत्र विहितस्तेन तत्राङ्कनमिति तत्त्वम् । अब्राह्मण इति प्रातिलाम्येनेति शेषः। इति रत्नाकरः।
अत्र प्रतिभाति एतद्दाक्यदयं यद्यप्यभिगमविषयमित्युचितं पूर्वत्र स्वदारनियम इति लिङ्गात्, उत्तरत्र परदाराभिमर्षे विति सामान्याभिधानस्वरसात् तत्समुत्यो होत्यादिहेतुमन्निगदसम्बन्धाच्च ।
उभयच दण्डगौरवाच संग्रहणे परदारमैथुने न तु सम्भाषादाविति सर्वज्ञौयव्याख्यानदर्शनाच ।
तथापि “पूर्वसन्निपाते शिश्नस्य छेदनं सघणस्य" इत्यापस्तम्बसम्वादादङ्गपदस्यापि शिश्नपरत्वे सम्भाविते येन येनेति वौसानुपपत्तेर्बाधकत्वादङ्गन हस्तादिनेति रत्नाकरदर्शनाच्च । उत्तरब संग्रहणस्य साक्षादेवाभिधानात् दण्डगौरवे व्यवस्थाया वक्ष्यमाणत्वात् ।
१ ग पुस्तके सम्बादाच्च ।

Page #196

प्रकीर्णापहारिदण्डः ।
दारा रक्ष्यतमा इत्युपसंहारस्यातिप्रसङ्ग वारणपरतयाऽप्युपपत्तेरुभयोरपि वाक्ययोः सर्व्वेषु पूर्व्वनिबन्धेषु संग्रहप्रकरणेऽवतारणाच्च संग्रहविषयत्वं निश्चितम् ।
किन्तु हस्तादिच्छेद- सहस्रदण्ड- प्रवासन-वधानामतुल्यरूपाणां संग्राह्यस्त्रोप्रातिलेाम्यमात्रेण समज्जयितुमशक्यत्वादियमच व्यवस्था ।
ब्राह्मणस्य संग्रहणस्य गौरवे तदभ्यासे च सचिह्न - प्रवासनमन्यत्र सहस्रपणात्मको दण्डः ।
ब्राह्मणस्य तु प्रतिलेामानुत्तमसंग्रहे तदभ्यासे च वधः । अन्यत्र धनिकस्य सहस्रदण्डो निर्धनस्य हस्तच्छेद इति ।
१६१
अब्राह्मणोऽच शूद्रो दण्डभूयस्त्वादिति कुल्लूकभट्टः । अब्राह्मणः संग्रहणे इत्यच ब्राह्मण्या इति शेष इति कल्पतरुः ।
21
अथाभिगमदण्डः ।
तत्राभिगमोऽन्ययोनावयोनौ चेति द्विविधदर्शनात् नान्ययोनावयोनौ वेति विष्णुपुराणौयनिषेधदर्शनाच्च ।
अत्र मनुः,
सम्बत्सराभिशस्तस्य दुष्टस्य द्विगुणो दमः । व्रात्यया सह सम्बासे चाण्डाल्या तावदेव तु ॥ यत्राभिगमे यो दण्ड उक्तः सम्बत्सरव्यापके [तस्मिन faगुणो ग्राह्यः ।
१ ग प्रतिलोम्य |

Page #197

१६२
दण्डविवेकः ।
एतच्च समयाधिक्यमादायैतदनुसारेणाधिको दण्ड इति परमार्थ इति रत्नाकरः ।
कल्पतरौ तु व्याख्यातम्,संवत्सरमनेनोपभुक्ता परस्त्रीति यस्याभिशापः स सम्बत्सराभिशस्तस्तस्य सम्बत्सरमुपभुक्तायां यो दण्ड उक्तः स द्विगुणः स्यात् ।
दष्टस्येति न केवलमभिशस्तस्य किन्तु दृष्टस्य स्वरूपतो दोषभाज इति ।
मनुटौकायान्तु,
परस्त्रीगमनदोषेण दुष्टस्य पुंसो दण्डितस्य सम्बत्सरातिक्रमे पुनस्तस्यामेवाभिशस्तस्य पूर्वदण्डात् द्विगुणो दण्डः कार्य इति व्याख्यातम् ।
व्रात्या प्रभ्रष्टधर्माचारा। अनुपपन्नकर्मधर्भाचारा व्रात्या इति हारीतोक्तरिति रत्नाकरः। __ लक्ष्मौधरोऽप्याह-वात्या अत्यन्तदुराचारा, वध-वन्धोपजीविप्रभृतय इति। अतिक्रान्तविवाहकाला कन्येति हलायुधः।
एवमेव मनुटौकायां नारायणः । कुल्लूकभट्टस्तु व्रात्यजाता व्रात्येत्याह।
व्रात्यां चाण्डालौञ्च गत्वा ऽदण्डितस्य वत्सरान्त एव गच्छतः “सहस्रन्वन्त्यजस्त्रियम्” । इति मनूक्तो दण्डो
१ ग पुस्तके [ ] चिहितांशः पतितः ।

Page #198

प्रकौर्णापहारिदण्डः ।
१६३ द्विगुणः कार्य इति मनूक्तस्यैवेदमुदाहरणहयम्। तच्चव्रात्यागमने चाण्डालोगमनदण्डप्राप्त्यर्थमिति कुलकभट्टः । नारायणस्त्वाह,विवाहकालेऽप्यपरिणौतया' कन्यया प्रवृत्तरजसा सकृत् संयोगमात्रेण तज्जातीयगमनदण्डात् द्विगुणो दण्डो नत्वन्यचापि सम्बत्सराभिशस्तस्येत्यस्यान्वय इति ।
यः स्वरूपतो दुष्टो वर्षावच्छिन्नपरस्त्रीगमनेनाभिशस्तः सकृदपि व्रात्यां चाण्डालौमभिगच्छति तस्य वर्षावच्छिन्नपरदारगमनदण्डादिगुणो दण्ड इति कल्पतरुस्वरसः। तथा.मौण्ड्यं प्राणान्तिके दण्डे ब्राह्मणस्य विधीयते । इतरेषान्तु वर्णानां दण्डः प्राणान्तिको भवेत् ॥ यवाभिगमे प्राणान्तिको दण्ड उक्तस्तत्र ब्राह्मणस्य शिरोमुण्डनमेव दण्ड इत्यर्थः । मत्स्यपुराणे,बलात्सन्दूषयेद्यस्तु परभायां नरः क्वचित् । वधदण्डो भवेत्तस्य नापराधो परस्त्रियाः ॥ अद्रव्यां मृतपत्नौं तु संग्रह्णन्नापराभुयात् । साना परिगृहाण सर्वस्वं दण्डमर्हति ॥ सद्रव्यां तां गृहाणस्तु दण्डमुत्तममर्हति । इति चतुर्थपतिस्थाने कामधेनौ पठितम् । अत्र वध इत्युपलक्षणं यो दण्डो यत्र विहित इत्यर्थः ।
१ क ख पुस्तके अपरिणीततया । २ ग पुस्तके साध्वीम् ।

Page #199

१६४
दण्डविवेकः ।
इह द्रव्यहीनाया मृतभर्तकायाः स्वेच्छया ग्रहणेऽतिप्रसङ्गादेवं प्रतिभाति । संग्रह्णन् इतिवचनात् शूद्रादेः स्वयंग्राहादिविषयमिदं वचनम् । बलादिति छलप्रलोभनादिपरम् ।
अद्रव्यामिति विशेषणस्य चायमभिप्रायो ग्रासाच्छादनदानादिना तां प्रलोभ्य गृह्णतो न दण्ड इति । व्यासः,
गुप्तायाः संग्रहे दण्डो यथोक्तः परिकीर्तितः । गच्छन्त्यामागतायान्तु गच्छतोऽर्द्धदमः स्मृतः ॥ यथोक्त उत्तमसाहसरूप इति रत्नाकरः। यो यत्र विहितः स यथोक्त इति तत्त्वम् । अईदण्डश्च क्लोवादिभाऱ्यासु दण्डाभाव एतद्यतिरिक्तविषय इति रत्नाकरः। वृहस्पतिः,
गृहमागत्य या नारौ प्रलोभ्य स्पर्शनादिना । कामयेत्तत्र सा दण्ड्या नरस्याईदमः स्मृतः ॥ छिन्ननासौष्ठकर्णानां परिभ्राम्याम मज्जयेत् ।
खादयेहा सारमेयैः संस्थाने बहुसंस्थिते ॥ . तत्र सा दण्डोति स्त्रियं प्रलोभ्य संगच्छतः पुरुषस्य दण्डस्तेन दण्ड्या तद्दण्डाई पुरुषस्य छिन्नेत्यादिना तस्या एवाधिको वैकल्पिक उक्तः। बहुसंस्थिते बहुभिराकोणे। अथ कात्यायनः,नास्वतन्त्राः स्त्रियो ग्राह्याः पुमांस्तवापराध्यते । प्रभुणा शासनौयास्ता राजा तु पुरुषं नयेत् ॥

Page #200

प्रकीर्णापहारिदण्डः ।
१६५
अस्वतन्त्राः सस्वामिकाः स्त्रियो राज्ञा न ग्राह्या नाकर्षणीयाः। राजा तु पुरुषं नयेत् तस्वामिनं प्रापयेत्। तेनैव सा शास्या स्वामित्वे तैरेव तद्दण्डो' ग्राह्य इति तात्पर्य मिति रत्नाकरः। तथा,
प्रोषितस्वामिका नारी प्रापिता यद्यभिग्रहे। तावत् सा बन्धने स्याप्या यावत्स्यादागतः प्रभुः ॥ अभिग्रहे अभिसारनिमित्तके ग्रहणे सति प्रापिता राजपुरुषै राजगृहं नौता। सेयमभिगमदण्डमाका दर्शिता।
अथान्ययोनिविषयस्याभिगमस्य बलछलादिकृतत्वकृतं दण्डविशेषमाह। बृहस्पतिः,सहसा कामयेद्यस्तु धनं तस्याखिलं हरेत् । उत्कृत्य लिङ्गं वृषणौ भ्रामयेईभेन तु ॥ छद्मना कामयेद्यस्तु तस्य स्युर्बहवो दमाः। अङ्कयित्वा भगाङ्कन पुरान्निर्वासयेत्ततः ॥ दमोऽन्तिमः समायान्तु होनायामाद्धिकस्ततः । पुंसः कार्योऽधिकायान्तु गमने सम्प्रमापणम् ॥ यः सहसा बलेन परस्त्रियमनिच्छन्तीमेव गच्छति तस्य सर्वस्वं गृहीत्वा लिङ्गवृषणौ छित्त्वा गईभेन पुरपरिभ्रामणं दण्डः । यस्तु छद्मना छलेन परस्त्रियमनि
१ ग खामिद्वारैव।

Page #201

१६६
दण्डविवेकः।
च्छन्तौमेव गच्छति तस्य सर्वस्वमादाय भगाङ्कनायित्वा पुरान्निर्वासनं दण्डः।
यस्तु बलछद्म विहाय दूतादिप्रेषणद्वारा समानजातीयां गच्छति तस्यान्तिम उत्तमो दण्डः । हौनायान्तु बलछले विहाय गच्छतो मध्यमः। उत्कृष्टजातीयान्तु दूतादिसम्प्रेषणहारा बलछलाभ्यां गच्छतो मारणमेवेत्यर्थ इति रत्नाकरः।
एतदर्शनाइलछलाभ्यां सजातीयाभिगमे उत्तमाधिको दण्डो होनजातीयाभिगमे उत्तम इति गम्यते, हौनस्य बलेनोत्तमाभिगमे विचित्रो वध इति शेषः। अपराधगौरवात् । पुमांसँ दाहयेत् पापं शयने तप्त आयसे ।
इति वचनादा। दर्पगमनाधिकारे मनुरिति कृत्वा कामधेन्वादावस्यावतारणात्। याज्ञवल्क्यः,
प्रातिलाम्ये वधः पुंसो नार्याः कर्णादिकर्त्तनम् । आदिग्रहणान्नासादेश्च कर्त्तनमिति मिताक्षराकारः। आदिशब्दः केशादिपर इति रत्नाकरः। कामधेनाववकर्त्तनमिति पठितम् ।
यत्तक्तं रत्नाकरकृता वृहस्पतिवाक्येऽपि स्त्रीणां कर्णादिकर्तनसहितमेव प्रमापणमिति ।
१ ग बलछले ।

Page #202

तत्र याज्ञवल्क्यः, -
Baden
प्रकीर्णापहारिदण्डः ।
तचोत्तमस्त्रिया होनाभिगमानुमतावभिलाषप्रकाशने कर्णछेदो न त्वन्यचाऽपराधाभावादिति प्रतिभाति । अथाभिगम्याया गुप्तत्वागुप्तत्वकृतः प्रातिलोम्यानुलाम्यकृतश्च दण्डविशेषो दर्श्यते ।
१६७
'स्वजातावुत्तमो दण्ड अनुलोम्ये तु मध्यमः । एतत् सर्व्ववर्णानां बलात्कारेण गुप्तपरदारगमनविषयम् । उत्तमश्च साहसः साशीतिपणसहस्त्रात्मक इति मिताक्षराकारः । युक्तचैतत् तदुक्तदण्डे तदुक्तसाहससंख्याया एव ग्रहणौचित्यात् ।
मनुः, -
सहस्रं ब्राह्मणो दण्ड्यो गुप्तां विप्रां बलाद्वजन् । शतानि पञ्च दण्ड्यः स्यादिच्छन्त्या सह सङ्गतः ॥ वैश्यश्चेत् क्षत्रियां गुप्तां वैश्यां वा क्षत्रियो व्रजेत् । यो ब्राह्मण्यामगुप्तायां तत्समं दण्डमर्हतः ॥ साहस्रं ब्राह्मणो दण्डं दाप्यो गुप्ते तु ते व्रजन् । शूद्रायां क्षचियविशोः साहसो वै भवेद्दमः ॥ यो ब्राह्मण्यमिति पञ्चशतानि वैश्यस्य सहस्रं क्षत्रियस्येति नारायणः | तत्समं मध्यमसाहसमिति रत्नाकरः । सहस्रपणं पञ्चाशत्पणात्मकमिति मिताक्षराकारः । तथाहि अनेन स्वजातावित्यादि व्याख्याय यदा पुनः सवर्णामगुप्तामानुलोम्येन यथाक्रमं गुप्तां वा गच्छति
१ व पुस्तके सजाती 1

Page #203

१६८
दगड विवेकः ।
तदा मनुनैव विशेष उक्त इति कृत्वा प्रथमचरमश्लोकाaaतारितौ । क्षत्रियवैश्ययोरन्योन्यदाराभिगमने यथाक्रमं सहस्रपणपञ्चाशत्पणात्मकौ दण्डौ तदाहेति कृत्वा मध्यमः श्लोकोऽवतारितः ।
एवञ्चैतस्मात् प्रथमश्लोके दण्ड्यो गुप्तामित्यत्रागुप्तामित्यकारश्लेषोऽस्तीति गम्यते ।
तथा ब्राह्मणस्य बलात् गुप्तब्राह्मणोगमने साशौतिपणसहस्रदण्डः । याज्ञवल्क्येन तस्यैवोत्तमसाहसत्वाभिधानात् । बलादगुप्तब्राह्मणोगमने तु सहस्रपणात्मकः । बलं विना तगमने पञ्चशतपणात्मक इति प्रथमश्लोक समुदायार्थः ।
इत्थञ्च,
यो ब्राह्मण्यामित्यनेनान्तरोक्तयोरुभयोरपि परामर्शोयुक्तः ।
पञ्चशतमाचानुकर्षे तु वैश्य-क्षत्रिययोः प्रतिलोमानुलोमस्त्रौगमने नैयायिकं दण्डवैषम्यमुक्तं न स्यात् ।
यदपि व्याख्यातं कुल्लकभट्टेन वैश्यचचिययोरगुप्तब्राह्मणोगमने वैश्यः पञ्चशतं कुर्य्यात् क्षत्रियन्तु सहस्रिण - मित्यनेन यो दण्ड उक्तस्तमेवात्र तावर्हत इति ।
तद्रत्नाकरपक्षे सर्व्वथापि न घटते विरोधात् । मिताक्षरापक्षे तु यद्यपि तत्सममिति संख्यासाम्यनिरुपको ऽगुप्तब्राह्मणोगमनदण्ड एकच ब्राह्मणकर्म्मकोऽन्यच क्षत्रियवैश्यकर्मक एवेति विशेषोऽस्ति । तथापि फलतो न विशेष इति न विरोधः ।

Page #204

प्रकोप हारिदण्डः ।
१६९
नन्वनुलामपरदारगमने दण्डस्यापकर्षः प्रतिलोमतहमने तूत्कर्षों युक्तः। प्रकृते तु मतत्रयेपि तद्वैषम्यं प्राप्तमिति चेत् ।
उक्तमत्र कुल्लूकभट्टेन गुणवतो वैश्यस्यायं दण्डो निर्गुणजातिमात्रोपजीवि क्षत्रियायां शूद्रादिभ्रान्त्या गच्छतो बोद्धव्यो दण्डलघत्वादिति। गुप्ते तु ते क्षत्रियावैश्ये इत्यर्थः।
शूद्रायां रक्षितायां सर्वत्र चात्र गुप्तायां यो दण्ड उक्तः सोऽतिगुप्तायां सातिशयो द्रष्टव्यः । गुप्तास्वेवं भवेद्दण्डः सुगुप्तास्वधिकं भवेत्।
इति मत्स्यपुराणदर्शनात्। तथा,– दैजातं वर्णमाविशन्नित्यनुवृत्तौ
वैश्यः सर्वस्वदण्डः स्यात् संवत्सरनिरोधतः। सहसं क्षत्रियो दण्ड्यो मौण्ड्यं शूद्र'स्य चाहति ॥ ब्राह्मणों यद्यगुप्तान्तु गच्छेतां वैश्य-पार्थिवौ । वैश्यं पञ्चशतं कुर्यात् क्षत्रियन्तु सहस्रिणम् ॥ उभावपि तु तावेव ब्राह्मण्या गुप्तया सह । विप्लतौ शूद्रवद्दण्ड्यौ दग्धव्यौ वा कटामिना ॥ बैजातं वर्णमिति सामान्यमुखमप्यत्र ब्राह्मणोपरं वैश्यश्चेत् क्षत्रियामिति विशेषविधानात्, तेन ब्राह्मणों गुप्तामभिगच्छन् वैश्यः संवत्सरं बध्वा सर्वस्वेन दण्ड्यः क्षत्रियस्तु सहस्रं दण्ड्यो मूत्रेण शिरोऽभिषिच्य मुण्डनीयश्च । मूत्रेण खरमूत्रेण इति मनुटोका।
१ ग मूत्रेण ।

Page #205

दगडविवेकः ।
ब्राह्मणौमिति वैश्ये पञ्चदशदण्डः शूद्राभ्रमादिना निर्गुणजातिमात्रोपजीविब्राह्मणोगमनविषय इति मनुटोकायां कुल्लूकभट्टः।
एवञ्च दण्डलाघवं सुघटम् । क्षत्रियन्तु सहस्रिणमिति तस्य रक्षाधिकृतत्वादधिको दण्ड इति सर्वज्ञः ।
अन्ये तु–पञ्चशतं पञ्चशतमात्रवित्तं सहस्रिणं सहस्रशेषमात्रवित्तमित्यर्थमाहुः । उभाविति,
रक्षितां ब्राह्मणों गच्छतोवैश्यक्षत्रिययोः शूद्रवत् सर्वस्वग्रहणसहितं सवाङ्गच्छेदो दण्डः । कटामिना वा दाह इत्यर्थः। कटो वौरणः स चात्र वैकल्पिकः ।
वरणैः शूद्र लाहितदर्भ वैश्यं शरपत्रैः क्षत्रियं वेष्टयित्वाऽनौ प्राश्येत् । इति वसिष्ठदर्शनात् ।।
अयमनयोर्दण्डो गुणवत्ब्राह्मणोगमनविषय इति मनुटोका। तेन सर्वस्व-सहस्रदण्डोक्ते रविरोधो नेयः । आह च नारायणः,
निर्गुण-गुणवत्ब्राह्मण्यपेक्षया दण्डहयमिति । तथा,
क्षत्रियायामगुप्तायां वैश्ये पञ्चशतो दमः । मूत्रेण मौण्ड्यमृच्छेत्तु क्षत्रियो दण्डमेव च ॥
१ ग दण्डोक्तनाविरोधः।

Page #206

प्रकोप हारिदहः ।
२२१
यदि क्षत्रियः परक्षत्रियामगुप्तां गच्छेत्तदा गईभमूत्रेण मुण्डनीयः ।
यदा,
वैश्यवत् पञ्चशतं पणान् दण्ड्यः । लक्ष्मीधरेण तु दण्डमेवेत्यत्र मौण्ड्यमेवेति पठितम् । तथा,
अगुप्ते क्षत्रिया-वैश्ये शूद्रां वा ब्राह्मणो व्रजन् । शतानि पञ्च दण्ड्यः स्यात्सहस्रन्वन्त्यजस्त्रियम् ॥ शूद्रां गुप्तामगुप्तां वेति नारायणः ।
अत्र शूद्रामित्यत्र होनायामईिक इति वृहस्पतिवाक्ये होनायामित्यच चान्यपूवा शूद्रा विवक्षिता, अनन्यपूर्वायां निर्वासनस्मरणात्।
तथा चापस्तम्बः,रनाश्य आर्यः शूद्रायाम् ।
तद्राह्मणपरिणीतानन्यपूर्वाशूद्राविषयम् । आर्यो ब्राह्मणादि श्यो निर्वास्यः ।
अत एवात्र शूद्रायामनन्यपूवायामिति कल्पतरुकृता व्याख्यातम् ।
यत्तु शूद्राव्यतिरिक्तहीनाविषयं वृहस्पतिवचनमिति केनचिदित्युक्तं, "तन्न" दण्डविसम्बादात् निर्वासनापेक्षया मध्यमदण्डस्य लघुत्वात् ।
१ मूले वैश्यराजन्ये इति पाठः । २ ख ग पुस्तकद्दये नाप्यः ।
३ ख ग-नाप्यः।

Page #207

१०२
दण्डविवेकः ।
मनुः,
शूद्रो गुप्तमगुप्तं वा दैजातं वर्णमावसन् ।
अगुप्तेऽङ्गकसवस्वै गुप्ते सर्वेण होयते ॥ दैजातं वर्णं दिजातिस्त्रियमावसन् अभिगच्छन हौयते इत्यन्वयः। केनेत्याह तस्मिन् दैजाते वर्णे अगुप्ते एकेनाङ्गेन सर्वस्वेन च, गुप्ते तु सर्वेणाङ्गेन सर्वस्वेन च। तेन द्विजातिस्त्रियमभिगच्छतः शूद्रस्य तस्यागुप्तत्वपक्षे एकाङ्गछेदः सर्वस्वग्रहणं दण्डः गुप्तत्वपक्षे तु सर्वाङ्गछेदः सर्वस्वग्रहणञ्चेति फलितार्थः।
रत्नाकरादौ तु क्वचिदगुप्तैकाङ्गसर्वस्वीति क्वचिदगुप्ताजैकसवस्वैरिति च पठितं तवाप्युक्त एवार्थः स च यथाकथञ्चिन्नेयः।
मनुटौकायामगुप्तमङ्गस स्वैर्गुप्तं सर्वे णेति पठितम् । कल्पतरौ तु__ अगुप्तमङ्गसर्वस्वी गुप्तं सर्वेण हौयते ।
इति पठित्वा अगुप्तमरक्षितं अङ्गसर्वस्वसहितो हौयते तेन येनाङ्गेनापराध्यते तेन सर्वस्वेन च होयते इत्यर्थः ।
रक्षितन्तु व्रजन् सर्वेणाङ्गेन हौयते इत्यत्र इति व्याख्यातम् । एतन्मते रक्षिताभिगन्तुः सवस्वग्रहणं नास्ति । शूद्रस्येत्यनुवृत्तौ गौतमः,
आर्यस्त्यभिगमने लिङ्गोडारः सर्वस्वग्रहणञ्च । गुप्ता चेहरोऽधिकः।
१ सवखौति क्वचित् पाठः ।

Page #208

प्रकीर्णापहारिदण्डः ।
आर्य्यस्त्रौ चैवर्णिकस्त्रौ । एतद्दर्शनात् पूर्व्ववाकये एकमङ्ग लिङ्गमेव, सर्व्वाङ्गछेदो वध एव । एकमूलत्वानुरोधात् ।
अत एव शूद्रस्य पुनरगुप्तां चैवर्णिकस्त्रियमभिगच्छतो लिङ्गोद्वार सर्व्वस्वापहारौ । गुप्तां गच्छतो वधसर्व्वस्वापहाराविति तेनैवोक्तमित्युपक्रम्य मिताक्षराकृता मनुवचनमवतारितम् ।
एवञ्चागुप्ते वद्धस्यैकाङ्गकर्त्तनमिति व्याख्यानमनादेयम् ।
आपस्तम्बः,
वध्यः शूद्र आर्य्यायां दारांश्चास्यापकर्षयेत्' । श्रर्य्याया मिति गच्छन्निति शेषः ।
हारौतः,—
श्रेयसः शयनशायिनं राजा बध्वा श्वभिः खादयेत् काष्ठैश्चैतां दहेत् ।
१ ख उपकर्त्तयेत् ।
१७३
श्रेयस उत्कृष्टवर्णस्य शयनशायिनं स्त्रौगामिनं । एतामुत्कृष्टवर्णस्त्रियम् ।
गौतमः, —
वभिश्च खादयेद्राजा हौनवर्णगमने स्त्रियम् । प्रकाशं पुमांसं घातयेद्यथोक्तं वा ।
sौनवर्णगमन इत्यनेन स्त्रियाः कामित्वं गम्यते । यथोक्तमिति पुंसोऽपि वा श्वभिः खादनमिति रत्नाकरः । यथोक्तं लिङ्गोद्धारः सव्र्व्वस्वग्रहणञ्च पारिजातः ।

Page #209

१७४
दण्ड़विवेकः ।
ब्राह्मणौ दृषलं सेवत इत्यनुवृत्तौ,
श्रद्रन्तु घातयेद्राजा शयने तप्त आयसे । दहेत् पापकृतं तच काष्ठैः पचैस्तृणैस्तथा ॥
यमः,—
वृषलं सेवते या तु ब्राह्मणौ मदमोहिता । तां श्वभिः खादयेद्राजा संस्थाने वध्यघातिनाम् ॥ वध्यघातिनां संस्थाने - वध्यान् घातयन्ति चाण्डालादयस्तैरधिष्ठिते देशे । एतद्दर्शनात् गौतमवाक्ये पुरुषवधे प्रकाशत्वाभिधानात् स्त्रियाः श्वभिः खादनं निभृतमिति भ्रमो हेयः ।
तथा, -
वैश्यं वा क्षत्रियं वा ब्राह्मणौ सेवते यदा । शिरसो मुण्डनं तस्याः प्रयाणं गईभेन तु ॥
इह ब्राह्मण्या नग्मायाः शिरोमुण्डन - सर्पिरभ्युक्षणखरारोहण-राजपथानुवजनानि वसिष्ठेन विहितानि पूता भवतीत्युपसंहारदर्शनात् प्रायश्चित्तरूपाणि ।
अत एव कल्पतरौ -
शूद्रममौ प्राश्येदित्यन्तमेव तद्वाक्यं पठितमतस्तदिहोपेक्षितम् । अत एवानिच्छन्तौ च या भुक्तेत्यादि बृहस्पतिवचनमपि नाचाऽवतारितम् ।
मनुः, -
भर्त्तारं लङ्घयेद्या तु ज्ञातिस्त्रीगुणदर्पिता । तां श्वभिः खादयेद्राजा संस्थाने बहुसंस्थिते ॥

Page #210

www.kobatirth.org |
प्रकोपहारिदण्डः ।
१७५
पुमांसं दाहयेत् पापं शयने तप्त आयसे।।
अस्या दद्युश्च' काष्ठानि तत्र दह्येत पापकृत् ॥ लवयेत् स्वपतिमवज्ञाय पुरुषान्तरं गच्छेत् । ज्ञातौति स्त्रीगुणेन सौन्दर्यादिना दीप्तिकतेत्यर्थः। इति रत्नाकरः।
मनुटौकायां भट्टेन स्त्रीज्ञातिगुणदर्पितेति पठित्वा धनिकपित्रादिबान्धवदर्पण सौन्दर्यादिगुणदर्पण च या स्त्री पतिं लङ्घयेदिति व्याख्यातम् ।
नारायणेन तु पूर्वपाठेऽप्ययमर्थ उक्तः पित्रादिज्ञातिभिः स्त्रीगुणैश्च दर्पितेति । संस्थाने देशे बहुसंस्थिते चत्वरादौ। पुमांसमिति पुमांसमनन्तरोक्ताया जारमप्येते दध्यर्वध्यघातिन इति शेषः। यावत् स पापकारौ दग्धः स्यात्तावत्परितः क्षिपेयुरित्यर्थः । हन्यादित्यनुवृत्तौ विष्णुः,
स्त्रियमसक्तभर्तृकां तदतिक्रामणौच्च । असक्तभकामनुपभुक्तभर्तकाम् । क्वचिदशक्तति तालव्यपक्षोऽपिर दृश्यते, तदतिक्रामणौमन्यपुरुषगामिनौम । मिलितमिदं हनननिमित्तमिति रत्नाकरः।
१ ग अभ्यादध्यश्च ।
२ ख ग पाठोऽपि ।

Page #211

दण्डविवेकः।
अथान्त्याभिगमनदण्डः।
तत्र सहसन्वन्त्यजस्त्रियमिति मनुवचनं समनन्तरं लिखितम्। इहान्त्यजस्त्रियं रजकादिस्त्रियमिति रत्नाकरः। रजकचर्मकारादिस्त्रियमिति मिश्राः । चाण्डालौमिति मिताक्षराकारः।
कुल्लकभट्टोऽपि अन्ते भवोऽन्त्यो यस्मादधमः शूद्रो नास्ति स च चाण्डालादिस्तस्य स्त्रियमित्याह ।
यत्त अन्त्यागमने वध्य इत्युक्तं तद्ब्राह्मणव्यतिरक्तविषयम् । याज्ञवल्क्यः ,
अन्त्याभिगमने 'त्वकं कवन्धेन प्रवासयेत् ।
शूद्रस्तथाऽय एव स्यादन्त्यस्या-गमे वधः ॥ अङ्ककवन्ध इति अशिरस्कपुरुषाकाररूपोऽङ्करतेनाङ्कयित्वा चैवर्णिकं निर्वासयेदिति रत्नाकरः। एवमेव कल्पतरुः । कवन्धेनाकयेत् कवन्धेन कुत्सितबन्धेन भगाकारेणाङ्कयित्वा इति मिताक्षराकारः युक्तञ्चैतदौचित्यात् ।
कामधेनौ कल्पतरौ चायेति पठितं तत्र वा विषये ल्यप् प्रयोग आर्षः । अवार्थदण्डोऽपि द्रष्टव्यः । सहसल्वन्त्यजस्त्रियमिति मनुवचनादिति मिताक्षरा। शूद्रोऽङ्मय
१ क पुस्तके त्वाय ।

Page #212

अन्त्याभिगमनदण्डः ।
१७७
एवेत्येवकारेण प्रवासनमा निषिध्यते। तेन वधोक्तेरविरोधः।
पारिजाते अन्त्य एव स्यादिति पठितं व्याख्यातञ्च अन्त्य एव स्यान्न पुनः शूद्रेषु प्रवेश्य इति। मिताक्षरायामपि अन्त्य एवेति पठितम् । शूद्रश्चाण्डालान्यभिगमे चाण्डाल एव भवतीति व्याख्यातञ्च । यद्यपि,- रजकश्चर्मकारश्च नटो वरुड़ एव च ।
कैवर्त्त-मेदभिल्लाश्च सप्तैते चान्त्यजाः स्मृताः ॥ इति यमेन परिगणनात् रजकादय एवान्त्या इति गम्यते, चाण्डालश्च यवनादिवत् म्लेच्छः स्यात् न शूद्रेषु प्रवेश्य इति पारिजातदर्शनात् । ___ तथापि कुल्लूकभट्टाद्यभियुक्तव्याख्यानस्वरसाबहुवर्ण'साम्याच्च तस्य शूद्रविशेषत्वं काममास्तां किन्तु मनुवचने ऽन्त्यजो रजकादिरेव विवक्षितः।
अन्त्यजा रजकादयः सप्त स्मत्यन्तरोक्ता इति नारायणीयव्याख्यानदर्शनात्।
याज्ञवल्क्यवचने तु–अन्त्यापदं चाण्डालादिस्त्रीपरमिति।
रजकाद्यपेक्षया तस्या जघन्यत्वेन सहसापेक्षया साङ्कप्रवासनस्य गुरुत्वेन द्वयोः सामञ्जस्यात् । रत्नाकरकृतोऽप्यचैव स्वरसात्। एतद्दाक्य एवान्त्यपदस्य तथैव विवरणात्।
१घ ७ पुस्तकहये वर्णपदं नास्ति ।
23

Page #213

१७८
दण्डविवेका
तथाहि तद्याख्यानं—आर्या चैवर्णिकस्त्री तदभिगमे ऽन्त्यश्चाण्डालो वध्य इति । नन्वेवम्,व्रात्यया सह संवासे चाण्डाल्या तावदेव तु।
इति मनुवचनविरोधः स्यात् । न स्यादविरोधिनस्तदर्थस्याभिगमदण्डमाकोपक्रमे दर्शितत्वात् । अस्तु वा दण्डभेदे वैकल्पिको व्यवस्था । यथा-निर्धनत्रैवर्णिकविषयं साङ्कप्रवासनं सधनतद्विषयः सहस्रदण्ड इति।
अथ स्वजनाभिगमे राज्ञीप्रमृत्यभिगमे चदण्डमाह नारदः,
माता मातृधसा-श्वश्रु-र्मातुलानी-पिवृष्ठसा । पितृव्यसखि-शिष्यस्त्री-भगिनी-तत्सखी-स्नुषा ॥ दुहिताचार्यभार्या च सगोत्रा-शरणागता। राज्ञौ-प्रव्रजिता-साध्वौ-धाची-वर्णोत्तमाऽपि या ॥ आसामन्यतमां गत्वा गुरुतल्पग उच्यते । शिश्नस्योत्कर्तनात्तत्र' नान्यो दण्डो विधीयते ॥ माताऽत्र जननीव्यतिरिक्ता पिपत्नी, गुरुतल्पग उच्यते इत्यतिदेशसामर्थ्यात् । मातृग्रहणं दृष्टान्तार्थमिति मिताक्षराकारः। पितृव्यपदं भ्राचादिपरमपि तुल्यन्यायात् । एवं भगिनौसखौति दुहित्रादिसखोपरमपि न्यायसाम्यात्। राज्ञी राज्यकर्त्तर्भार्येति मिताक्षराकारः।
१ घ पुस्तके तस्य ।

Page #214

च्यन्त्याभिगमनदण्डः ।
१७६
युक्तचैतत् क्षत्रियागमने दण्डान्तरोपदेशात् । सगोचे - त्यनेन प्राप्तायाः सपत्नीमाचादेः पुनरुपादानं शिश्रछेदादधिकस्य वधदण्ड — ताडनादेः प्राप्त्यर्थम् ।
नान्यो दण्डो विधौयते इति तु निछेदस्यावश्यकर्त्तव्यत्वपरं शिश्रछेदं विहाय दण्डान्तरं न कार्य्यमिति वाक्यार्थपर्य्यवसानादिति प्रतिभाति ।
तथा स्त्रीणां प्रव्रज्यानिषेधात् प्रब्रजिता श्रुतिस्मृतिविहितयथावद्विधवाधर्म्मवतौ विरक्ततया सन्यासितुल्याचारा विवक्षिता, राज्ञौसमभिव्याहारेण पूज्यतमत्वावगमात् ।
यत्तु,
चत्वारिंशत्पणो दण्डस्तथा प्रव्रजितागमे ।
----
इति याज्ञवल्क्येनोक्तम् ।
तत्र प्रवजिता शाक्यादिस्त्रौ विवक्षिता दास्यादिसमभिव्याहारेण हौनात्वप्रतिपत्तेरिति न दण्डविरोधः । वर्णोत्तमा ब्राह्मणीति मिताक्षराकारः । तदिदं वचनं गुप्ताविषयमिति रत्नाकरः ।
-
याज्ञवल्क्यः
पितुः स्वसारं मातुश्च मातुलानौं खुषामपि । मातुः सपत्नौं भगिनौमाचार्य्यतनयां तथा ॥ आचार्यपत्नौं स्वसुतां गच्छंस्तु गुरुतल्पगः । fछत्वा लिङ्गं वधस्तस्य सकामायाः स्त्रियास्तथा ॥
तत्रापि राज्ञौ श्वश्वादयो द्रष्टव्याः पूर्व्ववाक्ये पितृ

Page #215

१८०
दगडविवेकः ।
वस्त्रादिसमभिव्याहारदर्शनेन सर्व्वासां तुल्ययोगक्षेमत्वावगमात् । तथा पूर्व्ववाक्यमगुप्ताविषयमिदन्तु गुप्ता - विषयं दण्डगौरवादिति प्रतिभाति ।
सकामाया इति या स्त्री यथोक्तं प्रतियोगिनं कामयते तस्या अपि लिङ्गछेदनपूर्वको वध इत्यर्थः । इतोऽन्यचापि यच पातित्यादिदोषस्तत्राप्ययमेव दण्डस्तुल्यन्यायत्वात् ।
गौतमः, -
-
अत्र यमः,
मातृष्वसा मातृसखौ दुहिता च पितृष्वसा । मातुलानौ स्वसा श्वश्रूर्गत्वा सद्यः पतेद्दिजः ॥
मातृपितृयोनिसम्बन्धगाः पतिताः ।

