Book Title: Bhagwati Sutra Part 07 Author(s): Ghasilal Maharaj Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti Catalog link: https://jainqq.org/explore/009317/1 JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLYPage #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a . φφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφέ Booooooooooooooooooo जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री-घासीलालजी-महाराजचिरचितया प्रमेयचन्द्रिकाख्यया व्याख्यया समलङ्कृतं हिन्दी-गुर्जर-भाषाऽनुवादसहितम् श्री-भगवतीसूत्रम्। BHAGAVATI SŪTRAM (सप्तमो भागः) नियोजकः संस्कृत-प्राकृतज्ञ-जैनागमनिष्णात-प्रियव्याख्यानिपण्डितमुनि-श्रीकन्हैयालालजी-महाराजः प्रकाशकः राजकोटनिवासी अष्ठिश्री-शामजीभाई-वेलजीभाई-वीराणी तथा कडवीयाई-वीराणी स्मारक ट्रस्ट-तत्प्रदत्त-द्रव्यसाहाय्येन अ. भा० श्वे. स्था० जैनशास्त्रोद्धारसमितिप्रमुखः । श्रेष्ठि-श्रीशान्तिलाल-मङ्गलदासभाई-महोदयः . मु० राजकोट प्रथमा-आवृत्तिः धीर संपत् विक्रम संवत् ईसवीसन् २४९० boobbbbbbbbbbooooooooooooooooo प्रति १२०० २०२० १९६४ मूल्यम्-रू० २५-०-० φφφφφφφφφφφφφφφφφφφς Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મળવાનું ઠેકાણું? श्री म. सा. ३. स्थानकासी. न शास्त्रोद्धार समिति, है. गरेडियावा , श्रीन सौ पासे, स र (सौराष्ट्र ). Published by : Shri Akhil Bharat S. S. Jain Shastroddhara Samiti, Garedia Kuva Road, RAJKOT, (Saurashtra), W Ry, India. ये नाम केचिदिह नः प्रथयन्त्यत्रज्ञां, जानन्ति ते किमपि तान् पति नैप यत्नः । उत्पत्स्यतेऽस्ति मम कोऽपि समानधर्मा, कालोह्ययं निरवधिर्विपुला च पृथ्वी ॥१॥ हरिगीतच्छन्दः करते अवज्ञा जो हमारी यत्न ना उनके लिये। जो जानते हैं तत्त्व कुछ फिर यत्न ना उनके लिये ॥ जनमेगा मुझसा व्यक्ति कोई तत्त्व इससे पायगा। है काल निरवधि विपुल पृथ्वी ध्यान में यह लायगा ॥१॥ भूक्ष्यः ३. २५300 પ્રથમ આવૃત્તિ: પ્રત ૧૨૦૦ વીર સંવત્ : ૨૪૯૦ વિક્રમ સંવત ૨૦૨૦ ઇસવીસન ૧૯૬૪ मुद्र : મણિલાલ છગનલાલ શાહ નવપ્રભાત પ્રિન્ટીંગ પ્રેસ, घी ४il २३, ममहावाह. Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्री भगवती सूत्र भा० सातवें की विषयानुक्रणिका पृष्ठाङ्क ४-१५ १६-२७ २७-७५ ७५-९३ ९३-१२४ १२५-१५४ अनुक्रमांक विषय आठवें शतकका आठवां उद्देश १ आठवें उद्देशेका विषयविवरण २ गुर्वादिकमत्यनीकके स्वरूपकानिरूपण ३ व्यवहार के स्वरूपका निरूपण ४ कर्मवन्ध के स्वरूपका निरूपण ५ सांपरायिक कर्मबन्ध के स्वरूपका- निरूपण ६ कर्म-प्रकृति और परीपह के स्वरूपका वर्णन ७ उष्णपरीपद के हेतुभूत सूर्यका निरूपण नवचा उद्देशा ८ नववे उद्देशेका संक्षिप्तविषयविवरण ९ वन्धके स्वरूपका निरूपण १० विस्रसा वन्धके स्वरूपका निरूपण ११ प्रयोगवन्ध के स्वरूपका निरूपण १२ भौदारिक शरीर प्रयोगवन्ध का वर्णन १३ वैक्रियशरीर प्रयोगबन्धका वर्णन १४ वैक्रिय शरीर गमनागमनविषयक प्रयोगवन्धका वर्णन १५ आहारक शरीर प्रयोगवन्धका वर्णन १६ तैजस शरीर प्रयोगवन्धका वर्णन १७ कार्मणशरीर प्रयोगवन्धका निरूपण १८ औदारिकादि बन्धों के परस्पर में सम्बन्धका निरूपण १९ औदारिक आदि शरीरों के देशवन्धक, सर्ववन्धक, और अवन्धक के अल्पवहुत्वका कथन दशवां उद्देशा २० दश उद्देशे का संक्षिप्तविपयविवरण २१ शील श्रुतादिका निरूपण २२ आराधनाका निरूपण १५५-१६० १६०-१६१ १६२-१८० १८१-२२८ १२८-२८२ २८२-३२० ३२१-३४७ ३४७-३६१ ३६२-३७२ ३७३-४११ ४१२-४३६ ४३६-४४५ ४४६-४६३ ४४८-४६३ ४६४-४८८ Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४८९-४९३ ४९४-५१२ ५१३-५१५ ५१५-५३३ ५३३-५६५ ५६५-५७३ ५७४-५८२ ५८३-६०३ २३ पुद्गलपरिणाम का निरूपण २४ पुद्गलास्तिकाय के स्वरूपका निरूपण २५ लोकाकाश प्रदेशका निरूपण २६ कर्मप्रकृति का निरूपण २७ ज्ञानावरणीयादि कर्म के सम्बन्धका निरूपण २८ जीवादिकों के पुद्गल पुद्गलीका विचार नववे शतकका प्रथम उद्देशा २९ जम्बूद्वीप के स्वरूपका निरूपण दूसरा उद्देशा ३० जम्बूद्वीपमें चन्द्रसूर्यादि ज्योतिष्कका कथन नववे शतक के तीसरे उद्देशकसे तीस उद्देशक ३१ एकोरुक आदि द्वीपवरविशेष का निरूपण इकतीसवां उद्देशा ३२ इकतीसवें उद्देशेका संक्षिप्तविषयविवरण ३३ अश्रुत्वा केवलीके धर्मादिलाभका निरूपण ३४ अश्रुत्वा अवधिकज्ञान के उत्पाद का निरूपण ३५ अश्रुत्वा अवधिज्ञानि के लेश्यादि का निरूपण ३६ अश्रुत्वा केवलीका वर्णन ३७ श्रुत्या प्रतिपन्नावधिज्ञानि का निरूपण समाप्त ६०४-६१२ ६१३-६१६ ६१७-७७४ ६७४-६८३ ६८३-७०९ ७१०-७२३ ७२४-७६४ કલાસવાર મેમ્બરની સંખ્યા ता. २५ -१२-१३ ॥ १ ૩૦ આદ્યમુરબ્બીશ્રી, રૂ. ૫૦૦૦ થી વધુ રકમ ભરનાર ૨૭ મુરબ્બીશ્રી, રૂા. ૧૦૦૦ થી વધુ રકમ ભરનાર ૧૩૩ સહાયક મેમ્બરે, રૂા. ૫૦૦ થી વધુ રકમ ભરનાર ૫૮૬ લાઇફ મેમ્બરે, રૂ. ૨૫૦ થી વધુ રકમ ભરનાર ૪૯ બીજા નંબરના જુના મેમ્બરે, રૂ. ૧૫૦ થી વધુ રકમ ભરનાર ૮૩૫ કુલ મેમ્બરે Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ “૩ સંવર્થ નવિય ના માથા ...... શ્રી વિને દ ક મા ર વીરા Tછે તો - * * * . * * * : - * * _* *_ * { .. * - * 1 . તેના ' (દીક્ષા લીધા પહેલાં શાસ્ત્રાભ્યાસ કરતા) જન્મ : પિટસુદાન સાં. ૧૯૨ નિ વ ણ ખી ચ ન – (રાજસ્થાન) ફલે દી–(રાજસ્થાન) સ. ૨૦૧૩ વૈશાખ વદ ૧૨ સાં. ૨૦૧૩ શ્રાવણ સુદ ૧૨ તા. ૨૬-૫-૧૭ રવિવાર તા. ૭-૮-૫૭ બુધવાર દી ક્ષા Page #6 -------------------------------------------------------------------------- Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ આદ્યમુખીશ્રા (સ્વ) શેશ્રી હરખચદ કાલીદાસ વારિ (સ્વ.) રોડ રગજીભાઈ માહનલાલ !હ ભાણવડ. અમદાવાદ ૧ વચ્ચે ખેડેલા મેાટાભાઇ શ્રીમાન મૂલચછ જવાહરલાલજી ખડિયા ♦ બાજુમાં ખેડેલા ભાઈ મિશ્રીલાલજી અરડિયા ૭ ઉભેલા સૌથી નાનાભાઈ પૂનમચંદ અરડિયા W રોશ્રી જેસિંગભાઈ પાચાલાલભાઈ સ્વ, શેઠશ્રી આત્મારામ માણેકલાલ અમદાવાદ. અમદાવાદ. Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ + વચ્ચે બેઠેલા ભાલાજી કિશનચંદ્રજી સા. જૌહરી ઉભેલા સુપુત્ર ચિ. મહેતામચન્દ્રજી સા. જૈન નાના – અનિલકુમાર જૈન ( દાયત્તા ) આધમુરબ્બીશ્રીએ 73 r (સ્વ) શેઠશ્રી શામજીભાઇ વેલજીભાઈ વીરાણી-રાજકાટ. શેઠશ્રી શાંતિલાલ મંગળદાસભાઈ શેઠશ્રી રામજીભાઇ શામજીભાઈ વીરાણી અમદાવાદ રાજકોટ. (સ્વ) રોશ્રી દિનેશભાઇ કાંતિલાલ શાહ (સ્વ) શેઠશ્રી છગનલાલ શામળદાસ ભાવસાર અમદાવાદ. અમદાવાદ. Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rav આધમુરબ્બીશ્રીએ શ્રી વૃજલાલ દુર્લભજી પારેખ રાજકોટ. કોઠારી હરવિંદ જેચદ્રભાઈ રાજકોટ. : શેઠશ્રી મિશ્રીલાલજી લાલચંદ્રજી સા. લુણિયા તથા શેઠશ્રી જેવતરાજજી લાલચંદ્રજી સા. (સ્વ) શેઠશ્રી ધારશીભાઇ જીવણલાલ માસી. સ્વ, શ્રીમાન્ શેઠશ્રી મુકનદજી સા. માલિયા પાલી મારવાડ, Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ આઘમુરબ્બીશ્રી "Fir સ્વ. શેઠશ્રી હરિલાલ અનેપચંદ શાહ ખંભાત આમુરબ્બીશ્રી દાનવીર ક્રમાંક : स्व. शेठ ताराचंदजी साहेब गेलडा મદ્રાસ, Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ બા. બ્ર. શ્રી વિનોદમુનિનું સંક્ષિપ્ત જીવનચરિત્ર આ પરમ વૈરાગી અને દયાના પુજ જેવા આ પુરુષને જન્મ વિક્રમ સંવત ૧૨ પિ/સુદાન (આફ્રિકા) માં કે જ્યાં વીરાણી કુટુંબને વ્યાપાર આજ દિવસ સુધી ચાલુ છે, ત્યાં થયે હતો. શ્રી વિનંદકુમારના પુણ્યવાન પિતાશ્રીનું નામ શેઠશ્રી દુર્લભજી શામજી વિરાણુ અને મહા ભાગ્યવાન માતુશ્રીનું નામ મણિબેન વીરાણી, બનેનું અસલ વતન રાજકોટ (સૌરાષ્ટ્ર) છે. બેન મણિબેન ધાર્મિક ક્રિયામાં પહેલે થી જ રૂચિવાળા હતા, પરંતુ શ્રી વિનોદકુાર ગર્ભમાં આવ્યા પછી વધારે દઢયમ અને પ્રિયધમ બન્યા હતા, પૂર્વભવના સંસ્કારથી શ્રી વિનોદકુમારનું લક્ષ ધાર્મિક અભ્યાસ અને ત્યાગ ભાવ તરફ વધારે હોવા છતાં તેઓશ્રીએ નેનોમેટ્રીક સુધી અભ્યાસ કરી વ્યવહારિક કેળવણું લીધેલી અને વ્યાપારની પેઢીમાં કુશળતા બતાવેલી. તેઓશ્રીએ યુનાઈટેડ કિંગડમ, ફન્સ, બેલજીયમ, હોલેન્ડ, જર્મની, સ્વીઝર્લેન્ડ, તેમજ ઈટાલી, ઈજીપ્ત વગેરે દેશમાં પ્રવાસ કરેલ. સં. ૨૦૦૯ ના વૈશાખ માસ, સને ૧૫૩ માં લંડનમાં રાણું એલીઝાબેથના રાજ્યારોહણ પ્રસંગે તેઓશ્રી લંડન ગયા હતા. કાશિમરને પ્રવાસ પણ તેમણે કરેલ, દેશ પરદેશ ફરવા છતાં પણ તેમણે કોઈ વખતે પણ કંદમૂળને આહાર વાપરેલ નહીં. ઉગતી આવતી યુવાનીમાં તેઓશ્રીએ દુનિયાના રમણીય સ્થળે જેવાં કે કાશિમર, ઈજીપ્ત અને યુરોપનાં સુંદર સ્થળની મુલાકાત લીધી હોવા છતાં તેઓને રમણીય સ્થળે કે રમણીય યુવતીઓનું આકર્ષણ થયું નહીં. એ એના પૂર્વભવના ધાર્મિક સંસ્કારને જ રંગ હતો અને એ રંગે જ તેમને તે બધું ન ગમ્યુ અને તુરત વતન પાછા ફર્યા અને સાધુ-સાધ્વીજીનાં દર્શન કરવાને ઠેકઠેકાણે ગયા અને તેમના ઉપદેશને લાભ લીધે અને વૈરાગ્યમાં જ મન લાગ્યું. હુંડા-કાલ અવસર્પિણિને આ દુષમ નામના પાંચમા આરાનું વિચિત્ર વાતાવરણ જોઈ તેમને કઈક ક્ષેભ થતો કે તુરત જ તેને ખુલાસે મેળવી લેતા અને ત્યાગ ભાવમાં સ્થિર રહેતા. દેશ-પરદેશમાં પણ સામાયિક, પ્રતિક્રમણ, વિહાર આદિ પચ્ચખાણ તેઓ ચૂક્યા નહીં. ઊંચી કેટની શૈયાને ત્યાગ કરી તેઓ સૂવા માટે માત્ર એક શેતરંજી, એક એસીકું અને એઠવા માટે એક ચાદર ફક્ત વાપરતા અને પલંગ ઉપર નહીં પણ ભૂમિ પર જ શયન કરતા અને પહેરવા માટે એક ખાદીને લેશે અને ઝ વાપરતા, કઈ વખતે કબજે પહેરતા, બહુ ઠંડી હોય તે વખતે સાદે ગરમ કેટ પહેરી લેતા અને મુહપત્તિ, પાથરણું, રજોહરણ અને બે ચાર ધાર્મિક પુસ્તકની ઝેળી Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ સાથે રાખતા, સંડાસમાં નહીં પણ જંગલમાં એકાંત જગ્યામાં ઘણે ભાગે શરીરની અશુચિ દૂર કરવા જતા, હાલતાં ચાલતાં, સંડાસ અને પેશાબ સંબંધીમાં જીવદયાની બરાબર જતન કરતા હતા. દેશમાં કે પરદેશમાં જ્યારે તેમને કેઈની સાથે મળવાનું થતું ત્યારે તેમની સાથે અહિંસામય જૈન ધર્મનું સ્વરૂપ પ્રકટ કર્યા વગર રહેતા નહીં. દીક્ષાર્થીઓને જલદી દીક્ષા લેવાની પ્રેરણા કરતા અને એમ જ કહેતા કે જીંદગીને કેઈ ભરોસે નથી. “અસંવર્ય નીવિયં મા પમાચા” આયુષ્ય તૂટતાં વાર લાગતી નથી, તૂટ્યું જીવન સંધાતું નથી. માટે ધર્મકરણીમાં સમયમાત્રને પ્રમાદ ન કરવું જોઈએ. ગોંડલ સંપ્રદાયના ઘણાખરા પૂ મુનિવરો અને પૂ. મહાસતીજીને તથી બોટાદ સ પ્રદાયના પૂ. આચાર્યશ્રી માણેકચંદજી મહારાજ અને દરિયાપુરી સંપ્રદાયને શાંત-શાસ્ત્રજ્ઞ પૂ મુનિશ્રી ભાયચંદજી મહારાજ શ્રમણ સંઘના મુખ્ય આચાર્ય શ્રી આત્મારામજી મહારાજ તપમય જ્ઞાનનિધિ શાસ્ત્રોદ્ધારક બા. બ્ર. પૂ. આચાર્ય મહારાજ શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ વગેરે અનેક સાધુસાધ્વીઓના ઉપદેશને તેમણે લાભ લીધેલ. મુંબઈમાં સં. ૨૦૧૧ સાલમાં શ્રી ધર્મસિંહજી મહારાજના સંપ્રદાયના પંડિતરત્ન શ્રી લાલચંદજી મહારાજને પરિચય થયો. લાલચંદજી મહારાજ પોતે, સંસારપક્ષના ત્રણ પુત્ર અને બે પુત્રીઓ એમ કુલ ૬ બલકે આખા કુટુંબે સંયમ અંગીકાર કરેલ, તે જાણું તેમને અદ્દભૂત ત્યાગ ભાવના પ્રગટ થઈ કે જે કદી ક્ષય પામી નહીં. આ પહેલાં તેઓ જ્યારે માતાપિતાની સાથે પૂજ્ય આચાર્ય શ્રી માણેકચંદજી મહારાજના દર્શને બેટાઇ ગયેલા ત્યારે તેમના ઉપદેશની જે અસર થઈ તે પણ મુખ્ય અસર પહેલી હતી અને બીજી અસર તે પૂજ્ય લાલચંદજી મહારાજના સહકુટુંબની દીક્ષા એ હતી. આ બેઉ પ્રસંગે પૂર્વ ભવની બાકી રહેલી આરાધનાને પૂરી કરવાના નિમિત્તરૂપ હોઇને વખતે વખત તેઓ માતા-પિતા પાસે દીક્ષાની આજ્ઞા માગતા હતા અને તેને જવાબ તેમના પિતાશ્રી તરફથી એક જ હતું, જે હજુ વાર છે સમય પાકવા દીએ, જ્ઞાનાભ્યાસ વધારો. સં. ૨૦૧૨ ના અષાડ સુદી ૧૫ થી શ્રી વિનોદકુમારે ગોંડલ સંપ્રદાયના શાસ્ત્ર પૂ આચાર્યશ્રી પુરુષોત્તમજી મહારાજ સાહેબ પાસે વેરાવળ ચાતુર્માસ દરમ્યાન ખાસ નિયમિત રીતે દીક્ષાની તૈયારી કરવા માટે તેમની પાસે જ્ઞાના ભ્યાસ કર્યો તેની સાથે પૂ. આચાર્ય શ્રી પુરુષોત્તમજી મહારાજના સંસાર પક્ષના કુટુંબી, દીક્ષાના ભાવિક શ્રી જસરાજભાઈ પણ જ્ઞાનાભ્યાસ કરતા હતા. તેઓએ ત્યા એ નિર્ણય કરે કે આચાર્ય શ્રી પુરુષોત્તમજી મહારાજ Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ પાસે આપણે બનેએ દીક્ષા લેવી, પહેલાં વિનોદકુમારે અને પછી શ્રી જસરાજભાઈએ દીક્ષા લેવી, શ્રી જયરાજભાઈની દીક્ષા તિથિ પૂ. શ્રી પુરુષોત્તમજી મહારાજ સાહેબે સં. ૨૦૧૩ ના જેઠ સુદ ૫ ને સોમવારે માંગરોલ મુકામે નક્કી કરી. શ્રી જસરાજભાઈ વિનદકુમારને રાજકેટ મળ્યા શ્રી વિનોદકુમારે શ્રી જસરાજભાઇની યથાયોગ્ય સેવા બજાવી, માંગરોલ રવાના કર્યા અને પિતે નિશ્ચયપૂર્વક દીક્ષા માટે આજ્ઞા માગી પણ તેઓના પિતાશ્રાની એકને એક વાણી સાંભળીને તેમને મનમાં આઘાત થયે અને દીક્ષા માટે તેમણે બીજે રસ્તો શોધી કાઢયે. પૂજ્યશ્રી લાલચંદજી મહારાજ અને તેમના શિને પરિચય મુંબઈમાં થયેલ હતો અને ત્યારબાદ કઈ વખત પત્રવહેવાર પણ થતું હતે. છેલ્લા પત્રથી તેમણે જાણેલ હતું, જે પૂજ્ય શ્રી લાલચંદજી મહારાજ, ખીચન ગામે પૂ. આચાર્ય શ્રી સમર્થમલજી મહારાજ સાહેબ પાસે જ્ઞાનાભ્યાસ અર્થે ગયા છે. પિતાને પિતાશ્રીની આજ્ઞા (દીક્ષા માટે) મળે તેમ નથી અને દીક્ષા તે લેવી જ છે. આજ્ઞા વિના કંઈ સાધુ મુનિરાજે દીક્ષા આપશે નહીં અને સ્વયમેવ દીક્ષા સૌરાષ્ટ્રમાં લઈને આચાર્ય શ્રી પુરુષોત્તમજી મહારાજ પાસે જવામાં ઘણું વિન થાશે, એમ ધારીને તેઓએ દૂર રાજસ્થાનમાં ચાલ્યા જવાનું નકકી કર્યું. તા. ૨૪-૫-૧૭ સં. ૨૦૧૩ ના વૈશાખ વદ ૧૦ ને શુક્રવારના રોજ સાંજના માતુશ્રી સાથે છેલ્લે જમણું કર્યું. ભોજન કરી, માતુશ્રી સામાયિકમાં બેસી ગયા. તે વખતે કોઈને જાણ કર્યા વગર દીક્ષાના વિધ્રોમાંથી બચવા માટે ઘર, કુટુંબ, સૌરાષ્ટ્રભૂમિ અને ગોંડલ સંપ્રદાયને પણ ત્યાગ કરી તેઓ ખીચન તરફ રવાના થયા. - શ્રી વિનોદમુનિના નિવેદન પરથી માલુમ પડયુ કે તા. ૨૪-૫–૧૭ ના રોજ રાત્રે આઠ વાગે ઘેરથી નીકળી, રાજકેટ જંકશને જોધપુરની ટિકિટ લીધી. તા. ૨૫-૫-૧૭ ના સવારે ૮ વાગ્યે મહેસાણા પહોંચ્યા. ત્યાં અઢી કલાક ગાડી પડી રહે છે, તે દરમ્યાન ગામમાં જઈને લગ્ન કરવા માટેના વાળ રાખીને બાકીના કઢાવી નાખ્યા અને ગાડીમાં બેસી ગયા. મારવાડ જંકશન તથા જોધપુર જંકશન થઈને તા. ૨૬-૫-૧૭ ની વહેલી સવારે ૪ વાગ્યે ફલેદી પહેચ્યા ત્યાંથી પગે ચાલીને ખીચન ઉપાશ્રયમાં પહોંચ્યા અને ઉપાશ્રયમાં બિરાજતા મુનિવરોના દર્શન કર્યા, વંદણા નમસ્કાર કરી સુખશાતા પૂછી બહાર નીકળ્યાં અને પિતાના સામાયિકના કપડાં પહેર્યા અને પછી પૂજ્ય શ્રી મુનિવરની સન્મુખ સામાયિક કરવા બેઠા, તેમાં “નાર નિયT ઘgવામિ દુવિ વિવિઘ ” ના બદલે “નાવ વવ વજુવાનિ વિવિ Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ વિવિ બેલ્યા તે શ્રી લાલચંદજી મહારાજે સાંભળ્યું અને તેઓશ્રીએ પૂછયું કે “વિનોદકુમાર ! તમે આ શું કરે છે, તેને જવાબ આપવાને બદલે “કપાળે વોસિરામિ” બેલી પાઠ પૂરે કર્યો અને પછી વિનયપૂર્વક બે હાથ જોડીને બોલ્યા કે “સાહેબ ! એ તે બની ચૂકયું અને મેં સ્વયમેવ દીક્ષા લઈ લીધી બરાબર જ છે અને તેમાં કોઈ ફેરફાર થઈ શકે તેમ નથી. આ સિવાય આપશ્રીની બીજી કઈ પણ પ્રકારની આજ્ઞા હોય તે ફરમાવે.” તે જ દિવસે બપોરના શાસ્ત્રજ્ઞ પૂ મુનિશ્રી સમર્થમલજી મહારાજ સાહેબે શ્રી વિનોદકુમાર મુનિને પિતાની પાસે બોલાવ્યા અને સમજાવ્યા કે “તમે એક સારા ખાનદાન કુટુંબના વ્યક્તિ છે. તમારી આ દીક્ષા અંગીકાર કરવાની રીત બરાબર નથી, કારણ કે તમારા માતા-પિતાને આ હકીકતથી દુઃખ થાય અને તેથી મારી સંમતિ છે કે રજોહરણની ડાંડી ઉપરથી કપડું કાઢી નાખો, જેથી તમે શ્રાવક ગણાવ અને જરૂર પડે તે શ્રાવકને સાથે લઈ શકે, એમ ત્રણવાર પૂ. મહારાજશ્રીએ સમજાવેલા પરંતુ તેમણે ત્રણેય વખત એક જ ઉત્તર આપેલો કે “જે થયું તે થયું, હવે મારે આગળ શું કરવું તે ફરમા ” શ્રી વિનોદમુનિના શ્રી સમર્થમલજી જેવા મહામુનિના પ્રશ્નના જવાબ પછી ખીચનનો ચતુર્વિધ સંઘ વિચારમાં પડી ગયા અને મુનિશ્રીઓ ઉપર સંસારીઓને કઈ પણ પ્રકારને આ નિષ્કારણ હુમલે ન આવે તે માટે શ્રી વિનોદમુનિને જણાવવામાં આવ્યું કે “અમારી સલામતી માટે તમારે જાહેર નિવેદન બહાર પાડવાની જરૂર છે ” ત્યારે શ્રી વિનોદમુનિએ પોતાના હસ્તાક્ષરે નિવેદન શ્રી સંઘ સમક્ષ પ્રકટ કર્યું, તેને સારું નીચે મુજબ છે – મારા માતા-પિતા મહને વશ થઈને દીક્ષાની આજ્ઞા આપે તેમ ન હતું અને “સર્વ નીવિયં મા ઉમrg” ને આધારે એક ક્ષણ પણ દીક્ષાથી વંચિત રહી શકું તેમ નથી, એમ મને લાગ્યું. શ્રી લાલચંદજી મહારાજ સાહેબ વગેરેએ મને મારી દીક્ષા માટે વિચારી પછી કરવાનું કહેલ પરંતુ મને સમય માત્રને પ્રમાદ કર ઠીક ન લાગે, તેથી શ્રી અરિહંત ભગવંતો તથા શ્રી સિદ્ધ ભગવંતની સાક્ષીએ મારા ગુરુ મહારાજ સમક્ષ પ્રવ્રયાને પાઠ ભણને મારા આત્માના કલ્યાણ માટે મેં દીક્ષા અંગીકાર કરી છે. સમાજીને ખે ખ્યાલ ન આવે કે મારી દીક્ષા ક્ષણિક જુસ્સાથી અગર ગેરસમજથી થઈ છે તેથી તથા સમાજમાં જૈનશાસનની પ્રભાવના થાય તે હેતુથી મારે મારે વૃત્તાંત પ્રગટ કરે ઉચિત છે. ઉત્તરાધ્યયન' સૂત્રના ૧૯ માં અધ્યયન પરથી મને લાગ્યું કે મનુષ્ય જીવનનું ખરું કર્તવ્ય મેક્ષફળ આપનારી દીક્ષા જ છે. Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ છેવટ સુધી મેં મારા ખાપુજી પાસે દીક્ષા માટે આજ્ઞા માગી અને તે વખતે પણ પહેલાંની જેમ વાત ઉડાવી દીધી અને અનંત ઉપકારી એવા મારા ખાપુજી સમક્ષ હું તેમને કડક ભાષામાં પણ કહી શકતા ન હતા અને બીજી માજુથી મને થયું કે આયુષ્ય અશાશ્વાત છે અને આવા ઉત્તમ કામ માટે મારે જરાપણુ પ્રમાદ કરવા ઉચિત નથી તેથી વિચારીને આ પગલું લયુ" છે અને મને પૂર્ણ વિશ્વાસ છે કે, શ્રી વીરપ્રભુ મહાવીર સ્વામીના સકળ સવ મારા આ કાર્ય ને અનુમાઢશે જ ‘તથાસ્તુ ” ek રાજકોટમાં–શ્રી વિનાકુમારના ગયા પછી પાછળથી ખખર પડી કે વિનાદકુમાર કેમ દેખાતા નથી, એટલે તપાસ થવા માંડી, ગામમાં કર્યાંય પત્તો ન લાગ્યા. એટલે મહારગામ તારા કર્યાં. કાંચથી સતાષકારક સમાચાર સાંપડયા નહીં, અર્થાત્ પત્તો મળ્યે જ નહીં, આમ વિમાસણના પરિણામે તેમના પિતાશ્રીને બે મહિના પહેલાંની એક વાત યાદ આવી. ને એ હતી કે તે વખતે શ્રી વિનેદકુમારે આજ્ઞા માગેલી કે “ બાપુજી ! આપની આજ્ઞા હાય તેા આ ચાતુર્માસ ખીચન ( રાજસ્થાન ) જાઉં, કારણ કે ખીચનમાં પૂ. ગુરુ મહારાજ શ્રી સમમલજી મહારાજ કે જેઓ સિદ્ધાંત વિશાર છે અને એકાંતવાદના પૂરા જાણકાર છે, તે ત્યાં બિરાજમાન છે. જેશ્રી પાસે શાસ્ત્રાભ્યાસ કરવા માટે પૂ. લાલચંદજી મહારાજ આદિ ઠાણા ૪ જવાના છે. તે મારી ઇચ્છા પણ ત્યાં તેમની પાસે જવાની છે ” આ વાતચીતનું સ્મરણ તેમના પિતાશ્રીને આવવા સાથે તેઓએ પં, પૂચ'દ્ર છકને પેાતાની પાસે ખેાલાવ્યા અને વિનાકુમાર માટેની પેાતાની ચિંતા વ્યક્ત કરી. પંડિતજીનું આ વાતને સમર્થન મળ્યું, તેઓશ્રીએ જણાવ્યું કે ઘેાડા સમય પૂર્વે વિનેદકુમારે મારી પાસે જાણવા માગ્યું હતું કે, ખીચનમાં કેવા પ્રકારની સગવડ છે? આમ મારી સાથે પણ વાર્તાલાપ થયેા હતેા. બન્નેના આ પ્રમાણે. એકમત થતાં તેમના પિતાશ્રીએ ખીચન તાર કરવા સૂચના કરી, તા. ૨૬-૫-૫૭ ના ટોજ પૃથ્વિરાજજી માલુ ખીચન (રાજસ્થાન) ઉપર તાર કર્યાં. તા. ૨૮-૫-૫૭ ના રાજ જવાબ આવ્યે કે શ્રી વિનાદભાઇએ ખીચનમાં સ્વયંમૈવ દીક્ષા ગ્રહણ કરી છે. એટલે તેમના પિતાશ્રીએ રાવબહાદુરશ્રી એમ. પી. સાહે, શ્રી કેશવલાલભાઈ પારેખ અને ૫'ડિતજી પૂર્ણચંદ્રજી ક એમ ત્રણેયને શ્રી વિનાકુમારને પાછા તેડી લાવવા માટે ખીચન મેકલ્યા. તા. ૨૮-૫-૫૭ ના રાજ રવાના થઇ તા. ૩૦-૫-૫૭ ના રાજ સવારે લાદી સ્ટેશને પહોંચ્યા. તેઓ બળદગાડીમાં ખીચન ગયા જયાં સ્થવિર મુનિશ્રી મહારાજ પૂજ્ય પંડિતરત્ન શાસ્ત્ર વિશારદ શ્રી સમમલજી મહારાજ આદિ ઠાણા ૮ તથા પૂજ્ય તપસ્વી મહારાજ શ્રી લાલચંદજી મહારાજ આદિ ઠાણા મ મ Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १० ૪ બિરાજતા હતા. કુલ્લે સાધુ-સાધ્વીની સખ્યા અઠ્ઠાવીસથી ત્રીસની હતી. પૂછપરછના જવાખમાં શ્રી વિનેદમુનિએ કેશવલાલભાઇ પારેખને કહ્યું કે “ મેં તે દીક્ષા અંગીકાર કરી લીધી છે, તેમાં કાંઇ ફેરફાર થાય તેમ નથી તમે અમારા વીરાણી કુટુખના હિતેષી છે, અને જો સાચા હિતૈષી હા તે મારા પૂ ખા અને ખાપુજીને મારી હવે પછીની મેાટી દીક્ષાની આજ્ઞા અઠવાડીઆની અંદર અપાવી દ્યો એટલુ જ નિહુ પણ વિ જીવ કરૂ શાસન રસી ” ની ભાવનામાં અને આજ દિવસ સુધીના મારી ઉપરના ઉપકારના બદલામાં આગમને અનુલક્ષીને મારી એ ભાવના હાય જ અને છે કે, મારી દીક્ષા તેઓની દીક્ષાનું નિમિત્ત મને અને મારા માતા-પિતા સદ્ગતિને સાધે, અર્થાત્ મારી સાથે દીક્ષા લીએ. 46 આવા દૃઢ જવાખના પરિણામે તે જ સમયે શ્રી વિનંદકુમારને પાછા લઇ જવાની ભાવનાને નિષ્ફળતા સાંપડી અને તા. ૩૧-૫-૫૭ ની રાત્રિના રવાના થઈ, તા. ૨-૬-૫૭ ના સવારે મહા પરીષહરૂપ ક્ષેત્રને અનુભવ કરી, શ્રી વિનેાદકુમારના પિતાશ્રીને તમામ વાતથી વાકેફ કર્યા. થાડા વખતમાં લેાદીના શ્રી સ`ઘે પૂ. શ્રી હાલચંદજી મહારાજને લેદીમાં ચામાસુ કરવાની વિનતી કરી તેના અસ્વીકાર થવાથી સાંઘ ગમગીન અન્યા એટલે નિર્ણય ફ્રેન્ચે અને અષાઢ સુદ ૧૩ ના રેાજ ખીચનથી વિહાર કરી લેાદી આવ્યા. દીક્ષા પછી અઢી મહિનાને આંતરે લેાદી ચામાસા દરમ્યાન શ્રી વિનાઃમુનિને હાજતે જવાની સંજ્ઞા થઇ અને તે માટે જવા તૈયાર થયા એટલે તેમના ગુરુએ કહ્યુ કે ખહુ ગરમી છે, જરાવાર થાલી જાવ એટલે શ્રી વિનાન મુનિએ રજોહરણ વગેરેની પ્રતિલેખના કરી તે દરમ્યાન ન રેકી શકાય એવી હાજત લાગી તેથી ફરી આજ્ઞા માગતાં જણુાવ્યું કે મને હાજત બહુ લાગી છે તેથી જાઉ છું, જલદી પાછે ફરીશ કાળની ગહન ગતિને દુઃખદ રચના રચવી હતી. આજે જ એકલા જવાના મનાવ હતા, હમેશાં તે મધા સાધુઓ સાથે મળીને દિશાએ જતા, હાજતથી મેાકળા થઈ પાછા ફરતા હતા, ત્યાં રેલ્વે લાઇન ઉપર એ ગાયેા આવી રહી હતી. બીજી ખત્તુથી ટ્રેઇન પશુ આવી રહી હતી, તેની વ્હિસલ વાગવા છતાં પણુ ગાયે ખસતી ન હતી શ્રી વિનેદમુનિનું હ્રદય થરથરી ઉઠયુ અને મહા અનુપાએ મુનિના હૃદયમાં સ્થાન લીધું. હાથમાં રજોહરણુ લઈ જાનના જોખમની પરવા કર્યાં વગર ગાયાને બચાવવા ગયા, Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગાને તે બચાવી જ લીધી. પરંતુ આ કિયામાં છકાય જીવની દયાના સાધન ભૂત રજોહરણ કે જે વિનોદમુનિને આત્માથી વધારે પ્યારે હવે, તે રેલ્વે લાઈન ઉપર પડી ગયે અને શ્રી વિનેદમુનિએ તે પાછો સંપાદન કરવામાં જડવાદને સિદ્ધ કરતાં રાક્ષસી એન્જિનને ઝપાટે આવ્યા અને પિતાનું બલિદાન આપ્યુ. અરિહંત... અરિહંત એવા શબ્દો મુખમાંથી નીકળ્યા અને શરીર તૂટી પડયુ. રક્તપ્રવાહ છૂટી પડે અને થોડા જ વખતમાં પ્રાણાંત થઈ ગયે બધા લેકે કહેવા લાગ્યા કે ગૌરક્ષામાં મુનિશ્રીએ પ્રાણ આપ્યાં, અંતિમ સમયે મુનિશ્રીના ચહેરા પર ભવ્ય શાન્તિ જ દેખાતી હતી. હંમેશા તેઓ જે તરફ હાજતે જતા હતા તે તરફ ફલેદીથી કિરણ તરફ જવાની રેલવે લાઈન હતી આ લાઈન ઉપર રેલવે સત્તાવાળાઓએ ફાટક મૂકેલ નથી અને ત્યાં રસ્તો પણ છે, એટલે પશુઓની અવરજવર હોય જ છે અને વખતો વખત ત્યાં ઢેર રેલ્વેની હડફેટે ચડી જવાના પ્રસ ગ બને છે. ફલેરી સંઘે આ દુર્ઘટનાના ખબર રાજટ, ટેલીફોનથી આપ્યા. જે વખતે ટેલીફેન આવે તે વખતે વિદમુનિના પિતાશ્રી બહાર ગયા હતા અને માતુશ્રી મણિબેન સામાયિક પ્રતિક્રમણમાં બેઠાં હતાં, માત્ર એક નોકર જ ઘરમાં હતું કે જેણે ટેલિફોન ઉઠાવ્યું પણ તે કાંઈ ટેલીફેનમાં હકીકત સમજી શકે નહીં અને સાચા સમાચાર મોડા મળ્યા. સ્પેશ્યલ હેનથી ફલેરી પહોંચે તે પહેલાં અગ્નિસંસ્કાર થઈ ગ. સૂચનાને ટેલીફેન અડધી કલાક મેડો પહોંચ્યા. જે સદેશે સમયસર પહોંચ્યું હોત તો માતા-પિતાને શ્રી વિનોદમુનિને શબરૂપે પણ ચહેરે જેવા અને અંતિમ દર્શનને પ્રસંગ મળતી પરંતુ અંતરાય કમે તેમ બન્યું નહીં. આથી પ્લેઈનને પિગ્રામ પડતા મૂક્વામાં આવ્યું અને માતા-પિતા તા. ૧૪-૮-૧૭ ના રોજ ટ્રેઈન મારફત ફલેદી પહોંચ્યા, શ્રી દુર્લભજીભાઈ અને મણિબેને પૂજ્ય તપવીશી લાલચંદજી મહારાજ સાહેબના દર્શન કર્યા. આ પ્રસંગે શ્રી લાલચંદજી મહારાજ સાહેબે અવસરને પિછાણને અને ધિંધનું એકાએક ઐક્ય કરીને, શ્રી વિનોદમુનિના માતા-પિતાના સાંત્વન અર્થે ઉપદેશ શરૂ કર્યો જેને ટૂંકામાં સાર આ પ્રમાણે છે. “હવે તે એ રત્ન ચાલ્યું ગયું ! સમાજને આશાદીપક ઓલવાઈ ગયો ! ઝટ ઊગીને આથી ગમે ! હવે એ દીપ ફરીથી આવી શકે તેમ નથી” Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ શ્રી વિનોદમુનિના સંસારપણાના માતુશ્રી મણિબેનને મુનિશ્રીએ કહ્યું કે, બેન! ભાવિ પ્રબળ છે આ બાબતમાં મહાપુરુએ પણ હાથ ધોઈ નાખ્યા છે અને સૌને મરણને શરણ થવું પડે છે તે પછી આપણુ જેવા પામર પ્રાણીનું શું ગજું છે? હવે તે શેક દૂર કરીને આપણે એમના મૃત્યુનો આદર્શ જઈને માત્ર ધીરજ ધરવાની રહી પૂ. શ્રી સમર્થમલજી મહારાજ સાહેબને અભિપ્રાય – પ્રાથમિક તેમજ અપકાળના પરિચયથી મને શ્રી વિનોદમુનિના વિષે અનુભવ થયે, કે તેમની ધર્મપ્રિયતા અને ધર્માભિલાષા “ઝpકંકા નાજુવાર નો પરિચય કરાવતી હતી. પ્રાપ્ત સાંસરિક પ્રચૂર વૈભવ તરફ તેમની રુચિ દષ્ટિગોચર થતી ન હતી. પરંતુ તેઓ વીતરાગવાણીના સંસર્ગથી વિજય વિમુખ ધર્મકાર્યમાં સદા તત્પર અને તલ્લીન દેખાતા હતા. ખાસ પરિચયના અભાવે વૈરાગ્ય પણ તેમની ધારાથી તેમની ધર્માનુરાગિતા તથા જીવનચર્યાથી કઠિન કાર્ય કરવામાં પણ ગભરાટના સ્થાને સુખાનુભવની વૃત્તિ લક્ષમાં આવતી હતી. શ્રી વિનોદમુનિના જીવનના બે પ્રશ્નો ઉપસ્થિત થાય છે તેનો ખુલાસો કરવામાં આવે છે. પ્રશ્ન –તેમણે આજ્ઞા વગર સ્વયમેવ દીક્ષા કેમ લીધી? ઉત્તર–પાંચમાં આરામાં ભદ્રા શેઠાણીના પુત્ર એવંતા (અતિસુક્ત) કુમારને તેની માતુશ્રીએ દીક્ષાની આજ્ઞા આપવાની તદ્દન ના પાડી એટલે તેણે સ્વયમેવ દીક્ષા લીધી ત્યારબાદ ભદ્રા શેઠાણીએ પિતાને કુમારને ગુરુને સોંપી દીધા. તે જ રાત્રે તેણે બારમી ભિખુની ડિમા અંગીકાર કરી અને શિયાળના પરીષહથી કાળ કરી નલીન ગુલ્મ વિમાનમાં ગયા તેવી જ રીતે શ્રી વિનોદકુમાર સ્વયં દીક્ષિત થયા. પ્રશ્ન ૨–આવા વૈરાગી જીવને આ ભયંકર પરીષહ કેમ આવે? ઉત્તર—કેટલાક ચરમ શરીરી જીવને મરણાંતિક ઉપસર્ગ આવેલ છે. જુઓ–ગજસુકુમાર મુનિ, મેતારજ(માતા) મુનિ, કેશલ મુનિ, કારણ કે તેમની સત્તામાં હજારે ભવનાં કમ હોવા જોઈએ, ત્યારે તેમને એકદમ મેક્ષ જવું હતું, તે મરણાંતિક ઉપસર્ગ આવ્યા વગર એટલાં બધાં કર્મ કેવી રીતે ખપે ? બા. બ્ર. શ્રી વિનેદમુનિને આ પરીષહ આવ્યું, જે ઉપરથી એમ અનુમાન થાય છે કે તે એકાવતારી જીવ હેય. શ્રી વિનોદમુનિનું વિસ્તૃત જીવનચરિત્ર જુદા પુસ્તકથી ગુજરાતી ભાષા તથા હિન્દી ભાષામાં છપાયેલ છે તેમાંથી અહીં સાર રૂપે સક્ષેપ કરેલ છે. Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ॥ श्रीवीतरागाय ममः ॥ श्रीजैनाचार्य - जैनधर्म दिवाकर - पूज्यश्री - घासीलालवतिविरचितया प्रमेयचन्द्रिकाख्यया व्याख्यया समलङ्कृतं व्याख्यामज्ञज्यापरनामकम् श्री भगवती सूत्रम् । (सप्तमो भागः ) अथ अष्टमोद्देशः प्रारभ्यते । अष्टमशतस्य अष्टमोद्देशकस्य संक्षिप्तविषयविवरणम् – गुरुप्रत्यनीकाः, गतिप्रत्यनीकाः, समूहमत्यनीकाः, अनुकम्पाप्रत्यनीकाः, श्रुतमत्यनीकाः, भावमत्यनीकाः, व्यवहारः, व्यवहारस्य फलस्, ऐर्यापथिकः सपरायिकश्च वन्धः, ऐर्यापथिकवन्धस्य स्वामी, ऐर्यापथिकं कर्म वेदरहितो नीवो वध्नाति, स्त्रीपुंनपुंसकपञ्चास्कृतो जीव ऐर्यापथिकं कर्म वनाति, ऐर्यापथिककर्म सम्बन्धे विकल्पाः, आठवें शतक के आठवां उद्देशक आठ तक के इस अष्टम उद्देशे में जो विषय वर्णित हुआ है - उसका विवरण संक्षेप से इस प्रकार है- गुरुप्रत्यनीक, गतिप्रत्यनीक, समूहप्रत्यनीक, अनुकंपाप्रत्यनीक, श्रुतप्रत्यनीक, भावप्रत्यनीक, इनका कथन । व्यवहार और व्यवहारफल, ऐर्यावधिकबन्ध, सांपरायिकचंध, तथा ऐकिवन्धके स्वामी इनका कथन । ऐर्यापधिककर्म यदि वेदरहित जीव यांधता है तो स्त्रीनपुंसक पश्चातकृतादि जीव बांधता है क्या ? ऐसा આમાં શતકના આઠમા ઉદ્દેશક આઠમાં શતકના આઠમાં ઉદ્દેશકમાં જે વિષયનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યુ છે, તેનું સક્ષિપ્ત વિવરણ નીચે પ્રમાણે છે–ગુરુ પ્રત્યેનીક, ગતિ પ્રત્યनी, समूह अत्यनी, अनुपा प्रत्यनी, श्रुत प्रत्यनी, लाव प्रत्यनी, भा છ પ્રકારના પ્રત્યેનીકે! ( વિરોધીઓનું ) કથન. વ્યવહાર અને વ્યવહાર ફળનું કથન. અોપથિક અંધ, સાંપરાયિક મધ અને અય્યપથિક બંધના સ્વામીનું કથન, અય્યપથિક કમ બે વેતરહિત જીવ માધતે હોય, તે શું સ્ત્રીનપુંસક પશ્ચાતકૃતાદિ જીવ ખાધે છે? એવા પ્રશ્ન અને તેના ઉત્તર. અર્યોપથિક'ના भ १ Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती ऐपिथिककर्मसम्बन्धे सादिसपर्यत्रसितादिभङ्गाः, ऐर्यापथिक कर्म कि देशात् देशं बध्नाति ' इत्यादि प्रश्नोत्तरम् , सर्वेण सर्व बध्नाति, साम्परायिककर्मवन्धस्य स्वामी, स्त्रीप्रभृति वध्नाति, स्त्रीपश्चात्कृतादिः बध्नाति, सांपरायिकं कर्म अवघ्नात् , वध्नाति, भत्स्यति, इत्यादिसम्बन्धे विकल्पाः, सादिसपर्यवसितादिविकल्पाः, सांपरायिककर्म, देशात् देशं वध्नाति ? कर्मप्रकृतयः, परिपहाः, परिपहाणां कर्मप्रकृतिः समवतारः वेदनीयकर्मसु समवतारः, दर्शनमोहनीयकमसु समवतारः, चारित्रमोहनीयकर्मसु समवतारः, अन्तराय कर्मणि समवतारः, सप्तविधकर्मवन्धकानांपरिपहाः, अष्टविधकर्मवन्धकानां परिपहाः, पइविधकर्मबन्धकानां परिपहाः, एकप्रश्न और उत्तर, ऐयोपथिक कर्मके संबंध में विकल्प । ऐपिथिक कर्म के संबंध में सादि, सपर्यवसित आदि भङ्ग । ऐपिथिककर्म के एकदेश को एकदेश से जीव बांधना है ? इत्यादि प्रश्न । सर्व से सर्व को बांधता है ऐसा उत्तर। सांपरायिक कर्मबंध के स्वामी। स्त्री आदि भी इसे पांधते हैं ऐसा कथन । ची पश्चात्कृतादि जीव सापरायिक कर्स को बांधता है ऐसा कथन । सांपराधिक कमें जीवने बांधा है, बांधता है, बांधेगा-इत्यादि सम्बन्धमें अनेक विकल्प । सांपरायिक कर्नबंधमें सादि सपर्यवसित आदि विकल्प । साम्पराधिक कर्म के देश को देश से जीव घांधता है ? ऐसा प्रश्न और उत्तर । कर्मप्रकृतियों का परीपहों का कर्मप्रकृतियों में समवतार का कथन । इनका ज्ञानावरणीय, वेदनीय, मोहनीय और अन्तराय में समवतार होता है ऐसा कथन । सप्तविधकर्म बन्धक जीवों के परीषहों का कथन । अष्टविध कर्मबन्धक जीवों के परीવિષયમાં વિક૯૫ કથન. ઐર્યા પથિક કર્મ વિષેના સાદિ, સપર્યવસિત આદિ ભંગ, પ્રશ્ન–“શું જીવ અર્યાપથિક કર્મના એક દેશથી એક દેશને બાંધે છે?” ઉત્તર–સર્વથી સર્વને બાંધે છે.” સાપરાયિક કર્મબંધના સ્વામીનું કથન, સ્ત્રી આદિ પણ તે બાંધે છે એવું કથન સ્ત્રીપશ્ચાત્ કૃતાદિ જીવ સાપરાયિક કર્મ બાંધે છે, એવું કથન સાંપરાયિક કર્મ જીવે બાંધ્યું છે, બાંધે છે અને બાંધશે ઈત્યાદિને અનુલક્ષીને અનેક વિકલ્પ સાપરાયિક કર્મબંધમાં સાદિ સપર્યવસિત આદિ વિકલ્પ. “શું સાંપરાયિક કર્મના દેશને દેશથી જીવ બાધે છે ?” અને પ્રશ્ન અને તેને ઉત્તર, કર્મ પ્રકૃતિ, પરીષહનાં કર્મપ્રકૃતિમાં સમવતારનું-(સમાવેશનું) કથન તેમને જ્ઞાનાવરણીય, વેદનીય, મોહનીય અને અન્તરાયમાં સમવતાર થાય છે એવું કથન અષ્ટવિધ કર્મબંધક જીવોના Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ८ उ ८ उद्देशाविषयविवरणम् विधवन्धकवीतरागउदमस्थस्य परिपहाः, एकविधवन्धकसयोगिकेवलिना परिपहाः, कर्मवन्धरहिताऽयोगिकेवलिनः परिपहाः, जम्बूद्वीपे दूरस्थोऽपि मूर्यः कथं समीपचर्ती प्रतीयते, सूर्यः सर्वत्रौव उच्चत्वे समान एव, तेजसः प्रतिघातात् दरवर्ती भूत्वाऽपि समीपवर्ती प्रतीयते, तेजसः अभितापात् समीपस्थोऽपि दूरतरवर्ती प्रतीयते, अतीतक्षेत्रं प्रति गच्छति ?, इत्यादिप्रश्नः, अतीतं प्रकाशयति, इत्यादिमश्नः, वर्तमान क्षेत्र प्रकाशयति, स्पृष्टक्षेत्र प्रकाशयति, अतीतं क्षेत्रमुद्योतयति, इत्यादि. प्रश्नोत्तरम् , सूर्यपरिस्पन्दनं वर्तमानक्षेत्र भवति, सूर्यः स्पृष्टां क्रियां करोति, किया पहों का कथन । षविध कर्मबन्धक जीवों के परीपहों का कथन । एकविध कर्मवन्धक वीतराग छद्मस्थ जीव के परीषहों का कथन । एकविध बंधक सयोगी केवली के परीषदों का कथन । कर्मवन्ध रहित अयोगी केवली के परीषहों का कथन-जम्बूद्वीप में दूरस्थ भी सूर्य समीप में रहा हुआ क्यों प्रतीत होता है ऐसा प्रश्न । सूर्य सर्वत्र ही ऊँचाई में समान ही है ऐसा कथन । तेज के प्रतिघात से दूरवर्ती होकर भी सूर्य समीपवर्ती प्रतीत होता है-तेज के अभिताप से समीपस्थ भी सूर्य दूर तरवर्ती प्रतीत होता है ऐसा कथन । सूर्य अतीतक्षेत्र के प्रति जाता है ? ऐसा प्रश्न-अतीतक्षेत्र को प्रकाशित करता है ? ऐसा प्रश्न-वर्तमान क्षेत्र को प्रकाशित करता है ऐसा कथन-स्पृष्ट क्षेत्र को प्रकाशित करता है ऐसा समाधान, अतीत क्षेत्र को उद्योतित करता है ऐसा उत्तरसूर्य की परिस्पन्दरूप क्रिया वर्तमानक्षेत्र में होती है ऐसा कथन-सूर्य પરીવહનું કથન. એ જ પ્રમાણે સવિધ અને પવિધ કર્મબંધક જીના પરીષહેનું કથન, એકવિધ કર્મબંધક વીતરાગ છાસ્થ જીવના પરીષહેનું કથન એકવિધ કર્મબંધક સગી કેવલીના પરીષહનું કથન કર્મબંધ રહિત અગી કેવલીના પરીવહનું કથન જંબુદ્વીપમાં દૂર રહેલો સૂર્ય શા કારણે સમીપમાં રહેલે દેખાય છે, એવો પ્રશ્ન. ઉત્તર–“સૂર્ય સર્વત્ર સમાન ઊચાઈએ જ છે. તેના પ્રતિઘાતથી દૂર રહેલે સૂર્ય પણ સમીપમાં હોય એવું લાગે છે. તેજના અભિતાપથી સમીપમાં રહેલે સૂર્ય પણ દૂર દેખાય છે એવું કથન.” "सूर्य मतीत क्षेत्रनी त२५ लय छे मरे ? सेवा प्रस. " मनात ક્ષેત્રને સૂર્ય પ્રકાશિત કરે છે ખરે ? એ પ્રશ્ન વર્તમાન ક્ષેત્રને પ્રકાશિત કરે છે એવું કથન, પૃષ્ટ ક્ષેત્રને પ્રકાશિત કરે છે એવું સમાધાન અતીત ક્ષેત્રને ઉદ્યોતિત કરે છે એ ઉર-સૂર્યન પરિસ્પન્દરૂપ ક્યિા વર્તમાન ક્ષેત્રમાં થાય છે એવું કથન સૂર્ય પૃષ્ટ ક્રિયા કરે છે એવું કથન. “સૂર્ય Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती सू क्षेत्रमूर्ध्वं तापयति ? मनुष्योत्तरपर्वतान्तर्वर्तिचन्द्रादिदेवः किमूर्ध्वलोकोत्पन्नः ? मनुष्योत्तरपर्वतस्य वहिचन्द्रादिदेवः किमूर्ध्वलोकोत्पन्नोऽस्ति ? इन्द्रस्थानं कियस्कालपर्यन्तम् उपपातविरहितं भवेत् ? इति । गुवीदिमत्यनीकवक्तव्यता । सप्तमो देशके स्थविरान् प्रति अन्यतीर्थिकाणां प्रत्यनीकतया प्ररूपितत्वेन प्रत्यनीक प्रस्तावात् अप्टमोदेश के गुर्वादिप्रत्यनीकान् प्ररूपयितुमाह - 'रायगिहे ' इत्यादि । मूलम् - रायगिहे नयरे जाव एवं क्यासी - गुरूणं भंते ! पडुच्च कइ पडिणीया पण्णत्ता ? गोयमा ! तओ पडिया पण्णत्ता, तं जहा --आयरियपडिणीए, उवज्झायपडिणीए, थेरपडिणीए । गईं णं भंते ? पडुच्च कइ पडिणीया पण्णत्ता ? गोयमा ! तओ पडिणीया पण्णत्ता, तं जहा इह लोगपडिणीए, परलोगपडिणीए, दुहओलोगपडिणीए । समूहं णं भंते ! पडुच्च कइ पडिणीया पण्णत्ता ? गोयमा ! तओ पडिणीयां पण्णत्ता, तं जहा -- कुलपडिणीए, गणपडिणीए, संघपडिणीए । अणुकंपं पडुच्च पुच्छा ? गोयमा ! तओ पडिणीया पण्णत्ता तं जहा--तवस्लिपडिणीए, गिलाणपडिणीए, सेहपडिणीए । सुयं णं भंते! पडुच्च पुच्छा ? गोयमा ! तओं पडिणीया स्पृष्ट क्रिया करता है ऐसा कथन । सूर्य कितने ऊँचे तपता है ऐसा प्रश्न १ मानुषोत्तर पर्वत के भीतर जो चन्द्रादिदेव हैं वे क्या ऊर्ध्वलोक में उत्पन्न हुए हैं | इन्द्रस्थान कितने कालतक उपपात से रहित कहा गया है ? ऐसे प्रश्न और इनके उत्तर | १ કેટલો ઊંચા તપે છે ? ” એવેા પ્રશ્ન માનુષાન્તર પવતની અ‘દર જે ચન્દ્રાદિ દેવા છે, તે શુ ઊર્ધ્વલોકમાં ઉત્પન્ન થયેલા ? ઇન્દ્રસ્થાન કેટલા કાળ સુધી ઉપપાતથી રહિત કહ્યુ છે ? આ પ્રશ્ના અને તેમના ઉત્તરા આ ઉદ્દેશકમાં માપવામાં આવ્યા છે. Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका शे ८ उ ८ सूं १ प्रत्यनीकस्यप निरूपणम् पण्णत्ता, तं जहा - सुत्तपडिणीए, अत्थपडिणीए, तदुभयपडिणीए, भावं णं भंते ! पडुच्च पुच्छा ? गोयमा ! तओ पडिणीया पण्णत्ता, तं जहा -- नाणपडिणीए, दंसणपडिणीए, रित्तपडिणीए ॥ सू० १ ॥ छाया - राजगृहे नगरे यावत् एवम् अत्रादीत् - गुरून् खलु भदन्त ! प्रतीत्य कति प्रत्यनीकाः प्रज्ञप्ताः ? गौतम । त्रयः प्रत्यनीकाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथागुर्वादिक प्रत्यनीक- द्वेषी वक्तव्यता ' रायगिहे नघरे जाव एवं वयासी ' इत्यादि । सूत्रार्थ - ( रायगिहे नयरे जाव एवं वयासी) राजगृह नगर में गौतम ने यावत् इस प्रकार से कहा - पूछा - ( गुरूणं भंते! पडुच्च कइ पडीया पण्णत्ता ) हे भदन्त । गुरुजनों को आश्रित करके कितने प्रत्य नीक कहे गये हैं ? (गोयसा ) हे गौतम । ( तओ पडिणीया पण्णत्ता) तीन प्रत्यनोक कहे गये है ( त जहा ) जो इस प्रकार से हैं ( आयरिय पडिणी, उवज्झायपडिणीए, थेरपडिणीए ) आचार्य प्रत्यनीक उपाध्याप्रत्यनीक और स्थविरप्रत्यनीक । (गणं भंते । पहुच कह पडिणीया पण्णत्ता) हे भदन्त | गति की अपेक्षा करके कितने प्रत्यनीक कहे गये हैं ? ( गोधमा ) हे गौतम! (तओ पडिणीया पण्णत्ता ) तीन प्रत्यनीक कहे Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६ भगवती सूत्रे आचार्य प्रत्यनीकः, उपाध्यायप्रत्यनीकः, स्थविरप्रत्यनीकः, गतिं खलु भदन्त ! प्रतीत्य कति प्रत्यनीकाः प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! त्रयः प्रत्यनीकाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - इहलोकप्रत्यनीकः, परलोकप्रत्यनीकः, द्विधा लोकप्रत्यनीकः, समूहं खलु भदन्त प्रतीत्य कति प्रत्यनीकाः, मज्ञप्ताः ? गौतम !, त्रयः प्रत्यनीकाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथाकुलप्रत्यनीकः, गणप्रत्यनीकः, संघमत्यनीकः, अनुकम्पां प्रतीत्य पृच्छा ? गौतम ! त्रयः प्रत्यनीकाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - तपस्विप्रत्यनीकः, ग्लानमत्यनीकः, शैक्षमत्य गये है । (तं जहा ) जो इस प्रकार से हैं - ( इहलोग पडिणीए, पर लोगपडिणीए, दहओलोगपडिणीए) इह लोकप्रत्यनीक, परलोकप्रत्यनीक और उभयलोकप्रत्यनीक | ( समूहष्णं भंते! पडुच्च कइ पडिणीया पण्णत्ता) हे भदन्त ! समूह को लेकर कितने प्रत्यनीक कहे गये हैं ? ( गोधमा ) हे गौतम! (तओ पडिणीया पण्णत्ता) समूह को लेकर तीन प्रत्यनीक कहे गये हैं । 'तं जहा ' जो इस प्रकार से हैं - ' कुलपडिणीए,गणपडिणी, संघपडिणीए' कुलप्रत्यनीक, गणप्रत्यनीक और संघप्रत्यनीक 'अणुकंपं पडुच्च पुच्छा' हे भदन्त ! अनुकम्पा को लेकर कितने प्रत्यनीक कहे गये हैं ? 'गोयमा' हे गौतम ! ' तओ पडिणीया पण्ण'ता' अनुकम्पा को लेकर तीन प्रत्यनीक कहे गये हैं ' तं जहा ' जो इस प्रकार से है ' तवस्सिपडिणीए, गिलाणपडिणीए, सेहपडिणीए तपस्वी प्रत्यनीक, ग्लानप्रत्यनीक और शैक्षप्रत्यनीक। 'सुयण्णं भंते! भयु अत्यनी ह्या छे - ( त जहा ) ते ऋणु अत्यनी नीचे प्रमाणे छे - ( इहलोग पडणी, परलोगपडिणी, दुहओलोग पडिणीए ) (१) घडलोङ अत्यनी (२) પરલેાક પ્રત્યેનીક અને (૩) ઉભયલાક પ્રત્યેનીક, " ( समूहणणं भंते ! पडुच्च कह पडिणीया पण्णत्ता ) डे लहन्त ! सभूडुनी અપેક્ષાએ કેટલા પ્રત્યેનીક કહ્યા છે ? ( गोयमा ! ) हे गौतम! ( तओ पढिणीया पण्णत्ता - तं जहा ) सभूडनी अपेक्षामे नीथे अमाशे यु अत्यनी ह्या छे - ( कुलपडिणीए, गणपडिणीए, संघपडिणीए ) ( १ ) ण प्रत्यनी, (२) गणु अत्यनी ने संबंध प्रत्यनी अणुकंप पहुंच पुच्छा ? " डे लहन्त ! अनुपानी अपेक्षाओ टा પ્રત્યેનીક કહ્યા છે ? " अतु “ गोयमा ! " हे गौतम! " तओं पंडिणीया पण्णत्ता-त जंहा 'पानी अपेक्षा नीचे प्रमाणे त्रयु अत्यनी उद्या छे - " तबस्सि डिणीए गिलाण पडिणीए, सेह पडिणीए " तपस्वी प्रत्यनी (२) सान अत्यनी अने (3) शैक्ष अत्यनी (सुयष्ण' भंते पुच्छा) से लहन्त ! श्रुतनी अपेक्षा मे टला ८८ Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - --- - - - - प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. ८ सू १ प्रत्यनीकस्वरूपनिरूपणम् ७ नीकः । श्रुतं खलु भदन्त ! प्रतीत्य पृच्छा ? गौतम ! त्रयः प्रत्यनीकाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-सूत्र प्रत्यनीकः, अर्थप्रत्यनीका, तदुभयप्रत्यनीकः। भावं खलु भदन्त ! प्रतीत्य पृच्छा ? गौतम ! त्रयः प्रत्पनीकाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-ज्ञानप्रत्यनीकः, दर्शनप्रत्यनीक, चारित्रप्रत्यनीकः। टीका-'रायगिहे नयरे जाव एवं वयासी' राजगृहे नगरे यावत् स्वामी समवस्तः, स्वामिनं वन्दितुं पर्पत् निर्गच्छति, वन्दित्वा धर्मोपदेशं श्रुत्वा प्रतिगता पर्षत् , ततः पुच्छा' हे भदन्त ! श्रुत की अपेक्षा कर के कितने प्रत्यनीक कहे गये हैं ? 'गोयमा तओं, पडिणीया पण्णत्ता' हे गौतम ! शास्त्र की अपेक्षा करके प्रत्यनीक तीन प्रकार के कहे गये हैं। ' तं जहा' जो इस प्रकार से हैं । 'सुत्तपडिणीए, अत्थपडिणीए, तदुभयपडिणीए' श्रुतप्रत्यनीक अर्थप्रत्यनीक और तदुभयप्रत्यनीक 'भावं णं भंते ! पडुच्च पुच्छा' हे भदन्त ! भाव को लेकर प्रत्यनीक कितने प्रकार के कहे गये है १ 'गोयमा' हे गौतम । 'तओ पडिणीया पण्णता 'भाव को लेकर प्रत्यनीक तीन प्रकार के कहे गये हैं । 'तं जहा' जो इस प्रकार से हैं-'नाणपडिणीए, दसणपडिणीए, चरित्तपडिणीए' ज्ञानप्रत्यनीक, दर्शनप्रत्य. नीक और चारित्रप्रत्यनीक । दीकार्थ-सप्तम उद्देशक में स्थविरों के प्रति अन्ययूधिकों को प्रत्यनीक रूप से कहा गया है । इसलिये प्रत्यनीक के प्रकरण से आठवें उद्देशक में गुर्वादिकों के जो प्रत्यनीक-द्वेषी हैं उनकी प्ररूपणा सूत्रकार करते हैं (रायगिहे नयरे जाव एवं वयासी ) राजगृह नगर में यावत् प्रत्यनी ४ा छ ? “गोयमा! " गौतम ! (तओपांडणीया पण्णता-त जहा--श्रुतनी अपेक्षा नीचे प्रमाणे त्रय ४२ना प्रत्यनी ॥ छ. " सुत्तपडिणीए, अत्थपडिणीए, तदुभयपडिणीए " श्रुत प्रत्यनी मथ प्रत्यन भने तहुमय प्रत्यनी. (भाव ण भंते ! पहुच्च पुच्छा) है महन्त ! मावनी मयेक्षा. प्रत्य क्ष असरना ४ा छ ? " गोयमा ! " हे गीतम! " तओपडिणीयो पण्णत्ता-तंजहा " मापनी मपेक्षा प्रत्यनी त्रय प्रारना ४ा छ. २i -( नाणपडिणीए, दसणपडिणीए, चरित्तपडिणीए) (१) ज्ञान प्रत्यनी, (२) दृशन प्रत्यानी मने (3) यास्त्रि प्रत्यना.. ટીકર્થ–સાતમાં ઉદ્દેષકમાં પરતીથિને સ્થવિરેના પ્રત્યેનીક (કેવી) રૂપે પ્રકટ કરવામાં આવ્યા છે. હવે આ આઠમા ઉદ્દેશકમાં સૂત્રકારે ગુરુ આદિના भत्यनी: (पीविधी)नी १३५, ४१ “ रायगिहे नयरे जाप पर क्यासी" Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसूत्रे " शुश्रूषमाणो नमस्यन् विनयेन प्राञ्जलिपुटो गौतमः एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादीवगुरूणं भंते ! पडुच्च कइ. पंडिणीया पण्णत्ता ? ? हे मदन्त ! गुरून् धर्मतत्त्वोष - देशकान् खलु मतीत्य आश्रित्य कति कियन्तों प्रत्यनीकाः विरुद्वाचरणशीलाः प्रज्ञप्ताः ? प्रत्यनीकमिव प्रतिसैन्यमित्र प्रतिकूलतया ये वर्तन्ते तेऽपि प्रत्यनीकाउच्यन्ते, भगवानाह - ' गोयमा ' तओ पडिणीया पण्णत्ता ' हे गौतम ! त्रयः प्रत्यनीकाः गुरूणां विरोधिनः प्रज्ञप्ताः, तानेवाह - ' तं जहा - आयरियपडिणीए, महावीरस्वामी पधारे, महावीरस्वामी को वन्दना करने के लिये परिषद् आई वन्दना करके और धर्मोपदेश सुनकर के वह वापिस आ गयी । प्रभु से धर्मोपदेश सुनने की इच्छावाले गौतम ने प्रभु को दोनों हाथ जोड़कर नमस्कार किया और फिर उनसे इस प्रकार से पूछा - ( गुरु णं भंते! पडुच्च कइ पडिणीया पन्नत्ता ) हे भदन्त । गुरु की अपेक्षा से कितनेक प्रत्यनीक कहे गये हैं- धर्मोपदेशकका नाम गुरु है । विरुद्धाचरण शील का नाम प्रत्यनीक है । प्रत्यनीक शब्द का अर्थ प्रतिसैन्य होता है । जैसे प्रत्यनीक सैन्य प्रतिकूल आचरण करने वाला होता है उसी प्रकार जो अपने गुरुजनों के प्रति प्रतिकूल आचरणशील होते हैं वे प्रत्यनीक कहे जाते हैं । इह्रीं प्रत्यनीकों के प्रकार जानने के लिये गौतम का यह प्रश्न है - उत्तर में प्रभु कहते हैं - ( गोयमा ) हे गौतम! (तओ पडिणीया पत्ता) गुरु की अपेक्षा लेकर प्रत्यनीक तीन प्रकार के कहे ८ રાજગૃહ નગરમાં મહાવીર પ્રભુ પધાર્યાં. તેમને વંદણા નમસ્કાર કરવાને માટે પરિષદ નીકળી. વંદણા નમસ્કાર કરીને તથા ધર્મોપદેશ શ્રવણુ કરીને પિરષદ વિસર્જિત થઈ ત્યારબાદ ધર્મોપદેશ સાંભળવાની ઈચ્છાવાળા ગૌતમ સ્વામીએ મહાવીર પ્રભુને વંદણા નમસ્કાર કરીને,બે હાથ જોડીને વિનયપૂર્ણાંક આ પ્રમાણે पूछ – “गुरूणं भ'ते ! पडुच्च कइ परिणीया पण्णत्ता ? " हे लहन्त ! गुरुनी અપેક્ષાએ કેટલા પ્રકારના પ્રત્યેનીક કહ્યા છે ? ધર્મોપદેશકને ગુરુ કહે છે. વિરૂદ્ધાચરણશીલને પ્રત્યેનીક કહે છે. “ अत्यनी४ ” शब्दना अर्थ प्रतिसैन्य ( हरी सेना ) थाय छे. नेवी रीते પ્રત્યનીક સૈન્ય ( પ્રતિ સૈન્ય ) પ્રતિકૂળ આચરણ કરનારૂં હાય છે, એ જ પ્રમાણે ગુરુજના પ્રત્યે પ્રતિકૂળ આચરણ કરનારા લેાકાને પણુ ગુરુપ્રત્યેનીક કહે છે. એવા ગુરુપ્રત્યેનીકાના પ્રકાર જાણવા માટે ગૌતમસ્વામીએ ઉપયુક્ત પ્રશ્ન પૂછ્યો છે. तेना उत्तर न्यायता महावीर अलुछे - " गोयमा ! " हे गौतम । " तओ पडिणीया पण्णत्ता " गुरुनानी अपेक्षा प्रत्यनी त्रयु प्राश्ना Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ८ ० ८ सू० १ प्रत्यनीकस्वरूपनिरूपणम् उवज्झायपडिणीए, थेरपडिणीए ' तद्यथा-आचार्यपत्यनीकः, उपाध्यायप्रत्यनीकः, स्थविरप्रत्यनीकंश्च, तत्र आचार्य:-अर्थव्याख्यानकर्ता, । उपाध्यायः-सूत्रदायकः, स्थविरस्तु त्रिविधः-जाति-श्रुत-पर्यायभेदात् , तत्र जात्या स्थविरः पष्टिवर्षजातवयस्कः, श्रुतेनस्थविरः स्थानाङ्गसमवायधरः, पर्यायेण स्थविरो विंशतिवर्ष पर्यायः, एतेषां प्रत्यनीकता चेत्थम् 'जच्चाईहिं अवन्न, भासइ वट्टइ न यावि उववाए । अहिओ छिद्दप्पेही, पगासवाई अणणुलोमो ॥ १॥ गये हैं । अर्थात् गुरुजनों के विरोधी जन ये तीन प्रकार के होते हैं(तं जहा) जैसे-(आयरियपडिणीए, उवज्झायपडिणीए, थेरपडिणीए) आचार्यप्रत्यनीक, उपाध्यायप्रत्यनीक, स्थविरप्रस्यनीक । अर्थ का जो व्याख्यान करते हैं उनका नाम आचाये है। सूत्रदाता का नाम उपाध्याय है। जाति, श्रत और पर्यायके भेदसे स्थविर तीन प्रकारका होता है । वय-अवस्थासे जो बड़ा होता है वह जाति स्थविर है । साठ वर्षकी अवस्थावाला जाति स्थविर कहा गया है । स्थानाङ्गा, समवाथाङ्ग, का जो पाठी होता है वह श्रुत स्थविर कहा गया है । जो २० बीस वर्ष की पर्याय वाला होता है वह पर्याय स्थविर हैं। इनकी प्रत्यनीकता इस प्रकार से आती है जो शिष्य जाति आदि को लेकर इनका अर्थात् गुरुजनों का अवर्णवाद करता है, उनका विनय नहीं करता है उनके अहित करने में Bा छ. सटसे है गुरुना विरोधीमात्र प्रा२ना खाय छे. " त जहा" पा -" आयरियपडणीए, उबज्झायपडिणीए, थेरपडिणीए" १ मायाय પ્રત્યેનીક, ૨ ઉપાધ્યાય પ્રત્યેનીક અને ૩ સ્થવિર પ્રત્યેનીક. અર્થનું જે વ્યાખ્યાન કરે છે તેમનું નામ આચાર્ય છે. સૂત્રદાતાને ઉપાધ્યાય કહે છે. જાતિ, શ્રત અને પર્યાયના ભેદથી સ્થવિર ત્રણ પ્રકારના હોય છે. ઉમરમાં જે મોટા હોય તેમને જાતિસ્થવિર કહે છે સાઠ વર્ષની ઉમરવાળાને જાતિસ્થવિર કહે છે. સ્થાનાંગ, સમવાયાંગ આદિના જે પાઠી હોય છે તેમને શ્રતસ્થવિર કહે છે. જે ૨૦ વર્ષની પર્યાયવાળા (દીક્ષાવાળા) હોય છે, એવા સાધુને પર્યાયસ્થવિર કહે છે. તેમની પ્રત્યુનીકતા આ પ્રકારે થતી હોય છે જે શિષ્ય જાતિ આદિની અપેક્ષાએ ગુરુજનેને અવર્ણવાદ કરે છે, તેમના પ્રત્યે વિનય બતાવતું નથી, તેમનું અહિત કરવા તત્પર રહે છે, भ२ Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती अहवावि वए एवं, उवएस परस्स देइ एवं तु । ____दसविहवेयावच्चे, कायन्न सयं न कुव्वंति' ॥ २ ॥ छाया-जात्यादिभिः अवर्ण भापते, वर्तते-न चापि उपपाते ‘विनये। अहितः छिद्रप्रेक्षी प्रकाशवादी दोषप्रकाशकः' अननुलोमा 'प्रतिकूल' ॥ १॥ अथवाऽपि वदेदेवम् उपदेशं परस्य ददात्येवं तु । दशविधवैयारत्त्यं कर्तव्यं स्वयं न कुर्वन्ति ॥ २ ॥ गौतमः पृच्छति-'गई णं भंते ! पडुच्च कइ पडिणीया पणत्ता ? हे भदन्त । त्रयः प्रत्यनीकाः मानुष्यत्वादिगतिविरोधिनः प्रज्ञप्ताः, तानेवाह-' तं जहा-इहलगा रहता है, छिद्रों की तलाश करता रहता है, उनके दोषों का प्रकाश करता है उनसे हमेशा प्रतिकूल होकर चलता है अथवा गुरुजनों से यों भी कहता है कि दूसरों के लिये उपदेश इस प्रकार से दिया जाता है। गुरुजनों का जो दश प्रकार से वैधावृत्त्य करना कहा गया है-उसे ये स्वयं नहीं करते हैं। इस प्रकार की शिष्यजनों की प्रवृत्ति उनमें प्रत्य. नीकता प्रदर्शित करती है। इस प्रत्यनीकता के संबंध से वे शिष्य भी यहां प्रत्यनीक प्रकट किये गये हैं।॥ १॥२॥ _____ अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते है-(गइ णं भंते ! पडुच्च कई पडिणीया पण्णत्ता) मनुष्यत्व आदि रूप गति को लेकर हे भदन्त ! कितने प्रत्लनीक कहे गये है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-(गोयमा) हे गौतम ! (तओ पडिणीया पन्नत्ता) सानुष्यत्व आदि गति को आश्रित करके प्रत्यनी-मानुष्यत्वादि गति विरोधी तीन कहे गये हैं- (तं તેમના છિદ્રો શોધ્યા કરે છે, તેમના દેને ખૂલા પાડે છે, તેમની વિરૂદ્ધ વર્તન રાખ્યા કરે છે, અથવા ગુરુજનેને એમ કહે છે કે તમારે બીજાને આ પ્રમાણે ઉપદેશ આપવો જોઈએ, જે દશ પ્રકારે ગુરુજનેનું વૈયાવૃત્ય કર વાનું કહ્યું છે તે પ્રમાણે તે પોતે વૈયાવૃત્ય કરતો નથી, આ પ્રકારની શિષ્યની જે પ્રવૃત્તિ હોય તો તેમનામાં પ્રત્યનીતા છે, તેમ કહી શકાય છે આ પ્રત્યનીકતાની અપેક્ષાએ એવા શિષ્યને પણ અહીં પણ પ્રત્યેનીક જ કહેવામાં આવ્યા છે. ३ गौतभस्वामी महावीरप्रभुने सेवा प्रश्न पूछे छे -“ गइ ण भते ! पडुच कइ पडिणीया पण्णत्ता ? " महन्त ! मनुष्यत्व माहि३५ गतिना અપેક્ષા પ્રત્યેનીક કેટલા પ્રકારના કહ્યા છે? મહાવીર પ્રભુ કહે છે – " गोयमा । " गौतम ! “ तओ पडिणीया पण्णत्ता" भनुष्यत्व माहि अतिनी અપેક્ષાએ પ્રત્યેનીક-મનુષ્યત્વ આદિ ગતિ વિરોધી-ત્રણ પ્રકારના કહ્યા છે, Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका शे० ८ उ०८ सू०१ प्रत्यनीकस्वरूपनिरूपणम् "3 " लोगपडिणीर, परलोगपडिणीए, दुहओलोगपडिणीए ' तद्यथा - इहलोकमत्यनीकः, परलोकप्रत्यनीकः, द्विघातो लोकप्रत्यनीकः, तत्र इहलोकस्य प्रत्यक्षस्य मानुपत्वलक्षणपर्यायस्य प्रत्यनीको विरोधी इन्द्रियार्थमतिकूलकारित्वात् पञ्चाग्नितपस्वि वद् इहलोकमत्यनीकः उच्यते, परलोकस्य जन्मान्तरस्य प्रत्यनीकः विरोधी इन्द्रि यार्थतत्परत्वात् परलोकप्रत्यनीकः, द्विधातोलोकस्य उभय लोकस्य प्रत्यनीकश्च स्तेयादिभिरिन्द्रियार्थसाधनतत्परो द्विधातोलोकमत्यनीकः उच्यते, गौतमः पृच्छतिसमूहं णं भंते ! पडुच्च कइ पडिणीया पण्णत्ता ? ' हे भदन्त ! समूहं श्रमणसमुदायं खलु प्रतीत्य- आश्रित्य कति कियन्तः प्रत्यनीकाः विरोधिनः प्रज्ञप्ताः १ भगवानाह - ' गोयमा ! तओ पडिणीया पण्णत्ता ' हे गौतम ! त्रयः प्रत्यनीकाः जहा ) जैसे ( इहलोगपडिणीए, परलोगपडिणीए, दुहओ लोगपडिणीए ) इहलोक प्रत्यनीक परलोकप्रत्यनीक, उभयलोकप्रत्यनीक, इन्द्रियार्थप्रतिकूलकारी होने से पञ्चाग्नि तापते हैं वह इहलोकप्रत्यनीक है। तात्पर्य यह है कि- इन्द्रियादिक से प्रतिकूल अज्ञानमूलक कष्टाचरण करने वाला जो जीव है वह इहलोक प्रत्यनीक है क्यों कि ऐसी क्रियाएं प्रत्यक्षभूत इस मानुष पर्याय के विरुद्ध हैं । इन्द्रियों के विषयों में सदा तत्पर रहने वाला जीव परलोकप्रत्यनीक है चोरी आदि कुकर्मों द्वारा इन्द्रियों के विषय को पोषण करने में तत्पर बना रहने वाला जीव उभयलोक - प्रत्यनीक है। अब गौतम प्रभुसे ऐसा पूछते हैं - ( समूहण्णं अंते ! पडुच्च कद पडिणीया पत्ता ) हे भदन्त । समूह को - श्रमण समुदाय को लेकर के कितने प्रत्यनीक-विरोधी कहे गये हैं ? अर्थात् श्रमणसमुदाय के कितने विरोधी कहे गये हैं- इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं (गोयमा ) हे " व " इइलोगपडिणीए, परलोग पडिणीए, दुहओलोग पडि• त जहा ૧ ઈહલોકપ્રત્યેનીક, ૨ પરલોકપ્રત્યેનીક, ૩ ઉભયલોકપ્રત્યેનીક. જે જીવ ઇન્દ્રિયેાવડે પ્રતિકુળ અજ્ઞાનમૂલક કષ્ટાચરણ કરે છે, એવા જીવેદને ઇહલોક પ્રત્યેનીક કહે છે, કારણ કે એવી ક્રિયાઓ પ્રત્યક્ષભૂત આ મનુષ્યપર્યાયની વિરૂદ્ધ હોય છે. 66 णीए ܕܕ ११ ઈન્દ્રિયેાના વિષયેામાં સદા પ્રવૃત્ત રહેનારા જીવ પરલોક પ્રત્યેનીક હાય છે. ચારી થ્યાદિ કુકર્મો વડે ઇન્દ્રિયાના વિષયેને પાષનારા જીવ ઉભયલેક પ્રત્યનીક કહેવાય છે. હવે ગૌતમરવામી સાહુ પ્રત્યેનીકની અપેક્ષાએ મહાવીરપ્રભુને આ પ્રમાણે अश्न पूछे छे - " समूहष्ण भते । पडुच्च कद्दू पडिणीया पण्णत्ता ?” हे लहन्त ! શ્રમણુ સમુદાયની અપેક્ષાએ પ્રત્યેનીક ( વિધી ) કેટલા પ્રકાર કહ્યા છે ? Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसूत्र साधुसमुदायस्य विरोधिनः प्रज्ञप्ताः, तानेवाह-' तं जहा कुलपडिणीए, गणपडिणीए, संघपडिणीए ' तद्यथा-कुलप्रत्यनीकः, गणप्रत्यनीका, संघप्रत्यनीकः, तत्र कुलं चान्द्रादिकं, तत्समुदायो गणः-कोटिकादिः, तत्समुदायः संघः, एतेषां प्रत्यनीकताचावर्णवादा (निन्दा) दिभिर्भवति कुलादिलक्षणं चेत्थम् - 'एत्थ कुलं विन्नेयं, एगायरियस्स संतईजा उ। तिण्ह कुलाण मिहो पुण, सावेक्खाणं गणो होइ ॥ १ ॥ सब्बोधि नाणदंसणचरणगुणविहूसियाण समणाणं । समुदाओ पुण संघो, गणसमुदाओ-त्ति काऊणं" ॥२॥ छाया-अत्र कुलं विज्ञेयम् एकाचार्यस्य सन्ततिः या च । त्रयाणां कुलानां मिथः पुनः सापेक्षाणां गणो भवति ॥ १ ॥ सर्वोऽपि ज्ञानदर्शनचरणगुणविभूषितानां श्रमणानां समुदायः पुनः संघो गणसमुदाय इति कृत्वा ॥२॥ गौतम ! (तओ पडिणीया पण्णत्ता) साधुसमुदाय के प्रत्यनीक विरोधी तीन कहे गये हैं (तं जहा) जो इस प्रकार से हैं (कुलपडिणीए, गणपडिणीए, संघपडिणीए) कुलप्रत्यनीक, गणप्रत्यनीक और संघप्रत्यनीक । चान्द्र आदि गच्छ को कुल कहते हैं और कुलोंके समुदाय को गण कहते हैं, और गणों के समुदायको संघ कहते हैं सो इनकी निन्दा आदि करने से करने वाले जीव में प्रत्यनीकता आती है, कुल आदिका लक्षण इस प्रकार से कहा गया है एक आचार्य की संतति का नाम कुल है। तीन कुलों के समूह का नाम गण है। तथा ज्ञान-दर्शन और चारित्र गुण से विभूषित हुए श्रमणों के समूह का नाम संघ अथवा गण समुदाय को संघ कहते हैं । महावीर प्रभुना उत्त२-"गोयमा" र गौतम ! “ तओ पडिणीया पण्णता" साधु समुहायना प्रत्यनी (विराधी) ] वा छे. “ त जहा" ते नए प्रा। मा प्रमाणे छे.-" कुलपहिणीए, गणपडिणीए, संघपडिणीए" ૧ કુલપ્રત્યેનીક, ૨ ગણપત્યનીક અને ૩ સંઘપ્રત્યેનીક ચાન્દ્ર આદિ ગચ્છને કુલ કહે છે. કુલના સમુદાયને ગણું કહે છે, અને ગણોના સમુદાયને સંઘ કહે છે તેમની નિન્દા વગેરે કરનાર જીવને તેમના વિરોધી માનવામાં આવે છે કુલ આદિનું લક્ષણ નીચે પ્રમાણે બતાવ્યું છે-- એક આચાર્યની સંતતિને કુલ કહે છે. ત્રણે કુલેના સમૂહને ગણ કહે છે. તથા જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્ર ગુણથી વિભૂષિત એવા શ્રમણોના સમૂહને સંઘ કહે છે અથવા ગુણ સમુદાયને પણ સંઘ કહે છે. Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रेमैयचन्द्रिकाश० टी० शे०८ उ० ८ सू० १ प्रत्यनीकस्वरूपनिरूपणम् १३ गौतमः पृच्छति- अणुकंपं पडुच्च पुच्छा ? ' हे भदन्त ! अनुकम्पा भक्तपानादिभिरनुग्रहं प्रतीत्य आश्रित्य पृच्छा प्रश्नः ? तथा च कियन्तः अनुकम्पा प्रत्यनीकाः अनुकम्पाया विरोधिनः प्रज्ञप्ताः, तानेवाह-' तं जहा-तवस्सिपडिजीए, गिलाणपडिणीए, सेहपडिणीए' तद्यथा-तस्विप्रत्यनीकः, ग्लानप्रत्यनीकः, शैक्षप्रत्यनीकः, तत्र तपस्विनः क्षपणकस्य प्रत्यनीकः विरोधी तपस्विपत्यनीकः, ग्लानस्य रोगादिभिरसमर्थस्य प्रत्यनीको-विरोधी ग्लानमत्यनीकः, शैक्षस्य नूतनप्रवजितस्य प्रत्यनीको विरोधी शैक्षप्रत्यनीका उच्यते, तत्र शिक्ष्यते इति शिक्षा, शिक्षएव शैक्षः 'प्रज्ञादित्वात् स्वाथै अण् नवदीक्षित इत्यर्थः । एतेषां हि-पड्जीवनिकायानाम् अननुकम्पकतया तदकरणाऽकारणाभ्यां च प्रत्यनीकता भवति, गौतमः पृच्छति-सुयं णं भंते ! पडुच्च पुच्छा' हे भदन्त ! श्रुतं खलु प्रतीत्य आश्रित्य पृच्छा अघ गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-(अणुकंपं पडुच्च पुच्छा) हे भदन्त ! भक्त, पान आदि द्वारा अनुग्रह करने रूप अनुकम्पा को आश्रित करके प्रत्यनीक कितने कहे गये है ? अर्थात् अनुकम्पा के विरोधी कितने कहे गये हैं ? उत्तरमें प्रभु कहते हैं-(गोयमा) हे गौतम ! (तओ पडिणीया पर्पणत्ता) अनुकम्पा के विरोधी तीन कहे गये है 'तं जहा) जो इस प्रकार हैं 'तवस्ति पडिणीए, गिलाणपडिणीए, सेह पंडिणीए' तपस्विप्रत्यनीक, ग्लानप्रत्यनीक, और शैक्षप्रत्यनीक इनमें जो क्षपणक का विरोधी है वह तपस्विमत्यनीक है, रोगादि के द्वारा असमर्थ बने हुए का जो विरोधी है वह ग्लानप्रत्यनीक है तथा नूतनदीक्षित हुए का जो विरोधी है वह शैक्षप्रत्यनीक है। 'सुघण्णं भंते । पडुच्च पुच्छा' हे भदन्त ! श्रुत के प्रत्यनीक-विरोधी कितने कहे गये व गीतमस्वामी मनु: ५। प्रत्यनी विषे प्रश्न पूछे छ-"अणुकंपं पडुच्च पुच्छा" महन्त ! २माडा२, पाय हि द्वारा मनुअ ४२११३५ मनु. કંપાની અપેક્ષાએ કેટલા પ્રકારના પ્રત્યેનીક કહ્યા છે ? त२-"गोयमा ।" गौतम ! " तओ पडिणीया पण्णत्ता-त' जहा" અનુકંપાના વિરોધીઓ ત્રણ પ્રકારના કહ્યા છે. તે ત્રણ પ્રકારે નીચે પ્રમાણે छे-" तवस्सिपडिणीए, गिलाणपडिणीए, सेहपडिणीए" १ तपस्वी प्रत्यनी, પ્લાન પ્રત્યેનીક અને ૩ શૈક્ષપ્રત્યેનીક, ક્ષપણુકના જે વિરોધીઓ હોય છે તેમને તપસ્વી પ્રત્યેનીક કહે છે, રેગાદિ દ્વારા શક્તિહીન બનેલા સાધુઓના જે વિરોધીઓ છે તેમને પ્લાન પ્રત્યેનીક કહે છે. નવદીક્ષિત સાધુના વિરોધીઓને શૈક્ષપ્રત્યેનીક કહે છે. Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीस्त्र प्रश्नः, तथा च श्रुतप्रत्यनीकाः कियन्तः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह-गोयमा ! तओपडिणीया पण्णत्ता' हे गौतम ! त्रयः प्रत्यनीकाः श्रुतस्य विरोधिनः प्रज्ञप्ताः, तानेवाह-'तं जहा-सुत्तपडिणीए, अत्थपडिणीए, तदुभयपडिणीए' तद्यथासूत्रमत्यनीकः, अर्थप्रत्यीक, तदुभयमत्यनीकः, तत्र सुत्रस्य व्याख्येयस्य मूलसूत्रस्य प्रत्यनीको विरोधी सूत्रप्रत्यनीकः, अर्थस्य सुत्रव्याख्यानरूपस्य अभिधेयस्य प्रत्यनीको विद्वेपी अर्थप्रत्यनीका, तदुभयस्य सूत्रार्थो भयरूपस्य प्रत्यनीको विद्वेपी तदुभयमत्यनीका उच्यते, तेपा प्रत्यनीकता चेत्थम् " काया क्या य तेच्चिय ते चेव पमायअप्पमायाय । मोक्खाहिगारियाणं, जोइसजोणीहि किं कज्जं ? " ॥ १ ॥ छाया-कायेन वचसा च ते चैव प्रमादिनः, अप्रमादिनश्च । मोक्षाधिकारिणां ज्योतिष्कयोनिभिः किं कार्यम् । इत्यादिरूपेण दूपणोद्भावनरूपा बोध्या। गौतमः पृच्छति-'भावं ण भंते । पडुच्च पुच्छा?' हे भदन्त ! भावं खलु प्रतीत्य आश्रित्य पृच्छा प्रश्नः ? तथा च भावप्रत्यनीकाः कियन्तः प्रज्ञप्ताः ? इति प्रश्ना, भगवानाह-' गोयमा! तोहैं ? उत्तर में प्रभु कहते है-'गोयमा' हे गौतम ! 'तओ पडिणीया. पण्णत्ता' श्रुत के विरोधी तीन कहे गये हैं-'तं जहा' जो इस प्रकार से हैं-'सुत्तपडिणीए, अत्यपडिणीए, तदुभयपडिणीए ' सूत्रप्रत्पनीक, अर्थप्रत्यनीक और तदुभयप्रत्यनीक जो व्याख्येय मूलसूत्र का प्रत्यनीक विरोधी होता है वह सूत्रप्रत्यनीक है सूत्र व्याख्यानरूप अर्थ का अभिधेय का-जो विरोधी होता है वह अर्थप्रत्यनीक है। सूत्र और अर्थ इन दोनों का जो विरोधी-विद्वेषी होता है वह तदुभय प्रत्यनीक है। अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'भावं ण भंते ! पडुच्च पुच्छा' हे भदन्त ! भाव के विरोधी कितने कहे गये हैं-उत्तर गौतमस्वामीना प्रश्न-" सुयण्ण भते ! पडुच्छ पुच्छा" ७ महन्त ! श्रुतना विरोधी ८ ४ा छ ? उत्तर--" गोयमा ! " गौतम ! “ तओ पडिणीया पणत्ता-त' जहा" Qत प्रत्यनीता नाय प्रेमाणे त्रय प्रशार हा छ -“सुत्तपडिणीए अत्थपडिणीए, तदुभयपडिणीए " १ सूत्र प्रत्यनी, २ અર્થ પ્રત્યેનીક અને ૩ તદુભય પ્રત્યેનીક વ્યાખ્યય મૂળ સૂત્રના વિરોધીને સૂત્ર પ્રત્યેનીક કહે છે. સૂત્ર વ્યાખ્યાનરૂપ અર્થને અભિધેયને–જે વિરોધી હોય છે તેને અર્થ પ્રયનીક કહે છે, સૂત્ર અને અર્થ, એ બનેના વિરોધીને તદુભય પ્રત્યેનીક કહે છે. वे. शीतभस्वामी महावी२असुन मे न पूछे छ है-" भावण' भंते ! पहुच्च पुच्छा" महन्त ! भावना विरोधी डेटा ४ा छ १ तन। त्तर Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ herद्रिका टी० श० ८ ७०८ ० १ प्रत्यनीकस्वरूपनिरूपणम् १५ परिणीया पण्णत्ता' हे गौतम ! त्रयः प्रत्यनीकाः भावस्य विद्वेषिणः प्रज्ञप्ताः, तावाह - ' तं जहा - नाणपडिणीए, दंसणपडिणीए, चरित्तपडिणीए ' तद्यथाज्ञानप्रत्यनीकः, दर्शनप्रत्यनीकः, चारित्रमत्यनीकश्च, अयमाशयः- भावः पर्यायः, स च जीवाजीवगतः, तत्र जीवस्य प्रशस्तोऽप्रशस्तश्च तत्र मशस्तः क्षायिकादिः, अप्रशस्तः- विवक्षयौदयिकः, क्षायिकादिः पुनर्ज्ञानादिरूपोऽतो भावान् ज्ञानादीन् प्रति प्रत्यनीकता च तेषां मिथ्यामरूपणतः, दूषणतो वा भवति, तथा चोक्तम्पायसुत्तनिबद्धं, को वा जाणइ पणीय केणेयं 2 1 C छाया किंवा चरणेणं तु, दाणेण विणा उ हवइत्ति ? " ॥ १ ॥ -- प्राकृतसूत्रनिबद्धं को वा जानाति प्रणीतं केनेदम् । किंवा चरणेन तु दानेन विना तु भवति इति ।। सू० १ ॥ - में प्रभु कहते हैं - ' गोयमा' हे गौतम! 'तओ पडिणीया पण्णत्ता भाव के प्रत्यनीक - विद्वेषी तीन कहे गये हैं जो इस प्रकार से हैं'नाणपडिणीए दंसणपडिणीए, चरिन्तपडिणीए,' ज्ञानप्रत्यनीक, दर्शन प्रत्यनीक और चारित्रप्रत्यनीक - तात्पर्य यह है - भाव नाम पर्याय का है । यह पर्याय जीव में भी होती है और अजीव में भी होती है । जीव में प्रशस्त और अप्रशस्त दोनों प्रकार की पर्याय होती है- क्षायिक आदिरूप प्रशस्तपर्याय होती है, और विवक्षावश अप्रशस्त पर्याय औदयिक आदिरूप होती है । क्षायिक ज्ञानादिरूप भावों के प्रति प्रत्यनीकता यही है जो इनकी मिथ्याप्ररूपणा की जाती है । अथवा इनमें जो दूषण लगाया जाता है वह भी इनकी प्रत्यनीकता है । कहा भी है- 'पायय सुत्त ' इत्यादि । प्राकृतसूत्र से रचित हुए को भायता अलु उडे छे-" तओ पडिणीया पण्णत्ता - तं जहा " डे गौतम । लाव प्रत्यनी (लाव विद्वेषी) ना नीचे प्रमाणे त्रयु र ह्या छे - " नाण पडिणीए, द' सणपडिणीप, चरित्तपडिणीए " १ ज्ञानप्रत्यनी र दर्शनप्रत्यनी ने 3 यारित्र પ્રત્યેનીક. તેનુ તાપ નીચે પ્રમાણે છે–ભાવ એટલે પર્યાય આ પર્યાય જીવમાં પશુ હોય છે અને અજીવમાં પણુ હોય છે. જીવમાં પ્રશસ્ત અને અપ્રશસ્ત, એ બન્ને પ્રકારની પર્યાય હાય છે. ક્ષાર્થિક આદિરૂપ પ્રશસ્ત પર્યાય હાય છે. અને અપ્રશસ્ત પર્યાય ઔદ્યારિક આદિરૂપ હાય છે ક્ષાયિક જ્ઞાનાદિરૂપ ભાવે પ્રત્યેની પ્રત્યેનીકતા ( વિરેાધી વૃત્તિ) એટલે કે તેમની મિથ્યાપ્રરૂપણા કરવી તે. અથવા એમાં જે દાષ લગાડવામાં આવે છે. એ પણ તેના પ્રત્યેની પ્રત્યनीता गया है. उयालु छे–“ पायय सुत्त " इत्यादि પ્રાકૃત સૂત્રને Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १६ reader व्यवहारवक्तव्यता । गुर्वादिभावान्तस्य प्रत्यनीकाच अपुनः करणेनाभ्युत्थिताः शुद्धिमर्हन्ति, शुद्धिश्व व्यवहाराद् भवति, अतो व्यवहारं प्ररूपयितुमाह- कविदेणं इत्यादि । मूलम् - कइ विहे णं भंते! ववहारे पण्णत्ते ? गोयमा ! पंचविहारे पण्णत्ते, तं जहा - आगमे १ सुए२ आणा३ धारणा४ जीए५। जहा से तत्थ आगसे सिया आग सेणं ववहारं पटुवेजा । णोय से तत्थ आगमे सिया जहा से तत्थ सुए सिया, सुरणं ववहारं पटुवेजा | णो वासे तत्थ सुए सिया जहा से तत्थ आणा सिया आणाए ववहारं पटुवेज्जा | णो य से तत्थ आणा सिया, जहा से तत्थ धारणा सिया, धारणाए णं ववहारं पट्टवेजा। जो य से तत्थ धारणा सिया, जहा से तत्थ जीए सिया, जीएणं ववहारं पट्टवेज्जा । इच्चे एहिं पंचहिं ववहारं पटुवेज्जा, तं जहा- आगमेणं, सुरणं, आणाए, धारणाए, जीएणं । जहा जहा से आगमे सुए आणा, धारणा जीए तहा तहा ववहारं पटूवेज्जा । से किमाहु अंते ! आगमवलिया समणा निग्गंथा, इच्चेयं पंचविहं बवहारं जया जया जहिं जहिं तहा तहा तहिं तहिं अणिस्सिओस्सियं सम्मं ववहरमाणे समणे निग्गंथे आणाए आराहए भवइ || सू० २ ॥ " 'छाया -- कतिविधः खलु भदन्त ! व्यवहारः प्रज्ञप्तः १ । गौतम ! पञ्चविधो व्यवहारः प्रज्ञप्तः, तद्यथा - आगमः, श्रुतम्, आज्ञा, धारणा, जीतम्, यथा स तत्र कौन जानता है ? न मालूम यह किसने बनाया है ? दान से रहित अकेले चारित्र से क्या होता है ? || सू० १ ॥ આધારે રચિતને કાણુ જાણે છે? શી ખખર તે કાણે મનાવ્યુ છે ? દાનથી રહિત એકલા ચારિત્રથી શું વળે ? ” આ પ્રકારની માન્યતાને ભાવપ્રત્ય नीता उडे हे ॥ सू. १ ॥ Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टी० श० ८ उ० ८ सू० २ व्यवहारस्वरूपनिरूपणम् १७ आगमः स्यात्, आगमेन व्यवहारं प्रस्थापयेत् | नो च तत् तत्र आगमः स्यात्, यथा तस्य तत्र श्रुतं स्यात्, श्रुतेन व्यवहारं प्रस्थापयेत् नो वा तस्य तत्र श्रुतंस्यात्, यथा तस्य तत्र आज्ञा स्यात्, आज्ञया व्यवहारं प्रस्थापयेत् | नो च तस्य 1 ॥ व्यवहार वक्तव्यता ॥ ' कहे णं अंते । वबहारे पाते' इत्यादि । सूत्रार्थ - 'कविहे णं भंते! वबहारे पण्णत्ते' हे भदन्त व्यवहार कितने प्रकार को कहा गया है ? ' गोयमा ' हे गौतम | 'पंचविहे वबहारे पण्णत्ते ' व्यवहार पांच प्रकार का कहा गया है ( तं जहा ) जो इस प्रकार से है ' आगमे, सुए, आणा धारणा, जीए' आगमव्यवहार, श्रुतव्यवहार, आज्ञाव्यवहार, धारणाव्यवहार और जीतव्यवहार' 'जहा से तत्थ आगमे सिया, आगमेणं ववहार पट्टवेज्जा, णो य से तत्थ आगमे सिया जहा से तत्थ सुए सिया, सुएणं तत्थ ववहारं पट्टवेजा ' इस पांच प्रकार के व्यवहार में जैसा वहां वह आगम हो, उस आगम से वहां व्यवहार चलाना चाहिये यदि वहां पर आगम नहीं हो तो जैसा वहां पर श्रुत हो उस श्रुत से वहाँ पर व्यवहार चलाना चाहिये । ' णो वा से तत् सुए सिया, जहा से तत्थ आणा सिया, अणाए ववहारं पट्टवेज्जा, णो य से तत्थ आणा लिया, जहा से तत्थ धारणा सिया, વ્યવહાર વક્તવ્યતા— कविण भंते । ववहारे पण्णते " त्याहि सूत्रार्थ - (कइविणं भंते । ववहारे पण्णत्ते १) डे लहन्त ! व्यवहारना सा अार ह्या छे ? (गोयमा ) हे गौतम् । (पंचविहे ववहारे पण्णत्ते) व्यवहारना पांग अहार ह्या छे. (तौं जहा) ते अाश नीचे प्रभा, छे - (आगमे, सुए, आणा, धारणा, ની) ૧ આગમન્યવહાર, ૨ શ્રુતવ્યવહાર, ૪ જ્ઞાનવ્યવહાર અને ૫ જીતવ્ય वहार ( जहा से तत्थ आगमे सिया, आगमेण ववहार पट्टवेज्जा, णो य से तत्थ आगमे सिया जहा से तत्व सुए सिया, खुएणं ववहार पट्टवेज्जा) मा पांथ प्रारना આગમમાંથી જેવે ત્યા તે આગમ હાય, એવા આગમથી ત્યાંવ્યવહાર ચલાવવે જોઈએ, જો ત્યાં આગમના આશ્રય લઈ શકાય તેમ ન હોય તે જેવું શ્રુત ત્યાં डाय मेवा श्रुतथी व्यवहार सावने। लेभे ( णो वा से तत्थ सुए सिया, जहा से तत्थ आणासिया, आणाए वबहार पट्टवेज्जा, णो य से तत्थ आणास्त्रिया जा ३ भ 66 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसुत्रे १८ तत्र आज्ञास्यात्, यथा तस्य तत्र धारणास्यात्, धारणया खलु व्यवहारं प्रस्थापयेत् नो च तस्य तत्र धारणा स्यात् यथा तस्य तत्र जीतं स्यात्, जीतेन व्यवहारं प्रस्थापयेत् । इत्येतैः पञ्चभिः व्यवहारं प्रस्थापयेत् तथा-भागमेन श्रुतेन, , आज्ञया, धारणा, जीतेन, यथा यथा तस्य आगमः, श्रुतम्, आज्ञा, धारणा, जीतम्, तथा तथा व्यवहारं प्रस्थापयेत्, अथ किमाहुः भदन्त । आगमवलिका धारणाए णं वबहारं पटुवेज्जा ' यदि वहां पर श्रुत न हो तो जैसी वहां आज्ञा हो उस प्रकार से उसे वहां व्यवहार चलाना चाहिये । यदि वहां आज्ञा भी न हो तो जिस प्रकार से वहाँ धारणा हो उस प्रकार से व्यबहार चलाना चाहिये । ( णो य से तत्थ धारणा लिया, जहा से तत्थ जीए सिया, सीए णं वनहरं पवेज्जा ) यदि वहाँ पर धारणा भी न हो तो जिस प्रकार से उसके पास जीत हो उस जीत से उसे अपना व्यबहार चलाना चाहिये । ' इच्चेएहिं पंचाहिं बवहारं पट्टवेज्जा' इस तरह के इन पांच व्यवहारों द्वारा व्यवहार चलाना चाहिये । ' तं जहा - आगमेणं, सुरणं, आणाए, धारणाए, जीएणं, जहा से आगमे, सुए, आणा, धारणा, जीए, तहा तहा, बवहारं पड़वेज्जा' जैसे - आगम से, श्रुत से, आज्ञा से, धारणा से और जीत से जैमा जैसा उसके पास आगम, श्रुत, आज्ञा, धारणा, जीत हो, वैसा वैसा उसे व्यवहार चलाना चाहिये । ( से किमाह भंते! आगनबलिया समणा निरगंधा ) हे भदन्त ! से तत्थ धारणा सिया, धारणाए णं ववहार' पटुवेज्जा ) ले त्यां श्रुतना साधार મળે તેમ ન હાથ, તે જેવી ત્યાં આજ્ઞા હાય તે પ્રમાણે વ્યવહાર ચલાવવે જોઇએ. જો ત્યાં આજ્ઞાને આધાર પણ લઈ શકાય તેમ ન હેાય તે ત્યાં જેવા प्राश्नी धारणा होय, ते प्रमाणे व्यवहार न्याववो हमे ( णो य से तत्थ धारणा सिया, जहा से तत्थ जीए सिया, जीएण वबहार पट्टवेज्जा ) ले त्यां ધારણાના આધાર પણ મળે તેમ ન હેાય તે ત્યાં જે પ્રકારની જીત હાય, તે ♚तने आधारे पोताने। व्यवहार यसाववो लेभे ( इच्चेएहिं पचविवहार पट्टवेज्जा ) मा अहारना यांय व्यवहारो द्वारा व्यवहार यात्रा लेहये. ( त जहाँ भागमेण, सुरणं, आणाए, धारणाए, जीएणं, जहा जहा से आगमे, सुए, आणा, धारणा, जीए, नहाता ववहार पटुवेज्जा ) प्रेम - सागभथी, श्रुतथी આજ્ઞાથી, ધારણાથી અને જીતથી જેવાં જેવાં તેની પાસે આગમ શ્રુત, આજ્ઞા धारणा भने त होय, भेवा मेवा तेथे व्यवहार असाववा हो ( से Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श०८ ३०८ सू०२ व्यवहारस्वरूपनिरूपणम् श्रमणाः निग्रन्था, इत्येतं पञ्चविध व्यवहार यदा यदा यत्र यत्र तदा तदा तत्र तत्र अनिश्रितं सम्यग् व्यवहरन् श्रमणो निग्रन्थः आज्ञाया आराधको भवति ॥सू०२ टीका-काविहेणं भंते ! ववहारे पण्णत्ते ? ' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! कतिविधः खल्लु व्यवहारःप्रज्ञप्तः ? भगवानाह-'गोयमा ! पंचविहे ववहारे पण्णत्ते' आगम के बल वाले श्रमण निर्ग्रन्थ क्या कहते हैं ? अर्थात् इस पंचविध व्यवहार का क्या फल होना श्रमण निन्थ कहते हैं ? (इच्चे तं पंचविहं ववहारं जया जया जहिं जहिं तहा तहा तहिं तहिं अणिस्सोवस्सितं सम्मं ववहरमाणे लमणे निरगंथे आणाए आराहए भवह ) हे गौतम ! वे ऐसा कहते हैं कि जहां जहां जब जब यह पांच प्रकार का व्यवहार उचित लगे, वहां वहां तब तक रागद्वेष का परिहार करते हुए अच्छी तरह से इन व्यवहारों से अपना व्यवहार चलाता हुआ श्रमण निर्घन्ध आज्ञा का आराधक होता है। टीकार्थ-गुर्वादि से लेकर आव तक के प्रत्यनीक जन-गुरुके विरोधी जन यदि उनके अप्रत्यलीक ( गुरु के आज्ञाकारी) बन जाते हैं-अब हम पुनः ऐसा नहीं करेंगे-इस तरह से अपने आपको तैयार कर लेते हैं तो वे शुद्धि के लायक बन जाते हैं । वह शुद्धि व्यवहार से होती है, इसी व्यवहार की प्ररूपणा सत्रकार ने इस स्त्र द्वारा की है-इसमें किमाहु भो । आगमबलिया समणा निग्गंथा ) ॐ महन्त ! सामना . વાલા શ્રમણ નિર્ગ છે શું કહે છે ? એટલે કે આ પાચ પ્રકારના વ્યવહારના ज्यु २० श्रभर नि अछे १ ( इच्चे त पचनिह ववहार जया जया जहिं जहि तहा तहा तहि तहि अणिस्सोवस्सित सम्म वबहरमाणे समणे निगथे आणाए आरोहए भवइ ) है गौतम ! तेसो मे ४ छ है cret ri rयारे જ્યારે આ પાંચ પ્રકારને વ્યવહાર ચગ્ય લાગે, ત્યાં ત્યાં ત્યારે ત્યારે રાગ ષનો ત્યાગ કરીને સારી રીતે વ્યવહાર ચલાવતે શ્રમણ નિર્ગથે આજ્ઞાને આરાધક હોય છે. ટીકાર્ચ–ગુરુ પ્રત્યેનીકથી લઈને ભાવ પ્રત્યેનીક પર્યરતના પ્રત્યેનકે ( विशधागा) भनी प्रत्ये २५प्रत्यनी ( 1) मनी Mय, तो तेगा શુદ્ધિને લાયક બની જાય છે “ હવે હું તેમને વિરોધ, ઠેષ આદિ કરીશ નહિ ” આ પ્રકારનો નિર્ણય કરી નાખે છે તેઓ અપ્રત્યેનીક બની જવાથી શુદ્ધિને પાત્ર બને છે. આ શુદ્ધિ વ્યવહારથી થાય છે. સૂત્રકારે આ સૂત્રમાં તે વ્યવહારની પ્રરૂપણ કરી છે. વ્યવહારને અનુલક્ષીને ગૌતમસ્વામી મહાવીર Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती हे गौतम! पश्चविधो व्यवहारः प्रज्ञप्तः, 'तं जहा - आगमे, सुए, आणा, धारणा, जीए' तद्यथा-आगमः श्रुतम्, आज्ञा, धारणा, जीतम्, अत्र व्यवहरणं व्यवहार इति व्युत्पत्त्या मोक्षाभिलापिजीवप्रवृत्तिरूपः, तद्धेतुत्वाद् ज्ञान विशेषोऽपि व्यवहार उच्यते, तत्र आगम्यन्ते परिच्छिद्यन्ते निश्वयविपयी क्रियन्ते अर्थाः अनेनेत्यागमः - केवलज्ञान - मनः पर्यवज्ञाना - ऽवधिज्ञान-चतुर्दशपूर्व दशपूर्वनत्र पूर्वरूपो बोध्यः तथाविधागमेन - गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है - ' कइविहे णं भंते ! बवहारे पण्णत्ते ' हे भदन्त ! जिस व्यवहार से प्रत्यनीकों की शुद्धि होती है वह व्यवहार कितने प्रकार का कहा गया है, उत्तर में प्रभु कहते हैं ( गोंयमा) हे गौतम ! ( पंचविहे ववहारे पण्णत्ते) व्यवहार पांच प्रकार का कहा गया है । ' तंजहा' जैसे -' आगमे, सुए, आणा, धारणा, जीए' आगम, श्रुत, आज्ञा, धारणा और जीत 'व्यवहरणं व्यवहारः ' इस व्युत्पत्ति के अनुसार मोक्षाभिलाषी जीत्र का प्रवृत्ति और निवृत्ति रूप जो ज्ञानविशेष है वह व्यवहार का हेतु होनेसे व्यवहाररूप से कहा गया है । ' आगम्यन्ते परिच्छिद्यन्ते निश्चयविषयी 'क्रियन्ते अर्थाः अनेन इति आगमः ' इस व्युत्पत्ति के अनुसार जिस से जीवादिक पदार्थ जाने जाते हैं-निश्चय के विषयभूत बनाये जाते हैंऐसा वह ज्ञान आगम है । ऐसा आगमरूप ज्ञान केवलज्ञान, मन:पर्यय ज्ञान, अवधिज्ञान है, तथा चतुर्दशपूर्वधारी का ज्ञान, दश पूर्वधारी का अलुने या प्रमाणे प्रश्न पूछे छे - ' कइ विहेणं भंते ! ववहारे पण्णत्ते ? ” હું ભર્દન્ત 1 જે વ્યવહાર પ્રત્યેનીકેની શુદ્ધિ થાય છે, તે વ્યવહાર કેટલા अअरना उह्या छे ? महावीर अलुना उत्तर- " गोयमा ! " हे गौतम! 66 ૧ पचविहे ववहारे पण्णत्ते " व्यवहार पांथ प्रारना उद्यो छे. "त जहा " ते यांथ प्रहारो नीचे प्रमाणे हे - " आगमे, सुए, आणा, धारणा, जीए " આગમ ૨ શ્રુત, ૩ જ્ઞાન, ૪ ધારણા અને ૫ જીત " व्यवहरणं व्यवहारः " આ વ્યુત્પત્તિ અનુસાર મેાક્ષાભિલાષી જીવનું પ્રવૃત્તિ અને નિવૃત્તિ રૂપ જે જ્ઞાન વિશેષ હાય છે તે વ્યવહારના કારણુરૂપ હાવાથી તેને જ વ્યવહારૂપ કહ્યુ છે " आगम्यन्ते परिच्छिद्यन्ते निश्चय विषयीक्रियन्ते अर्थाः अनेन इति आगम." मी આ વ્યુત્પત્તિ અનુસાર જેના દ્વારા જીવાદિક પદાર્થાને જાણી શકાય છે જેના દ્વારા તેમના નિશ્ચય કરી શકાય છે—એવુ જે જ્ઞાન તે આગમ છે. એવુ આગમ રૂપ જ્ઞાન-કેવલજ્ઞાન મન:પર્યયજ્ઞાન, અધિજ્ઞાન, તથા ચૌદ પૂ`ધારીનું જ્ઞાન Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमैयचन्द्रिका टी० श० ८ ६० ८ सू० २ व्यवहारस्वरूपनिरूपणम् प्रवर्तितो जीवप्रवृत्तिनिवृत्तिरूपो व्यवहार आगमव्यवहार उच्यते, श्रुतम् आचाराङ्गादिकम् , नवादिपूर्वाणां च श्रुतत्वेऽपि अतीन्द्रियार्थेषु विशिष्टज्ञानहेतुत्वेन सातिशयत्वात् आगमव्यपदेशः केवलज्ञानवत् , श्रुतज्ञानेन च प्रवर्तितः प्रवृत्तिनिवृत्तिरूपः श्रुतव्यवहार उच्यते, तया आज्ञा-अतिचारान् आलोचयितुं केनचित् गीतार्थसाधुना स्वागीतार्थशिष्येण सह अन्यदेशस्थितगीतार्थसाधुसमीपे गूढार्थपदानि प्रेपिसानि, तेन च गूढार्थपदवेदिना गीतार्थसाधुना तद्गूढार्थपदातिचारशुद्धघर्थ प्रतिपेपितं प्रायश्चित्तमाज्ञाव्यवहार उच्यते, तथा धारणा-द्रव्यक्षेत्रकालभावान् विचार्य गीतार्थसाधुना, ज्ञान और नौ पूर्वधारी का ज्ञान ऐसा ही आगमरूप ज्ञान है। इस प्रकार के आगमज्ञान से प्रवर्तित किया गया मोक्षाभिलाषी जीव का जो प्रवृत्ति निवृत्ति रूप व्यवहार है वह आगमव्यवहार है। आचाराड़ आदि श्रुत हैं । यद्यपि नौ आदि पूर्षों में भी श्रुतत्व है परन्तु वे अती. न्द्रिय पदार्थों के ज्ञान में विशिष्ट रूप से हेतु होने के कारण सातिशय माने गये हैं-अतः इनमें श्रुतका व्यपदेश न होकर केवल ज्ञानकी तरह आगम का व्यपदेश हुआ है-श्रुतज्ञान से प्रवर्तित हुआ मोक्षाभिलाषी जीव का जो प्रवृत्ति निवृत्तिरूप व्यवहार है वह श्रुतव्यवहार है। किसी गीतार्थ साधु ने अतिचारों की आलोचना करने के लिये अपने अगीतार्थ शिष्य के साथ अन्यदेशस्थित गीतार्थसाधु के पास गूढ अर्थवाले पद प्रेषित किये-उन गूढार्थ पदवेदी गीतार्थसाधु के द्वारा उन गूढार्थ पदों से अतिचार जानकर उनकी शद्धि દસ પૂર્વધારીનું જ્ઞાન અને નવ પૂર્વધારીનું જ્ઞાન ગણાય છે. આ પ્રકારના આગમજ્ઞાનથી ચાલતો એ મેક્ષાભિલાષી જીવન જે પ્રવૃત્તિ નિવૃત્તિ ૩૫ વ્યવહાર છે, તે વ્યવહારનું નામ આગમ વ્યવહાર છે. આચારાંગ આદિ શ્રત ગણાય છે જે કે નવ આદિ પૂર્વેમાં પણ મૃતત્વ છે પરંતુ તેઓ અતીન્દ્રિય પદાર્થોના જ્ઞાનમાં વિશિષ્ટ રૂપે હેતુરૂપ હોવાને કારણે સાતીશય માનવામાં આવ્યા છે તેથી તેમનામાં શ્રતને વ્યપદેશ ન થતાં, કેવલજ્ઞાનની જેમ આગ મને વ્યપદેશ થયો છે. શ્રુતજ્ઞાનથી પ્રવર્તિત થયેલા મેક્ષાભિલાષી જીવન ૨ પ્રવૃત્તિ નિવૃત્તિ રૂપ વ્યવહાર છે, તે વ્યવહારને શ્રુત-વ્યવહાર કહે છે. કેઈ ગીતાર્થ સાધુએ (છેદ સૂત્રને જાણકાર) અતિચારેની આલોચના કરવાને માટે પિતાના અગીતાર્થ શિષ્યની સાથે બીજા દેશમાં રહેતા ગીતાર્થ સાધુની પાસે ગૂઢ અર્થવાળા પદ મોકલ્યાં–તે ગૂઢાર્થ પદના જાણકાર ગીતાર્થ સાધુએ તે ગૂઢાર્થ પદો દ્વારા અતિચાર જાણીને તેમની શુદ્ધિને માટે પ્રાયશ્ચિત્ત મોકલી દીધું Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती २२ 5 यादृशापराधे यत् प्रायश्चित्तं दत्तं तद् धारणया तादृशेऽपराधे तथाविधस्यैव माय श्चित्तस्य दानं धारणा व्यवहारउच्यते, अथवा कचित् साधुं सर्वाणि छेदत्राणि शिक्षितुमसमर्थ गुरुर्यत् प्रायवित्तपदं शिक्षयेत् तद्द्वारणं धारणा उच्यते, तथा जीत: - द्रव्यक्षेत्रकालभावापेक्षया शारीरिक लावलं विचार्य दीयमानं प्रायश्चित्त जीत व्यवहार उच्यते, अथवा बहुभिः गीतार्थसाधुभिः सह परामृश्य प्रवर्तितो यः प्रायश्चित्तव्यवहारो बहुभिरन्यैश्वानुवर्तितः स जीवव्यवहार उच्यते । अथ आगमादिपञ्च पूर्वपूर्वस्य बलवत्तरत्वम् उत्तरोत्तरस्य च न्यूनत्वं प्रतिपादयितुं " के निमित्त प्रायश्चित्त भेज दिया सो ऐना भेजा गया यह प्रायश्चित्त आज्ञा व्यवहार है । द्रव्य, क्षेत्र, काल और भाव इनको विचार कर के गीतार्थसाधु ने अमुक अपराध हो जाने पर जैसा प्रायश्चित्त दिया हो उस प्रायश्चित्त की धारणा करके इसी तरह के और दूसरे अपराध में उसी प्रकार का प्रायश्चित्त देना सो यह धारण व्यवहार है । अथवा कोई गुरु अपने शिष्य साधु को छेद सूत्रों को सीखने के लिये असमर्थ जान कर जो उसे प्रायश्चिन्त पद सिखाता है सो उस प्रायश्चित्त पद का धारण करना - यह धारणा व्यवहार है । द्रव्य, क्षेत्र, काल और भाव इनकी अपेक्षा से शारीरिक बलाबलका विचार कर दिया गया जो प्राथचित्त है वह जीत व्यवहार है । अथवा अनेक गीतार्थ साधुओं के साथ परामर्श करके प्रवर्तित किया गया जो प्रायश्चित्त का व्यवहार है, सो उस व्यवहार को जो अन्य साधुजन मानते हैं वह जीत व्यवहार है । इस पांच प्रकार के व्यवहार में पूर्वपूर्व के व्यवहार में वलवत्तरता तथा તે આ રીતે માકલવામાં આવેલા તે પ્રાયશ્ચિત્તને આજ્ઞા-વ્યવહાર કહે છે દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવના વિચાર કરીને ગીતા સાધુએ અમુક દોષ કરનારને અમુક પ્રાયશ્ચિત્ત આપ્યું હોય હવે તે પ્રાયશ્ચિત્તની ધારણા કરીને એજ પ્રકારના એવા ખીજા દોષ કરનારને એજ પ્રકારનું પ્રાયશ્ચિત્ત આપવુ તેનુ નામ ધારણા-વ્યવહાર છે. અથવા કઇ ગુરુ પેાતાના શિષ્ય સાધુને એક સૂત્રેા શીખવાને અસમય માનીને તેને પ્રાયશ્ચિત્ત પદ શીખવે છે, તે તે પ્રાયશ્ચિત્ત પદને ધારણ કરવું, તેનુ નામ ધારણા વ્યવહાર છે દ્રશ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવની અપેક્ષાએ શારીરિક અલાખલને વિચાર કરીને જે પ્રાયશ્ચિત્ત આપવામાં આવ્યું. હાય તેને જીતવ્યવહાર રૂપ માનવામાં આવે છે અથવા અનેક ગીતા સાધુઓની સાથે ચર્ચા વિચારણા કરીને પ્રવૃતિત કરવામાં આવેલ જે પ્રાયશ્ચિત્તના વ્યવહાર છે, તે વ્યવહારને પણ જીતન્યવહાર કહે છે. આ Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २३ प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ८ उ. ८ सू२ व्यवहारस्वरूपनिरूपमा तेषां व्यापारणे उत्सर्गापवादी आह-'जहा से तत्थ आगमे सिया, आगमेणं ववहारं पट्टवेज्जा' यथा यत्प्रकारकः केवलज्ञानादीनामुपयुक्तानायेकतमः कश्चित् दानादिव्यवहारकाले, व्यवहर्तव्ये वा वस्तुनि विपये आगमः केवलज्ञानादिः स्यात् भवेत तत्प्रकारकेणैव आगमेन व्यवहारं प्रायश्चित्तदानादिकं प्रस्थापयेत प्रवर्तयेत् , आगमेऽपि पड्विधे केवलेनैव व्यवहारं प्रवर्तयेत् , केवलज्ञानस्य :अवन्ध्यबोधकबात् , तदभावे तु मनःपर्यवज्ञानेन, एवं रीत्या प्रधानतरालाभे उत्तरोत्तरेण अप्रधानेउत्तर उत्तर के व्यवहार में न्यून चलता है इस बात को स्पष्ट करने के लिये इनके व्यापारण में-लगाने में उत्सर्ग और अपवाद को सूत्रकार प्रकट करते हैं-'जहा से तत्थ आगमे सिया-आगमे णं ववहारं पडवेज्जा' पांच प्रकार के व्यवहार में से व्यवहारकर्ता के पास जो भी कोई आगम हो उससे वह प्रायश्चित्त दानादि व्यवहारकाल में, अथवा व्यव हर्तव्य वस्तु के विषय में अपना व्यवहार चलावें-पांच प्रकार के पूर्वोक्त आगमों में से यदि उसके पास केवलज्ञानरूप आगम है तो उससे वह उस प्रकार व्यवहार चलावें, क्यों कि केवलज्ञान अबन्ध्य बोधक होता है। यदि केवलज्ञानरूप आगम व्यवहा के पास नहीं है और मनः पर्ययज्ञानरूप आगम व्यवहता के पास है तो वह उससे उस प्रकार का अपना व्यवहार चलावे इस तरह प्रधानतर के अभाव में उत्तरोत्तर अप्रधान आगम से व्यवहार चलाने की बात की पुष्टि-'को પાંચ પ્રકારના જે વ્યવહાર બતાવવામાં આવ્યા છે તેમાં પૂર્વ પૂર્વના (આગળના) વ્યવહારોમાં બલવત્તરતા અને ઉત્તર ઉત્તરના વ્યવહારમાં ન્યૂનલતા છે. એજ વાતને સ્પષ્ટ કરીને તેમના ઉપગની પદ્ધતિ સૂત્રકાર નીચેનાસૂત્ર દ્વારા પ્રકટ ४२ छ ( जहा से तत्थ आगमे सिया, आगमेण ववहार पट्टवेज्जा ) पांय પ્રકારના વ્યવહારમાંથી વ્યવહાર કર્તા પાસે જે કંઈ પણ આગમ હોય તેની મદદથી પ્રાયશ્ચિત્ત દેવને પ્રસંગ આવે ત્યારે અથવા વ્યવહર્તવ્ય વસ્તુના વિષયમાં તેણે પિતાને વ્યવહાર ચલાવો જોઈએ પૂર્વોક્ત પાંચ પ્રકારના આગમાંથી જે તેની પાસે કેવલ-જ્ઞાનરૂપ આગમ હોય, તો તેના દ્વારા તેણે તે પ્રકારને વ્યવહાર ચલાવવું જોઈએ, કારણ કે કેવળજ્ઞાન અબઘ બેધક હોય છે જે વ્યવહર્તાની પાસે કેવળ-જ્ઞાનરૂપ આગમ ન હોય, પણ મનઃપર્યય-જ્ઞાનરૂપ આગમ હોય, તે તેણે તેના દ્વારા તે પ્રકારને પિતાનો વ્યવહાર ચલાવવો જોઈએ આ રીતે પ્રધાનતર આગમને અભાવે ઉત્તરોત્તર અ.. ધાન આગમથી વ્યવહાર ચલાવવાની પુષ્ટિ નીચેના સૂત્ર દ્વારા કરવામાં આવી છે. Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती सूत्रे २४ नापि व्यवहारं स्थापयेत्, तदाह - ' णो य से तत्थ आगमे सिया, जहा से तत्थ सुए सिया, सुएणं ववहारं पट्टवेज्जा' नो च नैव यदि तस्य व्यवहर्तुः तत्र व्यवहतेव्यादौं आगमः स्यात् भवेत् तदा यथा यत्मकारकं यादृशमित्यर्थः, तस्य तत्र श्रुतं स्यात् तादृशेन श्रुतेनैव व्यवहार प्रायश्चित्तादिकं प्रस्थापयेत् ' णो वा से तत्थ सुए सिग, जहा से तत्थ आणा सिया, आगाए ववहार पट्टवेज्जा' नो वा नैव यदि तस्य व्यवहर्तु तत्र व्यवहर्तव्यादौ श्रुतं स्यात् तदा यथा यादृशी तस्य व्यवहर्तुस्तत्र व्यवहर्तव्यादौ आज्ञा स्यात् तादृश्या आज्ञयैव व्यवहारं प्रायश्चित्तादिकं प्रस्थापयेत् प्रवर्तयेत्, 'णो य से तत्थ आणा सिया, जहा से तत्थ धारणा सिया, धारणाए णं वबहार पट्टवेज्जा' नो च नैव यदि तस्य व्यवहर्तुस्तत्र व्यवहर्तव्यादौ विषये आज्ञा स्यात्तदा यथा यादृशी तस्य तत्र धारणा स्यात् तादृश्या धारणयैव खलु व्यव य से तत्थ आगमे सिया, जहा से तत्थ हुए सिया सुएणं वदवारं पठवेज्जा' इस सूत्र से होती है -सूत्रकार कहते हैं कि व्यवहर्ता के पास व्यवहर्तव्य वस्तु के विषय में यदि आगम नहीं है, तो जैसा उसके पास श्रुत हो वह उससे ही उस वस्तु का प्रायश्चित्त आदि व्यवहार चलावे ( णो वासे तत्थ सुए सिया- जहा से तत्थ आणा सिया आणाए ववहारं पवेज्जा ) यदि उसके पास श्रुत नहीं है तो व्यवहर्ता के पास प्रायश्चित्त आदि को चलाने के लिये उसके विधान देने के लिये जैसी आज्ञा हो-जैसा आज्ञारूप व्यवहार हो, उससे ही . वह उस प्रकार का प्रायश्चित्त आदि के देने का व्यवहार चलावे ' णो य से तत्थ आणा सिया जहा से तत्थ धारणा सिया, धारणाए णं ववहारं पट्टवेज्जा' व्यवहर्ता के पास यदि प्रायश्चित्त आदिके लिये आज्ञा णोय से तत्थ आगमे विया, जहा से तत्थ सुए सिया सुरणं ववद्दार पटुवेज्जा ) सूत्रा२ छे व्यवहर्तानी पासे व्यवहर्तव्य वस्तुना विषयभां જે માગમ ન હાય, પણ શ્રુતને સદૂભાવ હાય તેા, તેણે શ્રુતને આધારે જ ते वस्तुना आयश्चित्तनो व्यवहार यसाववो लेहये. ( णो वा से तत्थ सुए सिया, जहा से तत्थ आणा सिया आणाए ववहार पटुवेज्जा ) ले व्यवहर्तानी પાસે શ્રુતનેા સદ્દભાવ ન હેાય, તે પ્રાયશ્ચિત્ત આદિ આપવાને માટે તેનુ વિધાન દેવાને માટે જેવી આજ્ઞા હાય-જેવા આજ્ઞારૂપ વ્યવહાર હાય-તેના દ્વારા તેણે પ્રાયશ્ચિત્ત આદિ આપવાના વ્યવહાર ચલાવવા જોઇએ. ( णो य से तत्थ आणा सिया, जहा से तत्थ धारणा सिया, धारणाएणं बवहार' पट्ठवेब्जा ) ले व्यवडतांनी यासे प्रायश्चित आहिने भाटे भाज्ञा३य Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेन्द्रका टीका श०८ उ० ८ सू०२ व्यवहारस्वरूपनिरूपणम् २५ हारप्रायश्चित्तादिकं प्रस्थापयेत्, 'णो य से तत्य धारणा सिया, जहा से तत्थ जीए सिया, जीएण ववहार' पट्टवेज्जा' नो च नैव यदि तस्य व्यवहारकर्तुस्तत्र व्यवहर्तव्यादौ धारणा स्पात्तदा यथा यादृशं तस्र तत्र जीवं स्यात् तादृशेन जीते नैव व्यवहारं प्रायश्चित्तादिकं प्रस्थापयेत् मवर्तयेद, उपर्युक्तमुपसंहरन्नाह - 'इच्चेएहिं पंचविहार पट्टवेज्जा, तं जहा- आगमेणं, सुपणं, आवार, धारणाए, जीएणं' इत्येतैः उपर्युक्तेः पञ्चभिः भागम-श्रुता साधारणाजोतैः व्यवहार मायविचादिकं प्रस्थापयेत् प्रवर्तयेत्, तान्येवाह-वद्यथा आगमेन, श्रुतेन, आज्ञया, रूप व्यवहार नहीं है, तो जैदी उसके पास प्रायश्चित आदि व्यवहार चलाने के लायक धारणा हो वह उससे, उस प्रकार का प्रायश्चित्त आदि देवें ( णो य से तत्थ धारणा दिया, जहा से तत्थ जीए सिया, जीए ववहारं पवेज्जा ) यदि व्यवहार कर्मा को व्यवहर्तव्य आदि में धारणा नहीं है तो जैसा उसके पास जीत व्यवहार हो, उससे ही वह उस प्रकार का प्रायश्चित्त आदि व्यवहार चलावे | अब सूत्रकार उस उपर्युक्त विषय का उपसंहार करते हुए कहते हैं कि 'इच्चेएहि पंचहि ववहारं पडवेज्जा' इस प्रकार से इन पांच व्यवहारों से-आगम, श्रुत, आज्ञा, धारणा और जीत इनसे - व्यवहर्ता प्रायश्चित्त आदि को चलावें । इन्हीं व्यवहारों के नाम इस सूत्रद्वारा प्रकट किये गये हैं ' तं जहा'आगमेणं, सुरणं, आणाए, धारणाए, जीएणं' । इन आगम, श्रुत, आज्ञा धारणा और जीवरूप व्यवहारों में से किसी एक से जो जिसके पास , વ્યવહાર ન હાય, તેા પ્રાયશ્ચિત્ત દિ દેવાને માટે તેની પાસે જેવી ધારણા होय, ते धारणा द्वारा तेथे ते अस्तु प्रायश्चित्त आहि हेतुं लेहये. ( णो य से तत्थ धारणा लिया, जहा से तत्थ जीए सिया, जीए णं ववहार पठ्ठवेज्जा ) જે વ્યવહાર કર્તાની પસે પ્રાયશ્ચિત્ત આદિ દેવાને માટે ધારણા ન હાય, તા તેની પાસે જેવા જીતવ્યવહાર હોય એવા જીતવ્યવહાર દ્વારાજ તેણે પ્રાયશ્ચિત્ત આદિ વ્યવહાર ચલાવે જોઇએ. हवे सूत्र उपयुक्त विषयनो उपमार १२ ४ छे - ( इच्चे हि पंचहिं ववहार' पट्टवेज्जा ) आ अमरना या पांथ व्यवहारथी ( आगम, श्रुत, આજ્ઞા, ધારણા અને જીત) વ્યવહર્તાએ પ્રાયશ્ચિત આદિ વ્યવહાર यताવવા તે વ્યવહારાના નામ આ સૂત્ર દ્વારા સૂત્રકારે પ્રકટ કર્યાં' છે( त 'जहा - आगमेण, सुएणं, आणाए, धारणाए, जीवणं ) मा भागभ, श्रुत, આજ્ઞા, ધારણા અને છતરૂપ વ્યવહારમાંના જે કાઈ એક વ્યવહાર જેની भ ४ Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २६ भगवती धारणया, जीतेन, इत्येतेपामन्यतमेनेत्यर्थः इति सामान्यनिगपनमुनया विशेषनिगमनमाह-'जहा जहा से आगमे, सुए, आणा, धारणा, जीए. तहा तहा वाहारं पट्टवेज्जा' रथा यथा या तस्य व्यवहारकर्तुः आगमः, श्रुतम् , आज्ञा, धारणा, जीतं स्यात् , तथा तथा तादोन व्यवहार प्रायश्चित्तादिकं प्रस्थापयेत् प्रवर्तयेत् , गौतम एतैर्व्यवहतः फलं पृच्छति-' से किमाहू भंते ! आगमवलिया समणा निग्गंथा ? ' हे सदन्त । तत् अथ आगावलिकाः प्रामाणिका उक्तज्ञानविशेपवल. वन्तः-श्रमणाः निश्रन्थाः केलिप्रवृतयः एतैयबहारकर्तुः किं तलपाहुः प्रतिपादयन्तीति मग्नः, भगवानाह-वेयं पचविहं वनहार जपा जया जहिं नहि, तदा वहा तहिं तहिं अणिस्सिओपरिसयं सम्मं वयहरमाणे समणे निरगंथे आगाए आराहए सवइ हे गौतम ! इत्येतम् उत्तरवरूपम् एतं प्रत्यक्षं पञ्चविधं व्यवहार हो उससे प्रायश्चित आदि की व्यवहा प्रवृत्ति करता रहे यही बात इस विशेष निगलनधारा सत्रकार ने प्रकट की है (जहा जहा से आगमे सुए, आणा, धारणा जीप तहा २ ववहारं पट्टवेज्जा)। अव गौतमस्वामी इन पांच व्यवहारों में से किसी भी व्यवहार से व्यवहार चलाने वाले को क्या फलप्राप्त होता है इस बात को पूछते हैं-'ले किमातु भंते ! आगमवलिया समणा निग्गंथा' हे भदन्त ! आगमयलवाटे-आगमप्र. माणसाननेराले-उक्तज्ञानविशेषरूपफलबाले-श्रमणानिध-केवलीआदि व्यवहर्ताजन-इनले व्यवहार करने को किस फल की प्राप्ति होना कहते है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'इच्चेय पंचदिहं ववहारं जया जया जहिं जाहि, तहा तहा तहि तहिं अणिसिलओरिसनं सम्मं ववहः रमाणे समणे निग्गंधे आणाए आराहए भवइ ' हे गौतम ! जो श्रमण પાસે હોય તેના દ્વારા વ્યવહાર કર્તાએ પ્રાયશ્ચિત્ત આ વ્યવહાર ચલાવે स, मेरी पात (५शेष निशमन दा२। सूत्रधारे ५४८ ४ी छ-(जहा जहा से आगमे, सुष, आणा, धारणा, जीए तहारं ववहार पठुवेज्जा) હવે ગૌતમ સ્વામી એ જાણવા માગે છે કે આ પાચ વ્યવહારેમાંના કઈ પણ વ્યવહારને આશ્રય લઈને વ્યવહાર ચલાવન રને કયા ફળની પ્રાપ્તિ थाय छ-(से किसाहु भंते ! आगमवलिया समणा निगंथा ?) के महन्त ! આગમબળવાળા (આગમને પ્રમાણ માનનારા) ઉક્ત જ્ઞાન-વિશેષરૂપે ફળવાળા શ્રમણ નિગ્રંથ-કેવલી આદિ વ્યવહાઁ જન–આ વ્યવહાર પ્રમાણે વ્યવડાર કરનારને કયું ફળ પ્રાપ્ત થાય છે, એમ કહે છે ? तना उत्तर भापता महावीर प्रभु ४ छे-( इच्चेय पंचविह ववहार जया जया जहिं जहि, तहा तहा तहि तहिं अणिस्सिओवस्सित सम्म वव Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमैयचन्द्रिका टी० श० ८ ७० ८ सू० ३ कर्मवन्धस्वरूपनिरूपणम् २७ प्रायश्चित्तदानादिरूपं यदा यदा काले यस्मिन् यस्मिन् अवसरे यत्र यत्र प्रयोजने वा क्षेत्रे वा यो य उचिरास्तं वमित्यर्थः तदा तदा काले अबसरे तस्मिन् तस्मिन् प्रयोजनादौ अनिश्रितोपश्रितम् अनिश्रितैः सर्वांशंसारहितः उपश्रितम् अङ्गीकृतम् अनिश्रितोपश्रितम् , अथवा निश्रितं रागः, उपश्रितं द्वेषः ताभ्यां रहितम् अनिश्रितोपश्रितम् , सम्यग् व्यवहरन् प्रवर्तयन् श्रमणो निम्रन्थः आज्ञायाः जिनोपदेशस्याराधको भवति ॥ सू० २ ॥ कर्मबन्धवक्तव्यता। आज्ञाराधकच अशुभं कर्म क्षपयति शुभं वा कर्म बनातीति वन्धप्रस्तावात् तं प्ररूपयितुमाह- काविहेणं भंते बन्धे इत्यादि । मूलम्-काविहे णं भंते ! बंधे पण्णते ? गोयमा ! दुविहे बंधे पण्णते, तं जहा-ईरियावहियाबंधे य संपराइयबंधे य, ईरियावहियणं भंते ! कम्नं किं नेरइओ बंधइ, तिरिक्खजोणिओ बंधइ, तिरिवखजोणिणी बंधइ, मणुस्सो बंधइ, मणुलसी बंधइ, देवो बंधइ, देवी बंधइ ? गोयमा ! णो नेरइओ बंधइ, जो तिरिक्खजोणिओ बंधइ, जो तिरिक्वजोणिणी बंधा, णो निर्ग्रन्थ उक्त स्वरूप वाले इस प्रत्यक्षीभूत पंचविध प्रायश्चित्त दानादिरूप व्यवहार बारा जिस जिस अवसर में जिस जिस प्रयोजन में अथवा क्षेत्र में जो जो उचित है उस उस को उस उस अवसर में उस उस प्रयोजनादि में सर्वाशंसारहित होकर या रागद्वेषरहित होकर अच्छी तरह से व्यवहार चलाता है वह श्रमण निग्रन्थ-केवली जिनोपदेश का आराधक होता है ।।सू०२॥ हरमाणे समणे निग्गथे आणाए आराहए भवइ ) गौतम ! रे श्रम निय ઉક્ત સ્વરૂપવાળા આ પ્રત્યક્ષીભૂત પંચવિધ પ્રાયશ્ચિત્ત આપવા રૂપ વ્યવહાર દ્વારા જે જે પ્રસગે જે જે પ્રજનમાં અથવા ક્ષેત્રમાં જે જે વ્યવહાર ઉચિત હોય તે તે વ્યવહારનું તે તે અવસરે તે તે પ્રજનાદિમાં બિલકુલ આશંકા રાખ્યા વગર અને રાગદ્વેષ રહિત થઈને સારી રીતે આચરણ કરે છે, તે શ્રમણ નિર્ચ થ-કેવલી જિનપદેશને આરાધક શમે છે. એ સૂત્ર ૨ Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २८ भगवतीसूत्र देवो बंधइ, णो देवी बंधइ, पुवपडिवत्रए पडुच्च मणुस्सा य। मणुस्सीओय बंधंति, पडिवज्जमाणए पड्डुच्च मणुस्सो वा बंधइ १, मणुस्ती वा बंधइ २, मणुस्सा वा बंधंति '३, मणुस्सीओ वा बंधति ४, अहवा सणुस्सो य मणुस्ती य बंधइ ५, अहवा मणुस्सो य मणुस्सीओ य बंधति ६, अहवा मणुस्साय, मणुस्ती य बंधंति ७,अहवा मणुस्सायमणुस्तीओ य बंधंतिट। तं भंते ! किं इत्थी बंधइ, पुरिलो बंधइ, नपुंसगो बंधइ, इत्थीओ बंधति, पुरिसा बंधंति, नपुंसगा बंधंति, नोइत्थीनोपुरिस नोनपुंसओ बंधइ ? गोयमा ! णो इत्थी बंधइ, णो पुरिसो बंधइ, जाव नोनपुंसगा बंधंति. पुवपीडवन्नए पडुच्च अव. गयवेदो बंधति, पडिवज्जमाणए य पडुच्च अवगयवेदो वा, बंधइ, अवगयवेदा वा बंधति । जइ णं भंते ! अवगयवेदो वा बंधइ, अवगयवेदा वा बंधति, तं मंते ! किं इत्थीपच्छाकडो बंधइ १, पुरिसपच्छाकडो बंधइ २, नपुंसगपच्छाकडो बंधइ३, इत्थीपच्छाकडा बंधति ४, पुरिलपच्छाकडा बंधंति ५, नपुंसगपच्छाकडा बंधंति ६, उदाहु इत्थीपच्छाकडो य, पुरिलपच्छाकडो व बंधइ ४, उदाहु इत्थी पच्छाकडोय णपुंसगपच्छकडो य बंधइ ४, उदाहु पुरिलपच्छाकडो य, गपुंसगपच्छाकडोय बंधइ ४, उदाहु इत्थी पच्छाकडो य पुरिसपच्छाकडो य,णपुंसगपच्छाकडो य भाणियव्वंद, एवं एते छन्वीसं २६ भंगा भाणियवा जाव उदाहुइत्थीपच्छाकडाय, पुरिसपच्छाकडा Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५९ shrefer ter ० ८ उ० ८ सू० ३ कर्मवन्धस्वरूपनिरूपणम् य, णपुंसगपच्छाकडा य बंधंति ? गोयमा ! इत्थी पच्छाकडो वि, बंधइ १, पुरिसपच्छाकडो वि बंधइ २, नपुंसगपच्छाकडो वि बंधइ ३, इत्थीपच्छाकडा वि बंधंति ४, पुरिसपच्छाकडा वि बंधंति ५, नपुंसगपच्छाकडा वि बंधंति ६, अहवा इत्थीपच्छाकडा य पुरिसपच्छाकडो य बंधइ ४, जाव अहवा इत्थी पच्छाकडा, पुरिसपच्छाकडाय, नपुंसगपच्छाकडाय बंधति । तं भंते! किं बंधी बंधइ, बंधिस्सइ १, बंधी बंधइ, न बंधिस्सइ २, बंधी न बंध बंधिस्सइ ३, बंधी न बंधइ, न बंधिस्सइ ४, न it is, बंधिस्त ५, न बंधी बंधइन बंधिस्सइ ६, न बंधी नबंध बंधिस्सइ७, न बंधी न बंधइ न बंधिस्सइ ८ ? गोयमा ! भवारिस पडुच्च अत्थेगइए बंधी, बंधइ, बंधिस्सइ, अत्थेगइए बंधी बंधइ न वंधिस्सइ, एवं तं चैव सव्वं जाव अस्थेगइए न वंधी न बंधइ, न बंधिस्सइ, गहणागरिसं पडुच्च अत्थेगइए बंधी, वंधइ, बंधिस्सइ, एवं जाव अत्थेगइए न बंधी, बंधइ, बंधिस्सइ, णो चेत्र णं न बंधी, बंधइ, न बंधिस्सइ, अत्थेगइए न बंधी न बंधइ, बंधिस्सइ, अत्थेगइए न बंधी न बंधइ, न बंधिस्सइ । तं भंते! किं साइयं सपज्जवसियं बंधइ, साइयं अपज्जवसियं बंधइ, अणाइयं सपज्जवसियं बंधइ अणाइयं अपज्जवसियं बंधइ ? गोयमा ! साइयं सपज्जवसियं बंधइ, जो साइयं अपज्जवसियं बंधइ, णो अणाइयं सपज्जवलियं बंधइ, णो अणाइयं अपज्जवसियं बंधइ । तं भंते ! किं देसेणं देसंबंध, देसेणं सव्वं बंधइ, सव्वेणं देसं बंधइ, Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीय सव्वणं सव्वं बंधइ ? गोयसा ? णो देसेणं देसं बंधइ, णो देसेणं सव्वं बंधइ, णो सठवेणं देसं बंधइ, सव्वेणं सव्वं बंधइ ॥सू०३॥ छाया--कनिविधः खलु भदन्त ! बन्धः प्रज्ञप्तः ? गौतम द्विविधो बन्धः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-ऐर्यापथिकवन्धश्च । सांपरायिकवन्धश्च, ऐर्यापथिकं खलु भदन्त | कर्म कि नैरयिको बध्नाति, तिर्यग्योनिको बध्नाति, नियंग्योनिकी बध्नाति, मनुष्यो वध्नाति, मानुपी वध्नाति,देवो बध्नाति,देवी बध्नाति ? गौतम! नो नैरपिको बध्नाति, कर्मबन्ध वक्तव्यता 'कइविहेणं भंते ! बंधे पण्णत्ते' इत्यादि। सूत्रार्थ—(कइविहे णं भंते ! बंधे षण्णत्ते ) हे भदनन ! धंध कितने प्रकार का कहा गया है ? (गोधमा) हे गौतम ! (दुविहे बंधे पण्णत्ते) बंध दो प्रकार का कहा गया है। (तं जहा ) जो इस प्रकार से है-(ईरियावहियाबंधे य, संपराइयवंधे य) एक ऐर्यापथिकयन्ध और दूसरा सांपरायिक बंध-(ईरियावहिया णं भंते ! कम्मं किं नेरइओ बंधइ, निरिक्खजोणिओ बंधइ) हे भदन्त ! ऐपिथिक कर्म क्या नारकजीव बांधता है या तिथंच योनिकजीव बांधता है ? (तिरिक्खजोणिणी बंधइ मणुस्सो वंधइ, मणुस्ती बंधइ, देवो बंधह, देवी बंधह) या तिथंच स्त्री बांधती है ? यामनुष्य बांधता है? या मनुष्य स्त्री बांधती है ? या देव बांधता है?(गोयमा) हे गौतम ! ऐर्यापथिक कर्म (णो नेरइओ बंधह, णो तिरिक्खजोणिओ भमन्य १४तव्यता" कइविहेणं भंते ! बंधे पण्णत्ते" त्याह सूत्राथ-( कइविहे णं भंते ! बंधे पण्णत्ते १) 3 महन्त । ५५ ट। २॥ ४६॥ छ। (गोयमा ! ) है गौतम ! (दुविहे बधे पण्णत्ते ) मध मे २॥ ४( तजहा ) २ ( ईरियावहिया बंधे य, सपराइ य बया (१) प्रर्यापथि५५ भने (२) सांपयि मध. ( ईरियावहियाण भंते ! कम्म कि नेरइओ वंधइ, तिरक्खजोणिओ बंधइ) महन्त ! मर्यापथि: मशु ना२४ ७१ मधे छ ? : तिय यय निधेि छे ? (तिरिक्ख जोणिणी बधइ, मणुस्सो बधइ, मणुस्सी बधइ, देवो बधइ, देवी बधइ ? ) તિર્યંચ સી બાંધે છે ? કે મનુષ્ય બાંધે છે કે મનુષ્ય સ્ત્રી બાંધે છે કે मांधे छ १ वी मधे छ १ (गोयमा !) 3 गौतम ! अर्यापथि: (णो नेरदओ बधइ, णो तिरिक्खजोणिओ बधइ, णो तिरिक्खजोगिणी बधह, Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमैयन्द्रिका टीका श ८ उ ८ सू ३ कर्मबन्धस्वरूपनिरूपणम् ३१ नो तिर्यग्योनिको बध्नाति, नो तिर्यग्योनिकी बध्नाति, नो देवो बध्नाति, नो देवी वध्नाति । पूर्वप्रतिपनकान् प्रतीत्य मनुष्याश्च मानुष्यश्च वघ्नन्ति, प्रतिपद्यमानकान् प्रतीत्य मनुष्यो वा बध्नाति १, मानुपी वा बध्नाति २, मनुष्या वा बध्नन्ति ३, मानुष्यो वा बध्नन्ति४, अथवा मनुष्यश्व, मानुपी च वध्नाति५, अथवा मनुष्याश्च मानुष्यश्च बध्नन्ति ६, अथवा मनुष्याश्च मनुपी च वध्नन्ति ७, अथवा मनुष्यश्च बंधइ, णो तिरिक्श्नजोणिणी बंधह, णो देवो बंधइ, णो देवी बंधह, पुव्व पडियन्नए पछुच्च लणुस्ला य गणुल्सीओ य बंधति, पतिवज्जमाणए पड्डुच्च मणुस्लो वा बंधइ ?) मारक नहीं बांधता है, तिथंच योनि के जीव नहीं यांधते हैं, तिथंच स्त्री नहीं बांधती है, देव नहीं बांधता है देवी नहीं बांधती है, किन्तु पूर्वप्रतिपन्न को आश्रित करके मनुष्य और मनुज्यस्त्री यांधती है। प्रतिपचमान को आश्रित करके मनुष्य बांधता है ? (मणुसती वा बंधड) अथवा मनुष्य स्त्री बांधती है २ (मणुस्सा वा यंधति ३ मणुस्सीओ वा बंधंति ४) अथवा मनुष्य बांधते हैं ३ अथवा मनुष्यस्त्रियां बांधती हैं ४ (अहवा मणुस्तो य मणुस्ती य बंधइ ५) अथवा मनुष्यय और मनुष्य स्त्री बांधती है (अहवा मणुस्सो य मणुस्सीओ य धंति ६) अथवा मनुष्य और मनुष्यस्त्रियां बांधती हैं (अहवा -मणुस्सा य मणुस्सीय बंधति ७) अथवा सब मनुष्य बांधते हैं और मनुष्य स्त्री घांधती है७,(अहवा-मणुस्साय मणुस्लीओय बंधंति८) अथवा सय मनुष्य और सब मनुष्यस्त्रियां बांधती हैं। (तं ते ! किं इत्थी णो देवो वधइ, णो देवी बधइ, पुव्वपडिवन्नए पडुच्च मणुस्सा य मणुम्सीओ य बंधति, पडिवज्जमाणए पडुच्च मणुस्सा वा बधइ, मणुस्सी वा नधइ ) ना२४ બાંધો નથી, તિર્યચનિકે બાંધતા નથી, તિર્યંચ સ્ત્રી બાંધતી નથી. દેવ બાંધતા નથી, દેવી બાંધતી નથી, પરંતુ પૂર્વ પ્રત્તિપન્નની અપેક્ષાએ મનુષ્ય અને મનુષ્ય સ્ત્રી બાંધે છે. પ્રતિપદ્યમાનની અપેક્ષાએ મનુષ્ય બાંધે છે, (૧) મનુષ્ય સ્ત્રી બાંધે छे (२) (मणुस्सा वा बधति, मणुस्सीओ वा बंधति ) (3) अथवा मनुष्य। मधि छ, (४) अथवा मनुष्य सीमा म छ, ( अहवा मणुस्सो य मणुस्सी य बधइ ) (५) Aथा मनुष्य भने मनुष्य भी मांध छ, ( अहवा मणुस्सो य मणुस्सीओ य ब धइ) (6) Aथा मनुष्य भने मनुष्य श्री मा छ, ( अहवा मणुस्सा य मणुस्सीय बधति ) (७) अथ। सपा मनुष्य भने मनुष्य श्री राधे छ, ( अहवा मणुरमा य मणुस्पीओ य बधति) (८) अथवा સઘળા મનુષ્ય અને સઘળી મનુષ્ય સ્ત્રીઓ બાંધે છે Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती सूत्रे ક્ર 1 3 मानुष्यश्च वध्नन्ति । तद् भदन्त ! किं स्त्री बध्नाति पुरुषो वध्नाति, नपुंमको वध्नन्ति, स्त्रियो यध्नन्ति पुरुषा वध्नन्ति नपुंसका बध्नन्ति, नोखीनो पुरुषनोनपुंसको बध्नाति गौतम ! नो रखी बध्नाति, नो पुरुषो बध्नाति, नो नपुंसको बध्नाति यावत् नोनपुंसको बध्नाति, पूर्वप्रतिपन्नकान् प्रतीत्य अपगतवेदा वध्नन्ति, प्रतिपद्यमानवांश्च प्रतीत्य अपगतवेदो वा बध्नाति, अपगतवेदा वा वध्नन्ति । यदि खलु भदन्त ! अपगतवेदो वा वध्नाति, अपगतवेदा वा वध्नन्ति तत् भदन्त ! किं स्त्रीपश्चात्कृतो वध्नाति १, पुरुषपश्चात्कृतो वध्नाति २, नपुंसकबंधइ, पुरियो बंध, नपुंसगो वंधह, इत्थीओ वधति, पुरिसा बंधंति, agart वधति, नोइत्थी, नोपुरिसो नोनपुंसओ बंध) हे भदन्त । ऐafafe कर्म क्या स्त्री बांधती है ? या पुरुष बांधता है ? या स्त्रियाँ बांधती है ? या पुरुष बांधते हैं ? अथवा नपुंसक बांधते हैं ? तथा नो स्त्री, नो पुरुष, तो नपुंसक बांधता है ? ( गोयमा) हे गौतम! ( गो इत्थी बंध, णो पुरिसो बंध, जाव णो नपुंसगा बंधंति, पुव्यपडिवन्नए पडुच अवयवेदा बंधंति, पडित्रजमाणए य पड्डच्च अवगयवेदो वा बंधइ, अवयवेदा वा बंधति ) ऐर्यापथिक कर्म को न स्त्री बांधती है, न पुरुष बांधता है, यावत् न नपुंसक बांधते हैं। पूर्व प्रतिपन्न को आश्रित करके वेदरहित जीव वांधते हैं। प्रतिपद्यमान को आश्रित करके वेदरहित एक जीव या वेदरहित सघ जीव बांधते हैं । ( जइ णं भंते! अवयवेदो वा बंध, अवयवेदा वा बंधंति, तं भते किं इत्थी पच्छाको बंध १, ( त' भते ! किं इत्थी बंधइ, पुरिमो बंधइ, नपुंसगो बंधइ, इथिओ धति, पुरिसा बधति, नपुं सगा बधति, नो इत्थी, नो पुरिखो, नो नपुंसओ व'धइ १) डे लहन्त ! शु' सैर्याय उभ श्री जांघे छे ? } पुरुष जांघे छे ? કે નપુસક ખાંધે છે ? કે સ્ત્રીએ બાંધે છે ? કે પુરુષા બાંધે છે ? કે નપુસકે ખાંધે છે ? અથવા ના સ્રી, ના પુરુષ, ને નપુંસક ખાધે છે ? (गोयमा !) डे गौतम ! (णो इत्थी बंधइ, णो पुरिसो बधइ, जाव णो नपुंसावधति पुत्रपडिवन्नए पडुच्च अवगय वेदा बंधति, पडिवज्जमाणए य पडुच्च अवगयवेदो वा बधइ, अवगयवेदा वा बधति) मर्या पथि उभ स्त्री गांधती नथी, પુરુષ ખાધતેા નથી, અને નપુંસકા પન્તના ઉપયુક્ત કેઇ પણ જીવા ખાંધતા નથી, પણ પૂ પ્રતિપન્નની અપેક્ષાએ વેદરહિત જીવે! ખાંધે છે અને પતિપદ્યમાનની અપેક્ષાએ વેદરહિત એક જીવ અથવા વેશ્વરહિત બધાં જીવા અય્યપથિક કમ ખાંધે છે. ( जइ भते ! अवगय - वेदो वा चधइ, अवगय वेदा वा बंधति त भंते किं इत्थी पच्छाको बंध'ति १, पुरिसपच्छाकडो वधइ २, नपुंसगपच्छा कढो Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका २० ८ १० ८ सू' ३ कर्मवन्ध स्वरूपनिरूपणम ३३ पश्चात्कृतो वध्नाति ३, स्त्रीपश्चात्कृता बध्नन्ति ४ पुरुषपश्चात्कृता बध्नन्ति ५, नपुंसकपश्चात्कृता वध्नन्ति६, उताहो स्त्रीपश्चात्कृतश्च पुरुपपश्चात्कृतऽच वध्नाति ४ उताहो स्त्रीपश्चात्कृतश्च नपुंसकपश्चात्कृतश्च वध्नाति४, उताहो पुरुपपश्चात्कृतश्च नपुंसकपश्चात्कृतश्च वध्नातिः४, उताहो स्वीपश्चात्कृतश्च पुरुषपश्चात्कृतश्च नपुंसकपश्चात्कृतश्च भणितव्यः८, एवमेते षड्विंशतिः भङ्गाः पणितव्याः २६ यावत् उताहो स्त्रीपश्चापुरिसपच्छाकडो बंधह, २, नपुंसगपच्छाकडो बंधइ ३, इत्थीपच्छाकडा बंधति ४, पुरिलपच्छाकडा बंधंति ५, नपुंसगपच्छामडा वि बंधंति ६, उदाहु इथियपच्छाकडो थ. पुरिसपच्छाकडो य वधइ ४, उदाहु इत्थी पच्छाकडो य, नपुस्लगपच्छाकडो य बंधड ४) हे भदन्त ! जो वेदरहित जीव या वेदश्निा के जीव ऐपिथिक कर्म को बांधते हैं तो जिसके पहिले स्त्री वेदथा ऐसा जीव बांधता है अथवा पुरुष पश्चात्कल जीवजिसके पहिले पुरूष बेद था ऐसा जीव-उस कर्म को रांधता है ? अथवा नपुंसक पश्चात्कृत जीव-जिसके पहिले नपुंसक वेद था-ऐसा जीव उसे यांधता है ? अथवा-स्त्री पश्चात्कृत जीव, और पुरुषपश्चत्कृत जीव यांधता है ? अथवा जो जीव स्त्रीपश्चात्कल है और नपुंसक पश्चाकत है वह बांधता है (उदाहु-पुरिसपच्छाकडो य नपुंसगपच्छाकडो य बंधइ) अथवा जो जीव पुरुष पश्चात्कृत और नपुंसकपश्चात्कृत है वह बांधता है ४, (उदाहु इत्थीपच्छाकडो य. पुरिसपच्छाकडो य, नपुंसगपच्छाकडो य, भाणियच ८) अथवा-स्त्रीपश्चात्कृत, पुरुषपश्चात्कृत जीव यांधता है ? ( एवं एए छन्चीसं भंगा २६ जाव उदाहु इत्थीपच्छाकडा बंधइ ३, इत्थीपच्छाकडा बधति ४, पुरिसपच्छाकडा वधति ५, नपुसंगपच्छाकडा बंधति ६. उदाहु इत्थी पच्छाकडो य, पुरिस पन्छाकडो य बध इ ४, उदाहु इत्थी पच्छाकडो य, नपु सग पच्छाकहो य बधइ ४ १ ) हे महन्त । नवहित જીવ અથવા વેદ વિનાના છે ઐપથિક બંધ બાંધતા હોય, તે પર જે શ્રીદવાળો જીવ હતું તે બાંધે છે કે પુરુષ–પશ્ચાદ્ભૂત જીવ (પૂર્વે જે પુરુષ વેદવાળે હતો એ જીવ) બાંધે છે કે નપુંસક-પશ્ચાદ્ભૂત જીવ (પહેલાં જે નપુસક-દવાળે હતો એ જીવ) બાંધે છે ? અથવા સ્ત્રી-પશ્ચાદ્ભૂત જીવ અને પુરુષ-પશ્ચાદ્ભૂત જીવ બાંધે છે ” અથવા સ્ત્રી-પશ્ચકૃત અને નપુસક५श्वात ७१ माघे छे ? ( उद्दाहु-पुरिसपच्छाकहो य नपु सगपच्छाकडो य बधइ, ४ ) मथ१। पुरुष ५श्वात मन नपुस ५श्वात २१ साधे छ ? (उदाहु-इत्थीपच्छकडो य पुरिसपन्छाकडो य नपुंसग-पच्छाक्डो च भाणियव्वं ८) मथा सी-पश्चात, पुरुष-५श्वात मन नस४-५ श्वात 4 मांधे छ ? ( एवं एए छव्वीस भंगा २६, जाव उदाहु इत्थी Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती सूत्रे १४ " त्कृताश्च, पुरुषपश्चात्कृताच, नपुंसकपात्कृताश्च बध्नन्ति ? गौतम! स्त्रीपश्चात्कृतोऽपि बध्नाति १, पुरुषपश्चात्कृतोऽपि बध्नाति २, नपुसकचात्कृदोऽपि बध्नाति ३, स्त्रीपश्चात्कृतापि वत ४, पुरुपपश्वा कृता अपि बध्नन्ति५, नपुंसकपश्चात्कृताअपि वध्नन्ति ६, अथवा स्त्रीपात्कृत पुरुषपश्चात्कृतश्च बध्नातिः ४, एवम् एते 'चैव पविंशतिः भङ्गा' भणितव्याः यावत् अथवा स्त्रीपश्चात्कृताथ, पुरुपपश्चात्क - य, पुरिसपच्छाकडा य नपुंसगपच्छारूडाय य बंधंनि) इस तरह से ये २६ भंग यावत् अथवा स्त्रीपात्कृत जीव पुरुषपश्चात्कृत जीव एवं नपुंसम्पश्चात्कृत जीव वांधते हैं ? यहां तक जानना चाहिये । ( गोयमा ) tire ! (इत्थी पच्छाको वि बंधह १, पुरिसपच्छाको विबंध २, नपुंसगपच्छाकडो विबंध ३, इत्थीएच्छाकडा वि बंधंति ४, पुरिसपच्छाकडा वि बंधंति ५, नपुंनगपच्छाकडा वि वंति ६ ) स्त्रीपश्चात्कृत जीव भी ऐर्याधिक कर्म को बांधता है, पुरुषपश्चात्कृत जीव भी ऐर्यापथिक कर्म को बांधता है और नपुंसकपश्चात्कृत जीव भी ऐर्यापथिक कर्म को ता है। तथा स्त्रीचात्कृत जीव भी ऐर्यापथिक कर्म को बांधते हैं, पुरुषपञ्चात्कृत जीव भी ऐर्यापथित कर्मको बांधते हैं और नपुंसकपवाकृत जीव भी ऐर्यापक कर्म को बांधते हैं ६ | ( अहवा - इत्थी पच्छाकडो य पुरिसपच्छाकडो य बंधइ ७ ) अथवा ऐमा जीव कि जो स्त्री पश्चात्कृत और पुरुषपात्कृत है ऐर्यापथिक कर्म का बंध करना है । ( एवं एए छब्बीसे भेजा भाणियव्वा ) इस प्रकार से २६ भंग कहना पच्छाकडा य, पुरिसपच्छाकडा य, नपु सगपच्छाकडा य बंध ति ) २ રીતે ૨૬ ભંગ ( વિકલ્પ ) સમજવા છેલ્લા ભંગ આ પ્રમાણે સમજવા અથવા સ્ત્રી–પશ્ચાત્યંત જીવે, પુરુષ–પશ્ચાત્કૃત્ત જીવા અને નપુંસક-પશ્ચાત્કૃત જીવે ખાંધે છે? ( गोयमा ! ) हे गौतभ | ( इत्थीपच्छाकडो वि बधइ १, पुरिसपच्छाकडो वि बंधइर, नपुंसगपच्छाकडो वि ब धड ३, इत्थीपच्छाकडा वि बधति ४, पुरिसपच्छाकडा बिवति ५, नपु सगपच्छाकडा वि बंधति ६ ) श्री पश्चात प એર્વાપથિક કમ ખાંધે છે, (૨) પુરુષ--પશ્ચાત્યંત જીવ પણ ઐર્યોપથિક કમ जांघे छे, (3) नचुस४-पश्चात वय भैर्यापथि उर्भ जाघे छे. (४) खी પશ્ચાત્યંત જીવે પણ ઐોપથિક મધ બાંધે છે. (૫) પુરુષ-પશ્ચાદ્ભુત જીવે પણ્ ઐર્યાપથિક કમ ખાંધે છે, (૬) નપુંસક-પશ્ચાત્યંત જીવા પશુ અર્થાપથિક અથવા माघे छे. ( अइवा - इत्थी पच्छाकडो य पुरिस - पच्छाकडे य बंधइ ) સ્ત્રી–પશ્ચાત્કૃત અને પુરુષ પશ્ચાદ્ભુત હેાય એવા જીવ પણ ઐય્યપથિક ક आवे छे. ( एवं एए छत्रीसभंगा भाणिया ) प्रमाणे २६ लगवा Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रन्द्रिका टीका श० ८ उ. ८ सू० ३ कर्मचन्द्रवरूपनिरूपणम् ३५ 20mm ताश्च नपुंसकपश्चात्कृताश्च वध्नन्ति । तद् भदन्त । किं वद्धवान, वध्नाति, अन्त्स्यति १, बद्धवान्, वध्नाति न भन्त्स्यति २, बद्धवान् न वध्नाति, भन्त्स्यति ३ बद्धचाहिये - (जाव अहवा इत्वीपच्छाकडा य, पुरिसपच्छाकडा य, नपुंस गपच्छाकडा य बंधति ) यावत् अथवा स्त्री पश्चात्कृत जीव, पुरुषपश्चा त्कृत जीव और नपुंसक पश्चात्कृत जीव उस ऐर्याविधिक कर्म को बांधते हैं यहां तक | ( तं भंते ! किं बंधी बंध, बंधिस्स १, बंधी बंध न बंधिस्स २, बंधी न बंध बंधिस्सर ३, बंधी न बंधह, न बंधिस्स ४, बंधी बंधह, frees ५, न बंधी बंध, नबंधस्स ६, न बंधी न बंध, बंधिस्सह ७, न बंधी न बंध, न बंधिस्सह ८) हे भदन्त ! उस ऐर्यापथिक कर्म को पहिले किसी जीव ने क्या बांधा है ? वर्तमान में वही जीव उसे क्या बांधता है ? भविष्यत् में वही जीव क्या उसे बांधेगा ? १, क्या उसको किसी ने पूर्वकाल में बांधा है ? वर्तमान में वह उसको बांधता है ? भविष्यत् में क्या वह उसको नहीं बांधेगा ? २, पूर्व में इसे किसी जीव ने बांधा है, वर्तमान में वह जीव इसे बांधता नहीं है ? और आगे वह जीव इसे बांधेगा नहीं ? ३, पूर्व में इसको किसी जीव ने बांधा है ? वर्तमान में वही जीव इसको नहीं बांधता है, आगे वही जीव ले. ( जात्र-अहवा इत्थी पकडा य, पुरिसपच्छाकडा य, नपुंसग-पच्छकडा य ब ंधति ) २६ भे। लौंग मा प्रमाणे मनशे अथवा स्त्री-पश्चात्कृत लवे, પુરુષ-પશ્ર્ચાત્યંત જીવા અને નપુસક-પશ્ચાત્યંત જીવે આ અય્યપથિક કમ માંધે છે. અહી સુધીના ૨૬ ભુંગા સમજવા. ( त' भवे ! कि बंधी वध, व धिस्सइ १, बधी वध, न वधस्स २, बधी न बधइवधिइ ३, वधी न ववइ, न व धिम्सइ ४, न बंधी बंध, बधिरइ ५, नववी न वधइ, न वधिस्सइ ६, न बंधी वधइ, 'धी न बधइ, न वधिस्सइ ८ ) हे गढन्त ! आर्या કોઈ જીવે બાધ્યું છે, વત માનમાં શુ એજ જીવ તે કર્માં ખાધે , ભવિષ્યમાં શું એજ જીવ તે કમ ખાધશે ? (૧) શુ કેાઇ જીવે ભૂતકાળમા તે ખાધ્યુ છે, વર્તમાનમાં શું એ જ જીવ તે કર્માં ખાધે છે, ભવિષ્યમાં શુ' એજ જીવ તે ક' નહી છાપે ? (૨) ભૂતકાળમાં કોઇ જીવે તે કર્મ બાધ્યુ છે, વર્તમાનમા તે જીવ તે કર્મ ખાતે નથી, અને ભવિષ્યમા તે જીવ તેને માધશે? (૩) ભૂતકાળમાં કાઇ જીવે તે બાધ્યું છે, વર્તમાનમાં એજ જીવ તેને ખાધતે નથી व धिरसइ ७, न शु पां Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती वान् न वध्नाति, न भन्स्यति ४ न वद्ववान् वनाति, भन्त्स्यति ५ न बद्धवान्, वध्नाति, न भन्त्स्यति ६, न वद्धवान् , न बध्नाति, भन्स्यति ७। न वद्धवान् , न बध्नाति, न भन्स्यति ८ ? गौतम ! भवाक प्रतीत्य अस्त्येकको वद्धवान् . बध्नाति, भन्त्स्यति, अस्त्येकको बद्धवान् , वध्नाति, न भन्स्यति, एवं तदेव सर्व इसको नहीं बांधेगा १ ४, पूर्व में किसी जीव इसे नहीं घांधा है, वर्तमानमें वही जीव इसे बांधता है, भविष्यत् में वही जीव इसे बांधेगा ? ५, पूर्व में किसी जीव ने इसे नहीं बांधा, वर्तमान में वही जीव इसे बांधता है, भविष्यत् में वही जीव इसे नहीं बांधेगा ६, पूर्व में किसी जीव ने इसे नहीं बांधा, वर्तमान में वहीं जीव इसे नहीं बांधता है, भविष्यत् में वही जीव इसे बांधेगा ७, पूर्व में किसी जीव ने इसे नहीं बांधा, वर्तमान में भी वही जीव इसे नहीं बांधता है, भविष्यत् में भी वही जीव इसे नहीं बांधेगा १८ (गोयमा) हे गौतम ! ' भवागरिंतु पडुच्च अत्थेगइए बंधी, बंधइ, बंधिस्सइ, अत्थेगइए बंधी बंधइ, न बंधिस्सइ,एवं तं चेव सव्वं जाव अत्थेगइए, न बंधी, न बंधइ, न वंधिस्सइ' भवाकर्ष (भवगृहणा)को आश्रय करके किसी एक जीव ने उस ऐपिथिक कर्म को बांधा है, वहीं एक जीव उसे बांधता है और वही एक जीव उसे बांधेगा અને ભવિષ્યમાં એજ જીવ તેને બાંધશે નહીં? (૪) ભૂતકાળમાં કોઈ જીવે શું તે બાંધ્યું નથી, વર્તમાનમાં એજ જીવ તેને બાંધે છે, અને ભવિષ્યમાં એજ જીવ તેને બાંધશે ? (૫) ભૂતકાળમાં શું કઈ જીવે તે બાંધ્યું નથી, વર્તમાનમાં એજ જીવ તેને બાંધે છે, અને ભવિષ્યમાં એજ જીવ તેને નહીં બાંધે છે? (૬) ભૂતકાળમાં શું કોઈ જીવે તેને બાંધ્યું નથી, વર્તમાનમાં પણ એજ જીવ તેને બાંધતું નથી અને ભવિષ્યમાં એજ જીવ તેને બાંધશે ? (૭) ભૂતકાળમાં શું કોઈ જીવે તેને બાધ્યું નથી, વર્તમાનમાં પણ એજ જીવ તેને બાંધતે નથી અને ભવિષ્યમાં પણ એજ જીવ તેને બાંધશે નહીં? ૮ (गोया 1 ) गौतम । ( भवागरिंसु पडुच्च अत्थेगइए बघी, वधइ, बघिस्सइ, अत्येगइए बधी, व धइ, न व धिस्सइ, एवं तचेव सव्य जाव अत्थेगइए न बंधी, न बधइ, न बघिस्सइ) मापनी अपेक्षा (मने लवामा ઉપશમ શ્રેણી આદિની પ્રાપ્તિથી અર્યા પથિક કર્મ પુદ્ગલેને ગ્રહણ કરવા તેનું નામ ભવાકર્ષ છે) કેઈ એક જીવે શર્યાપથિક કર્મ બાંધ્યું હોય છે, એજ એક જીવ તેને બાધે છે અને એજ એક વવ તેને બાંધશે કેઈ એક જીવે Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रन्द्रिका टीका श० ८ ० ८ सू० ३ कर्मबन्ध स्वरूपनिरूपणम् ३७ यावत्-अस्त्येकको न वद्धवान्, न बध्नाति, न भन्तस्यति, ग्रहणाकर्षं प्रतीत्य अस्त्येकको बद्धवान् बध्नाति, भन्रस्यति, एवं यावत् अस्त्येकको न बद्धवान् बध्नाति, भन्त्स्यति, नो चैव खलु न वद्धवान्, बध्नाति, न भन्त्स्यति, अस्त्येकको न वद्धवान्, , न किसी एक ने उसे पहिले बांधा है, वही एक उसे बांधता है, वही एक जीव उसे नहीं बांधेगा ' एवं तं चैव सव्वं ' इस तरह पूर्वोक्त सब कथन यहां 'जाव अत्थे गइए न बंधी, न बंधइ, न बंधिस्स ' यावत् किसी एक ने पूर्व में इसे बांधा नहीं है, वर्तमान में वही एक जीव इसे बांधता नहीं है और भविष्यत् में वही एक जीव इसे बांधेगा नहीं " इस सूत्र पाठ तक जानना चाहिये । 