Page #216

अथ कन्यादूषणदण्डः ।
सा चाभिगन्तृजात्यपेक्षया विविधा उत्तमा समा होना चेति । दूषणं द्विविधमभिगमोऽङ्गुलिप्रक्षेप इति । तच महापातकान्यभिधाय—
मनुः,
~~~
रेतःसेकः स्वयोनिषु कुमारीघन्त्यजासु च । सख्युः पुत्रस्य च स्त्रौषु गुरुतल्पसमं विदुः ॥
तथा,
कन्याया दूषणञ्चैव नास्तिक्यश्चोपपातकम् । दूषणं मैथुनवर्ज्जमङ्गुलिप्रक्षेपादिनेति मनुटौका | तचोत्तमायामभिगन्तुर्दण्डमाह मनुः, -
कन्यामित्यनुवृत्तौ –
उत्तमां सेवमानस्तु जघन्यो वधमर्हति । उत्तमामुत्तमजातौयामिच्छन्तौमपौति शेषः ।
नारदः,
कन्यायामसकामायां ह्यङ्गुलस्यावकर्त्तनम् । उत्तमायां वधस्त्वेवं सर्व्वस्वहरणं तथा ॥ 'द्यङ्गुलस्याङ्गुलिदयस्य एतदङ्गुलिद्दयसाध्यमैथुनविषयम् । येन येनाङ्गेनापरानुयात्तत्तदेवास्य छिन्द्यादिति सामान्यतः प्राप्तत्वादिति पारिजातः ।
१ घ इत व्यारभ्य शङ्खलिखितवाक्यं यावत् नास्ति ।

Page #217

१२
दण्डविवेकः।
शङ्खलिखितौ,कन्यायामसकामायां यङ्गुलछेदो दण्डश्चोत्तमायां वधो जघन्यस्य ।
इदमप्यङ्गुलियसाध्यमैथुनविषयम् । हरिहरस्तु,
याङ्गुलिपरिमाणलिङ्गछेद इत्याह। चकारो द्यङ्गुलछेद-दण्डयोः समुच्चयार्थः। दण्डश्च षट्शतरूपः । यदाह मनुः,
अभिषह्य' तु यः कन्यां कुर्य्यादर्पण मानवः । तस्याशु का चाङ्गुल्यौ दण्डः षट्शतमईति ॥ अभिषह्याभिभूय कुर्यात् क] छेद्यौ दूषणमत्राङ्गुलिप्रक्षेपात् योनिक्षतकरणमिति मिताक्षराकारः। मनुटौकायां कुल्लूकभट्टोऽप्येवं नारायणस्तु कुर्यादिति विश्तयोनिं कुर्यादित्यर्थमाह । याज्ञवल्क्यः,
दूषणे तु करछेद उत्तमायां वधस्तथा । अनुलोमान्विति पूवा दनुवर्तते यदानुलोमामकामां बलात्कारेण नखक्षतादिना वा दूषयति तदा हस्तछेद इत्यर्थ इति मिताक्षराकारः ।
उत्तमायामिति दूषितायामिति विपरिणामेनानुषङ्गः, वधी होनस्येत्यर्थादधमजातिपुरुषविषयमिति सर्वज्ञ व्याख्यानाच्च ।
१ घ ७ पुस्तकद्दये अविषह्य।
२ ख कल्य्यावाल्यो।

Page #218

कन्याटूषणदण्डः।
१८३
अथ समाभिगन्तुर्दण्डमाह मनुः,योऽकामां दूषयेत् कन्यां स सद्यो वधमर्हति ।
सकामां दूषयंस्तुल्यो न वधं प्राप्नुयान्नरः ॥ वधं लिङ्गछेदादिकमिति मनुटौकायां कुल्लक भट्टः। दण्डन्तु प्राप्नुयादेवेति नारायणः ।
तत्र मत्स्यपुराणे योऽकामामित्यादिप्राप्तः परमसाहसं तुल्यायामकामायामभिगन्तुर्वधः सकामायान्तु सहस्रदण्ड इति दयोः समुदायार्थः । नारदः,
सकामायान्तु कन्यायां सवणे नास्यतिक्रमः । किन्वलङ्कृत्य संस्कृत्य स एवैनां समुदहेत् ॥ मनुः,
शुल्कं दद्यात् सेवमानः समामिच्छेत् पिता यदि। शुल्कमुभयसंप्रतिपन्नं द्रव्यमासुरविवाहवदिति रत्नाकरः। शुल्कमनुरूपं दद्यान्न तु दण्ड इति मनुटौकायां भट्टः।
शुल्कं गोमिथुनं तच यदि तत्पिता नेच्छति तदा तदेव दण्डरूपेण राक्षे दद्यादिति मिताक्षराकारः ।
नारायणेन तु व्याख्यातं शुल्कं पित्रे मूल्यं दद्यात् स यदि तस्मै तां दातुमिच्छेत्, अनिच्छायां त्वन्यस्मै कन्यां दद्यादिति।
१ घ पुस्तके कुल्लक पदं नास्ति ।।
२ ख सङ्गमे ।

Page #219

१८४
दण्डविवेक।
शङ्खलिखितौ,समायां शुल्कमाभरणं द्विगुणञ्च स्त्रीधनं दत्त्वा प्रपद्येत' कन्याम् ।
आसुरादिविवाहाद्दिगुणं स्त्रीधनं कन्यायै शुल्कच्च तबन्धुभ्यो दत्त्वा तां गृह्णीयात् । समायामिच्छन्त्यामिति शेष इति रत्नाकरः। अनिच्छन्त्यामिति तु शेषो युक्तस्तेनेच्छन्त्यां मनूक्तमेकगुणं शुल्कं घटते ।
अथ होनाभिगन्तुर्दण्डमाह आपस्तम्बः,सन्निपाते वृत्त इत्यनुत्तौकुमार्यान्तु स्वान्यादाय नाश्यः । स्वानि धनानि, नाश्यो निर्वास्यः। एतच्च हौनायामकामायाम् । . मनुः,
सकामां दूषमाणस्तु नाङ्गुलिछेदमाप्नुयात् । दिशतन्तु दम दाप्यः प्रसङ्गविनिवृत्तये ॥ हौनकन्याविषयमिति रत्नाकरः। मनुटौकायान्तु सकामां दूषयंस्तुल्य इति पठित्वा दूषयन्नङ्गुलिप्रक्षेपमात्रेणेति व्याख्यातम् । अथ मनुः,
कन्यां भजन्तौमुत्कृष्टं न किञ्चिदपि दापयेत् । जघन्यं सेवमानान्तु संयतां वासयेहे ॥
१ घ पुस्तके सम्प्रतिपद्येत ।

Page #220

कन्याटूषणदण्डः।
१८५ सेवमानां मैथने नानुकूलयन्तौं संयतां निबद्धां वासयेत् यावन्नित्ताभिलाषा स्यादिति मनुटोकायाम् ।
अथ प्रसङ्गात् कन्याहरणदण्डमाह। याज्ञवल्क्यः,अलङ्कृतां हरन् कन्यामुत्तमं ह्यन्यथाऽधमम् । दण्डं दद्यात् सवर्णासुर प्रातिलाम्ये वधस्तथा ॥ सकामास्वनुलामासु न दोषो ह्यन्यथाऽधमः । दूषणे तु करछेदस्तूत्तमायां वधस्तथा ॥ अलङ्कृतामन्यस्मै दातुं प्रसाधितां विवाहाभिमुखौभूतामिति यावत् । उत्तममुत्तमसाहसम्। अन्यथाऽनलकृतकन्याहरणेऽधमं प्रथमसाहसं सकामामिति न दोषो हर्तुरिति शेषः। अन्यथा तासामकामत्वेऽधमः प्रथमसाहसः। दूषणेऽङ्गुलिप्रक्षेपादिनेति हलायुधः। शेषं पूर्ववत् । __ अत्र दण्डविधानादपहर्तृसकाशादाछिद्यान्यस्मिन् देयेति गम्यते इति मिताक्षराकारः।
अथ प्रसङ्गादेव विवाहयितुर्विवोढुश्च कूटकारिणो दण्डः । तत्र मत्स्यपुराणे,
यस्तु दोषवतौं कन्यामनाख्याय प्रयच्छति । तस्य कुर्य्यान्नृपो दण्डं स्वयं षणवतिं पणान् ॥ यः कन्यां दर्शयित्वाऽन्यां वोढरन्यां प्रयच्छति । उत्तमं तस्य कुव्वौत राजा दण्डन्तु साहसम् ॥ १ ख मैथुनार्थम् ।
२ घ सवर्णन्तु ।

Page #221

१८६
दण्डविवेकः ।
तथा,वरो दोषं समासाद्य यः कन्यां संहरेदिह । दत्ताऽप्यदत्ता सा तस्य राज्ञा दण्ड्यः शतदयम् ॥
अथ याज्ञवल्क्यः
दत्त्वा कन्यां हरन् दण्ड्यो व्ययं दद्याच्च सोदयम् । कन्यां वाचा दत्त्वा वरायाप्रयच्छन् द्रव्याद्यनुबन्धाद्यनुसारेण व्ययं दाप्यः। एतच्च कारणाभावे
दत्तामपि हरेत् कन्यां श्रेयांश्चेदर आव्रजेत् । इत्यत्रापहाराद्यनुज्ञानात्। व्ययमिति वा दाननिमित्तं स्वसम्बन्धिनां कन्यासम्बन्धिनां चोपचारार्थं वरेण यद्धनं व्ययितं तत् सद्धिकं कन्यापिता वराय दद्यादित्यर्थः ।
अथ स्त्रियाः कन्यादूषणमाह । मनुः,कन्यैव कन्यां या कुर्यात्तस्याः स्याविशतो दमः । शुल्कञ्च त्रिगुणं दद्याच्छिफाश्च प्राप्नुयाद्दश ॥ या तु कन्यां प्रकुर्यात् स्त्री सद्योऽसौ मौण्ड्यमर्हति।
अङ्गुल्योरेव च छेदं खरेणोद्धरणं तथा ॥ कुर्यात् प्रकुर्यादिति अङ्गलिप्रक्षेपेण नाशयेदित्यर्थः । इति मनुटौका। योनि क्षतवतों कुर्यादित्यर्थ इति मिताक्षराकारः। त्रिगुणं दिशतापेक्षया शुल्कदानञ्च
१ क पुस्तके सा सद्यो मौण्डामहति ।

Page #222

कन्याटूषणदण्डः।
१८७
स्पृष्टमैथुनाशङ्कयाऽन्येनापरिणयनादिति नारायणः । शिफा अब जटा रज्वादिग्रहारा इति कल्पतरुः । एवमेव रत्नाकरः।
नारायणोऽप्याह-शिफा वृक्षजटा दशकृत्वस्ताभिस्ताडनं प्राप्नुयादिति। 'दशचूडं मुण्डनमिति कश्चित् । स्त्री कन्याव्यतिरिक्ता योषित् । अत्र मौण्ड्यं ब्राह्मणी खरोदाहनं क्षत्रिया, अङ्गुलिछेदमितरेति सर्वज्ञेन, व्यवस्थोक्ता।
१ ख पुस्तके दशकृत्वः ।

Page #223

अथ बन्धक्याद्यभिगमे दण्डः'। व्यासः,
बहुभिर्भुक्तपूर्वा या गच्छेद्यस्ता नराधमः ।
तस्य वेश्यावदिच्छन्ति दण्डनं न तु दारवत् ॥ बन्धक्यधिकारे यमः,
परदारे सवर्णासु दाप्याः स्यः पञ्चकृष्णलान् ।
असवर्णास्वानुलोम्ये दण्डो हादशको मतः ॥ परदारे परदारगमने एकवचनस्वरसात्, कृष्णलो यवत्रयं दादशको हादशपणात्मकः । नारदः, -
स्वैरिण्यब्राह्मणौ वेश्या दासी निष्कासिनौ च या। गम्याः स्युरानुलोम्येन स्त्रियो न प्रतिलोमतः ॥ आस्वेव तु भुजिष्यासु दोषः स्यात् परदारवत् । गम्या अपि हि नोपेया यतस्ताः सपरिग्रहाः ॥ स्वैरिणौस्वरसात् पुंश्चलौ तस्या विशेषणमब्राह्मणौ क्षत्रियादिरिति यावत्। दासी स्वीया कर्मकरी निष्कासिनौ कुटुम्बनिर्गता पुंश्चलौ। आस्वनवरुद्धास्वपौति मिताक्षराकारः। गम्या इत्यनेन दण्डमाचं निषिध्यते न तु पापमपौति रत्नाकरः।
२ घ दण्डमाः।
१ ख अभिगमदण्डः ।
३ ख निकृता।

Page #224

बन्धक्याद्यभिगमे दण्डः ।
१८८ युक्तञ्चैतत् सर्वेषां स्वदारनियम इति शङ्खलिखितस्वरसात् विध्यतिक्रमे पापस्यावश्यकत्वात् ।
यत्तु- दण्डेनापि पापं गच्छतौति प्रामुक्तं तदभिगमभिन्नविषयम् । अत एवाह नारदः,
अगम्यागामिनः शास्तिर्दण्डो राज्ञा प्रकीर्तितः। प्रायश्चित्तविधानन्तु पापानां स्यादिशोधनम् ॥ इति रहस्यकृतेऽगम्यागमने दण्डाभावादिदं प्रायश्चित्तविधानमिति चेत् । तथापि प्रकृते पापं ध्रुवम्।
वस्तुतस्तु अन्यत्रापि प्रायश्चित्तरूपादेव दण्डात् पापनिवृत्तिन्तु दण्डमात्रादिति प्रागुक्तम् । भुजिष्यासु स्वैरिण्यादिषु परेणावरोध्य भुज्यमानासु।।
सपरिग्रहाः परेणावरुद्धत्वात् । परदारवदिति सामान्योक्तेः । दण्डे विशेषमाह याज्ञवल्क्यः,
अवरुद्वासु दासौषु भुजिष्यासु तथैव च । गम्यास्वपि पुमान् दाप्यः पञ्चाशत्पणिकं दमम् ॥ अवरुद्धासु दासौषु परेणावरुध्य धृता दास्यस्तासु अनुलामास्वपौत्यर्थः । इति रत्नाकरः ।
मिताक्षरायान्तु शुश्रूषाहानिव्युदासाथ गृह एव त्वया स्थातव्यमित्येवं परपुरुषसम्भोगतो निरुवा दास्योऽवरुद्धाः। नियतपुरुषपरिग्रहा भुजिष्याः। च शब्दाद्देश्या-स्वैरिणीनां गम्यानां साधारणस्त्रीणां ग्रहणमित्युक्तम् ।

Page #225

१६०
दण्डविवेकः ।
ननु वेश्यायाः साधारण्यं न जातितः, अनुलोमजत्वेन तस्याः सवर्णस्त्रौत्वात् । प्रतिलोमजत्वे तु निन्दितकाभ्यासेन तस्या गम्यत्वानुपपत्तेरिति चेत् ।
उच्यतेपुरुषसम्मोगत्तिवेश्यानामनादिरेव जातिर्लोकप्रसिद्धेः, पञ्चचूडानामका'श्चाप्सरसस्तत्सन्ततिर्वेश्याख्या पञ्चमी जातिरिति मार्कण्डेयपुराणसम्बादाच्च ।
तस्मादासां नियतपुरुषपरिणयनविधिविधुरतया परपुरुषाभिगमनेऽपि नादृष्टदोषो नापि दण्डः।
पुरुषाणन्तु तदभिगमने दण्डाभावमात्रं न पापाभावः। स्वदारनिरतः सदेति नियमात् पशुवेश्याभिगमने प्रायश्चित्तं विधीयते इति प्रायश्चित्तस्मरणाच्चेति मिताक्षराकारः। तथा
प्रसह्य दास्यागमने पञ्चाशत्पणिको दमः । बहूनां यद्यकामाऽसौ चतुर्विंशतिकः पृथक् ।
प्रसह्य वेश्यागमने दण्डो दशपणः स्मृतः॥ बहूनामिति यद्यकामा सा बहूभिर्भुज्यते तदा पृथक पृथक् चतुर्विंशतिपणो दण्ड इत्यर्थः । नारदः,वेश्यागामी हिजो दण्ड्यो वेश्या शुल्कसमं दमः।
१ ख वर्ग स्त्रौत्वात् ।
२ ख काश्चन। ३ ख पुस्तके प्रसो यादि पतिर्नास्ति ।

Page #226

बन्धक्याद्यभिगमे दण्डः ।
१६१
अब प्रसह्येति वचनात् शुल्कदानं विना बलेन दास्यादौनामभिगमने दण्डोऽयं भाटकदाने तु दोषाभाव इति मिताक्षराकारः। अतो नास्य पूर्वोक्तविरोधः । अथ याज्ञवल्क्यः,
पथून् गच्छन् शतं दाप्यो हौनाङ्गौञ्चैव मध्यमम् । हौनाङ्गो छिन्ननासिकादिरिति रत्नाकरः। मिताक्षरायान्तु होनस्त्रीणामिति पठित्वा हौनां स्त्रियमन्त्यावसायिनीमकामां सकामां वा गच्छन् मध्यमसाहसं दाप्य इति व्याख्यातम् ।

Page #227

अथायोनिविषयाभिगमे दण्डः। तबायोनिपदं मानुषौयोनिव्यतिरेकपरं तस्य दौ भेदौ स्त्रीपुंसयोरवयवान्तरं गवादियोनिश्च । तयोरङ्गान्तराभिगमे दण्डमाह याज्ञवल्क्यः,
अयोनौ गच्छतो योषां पुरुषं वापि मेहतः ।
चत्वारिंशत्पणो दण्डस्तथा प्रव्रजितागमे ॥ मिताक्षरायां चतुर्विंशतिको दण्ड इति पठितम् ।
अयोनौ योषामिति-अयोनौ मुखे द्रविडोत्कलादौ दृष्टत्वात् कामागमेषु श्रुतत्वाच्च ।
तत्र हौदमौपविष्टकमित्याख्यायते जघन्यस्य कर्मणः उपविष्टात् ' प्रवर्त्यमानत्वात् । आह च वात्स्यायनः,
तस्या वदने यज्जघनकर्म तदोपविष्टकमिति । इह याः स्वोपविष्टकमिच्छन्ति न ताभिः सह युज्यन्ते इत्यादिवचनाद्देश्यादास्यादौ फलतो रक्षावगमात् ।
धर्मपत्न्यां सुव्रतायां मुख मैथुनकारिणः ।
पत्नौ विधातुर्भवति - - - - - - - - । इति कर्मविपाकसमुच्चयवचनसम्बादाच्च धर्मपत्नौमात्रे निषेधः पर्यवस्यति एवञ्च तत्रैवायं दण्डः ।
१ घ उपरियात् ।
२ ग घ पुस्तके पत्नीविभक्तिर्भवति ।

Page #228

थायोनिविषयाभिगमे दण्डः ।
तस्य निषेधेन सममेकविषयत्वात् ।
स्वयोषां यो मुखादावभिगच्छतीति विज्ञानेश्वरौयव्याख्यानदर्शनाचेति केचित् ।
१९३
तन्न, -
अयोनौ गच्छतो योषामिति सामान्यश्रुतौ वाधकाभावात् । निषेधस्यापि तथाविधक्रियामाचविषयत्वात् । दण्डभेदप्रकरणोपदर्शित- विष्णुपुराणसम्बादात् ।
पुरुषं वापि मेहत इत्यतिरागेण पुरुषमेवाभिगच्छत इत्यर्थः ।

Page #229

अथ गवाद्यभिगमदण्डः ।
तब विष्णुः,पारजातीया सवर्णाभिगमने वृत्तमसाहसं दण्ड्यः । होनवर्णागमने मध्यमं । गोगमने च। अन्त्यागमने बध्य उत्तमागमने च।
अत्र गोगमने चेति चकारेण मध्यममित्यस्यानुकर्षः। " मध्यमं साहसं गोषु" इति नारदसम्बादात् । उत्तमश्रुतवधानुकर्षे तुशब्दस्वरसभङ्गप्रसङ्गात् वचनञ्चैतदब्राह्मणविषयम् । ब्राह्मणविषये त्वाह मत्स्यपुराणम्,
सुवर्णन्तु भवेद्दण्ड्यो गां व्रजन् मनुजोत्तमः । अब रत्नाकरकृता विष्णवाक्ये वधस्यानुकर्षः स च शुद्रविषयः नारदोक्तस्तु मध्यमसाहसः क्षत्रियवैश्ययोरित्यविरोध इत्युक्तम् ।
तच्चिन्त्यं श्रुतस्यानुकर्षो न तु श्रोष्यमाणस्येति पदशक्तिविसम्बादात् व्युत्पत्तिविरोधाच्च । मत्स्यपुराणे,तिर्यग्योनौ च गोवज मैथुनं यो निषेवते। स पणं प्राप्नुयादण्डं तस्याश्च यवसोदकम् ॥
१ क्वचित् पारजायोति पाठः ।

Page #230

गवाद्यभिगमदण्डः ।
१६५
पणं शतसंख्यं, पशुगमने कार्षापणशतं दण्ड्य इति विष्णुसम्बादात् कामधेनौ तु शतमित्येव पठितम् ।
दूति महामहोपाध्याय धर्माधिकर किश्रीवर्द्धमानकृतौ दण्ड विवेक परदाराभिमर्षणदण्डपरिकेदश्चतुर्थः ।

Page #231

अथ वाक्पारुष्यदण्डः। तत्र नारदः,
देशजातिकुलादौनामाक्रोशन्यङ्घसंज्ञितम् । यहचः प्रतिकूलार्थं वाक्पारुष्यं तदुच्यते ॥ निष्ठुराश्लीलतौव्रत्वात्तदपि विविधं स्मृतम् । गौरवानुक्रमात्तेषां दण्डोऽप्युक्तः क्रमागुरुः ॥ साक्षेपं निष्ठुरं ज्ञेयमश्लौलं न्यङ्गुसंज्ञितम् । पतनौयैरुपन्यासैस्तौव्रमाहुर्मनीषिणः ॥ धिमन्त्यि 'जेत्यादि साक्षेपं, न्यकरिहासत्यमवद्यं तेन भगिन्यादिगमनयुक्तमश्लौलं सुरापोऽसौत्यादिमहापातकाक्रोशयुक्तं वचस्तौमिति मिताक्षराकारः।।
अचाक्रोशन्यङ्कुसङ्गितप्रतिकूलार्थानां त्रयाणामेषां विवरणमिति व्यवहारतरङ्गे गणेश्वरमिश्राः।
युक्तच्चैतत्-तथाहि अन्वर्थसंज्ञावगमितं वाक्करणकमनोविरुक्षणलक्षणं सामान्यलक्षणं देशाद्याक्रोशो न्यङ्घसंज्ञितं निष्ठुरार्थमिति विभागः। तेषां लाघवगौरवातिगौरवानुसारिण्यो लघु-गुरु-गुरुतरदण्डसम्बादिन्यो निष्ठुरादयः संज्ञाः, तासां विवरणं साक्षेपमित्यादि।
यत्तु आक्रोशन्यङ्घसंयुतमिति पठित्वा उच्चैर्भाषणमाक्रोशः, न्यङ्गु अवद्यं तदुभयसंयुक्तं यत् प्रतिकूलार्थ
१ घ पुस्तके जाल्मेत्यादि पाठः ।

Page #232

वाक्पारुष्यदण्डः ।
व्याप्तेः ।
मुद्देगजनकं वाक्यं तदाक्पारुष्यमिति सामान्यलक्षणपरमिति मिताक्षराकृता व्याख्यातम् ।
तच्चिन्त्यम्, –
यत्रोच्चैरवद्यभाषणं नास्ति तत्र हङ्कारानुकारादाव
१८७
यदाह कात्यायनः, -
हङ्कारं कामनश्चैव लोके यच विगर्हितम् । अनुकुर्य्यादनुब्रूयाद्दाक्पारुष्यं तदुच्यते ॥
तच देशाक्षेपो यथा, -
गौडीयं प्रति कलहप्रिया गौडा इत्यादि । जात्याक्रोशो यथा ब्राह्मणं प्रति अत्यन्तलुब्धा ब्राह्मण इत्यादि ।
कुलाक्रोशो यथा क्रूरचरिता वैश्वानरा इत्यादि न्यङ्कसंज्ञितं निकृष्टाङ्गसंज्ञावत् । निकृष्टाङ्गप्रकाशनेन सत्येनासत्येन वाक्षेप इत्यर्थः ।
तथाहि कात्यायनः, -
यत्त्वसत्संज्ञितैरङ्गैः परमाक्षिपति क्वचित् । अभूतैरथ भूतैर्वा निष्ठुरा वाक् स्मृता तु सा ॥ कल्पतरावपि न्यङ्गसंज्ञितमश्लीलमिति व्याख्यातम् ।
तथा निकृष्टाङ्गसङ्गवदिति रत्नाकरः । हस्ततर्ज्जनादिकमिति हलायुधः ।
स्मृतिसारकृता तु न्यङ्गसंज्ञितमिति पठित्वा न्यङ्गमश्चौलमिति व्याख्यातम् । मेहनाद्युल्लेखवदिति मिश्राः ।

Page #233

१८८
दण्डविवेकः ।
कामधेनौ तूभयत्र व्यङ्गति पठितं तत्र व्यङ्गत्वेन खजादयो विवक्षिताः। अश्लीलं निष्ठुरञ्च प्रपञ्चयति स एवन्यङ्गावपूरणं वचो क्रोधात्तु कुरुते यदा। वृत्तदेशकुलानाञ्च अश्लीला सा बुधैः स्मृता ॥ महापातकयोत्रौ च राजस्तेयकरौ च या।
जातिभ्रंशकरी या च तौबा सा प्रथिता तु वाक् ॥ न्यगावपूरणं निकृष्टाङ्गप्रकटीकरणेन तिरस्करणं कामधेनावङ्गति पठितम् । बृहस्पतिः,भगिनी-
मासम्बन्धमुपपातकशंसनम् । पारुष्यं मध्यमं प्रोक्तं वाचिकं शास्त्रवेदिभिः ॥ अभक्ष्यापेयकथनं महापातकदूषणम् । पारुष्यमुत्तमं प्रोक्तं तौवं ममाभिघट्टनम् ॥ भगिनी-मासम्बद्धमुपपातकशंसनमिति तव भगिनी तव माता मया ग्राह्येति कीर्तनमित्यर्थः । इति रत्नाकरः। एवमेव हलायुधः।
वस्तुतस्तु मापदं मातृसपत्नौपरं तेन भगिनौं मातृसपत्नौं वा गतौ यतामौति कौर्तनमित्यर्थः। यथाव्याख्यानात्तस्योपपातकत्वाभावात् ।
१ मूले वाचाक्रोशात्तु ।
२ क्वचित् यदौतिपाठः। ३ घ पुस्तके राजद्देष ।

Page #234

वाक्यावष्यदण्डः ।
अगुणानिति गुणिनौति शेषः । निन्दित संज्ञाव्यपदेशकारौ ।
कात्यायनः,
अगुणान् कौर्त्तयेत् क्रोधात् निर्गुणे वा गुणज्ञताम् । अन्यसंज्ञा नियोजौ च वाक्दुष्टं तं नरं विदुः ॥
अन्य संज्ञानियोजौ
१९६
तथा, -
दुष्टस्यैव तु यो दोषान् कौर्त्तयेद्दोषकारणात् । अन्यापदेशवादौ च वाग्दुष्टं तं नरं विदुः ॥ दुष्टस्यैवेत्येवकारोऽप्यर्थः। दोषकारणादित्यनेन विचारार्थं बन्धूनां दोषाभिधानपर्य्युदासः । अन्यापदेशवादौ अन्यमपदिश्यान्य दोषाभिधायौ ।

Page #235

अथ ब्राह्मणादीनां परस्पराक्षेपे दण्डः ।
तच बृहस्पतिः -
समानयोः समो दण्डो न्यूनस्य द्विगुणः स्मृतः । उत्तमस्याधिको दण्डो वाक्पारुष्ये परस्परम् ॥ समो यथाश्रुतो न्यूनस्या क्षेप्यापेक्षया शौलजात्यादिभिरपकृष्टस्याक्षेप्तुरित्यर्थः ।
याज्ञवल्क्यः,
मेषु द्विगुणः परस्त्रीषूत्तमेषु च । दण्डप्रणयनं कार्य्यं वर्णजात्युत्तराधरैः ॥ 'प्रातिलोम्यापवादेषु द्विगुणचिगुणा दमाः । वर्णानामानुलोम्ये तु तस्मादर्द्धार्द्धहानिः ॥
अधमेषु वर्णतो गुणतश्च न्यूनेष्ठाक्षेप्येषु क्षेप्तुरधिकस्यार्डो दण्डः स च त्रयोदशपणरूपः । पूर्व्ववाक्ये पञ्चविंशतिदमस्य प्रकृतत्वात् परस्त्रीषु परभार्य्यासु उत्कृष्टासु प्रकृष्टासु च विशेषानाभिधानात् । द्विगुणः पञ्चाशत्पणात्मकः एवमुत्तमेऽपि दण्डप्रणयनमिति ।
-
वर्णी ब्राह्मणादयो जातयोऽनुलोमजा अम्बष्ठादयः । वर्णीश्च जातयश्चेति वर्णजातयः वर्णजातयश्च ते उत्तराधराश्च वर्णजात्युत्तराधरास्तैः परस्परमाक्षेपे क्रियमाणे दण्डस्य प्रणयनं प्रकर्षेण नयनमूहनं कार्य्यम्,
पुस्तके प्रतिलोमापवादेषु ।
२ विलोमजाः ।

Page #236

ब्राह्मणादीनां परस्पराक्षेपे ।
२०१
तच उत्तराधरेति विशेषोपादानात् याहगुत्तराधरभाव स्तदपेक्षयैव कार्य्यम् ।
प्रातिलोम्येति यदा वर्णेषु ब्राह्मणक्षचियवैश्येषु प्रातिलोम्येनापवादोऽधिक्षेपो भवति तदा क्षचियेण ब्राह्मणापवादे द्विगुणः । वैश्येन तदाक्षेपे त्रिगुणः । यदा तु ब्राह्मणेन क्षत्रियाक्षेपस्तदा पूर्वोक्तादर्द्धदण्डः क्षत्रियेण वैश्याक्षेपे तदर्द्धमित्यर्थः ।
मनुः,
ब्राह्मण-क्षत्रियाभ्यान्तु दण्डः कार्य्यो विजानता । ब्राह्मणे साहसः पूर्व्वः क्षत्रियेष्वेव मध्यमः ॥ विट् - शुद्रयोवेवमेव स्वजातिं प्रति तत्त्वतः । छेदवज्र्जं प्रणयनं दण्डस्येति विनिश्चयः ॥
ब्राह्मणक्षचियाभ्यां परस्परमाक्रोशे कृते ब्राह्मणस्य पूर्व्वसाहसेो दण्डः क्षत्रियस्य मध्यसाहसो दण्डः । वैश्य - श्रद्रयोरप्येवमेव स्वजातिं तुल्यजातिं प्रति तत्त्वतः स्वरूपगुणोत्कर्षापकर्षतारतम्याद्दण्डव्यवस्था । तत्रापि छेदवमिति जिह्वाछेद निवृत्त्यर्थम् ।
अतः कुल्लूकभट्टः,
पतनौयाक्रोशविषयमिदं वचनद्वयं एवच्चैकजातिमित्यनेनोक्ते जिह्वाछेदे वैश्यनिषेधात् ब्राह्मणक्षत्रियविषयतया व्यवतिष्ठते इत्याह ।
१ ख पुस्तके चिह्नितांश पतितः ।

Page #237

२०२
दगड विवेकः ।
एवचैतन्मते छेदवर्ज्जमित्यस्यान्वयो विट्शूद्रयोरेवमेवे
त्यचैव द्रष्टव्यः । नारायणोऽप्याह
तयोः स्वस्वजात्याक्षारणे छेदवज्र्जं तत्तज्जात्युचितं दण्डमाचप्रणयनं तेनार्थात् ब्राह्मणक्षत्रियाक्षारणे छेद इत्यर्थ इति ।
अधमवर्णस्योत्तमवर्णानामाक्रोशा क्षेपाभिभवे अष्टौ पुराणा इत्युपक्रम्य हारौतः, -
अन्टाभिशंसने पादताडने तदङ्गछेदः पञ्चशतत्वाद्येषु पादो न वा किञ्चित् स्वामित्वादादिवर्णत्वाच्च । उत्तमानामीशानतमो हि ब्राह्मणः ।
पुराणशब्दोऽच द्वाविंशद्राजतकृष्णलपर इति रत्नाकरः । अन्नृताभिशंसनमाक्रोशः । श्रङ्गमच जिह्वा अपकृष्टवर्णेषु उकृष्टवर्ण प्रति मिथ्यातौवाक्रोशे जिह्वाछेदः पञ्चशतं वा दण्डः ।
हीनवर्णस्य दण्डमुक्काऽधिकतमस्याह — आद्येष्वित्यादि श्रद्येषु उत्कृष्टेषु निकृष्टं प्रति मिथ्यातौव्राक्रोशे पञ्चशतपादः ।
मतान्तरमाह न वेति,— आदिवर्णत्वात् क्षुद्रापेक्षया ब्राह्मणादीनां प्रथमवर्णत्वात् ।
तदेतद्यथा रत्नाकरे व्याख्यातम् ।
वस्तुतस्तु, अभिशंसनमेव आक्रोशः । तस्मिन् असत्यार्थेऽतितौत्रे जिह्वाच्छेदोऽन्यत्र पञ्चशतपुराणो दण्डः ।

Page #238

ब्राह्मणादीनां परस्पराक्षेपे।
२०३
विषमयोस्तुल्यवदिकल्पानुपपत्तेः सत्येतु पारिशेष्यादष्टौ पुराणाः।
यहा पादच्छेदनेऽन्ताभिशंसने इति समभिव्याहारदर्शनात् पादताडने तदङ्गच्छेदः। अन्टताभिशंसने पञ्चशतदण्ड इति व्यवस्थेति प्रतिभाति ।
तथा न वा किञ्चिदिति मतं यद्यप्यसङ्कुचितविषयमिति युक्तं चैवर्णिकोपक्रमत्वात् हेतुसाधारण्याच्चेति । तथापि ब्राह्मणमाचपरतया नेयम् । उपसंहारे ईशानतमो ब्राह्मण इत्यनुवाददर्शनात् । उपदधाति इत्यत्र सामान्येन प्राप्तेऽञ्जनद्रव्ये तेजो वै तमित्यनुवाददर्शनेन तविशेषपरिनिष्ठावत्।
न च स्वामित्वस्यैवायमित्यनुवाद इति वाच्यम् । ईशनतम इति तमोपादानविरोधात् । अनुवादमात्रस्य वैयर्थ्याच्च।
न च,यथा,—तिलांश्च विकिरेत्तत्र परितो बन्धयेदजाम् ।
असुरोपहतं श्राई तिलैः शुद्ध्यत्यजेन च ॥ इत्यत्र अजानात्मकदेशे फलसम्बन्धप्रतिपादनार्थमजेनेत्यनूद्यते। तथा इह किञ्चित् प्रयोजनमस्ति तस्मात् कामं पूर्वपूर्वो वर्ण उत्तरोत्तरस्यादित्वादभ्यर्हितत्वेन स्वामी । ब्राह्मणस्तु स्वामितमः स्वामिस्वामित्वात् ।
१ ख पुस्तके असुरोपहता भूमिः।

Page #239

२०४
दण्डविवेकः ।
अतस्तस्यैव दण्डाभावो वैश्यक्षत्रिययोस्तु स्वाम्यतारतम्यानुसारौ दण्डलेशोऽस्त्येवेति तात्पर्य्यार्थो गम्यते ।
स चायं दण्डाभावो निर्गुणशूद्रपरत्वेन व्यवतिष्ठते। गुणहीनस्येत्यादिवक्ष्यमाणबृहस्पतिवचनसम्बादात्। अन्यत्र सर्वत्र दण्डोपदेशात् ब्राह्मणपदञ्च न कृषौबलादिसाधारणजातिमात्रपरमपि तु गुणवदभिप्रायम्। तस्यैवेशानसामर्थ्यात्। तदेवं न वेति विकल्पस्य विषयव्यवस्थायामष्टदोषदुष्टत्वमप्यपास्तं' भवतौति चतुरसम्। मनुनारदौ,समवर्णे दिजातीनां हादशैव व्यतिक्रमे ।
वादेष्ववचनौयेषु तदेव द्विगुणं भवेत् ॥ अत्र द्विजातित्वमतन्त्रमिति रत्नाकरः। व्यतिक्रमो वाक्पारुष्यम्, अवचनीयो वादोऽप्रकाश्यप्रकाशकं वचनम्।
अवचनौयेषु त्वं स्वमृगामौत्यादिषु आक्रोशमात्रतात्पर्येणोक्तेष्ठिति नारायणः । कात्यायनोशनसौ,मोहात् प्रमादात् संहर्षात् प्रौत्या चोक्तं मयेति यः।
आह नैवं पुनर्वक्ष्ये दण्डाई तस्य कल्पयेत् ॥ एतत् परिहार्यवाक्पारुष्याभिप्रायमिति रत्नाकरः ।
१ ग अस्तं ।
२ घ पुस्तके वादेषु वचनो येषु । ३ मूले पाठः--नाहमेवं ।

Page #240

२०५
ब्राह्मणादीनां परस्पराक्षेपे। अथ ब्राह्मणादौनामेकतमेनान्यतमाक्षेपे दण्डः । तब ब्राह्मणस्य तमाह बृहस्पतिः,विप्रे शताई दण्डस्तु क्षत्रियस्याभिशंसने । वैश्यस्य चाईपञ्चाशच्छूद्रस्याईत्रयोदश ॥ सच्छद्रस्यायमुदितो विनयोऽनपराधिनः ।
गुणहीनस्य पारुष्ये ब्राह्मणो नापराभूयात् ॥ विप्रे आक्षेप्तरीति शेषः। अभिशंसनमाक्रोशः । क्षत्रियस्य दण्डमाहतुः शङ्खलिखितौ
आक्रोशे ब्राह्मणस्य क्षत्रियस्य शतं दण्डः शताई वैश्यस्य पञ्चविंशतिः शूद्रस्य । वैश्यस्य दण्डमाह बृहस्पतिः
वैश्यस्त क्षत्रियाक्षेपे दण्डनीयः शतं भवेत् । शूद्राक्षेपे क्षत्रियस्य पञ्चविंशतिको दमः ॥
वैश्यस्य चैतद्दिगुणं शास्त्रविद्भिरुदाहृतम्। तथा ब्राह्मणाक्षेपे मनुर्वक्ष्यति । शूद्रस्य दण्डमाह बृहस्पतिरेव ।
वैश्यमाक्षारयन् शूद्रो दाप्यः स्यात् प्रथमं दमम् ।
क्षत्रियं मध्यमञ्चैव विप्रमुत्तमसाहसम् ॥ प्रथमं पणानां साईशतदयं मध्यमं पञ्चशतानि उत्तमं साहसमिति रत्नाकरः। अवैव मनुः,शतं ब्राह्मणमाक्रुश्य क्षत्रियो दण्डमर्हति । वैश्योऽध्यईशतं 'त्वेव शूद्रस्तु वधमर्हति॥
१ क्वचित् वैश्योऽप्यर्द्धशतं त्वेव ।

Page #241

दण्डविवेकः ।
अत्र पारिजातः,आक्रश्य मध्यमेन पारुष्येणेति शेष इत्याह । अध्यर्द्धशतं साईशतं हे वेत्याक्षेपगौरवापेक्षया व्यवस्था । वधस्ताडनादिरूप इति कुल्लूकभट्टः। ताडनं जिह्वाच्छेद्यात्मकमिति रत्नाकरः।
इदमत्र चिन्त्यं वाक्यस्यास्य मध्यपारुष्यविषयत्वेनान्तरोक्तं वैश्यमित्यादि बृहस्पतिवचनं प्रथमपारुष्यविषयं प्राप्तं दण्डलाघवदर्शनात्। तथाच शूद्रस्योत्तमे पारुष्ये को नाम दण्डोऽस्तु न तावज्जिह्वाच्छेद एव मध्यमेनावरोधात् । नान्यः- अनभिधानादिति।
अत्र उत्तमे ब्राह्मणाक्षेपे जिह्वाच्छेदो द्रष्टव्य औचित्यात्, अन्ताभिशंसने तदङ्गच्छेद इति हारौतवाक्ये रत्नाकरतैव तौवाकोशे जिह्वाच्छेदव्याख्यानाच्चेति । अब मनुनारदौ,
एकजातिद्विजातिन्तु वाचा दारुणया क्षिपन् । जिह्वायाः प्राप्नुयानेदं जघन्यप्रभवो हि सः ॥ नामजातिग्रहं त्वेषामभिद्रोहेण कुर्चतः। विधेयोऽयमयः शङ्खर्चलन्नास्ये दशाङ्गुलः ॥ एकजातिरिह शूद्र उपनयनाभावात् दारुणया मर्मस्पृश पातित्यादिबोधिकया, जघन्यप्रभवः श्रुतौ पझ्यामुत्पन्नत्वेन बोधितत्वात्।
१ मूले च्छेदम् ।
२ ख पुस्तके निक्षेप्योऽयोमयः ।

Page #242

ब्राह्मणादीनां परस्पराक्षेपे ।
२०७
एतेन सङ्करजातानामपि दिजातिं प्रति दारुणाक्षेपेऽयं दण्डः तेषामपि जघन्यजातत्वात् ।
अत एव एकजातिरन्त्य जन्मेति सर्वज्ञः । अतिद्रोह अतिशयद्रोह इति रत्नाकरः। अथेति पठित्वा अतिद्रोहेण आक्रोशाभिमानेनेति सर्वज्ञेन व्याख्यातम् । अयोमयो लोहमयः, शङ्कः कोलकः। अग्निप्रदीप्तोऽयं मुखे प्रक्षेप्य इति कुल्लूकभट्टः। मनुः,
श्रुतं देशञ्च जातिञ्च कर्म शारीरमेव च । वितथेन वन् दर्यादाप्यः स्यादिशतं दमम् ॥ कर्म तपश्चर्यारूपं शारौरं शरीरावयवं वितथेनासत्येन। दर्पः स्वगुणदान परावज्ञानम्, तेन यत्र श्रुत देश जाति तपश्चर्या शरीरावयवविशेषमधिकृत्य दर्पादसत्यं वदति तत्र द्विशतं दण्ड्यः। वितथेनेति प्रकृत्यादिभ्य उपसंख्यानमिति तृतीया।
श्रुतादीनां वितथवचनं यथा नानेन वेदः श्रुतः, नास्य चाऱ्यांवों देशः, नायं विप्रः, नानेन तपः कृतं नायं दुश्चा इति रत्नाकरः।
शारौरं कर्मेति समानाधिकरणं तेन शरीरसंस्कारकमुपनयनादिकं तदिति कुल्लूकभट्टः ।
भारवाहनादौति नारायणः। तथा एवं वदन् दिज एव दण्ड्यो न तु शूद्रस्तस्य तु वध एवेति नारायणेनैव व्याख्यातं युक्तञ्चैतत्

Page #243

२.८
दण्डविवेकः।
अनन्तरोक्तनानावचनसम्बादात्। वधस्तु जिह्वाच्छेदादिरिति विशेषः । अत एव समानजातिविषयमिदं वचनमिति कुल्लूकभट्टोक्तमपि घटते।
अथ तेषु तेषु पारुष्यविशेषे दण्डविशेषाः। तत्र व्यासः,पापोपपापवक्तारो महापातकशंसकाः ।
आद्यमध्योत्तमान् दण्डान् दद्युस्ते ते यथाक्रमम् ॥ अच महापातकं प्रसिद्धं ततो न्यूनमुपपातकं ततोऽपि न्यूनं पापं ततो न्यूने पापेऽधमदण्डः। उपपापे मध्यमो महापातके तूत्तमः। याज्ञवल्क्यः ,पतनीयकृताक्षेपे दण्ड्यो मध्यमसाहसम् ।
उपपातकयुक्ते तु दाप्यः प्रथमसाहसम् ॥ पतनौयकृताक्षेपे पातित्यहेतुभिर्ब्रह्महत्यादिभिः कृताक्षेपे । इदं गुणवत्कृष्टाक्षेपकविषयमिति प्रतिभाति। विष्णुः,
परस्य पतनौयाक्षेपे कृते उत्तमसाहसं उपपातकयुक्त मध्यमं विद्यड्वानां क्षेपे जातिपूगानाञ्च ग्रामदेशयोः प्रथमम्।
विद्यवानामित्यत्रोत्तमसाहसमित्यनुषङ्गः। जातिपूगानामित्यत्र मध्यममित्यनुषङ्गः ।
१ क्वचित् पाठः पतनीयकृते क्षेपे दण्डो मध्यमसाहसः ।

Page #244

ब्राह्मणादौनां परस्पराक्षेपे ।
२०४
तथा च याज्ञवल्क्यः ,
विद्य नृप देवानां क्षेप उत्तमसाहसः। मध्यमो जातिपूगानां प्रथमो ग्रामदेशयोः॥ अत्र चैविद्या वेदत्रयसम्पन्नाः, नृपः प्रजापालः। जातयो ब्राह्मणमूर्द्धाभिषिक्तादयः तेषां पूगः समूहः । ग्रामदेशयोः प्रथम इत्यत्राप्युपपातकयुक्त इत्यनुषङ्गो युक्तः साहचर्यादिति केचित् । तन्न । __ आक्षेपविशेषेणैवाप्यनाक्षेप्याक्षेप्यतारतम्यापेक्षया यथोत्तरं दण्डापकर्षविधानात् पापपरत्वस्य स्मृत्यन्तरसम्बादात्। यदाह वृहस्पतिः,
देशादिकं क्षिपन् दण्ड्यः पणानई त्रयोदशन् । पापेन योजयन् दर्पाहण्ड्यः प्रथमसाहसम् ।। तथा,
एष दण्डः समाख्यातः पुरुषापेक्षया मया । समन्यूनाधिकत्वेन कल्पनीयो मनौषिभिः ॥ इति अत्र नारदः,न किल्विषेणपवदेच्छास्त्रतः कृतपावनम् ।
न राज्ञोद्धृतदण्डञ्च दण्डभाक् तद्यतिक्रमात् ॥ कृतपावनं कृतप्रायश्चित्तम् । अपवदेदाक्रोशेत् उद्धृतदण्डं कृतदण्डं अब हेतुर्दण्डभागिति। तौ प्रायश्चित्तदण्डौ डावनपेक्ष्य किल्विषभागी दण्ड्यो यत इत्यर्थः ॥
१ क्वचित् पाठः महर्षिभिः । 27
२ घ पुस्तके घतदण्डश्च ।

Page #245

२१०
दण्डविवेकः ।
अथ तत्तदाक्षेपविषये याज्ञवल्क्यः,सत्याऽसत्यान्यथास्तोत्रैयूंनाङ्गेन्द्रियरोगिणाम्।
क्षेपं करोति चेद्दण्ड्यः पणान त्रयोदशान् ॥ न्यूनाङ्गाः करादिहीनाः, न्यूनेन्द्रिया नेत्रादिहीनाः, रोगिणः कुष्ठिप्रभृतयः। तेषां क्षेप आक्रोशः। स सत्यो यथा नेत्रशून्ये नेत्रशून्यस्त्वमसौत्यादि। असत्यो यथा इन्द्रियवतौन्द्रियशून्यस्त्वमसौत्यादि। अन्यथास्तोत्रमन्ध एव चक्षुष्मानसौत्यादि। एतत् समजातिगुणविषयम् ।
समजातिगुणानाञ्च वाक्पारुष्ये परस्परम् । विनयोऽभिहितः शास्त्रे पणा अई त्रयोदश ॥
इति वृहस्पतिसम्बादात्। विष्णुः,
दण्ड्यः काणखञ्जादौनां तत्त्ववाद्यपि कार्षापणहयम् । कार्षापणोऽत्र पणः । एतत् समगुणतिदरिद्रविषयमित्यविरोधः।
याज्ञवल्क्यः,__ शतं स्त्रौदूषणे दद्याद्दे तु मिथ्याभिशंसिता । स्त्रीशब्देनाच प्रकृतत्वात् कन्याऽवमृग्यते तेन यो विद्यमानापस्मारराजयक्ष्मादिदीर्घकुत्सितरोगसंसृष्टमैथुनत्वादिदोषान् प्रकाश्य कन्यां दूषयत्यसौ शतं दाप्यः । मिथ्याभिशंसने पुनरविद्यमानदोषाविष्करणे हे शते दाप्यः ।
अत्र विवाहयितुमुपस्थितायाः परिहारार्थ सत्यदोषप्रकाशे दोषाभावो द्रष्टव्यो वक्ष्यमाणनारदवचनात् ।

Page #246

ब्राह्मणादौनां परस्पराक्षेपे ।
तथा,
अभिगन्ताऽस्मि भगिनौं मातरञ्च तवेति हि । शपन्तं दापयेद्राजा पञ्चविंशतिकं दमम् ॥ भगिनौमित्यादि जायादेरप्युपलक्षणमिति मिताक्षरा। विवादचिन्तामणौ,अभिगन्तासि भगिनौं मातरं यन्ममेति हि।
इति पठितम्। याज्ञवल्क्यः,बाहुग्रौवानेचसक्थिविनाशे वाचिके दमः। 'शत्यस्तदईिकः पादकर्णनासाकरादिषु ॥ अशक्तस्तु वदन्नेवं दण्डनीयः पणान् दश । तथाशक्तः प्रतिभुवं दाप्यः क्षमाय तस्य तु ॥ अत्र बाह्वादौत्यनेन प्रधानमङ्गं विवक्षितं पादादौत्यनेनाप्रधानमिति रत्नाकरादयः। शत्यः शतपरिमितः।
अशक्त इत्यादि बाहुपादादिकम् ते कर्त्तयिष्यामौति वाचिकेऽपराधे समानेऽपि यस्तथा कर्तुमशक्तस्तस्य दशपणात्मको दण्डो यस्तु शक्तस्तस्य शत-तदर्डात्मकः, किच्चास्य सकाशादाक्षेप्यक्षेमाय प्रतिभूरपि ग्राह्य इत्यर्थः । मनुः,मातरं पितरं जायां भ्रातरम् तनयं गुरुम् ।
आक्षारयन् शतं दाप्यः पन्थानञ्चाददद्गुरोः ॥ आधारयन् वाक्पारुष्यविषयं कुर्वन्निति रत्नाकरः । मिथ्याभिशापेन योजयन्निति हलायुधः। आधारयन्
१ ख शक्तः ।

Page #247

२१२
दण्डविवेकः।
अगम्यमैथुनेनाभिशंसन, तेन जायां प्रति तव माता स्वैरिणीत्यादिरभिलापो द्रष्टव्यः। एवं मात्रादिष्टपौति नारायणः ।
कुल्लकभट्टोऽपि आक्षारितः क्षारितोऽभिशस्त इत्यभिधानकोषादुपपातकादिनाऽभिशपन्नित्यर्थमाह ।
तथा,
मातृभा-दौनां लघुगुरुपापाभिशापने न दण्डसाम्यं समाधेयमित्याह ।
मिताक्षराकारस्तु सापराधेषु मात्रादिषु निरपराधेषु जायादिषु द्रष्टव्यमेव तदित्याह। मेधातिथिस्तु आक्षारणं भेदनमित्युक्त्वा मावादीनां परस्परभेदनकर्तुरयं विधिरित्याह।
धर्मकोषे तु 'आक्रोशयन्निति पठित्वा आक्रोशनं साक्षेपाह्वानमिति व्याख्यातम् । वृहस्पतिः,
क्षिपन् स्वस्त्रादिकं दद्यात् पञ्चाशत्पणिकं दमम्। अथाधिकृताक्रोशे,—क्रोशत इत्यनुवृत्तौ शङ्खलिखितौ।
तथाधिकृतान् गुरुन् विप्रांश्च निर्भत्सनं ताडनं गोमयाप्रलेपनं खरारोहणं दर्पहरो दण्डो वा । अपराधतारतम्यापेक्षया व्यवस्थितोऽत्र विकल्यः । प्रकृतीनाञ्च दूषकान् हन्याहिट्से विनस्तथा ।
१ घ पुस्तके व्याकोपयन्निति पठित्वा आकोपनं साकोपाद्वानमिति पाठः । २ क्वचित् निर्भत्मयतो मुडनम् । ३ मूले पाठः खरारोपणाम् ।

Page #248

ब्राह्मणादौनां परस्पराक्षेपे।
२१३
इति मनुवचनमय्येवमेव नेयम्। तत्र प्रकृतीनाममात्यादौनां दूषकान् विनादोषं दोषोद्भावकानिति रत्नाकरः। भेदकानिति मनुटौका।
यत्तु,स्वाम्यमात्यसुहृत्कोषदण्डराष्ट्रमित्राणि प्रकृतयः तद्षकांश्च हन्यात् ।
इति विष्णुवचनं-तत्र स्वामी राजा, अमात्यशब्देन प्रधानशिष्टो विवक्षित इति रत्नाकरः ।
पूर्ववाक्यप्येवमेव वधश्चायमब्राह्मणविषयो ब्राह्मणस्य तु तत्प्रतिनिधिग्रहणमिति वक्ष्यते । अथ राजाकोशे नारदः,
लोकेऽस्मिन् दाववक्तव्याववध्यौ च प्रकीर्तितौ। ब्राह्मणश्चैव राजा च तौ हौदं विभूतो जगत् ॥ अवश्य च राजानं वर्त्मनि स्वे व्यवस्थितम् । जिह्वाछेदाद् भवेच्छुद्धः सर्वस्वग्रहणेन वा॥ वर्मनौत्यादेः प्रजानवेक्षणा'नपराधदण्डनादिराजदोषाभावे तात्पर्य कार्य्यिणां राजाक्षेपे दण्डाभावो दण्डव्यवस्थायां दर्शितः। याज्ञवल्क्यः,
राज्ञोऽनिष्टप्रवक्तारं तस्यैवाक्रोशकं तथा। तन्मन्त्रस्य च भेत्तारं जिह्वां छित्वा प्रवासयेत् ॥ मिताक्षरायामाकोशकमित्यत्राक्रोशिनमिति पठितं
१ घ पुस्तके प्रजानारक्षणानपराध ।

Page #249

२१४
दण्डविवेकः।
व्याख्यातञ्च,
अनिष्टममित्रस्तोत्रादि तस्य प्रवक्तारं प्रकर्षेण भूयो भूयो वक्तारं तस्यैव राज्ञ आक्रोशिनं निन्दाकरणशौलं तदीयस्य च मन्त्रस्य स्वराष्ट्रद्धिहेतोः परराष्ट्रक्षयकारस्य च भेत्तारममित्रकर्णेषु जपन्तं जिह्वामुतकृत्य स्वराष्ट्रान्निष्काशयेदिति ।
यत्त,-विद्यन्टपदेवानां क्षेप उत्तमसाहसः ।
इति याज्ञवल्क्यवचनं तच लघुतः क्षेपो विवक्षित इति न विरोधः।
यच्च राजानुवृत्तौ कात्यायनः,__ अप्रियस्य च यो वक्ता वधं तेषां प्रकल्पयेत् ।
ये राज्ञोऽप्रियवादशीलास्ते वध्या इत्यर्थ इति रत्नाकरः। एतदब्राह्मणविषयम्।
इह यत्र विशिष्टदण्डो नोपदिष्टस्तत्र निष्ठुराश्लीलतौबेषु पारुष्येषु यथोत्तरं दण्डगौरवमूहनौयमित्याह । उशनाः,यत्र नोक्तो दमः पूर्वैरानन्त्याच महात्मभिः ।
तत्र कार्य परिज्ञाय कर्त्तव्यं दण्डधारणम् ॥ एतत्तु विषयान्तरेऽपि द्रष्टव्यं न्यायसाम्यात्। अथ नारदः,
यच स्यात् परिहारार्थं पतितत्वेन कीर्तनम् । वचनात्तत्र न स्यात्तु दोषो यत्र विभावयेत् ॥ अन्यथा तुल्यदोषः स्यान्मिथ्योक्तावुत्तमो दमः ।

Page #250

ब्राह्मणादीनां परस्पराक्षेपे ।
वचनात् शास्त्ररूपात् परिहारार्थमिति पतितादिसंसर्गपरिहारार्थं यदि पातित्यादि कीर्त्तयति तदा न दोषः, अन्यथा पतितादिभिः सह तुल्यदोषः स्यादित्यर्थः ॥ तथा, -
तथ्यं श्रावितं राजा प्रयत्नेन विचारयेत् । अन्ताख्यानशीलानां जिह्वाच्छेदो विशोधनम् ॥ जिह्वाच्छेद इत्यब्राह्मणविषयं तच उत्तमसाहसेो दण्डो
"
द्रष्टव्यः ।
तथा हि हारीतः - मिथ्यादूषितानां मेलकानां जिह्वां छिन्द्याद्दण्डयेदा
साहस्रम् ।
मिथ्यादूषितानां मिथ्यावाक्पारुष्यकर्तॄणां मेलकानां वाक्पारुष्यकर्त्तृमेलयितृणाम् ।
कात्यायनः,
एकपाचेऽथ पंक्त्या वा सम्भोक्ता येन यो भवेत् । कुर्व्वाणस्तं तथा दण्ड्यस्तस्य दोषमदर्शयन् ॥ भोजनविरोधिनं दोषमदर्शयन् तं तथा कुर्व्वाणो दण्ड्य इत्यर्थः । यद्यप्येष क्रियादोषो न वाक्पारुष्यं, तथापि तन्नियतत्वात्तत्तुल्यन्यायत्वाच्चात्र लिखितः ।
बृहस्पतिः–
आक्रुष्टस्तु समाक्रोशन्नापराधौ भवेन्नरः । नारदः–
पारुष्ये सति संरम्भादुत्पन्नक्रोधयोर्द्वयोः । स मान्यते यः क्षमते दण्डभाग्योऽतिवर्त्तते ॥
२१५

Page #251

२१६
rastaanः ।
अच मान्यते पूज्यते न दण्ड्यत इति यावत् । क्षमते पारुष्यं नानुवध्नाति अतिवर्त्तते पारुष्यं तनोतौति रत्नाकरकृता व्याख्यातम् । एवञ्च बृहस्पतेरनपराधाभिधानमनुबन्धाभावविषयमनुबन्धे तु तचापि दण्ड इति गम्यते ।
वस्तुतस्तु — यः क्षमते सहते न तु स्वयमपि प्रतिपारुष्यं प्रवर्त्तयति स मान्यते वाचा पूज्यते यस्तु तादृशमप्यतिवर्त्तते पुनराक्षारयति स दण्डभाग् दण्ड्यते ।
वस्तुतस्तु सोढुमशक्नुवन् प्रत्याक्रोशति तस्य दण्डाभाव इति ऋजुरेव व्याख्या |
अचानुबन्धाभावेऽपि बृहस्पतेरनपराधाभिधानं समन्यूनौ प्रति मन्तव्यमधिकं प्रत्येवंविधेरप्यपराधस्योक्तत्वादिति रत्नाकरः ।
बृहस्पतिः–
वाक्पारुष्यादिना नौचो यः सन्तमभिलङ्घयेत् । स एव ताडयन्तस्य नान्वेष्टव्यो महीभुजा ॥ नौचोऽनुत्तमः सन्तमुत्तमं स एव उत्तम एव तस्य arsafaति हिंसार्थे षष्ठौ नान्वेष्टव्य इति हौनं ताडयतोऽधिकस्य दण्डो न करणीय इत्यर्थः ।
दण्डश्चायं द्विधा प्रसक्तः । वाक्पारुष्ये तस्यैवौचित्यादनुचितस्य दण्डपारुष्यस्य प्रणयनात् राजकर्त्तव्यस्य तस्य स्वयंकरणाच्च तदुक्तं ताडयन्निति स एवेति एतच्च श्वपाकादिपरं नारदवचनेनैकमूलकत्वे लाघवात् । अस्तु वा तदितरपरमपि न्यायसाम्यात् ।

Page #252

ब्राह्मणादौनां परस्पराक्षेपे ।
२१७
नारदः,श्वपाक पशु चाण्डाल वेश्या वधकत्ति'षु । हस्तिप व्रात्यदासेषु गुवाचार्यातिगेषु च ॥ मर्यादातिक्रमे सद्यो घात एवानुशासनम् । न च तद्दण्डपारुष्ये दोष'माहुर्मनीषिणः ॥ यमेव ह्यतिवर्तेरन्ते सन्तं जनं प्रति । स एव विनयं कुर्य्यान्न तविनयभाक् नृपः ॥ मला ह्येते मनुष्याणां धनमेषां मलात्मकम् ।
अपि तान् घातयेद्राजा नार्थदण्डेन दण्डयेत् ॥ श्वपाकः क्षत्रियायामुग्राज्जात इति रत्नाकरः। उग्रस्त्रियां क्षत्रियाज्जातः स इति तत्त्वम्,क्षत्राज्जातस्तथोग्यान्तु श्वापक इति कौर्त्यते ।
इति मनुदर्शनात् । उग्रस्तु,"शूद्रायां क्षत्रियाज्जातं प्राहुरुग्र इति विजा"
देवलेनोक्तः। पशुशब्द क्लीवपरः मिताक्षरायां पण्डेत्येवात्र पठितम्, चाण्डालः शुद्राह्राह्मण्यां जातश्च। वधकत्तिः परवध एव वृत्तिौवनं यस्य स वधक इति स्वार्थे कन् इति रत्नाकरः।
कामधेनौ कल्पतरौ च वेश्यासु वधकर्तुधिति स्पष्टमेव पठितम् । अत्र मिताक्षरायां व्यङ्गेषु वधकर्तृष्विति पाठः । १ मूले पाठः-व्यङ्गेषु वधत्तिषु। २ मूले स्तेयमिति पाठः ।

Page #253

२१८
दण्ड विवेकः।
हस्तिपो हस्त्यवरोहकः दासोऽत्र गृहजातादिः। गुर्जाचार्यातिगः-गुवाचार्यवचनलचयिता, मर्यादा धर्मव्यवस्था, सद्यो विलम्बितं घातस्ताडनं एवकारोऽर्थदण्डनिवृत्त्यर्थः । यमेवेति। __ अयमर्थः श्वपाकादयो येषु पारुष्यं कुर्वते तच वैषां दण्डं कुर्य्यः, न चैते स्वातन्त्र्येण दण्डप्रणयनदोषाद्राज्ञा दण्ड्याः प्रत्युत यद्येते शालौनत्वादसमर्थत्वाहा स्वयं न दण्डयन्ति तदा राजैव श्वपाकादौन दण्डयेत् ।
राज्ञापि ते ताद्या एव न त्वर्थेन दण्ड्याः। श्वपचादयो हि स्वरूपेणैव जनापसदत्वान्निन्दिताः। धनं चामौषां सुतरां निन्दितमिति। शेषं दण्डपारुष्यव्यवस्थायामनुसन्धेयम् ।
इति महामहोपाध्याय-धर्माधिकरणिक-ौवर्द्धमानकतौ दण्डविवेके
वाक्पारुष्यदण्डपरिच्छेदः पञ्चमः ॥

Page #254

अथ दण्डपारुष्यदण्डः ।
तच बृहस्पतिः -
हस्त-पाषाण-लगुड़ैर्भस्म कर्दम- पांशुभिः । आयुधैश्च प्रहरणं दण्डपारुष्यमुच्यते ॥ अच भस्मादिभिर्द्दण्डादिभिरायुधैरिति करणचैविध्यात् प्रहरणस्य चिविधत्वमुक्तं तत्र यथोत्तरं बलवत् ।
तथा हि नारदः, -
हौनमध्योत्तमानाच्च द्रव्याणां समतिक्रमात् । 'अवगूरण- निःशल्कपातन-क्षतदर्शनैः ॥ तस्यापि दृष्टं चैविध्यं मृदुमध्योत्तमक्रमात् । अवगूरणं शस्त्राद्युत्थापनं निःशल्क पातनमरुधिरं शस्त्रादिघातनम् ।
अत्र प्रहरणस्य प्रारम्भो निष्पत्तिः फलानुबन्ध इत्यस्य वैचित्र्यात् त्रैविध्यमुक्तं मृदुमध्यमोत्तमक्रमादित्यनेन यथोत्तरं बलवत्वमुक्तम् ।
सर्व्वविधञ्चैतत् स्वयंकृतमन्यद्दारकृतश्चेति द्विविधम् । तथा द्वयोः परस्यरेण प्रवर्त्तितमेकतरेण वेति दिविधम् । प्रहर्त्ता चैकानेकभावादुत्तमादिभेदाच्चानेकविधः स्थावर - जङ्गमभेदाद्द्द्दिपदचतुष्पदभेदाच्चास्य द्वैविध्यमधिकम् ।
एवमाढ्यत्वानाढ्यत्वादयोऽपि द्रष्टव्यास्तत्र ते विशेषा दण्डविशेषेापयोगिनः प्रमुख एवानुसन्धेयाः ।
१ क्वचित्पाठः अवगोरण निःशङ्क ।

Page #255

दण्डविवेकः । ___ तथा स्वामिने हृतभग्नदानमपहर्तुर्दण्डद्वैगुण्यं गाढप्रहर्तुः समुत्थानव्ययदानमित्यादिकञ्च दण्डोपदेशकाल एवाकल्पनीयम्। तत्र याज्ञवल्क्यः,
कलहापहृतं देयं दण्डश्च द्विगुणस्ततः । कलहेन यद्येनापहृतं तत्तेन देयं ततः प्रहृतद्रव्याद्दिगुणो दण्डश्चापहर्तुः कर्त्तव्य इत्यर्थः । कात्यायनः,वाग्दण्डस्ताडनञ्चैव येषक्तमपराधिषु ।
हृतं भग्नञ्च दाप्यास्ते शोध्यं निस्वैः स्वकर्मणा ॥ भग्नं गृहरथ्यादि, निःस्वैनिईनैरपराधिभिः कर्मणा सेवादिरूपेण शोध्यं पूरणीयम् । मनुः,
अङ्गानां पौडनायाञ्च व्रणशोणितयोस्तथा। सर्वस्वञ्च व्ययं दाप्यः सर्वदण्डमथापि वा ॥ व्रणो मांसभेद इति नारायणः । अङ्गानां करादौनां व्रणशोणितयोर्वा छेदनभेदनादिना पौडितस्य यावता कालेन समुत्थानसामर्थ्यं भवति तावत्पर्य्यन्तं यावान् पथ्यौषधादिव्ययो भवति तावत्तं पौडाकर्ता दद्यात् ।
अथ तं व्ययमसौ न दातुमिच्छति तदा यः समुत्थानव्ययो यश्च दण्डस्तं सर्वं राज्ञा दाण्यः ।
अत्र व्रणपदस्थाने प्राणपदं क्वचित् पद्यते । तत्र प्राणो बलमिति नारायणेनोक्तम् ।

Page #256

दण्डपारुष्यदगडः।
२२१
कात्यायनः,
देहेन्द्रियविनाशे तु यथा दण्डं प्रकल्पयेत् । तथा तुष्टिकरं देयं समुत्थानञ्च पण्डितैः॥
समुत्थानव्ययञ्चासौ दद्यादाव्रणरोहणात्। देयं दाप्यमित्यर्थः। अत्र प्रतिभाति इन्द्रियादीनां यत्रात्यन्तमेव नाशः करादौनां कमीक्षमत्वञ्च भवति तत्र पौडितस्य तुष्टिकरं नष्टाङ्गगौरवलाघवानुसारेण ताडको दाप्यः । तेषां प्रकृतिलाभपक्षे तु समुत्थानव्ययमात्रमिति व्यवस्था।
विष्णुः,सधै पुरुषपौडाकराः समुत्थानव्ययं दद्युम्यिपशुपौडाकराश्च ।
अत्रापि पशूनां प्रकृतिलाभपक्षे तत् समुत्थानव्ययमात्रमन्यत्र स्वामिने पशुप्रतिनिधिमूल्ययोरेकतरदानमिति द्रष्टव्यम्। अत्र याज्ञवल्क्यः,दःखेषुर शोणितोत्पादे शाखाङ्गछेदने तथा । दण्डः क्षुद्रपशूनान्तु दिपणाद्दिगुणः क्रमात् ॥ लिङ्गस्य छेदने मृत्यावधमो मूल्यमेव च ।
महापशूनामेतेषु स्थानेषु द्विगुणो दमः ॥ शाखा अनारम्भकशृङ्गादिरूपा अङ्गमारम्भकं करचरणादि। तेन क्षुद्रपशूनामजादौनां शोणितं विना
१ मूले-रोपणात्।
२ मुले दुःखेऽथ ।
३ घ म्हत्यौ मध्यमः ।

Page #257

org
२२२
दण्डविवेकः।
दःखोत्पादे शाखाच्छेदेऽङ्गच्छेदे यथाक्रमं विपणचतुष्यणाष्टपण-घोडशपणा दण्डा इति हलायुधः। एवमेव रत्नाकरः। मिताक्षरायान्तु,दिपणाद्दिगुण इत्यत्र द्विगुणप्रभृतिरिति पठितम् ।
उक्तञ्च नात्र दिपणस्त्रिपणश्चतुष्यणः पञ्चपण इति वाच्यम्। यथोत्तरमपराधगौरवेऽप्य श्रुतत्रित्वादिसंख्याश्रवणे गौरवात् । तस्मादरं श्रुतदित्वसंख्याया एवाभ्यासोऽस्तु तेन दिपणचतुष्यणषट्पणाष्टपणक्रमेण दण्ड इति ।
क्षुद्रपशूनामेव लिङ्गच्छेदने मारणे च मध्यमसाहसो दण्डः। पशुस्वामिने च मूल्यदानं महापशूनान्तुरगादौनामेतेषु दण्डस्थानेषु दिपणादयो दण्डादिगुणाः कार्या इति। विष्णः,
गजाश्वगवोष्ट्रोपघातौ चैकपादः कार्यः ग्राम्यपशुधातौ कार्षापणशतं दण्डः। पशुस्वामिने च तन्मूल्यं दद्यात् । अरण्यपशुधातौ पञ्चाशतं कार्षापणान् पक्षिघाती मत्स्यघाती च दशकार्षापणान् कौटोपघाती कार्षापणम् ।
अतज्जौविनामेष दण्ड इति कृत्यसागरस्मृतिसारौ। हलायुधस्त्वाह,
परपरिगृहीत कौटमत्स्यादिवधे दण्डोऽयं स्वामिने मूल्यदानाभिधानादिति ।

Page #258

दण्डपारुय्यद गडः ।
―
कात्यायनः,
त्रिपणो द्वादशपणो घाते तु मृगपक्षिणाम् ।
सर्प मार्जार- नकुल-श्व-शूकरवधे नृणाम् ॥ चिपणः, उत्कृष्ट
अचात्यन्तापकृष्टमृगपक्षिघातेषु तद्वातकेषु दादशपणः । विष्णुक्तस्तु पञ्चाशत्पणोऽत्यन्तोतकृष्टमृगपक्षिवधविषयो वक्ष्यमाणमनुवचनात् ।
PATOPAT
पुत्रादौन् पारुष्याय प्रेरयत एव पिचादेरपराधो नत्वन्यथेत्यादिकमपौदानीमेवा लोचनीयम् ।
तत्र नारदः,
yasues न पिता श्ववान् शुनि न दण्डभाक् । न मर्कटे च तत्खामौ तेनैव प्रहितो न चेत् ॥ याज्ञवल्क्यः,
'शक्तो ह्यमोचयन् स्वामी दंष्ट्रिणां शृङ्गिणां तथा । प्रथमं साहसं दण्ड्यो विक्रुष्टे द्विगुणन्तथा ॥
२२३
विकुष्टे – स्वौयं शृङ्गिणमपसारयेत्य सक्कदाक्रोशकृते ।
-
अत्र याज्ञवल्क्य एव, -
चतुष्पदलतो दोषो नापैहौति प्रभाषतः ।
काष्ठलेोष्ट्रेषु पाषाण बाहुयोग्या कृतस्तथा ॥
वा
१ क्वचित्पाठः शक्तोऽप्यमोचयन् । २ मूले युग्मकृतस्तथा ।
नयतस्तथा
चतुष्पदमश्वगवादिकमारुह्यान्यथा काष्ठादिना न्यायसाम्यात् । अन्यस्य द्रव्यैर्योग्यमभ्यासं
कुव्र्वतः ।

Page #259

२२४
दण्डविवेकः ।
परोपघातशङ्कया प्रथममेव दूरमपैहौति प्रजल्पतः । प्रकर्षेणोच्चैर्भाषमाणस्याश्वादिकृतमनुष्यादिदोषोऽश्वादिनेतुरभ्यासकर्त्तुश्च न भवतौत्यर्थः ।
अथ मनुः,
यानस्यैव हि जन्तोश्च यानस्वामिन एव च । दशातिवर्त्तनान्याहुः शेषे दण्डो विधीयते ॥
यानस्य रथादेर्यद्यपि पश्वादेन दण्डस्तथापि शिविकावाहकपुरुषस्यास्तीति यानग्रहणमिति नारायणः । जन्तोः सारथेर्दण्डमतिक्रभ्य वर्त्तन्त इत्यतिवर्त्तनानि
दण्ड
निमित्तानि ।
दशविधानि तान्याह स एव ।
'छिन्ननस्ये भिन्नयुगे। तिर्य्यक् प्रतिमुखागते । अक्षभङ्गे च यानस्य चक्रभङ्गे तथैव च ॥
भेदने चैव यन्त्राणां योक्त- रश्म्योस्तथैव च । क्रन्दे वाप्यपैति न दण्डो मनुरब्रवीत् ॥ छिन्ननस्ये छिन्ननासासमुद्धरज्जौ भिन्नयुगे युगकाष्ठभेदे प्रतिमुखागते प्रत्यारत्यागत इति नारायणः ।
तिर्य्यक् प्रतिमुखागते इति तिर्य्यक् प्रतिमुखञ्च यत् तत् प्रतिबोधादगतगमनं तेन तिर्य्यक् प्रतिमुखविरोधिगमनस्य यानान्तरबलेन यदपरस्य यानस्यागमनादितरदपि न दण्डहेतु इत्यर्थ इति रत्नाकरः ।
१ व पुस्तके छिन्नेनास्ये ।
२ ख भमयुगे ।

Page #260

दिशतं दमं दण्ड्यः ।
मनुष्यमारणे
दण्डपारुय्यद गुडः ।
अक्षश्चक्रमध्यकाष्ठं, यन्त्राणां युगादिवन्धनानां, काष्ठसन्धिघटितानामिति सव्र्व्वज्ञः । योक्त्रं मुखबन्धनरज्जुः, रश्मिः प्रग्रहः । आक्रन्दे चाप्यपैहौति रथादेरशक्यनिवर्त्तनत्वे दूरं गच्छेत्यभिलापे सारथ्यादिना कृते तदनादृत्य समौपमुपगच्छन् पश्चादपसरन वा यदि रथादिना पौड्यते तदा सारथ्यादेर्न दण्ड इत्यर्थः ।
तथा,
यत्रापवर्त्तते युग्यं वैगुण्यात् प्राजकस्य तु । तच स्वामौ भवेद्दण्ड्यो हिंसायां द्विशतं दमम् ॥ यत्रानभिज्ञः प्राजकः सारथ्यादिः स्वामिना कृतः, तदज्ञानाच्च युग्यं तुरगाद्यतिवर्त्तते अतिक्रामति तत्र तज्जन्यहिंसायामशिक्षितसारथिनियोग दोषात
स्वामी
29
२२५
क्षिप्रमित्यादिकश्च
मनुटौका |
यत्र पुनरभिज्ञ एव प्राजकः कृतस्तच तस्यैव दण्डो
न स्वामिन इत्याह स एव ।
तथा,
प्राजकश्चेद् भवेदाप्तः प्राजको दण्डमर्हति । युग्यस्थाः प्राजकोऽनाप्तः सर्व्वे दण्ड्याः शतं शतम् ॥ तोऽभिज्ञः, युग्यस्था इति स्वामिव्यतिरिक्ता अन्येऽपि यानारूढा अकुशलसारथिकयानारोहणदोषाद्दण्ड्या इत्यर्थ इति भट्टः । ये यानस्थाः सारथिपक्षपूरकतया विज्ञाताः स्वामिना नियुक्तास्ते दण्ड्या इति नारायणः ।
दण्डमर्हतीति

Page #261

दण्डविवेकः ।
तथा च,स चेत्तु पथि संरुद्धः पशुभिर्वा रथेन वा ।
प्रमापयेत् प्राणभृतस्तत्र दण्डोऽविचारितः ॥ वाकारोऽनास्थायां तेन प्रपातगमनोच्चावरोहणतिर्यग्गमनादिनाऽपौत्यर्थः। यत्र प्राजकाकौशलप्रयुक्तः पश्चाद् यानान्तरे यानप्रतिवद्ध-प्राणिहिंसाहेतुर्भवति। तचापि प्राजकस्य दण्डोऽविचारितो निश्चित इत्यर्थ इति रत्नाकरः।
नारायणेन तु अशक्यविषये हिंसायामाहेति वचनमिदमवतारितं व्याख्यातच दण्डो विचारितो मुनिभिर्नास्त्येवेत्यर्थ इति।
इदानौं प्राणिविशेषे मृते सारथेईण्डविशेषमाह स एव। .
मनुष्यमारणे क्षिप्रं चौरवत् किल्विषं भवेत्। प्राणवत्सु महत्व_ गोगजोष्ट्रहयादिषु ॥ अथ लगुडादिना बुद्धिपूर्वकमारणे दण्डमा हेति कृत्वा सर्वज्ञेनैव तदवतारितम् । अत्र चौरवदित्यनेन महति साहसे योऽर्थदण्डः सोऽतिदिश्यते न तु वधदण्डः, तस्याईत्वासम्भवेन गवादिषईमित्यभिधानविरोधादिति हलायुधः।
एवमेव रत्नाकरादयः । एवमेव कुल्लूकभट्टः, चौरदण्ड उत्तमसाहस इति च व्याख्यातवान् ।
नारायणसर्वज्ञस्तु यस्य चौर्ये यावान् धनदण्डस्तदर्द्धमित्याह।

Page #262

दण्डपारुष्यदण्डः।
२२०
युक्तच्चैतत् । न चैवं मनुष्यमारणप्रकरणोक्तदण्डविरोधस्तच जिघांसया मनुष्यमारणमिह तु प्रमादादिनेति विशेषात् ।
एकत्र परस्य मरणमभिप्रेत्य प्रहरणमन्यच तस्य पौडामभिसन्धाय 'प्रहारे दैवात्तु ततस्तन्मरणमिति प्रहषुरपराधलाघवगौरवयोरौचित्यात्। अत एव गवादिवधे बुद्धिपूर्वकत्वाबुद्धिपूर्वकत्वाभ्यां प्रायश्चित्तोपदेशविशेषो घटते ।
अत एवेदं वचनम् निबन्धकारैः पारुष्यप्रकरणेऽवतारितम् न तु मनुष्यमारणप्रकरणे।
न च घातने तु प्रमापणमित्येतत् प्रकरणावतारितबृहस्पतिवचनविरोधः, तस्यापि बुद्धिपूर्वकवधविषयत्वात् ।
तथापि यत्र बहुषु प्रकारेषु कृतेष्ववसन्नमरणस्यापि पुनःपुननिःशल्क दण्डादिना प्रहरणं यत्र वा हिंसकत्वेन प्रसिद्धस्य खगादेः पातनं ततस्तन्मरणं तद्विषयमिदं वचनमिति न विरोधगन्धोऽपि ।
वस्तुतस्तु प्रकृतः पाठ एवासिद्धः। कामधेन्वादौ पातनस्य पद्यमानत्वात्।
तथा च यथोत्तरवाक्ये कर्णादौनां भेदे मध्यमो दण्डः पातने तद्दिगुणस्तथा पूर्ववाक्येऽप्यस्थिभेदे उत्तमस्तेषां पातने द्विगुण इति तुल्यन्यायतया प्राप्तं तत्र चायं वैकल्पिकः शारीरो दण्डः।
१ घ पुस्तके प्रहारात् ।
२ ख निःशङ्कः ।

Page #263

२२८
दण्डविवेकः।
तथा च प्रमापणं नाशनं तच्चास्थ्यामेव प्रकृतत्वात् सन्निधिश्रुतत्वाच्च तेषामेव सम्बन्धित्वेन प्रतीतेः ।
एवं सति प्रपातनमित्येव किन्त्रोक्तमिति चेन्न, अङ्गल्यगुष्ठयोर्वध इति नारदोक्तिवत् स्वतन्त्रोक्तरपर्यनुयोज्यत्वात्। इत्यमस्यां सम्बन्धित्वे स्थिते घातनस्यापि पातनार्थत्वेन व्याख्यानं सुकरम् ।
एवञ्च यः प्रकृत्य परस्यास्थि पातयति तस्य तथैवास्थिपातनं दण्ड इति नैयायिको वाक्यार्थः ।
अत्र यद्यपि पदार्थे काचिद् वक्रताऽस्ति तथापि न दोषः । वाक्यार्थानुरोधेन पदार्थपरिकल्पनाया दृष्टत्वात् । न्यायानुग्रहाच्च । यो यथाऽपराध्यति तस्य तथैव दण्ड इत्ययं हि न्यायः प्रकृतपाठवादिनाऽपि वाच्य एव ।
न्यायमूलान्येव चैतानि वचनानौति पुरोभागितामपहाय सहृदयैरनुसन्धेयम् । तथा,
क्षुद्रकाणां पशूनाञ्च हिंसायां दिशतो दमः । पञ्चाशत्तु भवेद्दण्डः शुभेषु मृगपक्षिषु ॥ गईभाजाविकानाञ्च दण्डः स्यात् पञ्चमाषिकः । 'माषकस्तु भवेद्दण्डः श्वशूकरनिपातने ॥ क्षुद्रत्वमल्यपरिमाणत्वं तच्च वयस्तः शलभादौनां जातितो ऽजादौनामिति रत्नाकरादयः। क्षुद्राणां विशेषोपदिष्टादन्येषां वानरादौनामिति कुल्लकभट्टः।
१ व पुस्तके माघिकस्तु ।

Page #264

दण्डपारुष्यदण्डः ।
२२६
तथा पशूनामित्यल्पवयसां किशोरकादौनामितिव्याख्यातवान्। नारायणसर्वज्ञत्वाह,
क्षुद्रपशूनां मृगपक्ष्यादौनां दिशत इत्युत्तमदण्डोपदर्शनमेतत् तत्र तत्र तु क्षुद्रत्वहासक्रमेण हासः। एतच्च परिगृहीतविषये। अपरिगृहौते त्वाह पञ्चाशत्त्विति ।
शुभमृगा रुरुप्रभृतयः। श्व-साहचर्यात् शूकरोत्र ग्राम्यः। माषके हे रूप्यकृष्णलके इति पारिजातः।
कुल्लकभट्टोऽपि पञ्चमाषिकः पञ्चरूप्यमाषपरिमाणः । न चात्र हैरण्यमाषकग्रहणमुत्तरोत्तरं लघुमाषकादि विधानादित्याह।
नारायणस्तु पञ्चभिः सुवर्णमाषकैनिष्याद्यः पञ्चमाषिक इत्याह । कात्यायनः,प्रमापणे प्राणभृतां प्रतिरूपन्तु दापयेत् ।
तस्यानुरूपमूल्यं वा दाप्य इत्यव्रवीन्मनुः ॥ परकीयाणां दिचतुष्यदानां दण्डपातनजनिता या हिंसा या रथाद्यभिघातप्रभवा तदुभयसाधारणमिदं वचनम्। प्रतिरूपं प्रमापितस्य गुणादिना सदृशम् । एतच्च प्रतिरूपादिदानं प्रमापितस्वामिनः । अथ मनुः,वनस्पतीनां सर्वेषामुपयोगो यथा यथा । तथा तथा दमः कार्यों हिंसायामिति धारणा ॥

Page #265

दण्डविवेकः ।
___ वनस्पतिपदमुपयुक्तसर्चस्थावरोपलक्षणार्थं न्यायसाम्यात् । तथा-उपयोगगौरवलाघवानुसारेण । अत्र कुल्लकभट्टः,
'फलपुष्यपत्रादिषूत्तममध्यमाधमेषूपयोगेषत्तमसाहसादिर्दण्ड' इत्याह।
युक्तच्चैतत् “फलापगद्रुमच्छेदौ वृत्तमसाहसमित्यादिवक्ष्यामणविष्णुवचनसंवादात् ।
इहास्वामिकेषु वृक्षलतादिषु स्वयं परदारा वा छिन्नेषु छेत्तर्दण्डो विध्यतिक्रमात् तेषामपि तथाछेदस्य निषिवत्वात्।
"फलपुष्योपयोगान् पादपान्न हिंस्यात्" । इत्यादिवसिष्ठादिवचनदर्शनात् । फलदानान्तु वृक्षाणां छेदने जप्यमक्शतम्।
गुल्मवल्लीलतानाञ्च पुष्पितानाञ्च वीरुधाम् ॥ इत्यादि प्रायश्चित्तोपदेशाच्च । स च दण्डः प्रकीर्णकप्रकरणे विस्तरेण वक्ष्यते ।
सस्वामिकेषु तु तत्स्वामिने तत्प्रतिनिधि-तन्मूल्ययोरेकतरदानमपौति विशेषः ।
अथ यदि पतिपिचादिर्भा-पुत्रादौननुशासन् स्वयं शिष्यादिद्वारा वा ताडयति तदा प्रहाराधिक्य एव तस्य दण्डो न त्वन्यथेत्याह मनुः,
१ घ पुष्योपगान् ।

Page #266

दण्डपारध्यदण्डः ।
२३१
भार्या पुत्रश्च दासश्च शिष्यो भ्राता च सोदरः। प्राप्तापराधास्ताद्याः स्यू रज्वा वेणुदलेन वा॥ पृष्ठतस्तु शरीरस्य नोत्तमाङ्ग कदाचन । अतोऽन्यथा तु प्रहरन् प्राप्तः स्यान्चौरकिल्विषम् ॥ भा-पदमजहत्स्वार्थलक्षणया स्नुषादिपरमपि, एवं पुत्रपदं पौत्रादिपरमपि, दासपदं मुख्यगौणदाससाधारणमधौनमात्रपरं वा।
शास्ता निर्देशमादिशेत् । इत्यापस्तम्बवाक्ये शूद्रो यस्य शुश्रूषां करोति स तस्य शास्तति रत्नाकरव्याख्यानदर्शनात्।
भ्राता कनिष्ठः। पृष्ठतोऽमर्मणि नोत्तमाङ्गे न मर्मणीत्यर्थो न्यायसाम्यात्। चौरकिल्विषमिति ताडितस्यामरणे उत्तमस्तेयदण्डो मरणे तु भूयस्त्वमूह्यमिति नारायणः । ब्रह्मचारीत्यनुत्तौ नारदः,
भृशं न ताडयेदेनं नोत्तमाङ्ग न वक्षसि ।
अनुशास्य च विश्वास्यः शास्यो राज्ञाऽन्यथा गुरुः ॥ भविष्यपुराणे,पुत्रः शिष्यस्तथा भार्या शासितश्चेविनश्यति।
न शास्ता तत्र दोषेण लिप्यते देवसत्तम! ॥ पुत्र इत्यादि शास्यादाहरणम् , शासनञ्चात्र यथोक्तम् । अथ पितापुत्रादेरन्यत्र दयोः प्रहर्तत्वे विशेषमाह ।

Page #267

२३२
दण्डविवेकः।
नारदः,पूर्वमाक्षारयेद् यस्तु नियतं स्यात् स दण्डभाक् ।
पश्चाद् यः सोप्यसत्कारौ पूर्वे तु विनयो गुरुः ॥ पूर्वमादौ आधारयेत् पारुष्यं कुर्यात् दोषभाक् दण्ड्यः, असत्कारौ सापराधः। विनयो दण्डो गुरुरितरापेक्षया तेन प्रथमप्रहर्तरि यथोक्तो दण्डश्चरमप्रहर्त्तरि तदपेक्षयाऽल्प इति तात्पर्य्यम् । प्रहारयोः पूर्वापरभावानवधारणे त्वाह । कात्यायनः,पारुष्यदोषाच्च तयोर्युगपत् संप्रहत्तयोः । विशेषश्चेन्न दृश्येत विनयः स्यात् समस्तयोः॥ पारुष्यदोषादिनय इत्यर्थः। विशेषोऽयमेवं पूर्व कृतवानित्याकार इति रत्नाकरः।
यद्यपि प्रहारयोः पूर्वापरभावेऽज्ञाते वादिनोः शपथादिना निर्णयात्तयोनिश्चयः, अन्यथा विवादानारोहात्।
तथापि मल्लयोरिव मेषयोरिव वाऽवास्तवं यत्र यौग्यपद्यं यत्र च प्रधानयोः कलहे तत्तद्देश्यानां सम्म प्रहारप्राथम्यं दुर्बोधं तद्दिषयमिदम् ।
उपलक्षणञ्चैतत् तेन यत्रैकस्यारम्भकत्वेऽन्यस्यानुबन्धित्वे यत्र चैकस्याल्येऽपि पारुष्ये प्राथमिके अन्यस्य पश्चात्तनेऽपि तस्मिन्नधिकेऽपराधसाम्यं तत्रापि सम एव दण्डः। एतदभिप्रायकमेव रत्नाकरोयमादिपदम् ।
१ मूले दोषभाक् ।

Page #268

द गइ पावष्यद गडः ।
यदि तु पश्चात् प्रहर्त्तापि कलहमुत्तरोत्तरमनुवध्नाति तदा सोऽप्यधिकमेव दण्ड्य इत्याह
नारद एव, -
दयोरापन्नयोस्तुल्यमनुबध्नाति 'योऽधिकम् ।
स तयोर्दण्डमाप्नोति पूर्वो वा यदि वोत्तरः ॥ तुल्यमापन्नयोः पारुष्ये तुल्यप्रवृत्तयोरधिकं दण्डमित्यन्वयः ।
१
द्वयोः प्रहरतोर्दण्डः समयोस्तु समः स्मृतः । आरम्भकोऽनुबन्धौ च दाप्यः स्यादधिकं दमम् ॥
इति बृहस्पतिसंवादात् । तथैकस्मिन् हस्तादिना भस्मादिना वा प्रहरमाणे यद्यपरस्तौक्ष्णेन दण्डेन प्रहरति तदा तस्याधिको दण्ड
इत्याह ।
२३३
कात्यायनः,
आभीषणेन दण्डेन प्रहरेद् यस्तु मानवः । पूर्वं वाऽपकृतो वाऽथ सोऽपि दण्ड्योऽधिकं भवेत् ॥ भीषणेन खड्गादिना ।
अथ बृहस्पतिः–
आक्रुष्टस्तु समाक्रोशन् ताडितः प्रतिताडयन् । हत्वाततायिनञ्चैव नापराधौ भवेन्नरः ॥
एतदनुबन्धाभावविषयमनपराधाभिधानं तदपि न्यन
समानौ प्रति द्रष्टव्यम् । अधिकं प्रत्येवंविधेऽप्यपराधस्योक्त
पुस्तकें यः पुनः ।
३ क्वचित् पाठः स दण्डाः परिकीर्त्तितः 1
२ मूले पूर्व्वन्तु विनयेद्गुरुः ।

Page #269

२३४
दण्डविवेकः ।
त्वात् पश्चात्कारिणि नारदीयमल्पदण्डाभिधानं तदनुबन्धिकलहविषयमिति रत्नाकरः ।
प्रतिताडयन्नित्यत्र तुल्यरूपं ताडनं विवक्षितमिति धर्मकोषे त्रिलोचनमिश्राः। आततायिनमाहतुर्मनुवसिष्ठौ,अग्निदो गरदश्चैव शस्त्रपाणिर्द्धनापहा ।
क्षेत्रदारापहारौ च षडेते आततायिनः ॥ विष्णुकात्यायनी,उद्यतासिं कराग्निच्च शापोद्यतकरन्तथा । आथर्वणेन हन्तारं पिशुनञ्चापि राजनि । भा-तिक्रमिण व विद्यात् सप्ताततायिनः ॥ मत्स्यपुराणम्,गृहक्षेत्रापहर्तारं तथा पत्न्यभिगामिनम् । अग्निदं गरदन्चैव तथाह्यभ्युद्यतायुधम् ॥ अभिचारञ्च कुवाणं राजगामि च पैशुनम् । एतान् हि लोके धर्मज्ञाः कथयन्त्याततायिनः ॥ ब्रहद्दिष्णुः,उद्यतासिः प्रियाधर्षों धनहर्ता गरप्रदः ।
अथर्वहन्ता तेजोनः षडेते आततायिनः ॥ अब धनापहेत्युक्त्वा क्षेत्रापहारौति पृथगभिधानं धनस्य बहुतरत्वप्रतिपादनार्थं तेन क्षेत्रस्य शासनादेरल्पस्यापि धनस्य बहुतरस्यैव यस्यापहरणे वर्तनस्योच्छेदो भवति
१ घ कामिणम् ।
२ क ग पुस्तके-हता ।

Page #270

दण्डपारुष्यदण्डः।
२३५ तस्यापहर्ताततायौ। राजगामि च पैशुनं यदभिधाने. ऽवश्यं प्राणत्यागो भवति तद् द्रष्टव्यम् । तेजोनश्चात्र यो मद्यदानेन ब्राह्म तेजो हन्ति सोऽभिप्रेतः ।
यत्र कुतश्चिन्निमित्तादात्मनो वधनिश्चयो न भवति तत्र शस्त्रपाणेरायुधोद्यमनेऽपि नाततायित्वम् । अत एव भविष्यपुराणे,हत्वा तु प्रहरन्तं वै ब्राह्मणं वेदपारगम् । कामतोऽपि चरेद्दौर द्वादशाब्दाख्यमुत्तमम् ॥ इति प्रायश्चित्तमुक्तम्।
प्रहारो ह्यत्र न वधोऽपदार्थत्वात् किन्वभिघातमाचं चक्षुराद्यवयवानां प्रकर्षेण हरणं वा। सर्वचैव चात्रोद्यतासिपदादिसमभिव्याहारात् प्रवृत्तक्रिय एवाततायौ नत्वतौतक्रियो भाविक्रियो वेति सिद्धान्तमाहुः ।
युक्तञ्चैतत् वृत्तवर्तिष्यमाणक्रिययो राजसकाशादप्यनुशासनसम्भवे स्वयं शस्त्रधारणानुपपत्तेः परीक्षार्थमपि न शस्त्रमाददौ तेति निषेधात् । अब केचित्
प्रहारस्थले यथा तथास्तु दारापहारादौ निवृत्तक्रियोऽप्याततायौत्यु पेयं कैमुतिकन्यायात् । अपहारादेः सम्भावनापेक्षया निश्चयस्य बलवत्त्वादतस्तचाप्यपहादेवंधे न दण्डो न वा प्रायश्चित्तमिति । तच्चिन्त्यम् । नह्यपराधाधिक्यमाततायिनो वधाभ्यनुज्ञा
१ घ हन्ता ।
२ घ उपाददौत।

Page #271

www.kobatirth.org |
२३६
दण्डविवेकः ।
बौजमाहुरपि तु विहितस्यात्मगोपनस्यान्यथानुपपत्तिः। सा च प्रहारस्थले साक्षादन्यत्र परम्परयेति सर्वचाविशिष्टा।
हन्तैवं दारापहारे साक्षात् परम्परया वात्मगोपनाविरोधात् कथमनुज्ञेति चेत् आत्मरक्षणवद् दाररक्षणस्यापि विहितत्वात्।
सर्वेषामेव वर्णानां दारा रक्ष्यतमाः स्मृताः । इति परदाराभिमर्षणप्रकरणीयमनुवचनात्। परेण स्वदारावमर्षणात् वर्णसङ्करेण सर्वनाशस्य मनुनैवोक्तत्वात् ।
स्यादेतत् स्तौणां प्रमादमदमोहबलात्कारकृते व्यभिचारे रजसा शुद्धिः।
यत्तु बलात्करादावपि त्रिरात्रप्रायश्चित्तं स्मर्यते तदसंजातरजस्काया निहत्तरजस्काया वेत्यविरोधः ।
कामजे तु व्यभिचारे चान्द्रायणेन शुद्धिः। गर्भसम्भवे, गर्भपातने गुरुशिष्यसुतपतितचाण्डालादिगमने च त्यागः ।
स चात्र भोगधर्मकार्ययोर्बहिष्करणलक्षण इति बृहस्पति-यम-याज्ञवल्क्य-शङ्ख-वसिष्ठादिवाक्यैकवाक्यतया निबन्धेषु व्यवस्था दर्शिता ।
मिताक्षराकारस्तु व्यभिचारादृतौ शुद्धिरित्याह । अप्रकाशितान्मनोव्यभिचारात् पुरुषान्तरसम्भोगसङ्कल्यात् यत् पापं तस्य ऋतौ रजोदर्शनाच्छुद्धिरिति । तथा गर्भ त्यागो विधीयत इत्याह।

Page #272

दण्ड्पारुष्यदण्डः।
२३७
स च शूद्रकृतगर्भे त्यागः। ब्राह्मणक्षत्रियविश भार्याः शूद्रेण सङ्गताः । अप्रजास्ता विशुद्ध्यन्ति प्रायश्चित्तेन नेतराः॥
इति स्मरणादिति । तदेवं व्यवस्थिते शास्त्रार्थे किं तत् प्रियाधर्षणं यत्र वर्णसङ्करभियाभिगन्तुर्ब्राह्मणस्यापि वधोऽनुज्ञायत इति ।
अस्तु बलात्कारविषयमेतत् अतिक्रमकारिवत् प्रियाधर्मांत्यत्रापि तस्य स्फुटत्वात् निषा प्रागल्भ्य इति धात्वर्थालोचनात् अपहारीत्यतिक्रामिणमित्यभिगामिनमित्यमौषामपि तत्परत्वात् पुरुषव्यापारप्राधान्यप्रतीतेः।
कृतां भावकारकवाचित्वेऽपि तद्विशेषस्य णिनेरुद्रिक्तक्रियांशत्वादिति चेन्न।
यद्यपि णिनावुद्रिक्तः क्रियांशः स्यात् तथापि बलात्कारे रजसा त्रिरात्रेण वा शुद्धयेदिति गत्यन्तरसम्भवेन वधस्यादृष्टार्थत्वापातात्, अत एव कामकृतविषयत्वमपास्तम् ।
तत्र चान्द्रायणादपि शुद्धिसम्भवात् गर्भोत्पत्त्यादौ तद्योगादेव न सङ्करसंज्ञेति' न तद्दिषयत्वम् ।।
किञ्च सर्वत्राव सङ्करो वान्तरेणापहाराद् भवति न ब्राह्मणेन अत एव “शस्त्रं द्विजातिभिर्ग्राह्यम्” इत्यादि मनुवाक्ये विजातीनां विप्लव उत्तमस्तियाऽधमेन योगादिति नारायणेन व्याख्यातमिति कुतस्तद्दधः ।
अपि चापहारो नह्यस्वरूपेण सङ्करहेतुरपि तु पुत्रो
१ क्वचित् शकेति ।
२ घ तदाधः।

Page #273

२३८
दण्डविवेकः ।
त्यत्तिहारेति ऋतुरात्रिभ्यो बहिर्दोषो न स्यात् अथास्तु ऋतुरात्रिषु क्षत्रियविशोब्राह्यणीमभिगच्छतोर्वधः । वस्तुतस्तु, स्त्रीषु दुष्टासु वार्ष्णेय जायते वर्णसङ्करः ।
इति भगवद्गीतासूपनिषत्सु दर्शनाद् ब्राह्मणेनाब्राह्मणेन वा कामादकामाद्दा सङ्गतासु स्त्रीष्वविशेषादेव सङ्करदोष इत्युपेयम् । अत एव पातिव्रतऽस्वलनमेव तहेतुमाहतुः शङ्खलिखितौ
" एकव्रतक्षयभावात् परोपहतत्वाच्च दृष्टाः स्त्रियः सङ्करकारिण्यो भवन्ति"।
इति चेन्न प्रायश्चित्तादिनापि दोषापहारसम्मवे वधस्यानौचित्यात् ।
यत्तु केचिदूचुः,___परदारान् रमन्तस्तु देषात्तत्पतिभिर्हताः ।
इति ब्रह्मपुराणदर्शनात् ब्राह्मणादेः प्रवृत्तक्रियस्य वधो गभ्यत इति ।
तच्चिन्त्यं वचनस्यास्य पातित्यं विधातुं वधानुवादरूपत्वात् "पतितास्ते प्रकीर्तिताः" इत्युपसंहारदर्शनात् वधस्यानुवाद एव।
सिद्धमाक्षिपतीति चेन्न आक्षिपतु नाम नत्वयं विधिपूर्वको हि नियमः प्रत्युत देषादितिवचनाद् वैरिवधकोटिः कटाक्ष्यत इति।
अत्रोच्यते प्रियाधर्षिणो वचनादेवाततायित्वमाततायिवधे वचनादेव पापाभाव इति । एतच्च भवदेवमतमाश्रित्योक्तम् ।

Page #274

दण्डपारुष्यदण्डः।
२३६
मिताक्षराकारस्तु,
आततायिनमायान्तमपि वेदान्तपारगम् । जिघांसन्तं जिघांसौयान्न तेन ब्रह्महा भवेत् । इति कात्यायनवचनं तावदर्थशास्त्रम् ।
इयं विशुद्धिरुदिता प्रमाप्याकामतो द्विजम् । कामतो ब्राह्मणवधे निष्कृतिर्न' विधीयते ॥ इति मनुवचनं धर्मशास्त्रं तदनयोर्विरोधे धर्मशास्त्र बलवत्अर्थशास्त्रात्तु बलवद्धर्मशास्त्रमिति स्थितिः।
___ इति याज्ञवल्क्यदर्शनात् । एवञ्च मनुना “शस्त्रं दिजातिभिर्दाह्यम्"। इत्याधुपक्रम्य "आत्मनश्च पवित्राणि" इत्यादिवचनेनाततायिनमकूटशस्त्रेण नतो न दण्डभागित्वमिति यदक्तं तस्यानुवादार्थ “गुरुं वा बालवृद्धौ वा" इत्यादिकमुच्यते।
तथा चात्र वाशब्दश्रवणादाततायिनमित्यादावपि शब्दश्रवणाद् गुवादौनत्यन्ताबध्यानप्याततायिनो हन्यात् किमुतान्यानित्यान्न गुर्बादीनां वध्यत्वं "नाततायिवधे दोषोऽन्यत्र गोब्राह्मणात्” इति सुमन्तुवचनात् ।
आचार्यञ्च प्रवक्तारं पितरं मातरं गुरुम् । न हिंस्याद्राह्मणान् गाञ्च सांश्चैव तपस्विनः ॥ इति मनुवचनाच्च । इदं हि वचनमाचार्यादौनामाततायिनां हिंसाप्रतिषेधेनार्थवन्नान्यथा, हिंसामात्रप्रतिषेधस्य सामान्यशास्त्रेणैव सिद्धत्वात् ।
१ ध निष्कृतिः।

Page #275

२४०
दण्ड़विवेकः ।
एवञ्च नाततायिवधे दोष इत्येतदपि ब्राह्मणादिव्यतिरिक्तविषयमेव अत एवाग्रतो गत्वा अनिदो गरद इत्यादिना उद्यतासिरित्यादिना च सामान्येनाततायिनो दर्शिताः ।
तदेवं ब्राह्मणादय आततायिन आत्मादिचाणार्थं हिंसानभिसन्धिना निवार्य्यमाणाः प्रमादाद् यदि म्रियन्ते तदा तत्र लघुप्रायश्चित्तं राजदण्डाभावश्चेत्याह । नारायणेनापि
मनुवचनमङ्गछेदादिमाचपरतया
व्याख्यातमित्युक्तमधस्तात् । शूलपाणिस्तु,—
मनुवचने हन्यादेवेत्येवकारो नियमार्थ इति व्याख्याय
विशेषमाह ।
66
कात्यायन इत्युपक्रम्य,
नाक्षरितपूर्वो यस्त्वपराधे प्रवर्त्तते । प्राणद्रव्यापहारे च प्रवृत्तस्याततायिता ॥
इति लिखित्वा अनाक्षारितोऽनपकृतः, तेन पूर्वं कृतापराधस्य मारणोद्यतस्यापि नाततायित्वमतः प्रत्यपकारिवधे दोष एवेति व्याख्यातवान् ।
तथा " नाततायिवधे दोषोऽन्यच गोब्राह्मणा" दिति
'हन्यात् प्रायश्चित्तं कुर्य्यादिति सुमन्तुवचने, - क्षिण्वानमपि गोविप्रं न हन्याद्वै कदाचन । इति भविष्यपुराणे चाततायिनोरपि गोब्राह्मणयोर्हनने दोषप्रतिपादनादिरोधमुद्भाव्य, -
-

Page #276

दण्डपारुष्यदण्डः ।
२४१
अत्र व्यवस्थामाह कात्यायन इत्युपक्रम्य,
आततायिनि चोत्कृष्टे तपः-स्वाध्याय-जन्मतः । वधस्तव तु नैव स्यात् पापे होने वधो भृगुः ॥ इति वचनमित्थं व्याख्यातवान् जन्मपदेन जातिः कुलञ्चोच्यते तेनाधमवर्णनातताय्यप्युत्तमवर्णों न हन्तव्यः । समवर्णेनापि तपोविद्याकुलैरुत्कृष्टो' न वध्यः । अत एव भगवह्रौतायामुक्तम् ।
पापमेवाश्रयेदस्मान् हत्वैतानाततायिनः। इति एतान् भौष्मादौनत्यन्तोत्कृष्टगुणानित्यर्थ इत्याह । हलायुधेनापि कात्यायनवचनानुसारेणैव व्यवस्थोक्ता।
अच प्रतिभाति,-आत्मगोपनश्रुतिमूलमाततायिवधाभ्यनुज्ञावचनं आत्मघातनिषेधस्मृत्या सममेकमूलकत्वे लाघवात् न चेह तहक्तुं युक्तं आत्मानं गोपायौत न पुनरमर्षादिकषायितोऽनशनादिना वा विषभक्षणादिना वा हन्यादिति तदर्थात्।
असूर्य्या नाम ते लोका अन्धेन तमसा वृताः। तांस्ते प्रत्यभिगच्छन्ति ये के चात्महनो जनाः ॥ इति श्रुत्या सममेकवाक्यत्वे लाघवात्। अन्यथा भोज्यान्तराभावे महामांसादिभक्षणेनाप्यात्मा रक्षणीयः स्यात् तदर्थं ब्राह्मणसुवर्णहरणमपि कर्त्तव्यं स्यात् ।
न चेदं युक्तमेकत्र विधावपरविध्यविरोधस्यानुरोध्यत्वात् विधिनिषेधयोवैधयोरेकतरेण स्पृष्टेऽन्यतरानवकाशत्।
१ घ व्यतिरिक्त-। २ घ वधत्वं ।

Page #277

२४२
दण्ड विवेकः ।
किञ्चैवं चौर्याधिकारे ब्राह्मणमुपक्रम्यअवृत्तौ प्रायश्चित्तौ सः।
इति दण्डवाधप्रकरणव्याख्यातगोतमवचने प्रायश्चित्तोपदेशो विरुध्येत।
यत्तु नारायणौयं मतमङ्गच्छेदादिरूपं हननं मनुवचनार्थो न त्वात्यन्तिकमिति तच्चिन्त्यम् । __ अङ्गच्छेदादिनाप्यात्मरक्षणानुपपत्तौ विध्यतिक्रमतादवथ्यात्। अन्यायश्चायं यदात्मरक्षणार्थ ब्राह्मणस्य वध इति ब्रह्मवधे कामकृते प्रायश्चित्तस्य प्राणान्तिकत्वात्। __ 'अनशनेन कर्षितोऽनिमारोहेत्'।।
__ इति काठकश्रुतिदर्शनात् । दादशवार्षिकमुक्ता-एतदेव व्रतमोत्तमामुच्छासाचरेत्। इत्यापस्तम्बादिस्मरणाच्च। तस्मादलमनेन। प्रक्षालनादि पङ्कस्य दूरादस्पर्शनं वरम् ।
इति न्यायात्। अपि च परेणापि युक्तः सर्वात्मना राष्ट्र गोपयेत् 'सर्वत आत्मानं गोपयेत्,' इति विष्णुवचनादात्मरक्षणवत् प्रजानां रक्षणं विहितम् । एवं शरणागतानाम् । अतस्तदर्थमपि ब्राह्मणो हन्तव्यः स्यात् प्रजादिरक्षणविधेरवश्यानुरोधात् ।
अथ यथा 'दैक्षं पशुमालभेत' इति श्रुतेः।
१ घ अनुरोध्यत्वात् ।

Page #278

दगडपारष्यदड़ा।
२४३
'न हिंस्यात् सव्वा भूतानि' इतिश्रुत्या न वाधः । उत्सर्गापवादन्यायेन सामञ्जस्यात् ।
एवमिहापि। 'आततायिनमायान्तं हन्यात्' इति स्मृतेर्न हन्याद् ब्राह्मणान् गांश्चेति स्मृतेर्वाधाभावाददोषो ब्राह्मणस्याततायिनो वध इति चेन्न आचार्यञ्चत्यादिमनुवचनानुपपत्तेः। अथ,—सममब्राह्मणे दानं द्विगुणं ब्राह्मणब्रुवे ।
आचार्य शतसाहस्रं सोदर्ये दत्तमक्षयम् ॥ समद्विगुणसाहसमानन्त्यञ्च यथाक्रमम् । दाने फलविशेषः स्याड़िसायां तहदेव हि ॥ इति दक्षवचनसंवादात् पापातिशयपरं मनुवचनमिति चेत्, अस्तु तर्हि ब्राह्मणव्यतिरिक्तविषयमाततायिवधाभ्यनुज्ञावचनं तावतैव सर्वसामञ्जस्यं स्यात् ।
आततायिन्यपि ब्राह्मणे कामतो हते पूर्ण पापमाचार्यादौ तस्यातिशयः क्षत्रियादौ तदनुपपत्तिरिति ।
वस्तुतस्तु क्षचियादिवधेऽपि दण्डाभावमात्रं ध्रुवं 'प्राणात्यये तु यत्र स्यात्'। इत्यादिदण्डवाधप्रकरणोक्तकात्यायनवचनसंवादात् । पापन्तु स्तोकमत्येव ।
आचार्याः पितरः पुत्रास्तथैव च पितामहाः । मातुलाः श्वशराः पौत्राः श्यालाः सम्बन्धिनस्तथा ॥ एतान्न हन्तुमिच्छामि नतोऽपि मधुसूदन । पापमेवाश्रयेदस्मान् हत्वैतानाततायिनः ॥
इति भगवहौतादर्शनात् । अत एवाततायिनमपि रावणं हत्वा रामस्य प्रायश्चित्ता

Page #279

२४४
दण्डविवेकः ।
चरणं घटते । अत एवोद्यतासिमपि ब्राह्मणमश्वत्थामानं भ्रातरश्च कर्णं हत्वा तत्पापापनोदनाय युधिष्ठिरस्याश्वमेधयजनमुपपद्यते ।
अत एव पापशङ्कया विरतयुद्धं' वीभत्सुं प्रवर्त्तयतापि भगवता आततायिवधाभ्यनुज्ञानं न दर्शितमपि तत्तदभिप्रेतं शरीरमनः संयोगविशेषनाशरूपं मरणविशेषेण नाशमात्रतयाऽपि परिग्टह्यात्मानं सच्चार्य तस्य नित्यत्वादवध्यत्वेन तत्र तदसम्भवं प्रतिपादयितुमलौकिकमपि सांख्यमतमवतारितम् ।
तथाच विचिकित्सन्तमुपलभ्य, -
अपि चेदसि पापेभ्यः सर्व्वेभ्यः पापकृत्तमः । सर्व्वं ज्ञानवेनैव वृजिनं सन्तरिष्यति ॥
इति गत्यन्तरं दर्शितम् । तदर्थश्वाशक्यानुष्ठानमपि योगतन्त्रमुपन्यस्तम् । अत एव युधिष्ठिरेण गोचवधपापापनोदनाय पृष्टो व्यासोऽपि भगवानभ्यनुज्ञानमनादृत्याश्वमेधमेवोपदिष्टवानिति दिक् ।
एवञ्च मन्वादिवचनानां ब्राह्मणेतरपरत्वे स्थिते “ हत्वा तं प्रहरन्त” मित्यादिभविष्यपुराणवचनमपि तथैव नेयमेकमूलकत्वेन लाघवात् । यथाव्याख्यातपरत्वे दण्डगौरवानुपपत्तेः, अस्मिन्नेवार्थे सुमन्तस्वचमपि संवदति ।
अथ नैकमिदं स्वचं येन तदुक्तसंवादः स्यादपि तु सूत्रत्रयमिदमित्याह भवदेवभट्टः ।
१ ए - युद्धविमुखं ।
२ व पुस्तके उपालभ्य ।

Page #280

दण्डपाष्यदण्डः ।
२४५
तथाहि ब्रह्मवधप्रायश्चित्तमुत्रा यस्तैः सह सम्बन्धं कुर्यात्तस्याप्येवमेव प्रायश्चित्तमित्यभिधाय आततायिवधेऽप्येकं सूत्रं पूर्वोक्तप्रायश्चित्तनिषेधकं सुमन्तुनोक्तं, दोषोऽन्यत्रेति द्वितीयमाततायिव्यतिरिक्तवधे दोषप्रतिपादकम् । गोब्राह्मणान् नतः प्रायश्चित्तं कुर्यादिति तृतीयं प्रायश्चित्ताङ्गस्य प्रतिपादकम् ।। तत्र गोस्नानं गोशृङ्गोदकस्नानम्,श्रूयन्ते यानि तीर्थाणि त्रिषु लोकेषु नित्यशः ।
अभिषेकः समस्तेषां गवां शृङ्गोदकस्य च ॥ इति व्यासोक्तम् । ब्राह्मणपदस्य विधिवाक्ये परत्वात्तबेतुकमघमर्षणस्नानमिति चेन्नैवं सूत्रावच्छेदभेदकल्पनाया मिताक्षरादिविरोधेनाश्रद्धेयत्वात् ।
अपि च ब्रह्मवधिनः प्रायश्चित्तमुपदिश्य तत्संसर्गिणि तदतिदिश्य तदपवादकं प्रथमं सूचमिति त्वयैवोक्तमेववाततायिघातिनो यः संसर्गौ तस्येदं नास्तौति सूचार्थो वाच्यः।
न चायं सुवचो वधशब्दस्य वधकर्तृसंसर्गिणि सामर्थ्याभावात्। किञ्च यद्याततायिवधे दोषो नास्ति तदा तत्संसर्गिणि सुतरामतः कथं तत्प्रायश्चित्तातिदेशः कथं वा तदपवादो घटते प्रसक्त्यभावात् ।
वस्तुतस्तु वधशब्दो नास्त्येव सूत्रे, आततायिन्यदोष इति कल्पतरौ पाठदर्शनात् । द्वितीयञ्च सूत्रं यद्यात
१ क ध पुस्तके अवचः।

Page #281

२४६
दहविवेकः ।
तायिघातिव्यतिरिक्तसंसर्गे ब्रह्मवधप्रायश्चित्तप्रतिपादकं तदापूर्वक एव दोषः, दोषशब्दस्य प्रायश्चित्ते शक्त्यभावात् नचवैयर्थ्याच्च स्यात् । निरपवादादतिदेश
वाक्यादेव प्रायश्चित्तप्राप्तेः ।
यदि तु वधदोषविधायकं तदित्युच्यते तदा प्रकरणविरोधः स्वत्रवैयर्थ्यश्व अपवादकाभावेन वधव्यवस्थयैव तत्प्रतिपादनात् । तृतीयेऽपि सूत्रे गोशब्दस्य गोशृङ्गोदकपरत्वे लक्षणाभ्यपगमः । ब्राह्मणादिति तृतीयार्थे पञ्चमौप्रयोगपरिकल्पने च प्रकरणातिपातः स्यात् प्रायश्चित्तोपदेशावसर एव तदङ्गोपदेशौचित्यात् ।
वस्तुतः कथम् । सुमतिः सुमन्तुरल्पाक्षर मसन्दिग्धमित्यादिलक्षणवाक्यं विस्मृत्य तादृशं स्वत्रं प्रणयेद् यच विवक्षितो यः सन्दिह्यते प्रत्यताविवक्षितः स्फुटतरमवभासते, तस्मादेकमेवेदं स्वचं गोब्राह्मणातिरिक्तस्याततायिनो वधे दोषाभावप्रतिपादकमित्युपेयम् ।