'गहणागरिसं पडुच्च अत्थेगइए बंधी, बंध बंधिस्सइ - एवं जाव अत्थे गाए न बंधी, बंधइ बंधिस्स ' ग्रहणाकर्ष को आश्रित करके किसी एक जीव ने उस ऐर्यापथिक कर्म को पहिले बांधा है, वर्तमान में वही एक जीव इसे बांधता है, और आगे इसे वही एक जीव बांधेगा । इसी तरह से यावत् किसी एक जीव ने बांधा नहीं है, बांधता है, और बांधेगा यहां तक कथन पूर्वोक्त रूपसे जानना चाहिए । ( णो चेव णं न बंधी, बंधइ, न बंधिस्सर ) यहां यह भंग - "बांधा नहीं है, बाँधता है, वांधेगा नहीं " नहीं है । ( अत्थेगइए न नबंध, न धितइ ) किसी एक जीवने पहिले इसे बांधा नहीं પહેલા તેને ખાધ્યું છે, વમાનમાં એજ જીવ તેને ખાધે છે અને એજ એક त्र तेने जांघशे नहीं. ( एवं त चेत्र सव्व ) भी प्रभा पूर्वेत समस्त કથન અહીં ગ્રહણુ કરવુ એટલે કે “ કોઇ એક જીવે ભૂતકાળમાં એપથિક ક ખાધ્યું નથી, વમાનમાં એજ જીવ તેને ખાંધતા નથી અને ભવિષ્યમાં એજ જીવ તેને ખાંધશે નહી ” આ સૂત્રપાઠ સુધીનુ કથન અહીં ગ્રહણ કરવું लेथे. ( गणागरिसं पहुच्च अत्येगइए बंधी, व धइ, बंधिस्लइ एवं जाव अत्येगइएन वधी, बधइ, व घिस्स्रह ) ग्रहणानी अपेक्षाये ( मेन लवनां અય્યપધિક ક પુદગલાને ગ્રહણ કરવા તેનુ નામ ગ્રહણાક' છે) કઇ એક જીવે તે અય્યપથિક કમ પહેલા ખાધ્યુ હાય છે, વમાનમાં એજ એક જીવ તેને ખાંધે છે અને ભવિષ્યમા પણ એજ એક છત્ર તેને ખાંધશે, એજ પ્રમાણે “ કાઈ એક જીવે તેને બાંધ્યુ' નથી, એજ જીવ તેને ખાધે છે અને ખાધશે ” महीं सुधीनु अथन भागजना स्थन सुभ् समन्धुं ( णो चेत्र णं न बधी बंध, न यधिस्सइ ) परन्तु सड़ीं या लौंग लागु पडतो नथी- " जांघ्यु नथी सांधे छे, माघशे नही " ( अश्येगइए न वधी, न बधइ, न पधिस्सइ ) मई Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसूत्र वघ्नाति, भन्स्यति, अस्त्येकको न बद्धवान्द , न बध्नाति, न भन्त्स्यति, तद् भदन्त किं सादिकं सपर्यवसितं बघ्नाति, सादिकम् अपर्यवसितं वध्नाति, अनादिक सपर्यवसितं वध्नाति, अनादिकम् अपर्यवसितं बध्नाति ? गौतम ! सादिकं सपर्यवसितं वध्नाति, नो सादिकम् अपर्यवसितं वध्नाति । नो अनादिकं सपर्यवसितं वध्नाति, नो अनादिकम् अपर्यवसितं वध्नाति, तद् भदन्त ! किं देशेन देशं वध्नाति, देशेने सर्वं वध्नाति, सर्वेण देशं वध्नाति, सर्वेण सर्व वध्नाति? गौतम! है, वही एक जीव इसे बांधता नहीं है, बही एक जीव इसे बांधेगा नहीं। (तं भंते ! किं साइर्य सपज्जवसियं बंधइ, साइयं अपज्जवसियं बंधइ, अणायं सपजवसिय बंधइ, अणायं अपज्जवसियं बंधइ ? ) हे भदन्त उस ऐपिथिक कर्मका बध सादि सपर्यवसित होता है ? या सादि अपर्यवसित होता है ? या अनादि सपर्यवसित होता है ? या अनादि अपर्यवसित होता है ? ( गोयमा) हे गौतम ! 'साइयं सपज्जवसियं वधड, णो साइयं अपज्जवसियं बंधइ, णो अणाइयं सपज्जवसियं बंधइ णो अणाइयं अपजवलियं बंधइ ' उस ऐपिथिक कर्म का धंध सादि सपर्यवसित होता है, सादि अपर्यवसित नहीं होता है, अनादि सपर्यवसित नहीं होता है और न अनादि अपर्यवसित होता है । 'तं भंते ! किं देलेणं देसं बंधइ, देसेर्ण सव्वं बंधइ, सम्वेणं देसं बंधइ, सम्वेणं सव्वं संधइ ?) हे भदन्त ! जीव जो उस ऐपिथिक कर्म का बंध करता है सो क्या वह देश से देशका बंध करता है ? या देश એક જીવે પહેલા તે ઐયંપથિક કર્મ બાંધ્યું નથી, એજ એક જીવ વર્તમાનમાં તેને બાંધતો નથી અને એ જ એક જીવ ભવિષ્યમાં તેને બાંધશે નહીં. ( त भते ! कि साइय सपज्जवसियं बधइ, साइय अपज्जवसियं बधइ, अणा. पुयं सपज्जवसिय बधइ, अणाइयं अबज्जवसिय बधइ ? ) महन्त ! ते मा. પથિક કમને બધ સાદિ સપર્યવસિત હોય છે ? કે સાદિ અપર્યાવસિત હોય છે? કે અનાદિ સપર્યવસિત હોય છે? કે અનાદિ અપયવસિત હોય છે? ( गोयमा !) गौतम ! (साइय' सपज्जवसिय वधइ, णो साइयं अपज्ज वसिय वधइ, णो अणाइय' सपज्जवसिय बचइ, णो अणाइयं अपज्जवसिय पंधर) मा पथि मना मध साहि स५ ।सित डाय छ, साहि मर्यવસિત હેતે નથી, અનાદિ સપર્યવસિત હેત નથી અને અનાદિ અપર્યવસિત પણ હોતું નથી. (त' भते ! कि देसेण देसं बंधइ, देसेण सव्वं बंधइ, सव्वेण देस ब धइ, सव्वेण सव्वं बधइ १ ) महन्त ! ७५ २ मा र्याप । मन मध ७२ છે, તે શું દેશથી દેશને બંધ કરે છે? કે દેશથી સર્વને બંધ કરે છે? કે Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयपन्द्रिका टीका श० ८ उ० ८ सू०३ कर्मवन्धस्वरुपनिरुपणम ३९ नो देशेन देशं वध्नाति, नो देशेन सर्व बध्नाति नो सर्वेण देशं बध्नाति, सर्वेण सर्व वध्नाति, ॥ सु० ३॥ टीका-काविहेणं भंते ! बंधे पण्णत्ते ? ' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! कतिविधः खलु बन्धः प्रज्ञप्तः ? बन्धश्च द्रव्यतोनिगडगडलादिवन्धो, भावनः कर्मवन्धः, अत्र च प्रकरणात् भावतः कर्मवन्धाधिकारः, मगवानाह- गोयमा ! दुविहे. से सर्वका बंध करता है ? या सर्व से देश का बंध करता है ? या सर्व से सर्व का बंध करता है ? (गोयमा) हे गौतम! ( णो देखणं देस बंधड़, ___णो देसेणं सव्वं बंधइ, णो सब्वेणं देसंबंधह सव्वेणं सव्वं बंधड) जीव देश से देश का रंध नहीं करता है, न देश से सर्व का बंध करता है, न सर्वले देशका बंध करता है किन्तु सर्चसे लर्वका बंध करता है। ____टीकार्थ-ओराधक जीव अशुभ कर्म का क्षय करता है और शुभ कर्मका बंध करता है-इल प्रकार के बंधके विषयसे सूत्रकार इस बंध का प्ररूपण करते हैं-इसमें गौतमस्वामी ने प्रसुसे ऐसा पूछा है-'कह विहेण भंते ! बंधे पण्णत्ते' हे भदन्त ! बंध कितने प्रकार को कहा गया है ? द्रव्यबंध और भावबंध के भेद से बंध दो प्रकारका कहा गया है निगड आदि से जो घांधना होता है वह द्रव्यव'ध है और रागादिसे जो कोका बंध होता है वह भावबंध है। सो यहां पर गौतमका ऐसा यह प्रश्न सावधन्ध को लेकर हुआ है-क्यों कि प्रकरणवश भावबन्ध का सपथी हेशने। म ४२ छ ? सवथी सपना ॥ ४२ छ ? (गोयमा ।) है गौतम! (णो देसेण देस वधइ, णो देसेण सव बधइ, णो सव्वेण' देस बधइ, सव्वेण सव्व ब धइ ) शिथी शिना मध ४२ नथी, शिथी સર્વને બંધ પણ કરતો નથી, સર્વથી દેશને બંધ પણ કરતો નથી, પરંતુ સર્વથી સર્વને બંધ કરે છે ટીકાર્ય–આરાધક જીવ અશુભ્ર કમને ક્ષય કરે છે અને શુભ કર્મને બંધ કરે છે આ સંબંધને અનુલક્ષીને સૂત્રકારે અહીં બંધના વિષે પ્રરૂપણા કરી છે. આ વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને પૂછે છે કે – (काविहेण भते | बंधे पण्णत्ते ) महन्त ! मधला मारना in છે ? ( દ્રવ્ય ધ અને ભાવબંધની અપેક્ષાએ બ ધ બે પ્રકારના કહ્યા છે. નિગડ (બેડી) આદિ વડે જે બંધ બાંધવામાં આવે છે તેને દ્રવ્યગંધ કહે છે. ગાદિથી કમેન જે બંધ બંધાય છે તેને ભાવબંધ કહે છે. અહી ગૌતમ સ્વામીએ ભાવની અપેક્ષાએ ઉપરનો પ્રશ્ન પૂછો છે એમ સમજવું, કારણ કે આ પ્રકરણમાં ભાવબંધને અધિકાર જ ચાલી રહ્યો છે. ) Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती सूत्रे ४० बधे पण्णत्ते, तं जहा - ईरियाबहियाबंधे य संपराइयवधे व हे गौतम । द्विविधः कर्मबन्धः प्रज्ञप्तः, तद्यथा - ऐर्यापथिकबन्धञ्च सांपरायिकवन्धञ्च तत्र-ईरणम्इर्या-गमनं तद्विशिष्टः तत्प्रधानो वा पन्थाः ईयपयः, तत्र भवः ऐर्यापथिकः व्युत्प त्तिमात्रमिदम्, प्रवृत्तिनिमित्तं तु यः केवल योगमत्ययः उपशान्तमोहादित्रयस्य शातdeareshers: a ऐर्यापथिकवन्धः । स चैकस्य वेदनीयस्य भवति । संपरैति संसारं पर्यटति एभिरिति संपरायाः कपायास्तेषु भवं सांपरायिकं कर्म तस्य यो स 1 अधिकार चल रहा है । इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'गोयमा' हे गौतम ! ( दुविहे बंधे पण्णत्ते) वध दो प्रकार का कहा गया है-' तं जहा ' जो इस प्रकार से है - ' ईरियावहिघबंधे य, संपराइयबंधे य ' एक ऐपथिक बंध और दूसरा सांपरायिक बंध "ईग्र नाम गमन का है - इससे युक्त अथवा इस प्रधान वाला जो पथ रास्ता है वह ईर्यापथ है - इस ईर्यापथ में जो बंध होता है वह ऐयपिथिक बंध है । सो ऐसी जो यह ऐपथिक की व्युत्पत्ति है वह केवल व्युत्पत्तिमात्र ही है-ऐयापथिक की प्रवृत्ति का निमित्त तो ऐसा ही है कि जो बंध केवल योगनिमित्तक होता है वह पथिक षध है । यहघध सातावेदनीय कर्मव धरूप होता है । ओर यह ११ वें १२ वें एवं ९३ वे गुणस्थान में होता है । क्यों कि इन गुणस्थानों में एक वेदनीय कर्म का ही बंध होता है । जिनके द्वारा जीव ससार में भ्रमण करता है-उनका नाम संपराय है-ऐसे ये संपराय कषायें हैं। इन कषायों के सद्भाव में जो कर्म होता है वह सांपरायिक 1 भडावीर अलुनो उत्तर - ( गोयमा ! दुविहे बधे पण्णत्त-तं जहा ) डे गौतम | अधना नीचे प्रमाणे मे अार उद्या छे - ( ईरियावहि य यय, संप राइयबधेय ) थ अध अने (२) सांप यि गंध. ''धर्मा' खेटसे गमन. तेनाथी युक्त ने भार्ग तेने धर्यायथ डे छे. તે ઈર્ષ્યાપથમાં જે અંધ થાય છે તેનું નામ અય્યપથિક ખ'ધ છે. આ તે માત્ર ઈર્ષ્યાપથની વ્યુત્પત્તિ જ છે, પણ અહી' તેને આ પ્રમાણે અથ સમજવેા ", ઐય્યપથિક પ્રવૃત્તિ ચેગ નિમિત્તે જ થાય છે. તેથી ચેાગનિમિત્તક જે મધ હાય છે તેને અાઁપથિક ખધ કહે છે. આ બંધ સાતાવેદનીય કર્માંબધ રૂપ હાય છે. અને તે ૧૧ માં, ૧૨ માં અને ૧૩ માં ગુણુસ્થાનમાં થાય છે. કારણ કે તે ગુરુસ્થાનામાં એક વેદનીય કર્માંના જ મધ હાય છે. જેના દ્વારા જીવ સોંસારમાં ભ્રમણ કરે છે તેનુ નામ સંપરાય છે. કષાય એવાં સપરાય રૂપ હોય છે. તે કષાયાના સદૂભાવ હાય ત્યારે જે કમ બંધાય છે તેનું નામ Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श ८ उ ८ सू ३ कर्मबन्धस्वरूपनिरूपणम् बन्धः स सांपरायिकवयः कवायप्रत्ययः, स च अवीतरागगुणस्थानकेषु सर्वेषु भवति । गौतमः पृच्छति- ईरियाबहियं णं भंते ! कम्म कि नेरइओ बंधइ ? ' हे भदन्त ! ऐपिथिकं खलु कर्म कि नैयिको बध्नाति : 'तिरिक्खजोगिओ वंधई' किं वा तिर्यग्योनिको बध्नानि ? 'तिरिक्खजोणिणी वंधइ ? ' तिर्यग्योनिकी तिरश्ची बध्नाति ? 'अणुस्मो वधाइ, मणु-सी बंधा' किवा मनुब्यो वध्नाति ? किं वा मानुपी बध्नाति ? 'देवो बंधइ' किंवा देवो बध्नाति किं देवी बध्नाति ? भगवानाह-गोयमा ! नो नेरइओ चंधड, नो तिरिकाजोणिमओ बंधा' हे गौतम ! ऐर्यापथिकं कर्म नो नैरयिको बध्नाति, नो वा तिर्यग्योनिको वनाति, 'लो तिरिक्खजोणिणी बंधई' नो वा तियग्योनिकी वनाति, 'णो देवो वधइ णो देवी बंधा' नो कर्म है । इस कर्म का जो बध है वह लोपरायिक बन्ध है। यह सांपरायिक बन्ध कषाय कारणक माना गया है यह बंध समस्त अवीतराग गुणस्थानवाले जीवों में होता माना गया है । अब गौतम प्रभु ले ऐमा पूछते हैं-'ईरियाबहियं णं भंते ! करमं कि नेरइओ बंध' हे भदन्त ! ऐपिथिक कर्म को क्या नैरयिक जीव बाधता है ? 'तिरिकग्वजोणिओ पंधह' या तिर्थग्योनिक जीव बांधता है ? या 'तिरिक्खजोगिणी पंधइ' तिर्यंचयोनिक-तिरश्ची बांधती है ? 'मणुस्लो बंधद' या मनुष्य यांधता है ? 'मणुस्सी बधइ' चा मनुष्य स्त्री घांधती है ? 'देवो बंधई' या देव बांधता है ? या 'देवी बंधा देवी बांधती है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा' हे गौतम ! (नो नेरइओ व धइ, नो तिरिक्खजोणिओ बंधइ) इस ऐर्यापथिक कर्म को न नैरयिक बांधता है, न સાંપરાયિક કર્મ છે તે કર્મના બંધને સાંપરાયિક બંધ કહે છે આ સાપરાયિક બંધનું કારણ કષાને માનવામાં આવે છે અને સમસ્ત અવીતરાગ ગુણસ્થાનવાળા જેમાં આ બંધને સદ્ભાવ માનવામાં આવે છે गौतम स्वाभानी प्रश्न-(ईरियावहियं ण भंते ! कम्म कि नेरइओ बंधइ ? ) महन्त शु ना२४ ७१ मेपथि म माथे छ १ (तिरिक्खजोणीओ बंधइ) त तियय योनीवाणो ७ माधे छ ? (तिरिक्खजोगिणी बंधा) तिय य योनि सी (तिय थिए) माधे छ ? ( मगुस्सो बंधइ) हे मनुष्य मांधे छ १ ( मणुस्सी बधइ) मनुष्य भी मांधे छ ? (देवो वधइ) हे हे मांधे छ ? " देवी बधइ" है हेवी मांधे छ ? ___महावीर प्रभुना उत्तर-" गोयमा !" गौतम । (नो नेरइओ पंधर, नोतिरिक्खजोणिओ बधइ, णोतिरिक्खजोणिणी बंधइ) मा अर्यापाथः Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४२ भगवती सूत्रे या देवो वध्नाति, नैवदा देवी बध्नाति, अपितु 'पुव्यपडियन पडच मणुस्सा य मणुस्सीओ य वैधंति' पूर्वप्रतिपन्नान् प्रतीत्य आश्रित्य ऐर्यापथिकं कर्म मनुष्याश्च मानुष्यश्च बध्नन्ति, अयमाशयः - पूर्व पाकाले प्रतिपन्नमैर्यापथिककर्मवन्धकत्वं यैस्ते पूर्वप्रतिपन्नकाः ते च ऐर्यापथिककर्मबन्धस्य द्वितीय तृतीयादिसमयवर्तिनो भवन्ति, तादृशाश्च कतिपये पुरुषाः स्त्रियथ सन्ति, उभवप्रकारकाः केवलः सर्वदा भवन्ति, ऐर्यापथिककर्मबन्धका वीतरागो - प्रशान्तमोह - क्षीणमोह-सयोगिकेवलिगुणगुणस्थानवर्तिनो मनुष्या भवन्ति तथा च मनुष्यस्यैव ऐर्यापथिककर्मबन्धो भवति नेतरेपामित्यभिप्रायेणैवाह - ' मणुस्सा य, मणुरसीओ य ' इति । तियैचयोनिक जीव बांधता है, 'नो तिरिक्खजोणिणी बंध' न तिच स्त्री बांधती है, ' णो देवो बंधइ' न देव बांधता है, ' णो देवी 'ध' न देव स्त्री बांधती है अपि तु 'पुन्वपडिन्नए पडुच्च मणुस्सा यमणुसीओ य बंध' पूर्वप्रतिपन्नकों को आश्रित करके ऐर्यापधिक कर्म को मनुष्य और मनुष्यस्त्रियां बांधती हैं । इसका तात्पर्य ऐसा है । जिन्होंने पहिले ऐपिथिक कर्म का बंध किया होता है वे पूर्वप्रतिपन्नक कहलाते हैं ऐसे थे जीव ऐर्यापथिक कर्मबन्ध के द्वितीय तृतीय आदि समवर्ती होते हैं । ऐसे अनेक मनुष्य और अनेक स्त्रियां होती हैं । क्यों कि दोनों प्रकार के केवली हमेशा होते हैं । ऐर्यापथिक कर्म के बन्धक वीतराग उपशान्तमोह, क्षीणमोह और सयोगकेवली इन गुणस्थानों में रहने वाले जीव होते हैं । तथा च-मनुष्य को ही ऐर्यापथिक ક્રમ નારક જીવ ખાંધતા નથી, તિય ચ ચેાનિક જીવ પણ માંધતા નથી, तिर्यग्य योनिङ सी यशु जांघती नथी, ( णो देवो वध, णो देवी बंधइ ) द्वेव पशु बांधता नथी भने देवी पशु बांधती नथी. परन्तु ( पुत्र पडिवन्नए पच्च मणुस्सा य मणुस्सीओ य बंधह) पूर्वप्रतिपन्नानी अपेक्षाये मनुष्य अने મનુષ્ય સ્રીએ ઐય્યપથિક કર્યાંના મધ ખાંધે છે તેનું તાત્પર્ય નીચે પ્રમાણે છે– જેમણે પહેલાં ઐોપથિક કના ખધ કર્યો હેાય છે, તેમને પૂ`પ્રતિપન્નક કહે છે. એવાં તે જીવ ઐર્યોપથિક કબંધના દ્વિતીય, તૃતીય આદિ સમયવર્તી હાય છે–એવાં અનેક મનુષ્યા અને અનેક સ્ત્રીઓ હાય છે, કારણુ કે અન્તે પ્રકારના કેવલી હંમેશા હેાય છે. ઐય્યપથિક કના ખધક વીતરાગ ઉપશાન્ત મેહ, ક્ષીણુ માહ અને સચેાગ કેવલી, એ ગુરુસ્થાનામાં રહેનારા જીવા ઢાય છે. મનુષ્ય જ ઐય્યપથિક કરેંના બંધ કરે છે, ખીજા જીવા તે ક્રમના અધ १२ता नथी, मे अभिप्रायनी अपेक्षाये ४ सूत्ररे धुंछे - ( मणुस्मा य Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ treat टीका श. ८ उ ८ सू ३ कर्मबन्धस्वरूपनिरूपणम् ४३ अथ प्रतिपद्यमानापेक्षयाऽऽह - 'पडिवज्ञमाणए पडच मणुस्सो वा बंधह ? ।' प्रतिपद्यमानकान् प्रतीत्य आश्रित्य तु ऐर्यापथिक कर्म मनुष्यो वा बध्नाति ?, अयमाशयः-ऐर्यापथिककर्मवन्धस्य प्रथमसमयवर्तिनः केवलोत्पत्तौ प्रथमसमय इत्यर्थः मनुष्याः प्रतिपद्यमानका उच्यन्ते, एपां च विरहसंभवात् एकदा मनुष्यश्च मनुयायोगे एकत्व - बहुत्वाभ्यां चत्वारो विकल्पाः, तथा द्विक्संयोगेऽपि चटवारो विकल्पाः, एवंरीत्या सर्वे अष्टौ विकल्पा भवन्ति इत्यभिप्रायेणाह - ' मणुस्सो वा इत्यादि । अथ एकैकसंयोगे द्वितीयादिविकल्पानाह - ' मणुस्सी वा चंधड़ २' प्रतिकर्म का बंध होता है दूसरों को नहीं होता है, इसी अभिप्राय को लेकर सूत्रकार ने 'सगुस्सा य मणुस्सीओ य' ऐसा कहा है । " अथ सूत्रकार प्रतिपद्यमानक जीवों की अपेक्षासे ऐसा कहते हैं- पडिव - ज्जमाणए पडुच्च मणुस्लो वा बंधइ' कि प्रतिपद्यमानक जीवोंको आश्रित करके तो ऐप कर्म का बंध मनुष्य करता है, इसका आशय ऐसा है - ऐर्यापथिक कर्म बंध के प्रथम समय में जो वर्तमान हों-अर्थात् वीतराग अवस्था की प्राप्ति के प्रथम समय में जो मौजूद हों - ऐसे मनुष्य प्रतिपद्यमानक कहलाते हैं इनका विरह संभवित होने से एक समय में एक मनुष्य और अनेक मनुष्य इनके एक एक के योग में एकत्व और बहुत्व को लेकर चार विकल्प होते हैं । तथा द्विक संयोग में भी चार विकल्प होते हैं । इस रीति से सब आठ विकल्प होते हैं । इसी अभिप्राय को लेकर सूत्रकर ने ऐसा कहा है ' मणुस्सो वा ' इत्यादि । अब एक एक के संयोग में अन्य द्वितीयादि विकल्पों को सूत्रकार कहते हैं- ' मणुस्सी वा बंध' २ प्रतिपद्यमानक की अपेक्षा मनुष्षत्री ऐर्या सीओ य ) " મનુષ્યા અને મનુષ્ય સ્ત્રીએ જ ઐાઁપથિક કમ બાંધે છે. 21 हुवे सूत्रार प्रतिपद्यभाननी अपेक्षाओ नीचे प्रमाणे उडे छे - ( पडिवज्जमार पडुच्च मणुस्म्रो वा वधइ ) ( १ ) प्रतिपद्यमान लवोनी अपेक्षा भैर्याપથિક ક'ના મધ મનુષ્ય કરે છે. ઐય્યપથિક કખ ધના પ્રથમ સમયમાં જે વર્તમાન ( મેાજૂદ ) હાય-એટલે કે વીતરાગ અવસ્થાની પ્રાપ્તિના પ્રથમ સમ યમાં જે માશુદ હાય-એવાં મનુષ્યને પ્રતિપદ્યમાનક કહે છે. તેમને વિરહ સભવિત હાવાથી એક સમયમાં એક મનુષ્ય અને અનેક મનુષ્યના એક એકના ચેાગમાં એકત્વ અને બહુત્વની અપેક્ષાએ ચાર વિકલ્પ બને છે તથા ક્રિક સ'ચાગથી પણ ચાર વિકલ્પ બને છે. આ રીતે કુલ આઠ વિકલ્પ નીચે પ્રમાણે અને છે—(૧) પ્રતિપદ્યમાનની અપેક્ષાએ મનુષ્ય (એક વયનમા ) એયોપથિક हर्मनो रे छे. (२) " मणुस्वी वा बधइ " अतिपवमानना अपेक्षाये Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीस्त्र पद्यमानकापेक्षया मानुपी वा ऐपिथिकं कर्म वध्नाति २ 'मणुस्सा वा वंधति ३१ मनुष्या वा बध्नन्ति३, 'मणुस्सीओ वा वंधति४' मानुष्यः-मनुष्यस्त्रियो वा बध्नन्ति, अथ द्विकसंयोगेन चतुरो विकल्पानाह-अहवा मणुस्तो य मणुस्सी य बंधइ५, 'अथवा मनुष्यश्च मानुपी च वध्नाति५, 'अहवा मणुस्सो य मणुस्सीओ य बंधति ६' अथवा मनुष्यश्व मानुष्यःमनुष्यस्त्रियश्च वध्नन्ति६'अहवा मणुस्साय मस्तीय बंधति अथवा मनुष्याश्च मानुषी च बध्नन्ति७, 'अहवा माणुस्सा य मणुस्सीओ य बंधंति ८' अथवा मनुष्याश्च मानुष्यः-मनुष्यस्त्रियश्च ऐर्यापथिकं कर्म वनन्ति ८, एतेपां च पुंस्त्वपथिक कर्म का बध करती है २ ‘मणुस्सा वा वधंति ३ ' अनेक मनुष्य ऐर्यापथिक कर्म का वध करते हैं ३, 'मणुस्सीओ वा ४' अथवा अनेक मनुष्यस्त्रियां ऐपिथिक कर्म का वध करती हैं ४। हम तरह से " एक मनुष्य और अनेक मनुष्य, एक मनुष्य स्त्री और अनेक मनुष्यस्त्रियां प्रतिपद्यमान की अपेक्षा ऐर्यापथिक कर्म का वध करती हैं ये चार विकल्प एक एक के एकत्व और रहुत्व को लेकर कहे गये हैं। अय द्विक के योग में जो चार विकल्प होते हैं वे इस प्रकार से है-' अहवा मणुस्सो य मणुस्सी य बंधइ' एक मनुष्य एक मनुप्यस्त्री ऐपिथिक कर्म का बंध करती है १, 'अहवा मणुस्मो य मणुस्सीओय बंधति' अथवा एक मनुष्य और अनेक मनुष्यस्त्रियां ऐपिथिक कर्मका बंध करती हैं २ 'अहवा मणुस्साय मणुस्सी य वंधति३' अधवा-अनेक मनुष्य और एक __ मनुष्यस्त्री ऐर्यापथिक कर्म का बंध करती है ३ । 'अहवा-मणुस्ला य, मे मनुष्य स्त्री अर्यापथि भनी ५५ ४२ छे. (3) "मणुम्सा वा वधति" भने मनुष्य। अर्या५थि भनी ५ ४रे . (४) “ मणुस्सीओ वा" અથવા અનેક મનુષ્ય સ્ત્રીઓ ઐર્યાપથિક કર્મને બંધ કરે છે એજ પ્રમાણે એક મનુષ્ય અને અનેક મનુષ્ય, એક મનુષ્ય અને અનેક મનુષ્ય સ્ત્રીઓ પ્રતિ પદ્યમાનની અપેક્ષાએ ઐર્યાપથિક કમને બંધ કરે છે આ ચાર વિકલ્પ એક એકના એકત્વ અને બહત્વની દષ્ટિએ કહેવામાં આવ્યા છે હવે દિકના રોગથી २ यार वि४८ ने छे ते नीचे प्रमाणे सभा-" अहवा मणुस्सो य मणुस्सी य बधइ " अथवा से मनुष्य भने से मनुष्य स्त्री भैयापाथ मना मध ४२ छे. (२) " अहवा मणुस्लो य मणुस्सीओ य वधति ” अथ मे मनुष्य भने भने मनुष्य सीमा मेयोपथि भने ५५ ४२ छ (3) अहवा मणुस्सा य मणुस्सी य बंध ति" अथवा मने मनुष्य भने मे श्री प्रा. પથિક કર્મને બંધ કરે છે Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sheefer diet श० ८ उं ८ सूं० ३ कर्मवन्धस्वरूपनिरूपणम् स्त्रीत्वे तत्तल्लिङ्गापेक्षया विज्ञेये, नतु वेदापेक्षया, तेपां क्षीणोपशान्तवेदत्वात्, अष्टभङ्ग - ज्ञानाय स्थापनायन्त्रम् | एकसंयोगिनचत्वारो भङ्गाः ४ ( एकवचनबहुवचनाभ्याम् ) पुरुषः १ | त्रो २ पुरुषाः ३ | स्त्रीय ४ पुरुषः, स्त्री १ पुरुषः, स्त्रियः ३ I द्विक्संयोगिनचत्वारो भङ्गाः ४ | ४ " २ पुरुषाः, स्त्रियः ४ एवमेतेऽष्टौ भङ्गाः ८ ४५ " अथ वेदापेक्षया स्त्रीत्व - पुंस्त्व - नपुंसकत्वमधिकृत्याह - 'तं भंते' इत्यादि । 'तं इत्थी बंध, पुरिस इ, नपुंसगो बंधइ ?' गौतमः पृच्छति - भदन्त । तद् ऐर्यापथिकं कर्म - किं स्त्री बध्नाति, पुरुषो वध्नाति, नपुंसको वा बध्नाति ? ' इत्थीओ बंधंति, पुरिसा बंधति, नपुंसगा बंधंति ?" किं वा स्त्रियः ऐर्यापथिकं कर्म वध्नन्ति, मस्सीओ य बंधंति ४ अथवा अनेक मनुष्य और अनेक मनुष्यस्त्रियां ऐर्यापथिक कर्म का बंध करती हैं ४ | इनमें पुल्लिङ्गता और स्त्रीलिङ्गता अपने २ लिङ्गो की अपेक्षासे जाननी चाहिये-वेद की अपेक्षा से नहीं । क्यों कि ये क्षीण और उपशान्त वेद वाले होते हैं । अब वेद की अपेक्षा से गौतम प्रभु से ऐर्यापथिक कर्म के बंध के विषय में ऐसा पूछते हैं-' तं भंते! किं इत्थी बंधह, पुरिसो बंध, नपुंसगो बंधड़, हे भदन्त | उस ऐपथिक कर्म को क्या स्त्री बांधती है ? या पुरुष बांधता है ? या नपुंसक बांधता है ? ' इत्थीओ कंति, पुरिमा बंधति, नपुंसगा (४) (अवा- मणुस्सा य मणुस्सीओ य बंघति ) अथवा भने मनुष्यो અને અનેક મનુષ્ય સ્ત્રીએ અય્યપથિક ક'ના આધ કરે છે તેમનામાં પુલ્લિગતા અને સ્ત્રીલિંગતા પાતપેાતાના લિંગાની અપેક્ષાએ સમજવી જોઇએ, વેદની અપેક્ષાએ સમજવી નહીં કારણ કે તેએ ક્ષીણુ અને ઉપશાન્તયેદવાળા હોય છે. હવે ગૌતમસ્વામી વેદની અપેક્ષાએ ઐર્યાપથિક કના મધ વિષે આ अभागे छे छे - ( त भते ! किं इत्थी बंधइ, पुरिसो बंधइ, नपुसगो बंधइ ) डे ભદ્દન્ત ! શું સ્ત્રી અય્યપથિક કમ ખાધે છે ? કે પુરૂષ ખાધે છે? કે નપુંસક जांघे छे ? ( इीओ बंधति, पुरिसा बंध'ति नपुसगा बंधति) भाषा शुभैर्या Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ફે भगवती सूत्रे पुरुषाः वा बध्नन्ति नपुंसका वा वध्नन्ति ? किंवा 'नोहत्थीनोपुरिसनोनपुंसओ बंधइ ? ' नोस्त्री नोपुरुषो नोनपुंसको बध्नाति ? तथा च आदिभिः पट्पदैः सवेदकानां कर्मबन्धविषयकः प्रश्नः, 'नो स्त्री - इत्यादि सप्तम पदेन अवेदकस्य कर्मबन्धविपयः प्रश्नः, तदनुसारेणैव आदीनां पण्णां वेदकविपयकपदानां निषेधात्मकमुत्तरम् सप्तमपदोक्तव्यपगत वेदविषयकं स्वीकारात्मकमुत्तरमित्याह - 'गोयमा ! नो इत्थी बंधइ, नोपुरिसो बंध, जाव नो नपुंसगा बंधंति ' हे गौतम ! ऐर्यापथिकं कर्म नो स्त्री arrant नाति, नो पुरुषः पुंस्त्ववेदको बध्नाति यावत् नो नपुंसक:-नपुंसकत्ववेदको वध्नाति, नो वा स्त्रियः स्त्रीत्ववेदाः वध्नन्ति, नो पुरुषाः पुंस्त्ववेदा बंधंति' किंवा स्त्रियां बांधती हैं, पुरुष बांधते हैं, या नपुंसक बांधते हैं ? अथवा 'नो इत्थी नो पुरिसो नो नपुंसओ बंध' नो स्त्री नो पुरुष नो नपुंसक अर्थात् सिद्ध बांधता है क्या ? यहां वेद की अपेक्षा लेकर ये ७ सात प्रश्न किये गये हैं-सो इनमें से आदि के ६ पदों द्वारा वेद वाले जीवों के ऐर्यापधिक कर्म के वध के विषय के ६ प्रश्न हैं और 'नो इत्थी' आदिरूप जो यह सातवां पद है उससे अवेदक जीव के ऐर्यापथिक होनेके विषय में प्रश्न है सो आदि के वेद विषयक ६ प्रश्नों के उत्तर निषेधात्मक हैं । और सप्तम प्रश्न का उत्तर स्वीकारात्मक है इसी बात को सूत्रकार 'गोधमा ! नो इत्थी बंध, नो पुरिसो बंध, जाव नो नपुंसगा बंधंति' इस सूत्र द्वारा प्रकट करते हैं-वे कहते हैं हे गौतम ! ऐर्यापथिक कर्म को न स्त्री-स्त्रीत्ववेदक जीव-बांधता है, न पुरुष - पुंस्त्ववेदक जीव-बांधता है, यावत् न नपुंसक नपुंसकत्ववेदक जीव-बांधता है, न स्त्रीत्व वेदवाले जीव बांधते हैं, न पुरुष पुरुष પથિક કમ સ્ત્રીએ ખાંધે છે, કે પુરુષા બાંધે છે, કે નપુ ́સકે ખાંધે છે ? अथवा शु ( तो इत्थी, नो पुरिसो, नो नपुंसओ बंधइ ) तो. स्त्री, नो पुरुष, ને નપુંસક–એટલે સિદ્ધ ખાંધે છે? અહી વેદને અનુલક્ષીને ઉપર પ્રમાણે સાત પ્રશ્નો પૂછવામા આવ્યા છે. તે સાત પ્રશ્નોમાંથી પહેલાં છ પ્રશ્નો દ્વારા वेदृवाजा लबाना भैर्याथिर्भ अध विषे प्रश्न पूछया छेाने (तो इत्थी) આદિ રૂપ સાતમે પ્રશ્ન અવૈદક જીવના અર્વાધિક કમ અંધ વિષે પૂછવામાં આવ્યા છે. શરૂઆતના વેદવિષયક ૬ પ્રશ્નોના ઉત્તર નિષેધાત્મક (નકારવાચક) છે અને સાતમા પ્રશ્નને ઉત્તર સ્વીકારાત્મક (હકારવાચક ) છે એજ વાત सूत्रकार महावीर अलुना उत्तर द्वारा नीचे प्रभाट ४२ छे - ( गोयमा ! ) हे गौतम! ( नो इत्थी बंधइ, नो पुरिसो बंधइ, जाव णो नपुंसगा बंध ति ) भैर्यापथिङ उमना गंध स्त्री (स्त्रीत्व वे लव) मांघती नथी. पुरुष (रु. - Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shreद्रका टीका श० ८ ३० ८ सू०३ कर्मबन्धस्वरूपनिरूपणम् • " } मध्नन्ति नो वा नपुंसकाः नपुंसकत्ववेदा बध्नन्ति, अपि तु 'पुव्त्रपडिवन्नए पच्च अवगयवेदा बंधंति ' पूर्वप्रतिपन्नकान् मनुष्यान् प्रतीत्य आश्रित्य अपगतवेदा ऐर्यापथिकं कर्म वध्नन्ति, 'पडिवज्जमाणए य पडुच्च अवगयवेदो वा बंध, अवयवेदा वा वर्धति ' प्रतिपद्यमानकाँथ मनुष्यान् प्रतीत्य आश्रित्य अपगतवेदो वा वनाति, अपगतवेदा वा बध्नन्ति, अयमाशय:- -' नोस्त्रीनोपुरुपोनोनपुंसकः इति पूर्वपक्षीय सप्तम पदोक्तव्यपगत वेदेषु पूर्वप्रतिपन्नकाः प्रतिपद्यमानका भवन्ति, तत्र - पूर्व प्रतिपन्नकानां कर्मबन्धद्विनादिसमवर्तितया सदैव वहुत्वसद्भावात् पूर्वप्रतिपन्नकान्' इत्यादिना एकमेव विकल्पमुक्तवान् प्रतिवेदवाले जीव वांधते हैं, न नपुंसक-नपुंसक वेदवाले जीव बांधते हैं, अपितु 'पुण्यपडिवन्नए पडुच्च अवगयवेदा बंधति' पूर्व प्रतिपन्न मनुष्यों को आश्रित करके अपगतवेदवाले जीव ऐर्यापथिक कर्म को बांधते हैं । तथा ' पडिवजमाणए य पडुच्च अवगयवेदो वा बंध, अवयवेदा वा वधंति' प्रतिपद्यमान मनुष्यों को आश्रित करके अपगत वेदवाला मनुष्य अथवा अपगतवेदवाले मनुष्य इस ऐयपिथिक कर्मको बाँधते हैं । तात्पर्य कहने का यह है - "नो स्त्री नो पुरुष नो नपुंसक " ऐसा जो यह पूर्वपक्षसंबंधी सप्तम पद है उसमें व्यपगतवेदों में- पूर्वप्रतिपनक और प्रतिपथमानक दोनों प्रकार के मनुष्य होते हैं । सो इनमें जो पूर्वप्रतिपन्नक मनुष्य हैं वे ऐर्यापथिक कर्म बन्ध के दो तीन आदि समयवर्ती होने के कारण सदा बहुत होते हैं इस कारण " पूर्वप्रतिपन्नकान् " इत्यादि द्वारा ૭ ષત્વ વેદક જીવ) માતા નથી, નપુંસક ( નપુંસકત્વ વૈદક જીવ ) માંધતા નથી, સ્ત્રીત્વ વેઢક જીવા ખાંધતા નથી, પુરુષત્વ વેદક જીવા ખાંધતા નથી मनेनपुंसत्व वे वो पशु मांधता नथी, परन्तु ( पुत्रषपडिवन्नए पडुच्च भवगयवेदा बधति) पूर्व प्रतिपन्न मनुष्योनी अपेक्षाओं अपगत वेढवाजा ( मवे४४ - वेरडित ) व मर्याथिनो अधरे छे, तथा ( पडवज्जमाणए पहुच्च अवगयवेो वा धइ, अवगयवेदा वा वंवति ) प्रतिपद्यभाનની ) અપેક્ષાએ અપગત વેદવાળે (વેદરહિત) મનુષ્ય અથવા અપગત વેદ વાળા મનુષ્યે ઐર્યોપથિક ક્રના અધ કરે છે. આ કથનનું તાત્પર્યં નીચે अभाशे छे - ( तो स्त्री, नो पुरुष, नो नपुंसक ) भेतुं ने पूर्वयक्ष संधी सातभु પદ છે-તેમાં સમાવિષ્ટ વેદોમાં-પૂર્વ પ્રતિપન્નક, એ અને પ્રકારના મનુષ્ય હોય છે, તેમાંના જે પૂર્વ પ્રતિપત્નક મનુષ્યેા છે તે ઐય્યપથિક કમ ખધના બે ત્રણ આદિ સમયવર્તી હાવાના કારણે સદા અનેક હાય છે તે કારણે ( पूर्वप्रतिपन्नकान् ) त्याहि द्वारा उन विउदय सूत्र झोछे, परन्तु A Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . भगवती કટ पद्यमानानां तु ऐर्यापथिककर्मबन्धप्रथमसमयवर्तितया विरहाभावेन एकादिसमवात् ' प्रतिपद्यमानकान् ' इत्यादिना विकल्पहयमुक्तम् । अथ अपगतवेद मैयपथिककर्मवन्धमाश्रित्य स्त्रीत्वादि भूतभावापेक्षया विकल्पयन् आह - ' जइ णं अंते' इत्यादि । जइणं भंते! अवगयवेदो वा वंधर, अवयवेदा वा वर्धति ? ' गौतमः पृच्छति - हे भदन्त ! यदि खलु ऐर्यापथिकं कर्म अपगतवेदो वा बध्नाति, अपगतवेदा वा बध्नन्ति ' तं भंते ! किं इत्थी पच्छाकडो बंध ? हे भदन्त । तत् ऐर्यापथिकं कर्म किं स्त्रीपश्चात्कृतः स्त्रीत्वं पश्चात्कृतम् अतीतत्वं नीतं येन अवेदकेनासौ स्त्रीपचात्कृतः भूतपूर्व स्त्रीत्ववेदक इत्यर्थः, बध्नाति १, 'पुरिसपच्छाकडो बंधड़ २' किंवा · एक ही विकल्प सूत्रकार ने कहा है । परन्तु जो प्रतिपद्यनामक होते हैं वे ऐffee कर्म के प्रथमसमयवर्ती होते हैं, इसलिये इनमें विरह की संभावना होने से एक आदिका सद्भाव रहता है इस कारण " प्रतिपद्यमानकान्" इत्यादि द्वारा सूत्रकारने दो विकल्प कहे हैं । अव गौतमस्वामी अपगतवेदवाले ऐपथिक कर्मबंध को आश्रित करके स्त्रीत्वादि भूतभावकी अपेक्षा से प्रभु से ऐसा पूछते हैं 'जहणं भंते । अवगयवेदो वा वेदा वा बंधंति ' हे भदन्त ! यदि वेदरहित जीव ऐर्यापथिक कर्म को बांधता है या वेदरहित जीव ऐर्यापथिककर्म को बांधते हैं- 'तं भंते! किं इत्थीपच्छारूडो वंध१' तो हे भदन्त ! जो स्त्री पश्चा कृत है - जिस अवेदक जीव ने स्त्रीत्व को अतीतावस्था में कर दिया है - ऐसा भूतपूर्व स्त्रीत्व वेदक अवेदक जीव-उस ऐर्यापधिककर्मका बंध મનુષ્ય પ્રતિપદ્યમાનક હાય છે તે ઐય્યપથિક ક 'ધના પ્રથમ સમયવતી હે,ય છે, તેથી તેમનામાં વિરહની સાઁભાવના હાવાથી એક આદિના સદ્ભાવ २ छे. ते अर (प्रतिपद्यमानकान् ) त्यादि द्वारा सूत्रारे मे विम्याछे, હવે ૌતમસ્વામી અપગતવેદનાવાળા ( વેદ રહિત ) ઐય્યપથિક ક ખધની અપેક્ષાએ સ્રીત્વ આદિ ભૂતભાવને અનુલક્ષીને મહાવીર પ્રભુને નીચે अमाणु अश्न पूछे छे - ( जइणं भंते! अवगयवेशे वा बंधइ, अवगयवेदा वा बंधति ) हे लहन्त 1 ले वेहरहित थे! भैर्याथिर्भ मांधता हाय अथवा वेहरहित भने लव मैर्या मांधता होय, तो ( तं भते ! किं इत्थी पच्छाकडो बधइ ) (१) डे लहन्त । शुं स्त्रीपश्चात्कृत अवे એર્થીપથિક ક ના બંધ કરે છે? ( જે જીવે સ્ત્રીત્વના અતીતકાળમાં અનુભવ કરી લીધેા હાય એવા ભૂતપૂર્વ ત્ર વેદક જીવને શ્રી પદ્માકૃત કહે છે, (२) (पुरिसपच्छाकडो बधाइ ) है शुं पुरुष पश्चात्कृत अवेह व भैर्याय Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ का टीका श० ८ उ० ८ सू० ३ कर्मबन्धस्वरूपनिरूपणम - पुरुषपश्चात्कृतः पुरुपत्य पश्चात्कृतम् अतीततां नीतं येन अवेद केन- असो, पुरुषपा स्कृतः, भूतपूर्वः पुंस्त्ववेदको; बध्नाति २१, 'नपुंसगपच्छाकडो वधइ ३ ' किंवा, नपुंसकत्वं पश्चात्कृतम् अतीतवां नीतं येन: अवेद केन. असो, नपुंसकचात्कृतः भूतपूर्वनपुंसकत्व वेदक इत्यर्थः, इध्नाति ३? अत्रदं वोध्यम् - एकैकयोगे एक बहुत्वाभ्यां वह विकल्पाः द्विकयोगे तु तथैवैकत्यहुत्त्राभ्यां द्वादश, त्रियोगे पुनस्तथैवाथै, सर्वे चैते विंशतिर्विकल्पा भवन्ति, तत्र त्रय उक्ताः शेषान् तानेवाह क्रमशः - 5. इत्यी पच्छाकडा बंधति १४, किंवा स्त्रीपञ्चात्कृता अनन्ति४' परिपच्छाकरता है ? 'पुरिसपच्छाकडो ये पंधइ' या जो अवेदक जोव पुरुषपश्चात्कृत हे भूतपूर्व पुंस्त्ववेदक है वह ऐपिथिक' कर्म की बैघ 'करता है? 'पुंसपच्छाकडो वध ३" या जो जीव नपुंसक पश्चात्कृत है जिस अवेदक जीव ने पूर्व में नपुंसक वेद का वेदन किया है - ऐसा भूतपूर्व नपुंसकत्व वेदक जीव इस ऐर्यापथिके कर्म का बंध करता है ? यहाँ ऐसा समझना चाहिये कि एक एक के योग में एकत्व और बहुत्व को लेकर 'हु" विकल्प होते हैं, तथा ठिक के योग में एकत्व और बहुत्व को लेकर १२ विकल्प होते हैं, और 'त्रिक के योग में एकत्वे बहुत्व को लेकर ट विकल्प होते हैं - इस प्रकार सर्व ये २६ विकल्प हो जाते हैं- इनमें ३ तीन विकल्प तो कह दिये गये हैं। बाकी २३ विकल्पे क्रमशः इस प्रकार से हैं-' इत्थी पच्छाकडी बघति ४ या जो अंबेदक जीव 7 2 + ४ થિક કર્યાંના બધ કરે છે ? ( જે જીવે સ્ત્રીત્વના અતીતકાળમાં અનુભવ કરી सीधे। हाय सेवा भूतपूर्व स्त्रीत्ववे वने स्त्री-पश्चात्कृत ४डे.छें. ) (२) 'पुरिसपाकडे बंध કે શું પુરુષ-પશ્ચીત્કૃત અવેક જીવ અોપથિક કમના ખધ કરે છે ? (ભૂતપૂર્વ પુરુષત્વ વેદકઋત્રને પુરુષપશ્ચાત્કૃત કહે छे. ) (3) (नपुंसगपच्छाकड 'ब'धइ ) (3) शुं नयुपश्चात वे જીવ એોપથિક ક્રમના ખધ કરે છે (જે જીવે પૂવે નપુંસક વેદનું વેદન કયુ" હોય એવા જીવને નપુંસક પશ્ચામૃત કહે છે. ) અહીં એવુ સમજવું જોઇએ કે એક એકન ચેગી એકત્વ અને બહુવની અપેક્ષાએ ૬ વિક{ થાય છૅ, તથા દ્વિકના ચેગી એકત્વ અને મહુત્વની અપેક્ષાએ ૧૨‘વિકલ્પ થાય છે અને ત્રિકના યાગથી એકત્વ અને મહત્વની અપેક્ષાએ ૮ વિકલ્પ થાય છે. આ રીતે કુલ ૨૬ વિકલ્પ થાય છે. તેમાંના ત્રણ વિકલ્પે તે ઉપર महेवामां आवी युञ्ज्या બાકીના ૨૩ વિકલ્પે અનુક્રમે આ પ્રમાણે છે—६(४). “डुस्थीपच्छाकडा बघ ति અથવા શુ –પશ્ચાત્કૃત આવેદક જીવે 17 Th " 4) 1 ल 17 भ ७ ~ Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५० भगrates , कडावि बंधंति ५ ' किंवा पुरुषपात्कृता अपि चनन्ति, 'नपुंसगपच्छाकडायि बंधति६ ' किंवा नपुसकपश्चात्कृता अपि बध्नन्ति६ ॥ अथ किमयोगे द्वादशविकल्पानाह - 'उदाहु इत्थीपच्छाकडो वधइ पुरिसपन्छाको य बंध' उताहो अथवा स्त्रीपश्चात्कृतश्च वध्नाति । पुर पपश्चात्कृतञ्च बध्नाति १, उताहो बीपश्चा स्कृतश्च पुरुपपश्चात्कृताश्च बध्नन्तिर, उताहो स्त्री पञ्चात्कृताश्च, पुरुपपश्चात्क स्त्रीपश्चात होते हैं वे इस ऐर्याविक कर्म का वध करते हैं ? ' पुरिसपच्छाकडा वति ५ ' या जो अवेदक जीव पुरुषपात्कृत होते हैं वे इस ऐपथिक कर्म का बंध करते हैं ? ' नपुगपच्छाकडा वर्धति ६ या जो अवेदक जीच नपुंसकपश्चात्कृत होते हैं वे हम ऐपथिक कर्म का बंध करते हैं? ये ६ विकल्प एक एक के योग में कहे गये हैं । अब द्विकके योग में जो १२वारह विकल्प एकत्व बहुत्व को लेकर होते हैं - वे इस प्रकार से हैं 3 , य अथवा 'उदाहु इत्वीपच्छाकडो य, पुरिसाच्छाको बंधइ १ जो कोई एक अवेदक जीव स्त्रीपश्चात्कृत है और कोई एक पुरु पश्चात्कृत है - अर्थात् पहिले जिस किसी एक ने स्त्रीवेद का और किसी एक ने पुरुषवेद का वेदन किया होता है ऐसे ये दोनों अवेदक जीव क्या इस ऐर्यापथिक कर्मका वध करते हैं? (१) या जो जीव-अवेदक एक जीव स्त्रीपश्चात्कृत है या जो कोई बहुत अवेद्रु जीव पुरुषपश्चात्कृन है ऐसे ये एकत्व हुत्ववाले अवेक जीव क्या इस ऐपिथिक कर्म का बंध करते हैं १२, अथवा जो कोई बहुत अवेदक जीव स्त्रीपश्चातून हैं, और कोईएक ઐય્યપથિક કમ ના 'ધ કરે છે ? (૫) શું પુરુષપશ્ચાત્કૃત આવેદક જીવા ઐપથિક ८८ नपुं सगपच्छाकडा बधति ' અથવા શું નપુસક-પશ્ચાત્યંત અવેદક જીવા એર્યાપથિક કર્મના ખંધ કરે છે ? આ રીતે એક એકના ચેાગથી આ ૬ વિકલ્પ કહેવામાં આવ્યા છે. હવે દ્વિકના ચેાગથી એકત્વ અને મહત્વની અપેક્ષાએ જે ૧૨ વિકલ્પ બને છે તે નીચે પ્રમાણે સમજવા " पुरिसपच्छाकडा वधति " अथवा કર્યંના ખધ કરે છે? (૬) "" (१) “ उदाहु इत्थीपच्छाकडेो य पुरिसपच्छाकडो य वह અથવા કઈ એક વેદક સ્ત્રી-પશ્ચાત્કૃત જીવ અને કોઈ એક વેદક પુરુષ-પશ્ચાદ્ભુત છત્ર શું ઐŠપથિક કર્યાંના અધ કરે છે ? એટલે કે પહેલાં જેણે સ્ત્રીવેદનું વેદન કર્યું... હાય એવા એક જીવ તથા જેણે પુરુષ-વેઢનું પૂર્વે વેદન કર્યું. હાય એવે એક જીવ, એ બન્ને અવેક જીવ શું ઐર્યોપથિક કમ ના ખધ કરે છે? (ર) અથવા અવેઢકી—પશ્ચાદ્ભૂત છત્ર તથા કેટલાક અવેક પુરુષ–પશ્ચા Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमैयञ्चन्द्रिका टीका श०८ उ०८ सू०३ कर्मबन्धस्वरूपनिरूपणम् तश्च वध्नन्ति ३, अथवा स्त्रीपश्चात्कृताश्च पुरुषपश्चात्कृताश्च बध्नन्ति४, 'उदाहु इत्थीपच्छाकडो य, णपुंसगपच्छाकडो य वंधइ ? ५' उताहो स्त्रीपश्चाकृतश्च नपुंसकपश्चात्कृतश्च वध्नन्ति, अथवा स्त्रीपश्चात्कृतश्च नपुसकपश्चात्कृताश्च वध्नाति६, अथवा स्त्रीपश्चात्कृताश्च नपुंसकपश्चात्कृतश्च बध्नन्ति, स्त्रीपश्चात्कृताच, नपुंसकपश्चात्कृताश्च वध्नाति८ उदाहु पुरिसपच्छाकडो य, णपुंसगपच्छाकडो य वंधइ९' उताहो पुरुषपश्चात्कृतश्च नपुंसकपश्चात्कृतश्च बध्नाति, उताहो पुरुषपश्चाअवेदक जीव पुरुष पश्चात्कृत है-वे क्या इस ऐपिथिक कर्म का बंध करते हैं ? ३, अथवा-जो अवेदक जीव कितनेक स्त्रीपश्चात्कृत हैं और कितनेक पुरुषपश्चात हैं वे क्या इस ऐपिथिक कर्म का बंध करते हैं ? ४, उदाहु-इत्थी पच्छाकडो य, णपुंसगपच्छाकडो य बधह' अथवा जो कोई एक अवेदक जीव स्त्री पश्चात्कृत और कोई एक नपुंसक पश्चात्कृत है वे क्या इस ऐपिथिक कर्म का बंध करते हैं ? ५ अथवा जो एक अवेदक जीव स्त्रीपश्चात्कृत है और कितनेक नपुंसक पश्चात्कृत हैं वे क्या इस ऐपिथिक कर्म का बंध करते हैं ? ६, अथवा जो कितनेक अबेदक जीव स्त्रीपश्चात्कृत हैं और कोइएक अवेदक जीव नपुंसकपश्चात्कृत है वे क्या इस ऐपिथिक कर्म का बंध करते हैं ? ७, अथवा जो अनेक अवेदक जीव स्त्री पश्चात्कृत हैं और कितनेक नपुंसक पश्चात्कृत हैं वे क्या इस ऐपिथिक कर्म का बंध करते हैं ? ८, (उदाहु पुरिसपच्छाकडो य, णपुंसगपच्छगकडो य बंधइ) अथवा जो कोई एक સ્કૃત , આ બંને પ્રકારના અવેદક જીવે શું ઐર્યાપથિક કર્મને બંધ કરે છે? (૩) અથવા કેટલાક સ્ત્રી-પશ્ચાદ્ભૂત અદક જીવ અને કોઈ એક પુરુષ પશ્ચાત્કૃત અવેદક જીવ શું ઐર્યા પથિક કર્મને બંધ કરે છે ? (૪) અથવા કેટલાક અવેદક સ્ત્રી–પશ્ચાત છે અને કેટલાક અવેદક પુરુષપશ્ચાદ્ભૂત જીવો शु अर्यायथि मना मध ४३ १ (4)" उदाहु-इत्थीपच्छाकडो य, णपुसग पच्छाकडो य वधई" अथवा शु. मे मवे६४ पुरुष-पश्चात ७१ मने કઈ એક અદક નપુંસક પશ્ચાદ્ભૂત જીવ ઐયપયિક કમને બંધ કરે છે? (૬) અથવા એક અવેદક સ્ત્રી-પશ્ચાદ્ભૂત જીવ અને કેટલાક નપુસક પશ્ચાદ્ભૂત છે શુ ઐયંપથિક કર્મને બંધ કરે છે ? (૭) અથવા શું કેટલાક અવેદક સ્ત્રીપશ્ચાદ્ભૂત છે અને એક નપુંસક પશ્ચાદ્ભૂત જીવ આંપથિક કર્મને બંધ કરે છે? (૮) અથવા અનેક અવેદક સ્ત્રીપશ્ચાદ્ભૂત છે અને અનેક અદક नस पश्चात वे शु गैर्या५थि म मधे छ ? (6) उदाहु-पुरिस पच्छाकडो य, णपुसगपच्छाकडो य बंधइ) अथवा पुरुष-पश्चात उय मेव Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ स्कृतश्च नपुंसकपश्चात्कृताश्च वनन्ति१०, अंधया पुरुषपश्चात्कृताच नपु. सकेपश्चात्कृत वन्ति '११, अधवा पुरुपपश्चात्कृताश्च नपुंसकपञ्चात्कृताश्च वध्नन्ति १२ । अथ त्रिकर्मयोगेन' अष्टौ विकल्पांनाह-' उदाहु इत्थीपच्छाकंडो ये, पुरिर्सपच्छांकडो य; पुसगपच्छाकडो य भोणिय 'उताहो 'स्त्रीपश्चास्क तंच, पुरुषपश्चात्कृतश्च नपुंसकपश्चात्कृतश्च बध्नाति १, इति भणितंव्यम् , एवम् अवेदक जीव पुरुचपश्चात्कृत है और कोई एक नपुंलकपश्चात्कृत है वे क्या इस ऐपिथिक कर्म का बंध करते है ९, अथवा-जो एक अवेदक जीव पुरुषपश्चात्कृत है और कितनेक अवेदक जीव नपुंसकपश्चात्कृत है तो क्या.ये दोनों तरह के जीव उस ऐपिथिक कर्म का बंध करते हैं ? १३, अथवा-कितनेक अवेदक जीव पुरुषपश्चात्कृत हैं और एक अवेदक जीवनपुंसकपश्वात्कृत है तो क्या ये दोनों इस ऐर्यापथिक कर्मवन्ध करते हैं.? ११, अथवा-जो अनेक अवेदक जीव पुरुषपश्चात्कृत हैं और अनेक हीअवेदक जीवनपुंसकपश्वात्कृत हैं तो ये दोनों ही प्रकारके अवेदक जीव ऐपिथिक कर्मका बंध करते हैं ? १२, इस प्रकार से ये एकल और बहुत्व को लेकर द्विक के सयोग में १२ भंग होते हैं। त्रिकसंयोग में जो आठ विकल्प होते हैं वे इस प्रकार से हैं-'उदाहु इत्थीपच्छाकडो य, पुरिस. पच्छाकडो-य, नपुंसगपच्छाकडो य भागियध्वं ' इस ऐपिथिक कर्म को 'जो अवेदक जीव स्त्रीपश्चात्कृत है, पुरुषपश्चात्कृत है, नपुंसकप 2011 - 15 ... એક એવેદક જીવ અને નપુંસક પશ્ચાદ્ભુત હોય એ એક જીવ શું ઐર્યા पथि: ४मांधे छ,१ .(१०). 24241-पुरुष -५श्वात्तृत डाय सेवा से, જીવ અને નપુંસક-પ્રશ્ચાદ્ભુત હોય એવા અનેક અવેદક જી શું ઐયપથિક કર્મ બંધ કરે છે ? (૧૧) અથવા પુરુષ પશ્ચાદ્ભૂત હોય એવા અનેક અવેદક જીવે અને નપુંસક પશ્ચાત હોય એ એક અવેદક જીવ શું પથિક કર્મ બાંધે છે ? (૧૨) અથવા પુરુષ-પશ્ચાદ્ભૂત હોય એવાં અનેક વેદક છે અને નપુંસક પશ્ચાદ્ભૂતહેય. એવા અનેક પદક જીવો શું ઐર્યાપથિક કર્મ બાંધે છે ? આ રીતે એકત્વ અને બહુત્રની અપેક્ષાએ દિકના સગથી ઉપર ' ४५ .१२ -१ (वि६५.) भने छ... । . .." संयोगयी है. विxeपो मने छ त नाय प्रभार छ : (१) उदाहु-इत्थी. पच्छाकहो य, पुरिसंपच्छोकडों य, नपुसौपच्छाकंडो य भाणियव ) अथवा रे वे श्रीपश्चात छ, पुरुष-पश्चात्त छ भने Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ८ ७० ८ सू०३ कर्मयधस्वरूपनिरूपणम् ५३ अथवा स्त्रीपश्चात्कृतश्च, पुरुपपश्चात्कृतश्च, नपुंसकपश्चात्कृतांश्च चध्नन्ति २, स्त्रीपश्चात्कृतश्च, पुरुषपश्चात्कृताश्च, लघु सनपश्चात्कृतश्च , वध्नन्ति .३, अथवा स्त्रीपश्चात्कृतश्च, पुरुपपश्चात्कृताश्च, नपुंसकपश्चात्कृताश्च वध्नन्ति ४, अथवा स्त्रीपश्चात्कृताश्च पुरुषपश्चात्कृतश्च नपुंसकपश्चात्कृतश्च वध्नन्ति ५, अथश स्त्रीपश्चात्तताश्च पुरुषपश्चात्कृतश्च नपु सकपश्चात्कृताश्च वध्नन्ति ६, अथवाश्वात्कृत है वह बांधता है.क्या..अथवा एक-अवेदक जीव -स्त्रीपश्चास्कृत है. अवेदकों में कोई एक जीव पुरुषपश्चात्कृत है किननेक जीव नपु. सकपश्चात्कृत हैं, तो क्या ये सब जीव इस ऐपिधिक कर्म का बंध - करते हैं १.२. अथवा-अवेदकों में कोई एक जीव स्त्रीपश्चात्कृत है-कितनेक.मुरूषपश्चात्कृत हैं, और कोई :एक . नपुंसकपश्चात्कृत है-तो.क्या ऐर्यापथिक कर्म का वध करते हैं.१.३. अथवा-अवेदक में कोई-एक-जीव स्त्रीपश्चात्कृत है, कितनेक जीव : पुरुषपश्चात्कृत हैं और कितनेक नपुंसकपश्चात्कृत हैं तो क्या ये सब, जीव इस ऐपिथिक कर्म-का-बंध करते हैं.१ ४. अथवा-अवेदकों में, कितनेक जीव ऐसे हैं जो स्त्री पश्चात्कृत हैं कोई एक पुरुषपश्चात्कृत है; और कोई,एक, नपुंसकपश्चात्कृत है तो क्या ऐसे. ये सब जीव इस ऐपिथिक कर्मका वध करते हैं. १.५ अथवा-तो अवेदकों में कितनेका- ऐसे हैं कि. जिन्हों ने पूर्व में स्त्री वेद का वेदन किया है, किसी एक ने. पुरुष वेद, का वेदन- किया है, और कितनेक ने नपुंसक वेद का बेदन किया है तो क्या ये सब इस ऐयों નપુંસક પશ્ચાકૃત છે, તે શું ઐયપથિક કર્મને બંધ કરે છે? (૨) અથવા એક સ્ત્રી-પશ્ચાદ્ભૂત એવેદક જીવ, એક પુરુષ-પશ્ચાત્કૃત વેદક જીવ અને અનેક નપુંસક વૈશ્ચત " એક જ શું તે કર્મ બંધ કરે છે? (૩) અથવા અદકોમાં કોઈ એક જ પશ્ચાત હોય, કેટલાક પુરુષ-પશ્ચા(कृत डायामने -04-नस४ पश्चात्कृत डाय; त शुतेमा- मां ઐર્યાપથિક-કર્મને બધ કરે છે ?, (૪) અથવા અદકે મને કોઈ એક જીવ સ્ત્રી-પશ્ચાદ્ભૂત હોય, કેટલાક જીવ પુરુષ-પશ્ચાદ્ભૂત હોય અને કેટલાક જીવે સ્ત્રી–પશ્ચાદ્ભૂત હોય તો શું તેઓ બધાં ઐર્યાયિક કર્મને બંધ કરે છે ? (૫) અથવા અવેદમાંના કેટલાક છે સ્ત્રી-પશ્ચાદ્ભુત હોય, કેઈ એક જીવ પુરુષ-પશ્ચાદ્ભૂત હોય અને કોઈ એક 'જીવ નપુંસક પશ્ચાકૃતિ હોય, તો શું તેઓ બધાં તે કર્મને બંધ કરે છે ? (૬) અથવા અઠકેમાંના કેટલાક છે સ્ત્રી-પશ્ચાદ્ભૂત હોય, કે ઈ-એક-પુરુષ પશ્ચાદ્ભૂત હોય અને કેટલાકનપુંસક Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसरे स्त्रीपश्चात्कृताश्च पुरुपपश्चात्कृताश्च नपुसकपश्चात्कृतश्च वनन्ति ७, एवं एए छब्बीसं भंगा २६ भाणियव्या जाव उदाहु इत्थीपच्छाकडा य, पुरिसपच्छाकडा ___ य नपुंसगपच्छाकडा य बंधंति८ ? ' एवं रीत्या एते सर्व उपरिवर्णिताः पट्वि शतिः २६ भङ्गाः विकल्पाः भवन्ति यावत्-उताहो स्त्रीपश्चात्कृताश्च पुरुपपश्चास्कृताश्च नपुसकपश्चात्कृताश्च ऐर्यापथिकं कर्म बध्नन्ति८, भगवानाह-'गीयमा । इत्थीपच्छाकडो वि वंधइ १' हे गौतम ! स्त्रीपश्चात्कृतोऽपि ऐपिथिकं कर्म पथिक कर्म का वध करते हैं ? ६, अथवा-अवेदकों में कितनेक अवेदक ऐसे जो स्त्रीपश्चात्कृत हैं, और कितनेक ऐसे हैं जो पुरुषपश्चात्कृत हैं, कोई एक नपुंसक पश्चात्कृत है तो क्या ये सब इस ऐपिथिक कर्म का बंध करते हैं ? ७, ' एवं एए छब्बीसं भंगा भाणियचा जाव उदाहु इ. त्थीपच्छाकडा य, पुरिस पच्छाकडा य, नपुंसगपच्छाकाडा य बंधति' इस प्रकार से ये "स्त्रीपश्चात्कृताच, पुरुषश्चात्कृताश्च, नपुंसक पश्चात्कृनाश्च" इस आठवें भंग को मिलाने से २६ भंग हो जाते हैं। इस आठवें भंग का तात्पर्य इस प्रकार से है-अवेदकों में जो कितनेक जीव स्त्रीपश्चात्कृत हैं, कितनेक पुरुषपश्चात्कृत हैं, कितनेक नपुंसक पश्चात्कृत हैं सो क्या ये सब इस ऐपिथिक कर्म का बंध करते हैं ? इन सब प्रश्नों के उत्तर में प्रभु गौतम से कहते हैं- गोयमा' हे गौतम! इत्थीपच्छाकडो वि પચ્ચાસ્કૃત હોય, તે શું તેઓ બધાં તે કમને બંધ કરે છે ? (૭) અથવા અદકેમાંના કેટલાક સ્ત્રી-પચાસ્કૃત હોય, કેટલાક છે પુરુષ-પશ્ચાદ્ભુત હોય અને કેઈ એક જીવ નપુંસક પશ્ચાદ્ભૂત હોય, તો શું તેઓ બધાં તે माना 44 ४२ छ १ (८) इत्थीपच्छाकहा य, पुरिसपच्छाकडा य नपुंसकपच्छ. कडाय बधंति) Aथव! मवेहभाना 21 वे श्री-पश्चात हाय, डेटा છે પુરુષ પશ્ચાદ્ભૂત હેય અને કેટલાક જ નપુંસક પશ્ચાકૃત હોય, તે શું તેઓ બધાં ઐર્યોપથિક કર્મને બંધ કરે છે? ( एवं एए छच्चीसं भंगा भाणियव्वा-जाव-उदाहु - इत्यी पच्छाकडा य, पुरिसपच्छाकडा य, नपुंसगपच्छाकडा य, वध ति ) मा प्रभारी नि: सयागथी બનતા ઉપર્યુક્ત આઠ ભંગ (વિકલ્પ) બીજા ભંગ સાથે મેળવવાથી કુલ ૨૬ ભંગ બને છે. આ રીતે જે છેલે ભંગ બને છે તે નીચે પ્રમાણે સમજે“અદકે મા કેટલાક એવો સ્ત્રી-પશ્ચાદ્ભુત હય, કેટલાક છે પુરુષ પશ્ચાદ્ભૂત હોય અને કેટલાક જ નપુંસક પશ્ચાદ્ભુત હોય, તે શું તેઓ બધાં પથિક કર્મને બંધ કરે છે ? Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श०८ उ०८ सू०३ कर्मवन्धस्वरूपनिरूपणम् वध्नाति, 'पुरिसपच्छाकडो वि बंधइ २ ' पुरुपपश्चात्कृतोऽपि बध्नाति, २ , 'नपुसंगपच्छाकडो वि वंधइ ३' नपुंसकपश्चात्कृतोऽपि वध्नाति ३, 'हत्थीपच्छाकडा वि वंधति४, स्त्रीएश्चात्कृता अपि वध्नन्ति४, 'पुरिसपच्छाकडा वि वंधंति ५, पुरुषपश्चात्कृता अपि वध्नन्ति ५, 'नपुंसगपच्छाकडा वि वंधति ६, नपुंसकपश्चात्कृता अपि वध्नन्ति६, अथवा इत्थीपच्छाकडो य पुरिसपच्छाकडो य बंधइ ७, अथवा स्त्रीपश्चात्कृतश्च पुरुषपश्चात्कृतश्च वध्नाति ७, एवं बंधई' (१) जो अवेदक जीव स्त्रीपश्चात्कृत होता है वह भी इस ऐपिथिक कर्मका बंध करता है 'पुरिसपच्छाकडो वि बंधई' (२) जो पुरुषपश्चात्कृत होता है वह भी इस ऐयोपथिक कर्म का बंध करता है, 'नपुंसगप च्छाकडो वि बंधइ ३' और जो नपुंसकपश्चात्कृत होता है वह भी इस ऐर्यापथिक कर्म का बंध करता है 'इत्थीपच्छाकडा वि बंधंति ४' जो जीव-अवेदक जीव स्त्रीपश्चात्कृत होते हैं वे भी इस ऐपिथिक कर्म का यंध करते हैं। 'पुरिस पच्छाकडा वि बंधंति ५' जो अवेदक जीव पुरुषपश्चात्कृत होते हैं वे भी इस ऐपिथिक कर्म का वध करते हैं। 'नपुंसग पच्छाकडा वि वधंति ६' जो अवेदक जीव नपुंसक पश्चाकृत होते हैं वे भी ऐपिथिक कर्म का बंध करते हैं। ' अहवा-इत्थी पच्छाकडो य, पुरिसपच्छाकडो य पंधइ ७' अथवा जो अवेदक जीव स्त्रीपश्चात्कृत होता है तथा पुरुषपश्चात्कृत होता है वह भी ऐर्यापथिक હવે ગૌતમ સ્વામીના પ્રશ્નોના ઉત્તર આપતા મહાવીર પ્રભુ કહે છે કે " गोयमा ! ' गौतम ! ( इत्यीपच्छाकडा वि वधइ) (१) २ मवे: જીવ સ્ત્રી-પશ્ચાદ્ભૂત હોય છે તે પણ ઐર્યાપથિક કર્મને બંધ કરે છે (૨) पुरिसपच्छाकडो वि बधइ) ५२५ पश्चात ५९Y मर्यापथि भने। म डे छ(3) "नपुसगपच्छाको वि वधइ" नघुस ५श्यात ०३ ५५ अर्यापथि४ भने। म रे छ. (४) " इत्थी पच्छाकडा वि वध ति" स्त्री-५यात भव: वो मा मेयापथि भनी ५५ ४२ छ (4) पुरिस पच्छाकडा वि वधति" पुरुष ५श्यात्त म४ ७ ५ अर्यापथि भनी म अरे (6) “ नपुस गपच्छाकडा वि वध ति” नपुस ५श्यात भर ७ ५९ अर्या५थि५५ ४२ छे (७) “ अहवा-इत्थी पच्छा कडो य, पुरिस पच्छाकडेा य बंधइ" २ ३६४ ७१ स्त्री-५यात डाय छे तथा पुरुष ५श्यात य छ, ते ५ अर्यापथि: मना ५५ रे छ. " एव एए Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती सूत्रे ५६ एए चैत्र- छव्वीसं भंगा-भाणियन्त्रा :- एवमुक्तरीत्या एते चैव सर्वे - पविंशतिः भङ्गाः विकल्पाः भणितव्याः" जाव अहवा - इत्थीपच्छाकडा यः पुरिसपच्छाकडा य, नपुंसगपच्छाकडा य बंघंति' यावत् अथवा स्त्रीपश्चात्कृताश्च पुरुषपचात्कृतश्च नपुंसकपश्चात्कृतश्च वध्नन्ति, एवं पडविंशतितमो भङ्गः २६ | म्याचत्पदकथिताः मध्यगताः शेषाः अष्टादशभङ्गाः प्रदर्श्यन्ते, तथाहि - यावत्पदेन - अथवा स्त्रीपश्चात्कृताश्च पुरुषपश्चात्कृताश्च वनंति२६, अथवा स्त्रीपश्चात्कृतश्च पुरुषपश्चात्कृताश्च वध्नन्ति ८, स्रीपश्चात्कृतश्च पुरुषपश्चात्कृतश्च वध्नन्ति ९, अथवा स्त्रीपश्चात्कृताञ्च पुरुषपश्चात्कृताश्च बध्नन्ति १०, अथवा स्त्रीपश्चात्कृतश्च == T252 कर्म को बंध करता है । ' एवं एए चेवं छच्चीसं भंगा भाणियच्चा' इस तरह से ये ही २६ भंग कहना चाहिये। 'जांव अहवा इत्थीपच्छाकडा या पुरिसपच्छाकडा, नपुंसगपच्छाकडा य व धंति यावत् शब्द से यहां ये अवशिष्ट भंग ग्रहीत हुए हैं जो अवैदक जीव कितनेक स्त्रीपश्चात होते हैं और कितनेक पुरुषपश्चात होते हैं वे ऐयपथिक कर्म का वध करते हैं ८, अथवा इनमें जो कोई एक स्त्रीपश्चात्कृत हो तथा कितनेक पुरुषपात्कृत हो तो ये सब भी ऐपिथिक कर्म की बंध करते हैं ९, "अथवा- इनमें कितनेक स्त्रीपश्चात्कृत हीं, कितने के पुरुषपश्चात्कृत हो तो वे भी इस ऐर्यापथिक कर्मका येध करते हैं १० अथवा इनमें कोई एक स्त्रीपश्चात्कृत हो, कोई एक नपुंसक पश्चात्कृत हो तो ऐसा जीव भी इस ऐर्यापथिक कर्म का वध करता है ११, अथवा चैव छब्बीसं भगा भार्णियव्वा" भी प्रमाणे शेत्र २६ विधये. -4241 2.5 मी" जाव- अहो इत्थी, पच्छोकडा य, परिसपुच्छा कड़ा य, नपुं सगपच्छाकडा ति " मासूत्रमा आवता 'जाव ? ( यावत् ) पहश्री नाथेना लगे। ગ્રણ કરવામાં આવ્યા છે. (૮) કેટલાક સ્ત્રી-પુછ્યાકૃત હૈાય અને કાઈ એક પુરુષ પશ્ચાત્કૃત હૈાંય એવાં અવેક' જીવા પણ ઐોપથિક ક ના ખધ કરે છે. (૯) અથવા કોઇ એક સ્ત્રી-પશ્ચાત્યંત હોય અને કેટલાક પુરુષ પશ્ચાદ્ભુત હાય એવાં આવેદક છવા પણ એપિયિક કર્મના બંધ કરે છે. (૧૦) અથવા કેટલાક સ્ક્રીપશ્ર્ચાત્યંત હાય અને ફેટલાક પુરુષ પશ્ચાત્યંત હાય એવા જીવા પણ એથ્યપથિક કત્તા અંધ કરે છે. (૧૧) અથવા કાઇ એક સ્ક્રીપશ્ચાદ્ભુત જીવ હાય અને કોઇ એકે નપુ ́સક પશ્ચાત્યંત જીવ હાય, તે તે પણ ઐય્ય 1 6 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ এইবান্ধা o o o o । জগন্ধবনিম। नपुसकपश्चात्कृतश्च बध्नाति ११, अथवा स्त्रीपञ्चास्कृतश्च नपुंसकपश्चात्कृताश्च वघ्नन्ति १२, अथवा स्त्रीपश्चात्कृताश्च नपुंसकपश्चात्कृतश्च वध्नन्ति १३, अश्या स्त्रीपश्चात्कृताश्च नपुंसकपश्चात्कृताश्च ऐपिथिक कर्म बध्नन्ति १४, अथवा पुरुषपश्चात्कृतश्च नपुंसकपश्चात्कृतश्च बध्नाति १५, इत्येवं पूर्वपक्षोक्ताः सर्वे पोडशादारभ्य पञ्चविंशतिभनपर्यन्तं संग्राधाः, अन्तिममाह-अथवा स्त्रोपश्चात्कृ. ताश्च पुरुषपश्चात्कृत्ताच नपुसकपश्चात्कृताश्च ऐपिथिकं कर्म बध्नन्ति २६ । इत्याशयः, सर्वे पविभतिः भवन्ति । -इनमें कोईएक जीव स्त्रीपश्चात्कृत हो और कितनेक नपुंसकपश्चास्कृत हो तो वह भी इस ऐपिथिक कर्म का बंध करता है १२, अथवा इनमें कितनेक जीव स्त्रीपश्चात्कृत हो और कोई एक नपुंसकपश्चात्कृत हो तो वे भी इस ऐपिथिक कर्म का वध करते हैं १३, अथवा-इनमें कितनेक स्त्रीपश्चात्कृत हों, और कितनेक नपुंसकपश्चात्कृन हों तो वे भी इस ऐपिथिक कर्म का वध करते हैं, वा अथवा-इनमें कोई एक जीव पुरुषपश्चात्कृत हो और कोई एक नपुंसकपश्चात्कृत हो-तो ऐसा जीव भी इस ऐपिधिक कर्मका बंध करता है १५, इस प्रकार से पूर्वपक्षमें कहे गये सर्व पद यहां ग्रहण करना चाहिये-अन्तिम भंग तक ये सब भंग २६ होते हैं-सो अब अन्तिम पद २६वां 'अथवा-स्त्रीपश्चात्कृताच, पुरुषपश्चात्कृताश्च, नपुंश्लपश्चात्ताश्च" यह त्रिक संयोगवाला है। अब सूत्रकार इस ऐपिथिक कर्म के बन्धन की कालत्रय પથિક કર્મને બધ કરે છે (૧૨) અથવા કેટલાક સીપશ્ચાદ્ભૂત જ હોય અને કઈ એક નપુસક પશ્ચાદ્ભૂત જીવ હોય, તે તે પણ એથી પથિક બંધ કરે છે (૧૩) અથવા કોઈ એક જીવ સ્ત્રીપાકૃત હય, અને કેટલાક જીવો નપુંસક પશ્ચાદ્ભૂત હોય, તે તે પણ પથિક કર્મનો બંધ કરે છે. (૧૪) અથવા કેટલાક સ્ત્રી પચાસ્કૃત જીવો હોય અને કેટલાક નપુંસક પશ્ચાદ્ભુત છે હય, તે તેઓ પણ પથિક કર્મને બંધ કરે છે. (૧૫) અથવા તેમાંથી કોઈ એક જીવ નપુસક પશ્ચાદ્ભૂત હિય તે એ જીવ પણ આ ઐર્યાપથિક બધ કરે છે. આ રીતે બાકીના ૧૧ ભાગ પણ પૂર્વપક્ષમાં (પ્રશ્ન સૂત્રમાં) કહ્યા પ્રમાણે જ ગ્રહણ કર જોઈએ, આ રીતે કુલ ૨૬ ભ ગ બનશે छे (२६ मे) नि सयौपाणी मा प्रमाणे -“ अथवा स्त्रीपश्चात्ताश्च, पुरुपपश्चात्कृताच नपुसकपश्चा-कृताश्च । अवे माना 2. ७३॥ स्त्री પચાસ્કૃત હોય, કેટલાક જ પુરૂષ પશ્ચાદ્ભૂત હોય અને કેટલાક નપુસક પશ્ચાત્કૃન હોય, તે તેઓ બધા પણ ચર્યાપથિક કર્મને બધ કરે છે. Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५८ पश्चात्कृते २६ पर्विंशतिभङ्गकोष्टकम् । एकसंयोगिनः पड्भङ्गाः ६ स्त्री १, पुरुषः २, नपुंसकस् ३. स्त्रियः४, पुरुषाः ५, नपुसकानि६ }& द्विक्संयोगिनो द्वादश भङ्गाः १२, तत्र स्त्रीपुरुपयोगे चत्वारो भङ्गाः ४ स्त्री, १ । २ । खियः, पुरुषः २ । स्त्रियः, पुरुषाः ४ } ४ एवं - स्त्रीनपुंसकयोगे चत्वारो भङ्गाः ४ खी, नपुंसकम् १ | स्त्रीनपुंसकानि२। ३। भगवतीस ―――― त्रिसंयोगेऽष्टभङ्गाः ८ स्त्री, पुरुषः, नपुंसकम् १ स्त्री, पुरुषः, नपुंसकानि २ स्त्री, पुरुषाः, नपुंसकम् ३ स्त्री, पुरुषाः, नपुंसकानि ४ स्त्रियः, पुरुषः, नपुंसकम् ५ स्त्रियः पुरुषः, नपुंसकानि ६ स्त्रियः, पुरुषाः, नपुंसकम् ७ स्त्रियः, पुरुषाः, नपुंसकानि ८ एकसंयोगे षट्६,द्विकसंयोगे द्वादश १२ त्रिसंयोगे चाष्टौ ८ । सर्वसंमेलने } ४ एवं पुरुष - नपुंसकयोगेऽपि चत्वारो भङ्गाः ४ पुरुषः, नपु सकम् १ । पुरुषः, नपुंसकानि२। पुरुषाः, नपु सकम् ३ । पुरुषाः, नपुसकानि४ | १२ 1 एते द्विक्संयोगे द्वादशभङ्गाः जाताः षड्विंशतिर्भङ्गाः । २६ । अथ ऐर्यापथिक कर्मबन्धनमेव अतीतादिकालत्रयेण प्ररूपयितुमाह-' तं भते किं बंधी, बंधइ, बंधिस्सह ?' हे भदन्त ! तत् ऐर्यापथिकं कर्म किं वद्धवान् बध्नाति, की अपेक्षा से प्ररूपणा करते हैं- इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है तं भंते! किं बंधी, बंधइ, बंधिस्सइ' हे भदन्त ! इस ऐर्यापथिक कर्म को पहिले - भूतकाल में क्या किसी जीव ने बांधा है ? वर्तमान में वह इसे बांधता है ? भविष्यत्काल में क्या वह इसे बांधेगा ? इस प्रकार का यह पहिला विकल्प है - इसी तरह से सान विकल्प और हैं जो इस प्रकार से हैं - 'बधी, बंध, न बंधिस्सइ ' २ किसी जीव ने क्या इसे હવે સૂત્રકાર આ એર્યોપથિક ક બંધનની ત્રણે કાળની અપેક્ષાએ પ્રરૂપણા કરે છે गौतम स्वाभीन। प्रश्न - " तं भते | बंधी, बधइ, व घिस्सइ ? હે ભદન્ત ! આ અય્યપથિક ક`ના ખધ શું ભૂતકાળમા કોઇ જીવે ખાંધ્યા છે ? વમાનકાળમાં તે તેને ખાંધે છે ? અને ભવિષ્યકાળમાં શું તે તેને ખાંધશે ? આ પ્રમાણે પહેલા ભંગ છે. ખીજા સાત ભંગ ( વિકલ્પ ) નીચે प्रभा -" बधी, वधइ, न बंधिस्सइ " (२) । लवे पहेलां शुते न "9 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमैयचन्द्रिका टी श० ८ उ०८९०३ कर्मपन्धस्वरूपनिरूपणम् मन्त्स्यति इति प्रथमो विकल्पः, एवमन्यान् सप्त विकल्पान् प्रतिपादयति'बंधी, बंधइ, न बंधिस्सइ २' किं वा बद्धवान् , बध्नाति, न भन्स्यति२, 'बंधी, न बंधइ, बंधिस्स३' किं वा बद्धवान् न बध्नाति, भन्त्स्यति च३, 'बंधी, न बंधइ, न वंधिस्सइ४, किंवा वद्धवान् न बध्नाति, न भन्त्स्यति४, 'न बंधी, वंधइ, बंधिस्सइ ५' किंवा न बद्धवान् , अपि तु बध्नाति, अन्त्स्यति५, 'न वंधी, बंधइ, न बंधिस्सइ ६' किं वा न वद्धवान् , अपि तु वध्नाति, न वा भन्स्यति ६, 'न वंधी न बंधइ, बंधिस्सइ ७' किं वा न वद्धवान् , न वा बध्नाति, किन्तु भन्स्यति७, 'न बंधी, न वधइ, न बंधिस्सह ८ ?, किं वा न वद्धवान् , न बध्नाति, न वा पहिले बांधा है, इसे क्या वह वर्तमान में बांधता है, भविष्यत् में क्या वह इसे नहीं वांधेगा ? २ 'बधी, न बंधइ, बंधिस्सह ३' किसी जीव ने भूतकाल में क्या इसे बांधा है ? वर्तमान में वह इसे नहीं बांधता है ? भविष्यत् काल में क्या वह इसे बांधेगा १३ 'बंधी, न बंधइ न बंधिस्सइ ४' भूतकाल में किसी जीव ने क्या इसे वांधा है, वर्तमान में वह इसे नहीं बांधता है ? और भविष्यत्काल में भी क्या वह इसे नहीं बांधेगा ४, 'न बंधी, बंधइ, बंधिस्सइ ५ ' क्या भूत काल में इसे किसी जीव ने नहीं बांधा है ? वर्तमान में यह क्या इसे बांधता है ? और भविष्यत् में भी इसे क्या वह वांधेगा? ५ 'न बंधी, बंधई, न बंधिस्सइ ६' भूतकाल में इसे क्या किसी जीव ने नहीं बांधा है ? वर्तमान में वह वांधता है ? भविष्यत्में वह इसे नहीं बांधेगा क्या? ६ 'न बंधी, न व धइ वधिस्सइ ७' भूतकाल में इसे किसी जीवने नहीं वांधा है, वर्तमानमें वह इसे नहीं बांधता है, भविष्यत् में वह इसे बांधेगा? ७ अथवा --'न बंधी, न वधइ न व धिस्सइ ८' न इसे किसी ने पहिले वांधा બંધ બાંધ્યું છે, વર્તમાનમાં શું છે તેને બાંધે છે, ભવિષ્યમાં શું તે તેને नही मांधे १ (3) "वधी, न बघइ, बघिस्सइ" ४ वे सूत ते કર્મને બંધ બા હાય, વર્તમાનમાં બાંધતે ન હોય અને ભવિષ્યમાં माधान य मेनु प२ छ भ३ ? (४) बधी, न बधइ न बघिस्स" अध જીવે ભૂતકાળમાં તે કમને બંધ બાંધ્યું છે, વર્તમાનમાં બાંધતા નથી અને विष्यमा परी नही, भेषु मन छ ज १ (५) "न बंधी, न बधइ, न पंधिस्सइ " शु भूतभ वे तने मध्ये नथी ? शुवत भानमा ते तेने मांधे छ ? भुलविल्यम ते तने ? (6) न वधी, बधइ, न बघिस्सइ " शु तामi ते ५ वे मध्ये नथी ? पतभानमा શું એજ જીવ તેને બાધે છે અને શું ભવિષ્યમાં તે તેને નહીં બધે ? Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसूत्र भन्स्यति ? भावानाह-'गोयमा ! भवागरिसं पड्डुच्च अत्धेगहए थी, बंधइ, चंधिस्तइ' हे गौतम ! भवाकई प्रतीत्य-आश्रित्य भाकर्षापेक्षया इत्यर्थः अरत्येककः कश्चित् ऐपिथिकं कर्म बद्धवान् , बध्नाति, मन्त्स्यति च भवे अनेक भवे उपशमादिश्रेणिमाप्त्या आकर्पः-ऐयोपथिककर्माणुपुद्गलानां ग्रहणं भवाकर्पः कथ्यते, तदपेक्षया ' अत्थेगइए बंधी, बंधइ, न वंधिस्सइ' अस्त्येकः कश्चित् ऐयापथिक कर्म बद्धवान , बध्नाति, किन्तु न भन्स्यतिर, 'एवं तं चेव सव्वं जाव अगए न बंधी, न बंधइ, न बंधिस्सइ, एवं रीत्या तदेव पूर्वपक्षोक्तं सर्व यावत्-अस्त्येककः कश्चित् बद्धवाल , न बध्नाति, भन्त्यति३, अस्त्येककः कश्चित् है ? न इसे वह बांधता है और न इसे यह वांधेगा ? ८, इस प्रकार से ये आठ विकल्प हैं। इसके उत्तर में भगवान कहते हैं-'गोयमा! सावागरिलं पडुच्च अत्धेगइए बधी, बघड, बांधिस्प्तइ ' हे गौतम ! भवाकर्षको आश्रिक करके-अर्थात् भशकर्ष की अपेक्षा लेकर के किसी एक जीव ने ऐयोपथिक कर्म को बांधा है, वह बांधता है और वह बांधेगा। अनेक भवों में उपशमश्रेणी आदि कीप्राति से ऐयोपथिक कर्म पुदलों का ग्रहण करना इसका नाम भवाकई है। इस अवाकर्ष की अपेक्षा से जिस किली एक जीवने पहिले ऐपिधिक कर्म को बांधा है, वहीं इस वर्तमान में बाधता है, आगे वह इसे बांधेगा, यह प्रथम विकल्प है। 'एवं तं व सजाय अत्थेगइए नधी, नवघर, नवंधिस्सइ' इसी तरह से पूर्वपक्षोक्त बीच के अन्य छह विकल्पों के संबन्ध में भी लगा(७) " न वधी, न बधइ, ५ घिस्सइ" शुभूतम બાળે નથી? શું એજ જીવ વર્તમાનમાં તેને બાધ નથી? શું તે ભવિप्यमा तेने मांध ? (८) ( न बधी, न व धइ, न वधिस्सइ) शु सूतwi કઈ જીવે તે બંધ બાંધ્યો નથી, વર્તમાનમાં બાધ નથી અને ભવિષ્યમાં એ જીવ તેને બાધશે પણ નહી? આ પ્રમાણે આઠ પ્રશ્નરૂપ વિકલ્પ છે. तेने२०५५ मापता महावीर प्रसु ४ छ ,-" गोयमा ! भवागरिसं पडुच्च अत्थेगइए बधी, वधइ, बंधिस्सइ" है गौतम ! सवाषनी अपेक्षा કોઈ એક જીવે પિથિક કર્મ બાંધ્યું છે, તે બાધે છે અને તે બાંધશે. (અનેક ભવેમાં ઉપશમણી આદિની પ્રાપ્તિથી અર્યાપથિક કર્મ પુદ્ગલેને ગ્રહણ કરવા તેનું નામ ભવાકર્ષ છે) આ ભવાકર્ષની અપેક્ષાએ જે કઈ જીવે પહેલા ચોર્યાપથિક કર્મ બાંધ્યું હોય છે, એ જ છ વર્તમાનમાં પણ તેને साधे जे मने अविष्यमा ५ भायरी. PAL ५ो वि४६५ छ. ( एवं त चेव सव्वं जाव अत्थेगहए न बंधी, न बंधइ, न बाधित्सइ ” मेरी प्रमाणे प्रश्न Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्रिका टी० श०८ ४०८ ०३ कर्मबन्धस्वरूपनिरूपणमे ६ न " बद्धवान् न बध्नाति, न भन्त्स्यति४, अस्त्येककः कश्चित् न बद्धवान् बध्वाति, सन्त्स्यति५, अस्त्येककः कश्चित् न वद्धवान्, बध्नाति, न भन्त्स्यति६, अरत्येककः न बद्धवान, नबनाति, अपि तु मन्त्स्यति, अरत्येकक कश्चित् न वद्धशन, बध्नाति, न वा भन्त्स्यति८, इति भावः । अगेदं वोध्यम्- प्रथम विकल्पोक्तः कश्चिजीव: पूर्वभवे उपशान्तमोहत्वे सति ऐर्यापथिकं कर्म बज्रवान, वर्तमान चोपशान्तमोहत्वे बध्नाति माविभवे चोपशान्तमोहावस्थायाम् भन्त्स्यति इति प्रथमो विकल्पः । द्वितीयः पुनर्यः पूर्वस्मिन् भवे उपशान्तमोहवं लब्धवान्, वर्तनानसवे च क्षीणमोहत्वं प्राप्तः स पूर्व वद्धवान्, वर्तमाने च बध्नाति, शैलेश्यवस्थायां पुनर्न भन्त्स्यति२, तृतीयस्तु पूर्वजन्मनि उपशान्तमोहत्वे बद्धवान् उपशान्तमोहात् प्रच्युतो न बध्नाति, अनागते चोपशान्तमोहत्वं यदा प्रतिपत्स्यते लेना चाहिये - यहां तक कि कोई एक जीव ऐर्यापथिक कर्म न भूतकाल में पांधा वर्तमान में ता है और न भविष्यत्काल में धिगा। यहां पहले और आठवें भंग का ग्रहण किया है, -शेष बीच के छहभंग प्रश्न वाक्य से समझ लेना चाहिये - अतएव टीकाकार ने ' एवं तं चेव सचं जाव ऐसा कहा है अब वे आठों भंग यहां दिखलाये जाते हैं-सूनकाल में जिस किसी जीव ने ऐर्यापथिक कर्म को बांधा है, वह वर्तमान में इसे पता है, आगे भी बांधेगा १, कोई एक जीव ऐसा है कि जिसने पहिले ऐर्यापथिक कर्म का बंध किया होता है, वर्तमान में वत् उसका वध करता है और आगे वह उसका बन्ध नहीं रहेगा २, कोई एक जीव होता है जिसने पहिले इसका वध किया है, पर वर्तमान काल मैं वह उसका बंध नहीं करता और भविष्यत् में वह उसका बंध करेगा સૂત્રામા ખતાવ્યા પ્રમાણે બીજા વિકલ્પા પણુ સમજી લેવા. આઠમે વિકલ્પ આ પ્રમાણે સમજવેઃ કોઈ એક જીવે અય્યપથિક કમ ભૂતકાળમાં ખાંધ્યુ નથી, વમાનમાં માંધતા નથી અને ભવિષ્યમા પણ ખાધશે નહીં. ” અહીં પહેલે અને આઠમે વિકલ્પ આપવામાં આવ્યે છે બાકીના છ વિકલ્પે। પ્રશ્ન वाक्य उपरथी समक सेवाना छे, तेथील सूत्रारे " एवं तं चेत्र सत्र એજ પ્રમાણે બાકીનું સમસ્ત કથન સમજવું, એમ કહ્યુ છે. હવે તે અઢ વિકલ્પ નીચે આપવામાં આવે છે " (૧) ભૂતકાળમાં જે જીવે અય્યપથિક ક્રમ બાંધ્યું છે તેને ખાધે છે અને ભવિષ્યમા પણ ખાધશે (૨) જે જીવે પથિક ક'ના 'ધ કર્યો હેય છે, તે વમાનમાં તેને ભવિષ્યમા તે તેના બધ નહીં કરે. (૩) જે જીવે ભૂતકાળમાં તે વમાનમાં પણુ ભૂતકાળમાં ઐય્યબધ કરે છે અને તેને ખંધ કર્યો Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसरे तदा भन्स्यति ३, चतुर्थः पुनः शैलेशीपूर्वकाले बवान् , शैलेश्यवस्थायां च न वध्नाति, न च भन्स्यति ४ । पञ्चमस्तु पूर्वजन्मनि उपशान्तमोहत्वस्यालयस्वात न वद्धवान् , इदानीं च तल्लब्धत्वात् वध्नाति, पुनरपि भविष्यत्काले उत्तशान्तमोहायवस्थायां भन्त्स्यतीति ५। पष्ठस्तु पूर्वभवे क्षीणमोहत्वम्यालब्धत्वे न बद्धवान् , इदानीन्तु क्षीणमोहत्वस्य लब्धत्वात् व नाति, शैलेश्यवस्थायां न पुनमन्त्स्यति इति पष्ठ०६। सप्तमस्तु भव्यस्य भवति, सहि अनादी काले न वद्धवान् , अधुनाऽपि न वध्नाति, कालान्तरे पुनर्भाविनि भन्त्स्यतीति ७ । अष्टमस्तु अभव्यस्य भवति, स हि पूर्वमपि ऐपिथिकं कर्म न बद्धवान् , न चाधुना बध्नाति, न वा भाविनि काले भन्स्यतीति ८, भावः । अथ च गहणागरिसं पहच अत्थेगइए बंधी, ३, कोई एक जीव ऐसा होता है कि पूर्व में इसका बंध किया है, वर्तमान में इसे नहीं वांधता है, और भविष्यत् में भी वह इसे नहीं बांधेगा ४। कोई एक जीव ऐसा होता है कि जिसने पूर्वकाल में इसका बन्ध नहीं किया है, वर्तमान में इसका वध करता है और भविष्यत् में भी वह उसका वध करेगा ५। कोई एक जीव ऐसा होता है कि जिसने भूतकाल में इसका बंध नहीं किया, वर्तमान में बंध करता है और भविष्यत् में वह इसका बंध नहीं करेगा ६। किसी जीव ने भूतकाल में इसका बंध नहीं किया है और वर्तमान में नहीं करता है किन्तु भविष्यत् में करेगा ७ । कोई जीव ऐसा होता है कि इसका बंधन भूत. काल में किया है, न वर्तमान में करता है और न भविष्यकाल में करेगा ८ । ये आठभंग होते है। છે, તે જીવ વર્તમાનમાં તેને બંધ કરતું નથી અને ભવિષ્યમાં તે તેને બંધ કરશે. (૪) કેઈ એક જીવ એ હોય છે કે જેણે ભૂતકાળમાં તેને બંધ કર્યો છે, પણ વર્તમાનમાં કરતો નથી અને ભવિષ્યમાં પણ કરશે નહીં. (૫) કેઈ એક જીવ એ હોય છે કે જેણે ભૂતકાળમાં તેને બંધ કર્યો નથી, વર્તમાનકાળમાં એજ જીવ તેને બંધ કરે છે અને ભવિષ્યમાં પણ તે તેને બંધ કરશે. (૬) કેઈ એક જીવ એવો હોય છે કે જેણે ભૂતકાળમાં તેને બંધ કર્યો નથી, વર્તમાનમાં તેને બધ કરે છે પણ ભવિષ્યમાં તેને બંધ કરશે નહીં. (૭) કેઈ એક જીવ એવો હોય છે કે જે ભૂતકાળમાં તેને બંધ કરતે નથી, વર્તમાનમાં પણ કરતો નથી પણ ભવિષ્યમાં તેને બંધ કરશે (૮) કોઈ એક જીવ એવો હોય છે કે જેણે ભૂતકાળમાં તેને બંધ કર્યો નથી, વર્તમાનમાં પણ કરતા નથી અને ભવિષ્યમાં પણ કરશે નહીં. Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अमेयचन्द्रिका टी० २०८ उ० ८ २० ३ कर्मवन्धस्वरूपनिरूपणम् ऐपिथिककर्म के बन्ध का तीनों काल संवन्धी कोष्टक ६३ वर्तमान م करेगा किया م ه नहीं करेगा ه م م भूत भविष्यत् किया करता है करता है नहीं करेगा किया नहीं करता है करेगा किया नहीं करता है नहीं किया करता है करेगा नहीं किया करता है नहीं करेगा नहीं किया नहीं करता है । करेगा नहीं किया नहीं करता है | नहीं करेगा ___ इन सब विकल्पों का सारांश इस प्रकार से है-प्रथम विकल्प में जो कहा गया है-सो वहाँ ऐसा समझना चाहिये-कि कोई एक ऐसा अवेदक जीव कि जिसका पूर्वभव में मोह उपशान्त हो गया था, उसने ऐपिथिक कर्म का बंध उस समय वहां किया था और अब वर्तमान } એપથિક કર્મબંધના ત્રણે કાળ સંબંધી કેઠે– વિકલ્પને કેમ ભૂતકાળ વર્તમાનકાળ ભવિષ્યકાળ કર્યો છે 3रे छ કરતો નથી કરતો નથી +am » -9 v કરશે नही ४२ કરશે નહીં કરે ४२ નહીં કરે ४२शे નહીં કરે નથી કર્યો નથી કર્યો કરતા નથી કરતો નથી આ બધાં વિકલ્પનો ભાવાર્થ નીચે પ્રમાણે છે-પહેલા વિકલ્પમાં જે જે વાત કહેવામાં આવી છે તેને ભાવાર્થ આ પ્રમાણે છે-કોઈ એક અદક જીવ કે જેને પૂર્વભવમાં મેહ ઉપશાંત થઈ ગયે હતા તેણે તે સમયે ત્યાં ઐર્યાપથિક કર્મને બંધ કર્યો હતો, અને વર્તમાનકાળે પણ જે તેની અંદર Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - भगवती भधमें भी मोहकी उपशान्तता उसमें है, अतः इससे वह इस समय भी उसका बध कर रहा है तथा भाविभव में भी यह मोह की उपशान्तता होने पर इसका बंध करेगा १, पूर्व भव में किसी अवेदक जीव ने ११वें ___ गुणस्थान मोह की उपशान्त अवस्था में प्राप्त किया तो वहां उसने उस समय ऐपिधिक कर्म का बंध किया, अब वही जीव वर्तमानभव में १२ वे क्षीणमोह गुणस्थान को प्राप्त करके मोह की क्षीणतावाला वन रहा है-ऐसी स्थिति में वह वर्तमान में भी ऐयोपथिक कर्म का बंध कर रहा है-पर अब यह अवेदक शैलेशी अवस्था में आरूढ हो जावेगा तब इसे वह नहीं बांधेगा-इस प्रकार से यह द्वितीयविकल्प का स्पष्टार्थ है-तृतीय विकल्प में ऐसा समझाया गया है-किसी अवेदक जीवने पूर्वभव में मोह के उपशान्त होने पर इस सांपरायिक कर्म का बंध किया था, पर जब वह उस ११ वें गुणस्थान से पतित हो गया-तब वह इस वर्तमान समय में उसका बंध नहीं करता है, और जब वह भविष्यत् काल में उपशान्त मोहवाला होना-तो इस का बंध करलेगा ३, चतुर्थ विकल्प में ऐसा समझाया गया है-कि अवेदक जीव जबतक शैलेशी अवस्थावाला नहीं था-तबतक इसके पहिले उसने ऐर्यापथिकसम મેહની ઉપશાન્તતા હોય, તે તે વર્તમાન સમયે પણ તેનો બંધ કરતે હોય છે, અને ભવિષ્યમાં પણ મેહની ઉપશાન્તતા રહે તો ત્યારે પણ તે તેને બંધ કરશે. - બીજા વિકલ્પને ભાવાર્થ–પૂર્વભવમાં કોઈ અવેદક જીવે મોહની ઉપશાન્ત અવસ્થામાં ૧૧ મું ગુણસ્થાન પ્રાપ્ત કર્યું હોય તે ત્યારે તેણે ઐર્થીપથિક કમને બંધ કર્યો હોય છે, હવે એજ જીવ વર્તમાનભવમાં ૧૨ માં ક્ષીણ ગુણસ્થાનને પ્રાપ્ત કરીને મોહની ક્ષીણતાવાળો ચાલુ રહ્યો છે–એવી સ્થિતિમાં વર્તમાનમાં પણ તે ઐર્યાપથિક કર્મ બંધ કરે છે પણ જ્યારે એજ જીવ ભવિષ્યમાં શૈલેશી અવસ્થાએ પહોચી જશે, ત્યારે તે ઐયંપથિક કર્મ બાંધશે નહી. ત્રીજા વિકલ્પનું સ્પષ્ટીકરણ–કે અવેદક જીવે પૂર્વભવમાં મોહ ઉપશાન્ત થઈ જવાથી ઐયપથિક, કર્મને બંધ કર્યો હતો, પણ તે ૧૧ માં ગુણ સ્થાનેથી નીચે ઉતરી જવાને લીધે વર્તમાનકાળે તેને બંધ કરતો નથી, અને જો તે ભવિષ્યકાળમાં ઉપશાન્ત મહવાળે થશે તો તે તેને બંધ કરશે. ચોથા વિક૯૫નું સ્પષ્ટીકરણ–અવેદક જીવ જ્યાં સુધી શૈલેશી અવસ્થાવાળ થ ન હતું ત્યાં સુધી તેણે એર્યાપથિક કર્મને બંધ કર્યો હતે, શૈલેશી Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ८ उ० ८ सू. ३ कर्मबन्धस्वरूपनिरूपणम् ક का बंध किया था - शैलेशी अवस्था में आजाने पर अब वह इसका बंध नहीं करता है न अब वह आगे भी इसका वध करेगा?, पंचम विकल्प में ऐसा समझाया गया है कि पूर्वभव में किसी अवेदक जीव को मोहकी उपशान्तता प्राप्त नहीं हो सकी अतः उस समय ऐयपिधिक कर्म का बंध नहीं हो सका, अब इस भव में उसी जीव का इस उपशान्त मोहस्व की प्राप्ति हो गई है -सो उसके ऐर्यापथिक कर्म का बंध हो रहा है तथा भविष्यत् काल में भी वह मोह की उपशान्तता में इसका बंध करने वाला होगा ५, छठे विकल्प में ऐसा समझाया गया है कि किसी अवेदक जीव को पहिले भव में क्षीणमोहत्व की प्राप्ति नहीं हुई सो उसे उस समय इसका बंध नहीं हुआ, वर्तमान भव में उसे क्षीणमोह की प्राप्ति हो रही है अतः इससे वह इसे बांध रहा है, पर जब वही जीव शैलेशी अवस्था में आरूढ हो जावेगा तो इसका बंधकर्ना नहीं होगा सातवां विकल्प तो भव्य को होता है- भव्य जीव ने अनादिकाल से अभीतक इसे नहीं बांधा है, अभी भी वह इसे नहीं via रहा है, भविष्यत्काल में जब वह उपशान्त मोहादि अवस्थावाला અવસ્થામાં આવી જવાધી હવે તે તેને અંધ કરતા નથી અને ભવિષ્યમાં પણ તે તેના બંધ કરશે નહી. પાંચમાં વિકલ્પનું સ્પષ્ટીકરણ-પૂર્વભવમાં કાઇ એક જીવ મેાહની ઉપશાન્તતા પ્રાપ્ત કરી શકયેા ન હતા, તેથી ત્યારે તેણે ઐય્યપથિક ક્રમના બંધ કર્યાં ન હતેા, પણ્ વમાનભવમાં તેણે મેહની ઉપશાન્તતા પ્રાપ્ત કરી લીધી છે, તેથી તે વર્તમાનમાં તે આ કા બંધ ખાંધી રહ્યો છે. અને ભવિષ્યમાં પશુ માહની ઉપશાન્તતા રહેવાથી તે આ કોંના બંધ કરશે, છઠ્ઠા વિકલ્પનું સ્પષ્ટીકરણ—કોઇ અવેક જીવે પૂર્વભવમાં ક્ષણમાહત્વની પ્રાપ્તિ કરી ન હતી, તેથી ત્યારે તેણે આ કર્મોના બંધ કર્યાં ન હતેા, વર્તુમાનભવમાં તેને ક્ષીણુમહત્વની પ્રાપ્તિ થઇ રહી છે, તેથી તે વમાનમા તેને ખધ કરી રહ્યો છે, પણ ભવિષ્યમાં જ્યારે એજ જીવ શૈલેશી અવસ્થાએ ચડી જશે, ત્યારે તે તેને ખવ કરશે નહી. સાતમા વિકલ્પનું સ્પષ્ટીકરણ—ભવ્ય જીવને આ વિકલ્પ લાગુ પડે છે. ભવ્ય જીવે અનાદિ કાળથી અત્યાર સુધી તેને ખાંધ્યા નથી, અત્યારે પણ તેને બાધતા નથી, ભવિષ્યકાળમાં જયારે તે ઉપશાન્ત મહાદિવાળી અવસ્થાવાળા થઈ જશે, ત્યારે તેને બધકર્તા થઈ જશે. भ ९ Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६६ भगवतीस्ये बंधइ, बंधिस्सइ ' हे गौतम ! ग्रहणाकर्पम् एकस्मिन्नेव भवे ऐर्यापथिककर्मपुद्गलानां ग्रहणरूप आकर्षः ग्रहणाकर्षस्त प्रतीत्य आश्रित्य अस्त्येककः कश्चिज्जीवो बद्धवान् , पध्नाति, भन्स्यति च १ ' एवं जाव अस्थेगइए न बंधी, बंघइ, बंधिस्सइ , एवं पूर्वोक्तरीत्या यावत्-यावत्पदेन द्वितीयादारभ्य चतुर्थभङ्गपर्यन्तमत्र वाच्यम् , पञ्चमश्वायम्-अस्त्येककः कश्चित्-न वद्धवान् वध्नाति, मन्त्स्यति, इति। अथ द्वितीयादारभ्य पञ्चमभङ्ग पर्यन्तमेकैकशः पदश्यते-अस्त्येकक. कश्चित् बद्धवान् , बध्नाति न मन्त्स्यति २, अस्त्येककः कश्चित् बद्धवान् , न वध्नाति, भन्स्यति३, अस्त्येककः कश्चित् बद्धहो जावेगा-तो इसका बधकर्ता हो जायेगा । अष्टम विकल्प अभव्य को होता है-अभब्ध जीव पहिले भी ऐर्या पथिक कर्म का बंध नहीं किया होता है, वर्तमान में भी वह इस कर्म का वध नहीं करता है और न आगामीकाल में भी उसे इस कर्म का बंधहोता है।अब ग्रहणाकर्ष को एक ही भव में ऐापथिक कर्म पुगलों के ग्रहणरूप आकर्प को-आश्रित करके किली एक जीव ने इसका बंध किया है, वर्तमान में वह इसे बांध रहा है आगे के समयों में भी वह इसका बंध करेगा १, ‘एवं जाव अत्थेगइए न बंधी, बंधह, बंधिस्सह' इसी पूर्वोक्त रीति के अनुसार यावत्-किसी एक जीव ने इसका वध किया है, वध कर रहा है, आगे वह इसका वध नहीं करेगा २, किसी एक जीव ने पूर्व में इसे वांधा है, वर्तमान में वह इसे नहीं बांध रहा है-आगे वह इसे बांधेगा ३, किसी આઠમો વિકલ્પ–અભવ્યને લાગુ પડે છે. અભવ્ય જીવે પહેલાં પણ ઐર્યાપથિક કર્મને બંધ કર્યો હે નથી, વર્તમાનમાં પણ તે આ કર્મને બંધ કરતા નથી અને ભવિષ્યમાં પણ તે આ કર્મને બંધ કરશે નહીં. હવે ગ્રહણકર્ષની અપેક્ષાએ (એક જ ભવમાં અર્યાપથિક કર્મયુગલોને ગ્રહણ કરવારૂપ આકર્ષની અપેક્ષાએ) કોઈ એક જીવે ભૂતકાળમાં તેને બંધ કર્યો છે, વર્તમાનમાં પણ તેને બંધ કરે છે અને ભવિષ્યમાં પણ તેને બંધ ४२), मा पडेसी वि८५ छ (१)(एवं जाव अत्यैगइए न ब धी, यधइ, बधिरसइ) એ જ પૂર્વોક્ત રીતે બાકીના વિકલ્પ બને છે (૨) કોઈ એક જીવે તેને બંધ કર્યો છે, વર્તમાનમાં કરી રહ્યો છે, અને ભવિષ્યમાં તે તેને બંધ કરશે નહીં. (૩) કેઈ એક જીવે પૂર્વ તેને (ઐર્યાપથિક કર્મને) બાંધ્યું છે. વર્તમાનમાં તે આ કર્મ બાંધો નથી, ભવિષ્યમાં તે તેને બાંધશે. (૪) કોઈ એક જીવે Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयमन्द्रिका टीका श० ८ उ० ८ सू० ३ कर्मबन्धस्वरूपनिरूपणम् वान्, न वव्नाति, न भन्त्स्यति ४, अस्त्येककः कश्चित् न वद्धवान् बध्नाति, भन्त्स्यति ५, ' णो चेवणं न बंधी, वधइ, न बंधिस्सह ' किन्तु नो चैन नैव खलु कचिज्जीवो न बद्धवान् न वा भन्त्स्यति अपि तु बध्नाति ६, इति पष्ठो विकल्पो न संभवत्येव, एतस्य तत्त्वं स्पष्टीकरणसमयेऽग्रे विवेचयिष्यते, 'अत्थेगइए न वंधी, न बंधइ, बंधिस्सइ ' अस्त्येककः कश्चित् न बद्धवान्, न वध्नाति अपि तु भन्त्स्यति ७, अत्थेगइए न बंधी, न बंध, न बंधिस्सर ' अस्त्येककः कश्चित् ग्रहणाकर्ष को जीवः ऐर्यापथिकं कर्म न बद्धवान्, न वध्नाति, न वा भन्त्स्यति ८ इतिभावः, एक जीव ने पूर्व में इसे बांधा है, वर्तमान में वह इसे नहीं बांध रहा है आगे भी वह इसे नहीं बांधेगा ४, किसी एक जीव ने पहिले इसे नहीं बांधा, अब इसे बांध रहा है, आगे भी बांधेगा ५, ' णो चेव णं न बंधी वधइ, न व धिस्लइ' ऐसा नहीं है कि " किसी जीव ने इसे नहीं बांधा नहीं किन्तु वह बांध रहा है " ऐसा वह छठा विकल्प नहीं बनता है । इस विषय को हम जब इसका स्वरूप स्पष्ट करने लगेगे तब कहेंगे 'अत्थेगइएन वधी न वध, व धिस्सइ ७' कोई जीव ऐसा होता है कि जिसने पूर्व में उसका वध नहीं किया है, न वह वर्तमान में इसका बंध कर रहा है - पर आगे इसका बंध करेगा - ' अत्थेगइए न बंधी न aas, a fees' कोई एक ऐसा जीव है कि जिसने पहिले इसका बंध नहीं किया है, वर्तमान में वह इसका बंध नहीं कर रहा है और न आगे भी वह इसका बंध करेगा ८ | , પૂર્વે તેને ખાંધ્યુ' છે, વમાનમાં તે તેને ખાંધતા નથી અને ભવિષ્યમાં ખાધશે નહી (૫) કાઈ એક જીવે પૂર્વે આ કમ બાંધ્યુ નથી, વર્તમાનમાં ખાંધે છે मने लविण्यमां पशु मधशे. ( णो चेत्रण न बधइ, वध, न बधइ " “ કાઇ જીવે તે કર્માંધ ખાંધ્યા નથી, બાંધશે નહી, પણ વત માનમાં ખાંધી रह्यो छे, આ પ્રકારને છઠ્ઠો વિકલ્પ અહીં મનતા નથી. તેનું સ્વરૂપ સ્પષ્ટ કરતી ધખતે આ ખામતનુ કારણ આપવામાં આવશે. "" (७) " अत्थेगइए न वधी, न वधइ, ववित्सइ " अर्ध व मेवा होय કર્યો હતેા નથી, વર્તમાનમા बध ४२शे. (८) " अत्येगइए सेवा होय ेो भूतપણ કરતા નથી અને વિ છે જેણે ભૂતકાળમા ઐર્યાપથિક ક`ના બંધ या भरता नया, परन्तु भविष्यमां ते तेनो न वधी, न बंध, न बघिस्सइ " अध કાળમાં તેના ખાધ કર્યા હાતા નથી, વર્તમાનમાં ષ્યમાં પણ કરશે નહી . Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भंगवतीय ___ अत्रेदं तत्त्वम्-प्रथमवैकल्पिको ग्रहणासर्प को जीवः उपशान्तमोहादि यंदा ऐर्यापथिकं कर्म बद्ध्वा वध्नाति तदा अतीतकालापेक्षया बद्धवान् , वर्तमानकालापेक्षया च वध्नाति, भविष्यकालापेक्षया तु भन्त्स्यति इति १, द्वितीयस्तु केवली अतीतकाले बद्धवान् , वर्तमानकाले च बध्नाति, शैलेश्यवस्थायान्तु न भन्तस्यतीति २, तृतीयः पुनरुपशान्तमोहत्वे वद्धवान् , उपशान्तमोहत्वात्प्रच्युतस्तु न बध्नाति, पुन. स्तत्रैव भवे उपशमश्रेणी प्रतिपन्नो भन्स्यतीति, एकभवेऽपि उपशमश्रेणी वारद्वयं ___ यहां ऐसा समझना चाहिये-प्रथम विकल्प सबंधी ग्रहणाकर्षकउपशान्तमोहादिवाला जीव ऐपिथिक कर्मको बांधकर उसे बांधता है तब वह अतीतकाल की अपेक्षा से उसका बांधनेवाला बन जाता है और वर्तमानकाल की अपेक्षा से वह उसे बांध रहा है ऐसा बन जाता है तथा भविष्यकालकी अपेक्षासे वह उसे वांधेगा ऐसा बन जाता है। द्वितीय विकल्प केवलीकी अपेक्षासे है केवलोने ऐयोपथिक कर्म को अतीतकालमें बांधा है-वर्तमानमें वे उसे बांध रहे हैं, पर शैलेशी अवस्था में वे उसे नहीं बांधेगे। तृतीय विकल्पमें उपशान्तमोहकी दशा में जीवने इस ऐपिथिक कर्म का बंध किया है, पर जव वह उससे प्रच्युत हो जाता है। तब इसका बंध उसे नहीं होता है और जब वही जीव पुनः उसी भव में उपशमश्रेणी पर आरूढ हो जावेगा-तब उसका बंध करने लगेगा। उपशम श्रेणी की प्राप्ति जीव को एक भव में दो बार तक हो सकती પહેલા વિકલ્પનું સ્પષ્ટીકરણ–ગ્રહણાકર્ષ (એક જ ભવમાં ઐર્યાપથિક કર્મ પુદ્ગલેને ગ્રહણ કરવા રૂપ આકર્ષ) ની અપેક્ષાએ ઉપશાન્ત મહવાળે જીવ જ્યારે ઐયંપથિક કર્મ બાંધીને આ કમને બંધ બાંધે છે, ત્યારે અતીત (ભૂત) કાળની અપેક્ષાએ તે તેને બંધક ગણાય છે, વર્તમાનકાળમાં તે તેને બંધક બની રહે છે અને ભવિષ્યમાં પણ તે તેનો બંધક બનશે. બીજો વિકલ્પ કેવલીની અપેક્ષાએ આપ્યો છે. કેવલીએ પથિક કર્મ તે ભૂતકાળમાં ગાંધ્યું હોય છે, વર્તમાનમાં પણ તેઓ તે કર્મ બાંધે છે, પણ ભવિષ્યમાં શૈલેશ અવસ્થામાં તેઓ તેને બાંધશે નહીં. તૃતીય વિકલ્પ એ બતાવે છે કે પૂર્વ ઉપશાન્ત મહની દશામાં જીવે ઐયપથિક કર્મને બંધ કર્યો હતો, પણ વર્તમાનકાળે તે ઉપશાન્ત મહિવાળો રહ્યો નથી (તેમાંથી પ્રચુત થઈ ગયેલ છે) તેથી વર્તમાનમાં તે જીવ તે બંધ કરતો નથી, પણ એ જીવ ફરીથી એજ ભવમાં જ્યારે ઉપશમ શ્રેણીએ ચડી જશે ત્યારે તેને બંધ કરવા માંડશે. ઉપશમ શ્રેણીની પ્રાપ્તિ જીવને એક ભવમાં વધારેમાં વધારે બે વાર થાય છે. Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श ८ . ८ सू ३ कर्मवन्धस्वरूपनिरूपण ६२ पाप्यते एवेति ३, चतुर्थस्तु सयोगित्वे बद्धवान् , शैलेश्यवस्थायां न बध्नाति, नवा भन्स्यतीति ४, पञ्चमः पुनरायुपः पूर्वभागे उपशान्तमोहत्वादेरलब्धत्वात न बद्धवान् , अधुना तस्य लब्धत्वात् वध्नाति, तवाया एव च भविष्यत्समये पुनर्भन्स्यतीति ५, पष्टस्तु न भवत्येव, तत्र न वद्धवान् , अपि तु वनाति इत्यनयोरुपपद्यमानत्वेऽपि न भन्स्यतीत्यस्य अनुपपद्यमानत्वात् , तथाहि-आयुषः पूर्वभागे उपशान्तमोहत्वादेरलब्धत्वात् न वद्धवान् , तल्लाभसमये च वनाति, है। चतुर्थ विकल्प में सयोगी अवस्था में जीव ने इसे बांधा है, शैलेशी अवस्था में पहुँच ने पर वह उसे नहीं बांधता है, और आगे भी फिर यह उसे नहीं बांधेगा। पंचमविकल्प में आयु के पूर्वभाग में उपशान्त मोहादि की अलब्धता होने से जीव ने पहिले इसे नहीं बांधा है, वर्तमान में अभी उपशान्त मोहादि की लब्धता में यह उसे बांध रहा है, और आगे भी वह बांधेगा 'किसी जीव ने पहिले इसे नहीं बांधा है, नहीं वह इसे बांधेगा, अपितु अब वह इसे बांध रहा है " ऐसा जो यह विकल्प है वह नहीं बनता है यद्यपि " न वद्धवान् , अपि तु बध्नाति" ये दो बातें बन सकती हैं-फिर भी "न भन्स्यति" यह वात नहीं बनती है इस विषय में स्पष्टीकरण इस प्रकार से है-आयु के पूर्वभाग में उपशान्तमोह आदि की अलब्धता होने से जीव ने पहिले इसे नहीं वाधा है, और जब उपशान्त मोहादि की जीव को लब्धता हो जाती है થિ વિકલ્પ એ બતાવે છે કે જીવે સગી અવસ્થામાં આ કર્મને બંધ કર્યો હતે, વર્તમાનમાં શૈલેશી અવસ્થાએ પહોંચતા તે આ બંધ બાંધતો નથી અને ભવિષ્યમાં પણ ફરીથી આ બંધ બાંધશે નહીં. પાંચમાં વિકલ્પમાં એવું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે કે આયુષ્યના પૂર્વકાળમાં ઉપશાન્ત મહાદિની પ્રાપ્તિ નહીં થવાથી જીવે તે બંધ બાંધ્યો ન હતો અને વર્તમાનમાં તેને ઉપશાંતમૂહની પ્રાપ્તિ થઈ જવાથી તે આ કર્મને બંધ કરે છે અને ભવિષ્યમાં પણ તે આ કર્મને બંધ કરશે. “કેઈ જીવે પહેલાં આ કર્મને બધ કર્યો નથી, ભવિષ્યમાં કરશે પણ નહીં, પરંતુ વર્તમાનમાં તે આ કમને બંધ કરી રહ્યો હોય છે. ” मा। छठी वि४८५ महीनी शत नथी. ने “ न बद्धव न, अपि तु वघ्नाति " 21 मे पातो मनी श? छे. ५२न्तु “न भन्स्यति" 21 वात બનતી નથી તેનું સ્પષ્ટીકરણ આ પ્રમાણે છે-આયુની પૂર્વાવસ્થામાં ઉપશાન્ત મહાદિની પ્રાપ્તિ નહીં થવાથી જીવે ત્યારે પથિક કર્મને બંધ કર્યો ન હતે. વર્તમાનમાં તેને ઉપશાન્ત મહાદિની પ્રાપ્ત કરી છે, તેથી હાલમાં તે Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीमत्र ततोऽनन्तरसमयेषु च भन्स्यत्येव, न तु न भन्स्त्यतीति, समयमात्रस्य वन्धरयेहाभावात् , मोहोपशमनिम्रन्थस्य समयानन्तरमरणेन ऐर्यापथिककर्मवन्धरूपः समयमात्रस्तु न पष्ठविकल्पहेतुः संभवति, ग्रहणाकर्षस्यैव प्रकृते प्रक्रान्तत्वे न तदनन्तरैर्यापथिककर्मबन्धाभावस्य भवान्तरवर्तित्वात् , यदि तु सयोगिचरमसमये बध्नाति ततोऽनन्तरं न भन्त्स्यतीति उच्यते तदा सयोगिचरमसमये यद् वनाति तद्वन्धपूर्वकमेव स्यात् नाबन्धपूर्वकमिति तत्पूर्वसमये तस्य बन्धकत्वात् द्वितीये एव -तब वह इसे वांधता है-इस तरह से यह कथन तो बन सकता हैपरन्तु "अनन्तर समयों में भी वह इसे नहीं बांधेगा" यह कथन नहीं बनता है क्यों कि उपशान्त मोहादि की लब्धता के अनन्तर समयों में भी यह उसे बांधेगा ही कारण समयमात्र बंध का यहां अभाव है। अतः " नहीं बांधेगा" यह बात नहीं बनती है। मोहोपशमनिग्रंन्ध का समयानन्तर में मरण हो जाने से ऐयोपथिक कर्मवन्ध का समयमात्र छठे भंग का हेतु हो जावेगा लो ऐसी बात भी नहीं कहनी चाहियेक्यों कि यहां पर अहणाकर्पक का ही प्रकरण चल रहा है इसलिये तदनन्तर समय में जो ऐयोपथिक कर्म के बंध का अभाव होगा वह तो भवान्तरवर्ती कहलावेगा। यद्यपि सयोगी के चरम समय में इस ऐपिथिक कर्म का बन्ध जीव करता है-अनन्तर समयों में फिर वह उसका वध नहीं करेगा-इस तरह से यदि इस छठे भंग को बनाने के लिये कहा जावे-तो ऐसा कहना भी नहीं बनता है-क्यों कि सयोगी આ બંધ કરી રહ્યો છે આ પ્રકારની બે વાત તે સંભવી શકે છે, પરન્તુ આયુની ઉત્તરાવસ્થામાં પણ તે તેને નહીં બાધે, ” આ વાત સંભવી શકતી નથી કારણ કે ઉપશાન્ત મહાદિની લબ્ધતા (પ્રાપ્તિ) ના અનન્તર (પછીના) સમયમાં પણ તે આ કર્મને બંધ કરશે જ કારણ કે સમય માત્ર બંધનો त्यां मना छे. तेथी "मांधशे नही " की पात सलवी शती नथी. મેહપશમ નિગ્રંથનું સમયાન્તરમાં મરણ થઈ જવાથી ઐયપથિક કર્મબંધને સમય માત્ર છટ્ઠા વિકલ્પને હેતુ (કારણ) બની જશે. તેથી એવી વાત પણ કહેવી જોઈએ નહીં, કારણ કે અહીં ગ્રહણકર્ષનું પ્રકરણ જ ચાલી રહ્યું છે, ત્યારબાદના સમયમાં જે ઐપથિક કર્મબંધને અભાવ હશે, તે તે ભવાનર વર્તી ગણાશે. જો કે સગીના ચરમ સમયમાં આ ઐર્યાપથિક કર્મને બંધ જીવ કરે છે. અનન્તર સમયમાં તે ફરીથી તેને બંધ નહીં કરે આ પ્રકારની પરિસ્થિતિમાં આ છઠ્ઠો બંધ બની શકે એમ કહેવું તે પણ બરાબર નથી, Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ reefore aint श० ८ ३० ८ सू०३ कर्मबन्धस्वरूपनिरूपणम् , विकल्पे पर्यवसानं स्यात् न षष्ठो त्रिकल्पः इति भावः, सप्तमस्तु भव्यविशेषस्य ७, अष्टमस्तु अभव्यस्य इति ८ । अत्र भवाकर्षापेक्षेषु अष्ट विकल्पेषु 'बंधी, बंध, frees' इति प्रथमे विकल्पे उपशान्तमोहः १, 'बंधी, बंध, न बंधिस्स ' इति द्वितीये क्षीणमोहः २, 'बंधी, न बंध, वंधिरसह ' इति तृतीये उपशान्तमोह: ३, 'बंधी, न बंध, न बंधिस्स ' इति चतुर्थे शैलेशीगतः४, 'न बंधी, बंध बंधि - स्सः' इति पञ्चमे उपशान्तमोहः५, 'न बंधी, बंध, न बंधिस्सर' इति पष्ठे क्षीणके चरण समय में जो जीव ऐर्यापथिक कर्म का बंध करता है वह उसके बंध पूर्व ही करता है अवन्धपूर्वक नहीं करता है अतः जब वह उसे बांधकर उसका वध करता है तो यह कथन तो द्वितीय भंग में हो आ जाता है- फिर इसके लिये छठे भंगको स्वतंत्र बनानेकी क्या आवश्यकना है। सातवां भंग भव्य विशेष की अपेक्षा से है । और आठवां भंग अभव्य की अपेक्षा से है । भवाकर्ष के जो आठ विकल्प कहे गये हैं - उनमें जो यह (बंधी, बंध, वधिस्सइ) प्रथम विकल्प है वह उपशान्त मोहवाले जीव की अपेक्षा से है, (वंधी, बंध, न बंधिस्सह ) ऐसा जो द्वितीय विकल्प है वह क्षीणमोहवाले जीव की अपेक्षा से है, (बंधी नबंध, वंस्सिइ) यह तृतीय विकल्प उपशान्त मोहवाले की अपेक्षा से है, (बधी न वंधइ न वंधिस्सह ) यह चतुर्थ विकल्प शैलेशी गत जीवकी अपेक्षा से है, (न वंधी, बंध, वधिम्सह) ऐसा जो यह पांचवां farmer है as शान्त मोहवाले जीव की अपेक्षा से है, (वंधी, वध, કારણ કે સચેાગીના ચરમ સમયમાં જે જીવ ઐર્યાયિક કર્માંના ખધ કરે છે, તે તેના મધપૂર્વક જ કરે છે-અમ ધપૂર્વક કરતા નથી. તેથી જ્યારે તેને બાંધીને તેના બધા કરે છે, તે એવું કથન તા ખીજા ભંગમાં પણ આવી જાય છે. તે પછી તેને માટે છઠ્ઠો સ્વતંત્ર વિકલ્પ બનાવવાની શી જરૂર છે ? સાતમે વિકલ્પ ભવ્યવિશેષની અપેક્ષાએ કહ્યો છે, અને આઠમે વિકલ્પ અભવ્ય વિશેષની અપેક્ષાએ કહ્યો છે. ભવાના જે આઠ વિકલ્પા કહ્યાં છે તેમાંના " वधी, वधइ, व धिरसइ " आ पडे। वि उपशान्त भोईवाजा लव अपेक्षाये उह्यो है "वधी, बंध, न बंधिस्स इ આવા જે ખીજો વિકલ્પ हे ते क्षीर भोडवाजी छवनी अपेक्षा उद्योछे, ' बंधी, न वधइ, व धिस्सइ આવે! ત્રીજે જે વિકલ્પ છે તે ઉપશાન્ત-મેાહુવાળાની અપેક્ષાએ કહ્યો છે, "वधी, न बधइ, न बधिर " या थोथे। विश्इप शैलेशी व्यवस्थावाजा अपने अनुसक्षीने ह्यो छे. " न वधी, बंधइ, वधिस्सइ " मा पांयभेो विप उपशान्त भोडवाना भवने अनुसक्षीने ह्यो छे. " वधो, बंधइ, न वधिरसइ " "" " Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीय मोहः६, 'न बंधी, न बंधइ, बंधिस्सइ' इति सप्तमे भव्यः७, 'न बंधी, न बंधइ, न पंधिस्सइ' इति अष्टसे अभव्या८, ग्रहणाकर्षापेक्षेषु पुनरेतेपु प्रथमे विकल्पे उपशान्तमोहः क्षीणमोहो वा१, द्वितीये पुनः केवली२, तृतीये तूपशान्तमोहः३, चतुर्थे शैलेशीगतः४, पञ्चमे उपशान्तमोहः५, क्षीणमोहो वा६, पष्ठः शून्यः, सप्तमे भव्यो भाविमोहोपशमः, भाविमोहक्षयो वा७, अष्टमे पुनरभव्य एवेति फलितम् । अथ ऐपिथिकनवाधिस्सइ) यह छठा विकल्प क्षीणमोहवाले जीव की अपेक्षा से है (न बंधी, न बंधइ, वांधिस्सइ ) यह सातमा विकल्प भव्य जीव की अपेक्षा से है, (न बंधी, न वधइ, न बंधिस्लइ ) यह आठवां विकल्प अभव्य जीव की अपेक्षा से है। इसलिये प्रथम विकल्प में उपशान्त मोहवाला जीव, द्वितीय विकल्प में क्षीण मोहवाला जीव, तृतीय में उपशान्त मोहवाला जीव, चतुर्थ में शैलेशीगत जीव, पंचम में उपशान्त मोहवाला जीव, छठे में क्षीणमोहवाला जीव सप्तम में भव्य और अष्टम में अभव्य गृहीत हुए हैं। इसी तरह से ग्रहणाकर्षापेक्ष इन्हीं आठों विकल्पों में से प्रथम विकल्प में उपशान्तमोहवाला जीव, अथवा क्षीण मोहवाला जीव, द्वितीय विकल्प में केवली, तृतीय विकल्प में उपशान्तमोही जीव, चतुर्थ में शैलेशीगत जीव, पंचम में उपशान्तमोही जीव, अथवा क्षीणमोही जीव, छठे अंग में शून्य, सप्तम विकल्प में भव्य जिसके मोह का उपशम होने वाला है, अथवा मोह का क्षय होनेवाला है आठवें विकल्प में अभव्य जीव गृहीत हुए हैं। अब ऐर्या मा छठी वि८५ क्षी-मोड सनी अपेक्षा ४यो छे. “ न बधी, न वधइ, न बधिस्सइ” मा सातभा वि४८५ सय सवनी अपेक्षा ४il छ. “ न घंधी, न बधइ, न बघिस्सइ" मा ४ वि८५ समय वनी અપેક્ષાએ કહ્યું છે. તેથી પહેલા વિકલ્પમાં ઉપશાન્ત કેહવાગે જીવ, બીજા વિકલ્પમાં ક્ષીણ-મોહવાળે જીવ, ત્રીજા વિકલ્પમાં ઉપશાન્ત મહવાળે જીવ, ચોથા વિક૯૫માં શૈલેશીગત જીવ, પાંચમાં વિકલ્પમાં ઉપશાન્ત હવા જીવ, છઠ્ઠા વિકલ્પમાં ક્ષીણ-મોહવા જીવ, સાતમામાં ભવ્ય જીવ અને આઠમ માં અભવ્ય જીવ ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે. આ રીતે ગ્રહણાકર્ષની અપેક્ષાએ બનતાં આઠ વિકલ્પમાંના પહેલા વિકપમાં ઉપશાન્ત મહવાળ અથવા ક્ષીણ હવાળે જીવ, બીજા વિકલ્પમાં કેવલી, ત્રીજા વિકલ્પમાં ઉપશાન્ત મે હવાલે જીવ, ચેથામાં શૈલેશીગત જીવ, પાંચમાં વિકલ્પમાં ઉપશાહી જીવ અથવા ક્ષીણહી જીવ, છઠ્ઠા ભાગમાં શૂન્ય. સાતમામાં જેના મોહને ઉપશમ થવાને છે એ ભવ્ય જીવ અને આઠમાં વિકલ્પમાં અભવ્ય જીવ ગૃહીત થયેલ છે. Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atra front fret श. ८ उ. ८ सू ३ कर्मवन्धस्वरूपनिरूपणम् ७३ 4 बन्धमेव प्ररूपयितुमाह - ' तं भंते ! किं साइय सपज्जबसियं वंधड़ ? ' गौतमः पृच्छति - हे भदन्त ! तत् ऐयविथिकं कर्म किं सादिकं सपर्यवसित बध्नाति ? १ साक्ष्यं अपज्जवसियं बंधs ? ' किं वा सादिकम् अपर्यवसितं बध्नाति १२ अणाइयं सपज्जवसियं बंधइ ' किं वा अनादिकं सपर्यवसितं बध्नाति ३? 'अणाइयं अपज्जवसिय वंधड ' किं वा अनादिकम् अपर्यवसितं बध्नाति १४, इति चतुर्विकल्पेषु ऐर्यापथिककर्मणः प्रथमे एव विकल्पे बन्धो भवति नान्तिमेषु त्रिषु इत्यभिप्रायेण भगवानाह - ' गोयमा ! साइयं सपज्जवसियं बंधइ, ' हे गौतम | ऐर्यापथिकं कर्म सादिकं सपर्यवसितं चन्नाति ' णो सायं अपज्जबसियं वंधइ 'नो सादिकम् अपर्यवसितं वध्नाति, ' णो अणाइयं सयज्जवसियं वंधइ' नो वा अनादिकं सपर्यवसितं बध्नाति, ' णो अणाइयं अपज्जवसियं बंबइ ' नापि अनादिकम् अपर्यवसितं पथिक कर्म को जीव कैसा बांधता है ? इस विषय को गौतम प्रभु से पूछते हैं - (तं भंते! किं साइयं सपजवसियं बंधइ ९ ) हे भदन्त ! उस ऐधिक कर्म को क्या जीव सादि सपर्यवसित बांधता है ? या (साइयं अपज्जवसियं वह) सादि अपर्यवसिता है ? ( अणाइयं सपजबसियं पद) या अनादि सपर्यवसित बांधता है ? या (अणाइयं अपज्जबसियं बंधूइ ) अनादि अपर्यवसित बांधता है ? इस तरह से ये ऐक कर्म के विषय में चार विकल्प हैं - इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं (गोमा ) हे गौतम! (माइयं सपज्जवमियं च धइ) जीवऐर्यापथिक कर्म का सादि सपर्यवमित रूप में करता है, अन्यतीन fareपों के रूप में नहीं करता है - ( णो साइयं अपज्जवलियं बंधह, णो अणायं सपज्जवसियं वध, णो अगाइयं अपज्ज इलियं बंधह ) यही हवे गौतमस्वामी महावीर प्रभुने पूछे छे - ( तं भते ! किं साइयं सपब्जवसियं बंधइ ? हे लहन्त । शुद्ध साहि ( आदि सहित ) सयर्यवसित ये छव र्याप उस माघे छे ? ( साइय अपज्जवसिचं बंधइ ? ) ड्डे साहि पर्यवसित ३ये छत्र तेने माघे छे ? ( अणाइयं सपज्जवखियं बधइ १ ) रमनाहि सपर्यवसित ३ये ४१ तेने आये छे ? ( अणाइयं अपज्जवसियं वधइ ? કે અનાદિ અપ વસિત રૂપે જીવ તેને બધે છે? આ રીતે ઐર્યાપથિક કમધ વિષે ચાર વિકલ્પે છે उत्तर- ( गोयमा ! ) गौतम ! ( साइयं सपज्जवसिचं व धइ ) ઐય્યપથિક કમ ના ખ ધ સાદિ અપવસિત રૂપે જ કરે છે-બીજા ત્રણે વિક हय्ये उरते। नथी भेज पात सूत्रारे ( णो साइयं अपज्जवसिय वधइ, णो अणाइयं सपज्जवसियं वध, णो अगाइयं अपज्जवसिव व धइ) मा सूत्र पह દ્વારા પ્રકટ કરી છે. भ १० Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -unia भगवतीसरे ७४ वनाति, सादिरनादिः सपर्यवसितोऽपर्यवसितश्च पूर्व प्ररूपित एव । गौतमः पृच्छति' तं भंते ! कि देसेणं देसं बंधड ? ' हे भदन्त ! तत् ऐपिथिकं कर्म किं देशेनजीवदेशेन जीवस्यैकदेशेनेत्यर्थः, देश-कर्मदेशं कमांगमित्यर्थः वध्नाति ? 'देसेणं सव्व बंधइ' किं वा देशेन जीवस्यांशेन सर्व समग्रं कर्म बध्नाति ? ' सम्वेणं देसं बंधइ ' किं वा सर्वेण सर्वात्मना देशं कमीशं बध्नाति ? ' सव्वेणं सव्वं बंधइ ?' किं सर्वेण सर्व सर्वात्मना समग्रं कर्म व नाति ? इत्यादिरीत्या चतुर्भया प्रश्ना, सत्र जीवदेशेन कर्मणो देशः, सर्व वा कर्म न बगते, एवं जीवसर्वात्मना वा कर्मणो देशो न बध्यते, अपितु सर्वात्मना जीवेन सर्वमेव कर्म वध्यते जीवस्य तथा स्वभावत्वादित्यभिप्रायेण भगवानाह-'गोयमा ! णो देसेणं देस बंधइ, णो देसेणं सव्वं बंधइ, णो सम्वेणं देसं बंधइ, सव्वेण मब्बं बंधइ ' हे गौतम ! नो देशेन बात इन सूत्रपदों द्वारा प्रकट की गई है। अब गौतमस्वामी प्रभु से (तं भंते ! किं देसेणं देसं घंधइ ) इत्यादि बात पूछते हैं-इसमें ऐसा पूछा है कि हे भदन्त ! जीव जो ऐर्यापथिक कर्म को बांधता है सो वह अपने एक देश से उस ऐपिथिक कर्म के एक देश को बांधता है? या ( देसेणं सव्वं बंधइ) | अपने एकदेशसे उस समस्त ऐर्यापथिक कर्म को पांधता है ? या (सव्वेणं देसं बंधइ) अपने समस्तदेश से ऐपिथिकके अंश को बांधता है ? या (सव्वेणं सव्वं बधइ) अपने समस्तदेश से समस्त ऐपिथिक कर्माशों को वांधता है । इसके उत्तर में प्रभु गौतम से कहते हैं ( गोयला) हे गौतम ! (णो देसेणं देसं वधइ, णो देसेणं सव्वं बधइ, णो सम्वेणं देसंबंधइ, सम्वेण सव्वं बंधड) जो पूर्वोक्त रूपसे चतुर्भगी द्वारा प्रश्न किये गये हैं-उस विषय में समाधान ऐसा है कि जीव अपने समस्त देश से ऐपिथिक कर्म को सम्पूर्ण रूप से बांधता गौतम स्वाभाना प्रश्न-( त भंते ! कि देसेण देसं बधइ ? ) 3 88. ત! જીવ જે પથિક કર્મ બાંધે છે, તે શું પિતાના એક દેશથી તેના (भैया५थि ४मना ) मे देशन मधे छ ? है (देसेण सव्वं बधइ १) याताना मे शिथी शुत समस्त भैर्यापथिई भने मांधे छ ? 3 ( सम्वे ण देसं बधइ ? पाताना समस्त शिथी अर्यापथि४ ४मनामशान मधे छ ? (सव्वे ण सव्व यधइ १) पोताना समस्त शानी गैर्यापथि: ४मशान आधे छ? तना उत्तर मापता महावीर प्रभु ४ छ ?-(गोयमा) 8 गौतम ! (णो देसेण देस वधइ, णो देसेणं सब बधइ, णो सवेणं देस बंधइ सव्वेर्ण सव्वं बधइ) 0 पोताना समस्त शाथी भैया५थि भने સંપૂર્ણ રૂપે બાધે છે, તે તેના એક દેશથી (અંશથી) તે કમને એક અંશને Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ८ ८ ८ सू०४ सोपरायिककर्मबन्धस्वरूपनिरूपणम् ७५ जीवांशेन देशं कमीशं वध्नाति, नो वा देशेन जीवांशेन सर्व समग्रं कर्म बध्नाति, नो वा सर्वेण सर्वात्मना देशं काशं बध्नाति, अपितु सर्वेण सर्वात्मना सर्व कर्म वनातीति भावः ॥ मू० ३ ॥ ___ सांपरायिककर्मबन्धवक्तव्यता अथ सांप रायिक कर्मवन्ध, निरूपयितुमाह- संपराइयं णं ' इत्यादि । मूलम्-संपराइयं णं भंते ! कम्मं किं नेरइओ बंधइ, तिरिक्खजोणिओ बंधइ, जाव देवी बंधइ ? गोयमा ! नेरइओ वि वंधह, तिरिक्ख जोणिओ वि वंधइ,तिरिक्खजोणिणी वि वंधइ, मणुस्सो वि बंधइ, मणुस्ती वि वधइ, देवो वि बंधइ, देवी वि वंधइ । तं भंते ! किं इत्थी बंधइ, पुरिसो वंधइ, तहेव जाव नोइत्थीनोपुरिसनोनपुंसओ बंधइ ? गोयमा ! इत्थी वि वंधइ, पुरिसो वि बंधइ, जाव नपुंसगो वि बंधइ, अहवेए य अवगयवेदो य बंधइ, अहवेए य अवगयवेया य बंधति, जइ भंते ! अवगयवेयो य बंधइ, अवगयवेया य बंधति तं भंते ! किं इत्थीपच्छाकडो बंधइ, पुरिसपच्छाकडो बंधइ ? एवं जहेव ईरिया वहियाबंधगस्स तहेव निरवसेसं जाव अहवा इत्थी पच्छाकडा य, पुरिसपच्छाकडा य, नपुंसगपच्छाकडा य बंधति ।तं भंते ! किं बंधी, वंधइ, बंधिस्सइ १, बंधी, बंधइ, है-एसा नहीं है-कि जीव अपने एकदेशसे इस कर्म के एकदेश का अथवा सर्वदेश का वध करे या अपने सर्वदेश से इसके एक अंश का पंध करे । वह तो अपने सर्वांश से इसके सर्वांशका वध करता है ।सू०३। કે સમસ્ત અને બંધ કરતે નથી, અને તે તેના સર્વ અંશથી તે કર્મના એક અંશને પણ બંધ કરતે નથી, આ રીતે “પિતના સર્વાશથી તેને સર્વીશેનો બંધ કરે છે એવા થા વિકલ્પને રવીકાર કરવામાં આવ્યો છે સૂવા Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती सूत्रे છંદ नबंध, बंधी, न बंध, बंधिस्सर, बंधी न बंधइ, न बंधिस्सइ ४, ? गोयमा ! अत्थे गइए बंधी, बंधइ, बंधिस्सइ ? अत्थेगइए बंधी, बंध, न बंधिस्सइ २, अत्थेगइए बंधी, न बंधइ, बंधिस्सइ३, अत्थेगइए बंधी, न बंधइ, न बंधिस्सइ, तं संते ! किं साइयं सपज्जवसियं बंधइ० ? पुच्छा तहेव, गोयमा ! साइयं वा सपजवयिं बंधइ, अणाइयं वा सपज्जवसियं बंधइ अणाइयं वा अपज्जवसियं बंबइ, जो चेव णं साइयं अपज्जवसियं बंधइ । तं भंते! किं देसेणं देतं बंधइ, एवं जहेव ईरियावहिया बंधस्स जाव सव्वेणं सव्वं बंधइ ॥ सू० ४ ॥ छाया - सांपरायिकं खलु भदन्त ! कर्म कि नैरयिको बध्नाति । तिर्यग्योनिको बनाति यावत् देवी वन्नाति ? गौतम ! नैरयिकोऽपि बध्नाति तिर्यग्योनिकोsपि बन्नाति तिर्यग्योनिकी अपि बनाति, मनुष्योऽपि वन्नाति, मनुषी अपि नाति, देवोऽपि वध्नाति, देवी अपि वध्नाति, तद् भदन्त ! किं स्त्री बध्नाति, -:सपराधिक कर्मबन्धवक्तव्यता 'सांपराइयं णं अंते । कम्म कि नेरइओ बंध' इत्यादि । सूत्रार्थ -- (संपराइयं णं अंते । कम्म किं नेरइओ बंध तिरिक्खजोणिओ बंध, जाव देवी वध ) हें भदन्त ! सपराधिक कर्म को क्या नारक बांधता है ? यातिर्यच बांधता है ? या यावत् देवी वाघती है ? ( गोयमा ) हे गौतम! ( नेरइओ वि पंधर, तिरिक्खजोणिओ वि बंधइ तिरिक्खजोगिणी विधइ, मणुस्सो वि बंध, मणुस्सी वि बंध, देवो સાંપાયિક કમ બ`ધ વક્તવ્યતા " सपराइयं णं भंते! कम्मं किं नेरओ ववइ " इत्यादि सूत्रार्थ - ( सांपराइयं णं भंते! कम्मं किं नेरइओ बंबइ, तिरिक्खजोणिओ 'इ, जात्र देवी धर ? ) ભટ્ઠત ! સાંપરાયિક ક શું નારક ખાંધે છે ? शुं तिर्यग माघे हे ? डे ( यावत् ) शुं हेवी जांघे छे ? ( गोयमा ) डे गीभ ! (नेरइओ विवधइ, तिरिखखजोणिभ वि बंधइ, तिरक्खजोगिणी विधइ मस्सो विष, मणुरसी वि बधइ, देवो विबंध, देवी वि बधइ ) सांपरा - Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ८ उ०८ सू०४ सांपराधिक कर्मबन्धस्वरूपनिरूपणम् उ पुरुषो वध्नाति तथैव यावत् नोस्त्रीनो पुरुषनोनपुंसको बध्नाति ? गौतम ! स्त्री अपि नाति, पुरुषोऽपि बध्नाति यावत् नपुंसकोऽपि बध्नाति अथवा एते च अपगवेदश्च बध्नाति, अथवा एते च अपगतवेदाश्च बध्नन्ति । यदि भदन्त । अपरातवेदथ " विड़, देवी विधड़ ) नारक जीव भी सांपराधिक कर्म को बांधता तिच भी बांधता है ? तिच स्त्री भी बांधती है, मनुष्य भी घांधता है, मनुष्य स्त्री भी बांधती है, देव भी बांधता है और देवी भी बांधती हैं । (तं भंते । किं इत्थी बंधट, पुरिसो वध तब जाव नोइवी, नोपुरिसोनपुंसओ बंध ) हे भदन्त | सपरायिक कर्म को क्या स्त्री बांधती है ? पुरुष बधिता है? इसी तरह से क्या यावत् नो स्त्री, नो पुरुष और नो नपुंसकता है ? ( गोयमा ) हे गौतम । ( इत्थी विवध पुरसो विबंध, जाच नपुंसगो विबंध ) सॉपराधिक कर्म को स्त्री भीती है, पुरुष भी बांधता है, यावत् नपुंसक भी यांधता है । ( अहए य अवगय वेदोय वधइ ) अथवा ये और वेद रहित स्त्री वगैरह एक जीव भी बांधता है, ( अहवेए य अवगयवेया य पंधति) अथवा-ये और वेदरहित अनेक जीव भी बांधते हैं । (जड़ भंते ! अवयवेयो य वध, अवगयवेया य बंधंति, तं ते । किं इत्थी पच्छाकडो યિક ક નારક જીવ પણ ખાંધે છે, તિર્યંચ પણ ખાધે છે, તિય ચિણી પણ ખાધે છે, મનુષ્ય પણ ખાધે છે, મનુષ્ય સ્ત્રી પણ ખાંધે છે, દેવ પણ ખાધે છે अने हेवी पशु माघे छे. ( तं भते । कि इत्थी व धइ, पुरिसो व धइ, तहेव जाव नो इत्थी नो पुरिसनो नपुंसओ व धइ ) हे लहन्त । सांयरायि શું સ્ત્રી ખાધે છે? શુ પુરુષ માધેછે? એજ પ્રમાણે શું ના સ્ત્રી, ના પુરુષ કે ને નપુ ́સક બાંધે છે?” ત્યાં સુધીના પૂર્વોક્ત પ્રશ્નો અહીં પણ ગ્રહણ કરવા. गोमा ) हे गोतम ! (इत्थी वि बधइ, पुरिसो वि बंधइ, जाव नपुं. અને सगो विबधइ) सांपरायि उर्भ स्त्री पशु मांघे छे, पुरुष या धेछे, नपुंसकु पर्यन्तना ७१ पशु जांघे छे. ( अहवेएय अवगयवेदो य पंधइ ) અથવા ઉપર્યુક્ત વેઢસહિત જીવા તથા વેશ્વરહિત સ્ત્રી વગેરે એક જીવ પણ गांधे छे. ( अहवेए य अवगयवेया य बंधति) अथवा वेदसहित वो तथा વેશ્વરહિત અનેક જીવે પણ ખાંધે છે. अर्भ { ( जइ भंते! अवगयवेयो य ब धइ, अवयवेया य बंधति, त भंते ! कि इच्छाको बंध, पुरिस पठाकडो व धइ० १ ) से लहन्त ! ले गया सांप Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ..... .. भगवतीसंत्रे . वध्नाति, अपगतवेदाश्च वध्नन्ति, तद् भदन्त : किं स्त्रीपश्चात्कृतो वध्नाति ? पुरुषपश्चात्कृतो बध्नाति ? एच यथैव ऐपिथिकवन्धकस्य तथैव निरवशेषं यावत् अथवा स्त्रीपश्चात्कृताश्च पुरुषपश्चात्कृताश्च, नपुंसकपश्चात्कृताश्च वनन्ति, तद् भदन्त ! किं घंधइ, पुरिसपच्छाकडो बंधइ०?) हे भदन्त ! इस सांपरायिक कर्मको यदि वेदरहित एक जीव वांधता है या वेदरहित अनेक जीव बांधते हैं तोजो जीव स्त्रीपश्चात्कृत है वह बांधता है या जो पुरुषपश्चात्कृत है वह बांधता है ? या जो नपुंसकपश्चात्कृत है वह बांधता है ? इत्यादि । (गोयमा) हे गौतम? (एवं जहेव ईरियावहियाबंधगस्स तहेव निरवसेसं जाव अहवा इत्थीपच्छाकडा य, पुरिसपच्छाकडा य, नपुंसगपच्छाकडा य बंधति) जिस प्रकार ऐपिथिक के बंधक के विषय में कहा गया है उसी तरह यहां पर " अथवा स्त्रीपश्चात्कृत, पुरुषपश्चात्कृत और नपुसकपश्चात्कृत अनेक जीव इसे बांधते हैं " यहां तक जानना चाहिये। (तं भंते ! किं बधी, बधह, बंधिस्सइ) हे भदन्त ! उस सांपरायिक कर्मको भूतकाल में जीव ने बांधा है वर्तमान में वह इसे बांधता है और आगे बांधेगा ? १, (बंधी, बंधह, न बंधिस्सह) जीव ने इसे पहिले बांधा है, वर्तमान में वह बांधता है, आगे वह इसे नहीं बांधेगा २, (बंधी, न बंधह, व धिस्सइ) રાયિક કમને વેદરહિત એક જીવ પણ બાધે છે અથવા વેદરહિત અનેક જીવે પણ બાંધે છે, તે શુ સ્ત્રી પશ્ચાદ્ભૂત જીવ તેને બાંધે છે ? કે પુરુષ પશ્ચાત્કૃત જીવ તેને બાધે છે? કે નપુંસક પશ્ચાદ્ભૂત જીવ તેને બાંધે છે? ઈત્યાદિ પ્રશ્નો અહીં પણ ગ્રહણ કરવા. (गोयमा !) 3 गौतम ! (एवं जहेव ईरियावहियाबधगस्स तहेव निर. घसेस जाव अहवो इत्थीपच्छाकडा य, पुरिसपच्छाकता य, नपुसगपच्छाकहा य, पंधति ) अर्यापथि४ ५४ वि २ प्रमाणे ४ाम व्यु छ मे प्रमाणे સાંપાયિકને બંધક વિષે પણ સમસ્ત કથન સમજવું “અથવા સ્ત્રી પશ્ચાસ્કૃત પુરુષ પચ્ચાસ્કૃત અને નપુંસક પશ્ચાસ્કૃત અનેક છે પણ તેને બાંધે छ." मी सुधार्नु ४थन ग्रह ३२j. (तं भंते ! कि बंधी, बंधइ यघिस्सइ) હે ભદન્ત ! (૧) સાંપરાયિક કર્મને બંધ શું જીવે ભૂતકાળમાં કર્યો છે, वर्तमानमा ४२ छ भने भविष्यमा ४२री १ (बंधी बधइ न बघिस्सइ) (२), જીવે પહેલા તેને બંધ કર્યો છે. વર્તમાનમાં તે તેને બંધ કરે છે. અને साविमा नहीं है ? (बंधी, न नधद बधिरसह) (3) १२ पाईसो ता. Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयन्द्रिका टीका श०८ उ.८ सू२४ सांपरायिकर्मवन्यस्वरूपनिरूपणम् ७९ बद्धवान् , भन्त्स्यति१ वद्धवान् , वध्नाति, न भन्स्यति२, बद्धवान् , न वध्नाति३, बद्धवान् , न बध्नाति, न भन्स्यति ?४, गौतम ! अस्त्येकको बद्धवान् , बध्नाति, भन्स्यति १, अस्त्येककः वद्धवान् , बध्नाति, न भन्स्यति २, अस्त्येकको बद्धबान् , न बध्नाति, भन्त्स्यति३, अस्त्येकको बद्धवान् , न वनाति, न भन्स्यति४, तद् भंते ! किं सादिकं सपर्यवसितं वध्नाति०? पृच्छा तथैव, गौतम ! सादिकं वा जीवने पहिले इसे बांधा है वह वर्तमान में नहीं बांधता है, आगे वह इसे योगा? ३, (वधी, न बधद, न वंधिस्सइ) भूतकाल में इसे जीव ने वांधा है वह अब इसे नहीं बांधता है और आगे भी वह इसे नहीं बांधेगा? ४, (गोयमा) हे गौतम ! (अत्थेगइए बंधी, वंधह, व धिस्सइ) किसी एक जीव ने इसे पहिले भूतकाल में वांधा है। वर्तमान में वह इसे बांधता है । आगे भी वह इसे वांधेगा। (अत्थेगइए वंधी, बधइ, न बंधिस्सह) तथा कोई एक जीव ऐसा होता है कि जिसने इसे पहिले बांधा है, वर्तमान में वह इसे बांधता है आगे वह इसे नहीं बांधेगा २। (अत्थेगइए पंधी, न बंधह, घधिस्सइ) तथा कोई एक जीव ऐसा होता है कि जिसने इसे पहिले बांधा है, वर्तमान में वह इसे नहीं बांधता है आगे वह इसे बांधेगा ३ । ( अत्थेगहए वधी, न बंधइ, न बंधिस्सइ) तथा कोई एक जीव ऐसा होता है कि जिसने इसे पहिले बांधा है वर्तमान में वह इसे नहीं बांधता है आगे भी वह इसे नहीं बांधेगा (तं भंते ! कि साइयं सपज्जवसियं बंधद०१, पुच्छा तहेव) हे भदन्त ! जीव ' छ, वर्तमानमा ४२त नथी, ५ नविष्यमा ४२॥ १ ( पधी बधइ न बघिस्सइ) (४) भूतभा छ भने मध छ, वर्तमानमा ३२तेनथी मने सविण्यम ४२शे नही १ (गोयमा ! ) गौतम ! ( अत्थे गइए बंधी, यधइ, बधिरसइ) मे वे भूतमा ते ४भ यु छ, पतभानमा ५९ ते ते२ माघे छ भने भविष्यमा ५ ते मांधशे. ( अत्थेग इए बधी, व घइ, न यघिस्सइ) तय ४ १ मे ५५ डाय छ नशे ભૂતકાળમાં સાપરાયિક કમ બાંધ્યું હોય છે, વર્તમાનમાં પણ તેને બાંધતે डाय छ ५gy भविष्यमा त ते नही मांधे. ( अत्थेगइए बधी, न बंधन, बंधिस्सइ) तथा ४०१ वा डाय छ । भूतभा २ मध्यु હોય છે, વર્તમાનમાં તે તેને બંધ નથી અને ભવિષ્યમાં તે તેને બાંધશે (अत्यंगइए बधी, न वधइ, न बघिस्सइ) तथा ४४ ७१ मे। हाय छ । જેણે ભૂતકાળમાં તેને બાંધ્યું હોય છે, વર્તમાનમાં તે તેને બાંધતા નથી અને भविष्यमा माधरी नही.) (त भते । कि साइयं सपज्जवसिय ब धद. १ पुस्ता Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती सूत्रे ८० सपर्यवसितं बध्नाति १, अनादिकं वा सपर्यत्रसितं बध्नातिर, अनादिकं वा अपर्यवसितं बध्नाति४, नो चैव खलु सादिकम् अपर्यवसितं वध्नाति२, तद् भदन्त ! किं देशेन देशं बध्नाति, एवं यथैव ऐर्यापथिकवन्धकस्य यावत् सर्वेण सर्वे वध्नाति ॥ मु० ४ ॥ इस सपरायिक कर्म को क्या सादि सपर्यवसितरूप में बांधता है ? इत्यादि प्रश्न ऐर्याfपथिक कर्म के बांधने के विषय में जैसे किये गये हैं। वैसा ही यहां पर भी करना चाहिये । (गोयमा) हे गौतम! (साइयं वा सपज्जवलियं बंधइ, अणाइयं वा सपज्जवसियं बंधइ, अणाइयं वा अपज्जवलियं बंध, णो चेव णं साइयं अपज्जवसियं बंधइ ) हे गौतम! इस कर्म को जीव सादि सपर्यवसित बांधता है, अनादि सपर्यवसित sita है और अनादि अपर्यवसित बांधता है परन्तु सादि अपर्यवसित रूप से नहीं बांधता है । (तं भंते । किं देसेणं दे बंधह ) हे भदन्त | जीव उस कर्म को जो बांधता है सो क्या अपने एक देश से उसके एक देश को बांधता है ? इत्यादि प्रश्न पहिले की तरह यहां पर भी करना चाहिये । ( एवं जहेव ईरिया वहिया बंधगस्स जाव सव्वेणं सव्वं वंभइ) हे गौतम! जैसा कथन पहिले ऐर्यापथिक कर्म के बंध के विषय में कहा गया है, वैसा ही उत्तररूप कथन यहां पर भी जानना चाहिये - यावत् जीव अपने सर्वदेश से इस कर्म को सम्पूर्णरूप से बांधता है । तहेत्र ) डे लदृ'त | शुं व सांप ने साहि सपर्यवसित ३ये जांघे छे ? અહી' પણ ઐર્યાપથિક કર્યાંના બંધ વિષેના પ્રશ્ના જેવાં જ બીજા પ્રશ્નને પણુ समल सेवा ( गोयमा ! ) हे गौतम! ( साइयं वा सपज्जवसिय बधइ, अणाइय वा सपज्जव खियं बधइ, अणाइयं वा अपज्जवसिय बधइ, णो चेव णं' साइयं अपज्जवसिय बांधइ ) आउने व साहि सपर्यवसित ३ये जांघे छे, અનાદિ સપ વસિતરૂપે પણ ખાધે છે, અનાદિ અપર્યવસિત રૂપે પણ ખાંધે છે परन्तु साहि अपर्यवसित ३ गांधतो नथी. (त' भ'ते ! किं देसेण' देतं बधइ०) હે ભદન્ત ! શુ' જીવ પેાતાના એક દેશથી ( અશથી ) તેના એક દેશને माघे छे ? इत्यादि अश्नी हीं पशु पूछवा लेये. ( एवं जद्देव ईरिया - वहिया बंधगस्स जाव सव्वेणं सव्व बधइ ) हे गौतम! पडेसां पर्यापथि કર્મીના ખંધ વિષે જેવું કથન કરવામાં આવ્યું છે, એવું જ ઉત્તરરૂપ કથન सही या समल सेवु. “ જીવ પેાતાના સવ દેશેાથી આ કમને સપૂર્ણ રૂપે जांघे छे." त्यां सुधीनु उथन सहीं ग्रहषु ५२. Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टो० ०८ उ०८ सू०४ सांपरायिककर्मयन्धमस्वरूपनिरूपणाम् ८१ टोका-'संपराइयं णं भंते ! कम्मं किं नेरइयो बंधइ ? ' गौतमः पृज्छति-हे भदन्ता गांपरायिकं खलु कर्म संपरैति-संसारंपर्यटति जीवएभिरिति संपरायाःकपायाः, स्तेषु सवं सांपरायिक तच्चकर्म किं नैरयिको बध्नाति १ 'तिरिकाखजोणिओ बंधइ, जाव देवी बधइ ?' किंवा तिर्यग्योनिको बध्नाति ? यावत्-किं वा तिर्यग्यो. निकी बध्नाति ? किं वा मनुष्यों,बध्नाति ' किं वा मनुपी वध्नाति ' किंवा देवो बध्नाति, किं वा देवी वनाति ? इति सप्त प्रश्नाः । भगवान् माह-'गोयमा ! नेरइओ वि बंधइ ' हे गौतम ! सांपरायिकं कर्म नैरयिकोऽपि बध्नाति, 'तिरिक्ख टीकार्थ~सूत्रकार ने इस सूत्र द्वारा सांपरायिक कर्म बंध के विषय की वक्तव्यता का कथन किया है-संपराय शब्द का अर्थ कषाय है क्यों कि जीव कषाय के निमित्त से ही संसार में परिभ्रमण करता है "संपरैति संसारं एभिः संपरायाः " ऐसी संपराय की व्युत्पत्ति है इन कषायों के होने पर जो कम होता है वह सांपरायिक कर्म है । इस कमें के पंध का नाम सांपरायिक कर्म बंध है गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है "संपराइयं णं भंते ! कम्मं किं नेरइयो बंधइ" हे भदन्त ! सांपरायिक कर्म का बंध कौन करता है-क्या नारक करता है ? (तिरिक्खजोणियो बंधइ ) या तिर्यग्योनिक जीव करता है ? (जाव देवी बंधा ) यावत् देवी करती है ? यहां यावत् शब्द ले "या तिर्यच स्त्री करती है, या मनुष्य करता है, या मनुष्य स्त्री करती है, अथवा देव करता है।" इस पाठ का ग्रहण हुआ है। इस प्रकार से ये सात प्रश्न हैं। इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-( गोयमा) हे गौतम! (नेरइओ वि बंधा) ટીકાર્ય– સૂત્રકારે આ સૂત્ર દ્વારા સાંપરાઈક કર્મબંધના વિષયનું નિરૂપણ કર્યું છે સંપાય એટલે કષાય. તે કષાયને કારણે જ જવને સંસારમાં પરિभ्रम ४२ ५४ छ. “ संपरैति संसार एमि संपराया " सेवी संपरायनी વ્યુત્પત્તિ થાય છે આ કષાયનો સદ્ભાવ હોવાથી જે કર્મ બંધાય છે તેને સાંપરાયિક કર્મ કહે છે. અને તે કમને બ ધનું નામ સાપરાયિક કર્મબંધ છે હવે તે કર્મબંધ વિષે ગૌતમસ્વામી મહાવીર પ્રભુને નીચેના પ્રશ્નો પૂછે છે– " सपराश्यं णं भते! क्म्म कि नेइओ बंधइ ? " महन्त ! सांप।यि ४मना ५५ ४३ छ-शु ना२४ ४२ छ ? “तिरिक्खजोणि मो बधा" तियय योनाना ४ ४२ छ ? “ जाव देवी व धइ” तिय य योनीमा स्त्री કે મનુષ્ય કરે છે કે મનુષ્ય સ્ત્રી કરે છે? કે દેવ કરે છે ? કે દેવી કરે છે? બા પ્રકારના સાત પ્રશ્નો અહીં પૂછવામાં આવ્યા છે, Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती सूत्रे ૮૨ जोणिओ वि वंध ' तिर्यग्योनिकोऽपि बध्नाति, तिरिक्ख नोणिणी त्रिबंधड़ ' तिर्यग्योनिकी अपिबध्नाति, ' मणुस्सो विबंध ' मनुष्योऽपि वव्नाति, 'मणुस्सी वि बंध ' मनुषी अपि बध्नाति, 'देवो विधइ ' देवोऽपि वनाति, 'देवी वि aas ' देवी अपि बध्नाति इति रीत्या यथा प्रश्नं सप्त उत्तराण्यपि, किन्तु एतेषु मनुष्य मानुषीवर्जाः पञ्च सकपायत्वात् नियमतः साम्परायिककर्मबन्धका एव "भवन्ति, मनुष्य मनुष्यौ तु भजनया, सकषायित्वे सति साम्परायिकं कर्म वनीतः, अकषायित्वे तु नवनीत इत्याशयः । अथ साम्परायिककर्मवन्धमेव स्त्र्याद्यपेक्षया परायिक कर्म का बंध नैरमिक भी करता है, (तिरिक्खजोणिओ वि इ) तिर्यच योनिक जीव भी करता है (तिरिक्खजोणिणी विबंधड़) तिर्यच स्त्री भी करती है ( मणुसो वि बंध) मनुष्य भी करता है, ( मणुस्सी वि बंधइ ) मनुष्य स्त्री भी करती है, (देवो विबंध ) देव भी करता है, (देवी वि बंध) देवी भी करती है इस प्रकार से ये पूर्वोक्त सात प्रश्नों के उत्तर हैं । किन्तु इनमें मनुष्य और मनुष्य स्त्री इनको छोड़कर पांच जीव कषाय सहित होने से नियमतः सांपरायिक कर्म के बंधक ही होते हैं। मनुष्य और मनुष्य स्त्री ये दो सांपरायिक कर्म के बंधक भजना से होते हैं - अर्थात् जब ये कषाय सहित होते हैं तब तो सांपरायिक कर्म वध करते हैं और जब कषाय सहित नहीं होते हैं - तब सांपरायिक कर्म का बंध नहीं करते हैं । अय सूत्रकार आदि की अपेक्षा लेकर सांपरायिक कर्म वध की ही प्ररूपणाकरते ' ८८ महावीरप्रभुना उत्तर- " गोयमा । " हे गौतम! " नेरइओ विवधइ " सांयरायिङ उर्भना अ'ध ना२४ पशु रे छे, “तिरिक्खजोणिओ वि बधइ" तिर्यय ચેાનિક જીવ પણ કરે છે, तिरिक्खजोगिणी वि बंधइ " तिर्य थिशुी पा ४रे छे, “ मणुस्खो वि बधइ " मनुष्य पशु ४२ छे, " मणुस्त्रीनि बधइ " मनुष्य स्त्री या १३ छे, "देवो वि बधइ " हेव पशु रे छे, ' देवी वि ब वइ " सने देवी पाथरे पूर्वेत साते प्रश्नोना उत्तर या प्रमाणे छे. પણ તે સાતેમાંથી મનુષ્ય અને મનુષ્ય શ્રી સિવાયના પાંચ પ્રકારના જીવેા કષાયસહિત હાવાને કારણે નિયમથી જ સાંપરાયિક કર્મીના મ ધક હાય છે. મનુષ્ય અને મનુષ્ય સ્ત્રી વિકલ્પે તેના ખ'ધક હાય છે. એટલે કે જ્યારે તેઓ કષાયયુક્ત હોય છે ત્યારે સાંપરાયિક ક ના ખધ કરે છે પણ જ્યારે કષાય યુક્ત હાતા નથી ત્યારે તેનેા ખધ કરતા નથી. હવે સૂત્રકાર આ આદિની અપેક્ષાએ સાંપરાયિક ક`ધનુ નિરૂપણુ ४२वा निमित्ते नीथेना प्रश्नोत्तरे आये छे" स भले ! किं इत्थी बंध, Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टी० श०८ उ०८ सू०४ सांपरायिककर्मचन्धनस्वरूपनिरूपणम् ८६ प्ररूपयितुमाह- तं भते ! किं इत्थी वधइ, पुरिसो बंधइ, तहेव जाव नोडत्थी नोरिस नोनपुंसओ वंधइ ? ' हे भदन्त । तत साम्परायिककर्म किं स्त्री बध्नाति ? किं वा पुरुपो बध्नाति ' तथैव ऐर्यापथिक कर्म बन्धवदेव यावत्-किं वा नपुंसको बध्नाति, किं वा स्त्रियः बध्नन्ति, पुरुषाः वध्नन्ति, नपु सकाः बध्नन्ति, अथवा नोस्त्रीनोपुरुपनो नपुंसको बध्नानि ? भगवानाह-'गोयमा ! इत्थी वि बंधइ, पुरिसो वि बंधइ, जाव नपुंसगो वि बंधइ ' हे गौतम ! सांपरायिक कर्म स्त्री अपि बध्नाति, पुरुषोऽपि वध्नाति, यावत् नपुंसकोऽपि वध्नाति, स्त्रियोऽपि बध्नन्ति, पुरुषा अपि वध्नन्ति, नपुसका अपि बध्नन्ति, नोस्त्रीनोपुरुपनोनपुंसकोऽपि वध्नाति, इति भाव', 'अहवेएय अवगयवेयो य बंधइ ' अथवा हैं-इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है (तं भंते। किं इत्थी बंधह, पुरिसो बधइ, तहेव जाव नोइत्थी नोपुरिसो, नोनपुंसओ बधइ ) हे भदन्त !उस साम्परायिक कर्म को क्या स्त्री बांधती है ? या पुरुष बांधता है ? या तथैव-ऐपिथिक कर्मबन्ध की तरह ही यावत्-नपुंसक बांधता है ? या स्त्रियां बांधती हैं ? या पुरुष बांधते हैं ? नपुंसक बांधते हैं ? अथवा जो नो स्त्री नो पुरुष नो नपुंसक है वह बांधता है ? इन प्रश्नों के उत्तर में प्रभु कहते हैं-(गोयमा ) हे गौतम ! (इत्थी वि बंधह, पुरिसो वि बंधइ, जाव नपुंसगो वि बंधइ) साम्परायिक कर्म स्त्री भी बांधती है, पुरुष भी बांधता है यावत् नपुंसक भी बांधता है, स्त्रियां भी बांधती हैं, पुरुष भी बांधते हैं, और नपुसक भी बांधते हैं। तथा जो नो स्त्री नो पुरुष नो नपुंसक है वह भी बांधता है। (अहवा एए य अवगयवेओ य बधइ ) अथवा ये पूर्वोक्त स्त्री आदिक बांधते हैं, तथा जो पुरिसो बधइ, तहेव जाब नो इत्थी, नो पुरिसो, नो नपुंसओ बाधा ?" હે ભદન્ત ! આ સાંપરાયિક કર્મ શું સ્ત્રી બાધે છે, કે પુરુષ બાધે છે, કે નપુંસક બાંધે છે કે સ્ત્રીઓ બાંધે છે કે પુરુષ બાધે છે? કે નપુસકે બાંધે છે ? અથવા જે તે સ્ત્રી, ને પુરુષ કે ને નપુંસક હોય તે બાંધે છે ? महावीर प्रभुन। उत्त२-“गोयमा !" 3 गौतम ! " इत्थी वि बधइ, पुरिसो वि व वइ, जाव नपुसगो वि बंधइ" सां५२यि४ में स्त्री ५ माधे છે, પુરુષ પણ બાંધે છે, નપુસક પણ બાંધે છે, સ્ત્રીઓ પણ બાંધે છે, પુરુષે પણ બાંધે છે અને નપુંસકે પણ બાંધે છે. તથા ને સ્ત્રી ને પુરુષ અને न नस४ ५ ते म मा छे. (अहवा एए य अवगयवेओय बधइ) मया પૂર્વોક્ત સ્ત્રી આદિ જીવ પણ ખાધે છે અને વેદરહિત જીવ પણ તે કર્મ Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसो एते च स्त्र्यादयो बध्नन्ति, अपगतवेदश्च वध्नाति ' अहवा एए य अवगयवेयाय चंति ' अथवा एते च स्त्र्यादयो बन्नन्ति, अपगतवेदाश्च वनन्ति । अयमाशय:अत्र स्त्र्यादयो विवक्षितैकत्ववहुत्वाः पट् सर्वदा साम्परायिकं कम बध्नन्ति, अपगतवेदश्च कदाचिदेव बध्नाति, तस्य कदाचित्कत्वात् , अत एव स्त्र्यादयः वेदसहिता अपि बध्नन्ति अपगतवेदा वेदरहिताश्चापि, ततश्च यदा अपगत वेदास्तदोच्यते' अथवा एते स्यादयो वध्नन्ति, अपगतवेदश्च वध्नाति, तस्य एकस्याऽपि संभवात् , अथवा एते स्त्र्यादयो बन्नन्ति, अपगतवेदाश्च वन्नन्ति तेषां वहूनामपि संभवात् । जीव वेदरहित होते हैं वह भी बांधता है । ( अहवा एए य अवगयवेया य बंधति ) ये स्त्री आदिक बांधते हैं और जो जीव वेदरहित होते हैं वे बांधते हैं। तात्पर्य इस कथन का इस प्रकार से है-जिनमें एकत्व और वहुत्व की विवक्षा की गई है ऐसे ये स्त्री आदि ६ तो सर्वदा सांपरायिक कर्म को वांवते हैं । परन्तु जो अपगत वेद वाला जीव है वह कदाचित् ही इसे बांधता है । क्यों कि अपगतवेदता कादाचित्क है । इसलिये स्त्री आदि केवल वेदसहित अवस्था में भी इसे बांधते हैं और जब कि अपगत वेद वाले हो जाते हैं-तब भी इसे गंधते हैं। इसलिये अपगतवेद वाले जीव इसे बांधते हैं इस अपेक्षा से " अथवा-ये स्त्रीआदिक जीव लांपरायिक कर्म बांधते हैं ऐसा कहा गया है।" "और जो अपगत वेदवाला जीव है वह इसे बांधता है " ऐसा जो कहा गया है वह एक जीव को लेकर कहा गया है क्यों कि अपगत वेद वाला एक जीव भी हो सकता है। अर्थात् इन स्यादि को में से कोई एक जीव वेदरहित भी हो सकता है और शेष जीव वेदसहित भी हो सकते हैं। माधे छे. ( अहवा एए य अवगयवेया य वधति ) पूरित सी माहि જીવો તથા વેદરહિત જીવો પણ સાંપરાયિક કર્મ બાંધે છે. આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે-એકત્વ અને બહુત્વની અપેક્ષાએ સ્ત્રી આદિ છે તે સાપરાયિક કમ સર્વદા બાંધે છે. પરંતુ અપગત વેદવાળે જીવ તે કયારેક જ તે કર્મ બાંધે છે. કારણ કે અપગતવેદતા કયારેક સ ભવે છે. તેથી સ્ત્રી આદિ કેવળ વેદ સહિત અવસ્થામાં પણ તેને બાંધે છે અને જ્યારે તેઓ અપગતવેદવાણા (દરહિત). થઈ જાય છે, ત્યારે પણ તેને બાંધે છે. તેથી અપાતવેદવાળા જીવ તેને બાંધે છે એ અપેક્ષાએ “અથવા તે સ્ત્રી આદિ જીવો સાંપરાયિક કર્મ બાંધે છે. એવું કહેવામાં આવ્યું છે “અપગતવેદવાળે જીવ તેને બાંધે છે,” એવું જે કહેવામાં આવ્યું છે તે એક જીવની અપેક્ષાએ કહેવામાં આવ્યું છે, કારણ કે અપગતવેદવાળે એક જીવ પણ હોઈ શકે છે. એટલે કે આ સ્ત્રી આદિ જેમાંથી કોઈ એક જીવ વેદારહિત પણ હોઈ શકે છે અને બાકીના છ દસહિત પણ હોઈ શકે છે. Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमियचन्द्रिका टी० श०८ १०८ सू०४ सांपरायिककर्मबन्धनस्वरूपनिरूपणम् ६५ अपगतवेदश्च साम्परायिककर्मवन्धको वेदत्रये उपशान्ते क्षीणे या यावन् यथाख्यात न प्राप्नोति तावल्लभ्यते । अत्र च पूर्वप्रतिपन्न-प्रतिपद्यमानकविवक्षा न कृता, द्वयोरपि एकत्व बहुत्वयोर्भावेन निर्विशेषत्वात् । तथाहि-अपगतवेदत्वे साम्परायिकबन्धोऽल्पकालिक एव, तत्र च योऽपगावेदत्त प्रतिपन्नपूर्वः साम्परायिक व नाति, असौ एकोऽनेको वा स्यात् , एवं प्रतिपद्यमानकोऽपीति भावः, गौतमः तथा-" स्यादिक जीव इसे वांधते हैं और अपगतवेदवाले जीव इसे पांधते हैं " यह कथन बहुतों में अपगत वेदता की संभावना को लेकर किया है । क्यों कि इनमें बहुत से जीव अपगतवेदनाबाले भी हो सकते हैं। अपगतवेदराला जीव तबतक सांपरायिक कर्म का वधक होता है कि जबतक वह वेदद्वय की उपशांति में अथवा उसकी क्षीणता में यथाख्यात चारित्र को प्राप्त नहीं कर लेता है। यहां पर पूर्वप्रतिपन्न एवं प्रतिपद्यमानक की विवक्षा नहीं की गई है, क्यों कि इन दोनों में एकत्व और बहुत्व के सद्भाव से कोई विशेषता नहीं भाती है। वेदकी अपगतता में सांपरायिक का बंध अल्पकालिक ही होता है इसमें जो प्रतिपन्नपूर्व अपगतवेदनावाला सांपराधिक कर्स को बांधता है ऐसा जीव एक भी हो सकता है और अनेक जीव भी हो सकते हैं। इसी तरह से प्रतिपद्यमानक भी जब सांपरायिक कर्म को बांधता है तब वह एक भी हो सकता है और अनेक भी हो सकते हैं । अब गौतमस्वामी प्रभु તથા “તે સ્ત્રી આદિ છે તેને બાંધે છે અને અપગદવાળા છે તેને બાંધે છે,” આ કથન ઘણું છમાં અપગતવેદનાની સંભાવનાની અપેક્ષાએ કરવામાં આવ્યું છે. કારણ કે તેમાં ઘણું જ અગતવેદવાળા પણ હોઈ શકે છે. અપગતવેદવાળે જીવ ત્યાં સુધી જ સાંપરાયિક કર્મને બંધક હોય છે કે જ્યાં સુધી તે વેદત્રય (ત્રણ વેદ) ની ઉપશાતિમાં અથવા તેની ક્ષીણતામાં યથાખ્યાત ચારિત્રને પ્રાપ્ત કરી લેતો નથી અહીં પૂર્વ પ્રતિપન્નક અને પ્રતિપદ્યમાનકની વાત કરવામાં આવી નથી કારણ કે તે બનેમાં એક અને બહુવન સદ્દભાવથી કેઈ વિશેષતા આવતી નથી વેદની અપગતતામાં સાપરાયિક કર્મને બંધ અલ્પકાલિક જ હોય છે. તેમાં જે પૂર્વ પ્રતિપન્ન અપગત દવાળે જીવ સાંપરાયિક કર્મને બાંધે છે, એ જીવ એક પણ હોઈ શકે છે. અને અનેક પણ હોઈ શકે છે. એ જ પ્રમાણે પ્રતિપદ્યમાનક પણ જ્યારે સાંપરાયિક કર્મ બાંધે છે, ત્યારે તે એક પણ હોઈ શકે છે અને અનેક પણ હોઈ શકે છે. Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ _____ भगवती पृच्छति-'जइ भंते ! अवगयवेयो य वधइ, अवगयवे या य बंधंति तं भंते ! किं इत्यी पच्छाकडो बंधइ, पुरिसपच्छाकडो बंधइ ? ' हे भदन्त ! यत् साम्परायिकं कर्म अपगतवेदश्च वनाति, अपगतवेदाश्च बध्नन्ति, तत् सांपरायिकं कर्म हे भदन्त ! कि स्त्रीपश्चात्कृतो बध्नाति ? किं वा पुरुषपश्चात्कृतो वनाति ? इत्यादिप्रश्न', भगवा. नाह-' एवं जहेब ईरियावहियावंधगस्स तहेत्र निरवसेसं जाव अहवा इत्यीपच्छाकडा य पुरिसपच्छाकडा य, नपुंसगपच्छाकडाय बंधति' हे गौतम ! एवं पूर्वोक्त रीत्या यथैव ऐपिथिककर्मवन्धकस्योक्तं तथैव साम्परायिककर्मवन्धकस्यापि निरवशेष सर्व मणितव्यं यावत्-स्त्रीपश्चात्कृता अपि वनन्ति, पुरुपपश्चात्कृताश्व अपि वनन्ति, नपुंसकपश्चात्कृता अपि बनन्ति, इत्यादयः पविंशतिः पूर्वोक्ताः से ऐसा पूछते हैं-(जइ भंते ! अवगयवेयो य बंधइ, अवगयवेया य बंधंति तं भंते । किं इत्थीपच्छाकडो बंधह, पुरिसपच्छाकडो धद ?) हे भदन्त ! यदि सांपरायिक कर्म अपगतवेदवाला एक जीव बांधता है या अपगतवेदवाले अनेक जीव बांधते हैं, तो हे भदन्त ! जो स्त्रीपश्चा. स्कृत जीव है वह बांवता है ? या जो पुरुष पश्चात्कृत जीव-अपगतवे. दवाला है वह बांधता है ? इत्यादि प्रश्न-इसके उत्तर में प्रभु कहते है(एवं जहेव ईरियावहियाबंधगस्त, तहे व निरवसेसं जाव अहवा इत्थी पच्छाकडा य, पुरिसपच्छाकडा य, नपुंसगपच्छाकडा य बंधति) हे गौतम ! जिस प्रकार से पहिले ऐपिथिक कर्मवन्धक के विषय में कहा गया है, उसी प्रकार से इस सॉपरायिक कर्म बंध के विषय में भी वह कथन संपूर्णरूप से कहना चाहिये। यावत् जो जीव-स्त्रीपश्चात्कृत होते डवे गौतम स्वामी सेवा प्रश्न पूछे छे 3-(जइ भते! अवगयवेयो य बंधइ, अगयवेयाय बवाति त भते ! कि इत्योपच्छाकडो बघइ, पुरिमपच्छाकहो बधह० १) महन्त ! २ सांसयि: म मातवेहवाणी मे माघे છે અથવા અપગતવેદાળ અનેક જીવે બાંધે છે, તો હે ભદન્ત ! શું અપ ગતવેદવાળે સ્ત્રીપશ્ચાદ્ભૂત જીવ તેને બાંધે છે કે અપગ/દવાળે પુરુષ પશ્ચાકત જીવ તેને બાંધે છે? ઈત્યાદિ પ્રશ્નો અહીં પણ ગ્રહણ કરવા જોઈએ. महावीर प्रभुना उत्तर-( एवं जहेव ईरियावहिया वंधगास, तहेव निरवसेस जाव अहवा इत्थीपच्छ'कडा य, पुरिसपच्छाकहा य, नपुसगाच्छाकडा य अधति" है गौतम ! मैर्या५थि: धना विषयमा भाग २ प्रमाणे કહેવામાં આવ્યું છે એ જ પ્રમાણે અહીં પણ સમસ્ત કથન સમજવું જોઈએ. એટલે કે જે અદક જીવ સ્ત્રી પશ્ચાદ્ભૂત હોય છે તે પણ સાંપરાયિક કમને Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेवमन्द्रिका टी० श०८ उ०८ सू०४ सापरायिककर्मबन्धनस्वरूपनिरूपणम् ८७ विकल्पा ऊहाः, तत्मचयितुमन्तिममाह-अथवा स्त्रीपश्चात्कृताश्च पुरुषपश्चात्कृताच, नपुंसक पश्चात्कृताश्चापि साम्परायिकं कम वनन्तीत्याशयः । अथ सांपरायिककर्मबन्धमेव अतीतादि कालत्रयेण प्ररूपयन्नाह-' तं भंते ! किं बंधी, बंधइ, वधिस्सइ १' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! तत् सांपरायिकं कर्म किं वद्धवान् , वध्नाति, भन्स्यति ? 'बंधी, बंधइ, न बंधिस्सइ २' किं वा बद्धवान् , बध्नाति, न भन्त्स्यति, 'बंधी, न बंधइ, बंधिस्सइ ३' किं वा बद्धवान् , न बध्नाति, भन्स्यति, 'बंधी, न वंधइ, ___न बंधिसइ ४ ।' किं वा बद्धवान् , न बध्नाति, न भन्त्स्यति ? भगवानाह है, वे भी इस सांपरायिक कर्म बंध करते हैं, जो पुरुषपश्चात्कृत होते हैं वे भी इस सपिरायिक कर्म का बंध करते हैं, और जो नपुंसकपश्चात्कृत होते हैं वे भी इस साम्परायिक कर्म का बंध करते हैं। यह अतिम भङ्ग बहुवचन का होता है इत्यादि २६ पूर्वीक्त विकरूप सय यहां पर लगा लेना चाहिये । इसी बात को सूचित करने के लिये (अहवा-इत्थीपच्छाकडा य, पुरिसपच्छाकडा य, नपुंसगपच्छाकडा यति ) ऐसा अन्तिम पाठ कहा गया है। अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पछते हैं कि-(तं भंते ! किं बंधी, बंधइ, बंधिस्सइ) हे भदन्त ! इस सांपरायिक कर्म को क्या-वांधा है,बांधता है, वांधेगा ? (बंधी, बंधइ, न पंधिस्सइ) बांधा है, वांधता है, आगे नहीं बांधेगा ? २ (वंधी, न बंधइ, बंधिस्सई) बांधा है, नहीं बांधता है, आगे बांधेगा ? (बंधी, न बंधह, न बंधिस्सइ) बांधा है, नहीं घांधता है, आगे भी नहीं यांधेगा?इसके उत्तर બંધ કરે છે, જે પુરુષ પશ્ચાદ્ભૂત હોય છે તે પણ સાંપરાયિક કર્મને બંધ કરે છે અને જે નપુંસક પશ્ચાદ્ભૂત હોય છે તે પણ સાંપરાયિક કર્મને બંધ કરે છે, ઈત્યાદિ ૨૬ પૂર્વોકત વિકલ્પ અહીં ગ્રહણ કરવા જોઈએ. એજ વાત सरित ४२पाने माटे-(भहवा-इत्योपच्छाकडी य, पुरिस पच्छाकहा य, नपुसंग पच्छाकदा य चंधति ) मेवो मन्तिम सूत्र५।४ २५पामा माव्ये! छे. गौतम स्वामीन -( त भते ! किं बधी, वधइ, व भिस्सइ" हे ભદન્ત ! આ સાંપરાયિક કર્મને શું કઈ જીવે ભૂતકાળમાં બાંધ્યું છે, વર્તન માનમાં બાંધે છે અને ભવિષ્યમાં બાંધશે? " वधी, धड, न वधिस्सइ" भूतभा मध्यु छ, निानमा माधे छ भने भविष्यमा नही माधे ? " वधी न वधइ, न घिस्सइ" भूतामा माध्यु छ, तभानमा wist नयी मने विध्यमा मधरी ? “धो, न पह, न ब विस्सद " सूतmi माध्यु छ, तभानमा आयो नयी मन ભવિષ્યમાં પવુ નહી બાધે ? Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८८ rredies 1 ' गोयमा ! अत्येगइए बंधी, बंध, बंधिस्as १ हे गौतम | साम्परायिकं कर्म अस्त्येककः कचिज्जीवो बद्धवान्, नाति, भन्तम्यति १, 'अत्ये गए बंबी, बं न बंधिस्सइ२' अस्त्येककः कश्चित् बद्धान्, नाति, न भन्त्स्यतिर, 'अत्येगइएबधी, न बंधइ, बंधिस्सइ ३' अस्त्येककः कथित् बद्धवान, न वध्नाति, भन्तस्य वि, 'अत्थेगइर् बबी, न बंधइ, न बंधिस्स' अत्येककः कश्चित् बद्धवान् न बन्नाति, नभन्त्स्यति, अयमाशयः-अत्र पूर्वोक्तेषु अष्टसु विकल्पेषु आद्याश्रन्वार एव संभवन्ति, में प्रभु कहते हैं (गोयमा) हे गौतम! (अत्थेगए बंधी, बंध, घिस्सर ) कोई जीव अपगतवेद्याला ऐसा होता है कि जिसने पूर्वकाल में इस सांपरायिक कर्मका वध किया है वर्तमान में वह इसका बंध करता है, और आगे भी वह इसका वध करेगा । (अत्थे गए बंधी, बंध, न बंधिस्म) कोई एक जीव ऐसा होता है कि जिसने पूर्वकाल में इसका बंध किया है, वर्तमान में वह इसका बंध कर रहा है, पर आगे वह इसका बंध नहीं करेगा २, (अत्थेगए बंधी, न बंध, बंधिस्स ) कोई एक जीव ऐसा होता है कि जिसने इसका बंध पहिले किया होता है २, वर्तमान वह इसका बंध नहीं करता है, हां भविष्यत् में वह इसका बंध करनेवाला होता है ३, (अत्थेगइए बंधी, न बंघ, न बंधिस्सह ) कोई एक जीव ऐसा होता है जो इसका पहिले तो बंध करता है, पर वर्तमान में वह इसका बंध नहीं करता और न भविष्यत् में वह इसका यंत्र करने वाला बनता है । इस कथन का अशय ऐसा है कि पूर्वोक्त आठ अत्थेइ बंधी भडावीर प्रभुना उत्तर- ( गोयमा ! ) हे गौतम! बंध, बधिरसइ " (१) । अपगत देहवानो छव मेवा होय छे ભૂતકાળમાં આ સાપરાયિક કર્મના અધ ઠોં હાય છે, વમાનમાં તે તેને अरे हैं भने लविष्यभां पशु ते तेनेो ध १२शे. " अत्येगइए चंधी, बंध, न व रिसइ " (२) अव सेवा होय छे भूतअजभां तेना બંધ કર્યાં હાય છે, વર્તમાનમાં તે તેને બંધ કરતા હોય છે, પણ ભવિષ્યમાં ते तेना गंध नहीं रे. " अत्येग बंधी, न बंध, वधिरह " ( 3 ) । ६४ જીવ એવા હાય છે કે જેણે ભૂતકાળમાં તેના ખ"ધ કર્યાં હોય છે, વમાનમાં ते तेना धरतो नथी, पशु भविष्यभां ते तेना गंध २. " अत्थेगरए a' a q'œ, a afas" (8) fissati 22 d. કાળમાં તેને 'ધ કર્યાં હાય છે, પણ વમાનમાં તેને અને ભવિષ્યમાં પણ તે તેના ખય કરશે નહીં. આ કથનના બંધ કરતા નથી આશય એવા 66 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टी० श०८ उ०८ सू०४ सापरायिककर्मयन्धस्वरूपनिरूपणम् ८६ नान्तिमाश्चत्वारो जीवानां सांपरायिककर्मबन्धस्यानादितया ' न बंधी ' इत्यादेर संभवात् , आयेषु चतुर्यु च प्रथमः सर्व एव संसारी यथाख्यातासंप्राप्तोपगमकक्षपकावसानः स च पूर्वं साम्परायिकं कर्म वद्धवान् , वर्तमानकाले तु वध्नाति, भविष्यकालापेक्षया च भन्स्यति, इति प्रथमः १, द्वितीयस्तु मोहक्षयात्पूर्वमतीतकालापेक्षया वद्धवान् , वर्तकाले तु वध्नाति, भाविमोहक्षयापेक्षया तु न भन्स्यति इति २, तृतीयः पुनरुपान्तमोहत्वात् पूर्व वद्धवान् उपशान्तमोहत्वे न वध्नाति, विकल्पों में से यहाँ आदि के चार विकल्प ही बनते हैं-अन्तिम चार विकल्प नहीं क्यों कि जीवों के सांजरायिक कर्म का बन्ध अनादि से होता हुआ चला आ रहा है अतः (न बंधी) इत्यादि की असंभवता है आदि के चारों में से प्रथम विकल्प इस प्रकार से बन जाता है कि समस्त ही संसारी जीव जबतक यथाख्यातचारित्र को प्राप्त नहीं कर पाये हैं, उपशमक नहीं हो पाये हैं, क्षपक नहीं बन पाये हैं इसके पहिले वे सापरायिक कर्म का बंध किये हुए होते हैं। वर्तमान में भी वे सांपरायिक कर्म को बांधते हैं और भविष्यत् में भी वे उसे यांधने वाले होते हैं। द्वितीय भंग इस प्रकार से बनता है-मोहनीय कर्म क्षय होने के पहिले अतीत काल की अपेक्षा से उस सांपरायिक कर्म को जीव ने बांधा है वर्तमान काल में जीव उसे बांधता रहता है और जर इस जीव का मोहक्षय हो जावेगा-तब वह उसे नहीं यांधेगा। तृतीयभंग इस अपेक्षा से घटता है-उपशान्त मोह होने से છે કે ઐયંપથિક કર્મના જેવા આઠ વિકલ્પ પહેલાના પ્રકરણમાં આપવામાં આવ્યા છે એવા આઠ વિકલ્પ સાં પરાયિક કર્મના બનતા નથી, પણ તેમાંથી પહેલાં ચાર વિકલ્પ બને છે અને છેલ્લાં ચાર બનતા નથી કારણ કે જીવોમાં सायि४ मना मत मनाहिथी याये। २१ मा छ, तथा “न बधी" આદિ વિકલ્પની અસંભવતા રહે છે. શરૂઆતના ચાર વિકલ્પમાં પહેલે વિકલ્પ આ પ્રકારે સુસ ગત બની જાય છે–સંસારી જીવ જ્યાં સુધી યથાખ્યાત ચારિત્રને પ્રાપ્ત કરી શક્યા નથી, ઉપશમન થઈ શક્યા નથી, ક્ષપક બની શકયા નથી, તે પહેલાં તે તેઓ સાપરાયિક કર્મને બંધ કરતા જ હોય છે. વર્ત. માનમાં પણ તેઓ તેને બંધ કરતા હોય છે અને ભવિષ્યમાં પણ તેઓ તેને બંધ કરતા રહેશે બીજો વિકલ્પ આ પ્રકારે સુસંગત બની જાય છે. મોહનીય કર્મને ક્ષય થયા પહેલાં ભૂતકાળમાં જીવે સાંપરાયિક કર્મ બાંધ્યું હોય છે, વર્તમાનમાં પણ જીવ તેને બાધતો રહે છે પણ જ્યારે તેના મેહનો ક્ષય થઈ જશે ત્યારે તે તેને બાધશે નહીં. ત્રીજા વિકલપનું સ્પષ્ટીકરણ આ Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती सूत्रे उपशान्तमोहत्वात्प्रच्युतस्तु पुनर्भन्त्स्यति ३, चतुर्थस्तु मोहयात्पूर्व साम्परायिकं कर्म वद्धवान्, मोक्षये न वध्नाति, न च भन्त्स्यतीति ४ । साम्परायिककर्मबन्धमेवाश्रित्याह-' तं ते ! किं साइयं सपज्जवसियं वंधड़ पुच्छा ? तदेव ' गौतमः पृच्छति - हे भदन्त ! तत् साम्परायिकं कर्म किं सादिकं सपर्यवसितं बध्नाति ११ इति पृच्छा तथैव, यथा ऐकिकर्मवन्धे उक्तः, तथा च किं वा सांपरायिकं कर्म सादिकम् अपर्यवसितं बध्नाति १२ किंवा अनादिकं सपर्यवमितं बध्नाति १३, किंवा पहिले जीव ने उस सांपराधिक कर्म का बंध किया है, और जब उसी जीव का मोह उपशान्त हो जाता है तब वह उसे नहीं बांधता है तथा जब वह उपशान्त मोहवाला जीव उस मोहकी उपशान्त अवस्था से प्रच्युत रहित होगा तब उसे बांधेगा ३ | चतुर्थ भंग इस प्रकार से घटता हैमोह क्षय होने के पहिले जीव ने इस सांपराधिक कर्म का बंध किया है - अर्थात् अभी तक वह अनादिकाल से सांपराधिक कर्म के बंध से युक्त हुआ ही चला आ रहा है, अतः इस अपेक्षा उसने सांपरायिक कर्म बांधा है, और जब वर्तमान समय में उसी जीव के मोह का क्षय होता है तब वह उस मोहक्षय की अवस्था में सांपरायिक - कर्म नहीं बांधता है और न आगे भी वह सांपरायिक कर्म बाँधने वाला होता है । अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं ( तं भंते । किं साइयं सपज्जवसियं, बंधइ पुच्छा ? तहेव ) हे भवन्त ! जीव उस साम्पराधिक कर्म को जो बांधता है वह उसे सादि सपर्यवसितरूप में बांधता है ? या सादि अपर्यवसितरूप में बांधता है ? या अनादि सपर्यवसितरूप ९० પ્રમાણે થઇ શકે-ઉપશાન્ત મેાહ થયા પહેલાં જીવે આ સાપરાયિક ક્રમના ખાધ કર્યાં હાય છે, અને જ્યારે એજ જીવના મેહ ઉપશાન્ત થઇ જાય છે ત્યારે તે તેના ખધ કરતા નથી પણ જ્યારે તે ઉપશાન્ત મેહવાળે જીવ તે મેાહની ઉપશાન્ત અવસ્થાથી પ્રશ્રુત ( રહિત) થઈ જાય છે ત્યારે તે તેના ખધ કરશે. ચેાથા વિકલ્પનું સ્પષ્ટીકરણુ આ પ્રમાણે કરી શકાય-મેહ ક્ષય થયા પહેલાં જીવે સાંપયિક કર્મીને બંધ કર્યા હાય છે એટલે કે અનાદિ કાળથી અત્યાર સુધી તે સાંપાયિક કના બંધથી યુક્ત રહેલેા છે, તે દૃષ્ટિએ જોતાં તેણે સાંપાયિક કમ ખાંધ્યું છે, પણ વર્તમાન સમયે જ્યારે તેના મેહના ક્ષય થઈ જાય છે ત્યારે તે મેહક્ષયની અવસ્થામાં સાંપરાયિક કર્મ બાંધતા નથી અને ભવિષ્યમાં પણ તે સપરાયિક મના અંધક થશે નહી. गौतम स्वाभीना प्रश्न - ( तं भंते । किं साइये सपज्जवसिय बधइ पुच्छा तद्देव ) हे लहन्त ! व ते सारा उमने साहि सपर्यवसित मधे छे ? Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ , मेद्रिका टीका शे८ उंटे सू ४ सपरायिक कर्मवन्धस्वरूपनिरूपणम् ५१ अनादिकम् अपर्यवसितं बध्नाति १४, इति चतुर्भङ्गया प्रश्नः कल्पनीयः, भगवानाह - ' गोयमा ! साइयं वा सपज्जवसियं बंधइ ' हे गौतम ! सांम्परायिकं कर्म प्रथमभङ्गगतं सादिकं वा सपर्यवसितं वन्नाति, 'अणाइयं वा सपज्जवसियं वंधइ अनादिकं वा सपर्यवसितं तृतीयभङ्गगवं बध्नाति, ' अणाइयं वा अपज्जवसियं बंध' अनादिकं वा अपर्यवसितं चतुर्थभङ्गगतं बध्नाति किंन्तु ' णो चेत्र णं साइयं अपज्जवसियं वंधइ' नो चैव खलु साम्परायिकं कर्म द्वितीयभङ्गगतं सादिकम् अपर्यवसितं बध्नाति तथा च उपशान्तमोहत्वात्प्रच्युतः पुनरुप 6 बांधता है ? या अनादि अपर्यवसितरूप में बांधता है? इसी प्रकार से जिसे ऐर्यापथिक कर्मबन्ध के विषय में पहिले चतुर्भगी को लेकर प्रश्न किये गये हैं- उसी प्रकार से यहां पर भी ये प्रश्न किये गये हैं । इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - (गोधमा ) हे गौतम । ( साइयं वा सपज्जवसियं बंध) जीव सांपरायिक कर्म का बध करता है - वह या तो सादि सपर्यवसितरूप से करता है ( अणाइयं वा अपज्जवसियं बंधइ ) अथवा अनादि अपर्यवसितरूप से करता है, (अणाइयं सपज्जवसियं बंध) या अनादि सपर्यवसित रूप से करता है ? परन्तु ( णो चेव णं साइयं अपज्जवसियं बंधइ ) वह सादि अपर्यवसितरूप से उसका बंध नहीं करता है । जीव सांपरायिक कर्म का बध सादि सपर्यवसितरूप से करता है इसका तात्पर्य ऐसा है जीव जब उपशान्त मोहवाला होकर उससे प्रच्युन - ( रहित) हो जाता है और फिर जब वह आगे उपशान्त કે સાદિ પસિત રૂપે ખાધે છે ? કે અનાદિ સપર્યવસિત રૂપે ખાંધે છે? કે અનાદિ અપ વસિત રૂપે ખાંધે છે? જેવી રીતે અય્યપથિક કખ ધના વિષયમાં પહેલાં ચાર વિકલ્પવાળા પ્રશ્નો પૂછ્યા છે, એજ રીતે સાંપાયિક ક બંધ વિષે પણ અહીં ચાર વૈકલ્પિક પ્રશ્નો પૂછ્યા છે. तेना उत्तर आयता भहावीर प्रभु हे छे -" गोयमा ! " हे गोतम ! ( खाइय' वा सपज्जव सयं बंध ) व सांप उन ने अंध उरे छे ते अंत साहि सपर्यवसित ३ अरे छे, ( अणाइयं वा अपज्जवसिय बंधइ ) अंत मनाहि पर्यवसित ३ये हरे छे, ( अणाइय सपज्जवलिय बधइ ) आता मनाहि सपर्यवसित ३ये ४२ छे, परन्तु (जो चेव ण साइयां अपज्जवसिय बधइ ) તે સાદિ અયવસિત રૂપે તેને ખ'ધ કરતા નથી, છત્ર સાદિ સપયવસિત રૂપે સાંપરાયિક કર્માંના ખંધ કરે છે તેનુ સ્પષ્ટીકઙ્ગ જીવ જ્યારે ઉપશાન્ત સેાહવાળા ખતીને તેનાથી પ્રચ્યુત ( રહિત ) થઇ જાય છે તે પછી ફીથી Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीस्व शान्तमोहतां क्षीणमोहतां वा पतिपत्स्यमानः साम्परायिक कर्म सादिकं सपर्यवसितं वध्नाति१, आदितः क्षपकापेक्ष या तु अनादिकं सपर्यवसितं वध्नाति३, अभव्यापेक्षया च अनादिकम् अपर्यवसितं बध्नाति४, किन्तु नैव खलु साम्परायिकं कर्म द्विती. यभङ्गगतं सादिकम् अपर्यवसितं वध्नाति, सादिसाम्परायिककर्मवन्धो मोहोपशमात् प्रच्युतस्यैव भवति, तस्य च नियमतो मोहक्षायित्वात् साम्परायिककर्मवन्धस्य व्यवच्छेदसम्भवात् , अतएव सादिरपर्यवसितः द्वितीयभङ्गगतः साम्परायिककर्म वन्धो नास्तीतिफलितम् । गौतम पृच्छति-'तं भंते ? किं देसेणं देसं वंधइ ?' हे भदन्त ! तत्साम्परायिकं कर्म कि देशेन जीवांशेन देशं काशं बध्नाति ? 'एव जहेत्र मोहदशा को या क्षीणमोहदशा को प्राप्त करने वाला होता है तष वह सांपरायिक कर्म का बंध सादि सपर्ययसितरूप से करता है। जो जीव अभव्य होता है उसकी अपेक्षा सांपरायिक कर्म का अनादि अपयवसित होता है । क्षपक की अपेक्षा जीव पहिले से साम्परायिक कर्म का बंध अनादि सपर्यवसितरूप से करता है। किन्तु साम्परायिक कर्म का जीव को सादि अपर्यवखितरूप से नहीं होता है । क्यों कि साम्परायिक कर्म का सादिबंध मोहोपशमसे प्रच्युत-(रहित ) हुए जीवको ही होता है। और जो मोहोपशम से प्रच्युत हुआ है वह जीव नियम से मोह का क्षय करने वाला होता है-इस कारण सांपरायिक कर्म के बंध का व्यवच्छेद संभव होने से उसका बंच सादि होकर अपर्यवसित नहीं होता है। अब गौतमस्वामी प्रभु से-(तं भंते ! किं देसेणं देसं बंधइ ) ऐसा पूछते हैं-कि हे भदन्त ! सांपरायिक कर्म का बध जीव जो करता है सो क्या वह अपने किसी एक अंश से उसके एक अंश का જ્યારે તે ઉપશાત મહદશાને કે ક્ષીણ મેહદશાને પ્રાપ્ત કરનાર બને છે, ત્યારે તે સાંપરાયિક કર્મ બંધ સાદિ સપર્યાવલિત રૂપે કરે છે. જે જીવ અભવ્ય હોય છે તેની અપેક્ષાએ સાંપરાયિક કર્મને બધ અનાદિ અપર્યવસિત હોય છે ક્ષપકની અપેક્ષાએ જીવ પહેલેથી જ સાપરાધિક કમને બંધ અનાદિ સપર્યવસિત રૂપે કરે છે, પરંતુ જીવ સાંપરાયિક કર્મનો બંધ સાદિ અપર્યવસિત રૂપે કરતું નથી કારણ કે સાપરાયિક કમને સાદિ બંધ મેહપશમથી પ્રયુત (હિત) થયેલે જીવ જ કરે છે. અને જે મહોપશમથી પ્રશ્રુત થયેલું છે એ જીવ નિયમથી જ મેહને ક્ષય કરનારે હોય છે, તે કારણે સાંપરાયિક કર્મના બંધને 'વ્યવચ્છેદ (છેદન) સંભવિત હોવાથી તેને બંધ સાદિ થવા છતાં અપર્યવસિત હેતે નથી वे गौतम स्वामी महावीर प्रमुन सेवा प्रश्न पूछे छे है-( त भते ! कि देसेण देसं वधह) सन्त ! शु. पोताना मे देशथी (अशथी) Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमैयचन्द्रिका टीका श०८ उ० ८ सू०५ कर्मप्रकृति-परीषहवर्णनम् ईरिया वहिया बंध गस्स जाव सव्वेणं सव्यं वंधइ ' एवं रीत्या यथैव ऐपिथिककर्मबन्धकस्य प्रकारेण उक्तं तथैवात्रापि यावत्-देशेन सर्वे च नाति, सर्वेण देश बध्नाति, सर्वेण सर्व वा वध्नाति ? इति प्रश्नोत्तरं पूर्ववदेव अत्रापिबोध्यम् , जीवः सर्वेण आत्मना सर्व साम्रायिकं कर्म बध्नाति न तु देशेन देशमित्यादि त्रयं पन्नाति ॥ सू० ४ ॥ कर्मप्रकृति-परीपहवक्तव्यता पूर्व फर्मवक्तव्यता प्ररूपिता, अत च कर्मस्वेव यथायोगं परीपहावतारं प्ररूपयितु कामः कर्मप्रकृतीः, परिपहॉश्च वर्णयन्नाद-' कइणं भंते' इत्यादि । ___ मूलम्-कइ णं भंते ! कम्मपयडीओपण्णत्ताओ ? गोयमा! अटू कम्मपयडीओ पण्णत्ताओ, तं जहा-णाणावरणिज्जं जाव अंतराइयं । कइ णं भंते ! परीसहा पण्णत्ता ? गोयमा बावीसं परीसहा पण्णत्ता, तं जहा - दिगिंछापरीसहे, पिवासापरोसहे, जाव दंसणपरीसहे । एए णं भते ! बावोसं परीसहा कइसु पंध करता है या अपने एक अंश से उस सांपरायिक के पूर्ण अंशोंका पंध करता है ? या अपने समस्त अंशोंसे उसके समस्त अंशोंका बंध करता है ? इस प्रकार से जैसे ऐर्यापथिक कर्म बंधक के प्रकरण में कहा गया है उसी तरह से यहां पर भी जानना चाहिये-जो प्रकट किया जा चुका है। इसके उत्तर में प्रभु गौतम से कहते हैं-हे गौतम! __ आदि के तीन विकल्प तो यहां माने नहीं गये हैं। किन्तु अन्तिम जो विकल्प है वही स्वीकार किया गया है अर्थात्-जीव अपने समस्त अंशों से उस पूरे साम्परायिक कर्म का बंध करता है । सू०४ ॥ સાંપરાયિક કર્મના એક અંશને બંધ કરે છે? કે પિતાના એક અંશથી તે સાંપરાયિક કર્મના પૂર્ણ અને બંધ કરે છે ? કે પોતાના સમસ્ત અંશોથી તેને સમસ્ત અંશોને બંધ કરે છે? આ રીતે પથિક બંધના વિષયમાં જે પ્રમાણે કહેવામાં આવ્યું છે, એ જ પ્રમાણે સાંપરાયિક કર્મબંધના વિષયમાં અહીં કહેવામાં આવ્યું છે. મહાવીર પ્રભુનો ઉત્તર––હે ગૌતમ પહેલા ત્રણ વિકલ્પને અહીં સ્વી. કાર કરવામાં આવ્યું નથી. પણ છેલલા વિકલ્પને સ્વીકાર કરવામાં આવ્યો છે. એટલે કે જીવ પિતાના સમસ્ત અંશોથી સંપૂર્ણ સાંપરાયિક કર્મને બંધ रे छे. ॥ सू० ४ ॥ Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसत्रे कम्मपगडी समोरंति ? गोयमा ! चउसु कम्मपयडीसु समोयरंति, तं जहा -नाणावरणिजे, वेयणिजे, मोहणिजे, अंतराइए । नाणावरणिजे पणं भंते कस्से कइ परीसहा समोयरंति ? गोयमा ! दो परीसहा समोयरंति, तं जहा पन्नापरीसहे, नाणपरीसहे य । वेयणिजे णं भंते! कम्मे कइ परीसहा समोयरंति ? गोयमा ! एक्कारस परीसहा समोयरांति, तं जहा - पंचैव आणुपुब्बीए चरिया सेज्जा वहे य । रोगे य, तणफासजल्लमेव य एक्कारस वेयणिजंमि ५८ ॥ दंसणमोहणिजे पणं भंते! कम्मे कई परीसहा समोयरंति ? गोयमा ! एगे दंसणपरीस हे समोयरइ । चरितमोहणिजे णं संते ! कम्मे कइ परीसहा समोयरंति ? गोयमा ! सत्त परीसहा समोयरंति, तं जहा-अरइ, अचेल, इत्थी, निसीहिया, जायणा य, अक्कोसे, सक्कार पुरक्कारे, चरितमोहंमि सत्तेप ॥ ५९ ॥ अंतराइए णं भंते ! कम्मे कइ परीसहा समोयरंति ? गोमा ! एगे अलाभपरीस हे समोयरइ । सत्तविहवंधगस्स णं भंते ! कइ परीसहा पण्णत्ता ? गोयमा ! बावीसं परीसहा पण्णत्ता, वीसं पुण वे एइ, जं समयं सीयपरिसहं वेएइ, णो तं समयं उसिणपरीसहं वे एइ,जं समयं उलिणपरीसहं वे एइ, णोतं समयं सीयपरीसहं वे एइ, जं समयं चरियापरीसहं वे एइ, णो तं समयं निसीहियापरी सहं वे एइ, जं समयं निसीहियापरीसहं वेएइ, णो तं समयं चरियापरीसहं वेएइ, एवं अटूविहधगस्स वि । छव्विहबंधगस्त भंते ! सरागच्छउमत्थस्स कइ परीसहा पण्णत्ता ? गोयमा ! चोइस परीसहा पण्णत्ता, वारसपुण वेएइ, जं समयं सीयपरी Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचद्रिका डी० श०८ ० ८ सू० ५ कर्मप्रकृति - परीषहवर्णनम् सहं वेएइ, णो तं समयं उसिणपरीसहं वेएइ, जं समयं उणिपरीसहं वेइ नो तं समयं सीयपरीसहं वेएइ, जं समयं चरियापरीसहं वेएइ, णो तं समयं सेज्जापरीसहं वेएइ, जं समयं सेज्जापरीसहं वेएइ णोतं समयं वरिया परीसहं वेएड | एकविधगस्स णं भंते ! बीयरागच्छउमत्थस्स कइ परीसहा पण्णत्ता ? गोयमा ! एवं चैव जहेव छव्विहं बंधणस्स णं एगविबंधगरसणं भंते । सजोगिभवत्थ केवलिस्स कइ परीसहा पण्णत्ता ? गोयमा । एक्कारस परीसहा पण्णत्ता, नव पुण वेएइ, सेसं जहा छव्विहबंधगस्स । अबंधगस्स णं भंते । अजोगिभवत्थवलिस कइ परीसहा पण्णत्ता ? गोयमा । एक्कारसपरसहा पण्णत्ता, नव पुण वेएइ, जं समयं सीयपरीसहं वेएइ नो तं समयं उसिणपरीसहं वेएइ जं समयं उसिणपरीस हवे एड, नो तं समयं सविपरीसहं वेएइ, जं समयं चरियापरी सह वेण्इ, नो तं समयं सेज्जापरसिहं वेएइ, जं समयं सेजापरीसहं वेएइ नो तं समयं चरियापरीसहं वेएइ ॥ सू० ५॥ " छाया -कति खलु भदन्त । कर्मप्रकृतयः प्रज्ञप्ताः १ गौतम ! अष्ट कर्मप्रकृतयः मत्रताः, तद्यथा - ज्ञानावरणीयं यावत् - अन्तरायिकम् । कति खलु भदन्त ! परी - कर्मप्रकृति - परीषह वक्तव्यता ५ कणं भंते! कम्पयडीओ पण्णत्ताओ' इत्यादि । सूत्रार्थ -- ( कइणं भंते! कम्मपयडिओ पण्णत्ताओ) हे भदन्त ! प्रकृतियां कितनी कही गई हैं ? ( गोयमा) हे गौतम । (अट्ठ कम्मप કમ પ્રકૃતિ-પરીષહ વકતવ્યતા कइ नं भजे | कम्मपयढीओ पण्णताओ " इत्याहि सूत्रार्थ -- ( कइ ण भते । कम्मपयढीओ पण्णत्ताओ ? ) हे महन्त ! उभप्रभृतिभो डेंटली उही छे ? ( गोयमा ! ) हे गौतम! ( अट्ठ कम्मपयडीओ 66 Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसूत्रे पहाः प्रज्ञताः ? गौतम ! द्वाविंशतिः परीपहाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-जिघत्सापरीपहः, पिपासापरीपहो यावत्-दर्शनपरीपहः । एते खलु भदन्त ! द्वाविंशतिः परिपहाः कतिषु कर्मप्रकृतिषु समवतरन्ति ?, गौतम ! चतसपु कर्मप्रकृतिषु समवतरन्ति, तद्यथा-ज्ञानावरणीये, वेदनीये, मोहनीये आन्तरायिके । ज्ञानावरणीये खलु भदन्त! कर्मणि कति परीपहाः समवतरन्ति ? गौतम ! द्वौ परीपही समवतरतः, तद्यथापयडीओ पण्णत्ताओ) कर्मप्रकृतियां आठ कही गई हैं ! (तं जहा) जो इस प्रकार से हैं (णाणावरणिज, जाच अंतराइयं) ज्ञानावरणीय यावत् अन्तराय । (कइणं भंते ! परीसहा पण्णत्ता) हे भदन्त ! परिषह कितने कहे गये हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! बावीसं परीसहा पण्णत्ता) परीषह २२ कहे गये हैं। (तं जहा) जो इस प्रकार से हैं-(दिगिंछापरीसहे, पिवासा परीसहे, जाव दंसणपरीसहे) क्षुधापरीषह, पिपासापरीपह यावत् दर्शन परीषह। (एएणं भंते! बावीसं परीमहा कइसु कम्मपयडीसु समोयरंति) हे भदन्त ! ये २२ परीषहों का कितनी कर्मप्रक्रतियों में समावेश होता है ? ' गोयमा' हे गौतम ! 'चउस्लु कापयडिसु समो. यांति' बाईस परीषहों का चार कर्मप्रकृतियों में समावेश होता है 'तं जहाँ' जैसे-'नाणावरणिजे, वेयणिज्जे, मोहणिज्जे, अंतराइए'ज्ञाना. वरणीय में, वेदनीय में मोहनीय में और अन्तराय में । 'नाणावरणिज्जे णं भंते ! कम्मे काइ परीसहा समोयरंति' हे भदन्त ! झानावरणीय कर्म में कितने परीषहों का समावेश होता है ? 'गोयमा' हे गौतम ! पण्णताओ ) ४मप्रकृतिको मा3 डी छ. ( त जहा ) २ मा प्रमाणे - (णाणावरणिज्जं, जाव अंतराइय) ज्ञानवीयथा २४२ मतशय पतनी ( कइ ण भते ! परीसहा पण्णत्ता ) 3 महन्त ! पशषड 2 m छ ? ( गोयमा ! ) है गौतम ! (बावीसं परीसहा पण्णत्ता ) परीष भावी॥ ४॥ छ. ( त जहा) तमना नाम नीय प्रमाणे छे. (दिगिमा परीसहे, पिवासा परीसहे, जाव दसणपरीसहे) क्षुधा परीष, पिपासा परीषड, यावत् शन परीषड. (एए ण भते ! यावीस परीसहा कइसु कम्मपयडीसु समोयरति ?) 3 ભદન્ત ! તે બાવીશ પરીષહેને સમાવેશ કેટલી કમપ્રકૃતિઓમાં થાય છે ? (गोयमा ! ) 3 गौतम ! (चउसु कम्मपयडीसु समोयरति) मावीश परीषडाना यार ४ प्रतिभामा समावेश थाय छे (तं जहा) भ (णाणावरणिज्जे, वेयणिज्जे, मोहणिज्जे, अंतराइए ) ज्ञानाव२९यम वहनीयमां, भानीयमा भने गन्तयमा (नाणावरणिज्जेणं भंते ! कम्मे कइ परीसहा समोयरति ? ) 3 महन्त ! ज्ञानावरणीय प्रभभामा परीषडाना समावेश याय छ १ (गोयमा । दो Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अमेयचन्द्रिका टोका श० ८ उ० ८ सू० ५ कर्मप्रकृति-परीषडवर्णनम् ९७ प्रज्ञापरीषहः ज्ञानपरीपदश्च वेदनीये खलु भदन्त ! कर्मणि कतिपरीपहाः समवतरन्ति ? गौतम ! एकादश परीषहाः समवतरन्ति, तद्यथा-पश्चैव आनुपूर्व्या, "चर्या, शय्या, वधश्च, रोगश्च, तृणस्पर्शः, जल्लमेव च । एकादश वेदनीये ॥५८।। दर्शनमोहनीये" खल भदन्त ! कर्मणि कति परीपहाः समवतरन्ति ? गौतम ! एको दर्शनपरीपहः समवतरति, चारित्रनोहनीये खलु भदन्त ! कर्मणि कतिपरीपहाः समवतरन्ति ? 'दो परीसहा समोरति' ज्ञानावरणीय कर्ममें दो परीषहों का समावेश होता है । 'तं जहा' जो इस प्रकार से हैं 'पन्नापरिसहे, नाणपरीसहेय' प्रज्ञापरीषह और ज्ञानपरीषह। 'वेयणिज्जेणं भंते ! कम्मे कइ परीसहा समोयरंति' हे भदन्ता वेदनीय कर्म में कितने परीषहों का समावेश होता है ? 'गोयमा' हे गौतम! 'एक्कारस परीसहा समोयरंति' वेदवेदनीय कर्म में ग्यारह ११ परीपहों का समावेश होता है । ' तं जहा' जो इस प्रकार से हैं 'एंचेच आणुपुञ्ची, चरिया सेज्जावहे य, रोगे य तणफासजल्लमेव य, एकारस वेयणिज्जमि ५८' क्रमशः पहिले के पांच परीषह क्षुधा, तृषा, शीत, उष्ण, और दंशसशक-चर्या, शय्या, वध, रोग, तृणस्पर्श और मल ये ग्यारह ११ परीषहोंका वेदनीय कर्म में समावेश होता है। दंसणमोहणिज्जेणं भंते! कम्मे कइ परीसहा समोयर ति' हे भदंत दर्शनमोहनीय कर्म में कितने परीषहों का समावेश होता है ? 'गोयमा' गौतम ! 'एगे दंसण परीसहे समोयरइ' दर्शन मोहनीय कर्म में एक दर्शनपरीसहा समोयरति ) ॐ गौतम । ज्ञानावरणीय प्रभा परीषडाना सभादेश थाय छ ( त जहा) मनां नाम मा प्रमाणे छ (पन्नापरीसहे, प्रणपरीसहे य) प्रजापरीष मने शानपरीष ( वेयणिज्जेणं भते कम्मे का परीसहा समोयर ति ?) B RE-1 | वहनीय ४iean परीपलानी समावेश याय छ ? (गोयमा !) गौतम ! (एकारस परीसहा समोयरति-त जहा) २६ नीय भभी नयना ११ पशषडानी समावेश याय छ-(प'चेव आणुपुव्वी, परिया, सेज्जा, बहेय, रोगे य, तणफासजल्लमेव य, एकारस वेयणिज्जमि ४८) अनुमे पडेसा पांय परीष-(१) क्षुधा, (२) तृषा, (3) शीत (४) ! भने (५) शमश, (6) यर्या, (७) शय्या, (८) वध, () शेण, (१०) તૃણસ્પર્શ અને (૧૧) મલ આ અગિયાર પરીષહનો વેદનીય કર્મમાં સમાન देश याय छे. (६सणमोहणिज्जेणं भंते ! कम्मे कइ परीसहा समोयरति १) હે ભદન્ત ! દર્શનમોહનીય કર્મમાં કેટલા પરીષહનો સમાવેશ થાય છે? (गोयमा ! ) गौतम ! (एगे दसणपरीसहे समोयरइ) ४श नमानाय भी Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती गौतम ! सप्त परीपहाः समवतरन्ति, तद्यथा-"अरतिः, अचेलः, स्त्री, नैपेधिकी, याचना च । माक्रोशः, सस्कारपुरस्कारौचरित्रमोहे सप्तेने " ॥५९॥ आन्तरायिके खलु भदन्त ! कर्मणि कति परीपहाः समवतरन्ति ? गौतम ! एकः अलाभपरीपहः समवतरति । सप्तविधवन्धकस्य र लु भदन्त ! कति परीपहाः प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! द्वाविंशतिः परीपहाः प्रज्ञप्ताः, विंशतिःपुनर्वेदयति, यस्मिन् समये शीतपरीपहं वेदपरीपहका समावेश होता है। ( चरित्तमोहणिज्जेणं भंते ! कइ परीसहा समोयरंति ) हे भदन्त ! चारित्र मोहनीयकर्म में कितने परिपहों का समावेश होता हैं ? (गोयमा) हे गौतम । (सत्त परीसहा समोयरंति) चारित्र मोहनीयकर्ममें सात परीषहोंका समावेश होता है । (तं जहा) जो इस प्रकार से हैं (अरती, अचेल, इत्थी, निसीहिया, जायणा य, अकोसे, सकारपुरकारे चरित्तमोहमि सत्तेते) अरति, अचेल, स्त्री, नैपिधिकी, याचना, आक्रोश और सत्कारपुरस्कार इस प्रकार ये सात परीषह हैं । ५९। (अंतराइए णं भंते ! कम्मे कइ परीसहा समोयरंति) हे भदन्त । अन्तरायकर्म में कितने परीषहों का समावेश होता है ? (गोयमा) हे गौतम! ( एगे अलाभपरीसहे समोयरइ) अन्तराय कर्म में एक अलाभ परीषह का समावेश होता है । ( सत्तविहबंधगस्स णं भंते ! कह परीसहा पण्णत्ता) हे भदन्त ! सात प्रकार के कर्म का बंध करनेवाले जीव के कितने परीषह होते हैं ? (गोयमा ) हे गौतम ! ( बावीसं परीषहा पण्णत्ता) सात प्रकार के कर्म का बंध करने वाले जीव के वाईस परीभाग ४शन परीषडन समावेश थाय छे. (चरित्तमोइणिज्जेणं भंते । का परीसहा समोवरंति') 3 महन्त ! यात्रि भाडनीय अभभाटमा परी. षडान समावेश थाय छ ? (गोयमा ) 3 गौतम । (सत्तपरीसदा समोय'ति - तं जहा ) यारित्र मानीय भा नये अभाये सात पशषडाना समावेश याय छे. (अरती, अचेल, इत्यी, निसीहिया, आयणा य, अकोसे, सफार पुरक रे चरित्तमोहमि सत्ते ते) २ति, मयेस, सी, नैवेषिती, यायना આકાશ અને સત્કારપુરસ્કાર, આ પ્રમાણે સાત પરીષહને ચારિત્ર મેહનીય अममा समावेश थाय छ (अंतराइएण भंते ! कम्मे कइ परीसहा समोयर'ति?) हे सहन्त ! मतसय ४भभाटखा परीषाने समावेश याय छे ? ( गोयमा!) उ गौतम ! (एगे अलाभपरीसहे समोयरइ) सतराय भाभा मे मसाल परीषडन समावेश याय छ ( सत्तविह बंधगस्स णं भते ! कइ परीसहा पण्णत्ता ? ) 3 महन्त | सात २ने मना मध ४२ना२ ने टखा परीपडा सहन ४२१॥ ५४ छ ? (गोयमा । ) हे गौतम ! बावीसं परीमहा पण्णत्ता) Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टो० श० टे उ०८ सू० ५ कर्म प्रकृति - परीषद्दवर्णनम् 1 यति, नो तस्मिन् समये उष्णपरीषदं वेदयति, यस्मिन् समये उष्णपरीषद्दं वेदयति, नो तस्मिन् समये शीतपरी पहं वेदयति, यस्मिन् समये चर्यापरीपदं वेदयति, नो तस्मिन् समयेनैवेधकीपरी पहं वेदयति, यस्मिन् समये नैषेधिकीपरीपक्षं वेदयति, नोतस्मिन समये चर्यापरीषहं चेदयति । एवम् अष्टविधबन्धकस्यापि । पवििधवन्धकस्य खलु भदन्त | सरागछद्मस्थस्य कति परिपहाः प्रज्ञप्ताः ? गौतम । चतुर्दश परीपहा: पह होते हैं । (वीसं पुणवेएह ) परन्तु वेदन जीव के एक साथ बीस परीषहों का होता है । (जं समयं सीयपरीसहं वेएइ, णो तं समयं उसिण परीसहं वेएड़, जं समयं उसिणपरीसहं वेएद, णो तं समयं सीयपरीसहं dus, जं समयं चरियापरीसहं वेएइ, णो तं समयं निसीहियापरीसहं des ) जिस समय शीतपरीषह का वेदन होता है, उस समय उष्णपरीषह का वेदन नहीं होता है, तथा जिस समय उष्णपरीषह का वेदन होता है, उस समय शीतपरीषह का वेदन नहीं होता है । जिस समय चर्यापरीषह का वेदन होता है उस समय नैषेधिकी परीषह का वेदन नहीं होता है और जिस समय नैषेधिकी परीपह का वेदन होता है उस समय चर्या परीषह का वेदन नहीं होता है । ( एवं अट्ठविहधगस्त वि) इसी तरह से आठ प्रकार के कर्म का बंध करने वाले जीव के भी बाईस परीषद होते हैं । परन्तु वेदन २० बीस का ही होता है एक साथ । (छग्विहब धगस्स णं भंते! सरागछ उमत्थस्स कह परीसहा पण्णत्ता ) हे भदन्त ! छह प्रकार के कर्मों का बंध करने वाले सराग સાત પ્રકારના કમના મધ કરનાર જીવને ખાવીશ પરીષહા સહન કરવા પડે छे (वीसं पुण वेएइ ) पशु मे४ साथै २० परीषडोनुं भवने वेहन ४२ पडे ( जं समय सीयपरीसह वेएद्द, णो त समय उसिणपरीसह वेएइ, ज समयं उस्रिण परीसह वेएइ, णो त समय सीयपरीसह वेएइ, ज' समयं चरिया परीसह वेes, णो त समय निसीहियापरीसह वेपइ ) ने सभये शीत પરીષહનું વેદન થાય છે, તે સમયે ઉષ્ણુપરીત્રહનું વેદન થતું નથી, તથા જે સમયે ઉષ્ણુપરીષહતુ વેદન થાય છે, તે સમયે શીતપરીષહતું વેદન થતું નથી, તથા જે સમયે ચર્ચાપરીષહનું વેદન થાય છે, તે સમયે નૈષેધિકી પરીષહનું વેદન થતુ નથી, અને જે સમયે નૈષેધિકી પરીષહતુ વેદન થાય છે, તે સમયે यर्यापरीषडनु वेन थतुं नथी. ( एवं अट्टविह व धगस्स वि ) ४ अभा आ પ્રકારના કર્માંના બુધ કરનાર જીવને પણ બાવીશ પરીષહૈ। સહન કરવા પડે छे. परन्तु सेवा त्र मे साक्षे २० परीपडेोतुं वेन उरे छे. ( छविह बधगस्स णं संगे ! सराग छउमत्यस् कर परीसहा पण्णत्ता १ ) डे लहन्त 1 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ भगवती १७० प्रज्ञप्ताः, द्वादश पुनर्वेदयति, यस्मिन् समये शीतपरीपदं वेदयति, नो तस्मिन् समये उष्णपरीपहं वेदयति, यस्मिन् समये उष्णपरीपहं वेदयति नो तस्मिन् समये शीतपरीपहं वेदयति, यस्मिन् समयेचर्यापरीपहं वेदयति, नो तस्मिन् समये शय्या परीपहं वेदयति, यस्मिन् समये शय्यापरीपहं वेदयति, नो तस्मिन् समये चर्यापरीपहं वेदयति । एकविधवन्धस्य खलु भदन्त ! वीतरागछमस्थस्य कति परीपहाः छद्मस्थ जीव के कितने परीषह होते हैं ? (गोयमा ) हे गौतम! छह प्रकार के कर्मों का बध करने वाले सरागछद्मस्थ जीव के (चोइस परीसहा पण्णता ) चौदह परीषह होते हैं। (वारस पुणवेपट) परन्तु वह एक साथ बारह १२ परीपहों का वेदन करता है। (जं समयं सीयपरीमहं वेएइ णो तं समयं उसिणपरीसहं वेएइ, जे समयं उसिणपरीसहं वेएइ, नो तं समयं सीयपरीसहं वेएइ, जं समर्थ चरिया परीसहं वेएइ, जो तं समयं सेनापरीसहं देएइ, जे लमयं सज्जापरीसहं वेएइ, णो तं समयं चरियापरीसहं वेएइ ) क्यों कि जिस समय वह शीतपरीषह का वेदन करता है उस समय वह उष्णपरीपद का वेदन नहीं करता है । तथा जिस समय वह उष्णपरीषह का वेदन करता है उस समय वह शीतपरीषह का वेदन नहीं करता है । जिस समय यह चर्यापरीषह का वेदन करता है-उस समय वह शय्यापरीषह का वेदन नहीं करता है और जिस समय वह शय्यापरीषह का वेदन करता है उस समय वह चर्यापरीषह का वेदन नहीं करता है । (एकविहधगस्त णं भंते । છ પ્રકારના કર્મોને બંધ કરનાર સરાગ છદ્મસ્થ જીવને કેટલા પરીષહ સહન ४२१। ५ छ १ (गोयमा !) हे गौतम । ७ ४१२॥ भनी ५५ ४२नार स। छद्म२५ वने (चोद्दसपरीसही पण्णता ) यो परीषी सहन ४२१॥ ५ छे. “पारस पुण वेएइ " ५६ मे साथे मा२ ५५डातुं वन ४२ छ. “ समय सीयपरीसह वेश्इ, णो त समय उसिणपरीसह वेएइ, ज' समय उसिणपरीसह वेएइ, नो त समय सीयरीसह वेएइ, जं समयं चरियापरीसहं वेएइ, णो त समय सेज्जापरीसह वेएइ, ज समय सेज्जापरीसह वेएइ, णो त समय चरियापरीसह वेएइ ) ४२५४ २ समये ते शीत ५२વહન વેદન કરે છે, તે સમયે તે ઉષ્ણપરીષહનું વેદન કરતો નથી. તથા જે સમયે તે ઉષ્ણપરીવહનું વેદન કરે છે, તે સમયે તે શીતપરીષહનું વેદન કરતા નથી. તથા જે સમયે તે ચર્ચાપરીષહનું વેદન કરે છે, તે સમયે તે શય્યાપરીષહનું વેદન કરતું નથી. તથા જે સમયે તે શવ્યાપરીષહનું વેદન કરે છે, તે समये ते अर्यापरीषतुं वहन ४२ते नथी. “ एकविह बंधगस्स णं भंते ! वीय. Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 प्रका टीका ० ८ ० ८ सू० ५ कर्मप्रकृति - परीषदवर्णनम् १०१ ममताः १ गौतम । एवमेव, यथैव पविधवन्धकस्य | एकविधवन्धकस्य / खलु भदन्त ! सयोगिभवस्थ केवलिनः कति परीपहाः प्रज्ञप्ताः ' गौतम ! एकादशपरी पहाः प्रज्ञप्ताः, नव पुनर्वेदयति, शेषं यथा पड्विधवन्धकस्य । अबन्धकस्य खल्लु भदन्त ! अयोगिभवस्थ केवलिनः कति परीषहा प्रज्ञप्ताः १ गौतम ! एकादशEternet कई परीसहा पण्णत्ता ) हे भदन्त ! एक प्रकार के कर्म का बंध करने वाले वीतराग छद्मस्थ के कितने परीषह होते हैं ? (गोमा ) हे गौतम । ( एवं चेव जहेव छव्विहधगस्स ) जिस प्रकार से छह प्रकार के फर्मों का बंध करने वाले जीव के परीपहों का होना कहा गया है उतने ही परीषहों का होना एक प्रकार के कर्म का बंध करनेवाले वीतराग छद्मस्थ के कहा गया है । ( एगविहबंधगरस णं भते ! सजोगि भवत्थवलित कर परीसहा पण्णत्ता ) हे भदन्त | एकविधवं धक सयोगी भवस्थ केवलज्ञानी के कितने परीषह होते हैं ? ( गोयमा ) हे गौतम | एकविध बंधक सयोगी भवस्थ केवलज्ञानी के ( एक्कारस परीसहा पण्णत्ता) ग्यारह ११ परीषह होते हैं । (नवपुण वेएइ) परन्तु वह एक साथ नौ परीषहों का वेदन करता है । ( सेसं जहा छविवह बंधस्स ) बाकी का और सब कथन ६ प्रकार के कर्मों को बंध करने वाले जीव की तरह से जानना चाहिये। (अबंधगस्स णं भंते ! अजोगि भवत्थ केवलिस कह परीसहा पण्णत्ता ) हे भदन्त ! कर्मबंधरहित राग मत्थर कई परीसहा पण्णत्ता ? " हे लहन्त ! खेड प्राश्ना भना અધ કરનાર વીતરાગ છદ્મસ્થને કેટલા પરીષહો વેઠવા પડે છે ? 16 " गोयमा ! " हे गौतम ! एव चेव जहेव छव्हिव धगस्स ) छ પ્રકારના કર્મોને ખધ કરનાર જીવના જેટલા પરીષહા કહ્યા છે, એટલા જ પરીષહા એક પ્રકારના કર્મોના બંધ કરનાર વીતરાગ છદ્મથના પશુ કહ્યા छे. ( एगविह वधस्स णं भंते ! सजोगी भवत्य केवलिस कह परीसहा पण्णत्ता ) હે ભદન્ત ! એક પ્રકારના કમઁના ખધ કરનાર સયેાગી ભવસ્થ કેવળજ્ઞાનીના भेटला परीषडे! उद्या हे ? " गोयमा ! " हे गौतम भे! अहारना उनी अध कुरनार सयोगी अवस्थ ठेवणज्ञानीना ( एक्कारस परीसहा पण्णत्ता ) अगि यार परीषडे। उह्या छे. ( नव पुण वेएइ ) परन्तु ते खेड साथै नव परीष हो वहन हरे छे. ( सेसं जहा छव्विहब धगस्स ) माडीतुं समस्त धन छ अारना मना मध डरनार कवना उथन प्रभारी समरधुं (अब धगरस णं भवे ! अोगिभवत्थकेलिस कह परीक्षा पण्णत्ता ? ) डे लहन्त अभू Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૦૨ गमती परीपहाः प्रज्ञप्ताः, नव पुनर्वेदयति यस्मिन् समये शीतपरीपदं वेदयति, नो तस्मिन् समये उष्णपरीपदं वेदयति, यस्मिन् समये चर्यापरीपहं वेदयति नो तस्मिन् समये शय्या परीप वेदयति, यस्मिन् समये शय्यापरीपदं वेदयति नो तस्मिन् समये चर्यापरीपहं वेदयति ॥ मु० ५ ॥ टीका- 'कइ णं भंते! कम्पयडीओ पण्णत्ताओ ?' गौतमः पृच्छति - हे भदन्त ! कति कियस्य खलु कर्मप्रकृतयः सावद्यानुष्ठानलक्षणाः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह 'गोयमा ! अयोगी भवस्थ केवली के कितने परीषह होते हैं ? (गोयमा) हे गौतम! कर्मधरहित अयोगी भवस्थ केघली के ( एक्कारसपरीसहा पण्णत्ता ) ११ परीषह होते हैं । ( नव पुणवेदेह ) परन्तु वे एक साथ नौ परीषहों का वेदन करते हैं । (जं समयं सीघपरिसहं वेएइ, नो तं समयं उसिणपरीसहं वेएइ, जं समयं उसिणपरीसहं वेएइ, नो तं समयं सीय परीसहं वेएइ, जं समयं चरियापरिसहं वेएइ, नो नं समयं सेज्जापरीसहं वेएइ, जं समयं सेज्जापरीसहं वेएइ, नो तं समयं चरियापरीसहं वेएड् ) क्यों कि जिस समय में वे शीतपरीषह का वेदन करते हैं उस समय उष्णपरीषह का वेदन नहीं करते हैं। और जब वे उष्णपरीषह का वेदन करते हैं तब शीतपरीषह का वेदन नहीं करते हैं । तथा जब वे चर्यापरीषह का वेदन करते हैं, उस समय वे शय्यापरीषह का वेदन नहीं करते हैं, और जब वे शय्यापरीषह का वेदन करते हैं, तब वे चर्यापरीषह का वेदन नहीं करते हैं । अध रहित योगी लवस्थ ठेवलीना डेंटला परीष। उद्या छे ? ( गोयमा 1 ) हे गौतम! उर्भध रहित योगी लवस्थ वसीना ( एक्कारस परीसहा पण्णत्ता) अगियार परीष । उह्या छे, ( नव पुण वेएइ ) परन्तु तेथे शे साथै नव परीषतुं वेहन उरे छे. ( जं समयं सीयपरिसह वेएइ, नो त समयं उसिणपरीसहं वेएइ, जं समयं उसिणपरीसह वेएड, नो त समय सीयपरीसह वेएर, जं समयं चरियापरीसहं वेएर, नो त समयं सेज्जापरीसहं वेएर, ज समयं सेज्जापरीसह वेएइ, नो त समयं चरियापरीसहं वेएइ ) २ જે સમયે તેએ શીતપરીષનુ વેદન કરે છે, તે સમયે ઉ′પરીષહનું વેદન કરતા નથી, અને જે સમયે ઉષ્ણુપરીષહતુ. વેદન કરે છે, તે સમયે શીતપરીપહનું વેદન કરતા નથી. અને જ્યારે તેએ ચર્ચાપરીષહનું વેદન કરે છે, ત્યારે શય્યાપરીષહનું વેદન કરતા નથી, અને જ્યારે તે શય્યા પરીષહનું વેદન ક૨ે છે, ત્યારે ચોપરીષહતું વેદન કરતા નથી, Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - प्रमेयन्द्रिका 0 ० ८ ७० ८ सू०५ कर्मप्रकृति-परीषहवर्णनम् १०३ अट्ठ कम्मपयडीओ पण्णत्ताओ' हे गौतम ! अष्ट, कर्मप्रकृतयः प्रज्ञप्ताः, 'त जहाजाणावरणिज्जं जाव अंतराइयं तद्यथा-ज्ञानावरणीयं १, यावत् आन्तरायिकम् , यावच्छब्दात् दर्शनावरणीयम् २, वेदनीयम् ३, मोहनीयम् ४, आयुष्कम् ५, नाम६, गोत्रम्, चेत्येतेषां ग्रहणम् , गौतमः पृच्छति-' कइ ण भंते ! परीसहा. पण्णसा " हे भदन्त ! कति खलु परीषहाः प्रज्ञप्ताः ? परितः समन्तात् स्वहेतुभिरुदीरिता मार्गऽच्यवन-कर्मनिर्जरार्थं साधुभिः सह्यन्ते इति परीपहाः, भगवानाह'गोयमा ! बावीसं परीसहा पण्णत्ता' हे गौतम ! द्वाविंशतिश्च ते परीपहाः प्रज्ञसार, ___टीकार्य-पहिले कर्मवक्तव्यता का प्ररूपण किया जा चुका है। सो अप उन्हीं कर्मों में यथायोग्य परीषहों के अवतार (समावेश) को प्ररूपण करने की इच्छा से सूत्रकार यहां कर्मप्रकृतियों का और परीपहों का वर्णन करते हैं-इस में गौतम प्रभु से ऐसा पूछते है 'कइ णं भते ! कम्मपडीयओ पण्णताओ' हे भदन्त ! सावधानुष्ठानरूप कर्म प्रकृतियाँ कितनी कही गई हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा' हे गौतम ! 'अट्ठ कम्म पयडीओ पण्णत्ताओ' कर्मप्रकृतियां आठ कही गई हैं। 'तं जहा' जो इस प्रकार से हैं-'णाणावरणिज्जं जाव अंतराइयं ' ज्ञानावरणीय, दर्शनावरणीय, वेदनीय, मोहनीय, आयु, नाम, गोत्र और अन्तराय । अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-(कइणं भंते ! परिसहा पण्णत्ता) हे भदन्त ! परीषह कितने कहे गये हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-(गोयमा ) हे गौतम ! (बावीसं परीसहा पण्णत्ता) ટીકાર્થ–પહેલાંના પ્રકરણમાં કર્મવતવ્યતાની પ્રરૂપણ કરવામાં આવી છે. હવે તે કર્મોમાં યથાયોગ્ય પરીષહોના અવતારનું (સમાવેશનું) નિરૂપણ કરવા નિમિત્તે સૂત્રકાર અહીં કર્મપ્રકૃતિ અને પરીષહનું વર્ણન કરે છે. આ विषयने अनुलक्षीत गीतभस्वामी भावा२ प्रभुने पूछे छे -" कर णं भते । कम्मपयडीओ पण्णचामो?" महन्त ! साबधानुडान३५ ४५ प्रतिया ४क्षी Bहीतन Sत्तर भापता महावीर प्रभु ४७ -“गोयमा । " गौतम ! " भट्ट कम्मपयहीभो पण्णचाओ" भवतियो २५0 xsी . " व जहा " २ मा प्रमाणे -" णाणावरणिण्जं जाव अतराइयं " ज्ञानापाय, शना१२०ीय, हनीय, माइनीय, मायु, नाम, गोत्र भने अन्तराय. गौतमस्थाभीना प्रम-“कर भंते ! परीसहा पण्णचा!" सन्त। પરીષદે કેટલા કહ્યા છે? महावीर प्रखना उत्तर-" गोयमा!" है गोतम! “वावीसं परीसदा पष्णचा" ५N५२ मा . ५८ शनी गुत्पत्ति नाव प्रभार Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती १०४ तानेवाह-' तं जहा-दिगिछापरीसहे, पिवासापरीसहे जाव ईसणपरीसहे ' तपथाजिघत्सापरीषहः स एव बुभुक्षापरीपहः, तपोथम् अनेषणीयभक्तपरिहारार्थ मोक्षाभिलापिणा परिपामाणस्वात् बुभुक्षापरीपहः१, एवं पिपासापरीपहः२, यावत्-दर्शनपरीपहोऽपि, यावत्करणात्-३-शीतपरीपहः, ४-उष्णपरीपहः, ५-देशमशकपरीपहः, परीषह वाईल २२ कहे गये हैं। " परितः-समन्तात् स्वहेतुभिः उदीरिता मार्गाच्यवन कर्मनिर्जरार्थ साधुभिः सह्यन्ते इति परीपहाः" यह परीषह शब्द की व्युत्यत्ति है। साधुओं द्वारा जो मार्ग से च्युत न होने और फर्म की निर्जरा के निमित्त सब ओर से अपने हेतुओं द्वारा उदीरित करके सहन करने योग्य हों उनका नाम परीषह हैं । (तं जहा) जो इस प्रकार से हैं-(दिगिछापरीसहे, पिवासापरीसहे जाव दसणपरीसहै) जिघत्सा परिषह-बुभुक्षापरीषह, पिपासा-तृपा परीषह यावत् दर्शनपरीषह; क्षुधा और तृषा की चाहे कैसी भी वेदना हो फिर अंगीकार की हुई मर्यादा के विरुद्ध आहार पानी न लेते हुए समभावपूर्वक ऐसी वेदनाओं को सहन करना सो क्षुधापरीषह और तृषापरीषह है । इन परीषहों को सहन करने का भाव तप संयम की वृद्धि करने के लिये होता है । इसी लिये मोक्षाभिलाषीसाधु अनेषणीय-अमासुक आहार पानी का परित्याग करते हुए तजन्य वेदनाओं को शान्ति के साथ सहन करते रहते हैं। यहां यावत् पद से इन निम्नलिखित परीषहों का संग्रह हुआ है-शीतपरीषह, उष्णपरीषह, दंशमशकपरीषह, अचेलपरीछ-" परितः-समन्तातू स्वहेतुभिः उदीरिता मार्गाच्यवन कर्मनिर्जरार्थ साधुभिः सद्यन्ते इति परीषहाः " साधुसी द्वारा २ भायी श्युत न थवाने निमित्त નિજેરાને નિમિત્તે બધી તરફથી પિતાના હેતુઓ દ્વારા ઉદીરિત કરીને સહન ४२वान योग्य छाय, तभनु नाम पशेष छ. “ त जहा" त पशष नीय प्रभाो छ-"दिगिंछापरीसहे जाव द सणपरीसहे" असापरीष (क्षुधापरीष) પિપાસા (તૃષા) પરીષહ, યાવત્ દર્શનપરીષહ સુધા અને તૃષાની ગમે તેટલી વેદના હોય છતાં પણ અંગીકાર કરેલી મર્યાદાની વિરૂદ્ધ આહાર પાણી નહીં લેતાં સમભાવપૂર્વક એવી વેદનાઓને સહન કરવી તેનું નામ સુધાપરીષહ અને તૃષાપરીષહ છે આ પરીષહાને સહન કરવાને ભાવ ત૫સંયમની વૃદ્ધિ કરવાને માટે થાય છે. તેથી મોક્ષાભિલાષી સાધુઓ અનેષણય–અપ્રાસુક આહાર, પાણને પરિત્યાગ કરીને તેને કારણે ઉદ્ભવતી વેદનાઓને શાતિપૂર્વક સહન या रै छ - मही 'जाव' ( यावत् ) पहथी नायना परीषही अड ४२वामा આવ્યા છે-શીતપરીષહ, ઉણપરીષહ, દંશમશકપરીષહ, અચલપરીષહ, અરતિ Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टी० ० ८ उ० ८ ० ५ कर्मप्रकृति-परीपहवर्णनम् १०५ ६-अचेलपरीषहः, ७-अरतिपरीपहः, ८-स्त्रीपरीपहः, ९-चर्यापरीपहः, १०नैषेधिकीपरीषहः, ११-शय्यापरीपहः, १२-आक्रोशपरीपहः, १३-वधपरीपहः, १४-याचनापरीपदः, १५-अलाभपरीपहः, १६-रोगपरीपहः, १७-तृणस्पर्शपरीपहः, १८-जल्लपरीपहः, १९-सत्कारपुरस्कारपरीपहः, २०-प्रज्ञापरीपहः, २१ज्ञानपरीपहः, २२-दर्शनपरीपहः। अत्र परिसहन परीपहः इति भावव्युत्पत्त्या दुःखादिसहन परीषदः, परिपद्यन्ते इति व्युत्पत्त्या तु बुभुक्षादिरेव परीपहा, तत्र बुभुक्षाजन्यदुःखसहनं बुभुक्षापरीपहः १,पिपासासहनं पिपासापरीपहः २,शीतोष्णे परीपही च आतापनार्थ शीतोष्णवाधायामपि अग्न्यादिसेवनस्नानाधकृत्यपरिवर्जनार्थ वा मोक्षाभिलाषिणा तयोः परिपह्यमाणत्वात्४,देशमशकपरीपहः-दंशमशकाः चतुरिन्द्रियपह, अरतिपरीषह, स्त्रीपरीषह, चर्यापरीपह, नैषेधिकीपरीपह, शय्यापरीषह, आक्रोशपरीपह, वधपरीषह, याचनापरीषह, अलाभपरीषह, रोगपरीषह, तृणस्पर्शपरीषह, मलपरीषह, सत्कारपुरस्कारपरिपह, प्रज्ञापरीषह और ज्ञानपरीषद, दर्शनपरीषह। 'परिसइन परीषहः" इल भावव्युत्पत्ति के अनुसार दुःखादिकों का सहना परीषह है और जब "परिषद्यन्ते परीषहाः" ऐसी व्युत्पत्ति की जाती है तब इसके अनुसार घुभुक्षा आदि ही स्वयं परीषहरूप होते हैं । वुभुक्षा ( भूख ) जन्य दुःख का सहना इसका नाम बुभुक्षा परीघह तथा पिपासा जन्य दुःख का सहनापियासापरीषह है। ठंड और गरमीले चाहे कितना ही कष्ट होता हो, तो भी उनके निवारणार्थ अकल्पय किसी भी वस्तुका-अग्नि आदिका -स्नान आदिका सेवन किये बिना ही समभाव पूर्वक उन वेदनाओं का सहन करना सो अनुक्रमसे शीत और उष्णपरीपह हैं । देशमशक चौह પરીષહ, સ્ત્રી પરીષહ, ચર્ચાપરીષહ, નધિકીપરીષહ, શય્યાપરીષહ, આક્રોશપરીપહ, વધપરીષહ, યાચનાપરીષહ, અલાભપરીષહ, રોગપરીષહ, તૃણસ્પર્શ પરીષહ મલપરીષહ, સત્કારપુરસ્કાર પરીષહ, પ્રજ્ઞાપરીષહ, જ્ઞાનપરીષહ અને દર્શનપરી. पर “परिसहन परीषह." म मापव्युत्पत्ति अनुसार हु न सहन ४२१। तेनु नाम परीषड छे “ परीषद्यन्ते परीपहा " मा प्रभार व्युत्पत्ति ४२वामा આવે ત્યારે સુધા આદિ પિોતે જ પરીષહરૂપ બની જાય છે બુભક્ષા (સુધા, ભૂખ) જન્ય દુઃખને સહન કરવું તેનું નામ બુભક્ષાપરીષહ છે. તૃષા જન્ય દુઃખને સહન કરવું તેનું નામ પિપાસાપરીષહ છે. ઠંડી અને ગરમીને લીધે ગમે તેટલી મુશ્કેલી પડે, છતાં પણ તેમના નિવારણ માટે અગ્નિસ્નાન આદિ કઈ પણ અકખ્ય વસ્તુનું સેવન કર્યા વિના સમભાવપૂર્વક તે વેદનાઓને સહન કરવી તેનું નામ અનુક્રમે શીત અને ઉણપરીષહ છે. Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०६ भगवती सूत्रे लघुजीवविशेषाः, अनयोरुपलक्षणत्वात् युकामात्कुणमक्षिकादिपरिग्रहः, परी पहत्वं चैतेषां शरीरव्यथामुत्पादयतामपि तेपामनिवारणभयद्वेषाभावतो विज्ञेयम् ५, अचेलं= चलाभावः जिनकल्पिक विशेषणम्। स्थविरकल्पिकानां तु जीर्ण खण्डितमल्पमूल्यं प्रमाणोपेतं च चेलं सदस्यचेलमेव । तदेव परीपहः अचेलपरीपहः ६ अरतिपरी पहः तत्र- रतिः मोहनीयजन्यो मनोविकारः, तस्या अभावः - अरतिः तस्याः परीषहस्तनिषेधनेन न्द्रिय जीव है-यूका, मत्कुण खटमल - मक्षिकादि ये सब दंशमशक परीपहमें आ जाते हैं - अतः डांस, मच्छर आदि जन्तुओंका उपद्रव होने पर खिन्न न होते हुए उसे समभावपूर्वक सहन कर लेना सो दंशमशक परीषह है । दंशमशक को परीषह इसलिये कहा गया है कि ये शरीर में कष्ट उत्पन्न करते हैं - फिर भी इन्हें नहीं भगाना उनसे भय नहीं रखना, उनके ऊपर द्वेष भाव नहीं करना इनके द्वारा उत्पादित कष्ट को शांति सें सहना । वस्त्र का सर्वथा अभाव अचेल है, यह जिनकल्पियों को होती है । स्थविरकल्पियों के जीर्ण, खंडित, अल्पमूल्यवाले एवं प्रमाणेपेत वस्त्र होते हैं तो भी उनको अचेल ही जानना चाहिये । इस रूप परी ह ही अचेल परीषह है ६ । मोहनीयजन्य मानसिक विकार का नाम रति है - सो उस को प्रसंग आ जाने पर भी उस समय उसमें रति रुचि को न लाते हुए धैर्यपूर्वक उसे सहन करना इसका नाम अरतिपरीषह हैं। साधक पुरुष या स्त्री को अपनी साधना में विजातीय आकर्षण से 15 જૂ, માકડ, સાખી આદિ ચતુરિન્દ્રિય જીવાને દશમશક કહે છે. એવાં જીવા તથા ડાંસ, મચ્છર આદિ થવાના ઉપદ્રવ થાય ત્યારે ખિન્ન ન થતા, તેના ત્રાસને સમભાવ પૂર્વક સહન કરવા તેનું નામ દશમશક પરીષહ છે. દશમશકને પરીષહ ગણવાનું કારણ એ છે કે તે શરીરમાં કષ્ટ ઉત્પન્ન કરે છે, છતાં પણ તેમને ભગાડવા નહી, તેમના ભય રાખવા, તેમના ઉપર દ્વેષ ન કરવા અને તેમના દ્વારા ઉત્પાદિત કષ્ટને શાંતિથી સહુન કરવુ તેનું नाम ४ शुभश४ परीषड छे, “येस " भेटले वखनो अलाव होय छे, સ્થવિર કલ્પિ છીં, ખંડિત, અલ્પમૂલ્યવાળા અને પ્રમાણેાપેત વસ્ત્ર રાખે છે. છતાં પણ તેમને અચેલ જ ગણવામાં આવે છે. અને તે પ્રકારના પરીષહને અચેલ પરીષહ કહે છે. ન J મેાહનીય જન્ય માનસિક - વિકારનું નામ રતિ છે, તે તેના પ્રસ’ગ આવી પડે ત્યારે તેમાં રતિ-રુચિ રાખ્યા વિના ધૈ પૂર્ણાંક તેને સહન કરવી તેનું નામ અતિપરીષહ છે. સાધક પુરુષ કે સ્ત્રીએ પેાતાની સાધનામાં વર્જા Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमैयचन्द्रिका का श० ८ उ० ८ सू० ५ कर्मप्रकृति-परीपहवर्णनम् १०७ सहनाद, स्त्रीपरीपहः, तन्निरपेक्षत्वं मैथुनवर्जनं ब्रह्मचर्यमित्यर्थः८, चर्यापरीपहःचर्याया ग्रामनगरादिषु संचरणस्य परिषहणम् अप्रतिवद्धतया विहरणम् चर्यापरी, पहः ९, नैषेधिकीपरीपहः-नैपेधिक्याः स्वाध्यायभूमेः शून्यागारादिरूपायाः परिपदणम् , तत्रोपसर्गबाधादौ त्रासाभावः१०, शय्यापरीपहः-शय्याया वसतेः परिषरणं तज्जन्यदुःखादेरुपेक्षा, ११, आक्रोशपरीषहः-आक्रोशस्य गालिप्रदानादिदुर्वचनस्य परिपहणम् १२, वधपरीपदः-वधस्य यष्टयादिना ताडनस्य परिषहणं नहीं ललचाना मैथुन सेवन का त्याग करना-ब्रह्मचर्य का पालन करना यह स्त्रीपरिषह है। स्वीकार किये हुए धर्मजीवन को पुष्ट रखने के लिये असंग.घन भिन्न २ स्थानों में ग्राम नगर आदिकों में-विहार करनाउनमें नियत वास स्वीकार नहीं करना-इसका नाम चर्यापरीषह है। शून्यागार (सूने घर ) आदि रूप स्वाध्यायभूमि का नाम नैषेधिकी है इसका सहन करना अर्थात् साधना के अनुकूल एकान्त जगह में मर्यादित.समय तक आसन लगाकर बैठे हुए यदि भय का प्रसंग आ पड़ता है तो उसे विना किसी कम्पितवृत्ति के सहलेना इसका नाम नषेधिकी परीषह हैं। वसति को सहन करना-तजन्य दुःखादिकों की उपेक्षा करना-अर्थात् कोमल.या कठिन, ऊँची या नीची जैसी भी सहजभाव से मिले वैसी जगह में समभाव से रहना-इसका नाम शंग्यापरीषह है। गालीप्रदानादि रूप दुर्वचनों का सहन करना-कोई भी व्यक्ति अप्रिय, कठोर वचन कहे-तो उसे सत्कार के जैसा समझ कर તિય આકર્ષણથી લલચાવું જોઈએ નહીં. તેમણે મિથુન સેવનને ત્યાગ કરે જોઈએ-બ્રહાચર્ય પાળવું જોઈએ તેનું નામ જ સ્ત્રી પરીષહ છે. અંગીકાર કરેલા ધર્મજીવનને પુષ્ટ કરવાને માટે અસંગ બનીને જુદાં જુદાં સ્થાનમાં ગામ, નગર આદિમાં વિહાર કરતમાં નિયતવાસ ન સ્વીકાર–તેનું નામ ચર્યા પરીષહ છે. શૂન્યાગાર (સૂનાં ઘર) આદિ રૂપ સ્વાધ્યાય ભૂમિને નૈવિકી કહે છે તેને સહન કરવું એટલે કે સાધનાને અનુકૂળ એકાન્ત સ્થાનમાં મર્યાદિત સમય સુધી આસન જમાવીને બેઠા હોય ત્યારે ભયને પ્રસંગ આવી પડે તે તેને બિલકુલ નિર્ભય બનીને સહી લે તેનું નામ નિષધિકી પરીષહ છે. કોમળ કે કઠિન, ઊંચી કે નીચી, સહજ ભાવે જેવી મળે એવી જગ્યામાં સમભાવપૂર્વક રહેવું તેનું નામ શય્યાપરીષહ છે. કઈ પણ વ્યક્તિ ગાળ દે, અપ્રિય અને કાર વચન સંભળાવે, તે તેને સત્કાર સમાન ગણીને સહન કરી લેવા તેનું નામ આક્રોશ-પરિષહ છે.” Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०. भगवती क्षान्त्यवलम्बनम् १३, याचनापरीपहा-याचनाया भिक्षादिरूपायाः परीपदणं तत्र ___ मानापमानसहनम् १४, अलाभपरीपहः-अलाभस्य प्राप्त्यभावरय वा परीपदणम्, तत्र दैन्यानुत्पादनम् १५, रोगपरीपहा-रोगस्य परीपहणं तज्जन्यपीडासहनम् चिकित्सावर्जनं च १६, तृणस्पर्शपरीपहः - तृणस्पर्शस्य शय्यादी कुशादिस्पर्शस्य परीपडणं शय्यादिगतवणस्पर्शजन्यदुःखादिलहनम् १७, जल्लपरीपहः-शरीरगतमलसहलेना इसका नाम आक्रोशपरीपह है। कोई भी ताडन-लकडी आदि ले प्रहार आदि करे-फिर भी उसे आनन्द के साथ सहलेना इसका नाम वधपरीषह है । भिक्षा में मान अपमान का ख्याल नहीं करनाअर्थात् दीनभाव या अभिमान न रखते हुए सिर्फ संयमयात्रा के निर्वाहार्थ याचकवृत्ति स्वीकार करना इसका नाम याचना परीषह है। प्राप्ति के अभाव को सहन करना-उसमें दीनता नहीं करना अर्थात्चाहनेपर भी यदि अभीष्ट वस्तु न मिले तो प्राप्ति की बजाय अप्राप्ति को ही सच्चा तप समझना-उसमें संतोप रखना इसका नाम अलाभपरीपह है । रोग-रोगजन्य पीडा का सहना-चिकित्सा कराने का भाव नहीं रखना-अर्थात् रोग से व्याकुल होने पर भी-समभाव पूर्वक रोगजन्य कष्टों को सहन करना इसका नाम रोगपरीपह है। तृणकुशादिक्रों के रपर्शजन्य दुःख को समता से सहना-अर्थात् संथारे में या अन्यत्र तृण आदि की तीक्ष्णता या कठोरता का अनुभव हो तो मृदशय्या के सेवन जैसा उनमें भाव रखना-इसका नाम तृणस्पशे કઈ પણ વ્યક્તિ લાકડી આદિ વડે માર મારે, તે પણ તેને આનંદપૂર્વક સહન કરવું તેનું નામ વધપરીષહ છે. ભિક્ષામાં માન-અપમાનને વિચાર ન કરે એટલે કે દીન ભાવ કે અભિમાન રાખ્યા વિના માત્ર સમયયાત્રાના નિભાવ અથે યાચકવૃત્તિ સ્વીકારવી તેનું નામ યાચના પરીષહ છે. ઈચ્છિત વસ્તુની પ્રાપ્તિ ન થાય તે દીનતા નહીં કરવી, પ્રાપ્તિના અભાવને સહન કરે, અભીષ્ટ વસ્તુ ન મળે તે પ્રાપ્તિને બદલે અપ્રાપ્તિને જ સાચું તપ માનવું અને તેમાંજ સંતોષ માનવે તેનું નામ અલાભ પરીષહ છે. રોગ-રોગજન્ય પીડાને સહન કરવી, ચિકિત્સા કરાવવાને ભાવ ન રાખવે એટલે કે રોગજન્ય પીડાને વ્યાકુલ થયા વિના સમભાવપૂર્વક સહન કરવી તેનું નામ રેગપરીષહ છે. તૃણ કુશાદિકેના સ્પર્શજન્ય દુઃખને સમતાપૂર્વક સહન કરવું-એટલે કે સંથારામાં અથવા તે અન્યત્ર તૃણાદિની તીક્ષણતા કે કઠેરતાને અનુભવ કરે પડે, તે તે સમયે મૃદુશસ્યાનું સેવન કરતા હોઈએ તે ભાવ રાખવે તેનું નામ Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ८ उ० ८ सू० ५ कर्मप्रकृति-परीषदवर्णनम् १०६ जन्यपीडासहनम् सर्वतो वा स्नानोद्वर्तनादिवर्जनम् १८, सत्कारपुरस्कारपरीपहःतत्र सत्कारस्य वस्त्रादिप्राप्तिरूपस्य, पूजनस्य, पुरस्कारस्य राजादिकृताभ्युत्थानादि सन्मानस्य परीपदणं तत्सद्भावे आत्मोत्कर्पबुद्धिवर्जनम् , तदभावे दैन्यग्लानिवर्जनं, तदनाकाक्षा च १९, प्रज्ञापरीपहः-प्रज्ञाया मतिज्ञानविशेपरूपायाः परिषहणं, तस्या अभावे उद्वेगाकरणं, तद्भावे च मदाकरणम् २०, ज्ञानपरीपहः-ज्ञानस्य परीषह है। जल्लपरीषह में जल्ल शब्द मल-मैल वाचक है। शरीर में लगे हुए मैल से उत्पन्न दुःख को सहन करना अर्थात् शरीर में चाहे जितना मैल लगा हो, उससे चित्त में विक्षोभ उत्पन्न न होना और थोड़े से स्नान को अथवा अधिक स्नान की चाहना नहीं करना स्नान करने का सर्वथा परित्याग करना-इसका नाम मल-जल्ल परीषह है। जल्ल शब्द देशीयभाषा का शब्द है वस्त्रादि द्वारा कृत सत्कार से और राजा आदि द्वारा कृत अभ्युत्थान आदिरूप सन्मान से फूलना नहीं, और सत्कार पुरस्कार नहीं होने पर खेदखिन्न होना नहीं इसका नाम सत्कार पुरस्कार परीषह है । सत्कारपुरस्कार परीषह जयी साधु स्वप्न में भी अपने सत्कार पुरस्कार की कामना नहीं करता है। मतिज्ञान विशेषरूप प्रज्ञा का-चमस्कारिणी बुद्धि का-गर्व नहीं करना और उसके नहीं होने पर दुःखित नहीं होना इसका नाम प्रज्ञापरीषह है। मत्यादि ज्ञानरूप वुद्धि की विशितृणुश-परीष छ. areaपरिषडमा area श६ भ ( मेर) पाय छे. શરીરે લાગેલા મેલ જન્ય દુઃખને સહન કરવું. શરીર પર ગમે તેટલે મેલ લાગેલું હોય, તે પણ ચિત્તમાં વિક્ષેભ થવા ન દેવો અને શેડ ખાનની કે વધારે સ્નાનની ઈચ્છા નહીં કરવી-નાનને બિલકુલ પરિત્યાગ કરે તેનું નામ મલ-જલ્લ પરીષહ છે. જલ્લ શબ્દ ગામઠી શબ્દ છે અને તે મેલ શબ્દને વાચક છે. વમાદિ દ્વારા સત્કાર કરવામાં આવે અને રાજા આદિ દ્વારા અભ્યસ્થાન આદિ રૂપ સન્માન કરવામાં આવે તે ફૂલાઈ જવું નહીં, અને સત્કાર પુરસ્કાર ન થાય તે ખિન્ન ન થવું તેનું નામ સત્કારપુરસ્કાર પરીષહે છે. સત્કારપુરસ્કાર પરીષહ ઉપર જેમણે વિજય મેળવ્યું છે એવા સાધુએ સ્વપ્નમાં પણ સત્કારપુરસ્કાર ની કામના કરતા નથી મતિજ્ઞાન-વિશેષરૂપ પ્રજ્ઞા-ચમત્કારિણી બુદ્ધિને ગર્વ ન કરે અને તે ન હોય તે મનમાં દુઃખ ન માનવું તેનું નામ પ્રજ્ઞા- - પરીષહ છે. અત્યાદિ જ્ઞાનરૂપ બુદ્ધિની વિશિષ્ટતાના સદભાવમાં પણ તેનું અભિ- , Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११० भगवती सूत्रे -मत्यादिरूपस्य परिपणम् तस्य विशिष्टस्य विलक्षणस्य सद्भावे मदवर्जनम्, असद्भावे च दैन्यग्लानिपरिवर्जनम् २१, दर्शनपरी पहः- दर्शनस्य वचश्रद्धानरूपस्य परिपणम् जिनानां जिनोतसूक्ष्मभावानां चाश्रद्धानवर्जनम् । गौतमः पृच्छति - 'एए णं भंते! वावी परिसहा कइलु कम्मपयडी समोयरंति ? हे भदन्त ! एते खलु बुभुक्षादीनां बुभुक्षादिरूपा वा द्वाविंशतिः परीपदाः कतिषु कर्मप्रकृतिषु विषये समवतरन्ति । समवतार प्राप्नुवन्ति ? समाविष्टा भवन्तीत्यर्थः भगवानाह - 'गोयमा ! चउसु कम्मपयड़ी सुसमोयरंति चतसृषु कर्मप्रकृतिषु विषये उपयुक्ताः द्वाविशतिः परीपड़ाः समवतरन्ति = समाविशन्ति तं जहा- 'नाणावर णिज्जे, वैयणिज्जे, मोहणिज्जे, अंतराइए ' तद्यथा - ज्ञानावरणीये, वेदनीये, मोहनीये, ष्टता के सद्भाव में भी अभिमान करने का त्याग करना और नहीं होने पर - अपने आपको हीन न मानना इसका नाम ज्ञान परीषह है। सूक्ष्म और अतीन्द्रिय पदार्थों का दर्शन न होने से स्वीकार किया हुआ त्याग निष्फल प्रतीत होने पर विवेक से श्रद्धावनाये रखना - श्रद्धा में कमी नहीं आने देना - अश्रद्धानरूप परिणाम नहीं होने देना - इसका नाम दर्शन परीषह है अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं कि एएणं भंते! बावीस परीसहा कइसु कम्मपयडीओ समोयरंति ) हे भदन्त । ये जो २२ परीषह कहे गये हैं सो ये किन कर्म प्रकृतियों में समाविष्ट होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं ( गोयमा ) हे गौतम ! ( (चउसु कम्पयडी समोरंति ) ये २२ परीषह चार कर्म प्रकृतियों में समाविष्ट होते हैं । (तं जहा इसी बान को सूत्रकार अब स्पष्ट करके कहते हैं - ( नाणावर णिज्जे, वेयणिज्ज़े मोहणिज्जे, अंतराइए ) ज्ञानावरणीय માન ન કરવુ, અને તે ન હોય તેા પેાતાને હીન ન માનવેા તેનું નામ જ્ઞાનપરીષહે છે. સૂક્ષ્મ અને અતીન્દ્રિય પદાર્થોનું દર્શન ન થવાથી અંગીકાર કરેલા ત્યાગ નિષ્ફળ જતા જણાય ત્યારે પણ વિવેકથી શ્રદ્ધામાં અડગતા રાખવી શ્રદ્ધાને બિલકુલ ડગવા ન દેવી. અશ્રદ્ધારૂપ પરિણામ હોવા ન हेषु, તેનું નામ દનપરીષહ છે. હવે ગૌતમસ્વામી મહાવીર પ્રભુને એવા પ્રશ્ન પૂછે છે કે- एए णं भवे बावीस परीसहा कइसु कम्मपयडीओ समोयरति હે ભદન્ત ! આજે ખાવીશ પરીષા કહ્યા છે, તેમનેા સમાવેશ કઇ પ્રકૃતિયામાં થાય છે. "" महावीर प्रभुना उत्तर- " गोयमा ! " हे गौतम! “ समोयरंति त जहा " ते गावीश परीषडोनो सभावेश यार थाय छे." नाणावर णिज्जे, वेयणिज्जे, मोहणिज्जे, अंतराइए " ( १ ) ज्ञानावरांशीय उसु कम्मपयडीसु उर्भ अमृतियाभां Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टी० ० ८ उ० ८ सू० ५ कर्मप्रकृति-परीपहवर्णनम १११ आन्तरायिके । गौतमः पृच्छति-'नाणावरणिज्जे णं भंते ! कम्मे कइ परीसहा समोयरंति ?' हे भदन्त ! ज्ञानावरणीये खलु कर्मणि कति परीपहाः समवतरन्ति भगवानाह-'गोयमा ! दो परीसहा समोयरति ' हे गौतम ! ज्ञानावरणीये कर्मणि द्वौ परीपदौ समवतरतः, 'तं जहा-पण्णापरीसहे, नाणपरीसहे य' तद्यथा-प्रज्ञापरीपहा, ज्ञानपरीपहश्च, तत्र प्रज्ञापरीपहो ज्ञानावरणे मतिज्ञानावरणरूपे समवतरति तस्याः समवतारश्च प्रज्ञाया अभावमाश्रित्य वोध्यः तदभावस्य ज्ञानावरणोदयसम्भवाद , यच्च तदभावे दैन्यपरिवर्जनं तत्सद्भावे च मानवर्जनमित्युक्तम् , तच्चारित्रकर्म में वेदनीयकर्म में, मोहनीय कर्म में और अन्तरायिक-अन्तराय कर्म में ये २२ परीषह समाविष्ट होते हैं। अव गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते है-(नाणावरणिज्जे णं भंते ! कम्मे कइ परीसहा समोयरति) हे भदन्त ! ज्ञानावरणीय कर्म में कितने परीषह समाविष्ट होते है अर्थात् ज्ञानावरणीय कर्म के उदय में कितने परीषह होते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा' हे गौतम ! 'दो परीलहा समोयरंति : ज्ञानावरणीय कर्म में दो परीषह समाविष्ट होते हैंजहा' जैसे-(पण्णापरीसहे नाणपरीसहे) एक प्रज्ञा परीषह और दूसरा ज्ञान परीषह प्रज्ञापरीषद मतिज्ञानावरणरूप ज्ञानावरण में समाविष्ट होता है। इसका समावेश प्रज्ञा के अभाव को आश्रित करके जानना चाहिये। क्यों कि ज्ञानावरण कर्म के उदय से प्रज्ञा का अभाव संभवित होता है। तथा जो ऐसा कहा गया है कि प्रज्ञा के अभाव में दीनता का परिवर्जन कर देना चाहिये और उसके सद्भाब में मान का परिवर्जन ४ममा (२) वहनीय भा (3) माडनीय भभो भने (४) मतरीय भां તે ૨૨ બાવીશ પરીષહને સમાવેશ થાય છે. गौतभस्वाभाना प्रश्न-" नाणावरणिज्जेणं भंते ! कम्मे कइ परीसहा समोयरंति ?" उ महन्त ! ज्ञानाव२०ीय भाभा टसा परीषडान समावेश याय છે? એટલે કે જ્ઞાનાવરણીય કર્મના ઉદયમાં કેટલા પરીષહ હોય છે? महावीर प्रसुना उत्तर-“दो परीखहा समोयरंति-त जहा" गौतम ! शानावरणीय भभी नीय प्रमाणे ये परीषाने समावेश छ-"पण्णापरीसहे, नाणपरीसहे" (१) प्रज्ञापरीष मने (२) ज्ञानपरीष प्रज्ञा परीष भतिज्ञानाવરણરૂપ જ્ઞાનાવરણમાં સમાવૃષ્ટ થાય છે. તેને સમાવેશ પ્રજ્ઞાના અભાવને અનુલક્ષી સમજવો જોઈએ. કારણ કે જ્ઞાનાવરણ કર્મના ઉદયથી પ્રજ્ઞાને અભાવ સંભવિત હોય છે તથા એવું જે કહેવામાં આવ્યું છે કે “ પ્રજ્ઞાન અભાવમાં દીનતાને ત્યાગ કરવો જોઈએ અને તેના સદૂભાવમાં માનનો ત્યાગ, Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती सूत्रे मोहनीयक्षयोपशमादेवध्यम्, ज्ञानपरीपहस्तु मत्यादिज्ञानावरणे समवतरति, गौतमः पृच्छति - ' वेयणिज्जेणं भंते । कम्मे कई परीसहा समोरंति ? ' हे मदन्त ! वेदनीये खलु कर्मणि कति परीपहाः समवतरन्ति ? भगवानाह - ' गोयमा ! एक्कारस परीसहा समोयरति ' हे गौतम | वेदनीये कर्मणि एकादश परीषदाः समवतरन्ति तानेव एकादश परीपहानाह - ' तं जहा - " पंचैव आणुपुपि चरिया सेज्जा व य रोगे य । तण फास जल्ल मेव य, एक्कारसवेय णिज्जं मि ॥५९॥ तद्यथा - पञ्च एव आनुपूर्वी, शय्या, वधश्व रोग, तृणस्पर्शः, मळमेव एकादश वेदनीये, तत्र कर देना चाहिये - सो यह कथन चारित्रमोहनीय के क्षयोपशम आदि की अपेक्षा से जानना चाहिये। क्यों कि सहन करना आदि रूप जो आचरण होता है वह चारित्रमोहनीय कर्म के क्षयोपशमादि से होता है | ज्ञानपरीषह मत्यादिज्ञानावरण में समाविष्ट होता है । अव गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं - (वेयणिज्जे णं भंते ! कम्मे कइपरीसहा समोयति) हे भदन्त ! वेदनीय कर्म में कितने परीषहों का समावेश होता ? इसके उत्तर में प्रभु गौतम से कहते हैं - ( गोयमा) हे गौतम ! (एक्कारसपरसहा समोरंति ) वेदनीय कर्म में ११ ग्यारहपरीपहों का समावेश होता है - अर्थात् वेदनीय कर्म के उदय में ११ परीपह होते हैं - ( तं जहा ) जो इस प्रकार से हैं - ( पंचेच आणुपुच्ची, चरिया, सेज्जा, वहे रोगे य तण फासजलमेव य एक्कार सवेयणिज्जंमि ) पांच आनुपूर्वीक्षुधा, तृषा, शीत, उष्ण और दंशमशक ये पांच परीषह, तथा चर्या, शय्या, वध, रोग तृष्णस्पर्श, एवं मल ये ११ परीपह वेदनीय कर्म में य, ११२ કરવા જોઇએ ” આ કથન ચારિત્રમાહનીયના ક્ષાપશમ આદિની અપેક્ષાએ થયુ' છે એમ સમજવુ.... કારણ કે સહન કરવા આદિ રૂપ જે આચરણુ થાય છે તે ચારિત્ર માહનીય કના ક્ષયાપશમ આદિથી થાય છે. જ્ઞાનપરીષહના સમાવેશ મળ્યાદિ જ્ઞાનાવરણમાં થાય છે. गीतभस्वाभीते। प्रश्न- " वेयणिज्जेण भंते ! कम्मे कह परीसहा समोयरंति ? ” हे लहन्त ! रेहनीय मां टला परीषहोना समावेश थाय छे ? महावीर अलुतो उत्तर- 'गोयमा ! हे गौतम । “ एक्कारसपरीसा समोर ति " वेहनीय भ ११ परीषहोना सभावेश थाय छे-कोटले ! वेहनीय उभंना उदयभां ११ परीषहे। होय छे " त' जहा ' તે ૧૧ પરીષહો नीचे प्रमाणे छे-“ पंचेव आणुपुव्वी, चरिया, सेज्जा, वहे य, रोगे य, तणफासजलमेव य एक्कारसवेय णिज्जंमि ” पडेलां पांय परीषडो भेटले } क्षुधा, तृषा, शीत, उष्ट्णु रमने शमश तथा थर्यो, शय्या, वध, रोग, तृथुस्यश' " Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिकाश० टी० श०८ उ० ८ सू० ५ कर्मप्रकृति-परीपहवर्णनम् ११३ आनुपूर्व्या यथानुपूर्वी अनुक्रमेण पञ्च क्षुधा-पिपासा शीतो-प्ण-दंशमशकपरीपहाः, इत्याशयः, एतेषु च वेदनीयजन्या पीडैव भवति, तदधिसहन-तु चारित्रमोहनीय क्षयोपशमादिसंभवं बोध्यम् , अधिसहनस्य चारित्ररूपत्वात् चर्यादिकं तु प्रतिपादितमेव, गौतमः पृच्छति-'दसणमोहणिज्जे णं भंते ! कम्मे कइ परीसहा समोयरंति ?' हे भदन्त ! दर्शनमोहनीये खलु कर्मणि विपये कति परीपहाः समवतरन्ति ? भगवानाह-' गोयमा । एगे दंसणपरीसहे समोयरइ ' हे गौतम ! दर्शनमोहनीये फर्मणि विपये एको दर्शनपरीपहः समवतरति, दर्शनस्य तत्त्वश्रद्धानरूपत्वात् दर्शनमोहनीयस्य क्षयोपशमादौ तत्संभवाद , दर्शनमोहनीयस्योदये तु तत्संभषा भावात् तत्र केवलं दर्शनपरीपहः समवतरति, इति । गौतमः पृच्छति-चरित्तमोहसमाविष्ट हुए हैं। इन परीषहों में जो पीडा होती है वह वेदनीयकर्मजन्य होती है। तथा इस पीडा को जो सहन करना होता है वह चारित्र मोहनीय कर्म के क्षयोपशमादि के होने से होता है। क्यों कि सहन करना यह चारित्ररूप होता है । चर्यादिक तो कहे ही जा चुके हैं। अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-(दसणमोहणिज्जे णं भंते ! कम्मे कइ परीसहा समोयरंति) हे भदन्त ! दर्शन मोहनीय कर्म में कितने परीषहों का समावेश होता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं (गोयमा) हे गौतम ! (एगे दलणपरीसहे समोयरह ) दर्शनमोहनीय कर्म में एक दर्शन परीषह का समावेश होता है। क्यों कि दर्शन तत्त्वश्रद्धानरूप होता है। तत्वश्रद्धानरूप दर्शनमोहनीय कर्म के क्षयोपशमादि होने पर होता है। दर्शनमोहनीय के उदय होने पर तो तत्व श्रद्धानरूप અને મલ, આ ૧૧ અગિયાર પરીષહને વેદનીય કર્મમાં સમાવેશ થાય છે. આ પરીષહોમાં જે પીડા થાય છે તે વેદનીય કર્મ જન્ય હોય છે. તથા તે પીડાને જે સહન કરવી પડે છે તે ચારિત્ર મેહનીય કર્મને ક્ષપશમાદિ થવાથી જ સહન કરવી પડે છે. કારણ કે સહન કરવું એ ચારિત્રરૂપ હોય છે. ચર્યાદિકનો અર્થ પહેલા આપી દેવામાં આવ્યું છે गौतमस्वाभाना प्रश्न-“दंसणमोहणिज्जेणं भंते ! कम्मे कइ परीसही समो. यति ?" महन्त ! शन मानीय ४ भादा परीषडानी समावेश थाय छ ? ___ महावीर प्रभुने। उत्तर- गोयमा । " गौतम ! “ एगे दंसणपरीसहे समोयरइ" शनभानी ४भा मे शन परोषडा समावेश थाय छ, કારણ કે દર્શન તત્વશ્રદ્ધાનરૂપ હોય છે. તત્વશ્રદ્ધાનરૂપ દર્શન મેહનીય કર્મને ક્ષપશમાદિ થાય ત્યારે થાય છે. દર્શનમોહનીયને ઉદય થતા તે તત્વઝદ્વાનરૂપ દર્શન થતુ નથી તેથી દર્શનમોહનીય કર્મમાં દર્શનપરીષહને સમાવેશ કરવામાં આવે છે. म १५ Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती सूत्रे ११४ णिज्जेणं भंते ! कम्से कई परीसहा समोयरंति ? हे भदन्त | चारित्रमोहनीये खल्लु कर्मणि दिप कति परीपहाः समवतरन्ति ? भगवानाह - 'गोयमा । सत्त परीसहा समोयरंति' हे गौतम ! चारित्रमोहनीये कर्मणि विषये सप्त परीपहाः समत्रवरन्ति, तानेवाह - 'तं जहा - "अरई, अचेल, इत्थी, निसीहिया, जायणा य अक्को से । सक्कारपुरक्कारे चरितमोहंमि सत्तेते ॥ ५९ ॥ तद्यथा - अरतिः १, अचेल २, स्त्री३, नैपेधिकी, ४, याचना च ५, आक्रोशः, सत्कारपुरस्कारश्चारित्रमोहनीये सप्त एते परीपदा भवन्ति, तत्र च अरति परीपहो रतिमोहनीये तज्जन्यत्वात्, अचेलपरीपहो जुगुप्सामोहनीये लज्जापेक्षया, स्त्रीपरीषदः पुरुषवेद मोहनीये, तच्चतस्तस्य स्याद्यभिलापरूप दर्शन परीषह का समावेश दर्शनमोहनीय कर्म में कहा गया है । अथ गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं - ( चरितमोहणिज्जेणं भंते । कम्मे कह परीसहा समोरंति ) हे भदन्त ! चारित्रमोहनीय कर्म में कितने परीषहों का समरतार होता है उत्तर में प्रभु कहते हैं - (गोमा ) हे गौतम ! ( सत्त परीसहा समोरंत) चारित्रमोहनीय कर्म में सात परीषहों का समावेश होता है । जो इस प्रकार से हैं - ( आरती अचेल इत्थी निसीहिया जायणा य अकोसे, सकारपुरकारे चरित्तमोहंमि सत्तेते) अरति, अचल, स्त्री, नैषेधिकी, याचना, आक्रोश और लत्कार पुरस्कार इनसे अरति परिषद का समवतार मोहनीय में होता है, क्योंकि अरति - अरतिमोहनीयजन्य होती है। अचैलपरी पह लज्जा की अपेक्षा से जुगुप्सामोहनीय में समाविष्ट होता है। स्त्रीपरीषह पुरुषवेदमोहनीय में, स्त्री की अपेक्षा से पुरुषपरीषह स्त्रीवेदमोहनीय में, क्यों कि पुरुषप गौतम स्वाभीना प्रश्न - " चरित्तमोह णिज्जेणं भंते! कम्मे कह परीसहा समोर ति ? " डे लहन्त ! यारित्रमोहनीय मां डेटवा परिषडोना સમાવેશ થાય છે ? " महावीर प्रभुना उत्तर- " गोयमा ! " हे गौतम! सत्त परीसहा समा य ंति ” यारित्रभेोडनीय मां नीचे प्रमा सात परीषहोना समावेश थाय छे–“ अरती, अचेल, इत्थी, निसीहिया जायणा य अक्कोसे सक्कारपुरक्कारे चरित्तमोहमि सत्ते ते ” अरति, अग्रेस, स्त्री, नषेोधडी, यायना, भागेश अने સત્કાર પુરસ્કાર. આ સાત પરિષહેામાંના-અરિત પરીષદ્ધના સમાવેશ માહ નીયમાં થાય છે કારણ કે અતિ અતિમહનીયજન્ય હાય છે. અૌલ પી. ષહંના સમાવેશ લજજાની અપેક્ષાએ જુગુપ્સામેાહનીયમાં થાય છે. ઔપરીષહના પુરુષવેદ મેાહનીયમાં અને સ્રીની અપેક્ષાએ પુરુષ પરીષહના સ્ત્રીવેદ માહ નીયમાં સમાવેશ થાય છે. કારણ કે પુરુષ પરીષહ શ્રી આદિની અભિલાષા ८८ Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमैपचन्द्रिका टीका श० ८ उ०८ सू० ५ कर्मप्रकृति-परीपहवर्णनम् १९५ त्वात् , भयमोहनीये उपसर्गबाधा भयापेक्षया नैवेधिकीपरीपहः, मानमोहनीये तद् दुष्करत्वापेक्षया याचनापरीपहः समवतरति, मानमोहनीये मदोत्पत्त्यपेक्षया सत्कारपुरस्कारपरीषहः समवतरति । सर्वेऽपि एते सप्त सामान्यतश्चारित्रमोहनीये समवतरन्ति । गौतमः पृच्छति-'अंतराइए णं भंते । कम्मे कइ परीसहा समोयरंति ?' हे भदन्त ! आन्तरायिके खलु कर्मणि विषये कति परीपहाः समवतरन्ति ? भगवानाह-'गोयमा ! एगे अलाभपरीसहे समोयरइ' हे गौतम ! अन्तराये कमणि एकः अलाभपरीपह एव समवतरति, अन्तरायश्चात्र लाभान्तरायरूपो विज्ञेयः तदुदये रीषह स्त्री आदि की अभिलाषा रूप होता है, नैषेधि की परीषह उपसर्ग बाधा और भय की अपेक्षा से भयसोहनीय में, याचनापरीषह दुष्करत्व की अपेक्षा से मानसोहनीय में समाविष्ट होते हैं । क्रोधोत्पत्ति की अपेक्षा से आक्रोशपरीषह क्रोधमोहनीय में, भदोत्पत्ति की अपेक्षा से लत्कार पुरस्कार परीषह मानमोहनीय में समाविष्ट होते हैं। इस प्रकार ये सात परीषह सामान्य रूप से चारित्रमोहनीय में समाविष्ट होते हैं। अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं (अंतराइए णं भंते ! कम्मे कह परीसहा समोयरंति) हे भदन्त ! अन्तरायिक कर्म में कितने परीषहों का समावेश होता है ? उत्तर में प्रभुकहते हैं (गोयमा) हे गौतम! (एगे अलाभपरीसहे समोयरइ) अन्तराय कर्म में एक अलाभपरीषह का समाविष्ट होता है। यहां अन्तरायले लालान्तरायरूप जानना चाहिये क्यों कि लाभान्तराय के उदय में ही लाभ का अभाव होता है । इस રૂપ હોય છે. વૈશ્વિકી પરીષહનો સમાવેશ ઉપસર્ગ, બાધા અને ભયની અપેક્ષાએ ભયમેહનીયમાં થાય છે યાચના પરિષદને દુષ્કરત્વની અપેક્ષાએ માનમેહનીયમાં સમાવેશ થાય છે. ફોત્પત્તિની અપેક્ષાએ આક્રોશ પરીષહને માનહનીયમાં અને મત્પત્તિની અપેક્ષાએ સત્કાર પુરસ્કાર પરિષહને પણ માનનીયમાં સમાવેશ થાય છે. આ પ્રમાણે સાત પરિષહને સમાવેશ સામાન્ય રીતે ચારિત્ર મોહનીયમાં થાય છે. गौतम स्वामीना प्रश्न-" अंतराइए णं भंते ! कम्मे इइ परीसहा समोयति ?" है महन्त ! 'तराय ४भभारा परीषडाना समावेश थाय छ ? तेना उत्तर मापता मडावी२ अनु ४ छ । “ गोयमा ! " गीतम ! (एगे अलाभपरिसहे समोयरइ) अन्तराय म मा मेमसाल परीषडनर સમાવેશ થાય છે. અહીં અન્તરાયને લાભાન્તરરાય રૂપ સમજવો. કારણ કે લાભાન્તરાયના ઉદય વખતે જ લાભને અભાવ રહે છે. આ પરીષહુ સહવા તે ચારિત્ર મેહનીયના પશમ રૂપ હોય છે. Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११६ भगवती सू तत्परहणं च चारित्रमोहनीयक्षयोपशमरूपम् । अथ वन्धएव लाभाभावात्, स्थानान्याश्रित्य परीषहान् प्ररूपयितुमाह - 'सत्तविहबंधगस्त णं भंते ! कइ परीसहा पण्णत्ता ' गौतमः पृच्छति - हे भदन्त ! सप्तविधवन्धकस्य आयुर्वशेषसप्तपूर्वोक्तकर्मवन्धकस्य खलु जीवस्य कति परीषदाः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह - ' गोयमा ! बावीसं परीसहा पण्णत्ता' हे गौतम! सप्तविधकर्मवन्धकस्य द्वात्रिंशतिः परीपहाः पूर्वोक्ताः प्रज्ञप्ताः किन्तु ' वीसं पुण वेएइ ' विंशतिं पुनः परीपहान् वेदयति, तदाह - ' जं समयं सीयपरीसहं वे एह णो तं समयं उसिणपरिसहं वेएर , " सुत्रे — ' जं समयं' इत्यत्र द्वितीया सप्तम्यर्थे प्राकृतत्वात् । एवमग्रेऽपि बोध्यम्, ततः यस्मिन् समये इत्यर्थः शीतपरीपद वेदयति, नो खलु तस्मिन् समये उष्ण परीषद का सहना वह चारित्रमोहनीय के क्षयोपशमरूप होता है। अब सूत्रकार बंधस्थानों को आश्रित करके परीषहों की प्ररूपणा करते हैंइस में गौतमस्वामी ने प्रभु से ऐसा पूछा हैं - ( सत्तविहबंधगस्स णं भंते! कह परीसहा पण्णत्ता ) हे भदन्त ! आयुकर्स को छोड़कर शेष साकर्मों का बन्ध करने वाले जीवके कितने परीषह कहे गये हैं ? उत्तरमें प्रभु कहते हैं (गोयमा ! बावीस परीसहा पण्णत्ता ) हे गौतम! ऐसे जीवके २२ परीषह कहे गये हैं । किन्तु (वीसं पुण वेएह ) वेदन उनके २० का ही होता है । क्यों कि ( जं समयं सीयपरीसहं वेएइ) जिस समय वह शीत परीषह का वेदन करता है (णो तं समयं उसिणपरिसहं वेएइ) उस समय वह उष्ण परीषह का वेदन नहीं करता है । क्यों कि शीत और उष्ण इनका परस्पर में अत्यन्त विरोध है - इस कारण युगपत् इन હવે સૂત્રકાર મધસ્થાનાની અપેક્ષાએ પરીષહેાની પ્રરૂપણા કરે છે—આ વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને એવા પ્રશ્ન પૂછે છે કે— ( सत्तविधगस्स णं भंते ! कइ परीसहा पण्णत्ता ? ) से लहन्त ! आयुर्भ સિવાયના સાત કર્માના ખધ કરનાર જીવના કેટલા પરીષહ કહ્યા છે? તેના उत्तर भारता भहावीर अलु आहे छे ! ( गोयमा ! बावीसं परीसहा पण्णत्ता ? ) हे गौतम! सेवा लवना २२ मावीश परीष ह्या छे. परंतु ( वीसं पुण वेएइ) ते २० पीसनुं वेहन ो साथै ४ अरे छे. अर े ( जं समय सीय परीसह वेएइ ) ? समये ते शीतयरीषडनुं वेहन रे छे, ( णो त समयं उसिणपरीसहं वेएइ) ? समये ते उष्णुपरीषडनुं वेहन उरतो नथी, કારણ શીત અને ઉષ્ણતા વચ્ચે પરસ્પર અત્યન્ત વિરાધ હાય છે. તેથી તે બન્નેનું Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयमन्द्रिका टीका श०८ १०८ सू०५ कर्मप्रकृति-परीषदवर्णनम् ११७ परीपह वेदयति, शीतोष्णयोः परस्परमत्यन्तविरोधेन युगपदेकत्रासंभवात् , अथ च 'जं समयं उसिणपरीसह वेएइ जो तं समयं सीय परीसहं वेएइ' यस्मिन् समये उष्णपरीपहं वेदयति, नो तस्मिन् समये शीतपरीपहं वेदयति अनुभवतीत्यर्थः 'जं समयं चरियापरीसहं वेएइ, णो तं समयं निसीहियापरिसहं वेएइ' यस्मिन् समये चर्यापरीपहं वेदयति, नो तस्मिन् समये नैषेधिकीपरीसहं वेदयति - अनुभवति, अथ च 'जं समयं निसीहियापरीसहं वेएइ, णो तं समयं चरियापरीसहं वेएइ' यस्मिन् समये नैषेधिकीपरीपहं वेदयति--अनुभवति, नो तस्मिन् समये चर्यापरीपहं वेदयति, अयमाशयः -- चर्या नगरप्रामादिषु विचरणं, नैपेधिकी च नगरप्रामादिषु प्रतिपन्नमासकल्पादेः स्वाध्यायादिनिमित्तं शय्यातो विविक्ततरोपाश्रये गत्वा निपदनम् , अनयोश्च चर्यानैषका एक में वेदन होना असंभव है। तथा (जं समयं उसिणपरीसहं वेएइ) जिस समय में उष्णपरीषद का वेदन होता है (णो तं समयं सीयपरीसहं वेएइ) उस समय में शीत परीषह का वेदन नहीं होता है (जं समयं चरियापरीसहं वेएइ, जो तं समयं निसीहिया परीसहं वेएइ) जिस समय में चर्यापरीषह का वेदन होता है, उस समय में नैषेधिकी परीषह का वेदन नहीं होता है । (जं समयं निसीहिया परीसहं वेएइ, जो तं समयं चरिया परीसहं वेएइ) जिस समय नैषेधिकी परीषह का वेदन होता है उस समय चर्यापरीषह का वेदन नहीं होता है। ग्राम नगर आदि में विचरण करना इसका नाम चर्या है । नगर ग्राम आदि में मासकल्प आदि को स्वीकार किये हुए साधु का स्वाध्याय आदि के निमित्त शय्या से उतर कर एकान्त उपाश्रय में जा करके मर्यादित ४ साथ वहन थj समवित नथी. तथा (जं समयं उसिणपरीसह वेएइ) २ समये ते परीषतु वहन ४२ छ, (णो त समय सीयपरीसह वेएइ) ते समये शीतपशेषतुं वहन ४२ता नथी. तथा (जं समयं चरियापरीसह वेएइ, णो त समय निसीहिया परीसह वेएइ) २ समये यापशषडतुं वहन थाय छ, ते समय नैवधिकी परीषतुं वन थतुं नथी. ( ज समयं निसीहिया परीस वेएइ, णो त समयं चरियापरीसह वेएइ) २ समये नवधिः परीष. હનું વેદના થાય છે. તે સમયે ચર્યાપરીષહનું વદન થતું નથી. ગ્રામ, નગર આદિ માં વિચરણ કરવું તેનું નામ ચર્યા છે. નગર, ગ્રામ આદિમા માસક૫ આદિને સ્વીકાર કર્યો હોય એવા સાધુ સ્વાધ્યાય આદિને નિમિત્તે શમ્યા માંથી ઉતરીને એકાત્ત ઉપાશ્રયમાં જઈને મર્યાદિત સમય સુધી આસન જમા Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११८ भगवती धिक्योर्विहारावस्थानरूपत्वेन परस्परविरोधान्न युगपत् संभव इति, तथा च शीतोष्णचर्यानपेधिकीषु एकदा द्वयोरेव वेदनात् विंशतिपरीपहवेदनम् , ' एवं अट्ठविहवंयगस्स वि' एवं सप्तविधकर्म बन्धकवदेव आयुःसहिताष्टविधर्मवन्धकस्यापि द्वाविंशतिः परीपहा अवसेयाः । गौतमः, पृच्छति- छबिहवंधगस्सणं भंते ! सरागछ उमत्थस्त कईपरीसहा पणत्ता' हे भदन्त ! पड्विधर्मवन्धकस्य खलु आयुर्मोहरहितस्य सूक्ष्मसंपरायस्थेत्यर्थः आयुडिभिन्नकर्मवन्धकस्य तदेवाह सरागछमस्थस्य सूक्ष्मलोमादीनां वेदनात् सरागस्य अनुत्पन्न केवलज्ञानलात् छमस्थस्य कति परीपहाः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह-'गोयमा ! चोइस परीसमय तक आसन लगा करके बैठना इसका नाम नैपेधिकी परीपह है। थे दोनों विहार और अवस्थानरूप होने से-चर्याविहाररूप एवं नैपेघि की अवस्थानरूप होने से-परस्पर में विरुद्ध हैं इस कारण युगपत् (एकसाथ) इनका होना नहीं बनता है। तथा च-शीत, उष्ण, चर्या और नैधिकी इन में से एक काल में दो ही परीषहों का वेदन होता है। इससे २० परीषहों का युगपत् वेदन होना कहा गया है । ( एवं अट्ठविह बंधगस्ल वि) सप्तविध कर्म बंधक की तरह आयुसहित आठ कर्मों का बंध करनेवाले जीव के भी २२ परीसह होते. हैं-परन्तु वेदन २०का होता है ऐसा जानना चाहिये । अव गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं (छविह बंधगस्स णं भंते ! सराग छउमत्थस्स कई परीसहा पण्णत्ता) हे भदन्त ! जो जीव आयुमोहवर्जित ६ प्रकार के फर्मो का घंधक हैવીને બેસી જાય તેનું નામ નૈવિકીપરીષહ છે. આ બંને વિહાર અને અવસ્થાન રૂપ હોવાથી (ચર્યા વિહારરૂપ છે અને નધિકી અવસ્થાનરૂપ છે) પરસ્પરમાં વિરોધ છે. તે કારણે તે બન્ને એક સાથે સંભવી શકતા નથી. આ રીતે શીત, ઉષ્ણ, ચર્યા અને નૈધિકી, એ ચારમાંથી એક સાથે બે પરીબહાનું જ વેદના થાય છે, તેથી જ વીસ પરીષહેનું એક સાથે વેદના થાય છે, એવું કહેવામાં આવ્યું છે (एवं अविहबधगस्स वि) सतविध भ नी म मायु सहित અષ્ટવિધ કર્મોને બંધ કરનાર જીવના પણ ૨૨ બાવીશ પરીષહે કહ્યા છે, પરન્તુ એ જીવ પણ એક સાથે ૨૦ વીસ પરીષહાનું જ વેદન કરે છે, डश गौतभस्वामी महावीर प्रभुने । प्रश्न पूछे छे ४- (छविह बंधगसणं भंते ! सरागछउमत्थस्स कइ परीसहा पण्णत्ता ? ) 3 महन्त ! २ જીવ આયુ અને મેહ સિવાયના છ પ્રકારના કર્મોને બાધક હોય છે-સૂક્ષમ Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयधन्द्रिका टीका श० ८ उ. ८ सू ५ फर्मप्रकृति-परीपहवर्णनम् ११९ सहा पण्णत्ता, वारस पुण वेएइ ' हे गौतम ! पविधकर्मवन्धकस्य सरागछद्मस्थस्य चतुद्देश परीपहाः प्रज्ञप्ताः, तत्र दर्शनमोहनीयस्य एको दर्शनपरीपहः, सप्त चारित्रमाहनीयस्य तथा च दर्शनपरीपहः-१, अरतिपरीपहः२, अचलपरीषदः ३, स्त्रीपरीपहः४, नैपेधिकीपरीपहः५, याचनापरीपह ६, आक्रोशपरीपह:७, सत्कारपुरस्कारपरीपहः इत्येवं, रूपाणाम् अष्टानां मोहनीयसम्भवानां तस्यमोहाभावेनाभावात् द्वाविंशतेः परिशेषाश्चतुर्दश परीपहाः भवन्तीत्याशयः । किन्तु द्वादश परीषहान् सूक्ष्म संपराय गुणस्थानवी है-यह स्वक्ष्म लोभकषायवाला होने से सराग और केवलज्ञानकी उत्पत्ति से रहित होने के कारण छद्मस्थ होता है-सो इस षडविध कर्मबन्धक सराग छद्मस्थ जीव के कितने परीषह होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- गोयमा' हे गौतम ! (चोइसपरीसहा पण्णत्ता) इस जीव के चौदह १४ परीषह होते हैं। परन्तु (बारसपुणवेएइ) यह बारह १२ परीषहों का वेदन करता है। दर्शनमोहनीय और चारित्रमोहनीय के भेद से मोहनीयकर्म दो प्रकार का कहा गया है। इनमें दर्शनमोहनीयनिमित्तक एक दर्शनपरीषह और चारित्रमोहनीय निमित्तक सात परीषह यहां नहीं होते हैं । यद्यपि इस 'गुणस्थान में मोह है-पर वह इतना अल्प होता है कि उसका अस्तित्व नहीं जैसा ही होता है इस कारण मोहनिमित्तक-मोहजन्य आठ परीषह यहां नहीं होते हैं, केवल चौदह १४ परीषह ही होते हैं ऐसा कहा है। चौदह १४ परीषह यहां होने पर भी वेदन बारह १२ का ही होता है। સંપરાયગુણસ્થાનવતી હોય છે–તે સૂક્ષમ ભકષાયવાળો હોવાથી સરાગ હોય છે અને કેવળજ્ઞાનની ઉત્પત્તિથી રહિત હવાથી છદ્મસ્થ હોય છે-તે એવા પ્રકારના કર્મના બંધક સરાગ છમસ્થ જીવના કેટલા પરીષહ કહ્યા છે ? ___महावीर प्रसुती उत्त२-(गोयमा !) 3 गौतम । (चोदसपरीसहा पण्णता?) मेवा ४ना १४ परीषला डाय छ, परन्तु ( बारस पुण वेएइ) ते मार પરીષહાનું એક સાથે વેદન કરે છે મેહનીય કર્મના બે ભેદ કહ્યા છે–(૧) દર્શનમેહનીય અને (૨) ચારિત્રમેહનીય તેમાંથી દર્શનમોહનીય નિમિત્તક એક દર્શનપરીષહ અને ચારિત્રમોહનીય નિમિત્તક સાત પરીષહને અહીં અભાવ હોય છે. જો કે આ ગુણસ્થાનમાં મોહનું અસ્તિત્વ હોય છે, પણ તે એટલુ અલ્પ હોય છે કે અહીં તેનું અસ્તિત્વ નહી જેવુ જ હૈોય છે, તે કારણે મહજન્ય આઠ પરીષહોનો અહીં અભાવ હોય છે અને બાકીના ૧૪ પરીષહના જ સદ્ભાવ હોય છે. વળી ૧૪ પરીષહના સદ્ભાવ છેવા છતાં એક Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२० भगवती सूत्रे वेदयति, तदेश - 'जंममयं सीयपरीसह वेएह, णो तं समयं उसिणपरीसह वे ' यस्मिन् समये शीतपरीपदं वेदयति, नो तस्मिन् समये उष्णपरीषद वेदयति, अथ 'च 'जं समयं उसिणपरीसई वेइ, नो तं समयं सीयपरीसहं वेएड' यस्मिन् समये उष्णपरीप वेदयति, नो खलु तस्मिन् समये शीतपरीपहं वेदयति, 'जं समयं चरिया परीसह वे एइ, णो तं समयं सेज्जापरीसहं वेएइ' यस्मिन् समये चर्यापरीपहं वेदयति, नो खलु तस्मिन् समये शय्यापरीपदं वेदयति शीतोष्णवत् विहारावस्थानवच चर्याशय्ययो रपि परस्परविरोधेन युगपदसंभवात् अत एव 'जं समयं सेज्जापरीसहं इसका कारण यह है कि ( जं समयं सीयपरीसहं वेएइ, णो तं समयं उस परीसहं वेrs) वह सराग छद्मस्थ जीव जिस समय शीतपरीषह का वेदन करता है उस समय वह उष्णपरीषह का वेदन नहीं करता, ( जं समयं उसिणपरीसहं वेएह, नो तं समयं सीयपरीसहं वेएइ, जं समयं चरियापरीसहं वेएइ, नो तं समयं सेजापरीसहं वेएइ) और जिस समय उष्णपरीषह का वेदन करता है, उस समय वह शीतपरीषह का वेदन नहीं करता है । तथा जिस समय वह चर्यापरीषह का वेदन करता है उस समय वह शय्यापरीषह का वेदन नहीं करता है । क्यों कि शीतोष्ण की तरह तथा विहार और अवस्थान की तरह इन दोनों चर्या और शय्यापरीषह का आपस में युगपत् एक साथ अवस्थान का विरोध है । इस तरह शीत, उष्ण चर्या સાથે વેદન તે ૧૨ પરીષહાનું જ થાય છે. તેનું કારણ એ છે (जं समयं स्त्रीयपरीसह वेes, णो त समय उसिणपरीसह वेएइ) ते सराग छद्भस्थ के समये શીતપરીષહતું વેદન કરે છે તે સમયે તે ઉષ્ણુપરીષહતું વેદન કરતા નથી, તથા ( जं समय उणिपरीसह वेएइ, णो त समय सीयपरीसहं वेपs ) ने समये ઉષ્ણુપરીષહનું વેદન કરે છે, તે સમયે તે શીતપરીષહનું વેદન કરતા નથી. (f समय चरियापरीसह वेएइ, जो तं समय सेज्जापरीसह वेएइ, ज' समयं सेज्जापरीसह वेएइ, णो त समय चरियापरीसह वेएइ ) ? समये ते थर्याપરીષહનું વેદન કરે છે, તે સમયે તે શય્યાપરીષહનું વેદન કરતા નથી. તથા જે સમયે તે શય્યાપરીષહનું વેદન કરે છે, તે સમયે તે ચર્ટીંપરીષહનું વેદન કરતા નથી. કારણ કે શીત અને ઉષ્ણતાની જેમ તથા વિહાર અને અવસ્થાનની જેમ ચર્યા અને શમ્યા, એ મને વિરેશધી શબ્દો હાવાથી તે ખન્નેનું એક साथै अस्तित्व सलवी राहु नथी. या रीते शीत, उसु, यर्या, भने शय्या Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टी० श०८ ३० ८ सू० ५ कर्मप्रकृति-परीषहवर्णनम् १२१ वेएइ, जो तं समयं वरियापरीपह वेएइ ' यस्मिन् समये शय्यापरीपहं वेदयति, नो तस्मिन् समये चर्यापरीपह वेदयति, तथा च शीतोष्णचर्याशय्यामु और शय्या इन परीषहों से एक काल में दो ही का बेदन हो सकता है इस कारण यहां १२ परीषहों का वेदन होना कहा गया है। अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं (एगविहबंधगस्त णं भंते! वीयराग छउमथस्स कई परीसहा पण्णत्ता) हे सदन्त ! जो जीव एकविध कर्म का बंधक होता है ऐसे उस उपशान्त मोहवाले में और वीतराग छद्मस्थ में कितने परीषह कहे गये हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-( गोयमा) हे गौतम ! ( एवं चेव जव छविहबंधस्स ) जिस प्रकार से छ प्रकार के कर्मबन्धक जीव में-क्षुधा, पिपासा, शीत, उष्ण, दंशमशक, चर्या, प्रज्ञा, ज्ञान, अलाभ, शय्या, वध, रोग, तृणस्पर्श, और मल-ये १४ परीषह कहे गये हैं और मोह के अभाव से-दर्शनपरीषह, अरतिपरीषह, स्त्रीपरीषद, नैवेधिकीपरीषह, याचनापरीषह, आक्रोशपरीषह, सत्कारपुरस्कारपरीषह-ये ८ परीषह नहीं होते कहे गये हैं-उसी प्रकार से जो जीव एक वेदनीय कर्म का बन्धक होता है ऐसे उस वीतराग छद्मस्थ-उपशान्त मोहवाले और क्षीणमोहवाले जीव के भी એ ચાર પરીષહમાંથી એક જ સમયે બે પરીષહાનું જ વદન થઈ શકે છે, તે કારણે અહીં એવું કહ્યું છે કે તે એક સાથે ૧૨ પરીષહોનું જ વેદન કરે છે. गौतभस्वाभाना प्रश्न-( एगविहबधगस्स णं भते! वीयरागउमत्थस्स कई परीसहा पण्णत्ता १ ) महन्त ! २ ७१ मे प्रा२ना भनी म હોય છે એવા ઉપશાત મેહવાળા જીવના એને વીતરાગ છદ્મસ્થના કેટલા પરીષહ કહ્યા છે ? ___ महावीर प्रसुना उत्तर-(एंव चेव जहेव छविबधगस्स णं) ७ ५. રના કર્મના બંધક જેવું જ કથન અહીં પણ સમજવું જે પ્રકારે છ પ્રકારના भनी म ना क्षुधा, पिपासा. शीत, SY, Aम, या प्रज्ञा, ज्ञान અલાભ, શય્યા, વધ, રોગ, તૃણસ્પર્શ અને મલ એ ૧૪ પરીષહ કહ્યા છે. અને મેહના અભાવને લીધે દર્શનપરીષહ અરતિપરીષહ, સ્ત્રી પરીષહ, નિધિકીપરીષડ, યાચનાપરીષહ, આકાશપરીષહ અને સત્કારપુરસ્કાર પરીષહ, આ આઠ પરીષહને તેમનામાં અભાવ કહ્યું છે. એ જ પ્રમાણે ફક્ત એક જ કર્મના (વેદનીય કમન) બંધક વીતરાગ છદ્મસ્થ-ઉપશાન્ત મહવાળા અને Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२२ भगवती सूत्रे एकदा द्वयोरवेदनात् द्वादशवेदनम् । गौतमः पृच्छति' एक्कविहधगस्त णं भंते ! वीरागछत्थस्स कइ परीसहा पण्णचा ?' हे भदन्त ! एकविधकर्मवन्ध-कस्य खलु वेदनीयवन्धकस्य वीतरागच्छवस्थस्य उपशान्तमोहस्य क्षीणमोहस्य चेत्यर्थः कति कियन्तः परपहा : मज्ञप्ताः ? भगवानाह - गोयमा ! एवं चेत्र जब छविंगस० ' हे गौतम । एवमेव पूर्वोक्तरीत्यैव यथेत्र पवििधकर्मवन्धकस्य चतुर्दश परोपहाः मोहनीयाद्यष्टपरीप भिन्नाः पूर्व प्रतिपादितास्तथैव एक विधवेदनीयकर्मगन्धकस्यापि चतुर्दश एवं उपर्युक्ताः परीपाः प्रतिपत्तव्याः, द्वादश पुनर्वेदयति शीतोष्णयोश्रर्याशच्ययोश्च पर्यायेण वेदनात् । गौतमः पृच्छति , " गविधणं अंते ! सजोगिभवत्थकेवलिस कई परीसहा पण्णत्ता ? ' हे भदन्त ! एकविधकर्मवन्धकस्य खलु वेदनीयवन्धकस्य त्रयोदशगुणस्थानकवर्तिनः सयोगिभवस्य केवलिनः कति परपहाः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह - 'गोमा ! एकारसपरी सहा पण्णत्ता, नव पुण वेएड' हे गौतम | वेदनीयमात्रवन्धकस्य सयोगिभवस्थ१४ परीषह होते हैं - मोहजन्य ८ परीषह नहीं होते हैं। शीत, उष्ण, चर्या और शय्या इन चार परीपहों में एक काल में दो का ही वेदन होने से यहां-वेदन १२ का होता है । अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं - ( एगविधगस्त णं भंते! सजोगि भवत्थकेवलिस कई परीसहा पण्णत्ता) हे भदन्त ! जो जीव एकविध कर्म का बन्धक होता है ऐसे उस सयोगि भवस्थ केवली जीव में कितने परीबह कहे गये हैं? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं ? ( गोयमा ) हे गौतम! ( एक्कारसपरीसहा पण्णत्ता) एक वेदनीय कर्म का बन्ध करने वाले उस तेरहवें गुणस्थानवर्ती सयोगी भवस्थ केवली के ११ परीषह कहे गये हैं । परन्तु वेदन यहां एक काल में शीत, चर्या और शय्या इनमें से दो परीषहों का ही ક્ષીજી માહવાળા જીવના પણ ૧૪ પરીષહેા હોય છે તેમનામાં પણ માહુજન્ય श्माठ परीषहोने! सद्दलाव होता नथी. तेथे पशु शीत, उष्णु, यर्या अने શય્યા, એ ચાર પરીષહેામાંથી એક સમયે એ પરીષહોવું જ વેદન કરે છે આ રીતે તે એક સાથે ૧ર પરીષડાનું જ વેદન કરે છે. गौतभस्वाभीने प्रश्न- ( एगविहब धस्स णं भते ! सजोगिभवत्थ केव लिएस कई परीसहा पण्णत्ता ? ) डे लहन्त ! खेड प्रहारना मना गंध सेवा સચેાગી ભવસ્થ કેવલી જીવના કેટલા પરીષહ કહ્યા છે ? महावीर अलुना उत्तर - ( गोयमा एक्कारसपरसहा पण्णत्ता १) हे गौतम! વેદનીય કર્મના મધ કરતા તે તેરમાં ગુરુસ્થાનવ સયેાગી ભવસ્થ કેવલીના ૧૧ પરીષહ કહ્યા છે, પણ એવા જીવ એક સાથે ૯ નવ પરીષહાનું જ વેદન Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टी०श०८ ७०८ सू०५ कर्मप्रकृति-परीपाहवर्णनम् केवलिनः एकादश परीषहाः प्रज्ञप्ताः, नत्र पुनः परीपहान् पैदयति एकदा शीतोष्णचर्याशय्यास द्वयोरेव वेदनात् नववेदनमित्यर्थः 'सेसं जहा छबिहबंधगस्स' शेष यथा पदविधर्मबन्धकस्योक्तास्तथा वक्तव्याः । गौतमः पृच्छति-' अवंधगस्त मं भंते ! अजोगिभवत्थ केवलिस कई परीसहा पण्णत्ता' हे भदन्त ! अवन्धकस्य खल्ल अयोगिभवस्थ केवलिनः कति परिपहाः प्रज्ञप्ताः ? भगदानाह-गोयमा । एकारसपरीसहा पण्णत्ता, नव पुणवेश्इ ' हे गौतम अवन्धकस्य चतुर्दशगुणस्थानकवर्तिनः अयोगिभवस्थ केवलिनः एकादश परीपहाः प्रज्ञताः, नव पुनः परीषहान् वेदयति, तदेवाह-जं समयं सीयपरीसहं वेएइ, नो तं समयं उसिणपरीसहं वेएइ' यस्मिन् समये शीतपरीपहम् अवन्धकः अयोगिभवस्थकेवली वेदयति, नो तस्मिन् समये उष्णपरीपहं वेदयति, एवं 'जं समयं उसिणपरीसह वेएइ, नो तं समयं सीयपरीसहं वेएइ ' यस्मिन् समये उष्णपरीपहं वेदयति, नो तस्मिन् समये होता है-अत वेदन ९ का कहा गया है । (सेलं जहा छविहबंधगस्स) इसी बात को इस सूत्र पाठ द्वारा समझाया गया है। अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-(अबन्धास्स णं भंते ! अजोगि भवत्थ केवलिस्स कह परीसहा पण्णता) हे भदन्त ! अोगिभवस्थ अबन्धककेवली के कितने परीषह होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-(गोयमा) हे गौतम ! ( एकारस परीसहा पण्णत्ता) अयोगि भवस्थ अबन्धक केवली के ग्यारह ११ परीषह होते हैं। परन्तु (नवपुण वेएइ) वह वेदन नौ परीषहों का करता है। इसी बात को स्वभकार प्रकट करते हैं-(जं समयं लीयपरीसहं वेएइ, नो तं समयं उसिणपरीसहं वेएइ, जलमयं उसिકરે છે, કારણ કે શીત, ઉષ્ણ, ચર્યા અને શય્યા, એ ચાર પરીષહોનું જ એક साथ वहन. थाय छ ०४ यातने (सेस जहा छबिहब धगस्स ) २सूत्र દ્વિારા સમજાવવામાં આવી છે. , गौतभस्वाभानी प्रश्न-(अधगस्त णं भते ! भजोगिभवत्थकेवलिरस कई परीसहा पण्णत्ता १) महन्त ! मया ११२५ २५ सीना કેટલા પ્રકાર કહ્યા છે ? ____ महापा२ प्रभुना उत्तर-(गोयमा !) गौतम ! ( एकारसपरीसहा पण्णचा १) मयाजी सस्य २४ क्सीना ११ पशषडी ४ा छे. ५२-तु ( नव पुण वेएइ ) ते न परीषडानु वहन ४२ छे. तेनु २६ मतावत सूत्रा२ ४ छे है-"ज समय' सोयपरीसह वेएइ, णो त' समय उसिणपरिसह वेएइ," ज समय उसिण परिसह वेएइ, नो त समय सीयपरीसह वेएइ, ज समय Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसूत्र शीतपरीपहं वेदयति, शीतोष्णयोर्युगपद्वेदना संभवात् तथैव 'जं समयं चरियापरोसहं वेएइ, नो तं समयं सेज्जापरीसहं वेएइ ' यस्मिन् समये चर्यापरिपहं वेदयति, नो तस्मिन् समये शय्यापरीषह वेदयति, एवमेव 'जं समयं सेज्जापरीसहंवेएइ, नो तं समयं चरियापरीसहं वेएइ, यस्मिन् समये शय्यापरीपहं वेदयति, नो तस्मिन् समये चर्यापरीषद वेदयति, विहरणावस्थानयोर्युगपदसंभवात् । एवं चैका. दशसु परीपहेषु शीतोष्णचर्या शय्यानां चतुर्णा मध्ये एकदा द्वयोरेव वेदनात् नवैव वेदयति इत्याशयः ।। सू० ५॥ णपरीसहं वेएइ, नो तं समयं सीयपरीसहं वेएइ, जं समयं चरियापरीसहं वेएइ, नो तं समयं सेजापरीसहं वेएइ, जं समयं सेन्जापरीसहं वेएइ, नो तं समयं चरियापरीसहं देएह) चतुर्दशगुणस्थानवर्ती अवन्धक अयोगि भवस्थ केवली जिस समय शीतपरीषह का वेदन करता है उस समय वह उष्णपरीपह का वेदन नहीं करता है और जिस समय वह उष्णपरिषह का वेदन करता है उस समय वह शीत परिषद का वेदन नहीं करता है । तथा जिस समय वह चर्या परीषह का वेदन करता है उस समय वह शय्यापरिषह का वेदन नहीं करता है और जिस समय वह शय्यापरीषह का वेदन करता है उस समय वह चर्यापरीषह का वेदन नहीं करता है। क्यों कि विहार और अवस्थान अवस्थामें इनका युगपत् एकललय होना संभावित नहीं है । इस तरह ११ परीषहों में से शीत, उष्ण, चर्या और शय्या इन ४ परीपहों के बीच एक साथ किन्हीं दो का वेदन होने से यहां नौ का वेदन कहा गया है। सू०५॥ चरिया परिसह देएइ, णो त समय सेज्जापरीसह वेएइ, जौं समय सेज्जापरीसह वेएइ, णो त समय चनियापरिसह वेएइ” योभा गुस्थानवी, અબંધક અગી ભવસ્થ કેવલી જ્યારે શીત પરીષહતું. વેદન કરે છે, ત્યારે ઉણપરીષહ વેદન કરતા નથી. તથા જ્યારે તેઓ ઉષ્ણપરીષહનું દાન કરે છે, ત્યારે શીતપરીષહનું વેદન કરતા નથી. તથા જ્યારે તેઓ ચર્ચાપરીષહનું વેદન કરે છે, ત્યારે શય્યાપરીષહનું દાન કરતા નથી તથા જ્યારે તેઓ શા પરીષહનું વેદન કરે છે, ત્યારે ર્યાપરીષહનું વેદન કરતા નથી. કારણ કે વિહાર અને અવસ્થાન, એ બનેમાં વિરોધ હોવાથી તે બને પરીષહ એક સાથે હિોઈ શકતા નથીઆ રીતે શીત, ઉષ્ણતા, ચર્યા અને શય્યા, એ ચાર પરીપહોમાંથી એક સાથે બે પરિષહોનું જ વેદન થઈ શકતું હોવાથી અહીં એવું કહેવામાં આવ્યું છે કે તેઓ એક સાથે નવ પરીષહોનું વેદન કરે છે. કે સૂ. ૫ Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ refer tet श० ८ उ० ८ सू० ६ सूर्यनिरूपणम् उष्णपरीपद हेतु भूत सूर्यवक्तव्यता | इतः पूर्वं परीपहान्तर्गततया उष्णपरीपहः प्ररूपितः, तद्वेतश्च सूर्याः, अतः सूर्यवक्तव्यतामाह-' जंबुद्दीवेणं भंते ' इत्यादि । લ मूलम् - जंबुद्दीवे णं भंते ! दीवे सूरिया उग्गमणमुहुत्तंसि दूरे य, मूले य दीसंति, मज्झतियमुहुत्तंसि मूले य, दूरे य दीसंति, अत्थमणमुहुत्तंसि दूरे य, मूले य दीसंति ? हंता, गोयमा ! जंबुद्दीवे र्ण दीवे सूरिया उग्गमणमुहुत्तीस, दूरे च तं चेव जाव अत्थमणमुत्तसि दूरे य, मूले य, दीसंति जंबुद्दीवे णं भंते! दीवे सूरिया उग्गमणमुहुत्तंसि सज्यंतियमुहुत्तंसि य अत्थमणमुहुत्तंसि य सव्वत्थ समा उच्चत्तेणं ? हंता गोयमा ! जंबुद्दीवेणं दीवे सूरिया उग्गमण जात्र उच्चतेणं । जइ णं भंते ! जंबुद्दीवे दीवे सूरिया उग्गमणमुहुत्तंसि य, मज्झतियमुहुत्तंसि य, अस्थमणमुहुत्तंसि य मूले जाव उच्चतेणं । से केणं खाइ अड्डे णं भंते! एवं बुच्चइ - जंबुद्दीवे णं दीवे सूरिया उग्गमणमुहुसंसि दूरे य, मूले य दीसंति, जाव अत्थमणमुहुत्तंसि दूरे य मूले य दीसंति ? गोयमा ! लेसापडिघाएणं उग्गमणमुहुसंसि दूरे य, मूले य, दीसंति, लेसाभितावेषां मज्झति य मुहुत्तांसे सूले य दूरेय दीसंति, लेस्सापडिघाएणं अत्थमणमुहुत्तंसि दूरे व मूले य दीसंति से तेणट्टेणं गोयमा ! एवं बुच्चइ - जंबुदीवे णं दीवे सूरिया उग्गसपणसुहुतांस दूरे च सूले य दीसंति, जाव अत्थमण० जाव दीसंति, जंबुद्दीवे पणं भंते! दीवे सूरिया किं तीयं खेत्तं गच्छति, पडुपन्नं खेत्तं गच्छति ? अणागयं खेत्तं गच्छति? गोयमा! Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३६ भगवतीसूत्र णो तीयं खेत्तं गच्छति, पडुप्पन्नं खेत्तं गच्छति, जो अणागचं खेत्तं गच्छति । जंबुद्दीचे संते ! दीवे सूरिया किंतीयं खेत्तं ओभासंति, पप्पन्नंखेतं ओभासंति, अणागयं खेन्तं ओभासंति ? गोयमा ! नो तीयं खेत्तं ओभासंति, पडुप्पन्नं खेलं ओभासंति, णो अणागयं खेत्तं ओभासंति । तं भंते ! किं पुटुं ओभासंति, अपुढं ओभासंति ? गोया ! पुट्टै ओभाति | णो अपुटुं ओभासंति, जाव नियमा छद्दिलिं । जंबुद्दीये पणं भंते ! दीवे सूरिया किं तीयं खेत्तं उज्जोवति ? एवं चैव जाव नियमा छद्दिसिं । एवं तवेंति, एवं भासंति, जाव नियमा छद्दिसिं । जंबुद्दीवे णं भंते ! दीवे सूरिया किं तीथे खेत्ते किरिया कज्जइ, पडुपपन्ने खेत्ते किरिया कज्जइ, अणागए खेत्ते किरिया कज्जइ ? गोयमा ! णो तीये खेत्ते किरिया कज्जइ, पप्पन्ने खेत्ते किरिया कज्जइ णो अणागए खेत्ते किरिया कज्जइ, सा भंते ! कि पुट्टा कज्जइ, अपुटा कज्जइ ? गोयमा ! पुट्टा कज्जइ, नो अपुट्ठा कज्जइ, जाव नियमा । छद्दिसिं जंबुद्दीवे णं भंते ! दीवे सूरिया केवइयं खेत्तं उ तवंति ? इयं खेत्तं अहे तति ? केवइयं खेत्तं तिरियं तवेति ? गोयमा ! एगं जोयणस्यं उड्ड तवंति, अट्ठारस जोयणसयाई अहे तवंति, सीयालीसं जायणसहस्साई दोन्निं तेवट्टे जोयणसयाई, एक्वीसं च सट्टिसाए जोयणस्स तिरियं तवंति | अंतो णं भंते! माणुसुत्तरस्स ण्व्वयस्स जे चंदिम-सूरिय गहगण-णक्खत्त-तारारूवातेणं अंते ! देवा किं उड्डोववन्नगा जहा Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ८ उ० ८ सू० ६ सूर्यनिरूपणम् १२७ जीवाभिगमे तहेव निरवसेसं जाब उहालेणं छम्मासा । बहिया णं भंते ! माणुसुत्तरस्ल जहा जीवाभिगमे जाव इंदट्ठाणे णं संते! केवइयं कालं उववाएणं विरहिए पन्नत्ते? गोयमा? जहणणं एवं समयं, उक्कोसेणं छस्मासा, सेवं भंते ? सेवं अंते ? ति ॥सू०६॥ अटुमसए अटलो उद्देसो समत्तो ॥८-८॥ छाया-जम्बूद्वीपे खलु भदन्त ! द्वीपे सूर्यो उद्गमनमुहूर्ते दूरे च,मूले च दृश्येते, मध्यान्तिकमुहूर्ते मूले च दूरे च दृश्येते, अस्तमनमुहूर्ते दुरे च मृले च दृश्येते ? हन्त, गौतम ! जम्बूद्वीपे खलु द्वीपे सूर्या उद्गमनमुहूर्त, दूरे च, तदेव यावत्-अस्तमनमुहूर्ते दूरे च मूले च दृश्येते । जम्बूद्वीपे खलु भदन्त । द्वीपे सूर्या उद्गमनमुहूर्ते ___ उष्णपरीषह के हेतुभूत सूर्य की बक्तव्यता'जंबुद्दीचे णं भंते ! दीवे सूरिया जग्गमणमुहत्तति' इत्यादि। सूत्रार्थ-(जंबुद्दीने णं भंते ! दीवे स्मृरिया उस्मामणमुहत्तंसि दूरे य मूले य दिसंति ) हे भदन्त ! जम्बूदीप नामके द्वीपमें दो सूर्य उदय होनेके समयमें दूर होने पर भी मूलमें-पासमें दिखते हैं (मज्झतिय मुटुत्तसि मूले य, दूरे य, दीसंति ) मध्यान्हकालमें पास होने पर भी दूर दिखते हैं (अस्थमणमुहत्तंसि दूरे य सूले य दीसंति) तथा अस्त होने के समय दर होने पर भी पास दिखते हैं ? (हंता गोयमा! जंबुद्दीवे णं सूरिया उग्गमणमुहतंसि दूरे य, तं चेव जाव अत्यमणमुहुतंसि दूरेय मूले य दीरति ) हां गौतम ! जंबूद्वीप नामके दीप में दो ઉણપરીષહના કારણરૂપ સૂર્યની વક્તવ્યતા– (जबुहीवेणं भंते ! दीवे सूरिया उगामणमुहुर्तसि दूरे य मूले य दीसति ) હ ભદન્ત ! જમ્બુદ્વીપ નામના દ્વીપમાં બે સૂર્યો ઉદય થવાને સમયે દૂર હોવા छतi m] भूभा ( पासे ) हेमाय छ, ( मज्झ तिय मुहुत्तसि मूले य दूरे य दिसंति ) भध्याइनाणे पासे हापा छतi इ२ हेणाय छ, (अत्यमणमुहूतसि दूरे य मूले य दीसंति ) सने मस्त यवान समये २ वा ४di ५Y શું પાસે દેખાય છે? (हता, गोयमा ! जबहीवेणं दीवे सूरिया उग्गमणमुनंति दूरे य तंत्र नाव अत्यमणमुहुर्तसि दूरे य मूले च दीसंति ) , गौतम ! भूदी५ नामना Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२८ भगवतीस्त्र मध्यान्तिकमुहः च अस्तमनमुहूर्ते च सर्वत्र समौ उच्चत्वेन ? हन्त, गौतम ! जम् द्वीपे खलु दीपे सूर्यो उद्गमन० यावत् उच्चत्वेन । यदि खलु भदन्त ! जम्बूद्वीपे द्वोपे सूयौं उग्गमनमुहूर्ते च मध्यान्तिकमुहूर्ते च अरतमनमुहूर्ते च मूले यावत् सूर्य उदय होने के समय दूर होने पर भी पास में दिखते हैं, मध्याहकाल में पास होने पर भी दूर दिखते हैं, और अस्त होने के समय दूर होने पर भी पास में दिखते हैं । (जवुद्दीवे णं भंते ! दीवे भूरिया उग्गमणमुहुत्तसि मज्झति य मुहुत्तंसि य अत्यमणमुहुर्तसि य सव्वत्थ समा उच्चत्तेणं) हे भदन्त ! जंबूदीप नामके द्वीप में दो सूर्य उदय होने के समय में, मध्याह्नसमय में एवं अस्त होनेके समय में सर्वत्र ऊचाई की अपेक्षा समान दिखते हैं क्या ? (हंता गोयमा ! ) हां गौतम ! (जंबुदीवे णं दीवे सूरिया उग्गमण जाव उच्चत्तेण ) जंबूद्वीप नामके द्वीप में दो सूर्य उदय होने के समय, मध्याह्न के समय एवं अस्त होने के समय ऊँचाई की अपेक्षा समान दिखते हैं। (जइ णं भंते ! जंबुद्दीवे दीवे सूरिया उग्गमणहुत्तलि य मज्झंतियमुहुत्तसि य, अस्थमणमुहुत्तसि य मूले जाव उच्चत्तेणं से केणं खाइ अहे णं भंते । एवं वुच्चइ, जं. हीवेणं दीवे स्टूरिया उग्गमणमुहुसि दुरे य, मूळे य दीसंति जाव अत्थामणराहुत्तसि दूरे य, मूले य दीसंति) हे भदन्त ! जंबूद्वीप नाम के द्वीप में दो सूर्य उद्य होने के समय में, मध्याह्न के समय में, एवं अस्त દ્વિીપમાં બે સૂર્ય ઉદય પામતી વખતે દૂર હોવા છતાં પણ પાસે દેખાય છે, મધ્યાહ્નકાળે પાસે હોવા છતાં પણ દર દેખાય છે અને અસ્ત પામતી વખતે દૂર હોવા છતાં પણ પાસે દેખાય છે. (जवुद्दीवेणं भंते ! दीवे सूरिया उग्गमणमुहुर्तसि मज्ज्ञ ति य मुहुत्तमि य अत्थमणमुहुत्तसि य सव्वत्थ समा उच्चत्तेणं ? ) महन्त ! भूदीय नामना દ્વીપમાં બે સૂર્ય ઉદય સમયે, મધ્યાહ્નકાળે તથા અસ્તકાળે શું સર્વત્ર સમાન याय हाय छे ? (हंता गोयमा ! ) , गौतम । (जबुद्दीवेणं दीवे सुरिया उगमण जाव उच्चत्तेणं ) द्वीप नामना द्वीपमा में सूर्य लक्ष्य थती मते मध्याहाणे तथा मस्त समये सर्वत्र समान या डाय छे. (जइणं भंते ! जंबुद्दीवे दीवे सूरिया उगगमणमुहुत्तंसि य मज्झति य मुहुत्तसि य, अत्थमणमुहुत्तंसि य मूळे जाव उच्चत्तेणं से केणं खाइ अट्टणं भंते ! एवं वुच्चइ, जवुद्दीवेणं दीवे सूरिया उग्गमणमुहुत्तंति दूरे य, मूले य दीसंति जाब अत्यमणमुहत्तंसि दूरे य, मुले य दीसंति ?) 8 महन्त ! भूद्वी५ नामनामे दीपभा में सूर्य उध्य पामती Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ८ उ० ८ सू० ६ सूर्यनिरूपणभू १२९ उच्चत्वेन । तत् केन पुनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते-जम्बूद्रोपे खलु द्वीपे म्यौं उद्गमनमुहूर्त दूरे च मुले व दृश्यते यावत् भरतमनमुहर्ते दुरे च, भूले च दृश्येते ? गौतम ! लेश्यामनिघातेन उद्गमनमुहूर्ते दुरे च, मूले च दृश्येते, लेश्याभितापेन मध्यान्तिकमुहूर्ते मूले च दूरे च दृश्येते, लेश्यामतिघातेन अस्तमनमुहूर्ते दृरे च, मुले च दृश्येते, तत् तेनार्थेन गौतम ! एवमुच्यते-जम्बूद्वीपे खलु द्वीपे सूयौँ होने के समय में यावत् ऊंचाई की अपेक्षा समान दिखते हैं-तो हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि जंबदीप नामके द्वीप में दो सूर्य उदय होने के समय दूर होने पर भी पास में दिखते हैं, यावत् अस्त होने के समय दूर होने पर भी पाल में दिखते हैं ? (गोधमा! लेस्सापडिघाएणं उगमणहुत्तसि दूरे य,सूले य दीसंति,लेस्साभि तावेण मज्झतियमुहतंसि सूले य रे य दीसंति लेस्सापडिघाएणं अत्थ मणमुहत्तंसि दरे य, मूले यदीसंति, से तेण?णं शोधमा! एवं खुच्चइजंबुद्दीवे णं दीवे हरिया उग्गमण हुत्तसि दूरे य भूले य दीसंति जाव अत्धमण जाव दीसंति) हे गौतम ! लेश्या-तेज के प्रतिघात से उदय के समय दो सूर्य दूर होने पर भी पाल दिखते हैं, तथा लेश्या के अभिताप से मध्याह्नकाल में पास होने पर भी दूर दिखते हैं, और लेश्या के प्रतिघात से, अस्त होने के समय दूर होने पर भी पास दिखते हैं। इस लिये हे गौतम | मैंने ऐसा कहा है कि जंबूद्वीप नाम के द्वीप में दो सूर्य વખતે મધ્યાહ્નકાળે. અને અસ્ત પામતી વખતે (યાવત્ ) ઊંચાઈની અપેક્ષાએ સમાન હોય છે, તે હે ભદન્ત! એવું આપ શા કારણે કહે છે કે જબૂદ્વીપ નામના દ્વીપમાં બે મૂર્ય ઉદય થતી વખતે દુર હોવા છતાં પણ પાસે દેખાય છે, મધ્યાહુકાળ પાસે હેવા છતાં દૂર દેખાય છે અને અસ્તકાળે દર હવા छत पासे उपाय छ? (गोयमा ! लेसापंडिघाएणं उग्गमणमुहुत्तसि दुरे य, मूले च दीसंति, लेखामितावेणं मज्ज्ञतिय महत्तसि मूले य दूरे य दीसंति, लेस्मापडिघाषणं अत्यमणमुहुतसि दूरे य, मूले य दीस ति, से तेणटेणं गोचमा ! एवं वुच्चइ-जवुद्दीवेणं दीवे सूरिया उगमण मुहत्तंसि दूरे च, सूले य, दीसात जाव अत्यमण जाव दीन ति ) હે ગૌતમ! લેડ્યા (તેજ ) ના પ્રતિઘાતથી ઉદયકાળે બે સૂર્ય દર હોવા છતાં પાસે દેખાય છે, તથા લે (તેજ) ના અભિતાપથી મધ્યાહ્નકાળે તેઓ પાસે હોવા છતાં દૂર દેખાય છે અને વેશ્યાના પ્રતિઘાતથી અસ્તકાળે તેઓ દૂર હોવા છતાં પણ પાસે દેખાય છે તે ગૌતમ! તે કારણે મેં એવું કહ્યું છે કે भ १७ Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसूत्र १३० उद्गमनमुहूर्ते दुरे च, सूले च दृश्यते यावत् अस्तमन यावद् दृश्यते । जम्बुद्धीपे खलु भदन्त ! द्वीपे सूर्यो किम् अतीत क्षेत्रं गन्छतः, प्रत्युत्पन्न क्षेत्रं गच्छतः, अनागतं क्षेत्रं गच्छतः? गौतम! नो अतीत क्षेत्रं गच्छतः, प्रत्युत्पन्न क्षेत्रं गच्छतः नो अनागतं क्षेत्रं गच्छतः। जम्बूद्वीपे खलु भदन्ता द्वीपे सूर्य किम् अतीतं क्षेत्रम् अवभासयतः, प्रत्युत्पन्न क्षेत्रम् अवभोसयतः अनागतं क्षेत्रम् अवमासयतः? गौतम ! नो अतीत क्षेत्रम् अवभासयतः प्रत्युत्पन्न क्षेत्रंअवभासयतः नो अनागतं क्षेत्रम् अवभाउदय होने के समय दूर होने पर भी पास दिखते हैं यावत् अस्त होने के समय में दूर होने पर भी पास दिखते हैं। (जंबुद्दीवे णं भंते ! दीवे सूरिया किं तीयं खेत्तं गच्छंति, पटुप्पन्न खेत्तं गच्छंति, अणागयं खेत्तं गच्छंति) हे गौतम ! जम्बूद्वीप नाम के द्वीप में दो सूर्य क्या अतीत क्षेत्र के प्रति जाते हैं ? या वर्तमान क्षेत्र के प्रति जाते हैं या अनागत क्षेत्र के प्रति जाते है ? (गोयमा) हे गौतम ! (णो तीयं खेत्तं गच्छंति, पडप्पन्नं खेत्तं गच्छंति णो अणागयं खेत्तं गच्छंति ) दे अतीतक्षेत्र के प्रति नहीं जाते हैं। किन्तु वर्तमान क्षेत्र के प्रति जाते हैं। अनागतक्षेत्र के प्रति भी नहीं जाते हैं। (जंबुद्दीवे णं दीवे मृरिया किं तीयं खेत ओमासंति, पडप्पन्न खेत्तं ओभासंति, अणागयंखेत्तं ओभासंति ) हे सदंत ! जंबूद्वीप में दो सूर्य क्या अतीतक्षेत्र को प्रकाशित करते हैं या वर्तमानक्षेत्र को प्रकाशित करते हैं, या अनागतक्षेत्र को प्रका. જંબુદ્વીપ નામના દ્વીપમાં બે સૂર્ય ઉદયકાળ દૂર હોવા છતાં પાસે દેખાય છે, મધ્યાહ્નકાળે પાસે હોવા છતાં દર દેખાય છે અને અસ્તકાળે દૂર હોવા છતાં पासे हेमाय छे. (जंबुद्दीवेणं भंते ! दीवे सूरिया किं तीयं खेतं गच्छति, पडु. प्पन्नं खेत्तं गच्छति, अणागय खेत्त गच्छति ? 3 महन्त ! दी५ नामना દ્વીપમાં બે સૂર્ય શું અતીત ક્ષેત્ર તરફ દેખાય છે? કે વર્તમાન ક્ષેત્ર તરફ જાય છે? કે અનાગત (ભવિષ્યકાલિન) ક્ષેત્ર તરફ જાય છે? (गोयमा !) गौतम ! ( णो तीय खेत्त गच्छनि, पडुप्पन्नं खेत्तं गच्छति णो अणागय खेत्तं गच्छ ति ) तसा मनात त्र त२३ ता नथी, ५ वर्तમાન ક્ષેત્ર તરફ જાય છે. તેઓ અનાગત ક્ષેત્ર તરફ પણ જતા નથી. ( ज बुद्दीवेणं दीवे सूरिय किं तीयं खेतं ओभासंति, पडुप्पन्न खेत्तं ओभासंति अणागय खेत्तं ओभासति ? ) 3 महन्त ! मूद्वीपमा में सूर्य मतीत (भूत. કાલિન) ક્ષેત્રને પ્રકાશિત કરે છે, કે વર્તમાન ક્ષેત્રને પ્રકાશિત કરે છે, કે અનાગત ક્ષેત્રને પ્રકાશિત કરે છે ? Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमैयाग्द्रिका टीका श८ उ ८ सू ६ सूर्यनिरूपणम् सयतः। तत् भदन्त ! किं स्पृष्टम् अवभासयतः, अस्पृष्टम् अवमालयतः ? गौतम ! स्पृष्टम् अवभासयतः नो अस्पृष्टम् अवभासपतः, यावत नियमात् पदिशः ! जम्बूदीपे खलु भदन्त ! द्वीपे सूयौं किम् अतीत क्षेत्रम् उद्योतयतः, एवमेव यावर नियमात् पड्दिशः, एवं तपतः, एवं अवभासयतः यावत् नियमात् पदिशः। जम्बुद्वीपे शित करते हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! (नो तीयं खेत्तं ओभासंति पडप्पन्नं खेत्तं ओभासंति नो अणागय खेत्तं ओभासंति ) वे न अतीतक्षेत्र को प्रकाशित करते हैं न अनागत क्षेत्र को प्रकाशित करते हैं किन्तु वर्तमान क्षेत्र को प्रकाशित करते हैं। (तं भंते ! किं पुढे भोभासंति, अपुढे ओभासंति) हे भदन्त ! वे सूर्य क्या स्पृष्ट हुए क्षेत्र को प्रकाशित करते हैं या अस्पृष्ट हुए क्षेत्र को प्रकाशित करते हैं ? (गोयमा) हे गौतम! (पुटुं ओभासंति, णो अपुढे ओभासंति जाव छदिसिं) वे स्पृष्ट हुए क्षेत्र को प्रकाशित करते हैं अस्पृष्ट हुए क्षेत्र को नहीं । यावत् अवश्य वे छहदिशाओं को प्रकाशित करते हैं। (जंबुद्दीवे ण भते! दीवे सूरिया किं तीयं खेत्तं उज्जोवेंति) हे भदन्त ! जम्बूद्वीप में वे सूर्य क्या अतीतक्षेत्र को उद्योतित करते हैं ? इत्यादि । (एवं चेव नियमा जाप छदिसि ) हे गौतम ! वे सूर्य अतीतक्षेत्र को अनागतक्षेत्र को उद्योतित नहीं करते हैं किन्तु वर्तमानक्षेत्र को उद्योतित करते हैं। (गोयमा !) गौतम ! (नो तीय खेत्तं ओभासति, पडुप्पन्न खेतं भोभासंति, णो अणागय खेतं ओभासंति ) तसा मतीत क्षेत्रन अशित ४२ता નથી, અનાગત ક્ષેત્રને પણ પ્રકાશિત કરતા નથી, પણ વર્તમાન ક્ષેત્રને अाशित रे छ. (त' भंते ! किं पुढे ओभासंति, अपुढे ओभासंति ? ) 3 ભદન્ત ! તેઓ શું પૂર્ણ થયેલા ક્ષેત્રને પ્રકાશિત કરે છે કે અસ્પષ્ટ ક્ષેત્રને शित ४२ छ ? (गोयमा ! ) गौतम ! ( पुढे ओभासति, णो अपुढे ओभासंति जाव छदिसि) तेस। स्पृष्ट थयेा क्षेत्रने शित ४२ छ, २५२८ क्षेत्रने प्रोशित ४२ता नथी. ( यावत् ) तसा छ हिशमान प्रशित ४२ छे. (जवुद्दीवेणं भंते ! दीवे सूरिया तीय खेत्तं उज्जोवेति १) महन्त ! भूद्वीपमा में सूर्यो शुमतीत क्षेत्रन धोतित ४२ छ ? त्याहि प्रश्नो अडएर ४२१. “ एवं चेव नियमा जाव दिसि " ॐ गौतम ! तेसो मतीत क्षेत्रने मनायत क्षेत्रने ઉધોતિત કરતા નથી, પરંતુ વર્તમાન ક્ષેત્રને ઉદ્યોતિત કરે છે. (યાવતુ) तमा अवश्य ७ हिशासाने धोतित ४२ छे. “ एवं तवे ति, एवं भासंति Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती सूत्र ર खलु भदन्त । द्वीपे चूर्ययोः किम् अनीते क्षेत्रे क्रिया क्रियते, प्रत्युत्पन्ने क्षेत्रे क्रियाक्रियते, अनागते क्षेत्रे क्रिया क्रियते ? गौतम ! नो अतीते क्षेत्रे क्रिया क्रियते, प्रत्युत्पन्ने क्षेत्रे क्रिया क्रियते, तो अनागते क्षेत्रे क्रिया क्रियते । सा भदन्त ! किं स्पृष्टा क्रियते, अस्पृष्टा क्रियते ? गौतम ! स्पृष्टा क्रियते, नो अस्पृष्टा क्रियते यावत् नियमात् पदिशः । जम्बूद्वीपे खलु भदन्त ! द्वीपे सूयों कियत्कं क्षेत्रम् ऊध्व यावत् अवश्य वे छहदिशाओं को उद्योतित करते हैं । ( एवं तवेंति, एवं भाति जाव नियमा छदिसिं ) इसी तरह से वे यावत् नियम से छहदिशाओं को तपाते हैं । (जंबुद्दीये णं संते । दीवे सूरियाणं किं तीए खेते किरिया कज्जइ पप्पन्ने खेत्ते किरिया कजइ, अणागए खेत्ते किरिया कज्जह ) हे भदन्त ! जम्बूद्वीप में वे सूर्य क्या अतीतक्षेत्र में क्रिया करते हैं ? या वर्तमानक्षेत्र में किया करते हैं ? या अनागतक्षेत्र में क्रिया करते हैं ? ( गोयमा) हे गौतम! वे सूर्य ( णो तीये खेत्ते किरिया कज्जइ, पडुप्पन्ने खेत्ते किरिया कज्जइ, णो अणागए खेत्ते किरिया कज्जइ ) न अतीत क्षेत्र में क्रिया करते हैं, न अनागत क्षेत्र में क्रिया करते हैं किन्तु वर्तमान क्षेत्र में क्रिया करते हैं । (सा भंते । किं पुट्ठा कज्जह, अपुट्ठा कज्जइ ) हे भदन्त ! वे जो क्रिया करते हैं वे स्पृष्ट क्रिया करते हैं या अस्पृष्ट क्रिया करते हैं ? (गोमा ) हे गौतम! (पुट्ठा कज्जइ, नो अपुष्ट्ठा कज्जइ, जाव नियमा छद्दिसिं ) स्पृष्ट हुई क्रिया सूर्य करते हैं अस्पृष्ट हुई क्रिया नहीं करते हैं । यावत् वे छहदिशा में जाव नियमा छद्दिसि ) प्रमाणे तेथे तेने तयावे छे भने यभावे छे. ( યાવત ) તેએ છએ દિશાઓને અવશ્ય તપાવે છે અને ચમકાવે છે. ( ज 'बुद्दीवेणं भंते! दीवे सूरियाणं किं तीए खेते किरिया कज्जइ, पडुप्पन्ने खेत्ते किरिया कज्जइ, अणागए खेत्ते किरिया कज्जइ ? ) हे लहन्त ! ४ यूद्रीयभां શુ' તે એ સૂય અતીત ક્ષેત્રમાં કિયા કરે છે ? કે વર્તમાન ક્ષેત્રમાં ક્રિયા કરે છે ? કે અનાગત ક્ષેત્રમાં ક્રિયા કરે છે ( गोयमा ! ) तेथे। ( णो तीये खेत्ते किरिया कज्जइ पडुप्पन्ने खेत्ते किरिया कज्जइ, णो अणागए खेत्ते किरिया कज्जइ ) अतीत क्षेत्रमां डिया उरता नथी, અનાગત ક્ષેત્રમાં પણ ક્રિયા કરતા નથી, ૫૩ વર્તમાન ક્ષેત્રમાં જ ક્રિયા કરે छे. ( साभते ! कि पुट्ठा कज्जइ, अपुट्ठा कज्जइ ? ) हे लहन्त ! तेथे शु स्पृष्टया उरे छे, अस्पृष्टडिया पुरे छे ? ( गोयमा ! ) हे गौतम ! 6 पुट्ठा कज्जइ, अपुठ्ठा कज्जइ, जाव नियमा छद्दिसि ) तेथे स्पृष्ट डिया नो Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टी० ० ८ उ० ८ सू० ६ सूर्यनिरूपणम् तपतः, कियक क्षेत्रम् अधस्तपदः, कियत्कं क्षेत्रं तियकतपतः? गौतम! एकं योजनशतम् अर्ध्व तपता, अष्टादशयोजनशतानि अधस्तपतः, सप्तचत्वारिंशयोजनसहस्राणि, द्वे त्रिपष्टिः, योजनशते एकविंशतिं च पष्टिभागान योजनस्य तिर्यक् नपतः । अन्तः खलु भदन्त ! मनुष्योतरस्य पर्वतस्य ये चन्द्र-सूर्य-ग्रहगण-नक्षत्र-तारारूपास्ते खलु भदन्त! देवाः किम् ऊोपपन्नकाः । यथा जीवाभिगसे तथैव निरवशेष नियम से स्पृष्ट किया करते हैं (जंबुद्दीवे णं भंते ! दीवे सूरिया केवइयं खेत्तं उडूं तवंति, केवड्यं खेत्तं अहेतबंति-केवइयं खेत्तं तिरियं तदंति) हे भदंत ! जम्बूद्वीप, वे सूर्य ऊपरमें कितने ऊंचे क्षेत्रको तपाते हैं, नीचेमें कितने नीचे क्षेत्र को तपाते हैं, और तिरछे में कितने तिरछे क्षेत्र को तपाते हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! (एगं जोयणसयं उडूं तवंति, अट्ठारसजोयणसयाइं अहे तवंति, सीयालीसं जोयणसहस्साइं दोन्नि तेवढे जोयणसए एकवीसं च सहिभाए जोयणस्स तिरियं तवंति) वे ऊँचे में सौ योजनतक के क्षेत्र को तपाते हैं। नीचे में १८ सौ योजन तक के क्षेत्र को तपाते हैं और तिरछे में ४७२६३ योजन और एक योजल के ६० भागों में से २१ भाग प्रमाण क्षेत्र तपाते हैं। (अंतो णं भंते ! माणुसुत्तरस्म पव्वयस्स जे चंदिम सूरियगहगणणक्खत्तताराख्वा-तेणं भंते ! देवा कि उड्डोववनगा) हे भदन्त ! मानुपोत्तर पर्वत के भीतर जो કરે છે, અસ્પષ્ટ ક્રિયા કરતા નથી. (યાવત્ ) તેઓ છએ દિશાઓમાં નિયમથી જ સ્પષ્ટ કિયા કરે છે. (जबूहीवे णं भते ! दीवे सूरिया केवइयं खेत्त उडूढ तवति, केवइयं खेत्त अहे तवति, केवइयं खेत्त तिरिय तब ति) महन्त ! भूद्वीपमा मे सूर्य ઉપરના કેટલી ઊંચાઈને ક્ષેત્રને તપાવે છે? નીચેના કેટલી ઊંડાઈના ક્ષેત્રને તપાવે છે અને તિરકસની અપેક્ષાએ કેટલા તિરછા ક્ષેત્રને તપાવે છે? (गोचमा ! ) 3 गौतम ! ( एग जोयणसय उड्ढ तवति, अद्वारस जोयणसयाई अहे तवंति, सीयालीस जोयणसहस्साई दोन्नि तेवढे जोयणसए पकवीसंच सद्विभाए जोयणास तिरियं तवंति ) तेसो लाये १०० थान सुधाना क्षेत्रने તપાવે છે, નીચે ૧૮૦૦ ચોજન સુધીના ક્ષેત્રને તપાવે છે અને ૪૭૨૬૩/૨૧/૬૦ (સુડતાળીસ હજાર, બસે તેસઠ યોજના અને એક યોજનના ૬૦ ભાગોમાંથી ૨૧ ભાગ પ્રમાણ) જન પ્રમાણ તિરછા ક્ષેત્રને તપાવે છે? (अतो णं भंते ! माणुसुत्तरस्स पव्वयस्स जे च दिमसूरियगहगणणखत्ततारारूवा-तेणं भंते ! देवा कि उड्ढोववन्नगा ? ) हन्त ! भानुयोत्तर पतनी Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती सूत्रे L यावत् उत्कर्षेण षड् मासाः वाह्याः खलु मंदन्त ! मानुष्योत्तरस्य० यथा जीवाभि गमे यावत् इन्द्रस्थानम् खलु भदन्त ! कियन्तं कालम् उपपातेन विरहितं मज्ञप्तम् ? गौतम ! जघन्येन एकं समयम् उत्कर्पेण पड् मासाः । तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त । इति ॥ सू० ६ ॥ अष्टमशतके अष्टम उद्देशकः समाप्तः ॥ ८-८ ॥ 11 चन्द्रमा, सूर्य, ग्रहगण, नक्षत्र और तारारूप देव हैं - वे क्या है भदन्त ! ऊर्ध्वलोक में उत्पन्न हुए हैं ? ( जहा जीवाभिगमे तहेव निरवसेसं जावं उकोसेणं छम्मासा) हे गौतम ! इस विषय में जैसा जीवाभिगम सूत्र में " इनका उपपातविरहकाल एक समय जघन्य से है और यावत् उत्कृष्ट ६ माल है " यहां तक कहा है वैसा ही यहां पर भी जानना चाहिये । (बहिया णं भंते ! माणुसुत्तरस्स) हे भदन्त ! मानुषोत्तर पर्वत के बाहर जो चंद्रमा आदि देव हैं वे क्या उर्ध्वलोक में उत्पन्न हुए हैं ? ( जहा जीवाभिगमे - जाव इंदाणे णं भंते ! केवइयं कालं उववाएणं विरहिए पण्णत्ते १) हे गौतम । जैसा जीवाभिगमसूत्र में कहा है वैसा जानना चाहिये । यावत् हे भदन्त । इन्द्रस्थान कितने कालतक उपपात से विरह युक्त कहा गया है ? ( गोयमा ! जहन्नेणं एवं समयं, उक्को सेणं छम्मासा सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति ) हे गौतम ! इन्द्रस्थान जघन्य से एक समय तक और उत्कृष्ट से ६ मासतक उपपात से विरहित कहा અંદર જે ચન્દ્રમા, સૂર્ય, ગ્રહગણુ, નક્ષત્ર અને તારારૂપ દેવો છે, તે શુ ઉવલાકમાં ઉત્પન્ન થયેલા છે ? ( जहा जीवाभिगमे तव निरवसेसं जाव उक्कोसेणं छम्मासा ) हे गौतम ! આ વિષયને અનુલક્ષીને જીવાભિગમ સૂત્રમાં જે કથન કરવામાં આવ્યુ છે તે સમસ્ત કથન “ તેમના ઉત્પાત વિરહકાલ આછામાં ઓછા એક સમય છે અને વધારેમાં વધારે ૬ માસનેા છે. ” આ કથન પર્યન્ત ગ્રહણ કરવું. ( बहिया णं भंते ! माणुसुत्तरस्स ) हे लहन्त ! भानुषोत्तर पर्वतनी महार ● यद्रमा आदि देवो छे, तेथे। शु उध्वसोउम उत्पन्न थयेला छे ? ( जहा जीवाभिगमे - जाव इंदट्ठाणेणं भंते ! केवइयं कालं उवत्राएणं विरहिए पण्णत्ते ? ) હે ગૌતમ ! આ વિષયને અનુલક્ષીને જેવું કથન જીવાભિગમ સૂત્રમાં કરવામાં आयु छे, ते सहीं हुए। र, ( यावत् ) “ હે ભદ્રંન્ત | ઇન્દ્રસ્થાન કેટલા કાળ સુધી ઉપપાતથી વિરહયુક્ત કહ્યુ છે ? ’” ( गोयमा ! ) हे गौतम! ( जहन्नेणं एक्कं समय, उक्कोसेणं छम्मासासेव भवे । सेव भते ! त्ति ) इन्द्रस्थान सोछामांसो से समय सुधी Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sheetar टीका श० ८ उ० ८ सू० ६ सूर्यनिरूपणम् १३५ टीका- 'जंबुद्दीवेणं भते ! दीवे सरिया उग्गमणमुहुत्तंसि दूरे य, सूले यदीसंति' गौतमः पृच्छति - हे भदन्त ! जम्बूद्वीपे खलु द्वीपे - मध्यजम्बूद्वीपे, उद्गमनमुहूर्तेउदयवेलायाम् दूरे व्यवहिते च सत्यपि मूले निकटे च दृश्येते ? तथा च दर्शकस्थानापेक्षया दूरे व्यवहिते देशे सत्यपि मूले- द्रष्टमतीत्यपेक्षया आसन्ने निकटे सूर्यो दृश्येते द्रष्टा हि स्वरूपतो बहुभिर्योजन सहस्रैः व्यवहितमपि सूर्यमुदयास्तमन गया है । है भदन्त ! जैसा आपने कहा है, वह बिलकुल ऐसा ही है । हे भदन्त ! जैसा आपने कहा है वह बिलकुल ऐसा ही है । इस प्रकार कह कर वे गौतम यावत् अपने स्थान पर विराजमान हो गये । टीकार्थ - इसके पहिले परीबहों के अन्तर्गत होने से उष्णपरीषह का प्रतिपादन किया है - इसके हेतु सूर्य होते हैं - इसलिये सूर्यसंबंधी वक्तव्यता को सूत्रकार ने इस सूत्र द्वारा कहा है - इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है - (जंबूद्दीवे णं भंते! दीवे सूरिया उग्गमणमुहन्तंसि दूरे य, मूले यदीसंति) हे भदन्त ! इस जम्बूद्वीप नाम के द्वीप में दो सूर्य कहे गये हैं- सो ये सूर्य जब उदित होते हैं तब वे दूर-व्यवहित देश में होने पर भी मूल में - देखने वालों मनुष्यों की अपेक्षा से पास मेंदिखलाई देते हैं - उदय और अस्त होनेके समय में दर्शकजन उन्हें पास में रहे हुए देखता है - यद्यपि ये स्वरूप से अनेक हजार योजनों की दूरी અને વધારેમાં વધારે છ માસ સુધી ઉપપાતથી વિરહિત કહ્યું છે. હું ભદત 1 આપે જેવું કહ્યું એવુ જ છે. હું ભઇન્ત ! આ વિષયનું આપે જે પ્રતિપાદન કર્યું... તે બિલકુલ સત્ય છે, આ પ્રમાણે કહીને મહાવીર પ્રભુને દણા નમસ્કાર કરીને ગૌતમ સ્વામી પેાતાને સ્થાને વિરાજમાન થઈ ગયા. ટીકા—પહેલાના પ્રકરણમાં પરીષાનુ નિરૂપણ કરવામાં આવી ગયું. ૨૨ પરીષહામાં જેને સમાવેશ થાય છે એવા ઉષ્ણુ–પરીષહનું પ્રતિપાદન પણ ત્યાં કરવામાં આવ્યું છે. ઉષ્ણુતાનું કારણ સૂર્ય હોવાથી હવે સૂત્રકાર અહીં સૂર્ય સંબધી વક્તવ્યતાનું પ્રતિપાદન કરે છે. गौतम स्वाभी भहावीर स्वाभीने येथे प्रश्न पूछे छे ' ! वे सूरिया उगमणमुहुत्तंसि दूरे य, मूले य दीसंति" हे દ્વીપ નામના દ્વીપમાં એ સૂર્ય કહ્યા છે. તે છે સૂર્ય જ્યારે ત્યારે દૂર હાવા છતાં પણ દેખનાર મનુષ્યની અપેક્ષાએ ઉદય અને અસ્ત પામતી વખતે તેમને જોનાર લેાકેા તેમને જો કે તેઓ ખરી રીતે તે હજારા ચેાજન દૂર હાય છે. - " जंबुद्दीवे णं लहन्त ! ઉય પામે છે પાસે દેખાય છે. નજીકમાં દેખે છે પણ ते સદ્દભૂત Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३६ भगवती सूत्रे कालयोः - उद्गमनास्तमनयोरासन्नवर्तितया पश्यति सद्भूतश्च विप्रकर्षं विद्यमानमपि न पश्यति, न प्रतिपद्यते वा ? 'मज्यंतियमुहुत्तंसि, सूले य दूरे दीसंति ' हेमन्त ! मध्यान्मुहूर्ते मध्याह्नकाले च मूले निकटे च सत्यपि, दुरे व्यवहिते देशे सूर्यो दृश्यते, तथा च मध्यो- मध्यमः अन्तः:- गगनरय दिवसस्य वा भागो यस्य मुहूर्तस्यास्ति स मध्यान्तिकमुहूर्तस्तस्मिन् काले ' मूले ' आसन्ने दानापेक्षया निकटे देशे वर्तमानावपि ' दूरे ' द्रष्टप्रतीत्यपेक्षया व्यवहिते देशे दृश्येते प्रतीयेते, यद्यपि द्रष्टा हि मध्याह्नकाले उदयास्तमनकालिक दर्शनापेक्षया आसन्नदेशस्थमेव रविं पश्यति, मध्याह्नकाले हि योजनशताष्टकेनैव पर हैं। पर सद्भूत जो दूरी है -विद्यमान जो विप्रकर्ष है उसे दर्शक नहीं देखना है अथवा नहीं जानता है ? नहीं समझता है ? (मज्झति य मुत्तसि मूलेय दूरे य दीसंति) तथा मध्यान्तिक मुहूर्त में - मध्या हकाल में दर्शक को सूर्य के समीप होने पर भी, वे बहुत दूर देशमें हैं इस रूप से दिखलाई पड़ते हैं । मध्याह्नकाल में सूर्य दर्शकजन के स्थान की अपेक्षा से समीप में वर्तमान रहते हैं, तो भी दर्शककी प्रतीति की अपेक्षा से वे व्यवहित दूर-देश में उसे प्रतीत होते हैं। घद्यपि दर्शक मध्याह्नकाल में उदय और अस्काल संबंधी दर्शन की अपेक्षा से समीप देशस्थ ही सूर्य को देखता है क्यों कि सूर्य मध्याह्नकाल में आठ सौ योजन के व्यवधान में रहता है । तो भी उदय और अस्तकाल की अपेक्षा से वह उसे व्यवहित- दूर मानता है। तात्पर्य इस कथन का ऐसा है कि उदय और अस्त होने के समय में दर्शक के स्थान की अपेक्षासे सूर्य दूर होते हैं तो भी दर्शक को सूर्य पास है ऐसा प्रतीत होता है । (વિદ્યમાન) અતરને શું દ ક (દેખનારે ) દેખતે નથી અથવા શુ' જાણુતા નથી ? સમજતા નથી ? ( मज्झति य मुहुत्तसि मूले य दूरे य दीसंति ) तथा मध्याह्नअणे सूर्य સમીપમાં હાવા છતાં પણ જોનારને તે જાણે કે હુ દૂર રહેલા હાય એવું લાગે છે. ખરી રીતે મધ્યાહ્ને સૂ ોનારના સ્થાનની અપેક્ષાએ સમીપમાં જ રહેલા હાય છે. છતાં પણ જોનારને એવા ભાસ થાય છે કે સૂર્ય દૂર દૂર રહેલા છે. જો કે મધ્યાહ્નકાળે સૂર્ય ઉદયકાળ તથા અસ્તકાળ કરતાં સમીપના સ્થાનમાં રહેલા ઢાય છે, છતાં પણ જોનારને એવું લાગે છે કે મધ્યાહ્નકાળે સૂર્ય ઉદયકાળ તથા અસ્તાળ કરતાં ઊંચે સ્થાને હાય છે જો કે સૂર્ય મધ્યાહ્નકાળે ૮૦૦ ચૈાજનને અંતરે હાય છૅ, તે પણ ઉયકાળ અને અસ્તકાળની અપેક્ષાએ તે તેને દૂર માને છે. આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે ઉય અને અતકાળે દૃષ્ટાના સ્થાનની અપેક્ષાએ સૂર્ય દૂર હાવા છતાં પણ તેને એવું લાગે છે કે તે તેની Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेवचन्द्रिका टी० श० ८ उ० ८ सू० ६ सूर्यनिरूपणम् १३७ सूर्यस्य व्यवहितत्वात् तथापि उदयास्तमनमनीत्यपेक्षया व्यवहितं मन्यते इति तत्र किं कारणमिति । प्रष्टुराशयः उक्त मेवाह-' अत्यमणाहुत्तसि दूरे य, मुले य दीसंति ?' अस्तमनमुहर्ते अस्तमनवेलायां दूरे व्यवहिते देशे च वर्तमानावपि सूर्यो मूले च आसन्ने निफटे हश्यते प्रतीयेते ज्ञायते इत्यर्थः, तत्र कि कारणमिति प्रश्नः, भगवानाह-हंता गोयमा ! जंबुद्दीवे णं दीवे मूरिया उग्गमगाहुत्तसि दूरे य, त चेव जाव अस्थपणमुहुत्तमि दृरे य, मूले य दीसति' हे गौतम ! हन्त, सत्यम् जम्बूद्वीपे खल द्वीपे-मध्यजम्बूद्वीपे सयौं उगमनमुहर्ने उदय काले 'दरे च । दर्शकस्थानापेक्षया व्यवहिते देशे च वर्तमानावपि नदेव पूर्वपक्षोक्तरीत्यैव यावत् दृष्टा उदय होने के समय में और अस्त होने के समय में हजारों योजन दूर सूर्य को देखता है पर उसे ऐसा लगता है कि य पास में है। मध्याह्न समय में सूर्य दृष्टा के स्थान की अपेक्षा पास में होता है-तब भी उसे सूर्य दूर है ऐसा लगता है। दृष्टा उद्य और अस्न समय की अपेक्षा मध्याह्न में सूर्य को पास में देखता है क्यों कि उस समय सूर्य आठसौ योजन के अन्तर पर होता है, पर उसे उदय और अस्त की अपेक्षा वह दूर मानता है-सो इसका क्या कारण है ? ऐसा प्रश्न करने वालों का आशय है-इसी उक्त बात को सूप्रकार ने (अत्थामण मुह संसि दूरे य, मूले य दीसंलि ) इस सूत्रपाठ द्वारा व्यक्त किया है कि अस्तकाल में सूर्य दूर रहता है-पर वह मूल-पास में दिखता है। सो इसमें क्या कारण है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-(हता गोयमा) हां गौतम ! बात तो ऐसी ही है, कि (जंबु दीवे णं दीवे सूरिया उग्गસમીપમાં જ છે ઉદય અને અસ્તિકાળે હજારે જન દૂર રહેલા સૂર્યને આવે છે, ત્યારે તેને એ ભાસ થાય છે કે સૂર્ય પોતાની નજીકમાં જ છે. મધ્યાહ્ન સમયે દષ્ટાના સ્થાનની અપેક્ષાએ સૂર્ય નજીકમાં જ (૮૦૦ એજન દર) હોય છે, છતાં પણ તેને તે ડર હોવાને ભાસ થાય છે ખરી રીતે તા ઉદય અને અસ્તની અપેક્ષાએ મધ્યાહુનકાળે સૂર્ય વધારે નજીકમાં હોય છે, છતાં દેખનારને મધ્યાકાળે તે વધારે દૂર લાગે છે. તેનું કારણ જાણવાના भाशयथी २मा प्रश्न पूछामा सान्या छ, १ पातन सूत्रा “ अत्यमणमुहृत्तंसि दूरे य मुले य दीसंति " सूत्रद्वारा प्र४८ ४१ छ-मस्ताणे सूर्य દૂર હોય છે પણ નજીકમાં દેખાય છે તેનું કારણ શું છે? तेन उत्त२ २॥पता महावीर प्रभु ४ छ-" हता, गोयमा ! " &l, गौतम ! ४ मने छ है (जबूद्दीवेणं दीवे सूरिया उगमणमुहृत्तंसि दूरेय Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३८ भगवतीस्त्र 'मूले च ' आसन्ने द्रष्टप्रतीन्यपेक्षया निकट दृश्येते, अथ च मध्यान्तिकमुहूर्ते मध्याहकाले 'मूले च ' द्रष्ट्रस्थानापेक्षया आसन्ने देशे वर्तमानावपि रे च" द्रष्टपतीत्यपेक्षया व्यवहिते देशे दृश्येते प्रतीयेते, अथ च अस्तमनमुहूर्ते अरतमनवेलायाम् ' दूरे च' द्रष्ट्रस्थानापेक्षया व्यवहिते देशे वर्तमानावपि ' मूले च' दर्शकप्रतीत्यपेक्षया सन्निहिते देशे सूर्यो दृश्यते प्रतीयेते, एतत्कारणं चाग्रे व्यक्तीकरिष्यते । गौतमः पृच्छति-'जंबुद्दीवे णं भंते ! दीवे मुरिया उग्गमणमुहुत्तंसि, मज्झंतियमुहुत्तं स य सम्वत्थ समा उच्चत्तेणं ? ' हे भदन्त ! जम्बूद्वीपे खलु द्वीपे सूयौं उद्गमनमुहूर्ते उदयकाले, मध्यान्तिकमुहूर्ते च, मध्याह्नकाले, अस्तमनमुहूते च अस्तकाले सर्वत्र समौ उच्चत्वेन वर्तेते किम् ? द्वयोः सूर्ययोः समभूतलापेक्षया मणमुखसलि दूरे य तं चेव जाव अत्यमणहत्तंसि दूरे य, मूले य दीसंति ) इस जंबूद्वीप नामके द्वीप में-मध्यजम्बूद्वीप में-सूर्य उद्गमन मुहूर्त में-उद्यवेला में-दर्शकजन के स्थान की अपेक्षासे व्यवहित देश में वर्तमान होते हैं तो भी वे उसे पूर्वोत्तरीति के अनुसार पास में हैं ऐसे लगते हैं और मध्यान्तिक मुहर्त में-मध्याह्नकाल में-दर्शकजन के स्थान की अपेक्षा वे आसन्नदेश में वर्तमान रहते हैं तो भी उसे वे अपनी प्रतीति की अपेक्षा से दूर लगते हैं तथा अस्तमनवेला में वे दर्शकजन की अपेक्षा से दूर होने पर भी "मूले" पास में उसे लगते हैं -सो इस विषय में जो तुमने कारण पूछा है उसे हम आगे कहेगें -अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं (जवुद्दोवे णं भंते ! दीवे सूरिया उगमणमुहुत्तसि, मज्झंतिय मुहुसि य, अस्थमणत'चेव जाव अत्यमणमुहुत्तंसि दूरे य मूले य दोसंति ) 24 भूद्वीप नामना દ્વીપમાં-મધ્યજબૂદ્વીપમાં-ઉદય પામતી વખતે દ્રષ્ટાજનના સ્થાનની અપેક્ષાએ દૂર રહેલા સૂર્ય પણ તેને સમીપમાં દેખાય છે, મધ્યાહ્નકાળ દ્રષ્ટાજનના સ્થાનની અપેક્ષાએ સમીપમાં રહેલા સૂર્ય પણ પિતાની પ્રતીતિની અપેક્ષાએ તેને દૂર લાગે છે, તથા અંસ્તકાળે તે અને સૂર્ય દ્રષ્ટીજનના સ્થાનની અપેક્ષાએ દૂર હેવા છતાં પણ દેખનારને તેઓ પાસે હેવાને ભાસ થાય છે. આવું કેમ બને છે તે આગળ બતાવવામાં આવશે. गौतम स्वाभाना प्रश्न-(जंबुद्दीवेणं भंते ! दीवे सूरिया उगामण मुहुत्तमि मन्झतिय मुहुत्तंसि य, अत्यमण मुहुत्तंसि य सव्वत्थ समा उच्चत्तेणं ) 3 महन्त ! જંબુદ્વીપ નામના દ્વીપમાં બે સૂર્ય ઉદયકાળ, મધ્યાહ્નકાળે અને અસ્તકાળે શું સર્વત્ર સમાન ઊંચાઈએ હોય છે ? પ્રશ્નનું તાત્પર્ય એ છે કે બનને સૂર્યોની Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ treat a० श०८ उ०८ सु०६ सूर्यनिरूपणम् १३९ सर्वत्र उच्चत्वमष्टयोजनशतानि अस्ति ? इति प्रश्नाशयः । भगवानाह - 'हंता गोयमा ! जंबुद्दीवेणं दीवे सूरिया उग्गमण • जात्र उच्चत्तेणं' हे गौतम ! हन्त, सत्यं जम्बूद्वीपे खल द्वीपे सूर्यौ उद्गमनमहूर्ते यावत् मध्यान्तिकमुहूर्ते च अस्तमनमुहूर्ते च सर्वत्र सम उच्चत्वेन वर्तेते इति भावः, अथोक्तार्थे गौतमः कारणं पृच्छति - 'जइ णं भंते ! जंबुद्दीवे दीवे सूरिया उग्गमणमुहुत्तंसि य, भज्यंतियहुतंसि य, अत्थमणमुहुत्तंसि य मूले जात्र उच्चतेणं' हे भदन्त ! यदि खलु जम्बूद्वीपे द्वीपे सूर्यो उद्गमनमुहूर्ते च मध्यान्तिकमुहूर्त्ते च अस्तमनमुहूर्ते च मूले आसन्न यावत् सर्वत्र समौ उच्चत्वेन वर्त्तेते, द्वयोरपि सूर्ययोः समभूतलापेक्षया सर्वत्र उच्चत्वमष्टौ योजनशतानि इति उच्यते ' से केणं खाइ अद्वेणं मंते ! एवं बुच्चर - जंबुद्दीवेणं मुहत्तंसि य सन्वत्थ समा उच्चतेणं ) हे भदन्त ! जंबूद्वीप नामके इस द्वीप में दो सूर्य उदयकाल में मध्याह्नकाल में और अस्तंगतकाल में ऊंचाई की अपेक्षा सर्वत्र सम हैं क्या ? अर्थात् पूछने का आशय ऐसा है कि दोनों सूर्यो की ऊंचाई समभूतल की अपेक्षा से सर्वत्र क्या आठ सौ योजन की है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'हंता, गोयमा ' हां, गौतम ! सत्य है 'जंबुद्दीवेणं दीवे सूरिया उग्गमण जाव उच्चते णं' इम जंबूद्वीप नाम के द्वीप में दोनों सूर्य उदय काल में मध्याEnte में और अस्तकाल में ऊँचाईकी अपेक्षा सर्वत्र सम हैं । अव गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं- जहणं भंते! जंबुद्दीवे दीवे सूरिया उग्गहन्तंसि य, मज्झति य मुहतसि य, अत्थमणसुहृत्तंसि य, मूले जाव उच्चन्ते णं ) हे भदन्त ! यदि इस जम्बूद्रीप नामके arr में दोनों सूर्य उगमन मुहूर्त में, मध्यान्तिकमुहूर्त में और अस्तमनमुहूर्त में आसन हैं यावत् सर्वत्र ऊंचाईमें सम हैं- समभूत लकी अपेक्षा से सर्वत्र ऊचाई इनकी आठ सौ योजन की है-ऐसा आप कहते हैं ઊંચાઈ સમભૂતલની અપેક્ષાએ શુ ષષે ૮૦૦ ચેાજનની જ છે ? महावीर प्रसुनो वाण - " हंता, गोयमा ! " डा, गौतम ! मे बात भरी छेडे (जबूद्दीवेणं दोवे सूरिया उग्गमण जाव उच्चत्तेनं ) मा यूद्रीपमां બન્ને સૂર્ય ઉદયાળે, મધ્યાહ્નકાળે અને અશ્તકાળે સત્ર એક સરખી ઊંચાઇએ હાય છે. गौतम स्वामीना अश्न- " जइणं भते । जंबूद्दीवे दीवे सूरिया उग्गमण मुहुत्त सिय, मज्झतिय, मुहुत्त सि य, अत्थमणमुहुत्त सि य, मूले जाव उच्चत्तेणं " ભદન્ત ! જો આ જબુદ્વીપ નામના દ્વીપના મને સૂર્ય ઉદય પામતી વખતે, મધ્યાસકાળે અને અસ્ત પામતી વખતે સત્ર સમાન ઊંચાઇએ રહેલા હાય છે (સમભૂતલની અપેક્ષાએ સર્વત્ર ૮૦૦ ચાજનની ઊંચાઈએ રહેલા હાય Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ક radica दीवे सुरिया उगमणमुहुर्त्तसि दूरे य, सूले य, दीसंति, जाव अत्थमणमुत्तंसि दूरेय मूले यदीसंति ?' तत् तदा केन पुनरर्थेन कारणेन ' खाइ ' इति पुनरर्थवाचको देशीयः शब्दः, हे भदन्त । एवमुक्तरीत्या उच्यते यत् - जम्बूद्वीपे खलु द्वीपे सूर्यौ उद्गमनमुहूर्ते दूरे च व्यवहिते देशे वर्तमानावपि मूले सन्निहिते च देशे दृश्येते यावत् यावत् मध्यान्तिकमुहूर्ते मध्याह्नकाले मूले- सन्निहिते वर्त मानावपि दूरे बहुव्यवहिते देशे दृश्येते एवम् अस्तमनमुहूर्ते च अस्तकाले दूरे च बहुव्यवहिते देशे वर्तमानावपि मूछे च अतिसमीपे दृश्येते ? इति । भगवानाह - 'गोयमा ! लेस्सापडियाएणं उग्गमणमुहुत्तंसि दूरे य, मूलेय, दीसंति' हे गौतम! श्यामविघातेन तेजसः प्रतिष्टम्भेन तदेशस्य दूरत्वात् तदप्रसरेणेत्यर्थः, लेश्याप्रतिघाते हि सुखदृश्यत्वेन स्वरूपतो दूरस्थावपि सूर्यो आसन्नपतीतिं जनयतः, इति 3 ( से केणं खाइ अड्डेणं भंते ! एवं बुच्चइ जंबुद्दीवे णं दीवे सूरिया उग्गमत्तंसि दूरेय, लूले य दीसंति, जाव अत्यमणमुत्तसि दुरे य मूले दीसंति' तो फिर हे भदन्त । ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि इस जंबूद्वीप नाम के द्वीप में दो सूर्य उदित होने के समय में दूर रहने पर भी पास दिखलाई पडते हैं, मध्यान्तिमुहूर्त में पास होने पर भी दूर मालूम देते हैं और अस्तमन समय में दूर होने पर भी पास में प्रतीत होते हैं ? इसके विषय में उत्तर देते हुए प्रभु गौतम से कहते हैं-' गोयमा ! ' हे गौतम ! ' लेस्सापडिघाए णं उग्गमणमुहुतंसि दूरेय मूले यदीसंति ' बेश्या के प्रतिघात से तेज के प्रतिष्टम्भ - अप्रसारण से अर्थात् तेज के नहीं फैलने से सूर्य सुखपूर्वक देखे जाने छे ) भेवु गाय !! छो, " से केणं खाइ अट्टेणं भांते ! एवं बुच्चइ, जांबुद्दीवेर्ण दीवे सूरिया उग्गमणमुहुत्तसि दूरे य, मूले य, दीस ति जाव अत्थमणमुहुत्त सि दूरेय मूले य दीसति ” तो हे सहन्त ! साथ शा अरो मे छ જદ્રીપ નામના દ્વીપમાં બે સૂર્ય ઉદયકાળે દૂર રહેલા હૈાવા છતાં સમીપમાં દેખાય છે, મધ્યાહ્નકાળે સમીપમાં હોવા છતાં પણ દૂર લાગે છે અને અસ્ત પામતી વખતે ક્રૂર હેાવા છતાં પણ સમીપમાં દેખાય છે महावीर अलुना उत्तर - " गोयमा ! " हे गौतम! ( लेखापडिघाएणं उगमणमुहुत्तसि दूरेय, मूले य, दीसंति ) बेश्याना प्रतिधातथी - तेन्ना अतिધૃમ્ભથી એટલે કે તેજનું પ્રસરણ નહીં થવાને કારણે સૂર્ય સુખપૂર્ણાંક દેખવા ચેાગ્ય થઈ જાય છે—તેથી તેએ સ્વરૂપતઃ ( ખરેખર ) દૂર હોવા છતાં પણુ Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रबन्द्रिका टीका शं. ८ . ८ सू ६ सूर्य निरूपणभू ૪૨ भावः, तदाह - उद्गमनमुहूर्ते - उदयकाले दूरे च बहुव्यवहिते देशे वर्त्तमानावपि मृले च सन्निहिते देशे दृश्येते प्रतीयेते, एवमेव 'लेस्साभिवादेणं वियसि मूळे मध्याह्न " दूरे यदीसंति' लेश्याऽभितापेन तेजसोऽभितापेन मध्यान्तिक काले मूले च आसन्ने देशे वर्तमानावपि दूरे च बहुव्यवहिते देशे दृश्येते प्रतीयेते, मध्याह्ने हि अत्यासन्नत्वात् सूर्यों तेजसा प्रतपतः, तेजःप्रतापे च दुर्दृश्यत्वेन प्रत्यासन्नतराचपि तौ दूरमतीतिं जनयतः इति भावः एवं 'लेस्सापडिघालणं अत्थमणमुत्तंसि दूरेय मूले य, दीसंति ' लेश्याप्रतिघातेन तेजसः प्रतिघातेन अस्तमनमुहूर्ते अस्तसमये ' दूरे च ' - अत्यन्तव्यवहिते देशे वर्तमानावपि तो सूर्यो 'मुळे च ' अत्यन्तसन्निहिते देशे दृश्येते प्रतीयेते, लेश्याम तिघाते सुखदृश्यतया स्वरूपेण दूरस्थावपि सूर्यै आसन्नप्रतीतिं जनयतः, इति भावः, 'से तेणट्टेणं गोयमा ! एवं बुच्च - जंबुद्दीवेणं दीवे सूरिया उग्गमणमुत्तंसि दूरे य, मूले य दीसंति, जाव अत्थमण० जाव दीसति ' हे गौतम । तत् तेनार्थेन, एवमुच्यतेयोग्य हो जाते हैं - इसलिये वे स्वरूपतः दूर रहने पर भी समीप हैं इम प्रकार की प्रतीति द्रष्टाजन के लिये अपने उदयकाल में कराते हैं । इसी तरह से (लेस्साभितावेणं मज्झतिय मुत्तसि मूले य, दुरे य दीसंति) मध्याह्नकाल में जब सूर्य आ जाते हैं तब वे अपने तेज से पूर्णरूप में तपने लगते हैं - अतः ऐसी स्थिति में वह दुर्दश्य बन जाते हैं । सो वे अत्यासन्न होने पर भी बहुत दूर द्रष्टाजन के लिये करता है । ' एवं लेस्सापडिघाए णं अत्थमणं अत्थसमुहन्तंसि दुरे य, मूल् य दीसंति' इसी तरह से सूर्य जब अस्त होते लगते हैं-तब वे अपने तेज के प्रतिघात से सुखदृश्य होने के कारण स्वरूपतः दूरस्थ होने पर भी आसन्न है इस प्रकार की प्रतीति द्रष्टाजन के लिये कराते हैं । ' से तेणट्टेणं गोग्रमा ! एवं दुच्चई जंबुद्दीवे णं दीवे सूरिया उग्गमणमुहत्तंसि दुरे य मूले दीसंति, जाव अत्थमण जाव दीसंति ' इस कारण हे गौतम | ાજનને તે અન્ને સૂર્ય નજીકમાં હાવાનેા ભાસ તેમના ઉદયકાળે થાય છે. मने (लेस्साभितावेण मज्झतियमुहुत्त सि मूले य दूरे य दीसंती ) मध्याह्नमणे અન્ને સૂ પાનાના તેજથી પૂર્ણ રીતે તપવા લાગે છે. તેથી એવી સ્થિતિમાં તેએ દુસ્ય ( સુખપૂર્વક દેખી ન શકાય એવા ) બની જાય છે તેથી તેએ नलमा डोवा छता पशु हेमनारने हर डोवानो लास पुरावे छे. ( एवं लेस्सापडिधार णं अत्यमण मुहतसि दूरे य मूले य, दीसंति ) अध्यक्षजनी भेस અસ્તકાળે પણ પેાતાના તેજના પ્રતિઘાતથી તે બન્ને સૂર્ય સુખપૂર્વક દેખવા ચાગ્ય હેાવાથી, ખરેખર દૂર હોવા છતા પણુ દ્રાજનને સમીપમાં હોય એવે ભાસ થાય છે. Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગ્ भगवती सूत्रे यत् - जम्बू द्वीपे खलु द्वीपे सूर्यौ उद्गमनमुहर्ते दूरे च - व्यवहिते देशे वर्तमानावर्षि, मूले - आसन्ने देशे दृश्येते यावत् मध्यान्तिकमुहूर्ते मध्याह्नकाले मूले च सन्निहिते देशे वर्तमानावपि ' दूरे च ' व्यवहिते देशे दृश्येते अस्तमनमुहूर्ते अस्तकाले यावत् ' दूरे च ' बहुव्यवहिते देशे वर्तमानावपि, मूले च- आसन्ने दृश्येते प्रतीयेते । गौतमः पृच्छति - ' जंबुद्दीचे णं भंते ! दीवे सूरिया किं तीयं खेत्तं गच्छंति, पडुप्पन्नं खेत्तं गच्छंति, अणागयं खेत्तं गच्छति ? ' हे भदन्त । जम्बूद्वीपे खलु द्वीपे सूर्यो किम् अतीतं व्यतिक्रान्तं क्षेत्रं गच्छतः ? किंवा प्रत्युत्पन्नं वर्तमानम् अतिक्रम्यमाणं क्षेत्रं गच्छतः, किं वा अनागतम् गंश्यमानम् मैंने ऐसा कहा है कि इस जंबूद्वीप नाम के द्वीप में दो सूर्य हैं और ये दोनों ही सूर्य जब उदित होते हैं तब उस काल में दूर रहने पर भी द्रष्टान के लिये " पास हैं " ऐसी प्रतीति उत्पन्न कराते हैं । और जब ये दोनों सूर्य मध्याह्नकाल में आते हैं तब पास में आ जाने पर भी ये दूर हैं ऐसी प्रतीनि द्रष्टाजन के लिये कराते हैं - इसी तरह से जब ये अस्त होने लगते हैं तब दूर होने पर भी ये पास हैं ऐसी प्रतीति द्रष्टा जन के लिये कराते हैं । - अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं- ' जंबुद्दीवे णं भंते ! दीवे सूरिया किं तीयं खेत्तं गच्छति, पडुप्पन्नं खेत्तं गच्छति, अणागयं खेत्तं गच्छंति ' हे भदन्त ! इस जम्बूद्वीपवर्ती दोनों सूर्य क्या व्यतिक्रान्त क्षेत्र में आते हैं । यो अतिक्रम्यमाण क्षेत्र में जाते हैं ? या गंस्यमानआगे जहां जाना है-उस गन्तव्यक्षेत्र में जाते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु ( से तेणट्टेणं गोयमा ! एवं वुच्चइ-ज बुद्दीवेणं दीवे सूरिया उग्गमणमुहुत्तंसि दूरे य, मूले य, जाव अत्थमण जाव दीसंति ) हे गौतम! ते अरशे में मेनु॑ કહ્યુ છે કે જમૂદ્રીપ નામના દ્વીપમાં એ સૂર્ય છે. તે બન્ને સૂર્ય ઉદયકાળે દૂર હાવા છતાં દ્રાજનને “ પાસે છે” એવી પ્રતીતિ ઉત્પન્ન કરાવે છે, અને મધ્યાહ્નકાળે જ્યારે તે સમીપમા હૈાય છે, ત્યારે “ દૂર છે” એવી પ્રતીતિ કરાવે છે અને જ્યારે તે અન્ને સૂર્ય અસ્ત થવા માંડે છે, ત્યારે દૂર હાવા છતાં પણ ‘ પાંસે છે ’ એવી પ્રતીતિ તેમને કરાવે છે. गौतम स्वाभी भहावीर प्रभुने सेवो अश्न पूछे छे है- ( जंबुद्दीवेणं भये 1 दीवे सूरिया किं तीयं खेत्तं गच्छति, पडुपन्न खेत्त गच्छंति, अणामयं खेत्त गच्छति १ ) डे लडन्त | माजूद्वीपना जन्ते सूर्य शुं व्यतिान्त क्षेत्रमां આવે છે? કે અતિક્રમ્યમાણ ક્ષેત્રમાં જાય છે ? કે ગસ્યમાન-ભવિષ્યમાં જ્યાં જવાનું છે એવા ગતવ્ય-ક્ષેત્રમાં જાય છે ? Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्रिका टीका श० ८ उ०८ सू०६ सूर्यनिरूपणम १४३ अतिक्रस्यमानं क्षेत्रं गच्छतः ? भगवानाह - ' गोयसा ! णो तीयं खेतं गच्छति, पहुप्पन्नं खेत्तं गच्छति, णो अणामयं खेत्तं गच्छंति ' हे गौतम ' सूर्यो नो अतीतं क्षेत्र गच्छतः, नो वा अनागतम् गंस्यमानं क्षेत्र गच्छतः, अनागतस्यापि वर्तमानगर्मनव्यापारस्याविपयत्वात्, क्षेत्रं चात्र यदाऽऽकाशखण्डमादित्यः स्वतेजसा व्याप्नोति तत् उच्यते । गौतमः पृच्छति - जंबुद्दीवे णं भंते ! दीवे सूरिया किं तीर्थ खेत्तं ओभासंसि पडुप्पन्नं खेत्तं ओभाससि, अणागयं खेत्तं ओभासंति?' हे भदन्त ! जम्बूद्वीपे खलु द्वीपे किं सूर्यो अतीतम् अतिकान्तं क्षेत्रम् अवभासयतः प्रकाशयतः ? किं वा प्रत्युत्पन्नं वर्तमानं गम्यमानं क्षेत्रम् अवभासयतः प्रकाशयतः ? किं 1 बहते हैं-' गोयमा ! हे गौतम! ' जो तीयं खेप्तं गच्छेति, पडुपन्नं खेतं गच्छंति, णो अणामयं खेत्तं गच्छति ' जम्बूद्वीपस्थ सूर्य न व्यतिक्रान्त देश में जाते हैं और न गंस्यमानक्षेत्र - देश में जाते हैं किन्तु प्रतिपन्न - मानक्षेत्र में जाते हैं अतीतक्षेत्र में तो वे इसलिये नहीं जाते हैं कि वह क्षेत्र उनके द्वारा अतिक्रान्त हो चुका है । तथा अनागतक्षेत्र मेंitaमान क्षेत्र में - वे इसलिये नहीं जाते हैं कि वह क्षेत्र वर्तमानगमनव्यापार का अविषयभूत है । जितने आकाशखण्ड को आदित्य-सूर्यअपने तेज से व्यास करता है उस आकाशखण्ड का नाम क्षेत्र है । अ गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं - ( जंबूद्दीवे णं भंते ! दीवे सूरिया किं तीयं खेत्तं ओभासंति, पडुप्पन्नं खेत्तं ओभासंति, अणागयं खेत्तं ओभासंति) हे भदन्त ! इस जम्बूद्वीपमें वर्तमान दोनों सूर्य क्या अतीतक्षेत्र को प्रकाशित करते हैं ? किं वा वर्तमानक्षेत्र को प्रकाशित महावीर अनुना उत्तर- " गोयमा ! " हे गौतम! ( णो तीयं खेत गच्छति, पडुप्पन्न' खेत्त' गच्छति णो अणागय' खेत्तं गच्छति ) ४ द्वीपस्थ બન્ને સૂર્ય વ્યતિક્રાન્ત ક્ષેત્રમાં જતાં નથી, ગસ્યમાન ક્ષેત્રમાં પણુ જતાં નથી, પરન્તુ પ્રતિપન્ન ( ગમ્યમાન ) ક્ષેત્રમાં જાય છે. અતીત ક્ષેત્રમાં તે જતા નથી, કારણ કે તે ક્ષેત્ર તેા તેમના દ્વારા અતિકાન્ત થઈ ગયું હાય છે. તથા અનાગત ક્ષેત્રમાં–ગસ્યમાન ક્ષેત્રમાં તે જતા નથી તેનું કારણ એ છે કે તે ક્ષેત્ર વર્તમાન—ગમન વ્યાપારને અવિષયભૂત હોય છે. જેટલા આકાશખને સૂર્ય પેાતાના તેજથી વ્યાપ્ત કરે છે તે આકાશખંડનું નામ ક્ષેત્ર છે हुवे गौतमस्वाभी महावीर अमुने सेवा प्रश्न पूछे छे - ( ज बुद्दीवेणं भते । दौवे सूरिया किं तोयं खेत्त ओभास ति, पडुप्पन्न खेत्त ओभामति, अाग खेत्त ओभात ति ? ) हे लहन्त ! या ड्रीपवर्ती भन्ने सूर्यो અતીત ક્ષેત્રને પ્રકાશિત કરે છે ? કે વર્તમાન ક્ષેત્રને પ્રકાશિત કરે છે? કૈં Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४४ मगधतीने वा प्रत्युत्पन्नं वर्तमानं गन्यमानं क्षेत्रम् अवभामयतः ? किं वा अनागतं गंस्यमान क्षेत्रम् अप्रभासयनः ? ईपदुद्द्योतयतः १ भगवानाह- गोयगा ! नो तीयं खेत्त. ओभासंति, पप्पन्न खेत्त भोगासंति, णो अगागयं खेत्तं ओमासंति' हे गौतम ! अबभासमानौ सयौं नो अतीतम् अतिक्रान्त क्षेत्रम् अवमासयतः, अतीतक्षेत्रस्या तिक्रान्तत्वेन वर्तमानावभासनाविषयत्वात् , अपि तु प्रत्युत्पन्नं वर्तमानम् अवमास्यमानं क्षेत्रम् परभासयतः, नो खलु अनागतम् अवभासयिष्यमाणं क्षेत्रम् अवभासयतः, अनागतस्य वर्तमानावभामनव्यापाराविपयत्वात् । गौतमः पृच्छति'तं भंते ! किं पुट्ठ ओभासंति, अपुट्ट ओभासंति ? हे भदन्त ! तत् क्षेत्रं कि करते हैं ? या अनागतक्षेत्र को प्रकाशित करते हैं ? अवभासन शब्द का अर्थ यहां ईषत्प्रकाशित करना है। इसके उत्तर में प्रमु कहते हैं(गोयमा) हे गौतम ! (नो तीयं खेत्तं ओभासंति, पडुपानं खेत्तं ओभा. संति, णो अणागयं खेत्तं ओभासंति ) जम्बूद्वीप में दोनों सूर्य अतीतक्षेत्र को प्रकाशित नहीं करते हैं और न अनागनक्षेत्र को प्रकाशित करते हैं-किन्तु वे दोनों वर्तमान क्षेत्र को ही प्रकाशित करते हैं। अतीतक्षेत्रको अवभासमान दोनों सूर्य इसलिये अवभासित नहीं करते हैं कि वह अनीतक्षेत्र अतिकान्त हो जाने के कारण वर्तमान संबंधी अवभासन का विषयभूम नहीं बनता है । इसी तरह अनागत क्षेत्र को भी वे दोनों सूर्य अवभासित नहीं करते हैं क्योंकि वह अनागत होने के कारण वर्तमान संबंधी अवमानरके व्यापार का अविषय है। અનાગત ક્ષેત્રને પ્રકાશિત કરે છે ? (અવભાસન શબ્દનો અર્થ અહીં “ઈત્મ४शित ४२' थाय छे) महावीर प्रभुना उत्त२-(नो तोय खेत्तं ओभापति, पडुप्पम खेच ओभासति, नो अणागय' खेत ओभासंति ) 3 गौतम! दीपना भन्ने અને સૂર્ય અતીત ક્ષેત્રને પ્રકાશિત કરતા નથી, અનાગત ક્ષેત્રને પણ પ્રકાશિત કરતા નથી, પરંતુ તેઓ બને વર્તમાન ક્ષેત્રને જ પ્રકાશિત કરે છે. તે બંને સૂર્ય અતીત ક્ષેત્રને પ્રકાશિત કરતા નથી, તેનું કારણ એ છે કે અતીત ક્ષેત્ર તે અતિક્રાન્ત થઈ જવાને કારણે વર્તમાન સંબંધી અવભાસનના વિષયભૂત બની શકતું નથી. એ જ પ્રમાણે અનાગત ક્ષેત્રને પણ અરભાસિત (પ્રકાશિત) નહીં કરવાનું કારણ એ છે કે તે અનાગત હોવાથી વર્તમાન સંબંધી અવભાસનના વ્યાપારને વિષય બની શકતું નથી. Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ८ ० ८ सू० ६ सूर्यनिरूपणम् सूयौँ तेजसा स्पृष्ट सम्बद्धम् अव मासयतः ? किंवा तेजला अस्पृष्टम् असंबदम् अवभासयतः ?। भग पनाह -'गोवा ! पुढे ओभासंति, णो अपुट्ठ ओभासंति' हे गौतम ! तत् क्षेत्रं मयौं सतेजसा स्पृष्ट सम्बद्ध सत् अवभासयत', नो अस्पृष्टम् असम्बद्धमवशासयता, जाप नियमा छदिसि' यावत् नियमात् नियमतः पइदिश:चतुर्दिशः ऊधिश्च सयौं अवमासयता, यावत्करणादेवं द्रष्टव्यम्-'तं गंते ! कि ओगाढं ओभासंति अणोगाढं ओभासंति? गोयमा! ओगाढं ओभासंति, नो अगोगाद ओभासंति, इत्यादि, हे भदन्त ! तत् क्षेत्रं किम् अवगाहम् अवदासयतः? अनवगाढम् ____ अय गौतमस्वामी प्रभु से ऐला पूछते हैं-' तं भंते ! किं पुटुं ओभासंति, अपुढे ओभासंति' हे भदन्त ! वे दोनों सूर्य जो वर्तमान क्षेत्रको अवभासित करते हैं-सो क्या अपने तेजसे सम्बन्ध हुए उस वर्तमानक्षेत्र को वे अवभासित करते हैं या असंबद्ध हुए उस क्षेत्रको अवभासित करते हैं ? उसके उत्तर में प्रभु कहते हैं (गोयमा !) हे गौतम ! ( पुढे ओभासंति, णो अपुढे ओभासंति) वे दोनों सूर्य अपने तेज से सम्बद्ध वर्तमान क्षेत्र को अवभासित करते हैं असंबद्ध वर्तमान क्षेत्र को अवभासित नहीं करते हैं । 'जाव नियमा छदिसिं' यावत् नियम से वे चार दिशाओंको और ऊपर नीचेको अवभासित करते हैं। यहां (यावत्) शब्दसे प्रभुसे ऐसा पूछा गया है (तं भंते ! किं ओगा ओभासंति जोगादं ओभासंति ? गोयमा ! ओगाढं ओभासंति, लो अणोगाढं ओभासति) कि हे भदन्त ! वे दोनों सूर्य अवगाढ हुए क्षेत्र को अवभासित करते हैं गौतम स्वाभाना प्रश्न-( त भंवे ! किं पुढे ओभास ति, अपुट्ट ओभासति ? " 3 महन्त ! ते गन्ने सूर्य ने तमान क्षेत्रने प्रशित ३ छ, તે શું પિતાના તેજથી સ્પષ્ટ (સંબદ્ધ) થયેલા વર્તમાન ક્ષેત્રને પ્રકાશિત કરે છે? કે અપૃષ્ટ (અસંબદ્ધ) થયેલા તે ક્ષેત્રને પ્રકાશિત કરે છે ? महावीर प्रभुना हत्त२-" गोयमा !" उ गीतम! (पुटु ओभास ति, णो अपट' ओभासंति ) तमन्ने सूर्य पाताना तेथी द्ध ययसा तभान ક્ષેત્રને પ્રકાશિત કરે છે, પણ અસ બ૮ વર્તમાન ક્ષેત્રને પ્રકાશિત કરતા નથી " जाव नियमो छरिसि" ( यावत ) नियमयी ०१ ते ७ याने (पूर्व, પશ્ચિમ, ઉત્તર, દક્ષિણ, ઉર્ધ્વદિશા, અદિશા) પ્રકાશિત કરે છેઅહીં ચાવ7 પદથી નીચેનો સૂપડ ગ્રહણ કરવામા આવ્યો છે – (त' भंते । कि मोगाढ ओभान ति, अणोगाढ ओभास ति ? ) महन्त ! તે બને સૂર્ય શું અવગાઢ શેત્રને પ્રકાશિત કરે છે, કે અનવગાઢ ક્ષેત્રને પ્રકા Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती सूत्रे १४६ अवभासयतः? हे गौतम! अवगाढम् अवभासयतः, नो अनवगाढम् अवभासयतः, ततः 'तं भंते! कई दिर्सि ओभासंति ?” गोयमा! नियमा छरिसिं योभानि' हे भदन्त ! कति दिशः अवास्यतः ? गौतम ! नियमाद माचीं प्रतीचीमवाचीमुदीचीमूर्ध्वमधश्च षड् दिशः अवभासत इत्याशयः। गौतमः पृच्छति - 'जंबुद्दीचे णं भंते ! दीवे सुरिया किं तीयं खेचं उज्जोर्वेति ? एवं चैव नाव नियमा छद्दिसि' हे भदन्त | जम्बूद्वीपे खलु द्वीपे सूर्यो कि अतीतम् व्यतिक्रान्तं क्षेत्रम् उद्योतयतः मर्पेणप्रकाशयतः ? एवं चैत्र पूर्वोक्तरीत्या यावत् प्रतित्युत्पन्नं वर्तमानं क्षेत्रम् उद्यो तयतः ? किंवा अनागतं क्षेत्रम् उद्योतयतः ? हे गौतम! नो अतीतं क्षेत्रम् या नवगाढ हुए क्षेत्र को अवभासित करते हैं ? उत्तर में प्रभु ने कहा है - गौतम | वे दोनों सूर्य अवगाढ हुए क्षेत्र को अवभासित करते हैं अनवगाढ हुए क्षेत्र को अवभास्सित नहीं करते हैं । इत्यादि इसके याद गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है - ( तं भंते! कइ दिसिं ओभासंति ? गोमा ! लियमा छद्दिसिं ) हे भदन्त ! वे दोनों सूर्य कितनी दिशाओं का अवभासित करते हैं ? प्रभु कहते हैं - हे गौतम | वे नियम से छहदिशाओं को पूर्व, पश्चिम, उत्तर दक्षिण इन चार दिशाओं को तथा ऊपर नीचे को - अवभासित करते हैं । अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं - ( जंबुद्दीवे णं भंते! दीवे लूरिया किं तीयं खेस उज्योति, एवं चेव जाव नियमा छद्दिसिं ) हे भदन्त ! जम्बूद्वीप नामके इस द्वीप में दो सूर्य क्या अतीतक्षेत्र को उद्योतित करते हैं ? या प्रत्युत्पन्न - वर्तमान क्षेत्र को उद्योतित करते हैं ? या अनागतक्षेत्र को उद्योतित करते हैं शित ११ है ? ( गोयमा ! ओगाढ ओभासति, नो अणोगाढ' ओभासति ) તેના ઉત્તર આપતા મહાવીર પ્રભુ કહે છે કે હૈ ગૌતમ ! તે બન્ને સૂર્ય અવગાઢ થયેલા ક્ષેત્રને જ પ્રકાશિત કરે છે-અનવગાઢ ક્ષેત્રને પ્રકાશિત કરતા નથી. गौतम स्वामीनी प्रश्न - ( तं भवे ! कइ दिसि ओभासति 2 ) हे लहन्त ! તે બન્ને સૂર્ય કેટલી દિશાઓને પ્રકાશિત કરે છે ? મહાવીર પ્રભુના ઉત્તર" गोयमा ! नियमा छद्दिसिं " हे गौतम! ते मन्ने सूर्य, पूर्व, पश्चिम, उत्तर, દક્ષિણ, ઉન્ન અને અધેા, એ છએ દિશાઓને પ્રકાશિત કરે છે, हवे गौतम स्वाभी भहावीर अलुने सेवा प्रश्न पूछे छे - ( ज बुद्दीवेणं भते ! दीवे सूरिया किं तीय खेत्तं उज्जोवेति, एवं चैव जात्र नियमा छद्दिसि ) હે ભદન્ત ! જમૂદ્રીપના ખન્ને સૂર્યાં શું અતીત ક્ષેત્રને ઉદ્યોતન કરે છે ? કે વર્તમાન ક્ષેત્રને ઉદ્યોતિત કરે છે ? કે અનાગત ક્ષેત્રને ઉદ્યોતિત કરે છે ? ( ઉદ્યોતિત કરવુ' એટલે ઘણા અધિક પ્રમાણમાં પ્રકાશિત કરવું.... ) Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेन्द्रका डी० श० ८ ० ८ ० सूर्यनियपणम् १४७ उद्योतयतः नो वा अनागतं क्षेत्रं उद्द्योतयतः, अपितु मत्युत्पन्नं वर्तमानं क्षेत्रम् उद्योतयतः । एवम् तेजसा स्पृष्टं क्षेत्रम् उद्योतयतः एवं नियमात् तेजसा रपृष्टा एव प्राच्यादिपदिशः उद्योतयतः, ' एवं तर्वेति एवं भासति जाव नियमा छद्दिसि' एवं पूर्वोक्तरीत्या तापयतः - उष्णरश्मित्वात् तौ सूर्यो कि अतीतं क्षेत्रं तापयतः, मत्युत्पन्नं वा क्षेत्रं तापयतः, अनागतं वा क्षेत्रं तापयतः । हे गौतम ! नो अतीतं क्षेत्रं तापयतः, एवं पूर्वोक्तरीत्या अवभासयतः- नो अतीतं क्षेत्रं अवभासयतः, नो वा अनागतं क्षेत्रम् अवभासयतः, अपितु प्रत्युत्पन्नं क्षेत्रं अवभासयतः प्रकाशयतः, यावत्-नियमात् नियमतः पड् दिशः प्राच्यादिदिशोऽय भासयतः इति भावः, उक्ता बहुत अधिकरूप से प्रकाशित करने का नाम उद्योतित करना है। इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम । जंबूद्रीप में वे दोनों सूर्य प्रत्युत्पन्न - वर्तमानक्षेत्र और अनागतक्षेत्र को उद्योतित नहीं करते हैं । इसी तरह से वे दोनों सूर्य अपने तेज से स्पृष्टक्षेत्र को उद्योतित करते हैं - अपने तेज से अस्पृष्टक्षेत्र को उद्योतित नहीं करते हैं । इसी प्रकार वे दोनों सूर्य अपने तेज से पृष्ट छह दिशाओं को उद्योतित करते हैं । ( एवं तति, एवं भाति, जाब नियमा छद्दिसिं ) उष्णरहिमवाले होने से वे दोनों सूर्य हे दन्त ! क्या अतीतक्षेत्र को तापित करते हैं ? या प्रत्युत्पन्नक्षेत्र को तापित करते हैं? या अनागतक्षेत्र को तापित करते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं - हे गौतम! वे दोनों सूर्य अतीतक्षेत्र और अनागतक्षेत्र को तापित नहीं करते हैं किन्तु प्रत्युत्पन्नक्षेत्र को ही तापित करते है । इसी प्रकार से यह भी समझलेना चाहिये कि वे दोनों તેના ઉત્તર આપતા મહાવીર પ્રભુ કહે કે હે ગૌતમ ! તે બન્ને સૂર્યાં જમૂદ્રીપમાં વર્તમાન ક્ષેત્રને જ ઉદ્યોતિત કરે છે, અતીત ક્ષેત્રને તથા અનાગત ક્ષેત્રને જ ઉદ્યોતિત કરતા નથી એજ રીતે તે બન્ને સૂર્ય પેાતાના તેજથી સ્પષ્ટ થયેલા ક્ષેત્રને જ ઉદ્યોતિત કરે છે, પેાતાના તેજથી અસ્પૃષ્ટ રહેલા ક્ષેત્રને ઉદ્યોતિત કરતા નથી. એજ પ્રમાણે તે બન્ને સૂર્ય પોતાના તેજથી સ્પષ્ટ છએ દિશાઆને ઉદ્યોતિત કરે છે ( एवं तर्वेति, भार्सेति, जाव नियमा छदिसि' ) हे बन्त । Evg २. @ાવાળા ડાવાને કારણે શું તે બન્ને સૂય અતીત ક્ષેત્રને તપાવે છે ? કે વ માન ક્ષેત્રને તપાવે છે? કે અનાગત ક્ષેત્રને તપાવે છે? તેને ઉત્તર આપતા મહાવીરપ્રભુ કહે છે કે-હે ગૌતમ ! તે બન્ને સૂર્ય તીત ક્ષેત્રને તથા અનાગત ક્ષેત્રને તપાવતા નથી, પણ વર્તમાન ક્ષેત્રને જ તપાવે છે એ જ પ્રમાણે એ પણુ Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४८ भगवतीसूत्र र्थमेव शिष्यहिताय प्रकारान्तरेणाह-'जंबुद्दीवे णं अंते । दीवे सूरियाणं किं तोए खेत्ते किरिया कज्जइ, पडुप्पन्ने खेत्ते किरिया कज्जइ' अणागए खेने किरिया कज्जइ ? ' हे भदन्त ! जम्बूद्वीपे खलु द्वीपे सूर्ययोः किम् अतीते व्यतिक्रान्ते क्षेत्र क्रिया क्रियते ? अवभासनादिका क्रिया भवति ? किंवा प्रत्युत्पन्ने वर्तमाने क्षेत्रो क्रिया क्रियते भवति ? किं वा अनागते क्षेत्रे क्रिया क्रियते ? भवति ? भगवानाह - 'गोयमा ! नो तीये खेत्ते किरिया कज्झइ. पडुप्पन्ने खेत्ते किरिया कज्झइ, णो अणागए खेत्ते किरिया कज्जइ ' हे गौतम ! नो अतीते व्यतिक्रान्ते क्षेत्रे सूर्य अतीत और अनागतक्षेत्रको भालित-प्रकाशित नहीं करते हैंकिन्तु प्रत्युत्पन्न क्षेत्र को ही प्रकाशित करते हैं। इसी तरहसे वे यावत् छह दिशाओं को नियम से अवभासित करते हैं ।उक्तार्थ को ही अय शिष्य के हित के लिये प्रकारान्तरले सूत्रकार कहते हैं-इल में गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा (जंबुद्दीवे णं भंते ! दीवे सूरियाणं किं तीए खेत्ते किरिया कज्जइ, पखप्पन्ने खेत्ते किरिया कज्जइ, अणागए खेत्ते किरिया कज्जइ) हे भदन्त ! जंबूद्वीप नाम के द्वीपमें दोनों सूर्यों की क्या अतीत क्षेत्र में क्रिया-अवभासनादिरूप होती है ? या प्रत्युत्पन्नक्षेत्र में अवभासनादिरूप क्रिया होती है ? या अनागतक्षेत्र में अवभासनादिरूप क्रिया होती है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-(गोथमा) हे गौतम ! (नो तीये खेत्ते किरिया कज्जइ एडप्पन्ने खेत्ते किरिया कज्जइ, णो अणागए खेत्ते किरिया कज्जइ) वे दोनों सूर्य अतीतक्षेत्र में अवभाસમજી લેવું જોઈએ કે તે બને સૂર્ય અતીત અને અનાગત ક્ષેત્રને ભાસિત (પ્રકાશિત) કરતા નથી, પણ વર્તમાન ક્ષેત્રને જ ભાસિત કરે છે. એ જ પ્રમાણે તેઓ (થાવત્ ) છ દિશાઓને અવશ્ય અવભાસિત કરે છે. એ જ વાતને હવે સૂત્રકાર શિષ્યના હિતને ખાતર બીજી રીતે પ્રકટ કરે છે. गौतम स्वामी महावीर प्रभुने पूछे छे 3-(बुद्दीवेणं भंते ! दीवे सूरि. याणं कि तीर खेते किरिया कजइ, पडुपन्ने खेते किरिया कज्जइ, अणागए खेत्ते किरिया कन्जइ ? ) महन्त ! भूदी नामन द्वीपwi भन्ने सूर्य नी शु અતીત ક્ષેત્રમાં કિયા (અવાસન આદિરૂપ ક્રિયા) થાય છે કે વર્તમાન ક્ષેત્રમાં અવભાસન આદિ રૂપ કિયા થાય છે? કે અનાગત ક્ષેત્રમાં તે ક્રિયા થાય છે ? महावीर प्रभुन। उत्त२-" गोयमा ! " उ गीत ! ( नो तीये खेत्ते किरिया कज्जइ, पडुप्पन्ने खेत्ते किरिया कज्जइ, णो अणागए खेत्ते किरिया कजइ) Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टी० श० ८ उ० ८ सू० ६ सूर्यनिरूपणम् क्रिया क्रियेते सूर्ययोः अवभासनादिका क्रिया भवति, नो वा अनागते क्षेने क्रिया क्रियते भवति, अपितु प्रत्युत्पन्ने क्षेत्रे क्रिया क्रियते भाति, गौतमः पृच्छति'सा भंते ! किं पुट्ठा कज्जइ, अपुट्ठा कज्जइ ?' हे भदन्त ! सा सूर्ययोरवभासनादि क्रिया कि स्पृष्टा भवति? तेजसा स्पर्शनात् या क्रिया सा स्पृष्टा क्रिया इत्यर्थः किं वा अस्पृष्टा ? तेजसा स्पर्शनाद् विनवेत्यर्थः सा अवशासनादिका क्रिया भवति किम् ? भगवानाह 'गोयमा ! पुट्ठा कज्जइ, नो अपुट्ठा कज्जइ, जाव नियमा छदिसि' हे गौतम ! सूर्ययोः सा अवमासनादिका क्रिया स्पृष्टा एवं क्रियते भवति, नो अस्पृष्टा सती क्रिया क्रियते भवति यावत्-नियमात् नियमतः पड्दिशासु स्पृष्टा क्रिया क्रियते, सूर्ययोः नियमतः षट्स्वपि दिक्षु तेजसा स्पृष्टा सनादिरूप क्रिया नहीं करते हैं और न अनागतक्षेत्र में अवभासनादि रूप क्रिया करते हैं किन्तु प्रत्युत्पन्नक्षेत्र में ही वे अबभासनादिरूप क्रिया करते हैं । अथ गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-(सा भंते। किं पुठा कज्जइ, अपुट्ठा कज्जइ) हे भदन्त सर्यो की वह अवसासनादिरूप क्रिया प्रत्युत्पन्नक्षेत्र में क्या स्पृष्ट हुई होनी है ? या अस्पृष्ट हुई होती है ? तेज के द्वारा छुई हुई जो क्रिया होती है वह स्पृष्ट क्रिया है और तेज के द्वारा नहीं छुई हुई जो क्रिया होती है वह अस्पृष्ट क्रिया है । इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-(गोयमा) हे गौतम ! (पुट्ठा कज्जइ, नो अपुट्ठा कज्जइ, जाब नियमा छदिसिं) सूर्यो की वह अवभासनादिक क्रिया स्पृष्ट हुई ही होती है, अस्पृष्ट हुई नहीं होती है। इसी तरह से छह दिशाओं में भी तेजसे स्पृष्ट हुई ही अवासनादि क्रिया होती है। તે અને સૂર્ય અતીત ક્ષેત્રમાં અવભાસન આદિ રૂપ ક્રિયા કરતા નથી, અનાગત ક્ષેત્રમાં પણ અવભાસન આદિ રૂપ ક્રિયા કરતા નથી, પરંતુ વર્તમાન ક્ષેત્રમાં જ અવાસન આદિ રૂપ ક્રિયા કરે છે. __ गौतम स्वामीना प्रश्न -( सा भंते ! पुट्ठा कज्जइ, अपुट्ठा कज्जइ) . ભદન્ત ! તે બન્ને સૂર્યની વર્તમાન ક્ષેત્રમાં અવભાસન આદિ રૂપ જે ક્યિા થાય છે તે શું પૃષ્ટ થાય છે કે અસ્કૃષ્ટ થાય છે? તેના દ્વારા સ્પર્શિત જે કિયા હોય છે, તે ક્રિયાને સ્કૃષ્ટ ક્રિયા કહે છે અને તેના દ્વારા અસ્પ ર્શિત જે ક્રિયા હોય છે તેને અસપૃષ્ટ કિયા કહે છે. महावीर प्रभुना उत्तर--" गोयमा ! " गौतम ! (पुट्ठा कज्जइ, नो अपुठ्ठा कज्ज इ, जाव नियमादिसिं) भन्ने सूर्यनी ते भवलासन या स्ट થાય છે, અપૃષ્ટ થતી નથી. એ જ પ્રમાણે છએ દિશાઓમાં પણ તેજથી સ્કૃિષ્ટ (સ્પેશિત) થયેલી જ અવભાસન આદિ ક્રિયા થતી હોય છે. Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५० भगवती एवावभासनादिक्रिया भाति । गौतमः पृच्छति-'जंबुद्दीवे णं भंते ! दीये मूरिया केवइय खेत्तं उड तवंति, केवइयं खेत्तं अहे तवंति, केवइय खेत्तं तिरियं तवंति ?' हे भदन्त ! जम्बूद्वीपे खल्ल द्वीपे सूर्यो कियत् क्षेत्रम् ऊर्ध्व तापयतः, कियत्क्षेत्रम् अधस्तापयतः १ फियरक्षेत्र तिर्यक् तापयतः ? भगवावाइ-'गोयमा ! एगं जोयणसयं उड़तयंति, अहारस जोयणसयाई । अहे तवंति सीयालीसं जोयणसहस्साई दोनि तेवढे जोयणसयाई, एकवीसं च सहिभाए जोयणस्स तिरियं तवंति ' हे गौतम ! एकं योजनशतम् ऊय तापयतः स्वस्वविमानस्योपरि योजनशतप्रमाणस्यैव तापक्षेत्रस्य भावात् , अष्टादश योजनशतानि अधस्तापयतः, तथाहि सूर्यात् अष्टसु योजनशतेषु भूतलं वर्तते. भूतलाच्च योजनसहलेऽधोलोकग्रामा भवन्ति, तेषां च सर्वेपासुद्योतनात् , सप्तचत्वारिंशद् योजनसहस्राणि, द्वे त्रिपष्टिः योजनशते त्रिपष्टयधिकं योजनशतद्वयम् एकविंशति च पष्टिभागान् ___ अव गौतम प्रभु ले ऐला पूछते हैं (जंबुद्दीवे ण मते ! दीवे सरिया केवइयं खेत्तं उडूं तवंति, केवइयं खेत्त अहे तवंति, केवड्यं खेत्तं तिरियं तवंति ) हे भदन्त ! जम्बूद्वीप नामके द्वीप में दोनों सूर्य कितने प्रमाण क्षेत्र को ऊपर में तपाते है कितने प्रमाण क्षेत्र को नीचे में तपाते हैं, और कितने प्रमाणक्षेत्र को तिरछे में तपाते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं (गोयमा) हे गौतम ! (एगं जोयणलयं उड़ तवंति, अट्ठारसजोषणसयाई, अहे तवंति सीयालीसं जोयणसहरसाइं दोन्नि तेवढे जोयणसए एझवीसंच सद्विभाए जोयणस्स तिरियं तवंति) वे दोनों सूर्य ऊँचे में एक सौ योजन प्रमणक्षेत्र को तपाते हैं, नीचे में आठारह सौ योजन प्रमाणक्षेत्र हो तपाते हैं और तिरछे में ४७२६३ योजन और एक योजन के ६० लागों से ले २१ भागप्रमाणक्षेत्र को तपाते हैं। अपने गौतम स्वाभान प्रश्न-(जबुद्दीवे णं भंते ! दीवे रिया फेवइयं खेत्त उडूढ' तवति, केवइय खेत्त अहे तवति, केवइयं खेत्त तिरिय तवति ? ) 3 ભદન્ત ! જંબૂદ્વીપ નામના દ્વીપમાં અને સૂર્ય ઉપર કેટલી ઊંચાઈના ક્ષેત્રને તપાવે છે? નીચે કેટલા ક્ષેત્રને તપાવે છે? અને કેટલા તિરછા ક્ષેત્રને તપાવે છે? ___ महावीर प्रभुने। उत्त२-(गोयमा ! ) 3 गीत ! ( एगं जोयणसयं उडूढ तवति, अद्वारस जोयणसयाई अहे तवति, सीयालीसं जोयणसहस्साई होन्नि तेवढे जोयणसए एकवीस चमट्ठिभाए जोयणम्स तिरिय तवति ) ते भन्ने સૂર્ય ઊંચે ૧૦૦ એજન પ્રમાણ ક્ષેત્રને તપાવે છે, નીચે ૧૮૦૦ એજન ક્ષેત્રને તપાવે છે અને ૪૭૨૬૩૨૧૬૦ એજન પ્રમાણ તિરછા ક્ષેત્રને તપાવે છે. પિતાપિતાના વિમાનથી ઉપરના ભાગમાં ૧૦૦ એજન પ્રમાણુ જ તાપક્ષેત્ર છે, Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ refer to ७ ० ६ उ० सू० ६ सूर्यनिरूपणम् १५१ योजनस्य तिर्यक् तापयतः एतच्च सर्वोत्कृष्ट दिवसे चक्षुःपर्शापेक्षयाऽव सेयम्, अथ सूर्यवक्तव्यवतानिरूपणानन्तरं सामान्येन ज्योतिष्कवक्तव्यतां परूपयति - अंतो णं संते ! माणुसुत्तरस्स पव्वयस्स जे चंदिमसरियगहगणणक्खतताराख्वा, ते णं भंते! देवा किं उड्डोवा ? ' हे भदन्त । मानुषोतरस्य मनुष्यलोकसीमा कारकस्य पर्वतस्य अन्तः अभ्यन्तरे ये चन्द्रग्रहगणनक्षत्र तरारूपादेवाः सन्ति हे भदन्त । ते खलु देवाः किम् ऊर्ध्वोपपन्नाः ? ऊर्ध्वलोकोत्पन्ना भवन्ति ? भगवानाह - 'जहा जीवाभिगमे तदेव निरवसेसं जाव उक्को अपने विमान के ऊपर एक सौ योजन प्रमाण ही तापक्षेत्र है अतः ऊपर में सूर्य का तापक्षेत्र एक सौ योजन प्रमाण कहा गया है। सूर्य से आठ सौ योजनतक नीचे में भूतल है - भूतल से एक हजार योजन मे अधोलोग्राम हैं । इन सब को उद्योतित करने से यहां नीचे में सूर्य का क्षेत्र १८ सौ योजन प्रमाण कहा गया है । तथा जो तिरछे में सूर्य का तापक्षेत्र कहा गया है वह सर्वोत्कृष्ट दिवस में चक्षुः स्पर्श की अपेक्षा से कहा गया है । अब सूर्यविषयक वक्तव्यता के निरूपण के अनन्तर सूत्रकार सामान्य रूप से ज्योतिष्कों की वक्तव्यता की प्ररूपणा करते हैं - इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा हैं - (अंतो णं भते । माणुसुत्तरस्त पव्वयस्स जे चंदिम सूरिय- गहगण-मक्खत्त-तारारूघा, तेणं भंते ! देवा किं उड्रोदवशगा ) मानुषोत्तर पर्वत के जो चन्द्र, सूर्य ग्रहगण, नक्षत्र और तारारूप देव हैं - हे भदन्त ! वे देव क्या उर्ध्वलोक में उत्पन्न हुए हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - ( जहा जीवाभिगमे तहेव તેથી ઉપર સૂર્યનું તાપક્ષેત્ર ૧૦૦ ચેાજન પ્રમાણુ કહેવામાં આવ્યુ છે. સૂર્યથી આઇસેા ચેાજન સુધી નીચે ભૂતલ છે અને ભૂતલથી ૧૦૦ ચેાજન નીચે અધે. લેાકશ્રામ છે. સૂર્ય તે બન્નેને ઉદ્યોતિત કરે છે. તેથી તેમનુ તાપક્ષેત્ર નીચે ૧૮૦૦ ચેાજન પ્રમાણુ કહ્યુ છે. તથા સૂર્યનું જે તિરથ્થું તાપક્ષેત્ર કહ્યુ છે, તે સર્વોત્કૃષ્ટ દિવસમા ચક્ષુ સ્પર્શીની અપેક્ષાએ કહ્યુ છે. આ રીતે સૂર્યની વક્તવ્યતાનું નિરૂપણ કરીને હવે સૂત્રકાર ચેતિષિકાની પ્રરૂપણા કરે છે. આ વિષયને अनुसक्षीने गौतम स्वाभी महावीर प्रभुने नीचे प्रमाणे प्रश्न पूछे छे - " तोणं भते | माणुत्तरस्स पव्त्रयस्स जे च दिम सूरिय- गहगण-णक्खन-त राहवा, तेणं भंते ! देवा कि उड्ढोववन्नगा १ ) अहन्त ! भानुषोत्तर पर्वतना ने यन्द्र, સૂર્ય, ગ્રહગણુ, નક્ષત્ર અને તારારૂપ દેવા છે, તેએ શું ઉર્ધ્વલેાકમાં ઉત્પન્ન થયેલા છે ? Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती सूत्रे १५२ समयम्, 1 - सेणं छम्मामा' हे गौतम! यथा जीवाभिगमने प्रतिपादितं तथैव जघन्येन एकं उत्कर्षेण पड् मासाः तथा चोक्तं जीवाभिगमे अत्रे - ' कप्पोवनगा, विमाणोवनमा, चारोववन्नगा, चारडिया, गरइया, गइसमावन्नया ? गोयमा ! णं देवा नोउडोबवन्नगा, नो कप्पोववन्तगा, विमाणोववन्नगा, चारोववन्नगा' कल्पोपपन्नाः विमानोपपन्नकाः, चारोपपन्नकाः चरस्थितिकाः, गतिरतिकाः, गतिसमापन्नाः ? हे गौतम ते खलु देवाः चन्द्रादयः पञ्च ज्योतिष्काः नो ऊर्ध्वोपपन्नाः, नो कल्पोपपन्नकाः, अपितु विमानोपपन्नका, चारोपपन्नकाज्योतिश्चक्रचरणोपलक्षितक्षेत्रोपपन्नाः भवन्ति, नो चारस्थितिकाः, चारो ज्योतिपात्रस्थानक्षेत्रम्, नो नैव चारे स्थितिर्येपांते तथा, अत एव गतिरतिकाः, अतएव निरवसेसं जाव एक्कोसेणं छम्मासा) हे गौतम | जीवाभिगमसूत्र में कहा गया है उसी प्रकार से यहां पर भी सम्पूर्णरूप से जानना चाहिये । यावत् - उपपातविरह काल जघन्य से एक समय का और उत्कृष्ट से छह मास का है । सो ही जीवाभिगमसूत्र में कहा गया है - ( कप्पोववन्नगा, विमाणोचवन्नगा, चारोवबन्नगा, चारड़िया, गइरहया, गहसमावन्नगा ? गोयमा ! तेणं देवा नो उडोबवन्नगानो कप्पोबवन्नगा, विमाणोववन्नगा, चावन्नगा ) हे गौतम! वे चन्द्रादिक पांच ज्योतिष्क देव उर्ध्वोपपन्नक उर्ध्वलोक में उत्पन्न नहीं हुए हैं, न कल्पोपपन्नक - कल्पो में उत्पन्न नहीं हुए हैं, किन्तु - दिमानोपपन्नक हैं, चारोपपन्नक हैं- ज्योतिश्चक्र चरणोपलक्षित क्षेत्रोत्पन्न हैं। ये चारस्थितिय-ज्योतिषों के अवस्थानक्षेत्ररूप चार में स्थिति वाले नहीं हैं । अतएव ये गतिरतिक और इसीलिये ये गतिसमापन्नक हैं। महावीर अलुन उत्तर -- ( जहा जीवाभिगमे तद्देव निरवसेस - जाव कोसेणं छम्मासा) हे गौतम! या विषयनी नेवी अ३पणा वालिगभसूत्रमां કરવામાં આવી છે, એવી જ પ્રરૂપણા અહીં પણ સંપૂણુ રૂપે સમજવી, 66 ८८ ઉપપાત વિરહુકાળ જઘન્યની અપેક્ષાએ ( એછામાં ઓછે ) એક સમયના અને વધારેમાં વધારે છ માસના છે ” અહીં સુધીનું સમસ્ત કથન ગ્રહણુ કરવું જોઇએ . જીવાભિગમ સૂત્રમાં આ વિષયને અનુલક્ષીને નીચે પ્રમાણે કહ્યુ છેकम्पोत्रवन्नगा, विमाणोववन्नगा, चारोववन्नगा, चारट्टिइया, गइरइया, गइमावन्नगा ? गोयमा ! तेणं देवा नो उड्ढोत्रवन्नमा, नो कप्पोदवन्नगा, विमाणोववन्नगा, चारोववन्नगा ) हे गौतम! ते यन्द्रा यांय ज्योतिष्णु देव - લેાકમાં ઉત્પન્ન થા નથી, પ્ામાં ઉત્પન્ન થયા નથી, પરન્તુ વિમાને પપન્નક છે,-ચારાપપન્નક છે--જ્યેાતિશ્ર્વક ચરણાપલક્ષિત ક્ષેત્રાત્પન્ન છે. તેએ ચારસ્થિતિક ખ્યાતિકાના અવસ્થાન ક્ષેત્રરૂપ ચારમાં સ્થિતિવાળા-નથી તેથી તે રતિક અને ગતિસમાપન્નક છે. ગતિ Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - प्रमेयचन्द्रिका टी० श० ८ उ० ८ सू० ६ स्यं निरूपणम् च गतिसमापन्नका इति भावः । गौतमः पृच्छति-'बहिया णं भंते ! माणुसुत्तरस्स जहा जीवाभिगमे जाव इंदट्ठाणे णं भंते ! केवइयं कालं उववाएणं विरदिएपगत्ते' हे भदन्त! मानुषोत्तरस्य मनुप्यलोकसीमाकारकस्य पर्वतस्य वायाः वहिप्रदेशस्थिता. श्चन्द्रादयो देवाः यथा जीवाभिगगे जीवाभिगमम् उक्तं यावत्-इन्द्रस्थानं खलु भदन्त ! कियन्तं कालम् उपपातेन विरहितं प्रज्ञप्तम् ? यावत्करणात्-'जीवाभिगमसूत्रमेवं द्रष्टव्यम्-" जे चंदिममरियगहगणनक्खत्तताराख्वाते णं भंते ! देवा कि उड्रोववन्नगा०? गोयमा ! ते णं देवा नो उड्डोववन्नगा, नो कप्पोववन्नगा, चिमाणोववन्नगा, नो चारोववन्नगा, चारहिइया, नो गइरइया, नो गइसमावन्नगा" इत्यादि । 'इंदट्टाणे णं भंते ! केवइयं कालं विरहिए उववाएणं ? ___अब गौतम स्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-(बहिया णं भंते ! माणु सुत्तरस्स जहा जीवाभिगमे जाव इंदट्ठाणे णं भंते ! केवयं कालं उववाएणं विरहिए पण्णत्ते) हे भदन्त ! मानुष्योत्तर पर्वत के बहिः प्रदेश में स्थित चन्द्रादिक देव-चन्द्र, सूर्य, ग्रहगण, नक्षत्र, तारारूप ये सब उर्चलोक में उत्पन्न हुए हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-(जहा जीवाभिगमे ) हे गौतम ! जैसा जीवाभिगम सूत्र में कहा गया हैं वैसा जानना चाहिये । जीवाभिगम सूत्र में इस विषय में क्या कहा गया है ? इसके लिये कहते हैं कि-(जे चंदिम, मरिय, गहगण, नक्खत्त-तारा. रूवा, तेणं भंते । देवा किं उड्रोववन्नगा ? गोयमा! तेणं देवा नो उड़ो वपन्नगा, नो कप्पोववन्नगा, विमाणोववन्नगा, नो चारोववन्नगा, चारहिइया, नो गइरइया, नो गइसमावन्नगा) वहां ऐसा कहा गया है। अब वे गौतम स्वामी महावीर प्रसुन सेवा प्रश्न पूछे छे. (बहिया णं भते | माणुसुत्तरस्स जहा जीवाभिगमे जाव इंदट्ठाणेणं भंते ! केवइय' का उत्र. पाएणं विरहिए पण्णत्ते ?) 8 महन्त ! भानुपातर तिनी मारना प्रदेशमा રહેલા ચન્દ્રાદિક દેવ—ચન્દ્ર, સૂર્ય, ગ્રહગણ નક્ષત્ર અને તારાએ શુ ઉર્ધ્વ લેકમાં ઉત્પન્ન થયેલા છે? तेन त्त२ मापता महावीर प्रभु ४९ छ-" जहा जीवाभिगमे "है ગૌતમ! આ વિષયનું સમસ્ત કથન જીવાભિગમ સૂત્રમાં કહ્યા પ્રમાણે સમજવુ. તે સૂત્રમાં આ વિષયને અનુલક્ષીને નીચે પ્રમાણે કથન થયું છે– (जे चंदिम सूरिय, गहगण, नक्खत्त, ताराख्वा, तेण भंते | देवा कि उड्ढोववन्नगा ? गोयमा । तेणे देवा नो उड्ढोववन्नगा, नो क पोवदन्नगा, विमाणो. ववनगा, नो चारोववन्नगा, पारदिइया, नो गइरइया, नो गइममावनगा ) भ२० Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीस्त्रे भगवानाह-'गोयमा ! जहण्णेणं एक समयं उक्कोसेणं छम्मासा' हे गौतम ! इन्द्रस्थानं खलु जघन्येन एकं समयम् उपपातेन विरहित भवति, उत्कग पड़मासाः पण्मासपर्यन्तम् उपपातविरहितं भवति । अन्ते गौतमः सर्व सत्यापयति'सेवं भंते ! सेवं भंते !' हे भदन्त ! तदेवं भवदुक्तं सत्यमेव, हे भदन्त ! भवदुक्तं सत्यमेवेति ॥ सू०६॥ इति श्री-विश्वविख्यात - जगदल्लभ-प्रसिद्धवाचक - पञ्चदशभापाकलितललितकलापालापक-प्रविशुद्धगद्यपद्यनैकग्रन्थनिर्मापक-बादिमानमर्दकश्रीशाहूछत्रपतिकोल्हापुरराजमदत्त - जैनशास्त्राचार्य ' – पदभूषितकोल्हापुरराजगुरु-बालब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्रीघासीलालबतिविरचितायां श्रीभगवतीस्त्रस्य प्रमेयचन्द्रिकाख्यायां व्याख्यायाम् अष्टशतकस्य अष्टमोद्देशकः समाप्तः ॥ ८-८ ॥ गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-(इंदट्ठाणेण भंते ! केवयं कालं विरहिए उववाएणं) हे भदन्त ! इन्द्रस्थान इन्द्रके उत्पात से कितने समयतक विरहित रहता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-(गोयमा) हे गौतम! इन्द्रस्थान इन्द्र के उत्पाद से (जहण्णेणं एक समयं उक्कोसेणं छम्मासा) कम से कम १ समयतक और अधिक से अधिक छह मास तक विरहित रहता है। अब अन्त में गौतमस्वामी प्रभु के वचन में प्रमाणता स्वीकार करते हुए (सेवं भंते ! सेवं भंते । त्ति) ऐसा कहते हैं कि हे भदन्त ! आप के द्वारा कहा गया यह सब विपय सर्वथा सत्य है-हे भदन्त ! सर्वथा सत्य है । इस प्रकार कह कर वे गौतम यावत् अपने स्थान पर बैठ गये ॥ सू० ६॥ ॥ आठवां उद्देशक समाप्त ॥ डवे गौतम स्वामी महा१२ प्रमुने पूछे छे 8-( इंददाणेणं भंते ! केवइयं कोल विरहिए उववाएणं ?) हे महन्त ! न्द्रस्थान का समय सुधीन्द्रना ઉત્પાતથી વિરહિત રહે છે? मापीर प्रभुना उत्त२-" गोयमा ! जहण्गेणं एक समय', उक्कोसेणं छम्मासा" ७ गौतम ! छन्द्रस्थान छन्द्रना उत्पातथी माछामा माछु मे समय सुधा मने पधारेभा पधारे ७ भास सुधी विहित २ छ. " सेव भते । सेव भते ! ति" वे महावीर प्रभुना क्यनामा श्रद्धा व्यत ४२ता ગૌતમ સ્વામી કહે છે કે હે ભદન! આપના દ્વારા પ્રતિપાદિત આ સમસ્ત વિષય સર્વથા સત્ય છે. હે ભદન્ત ! આપની વાત યથાર્થ છે આ પ્રમાણે કહીને પ્રભુને વંદણ નમસ્કાર કરીને ગોતમ સ્વામી પોતાને સ્થાને બેસી ગયા. સૂ. ૬ ને આઠમે ઉદ્દેશક સમાપ્ત છે ૮-૮ છે Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ नवोदेशकः प्रारभ्यते \F अष्टम नवमोद्देशकस्य संक्षिप्तविषयविवरणम् । अनादिविसावन्धस्य वन्धवक्तव्यता, विस्रमाबन्धः, अनादिवित्रसावन्धः, धर्मास्तिकाय अनादि कालः, सादिविसावन्धः, विस्रसादेशबन्धः, बन्धन प्रत्ययिकबन्धः, भाजनप्रत्ययिकबन्धः, परिणामप्रत्ययिकबन्धः प्रयोगबन्धः, आलापनबन्धः, आलीनबन्धः, श् लेषणावन्धः, उच्चयवन्धः समुच्चयबन्धः, संहननबन्धः, देशसंहननबन्धः, सर्व संहननबन्धः, शरीरबन्धः, पूर्वप्रयोगप्रत्ययिकवन्ध', प्रत्युत्पन्नप्रयोग प्रत्ययिकवन्धः, शरीरमयोगवन्धः, औदारिकशरीरप्रयोगवन्धः, एकेन्द्रियौदारिकशरीरमयोगबन्धः, औदारिकशरीरमयोगवन्धः कस्य आठवे शतक के नववां उद्देशक अष्टमशतक के इस नौवें उद्देशक में जो विषय कहा गया है उसका विवरण संक्षेप से इस प्रकार है- बंधविषयक वक्तव्यता, सादि विस्रसा बंध और अनादि विसा बंध कथन अनादि विस्रसा बंधके प्रकारों का कथन धर्मास्तिकाय के अनादि विस्रसा देशबंध होता है ऐसा कथन अनादि विसा बंधके काल का कथन सादि विस्रसा बंध के प्रकारों का कथन बन्धनप्रत्ययिक बंध, भाजनप्रत्ययिक बंध, परिणामप्रत्ययिक बंध इन के प्रकारों का कथन परिणामप्रत्ययिक बंध, प्रयोग बंध, आलापन बंध, आलीनबंध, श्लेषणबंध, उच्चयबंध, समुच्चयबंध, संहननबंध, देशसंहननबंध, सर्व संहननबंध, शरीरबंध, पूर्वप्रयोगप्रत्ययिकबंध, प्रत्युत्पन्नमयोगप्रत्यनिबंध, शरीरप्रयोगबंध, औदारिक शरीरप्रयोगबंध, एकेन्द्रि આઠમા શતકના નવમા ઉદ્દેશક પ્રારંભ આઠમાં શતકના નવમાં ઉદ્દેશકમા જે વિષયનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે તેનું સંક્ષિપ્ત વિવરણુ નીચે પ્રમાણે છે— અધ વિષયક વક્તવ્યતા, સાદિ વિશ્વસામધ અને અનાદિ વિશ્વસાધ્ય ધનુ કથન, અનાદિ વિસ્રસાળ ધના પ્રકારનું પ્રતિપાદન ધર્માસ્તિકાયને અનાિ વિસસા દેશખ ધ થાય છે એવુ કથન. અનાદિ વિશ્વસાધના કાળનું કથન, સાદિ વિસ્રા ખધના પ્રકારોનું કથન. ખધન પ્રત્યયિક ખંધ, ભાજન પ્રત્યયિક મધ અને પરિણામ પ્રત્યયિક ખધ, પ્રયાગ મધ, આલાપન મધ, આલીન मध, द्वेषा मध, उभ्यय अध, सभुभ्यय गंध, संडेनन गंध, देशसडનન ખ"ધ, સસહનન મધ, શરીર મધ, પૂર્વ પ્રત્યેાગપ્રત્યયિક ખંધ, પ્રત્યુત્પન્ન પ્રયેાગ પ્રત્યયિક ખંધ, શરીર ખંધ, ઔદ્યારિક શરીર પ્રયેાગ પ્રયોગ 1 Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५६ भगवतीसूत्रे कर्मण उदयात् भवतीति प्रश्नोत्तरम् एकेन्द्रियौदारिकप्रयोगबन्धः, मनुष्योंदारिकशरीरप्रयोगवन्धः, औदारिकशरीरप्रयोगवन्धकालः, एकेन्द्रियः, "पृथिवीकायिकः, औदारिकशरीरबन्धस्यान्तरकालः, एकेन्द्रियः पृथिवीकायिक एकेन्द्रियः, पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्र औदारिकशरीरबन्धस्यान्तरम् एकेन्द्रियौदा रिकशरीरप्रयोगवन्धस्यान्तरम्, पृथिवीकायिकौदारिकशरीरबन्धस्यान्तरम् औदारिकशरीरस्य सर्वबन्धक - देशवन्धकाऽवन्धकानाम् अल्पबहुत्ववक्तव्यता. वैक्रियशरीरमयोगवन्धः, वायुकायिकैकेन्द्रियशरीरमयोगवन्धो भवति ? तद्भिन्नै केन्द्रियशरीरप्रयोगवन्धो भवतीति प्रश्नः ! वैक्रियशरीरप्रयोगवन्धः कस्य कर्मणः उदयात् भवतीति प्रश्नो 1 , , यौदारिकशरीर प्रयोगन्ध इन सब बंधों का कथन औदारिक शरीर प्रयोग किस कर्म के उदय से होता है ऐसा प्रश्न और इसका उत्तर एकेन्द्रियौदारिकप्रयोगवन्ध, पच्चेन्द्रियौदारिकशरीरप्रयोगबन्ध मनुष्यो दारिक शरीरप्रयोगबंध, औदारिकशरीरप्रयोगवन्धकाल, एकेन्द्रिय, पृथिवीकायिक, औदारिकशरीरबन्ध का अन्तरकाल, एकेन्द्रिय, पृथिवी - कायिक एकेन्द्रिय, पञ्चेन्द्रियतिर्यग औदारिक शरीरबन्ध का अन्तर, एकेन्द्रिय औदारिक शरीर प्रयोगबन्ध का अन्तर, पृथिवीकायिकौदारिक शरीरबन्धका अन्तर, इन सबका कथन औदारिक शरीर के सर्वबन्धक, देशबन्धक और अन्धकों के अल्पबहुत्व का कथन वैक्रिय शरीरप्रयोगधन्ध के प्रकार कथन एकेन्द्रिय वैक्रिय शरीरप्रयोगबंध वायुकायिक एकेन्द्रिय शरीरप्रयोगबंध होता है या इससे भिन्न एकेन्द्रियशरीरप्रयो ખંધ, એકેન્દ્રિયૌદારિક શરીર પ્રયાગ અંધ, આ બધા બધાનુ પ્રતિપાદન આ उदेश भांड्यु छे. " ઔદારિક શરીર પ્રયાગ અધ, કયા કર્મીના ઉદ્દયથી થાય छे, " वो प्रश्न अने तेन। उत्तर એકેન્દ્રિયૌદારિક પ્રયાગ મધ, પંચેન્દ્રિયૌદારિક શરીર પ્રયાગ અંધ, મનુષ્યૌદારિક શરીર પ્રત્યેાગ ખંધ, ઔદારિક શરીર પ્રયાગમ′ધકાળ, એકેન્દ્રિય, પૃથ્વીકાયિક એકેન્દ્રિય, પંચેન્દ્રિયતિયગ્ ઔદારિક શરીર ખધનુ અંતર, એકેન્દ્રિય ઔદ્યારિક શરીર પ્રયાગ મધનું અંતર અને પૃથ્વીકાયિક ઔદારિક શરીર બંધનુ' અંતર, આ બધાનું કથન આ ઉદ્દેષકમાં કરવામાં આવ્યુ છે. ઔદારિક શરીરના સબંધક, દેશમ'ધક અને અમધકાના અલ્પ મર્હુત્વનું કથન. વૈક્રિય શરીર પ્રયાગમધના પ્રકારનું કથન. એકેન્દ્રિય વૈક્રિય શરીર પ્રયાગમધ, વાયુકાયિક એકેન્દ્રિય શરીર પ્રત્યેાગમધ હોય છે કે તેનાથી ભિન્ન ( જુદા Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्रिका टी० श० ८०९ नवमेोद्देशषविषयनिरूपणम् , J तरम्, वायुकायिकवैक्रियशरीरप्रयोगवन्धः, नैरयिकवैक्रियशरीरमयोगवन्धः, तिर्यग्योनिकवै क्रियशरीरप्रयोगबन्धः, देशवन्धः सर्ववन्धथ, वैक्रियशरीरप्रयोगबन्धकाला, वायुकायिकवैक्रियशरीरमयोगबन्धकालः, रत्नप्रभानैरयिकवैक्रियशरीरप्रयोगवन्धकालः, वैक्रियशरीर प्रयोगवन्धस्यान्तरम्, वायुकायिकवैक्रिय शरीरप्रयोगवन्धस्यान्तरम् तिर्यक्पञ्चेन्द्रियवैक्रियशरीरप्रयोगवन्धस्यान्तरम्, वायुकायिकवैक्रियशरीरमयोगबन्धस्यान्तरम्, रत्नप्रभानारकवैकियशरीरमयोगवन्धस्यान्तरम्, असुरक्कुमारा नागकुमाराः यावत् सहस्रारदेवाः, आनतदेव वै क्रियशरीरप्रयोगन्धस्यान्तरम् ग्रैवेयककल्पातीताः, अनुत्तरौपपातिकाः, एतेपामन्तरकालः । एतेपां वैक्रियशरीरस्य देशवन्धक - सर्वबन्धका - ऽवन्धकविषयेऽल्पबहुत्ववक्तव्यता, आहारकशरीरप्रयोगवन्धः, मनुष्यवर्जितानाम् आहारकशरीरमयोगगन्ध होता है ? ऐसा प्रश्न, वैक्रियशरीरप्रयोगबंध किस कर्म के उदय से होता है ऐसा प्रश्न, और इसका उत्तर वायुकायिक एकेन्द्रिय बैकिय शरीरप्रयोगबन्ध के संबंध में प्रश्न नैरयिक वैक्रिय शरीरप्रयोगपन्ध, तिर्यग्योनिक वैद्रिय शरीरप्रयोगबंध, इनके संबंध में प्रश्न और उत्तर वैशरीरप्रयोगवन्ध देशबन्ध है कि सर्वबन्ध है इस विषय में प्रश्न और उत्तर वैक्रियशरीरप्रयोगधन्ध के काल का कथन वायुकायिक के वैशरीरप्रयोगबंध के काल का कथन रत्नप्रभा नैरपिक के वैक्रिय शरीरप्रयोगबंध का काल कथन वैक्रिय शरीरप्रयोगबंध का अन्तर- वायुकायिक वैक्रिय शरीरप्रयोग बंध का अन्तर कथन तिर्यक् पंचेन्द्रिय वैकिय शरीरप्रयोगबंध का अन्तर असुरकुमार, नागकुमार यावत् सहखार देवों मे सर्वन्ध, देशबन्ध के अन्तर का कथन आनतदेवलोक के , १५७ " પ્રકારના ) એકેન્દ્રિય શરીર પ્રયાગમ ધ હાય છે ? એવા પ્રશ્ન અને તેના ઉત્તર. “ “વૈષ્ક્રિય શરીર પ્રયાગમધ કયા કર્મીના ઉદ્ભયથી થાય છે ? ” એવા પ્રશ્ન અને તેને ઉત્તર, વાયુકાયિક એકેન્દ્રિય વૈક્રિય શરીર પ્રયાગમધને વિષે પ્રશ્ન, નૈરચિક વૈક્રિયશરીરપ્રયાગમધ, અને તિર્યંગ્યાનિક વૈક્રિય શરીર પ્રોગ મધ વિષયક પ્રશ્ન અને ઉત્તર વૈક્રિય શરીર પ્રત્યેાગમધ દેશખ ધ છે કે સબંધ છે, એવા પ્રશ્ન અને ઉત્તર વૈક્રિય શરીર પ્રત્યેાગમધના કાળનું કથન, વાયુકાયિકના વૈક્રિય શરીર પ્રયાગમધના કાળનું કથન રત્નપ્રભા નૈયિકાના વૈક્રિય શરીર પ્રયાગબંધના કાળનું કથન, વૈક્રિય શરીર પ્રયાગ ખ`ધના 'તરનું' કથન, વાયુકાયિક વૈક્રિય શરીર પ્રત્યેાગમધના અંતરનું કથન, તિક્ પ'ચેન્દ્રિય વૈષ્ક્રિય શરીર પ્રયાગ'ધના અંતરનું કથન, અસુરકુમાર, નાગકુમાર, યાવત્ સહસ્રાર દેવામાં સબન્ધ અને દેશખ'ધના અંતરનુ' કન, Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५८ भगवतीसरे वन्धो भवति न वेतिप्रश्नोत्तरम् , आहारकशरीरप्रयोगवन्धः कस्यः कर्मणः उदयात भवतिप्रश्नः, देशवन्धः, सर्वबन्धश्च, आहारकशरीरमयोगवन्धस्य कालः अन्तरं च, देशबन्ध -सर्ववन्धका-बन्धकानामल्पबहुत्ववक्तव्यव्यता । तैजसशरीरमयोगवन्धः, एकेन्द्रियः, यावत् पर्याप्तसर्वार्थसिद्धः। तैजसशरीरप्रयोगवन्धः कस्य कर्मण उदयात् भवति ? देशवन्धः, सर्वबन्धश्च वर्तते न वो ! सर्ववन्धो नास्ति, तैजसशरीरमयोगवन्धकालः, तैजसशरीरप्रयोगवन्धस्यान्तरम् , कार्मणशरीरप्रयोगवन्धः, ज्ञानावरणीयकार्मणशरीरप्रयोगवन्धः कस्य कर्मण उदयाद् भवति ! इति प्रश्नः ? दर्शनादेवों के वैक्रिय शरीरप्रयोगबंध का अन्तर कथन ग्रैवेयक कल्पातीत, अनुत्तरौपपातिक इनके अल्प बहुत्व की वक्तव्यता आहारक शरीरप्र. योग बंध के प्रकार के विषय मे प्रश्न मनुष्यवर्जितों के आहारक शरीर प्रयोगबन्ध होता है या नहीं होता है ऐसा प्रश्न और इसका उत्तर आहारक शरीर प्रयोगबन्ध किस कर्म के उद्य से होता है ऐसा प्रश्न-देशबन्ध, सर्वबन्ध, आहारक शरीर प्रयोगबन्ध का काल, अन्तर, देशबन्धक, सर्वबन्धक और अवन्धकों की अल्पबहुत्ववक्तव्यता तैजस शरीर प्रयोगबंध, एकेन्द्रिय यावत् पर्याप्त सर्वार्थसिद्ध तैजस शरीर प्रयोगबंध किस कर्म के उदय से होता है ? देशबंध और सर्वबन्ध है या नहीं ? सर्वबन्ध नहीं है। तैजसशरीरप्रयोगबंध काल-तैजसशरीरप्रयोगबंध का अन्तर कार्मणप्रयोग बंध ज्ञानावरणीय कार्मणशरीर प्रयोगबंध किस कर्म के उदय से होता है ऐसा प्रश्न दर्शनावरणीय આનત દેવકના દેના વયિ શરીર પ્રગબંધના અંતરનું કથન, રૈવેયક કલ્પાતીત અને અનુત્તરૌપપાતિકના અ૫–બહુત્વની વક્તવ્યતા, આહારક શરીર પ્રગબંધના પ્રકાર વિષેને પ્રશ્ન મનુષ્ય સિવાયના જીને આહારક શરીરબંધ થાય છે કે નહીં, એવો પ્રશ્ન અને તેને ઉત્તર. અહારક શરીર પ્રગબંધ ક્યા કર્મના ઉદયથી થાય છે, એ પ્રશ્ન અને તેને ઉત્તર. દેશમ, સર્વનન્ય, આહારક શરીર પ્રગબંધને કાળ, અંતર, તથા દેશબન્ધક, સર્વબન્ધક અને અબકની અલ્પબદ્ધત્વ વક્તવ્યતાનું કથન. તૈજસ શરીર પ્રગબન્ધ એકેન્દ્રિયથી લઈને પર્યાપ્ત સર્વાર્થસિદ્ધ પર્યન્તના તૈજસ શરીર પ્રગબંધ કયા કર્મના ઉદયથી થાય છે ? દેશબન્ધ અને સર્વબબ્ધ છે કે નહીં? સર્વબન્યું નથી. તેજસ શરીર પ્રગઅન્ય કાળ અને તેજસ શરીર પ્રગબંધના અંતરનું કથન. કામણ પ્રગબંધ-જ્ઞાનાવરણીય કામણ શરીર પ્રગબંધ કર્યો કર્મના ઉદયથી થાય છે એ પ્રશ્ન-દર્શનાવરણીય કાર્પણ Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ८ उ० ९ नवमोद्देशकविषयनिरूपणम् वरणीयकार्मणशरीरप्रयोगवन्धः, सातावेदनीयम्, असातावेदनीयम् , मोहनीयम् , नारकायुष्कम् , तियग्योनिकायुप्कम् , मनुष्यायुष्कम् , देवायुप्कम् , शुभनाम, अशुमनाम, उच्चगोत्रम् , नीचगोत्रम् , अन्तरायः, ज्ञानावरणीयकर्मणः देशबन्धः सर्ववन्धो वा ? ज्ञानावरणीयकामणशरीरप्रयोगवन्धस्य कालः, ज्ञानावरणीयकामणशरीरप्रयोगवन्धस्यान्तरम् , देशवन्धकस्याऽवन्धकस्याल्पवहुत्वम् , आयुःकर्मणो देशबन्धकस्यावन्धकस्य चाल्पवहुत्वम् , औदारिकशरीरस्य सर्ववन्धैः सह वैक्रियशरीरवन्धसम्बन्धः, आहारकशरीरवन्धसम्बन्धः, तैजसशरीरसम्बन्धः, देशवन्धकः, अबन्धको वा? कामणशरीरसम्बन्धः, औदारिकशरीरस्य देशबन्धेन सह क्रियशरीरसम्बन्धः, वैक्रियशरीरसर्ववन्धैः सह औदारिकशरीरसम्बन्धः, देशवन्धैः सह कार्मणशरीरप्रयोगबंध, सातावेदनीय, असातावेदनीय, मोहनीयनारकायुष, तिर्यग्योनिकायुप, मनुप्यायुष, देवायुप, शुभनाम, अशुभनाम, उच्चगोत्र, नीचगोत्र, अन्तराय इनके प्रयोगबंध के संबंध में प्रश्न और उत्तर । ज्ञानावरणीय कर्म का देशबंध होता है या सर्वबंध होता है ? ऐसा प्रश्न और इसका उत्तर ज्ञानावरणीय कार्मणशरीरप्रयोग का वंध काल ज्ञानावरणीयकामणशरीर प्रयोगबंध का अन्तर देशबंधक का अपंधक का अल्पवाहत्व-आयुकर्म के देशबंधक का और अबंधक का अल्पवहुत्व औदारिक शरीर के सर्वबन्धों के साथ वैक्रियशरीर बंध का संबंध आहारक शरीरबंध का सम्बन्ध तैजसशरीरसंबंध, देशबन्धक अथवा अवन्धक कार्मणशरीरसंबंध औदारिकशरीर के देशवन्ध के साथ वक्रियशरीर संबंध वैक्रियशरीर के सर्वबन्धों के साथ औदारिक शरीर શરીર પ્રગબ, સાતવેદનીય, અસાતવેદનીય, મેહનીય, નારકાયુષ્ય, તિર્યસ્થાનિકાયુષ, મનુષ્યાયુષ, દેવાયુષ, શુભ નામ, અશુભ નામ, ઉચ્ચ ગોત્ર, નીચ ગોત્ર, અને અન્તરાયના પ્રગબંધ વિષયક પ્રશ્ન અને તેમના ઉત્તર, જ્ઞાનાવરણીય કમને દેશબંધ થાય છે કે સર્વબન્ધ થાય છે, એવો પ્રશ્ન અને તેને ઉત્તર જ્ઞાનાવરણીય કામણ શરીર પ્રગને બન્ધકાળ-જ્ઞાનાવરણીય કામણ શરીર પ્રગબંધનું અંતર, દેશગન્જક અને સર્વગન્ધકતું અ૫હત્વ આયુકર્મના દેશગન્ધક અને અબ ધકનું અપમહત્વ. દારિક શરીરના સર્વ બન્ધની સાથે વૈકિય શરીર બંધને સંબંધ, આહારક શરીરબન્ધને સંબંધ, તેજસ શરીરમ્પને સંબંધ, દેશખ ધક અથવા અબક કાર્પણ શારીર સંબધ. ઔદારિક શરીરના દેશબધની સાથે વૈકિય શરીર સંબંધ, ક્રિય શરીરના સબન્ધની સાથે દારિક શરીરને સંબંધ, દેશની સાથે દારિક Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १६० भगवतीसो औदारिकशरीरबन्धसम्बन्धः, आहारव शरीरसर्वबन्धैः सह औदारिकशरीरबन्धसम्बन्धः, आहारकशरीरदेशबन्धैः सह औदारिकशरीरबन्धसम्बन्धः, तेज सशरीरदेशबन्धकैः सह औदारिकशरीरसम्बन्धः, औदारिकशरीरं देशबन्धकम् सर्वबन्धक वा ? वैक्रियशरीरं बन्धकम् अबन्धकं वा, कार्मणशरीर बन्धकम् अबन्धकं वा । देशवन्धकम् अवन्धकं वा ? कार्मणशरीरस्य देशबन्धकैः सह औदारिकशरीरबन्धकस्य सम्बन्धः, शरीरस्य देशबन्धक सर्वबन्धकाबन्धकाल्पवहुत्ववक्तव्यतेति । ___ अष्टमोद्देशकान्ते सूर्यचन्द्रादिज्योतिष्काणां वक्तव्यता प्ररूपिता, सा च वैनसिकीरूपा, अतो क्षेत्र सिकं प्रायोगिकं च बन्धं प्रतिपिपादयिपन् नवमोद्देशकमारभते- काविहे णं भंते !' इत्यादि ! मूलम्-कइविहे गं भंते ! बंधे पण्णत्ते ? गोयमा ! दुविहे बंधे पण्णत्ते, तं जहा-पयोगबंधे य वीससावंधे य ॥सू० १॥ छाया-कनिविधः खलु भदन्त ! बन्धः प्रज्ञप्तः ? गौतम ! द्विविधो बन्धः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-प्रयोगवन्धश्च, विस्तसावन्धश्च ।। मू० १ ॥ का संबंध देशवन्धों के साथ औदारिक शरीरबंध का संबंध आहारक शरीर के सर्वबंधों के साथ औदारिक शरीर वध का संबंध आहारक शरीर के देशबंध के साथ औदारिक शरीरबंध का संबंध तैजसशरीर के देशबंधक के साथ औदारिक शरीर का संबंध औदारिक शरीर देशय धक है या सर्वबंधक है ? वैक्रियशरीर बंधक है अथवा अव धक है-कर्मणशरीर बंधक है या अबंधक है ? देशबंधक है अथवा अवधक है ? कार्मणशरीरके देशबंधकोंके साथ औदारिक शरीर घंधका संबंध शरीर के देशबंधक, सर्वबंधक और अबंधक इनके अल्पबहुत्वका कथन । 'कइविहे णं भंते ! बंधे पण्णत्ते ?' इत्यादि। सूत्रार्थ-(कइविहे णं भंते ! बंधे पण्णत्ते ) हे भदन्त ! बंध कितने શરીર બન્ધનો સંબંધ, આહારક શરીરના સર્વબોની સાથે દારિક શરીર બંધનો સંબંધ, તૈજસ શરીરના દેશબન્ધકની સાથે ઔદારિક શરીરનો સંબંધ દારિક શરીર દેશબંધક છે કે સર્વજન્યક છે? વૈકિય શરીરબન્ધક છે કે અબંધક છે? કામણ શરીરબંધક છે કે અબંધક છે ? દેશબંધક છે કે અબંધક છે? કામેશ શરીરના દેશબંધકની સાથે ઔદારિક શરીર બ ધને સંબંધ, શરીરના દેશબંધક, સર્વબન્ધક અને અબંધકના અલ્પબહત્વનું કથન. ( कइ विहेण भंते ! बंधे पण्णत्ते १) त्याहिसूत्राय-(का विहेणं भंते ! बंधे पण्णत्ते ? ) रु १६ ! vi eat Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shraन्द्रिका टीका २०८ ३० ९ खू०१ बन्धनिरूपणम् १६१ टीका- 'कविणं भंते ! बधे पण्णत्ते ?' गौतमः पृच्छति - हे भदन्न ! कतिविधः खलु बन्धः पुद्गलादिविषयः सम्बन्धः प्रज्ञप्तः ? भगवानाह - ' गोयमा । दुविहे बंधे पण्णत्ते, तं जहा-पयोगवधे य, बीसमाबंधे य' हे गौतरा । द्विविधवन्धः प्रज्ञप्तः, तद्यथा- प्रयोगवन्ध, विससावन्धव, तत्र जीवप्रयोगकृतः प्रयोगवन्ध, स्वभावसम्पन्न विसावन्धवसेयः - इत्याशयः भ्रू ० १ ॥ प्रकार का कहा गया है ? (गोधना ) हे गौतम ! (दुविहे बधे पण्णत्ते-तं जहा - पओग्रबधे य, वीससा बधे य) बध दो प्रकार का कहा गया है । जैसे- एक प्रयोगवध, दूसरा विलसा बध टीकर्थ - आठवे उद्देशक के अन्त में सूर्य चन्द्र आदि ज्योतिष्कदेवों की वक्तव्यता प्ररूपित हुई हैं । यह वक्तव्यता वैनसिकी रूप होती है । इसलिये चैत्रसिक और प्रयोगबंध को प्रतिपादन करने की इच्छा से सूत्रकार ने इस नौवें प्रदेश का प्रारंभ किया है । इसमें गौतमने प्रभु से ऐसा पूछा है - (कविहे णं संते ! बधे पण्णने ) हे भदन्त ! पुद्गलादिविषयक सम्बन्धरूप चन्ध कितने प्रकार का कहा गया है ? इस के उत्तर में प्रभु कहते हैं (गोयमा ) हे गौतम! ( दुबिहे बधे पण्णत्ते ) पुद्गलादिविषयक सम्बन्धरूप बंध दो प्रकार का कहा गया है - (तं जहा ) जो इस प्रकार से है - ( पओगवंवे य, वीससाधे य) एक प्रयोगवन्ध, और दूसरा चित्र जीवके प्रयोगसे जो बंध होता है-वह प्रयोग बन्ध है, और जो बन्ध स्वभाव से होता है वह चित्रसाध है ॥०१॥ अारना ह्या छे ? ( गोयमा ! दुविहे बंधे पण्णत्ते - त जहा - पओगवधेय वीससावंचे य ) हे गोतम ! जवना नीचे भाषे मे प्रसर उद्या छे - (१) प्रयोग ધ અને (ર) વિશ્વસાધ ટીકા આઠમા ઉદ્દેશકને અન્તે સૂર્ય, ચન્દ્ર આદિ જ્યેાતિષ્ઠ દેવાની વક્તવ્યતાની પ્રરૂપણા કરવામાં આવી છે તે વક્તવ્યતા વૈઐતિકી હાય છે તેથી વૈન્નસિક અને પ્રયાગધનુ પ્રતિપાદન કરવાની ઈચ્છાથી સૂત્રકારે આ નવમાં ઉદ્દેશકના પ્રારભ કર્યાં છે. ગૌતમ સ્વામી આ વિષયને અનુલક્ષીને મહાવીર પ્રભુને એવે પ્રશ્ન પૂછે કે “ कइ विहेण भवे । बवे पण्णत्ते ? " પુદ્ગલાદિ વિષયક સ ખ ધરૂપ ખધ કેટલા પ્રકારને કહ્યો છે ? लहन्त ! महावीर प्रभुने। उत्तर— ( गोयमा ! ) हे गौतम । ( दुविहे व वे पण्णत्ते) પુદ્ગલાદિ વિષયક સબંધ રૂપ ગંધ એ પ્રકારના કહ્યા છે. “ त जहा प्राशे नीचे प्रमाणे छे - ( प ओगवं य, बीसाबंचे य ) (1) प्रयोगगंध भने (૨) વિસસાબંધ જીવના પ્રયાગથી જે મધ થાય છે, તે ધને પ્રયાગ અધ કહે છે, અને જે ખંધ સ્વભાવથી થાય છે, તે બંધને વિસસાધુ કહે છે. ૫ સ્૧ ૫ भ० २१ ܀ ܙ Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीस्त्र वित्रसावन्धवक्तव्यता। यथासंख्यन्यायाश्रयणेन प्रथमं प्राप्तमपि प्रयोगवन्धं परित्यज्य सूचीकटाहन्यायं यथाऽऽपन्तिन्यायं वा आश्रित्य पश्चात्पठितमपि विलसावन्धं प्ररूपयितुं मस्तौति-वीससा वधे णं भंते ! इत्यादि । ___मूलम्-त्रीससाबंधे गंभ ! कइविहे प० गते ? गोयमा! दुविहे पण्णत्ते, तं जहा-साइए वीस साबंधे, अणाइए वीससाबंधे य ।अणाइए वीसलाबंधे णं भंते! कइविहे पणते? गोयमा! तिविहे पण्णत्ते, तं जहा---धम्मत्थिकाय अन्नमन्त्रअणाइयवीससाबंधे, अधम्मत्थिनाय --- अन्नमन्त्रणाइयवीलसाबंधे, आगामस्थिकायअन्नसन्नअणाइयवीलसाबंधे । धम्मस्थिकायअन्नमन्नअणाइयवीससाबंधे णं भंते ! किं देसवंधे, सबवंधे ? गोयमा ! देसबंधे, नो सव्ववधे, एवं चेव अधरमस्थिकायअन्नमनअणाइयवीससाबंधे वि, एवमागासस्थिकायअन्नमन्नणाइयवीससाबंधे वि । धम्मस्थिकायअन्नमन्नअणाइय--वीससाबंधे णं भंते ! कालओ केवच्चिरं होइ ? गोयमा! सव्वद्धम्, एवं अधम्मस्थिकाए, एवं आगासस्थिकाए। साइयवसिलाबंधे णं भंते ! कइविहे एण्णत्ते ? गोयमा ! तिविहे पण्णते, तं जहा- बंधणपञ्चइए, भायणपच्चइए, परिणामपच्चइए। से विं तं बंधणपच्चइए ? ' बंधणपच्चइए जणं परमाणुपुग्गलाणं दुपएसियाण, तियर एसियाणं, जाव दसपएसियाणं, संखेज्जपएसियाणं, असंखेज्जपएसियाणं, अणतपएसियाणं खंधाणं, वेसायनिद्धयाए, वेमायलुक्खयाए, बेमायनिलुक्खयाए बंधणपच्चए णं बंधे, लनुपज्जइ Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श०८ उ०९ सू०२ विनसावनिरूपणम् १६ जहन्नेणं एक समयं उक्कोसणं असंखेज्जं कालं, से तं बंधणपच्चइए,से किं तं भायणपच्चइए ? भाजणपच्चइए जपणं जुन्नसुरा जुल्नगुल जुन्नतंदुलार्ण भायणपच्चइएणं बंधे समुप्पज्जा, जयणेणं अंतोमुहुतं, उक्कोलणं संखेज्जं कालं, से तं भायणपच्चइए। ले किं तं परिणामपच्चइए ? परिणामपञ्चईए जणं अब्भाणं, अब्भकखाणं जहा तइयसए जाव अमोहाणं परिणामपच्चइए णं बंधे समुप्पज्जइ, जहाणेणं एक्कं समयं, उक्कोसेण छम्माला, से तं परिणामपच्चइए, से तं साइयवीलसाबंधे, से तं वीसलाबंधे ॥ सू० २ ॥ छाया-विसावन्धः खलु भदन्त ! कतिविधः प्रज्ञप्तः ? गौतम ! द्विविधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-सादिको विस्त्रसावन्धः, अनादिको विस्खसावन्धश्च । अनादिको विस्त्रसावधः खलु भदन्त ! कतिविधः प्रज्ञप्तः ? गौतम | विविध प्रज्ञप्तः तद्यथा-धर्मा. विस्तालाबन्धवक्तव्यना 'वीस साबधे भंते ! काविहे पण्णत्त ) इत्यादि। मुत्रार्थ-(वीससाबंधे णं भंते ! काविहे पण्णत्ते) हे भदन्त विस्त्रसाबंध कितने प्रकार का कहा है ? ( गोथमा) हे गौतम ! (दुविहे पगत्ते) विस्त्रसाबन्ध दो प्रकार का कहा गया है । (तं जहा ) जो इस प्रकार से हैं (साक्ष्यवीससाबंधे, अणाइय वीससावधे य) एक सादि विस्त्रसा घध और दूसरा अनादि विस्त्रसाबध (अणाइय वीससाबंधे णं भंते ! काइविहे पण्णत्ते) हे भदन्त ! अनादिविसावध कितने प्रकार का कहा गया है ? (गोयमा! तिविहे पण्णत्ते) हे गौतम! अनादि विस्त्रसाबंध વિસ્મયાબંધની વક્તવ્યતા–“वीलसा बधे णं भंते ! कइविहे पण्णते ?" त्याल सूत्राथ-(वीससा बंधे णं भंते ! कइ विहे पण्णते?) महन्त ! विससमधन सा प्रा२ ह्या छ १ (गोरमा ! दुविहे पण्णते-तजहा ) . गौतम ! विखसामना नीय प्रमाणे मे २ ४ -(साहय वीससा बधे, अणाइ य, वीससा बधे य) (१) साहि विससा 4 अन (२) स विससा vis. (अणाइय वीससा बघेणं भंते ! कह विहे पण्णत्ते १) महन्त ! मनात पिसा धना खा २ Bा छ १ (गोयमा ! तिधिहे पपणत्ते-जहा ) Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १६४ भंगवतीस स्तिकान्योन्यानादिकविनगावन्धः, अधर्मास्तिकायान्योन्यानादिकविस्त्रसाबन्धः, आकाशास्तिकायान्योन्यानादिकविसावन्धः, धर्मास्तिकायान्योन्यानादिकविनसावन्यः खलु भदन्त ! किं देशवन्धः सर्ववन्धः ? गौतम ! देशवन्धः, न सर्वदन्यः, एय मेव अधर्मास्तिकायान्योन्यानादिकविस्त्रसाबन्धोऽपि, एवम् आकाशास्तिकायान्योन्यानादिकविसावन्धोऽपि । धर्मारितकायान्योन्यानादिकविससाबन्धः तीन प्रकार का कहा गया है। (तं जहा) जो इस प्रकार से है (धम्मथिकाय अन्नसन्नअणाइयवीलताबंधे, अघल्मत्यिकाय अन्नमन अणाइय बीस सारधे, आजासत्यिकाय अन्नमन अणाइयवीससाबंधे ) धर्मास्तिकाय का अन्योन्य अनादि चिनसावंध, अधर्मास्तिकाय काअन्योन्य अनादि विलसावध, एवं आकाशास्तिकाय अन्योन्य अनादि वित्रलायंध (धम्पत्थिकाय अन्नम्मन्न अणाइय बीलसाबंधे णं भंते ! किं देसवधे, सव्वधे) हे भदंत! धर्मास्तिकायका अन्योन्य अनादि विस्त्रसायंध देशबंधरूप है या सर्वर धरूप है ? (गोयमा! देसबधे, नो सव्व बंधे) हे गौतम! धर्मास्तिकाय का अन्योन्य अनादि विस्त्रसाध देशवंध रूप है, सर्वच धरूप नहीं है। (एवं वेव अधम्मत्यिकाय अन्नभन्न अणाइय वीसमाबंधे वि एवमानासस्थिकाय अन्नमन्न अणाय वीससाबंधे वि) इसी तरह से अधर्मास्तिकाय का अन्योन्य अनादि विस्त्रसाध भी जानना चाहिये और आकाशास्तिकाय का अन्योन्य अनादि विस्रसाबंध હે ગૌતમ ! અનાદિ વિશ્વસાબંધના નીચે પ્રમાણે ત્રણ પ્રકાર કહ્યા छ-( धम्मत्यिकायअन्नमन्नअगाइयवीस साय धे, अवम्मत्थिकायअन्नमन्न भणाइय वीसमा व धे, आगासत्यिकाय अन्नमन्न प्रणाइयवीससाब धे) (१ ) धर्मा સ્તિકાયને અન્ય અનાદિ વિસસાબંધ, (૨) અધર્માસ્તિકાયને અન્ય અનાદિ વિસસાબંધ અને (૩) આકાશાસ્તિકાયને અન્ય અનાદિ વિશ્વસાબંધ, (धम्मस्थिकाय अन्नमन्न अणाइयवीससाब धे णं भंते ! कि देतब वे सव्वब धे ? ) હે ભદન્ત ! ધર્માસ્તિકાયને અન્ય અનાદિ વિસસાબંધ દેશબંધ રૂપ છે કે सब ३५ छे ? ( गोयमा । देसव धे, नो सध्ययधे ) हे गौतम ! धास्तिકાય અન્ય અનાદિ વિશ્વસાધ દેશધ રૂપ છે, સર્વબંધ રૂપ નથી. ( एवं चेत्र अधम्नत्यिका र अन्नमन्न जणाइय वीससाब धे वि, एवमागास त्थिकायअन्त्रमन्नअणाइय वीससाब धे वि ) ? प्रमाणे मास्तियन मन्यान्य અનાદિ વિસ્રસા બંધ વિષે પણ સમજવું, આકાશાસ્તિકાયના અન્ય અનાદિ विनमः vi4 विरे ५५ मे प्रभार सभा. (धम्मत्यिकायअन्नमन्नअणा Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ८ उ० ९ सू०२ विस्र साबन्धनिरूपणम् १६५ खलु भदन्त ! कालतः कियच्चिरं भाति?, गौतम ! सर्वाद्धाम् । एवम् अधर्मास्तिकायः, एवम् आकाशास्तिकायः, सादिकविलसा पन्धः खलु भदन्त ! कतिविधः प्रज्ञप्तः ? गौतम ! त्रिविधः प्राप्तः, तद्यया-बन्धप्रत्यायिक, भाजनप्रत्ययिक, परिणामप्रत्ययिकस् । तत् किं तत् बन्धनप्रत्ययिकम् , बन्धनप्रत्ययिक, यत् खलु परमाणुपुद्गलानां द्विप्रदेशिकानां विप्रदेशिकानां, यावत् दशप्रदेशिभी। (धम्मत्यिकायअनभन्न अणायचीससाबधे णं भंते ! कालओ केवच्चिरं होइ ) हे सदन्त ! धार्मास्तिकायका अन्योन्य अनादि विस्त्रसा बंध काल की अपेक्षा से कबतक रहता है ? (गोयमा ! सव्वाद्धं) हे गौतम ! यह बंध काल की अपेक्षा से सर्वकाल रहता है। ( एवं अधम्मत्यिकाए, एवं आगासस्थिकाए) इसी तरह से अधर्मास्तिकाय और आकाशास्ति का अन्योन्य अनादिवित्रसा बंध जानना चाहिये। (साइयवीसला बंधे णं भंते ! काइविहे पण्णन्ते ? ) हे भदन्त ! सादि विनसावध कितने प्रकार का कहा गया है ? (गोयमा) हे गौतम ! (तिविहे पण्णत्ते) सादि विनसाबंध तीन प्रकार का कहा गया है। (तं जहा) जो इस प्रकारले है-(पंधणपच्चइए, भायणपच्चइए, परिणामपच्चइए ) बंधनप्रत्यधिक, भाजनप्रत्ययिक, परिणामप्रत्ययिक (से किं तं बंधणपच्चहए ) हे भदन्त ! वह बन्धनप्रत्यधिक सादिबन्ध क्या है ? (गोयमा) हे गौतम ! (बंधणपच्चइए जन्नं परमाणुपोग्गला दुपएसिया इय वीघसा व धे णं भते ! काल ओ केवञ्चिर होइ ?) महन्त ! यस्तायने અન્ય અનાદિ વિશ્વસા બંધ કાળની અપેક્ષાએ કેટલા સમય સુધી રહે છે? (गोयमा ! सव्वद्धं ) 3 गीतम! ते म नी अपेक्षा सब ४७ २९ छे. (एवं अधम्मत्यिकाए एवं आगासस्थिकाए) मे प्रमाणे मधमस्तिाय सने અને આકાશાસ્તિકાયના અન્ય અનાદિ બંધના કાળના વિષયમાં પણ सम. (साइयविसनाव भते ! कइविहे पण्णते ? ) 3 महन्त ! સાદિ વિસસાબ ધ કેટલા પ્રકારને કહ્યો છે? ( गोयमा ! तिविहे पण्णते-तंजहो) गौतम ! साह विनसा धना नीय प्रमाणे त्र ४२ ४ह्या छ-(व धण पच्चइए, भायणपच्चइए, परिणाम पच्चइए ) (1) धन प्राययि, (२) मा प्रत्यय: भने (3) परिणाम अत्ययि. ( से कि त बंधणपन्चइए) के महन्त । ५'धनप्रत्ययि साह ५ धनु २५३५ डाय छे ? ( गोयमा !) हे गौतम ! (वंधण पच्चइए जन्नं परमाणु पोग्गला दुपएसिया तिपएसिया जाव दसपएसिया संखेज्जपएसिया असंखे. Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती सूत्रे कानां, संख्यातप्रदेशिकानाम् असंख्यात देविकानाम् अनन्तप्रदेशिकानां सन्धानां विमात्रस्निग्धता, विमात्रा विमात्रस्निग्धक्षतया वन्धनमन्ययिकेन खलु बन्धः समुत्पयते जयन्येन एक समयम् उत्कर्षेण असंख्येयं कालम्, तदेतत् बन्धनमत्यकिम् अथ किं तत् भाजनप्रत्ययिकम् ? भाजनप्रत्ययिकं यत् खलु जीर्ण पुरा जीर्ण एड- जीर्णतण्डुलानां भाजनप्रत्ययिकेन बन्धः खलु समुत्पद्यते जघन्येन 1 तिपएसिया जाव दसपरसिया संखेजपएसिया असंखेजपएसिया अणं एसियाणं धाणं माया वियाए, वेदायलुक्खए, बेमायनिलक्खयाए बंधणपच्चइएणं बंधे समुपज्जह) परमाणु हिप्रदेशिक, त्रिप्रदेशिक, यावत् दशप्रदेशिक, संख्यातमदेशिक, असंख्यातप्रदेशिक और अनन्तप्रदेशिक परमाणु पुगलों स्कन्धों का विषम स्निग्धता के द्वारा, विषमरूक्षताके द्वारा, एवं स्निग्वताख्ता के द्वारा बंधनप्रत्यधिक बंध होता है ( जहन्नेणं एवं समयं उक्कोसेणं असंखेज्जं कालं - से तं बंधणपच्चहए ) यह बंधन प्रत्ययिक बंध जघन्य से एक समय तक और उत्कृष्ट से असंख्यात कात रहता है । इस तरह से यह बन्धनप्रत्ययिक बंध है । (से किं तं भायणपच्चइए) हे भदन्त ! यह भाजनप्रत्यधिकबंध क्या है ? (भायणपच्चइए जपणं जुन्न हुरा जुन्न गुलजुन्न तंदुलाणं भागणषच्चइएणं बंधे समुप्पज्जइ) एक भाजन में रखी हुई पुरानी मदिरा का पुराने गुड़ का और पुराने चावलों का जो एक पिण्ड बन जाता है वह भाजन ज्जपएसिया अणतपएसियाण खंवाणं वेमाया निद्वयाए वेमायलुक्खयाए वेमायनिद्धलुक्खयाए बंधणपच्चइएणं बधे समुप्पज्जइ ) द्विप्रहेशिङ, त्रिप्रहेशिए, हश પ્રદેશિક પન્તના, સ’યાત પ્રદેશિક, અસ ખ્યાત પ્રદેશિક અને અનત પ્રદેશિક પરમાણુ પુદ્ગલ સ્કધાની વિષમ સ્નિગ્ધતા દ્વારા, વિષમ રૂક્ષતા દ્વારા અને विषम स्निग्धता इक्षता द्वारा अधन प्रत्ययि अध थाय छे ( जहन्नेणं एक समय, उक्कोसेणं अस खेज्जं कालं - से त बंधणपच्चइए) ते बंधन प्रत्ययि ગંધ એછામાં ઓછે. એક સમય સુધી અને વધારેમાં વધારે અસખ્યાત કાળ સુધી રહે છે. ખ ધન પ્રત્યયિક ખધનુ' આવું સ્વરૂપ છે. (से किं तं भायणपञ्चइए) हे लहन्त | लाग्न प्रत्यविधतुं हे स्व३५ होय छे ? ( भायणपच्चइए जण्णं जुन्नसुराजुन्नगुलजुन्नत' दुलाण' भायण उच्च एणं धंधे समुपज्जइ ) मे पात्रमां सभी भूला लुनी महिरानो लुना गोजनो અને જુના ચેાખાના જે એક પિંડ ખની જાય છે, તેનું નામ ભાજન પ્રત્યયિક Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trafirer टोका श० ८ ३० ९ सू० २ विसावन्ध निरूपणम १६७ अन्तर्मुहूर्तम्, उत्कर्षेण संख्येय कालम्, तदेतत् भाजनप्रत्यधिकम्, अथ किं तत् परिणाम प्रत्ययिकम् ? परिणामप्रत्ययिकं यत् खलु अभ्राणाम् अभ्ववृक्षाणाम् यथा तृतीयश यावत् अमोघानां परिणाममत्ययिकः खलु बन्धः समुत्पद्यते, जघन्येन एकं समयम् उत्कर्षेण षड्मासा:, तदेतत् परिणाममत्ययिकम् स एषः सादिक. सिन्धः स प साबन्धः ॥ ०२ ॥ 3 प्रत्यपि बंध है । ( जहन्नेणं अंतो मुद्दत्तं उक्को सेणं संखेज्जं कालं) यह पंध जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त और उत्कृष्ट से संख्यात कालतक रहना है । (सेतं भायणपच्चइए) इस तरहसे यह भजनप्रत्ययिक बंध है । ( से किं तं परिणामपच्चइए) हे भदन्त | वह परिणाम प्रत्ययिक बंध क्या है ? (परिणामपच्चइए जन्नं अवभाणं अ०भरुक्खाणं जहा ततियसए जाव अमोहाणं परिणामपञ्चइएणं व धे समुपज्जइ-जहणेणं एक्कं समर्थ उक्कोसेणं छम्मासा-से तं परिणाम पच्चइए-से संसाइय वीससा बंधे - से प्तं वीससा बधे) मेघों का अभ्रवृक्षों-वृक्षाकार मेघों का, जैसा तृतीयशतक में कहा गया है यावत् अमोघों का परिणामप्रत्ययिक बन्ध उत्पन्न होता है । यह बंध जघन्य से एक समय तक और उत्कृष्ट से छह मास तक रहता है । इस तरह से यह परिणामप्रत्ययिक बध कहा गया है । इस भेद कथन से सादिविखसा बंध और वित्रसावध कथित हो जाता है । गंध छे (जहणेणं अतोमुहुत्त उठोसेणं सखेज्ज' कालं ) या गंध माछामां એ એક અન્તમૂર્હુત સુધી અને વધારેમાં વધારે સખ્યાત કાળ સુધી રહે (सेत भायणपच्चर ) लान्न प्रत्ययि 'धतु मे प्रतुं स्व३५ छे. ( से किं तं परिणामपच्चइए ) डे लडन् । परिणाम प्रत्ययि मंध ठेवु स्व३५ छे ? ( परिणामपच्चइए जन्नं अव्माण अन्भरुक्खाणं जहा नतियए जाव अमोदा परिणामपच्चइएणं बधे समुपज्जइ-जहणणेण एकं समयं, उक्कोसेणं छम्मासा - सेत परिणाम पच्चइए-से त साहय बीसला बधे-से त वीससा बधे ) મેઘાને, અભ્રક્ષાને ( વૃક્ષાકારે દેખાતાં મેઘાને!), ત્રીજા શતકમાં કહ્યા પ્રમાણે યાવત્ અમેઘાના પરિણામ પ્રત્યેષ્ટિક ખધ ઉત્પન્ન થાય છે. આ મધ ઓછામાં એછે. એક સમય સુધી અને વધારેમાં વધારે છ માસ સુધી રહે છે. પરિણામ પ્રત્યધિક અધનુ' સ્વરૂપ આ પ્રકારનુ છે. આ પ્રમાણે ભેદનુ કથન કરવાથી સાઢિ વિસ્રસાખ ધ અને વિસસાપ ધનું કથન થઈ જાય છે. Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती सूत्रे १६८ - टीका – 'वीससावणं भंते ! कवि पण्णत्ते ?' गौतमः पृच्छति - दे भदन्त ! सिन्धः सिया स्वभावेन सम्पन्नो बन्धः विस्रसावन्धः खलु कतिविधः प्रज्ञप्तः ? भगवानाह - 'गोयमा ! दुविहे पण्णत्ते ' हे गौतम ! विसावन्धो द्विविधः प्रज्ञप्तः, ' तं जहा - साइए विससाबन्धे, अणाइए वीससावधे य ' तद्यथा - सादिक: साबन्धः, अनादिकः विसावन्धथ, तत्र आदिना सहितः सादिको विस्रसाबन्धो व्यपदिश्यते, आदिना रहितोऽनादिको विस्रसावन्ध उच्यते, गौतमः पृच्छति - टीकार्थ - यथासंख्यन्याय को आश्रय करके सूत्रकार को प्रथमप्राप्त प्रयोगबंध का कथन करना चाहिये था पर ऐसा न करके जो सूत्रकार ने पश्चात् पठित भी विस्रसा बंध का कथन किया है वह सूचीकटाहन्याय को आश्रित करके किया है । इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है( वीससा बधे णं भंते! कहविहे पण्णसे) हे भदन्त । वित्रसाबंध कितने प्रकार का कहा गया है ? जो बन्ध स्वभाव से होता है - वह चित्रसाध है । इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-' गोयना ' हे गौतम! ( विहे पण्णत्ते) विसावध दो प्रकार का कहा गया है (तं जहा ) जो इस प्रकार से हैं - ( सायविससावधे, अणाइयविससावधे य) एक सादिक विसावध और दूसरा अनादिक विसावध जो स्वाभाविक बंध विसावध आदिसहित होता है - वह सादिकविसाबंध है । प्रारंभरहित जो बध है - वह अनादिकविसा बंध है। अब गौतमस्वामी' ટીકા યથાસ બ્યન્યાયને આશ્રય લઈને સૂત્રકારે પહેલાં પ્રયેાગમ ધનુ નિરૂપણુ કરવું જોઇતું હતું-પણ એવું ન કરતાં સૂત્રકારે જે વિસસાખ ધનુ નિરૂપણ કર્યું છે તે સૂચીકટાહ ન્યાયને આશ્રિત કરીને કરવામાં આવ્યુ છે. તેમાં ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને એવા પ્રશ્ન પૂછે છે કે— (वीससात्र घेणं भते ! कइ विहे पण्णत्ते ? ) डे ભદન્ત । વિસા ખધ કેટલા પ્રકારના કહ્યો છે ? ( જે બધ સ્વભાવથી થાય છે, તે બધને વિસસા મધ કહે છે ) महावीर प्रभुने। उत्तर- " गोयमा ! ” हे गौतम । ( दुविहे पण्णत्ते ) विखसा अधना मे अक्षर ह्या छे. " त जहा ” ते प्रहारो नीचे प्रमाणे छे( माइय विसछाव धे, अणाइयविससा बधे य ) (१) साहि विसा मध અને (ર) અનાદિક વિસષ્ઠા મધ જે સ્વભાવિક બંધ ( વિશ્વસા બધ ) આદિ સહિત હાય છે, તેને સાદિક વિસસા મધ કહે છે છે તેને અનાદિક વિસ્રસા મધ કહે છે. પ્રારભ રહિત જે મધ Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अमेयचन्द्रिका टोका श० ८ ७० ९ सू० २ विनसावधनिरूपणम् १६६ ' अणाइयवीससावधे णं भंते ! कविहे पण हे भदन्त ! अनादिकवित्रसाबन्धः खलु कतिविधः प्रज्ञप्तः, भगवानाह-'गोयमा । तिविहे पण्णत्ते' हे गौतम ! अनादिकविस्रसावन्धस्त्रिविधः प्रज्ञप्तः, 'त जहा -धम्मस्थिकायअन्नमनश्रगाइयवीसमाव धे, ' तद्यथा-धर्मास्तिकायान्योन्यानादिकविनयावन्धः, धर्मास्तिकायस्य अन्योन्यं प्रदेशानां परस्परेण यः अनादिको विससाबन्धः स धर्मारितकायान्योन्यानादिकविसावल्य', 'अधम्मस्थिकाय अन्नमनश्रणाइयवीमसावं धे' अधर्माप्रभु से ऐसा पूछते हैं (अणाइय वीलसाबधे गंभते । कविहे पणत्ते) हे भदन्त ! जो अनादिविसावध होता है वह कितने प्रकार का कहा गया है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-(गोयमा !) हे गौतम ! (तिविहे पण्णत्ते ) अनादिविस्तापावध तीन प्रकार का कहा गया है। (तं जहा) जो इस प्रकार से है-(धम्मत्यिकाय अन्नपन्न अणादीय बोससावधे) धर्मास्तिकाय अन्योन्यादिक विनका बध-धर्मास्तिकाय के प्रदेशों का जो परस्पर में अनादिकाल से स्वाभाविक व ध हो रहा है-यह धर्मास्तिकाय अन्योन्यादिकविनसा बंध है । यह तो प्रकट ही किया जा चुका है कि जो वध स्वाभाविक जीव के प्रयोग विना होता है वह स्वाभाविक पध-विस्त्रसाबध है । धर्मास्तिकाय के प्रदेशों का जो बध परस्पर में चला आ रहा है वह जीव प्रयोगकृत नहीं है-वह तो अनादिकाल से ही ऐसा हुआ है-अनः धर्मास्तिकाय के प्रदेशों के इस प्रकार के परस्पर वध को अनादि कालसे स्वाभाविक होने के कारण धर्मास्ति गौतम श्वाभाना -(अणाइय वीससाब धे ण भते ! कइविहे पण्णत्ते १) महन्त । अनामिविय! ५५ छ, तेनासा २ ४ा छ ? महावीर प्रभुन। उत्तर-" गोयमा !" गौतम । (तिविहे पण्णत्ते ) मनाहि विससा ५५ त्रए प्रारी डाय छे. ' त जहा" ने प्रारी नाये प्रमाणे छ-(धम्मत्यिकायअन्नमन्तअगादोपत्रीनमाबंधे ) धर्मास्तिजार भन्याન્યાનાદિક વિશ્વસા બધ ધમસ્તિકાયના પ્રદેશને જે પરસ્પરમાં અનાદિ કાળથી સ્વાભાવિક બધ થઈ રહ્યો હોય છે, તેને ધર્માસ્તિકાય અન્યોન્યાનાદિક વિસસા બંધ કહે છે. એ વાત તે પહેલાં પ્રકટ કરવામાં આવી ચુકી છે કે જે બંધ જીવના પ્રયોગ વિના સ્વાભાવિક રીતે જ થાય છે, તે સ્વાભાવિક બ ધને વિશ્વસા બધ કહે છે ધર્માસ્તિકાયના પ્રદેશને જે બંધ પરસ્પરમાં ચાલ્યો આવે છે તે પ્રવેગકૃત હોતો નથી, તે તો અનાદિ કાળથી જ એવું બનેલું છે તેથી ધમસ્તિકાયના પ્રદેશના આ પ્રકારના પરસ્પર બ ધને અનાદિ કાળથી સ્વાભાવિક હોવાને કારણે “ધર્માસ્તિકાય અન્યોન્ય અનાદિક म २२ Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती सूत्रे १७० स्तिकायस्य अन्योन्यं मदेशानां परस्परेण योऽनादिको विस्रसावन्धः सोऽधर्मास्तिकायान्योन्यानादिकविसावन्धः, 'आगासत्धिकाय अन्नमन्न अणादीयवीससावधे ' आकाशास्तिकायस्य अन्योन्यं प्रदेशानां परस्परेण यः अनादिको निमावन्धः स आकाशास्तिकायान्योन्यानादिकविसावन्धः । गौतमः पृच्छति - ' श्रम्मत्थिकायअन्नमन्न अणाइयवीससाच णं भंते ! कि देसवधे, सव्वव थे ? ' हे भदन्त ! धर्मास्तिकायान्योन्यानादिकविसावन्धः खलु किं देशवन्धो भवति ? देशापेक्षया वन्धो देशबन्धः, यथा कटे खर्जूरपत्रादीनां संयोजनम् ? किम्वा सर्वबन्धो भवति ? सर्वाकाय अन्योन्यानादिक विस्रमावध कहा गया है । (अधस्मत्थिकाय अन्नमन्नणादयवीस साबधे ) दूसरा २ अधर्मास्तिकाय अन्योन्यानादिवसाबंध और तीसरा (आगासत्थिकाय अन्नमन्न अणादीयवीससावधे) आकाशास्तिकाय अन्योन्यानादिकविस्त्रसाध । अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं - ( धम्मत्थिकाय अन्नमन्न अणादीयवीससावधे णं भंते । देसबंधे, सव्वबंधे ) हे भदंत ! धर्मास्तिकाय अन्योनादिक विस्रसा बंध क्या देश धरूप होता है, या सर्वधरूप होता है। कट चटाई में जिस प्रकार से खजूर के पत्रादिकों का संयोजन-संबध होता है वह देशबन्ध है - यह देशबन्ध - सर्व भागों में नहीं होता है कुछ २ भागों में होता है - इसलिये इसे देशापेक्ष होने से देशवध कहा गया है। नीर और क्षीर के वध की तरह जो बंध होता है वह सर्वबंध है । यह बंध सर्वात्मा से होता है । इस बंध में परस्पर में पदार्थों का आपस में विअसा अध" ऐवामां आव्यो छे ( अधम्नत्थिकाय अन्नमन्न अणादीयवीससाब) नाहि विससा जघनो जीले अक्षर अधर्मास्तिप्रय अन्योन्यानादि विस्त्रसाधने श्रीले प्रहार ( आगासत्थिकाय अन्नमेन्न अणादीय वीससा व घे ) माशशास्तिाय अन्योन्यानाहिङ विससा गंध छे. गौतम स्वामीनी प्रश्न - " धम्मस्थिकाय अन्नमन्न अणादीयत्रीससाघणं भते । किं देसब'धे, सव्त्रत्र धे ? " હે ભદ્દન્ત । ધર્માસ્તિકાય અન્યાન્ય અનાદિક વિસ્ત્રસા ખ'ધ શુ દેશમ'ધ રૂપ હોય છે, કે સબંધ રૂપ હાય છે ? ચઢ્ઢાઈમાં જે રીતે ખજૂરીના પાન આદિત્તુ' સંયેાજન થાય છે, તે સચેાજન ( समंध ) देशमध ३५ होय छे. या देशमध सर्व लागोभां थतो नथी, પણ કાઇ કાઈ ભાગેામાં થાય છે આ રીતે તે મધ દેશાપેક્ષ હાવાથી તેને દેશભધ કહ્યો છે. નીર અને ક્ષીરના મધ જેવા જે ખાય હાય છે તેને સ મધ કહે છે. આ બધ સર્વાત્માથી થાય છે. આ ખધમાં પદાર્થાનુ' પરસ્પાં સમિશ્રણ થઇ જાય છે Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टी० श० ८ १० ९ सू०२ विनसायनिरूपणम् स्मना बन्धः सर्ववन्धो यथानीरक्षीरयोर्वन्धः परस्परमिश्रणम्? , भगवानाह-'गोयमा ! देशव धे, नो सब्यवधे' हे गौतम ! धर्मास्तिकायस्य प्रदेशानां परस्परसंस्पर्शेन व्यवस्थितत्वादेशबन्ध एव, न पुनः सर्वबन्धः, तत्र हि एकम्य प्रदेशस्य प्रदेशान्तरैः सर्वथा वन्धे अन्योल्यान्तर्भावेन एकप्रदेशत्वमेवस्यात् नासंख्येयप्रदेशत्वमिति भावः, 'एवं चेत्र अधम्मत्थिकायअनमन्त्रणाइयवीससावधे वि' एवमुक्तरीत्या चैव अधर्मास्तिकायान्योन्यानादिकविरसावन्वेऽपि देशवन्ध एव भवति, नो सर्वबन्धः, सम्मिश्रण हो जाता है। उत्तर में प्रभु कहते हैं (देसबंधे, नो सम्बवधे) हे गौतम !-धर्मास्तिकाय अन्योन्यानादिक विस्त्र सावध देशबंध होता है, सर्वबंध नहीं होता है। क्यों कि धर्मास्तिकाय के प्रदेश आपस में एक दूसरे प्रदेश को स्पर्श करके व्यवस्थित रहते हैं । इसलिये धर्मास्तिकाय में जो प्रदेशों का अन्रोन्य बंध माना गया है वह देशबंध रूप ही माना गया है। यदि इन प्रदेशों का बंध उसमें सर्वधरूप माना जावे तो ऐसी स्थिति में जितने भी प्रदेश उस धर्मास्तिकाय में हैं वे सब आपस में एक दूसरे में सर्वथा अन्तर्भूत हो जाने के कारण उन प्रदेशों में एकरूपता के आजाने के कारण एक प्रदेशता ही आवेगी अतः धर्मद्रव्य में जो सिद्धान्तकारों ने असंख्यात प्रदेशता कही है वह नहीं बन सकेगी। (एवं चेव अधम्मत्थिकाय अन्नमन्न अणादीय वीससावधे वि) इसी तरह से अधर्मास्तिकाय अन्योन्यानादिक विरसा बंध में भी देशबंध ही होता है, सर्वबन्ध नहीं होता है । (एवसागासत्थिकाय अन्नमन्न गौतम स्वामीना प्रश्न उत्त२ 1411 महावीर प्रभु ४ छ-" देस वधे, नो सव्वब धे" ७ गौतम ! स्तिय अन्योन्या पिसा मां દેશબંધ થાય છે, સર્વબંધ થતા નથી, કારણ કે ધર્માસ્તિકાયના પ્રદેશ પરસ્પર એક બીજા પ્રદેશને સ્પર્શ કરીને વ્યવસ્થિત રહે છે તેથી ધર્માસ્તિકાયમાં જે પ્રદેશને અન્ય બંધ માનવામાં આવ્યું છે, તે દેશબંધ રૂપ જ માન. વામાં આવ્યો છે જે તેમાં તે પ્રદેશોને બંધ સર્વબંધ રૂપે માનવામાં આવે તે તે ધર્માસ્તિકાયમાં જેટલા પ્રદેશ હોય તે બધા પ્રદેશ અરસ્પરસ-એકબીજાની સાથે સર્વથા અન્તભૃત થઈ જવાને કારણે તે પ્રદેશમાં એકરૂપતા આવી જવાને લીધે એક પ્રદેશતા જ આવી જશે. તેથી એવી પરિસ્થિતિ ઊભી થશે કે ધર્મ દ્રવ્યમાં સિદ્ધાંતકાએ જે અસ ખ્યાત પ્રદેશતા કહી છે, તે સંભવી શકશે નહીં. (एवं चेत्र अधम्मत्थिकाय अन्नमन्नअणादीयवीससाघधे दि) मे પ્રમાણે અધર્માસ્તિકાય અન્યાનાદિક વિમા બંધમાં પણ દેશબંધ જ થાય Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसूत्र 'एक्मागारास्थिकाय अभमन्नअगादीयवीससाबंधे वि एवमुक्तरीत्यैव आकाशास्तिकायान्योन्यानादिकविसावन्धोऽपि देशबन्ध एव भवति, नो सर्ववन्धः इति भावः, गौतमः पृच्छति-धम्मत्यिकारअन्नमनश्रणाइयवीससाव घे णं भंते ! कालो केवचिरं होइ ? 'हे भदन्त ! धर्मास्तिकायान्योन्यानादिकवित्रसाबन्धः खलु कालतः कालापेक्षया कियच्चिरं भवति?, भगवानाह-' गोयना ! सम्बद्धं' हे गौतम ! धर्मास्तिकायान्योन्यानादिकविस्त्रसाबन्ध ?: कालापेक्षया सर्वाद्धां सर्वकालं भवतीत्यर्थः ' एवं अधम्मस्थिकाए, एवं आगासत्यिकार ' एम् उक्तरीत्यैव अधर्मास्तिकायान्योन्यानादिकविस्र सायन्धोऽपि कालापेक्षया सर्वकालं भवति, एवं तथैव आकाशारितकायान्योन्यानादिकविश्वासाबन्धोऽपि कालापेक्षया सर्वकालं भवति । गौतमः पृच्छति- साइयवीसाबंधे णं भंते ! कइविहं पाते ? ' हे भदन्त ! अणादीयवीसलाबंधे वि) और इसी तरह से-उत्तरीति के अनुसार आनाशास्तिकाय अन्योन्यामादिक शिस्त्रसाबध में भी देशबंध ही होता है, सर्वबध नहीं होता है। अब गौतमरवाली प्रभु से पूछते हैं-(धम्म स्थिकाय अनमन्न अणाईच दीसला बरे णं अते! कालओ केवच्चिरं होइ) हे भदन्त ! धर्मास्तिकाय अन्योन्यानादिक विनसावध काल की अपेक्षा कबतक रहता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं ( सम्बद्धं ) हे गौतम! धर्मास्तिकाय अन्योन्यानादिक चिनसावध काल की अपेक्षासे सब काल कहता है । (अधम्मत्यिकाए, एवं आगामस्थिकाए ) इसी तरह से अधमास्तिकाय अन्योन्यानादिकविस्त सावध सबकाल रहता है-आकाशास्तिकाय अन्योन्यानादिक चित्र सावध भी कालकी अपेक्षा सर्वकाल रहता है। अव गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं (साईच बिलसाबधे णं छे-समय थत। नथी " एवमागासस्थिकाय अन्नमन्न अणादीयश्सिसा बधे વિ” અને એ જ પ્રમાણે આકાશાસ્તિકાય અન્યોન્યાનાદિક વિશ્વસા બંધમાં પણ દેશબંધ જ થાય છે. સર્વબ ધ થતો નથી. वे गौतम स्वामी महापा२ प्रसुने सेवा प्रश्न पूछे छे , “ धम्मत्थि काय अन्नमन्न अणाईयवीससाब धे ण' भते ! कालओ केवचिरं होइ ? ) 3 ભદન્ત ! ધર્માસ્તિકાય અન્યાનાદિક વિશ્વસા બધ કાળની અપેક્ષાએ કયાં सुधी २९ छ ? महावीर प्रभुने। उत्तर- सव्वद्धं ” उ गौतम ! स्तिय भन्योन्याना विसा ५ जनी अपेक्षा सब २९ छे. “ अधम्म थिकाए एवं आगासस्थिकाए " मे प्रमाणे मानाय अन्यान्यानाहि વિશ્વસા બંધ પણ કાળની અપેક્ષાએ સર્વકાળ રહે છે. Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ હ प्रो० ० ८ उ० ९ सू० २ विसावन्धनिरूपणम् सादिक विसावन्धः खलु आदिना सहितः सादिलो यो सिन्धः स तथा, कतिविधः प्रज्ञप्तः ? भगवानाह - ' गोयमा ! तिविहे पण्णत्ते ' हे गौतम ! सादिक विस्रसाबन्धस्त्रिविधः प्रज्ञप्तः, ' तं जहा - चंधण पच्चइए, भायणपच्चइए, परिणाम पच्चइए ' तद्यथा-वन्यमत्ययिक, माजनप्रत्ययिका, परिणाममत्यविकख, तत्र वध्यतेऽनेनेति बन्धनं विवक्षित स्निग्धतादिको गुणः स एव प्रत्ययो हेतुर्यत्र सवन्धन प्रत्ययिक, एवं भाजनमाधारः प्रत्ययो यत्र स भाजनमत्ययिकः, तथैव परिणामो रूपान्तरमाप्तिः मयो यत्र स परिणाममत्यकिः इति भावः, गौतमः पृच्छति - in | कवि से) हे भदन्त | सादिकविसावं कितने प्रकार का कहा गया है। इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - ( गोयमा) हे गौतम! (तिविहे पण्णरो) सादिक विसावध तीन प्रकार का कहा गया है । ( तं जहा ) जो इस प्रकार से है - ( बंधणपच्चइए, भायणपच्चए परिणामपच्चइए) व वनप्रायिक, भाजन प्रत्ययिक और परिणामप्रत्ययिक (वध्यते अनेन इति बंधनं ) इस व्युत्पत्ति के अनुसार जिसके द्वारा बांधा जाय वह बंधन है ऐसा बंधन विवक्षित स्निग्धता आदिगुण होता है । वही जिस बंध में हेतु होता है वह बंधनप्रत्यधिक सादिक विसाध है। भाजन नाम आधार का है। यह आधार जिस बंध में हेतु - कारण होता है यह भजनप्रत्यधिक सादिक विलसाबंध है | रूपांतर प्राप्ति का नाम परिणाम है। यह परिणामान्तरप्राप्ति जिस सादिक विस्रावंध में हेतु होती है वह परिणामप्रत्यधिक सादिक विसावध है । अव गौतम गौतम स्वामीनी प्रश्न - ( साइय वीससा ब वे ण' भरते । कवि पण्णत्ते ? ) હું ભજ્જત ! સાદિક વિશ્વસા મધ કેટલા પ્રકારના કહ્યો છે ? भडावीर प्रलुना उत्तर—“ गोयमा । " हे गौतमा ! " तिविहे पण्णत्ते जहा " साहि विस्सा मंधना नीचे प्रमाण अक्षर छे - ( बंधण पच्चइए भायणपच्चइए, परिणाम पच्चइए, ) (१) अधिन अत्यधिक लागन अत्यधिक सने (३) परिणाम अत्ययिङ. ( बध्यते अनेन इति वन्वनं ) मा व्युत्पत्ति प्रभा भेना द्वारा धવામાં આવે તે બધન છે, એવુ' બધન જેવુ... આગળ કરવામાં આવશે તે સ્નિગ્ધતા આદિ ગુણા છે. તે ગુણા જ જે બંધના કારણુરૂપ હાય છે, તે અધને અંધન પ્રત્યયિક સાકિ વિશ્વસા મધ કહે છે. ભાજન એટલે આધાર. આ આધાર જે મધમાં કારરૂપ હોય છે, તેને ભાજન પ્રત્યયિક સાદિક વિશંસા મધ કહે છે. પરિણામ એટલે રૂપાન્તર પ્રાપ્તિ તે પરિણામાતર Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 १४ भगवती से किं तं बंधणपन्चहाए ? ' हे भदन्त ! अब कि स बन्धनप्रन्यायिका सादिबन्ध उच्यते? भगवानार-'बंधाणपञ्चप जणं परमाणपुग्गलाणं दुपा सियाणं, तिप. एसियाणं जाव दसपएसियाणं संखेन्जपणसियाणं, अणंतपारमियाणं भने! ग्वाणं : हे गौतम ! बन्धनात्ययिकः सादिवन्धः - यत् खल्लु परमाणुपुहलानां द्विपदेगकाना, त्रिप्रदेशिरानां यावत् चतुःपञ्चपदसमाष्ट नवदामदेगिकानाम् 'संख्येयप्रदेशिकानाम् , असंख्येयमदेशिकानाम् अनन्तप्रदेशिकानां स्कन्धानाम् 'वेमायनिद्धयाए, बेमायलुक्खयाए, बेमायनिहलुवयाए बयणपन्चटा ग बधै सगुप्पज्जा, प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'से किं तं बधणपच्चइए' हे भदन्त ! यह यन्धनप्रत्ययिक सादि बंध क्या कहलाता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'बंध. णपच्चइए जं णं परमाणुपोग्गला दुपएसिया, तियपालिया, जाब दसपएसिया, संखेजपनिया, असंखेन्जपपसिया, अणंतपपसिया णं भंते ! वधाणं' हे गौतम ! बंधनात्यधिक सादिवंध वह है जो परमाणुपुद्गलों का, हि प्रवेशिकों का, त्रिप्रदेशिकों का, यावत् चार, पांच, छह, सात, आठ, नौ, दश, प्रदेगिकों का, मंग्यानप्रदेगिकों का, असंख्यानप्रदेशिकों का, अनन्तप्रदेशिकों का अर्थात् ऐसे परमाणु पुद्गलस्कन्धों का -(वेमायनिद्धयाए, पेमायलखवाए बेमायनिहलुग्वयाए ) विपनस्निग्धता गुण के द्वारा-विषम है मात्रा जिसमें ऐसी जोस्निग्धता, उम विषमांश स्निग्धता के द्वारा, विपमांगरूक्षता के द्वारा, विपाशस्निग्धता और रूक्षता इन दोनों के द्वारा उत्पन्न होता है । यह व धन प्रत्यપ્રાપ્તિ જે સાદિક વિશ્વસા બંધમાં કારણરૂપ હોય છે, તેને પરિણામ પ્રત્યયિક સાદિક વિસ્તકા બંધ કહે છે वे गौतम स्वामी महावीर प्रमुने सो प्रश्न पूछे छ -(से कि त बंधणपच्चइए ! ) 3 महन्त ! ते ॥धन प्रत्याय४ साह ५५ अने ४९ छ ? महावीर प्रभुने। उत्तर-(बधणपच्चइए जं णं परमाणुपोगाला दुपएसिया, तियपएसिया, जाव दसपपसिया, संखेजपएसिया, असंखेज एसिया, अणतपएसिया ण खधाण) , गौतम ! धन प्रत्ययि साधते छ रे ઢિપ્રદેશિક, ત્રિપ્રદેશિક, અને રસપ્રદેશિક પર્યન્તના પરમાણુ પુલ સ્કોના, તથા સંખ્યાત પ્રદેશિક, અસંથાત પ્રદેશિક અને અનંત પ્રદેશક પરમાણુ पुस २४-धाना ( वेमायनिद्धयार, वेमायलुक्खप.ए, वेमायनिद्धलुखियाए) વિષમ સ્નિગ્ધતા ગુણ દ્વારા (ચીકાશના ગુણ દ્વારા) જેમાં સ્નિગ્ધતાની માત્રા વિષમ છે એવી વિષમાંશ સ્નિધતા દ્વારા વિશ્વમાંશ રૂક્ષતા દ્વારા, વિષમાંશ Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयखन्द्रिका डीका श०८ उ०९ सू०२ विस्रसावन्ध निरूपणम् १७५ जहणेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं अमखेज्जं कालं, सेत्तं वधणपच्चइए ' विमानस्निग्धता - विषमा मात्रा यस्यां सा विमात्रा, सा चासौ स्निग्धता चेति विमात्रस्निग्धता तथा विषमांग स्निग्धतया, विमात्ररूक्षतया - विषमा मात्रा यस्यां सा तया त्रिपमांशरूक्षतया, विमात्रस्निग्वरूक्षतया - विषमा मात्रा स्निग्धा रूक्षा च यस्यां सा तया, विपमांश स्निग्धरूक्षतया बन्धनमत्ययिकः खलु सादिवन्धः समुत्पद्यते उत्पन्नो भवति, स च बन्धनमत्यधिकः सादिवन्धो जघन्येन एकं समयम्, उत्कर्षेण असंख्य फलम् असंख्यातोत्सर्पिण्यवसर्पिणीरूप यावत् तिष्ठति, बन्धो हि विपमस्निग्धरूक्षणवतामेव पुलानां भवति, न तु समस्निग्धरुक्षगुणवताम्, कि सादिबंध है। तात्पर्य कहने का यह है कि "स्निग्धरूक्षत्वाद्बन्धः " इस नियम के अनुसार जो हिप्रदेशीपरमाणुपुद्गलस्कन्ध से लेकर अनन्तप्रदेशी पुल परमाणुस्कन्धों तक जो आपस में स्निग्धता के विषमांशों को लेकर दो आदि परमाणुओं का बंध हो रहा है होता है वह बंधनप्रत्ययिक सादिविस्रसाबंध है । यह बंध किसी व्यक्ति विशेष के द्वारा नहीं कराया जाता है अतः विस्रसा-स्वाभाविक है । और जब भी स्निग्धा और रूक्षता या इन दोनों के विमांश वाले दो आदि परमाणु मिलते हैं तभी यह बंध हो जाता है - इसलिये यह सादि है । एवं स्निग्धता आदिरूप निमित्त को लेकर यह संपन्न होता है इसलिये Sarafan है । यह ध ( जहणणे एक्कं समयं, उक्को सेणं असंखेज्जं काल ) जघन्य से एक समय तक रहता है और उत्कृष्ट से असंख्यातધન પ્રત્યયિક એવા ખંધને પ્રમાણે છે— સ્નિગ્ધતા અને રૂક્ષતા દ્વારા ઉત્પન્ન થાય છે. સાતિ બંધ કહે છે. આ કથનનું તાત્પર્ય નીચે ( स्निग्धरूक्षत्वाद् बधः ) या नियम अनुसार मे द्विपदेशी परमायु પુદ્ગલ કધથી લઈને અનંત પ્રદેશી પન્તના પુદ્ગલ પરમાણુ સ્કન્ધાના પર"સ્પરમાં સ્નિગ્ધ રૂક્ષતાના વિષમાંશેાની અપેક્ષાએ જે ખધ થઇ રહ્યો હાય છે, તેને ખધન પ્રત્યયિક સાદિ વિશ્વસાબ ધ કહે છે. આ બધુ કાઇ વ્યક્તિ વિશેષ દ્વારા કરાવવામાં આવતા નથી, તેથી આ મધ વિસ્તસા-સ્વાભાવિક હાય છે. અને જ્યારે સ્નિગ્ધતા અને રૂક્ષતા અથવા તે બન્નેના વિષમાશવાળા બે સાદિ પરમાણુ મળે છે ત્યારે આ બંધ થાય છે, તે કારણે તે સાદિ અંધ છે. અને સ્નિગ્ધતા આદિ રૂપ નિમિત્તથી તે સપન્ન હેાય છે, તેથી તેને મધન પ્રત્યચિક કહે છે. गंध ( जहणं एकं समयं, उक्कोसेणं असंखेज्ज' कालं ) આછામાં એછે. એક સમય સુધી રહે છે અને અધિકમાં અધિક અસખ્યાત Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती सूत्रे १७६ तथा चोक्तम् - " समनिज्रयाए बंधो न छोड, समलुक्याए पिन होड, माय निक्ख-तणेणं बंधी उ संघाणं " छाया - समस्निग्धतया बन्धो न भवति, समस्तयाऽपि न भवति, विमात्रस्निग्धरूक्षत्वेन बन्धस्तु रुन्धानाम् इति । 3 अयमाशयः - समगुण स्निग्धस्य समगुण स्निग्धेन परमाणुयणुकादिना बन्धो न भवति, समगुणरुक्षस्यापि समगुणरूक्षेण बन्धो न भवति, अपितु यदा विषमा मात्रा तदा भवति वन्धः, त्रिपममात्रा वेत्थम् - 3 काल तक बना रहता है। अर्थात् असंख्यात उत्सर्पिणी अमर्षिणीकाल तक यह नष्ट नहीं होता है । सो ही कहा है- (सहिगाए बंधो न होड, समलुक्याए वि न हो, देसायनिद्धवराणं बंधी व संधान) समगुणस्निग्धवाले पुलपरमाणुओं का समगुणनिधवाले पुलपरमाओंके साथ, बंध नहीं होता है। समगुणत्क्षवाले पहलपरमाणुओं का समगुणरूक्षतावाले पुद्गल परमाणु के साथ वध नहीं होता है । परन्तु जब इनकी विषमात्रा रहती है तभी बंध होता है। पौलिक स्कन्ध की उत्पत्ति उसके अवयव परमाणु आदि के पारस्परिक संयोगमात्र से नहीं होती, इसके लिये संयोग के सिवाय जो अपेक्षित होता है वही यहां प्रकट किया जा रहा है। स्कंधों की उत्पत्ति के लिये स्निग्धताचिकनापन और रूक्षना-खखापन गुण का होना आवश्यक है जब ये दोनों आपस में मिलते हैं तभी बंध- एकत्वपरिणान होता है । सममात्र में यदि ये दोनों गुण हैं तो बंध नहीं होता है । बंध होने के लिये કાળ સુધી કાયમ રહે છે. એટલે કે અસખ્યાત ઉત્સર્પિણી કાળ પન્ત તે नष्ट यतो नथी र वात नीचेना सूत्रांश द्वारा अट उरी है - ( समनिद्धयाए बधो न होइ, समलुक्खयाए वि न होइ, वेमाय निट्टलुक्वत्तणेण वधो उ संधाणं ), સમગુણુ–સ્નિગ્ધતાવાળા પુદ્ગલ પરમાણુએના સમગુણુ સ્નિગ્ધતાળા પુદ્ગલ પરમાણુએ સાથે મધ તેા નથી. સમણુ રૂક્ષતાવાળા પુદ્ગલ પરમાણુઓના સમગુણુ રૂક્ષત વાળા પુદ્દલ પરમાણુમેની સાથે ભ'ધ થતા નથી. પરન્તુ જયારે તેમની વિષમ માત્રા હોય છે ત્યારે જ તેમનેા ખંધ થાય છે. પૌત્ર લેક સ્કન્ધની ઉત્પત્તિ તેના અવયવ રૂપ પરમણુ આદિના પરસ્પરના સંચાગ માત્રથી જ થતી નથી, તે માટે સયાગ ઉપગંત જેની જરૂર પડે છે એજ અહી પ્રકટ કવામાં આવ્યું છે સ્કન્ધાની ઉત્પત્તિને માટે સ્નિૠતા ( ચીકાશ ) અને ક્ષ તાના ગુણુ હાવા તે આવશ્યક હાય છે. જ્યારે તે મને અન્યેાન્યમાં મળે છે Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ८ उ०९ सू०२ विनलायन्धनिरूपणम् १७७ " निद्धस्स निद्रेण दुयाहिएण, लुक्खस्स लुक्खेण दुयाहिएण, निद्धस्स लुक्खेण उनेइ बंधो, जहन्नवज्जो विसमो समो वा ॥१॥ स्निग्धस्य स्निग्धेन द्विकाधिकेन, रूक्षस्य रक्षेण द्विकाधिकेन। स्निग्धस्य रूक्षेण उपैति वन्धः, जघन्यवों विषमः समो वा । इति । तदुपसंहरति-स एप बन्धनपत्ययिको वन्धः प्ररूपितः । गौतमः पृच्छति'से किं तं भायणपच्चइए ? ' अथ, हे भदन्त ! किं स भाजनमत्ययिको नाम इन गुणों की विषममात्रा सापेक्षित होती है। वह विषममात्रा इस प्रकार से कही गई है। जैसे-"निद्धस्स निदेण" इत्यादि। इस का तात्पर्य यह हैकि-स्निग्ध का दो गुना अधिक स्निग्ध के साथ बंध होता है। इसी प्रकार रूक्ष के भी दो गुने अधिकरूक्ष के साथ बन्ध होता है, जैसे पहलास्निग्ध एक गुना है तो दूसरा स्निग्ध तीनगुना से लेकर अधिक कितना ही होगा तो बंध होगा। एवं पहला स्निग्ध दो गुना हो तो दस्सरा चार गुना तो कम से कम होना ही, इससे अधिक भले हो बन्ध हो जायगा किन्तु दो गुने से कम होगा तो बन्ध नहीं होगा। इसी प्रकार रुक्ष का रूक्ष के साथ के विषय में भी जान लेना चाहिये। स्निग्ध का रूक्ष के साथ जो वन्ध होता है वह जघन्य वर्ज करके होता है, जघन्य से एक गुणा लेना चाहिये । अर्थात् एक गुणे स्निग्ध का एक गुने रूक्ष के साथ बंध नहीं होगा इससे अधिक स्निग्ध रूक्ष का बध हो जायगा चाहे वह विषम हो चाहे सम हो अर्थात् दोनों ત્યારે જ બંધ થાય છે જે આ બને ગુણસમ માત્રામાં હોય તો બંધ થત નથી. બંધ થવાને માટે એ ગુણની વિષમ માત્રાની આવશ્યકતા રહે છે. તે विषम मात्रा प्रभारी ४२वामा मापी छे, मो-निद्धस्सनिद्धेण' त्यादि - આ ગાથાને ભાવાર્થ નીચે પ્રમાણે છે-સ્નિગ્ધને બેગણું અધિક નિગ્ધની સાથે બંધ થાય છે. એ જ પ્રમાણે રૂક્ષને પણ તે બે ગણુ અધિક કરવાથી રૂક્ષની સાથે બંધ થાય છે. જેમકે પહેલુ સ્નિગ્ધ એક ગુણ હોય તે બીજુ સ્નિગ્ધ ત્રણ ગણાથી લઈને ગમે તેટલા ગણું હશે તે પણ તેમને બ ધ થશે. અને પહેલુ નિષ્પ બેગણું હોય, તે બીજું ઓછામાં ઓછું ચારગણું તે હવું જ જોઈએ, અને ચારગણાથી અધિક હોય તે પણ બંધ થઈ જશે, પરંતુ બમ ણાથી ઓછું હશે તે બધ થશે નહીં. એજ પ્રમાણે રૂક્ષને રૂક્ષની સાથે બંધ થવા વિષે પણ સમજવું સ્નિગ્ધને રૂક્ષની સાથે જે બંધ થાય છે, તે જઘન્ય વર્જ કરીને થાય છે, જઘન્યની અપેક્ષાએ (ઓછામાં ઓછા) એક ગણું લેવા જોઈએ. એટલે કે એક ગણા સ્નિગ્ધને એક ગણુ રૂક્ષની સાથે બધા થતો નથી, તેથી અધિક સ્નિગ્ય રૂક્ષને બંધ થઈ જશે–પછી ભલે તે વિષમ भए २३ Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती २७८ सादिकवन्धः ? भगवानाह - ' भायणपच्चइए जं णं जुन्नसुरा जुन्नगुल- जुन्नतंदुलाणं भायणपच्चइए णं व समुप्पज्जइ, जहणेणं अंतोमुहुत्तं, उक्कोसेणं संखेज्जं कालं, सेत्तं भायणपच्चइए ' हे गौतम ! भाजनप्रत्यथिको बन्धः- यत् खलु जीर्णसुराजीर्णगुड - जीर्णतण्डुलानां भाजन प्रत्ययिकः खलुबन्धः समुत्पद्यते, तत्र जीर्णसुरायाः स्त्यानीभवनलक्षणो वन्धः, जीर्णगुडरय जीर्णतण्डुलानां च पिण्डो भवनलक्षणो वन्धः, स च भाजनप्रत्ययिको वन्धः जघन्येन अन्तर्मुहूर्तम्, उत्कर्षेण संख्येयं कालं राशि विषम हो अथवा सम हो जैसे- विपम- इधर दो अथवा तीन आदि उधर पांच छ आदि हो तो बंध हो जायगा, सम- इधर दो उधर भी दो, किन्तु एक गुने के साथ बंध नहीं होगा । क्यों कि वे जघन्य (एक) गुण वाले दोनों होने से अबद्धदशा में ही रहते हैं । अव गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं - (से किं तं भायणपच्चइए) हे भदन्त ! भाजनप्रत्ययिक सादिवन्ध क्या है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - ( भायणपच्चइए जं णं जुन्नसुरा जुन्नगुल जुन्न तंडुलाणं भायपच्चइए णं व समुप्पज्जइ जहन्नेणं अंतो मुहुत्तं उक्कोलेगं संखेज्जं कालं - से त्तं भायणपच्चइए) हे गौतम! भाजनप्रत्ययिक बंध वह है जो पुरानी सुरा में, पुराना गुड़में और पुराने तंडुलों में होता है । अर्थात् एक भाजन में भर कर जब ये पदार्थ रख दिये जाते हैं और बहुत समयतक रखे रहते हैं - तब ये पिण्डीभूत बन जाते हैं । इस पिण्डीभूत હાય કે સમ હાય-એટલે કે બન્ને રાશિ વિષમ હાય કે સન હાય, તેા પણુ बंध थशे. प्रेम-विषभ पडेलाभां मे, त्रशु आदि ने श्रीलमां यार, यांय, છ આદિ હોય તેા ખંધ થઈ જશે સમની અપેક્ષાએ પહેલામાં છે અને ખીજામાં પણ એ હાય તે પણ ખંધ થઇ જશે. પરન્તુ એક ગણુાના એક ગણાની સાથે મધ થશે નહીં, કારણ કે તેએ ખન્ને ઓછામાં ઓછા (એક) ગુણવાળા હાવાથી અખદ્ધ દશામાં જ રહે છે गौतम स्वाभीना प्रश्न – ( से ભાજન પ્રત્યયિક સાઢિ ધ કાને કહે किं तं भायणपत्रइए) हे लहन्त ! जुन्नसुरा जुन्नगुल जुन्नભાજન પ્રત્યયિક महावीर अलुना उत्तर - ( भायणपच्चइए जं तदुलाणं भायणपच्चइए णं बधे समुपज्जइ ) डे गौतम ! મધ એ છે કે જે પુરાણા મદિરામાં, જુના ગેાળમાં અને જુના ચાખામાં થાય છે. એટલે કે એક પાત્રમાં ભરીને જ્યારે આ પદાર્થોને લાંખા સમય સુધી રાખવામાં આવે છે ત્યારે તે પિંડરૂપ બની જાય છે આ રીતે પિ Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मैयद्रिका टी० श० ८ ३० ९ ०२ चित्र साबन्धनिरूपणम् १७२ तिष्ठति, स एप भाजनप्रत्ययको बन्धः प्ररूपितः । गौतमः पृच्छति' से किं तं परिणामपच्चइए ? ' हे भदन्त ! अथ किं स परिणानप्रत्ययिको नाम बन्ध ? भगवानाह - ' परिणामपच्चहए जं णं अभाणं अम्भरुक्खाणं जहा तइयसए जाव अमोहाणं परिणामपच्चइए णं बंधे समुप्पज्जड ' हे गौतम ! परिणामप्रत्ययिको बन्धः-यत् खलु अभ्राणां भेघानाम् अभ्रवृक्षाणाम् अभ्रात्मकवृक्षाणाम् यथा तृतीयशतके सप्तमोदेश के प्रतिपादितानाम् यावत् अमोघानाम्, यावत्पदेन - वक्ष्यमाणपदानां संग्रहः – सन्ध्यानाम्, गन्धर्वनगराणाम् आकाशे व्यन्तरकृतनगराकारपरिण बनने में कारण उनका भाजन में भर कर रख देना है । अतः इस प्रकार का यह पिण्डीभूत होने रूप बंध भाजनप्रत्यधिक कहा गया है । इस बंध का जघन्य काल अन्तर्मुहूर्त का है और उत्कृष्ट काल संख्यातकाल रूप है । अर्थात् कम से कम यह बंध एक अन्तर्मुहूर्त तक रहता है और अधिक से अधिक संख्यातकाल तक रहता है । अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं - ( से किं तं परिणामपचइए) हे भदन्त ! परिणामप्रत्ययिक बंध क्या है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं ( गोयमा ) हे गौतम! परिणामप्रत्ययिक बंध वह है ( जं णं अभाणं अ०भरुक्खाणं जहा ततियसए जाव अमोहाणं परिणामपच्चइए णं बंधे समुपज्जह ) जो तृतीयशतक के सप्तम उद्देशक में प्रतिपादित अभ्रों ( वादलों ) की, अभ्रवृक्ष आदिकों की रूपान्तर प्राप्तिरूप होता है । यहां ( यावत् ) शब्द से इस तृतीयशतक के सप्तम उद्देशक में कहे गये पाठ રૂપ બની જવાનું કારણ તે ભાજનમાં ( પાત્રમાં) તેમને ભરી રાખ્યા તે છે. તેથી આ પ્રકારના પિંડભૂત ખની જવા રૂપ બંધને ભાજનપ્રયિક કહે છે. ( जहन्त्रेणं अंतो मुहुत्त चकोसेण संखेज्ज काल से त भायणपच्चइए) मा अधना ઓછામાં એછે. કાળ અન્તર્મુહૂર્તના અને વધારેમાં વધારે સખ્યાતકાળના હોય છે. એટલે કે આ બંધ ઓછામાં ઓછા એક અન્તર્મુહૂત સુધી રહે છે અને વધારેમાં વધારે સખ્યાતકાળ સુધી રહે છે. गोतम स्वाभीना प्रश्न - ( से किं तं परिणामपच्चइए ? ) हे लढन्त ! પરિણામ પ્રત્યયિક બંધ કેવા હાય છે ? भडावीर अलुना उत्तर- ( गोयमा ! ) हे गीतंभ ! परिणाम प्रत्ययि अौंध ते छे है ? (जौं णं अवभाणं अवभरुम्खाण जहा तइयसए जाव अमोहाणं परिणामपच्चइए णं बधे समुप्पज्जइ ) त्रीन शतना सातमां उद्देश मां प्रतिપાદ્રિત અભ્રોની ( વાદળાની ) અને અભ્રવૃક્ષ આદિફાની રૂપાંતર પ્રાપ્તિરૂપ હાય છે, Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... .. ......... भगवतीस्त्र . १८० तानाम् , उल्कापातानाम् , दिशिदाहानां दह्यमानमहानगरप्रकाशसदृशानाम् , गर्जितानां, विद्युत्पातानाम् , पांशुष्टीनाम् , यूपानाम्-स्तंभाकार मेघानाम् , यक्षोदीप्तानाम् , धूमिकानाम् , महिकानाम् , रजउद्घातानाम् , चन्द्रोपरागाणाम् , सूर्योपरागाणाम् , चन्द्रपरिवेषाणाम् , सूर्यपरिवेषाणाम् , प्रतिचन्द्राणाम् , प्रतिमूर्याणाम् , इन्द्रधनुपाम् , उदकमत्स्य कपिहसितानाम् , तथा-अमोघानाम् सूर्यस्योदयास्तसमये संजातानां पूर्वपश्चिमायतरेखारूपाणाम् परिणामप्रत्ययिकः, परिणामो रूपान्तरप्राप्तिः, तत्मत्ययिकस्तन्निमित्तको बन्धः परिणामप्रत्ययिको बन्धः खलु समुत्पघते, स च परिणामप्रत्ययिको वन्धः-जहण्णेणं एक्कं समयं उकोसेणं छम्मासा' जघन्येन एक समयम् उत्कपेण पड़ मासान् तिष्ठति, 'सेत्तं परिणामपच्चइए' स एप उपर्युक्तः परिणामपत्ययिको बन्ध उच्यते, 'सेत्तं साइग्रयीससाबंधे' स एप उपका संग्रह हुआ है-सन्ध्यानाम् , गंधर्वनगराणाम्-आकाशे व्यन्तरकृत नगराकारपरिणतानाम्, उल्कापातानाम् , दिशिदाहानाम् , दह्यमानमहानगरप्रकाशसदृशानाम् , गर्जितानां, विद्युत्पातानाम् , पांशुवृष्टी नाम् , यक्षोद्दीसानाम् , धूमिकानाम् , महिकानाम् , रजाउद्घातानाम् । चन्द्रोपरागाणाम् , सूर्योपरागाणाम् , चन्द्रपरिवेषाणाम् , सूर्यपरिवेषाणाम् , प्रतिचन्द्राणाम् , प्रतिस्मृाणाम् , इन्द्रधनुषाम् , उदकमत्स्यकपिहसितानाम्" इस पाठ का अर्थ वहीं पर लिखा गया है अतः वहीं से जान लेना चाहिये । इस परिणामप्रत्यधिक बंध का जयन्यकाल एक समय मात्र और उत्कृष्टकाल छहमास का है । (से त्त साइयवीतलावंधे) इस प्रकार से यह पूर्वोक्तरूप में कहा गया सादिकविस्रसा बंध है। अब अन्त में “ यावत् " ५४थी मही त्रीत शतना सातमा देशमा अथित नायना પાઠને ગ્રહણ કરવામાં આવ્યું છે – (सन्ध्यानाम् , गंधर्वनगराणाम् आकाशे व्यन्तरकृतनगराकारपरिणतानाम् उल्कापातानाम् , दिशिदाहानाम् , दह्यमानमहानगरप्रकाशसहशानाम् , गर्जितानाम्, विद्युत्पातानामू, पांशुवृष्टीनाम् , यक्षोदीप्तानाम् , धूमिकानां, महिकानां, रजःउद्घा तानाम् , चन्द्रोपरागाणाम् , सूर्योपरागोणाम् , चन्द्रपरिवेपाणाम् , सूर्य परिवेषाणाम् , प्रतिचन्द्राणाम्, प्रतिसूर्याणाम् , इन्द्रधनुषाम् , उदकमत्स्य कपिहसितानाम् " આ સૂત્રપાઠને અર્થે ત્યાં આપવામાં આવ્યું છે, તે જિજ્ઞાસુઓએ ત્યાંથી વાંચી લે. આ પરિણામ પ્રત્યયિક બંધને ઓછામાં ઓછો કાળ એક सभयन। मन पधारेभा पधारे छ भासन डाय छे. ( से त्त' साइयवीससा पंधे) मा प्रानु-पूxिt ३५नु सावित्रमा पर्नु २१३५ छे. सूत्रने Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ८ उ.९ ५० ३ प्रयोगवन्धनिरूपणम् १८१ युक्तः सादिकविस्र सावन्धो व्यपदिश्यते । अन्ते विनसावन्धनिगमयन्नाह- सेत्तं वीससावंधे ' स एष उक्तरीत्योपदर्शितः विस्रसाबन्धोऽवसेयः ॥ सू० २ ॥ प्रयोगवन्धवक्तव्यता सूचीकटाहन्यायेन पश्चात्पठितमपि विलसावन्धं प्रथम प्ररूप्य प्रथमपठितं प्रयोगबन्धं प्ररूपयितुं प्रस्तौति-' से किं तं ' इत्यादि। मूलम्-से किं तं पयोगबंधे ? पयोगबंधे तिविहे पण्णत्ते ? तं जहा-अणाइए वा अपज्जवलिए, साइए वा अपज्जवसिए, साइए वा सपज्जवसिए, तत्थ गंजे से अणाइए अपज्जवसिए, से णं अटूण्हं जीवमज्झपएसा णं, तत्थ वि णं तिण्हं२ अणाइए अपज्जवलिए, सेसाणं साइए, तत्थ गंजे से साइए अपज्ज. वसिए, से णं सिद्धाणं, तत्थ णं जे से साइए सपज्जवसिए से णं चउविहे पण्णत्ते, तं जहा-आलावणबंध, अल्लियावणबंधे, सरीरबंधे, सरीरप्पयोगबंधे । से किं तं आलावणबंधे ? आलावणबंधे जं णं तणभाराण वा, कट्टभाराण वा, पत्त भाराण वा, पलालभाराण वा, वेल्लभाराण वा, वेत्तलया वागवरत्तरज्जुवल्लिकुलदभमाइएहिं,आलावणबंधे समुप्पज्जइ, जहणणं अंतोमहत्तं उस्कोसेणं संखेज्जं कालं, सेत्तं आलावणबंधे। से किं तं अल्लियावणबंधे ? अल्लियावणबधे चउविहे पण्णत्ते, तं जहा-लेसणाबंधे, उच्चयबंधे, समुच्चयबंधे, सहणणाबंधे । से किं तं लेसणाबंधे, लेलणाबंधे जं णं कुड्डाणं, सूत्रकार विस्रसाधका निगमन करते हुए कहते हैं कि (से तं वीससा पंधे) उक्त रीतिके अनुसार विस्रसाधका कथन किया गया है ॥सू०२॥ माते सूत्र४।२ विसमा मतुं निगमन ४२ता ४ छ । (से तं वीसम्रा बंधे ) मा ४२ मा १०या प्रमाणे विनसा धनु २१३५ छ. ॥ सू२॥ Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૮૨ भगवतीes 1 कोहिमाणं, खंभाणं, पासायाणं, कटुाणं, चम्माणं, घडणं, पडणं, कडाणं छुहाचिक्खिल्लसिंलेस लक्ख महुसित्थमाइएहिं लेसणएहिं बंधे ससुप्पज्जइ, जहपणेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं संखेज्जं कालं, से त्तं लेखणा बंधे । से किं तं उच्चयबंधे ? उच्चयबंधे जं णं तणरासीण वा कटुरासीण वा, पत्तरासीण वा, तुसरासीण वा, भुसरासीण वा, गोमयरासीण वा, अवगररालीण वा, उच्चत्ते णं बंधे समुप्पज्जइ, जहण्णे णं अंतोमुहुत्तं, उक्कोसेणं संखेज्जं कालं, से तं उच्चयबंधे । से किं तं समुच्चयबंधे ? समुच्चयबंधे जं णं अगडतडागनई दहावीपुक्खरिणीदीहिया णं, गुंजालियाणं, सराणं. सरपंतियाणं, सरसरपंतियाणं, बिलपतियाणं, देवकुल- सभापव्वथूभखाइयाणं, फलिहाणं, पागारहालगचरियदारगोपुरतोरणाणं, पासायघरसरणलेणआवणाणं, सिंघाडगतिय चउक्कचच्चर चउम्भुह महापहमाईणं छुहाचिक्खिल्लसिलेससमुच्चएणं बंधे समुपजइ, जहणेणं अंतोमुहुत्तं उक्को सेणं संखेज्जं कालं, सेत्तं समुच्चय बंधे । से किं तं साहणणाबंधे ? साहणणाबंधे दुविहे पण्णत्ते, तं जहा- देससाहणणाबंधे य, सव्वसाहणणाबंधे य, से किं तं देस साहणणाबंधे ? देससाहणणाबंधे जं णं सगडरहजाणजुग्गगिल्लिथिल्लिसीय संद माणियालोहीसणसयणखंभभंडमत्तोवगरणमाईणं लोहकडाहकडुच्छुअ देससाहणणावंधे समुपज्जइ, जहपणेणं अंतोमुहुत्तं, उक्कोसे Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयश्चन्द्रिका टीका श० ८ ७० ९ सू ३ प्रयोगवन्धनिरूपणम् १८३ णं संखेज्जं कालं, सेत्तं देससाहणणा बंधे।से कि तं सव्वसाहणणाबंधे ? सव्वसाहणणाबंधे से णं खीरोदगमाईणं, से तं सव्वसाहणणाबंधे, से तं साहणणाबंधे, से तं अल्लियावणबंधे । से किं तं सरीरबंधे ? सरीरबंधे दुविहे पण्णत्ते, तं जहापुवप्पओगपच्चइए य, पडुप्पन्नपओगपच्चइए य । से कि तं पुवप्पओगपच्चइए ? पुव्वप्पओगपच्चइए जं णं नेरइयाणं संसारस्थाणं सव्वजीवाणं तत्थ तत्थ तेसु तेसु कारणेसु समोहणमाणाणं जीवप्पएसाणं बंधे समुप्पज्जइ, से तं पुव्वप्पओगपच्चइए। से किं तं पडुप्पन्नप्पओगपच्चइए ? पडुप्पनप्पओगपच्चइए जं णं केवलनाणिस्स अणगारस्स केवलिसमुग्घाएणं समोहयस्स ताओ समुग्घायाओ पडिनियत्तेमाणस्स अंतरामथे वट्टमाणस्स तेयाकम्माणंबंधे समुप्पज्जइ, किं कारण ? ताहे से पएसा एगत्तीकया भवंति त्ति, से तं पडुप्पन्नप्पओगपच्चइए, से तं सरीरबंधे। से किं तं सरीरप्पओगबंधे ? सरीरप्पओगबंधे पंचविहे पण्णत्ते, तं जहा-ओरालियसरीरप्पओगबंधे, वेउब्वियसरीरप्पओगबंधे,आहारगसरीरप्पओगबंधे, तेयासरीरप्प ओगबधे कम्मासरीरप्पओगबंधे। ओरालियसरीरप्पओगबंधेणं भंते ! कइविहे पण्णत्ते ? गोयमा! पंचविहे पण्णत्ते, तं जहा-- एगिंदियओरालियसरीरप्पओगबंधे, वेदियओरालियसरीरप्प-- ओगबंधे, जाव--पंचिदिय ओरालियसरीरप्पओगबंधे, एगिदिय ओरालियसरीरप्पओगवंधे पण भंते ! कइविहे पण्णत्ते ? गोयमा! Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १८५ भगवतीचे पंचविहे पण्णत्ते, तं जहा--पुढविकाइय एगिदिय ओरालिय सरीरप्पओगबंधे । एवं एएणं अभिलावेणं भेदो जहा ओगाहणसंठाणे ओरालियसरीरस्त तहा भाणियव्वो जाव पज्जत्तगभवतियमणुस्लपंचिंदियओरालियसरीरप्पओगबंधे य, अपज्जत्तगभवक्कंतियमणुस्सपंचिदियओरालियसरीरप्पओग-- बंधे य, ओरालियसरीरप्पओगबंधे णं भंते ! कस्स कम्मस्ल उदएणं ? गोयमा ! वीरियसजोग सहव्वयाए पमायपच्चया कम्मं च जोगं च भवं च, आउयं च, पडुच्च ओरालियसरीरप्पओगनामकम्मस्स उदएणं ओरालियसरीरप्पओगबंधे । एगिदियओरालियसरीरप्पओगबंधे णं भंते ! कस्त कम्मरस उदएणं ? एवं चेव । पुढाविक्काइयएगिदियओरालियसरीरप्पओगबंधे एवं चेव, एवं जाव वणस्सइकाइया, एवं बेइंदिया, एवं तेइंदिया, एवं चउरिदियतिरिक्खजोणियओरालियसरीरप्पओगबंधे एवं चत्र । पंचिंदिय ओरालियसरीरप्पओगबंधेणं भंते ! कस्स कम्मस्स उदएणं ? गोयमा ! वीरियसजोग--सहव्वयाए पमाय--जाव--आउयं पडुच्च पंचिंदियओरालियसरीरप्पओगनामाए कम्मस्त उदएणं, तिरिक्खपंचिंदियओरालियसरीरप्पओगबंधे एवं चेवा मणुस्सपांचंदियओरालियसरीरप्पओगबंधे णं भंते ! कस्स कम्मस्स उदएणं ? गोयमा ! वीरियसजोगसहव्वयाए पमादपच्चया जाव--आउयं च पडुच्च मणुस्सपंचिंदियओरां Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श ८ उ. ८ सू ३ प्रयोगवन्धनिरूपणम् ___ १८५ लियसरीरप्पओगनामाए कम्मस्स उदएणं मणुस्सपंचिंदियओरालियसरीरप्पओगबंधे ॥ सू० ३ ॥ . छाया-अथ का प्रयोगवन्ध१ प्रयोगवन्धस्त्रिविधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-अना. दिको वा अपर्यवसितः, सादिको वा अपयवसितः, सादिको वा सपर्यवसितः, तत्र खल्ल यः सोऽनादिकः अपर्यवसितः, स खलु अष्टानां जीवमध्यप्रदेशानाम् , तत्रापि खलु त्रयाणां त्रयाणाम् अनादिकः अपर्यवसितः, शेषाणां सादिकः, तत्र खलु या . प्रयोगबंधवक्तव्यता 'से किं तं पओगवंधे ?' इत्यादि। सूत्रार्थ-(से किं तं पओगबंधे ) हे भदन्त ! प्रयोगवंध का क्या स्वरूप है ? (पओगबंधे तिविहे पण्णत्ते) हे गौतम! प्रयोगवंध तीन प्रकार का कहा गया है । (तं जहा) प्रयोगबंध के वे तीन प्रकार ये हैं(अणाइए वा अपजवसिए, साइए वा अपज्जवसिए, साइए वा सपज्जपसिए ) अनादिअपर्यवसित, सादिअपर्यवसित, और सादिसपर्यवसित (तत्थ ण जे से अणाइए अपज्जवसिए, से णं अट्ठण्हं जीव मज्झपएसाणं) इनमें जो अनादि अपर्यवसित प्रयोगवंध है वह जीव के आठ मध्यप्रदेशों का होता है। (तत्थ विणं तिण्हं तिण्हं अणाइए अपज्जवसिए) इन आठप्रदेशों में भी तीन तीन प्रदेशों का जो बंध है वह अनादि अपर्यवसित बंध है। (सेसाणं साइए ) बाकी के सर्व प्रदेशों का सादि सपर्यवसित प्रयोगमवातव्यता" से किं त पओगबधेत्याह, सूत्रार्थ-(से कि त पओगब धे?) 8 महन्त ! प्रये मर्नु स्१३५ ठेवु छ १ (पओगबधे तिविहे पण्णत्ते) 8 गौतम ! प्रयोगमा ३ प्रश्न ४को छे. (तजहा) ते त्रय प्रशारे। नीय प्रमाणे - (अणाइए वा अपज्जवसिए, साइए वा अपज्जवसिए, साइए वा सपज्जवसिए) (१) मनाEिPA५ वसित (२) साहसपर्यवसित भने (3) सा अपपसित. (तत्यणं जे से अणाइए अपज्जवसिए से णं अट्ठण्डं जीवमझपएसाण ) तमाथा જે અનાદિ અપર્યવસિત પ્રવેગ બંધ છે, તે જીવના આઠ મધ્યપ્રદેશનો હોય छे. (तत्य वि णं तिण्हं तिण्हं अणाइए अपज्जवसिए) ते 18 प्रदेशमा ५g જે ત્રણ ત્રણ પ્રદેશને બંધ હોય છે, તે અનાદિ અપવસિત બંધ હોય छे. (सेसाण साइए ) माहीना सर्व प्रशोर साह स५ सित जाय भ २४ Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसुत्रे १८६ स सादिकः अपर्यवसितः स खलु सिद्धानाम्, तत्र खलु यः स सादिकः सपर्यत्रसितः, स खलु चतुर्विधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-आलापनवन्धः, आलीनबन्धः, शरीरबन्धः, शरीरप्रयोगवन्धः, अथ कः स आलापनबन्धः ? आलापनबन्धो यः खलु तृणभाराणां वा, काष्ठभाराणां वा, पत्रमाराणां वा, पलालभाराणां वा, वेल्ल (पल्लव) भाराणां वा, वेत्रलता- वल्क वरत्रा रज्जु -चल्ली - कुश - दर्भादिभिः आलापनचन्धः समुत्पद्यते बंध है । (तत्थ पंजे से साइए अपज्जवसिए से णं सिद्धाणं) सादि अपवसित बंध सिद्ध जीव के प्रदेशों का है । ( तत्थ णं जे से साइए सपज्जबसिए से णं चव्विहे पण्णत्ते ) इनमें जो सादि सपर्यवसित बंध है वह चार प्रकार का कहा गया है । ( तं जहा ) जो इस प्रकार से है -- ( आलावणबंधे, अल्लियावणय घे, सरीरख घे, सरीरप्पओगवधे ) १ आलापनबंध, २ आलीनबंध, ३ शरीरबंध, ४ शरीरप्रयोगबंध । ( से किँ तं आलावणबधे ) हे भदन्त ! आलापनबंधका क्या स्वरूप है ? ( आलावणबंधे जं णं तणभाराण वा, कट्ठभाराण वा, पत्तभारण वा, पलालभाराण वा, वेल्लभाराण वा, वेत्तलया-वाग वरत्त - रज्जु - वल्लि - कुम- दग्भमाएहिं आलावणबधे समुप्पज्जइ) हे गौतम! आलापनबंध वह है - जो तृण 'के गट्ठों को, काष्ट के गट्ठों को, पत्र के गट्ठों को पलालके बोझों को, बेलोंके बोझों के, वेंत से - लता से, छाल से, वरना से, रस्सी से, मध भने (४) शरीर सायन धतु स्व३५ . छे. ( तत्थ ण' जे साइए अपज्जवसिए से णं सिद्धाणं ) सिद्ध बना अहेशन गंध साहि अय्र्यवसित होय छे. ( तत्थ णं जे से साइए सपज्जबसिए से विहे पण्णचे - तं जहा ) तेमांना ? साहि सपर्यवसित मध छे, तेना नीचे अभाषे यार अार छे- (अलावणबधे, अल्लियाव्रणव घे, सरीरबांधे, सरीरप्पओगबंचे) (१) आसायन अध, (२) मासीन मधु, ( 3 ) शरीर प्रयोग अध (से कि त आलावणषधे) हे लहन्त ! हे ? ( आलावणचे ज णं तणभाराण वा, कट्टभारण वा, पत्तभाराण वा, पलालभाराण वा, वेल्लभाराणवा वेत्तलयाबाग-वरत्त - रज्जु - वल्लि - कुस दव्भमा इएहि, आठवण समुपज्जइ ) हे गौतम ! यासायन अंध ते छेडे ने घासना भाराने, लाउडांना लाशने, पानना लाराने, धान्यरहित पराजनी गांसडीने, सतामोना भाराने, बताओोथी, छातेोथी, याभडानी होरीथी, शत्रु आहिनी डोरीथी, કાઇ વેલથી, નિર્મૂળ ઇર્ષાથી અને સમૂળ દૉથી ખાંધવાથી થાય છે. એટલે કે ઘાસ વગેરેના ભારાને લતા આદિ વડે જે આંધવાનુ' થાય છે, તેને આલા Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयान्द्रका टीका शे० ८ ३० ९ सू०३ प्रयोगबन्धनिरूपणम् जघन्येन अन्तर्मुहूर्तम् , उत्कर्षेण संख्येयं कालम् , स एप आलापनबन्धः। अथ कसे आलीनबन्धः ? आलीनबन्धधतुर्विधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा--लेषणावन्धः, उच्चयवन्धः, समुच्चयवन्धः, संहननबन्धः, अथ कः स श्लेपणाबन्धः ? "लेषणावन्धो यत खलु कुडयानां कूटानां कुटिमानाम् , स्तम्भानाम् , प्रासादानाम् , काष्ठानाम् , चर्मणाम् , घटानाम् , पटानाम् , कटानाम् , सुधाकर्दमल लेपलाक्षा-मधु-सिक्थादिभिः लेपणैः बन्धः समुपपद्यते, जघन्येन अन्तर्मुहुर्तम् उत्कर्षेण संख्येयं कालम् , स एष किसी वेल से, कुश अथवाडाभ वगैरह से बांधने से होता है । अर्थात् घास वगैरहके गढेको वेंतकी बेल आदि से जो वांधना है वह आलापन बंध है । (जहण्णेणं अंतोमुहत्तं, उक्कोसेणं संखेज्जकालं ) इस आलापन बंध का काल जघन्यसे एक अन्तर्मुहूर्त का है और उत्कृष्ट से संख्यात कालका है अर्थात् यह वंध कमसे कम रहे तो अन्तर्मुहूर्त तक रहता है, और अधिक से अधिक संख्यातकाल तक रहता है। (से तं आलावण बंधे) यही आलापन बंध का स्वरूप है। (से कि तं अल्लियावणबंधे) हे भदन्त ! आलीन बंध का क्या स्वरूप है ? (अल्लियावणवधे चविहे पण्णत्ते) हे गौतम ! आलीन बंध चार प्रकार का कहा है-(तं जहा) जो इस प्रकार से है-(लेसणाचंधे, उच्चपबंधे, समुच्चयबंधे, साहणणायधे)१ श्लेषणाबंध, २ उच्चयबंध, ३ समुच्चयबंध और ४ संहननबंध (से कि तं लेसणावधे) हे भदन्त श्लेषणाबंध का क्या स्वरूप है ? (लेसणाबंधे जं णं कुड्डाणं, कोटिमाणं, खंभाणं, पासायाणं, कट्ठाणं, चम्माणं, घडाणं, पडाणं, कडाणं, छुहाचिक्खिल्लसिलेस लक्ख महुसिस्थ माइएहिं लेसणएहिं बधे समुप्पंजइ') हे गौतम ! श्लेषा बंध वह है जो भित्तियों का, मणिप्रस्तर जडित भूमियों का, खंभों का, ५न मध हे छे (जहाणेणं अतोमुहुत्त', उक्कोसेणं संखेज्जकाल) मा मासापन બંધ ઓછામાં ઓછા એક અંતમુહંત સુધી અને વધારેમાં વધારે સંખ્યા तण सुधा २७ छ. (से त' आलावणवधे) मादान मधनु मे २०३५ छे. (से कि त अल्लियावणबंधे १ ) महन्त ! भाटीन मधनु २१३५ छ? (अल्लियावणबंधे चउविहे पण्णत्ते-तजहा) हे गौतम ! मादीन मना नाय प्रमाणे या ५२ छ- लेसणामधे, उच्चयबधे, समुच्चयबंधे, साहणणाबधे ) (१) Aषा 1, (२) उस्यय मध, सभुश्यय म मन (४) सडनन ५. (से किंत लेसणाम घे ?) B महन्त ! वेष धनु २२३५ छ? (लेसणाब'धे जणं फुड्डाणं, कोट्टिमाणं, खंभाणं, पासायाण', कट्ठाण, चम्माण, घडाणं, पडाणं कहाणं छुहाचिक्खिल्लसिलेसलक्खमसिस्थमाइपहि लेसणएहिं बधे समुप्पज्जई), गौतम ! श्लेषयामध त छ ३२ हार्नु, मणिपस्तर Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ શૈલ भगवती सूत्रे " श्लेषणावन्धः, अथ कः स उच्चयबन्धः ? उच्चयबन्धो यः खलु तृणराशीनां वा, काष्ठराशीनां वा, पत्रराशीनां वा, तुषराशीनां वा, वुसरासीनां वा, गोमयराशीनां वा, अत्रकरराशीनां वा, उच्चत्वेन बन्धः समुपपद्यते, जघन्येन अन्तर्मुहूर्तम्, उत्क संख्येयं कालम् स एष उच्चयवन्धः, अथ कः सः समुच्चयबन्धः ? समुच्चयप्रासादों का, काष्ठों का, चमडे का, घडों का, पटों का वस्त्रों का और टाईयों का चूना, कर्दम, वज्रलेप, लाक्षा, मोम इसके द्वारा परस्पर में जुड जाना होता है । (जहणणेणं अंतोमुहृत्तं, उक्को सेणं संखेज्जं कालं ) यह बंध जघन्य से अन्तर्मुहूततक और उत्कृष्ट से संख्यातकाल तक रहता है । (सेत्तं लेसणाव घे) यही इलेषणा बंध का स्वरूप है । ( से किं तं उच्च घे) हे भदन्त | उच्चयबंधका क्या स्वरूप है ? (उच्चयवधे जंणं तरासीण वा, कट्ठरासीण वा, पत्तरासीण वा, तुसरासीण वा, भुसरासीण वा, गोमयरासीण वा, अवगररासीण वा, उच्चतेणं बंधे समुप्पज्जइ ) तृणराशि का, काष्टराशि का, पत्रराशि का, तुषराशि का, भूसा की राशि का, गोबर के ढेर का कूडा के ढेर का जो उच्चपने से बंध होता है, वह उच्चयबंध है । ( जहण्गेगं अंतो मुद्दत्तं, उक्कोसेणं संखेज्जं कालं ) यह बंध जघन्य से अन्तर्मुहूर्त और उत्कृष्ट से नडित भूमियोनु, स्तलेोनु, प्रसाहेोनु, अष्ठधेनु याभडानु, घडाओोनु, વસ્ત્રોનુ' અને ચટાઇએનુ' ચૂના, કીચડ, વજ્રલેપ, લાખ અને મીણુ દ્વારા परस्पर साथै भेडा भवानुं जने छे ( जहण्जेणं अतो मुद्दत्त' उक्कोसेण संखे• अकाल ) मा गंध छाम छ ४ अंतर्मुहूर्त सुधी मते वधारेभां पधारे सभ्यातमा सुधा रहे छे. ( से त लेसणाबधे ) येषाणा मंधनु આ પ્રકારનુ સ્વરૂપ છે. ( से किं तं उच्चयब'घै ? ) हे लहन्त ! उभ्यय बंधनु स्व३य उ छे १ ( उच्चयबघे जण तणरासीण वा, कटुरासीण वा, पत्तरासीण वा, तुसरासीण वा, भुसरासीण वा, गोमयरासीण वा, अवगररासीण वा, उच्चत्तेणं बघे समुत्पज्जइ ) वासना ढगलानी, अष्टना ढगलानी, पशुना ढगसानो, तुषना ढगसाना, लुसाना ( पराजना ) ढंगसानो, छाना ढगसानो, अथराना ढग. લાના જે ઊંચાઇની અપેક્ષાએ એટલે કે તે પદાર્થોના આપસમાં સંખ’ધરૂપ જે अध थाय छे, तेने उध्य मध उडे छे. ( जहणेणं अतोमुहुच, उक्कोसेणं सखेग्ज'कालं ) मा अध ओछामां सोछेो मे अन्तर्मुहूर्त सुधी ने बधा Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका ८ ० १ सू० ३ प्रयोगबन्धनिरूपणम् ર " बन्धो यत् खलु अगड (अवट ) तडाग नदी हद वापी दीर्घिकाणां गुञ्जालिकानां सरसां सरः पङ्क्तिकानाम् सरःसरःपक्तिकानाम्, विलपक्तिकानाम्, देवकुलसभा - पर्व - स्तूप - खातिकानाम्, परिखाणाम्, प्राकाराट्टाळक - चरिकद्वार - गोपुर - तोरणानाम्, प्रासाद - गृह - शरण-लयनापणानाम्, शृङ्गाटक - त्रिकचतुष्क - चत्वर - चतुर्मुख - महापथादीनां सुधाकर्दमल लेपसमुच्चयेन वन्धः संख्यात कालतक रहता है । ( से तं उच्चयवधे ) यही उश्चय बंध का स्वरूप है । (से किं तं समुच्चयव धे) हे भदन्त ! समुच्चय वंधका क्या स्वरूप है ? (समुच्चयबंधे जं णं अगडतडाग नदी- दह वावी - पुक्खरिणी दीहिया गुंजालियाणं, सराणं, सरपंतियाणं, सरसरपंतियाणं, बिलपंतियाणं, देवकुल- सभापव्व - धूमखाइणं फरिहाणं पागाराहालगचरिय दार. गोपुरतोरणाणं, पासायघर सरणलेण आवणाणं, सिंघाडग तिय- चउक्क -चच्चर-चउम्मुह-महापहमाइणं छुहा- चिक्खिल्ल सिलेस समुच्चएणं बंधे समुप्पज्जइ) हे गौतम! कुंओ, तालाब, नदी, द्रह, वापी, पुष्करिणी, दीर्घिका, गुंजालिका, सरोवर, सरोवरपङ्क्ति, सरःसर पक्ति, विलपक्ति, देवकुल सभा, प्याऊ, स्तूप, खाईयां परिघ, कोट, अटारियां, चरिक, द्वार, गोपुर, तोरण, प्रासाद, चर, शरण, बाजार, शृङ्गाटकमार्ग, त्रिकमार्ग, चतुष्कमार्ग, चत्वर, चतुर्मुखमार्ग, रेभां पधारे सभ्याताण सुधी रहे छे. ( से तं उच्चयव घे ) अभ्यय मंधनं એવુ' સ્વરૂપ છે. ( से किं तं समुच्चयत्र 'घे ? ) हे लहन्त ! सभुभ्यय धनुं ठेवु સ્વરૂપ છે? ( समुच्चय व वे ज' णं अगडतडागनदीदहवावी, पुक्खरिणी दीहियाणं देवकुल- सम गुंजालियाण, सराणं,, सरपंतियाणं, सरसरपंतियाणं, बिलपंतियाण, पत्र-यूम खाइयाणं फरिहाणं, पागाराट्टालगचरियदार गोपुरतोरणाणं पासायघर सिंगाडग-तिय- चउक्क-चच्चर - चउम्मुह - महापहमादीणं- छुहा सरणलेणआवणाणं, - चिक्खिल्ल सिलेस समुच्चएणं बंधे समुप्पज्जइ ) डे गौतम 1 वा, तणाव, नही, द्रड ( डूड), पाथी, पुण्डिरिणी, हार्धिा, शुभविअ, सरोवर; सरोवर पति, सरःसर पंडित ( महासरोवर श्रेणी ), मिस पंडित, देवस, सला, प्यारी ( वाडी ), स्तूप, माया, परिध, ओट, અટારીએ ( પ્રાસાદને ઊર્ધ્વ ભાગ ), ચિરકા (નગર અને દુર્ગીના મધ્યવર્તી भाग), द्वार, गोथुर (नगर द्वार), तोरणु, आसाह, घर, शरयु (स्थानविशेष), बेलु (गृह विशेष), मलर, श्रृंगार मार्ग, त्रिम् भार्ग चतुष्ठ भार्ग, अत्वर भार्ग, Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मैगवती संमत्पद्यते, जघन्येन अन्तमुहूर्तम् , उत्कर्षेण संख्येयं कालम्', स एष समुच्चन यवन्धः, अथ का स संहननवन्धः ?, संहननबन्धो द्विविधः प्रज्ञप्तः, तद्यथादेशसंहननवन्धश्च, सर्वसंहननबन्धश्च अथ कः स देशसंहननवन्धः ? देशसंहननबन्धों यत् खलु शकटरथयानयुग्यगिल्लिथिल्लिशिविकास्यन्दमानिका लोही लोहकटाह कडच्छुकाऽऽसन-शयन-स्तम्भ-भाण्डा-ऽमत्रोपकरणादीनां देशसंहननवन्धः समः महापथमार्ग,-राजमार्ग इत्यादि का चूना द्वारा कीचड़ द्वारा और श्लेष के समुच्चय द्वारा जो बंध होता है वह समुच्चयं बंध है। (जहणणं अंतोमुत्त, उक्कोसेणं संखेज्जंकालं) यह बंध जघन्य से अन्तमुहर्त तक और उत्कृष्ट से संख्यातकाल तक रहता है। (से सं समुच्चयबंधे) इस प्रकार से यह समुच्चयबंध का स्वरूप है। (सें किं तं साहणणा बंधे) हे भदन्त ! संहननबंध का क्या स्वरूप है ? (साहणणावधे दुविहे पण्णत्ते) हे गौतम ! संहनन बंध दो प्रकार का कहा गया है । (तं जहा) जो इस प्रकार से है-(देससाहणणा बंधे ये संवसाहणणा बंधे य) १ देशसंहनन बंध, २ सर्वसंहननवेंध (से कि तं देससाहणणाबधे ) हे भदन्त ! देशसंहननबंध का क्या स्वरूप है ? (देससाहणणा बंधे जणं सगड-रह-जाणं-जुग्ग-गिल्लि-थिल्लि-सीयसंदमाणिया, लोही-लोहकडाह-कडच्छुआसणसयण खंभ भंडमत्तोवर्गरणमाईणं देससाहणणबिंधे समुप्पज्जइ ) हे गौतम ! शकट, रथ, यान, युग्यवाहन-घोडागाडी, गिल्ली-हाथी की अंबाडी, थिल्लि-वग्गी शिक्षिका ચતુર્મુખ માર્ગ, મહાપથ (રાજમાર્ગ), ઈત્યાદિને ચૂના દ્વારા, કીચડ દ્વારા અને શ્લેષ (વજીલેય) ના સમુચ્ચય દ્વારા જે બંધ થાય છે તે બંધને સમુચ્ચ બંધ छ. ( जहाणेणं अतो मुहत्तं; उकोसेणं संखेजंकाल) मा मध माछामा माछ। ४ मतभुतः सुधी- मने पधारेभां-धारे. सध्या सुधा २३ छे. (सें त समुच्चयबधे ) मा प्राप्तुं समुव्यय धनु ५१३५ छे. (से कि त साहणणा बधे ?) 3 महन्त ! सनन धन २१३५ छ १ (साहणणा बधे दुविहे पण्णत्ते-तजहो) 8 गौतम ! सनन मधन नीय प्रमाणे मे २ छे-(देससाहणणा वधेय, सव्वसाहणणाबधे य) (१) देश सनन म भने (२) सर्व सहनन मध. ( से किं त' देसखाहणणाब'धे ?) 8 महन्त ! शE सनन मध २१३५ छ १ ( देसंसाहणणाधे जणं सगडरेह-जाण-जुग्ग -गिल्लि, थिल्लि सीय-संदमाणिया-लोही-लोहकडाह, कइच्छु-आसणसयण खंभ भडः मत्तोवगरणमाइणं देससाहणणावधे समुप्पज्जइ) 8 गौतम ! शट (गाई); २५, यान, युज्य पालन (घोडा), मि (पाथीनी. Am); AC Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अमेयचन्द्रिका टी० श० ८ उ० ९ सू० ३ प्रयोगबन्धनिरूपणम् स्पद्यते, जघन्येन अत्तर्मुहूर्तम् , उत्कर्षेण संख्येयं कालम् , स एम देशसंहननवन्धः, मथ कः स सर्वसंहननबन्धः ? सर्वसंहननवन्धः स खलु क्षीरोदकादीनाम् , स एप सर्वसंहननबन्धः, स एष संहननवन्धः, स एष आलीनवन्धः । अथ कः स शरीरएवं स्यन्दमानी-पुरुष प्रमाणवाहनविशेप, तवा कडाही, करछी, आसन, शयन, स्तंभ, भाण्ड, पात्र, तथा और भी नानाप्रकार के उपकरणादि पदार्थों का जो संबंध होता है वह देशसंहननबंध है । (जहण्णेणं अंतोमुहतं उक्कोसेणं संखेज्जं कालं) यह बंध जघन्य से एक अन्तर्मुहर्त तक रहता है और उत्कृष्ट से संख्यातकालतक रहता है। (से तं देससाइणणाधे ) इस प्रकार से यह देशसंहननबंध का स्वरूप है।( से कि संसञ्चसाहणाधंधे) हे भदन्त ! सर्वसंहननबंध का क्या स्वरूप है? (सन्चसाहणणाचंधे-से णं खीरोदगमाइणं से त्तं सव्वसाहणणावंधे) हे गौतम ! दूध और पानी आदि पदार्थों का जो बंध है वह सर्वसंहनन बम है। यही सर्वसंहननबंध का स्वरूप है। इस प्रकार से यहां तक (से तं-साहणणाबंधे, से तं अल्लियावणबंचे) सादि सपर्यवसित बंधके चार प्रकारों में से द्वितीय प्रकाररूप आलीनबंध का कथन संहननबंध का कथन करने पर हो जाता है। (से कितं सरीरबंधे) हे भदन्त ! सादि सपर्यवसितबंध का जो तृतीय भेद शरीरबंध है उसका क्या (40), शिम :( laमी), श्य-माहिती (पुरुष प्रभार पाउन विशेष), तावडे, ४ाही, ४७छी, मासन, शयन, स्तन, His, -पत्र, -तथा भी विविध પ્રકારના ઉપકરણદિ પદાર્થોને જે બંધ થાય છે, તે બંધને દેશ સંહનન બંધ छ. (जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं संखेज कालं ) ॥ सनन मय ઓછામાં ઓછો એક અંતર્મુહૂર્ત સુધી અને વધારેમાં વધારે સંખ્યાતકાળ संधी २३ छे. (से न देससाहणणाब'धे)प्रा२नुहेश सनन धनु २१३५ छे. (से किं तं सव्वसाहणणाधे ?) महन्त ! स सडनन म धनु ११३५ छ १ ( सव्वसाहणणा बधे-से णं खीरोदगमाईणं से 'त्त सव्वसाहणणा घे) गौतम! मन ५ मा पाथाना मध थाय छेते બંધનું નામ સર્વસંહનન બંધ છે. આ પ્રકારનું સંહનન બંધનું સ્વરૂપ છે. 24. मी सुधीभ (से त साहणणा वधे, से त अल्लियावणबंधे) साहि સપર્યાવસિત બંધના ચાર પ્રકારમાંથી બીજા પ્રકાર રૂપ આલીન બંધનું કથનસંહનન બંધનું નિરૂપણ થઈ જવાથી પૂરું થાય છે. (से कि त सरीरबंधे १) महन्त ! साह स५५ सितम'धन ત્રીજો શરીરબંધ નામને ભેદ છે, તેનું કેવું સ્વરૂપ છે? Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीक्षा वन्धः ? शरीरवन्धो द्विविधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-पूर्वप्रयोगप्रत्ययिकश्च प्रतिपनपयोगप्रत्युयिकश्च, अथ कः स पूर्वप्रयोगप्रत्ययिकः ? पूर्वप्रयोगप्रत्ययिको यः खलु नैरयिकाणां संसारस्थानां सर्वजीवानां तत्र तत्र तेषु तेषु कारणषु समवहन्यमानानां जीवप्रदेशानां वन्धः समुपपद्यते, स एप पूर्वप्रयोगपत्ययिकः, अथ कः स प्रत्युत्पन्नप्रयोगमत्ययिकः ? प्रत्युत्पन्न प्रयोगप्रत्ययिको यः खलु केवलज्ञानिनोऽनगारस्य स्वरूप है ? (सरीरबंधे दुविहे पण्णत्ते) हे गौतम ! शरीरयंध दो प्रकार का कहा गया है । (तं जहा) जो इस तरह से है-(पुवप्पयोगपच्चइए य, पछप्पन्नपओगपच्चहए य) पूर्व प्रयोगप्रत्ययिक शरीरयन्ध और प्रत्युत्पन्नप्रयोगप्रत्ययिकशरीरबन्ध । (से किं तं पुचप्पओगपच्चइए) हे भदन्त । पूर्वप्रयोगप्रत्ययिकशरीर बंध का क्या स्वरूप है ? (पुवप्पओ. गपच्चइए जं णं नेइइयाणं संसारवत्थाणं सव्वजीवाणं तत्थ तत्थ तेसु तेलु कारणेसु समोहणमाणाणं जीवप्पएसाणं बंधे समुप्पज्जइ ) हे गौत. म! जो उन उन कारणों के होने पर समुद्घात करते हुए नैरयिक एवं 'सर्वसंमारी जीवों के जीव प्रदेशों का जो बंध होता है वह पूर्वप्रयोगप्र. प्रत्ययिकशरीरबंध है। (सेत्तं पुन्वप्पओगपच्चइए) यही पूर्वप्रत्ययिक शरीर बंध का स्वरूप है । (से किं तं पडप्पन्नप्पओगपच्चहए ) हे भदत प्रत्युत्पन्नप्रयोगप्रत्ययिक बंध का क्या स्वरूप है ? ( पड़प्पन्नप्पओगपच्चइए ज णं केवलनाणिस्स अणगारस्स केवलिसमुग्घाएणं समोहयस्स (सरीरब'धे दुविहे पण्णत्ते-तंजहा) हे गौतम ! शरी२५ धना नीय अभाव मे २ छे-(पुव्वप्पयोगपच्चइए य, पडुपन्नपओगपच्चइए य) (૧) પૂર્વપ્રગ પ્રત્યયિક શરીરબંધ અને (૨) પ્રત્યુપન્ન પ્રગ પ્રત્યયિક શરીર मध. (से कि त पुव्वपयोगपच्चइए १) 3 rd ! पूर्वप्रया प्रत्यय शरीरमधनु : २१३५ छ १ । (युवप्पयोगपच्चइए जणं नेरइयाणं संसारवत्थाणं सव्वजीवाणं तत्य तत्थ तेसु तेसु कारणेसु समोहणमाणाणं जीवप्पएसाणं वधे समुप्पज्जइ) 8 ગૌતમ તે તે ક્ષેત્રમાં તે તે કારણે ઉત્પન્ન થવાથી (સમુદ્દઘાતના કારણરૂપ વેદના આદિ કારણે ઉદ્દભવે ત્યારે) સમુદ્રઘાત કરતા એવા નારક અને સર્વ સંસારી જીવન જીવપ્રદેશને જે બંધ થાય છે, તે બંધને પૂર્વ પ્રયોગ પ્રત્યयि शरी२'ध ४ छे. (सेत्तपुव्वप्पओगपच्चइए) ५ प्रत्ययि शरी२५ पर्नु मे २१३५ छे. (से कि त पडुपन्नप्पओगपच्चइए १) 8 महन्त ! प्रत्युपन्न પ્રાગ પ્રત્યયિક બંધનું કેવું સ્વરૂપ છે? Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचद्रिका टो० श० ८ उ० ९ सू० ३ प्रयोगधनिरूपणम् १९३ नमक केवलिसमुद्घातेन समत्रहतस्य तस्मात् समुद्घातात् प्रतिनिवर्तमानस्य अन्तरा मन्याने वर्तमानस्य तैजसकार्मणयोः बन्धः समुत्पद्यते, किं कारणम् ? तदा तस्य प्रदेश एकत्वीकृता भवन्ति इति, स एष प्रत्युत्पन्नप्रयोगप्रत्ययिकः, स एष शरीरबन्धः, अथ कः स शरीरप्रयोगवन्धः ? शरीरप्रयोगबन्धः पञ्चविधः प्रज्ञप्तः ? तद्यथाताओ समुग्धायाओ पडियित्तेमाणस्स अंतरामंथे वट्टमाणस्स तेयाकम्माणं बधे समुपज्जह ) हे गौनम ! केवलिसमुद्घात से समुद्घान करते हुए और फिर पीछे उससे फिरते हुए केवली के मंथान अवस्था में रहते समय तेजस और कार्मण शरीर का जो बंध होता है वह प्रत्युत्पन्नप्रयो प्रत्ययिक बंध है । (किं कारणं) हे भदन्त । तैजस और कार्मणशरीर के बंध होने में वहां क्या कारण है ? ( ताहे से पएसा एगन्तीया भवति, त्ति ) हे गौतम । उस समय केवली के आत्मप्रदेश संघात को प्राप्त होते हैं । इस कारण से उस केवली के तैजस और कार्मण शरीर प्रदेशों का बंध होता है । ( से प्तं पड्डप्पन्नप्पओगपच्चइए) यही प्रत्युपनप्रयोगप्रत्ययिक बंध का स्वरूप है ( से प्तं सरीर धे) इस तरह से शरीरबंध का स्वरूप कहा । (से किं तं सरीरप्पओगव धे) हे गौतम् । शरीरप्रयोगबध का क्या स्वरूप है ( सरीरप्पओगयधे पंचविहे पत्ते) हे गौतम! शरीरप्रयोगबंध पांच प्रकार का कहा गया है। (तं जहा ) जो इस प्रकार से है - (ओरालिय सरीरप्प ओग घे) १ औदारिक शरीर ( पडुत्पन्नपओग पच्चइए ज णं केवलनाणिस्स अणगारस्त केवलिस मुग्धा एर्ण समोस ताओ समुग्धायाओ पडिनियन्त्तेमाणस्स अंतरामध्ये वट्टमाणस्स तेयाकम्माणं चधे समुत्पज्जइ ) हे गौतम ! देवसि समुधात द्वारा समुद्रघात इश्ता અને ત્યારખાદ તે સમુદ્ધાતમાંથી પાછા ફરતી વખતે મથાન અવસ્થામાં રહેતી વખતે કેવલીને જે તેજસ અને કાણુ શરીરના મધ થાય છે, તે મધને प्रत्युत्यन्न प्रयोगप्रत्ययि मध हे छे. ( किं कारणं ? ) हे लहन्त । तैक्स शाने अर्भशु शरीरने! मध श्रवामां त्यांशु आशय होय छे ? ( ताहे से पसा एगतीगया भवति, त्ति ) हे गौतम! ते सभये ठेवलीना आत्मप्रदेश सधात પામે છે. તે કારણે તે કૈવલી તૈજસ અને કાણુ શરીરનેા ખધ કરે છે ( से तं पडुप्पन्न ओगपच्चइए ) मे४ अत्युत्यन्न प्रयोग अत्ययि मधतु' स्व३५ छे. (सेत सरीर घे) या प्रारे भड़ीं शरीरणधना स्वपतु પ્રતિપાદન પૂરૂં થાય છે. ( से किं त सरीरप्पओगत्र घे ? ) ३ स्व३५ ठेवु छे ? ( सरीरप्पओगब घे पंचविहे शरीर प्रयोग अधना नीचे प्रमाणे यांथ प्रकार भ २५ लहन्त ! शरीर प्रयोग धनु पण्णत्ते - तजहा ) डे गौतम । - (ओरालि यसरी रप्प ओग - ह्या Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १९४ भगवती औदारिकशरीरमयोगवन्धः, चैक्रियशरीरप्रयोगवन्धः, आहारकशरीरमयोगवन्धः, तैजसशरीरप्रयोगबन्धः, कार्मणशरीरप्रयोगवन्धः । औदारिकशरीरप्रयोगवन्धः खलु भदन्त ! कतिविधः प्रज्ञप्तः ? गौतम ! पञ्चविधः प्रज्ञप्तः तद्यथा-एकेन्द्रियौदारिकशरीरप्रयोगवन्धः, द्वीन्द्रियौदारिकशरीरप्रयोगवन्धः, यावत्-पश्चेन्द्रियौदारिकशरीरप्रयोगवन्धः । एकेन्द्रियौदारिकशरीरप्रयोगवन्धः खलु भदन्त ! कतिविधः प्रज्ञतः ? प्रयोगवंध, ( वेउव्वियसरीरप्पओगबंधे) २ वैक्रियशरीरप्रयोगपंध, (आहारगसरीरप्पओगवंधे) ३ आहारकशरीरप्रयोगबंध, (तेयासरीरप्पओगबंधे ) ४ तैजसशरीरप्रयोगबंध और (कम्मासरीरप्पओगधंधे) ५ कार्मणशरीरप्रयोगबंध (ओरालियशरीरप्पओगवंधे णं भंते। कइ विहे पण्णत्ते ) हे भदन्त ! औदारिकसरीरप्रयोगबंध कितने प्रकार का कहा गया है ? (गोयमा ! पंचविहे पण्णत्ते ) हे गौतम ! औदारिक शरीरप्रयोगबंध पांच प्रकार का कहा गया है। (तं जहा) जैसे एगिदिय ओरालिय सरीरप्पओगधे, वेदियओरालियसरीरप्पओगपंधे, जाव पंचिंदिय ओरालियसरीरप्पओगबंधे ) एकेन्द्रिय औदारिक शरीरप्रयोगबंध, द्वीन्द्रिय औदारिकशरीरप्रयोगबंध, यावत् पंचेन्द्रिय औदारिक शरीरप्रयोग बंध । ( एगिदियओरालियसरीरप्पओगबंधे णं भंते ! कइविहे पण्णत्ते) हे भदन्त ! एकेन्द्रिय औदारिक शरीरप्रयोव ) (१) मोहार शरी२ प्रयोग मध, ( वेउव्वियसरीरप्पओगबधे) (२) वैठिय शरीर प्रयोग मध, (आहारगसरीरप्पओगबधे) (3) मा २४ श६२ ५५, (तेयासरीरप्पओगबंधे) (४) ते शरीर प्रयोग मध भने (कम्मा सरीरप्पओगब'धे ) (५) अभय शरी२ प्रयास मध. (ओरालियसरीरप्पओगबघेणं भंते । फइविहे पण्णत्ते १) महन्त! ઔદારિક શરીર પ્રગ બંધ કેટલા પ્રકારને કહ્યો છે? (गोयमा ! पंचविहे पण्णत्ते-तजहा ) हे गौतम ! सौहार: शरी२ प्रयोग मधना नये प्रभाए पांय १२ हा छ–(एगिदिय ओरालियसरीरप्पओग वधे, वे दियओरलियसरीरप्पओगब'धे, जाव पचि दियओरालियसरीरप्पओगधे) (૧) એકેન્દ્રિય ઔદારિક શરીર પ્રયોગ બંધ, (૨) કીન્દ્રિય ઔદારિકશરીર પ્રગ બંધ, (૩) તેઈન્દ્રિય ઔદારિક શરીર પ્રયોગ બંધ, () ચતુરિન્દ્રિય ઔદારિક શરીર પ્રયોગ બંધ અને (૫) પચેન્દ્રિય ઔદારિક શરીર પ્રગ मध. ( एगिदिय ओरालिय सरीरप्पओगबघे गं भंते ! कइविहे पण्णत्ते १) Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टी० श०८ 30 ९ सू० ३ प्रयोगबन्धनिरूपणम् १९५ गौतम ! पञ्चविधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-पृथिवीकायिकैकेन्द्रियौदारिकशरीरप्रयोगवंधः, एवम् एतेन अभिलापेन भेदो यथा अवगाहनासंस्थाने औदारिकशरीरस्य तथा मणितव्यः, यावत् पर्याप्तकगर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्यपञ्चेन्द्रियौदारिकशरीरपयोगवन्धश्च, अपर्याप्तकगर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्यपश्चेन्द्रियौदारिकशरीरयप्रयोगवन्धश्च । औदारिकशरीरप्रयोगवन्धः खलु भदन्त ! कस्य कर्मण उदयेन? गौतम ! वीर्यसयोगसद्व्यतया, गबंध कितने प्रकार का कहा गया है ? (गोयमा) हे गौतम ! (पंचविहे पण्णत्ते) पांच प्रकार का कहा गया है। (तं जहा) जो इस प्रकार से है-(पुढविक्काइयएगिदियओरालियसरीरप्पओगबंधे एवं एएणं अभिलावेणं भेदो जहा ओग्गाहणसंठाणे ओरालियसरीरस्स तहा भाणियन्वो) पृथिवीकायिक एकेन्द्रिय औदारिक शरीरप्रयोग बंध इस तरह से इस अभिलापद्वारा जैसा “ अवगाहना संस्थान" पद में औदारिक शरीर का भेद कहा गया है वैसा यहां पर कहना चाहिये (जाव पज्जत्तगन्भवतियमणुस्सपंचिंदिय ओरालिय सरीरप्पओगबधे य, अपज्जत्तगगमवक्कंतियमणुस्सपंचिंदियओरालियसरीरप्पओग जाव धंधे य) यावत् पर्याप्तगर्भजमनुष्यपंचेन्द्रियऔदारिक शरीरप्रयोगबंध और अपर्याप्तगर्भजमनुष्यपंचेन्द्रियऔदारिक शरीरप्रयोगबंध । (ओरालियसरीरप्पओगबंधे णं भंते ! कस्स कम्मस्त उदएणं) हे भदंत! औदारिकशरीरप्रयोगबंध किस कर्म के उदय से होता है ? (गोयमा) હે ભદન્ત ! એકેન્દ્રિય દારિક શરીર પ્રયોગ બંધ કેટલા પ્રકારને કહ્યું છે ? (गोयमा ! पंचविहे पण्णत्ते-तजहा) गीतम! तेना नाय प्रमाणे पाय १२ ह्या छ-(पुढविक्काइयएगिदियओरालियसरीरप्पओगब'घे एवं ए ए णं अभिलावेणं भेदो जहा ओगाहणसंठाणे ओरालियसरीरस्स तहा भाणियव्वो) પૃથ્વીકાયિક એકેન્દ્રિય દારિક શરીર પ્રયોગ બંધ, આ પ્રકારે આ અભિલાપ દ્વારા “અવગાહન સંસ્થાન” પદમાં ઔદારિક શરીરના જેવા ભેદે કહેવામાં આવ્યા છે, એવા ભેદે અહીં પણ કહેવા જોઈએ. (जाव पज्जत्तगम्भवतिय मणुरस पचि दिय ओरालिय सरीरप्पओगमधेय, अपज्जत्तगगम्भवकंतियमणुस्स पंचिंदिय ओरालियसरीरप्पओग जाव बघेय) થાવત્ “પર્યાપ્ત ગર્ભજ મનુષ્ય પચેન્દ્રિય ઔદારિક શરીર પ્રગ બંધ અને अपर्यास मनुष्य पयन्द्रिय मोहा२ि४ शरीर प्रयोग ध." (ओरालिय सरीरप्पओगबघेणं भंते ! कस्स कम्मरस उदएण१) Bard १ मीहारिक શરીર પ્રયોગ બંધ કયા કર્મના ઉદયથી થાય છે ?' - Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १९८ भंगवतीसरे आयुष्कं च प्रतीत्य मनुष्यपञ्चेन्द्रियौदारिकशरीरप्रयोगनाम्नः कर्मण उदयेन मनुष्य पञ्चेन्द्रियौदारिकशरीरप्रयोगवन्धः ॥ ० ३ ॥ ___टीका-' से किं तं पओगवंधे ? ' गौतमः पृच्छति - हे भदन्त ! . अथ कः कतिविधः स प्रयोगवन्धः प्रज्ञप्तः ? भगवानाह-पओगवंधे तिविहे पण्णत्ते' हे गौतम ! प्रयोगवन्धस्त्रिविधः प्रज्ञप्तः । तं जहा--अणाइए वा अपज्जवसिए, साइए वा अपज्जवसिए, साइए चा सपज्जवसिए । तद्यथा मणुस्सपंचिंदियओरालियसरीरप्पओगनामकम्मस्स उदएणं मणुस्स पंचिंदियसरीरप्पओगबंधे ) जीव की वीर्यता, सयोगता, सद्रव्यता, प्रमादरूपहेतु-इनसे कर्म, योग, भव एवं आयुष्क को लेकर के मनुष्यपंचेन्द्रिय औदारिक शरीरप्रयोग नामकर्म के उदय से मनुष्यपंचेन्द्रिय औदारिक शरीरप्रयोग बंध होता है। टीकार्थ-सूची कटाह न्याय से पश्चात् पठित भी विस्रसाबंध का प्ररूपण करके सूत्रकार अब प्रयोगधन्ध की प्ररूपणा कर रहे हैं-इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-'से कि तं पओगवंधे-पभोगवंधे तिविहे पण्णत्ते' हे भदन्त ! प्रयोगवन्ध कि जिसका स्वरूप विस्रसाबंध से भिम है क्या है-अर्थात्-प्रयोगबंध कितने प्रकार का है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम ! प्रयोगबन्ध तीन प्रकार का है-'तं जहा' जो इस तरह से है-'अणाइए वा अपज्जवसिए, साइए वा अपजवसिए, साइए आउयं च पडुच्च मणुस्सपचि दिय ओरालिय सरीरप्पओग नामकम्मस्स उदएर्ण मणुस्स पचि दिय ओरालिय सरीरप्पओगब'धे ) नी वार्यता, सयोगता, સદ્દવ્યતા, અને પ્રમાદરૂપ કારણથી કર્મ, ગ, ભવ અને આયુષ્કને આશ્રિત કરીને મનુષ્ય પંચેન્દ્રિય ઔદારિક શરીર પ્રગ નામ કમના ઉદયથી મનુષ્ય પંચેન્દ્રિય દારિક શરીર પ્રયોગ બંધ થાય છે. ટીકાર્થ–ક્રમ પ્રમાણે ગણતા પ્રગબંધની પ્રરૂપણ પહેલાં થવી જોઈતી હતી, પરંતુ “સૂચી કટાહ ન્યાયને ” અનુસરીને પશ્ચાત પતિ વિશ્વસા બંધની પ્રરૂપણે પહેલા કરવામાં આવી છે. હવે સૂત્રકાર પ્રગબંધની નીચેના પ્રશ્નોતેરે દ્વારા પ્રરૂપણ કરે છે– गौतम स्वाभाना प्रश्न (से कि त पओगव'धे १) ॐ महन्त ! विस. સાબંધથી ભિન્ન એવા પ્રયોગ બંધનું સ્વરૂપ કેવું છે? એટલે કે પ્રોગબંધના કેટલા પ્રકાર છે? . महावीर प्रभुन। उत्तर--(पओगबधे तिविहे पण्णते-तजहा ) हे गौतम। प्रयोगमायना नीचे प्रमाणे त्र २ छ-(अणाइए वा अपज्जवसिप, साइए वा Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अमेयचन्द्रिका टी० ० ८ १० ९ २० ३ प्रयोगवन्धनिरूपणम् १९९ अनादिको वा अपर्यवसितः, सोदिको वा अपर्यवसितः सादिको वा सपर्यवसितः, तत्र जीवव्यापारेण जीवप्रदेशानाम् औदारिकादिशरीरपुद्गलानां च बन्धः प्रयोगवन्धः तस्य, च चत्वारो विकल्पा भवन्ति, तथाहि-अनादिकम् अपर्यवसितम् १, अनादिकं सपर्यवसितम् २, सादिकम् अपर्यवसितम् ३, सादिकं सपयवसितम्४, किन्त्वत्र तेषु चतुर्पु त्रय एव विकल्पाः अनादिकसपर्यवसितरूपद्वितीयविकल्पवर्जिताः संभवन्ति, तत्र प्रथमभङ्गोदाहरणायाह-'तत्थ णं जे से' इत्यादि । तेषु च असंख्यात मदेशिकजीवस्य ये अष्टौ मध्यप्रदेशाः सन्ति तेषाम् अनादिकोऽपर्यवसितो वन्धो भवति, यतो हि यदापि जीवः केवलिसमुद्घातसमये समग्रलोकं च्याप्य तिष्ठति तदापि असौ तथाविधायामेव स्थितौ तिष्ठति,अन्येषां पुनर्जीवप्रदेशानां था सपज्जवसिए" १ अनादि अपर्यवसित, २ सादिअपर्यवसित, और सादिसपर्यवसित, जीव के व्यापार से जीवप्रदेशों का और औदारिककादिशरीरपुद्गलों का जो बंध है वह प्रयोगवंध है । इसके चार विकल्प होते हैं-अनादि अपर्यवसित १, अनादि सपर्यवसित २, सादिअपर्यपसित ३, और सादिसपर्यवसित ४, किन्तु इन चार विकल्पों में से यहां तीन ही विकल्प बनते हैं-अनादि सपर्यवसितरूप द्वितीय विकल्प नहीं बनने से छोड़ दिया गया है। प्रथम भंग को उदाहरण द्वारासमभाने के लिये सूत्रकार कहते हैं-'तत्थ णं जे से' इत्यादि, असंख्यात प्रदेशों वाले जीव के जो आठ मध्य के प्रदेश हैं, उनका अनादि अपर्ययसित बध होता है । क्यों कि जिस समय केवली भगवान् केवलि समु. द्घात करते हैं उस समय वे समग्रलोक को व्याप्त करलेते हैं-परन्तु वे मध्यप्रदेश उनके उसी स्थिति में रहते हैं-उनमें कोई विपरिवर्तन नहीं अपज्जवसिए, साइए वा सपज्जवसिए) (१) मनाहि म सित, (२) साहि અપર્યાવસિત અને (૩) સાદિ સપર્યવસિત. જીવના વ્યાપારથી જીવપ્રદેશને અને ઔદારિકાદિ શરીર પુદ્ગલેને જે બંધ થાય છે, તેને પ્રયોગ ધ કહે छ. तेना या२ १४८५ थाय छ-(१) अनामय सित, (२) मनसिप पसित, (3) साह ५५ सित मन (४) सात सय सित. परन्तु । ચાર વિકલ્પોમાંથી અહીં ત્રણ વિકલ્પ જ બને છે, અનાદિ સપર્યવસિત રૂપ બીજો વિકસ્ય બનતું નથી, તેથી ઉપર મુજબ ત્રણ પ્રકાર પડે છે. હવે પહેલા SELER | सभापपाने भाटे सूत्र१२ ४ छ ? " तत्थ न जे से" ઈત્યાદિ, અસંખ્યાત પ્રદેશવાળા જીવના જે આઠ મધ્યપ્રદેશ છે, તેમનો અનાદિ અપર્યવસિત બંધ થાય છે, કારણ કે જે સમયે કેવલી ભગવાન કેવલી સમુદુઘાત કરે છે, તે સમયે તેઓ સમગ્ર લેકને વ્યાપ્ત કરી લે છે. પરંતુ તેમને તે મધ્યપ્રદેશે એજ સ્થિતિમાં રહે છે તેમાં કેઇ પરિવર્તન થતું નથી Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २०० भगवतीले विपरिवर्तमानत्वान्नास्ति अनादिकोऽपर्यवसितो वन्धः, तत्स्थापना चेयम् 18181 एतेपामुपरि अन्येऽपि चत्वारः एवमेतेऽष्टौ भवन्तीत्यभिप्रायेणाह-'तत्थ णं जे से अणाइए अपज्जवसिए, से णं अट्टण्हं जीवमज्झपएसाणं' तत्रापि त्रिपु उपर्युक्तविकल्पेषु अपि खलु यः तस्य जीवस्य अनादिकोऽपर्यवसितो बन्धः स खलु अष्टानां जीवमध्यप्रदेशानां भवति । एवं रीत्या समुदायतोऽष्टानांवन्धः प्रतिपादितः, अथ तेपु एकै केन आत्मप्रदेशेन सह यावतां परस्परं बन्धो भवति तद्दर्शयितुमाह- तत्यविणे तिहं तिण्हं अणाइए, अपज्जवसिए, सेसाणं साइए ' तत्रापि तेष्वपि अष्टसु जीवप्रदेशेषु मध्ये खलु त्रयाणां त्रयाणाम् एकैकेन सह अनादिकोऽपर्यवसितो बन्ध अनादिरनन्तो वन्ध इत्यर्थो वर्तते, तथाहि-पूर्वोक्तरीत्याऽवस्थितानामष्टानामुपरितनपतरस्य यः कश्चिदेकः प्रदेशो विवक्षितः तस्य, पार्श्ववर्तिनौ द्वौ प्रदेशौ एकवाधीवतीत्येवंरीत्या एते त्रयः सम्वध्यन्ते, शेपस्त्वेकः उपरितनः, यत्राधस्तना न सम्बध्यन्ते होता है-अन्य प्रदेशों में विपरिवर्तन होता है, इसलिये अनादि अप यवसितवन्ध जीव के आठ मध्यप्रदेशों के सिवाय अन्यप्रदेशों में नहीं होता है। उनकी स्थापना इस प्रकार से है-1818|इनके ऊपर और भी चार प्रदेश हैं. इस तरह समुदाय की अपेक्षा से इन आठ प्रदेशों का पन्ध प्रतिपादित हुआ है । अथ उनमें से एक एक आत्मप्रदेश के साथ जितने प्रदेशों का परस्पर बन्ध होता है-इस बात को दिखाने के लिये सूत्रकार कहते हैं-' तत्थ वि णं तिण्हं तिण्हं अणाइए, अपज्जवसिए" सेसाणं साइए ' उन आठ प्रदेशों में भी तीन तीन प्रदेशों का एक एक 'प्रदेशके साथ अनादि-अपर्यवसित अनादि अनन्त बंध है। पूर्वोत्तरीति के अनुसार अवस्थित उन आठ प्रदेशों में से उपरितनप्रतरका जो कोई एक विवक्षित प्रदेश है-उस विवक्षित प्रदेशका, अपने पासके दो प्रदेशों અન્ય પ્રદેશોમાં જ પરિવર્તન થાય છે. તેથી અનાદિ અપયવસિત બંધ જીવના આઠ મધ્યપ્રદેશ સિવાયના અન્ય પ્રદેશમાં થતું નથી. તેમની સ્થાપના આ પ્રમાણે સમજવી-3|| તેમની ઉપર બીજા પણ ચાર પ્રદેશ છે, આ રીતે સમુદાયની અપેક્ષાએ આ આઠ પ્રદેશે બંધ પ્રતિપાદિત થયે છે. હવે તેમના એક એક પ્રદેશોને પરસ્પર બંધ થાય છે તે વાત પ્રકટ કરવાને માટે સૂત્રકાર ४३ छ8-(तत्थ विण तिण्हं तिण्हं अणाइए, अपज्जवसिए, सेसाणं साइए ) તે આઠ પ્રદેશમાં પણ ત્રણ ત્રણ પ્રદેશને એક એક પ્રદેશની સાથે અનાદિ અપર્યવસિત (અનાદિ અનંત) થાય છે. પૂર્વોક્ત રીત પ્રમાણે અવસ્થિત (ગોઠવાયેલા, રહેલા) તે આઠ પ્રદેશમાંથી ઉપરિતન ખતરને જે કોઈ એક અમુક પ્રદેશ છે તે અમુક પ્રદેશને, પોતાની પાસેના બે પ્રદેશોની સાથે અને Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ i. प्रमेयंचन्द्रिका टीका श० ८ उ० ९ सू० ३ प्रयोगवन्धनिरूपणम् २०१ . दरवर्तित्वेन व्यवहितत्वात् , एवमधस्तनप्रनरापेक्षयापि इति बोध्यम् , शेषाणाम्. मध्यमाप्टभ्योऽन्येषां जीवप्रदेशानां सादिरपर्यवसितः सपर्यवसितो वा बन्धो भवति विपरिवर्तमानखात् , इति प्रथमो विकल्पो व्याख्यातः, ' अनादिः सपर्यतसितः' इति द्वितीयो विकल्पस्तु नेह संभवति अनादिसंवद्धानाम् अष्टानां जीवप्रदेशानाम-. विपरिवर्तमानत्वेन बन्धस्य अनादि सपर्यवसितत्वानुपपत्तेः । अथ तृतीयं विकल्पमुः . के साथ और नीचे के एक प्रदेश के साथ इस तरह से इन तीन प्रदेशों.. के साथ अनादि अनन्त, संबंधरूप बंध है। ऊपर का एक प्रदेश और नीचे के तीन इस के साथ संबंध नहीं हैं। क्यों कि ये उससे दूरवर्ती । होने के कारण व्यवहित होते हैं। इसी तरह से अधस्तन (नीचे की) प्रतर की अपेक्षा से भी जानना चाहिये। इसी कारण तीनं २ प्रदेशों का अनादि अनंतरूप वध कहा गया है । इन मध्यम आठ प्रदेशों से अतिरिक्त और जो जीवप्रदेश हैं उनका सादिअंपर्यवसित, या सादि-' सपर्यवसित बंध है । क्यों कि इनमें विपरिवर्तन होता है। इस प्रकार से.प्रथमविकल्प के विषय में यह रपष्टीकरण है । " 'अनादि सपर्यव-". सिंत" ऐसा जो द्वितीयविकल्प है, वह इन जीव के मध्य आठ प्रदेशों' में संभावित नहीं होता है । क्यों कि ये आठ प्रदेश अविपरिवर्तमान हैं-इस कारण इनमें अपर्यवस्तिता होने के कारण संपर्यवसितता नहीं यनती है-अतः अनादि अपर्यवसित बंध में अनादि सपर्यवसितता नहीं નીચેનો એક પ્રદેશની સાથે આ રીતે તે ત્રણ પ્રદેશોની સાથે અનાદિ અનત . સંબંધરૂપ બંધ છે. ઉપરના એક પ્રદેશની સાથે અને નીચેના ત્રણ પ્રદેશોની સાથે તેને સંબંધ નથી, કારણ કે તેઓ તેનાથી દૂર હોય છે. તેથી તેમની साथै तिन सय नयी मेरी प्रमाणे अस्तन ( नीयनी) प्रती અપેક્ષાએ પણ સમજવું. એ જ કારણે ત્રણ ત્રણ પ્રદેશને અનાદિ અનંતરૂપ કહ્યો છે. આ મધ્યમ આઠ પ્રદેશ સિવાયના બીજા જે જીવપ્રદેશ છે તેમને સાદિ અપર્યવસિત, અથવા સાદિ સપર્યવસિત બંધ હોય છે, કારણ કે તેઓમાં विपश्चितन. थाय छे. * આ પ્રમાણે પહેલા વિકલ્પનું સ્પષ્ટીકરણ કરીને સૂત્રકાર “અનાદિ સપવસિત રૂ૫ બીજા વિકલ્પનું સ્પષ્ટીકરણ કરે છે-અનાદિસપર્યવસિત રૂપ જે બીજો વિકલ્પ છે તે એ જીના આઠ મધ્યપ્રદેશોમાં સંભવિત થતો નથી, કારણ કે તે આઠ પ્રદેશો અવિપરિવર્તમાન છે, તે કારણે તેમનેમા અપર્યસિતત હેવાને લીધે સપર્યવસિતતા સભવી શકતી નથી તેથી અનાદિ અપવસિત બંધમાં અનાદિ સપર્યવસિતતા હોતી નથી. હવે સૂત્રકાર ત્રીજા भ २६ Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २०२ भगवतीस्त्रे दाहरति- तत्थणं जेसे साइए अपज्जवसिए, से णं सिद्धाणं ' तत्र त्रिषु उपर्युक्तेषु विकल्पेषु खलु यस्तस्य जीवप्रदेशस्य सादिकः अपर्यवसितो वन्धः स खलु सिद्धानां भवति, तथा च सिद्धानां सादिरपर्यवसितो जीवमदेशवन्धः शैलेश्यवस्थायां संस्था. पितमदेशानां सिद्वत्वेऽपि चलनाभावात् अथ चतुर्थ विकल्पं सभेदं प्ररूपयति'तत्थ णं जे से साइए सपज्जवसिए, से णं चउबिहे पण्णचे' तत्र उपयुक्तेषु त्रिषु विकल्पेषु खलु यस्तस्य जीवप्रदेशस्य सादिकः सपर्यवसितो वन्धो भवति, स खलु . चतुर्विधः प्रज्ञप्तः, ' तं जहा-आलावणवंधे, अल्लियावणबंधे, सरीरबंधे, सरीरप्पओगबंधे' तथा आलापनबन्धः१, आलीनवन्धः२, शरीरबन्धः३,शरीरमयोगवन्धः४, आती है । अथ सूत्रकार तृतीय विकल्प के विषय में कथन करते हुए उदाहरण प्रदर्शित करते हैं-'तस्थ णं जे से साइए अपज्जवसिए, सेणं सिद्धाणं' इन तीन उपर्युक्त विकल्पो में जो जीवप्रदेश का सादिअपर्यसितबंध है वह सिद्धों के होता है । क्यों कि शैलेशी अवस्था में संस्थापित जीव प्रदेशों का सिद्ध अवस्था हो जाने पर फिर पर्यवसान नहीं होता है वे ज्यों के त्यों बने रहते हैं । इसलिये सादिअपर्यवसित बन्ध सिद्धों के होता है । अव सूत्रकार चौथे विकल्प का भेद सहित निरूपण करते हैं-' तत्थणं जे से साइए सपज्जवसिए, से णं चउविहे पण्णत्ते' अपर्युक्त विकल्पों में जीवपदेश का सादिसपर्यवसित बंध है, वह चार प्रकार का कहा गया है-'तं जहा' जैसे-' आलावणबंधे, अल्लियावणबंधे, सरीरबंधे , सरीरप्पओगबंधे' आलापनबन्ध, आलीनबंध, शरीर. વિકલ્પનું પ્રતિપાદન કરવાને માટે ઉદાહરણ આવે છે (तत्य णं जे से साइए अपज्जवसिए, से णं सिद्वाणं) ५युत त्रय વિકમાંના જે જીવ પ્રદેશને સાદિ અપર્યવસિત જીવ બંધ છે, તે સિદ્ધ જી કરે છે, કારણ કે શેલેશી અવસ્થામાં સંસ્થાપિત જીવ પ્રદેશોનું સિદ્ધ અવસ્થાની પ્રાપ્તિ થયા પછી ફરીથી પર્યવસાન થતું નથી પણ તેઓ જે સ્થિતિમાં હોય એજ સ્થિતિમાં કાયમ રહે છે. તેથી સિદ્ધો દ્વારા જ સાદિ અપર્યવસિત (અનંત) બંધ થાય છે. હવે સૂત્રકાર ચેથા વિકલપનું ભેદરહિત प्रतिपाइन ४२ छ-(तत्थ जे से साइए सपज्जवसिए, से णं चउविहे पण्णत्ते) ઉપર્યુક્ત ચાર વિકલ્પમાંથી જે જીવપ્રદેશને સાદિ સપર્યવસિત બંધ છે, તેના या२ ४२ छ. (त जहा) २ या२ १२ नीये प्रभारी छ (आलावणमधे, अल्लियावणबधे, सरीरबंधे, सरीरप्पओगबधे) (१) અલાપનબંધ, (૨) આલીનબંધ (૩) શરીર બંધ અને (૪) શરીર પ્રગબધ Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमैववन्द्रिका टी० २० ८ उ० ९ ३० ३ प्रयोगधन्धनिरूपणम् २०३ तत्र आलाप्यते आलीनं क्रियते एभिरित्यालापनानि रज्ज्वादीनि, तैस्तृणादीनां बन्धः आलापनबन्धः१, एवम् द्रव्यस्य द्रव्यान्तरेण 'लेपादिना आलीनीकरणरूपो. वन्धः आलीनबन्धः२, तथा ' सरीरबंधे' इति समुद्घाते सति विस्तारितसंकोचितजीवप्रदेशसम्बन्धविशेषणवशात् तैजसादिशरीरमदेशानां सम्बन्धविशेषः शरीरवन्धः, केचित्तु तत्र शरीरिणः समुद्घाते विक्षिप्तजीवप्रदेशानां संकोचने बन्धः शरीरवन्ध इति मन्यन्ते ३, 'सरीरप्पभोगवंवे ' इति, एवं शरीरस्य औदारिकादेः प्रयोगेण वीर्यान्तरायक्षयोपशमादि जनितव्यापारेण बन्धः तत्पुद्गलोपादानं, शरीररूपस्य वा प्रयोगस्य वन्धः शरीरप्रयोगवन्ध इत्यर्थः४ । गौतमः पृच्छति-'से किं तं आलावणवंधे ?' हे भदन्त ! अथ कः कतिविधः स आलापनबन्धः प्रज्ञप्तः ? -बंध और शरीरप्रयोगवध रस्सी आदि द्वारा जो तृण आदि घास वगैरह का बांधना है, वह आलापनबंध है । एक द्रव्य का दूसरे द्रव्य के साथ जो श्लषरूपमें बंध होता है वह आलीनवध है। समुद्रात अवस्था में विस्तारित और संकोचित जीवप्रदेशों के संघ धवश से तैजसादि शरीरप्रदेशों का जो संबंधविशेष है वह शरीर बंध है। अथवा कोई ऐसा भी मानते हैं कि समुदघात करने पर वे विक्षिप्त जीव प्रदेशों को संकुचित करने में जो बध है वह शरीरि बंध है। 'सरीरप्पओगवंधे औदारिक आदि शरीर के प्रयोग से-वीर्यान्तराय के क्षयोपशमादि से जनित व्यापार से-शरीर पुद्गलों को ग्रहण करने रूप जो बध है वह शरीरप्रयोगवन्ध है। अथवा शरीररूप प्रयोग का जो बंध है वह शरीरप्रयोगबंध है। अय गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-(से किं तं દેરી આદિ વડે જે ઘાસ આદિને બાંધવું તેનું નામ અલાપન બંધ છે એક દ્રવ્યને બીજા દ્રવ્યની સાથે જે શ્લેષરૂપે બંધ થાય છે, તેનું નામ આલીન બંધ છે. સમુદુઘાત અવસ્થામાં વિસ્તારિત અને સકેચિત જીવ પ્રદેશોના સબં. ધને કારણે તેજસ આદિ શરીર પ્રદેશને જે સંબંધ વિશેષ છે, તેનું નામ શરીરબલે છે અથવા કોઈ એવું પણ માને છે કે સમુદ્દઘાત કરવામાં આવે ત્યારે અમુક જીવ પ્રદેશને સંકુચિત કરવામાં જે બંધ થાય છે, તે બંધને शरी२५ ४९ छ. (सरीरप्पओगब घे) मोहारि४ मा शरना प्रयोगयी વર્યાન્તરાયના ક્ષયોપશમ આદિ દ્વારા જનિત વ્યાપારથી-શરીરપુદ્ગલેને ઝડણ કરવા રૂપ જે બંધ થાય છે, તેને શરીર પ્રગ બંધ કહે છે. અથવા શરીર રૂપે પ્રગોને જે બધ છે તેનું નામ શરીર પ્રયોગ બંધ છે. - હવે સૂત્રકાર આલાપન બ ધ આદિનું વિસ્તારપૂર્વક સમજાવે છે. गौतमस्वाभाना प्रश्न-(सेकित आलावणधे ? ) 3 महन्त ! मालापन Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૦૪ भगवती सूत्रे ; • 11 भगवानाह - ' आलावणवधे जं णं तगभाराग वा, कट्टमाराण वा, पत्तभाराण वा, पोलाराण वा वेल्लमारीण वा, वेळपाचा गवरंत रज्जु वल्लिकुसदर्भमा दिएहिं आधे समुप्पड' आलोपनबन्धों यद खलु तृणवाराणां वा, कांठभुरिणां पत्राणां वा पलालसाराणां वा, धान्यंरहितृणपुञ्जभाराणामित्यर्थः, बेल्लभाराणी वा प्रवालमा राणामित्यर्थ मालवाचको देशीयो वेल्लशब्दः, वेचलता- वल्क वरत्रा-रज्जु -दल्ली -कुश दर्भादयः, तत्र क्षेत्रलता जलवंशकम्बा, बल्कः वल्कलः-त्वचा, वस्त्रा-चर्ममयीरज्जुः, रज्जुराणादिमयी वल्ली पुण्यादिका, कुशा निर्मूलदर्भाः, दर्भास्तु समूलाः, आदिशब्दाचीत्ररादीनां परिग्रहस्तैरित्यर्थः आलापनबन्धः समुत्पद्यते, अवि, सच. आलापनबन्धः ' जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं, उक्कोसेणं संखेज्जं कालं ' जघन्येन ई आलावणय घे) हे भदन्त | आप कितने प्रकार का है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं - (आलवणव घे जं णं तणभाराणु वा, कहभाराणु वा, पत्तभीराण वा, पलालभारावा, वेल्लभागण वा, वेत्तलयाबागवत रज्जवल्लिकुसुदव्भलाएहिं आलावा चे समुपज्जह ) हे गौतम! - 'भारों का घास के गढ़ों का, काष्ट के भारों का लकडियों के गड्ढ़ों का, पत्र भारों का - पत्तों की गठरियों का, धान्परहित पलाल के भारों का 3 किरक 1.3 G अर्थात् धान्यरहित तृणपुंज भुसा की गठरियों का, लनाओं की गुठरियों का, अथवा-कोपलों की गड़रियों का, जो ब्रेन की छालों से, चुकलों से, वरना - चर्म की बनी हुई रस्सियों से, शन आदि की बनी हुईडोरियों से, निर्मूलदर्भों से, समूलदर्भों से एवं पों की ग्गियों से जो बना होता है वह आलापनबंध है । यह आलापनबंध ' जहणेणं अंतमुहुत्त उक्कोसेणं संखेज्जं काल से त्तं आलावणव थे ? कम से कम अन्तर्मुहूर्त्त तक रहता है, और अधिक से अधिक संख्यात कालतक મધનું સ્વરૂપ કેવું છે? 1 1 महावीरप्रभुने। उत्तर- ( आलावण बधे ज णं तणभाराण वा, कटुभांराण वा पत्तसारण वो पलालभाराण वा, वेल्लभागण वा, वेत्तलयाबागवरत रज्जुवल्लिकुस दभमादिएहि आलोवणप घे समुपज्जइ ) डे गौतम ! धासनी गांसडीखाने, अष्ठेना लाशने, माननी गांसंडीने, सताओनी गांडगोने, अथवा पसानी गांस ઢીઓને જે નેતરની છાાથી, લતાએથી, ચામડાની દોરીથી, શણુના દોરડાથી નિળ દર્ભોથી, સમૂળ દર્ભોથી અને કપડાના લાંભા- ચિંતરડાથી માંધવામાં आवे छे तेने सायन संघ उहे छे ते सासायन मध ( जहणेणं अंत मुहुत्त उकासेण संखेज्ज कालं ) गोछामां मोछो मतभुङ्क्र्त सुधी ने वधा S י Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ८ उ० ९ सू० ३ प्रयोगयन्धनिरूपणम् २०५ अन्तर्मुहूर्तम् , उत्कर्षेण संख्येयं कालं तिष्ठति पश्चात् विध्वंस प्राप्नोति । से तं आलावणबंध' स एष आलापनवन्धः प्रज्ञप्तः। अथ, आलीनबन्धमाह-' से किं तं अल्लियावणवंधे ?' हे भदन्त ! अथ कः , कतिविधः आलीनवन्धः प्रजातः ? भंगवानाह-' अल्झियावणवंधे चउबिहे पण्णत्ते' हे गौतम ! आलीनबन्धश्चतुर्विधः प्रज्ञप्तः, 'तं जहा-लेसगावचे, उच्चयबंधे, समुच्चयवधे, साहणणाधे' तद्याश्लेपणाबन्धः, उच्चयवन्धः, समुच्चयबन्यः संहननबन्धश्च, तत्र लेपगा- लेपण द्रव्ययोः संपोजनं, तद्रूपो बन्धः लेपणाबन्धः१, एवम् उच्चयः-ऊर्ध्व चयनं राशीकरणं, तद्रूपो बन्या उच्चयवन्धः२, तथा संसगतः उच्चयापेक्षया विशिष्टतरः उच्चयः - समुच्चयः, तद्रूपो बन्धः समुच्चयबन्धः३, एवं संहननम्-अवयवानां. संशातनं समूहः रहता है । इसके बाद वह नष्ट हो जाता है । ऐसा कथन आलापनवध के विषय में तीर्थंकरादिकों ने किया है। अब आलीनवन्ध का क्या स्वरूप है इस विषय में गौतमस्वामी प्रभु से पूछते हैं-से कि त अल्लियावर्गबंधे 'हे भदन्त ! आलीनबंध कितने प्रकार का कहा गया है ? उत्तर में प्रभु कहने हैं-' अल्लियावणधे चउविहे पण्णत्ते ' हे गौतम ! 'आलीनवध चार प्रकार का कहा गया है-' तं जहा.' जैसे-'लेलणा'पंधे, उच्चयबंधे, समुच्चयबधे, साहणणावधे' श्लेषगाबंध, समुच्चय पंध और संहननबंध दो द्रव्यों का आपसमें किसी श्लेषपदार्थ से जोड़ना 'इसका नाम श्लेषणाध है, रोशी करनेरूप जो बंध होता है वह उच्चयबंध है। उच्चय की अपेक्षा जो विशिष्टनर उच्चय है वह समुच्चयबंध है । अवयवों का जो सनूह है वह संहननबंध है । अर्थात् अवयवों २भ पधारे सध्यात ज सुधी २७ छ. त्या२ मा नाश पामे छ. ( से त्त' आलावणवधे) में उथ भाटापन विधे' ती हमे युछे. गौतभस्वाभाना -(से कि 'तं अल्लियावणमधे ?) महन्त ! આલીનખ ધનું સ્વરૂપ કેવું છે? महावीर प्रभुना उत्तर-(अल्लियावण बंधे चउविहे पण्णत्ते ) 3 गौतम ! मीनमधना र २ छ. (तंजहा) ते शेनी नीय प्रमाणे 2-(लेसणाबधे, उच्चयत्र धे, समुच्चयबधे साहणणाव धे, ) (१) पया मध, (२) स्ययम'ध (3) समुध्ययम अने (४) सहननमध. - બે પદાર્થોને એક બીજાની સાથે કેઈ શ્લેષપદાર્થ વડે જેડાવે તેનું નામ લેષણું બંધ છે. રાશી (ઢગલે) કરવા રૂપ જે બંધ થાય છે તેનું નામ ઉશ્ચય બંધ છે. ઉચ્ચયના કરતાં પણ વિશિષ્ટતર જે ઉચ્ચય છે તેનું નામ Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती सूत्रे बन्धः संहननबन्धः अवयवानां समूहरूपेग बन्ध इत्यर्थः ४ | गौतमः पृच्छवि' से किं तं लेसणाबंधे ' हे भदन्त ! अथ कः कतिविधः स लेषणाबन्धः मज्ञप्तः ? भगवानाह - ' लेसणाबंधे जंग कुड्डाणं, कोट्टिमाणं, खंभाणं, पासायाणं, कहाणं, चम्मार्ण, घडणं, पडाणं कडाणं छुहाचिक्खिल्ल सिले सलक खमडु सित्थमाहएहि लेणएहिं बंधे समुपज्जइ ' श्लेषणावन्वा यत् खलु कुडयानां मित्तीनां, कुट्टिमानां मणिप्रस्तरखचित भूमीनाम् स्तम्भानाम् स्थाणूनाम्, स्थूगारूपाणाम्, प्रासादानाम् हर्म्यत्रिशेषाणाम्, काष्ठानाम्, चर्मणाम्, घटानाम्, पटानाम्, वस्त्रा णाम् कटानाम् संस्तराणाम्, सुधाचि क्खिल लेपलाक्षामधुसिक्यादिभिः, तत्र सुधा 'चूना' इति भाषाप्रसिद्धा, चिक्खिल्लः कर्दमः श्लेषो वज्रलेपः लाक्षा-जतु मधुसिक्थम् मदनम्, मोम' इति भाषा प्रसिद्धम् आदि शब्दात् गुग्गुल राल - खल्यादिपरिग्रहस्तैः, श्लेषणैः परस्परसंयोजकैः बन्धः समुत्पद्यते, स च श्लेपणावन्धः 'जहका समूहरूप से जो बन्धन है वह संहननबध है । इन्हीं आलीनबंध प्रकारों के विषय में प्रभु से गौतम पूछते हैं-' से किं तं लेसणाबधे ' हे भदन्त श्लेषणाबंध कितने प्रकार का कहा गया है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'लेसणाबधे जंणं कुड्डाणं कोट्टिमाणं, खंभाणं, पासायाणं, कहाणं चम्माणं, घडणं, पडणं, कडाणं, छुहाचिक्खिल्ल सिलेस लक्खमसि स्थमाइए हिंबधे समुप्पज्जह ' हे गौतम । भीतों का अथवा कूट पर्वतों की शिखरोंका, कुहियों - मणिप्रस्तर खचितभूमियों-का, अथवा स्थाणुओं का, प्रासादों - धनिकों के मकानों का, लकडियों का, चमडे का, घडोंका परोंचत्रोंका कटों-चटाईकोंका सुधा चूनासे, कीचड़ से, श्लेत्र - वज्रलेप से, लाक्षा - लाख से, मधुसिक्थमोम से, तथा गुग्गल, राल खल आदि સમુચ્ચય મધ છે. અવયવાના જે સમૂહ છે તેનું નામ સ ંહનન ખંધ છે. એટલે કે અવયવેાના સમૂહ રૂપે જે મન્ધન છે, તે સહનન બંધ છે, હવે સૂત્રકાર માલીન મધના ચાર પ્રકારાનું ઉદાહરણા દ્વારા , स्पष्टी४२५ ४रे छे— गौतमस्वाभीना अश्न - ( से कि तं लेक्षणाबधे ) डेलहन्त ! શ્લેષણા ખંધનું સ્વરૂપ કેવુ છે? તેના ઉત્તર આપતાં મહાવીર પ્રભુ કહે છે કે( ले सणाबधे जं णं कुड्राणं, कोट्टिभाण, खंभाणं, पाखायाणं कट्ठाणं, चम्माणं घडणं, पडाणं, कडाण, छुद्दा चिक्खिल्ल खिले सलक्खम हुसित्थमाइएहि लेखणएहिं बधे समुपज्जइ ) हे गौतम! लताने अथवा पर्वतानां शिमोने, छुट्टिमाने, ( મણિપ્રસ્તર ખચિત ભૂમિયાને ) સ્તાને અથવા સ્થાણુઓને પ્રાસાદોને ( धनिना मंगवाने ) अण्ठोने, याभाने, घडामोने, वस्त्रोने, सने थट्टा हमने यूनाथी, भाटीथी, द्वेष ( वलझेप ) थी, सामग्री, भीजुथी, राजथी, २०६ Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ चन्द्रिका टी० श० ८ ९० ९ सू० ३ प्रयोगवन्ध निरूपणम् २०७ गणं अंतोमुद्दत्तं, उक्कोसेणं संखेज्जं कालं, से त्तं लेसणावंधे ' जघन्येन अन्तर्मुहूम्, उत्कर्षेण संख्येयं कालं तिष्ठति, स एप श्लेषणावन्धः प्रज्ञप्तः । गौतमः च्छति' से किं तं उच्चयवंधे ' हे भदन्त ! अथ कः कतिविधः स उच्चबन्धः प्रज्ञप्तः ? भगवानाह - ' उच्चयबंधे जं णं तणरासीग वा, कट्टरासीण वा, उत्तरासीण वा, तुसरासीग वा, भुसरासीण वा, गोमयरासीण वा, अवगररासीण उच्चणं बंधे समुप्पज्जइ ' हे गौतम ! उच्वयवधो यत् खलु वणराशीनां वा यासपुञ्जानां, काष्ठराशीनां वा; पत्रराशीनां वा, तुपराशीनां वा, वुसराशीनां वा, से, लेप करने पर जो सुधा आदि का उनके साथ श्लेषणरूप संबंध होता है वह इलेषणाबंध है । यह इलेषणा संबंधरूप बंध जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्ततक और उत्कृष्ट से संख्यातकाल तक उन दोनों का आपस में बना रहता है। इसके बाद वह नियम से विनष्ट हो जाता है । अब गौतमस्वामी प्रभु से पूछते हैं - ( से किं तं उच्चयबंधे ) हे भदन्त ! सादि सपर्यवसित बंध के भेद आलीन बंध का भेद जो उच्चहै वह कितने प्रकार का कहा गया है ? अर्थात् यह उच्चयबंध क्या है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - ( उच्चयबंधे जं णं तणरासीण वा, करासीण वा, पत्तरासीणं वा, तुसरासीण वा, भुसरासीण वा, गोयमरासीण वा, अवगररासीण वा, उच्चत्तेनं बधे समुप्पज्जह ) हे गौतम ! घास का जो ऊँचा ढेर लगा दिया जाता है, काष्ठों का जो ऊँचा ढेर लगा दिया जाता है, पत्तों का जो ऊँचा ढेर लगा दिया जाता સરેસ આદિથી લેપ કરવાથી ચુના આદિના તેમની સાથે જે ક્ષેત્રણુરૂપ સંબધ થાય છે, તે શ્ર્લેષણામધ કહેવાય છે. આ શ્લેષણા સંબંધ રૂપ બધુ ઓછામાં આછે. એક અન્તમુહૂત સુધી અને વધારેમાં વધારે સખ્યાતકાળ સુધી તે ખન્નેમાં અરસ્પરસની અન્દર ટકી રહે છે, ત્યાર બાદ તે નિયમથી જ તષ્ટ या लय छे. गौतमस्वाभीना प्रश्न- (से किं तं उच्चयत्र घे १) हे लहन्त | साहि सपर्य - વસિત મધના આલીનમધ નામના પ્રકારના જે ઉચ્ચયખંધ નામના ખીન્નેભેદ છે, તેનું સ્વરૂપ કેવુ' છે ? भडावीर अलुना उत्तर- ( उच्चय बांधे जं णं तणरासीण वा, कट्टर सीण वा, पत्तराखीण वा, तुसरासीण वा, भुखरासीण वा, गोमयरासीण वा, अवगररासीण वा, उच्चत्तेणं बंधे समुप्पज्जइ) डे गौतम ! धासना ने गया ढगसे। जी थे। ઢગલા કરવામાં આવે છે, લાકડાંના જે ઊંચા ઢગલે કરવામાં આવે છે, પાનને ४२वामां आवे छे. तुषेोना ? अया दगलो ४२वामां आवे छे, लुसा ( पराण ) Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २०० - भगपतीने गोमयराशीनां वा, अवकरराशीनां कचवरपुञ्जानां, उच्चत्वेन ऊ चयनेन वन्धः । समुत्पद्यते, स उच्चयवन्धः 'जहण्णेणं अंतोमुहुर्त, उक्कोसेणं संखेनं कालं, सैतं उच्चयवधे' जघन्येन अन्तर्मुहूतम् , उत्कर्पण संख्येय कालं तिष्ठति, स एप उच्चयवन्धः प्रजातः । गौतमः पृच्छति-से किं ते समुच्चययंत्रे ? ' हे भदन्त ! अर्थ कः कतिविधः स समुच्चयवन्धः प्रजासः? भगवानाह-समुच्चयवंधे जंणं अगडतडाग-नई-दह-वावी-पुक्खरिणी-दीहियाणं, गुंजालियाणं, सराणं, सरपंतियाणं, . सरसरपंतियाणं, विलपंतियाण' हे गौतम ! समुच्चयबन्धो यत् खलु अगड (अवट कूप) तडाग-नदी हद-वापी-पुष्करिणी-दीर्घिकाणां गुजालिकानाम् गोलाकारपुष्करिणी-' है, तुणों का जो ऊंचा ढेर लगा दिया जाता है, भुसा का जो ऊंचा ढेर लगा दिया जाता है, गोमय (गोबर ) का जो ऊँचा ढेर लगा दिया जाता है, कूडा-कचड़ा का जो ऊचा ढेर लगा दिया जाता है, इस ढेर . में जो उन पदार्थों का आपस में संबंधरूप बंध है. वह उच्चय बंध है! यह उच्चयबंध जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त तक और उत्कृष्ट से संख्यातं . काल तक रहता है-इसके बाद वह नष्ट हो जाता है। अव गौतमस्वामी प्रभु से समुच्चयबंध के विषय में पूछते हैं-(से. किं तं समुच्चयवंधे ) हे भदन्त लखुच्चयबंध कितने प्रकार का होता है , अर्थात् समुच्चयबंध का क्या स्वरूप है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं(समुच्चयबंधे जणं अंगडतडाग नदी दह वावी, पुस्खरिणी, दीहि-, याणं गुंजालियाणं, सराणं, सरपंतियाण, चिलपतियाणं) हे गौतस! अगडकूप, तडाग-तालाब, नदी, द्रह-हदे, वापी, पुष्करिणी, दीपिका ને જે ઊંચે ઢગલે કરવામાં આવે છે, ગોબર (છાણું) ને જે ઊંચે ઢગલે કરવામાં આવે છે, કચરા પુજાને જે ઊંચે ઢગલે કરવામાં આવે છે, તે ઢગલામાં રહેલા તે પદાર્થોને પરસ્પરના સંબંધ રૂપ જે બંધ છે, તેને ઉય બંધ કહે છે. આ ઉચ્ચય બંધ ઓછામાં ઓછા એક અંતમુહૂર્ત સુધી અને વધારેમાં વધારે સંખ્યાતકાળ સુધી રહે છે, ત્યારબાદ તે નષ્ટ થઈ જાય છેહવે ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને સમુચ્ચય બ ધ વિષે એ પ્રશ્ન પૂછે છે કે . (से कि त 'समुच्चय बधे ?) 8 महन्त ! सभुस्यय बुं बु २१३५ छ? - - . महावीर प्रसुनो उत्तर-( समुच्चय बधे जण अगड , तडाग-नदी-दह वावी, पुखरिणी, दीहियाण, गुंजालियाण, 'सराणे, सरपतियाणं, सरसरपति याण, विलपतियाणं) गौतम ! Val, तणाव, नदी, द्रड ( -3), पाप, Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ८ उ० ९ सू० ३ प्रयोगबन्धनिद्रपणम् २०९ नाम् , सरसां-सरोवराणाम् , सरपंक्तिकानाम्-सरोकरश्रेणीनाम् , सर सर पङ्क्तिकानाम् महासरोवरश्रेणीनाम् , विलाङ्क्तिकाना-जलभृतगर्त श्रेणीनाम् , 'देवकुल-सभा-पन्चधूम-खाइयाणं फलिहाणं पागार-ट्टालग चरिच-दार-गोपुरतोरणाणं' देवकुल-सभा-पर्व-स्तूप-खातिकानाम् , परिखानाम्- खाई ' इति प्रसिद्धानाम् , प्राकार-अट्टालक-चरिक-द्वार-गोपुर-तोरणानाम् तत्र प्राकार:-दुर्गः, अहालका प्रसादोध्यभागः, चरिका-नगरदुर्गयोर्मध्यवर्तीमार्गः, द्वारं सामान्यद्वारम् , गोपुरम्नगरद्वारम् , तोरणं-विवाहोत्सवप्रसङ्गे पताकासहितरचितद्वारमागविशेपः तेषाम् , 'पासाय-घर-सरण-लेण-आवणाणं, सिंघाडग-तिय-चउक्च च्चर-चउम्मुह-महापह माईण, छहानिक्खिल्लसिलेससमुच्चएणं बंधे समुप्पज्जइ' प्रासाद-गृह-शरणलयनाऽऽपणानाम् , तन मासादो-राजभवनम् , गृहम् , शरणं-स्थानविशेपः, यात्रिकाणां निवासरथानमिति भावः, लयनम् पर्वतवर्ती गृहविशेष आपणा हट्टइतिप्रसिद्धः, गुञ्जालिका, गोलाकार पुष्करिणी, सरोवर, सरपंक्ति, सरः सरः पंक्ति, अर्थात् महासरोवर श्रेणी, क्लिपंक्ति, (देवकुल) इत्यादि, देवकुल, सभा प्याऊ, स्तूप, स्वातिका परिघ, प्राकार-दुर्ग, अट्टालिका-मालाद का उर्ध्वभाग, चरिका-नगर और दुर्गका मध्यवर्तीमार्ग, हार, गोपुर-नगर द्वार तोरण-विवाह के प्रसंग पर पताका सहित रचित्त द्वार का भागविशेष (पासायघर ) इत्यादि, प्रासाद-राजभवन, घर, शरण-स्थानविशेष, लेण-गृहविशेष, आपण-बाजार, शृङ्गाटकाकारमार्गविशेष, त्रिकमार्ग चतुष्कमार्ग, चत्वरमार्ग, चतुर्मुखमार्ग और राजमार्ग, इन सब स्थान विशेषांका चूना द्वारा, कचरा द्वारा और श्लेष-बज्रलेप के समुच्चय द्वारा जो बंध होता है वह समुच्चयबंध है। श्लेषणाबंध में और समु. चयबंध में इतना ही अन्तर है कि उस बंध की अपेक्षा यह बंध चूना ४०२ए, all, गुलि ( २ पुरिए), सव२, २२:५डित, स२ स२: ५ ( महास३३५२नी श्रेणी), मिति , “देवकुल छत्यादि विभुस, सभा, प्याडी (उपा), स्तूप, ति, परिघ, ४१२ ( ), मा४ि (प्रासाहन BAI-11), यरि। ( नगर मनेन मध्यqा भा), दा२, गो५२ ( ना२६२), ताण, " पासाय घर त्या " प्रासाई ( २२ मन), घर, २२१ (स्थान विशेष), वY ( विशे५), श्या५५ (१२), श्रृंगार ४४२ मा, नि माग, यतु भाग, यत्१२ भाग, ચતુર્મુખ માર્ગ અને રાજમાર્ગ, આ બધાં સ્થાન વિશેનો સૂના દ્વારા, કચરા દ્વિારા અને ક્ષેપ–વાલેપના સમુચ્ચય દ્વારા જે બંધ થાય છે, તેને સમુચ્ચય બંધ કહે છે. લેવા બંધ અને સમુચય ofધમાં એટલે જ તફાવત છે કે Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती सूत्रे २१० तेषाम् शृङ्गाटक- त्रिक-चतुष्क- चत्वर- चतुर्मुख-महापथादीनाम्, सुधा चिक्खिल श्लेषाणां चिकणद्रव्याणां समुच्चयेन समुच्छ्रायेण बन्धः समुपपद्यते, तत्र शृङ्गाटकम् त्रिकोणाकारफलविशेपसदृश स्त्रिपथमार्गविशेषः, अन्यत्सर्व स्पष्टम् स च समुच्च यबन्धः - ' जहणेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं संखेज्जं कालं, सेत्तं समुच्चयबंधे ' जघन्येन अन्तर्मुहूर्तम्, उत्कर्षेण संख्येयं कालं तिष्ठति, स एप समुच्चयबन्धः प्रतप्त इति आलीनबन्धस्य तृतीयो भेदः । गौतमः पृच्छति' से किं तं साहणणावंचे ? ' , 1 भदन्त ! अथकः कतिविधः स संहननबन्धः प्रज्ञप्तः ? भगवानाह - ' साहगणाधे दुबिहे पण्णत्ते ' संहननबंन्धो द्विविधः मज्ञप्तः, ' तं जहा - देससाहणणाआदि के समुच्चय से साध्य होता है और इलेपणा बंध में चूना वगैरह के समुच्चय की विवक्षा नहीं होती है - अर्थात् लेषणाबंध दो पदार्थो को चिपकाने रूप है और समुच्चयबंध कूप आदि पदार्थों को चूना आदि द्वारा पोताने रूप है । उच्चयबंध में पदार्थों की राशि करना विवक्षित है और इसमें राशि करना विवक्षित नहीं है । यह समुच्चय बंध ( जहणेणं अंतमुत्तं उक्को सेणं संखेज्जं कालं से त्तं समुच्चयषधे जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्ततक रहता है, और उत्कृष्ट से संख्यात काल तक रहता है । इसके बाद नियम से वह नष्ट हो जाता है । इस तरह से यह समुच्चयबंध का स्वरूप है । अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं - (से किं तं साहणणाव धे) हे भदन्त ! संहननबंध कितने प्रकार का कहा गया है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं - ( साहणणावधे दुबिहे पण्णत्ते ) हे गौतम | संहननबंध दो તે મધની અપેક્ષાએ આ બંધ ચૂના આદિના સમુચ્ચયથી સાધ્ય થાય છે. શ્લેષણુા મધમાં ચૂના વગેરેના સમુચ્ચયની આવશ્યકતા રહેતી નથી. એટલે કે શ્લેષણા અંધ એ પદાર્થને ચોટાડવા રૂપ હાય છે અને સમુચ્ચય બધ ફૂપ આદિ પદાર્થોને ચૂના આદિ દ્વારા લીંપવા રૂપ હેાય છે. ઉચ્ચય ખંધમાં પુદીfની રાશિ કરવાની અપેક્ષા રહે છે, સમુચ્ચય ખંધમાં રાશિ કરવાની આવश्यक्ता रहेती नथी. आा समुय्यय गंध (जहण्णेणं अंतोमुहुत्त उकोसेण संखेज्जं कालं-से 'त्त ं समुच्चयत्र'धे ) ओछामां गोछेो मे संतर्मुहूर्त सुधी ने અધિકમાં અધિક સખ્યાતકાળ સુધી રહે છે, ત્યારબાદ તે અવશ્ય નાશ પામે છે. સમુચ્ચ મધનું આ પ્રકારનું સ્વરૂપ છે. હવે ગૌતમ સ્વામી સહનન મધ વિષે મહાવીર પ્રભુને એવા પ્રશ્ન પૂછે छे- (से कि त साहणणा बंधे ? ) हे लडन्त ! सडेतन अधनुं ठेवु स्व३५ છે ? એટલે કે તેના કેટલા પ્રકાર છે ? Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रम यश्चन्द्रिका टीफा श० ८ उ०९ सू० ३ प्रयोगवन्धनिरूपणम् २११ वंधेय, सव्यसाहणणावंधे य' तद्यथा-देशसंहननवन्धश्च, सर्वसंहननवन्धश्च, तत्र देशेन देशेस्य संघातीभवनरूप (एकोभवनरूप) संहननलक्षणो बन्धः सम्बन्धः शकटाङ्गादीनामिवेति देशसंहननबन्धः, एवं सर्वेण सर्वस्य संहननरूपसङ्घीभवनलक्षणो वन्धः सम्बन्धो नीरक्षीरादीनामिव सर्वसंहननबन्धः, गौतमः पृच्छति-से किं तं देस साहणणावंधे ?' भदन्त ! अथ का खलु स देशसंहननवन्धः प्रज्ञप्तः ? 'देससाहणणावंधे जणं सगड रह जाण जुग्ग गिल्लि थिल्लि सीयसंदमाणिया लोही-लोहकडाह-कडच्छुयाऽऽसण सयण-खंभ-भंडमत्तोवगरणमाईणं देससाहणणाप्रकार का कहा गया है-जो इस तरह से है-(देस साहणगावधे य सव्यसाहणणा बंधे य) एक देश संहननबंध और दूसरा सवे संहनन बंध किसी एक वस्तु के अपने एक देश से किसी दूसरी वस्तु के एक देश के साथ परस्पर में संबंधित होना इसका नाम एक देश संहनन पंध है। जैसे शकट-गाढ़ी आदि के अवयवों में होता है। सर्वरूप से दुसरे द्रव्य के साथ संबंधित होना इसका नाम सर्व संहननबंध है। जैसे-दुध और पानी में होता है । सर्व संहननबंध में दोनों पदार्थ आपसमें एक मेक हो जाते हैं और देशसंहननबंध में ऐसा नहीं होता है। इसी बात को गौतम प्रभु ले पूछते हैं-(से किं तं देससंहणणा बंधे ) हे भदन्त ! देशसंहनन बंध क्या है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं( देससंहणणा बंधे जंगंसगडरहजाणजुग्गमिल्लिपिल्लिलीय संदमाणिया ___ मडावीर प्रभुना उत्तर-( साहणणा बंधे दुविहे पण्णत्ते-तजहा) गैातम । सहनन ना नाय प्रभारे मे २ छ-( देवमाहणणा बंधे य, सवसाहणणावधे य) (१) देशसहनन म मन (२) स स इनन म કેઈ એક વસ્તુના એક દેશ (અંશ)ને બીજી વસ્તુના એક દેશની સાથે આપસમાં સંબંધ થવો, તેનું નામ એક દેશસંહનન બંધ છે. જેમ કે ગાડી આદિના અવયમાં એવું બને છે. સર્વ રૂપે બીજા દ્રવ્યની સાથે સંબંધિત થવું તેનું નામ સર્વસંહનન બંધ છે, જેમ કે દૂધ અને પાણીમાં એવો બંધ થાય છે. સર્વ સંહનન બંધમાં બન્ને પદાર્થ આપસમાં એક–રૂપ થઈ જાય છે. દેશસંહનામાં બ ધમાં એવું બનતું નથી. એજ વાતનું વધુ સ્પષ્ટીકરણ નીચેના પ્રશ્નોત્તર દ્વારા કરવામાં આવ્યું છે. गौतभाभीनी प्रश्न-(से कि त देससंङ्गणा बधे ) महन्त ! शस. નન બંધનું સ્વરૂપ કેવું છે? તેને ઉત્તર આપતા મહાવીર પ્રભુ કહે છે કે(देख सहणणा वधे जं णं सगडरहजाणजुग्गगिला भिल्लिसीयसंदमाणिया लोही, Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीस्त्रे ૨૨૨ " बंधे समुपज्ज' हे गौतम! देशसंहननान्यो यत् खलु शकट-रथ-यान-युग्यगिल्लि थिल्लि - शिविका-रयन्दमानिका लोही - लोहकटाहकइच्छुकाऽसन - शयन-स्तम्भ - भाण्डाऽमत्रोपकरणादीनां देश संहननबन्धः समुत्पद्यते, तत्र युग्यं गोल्लदेशे मसिद्धो माणवेदिकायुक्तो जम्पानविशेषः, गिल्लि:- गजपृष्ठास्तपः रणविशेषः, 'अवाडी' इति भाषाप्रसिद्धः, चिल्लि' घोटकद्वययुक्तो यानविशेषः 'बग्गी' इतिभाषाप्रसिद्धः, शिविका-कूटा-कारेणाच्छादितो जम्पान विशेषः स्यन्दमानिकावा - पुरुषप्र माणो जम्पानविशेषः, लोही व्यञ्जनपचन भाजन विशेषः, लोहकटाहो भाजन विशेषः, कडुच्छुकः दवपदवाच्यः परिवेपणपात्र विशेषः, भाण्डम् मृन्मयभाजनम्, अमत्र' लोही लोहकडाह कडुच्छय आसणसवण खंभभंडमन्तो वगरहमाईणं देस संहणणावचे समुपज्जइ ) हे गौतम! शकट, रथ, यान, युग्य, गिल्लि, थिल्ली, शिक्षिका, स्पन्दसानिका, लोही, लोहकटाह, करछी, आसन, शयन, स्तंभ, भाण्ड तथा और भी अनेक प्रकार के जो उपकरणसो इनका जो संबंध होता है वह देशसंहहनन बंध है । गोलदेशप्रसिद्ध, हस्त प्रमाणवेदिका से युक्त जो जम्पानविशेष है उसका नाम युग्य है, जिसे आज की भाषा में रिक्सागाडी कहते है । अंबाडी का नाम गिल्लि है। दो घोड़ों से युक्तवानविशेषका नाम-जिसे भाषा में 'वग्गी' कहते हैं थिल्लि है । कूटाकार से आच्छादित जम्पानविशेष पुरुषप्रमाण होता है उसका नाम स्यन्दमानिका है । व्यञ्जनको पकानेका जो भाजनविशेष होता है उसका नाम लोही तथा है, लोहकदाह - लोहे की कडाही का नाम है | जिससे दाल आदि पदार्थ परोसे जाते हैं उसका नाम लोह कडाहकडुच्छुयआसण सचणखं भभडमत्तोवगरणमाईण देससंहणणा व वे समुप्पज्जइ ) हे गौतम! शट ( गाडु ), रथ, यान, युग्य, गिल्सि, थिटिस, शिमिश, स्यन्दभानिञ्ज, तावडी, बोड उडाली, अच्छी, आसन, शयन, स्त'ल ભાંડ તથા ખીજા વિવિધ પ્રકારના ઉપકરણેાના જે સબંધ હાય છે, તે દેશ સહનન મધ છે. ગેલ દેશપ્રસિદ્ધ, એ હાથ પ્રમાણ વક્રિકાથી યુકત જે वाहनविशेष छे, तेने ( युग्य) हे छे, (नेने डासां रिक्षा हे छे. (जिसिस) એટલે અખાડી ( થિલ્ટિ) એટલે એ ઘેાડા જેડેલી ગાડી અથવા ખગ્ગી, ( શિખિકા ) એટલે પાલખી પુરુષપ્રમાણ મ્યાનાને સ્યન્દમાનિકા કહે (सोही) શાક વગેરે પકાવવાની તવીને કહે છે, લેાઢાની કડાહીને ( લાડુ કટાહ ) કહે छे, नेना वडे द्वाज साहि पहार्थ पिरसवामां आवे छे, तेने उच्छी (कडुच्छ्रय) Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २१३ % 3A प्रमेयचन्द्रिका टीका २० ८ उ. ९ सू ३ प्रयोगवन्धनिरूपणम् भाजनविशेषः, उपकरण नानाप्रकारकं तदन्योपकरणम् , अन्यत्सत्र स्पष्टम् । स चं देशसंहननवन्धः-' जहन्नेणं अंतोमुहुत्त, उक्कोसेणं संसेज्जं कालं, मेत्तं देससाइणणावंधे ' जघन्येन अन्तर्मुहूर्तम् , उत्कर्येण संख्येयं कालं तिष्ठति, स एप देशसंहननबन्धः प्रज्ञप्तः । गौतमः पृच्छति-से किं तं सव्यसाहणणावंधे ? ' हे भदन्त ! अथ का कस्तावत् स सर्वसंहननवन्धः प्रज्ञप्तः, भगवानाह-सव्व. साहणणावंधे से णं खीरोदगमाईणं, सेत्तं सबसाहणणावंधे, सेत्तं साहणणाय धे, सेतं अल्लियावणवंधे' हे गौतम । सर्वसंहननवन्धः स खलु क्षीरोदकादीनां सर्वेणसर्वस्य सनातीभवनलक्षणसंहननवन्धः सम्बन्धः सर्वसंहननवन्धः । स एप उपयुक्तः सर्वसंहननबन्धो बोध्यः, सः एप संहननवन्धः प्रज्ञप्तः, स एप उपयुक्तरीत्यो प्रतिकडुच्छय-करछली है। मिट्टी के पात्र का नाम भाण्ड है । भाजनविशेष का नाम अमत्र है-इसे भाषा में कुर्वा कहते हैं । तथा इनसे अतिरिक्त और भी जो उपकरण हैं-ये सब देश संहननबंध का समय रहने का (जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं, उक्कोसेणं संखेज्जं कालं ) जघन्य ले अंतमुहर्त का है और उत्कृष्ट से संख्यात कालका है । इसके बाद यह बंध नष्ट हो जाता है। अघ गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-(से किं तं सव्वसंहणणा बंधे ) हे भदन्त ! सर्व संहनन बंध क्या है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम ! (सवलाहणणा बंधे से णं खीरोदगमाईणं-से तं सव्व साहणणा वंधे) दूध और पानी में जो एकभावरूप बंध संबंध है वह सर्व संहनन बंध है। इसी तरह का सर्वसंहनन बंध और भी पदार्थों में होता है । इस प्रकार से यह सर्वसंहनन वध का स्वरूप है । इन दोनों ४ छ. भाटीन पात्रोन His ४९ छे. मने शस (यपणिया) २ (ममत्र) કહે છે. તથા આ સિવાયના બીજા પણ જે વિવિધ ઉપકરણો છે, તે દેશ सनन श्री युत हाय छ- देश सनन 'ध (जहण्णेणं अंतोमहुच उकोसेणं स खेज कालं) माछामा माछ। मतभुत सुधी भने बारेमा વધારે સંખ્યાતકાળ સુધી રહે છે ત્યાર બાદ તે બંધ નષ્ટ થઈ જાય છે. गौतम स्वाभाना प्रश्न-" से कि त सव्यसाहणणा वधे ? " महन्त ! સર્વ સંહનન બધનું સ્વરૂપ કેવું છે? मडावीर प्रमुनी उत्तर--" सबसाह्मणा वधे से ण खोरोदगमाईणं से त' सव्वसाहणणाव घे" ७ गौतम ! | मने पायाभर मे लाप રૂપ બંધ સંબધ છે, તે સર્વસંહનન બંધ છે. સર્વસંહનન બંધનું એવું સ્વરૂપ છે. સંહના બધા અને પ્રકારનું કથન પૂરું થવાથી સંહનન બંધનું Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २१४ भगवतीस्त्र पादितः, आलीनवन्धाश्लेपणादिचतुर्भेदयुक्तः प्रज्ञप्तः । गौतमः । पृच्छति-' से किं तं सरीरबंधे ? ' हे भदन्त ! अथ कः कतिविधः स शरीरवन्धः प्रज्ञप्तः ? 'भगवानाह- सरीरबंधे दुविहे पण्णत्ते ' शरीरवन्धो द्विविधः प्रज्ञप्तः 'तं जहापुन्बप्पभोगपच्चइए य, पडुप्पन्नप्पओगपच्चइए य' तद्यथा-पूर्वप्रयोगप्रत्ययिकप, प्रत्युत्पन्नप्रयोगप्रत्यधिकश्च पूर्वः प्राक्कालासेवितः-प्रयोगः जीनव्यापारो वेदना कषायादिसमुद्घातरूपः प्रत्ययः कारणं यत्र शरीरवन्धे स एव पूर्वप्रयोगप्रत्ययिको बन्धः, एवं प्रत्युत्पन्नः अप्राप्तपूर्वो वर्तमानः प्रयोगः केवलिसमुद्घातलक्षणव्यापारः संहनन बंध के कथन हो जाने पर संहनन-बंध का कथन समाप्त हो जाता है। इस प्रकार आलीन बंध अपने श्लेषणावध-आदि चार भेदों से कथित किया जा चुका है। अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-(से किं तं सरीरबंधे) हे भदन्त ! सादि सपर्यवसित बंध का तृतीय भेद जो शरीर बंध है वह कितने प्रकार का कहा गया है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं(सरीरबंधे दुविहे पण्णत्ते) हे गौतम ! शरीर बंध दो प्रकार का कहा गया है (तं जहा) जैसे (पुचपओगपच्चइए य, पडुप्पन्नप्पओगपच्चइए य) पूर्वप्रयोगप्रत्ययिक और प्रत्युत्पन्नप्रयोगप्रत्ययिक जिस शरीर बंध में पूर्वकाल में आसेवित प्रयोग-जीव व्यापार-वेदना-कषाय आदि समुद्घालरूप जीव व्यापार कारण होता है वही पूर्वप्रयोगप्रत्ययिक वंध है । अप्राप्तपूर्व केवलि समुद्धातरूप वर्तमानप्रयोग जिस शरीर बंध में કથન અહીં સમાપ્ત થાય છે. આ પ્રમાણે આલીન બંધના શ્લેષણબંધ આદિ ચાર ભેદનું કથન અહીં સમાપ્ત થાય છે. व गौतम स्वामी महावीर प्रभुने मेरो प्रश्न पूछे छे है-" से कि त' सरीरबंधे ?” उ महन्त ! साहि सपर्यसित धनारे शरी२ मध નામને જે ત્રીજે ભેદ છે, તેનું સ્વરૂપ કેવું છે? અથવા શરીર બંધના કેટલા પ્રકાર કહ્યા છે? भडावीर प्रभुने। उत्त२-( सरीरबधे दुविहे पण्णत्ते-तंजहा ) 3 गौतम ! शरी२ मधन नीय प्रमाणे मे ५४२ ४द्या छ-( पुव्वप्पओगपच्चइए, पडु. पन्नप्पओगपच्चइए य, (१) प्रयोग प्रत्ययि मने (२) प्रत्युत्पन्न प्रयोग પ્રત્યયિક. જે શરીર બંધમાં પૂર્વકાળમાં સેવવામાં આવેલ પ્રગ-જીવ વ્યાપાર વેદના, કષાય આદિ સમુદ્રઘાત રૂપ જીવ વ્યાપાર કારણરૂપ હોય છે, તે બંધને પૂર્વપ્રયોગ પ્રત્યયિક બંધ કહે છે. અપ્રાપ્ત પૂર્વ કેવલિ સમુદુઘાત રૂપ વર્તમાન Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्रिका टीका २०८ ३०९ सू० ३ प्रयोगवन्यनिरूपणम् २१५ 3 प्रत्ययो यत्र स एव प्रत्युत्पन्नम योगप्रत्ययिक इत्यर्थः गौतमः पृच्छति -' से कि तं पुत्रपओगपच्चइए ? ' हे भदन्त ! अथ कः किस्वरूपः स पूर्वोक्तः पूर्वप्रयोगप्रत्ययिकः प्रज्ञप्तः ? भगवानाह - ' पुत्रप्पओगपच्चइए जं णं नेरइयाण, संसारव स्थाणं सजीवाणं, तत्थ तत्थ तेसु तेसु कारणेसु समोहणमाणाणं जीवध्वसाणं बंधे समुपज्ज, सेत्तं पुत्रप्पओ गपच्चइए ' हे गौतम! पूर्वप्रयोगप्रत्ययिको यत् खलु नैरथिकाणाम्, संसारावस्थानानाम्, सर्वजीवानाम् वत्र क्षेत्रेषु इत्यर्थः, एतेन समुद्घातकरणक्षेत्राणां बाहुल्यमुक्तम् तेषु तेषु कारणेषु, एतेन समुद्घातकारकारण होता है वही प्रत्युत्पन्नप्रयोगप्रत्ययिक बंध है। इसी बात को गौतम प्रभु से पूछते हैं - ( से किं तं पुष्पओगपच्चइए ) हे भदन्त ! जो शरीर बन्ध पूर्वप्रयोगप्रत्ययिक होता है उसका क्या स्वरूप है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - ( पुव्वप्पओगपच्चइए जं णं तेरइयाणं संसार स्थाणं सव्यजीवाणं तत्थ तत्थ तेसु तेसु कारणेसु समोहणमाणाणं tarurari वधे समुप्पजह से प्तं पुण्वपओगपच्चइए) हे गौतम | जो उन उन क्षेत्रोंमें, उन उन कारणों के होने पर समुद्घात के कारणभूत वेदना आदि कारणोंके होने पर समुद्घात करते समय शरीर से बाहर fragदेशों को निकालने रूप समुद्घात करते समय, नैरधिक एवं सर्व संसारी जीवों के जीवप्रदेशों का जो बंध रचनादि विशेष होता है वह पूर्वप्रयोगप्रत्ययिक शरीर बंध है । 