मन्वादिवचनैः सममेकमूलकत्वकल्पने लाघवात् बौधा
-
यनवचनसंवादाच्च ।
कल्पतरौ राजधर्म्मकाण्डे तद् यथा, - भौत - मत्तोन्मत्त - विसन्नाह- हस्ति - वाल-वृद्ध - ब्राह्मणैर्न युध्येतान्यचाततायिनः । न दोषो हिंसायामन्यत्र व्यङ्गसारथ्यनायुधाञ्जलिप्रकौर्णकेशपराङ्मुखोपविष्टमूलवृक्षा
रूढाकृतक गोब्राह्मणादिभ्यः ।
१ तत्रा - ।
KARA~//www.se
२ङ पुस्तके व्यश्व ।

Page #282

दण्डपारुष्यदण्डः ।
अत्र हि पूर्व्वप्रतौके ब्राह्मणाततायिना युद्धमाचमनुज्ञातं तच्च तन्निवारणमाचाभिप्रायमुत्तरप्रतौके युद्ध - प्रसञ्जितां हिंसामाशङ्क्य तस्याः प्रतिषेधात् ।
अत एव प्रायश्चित्तकाण्डे ब्राह्मणादौनां गवादौनावाततायिनां वधाभ्यनुज्ञावचनानि दर्शयित्वा सुमन्तुवचनं लिखित्वा लक्ष्मौधरेण तेषां गोब्राह्मणेतर परत्वं स्पष्टमुक्तम् ।
२४७
एतद्वचनसमनन्तरमाततायिनि चोत्कृष्ट इत्यादिकात्यायनवचनमप्यनेन लिखितमिति चेत ।
एवमपि हि शूलपाणिव्यवस्था स्यान्न तदभिमतः 'सर्व्वत्र दोषाभावः ।
तस्मादाततायिनोऽपि ब्राह्मणादेर्वधे पापं स्यादेव
दण्डस्तु नास्ति कात्यायनवचनान्तरस्यार्थशास्त्रत्वेन
तदपवादकत्वात् न च दण्डाभावे पापाभावनियमो वेश्याभिगमनादौ तदभावस्मरणेऽपि प्रायश्चित्तोपदेशात् ।
तदियमत्र व्यवस्था यदि निर्गुणं शूद्रं केनचिन्निमित्तेन कषायितो ब्राह्मणः प्रथमप्यभिहन्ति तदा तस्य दण्डाभावो वाक्पारुष्यप्रकरणप्रपञ्चितान्न वेत्यादिहारौतवचनात् ।
? त्र सवथा ।
निर्गुणमपि शूद्रमब्राह्मणोऽमुं कञ्चिदन्यं यः कश्चिदन्यो वा यदि प्रथमं प्रहरति यस्य निरपवादो यथोक्तदण्डो नियतमिति नारदवचनात् ।
यस्तु तेन ताडितः सहते स वाचा पूज्यः सामान्यतो यः क्षमते इति पूर्व्वप्रकर णोक्तनारदवचनात् ।

Page #283

" YAL
२४७
दण्डविवेकः।
यस्तु सोढुमशक्लवन् समे न्यूने प्रहर्तरि प्रहारानुरूपमनुवन्धेन प्रहरति तस्य दण्डाभावो बृहस्पतिवचनात्।
गुणजात्यादिनाऽधिके तु प्रहर्तरि हौनस्य श्वपचादेः प्रहारानुरूपमपि सकृदपि प्रहरतो दण्ड एव क्षमायां प्राप्तायां प्रहारमावस्यैवानौचित्यात् ।
न हि कश्चिदनुन्मत्तोऽपराधं विनैव परं प्रहरति, अतो हौनस्य प्राक्तनो वाक्पारुष्यादिरपराधो वाच्यः। तत्र चाधिकस्यायथापराधमपि प्रत्यपराध्यतो न दोषः । वाक्पारुष्येत्यादि पूर्वप्रकरणोक्तहस्पतिवचनस्वरसात् । ___ एवं ब्राह्मणेऽप्रहर्तरि निर्गुणस्य शूद्रस्यापि दण्डो द्रष्टव्यः । यः पुनरपराधतारतम्यानुसरणोदासौनः प्रहरन्नपि प्रहारमननुवन्धेन प्रवर्त्तयति अनुवनन्नप्यधिकं वा प्रहरति तस्य यथोक्तादल्यो दण्डः पूर्वे तु विनयो गुरुरिति नारदवचनस्वरसात्।
यस्तु प्रहर्तारं प्रहृत्य' तस्मिन् तुष्णौं तिष्ठति अनुरूपं प्रतिकृत्य विवदते वा पुनः कलहमनुवर्त्तयति यो वा प्रतिग्रहर्ता प्रहर्तरि यथोक्तं प्रहारं प्राप्य विरते तथा करोति एतयोर्यथोक्तादधिको दण्डः । " पूर्बो वा यदि वोत्तरः”।
इत्यादि नारदवचनात् । एवं यो भस्मादिग्रहर्तरि खड्गादिना प्रहरति सोऽप्यधिकमेव दण्ड्यः कात्यायनवचनात्, अभिघाताभिद्रोहयोरुत्तरचापराधाधिक्याच्च ।
१ प्रहर्ता परं प्रकृत्य ।

Page #284

बहूनामेकं प्रहरतां दण्डमाह।
२४६
यत्र तु प्रहारयोः पूर्वापरभावपरिच्छेदो नास्ति यत्र वाऽपराधसाम्यं तत्र तु योरपि यथोक्तो दण्डः कात्यायनवचनस्वरसात्। आततायिवधे च दण्डाभाव एव वृहस्पतिवचनादिति। ___ इयच्च व्यवस्था वाक्पारष्येऽपि सञ्चारणीया न्यायसाम्यात्। वाग्दण्डपारुष्याधिकारे विधिः पञ्चविधस्वक्त एव-एतयोरुभयोरपौत्युपक्रम्य निरुक्तप्रकाराणां नारदेनोपन्यासात् वृहस्पतिवचनयोरुभयोर्विषयतायाः स्फुटत्वाच्च ।
अथ बहूनामेकं प्रहरतां दण्डमाह ।
याज्ञवल्क्यः,
एकं नतां बहूनाञ्च यथोक्ताद्दिगुणो दमः । द्विगुणः प्रत्येकमिति शेषः। एकं बहूनां निघ्नतां प्रत्येकस्योक्तदण्डाद् द्विगुणः ।
इति विष्णुसंवादात् । अथ यत्र होनः पारुष्यकारी तवोत्तमस्य ताडनादिना तं दण्डयतोऽपि न दण्ड इत्यादिका वाचनिको व्यवस्था च हौनपरिगणनञ्च इयमपि वाक्पारुष्यप्रकरणे दर्शितमतस्तचैवानुसन्धेयम् ।
इति विविक्ता दण्डपारुष्यदण्डमाका ।

Page #285

२५०
दण्डविवेकः।
अथ प्रहरणोद्यमनदण्डः। अब वृहस्पतिः,
उद्यतेऽश्मशिलाकाष्ठैः कर्त्तव्यः प्रथमो दमः । याज्ञवल्क्यः,
उद्गुणे हस्तपादे तु दश-विंशतिको दमौ ।
परस्परस्य सर्वेषां शस्त्रे मध्यमसाहसम् ॥ सर्वेषां ब्राह्मणादीनां वर्णानां परस्परं वधार्थमितिशेषः। शस्त्रे उद्गणे इत्यनुषङ्गः। एतद्दचनद्वयं समानजातिं प्रति प्रहारोद्यमे ।
दण्ड इत्यनुवृत्तौ विष्णुः,“हस्तेनोहरयित्वा तु दश कार्षापणान, पादेन विंशतिं, काष्ठेन प्रथमसाहस, शस्त्रेणोत्तमम्" ।
उत्तममुत्तमसाहसमित्यर्थः । कृत्यसागर स्मृतिसागरयोरुत्तमसाहसमित्येव पठितम् । याज्ञवल्क्यः ,विप्रपौडाकरं छेद्यमङ्गमब्राह्मणस्य तु ।
उद्गणे प्रथमो दण्डः संस्पर्श तु तदईकः ॥ उद्गुणे शस्त्रादेरुद्यमने वधार्थमुल्लासन इति यावत् । संस्पर्श उद्यमनार्थं तस्यैव ग्रहणे ।
इदमुभयमधमेनोत्तमं प्रति हस्ताद्युद्यमने। अचोद्यमने शूद्रस्य हस्तादिछेदनमेव वक्ष्यमाणमनुदर्शनादिति मिताक्षराकारः।
१घ पुस्तके तदईिकः ।

Page #286

प्रहरणदण्डः ।
पणानुत्तौ शङ्खलिखितौ,
प्रहारोद्यमे घट्पञ्चाशत् निपातने तट्विगुणम् । प्रहियतेऽनेनेति प्रहारोऽश्मदण्डादिः, षट्पञ्चाशत् षडधिकपञ्चाशत्, इदमुत्तमवर्णेनाधमवर्णस्य दण्डपारुष्योद्यमे।
अथ प्रहरणदण्डः ।
तत्र भस्मादिप्रक्षेपे वृहस्पतिः,
भस्मादौनां प्रक्षेपणं ताडनञ्च करादिना । प्रथमं दण्डपारुष्यं दण्डः कर्षोऽत्र माषिकः ॥ एष दण्डः समे युक्तः परस्त्रौषधिकेषु च । द्विगुणस्त्रिगुणो ज्ञेयः प्राधान्यापेक्षया बुधैः ॥ ताडनमत्रोद्यमनमात्रमिति ग्रहेश्वरमिश्राः। एवमेव हरिनाथोपाध्यायाः। एवं व्याख्याने कामं प्रथममिति घटते दण्डगौरवन्तु दुर्घटम् ।
उगुरणात्तु हस्तस्य कार्यो हादशको दमः । स एव द्विगुणः प्रोक्तः पातनेषु सजातिषु ॥
इति कात्यायनविरोधात्। तस्मात् प्रहरणमेव ताडनपदार्थः प्रत्युत ताडनच्चेति चकारः समुच्चयार्थः। न्यूनश्च ताडयिता। प्रथममित्यस्य

Page #287

२५२
दण्डविवेकः।
तु मुख्यमिदं पारुष्यमित्यर्थ इति भाति। माषिको माषपरिमित इति रत्नाकरः, समेषु जात्यादिभिस्तुल्येषु । याज्ञवल्क्यः,
भस्मपङ्करजःस्पर्श दण्डो दशपणः स्मृतः । 'अमेध्यपाणिनियूतस्पर्शने द्विगुणस्ततः ॥ समेष्वेवं परस्त्रीषु द्विगुणस्वृत्तमेषु च । होनेष्वई दमो मोहमदादिभिरदण्डनम् ॥ अमेध्यमत्र अश्रु-श्लेष्म-नख-केश-कर्णविट-दूषिकाभक्तोच्छिष्टादिरूपम् । पार्णिश्चरणस्य पश्चिमो भागः, चरण एवास्य तात्पर्य्यमित्येके। नियतं मुखनिःसारितं जलं तैः स्पर्शने, ततो दशपणात् दिगुणो विंशतिपणो दण्डः । अत्र पुरौपादिस्पर्शने विशेषं वक्ष्यति कात्यायनः ।
एवञ्च वचनस्याधःस्पर्शविषयत्वेन कायमध्यमूईस्पर्शने गुणाधिक्यं द्रष्टव्यं कात्यायनानुसारात्, परस्त्रीषत्तमेषु च भस्मादिस्पर्श विंशतिपणा अमेध्यादिस्पर्श चत्वारिंशत्यणा
होनेष्वपकृष्टेष्वई भस्मादिस्पर्श पञ्च, अमेध्यादिस्पर्श दशपणा इत्यर्थः। मोहश्चित्तवैकल्यं, मदो मद्यादिजनिता विकृतावस्था, आदिपदादन्मादादिसंग्रहः। __बृहस्पतिवाक्ये भस्मादिभिः प्रहारो विवक्षित इति। तत्र दण्डगौरवमिह तु तेषां स्पर्शनमात्रमिति दण्डलाघवमतो न विरोध इति प्रतिभाति । एतावस्पर्श याज्ञवल्क्य इति स्मृतिसारोवतारणिकादर्शनात् स्पष्टम् ।
१ ख घ पुस्तकहये अमेध्ये ।

Page #288

प्रहरणदण्डः।
छादिप्रक्षेपे कात्यायनः,
छर्दिमूत्रपुरोषाद्यैरापाद्यः स चतुर्गुणः । षड्गुणः कायमध्ये तु' मूट्टि चाष्टगुणः स्मृतः ॥ आदिपदादसाशुक्रमज्जासृजां संग्रहः। चतुर्गणत्वादिकं दशपणापेक्षं तेन कायमध्यशिरोव्यतिरिक्ताङ्गस्पर्शने चत्वारिंशत्पणाः, कायमध्यस्पर्श षष्टिः, शिरःस्पर्शेऽशौतिः पणा इत्यर्थः। मनुनारदौ,
अवनिष्ठीवतो दर्पाद् हावोष्ठौ छेदयेन्नृपः ।
अवमूत्रयतो मेढ़मवशब्दयतो गुदम् ॥ अवनिष्ठौवत उपरि निष्ठौवनं कुर्वतः। अवमूचयतो मूत्रसेकं कुर्वतः। अवशब्दयतो गुदेन शब्दं कुर्चतः ।
कुल्लूकभट्टेनावगईयत इति पठित्वा गर्द्धनं गुदशब्दस्तेनावमानयत इति व्याख्यातं तत्र फलतो न विशेषः । दर्यादिति प्रमादमदमोहादिव्यावृत्त्यर्थम् ।
अत्र कुल्लूकभट्टेन पूर्वश्लोकं दृष्ट्वा शूद्रस्येत्यनुवर्तितम् । सर्वज्ञेन तु सर्वमिदमुक्तमधमेन क्रियमाणे द्रष्टव्यमित्युक्तम् । अथ याज्ञवल्क्यः,पादकेशांशुककरोन्मुच्चनेषु' पणान् दश । पौडाकींशुकावेष्टपादन्यासे शतं दमः ॥
१ स्यादिति क्वचित् पाठः। २ ख-करोल्लुम्छनेषु ।
३ घ पादाध्यासे।

Page #289

२५४
दण्डविवेकः ।
पौडाकर्षश्चांशुका वेष्टपदाध्यासश्चेति समाहारे इन्द्व इति रत्नाकरः । अस्मिन् समुचितेऽयं दण्ड इति मिता
क्षराकारः ।
कामधेनौ तु पौडाकषींशुकावेष्टेऽति पठितं तत्र पौडायै यस्याकर्षस्तेनांशुकेनेत्यर्थः । अंशुका तत्रोपचारेण तद्यपदेशात् पादादौनामन्यतमं गृहीत्वा उन्मुञ्चत्याकर्षत्यसौ दशपणान् दण्ड्यः । यस्त्वंशुकेनावेष्ट्य गाढमापौयाकृष्य पादेन परमध्यास्ते तस्य शतपणदण्ड इति समुदायार्थः । मनुनारदौ,
केशेषु गृह्णतो हस्तौ छेदयेदविचारयन् । पादयोर्दाढिकायाञ्च ग्रौवायां दृषणेषु च ॥
अ कुल्लूकभट्टेन पूर्व्वश्लोकस्थं दर्पादित्यनुवर्त्तितम् । हस्ताविति द्विवचनमेकेनापि हस्तेन ग्रहणे हस्तद्दयछेदनार्थं, दाढिका श्मश्रु । हारौतः, -
अधोवर्णस्योत्तमवर्णानामाक्रोशा क्षेपाभिभवेऽष्टौ पुराणाः । ग्रौवासञ्जन-गलहस्तन - कचवक्त्रप्रहरणेषु चिंशत् । रोमो - त्पाटनतर्ज्जनावगूरणेषु त्रिषष्टिः । शिखाकर्णाङ्गभङ्गछेदेषु शितम् । पादताडने ऽनृताभिशंसने तदङ्गच्छेदः पञ्चशतं वा । आद्येषु पादोनं किञ्चित् स्वामित्वादादिवर्णत्वाच्चोत्तमानामीशानतमो हि ब्राह्मणः ।
चिंशदित्यादौ पुराणा इत्यनुषङ्गः । व्याख्याशेषो वाक्पारुष्ये द्रष्टव्यः। अङ्गपदमच पाणिपादादिपरमिति शेषः ।

Page #290

प्रहरणदण्डः।
२५५
मनुः,
येन केनचिदङ्गेन हिंस्याच्छ्रेयांसमन्त्यजः । छेत्तव्यं तत्तदेवास्य तन्मनोरनुशासनम् ॥ पाणिमुद्यम्य दण्डं वा पाणिच्छेदनमर्हति । 'पादेन प्रहरन् कोपात् पादच्छेदनमर्हति ॥ हिंस्यात् प्रहरेत्, श्रेयासं चैवर्णिकम्, अन्त्यजः शूद्रः । विष्णुः,
न मातापितरावतिक्रामेन्न गुरुम् । त्रयाणामतिक्रमेऽङ्गच्छेदः।
अतिक्रमः पदाभिघातः इति रत्नाकरः। एवञ्च छेदः • पादस्यैव अभिघातकरणत्वात् ।
पञ्चाशत्पणदण्डप्रकरणे याज्ञवल्क्यःअाक्रोशतिक्रमकृत् भ्रातभा-प्रहारदः। अथ वृहस्पतिः,
कार्यः क्षतानुरूपन्तु लग्ने घाते दमो बुधैः । तबेष्टकादिप्रहारमधिकृत्याह स एव,
इष्टकोपलकाष्ठस्तु ताडने च द्विमाषिकः । द्विगुणः शोणितो दे दण्डः कार्यो मनौषिभिः ॥ शस्त्रकरणकप्रहारे विष्णु,
दण्ड्यः शोणितेन विना दःखमुत्पादयिता हात्रिंशत्पणान् सह शोणितेन चतुःषष्टिम् ।
१ ख घ पुस्तके पादेनेत्यादि पङ्किर्नास्ति ।

Page #291

२५६
दण्डविवेकः ।
अत्रैव त्वग्भेदशोणिताधिक्ये मनुः,त्वम्भेदकः शतं दण्ड्यो लोहितस्य प्रदर्शकः ।
मांसभेत्ता तु पणिष्कान् प्रवास्यस्त्वस्थिभेदकः ॥ निष्कोऽच राजतो विशेषणभावात् आनुरूप्याच्च । षणिष्कान दौनारानिति नारायणः। एतद्दचनं समानजातिविषयं शूद्रेतरविषयच्चेति कुल्लूकभट्टः। प्रवास्यो गृहीतसर्वस्वो देशान्निास्य इति सर्वज्ञः । वृहस्पतिः,त्वम्भेदे प्रथमो दण्डो मांसभेदे तु मध्यमः । उत्तमस्त्वस्थिभङ्ग तु घातने' तु प्रमापणम् ॥ कर्णनासाकरच्छेदे दन्तभङ्गेऽस्थिभेदने । कर्त्तव्यो मध्यमो दण्डो द्विगुणः पतितेषु तु ॥ घातने वधे, प्रमापणं वध एवेति रत्नाकरः। यथा यत्र भाति तथोक्तमधस्तात् पतितेषु स्वस्थानाच्यावितेषु । कात्यायनः,कर्णीष्ठ-घ्राणपादाक्षिजिह्वाशिश्नकरस्य तु। छेदने चोत्तमो दण्डो भेदने मध्यमो भृगुः ॥ छेदने स्वस्थानाच्यावने भेदने विदारणे । तथा,
एतैः समापराधानां तत्राप्येवं विकल्पयेत् । समापराधानामङ्गान्तरछेदनभेदनकर्तृणां प्रमादकृतापराधविषयमिति रत्नाकरः ।
१ मूले-भेदे तु घातेन तु ।

Page #292

org
प्रहरणदण्डः।
२५७
याज्ञवल्क्यः,करपाददन्तभङ्ग छेदने कर्णनासयोः। मध्यो दण्डो व्रणोद्देदे मृतकल्ये हते तथा । चेष्टाभोजनवाग्रोधे नेत्रादिप्रविभेदने ।
कन्धराबाहुसक्याञ्च' भङ्गे मध्यमसाहसः ॥ व्रणोद्भेदे प्ररूढायमानस्य व्रणस्य पुनर्नवीकरणे । मृतकल्पे हते मृतप्रायो यथा भवति तथा हते। याज्ञवल्क्यः,
दिनेवभेदिनश्चैव शूद्रस्याष्टशतो दमः । यत्र चिकित्सापनेयो भेदस्तहिषयमिदम् । अष्टशतोऽष्टशतपणरूप इति रत्नाकरः ।
विष्णुः,
करपाददन्तभङ्गे कर्णनासावकर्त्तने मध्यमञ्चष्टाभोजनवाग्रोधे प्रहारदाने नेत्र-कन्धरा-सक्याञ्च भङ्गे चोत्तमम् । उभयनेत्रभञ्जनं राजा यावज्जौवं वन्धनात् न मुञ्चत् तादृशमेव वा कुर्यात् ।
प्रहारदाने च नेचकन्धरासक्यामिति चकारो मध्यममित्यस्यानुप्रकर्षकः । भङ्गे चेति नेत्रादौनामित्यन्वयः । __ इह पूर्वोत्तरवाक्ययोरन्यत्र चैकस्मिन् विषये नानाविधशरीरार्थदण्डविकल्याः पौडाभूयस्त्वाभूयस्त्वाभ्यामाक्षेप्तधनवत्त्वाधनवत्त्वाभ्यां वा व्यवस्थाप्याः।
ये चार्थदण्डाः शारीरदण्डेन विकल्पिताः तेष्वाक्षेपकस्याब्यत्वानाव्यत्वाभ्यां व्यवस्थेति रत्नाकरः।
__ १ मूल-सक्थाङ्घि-- २ मूले-भैदिनम् ।
33

Page #293

२५८
दण्डविवेकः ।
आह च मनुः,—
मनुष्याणां पशूनाञ्च दुःखाय प्रकृते सति ।
यथा यथा महद्दुःखं दण्डं कुर्य्यात्तथा तथा ॥ अत्र दुःखायेत्यभिसन्धिपूर्व्वकत्वावगमात् प्रमादहते न च दोषः ।
अथ नारदः,
'राजनि प्रहरेद्यस्तु कृतागस्यपि दुर्मतिः । शूल्यं तमग्नौ विपचेद्ब्रह्महत्याशतातिगम् ॥
यो अब्राह्मणः कृतागसि कृतापराधे शूलमारोप्य यत्संहियते मांसादि तच्छूल्यम् । तेन राजप्रहारिणः शूलभेदेन पौडां विधायाभिपाकेन पौडा कर्त्तव्येत्यर्थः ।
इति महामहोपाध्याय धर्माधिकरणिक - श्रीबर्द्धमानकृतौ दण्डववेके दण्डपारुय्यदण्डपरिच्छेदः षष्ठः ।
१ क ख ग पुस्तकत्रये राजानं ।

Page #294

अथ प्रकीर्णदण्डः।
तत्र संग्रहः,
उद्दिष्टाः केचिदृषिभिबिभजद्भिः प्रकीर्णकम् । प्रकम्य साहसं केचिदुक्तास्तैरेवमुक्तकाः ॥ विवादविषये क्वापि व्यवहारपदे क्वचित् । प्रसङ्गेनोपदिष्टास्तैः केचिदेवञ्चतुर्विधाः ॥ तेऽमौ चतुर्बु शेषेषु' वर्गेषु परिनिष्ठिताः । प्रथमे तद्यवस्थेति पञ्चवर्गाः प्रकीर्णके ॥ सोऽयं विभागः प्रतिपत्तिवैषम्यार्थमुत्सर्ग'माश्रित्य कृत इति दिवाणं सङ्करेऽपि न दोषः।
विवादविषयश्चात्र ऋणादानादि तसमाह्वयान्तोऽष्टादशविधो मनूतो विवक्षितः। तेन निबन्धेषु-तत्समभिव्याहृतस्यापि तत्शुल्कादेर्बहिर्भावः प्रथमे च वर्ग तस्य प्रवेशः कात्यायनादिभिस्तबाद्देशात्तदन्तर्गतस्यापि स्तेयादेस्तदहि वः प्रकीर्णलक्षणाभावादेव । तत्र बृहस्पतिः,एष वादिकृतः प्रोक्तो व्यवहारः समासतः ।
नृपाश्रयं प्रवक्ष्यामि व्यवहारं प्रकीर्णकम् ॥ यद्यपि मनुष्यमारणादिव्यवहारा अपि नृपाश्रिता एव तथापि तेषु वादिप्रतिवादिभ्यां स्व-स्व-पक्षेषु दर्शितेषु विचार्य तयोरेकतरस्यापराधिनो राजानुशासनम् । १ क चतुर्वशेषेषु ।
२ क उत्सर्गमात्रम् । ३ क राज्ञोऽनुशासनम् ।

Page #295

२६०
दण्डविवेकः ।
प्रकीर्णके तु शिरोवादिनं विनाऽपि चरादिमु'खादर्णाश्रमिणां दोषं श्रुत्वा विचार्य तेषां यथाविहितं दण्ड विधाय धर्म्य पथि स्थापनमित्येवास्य तेभ्यो भेदः । नारदः,
यो यो वर्णोऽवहीयेत यश्चोद्रेकमनुव्रजेत् । तं तं दृष्ट्वा स्वतो मार्गात् प्रच्युतं स्थापयेत् पथि ॥ मनुः,
यश्चापि धर्मसमयात् प्रच्यतो धर्मजीवनः । दण्डेनैव तमालोषेत् स्वकाद् धर्मादिधिच्युतम् ॥ समयः शास्त्रीयमर्यादा धर्मजीवनो ब्राह्मणादिः। आलोषेत् दहेत् पौडयेदिति यावत्। विधिच्युतं वेदमार्गातिकान्तम् ।
एवञ्च विहितपरित्यागो निषिद्धाचरणमिति इयमपि दण्डनिमित्तं तत्र वृहस्पतिः,
विहिताकरणान्नित्यं प्रतिषिद्धनिषेवणात् ।
भक्ताच्छादं प्रदायैषां शेषं गृह्णीत पार्थिवः ॥ विहितस्य वर्णाश्रमकर्मणोऽसकृत्प्रमादादिव्यतिरेकेणाननुष्ठानात् प्रतिषिडस्याभक्ष्यभक्षणादेर्नित्यमनुष्ठानादिति पारिजातः। एतद्देशाचारव्यतिरिक्तविषयमिति कल्पतरुः ।
आपस्तम्बः,नियमातिक्रमिणं ब्राह्मणमन्यं वा रहसि बन्धयेदासमापत्तेरसमापत्तौ नाश्यः ।
१ क वादिमुखात् ।
२ घ त्वसमापत्तौ।

Page #296

प्रकीर्णदण्डः ।
नियमातिक्रमिं नियमस्य शास्त्रस्यातिक्रमेण विहि तस्याकर्त्तारम् । अन्यं निषिद्धकारिणमिति कल्पतरुः । समापत्तेर्यावदेवं करिष्यामि नैवं करिष्यामि इति वा तस्य सम्प्रतिपत्तिर्भवति श्रसमापत्तावतथासम्प्रतिपत्तौ नाश्यो निव्वास्यः । एतदनुबन्धातिशयविषयं ब्राह्मणविषयञ्च ।
अब्राह्मणविषये मनुः,
मर्य्यादाभेदकश्चैव विचित्रं प्राप्नुयाद्दधम् ।
मर्यादा देशजातिकुलशास्त्रराजलोकस्थितिः, तस्या भेदकोऽतिक्रमकारौ मर्यादातिक्रमे सद्योघात एवानुशासनमिति नारदसंवादात् ।
इह रत्नाकरकृता मनुवाकये विकृतं वधं कर्णादिछेदनरूपं घातमिति व्याख्यातम् ।
।
अब विक्रयौ यस्तु बौजोत्कृष्टा तथैव च । इति पूर्व्वाईसमभिव्याहारसंवादात् नारदवचने घातस्ताडनमिति व्याख्यातम् ।
हस्तिप व्रात्य दासेषु गुव्वाचार्य्यातिगमेषु च । इति पूबासमभिव्याहारस्वरसात् । तदेतद्याख्यानद्दयमनुबन्धाभावविषयतया नेयम् । अनुबन्धे त्वसमापत्तिपक्षे क्षत्रियादिविषये हननमेवोभयोरर्थः । तचैव ब्राह्मणस्य प्रवासौचित्यात् ।
ननु क्वचित् तद्रत्नाकरोक्तार्थः क्वचित् त्वदुक्त इति सक्कदुच्चरिते शब्दे दुर्घटमिति चेत् ।
१ व विचित्रं ।
२ घ कानुबन्धविषयतया ।

Page #297

२६२
दण्डविवेकः। सत्यं वधत्वेनाभिधाने तविशेषाणां ताडनाङ्गच्छेदनप्रमापणानां तत्तद्दिषयमादाय व्यवस्था(प)नमिति ब्रूमः।
यथा कूटशासनप्रयोग इत्यादौ शङ्खलिखितवाक्ये एकमेव शारीरमिति पदं कूटतुलादिव्यवहारविषयतया मुण्डनादिरूप इति व्याख्याय राजाज्ञाप्रतिघातविषयतया मारणरूप इति रत्नाकरकृतैव व्याख्यातम् ।
इति प्रकीर्णके व्यवस्थावर्गः प्रथमः । नारदः,प्रकीर्णके पुनर्जेयो व्यवहारो नपाश्रयः । राज्ञामाज्ञाप्रतौघातस्तत्कर्मकरणन्तथा ॥ पुरप्रधानसम्भेदः प्रकृतीनां तथैव च । पाषण्डनैगमश्रेणीगणधर्मविपर्ययः ॥ पितापुत्रविवादश्च प्रायश्चित्तव्यतिक्रमः । 'प्रतिग्रहावलोपश्च लोप आश्रमिणामपि ॥
वर्णसङ्करदोषश्च तहत्तिनियमस्तथा। राज्ञ आज्ञापतौघात आदेशलवनं, तत्कर्मकरणं तदसाधारणक्रियाचरणम् । पुरशब्दः पुरवासिलोकपरः, नैगमाः अत्र वणिजः, नानापौरसमूह इति हलायुधः । श्रेण्यो वणिज एवान्यदेशपथोपजीविनः। एककर्मप्ररत्ता वणिक्कृषीवलादय इति कल्पतरुः। तत्तिनियमस्तेषां वर्णनां प्रवृत्तिनियमः ।
१ क्वचित् पाठः-प्रतिग्रहविलोपश्च कोप आश्रमिणामपि । २ क देशमध्योपजीविनः ।

Page #298

प्रकौर्णदण्डः ।
कात्यायनः,
राजधर्मान् त्वधमांश्च सन्दिग्धानाञ्च भाषणम् । वृहस्पतिः,षड्भागस्तरशुल्कञ्च गर्ने देयस्तथैव च । सङ्ग्रामचौरभेदी च शस्यघातनकृत्तथा ॥ अत्र षड्भागपदं प्रणष्टाधिगतसुवर्णादिपरं, तत्र राज्ञः षड्भागग्रहणसम्बन्धात् वैश्वदेवमन्त्रमितिवत् । तथा,निष्कृतौनामकरणमाज्ञासेधव्यतिक्रमः । वर्णाश्रमाणां लोपश्च वर्णसङ्करलोपनम् ॥ निधिनिष्कुलवित्तञ्च दरिद्रस्य धनागमः । अनानातानि कार्याणि क्रियावादाश्च वादिनाम् ॥ प्रकृतीनां प्रकोपश्च सङ्केतश्च परस्परम् । अशास्त्रविहितं यच्च प्रजायां सम्प्रकीर्त्यते ॥ आज्ञासेधव्यतिक्रमः राजाज्ञया वादिनोर्यस्य आसेधो ऽवरोधस्तस्य ताभ्यामतिक्रमणम् तच्च व्यवहारवर्गे स्फुटम् । निधिईिविधो वक्ष्यमाणलक्षणः। निष्कुलवित्तमुच्छन्नबन्धोर्मतस्य धनं सम्बन्धिनो ग्राहकस्य दण्डहेतुरित्यर्थः । दरिद्रस्य धनागम आकस्मिकः, अन्यमुपायं विना निध्यादिलाभनिश्चयात् दण्डहेतुः । अत्र याज्ञवल्क्यः ,कुलानि जातीः श्रेणीश्च गणं जानपदानपि । स्वधर्माच्चलितान् राजा विनौय स्थापयेत् पथि ॥ कुलानि ब्राह्मणादौनां, जातयः क्षत्रियाद्याः, गण

Page #299

२६४
दण्डविवेकः ।
ताम्बलिकादौनां जानपदाः कारुकादयः। विनौयेति नहि भयं विना वाङ्मात्रेण विधर्माणः शक्या निवर्तयितुम्, अदृष्टरूपेषु पापफलेषु श्रुतिवाक्यमश्रद्दधतां लौकिके वचसि विश्वासादरयोरसद्भावात् ।
तस्मादुदिष्टस्य सर्वस्यास्य प्रकारस्य नियमातिक्रमविशेषत्वात्तत्कर्तुर्दण्डः प्राप्तः स च विशेषविधेरन्यचापि देशकालाद्यनुसारेण कार्य इति तात्पर्यम् । तत्र राज्ञ आज्ञापतौघाते दण्डमाहतुः,शवलिखितौ,कूटशासनप्रयोगे राजाज्ञाप्रतिघाते कूटतुलामानप्रतिमानव्यवहारे शारीरोऽङ्गच्छेदो वा। शरोरो मारणरूप इति रत्नाकरः।
यत्तु प्रकाशतस्करप्रकरणे शारौरो मुण्डनादिरूप इति तत्रैव व्याख्यातं तत्कूटतुलादिव्यवहारमात्रविषयम् । अङ्गच्छेदो येनाङ्गेन तत् कुरुते तस्य कर्त्तनं विकल्पस्त्वपराधगौरवागौरवाभ्यां व्यवस्थित इति रत्नाकरः।
एवञ्चाल्यौयसि राजशासने लविते तत्कारणभूतस्यापि हस्तादेरेव छेदोऽपराधानुसारादिति द्रष्टव्यम् । अत एव,
प्रतिकूलेष्ववस्थितान् घातयेद्विविधैर्दमैः । इति मनुवचने कुल्लकभट्टेनोक्तं राजाज्ञाव्याघातकारिणोऽपराधापेक्षया करजिह्वाछेदादि दण्डयेदिति। . राजक्रियाकरणे दण्डमाह याज्ञवल्क्यः,राजयानासनारोढर्दण्डो मध्यमसाहसः ।

Page #300

प्रकीर्णदण्डः ।
२६५
यानं गजाश्वादि श्रसनं सिंहासनादि, अच राजाज्ञां
विनेति शेषः ।
कात्यायनः,
राजक्रौडासु ये सक्ता राजवृत्त्युपजीविनः । प्रियस्य तु यो वक्ता वधन्तेषां प्रकल्पयेत् ॥ राजक्रीडासु तदसाधारणौसु क्रौडासु चेष्टासु तदनुमतिं विना ये सक्ता ये च तेनाननुज्ञाताः प्रजापालनरूपां वृत्तिमवलम्वन्ते ये च राज्ञ एवाप्रियवादशौलास्ते वध्या इत्यर्थः ।
तथा, -
प्रतिरूपस्य कर्त्तारः प्राप्नुयुर्व्विविधं वधम् । प्रतिरूपस्य राजवेशस्य । अत्रापि तदनुमतिं विनेति
द्रष्टव्यम् ।
हन्यादित्यनुदृत्तौ विष्णुः, -
ये चाकुलौना राज्यमभिकामयेयुः । कुलौना राज्ञो यत् कुलं तदप्रस्नुता इत्यर्थः ।
याज्ञवल्क्यः,
ऊनं वाप्यधिकं वापि लिखतो राजशासनम् । पारदारिकचौराणां मुश्वतो दण्ड उत्तमः ॥ राजशासनमियद्देयमियग्राह्यमित्यादि राजादिष्टं यो
लिखेत्तस्य दण्ड इत्यर्थान्वयः ।
―
कात्यायनः,
प्रमाणेन तु कूटेन मुद्रया कूटयाऽपि वा । कार्य्यन्तु साधयेद्यो वै स दाप्यो दण्डमुत्तमम् ॥

Page #301

२६६
दण्डविवेकः।
प्रमाणेन लेख्येन मुद्रया स्वहस्तादिचिहेन । मनुः,कूटशसनकर्त्तश्च प्रकृतौनाञ्च दूषकान् । स्त्रीबालब्राह्मणघ्नांश्च हन्यात् हिट्से विनस्तथा ॥ शासनमिह राजादेशः, मिथ्या राजाज्ञालिखनमितिनारायणः। तत्र मारणोत्तमसाहसयोरतुल्यत्वात् पूर्वोत्तरयोरल्यानपराधविषयतया व्यवस्था, ब्राह्मणे तु वधनिषेधात्तत्प्रत्याम्नायत्वेन सुवर्णशतं दण्डः। महापातकिनो वधे प्राप्ते निर्वासनमिति प्रतिभाति । पुरप्रधानसम्भेदे नारदः,मिथः सङ्घातकरणमहेतौ शस्त्रधारणम् ।
परस्परोपघातच तेषां राजा न मर्षयेत् ॥ मिथः सङ्घातकरणं प्रकृतिसङ्घातप्रतिकूलावान्तरमेलककरणम् अहेतौ भयादिहेतुं विना परस्परोपघातमन्योन्यमनिष्टकरणं तेषां सङ्घातादिकतणां पुरपाषण्डादौनां न मर्षयेत् अपि तु यथाबलं तान् दण्डयेदिति तात्पर्यम् । एतेन महत्तमानामवान्तरसङ्घातकरणं व्याख्यातमेवमेव प्रकृतिष्वपि द्रष्टव्यम् ।
पाषण्डादिधर्मविपर्यायेण संविद्यतिक्रमो लक्ष्यते। तब नारदः,पाषण्डनैगमश्रेणीपूगवातगणादिषु । संरक्षेत् समयं राजा इन्द्रे जनपदे तथा ॥
१ क्वचित् पाठः परस्परापकारञ्च।
२ दुर्गे इति मूले पाठः ।

Page #302

➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖
प्रकीर्णदण्डः ।
पाषण्डास्त्रयौवाह्याः, पूगोऽच वणिगादिसमूहः, नानाजातौयानियतसमूहा इत्यन्ये, व्रात आयुधौयसमूहः, आदिपदेन संघादिसङ्ग्रहः, तचाईतसौगतादिसमूहः सङ्घः, चाण्डालादिसमूहो गुल्मः, अनुक्तसमुदायो वर्गः समयः स्थितिः सा च पारिभाषिकैर्धर्व्यवहारः । तत्र ग्रामनगरातिक्रमे बृहस्पतिः - सर्व्वकार्ये प्रवौणाश्च कर्त्तव्यास्तु महत्तमाः । दौ चयः पञ्च वा कार्य्याः समूहहितवादिनः । कर्त्तव्यं वचनं तेषां ग्रामश्रेणौगणादिभिः ॥ याज्ञवल्क्यः,
यस्तच विपरीतः स्यात्स दाप्यः प्रथमं दमम् ।
कात्यायनः,
युक्तियुक्तञ्च यो हन्याद्दन्धुर्योऽनवकाशदः । अयुक्तश्चैव यो ब्रूयात् प्राप्नुयात् पूर्व्वसाहसम् ॥ ब्रूयात् कार्य्यचिन्तकेषु ।
।
मनुः,
यो ग्रामदेशसङ्घानां कृत्वा सत्येन संविदम् । विसंवदेन्नरो लोभात्तं राष्ट्रादिप्रवासयेत् ॥ निगृह्य दापयेदेनं समयव्यभिचारिणम् । चतुःसुवर्णान् षणिष्कान् शतमानञ्च राजतम् ॥
,
नि
धर्षयित्वा चतुःसुवर्णानिति चत्वारः सुवर्णाः
परिमाणं येषां ते तथा एतच्च निष्कविशेषणं परिभाषाप्रकरणोक्त-निष्कान्तरव्यावृत्त्यर्थमिति रत्नाकरः ।

Page #303

२६८
दण्ड़विवेकः ।
कुल्लूकभट्टस्तु चत्वारः सुवर्णाः प्रत्येकं चतुःसुवर्णपरि
wwwwta
मिताः षसिष्का' राजतं शतमानमिति स्वतन्त्रमेव
दण्डमाह ।
समयक्रियामभिधाय कात्यायनः, -
पालनौया समस्तैस्तु यः समर्थो विसम्बदेत् । सर्व्वस्वहरणं दण्डस्तस्य निव्र्व्वासनं पुरात् ॥ तत्र भेदमुपेक्षां वा यः कश्चित् कुरुते नरः । चतुःसुवर्णाः षणिष्कास्तस्य दण्डो विधीयते ॥ भेदः समूहिनामेव —
पृथग्गणांश्च ये भिन्द्युस्ते विनेया विशेषतः । इति नारदसंवादात् ।
अनयोर्द्रव्ययोर्द्विरुक्तदण्डश्रवणादिव्यवस्था विवादपद
१ क धानुष्काः ।
निर्णये समुन्नेया ।
याज्ञवल्क्यः,
गणद्रव्यं हरेद्यस्तु संविदं लङ्घयेत्तु यः । सर्व्वस्वहरणं कृत्वा तं राष्ट्राद्दिप्रवासयेत् ॥
गणद्रव्यं ग्रामादिसमूहसाधारणद्रव्यम् । कात्यायनः, -
अरुन्तुदः स्वचकश्च भेदकृत् साहसौ तथा । श्रेणौपूगन्टपदेष्टा' क्षिप्रं निव्वास्यते पुरात् ॥
अरुन्तुदो मर्म्मस्पृक्, स्वचकः पिशुनविशेषः ।
२ क्वचित् पाठः -- द्विष्टः ।

Page #304

प्रकीर्णदण्डः ।
बृहस्पतिः —
सम्भूयैकमतं कृत्वा राजभाव्यं हरन्ति ये ।
ते तद्दशगुणं' दाप्या वणिजश्च पलायिनः ॥ राजभाव्यं राज्ञे देयम् ।
पितापुचविवाद इति ।
―
यद्यपि पिचा सह विवादे शृङ्गग्राहिकया साक्षाद्दण्डो न श्रूयते तथापि साक्षिप्रकरणे पिचा विवदमानचेति निन्दादर्शनान्निषेधाभिगमे नियमातिक्रमणप्रयुक्तः साहसोक्तः सामान्यदण्डः पितुर्गुणवत्त्वागुणवत्त्वतारतम्येन व्यवस्थितो द्रष्टव्यः । एवञ्चायं साक्ष्य एवोदाहियते । तत्र विष्णुः–
पितापुत्र विरोधे साक्षिणां दशपणो दण्डः । यस्तयोः सान्तरौयः स्यात्तस्योत्तमसाहसम् ।
सान्तरीयः स्यादिति तयोर्मध्यगो भूत्वा विरोधमुत्पादयतौत्यर्थः । कामधेनौ यस्तयोरन्तरे स्यादिति पठितम् । याज्ञवल्क्यः,
२६६
पितापुत्रविरोधे तु साक्षिणस्त्रिपणो दमः । अन्तरे च तयोर्यः स्यात्तस्याप्यष्टशतो दमः ॥
अष्टौ शतानि पणा यस्मिन् दमे दौयन्ते सोऽष्टशतः ।
१ मूले - ते तदष्टगुणं इति पाठः ।
२ क व पुस्तकदये पिटपुत्र
३ क्वचित् पाठः – साहसः ।
४ क पुस्तके व्यष्टपणः ।

Page #305

२७०
दण्डविवेकः। अवोत्कृष्टगुणः पिता विवक्षितः पूर्वचापकृष्टगुण इत्यविरोधः।
मिताक्षरायान्तु अष्टगुण इति पठितं व्याख्यातञ्च यस्तयोः कलहे साक्ष्यमङ्गोकरोति न तु तदारयति असौ पणत्रयं दण्ड्यो यस्तु तयोः सपणे विवादे पणदानप्रतिभूभवति चकाराद्यश्च कलह वर्द्धयति सोऽपि त्रिपणादष्टगुणं चतुर्विंशतिपणान् दण्ड्य इति ।
प्रायश्चित्तस्य व्यतिक्रमोऽननुष्ठानं तदेव निष्कृतौनामकरणमिति कात्यायनोक्तम् । तत्र स्मृतिः,
चतूर्णामपि वर्णानां प्रायश्चित्तमकुर्वताम् । शारीरं धनसंयुक्तं धयं दण्डं प्रकल्पयेत् ॥ लाप आश्रमिणामित्यत्रदेवीपुराणे,
वेश्यादिभवने यस्य राष्ट्रे भुञ्जीत संयमौ । ब्रह्मचारी व्रती यत्र वेश्यादिषलौकृतम् ।
अन्नं भुञ्जीत वै तब जायते लोकसंक्षयः ॥ तथा,काषायेण तु भूमिष्ठो यतो वा त्यजति व्रतम् । सङ्गं वेश्यादिभिः कुर्यात्तदा लोकभयं भवेत् ॥ अत्र यस्य राष्ट्र इत्यादिदर्शनादुत्सर्गतोऽमौषामधनत्वाच्च सान्वेनान्यापदेशेन वा स्वदेशनिष्कासनमेव दण्डः ।

Page #306

प्रकीर्णदण्डः ।
२०१
यदाह दक्षः,पारिवाज्यं गृहीत्वा यः स्वधर्मेषु न तिष्ठति । श्वपादेनाङ्कयित्वा तं राजा शौघं प्रवासयेत् ॥ एतच्च ब्राह्मणविषयम् । अन्यत्र त्वाह नारदः,प्रव्रज्यावसिता यत्र त्रयो वर्णा दिजातयः । निवासं कारयेद्विग्रं दासत्वं क्षत्रविन् नृपः॥ अत्र शूद्रस्यापि दासत्वमेव कैमुतिकन्यायात् । वर्णसङ्करदोष इत्यत्र देवीपुराणमेव,मद्याद्यैर्गहितैयंत्र सङ्करः शिवयोगिनाम् ।
पराष्ट्रभयं तत्र कारणञ्चान्यथागमः ॥ शिवयोगिनामिति सम्भवाभिप्रायम्। अन्यचापि देशादपसारणमेव दण्डः। अन्यथागमस्त्रयौवाह्यः शैवाद्यागमः।
राजधर्मान् स्वधर्मानिति समभिव्याहारेणाभिधानमविरोधख्यापनार्थम् । तथाच याज्ञवल्क्यः,निजधर्माविरोधेन यस्तु सामयिको भवेत् ।
सोऽपि यत्नेन संरक्ष्यो धर्मो राजकृतश्च यः ॥ सामयिकःसमूहयोगक्षेमार्थः, यथा पौराणामुत्तमानाच' मास राजोपस्थानं कार्यमित्यादिरिति रत्नाकरः।
समयान्निष्यन्नो गोप्रचारोदकरक्षण-देवगृहपालनादिरूप इति मिताक्षरा । राजधर्मों मम कृते मासं शान्तिः करणीया इत्यादिरूपो राजकृतो धर्मः।
१ घ पुस्तके महत्तमानाच।

Page #307

२७२
दण्डविवेकः।
तच कात्यायनः
राजप्रवर्त्तितान् धर्मान् यो नरो नानुपालयेत् । ग्राह्यः स पापो दण्ड्यश्च लापयन्वाजशासनम् ॥ ग्राह्योऽवरोध्यः।
सन्दिग्धानाञ्च भावनमिति निश्चितत्वेनेति शेषः। एतच्च येनासत्याभिधानेन परस्यानिष्टं जायते तत्परम् । अन्यत्र प्रायश्चित्तमात्रस्य प्रवर्तनौयत्वात्तदप्रहत्तेः । निष्कृतौनामकरणमित्यनेनोक्तत्वात् ।
यत्तु वादिनोरनिर्जी ते विवादविषये निर्णोतवदेकतरपक्षाभिधानं तत्र सभ्यादेर्दण्डो व्यवहारवर्गे वक्ष्यते । अथ प्रनष्टाधिगतमधिकृत्य याज्ञवल्क्यः,
प्रनष्टाधिगतं देयं पेण धनिने धनम् । विभावयेन्न चेल्लिङ्गैस्तत्सम दण्डमर्हति ॥ प्रनष्टं स्वामिनः प्रमादात् शुल्कशालादौ रथ्यादौ वा भ्रष्टं तस्करैरपहृतं वा अधिगतं शौकिकादिभिः स्थानपालादिभिव्वा तच्च तै राज्ञे समर्पणीयं "प्रनष्टमस्वामिकमधिगम्य राज्ञे ब्रूयुः” इति गोतमस्मरणात् ।
राजा तु तैरर्पितमुपस्थिताय स्वामिने दद्यात् स यदि शुक्लादिरूपं कटकाद्याकारञ्च तदित्यादिकैर्लिङ्गः सत्वं भावयति । अविभावने तु तत्समं दण्ड्यः ।
अवेदयानो नष्टस्य देशं कालञ्च तत्त्वतः । वर्णं रूपं प्रमाणञ्च तत्सम दण्डमर्हति ॥
इति मनुवचनसंवादात्।

Page #308

प्रनाधिगताधिकारः।
२७३
दण्डोऽयमसत्यवादित्वादिति मिताक्षराकारः। युक्तच्चैतत्प्रत्यर्थिभावान्मिथ्याभियोगाभावेन प्रकृते मिथ्याभियोगौविगुणमित्यादिवचनाप्रवृत्तेः।
सद्योऽनुपस्थिते तु स्वामिनि वर्षवयं राजा तमपेक्षेतेत्याह। मनुः,
प्रनष्टस्वामिक द्रव्यं यब्दं राजा निधापयेत् । निधापयेत् रक्षयेत् । कस्य किं नष्टमित्येवं पटहादिनोहोष्य राजद्वारादौ स्थापयेदिति कुल्लूकभट्टः। अत्र यन्दमित्यावश्यकाभिप्रायमिति मिताक्षरा। तावतापि स्वामिन्यनुपस्थिते किं कुर्यादित्याह,मनुः,__ अचाक् यन्दात् हरेत् स्वामी परतो पतिहरेत् । हरेदिति व्ययीकरणाभ्यनुज्ञानार्थमिति मिताक्षरा। अब विशेषमाह स एव,
आददौताऽथ षड्भागं प्रनष्टाधिगतान्नृपः । दशमं द्वादशं वापि सतां धर्ममनुस्मरन् । रक्षणक्तशाल्पत्वमध्यत्वमहत्त्वैः षड़भागादिविकल्पो नेतव्य इति रत्नाकरः। । हलायुधोऽप्याह षड्भागादिग्रहणं रक्षापेक्षया व्यवस्थितमिति।
धनस्वामिनो 'निर्गुणत्वातिगुणवत्त्वापेक्ष इति कुल्लूकभट्टः।
१ क अतिगुणत्वापेक्ष-।
35

Page #309

२७४
दण्डविवेकः।
मिताक्षराकारवाह।
प्रथमे तावदर्षे कृत्स्नमेव धनिने दद्यात्, द्वितीये तु द्वादशं तृतीये दशमं चतुर्थादिषु षष्ठं भागं रक्षणमूल्यतया गृहीत्वा शेषं स्वामिने दद्यात्।
यब्दादूई व्ययितेऽपि तस्मिन्नागते स्वामिनि राजा स्वांशमवतार्य तत्समं दद्यात् ।
तथा स्वाम्यनागमने कृत्स्नस्य धनस्य तदागमने राजस्वभागस्य चतुर्थमंशमधिगन्ने दद्यात् । यदाह गोतमः,
प्रनष्टस्वामिकमधिगम्य वत्सरं राज्ञा रक्ष्यमूर्द्धमधिगन्तुश्चतुर्थोऽशो राज्ञः शेषमिति ।
सर्वञ्चेदं हिरण्यविषयम् । अन्यत्र विशेषमाह । याज्ञवल्क्यः,
पणानेकशफे दद्याच्चतुरः पञ्च मानुषे । महिषोष्ट्रगवादी द्वौ पादं पादमजाविके ॥ एकशफोऽश्वादिः पादश्चतुःपणपादः पण इति यावदितिरत्नाकरः पणस्योपस्थितत्वात्तस्यैव पाद इति प्रतिभाति ।
इह मनूक्तषड्भागादिग्रहणस्य द्रव्यविशेषेऽपवादमाहेति कृत्वा मिताक्षराकृता वचनमिदमवतारितम्, व्याख्यातञ्च-एकशफादौ प्रनष्टाधिगते तत्स्वामी राज्ञः पणचतुष्टयाधिकं दद्यादिति। कल्पतरावपि राज्ञे रक्षणनिमित्तं चतुरः पणान् स्वामौ दद्यादिति व्याख्यातम् ।
१ घ पुस्तके राज्ञे।

Page #310

प्रनाधिगताधिकारः।
२७५
वस्तुतस्तु रक्षणमूल्यमश्वमानुषादिषु हिरण्यादिसाधारणं षड्भागादि पृथगेव। एतत्तु पणचतुष्टयादि प्रात्यहिक पोषणमूल्यं पृथगेव। अन्यथा मूल्यवैषम्यानुपपत्ते रक्षणक्लेशविपर्यासात् हिरण्यादेरतिप्रभूतस्यापि गर्तनिधानादिना रक्षायाः सुकरत्वात्। अश्वादेरल्पस्यापि तस्य दष्करत्वात् सद्यः स्वाम्युपस्थितिविषयं वा व्याख्यानद्दयमिति प्रतिभाति ।
हलायुधनिवन्धे आपस्तम्बः,प्रमादादरण्ये पशूनुत्सृष्टान् ग्राममानौय स्वामिभ्यो विसृजेत् पुनः प्रमादे सकृदवरुध्य तदूई नोत्सृजेत् ।
तरशुल्कप्रकरणे वसिष्ठः,
अकरः श्रोत्रियो राजा पुमाननाथः प्रवजितो बालवृवातरुणप्रजाताः प्रागमिकः कुमार्यो मृतपत्यः ।
अनाथः स्वजनरहितो रोगातॊ वा अतरुणप्रजाता अचिरप्रसूता प्रागमिको लेखहारकादिः, मृतपत्यो विधवाः।
न भिन्नकार्षापणमस्ति शुल्कमित्यादिवसिष्ठपठितो मानवः श्लोकः प्रकाशतस्करप्रकरणे लिखितः। विष्णुः,
तरिकः स्थलशुल्कं गृह्णन् दशपणान् दाप्यः। ब्रह्मचारि-वानप्रस्थ-भिक्षु-गुर्बिणी तीर्थानुसारिणां नाविकः शुल्कमाददानश्च । तच्च तेषां जह्यात् ।
१ क्वचित् दद्यात् ।

Page #311

२७६
दण्ड़विवेकः ।
तरिकः नद्यादिसन्तारण शुल्कनियुक्तः, आददानश्चेति दाप्य इत्यनुषङ्गः । तच्च तरशुल्कं तेषां ब्रह्मचार्य्यादीनाम् ।
एतच्च वसिष्ठोक्तानामपि श्रोत्रियादौनां तुल्ययोगक्षेमत्वात् । तेनामौषां शुल्कं गृह्णन् तरिको दशपणान् दण्ड्यः । गृहौतञ्च तेभ्यो दाप्यः इत्यर्थः ।
स्थल शुक्लमिति पद्भ्यां सन्तौर्य्यमाणं जलं स्थलप्रायमेव तच नौकोत्तारणमूलकं शुल्कं स्थलशुल्कमेव पर्य्यवस्यति तेन पद्भ्यां सन्तरतस्तरशुल्कग्रहणे दशपणात्मको दण्ड इत्यर्थः । आह च हलायुधः, —
नाविकः सन्तारणव्यतिरेकेणेत्यमेव तरशुल्कं गृह्णन् दशपणान् दाप्य इति ।
कल्पतरौ त स्थानिक इति पठित्वा स्थानिकः स्थानाधि
कृत इति व्याख्यातम् ।
वस्तुतस्तु द्विविधं शुल्कं स्थानिक तारिकञ्च । तत्राद्यं यथा— विष्णुः, -
स्वदेशपण्याच्छुल्कांशं दशममादद्यादित्यादि ।
द्वितीयं यथा, -
――
पणं यानेतरं दद्यात् पौरुषेऽईपणं तरम् । इत्यादि । तच पुरुषवाह्यद्रव्ये दशमांशं शुल्कं गृह्णतोऽयं दण्डः । भारानुसारेण शुल्कस्यान्नृणत्वात् मूल्यानुसारेण लाभापेक्षया वणिक्शुल्कस्य गुरुत्वात् एवमेव मिताक्षरास्वरसः । वसिष्ठः, —
वाहुभ्यामुत्तरन् पणशतं दण्ड्यः । राजकर विलोपविषयमेतदिति प्रतिभाति ॥

Page #312

प्रनष्टाधिगताधिकारः ।
अथ शस्यघातत्तथा इति यदुद्दिष्टम् । तत्र मार्कण्डेयपुराणे, -
-
सोत्सेधवप्रप्राकारं सर्व्वतः खातकानृतम् । योजनाŚाईविष्कम्भमष्टभागायतं पुरम् । तदर्डेन तथा खेटं तत्पादोनञ्च कर्व्वटम् ॥ तथा शूद्रजनप्राया सुसम्मृषीवला । क्षेत्रोपभोगभूमध्ये वसतिग्रामसंज्ञिता ॥ तत्पादोनमिति तत्पदेन खेटानुकर्षः सन्निकर्षात् उत्तरोत्तरमपकर्षदर्शनाच्च । दानसागरे तु ग्रामशतद्दयप्रधानभूतो ग्रामः कर्व्वटः क्रोशैकविस्तारो ग्रामः खेट इत्युक्तम् ।
ग्रामादिषु परिहर्त्तव्यां तत्परिसरभूमिमाह ।
२७७
याज्ञवल्क्यः,
ग्रामे तु या गोप्रचारभूमौ राजवशेन वा । धनुःशतं परौणाहो ग्रामक्षेत्रान्तरं भवेत् ॥ द्वे शते कस्य स्यान्नगरस्य चतुःशतम् । प्रथमं ग्रामपदं ग्रामनगरादिवासिलोकपरं धनुश्चतुर्हस्तो दण्डः। ग्रामवासिजनापेक्षया वा भूम्यल्पत्वमहत्त्वानुसारेण वा राजाज्ञया वा गोप्रचारो गोप्रचारणार्थो भूभागः कर्त्तव्यः । तस्य च परौणाहो ग्रामादौनां क्षेत्रस्य चान्तररूपः क्रमेणैकद्विचतुःशतधनुःपरिमाणः कार्य्य इत्यर्थः ।
अच खेटस्य धनुःशतचयरूपमन्तरालम्बनलभ्यं ग्रामादिपरिमाणतारतम्येनान्तरालतारतम्यदर्शनात् ।
१. व पुस्तके कर्पटं कचित् खर्व्वटं ।

Page #313

दण्डविवेकः।
मनुःधनुःशतं परौणाहो' ग्रामस्य स्यात् समन्ततः ।
शस्यापातास्त्रयो वापि त्रिगुणो नगरस्य च ॥ शस्या युगकोलकः स मध्यमपुरुषवाहुक्षिप्तो यावतों भुवमुल्लङ्य पतति तचिगुणो वा ग्रामक्षेत्रान्तरालपरोणाहः। एतच्च ग्राम्याणां धनुःपरिमाणानभिज्ञत्वेनानध्यवसायात् शस्यासौलभ्याञ्चोक्तम् । सेयं पूर्वपूर्वसर्वनिवन्धदृष्टपठितव्याख्यानानुसारिणी व्याख्या विवादचिन्तामणौ।
मित्रैस्तु सम्पाता इति पठित्वा सम्पाताः काण्डपाता इति व्याख्यातम्। सर्वच्चैतत् परिगणनमौत्सर्गिकम् । यावद्गवाद्याकीर्ण यद्ग्रामादि तावदनुसारेण तत्र गोप्रचार इति तत्त्वम्।
अथ विष्णुः,पथि ग्रामविवौतान्ते न दोषोऽनाते च। न चाल्पकालम्।
ग्रामान्ते रक्षितगोप्रचाराभ्यन्तरे विवीतो गवादिनियोगार्थ रक्षितयवसो भूभागः, अनारते पशुनिवारणसमनुत्तिशून्ये रथ्यादिक्षेत्रे। तेन वादिसन्निहित-क्षेत्रस्थे शस्ये पशुभिरल्यकालं खादिते पालदोषो नास्तीत्यर्थः । बहुकालभक्षणे त्वत्रापि दोष एव । अत एवोक्तं कृत्यसागरे।
आशयापराधस्तत्र कल्प्यत इति । स्मृतिसारे चोक्तं-आशयापराधस्तत्रभवतीति।
१ क्वचिन्मूले पाठः-धनुःशतपरौहारः। २ क पुस्तके यवाद्याकोणें ।

Page #314

www.ddysge
प्रनष्टाधिगताधिकारः ।
अत एवाह याज्ञवल्क्यः,
पथि ग्रामविवीतान्ते क्षेत्रे दोषो न विद्यते । अकामतः कामचारे चौरवद् दण्डमर्हति ॥ उशनाः,
गोभिर्विनाशितं धान्यं यो नरः प्रतिलिप्सते' । पितरस्तस्य नाश्नन्ति नानन्ति च दिवौकसः ॥
धान्यमित्युपलक्षणम्। ग्राह्यमप्येतन्नरकहेतुत्वान्न ग्राह्यमित्यर्थः । एतदपि वचनं ग्रामसमौपस्थितानावृतधान्यादिविषयमिति पराशरभाष्यम् ।
उल्लङ्घितशास्त्रं प्रत्याह नारदः, -
गोभिस्तु भक्षितं धान्यं यो नरः प्रतियाचते । सामन्तानुमतं देयं धान्यं यच तु भक्षितम् ॥ शस्यमित्युक्तेर्धान्यमित्ययमस्य प्रत्यनुवादः ।
२७६
तथा, -
गवतं स्वामिना देयं धान्यं वै कर्षकाय च । एवं हि विनयः प्रोक्तो गवा शस्यावमर्द्दने ॥ गवत्तं गवा भक्षितम् । अत्र रत्नाकरादौ गवचमिति पाठो यवस इति तद्याख्यानश्च कामधेन्वादि लिखितपाठादर्शनमूलकत्वादनादेयम् । एवमिति भक्षणवदवमर्द्दनेऽपि तस्य दानमित्यर्थः ।
विष्णुः –
सर्व्वच स्वामिने विनष्टशस्यमूल्यश्च ।
१ क्वचित् पाठः प्रतियाचते । र वापितमिति क्वचित् पाठः । १३ गोवद्धमिति मूले पाठः ।

Page #315

२८०
दण्ड़विवेकः ।
सर्व्वत्र सपाले विपाले च मूल्यमिति दाप्य इति शेषः ।
चकाराद्राजदण्डसमुच्चयः ।
मनुः, -
सपालः शतदण्डार्हो विपालान् वारयेत् पश्नन् । विपालान् पालकशून्यान् ।
कात्यायनः, -
क्षेत्रारामविवीतेषु गृहेषु पशुपातिषु । ग्रहणं तत्प्रविष्टानां ताडनञ्च बृहस्पतिः ॥ पशुपातिषु विकौर्णयवसेषु स्थानेषु, ग्रहणं वन्धनम् । कामधेनौ चकारस्थाने वाकारः पठितः ।
कात्यायनः, -
अधमोत्तममध्यानां पशूनाञ्चैव ताडने ।
स्वामी तु विवदेद यच तच दण्डं प्रकल्पयेत् ॥ इति शस्यघातकदण्डमातृका ।
तदेवं गोप्रचारादेरन्यच पशुभिर्भक्षणेनावमर्द्दनेन वा शस्ये नाशिते पशूनां पशुपालस्य च ताडनम् । पशुस्वामिनः शस्यस्वामिने तत्तन्मूल्ययो रेकतरदानं राजे च दण्डदानमपवादविनयादन्यच स्थितम् ।
तचापवादः क्वचिद्राजदैवदोषात् क्वचित् पशुविशेषादिति द्विविधस्तयोराद्यमाह ।
नारदः, -
राजग्रहगृहीतो वा वज्राशनिहतोऽपि वा । अथ सर्पेण वा दष्टो वृक्षाद्वा पतितो भवेत् I

Page #316

प्रनहाधिगताधिकारः।
२८१
व्याघ्रादिभिहतो वापि व्याधिभिर्वाऽप्यपद्तः ।
न तत्र दोषः पालस्य न च दोषोऽस्ति गोमिनाम् ॥ गोमौ गोस्वामी। द्वितीयमाह स एव,
गौः प्रसूता दशाहन्तु महोक्षा वाजिकुञ्जराः। विनिवार्य्याः प्रयत्नेन स्वामी तेषां न दण्डभाक् ॥ महोक्षा बोजसेक्ता वृषभः। वाजिकुञ्जराः प्रजापालनोपयुक्ताः। अदम्या हस्तिनोऽश्वाश्च प्रजापाला हि ते स्मृताः ।
इत्युशनोदर्शनात् । मनुः,अनिर्दशाहां गां सूतां वृषान् देवपशूस्तथा। सपालान् वा विपालान् वा अदम्यान् मनुरब्रवीत् ॥
देवपशवो देवमुद्दिश्योत्सृष्टाः पशवः, उत्सृष्टहषाणामपि गवां गर्भार्थं गोपैर्धारणात्सपालत्वमिति कुल्लकभट्टः । शङ्खः,
देवपशवम्छागतृषाः शस्यापराधे न दण्डमाप्नुयुः । वृषशब्देन बौजसेककृत्पित्रर्थोत्सृष्टवषयोग्रहणमिति रत्नाकरः। एवञ्च छागोऽपि तादृश एव समभिव्याहारात् । उशनाः,
अदम्याः काणकुण्ठश्च दृषश्च कृतलक्षणः । अदण्ड्यागन्तुका या गौः सूतिका चाभिचारिणौ ॥
१ क सूतौं।
२ अदगड्या निति क्वचित् पाठः ।

Page #317

२२
दण्डविवेकः।
कुण्ठः खनः, काणकुण्ठशब्दाभ्यामत्यन्तासमर्थ उच्यत इति रत्नाकरः। वृषश्च कृतलक्षणस्त्रिशूलाद्यङ्कितः । अभिचारिणी अत्यन्तमारणशीला इति हलायुधादयः । अत्यन्तधावनशौलेति मिश्राः। पारिजाते तु अभिसारिणोति पठित्वा अभिसारिणौ दृषस्यन्तौति व्याख्यातम् । आगन्तुका स्वस्थानपरिभ्रष्टा इति रत्नाकरः। अत्र विशेषमाह नारदः,नष्टा या पालदोषेण गौश्च क्षेत्र विनाशयेत्। न तब स्वामिनो दोषः पालस्तद्दण्डमर्हति ॥ आगन्तुका ग्रामान्तरादागतेति ग्रहेश्वरमिश्राः। एवमेव स्मृतिसारकारः। अत्रैव च शब्दस्वरसोऽपरिशौलितपरयूथप्रविष्टायाः स्वयूथोत्सेकभयात् वा दुर्निवारत्वेन दण्डाभावोऽप्यचैव घटते। एवमेव यथभ्रंशे पालदोषस्यावश्यकत्वात्। इति विविक्तो दण्डमाकाशेषः।।
अथापवादकाभावाद् यत्र दण्डस्तत्र किं सर्वत्राविशेषेणैव, नेति बमः
गुरोः क्षुद्रात् पशो राचावह्नि कामादकामतः ।
महानल्पः शस्यनाशो दण्डभेदाय भिद्यते ॥ तथा हि हस्यादिनाल्पकालकृतोऽपि शस्योपघातोऽधिको भवति अजादिना बहुकालकृतोऽप्यल्पः । राचावुत्सर्गतो निवारकाभावात् पालस्य स्वामिनो वाऽभौष्टत्वे यावत्सौहित्यमिच्छया पशवश्चरन्ति न तु दिवा तयो
१ क क्षेत्रात् ।

Page #318

प्रनछाधिगताधिकारः।
२८३
रनिच्छायां वा तथा क्वचिदेते मूलं शस्यमुपघ्नन्ति कचित्तस्य शाखापत्रादिमात्रमित्येवम् ।।
हेतुतः स्वरूपतश्च शस्यनाशो गौरवागौरवाभ्यां भिद्यते दण्डे च गुरुलघुभावं प्रयोजयति ततश्च विषयभेदमादाय वक्ष्यमाणवाक्येषु विरुवदण्डविधिव्यवस्था विवद्भिरूहयित्वा सुकरा भवति ।
तत्र गोतमः,पञ्चमाषान् गवि षडुष्ट्रे अश्वमहिष्योर्दश अजाविके दौ दौ।
माषोऽत्र प्रकरणे राजतो मन्तव्यः। लिखितपरिभाषाप्रामाण्यात् ।
मिताक्षरायान्तु माषोऽत्र ताम्रिकपणस्य विंशतितमो भाग इत्युक्तम् । युक्तञ्चैतत् ।
तदापयेत् पणपादं गां दौ पादौ महिषौं तथा । इति कात्यायनादिसम्बादात् । एवं ह्यपराधानुरूपो दण्डो भवति।
शङ्खलिखितौ,सर्वेषामेव वत्सो माघ महिषौ दश खरोष्ट्रौ षोडशाजाविकं चतुरः सर्वेषां पशूनाम् । वत्सः प्रथमवयाः शिशुरिति यावत् । विष्णुः,
महिषौ चेत् शस्यनाशं कुर्यात् तत्यालस्त्वष्टौ माषान् दण्ड्यः। अपालायाः स्वामी । अश्वस्तष्ट्रो गईभो वा गौश्चेत्तदईन्तदर्द्धमजाविकच्चेद। भक्षयित्वोपविष्टेषु द्विगुणम् ।
-

Page #319

२०४
दण्डविवेकः ।
अश्वो वणिगाद्यश्वः प्रजापालत्वाभावात्तस्येति कृत्यसारस्मृतिसारौ। अश्व इत्यादौ शस्यनाशं कुर्यादित्यनुषङ्गः । __ अत्र खरोष्ट्रं महिषौसममिति याज्ञवस्त्क्यदर्शनात्तत्र तत्र समभिव्याहाराच्च खरोष्ट्रगईभमहिष्यो महान्तः, गौर्मध्यमा, अजाविके क्षुद्राविति विभागः प्रतीयते । अथ शङ्खलिखितौ।
रात्रौ चरन्ती गौः पञ्चमाषान् विरात्रौन् । नारदः,
सन्नानां द्विगुणो दण्डो वसतान्तु चतुर्गुणः । सन्नानां शस्यभक्षणश्रान्तानाम्, वसतां तचैव चरित्वा नौतरात्रिकाणाम् । याज्ञवल्क्यः, -
वसतां द्विगुणः प्रोक्तः सवत्सानाञ्चतुर्गुणः ।. सवत्सानां वसतामित्यन्वयः । मनुः,पथि क्षेत्र परिहते ग्रामान्तीयेऽथवा पुनः ।
सपालः शतदण्डा) विपालान् वारयेत् पशून्॥ वर्मग्रामयोरपि समीपस्थं परिवृतं यत् क्षेत्र तत्र पालशून्यः पशुः क्षेत्रिणैव वारणीयः। सपालः पशुपालेन, यदि तेनासौ न वार्यते तदाभिसन्धिदोषादस्य पणशतं दण्डः ॥ नारदः,प्रत्यक्षचारकाणान्तु चौरदण्डः स्मृतो बुधैः ।
१ क त्रिरात्रीन् ।

Page #320

प्रनहाधिगताधिकारः।
२८५
प्रत्यक्षचारकाः क्षेत्रिणां समक्षमेव बलेन चारकाः। तथा,__ स्वामी समं दमं दाप्यः पालस्ताडनमर्हति ।
समं भक्षितशस्यानुरूपं फलं क्षेत्रिणे, दमं दण्डं राजे स्वामिपालसमक्षविषयमेतत् ॥ अथ नारदः,समूलशस्यनाशे तु स्वामी दममवाप्नुयात् । वधेन पालो युज्येत दण्डं स्वामिनि पातयेत् ॥ यस्मिन्नाशे पुनः प्ररोहो न भवति स समूलशस्यनाशः । एतयोर्दोषे नाशानुरूपं फलं क्षेत्रस्वामिने दण्डञ्च राजे गोस्वामी दद्यात्। पालस्य तु अपराधानुरूपं ताडनमित्यर्थः । हलायुधे तु,
यस्मिन् क्षेत्रे चारिते कृशवृत्तेाह्मणादेरत्यन्तपीडा भवति, तब गोपो वध्य इति। मुख्यार्थपरतया वधेनेति व्याख्यातम् ।
अत्र गवादिभक्षितावशिष्टं पलालादि गोस्वामिनैव ग्रहौतव्यम् मध्यस्थकल्पितमूल्यदानेन क्रौतप्रायत्वात् । अत एव नारदः,पलालं गोमिने देयं धान्यं वै कर्षकस्य तु ।
इति मिताक्षराकारः । सर्वश्चायं दण्डः प्रत्येकमेकैकं पशुं प्रति द्रष्टव्य इति रत्नाकरः।
१ क दद्यात् ।

Page #321

२६
दण्ड़विवेकः ।
स च पालाधिष्ठानकाले पालस्य । नो चेत् स्वामिन एव ।
अपालायास्तत्स्वामौ सपालायाः पालः ।
इति विष्णुदर्शनात् ।
इति कृत्यसागर-स्मृतिसारौ ।
क्षेत्रि शस्यदानं नाशानुसारेणैव, पालस्य च ताडनमपराधानुसारेणैव नतु पशुपरिगणनयेति विशेषः । निधिः पूर्व्वनिखातं चिरविनष्टं धनम् ।
स द्विविधो ज्ञायमानस्वामिकोऽज्ञायमानस्वामिकश्च । तयोरन्त्यः परनिधिरित्याख्यायते ।
अथ प्रथमे मनुः,—
ममायमिति यो ब्रूयान्निधिं सत्येन हेतुतः । तस्याददौत षड्भागं राजा द्वादशमेव वा ॥ वर्ण-कालाद्यपेक्षया भागविकल्प इति विज्ञानेश्वरः । बहुगुणवत्त्वागुणवत्त्वापेक्षयेति कुल्लूकभट्टः । एवमेव रत्ना - करः। एतच्च ब्राह्मणादन्यत्र द्रष्टव्यम् ।
यदाह विष्णुः, -
स्वनिहिताद्राज्ञे ब्राह्मणव द्वादशमंशं दद्युः, परनिहितं स्वनिहितमिति वदन्तस्तत्समं दण्डमावहेयुः । परनिहितमिति तन्निहितमेवातन्निहितं वदन्त इत्यर्थः ।
तत्समं निहितसमं सन्निहितत्वात् दादशांशस्यापि अंशि- निरूप्यत्वेन तस्यैव प्रथमं बुद्धिविषयत्वात्' । अन्यथा वदन्तश्चेति ब्रूयात् न तु तत्सममिति ।
१
पुस्तके बुद्धिस्थत्वात् ।

Page #322

प्रनहाधिगताधिकारः ।
मनुः,अतन्तु वदन् दण्ड्यः स्ववित्तस्यांशमष्टमम् । तस्यैव वा निधानस्य संख्ययाऽल्पीयसौं कलाम् ॥ अन्तं परकीये स्वकीयत्वं स्ववित्तस्य सर्वस्वस्य तस्य निश्चये अष्टम भागं मिथ्यावादौ दण्ड्यः । अनिश्चये त्वल्यौयसौं कलां निधेरेकदेशम् । स च यावता नावसौदति तावान् ।
अयमल्यानल्पदण्डविकल्पः सगुणनिर्गुणत्वापेक्ष इति कुल्लकभट्टः। अथ द्वितीये निधिभेदे वशिष्ठः,
अप्रज्ञायमानं वित्तं योऽधिगच्छेद्राजा तबरेदधिगन्त्रे षष्ठमंशं प्रदाय ।
अप्रज्ञायमानमज्ञातस्वामिकमस्वामिकञ्च । इदमविद्वब्राह्मणविषयं पारिशेष्यात्। अब्राह्मणलब्धे ब्राह्मणभागनियमात् । विद्राह्मणलब्धे राजभागाभावात् । विहानशेषमादद्यादित्यभिधायइतरेण निधौ लब्धे राजा षष्ठांशमाहरेत् ।
इति याज्ञवल्क्यवचनसंवादात् । इतरेण अविषेति विज्ञानेश्वर-चण्डेश्वरव्याख्यानात् क्षत्रियादि घक्तभागविरोधात्।
निध्यधिगमो न राजधनं ब्राह्मणस्याभिरूपस्य, अब्राह्मण आख्याता चेत् षष्ठमंशं लभत इत्येके ।
१ क अभियुक्तभाग।

Page #323

२८८
दण्डविवेकः।
इति गौतमवचने अब्राह्मणेति नत्रो निन्दार्थत्वात्। पर्यदासपरत्वेऽप्यभिरूपब्राह्मणान्यत्वेनाविद्राह्मणस्यैव तत् ।
न च विष्णुवाक्ये षष्ठांशस्य राज्ञा दानं याज्ञवल्क्यवाक्ये तस्य ग्रहणमिति विरोध इति चेन्न अभियुक्तव्याख्यानेन तन्निरासात् ।
तथाहि मिताक्षराकारः,इतरेण राजविद्राह्मणव्यतिरिक्तेन अविद्राह्मणक्षत्रियादिना निधौ लब्धे राजा षष्ठांशमधिगन्त्रे दत्वा शेषं निधिं स्वयमाहरेदित्याह। गोतमसंवादोऽप्यत्र द्रष्टव्यः।
अथ मिताक्षराकारः,हरेदिति प्रनष्टाधिगतवद्ययीकरणाभ्यनुज्ञानपरम् । यदि तु स्वामौ आगत्य स्वरूपसंख्यादिभिर्निधिं सम्भावयति तदा राजा तस्मै निधिं दत्वा षष्ठं द्वादशं वा अंशं स्वयमादद्यादित्याह।
राज्ञा स्वयं निध्यधिगमे त्वाह राजधर्मे विष्ण:निधिं लञ्चा ब्राह्मणेभ्यस्तदई दत्वा द्वितीयमई कोषे प्रवेशयेत् ।
परेण निधिलाभे स एवाह,निधिं लञ्चा ब्राह्मणः स्वयमेवादद्यात्। क्षत्रियश्चतुर्थमंशं राज्ञे दद्यात् चतुर्थमंशं ब्राह्मणेभ्यः, अर्द्ध स्वयमेवादद्यात् वैश्यश्चतुर्थांशं राज्ञे दद्यात् ब्राह्मणेभ्योऽई स्वयमंशद्वयमादद्यात्। शूद्रश्चावाप्तं हादशधा विभज्य पञ्चांशं राज्ञे पञ्चांशं ब्राह्मणेभ्योऽशवयं स्वयमादद्यात् ।

Page #324

प्रनाधिगताधिकारः।
२९
ब्राह्मणोऽत्र षट्कर्मनिरतः। ब्राह्मणश्चेदधिगच्छेत् षट्कर्मसु वर्त्तमानो न राजा हरेत् ।
__इति वशिष्ठवचनात्। एवञ्च,विद्वांस्तु ब्राह्मणो दृष्ट्वा पूर्वोपनिहितं निधिम् ।
अशेषतोऽप्याददौत सर्वस्याधिपतिहि सः ॥ इति मनुवचने विद्वत्त्वमपि षट्कर्मनिरतब्राह्मणपरमेव । विदष एव षट्कर्मकरणस्यौत्सर्गिकत्वेन तचैव तत्पदप्रयोगात् द्वयोरेकमूलकत्वकल्यने लाघवात्।।
अस्तु वा वाक्ययोरेकवाक्यतया षट्कर्माभिरतविदब्राह्मणपरत्वं एवमप्येकमूलकत्वोपपत्तेः । अतएव विद्वानशेषमादद्यादिति याज्ञवल्क्यवाक्ये विद्वान् श्रुताध्ययनसम्पन्नः सदाचारः सर्वमेव गृह्णीयादिति मिताक्षरायां व्याख्यातम् ।
इदन्तु याज्ञवल्क्यवाक्यं ममायमिति यो ब्रूयादित्याधुक्त-राजदेयांशनिरासार्थं पिचादिनिहितविषयमिति मेधातिथि-गोविन्दराजौ। कुल्लूकभट्टस्तु,परेण निहितं लञ्चा राजन्युपहरेन्निधिम् ।
राजगामौ निधिः सर्वः सर्वेषां ब्राह्मणाहते ॥ इति नारदवचनात्,
राजा लञ्चा निधिं दद्याहिजेभ्योऽई दिजः पुनः । विद्वानशेषमादद्यात् स सर्वस्य प्रभुर्यतः ॥ इति याज्ञवल्क्यवचनाच्च परनिहितविषयमपौत्याह ।
37

Page #325

दण्डविवेकः।
तब यद्यपि नारदवाक्ये सर्वेषामिति षश्चन्तादपस्थितेषु स्वामिषु ब्राह्मणाहते इत्यनेन ब्राह्मणस्वामिकस्य निधेः राजगामित्वं प्रतिषिध्यते, न तु ब्राह्मणाधिगतस्य याज्ञवल्क्यवाक्ये च ब्राह्मणस्य सर्वप्रभुत्वश्रुतिरर्थवादमात्र सर्वस्वं ब्राह्मणस्येदमित्यादिवत् ।
अन्यथा बहुविरोधोऽतिप्रसङ्गश्च स्यादतो न तदभिधानवैफल्यापत्तेरपि परनिधिपरत्वं कल्प्यते।
तथापि राजा लश्चेत्यत्र निधिपदस्य परनिधिपरत्वधौव्यादादद्यादित्यचापि तस्यैवान्वयत उपस्थितत्वात् ।
स च ब्राह्मणस्वामिकोऽपि यदि तत्त्वेन न निश्चौयते तदा तं राजा हरेदेव । अन्यथा अनध्यवसायेनापरिग्रहे निधिग्राहकानेकवचनवैफल्यात् ।
अथ यदि निधिपात्रलिखनादा दैवज्ञप्रश्नादेवा तत्तथावध्रियते तदा राजापि न हरेत् । ब्राह्मणाहते इति नारदवचनात्। तस्मादेनं प्राप्य ब्राह्मणेभ्यो दद्यात् ब्रह्मस्वं ब्राह्मणो नयेदिति सम्भयसमुत्थानप्रकरणीयबृहस्पतिवचनसंवादात् ततः सजातिरित्यनपत्यधनप्रकरणौयनारदवचनस्वरसाच्च ।
नन्वेवं परस्वादानं ब्राह्मणस्य स्यादिति चेत् न अस्मादेव वचनात् परकीयेऽपि निधौ तस्य स्वत्त्वावगमात्। स्वामी रिक्थक्रयविभागपरिग्रहाधिगमेविति।
गोतमस्मरणाच्च । अधिगमो निध्यादेः प्राप्तिरिति निबन्धेषु व्याख्यानात्। नन्वेवमधिगमाविशेषेऽपि विष्णुवाक्ये भागभेदप्रतिपादनं द्रष्टव्यमिति चेत् न वाचनिकत्वादेव सुघटत्वात् ।

Page #326

प्रनहाधिगताधिकारः।
अथ तथापि परनिहिते स्वामिस्वत्वनित्तिः कुत इति चेत् अज्ञायमानस्वामिको निधिईिविधः। नष्टस्वामिको लुप्तस्वामिकश्चेति।
तयोराये स्वाम्यभावादेव निविष्टकत्वम् अतस्तृणादिवदेव तत्र परिग्रहात्' स्वाम्यम् । द्वितीये तु प्रच्छन्नस्य स्वामिनोऽननुसन्धानाद्यनुमितादुपेक्षणादेव स्वत्वनिवृत्तिः। अस्तु वा प्रनष्टाधिगतस्थलवदन्यस्वामिकस्यैव विनियोगः, अस्मादेव वचनात् । न चैवं वाक्यभेदायुगपत्तियविरोधः स्यादितिवाच्यम्।
उक्तादावपि विनियोगमावस्यैव विधानात्। एवञ्च उपस्थिते स्वामिनि प्रनष्टस्यैव निधेः परावर्त्तनम्। अत एव मिताक्षराव्याख्यानं तदुक्तभागभेदविकल्पपरिकल्पनञ्च घटते।
ननु स्तेयप्रतिषेधशास्त्रेण विरुवमिदं विनियोगवचनमिति चेन्न अर्थशास्त्रत्वात् गोभक्षितशस्यग्रहणस्योशनसा निषेधेऽपि गोतमेन विधानवत्, खदारनियमे शङ्खलिखिताभ्यामुक्तऽपि नारदेन परानवरुवस्वदासौगमनाभ्यनुज्ञानवत् । ब्राह्मणस्याहिंस्यत्वे मनुनोतऽपि कात्यायनेन आततायिनो हिंसाभ्यनुज्ञानवत्, मातुलकन्याया मावसपिण्डत्वेन शातातपादिभिरुवहनप्रतिषेधेऽपि वृहस्पतिना दाक्षिणात्यानां तत्प्रतिपादनवच्च ।
तस्मादशनः-शङ्ख-लिखित-मनु-शातातपादिवचनानां धर्मशास्त्रत्वेन बलवत्त्वेऽपि यथा गोतम-नारद-कात्यायन
१ ७ पुस्तके परिग्रहेण। २७ पुस्तके-देवेतरखत्वनिवृत्तिः ।

Page #327

२६२
दाइविवेकः ।
वृहस्पतिवचनानामर्थशास्त्रत्वेन दण्डाभावपरतया चरितार्थत्वादविरोधस्तथा परस्वादानवर्जनं यद्यपि धर्मशास्त्रत्वेन व्रतोपमञ्च बलवत्त्वात्, तथापि यस्तमपहस्तयित्वा निधिं गृह्णाति, तस्य राज्ञोऽविगर्हणमितरस्यादण्डनमिति निधिग्राहकवचनार्थः। एष चार्थः,
अजडश्चेदपोगण्डो विषये चास्य भुज्यते । भागं तद्यवहारेण भोक्ता तद्धनमर्हति ॥ इति वदता मनुनैव स्पष्टमुक्तः, व्यवहारेणेति वचनात् धर्मतः पूर्वस्वामिन एवेत्यभियुक्त विवरणात् ।
एवञ्च ब्राह्मणेतरस्वामिकत्वेनैव निश्चितो निधिरादेयस्तदितरस्तु राज्ञा ब्राह्मणेभ्यो देय इति स्थितम्। इह ब्राह्मणादेः कृत्स्नैकदेशग्रहणं राजनिवेदनपूर्वकमेव । यदाह नारदःपरेण निहितं लब्धा राजन्यपहरेन्निधिम् ।
तेन दत्तन्तु भुञ्जौत स्तेनः स्यादनिवेदने ॥ स्तेनः स्यादिति स्तेयोक्तदण्डप्राप्त्यर्थम् । याज्ञवल्क्यः,
अनिवेदितविज्ञातो दाप्यस्तं दण्डमेव च । तं निधिम् । दण्डं शक्त्यपेक्षमिति मिताक्षराकारः। सर्वस्वमिति तत्त्वम् । तथा च विष्णुः,अनिवेदितविज्ञातस्य सर्वस्वमाहरेत् ।
इति प्रकीर्णके उद्दिष्टवर्गः॥

Page #328

अथ साहसमाह ।
नारदः,
मनुष्यमारणं स्तेयं परदाराभिमर्षणम् । पारुष्यमुभयच्चैव साहसं पश्वधा स्मृतम् ॥
अत्र प्रकाशकृतत्वलक्षणमाक्षिप्तं सामान्यलक्षणम् । पञ्चधेति विभागः प्राणिहिंसा स्तेयं परदारपरिग्रहो वाक्पारुष्यं दण्डपारुष्यमित्युद्देशः । इह च साहसे रक्षितुर्ज्ञानवारणं नास्ति, स्तेये तु तदस्तौति तस्यासा हसत्वादुक्तविभागानुपपत्तिः स्तेयलक्षणे साहसलक्षणे चाव्याप्तिः । रक्षिसमक्षकृतस्यापि परद्रव्यग्रहणस्यापवे स्तेयत्वादतसमक्ष तस्यापि परदारपरिग्रहादेः साहसत्वात् । अतस्तदुभयमनूद्याप्युपेक्ष्य—
सहसा क्रियते कर्म्म यत्किञ्चिद्दलदर्पितैः । तत्साहसमिति प्रोक्तं सहो बलमिहोच्यते ॥
-
इति नारदेनैवोक्तम् ।
एवञ्च समाख्यानुगतं बलकृतत्वमाचमेतन्मते साहसलक्षणम् ।
तदेतत् स्पष्टमाह,
आधिः साहसमाक्रम्य स्तेयमाधि लेन तु । श्रधिः पौडनं तदलेन यच क्रियते तत्साहसम् । यत्र तु रक्षितुरपवार्य्य छलेन क्रियते तत् स्तेयमित्यर्थः । एतेन स्तेयस्य द्विरूपत्वमुक्तम् । अत एव स्तेयादौनामविशेषश्रुतावपि बलावष्टम्भेन क्रियमाणानामेषां साहस

Page #329

२६४
दण्डविवेकः।
त्वम् । अतस्तचैव दण्डाधिक्यं न तु रहसि क्रियमाणानामिति। तत्र प्रतिपादोक्त एव दण्ड इति मिताक्षराकारः। एतदेवाभिसन्धाय याज्ञवल्क्येन। सर्वः साक्षी संग्रहणे चौर्य-पारुष्य-साहसे।
इति पृथगुपादानं कृतम् । एवञ्च परिगणितेभ्योऽन्यस्यापि साहसत्वात्तत्र तदत्तो दण्डो घटते। यथा बृहस्पतिः,
होनमध्योत्तमत्वेन विविधन्तत्प्रकीर्तितम् । द्रव्यापेक्षो दमस्तत्र प्रथमो मध्य उत्तमः ॥ उदाहृतमिदं प्रकीर्णापहारप्रकरणे, नारदः,
तस्य दण्डः क्रियापेक्षः प्रथमस्य शतावरः । मध्यमस्य तु शास्त्रज्ञैदृष्टः पञ्चशतावरः॥ उत्तमे साहसे दण्डः सहस्रावर इष्यते । वधः सवस्वहरणं पुरान्निर्वासनाङ्कने ॥
तदङ्गछेद इत्युक्तो दण्ड उत्तमसाहसे । तदङ्गं साहसकरणभूतम् । उत्तमसाहसे वधादयोऽपराधतारतम्यात्समस्ता व्यस्ता वा योज्या इति मिताक्षरा। परद्रव्यस्य हिंसापहारादौ मूल्यसमं दममभिधायबृहस्पतिः,
द्विगुणः कल्पनीयः स्यात् पुरुषापेक्षया नृपैः । याज्ञवल्क्यः,
तन्मल्याद्दिगुणो दण्डो निहवे तु चतुर्गणः ।

Page #330

साहसमाह ।
२६५
अस्मादेव विशेषदण्डविधानात् प्रथमसाहसादिसामान्यदण्डविधानमपहार व्यतिरिक्तविषयमिति गम्यत इति मिताक्षराकारः ।
वृहस्पतिः -
हर्त्ता च घातनौयः स्यात् प्रसङ्गविनिवृत्तये । अन्य' दण्डा दिनानुपशाम्यतोऽभ्यासविषयमिदम् । मनुः,—
द्रव्याणि हिंसेद्यो यस्य ज्ञानतोऽज्ञानतोऽपि वा । स तस्योत्पादयेत्तुष्टिं राज्ञे दद्याच्च तत्समम् ॥ तुष्टिं हिंसितप्रतिसंस्कारादिना । अव ज्ञानतोऽज्ञानतो वेति तुष्ट्युत्पादनापेक्षयोक्तम् । दण्डस्तु ज्ञानतो नाशितमूल्यसमः | अज्ञानतस्तदर्द्धमिति नारायणेनोक्तम् ।
तथाच,
चर्म्मचार्म्मिकभाण्डेषु काष्ठलेाष्ट्रमयेषु च । मूल्यात्पञ्चगुणो दण्डः पुष्यमूलफलेषु च ॥ चार्मिकमुपानत्पानपाचादि । काष्ठमयं मानपात्रादि । लेाष्ट्रमयं कुम्भादि । प्रथमं चर्म्मपदं स्फुटार्थ - मिति रत्नाकरः ।
सर्व्वचात्र साहसिनो गुणवत्त्वागुणवत्त्वाभ्यां श्रव्यत्वदरिद्रत्वाभ्याञ्च विषयस्य वैशिष्ट्या वैशिष्ट्याभ्यामपराधस्य गौरवलाघवाभ्याश्च व्यवस्था ।
नन्वेवमदूषयितुमवमतानुवादो व्यर्थः । न व्यर्थः — कामं स्तेयादिकं साहसं किन्तु तस्यापि वलदर्पाभिष्टम्भोपाधि
१ ङ अर्थ दण्डादिना, ग व्यर्थ दण्डादिना इति पाठः ।

Page #331

२६६
दण्डविवेकः ।
कृतत्वे दण्डाधिक्यमित्येवंपरत्वात् बलं विनापि साहसप्रयोगोऽस्तीत्येवं परत्वाच्च । __ अस्य च बलं विनाऽपवारितकेन यानि दृष्टचेष्टितानि तेषां गौणं साहसत्वमभिधाय तेष्वपि यथोक्तदण्डप्राप्त्यर्थत्वात्। __ अत एव तैस्तैषिभिस्तानि तानि वचनानि साहसप्रकरणे पठितानि। तदनुसारिषु च कामधेन्वादिनिबन्धेषु तवैवावतारितानि। केवलमस्माभिः प्रकरणभेदप्रतिज्ञानादिभाजकोपाधिभेदसम्वादनाय प्रकौर्णप्रकरणे संगृहीतानि। तब गृहे कण्टकादिक्षेपे याज्ञवल्क्यः,
दुखोत्यादि गृहे द्रव्यं क्षिपन् प्राणहरन्तथा । षोडशाद्यः पणान् दण्ड्यो द्वितीयो मध्यमं दमम् ॥ गृहे परकीये, दुःखोत्यादि कण्टकादि, प्राणहरं सर्यादि। दण्ड इत्यनुवृत्तौ विष्णुः
गृहे पौड़ाकरं द्रव्यं प्रक्षिपन् पणशतम् । पौडातारतम्यादत्र व्यवस्था । इह गृहपदेन यत्र विश्रब्धं वर्तमानस्य कण्टकादिना वेधासम्भवस्तादृशं वादिकमप्युपलक्ष्यते।
यत्तु शारीरोऽङ्गछेदो वेत्यनुत्तौ मार्ग-रसद्रव्यदूषण इति शवलिखिताभ्यामुक्तम् । तत्र मार्गदूषणं तीक्ष्णशलाकादिना रसद्रव्यदूषणं विषादिनेति रत्नाकरकृता व्याख्यातमतो दण्डगौरवं घटते ।

Page #332

साहसमाह ।
—
तथा हि विषाक्ता लौहमयी शलाका कच्छपिका शृङ्गाटिका प्रच्छन्नं शूलगर्भं गर्त्तम् विषाक्तं सर्पिः पयो बेत्यादिप्राणापहारव्याप्तम् । अव्याप्तावपि प्रयोक्तुः परजिघांसां गमयति ।
अत एव यत्र प्रयुक्तैरेतैः परस्य प्राणवधस्तत्र प्रयोक्तुरपि शारौरो मारणरूपो दण्डः । यच तु पौडातिशयमाचं तचाङ्गछेद इति विकल्पो घटते ।
एवञ्च सर्पादेः प्राणहरत्वेऽपि तत्प्रक्षेप्तर्जिघांसावगमेऽपि यत्र प्रक्षिप्तस्य तस्यापसरणात् पौडाभावस्तत्र याज्ञवल्क्योक्तो दण्ड इति द्रष्टव्यम् ।
अथ मार्गाद्युपघाते मनुः -
समुत्सृजेद्राजमार्गे यस्त्वमेध्यमलादिकम् ।
स द्दौ कार्षापणौ दण्ड्योऽमेध्यञ्चाशु शोधयेत् ॥ राजमार्गः कात्यायनेनोक्तः, -
२६७
सर्व्वे जानपदा येन प्रयान्ति सचतुष्पदाः । अनिषिद्धा यथाकामं राजमार्गः स उच्यते ॥
अमेध्यं पुरौषमिति मनुटौका । अनापदि श्रार्त्त्यभावे ।
अस्यापवादमाह,
आपत्कृते यथा वृद्धो गर्भिणौ बाल एव वा । परिभाषणमर्हन्ति तच शोध्यमिति स्थितिः ॥
परिभाषणं मा पुनः कृत्यमिति वाग्दमम् । विष्णुः,—
पथ्युद्यान उदकसमौपे अशुच्युत्करादित्यागे पणशतम् ।
तच्चापास्येत |

Page #333

२६८
दण्ड़विवेकः ।
पणशतं दण्ड्य इत्यनुषङ्गः ।
कात्यायनः,
तडागोद्यानतीर्थानि योऽमेध्येन विनाशयेत् । अमेध्यं शोधयित्वा तु दण्डयेत् पूर्व्वसाहसम् ॥ अथ गृहकुड्यादिभेदे विष्णुः — दण्डानुवृत्तौ । गृहकुड्याद्युपभेत्ता मध्यमसाहसं तच्च योजयेत् । तद्गृहकुड्यादि योजयेत् प्रतिसंस्कुर्य्यात् भेदक इत्यर्थात् । एतच्च गृहसहितकुड्यादिगतप्रौढविदारणविषयम् ।
अन्यच याज्ञवल्क्यः,
अभिघाते तथा भेदे छेदे कुड्यावघातने' । पणन्दण्ड्यः पञ्चदश विंशतिं तद्दयं यथा ॥ कुद्यस्याभिघातो बन्धनशिथिलौकरणम् । तच पञ्चपणा दण्डः । भेदः क्वापि बन्धनादिविघटनं, तत्र दशपणाः । छेदो द्वैधीकरणम् । तच विंशतिपणाः । अवघात उक्तेभ्योऽधिको विमर्हः । तच चत्वारिंशत्पणा इत्यर्थः, इति रत्नाकरः । एवमेव मिश्राः ।
――
मिताक्षरायान्तु कुद्यावघातन इत्यत्र कुद्दालपातन इति तयमित्यच तद्ययमिति च पठितम् ।
व्याख्यातञ्च । कुद्दालादिना कुड्याभिघाते विदारणे द्वैधकरणे च यथाक्रमं पञ्चपणो दशपणो विंशतिपणश्च दण्डः । कुड्यस्यापासने पुनरेते त्रयो दण्डाः समुचिता
१ क्वचित् व्यवपातने इति पाठः ।

Page #334

साहसमाह।
२६६
दाप्याः। कुद्यस्य पुनःसम्यादनार्थञ्च धनं स्वामिने दद्यादित्युक्तम् ।
हलायुधोऽप्याह,कुद्याभिघातमात्रे पञ्चपणाः, विदारणे दशपणाः, द्वैधीकरणे विंशतिः। अवपातने तु समुच्चित एवायं दण्डः । अभिहतादिदानञ्च स्वामिने सर्वत्रेति।
युक्तच्चैतत् नैयायिकत्वात् । कामधेन्वादावपि तद्ययमिति पाठः। कात्यायनः,प्राकारं भेदयेद्यस्तु पातयेच्छातयेत वा।
वनौयादथवा मार्ग प्राप्नुयात् पूर्वसाहसम् ॥ प्राकारः पाषाणेष्टकादिकृता इतिः । विष्णुः,गृहकुद्यादिभेत्ता मध्यमसाहसम् । तच्च योजयेत् । मनुः,प्राकारस्यावभेत्तारं परिखाणाञ्च पूरकम् ।
हाराणाञ्चैव भेत्तारं क्षिप्रमेव प्रमापयेत् ॥ हाराणां दारमार्गादौनामिति नारायणः । अत्र प्रमापयेदित्यत्र मनुटीकायां प्रवासयेदिति कुल्लकभट्टेन पठितम् । देशान्निवासयेदिति च व्याख्यातम् ।
प्राकारभेदस्याल्यानल्पभावभेदेन दण्डव्यवस्था। भिन्नप्रतिसंस्कारश्च । गृहकुद्यादिवदवापि द्रष्टव्यो न्यायसाम्यात् ।

Page #335

दण्डविवेकः।
अथ पूज्यातिक्रमादौ षोडशके याज्ञवल्क्यः,'अर्ध्याक्रोशतिकमकृद्धाभा-प्रहारदः । सन्दिष्टस्याप्रदाता च समुद्र-गृहभेदकः ॥ सामन्तकुलिकादौनामपकारस्य कारकः । पञ्चाशत्पणिको दण्ड एषामिति विनिश्चयः ॥ स्वच्छन्दविधवागामौ विक्रुष्टोऽनभिधावकः । अकारणे च विक्रोष्टा चण्डालश्चोत्तमान् स्पृशन् ॥ शूद्रप्रवजितानाञ्च दैवे पिये च भोजकः । अयुक्तं शपथं कुर्वन्नयोग्यायोग्यकर्मकृत् ॥ वृक्ष-क्षुद्र-पशूनाञ्च पुंस्त्वस्य प्रतिघातकः । साधारणस्यापलापौ च दासौगर्मविनाशकः ॥ पितापुवस्वसभाव-दम्पत्याचार्यशिष्यकाः।
एषामपतितान्योन्यत्यागौ च शतदण्डभाक् ॥ अर्घ्य अहिः, आचार्यादिः। अतिक्रम आज्ञालवनम् । प्रहारस्ताडनम्। सन्दिष्टस्य प्रेषितस्य द्रव्यस्य प्रतिश्रुतस्येति मिताक्षरा। समुद्रगृहभेदको मुद्रितगृहमुद्राभेदकोऽनियुक्त इति शेषः। सामन्ताः स्वगृहक्षेत्रादिस्थायिनः। कुलिकाः कुलजाताः। आदिशब्दादन्येऽपि स्वग्रामोद्भताः स्वदेशोभताश्च गृह्यन्ते। अथ कुद्यभिन्नद्रव्याभिघातादौ कात्यायनः,क्षतिर्भङ्गोऽवमर्दो वा कुर्याद्रव्येन यो नरः। प्राप्नुयात् साहसं पूचे द्रव्यभाक् स्वाम्युदाहृतः ॥
१ घ ७ पुस्तकहये यायाक्रोश ।

Page #336

साहसमाह।
३०१
क्षतिः किञ्चिन्नाशः । भङ्गोऽईनाशः। अवमईः सर्वनाशः । अत्र अल्पाघातेन यदनुपयुक्तं भवति तन्महामूल्यं स्फटिकादिद्रव्यं विवक्षितम्। तेन सर्वच दण्डसाम्यं घटते। हलायुधोऽप्याह,
क्षतादौनां लघुगुरुभावेऽपि दण्डसाम्यं द्रव्यविषयाविषयतया समर्थनीयमिति । द्रव्यभागिति।
क्षतादिकर्ता एषामपकारकोऽनिष्टकृत् । हलायुधस्तु एषां नोपकारं यः करोतोत्याह । मिश्रस्तु आकारस्य नेति पठित्वा एषामनाहायक इति व्याख्यातम् । स्वच्छन्दविधवागामौ नियोगाभावेऽपि तहामी। विषणः,चौराद्याक्रान्ते रक्षार्थमाइतो नाभिधावकः सत्वरं तदसन्निधिगामौ।
यदाह हलायुधः-शक्तः सन् यो न धावतौति । मित्रैस्तु अनभिधायक इति पठित्वा प्रतिवचनाप्रदातेति व्याख्यातम् ।
उत्तमान् ब्राह्मणादौन्। शूद्रप्रव्रजितानां दिगम्बरादौनाम् । अयुक्तं शपथं स्वमातरं गृह्णामौत्याकारम् । अवानियुक्तः शपथकारोति विष्णूक्तमपि ग्राह्यम्। तस्याप्ययुक्तत्वात् । अयोग्यः शूद्रादिः। योग्यं कर्म प्रतिग्रहादि। तेन प्रतिग्रहाद्ययोग्यः प्रतिग्रहादिकारीत्यर्थः ।
वृक्षेति पुंस्वस्य फलप्रसवशक्तरौषधादिप्रयोगेण प्रतिघातकः। षो वलौवईः। पशूनां क्षुद्रता हस्याद्यपेक्षया।

Page #337

३०२
दण्ड़विवेकः ।
विष्णुना तु पश्रूनां पुंस्त्वोपघातौति सामान्येनोक्तम् । व्याख्यातञ्च तच रत्नाकरकता पुंस्त्वोपघातो गुदच्छेद इति ।
साधारणपलापौ अपरसाधारणद्रव्ये निष्कम्पवञ्चकः । इह विकुष्टस्यानभिधावतः शतदण्डोऽयमाक्रोशकस्य घाताद्यभावे, तत्सत्त्वे तदनुसारौ दण्ड इत्याह ।
-
विष्णुः,
एकं बहूनां निघ्नतां प्रत्येकस्योक्तदण्डाद्दिगुणः । उत्क्रोशन्तमनभिधावतां तत्समीपवर्त्तिनाञ्च।
द्विगुण घातकदण्डापेक्षया । तथा चाण्डालस्य शतदण्डोऽकामकृते स्पर्शे ।
www
अन्यच विष्णुः,
अस्पृश्यः कामचारेण अस्पृश्यान् स्पृशन् वध्यः । रजस्वलां शिफाभिस्ताडयेत् ।
रजस्वलां स्पृशन्तौमिति शेषः । शिफा वृक्षनेत्रम् । तत्रप्रभवया रज्वा प्रहरेदित्यर्थः । तथा शूद्रादेः प्रतिग्रहादेरनभ्यासे शतदण्डः ।
अभ्यासे त्वाह मनुः —
यो लाभादधमो जात्या जौवेदुत्कृष्टकर्म्मभिः । तं राजा निर्धनं कृत्वा क्षिप्रमेव प्रवासयेत् ॥ अत्र तु जात्या अधमो वैश्यादिः । उत्कृष्टस्य क्षत्रियादेरसाधारणकर्म्मणा जीवेत् तं धनहीनं कृत्वा स्वराष्ट्रानिःसारयेदित्यर्थ इति हलायुधः । एवमेव रत्नाकरः ।
१ क ाङ्गदः ।

Page #338

साहसमाह ।
३०३
तथा सवोक्तं दासौगर्मविनाशेऽत्र पणशतावबोधात्, ब्राह्मणौगर्भवधे सर्वस्वहरणावबोधात्
शस्त्रावपाते गर्भस्य घातने चोत्तमो दमः । इति याज्ञवल्क्यवचने तदन्यगर्भघातो विवक्षित इति । मिताक्षरायामपि दासी ब्राह्मणौगर्भव्यतिरेकेणेति शेषमन्तर्भाव्य वचनमिदमाख्यातम् । तत्र ब्राह्मणीगर्भवधे सर्वस्वहरणं यद्यपि शृङ्गग्राहिकतया न क्वचिदतं तथाप्यौचित्यादेव तत्र द्रष्टव्यम् ।
यद्यपि मिताक्षरायां हत्वा गर्ममविज्ञातमित्यत्र ब्रह्महत्यातिदेशं वक्ष्यतीत्यत्रोक्तं तदपि तदभिप्रायकमिति प्रतिभाति ।
इह च प्रहारस्य करणत्वमपेक्षितं शस्त्रावपातस्य सनिधिश्रुतत्वात्। परगावपरस्यापि तस्य प्रकृतेरनन्वयात्। उपस्थितत्वात् वचनान्तरसंवादाच्च । यथाहोशनाः,
परिक्लेशेन पूर्वः स्याझैषज्येन तु मध्यमः । प्रहारेण तु गर्भस्य पातने दण्ड उत्तमः ॥ परिक्लेशेन आयासेन गर्भस्येत्यन्वयः। भैषज्येन गर्भस्य पातने इति सम्बन्धः ।
विष्णुः,पितृपुत्राचार्ययाज्यविजामन्योन्यापतितत्यागौ। न च तान् जह्यात् ।
तान् पतितानिति शेषः। त्यागो विहितसत्काराद्यनाचरणम् । अत्यागश्च निषिदसम्भाषणाद्याचरणम् ।

Page #339

३०४
दण्डविवेकः ।
अयं शतदण्डो विदषोरन्योन्यत्यागे।
न माता न पिता न स्त्री न पुत्रस्त्यागमर्हति । त्यजन्नपतितानेतान् राज्ञा दण्ड्यः शतानि षट् ॥ इति मनूक्तः शतदण्डो विदुषा कामादेकतरत्यागे द्रष्टव्यः।
अत्याज्या माता तथा पिता सपिण्डा गणवन्तः सर्व एवात्याज्याः। यत्यजेत् कामादपतितान् स दण्डं प्राप्नुयाद्दिशतम् ।
इति शङ्खलिखितोक्तो दिशतदण्डः कामादविदपैकतरत्यागे द्रष्टव्यः।
अथ मार्गादानादौ विष्णः,
येषां देयः पन्थास्तेषामपथदायौ कार्षापणपञ्चविंशतिपणान् दण्ड्यः। आसनार्हस्य आसनमददत्, पूजार्हमपूजयंश्च, प्रातिवेश्यब्राह्मणे निमन्त्रणातिक्रमे च निमन्त्रयित्वा भोजनादायौ च निमन्त्रितस्तथेत्युक्त्वा चाभुञ्जानः सुवर्णमाषकं निकेतयितुश्च द्विगुणमन्नम् । अत्र मनुः,
चक्रिणो दशमौस्थस्य रोगिणो भारिणः स्त्रियाः। स्नातकस्य च राज्ञश्च पन्था देयो वरस्य च ॥ चक्री चक्रयुक्तरथादियानवान् । दशमौं गतो नवतिवर्षोपरिवयाः। वरो विवाहाय प्रस्थितः। एतदाचार्योपाध्यायगुर्बादौनां विद्यारद्धादीनाञ्चोपलक्षकम् । अपथदायौ उक्तानां पन्थानमददानः। आसनास्य
१ मूले निमन्त्रयितुश्च ।

Page #340

साहसदण्डः ।
३०५
आसनादाने पूजनार्हस्यापूजने पञ्चविंशतिरित्यनुषञ्चनौयं त्रयाणां तुल्यरूपत्वात् । [एवं सुवर्णमाषः पूर्वयोरपि द्रष्टव्यस्त्रयाणां तुल्यरूपत्वात् ।।
प्रातिवेश्यब्राह्मणनिमन्त्रणातिकामी निमन्त्रणावसरे प्राप्ते दोषं विना निरन्तरगृहवासिब्राह्मणनिमन्त्रणास्वीकारौ। निकेतयितुर्निमन्त्रयितुः ।
शतदण्डानुवृत्तौ 'पन्थानञ्चाददानस्तु' इति मनुवचनमाचार्यादिपूज्यतमविषयमित्यविरोधः । मनुः,
प्रातिवेश्यानुवेश्यौ च कल्याणे विंशतिदिजे । अर्हावभोजयन् विप्रो दण्डमर्हति माषकम् ॥
आनुवेश्य एकान्तरग्रहवासी। कल्याणमिह माङ्गल्यकर्म, विंशतिदिजा भोज्यन्ते यत्र तविंशतिदिजम् । एतदभयं ब्राह्मणभोजननिमित्तमाचोपलक्षणम्। विप्र इति वचनात् क्षत्रियस्य न दोष इति नारायणः। तथा,
श्रोत्रियः श्रोत्रियं साधुं भूतिकृत्येषु भोजयन् । तदन्नं द्विगुणं दाप्यो हैरण्यञ्चैव माषकम् ॥ श्रोत्रियः सदाचारवान्। श्रोत्रियं तथाविधमेव, साधुं गुणवन्तम्। स च प्रकृतत्वात् प्रातिवेश्यानुवेश्यरूप एवेति कुल्लूकभट्टः। भूतिकृत्येषु विवाहादिष्विति मनुटौका । तदन्नं तद्भोज्यमन्त्रं द्विगुणं दाप्यः, अभोजितायेति रत्नाकरः।
१ घ पुस्तके [ ] चिहितांशो नास्ति ।
39

Page #341

३०६
दण्ड़विवेकः ।
भोजनमकृतवते इति तत्त्वम् । विष्णुवचनेने कमूलकत्वात् । हिरण्यमाषकं दाप्यो राज्ञे ।
अच प्रतिभाति — एतत् प्रातिवेश्यानुवेश्यव्यतिरिक्तसाधुश्रोत्रियविषयं विंशतिद्विज इति विशेषणस्वरसात् । एवञ्च पूर्व्ववाक्येऽपि माषः सौवर्ण एव वाच्यः, प्रकरणात् विषयसाम्याच्च ।
अर्हो निमन्त्रयितुरर्हनिमन्त्रणा स्वीकारिणा विष्णुक्तेन तुल्यत्वात् सन्निहितेन निर्दोषेण व्यवहितस्य सगुणस्य तुल्यत्वाच्च । पूर्व्वत्र दोषाभावे सति सान्निध्यस्यैव गुणत्वौचित्येन निमन्त्रणप्रयोजकत्वात् ।
यत्तु हलायुधेन तचोक्तं माषकश्चाच रौप्यो बोड्डव्यो मानवेनोत्तरश्लोकेन अतोऽधिके भूतिकृत्यात्मके प्रातिवेश्यश्रोत्रियाभोजनरूपे अपराधे विशिष्य हिरण्यमापकदण्डाभिधानादिति । तच्चिन्त्यम् ।
उत्तरश्लोकविषयस्य दर्शितत्वात् । तस्यापि प्रातिवेश्यविषयत्वे दण्डभेदानुपपत्तेर्भेदहेत्वभावात् गुणवत्त्वस्य
व्यवहितनिमन्त्रणप्रयोजकत्वेन चरितार्थत्वात् ।
न च पूर्व्ववाक्ये विंशतिद्दिज इति वचनान्माङ्गल्यस्य च कर्म्मणो लाघवम् । उत्तरवाक्ये भूतिकृत्य इतिवचनात्तस्यैव गौरवं विवक्षितम् । तः प्रभूतेऽपि कर्म्मणि सन्निहितश्रोत्रियानिमन्त्रणमित्यधिकोऽपराध इति युक्तं दण्डाधिक्यमिति वाच्यम् ।
विंशतिद्विजेऽपि कर्म्मणि वाधकाभावे प्रातिवेश्यपरित्यागे अपराधाधि' क्यात् ।
१ क अपवाधाधिक्यात् ।

Page #342

साहसदगडः।
न च सन्निहित एव श्रोत्रियसाधावनिमन्त्रिते हैरण्यो माषोऽनैवंभूते राजत इति व्यवस्थेति वाच्यम्।
तरिकः स्थानिकं शुल्कं गृह्णन् दाप्यः पणान् दश । ब्राह्मणान् प्रातिवेश्यांश्च तहदेवानिमन्त्रयन् ॥ इति याज्ञवल्क्यवचनविसंवादात् ।
मम तु सन्निहितनिर्गुणब्राह्मणविषयत्वेनास्य सामञ्चस्यात् ।
हिजे भोज्ये तु सम्प्राप्ते पापे नास्ति व्यतिक्रमः । इति कामधेनुलिखितमत्स्यपुराणदर्शनात् । तस्मादुत्तरवाक्यं यथाव्याख्यातविषयमेव ।
निमन्त्रणास्वीकारिणो भोजनादायिनोऽभुञ्जानस्यानिमन्त्रयितुश्च चतूर्णामुक्तरूपाणां सौवर्ण एव माषको दण्डः । उत्तरयोईिगुणभोजनदानमधिकम् ।
अस्तु वा सन्निहितेष्वेव गुणतारतम्यात् सौवर्णो माषो दशपणा राजतो माष इति व्यवस्था ।
हलायुधस्त्वाह तुल्यरुपे विप्रे हैरण्यं माषकं ततो होने दशपणाः, ततो हौनतरे रूप्यमाषकमिति व्यवस्था । अथाहेतुकप्रतिग्रहत्यागे विष्णुः,
आमन्त्रितो हिजो यस्तु वर्तमानः प्रतिग्रहे। निष्कारणं न गच्छेत्तु स दाप्योऽष्टशतं दमः ॥ प्रतिग्रहार्थं निमन्त्रितो विना कारणेन यो न गच्छति तस्याष्टोत्तरशतपणो दण्ड इत्यर्थः ।