44 तत्र तत्र क्षेत्रेषु " ऐसा जो यहां पर कहा गया है उससे समुद्घात करने के क्षेत्रोंकी बहुलता कही गई પ્રત્યેાગ જે શરીર અંધમાં કાણુરૂપ હાય છે, તે શરીર ખધને પ્રત્યુપન્ન પ્રયાગ પ્રત્યયિક શરીર મધ કહે છે. ये बात गौतम स्वामी या प्रश्न द्वारा अलुने पूछे छे -" से किं स पुव्ययोगपच्चइए ?" डे लहन्त ! ने शरीर अध पूर्व प्रयोग अत्यधिक होय छे, तेनु हे स्व३५ छे ? महावीर अलुना उत्तर- ( पुव्वप ओगपच्चइए जं णं नेरइयाण संसार वत्थाण' सव्वजीवाण' तत्थ तत्थ तेसु देसु कारणेसु समोहणमाणाण जीवप्पपसाण पंचे समुपज्ज, सेप्त पुव्वपओगपच्चइए ) हे गौतम । ते ते क्षेत्रम તે તે કારણેા ઉદ્દભવવાને કારણે સમુદ્ધાતના કારણરૂપ-વેદના આદિ કારણેાના હાવાથી સમુધાત કરતી વખતે-શરીરની ખહાર છપ્રદેશાને કાઢવારૂપ સમુદ ઘાત કરવાના સમયે, નારક અને સર્વ સ‘સારી જીવેાના જીવપ્રદેશેાના જે અંધ ( રચનાદિ વિશેષ ) થાય છે, તેને પૂર્વપ્રયાગ પ્રત્યયિક શરીર ખંધ કહે छे. " तत्र तत्र क्षेत्रेषु " या सूत्रांश द्वारा समुद्घात रवाना क्षेत्रानी महुलता Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २१६ भगवतीस्पे णानां वेदनादीनां बाहुल्यं प्रतिपादितम् , समुन्यमानानाम्-शरीराद्वहि जीवप्रदेशप्रक्षेपलक्षणं समुद्घातं जच्छतां जीवप्रदेशानां वन्धः रचनादिविशेषः समुत्पधते । अत्र शरीरबन्धपरतावे जीवप्रदेशानामित्यभिधानमसङ्गतम् इति नाशङ्कनीयम् तत्मस्तावेऽपि “ तात्स्थ्यात् तद्वयपदेशः” इतिन्यायांमश्रित्य तस्य जीवप्रदेशाश्रितसैजसकागणशरीरप्रदेशानामित्यर्थात् 'शरीरबन्धः' इति, पक्षान्तरे तु समुद्घातेन विक्षिप्य संकोचितानासुपसर्जनीकृततैजसादिशरीरमदेशानां जीमदेशानामेवेति बोध्यम् , स प उपर्युक्तः पूर्वप्रयोगपत्ययिको बन्धः प्रज्ञप्तः। गौतमः पृच्छति-' से किं तं पडु नप्पभोगपच्चइए ? ' हे भदन्त ! अथ कः किंस्वरूपः स प्रयुतान्नप्रयोगप्रत्ययिको बन्धः ? ' भगवानाह-' पड्डुप्पन्नप्पओगपच्चइए जंणं है। तथा "तेषु तेषु कारणेषु" इल पद द्वारा समुद्घातके कारण वेदना आदिकों की बहुलता कही गई है। यहां पर ऐली आशंका नहीं करनी चाहिये कि यहां शरीर बंध प्रस्ताव के समय में जीवप्रदेशों का कथन असंगत है-क्यों कि शरीर बध प्रस्ताय नी "तात्स्थयात् तस्यपदेशः" इस नियम को आलित करके जीनादेशाश्रित तैजस और कार्मण शरीरों के प्रदेशों को लिया गया है। इससे ऐसा निष्कर्ष निकलता है कि वेदना आदि सलुद्घातरूप जीव के व्यापार निमित्त से हुआ जीव प्रदेशाश्रित तैजस कार्मण शरीर का बंध, वह पूर्वप्रयोगप्रत्ययिक बंध है। " शारीर बंध '' इस पक्षान्तर में तो समुद्घान से प्रदेशोंको विखेर करके पुनः उन्हीं विखरे हुए जीव प्रदेशों का कि जिनमें तैजसादि शरीरप्रदेश गौणरूप किये गये हैं जो बध है वह शरीरिबन्ध है। ५४८ ४२पामा मापेर छ. तथा “ तेषु तेषु कारणेषु" मा सूत्रांश द्वारा वहना આદિ સમુઘાતના કારણોની બહુલતા પ્રકટ કરવામાં આવી છે. અહીં એવી આશંકા કરવી જોઈએ નહીં કે અહીં શરીરબંધ પ્રસ્તાવને સમયે જીવપ્રદેશનું ४थन असत छ, १२८ शरी२५ प्रस्तावमा ५ " तास्थ्यात तद्वयपदेशः" આ નિયમને આધારે જીવપ્રદેશાશ્રિત તૈજસ અને કાશ્મણ શરીરના પ્રદેશને લેવામાં આવ્યા છે તેથી એ વાત સિદ્ધ થાય છે કે વેદના આદિ સમુદૃઘાત રૂપ જીવના વ્યાપારને કારણે થયેલે જીવપ્રદેશાશ્રિત તૈજસ અને કાર્મણ શરી तो मध, प्रया। प्रत्ययि ५४ छे “ शरीरवध” या पक्षान्तरमा तो તે સમુદ્રઘાતથી પ્રદેશને વિખેરી નાખીને ફરીથી તે વિખરાયેલા જીવ પ્રદેશને કે જેમાં તેજસ આદિ શરીર પ્રદેશ ગૌણરૂપ કરાયા છે–જે બંધ છે તેનું નામ શરીર બંધ છે. Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shreद्रिकाश० टी० श०८ ३० ९ स्०३ प्रयोगयन्धनिरूपणम् २१७ केवलनाणिस्स अणगारस्त केवलसमुग्धारणं समोहयस्स दाभो समुग्धायाओ पडिनियत्तेमाणस्स अंतरामंथे वट्टमाणस्स तेयाक्रम्माणं बंधे समुप्पज्जर' हे गौतम! प्रत्युत्पन्नमयोग प्रत्ययिको यत् खलु केवलज्ञानिनः अनगारस्य केवलिसमुद्घातेन दण्ड - कपाट - मंथन करणान्तरपूरणलक्षणेन समुपहतस्य समवघातं प्राप्तस्य विस्ता अव गौतमस्वामी प्रभु से प्रत्युत्पन्नप्रयोगप्रत्ययिक बंध के विषय में पूछते हैं - (सेनिं पप्पन्नप्पओगपच्चइए) हे भदन्त ! प्रत्युत्पन्नप्रयो किध का क्या स्वरूप है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं - ( पप्पन्नपओगपच्चइए जं णं केवलनाणिस्स अणगारस्स केवलि समुग्धारणं समोहयरस ताओ संमुग्धायाओ पडिनियत्तेमाणस्स अंतरामंथे माणस तेयाक्रम्माणं बंधे समुप्पज्जइ ) हे गौतम! केवलि समुद्घात द्वारा समुद्घात करते हुए और फिर उस समुद्घात से पीछे फिरते समय जो मंधान में रहने पर केवल अनगार के तैजस और कार्मणशरीर का बंध होता है वह प्रत्युत्पन्नप्रयोगप्रत्ययिक बंध है | पर्य कहने का यही है कि वर्तमानकाल में केवलि समुद्घातरूप जीव व्यापार से हुआ जो तैजस कार्मणशरीर का बंध है वह प्रत्युत्पन्नप्रयोग प्रत्ययिक बंध है । केवलज्ञानी अनगार जब किसी कारणवश केवलिसमुद्धात करते हैं - दण्ड, कपाट और मंधान करने के बाद उसके अन्तर की पूरण करने रूप, लोकपूरण समुद्घात से समवहत होते हैं - अर्थात् હવે ગૌતમ સ્વામી પ્રત્યુપન્ન પ્રયાગ પ્રત્યયિક બધના વિષયમાં મહાવીર प्रभुने या प्रमाणे पूछे छे - ( से कि त पंडुपन्नप ओगपच्चद र ? ) डे सहन्त ! પ્રત્યુત્પન્ન પ્રયોગ પ્રત્યયિક અધતુ' કેવુ" સ્વરૂપ છે ? महावीर अलुना उत्तर- ( पडुत्पन्नपओगपच्चइए जण केवलनाणिस्स अणगाररस केवलसमुग्धाएणं समोहयस्स ताओ समुग्धायाओ पडिनियत्तेमाणरस अंतरामंथे वट्टमाणस्स तेयाकम्माण बधे समुप्यज्जइ) हे गौतम! देवसि सभुद्रघात દ્વારા સમુદ્દાત કરતા એવા અને ત્યારબાદ તે સમુદ્ધાતમાંથી પાછા ફરવાને સમયે મંથનમાં રહેતી વખતે કેવલી અણુગારને જે તેજસ અને કામ ! શરીરના મધ થાય છે, તે બધને પ્રત્યુત્પન્ન પ્રયાગ પ્રત્યયિક ખાધ કહે છે. આ કથનને ભાવાર્થ નીચે પ્રમાણે છે વ’માનકાળમાં સમુદ્દાત રૂપ જીવવ્યાપાર દ્વારા થયેલા જે તૈજસ કામણુ શરીરના બધ છે, તે પ્રત્યુત્પન્ન પ્રયોગ પ્રત્યયિક બધ છે, કેવળજ્ઞાની અણુગાર જ્યારે કોઈ કારણે સમુદ્ધાત કરે છે-દંડ, કપાટ અને મથન કર્યાં બાદ તેના અ'તરને પૂરણુ કરવારૂપ, લેાકપૂરણુ સમુદ્લાતથી સમવહત થાય છે. ༥ २८ Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती रितजीवप्रदेशस्य तस्मात् समुद्घातात् प्रतिनिवर्तमानस्य प्रदेशान् संहरतः, सम. द्घातात मतिनिवर्तमानत्वञ्च पश्चमादिषु अनेकेषु समयेषु संभवति अतो विशिनष्टि-अन्तरामन्थे वर्तमानस्येति, तथा च निवर्तन क्रियायाः अन्तरा मध्येऽवस्थि तस्य पञ्चमसमये इत्यर्थः, यद्यपि पष्ठादिसमयेषु अपि तैजसादिशरीरसंघातः समुत्पद्यते तथापि अभूतपूर्वतया पञ्चमसमये एवासौ भवति, शेषेषु तु भूतपूर्वतयैवेति सूचयितुम् ' अंतरा मंथे वट्टमाणरस' इत्युक्तम् , तैजसकामणयो शरीरयोः मूल शरीर को न छोडकर अपने आत्मप्रदेशों को शरीरसे बाहर निकालते हैं और उन्हें विस्तारित करते हैं, जब वे पूर्णरूप से विस्तृत हो चुकते हैं-लोकपूरण समुद्घात कर चुकते हैं-इस के बाद वे विस्तारित उन आत्मप्रदेशों को पीछे संहृत करते हैं। दण्ड, कपाट, मंधान और लोकपूरण इनके करने में ४ समय लगते हैं और पांचवें समय में समुद्घात से निवृत्त होते, वे जब मंधानमें वर्तमान होते हैं-तब उस समय जो इनके तैजस और कार्मण शरीर का बंध होता है वह प्रत्युत्पन्न: प्रयोगप्रत्ययिक बंध है। यहां जो पांचवें समय में होने वाले तैजस और कार्मण बंध का प्रत्युत्पन्नप्रयोगप्रत्ययिक बंध कहा है-सो उसका कारण यह है कि यह बंध यहां अभूतपूर्व ही होता है-यद्यपि षष्ठादि समयों में भी तैजस आदि शरीरों का संघात होता है, पर वह यहां विवक्षित नहीं हुआ है क्योंकि यह अभूतपूर्व नहीं होता है-भूतपूर्व होता है। इसी यातको सूचित करने के लिये (अंतरा मंथे वहमाणस्स) ऐसा- कहा है। એટલે કે મૂળ શરીરને છોડ્યા વિના પિતાના આત્મપ્રદેશોને બહાર કાઢે છે અને તેમને વિસ્તારિત કરે છે, જ્યારે તે પૂર્ણ રૂપે વિસ્તારિત થઈ જાય છે. લેપૂરણ સમુદુઘાત કરી ચુકે છે ત્યારે તેઓ તે વિસ્તારિત આત્મપ્રદેશને पाछां सत (सथित) ४२a छ. १, ४पाट, भयान भने ४५२, એ બધું કરવામાં ચાર સમય લાગે છે, અને પાંચમાં સમયે સમુદ્દઘાતમાંથી નિવૃત્ત થતા એવા તેઓ જ્યારે મથાનમાં વર્તમાન (રહેલા) હોય છે, ત્યારે તેમના તૈજસ અને કાર્મણ શરીરને જે બંધ થાય છે, તે પ્રત્યુત્પન્ન પ્રયોગ પ્રત્યયિક બંધ છે. અહીં જે પાંચમાં સમયમાં થનારા તજસ અને કાર્માણ બંધને પ્રત્યુત્પન્ન પ્રગ પ્રત્યયિક બંધ' કહ્યો છે, તેનું કારણ એ છે કે આ બંધ ત્યાં અભૂતપૂર્વ જ હોય છે. જો કે છટ્ઠા આદિ સમયમાં પણ તેજસ આદિ શરીરને સંઘાત હેય છે, પણ અહીં તેનો ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો નથી કારણ કે તે અભૂતપૂર્વ હોતું નથી પણ ભૂતપૂર્વ હોય છે. એજ વાતને सूरे " अतरा मंथे वहमाणस्स" -२॥ सूत्रांश १२॥ ५४८ ४२ छ, Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ८ ३० ९ सू० ३ प्रयोगवन्ध निरूपणम् શર बन्धः संघातः समुत्पद्यते । गौतमः पृच्छति - ' किं कारणं ? ' तत्र किं कारणम् ? को हेतुः ?, भगवानाह - ' ताहे से पएसा एगत्तीगया भवंति -त्ति, सेत्तं पप्पन्नप्पओगपच्चइए, सेत्तं सरीरबंधे ' हे गौतम ! तदा समुद्घातनिवृत्तिकाले तस्य केवलिनः प्रदेशा जीवप्रदेशाः एकत्वं गताः संघातमापन्ना भवन्ति, तदनुवृत्त्या च तैजसादिशरीरम देशानां बन्धः समुत्पद्यते, शरीखिन्ध इति पक्षान्तरे तु तैजसकार्मणाश्रयभूतत्वात् तैजसकार्मणाः शरीरिदेशास्तेषाम् बन्धः समुत्पद्यते इत्यय सेयम्, स एष उपर्युक्तः प्रत्युत्पन्न प्रयोगमत्ययिकस्तृतीयो वन्धः प्रज्ञप्तः । अथ सादिसपर्य गौतम पुनः प्रभु से ऐसा ही पूछते हैं कि ' तत्थ किं कारणं' हे भदन्त ! पंचमसमय में ही वर्तमान केवली के तैजस और कार्मण शरीर का बंध होता है - इसमें क्य कारण है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - ' गोयमा ! से परसा गतीगया भवंति ' हे गौतम! समुदघात से निवृत्तकाल में उस केवली के जीवप्रदेश संघातरूप हो जाते हैं - अर्थात् समुद्घात काल में बिखरे हुए आत्मप्रदेश समुद्घात से निवृत्त होते समय एकचित्त हो जाते हैं - सो इन्हीं आत्मप्रदेशों का अनुसरण करके तेजस आदि शरीरप्रदेशों का उनके बंध होता है । " शरीविध इस पक्षान्तर में " तात्स्थ्यात् तद्वयपदेशः " के अनुसार तैजस और कार्मण के आश्रयभूत होने से शरीर - आत्मा के प्रदेशों को तैजस कार्मणरूप कह दिया गया है सो उनका बध होता है । इस तरह से यह प्रत्युत्पन्नप्रयोप्रत्यधिक कर्म का स्वरूप कहा । अब सादि सपर्यवसित बंध का ܕܐ गौतम स्वामीना अश्न - " तत्य किं कारण १ " हे लहन्त ! यांयभां સમયમાં જ વંમ ન ( સ્થિત ) કેવલીને તૈજસ અને કાણુ શરીરના બધ થવાનુ કારણ શું છે ? महावीर अमुना उत्तर- ( गोयमा ! से परसा एगतीगया भवंति ) डे ગૌતમ! સમુદ્ધાતમાંથી નિવૃત્ત થતી વખતે તે કેવલીના જીવપ્રદેશે સંધાત રૂપ થઈ જાય છે. એટલે કે સમુદ્દાત કાળે વિખરાયેઙા આત્મપ્રદેશ સમુદ્ ઘાતમાંથી નિવૃત્ત થતી વખતે એકત્રિત થઇ જાય છે—એજ આત્મપ્રદેશાનુ अनुसर इरीने तेभने तेस माहि शरीर प्रदेशांना अंध थाय छे. " शरीर बंध ” श्मा पक्षान्तरभां " तात्स्थ्यात् तद्वयपदेशः " ना अनुसार तैनस भने કાણુના આશ્રયભૂત હાવાથી શરીરી આત્માના પ્રદેશાને તૈજસ કાણુ રૂપ કહેવામાં આવ્યા છે અને તેમનેા બંધ થાય છે, એવુ' કહેવામાં આવ્યું છે, પ્રત્યુત્પન્ન પ્રયાગ પ્રત્યયિક ધનુ' સ્વરૂપ આ પ્રકારનું છે, Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २२० ....... भगवती स्त्र चसितस्य चतुर्थभेदेषु चतुर्थभेदमाह-' से किं तं' इत्यादि । गौतमः पृच्छति-से किं तं सरीरप्पओगबंधे ?' हे भदन्त ! अथ का स्विरूपः कविविधः स शरीरप्रयोगवन्धः ? भगवानाह-' सरीरप्पओगवंधे. पंचविहे पण्णत्ते' हे गौतम ! शरीरप्रयोगवन्धः पञ्चविधः प्रज्ञप्तः, 'तं जहा-ओरालियसरीरप्पओगवंधे, वेउब्धियसरीरप्पओगवंधे, आहारगसरीरप्पभोगबंधे, तेयासरीरप्पभोगबंधे,' तद्यथाऔदारिक शरीरप्रयोगवन्धः, वैक्रियशरीरपयोगवन्धः, आहारकशरीरप्रयोगवन्धः, तेजसशरीरप्रयोगवन्धः, कार्मणशरीरप्रयोगवन्धः । गौतमः पृच्छति-'ओरालिय सरीरम्पओगवघेणं मंते ! कइविहे पण्णत्ते ? ' हे-भदन्त-! औदारिकशरीरप्रयोगवन्धः कतिविधः, प्रज्ञप्तः ? भगवानाह- गोयमा ! पंचविहे पण्णते' हे गौतम,! चौथा भेद जो शरीरप्रयोगबंध है उसके विषय में गौतम प्रभु से पूछते हैं-' से किं तं सरीरप्पभोगपंधे' हे भदन्त ! शरीरप्रयोग बन्ध कितने प्रकार का कहा गया है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं- सरीरप्पओग बंधे पंचविहे पपणत्ते' हे गौतम ! शरीरप्रयोगबंध पांच प्रकार का कहा गया है। 'तं जहा' जो इस प्रकार से है-'ओरालियसरीरप्पओगपंधे, वेउब्धियसरीरप्पओगवधे, आहारगसरीरप्पओगपं घे, तेयासरीरप्पओंगवधे, कम्मासरीरप्पओगधे' औदारिकशरीप्रयोगवन्ध, वैक्रियशरीरप्रयोगबंध, आहारकशरीरप्रयोगबध, तैजस शरीरप्रयोगबंध और फार्मणशरीरप्रयोगवन्ध । ___ अव गौतमस्वामी औदारिकशरीरप्रयोगबंध के विषय में प्रभु से पूछते हैं-' ओरालियसरीरप्पओगबंधे णं भंते ! काविहें पगत्ते ' हे भदन्त ! औदारिकशरीरप्रयोगबंध कितने प्रकार का कहा गया है ? હવે સાદિ સપર્યાવસિત બંધને શરીર પ્રગ બંધ નામનો જે થે सेहतना वि गौतम स्वामी नीय प्रभारी प्रश्न पूछे छ-" से कि वो सरीरप्पओगधे ?” महन्त ! शरी२ प्रयोग मनु स्व३५ वु छ ? __ महावीर प्रभुने। उत्त२-( सरीरप्पओगबधे पंचविहे पण्णत्ते-तं जहा" હે ગોતમ ! શરીર પ્રયોગ બંધના નીચે પ્રમાણે પાંચ પ્રકાર કહ્યા છે– (ओरालियसरीरप्पओगबधे, वेउब्धियसरीरप्पओगबधे, आहारगसरीरप्पओगधे, तेयासरीरप्पओगधे, कम्मासरीरप्पओगव धे) (१) महार: શરીર પ્રગ બંધ, (૨) વૈકિય શરીર પ્રયોગ બંધ, (૩) આહારક શરીર પ્રયોગ બંધ, (૪) તૈિજસ શરીર પ્રગ બંધ અને (૫) કામણ શરીર પ્રગ બંધ. હવે ગૌતમ સ્વામી ઐદારિક શરીર પ્રયોગ બંધ વિષે મહાવીર પ્રભુને मा प्रभार न पूछ । छ-" ओरालियसरीरप्पओगबधेण' भंते ! कइविहे. Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका २० ८ उ० ९ सू. ३ प्रयोगयन्धनिरूपणम् २२१ औदारिकशरीरप्रयोगवन्धः पञ्चविधः प्रज्ञप्तः, 'तं जहा-एगिदियओरालिपसरीरप्पओगवंधे, वेदियोरालियसरीरप्पओगंवधे, जाव पंचिंदियओरालियसरीरप्प ओगधे' तद्यथा-एकेन्द्रियौदारिकशरीरपयोगवन्धः, द्वीन्द्रियौदारिकशरीरप्रयोगवन्धः, यावत्-त्रीन्द्रियचतुरिन्द्रिय पञ्चन्द्रियौदारिकशरीरप्रयोवन्धः, गौतमः पृच्छति-' एगिदियओरालियसरीरप्पओगव घेणं भंते 1. कइविहे पण्णत्ते ? ' हे भदन्त ! एकेन्द्रियौदारिकशरीरप्रयोगवन्धः खलु कतिविधः प्रज्ञप्तः ? भगवानाह'गोयमा ! पंचविहे पण्णत्ते' हे गौतम ! एकेन्द्रियौदारीकशरीरमयोगवन्धः पञ्चविधः प्रश्नप्तः, 'तं जहा-पुढविक्काइयएगिदिय ओरालियसरीरप्पभोगवधे' उसर में प्रभु करते हैं-'गोयमा' हे गौतम औदारिकशरीरप्रयोगवन्ध 'पंचविहे पण्णत्ते' पांच प्रकार का कहा गया है । 'तं जहा' जो इस प्रकार से है-' एगिदियओरालियसरीरप्पभोगवंधे, वेइंदिय ओरालियसरीप्पभोगबंधे, जाव पंचिंदिय ओरालियसरीरप्पभोगवंधे' एकेन्द्रिय औदारिकशरीरप्रयोगवन्ध, वेइन्द्रिय औदारिकशरीरप्रयोगबंध, ते इन्द्रिय औदारिकशरीरप्रयोगव ध, चौ इन्द्रिय औदारिकशरीरप्रयोगध और पंचेन्द्रिय औदारिकशरीरप्रयोगध । ___अय गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-' एगिदियओरालियसरीरप्पओगपंधे णं भंते ! कइविहे पण्णत्ते' हे भदन्त ! जो एकेन्द्रिय औदारिकशरीरप्रयोगषध है-वह कितने प्रकार का कहा गया है ? प्रभु उत्तर में कहते हैं-'गोयमा' है, गौतम । एकेन्द्रिय औदारिकशरीरप्रयोगबंध 'पंचविहे पण्णत्ते' पांच प्रकार का कहा गया है। तं जहा' जैसेपण्णत्ते १"महन्त ! हरि शरीर प्रयासमा प्रारन हो छ ? महावीर प्रभुना उत्तर-" गोयमा !' पचविहे पण्णेत्ते-तंजहा" 3 તમ! દારિક શરીર પ્રગ બંધના નીચે પ્રમાણે પાંચ પ્રકાર કહ્યા છે– " एगिदियओरालियसरीरप्पओगयधे, वेइंदियओरालियसरीरप्पओगधे, जाव पचि दिय ओरालियसरीरप्पओगव'धे" (१) सन्द्रिय महाRs शरीर प्रयोग બંધ, (૨) બેઈન્દ્રિય દારિક શરીર પ્રયોગ બંધ, (૩) તેઈન્દ્રિય દારિક શરીર પ્રયોગ બંધ, (૪) ચતુરિન્દ્રિય મૈદારિક શરીર પ્રગ બંધ અને (૫) પચેન્દ્રિય ઔદારિક શરીર પ્રગ બંધ. ___ गौतम स्वाभान प्रश्न-एगिदिय ओरालिय सरीरप्पओग बघेण' भते ! का विहे पण्णत्ते ? ७ मrd ! मेन्द्रिय मोहोरि शरी२ प्रयोग | કેટલા પ્રકારને છે? Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २२२ भगवती तद्यथा पृथिवीकायिकैकेन्द्रियौदारिकशरीरप्रयोगवन्या, एवं एएणं अभिलावणं भेदो , जहा ओगाहणसंठाणे ओरालियसरीरस्स तहा भाणियब्यो' एवंरीत्या एनेन पृथिवीकायिकैकेन्द्रियौदारिकशरीरप्रयोगवं धविषय केण अभिलापेन भेदःअप्कायिकादिभेदो यथा प्रज्ञापनाया एकविंशतितमे पदे अवगाहनसंस्थाने औदा. रिकशरीरस्य प्रतिपादितः तथाऽत्रापि भणितव्यः 'जाव पज्जत्तगम्भवक्कंतिय मणुस्सपंचिंदियओरालियशरीरप्पओगबंधे य, अपज्जत्तगमवतियमणुस्स जावपंचिंदिय ओरालिय सरीरप्पओगधे य' यावत्-अप्कायिक तेजस्कायिक-वायुकायिक-वनस्पतिकायिकैकेन्द्रियौदारिकशरीरप्रयोगः, विकलेन्द्रिय तिर्यग्यो. 'पुढविकाइय एगिदियओरालियसरीरप्पओगबंधे ' पृथिवीकायिक एकेन्द्रिय औदारिकशरीरप्रयोगवन्ध ' एवं एएणं अभिलावेणं भेदो जहा जहा ओगाहणसंठाणे ओरालिय सरीरस्स तहा भाणियन्यो' इस पृथिवी. कायिक एकेन्द्रिय औदारिकशरीरप्रयोगध विषयक अभिलाप से अपकायिकादि का भेद जैसा प्रज्ञापना के २१ वें पद् अवगाहनासंस्थान में औदारिकशरीर का कहा गया है वैसा यहां पर भी कहना चाहिये-- 'जाव पज्जत्तगम्भवक्कंतियमणुस्सपंचिंदिय ओरालियसरीरप्पओगबंधे य' यावत् पर्याप्त गर्भज मनुष्यपंचेन्द्रिय औदारिकशरीरप्रयोगबंध' यहां तक यहां यावत् शब्द से-" अप्रकायिक. तेजस्कायिक, वायुका-- यिक, वनस्पतिकायिक इन एकेन्द्रिय जीवों के औदारिकशरीरप्रयोगबध का, विकलेन्द्रिय के औदारिकशरीरप्रयोगबंध का, पंचेन्द्रियतिर्य ____ मडावीर प्रभुना Gत्तर-" गोयमा !" गौतम ! (पंचविहे पण्णत्ते तजहा ) मेन्द्रिय मोहरि शरी२ प्रयास गधना नीये प्रभार पांय प्रार Bा छ-( पुढविकाइय एगिदियओरालियसरीरप्पओगव ) पृथ्वी यि सन्द्रिय महा२ि४ शरी२ प्रयो। मध ( एवं ए ए ण' अभिलावेणं भेदो जहा ओगाहणसंठाणे ओरालियसरीरस्स तहा भाणियव्वो) प्रज्ञापन सूत्रना २१ માં અવગાહન સંસ્થાન પદમાં પૃથકાયિક એકેન્દ્રિય ઔદ્યારિક શરીર પ્રયોગ બંધ વિષયક અભિલાપ દ્વારા અપૂકાયિક આદિ ભેદનું જેવું કથન કરવામાં मायुं छे, मे मडी ५५ ४ नये. (जाव पज्जत्तगन्भवतिय मणुरस पंचिंदिय ओरालियसरीरप्पओगव धे य, “ पर्यात म मनुष्य पयन्द्रिय मोहार शरीर प्रयोग मध" सुधीन ४थन मडी अड ४२७. मडी (जाव) (કાવત) પદથી અકાયિક તેજસકાયિક, વાયુકાયિક, અને વનસ્પતિકાયિક એકેન્દ્રિય જીના ઔદારિક શરીર પ્રયોગ બંધને, વિકલેન્દ્રિયના દારિક કરીર પ્રગ બંધને, પંચેન્દ્રિય તિર્યનિક દારિક શરીર પ્રયોગ બંધને, Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका रीका श०८ उ० ९ सू०४ प्रयोगबन्धनिरूपणम् २२३ निकपर्याप्तकगर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्यपञ्चन्द्रियौदारिकशरीरमयोगवन्धश्च, अपर्याप्तक गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्य-यावत् पश्चेन्द्रियौदारिकशरीरप्रयोगवन्धश्च विज्ञेयः, गौतमः पृच्छति-'ओरालियसरीरप्पओगवंधे णं भंते ! कस्स कम्मस्स उदएणं ? ' हे भदन्त ! औदारिकशरीरप्रयोगवन्धः खलु कस्य कर्मण उदयेन भवति ? भगवानाह-' गोयमा ! वीरियसजोगसद्दव्वयाए पमादपच्चया, कम्मं च जोगं च, आउयं च पडुच्च ओरालियसरीरप्पओगनामरुम्मस्से उदएणं ओरालियसरीरप्पओगबंधे' हे गौतम | वीर्यसयोगमद्दव्यतया-चीय वीर्यान्तरायक्षयादिकृता शक्तिः, योगाः मनप्रभृतयः, योगैः सह वर्तते इति सयोगः, सन्ति विद्यमानानि द्रव्याणि ग्योनिक औदारिकशरीरप्रयोगवन्ध का, पर्याप्तक गर्भज मनुष्य पंचेन्द्रिय के औदारिकशरीरप्रयोगबंध का, अपर्याप्तकगर्भज मनुष्यपंचेन्द्रिय के औदारिकशरीरप्रयोगबंध का ग्रहण हुआ है । अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-' ओरालियसरीरप्पओगबंधेणं भंते ! कस्स कम्मरस उदएणं ' हे भदन्त ! औदारिकशरीरप्रयोगवध किस कर्म के उदय से होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ' हे गौतम! 'वीरिय सजोग सव्वयाए पमादपच्चया कम्मं च, भवं च, आउयं च पडुच्च ओरालियसरीरप्पओग नाम कम्मस्स उदएणं ओरालियसरीरप्पओगपंधे' सवीर्यता, 'सयोगता, सद्व्यता से तथा प्रमादरूप कारण से कर्म, योग, भव और आयुष्य को आश्रित कर जीव को औदारिकशरीरप्रयोग नाम कर्म के उदय होने पर औदारिकशरीरप्रयोगबंध होता है। वीर्यान्तरायकर्म के क्षयोपशमादि से जन्य शक्ति का नाम वीर्य है પર્યાપ્તક ગર્ભજ મનુષ્ય પંચેન્દ્રિયના ઔદારિક શરીર પ્રયોગ બંધને તથા અપર્યાપ્તક ગર્ભજ મનુષ્ય પંચેન્દ્રિયના ઔદારિક શરીર પ્રયોગ બંધને ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે. गौतमस्वाभाना प्रश्न-(ओरालियसरीरप्पओगधे ण भते ! करस कम्मरस उदएण १) महन्त ! श्रीहरि शरी२ प्रयाग मध या भना यथी थाय छ ? महावीर प्रभुन। उत्तर-“ गोयमा !" 3 गौतम ! (वीरिय सजग सहव्वयाए पमादपच्चया, कम्मं च, भवं च, आउयं च, पडुच्च ओरालिय सरीरभोप्पोगनामकम्मरस उदएण रालियसरीरप्पओगव धे) सवीयता, सयोगता અને સદ્રવ્યતાથી તથા પ્રમાદરૂપ કારણે કર્મ, યોગ, ભવ અને આયુષ્કને આશ્રિત કરીને જીવના દારિક શરીર પ્રયોગ નામકમને ઉદય થવાથી દારિક શરીર પગ બંધ થાય છે. વર્યાન્તરાય કર્મના ક્ષયોપશમાદિ દ્વારા Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૪ भगवती सूत्रे 6 " , तथाविधपुद्गला यस्य जीवस्यासौ सद्द्रव्यः, वीर्यप्रधानः सयोगो वीर्यसयोगः, स चासौ सद्द्द्रव्यश्च तस्य भावस्तया वीर्यसयोगसद्द्रव्यतया सवीर्यतया, सयोगतया, सद्द्रव्यतया च जीवस्य, तथा प्रमादप्रत्ययात् प्रमादलक्षणकारणात्, तथा ' कर्म च ' एकेन्द्रियजात्यादिकमुदयवर्ति योगं च ' काययोगादिकम् ' भवं च ' अनुभूयमानम् तिर्यग्भवादिकम् ' आयुष्यञ्च' उदयवर्ति तिर्यगायुकादिकम् प्रतीत्य - आश्रित्य कर्म - योग- भवायुष्कापेक्षया इत्यर्थ, औदारिकशरीरप्रयोगनामकर्मणः औदारिकशरीरमयोगसम्पादकं यनाम तस्य कर्मणः उदयेन औदारिकशरीरप्रयोगवन्धो भवतीति भावः । गौतमः पृच्छति - ' एगिंदिय ओरालियसरीरप्पओगबंधे णं भंते ! कस्स कम्मस्स उदपणं ' हे भदन्त ! एकेऔर इस वीर्य से युक्तता का नाम सवीर्यता है । एकेन्द्रिय से लेकर पंचेन्द्रिय तक समस्त जीवों के तरतमादिरूप में सवीर्यता है । मन, वचन और काय इनके व्यापार का नाम योग है - इस योग से युक्तता का नाम सयोगता है । तथाविध पुगलों का नाम द्रव्य है । इस द्रव्य से युक्तता का नाम सद्द्रव्यता है । विकथा, कषाय आदि का नाम प्रमाद है । उदयवर्ती एकेन्द्रिय जाति आदि कर्म, काययोग, अनुभूयमानतिर्यच आदि भवे और उदयवर्ती तिर्यगायुष्क आदि आयुष्क हैं । जीव जब इन सवीर्यता आदि से युक्त होता है और कर्म योग आदि के वशवर्ती होना है तब उसके औदारिकशरीरसम्पादक नामकर्म के हृदय में औदारिकशरीरप्रयोगबंध होता है। अव गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-' एर्गिदियओरालियसरीरप्पओमध घेणं मंते ! कस्स कम्मस्स उदरणं' हे भदन्त । एकेन्द्रिय જન્ય શક્તિનું નામ વીય છે. અને તે વીર્યથી યુક્તતાનું નામ સવીયતા છે. એકેન્દ્રિયથી લઈને પચેન્દ્રિય પર્યન્તના સમસ્ત જીવેામાં તરતમ િ ( વધારે, એનાથી પણ વધારે ) રૂપે સવીયતા હૈાય છે. મન, વચન અને કાયના વ્યાપાર ( अवृत्ति ) ने योग छे. ते योगथी युक्तताने सयोगता हे छे. तथाविध પુદ્ગલેનું નામ દ્રવ્ય છે. અને તે દ્રવ્યથી યુક્તતાનું નામ સદ્રવ્યતા છે. વિકથા, કષાય આતિનું નામ પ્રમાદ છે. ઉદયવર્તી એકેન્દ્રિય જાતિ આદિ ક, કાયચૈત્ર, આદિયોય, અનુભૂયમાન તિર્યંચ આદિ ભવ, અને ઉદયવર્તી તિય ગાયુષ્ક આદિ આયુષ્ક છે. જીવ જ્યારે આ સીતા આદિથી યુક્ત થાય છે, અને ક, ચેગ આદિને અધીન થાય છે, ત્યારે ઔદારિક શરીર સમ્પાદક નામ કના ઉદયથી તેના દ્વારા ઔદારિક શરીર પ્રયાગ અધ થાય છે. गौतम स्वाभीनो प्रश्न - ( एगिदियभोरा ळियसरीरप्पओगय घे णः भवे ! Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २२५ प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ८ उ ९ सू० ३ प्रयोगबन्धनिरूपणम् न्द्रियौदारिकशरीरप्रयोगवन्धः खलु कस्य कर्मणः उदयेन भवति ? भगवानाह'एवं चेव' हे गौतम ! एवं चैोक्तरीत्या वीर्यसयोगसद्रव्यतया प्रमादप्रत्ययाव , कर्म - योग - भवायुष्कापेक्षया एकेन्द्रियौदारिकशरीरमयोगनामकर्मण उदयेन एकेन्द्रियौदारिकशरीरप्रयोगवन्धो भवतीति भावः । तथैव 'पुढविक्काइय. एगिदियओरालियसरीरप्पओगवधे, 'एवं चेव ' पृथिवीकायिकैकेन्द्रियौदारिकशरीरप्रयोगवन्धः एवं चैव-उक्तरीत्यैव पृथिवीकायिकैकेन्द्रियौदारिकशरीरप्रयोग नामकर्मणः उदयेन भवतीति भावः, ' एवं जाव ‘वणस्सइकाइया' एवं तथैव यावत् अप्कायिक-तेजस्कायिक-वायुकायिक-वनस्पतिकायिकैकेन्द्रियौदारिकशरीरप्रयोगवन्धाः वीर्यसयोगाद्यायुष्मान्तापेक्षया अप्कायिक - तेजस्कायिकवायुकायिक-वनस्पतिकायिकैकेन्द्रियोदौरिफशरीरमयोगनामकर्मणामुदयेन भवतीति औदारिकशरीरप्रयोगध जीवके किप्त कर्मके उदय से होता है ? उत्तर प्रभु कहते हैं 'गोयमा' हे मौतम ! ' एवंचेव' अभी जो सवीर्यता आदि कहे गये हैं-सवीर्यता, सयोगता, सद्रव्यता, प्रमादप्रत्ययिक, कर्म, योग, भव और आयुष्क तो इनकी अपेक्षा से एकेन्द्रिय औदारिकशरीर सम्पादक नाम कर्म के उदय में इस जीव के एकेन्द्रिय औदारिक शरीरप्रयोगबंध होता है । इसी तरह से पृथिवीकायिक एकेन्द्रिय औदा. रिकशरीरप्रयोगध पृथिवीकायिक एकेन्द्रिय औदारिकशरीरप्रयोग नोमकर्म के उदय में होता है । ' एवं जाच वणस्सइकाइया' इसी तरह से अपकायिक, तेजस्कायिक, वायुकायिक और वनस्पतिकायिक एकेन्द्रिय औदारिक शरीरप्रयोगबंध सवीर्यता, सयोगता आदि आयुष्कान्त की करसकम्मरस उदएण ? ) & Meri ! मेन्द्रिय मौरि शरीर प्रये 31 मध કયા કર્મના ઉદયથી થાય છે ? तना उत्तर भापता प्रभु ४४ छ -“ गोयमा !" हे गौतम ! "एवं चेव" सीता, संयोगता, सद्रव्यता, प्रभा प्रत्यय, ४म, योग, १३ मने આયુષ્ઠની અપેક્ષાએ એકેન્દ્રિય ઔદારિક શરીર સમ્પાદક નામ કમને ઉદય થાય ત્યારે જીવ એકેન્દ્રિય દારિક શરીર પ્રયોગ બંધ કરે છે એ જ પ્રમાણે પૃથ્વીકાયિક એકેન્દ્રિય ઔદારિક શરીર પ્રયોગ બંધ પૃથ્વી કાયિક એકેન્દ્રિય मौ२४ शरी२ प्रयो नाम भनी यथी थाय छ “ एवं जाव वणस्सा काइया " से प्रभार साथि, तेथि, वायुवि४ भने पति કાયિક એકેન્દ્રિય દારિક શરીર પ્રયોગ બધ પણ સવીયંતા, સોગતા આદિથી લઈને આયુષ્ક પર્યન્તનાની અપેક્ષાએ અપ્રકાવિક, તેજસ્કાલિક, વાયુકાયિક અને म २९ Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३२६ भगवतीसूत्रे भावः, "एवं वेइंदिया, एवं तेइंदिया, एवं चरिंद्वियतिरिक्खजोणिया ओराaियसरीरप्पओगबंधे ' एवमुक्तरीत्या द्वीन्द्रियौदारिकशरीर प्रयोगवन्धः, त्रीन्द्रियौदारिकशरीरप्रयोगवन्धः, एवं चतुरिन्द्रिय तिर्यग्योनिकौदारिकशरीरमयोगबन्धोऽपि वीर्य योगाद्यायुष्कान्तापेक्षया द्वीन्द्रिय-त्रीन्द्रिय- चतुरिन्द्रिय- तिर्यग्योनिकौदारिकशरीरप्रयोगनामकर्मणामुदयेन भवति । गौतमः पृच्छति पंचिदिय ओरालिय सरीरप्प भगवंधे णं भंते ! कस्स कम्मस्स उदए ? हे भरन्त ! पञ्चेन्द्रियौदा रिकशरीर प्रयोगवन्धः खलु कस्य कर्मण उदयेन भवति ?, भगवानाह - 3 अपेक्षा से अप्रकायिक, तेजस्कायिक, वायुकायिक और वनस्पतिकायिक एकेन्द्रिय औदारिक शरीर प्रयोग नाम कर्मों के उदय में होते हैं । ( एवं इंदिया, एवं इंदिया, एवं चउरिदियतिरिक्खजोणिया ओरालिय सरीरप्पओगबंधे) इसी प्रकार से द्वीन्द्रिय औदारिक शरीरप्रयोगबन्ध, श्रीन्द्रिय औदारिक शरीरप्रयोगंबंध, चौइन्द्रिय औदारिक शरीरप्रयोवैध और तिर्यग्योनिक औदारिक शरीर प्रयोगबंध ये सब प्रयोगबंध भी सीता, योगता आदि आयुष्ककी अपेक्षासे द्वीन्द्रिय त्रीन्द्रिय चतुरि न्द्रिय तिर्यग्योनिक औदारिक शरीर सम्पादक नामकर्म के उदय से होते हैं । अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं - ( पंचिदिय ओरालिय सरीरपओगधे णं भंते । कस्स कम्मस्स उदएणं ) हे भदन्त ! जो पंचेन्द्रिय औदारिक शरीर प्रयोग बंध है वह किस कर्म के उदय से होता અને વનસ્પતિકાયિક · એકેન્દ્રિય ઔદ્યારિક શરીર પ્રયાગ નામ કર્મના ઉદયથી थाय छे. ( एवं वेइंदिया, एवं तेइ दिया, एव चउरिदियतिरिक्खजोणिया ओरालिय सरीरप्पओगबंधे) मेन अभागे द्वीन्द्रिय चौहारि शरीर प्रयोग अंध, ત્રીન્દ્રિય ઔદ્યારિક શરીર પ્રયોગ ખંધ, ચતુરિન્દ્રિય ઔદારિક શરીર પ્રયોગ મધ, અને ચતુરિન્દ્રિય તિયગ્યેાનિક ઔદારિક શરીર પ્રયાગ અધ પણ સવીયતા, સયોગતા આદિથી લઈને આયુષ્ય પર્યન્તના કારણે'ની અપેક્ષાએ દ્વીન્દ્રિય, ત્રીન્દ્રિય, ચતુરિન્દ્રિય તિર્યંચેાનિક ઔદારિક શરીર સમ્પાદક ઉદયથી થાય છે. નામ કમના "" હવે ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને એવા પ્રશ્ન પૂછે છે કે- " प ंचिंदिय ओरालि यसरीरप्पओग बत्रे ण भंते ! कस्स कम्मस्स उदरण ? ” हे लहन्त ! કયા કર્મના ઉદયથી પ'ચેન્દ્રિય ઔદારિક શરીર પ્રયોગ ખધ થાય છે ? Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टी० ० ८ ० ९ सू० ३ प्रयोगवन्धनिरूपणम् ३२७ 'गोयमा ! पीरियसजोगसव्वयाए पमायजावआउयं पड्डुच्च · पंचिदियओरालियसरीरपभोगनामाएं करमस्स उदएणं' हे गौतम'! वीर्यसयोगसद्रव्य तया सवीर्यतया, सयोगतया, सद्रव्यतया, प्रमादप्रत्ययात यावत्-कर्म च, योगश्च, भावञ्च, आयुष्कं च प्रतीत्य आश्रित्य तेपामपेक्षया पञ्चेन्द्रियौदारिकशरीरप्रयोगनाम्नः कर्मणः उदयेन पञ्चेन्द्रियौदारिकशरीरप्रयोवन्धो भवति, एवं-'तिरिक्खपबिंदियओरालियसरीरप्पभोगवधे एवं चैव' तिर्यग्योनिकपश्चेन्द्रियौदारिकशरीरप्रयोगन्धः एवञ्चैत्र-उक्तरीत्यैव, वीर्यसयोगादिभवायुष्कान्तापेक्षया तिर्यग्योनिकपञ्चेन्द्रियौदारिकशरीरप्रयोगनामकर्मण उदयेन भवति । गौतमः पृच्छति-' मणुस्स पंचिंदियओरालियसरीरप्पभोगबधे णं भंते ! कस्स कम्मस्स उदएणं ? ? हे भदन्त! है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-(गोयमा) हे गौतम ! (वीरियसजोगसव्व याए पमाय जाच आउयं पडच्च पंचिंदियओरालियसरीरप्पओगनाम कम्मस्स उदएणं ) पंचेन्द्रिय जीव के सवीर्यता, सयोगता, सद्रव्यता से तथा प्रमाद कारण से, यावत्-कर्म, योग, भाव और आयुष्क इनको आश्रित करके अर्थात् इनकी अपेक्षा से और पंचेन्द्रिय औदारिक शरीर प्रयोग नामकर्म के उदय से पंचेन्द्रिय औदारिक शरीर प्रयोग का घंध होता है। इसी तरह से (तिरिक्खपंचिदियओरालिय सरीरप्पओगवंधे एवं चेव) इसी तरह से सवीर्यना, सयोगता आदि भवायुष्कान्त की अपेक्षा से एक तिर्यग्योनिक पंचेन्द्रिय औदारिक शरीर सम्पादक नामकर्म के उदय से तिर्यग्योनिक पंचेन्द्रिय औदारिक शरीर प्रयोग घंध होता है। ___ अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-(मणुस्सपचिदिय ओरालियसरीरप्पभोगय धे णं भंते ! कस्स कमानस्स उदएणं हे भदन्त ! मनुष्य भावा२ प्रभुने। उत्तर --" गोयमा !" है गौतम ! (वीरियसजोग सहव्ययाए पपाय जाव आउयं पडुच्च पचि दिय' ओरालिय सरीरप्पओग नाम कम्मस्व उदएण" ५'यन्द्रिय वन सवीयता, सयोगता भने सद्र०यताथी તથા પ્રમાદના કારણથી કર્મ, યોગ, ભાવ અને આયુષ્કની અપેક્ષાએ અને પંચેન્દ્રિય દારિક, શરીર પ્રયોગ. નામ કર્મના, ઉદયથી પંચેન્દ્રિય ઔદારિક शरीर प्रयास ५ थाय छे । मेरा प्रमाणे “तिरिक्खप चि दियओरालियसरीरप्पओगव धे एवं चेव" समीयता, समायुता, सद्र०यताप्रभाहना કારણથી કર્મ, ગ, ભાવ અને આયુષ્કની અપેક્ષાએ અને તિર્યાનિક પચેન્દ્રિય દારિક શરીર સમ્પાદક નામ કર્મના ઉદયથી તિયનિક પશે ન્દ્રિય ઐદારિક શરીર પ્રયોગ બંધ થાય છે. , Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - २२८ भगवती मनुष्यपञ्चेन्द्रियौदारिकशरीरप्रयोगवन्धः खलु कस्य कर्मण उदयेन भवति ? भगवानाह-' गोयमा! वीरियसजोगसद्दब्बयाए पमादपञ्चया नाव आउयं च पडुच्च मणुस्सपंचिंदियओरालियसरीरप्पओगनामाए कम्मस्स उदएणं मणुस्सपंचिंदियओरालियसरीरप्पओगवंधे' हे गौतम ! वीर्यसयोगसद्रव्यतया सवीर्यतया सयोगतया सहव्यतया ममादप्रत्ययात्-यावत् फर्म च. योगश्च, भवञ्च, आयुष्कञ्च पतीत्य आश्रित्य तदपेक्षयेत्यर्थः मनुष्यपञ्चेन्द्रियौदारिकशरीरमयोगनामकर्मण उद. येन मनुष्यपञ्चेन्द्रियौदारिकशरीरप्रयोगवन्धो भवतीति भावः ।। सू० ३ ॥ औदारिकशरीरप्रयोगबन्धवक्तव्यता । गौतमः पृच्छति-ओरालियसरीर' इत्यादि । मूलम्-ओरालियसरीरप्पओग बंधेणं भंते! किं देसबंधे, सव्वबंधे? गोयमा देसवंधेवि,सठबबंधे वि,एगिदिय ओरालियसरीरप्पओग बंधेणं भंते ! कि देसबंधे, सव्वबंधे? एवं चेव, एवं पुढविकाइया, एवं जाव मणुस्सपंचिदियओरालियसरीरप्पओगबंधेणं भंते ! किं पंचेन्द्रिय औदारिक शरीरप्रयोगबंध किस कर्म के उदय से होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-(गोयमा) हे गौतम! (वीरियसजोग महन्धयाए पमादपच्चया जाव आउयं च पडुच्च मणुस्सपंचिंदिय ओरा. लिय सरीरप्पओगनामकम्मस्त उदएणं मणुस्स पंचिंदिय ओरालिय सरीरप्पओगबंधे ) सवीर्यता से सयोगता सद्रव्यता से तथा प्रमादरूप कारण से, यावत्-कर्म, योग, भव और आयुष्य की अपेक्षा से मनुष्य पंचे न्द्रिय औदारिक शरीर सम्पादक नामकर्म के उदय से मनुष्यपंचेन्द्रिय औदारिक शरीरप्रयोगबंध होता है । मु०३ ॥ गीतम स्वामीना प्रश्न-(मणुस्स पचि दिय ओरालियसरीरप्पओग बंधेग भंते ! कस्स कमस्स उदएण१) महन्त ! ४या मना ध्यथी मनुष्य પંચેન્દ્રિય ઔદારિક શરીર પ્રત્યેાગ બંધ થાય છે ? भलावीर प्रभुना उत्त२-" गोयमा ! " गौतम ! (वीरिय सनोग सहव्वयाए पमाद पच्चया जाव आउयं च पडुच मणुस्स पचिंदियओरालिय. सरीरपओग नाम कम्मस्स उदएण मणुस्स पंचि दिय ओरालियसरीरपओग बंधे" सवीताथी, सयोगताथी, सद्रव्यताथी तथा प्रमा३५ ४२६), यावत કમ, ગ, ભવ અને આયુષ્યની અપેક્ષાએ અને મનુષ્ય પંચેન્દ્રિય ઔદારિક શરીર સમ્પાદક નામ કર્મના ઉદયથી મનુષ્ય પંચેન્દ્રિય દારિક શરીર મગ બંધ થાય છે. જે સૂત્ર ૩ | Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अमेयचन्द्रिका टोका श०८ उ०९ सू० ४ मौदारिकशरीरप्रयोगयन्धवर्णनम् २२९ देसबंधे, सव्वबंधे ? गोयमा ! देसंबंधे वि, सव्वबंधे वि, ओरालियसरीरप्पओगवंधे णं भंते ! कालओ केवच्चिर होइ ? गोयमा! सव्वबंधे एक्कं समयं, देसबंधे जहन्नेणं एक्कं समय उक्कोसेणं तिन्निपलिओवमाइं समयूणाई,एगिदियओरालियसरीरप्पओगवंधे णं भंते ! कालओ केवच्चिरं होइ ? गोयमा ! सव्वबंधे एक्कं समय, देसवंधे जहण्णेणं एक्कंसमयं उक्कोसेणं बावीसं वास सहस्साइं समयूणाई, पुढविकाइयएगिदिय पुच्छा, गोयमा! सत्वबंधे एक्कं समय, देसबंधे जहण्णेणं खुड्डागभवग्गहणं तिसमयऊणं,उक्कोस्सेणंबावीसं वाससहस्साई समयूणाई; एवं सम्बोसि सव्वबंधो एक्कं समय, देसंबंधी जसि नत्थि वेउब्वियसरीरं तेसिं जहाणेणं खुड्डागभवग्गहणं तिसमयऊणं, उक्कोसेणं जा जस्स ठिई सा समयूणा कायचा, जेसिं पुण अस्थि वेउब्धियसरीरं तेसिं देसबंधो जहणणेणं एक समयं, उक्कोसेणं जा जस्स ठिई सा समऊणा कायव्वा, जाव मणुस्साणं देसबंधे जहणेणं एक्कं समयं, उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाइं समयऊणाई। ओरालियसरीरबंधंतरे णं भंते ! कालओ केवच्चिरं होइ ? गोयमा ! सव्वबंधंतरं जहण्णेणं खुड्डागभवग्गहणं तिसमयऊणं, उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाई पुवकोडिसमयहियाई, देसबंधंतरं जहण्णेणं एक्कं समयं, उक्कोसेगं तेत्तीसं सागरोवमाइं तिसमयाहियाइं । एमिंदियओरालियः पुच्छा, गोयमा ! सबबंधतरं जहणेणं खुड्डागभवग्गहणं, Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २३० भगवतीयो तिसमयऊणं, उक्कोसेणं . बावीसं वासप्लहस्साई समयाहियाई, देसवंधतरं जहण्णेणं एक्कं समय, उक्कोसेणं अंतोमुहत्तं । पुढविक्काइयएगिंदिय० पुच्छा, गोयमा ! सबबंधतरं जहेव एगिदियस्त तहेव भाणियवं, देसबंधंतरं जहण्णेणं एक समयं, उक्कोसेणं तिन्नि समया जहा पुढविक्काइयाणं एवं जाव चउरिदियाणं वाउक्काइयवज्जाणं, नवरं सम्वबंधंतरं उक्कोसेणं जा जस्स ठिई सा समयाहिया · कायबा, वाउ. क्काइयाणं सव्वबंधंतरंजहण्णेणं खुड्डागभवग्गहणं तिसमयऊणं, उक्कोसेणं तिन्नि वाससहस्साई समयाहियाई, देसंबंधंतरं जहपणेणं एक समयं, उक्कोसेगं. अंतोमुहुत्तं, पंचिंदियतिरिक्ख. जोणियओरालियपुच्छा सव्वबंधंतरं जहण्णेणं खुड्डागभवगहणं तिसमयऊणं, उक्कोसेणं पुवकोडी, समयाहिया, देसबंधतरं जहा एगिदियाणं तहा पंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं, एवं मणुस्ताण विनिरवसेंसं भाणियव्वंजाव उक्कोसेणं अंतोमहत्तं । जीवस्स णं भंते ! एगिदियत्ते, णोएगिदियत्ते, पुणरवि एगिदियत्ते एगिदियओरालियसरीरप्पओगबंधतरं कालओ केवच्चिरं भवइ ? गोयमा ! सव्वबंधतरं जहण्णेणं दो खुड्डागभवग्गहणाई तिसमयऊणाई, उक्कोसेणं दो सागरोवम सहस्साई संखेज्जवासमन्भहियाई, देसबंधंतरं जहण्णेणं खुड्डागभवग्गहणं समयाहियं, उक्कोसेणं दोसागरोवमसहस्साई संखेजवासमन्भहियाई, जीवस्स णं भंते ! पुढविकाइयत्ते, णो पुढविकाइयत्ते, Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श०८ ३० ९ सू०३ औदारिकशरीर प्रयोग बन्धवर्णनम् २३१ पुणरवि पुढविकाइयत्ते, पुढविकाइयएगिंदियओरालिय सरीरओगबंधंतरं कालओ केवच्चिरं होइ ? गोयमा ! सव्वबंधंतरं जहणणं दो खुड्डागभवग्गहणाइतिसमयऊणाई उक्कोसेण अणतं कालं अनंता उस्सप्पिणीओसप्पिणीओ कालओ, खेत्तओ अनंता लोगा असंखेज़ा पोग्गलपरियहा, ते णं पोगलपरियहा आवलियाए असंखेज्जइ भागो, देसबंधंतरं जहणेणं खुड्डागभवग्गहणं समयाहियं, उक्कोसेणं अनंतं कालं जाव आवलियाए असंखेज्जइभागो, जहा पुढविक्काइयाणं एवं वणस्सइकाइयवजाणं जाव मणुस्साणं, वणस्सइकाइयाणं दोन्नि खुड्डाई, एवं चैव उक्कोसेणं असंखिज्जं कालं, असंखिज्जाओ उस्सप्पिणी ओसप्पिणीओ कालओ, खत्तओ असंखेज्जा लोगा, एवं देसवंधंतरंपि उक्कोसेणं पुढवीकालो, एएसि णं भंते ! जीवाणं ओरालिय सरीरस्स सबंधगाणं सव्वबंधगाणं, अबंधगाण य, करे करेहिंतो जाव विसेसाहिया वा ? गोयमा ! सव्वत्थोवा जीवा ओरालियसरीरस्स सव्वबंधगा, अबंधगा विसेसा - हिया, देसबंधगा असंखेज्जगुणा ॥ सू०४ ॥ छाया - औदारिकशरीर प्रयोगबन्धः खलु भदन्त ! किं देशवन्धः, सर्वबंधः ? गौतम ! देशवन्धोऽपि सर्वबन्धोऽपि, एकेन्द्रियौदा रिकशरीर प्रयोगवन्धः खलु औदारिकशरीरप्रयोगवन्ध वक्तव्यता ओरालिय सरीरप्पओगवघेणं भंते !' इत्यादि । , सूत्रार्थ - (ओरालियसरीरम्प ओग घेणं भंते ! किं सवधे, सव्व 6 ઔદારિકશરીરપ્રયાગમ ધ वहुतव्यता- सूत्रार्थ - - ओरालियसरीरप्पओगमघे ण भंते । कि 'देसय घे, सव्वब चे ? Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - भगवतीसो भदन्त ! किं देशवन्धः सर्वबन्धः ? एवं चैव, एवं पृथिवीकायिकाः, एवं यावत् मनुष्यपश्चेन्द्रियौदारिकशरीरप्रयोगबन्धः खलु भदन्त ! किं देशवन्धः, सर्वबन्धः ? गौतम ! देशबन्धेोऽपि सर्ववन्धोऽपि । औदारिकशरीरप्रयोगबन्धः खलु भदन्त ! बधे' हे भदन्त ! औदारिक शरीरप्रयोगबंध में उसका देशबंध होता है या सर्वबंध होता है ? (गोयमा) हे गौतम ! ( देसवधे विसव्वबंधे वि) औदारिक शरीरप्रयोगबंध में उसका देशबंध भी होता है और सर्वचौंध भी होता है । ( एगिदिय ओरालिय सरीरप्पओगधेणं भंते । किं देसवंध, सव्वधे ? ) हे भदन्त ! एकेन्द्रिय औदारिकशरीरप्रयोगबंध में उसका देशबंध होता है या सर्वबंध होता है ? ( एवं चेव ) हे गौतम । औदारिक शरीरप्रयोगबंध की तरह एकेन्द्रिय औदारिक शरीरप्रयोगबंध में उसका देशबंध भी होता है और सर्वयंध भी होता है । (एवं पुढविकाइया एवं जाव) इसी तरह से पृथिवीकायिक एकेन्द्रिय, औदारिकशरीरप्रयोगवंध भी देशबंधरूप भी होता है, और सर्वपंधरूप भी होता है । इसी तरह से अपूकायिक आदि औदारिकशरीरप्रयोगबंध भी देशबंधल्प और सर्वधरूप होता है । ( मणुस्स पंचिंदियओरालिय सरीरप्पओगबघेणं भंते । किं देसबंधे सव्वबंधे ) हे भदन्त ! मनुष्यपंचेन्द्रिय औदारिकशरीरप्रयोगबंध क्या देशबंधरूप होता है या सर्व धरूप होता है ? (गोयमा ) हे गौतम ! (देसयंधे वि सव्वबंधे वि) मनुष्यपंचेन्द्रिय औदारिकशरीरप्रयोगबंध देशबंधरूप भी होता है और હે ભદન્ત! દારિક શરીર પ્રયોગ બંધમાં તેને દેશબંધ થાય છે, કે समय थाय छे ? ( गोयमा !) गीतम! (देसमधे वि, मनमधे वि) દારિક શરીર પ્રયોગબંધમાં તેને દેશબંધ પણ થાય છે અને સર્વબંધ , पy थाय छे. (एगि दियओरालियसरीरपओगबघेण' भते ! कि देसरधे, सव्वबंधे १) सह-त! मेन्द्रिय माहारि शरीर प्रयोग मधमा तनाश म थाय छ, समय थाय छ १ ( एवं चेव) गीतम! २ : શરીર પ્રગ બંધની જેમ એકેન્દ્રિય દારિક શરીર પ્રયોગ બંધમાં તેને शिम ५थाय छ भने समय ५ थाय छे. ( एवं पुढविकाइया एवं जाव) से प्रभारी पृथ्वीयिन्द्रिय महाश्यि शरीर प्रयोग मध ५५ દેશમધ રૂપ પણ હોય છે, અને સર્વબંધ રૂપ પણ હોય છે. એ જ પ્રમાણે અપૂકાયિક અદિ દારિક શરીર પ્રગ બંધ પણ દેશબંધ રૂપ પણ હોય છે અને સર્વબંધ રૂપ પણ હોય છે. (मणुस्सप चिंदियओरालियसरीरप्पओगबंधे णं भंते ! कि देसबंधे सव्वब'धे ? सहन्त ! मनुष्य पथन्द्रिय मोरिस शरीर प्रयोग हेय. Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टी० श०८ उ० ९ सू० ४ औदारिफशरीरप्रयोगयन्धवर्णनम् २३३ कालतः कियचिरं भवति ? गौतम ! सर्ववन्धः एकं समयं, देशबन्धो जघन्येन एक समयम् , उत्कर्षेण त्रीणि पल्योपमानि समयोनानि, एकेन्द्रियौदारिकशरीरमयोगबन्धः खलु भदन्त ! कालतः कियश्चिरं भवति ? गौतम ! सर्वबन्धः एक समयम् , देशवन्धो जघन्येन एक समयम् , उत्कर्षेण द्वाविंशतिः वर्ष सहस्राणि समयोनानि, पृथिवीकायिकैकेन्द्रिय० पृच्छा ? गौतम ! सर्ववन्धः, एकं समयं देशवन्धा जघन्येन सर्ववैधरूप भी होता है । (ओरालियसरीरप्पओगव घेणं भंते ! काली केवच्चिरं होइ) हे भदन्त ! औदारिकशरीरप्रयोगवंध काल की अपेक्षा कितने कालतक रहता है ? (गोयमा ) हे गौतम ! (सव्वधे एक समयं, देसवंधेजहण्णेणं एक्कं समयं, उक्कोसेणं तिनिपलिओवमाइं समयऊणाई) सर्ववध एक समयतक और देशबंध जयन्य से एक समयतक और उत्कृष्ट से एक समयन्यून तीनपल्योपम तक रहता है। ( एगिदिय ओरालियसरीरप्पओगवंधेणं भंते | कालो केवच्चिरं होइ) हे भदन्त ! एकेन्द्रिय औदारिकशरीरप्रयोगध काल की अपेक्षा कितने कालतक रहता है ? ( गोयमा ) हे गौतम ! (सव्वबंधे एक्कं समयं देसबंधे जहप्रणेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं वावीसं वाससहस्साई समयऊणाई-पुढविकाइयएगिदिय पुच्छा ? गोयमा ! सव्वबंधे एक्कं समयं देसवंधे जहपणेणं खुड्डागभवग्गहणं ति समयऊणं, उक्कोसेणं बावीसं वाससहस्साई 44 ३५ डाय छ, है सब ३५ सय छ १ ( गोयमा ! ) 3 गौतम ! (सबंधे वि, सबबधे वि) मनुष्य पयन्द्रिय मोl२४ शरी२ प्रयोम દેશબંધ રૂપ પણ હોય છે અને સર્વબંધ રૂપ પણ હોય છે. (ओरालियसरी पओगघे णं भंते ! कोलओ केवच्चिर होइ १) ७ ભદત ! દારિક શરીર પ્રયોગ બંધ કળની અપેક્ષાએ કેટલા કાળ સુધી રહે છે? (गोयमा !) गौतम ! (सवमधे एक समयं, देसर धे जहाणेणं एक समय, एकोसेण तिन्निलिओषमाइं समयऊणाई) समय से समय सुधा રહે છે, અને દેશબંધ ઓછામાં ઓછા એક સમય સુધી અને વધારેમાં વધારે ત્રણ પલ્યોપમ પ્રમાણુકાળ કરતાં એક સમય ન્યૂન સુધી રહે છે ( एगिदियओरालियसरीरपोगब धे ण भंते ! कोलओ केवञ्चिर होइ) 8 ભદન્ત ! એકેન્દ્રિય ઔદારિક શરીર પ્રયોગ બ ધ કાળની અપેક્ષાએ કેટલા કાળ સુધી રહે છે? (गोयमा ! ) ॐ गौतम ! ( सव्व'धे एक समयं देस ब धे जागेण एक समयं उकोसेणं बावीसं वास सहम्साई समय ऊगाई-पुढविक'इय एनिदिय पुन्छा ? भ ३० Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसूत्रे क्षुल्लकभवग्रहणं त्रिसमयोनम् उत्कर्षेण द्वात्रिंशतिः वर्षसहस्राणि समयोनानि, एवं सर्वेषां सर्वबन्धः एकं समयम्, देशवन्धेो येषां नास्ति वैक्रियशरीरं तेषां जघन्येन शुलकभवग्रहणं त्रिसमयोनम्, उत्कर्षेण या यस्य स्थितिः सा समयोना कर्तव्या येषा पुनरस्ति वैक्रियशरीरं तेषां देशन्धो जघन्येन एकं समयं उत्कर्षेण या यस्य स्थितिः सा समयोना कर्तव्या यावत् मनुष्याणां देशबन्ध जयन्येन एकं समयम्, उ-कर्षेण त्रीणि पल्योपमानि २३४ समयऊणाई एवं सव्वेसिं सव्वबंधों एक्कं समयं देशबंधो जेसि नत्थि वेव्वयसरीरं तेसिं जहणणेणं खुड्डागं भवग्गहणं तिसमऊ ) एकेन्द्रिय औदारिकशरीरप्रयोगबंध में सर्वबंध एक समयतक और देशबंध जघन्य से एक समयतक और उत्कृष्ट से एक समय कम २२ हजार वर्ष तक रहता है । इसी तरह ऐसे यदि पूछा जावे कि पृथिवीकायिक एकेन्द्रिय का सर्वबंध काल कबतक का है और देशबंधकाल कवतक का है ? तो हे गौतम! उसका उत्तर ऐसा है कि पृथिवीकाधिक एकेन्द्रिय का सर्वबंध काल एक समयतक का और देशबंध काल जघन्य से तीन समय कम क्षुल्लक भवग्रहणपर्यन्त है तथा ( उक्कोसेणं ) उत्कृष्ट से ( वावसं वाससहस्साइं समयऊणाई ) एक समग्रके २२ हजार वर्ष तक का है । ( एवं सव्वेसिं सव्वबंधो एक्कं समयं, देसवंधो जेसि नत्थि वेन्सिरीरं तेर्सि जहणेणं खुड्डाग भवग्गहणं तिसमय, उक्कोसेणं जा जस्स ठिई सा समयऊणा कायच्या, जेसि पुण अस्थि वेउब्विय गोयमो ' सव्वबंधे एक समयं, देसबंधे जद्दण्णेणं खुड्डागभवग्गह ण ति समयऊणं उकोसेणं बावीसंवाससहस्साई समय ऊणाई एवं सव्वेसिं सव्वधो एक समयं, देसत्र'धो जेमि' नत्थि वेउव्त्रियसरीर तेसि जहणे खुडोग भवगण ति समयऊणं ) येन्द्रिय मोहारि शरीर प्रयोग मंधना सर्व मे समय સુધી અને દેશમધ એછામાં ઓછા એક સમય સુધી અને વધારેમાં વધારે ૨૨ હજાર વર્ષ કરતાં એક ન્યુન સમય સુધી રહે છે. એજ પ્રમાણે જો એવું પૂછવામાં આવે કે પૃથ્વીકાયિક એકેન્દ્રિયનેા સબધકાળ કેટલા છે અને દેશખ ધકાળ કેટલેા છે, તા હું ગૌતમ ! તેના ઉત્તર એવેા છે કે પૃથ્વીકાયક એકેન્દ્રિયના સબધકાળ એક સમય સુધીનેા છે અને તેને દેશ કાળ गोछाभां मोछो क्षुहाङ लव युपर्यन्त छे तथा ( उक्को सेण ) उत्षथी ( बावीसं वासहरुलाई समयऊणाई) वधारेंभा वधारे मावीस इन्नर वर्षो न्यून समय सुधीना छे (एवं सव्वेखि सव्वबंधी एक्क' समयं देसम घो जहन्न'ण' खडाग Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ সুখরিজা o o o o ২ ভাবিহীময়ী এল ২৪ समयोनानि । औरालिकगरीस्वन्धान्तरं खलु भदन्त ! कालतः क्रियच्चिरं भवति ? गौतम ! सर्ववन्धान्तरं जघन्येन क्षुल्लकभवग्रहणं त्रिप्तमयोनम् , उत्कर्षेण त्रयस्त्रिंशत् सागरोपमानि पूर्वकोटिसमयाधिकानि, देशवन्धान्तरं जघन्येन एकं समयम् , सरीरं तेसिं देसबंधो जहण्णेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं जा जस्स ठिई सा समयऊणा कायव्या) इसी तरह सर्वजीवोंका सर्वबंध काल एक समयका है और देशबंधकाल जिनको वैक्रियशरीर नहीं है इनका जघन्य से तीन सनय कम क्षुल्लक भव ग्रहण पर्यन्त है और उत्कृष्ट से जिसकी जितनी आयुष्य स्थिति है उसमें से एक समय कमका है तथा जिनको वैक्रिय शरीर है उनके देशबंध का काल जघन्य से एक समय का है उत्कृष्ट से जिसकी जितनी आयुष्यस्थिति है उसमें से एक समय कम का है। (जाय मणुस्लाणं देसबंधे जहण्णेणं एक समयं, उक्कोसेणं तिन्निपलिओवमाई लमयऊणाई) यावत् मनुष्यों का देशबंध काल जघन्य से एक समयतक का और उत्कृष्ट से एक समय कम तीन पल्योपम तक का है। (ओरा. लियसरीरबंधंतरेण ते कालओ केवच्चिर होइ) हे भदन्त ! औदारिक शरीर के वध का अन्तराकाल की अपेक्षा कितना होता है ? (गोयमा) हे गौतम ! (सव्वबंधनरं जहण्णेणं खुड्डागं भवगहणं तिसमयऊण, उक्कोसेणं लेतीसं सागरोवमाई पुत्वकोडिसमयाहियाई, देसधंतरं जह भवगाहण तिसमयऊणं) से प्रभारी सर्व वानी माछामा माछ। देशमा क्षुदद ४२ता न्यून समयना छ (कोसेण जा जस्स ठिई सा समयणा कायव्वा, जे.सपुण अत्यिवेउब्वियसरीर तेसि देसबंधो जहण्णेणं एक समय उकोसेण जा जस्स ठिई सा समयऊणा कायबा) मने उत्कृष्ट (वधारमा पधारे) કાળ જેમની જેટલી આયુષ્ય સ્થિતિ છે તેના કરતાં એક એાછા સમયને છે. અને જેમને વૈકિય શરીર હોય છે તે જીવના દેશબંધને કાળ , ઓછામાં ઓછા એક સમયને છે, અને જેમની જેટલી આયુષ્યસ્થિતિ છે, તેના કરતાં એક ઓછા સમયને ઉત્કૃષ્ટ દેશબંધ કાળ હોય છે (जाब मणुःखाण देसव'धे जहण्णे ण एकक सभयं, उस्कोसेण तिन्निपलि ओवमाई समऊगाइ ) यावत् मनुष्यानो देश ४ माछामा छ। यो સમય સુધી અને વધારેમાં વધારે ત્રણ પલ્યોપમ પ્રમાણ કરતાં એક ન્યૂન स५५ ५-तना छे. (आरालियसरीरबंध तरेण भंते ! कालओ केवच्चिर होइ ? ) से भडन्त ! मोरिs शरीर म धनु मत२ जनी अपेक्षा खाय छ १ ( गोयमा ! ) ॐ गौतम ! (सवबंध'तर जहणेण' खुडाग भव.. गहण, ति समरऊण, उक्कोसेण तेत्तीस सागरोवमाई पुषकोडिसमयहियाई Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २३६ 'भगवती उत्कर्षे न त्रयस्त्रिंशत् सागरोपमानि त्रिसमयाधिकानि, एकेन्द्रियौदारिकपृच्छा ? गौतम | सर्ववन्धान्तरं जघन्येन क्षुल्लकमंत्रग्रहणं त्रिसमयोनम्, उत्कर्षेण द्वात्रिंशतिः वर्षसहस्राणि समयाधिकानि, देशवन्धान्तरं जघन्येन एकं समयम् उत्कर्षेण अन्तर्मुहूर्तम्, पृथिवीकायिकै केन्द्रियपृच्छा ? गौतम ! सर्वबन्धान्तरं यथैव एकेपणेणं एक्कं समयं उक्को सेणं तेत्तीस सागरोवमाई तिसमयाहियाई) सर्वबंध' का अंतर जघन्य से तीन समय कम क्षुल्लक भवग्रहणपर्यन्त है और उत्कृष्ट से एक समय अधिक और पूर्वकोटि अधिक तेतीस सागरोपम का है । तथा देशबंध का अंतर जवन्य से एक समय का और उत्कृष्ट से तीन समय अधिक ३३ सागरोपम का है । (एगिदिय ओरालियपुच्छा ) हे भदन्त ! एकेन्द्रिय औदारिक शरीर के बंध का अन्तर काल की अपेक्षा कितना है ? ( गोयमा) हे गौतम । ( सव्वर्षधंतरं जहण्णेणं खुड्डागं भवग्गहणं तिसमग्रऊणं उक्कोसेणं बावीसं वासंसहस्साई समयाहियाई, देसबंधंतरं जहणेणं एक्कं समयं उकोसेणं अंत) एकेन्द्रिय के औदारिक शरीर के सर्वबंध का अंतर जघन्य से तीन समय कम क्षुल्लक भवग्रहणपर्यन्त है और उत्कृष्ट से एक समय अधिक २२ हजार वर्ष का है । देशबंध का अंतर जघन्य से एक समय का है और उत्कृष्ट से एक अन्तर्मुहूर्त का है । (पुढविकाइएदिय पुच्छा ) हे भदन्त । पृथिवीकायिक एकेन्द्रिय औदारिक शरीर के देवधर जहणे' एक्क समय उक्कोसेग तेत्तीस सागरोवमाइ तिसमया. हियाई ) सर्वण धतुं तर सोछामां मधु क्षुद्धा लवग्रह रतां त्रशु આછે સમય પન્તનું છે અને વધારેમાં વધરે તેત્રીસ સાગરેપમ કરતાં એક પૂર્વટિ અને એક સમય અધિકનું હાય છે. તથા દેશળ ધનુ અતર ઓછામાં આછું. એક સમયનુ' અને વધારેમાં વધારે ૩૩ સાગરાપમ અને ત્રણ સમયનું હોય છે. ( एगिदिय ओरालिय पुच्छा . ) हे लढा ! मेरेन्द्रिय मोहारि शरीर મધનું અંતરકાળની અપેક્ષાએ કેટલુ છે ? ( गोयमा ! ) डे गौतम ! ( सत्र्व बंध तर जहणेण खुड्डागं भवग्गहणं' तिसमयऊण, उक्को सेण बावीसं वास बहस्साइ समयाहियाई, देसबंध तर जहणेण' एक्क' समयं उक्कोसेण अतोमुहुत्त ) मेन्द्रियना भौहारिङ शरीरना સ ખધનું અંતર ઓછામાં ઓછુ ક્ષુલ્લક ભવગ્રહણ કરતાં ત્રણ ન્યૂન સમય પન્તનું અને વધારેમાં વધારે બાવીસ હજાર વર્ષ અને એક સમય પન્તનું છે. દેશમધનું અતર જઘન્યની અપેક્ષાએ એક સમયનું અને ઉત્કૃષ્ટની અપે क्षाभे भे मन्तर्भुङ्क्र्ततुः छे! ('पुढविक्काइयएगि 'दिय पुच्छा ) हे लहन्त । Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " टीका श०८ ३० ९ सू०४ औदारिकशरीर प्रयोग धन्धवर्णनम् २३७ न्द्रियस्य तथैव भणितव्यम्, देशवन्धान्तरम् जघन्येन एक समयम् उत्कर्षेण त्रयः समयाः यथा पृथिवीकायिकानाम्, एवं यावत् - चतुरिन्द्रियाणाम्, वायुकाय वर्जितानाम्, नवरं सर्वबन्धान्तरम् उत्कर्षेण या यंस्य स्थितिः सा समयाधिका " वन्धका अन्तर काल की अपेक्षा कितना है ? ( गोयमा ) है गौतम । पृथिवीकायिक एकेन्द्रिय के औदारिक शरीर के बंध का अंतर ( सवपतरं जहेव एर्गिदियस्स तहेव भाणियंव्वं, देसव धंतर जहण्णेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं तिनि समया जहा पुढविक्कायाणं ) सर्ववध की अपेक्षा से जैसा एकेन्द्रिय का सर्वबंध का अंतर कहा गया है वैसा है और देशबंध का अंतर जघन्य से एक समय का और उत्कृष्ट से तीन समय का है । जैसा पृथिवीकायिक जीव के औदारिक शरीर बंध का अंतर कहा गया है उसी तरह से ( एवं जाव चरिंदियाणं वाउकाइयवज्राणं ) यावत् चौइन्द्रिय जीवों तक के औदारिक शरीर वध का अन्तर वायुकायिक जीवों के औदारिक शरीर बंध के अन्तर को छोड़कर जानना चाहिये ( नवरं सव्वत्र धंतरं उक्कोसेणं जा जस्सठिई सा समयाहिया कायव्वा ) पर यहां जो विशेषता है वह ऐसी है कि यहां सर्वबन्ध का उत्कृष्ट अन्तर जिसकी जितनी आयुष्य स्थिति है उसे एक समय अधिक करके कहना चाहिये । अर्थात् सर्वबंध का अन्तर પૃથ્વીકાયિક એકેન્દ્રિયના ઔદ્યારિક શરીરના અધતુ' અંતરકાળની અપેક્ષાએ 'डेट' छे ? ( गोयमा ! ) हे गौतम ! पृथ्वी अयि मेन्द्रियना मोहारि शरीरना धतुं अ ंतर ( सम्बध तर जहेव एगि दियस्स तहेव भाणियव्वं, देवध तर जहणणेण एक्क' समयं उक्कोसेणं तिन्नि समया नही पुढविक्काइयाण ) સ બધની અપેક્ષાએ એકેન્દ્રિયના સબંધના અંતર જેટલુ જ છે અને દેશ'ધની અપેક્ષાએ તે અંતર ઓછામાં આછુ` એક સમયનું અને વધારેમાં વધારે ત્રણ સમયનું છે. જેવી રીતે પૃથ્વીકાયિક છવાના ઔદારિક શરીર 'धनु तर वांभी आयु छे, ( एवं चेव जाव चउरिदियांण' वाचककाइय वजण ) मे प्रभा अतुरिन्द्रिय पर्यन्तना लवोना भोहारि शरीर म धनु અત્તર પણુ સમજવુ. પણ વાયુકાયિક જીવેાના ઔદારિક શરીર મધના અતરમે તે પ્રમાણે સમજવું જોઇએ નહીં. એટલે કે વાયુકાય સિવાયના જીવાના शरीर अधना अ ंतरने माथिनः सागु पडे' छे. ( नवर सव्वव धतर कोसेण' जा rrr ठिई सा समयाहिया कायन्ना ) प गडी भेटली Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३८ _भगवतीस्त्रे कर्तव्या, वायुकायिकानाम् सर्वबन्धान्तरं जघन्येन क्षुल्लकभवग्रहणम् त्रिसमयोनम् उत्कर्षेण त्रीणि वर्ष सहस्राणि समयाधिकानि, देशवन्यान्तरं जघन्येन एक समयम् उत्कर्षेण अन्तमुहूर्तम् , पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकौदारिकपृच्छा ? सर्वबन्धान्तरं जघ न्येन क्षुल्लकभवग्रहणम् , त्रिसमयोनम् , उत्कर्षेण पूर्वकोटी समयाधिका, देश__ यहाँ उत्कृष्ट से एक समयाधिक अपनी २ आयुस्थिति के बराबर है। (वाउक्काझ्याणं सव्वबंधनरं जहण्णेणं खुड्डागभवग्गहणं तिसमयऊणं, उकोसेणं तिनिवाससहस्साई समयाहियाइं, देसबंधतरं जहण्णेणं एकं समयं उक्ोसेणं अंतो मुहुत्त) वायुकायिक जीवों के औदारिकशरीरबंध का सर्वबंध का अन्तर जघन्यकी अपेक्षा तीन समय कम क्षुद्रभवग्रहणपर्यन्त है, और उत्कृष्टकी अपेक्षा एकसमय अधिक तीन हजार वर्ष का है। देशवध का अन्तर जघन्य से एक समय का और उत्कृष्ट से एक अन्तर्मुहूर्त का है। (पंचिंदियतिरिक्खजोणिय ओरालियपुच्छा ) हे भदन्त ! पंचेन्द्रियतिर्यंचयोनिक जीवों के औदारिकशरीरबंध का अन्तर काल की अपेक्षा से कितना है ? (सव्वबंधतरं जहणणेणं खुड्डागभवंग्गहणं तिसमयऊणं, उक्कोसेणं पुव्यकोडी लमयाहिया ) हे गौतम ! पंचेन्द्रियतियचयोनिक जीवों के औदारिकशरीर के सर्वबंध का अन्तर जघन्य से तीनसमय कम क्षुल्लकभवग्रहणपर्यन्त और उत्कृष्ट से एक વિશેષતા છે કે અહીં સર્વબંધનું ઉત્કૃષ્ટ (વધારેમાં વધારે) અંતર જેની જેટલી આયુષ્ય સ્થિતિ છે, તેના કરતાં એક અધિક સમયનું સમજવું. એટલે કે સર્વબંધનું અતર અહીં ઉકૃષ્ટની અપેક્ષાએ પિતપતાની આયુસ્થિતિ કરતાં मे अधिः समय छे. (वाउक्काइयाण सव्वबंध तर जहण्णे ण खुडाग भवगहण तिसमयऊण', उक्कोसेण' तिन्निवाससहस्साई समयाहियाई, देसबंध तर जहण्णे ण एक्क' समयं उक्कोसेण अतोमुहुत्त) वायुयि वाना દારિક શરીરબંધના સર્વબંધનું અંતર જઘન્યની અપેક્ષાએ શુદ્ર ભવગ્રહણ કરતાં ત્રણ ન્યૂન સમય પર્યન્તનું અને ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ ત્રણ હજાર વર્ષ અને એક સમયનું છે. તેના દેશબંધનું જઘન્ય અંતર એક અન્તર્મુહૂર્તનું છે. (पचिंदिय तिरिक्ख जोणिय ओरालिय पुच्छा ) 3 महन्त ! पश्यन्द्रिय તિર્યચનિક ઔદારિક શરીર બંધનું અંતર કાળની અપેક્ષાએ કેટલું છે ? (सव्वबंध'तरं जहणेणं खुड्डागभवगाहणं तिसमयऊण', उक्कोसेणं पुनकोडी समयाबिया ) 3 गौतम! पयन्द्रिय तिययानि वाना मोहोरि शरीरना સર્વબંધનું અંતર જઘન્યની અપેક્ષાએ મુલક ભવગ્રહણ કરતાં ન્યૂન સમય Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ८ उ० ९ सू०४ सौदारिकशरीरप्रयोगवन्धवर्णनम् २३९ बन्धान्तरं यथा एकेन्द्रियाणाम् तथा पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानाम् , एवं मनुष्याणामपि निरवशेष भणितव्यम् , यावत्-उत्कण अन्तर्मुहूर्तम् । जीवस्य खलु भदन्त ! एकेन्द्रियत्टे नोएकेन्द्रियत्वे, पुनरपि एकेन्द्रियत्वे एकेन्द्रियौदारिकशरीरप्रयोगवन्धान्तरं कालतः कियच्चिरं भवति ? गौतम ! सर्व वन्धान्तरं जघन्येन द्वे क्षुल्लकभवग्रहणे त्रिसमयोने, उत्कर्षेण द्वे सागरोपमसहस्र संख्येयवर्ष समभ्यधिके, देशसमय अधिक पूर्व कोटिप्रमाण है । ( देसवंधतरं जहा एगिदियाणं-तहा पंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं) देशबंध का अन्तर जैसा एकेन्द्रिय का कहा गया है उसी प्रकार से समस्त पंचेन्द्रियतिर्यंचों का जानना चाहिये। ( एवं मणुस्साण वि निरवसेसं भाणियव्वं जाव उक्कोसेणं अंतोमुहत) इसी तरह से मनुष्यों के भी औदारिक शरीर के बंध का-सर्वबंध का और देशबंध का अन्तर जानना चाहिये-यावत् उत्कृष्ट से वह अन्तमुंहत का है। (जीवस्सणं भंते ! एगिदियत्ते नो एगिदियत्ते पुणरवि एगिदियत्ते एगिदिय ओरालियसरीरप्पओगवंधतरं कालओ केवच्चिर होइ ) हे भदन्त ! कोई एक जीव एकेन्द्रियपर्याय में हो और बाद में वह एकेन्द्रिय सिवाय दूसरी कोई जाति में जावे, पुनः वहां से वह एकेन्द्रियपर्याय में आजावे तो ऐसी अवस्थामें एकेन्द्रिय औदारिकशरीरबंध का अंतर कालकी अपेक्षा कितना होता है ? ( गोयमा) हे गौतम । (सव्ववंधंतरं जहण्णणं दो खुड्डाइं भवग्गहणाई तिसमयऊणाई, उक्को પર્યન્તનું અને ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ પૂર્વકેટિ પ્રમાણ કરતાં એક અધિક સમयतुं छे. ( देसबंधंतर जहा एगिदियाण-तहा पचि दिय तिरिक्खजोणियाण) દેશબંધનું અંતર જેવું એકેન્દ્રિયનું કહ્યું છે, એ જ પ્રકારે સમસ્ત પંચેન્દ્રિય तियज्योनिनु सभा पुं. (एवं मणुस्साण वि, निरवसेसं भाणियव्वं जाव उनोसेणं अंतोमुहुत्त) से प्रभारी मनुष्याना पशु मोहरि शरी२५ धना समंध भने દેશબ ધનું અંતર સમજવું. “ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ તે એક અન્તર્મુહૂર્તનું છે,” त्यां सुधानु समस्त ४थनं अड ४२७ (जीवस्सणं भते । एगिदियत्ते नो एगि'दियत्ते पुणरवि एगिदिय ओरालियसरीरप्प ओगबध तर कालओ केवच्चिर' होइ ?) महन्त ! ७ मे पडसा मेन्द्रिय पर्यायमा छाय, पर ત્યારબાદ તે એકેન્દ્રિય સિવાયની કઈ બીજી પર્યાયમાં જાય, અને ફરી ત્યાંથી એકેન્દ્રિય પર્યાયમાં પાછો આવી જાય, તે એવી પરિસ્થિતિમાં એકેન્દ્રિય मोहा२ि४ शरी२५ धनुं मत२ जना अपेक्षाये ४८तु य छ ? (गोयमा !) से गौतम ! सव्वा धंतर जइण्णेण दो खुइई भवगाहणाई तिसमयऊणाई', Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - २४० भगवती वन्धान्तरं जघन्येन क्षुल्लकभवग्रहणं समयाधिकम् , उत्कर्षेण द्वे सागरोपमसहने संख्येयवाभ्यधिके जीवस्य । खलु भदन्त ! पृथिवीकायिकत्वे नोपृथिवीकायिकत्वे, पुनरपि पृथिवीकायिकत्वे, पृथिवीकायिकैकेन्द्रियौदारिकशरीरप्रयोगवन्धान्तरं कालतः कियच्चिरं भवति ? गौतम ! सर्वबन्धान्तरं जघन्येन द्वे क्षुल्लकसेणं दो सागरोवमसहस्साई संखेज्जवासमन्भहियाई ) सर्वबंध का अन्तर जघन्य से तीन समय कम दो क्षुल्लकभवग्रहणपर्यन्त, और उत्कृष्ट से संख्यात वर्ष अधिक दो हजार सागरोपम का होता है। ( देसवंधतरं जहण्णेणं खुड्डागं भवग्गहणं समयाहियं, उक्कोसेणं दो सागरोवमसहस्साई संखेजवासमभहियाई ) तथा देशबंध का अन्तर जघन्य से एक समय अधिक क्षुल्लकभवग्रहण, और उत्कृष्ट से संख्यात वर्ष अधिक दो हजार सागरोपम का होता है। ( जीवस्सगं भंते ! पुढविकाइयत्ते नो पुढविकाइयत्ते पुणरवि पुढविकाइयत्ते पुढविकाइयए: गिदिय ओरालिय सरीरप्पओगवधंतरं कालओ केवच्चिरं होइ) हे भदंत, कोई जीव पृथिवीकाय की पर्याय में हो और बाद में वह वहां से मर कर पृथिवीकाय को छोड़कर अन्य पर्याय में चला जावे और फिर वही जीव पृथिवीकाय में आकर जन्म धारण करले, तो ऐसी स्थिति में पृथिवीकायिक एकेन्द्रिय औदारिक शरीर बंध का अंतर काल की अपेक्षा सकोसेण दो सागरोवमसहरसाई संखेज्जवासमन्महियाई) समधन मत२ જઘન્યની અપેક્ષાએ (ઓછામાં ઓછું) બે ક્ષુલ્લક ભવગ્રહણ કરતાં ત્રણ ન્યૂન સમય પર્યન્ત અને ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ (વધારેમાં વધારે ) બે હજાર सा२।५म ४२०i सयात अधिर वर्षनु जाय छे. (देस बध तरजहण्णेण खुडाग भवग्गण समयाहिये, उक्कोसेण दो सांगरोवमसहस्साई संग्वेज्जवास ममहियाई) तथा रेशम धनुं मत२ धन्यनी मपेक्षा क्षुद Aqs કરતાં એક અધિક સમયનું અને ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ બે હજાર સાગરેપમ કરતાં સંખ્યાત અધિક વર્ષનું હોય છે. (जीवरस ण भंते ! पुढविकाइयत्ते नो पुढविकाइयन पुणरवि पुढविकाइयत्ते पुदविकाइयएगि दियओरालियसरीरप्पओगधंतर कालओ केवच्चिर होइ १ ) હે ભદન્તા કેઈ જીવ પહેલાં પૃથ્વીકાયની પર્યાયમાં હોય, ત્યારબાદ ત્યાંથી મરીને તે પૃથ્વીકાય સિવાયની કેઈ બીજી પર્યાયમાં ઉત્પન્ન થાય, અને ત્યાંથી મરીને ફરીથી તે પૃથ્વીકાથમાં જન્મ લે, તે એવી સ્થિતિમાં પૃથ્વીકાયિક એકેન્દ્રિય ઔદ્યારિક શરીરબંધનું અંતર કાળની અપેક્ષાએ કેટલું હોય છે? Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टी० श० ८ उ०९ सू०४ औदारिकशरीरप्रयोगवन्धवर्णनम् २४१ भवग्रहणे त्रिसमयोने, उत्कर्षे अनन्त कालन् , अनन्ता उत्तपिण्यवसर्पिण्यः कालतः, क्षेत्रतः अनन्ता लोकाः, असंख्येयाः पुगलपरावर्ताः, ते खलु पुद्गलपरा. वर्ताः आवलिकायाः असंख्येयभागः, देशबन्धान्तर जघन्येन क्षुल्लकभवग्रहणं समयाधिकम् , उत्कृष्टेन अनन्त कालं यावत्-आवलिकाया: असंख्येयभागः, यथा पृथिवीकायिकानाम् , एवं वनस्पतिकायिकवानाम् यावत्-मनुष्याणाम् , वनस्पतिकायिकानां द्वे क्षुल्लके, एवं चैव उत्कृष्टेन असंख्येयं कालम् , असख्याता कितना होता है ? । (गोधमा) हे गौतम ! (सव्वधंतरं जहणेणं दो खुड्डाई भवगहणाई, तिसमयऊणाई कोलेणं अणंत कालं अणंता उस्सप्पिणीओसपिणीओ कालओ, खेसओ अणंता लोगा असंखेज्जा पोग्ग लपरियट्टा, तेणं पोग्गलपरियट्टा आवलियाए असंखेजहभागो) सर्वबन्ध का अन्तर यहां जयन्य से तीन ससय कम दो क्षुरलकमवग्रहणपयन्त है और उत्कृष्ट से काल की अपेक्षा अनन्तकाल-अनन्त उत्सर्पिणी अवसर्पिणीरूप है, क्षेत्र की अपेक्षा अनन्तलोक-असंख्य पुनलपरावर्तरूप है और यह पद्धलपरावर्त आबलिका के असंख्यातवें भाग प्रमाण जितना है। (देसबंधंतरं जहरणेणं खुडाग्नवग्रहणं मलयाहियं, उक्कोसेणं अणंत कालं जाब आलियाए असंखेज्जइलागो) तथा देशबंध का अंतर जघन्य से समयाधिक क्षुल्लकभव ग्रहण और उत्कृष्ट से अनन्तकाल यावत् आवलिका का असंख्यातवें भाग प्रमाण है। (जहा पुढवि (गोयमा ! ) है गौतम । (सब बध'तर जहण्णेण दो खुड्डाई भवगग. हणाई', तिसमयऊणाइ , उक्कोसेण' अणंतकालं अणता उस्सप्पिणी ओखप्पिणीओ कालओ, खेत्तओ अण ता लोगा असंखेज्जा पोगालपरियट्टा, ते ण पोगलपरियट्टा आवलियाए असंखेजइभागो) मे न समधनु मत२ धन्यनी અપેક્ષાએ બે મુલક ભવભ્રહણ કરતાં ત્રણ ન્યૂન સમયનું અને ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ અનંતકાળ-અનંત ઉત્સર્પિણ અવસર્પિણરૂપ છે, ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ અનંતક-અસંખ્ય પુદ્ગલ પરાવર્તરૂપ છે અને તે પુલ પરાવત આવલિકાના मन्यातमा भाए रेटमा छ (देस व ध तर' जहण्गेण खुट्टागभवग्गहण' समयाहियं, उक्कोसेण अणतंकाल जाव आवलिचाए असंखेज्जइ भागो) तथा દેશબંધનું અંતર જઘન્યની અપેક્ષાએ ક્ષુલ્લક ભવગ્રહણ કરતાં એક અધિક સમયનુ અને ઉકૃષ્ટની અપેક્ષાએ અનતકાળ ચાવતું આવલિકાના અસખ્યાતમાં भागप्रभाए छे. (जहा पुढविक्काइयाण एवं वणस्सइकाइयवज्जाण जाव मणु भ ३१ Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૪ર भगवती उत्सर्पिण्यवसर्पिण्यः कालतः, क्षेत्रतः असख्याता लोकाः, एवं देशवन्धान्तरमपि उत्कृष्टेन पृथिवीकालः । एतेषां खलु भदन्त ! जीवानाम् औदारिकशरीरस्य देशबन्धकानां सर्ववन्धकानाम् अवन्धकानां च कतरे कतरेभ्यो यावत् विशेषाधिका था ? क्काइयाणं एवं बगरलइ काझ्यवज्जाणं जाव मणुस्साण, वणस्सइकाइयाणं दोनि खुडाई-एवं चेन उक्कोसेण असंखेज्ज कालं, असंखेज्जाओ उत्सप्पिणीओ सप्पिणीओकालओ खेत्तओ असंखेज्जा लोगा एवं देवबंधंतरपि उक्कोसेणं पुढविकालओ) जैसा पृथिवीकायिकों के संबंध में कहा गया है उसी तरह से वनस्पतिकायिक जीवों के सिवाय वाकी के यावत् मनुष्यतक के जीवों के विषय में भी जानना चाहिये । वनस्पतिकायिकों के सर्वबंध का अन्तर जघन्य से काल की अपेक्षा तीन समय कम दो क्षुल्लकभवप्रमाण और उत्कृष्ट से असंख्यातकालअसंख्यात उत्सर्पिणी अवसर्पिणी प्रमाण है। तथा क्षेत्र की अपेक्षा असंख्यात लोक प्रमाण है। इसी तरह से देशबंध का भी अन्तर जघन्य से समयाधिक क्षुल्लकभवग्रहणप्रमाण और उत्कृष्ट से पृथिवीकायिक का स्थितिकाल (असंख्य उत्सर्पिणी अवसर्पिणी) तक जानना चाहिये (एएसिं णं भंते ! जीनाणं ओरालिय सरीरस्स देसवंधगाणं सव्वबंधगाणं अवंधगाण य कयरे कयरहितो जाव विसेसाहिया वा) हे भदन्त ! इन औदारिक शरीर के देशवन्धकों में, सर्वबंधकों एवं अबंधकों में कौन स्साण , वणस्सइकाइयाण दोन्नी खुट्टाइ-एवं चेव उक्कोसेण' असंखिज्ज काल असंखिज्जाओ उसप्पिणीओसप्पिणीओ कालओ खेत्तओ असंखेज्जा लोगा-एवं देसवधतरपि उक्कोसेण पुढविकालओ) पृथ्वीजयोना विषयमा वाम આવ્યું છે, એવું જ વનસ્પતિકાયિકે સિવાયના બાકીના મનુષ્ય પર્યન્તના જીના વિષયમાં પણ સમજવું. વનસ્પતિકાચિકેના સર્વબંધનું અંતર કાળની અપેક્ષાએ ઓછામાં ઓછું બે ક્ષુલ્લક ભવગ્રહણ પ્રમાણ કરતાં ત્રણ ન્યૂન સમયનું અને વધારેમાં વધારે અસંખ્યાત કાળ–અસંખ્યાત ઉત્સર્પિણ અવસર્પિણી પ્રમાણ છે. તથા ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ અસંખ્યાત લોકપ્રમાણ છે. એ જ પ્રમાણે દેશબંધનું અંતર પણ ઓછામાં ઓછું ક્ષુલ્લક ભવગ્રહણ કરતાં એક અધિક સમય પ્રમાણ અને વધારેમાં વધારે પૃથ્વીકાયિકની સ્થિતિકાળ પ્રમાણ (અસંv-यात सपिए मसपि प्रमाणु ) छे, सम सभ७ . (एएसि ण भंते ! जीवाणं ओरालियसरीरस्स देसबंधगाणं सव्यवधगाण अपंधगाण य कयरे कयरे हिं तो जाव विसेसाहिया वा १) महन्त । मा मोहार शरीરના દેશબંધક, સર્વબંધક અને અબંધમાં કેણુ કોના કરતાં વધારે છે, Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टी० श० ८ उ० ९ सू०४ मौदारिकशरीरप्रयोगवन्धवर्णनम् २४३ गौतम ! सर्वस्तोका जीवा औदारिकशरीरस्य सर्ववन्धकाः, अवन्धकाः विशेपाधिकाः, देशवन्धकाः असंख्येयपगुणाः ।। सू० ४ ।। ___टोका-'ओरालियसरीरप्पओगबंधे णं भते ! किं देसवधे? सन्नबंधे ?' हे भदन्त ! औदारिकशरीरप्रयोगवन्धः खलु किं देशवन्धो भवति, आहोस्वित् सर्वबन्धो भवति ? भगवानाह-'गोयमा! देसवंधे वि, सबबंधे वि' हे गौतम ! औदारिकशरीरप्रयोगवन्धः देशवन्धोऽपि भवति, सर्ववन्धोऽपि भाति, तत्र यथा अपूपः घृतादिस्नेहपरिपूरिततप्ततापिकायाम् प्रक्षिप्तः सन् प्रथमसमये घृतादिस्नेहं गृह्णात्येव, शेषेषु तु समयेषु गृह्णाति विसृजति च, एवम् अयं जीवो यदा प्राक्तनं शरीरं विहाय अन्यद् जीव किन जीवों से यावत् विशेषाधिक हैं ? (गोयमा) हे गौतम! (सव्वस्थोवा जीवा ओरालियसरीरस्स सव्व धगा, अव धगा विसेसाहिया देस बंधगा असंखेज्जगुणा 'सब से कम औदा.रेक शरीरके सर्वबंधक जीव हैं, इनकी अपेक्षा अबंधक जीव विशेषाधिक है और इनकी अपेक्षा देशवन्धक जीव असंख्यात गुणित हैं। __टीकार्थ-गौतम पूछते हैं-' ओरालियसरीरप्पओगवंधेणं भंते ! किं देसबंधे, सव्वबंधे' हे अदन्त ! औदारिक शरीरप्रयोगवंध देशबंध रूप होता है ? या सर्वबंधरूप होता है ? इसके उत्तरमें प्रभु कहते हैं'गोयमा' हे गौत्तम ! देसबंधे वि सव्वव धे वि' औदारिक शरीरप्रयोगबंध देशबंधरूप भी होता है, और सर्वब धरूप भी होता है। जैसे पुआ घृतादिसे पूरित तपी हुई कडाहीलें जब डाला जाता है तब वह प्रथम समयमें चारों ओरसे घृतादिकको ग्रहण ही करता है, शेष ससयोंमें यावत् विशेषाधि छ ? (गोयमा ! ) गौतम ! (सव्वत्योवा जीवा ओरालिय सरीरस्स सबबंधगा, अबंधगा, विसेसाहियो देसबंधगा असंखेजगुणा ) मोहाરિક શરીરના સર્વબંધક છે સૌથી ઓછાં છે, તેમના કરતા અબંધક છે વધારે છે, અને અબ ઘકે કરતા દેશબંધક જીવે અસંખ્યાતગણુ છે. गौतम स्वामी महावीर प्रभुने सेवा प्रश्न पूछे छे (ओरालिय मरीरप्पओगव धेण भते ! कि देसबधे, सबब वे ? ) महन्त ! मोहोरि शरीर પ્રયોગ બધ દેશરૂપ હોય છે કે સર્વરૂપ હોય છે? भडावीर प्रभुना उत्त२-" गोयमा । देसबंधे वि सव्वबंधे वि" है ગૌતમ! દારિક શરીર પ્રયોગ બંધ દેશબંધરૂપ પણ હોય છે અને સર્વ બંધરૂપ પણ હોય છે જેમકે માલપુઆ, પુરી આદિને ઘી આદિથી પૂરેપૂરી તપ્ત થયેલી તવીમાં જ્યારે નાખવામાં આવે છે, ત્યારે પ્રથમ સમયમાં તે તે Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीस्त्रे गृह्णाति, तदा प्रथमसमये उत्पत्तिस्थानगतान शरीरप्रायोग्यपुढलान् गृह्णात्येव इत्येवं प्रथमसमयापेक्षया सर्वबन्ध', ततो द्वितीयादिचु समयेषु तान् गृह्णाति, विसृजति चेत्येवं द्वितीयादिसमयापेक्षया देशवन्धः, तथा च एवमौदारिकस्य देशवन्धोऽप्यस्ति, सर्ववन्धोऽप्यस्ति, इतिभावः । गौतमः पृच्छति-'एगिदियओरालियसरीरप्पओगबंधेणं मंते ! कि देशवन्धे, सव्वबंधे ?' हे भदन्त ! एकेन्द्रियौदारिकशरीरप्रयोगवन्धः खलु किं देशवन्धो भवति ? किं वा सर्ववन्धो भवति ? भगवानाह-एवं चेव' हे गौतम! एवञ्चैव उक्तौदारिकशरीरप्रयोगवन्धवदेव एकेन्द्रियौदारिकशरीरउसे ग्रहण भी करता है और छोड़ता भी है। इसी तरह से जब यह जीव पहिले शरीर को छोड़ करके दूसरे शरीन को ग्रहण करता है, तब वह प्रथम समयमें उत्पत्ति स्थानगत शरीरयोग्य पुद्गलों को तो केवल ग्रहण ही करना है, इस तरह प्रथम समय की अपेक्षा यह जो ग्रहण करता है वह सर्वबंध है । बाद में द्वितीयादिक समयों में वह उन्हें ग्रहण भी करता है और छोडता भी है-इस तरह से जो ग्रहण करना और छोड़ना है वह द्वितीयादि समयों की अपेक्षा देशबंध है। तथा च-इस तरह से यह औदारिकका देशबंध भी होता है और सर्व बंध भी होता है । अव गौतम प्रभुसे ऐसा पूछते हैं-' एगिदिय ओरालिय सरीरप्पओगधेणं भंते ! किं देसवंधे, सव्यवधे' हे भदन्त ! एकेन्द्रिय औदारिक शरीर प्रयोगध देशव धरूप होता है या सर्व धरूप ઘી આદિને ગ્રહણ કરે જ છે, પણ પછીના સમયમાં તેને ગ્રહણ કરે છે પણ ખરાં અને છેડે છે પણ ખરાં. એજ પ્રમાણે જ્યારે જીવ પહેલા શરીરને છેડીને બીજા શરીરને ગ્રહણ કરે છે, ત્યારે તે પ્રથમ સમયે ઉત્પત્તિ સ્થાનગત શરીરગ્ય પુલેને તે અવશ્ય ગ્રહણ કરે જ છે, આ રીતે પ્રથમ સમયની અપેક્ષાએ તે જે ગ્રહણ કરે છે તે સર્વધરૂપ હોય છે. ત્યારબાદ દ્વિતીયાદિ સમયમાં તે તેમને ગ્રહણ પણ કરે છે અને છેડે છે પણ ખરે. આ રીતે જે ગ્રહણ કરવા અને છોડવાનું થાય છે તે દ્વિતીયાદિ સમયની અપેક્ષાએ દેશબંધરૂપ છે. આ રીતે આ ઔદારિકન દેશબંધ પણ થાય છે અને સર્વબંધ પણ થાય છે. व गौतम स्वामी महावीर प्रभुने सेवा प्रश्न पूछे छे 3-(एगि दिय ओरालियसरीरप्पओगबधे ण भंते ! कि देसबधे, सबबंधे ?) 3 महन्त ! એકેન્દ્રિય ઔદારિક શરીર પ્રયોગ બંધ શું દેશબંધ રૂપ હોય છે, કે સર્વબંધ રૂપ હોય છે? Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shreन्द्रिका टीका श० ८ उ०१ सू०४ औदारिकशरीरयोगवन्धवर्णनम् २३५ प्रयोगवन्धोऽपि देशवन्धोऽपि भवति, सर्वदन्धोऽपि भवतीति भावः, 'एवं पुढवीकाइया, एवं जाव' एवमुकौदारिकशरीरम योगन्धवदेव पृथिवीकायिकै केन्द्रियौदारिकशरीरमयगन्धोऽपि देशवन्वोऽपि भवति, सर्ववन्धोऽपि च भवति, एवं तथैव यावत् अकायिक- तेजस्कायिक- वायुकायिक वनस्पतिकाविकै केन्द्रियविकलेन्द्रियपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकौदारिकशरीरप्रयोगवन्धा देशबन्धाः अपि भवन्ति, सर्वबन्धाः अपि भवन्ति, इति भावः । गौतमः पृच्छति - 'मणुस्सर्पचिदियओरालियारीरप्पओबंधेणं संते! कि देसवंध, सव्वबंधे ? ' हे भदन्त ! मनुष्यपञ्चेन्द्रियौदारिकशरीरप्रयोगन्धः खलु किं देशबन्धो भवति ? सर्वबन्धो वा भवति ? भगवानाह - 'गोयमा ! - होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- ' एवं ' चेव' हे गौतम! औदाfta शरीरप्रयोग की तरह से एकेन्द्रिय औदारिक शरीरवध भी देशबंध रूप भी होता है और सर्वधरूप भी होता है । ' एवं पुढविकाइया एवं जाव ' उक्त औदारिक शरीर प्रयोगबंध की तरह ही पृथि वीकायिक एकेन्द्रिय औदारिकशरीरप्रयोग बंध भी देश वरूप और सर्वधरूप होता है । इसी तरह से यावत् - अप्रकायिक, तेजस्कायिक, वायुकायिक, वनस्पतिकायिक एकेन्द्रिय, विकलेन्द्रिय, पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिक इन जीवों के भी औदारिक शरीरप्रयोगबंध देश बंधरूप भी होते हैं, और सर्वधरूप भी होता है । अब गौतमस्वामी पूछते हैं - ' मणुस्तपंचिदिय ओरालिय सरीरप्पओगवंघेणं अंते ! कि देसवघे ' हे भदन्त ! मनुष्यपंचेन्द्रिय का जो औदारिकशरीरप्रयोग बंध है वह क्या देश धरूप होता है या सर्वधरूप होता है इसके મહાવીર પ્રભુના ઉત્તર-~ "C एव चेव " हे गीत ! मोहारि शरीर प्रयोग મધની જેમ એકેન્દ્રિય ઔદ્યારિક શરીર પ્રયાગ મધ પશુ દેશમ ધ રૂપ પણ होय छे मने सर्वभध ३५ य होय छे. “ एवं पुढदिक्काइया एवं जाव " ઔદારિક શરીર પ્રયાગ મધની જેમ પૃથ્વીકાયક એકેન્દ્રિય ઔદારિક શરીર પ્રયાગ ખ`ધ પણ દેશખધ રૂપ અને સબધ રૂપ હાય છે. એજ પ્રમાણે અકાયિક, તેજસ્કાયિક, વાયુકાયિક એકેન્દ્રિય, વિકલેન્દ્રિય, અને પચેન્દ્રિય તિય ચયેાનિક જીવાના ઔદારિક શરીર પ્રયાગના અધ પશુ દેશમાધ રૂપ પણ હાય છે અને સખધ રૂપ પણ હાય છે. गौतम स्वामीना प्रश्न - ( मणुस्स पंचिंदिय ओरालिय सरीरप्पओगव घेण भते ! कि देसत्र घे, सव्वबंध ? ) हे लहन्त ! मनुष्य यथेन्द्रियना ने सोहाકિ શરીર પ્રયાગ ખ ́ધ છે, તે શું દેશખ’ધ રૂપ હોય છે, કે સબંધ રૂપ હોય છે ? Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २४६ भंगवतीस्त्र देसवंधे वि, सव्वबंधे वि' हे गौतम ! मनुष्यपञ्चेन्द्रियौदारिकशरीरमयोगवन्धो देशबन्धोऽपि भवति, सर्वबन्धोऽपि भवति गौतमः पृच्छति 'ओरालियसरीरप्पओगवंधे णं भंते ! कालओ केवच्चिरं होइ ? ' हे भदन्त ! औदारिकशरीरमयोगवन्धः खलु कालतः कालापेक्षया कियच्चिरं भवति ? भगवानाह-'गोयमा सव्यवंधे एक्कं समयं, देसवंधे जहण्णेणं एक समयं, उक्को सेण तिनिपलिओवमाई समयऊणाई' हे गौतम ! औदारिकशरीरप्रयोगवन्धस्य सर्वबन्धः एकं समयं भवति, उपर्युक्तापूपदृष्टान्ते नैव तत्सर्ववन्धस्यैकसमयत्वात् , तस्य देशवन्धस्तु जघन्येन एकं समयं उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा' हे गौतम ! 'देसबंधे वि, सव्ववंधे वि' मनुष्य पंचेन्द्रिय का जो औदारिक शरीरप्रयोगबंध है वह देशबंध रूप भी होता है और सर्वबंधरूप भी होता है। अब गोतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'ओरालिय सरीरप्पओगवंध णं भंते ! कालओ केवचिरं होइ' हे भदन्त जो औदारिक शरीरप्रयोगबंध है, वह कालकी अपेक्षा कवतक रहता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! सव्वबंधे एक्कं समयं, देसबंधे जहण्णेणं एक्कं समयं, उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाइं समयऊणाई' हे गौतम ! औदारिक शरीरप्रयोगबंध का सर्वबंध एक समयतक होता है । और देशबंध जघन्य से एक समयतक और उत्कृष्ट से एक समय कम तीन पल्योपम तक होता है । तात्पर्य इस का यह है-जैसे पुआ जब घृतादि से भरी हुई कडाही में पकने के लिये डाला जाता है-तब वह प्रथम समय में तो केवल घृतादि का शोषण महावीर प्रभुन। उत्तर-(गोयमा! देसवधे वि, सब्यबधे वि) 3 ગૌતમ ! મનુષ્ય પંચેન્દ્રિયને જે ઔદારિક શરીર પ્રયોગ બંધ છે, તે દેશ બંધ રૂપ પણ હોય છે અને સર્વબંધ રૂપ પણ હોય છે. गौतम स्वाभाना प्रश्न-(ओरालियसरीरप्पओगचंधे ण भंते ! कालओ केवचिर' होइ ?) महन्त ! २ गोहारि शश२ प्रयास मंध छ, त जनी અપેક્ષાએ ક્યાં સુધી રહે છે ? ___महावीर प्रभुन। उत्तर-(गोयमा ! सव्वबधे एक्कं समयं, देसबंधे जहः ण्णेण एक्कं समय, उबकोसेण तिन्नि पलिओवमाइं समयऊणाई) 3 गौतम ! દારિક શરીર પ્રયાગ બધાને સર્વબધ એક સમય સુધી રહે છે, અને તેને દેશબધ ઓછામાં ઓછા એક સમય સુધી અને વધારેમાં વધારે ત્રણ ૫• પમ કરતાં એક ન્યૂન સમય પર્યત રહે છે. આ કથનને ભાવાર્થ નીચે પ્રમાણે છે-જેમ ઉકળતા થી આદિથી ભરેલી કડાહીમાં માલપુઆ, પૂરી વગેરે નાખવામાં આવે ત્યારે પ્રથમ સમયે તે તે ઘી આદિનું શોષણ જ કરે છે, Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमैयचन्द्रिका टीका श० ८ उ० ९ सू०४ औदारिकजरीरप्रयोगबन्दवर्णनम् २४७ भवति, तथाहि-यदा वायुमनुष्यादिवी वैक्रियकृत्वा परित्यज्य च, पुनरौदारिकस्य एकं समयं सर्ववन्धं कृत्वा पुनस्तस्य देशबन्धं कुर्वन् एकसमयानन्तरं म्रियते तदा जघन्येन एकं समयम् अस्य देशवन्धो भवतीति भावः, अथ च उत्कृष्टेन त्रीणिपल्योपमानि समयोनानि देशबन्धो भवति, तथाहि-औदारिकशरीरिणां त्रीणिही करता है बाकी के समयों में वह उसका शोषण भी करता है और उसे छोड़ता भी है-इसी तरह प्रथम समय में जीव अपने द्वारा गृहीत पूर्व शरीर को छोड़कर उत्पत्ति स्थानगत शरीरपुद्गलों को ग्रहण ही करता है और शेष समयों में वह उन पुदलों को ग्रहण भी करता है और उन्हें छोड़ता भी रहता है-इस तरह से केवल ग्रहण करने का जो एक समयरूप काल है वही सर्वबंध का काल है और ग्रहण करने तथा छोड़नेका जो काल है वह देशबंध का काल है। यह देशबंध का काल जघन्य से तो एक समयरूप है-क्यों कि जव वायुकायिक एकेन्द्रिय जीव या मनुष्य आदि पंचेन्द्रिय जीव वैक्रिय करके और उसे छोड़ करके पुनः औदारिकके केवल एक समय वाले सर्वधंध को करता है ओर फिर देशबंध को करता है-इस तरह से करता हुआ वह जय मर जाता है तब वह इसका देशबंध एक समयका जघन्य से होता है । और उत्कृष्ट से जो इसका देशबंध एक समय कम तीन पल्योपम का कहा गया है वह औदारिकशरीर वालों की तीनपल्य की उत्कृष्ट स्थिति પરંતુ બાકીના સમયમાં તે તેનું શોષણ પણ કરે છે અને તેને છે તે પણ છે, એજ પ્રમાણે જીવ પ્રથમ સમયે પિતાના દ્વારા ગૃહીત પૂર્વશરીરને છેડીને ઉત્પત્તિ સ્થાનગત શરીર પુદ્રને ગ્રહણ જ કરે છે અને બાકીના સમયમાં તે (જીવ) તે પુદ્ગલેને ગ્રહણ પણ કરે છે અને છેડે પણ છે. આ રીતે કેવલ ગ્રહણ કરવાને જે એક સમયરૂપ કાળ છે, એ જ સર્વબંધને કાળ છે. અને ગ્રહણ કરવા તથા છોડવાને જે કાળ છે, તે દેશબંધનો કાળ છે. તે દેશબધને કાળ જઘન્યની અપેક્ષાએ (એટલે કે ઓછામાં ઓછી એક સમય છે–કારણ કે જ્યારે વાયુકાયિક એકેન્દ્રિય જીવ અથવા મનુષ્ય આદિ પંચેન્દ્રિય જીવ વૈકિય કરીને અને તેને છેડીને ફરી એરિકના કેવળ એક સમયવાળે સર્વબધ કરે છે અને પછી દેશબંધ કરતે કરતે જયારે તે મરી જાય છે, ત્યારે તેને તે દેશબંધ જઘન્યની અપેક્ષાએ એક સમય હોય છે. તેના દેશબધને ઉત્કૃષ્ટ કાળ ત્રણ પલેપમ કરતા એક ન્યૂન સમય પ્રમાણ કહેવાનું કારણ નીચે પ્રમાણે છે--દારિક શરીરવાળાની ત્રણ પ૫મની ઉત્કૃષ્ટ Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २४८ भगवतीसूत्रे पल्योपमानि उत्कर्पण स्थितिवर्तते, तेषु च प्रथमसमये सर्ववन्धको भवति, अत एवोत्कर्षतः समयन्यूनानि त्रीणिपल्योपमानि औदारिकशरीरिणां देशबन्धकालोभवतीति भावः। गौतमः पृच्छति-' एगिदियओरालियसरीरप्पओगवंधेणं भंते । कालओ केवच्चिरं होइ ? ' हे भदन्त ! एकेन्द्रियौदारिकशरीरप्रयोगवन्धः खलु कालतः कालापेक्षया कियच्चिरं भवति ? भगवानाह-'गोयमा ! सबंधे एक्कं समयं देवबंधे जहन्नेण एक समयं उकोसेणं वावीसं बाससहस्साई समयूणाई' हे गौतम ! एकेन्द्रियौदारिक शरीरप्रयोगबन्धस्य सर्वबन्धः एक समयं भरति, को लेकर कहा गया है, क्यों कि औदारिक शरीर वालों की उत्कृष्टस्थिति तीनपल्पोपम की होली है। इसमें जो एक लमय कम किया गया है उसका कारण यह है कि जीव प्रथल समय में सर्वधक ही होता है और लवंबंध का काल एक समय का है अतः एक समय कम तीनपल्योपम की स्थितिवाला औदारिक शरीर वालों का देशबंधकाल उत्कृष्ट से है-यह बात सध जाती है। ___ अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-(एगिदिय ओरालिय सरीरप्पओगमधे भंते ! कालओ केवच्चिर होइ) हे भदन्त ! एकेन्द्रिय औदारिक शरीरप्रओगध काल की अपेक्षा से कबतक होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा' हे गौतम ! (सव्वबंधे एक्कं समय, देसबंधे जहण्णेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं यावीसं वाससहस्साई समयऊगाई) एकेन्द्रिय औदारिक शरीरप्रयोग धंध का सर्वबंध एक समयतक होता है और इसका देशबंध जघन्य से एक समयतक और સ્થિતિ હોય છેઆ ત્રણ પલ્યોપમમાંથી એક સમય ઓછો કરવાનું કારણ એ છે કે જીવ પ્રથમ સમયમાં સર્વધક જ હોય છે, અને સર્વબંધને કાળ એક સમયને છે આ એક સમયની ગણતરી દારિક શરીરવાળાના દેશબંધ કાળમાં થતી નથી. તેથી ઔદ્યારિક શરીરવાળા જીવોનો દેશબંધ કાળ ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ ત્રણ પપમ કાળ કરતાં એક ન્યૂન સમય પ્રમાણ કહ્યો છે. गौतम स्वाभाना प्रश्न-" एगिदिय ओरालिय सरीरप्पओगवंधे ण' भते । कालओ केवच्चिर होइ ? " सहन्त ! भेन्द्रिय मौरि शरी२ प्रयोग मध ४जनी अपेक्षा यां सुधी २७ छ ? उत्तर-“गोयमा !" है गौतम ! ( सवय धे एक्कं समयं, देसबधे जहण्गेण एक्कं समय उक्कोसेण बावीसंवाससहस्साई समयऊणाई) मेन्द्रिय मोहा२ि४ शरीर प्रयास अपना सवय એક સમય સુધી હોય છે અને તેને દેશબધ ઓછામાં ઓછા એક સમયને Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'प्रमेयचन्द्रिका टी० श० ८ उ०९ सू० ४ औदारिकशरीर प्रयोगवन्धवर्णनम् २४९ तस्य देशवन्धस्तु जघन्येन एकं समयं भवति, उत्कृष्टेन तु द्वात्रिंशतिः वर्षसहस्राणि समयन्यूनानि भवति, तत्र औदारिकशरीरीवायुश्च चैक्रियं गतः सन् पुनरौदारिकप्रतिपत्तौ सर्ववन्धको भूत्वा, देशवन्धकथैकं समयं भूत्वा मृतः, इत्येवं जघन्येन एकं समयं देशबन्धः अथ च उत्कर्षेण एकेन्द्रियाणां द्वाविंशतिर्वर्षसहस्राणि स्थितिः तत्रासौ प्रथमसमये सर्वबन्धकः, शेषेषु समयेषु देशवन्धको भवति, इत्येवं समयन्यूनानि द्वाविंशतिर्वर्षसहस्राणि उत्कर्षतः एकेन्द्रियाणां देशवन्धकाल इति भावः, गौतमः पृच्छति - ' पुढविकाइय एर्गिदियपुच्छा ' हे भदन्त ! पृथिवीकायिकायिकै के उत्कृष्ट से एक समय कम २२ हजार वर्ष तक होता है। इसका तात्पर्य ऐसा है कि कोई औदारिक शरीर वाला जीव या वायुकायिक जीव वैक्रिय करके पुनः औदारिक शरीर की प्रतिपत्ति के समय में एक समय वाले सर्वबंध का कर्त्ता होकर और जघन्य से एक समय वाले देशबंध का कर्त्ता होकर मर जाता है तो ऐसी हालत में वह औदारिक शरीरबंध का जघन्य से एक समय वाले देशबंध को करने वाला है ऐसा माना जाता है - और उत्कृष्ट से जो देशबंध का इसका काल एक समयन्यून २२ हजार वर्ष का कहा गया है वह एकेन्द्रिय जीव की २२ हजार वर्ष की स्थिति को लेकर कहा गया है । क्यों कि एकेन्द्रिय जीव की उत्कृष्ट स्थिति २२ वर्ष की कही गई है। उसमें यह जीव प्रथम समय में सर्वधक होता है-शेष समयों में देशबंधक होता है। इस तरह से एकेन्द्रियों का देशबंध का काल उत्कृष्ट से एक समय कम २२ અને વધારેમાં વધારે ૨૨૦૦૦ વર્ષ કરતાં એક ન્યૂન સમયના હાય છે. આ સ્થનના ભાવા નીચે પ્રમાણે છે-કેાઈ ઔદારિક શરીરવાળા જીવ અથવા વાયુકાયિક જીવ વૈક્રિય કરીને પુનઃ ઔઢારક શરીરની પ્રાપ્તિને સમયે એક સમયવાળા સ`ખધ કરીને અને જઘન્યની અપેક્ષાએ દેશખધ કરીને મરણ પામે તે એવી સ્થિતિમાં તે ઔદ્યારિક શરીખધના જઘન્યની અપેક્ષાએ એક સમયવાળા દેશમધના કર્તા ગણાય છે, અને ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ તેના દેશબંધ કાળ જે ૨૨ હજાર વર્ષ કરતાં એક ન્યૂન સમય પ્રમાણુ કહ્યો છે તે એકેન્દ્રિય જીન્નની ૨૨ હજાર વર્ષોંની સ્થિતિની અપેક્ષાએ કહ્યો છે, કારણ કે એકેન્દ્રિય જીવની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ૨૨ હજાર વર્ષની કહી છે. તે ૨૨૦૦૦ વર્ષોંમાંના પ્રથમ સમયમાં તે જીવ સખધક હાય છે, અને બાકીના સમયેામાં દેશખધક હૈાય છે. આ રીતે એકેન્દ્રિષ જીવેાના દેશખધના કાળ ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ ( વધારેમાં વધારે) ૨૨૦૦૦ વર્ષોં ફરતાં એક સમય ન્યૂન કહેવામાં આવ્યા છે. भ ३२ Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - २५० भगवती न्द्रियपृच्छा, तथा च पृथिवीकायिक केन्द्रियौदारिकगरीरप्रयोगबंधः कालतः कि यच्चिरं भवतीति प्रश्ना, भगवानाह-' गोयमा ! सम्बबंधे एवकं समय, देसमंधे जहणेणं खुझ्डागभवग्गहणं तिसमयऊणं, उक्कोसेणं वायीसं वाससहस्साई समऊणाई' हे गौतम ! पृथिविकायिकै केन्द्रियौदारिकशरीरप्रयोगवन्धस्य सर्ववन्धः एकं समयं भवति, तस्य देशवन्धस्तु जघन्येन त्रिसमयन्यूनं क्षुल्लकभवग्रहणकालं भवति, उत्कृष्टेन तु द्वाविंशतिर्वपसहस्रागि समयन्यूनानि भाति, तत्र औदारिकशारीरिणां जघन्येन क्षुल्लकभवग्रहणं जीवितं भवति, तथा चोक्तम्___ " दोनि सयाई नियमा, छप्पन्नाई पमाणओ होति । आवलियपमाणेणं खुइडागभवग्गहणमेयं ॥ १॥ हजार वर्ष का कहा गया है। अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं "पुढविक्काइय एगिंदिय पुच्छा' हे भदन्त ! पृथिवीकायिक एकेन्द्रिय के 'औदारिक शरीरप्रयोगबंध काल की अपेक्षा कितना है ? तो इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-(गोयना) हे गौतम ! (सव्वबंधे एकं समयं, देशबंधे जहण्णेणं खुड्डागभवग्गहणं तिसमयऊणं, उक्कोसेणं वाधीसं 'वाससहस्साई समयऊणाई) पृथिवीकायिक एकेद्रिय के औदारिक शरीर प्रयोगबंध का सर्व बंध एक समय तक होता है और इसका देशवध जघन्यसे तीन समय कम क्षुल्लकभवग्रहणपर्यंत होता है, और उत्कृष्ट से एक समय कम २२ हजार वर्ष तक का होता है। वहां औदारिक शरीरवालों का जघन्य से क्षुल्लकभवग्रहण पर्यंत जीवितकाल है-सो ही कहा है-(दोन्नि सयाई) इत्यादि । इन गाथाओं का तात्पर्य गौतम स्वाभीनी प्रश्न-(पुढविक्काइयएके दिय पुन्छा) महन्त ! यि. વિકાયિક એકેન્દ્રિય ઔદારિક શરીર બંધના કાળ કેટલા હેાય છે? महावीर प्रभुना उत्तर-" गोयमा! " है गौतम ! (सबब घे एक्कं समय, देसबधे जहण्णेण खुड्डागभवग्गहण तिसमयऊण', उक्कोसेण वावीसं वाससहस्साई समयऊणाई) पृथ्वी यि सन्द्रियना मो२४ A२२ प्रयास બંધને સર્વબળને કાળ એક સમયને છે, અને તેને દેશબંધને કાળ ઓછામાં એ છે ક્ષુલ્લક ભવગ્રહણ કરતાં ત્રણ ન્યૂન સમય પર્યાને હેય છે. અને વધારેમાં વધારે કાળ બાવીસ હજાર વર્ષ કરતાં એક ન્યૂન સમય પર્યન્તને હોય છે. અહીં દારિક શરીરવાળાને જીવિતકાળ ઓછામાં ઓછા મુલક AAB] पर्यन्तन। 'यो छ. १ पात “ दोन्नी सयाइ" त्याहि मायामा કહેવામાં આવેલ છે. તે ગાથાઓને ભાવાર્થ નીચે પ્રમાણે છે– Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमैयचन्द्रिका टी० श० ८ ० ९ सू० ४ औदारिकशरीरप्रयोगबन्धवर्णनम् २५१ पणसद्विसहस्साई, पंचेव सयाइ तह य छत्तीसा । __खुड्डागभवग्गहणा हवंति अंतोमुहत्तेणं ॥ २ ॥ सत्तरस भवग्गहणा, खुड्डागा हुँति आणुपाणंमि । तेरस चेव सयाइ, पंचाणउयाइं अंसाणं "॥३॥ छाया- द्वेशते नियमात् पट्पञ्चाशत् प्रमाणतो भवन्ति । आवलिकामगाणेन क्षुल्लकभवग्रहणमेतत् ॥ १॥ पञ्चषष्टिसहस्राणि, पञ्चैव शतानि, तथा च पत्रिंशत् । क्षुल्लकभवग्रहणानि भवन्ति अन्तर्मुहूर्तेन ॥ २ ॥ सप्तदश भवग्रहणानि, क्षुल्लकानि भवन्ति आनमाणेषु । त्रयोदश चैव शतानि, पञ्चनवतिरंशानाम् ॥३॥ इत्यादिरीत्योक्तलक्षणस्य (६५५३६ ) पत्रिंशदधिकपञ्चशतोत्तर-पञ्चपष्टिसहस्रसंख्यकस्य अन्तर्मुहूर्तगतस्य क्षुल्लकभवग्रहणराशे त्रिसप्तत्यधिकसप्तशतोत्तरत्रिसहस्रलक्षणेन ३७७३, अन्तर्मुहूर्तगतोच्छवासराशिना भागे हृते सति या लब्धिः सप्तदशरूपा भवति सा एकत्र श्वासोच्छ्वासे क्षुल्लकभवग्रहणपरिमाणं भवति, यो हि अवशेषः ( १३९५ ) पञ्चनवत्यधिकत्रयोदशशतरूपो भवति स अंशराशिः, तथा च ऐसा है-एक एक मुहूर्त में६५५३६ पेसठ हजार पांचसो छत्तीस क्षुल्लक भव होते हैं, सूक्ष्मनिगोद के अभिप्राय से, चादरनिगोद प्रत्येक वनस्पति चारस्थावर दीन्द्रिय त्रीन्द्रिय चतुरिन्द्रिय आदिके क्षुल्लक भवक्रमशः बड़े बड़े होते हैं। अपनी कायजाती आदि की अपेक्षा से छोटे भव को क्षुल्लक भव समझना चाहिये । और एक एक मुहत में ३७७३ श्वासोच्छ्वास होते हैं। इन ६५५३६ में ३७७३ का भाग देने से जा १३९५ आते हैं यह अंश राशि है और लब्धिरूप जो १७ आते हैं वे एक भ्वासोच्छ्वास में क्षुल्लक भवग्रहण का परिमाण हैं। अर्थात् एक એક મુહૂર્તમાં ૬૫૫૩૬ ફુલક ભવ થાય છે, સૂમ નિમેદની અપેક્ષાએ બાદર નિગોદ, પ્રત્યેક વનસ્પતિ, ચાર સ્થાવર, દ્વીન્દ્રિય, ત્રીન્દ્રિય, ચતુરિન્દ્રિય આદિના ક્ષુલ્લક ભવ ક્રમશઃ મોટા મોટા થતા જાય છે પિતાની કાય, જાતિ આદિની અપેક્ષાએ નાના ભવને ક્ષુલ્લક ભવ કહે છે. પ્રત્યેક મુહૂર્તમાં ૩૭૭૩ શ્વાસોચ્છવાસ થાય છે. આ ૬૫૫૩૬ ને ૩૭૭૩ વડે ભાગવાથી જે ૧૭ ભાગફળ આવે છે, તે એક શ્વસેવાસમાં ક્ષુલ્લક ભવગ્રહણનું પરિણામ છે. અને આ ભાગાકારમાં જે ૧૩૫ વધે છે તે આ શરાશિ છે. એટલે કે એક શ્વાસે છૂવાસમાં ૧૭ સુલ્લક ભવ થાય છે. જે અંશેના ૩૭૭૩ દ્વારા ૧૭ Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती ३७७३-६५५३६=१७शेषः-१३९५इतिबोध्यम् ,अयमभिप्रायः येपामंशानाम्३७७३ त्रिसप्तत्यधिकसप्तशतोत्तर त्रिसहस्रैः सप्तदश क्षुल्लकभवग्रहणानि भवन्ति तेषामंशानां पञ्चनवत्यधिकत्रयोदशशतानि अष्टादशस्यापि क्षुल्लकभवग्रहणस्य तत्र भवन्ति, तत्र यः पृथिवीकायिकस्त्रिसमयेन वित्रहेणागतः स तृतीयसमये सर्वबन्धक , शेषेषु समयेषु देशवन्धको भूत्वा आक्षुल्लकभवग्रहणं मृतः, मृतश्च सन् अविग्रहेण यदा आगतस्तदा स सर्ववन्धक एव भवतीति, एवञ्च ये ते त्रयो विग्रहसमयास्तैन्युनं क्षुल्लकमुच्यते तदभिप्रायेणैवाह-देशवन्धो जघन्येन क्षुल्लकभवग्रहणं त्रिसमयन्यूनम् इति, उत्कृष्टेन तु द्वाविंशतिः वर्ष सहस्राणि समयोनानि, तानि तु पूर्व प्ररूपितान्येवेति भावः, ‘एवं सव्वेसि सबबंधो एक्कं समयं देसबंधो जेसि वेउब्धियश्वासोच्छ्वास में १७ क्षुल्लकभव होते हैं। जिन अशों के ३७७३ द्वारा १७ क्षुल्लक भव ग्रहण होते हैं उन अंशों के जो १३९५ हैं वे १८ वें क्षुल्लक भव का ग्रहण भी वहां प्रारम्भ हो जाता है। जो पृथिवीकायिक जीव वहां तीन वाले मोडे से आया होता है, वह तृतीय समय में सर्वबंधक है, शेष समयों में वह देशबंधक है। इस तरह देशबंधकहोकर वह क्षुल्लक भवनहतक मरता रहता है और मरकर जब वह अविग्रह से वहां आया होता है। तब ही वह सर्व बन्धवास होता है। इस तरह से जो तीन विग्रह हैं उन्हों से न्यून क्षुल्लक भव कहलाता है। इसी अभिप्राय से "देशबंधजघन्य से तीन समय न्यून क्षुल्लकभव ग्रहणतक होता है। ऐसा कहा गया है। तथा उत्कृष्ट से जो एक समय कम २२ हजार वर्ष का काल इसको कहा गया है वह तो पहिले ही स्पष्ट कर दिया गया है ' एवं सव्वेसिं ક્ષુલ્લક ભવગ્રહણ થાય છે, તે અશોની શેષ રૂપ જે ૧૩૫ છે, તે ૧૮ માં મુલક ભવગ્રહણના પ્રારંભરૂપ હોય છે. જે પૃથ્વીકાયિક જીવ ત્યાં ત્રણવાળા મેડથી (વળાંકથી) આ હેય છે, તે ત્રીજા સમયમાં સર્વબંધક હોય છે, અને બાકીના સમયમાં દેશબંધક હોય છે. આ રીતે દેશબંધક થઈને તે ક્ષુલ્લક ભવગ્રહણ પર્યત મરતે રહે છે, અને મરીને જ્યારે તે અવિગ્રહ ગતિથી ત્યાં આવ્યો હોય છે, ત્યારે જ તે સર્વબંધક હોય છે. આ રીતે જે ત્રણ વિગ્રહ છે, તેમના કરતાં ન્યૂન સુલક ભવ કહેવાય છે. એ જ કારણે એવું કહેવામાં આવ્યું છે કે દેશબંધ જઘન્યની અપેક્ષાએ ક્ષુલ્લક ભવગ્રહણ કરતાં ત્રણ ન્યૂન સમય પર્યન્તને હોય છે. તથા ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ ૨૨ હજાર વર્ષ કરતાં એક ન્યૂન સમય પ્રમાણ જે કાળ કહ્યો છે તેનું કારણ તે • આગળ પ્રકટ કરવામાં આવ્યું છે. Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका डो० श०८ ३० ९ सू० ४ औदारिकशरीरप्रयोगवन्धवर्णनम् २५३ 49 सरीर तेसि जहणं खुड्डागं भवग्गहणं विसमयऊणं, उक्को सेणं जा जस्स ठिई सा समऊणा कायदा' एवं रीत्या सर्वेषां जीवानां सर्वबन्धः एकं समयं भवति, देशबन्धस्तु येषां वैक्रियशरीरं नास्ति तेषां जघन्येन त्रिसमयन्यूनं क्षुल्लकभत्रग्रहणपर्यन्तं भवति, उत्कृष्टेन तु या -यावती यस्य स्थितिः - आयुष्य कालो वर्तते सो तस्य समयोना कर्तव्या, एवञ्च अप्तेजोवनस्पतिद्वित्रिचतुरिन्द्रियाणां जघन्येन त्रिसम - न्यूनक्षुल्लक भवग्रहणपर्यन्तं देशबन्धो भवति एतेषां हि वैक्रियशरीराभावात्, वैकियशरीरे सति तु जघन्येन औदारिकशरीर देशबन्धः पूर्वोक्तयुक्त्या एकसमयं सव्वबंधो एक्कं समयं देसवन्धो जेर्सि नत्थि वेव्वियसरीरं तेसिं जहपणेणं खुड्डागं भवग्गहणं तिसमयऊणं, उक्को सेणं जा जस्स ठिई सा समयऊणा कायव्वा ) इस तरह से सर्व जीवों के सर्वबन्ध एक समय तक होता है और देशबन्ध जिनके वैक्रिय शरीर नहीं है उनके जघन्य 'से तीन समयन्यून क्षुल्लक भवग्रहण पर्यन्त होता है और उत्कृष्ट से वह जिस जीवका जितना आयुष्यकाल है उसमें से एक समय कम करने पर उतना होता है। इस प्रकार अष्काय, तेजस्काय, वनस्पतिकाय दो इन्द्रिय, तेइन्द्रिय और चार इन्द्रिय जीवों के देशबंध जघन्य से तीन समय कम क्षुल्लक भवग्रहणपर्यन्त होता है । इन जीवों के वैकियशरीर नहीं होता है । वैक्रिय शरीर के होने पर तो औदारिक शरीरका देशवध जघन्यसे पूर्वोक्त उक्ति के अनुसार एक समयतक होता है और उत्कृष्ट से अष्कायिक जीवों के वह सर्वचध के समय से न्यून ७हजार वर्षतक होता है ( एव सव्वेसि सव्वधो पक्कं समयं देसबंधो जैसि नत्थि वेउन्निय खरीरं वेसि जइण्णेण खुड्डा गभवग्गणं तिसमयऊ, उक्कोसेण' जा जस्स ठिई सा समयऊणा कायव्वा ) आ रीते सर्वे लवोन समंध मे समय सुधानो હાય છે, અને જેમને વૈક્રિય શરીરને અભાવ હાય છે એવા જીવાને દેશમધ કાળ જધન્યની અપેક્ષાએ ત્રણ સમય ન્યૂન ક્ષુલ્લક ભગણુ પર્યંતને હાય છે અને ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ તે જીવને જેટલે આયુષ્કાળ છે તે આયુકાળ કરતા એક ન્યૂન સમય પ્રમાણુ હાય છે. એજ પ્રમાણે અકાય, તેજસ્કાય, વનસ્પતિકાય, દ્વિન્દ્રિય, ત્રીન્દ્રિય અને ચતુરિન્દ્રિય જીવાને દેશમ’ધ જયન્યની અપેક્ષાએ ત્રણ સમય ન્યૂન ક્ષુલ્લક ભવગ્રહણ પન્તના હાય છે. તે જીવાને વૈક્રિય શરીર હાતું નથી. વૈકિય શરીરના સદ્ભાવ હાય ત્યારે તે ઔદારિક શરીરના દેશમધ પૂર્વોક્ત કથન પ્રમાણે જઘન્યની અપેક્ષાએ એક સમયના અને ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ અખિયક જીવેાના તે સ`ખધના સમય Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २५४ भगवती स्यात् , उत्कर्षेण तु अप्कायिकानां सप्तवर्ष सहस्राणि स्थितिः तेजस्कायिकानां त्रयः अहोरात्राः, वनस्पतिकायिकानां दशवर्ष सहस्राणि, द्वीन्द्रियाणां द्वादश वर्षाणि, त्रीन्द्रियाणामेकोनपञ्चाशत् अहोरात्राः, चतुरिन्द्रियाणां षण्मासाः, अत एव एतेषाम् उत्कृष्टतः सर्ववन्धसमयन्यूनो देशवन्धो भवति, इत्याशयः, 'जेसिं पुण अत्थि वेउवियप्तरीरं तेसि देसबंधो जहण्णेणं एक्कं समयं, उकोसेणं जा जस्स ठिई सा समऊणा कायव्वा, जाव मणुस्साणं देसबंधे जहण्णेणं एक्कं समय, उक्कोसेणं तिनि पलिओवमाइं समयऊणाई ' येषां पुनर्जीवानाम् अप्तेजोवनस्पतिद्वित्रिचतुरितेजस्कायिक जीवों के वह एक समय कम तीन अहोरात्र तक होता है, वनस्पतिकायिक जीवों के वह एक समय दशहजार वर्षतक होता है, दीन्द्रिय जीवों के वह एक समयकम १२ वर्षतक होता है, तेइन्द्रिय जीवों के वह एक समय कम ४९ दिनरात तक होता है ओर चौइन्द्रिय जीवों के वह छ मासतक होता है। इसीलिये ऐसा कहा गया है कि जिन जीवों के वैक्रिय शरीर नहीं होता है उनके वह देशबंध उत्कृष्ट से एक समय कम अपनी २ आयुकाल तक होता है। (जेसिं पुण अत्थि वेउ. वियसरीरं तेसिं देसवंधो जहण्गेणं एक्कं समयं, उकोसेणं जा जस्त लिई सा समयऊगा कायव्वा जाव मणुस्लाणं देसबंधे जहण्णेणं एक्कं समयं, उक्कोसेणं तिन्नं पलिओवमाइं समयऊणाई) अपकायिक, तेज स्कायिक, वनस्पतिकायिक, दो इन्द्रिय, ते इन्द्रिय और चौ इन्द्रिय इन કરતાં ૭૦૦૦ વર્ષ જૂનો હોય છે, તેજસ્કાયિક જેમાં તે ત્રણ અહોરાત્ર ( રાત્રિ દિવસ) કરતાં એક સમય ન્યૂન હોય છે, વનસ્પતિકાયિક જીમાં તે દસ હજાર વર્ષ કરતાં એક ન્યૂન સમય પ્રમાણ હોય છે, દ્વીન્દ્રિય જીવોમાં તે ૧૨ વર્ષ કરતાં એક ન્યૂન સમય પ્રમાણ હોય છે, ત્રીન્દ્રિય જીવોમાં તે ૪૯ દિન રાત કરતાં એક ન્યૂન સમય પ્રમાણ હોય છે, અને ચતુરિન્દ્રિય જેમાં તે છ માસ કરતાં એક ન્યૂન સમય પર્યન્ત હોય છે. તેથી જ એવું કહેવામાં આવ્યું છે કે “જે જીવોમાં વૈક્રિય શરીર હેતું નથી, તે છવામાં તે દેશબંધ વધારેમાં વધારે તે દરેકના આયુષ્કાળ કરતાં એક સમય न्यून उय छे." (जेसिं पुण अस्थि वेउव्वियसरीरं तेसि देसवधी जहण्णेणं एक्कं समयं, उक्कोसेणं जा जस्स ठिई सा समयऊणा कायवा जाव मणुस्साणं देसबधे जहणेण एक्कं समय उनकोसेण तिन्न पलिओवमाई समयऊगाई) 4 48, તેજસ્કાયિક, કન્દ્રિય, ત્રીન્દ્રિય અને ચતુરિન્દ્રિય થી ભિન્ન, જેમને વૈક્રિય Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श०८ २०९ सू०४ औदारिकशरीरप्रयोगवन्धवर्णनम् २५५ न्द्रियभिन्नानां वैक्रियशरीरमस्ति तेषां देशवन्धो जघन्येन एक समयं भवति, उत्कृ प्टेन तु या यावती यस्य जीवस्य स्थितिरायुष्ककालो वर्तते सा तावती स्थितिः समयोना समयन्यूना कर्तव्या, तथा च औदारिकशरीरिणो वायवः पञ्चन्द्रिय तिर्यश्चः मनुष्याश्च वैक्रियशरीरिणः सन्तः, एतेषां जघन्येन देशवन्ध एकं सम पम् , उत्कृष्टेन तु वायूनां त्रिणि वर्षसहस्राणि स्थितिः, पञ्चेन्द्रियतिरश्चां मनुष्याणां च पल्योपमत्रयम् , एवं चोत्कर्पण एतेषां देशवन्धस्थितिः सर्ववन्धसमयन्यूना भवतीति वोध्यम् , उक्तातिदेशेनमनुष्याणां देशवन्धस्थिते लब्धत्वेऽपि तेपामन्तिमतया जीवों से भिन्न जिन जीवों के वैक्रिय शरीर होता है उनके औदारिक शरीर का देशवध जघन्य से एक समयतक होता है और उत्कृष्ट से जितनी जिस जीव की स्थिति है उसमें से एक समय कम उतनी स्थितितक होता है। इस तरह से औदारिक शरीर वाले जीवों के तथा वैक्रियशरीर वाले वायु, पञ्चेन्द्रियतिर्यंच और मनुष्यों के औदारिक शरीर का देशबंध जघन्य से एक समयतक होता है और उत्कृष्ट से वायुकायिक के एक समय कम तीनहजार वर्ष तक, पंचेन्द्रियतियंच और मनुष्यों के एक समय कम तीनपल्योपमतक होता है । क्यों कि वायु. कायिक जीवों की उत्कृष्टस्थिति तीन हजार वर्ष की और पंचेन्द्रियतियचों और मनुष्यों की उत्कृष्ट स्थिति तीनपल्यापम की है। सो इस अपनी २ स्थिति में से सर्वबंध के काल का एक समय कम कर देने से औदारिक शरीर के देशवध का उत्कृष्ट समय होता है। यद्यपि इस શરીર હોય છે એવા ના દારિક શરીરને દેશબંધ જઘન્યની અપેક્ષાએ એક સમયને અને ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ જે જીવની જેટલી આયુષ્યસ્થિતિ હોય તેના કરતાં એક ન્યૂન સમય–પ્રમાણ હોય છે. આ રીતે દારિક શરીરવાળા જેના તથા વૈક્તિ શરીરવાળા વાયુ, પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ અને મનુષ્યના ઔદારિક શરીરને દેશબંધ જઘન્યની અપેક્ષાએ એક સમય હોય છે, અને ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ વાયુકાયને દેશબંધ ત્રણ હજાર વર્ષ કરતાં એક ન્યૂન સમય પ્રમાણ, અને પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ અને મનુષ્યને દેશબંધ ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ ત્રણ પાપમ કરતાં એક ન્યૂન સમય પ્રમાણુ હોય છે કારણ કે વાયુકાયિની ઉત્કૃષ્ટ આયુસ્થિતિ ત્રણ હજાર વર્ષની છે અને પચેન્દ્રિય તિર્ય અને મનુષ્યની ઉત્કૃષ્ટ આયુસ્થિતિ ત્રણ પલ્યોપમની છે. તે દરેકની આયુ સ્થિતિમાથી સર્વ ધ કાળનો એક સમય બાદ કરવાથી દારિક શરીરના દેશબંધને ઉત્કૃષ્ટ સમય પ્રાપ્ત થાય છે. જો કે આ કથન દ્વારા મનુષ્યના Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २५६ भगवती साक्षादेव तामाह-यावत् मनुष्याणामित्यादि, तथा च यावत्करणात् वायुनां पञ्चे. न्द्रियतिरश्वां मनुष्याणां च देशवन्धो जघन्येन एक समयं भवति, उत्कृष्टेन वायूनां त्रीणि वर्षसहस्राणि, पञ्चेन्द्रियतिरश्चां मनुष्याणां च सर्वबन्धसमयोनानि त्रीणिपल्योपमानि देशवन्धो भवतीति भावः, उक्तरीत्या औदारिकशरीरप्रयोगवन्धस्य कालं प्ररूप्य अथ तस्यैवान्तरं प्ररूपयितुमाह-"ओरालियसरीरप्पओगधंतरे णं भंते | कालओ केवच्चिरं होइ ?' गौतमः पृच्छति हे भदन्त ! औदारिकशरीरमयोगकथन से मनुष्यों के औदारिक शरीर के देशबंध की स्थिति लभ्य हो जाती है फिर भी जो सूत्रकार ने उसे "यावत् मनुष्याणाम्" ऐसा कहकर प्रकट किया है उसका कारण उनका अन्तिम कथन है। यहां "यावत" पद से यही प्रकट की गई है कि वायुकायिकों के, पंचेन्द्रियतिर्यश्चों के और मनुष्यों के औदारिक शरीर का देशबंध जघन्य से एक समय तक होता है और उत्कृष्ट से वह वायुकायिक जीवों के एक समयकम तीन हजार वर्षतक और पंचेन्द्रियतिथंचों के तथा मनुष्यों के एक समयकम तीनपल्योपमतक होता है। उक्तरीति से औदारिक शरीरप्रयोगबंध के काल की प्ररूपणा करके अब सूत्रकार उसके अन्तर की प्ररूपणा करते हैं-(ओरालिय सरीरप्पओगबंधंतरे णं भंते ! कालओ केवच्चिरं होइ) इसमें गौतम प्रभु से ऐसा पूछ रहे हैं कि हे भदंत ! औदारिक शरीरप्रयोगबंध का अंतर काल की अपेक्षा कितने कालतक रहता है ? अंतर ઔદ રિક શરીરના દેશબંધની સ્થિતિ પ્રકટ થઈ જાય છે, છતાં પણ સૂત્રકારે तर “ यावत् मनुष्याणोम् " २मा प्रमाणे ४डीने ५४८ ४२री छे, तेनुं १२५ तमनु मतिम ४थन छे. मी “ यावत् ” ५४थी मे पात प्रट ४२वामी આવી છે કે વાયુકાયિકે, પંચેન્દ્રિય તિર્ય ચે અને મનુષ્યોના ઔદારિક શરીરના દેશબંધને કાળ જઘન્યની અપેક્ષાએ એક સમયનો હોય છે, અને ઉત્કઃ બ્દની અપેક્ષાએ તે વાયુકાયિક જીવમાં ૩૦૦૦ વર્ષ કરતાં એક ઓછા સમયને અને પચેન્દ્રિય તિર્યંચે તથા મનુષ્યોમાં ત્રણ પૂલ્યપમ કરતાં એક ઓછા સમયને હેય છે. આ રીતે દારિક શરીર પ્રોગ બંધના કાળનું નિરૂપણ કરીને હવે સૂત્રકાર તેના અંતરની પ્રરૂપણ કરે છે– ___ गौतम २वाभाना प्रश्न-“ ओरालियसरीरप्पओगबधतरे ण भंते ! कालओ केवच्चिर होइ ? ) 3 लत ! मोहरि शरीर प्रयोग मधर्नु भ'तर કાળની અપેક્ષાએ કેટલા કાળ સુધી રહે છે? “અંતર' એટલે વિરહકાલ. Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trafer erat श०८ ३० ९ ०४ श्रदारिकशरीर प्रयोग बन्धवर्णनम् २५७वन्धान्तरं खलु कालतः कालापेक्षया कियच्चिरं भवति ? भगवानाह - 'गोयमा ! सव्वधंतरं जहणेणं खुड्डागं भवग्गहणं तिसमयऊणं, उक्को सेणं तेत्तीस सागरोचमा पुत्रको डोसमयाहियाई ' हे गौतम | औदारिकशरीरस्य सर्ववन्धान्तरं जघन्येन त्रिसमयन्यूनं क्षुद्धकं भवग्रहणं भवति, उत्कृष्टेन तु त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमानि पूर्वको समयाधिकानि सर्ववन्धान्तरं भवति, तत्र कथं तावत् जघन्येन सर्वबन्धातर त्रिरामयोनं क्षुल्लक मवग्रहणपर्यन्तं भवति ? इति चेदत्रोच्यते - त्रिसमयविग्रहेणौदारिकशरीरिषु आगतस्तत्र द्वौ समयौ अनाहारकस्तृतीयसमये सर्वबन्धकः. का मतलब विरहकाल से है औदारिक शरीर को एक बार ग्रहण कर के पुनः अन्य शरीर को ग्रहण करने के बाद उस औदारिक शरीर कों ग्रहण करने में जो काल का व्यवधान पड़ता है-उसका नाम विरहकाल है । इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - ( गोयमा ) हे गौतम । ( सव्ववध तरं जहणेणं खुड्डागं भवग्गहणं तिसमयऊणं, उक्कोसेणं तेत्तीस सागरो माई पुण्यको डिसपाहियाई) औदारिक शरीर के सर्वबंध का अंतर जघन्य से तीन समयकम क्षुल्लक भवग्रहणतक है, और उत्कृष्ट से पूर्वकोटि समयाधिक ३३ सागरोपम तक का है । यदि कोई यहां पर ऐसा प्रश्न करे कि जघन्य से औदारिक शरीर के सर्ववध का अन्तर तीन समय कम क्षुल्लकभवग्रहणपर्यन्त कैसे है ? तो इसका उत्तर ऐसा है कि कोई एक जीव तीन समय वाले विग्रह- मांडे के द्वारा औदारिक शरीर वालों में उत्पन्न हुआ वहां वह दो समय तक अनाहारक रहा ઔઢારિક શરીરને એકવાર ગ્રહણ કરીને, ત્યારમાદ ખીજા શરીરને ગ્રહેણુ કર્યો પછી ઔડારિક શરીરને ગ્રહણ કરવામાં જે કાળનું અંતર ( આંતરે) પડે છે, તે કાળનું નામ વિરહુકાળ છે. 66 महावीर अलुन उत्तर - " गोयमा ! " हे गौतम! सत्र 'तर' जहणेणं खुड्डाग भवग्गणं तिसमयऊण, चक्कोसेण तेत्तीसं सागरोवमाई पुव्वको डिसमयाहियाइ " मोहारिए शरीरना सर्वधनुं अंतर ( विरडआज ) જઘન્યની અપેક્ષાએ ક્ષુલ્લકભન્ન ગ્રહણ કરતાં ત્રણ સમયન્સૂન સમય પન્તનુ છે અને ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ ૩૩ સાગરોપમ કરતાં પૂર્વ કટિ અને એક સમય અધિક ન્તનું છે. ઔદારિક શરીરના સંબધનું અંતર જઘન્યની અપેક્ષાએ ક્ષુલ્લક ભત્ર ગ્રહણ કરતાં ત્રણ સમય પ્રમાણ ન્યૂત કહેવાનું કારણ નીચે પ્રમાણે છે— ધારે કે કોઇ એક જીવ ત્રણ સમયવાળા વિદ્વ–મેાડા દ્વારા ઔદારિક શરીર વાળાએમા ઉત્પન્ન થયે છે. ત્યા તે એ સમય સુધી અનાહારક રહ્યો भ ३३ Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २५८ भगवतीसो क्षुल्लकभवं च स्थित्वा मृतः सन् औदारिकशरीरिष्वेयोत्पन्नः तत्र प्रथमसमये सर्वपन्धको भवति, तथा च सर्वबन्धस्यान्तरं क्षुल्लकमको विग्रहगतसमयत्रयन्यूनो भवति, एवं कथं तावत् पूर्वकोटी सभयाभ्यधिका त्रयस्त्रिंशत् सागरोपमानि उत्कुप्टेन सर्ववन्धान्तरं भवति,? इति चेदबोच्यते-मनुष्यादिपु अविग्रहेण आगतः, तत्र च प्रथमसमये एव सर्ववन्धकोभूत्वा पूर्वकोटि च स्थित्वा त्रयस्त्रिंशत् सागरोपमस्थितिको नैरयिकः सर्वार्थसिद्धको वा भूत्वा त्रिसमयेन विग्रहेण औदारिकशरीरी सम्पन्नः, तत्र विग्रहस्य द्वौ समयौ अनाहारकस्तृतीये च समये सर्ववन्धकः औदारिक और तृतीय समय में उसने औदारिक शरीर का सर्ववध किया और क्षुल्लकनवतक वह वहां रहा-बाद में वह वहाँ से मरा और मर कर औदारिक शरीर वालों में ही उत्पन्न हुआ वहां वह प्रथम समय में सर्वबंधक हुआ इस तरह सर्ववंध का अन्तररूप क्षुल्लकभव तीन समय से न्यून होता है। यदि पुनः कोई ऐसी आशंका करे कि पूर्वकोटि समयाधिक ३३ सागरोपमप्रमाण सर्वेध का अन्तर कैसे होता है ? तो इसका उत्तर ऐसा है कि कोई एक जीव मनुष्यादि पर्यायों में विना मोड़े के आकर उत्पन्न हो गया-वह वहां प्रथम समय में ही सर्वबंधक पना और सर्वबंधक बनकर वह वहां एक पूर्वकोटितक रहा-बादमें वहां से भरकर तेतीस सागरोपमप्रमाण स्थितिवाला सप्तमनरक का नारक हुआ या सर्वार्थसिद्ध का अहमिन्द्र देव हुआ-फिर वह वहां से च्युत होकर तीन समयवाले विग्रह से पुनः औदारिक शरीर धारी हुआ-यहां અને ત્રીજે સમયે તેણે દારિક શરીરને સર્વબંધ કર્યો અને મુલક ભવ સુધી તે ત્યાં રહ્યો. ત્યારબાદ ત્યાંથી મરીને તે દારિક શરીરવાળાઓમાં ઉત્પન્ન થઈ ગયે. ત્યાં તે પ્રથમ સમયમાં સર્વબંધક થયા. આ રીતે સર્વ બંધના અંતર રૂપ ક્ષુલ્લક ભવ ત્રણ સમય પ્રમાણ ખૂન થાય છે. ' સર્વબંધનું ઉત્કૃષ્ટ અંતર ૩૩ સાગરોપમ કરતાં પૂર્વકેટિ સમયાધિક કેવી રીતે થાય છે તે સૂત્રકારે નીચે બતાવ્યું છે – કેઈ એક જીવ મનુષ્ય આદિ પર્યાયમાં અવિગ્રહ ગતિથી (મોડા વિના) આવીને ઉત્પન્ન થઈ ગયા છે. તે ત્યાં પ્રથમ સમયમાં જ સર્વબંધક બન્યો અને સર્વબંધક બનીને તે ત્યાં પૂર્વકેટિ કાળ પર્યન્ત રહો. ત્યારબાદ ત્યાંથી મરીને તે તેત્રીસ સાગરેપમ પ્રમાણ સ્થિતિવાળે સાતમી નરકન નારક થયો અથવા તે સર્વાર્થસિદ્ધને અહમિન્દ્ર દેવ થયા. પછી તે ત્યાંથી અવીને ત્રણ સમયવાળા વિગ્રહથી પુનઃ દારિક શરીરધારી થયે–અહીં વિગ્રહના બે સમય Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमैयन्द्रिका टीका श०८ उ० ९ सू०४ औदारिकशरी प्रयोगबन्धवर्णनम् २५९ शरीरस्यैव च यौ तौ द्वौ अनाहारसमयौं तयोरेका पूर्वकोटीसर्ववन्धसमयस्थाने क्षिप्तस्ततश्च पूर्णा पूर्वकोटी जाता, एक्तश्च समयोऽतिरिक्तः, एवञ्च सर्ववन्धस्य सर्व वन्धस्य चोकणान्तर पूर्वोक्ता पूर्वकोटी समयाधिक त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि च भवति इति भावः । 