इह च प्रतिग्रहान्तरे वर्तमानस्य प्रकृते वैमुख्यं दातुहोषमुल्लिखतौति वाक्यपारुष्यवदेष दोषः ।

Page #343

दण्डविवेकः । अथ ब्राह्मणदिदूषणे दण्ड्य इत्यनुवृत्ती, विष्णु,
अभक्ष्येण ब्राह्मणस्य दूषयिता षोडशसुवर्णान्, जात्यपहारिणा शतम्, सुरया वध्यः। क्षत्रियदूषयितुस्तदईम् । वैश्यदूषयितुस्तदईम् । शूद्रदूषयितुः प्रथमसाहसम् ।
अत्र अभक्ष्येणान्नपानादिमिश्रितेन स्वरूपेण वेति मिताक्षरा। अभक्ष्यमपेयस्याप्युपलक्षणम् । अभक्ष्यमथवाऽपेयं ब्राह्मणान् ग्रासयन् दिजान् ।
इति मनुसंवादात् । तेन अभक्ष्येण विन्मवादिना । जात्यपहारिणा लशु-, नादिना। शूद्रस्याभक्ष्यं कपिलादुग्धादि। जात्यपहारि निषिद्धपञ्चनखमांसादि। तदईमिति अभक्ष्येण दूषणे अष्टौ सुवर्णान् जात्यपहारिणा पञ्चाशदित्यर्थः। तदर्द्धमिति पञ्चविंशतिसुवर्णानित्यर्थः ।
एतदुत्तमब्राह्मणादिविषयम् । अन्यत्र त्वाह याज्ञवल्क्यः,विजं प्रदूष्याभक्ष्येण दण्ड उत्तमसाहसः ।
क्षत्रियं मध्यमं वैश्यं प्रथमं शूद्रमर्द्धिकम् ॥ यच्च,
कूटस्वर्णव्यवहारौ विमांसस्य च विक्रयौ। व्यङ्गहीनास्तु कर्त्तव्याः शास्याश्चोत्तमसाहसम् ॥
इति याज्ञवल्क्यवचनम् । तत्र चौण्यङ्गानि नासा-कर्ण-कररूपाणौति मिताक्षरा-रत्नाकरादयः।
१ क्वचित् पाठः दण्डानुसत्तौ।

Page #344

साहसदण्डः ।
यच्च एकपादः कार्य इत्यनुवृत्तौ विमांसविक्रयौ चेति विष्णुवचनम्।
अत्र विमांसं विरुद्धमांसम्। शृगालादिमांसमिति यावत् ।
यच्च,
अभक्ष्यस्य अविक्रेयस्य च विक्रयौ। देवप्रतिमाभेदकश्चोत्तमसाहसं दण्डः ।
इत्यपरं विष्णुवचनम् । सर्वचात्र विक्रयो न दूषणपरः। अन्यथा औषधत्वेनापि तद्विक्रये दोषः स्यात् ।
एवञ्चामौषां वाक्यानां उत्तमानुत्तमविषयतया वा व्यवस्था द्रष्टव्या। अब विष्णः,
जातिभ्रंशकरस्याभक्ष्यस्य च भक्षयिता विवास्यः। भक्षयिता भोक्ता कामादिति शेषः । ग्रसितारः स्वयं का- राज्ञा निर्विषयास्तु ते ।
इति मनुदर्शनात् । अथ अभिचारादौ मनुः
अभिचारेषु सर्वेषु कर्त्तव्यो दिशतो दमः । मूलकर्माणि चानाप्तैः कृत्यासु विविधासु च ॥ अभिचारेषु श्येनादिषु शास्त्रीयेषु सूचौलिखन-पादपांशुग्रहणादिवलौकिकेषु अनपराधिनं प्रति क्रियमाणेषु । मूलकर्मणि भेषजादिप्रयोगे अनाप्तैरहितैषिभिः क्रियमाणे। कृत्यासु उच्चाटनादिरूपासु रोगाद्युत्पत्त्यर्थम्, मातृ
१ क पुस्तके कुमांसेत्यधिकम् ।

Page #345

दण्डविवेकः।
ग्रहणाद्युत्थापनरूपासु चासदृशीषु कर्तुर्दिशतो दम इत्यर्थः।
अभिचार्यमाणस्य मरणाभावपक्षे अयं दण्डो मरणे तु मनुष्यमारणदण्ड एवेति मनुटौकायां कुल्लूकभट्टः । __ प्रकाशतस्करप्रकरणे मूलकर्म वशीकरणं धन-ग्रहणार्थञ्च तस्य प्रयोगः। इह तु परमारणाद्यर्थं भेषजादिप्रयोगः, अनाप्तैरिति स्वरसादिति प्रकरणभेदः।
नारायणस्त्वाह अनाप्तः-असम्बन्धौ। मूलादिप्रयोगरूपं वशीकरणम्। तस्मिन्नसम्बन्धिविषये कृते दोषो न भादाविति। अथ अदुष्टदूषणादौ मनुः,
अदूषितानां द्रव्याणां दूषणे भेदने तथा ।
मणीनामपवेधे च दण्डः प्रथमसाहसः ॥ दूषणे अपद्रव्यसंसर्गेण दुष्टत्वापादने। भेदने येषां भेदमात्रेणैव विघटनं तेषां भेदे। मणौनां मुक्तादौनामपवेधे दोषावहे वेधकरणे। अथ जारापलापादौ याज्ञवल्क्यः,जारं चौरेत्यभिवदन् दाप्यः पञ्चशतं दमम् ।
उपजीव्य धनं मुञ्चन् तदेवाष्टगुणीकृतम् ॥ उपजीव्य उपादाय, यो जारं कुलभ्रंशादिभयात् स्वस्त्रीदोषमपहुवानश्चौर इत्यपहुते पञ्चपणशतानि दाप्यः ।
यस्तु तस्मादुत्कोचादिरूपं धनं गृहीत्वा तं परित्यजति स तदुत्कोचधनादष्टगुणं दाप्य इत्यर्थः। इति हलायुधचण्डेश्वरादयः। पञ्चविंशतिमष्टगुणामिति मिश्राः ।

Page #346

साहसदण्डः।
३११
अथ अविक्रय्य-विक्रये नारदः,
अविक्रयाणि-विक्रौणन् ब्राह्मणः प्रच्युतः पथः । मार्गे पुनरवस्थाप्यो राज्ञा दण्डेन भूयसा ॥ यद्यपि,
वैश्यवृत्तावविक्रेयं ब्राह्मणस्य पयो दधि। सृतं मधु मधूच्छिष्टं लाक्षा-क्षार-वसा-रसम् ॥ मांसौदनं तिलं क्षौमं सोम-पुष्य-फलोपलाः । मनुष्यविषशस्त्राम्बु-लवणापूपवौरुधः ॥ शण-कौशेय चमास्थि-कुतपैकशफा मृगाः । उदश्वित्केश पिण्याक पाकाद्यौषधयस्तथा ॥ एवमाद्यभिधाय नारदेनैतदक्तम् तथाप्यन्यानि ग्राह्याणि तुल्ययोगक्षेमत्वात् ।
अत एव व्याख्यातं चण्डेश्वरेण-अविक्रेयाणि-धर्मशास्त्रेषु प्रतिषिद्धविक्रयाणौति। भूयसा उत्तमसाहसेन अविक्रेयस्य विक्रयो चोत्तमसाहसं दण्ड्य इति विष्णुसंवादात् । अथ संक्रमादिभेदे मनुः,संक्रमध्वजयष्टीनां प्रतिमानाच्च भेदकः । प्रतिकुच्चि तत् सव्वं दद्यात् पञ्चशतानि च ॥ संक्रमो जलोपरिगमनोचितकाष्ठादिवन्धः। साक इति प्रसिद्धः। ध्वजो राजहारदेवतायतनादिचिह्नम् । यष्टिहट्टनागायतनादियष्टिः । पुष्करिण्यादियष्टिरितिमनुटौकायां कुल्लूकभट्टः । ग्रामादिपताकायष्टिरिति नारायणः । प्रतिमा देवताप्रतिकृतिः ।

Page #347

३१२
दण्डविवेकः।
सर्वज्ञत्वाह प्रतिमाऽत्र मनुष्यप्रतिकृतिर्देवप्रतिमासु वध एव कोष्ठागारेत्यादिना तदायतनभेद एव तस्योक्तरिति। तदेतद्वाक्यस्य चौर्यपरत्वादनादेयम् । प्रतिकुर्यात् पूर्ववत् संस्कुर्यात्। कात्यायनः,
हरेद्भिन्द्यादहेदापि देवानां प्रतिमा यदि।
तद्ग्रहञ्चैव यो भिन्द्यात् प्राप्नुयात् पूर्वसाहसम् ॥ विष्णः,
प्रतिमाभेदकश्चोत्तमसाहसं दण्ड्यः । शवलिखितौ,प्रतिमाराम-कूप-संक्रम-ध्वज-सेतु-निपानभङ्गेषु तत्समुत्थापनं प्रतिसंस्कारः, अष्टशतञ्च दण्डः।
निपानं गवादीनां जलपानार्थं कूपसमौपकृतो जलाधारः। सर्वभङ्गे समुत्थापनं तज्जातीयस्य करणम् । एकदेशभङ्ग तस्यैव संस्कारः।
हन्यादित्यनुवृत्तौ विष्णः,-सेतुभेदकृतश्च । याज्ञवल्क्यः,
सेतुभेदकरञ्चाशु शिलां वड्वा प्रवेशयेत् । अत्र प्रतिमाभङ्गे तदुत्कर्षापकर्षतारतम्यात् तद्भञ्जकस्य धनिकाधनिकत्वाभ्याञ्चोत्तमादिसाहसदण्डः पणशतात्मकदण्डश्च व्यवस्थाप्यः ।
सेतुभङ्गे तु यद्यसावधिकं तद्भङ्ग कुर्यात् यथोक्तो वधः । अन्यत्र शवोक्तो दण्ड इति व्यवस्था।

Page #348

साहसदण्डः ।
अथ तडागादिभेदादौ मनुः,यस्तु पूर्वनिविष्टस्य तडागस्योदकं हरेत् । आगमच्चाप्यपां भिन्द्यात् स दाप्यः पूर्वसाहसम् ॥ तडागभेदकं हन्यादप्सु शुद्धवधेन वा। तचापि प्रतिसंकुर्यात् दद्याच्चोत्तमसाहसम् ॥ पूर्वनिविष्टस्य पूर्वस्थितस्य स्नानपानावपयुक्तस्येति यावत्। हरेदिति स्वसमौपतडागं नयेदित्यर्थ इति नारायणः। आगमोऽत्र तडागपूरणीनामपां प्रवेशमार्गः। भिन्दादित्यच वन्ध्यादिति मनुटौकायां कुल्लकभट्टेन पठितम्। तडागभेदकं सेतुभेदादिना कृत्स्न-तडागजलनाशकमिति तेनैव व्याख्यातम् ।
नारायणेन तु तडागभेदकं तडागबहिर्जलनिःसारणमिति वदता कृत्स्नत्वं न विवक्षितम् । अप्सु मज्जनेनेति शेषः।
शुद्धवधेन जलादन्यत्र। गङ्गातीरत्वादिति रत्नाकरः। नारायणेन शुद्धवधः शिरश्छेदः, यत्वङ्गुलौकरच्छेदादिनावधः स दुःखहेतुत्वादशुद्ध इत्युक्तम् ।।
एतत् कामकृते। अकामकृते तु विगुणीभूतं तडागादि सम्यविधाय उत्तमसाहसं दद्यादिति व्याख्यातम् । ___ तच्चापौत्यच तहापौति पठित्वा कुल्लूकेन व्रतं यद्दा यदि तडागं संस्कात्तदोत्तमसाहसो दण्ड इति ।
शारीरोऽङ्गछेदो वेत्यनुवृत्तौ शङ्खलिखितौवापौतडागोदपानभेदे। १ क निःसरणम्। २ क नालौवन्धादिनेति ।

Page #349

३१४
दण्डविवेकः ।
अत्र स्वस्य संजीवनाद्यर्थं तडागोदहरणे पूर्वसाहसम्। उपयोगतारतम्यादपकृष्टस्य तडागस्य भेदे अङ्गभेदः। उत्कृष्टस्य कृत्स्नजलभेदे शारीरो वधात्मकः । स च वधस्तडागोत्कर्षविशेषमादाय शुद्धो विचित्रो वेति व्यवख्या।
अपराधतारतम्यादा कामाकामभेदादा साऽस्तु । अस्तु वा तोयाधारतारतम्यात् पूर्वसाहसाङ्गछेदयोः शुद्धविचित्रयोश्च व्यवस्था।
तत्र दशहस्ता वापौ। शतहस्ताधिकस्तडागः। तदधिकं निपानमिति वैदेशिकस्मृतिः। देवीपुराणे,
कूपं पञ्चकरादूर्द्ध यावदुर्गस्तदुत्तरम् । वापौ दण्डद्दयादूई दशबाह्वोपोत्तम ॥ वाप्या दशगुणः प्रोक्तस्तडागोऽष्टविधो मया। कपिलपञ्चरात्रे,शतधन्वन्तरा वापौ पुष्करिणौ चतुर्गुणा। दौर्षी नवशता कार्या त्रिशता विस्तृता स्मृता ॥ 'सहस्रेण तडागः स्यादयुतेन तु सागरः । अथ विषान्यादिप्रयोगे याज्ञवल्क्यः,विषामिदां स्त्रियञ्चैव पुरुषनौमगर्भिणीम् । सेतुभेदकरौञ्चैव शिलां ववा प्रवेशयेत् ॥ विषामिदा पतिगुरु निजापत्यप्रमापणीम् । विकर्ण-कर-नासौष्ठौं कृत्वा गोभिः प्रमापयेत् ॥ १ क पुस्तके अधिकः पाठः
होणेश्च दशभिर्वापो आहारो विंशकैः स्मृतः । आहारपञ्चकैस्तहत् सागरः परिकीर्तितः ॥

Page #350

साहसदण्डः।
३१५
अत्र मिताक्षरा, अपरवधार्थमन्नपानादिषु विषदानम् । दाहार्थं ग्रामादिषु अग्निदानम्। गोभिरिति अदान्तैबलौवई प्रवाह्य मारयेदित्यर्थ इति ।
यथोक्तायाः स्त्रिया यदा गर्भो न भवति तदा शिलां वडा जले प्रवेशनम् । अन्यथा कादिछेदपूर्वको वधः ।
विषामिदामिति वाक्यभेदादपौनरुक्त्यम्। प्रथमे विषानिदानस्य पतिव्यतिरिक्तमरणोद्देश्यकत्वं विवक्षितं विषाग्निदां पुरुषनौमिति निर्देशात्। द्वितीये पत्यादिमरणोद्देश्यकत्वं विषाग्निदां पत्यादिप्रमापणौमिति निर्देशात् । उभयत्र हेतु-हेतुमद्भावेनान्वयस्यापेक्षितत्वादिति प्रतिभाति ।
मिताक्षरायान्तु प्रथमे विषाग्निदामित्यत्र विग्रदृष्टामिति पठितं व्याख्यातञ्च विशेषतः प्रदृष्टामिति ।
अब विषाग्निदामित्यादौ लिङ्गं न विवक्षितम् । अतः पुरुषस्याप्येष दण्डः। तेन विषादिना रसद्रव्यदूषणे शारीरोऽङ्गछेदो वेति शङ्खलिखितयोः सामान्याभिधानं घटत इति प्रतिभाति। यमः,उल्कादिदायकाश्चैव घातकाश्चोपघातकाः। स्वशरीरेण दण्ड्याः स्युनरा थाह प्रजापतिः ॥ निषिद्धब्राह्मणादौतरविषयमिदम्। स्वशरीरेण दण्डोऽप्यपराधानुरूपो विवक्षित इति रत्नाकरः।
युक्तञ्चैतत् मनुष्याणां पशूनाञ्चेत्यादिदण्डपारुष्यप्रकरणोक्त-मनुवचनसंवादात् ।

Page #351

दण्डविवेकः।
याज्ञवल्क्यः,
क्षेत्र-वेश्म-ग्राम-वन-विवौत खलदाहकाः। राजपत्न्यभिगामौ च दग्धव्यास्तु कटाग्निना ॥ क्षेत्रं पक्वफलशस्योपेतमिति मिताक्षरा। वनमटवी, कौड़ावनं वा। विवीतं गवाधुपयोगार्थ रक्षितयवसो भूप्रदेशः । कटो वौरणमयः । अथ राजकोषापहारादौ कात्यायनः,
राजार्थमोषकाश्चैव प्राप्नुयुर्विविधं वधम् । मनुः;
रानः कोषापहन्तंश्च प्रतिकूलेववस्थितान् । घातयेदिविधैर्दण्डैररोणाञ्चोपजापकान् ॥ कोषो राज्ञोऽर्थसञ्चयः । राज्ञः प्रतिकूलेष्ववस्थितान् तदाज्ञाव्याघातकारिण इति मनुटौका। उपजापकान् राष्ट्रभेदकानिति रत्नाकरः। शत्रूणां राज्ञा सह वैर बुद्धिकारिण इति कुल्लकभट्टः। अरौणां सम्बन्धिन उपजापकान् स्वप्रकृतिभेदकानिति नारायणः ।
एतद्दचनं मिताक्षराकृता कोषापहरणादौ वध एवेति कृत्वावतारितं व्याख्यातच विविधैः सर्वस्वापहाराङ्गच्छेद वधरूपैरित्यर्थ इति ।
मनुटौकायान्तु अपराधापेक्षया कर-जिह्वाच्छेदनादिभिरित्युक्तम् ।
१ घ भेदबुद्धि—।

Page #352

साहसदण्डः।
३१७
मत्स्यपुराणे,
राज्ञः कोषापहन्तंश्च प्रतिकूलेधवस्थितान् । अरौणामुपकत्तश्च घातयेदिविधैर्दमैः ॥ मनुः,- हन्याहिट्मे विनस्तथा। हिट्से विनो राजद्देषिसेवकान् । इह राजकोषहारिण इव राजविरोधिनोऽपि ब्राह्मणस्य वधादिप्रत्याम्नायेन धनदण्डेनासमापन्नस्य' प्रवासनेऽपि निश्चितविरुद्धाचारस्य (?) वैजात्यादागत्य वा तथैव विरुद्धानस्य यावज्जौवं यावत्समापत्ति वा वन्धनमुचितं प्रथमपरिच्छेदोपान्तदर्शितव्यवस्थानुसारात् । अथ प्रकृतिदूषणे मनुः,कूटशासनकत्तश्च प्रकृतौनाञ्च दूषकान् ।
स्त्री-वाल-ब्राह्मणनांश्च हन्याहिट्से विनस्तथा ॥ प्रकृतीनाममात्यानां दूषकान् विनादोषं दोषोद्भावकानिति रत्नाकरः। एवमेव मिश्राः। विष्णः,
स्वाम्यमात्यदुर्ग-कोष-दण्ड-राष्ट्रमित्राणि प्रकृतयः । तषकांश्च हन्यात्।
अमात्यमत्र प्रधानशिष्टः। अथ अदासौदासीकरणे। शङ्खलिखितौ,शारीरोऽङ्गच्छेदो वेत्यनुत्तौ अदासी-दास-सम्प्रदानकरणे।
१ घ पुस्तके समासनस्य ।
२७ विरुद्धाचारस्य इति पाठः ।

Page #353

३१८
दण्डविवेकः ।
अदास्या दासाय दाने तदत्कर्षापकर्षतारतम्यादधोऽङ्गच्छेदो वेत्यर्थः । आस्कन्दविषयमिदं विवाहादावनुमतौ तु न दोषः। अथ राजानिष्टप्रकाशने याज्ञवल्क्यः,दिनेत्रभेदिनो राजद्दिष्टादेशकृतस्तथा । विप्रत्वेन शूद्रस्य जीवतोऽष्टशतो दमः ॥ राजद्दिष्टादेशकृतः-द्वितीय वर्षे राजा मरिष्यतीत्यादेशकारी। अत्र मिताक्षराकारः यो ज्योतिःशास्त्रविगु दिहिते (?) अव्यतिरिक्तो राज्ञो द्दिष्टमनिष्टं संवत्सरान्ते तु राज्यच्युतिर्भविष्यतीत्यादिरूपमादेशं करोति तस्याष्टशतो दण्डः । ब्राह्मणानुवृत्तौ यमः,
राजद्दिष्टानि यो भाषेद्दण्डो निर्विषयः स्मृतः। निर्विषयो देशान्निःसारणम् । अथ खिन्नदृषादिवाहने मनुः,गोकुमारौ-देवपशूनुक्षाणं वृषभन्तथा ।
वाहयन् साहसं पूर्व प्राप्नुयादष्टमं वधे ॥ गोकुमारी वृषेण संयुक्ता गौः। देवपशुर्देवतोदेशेनोत्सृष्टपशुः। उक्षा उक्ष सेचन इति धात्वर्थानुसारादौजमोक्ता वृषः। वृषभो जीर्णदृषः । दृषाधिकारे वृहस्पतिः, श्रान्तान् क्षुधार्तान् तृषितानकाले वाहयेत्तु यः। स गोनो निष्कृति कार्यो दाप्यो वाप्यथवा दमम् ॥

Page #354

साहसदगडः।
३१६
कात्यायनः,
श्रान्तान् क्षुधार्तान् तृषितानकाले वाहयेत्तु यः। खरगोमहिषोष्ट्रादौन प्राप्नुयात् पूर्वसाहसम् ॥ अथात्मघाते अङ्गिराः,
आत्मानं घातयेद् यस्तु बजादिभिरुपक्रमैः । मृतोऽमेध्येन लेप्तव्यो जौवेच्चेद्दिशतो दमः ॥ अन्येष्वप्येवंजातीयेष्वयं दण्ड इति प्रतिभाति न्यायसाम्यात्। तानाह मनुः,
जलाग्न्युइन्धनभ्रष्टाः प्रव्रज्यानाशकच्युताः। विषप्रतपनप्रायःशस्त्रघातच्युताश्च ये ॥
सर्वे ते प्रत्यवसिताः सवलोकबहिष्कृताः। यत्त प्रव्रज्यावसितानां प्रवासनाङ्कन-दासीकरणादि पूर्वमुक्तं तत् कामचारविषयमिदन्वशक्तिविषयमिति न विरोधः।
अथ पुत्रादिहौनाया धनं गृह्णतः परस्य दण्डः । तर्जुदायमित्युपक्रम्य कात्यायनः,
अपुत्रा शयनं भर्तः पालयन्तौ व्रते स्थिता । भुञ्जौतामरणात् क्षान्ता दायादा ऊर्द्धमाप्नुयुः ॥ मनुः,वशाऽपुत्रासु चैवं स्याद्रक्षणं निष्कुलासु च । पतिव्रतासु च स्त्रीषु विधवास्वातुरासु च ॥

Page #355

३
दण्डविवेकः ।
जीवन्तौनान्तु तासां ये तबरेयुः स्ववान्धवाः । तान् शिष्याचौरदण्डेन धार्मिकः पृथिवीपतिः ॥ वशा वन्ध्या। अपुवा नष्टपुत्रा। निष्कुला प्रनष्टमातापितृकुलेति। मृते भर्तरि अधिकार्य्यन्तराभावात्तत्सम्बन्धेन वा यत् संक्रान्तं यच्च तासां सौदायिक तदित्यर्थः। कात्यायनः,न भर्ता नैव च सुतो न पिता भ्रातरो न च । आदाने वा विसर्ग वा स्त्रीधने प्रभविष्णवः ॥ यदि त्वेकतरोऽमौषां स्त्रीधनं भक्षयेद्दलात् । स दृद्धिं प्रतिदाप्यः स्यादण्डञ्चैव समाप्नुयात् ॥ दण्डं गृहीततुल्यमन्यत्र तथादर्शनात् ।

Page #356

अथ विशिष्टशद्रस्य नियमातिकमदण्डः।
तत्र मनुनारदौ,धर्मोपदेशं दर्पण दिजानामस्य कुवतः ।
तप्तमासेचयेत्तैलं ववे श्रोत्रे च पार्थिवः ॥ धर्मोपदेशमिति कथञ्चिद्धर्मलेशमवगम्य अयं ते धर्मोऽनुष्ठेय इति ब्राह्मणस्याहङ्कारेणोपदिशत इत्यर्थः । वृहस्पतिः,धर्मोपदेशकर्ता च वेदोदाहरणान्वितः ।
आक्रोशकश्च विप्राणां जिह्वाच्छेदेन दण्ड्यते ॥ गौतमः,
अथास्य वेदमुपशृणुतस्त्रपुयतुभ्यां कर्णपूरणम् ।
उदाहरणे जिह्वाच्छेदो धारणे च शरीरछेदः ॥ हारोतः,
तस्माद्देदश्रुतिश्रवणे शूद्रस्य त्रपुसौसौ विप्लाव्य कौँ पूरयेत् । विप्लाव्य द्रवीकृत्य। हलायुधेन विद्राव्येत्येव पठितम् । मनुनारदौ,सहासनमभिप्रेप्सरुत्कृष्टस्यापकृष्टजः।
कव्यां कृताको निर्वास्यः स्फिचञ्चास्यावकर्षयेत् ॥ सहासनमभिप्रेप्सुरेकासनोपवेशी, अभिप्रेप्सुपदस्याभिप्राप्तिपरत्वात् ।
41

Page #357

३२२
दण्डविवेकः ।
तथाच विष्णुः,उत्कृष्टेन एकासनोपवेशौ अपकृष्टजः कन्यां कृताङ्की
निव्वास्य इति ।
उत्कृष्टो ब्राह्मणः । अपकृष्टजः शूद्र इति रत्नाकरः । नारायणेन तु उत्कृष्टस्योत्तमजातेरपकृष्टजः क्षत्रियादिरिति व्याख्यातम् । तथा कन्यामिति क्षचियविशोः । शूद्रस्य च तदुभयं सहासनेच्छायां स्फिचमिति शूद्रस्य ब्राह्मणसहासनेच्छायामिति । कृताङ्कस्तप्तलोहशलाकया कृतचिह्नः । तच्चासनाकारमौचित्यात् । स्फिक् श्रोण्येकदेशः । स्फिचमित्येकत्वं विवक्षितमेव स्फिगेकञ्चास्य कर्त्तयेदिति मत्स्यपुराणदर्शनात् । तत् कर्त्तनञ्च तथा कार्य्यं यथा पुरुषो न म्रियेत इति कुल्लकभट्टः ।
धर्मकोषे तु — मेद्रं वाऽप्यस्य कर्त्तयेदिति पठितम् । गौतमः, -
आसन-शयन- वाक् पथिषु समत्वेप्सुर्दण्ड्यः शतम् । वाक्तमत्वं युगपद्वादः पथि समत्वं सहगमनम् ।
आपस्तम्बः,—
W
पथि शय्यायामासन इति समौभवतो दण्डस्ताडनम् । पूर्व्वच शतदण्डत्वाभिधानं शूद्रस्य धनपरत्वपक्षे ॥
कात्यायनः,
प्रव्रज्यावसितं शूद्रं जपहोमरतन्तथा । वधेन शामयेत् पादं दण्ड्यो वा द्विगुणं दमम् ॥
१ ७ पुस्तके धनवत्त्वपक्षे ।

Page #358

विशिएहस्य नियमातिक्रमदण्डः ।
३२३ प्रव्रज्या चतुराश्रमपरिग्रहरूपा। सा च यद्यपि श्रुतिस्मृतिभ्यां शूद्रस्य नोक्ता तथापि शैवागमोक्तामपि तां गृहीत्वा यस्त्यजति स प्रव्रज्यावसितः। श्रुतिस्मृत्यनुक्ता अपि हि बौद्धादिधमा राज्ञा परिपाल्या एवेति रत्नाकरः। दिगुणो वधार्हस्य पाक्षिको यो दण्डस्तदपेक्षया बोद्धव्यः । याज्ञवल्क्यः,
विप्रत्वेन च शूद्रस्य जीवतोऽष्टशतो दमः। विप्रत्वेन विप्रचिह्नोपवीतादिना । अत्र मिताक्षराकार,
यः शूद्रो भोजनार्थमुपवीतादिब्राह्मणलिङ्गानि धारयति, तस्याष्टशतो दण्डः। श्राइभोजनार्थं पुनब्राह्मणवेशधारिणस्तप्तशलाकया यज्ञोपवीतवन्धनस्थानमालिखेदिति स्मृत्यन्तरोक्तं द्रष्टव्यम्। वृत्त्यर्थन्तु ब्राह्मणलिङ्गधारिणो वध एव "विजातिलिङ्गिनः शूद्रान् घातयेत्" इति मनुस्मरणादित्याह। अथ वृक्षादिच्छेदनदण्डस्तत्र कात्यायनः,वनस्पतीनां सर्वेषामुपभोगो यथा यथा ।
तथा तथा दमः कार्यों हिंसायामिति धारणा ॥ एतदनुक्तविशेषपरम् । इह चास्वामिकेषु वृक्षादिषु वृथाछिन्नेषु दण्डमात्रम् । सस्वामिके तु तत्वामिने तत् प्रतिनिधि-तन्मूल्ययोरेकतरदानमपौति प्रागुक्तमनुसन्धेयम् । याज्ञवल्क्यः,प्ररोहिशाखिनां शाखा-स्कन्ध-सर्व-विदारणे । उपजीव्यदुमाणाञ्च विंशतेKिगुणो दमः ॥

Page #359

३२४
दण्ड़विवेकः ।
चैत्यश्मशानसोमासु पुण्यस्थाने सुरालये । जातद्रुमाणां द्विगुणो दमो वृक्षे च विश्रुते ॥ गुल्म-गुच्छ-क्षुप-लता-प्रतानौषधिबौरुधाम् । पूर्व्वस्मृतादर्द्धदण्डः स्थानेषूक्तेषु कर्त्तने ॥ hari शाखा अपि प्ररोहन्ति ते प्ररोहिशाखिनो वटादयः। येषां छायादिकमुपभुज्यते ते उपजौव्यदुमा श्राम्रादयः । यतो भागात् शाखा जायन्ते स स्कन्धः । सर्व्वशब्दो मूलपरः । तेषां छेदने विंशतिपणादारभ्योत्तरोत्तरं द्विगुण । दण्डो विंशतिपणञ्चत्वारिंशत्पणेोऽशीतिपण इति यावत् ।
चैत्यमायतनं। विश्रुते पलाशादौ । गुल्मा अनतिदौर्घा लता मालत्यादयः । गुच्छा अवलरूपा असवर्णप्रायाः कुरुण्टकादयः । क्षुपाः दुःशाखाः शाकोटकादयः । लता दीर्घायामिन्यो द्राक्षातिमुक्तकादयः । प्रतानाः काण्डप्ररोहरहिताः सरलायामिन्यः सारिवा प्रभृतयः । ओषध्यः फलपाकान्ताः कदल्यादयः । aloufaan अपि या विविधं प्ररोहन्ति तालकुच्यादयः । स्थानेषु पूर्वोक्तेषु शाखास्कन्धमूलेषु । दण्ड इत्यनुवृत्तौ विष्णुः, -
फलोपगमद्रुमच्छेदौ तूत्तमसाहसम् । पुष्पोपगमद्रुमच्छेदौ मध्यमसाहसम् । वल्लौगुल्मलताच्छेदौ कार्षापणशतम् । तृणच्छेद्येकम् । सर्व्वे च तत्स्वामिनां तदुत्पत्तिम् । एकं कार्षापणम् । तदुत्पत्तिं दद्युरिति शेष इति रत्नाकरः । कामधेनौ तथैव पठितम् ।
१ क सारिश प्रभ्टतयः ।

Page #360

विवादपदानि ।
३२५
वशिष्ठः,फलपुष्योपगान् पादपान्न हिंस्यात्, कर्षणार्थं वोपहन्यात् गार्हस्थ्याङ्गे च ।।
कर्षणार्थ कृषिहेतुहलाद्यर्थम् । सम्भवासम्भवनिमित्तकविकल्पयरो वाशब्दः । गार्हस्थ्याङ्ग गृहकर्म दृष्टमदृष्टं वा। येन तगृहोपकरणं यज्ञोपकरणञ्च सिध्यति ।
॥ इति प्रकीर्णके मुक्तकवर्गः ॥
अथ विवादपदानि।
अब मनुः,तेषामाद्यमृणादानं निःक्षेपोऽस्वामिविक्रयः । सम्भूय च समुत्यानं दत्तस्यानपकर्म च ॥ वेतनस्यैव चादानं सम्विदश्च व्यतिक्रमः । क्रयविक्रयानुशयो विवादः स्वामिपालयोः ॥ सौमाविवादधर्मश्च पारुष्ये दण्डवाचिके । स्तेयच्च साहसञ्चैव स्त्रीसंग्रहणमेव च ॥ स्त्रीपुंधर्मो विवादश्च द्यूतमाह्वय एव च ।
पदान्यष्टादशैतानि व्यवहारस्थिताविह ॥ अब पारुष्यादीनां स्वातन्त्र्येणोपादानात् सन्निध्यतिक्रमादेः प्रकीर्णकानुप्रवेशाहणादानादावुत्सर्गतोऽपराधा
१ मूले अाह्वानमेव च इति पाठः ।

Page #361

३२६
दण्डविवेकः।
नाधिक्यादपहूवादिकमपेक्ष्य दोषत्वादतिशयेन लोकानामुद्देगाभावाचास्वामिविक्रयादिमात्रमचोदाहियते। तत्र मनुः,विक्रौणौते परस्य स्वं योऽस्वामी स्वाम्यसम्मतः । न तन्नयेत साक्ष्यन्तु स्तेनमस्तेनमानिनम् ॥ अवहार्यो भवेच्चैव सान्वयः षट्शतं दमम् । निरन्वयोऽनपसरः प्राप्तः स्यान्चौरकिल्विषम् ॥ अनेन विधिना शास्यः कुर्वन्नस्वामिविक्रयम् ।
अज्ञानाद् ज्ञानपूर्वन्तु चौरवद्दण्डमर्हति ॥ अवहरो दानमिति यावत् तेनावहार्यो दाप्य इत्यर्थः। एवमेव लक्ष्मौधर-ग्रहेश्वर-कुल्लक हरिनाथाः। अवहार्यो दण्ड्य इति नारायण-चण्डेश्वरौ। तन्न दममित्यनेनानन्वयात् । सान्वयः स्वामिसम्बन्धी। तव्ययोग्यसम्बन्धाभाववान्। यथा जीवति तस्मिन् विभक्तभ्राचादिः। निरन्वयः—अत्यन्तोदासीनः सम्बन्ध्याभासेनापि रहितः । सान्वयोऽप्यनपसरो अदेशे अकाले च विक्रयं कुर्वन्नित्यर्थ इति नारायणः ।
अपसरत्यनेन स्वामिसकाशदन्यमित्यपसरः क्रयप्रतिग्रहादिः स यस्य नास्ति सोऽनपसर इति कल्पतरुकारः । एवमेव प्राञ्चो भागरिमेधातिथिप्रभृतयः, अर्वाञ्चश्च
१ क पुस्तके मनुफ़्लोकादनन्तरं वचनमिदं विवादनिर्गा ये व्याख्यातमन्यच्चैतत्सम्बन्धि तत्रैवोक्तमिह तु सम्बन्धविच्छेदप्रदर्शनार्थं लिखितम् ।
एवं पाठादनन्तरं दत्ताप्रदानिके नारदः सुतरां तत्र पुस्तके इतःपरं क्रेटदण्डप्रकरणमेव यावन्नास्ति ।

Page #362

विवादपदानि ।
३२७
कुल्लूकभट्टादयो वृत्तिकृतः। पाठभेदव्याख्याभेदव्यवस्थिता अप्येते अर्था ग्राह्या न्यायानुरोधित्वात् । __ यत्तु स्वामिसम्बन्धिना अन्येन धनस्य स्वामिगृहादपसारणमपसरः। स यस्य नास्ति किन्तु स्वयमेव तव्यापसारौ सोऽनपसर इति रत्नाकरकृतः। अनपसरोऽपलायित इति कृत्यसागर-स्मृतिसारयोरुक्तम् ।
तच्चिन्त्यम् । तेन यः स्वामिनः सम्बन्धी, यश्चाज्ञानाविक्रौणौते स षट्पणशतानि दण्ड्यः । यस्तु तस्यासम्बन्धी, यश्च ज्ञात्वा विक्रौणोते, तस्य चौरवद्दण्ड इत्यर्थः। असम्बधिनः स्वयं द्रव्यापसारणे चौरवद्दण्डः । परकृते तस्मिन् षट्शताधिकमिति रत्नाकरः। अथ स्वामित्वाभिमतस्य दण्डमाह कात्यायनः,यदि स्वं नैव कुरुते ज्ञाभिर्नाष्टिको धनम् ।
प्रसङ्गविनिवृत्त्यर्थं चौरवद्दण्डमर्हति ॥ ज्ञाभिरिति प्रमाणमात्रोपलक्षणम्। नाष्टिको नष्टधनस्वामी। याज्ञवल्क्यः,
पञ्चबन्धो दमस्तत्र राज्ञे तेनाविभाविते । पञ्चबन्धो नष्टद्रव्यपञ्चमांशः । बृहस्पतिः,
अभावयंस्ततः पश्चादाप्यः स्याद्दिगुणं दमम् । अत्र परद्रव्यं ज्ञात्वाऽपि लाभात् स्वमिति वदतो नष्टत्वाभिमतधनादिगुणदण्डः। भ्रमात्तथा वदतः पञ्चवन्धो दण्ड इति व्यवस्था।

Page #363

३२८
दगडविवेकः ।
कात्यायनीयन्त्वनुवन्धातिशयविषयमिति स्फुटमेव । अथ केतुईण्डमाह बृहस्पतिः,
येन क्रौतन्तु मूल्येन प्रागध्यक्षनिवेदितम् । न तत्र विद्यते दोषः स्तेनः स्यादपधिक्रयात् ॥ अन्तहे बहिर्गामात् निश्यपांश्वसतो जनात् । हौनमूल्यञ्च यत्क्रौतं ज्ञेयो दुष्टः परिक्रयः ॥ असतो जनात् असाधुत्वेन ज्ञातात्। एतद्दाक्यं "स्वामितोऽपि क्रयः कश्चिविरुद्यो भवतीत्यपक्रम्य कृत्यसागरस्मृतिसारयोवतारितं व्याख्यातञ्च । अत्राप्यस्वामिविक्रयवद्यवहारः।
तथाच विष्णुः,यद्यप्रकाशं होनमूल्यञ्च क्रोणीयात्तदा क्रेता विक्रेता च चौरवच्छास्यौ। __ एतत्तु न मनोरमं चौरादिभियापि गोपनस्य धनिकपौडादिनाऽप्यपपत्तेः।
अत एव धर्मकोषे यदि तु क्रेता जानन् क्रोणाति, तदा सोऽपि दण्ड्य इति कृत्वा विष्णुवचनमवतारितम् । अतएवात्र कल्पतरावेष विशेषो न दर्शितः। कामधेनौ रत्नाकरादौ च वचनमेवैतन्न लिखितम् । नारदः,
अथास्यानुमतादासात् क्रोणंस्तदोषभाग् भवेत् । याज्ञवल्क्यः ,
होनाद्रहो हौनमूल्यं वेलाहौने च तस्करः ।

Page #364

विवाद पदानि ।
३२६
हौनान्नौचात् असम्भावितद्रव्यस्वामिभावात् । वेलाहोने क्रयाहवेलाहौने। तेन होनादसाधोर्दासाद्दा रहो हौनमूल्येन वेलामनाश्रित्य क्रयं कुर्वन् तस्करी भवतीत्यतिदेशात्तद्दण्डप्रापकः। अथ स्वामिनो दण्डमाह याज्ञवल्क्यः,
हृतं प्रनष्टं यो द्रव्यं परहस्तादवाप्नुयात् ।
अनिवेद्य टपे दण्ड्यः स तु षणवतिं पणान् ॥ इदं मम अनेनापहृतमिति राज्ञेऽनिवेदयितुरयं दण्डः। तस्करप्रच्छादनेन राजाज्ञाखण्डनादिति कृत्यसागर-स्मृतिसारौ। एवमेव कल्पतरु-रत्नाकरादिस्वरसः । अथ बृहस्पतिः,प्रमाणहोने वादे तु पुरुषापेक्षया टपः । सम-न्यूनाधिकत्वेन स्वयं कुर्या विनिश्चयम् ॥ वणिग्वौथोपरिगतं विज्ञातं राजपूरुषैः । अविज्ञाताश्रयात् क्रौतं विक्रेता यत्र वा मृतः ॥ स्वामौ दत्वाऽर्द्धमूल्यन्तु प्रगृलौत स्वकं धनम् । अई द्वयोरपहृतं तत्र स्याद्यवहारतः ॥ अविज्ञातक्रयो दोषस्तथा चापरिपालनम् । एतद्दयं समाख्यातं द्रव्यहानिकरं बुधैः ॥ वणिगिति। अविज्ञाताश्रयात् अनिश्चितवासस्थानात् । अयमर्थः-वस्तुतः परकीयमपि द्रव्यं वणिग्वौथोपरिगतं प्रकाशं यः क्रोणति विक्रेतुरविज्ञाताश्रयत्वात्तमानेतुं न शक्नोति स विभावितस्वामिभावान्नाष्टिकादईमूल्यं गृहीत्वा
१ घ पुस्तके स्वयं ।

Page #365

३३०
दण्ड विवेकः । तव्यं तु नाष्टिकायार्पयेत्। नाष्टिकेन तद्दनं न रक्षितमिति तस्य दोषः। क्रेचा तदविज्ञाताश्रयात् क्रौतमिति तस्य दोषः। तदेतदोषद्वयं उभयोरप्यईहानिकरम्।
एतच्च स्वामिनोऽनवेक्षया यत्रान्येन द्रव्यमपहृत्य विक्रौयते तहिषयम् तथा चापरिपालनमिति वचनादतो न विरोधः ।
एवञ्च यत्र स्वामिनो मूल्यस्य वा स्वत्त्वे क्रतुवा प्रकाशक्रयादौदार्या नावतरति तद्दिषयं प्रमाणहीनेत्यादिवचनं तेषामभावे राजाज्ञा प्रमाणमिति व्यासवचनसम्बादात् । समेति पुरुषाणां धमाधर्मयोः समन्यूनाधिकभावं निश्चित्येत्यर्थ इति रत्नाकरः। अथ दत्ताप्रदानिके नारदः,
अदत्तन्तु भय-क्रोध-शोक-वेग-रुगन्वितैः । तथोत्कोचपरौहास-व्यत्यासच्छलयोगतः ॥ भयादिपरवशैरुत्कोचादिसम्बन्धेन च यद्दत्तं तददत्तमित्यर्थः। __ अत्र मिताक्षरायामुत्कोचनं' कार्यप्रतिवन्धनिरासार्थमधिकृतेभ्यो दत्तमिति व्याख्यातम् ।
तत्रोत्कोचनमधिकृत्य नारदः,यस्य कार्यस्य सिद्ध्यर्थमुत्कोचा स्यात् प्रतिश्रुता। तस्मिन्नपि त्वसिद्धेऽर्थे न देया स्यात् कथञ्चन ॥
१ क पुस्तके उत्कोचेन ।
२७ पुस्तके [तत्रोत्कोचनमधिकृत्येत्यारभ्य प्रकीर्ण के विवादपदवर्गः। इत्यन्तश्चिहितांशः पतितः ।

Page #366

विवादपदानि ।
३३१
अथ प्रागेव दत्ता स्यात् प्रतिदाप्यः स तां बलात्। दण्डञ्चैकादशगुणमाहुार्गीय-मानवाः ॥ एकादशगुणं स्वीकृतोत्कोचापेक्षया। एवं नारदोक्तमुत्कोचमनूद्य यादृशं तद्दत्तमप्यदत्तं भवति । तदाह कात्यायनः,स्तेन साहसिकोहत्त-पारजायिकशंसनात् । दर्शनादृत्तिनष्टस्य तथाऽसत्यप्रवर्त्तनात् ॥ प्राप्तमेतैस्तु यत्किञ्चित्तदुत्कोचान्न मुच्यते।
न दाता तत्र दण्ड्यः स्यान्मध्यस्थश्च न दण्डभाक् ॥ उत्तो दुश्चरित्रो नष्टवृत्तिः स्ववृत्तिच्युतः, असत्यप्रवर्त्तनात् साक्ष्यादौनामिति शेषः। मध्यस्थ उत्कोचदापयिता। तेन स्तेनादौनां दर्शयित्रे साक्ष्यादौनसत्ये प्रवर्त्तयित्रे वा यवनं प्रतिश्रुतं तन्न देयम् । यथोक्तदण्डो ग्रहौतुर्न दातुर्नापि दापयितुरिति समुदायार्थः।
एवञ्च प्रत्युपकारार्थमङ्गोकताऽप्युत्कोचा देया। दत्ता चानाच्छेद्या यापकारनिवाह इति द्रष्टव्यम्।
अत एव न कार्य्यमात्रार्थ दत्तमुत्कोचाख्यं निवर्त्यमिति कार्यविशेषे तब कात्यायन इति कृत्वा कृत्यसागर-स्मृतिसारयोर्वचनमिदमवतारितमिति ।
प्रकीर्णके विवादपदवर्गः।]

Page #367

३३२
दण्डविवेकः :
अथ व्यवहारविषयदण्डः। तत्र आज्ञासेधव्यतिक्रम इति प्रागुद्दिष्टमपि प्रकरणसङ्गत्या अचोदाहियते। तत्र वृहस्पतिः,यस्याभियोगं कुरुते तथ्येनाशङ्कयापि वा। तमेवासेधयेद्राजा मुद्रया पुरुषेण वा ॥ आसेधयेत् आनयेत्। मुद्रा स्वहस्ताङ्कितं द्रव्यम् । नारदः,वक्तव्येऽर्थे न तिष्ठन्तमुत्क्रोशन्तञ्च तद्वचः ।
आसेधयेद्दिवादार्थों यावदाह्वानदर्शनम् ॥ न तिष्ठन्तं निर्णयार्थमप्रवर्त्तमानं प्रत्युत वादिवचनमुत्क्रोशन्तम् तिरस्कुवाणं, वादी तावन्निरुन्ध्याद् यावदसौ राज्ञाहयत इत्यर्थः।
स चासेधश्चतुर्विधः। तमाह,स्थानासेधः कालकृतः प्रवासात् कर्मणस्तथा ।
चतुर्विधः स्यादामेधस्तमासिद्धो न लङ्घयेत् ॥ अत्र कल्पतरौ,अदत्वा यद्यस्मात् स्थानाचलसि, यदि भोक्ष्यमे, यदि ग्रामं गच्छसि, यद्यध्ययनं करोषि तदैतावान् तव दण्ड इति स्थानासेधादयो व्याख्याताः ।
एवमेव पारिजातादयः।
१७ पुस्तक वहस्तावित पत्रं ।
२ घ पुस्तके उत्क्रामन्तञ्च ।

Page #368

व्यवहारविषयदण्डः ।
३३३
रत्नाकरोऽप्येतदनुसार्येव यदाहमम लभ्यमदत्वा स्थानात्त्वया न चलितव्यं न भोक्तव्यम् प्रवासोऽपि न कर्त्तव्यः कमान्तरं न कर्त्तव्यमिति।
दीपिकाकारस्तु यत्रापेक्षितस्थाने वादी न स्थाप्यते स स्थानासेधः। यत्रोपवासं कार्यते स कालासेधः। यत्र प्रोषितः क्रियते स प्रवासासेधः। यत्र श्राद्धादिकर्म न कार्यते स कमासेध इत्याह । तथा,
आसेधकाल आसिद्ध आसेधं योऽतिवर्तते । स विनेयोऽन्यथा कुर्वन्नासेडा दण्डमर्हति ॥
आसेधयंस्त्वनासेध्यं राज्ञा शास्य इति स्थितिः। अन्यथा ताडनादिना। अत्रैव नारद-कात्यायनौ,यस्त्विन्द्रियनिरोधेन व्याहारोच्छुसनादिभिः ।
आसेधयेदनासेध्यैः स दण्ड्यो नत्वतिक्रमौ ॥ अनासेध्यैरासेधनानः। अथानासेध्यमाह नारदः,नदीसन्तार-कान्तार-दुर्देशोपलवादिषु ।
आसिद्धस्तु परासेधमुत्लोशन्नापराभुयात् ॥ निर्वेष्टकामो रोगातॊ यियक्षुर्व्यसने स्थितः । अभियुक्तस्तथाऽन्येन राजकार्योद्यतस्तथा ॥ गवां प्रचारे गोपालाः शस्यवन्धे कृषीवलाः । शिल्पिनश्चापि तत्कालमायुधौयाश्च विग्रहे ॥ १ मूले-उत्क्रामन् । २ शस्यारम्भे इति क्वचित् पाठः ।

Page #369

३३४
दण्ड़विवेकः ।
'अप्राप्तव्यवहारश्च दूतो दानोन्मुखो ब्रतौ । विषमस्थश्च नासेध्यो न चैतानाह्वयेत् नृपः ॥ शस्यवन्धं विविनक्ति कात्यायनः, — तद्युक्तः कर्षकः शस्ये तोयस्यागमने तथा । आरम्भात् संग्रहं यावत् तत्काले न विवादयेत् ॥ अत्र शिल्पिनश्चतुर्व्विधाः, -
शिक्षकाभिज्ञकुशला आचार्य्यचेति शिल्पिनः । इत्युक्ताः । तत्काले तेषां स्व स्व कर्म्मकाले । व्यासः,
योगौ यियक्षुरुन्मत्तो धर्म्मार्थो व्यसनी व्रतौ । दानोन्मुखो नाभियोज्यो नासेध्यो नाह्वयेच्च तम् ॥
कात्यायनः,
काय्यातिपाति-व्यसनि-टपकाय्र्य्योत्सवाकुलान् । नाह्वयेदित्यनुषङ्गः । श्रच कमीतिपातौ यस्य रक्षणीयं कार्य्यमुत्सेधेन रक्षति । सर्व्वमिदं रक्षित ऋणादि विषयम् ।
कात्यायनः, -
अन्यत्र त्वाह याज्ञवल्क्यः,
नासेव्यः क्रियावादौ सन्दिग्धार्थे कथञ्चन । आसेधयंस्त्वनासेध्यं तत्समं दण्डमर्हति ॥
Men
पौडो धन कश्चित् बालकं न्यायवादिनम् । तस्मादर्थात् स हौयेत तत्समञ्चवाप्नुयाद्दमम् ॥
१ एकच पुस्तके [ ] चिह्नितपद्यमधिकं सङ्गतत्वादेवास्माभिरल्लिखितं । २ घ ङ पुस्तकदये बलौ कखिद्वालकम् ।

Page #370

व्यवहारविषयदण्डः ।
अथ कात्यायनः, -
श्रतस्त्ववमन्येत यः शक्तो राजशासनम् । तस्य कुर्य्यान्नृपो दण्डं विधिदृष्टेन कर्मणा ॥ हौने कर्म्मणि पञ्चाशन्मध्येऽपि स्यात् शतावरः । गुरुकार्येषु दण्डः स्यान्नित्यं पञ्चशतावरः ॥
अत्र व्यासः,
परानौकहते देशे दुर्भिक्षे व्याधिपीडिते । कुव्र्वीत पुनराह्वानं न तु दण्डं प्रकल्पयेत् ॥
३३५
अथ याज्ञवल्क्यः,
अवध्यं यश्च वध्नाति यश्च वध्यं प्रमुञ्चति । अप्राप्तव्यवहारश्च स दाप्यो दण्डमुत्तमम् ॥
अवध्यं वन्धनानर्हम् । अप्राप्तव्यवहारं व्यवहारार्थमानौतमनिर्व्वाहितव्यवहारश्च । तं न वनौयात्, न मुच्चेत् । तथाविधं वध्नन् मुञ्चन् वा उत्तमसाहसं दण्ड्य इत्यर्थः ।
विष्णुः,
दण्ड्यमुन्मोचयन् दण्डाद्विगुणं दण्डमाहरेत्' । नियुक्तश्चाप्यदण्ड्यानां दण्डकारौ नराधमः ॥
,
दण्डादवरुवस्य यो दण्डस्तस्मात् नियुक्तो राजपुरुषः । लग्नकं रक्षेद र्थिप्रत्यर्थिनामिति वचनात् ।
यश्च दण्डनाधिकृतो दण्डानर्हाद्दण्डत्वेन यावगृह्णाति स तद्दिगुणं दाप्य इत्यर्थः । अवध्योन्मोचने वधदण्डस्य
१ ६ पुस्तके व्यावहेत् ।

Page #371

३३६
दण्ड विवेकः ।
द्वैगुण्यासम्भवाद्दधप्रतिनिषिड्वेन सुवर्णशतग्रहणानन्तरं वध इति प्रतिभाति । याज्ञवल्क्यः,
पारदारिक-चौरौ च मुञ्चतो दण्ड उत्तमः । यत्र क्षुद्रद्रव्यापहारौ चौरोऽनुलामागुप्तदास्यादिगामौ च पारदारिकस्तज्यते तद्दिषयमिदम् । अथ वादिनः प्रतिनिधिविषये नारद-कात्यायनौ,
यो न भ्राता न च पिता न पुचो न नियोजितः । परार्थवादी दण्ड्यः स्याद्यवहारेषु विब्रुवन् ॥ कात्यायनः,
दासाः कर्मकराः शिष्या नियुक्ता वान्धवास्तथा ।
वादिनस्ते न दण्ड्याः स्युर्यस्ततोऽन्यः स दण्डभाक् ॥ बृहस्पतिः,
अप्रगल्भ-जडोन्मत्त-वृद्ध-स्त्री-बालरोगिणाम् । पूर्वोत्तरं वदेवन्धुर्नियुक्तोऽन्योऽथवा नरः ॥ पूर्व भाषा। कात्यायनः,ब्रह्महत्या-सुरापाने-स्तेये-गबङ्गानागमे । मनुष्यमारणे स्तेये परदाराभिमपणे ॥ अभक्ष्यभक्षणे चैव कन्याहरणदूषणे । पारुष्ये कूटकरणे नृपद्रोहे तथैव च ॥
प्रतिवादी न दाप्यः स्यात् कर्ता तु विवदेत् स्वयम् । प्रतिवादी प्रतिनिधिः। पुनः स्तेयपदं प्रतिषेधातिशयार्थमिति रत्नाकरः।

Page #372

सभ्य दण्डः ।
वस्तुतस्तु प्रथमं स्तेयपदं सुवर्णस्तेयपरं महापातकसाहचर्य्यात् । द्वितौयन्तु तदितरपरम् । ब्रह्महत्या - मनुष्यमारणवत् गुर्व्वङ्गनागमन-परदाराभिमर्षणवच्चेति द्रष्टव्यम् ।
कर्त्ता अभियुक्तः ।
३३७
अथ सभ्य - दण्ड: । तत्रोत्कोचमादायान्यथा निर्णयतस्तस्य दण्डः प्रकाशतस्करप्रकरणे दर्शितः ।
उत्कोचग्रहणादिसम्भावनायामाह कात्यायनः, - अनिर्णीते तु यद्यर्थे सम्भाषेत रहोऽर्थिना । 'प्राड्विवाकोऽपि दण्ड्यः स्यात् सभ्यश्चैव न संशयः ॥
अन्यत्र त्वाह,—
स्नेहादज्ञानतो वापि लेोभाद्दा मोहतोऽपि वा । यत्र सभ्योऽन्यथावादौ दण्ड्यो ऽसभ्यः स्मृतो हि सः ॥ दण्डमाह नारदः
रागाल्लोभाद्भयाद्दापि स्मृत्यपेतादिकारिणः । सभ्याः पृथक् पृथक् दण्ड्या विवादाद्दिगुणं धनम् ॥ आदिपदादाचारापेतादिग्रहणम् । अत्र विवादात् विवादपराजयनिमित्ताद्दण्डात् द्विगुणमित्यर्थो न तु विवादास्पदौभूतादिति स्त्रीसङ्ग्रहणादिषु दण्डाभावप्रसङ्गादिति मिताक्षराकारः ।
९ घ ङ पुस्तकदये प्राड्विवाकोऽप्यदण्डाः स्यादिति ।
43

Page #373

३३.
दण्डविवेकः।
बृहस्पतिः,___अन्यायवादिनः सभ्या निस्यिाः सर्व एव ते।
एतहादिनोऽतिपौडाकरमहापातकादिविवादविषयं, वृत्तिच्छेदादिविषयं वा। शौलार्थणिनि प्रयोगात्ताच्छोल्यप्रतौतेरभ्यासविषयं वेति न विरोधः । __ इह यत्र सुवर्णादिषु क्षिप्तेषु प्रत्यर्थों सर्वमपहुते। अर्थों च तदेकदेशं विभावयति तत्र यदेकदेशेऽर्थिनः सत्यवादित्वात् प्रदेशान्तरेऽपि मूलमिदं सत्यमिदमसत्यमित्यादिना तर्केण निर्णयः, तदा 'वस्तुतस्तुल्यार्थस्यान्यथावेपि व्यवहारदर्शिनां न दोषः।
तथाहि न्यायाधिगमे तर्कोऽप्युपायस्तेनाभ्युह्य यथास्थानं गमयेदित्युक्त्वागोतमेनोक्तम्,
तस्माद्राजाचार्यावनिन्द्याविति । अथ सन्दिग्धानाञ्च भाषणमिति यदुद्दिष्टम्। तब नारदः,कार्यस्य निर्णयं सम्यक् कृत्वा सत्यन्ततो वदेत् ।
अन्यथा नैव वक्तव्यं वक्ता दिगुणदण्डभाक् ॥ वक्ता अन्यथावक्ता। अत्रापि द्वैगुण्यं विवादविषयापेक्षया, पराजयनिमित्तकदमापेक्षया वा। तथा,- .
सभ्यदोषात्तु यन्त्रष्टं देयं सभ्येन तत्तथा । कार्य्यन्तु कार्य्यिणामेवं निश्चितं न विचालयेत् ॥
१ घ पुस्तके-तदा वस्तुतस्तस्यान्वयस्य ।

Page #374

सभ्य-दण्डः।
३३६
नष्टं हारितं जयिने दत्तं देयं होनाय वादिन इति शेषः। सोऽयं न विचालयेदिति कल्पतरु-पारिजातादिलिखितपाठानुगतोऽर्थः।
व्यवहारदीपिकायान्तु कामधेन्वादौ दृष्ट्वा प्रविचारयेदिति पठितं व्याख्यातञ्च–अन्यथादर्शिना सभ्येन विचार्य निर्णौतमपि पुनः सम्यक् विचारयेदिति। एवञ्चैतन्मतेऽन्यथादर्शननिमित्तोऽयं सभ्यदण्डः ।
युक्तञ्चैतत् दुईष्टस्य पुनदर्शनविधानात्। पूर्वसभ्यप्राविवाकयोर्दण्डविधानाच्च । कृत्यसागरे तु न विचालयेदित्येव पठितम् । वाद्यनुक्तमपि निश्चितं न विचालयेदिति तु व्याख्यातम् । अथ कात्यायनः,प्राविवाकसदस्यानामुपजीव्यमतानि तु। तद्युक्तियोगाद्योऽर्थेषु निर्णयेत्तु स दण्डभाक् ॥ यः स्वयमज्ञः प्राड्दिवाकाद्युक्तयुक्त्या निर्णयति सोऽपि दण्ड्य इत्यर्थः। एतदनधिकृतशूद्राद्यभिप्रायं कचिन्न स दण्डभागिति पाठः स च धर्माज्ञ-शास्त्रज्ञ-ब्राह्मणाभिप्रायक इति फलतो न विशेषः। तदाह बृहस्पतिः,नियुक्तो वाऽनियुक्तो वा धर्मज्ञो वक्तुमर्हति ।
१ अथ कात्यायन इत्यारभ्य अकूटसाक्षिदूषणदण्डनिर्णयं यावत् ग्रन्थांशः घ ७ पुस्तके प्रमादपतितः।

Page #375

३४०
दाइविवेकः ।
तथा नारदःनियुक्तो वाऽनियुक्तो वा शास्त्रज्ञो वक्तुमर्हति ।
इति रत्नाकरः। इह केचित्,
अनिर्दिष्टाश्च ये कुर्युर्व्यवहारविनिर्णयम् ।
राजत्तिपत्तास्ते तेषां दण्डं प्रकल्पयेत् ॥ इति कात्यायनवचनमधार्मिकाशास्त्रज्ञविषयं येषां पुनरनियुक्तानामपि नाधर्मशङ्का राज्ञापि मत्कृत्यमेवैते कुर्वन्तौति सामान्यतो येऽनुमन्यन्तेऽनुकम्प्या एत इत्युपेक्ष्यन्ते वा। तैरनियुक्तरपि व्यवहारदर्शने प्रवर्तितव्यमेवेत्याहुः।
तत्र च नियुक्तो वेत्यादिवृहस्पति-नारदयोर्वचनं प्रमाणयन्ति स्म ।

Page #376

'अथादुष्टसाक्षिदूषणदण्डः। तत्र वृहस्पतिः,साक्षिणोऽर्थिसमुद्दिष्टान् सत्वदोषेषु दूषयेत् ।
अदुष्टान् दूषयन् वादी तत्समं दण्डमर्हति ॥ तत्सम विवादविषयसममिति रत्नाकरः। स्त्रीसंग्रहणादौ तु पराजयनिमित्तकदण्डसममिति प्रागुक्तमनुसन्धेयम्। अथ कात्यायन,नातथ्येन प्रमाणेन दोषेणैव तु दूषयेत् । मिथ्याभियोगे दण्ड्यः स्यात् साध्यार्थादापि हौयते ॥ दोषेण तथ्येनापि सिद्धेन नतु साध्येन । तथाहि वृहस्पति-कात्यायनौ,सभासदां प्रसिद्धं यत् लोकसिद्धमथापि वा।
साक्षिणां दूषणं ग्राह्यं न साध्यं दोषवर्जनात् ॥ प्रसिद्धमेव ग्राह्यं दोषवर्जनादित्यन्वयः, न तु साध्यं ग्राह्यं दोषसम्भवादिति भावः । तद्दोषमाहतुस्तावेव,
अन्यैस्तु साक्षिभिः साध्ये दूषणे पूर्वसाक्षिणाम् ।
अनवस्था भवेदोषस्तेषामप्यन्यसम्भवात् ॥ एवञ्च यवानवस्थादयो नापतन्ति तत्र साध्योऽपि दोषो ग्राह्य इत्येव गम्यते। एतच्च कृतशपथस्या शुचित्वलिङ्ग
१ क पुस्तके एष दण्डविधिः पतितः ।

Page #377

३४२
दण्डविवेकः।
रोगादावपि द्रष्टव्यं न्यायसाम्यात्। अन्यथा रात्रावस्यातिपौडाकरो ज्वरोऽभूदित्यभिधायैव वादी कृतकृत्यः स्यात् । तत्रापि शपथाद्यनुसारणेनानवस्था स्यात् । कात्यायनः,
उक्तऽर्थे साक्षिणो यस्तु दूषयेत् प्रागदूषितान् । न च तत्कारणं ब्रूयात् प्राप्नुयात् पूर्वसाहसम् ॥ पूर्वसाहसमुत्तमसाहसमिति रत्नाकरः ।
अथ कूटसानिनिर्देशदण्डः। तब कात्यायनः,
येन कार्यस्य लोभेन निर्दिष्टाः कूटसाक्षिणः ।
गृहीत्वा तस्य सर्वस्वं कुर्य्यानिर्विषयन्ततः ॥ निर्विषयं विवादविषयशून्यमिति रत्नाकरः। एतच्चाभ्यासविषयं द्रष्टव्यम् । अनभ्यासे तु-कूटकृत् साक्षिणस्तथा विवादादिगुणं दण्डनीया इति याज्ञवल्क्यवचनमोवोपतिष्ठते । यः कूटान् साक्षिणः करोति स कूटदित्यर्थः ।
१ ख ७ निर्देशनदण्डः।
२ क पुस्तके इत्यर्थात् ।।

Page #378

अथ कूटसाक्षिदण्डः। स च उत्कोचादिग्रहणनिमित्तः प्रकाशतस्करप्रकरणे प्रदर्शितः। लोभादिना कूटसाक्ष्ये दण्डमाह मनुःलोभात् सहस्रं दण्ड्यस्तु मोहात् पूर्वन्तु साहसम्। भयाद्दौ मध्यमौ दण्डौ मैयात् पुर्वं चतुर्गुणम् ॥ कामाद्दशगुणं पूर्व क्रोधात्तु चिगुणं परम् ।
अज्ञानाद्दे शते पूर्णे वालिश्याच्छतमेव च ॥ लोभोऽर्थलिमा सहस्रं पणानामिति शेषः, मोहो विपरीतज्ञानमिति कुल्लकभट्टादयः। रत्नाकरेऽपि मिथ्याज्ञानमित्युक्तम्। वैचित्यमिति कल्पतरुः । पूर्व साहसं साईं पणशतइयम् । दौ मध्यमौ साहसावित्यन्वयः, तेन पणसहस्रमित्यर्थः।
चिगुणं परमिति पूर्वापेक्षया परं मध्यमं तस्मिंस्त्रिगुणे पञ्चदशशतानि सम्पद्यन्ते इति कल्पतरुः। एवमेव रत्नाकरः। ग्रहेश्वरमिश्रास्तु परं सहसमित्याहुः । नारायणसर्वज्ञोऽप्याह परमुत्तमसाहसमिति । अज्ञानं तात्कालिको विपर्यय इति कल्पतरुः । अस्फुरणमज्ञानमिति मिताक्षराकारः। अत एव वालिश्यं यौवनोन्मेषप्राप्तो मद इति रत्नाकरः। ज्ञानानुत्पादो वालिश्यमिति मिताक्षराकारः।
यत्र तु लोभादिकारणविशेषपरिच्छेदो नास्ति ।

Page #379

दण्डविवेकः।
तबाह याज्ञवल्क्यः,
पृथक् पृथक् दण्डनीयाः कूटकृत्-साक्षिणस्तथा। विवादादिगुणं दण्डं विवास्यो ब्राह्मणस्तथा ॥ विवादात् विवादविषयादित्यर्थः, विवादपराजयनिमित्तादण्डादिति मिताक्षराकारः। दण्डश्चायमणादि-विवादविषयः। तत्र संख्यानियमात्। अन्यत्र तु,हौने कर्मणि पञ्चाशन्मध्यमे तु शतावरः ।
गुरुकार्येषु दण्डः स्यान्नित्यं पञ्चशतावरः ॥ इति वचनोक्तो दण्ड इति कृत्यसागरः। विवास्यो ब्राह्मण इति ब्राह्मणस्य विवासनमात्रं न तु दण्डः। अन्येषान्तु समुच्चयः। अन्यथा न्यायागतो ब्राह्मणे दण्डायकर्षो न स्यात् ।
एतच्च पूर्वचापि द्रष्टव्यं तथाच लोभात् सहसमित्यादिकमभिधायमनुः,
कूटसाक्ष्यन्तु कुवाणांस्त्रीन् वान् धार्मिको नृपः। प्रवासयेद्दण्डयित्वा ब्राह्मणन्तु विवासयेत् ॥ लोभादित्यादि सकृत् कूटसाक्ष्यविषयमिदन्वभ्यासविषयम्। तत्र क्षत्रियादौन पूर्वोक्तदण्डेन दण्डयित्वा राजा निर्वासयेत् ब्राह्मणन्तु दण्डव्यतिरेकेणैवेति कुल्लूकभट्टः । एवमेव नारायणः।
-~-AR
AN
१ क्वचित् दण्ड्य इति पाठः ।

Page #380

कूटसाक्षिदरहः।
३४५
गोविन्दराजस्तु,ब्राह्मणं पूर्वदण्डेन दण्डयित्वा नग्नं कुर्यादित्यर्थमाह । मेधातिथिस्तु,ब्राह्मणस्य विवासनं वासोऽपहरणं गृहभङ्गो वा इत्याह । अब मिताक्षराकारः,प्रवासयेत् मारयेत् प्रवासशब्दस्यार्थशास्त्रे मारणे प्रयोगात् । तत्रापि प्रवासनमोष्ठछेदनं जिह्वाभेदनं प्राणवियोजनच कौटसाक्ष्यविषयानुरोधेन द्रष्टव्यं अभ्यासविषयञ्चैतद्दचनमित्याह।
प्रवासयेदित्यस्य दण्डं विनैव स्वदेशान्निःसारेदित्यर्थ इति रत्नाकरः। मिताक्षरायान्तु,ब्राह्मणं दण्डयित्वा विवासयेत् स्वदेशान्निष्काशयेत् यहा वाससो विगतो विवासस्तं करोति इति णिचि णाविष्टवत् प्रातिपदिकस्येति टिलोपे विवासयेदितिरूपं तेन नग्नं कुर्यादित्यर्थः ।
अथवा वसन्त्यस्मिन्निति वासो गृहं तेन भग्नं गृहं कुर्यादित्यर्थ इत्यभिधाय ! एवञ्च ब्राह्मणस्यापि लोभादिकारणविशेषपरिक्षाने सहस्रादिरर्थदण्ड एव। अभ्यासे त्वर्थदण्डो विवासनञ्च ।
तत्रापि जाति द्रव्यानुवन्धाद्यपेक्षया नग्नौकरणं गृहभङ्गो देशनिष्काशनमिति पक्षभेदव्यवस्था ।
यद्दा,-अल्पविषये चतुर्णामर्थदण्ड एव, महाविषये तु निर्वासनमेवेति व्यवस्था दर्शिता ।

Page #381

३४६
-
दण्ड़विवेकः ।
याज्ञवल्क्यः,
यः साक्ष्ये श्रावितोऽन्येभ्यो निहुते तत्तमोदृतः । स दाप्योऽष्टगुणं दण्डं ब्राह्मणन्तु विवासयेत् ॥ तमोवृतो रागाद्याक्रान्तचित्तो यथाज्ञातमर्थमन्येभ्यः' पूर्व्वं श्रावयित्वा निगदकाले यस्तं निह्नुतेऽपलपति सोऽष्टगुणं दण्डं दाप्यः ।
अष्टगुणता तु विवादविषयापेक्षया तस्यैवोपस्थितत्वात् अतएव रत्नाकरादौ व्याख्यातं आगमत्वादस्यार्थस्येति । मिताक्षरायान्तु,
विवादपराजयनिमित्ताद्दण्डादष्टगुणमुक्तम् । व्यवहारतरङ्गे तु ग्रहेश्वर मिश्रा आहुः, - होने कर्म्मणि पश्चाशदित्यादिवचनबोधिताद्दण्डादष्टगुणत्वमेवेति । तन्मतेऽपि नियतसंख्यके ऋणादिविवादे तदपेक्षयैवाष्टगुणत्वं द्रष्टव्यं पृथक् पृथक् इत्यादिवाक्ये तेनैव तथा व्यवस्थाया दर्शितत्वात् ब्राह्मणस्य विवासनं देशनिष्काशनम् ।
मिताक्षराकारमते तु नग्नौकरणं गृहभङ्गो देशनिष्काशनमिति त्रिविधं तद्विषयानुसारेण व्यवस्थितम् ।
तथेतरेषां यथोक्तदण्डासम्भवे स्वजात्युक्तकर्म्मनिगडवन्ध- काराप्रवेशनादौनौति स एवाह |
दण्डाधिक्यञ्चेदमपराधगौरवादिति दृष्टानुबोधितैव । अतएव निहुत इत्यच निहवो विशेषकौटिल्यमिति व्याख्यातम् । कृत्यसागरे आह च
१ क अन्योऽन्यम् ।

Page #382

कूटसाक्षिदण्डः।
३४७
नारदः
श्रावयित्वा तथाऽन्येभ्यः साक्षित्वं योऽतिनिहते । स विनयो भृशतरं कूटसाक्ष्यधिको हि सः॥ विष्णुः,
कूटसाक्षिणां सर्वस्वापहारः कार्यः । एतच्च वारंवारं कूटसाक्ष्य इति रत्नाकरः। एवञ्च याज्ञवल्क्योक्तदण्डोऽनभ्यासविषय इति गम्यते।
ग्रहेश्वरमिश्रास्तु अल्पधनस्य पूर्वसङ्ख्या दण्डाः, दण्डासम्पत्तौ सर्वस्वदण्ड इत्याहुः । अथ मनु-नारदौ,यस्य दृश्येत सप्ताहादुक्तसाक्ष्यस्य साक्षिणः ।
रोगोऽनि तिमरणमणं दाप्यो दमञ्च सः ॥ रोगादित्वमशुचित्वलिङ्गमाचपरं, दमस्तु पूर्वोक्तः सहस्रादिः। विवादपदहिगुणो वा पञ्चाशदादिर्वा ।
यत्र दृष्टात् प्रमादात् कूटत्वनिश्चयो नास्ति तचादृष्टादपि तन्निश्चये यथोक्तो दण्ड इति तात्पर्य्यम् ।
अत एव कालान्तरे साक्षित्वतत्वज्ञानाय मनुनारदयोरित्युपक्रम्य ग्रहेश्वरमिभैरवतारितम् ।
भवदेवोऽप्याह,
यदि कृतदिव्यस्य सप्ताहाभ्यन्तरे रोगादिकमुपलक्ष्यते तदासौ कूटसाक्षी ऋणं दाप्यो दण्ड्यश्चेति ।
१ क बवान्सरं।

Page #383

३०८
दण्डविवेकः ।
अथ जानतः साक्षिणः कौटिल्यादनिगदतो दण्डः ।
तत्र मनुः,—
चिपक्षादब्रुवन् साक्ष्यमृणादिषु नरोऽगदः । तदृणं प्राप्नुयात्सर्व्वं दशवन्धञ्च सर्व्वतः ॥ अगद इति अपरिहरणौयप्रतिवन्धकाभावपरं दशवन्धो दशमांशः । तेन यः पृव्यमानो वाधकं विना पक्ष येणापि न ब्रते स दशमांशसहितमृणं प्राप्नुयात् तस्य दाता भवेदित्यर्थः । तत्र दशमांशः कलास्थान इति ग्रहेश्वरमिश्राः । तेन राज्ञे दण्डोऽयमिति भ्रमः ।
यत्तु -
अब्रुवन् हि नरः साक्ष्यमृणं सदशवन्धकम् । राज्ञा सर्व्वं प्रदाप्यः षट्चत्वारिंशत्तमेऽहनि ॥ इत्यत्र मिताक्षरायां व्याख्यातम् । सर्व्वं सहकिमृणं धनिने दाप्यः सदशमांशश्च राज्ञो भवति । राज्ञाऽधमर्णिको दाप्यः साधितादंशकं शतमित्युक्तत्वात् । इति चिन्त्यम् ।
राज्ञेत्यादि वाक्यस्य यत्र राज्ञो धनसाधनं तद्विषयत्वात् साधितादिति श्रवणात् । यत्र धनिको दुर्वलः स्वयमशक्नुवन् राज्ञा साधितार्थो भवति तचाधमर्णस्य दण्डमाहेति स्वयमेतस्यावतारणात् ।
१ क राजा ।

Page #384

जानतः साक्षिणः कौटिल्यादनिगदतो दण्डः ।
३४
दण्डस्तु कात्यायनेनोक्तः,साक्षौ साक्ष्यं न चेद्र्यात् समदण्डं वहेदृणम् ।
अतोऽन्येषु विवादेषु त्रिशतं दण्डमर्हति ॥ समदण्डमणमिति बालविषयेणैवैतावानेव दण्डः स्त्रीसंग्रहणादिविषये तु पणशतत्रयमित्यर्थः । यत्तु,पारयन्तोऽपि ये साक्ष्यं तुष्णीभूता उदासते।
ते कूटसाक्षिणां पापैस्तुल्या दण्डेन चैव हि ॥ इति विष्णुवचनं तत्र दण्डेन कूटसाक्षीत्युक्तेन लाभात् सहस्रमित्यादिना विवादपराजयदण्डदिगुणेन वा त्वभ्यासे त्वर्थदण्डविवासनाभ्यामिति मिताक्षराकारः । विष्णत-सर्वस्वापहरणेनेति रत्नाकरः।।
एवञ्चैतन्मते वचनमिदं वारंवारं कूटसाक्ष्यविषयम् । ग्रहेश्वरमते त्वल्यधनस्य यथोक्तसंख्यातासम्पत्तिविषयं पर्यवस्यति । एतच्चानन्तरप्रकरणे दर्शितम् । अथ लेख्यविषये व्यासः,स्थावरे विक्रयाधाने लेख्यं कूटं करोति यः ।
स सम्यक्भावितः कार्यो जिह्वापाण्यविवर्जितः॥ सम्यग्भावितो लोके तथाविधदुराचारतया ख्यापितः। स्थावर इति विक्रयाधान इत्युभयोरप्युपलक्षणम् ।
तेन यादृशि विषये कूटलेख्यकरणं तदनुसारेण तत्कतर्जिह्वादिच्छेदः समुच्चयविकल्याभ्यां कर्त्तव्य इति तात्पर्यम् ।

Page #385

३५०
दण्डविवेकः ।
अथ 'निर्णयोत्तरकृत्यम्। तत्र दिव्यैर्जे ये जयपराजयावधारणे कात्यायनः,__ शताई दापयेच्छुद्धमशुद्धौ दण्डभाग्भवेत् । तं दण्डमाह स एव,विषे तोये हुताशे च तुला-कोषे च तण्डुले । तप्तमाषककृत्ये च क्रमाद्दण्डं प्रकल्पयेत् ॥ सहस्रं षट्शतं हे च तथा पञ्चशतानि च ।
चतुस्विद्दयमेकञ्च होनं होनेषु कल्पयेत् ॥ निहूवे भावितो दद्यादित्याद्युक्तदण्डेनायं दिव्यनिवन्धनो दण्डः समुच्चीयते, इति मिताक्षराकारः। याज्ञवल्क्यः,निहूवे भावितो दद्यात् धनं राज्ञे च तत्समम् ।
मिथ्याभियोगौ द्विगुणमभियोगावनं हरेत् ॥ निहवे अपलापे भावितः प्रमाणेनाङ्गोकारितः । तत्समं विवादविषयसमम् । मिताक्षराकारःप्राङ्न्याय-प्रत्यवस्कन्दनयोरप्येवापह्नवकारौति प्रत्यर्थिना भावितः [प्रमाणेनाङ्गोकारितः प्रकृतधनसमं दण्डं राज्ञे दद्यात्। प्रत्यौँ यदि भावयितुं न शक्नोति तदा स एव मिथ्याभियोगी ज्ञात इति प्रकृतधनमर्थिने दद्यात् राजे च तद्दिगुणं दण्डमेतच्च ऋणादानविषय एव पदान्तरेषु दण्डान्तराभिधानादधनव्यवहारेवस्यासम्भवाच्चेत्याह । १ क निर्ण योऽत्र न कृतं । २ क्वचित् पाठः--वहेत् ।
३ क पुस्तके [ ] चिहितांशो नास्ति ।

Page #386

निर्णयोत्तरकृत्यम् ।
३५१
मनुः,
अर्थेऽपव्ययमानन्तु कारणेन विभावितम् । दापयेवनिकस्यार्थं दण्डलेशञ्च शक्तितः ॥ अर्थेऽपव्ययमानमपलपन्तं कारणेन प्रमाणेन । तथा,
यो यावन्निहूवीतार्थं मिथ्या यावति वा वदेत् ।
तौ नृपेणाप्यधर्मज्ञौ दण्ड्यौ च द्विगुणं दमम् ॥ सर्वमिदमाशयापराधपरम् । अत एव तत्समं तद्दिगुणं दण्डलेशानामधमाशयदोषादत्कर्षापकर्षाभ्यां व्यवस्था रत्नाकरकृतोता। तदनवधारणे जात्यादिकमादाय व्यवस्था।
एवञ्च विस्मरणादौनामपहवानपहवपूर्वकसम्प्रतिपत्तौ च दण्डाभाव एव तत्र वादिनोऽनपराधत्वात् ।
कल्पतरौ तु आशयदोषव्यतिरेकेण विस्मरणादिनाऽपह्नवविषये शक्तितो दण्ड इत्युक्तम् ।
इहोत्तमर्णस्याप्रयुज्यप्रयुक्तत्वाद्यभिलापः प्रायेणाशयदोषप्रयुक्त एवेति तत्राविशेषेण द्विगुणो दण्डो ध्रुवः । तत्रापि शूद्रे विशेषमाह नारदः,मिथ्याभियोगिनो ये स्युईिजानां शूद्रयोनयः ।
तेषां जिह्वाः समुत्कृत्य राजा शूले निवेशयेत् ॥ अथ पुनायविषये याज्ञवल्क्यः,'दुईष्टांस्तु पुनदृष्ट्वा व्यवहारानृपेण तु।
सभ्याः सजयिनो दण्ड्या विवादादिगुणं दमम् ॥ १ क पुस्तकद्दथे पाठः मूले च-सम्यक् दृछा तु दुर्दशानिति पाठः ।

Page #387

३५२
दण्डविवेकः। दुईष्टान् स्मृत्याचारप्राप्तधर्मोल्लङ्घनेन रागलोभादिभिरसम्यविचारितत्वेन शक्यमानानिति मिताक्षरा।
विवादादिति-यस्मिन् विवादे पराजितस्य यो दण्डस्तस्मादिगुणमित्यर्थः। तथा तत्रैव,
यो मन्येताजितोऽस्मौति न्यायेनापि पराजितः । सभायां तं पुनर्जित्वा द्विगुणं दापयेदमम् ॥ मनुः,स्वामात्याः प्राड्विवाकाश्च ये कुर्य्यः कार्य्यमन्यथा।
तत् स्वयं नृपतिः कुर्यात् तान् सहस्रन्तु दण्डयेत्॥ एतदसंख्यातधनविषयं धनव्यतिरिक्तसंग्रहणादिविवादविषयञ्च।
तथा उत्कोचग्रहणे ये नियुक्ता इत्यादिना सर्वस्वग्रहणभिधानात्तदितरविषयमेतदिति मनुटीका। याज्ञवल्क्यः ,
सपणश्चेविवादः स्यात् तत्र होनं प्रदापयेत् । दण्डच्च स्वपणञ्चैव धनिने धनमेव च ॥ पुनायं विनापि यद्यहं परिशोधनं न शोधयामि । यदि वायं समग्रऋणं साधयति तदैतद्राज्ञे ददामौत्येवमाद्यभिधायाधमणे यद्यनेन गृहीतधनं न शोधयति' यदि वाज्यं परिशोधनं न बोधयति तदेतद्ददामौत्यनेन धनिको यत्र विवदते शतपणो विवादस्तत्र पराजितोऽधमर्णः ।
१ क बोधयामि।
२ ददामौत्यभिधाय ।

Page #388

निर्णयोत्तर कृत्यम् ।
पराजयावगमित-मिथ्यापहवादिनिमित्तं तत्समादिदण्डं पणौकृतञ्चार्थं विवादपदमित्युचितश्चेति त्रयं दाप्यः । धनिकस्तु ऋणवज हयमित्यर्थः ।
अत एव भवदेवेन पुनन्यायं विना सामान्यमाश्रित्योक्तम् । व्यवहारश्चार्थिप्रत्यर्थिदाात् कदाचित् सपणोऽपि भवति यथा यदि मे भङ्गो भवति सहस्रं तदा मे देयमिति।
अत एव तद्यदि कृतपणवन्धो हौयते तदा राज्ञा स्वयं कृतं पणं दाप्यः। स्वयञ्च दण्ड्यः । तदाहेत्युपक्रम्य सामान्यविषयं नारदवचनमवतारितम् ।।
विवादे सोत्तरपदे इयोर्यस्तच होयते। सपणं स्वकृतं दाप्यो विनेयश्चापराजितः ॥ इति। [अत्र सपणञ्चेति विशेषोपादानात् यचैक एव पणं करोति यत्र वैकः शतमन्यः पञ्चाशतं प्रतिजानौते तत्र येन यत् पणोकतं] स एव तावदेव दाप्यो नत्वपरो नाप्यधिकमिति मिताक्षराकारः। इह केचित्,
तौरितच्चानुशिष्टञ्च यो मन्येत विधर्मतः। द्विगुणं दण्डमास्थाय तयैतत् कार्यमुद्धरेत् ॥ इति नारदवचनदर्शनात् यत्र वादिना दिगुणो दण्डः प्रतिज्ञायते तत्रैव तद्दानं स एव च पणः, एवञ्च सपणश्वेत्यादिकमपि पुनायविषयमेव तौरितमित्यादिनैकमूलत्वादिति। तन्न,
१ क पुस्तके [ ] चिहितांशः पतितः ।
45

Page #389

३५४
दण्डविवेकः ।
याज्ञवल्क्यौये दुर्दष्टानिति वाक्ये द्विगुणदण्डप्रतिपादके वादिनस्तदनगौकाराश्रवणात् सत्यजयिनस्तदसम्भवाच्च सपणश्चेत्यत्र दण्डश्च पणञ्चेति समुच्चयश्रुतिविरोधात् पणस्य प्रौढिप्रयुक्तत्वादन्यत्रापि सम्भवेन वाक्ययोर्विषयभेदस्यावश्यवाच्यत्वात्। __ यो यावन्निह्नवीतेत्यादिना पुनन्यायं विना विना च वादिप्रतिज्ञानं पराजितस्य द्विगुणदण्डप्रतिपादनाच्च ।
इदन्तु विचारमर्हति तौरितमित्यादौ किमपेक्षया द्वैगुण्यमिति।
तत्र केचित्– विवादपदाबैगुण्यन्तस्यैवोपस्थितत्वेन प्रतियोग्याकाङ्क्षापूरकत्वाच्च यो मन्येताजितोऽस्मीत्यादियाज्ञवल्क्यौयेनैकमूलकत्वाच्चेत्याहुः ।
तन्न- अपहूवादेरुभयत्र समानत्वेऽपि पराजितस्य धृष्टतया वा दुराशयतया वा प्राविवाकादिवचनमनाहत्य पुनर्विवदमानस्यापराधगौरवेण दण्डगौरवस्यौचित्यात् ।
तस्माद्यत्र प्राथमिको विवादस्तच तद्दिषय एव द्विगुणो दण्डः। यत्र तु पुनर्विवादस्तत्र विवादविषयद्विगुणादपि दिगण इति युक्तं तत्र तस्यैवोपस्थितत्वेन बोधितत्वात् ।
तथाहि
तौरितं साक्षिलेख्यादिना निर्गौतमनुद्धृतदण्डं दण्डपर्यन्ततान्नौतमिति यावदिति व्याचक्ष्यते।
अन्यथा द्विगुणदण्डास्थानवैयर्थात् विवादविषया
१ क--दण्डगौरववैचित्र्यात् ।।

Page #390

निर्णयोत्तर कृत्यम् ।
३५५
पेक्षया दिगुणदण्डस्य तदनास्थानेऽपि प्राप्तत्वात् गुरौ लधौ चापराधे दण्डसाम्यस्य न्यायविरुद्धत्वाच्च ।
एवञ्च यो मन्येत इत्यादिवाक्येऽपि दिगुणापेक्षयैव द्विगुणो दण्ड इति स्थितम् । । एतेन सपणश्चेदित्यच विवादविषय द्विगुणदण्डास्थानमेव पणपदार्थ इत्यपास्तं तस्य प्राप्तत्वेन प्रतिज्ञानानपेक्षितत्वादण्डञ्च सपणञ्चेति उभयविधिविरोधाच्चेति ।
किञ्चैवं सपण इत्यस्यान्यतः प्राप्तानुवादत्वं प्राप्तम् । तथाच यवाल्यो दण्डो मुनिभिः स्मर्य्यते तत्रापि गुरुतरदण्डपणीकरणाचारो निर्मूलः स्यात् ।
न चानुवन्धो यतः सभ्य इत्याधुक्तं दण्डोत्कर्षनिमित्तं मूलमत्रेति वाच्यं पणं विनापि दण्डोत्कर्षकत्वादिति दिक् ।
इति प्रकीर्णके व्यवहारविषयवर्गः। न शक्यमन्योन्यविरुद्धधर्मिणो गणैश्च वक्तमपि ये प्रकीर्णकाः। उदाहृतास्तत्तदुपाधिकल्पनात्तथाप्यभौष्टार्थझटित्यवाप्तये ॥
इति महामहोपाध्याय वर्द्धमानकृतौ दण्डविवेके
प्रकीर्णकदण्डपरिच्छेदः सप्तमः ।

Page #391

दण्डविवेकः ।
श्रीविल्वपञ्चान्वयसम्भवेन श्रीमद्भवेशस्य तनूद्भवेन। श्रीवईमानेन विदेहभर्तुः कृते कृतो दण्डविधौ विवेकः ॥ परकृतिमपि दृष्ट्वा निर्मितेऽस्मिन् निवन्धे समुचितवचनोत्था लक्ष्यते कापि लक्ष्मीः। स्फुरति हि कुसुमानां शेखरे योजितानां नव इव समुदायद्योतमानो विनोदः ॥ कल्पतरु कामधेनु हलायुधांश्च धर्मकोषं स्मृतिसार-कृत्यसागर-रत्नाकर-पारिजातांश्च । टोकासहिते हे संहिते मनुयाज्ञवल्क्योक्ते व्यवहारे तिलकञ्च प्रदौपिकाञ्च प्रदीपञ्च ॥ दृष्ट्वा कृतो निवन्धो निर्वधान्निबन्धादेशवर्षेण । तदिमानिमञ्च दृष्ट्वा गुणदोषौ कल्पयन्तु मे सन्तः ॥ दोषोद्दोषणसम्मुखोऽस्तु मुखरो ज्ञात्वाऽर्थतत्त्वं गिराम् सर्वाः पूर्वकृतीविलोक्य विदुषां तोषो निवन्धेऽधुना। तत्तस्मादुभयेऽपि तेन जड़ितास्तुष्णौं चिरादासतामास्तां किञ्च विहाय दूषणरसं लोको गुणग्राहकः ॥
इति विल्वपञ्चकौय-महामहोपाध्याय-धर्माधिकरणिक
श्रीवर्धमानकृतो दण्डविवेकः समाप्तः ।
श्रीगुरवे नमः ।
१ क पुस्तके परिचय 'लोका न सन्ति ।

Page #392

टः
अथ दण्डविवेकोक्तर्षिनाम्नामकारादिक्रमेण
चिपचाणि ।
व्यङ्गिरा ११ १,
व्यापस्तम्बः ३८ १४,
७१ 9,
७३ ११,
३२२ १७ ।
उशनाः ७१ १०.
२८९ २०, कात्यायनः ६८
१३ १३,
१५
१- १२,
२७ १३,
२६
३,
३१
१.
३८ १५,
३९ २५.
પૂ
५,
५१
२.
५६ १८,
२५२
२,
१५२
१५६ १७, १७१ १३,
१७३
£,
१८४ ८,
२३१
&,
२४२ १३,
२६० २०,
२७५
५८ १३,
६६
६७ १७, ८३ १३,
८४ २१.
एः
३१८
६
पं
४ ।
१४,
है,
७१
६ १२,
M
२०४ १८
३०३ १५।
१३ ३,
mum
१४
१६ १२,
१६ ७,
w
२८ १४,
३०
१५,
३७ १७,
३६ १४,
६
५० १६,
५२ १६,
५७ १५,
५८ २०,
६६
१४,
१३,
२०, ८६ १६,
एः पं
कात्यायनः ६ २१,
प्ह १५,
०
१५८
२,
१६४ २२,
१८७ १५,
२०४ १८
२१५ १४,
२२१
२३२
है,
२३४
२४१
२४३ १८
२४७
१२,
२४६ २,
२५२ १२,
२५३ १,
२५८ १४,
२६५
२६७ १२,
२६८ १८.
२७२
१,
२८० ११,
२६७ १६,
२६६ ε,
३१२
३१८
३२२ २०,
३२७
५,
के
एः
८७
१९,
१८
१५० १६,
१५८
13
२४१
२४७
३,
१८७
१९६
२१४ १०,
२२०
२२६ १४,
२३३ १४,
२४०
w
३००
३१६
१३.
१०
<,
२४८
२२,
२५१
१७,
२५२ १४,
२५६ १५,
२६३ १.
२६५ २२,
२६८ 8.
२७० ह
२८० ६.
२८३ १५,
२६८ १,
२०.
9,
३२०
७,
३२३. १५.
३३२ ५.

Page #393

३५८
दगडविवेकः।
कात्यायनः ३३४ ३,
३३५
१, नारदः २४८ २०,
२५३ ८,
२४६ २५४ १०.
३३६ १२,
३४२
गौतमः ४० ७,
४१ १६
२७१ २८०
५, २१,
५१ १०,
८५ १८, १४७ १६, १७२ २१,
२६१ १५, २६६ १०, २६८ ११, २७८ १०, २२ २८३ २२, २८५ १६,
२८५
३
M N mmmm
२८३
३
३२२
१
देवलः
नारदः १२८ १८,
१३१ १७,
३३८ १३ । ३३२ ८, २७१ ।
३३७ १४,
३४० १, पैठिन सिः
बहस्पतिः १२ ७, १३३ १४३
१८ १६, १४४ १४५ १५०
५८ १६,
१४ २०,
१४० १४३ १४8
२० २, २३ ८, ५८ १०, ६१ १५,
१५६ १६
१७८ ११
१८०
१६०
२
७० १०, ८० २०, ८५ १२, १८० २१, १०५ १३, १०८ ५,
१६४ १
१००
७,
२१५
२२३
११५
२१४ २०, २१६ २३, २३१ १५, २३३ ३, २४७ २२,
११६ २०, १२२ ७, १२४ २१,
१२४
।

Page #394

सूचीपत्रम् ।
रहस्पतिः १२६ १४, १३० १०, मनुः १५ १०,
१३४ ३. १४२ ११, २५५ २०, १५६ ११, १५६ ८, २६ ११,
२३
१,
१०१
१०,
१०१ १६,
२०५
२.
89
५8
२२७ २३३ १८,
२४८ २४६
२४६ २५०
२,
२५२
२५५ २६० १४,
२६७
६.
wr
३१०
६, २, ४,
N
३२१ ३२८ ३३२
३३८ रडमनुः ५४ बौधायनः :
३२७ १८, ३२६ ११, ३३६ १३, ३३६ १६।
४,
१०४ १३,
१०५
२२,
७० १५, ८४ २७,
३ १,
१६. २४६ १६ ।। ४ २,
११२ , ११५ ११, १२० ८
मनुः
११४ ४, ११८ १५, १२१ २, १२३ ११, १२३ १७, १२५ १४,
१२३
१२४ १७,
१२८
६,

Page #395

२६०
दण्डविवेकः ।
पः
पं
9.
प
। एः । मनुः १६२
पं ६.
मनुः १३३
६
१३४
१३४
१३७ १०,
१३७ १८ १३८ ११,
४,
१४२ १४४ १५, १४६ १२, १५० ५, १५० १०, १५२ १२,
१४८
१,
२०४ १०, २०६ १४, २११४, २१२ ६ २१३, २२, २१७ १७, २२० १३, २२४४,
२०५ २१, २०७ १६, २११ १६. २१३ १. २१७ १३. २१७ २२. २२२ ४, २२४ १५, २३०
१५२
२२६
१५
१५८ १०, १५६६,
२३४
२३६
८,
२३६ १८,
२३७
१६७
।।
२३६
७,
२३६ ११,
२४०
२४२
२४३
२४३ ११,
१७४
२४४ २४६ २५३ २५४ २५८
२५० २१. २५४ २५५ २५६ १२,
८
१७
१,
२६१ १२.
२६४
२१,
२६७ १६,
२७२ २७३
२३, ६,
NNNNNNNNNNNN
१
३
HEEEEEEEE.
२७३ १, २७३ १०, २७३ १४, २७४ १८, २७६ २१, २८० ३, २८३ १५,
२७४ १, २७४ १६, २७८ १. २८१ ११, २८५ २१.

Page #396

सूचीपत्रम् ।
टः २८७
पं । एः पं १, याज्ञवल्क्यः १०२ २९,
१०६ ११,
एः । १०४
मनुः २८६
२८८
६,
२८८ ११,
२६
११० ११, १३०४,
२६८
३०२
११३ १,
३०४ ३०६ १७,
m mm
१३३
१५७
३०५ ६, ३१० ११,
७,
१७७ १८,
३१६
MY MM
३१६ ८ ३१८ १५, ३२१ ३२६ ३, ३४४ १६.
३२५
१८८ १४,
२११
२१४
३
३२३
s
१७७ १०,
२
२५०
३१८ १२ ।
२५२
२५३
याज्ञवल्काः७
२५७
२८४
३१२ १७, ३१८ १,
३१८ १४,

Page #397

३६२
दण्डविवेकः ।
याज्ञवल्काः ३२३ ६, ३२७ १७, | व्यासः १४ १५,
३२८ १२, ३२६ ५, ५३ १०, ७६ १५, ३३४ १६, ३३५ ८, १०५ ८, १०५ १६,
३३६ विष्णुः २३
१ १२४ ४, १३० ७, ६३ १७. १३० , १३२ १,
१३२ १३, १५६ ४,
१६४ ७ १८ २, १३० १३,
२०८ ५, १४५ १०.
शसः ५४ ७, ५४ १६४ २,
शवलिखितः २२ २, ४३ २१० १२,
३३५
६।
१६५
ofo Morrrr "
२१२
२२२
२२३ २६६ १३,
६२ २२, ६७ ६. १२७ १४,
३०३ २०,
३०४
६८ १४,
mm
१४५
३१२ ८, ३२२ १,
३३५ १६ । वशिष्ठः ६ १४,
६५ ४,
३०६ १२,
१४५ १३, ३१७ १४,
१४५ २१, १४७ ७. १५० २१, १५१ १७, १५१ २०. १५६ १२. २०५
२१२ १७, १११ १५, ३१२ १०, ३१३ २२,
३१५ १५, १८, २३४ ५, २८३ १७, २८४ ६।
| हारौतः १६२ १४, १७३ ७२,
२०२ ८, २०६ १२. २१५ १८, ३२१ १२ ।
१७० १३,
१७४ ।।
२९
२८७
२८ ३।

Page #398

दण्डविवेककृतसंग्रहकारनामानि तङ्घतटीकाकारनामानि च।
A
'- *
१
कुल्लकभट्टः ५ २२, ११ ११, गोविन्दराजः १४५ १, १४६ ३.
३४४ २३, ३४५ ॥ ४८ २३,
| ग्रहेश्वरमिश्रः ३२६ १४,
३४६ ११, ३१७ १८। | चण्डेश्वरः २५ १, १३५ १२.
१८७ १६, ३१० २४, १२६ १२, १३७ २१,
३२६ ११ । १४८ २१,
दौपिकाकारः ३३३ ४ । नारायणः १० ४, १८ ४,
४१ ११, १६८ १७,
४५ १३, __४६ १-१६
५५ २.१५, ५६ ७-१६ १७७ १३, १८२ १३,
२ ४, ६१ १०-२२, २०१ १८, २०६ ४, १०५ ५, १०६ १०,
११२ १५, ११४ १६, २१२ 8,
११९ २२६ ८, १३२ २०, १३७ २३०४, २५३ १३, १३८ ५, १३६ १४. २५४ १३, २६८ १, १४४ ३-१६, १४७ ५. २७३ ६-२२, २८१ १५,
१४८ १५-१६, १४६ ७, २८६ १४, २८७ ८,
१५८ १६, १५६ ३, ३१३ ६,
१६० ८, १६२ १८, ३२६ ११. ३४४ २१ । |
१७० १६, गा¥यमानवः ५१ ८, ५२ २ ।
१७५ ५, गोविन्दराजः ४ ८, १० ११ १२ १३, १८३ ५-१६
१८ २, १२३ १८, । १८७ १-१४, २०२ ३,
२००
७-२०,
२२८ २२,
Mr

Page #399

दण्डविवेकः ।
२४०
नारायणः २०४ १७, २०७ २१, लक्ष्यौधरः ३१ १४, ३२६ १६ ।
२२० २३, २२४ -१७, वादरायणः २२५ २४, २२६ ६-२३, |
विज्ञानेश्वरः १६३ २, २८६ १३, २२६ ३-१२, २३१ १४,
२८७ १८। २३७ २१, २४२ ५, २५६ ५,
विष्णुगुप्तः २६ ३, २७ १० ।
व २६६ ६,
शूलपाणिः
२४० १० । ३१३ ८ ३१६ १५, सर्वज्ञः २२६ ३२६ ११, ३४४ २२ । हरिनाथः
३२६ नारायणसर्वज्ञः १४४ ३, हलायुधः १५ १, ५६ १६,
१४८ १५, २२६ २३, २२६ ३।
७२ ३६, ७६ ५, पारिजातः १५० १८, २०६ १। ७८ ७, २ १५, भट्टः १२० ४, १७५ ५ ।
३४७ १६ ।
भवदेवः भाष्यकार: महार्णवकारः मिताक्षराकारः
३३० २०,
१३५ १० ३२३ ८ ३४३ १८,
___६८ १-४,
११७ १८, १९८ २१, १४४ १७, १४६ १३, १५१ १३, १६२ १७, १६७ २०,
२२२ २-२०, ___३०१ ४,
१०२ ७, १९८ २. १४० १, १४६ १०-२०,
१५० १७, १५२ १४, १८५ १३, १६८ १७, २६८ ३, ३०७ १६,
६५ १२ ।।
मिश्राः ६४ १०, मेधातिथिः ५ ८,
१७ १३, २१२ १० ।
१८
५,
रभसपालः
२७ ५। हेमाद्रिः
१३६ २।

Page #400

दण्डविवेककृतसंग्रहग्रन्यनामानि
तद्धृतटौकानामानि च।
२२,
एः पं टः पं
. पं पृः पं कल्पतमः १६ ६, २३ १२, | कामधेनुः २७६ १८, २८० १०, २८ ४, ३४ २०, ३०७ ६, ३२४ २३,
६३ १८, ३२८ १८।
कृत्यसागरः २२२ १६, २७८ ११, ७२ २, ७५ १०-२२ २८६ ४, ३२७ ६. ५ ८,
। १३६ ३-१०, १३६ ३-१०,
३२८ ८, ३२६ ८,
३३६ ६, ३४४ १० २४६ २०, १५७ २३,
कृत्यसार:
२८ १५८ ६,
गोपथब्राह्मणम् १३४ ११, १७२ १४,
३३६ १६ । १७६ १५-१८, चतुर्वर्गचिन्तामनिः
१६७ १८ १३४ २०। २४५ २२, दैतविवेकः
७६ २२। २४६ १८, २६० १६,
पराशरभाष्यम् २७६ । २६२ २०,
पारिजातः १८ ३, १५० १६, ३२६ १८,
१७७ ३-१२, ३२८ १८, ३३२
१८१ २०, ३४३ १४, ३५१ १४ ।।
२२६ ८, २६० १६, कामधेनुः २८ ४, ३४ २०,
३३२ २२। ७१ १५,
प्रदीपिका
१८ । १२८
भूपालपद्धतिः १३१ १,
८ १३८ २२,
मनुटीका ३ १७, १५० ३-१६,
___४८ ४-२३, ५५ ५, १५३ १६३ २१, १६६ १४,
११५ १६, १६८ १, २१७ २१, ११७ ६-१४, ११८ १६, २२७ १६, २५४ ४, १२८ १२, १३८ १५,
or Moro NM N NN mar
१२६
१५२

Page #401

दगडविवेकः।
मनुटोका १४४ २,
१६० ७, १७० २-१४, ११ १०, १३ १५, १८५ २,
२२५ १५ । मिताक्षरा ७ ५,
१५७ ५, | रत्नाकरः १२२ ६, १२५ ७-८, १६२ ६-१९, १२६ ११, १२७ १८,
१७२ १३, १२८ ५, १३१ १४, १२ १३, २३२ ११, १३४ ८ १८४ १६. १३६ ६, १३७ ६-१४,
१३८ १४, १३६ १६-२२, १४२ ३, १४३ ६, १४५ ६-१२, १४६ १६,
Mmm
१८६ २०,
१७ ३-१४, ३३ २३,
५६ ८, ६५ १५, ७१ २२, ३०८ ८-२४,
३१५ २१ ।. रत्नाकरः ३ ११-१८,
२६ १५. ३० २१,
४५ १५, ५१ १६. ५४ १६, ५५ १३, ५८ ६२ १, ६५ ६-१०, ६७ २-१०,
१५० १५, १५१ १८, १५२ १४, १५३ १-६, १५५ १६, १५७ ४, १५८ १, १५६ ४-१७, १६० ११-२१, १६२ २-१४,. १६४ १०-१२, १६५ ४, १६६ ७-१८, १६७ १६, १६८ २०, १७२ १०, १७३ २१, १७५ ४-१७, १७६ ४-१४, १७७ २१, १७६ १७, १८३ १४, १८४ ६-१६, १८७ ३. १८८ १६, १८ १८ १६१ ६, १६४ १२. १६७ १८, १८ १६, २०२ १२-२१, २०४ १३-२१, २०५ २०, २०६ ५-१२, २०७४-१८, २११ १४-२२, २१३ २८, २१४ १२, २९६ ३-१३, २१७ १०-२०, २२२ ३, २२४ २१, २२६ ८-२१, २२८ २१, २३१ १०, २३२ १३-२३, २३४ २, २५२ २, २५४ २. २५५ १०,
७६ २०, ७६ ६-१७, ८७ २, ६१ १६, ६४ १३,
२३, १०५ २२, ११२ १४, २२६ १५,
७५ ७-२२,
७८ १०, २ ५-१०,
६-१४, ६३ ४-१४,
६७ १६, | १०१ १६, १०८ २१, ११७ ८-१०,
१२१ ५,।

Page #402

सूचीपत्रम्।
एः पं एः पं । पूः . पं रत्नाकरः २५६ १३-२२, २५७११-२३, रत्नाकरः ३०८ २४,
२६१ १२, २६२ २, ३१७ १७, २६४ १२-१६, २६७ २३, २७१ २०, २७३ १६, ३३० ११, २७४ १७, २७६ १७, २८१ १६, २२ २-६, ।
एः पं ३१५ २१, २२३ ४, ३२८ १६, ३३६ २४, ३४३ १४ ।

Page #403

एः
पं
एः पं
टः पं
देवीपुराणम् २७१ ८, ३१४१० । अभिधानशास्त्रम् १३५ १ । कपिलपञ्चरात्रम्
भविष्यपुराणम्
मत्सापुराणम् ४० २०,
११२ १८,
१५५
१८३ ६,
१६४ १०-१४
३१७ १।
महाभारतम् मार्कण्डेयपुराणम्
पुराणनामानि अन्यान्यग्रन्थनामानि च ।
स्कन्दपुराणम् १३५ १० ।
अगस्ति प्रोक्तम् २३ २२,
२६ १७ । अभिधानकोषः
२६ १०-१७,
वराहपुराणम् १३५ १८ ।
१३४
४१
११४ १८, कामन्दकीयः १६
१०,
१८५ १८,
२३४ १२,
२१, कम्मविपाकसमुच्चयः
व्यवहारतरङ्गः
१३ १९ || व्यवहारदीपिका २७७ २ । प्रतिः
बालभूषणम्
धम्मैकोषः
१६-२१,
३२२
२४ ११, २३
8C
समयप्रकाशः
स्मृतिः २६ ६,
स्मृतिसागरः
२४ ३, स्मृतिसारः २०
१८७ २१,
२८६ 8,
३२८ है ।
५,
ए:
१३५
१३, ३२८
३४६
३०
३१४
१५२
8
t
१४ ।
१७ ।
१७ ।
१२ ।
१६ ।
११ ।
३३८ 8
२४२
१३६
२७०
२२ ।
५।
१० ।
१३६ ६ ।
१४१ १,
२२२ १६, ३२६ ६,

Page #404

दण्डविवेकवतानां विधिनिषेधात्मकप्रमाणनामादि
पादानामकारादिक्रमेण स्वचौपत्रम् ।
*F ก "
८४.
अधर्मदण्डनं लोके ५, २०
अधर्माज्ञां यदा राजा १६, ८ अकूटे कूटकं व्रते ... १७, १३
अनशनेन कर्षितः २४२, अगम्यागामिनः शास्तिः १८६,
अनाक्षारितपूर्बो यः २४०, १४ अगुणान् कोर्तयेत्क्रोधात्
अनिच्छन्तमभूमिज्ञं १०५, ६
अनिच्छन्त्या यत् क्रियते १५५, २ अगुप्ले क्षत्रिया-वैश्ये अग्निदान भक्तदांश्चैव
अनि ते तु यद्यर्थे ३३७, १६ अग्निदो गरदश्चैव
अनिईशाहां गां मूतौं २८१, १२ अङ्गानां पौडनायाञ्च
अनिर्दियाश्च ये केचित् ३४०, २२०, १४
५ अङ्गलिग्रन्थिभेदस्य
अनिर्दिछन्तु यो राज्ञा ११०, १२ अचौराहापितं द्रव्यं
अनिघेद्धा क्षमो यः स्यात् ७५, १५ अजडश्चेदपोगण्डः २६२,
अनुबन्धं परिज्ञाय ६५, २ अनाव्यपहार्यककरः
अन्नृतन्तु वदन् दण्डयः २८७, २ कार्यः
१३२, ६ अन्यायवादिनः सभ्याः १०५, १४ अज्ञातौषधिमन्त्रस्तु १०४, २५ । अतथ्यं श्रावितं राजा २१५, ५
अन्यायोपात्तवित्तत्वात् ५६, ५ अतोऽन्येन प्रकारेण १५७, २० अन्यैस्तु साक्षिभिः साई ३४१, १६ अथ चेत् प्रतिभूनास्ति १३, १४
| अन्त्याभिगमने त्वङ्गं १७६, ११ अथास्य वेदमुपटगातः ३२०, १०
अपाङ्गप्रेक्षणां हास्यं १५५, २१ अथास्यानुमतादासात् ३२८, २१
अपि चेदसि पापेभ्यः २४४, ११ पदण्ड्यान् दण्ड्यन् राजा ६, २ व्यपुत्राशयनं भर्तः ३१६, १८ अदत्तन्त भयक्रोध ३३०, १३ अप्रगल्भ-जडोन्मत्त ३३६, १४ अदम्या हस्तिनोऽश्वाश्च २८१, ६ अप्राणिभिर्यत् क्रियते १०७, ७ अदम्या काणकुण्ठाश्च २१, २१ अप्रियस्य च यो वक्ता २१४, ११ अटूषितानां द्रव्याणाम् ३१०, ११ अवनिष्ठौवतो दर्यात् २५३, ८ अधमोत्तममध्यानां २८०, १२ अविक्रयाणि विक्रौणन् ३११, २ अधम्मतः प्ररत्तन्तु १६, १६ अबौनविक्रयो यस्तु २६१, १४
47

Page #405

दण्डविवेकः ।
२११,
एः पं बब्राह्मणाः संग्रहण १६०, ४ अस्पश्यघर्त्तदासानां ५८, अब्राह्मणो ब्राह्मणस्य १५०, २२ अंशांशं तस्कराद् यस्तु ४, १४ अब्रवन् हि नरः साक्ष्यं ३४८, १२
आ अभिगन्ताऽसि भगिनौं
ब्याकष्टस्य समाक्रोशन् २१५, अभिघाते तथा भेदे २६८, ११ आगमं निर्गमं स्थानं ६८, १७ अभिचारच कुर्ला २३४, १५ । आचार्यश्च प्रवक्तारं १०, १२ अभिचारेषु सर्वे घु ३०६, १८ आचार्य्यस्य पितुर्मातुः ५८, १४ अभिष्वज्य तु यः कन्गं
आचायाः पितरः पुत्राः २४३, अयःसन्दानगुप्ताश्च ६६,
१७ आततायिनि चोत्करे २४१, २ अयुक्तं साहसं कृत्वा ७८, २१ आत्मानं घातयेद् यस्तु ३१६, ५ अयोनौ गच्छतो योषां १८२, ४ आधिः साहसमाक्रम्य २६३, १७ अाक्रोशातिकमकृत् २५५,
आपत्स ब्राह्मणस्यैषु ४७,
| आपत्कृते यथावद्धः २६७, अर्थवन्तो यतः सन्तः
आमन्त्रितो दिजो यस्तु ३०७, अर्थशास्त्रात्त बलवत् २३६,
आमुक्तकेशाचौरेभ्यः यर्थिनामुपसन्नानां
व्यायुधौ चोत्तमस्तेषां ८५, अर्थेऽपव्ययमानन्तु ३५१,
आरम्भकृत् सहायश्च ७५, १४ अोऽधमेषु द्विगुणः २००, आर्यस्त्राभिगमने १७२, २२ अर्वाक व्यब्दाद्धरेत्
आसे धकाल यासिद्धः ३३३, खामो
२७३, १३ साइतस्त्ववमन्येत ३३५, अलङ्कतां हरन् कन्या १८५,
आह्वायकादेशकरा अल्पमूल्यन्तु संस्कृत्य अवरद्धासु दासौस १८, १५
इतरे कृतवन्तस्तु अविज्ञात-हतस्याशु ७०, ३
इयं विशुद्धिरुदिता अवेदयानो न यस्य २७२, २१ अशिराः पुरुषः कार्यः ४७, ६
इयकोपलकाछैस्तु २५५, १७ अश्वहर्ता हस्तपादौ अभिर्भवति व्यक्तैः २४, ४ ईशो दण्डस्य वरुण ४८, २१ अशापाद्यन्तु शूद्रस्य ३७, असन्दितानां सन्दाता १२६, ४ उक्तेऽर्थे साक्षिणो यस्तु ३४२, ५ असम्भोज्या संयाज्याः ४५, ११ उत्क्षेपक-अस्थिभेदौ १३३, ४ असू- नाम ते लोका २४१, १६ उत्क्षेपकश्च सन्धिज्ञः १२१, १६
ะ * : : 2 * * * 9 " m * * * *
३७
४,
عم م م س
४८,
२३६,
ه ه ه ه ه

Page #406

सूचौपत्रम् ।
उत्तमा सेवमानस्तु ११, १३ कर्णनासाकरच्छेदे २५६, ११ उदणे हस्तपादेषु २५०, ५, कौठघ्रागा पादादि २५६, १५ उदरणात्त हस्तस्य २५१, १५ कर्षः पलपादः स्यात् २५, २ उद्दियाः केचिदृषिभिः २५८, ३ कलहापहृतं देयं २२०, ५ उद्यतासिं कराग्निञ्च २३४, कल्पितो यस्य यो दण्डः ३०, १६ उद्यतासिः प्रियाधौँ २३४, १८ काकिन्यादिस्तु यो दण्डः ५३, १८ उद्यतेऽश्मशिलाकाछैः २५०, ३ काकिन्यादिस्वर्थदण्डः ५४, ६ उपधाभिस्तु यः कश्चित् ११४, ५ कार्यः क्षतानुरूपस्तु २५५, १५ उपस्थमुदरं जिह्वा २१, ७ कार्य्यस्य निर्णय सम्यक् ३३८, १७ उभयोः प्रतिभू ह्यः १३, ८ कार्यातिपातिव्यसनि ३३४, १३ उल्कादि-दायकाश्चैव ३१५, १८ कार्षापां भवेद्दण्डो ५४, २१
कार्षापणाद्या ये प्रोक्ताः ५४, ऋत्विक्-पुरोहितामात्य ५७, ११
कार्षापणो दक्षिणस्यां २८, ११ कार्षापणः कार्षिकः स्यात् २६, १८
कार्यापणस्तु विज्ञेयं २६, १४ एक प्रतां बहूनाञ्च २४६, १२ कार्यापण स्त्रिका ज्ञेया २८, १ एक बहुनां निघ्नतां २४६, काष्ठभाण्डटणादीनाम् १४६, २० एकजातिदिजातिन्तु
काषायेण तु भूमिठो २७०, १६ एकपात्रेऽथ पंक्त्यां वा २१५, १५ किच्चालसमनसो ये २, ६ एकशय्यासनं क्रौड़ा १५६, ७ किञ्चिदेव तु दाप्यः स्यात् १५८, २२ एकस्य बहवो यत्र ७४, २१ कितवान् कुशौलवान् एकाहयहाद्यपेक्षं
१०६, १५ एतैः समापराधाना २५६, २०
१५५, १५ एघ वादिकृतः प्रोक्तः २५८, १७
कुडवाद्या वेदगुणाः १३५, १२ एष दण्डः समाख्यातः २०६, १५
कुलानि जातीः श्रेणीश्च २६३, २२ एषां मूर्द्धा नृपोऽङ्गानां १२, १३
कुलादिभ्योऽधिकाः सभ्याः १६, १
कुलौनार्यविशिषु ६४, १३ कन्याया दूधनञ्चैव १८१, ८ कूटशासनकत्तश्च ३१७, १३ कन्यायामसकामायां १८१, १६ कन्यां भजन्तौमुत्कृठं १४, २० कूटस्वर्णव्यवहारौ । कन्यैव कन्यां या कुर्यात् १८६, १५ करयाददन्तभों २५७, २ कूटसाक्ष्यन्तु कुर्वाणान् ३४४, १७
२६६,

Page #407

३७२
दण्डविवेकः ।
क्रयवि
Www w -
कूटसाक्षिणां सर्वखाप-
गुरुं वा बाल वृद्धं वा ६, १७ हारः कार्यः ३४७, ५ : गुरोः क्षहात् पशो रात्रा २८२, १७ कूटाक्षदेविनः क्षुद्राः १०८, ६ गृहमानन्तु दोःशोल्यात् ७६, कूटाक्षदेविनां करच्छेदः १०८, १५ ग्रहमागत्य या नारी १६४, कूटाक्षदेविनः पापान् १०६, ७ गृहीतः शङ्कया यस्तु ८४, १४
३१४, ११ रहेषु मुधित राजा ८६, २० केशेषु ग्यतो हस्तौ २५४, ११ गोकुमारौदेव पशून् कोठागारायुधागार १३८, १२ गोभिस्तु भक्षितं धान्यं २७८, ११
१४२. ५ गोभिर्चिनाशितं धान्यं २७६, ५
८८, २२ गोषु ब्राह्मणासंस्थासु १२८, १२ क्रेतारश्चैव भाण्डानां ३, २१
१३१, क्षतिर्भङ्गोऽवमर्दो वा ३३०, २१
१३६, क्षत्रविशुद्रयोनिस्त ६७, २१ गोहर्ता नासिकां छित्त्वा १३१, ६ क्षत्राज्जातस्तथोग्यान्तु २१७, १२ गौः प्रसूता दशाहन्तु २८१, ५ क्षत्रियायाम गुप्तायां १००, १६ ग्रामान्तेषु हृतं द्रव्यं ८७, १० क्षन्तव्यः प्रभुणा नित्यं ३८, २१ ग्रामे तु या गोप्रचार २७७, १४ क्षिन्वानमपि गोविप्र २४०, २१ क्षिपन् स्वसादिकं दद्यात् २१२, १६ चकिणो दशमीस्थस्य ३०४, १८ क्षुहकाणां पशूनाञ्च २२८, १६ चरणकोहिगोधुम ४१, क्षहमध्य महाहव्य १४२, २२ चतुर्णामपि वर्णानां २७०, क्षेत्र वेश्मग्रामवन ३१६, २ चतुर्भिः सेरिकाभिश्च १३६, क्षेत्रारामविवौ तेछु __७ चतुर्वर्णस्य या मूतिः क्षेत्रिकस्यात्य ये दण्डः १८ चतुष्पद कृतो दोषः २२३, क्षेत्रोपकरणं सेतुं
११ चत्वारिंशा वरः पूर्वः २२,
चत्वारिंशत् पणो दण्डः १७६, पण द्रव्यं हरेयस्तु २६८, १५ चम्मचार्मिकभाण्डेघु २६५, १४ गर्दभाजाविकाणाञ्च २२८, १८ चेछाभोजनवाग्रोधे २५७, ४ गवत्तं स्वामिना देय
चौरापहृतं धनमवाप्य गुप्तायां संग्रहे दण्डः १२ चौरैहृतं प्रयत्नेन
१६४, ८ गुरुपूजा घणा शौचं ६७, १५ वर्दिमूत्रपुरिघाद्यैः २५३, २ गुरुभिर्येन शास्यन्ते ११, १५ छिन्ननस्ये भिन्नयुगे २२४, १२
M
का खाता
३१.
s
. n n n

Page #408

जलाग्न्यदन्धनभ्रष्टा जातिद्रव्यं परिमाणां
जारं चौरेत्यभिवदन्
जात्वा तु घातकं सम्यक्
ज्ञात्वाऽपराधं देशञ्च
ज्योतिर्ज्ञानं तथोत्पातं
त
तड़ागोद्यानतीर्थानि
तत्समुत्योहन कस्य तथा धरिममेयानां
तथा शूद्रजनप्राया तदपि चिविधं प्रोक्तं
तपखिनान्तु कार्य्या तरिकः स्थानिकं शुल्कं
तस्मिंश्चेद्दाप्यमानानां
तस्य दण्डः क्रियापेक्षः
तं राजा प्रणयन् सम्यक् तिर्य्यग्योनौ च गोवज्जं तिलांश्च विकिरेत्तत्र
त्रिपणो द्वादशपणे
त्रिपक्षादत्रवन् साक्ष्यम् तुलाधरिममेयानां
तुलामानप्रतिमानैः
तुलामानं प्रतीमानम् तुला शासनमानानां
णं वा यदि वा काठं तेषामाद्यम्टणादानं त्रैविद्यन्नृपदेवानां
त्वग्भेदकः शतं दण्डो
त्वग्भेदे प्रथमो दण्ड़ो
टः घं
३१८, १०
३६,
३१०,
१७
७६, १६
६४, २१
३
११२,
१४०,
१६,
३०७,
cc,
२९४,
१६४,
२०३,
२२३,
३४८,
१४३,
-
सूचीपत्रम् |
CS,
६,
२०६,
२५६,
२५६,
h
दण्डस्यादौ परिकरः
दण्डाजिनादिना युक्तम्
दण्डो हि सुमहत्तेजो
दण्डामुन्मोचयन् दण्डात् दमोऽन्तिमः समायान्तु
दश स्थानानि दण्डस्य दासाश्वरथहर्त्ता च
२८८,
३
१२८, १०
१५८, २३ | दासाः कर्मकराः शिष्याः ३३६, ११ १४३, १८ दुष्टस्यैव तु यो दोषान्
१८६,
७
२७७, ६ दुर्हृष्टांत पुनर्दृष्ट्वा ८
दुःखेषु शोणितोत्पादे
११
दुःखोत्यादि गृहे द्रव्यं
दूषो तु करच्छेदः ८ देयं चौरहृतं द्रव्यं
१२ | देशं कालञ्च विज्ञाय
३ देशजातिकुलादीनां
१८ देशादिकं क्षिपन् दण्डाः १६ | देहेन्द्रियविनाशे तु
२ | द्यूतं समाचयञ्चैव
१४२,
३२५, १०
२
२ द्विनेत्रभेदिनो राजद्विनेत्रभेदिनश्चैव
टः
३७३
av
११५,
११७, २०
५, १४
३३५, १७ १६५, १८
४६, १२
३५१,
२२
२२१, १७ रह६, १२
१८२, १६
cy,
११०,
४ द्रव्याणि हिंसेद् यो यस्य २६५,
८ द्रोणैः षोडशभिः खारौ १३५,
२३३,
१३ दयोरापन्नयोस्तुल्यम् ५योः प्रहरतोर्दण्डः
१६ | द्विजान् विहाय यः पश्येत् १४, १६ दिजे भोन्ये तु संप्राप्ते
C
दिजोऽडगः क्षौणवृत्तिः
दिजं प्रदूष्याभच्येण
११३,
१८६,
२०६, १२
२२१,
२
३०७,
५
8
८ २३३,
४०, १६
३०८, १६
३१८, ५
२५७,
&

Page #409

३७
कृष्णले सम
कृष्णले रूप्यमाषः
ध
धर्मोपदेशकर्त्ता च
धर्मोपदेशं द
धान्यं दशभ्यः कुम्भेभ्यः धान्यापहारी दशगुणं
न
धर्मिणः
न शारीरो ब्राह्मणस्य
नष्टा या पालदोषेण
नातथ्येन प्रमाणेन
नाथवत्या परगृहे
नाददीत नृपः साधुः
नानापौर समूहस्त
नासूयति गुणगन्धान् नासेद्धव्यः क्रियावादी निजधम्मविरोधेन नियुक्तो वाऽनियुक्तो वा निष्कमस्त्री साटहेम. निवे भावितो दद्यात् नैगमा वैद्यकितवा:
एः
२५,
२५,
३२१,
३२१,
१३४,
१३४,
न किल्विषेणापवदेत् न जातु ब्राह्मणं हन्यात् न दृष्टं यच पूर्व्वेषु नदीव वेतनस्तारः नदीसन्तार कान्तार
३३३,
३२०,
न भर्त्ता नैव च सुतः न भिन्नकार्षापणमस्ति शुल्कं ९५,
न माता न पिता न स्त्रौ ३०४,
न शक्यमन्योन्यविरुद्ध
२०८,
४६,
३५,
हई,
दण्ड विवेकः ।
३५५,
नैगमाद्या भूरिधनाः
१५ न्यायस्थानेष्वधिकृताः
न्यायाsपेतं यदन्येन
8
१८
१८
५
है
१४
प
पक्वान्नानां कृतान्नानां
पञ्चकृष्टलको माषः
8
पञ्चनद्याः प्रदेशेषु
पञ्चरात्रे पञ्चरात्रे
८
पतितस्य धनं हत्वा ६ परगात्रेष्वभिद्रोह:
पञ्चाशतस्त्वभ्यधिके गण्डकयोस्तुय्यैः पणानां देशते सार्डे पणोदमानगगडानां
परतन्त्रास्तु ये केचित्
परदारान् रमन्तस्तु परदारे सवर्णासु
परदेशात ह
६७,
२८२,
३४१, १५७, १७ परिपूतेषु धान्येषु
४६,
८ रानी कहते देशे ७ परिक्लेशेन पूर्व्वः स्यात्
१४ | परेण निहितं लब्ध्वा ३ पलद्वयं तत्प्रसृतिः
३१,
२, १३ | पलालं गोमिने देयं ३३४, १७ पशुवस्त्रान्नपानादि
पशुहर्त्तुश्चार्द्धपादः
२७१, १७ ३४०,
२ २६, ११ पाणिमुद्यम्य दण्डं वा ३५०, १२ पादकेशांशुककर११६, २१ | पादोऽधम्मस्य कर्त्ता
पशून् गच्छन् शतं दाप्यः
टः
११६, १०
१०५, २०
१८,
प्र.
१४३,
२७,
२३,
१५०,
२४,
१३६, १२
२७, १८
ह
9
مه
50
५०,
२
३३, २०
५८, १०
२३८, १३
१८८, પ્
४२,
१८
३३५, ७
३०३, १६
१३७, ११
२८८, १८
१३५, १८
२८५, २०
१४१, १३
१३२,
१८१,
२५५,
२५३,
१७,
૫
४
२०
१४

Page #410

सूचौपत्रम् ।
पापमेवाश्रयेदस्मान् २४१, ८ प्रतिरूपस्य कर्तारः १२०, १५ पापोपपापवक्तारः २०८, ६ | प्रदुरात्यक्तदारस्य १५८, ४ पारदारिक-चौरौ च ३३६, ४ प्रनाधिगतं द्रव्यं १२३, १५ पारयन्तोऽपि ये साक्ष्यं ३४८, ७ प्रव्रज्यावसितं शूई ३२२, २१ पारित्राज्यं रहौत्वायः २१, २ प्रव्रज्यावसिता यत्र २७१, ६ पारुष्यं द्विविधं प्रोक्त १५४, १५, प्रभुणा विनियुक्तः सन् ८५, ७ पारुष्यदोषाच्च तयो २३२, १० | प्रमापणे प्रागमता २२६, १५ पारुष्ये सति संरम्भात २१५, २३ प्रमाण होने वादे तु ३२६, १२ पालनीयाः समस्तैस्तु २६८, ५ प्ररोहि शाखिनां । पापागडनैगमश्रेणौ २६६, २१ शाखा
३२३, २३ पिताचार्यः सुहृन्माता ५७, ७ प्रसह्य दास्या गमने १६०, १५ पिता-पुत्र-विवादश्च २६२, १३ प्रहारोद्यमे षट्पञ्चाशत् २५१, २ पितुः खसारं मातुश्च १६, १८ प्रक्षालनाद्धि पत्रस्य २४२, १५ पिट-पुत्राचार्य
प्राकारस्यावभेत्तारं २६६, १० याज्यर्त्तिनां
| प्राकारं भेदयेद् यस्तु २६८, १६ पौडयेद्यो धनी कश्चित् ३३४, २० प्राजकश्चेद्दवेदाप्तः २२५, १६ पुत्रः शिष्यस्तथा भा- २३१, १८ प्राविवाक सदस्यानां ३३६, १३ पुमांसं दाह येत् पापं १६६, १२ प्राणात्यये तु यत्र स्यात् ३६, १७ पुरप्रधान सट्टेदः
प्रातिलोम्ये बधः पुंसः १६६, १६ पुरुषं हरतो हस्तौ १२६, २ प्राप्ते नृपतिना भागे ११०, १६ पुष्पेषु हरिते धान्ये १३८, २ प्रायश्चित्तन्तु कुर्वाणाः ४७, २०
१४६, १३ प्रोषितखामिका नारौ १६५, ६ पूर्वमाक्षारयेद्यस्तु २३२, २ एथक् पृथक् दण्डनीयाः ३४४, २ फल पुष्पोपगान् पादपान् ३२५, २ एछतस्तु शरीरस्य २३१, ३ फलहरित शाकादाने १४७, प्रकाशमेतत्तास्कय्यं प्रकाशवञ्चकास्त्रब ११८, ८ बधाङ्गच्छेदा: विप्रः ६६, २ प्रकाशवञ्चकास्तेषां __ ११८, १६ बधाईस्तु खर्ण शतं प्रकीर्ण के पुनर्तयः २६२, ८ बनष्यतीनां सर्वेषां २२६, २२ प्रकृतीनां प्रकोपश्च २६३, १३
३२३, १७ प्रच्छन्नदोषव्यामिश्र १००, ८ बन्दिग्रहांस्तथा वाजि १३०, ५ प्रतिकुलेष्ववस्थितान् २६४, २० | बलात् सन्षयेद् यस्तु १६३, १६
२६२,
१०६, २०

Page #411

३७६
दण्डविवेकः।
बहुभिर्भुक्तपूर्जा या १८८, २ भिक्षका वन्दिनश्चैव १५६, २२ बाजिवारणवालानाम् १३०, १० भिन्ने पो तु पञ्चाशत् १०३, २१ बाधाऽयकर्षसाम्यानां ३८, ११ | भिमिथ्या चरन् दाप्यः १०४, १६ बालबद्धातुरस्त्रीणां ५८, १८ शं न ताडये देनं २३१, १५ बाहुनौवा-नेत्रसक्थिः २११, ८ भेदने चैव यन्त्राणां २२४, १४ बाहुभ्यामुत्तरं पण शतं
भेषजस्नेहलवण १००, १८ दण्ड्यः २७६, २३
म व्याघ्रादिभिहतो वापि २८१, १ मध्य हौन द्रव्यहारों १४७, १२ व्यापादने तु तत्कारौ ६१, २३ मध्यस्था वञ्चयन्त्येक बिहांस्तु ब्राह्मणो दृष्ट्वा २८८ ५ मनुष्यमारणे क्षिप्रं २२६, १४ बिप्रपौडाकरं छेद्यम् २५०, १६ मनुष्य हारिणो राज्ञा १२५, १६ बिप्रे शताई दण्डस्तु २०५, ३ मनुष्याणां पशुनाञ्च
२५८, २ बिघाग्निदां स्त्रियं चैव ३१४, १६ मनुष्यमारणं स्तेयं बिधे तोये हुताशे च ३५०, ५
२८३, ३ बिहिताकरणान्नित्यं २६०, १५ मन्त्राद्यैर्गहिर्यत्र २०१, १० ब्रह्महत्यासुरापाने ३३६, १८ मन्त्रौषधिबलात् किञ्चित् ११५, २ ब्रह्महा च सुरापश्च ____४ ममायमिति यो ब्रूयात् २८६, ब्राह्मणस्यापरिहारः ४३, २ मम्मघातिनमेतेषां ७४, २३ ब्राह्मणस्यापराधेषु ४७, १२ मर्यादाभेदकश्चैव २६१, ८ ब्राह्मणक्षत्रियाभ्यान्तु २०१, ८ ! महापातकयुक्तोऽपि ४६, १५ ब्राह्मणक्षत्रियविशां २३७, २ महापशुन् स्तेनयतः ब्राह्मणस्य चतुःषष्टिः ३७, ४ महापशूनां हरणात् ब्राह्मणान् वाधमानस्तु ६२, १८ मातरं पितरं जायां
माता-माटवसा-श्वश्र- १७८,
माटवसा माटसखी १८०,
८१, १५ मानवाः सद्य एवाज ६६, १५ भक्तावकाशदातार:
मानेन तुलया वापि , भगिनी माटसम्बन्ध- १६८, ११ माघकाणि चतु परि १३४, १३ भर्तारं लवयेद् या तु १७४, २२ माघः पादो दिपादो वा २६, भस्मपङ्करजःस्पर्श २५२, ४ माघावरा? यः प्रोक्तः ५४, १ भस्मादौनां प्रक्षेपणं २५१, ८ माघानौ तु महिषौ २६, भा- पुत्रश्च दासश्च २३१, १ . माषो विंशतिभागस्तु २७, १७
به سر سر ه ه ه ه ه م م و م ه
भक्तावकाशामादक

Page #412

सूचीपत्रम् ।
--
मित्रप्राप्त्यर्थलोभैर्वा ६२, ६ यस्तु दोषवतौं कन्यां १८५ १८ मिथः सङ्घात करणम् २६६, ११ यस्तु पूर्वनिविधस्य ३१३, २ मिथ्याभियोगिनो ये स्यः ३५१, १८ यस्तु सञ्चार कस्तत्र १५५, ६ मुख्यानाञ्चैव रत्नानां १४५, ४ वः साक्ष्ये श्रावितोऽन्येभ्यः ३४६, २ मूल्यमादाय यो विद्वान् ११४, १६ यः साहसं कारयति ७५, ५ मूल्याएभागो हौयते ११३, १४ । यश्चैतान्यपलप्तानि १४८, ११ मच्चम्ममगिसूत्रायः १०२, २२ यस्विन्द्रियनिरोधेन ३३३, १४ म्टताङ्गलग्नविक्रेतुः १००, १३ या तु कन्यां प्रकुर्य्यात् स्त्रौ १८६, १७ म्टद्भाण्डासनखास्थि १४०, १२ | यानस्यैव हि जन्तोश्च २२४, ५ मोहात् प्रमादात्
यावानवध्यस्य वधे __ संहर्षात् २०४, २८ | युक्तरूयं ववन सभ्यः १८, १७ मौण्ड्य प्रागान्तिके दण्ड १६३, ११ | युक्तियुक्तच्च यो हन्यात् २६७, १३
येन कार्यम्य लाभेन ३४२, य
| येन केनचिदङ्गेन २५५, २ यत्र नोक्तो दमः पूर्वैः २१४, १७ येन क्रौतन्तु मूल्येन ३२८, ३ यत्र यस्योपकरण ६१, २ | ये चाकुलौना राज्यं २६५, १५ यत्र वर्जयते राजा ५५, २१ | ये त्वरण्य चरास्तेषां १५, १५ यत्र विप्रो न विद्वान् स्यात् १४, १० येन दोषेण शूद्रस्य ३७, १८ यत्र सभ्यजनः सः १६, १६ ये नियुक्तास्तु कार्येषु १०६, यत्र स्यात् परिहारार्थ २१४, २१
येन येन घरं द्रोहं १४२, यत्त्वसत्सङ्गितैरङ्गैः १६७, १६ | योऽकामां टूपयेत् कन्यां १८३ २ यत्रापवर्त्तते युग्यं २२५. योऽदत्तादायिनो हस्तात् ८४, यदा कार्यवशाद्राजा १४, ७ योऽरक्षन् वलिमादत्ते ५, ३ यदि न प्रणा येहाना , २ यो ग्रामदेशसङ्घानां २६७, १७ यदि खं नैव कुरुते ३२०, १३ | यो मन्येताजितोऽस्मौति ३५२, ६ यस्य कार्यस्य सिद्ध्यर्थ ३३०, २० | यो यावनिहवौतार्थ ३५१, ६ यस्य दृश्येत सप्ताहा
यो यो वर्णोऽवहीयते २६०, ५ यस्य योऽभिहितो दण्डः ५०, १०
यो लोभादधमो जात्या ३०२, १६ यस्य राष्ट्र प्रकुरुते १४, १३ | यस्य स्तेनः पुरे नास्ति ३३, ५ यस्याभियोगं कुरुते ३३२, ४ रजकश्चमकारश्च १७७, ८ यस्तु रज्जु घटं कूपात् १५०, ११ रागालोभात् भयावापि ३३७, १५
n

Page #413

३७८
दण्डविवेकः।
एः पं
प्रः पं राजक्रौडासु ये सक्ताः २६५, वरी दोघं समासाद्य १८६, २ राजग्रहग्टहीतो वा २८०, २२ वर्णसङ्करदोषश्च २६२, १५ राजधर्मान् त्वधम्मांश्च २६३, २ वशापुत्रासु चैवं स्यात् ३१८, २१ राजनि प्रहरेद् यस्तु २५८, ७ वसतां द्विगुगाः प्रोक्तः २८४, १३ राजभि:तदण्डास्तु ११, ६ | वसान स्त्रीन् पणान् दाप्यः ११३, २ रानप्रवर्तितान् धर्मान् २७२, २ वाक् धिक् धनं वधश्चैव २०, २ राजयानासनारोढः २६४, २४ वाक्पारुष्यादिना नौचः २१६, १५ राजापुर्य मश्चैव ११, २ वाग्दण्डं प्रथमं कुर्यात् ६३, राजानो मन्त्रिणश्चैव ६, ८ वाग्दगडो धिग्दण्डश्चैव ६३, राजा भवत्यनेनास्तु १८, १४ वाग्दण्डस्ताडनञ्चैव २२०, ८ राना लवध्वा निधिं दद्यात् २८८, २२ वानस्पत्यं मूलफलं ४१, ८ राज्ञः प्रख्यातभाण्डानि ६२, ८ वासः को शेयवर्जञ्च १४०, १६ राज्ञः कोषापहन्तश्च ३१६, १० वासांसि फलके सूक्ष्मे ११२, २०
३१७. २ विक्रौणौते परस्य खं ३२६, ४ राज्ञाऽन्यायेन यो दण्डः ७, २ विवाद विषये क्वापि २५६, ५ राज्ञा संस्था प्यते योऽर्थः १००, २
वृत्तखाध्यायवान् स्तेयौ ६७, १२ राज्ञा सचिहं निर्बास्याः १०८, १८
वृषलं सेवते या तु १७४, ५ राज्ञोऽनिरुप्रवक्तारं २१३,
वेश्यादिभवने यस्य २७०, १५ रात्रौ चरन्तौ गौः २८४ वैश्यं वा क्षत्रियं वापि १७४, राष्ट्रेषु रक्षाधिकृतान् ८३,
वैश्यः सर्वखदण्डः स्यात् १६६, राष्ट्रेषु रक्षाधिकृताः
वैश्यस्तु क्षत्रियाक्षेपे २०५, १२ रेत सेकः स्खयोनिषु १८१,
वैश्यगामौ द्विजो दण्ड्यः १६०, २२ वैश्यमाक्षारयन् शूद्रः २०५, १७
वैश्यसत्तावविक्रेयम् ३११, ५ लज्ये च चौरे यदि च ८६, ६ वैश्यश्चेत् क्षत्रियां गुप्तां १६७, १४ लोकसंव्यवहारार्थ २३, १५ शवदासान टिटनम्त
२३, १५ व्यवहारान् दिदृक्षस्तु १३, १७ लेोकेऽस्मिन् दाववक्तव्यौ २१३. १२ लोभद्देषादिकं त्यक्ता १८, २० लाभात् सहसं दण्डऽस्तु ३४३, ४ शक्तो बमोचयन् खामी २२३, १३
शतधन्वन्तरा वापौ ३१४, १५ वक्तव्येऽर्थे न तिष्ठन्तं ३३२ ० शतं ब्राह्मणमाक्रश्य २०५, २२ वक्ताऽध्यक्षो नृपः शास्ता १२, १८ शतं स्त्रौदूषणे दद्यात् २१०, १७

Page #414


Page #415

दण्डविवेकः।
.
१४६,
सहसा क्रियते कम २६३, १२ स्थावरे विक्रयाघाने ३४६, १७ सहखं घट्शतं द्वे च ३४०, स्नेहादज्ञानतो वापि ३३१, १२ सहसं ब्राह्मणो दण्डाः १६७, १२ स्यात् साहसं त्वन्वयवत् ८०, ३ सहासनमभिप्रेम ३२१, २३ ख देशपण्याच्छुल्कांशं २०६, १६ संक्रमवजयठौनां ३११, १० खदेशपण्ये तु शतं ६६, १४ संसर्गलेाप्तचिह्नश्च ८०, २० स्वदेशघातिनो ये स्यः १२५, २ साक्षिलेख्यानुमानेन ६८, २० खल्येऽपराधे वाग्दण्डं ६३, ६ साक्षिणोऽर्धिसमुद्दिछान् ३४१, २ खसौम्नि दद्यात् ग्रामस्तु ८५, ६ साक्षौ साक्ष्यं न चेद्व्यात् ३४८, २ स्वामात्याः प्राविवेकाश्च ३५२, ६ साएं शतं सुवर्णानां २६, स्वामी समं दम दाप्यः २८५, ३ साहसन्यायव नि ३२, १२ स्वैरिण्यब्राह्मगौ वेश्या १८८, १० साहसं पञ्चधा प्रोक्तं ६१, २० संसर्ग लातचिहश्च ८०, २० साहसेषु य एवोक्तः १४३, ४ सौताद्रव्यापहारे तु सुवर्णरजतादीनां १४४, ११ हतः सन्दश्यते यत्र सुवर्ण शतमेकन्तु ६४, ७ हन्ता मन्त्रोपदेछा च ७६, ८ सुवर्णसप्ततितमो २७, ११ हरेनिन्द्याद्दहेदापि ३१२, ६ सूत्रकार्पासकिन्वानां १४८, २ हस्तपाषाणालगुडैः ।। ____२१८,
रञ्चाशु ३१२, १८ हस्ताङ्घि लिङ्गनयनं सोत्सेध-वप्रप्राकारं २७७, ३ हस्त्यश्वरथहन्तंच ७४, सौवर्णर्माधकः संख्या २६, १६ । हिरण्यरत्नको पोयं १४०, १६ स्तेनसाहसिकोदत्त ३३१, ६ हौने कम्मणि पञ्चाशत् ३४४, स्त्रियं स्पोददे यः १५६, १ हौनमध्योत्तमानाञ्च २१६, स्त्रौद्रव्यरतिकामो वा ७०, ७ होनमध्योत्तमत्वेन १४१, स्त्रीधनं दापये द्दण्डं ५६, २२
२६४, ६ स्त्री निषेधे शतं दण्ड्या १५७, ८ हौनाइहो हौन मूल्यं । स्त्रीपुंसौ वञ्चन्तौह ११६, १० हङ्कारं कासनञ्चैव स्त्रीबालोन्मत्तबद्धानां ६०, ४ हृतं प्रन, यो द्रव्यं ३२६, ६ स्त्री हर्ता लोहशयने १२५, २२ हेममुक्ता प्रवालाद्यं १०१, १२ स्थानासेधः काल कृतः ३३२, १५ /
२१,
m, one w_m,
३२८,

Page #416

दण्डविवेकस्य शुद्धिपत्रम् ।
अशुद्ध
१८
वृणां
.. ...
नृणां नत् विसम्बादं
क्षुत्
: : : : : : : : : : : : :
सम्बादाच्च विसम्बादात् मामर्थे द्वाविंशत् यस्थापकरणं किञ्चिदेव प्रकापहारिदण्डः ..
विसंवाद संवादाच्च विसंवादात् सामर्थ्य द्वात्रिंशत् यस्योपकरणं किञ्चिदेव तु अभिगमदण्डः
वा
वाऽपि
वक्ष्यामाण
वक्ष्यमाण
शास्यादाहरण
शास्योदाहरण

Page #417

Page #418

GAEKWAD'S ORIENTAL SERIES
Critical editions of unprinted and original works of Oriental Literature, edited by competent scholars, and published
by the Oriental Institute, Baroda
I. BOOKS PUBLISHED
Rs. A. 1. Kāvyamimärsā: a work on poetics, by Rajasekhara
(880–920 A.D.): edited by C. D. Dalal and R. Anantakrishna Sastry, 1916. Reisgue, 1924
2-4
This book has been set as a text-book by several Universities including
Benares, Bombay, and Patna Universities.
2. Naranārāyaṇānanda: a poem on the Paurānic story of
Arjuna and Krsna's rambles on Mount Girnar, by Vastupāla, Minister of King Viradhavala of Dholka, composed between Samvat 1277 and 1287, i.e., A.D. 1221 and 1231 : edited by C. D. Dalal and R. Anantakrishna Sastry, 1916 .. ..
Out of print, 3. Tarkasangraha: a work on Philosophy (refutation of
Vaišesika theory of atomic creation) by Anandajñāna or Anandagiri, the famous commentators on Sankarācārya's Bhāsyas, who flourished in the latter half of
the 13th century: edited by T. M. Tripathi, 1917 .. 2–0 4. Pärthaparākrama: a drama describing Arjuna's re
covery of the cows of King Virāta, by Prahladanadeva, the founder of Palanpur and the younger brother of the Paramāra king of Chandrāvati (a state in Mārwar), and a feudatory of the kings of Guzerat, who was a Yuvarāja in Samvat 1220 or A.D. 1164: edited by C. D. Dalal, 1917 .. ..
0-6 5. Rāşțraudhavamsa : an historical poem (Mahäkävya)
describing the history of the Bāgulas of Mayūragiri, from Rästraudha, king of Kanauj and the originator of the dynasty, to Nārāyana Shāh of Mayūragiri by Rudra Kavi, composed in Saka 1518 or A.D. 1596: edited by Pandit Embar Krishnamacharya with Introduction by C. D. Dalal, 1917 ..
.. 1-12 6. Lingānuśāsana : on Grammar, by Vāmana, who lived
between the last quarter of the 8th century and the first quarter of the 9th century: edited by C. D. Dalal, 1918
0-8 7. Vasantayilāsa : an historical poem (Mahākāvya) de
scribing the life of Vastupāla and the history of

Page #419

2
Guzerat, by Balachandrasuri (from Modheraka or Modhera in Kadi Prant, Baroda State), contemporary of Vastupala, composed after his death for his son in Samvat 1296 (A.D. 1240): edited by C. D. Dalal, 1917 8. Rūpakaṣaṭkam: six dramas by Vatsaraja, minister of Paramardideva of Kalinjara, who lived between the 2nd half of the 12th and the 1st quarter of 13th century edited by C. D. Dalal, 1918
9. Mohaparajaya : an allegorical drama describing the overcoming of King Moha (Temptation), or the conversion of Kumarapala, the Chalukya King of Guzerat, to Jainism, by Yasaḥpala, an officer of King Ajayadeva, son of Kumarapala, who reigned from A.D. 1229 to 1232: edited by Muni Chaturvijayaji with Introduction and Appendices by C. D. Dalal, 1918
10. Hammiramadamardana: a drama glorifying the two brothers, Vastupala and Tejaḥpala, and their King Viradhavala of Dholka, by Jayasimhasuri, pupil of Virasuri, and an Acarya of the temple of Munisuvrata at Broach, composed between Samvat 1276 and 1286 or A.D. 1220 and 1239 edited by C. D. Dalal, 1920 11. Udayasundarîkathā: a romance (Campi, in prose and poetry) by Soddhala, a contemporary of and patronised by the three brothers, Chehittaraja, Nigarjuna, and Mummuniraja, successive rulers of Konkan, composed between A.D. 1026 and 1050: edited by C. D. Dalal and Pandit Embar Krishnamacharya, 1920
12. Mahavidyāviḍambana : a work on Nyaya Philosophy, by Bhatta Vadindra who lived about A.D. 1210 to 1274 edited by M. R. Telang, 1920
13. Prācinagurjarakāvysaṁgraha: a collecton of old Guzerati poems dating from 12th to 15th centuries A.D. edited by C. D. Dalal, 1920
14. Kumarapalapratibodha : ab biographical work in Prakṛta, by Somaprabhacharya, composed in Samvat 1241 or A.D. 1195 edited by Muni Jinavijayaji, 1920 15. Gaṇakārikā: a work on Philosophy (Pasupata School) by Bhasarvajña who lived in the 2nd half of the 10th century edited by C. D. Dalal, 1921
16. Sangitamakaranda: a work on Music by Narada: edited by M. R. Telang, 1920
17. Kavindrācārya List: list of Sanskrit works in the collection of Kavindracārya, a Benares Pandit (1656 A.D.) edited by R. Anantakrishna Shastry, with a foreword by Dr. Ganganatha Jha, 1921
18. Vārāhagṛhyasutra: Vedic ritual (domestic) of the Yajurveda edited by Dr. R. Shamasastry, 1920 19. Lekhapaddhati : a collection of models of state and pri vate documents, dating from 8th to 15th centuries A.D.:
Rs. A.
1-8
2-4
2-0
2-0
2-4
2-8
2-4
7-8
1-4
2-0
0-12
0-10

Page #420

Rs. A. edited by C. D. Dalal and G. K. Shrigondekar, 1925 ..
.. 2-0 20. Bhavişayattakahā or Pancamikahā: a romance in
Apabhramba language by Dhanapāla (circa 12th cen.
tury): cdited by C. D. Dalal and Dr. P. D. Gune, 1923 6-0 21. A Descriptive Catalogue of the Palm -leaf and Im
portant Paper MSS. in the Bhandars at Jessalmere, compiled by C. D. Dalal and edited by Pandit
L. B. Gandhi, 1923 22. Paraśurāmakalpasūtra: a work on Tantra, with com
mentary by Rāmeśvara: edited by A. Mahadeva Sastry, B.A., 1923
..Cloth copies. 8-8 23. Nityotsava : a supplement to the Parasurāmakalpasūtra
by Umānandanatha : edited by A. Mahadeva Sastry, B.A., 1923. Second revised edition by Swami Tirvikrama Tirtha, 1930
5-0 24. Tantrarahasya: a work on the Prābhākara School
of Pūrvamimâmsā by Rāmānujācārya : edited by Dr. R. Shamasastry, 1923 ..
..
1-8 25, 32. Samarāngaña: a work on architecture, town
planning, and engineering, by king Bhoja of Dhara (11th century): edited by Mahamahopadhyaya T. Ganapati Shastri, Ph.D., 2 vols., 1924-1925
10-0 26, 41. Sadhanamālā : a Buddhist Tântric text of rituals,
dated 1165 A.D., consisting of 312 small works, composed by distinguished writers : edited by Benoytosh
Bhattacharyya, M.A., Ph.D., 2 vols., 1925-1928 .. 14-0 27. A Descriptive Catalogue of MSS. in the Central
Library, Baroda : Vol. 1 (Veda, Vedalaksana, and Upanisads), compiled by G. K. Shrigondokar, M.A., and K. S. Ramaswami Shastri, with a Preface by B. Bhattacharyya, Ph.D., 1925 ..
6-0 28. Mānasollāsa or Abhilaşitārthacintāmaņi : an ency
clopædic work treating of one hundred different topics connected with the Royal household and the Royal court by Someśvaradeva, a Chalukya king of the 12th century: edited by G. K Shrigondekar, M.A., 3 vols., vol. 1, 1925 ..
.. ..
2-12 29. Nala vilāsa: a drama by Ramachandrasūri, pupil of
Hemachandrasuri, describing the Paurānika story of Nala and Damayanti: edited by G. K. Shrigondekar, M.A., and L. B. Gandhi, 1926
2-4 30, 31. Tattvasangraha: a Buddhist philosophical work
of the 8th century by Santaraksita, a Professor at Nälandā with Pañjiká (commentary) by his disciple Kamalasīla, also a Professor at Nālanda : edited by Pandit Embar Krishnamacharya with a Foreword in English by B. Bhattacharyya, M.A., Ph.D., 2 vols., 1926 ..
.. 24-0

Page #421

Rs. A. 33, 34. Mirat-i-Ahmadi: By Ali Mahammad Khan, the
last Moghul Dewan of Gujarat : edited in the original Persian by Syed Nawabali, M.A., Professor of Persian, Baroda College, 2 vols., 1926–1928 ..
19-8 35. Mānavagrhyasūtra: a work on Vedic ritual (domestic)
of the Yajurveda with the Bhāsya of Astävakra: edited with an introduction in Sanskrit by Pandit Rāmakrishna Harshaji Šāstri, with a Preface by Prof. B. C. Lele, 1926 ..
..
.. 36. Nātyaśāstra : of Bharata with the commentary of
Abhinavagupta of Kashmir: edited by M. Ramakrishna Kavi, M.A., 4 vols., vol. I, illustrated, 1926
6-1) 37. Apabhraṁsakāvyatrayi: consisting of three works,
the Carcari, Upadeśarasāyana, and Kālasvarūpakulaka, by Jinadatta Sūri (12th century) with commentaries : edited with an elaborate introduction in Sanskrit by
L. B. Gandhi, 1927 38. Nyāyapraveśa, Part I (Sanskrit Text): on Buddhist
Logic of Dinnäga, with commentaries of Haribhadra Sūri and Pārsvadeva: odited by Principal A. B. Dhruva, M.A., LL.B., Pro-Vice-Chancellor, Hindu University, Benares
. . . . . .
. . + 39. Nyāyapraveśa, Part II Tibetan Text): edited with
introduction, notes, appendices, etc., by Pandit Vidhusekhara Bhattacharyya, Principal, Vidyabhavana, Visvabharati, 1927
1-8 40. Advayavajrasangraha: consisting of twenty short
works on Buddhist philosophy by Advayavajru, a Buddhist savant belonging to the 11th century A.D., edited by Mahāmahopadhyâya Dr. Haraprasad Sastri, M.A., C.I.E., Hon. D. Litt., 1927 ..
2-0 42. Kalpadrukośa : standard work on Sanskrit Lexico
graphy by Keśava : edited with an elaborate introduction and indexes by Pandit Ramavatara Sarma, Sahityacharya, M.A., of Patna. In two volumes, vol. 1, 1928
.. 10-0 43. Mirat-i-Ahmadi. Supplement : by Ali Muhammad
Khan. Translated into English from the original Persian by Mr. C. N. Seddon, I.C.S. (retired), and Prof.
Syed Nawab Ali, M.A. Corrected reissue, 1928 .. 6-8 44. Two Vajrayāna Works : comprising Prajñopāyavinis
ca.yasiddhi of Anangavajra and Jñānasiddhi of Indrabhūti-two important works belonging to the little known Tantra school of Buddhism (8th century
A.D.): edited by B. Bhattacharyya, Ph.D., 1929 .. 3-0 45. Bhāyaprakāśana : of Sāradātanaya, a comprehensive
work on Dramaturgy and Rasa, belonging to A.D. 1175-1250; edited by His Holiness Yadugiri Yatiraja Swami, Melkot, and K S Ramaswami Sastri, Oriental Institute, Baroda, 1929
..
7-0

Page #422

Rs. A. 46. Rāmacarita : of Abhinanda, Court poct of Hāravarşa
(cir. 9th century A.D.): edited by K. S. Ramaswami Sastri, 1929
7-8 47. Nañjarājayasobhūsana ; by Nrsimhakavi alias Abhi
nava Kalidasa, a work on Sanskrit Poetics and relates to the glorification of Nañjarāja, son of Virabhūpa of
Mysore: edited by Pandit E. Krishnamacharya, 1930 5-0 18. Natyadarpaņa : on dramaturgy by Rāmacandra Sūri
with his own commentary : edited by Pandit L. B. Gandhi and G. K. Shrigondekar, M.A. In two volumes, vol. I, 1929 ..
.. ..
4-8 49. Pre-Dinnāga Buddhist Texts on Logic from
Chinese Sources : containing the English translation of Satáéastra of Aryadeva, Tibetan text and English translation of Vigraha-vyāvartani of Nāgārjuna and the re-translation into Sanskrit from Chinese of Upāyahrdayu and Tarkaśāstra : edited by Prof. Giuseppe Tucci, 1930
9-0 50. Mirat-i-Ahmadi Supplement: Persian text giving
an account of Guzerat by Ali Muhammad Khan: edited by Syed Nawab Ali, M.A., Principal, Bahaud. din College, Junagadh, 1930 ..
6-0 51. Trişastiśalākāpuruşacaritra: of Hemacandra, trans
lated into English with copious notes by Dr. Helen M. Johnson of Pennsylvania University, U.S.A. Vol. I (Adiśvaracaritra), illustrated, 1931 ..
15-0 52. Dandaviveka: a comprehensive Penal Code of the
ancient Hindus by Vardhamana of the 15th century A.D.: edited by Mahamahopadhyaya Kamala Krena Smrtitirtha, 1931 ..
.. ..
.. 8-8 53. Tathāgataguhyaka or Guhyasamāja : the earliest and
the most authoritative work of the Tantra School of
the Buddhists: edited by B. Bhattacharyya, Ph.D. Shortly. 54. Javākhyasamhitā: an authoritative Pāñcarātra work
highly respected by the South Indian Vaisnavas : edited by Pandit E. Krishnamacharyya of Vadtal, with
one illustration in nine colours, 1931 .. . 12-0 55. Udbhatālankāravivsti : an ancient commentary on
Udbhata's Kāvyalankarasārasangraha generally attributed to Mukula Bhatta (10th century A.D.): edited by K. S. Ramaswami Sastri.
Shortly.
y
Yardh1$ive Pen
uited b
11. BOOKS IN THE PRESS 1. Nātyaśāstra : Vol. II edited by M. Ramakrishna Kavi. 2. Mānasollāsa or Abhilasitārthacintamani, vol. IT edited
by G. K. Shrigondekar, M.A. 3. A Descriptive Catalogue of MSS. in the Oriental
Institute, Baroda, vol. II (S'rauta, Dharma, and Grhya Sūtras) compiled by the Library staff

Page #423

Rs. A. 4. A Descriptive Catalogue of MSS. in the Jain Bhan
dars at Pattan : edited from the notes of the late
Mr. C. D. Dalal, M.A, by L. B. Gandhi, 2 vols. 5. Siddhāntabindu : on Vedānta philosophy by Madhusu
dana Sarasvati with commentary of Purusottama:
edited by P. C. Divanji, M.A., LL.M. 6. Portuguese Vocables in the Asiatic Languages :
translated into English from Portuguese by Prof. A. X
Soares, M.A., Baroda College, Baroda. 7. Ahsan-ul-Tawarikh : history of the Safvi Period of
Persian History, 15th and 16th centuries, by Ahsan Ramul: edited by C. N. Seddon, I.C.S. (retired),
Reader in Persian and Marathi, University of Oxford. 8. Abhisamayālankārāloka: a lucid commentary on the
Prañjāpāramita, a Buddhist philosophical work, by
Simhabhadra : edited by Prof. Giuseppe Tucci, 9. Kalpadrukośa, Vol. II: indexes and vocabulary :
edited by the late Mahamahopadhyaya Pandit
Ramavatara Sarma Sahityācārya, M.A., of Patna. 10. Padmānanda Mahākāvya : giving the life history of
Rsabhadeva, the first Tirthankara of the Jainas, by Amarachandra Kavi of the 13th century: edited by
H. R. Kapadia, M.A. II. Saktisangama Tantra : a voluminous compendium of
the Hindu Tantra comprising four books on Tarā, Kali, Sundari, and Chhinnamasta : edited by
B. Bhattacharyya, Ph.D. 12. Pārānanda Sūtra: an ancient Tántric work of the
Hindus in Sūtra form giving details of many practices
and rites: edited by Swami Trivikrama Tirtha. 13. Nāțyadarpaņa, Vol. II : introduction in Sanskrit giving
an account of the antiquity and usefulness of the Indian drama, the different theories of Rasa, and an examination of the problems raised by the text: by
L. B. Gandhi. 14. Sabdaratnasamuccaya : an interesting lexicon in Sans
krit by an anonymous author, compiled during the reign of the Mahratta King Sahaji: edited by Pandit
Vitthala Sāstri, Sanskrit Pathasála, Baroda. 15. Ișțasiddhi: on Vedānta philosophy by Vimuktātmā,
disciple of Avvayātmi, with the author's own commentary: edited by M. Hiriyanna, M.A., Retired Professor
of Sanskrit, Maharaja's College, Mysore. 16. Alamkāramahodadhi: a famous work on Sanskrit
Poetics composed by Narendraprabha Sūri at the request of Minister Vastupāla in 1226 A.D.: edited by Lalchandra B. Gandhi of the Oriental Institute, Baroda.
For further particulars please communicate with
THE DIRECTOR, Oriental Institute, Buroda

Page #424

7
THE GAEKWAD'S STUDIES IN RELIGION AND PHILOSOPHY
1. The Comparative Study of Religions: [Contents: I, the sources and nature of religious truth. II, supernatural beings, good and bad. III, the soul, its nature, origin, and destiny. IV, sin and suffering, salvation and redemption. V, religious practices. VI, the emotional attitude and religious ideals]: by Alban A. Widgery, M.A., 1922
2. The Philosophy and Theology of Averroes: [Contents: I, a decisive discourse on the delineation of the relation between religion and philosophy. Ia, on the problem of eternal knowledge which Averroes has mentioned in his decisive discourse. II, an exposition of the methods of arguments concerning the doctrines of the faith by Mohammad Jamil-ur-Rahman, M.A., 1921. (Cloth Rs. 5/-)
3. Religious and Moral Teachings of Al Ghazzali: [Contents: I, the nature of man. II, human freedom and responsibility. III, pride and vanity. IV, friendship and sincerity. V, the nature of love and man's highest happiness. VI, the unity of God. VII, the love of God and its signs. VIII, riza or joyous submission to His will]: translated by Syed Nawab Ali, M.A., 1921
4. Goods and Bads: being the substance of a series of talks and discussions with H.H. the Maharaja Gaekwad of Baroda. [Contents: introduction, I, Physical values. II, intellectual values. III, æsthetic values. IV, moral value. V, religious value. VI, the good life, its unity and attainment]: by Alban G. Widgery, M.A., 1920. (Library edition Rs. 5/-)
5. Immortality and other Essays: [Contents: I, philosophy and life. II, immortality. III, morality and religion. IV, Jesus and modern culture. V, the psychology of Christian motive. VI, free Catholicism and non-Christian Religions. VII, Nietzsche and Tolstoi on Morality and Religion. VIII, Sir Oliver Lodge on science and religion. IX, the value of confessions of faith. X, the idea of resurrection. XI, religion and beauty. XII, religion and history. XIII, principles of reform in religion]: by Alban G. Widgery, M.A., 1919. (Cloth Rs. 3/-)
6. Confutation of Atheism: a translation of the Hadis-iHalila or the tradition of the Myrobalan Fruit: translated by Vali Mohammad Chhanganbhai Momin, 1918..
Conduct of Royal Servants: being a collection of verses from the Viramitrodaya with their translations in English, Gujarati, and Marathi: by B. Bhattacharyya, M.A., Ph.D.
Rs. A.
15-0
3-0
2-0
3-0
2-0
0-14
0-6

Page #425

Page #426