'देसवंधतरं जहण्णेणं एक्कं समय उक्कोसेणं तेत्तीस सागरोवमाई तिसमयाहियाई' औदारिकशरीरस्य देशबन्धान्तरं जघन्येन एक समयं भवति, उत्कृष्टेन तु त्रयस्त्रिंशत् सागरोपमाणि त्रिसमयाधिकानि भवति, तथा हिदेशवन्धको मृतः सन् अविग्रहेणैव उत्पन्नः, तंत्र च प्रथमसमये एव सर्ववन्धको भवति, द्वितीयादिषु च समयेषु देशवन्धकः सम्पन्नः, तदेवं देशवन्धस्य देशवन्धस्य विग्रह के दो समय तक वह अनाहारक रहा-और तृतीय समय में वह औदारिक शरीर का सर्वबंधक बना । औदारिक शरीर के ही जो वे दो अनाहार के समय हैं उनमें से एक समय सर्वबंध के समयरूप पूर्वकोटि के स्थान में डाल देने पर औदारिक शरीर के सर्वबंध, सर्वबंध का उत्कृष्ट से अन्तर एक समय अधिक एककोटिपूर्व युक्त ३३ सागरोपम का हो जाता है। (देसवंधंतरं जहण्णणं एक्कं समयं उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोगमाई तिसमयाहियाई ) औदारिक शरीर के देशबंध का अन्तर जघन्य से एक समय का होता है और उत्कृष्ट से तीन समय अधिक ३३ सागरोपम का होता है-यह इस तरह से होता है-कोई औदारिक शरीर का देशबंधक जीव मरा-और मर कर अविग्रहगति से ही वह उत्पन्न हुआ-वह वहां प्रथम समय में ही सर्वबंधक हो गया और द्वितीयादि समयों में वह देशबंधक हुआ-इस तरह से देशबंध देशबंध સુધી તે અનાહારક રહ્યો અને ત્રીજે સમયે તે દ્વારિક શરીરને સર્વબંધક બં. ઔદ્યારિક શરીરના જ જે તે બે અનાહારના સમય છે, તેમાંથી એક સમય સર્વબંધના સમયરૂપ પૂર્વ કોટિના સ્થાનમાં નાખી દેવાથી દારિક શરીરને સબ ધ ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ ૩૩ સાગરોપમ પ્રમાણુ કાળ કરતાં मे पूटि भने से समय प्रमाण २७ तय छे. "देसबध तर जहणेणं एक्कं समय, उक्कोसेण तेत्तीसं सागरोवमाई तिसमयाहियाई" मोहार शरीरना દેશબંધનુ અંતર જઘન્યની અપેક્ષાએ એક સમયનું હોય છે અને ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ ૩૩ સાગરોપમ કરતાં ત્રણ અધિક સમયનું છે. આ કથનનું સ્પષ્ટીકરણ નીચે પ્રમાણે છે કઈ એક દારિક શરીરને દેશબંધક વ મરીને અવિગ્રહ ગતિથી ઉપન્ન થતું હોય ત્યારે તે ત્યાં પ્રથમ સમયે તે સર્વબંધક જ બની રહે છે પણ દ્વિતીય આદિ સમયમાં તે દેશબંધક થાય છે. આ રીતે દેશબંધતું જઘન્ય Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती सूत्रे ૬૦ चान्तर' जयन्येन एकः समयो भवति सर्वबन्धसम्बन्धीति तात्पर्यम् एवं देशवन्धको मृतः उत्पन्नश्च त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमायुः सर्वार्थसिद्धादौ, ततश्व च्युत्वा त्रिसमयेन विग्रहेण औदारिकशरीरी सम्पन्नः, तत्र च विग्रहस्य समग्रद्वयेनाहारकस्तृतीये च समये सर्ववन्धकः ततो देशवन्धको जातः, एवञ्च देगवन्धस्य चोक अन्तरं त्रिसमयाधिकानि त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि भवतीति भावः, उक्तरीत्यौदारिकशरीरबन्धस्य सामान्यतोऽन्तरमुक्त्वाऽथ विशेषतस्तस्य तदाह'एर्गिदियओरालिय० पुच्छा' गौतमः पृच्छति - हे भदन्त । एकेन्द्रियौदारिक० पृच्छा तथा च एकेन्द्रियौदारिकशरीरवन्धान्तरं कालतः कियच्चिरं भवतीति प्रश्नः, का अन्तर जघन्य से एक समय का होता है इसी तरह से कोई देश - बंधक जीव मरा और ३३ सागरोपमप्रमाण वाले सर्वार्थसिद्ध आदि स्थानों में देव आदि की पर्याय से वह उत्पन्न हो गया वहां की आयुस्थिति समाप्त कर फिर वह वहां से च्युत हुआ और तीन समय युक्त मोडेवाली गति से वह औदारिक शरीर वाला हुआ वह विग्रह के दो समयों में अनाहारक रहा और तृतीय समय में वह सर्वबंधक हो गया बाद में देशबंधक बन गया। इस तरह देशबंध देशबंध का उत्कृष्ट अन्तर- अन्तराल तीन समय अधिक ३३ सागरोपम का आता है । उत्तरीति के अनुसार औदारिक शरीर बंध का सामान्य से अन्तराल प्ररूपित करके अब सूत्रकार इसी अन्तराल को विशेषरूप से कहते हैं - इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है - (एगिंदिय ओरालिय पुच्छा ) हे ( ઓછામાં એન્નુ) અંતર એક સમયનું હોય છે એજ પ્રમાણે કાઈ દેશ મધક જીવ મરણ પામીને ૩૩ સાગરોપમ પ્રમાણુવાળા સર્વાર્થસિદ્ધ આદિ સ્થાનામાં દેવ આદિની પર્યાયમાં ઉત્પન્ન થઈ ગયા, પછી ત્યાંની આયુસ્થિતિ સમાસ કરીને તે ત્યાંથી ચીને ત્રણ સમયયુક્ત વક્રગતિથી તે ઔદારિક શરીરવાળે અન્યા વિગ્રહના એ સમયોમાં તે અનાહારક રહ્યો અને ત્રીજા સમયમાં તે સાધક થઈ ગયા અને ત્યારખાદ દેશમ ́ધક થઈ ગયે. આ રીતે તે અને દેશખ ધનું ઉત્કૃષ્ટ અંતર ૩૩ સાગરોપમ કરતાં ત્રણ અધિક સમય પ્રમાણુ આવી જાય છે. આ રીતે ઔદારિક શરીર બંધનું સામાન્યતઃ અંતર ( અંતરાલ ) પ્રરૂપિત કરીને હવે સૂત્રકાર એ જ અંતરનું વિશેષરૂપે પ્રતિપાદન કરે છે~~~ छे गौतम स्वाभी भहावीर प्रभुने सेवा प्रश्न पूछे यि पुच्छा " डे महन्त । मेन्द्रिय कवना मोहारि કાળની અપેક્ષાએ કેટલું છે ? " एगिदिय ओराशरीरना अधनुं म ंतर Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयश्चन्द्रिका टी० २० ८ २०९ सू० ४ औदारिकशरीरप्रयोगन्धवर्णनम् २६१भगवानाह-'गोयमा ! सव्ववधतर जहण्योण खुडूडाग भदग्गहणं तिलमयऊणं, उक्कोसेणं वावीसं वाससहस्साइ समयाहियाई' हे गौतम ! एकेन्द्रियौदारिकशरीरस्य सर्ववन्धान्तर जघन्येन क्षुल्लकं भवग्रहणं त्रिसमयन्यूनं भवति उत्कृष्टेन द्वाविंशतिः वर्षसहस्राणि समयाधिकानि तस्य सर्ववन्धान्तरं भवति, तथा च त्रिसमयेन विग्रहेण पृथिव्यादिषु आगतः, तत्र च विग्रहस्य समयद्वयमनाहारकस्ततीये च समये सर्ववन्धकस्ततखिसमयोनं क्षुल्लकं भवग्रहणं स्थित्ता मृतः अविग्रहेण च यदोत्पध सर्वबन्धक एच भवति तदा एकेन्द्रियौदारिकशरीरस्य सर्वबन्धस्य चान्तरं जघन्येन त्रिसमयोनं क्षुल्लकभवग्रहणपर्यन्तं भवति, एवम् अविग्रहेण भदन्त ! एकेन्द्रिय जीव के औदारिक शरीर बंध का अन्तर काल की अपेक्षा कितना है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं (गोत्रमा) हे गौतम! (सव्वबंधंतरं जहणणं खड्डागं भवग्गहणं तिलमयऊणं, उक्कोलेणं बावीसं वाससहस्साइं समयाहियाई) एकेन्द्रिय औदारिक शरीर का सर्ववंधान्तर जघन्य से तो त्रिसमयन्यून क्षुल्लकभवग्रहणरूप है और उत्कृष्ट से वह समयाधिक २२ हजार वर्ष का है। यह इस तरह से होता है-कोई जीव तीन समयवाली विग्रहगति से पृथिव्यादिकों में उत्पन्न हुआ-विग्रह के दो समयतक वहां अनाहारक रहा और तृतीय समय में वह सर्वबंधक हुआ-इसके बाद वह तीन समय कम क्षुल्लक भवतक वहां रहकर मरा, और मर कर अविग्रहगति से विना मोडे वाली गति से-वह जब उत्पन्न होकर सर्वबंधक ही होता है, तब एकेन्द्रिय औदारिक भडापार प्रभुना त्त२-“ गोयमा !" गीतम! (सव्वबंध तर जहण्णेण खुड्डागं भवगाहणं तिसमयऊग, उक्कोसेणं बावीस वाससहस्सा समयाहियाई) सन्द्रिय महरि शरीरतुं समयान्त२ ४३न्यनी अपेक्षा ક્ષુલ્લક ભવગ્રહણ કરતાં ત્રણ ન્યૂન સમય પ્રમાણે છે અને ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ ૨૨ હજાર વર્ષ કરતાં એક અધિક સમય પ્રમાણ છે. તેનું સ્પષ્ટીકરણ નીચે પ્રમાણે કરવામાં આવ્યું છે-કેઈ જીવ ત્રણ સમયવાળી વિગ્રહગતિથી પૃથ્વીકાય આદિ એકેન્દ્રિય જીવેમાં ઉત્પન્ન થયે છે તે વિગ્રહને બે સમય સુધી ત્યાં અનાહારક રહ્યો અને ત્રીજે સમયે સર્વબંધક થયે. ત્યારબાદ ક્ષુલ્લક ભવ કરતાં ત્રણ ઓછા સમય પર્યન્ત તે ત્યાં રહીને મરણ પામે, અને મરીને અવિગ્રહ ગતિથી–મેડ વિનાની ગતિથી ઉત્પન્ન થઈને જ્યારે તે સર્વબંધક જ હોય છે, ત્યારે એકેન્દ્રિય દારિક શરીરના પૂર્વના સર્વબંધ અને હવેના સર્વબંધનું અંતર-બે સર્વબંધે વચ્ચેનું અંતર-(અન્તરાલ) જઘન્યની Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भंगघतीसरे पृथिवीकायिकेपु आगतः प्रथमे एव समये सर्वबन्धकस्ततो द्वाविंशति वर्षसहस्राणि समयोनानि स्थित्वा त्रिसमयया विग्रहगत्या अन्येयु पृधिव्यादिवृत्पन्नः, तत्र च समयद्वयमनाहारको भूत्वा तृतीयसमये सर्वबन्धका सम्पन्नः, अनाहारकसमयद्वयात् चैकः समयः समयोनेषु द्वाविंशतिवर्षसहस्रेषु तत्पूरणाथ क्षिप्तः, ततश्च समयाधि. कानि द्वाविंशतिवर्षसहस्राणि एकेन्द्रियौदारिकाणां सर्ववन्धयोरुत्कृष्टमन्तरं मव तीति तात्पर्यम् , 'देसबंध तरं जहण्णेणं एकं समयं, उक्कोसेणं अंतीमुहुत्तं ' एकेन्द्रियौदारिकशरीरस्य देशवन्धान्तरं जघन्येन एकं समयं भवति, उत्कृष्टेन अन्तमुहूर्तम् भवति, तत्र एकेन्द्रियौदारिकशरीरदेशवन्धान्तरं जघन्येन एक समयं यथा शरीर के सर्ववध सर्वबंध का अन्तराल जघन्य से तीन समय कम क्षुल्लक अवग्रहणपर्यन्त होता है। इसी तरह अविग्रह से पृथिवी कायिकों में आया हुआ जीव प्रथम समय में ही वहां सर्ववन्धक हो गया और वह वहां एक समय कम २२ हजार वर्ष रह कर तीन समय की विग्रहगति से अन्यपृथिव्यादिकों में उत्पन्न हुआ-वह वहां दो समय तक अनाहारक रहा और अनाहारक रहकर तृतीय समय में वह सर्वबंधक हो गया अनाहारकके दो समयों में का एक समय, एक समय कम २२ हजार वर्षों में उन्हें पूर्ण करनेके लिये प्रक्षिप्त कर दिया-इस तरह सम. याधिक २२ हजार वर्ष का एकेन्द्रिय जीवों के औदारिकों के दो सर्वबंधों में उत्कृष्ट से अन्तराल आ जाता है । (देसबंधंतरं जहण्गेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं अंतोमुहुत्तं) एकेन्द्रिय जीवों के औदारिक शरीर के देशवंध का अन्तर जघन्य से एक समय का है और उत्कृष्ट से अन्तमुहर्त का અપેક્ષાએ ભુલ્લક ભવગ્રહણ કરતાં ત્રણ ન્યૂન સમય પ્રમાણ હોય છે. આ રીતે અવિગ્રહથી પૃથ્વીકાયિકમાં આવેલે જીવ પ્રથમ સમયમાં જ ત્યાં સર્વબંધક થઈ ગ–અને ત્યાં ૨૨ હજાર વર્ષ કરતાં એક ન્યૂન સમય રહીને ત્રણ સમયની વિગ્રહગતિથી અન્ય પૃથ્વી–આદિમાં ઉત્પન્ન થયું. ત્યાં તે બે સમય સુધી અનાહારક રહ્યો અને અનાહારક રહીને ત્રીજે સમયે તે સર્વબંધક થઈ ગ. અનાહારકના બે સમયે માંને એક સમય, બાવીસ હજાર વર્ષ કરતાં એક ન્યૂન સમયમાં તેને પૂર્ણ કરવાને માટે નાખી દેવામાં (ઉમેરવામાં ) આવે તે એ રીતે એકેન્દ્રિય દારિકના બે સર્વબંધનું અત્તરાલ (અંતર) ઉત્કૃષ્ટ કાળની અપેક્ષાએ ૨૨ હજાર વર્ષ કરતાં એક ન્યૂન સમય પ્રમાણ આવી 1य छे. (देस पंध तर जहण्णेण एक्कं समय, उक्कोसेण अंतोमुहत्तं ) केन्द्रिय જીવોના ઔદ્યારિક શરીરના દેશબંધનું અતર ઓછામાં ઓછું એક સમયનું Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयमन्द्रिका टी0 श० ८ ७०९ सु० ४ औदारिक शरीरप्रयोगवन्धवर्णनम २६३ कश्चिद् देशवन्धको मृतः सन् अविग्रहेण सर्ववन्धको भूत्वा एकस्मिन् समये पुनर्देशबन्धक एव जातः, एवं सति देशवन्धयोर्जधन्येन एकः समयोऽन्तरं भवति, उत्कृष्टेन अन्तर्मुहूर्तम् यथा वायुरौदारिकशरीरस्य देशवन्धकः सन् वैक्रियं गतः तत्र चान्तर्मुहूर्तम् स्थित्वा पुनरौदारिकशरीरस्य सर्वबन्धको भूत्वा देशबन्धक एव जातः, एवञ्च देशवन्धयोरुत्कर्षेणान्तमुहर्तमन्तर भवतीति भावः, गौतमः पृच्छति'पुढविक्काइयएगिदिय० पुच्छा' हे भदन्त ! पृथिवीकायिकैकेन्द्रिय० पृच्छा, तथा च पृथिवीकायिकैकेन्द्रियौदारिकशरीरवन्धान्तरं कालतः कियचिरं भवति ? इति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा । सव्वधं तरं जहेब एगिदियस्स तहेव भाणियचं' है। जैसे कोई देशबंधक जीव मरा और भरकर वह अविग्रह से सर्व बंधक होकर एक समय में पुन: देशबंधक ही हो गया इस तरह देशबंधक देशबंधक में जघन्य से एक समय का अन्तराल हो जाता है। कोई वायुकायिक जीव औदारिक शरीर का देशबंधक होकर वैक्रिय शरीर को प्राप्त हुआ, और वहीं वह अन्तमुहर्त तक रहकर पुनः औदारिक शरीर का सर्वबंधक होकर देशबंधक ही हो गया-इस तरह पहिले देशबंध में और इस देशबंध में अन्तर्मुहर्त का उत्कृष्ट से अन्तराल पड़ गया। __ अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-(पुढविक्काइयएगिदियपुच्छा) हे भदन्त ! पृथिवीकायिक एकेन्द्रिय के औदारिक शरीर बंध का अन्तर काल से कितना होता है। इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं (गोयमा) हे गौतम ! (सव्ववधंतरं जहेव एगिदियस्स तहेव भाणियर्च ) सर्ववध અને અધિકમાં અધિક અંતર્મુદ્રનું હોય છે. આ કથનનું સ્પષ્ટીકરણ નીચે પ્રમાણે છે–જેમકે કઈ એક દેશબંધક જીવ મરણ પામે છે. મરીને તે અવિગ્રહગતિથી સર્વબંધક થઈને એક સમયમાં પુનઃ દેશબંધ જ થઈ ગયો. આ રીતે તે દેશમાં ધ અને આ દેશબંધની વચ્ચે ઓછામાં ઓછા એક સમથને આંતરો (અંતર) પડી જાય છે. કેઈ વાયુકાયિક જીવ દારિક શરીરને દેશબંધક થઈને વૈક્રિય શરીરને પ્રાપ્ત કરે છે, અને ત્યાં તે અંતમુહૂર્ત સુધી રહીને ફરીથી દારિક શરીરને સર્વબંધક બનીને દેશબંધક જ બની ગયે તે આ રીતે પહેલા દેશબંધ અને આ દેશાબ ધ વચ્ચે ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ અન્તર્મુહૂર્તને આતરો પડી જાય છે. व गौतम स्वामी महावीर प्रभुने सवा प्रश्न ४२ छ -( पुढविकाइय एगिदिय पुच्छा ) महन्त ! पृथ्वी यि मेन्द्रिय वाना मोहा२ि४ शरीरना બંધનું અંતરકાળની અપેક્ષાએ કેટલું હોય છે ? Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती सूत्रे २६४ हे गौतम! सर्वबन्धान्तरं यथा एकेन्द्रियौदारिकशरीरस्य प्रतिपादितं तथैव पृथिवीकायिकै केन्द्रियौदारिकशरीरस्यापि प्रतिपत्तव्यम्, तथा च पृथिवीकायिकै केन्द्रियौ दारिकशरीरस्य सर्ववन्धान्तरं जघन्येन त्रिसमयन्यूनं क्षुल्कं भवग्रहणं भवति, उत्कृष्टेन एकसमयाधिकानि द्वाविंशतिवर्षसहस्राणि । भवति इतिभावः, 'देसवधं तरं जहण्णेणं एकं समयं उक्को सेणं तिन्निसमया 'पृथिवीकायिके के न्द्रियाँ - दारिकशरीरस्य देशवन्धान्तरं जघन्येन एकं समयं भवति, उत्कृष्टेन त्रीन् समयान् भवति, तथाहि - पृथिवीकायिको देशयन्यको मृतः सन् अविग्रहगत्या पृथिवीकायिकेषु एत्रोत्पन्नः एकं समयं च सर्ववन्धको भूत्वा पुनर्देशयन्धको जातः, तथा सवि का अन्तर जैसा एकेन्द्रिय के औदारिक शरीर का कहा जा चुका है उसी तरह से पृथिवीकायिक एकेन्द्रिय के औदारिक का भी वह जानना चाहिये । तथा च पृथिवीकायिक के औदारिक शरीर का सर्वबंधान्तर जघन्य से त्रिसमयन्यून क्षुल्लकभवग्रहणरूप है और उत्कृष्ट से पूर्व कोटि एक समय अधिक बाईस हजार वर्षकी है । ( देसबंधंतरं जहणेणं एक्कं समयं उक्को सेणं तिन्नि समया) पृथिवीकायिक एकेन्द्रिय के औदारिक शरीर के देशबंध का अन्तर जघन्य से एक समय का और उत्कृष्ट से तीन समय का होता है । जैसे कोई पृथिवीकायिक जीव देशबंधक होकर मरा और अविग्रहगति से वह पृथिवीकायिकों में ही उत्पन्न हुआ और वह एक समय तक सर्वबंधक होकर पुनः देशबंधक हो गया- इस तरह से दोनों देशबंधों में जघन्य से एक महावीर अलुना उत्तर—- " गोयमा ! " हे गौतम! ( सव्वबंधांतर' जहेव एगिदियरस तत्र भाणियव्व ) सर्वधनु मंतर भेधुं शोडेन्द्रियना मोहारिए શરીરનું કહ્યું છે, એવું જ પૃથ્વીકાયિકાના એકેન્દ્રિયાના ઔદારિક શરીરનું પણ સમજછું. એટલે કે પૃથ્વીકાયિકાના ઔદારિક શરીરનું સબન્ધાતર જઘન્યની અપેક્ષાએ જીલ્લક ભવગ્રહણ કરતાં ત્રણ ન્યૂત સમય પ્રમાણુ છે અને ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ ૩૩ સાગરોપમ કરતાં એક પૂર્વકાટિ અને એક સમય અધિક છે. (देसव'घ'तर जहणेणं एक्कं समयं, उक्कोसेण तिन्निसमया) पृथ्वी अयि मेहेन्द्रियना ઔદ્યારિક શરીરના દેશખ ધનુ અંતર આછામાં એછુ. એક સમયનું અને વધારેમાં વધારે ત્રણ સમયનુ' હાય છે. તેનું સ્પષ્ટીકરણ-જેમકે કેાઈ પૃથ્વીક્રાયિક જીવ દેશખ ધક થઈને મરણ પામે છે, અને અવિગ્રહ ગતિથી તે પૃથ્વીકાયિકમાં જ ઉત્પન્ન થશે, અને ત્યા એક સમય સુધી સર્વોમધક રહીને પુન: દેશમ'ધક થઈ ગયા. આ રીતે અને દેશખ'ધા વચ્ચે આછામાં ઓછે Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टी० श०८ उ० ९ सू० ४ औदारिकशरीरप्रयोगवन्धवर्णनम् २६५ , देशवन्धयोर्जघन्येन एक समयम् अन्तरं भवति, एवं पृथिवीकायिको देशवन्धको मृतः सन् त्रिसमयेन विग्रहेण तेष्वेवोत्पन्नः, तत्र च समयद्वयमनाहारकस्तृतीय समये च सर्ववन्धको भूत्वा पुनर्देशवन्धको जातः, तथा सति उत्कण त्रयः समयाः देशवन्धयोरन्तरमित्याशयः ॥ अथाप्कायिकादीनां वन्धान्तरमाह-'जहा पुढविक्काइयाणं, एवं जाव चउरिदियाणं, वाउक्काइयवज्जाणं' यथा पृथिवीकायिकानां सर्वबन्धान्तर देशवन्धान्तरञ्चोक्तम् एवं तथैव यावत् वायुकायमुक्त्वा चतुरिन्द्रियपर्यन्तं वक्तव्यम्-तथा च अप्कायिक-तेजस्कायिक-वनस्पतिकायिक-रूपैकेन्द्रिय.' समय का अन्तराल आजाता है। इसी तरह से कोई पृथिवीकायिक जीव देशबंधक होकर मरा और मरकर वह तीन समयवाले विग्रह से पृथिवीकायिकों में ही उत्पन्न हो गया-वहां वह दो समय तक अनाहारक और तृतीयसमय में सर्वबंधक होकर पुन: देशबंधक हो गया-इस तरह से उत्कृष्टरूप से दोनों देशबंधों का अन्तराल तीन समय का आजाता है । अव सूत्रकार अप्कायिक आदि के औरादिक शरीर के अन्तर का कथन करते हैं-(जहा पुढविकाढ्याणं, एवं जाव चउरिदियाणं वाउकाइयवजाणं ) वे इस सूत्रद्वारा कहते हैं कि जिस प्रकार से पृथिवीकायिकों का सर्ववन्धान्तर और देशवंधान्तर कहा है उसी तरह से यावत्-अपूकायिक, तेजस्कायिक, वनस्पतिकायिक इन एकेन्द्रिय जीवों के औदारिक शरीर का सर्वबंधान्तर का कथन जघन्य और उत्कृष्टरूप से कर लेना चाहिये । इसी तरह से द्वीन्द्रिय, એક સમયનો આંતર પડી જાય છે. એ જ પ્રમાણે કઈ પૃથ્વીકાયિક જીવ દેશબંધક થઈને મરણ પામે છે, અને મરીને તે ત્રણ સમયવાળી વિગ્રહગતિથી પૃથ્વીકાધિમાં જ ઉપન્ન થઈ જાય છે, ત્યાં તે બે સમય સુધી અનાહારક રહે છે અને તૃતીય સમ્યમાં સર્વબંધક થઈને પુનઃ દેશબંધક થઈ જાય છે, તે આ પરિસ્થિતિમાં અને દેશબંધ વચ્ચેનું ઉત્કૃષ્ટ અંતર ત્રણ સમય પ્રમાણ આવી જાય છે. હવે સૂત્રકાર અપૂકાયિક આદિના ઔદારિક શરીરના અન્તરનું નિરૂપણ ४२ छ-(जहा पुढविक्काइयाण', एवं जाव चउरि दियाण वाउक्काइयवज्जाण) જેવી રીતે પૃથ્વીકાયિકેનું સર્વબંધાતર અને દેશબંધાંતર કહેવામાં આવ્યું છે, એજ પ્રમાણે અપૂકાયિક, તેજસ્કાયિક અને વનસ્પતિકાયિક એકેન્દ્રિય જીના ઔદારિક શરીરના સર્વબંધાન્તર અને દેશબંધાન્તરનું કથન જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટની ત્રીન્દ્રિય અપેક્ષાએ કરવું જોઈએ. એ જ પ્રમાણે દ્વીન્દ્રિય અને ચતુરિન્દ્રિય भ० ३४ Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीको -द्वीन्द्रिय त्रीन्द्रिय चतुरिन्द्रियाणां वक्तव्यम् , तथा च अप्कायिकानां जघन्येन सर्ववन्धान्तरं त्रिसमयोनं क्षुल्लकभव ग्रहणम् , उत्कृप्टेन तु समयाधिकानि सप्तवर्षसहस्राणि, देशवन्धान्तरं तु जघन्येन एकः समयः, उत्कृष्टेन तु त्रयः समयाः, एवं पायुकायवर्जितानि तेजस्कायिकादीनामपि बोध्यम् , किन्तु उक्त मेव विशेपमाह -'नवरं सव्यवधंतरं उक्कोसेण जा जस्स ठिई सा समयाहिया कायव्या' नवरं पृथिवीकायिकापेक्षया विशेपस्तु सर्ववन्धान्तरम् उत्कृष्टेन या यावती यस्य स्थितिः आयुष्यकालो वर्तते सा तावनी स्थितिः समयाधिका कर्तव्या स्वकीया स्वकीया स्थितिः समयाधिका वक्तव्या यथा प्रदर्शितैव, पूर्वमतिदेशे 'चाउका श्रीन्द्रिय और चतुरिन्द्रिय जीवोंके भी औदारिक शरीरका जघन्य और उत्कृष्ट रूप से सर्वधन्धान्तर और देशबंधान्तर का कथन कर लेना चाहिये। तथा च अपूकायिक जीवों के औदारिक शरीर का सर्वबंधान्तर कम से कम तीन समय न्यून क्षुल्लकभव ग्रहणपर्यन्न है अधिक से अधिक एक समय अधिक ७ हजार वर्ष का है। देशबंधान्तर जघन्य से एक समय का और उत्कृष्ट से तीन समय का है-इसी तरह से अन्तर वायुकायिक जीवोंको छोड़कर तेजस्कायिक जीवों के भी जानना चाहिये। (नवरं सव्वबंधतरं उकोसेण जा जस्स ठिई सा समयाहिया कायच्या) परन्तु सर्वबन्धान्तर में उत्कृष्ट की अपेक्षा जो विशेषता है वह ऐसी है-कि जितनी जिसकी स्थिति है-उस स्थिति में एक २ समय और बढा देना चाहिये-सो इस प्रकार से करने से सर्वबन्ध का तेजस्कायिक आदि जीवों के अन्तर उत्कृष्ट से आजाता है। कौन कौन છના પણ દારિક શરીરનું જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ રૂપ સર્વસંધાન્તર અને દેશબન્ધાન્તરનું કથન કરી લેવું જોઈએ જેમકે અપ્રકાયિક જીના દારિક શરીરનું સર્વબન્ધાન્તર ઓછામાં ઓછું ક્ષુલ્લક ભવગ્રહણ કરતાં ત્રણ ન્યૂન સમય પ્રમાણ છે, અને વધારેમાં વધારે ૭૦૦૦ વર્ષ કરતાં એક અધિક સમય પ્રમાણ છે. દેશબધાન્તર ઓછામાં ઓછું એક સમયનું અને વધારેમાં વધારે ત્રણ સમયનું છે. વાયુકાયિક જીને છેડી દઈને તેજસ્કાયિકોમાં પણ એ જ प्रभारी समन्यांतर भने देशviधान्त२ सभा. (नवरं सव्ववधतरं उक्कोसेणं जा जस्स ठिई सा समयाहिया कायचा ) प स मधान्तरमा अष्टनी અપેક્ષાએ નીચે મુજબ વિશેષતા છે જેની જેટલી આયુષ્યસ્થિતિ હોય, તે આયુષ્યસ્થિતિમાં એક, એક સમય વધારી દેવાથી તેજસકાય આદિ જીવોના સર્વબંધના અન્તરને ઉત્કૃષ્ટ કાળ આવી જાય છે. કયા એકેન્દ્રિય જીવની Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका शे० ८ उ० ९ सू०४ सौदारिकशरीरप्रयोगयन्धवर्णनम् २६७ इयवज्जाणं ' इत्युक्त्वा वायुबन्धान्तरे विलक्षणता सचिता, तामेवाह'वाउकाइयाणं सबध तरं जहणेणं खुड्डागभवग्गहणं तिसमयऊणं, उक्कोसेणं तिनि वाससहस्साई समयाहियाई' वायुकायिकानां सर्ववन्धान्तरं जघन्येन क्षुल्लकभवग्रहणं त्रिसमयोनम् उत्कृष्टेन त्रीणि वर्षसहस्राणि समयाधिकानि सर्ववन्धान्तरं भवति, 'देसवंधतरं जहणेणं एक्कं समयं, उक्कोसेणं अंतोमुहुत्तं' वायुकायिकानां देशवन्धान्तरं च जघन्येन एक समयं भवति, उत्कुष्टेन तु अन्तर्मुहूर्त भवति, उत्कर्षेण अन्तर्मुहूर्त कथमिति चेदत्रोच्यते-वायुरौदारिकशरीरस्य देशबन्धका सन् यदा वैक्रियवन्धमन्तर्मुहूर्त कृत्वा पुनरौदारिकसर्वबन्धसमयानन्तरमौदारिकदेशबन्धं करोति तदा अन्तर्मुहत देशवन्धान्तरं भवतीत्याशयः । गौतमः पृच्छति"पंचिंदियतिरिक्ख जोणियओरालियपुच्छा । हे भदन्त ! पश्चेन्द्रियतिर्यग्योनिको एकेन्द्रिय जीवों की-कितनी २ स्थिति है यह वात पहिले प्रकट ही कर दी गई है। (वाउकाइयाणं सव्ववंधतरं जहण्णेणं खुड्डागभवग्गहणं तिसमयऊणं, उक्कोसेणं तिनिवाससहस्साई समयाहियाई ) वायुकायिक जीवों का सर्वचधान्तर जघन्य से तीन समयकम क्षुल्लकभवग्रहण पर्यत है और उत्कृष्ट से समयाधिक तीन हजार वर्ष का है । (देसवधंतरं जहपणेणं एक्कं समयं, उक्कोसेणं अंतोमुहुत्तं) वायुकायिक जीवोंका देशबंधान्तर जघन्यसे एक समयका और उत्कृष्ट से एक अन्तमुंहतं का होता है। उत्कृष्ट से यहां देशबंधान्तर अन्तर्मुहर्तका कैसे है ? उत्तर-औदारिक शरीर का देशबंधक हुआ वायुकायिक जीव जब वैक्रियबंध अन्तर्मुहूर्ततक करके पुनः औदारिक के सर्वबन्धान्तर के बाद औदारिक का देशबंध करता है उस समय अन्तर्मुहूर्त का देशवन्धान्तर होता है। हैसी स्थिति छ, त पात पडसा ५४८ ४२१॥मा आवे छे. (वाउक्काइयाण सव्वब'धंतर जहण्णे ण खुड्डागभवगण तिसमयऊण, उक्कोसेण तिन्नि वास. सहस्साई समयाहियाइ) व युयि नुसनधान्त२ माछामा माछु क्षुहा सवय ४२ता ४ मधिर समय प्रभाएर छे. (देसबधंतरं जहणेण्ण एक्कं समय, उक्कोसेण अंतोमुहुत्तं ) वायुयिवानु देशम धान्त२ माछामा ઓછું એક સમયનું અને વધારેમાં વધારે અંતર્મુહૂર્તનું હોય છે અહીં ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ દેશબંધાન્તર કેવી રીતે અન્તમુહૂર્તનું છે ? ઉત્તર-દારિક શરીરને દેશબંધક બનેલે વાયુકાયિક જીવ જ્યારે અન્તમુહ સુધી કરીને પુનઃ ઔદારિકના સર્વબંધાન્તર બાદ દારિકને દેશબંધ કરે છે, તે સમયે અન્તર્મુહૂર્તનું દેશબધાન્તર થાય છે, Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती सूत्रे રષ્ટ दारिक पृच्छा, तथा च पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकौदारिकशरीरस्य वन्वान्तरं कालतः कियचिरं भवति ? इति प्रश्नः, भगवानाह - ' सव्वर्वधंतरं जणेणं खुड्डागभवग्गहणं तिसमयऊणं, उक्कोसेणं पुव्त्रकोडी समयाहिया ' हे गौतम ! पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकौदारिकशरीरस्य सर्वबन्धान्तरं जघन्येन क्षुल्लकभवग्रहणं त्रिसमयोनं भवति, उत्कृष्टेन तु पूर्वकोटी समयाधिका तस्य सर्वबन्धान्तरं भवति, तथाहिपञ्चेन्द्रियतिर्यङ्ग् अविग्रहगत्योत्पन्नः सन् प्रथमसमये एव सर्वर्वधः, ततः समयोन पूर्वको स्थित्वा विग्रहगत्या त्रिसमयात्मिकया तेष्वेवोत्पन्नः, तत्र च समयद्वय अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं - ( पंचिदियतिरिक्खजो - णिय ओरालिय पुच्छा ) हे भदन्त | पंचेन्द्रिय तिर्यग्योनिक जीव के औदारिक शरीर के बंध का अन्तर काल की अपेक्षा से कितना है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - (सव्वबंधांतरं जहण्णेणं खुड्डागसवग्गहणं तिसमयऊणं, उक्कोसेणं पुग्वकोडी समयाहिया ) हे गौतम! पंचेन्द्रिय तिर्यग्योनिक जीव के औदारिक शरीर के सर्वबंध का अन्तर जघन्य से तीन समय कम क्षुल्लकभव ग्रहण पर्यन्त है और उत्कृष्ट से एक समय अधिक एक कोटि पूर्व का है । इस विषय में ऐसा समझना चाहिये - कोई जीव पंचेन्द्रियतिर्यंचपर्याय में अविग्रहगति से उत्पन्न हुआ सो वह उत्पन्न होते ही प्रथम समय में सर्वबंधक हो गया और वह एक समय कम पूर्वकोटितक वहां रहा बाद में वहां से मर कर तीन समयवाली विग्रहगति से वह उनमें ही उत्पन्न हो गया वहां दो सपय હવે ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને એવેા પ્રશ્ન પૂછે છે કે( पचिदियतिरिक्खजोणिय ओरालिय पुच्छा ) हे लहन्त ! यथेन्द्रिय तिर्यय ચેાનિક જીવના ઔદારિક શરીરના મધનુ' અતરકાળની અપેક્ષાએ કેટલું છે ? भडावीर अलुनो उत्तर-- ( सव्वधं तरं जणेण खुड्डागभवग्गणं तिसमयऊण, उक्कोसेण पुव्वकोडी समयाहिया ) हे गौतम! यथेन्द्रिय तिर्यय ચેનિક જીવના ઔદારિક શરીરના સબધનું અંતર જધન્યની અપેક્ષાએ ક્ષુલ્લક ભવગ્રહણ કરતાં ત્રણુ ન્યુન સમય પ્રમાણુ છે, અને ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ એક કાટ પૂવ કરતાં એક અધિક સમય પ્રમાણ છે. આ કથનનું સ્પષ્ટીકરણ નીચે પ્રમાણે છે—કાઇ જીવ પંચેન્દ્રિય તિયચ પર્યાયમાં અવિગ્રહગતિથી ઉત્પન્ન થયા છે, ઉત્પન્ન થતાં જ પ્રથમ સમયે તે સ`બ ધક થઈ જાય છે, અને તે પૂત્ર કોટિ કરતાં એક ન્યૂન સમય પન્ત ત્યાં રહે છે, ત્યારખાદ ત્યાંથી મરીને ત્રણ સમયવાળી વિગ્રRsગતિથી તે તેમાં જ ( પંચેન્દ્રિય તિય ચામાં જ ) ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. ત્યાં એ સમય સુધી અનાહારક રહીને તૃતીય સમયમાં - Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रेमैचन्द्रिका डी० शे० ८ ४०९ ० ४ मौदारिकशरीरप्रयो गन्धवर्णनम् २६९ मनाहारकः सन् तृतीये समये सर्वबन्धकः सम्पन्नः, अनाहारकसमयद्वयस्यैकः समयः समयोनायां पूर्व कोट्यां तत्पूरणार्थं क्षिप्तः एकस्त्वधिकः, इति उत्कृष्टेन समयाधिका पूर्व कोटी सर्ववन्धान्तरं भवति, इति भावः, 'देसवंर्वतरं जहा रगिंदिया तहा पचिदिय तिरिक्खजोणियाणं ' देशवन्धान्तरं तु यथा एकेन्द्रियाणामुक्तं तथा पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानामपि वक्तव्यम्, तथा च जघन्येन एकं समयं भवति, यथा देशवन्धको मृतः सर्वबन्धसमयानन्तरं देशवन्धको जात' इत्येवं देशवन्धान्तरं जघन्येन एकं समयम् उत्कर्षेण अन्तर्मुहूर्तं यथा औदारिकशरीरी देश तक अनाहारक रहकर तृतीय समय में वह सर्वच धक बना । अनाहार अवस्था के दो समयों में से एक समय, समय हीन पूर्वकोटि में उसे पूरी करने के लिये मिला दिया और एक बचा रहा- सो इस तरह से सर्वबंध का अन्तर उत्कृष्ट से यहां एक समय अधिक पूर्वकोटि का आजाता है - ( देसबंधंतरं जहा एगिंदियाणं तहा पंचिदिय तिरिक्खजो. णियाणं ) देशबंध का अन्तर जैसा एकेन्द्रिय जीवों का कहा गया है वैसा ही पंचेन्द्रियतिर्यंचों का भी जानना चाहिये । एकेन्द्रिय जीवों में aarth शरीर का देशवंधान्तर जघन्य से एक समय का और उत्कृष्ट से अन्तर्मुहूर्त का कहा गया है। उसी प्रकार से यहां पर भी जानना चाहिये । जैसे कोई देशबंधक मरा और वह सर्वबंध के एक समय के बाद देशबंधक हो गया - इस तरह से तो देशबंध का जघन्य से अन्तर एक समय का होता है । तथा कोई औदारिक शरीरी देशबंधक होकर તે સ`ધક બની ગયા છે. અનાહારક અવસ્થાના એ સમયેામાંથી એક સમય, સમયહીન ( એક સમયની ન્યૂનતાવાળા ) પૂર્વ કાટિકાળમાં તેને પૂરો કરવાને માટે મેળવી દેવામાં આવ્યે અને એક સમય બાકી રહ્યો. આ રીતે સ`બંધનું ઉત્કૃષ્ટ અતર અહીં પૂર્વ કટિ કરતા એક અધિક સમયનું આવી लय छे. ( देसवं वंतर जहा एगि दियाणं तहा पंचिंदियतिरिक्खजोणियाण ) દેશખ ધનું અંતર જેવું એકેન્દ્રિય જીવાનું કહ્યું છે, એવું જ પ'ચેન્દ્રિય તિય” ચેાનું પણ સમજવું એકેન્દ્રિય જીવામાં ઔરિક શરીરનું દેશળ ધાન્તર જઘન્યની અપેક્ષાએ એક સમયનું અને ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ અંતર્મુહૂત નુ કહ્યુ છે, એજ પ્રમાણે અહીં પણ સમજવું હવે તેનુ' સ્પષ્ટીકરણ આપવામાં આવે છે જેમ કે કેાઈ દેશખ ધકે મરીને સ મધના એક સમય ખાદ દેશ ધક થઈ જાય, તે આ રીતે દેશમ'ધનુ' અંતર જઘન્યની અપેક્ષાએ એક સમયનું થાય છે. તથા કાઈ ઓદારિક શરીરી દેશમાધક થઈને વિક્રિયાને પ્રાપ્ત કરે છે Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २७० भगवती वन्धकः सन् वैक्रिय प्रतिपन्नः, तत्रान्तर्मुहूर्त स्थित्वा पुनरौदारिकशरीरी जातः तत्र च प्रथमसमये सर्ववन्धको द्वितीयादिषु तु देशबन्धकः, इत्येवं देशवन्धयोरुत्कर्पण अन्तर्मुहूर्तमन्तरमिति तात्पर्यम् , एवमेव मनुष्याणामपि वोध्यमित्याह-' एवं मणुस्साण वि निरवसेसं भाणियव्वं जाव उक्कोसणं अंतोमुहुत्तं ' एवं पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकवदेव मनुष्याणामपि निरवशेष सर्व भणितव्यं वक्तव्यं यावत्-सर्वबन्धान्तरंजघन्येन क्षुल्लकभवग्रहणं त्रिसमयोनं भवति, उत्कृप्टेन पूर्व कोटी समयाधिका, देशवन्धान्तरन्तु जघन्येन एक समयं भवति, उत्कर्पण अन्तर्मु हूतं भवतीति भावः । अथौदारिकवन्धान्तर प्रकारान्तरेण आह-'जीवस्स णं भंते ! एगिदियत्ते, णोएगिविक्रिया को प्राप्त हुआ और वह वहां एक अन्तर्मुहर्त तक रहकर पुनः औदारिक शरीरी हो गया वहां पर वह प्रथम समय में सर्वबंधक हुआ और द्वितीयादि समयों में देशबंधक हुआ-इस प्रकार से इन दोनों देशबंधों में अन्तर उत्कृष्ट से एक अन्तर्मुहर्त का होता है । ( एवं मणुस्साण वि निरवसेसं भाणियन्वं जाच उक्कोसेणं अंतोमुहत्तं) पंचेन्द्रियतियंग्योनिक जीवों की तरह मनुष्यों के भी समस्तरूप से ऐसा ही कथन जानना चाहिये । यावत्-यहां-सर्वच धान्तर जघन्य से तीन समय कम क्षुल्लक भवग्रहणपर्यन्त है और उत्कृष्ट से एक समय पूर्व कोटिकप्रमाण है। तथा देशबंधान्तर जघन्य से एक समय का है और उत्कृष्ट से अन्तर्मुहूर्तका है। अब औदारिकवंध के अन्तर को सूत्रकार प्रकारान्तर से दिखाते हैं-इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-(जीवस्सणं भंते ! અને તે ત્યાં એક અંતમુહર્ત પર્યન્ત રહીને પુનઃ ઔદારિક શરીરી થઈ જાય છે. તે ત્યાં તે પ્રથમ સમયમાં સર્વબંધક થયે હોય છે અને દ્વિતીયાદિ સમયમાં દેશબંધક થયે હોય છે. આ પ્રકારે તે બન્ને દેશ મં િવચ્ચે अष्टनी मपेक्षा मे अन्त तनु मत२ ५४ छे ( एवं मणुस्साण वि निरवसेस भाणियव्व जाव उकोण अंतोमुहत्त) पथन्द्रिय तिय य यानिनी જેમ મનુષ્યનું કથન પણ સંપૂર્ણરૂપે કરવું જોઈએ. એટલે કે અહીં સર્વ બધાન્તર ઓછામાં ઓછું ક્ષુલ્લક ભવગ્રહણ કરતાં ત્રણ ન્યૂન સમય પ્રમાણ છે અને ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ પૂર્વ કેરિકાળ કરતાં એક અધિક સમય પ્રમાણ છે. તથા દેશમાં ધાન્તર ઓછામાં ઓછું એક સમયનું અને વધારેમાં વધારે અન્તર્મુહૂર્તનું છે. હવે ઔદારિક બંધના અંતરને સૂત્રકાર બીજી રીતે પ્રકટ કરે છે– गौतम स्वामीना प्रश्न-(जीवस्स ण भंते ! एगि दियत्ते, णो एगि दियते Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयमन्द्रिका टोका श०८ उ०९ सू० ४ बौदारिकशरीरप्रयोगवन्धवर्णनम् २७१ दियत्ते, पुणरवि एगिदियत्ते एगिदियओरालियसरीरप्पओगवंधतरं कालभो केवञ्चिर होइ ?' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! जीवस्य खलु एकेन्द्रियत्वे नो एकेन्द्रियत्वेद्वीन्द्रियत्वाद्वौ पुनरेकेन्द्रियत्वे सति एकेन्द्रियौदारिकशरीरमयोगवन्धान्तरं कालतः कालापेक्षया कियच्चिरं भवति ? भगवानाह-' गोयमा ! सव्यवंधंतर जहण्णेणं दो खुड्डागभवग्गहणाई तिसमयऊणाई, उक्कोसेणं दो सागरोवमसहस्साई, संखेज्जवासमब्भहियाई' हे गौतम ! जीवस्य तथाविधे पुनरेकेन्द्रियत्वे एकेन्द्रियौदारिक शरीरस्य सर्ववन्धान्तरं जघन्येन द्वे क्षुल्लकमवग्रहणे त्रिसमयोने भवति उत्कएगिदियत्ते, णो एगिदियत्ते पुणरवि एगिदियत्ते एगिदियओरालियसरीरप्पओगवंधतरं कालओ केवच्चिरं होह) हे भदन्त! कोई जीव एकेन्द्रिय पर्याय में हो और फिर वह मरकर द्वीन्द्रियादिकों में चला जाय और फिर वहां से मरकर पुनः एकेन्द्रिय हो जावे-तो ऐसी स्थिति में एकेन्द्रिय औदारिक शरीर प्रयोग के बंध में अन्तरकाल की अपेक्षा कितना पड़ता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं--(गोयमा) हे गौतम ! (मव्यवंधंतरं जहण्णेणं दो खुड्डागभवग्गणाई तिसमयऊणाई, उक्कोसेणं दो सागरोवमसहस्साई संखेजवाममन्भहियाई) जो जीव पहिले एकेन्द्रियपर्याय में था. और फिर एकेन्द्रियपर्याय को छोड़कर अन्य पर्याय में जन्म धारण करने के बाद पुन: एकेन्द्रिय पर्याय में आ गया-तो ऐसी स्थिति में उसके औदारिक शरीर का सर्वबंधान्तर जघन्य से तीन समय कम दो क्षुल्लक भवग्रहणपर्यन्त होता पुणरवि एगिदियत्ते एगिदिय ओरालिय सरीरप्पओग व धतर कालओ केवञ्चिर होइ ?) હે ભદન્ત ! કેઈ એક જીવ એકેન્દ્રિય પર્યાયમાં ઉત્પન્ન થયેલું હોય, ત્યાંથી મરીને તે જીવ એકેન્દ્રિય સિવાયની (દીન્દ્રિય આદિ) અન્ય પર્યાયમાં ઉત્પન્ન થાય, અને ત્યાંથી મરીને ફરીથી એકેન્દ્રિય પર્યાયમાં ઉત્પન્ન થઈ જાય, તે એવી સ્થિતિમાં દારિક શરીર પ્રયોગના બંધમાં કેટલા કાળનું અંતર પડે છે? भावी२ प्रभुना उत्त२-" गोयमा । " 3 गौतम ! ( सव्वध तर जहण्णेण दो खुडागभवग्गहणाई तिसमयऊणाई, उक्कोसेण दो सागरोवमसहस्साई संखेज्जवासमभहियाई) २१ पता मेन्द्रिय पर्यायमा तो, भने पछी એકેન્દ્રિય પર્યાયને છેડીને કે અન્ય પર્યાયમાં ઉત્પન્ન થઈ ગયું હોય, અને ત્યારબાદ ફરીથી એકેન્દ્રિય પર્યાયમાં ઉત્પન્ન થઈ જાય, તે એવી સ્થિતિમાં તેના ઔદારિક શરીરનું સર્વબધાન્તર જઘન્યની અપેક્ષાએ ત્રણ સમય ન્ય ક્ષુલ્લક ભવગ્રહણ પર્યન્તનું હોય છે અને ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ બે હજાર Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २७२ भगवतीसो प्टेन तु द्वे सागरोपमसहस्त्रे संख्येयवर्षसमभ्यधिके भवति, तथाहि-एकेन्द्रियस्त्रिसमयया विग्रहगत्या उत्पन्नः, तत्र च द्वौ समयौ अनाहारको भूत्वा तृतीयसमये सर्ववन्धं कृत्वा तदूनं क्षुल्लकभवग्रहणं स्थित्वा मृतः सन् अनेकेन्द्रियेषु क्षुल्लकभवग्रहणमेव जीवित्वा मृतः सन् अविग्रहेण पुनरकेन्द्रियेष्वेव उत्पद्य सर्ववन्धको जात', एवञ्च जीवस्य पुनरेकेन्द्रियत्वे सति सर्वबन्धयोरन्तरम् जघन्येन त्रिसमयोने द्वे क्षुल्लकभवग्रहणे भवति, उत्कृष्टेन तु अविग्रहेण एकेन्द्रियः समुत्पन्नः, तत्र च प्रथमसमये सर्वबन्धको भूत्वा द्वाविंशतिं वर्षसहस्राणि जीवित्वा मृतस्त्रसकायिहै और उत्कृष्ट से संख्यातवर्ष अधिक दो हजार सागरोपम होता है। इसका स्पष्टीकरण इस प्रकार से है-कोई जीव एकेन्द्रिय पर्यायमें तीन समयवाली विग्रहगति से उत्पन्न हुआ, वहां वह दो समय तक अनाहारक रहकर तृतीय समय में औदारिक शरीर का सर्वबंध करके दो समय कम क्षुल्लकभव ग्रहण तक रहा और फिर मरकर वह द्वीन्द्रि यादिकों में उत्पन्न हो गया सो वहाँ पर भी वह क्षुल्लकभवग्रहणतक ही जीवित रहा-वाद में वहाँ से मरकर वह अविग्रहगति से पुनः एकेन्द्रिय पर्याय में ही उत्पन्न हो गया-इस तरह इन दोनों सर्वध धों का अन्तर जघन्य से तीन समय कम दो क्षुल्लक भवग्रहण का होता है। तथा उत्कृष्ट से जो अन्तर कहा गया है वह इस प्रकारसे कहा गया है कोई जीव अविग्रहगतिसे एकेन्द्रिय पर्याय में उत्पन्न हुआ-वहां वह प्रथम समय में मवधक होकर के २२हजार वर्ष तक जीवित रहा और फिर मरा રોપમ કરતાં સખ્યાત અધિક વર્ષનું હોય છે આ કથનનું સ્પષ્ટીકરણ નીચે પ્રમાણે છે જેમકે કોઈ જીવ એકેન્દ્રિય પર્યાયમાં ત્રણ સમયવાળી વિગ્રહગતિથી ઉત્પન્ન થાય છે ત્યાં તે બે સમય અનાહારક રહીને તૃતીય સમયમાં ઔદારિક શરીરનો સર્વબંધ કરીને બે સમય ન્યૂન સુલક ભવગ્રહણ પર્યન્ત રહ્યો ત્યાર બાદ ત્યાથી મરીને તે દ્વીન્દ્રિયાદિકમાં ઉત્પન્ન થઈ ગયો, ત્યાં પણ તે ભુલક ભવગ્રહણ પર્યત જ જીવિત રહ્યો-ત્યારબાદ તે ત્યાંથી મરીને અવિગ્રહગતિથી પુનઃ એકેન્દ્રિય પર્યાયમાં ઉત્પન્ન થઈ ગયા આ રીતે આ બન્ને સર્વ બંધ વચ્ચેનું અંતર જઘન્યની અપેક્ષાએ ત્રણ સમય ન્યુન બે ક્ષુલ્લક ભવગ્રહણનું થઈ જાય છે. તથા ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ જે અંતર કહ્યું છે તેનું સ્પષ્ટીકરણ નીચે પ્રમાણે સમજવું– કઈ જીવ અવિગ્રહગતિથી એકેન્દ્રિય પર્યાયમાં ઉત્પન્ન થયું. ત્યાં તે પ્રથમ સમયે સર્વબંધક થઇને ૨૨ હજાર વર્ષ સુધી જીવ્યું. ત્યારબાદ મરીને Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shraद्रका टीका श० ८ ३०९ सू०४ औदारिक शरीरप्रयोगवन्धवर्णनम् २७३ केषु चोत्पन्नः, तत्र च संख्यातवर्षाभ्यधिकसागरोपमसहस्रद्वयरूपाम् उत्कृष्टत्रसकायिककायस्थितिम् अतिवाद्य एकेन्द्रियेष्वेवोत्पद्य सर्ववन्धको जातः इत्येवं सर्वबन्धयोरन्तरमुत्कृष्टेन संख्येयवर्षाभ्यधिके द्वे सागरोपमसहस्त्रे भवति, सर्ववन्ध समयहीन एकेन्द्रियोत्कृष्टभवस्थिते सकाय स्थितौ प्रक्षेपणेऽपि संख्यातस्थानानां संख्यातभेदत्वेन संख्यातवर्षाभ्यधिकत्वस्याव्याहतत्वात्, 'देसबंधंतरं जहणेणं खट्टागं भवग्गहणं समयादियं, उक्कसेणं दो सागरोवमसहरलाई संखेज्जवासमभहियाई ' जीवस्यैकेन्द्रियत्वे नोए केन्द्रियत्वे पुनरेकेन्द्रियत्वे एकेन्द्रियौदारिकमरकर वह कायिकों में उत्पन्न हुआ, वहां संख्यातवर्ष अधिक, दो हजार सागर तक की उत्कृष्ट सकायिकों की कार्यस्थिति में रहा-वाद में उसे समाप्त कर वह पुनः एकेन्द्रियों में ही उत्पन्न होकर सर्ववन्धक हुआ इस प्रकार इन पूर्वापर दो सर्ववधों में उत्कृष्ट अन्तर संख्यातवर्ष अधिक दो हजार सागर का होता है । सर्वबंध के समय से हीन एकेन्द्रियजीवोत्कृष्ट भवस्थिति को बसकाय की कापस्थिति में प्रक्षिप्त कर देने पर भी उसमें संख्यातवर्षाधिकता के आने में कोई वाधा नहीं आती है । क्यों कि संख्यातस्थानों के संख्यात भेद होते हैं । (देसव धंतरं जणेणं खुड्डागं भवग्गहणं समग्राहियं उक्कोसेणं दो सागरोवम सहस्साई संखेज्जवासमम्भहियाई ) कोई एक जीव पहिले एकेन्द्रिय पर्याय में था, वह वहां से मरकर दो इन्द्रियादिकों में उत्पन्न हो गया फिर वहां से मरकर वह एकेन्द्रिय पर्याय में आगया - सो यहां पर उसके તે ત્રસકાયિકામાં ઉત્પન્ન થયેા. ત્યાં બે હજાર સાગરાપમ કરતાં સખ્યાત અધિક વપ્રમાણુ ત્રકાયિકાની ઉત્કૃષ્ટ કાયસ્થિતિમા તે રહ્યો, ત્યાંથી મરીને તે પુન: એકેન્દ્રિયેામાં જ ઉત્પન્ન થઈને સબન્ધક અન્ય આ પ્રમાણે આ પૂર્વાપર સમધાની વચ્ચે ઉત્કૃષ્ટ અતર બે હજાર સાગરોપમ કરતાં સખ્યાત વર્ષોં અધિકનું પડે છે. સČધના સમયથી હીન એકેન્દ્રિય જીવોત્કૃષ્ટ ભવસ્થિતિને ત્રસકાયની કાયસ્થિતિમા મેળવી દેવા છતાં પણ તેમાં સખ્યાત વની અધિકતા આવવામાં કૈાઈ બાધા આવતી નથી કારણ કે સખ્યાત સ્થાનાના सभ्यात लेट होय छे ( देस बंधांतर' जहण्णेण खुड्डगं भवग्गहण समयाहिय उक्को से दो सागरोवमसहस्सा इ सखेज्जवासमव्भहियाई ) अर्ध ४ જીત્ર પહેલાં એકેન્દ્રિય પર્યાયમાં હતા, ત્યાથી મરીને તે દ્વીન્દ્રિયામાં ઉત્પન્ન થઈ ગચા, વળી ત્યાંથી મરીને તે ક્રીથી એકેન્દ્રિયામાં ઉત્પન્ન થઈ ગયા, તે એવી પરિસ્થિતિમાં તેના ઔદારિક શરીર પ્રયાગનું જે દેશમ ́ધાન્તર હાય છે, તે म ३५ Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २७४ - . __ भगवती शरीरप्रयोगस्य देशबन्धान्तरं जघन्येन क्षुल्लकं भवग्रहणं समयाधिकं भवति, उस्कृटेन द्वे सागरोपमसहस्र संख्येयवर्षाभ्यधिके भवति, तथाहि-एकेन्द्रियो देशवन्धकः सन् मृत्वा द्वीन्द्रियादिषु क्षुल्लकभवग्रहणम् अनुभूय अविग्रहेण चागत्य प्रथमसमये सर्वबन्धको भूत्वा द्वितीये समये देशबन्धको भवति, एवञ्च देशबन्धान्तरं जघन्येन सर्वबन्धसमयाधिकं क्षुल्लकमवग्रहणं भवति, उत्कृष्टेन तु सर्ववन्धान्तर वदेव देशवन्धान्तरमुक्तम् ।। ___ अथ पृथिवीकायिकवन्धान्तरं मरूपयति-'जीवस्त णं भंते ! पुढविकाइयत्ते, णोपुढ विकाइयत्ते, पुणरवि पुढवीकाइयत्ते पुढवीकाइयएमिदियओरालिय. सरीरप्पओगवधंतरं कालओ केवच्चिरं भवइ ? ' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त । औदारिक शरीरप्रयोग का जो देशबंधान्तर होता है वह जघन्य से एक समय अधिक क्षुल्लकभवग्रहणपर्यन्त होता है और उत्कृष्ट से संख्यातवर्ष अधिक दो हजार सागरोपम का होता है। इसका तात्पर्य ऐसा है-कोई देशबंधक एकेन्द्रिय जीव भरकर दीन्द्रियादिकों में क्षुल्लकभवग्रहण तक रहा और फिर वह वहां से मरकर अविग्रह गति से पुनः एकेन्द्रियों में आ गया सो प्रथम समयमें यहां मर्वयंधक होकर वह द्वितीयादि समयों में देशबंधक-हो गया इस तरह से देशबंधका अन्तर जघन्य से सर्वबंधसमयाधिक क्षुल्लकभवग्रहण पर्यन्त हुआ और उत्कृप्ट से सर्ववध के प्रदर्शित अन्तर की तरह देशबंध का अन्तर संख्यात वर्षाधिक दो सागरोपम का कहा गया है। (जीवस्सणं भंते ! पुढविकाइयत्ते, गोपुढविकाइयत्ते पुणरवि एडविकाइयत्ते एगिदिय ओरालिय सरीर જઘન્યની અપેક્ષાએ એક સમય અધિક ક્ષુલ્લક ભવગ્રહણ પર્યન્ત હોય છે, અને ઉત્કૃષ્મી અપેક્ષાએ બે હજાર સાગરોપમ કરતાં સંખ્યાત અધિક વર્ષનું હોય છે. આ કથનને ભાવાર્થ એ છે કે-કેઈ દેશબંધક એકેન્દ્રિય જીવ મરીને કીન્દ્રિય આદિકમાં કુલક ભવગ્રહણ પર્યન્ત રહે અને ત્યાંથી ભરીને અવિગ્રહગતિથી પુનઃ એકેન્દ્રિયોમાં જન્મ ધારણ કરે, તે પ્રથમ સમયમાં ત્યાં તે સર્વબંધક થશે અને દ્વિતીયાદિ સમયમાં દેશબંધક થઈ જશેઆ રીતે દેશબંધનું અંતર જઘન્યની અપેક્ષાએ મુલ્લક ભવગ્રહણ કરતાં એક અધિક સમય પર્યન્તનું થયું અને ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ સર્વબંધનું જેટલું અંતર બતાવવામાં આવ્યું છે એટલુજ દેશબ ધનું. પણ અંતર થાય છે એટલે કે ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ તે અંતર બે સાગરેપમ કરતાં સંખ્યાત અધિક વર્ષ પ્રમાણ થાય છે. (जीवरस ण भंते ! पुढविक्काइयत्ते, णोपुढविकाइयत्ते पुणावि पुढविकाइयत्ते एगिदियओरालियसरीरपओगव धंतर' कालो फेवच्चिर' होइ ?) 3 महन्त ! Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ८ ०९ सू०४ मदारिकशरीरप्रयोग धन्धवर्णनम् २७५ जीवस्य खलु पृथिवीकायिकत्वे, नो पृथिवीकायिकत्वे अष्कायिकत्वाद, पुनरपि पृथिवीकायिकत्वे सति पृथिवीकायिकै केन्द्रियौदारिकशरीरप्रयोगवन्धान्तरं कालतः कालापेक्षया कियच्चिर भवति ? भगवानाह - 'गोयमा । सव्वतरं जहoj दो खुडागाई भग्गहणाई तिसमयऊणाई, उक्कोसेणं अनंतं कालं, अनंता उस्सप्पिणी ओसप्पिणीओ कालओ' हे गौतम! जीवस्य तथाविधे पुनः पृथिवीकायिकरवे सति पृथिवीकै केन्द्रियौदारिकशरीरप्रयोगस्य सर्ववन्धान्तरं जघन्येन द्वे क्षुल्लके भवग्रहणे त्रिसमयन्यूने भवति, उत्कृष्टेन तु अनन्तं कालम्, अनन्ता उत्सर्पिण्यत्रसपिण्यः कालतः कालापेक्षया भवति 'खेत्तओ अनंता लोगा असंखेज्जा पोग्गल परि पओगबंधंतरं कालओ केवच्चिरं होई) हे भदन्त ! कोई एक जीव पृथि कायिकों में था, सो वहां से मरकर वह फिर पृथिवीकाधिक नहीं हुआ अन्यत्र उसका जन्म हुआ, अब वह यहां से मरकर फिर पृथिवीकायिक हो गया तो ऐसी स्थिति में पृथिवीकायिक एकेन्द्रिय औदारिक शरीर प्रयोग के बंध का अन्तर काल की अपेक्षा से कितना होता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं - (गोधमा ) हे गौतम । ( सव्वबंधंतरं जहणेणं दो खुड्डाई भवरगहणाई तिसमयऊणाई, उक्कोसेणं अणतं कालं अणता उस्सप्पिणी ओसप्पिणी ओ कालओ ) ऐसी स्थिति में उसके औदारिक शरीर का सर्वधान्तर जघन्य से तीन समय कम दो क्षुद्रभवग्रहण का होता है और उत्कृष्ट से अनन्तकाल का अनन्त उत्सर्पिणी अवसर्पिणी काल का होता है । यह तो काल की अपेक्षा से कहा गया है (खेत्तओ अनंता लोगा, असंखेजा पोग्गलपरिया ) क्षेत्र की अपेक्षा से अन કોઈ એક છત્ર પૃથ્વીકાયક પર્યાયમા ઉત્પન્ન થયા હતા ત્યાંથી મરીને તે પૃથ્વીકાય સત્રાયની કાઇ અન્ય પર્યાયમાં ઉત્પન્ન થઈ ગયે, અને ત્યાંથી મરીને ફરીથી તે પૃથ્વીકાયિકામાં ઉત્પન્ન થઈ ગયા, તા એવી સ્થિતિમાં પૃથ્વી. કાયિક એકેન્દ્રિય પ્રયાગમધનું અંતરકાળની અપેક્ષાએ કેટલુ હાય છે ? महावीर प्रलुना उत्तर- " गोयमा । ” डे गौतम ! ( सव्वबध तर जह णेr दो खुदागं भवग्गणाई तिस्रमयऊगई, उक्कोसेण अनंत काल, अण ता उस्सपिणी ओसपिणीओ कालओ) सेवी स्थितियां तेना मोहारि शरीरतु सर्वઅધાન્તર જઘન્યની અપેક્ષાએ બે ક્ષુલ્લક ભગ્રહણ કરતાં ત્રણ ન્યૂન સમય પ્રમાણુ હાય છે અને ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ અનતકાળનું અનત ઉત્સર્પિણી અવસર્પિણી કાળનું હાય છે આ કથન તા કાળની અપેક્ષાએ કર્યુ છે. ( खेचओ अणं तालोगा, असंखेज्ज्ञा पोगलपरियट्टा ) क्षेत्रनी अपेक्षा मे ते Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २७६ भेगवती यट्टा' क्षेत्रतः क्षेत्रापेक्षया अनन्ता लोकाः, असंख्येयाः पुद्गलपरिवर्ताः, पृथिवीफायिकैकेन्द्रियौदारिकशरीरप्रयोगस्य सर्ववन्धान्तरमुत्कृष्टेन भवति, तेणं पोग्गलपरियट्टा आवलियाए असंखेज्जइभागो' ते खलु पुद्गलपरिवर्ताः आवलिकाया असंख्येयभागो भवति अत्र च ( उत्कृप्टेन अनन्तं कालम् ) इत्यत्र कालानन्तत वनस्पतिकायस्थितिकालापेक्षया बोध्यम् , अनन्तकालविभजनार्थमुक्तम्-'अनन्ता उत्सर्पिण्यवसर्पिण्यः' इति, तस्यानन्तस्य कालस्य समयेषु उत्सर्पिण्यवसर्पिणीवसमयैरपहियमाणेषु अनन्ता उत्सर्पिण्यवसर्पिण्यो भवन्ति इति, इदं च कालापेक्षयो. क्तम् , क्षेत्रापेक्षया तु 'अनन्ता लोकाः' इत्युक्तम् , अयमर्थः-तस्यानन्तकालय समयेषु लोकाकाशैरपहियमाणेषु अनन्ताः-लोका भवन्ति, तत्र कियन्तः पुद्गलन्तलोक असंख्यात पुद्गल परावर्तरूप होता है । (ते णं. पोग्गलपरियहा आवलियाए असंखेज्जइभागो) वे पुद्गल परावर्त आवलिका के असं. ख्यातभाग प्रमाण होते हैं। यहां उत्कृष्ट से जो अनन्तकाल रूप समय कहा गया है वह वनस्पति काय की स्थितिकाल की अपेक्षा से कहा गया है । उस अनन्त काले को किस रूप से लेना चाहिये इसके लिये "वह काल अनन्त उत्सपिणी अवसर्पिणीरूप यहां लेना चाहिये। ऐसा कहा गया है। क्योंकि अनन्तकाल के समयों में अनन्त उत्सर्पिणी और अनन्त अवसर्पिणी हो जाती हैं। यह कथन काल की अपेक्षा से किया गया है । “अनन्तलोका" ऐसा कथन क्षेत्र की अपेक्षा से किया गया है। क्यो कि लोकाकाशों से अपहियमाण उन अनन्तकाल के समयों में अनन्तलोक आ जाते हैं। वहां कितने पुद्गलपरावर्त होते हैं ? इस प्रश्न के मतर मनत-मसच्यात पुरस परापत ३५ डाय छे. ( तेणं पोग्गलपरियट्टा आवलियाए असंखेज्जइभागो) ते पुस ५२रावत मासिन असण्यात ભાગ પ્રમાણ હોય છે. અહીં ઉકૃષ્ણની અપેક્ષાએ જે અનંત કાળરૂપ સમય કહ્યો છે, તે વનસ્પતિકાયના સ્થિતિકાળની અપેક્ષાએ કહ્યો છે. તે અનંતકાળને કેવા રૂપે ગ્રહણ કરવું જોઈએ તે બતાવવા માટે એવું કહેવામાં આવ્યું છે કે તે કાળ અનંત ઉત્સર્પિણું અવસર્પિણરૂપ અહી સમજે.” કારણ કે અનંતકાળના સમયેમાં અનંત ઉત્સર્પિણ અને અનંત અવસર્પિણી થઈ જાય छ. २मा ४थन जनी मपेक्षा ४२वामा माव्युं छे. “ अनन्ता लोका" मा કથન ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ કરવામાં આવ્યું છે, કારણ કે લોકાકોશોથી અપહિયમાણ તે અનંત કાળના સમયેમાં અનંતક આવી જાય છે. ત્યાં કેટલાં પુલ પરાવર્ત થાય છે? Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रचन्द्रिका टीका श० ८ उ०९ ०४ मौदारिकशरीर प्रयोगवन्धवर्णनम् २७७ परावर्ताः भवन्ति ? इति प्रश्ने प्रत्युत्तरमाह - असंख्येयाः पुद्गलपरावर्त्ताः, पुलपरावर्तलक्षणन्तु - दशभिः कोटी कोटिभिः अद्धा पल्योपमानामेकं सागरोपमं दशभिसागरोपमकोटीको टिभिरुत्सर्पिणी, अवसर्पिण्यपि एवमेव, अनन्ताः ताः उत्सर्पिव्यवसर्पिण्यः पुद्गलपरावर्तः, पुद्गलपरावर्तानामेवासंख्यातव नियमनायाद - आवलि काया असंख्येयभागः इति, 'देसबंधंतरं जहणणेणं खुड्डागभवग्गणं समयाद्दियं, उनकोसेणं अतंकाल जात्र आवलियाए असंखेज्जहभागी ' जीवस्य तथा विधे पुनरपि पृथिवी कायिकत्वे पृथिवी कायिकै केन्द्रियौदा रिकशरीरमयोगस्य देशवन्धान्तरं जघन्येन क्षुल्लकभवग्रहणं समयाधिकं भवति, उत्कृष्टेन अनन्तं कालं यावत् अनन्ता उत्तरमें “असंख्येयाः पुद्गलपरावर्ताः " ऐसा कहा गया है। पुद्गलपरावर्तका स्वरूप इस प्रकार से है आव दश कोटीकोटि अद्धापल्योपम का एक सागरोपम काल होता | दश कोटीकोटि सागरोपम काल की एक अवसर्पिणी होती है और इतने ही काल की एक उत्सर्पिणी होती है । ऐसी अनन्त Frefoot और अवसर्पिणी हो जायें तब एक पुद्गलपरावर्तकाल होता है। पुद्गलपरावतों में असंख्यातता के नियमन के लिये " लिकाया असंख्येयभागः " ऐसा कहा है । (देसवंधंतरं जहण्णेणं खुड्डागभवग्गहणं, समयाहियं, उक्कोसेणं अनंतं कालं जाव आवलियाए असंखेज्जइ भागो) यहां देशबंध का अन्तर जघन्य से क्षुद्रभवग्रहणपर्यन्त होता है, और उत्कृष्ट से अनन्त काल का होता है इस अनन्त काल में अनन्त उत्सर्पिणी और अनन्त अवसर्पिणी आ जाती हैं। यह कथन काल या प्रश्नना उत्तर ३थे छे" असख्येयाः पुद् गलपरावर्त्ता' " પુલ પરાવર્તીનું સ્વરૂપ આ પ્રમાણે છે-દસ કોટાકાટ અ પલ્ચાપમના એક સાગ શપમ કાળ થાય છે. દસ કટાકાટ સાગરોપમ કાળની એક અવાં પણી થાય છે અને એટલા જ કાળની એક ઉત્સર્પિણી થાય છે. એવી અનંત ઉત્ત્તપિણી અને અવસર્પિણી વ્યતીત થઇ જાય ત્યારે એક પુદ્ગલ પરાવત કાળ થાય છે. પુલ પરાવર્તમાં સખ્યાતતાના નિયમનને માટે આ પ્રમાણે वामां माव्यु - ( आवलिकाया असंख्येयभागः ) ( देसघ धंतर जहण्णेणं खुड्डागभवगाहणं समयाहियं, उक्कोसेण अणत काल ara आवटिया असंखेज्जइ भागो ) अडीं देशम धनु मंतर धन्यनी अयेક્ષાએ ક્ષુદ્ર ભવગ્રહણ કરતાં એક અધિક સમય પ્રમાણુ હાય છે, અને ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ અન તકાળનુ હાય છે આ અનતકાળમાં અનંત ઉત્સર્પિણી અને મનત અવસર્પિણી કાળ આવી જાય છે. આ કથન કાળની અપેક્ષાએ કરવામાં Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसूत्रे उत्सर्पिण्यवसर्पिण्यः, कालतः, क्षेत्रतः अनन्ता लोकाः, असंख्येयाः पुद्गलपरावर्ताः, ते खलु पुद्गलपरावर्ताः आवलिकाया असंख्येयभागो भवति, तत्र देशवन्धान्तर जघन्येन समयाधिकं क्षुल्लकमयग्रणं यथा-पृथिवीकायिको देशवन्धकः सन् मृतः पृथिवीकायिकेषु क्षुल्लकभवग्रहणं स्थित्वा मृतः सन् पुनरपि अविग्रहेण पृथिवीकायिकेष्वेवोत्पन्नः, तत्र च सर्वबन्धसमयानन्तरं देशवन्धको जातः, एवं रीत्या सर्वबन्धसमयेनाधिकमेकं क्षुल्लकभवग्रहणं देशवन्धयोरन्तरं भवति इति भावः, उत्कृष्टेन तु सर्वबन्धान्तरवदेव देशवन्धान्तरस्यापि उक्तमेव, 'जहापुढविक्काइयाणं, एवं वणस्सइकाइयवज्जाणं जाव मणुस्साणं' यथा पृथिवीसायिकानां सर्ववन्धाकी अपेक्षा से है-क्षेत्र की अपेक्षा से अनन्त लोक, असंख्यात पुद्गलपरावत होते हैं। ये असंख्यात पुद्गलपरावर्त आवलिका के असंख्यातवें भाग प्रमाण होते हैं। यहां देशबंध का जो अन्नर जघन्य से एक समय अधिक क्षुल्लकभवग्रहणपर्यन्त कहा गया है-वह इस प्रकार से है-कोई पृथिवी कायिक जीव देशवन्धक होकर मरा और पृथिवीकाधिकों में ही क्षुल्लकभवग्रहण तक रहा और फिर वहां से भी मर कर वह पुन: अविग्रहगति से पृथिवीकायिकों में ही उत्पन्न हुआ-यहां सर्ववध के समय के बाद वह देशबंधक हो गया-इस रीति से सर्वबंध के समय से अधिक एक क्षुल्लकभवग्रहणरूप दो देशबन्धों में अन्तराल होता है। तथा उत्कृष्ट से जो यहाँ देशबंध का अन्तर कहा गया है वह सर्वबंध के अन्तर की तरह से ही कहा गया है। यह सर्वयंध का अन्तर प्रकट ही किया जा चुका है। (जहा पुढविश्काइयाणं एवं वणस्सइकाइयवजाणं આવ્યું છે. ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ તે અંતર અન તલેક-અસખ્યાત પુલ પરાવત રૂપ હોય છે. તે અસંખ્યાત પુદ્ગલ પરાવર્ત આવલિકાના અસંખ્યાતમાં ભાગ પ્રમાણ હોય છે. અહીં દેશબંધનું અતર જઘન્યની અપેક્ષાએ ક્ષુલ્લક ભવગ્રહણ કરતાં એક અધિક સમયનું જે કહેવામાં આવ્યું છે, તેનું સ્પષ્ટીકરણ નીચે પ્રમાણે છે-કઈ પૃવીકાયિક જીવ દેશબંધક થઈને મરણ પામ્ય અને પૃથ્વી કામાં જ ક્ષુલ્લક ભવગ્રહણ પર્યત રહ્યો, અને ફરીથી ત્યાંથી પડ્યુ મરીને તે પુનઃ અવિબ્રહગતિથી પૃથ્વીકાયિકમાં જ ઉત્પન્ન થયા. અહીં સર્વબંધના સમય બાદ તે દેશબંધક થઈ ગયે. આ રીતે બે દેશબંધો વચ્ચેનું અંતર સર્વબંધના સમયથી અધિક એક ક્ષુલક ભવગ્રહરૂપ થાય છે. તથા અહીં દેશબંધનું જે ઉત્કૃષ્ટ અંતર આપ્યું છે તે સર્વબંધના અંતર જેટલું જ આપ વામાં આવ્યું છે. આ સર્વબંધનું અંતર આગળ પ્રકટ કરવામાં આવ્યું છે. " जहापुढवीकाइयाणं, एवं वणस्सइकाइयवज्जाणं जाव मणुस्साणं " हे प्रमाण Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टी० श० ८ उ० ९ सू०४ औदारिकशरीरप्रयोगवन्धवर्णनम् २७९ न्तरं देशवन्धान्तरं चोक्तम् एवं तथैव वनस्पतिकायिकवर्नाणां यावत् अप्कायिकानां तेजस्कायिकानां वायुकायिकानां विकलेन्द्रियाणां पञ्चेन्द्रियतियग्योनिकानाम् , मनुष्याणां चापि औदारिकशरीरप्रयोगस्य सर्ववन्धान्तरं देशबन्धान्तरं चावसे यमित्यर्थः किन्तु 'वणस्सइकाइयाणं दोन्नि खुड्डाई, एवं चेव, उक्कोसेणं असं. खेज्ज कालं असंखिज्जाओ उस्सप्पिणीओसप्पिणीओ कालओ, खेत्तभो असंखेज्जा लोगा वनस्पतिकायिकानामौदारिकशरीरपयोगस्य सर्ववन्धान्तरं जघन्येन द्वे क्षुल्लके भवग्रहणे एवं चैव - त्रिसमयोने भवति, तथाहि - वनस्पतिकायिकत्रिसमयेन विग्रहेणोत्पन्नः तत्र च विग्रहस्य समयद्वयमनाहारकस्तृतीये च समये सर्वबन्धको भूत्वा क्षुल्लकमवं च जीवित्वा पुनः पृथिव्यादिषु क्षुल्लकभवमेव स्थित्वा पुनरविग्रहेण वनस्पतिकायिकेषु एवोत्पन्नः प्रथमसमये च सर्वबन्धकोऽसा. जाव मणुस्साणे) जिस तरह से पृथिवीकायिकों का सर्वघधान्तर और देशवधान्तर कहा गया है उसी तरह ले वनस्पतिकायिकों को छोड़कर यावत्-अपकायिकों के, तेजस्कायिकों के, वायुकायिकों के, विकलेन्द्रियों के, पंचेन्द्रियतिर्यग्योनिकों के और मनुष्यों के औदारिक शरीर प्रयोग के सर्वचन्धान्तर और देशबंधान्तर को जानना चाहिये । किन्तु (वणस्सहकाइयाणं दोन्नि खड्डाई, एवं चेव उक्कोसेणं असंखेज कालं, असंखिजाओ उस्सप्पिणीओसप्पिणीओ कालओ, खेत्तओ असंखेजा लोगा) वनस्पतिकायिकं जो जीव हैं उनके औदारिक शरीरप्रयोग का सर्व धान्तर जघन्यसे तीन समय कम दो क्षुल्लकभवग्रहणपर्यन्त होता है और वह इस प्रकार से होता है-जैसे कोई बनस्पतिकायिक जीव तीन समय वाले विग्रह से उत्पन्न हुआ वहां वह विग्रह के दो समयों में अनाहारक रहा और तीसरे समय में उसने औदारिक शरीर का પૃથ્વીકાવિકેનું સર્વબન્ધાતર અને દેશબંધાન્તર કહેવામાં આવ્યું છે, એજ પ્રમાણે વનસ્પતિકાયિક સિવાયના મનુષ્ય પર્યાના–એટલે કે અપ્રકાયિક, તેજસ્કાયિક, વિકસેન્દ્રિય, પંચેન્દ્રિય તિર્યચનિક અને મનુષ્યના ઔદારિક शरी२ प्रयोगना समर्नु मन शम'धनुं सत२ समापु. ५२न्तु (वणस्सइ काइयाणं दोन्नि खुड्डाइ, एवं चेव उकोसेणं असखेज कालं, असंखिजाओउस्सप्पिणी ओस्स पिणीओ कालओ, खेत्तओ असंखेज्जा लोगा ) वनस्पतिय જીવના દરિક શરીર પ્રયોગના સર્વબંધનું જન્ય અંતર બે મુલક ભવગ્રહણ કરતાં ન સમયનું હોય છે તેવું સ્પષ્ટીકરણ નીચે પ્રમાણે છે-જેમકે કઈ વનસ્પતિકાયિક જીવ ત્રણ સમયવાળી વિગ્રહગતિથી ઉત્પન્ન થયે, ત્યાં તે વિચહના એ સમયમાં અનાહારક રહ્યો અને ત્રીજે સમયે તેણે ઔદારિક શરી Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २८० ___ भगवतीसरे विति जघन्येन सर्वबन्धयोस्त्रिसमयोने द्वे क्षुल्लकभवग्रहणे अन्तरं भवति, इतिभावः उत्कृष्टेन तु सर्ववन्धान्तरम् असंख्यातं कालम् , तमेवाह-असं. ख्याता उत्सपिण्यवसपिण्यः कालतः कालापेक्षया बोध्याः, क्षेत्रतः क्षेत्रापेक्षया तु असंख्येया लोकाः वोध्याः, एवं देसवंधंतरपि उक्कोसेणं पुढविकालो' एवं यथा पृथिव्यादीनां देशवन्धान्तरं जघन्येन समयाधिक क्षुल्लकमवग्रहणमुक्तं तथैव वनसर्वध किया-इस तरह सर्व बंधक होकर वह वहां क्षुल्लक भवग्रह णपर्यन्त जीवित रहा-पाद में वह पुनः पृथिव्यादिकों में क्षुल्लकभवनहणपर्यन्त जीवित रहा-फिर यहां से परकर वह . अविग्रहगति से वनस्पतिकायिकों में ही उत्पन्न हो गया और वहां वह प्रथम समय में ही सर्वबंधक बन गया-इस तरह से पहिले मर्वयंधक में और इस सर्वबंधक में अंतर जघन्य से तीन समय कम दो क्षुल्लकभवग्रहण का आ जाता है। तथा उत्कृष्ट से सर्वबंध का अंतर असंख्यातकाल का होता है यही बात (उक्कोसेणं असंखेज्जं कालं) आदि सूत्रपाठ द्वारा व्यक्त की है-उत्कृष्ट से अन्तर असंख्यात उत्सर्पिणी अवसर्पिणीकाल का होता है-ऐसा जो यह कथन है वह काल की अपेक्षा से है ऐसा जानना चाहिये। तथा-क्षेत्र की अपेक्षा से जो मर्वबंध का उत्कृष्ट अंतर होता है-वह असंख्यातलोकप्रमाण होता है । ( एवं देसबंधंतरं पि उकोसेणं पुढविकालो) जिस तरह से पृथिव्यादिकों का देशवन्धान्तर जघन्य से समयाधिक क्षुल्लकभवग्रहण कहा गया है उसी तरह से રનો સર્વબંધ કર્યો આ રીતે સર્વબંધક થઈને તે ત્યાં સુલ્લક ભવગ્રહણ પર્યત જીવિત રહ્યો. ત્યારબાદ તે પુનઃ પૃથ્વીકાય આદિકમાં મુલક ભવગ્રહણ પર્યત જીવિત રહ્યો-પછી ત્યાંથી મરીને તે અવિગ્રહગતિથી વનસ્પતિકાયિકમાં જ ઉત્પન્ન થઈ ગયા અને ત્યાં તે પ્રથમ સમયમાં જ સર્વબંધક થઈ ગયે. આ રીતે પહેલાં સર્વબોધ અને આ સર્વબંધની વચ્ચે જઘન્યની અપેક્ષાએ બે ભુલક ભવગ્રહણ કરતાં ત્રણ ન્યૂન સમયનું અંતર પડી જાય છે. તથા સર્વ मर्नु पधारेभा पधारे मत२ मसभ्यात गर्नु हाय छ, से वात " उक्कोसेण असंखेज्ज कालं" याहि सूत्रा द्वारा व्यत ४२वामा मावी छ. Erg ટની અપેક્ષાએ જે અસંખ્યાત ઉત્સર્પિણી અવસર્પિણી કાળનું અંતર કહેવામાં આવ્યું છે, તે કથન કાળની અપેક્ષાએ કરવામાં આવ્યું છે, એમ સમજવું. ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ જે સર્વ ધનું ઉત્કૃષ્ટ અંતર છે, તે અસંખ્યાત લેકપ્રમાણે छोय छे (एवं देसबबंधतरं नि उक्कोसेणं पुढविकालो) २ प्रभारी पृथ्वीयाદિકના દેશબંધનું અંતર જઘન્યની અપેક્ષાએ ક્ષુલ્લક ભવગ્રહણ કરતાં એક Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टी० श० ८ २०९ सु० ४ औदारिकशरीरप्रयोगबन्धवर्णनम् २८१ स्पतेरपि औदारिकशरीरमयोगस्य देशबन्धान्तरं जघन्येन समयाधिकं क्षुल्लकभवग्रहणं बोध्यम् , उत्कृष्टेन तु वनस्यते पेशवन्धान्तरं पृथिवीकालः पृथिवीकायिकस्थितिकालोऽसंख्यातावसर्पिणीरूपो वोध्यः, अथौदारिकदेशवन्धकादीनामल्पबहुस्वादिसरूपगायाह-एएसि णं भंते ! जीवाणं ओरालियसरीरस्स देसवंधगाणं सत्यवंधगाणं, अवंधगाण य कयरे कयरेहितो जाव विसेसाहिया वा ? ' हे भदन्त ! एतेषां खलु पूर्वोक्तानां जीवानाम् औदारिकशरीरस्य देशबन्धकानां सर्ववन्धकानाम् अवन्धकानां च कतरे कतरेभ्यो यावत् अल्पावा, बहुका वा, तुल्या वा, विशेषाधिका वा सन्ति ? इति प्रश्नः, भगवानाह-' गोयमा ! सव्वत्थोवा जीवा ओरालियसरीवनस्पति का भी औदारिक शरीरप्रयोग का देशरन्धान्तर जवन्य से समयाधिक क्षुल्लकभवग्रहण कहा गया है । तथा उत्कृष्ट से वनस्पति के औदारिकशरीरप्रयोग का देशघन्धान्तर पृथिवीकायिक का स्थितिकाल जितना जानना चाहिये। यह स्थितिकाल असंख्यात उत्सर्पिणी और असंख्यात अवसर्पिणीरूप होता है। अब सूत्रकार औदारिकशरीरप्रयोग के देशवधादिकों की अल्पवहुता की प्ररूपणा करते हैं-इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है(एएसिं णं भंते ! जीवाणं ओरालियसरीरस्स देसबधगाणं सव्वबंधगाणं अबंधगाण यकयरे कयरेहितो जाव विसेसाहिया वा) हे भदन्ता इन पूर्वोक्त औदारिक शरीर के देशवंधकों में, सर्वधकों में और अयन्धकों के बीचमें कौन किनसे यावत्-अल्प हैं, कौन किन से बहुत हैं, और कितने बराबर हैं, और कौन किनकी अपेक्षा से विशेपाधिक અધિક સમયનું કહ્યું છે, એજ પ્રમાણે વનસ્પતિકાયના ઔદારિક શરીર પ્રત્યે ગના દેશબંધનું અતર પણ ક્ષુલ્લક ભવગ્રહણ કરતાં એક અધિક સમય પ્રમાણ સમજવું તથા વનસ્પતિકાયિકના દારિક શરીર પ્રયોગનું ઉત્કૃષ્ટ દેશબંધા ન્તર પૃથ્વીકાયિકના સ્થિતિકાળ જેટલું જ સમજવું તે સ્થિતિકાળ અસંખ્યાત ઉત્સર્પિણી અને અવસર્પિણી રૂપ હોય છે. હવે સૂત્રકાર ઔદારિક શરીર પ્રયોગના દેશબંધાદિ કેની અલ્પ બહુતાનું નિરૂપણ કરે છે– આ વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને એ પ્રશ્ન પૂછે छे ४-(ए एसिणं भते ! जीवाणंओरालियसरीरस्स देसबधगाणं सव्यवधगाणं अबधगाणं य कयरे कयरेहि तो जाब विसेसाहिया वा १) मत | ॥ પૂર્વોક્ત ઔદારિક શરીરના દેશબંધમાં, સર્વબંધમાં કોણ કોના કરતાં અલ્પ છે, કોણ કેના કરતાં અનિક છે, કેણ કેની બરાબર છે, અને કેણ કેના કરતા વિશેષાધિક છે ? Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૮૨ भगवतीस्त्र रस्स सव्वबंधगा, अवधगा विसेसाहिया, देसवंधगा असंखेज्ज गुणा' हे गौतम! सर्व स्तोकाः जीवाः औदारिकशरीरस्य सर्ववन्धकाः भवन्ति, तेपामुत्पत्तिसमये एव भावात् , अवन्धका विशेषाधिकाः विग्रहगत्या सिद्धत्वादी च तेषां सद्भावेन सर्वबन्धका पेक्षया विशेषाधिकत्वात् , देशवन्धकास्तु असंख्यातगुणाः भवन्ति, देशबन्धकालस्यासंख्यातगुणत्वात् ॥ मू०४ ।। वक्रियशरीरप्रयोगवन्धवक्तव्यता । औदारिकशरीरप्रयोगबन्धं प्ररूप्य वैक्रियशरीरमयोगवन्धं मरूपयति- वेउविय' इत्यादि। मूलम्-वेउव्विय सरीरप्पओगबंधे णं भंते ! कइविहे पण्णत्ते? गोयमा ! दुविहे पण्णत्ते, तं जहा-एगिदियवेउव्वियसरीरप्पओगबंधे य, पंचिंदियवेउव्वियसरीरप्पओगबंधे य । जइ एगिदियवेउव्वियसरीरप्पओगबंधे किं वाउक्काइयएगिदिय सरीरप्पओगबंधे य अबाउक्काइयएगिदियसरीरप्पओगबंधे य ? एवं एएणं अभिलावेणं जहा ओगाहण-संठाणे वेउब्बियहैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-(गोयमा) हे गौतम ! ( सव्वत्थोवा जीवा ओरालिय सरीरस्स सव्वबंधगा, अबंधगा विसेसाहिया, देसबंधगा असंखेज गुणा) औदारिक शरीर के सर्वबंधक जीव सब से कम हैंक्यों कि ऐसे जीव उत्पत्ति के समय में ही होते हैं। अबंधक जीव इनकी अपेक्षा विशेषाधिक हैं, क्यों कि विग्रहगति में और सिद्धत्व आदि में इनका सद्भाव होता है । तथा देशबंधक जीव असंख्यातगुणित हैं। क्यों कि देशबंध का काल असंख्यातगुणा होता है। सू०४॥ महावीर प्रभुना उत्त२-“गोयमा !" उ गीतम! ( सव्वत्थोवा जीवा भोरालियसरीरस्स सव्वबधगा, अब'धगा विसेसाहिया. देसबधगा असंखेज्जगुणा) ઔદારિક શરીરના સર્વધક જી સૌથી ઓછાં છે, કારણ કે એવાં જીવે ઉત્પત્તિના સમયે જ હોય છે. અબંધક જીવ સર્વબંધ કરતાં વિશેષાધિક છે, કારણ કે વિગ્રહગતિમાં અને સિદ્ધત્વ આદિમાં તેને સદૂભાવ હોય છે. દેશબંધક જીવ અબંધકે કરતાં અસંખ્યાતગણી હોય છે, કારણ કે દેશબંધને કાળ અસંખ્યાતગણે હેય છે. આ સૂત્ર ૪ છે Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टी० शं० ८ उ० ९ सू० ५ वैक्रियशरीरप्रयोगबन्धवर्णनम् २८३ सरीरभेओ तहा भाणियवो जाव-पज्जत्तसव्वसिद्धअणुत्तरोववाइय -- कप्पाईय - वेमाणिय -- देवपंचिंदियवेउठिवयसरीरप्प ओगबंधे य अप्पज्जत्तसव्वटसिद्धअणुत्तरोववाइय जाव पओगबंधे य । वेउब्बियसरीरप्पओगबंधे णं भंते ! कस्स कम्मस्स उदएणं ? गोयमा ! वोरियसजोगसद्दव्वयाए जाव आउय वा, लद्धिं वा पडुच्च वेउव्वियसरीरप्पओगनामाए कम्मरस उदएणं वेउब्बियसरीरप्पओगबंधे वाउक्काइयएगिदिय वेउब्वियसरीरप्पओगबंधे पुच्छा ? गोयमा ! वीरियसजोगसदव्वयाए चेव जाव लद्धिं च पडुच्च वाउक्काइयपादियवेउव्विय जाव बंधे। रयणप्पभापुढवि नेरइयपंचिंदियवेउव्वियसरीरप्पओगबंधे णं भंते ! कस्स कम्मस्स उदएणं ? गोयमा! वीरियसजोगसद्दव्वयाए जाव आउयं वा पड्डच्च, रयणप्पभापुढविनेरइयपंचिंदिय जाव बंधे । एवं जाव अहे सत्तमाए । तिरिक्खजोणियपंचिंदियवेउब्वियसरीरपुच्छा, गोयमा ! वीरिय सजोगसहव्वयाए चेव जाव लद्धिं च पडुच्च जहा वाउपकाइयाणं । मणुस्सपंचिंदियवेउब्वियसरीरप्पओगबंधे एवं घेव । असुरकुमार--भवणवासिदेवपंचिंदियवेउब्वियसरीरप्प. ओगबंधे जहा रयणप्पभापुढविनेरइया । एवं जाव थणियकुमारा । एवं वाणमंतरा, एवं जोइसिया । एवं सोहम्मकप्पो. घगया वेमाणिया । एवं जाव अच्चुय--गेवेज-कप्पाईया वेमाणिया एवं चेव । अणुत्तरोववाइय कप्पाईया वेमाणिया एवं Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीस्त्र चेव। वेउव्वियसरीरप्पओगवंधे णं भंते ! किं देसवंधे, सव्वबंधे? गोयमा ! देसबंधे वि, सव्वबंधे वि। वाउकाइय एगिंदिय० एवं चेव । रयणप्पभापुढविनेरइया एवं चेव । एवं जाव, अणुत्तरोववाइया। वेउब्वियसरीरप्पओगबंधे णं भंते ! कालओ केवच्चिर होइ ? गोयमा ! सव्वबंधे जहाणेणं एक्कं समयं, उक्कोसेणं दो समया, देसबंधे जहण्णे णं एवं समयं, उकोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाइं समयूणाई । वाउक्काइयएगिंदियवेउ. बियपुच्छा, गोयमा ! सव्वबंधे एक्कं समयं, देसवंधे जहण्णेणं एक समयं, उक्कोसेणं अंतोमुहत्तं । रयणप्पभापुढविनेरइयपुच्छा, गोयमा ! सव्वबंधे एक समयं, देसवंधे जहण्णेणं दसवाससहस्साई तिसमयऊणाई, उक्कोसेणं सागरोवमं समऊणं, एवं जाव अहेलत्तमा, नवरं देसबंधे जस्स जा जहनिया ठिई, सा तिसमयूणा कायव्वा, जस्स जा उक्कोसा सा समयूणा । पंचिंदियतिरिक्खजोणियाण, मणुस्साण य जहा वाउक्काइयाणं असुरकुमार--नागकुमार० जाव अणुत्तरोववाइयाणं जहा नेरइयाणं, नवरं जस्त जा ठिई सा भाणियव्वा, जाव अणुत्तरोववाइयाणं सव्वबंधे एक्कं समयं, देसबंधे जहणणं एक्कतीसं सागरोवमाइं तिसमयूणाई, उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोदमाई, समयूणाइं । वेउब्वियसरीरप्पओगबंधंतरं णं भंते ! कालओ केवच्चिरं होइ ? गोयमा ! सव्वबंधतरं जहण्णेणं एक्कं समयं, . उक्कोसेणं अणंतं कालं, अणंताओ जाव आवलियाए असंखे. Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयमन्द्रिका टी० ० ८ २०९ सू० ५ क्रियशरीरप्रयोगवन्धवर्णनम् २८५ जइभागो । एवं देसबंधतरं पि । वाउक्काइयवेउव्विय सरीरपुच्छा, गोयमा ! सबबंधंतरं जहण्णेणं अंतोसुहत्तं, उस्कोसेणं पलिओवमस्ल असंखेजइ भागं, एवं देसबंधंतरं पि । तिरिक्खजोणियपंचिंदियवेउबियसरीरप्पओगवधंतरं पुच्छा,गोयमा ! सबबंधंतरं जहण्णणं अंतोमुहुत्तं, उक्कोलेणं पुवकोडीपुहुत्तं, एवं देसबंधंतरं पि मणुस्सस्त वि ॥ सू०५॥ छाया-वैक्रियशरीरपयोगवन्धः खलु भदन्त ! कतिविधः प्रज्ञतः १ गौतम ! द्विविधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-एकेन्द्रियवैक्रियशरीरप्रयोगवन्धश्च, पञ्चेन्द्रियवैक्रियशरीरप्रयोगवंधश्च, यदि एकेन्द्रिय क्रियशरीरप्रयोगवन्धः किं वायुकायिकैकेन्द्रियशरीरप्रयोगवन्धश्च, अवायुकायिकैकेन्द्रियशरीरमयोगवन्धश्च ? एवम् एतेन अभि ॥ वैक्रियशरीरप्रयोगवक्तव्यता ॥ 'वेवियसरीरप्पओगबंधेणं भंते ! कइविहे पणत्ते ?' इत्यादि। सूत्रार्थ-(वेउब्वियसरीरप्पओगधेणं भंते ! कविहे पण्णत्त) हे गौतम वैफियशरीरप्रयोगबंध कितके प्रकारका कहा गया है ? (गोयमा) हे गौतम ! (दुविहे पण्णत्ते) वैक्रियशरीरप्रयोगबन्ध दो प्रकारका कहा गया है । (तं जहा) जो इस प्रकार से है ( एगिदिद्यवेउन्चियसरीरप्पओगबंधे य, पंचिंदिय वेउन्वियसरीरप्पओगबंधे य) एकेन्द्रिय क्रियशरीरप्रयोगबंध और पंचेन्द्रिय वैक्रियशरीरप्रयोगवंध (जड़ एगिदिय बेउब्धिय सरीरप्पओगबंधे किं वा उक्काइय एगिदियसरीरप्पओगवंधे थ, अवा - वैठियशरी२प्रयोगपतव्यता :(वेउब्धियसरीरप्पओगबघे णं भते ! कइविहे पण्णत्ते ) त्या सूत्रार्थ-(वेउब्वियसरीरप्पओगव घे णं भते! कइविहे पण्णत्ते १). गौतम ! पै४ि५ शरीर प्रयोn visen प्रारना यो छ ? ( गोयमा !) के गौतम ! (दुविहे पण्णत्ते ) वैठिय २२ प्रया! vi५ मे २ना हो छ (तंजहा)२ मे प्रा। नीय प्रमाणे छे-( एगि दिय वेउब्वियसरीरप्पओगबधे य, पचि दियवेउव्वियसरीरोग'धे य) (१) भेन्द्रिय वैठिय शस२प्रयास vip मर (२) पयन्द्रियश्यि शरीर प्रयोn viध (जइ एगि दियचे उच्चियः सरीरप्पओगब घे कि बाउक्काइयएगिदिय सरीरप्पओगधे य, अघाउस्काइयं Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २८६ ... -.. भगवती लापेन यथा अवगाहनसंस्थाने वैक्रियशरीरभेदस्तथा भणितव्यो यावत् पर्याप्तकसर्वार्थसिद्धानुत्तरौपपातिककल्पातीतकवैमानिकदेवपञ्चन्द्रियवै क्रियशरीरप्रयोगवंधश्व, अपर्याप्तकसर्वार्थसिद्धानुत्तरौपपातिक-यावत्-प्रयोगवन्धश्च । वैक्रियशरीरप्रयोगवन्धः खलु भदन्त ! कस्य कर्मण उदयेन ? गौतम ! वीर्यसयोगसव्यतया यावत् आयुष्यं वा लब्धि वा प्रतीत्य वैक्रियशरीरप्रयोगनाम्नः कर्मणः उदयेन वैक्रियशरीरप्रयोगवंधः, वायुकायिकैकेन्द्रिय वैक्रियशरीरमयोगवन्धः पृच्छा? गौतम | उक्काइयएगिदियसरीरप्पओगवंधे य) हे भदन्त ! यदि एकेन्द्रिय वैक्रियशरीरप्रयोगवंध है तो क्या वह वायुकायिक एकेन्द्रिय शरीरप्रयोगवंध है या अवायुकायिक वायुकायिक भिन्न एकेन्द्रिय शरीरप्रयोगबंध है ? (एवं एएणं अभिलावेणं जहा ओगाहणसंठाणे वेउव्वियसरीरभेदो तहा भाणियब्वो) हे गौतम ! इस तरह से इस अभिलाप द्वारा जैसा अवगाहनासंस्थान पद में वैक्रिय शरीर का भेद कहा गया है वैसा ही कहना (जाव पजत्तसन्चट्ठसिद्ध अणुत्तरोववाइय कप्पाईय वेमाणिय देवपंचिंदियवेउव्वियसरीरप्पओगधे य अपजत्तसव्वट्ठसिद्ध अणुत्तरोषवाइय जाव पओगबंधे य) यावत् पर्याप्त सर्वार्थसिद्ध अनुत्तरौपपा. तिककल्पातीत वैमानिक देव पंचेन्द्रिय वैक्रिय शरीरप्रयोगबंध और अपर्याप्त सर्वार्थसिद्ध अनुत्तरोपपातिक यावत् वैक्रिय शरीरप्रयोगवंध (उब्विय सरीरप्पयोगधे णं भंते ! कस्स कम्मस्स उदएणं) हे भदन्त ! वैक्रिय शरीरप्रयोगवंध किस कर्म के उदय से होता है ? (गोयमा) हे एगिं दियसरीरप्पओगबंधे य ?) महन्त ! २ मेन्द्रिय वैठिय श२२ प्रयोग બંધ છે, તે શું વાયુકાયિક એકેન્દ્રિય શરીર પ્રયોગ બંધ છે, કે અવાયુકાયિક (वायुयियी मिन्न) मेन्द्रिय शश२ प्रयोग viध छ ? ( एव एए गं अभिलावेणं जहा ओगाहणसंठाणे वेउव्वियसरीरभेदो तहा माणियव्वो ) 3 ગૌતમ! આ રીતે આ અભિલાપ દ્વારા જેવા અવગાહન સસ્થાનપદમાં વૈકિય शरीरनामे झi छ, iar ४ा ने (जाव पज्जत्तसम्बदसिद्ध अणुचरोववाइयकप्पाईय वेमाणियदेवपचि दियवे उब्धियसरीरओगब'धे य, अपज्जत्तसव्वदृसिद्ध अणुत्तरोववाइय जाव पओगधे य) पर्यात सर्वार्थ સિદ્ધ અનુત્તરૌપપાતિક કપાતીત વૈમાનિક દેવપંચેન્દ્રિય વૈક્રિય શરીર પ્રયોગ બંધ, અને અપર્યાપ્ત સર્વાર્થસિદ્ધ અનુત્તરૌપપાતિક કપાતીત વિમાનિક દેવપંચે द्रय वैठिय शरीर प्रयास viध, मी सुधातु ४थन अडर ४२. ( वेउब्धिय सरीरपओगधे ण' भते ! कस्स कम्मरस उदएण?) 3 महन्त ! या ४मना यथी वैठिय शरी२ प्रयोग थाय छ १ (गोयमा !) 3 गौतम ! Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टी० श० ८ ३० ९ ० ५ वैक्रियशरीरप्रयोगचन्धवर्णनम् वीर्य सयोग सद्द्रव्यतया चैव यावत् लब्धि च प्रतीत्य वायुकायिकेकेन्द्रियवैक्रिय यावत् बन्धः, रत्नप्रभापृथिवी नैरयिकपञ्चन्द्रियवैक्रियशरीरप्रयोगवन्धः खलु भदन्त ! कस्य कर्मणः उद्येन ? गौतम ! वीर्यसयोगसद्द्रव्यतया यावत् आयुष्यं वा प्रतीत्य रत्नप्रभापृथिवी नैरयिकपञ्चेन्द्रिय - यावत् बन्धः, एवं यावत् अधःसप्तम्याः तिर्यग्योनिकपञ्चेन्द्रिय वैक्रियशरीरपृच्छा ? गौतम । वीर्यसयोगसद्रव्यतया चैव यावत् लब्धि २८७ गौतम ! ( वीरियसजोग सद्दव्ययाए जाव आउयं वा लर्द्धिया पडुच्च वेव्वियसरीरप्पओग नाम कम्मस्स उदएणं वेव्वियसरीरप्पओग वधे) सवीर्यता, सयोगता, सद्रव्यता से पहिले की तरह यावत् लब्धि को आश्रित करके वैक्रिय शरीरप्रयोग नाम कर्म के उदय से वैक्रिय शरीरप्रयोगबंध होता है । (वाउक्वाइय एगिंदिय वेउन्विय सरीरप्पओव' पुच्छा ) हे भदन्त ! वायुकायिक एकेन्द्रिय वैक्रिय शरीर प्रयोवध किस कर्म के उदय से होता है ? ( गोयमा) हे गौतम! ( वीरिय सजोगसद्दव्वयाए चेव जाव लद्धिं च पडुच्च वाउकाइय एगिंदिय वेउन्विय जाव बधे ) सवीर्यता, सयोगता, सद्रव्यता से पहिले की तरह यावत् of को आश्रित करके वायुकायिक एकेन्द्रिय वैक्रिय शरीर प्रयोगनाम कर्म के उदय से यावत् वैकिय शरीरप्रयोगबंध होता है । ( रयणप्पभा पुढवि ने पंचिदिय वेडव्विय सरीरप्पओगबंधे णं भंते । कस्स कम्मस्स उणं) हे भदन्त ! रत्नप्रभापृथिवी नैरयिक पंचेन्द्रिय वैक्रियशरीरप्र ( वीरियस जोगसद्दव्वयाए जाव आउय वा लद्धि वा पहुच्च वेउव्वियसरीरधओग 'नाम कम्मरस उदएण वेडव्वियसरीरप्पओगब घे) सवीर्यंता, सयोगता અને સદ્રવ્યતાથી, આગળ કહ્યા પ્રમાણેના લબ્ધિ પન્તના કારણેાને આશ્રિત કરીને વૈક્રિય શરીર પ્રત્યેાગ નામ ક્રમના ઉદ્દયથી વૈકિય શરીર પ્રયાગ બંધ थाय छे (वाकाइ एगिं दिय वेउन्त्रिय सरीरप्पओगबधे पुच्छा ) हे लहन्त ! વાયુકાયિક એકેન્દ્રિય વૈક્રિય શરીર પ્રત્યેાગ બંધ કયા કર્માંના ઉદયથી થાય છે ? ( गोयमा ) हे गौतम ! ( वीरिय, सजोग सद्दव्वयाए चेव जाव लद्धिं च पडुच्च वाइय एगिदिय उब्विय जाष बधे ) सवीर्यता, सयोगता भने सद्रव्यताथी આગળ કહ્યા પ્રમાણે લબ્ધિપયન્તના કારણેાને આશ્રિત કરીને વાયુકાયિક વૈક્રિયશરીર પ્રયાગનામ કર્મીના ઉદયથી વાયુકાયિક એકેન્દ્રિય વૈયિશરીર પ્રત્યેાગમ ધ થાય છે रयणप्रभा पुढवि नेरइय पंचि दिय वेडव्वियसरोरपओगच घेण भंते ! htes are उदएण ? ) हे महन्त | रत्नप्रलापृथ्वी नैरयि यथेन्द्रिय વૈયિશરીરપ્રયાગ ધ કયા કર્મીના ઉદયથી થાય છે ? Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૮૮ भगवतीसरे चमतीत्य यथा वायुकायिकानाम् , मनुष्यपश्चेन्द्रियवैक्रियशरीरप्रयोगवन्धः एवञ्चैव । अमुरकुमारभवनवासिदेवपञ्चन्द्रियवैक्रियशरीरप्रयोगवन्धो यथा रत्नप्रभापृथिवीनैरयिकाः, एवं यावत् स्तनितकुमाराः, एवं वानव्यन्तराः, एवं ज्योतिपिकाः, एवं सौधर्मकल्पोपपन्नका वैमानिकाः, एव यावत् अच्युत-ग्रेवेयक-कल्पातीता वैमानिकाः एवं चैव । अनुत्तरौपपातिककल्पातीताः वैमानिकाः, एवं चैव । वैक्रियशरीरयोगवंध किस कर्म के उदय से होता है ? (गोयमा) हे गौतम ! (वीरियसजोगसहव्वयाए जाव आउयं वा पडुच्च रयणप्पभापुढवि नेरइय पंचिदियं जाव बंधे) सवीर्यता, सयोगता और सद्रव्यता से यावत् आयुष्क को आश्रय करके रत्नप्रभापृथिवी नैरयिक पंचेन्द्रिय शरीरप्रयोग नामकर्मके उदयसे यावत् वैक्रिय शरीरप्रयोगका बंध होता है । (एवं जाव अहे सत्तमाए ) इसी तरह से नीचे सातवों पृथिवीतक जानना चाहिये। (तिरिक्खजोणिय पंचिंदिय वेउन्वियसरीरपुच्छा) हे भदन्त ! तिर्यश्चयोनिकपंचेन्द्रियशरीरप्रयोगबन्ध किस कर्म के उदय से होता है ? ( गोयमा) हे गौतम ! (वीरियसजोगसद्दव्वयाए चेव लद्धिं च पडुच्च जहा वाउक्काइयाण मणुस्मपचिंदिय वेउब्वियसरीरप्पओगबंधे एवं चेव, असुरकुमार भवणवासिदेवपंचिंदिय वेउब्वियसरीरप्पओगधे, जहा रयणप्पभापुढवीनेरइया, जाव थणियकुमारा एवं बाणमंतरा, एवं जोइसिया, एवं सोहम्मकप्पोवगया वेमाणिया, एवं जाव अच्चुय गेवेज्ज कप्पाईया बेमाणिया, एवं चेव, अणुत्तरोववाइयकप्पाईया वेमाणिया - (गोयमा) गीतम! (वीरिय, सजोग, सहव्वयाए जाव आउय वा पडुच्च रयणप्पभापुढधि नेरइय पंचि दिय जाव बधे.) सवीता, अयोगता भने સદ્રવ્યતાથી યાવત આયુષ્કને આશ્રિત કરીને રત્નપ્રભા પૃથ્વી નરયિક પંચેન્દ્રિય જિયશરીર પ્રયોગ બંધ થાય છે. ( एवं जाव अहे सत्तमाए ) #४ प्रमाणे नाये सातभी पृथ्वी पयतना વિષયમાં સમજવું. (तिरिक्खजोणियपचि दिय वेउब्वियसरीरपुन्छा ) 3 महन्त ! तिय"य. योनि ५थेन्द्रिय वैठियशरी२प्रयासम ४या मना यथी थाय छ १ (गोयमा) उ गौतम ! ( वीरिय, सजोग सहव्वयाए चेव लद्धिं च पडुच्च वालक्काइयाण मणुम्सप चिंदिय वेउव्वियसरीरप्पओगव घे, एवं चेव, असुरकुमारभवणवासि देव पंचि दिय वेउव्विय सरीरप्पओगबधे न्हा रयणपभापुढवि नेरइया, एव जाव थाणयकुमारा, एव वाणमंतरा, एवं जोइसिया, एव सोहम्मकयोवगया वेमाणिया, एवं जाव अच्चुयगवेज्जकन्या वेमाणिया, एवं चेव, अणुत्तरोववाइयकप्पाईया वेमाणिया एवं चेव ) सीता, सयोगता भने सद्रव्यता त्या पाय Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमैयचन्द्रिका टीका श० ८३०९ सू० ५ वैयिकशरीरप्रयोगवन्धवर्णनस् २८९ प्रयोगवन्धः खलु भदन्त ! कि देशबन्धः, सर्ववन्धः ? गौतम ! देशबन्धोऽपि, सर्ववन्धोऽपि, वायुकायिककेन्द्रियः एवं चैव, रत्नप्रमापृथिवीनरयिकाः एवं चैव । एवं चेच) लवीयता, सयोगता, और सद्व्य से पूर्वकी तरह जैसा वायुकायिकों में कहा गया है उसी तरह से यहां पर भी जानना चहिये इसी तरह से लनुष्यपंचेन्द्रिय वैक्रियशारीरप्रयोगव ध भी जानना चाहिये। अलुरकुमार अवनदासी देवपंचेन्द्रिय वैक्रियशारीरप्रयोगवध भी रत्नप्रभापृथिवीके नैचिक जीवोंकी तरहले जानना चाहिये । इसी तरह से यावत् स्तनितकुमारों तक जानना चाहिये । इसी तरहसे वानव्यन्तर, ज्योतिषिक, सौधर्मकल्पोपपन्नक वैमानिक यावत् अच्युन तक जानना चाहिये । वेयक कल्पातीत वैमानिकोंको भी इसी तरहले जानना चाहिये। तथाअनुत्तरोपपातिक कल्पास्तीत वैमानिक देवोंको भी इसी तरहसे जानना चाहिये। (वेउविषसरीरप्पओगवंधे णं भते ! कि देसबंधे सव्वबंधे) हे भदन्त वैक्रियशरीरप्रयोगध क्या देश धरूप होता है या सर्व धरूप होता है ? (गोयमा) हे गौतम ! (देलपंधे वि सन्त्रबंधे वि चैक्रियशरीरप्रयोगबंध देशबंधरूप भी होता है और सर्वबंध रूप भी होता है। (वाउक्काइय एगिदिय एवं चेव, रयणप्पभापुढविनेरइया एवं चेच, एवं કેના વિષયમાં જેવું કથન આગળ કરવામાં આવ્યું છે, એવું જ કથન તિર્ય. ચનિક પંચેન્દ્રિય વૈકિય શરીર પ્રગબધના વિષયમાં પણ સમજવું. એજ પ્રમાણે મનુષ્ય પંચેન્દ્રિય વૈકિય શરીર પ્રગબંધ વિશે પણ જાણવુ. અસુરકુમાર-ભવનવાસી દેવપ ચેન્દ્રિય વૈક્રિયશરીરપ્રાગબંધનું કથન રત્નપ્રભા પૃથ્વીના નારકેના વિકિય શરીર પ્રગબંધના કથન પ્રમાણે સમજવું એજ પ્રમાણે સ્વનિતકુમારે પર્યતન ભવનપતિ દે વિષે સમજવું. એ જ પ્રમાણે વાનવ્યન્તર, તિષિક, સૌધર્મક૯પપન્નક વૈમાનિકથી લઈને અચુત પર્યન્તના કલ્પપપન્નક વૈમાનિક દેવે વિષે સમજવુ, વેયક ક૫તીત વૈમાનિકનું કથન પણું એજ પ્રમાણે સમજવું. તથા અનુત્તરૌપપાતિક કલ્પાતીત વૈમાનિકનું ५ मे १ ४थन सभा (वेउब्वियसरीरप्पओगम'धे ण भते ! कि देसबंधे वि सावधे नि ? ) महन्त ! वैठिय शरी२ प्रयास शु श ३५ हाय छ, स ध३५ हाय छ ? ( गोयमा ! ) 3 गौतम । (देसव धे वि, सव्वव धे वि) वैठिय शरीर प्रयोगमा , २५५३५ ५ सय छ भने समय ३५ ५ सय छ (वाउक्काइय एगि दिय एव चेव, रयणप्पभा पुढवि नेरइया एवं चेव, Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ર૮૮ भगवतीसरे च प्रतीत्य यथा वायुकायिकानाम् , मनुष्यपश्चेन्द्रियवैक्रियशरीरप्रयोगवन्धः एवञ्चैव । अमुरकुमारभवनवासिदेवपञ्चन्द्रियवैक्रियशरीरप्रयोगवन्धो यथा रत्नमभापृथिवीनैरयिकाः, एवं यावत स्तनितकुमाराः, एवं वानव्यन्तराः, एवं ज्योतिपिकाः, एवं सौधर्मकल्पोपपन्नका वैमानिकाः, एव यावत् अच्युत-ग्रेवेयक-कल्पातीता वैमानिकाः एवं चैव । अतुत्तरौपपातिककल्पातीताः वैमानिकाः, एवं चैव । वैक्रियशरीरयोगवंध किस कर्म के उदय से होता है ? (गोयमा) हे गौतम ! (वीरियसजोगसव्वयाए जाव आउयं वा पडुच्च रयणप्पभापुढवि नेरइय पंचिंदियं जाव बंधे) सवीर्यता, सयोगता और सद्रव्यता से यावत् आयुष्क को आश्रय करके रत्नप्रभापृथिवी नैरयिक पंचेन्द्रिय शरीरप्रयोग नामकर्मके उदयसे यावत् वैक्रिय शरीरप्रयोगका बंध होता है । (एवं जाव अहे सत्तमाए) इसी तरह से नीचे सातवों पृथिवीतक जानना चाहिये। (तिरिक्खजोणिय पंचिंदिय वेउन्वियसरीरपुच्छा) हे भदन्त ! तिर्यश्चयोनिकपंचेन्द्रियशरीरप्रयोगबन्ध किस कर्म के उदय से होता है ? ( गोयमा) हे गौतम ! (वीरियसजोगस हव्वयाए चेव लद्धिं च पडुच्च जहा वाउकाइयाण मणुस्मपचिंदिय वेउब्वियसरीरप्पओगवंधे एवं चेव, असुरकुमार भवणवासिदेवपंचिंदिय वेउब्बियसरीरप्पओगधे, जहा रयणप्पभापुढवीनेरइया, जाव थणियकुमारा एवं घाणमंतरा, एवं जोइसिया, एवं सोहम्मकप्पोवगया वेमाणिया, एवं जाव अच्चुय गेवेज्ज कप्पाईया बेमाणिया, एवं चेव, अणुत्तरोववाइयकप्पाईया वेमाणिया ( गोयमा) 3 गीतम! (पीरिय, सजोग, सहव्वयाए जाव आउय वा पडुच्च रयणप्पभापुढषि नेरइय पंचि दिय जाव वधे.) सवीता, स्योगता भने સદ્રવ્યતાથી યાવત્ આયુષ્યને આશ્રિત કરીને રત્નપ્રભા પૃથ્વી નૈરયિક પંચેન્દ્રિય વૈક્રિયશરીર પ્રયોગ બંધ થાય છે. (एवं जाव अहे सत्तमाए ) ४ प्रभारी नाये सातभा पृथ्वी पर्यन्तना વિષયમાં સમજવું. (तिरिक्खजोणियपचिं दिय वेउब्वियसरीरपुन्छा ) 3 महन्त ! तिय"ययोनि ५येन्द्रिय वैयिशशे२प्रयासमा ४या भन यथी थाय छ १ (गोयमा) उ गौतम ! ( वीरिय, सजोग सहव्वयाए चेव लद्धिं च पडुच्च वाउकाइयाण मणुम्सप चिंदिय वेउव्वियसरीरप्पओगव धे, एवं चेव, असुरकुमारभवणवासि देव पंचि दिय वेउव्विय सरीरप्पओगबधे जहा रयणपभापुढवि नेरड्या, एव जाव थौणयकुमारा, एवं वाणमंतरा, एवं जोइसिया, एवं सोहम्मकोवगया वेमाणिया, एवं जाव अच्चुयगवेजकाया वेमाणिया, एवं चेव, अणुत्तशेववाइयकप्पाईया वेमाणिया एवं चेव ) समीयता, सयोगता भने सद्रव्यता त्यादि वायुय. Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेद्रिका टीका ० ८४०९ सू० ५ वैक्रयिकशरीर प्रयोगवन्धवर्णनम् २८९ प्रयोगवन्धः खलु भदन्त ! कि देवबन्धा, सर्वबन्धः ? गौतम ! देशयन्धोsपि, सर्वबन्धोऽपि, वायुकायिकैकेन्द्रियः एवं चैव, रत्नप्रभा पृथिवीनैरयिकाः एवं चैव । एवं चेव) सवीता, रायोगता, और सद्द्रव्य से पूर्व की तरह जैसा वायुकायिकों में कहा गया है उसी तरह से यहां पर भी जानना चाहिये इसी तरह से मनुष्यपंचेन्द्रिय वैक्रियवशरीरप्रयोगव ध भी जानना चाहिये । असुरकुमार भवनवासी देवपंचेन्द्रिय वैकियशरीरप्रयोगबंध भी रत्नप्रभा पृथिवी के नैयिक जीवोंकी तरहसे जानना चाहिये | इसी तरह से यावत् स्तनितकुमारों तक जानना चाहिये । इसी तरहसे वानव्यन्तर, ज्योतिषिक, सौधर्म कल्पोपपन्नक वैमानिक यावत् अच्युत तक जानना चाहिये। ग्रैवेयक कल्पातील वैमानिकों को भी इसी तरह से जानना चाहिये । तथा अनुत्तरोपपातिक कल्पासीत वैमानिक देवोंको भी इसी तरह से जानना चाहिये । (वेव्विसरीरप्पओगबंधे णं भते ! किं देव धे सव्वधे) हे भदन्त ! वैक्रियशरीरप्रयोगबंध क्या देशवं धरूप होता है या सर्वब धरूप होता है ? (गोमा) हे गौतम । (देलबधे वि सव्वधे वि वैक्रियशरीरप्रयोगबंध देश धरूप भी होता है और सर्वबंध रूप भी होता है । (वाक्काय एगिंदिन एवं चेव, रयणप्पभापुढविनेरया एवं चेव, एवं કાના વિષયમાં જેવું કથન આગળ કરવામાં આવ્યું છે, એવુ જ કથન તિય". ચર્ચાનિક પચેન્દ્રિય વૈક્રિય શરીર પ્રયાગળ ધના વિષયમાં પણુ સમજવુ`. એજ પ્રમાણે મનુષ્ય પચેન્દ્રિય વૈક્રિય શરીર પ્રચાગમધ વિષે પણ જાણુવું. અસુરકુમાર-ભવનવાસી દેવપ’ચેન્દ્રિય વૈક્રિયશરીરપ્રયાગમ ધનું કથન રત્નપ્રભા પૃથ્વીના નારકેાના વૈકિય શરીર પ્રયાગમધના કથન પ્રમાણે સમજવુ એજ પ્રમાણે સ્તનિતકુમાશ પન્તના ભવનપતિ દેવા વિષે સમજવું. એજ પ્રમાણે વાનબ્યન્તર, ચૈાતિષિક, ચૌધ કલ્પે પપન્નક વૈમાનિકથી લઈને અશ્રુત પર્યન્તના કલ્પાપપન્નક વૈમાનિક દેવા વિષે સમજવુ, વેયક કલ્પાતીત વૈમાનિકાનું કથન પણ એજ પ્રમાણે સમજવું. તથા અનુત્તરૌપપાતિક કલ્પાતીત વૈમાનિકાનુ પણ એવુ જ उथन सभवु. ( वेउव्वियसरीररूपओगमघे णं भते ! कि देसब'धे वि सव्वबधे ति ? ) डे लहन्त ! वैडिय शरीर प्रयोगमध शु देशगंध३५ होय छे, } सर्वभध३५ होय छे ? ( गोयमा ! ) हे गीतभ ! ( देखव घे वि सव्वव घे वि) वैयि शरीर प्रयोगमध, देशमध३य पशु होय छे भने सर्वध ३५ पशु डाय छे (वाउक्काइय एगिदिय एवं चेव, रयणप्पभा पुढवि नेरइया एवं चेव, R ३७ Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - भगवतीचे २९० एवं यावत् अनुतरौपपातिकाः, वैक्रियशरीरप्रयोगवन्धः खलु भदन्त ! कालतः कियच्चिरं भवति ? गौतम ! सर्ववन्धो जघन्येन एकं समयम् , उत्कृष्टेन द्वौ समयौ, देशवन्धो जघन्येन एक समयम् , उत्कृष्टेन त्रयस्त्रिंशत् सागरोपमानि समयोनानि, वायुकायिकैकेन्द्रिय दैयिक० पृच्छा ? गौतम ! सर्वबन्धः एक समयं, देशवन्धो जघन्येन एकं समयम् , उत्कृप्टेन अन्तर्मुहूर्तम् । रत्नप्रभापृथिवीनैरयिकपृच्छा ? जाव अणुत्तरोवबाइया) इसी तरह से गयुकायिक एकेन्द्रिय वैक्रिय शरीरप्रयोगध तथा रत्नप्रभापृथिवीनैरयिक वैक्रिय शरीरप्रयोगबंध श्री जानना चाहिये। इसी तरह का कथन यावत् अनुत्तरोपपातिक देवों तक जालना चाहिये। (वेउग्वियसरीरप्पओगधे णं भंते ! कालओ केवच्चिरं हाह ) हे भदन्त ! वैक्रियशरीर प्रयोगबंध काल की अपेक्षा कबतक होता है । (गोयमा) हे गौतम । (सव्वबंधे जहण्णणं एक्कं समयं उक्कोसेणं दो समया, देसबंधे जहणेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवलाई समयऊणाई) सर्वबंध-वैक्रियशरीरप्रयोग का सर्वबंध जघन्य से एक लषय तक और उत्कृष्ट से दो समयतक होता है। देशबंध जघन्य से एक समयतक और उत्कृष्ट से तेतीलसागर तक होता है। (वाउकाइय एगिदियवेउब्विय पुच्छा) हे भदन्त ! वायुकायिक एकेन्द्रिय वैक्रियशरीरप्रयोगबंध काल की अपेक्षा करतक होता है ? (गोयमा) हे गौतम ! (सव्वबंधे एक्कं समयं, देसबंधे जहण्णेणं एक्कं समयं उक्कोएवं जाव अणुत्तरोववाइया) मे० प्रभारी वायुयि मेन्द्रिय वैश्यि शरीरप्रयाग બંધ તથા રત્નપ્રભાપૃથ્વી નરયિક વિકિય શરીર પ્રગબંધ દેશબંધ રૂપ પણ હોય છે અને સર્વબંધ રૂપ પણ હોય છે અનુત્તરીયપાતિક દે પર્યનતના સમસ્ત જીના વૈકિય શરીર પ્રગબંધ વિશે પણ એજ પ્રમાણે સમજવું. ( वेउव्वियसरीरप्पओगबधे ण भंते ! कालओ केवच्चिर होइ) महन्त ! वैठिय शरी२ प्रयोग ध नी अपेक्षा ४यां सुधी २७ छ ? ( गोयमा!) गौतम ! ( सव्वधे जहणे ण एक समय उक्कोसेण दोसमया, देसवधे जहण्णेण एक समयं, उक्कोसेण तेत्तीसं सांगरोवमाई समयकणाई) वैठिय शरीर પ્રયોગને સર્વબંધ ઓછામાં ઓછા એક સમય સુધી અને વધારેમાં વધારે બે સમય સુધી હોય છે. દેશબંધ ઓછામાં ઓછો એક સમય સુધી અને વધારેમાં વધારે ૩૩ સાગરોપમ પ્રમાણ કાળ કરતાં એક ન્યૂન સમય सुधाना जाय छ (वाउकाइय एगिदिय वेउब्धिय पुच्छा) 3 महन्त ! वायुयि એકેન્દ્રિય ક્રિયશરીર પ્રયોગ બંધ કાળની અપેક્ષાએ કયાં સુધી રહે છે? (गोयमा !) है गौतम! (सव्वधे एकं समय, देसवधे जहण्णेण Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ = प्रमेयचन्द्रिको श० टी० श०८' उ०९ सू०५ वैयिकप्रयोगवन्धवर्णनम् २९५ गौतम ! सर्वचन्धः एक समयम् , देशबन्धो जघन्येन दशवर्षसहस्राणि त्रिसमयोनानि, उत्कृष्टेन सागरोपमं समयोनम् , एवं यावत् अधःसप्तमी, नवरं देशवन्धो या यस्य जघन्यिका स्थितिः सा त्रिसमयोना कर्तव्या, यस्य या उत्कर्षा सा समयोना, पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानां मनुष्याणां च, यथा वायुकायिकानाम् । असुरकुमारनागकुमार यावत् अनुत्तरौपपातिकानां यथा नैरयिकाणाम् , नवरं यस्य या स्थितिः सा भणितव्या, यावत् अनुत्तरौपपातिकानां सर्वत्रन्धः एकं समयम् , देशबन्धो सेणं अंतोमुहत्तं ) वायुकायिक एकेन्द्रिय वैक्रियशरीरप्रयोग का सर्वयंध एक समयतक और देशबंध जघन्य से एक समयतक तथा उत्कृष्ट से अन्तर्मुहूर्त तक होता है। (रयणप्पभापुढविनेरइय पुच्छा ) हे भदन्त ! रत्नप्रभापृथिवी के नरयिकों के क्रियशरीरप्रयोगबंध काल की अपेक्षा कवतक होता है ? (गोयमा-सन्वरधे एक्कं समयं. देसबंधे जहण्णेणं दसवाससहस्साई तिसमयऊणाई) हे गौतम ! इनके शरीरप्रयोग का सर्वबंध एक समयतक होता है। देशवध जघन्य से सीन समय कम दशहजार वर्षतक होता है। और (उकोसेणं) उत्कृष्ट से (सागरोवर्म समयऊणं-एवं जाव अहेसत्तमा नवर देसबंधे जस्स जा जहणिया ठिई, सा तिसमयऊणा कायव्वा, जस्स सा उक्कोसा सा समयऊणा पंचिंदियतिरिक्खजोणियाण मणुस्साण य जहा वाउझाइयाणं असुरकुमार नागकुमार जाव अणुत्तरोववाइयाणं जहा नेरयाणं, नवरं जा एक समय उक्कोसेण अंतोमुत्तं ) वायुायिसन्द्रिय वैठिय शरीर प्रयोगना સર્વબંધ એક સમય સુધી અને દેશબંધ ઓછામાં ઓછા એક સમય સુધીને અને વધારેમાં વધારે અન્તર્મુહૂર્ત સુધી હોય છે. (रयणप्पभा पुढवि नेरइय पुच्छा ) 3 महन्त ! २त्नमा पृथ्वीना ना२. अन वैठियशरीरप्रयोगम' नी अपेक्षा या सुधी रहे छ ? ( गोयमा ! सव्वब घे एक समयं, देसव'धे जहण्णेण दसवाससहस्साई तिसमयऊणाइ) 3 ગૌતમ! તેમના વૈકિયશરીરપ્રાગ સર્વબ એક સમય સુધી હોય છે. દેશબંધને જઘન્ય કાળ દસ હજાર વર્ષ પ્રમાણ કાળ કરતાં ત્રણ ન્યૂન સમય पय-तन डाय छे, मन (उकोसेण) देशमधन क्यारेमा थारे १५ ( सागरोवमं समयऊण) सागरे।५भ प्रभात ॥ ४२तां में न्यून समय सुधीन डाय छे. (एवं जाव अहे सत्तमा-नवर' देखब घे जस्स जा जहणिया ठिई, सा तिसमयऊगा कायवा-जस्स सा उकोसा सा समयऊणा, पचि दियतिरिक्खमोणियाण मणुस्साण य जहा वाउम्काइयाण, असुरकुमार नागकुमार जान Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २९५ भगवतीस्त्र जघन्येन एकत्रिंशत् सागरोपमानि त्रिसमयोनानि, उत्कर्षेण त्रयस्त्रिंशत् सागरोपमानि समयोनानि, वैक्रियशरीरप्रयोगवन्धान्तरं खलु भदन्त ! कालतः कियचिरं भवति ? जस्ल ठिई सा भाणियचा-जाव अणुत्तरोववाइयाण-सव्वबंधे एक्कं समयं, देशबंधे जहण्णेणं एक्कतीसं सागरोवमाइं तीलमयऊणाई उक्कोलेणं तेत्तीसं सागरोक्माई समयऊगाई ) एक समय कम एक सागरो. पम तक होता है। इसी तरह से यावत् सातवीं पृथिवीतक जानना चाहिये । परन्तु देशबंधमें जिसकी जितनी जघन्य स्थिति होती है उसमें से तीन समय कम करना चाहिये। और यावत् जिसकी जितनी उत्कृष्टस्थिति हो-उसमें से भी एक २ समय कम करना चाहिये। पंचेन्द्रिय तियेच और मनुष्य इनको वायुकायिककी तरह जानना चाहिये। असुरकुमार नागकुमार यावत् अनुत्तरोपपातिक इनको नारक की तरह जानना चाहिये। परंतु जिनकी जो स्थिति है वह कहनी चाहिये । यावत् अनुत्तरोपपातिक देवों का सर्वबंध एक समय का और देशबंध जघन्य से तीन समय कम ३१ सागरोपन तक का होता है तथा उत्कृष्ट से वह एक समय न्यून ३३ सागरोपम का होता है। (वेउब्वियसरीरप्पओगबंधतरंणं भंते ! कालओ केवच्चिरं होइ) हे भदन्त ! वैक्रियशरीर के अणुत्तरोववाइयाण जहा नेरइयाण, नर जा जस्म ठिई सा भाणियव्वा जाव अनुत्तरोक्वाइयाण-सव्वव धे एक्कं समय, देसव'धे जहण्णेण एक्कतीसं सागरोवमाई तिसमयऊगाइ उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाइं समयऊगाई) मे प्रमाणे સાતમી નરક સુધીના નારકે વિષે પણ સમજવું પરંતુ દેશબંધને કાળ કહેતી વખતે જેની જેટલી જઘન્ય સ્થિતિ હોય છે તેમાંથી ત્રણ સમય ઓછાં કરવા જોઈએ અને જેની જેટલી ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ હોય તેમાંથી પણ એક, એક સમય ઓછો કર જોઈએ. પંચેન્દ્રિય તિર્યનિક અને મનુષ્યના વિકિય શરીરમગને કાળ વાયુકાયિકના તે કાળ પ્રમાણે સમજ. અસુરકુમાર, નાગકુમાર અને અનુત્તરીયપાતિક પર્યન્તના વૈકિયશરીર પ્રયોગ બંધને કાળ નારકેના તે કાળના પ્રમાણે જ સમજ. પણ વિશેષતા એટલી જ છે કે જેમની જેટલી સ્થિતિ હોય તે કહેવી જોઈએ. યાવત્ અનુત્તરૌપપાતીક દેવોના વૈક્રિય શરીરને સબંધ એક સમયને અને દેશબંધ જઘન્યકાળના અપેક્ષાએ ૩૧ સાગરોપમ કરતાં ત્રણ ન્યૂન સમયને હોય છે અને ઉત્કૃષ્ટ गनी अपेक्षा 33 सागरोयम ४२०i मे न्यून समयना डाय छे. ( वेउ. ञ्चियसरीरप्पओगब धतरण' भते! कालओ केवच्चिरं होइ १) ॐ महन्त ! Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयन्द्रिका टीका श०८ ० ९ सू०५ चैयिकशरीरप्रयोगन्धवर्णन २९३ गौतम ! सर्वबन्धान्तरं जघन्येन एक समयम् , उत्कर्षेण अनन्तं कालम् अनन्ता यावत् आवलिकाया असंख्येयभागः, एवं देशवन्धान्तरमपि । वायुकायिक क्रियः शरीरपृच्छा, गौतम ! सर्ववन्धान्तर जघन्येन अन्तर्मुहर्तम् , उत्कर्षेण पल्योपमस्य असंख्येयमागम् , एवं देशवन्धान्तरमपि, तियग्योनिकपञ्चन्द्रिय क्रियशरीरप्रयोगप्रयोगव ध का अन्तर काल की अपेक्षा कितना है ? (गोयमा) हे गौतम ! (सव्यवंधतरं जहण्णेणं एक्कं समयं उक्दोलेणं अणंतं कालं अणंताओ जाव आवलियाए असंखेज्ज्ञह भागो-एवं देसवधतरेवि) पैक्रियशरीर के प्रयोग का सर्वबंधान्तर जघन्य से एक समय का और उत्कृष्ट से अनंतकाल-अनन्त उत्सर्पिणी अवसर्पिणी यावत् आवलिका के असंख्यातवें भागके समयतुल्य-असंख्यपुद्गलपरावर्तनका होता है। इसी तरहसे देशवन्धान्तर भी जानना चाहिये। (वाउकाइयवेववियसरीरपुच्छा) हे भदन्त ! वायुकायिकके वैक्रिय शरीर के प्रयोगांधका अन्तरकालकी अपेक्षा कितना है ? (गोयमा) हे गौतम ! (लव्यवंधतरं जहण्णेण अंतोमुहुत्तं, उक्कोसेणं पलिओवनस्स असंखेजइ भागं, एवं देसवंधतरे वि) वायुकायिक वैक्रिय शरीर प्रयोग के सर्वबन्ध का अन्तर जघन्य से अन्तर्मुहूर्त का है और उत्कृष्ट से पल्योपम का असंख्यातवां भाग प्रमाण है। इसी तरह से देशबंध का अंतर भी जानना चाहिये । (तिरिक्ख जोणिय पंचिंदियवेउब्वियसरीरप्पओगबंधंतरं पुच्छा) हे भदन्त ! पैठियशसना प्रयास धनुं मतअनी अपेक्षा जाय छ १ (गोयमा! ॐ गौतम । ( सव्ववधतर जहण्णेण एक्क' समय, उक्कोसेणं अणतकालं, अणंताओ जाव आवलियाए असखेज्जइ भागो-एव देसबघतरे वि) वैठियशરીરના પ્રયોગનું સર્વબધાન્તર ઓછામાં ઓછું એક સમયનુ અને વધારેમાં વધારે અનંતકાળ-અનંત ઉત્સર્પિણ અવસર્પિણ યાવત્ આવલિકાના અસં. ખ્યાતમાં ભાગના સમય બરાબર–અસંખ્ય પુદગલ પરાવર્તનનું હોય છે. એ જ प्रमाणे देश ५'धान्त२ ५५ सभा. ( वाउक्काय वेउव्विय सरीरपुच्छा ) है ભદન્ત ! વાયુકાયિકના વક્રિયશરીરના પ્રગબંધનું અંતર કાળની અપેક્ષાએ छ १ ( गोयमा !) गीतम! (सवबधंतर जहण्णे .णं अंतोमुहुत्तं, उक्कोसेणं पलिओवमस्य असंखेज्जइ भाग, एवं देसबधंतरे वि) पायुयि डि. યશરીર પ્રગબંધના સર્વબંધનું જઘન્ય અંતર એક અન્તરમું હૃર્તાનું અને ઉત્કૃષ્ટ અંતર પાપમના અસંખ્યાતમાં ભાગ પ્રમાણ છે. એ જ પ્રમાણે દેશम धनुं मत२ ५४ समन (तिरिक्खजोणिय पचि दिय वेउब्वियसरीरप्पओ. Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीस्त्र वन्धान्तरपृच्छा, गौतम ! सर्ववन्धान्तरं जघन्येन अन्तर्मुहूर्तम् , उत्कर्षेण पूर्वकोटीपृथक्त्वम् , एवं देशवन्धान्तरमपि, मनुष्यस्यापि । __टीका-' वेउब्धियसरीरप्पओगबंधे णं भंते ! कइविहे पण्णत्ते ? ' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! वैक्रियशरीरप्रयोगबन्धः खलु कतिविधः प्रज्ञप्तः १ भगवानाह 'गोयमा ! दुविहे पण्णत्ते' हे गौतम ! वैक्रियशरीरप्रयोगबन्धो द्विविधः प्रज्ञप्तः तिथंच योनिक पंचेन्द्रिय के वैक्रियशरीर का प्रयोगवन्धान्तर काल की अपेक्षा से कितना है ? (गोयमा) हे गौतम ! (सव्वबंधंतरं जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोलेणं पुवकोडिपुहुत्तं एवं देसबंधंतरं पि) तिर्यच योनिक पंचेन्द्रिय के वैक्रिय शरीर का सर्वबंधान्तर जघन्य से अन्तर्मुहर्त का और उत्कृष्ट से एककोटिपूर्वपृथक्त्व का है। इसी तरह से देशबन्धातर भी जानना चाहिये। टीकार्थ-औदारिक शरीर प्रयोग की प्ररूपणा करके अब सूत्रकार वैक्रिय शरीरप्रयोगवध की प्ररूपणा करते हैं-इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है कि-(वेउब्धियसरीरप्पपओगबंधे णं भंते ! काविहे पण्णत्ते) हे भदन्त । वैक्रिय शरीरप्रयोगबध कितने प्रकार का कहा गया है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-(गोयमा) हे गौतम ! वैक्रिय शरीरप्रयोगबंध (दुविहे पण्णत्ते) दो प्रकार का कहा गया है । (तं जहा) गबध'तर पुच्छा ) 3 महन्त ! तिय यानि पयन्द्रियना वैठिय शरीरना सन्धान्त२ ४७ टस हो छ १ ( गोयमा !) गौतम ! ( सव्ववंधतर' जहण्णेण अंतोमुहुत्त, उक्कोसेणं पुत्रकोडिपुहुत्त एवं देसवधतर वि) तिय य ચેનિક પંચેન્દ્રિય ઔદારિક શરીર પ્રગનું સર્વબન્ધાન્તર ઓછામાં ઓછું અન્તમુહૂર્તનું અને વધારેમાં વધારે એક ટિપૂર્વપૃથકત્વનું છે. એ જ પ્રમાણે हेशम-धान्त२ ५ सभा. ( एवं मणुस्से वि ) मे प्रभारी मनुष्यन . ચશરીરના બન્ધાન્તર કાળ વિષે પણ સમજવું. ટીકાર્ય–દારિક શરીર પ્રયોગ બંધની પ્રરૂપણ કરીને હવે સૂત્રકાર વૈકિયશરીર પ્રયોગબંધની પ્રરૂપણ નીચે પ્રમાણે કરે છે આ વિષયને અનુલक्षीन गौतम स्वामी महावीर प्रभुने सेवा प्रश्न पूछे छे हैं (वेउब्धियसरीरपओगत्र घे ण भंते ! कइविहे पण्णत्ते १) ड महन्त । वैठियशरी२ प्रयोगमय ના કેટલા પ્રકારે કહ્યા છે? मडावीर प्रभुने। उत्तर-(दुविहे पण्णत्ते-तंजहा ) 3 गौतम ! वैठियशरीर प्रयोगधना नाव प्रभाग से प्रा। हा छ.(एगिदिय वेउब्धिय सरीर. Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयपद्रिका टी० श०८ उ० ९ सू० ५ क्रयिकशरीरप्रयोगमावर्णनम् २९५ 'तं जहा-एगिदियवेउब्वियसरीरप्पओगमधे य, पंचिंदियवेउब्बियसरीरप्पओगवंधे य' तद्यथा-एकेन्द्रियचैक्रियशरीरप्रयोगवन्धश्च, पञ्चेन्द्रिय वैक्रियशरीरप्रयोगबन्धश्च, तत्र वायुकायिकापेक्षया 'एकेन्द्रिवैक्रियशरीरप्रयोगबन्धः' इत्युक्तम् , वायुभिन्न केन्द्रियाणां वैक्रियशरीराभावात् , अथ च पञ्चेन्द्रियतिर्यग्मनुष्यदेवनैरयिकापेक्षया च पञ्चेन्द्रियवैक्रियशरीरप्रयोगवन्धः' इत्युक्तम् , तद्भिन्नानां पञ्चन्द्रियवैक्रियशरीर. प्रयोगवन्धाभावात् । गौतमः पृच्छति-'जइ एगिदियवेउब्धियसरीरप्पओगवंधे किं वाउकाइयएगिदियसरीरप्पओगबंधे य ? अबाउक्काइयएगिदियवेउव्वियसरीरप्पभोगवंधे य?' हे भदन्त ! यः खलु एकेन्द्रियवैक्रियशरीरप्रयोगवन्धः उक्तः जो इस प्रकार से है-(एगिदिय वेउन्वियमरीरप्पओगवधे य, पंचिंदिय वेउब्वियसरीरप्पओगबंधे य ) एकेन्द्रिय वैक्रिय शरीरप्रयोगबंध और पंचेन्द्रिय वैक्रियशरीरप्रयोगव ध यहां जो "एकेन्द्रिय वैक्रिय शरीरप्रयोगबंध" ऐसा कहा गया है-सो वह वायुकायिक जीवों की अपेक्षा लेकर कहा गया है। क्यों कि इन जीवों के वैक्रिय शरीरप्रयोगबध होता है। इनके सिवाय अन्य एकेन्द्रिय जीवों में यह नहीं होता है। तथा दूसरा जो भेद कहा गया है वह पंचेन्द्रिय जीवों की अपेक्षा लेकर कहा गया है। क्यों कि यह उन जीवों में होता है। अर्थात् यह वैक्रिय शरीरप्रयोगबंध पंचेन्द्रियों में पञ्चेन्द्रिय तिर्यञ्चों के, मनुष्यों के, देवों के और नारक जीवों के होता है। ___ अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-(जइ एगिदिय वेउन्वियसरीरप्पओगवधे किं वाउकाइयएगिदिय सरीरप्पओगधे य, अवाउकाइयएगिदियवेउन्वियसरीरप्पओगबंधे य) हे भदन्त ! यहाँ जो प्पओगबधे य, पचिंदिय वेउब्वियसरीरप्पओगबघे य) (१) सन्द्रिय કિયશરીર પ્રગબંધ અને (૨) પંચેન્દ્રિય વૈક્રિયશરીર પ્રોગબંધ અહીં જે એકેન્દ્રિય વિઝિયશરીર પ્રયોગબંધ” નામને પહેલે પ્રકાર કહ્યો છે તે વાયુકાયિક જીની અપેક્ષાએ કહેવામાં આવ્યું છે, કારણ કે વાયુકાયિક છે જ વૈકિયશરીર પ્રગબંધ કરે છે. વાયુકાયિક સિવાયના અન્ય એકેન્દ્રિય જી તે વક્રિયશરીર પ્રગબંધ કરતા નથી. બીજે જે ભેદ કહ્યો છે તે પંચેન્દ્રિય જીવોની અપેક્ષાએ કહ્યો છે, કારણ કે પચેન્દ્રિય તિર્યંચે, મનુષ્ય, દેવે અને નારકે વૈકિયશરીર પ્રગબંધ કરતા હોય છે. वे गीतमस्वामी महावीर प्रभुने सेवा प्रश्न पूछे छे 3-(जइ एगिः दियवे उब्बियसरीरप्पओगयधे, कि पासकाइयएगिदियसरीरप्पओगबंधे य आउकाइय एगिदिय वेउब्वियसरीरप्पओगधे य ) 3 महन्त ! A8 रे मेन्द्रिय वैश्यि Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २९६ भगवतीने स किं वायुकायिक केन्द्रिय चैक्रियशरीरप्रयोगवन्धः । किं वा अशयनायिकैकेन्द्रियवैक्रियशरीरमयोगबन्धो भवति ? भगवानाह-' एवं एएणं अभिलावेणं जहा ओगाहणसंठाणे वेउबियसरीरभेदो तहा भाणियबो' हे गौतम ! एव रीत्या एतेन पूर्व पक्षोक्तेन अभिलापक्रमेण यथा प्रज्ञापनायाम् अवगाहनासंस्थाने एकविंशतितमे पदे वैक्रियशरीरस्य भेदो निरूपितस्तथा अत्रापि भणितव्यः तथा च एकेन्द्रिय वैक्रियशरीरमयोगबन्धो वायुकायिकस्यैव एकेन्द्रियस्य भवति, नो अवायुकयिकरय पृथिवीकायिकादेरे केन्द्रियस्थेत्यर्थः, 'जार पज्जत्तसव्वट्ठसिद्धअणुत्तरोवाइयकप्पाईयवेमाणियदेवपंचिंदियवेउब्वियसरीरप्पओगबंधे य, अपज्जत्तसव्वट्ठसिद्धअणुत्तरोवाइय जाव पओगवंधे य' यावत्-पर्याप्तकपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकमनुष्यएकेन्द्रिय वैक्रियशरीर प्रयोगबंध कहा गया है वह वायुकायिक एकेन्द्रिय जीवका चैक्रिय शरीरप्रयोगबंध कहा गया है या अन्य एकेन्द्रिय जीवोंका वैक्रियशरीरप्रयोग ध कहा गया है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं(एवं एएणं अभिलावेणं जहा ओगाहणामठाणे वेउब्वियसरीरभेदो तहा भाणियव्यो ) हे गौतम ! इस पूर्वपक्षोक्त अभिलापक्रम से जैसा प्रज्ञापना में अवगाहनासंस्थान में २१ ३ पद में वैक्रिय शरीर का भेद कहा गया है उसी तरह से यहां पर भी वह कह लेना चाहिये । तथा च-एकेन्द्रिय वैक्रिय शरीरप्रयोगवंध वायुकायिक एकेन्द्रिय जीव के ही होता है अवायुकायिक एकेन्द्रिय पृथिवीकायिक आदि जीवों के नहीं होता है। (जाव पज्जत्त सव्वसिद्ध अणुत्तरोववाइयकप्पाईय वेमाणिय देवपचिंदिय वेउव्यियसरीरप्पओगबंधे य, अप्पज्जत्त सव्वट्ठसिद्ध अणु શરીર પ્રગબંધ કહ્યો છે તે શું વાયુકાયિક એકેન્દ્રિય જીવોને વૈક્રિયશરીર પ્રગબંધ કહ્યો છે, કે અન્ય એકેન્દ્રિય જીવોને શૈકિયશરીર પ્રયોગબંધકહ્યો છે? __ महावीर प्रभुन। उत्तर--एवं एए ण अभिलावेण जहा ओगाहणा संठाणे वेउब्वियसरीरभेदो तहा भाणियव्यो) 3 गौतम ! मा पूर्वरित मनिसाथी શરૂ કરીને પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના અવગાહના સંસ્થાન રૂપ ૨૧ એકવીસમા પદમાં ક્રિયશરીરના ભેદનું જેવું કથન કરવામાં આવ્યું છે, એજ પ્રમાણે અહીં પણ તેનું કથન કરવું જોઈએ. જેમ કે-એકેન્દ્રિય વૈક્રિયશરીર પ્રયોગબંધ વાયુકા યિક એકેન્દ્રિય જી જ કરે છે, પૃથ્વીકાયિક આદિ અવાયુકાયિક એકેન્દ્રિય । ४२ता नथी. (जाव पज्जत्त सव्वदृसिद्ध अणुत्तरोववाइयकप्पाईय वैमाणिय देवपंचिदियवेउब्वियसरीरप्पओगधे य, अप्पज्जत्त सव्वदृसिद्ध अणुत्तरोववाइ य जाव पओगबंधे य) मा सूत्रमा सुधा त्यां थन ४२वाभा याव्युं छे. Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टी० श० ८ ७० ९ सू० ५ वैक्रयिकशरीरप्रयोगवन्धवर्णनम् २९७ नैरयिकवैक्रियशरीरप्रयोगवन्धो भवति, एवं पर्याप्तकसर्वार्थ सिद्धानुत्तरौपयातिककल्पातीतकवैमानिकदेवपञ्चेन्द्रिय क्रियशरीरप्रयोगवन्धश्च भवति, अपर्याप्तकसर्वार्थसिद्धानुत्तरौपपातिक-यावत्-कल्पातीतस्वैमानिकदेवपञ्चेन्द्रिय वैक्रियशरीरप्रयोगवन्धश्च । गौतमः पृच्छति-'वेउब्बियसरीरप्पओगबंधे णं भंते ! कस्स कम्मस्स उदएणं ? ' हे भदन्त ! वैक्रियशरीरप्रयोगवन्धः खलु कस्य कर्मणः उदयेन भवति? भगवानाह-'गोयमा! वीरियसजोगसव्वयाए जाव आउयं वा लद्धिं वा पडुच्च वेउब्वियसरीरप्पयोगनामाए कम्मस्स उदएणं वेउब्वियसरीरप्पओगवंधे' हे गौतम ! वीर्यसयोगसद्व्यतया, सवीर्यतया, सयोगतया, सद्र्व्यतया चेत्यर्थः यावत् प्रमादप्रत्ययात् कर्म च, योगं च, भवं च, आयुष्यं वा, लब्धि वा चैक्रियकरणलब्धिमित्यर्थः प्रतीत्य आश्रित्य एतेषामपेक्षया वैक्रियशरीरप्रयोगनाम्नः कर्मणः त्तरोववाइय जाव पओगवंधे य ) यह कथन यहां इस सूत्रपाठ तक है सो यहां पर भी वह कथन इस सूत्र पाठ तक ग्रहण करना चाहिये। तात्पर्य इस कथन का ऐसा है-कि बैंक्रिय शरीरप्रयोगवंध पर्याप्तक पंचेन्द्रिय तिर्यंचों के, मनुष्यों के पर्यातक अपर्याप्तक नैरयिकों के देवों के यावत् पर्याप्तकसर्वार्थसिद्धों के, अपर्याप्तक सर्वार्थसिद्ध देवों के होता है। ___अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते है-(वेउब्वियसरीरप्पओगबंधे णं भंते ! कस्स कम्मस्स उदएणं) हे भदन्त ! वैक्रिय शरीरप्रयोगवंध किस कर्म के उदय से होता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-(गोयमा) हे गौतम ! (वीरिय सजोग सहव्वयाए जाव आउयं वा लद्धिं वा पडुच्च वेउन्धियसरीरप्पओगनामाए कम्मस्स उदएणं वेउवियसरीरप्पओगबंधे) सवीर्यता, सयोगता, सद्रव्यता, से तथा यावत् आयु एवं लब्धि के તે અહીં પણ આ સૂત્રપાઠ, પર્યન્તનું કથન ગ્રહણ કરવું જોઈએ. આ કથનનું તાત્પર્ય એવું છે કે ઐકિયશરીરપ્રાગબંધ પર્યાપક પંચેન્દ્રિય તિય, મનુ ળે, પર્યાપ્તક, અપર્યાપ્તક નારકે, દેવો અને પર્યાપ્તક સર્વાર્થ સિદ્ધ દે તથા અપર્યાપક સર્વાર્થ સિદ્ધ દે પર્યન્તના પંચેન્દ્રિમ જી કરે છે हवे गौतम स्वामी महावीर प्रमुन सेवा प्रश्न पूछे छे -(वेवियसरीरप्पओगबंधे णं भते ! कस्स कम्मस्स उदएणं ?), महन्त ! या भना ઉદયથી વૈકિયશરીર પ્રગબંધ થાય છે? महावीर प्रभुने। उत्त२-( गोयमा ! ) 3 गौतम । (वीरियसजोगसव्वयाए जाव आउय वा लद्धिवा, पडुच्च वेचव्वियसरीरप्पओगनामाए कम्मस्स उदएणं वेउब्वियसरीरप्पओगपंधे) समीयता, सयासता भने सद्र०यताथी, तथा પ્રમાદને કારણે, કર્મ, વેગ, ભવ, આયુ અને લબ્ધિને આધારે તથા બેફિય. भ३८ Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती सूत्रे २९८ , उदयेन चैक्रियशरीरप्रयोगवन्धा भवतीति भावः, एतच्च वायुकायिकपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिक मनुष्यानपेक्ष्योक्तम् तेन वायुकायिकादिषु वैकियशरीरवम्वस्य कारणतया लब्धि वक्ष्यति, नैरयिकदेवेषु तु लब्धि विहायैव वीर्यसयोगसद्द्द्रव्यतादीनेव वैक्रियशरीरबन्धस्य कारणतया वक्ष्यतीति बोध्यम्, गौतमः पृच्छति - ' वाउक्काइयएगिंदिय वे उब्वियसरीरपओगबंधेपुच्छा ? ' हे भदन्त ! वायुकायिकै केन्द्रियवैक्रियशरीरयोगवन्धपृच्छा, तथा च वायुकायिकै केन्द्रियवैक्रियशरीरप्रयोगवन्धः कस्य कर्मणः उदयेन भवति ? इति प्रश्नः, भगवानाह - ' गोगमा ! वीरियसजोगसन्याए चेत्र जाव लद्धिं च पञ्च वाक्कायए गिंदिय वे उन्नियजावबंधे ' आश्रय से और वैक्रियशरीरप्रयोग नामकर्म के उदय से वैक्रिपशरीरप्रयोगबंध होता है। यहां यावत् शब्द से (प्रमादप्रत्ययात् कर्म च योगं च, भव च) इस पूर्वोक्त पाठ का संग्रह हुआ है । यहाँ पर इतनी विशेपता जाननी चाहिये - वायुकायिक पंचेन्द्रियतिर्यग्योनिक और मनुष्य इनमें वैक्रिय शरीर बन्ध की कारण भूत सवीर्यता, सयोगता, सद्रव्यना आदि लब्धि पर्यन्त सब बातें हैं । तथा नैरयिकों एवं देवों में वैक्रिय शरीरबंध की कारणभूत लब्धि को छोड़कर सबीर्यता, सयोगता, आदि सब बाते हैं । इस विषय को सूत्रकार आगे कहेंगे । 26 जाव अ गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं - (वाक्कायएगिंदिघवेउच्चियसरीरपओगबंधे पुच्छा ) हें भदन्त ! वायुकायिक एकेन्द्रिय वैकिय शरीरप्रयोगवंध किस कर्म के उदय से होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - (गोमा ) हे गौतम । ( वीरियसजोगसद्दन्दयाए एवं चेव શરીરપ્રયાગ નામ ક્રમના ઉદયથી વૈક્રિયશરીર પ્રયેાગધ થાય છે. ( यावत् ) ” पहथी ? सूत्रयाउने ग्रहण उभ आये। छे तेनेो महीं ઉલ્લેખ કરીને અર્થ કરવામાં આવે છે) અહી એટલી જ વિશેષતા સમજવાની છે કે વાયુકાયિક, પચેન્દ્રિય તિયાનિક મનુષ્ચામાં વૈક્રિયશરીરખ'ધના કારણુ રૂપ સવીતા, સચેાગતા, સદ્રવ્યતા આદિ લબ્ધિ પન્તનું ખધુ છે તથા નારકે અને દેવેામાં વૈક્રિયશરીરમ ́ધના કારણે રૂપલબ્ધિ સિવાયનુ સીતા, સચેાગતા આદિ બધુ હોય છે. આ વિષયનું કથન સૂત્રકાર આગળ કરશે. गौतमस्वाभीना अश्न - ( वाउकाइयए गिं दियवे उव्वियसरीरप्पओगबंधे पुच्छा ) હૈ ભદ્દન્ત ! વાયુકાયિક એકેન્દ્રિય વૈક્રિયશરીર પ્રત્યેાગમ ધ કયા કર્મીના હૃદયથી થાય છે ? महावीर अलुना उत्तर- ( गोयमा 1 ) हे गौतम ( वीरियस जोगसद्दव्वमाए एवं चैव आप लद्धिं पहुचवावकोय एगि दिय वेरव्विय जाव बघे ) सवी Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रेमैयचन्द्रिका टी० शे० ८ उ०९ सू० ५ वैक्रविकशरीरप्रयोगम्धवर्णनस् २९९ हे गौतम ! वीर्यसयोगसद्द्रव्यतया चैव यावत् प्रमाद प्रत्ययात्, कर्म च योगं च, भवं च, आयुष्यं च लब्धि च प्रतीत्य आश्रित्य वायुकायिकेन्द्रियवैक्रिययावत्-शरीरप्रयोगनाम्नः कर्मणः उदयेन वायुकायिकै केन्द्रिय वैक्रियशरीरप्रयोगवन्धो भवतीति भावः । गौतमः पृच्छति - ' रयणष्पभापुढविनेरइय पंचिंदिय वेउच्चिय सरीरप्पओगवंधे णं भंते ! कस्स कम्मस्स उदपणं ?' हे भदन्त ! रत्नप्रभा पृथिवी - नैरयिकपञ्चेन्द्रियवैक्रियशरीरमयोगवन्धः खलु कस्य कर्मणः उदयेन भवति भगवानाह - ' गोयमा ! वीरियसजोगसद्दव्ययाए जाब आउयं वा पडुच्च रयण'पभापुढवि - जाव - वधे, एवं जाव अहेमतमा ' हे गौतम ! वीर्यसयोगसद्द्द्रव्यतया यावत् प्रमादमत्ययात् कर्म च योगंच भवं च आयुष्यं वा प्रतीत्य आश्रित्य रत्नप्रभा जाव लर्इि पडुच्च वाउकायए गिंदिय वेउन्थिय जाव बंधे ) सवीर्यता, सयोगता, सद्रव्यता, इनसे तथा यावत्- प्रश्नाद प्रत्यय से, कर्म, योग, भव, आयुष्य और लब्धि इनकी अपेक्षा से और वायुकायिक एकेन्द्रिय वैक्रिय शरीरप्रयोग नामकर्म के उदय से वायुकायिक एकेन्द्रिय वैकिय शरीरप्रयोगबंध होता है । अव गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं ( रयणप्पभापुढविनेरइयपंचिदिय वेउव्वयसरीरप्पओगबंधे णं अंते ! कस्स कम्मस्स उद्एणं ) हे भदन्त ! रत्नप्रभा पृथिवी नैरयिक पंचेन्द्रिय चैकिय शरीरप्रयोगबंध किस कर्म के उदय से होता है ? इसके उत्तर में मनु कहते हैं - ( गोयमा) हे गौतम! ( वीरियस जोगसद्दव्वयाए जान आउयं च रयणप्पभापुढची जाचवधे - एवं जाव अहे सन्तमा ) सवीयता, सयोगता, सद्रव्यता से यावत् प्रमाद प्रत्यय से, कर्म, योग, भव एवं आयुष्य की अपेक्षा से यता, संयोगता भने सद्रव्यताथी तथा प्रभाह प्रत्ययथी, उर्भ, योग, लव, આયુષ્ય અને લબ્ધિની અપેક્ષાએ અને વાયુકાયિક એકેન્દ્રિય વૈક્રિયશરીર પ્રયાગ નામ કના ઉઢયથી વાયુકાયિક એકેન્દ્રિય વૈક્રિયશરીરપ્રયાગમ’ધ થાય છે. गौतभस्वाभीना प्रश्न - ( रयणप्पभा पुढविनेरइय पंचिदिय वेउब्वियसरीप्पओघ घे णं भंते ! कस्स कम्मरस उदपणं ? ) हे लहन्त ! रत्नप्रभा पृथ्वी નૈરયિક પંચેન્દ્રિય વૈક્રિયશરીર પ્રત્યેાગમ ધ કયા કના ઉદયથી થાય છે - भहावीर अलुनो उत्तर- ( गोयमा ! ) हे गौतम! ( वीरियस जोगसद्दव्व याए जाव आउयं च पडुच्च रयणप्पभा पुढवी जाव वधे एवं जाव अहे सत्तमा ) सवीर्यता, सयोगता भने सद्रव्यताथी, प्रभाह अत्ययथी ( अमाहने अरो ), કમ, ચેાગ, લવ અને આયુષ્યની અપેક્ષાએ તથા રત્નપ્રભા પૃથ્વી નૈયિક Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती सूत्रे तमस्तमःप्रभाऽघः -- पृथिवी - यावत्-नैरयिकपञ्चेन्द्रियवै क्रियशरीरप्रयोगनाम्नः कर्मणः उदयेन रत्नप्रभापृथिवीनैरयिकपञ्चेन्द्रियवैक्रियशरीरप्रयोगवन्धा भवतीति भावः । एवं यावत् शर्कराप्रभा- वालुकाप्रभा-पङ्कप्रभा - धूमप्रभाः- तमःप्रभा सप्तमीपर्यन्तपृथिवी ने रविकपञ्चेन्द्रियवै क्रियशरीरप्रयोगनाम्नः कर्मणः उदयेन शर्कराप्रभादि पृथिवी नैरयिकपञ्चेन्द्रियवैक्रियशरीरम योगवन्धा भवतीति तात्पर्यम् । गौतमः पृच्छति - ' तिरिक्खजोणिय पर्चिदिय वेउव्वियसरीरपुच्छा ' हे भदन्त । तिर्यग्योनिकपञ्चेन्द्रियवै क्रियशरीरपृच्छा, तथा च तिर्यग्योनिकपञ्चेन्द्रियवैक्रियशरीरप्रयोगवन्धः कस्य कर्मणः उदद्येन भवति ? इति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा ! वीरिय सजोगसद्दव्वयाए जहा वाउक्काडयाणं' हे गौतम! वीर्य सयोग सद्द्द्रव्यतया तथा रत्नप्रभा पृथिवी नैरयिकों पञ्चेन्द्रिय वैक्रिय शरीरप्रयोग नामकर्म के उदय से रत्नप्रभा पृथिवीगत नैरयिक पञ्चेन्द्रिय वैक्रिय शरीरप्रयोबंध होता है । इसी तरह से- शर्कराप्रभा, वालुकाप्रभा, पङ्कप्रभा, धूमप्रभा, तमस्तमः प्रभा इन पृथिवियों संबंधी नैरधिक पञ्चेन्द्रियवैक्रियशरीरप्रयोगनामकर्म के उदय से शर्कराप्रभा आदि पृथिवीगत नैरयिक पंचेन्द्रिय वैक्रियशरीरप्रयोगवंध होता है। ३०० अव गौतमस्वामी प्रभु से पूछते हैं - (तिरिक्खजोणिय पंचिंदिय doaसरीरपुच्छा ) हे भदन्त । तिर्यग्योनिक पञ्चेन्द्रियवैक्रियशरीरप्रयोगवध किसकर्म के उदय से होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते है - (गोमा ) हे गौतम! ( वीरिघसयोगसद्दन्वयाए जहा वाउक्काइयाणं ) जिस प्रकार सवीर्यता, सयोगता, सद्द्रव्यना, प्रमोदप्रत्ययता, कर्म, પચેન્દ્રિય વક્રિયશરીર પ્રત્યેાગ નામ કર્માંના ઉદયથી રત્નપ્રભાગત નૈરયિક પચેન્દ્રિય વયિશરીર પ્રત્યેાગબંધ થાય છે, એજ પ્રમાણે શર્કરાપ્રભા, વાલુકાપ્રભા, પકપ્રભા, ધૂમપ્રભા, તમસ્તમઃ પ્રભા, વગેરે પૃથ્વી સ`બધી નારક પચેન્દ્રિય શૈક્રિયશરીર પ્રયાગ નામ કર્માંના ઉદયથી શક`રાપ્રભા આદિ પૃથ્વીગત નૈરયિક પચેન્દ્રિય વક્રિયશરીર પ્રચાગમ'ધ પણ થાય છે. गौतभस्वाभीनो प्रश्न - ( तिरिक्ख जोणियप चि' दियवेत्रिय सरीरपुच्छा ) ૩ ભદન્ત ! તિયૈાનિક પચેન્દ્રિય જૈયિશરીર પ્રત્યેાગળ'ધ કયા કર્માંના ઉદ્યચથી થાય છે ? महावीर अलुन। उत्तर- ( गोयमा ! ) हे गौतम! ( वीरियसयोगसद्दव्ययाए जहा वाउक्काइयाण) ने अरे सवीर्यता, संयोगता, सद्रव्यता, अभाध्यત્યયતા, ક, ચૈત્ર, ભવ આયુષ્ય અને લબ્ધિની અપેક્ષાએ અને તે પ્રકારના Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रचन्द्रिका टीका श०८ उ० ९ सू०५ वैक्रयिकशरीरप्रयोगंबन्धवर्णनम् ३०१ प्रमादप्रत्ययात् कर्म च योगं च भवं च, आयुष्यं च लब्धि च प्रतीत्य तथाविधप्रयोगनामकर्मोदयेन यथा वायुकायिकानां वैक्रियशरोरप्रयोगवन्धः उक्तस्तथैव वीर्यादिध्यन्तापेक्षया तिर्यग्योनिकपञ्चेन्द्रियवैकियशरीरमयोगनाम्नः कर्मणः उदयेन तिर्यग्योनिकपञ्चेन्द्रियवैक्रियशरीरप्रयोवन्धो भवतीति भावः, ' मणुस्सपंचिदियवेउन्त्रि० एवं चेव ' मनुष्यपञ्चेन्द्रियवैक्रियशरीरप्रयोगवन्धोऽपि एवं चैव-पूर्वोक्तवायुकायिकरीत्यैव वीर्यसयोगसदृद्रव्यतया प्रमादप्रत्ययात् कर्म च योगं च, भवं च, आयुष्यं च, लब्धि च प्रतीत्य मनुष्यपञ्चेन्द्रिवैक्रियशरीरप्रयोगनाम्नः कर्मणः उदयेन भवतीति भावः, 'असुरकुमारभत्रणवासिदेव पंचिदिय वे उन्त्रियसरीरंप्पओगबंधे जहा रयणप्पभापुढविनेरइया ' असुरकुमार भवनवासिदेवपञ्चेन्द्रियवैक्रियशरीरयोगवन्धो यथा रत्नप्रभापृथिवी नैरयिकपञ्चेन्द्रियवैक्रियशरीरप्रयोगवन्धः वीर्यसयोगसदृद्द्रव्यतया प्रमादप्रत्ययात् कर्म च योगं च, भवः च, योग, भव, आयुष्य एवं लब्धि इन सब की अपेक्षा से तथा तथाविधनामकर्म के उदय से वायुकाधिक एकेन्द्रिय के वैक्रियशरीरप्रयोगबंध कहा गया है, उसी प्रकार से इन्हीं सब पूर्वोक्त बातों से तथा तिर्यग्योनिक पञ्चेन्द्रिय वैक्रियशरीरप्रयोगनामकर्मके उदय से तिर्यग्योनिक पञ्चेन्द्रिय वैक्रियशरीरप्रयोगवंध होता है-ऐसा जानना चाहिये । ( मणुस्सर्पचिदिय dasano एवं चैव ) इसी तरह से अर्थात् वायुकायिकरीति के अनु सार ही मनुष्य पंचेन्द्रिय वैक्रियशरीर प्रयोगबंध भी सवीर्यता, सयोगता, सद्द्द्रव्यता आदि पूर्वोक्त कारणों से, तथा मनुष्य पंचेन्द्रिय वैकिय शरीरप्रयोग नामकर्म के उदय से होता है । ( असुरकुमार भवणवासिदेव पंचिदियवेड व्वियसरीरप्पओगबंधे जहा रयणप्पभापुढविनेरइया) असुरकुमार भवन वासिदेव पंचेन्द्रियवैक्रियशरीरप्रयोगबंध रत्नप्रभा प्र નામ કર્માંના ઉદયથી વાયુકાયિક એકેન્દ્રિય શરીરપ્રયાગમધ થાય છે, એજ પ્રકારે એજ પૂર્વક્તિ સવીયતા આદિની અપેક્ષાએ તથા તિય ચર્ચાનિક પચે ન્દ્રિય શૈક્રિયપ્રયાગ નામ કર્મીના ઉદયથી તિય ચર્ચાનિક પચેન્દ્રિય વૈયિશરીર प्रयोगमध थाय छे शुभ सभवु. ( मणुस्स पंचिदिय वेडव्विय० एवं चेव ) એજ પ્રમાણે-વાયુકાયિકા પ્રમાણે મનુષ્ય પચેન્દ્રિય શૈક્રિયશરીર પ્રાગમધ પણ સત્રીયતા, સચાગતા, સદ્રવ્યતા, આદિ પૂર્વોક્ત કારણેાથી તથા મનુષ્ય यथेन्द्रिय नैञ्ज्यिशरीर प्रयोग नाम दुर्भाना उध्यथी थाय छे ( असुरकुमारभवणवासि देवपचिदिय वेउव्वियसरीरत्पओगन घे जहा रयणप्पभापुढची नेरइया) અસુરકુમાર ભવનવાસિ દેવપચેન્દ્રિય વૈક્રિયશરીર પ્રત્યેાગભંધ રત્નપ્રભા પૃથ્વી 4 Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ફર भगवतीमत्र आयुष्यं च प्रतीत्य तथाविधवैक्रियशरीरप्रयोगनाम्नः कर्मण उदयन प्रतिपादितस्तथव प्रतिपत्तव्यः विज्ञेय इत्यर्थः, ' एव जाव थणियकुमारा, एवं वाणमंतरा, एव जोइसिया' एवं यावत् सुवर्णकुमार-नागकुमार-विद्युत्कुमाराग्निकुमारोदधिकुमार-पवनकुमार-द्वीपकुमार-दिक्कुमार-स्तनितकुमारभवनपतिपञ्चेन्द्रियदेववैक्रियशरीरप्रयोगवन्धः एवं वानव्यन्तरदेवपञ्चेन्द्रियवैक्रियगरीरप्रयोगबन्धः, एवं ज्योतिपिकदेवपञ्चन्द्रियवैक्रियशरीरप्रयोगवन्धश्च वीर्यसयोगसदद्रव्यतया प्रमादप्रत्ययात् कर्म च, योगं च, भवं च, श्रायुष्यं च प्रतीत्य तथाविधनुवर्णकुमारादि ज्योतिषिकदेवान्तपञ्चन्द्रियक्रियशरीरप्रयोगनाम्न. कर्मणः उदयन भवतीति भावः, ‘एवं सोहम्मनप्पोयगया वेमाणिया, एवं जाय अच्चुयगेवेन्ज कप्पाईया वेमाथिवी नरयिक पंचेन्द्रिय वैक्रियशरीरमधगध की तरह सवीर्यता, सयोगता, लद्रव्यताले प्रमादरूप कारण से, कर्म, योग, भव, आयुष्य की अपेक्षा ले तथा तथाविध वैक्रिय शरीरप्रयोगनामकर्मके उदय से होता है। ( एवं जाक थणियकुमारा, एव वाणमंतरा, एवं जोइसिया) इसी प्रकार से यावत्-सुवर्णकुमार, नागकुमार, विद्युत् कुमार, अग्निकुमार, उदधिक्कुमार, पवनकुमार, दीपकुमार, दिक्कुमार, स्तनितकुमार, इन सव भवनपतियों का भवनपतिदेव पञ्चेन्द्रिय बैक्रियशरीर प्रयोगबंध, वानव्यन्तरदेवपंचेन्द्रिय वैक्रियशरीरप्रयोगबंध, ज्योतिषिकदेव पंचेन्द्रिय क्रियशरीरप्रयोगबंध, सवीर्यता, सयोगता, सद्भाव्यता से, प्रमादरूप कारण से, कर्म, योग, भव, और आयुष्य के आश्रय से, तथा तथाविध सुवर्णकुमारादि योनिष्कदेवान्तपंचेन्द्रिय वैक्रियशरीरप्रयोगनायक के उद्य से होता है। (एवं सोहम्मकप्पोवમિયિક પંચેન્દ્રિય શૈક્રિયશરીર પ્રગબંધની જેમ સવીતા, સાગતા, સદ્ર ન્યતા, પ્રમાદ રૂપ કારણ, કર્મ, ચાંગ, ભવ અને આયુષ્યની અપેક્ષાએ તથા તથાવિધ (તે પ્રકારના) શૈક્રિયશરીરગ નામ કર્મના ઉદયથી થાય છે (एव जाव थणियकुमारा, एव वाणमंतरा, एव जोइसिया ) से प्रमाणे સુવર્ણકુમાર, નાગકુમાર, વિઘુકુમાર, અગ્નિકુમાર, ઉદધિકુમાર, પવનકુમાર, દ્વીપકુમાર, દિકકુમાર અને સ્વનિતકુમાર, એ ભવનપતિ દેવેને ભવનપતિદેવ પંચેન્દ્રિય શૈક્રિયશરીર પ્રગબંધ, તથા વાનવ્યન્તર દેવપંચેન્દ્રિય વૈકિયશરીર પ્રાગબંધ, તથા તિષિક દેવપંચેન્દ્રિય વૈકિયશરીર પ્રગબંધ પણ સવ“તા, સાગતા, સદ્રવ્યતા, પ્રમાદરૂપ કારણ, કર્મ એગ, ભવ અને આયુષ્યના આશ્રયની અપેક્ષાએ, અને તથાવિધ-(સુવર્ણકુમારથી લઈને તિષિક પર્ય. •त १५येन्द्रिय पहियशरी२ प्रयास) नाम भन यथी थाय छे. ( एवं सोहम्मकप्पोवगयो माणिया, एवं जाप अच्चुयगेवेज्जकप्पाईया वेमाणिया, एवं Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टी0 श० ८ २०९ ० ५ वैकयिकशरीरप्रयोगबन्धवर्णनम् ३०३ णिया, एवं वेव अणुत्तरोदवाइय कप्पाईया वेमाणिया एवं चेय' एवं पूर्वोक्तरीत्या सौधर्मकल्पोपपन्नकानां वैमानिकानाम् , एवं यावत्-ईशान-सनत्कुमारमाहेन्द्र-ब्रह्मलान्तक-शुक्र - सहस्रारा-नतप्राणता - ऽरणाऽ-च्युत - नवग्रैवेयककल्पापीतानां वैमानिकानाम् , एवञ्चैत्र पूर्वोक्तरीत्यैव अनुत्तरौपपातिककल्पातीतनां वैमानिकानाम् एवं चैव पूर्वोक्तरीत्यैव वैक्रियशरीरमयोगवन्धो वीर्यसयोगसद्व्यतया प्रमादप्रत्ययात् कर्म च, योगं च, आयुष्यं च प्रतीत्य तथाविध सौधः मादिदेवपञ्चेन्द्रिय वैक्रियशरीरप्रयोगनाम्नः कर्मण उदयेन भवतीत्यवधेयम् , गौतमः पृच्छति-' वेउन्चियसरीरप्पओगव धे गं भंते ! किं देसवंधे, समत्र थे ? ' हे भदन्त । वैक्रियशरीरप्रयोगवन्धः खलु किं देशवन्धो भवति ? किं वा सर्वबन्धो भवति? गया वेमाणिया, एवं जाव अच्चुयगेवेज्जकप्पाईया वेमाणिया, एवं चेव अणुत्तरोववाहयकप्पाईया, वेमाणिया एवं चेव) इसी तरह से सौधर्मकल्पोपपन्नक वैमानिकदेवों का, ईशान, सनत्कुमार, माहेन्द्र, ब्रह्म, लान्तक, शुक्र, सहस्रार, आनत, प्राणत, आरण, अच्युत, इन कल्पोपपन्नक वैमानिक देवों का, नववेयक कल्पातीत वैमानिक देवों का, अनुत्तरोपपातिककल्पातीत वैमानिक देवों का, वैक्रियशरीरप्रयोगबंध सवीर्यता, सयोगता, सद्व्य ता से, प्रमादरूप कारण से, कर्न, योग, भव और आयुष्य इन की अपेक्षा से, और तथाविध सौधर्मादि देव पंचेन्द्रिय वैक्रियशरीरप्रयोगनामकर्म के उदय से होता है। ___ अब गौतमस्वामी प्रभु से पूछते हैं-(वेउवियसरीरप्पओगबंधे णं भंते ! कि देसबंधे, सव्वबंधे) हे भदन्त । वैक्रियशरीरप्रयोगबंध क्या चेव अणुत्तरोववाइयक्रप्पाईया वेमाणिया एवं चेव ) से प्रभारी सौधम ४६या५पन नमानि वानी, शान, सनमा२, भाडेन्द्र, प्रह्म, eirds, शु, સહસાર, આનત, પ્રાણત, આરણ અને અચુત, એ કલ્પપપન્નક વૈમાનિકને નવરૈવેયક કલ્પાતીત વૈમાનિક દેને, અને અનુત્તરૌપપાતિક કલ્પાતીત વૈમાનિક દેવેન વૈકિયશરીર પ્રગ બંધ પણ સવીતા, સગતા, સદ્રવ્યતા પ્રમાદરૂપ કારણ, કર્મ, યોગ, ભવ અને આયુષ્ય રૂપ કારણોની અપેક્ષાએ અને તથા વિધ-તે તે પ્રકારના-સૌધર્માદિ દેવપંચેન્દ્રિય વૈકિયશરીર પ્રયોગ નામ કર્મના ઉદયથી થાય છે. डवे गीतमस्वामी महावीर प्रभुने सो प्रश्न पूछे छे 3-( वेउव्यिय सरीरप्पओगधे णं भंते ! कि सबधे, सबब धे?) महन्त । वठियश. Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३०४ भगवतीस्त्र भगवानाह-'गोयमा ! देसवधेः वि सबबंधे वि' हे गौतम ! वैक्रियशरीरप्रयोगवन्धो देशबन्धस्वरूपोऽपि सर्ववन्धस्वरूपोऽपि भवति । 'वाउक्काइयएगिदिय० एवं चेत्र, रयणप्पभापुढविनेरइया एवं चेव, एवं जाव अणुत्तरोववाइया' वायुकायिकैकेन्द्रियशरीरप्रयोगवन्धः एवञ्चैव देशवन्धोऽपि भवति, सर्ववन्धोऽपि भवति, एवं रत्नप्रभापृथिवीनैरयिकपश्चेन्द्रियवैक्रियशरीप्रयोगववन्धः एवं चैव देशवन्धोऽपि सर्ववन्धोऽपि भाति, एवं रीत्या यावत् शर्करामभापृथिव्यायधःसप्तमी पृथिव्यस्त नैरयिक-भानपति-बानव्यन्तर-ज्योतिपिकवैमानिक-नवग्रैवेयक-कल्पातीतानुत्तरौपपातिकदेवाञ्चन्द्रियवैक्रियशरीरप्रयोगवन्धो देशबन्धोऽपि भवति सर्ववन्धोऽपि, देशबंधरूप होता है या सर्व बंधरूप होता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं(गोयना ) हे गौतम ! वैक्रियशरोरप्रयोगबंध (देसबंधे वि सव्वधंधे वि) देशधरूप भी होना है और सर्वबंधरूप भी होता है। (वाउकाइयएगिदिय एवं चेव, रयणप्पभापुढविनेरइया एवं चेव, एवं जाव अणुत्तरोववाइया) अब गौतमप्रभुसे ऐसा पूछते हैं-हे भदन्त | वायुकायिक एकेन्द्रिय वैक्रियशरीरप्रयोगबंध देशबंधरूप होता है या सर्वबंधरूप होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम ! वायुकायिक एकेन्द्रिय वैक्रियशरीरप्रयोगच देशबंध रूप भी होता है और सर्वधरूप भी होता है। रत्नप्रभापृथिवो नैरपिकपंचेन्द्रिय वैक्रियशरीरप्रयोगवंध भी इसी प्रकार का होता है । तथ-शर्कराप्रभापृथिवी से लेकर तमस्तमा શરીર પ્રગબંધ શું દેશબંધરૂપ હોય છે, કે સર્વબંધરૂપ હોય છે ? महावीर प्रभुन। उत्तर-(गोयमा !) गीतम! यशरीर प्रयोग मध (देसव धे वि, सव्यबधे वि) देशमध३५ ५ डाय छ भने समय રૂપ પણ હેય છે (वाउकाइय एगि दिय एव चेव, रयणप्पभा पुढवि नेरइया एवं चेव, एवं जाम अणुत्तरोववाइया) गौतभस्वाभाना प्रश्न-डे महन्त वायुयि सन्द्रिय वठियशरीर પ્રબંધ શું દેશબંધરૂપ હોય છે, કે સબ ધરૂપ હોય છે? મહાવીર પ્રભુ કહે છે કે હે ગૌતમ! વાયુકાયિક એકેન્દ્રિય વૈક્રિયશરીર પ્રગબંધ દેશબ ધરૂપ પણ હોય છે અને સવબંધરૂપ પણ હેાય છે એ જ પ્રમાણે રત્નપ્રભા પૃથ્વી નરયિક પંચેન્દ્રિય ક્રિ. યુશરીર પ્રગબંધ પણ દેશબંધરૂપ પણ હોય છે અને સર્વબંધરૂપ પણ હોય છે, Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३०५ प्रमेयचन्द्रिका टी० श०८ उ० ९ सू० ५ चैक्रियशरीरप्रयोग बन्धवर्णनम् गौतमः पृच्छति - ' देउच्चियसरीरप्पओगवंधे णं अंते ! कालओ केवच्चिरंहोइ ?' हे भदन्त ! वैक्रियशरीरयोगवन्धः खलु कालतः कालापेक्षया कियचिरं भवति ? भगवानाह - ' गोयसा । सव्ववत्रे जहणणेणं एक्कं समयं, उक्कोसेणं दो समया ' हे गौतम! वैक्रियशरीरप्रयोगस्य सर्वबन्धो जघन्येन एकं समयं भवति, उत्कृष्टेन द्वौ समौ भवति, तत्र चैक्रियशरीरिषु उत्पद्यमानो लब्धितो वा तत्कुर्वन् एकं समयं सातवीं पृथिवीतक के नारकों का वैक्रियशरीरप्रयोगबंध, भवनपति, वानव्यन्तर, ज्योतिपिक, वैमानिक, नवग्रैवेयक, अनुत्तरोपपातिक देव इन सबका वैक्रियशरीरप्रयोगबंध भी देशबंघरूप भी होता है और सर्वधरूप भी होता है । अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं - ( वेउच्चिसरीरप्पओग वधे णं भंते ! कालओ केवचिरं होइ ) हे भदन्त ! वैक्रियशरीरप्रयोगबंध काल की अपेक्षा से कबतक रहता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं( गोयमा ) हे गौतम । ( सव्वधे जहपणेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं दो समया) वैक्रियशरीरप्रयोग का सर्ववध जघन्य से एक समय तक रहता है और उत्कृष्ट से दो समयतक रहता है। कोई जीव वैक्रियशरीरधारियों में उत्पन्न हो जाय तब या लब्धि से वह उसे बनावे तब તથા શર્કરાપ્રભા પૃથ્વીથી લઈને તમસ્તમા નામની સાતમી પૃથ્વીપર્યન્તના નારકાના વૈક્રિયશરીર પ્રત્યેાગધના વિષયમાં પણ એજ પ્રમાણે સમજવુ, ભવનપતિ, વાનવ્યન્તર, જ્વેતિષિક વૈમાનિક નવત્રૈવેયકગત, અને અનુરૌપપાતિક દેવાના વૈયિશરીર પ્રયેાગમ"ધ પણુ દેશમ ધ રૂપ પણ હોય છે અને સČબંધ રૂપ પણ હાય છે. डवे गोतभस्वाभी महावीर असुने थे। प्रश्न पूछे छे - ( वेडव्वियस पओगवण भते ! कालओ केवच्चिर होइ ? ) हे लहन्त ! वैडियशरीर પ્રત્યેાગમધ કાળની અપેક્ષાએ કયાં સુધી રહે છે ? महावीर अलुना उत्तर - ( सब जहणेणं एकं समयं उक्कोसेर्ण दो समया) हे गौतम । पेडियशरीर प्रयोगना सर्व श्रोछामां मोछो भे સમય સુધી અને વધારેમા વધારે એ સમય સુધી રહે છે, આ સ્થનનું સ્પષ્ટીકરણ નીચે પ્રમાણે છે કેાઇ જીવ વૈક્રિયશરીરધારીઆમાં ઉત્પન્ન થઈ જાય છે, અથવા તેા લબ્ધિ દ્વારા જ્યારે તે તેનું નિર્માણ કરે છે. भ ३९ Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३०६ भगवती सूत्रे सर्वबन्धको भवति इत्येवं रीत्या वैक्रियशरीरप्रयोगस्य एकं समयं जघन्येन सर्वबन्ध बोध्यः, उत्कृष्टेन तु समयद्वयं सर्वबन्धः यथा औदारिकशरीरवैक्रियतां प्रतिपद्यमानः सर्ववन्धको भूत्वा मृतः पुनर्नारकत्वं देवत्वं वा यदा प्राप्नोति तदा प्रथमसमये वैक्रियशरीरस्य सर्ववन्धको भवतीति कृत्वा वैक्रियस्य शरीरस्य सर्व बन्धकः उत्कृष्टेन समयद्वयं भवति, 'देसवंधे जहणं एकं समयं, उक्कोसेणं ते ती सागरोपमाई समयूणाई ' वैक्रियशरीरप्रयोगस्य देशबन्धो जघन्येन एक समयं भवति, उत्कृष्टेन त्रयस्त्रिंशत् सागरोपमानि समयोनानि तस्य देशबन्धो भवति, तत्र औदारिकशरीरी वैक्रियतां प्रतिपद्यमानः प्रथमसमये सर्ववन्धको भवति, वह एक समय तक उसका सर्वबंधक होता है । इस तरह जघन्य से वैक्रियशरीरप्रयोग का सर्वबंध जीव को एक समय तक होता है । और उत्कृष्ट से दो समय तक इस प्रकार से होता है कि कोई औदारिक शरीरधारी जीव वैक्रिय अवस्थावाला वनकर उसका सर्ववधक हुआ और मर गया - मरकर वह जिस समय नारक पर्याय या देवपर्याय को प्राप्तहोता है तब वह प्रथम समय में वैक्रियशरीर का सर्वबंधक होता है । इस तरह से वह उत्कृष्ट से दो समयतक वैक्रियशरीरप्रयोग का सर्वबंधक कहा गया है । ( देसवधे जहणेणं एक्कं समयं, उक्कोसेणं तेत्तीस सागरोचमाई समयऊणाई ) वैक्रियशरीरप्रयोग का देशबंध जघ न्य से एक समयतक होता है और उत्कृष्ट से एक समयकम ३३ सागरोपम तक होता है । इसका स्पष्टीकरण इस प्रकार से है- कोई औदारिक शरीरधारी जाव वैक्रिय अवस्थावाला बना सो वह प्रथम ત્યારે તે એક સમય સુધી તેના સધક રહે છે. આ રીતે જીવ આછામાં એછે. એક સમય સુધી વૈક્રિયશરીર પ્રત્યેાગના સબંધ કરે છે. હવે ઉત્કૃષ્ટ એ સમયનું સ્પષ્ટીકરણ નીચે પ્રમાણે સમજવુ−કાઇ ઔદારિક શરીરવાળે જીવ વૈક્રિય અવસ્થાવાળા બનીને તેના સબધક થયા અને મરી ગયેા. મરીને જ્યારે તે નારક પર્યાય અથવા દેવ પર્યાયને પ્રાપ્ત કરે છે, ત્યારે તે પ્રથમ સમયમાં વૈક્રિયશરીરના સ`ખધક હાય છે. આ રીતે તેને ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ એ સમય सुधी वैश्यिशरीर प्रयोगना सर्वभध उह्यो छे. (देखबघे जणेण एक्कं समयं, उक्कोसेण तेत्तीसं सागरोवमाई समयऊणाई ) वैठियशरीरप्रयोगना देशमधने। જઘન્યકાળ એક સમયના અને ઉત્કૃષ્ટકાળ ૩૩ સાગર।મ કરતાં એક ન્યૂન સમયના કહ્યો છે. આ કથનનું નીચે પ્રમાણે સ્પષ્ટીકરણ સમજવું કેાઈ ઔદાકિ શરીરધારી જીવ વૈક્રિય અવસ્થાવાળા અન્યા તે તે પ્રથમ સમયમાં તેને Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयंचन्द्रिका टीका श०८ उ० ९०५ वैकिगशरीरप्रयोगवन्धवर्णनम् ३७७ द्वितीयसमये देशवन्धको भूत्वा मृतः इत्येवंरीत्या देशवन्धो जघन्येन एकं समयं भवति, उत्कृष्टेन तु त्रयस्त्रिंशत् सागरोपमानि समयोनानि तथाहि देवेषु नैरथिकेषु चोत्कृष्टस्थितिपूत्पद्यमानः प्रथमसमये वैक्रियशरीरस्य सर्वबन्धकः, ततः परं देशवन्धको भवति, अतः सर्वबन्धसमयोनानि त्रयस्त्रिंशत् सगरोपमाणि उत्कृष्टतो देशबन्ध इति भावः । गौतमः पृच्छति - ' वाउक्काइयएगिंदियवे उच्चियपुच्छा' हे भदन्त ! वायुकायिकै केन्द्रियवैक्रियपृच्छा, तथा च वायुकायिकै केन्द्रियवैक्रियारीप्रयोगवन्धः कालतः कियचिरं भवतीति प्रश्नः, भगवानाह - ' गोयमा ! सव्वबंधे समय में उसका सर्वबंधक होता है । और द्वितीयादि समयों में देशधक होकर वह मर जाता है-इस प्रकार देशबंधक का समय जघन्य से एक समय का आता है। तथा उत्कृष्ट से जो इसका समय एक समय कम ३३ सागर का कहा गया है सो वह इस प्रकार से है - ३३ सागर प्रमाण की स्थितिवाले देवों में या नारकों में उत्पन्न हुआ जीव प्रथम समय में वैक्रियशरीर का सर्वबंधक होता है- बाद में वह देशवंधक होता है । इस तरह सर्वबंध का प्रथम समय कम ३३ सागरोपम की उत्कृष्ट स्थिति देशबंध की होती है । अब गौतमस्वामी प्रभु से पूछते हैं - ( वाक्काय एगिंदिय वेउन्चिय पुच्छा ) हे भदन्त । वायुकायिक एकेन्द्रिय का वैक्रियशरीरप्रयोगबंध काल की अपेक्षा से कबतक होता है। इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं સમ ધક હાય અને દ્વિતીય સમયમાં દેશમ ́ધક હોય છે, આ રીતે દ્વિતી યાદિ સમયમાં દેશખ ધક થઇને તે મરી જાય છે. આ રીતે દેશમ ધના કાળ જઘન્યની અપેક્ષાએ એક સમયના આવે છે. ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ દેશખ ધને સમય ૩૩ સાગરોપમ કરતાં એક ન્યૂન સમયને જે કહ્યો છે તેનુ` સ્પષ્ટીકરણ આ પ્રમાણે છે. ૩૩ સાગરાપમ પ્રમાણની સ્થિતિવાળા દેવામાં અથવા નાર. કામાં ઉત્પન્ન થયેલા જીવ પ્રથમ સમયે વૈયિશરીરનેા સ`ખધક હાય છે અને ત્યાર ખાદ તે દેશમ ́ધક થાય છે. તેથી સ`ખધના એક સમય ખાદ્ય કરતાં દેશખ ધના ઉત્કૃષ્ટ કાળ ૩૩ સાગરોપમ કરતાં એક ન્યૂન સમય પ્રમાણુ આવી જાય છે. गौतभस्वाभीना अश्न- ( वाउक्काइय एगिदियवे उव्विय पुच्छा ) हे लह ન્ત! વાયુકાયિક એકેન્દ્રિયના વૈક્રિયશરીરપ્રયે ગમધ કાળની અપેક્ષાએ કયાં સુધી રહે છે ? Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३०८ भगवती एक समयं देरावधे जहण्णेणं एक समयं उक्कोसेणं अंतोमुहत्तं' हे गौतम ! वायुकायिकैकेन्द्रियवैक्रियशरीरपयोगस्य सर्ववन्ध एक समयम् , देशवन्धो जघन्येन एक समयम् , उत्कृष्टेन अन्तमुहूर्तं भवति, तत्र वायुसैदारिकशरीरी सन् वैक्रिय गतस्ततः प्रथमसमये सर्ववन्धको द्वितीयसमये च देशबन्धको भूत्वा मृतः, इत्येवं जघन्येनैकोदेशबन्धसमथः, उत्कृष्टेन तु अन्तर्मुहूर्तम् , तथाहि-चैक्रियशरीरेण स एव यदाऽन्तर्मुहूर्तमानमास्ते तदोत्कर्पण देशवन्धोऽन्तर्मुहर्तम् , लब्धिवैक्रियशरीरिणो जीवतोऽन्तर्मुहूर्तात्परतो न वैक्रियशरीरावस्थानमस्ति, पुनरौदारिकशरीरस्यैवावश्यं(गोयमा ) हे गौतम । (सव्वबंधे एक समयं, देसवंधे जहण्जेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं अंतोमुहुत्तं) वायुकायिक एकेन्द्रिय का जो वैक्रियशरीर होता है-उसके उसका सर्वबध एक समय का होता है-और देशबंध जघन्य से एक समय का और उत्कृष्ट से अन्तर्मुहर्त का होता है। वायुकायिक जीव औदारिक शरीरधारी होता है परन्तु जब वह विक्रियावाला बनता है तब उसके वैक्रियशरीर का सर्वबंध एक समय का होता है-और देशबंध का समय जघन्य से एक समय का और उत्कृष्ट से अन्तर्मुहूर्त का होता है। अन्तर्मुहर्त के होने का कारण यह है कि वायुकायिक जीव वैक्रियशरीर के साथ एक अन्तर्मुहर्त तक ही रह सकता है-अधिक नहीं-क्यों कि जो जीव औदारिक शरीर के साथ लब्धिविक्रिया वाले होते हैं-वे उस से विक्रिया में अधिक एक अन्तर्मुहूर्ततक ही रहते हैं-इस से अधिक समय तक नहीं। इसके बाद तो वे महावीर प्रभुना उत्तर-(गोयमा ! सव्वत्र धे, एक्क' समय, देसबंधे, जहण्णेण एक्कं समयं, उक्कोसेण अंतोमुहुत्तं ) है गीतम! वायुडीयिर मे. ન્દ્રિયના વૈકિયશરીર પ્રયોગને સબંધ એક સમય હોય છે અને દેશબંધ ઓછામાં ઓછા એક સમયને અને વધારેમાં વધારે અન્તર્મુહર્ત હોય છે. વાચકાયિક જીવ દારિક શરીરધારી હોય છે, પણ જ્યારે તેઓ વિકિયાવાળા બને છે ત્યારે તેમના વક્રિયશરીરને સબંધ એક સમય હોય હોય છે. અને દેશબંધને જઘન્યકાળ એક સમયને અને ઉત્કૃષ્ટકાળ અંતમુહૂતને હિોય છે. દેશબંધને ઉત્કૃષ્ટકાળ એક અન્તર્મુહૂતને કહેવાનું કારણ એ છે કે વાયુકાયિક જીવ વૈકિય શરીર સાથે એક અન્તમુહૂર્ત સુધી જ રહી શકે છેવધારે સમય રહી શકતા નથી, કારણ કે જે જીવ દારિક શરીરની સાથે વશ્વિવિકિયાવાળા હોય છે, તે જીવે ને વિક્રિયામાં વધારેમાં વધારે એક અંતમુહૂર્ત સુધી જ રહે છે-તેના કરતાં વધુ સમય રહેતા નથી. ત્યાર બાદ Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अमेयचन्द्रिका टी श०८ उ०९ सू० ५ वैक्रियशरीरप्रयोगबन्धवर्णनम् ३०९ प्रतिपत्तेः । गौतमः पृच्छति- रयणप्पभापुढविनेरइयपृच्छा' हे भदन्त ! रत्नप्रमापृथिवीनैरयिकश्च्छा , तथा च रत्नप्रभापृथिवीनैरयिकपञ्चेन्द्रिय क्रियशरीरप्रयोगवन्धः कालतः किचिरं भवति ? भगवानाह-' गोयमा ! सबवधे एक्क समयं, देसवंधे जहण्णेणं दसवाससहस्लाइं तिसमयऊणाई, उकोसेणं सागरोवमं समयणं' हे गौतम ! रत्नप्रभापृथिवीनरयिकवैक्रियशरीरप्रयोगस्य सर्वबन्धः एक समयं भवति, देशबन्धस्तु जघन्येन दशवर्षसहस्त्राणि त्रिसमयोनानि, उत्कृष्टेन च सागरोपमं समयोनं भवति, तत्र त्रिसमयविग्रहेण रत्नप्रभायां जघन्यस्थितिको नैरयिका अवश्य ही औदारिक शरीर को ही प्रासकर लेते हैं। इससे देशवध का उत्कृष्ट समय एक समय कम अन्तर्मुहूर्त का कहा गया है। ___ अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं कि-(स्थगप्पभापुढवि नेरइय पुच्छा) हे भदन्त ! रत्नप्रभाथिवी गत नारकपचेन्द्रिय के वैक्रिय शरीर प्रयोगध का काल कितना है? उत्तर में प्रभु कहते हैं-(गोयमा) हे गौतम ! (सव्वयधे एक समयं, देसबधे जहण्णेणं दसवामसहस्साई तिसमयऊणाई उक्कोलेणं सागरोवयं समयऊणं ) प्रथमपृथिवी रत्नप्रभागत नारक जीव का जो वैक्रियशरीर है-उसके सर्ववध का काल एक समय का है और इसका जो देशव ध है-उसका जघन्य काल तीन समय कम दश १० हजार वर्षे का है और उत्कृष्ट काल एक समय कस एक सागरोपम का है। तीन समय कम दस हजार वर्ष का है। इसका तात्पर्य ऐसा है-कोई जीव तोन समय की विग्रहगति से जघन्य स्थिति તો તેઓ અવશ્ય દારિક શરીરને જ પ્રાપ્ત કરી લે છે. તેથી દેશબંધને ઉત્કૃષ્ટ સમય અન્તર્મુહૂર્તને કહ્યા છે. हवे गौतभावामी महावीर प्रभुने यो प्रश्न पूछे छे ४-( रयणप्पभो पुढवि नेरइय पुच्छा ) 3 मह.d! २त्नप्रा पृथ्वीत न.२४ पथन्द्रियना વૈકિયશરીર પ્રગબંધ કાળની અપેક્ષાએ ક્યાં સુધી રહે છે? महावीर प्रभुनी उत्तर-(गोयमा !) गौतम ! (सव्वब'धे एक्कं समय देसबधे जहण्णेण दसवाससहस्साई तिसमयऊणाई, उक्कोसेणं सागरोवमं समयऊणं) पहली रत्नमा पृथ्वीगत ना२४ न यशरीना सधना કાળ એક સમયને છે અને તેના દેશબંધને ઓછામાં ઓછે કાળ ૧ હજાર વર્ષ કરતાં ત્રણ સમય ન્યૂન છે અને ઉત્કૃષ્ટકાળ સાગરોપમ કરતાં એક ન્યૂન સમયપ્રમાણ છે, તેને દેશબંધ જઘન્ય ૧૦ હજાર વર્ષ કરતાં ત્રણ ન્યૂન સમય પ્રમાણ કહેવામાં આવ્યો છે તેનું સ્પષ્ટીકરણ નીચે પ્રમાણે છે Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३१० भगवती समुत्पन्नः, तत्र च समयद्वयमनाहारकस्तृतीये च समये सर्ववन्धकस्ततोवैक्रिय शरीरस्य देशवन्धकः, तदेवमाघसमयत्रयन्यूनं वर्षसहस्रदशकं जघन्येन देशवन्धः, उत्कृप्टेन तु समयोनं सागरोपमं भवति, तथाहि-अविग्रहेण रत्नप्रभायामुत्कृष्टस्थितिको नारकः समुत्पन्नः, तत्र च प्रथमसमये वैक्रियशरीरस्य सर्ववन्धकः, ततः परं देशबन्धकः, तेन सर्वबन्धसमयोनं सागरोपमम् उत्कर्षेण देशवन्धः, एवमेव सर्वत्र सर्वबन्धः एक समयं, देशबन्धश्च जघन्येन विग्रहसमयत्रयन्यूनः स्वस्त्र जघन्यस्थितिप्रमालेकर रत्नप्रभा पृथिवी में नारक की पर्याय में उत्पन्न हुआ-वहां वह दो समय तक अनाहारक रहा और तृतीय समय में सर्वबंधक हो गयाबाद में वह वैक्रिय शरीरका देशबंधक हुआ इस तरह से आदिके तीन समय कम दस हजार वर्षतक का जघन्य समय देशबंध का होता है। तथा प्रथम नरक में नारक की उत्कृष्ट स्थिति एक सागरोपम की है-एक समय कम एक सागर का उत्कृष्टकाल देशबंध का है-इसका तात्पर्य ऐसा है कि कोई जीव प्रथम नरक में एक समयवाली अविग्रहगति से उत्पन्न हुआ-और उत्पन्न होते ही वह वहां वैक्रियशरीर का सर्वबंधक हो गया-घाद में देशबंधक हुआ-इस तरह वह वहां सर्वबंध के समय से प्रथम नरक संबंधी हीन एक सागरोपमतक रहा-अतः यह एक समय कम एक सागरोपमकाल उत्कृष्ट से वैक्रियशरीर के देशबंध का होता है। जिस तरह से यहां पर देशबंध का काल जघन्य से तीन समय કઈ જીવ ત્રણ સમયની વિગ્રહગતિથી જઘન્યસ્થતિ લઈને રત્નપ્રભા પૃથ્વીમાં નારકની પર્યાયમાં ઉત્પન્ન થયે. તે ત્યાં બે સમય સુધી અનાહારક રહ્યો અને ત્રીજા સમયમાં સર્વબંધક થઈ ગયે અને ત્યારબાદ તે વિકિયશરીરનો દેશબંધક થયે. આ રીતે શરૂઆતના ત્રણ સમય બાદ કરવાથી દેશબંધન જઘન્યકાળ ૧૦ દસ હજાર વર્ષ કરતાં ત્રણ સમય ન્યૂન આવી જાય છે. એજ નરકમાં નારકના દેશબંધને ઉત્કૃષ્ટકાળ એક સાગરોપમ કરતાં એક ન્યૂન સમય પ્રમાણે જે કહેવામાં આવ્યો છે, તેનું સ્પષ્ટીકરણ નીચે પ્રમાણે છે-કેઈ જીવ પ્રથમ નરકમાં એક સમયવાળી અવિગ્રહગતિથી ઉત્પન્ન થયે. અને ઉત્પન્ન થતાં જ તે વૈકિયશરીરને સર્વ બંધક થઈ ગયો અને ત્યાર બાદ દેશળધક થયે. આ રીતે તે ત્યાં પ્રથમ નરકના એક સાગરોપમના સમય કરતાં એક ન્યૂન સમય પર્યત ત્યાં રહ્યો-(સર્વબંધને એક સમય બાદ કરવાથી આ સમય પ્રાપ્ત થાય છે.) તેથી જ દેશબંધને ઉત્કૃષ્ટકાળ સાગરોપમ કરતાં એક ઓછા સમય પ્રમાણ કહ્યો છે, જે રીતે અહીં દેશબં, Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका री0 श० ८ २०९ २० ५ वैक्रियशरीरप्रयोगधन्धवर्णनम् ३११ णकोवक्तव्यः, उत्कर्षेण देशबन्धश्च सर्वबन्धसमयन्यूनस्वस्वोत्कृष्टस्थितिप्रमाणको वक्तव्य इत्यभिप्रायेणाह-' एवं जाव अहेसत्तमा, नवरं देसवंधे जा जस्स जहमिया ठिई सा तिसमयऊणा कायद्या, जस्स जा उकोसा सा समयूणा' एवं पूर्वोक्तरीत्यैव यावत्-शकराप्रभा-वालुकाप्रभा-पङ्कमभा-धूमप्रभा-तमःमभा-तमस्तमःप्रभाऽधः सप्तमीपृथिवीनरयिकपञ्चेन्द्रियवैक्रियशरीरप्रयोगस्य सर्ववन्धः एक समयं भवति, नवरं विशेषस्तु देशबंधो यस्य नैरयिकजीवस्य या यावती जघन्यिका जघन्येन स्थितिरायुष्यकालः, सा त्रिसमयन्यूना कर्तव्या, यस्य च या उत्कृष्टा स्थितिः सा समयोना कर्तव्या, तथैव प्रदर्शिता चेति भावः, पञ्चेन्द्रियतियङ्मनुष्याणां वैक्रियसर्ववन्धः एकं समयं भवति, देशवन्धस्तु जघन्येन एकं समयम् , उत्कृष्टेन कम दश १० हजार वर्ष का और उत्कृष्टकाल एक समय कम एक सागरोपम का कहा गया है-इसी तरह से द्वितीय, तृतीय, चतुर्थ, पंचम, षष्ट, और सप्तम इन सब नरकों में रहने वाले जीव के वैक्रिय शरीर का सर्वबंध काल एक समय और देशबंध का जघन्य काल तीन समय कम अपनी २ जघन्य आयु बराबर है और उत्कृष्ट देशवध काल सर्ववध के एक समय से कम अपनी २ उत्कृष्ट आयु बराबर है। इसी अभिप्राय को लेकर (एवं जाव अहे सत्तमा-नवरं देसबंधे जा जस्स जहन्निया ठिई सा तिसमयऊणा कायव्वा) ऐसा कहा गया है। पंचेन्द्रियतिथंच और मनुष्यों के वैक्रिय शरीर का सर्वबंध काल एक समय का और देशबंध काल जघन्य से एक समय का और उत्कृष्ट से अन्तमुहूर्त का होता है। यही बात सूत्रकार ने वायुकायिक जीवों के वैक्रिय ધને જઘન્યકાળ ૧૦ દસ હજાર વર્ષ કરતાં ત્રણ ઓછા સમયનો અને ઉત્કટકાળ એક સાગરોપમ કરતાં એક ન્યૂન સમયને કહ્યું છે, એ જ રીતે બીજી ત્રીજી, ચેથી, પાંચમી, છઠ્ઠી અને સાતમી નરકેમાં રહેનારા નારકના ચિ શરીરને સર્વબંધકાળ એક સમયને અને દેશબંધને જઘન્યકાળ તેમની જેટલી જઘન્ય આયુ સ્થિતિ હોય તેના કરતાં ત્રણ ન્યૂન સમય પ્રમાણ સમજ અને દેશબંધને ઉત્કૃષ્ટ કાળ જેમની જેટલી ઉત્કૃષ્ટ આયુ સ્થિતિ तेना ४२तां मे न्यून समय प्रभार सभा से पात सूत्ररे ( एवं जाव अहे सत्तमा-नवर देसबधे जा जस्स जहन्निया ठिई सा तिसमयऊगा कायव्वा) આ સૂત્ર દ્વારા પ્રતિપાદન કર્યું છે. પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ અને મનુષ્યના વૈકિયશરીરને સર્વબંધકાળ એક સમયને અને દેશબંધકાળ ઓછામાં ઓછા એક સમયને અને વધારેમાં Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसो अन्तर्मुहूर्तमित्यतिदेशेनाह-पंचिंदियतिरिक्खनोणियाणं, मणुस्साणं य, जहा वाउ. क्काइयाणं' पञ्चेन्द्रियतियग्योनिकानाम् , मनुष्याणां च यथा वायुकायिकानां वैक्रियशरीरप्रयोगस्य सर्ववन्धः एक समय, देशवन्धरतु जघन्येन एकं समयम् उत्कर्षेण च अन्तर्मुहूतं भवति तथैव विज्ञेय इतिभायः, 'असुरकुमार नागकुमारजाव अणुत्तरोवाइयाणं जहा नेरइयाणं' असुरकुमार-नागकुमार-यावत्-सुवर्णकुमारादिभवनपति-धानव्यन्तर-ज्योतिपिक-वैमानिक नरवेयक देवानुत्तरौपपातिकदेवपञ्चेन्द्रियवैक्रियशरीरपयोगस्य सर्वबन्धः देशवन्धश्च यथा नैरयिकाणां, वैक्रियशरीरमयोगस्य सर्ववन्धः एक समयं देशवन्धश्च जघन्येन दशवर्ष सहस्त्राणि त्रिसमशरीर के सर्ववध देशबंध के काल को लेकर इस (पंचिंदिय तिरिक्ख जोणियाणं मणुस्साण य जहा बाउझाइयाणं) सूत्र द्वारा प्रकट की है। जिस प्रकार से वायुकायिक जीवों के वैक्रिय शरीर का सर्वबंध काल एक समय का है और देशबंध का काल जघन्य से एक समय का और उत्कृष्टले अंतर्मुहूर्तका है-उसी प्रकार से पंचेन्द्रिय तिर्यंचों और मनुष्यों के वैक्रिय शरीर का सर्वबंध काल और देशबंध काल जानना चाहिये । (असुरकुमारनागकुमार जाव अणुत्तरोववाइयाणं जहा नेरइयाणं ) असुरकुमार, नागकुमार, यावत्-सुवर्णकुमार आदि भवनपति, वानव्यन्तर, ज्योतिषिक, वैमानिक नववेयक देव, अनुत्तरोपपातिक देव, इन सब देवों का वैक्रिय शरीर का सर्व धकाल तथा देशबंधकाल जैसा नैरयिकों का कहा है वैसा ही यहां समझना चाहिये, उनमें उनका सर्वबंधकाल एक समय का, और देशवन्धकाल जघन्य से अपनी अपनी ___qधार मन्तभुत न य छ, मेन पात सूत्रारे ( पचि दियतिरिक्खजोणिया पण मणुस्साण य जहा वाउनकाइयाण') मा सूत्र द्वारा अट री छ मेरो પચેન્દ્રિય તિર્યચનિક અને મનુષ્યના વૈકિયશરીરના સબંધ અને દેશ બંધને કાળ વાયુકાયિકની સર્વબધ અને દેશબંધ પ્રમાણે સમજે. એટલે કે તેમના વેકિયશરીરને સર્વબંધકાળ એક સમયને અને દેશબંધાળ જઘન્યની અપેક્ષાએ એક સમયને અને ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ અતમુહૂર્તને હોય છે, मेम समन्यु (असुरकुमार नागकुमार जाव अणुत्तरोववाइयाणं जहा नेरइयाणं) અસુરકુમાર, નાગકુમાર, સુવર્ણકુમાર આદિ ભવનપતિ, તથા વાનવ્યન્તર, તથા તિષિકે. વૈમાનિક દે, નવયકના દેવ અને અનુત્તરપપાતિક દેવોના ક્રિયશરીરને સર્વબંધકાળ તથા દેશબંધકાળ નારકેન વક્રિયશરીરના સર્વ બંધકાળ અને દેશબંધકાળ પ્રમાણે જ સમજ–આગળ તેમને (નારકેને) સર્વબંધકાળ એક સમયને અને દેશબંધકાળ જઘન્યની અપેક્ષાએ જેમનું જેટલું Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श०८ उ० ९ सू० ५ चैक्रियशरीरप्रयोगवन्धवर्णनम् ३१३ योनानि, उत्कृष्टेन तु सागरोपमं समयोनं प्रतिपादितरतथैव प्रतिपत्तव्यः किन्तु नैरयिकापेक्षया किञ्चिद् विशेषमाह-' नवरं जस्स जा ठिई सा भाणियव्या जाव अणुत्तरोववाइयाणं, सव्ववधे एक्कं समय, देसबधे जहण्णेणं एक्कत्तीसं सागरोवमाइं तिसमयऊणाई, उक्कोसेणं तेत्तीस सागरोवमाइं समयूणाइ' नवरं नैरयिकापेक्षया देवानां विशेपस्तु यस्य या यावती स्थितिः प्ररूपिता सा भणितव्या, यावत् असुरकुमाराधनुत्तरौपपातिकानां वैक्रियशरीरमयोगस्य सर्ववन्धः एक समयं भवति जघन्य आयु के बराबर है अर्थात् जघन्य से तीन समय कम दश हजार वर्ष का तथा उत्कृष्ट से सर्वबन्ध के एक समय कम एक सागरोपम का है अर्थात् अपनी अपनी उत्कृष्ट आयु के बराबर है, ऐसा ही नैरयिक जीवों के वैक्रिय शरीर का सर्वधकाल और देशवं धकाल कहा गया है 'नवरं' परन्तु नैरयिक जीवों की अपेक्षा से जो विशेषता है वह इस प्रकार से है-(जस्स जा ठिई सा भाणियव्वा जाव अणुत्तरोचवाझ्याणं, सव्ववंधे एक लमयं, देसवंधे जहण्णेणं एक्कतीसं सागरोचमाइं, तिसमयऊणाई, उकोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाइं समयणाई) जिसकी जितनी स्थिति कही गई है वह स्थिति असुरकुमारों से लेकर अनुत्तरीपपातिक देवों तक कहनी चाहिये, और इनके वैक्रिय शरीर के सर्वबंध और देशव धकाल में इस प्रकार से लगानी चाहिये अर्थात् इनके वैक्रिय शरीर का सर्वबंधकाल एक समय का है और देशबंधकाल जघन्य से જઘન્ય આયુ હોય તેટલા જઘન્ય આયુ કરતા ત્રણ ન્યૂન સમય પ્રમાણુ કહ્યો છે એટલે કે જઘન્યની અપેક્ષાએ ૧૦હજાર વર્ષ કરતાં ત્રણ ન્યૂન સમય પ્રમાણ અને ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ સર્વબંધને એક સમય બાદ કરતાં, એ કસાગરેપમ પ્રમાણુ કાળ કરતાં એક ન્યૂન સમય પ્રમાણ છે–એટલે કે પિોતપોતાના ઉત્કૃષ્ટ આયુષ્યની બરાબર છે, નારકના સર્વબંધકાળ અને દેશબંધકાળ વિષે આ પ્રમાણ આગળ કહેવામાં આવ્યું છે પરંતુ નારક જીવેના કરતાં અસુરકુમારાદિના વૈકિયશરીરને દેશબંધકાળ અને સબંધકાળમાં નીચે પ્રમાણ વિશેષતા રહેલી છે " नवरं जस्स जा ठिई सा भाणियन्वा जाव अणुत्तरोववाइयाणं, सव्ववे एक्कं समयं, देसवंधे जहण्णेणं एकतीसं सागरोवमाइं, तिसमयऊणाई, उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाई समयऊणाइं" જેમની જેટલી સ્થિતિ કહી છે તે સ્થિતિ (અસુરકુમારોથી લઈને અનુ. રૌપપાતિક દેવે પતના જીવોની સ્થિતિ) કહેવી જોઈએ. અને દેશબંધકાળનું કથન કરતી વખતે દેશબધને જઘન્યકાળ તે દરેકની જઘન્ય આયુસ્થિતિ भ० ४० Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३१४ भगवती देशवन्धस्तु जघन्येन एकत्रिंशत् सागरोपमानि त्रिसमयोनानि, उत्कृष्टेन तु त्रयस्त्रिंशत् सागरोपमाणि समयोनानि भवतीति भावः । उक्तरीत्या वैक्रियशरीरप्रयोगवन्धस्य कालं प्ररूप्य तस्यैवान्तरं प्ररूपयति- वेउन्विय सरीरप्पओगबंधतरं णं भंते ! कालओ केवच्चिर भवइ ' हे तीन समय कम इकतीस ३१ सागरोपम का है तथा उत्कृष्टकाल एक समय कम तेत्तीस ३३ सागरोपम का है। यहां एक समय कम, सर्वबंधकाल का किया गया है और तीन समय कम तीन समयवाली विग्रहगतिके लिये कहे गये हैं। क्योंकि दो समयतक अनाहारक रहता है और तृतीय समय में वह सर्वबंधक होता है । इसलिये इनके वैक्रिय शरीर के देशव धकाल को तीन समय कस एकतीस ३१ सागर का कहा गया है। क्यों कि जघन्य स्थिति चार अनुत्तर विमानों की एकतीस ३१ सागर की है इससे आगे जघन्य स्थिति नहीं है। तथा उत्कृष्ट स्थिति तेतील ३३ सागरोपम की है। इसलिये सबंध एक समय कम तेतीस ३३ सागरोपम की उत्कृष्ट स्थिति वैक्रिय शरीर के देशबंध की कही गई है। इस तरह से क्रियशरीर प्रयोगवंध के काल की प्ररूपणा करके इसके अन्तर की प्ररूपणा सूत्रकार कहते हैं-इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है (वेन्धियसरीरप्पओगधंतर णं भंते! कालओ કરતાં ત્રણ ન્યૂન સમય પ્રમાણ અને ઉત્કૃષ્ટકાળ ઉત્કૃષ્ટ આયુરિસ્થતિ કરતાં એક ન્યૂન સમય પ્રમાણુ સમજેવો આ રીતે અનુત્તરીપપાતિક દેના વૈકિયશરીરને સર્વબંધકાળ એક સમયને થાય છે અને દેશબંધને જઘન્ય કાળા ૩૧ સાગરોપમ કરતાં ત્રણ ન્યૂન સમય પ્રમાણ અને ઉત્કૃષ્ટ દેશબ ધકાળ ૩૩ સાગરોપમ કરતાં એક ન્યૂન સમય પ્રમાણ થાય છે. અહીં સર્વબંધકાળને એક સમય એ છે કરવામાં આવ્યો છે, અને ત્રણ સમયવાળી વિગ્રહગતિના ત્રણ સમય ઓછો કરવામાં આવ્યા છે, કારણ કે તે બે સમય સુધી અનાહારક રહે છે અને ત્રીજા સમયે સર્વબંધક થઈ જાય છે. નથી જ તેમના વૈક્રિયશરીરને જઘન્ય દેશબંધ કાળ ૩૧ સાગરોપમ કરતાં ત્રણ ન્યૂન સમય પ્રમાણે કો છે, કારણ કે અનુત્તરીપપાતિક દેવેની જઘન્યસ્થિતિ ૩૧ સાગરોપમની કહી છે. તેમની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ૩૩ સાગરોપમની હેવાથી તેમના વૈક્રિયશરીરના દેશબંધને ઉત્કૃષ્ટકાળ ૩૩ સાગરોપમ કરતાં એક ન્યૂન સમય પ્રમાણ કહ્યો છે. આ રીતે વૈક્રિયશરીર પ્રગબંધના કાળની પ્રરૂપણું કરીને હવે સૂત્રકાર તેના અન્તરની પ્રરૂપણ નીચેના પ્રશ્નોત્તરો દ્વારા કરે છે Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवद्रिका टीका शे० ८ उ० ९ सू०५ वैक्रियशरीरप्रयोग बन्धवर्णनम् ३१५ भदन्त ! वैक्रियशरीरप्रयोगवन्धस्यान्तरं अन्तरालं खलु कालतः कालापेक्षया कियचिरं भवति ? भगवानाह - 'गोयमा ! सव्वबंधंतरं जहन्नेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं अनंतं कालं, अनंताओ जाव आवलियाए असंखेज्जइभागो, एवं देसबंधंतरंपि ' हे गौतम ! वैक्रियशरीरप्रयोगस्य सर्वबन्धान्तरं जघन्येन एकं समयं भवति, उत्कृष्टेन अनन्तं कालं भवति, एवम् अनन्ता यावत् उत्सर्पिण्यत्रसर्पिण्यः कालतः, क्षेत्रतः अनन्ताः लोकाः, असंख्याताः पुद्गलपरिवर्ता:, ते खलु पुद्गलपरिवर्ताः आवलिकाया असं केवच्चिरं भवइ ) हे भदन्त । वैक्रिय शरीर का अन्तराल, काल की अपेक्षा से कितना होता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं - ( गोयमा ) हे गौतम! ( सव्वधंतरं जहन्नेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं अनंतं कालं अनंताओ जाव आवलियाए असंखेजइ भागो, एवं देवंयंतरं पि) वैक्रियशरीर प्रयोग का सर्वधान्तर जघन्य से एक समय का होता है और उत्कृष्ट से अनन्तकाल का अनन्त उत्सर्पिणी अवसर्पिणी काल का होता है । क्षेत्र की अपेक्षा अनंतलोकरूप असंख्यात पुलपरावर्तरूप होता है-ये एदलपरावर्तरूप आवलिका के असंख्यात भाग के जितने समय होते हैं। उतने होते हैं । इसी तरह से वैक्रिय शरीर प्रयोग का देश धान्तर भी जघन्य से एक समय प्रमाण होता है, और उत्कृष्ट से अनंतकाल -अनन्त उत्सर्पिणी अवसर्पिणीरूप होता है । क्षेत्र की अपेक्षा वह अनंतलोक रूप होता है। इसमें असंख्यात पुद्गलपरावर्तन हो जाते हैं । कोई गौतम स्वामीनो प्रश्न - " वेउव्वियसरीरप्पओगबंधतरं णं भंते ! कालओ केर्वाच्चर' भवइ ? ” द्धे लहन्त ! वैडियशरीरप्रयोग धनुं अंतर ( विरहाण ) કાળની અપેક્ષાએ કેટલુ હાય છે ? મહાવીર પ્રભુના ઉત્તર- ગાયમા ! ” હું गौतम ! " सव्जब ध ंतर' जहणणेणं एक्कं समयं, उक्कोसेणं अण'त'काल' अणताओ जाव आवलियाए असखेज्जइ भागो, एवं सबंध ंतरपि " વૈક્રિયશરીરપ્રયાગનું સ`ખ ધાન્તર ઓછામાં એછું એક સમયનુ અને વધારેમાં વધારે અનંત. કાળનું—અનંત ઉત્સર્પિણી અવસર્પિણી કાળનું હાય છે. ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ તે અન’તલેાકરૂપ-અસખ્યાત પુદ્ગલપરાવર્તનરૂપ હાય છે—તે પુદ્ગલપરાવત આવલિકાના અસખ્યાત ભાગના જેટલા સમય થાય છે એટલાં હેાય છે. એજ પ્રમાણે વૈક્રિયશરીરપ્રયાગનું દેશખ ધાન્તર પણ ઓછામાં આછું એક સમય પ્રમાણુ હાય છે અને વધારેમાં વધારે અનંતકાળ અન ત ઉત્સર્પિણી અવસર્પણી રૂપ હોય છે. ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ તે અનંત લેાકરૂપ ાય છે. તેમાં ચ્છસખ્યાત પુદ્ગલપરાવર્તન થઈ જાય છે. કોઈ ઔદારિકશરીરધારીજીવૅ વૈક્રિય Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भंगवतीस्त्र ख्येयभागम्, एवं वैक्रियशरीरपयोगस्य देशवन्धान्तरमपि जघन्येन एक समयं भवति, उत्कृष्टेन अनन्तं कालम् , अनन्ता उत्सर्पिण्यवसर्पिण्यः कालतः, क्षेत्रतः अनन्ता लोकाः, असंख्येयाः पुद्गलपरिवर्ता भवतीति भावः, तत्र औदारिकशरीरी वैक्रियं गतः प्रथमसमये सर्वबन्धकः, द्वितीये देशबन्धको भूत्वा मृतः सन् देवेषु नैरयिकेषु वा वैक्रियशरीरिषु अविग्रहेणोत्पद्यमानः प्रथमसमये सर्ववन्धको भवतीत्येवरीत्या सर्व वन्धान्तरम् एक समयम् , अथ च औदारिकशरीरी वैक्रियं गतो वैक्रियशरीरिषु वा देवादिषु समुत्पन्नः, स च प्रथमसमये सर्व वन्धकोभूत्वा देशबंधं च कृत्वा मृतः तदनन्तरमनन्तं कालम् औदारिकशरीरिषु वनस्पत्यादिपु स्थित्वा वैक्रियशरीरिपूत्पन्नः, तत्र च प्रथमसमये सर्वबन्धको जातः, तथा च सर्व बन्धयो औदारिक शरीरधारी विक्रियावस्था को प्राप्त हुआ सो वह प्रथम समय में वैक्रियशरीर का सर्वबंधक होकर द्वितीय समय में देशबंधक हुआ और मरकर फिर वह वैक्रियशरीरधारी देवों में या नैरयिकों में अविग्रह गति से उत्पन्न हो गया वहां वह प्रथम समय में सर्वबंधक हुआइस रीति से पूर्व और सर्वयंध में अन्तर जघन्य से एक समय का होता है। और उत्कृष्ट अन्तर इस प्रकार से होता है-कोई औदारिक शरीरधारी जीव विक्रिया अवस्थावालाहोकर वैक्रियशरीरधारी देवादिकों में उत्पन्न हुआ, वहां वह प्रथम समय में सर्वबंधक होकर बाद में देशबंधक हुआ और मर गया-इसके बाद वह अन्तकाल तक औदारिक शरीरवाले वनस्पत्यादिकों में जन्म लेकर रहा बाद में यहां से मरकर वैक्रियशरीरवालों में उत्पन्न हो गया-वहां वह प्रथम समय में सर्वबंधक हुआ-इस प्रकार से इन सर्वबंध में और पहिले के सर्वबंध में अन्तराल અવસ્થા પ્રાપ્ત કરી. ત્યારે પ્રથમ સમયમાં તે વિક્રિયશરીરને સર્વબંધક થઈને દ્વિતીય સમયમાં દેશબંધક થશે, અને મરીને ફરીથી તે વૈક્રિય શરીરધારી દેવામાં અથવા નારકમાં અવિગ્રહ ગતિથી ઉત્પન્ન થઈ ગયા. ત્યાં તે પ્રથમ સમયમાં સર્વબંધક રહ્યોઆ રીતે પહેલા સર્વબંધ અને આ સબંધ વચ્ચે એક સમયનું અંતર પડે છે. અને ઉત્કૃષ્ટ અંતરનું સ્પષ્ટીકરણ આ પ્રમાણે કર્યું છે– કેઈ ઔદારિક શરીરધારી જીવ વિકિયા અવસ્થાવાળે થઈને વૈકિયશરીરધારી દેવાદિમાં ઉત્પન્ન થયો, ત્યાં તે પ્રથમ સમયમાં સર્વબંધક થઈને ત્યાર બાદ દેશબંધક થયે. અને મરણ પામે. ત્યાર બાદ તે અનંતકાળ સુધી દારિક શરીરવાળા વનસ્પતિકાય આદિમાં જન્મ લઈને રહ્યો. ત્યાર બાદ ત્યાંથી મરીને તે વિકિયશરીરવાળામાં ઉત્પન્ન થઈ ગયે, ત્યાં તે પ્રથમ સમયમાં Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेन्द्रका ठीका ० ८ ९५ वैशिरोरवयोग बन्धवर्णनम् ३१७ रुकर्षेण अनन्तं कालमन्तरं भवति, देशवन्धस्याप्येवमेव बोध्यम्, गौतमः पृच्छति - ' वा उकाइयवे उव्वियसरीरपुच्छा ?' हे भदन्त । वायुकायिक वैक्रियशरीरप्रयोगपृच्छा, तथा च वायुकायिकवै क्रियशरीरमयोगवन्धान्तरं कालतः कियच्चिरं भवति ? भगवानाह - ' गोयमा ! सन्त्रबंधंतरं जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं, उक्को सेणं पलिओवमस्स असंखेज्जइभागं, एवं देसवंधंतरंषि ' हे गौतम | वायुकायिकवैक्रियशरीरप्रयोगस्य सर्वबन्धान्तरं जघन्येन अन्तर्मुहूर्तम्, उत्कृष्टेन पल्योपमस्य असंख्येयभागम् एवं देशवन्धान्तरमपि जघन्येन अन्तर्मुहूर्तम्, उत्कृष्टेन पल्योपमस्य असंख्येयभागमवसेयम्, तत्र वायुरौदारिकशरीरी वैक्रियमापन्नः, तत्र च प्रथमसमये सर्वबन्धको भूत्वा मृतः, पुनर्वायुरेव जातः, तस्य चापर्याप्तकस्य वैक्रियशक्तिर्नाअनन्तकाल का होता है । देशबंध का भी अन्तराल इसी प्रकार से जानना चाहिये । ,, अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं - ( वाउकाइयवे उव्वियसरीर पुच्छा ) हे भदन्त । वायुकायिक वैक्रियशरीरप्रयोग के बंध का अंतरकाल से कितना होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - (गोधमा ) हे गौतम! ( सव्वव धंतरं जहणेणं अतोमुहुत्तं, उक्कोसेणं पलिओवमस्स असंखेजइभागं एवं देसबंधंतरं पि) वायुकायिक वैक्रियशरीरप्रयोग का सर्वधान्तर जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का होता है और उत्कृ ष्ट से पल्योपम के असंख्यातवें भागप्रमाण होता है । इसी तरह से इसका देशबंधान्तर भी जघन्य से अन्तर्मुहूर्त का होता है और उत्कृष्ट से पल्योपम के असंख्यातवें भाग प्रमाण होता है । औदारिक शरीरी સ`ખંધક થયેા. આ રીતે પહેલા સ`ખાધ અને આ સ`ખધની વચ્ચે અનતકાળનુ` અંતર ( અન્તરાળ ) પડયુ. દેશમ ́ધનું અંતર પણ એજ પ્રકારે સમજવું. હુવે ગૌતમસ્વામી મહાવીર પ્રભુને એવા પ્રશ્ન પૂછે છે કે “ वाकाइय• वे उव्वियसरीरपुच्छा " लहन्त ! वायुअयि वैश्यिशरीरप्रयोगना धनुं અંતર કાળની અપેક્ષાએ કેટલુ હાય છે ? તેનેા ઉત્તર આપના મહાવીર પ્રભુ ४ छे -" गोयमा " हे गौतम ! "6 सव्वषघ'तर जहणेणं अंतोमुहुत्तं, उक्कोसेणं पलिओवमस्स. असंखेज्जइ भाग, एवं देसवध तर पि" वायुअयि वैडिय શરીર પ્રયાગનુ` સખધાન્તર ઓછામાં ઓછું એક અન્તર્મુહૂર્તનુ હોય છે અને વધારેમાં વધારે પલ્યાપમના અસ...આતમાં ભાગ પ્રમાણુ હાય છે. એજ પ્રમાણે તેનું દેશમ ધાન્તર પણ એછામાં ઓછું એક અન્ત હનુ અને વધારેમાં વધારે પત્યેાપસના અસખ્યાતમાં ભાગપ્રમાણુ હાય છે. હવે આ કથનનું સ્પષ્ટીકરણુ કરવામાં આવે છેકાઈ ઔદારિકશરીરધારી વાયુકાયિક Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती सूत्र I विर्भवतीत्यन्तर्मुहर्तमात्रेणासौ पर्याप्तको भूत्वा वैक्रियशरीरमारभते तत्र च स प्रथमसमये सर्व वन्धको जात इत्येव ं जघन्येन सर्वबन्धान्तरमन्तर्मुहुर्तम्, अथ च वायु रौदारिकशरीरी वैक्रियं गतः, तत्प्रथमसमये च सर्ववन्धकस्ततो देशवन्धको भूत्वा मृतस्ततः परमौदारिकशरीरिषु वायुषु पल्योपमासंख्येयभागमतिवाह्यावश्यं वैक्रियं करोति, तत्र च प्रथमसमये सर्ववन्धकः, एवं रीत्या उत्कर्षेण सर्ववन्धयोरन्तर पल्योपमस्य असंख्येयभागं भवतीत्याशयः, देशवन्धस्यापि तथैव । गौतमः पृच्छति - ' तिरिखखजोणियपंचिंदिय वेउव्दियसरीरप्पओयबंधंतरं पुच्छा ' हे भदन्त ! तिर्यग्योनिकपञ्चेन्द्रियवैक्रियशरीरबन्धान्तरं कालतः कियच्चिरं भवति ? इति पृच्छा, वायु जीव वैक्रिय को प्राप्त हुआ और वह प्रथम समय में सर्वबंधक हुआ और सर्वबंधक होकर वह मरकर वायुकाय में ही उत्पन्न हो गया, ऐसे इस जीवके अपर्याप्तावस्था में वैक्रियशक्ति प्रकट नहीं होती है । . इसलिये अन्तर्मुहूर्त मात्र यह पर्याप्तक रहकर वैक्रियशरीर को प्रारंभ करता है । वह उस समय प्रथम समय में सर्वबंधक होता है । इस तरह यहां सर्वबंध का अन्तर जघन्य से अन्तर्मुहूर्त का कहा गया है । उत्कृष्ट अन्तर इस प्रकार से आता है- औदारिक शरीरधारी वायुकायिक जीव वैक्रिय को प्राप्त हुआ-सो वह प्रथम समय में सर्व बंध हुआ, और द्वितीय समय में देशबंधक हुआ देशबंधक होकर वह मर गया, इस के बाद वह औदारिक शरीरवाले वायुकायिकों में पल्योपम के असं ख्यातवें भाग को व्यतीतकर अवश्य ही वैक्रिय का निर्माण करता है | वहां वह प्रथम समय में सर्वबंधक होता है । इस रीति से पूर्व જીને વૈક્રિયાવસ્થા પ્રાપ્તકરી અને તે પ્રથમ સમયમાં સ ખ ધક થયા, અને સર્વ બધક થયા પછી મરીને તે વાયુાયિકામાં જ ઉત્પન્ન થઈ ગયા. એવા એ જીવ દ્વારા અપર્યાપ્તાવસ્થામાં વૈક્રિયશક્તિ પ્રકટ થતી નથી. તેથી અન્તમુ હૂત માત્ર તે પર્યાપ્તક રહીને વૈક્રિયશરીરને પ્રારભ કરે છે. તે ત્યારે પ્રથમ સમયમાં સમ ધક હાય છે. આ રીતે અહીં સ་મધનું અંતર જઘન્યની અપેક્ષાએ અન્ત દૂતનું કહ્યું છે. હવે ઉત્કૃષ્ટ અંતર કેવી રીતે આવે છે તે પ્રકટ કરવામાં આવે છે કેાઈ એક ઔદારિકશરીરધારી વાયુકાયિક વે ક્રિયાવસ્થા પ્રાપ્ત કરી. ત્યારે તે પ્રથમ સમયમાં સમધક થયા અને દ્વિતીય સમયમાં દેશખ ધક થયા, દેશખ ધક થઈને તે મરી ગયા, ત્યાર બાદ તે ઔદ્યારિકશરીરવાળા વાયુકાયિકામાં પલ્યાપમના અસંખ્યાતમાં ભાગપ્રમાણુ કાળ વ્યતીત કરીને અવશ્ય વૈક્રિયનું નિર્માણુ કરે છે. પ્રથમ સમયમાં સંખ‘ધક હાય છે. મા રીતે આગલા સબધ અને આ સાધ વચ્ચે પાપમના ટ Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trafat ahet t० ८ उ०९ ०५ चैक्रियप्रयोग वन्द्यवर्णनम् ३१९ भगवानाह - ' गोयमा ! सव्वबंधतरं जहणेणं अतोमुहुत्तं, उक्को सेणं पुचकोडी - हुत्तं एवं देवंधंतरपि, मणूसस्स वि' हे गौतम । तिर्यग्योनिकवें क्रियपश्ञ्चेन्द्रियशरीरप्रयोगस्य सर्ववन्धान्तरं जघन्येन अन्तर्मुहूर्त भवति, उत्कृष्टेन तु पूर्व कोटीपृथक्त्वम् एवं स्यैव देशवन्धान्तरमपि जघन्येन अन्तर्मुहूर्त भवति, उत्कृष्टेन तु पूर्व कोटीपृथक्त्वम् एवं रीत्यैव देशवन्धान्तरमपि जघन्येन अन्तर्मुहूर्तम्, उत्कृso पूर्व कोटी पृथक्त्वं द्वाभ्यामारभ्य नवपूर्व कोटीपर्यन्तं भवति, एवमेव मनुष्यस्यापि वैक्रियशरीरमयोगस्य सर्ववन्वान्तरं जघन्येन अन्तर्मुहूर्तम्, उत्कृष्टेन पूर्वकोटी पृथक्त्वमव सेयम्, अत्र च पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिको वैक्रियं गतः, तत्र च प्रथम समये सर्ववन्धकः, ततः पर देशवन्धकः अन्तर्मुहूर्तम् ततः औदारिकस्य " के सर्वबंध में और इस सर्वबंध में उत्कृष्ट से अन्तराल पल्योपम के असंख्यातवें भागप्रमाण आता है । देशबंधका भी अन्तराल इसी तरह से समझना चाहिये । अथ गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं - ( तिरिक्खजोणिय पंचिंदिय वेन्दियसरीरप्पओगबंधतरं पुच्छा ) हे भदन्त । तिर्यग्योनिक पंचेन्द्रिय के वैक्रियशरीरबंधका अन्तर काल से कितना होता है । इसके उत्तरमें प्रभु कहते हैं - ( गोयमा ) हे गौतम! ( सव्वबंधंतरं जहपणेणं अंतोमुद्दत्तं उकोसेणं पुञ्चकोडी पुहुत्तं एव देसबंधंतरं पि सस्स वि) तिर्यग्योनिक पञ्चेन्द्रियवैकियशरीरप्रयोगबंध का सर्वबंधान्तर जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का होता है और उत्कृष्ट से पूर्वकोटि पृथक्त्व का होता है। दो पूर्वकोटि से लगाकर नौ पूर्व कोटिक की संख्या का नाम पूर्वकोटि पृथक्त्व है। इसी तरह से અસખ્યાતમાં ભાગપ્રમાણુ અન્તરાલ ( અંતર ) આવી જાય છે. દેશમધનું અંતરાલ ખાસ એ જ પ્રમાણે સમજવું. गीतभस्वाभीने प्रश्न - ( तिरिक्खजोणिय पंचिदिय वेठव्वियसरीरप्पओगव घ'तर' पुच्छा ) हे लहन्त ! तिर्यययोनि च येन्द्रियना वैडियशरीरप्रयोगमधनु અંતરકાળની અપેક્ષાએ કેટલુ હાય છે ? महावीर अलुना उत्तर - ( सव्वबंधंतर जहणेणं अंतोमुहुत्तं, उक्कोसेणं पुव्वकोडी पुहुप्त, एवं सबंध तर पि, मणूसस्स वि ) पथेन्द्रिय तिर्य ययोनिना વૈક્રિયશરીરમ’ધનું સ`ખ ધાન્તર જઘન્યની અપેક્ષાએ એક અન્તર્મુહૂતનું અને ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ પૂર્વ કાટ પૃથકત્વનું... હાય છે ( એ પૂ કાટિથી લઈને નવ પૂર્વકેટ સુધીની સખ્યાત પૂર્ણાંકાટ પૃથકત્વ કહે છે) એજ પ્રમાણે Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीने ३२० सर्वबन्धको भूत्वा एक समयं देशवन्धको जातः पुनरपि ' वैक्रियं करोमि ' इति श्रद्धासमुत्पन्ना, पुनर्वैक्रियं कुर्वतः प्रथमसमये सर्ववन्धः एवं रीत्या जघन्येन सर्वबन्धान्तरमन्तर्मुहूर्त भवति, अथ च पूर्व कोट्यायुः पञ्चेन्द्रिय तिर्यक्ष्वेवोत्पन्नः, पूर्वजन्मना सह सप्ताष्ट वा वारान् ततः सप्तमे अष्टसे वा भवे वैक्रिय गतः तत्र च प्रथमसमये सर्वबन्धं कृत्वा देशवन्धं करोति, इति उत्कृष्टेन पूर्व कोटीपृथक्त्वम् सर्वबन्धान्तरं भवति, देशवन्धान्तरस्तु सर्ववन्धान्तरानुसारमेव वोध्यम्, एवं मनुष्यपश्चेन्द्रियवैक्रियशरीर प्रयोगस्यापि सर्ववन्धान्तरं देशबन्धान्तरं चावसेयम्, मनुष्य के भी वैक्रियशरीरप्रयोग का सर्वबंधान्तर जघन्य से अन्तर्मुहूर्त का होता है और उत्कृष्ट से पूर्वकोटि पृथक्त्व का होता है । कोई पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिक जीव वैकिय को प्राप्त हुआ वहां प्रथम समय में वह सर्वबंधक हुआ, इसके बाद अन्तर्मुहूर्ततक देशयन्धक रहा बाद में औदारिकका सर्वबंध करके एक समयतक देशबंधक रहा - पुन: मैं " वैक्रिय कर रहा हूँ" इस प्रकारकी उसको श्रद्धा उत्पन्न हुई सो वैक्रियकरते हुए वह प्रथम समय में सर्व बंधक हुआ। इस रीति से कमसे कम सर्वबंधका अन्तर अन्तर्मुहूर्त का होता है। जिसकी आयु पूर्व कोटि की होती है ऐसा जीव सात या आठ वार तक तिर्यश्च पंचेन्द्रियमें ही उत्पन्न हुआ होता है। सातवें या आठवें भव में जब वह वैक्रियको प्राप्त होना है तब वहां वह प्रथम समय में सर्ववध करके देशबंधकरता है । इस तरह उत्कृष्ट से सर्वबंध का अन्तराल एक पूर्व कोटि पृथक्त्व का होता મનુષ્યાના વૈક્રિયશરીર પ્રચાગનું સધાન્તર જઘન્યની અપેક્ષાએ એક અન્તમુહૂર્તનુ અને ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ પૂર્વકે િપૃથકત્વનુ હાય છે હવે આ કથનનુ સ્પષ્ટીકરણ કરતાં સૂત્રકાર કહે છે-કેાઇ પોંચેન્દ્રિય તિય ચર્ચાનિક જીવે વૈક્રિયાવસ્થા પ્રાપ્ત કરી. ત્યાં પ્રથમ સમયમાં તે સ`બંધક થયા, અને ત્યાર બાદ તે અન્તર્મુહૂત પર્યન્ત દેશધક રહ્યો, ત્યારબાદ ઔદ્વારિકા સબંધ કરીને એક સમય પન્ત તે દેશળધક રહ્યો ફ્રી “ હું વૈષ્ક્રિય કરી રહ્યો છુ” આ પ્રકારની તેને શ્રદ્ધા ઉત્પન્ન થઈ. અને વૈક્રિય કરતાં કરતાં પ્રથમ સમયમાં તે સખધક થયે. આ રીતે સંબંધનુ અંતર એછામાં ઓછું અતમ હૂ તનુ આવે છે. જેનું આયુષ્ય પૂર્વ કટિ હાય છે, એવે! જીવ સાત કે આઠ વખત સુધી તિર્યંચ પચેન્દ્રિયેામાં જ ઉત્પન્ન થતા હાય છે સાતમાં કે આઠમા ભવમાં જ્યારે તે વૈક્રિયાવસ્થા પામે છે, ત્યારે ત્યાં તે પ્રથમ સમયમાં સબધ કરીને દેશધ કરે છે. આ રીતે સર્વ બંધનું ઉત્કૃષ્ટ અંતર એક Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ८ उ० ९ सू० ६ वैक्रियप्रयोगबन्धवर्णनम् ३२१ जीयमाश्रित्य वैक्रयिक चतुर्विंशतिदण्डकगमनागमन विषयक प्रयोगवन्धवक्तव्यता। मूलम्-जीवस्त णं भंते! वाउकाइयत्ते, नोवाउकाइयत्ते, पुणरवि वाउक्काइयत्ते वाउकाइयएगिदियवेउव्वियसरीरप्पओगबंधतरं पुच्छा, गोयमा ! सबबंधतरंजहाणेणं अंतोमुहुत्तं, उक्कोसेणं अणतं कालं वणस्सइकालो। एवं देसबंधंतरं पि । जीवस्स गंभंते ! रयणप्पभापुढविनेरइयत्ते णोरयणप्पभापुढविनेरइयत्ते, पुणरवि रयणप्पभापुढविनेरइयत्ते पुच्छा, गोयमा ! सव्वबंधंतरं जहण्णेणं दसवाससहस्साई अंतोमुहुत्तमब्भहियाइं, उक्कोसेणं वणस्सइकालो देलबंधंतरं जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं, उक्कोसणं अणंतं कालं वणस्सइकालो। एवं जाव अहेसत्तमाए, नवरं जा जस्स ठिई जहणिया सा सबबंधंतरं जहण्णेणं अंतोमुहत्तमन्भहिया कायबा, सेसं तं चेव । पंचिंदियतिरिक्खजोणियमणुस्साण य जहा वाउकाइयाणं । असुरकुमार-नागकुमार-जाव-सहस्सार देवाणं, एएसिं जहा रयणप्पभापुढवीनेरइयाणं, नवरं सबबंधंतरं जस्स जा ठिई जहन्निया सा अंतोमुहुत्तमन्भहिया कायबा, सेसं तं चेव । जीवस्त णं भंते ! आणयदेवत्ते नोआणयदेत्ते पुणरवि आणयदेवत्ते पुच्छा गोयमा ! सवबंधतरं जहहै। देशवंध का अन्तराल भी सर्वबंध के अन्तराल की तरह ही होता है ऐसा जानना चाहिये । इसी तरह से मनुष्यपञ्चेन्द्रिय वैक्रियशरीरप्रयो- - गका भी सर्ववन्धान्तराल और देशबन्धान्तराल जानना चाहिये ॥लू०५॥ પૂર્વકેટિપૃથકત્વનું થાય છે. દેશબંધનું અન્તરાલ (અંતર) પણ સર્વબંધના અન્તરાલ પ્રમાણે જ સમજવું. એજ રીતે મનુષ્ય પંચેન્દ્રિયના વૈકિય શરીર પ્રગનું સર્વબંધાન્તર અને દેશબધાન્તર પણ સમજવું. સૂપા Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५३२ भगवतीसूत्रे पणेणं अटारससागरोवमाइं वासपहत्तमभहियाइं उकोसेणं अणंतं कालं वणस्सइकालो । देसबंधंतरं जहण्णेणं वासपुहत्तं, उक्कोसेणं अणंतं कालं वणस्सइकालो एवं जाव अच्चुए, नवरं जस्स जा जहनिया ठिई सा सबबंधंतरं, जहण्णेणं वासपुहत्तसम्भाहिया कायव्वा, सेसं तं चेव । गेवेजकप्पाईय० पुच्छा, गोयसा! सबबंधंतरं जहणेणं बावीसं सागरोबमाई वासपुहत्त. मन्महियाई, उक्कोसेणं अणंतं कालं वणल्लइकालो । देसबंधंतरं जहणणेणं वासपुहुत्तं, उक्कोसेणं वणस्सइ कालो। जीवस्स णं अंते! अणुत्तरोववाइय० पुच्छा, गोयमा ! सबबंधंतरं जहण्णेणं एकतीस सागरोचमाई चासपुहत्तमाहियाई, उकोलेणं संखेज्जाइं सागरोवमाइं। देसबंधंतरं जहण्णेणं वासपुहुतं उक्कोसेणं संखेजाइं सागरोवमाई। एएसि णं भंते! जीवाणं वेउब्वियसरीरस्स देसबंधगाणं सबबंधगाणं, अबंधगाण य, कयरे कयरेहितो जाव विसेसाहियावा ? गोयमा ! सव्वत्थोवा जीवा वेउव्वियसरीरस्स सव्वबंधगा,देशबंधगा असंखेज्जगुणा, अबंधगा अणंतगुणा।।सू॥६॥ छाया-जीवस्य खलु भदन्त ! वायुकायिकत्वे नो वायुकायिक्त्वे पुनरपि वायुकायिकत्वे वायुकायिकैकेन्द्रियवैक्रियशरीरप्रयोगबन्धान्तरपुच्छा, गौतम ! सर्ववन्धान्तरं जघन्येन अन्तर्मुहूर्तम् , उत्कर्षेण अनन्तं कालं वनस्पतिकालः, एवं देशवन्धान्तर__सूत्रार्थ-(जीवस्स णं भंते ! वाउकाइयत्ते नोवाउकाइयत्ते पुणरवि वाउकाइयत्ते वाउचाइय एगिदिय वेउव्वियसरीरप्पओगबंधंतरं पुच्छा) हे भदन्त ! कोई जीव वायुकायिक में हो और फिर मर कर वह वायुकायिक के सिवाय दूसरे जीवों में उत्पन्न हो जाय सूत्राथ-(जीवस्स णं भते! वाउकाइयत्त नो वाउकाइयत्ते पुणरवि थाउकाइयत्ते,वाउकाइयएगिदिय वेब्विय सरीरप्पओगवधतर पुच्छा) सह-त! 4 वायुयिामा ઉત્પન્ન થયે હેય. ત્યાંથી મરીને તે વાયુકાયિક સિવાયની કે અન્ય પર્યાયમાં ઉત્પન્ન Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रसेययन्द्रिका टी० श० ८ ६०९ ० ६ वैक्रियशरीरप्रयोगवन्धवर्णनम् ३२३ मपि । जीवस्य खलु भदन्त ! रत्नप्रभा पृथिवीनैरयिकत्वे नोरत्नप्रभामथिवीनैरयिकरवे पुनरपि रत्नप्रभा पृथिवी नैरयिकत्वे पृच्छा, गौतम । सर्वबन्धान्तरं जघन्येन दशवर्षसहस्राणि अन्तर्मुहूर्ताभ्यधिकानि उत्कर्षेण वनस्पतिकालः देशयन्धान्तरं और वह वहां से मरे और सर कर वह पुनः वायुकायिक में ही उत्पन्न हो जावे- ऐसी स्थिति में उस वायुकायिक एकेन्द्रिय वैष्क्रिय शरीर के प्रयोगबंध का अन्तर काल की अपेक्षा कितना होता है ? (गोयला) हे गौतम ! (सम्बंधंतरं जहण्गेणं अंतोनुद्धत्तं, उक्कोसेणं अनंतकालं वण कालो एवं सबंधंतरं पि) इस स्थिति में ऐसे वायुकायिक जीव का सर्वान्तर जघन्य से अन्तर्मुहूर्त का होता है और उत्कृष्ट से अनंत काल का होता है । यह अनंत काल वनस्पति काल की अपेक्षा से कहा गया है । इसी तरह से देशवंवान्तर को भी जानना चाहिये । (जीवस्स णं भंते! रयणप्पभापुढविनेरइयत्ते णो रयणप्पभापुढविनेरहत्ते पुणरवि रयणप्पभापुढविनेरहयते पुच्छा ) हे भदन्त ! कोई जीव रत्नप्रभापृथिवी में नारक की पर्याय से उत्पन्न हो और वह फिर वहाँ से मरकर नारक पर्याय के सिवाय अन्यपर्यायों में उत्पन्न हो जाय, और फिर वह वहां से मरकर पुनः नारकपर्याय में उत्पन्न हो जाय तो ऐसी स्थिति में ऐसे arraata के वै शरीरप्रयोग के सर्वबन्ध का अन्तर काल की अपेक्षा कितना होता है ? ( गोयमा ) हे गौतम! ऐसे नारक जीव " થઈ જાય છે અને ત્યાંથી ફરીને ફરીથી વાયુકાયિકામાંજ ઉત્પન્ન થઇ જાય છે, તે એવી સ્થિતિમાં તે વાયુકાયિક એકેન્દ્રિય વૈક્રિય શરીરના પ્રયાગ ધનુ' તર अजनी अपेक्षा तु होय छे ? ( गोयमा ! ) डे गौतम । ( सन्त्रबध तर जहणेणं अंतोमुहुत्त', उक्कोसेण अणतं कालं वणस्सइकालो एवं देसबंध तर 'पि) એવી સ્થિતિમાં વાયુકાયિક જીવનું સર્વઅન્ધાન્તર આછામાં ઓછુ અંતર્મુ હૂનું અને વધારેમાં વધારે અન’તકાળનુ હોય છે. આ અનતકાળ વનસ્પતિકાળની અપેક્ષાએ કહ્યો છે એજ પ્રમાણે દેશખન્ધાન્તરને કાળ પણ સમ४वे. ( जीवस्स ण' भंते ! रयणप्पभापुढवि नेरइयत्ते णो रयणप्पभापुढवि नेरइयत्ते पुणरवि रयणप्पभापुढवि नेरइयत्ते पुच्छा ) हे महन्त ! मेई व रत्नअभा પૃથ્વીમાં ( પહેલી નરકમાં) નારની પર્યાયે ઉત્પન્ન થયા હાય, ત્યાંથી મરીને તે નારકપર્યાય સિવાયની કાઇ અન્ય પર્યાયમાં ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. અને ત્યાંથી મરીને ફરીથી તે રત્નપ્રભા પૃથ્વીમાં નારકની પર્યાયે ઉત્પન્ન થઈ જાય છે, તે એવી સ્થિતિમાં એવા નારક જીવના વૈક્રિય શરીરપ્રચાગના સખ ધનું , म तरहाजनी अपेक्षाओ डेटा होय हे ? ( गोयमा ! ) हे गौतम! सेवा Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसूत्र जघन्येन अन्तर्मुहूर्तम् , उत्कर्षेण अनन्तं कालं वनस्पतिकालः, एवं यावत् अधःसप्तम्याः, नवरं या यस्य स्थितिः जघन्यिका सा सर्ववन्धान्तरं जघन्येन अन्तर्मुहूर्ताभ्यधिका कर्तव्या, शेषं तदेव, पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकमनुष्याणांच यथा वायुकायिकानाम , असुरकुमार-नागकुमार-यावत सहसारदेवानाम् , एतेपां यथा रत्नप्रभाषथिवीनैरयिकाणां, नवरं सर्ववन्धान्तरं यस्य या स्थितिः जघन्यिका सा अन्तर्मुहुर्तावैक्रिय शरीरप्रयोग के (सव्वबंधतरं ) सर्वबंध का अन्तर (जहण्णेणं) जघन्य से (दसवाससहस्साई अंतोमुहुत्तमभहियाई, उक्कोसेणं वण. स्सइ कालो-देसबंधंतरं जहण्णेणं अंतोमुहत्त) एक अन्तर्मुहर्त अधिक दश हजार वर्ष का होता है और उत्कृष्ट से वनस्पति कालपर्यन्त होता है। तथा देशबंध का अंतर जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का होता है और (उक्कोसेणं अणंतकालं-वणस्सइकालो) उत्कृष्टसे अनंतकालकावनस्पति काल का होता है । ( एवं जाव अहे सत्तमाए-नवरं जा जस्स ठिई जहणिया सा सव्वधंतरं, जहण्णेणं अंतोमुत्तमनभहिया काय. व्वा सेसं तं चेव) इसी तरह नीचे सातवीं पृथिवीतक जानना चाहिये। परन्तु-विशेषता ऐसी है कि जघन्य से सर्वबंध का अन्तर जिसनारक की जितनी जघन्य स्थिति है उतनी अन्तर्मुहूर्त अधिक जघन्य स्थिति प्रमाण जानना चाहिये। बाकी और सब कथन पूर्वोक्तानुसार जानना चाहिये। (पंचिंदियतिरिक्खजोणियमणुस्साण य जहा वाउक्काइयाणं ना२४ वन ठिय शरीर प्रयोग ( सव्वबंध'तर') समयान्त२ (जहण्णेणं) माछामा साधु ( दसवाससहस्साई अंतोमुहुत्तमभहियाई, उक्कोसेण वणरसइ कालो-देसबधतर जहण्णेणं अंतोमुहूत्त) इस &२ वर्ष ४२di ४ मधि અન્તર્મુહૂર્તનું હોય છે અને ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ (વધારેમાં વધારે) વનસ્પ તિકાળ પર્યન્તનું હોય છે. તથા દેશબંધનું અંતર ઓછામાં ઓછું એક मन्तभुत माने ( उक्कोसेणं) पधारेभा पधारे (अणंतं कालं वणस्सइकालो) मनतनु-वनस्पतिजनु उसय छे. (एव जात्र अहे सत्तमाए-नवर जा जस्स ठिई जहण्णिया सा सव्वबंध'तर, जपणेणं अंतोमुहत्तमब्भहिया कायव्वा सेसं त चेव ) मेरी प्रमाणे नाये सातभा पृथ्वी सुधान। विषे समन. ५४ તેમાં એટલી જ વિશેષતા છે કે સર્વબંધનું જઘન્ય અંતર જે નારકની જેટલી જઘન્યસ્થિતિ હોય છે એટલી જઘન્ય સ્થિતિ કરતાં અન્તર્મુહૂર્ત પ્રમાણ અધિક સમજવું. બાકીનું સમરત કથન પૂર્વોક્ત કથન પ્રમાણે જ સમજવું. पंचिंदिय तिरिक्खजोणिय मणुस्साण य जहा वाउक्काइयाणं असुरकुमार नाग Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मैचन्द्रिका टी० श० ८ ० ९ ० ६ वैक्रियशरीरप्रयोगबन्धवर्णनम् ३२५ भ्यधिका कर्तव्या, शेषं तदेव, जीवस्य खलु भदन्त ! आनतदेवत्वे नोआनतदेवत्वे पुनरपि आनतदेवत्वे पृच्छा! गौतम! सर्ववन्धान्तरं जघन्येन अष्टादश सागरोपमाणि पृथक्त्वाभ्यधिकानि उत्कर्षेण अनन्तं कालं वनस्पतिकालः, देश बन्धान्तर' जघन्येन असुरकुमार नागकुमार जाव सहस्सार देवाणं एएसिं जहा रयणप्पभापुढवि नेरइयाणं नवरं - सव्वबंधंतरं जस्स जा ठिई जहन्निया सा अंतो मुत्तमम्भहिया कायन्वा, सेसं तं चैव ) पंचेन्द्रियतियचयोनिक और मनुष्य इनके सर्वबन्ध का अंतर वायुकायिक की तरह जानना चाहिये । जिस तरह से रत्नप्रभा पृथिवी के नैरयिकों के विषय में कहा गया है उसी प्रकार से असुरकुमार, नागकुमार यावत् सहस्रारदेवों के विषय में भी जानना चाहिये । परन्तु विशेषता इतनी ही है इनके सर्वबंध का अंतर जिनकी जितनी जघन्य स्थिति है उसे अन्तर्मुहूर्त अधिक करलेना चाहिये । बाकी सब कथन पहिले की तरहसे ही जानना चाहिये । (जीवस्स णं भंते! आणयदेवत्ते, णां आणयदेवते पुच्छा) हे भदन्त ! आनतदेवलोक में उत्पन्न हुआ कोई देव वहांसे चवकर आनतदेवलोक के सिवाय अन्य जीवों में उत्पन्न हो जाय और फिर वहां से मरकर पुनः आनतदेवलोक में देव हो जाय तो ऐसी स्थिति में उस आनतदेव के वैशरीर के प्रयोगबंध का अन्तर काल की अपेक्षा कितना है ? ( गोयमा ! ) हे गौतम ! ( सव्वबंधंतरं जहणेणं अट्ठारससागरोवमाई कुमार जाव सहस्सार देवाणं एएसिं जहा रयणप्पभापुढवि नेरइयाणं- नवरं सव्वबंधंतरं जस्स जा ठिई जहनिया सा अंतोमुहुत्तमम्भहिया कायव्वा, सेसं तं चैव ) પચેન્દ્રિય તિય ચેાનિક અને મનુષ્યના સબંધનું. અતર વાયુકાયિકાના સબન્ધાન્તર પ્રમાણે સમજવું. જે પ્રમાણે રત્નપ્રભા પૃથ્વીના નારકેાના વિષ યમાં કહ્યુ છે. એજ પ્રમાણે અસુરકુમાર, નાગકુમાર અને સહસાર દેવાય ન્તના વિષયમાં સમજવુ' પર’તુ અહી' એટલી જ વિશેષતા છે કે તેમના સ ખંધનું અંતર જેમની જેટલી સ્થિતિ છે, તે સ્થિતિ કરતાં અન્તર્મુહૂત પ્રમાણુ अधिक समन्वु, माडीनु समस्त उथन हेसांनी प्रेम ४ समवु. ( जीवस्स णं भंते! आणयदेवत्ते, णो आणयदेवत्ते ० पुच्छा ) हे लहन्त ! मानत देवલાકમાં ઉત્પન્ન થયેલા કાઇ દેવ ત્યાંથી ચ્યવીને આનત દેવલાક સિવાયના અન્ય જીવામાં ઉત્પન્ન થઈ જાય અને ત્યાંથી મરીને ફરીથી આનત દેવલેાકમાં દેવ થઈ જાય, તે એવી સ્થિતિમાં તે આનત દેવના વૈક્રિય શરીરના પ્રયાગ मंधनु मतराजनी अपेक्षा मे डेटा होय छे ? ( गोयमा 1 ) हे गौतम ! Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २६ - भेगवैतीसूत्र वर्षपृथक्त्यम् , उकर्पण अनन्तं कालंः, एवं यावत् अच्युतः, नवरं यस्य या जघन्यिका स्थितिः सा सर्ववन्धान्तरं जघन्येन वर्पपृथक्त्वाभ्यधिका कर्तव्या, शेष तदेव । ग्रैयेयककल्पातीतक० पृच्छा, गौतम ! सर्ववन्धान्तरं जघन्येन द्वाविंशतिः सागरोपमाणि वर्ष पृथक्त्वाभ्यधिकानि, उत्कर्षेण अनन्त कालं वनस्पतिकालः, देशवासपुहुत्तमाहियाई, उझोसेणं अणतं कालं वणस्सइकालो, देसबंधतरं जहणेणं वासपुहुत्तं उक्कोसेणं अणंतं कालं वणस्सहकालो एवं जाव अच्छए, नवरं जा जस्स जहनिया ठिई सा सव्ववंधतरं जहण्णेणं अट्ठा. रससागरोवमाई वासपुहुत्तमम्भहियाइं कायव्या, सेसं तं चेव ) सर्वपंध का अन्तर जघन्य से वर्षपृथक्त्व अधिक १८ सागरोपम का है और उत्कृष्ट से वनस्पतिकाल पर्यन्त है। तथा देशबंध का अंतर जघन्य से वर्षपृथक्त्व, और उत्कृष्ट से वनस्पतिकाल जितना है। इस तरह से यावत् अच्युतदेवलोकतक जानना चाहिये । परन्तु सर्वबंध का अंतर जघन्य से जिसकी जितनी स्थिति हो वह वर्षपृथक्त्व अधिक जाननी चाहिये-चाकी सब कथन पहिले की तरह जानना चाहिये । (गेवेज्जकप्पाइयपुच्छा) हे भदंत । अवेयक कल्पातीत वैक्रियशरीरप्रयोगबंध का अन्तरकाल की अपेक्षा कितना है ? (गोयमा) हे गौतम ! (सव्वबंधंतरं जहण्णेणं बाबीसं सागरोवमाइं वासपुहत्तसन्भहियाई कायचा, ( सबबंधंतर जहण्णेणं अट्ठारससागरोवमाइं वासपुहुत्तमभिहियाई, उक्कोसेणं अणंतं कालं वणस्पडकालो, देसवंधतरं जहण्णणं वासपुहत्तं, उक्कोसेणं अणंतं कालं वणस्सहकालो, एवं जाव अच्चुए, नवरं जा जस्स जहनिया ठिई सा सव्वधंतर जहणणं अट्ठारससागरोवमाई वासपुहुत्तममहिया कायदा, सेसं तं चेव) સર્વબંધનું અંતર જઘન્યની અપેક્ષાએ ૧૮ સાગરોપમ કરતાં પૃથકત્વ અધિક છે અને ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ વનસ્પતિકાળ પર્યાનું છે, તથા દેશબંધનું જઘન્ય અંતર વર્ષ પૃથકત્વનું અને ઉત્કૃષ્ટ અંતર વનસ્પતિકાળ જેટલું હોય છે. આ પ્રમાણેનું કથન અશ્રુત પર્યન્તના દેવલોકના દેવે વિષે પણ સમજવું. પણ વિશેષતા એટલી જ છે કે સર્વબંધનું જઘન્ય અંતર જેમની જેટલી સ્થિતિ હય, તે સ્થિતિકાળ કરતાં વર્ષ પૃથકત્વ અધિક સમજવું. બાકીનું समस्त ४थन मानत ना ४थन प्रमाणे सभा. (गेवेज्जकमाइ यपुच्छा) ભદન્ત ! પ્રિવેયક કપાતીત ક્રિય શરીર પ્રગબંધનું અંતરકાળની અપેमामे ३८९ छे ? ( गोयमा ! ) गौतम(सन्धबंध तर जहण्णेण बावीसं Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका to श०८ उ० ९ सू० ६ चक्रयिशरीरप्रयोगवन्धवर्णनम् ३२७ वन्धान्तर जघन्येन वर्ष पृथक्त्वम् उत्कर्षेण वनस्पतिकालः जीवस्य खलु भदन्त । अनुत्तरौपपातिकपृच्छा, गौतम ! सरवन्धान्तरं जघन्येन एकत्रिंशत् सागरोपमानि, वर्षपृथक्खाभ्यधिकानि, उत्कर्षेण संख्येयानि सागरोपमानि, देशवन्धान्तरं जघन्येन वर्षपृथक्त्वम् उत्कर्षेण संख्येयानि सागरोपमानि, एतेषां खलु भदन्त ! जीवानां वैक्रियशरीरस्य देशबन्धकानाम् , सर्वबन्धकानाम् , अवन्धकानां च कतरे उकोसेणं अणंतकालं वणस्इकालो, देसव धंतरं जहण्णेणं वास हुत्तं, उक्कोलणं वणस्सइकालो ) यहां सर्वरन्ध का अन्तर जघन्य से वर्षपृथक्त्व अधिक २२ सागरोपम का है और उत्कृष्ट से वनस्पतिकाल जितना है । तथा देशबंध का अन्तर जघन्य से वर्षपृथक्त्व है और उत्कृष्ट से वनस्पतिकाल जितना है। (जीवस्स णं भंते ! अणुत्तरोक्वाझ्यपुच्छा) हे भदन्त ! अनुत्तरोपणतिक देव का वैक्रिय शरीरप्रयोगबंध काल की अपेक्षा कितना है ? (गोयमा) हे गौतम ! (सव्वधंतरं जह पणेणं एकतीसं सागरोवनाई वासपुत्तमम्भहियाई, उ कोसेणं संखेजाई सागरोवमाई) यहां सर्वधका अन्तर जघन्यले वर्षपृथक्त्व अधिक ३१ सागरोपमका है, और उत्कृष्टले संख्यातसागोपमका है । (देसर धंतरं जहण्णेणं नासपुहत्त, उक्कोसेणं संखेज्जाइं सागरोवमाई ) देशब ध का अतर जघन्य से वर्पपृथक्त्व और उत्कृष्टसे संख्यात सागरोपसका है। (एएसिं णं भंते ! जीवाणं वेउव्वियसरीरस्स देसबंधगाणं, सत्यमधसागरोवमाई वासपुहत्तमभहियाई कायव्वा, कोसेण अणतं कालं वणम्सइकालो, देस. बंधंतर जहणेण वासपुहत्त, उक्कोसेण वणस्सइकालो) ही सवय धनुं धन्य અંતર ૨૨ બાવીસ સાગરોપમ કરતાં વર્ષ પૃથકત્વ અધિક છે, અને ઉત્કૃષ્ટ અંતર અનંતકાળનું–વનસ્પતિકાળ જેટલુ છે. તથા દેશબંધનું જઘન્ય અતર वर्ष पृथपर्नु छ भने अष्ट मत२ वनस्पति छ. ( जीवरस ण भंते ! अणुत्तरोववाइय पुन्छा ) 3 महन्त ! मनुत्तरौ५५ति हेवना वैठियश२२अयोमधन मत२४00नी अपेक्षा छ १ ( गोयमा !) ॐ गौतम ! ( सव्वबधतर' जहण्णेण एक्कतीसं सागरोवमाई वासपुहुत्तममहियाई, उक्कोसेण संग्वेज्जाई सागरोवमाई ) मी समधन धन्य मत२ 3१ सागरापभ प्रभाष्य કાળ કરતાં વર્ષપૃથકત્વ અધિક છે અને ઉત્કૃષ્ટ અંતર સંખ્યાત સાગરોપમનું છે. (देससब धतर जाणेण वास पुहत्त, उच्कोसेण सखेज्जाइ सागरोवमाइं) देश धनुं જઘન્ય અંતર વર્ષ પૃથકત્વનું અને ઉત્કૃષ્ટ અતર સંખ્યાત સાગરોપમનું છે. Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३२८ भगवतीसूत्रे कतरेभ्यो यावत्- विशेषाधिका वा ? गौतन ! सर्वस्तोकाः जीवाः वैक्रियशरीरस्य सर्वबन्धकाः, देशवन्धका असंख्येयगुणाः, अवन्धका अनन्तगुणाः, टीका-अथ वैक्रियशरीरवन्धान्तरमेव प्रकारान्तरेणाह 'जीवस्सणं भंते । वाउकाइयते, नो बाउकाइयत्ते, पुगरवि वाउकाइयत्ते वाउकाइय एगिंदिय वेडब्बियसरीरपओगबंधंतरं पुच्छा ?' हे भदन्त । जीवस्य खलु वायुकायिकै केन्द्रिय वैक्रीयशरीरप्रयोगवन्धान्तरं कालतः क्रियच्चिरं भवति ? इति पृच्छा, भगवानाह - ' गोयमा ! गाणं अबंधगाण य कयरे कयरेहिंतो जाव विसेसाहियावा) हे भदन्त ! इन वैक्रियशरीर के देशबंधक, सर्वबंधक, और अवन्धक जीवों में से कौन २ से जीव किन २ जीवों की अपेक्षा यावत् विशेषाधिक हैं ? (गोमा ) हे गौतम! (सव्वत्थोवा जीवा वेउच्चिय सरीरस्स सव्वबंधगा देसबंधगा असंखेज्जगुणा, अबंधगा अनंतगुणा ) सब से कम वैक्रिय शरीर के सर्वबंधक जीव हैं । इनसे असंख्यातगुणित देशबंधक जीव हैं । और इनसे अनन्तगुणित अबंधक जीव हैं । टीकार्थ- अब सूत्रकार वैक्रियशरीरबन्धान्तर को ही प्रकारान्तर से प्रदर्शित करते हैं - इसमें गौतम प्रभुसे ऐसा पूछा है - ( जीवस्स णं भंते ! वाक्कायन्ते, नो वाउकाहयत्ते, पुणरविवारकाय एगिंदिय वेउब्वियसरीरपओगबंधंनरं पुच्छा ) हे भदन्त ! जो जीव पहिले वायुकायिक हो और वह मरकर वायुकायिक के सिवाय अन्य पृथिव्यादिकाय में उत्पन्न (एए सिं णं भंते ! जीवाणं वेउव्वियसरीरस्स देख बधगाण, सव्वबंधगाणं, अबंधगाण य कयरेकयरेहिंतो जाव विसेसाहिया वा १ ) डे लहन्त ! વૈષ્ક્રિય શરીરના દેશખધક, સબધક અને અખધક જીવામાં કયા કયા જીવેશ કયા કયા જીવે કરતાં અલ્પ છે ? ત્યાંથી લઈને કયા કયા જીવા કયા કયા भवे। ४२तां विशेषाधिछे, त्यां सुधीनुं प्रश्न सूत्र श्रषु ४२ ( गोयमा ! ) हे गौतम! ( सव्वत्थोवा जीवा वेउन्वियसरीरस्स सव्वबंधगा, देसबंधगा असंखेज्जगुणा, अबंधगा अनंतगुणा ) चैम्यिशरीरना सर्वभध व सौथी सोछां હાય છે, તેમના કરતાં દેશખ ધક જીવ અસ’ખ્યાતગણુા હૈાય છે, અને દેશ'ધક કરતાં અમધક જીવા અનંતગણુા હાય છે. હવે સૂત્રકાર વૈયિશરીરખધાન્તરને જ પ્રકારાન્તરે (બીજી રીતે) પ્રદર્શિત કરે છે टीअर्थ- गौतमस्वाभीनो प्रश्न - ( जीवस्वणं भंते ! वाउकाइयत्ते नोवाउकाइयत्ते पुणरविवाका इयत्ते, वाउक्काइयएर्गिदियवे उव्वियसरीरप्पओगय धतर पुच्छा " ભદન્ત 1 જે જીવ પહેલાં વાયુકાયિક હાય, પછી ત્યાંથી મરીને અવાયુાય Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श०८ उ० ९ सू०६ चैक्रियशरीरप्रयोगबन्धनिरूपणम् ३२९ सव्ववंधतरं जहण्णेणं अंतोबहुत्तं, उक्कोसेण अणंत कालं वणस्सइकालो' हे गौतम ! जीवस्य तथाविधे पुनरपि वायुकायिकत्वे सति वायुकायिकैकेन्द्रियवैक्रियशरीरमयोगस्य सर्वगन्धान्तरं जघन्येन अन्तर्मुहूर्तम् , उत्कृष्टेन अनन्तं कालं वनस्पतिकायरूपं भवति, तत्र च वायुर्वैक्रियशरीरं प्रतिपन्नः, तत्र च प्रथमसमये सर्ववन्धको भूत्वा मृतः, ततः पृथिवीकायिकेषु उत्पन्नः, तत्रापि क्षुल्लकभवग्रहणमात्रं स्थित्वा पुनर्वायुर्जातः तत्रापि कतिपयान् क्षुल्लकभवान् स्थित्वा वैक्रियं गतः, हो जाय और वहां से फिर भरकर पुनः वायुकाय हो जाये तो ऐसी एकेन्द्रिय के वैक्रिय शरीरप्रयोगबंध का अंतर काल की अपेक्षा से कितना होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-(गोयमा) हे गौतम ! (समयबंधंतरं जहणणं अंतोहुतं, उकोसेणं अणंतं कालं वणस्सइ कालो) कोई जीव वायकायिक हो और वह मर कर पृथिव्यादिकायिकों में जन्म धारण करले और वहां से भी मरकर पुनः वह वायुकायिक हो जाय तो ऐसी स्थिति में उस वायुकायिक एकेन्द्रिय के क्रियशरीरप्रयोग का सबंधान्तर जघन्य से अन्तमुहर्त का और उत्कृष्ट से अनन्तकाल का - बलस्पति के काल का होता है। जैसे कोई वायुकायिक जीव वैक्रिय शरीर को प्राप्त करने वाला हुआ वहां उसने प्रथम समय में वैक्रिय शरीर का सर्वबंध किया और फिर मर गया, सो सर कर वह पृथिवीकायिकों में जाकर उत्पन्न हो गया वहां पर वह क्षुल्लकभवग्रहणरूप कालतक रहा और मर कर पुनः वायुकायिक में ही उत्पन्न हो गया-वहां पर भी वह जितनेक क्षुल्लकभव कालतक रहकर वैक्रिय शरीर को प्राप्त, કેમાં (પૃથ્વીકાય આદિમાં) ઉત્પન્ન થઈ જાય અને ત્યાંથી મરીને ફરીથી વાયુકાચિકેમાં ઉત્પન્ન થઈ જાય, તે એવી પરિસ્થિતિમાં તે વાયુકાયિક એકેન્દ્રિયના વૈક્રિયશરીર પ્રગબંધનું અન્તર કાળની અપેક્ષાએ કેટલું હોય છે? मडावी२ प्रभुने। उत्त२-" गोयमा ! " गौतम " सबसमधतर जहण्णेण' अ तोमुहुत्तं, उक्कोसेण अणतं काल वणस्सइकायो" पडसा वायुायिકેમાં ઉત્પન્ન થયે હોય, ત્યાંથી મરીને ફરીથી વાયુકાયિકમાં ઉત્પન્ન થઈ જાય, તે એવી પરિસ્થિતિમાં તે વાયુકાયિક એકેન્દ્રિયના વૈક્રિયશરીરપ્રયેળને સર્વત્ર અલ્પાન્તર કાળ જઘન્યની અપેક્ષાએ અન્તર્મુહૂર્તને અને ઉકૃષ્ટની અપેક્ષાએ અનંત કાળને વનસ્પતિના કાળ જેટલું હોય છે. જેમ કે કોઈ વાટુકારિક જીવે વૈક્રિયશરીરને સર્વબંધ કર્યો, પછી ત્યાંથી મરીને તે પૃથ્વીકાયિકમાં ઉત્પન્ન થઈ ગયે ત્યાં તે ભુલક ભવગ્રહણરૂપ કાળ પર્યન્ત રહ્યો અને ત્યાર બાદ ત્યાંથી મરીને પુન વાયુકાયિકમાં જ ઉત્પન્ન થઈ ગયા. ત્યાં પણ કેટ भ ४२ Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३३० भगवतीने तत्र च प्रथमसमये सर्ववन्धको जातः, ततश्च वैक्रियस्य सर्ववन्धान्तरं वहवः क्षुल्लकभवाः, ते च बहवोऽप्यन्तर्मुहूर्तम् , अन्तर्मुहूर्ते वहूनां क्षुल्लकभवानां मतिपादितत्वात् , ततश्च सर्ववन्धान्तरं जघन्येन अन्तर्मुहूतं भवति, अथ च वायुवैक्रियशरीरी भवन् मृतो वनस्पत्यादिषु अनन्तं कालं स्थित्वा यदा पुनक्रियशरीरं लप्स्यते तदा उत्कृप्टेन अनन्तं कालं वनस्पतिकालो भवति, एवं रीत्यैव देशवन्धान्तरमपि जघन्येन अन्तर्मुहूर्तम् , उत्कृष्टेन चानन्तं कालं भवति-वनस्पतिकालः, गौतमः पृच्छतिहुआ-वहां प्रथम समय में वह उसका सर्वबंधक हुआ यहां पर वैक्रिय के सर्वबंध का अन्तर अनेक क्षुल्लकभवरूप रहा क्यों कि एक अन्तर्मुहूर्त में अनेक क्षुल्लकभव कहे गये हैं। अतः अनेक क्षुल्लकभवों का भी काल एक अन्तर्मुहर्त होता है। इस तरह सर्वबंध का अन्तराल जघन्य से अंतमुहत है-और उत्कृष्ट से जो इसका काल वनस्पतिकालरूप कहा गया है सो वह इस प्रकार से है-वैक्रियशरीर वाला होता हुआ कोई जीव सरा और वनस्पति आदिकों में उत्पन्न हो गया वहां वह अनंतकालतक रहा-अब वह वहां से मर कर जब वायुकायिक होकर वैक्रिय शरीर को पावेगा-तब उस अवस्था में वायुकायिक एकेन्द्रिय के वैक्रिय शरीरप्रयोग के सर्वघंध का अन्तर उत्कृष्ट से इतना आ जावेगा इसी रीति के अनुसार ही देशबंध का अन्तर भी जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का होता है और उत्कृष्ट से अनन्तकाल वनस्पतिकालरूप होता है। લાક મુલક ભવગ્રહણ કાળ સુધી રહીને તેણે વૈકિયશરીરની પ્રાપ્તિ કરી ત્યાં પ્રથમ સમયમાં તે તેને સર્વબંધક થયે-અહીં વૈક્રિયના સર્વબ ધનું અંતર અનેક મુલક ભવરૂપ રહ્યું, કારણ કે-એક અન્તર્મુહૂર્તમાં અનેક ક્ષુલ્લક ભવ કહ્યા છે. તેથી અનેકક્ષુલ્લક ભ મળીને એક અન્તમુહૂર્ત પ્રમાણુ કાળ થાય છે. આ રીતે આગલા અને આ સર્વબંધ વચ્ચેના જઘન્ય અંતર એક અંતર્મદનું આવી જાય છે. હવે તેને ઉત્કૃષ્ટકાળ વનસ્પતિકાળરૂપ કેવી રીતે કહ્યો છે, તે સમજાવામાં આવે છે–વયિશરીરવાળે કોઈ એક વાયુકાયિક જીવ મરીને વનસ્પતિકાય આદિમાં ઉત્પન્ન થઈ ગયે. ત્યાં તે અનંતકાણ સુધી રહ્યો. હવે ત્યાંથી મરીને જ્યારે તે વાયુકાયિક થઈને વૈકિયશરીરને પ્રાપ્ત કરશે ત્યારે એ પરિસ્થિતિમાં વાયુકાયિક એકેન્દ્રિયના વૈક્રિયશરીર પ્રયોગનું સર્વબંધાન્તર ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ એટલુ આવી જશે. આ રીતે દેશબંધનું જઘન્ય અંતર પણ એક અંતર્મદર્તનું અને દેશબંધનું ઉત્કૃષ્ટ અન્તર અનન્તકાળરૂપ-વનસ્પતિકાળ Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेषचन्द्रिका टीका श० ८ उ. ९ सू ६ वैक्रियशरीरप्रयोगबन्धवर्णनम् ३३१ 'जीवस्स णं भंते ! रयणप्पभापुढविनेरइयत्ते, णोरयणप्पमापुढविनेरइयत्ते पुच्छा' हे भंदन्त ! जीवस्य खलु रत्नप्रभापृथिवीने रयिकत्वे, नोरत्नप्रभापृथिवी नैरयिकत्वे, पुनरपि रत्नप्रभापृथिवीनैरयिकत्वे सति रत्नप्रभापृथिवीवक्रियशरीरमयोगवन्धान्तरं कालतः कालापेक्षया कियचिरं भवति ? इति पृच्छा, भगवानाह-'गोयमा ! सव्वबंधंतरं जह्मणेणं दसवाससहस्साई अंतोमुहुत्तममहियाई, उक्कोसेणं वणस्सइकालो' हे गौतम ! तथाविधपृथिवीनैरयिकवैक्रियशरीरमयोगस्य सर्वबन्धान्तरं जघन्येन दशवर्ष सहस्राणि अन्तर्मुहूर्ताभ्यधिकानि भवति, उत्कृष्टेन तु वनस्पतिकालो भवति; ___ अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-जीवस्स णं भंते ! रयणप्पभापुढविनेरइयत्ते, णो रयणप्पभापुढवि नेरइयत्ते पुच्छा) हे भदन्त । जीव रत्नप्रभा पृथिवी का नैरयिक हो-और मरकर वह उस रत्नप्रभा पृथिवी का नैरयिक रूप से पुनः उत्पन्न न हो-अन्य जगह उत्पन्न हो जावे और बाद में पुनः वह रत्नप्रभापृथिवी में ही उत्पन्न हो तो ऐसी स्थिति में उस रत्नप्रभापृथिवी गत उस नारक जीव के वैक्रिय शरीर का बन्धान्तर सर्ववन्धान्तर एवं देशबंधान्तर काल की अपेक्षा कितना होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-(गोयमा) हे गौतम ! (सव्वबंधतरं जहण्णेणं दसवाससहस्साइं, अंतोमुत्तमन्भहियाई उक्कोसेणं वणस्सइकाले) ऐसी स्थिति में उस प्रथम रत्नप्रभा भूमिगत नारक जीव से वैक्रिय शरीर का सर्वबन्धान्तर जघन्य से अन्तमुहर्त अधिक दश हजार वर्ष का होता है । इस का तात्पर्य ऐसा है कि यहां पर दश રૂપ થાય છે. હવે ગૌતમવામી મહાવીર પ્રભુને એ પ્રશ્ન પૂછે છે કે " जीवस्स णं भंते ! रयणप्पभा पुढवि नेरइयत्ते, णो रयणप्पभा नेरइयत्ते, पुच्छा" B महन्त 15 मे ७३ २नमा पृथ्वीमा ना२४३३ उत्पन्न थयो હેય, ત્યાંથી મરીને તે રત્નપ્રભા પૃથ્વી સિવાયની કોઈ અન્ય જગ્યાએ ઉત્પન્ન થઈ જાય. અને ત્યાંથી મરીને ફરીથી તે નારક જીવના ક્રિયશરીરનું સર્વબંધાcર કાળની અપેક્ષાએ કેટલું હોય છે ? मडावीर प्रभुना उत्तर-“ गोयमा" गौतम ! “ सव्ववधतर जहण्णेण दसवाससहस्साई अतोमुहुत्तममहियाई, उक्कोसेणं वणस्सइकालो " मेवी स्थितिमा પહેલી રત્નપ્રભા નામની પૃથ્વીના નારક જીવના વૈક્રિયશરીરને સર્વબંધાતરકાળ ઓછામાં ઓછો ૧૦ હજાર વર્ષ કરતા એક અધિક અન્તર્મુહૂર્ત પ્રમાણ હોય છે અને વધારેમાં વધારે વનસ્પતિકાળ પ્રમાણ હોય છે, જઘન્ય સર્વબંધા ન્તરકાળ ૧૦ હજાર વર્ષ અને એક અંતમુહૂર્તને શા માટે કહ્યું છે તે હવે સ્પષ્ટ કરવામાં આવે છે-રત્નપ્રભા નરકમાં નારકનું જઘન્ય આયુ ૧૦ હજાર Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३३२ भगवती 'देसवधंतरं जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं, उक्कोसेणं अणंतं कालं वणस्सइकालो, एवं जाव अहेसत्तमाए ' देशवन्धान्तरं तु जघन्येन अन्तर्मुहूर्तम् , उत्कृष्टेन च अनन्त कालं वनस्पति कालः, तत्र रत्नप्रभा नैरयिको दशवर्षसहस्रस्थितिका उत्पत्तौ सर्ववन्धकः, तत उद्धृतश्च गर्भजपञ्चेन्द्रियेषु अन्तर्मुहूत स्थित्वा रत्नप्रभायां पुनरपि उत्पन्नः, तत्र च प्रथम समये सर्ववन्धकः, इत्येवं सर्ववन्धान्तरं जघन्येन दशहजार वर्ष का जघन्य आयु है-सो दश हजार वर्ष का जो यह जघन्यायु है तत्प्रमाण यहां सर्वबंध का अंतर जघन्य जानना चाहिये। ____ अब रही अन्तर्मुहूर्त अधिक होने की बात-लो वह इस प्रकार से है-कि जैसे कोई जीव प्रथम पृथिवी का नारक उत्पन्न हुआ-वहां वह उत्पत्ति के प्रथम समय में सर्वबंधक हो गया बाद में वह वहां जघन्यायु प्रमाण रहा और वहां से निकलकर फिर वह गर्भजपञ्चेन्द्रियतिर्यंच पर्याय में एक अन्तर्जुहूर्ततक जन्म धारण कर पुनः रत्नप्रापृथिवी में ही नारक की पर्याय में उत्पन्न हो गया-वहां उत्पत्ति के प्रथम समय में वह बैनियशरीर का सर्वधक हो गया-इस तरह से उस पहिले के सर्वबंध में और इस अव के सर्वबंध होने में जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त अधिक दश हजार वर्ष का अन्तराल हो जाता है। ___ अब उत्कृष्ट से जो यहां अन्तर कहा गया है-सो वह इस प्रकार से है-कोई जीव रत्नप्रभाथिवी में उत्पन्न हो गया और उत्पत्ति के प्रथम समय में वह वैक्रिय शरीर का सर्वबंधक हुआ वहां से વર્ષનું હોય છે. તે કારણે ત્યાં સર્વબંધનું અંતર જઘન્યની અપેક્ષાએ ૧૦ હજાર વર્ષ પ્રમાણ સમજવું જોઈએ. પણ તેમાં એક અન્તર્મુહૂર્તને વધારે બતાવવાનું કારણ નીચે પ્રમાણે છે-જેમ કે કઈ જીવ પહેલાં રત્નપ્રભા પૃથ્વીમાં ઉત્પન્ન થયે, ત્યાં તે ઉત્પત્તિના પ્રથમ સમયે સર્વબંધક થઈ ગયે. ત્યાર બાદ તે ત્યાં જઘન્યાયુ પ્રમાણ (૧૦ હજાર વર્ષ સુધી) રહ્યો. પછી ત્યાંથી નીકળીને ગર્ભજ પંચેન્દ્રિયતિર્યામાં જન્મ ધારણ કરીને એક અન્તર્મુહૂર્ત પર્યન્ત રહ્યો. ત્યાર બાદ ફરીથી રત્નપ્રભ પૃથ્વીમાં જ નારક રૂપે ઉત્પન્ન થઈ ગયે-ત્યાં ઉત્પત્તિને પ્રથમ સમયે વક્રિયશરીરને સર્વબંધક થઈ ગયો. આ રીતે પૂર્વના સર્વબંધ અને હવેના સર્વબંધની વચ્ચે ઓછામાં ઓછું ૧૦ વર્ષ અને એક અંતમુહૂર્તનું અરાલ (અંતર) પડી જાય છે. હવે ઉત્કૃષ્ટ સર્વબંધાન્તર વનસ્પતિકાળ પ્રમાણ કેવી રીતે થાય છે તે સમજાવવામાં આવે છે—કેઈ જીવ રત્નપ્રભા પૃથ્વીમા ઉત્પન્ન થયો અને ઉત્પત્તિના પ્રથમ સમયમાં Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमैयचन्द्रिका टीका श० ८ उ० ९ सू० ६ बैंक्रियशेरीरप्रयोगवन्धवर्णनम् २३२ वर्षसहस्राणि अन्तर्मुहूर्ताभ्यधिकानि भवति, अथ च रत्नप्रभापृथिवी नरयिका उत्पत्तौ सर्ववन्धकः, तत उद्धृतश्चानन्त कालं वनस्पत्यादिषु स्थित्वा पुनस्तत्रैवोत्पद्यमानः सर्ववन्धकः इत्येवमुत्कर्षेण सर्वचन्धान्तरालं वनस्पतिकालः, एवं रत्नमभानरयिकः देशवन्धकः सन् मृतोऽन्तर्मुहूर्तमायुः, पञ्चेन्द्रियतियक्तयोत्पध मृत्वा रत्नप्रभानैरयिकतयोत्पन्नः, तत्र च द्वितीयसमये देशबन्धकः, इत्येवं जघ. न्येन अन्तर्मुहूर्त देशवन्धान्तरम् , उत्कर्षेण तु अनन्तं कालं वनस्पतिकालो भवति, निकलकर वह अन-तकालतक बनस्पति आदि कों में रहा और फिर मरकर वह जब वैक्रिय शरीर को पावेगा-तब उसका उत्कृष्ट से वनस्पतिकालरूप अनन्तकाल होता है। इसी तरह से देशबंध का अन्तर भी जघन्य से अन्तर्मुहूर्त का है और उत्कृष्ट से अनन्तकाल का है। अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं (एवं जाव अहे सत्तमाए) हे भदन्त ! शर्कराप्रभापृथिवी के नारक से लेकर सातवीं तमस्तमःप्रभा नारक जीव के वैक्रियशरीर का सर्वचन्धान्तर और देशबन्धान्तर काल की अपेक्षा से कितना है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं हे गौतम ! जैसे प्रथम पृथिवी के नारक के वैक्रियशरीर का सर्ववन्धान्तर और देशबन्धान्तर अभी २ प्रकट किया गया है उसी प्रकार से यहां पर भी जानना चाहिये। यहां सर्वबंध का अन्तर अन्तर्मुहूर्त अधिक दश हजार वर्ष का जघन्य से कहा गया है और उत्कृष्ट से वनस्पतिकालरूप अनજ વેકિયશરીરનો સર્વબંધક થઈ ગયે, ત્યાંથી નીકળીને તે અનંત કાળ સુધી વનસ્પતિ આદિકમાં રહ્યો, પુનઃ મરીને જ્યારે તે વૈકિયશરીર પ્રાપ્ત કરે છે, ત્યારે તેને ઉત્કૃષ્ટ સર્વબંધકાળ વનસ્પતિકાલરૂપ અનંતકાળને થઈ જાય છે. એજ પ્રમાણે પ્રથમ રત્નપ્રભા પૃથ્વીના નારકને વૈક્રિયશરીરના દેશબંધનું જઘન્ય અંતર અતં મુંદૃર્તા પ્રમાણ અને ઉત્કૃષ્ટ અંતર અનન્તકાળનું હોય છે. હવે ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને એ પ્રશ્ન કરે છે કે “હે ભદન્ત ! શર્કરા પ્રભાથી લઈને સાતમી તમતમાં પ્રભા પૃથ્વી પર્યન્તના નારકના ક્રિયશરીરને સર્વબંધાતર અને દેશબંધાનાર કાળ કેટલું હોય છે ? તેને म मापता महावीर प्रभु ४९ छे है " एवं जाब अहे सत्तमाए" पडली રત્નપ્રભા પૃથ્વીના નારકેન વૈકિયશરીરને સર્વબંધાતર તથા દેશબન્યાન્તર કાળ જેટલે કહેવામાં આવ્યો છે તેટલો જ સર્વબન્ધાન્તર અને દેશબંધાન્તર કાળ સાતમી પૃરી પર્યન્તના નારકના વૈકિયશરીરને સમજ. અહી સર્વબં. ધનું જઘન્ય અંતર ૧૦ હજાર વર્ષ કરતાં એક અધિક અંતમુહૂર્ત પ્રમાણ Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती सूत्रे ३३४ ,, एवमुक्तरीत्या यावत् शर्करामभा वालुका प्रभाद्यधः सप्तमी पृथिवीनेर यिक वैक्रियशरीरमयोगस्य सर्वबन्धान्तरं जघन्येन दशवर्षसहस्राणि अन्तर्मुहूर्ताभ्यधि कानि भवति, उत्कर्षेण तु वनस्पतिकालः, एवमेव देशवन्धान्तरमपि यथायोग्यं वक्तव्यम्, तदेवाह - ' नवर' जस्स जा टिई जहण्णिया सा सव्वबंधंतर जदण्णेणं अंतोमुहुत्तममहिया कायव्या सेसं तं चेव' नवर' विशेषस्तु या यावती यस्य स्थितिः जघन्यिका प्रज्ञप्ता सा सर्वबन्धान्तरम् जघन्येन अन्तर्मुहूर्ताभ्यधिका कर्तव्या, शेर्पा तदेव पूर्ववदेव बोध्यम् एव च शर्कराममादिपृथिवीषु जघन्येन स्थितिः क्रमेण एकं, त्रीणि, सप्त, दश, सप्तदश, द्वात्रिंशतिश्च सागरोपमाणि इत्यत्र सेयम्, पंचिदियन्तकाल का कहा गया है । इसी प्रकार से देशबंध का भी अन्तर कहा गया जानना चहिये । परन्तु शर्करा आदि नरकों में जो विशेषता है। वह इस प्रकार से है - ( जस्स जा ठिई जहणिया सा सव्वबंधंनरं जहणेणं अंतमुत्तममहिया कायव्वा - सेसं तं चेव ) प्रथम नारक में जघन्य स्थिति दश हजार वर्ष की है और उत्कृष्टस्थिति एक सागरोपम की है सो यह एक सागरोपम की स्थिति द्वितीयनारक में जघन्य है इसी तरह से द्वितीयनरक में तीन सागरोपम की उत्कृष्टस्थिति है सो यह स्थिति तीसरी नरक में जघन्य है । और तीसरी नरक में जो उत्कृष्ट स्थिति सात सागरोपम की है वह चौथी नरक में जघन्य है-चौथी नरक की दश सागरोपम की स्थिति पांचवीं नरक में जघन्य है - पांचवीं की उत्कृष्ट स्थिति १७ सागरोपम की ६ ठीं नरक में जघन्य है-छठी नरक અને ઉત્કૃષ્ટ અતર અન'ત કાળનું કહ્યું છે, અને દેશખ ધનુ અંતર પણુ એટલુ જ કહ્યું છે. પરન્તુ શર્કરા આદિ નરકામાં નીચે પ્રમાણે વિશેષતા છે— 66 ' जस्त जा ठिई जहण्णिया सा सव्ववध'तर' जहणेणं अतो मुहुत्तमन्महिया कायव्वासेसंत चेव " पडेसी नरम्भां धन्यस्थिति इस उन्नर वर्षानी छे भने उष्ट સ્થિતિ એક સાગરોપમની છે, પહેલી નરકની જે એક સાગરાપમની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ છે, તે ખીજી નરકમાં જઘન્ય સ્થિતિ સમજવી શ્રીજી નરકમાં જે ત્રણ સાગરોપમની ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિ છે, તે ત્રીજી નરકના નારકોની જઘન્યસ્થિતિ રૂપ છે. ત્રીજી નર કમાં જે સાત સાગરોપમની ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિ હેાય છે, એટલા જ કાળ પન્તની ચાથી નરકના નારકેાની જઘન્યસ્થિતિ હાય છે. ચેાથી નરકમાં જે ૧૦ સાગરાપમની ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિ હોય છે, એટલા જ કાળની જઘન્યસ્થિતિ પાંચમી નરકમાં હાય છે. પાંચમી નરકમાં ૧૭ સાગરાપમની ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિ હાવાથી છઠ્ઠી નરકમાં એટલી જ જઘન્યસ્થિતિ સમજવી, છઠ્ઠી Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ८ ३० ९ सू० ६ वैक्रियशरीरप्रयोग बन्धवर्णनम् ३३५ की उत्कृष्ट स्थिति २२ सागरोपम की सातवीं नरक में जघन्यस्थिति हैतथा सातवीं नरक की उत्कृष्टस्थिति ३३ सागरोपम की है। इस तरह से नरक में जो जहां जघन्यस्थिति है वह वहां के नारक के वैक्रियशरीर का जघन्य से सर्वबंध की अन्तररूप है - जैसे द्वितीय नरक में जघन्यस्थिति एक सागरोपम की है सो इनमें एक अन्तर्मुहूर्त अधिक करलेना चाहिये - तथा च-द्वितीय नरक के नारक के वैक्रियशरीर का सर्व बंधान्तर जघन्य से अन्तर्मुहूर्त्त अधिक एक सागरोपम का है और उत्कृष्ट से वैयिशरीर का सर्वबंधान्तर वनस्पतिकालरूप अनंतकाल का है । देशान्तर भी इसी प्रकार से जानना चाहिये । तृतीय नरकादिकों में भी इसी प्रकार से वैक्रियशरीर का सर्वबन्धान्तर और देशबंधान्तर उत्कृष्ट और जघन्य से जानना चाहिये - अर्थात् तृतीय नरक के वैक्रियशरीर का सर्व बंधान्तर जघन्य से अन्तर्मुहूर्त अधिक तीन सागरोपम का है और उत्कृष्ट से वनस्पतिकालरूप अनन्तकाल का है। इसी प्रकार से देश धान्तर भी जानना चाहिये । चतुर्थ, पंचम, षष्ट और सप्तम नरक के नारकों के वक्रियशरीर के सर्वबन्धान्तर के विषय में भी जघन्य और उत्कृष्टरूप से ऐसा ही अपनी २ जघन्यस्थिति में નરકમાં ૨૨ સાગરોપમની ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિ હાવાથી સાતમી નરકમાં ૨૨ સાગરોપમની જઘન્યસ્થિતિ સમજવી સાતમી નરકની ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિ ૩૩ સાગરાપમની છે. આ રીતે જે નરકમાં જેટલી જઘન્યસ્થિતિ કહી છે તેના કરતાં એક અન્તર્મુહૂત વધારે તે નરકના નારકેાના વિક્રય શરીરના સબધનું જધન્ય અંતર સમજવુ. જેમકે ખીજી નરકના નારકાની જઘન્યસ્થિતિ એક સાગરાપમની છે તેથી તેમના વક્રિય શરીરના સમધાન્તર કાળ જઘન્યની અપે ક્ષાએ એક સાગરોપમકાળ કરતાં એક અંતર્મુહૂત પ્રમાણ અધિક સમજવે, અને ઉત્કૃષ્ટ સધાન્તરકાળ વનસ્પતિકાળ રૂપ અનંતકાળના સમયે, દેશખ ધાન્તર કાળ પણ એજ પ્રમાણે સમજવા. ત્રીજી નરકના નારકના વૈક્રિય શરીરના સમધાન્તર કાળ જઘન્યની અપેક્ષાએ ત્રણ સાગરાપમ અને એક અન્તર્મુહૂતના છે અને ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ વનસ્પતિકાળ રૂપ અનતअजन। छे. मेन प्रभा देश धान्तर आज या समन्वा थोथी, पांयभी, છઠ્ઠી અને સાતમી નરકના નારકાના સ`ખ ધાન્તર કાળ જઘન્યની અપેક્ષાએ અનુક્રમે સાગરાપમ અને અતર્મુહૂત'ના, ૧૦ સાગરોપમ અને અતર્મુહૂત ના ૧૭ સાગરાપમ અને અંતર્મુહૂર્તના, ૨૨ સાગરાપમ અને અંત હૂત ના Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३३६ भगवती तिरिक्खजोणियसणुरसाणय जहा वाउक्काइयाणं ' पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकमनुष्याणां च क्रियशरीरप्रयोगस्य सर्ववन्धान्तरं देशवन्धान्तरं च यथा वायुकायिकानां वैक्रिय शरीरमयोगस्य सर्वबन्धान्तरं जघन्येन अन्तर्मुहूर्तम् , उत्कर्षेण अनन्त कालं तथैवाबसेयम् , ' असुरकुमार नागकुमार जाव सहस्सारदेवाणं एएसिं जहा रयणप्पभा पुढविनेरइयाणं ' असुरकुमार नागकुमाराणं यावत् सुवर्णकुमारादिभवनपतिवानव्यन्तर-ज्योतिपिक-सौंधर्मेशान सनत्कुमार माहेन्द्र-ब्रह्मलान्तक शुक्रसहस्रारदेवानाम् एतेपामेकत्रिंशत्संख्यकानां देवत्वे नोदेवत्वे पुनर्देवत्वे सति असुरकुमारादिसहस्रारा. अन्तर्मुहर्त अधिक अधिक करके कहना चाहिये इसके वैक्रियशरीर के देशबंधक का अन्तर भी सर्व वध के अन्तर जैसा ही जानना चाहिये। (पंचिंदियतिरिक्खजोणियमणुस्माण य जंहा वाउक्काइयाणं) जिस प्रकार से वायुकायिक एकेन्द्रिय जीव के वैक्रियशरीर प्रयोग का सर्वच धान्तर जघन्य ले अन्तमुहर्त प्रमाण कहा गया है और उत्कृष्ट से अनन्तकाल प्रमाण कहा गया है उसी प्रकार से पंचेन्द्रियतिर्यञ्चों के और मनुष्यों के वैक्रिपशरीरप्रयोग का सर्वपंधान्तर जघन्य से अन्तर्मुहूर्त प्रमाण और उत्कृष्ट से अनन्तकालप्रमाण कहा गया है। इसी प्रकारसे इनके वैक्रियशरीरप्रयोग का देशबंधान्तर भी जानना चाहिये। (असुर कुमार नागकुमार जाव सहस्सार देवाणं एएसिं जहा रयणप्पभापुढवि नेरइयाणं) असुरकुमार, नागकुमार, सुवर्णकुमार आदि भवनपति, वानव्यन्तर, ज्योतिपिक, सौधर्म, ईशान, सनत्कुमार, माहेन्द्र, ब्रह्म, સમજે તેમને ઉત્કૃષ્ટ સર્વબધાન્તર કાળ વનસ્પતિ કાળરૂપ અનંતકાળને સમજે, અને તેમના વિઢિય શરીરને દેશબંધાન્તર કાળ પણ સર્વબંધાન્તર કાળ જેટલો જ સમજ. “पचिंदियतिरिक्खजोणिय मणुरसाण य जहा वाउकाइयाणं " म वायुકાયિકના કિય શરીરને સર્વબંધાન્તર કાળ ઓછામાં ઓછે અંતમુહૂર્તને અને વધારેમાં વધારે અનંતકાળને કહ્યો છે, એ જ પ્રમાણે પચેન્દ્રિય તિયા અને મનુષ્યના વૈકિય શરીર પ્રગને સર્વગંધાન્તર કાળ ઓછામાં ઓછો અંતર્મુહૂર્તને અને વધારેમાં વધારે અનંતકાળને સમજવો. એજ પ્રમાણે તેમના ક્રિય શરીર પ્રગનું દેશબંધાન્તર પણ સમજવું. ( असुरकुमार, नागकुमगर जाव सहस्सारदेवाणं एएसि जहा रयणप्पभापुढवि नेरइयोणं ) मसुरशुभार, नागभा२, सुव भा२ मा मनपति देव ઘાનચંન્તર દે, તથા સૌધર્મ, ઈશાન, સનસ્કુમાર, માહેન્દ્ર, બ્રહ્મલાન્તક, Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टी० ० ८ उ० ९ सु० ६ वैक्रियशरीरप्रयोगवन्धनिरूपणम् ३३७ न्तदेवपञ्चेन्द्रियवैक्रियशरीरप्रयोगस्य सर्व बन्धान्तरं देशबन्धान्तरं च यथा रत्नप्रभा पृथिवी नैरयिकाणां वैक्रियगरीरप्रयोगस्य सर्ववन्धान्तरं जघन्येन दशवर्ष सहस्राणि अन्तर्मुहूर्ताभ्यधिकानि, उत्कृष्टेन तु वनस्पतिकालरूपमनन्तं कालं देशवन्धान्तरं च जघन्येन अन्तमुहर्तम् , उत्कृष्टेन अनन्तं कालं वनस्पत्तिकालरूपं पतिपादितम् तथैव प्रतिपत्तव्यम् , किन्तु ' नवरं सव्यबंधंतरे जस्स जा ठिई जहन्निया सा अंतोलान्तक, शुक्र, सहस्त्रार, इल देवों के वैक्रिय शरीर प्रयोग का सर्वबंधान्तर और देशबंधान्तर रत्नप्रभापृथिवी के नैरपिकों के क्रियशरीर के सर्वबंधान्तर और देशबंधान्तर की तरह जघन्य से अन्तर्मुहूर्त अधिक दश हजार वर्ष का और उत्कृष्ट से बनस्पति कालरूप अनंतकाल का कहा गया है। कहने का तात्पर्य ऐसा है कि कोई जीव इन पूर्वीक्त असुरकुमारादि सहस्रान्तदेवों में उत्पन्न हो जाय और वहां से फिर वह चव कर अन्य देव सिवाय पर्यायों में उत्पन्न हो जाय-पुनः वहां से भर कर देवपर्याय में उत्पन्न हो जाय तो ऐसी स्थिति में पहिले के वैक्रिय शरीर के सर्वबंध में और अब्द जो वहां पुनः उत्पन्न हुआ है उस वैक्रिय शरीर के सबंध में जघन्य अंतर अन्तर्मुहूर्त अधिक दश हजार वर्ष का आता है और उत्कृष्ट से वनस्पतिकालरूप अनंत काल का आता है। इसी तरह से इनके वैक्रिय शरीर के देशबंध के अन्तराल के विषय में भी जानना चाहिये। किन्तु 'नवरं' यहां जो नारका पेक्षा से विशेषता શુક્ર અને સહસ્ત્રારના દેવેના વૈકિય શરીર પ્રગનું સર્વબંધાન્તર અને દેશ બધાન્તર રત્નપ્રભા પૃથ્વીના નારકના વૈક્રિય શરીરના સર્વબંધાન્તરની જેમ ઓછામાં ઓછું ૧૦ હજાર વર્ષ કરતાં એક અંતમુહૂર્ત પ્રમાણ વધારે છે અને વધારેમાં વધારે વનસ્પતિ કાળરૂપ અનંતકાળનું છે. હવે આ કથનનું સ્પષ્ટીકરણ કરવામાં આવે છે—કઈ જીવ પૂર્વોક્ત અસુરકુમારથી લઈને સહસ્ત્રાર પર્યન્તના દેવામાં ઉત્પન્ન થઈ જાય, અને ત્યાથી ચવીને કોઈ અન્ય પર્યાયમાં ઉત્પન્ન થઈ જાય, વળી ત્યાથી મરીને ફરીથી ઉપરોક્ત દેવપર્યાયમાં જ ઉત્પન્ન થઈ જાય, તે એવી પરિસ્થિતિમાં પહેલાના વૈક્રિય શરીરના સર્વબંધ અને હવેના વૈકિય શરીરના સર્વબ ધની વચે જઘન્યની અપેક્ષાએ દસ હજાર વર્ષ અને એક અતિમુહૂર્ત પ્રમાણ પડી જાય છે, અને ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ વનસ્પતિ કાળરૂપ અન તકાળનું અતર પડી જાય છે એજ પ્રમાણે તેમના વક્રિય શરીરના દેશબંધનુ એ તરાલ (અ તર) પણ सभा. ' नवर" ५२न्तु ना२। ४२ता ही नीचे प्रमाणे विशेषता छ Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसरे ३३८ मुहुत्तमभहिया कायव्या सेसं तं चेव' नवरं नैरयिकापेक्षयाविशेषस्तु यस्य या यावती स्थितिः जबन्यिका जघन्येन वर्तते सा अन्तर्मुहूर्ताभ्यधिका कर्तव्या,शेषं तदेव नैरयिकवदेव बोध्यम् , तथा चासुरकुमारादयः सहसान्ता देवा उत्पत्तिसमये सर्ववन्धं कृता स्वकीयां च जघन्यस्थितिमनुपाल्य पञ्चेन्द्रियतिर्यक्षु जघन्येन अन्तमुंहतायुष्कत्वेन समुत्पद्य मृत्वा च तेष्वेव सर्ववन्धका जाताः, एवं च तेषां वैक्रियस्य जघन्यं सर्वबन्धान्तर जघन्या तत्स्थितिरन्तर्मुहूर्ताधिका, वक्तव्या, उत्कृष्ट त्वनन्तं कालं, यथा रत्नप्रभानैरयिकाणामिति भावः, तत्र जयन्या स्थितिरसुरकुमारादीनां व्यन्तराणां च दशवर्ष सहस्राणि, ज्योतिष्काणां पल्योपमाष्टभागः, सौधर्मा. है वह (सव्वधंतरे जस्स जा ठिई जहनिया सा अंतोमुहुत्तमम्भहिया कायव्वा-लेसं तं चैव ) ऐसी है कि जिसकी जितनी जघन्यस्थिति है वह अन्तर्मुहर्त अधिक करके कहनी चाहिये बाकी का और सब कथन नारक की तरह से ही जानना चाहिये। तथा च-असुरकुमार से लेकर सहनारान्त देव उत्पत्तिसमय में सर्वबंध करके और अपनी २ जघन्यस्थिति को भोग करके पञ्चेन्द्रियतिर्यञ्चों में उत्पन्न हो जायें और वहां अन्तमुहूर्ततक रह कर वाद में मरण करे-और पुनः उन्हीं देवों में उत्पन्न हो जायें। वहां वे सर्वेवंधक हुए इस तरह उनके वैक्रिय शरीर का सर्वचन्धान्तर जघन्य से अन्तर्मुहूर्त अधिक उनकी जघन्य स्थिति प्रमाण होता है ऐसा जानना चाहिये । उत्कृष्ट अंतर जो अनन्त काल का कहा गया है वह रत्नप्रभागत नैरयिकों की तरह से कहा गया है। अप्रकुमार आदिकों की और व्यन्तरों की जघन्यस्थिति दश हजार वर्ष की है। ( सव्वबंधंतरे जस्स जा ठिई जहन्निया सा अतोमुत्तमम्भहिया फायव्वासेसं तंचेव ) मह रेमनी रेक्षी धन्य स्थिति डाय छे, ते धन्यस्थितिमा એક અન્તર્મુહૂર્ત ઉમેરીને તેમના સર્વબંધનું જઘન્ય અંતર કહેવું જોઈએ. બાકીનું સમસ્ત કથન નારકના કથન પ્રમાણે જ સમજવું. જેમકે અસુરકુમારથી લઈને સહસ્ત્રાર પર્યન્તને કેઈ દેવ ઉત્પત્તિ સમયમાં સર્વબંધ કરીને અને પિતાની જઘન્ય આયુસ્થિતિને ભેળવીને પચેન્દ્રિય તિયામાં ઉત્પન્ન થઈ જાય, અને ત્યાં અન્તર્મુહૂર્ત સુધી રહીને મરણ પામે. મરીને તે એજ પૂર્વોક્ત દેવમાં ઉત્પન્ન થઈ જાય અને ત્યાં તે ક્રિય શરીરને સર્વબંધક થાય, તો આ સ્થિતિમાં તેના વૈક્રિય શરીરનું જઘન્ય સર્વગંધાન્તર તેની જઘન્યસ્થિતિ કરતાં એક અતમું પ્રમાણ વધારે આવી જાય છે. ઉત્કૃષ્ટ અંતર જે અનંતકાળનું કહેવામા આવ્યું છે, તે રત્નપ્રભાના નારકોની જેમ જ કહેવામાં આવ્યું છે. અસુરકુમારાદિકની અને વાનરની જઘન્યસ્થિતિ Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ heafद्रका टीका शे० ८ ३० ९ सू०६ वैक्रियशरीरप्रयोगबन्धनिरूपणम् ३३९ दिषु तु 'पलियमहियं दो सागर साहिया सत्त दस य चोदस य सत्तरस य' इत्यादि, गौतमः पृच्छति - ' जीवस णं भंते ! आणयदेवत्ते गोआणयदेवत्ते पुणरवि आणयदेव हे भद-त ! जीवस्य खलु आनतदेवत्वे, नोआनतदेवत्वे आनतदेवभिन्नत्वे, पुनरपि आनतदेवत्वे सति आनत देववै क्रियशरीरमयोगवन्धान्तरं कालतः कालापेक्षया ज्योतिष्कों की जघन्य स्थिति पल्योपम के आठवें भागप्रमाण है । तथा सौधर्मादिकों में जघन्यस्थिति " पलियमहियं दो सागरसाहिया सत्तदस य चोदसय सत्तरस य" इस प्रकार से है- पहिले देवलोक में एक पल्योपमकी, दूसरे देवलोक में एक पल्योपमसे कुछ अधिक, तीसरे स्वर्ग दो सागरोपमकी, चौथे देवलोक में दो सागरोपमसे अधिक, पांचवें देवलोक में सात सागरोपम छठे वर्ग में दश सागरोपम सातवें स्वर्ग में चौदह सागरोपम आठवें स्वर्ग में सत्तरह सागरोपम नौवें में अठारह सागरोपम दशवें में उन्नीस सागरोपम ग्यारहवें में जघन्यस्थिति वीससागरोपम और बारहवें में जघन्य स्थिति इक्कीस सागरोपम है । अव गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं - ( जीवस्स णं भंते! आणय देवत्ते, णो आणय देवत्ते, पुणरवि आणयदेवत्ते पुच्छा ) हे भदंत ! कोई जीव आनत स्वर्ग का देव हो जाय और वह वहां से चद कर आनत देवलोक सिवाय दूसरे देवलोकादि में चला जावे तथा वहां से भी मरकर वह पुनः आनतस्वर्ग का देव हो जाय तो ऐसी स्थिति में उस आनत દસ હેજાર વર્ષોંની છે અને ચૈાતિષિકાની જઘન્યસ્થિતિ પાપમના આઠમાં ભાગ પ્રમાણુ છે. તથા સૌધમ આદિ કલ્પામાં જઘન્યસ્થિતિ लियम हि दो सागर साहिया सत्तदस य चोदस य सत्तरस य " मी प्रमाणे छे-पडेला देवલાકમાં એક પત્યેાપમની, ખીજમાં એક પત્યેાપમથી વધારે, ત્રીજા દેવલેકમાં સાગરાપમની, ચેાથામાં એ સાગરાપમ કરતાં ઘેાડી વધારે, પાંચમા દેવ લેકમાં સાત સાગરોપમની, છઠ્ઠામાં પણ સાત સાગરેાપમની, સાતમાં દેવલેકમાં ૧૪ સાગરાપમની, આઠમામાં ૧૭ સાગરાપમની, નવમામા ૧૮ સાગરે પમની, દસમામાં ૧૯ સાગરોપમની, અને અગિયારમાં દેવલેાકમાં વીસ સાગરે પમની છે गौतम स्वामीना प्रश्न - " जीवस्स णं भंते ! आणय देवत्ते, णो आणयदेवत्ते, पुणरवि आणयदेवत्ते पुच्छा ” હે ભદ્દત ! કાઈ જીવ આનત દેવલાકમાં ધ્રુવની પર્યાયે ઉત્પન્ન થતા હાય, પછી ત્યાંથી ચવીને આનત સિવાયના અન્ય દેવલાકાદિમા ઉત્પન્ન થઈ જાય, પછી ત્યાંથી મરીને ફરીથી આનત દેવલેાકમાં જ દેવની પર્યાયે ઉત્પન્ન થઇ જાય તેા એવી સ્થિતિમાં તે આનત દેવના વૈક્રિય શરીર પ્રયાગનુ ખંધાન્તર કાળની અપેક્ષાએ કેટલુ હાય છે ? - Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३४० भगवतीस्त्र कियच्चिरं भवति ? इति पृच्छा, भगवानाह- गोयमा ! सव्यवंधतरं जहण्णेणं अट्ठारस सागरोवमाइं वासपुहुत्तमभहियाई, उक्कोसेणं अणंतं कालं वणस्सइकालो' हे गौतम ! जीवस्य तथाविधे पुनरपि आनतदेवत्वे सति आनतदेववैक्रियशरीरप्रयोगस्य सर्ववन्धान्तरं जघन्येन अष्टादश सागरोपमानि वर्षपृथक्त्वाभ्यधिकानि उत्कृष्टेन अनन्तं कालं वनस्पतिकालरूपं भवति, तथाचानतकल्पवासीदेवः उत्पत्ती सर्ववन्धकः, स चाष्टादशसागरोपमानि तत्र स्थित्वा ततश्च्युतो वपृथक्त्व मनु. प्येषु स्थित्वा पुनस्तत्रैवोत्पन्नः प्रथमसमये चासौ सर्ववन्धकः, इत्येवं रीत्या सर्वदेवलोक के देव के वैक्रिय शरीरप्रयोग का बन्धान्तर काल की अपेक्षा कितना होता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-(गोयना) हे गौतम! (सव्ववंधतरं जहण्णेणं अट्ठारससागरोक्माई वासपुत्तमम्भहियाई उक्कोसेणं अणंतं कालं वणस्सइकालो) कोई जीव आनत स्वर्ग का देव होकर पुनः अन्यत्र जन्म पाकर पुनः उसी आनत स्वर्ग का देव हो जाय तो ऐसी स्थिति में उसके वैक्रिय शरीर का सर्ववन्धान्तर जघन्य से वर्षपथक्त्व अधिक अठारह सागरोपल का होता है और उत्कृष्ट से वनस्पति कालरूप अनन्त काल का होता है । कोई जीव आनतकल्प का देव हुआ, वह प्रथम समय में वैक्रिय शरीर का सर्वबंधक होकर वहां १८ सागरोपम तक रहा बाद में वहां से चव कर वर्षपृथक्त्व तक मनुष्यपर्याय में रह कर पुनः उसी आनत देवलोक का देव हो गया और वह वहां प्रथम समय में वैक्रिय शरीर का सर्वबंधक हुआ। इस तरह से पूर्व महावीर प्रभुना उत्त२-" गोयमा ! ॥ ॐ गौतम ! “ सव्ववधतरं जहम्णेण अद्वारससागरोवभाइ वास हुत्तममहियाइ, उकासेणं अणतंकालं वणस्सइ कालो" | 4 मानत वसभi Gत्पन्न , त्यांथी 24वीन अन्य સ્થળે ઉત્પન્ન થાય અને ત્યાંથી મરીને ફરીથી આનત દેવલોકમાં ઉત્પન્ન થઈ જાય, તે એવી પરિસ્થિતિમાં તેના વિકિય શરીરનું સર્વબંધાન્તર જઘન્યની અપેક્ષાએ ૧૮ સાગરોપમ કરતાં અધિક વર્ષથગૃકત્વ પ્રમાણ (બેથી લઈને નવ વર્ષ પર્યન્તના સમયને વર્ષપૃથકત્વ પ્રમાણુકાળ કહે છે) અને ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ વનસ્પતિકાળ રૂપ અનંતકાળનું હોય છે. જેમકે કઈ જીવ આનત કલ્પમાં દેવની પર્યાયે ઉત્પન્ન થયો. તે પ્રથમ સમયમાં વૈકિય શરીરને સર્વ બંધક થઈને ત્યાં ૧૮ સાગરોપમ પર્યન્ત રહ્યો. પછી ત્યાંથી ચ્યવને વર્ષપૃથકત્વ પર્યન્ત મનુષ્ય પર્યાયમાં રહીને ફરીથી આનત દેવલોકમાં દેવની પર્યાયે ઉત્પન્ન થઈ ગયે અને ત્યાં પ્રથમ સમયમાં વૈકિય શર રને સર્વબંધક થશે. આ Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयश्चन्द्रिका टीका श. ८ उ ८ सू ६ चैक्रियशरीरप्रयोगबन्धनिरूपणम् ३४१ चन्धान्तर जघन्येन अष्टादशसागरोपमाणि वर्षपृथक्त्वाधिकानि, अथ च स एव आनतदेवः तस्माच्च्युतोऽनन्त कालं वनस्पत्यादिपु स्थित्वा पुनस्तत्रैवोत्पन्नः प्रथमसमये चासौ सर्व वन्धक इत्येवं सर्वविधान्तरम् उत्कृष्टेनानन्तं कालं भवतीति भावः, 'देसवंधंतरं जहण्णेणं वासपुहुत्तं, उक्कोसेणं अणंत कालं वणस्तइकालो ' आनतदेववैक्रियशरीरप्रयोगस्य देशवन्धान्तरं जयन्येन वर्ष पृथक्त्तम् , उत्कृष्टेन तु अनन्तं कालं वनस्पतिकालरूपं भवति, तथा च आयतकल्पीयोदेवो देशवन्धकः सन् च्युतो वर्षपृथक्त्वं मनुष्यत्वमनुभूय पुनस्तत्रैव गतः, तस्य च सर्वबन्धान्तर देशवन्ध इत्येवं के सर्वबंध में और अब के सर्वबंध में अन्तर जघन्य से वर्षपृथक्त्व अधिक अठारह सागरोपम का आ जाता है । उत्कृष्ट से सर्ववध का अन्तर वनस्पति कालरूर जो कहा गया है उसका तात्पर्य ऐसा है कि आनतसेचवकर वही देव अनन्त कालनक वनस्पत्यादिकों में स्थित रहता है और फिर वहां से मर कर वही आनत स्वर्ग का देव हो जाता है इस तरह से उत्कृष्टरूप में वैक्रिय शरीर का सवर्वबंधान्तर अनन्तकाल का हो जाता है। (देमधंतरं जहण्णेणं वासपुहुत्तं उकोसेणं अणंतं कालं वणस्सइ कालो ) आनत देवलोकवासी देव के वैक्रिय शरीर प्रयोग का देशवन्धान्तर जघन्य से वर्षपृथक्त्व का होता है और उत्कृष्ट से वनस्पति कालरूप अनन्तकाल का होता है । तथा च-आनतकल्पवासीदेव देशवधक फिर वहीं पर देव हुआ-सो प्रथम समय में वैक्रिय शरीर का રીતે પૂર્વના સર્વબંધ અને હવેના સર્વબંધની વચ્ચે ૧૮ સાગરોપમ અને વર્ષ પૃથકત્વ પ્રમાણકાળનું અંતર પડી જાય છે. ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ એવા જીવન સર્વબંધનું અંતર જે વનસ્પતિકાળ રૂપ કહ્યું છે તેનું સ્પષ્ટીકરણ આ પ્રમાણે છે–આનત દેવલેકમાંથી યુવીને તે જીવ અનંતકાળ સુધી વનસ્પતિ કાય આદિ કેમાં રહે છે અને ત્યાથી મરીને ફરીથી આનત દેવલેકમાં દેવની પર્યાયે ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. આ રીતે તેના વક્રિય શરીરને ઉત્કૃષ્ટ સર્વબંધા-तरण मनजना २४ तय छे. " देसबध तर जहण्णेणं वासपुहत्तं, उकोसेण' अणतकालं वणस्सइ कालो " मानत Rast वन वैठिय शरीर પ્રયોગનુ દેશબ ધાન્તર ઓછામાં ઓછું વર્ષ પૃથકત્વ પ્રમાણુકાળનું અને વધારેમાં વધારે વનસ્પતિકાળ રૂપ અનંતકાળનું હોય છે. આ કથનનું સ્પષ્ટીકરણ આ પ્રમાણે સમજવું–કેઈ આનત ક૫વાસીદેવ દેશબંધક થઈને ત્યાંની સ્થિતિ સમાસ કરીને વર્ષપૃથકત્વ પર્યન્ત મનુષ્ય પર્યા. યમાં રહે અને ત્યાથી મરીને આનત દેવલેકમાં જ ફરીથી ઉત્પન્ન થઈ જાય. Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३४२ भगवतीसूत्रे जघन्येन वर्षपृथक्त्वं देशवन्धान्तरं भवति, उत्कृष्टेन तु अनन्तकालरूपमुक्तमेव, एवमेव प्राणतारणाच्युतग्रैवेयकाणामाप वैक्रियस्य सर्ववन्धान्तरं देशवन्धान्तरं च वोध्यमित्यभिप्रायेणाह-' एवं जाव अच्चुए, नवरं जस्स जा जहणिया ठिई सा हव्यवंधंतरं जहण्णेणं वासपुहुत्तमभहिया कायव्वा, सेसं तं चेव एवं पूर्वोक्तरीत्यैव यावत् प्राणतारणाच्युतदेववैक्रियशरीरप्रयोगस्यापि सर्व बन्धान्तरं, देशवन्धान्तरं च बोध्यम् , नवरम् आनतापेक्षया विशेषस्तु यस्य या जघन्यिका स्थिति तते सा सर्ववन्धान्तरं जघन्येन वर्ष पृथक्त्वाधिका कर्तव्या, शेपं तदेव आनतवदेवेति भावः, सर्वध करके वाद में वह द्वितीयादि समयों में देशबंधक बना-इस तरह से पूर्व के देशबंध में और अब के देशवध में अन्तर जघन्य से वर्षपृथक्त्व का और उत्कृष्ट से अनन्तकाल का आ जाता है। इसी प्रकार से प्राणत, आरण, अच्युत और वेयक इनके देवों के भी चैक्रिय शरीरका सर्वबन्धान्तर और देशबंधान्तर जानना चाहिये। इसी वातको ( एव जाव अच्चुए, नवर जस्स जा जहणिया ठिई सा सव्वबंधंतरं जहण्णेणं बासपुहत्तमभहिया सेसं तं चेव) इस सूत्र द्वारा सूत्रकार ने व्यक्त किया है-पूर्वोक्त रीति के अनुसार ही यावत् प्रागत, आरण, अच्युत, इन कल्पवासी देवों के वैक्रिय शरीर प्रयोग का सर्वबंधान्तर और देशवधान्तर जानना चाहिये। आनत की अपेक्षा जो विशेषता है वह ऐसी है कि जिसकी यहां जितनी जघन्यस्थिति है वह सर्वबंध के अंतर में जघन्य से वर्षपृथक्त्वरूप से अधिक कर लेनी चाहिये । और सब ત્યાં પ્રથમ સમયમાં વૈક્રિયશરીરને સર્વબંધ કરીને તે દ્વિતીયાદિ સમયમાં દેશબંધક બની જાય છે. આ રીતે પૂર્વના દેશબંધ અને હવેના દેશબંધની વચ્ચે જઘન્યની અપેક્ષાએ વર્ષ પૃથકત્વનું અને ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ અનંત કાળનું અંતર પડી જાય છે એ જ પ્રમાણે પ્રાણત, આરણ, અચુત અને ગ્રેવેયકવાસી દેવના પણ વૈકિયશરીરનું સર્વબન્ધાન્તર અને દેશબન્ધાતર સમજવું એજ पात सूत्रारे “ एवं जाव अच्चुए, नबर जस्स जा जहणिया ठिई सा सव्वधंधंतर जहण्णेण' वासपुहुत्तमभहिया कायव्वा, सेस तं चेव " 24॥ सूत्रधार દ્વારા પ્રકટ કરી છે. અહીં સૂત્રકારે એ વાત પ્રકટ કરી છે કે આનત કરતાં અહીં આ પ્રમાણે વિશેષતા સમજવી જોઈએ–જે દેવની જેટલી જઘન્ય સ્થિતિ હિય, તે જઘન્ય સ્થિતિ કરતાં વર્ષ પૃથકત્વ પ્રમાણ અધિક સર્વબંધાન્તર સમજવું. બાકીનું સમસ્ત કથન આનત દેવકને ભવેના કથન પ્રમાણે સમ Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ८ उ०९ सू० ६ वैक्रियशरीरप्रयोगबन्धवर्णनम् ३४३ गौतमः पृच्छति- गेवेजलप्पाईयपुच्छा' हे भदन्त ! ग्रैवेयककल्पातीतपृच्छा ? तथा च ग्रैवेयककल्पातीतदेववैक्रियशरीरप्रयोगस्य बन्धान्तरं कालतः कियचिरं कथन यहाँ आनत की तरह से ही जानना चाहिये। तात्पर्य ऐसा है - कि प्राणत आरण और अच्युत ये क्रमशः दशवें, ग्यारहवें और बारहवें देवलोक हैं-इनमें जघन्यस्थिति क्रमशः उन्नीस वीस और इक्कीस सागरोपम है । सो यही अपनी २ जघन्यस्थिति सर्वबंध के जघन्यरूप से अन्तर प्रकट करने में वर्षपृथक्त्व से अधिक करके कहनी चाहिये-जैसे प्राणतवासी देव प्रथम समय में वैक्रियशरीर का सर्वबंध करके वहां पर १९ सागरोपम तक रहा और बाद में जब वह वहां च्युत हुआ-तो वर्ष पृथक्त्व तक मनुष्यपर्याय में रहकर फिर प्राणत देवलोक का देव बना और प्रथम समय में यहां सर्वबंधक हो गया तो ऐसी स्थिति में यहां अबके वैक्रियशरीर के सर्वबंध में और पहिले के सर्वबध में अन्तर जघन्य से वर्षपृथक्त्व अधिक १९ सागरोएम का होता है-इसी तरह से अपनी २ जघन्यस्थिति को वर्षपृथक्त्व से अधिक करके जघन्य रूप से सर्ववंध का अन्तर आरण और अच्युत इन देवलोकों के देवों के वैक्रियशरीर के विषय में भी समझ लेना चाहिये। बाकी का सब कथन आनत देवलोक के देवों के वैक्रियशरीरप्रयोग के समान ही है। જવું પ્રાણત, આરણ અને અચુત, એ અનુક્રમે દશમાં, અગિયારમાં અને બારમાં દેવલેક છે. તે દેવલોકના દેવોની જઘન્ય સ્થિતિ અનુક્રમે ૧૯, ૨૦, અને ૨૧ સાગરોપમની કહી છે-તે દરેકની જઘન્યસ્થિતિમાં વર્ષ પૃથકત્વ પ્રમાણ કાળ ઉમેરવાથી તે દરેકના સર્વબંધનું જઘન્ય અંતર આવી જાય છે. જેમ કે પ્રાણુતવાસી દેવ પ્રથમ સમયમાં વૈકિયશરીરને સર્વબંધ કરીને ૧૯ સાગરેપમ પર્યન્ત ત્યાં રહ્યો. ત્યાંથી ગ્યાને વર્ષપૃથકત્વ પર્યન્ત મનુષ્ય પર્યાયમાં રહ્યો ત્યાથી મરીને ફરીથી પ્રાણત દેવલોકમાં દેવની પર્યાયે ઉત્પન્ન થયે અને ત્યાં પ્રથમ સમયમાં સર્વબંધક થઈ ગયે તે આ રીતે તેના પર્વના સર્વબંધ અને હવેના સર્વબંધની વચ્ચે ૧૯ સાગરોપમ અને વર્ષ પૃથકત પ્રમાણ જઘન્ય કાળનું અંતર પડી જશે. આ રીતે જ ગણતરી કરતા આરણ અને અશ્રુત દેવકના દેના વૈકિય શરીરનું જઘન્ય સર્વબધાન્તર અનુક્રમે ૨૦ સાગરોપમ અને વર્ષપૃથકત્વ પ્રમાણે કાળનું તથા ૨૧ સાગરોપમ અને વર્ષપૃથકત્વ પ્રમાણ કાળનું આવી જાય છે. બાકીનુ સમસ્ત કથન આનત દેવલોકના દેવાના વિકિયશરીર પ્રગના કથન પ્રમાણે સમજવું હવે ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને એવો પ્રશ્ન પૂછે છે है-" गेवेज्जकप्पाईय पुच्छा"डे लहन्त ! अवय ४८यातीत वाना वैठिय Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३४४ भगवतीसरे भवतीति प्रश्नः, भगवानाह-' गोयमा ! सव्यबंधतरं जहणणेण वायीसं सागरोवमाई घासपुहुत्तमभहियाई. उकोसेणं अणतं कालं वणस्सइकालो ' हे गौतम ! |वेयककल्पातीतदेववैक्रियशरीरप्रयोगस्य सर्ववन्धान्तरं जघन्येन द्वाविंगतिः सागरोपमानि वर्ष पृथक्त्वाधिकानि भवति, उत्कृष्टेन तु अनन्तं कालं वनस्पतिकालरूपं भवति, ' देसवंधंतरं जहण्णेणं वासपुहुत्तं, उक्कोसेणं वणस्सइकालो ' देशबन्धान्तरं च जघ. न्येन वर्ष पृथक्त्वम् , उत्कृष्टेन वनस्पतिकालरूपमनन्तं कालं भवति । गौतमः पृच्छति-' जीवस्स णं भंते ! अणुत्तरोववाइयपुच्छा ' हे भदन्त ! जीवस्य खलु ___ अघ गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-(गेवेज कप्पाइयपुच्छा) हे भदन्त ! ग्रेवेयक कल्पातीत देवों के वैक्रियशरीरप्रयोग का बन्धान्तर काल की अपेक्षा से कितना है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-(गोयमा) हे गौतम ! (सव्वबंधंतरं जहण्णेणं बावीसं सागरोवमाइं वासपुहुत्तमम्भहियाइं उक्कोसेणं अणंतं कालं वणस्सहकालो) ग्रैवेयक कल्पातीत देवों के वैक्रियशरीरप्रयोग का सर्वच धान्नर जघन्य से वर्षपृथक्त्व अधिक २२ सागरोपम का है और उत्कृष्ट से अन्तर वनस्पतिकालरूप अनन्तकाल का है । ( देसर्वधंतरं जहण्णेणं वासपुहत्तं, उक्कोसेणं वणस्सइकालो) तथा ग्रैवेयक कल्पातीत देवों के क्रियशरीरप्रयोग का देशवं धान्तर जघन्य से वर्पपृथक्त्वरूप है और उत्कृष्ट से वनस्पतिकालरूप अनन्तकाल का है। ___ अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं- जीवस्स णं भंते ! अणुत्तरोववाइयपुच्छा) हे भदन्त ! जो जीव अनुत्तर विमान में उत्पन्न શરીર પ્રગનું બંધાતર કાળની અપેક્ષાએ કેટલું હોય છે? તેને ઉત્તર माता मडावी२ प्रभु ४ छ ४-" गोयमा" है गौतम । “ सव्वबंध तर जहण्णेण बावीसं सांगरोवमाइ वासपुहुत्तममहियाइ, उक्कोसेण' अणंतं कालं-वणस्सइकालो" अवेय: ४८पातीत हेवीना वैठियशरी२ प्रयागर्नु समधान्तर ઓછામાં ઓછું ૨૨ સાગરેપમ અને વર્ષ પૃથકત્વ કાળ પ્રમાણ છે, અને वधारमा धारे मत२ वनस्पति॥३५ मन छ “ देसबध तर जहण्णेणं वासपुहुत्तं, उनकोसणं क्णस्सइकालो " तथा अवेय: ४६यातीत होना વિક્રિય શરીર પ્રગનું દેશબંધાન્તર ઓછામાં ઓછું વર્ષ પૃથકત્વ પ્રમાણે કાળ રૂપ અને વધારેમાં વધારે વનસ્પતિકાળ રૂપ અનંતકાળનું છે गौतम स्वाभाना प्रश्न-" जीवस्स ण' भते | अणुचरोववाइयपुच्छा" હે ભદન્ત કેઈ એક જીવ અનુત્તર વિમાનમાં ઉત્પન્ન થયો હોય. ત્યાંની સ્થિતિ Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३४५ प्रमेयचन्द्रिका टीका श०८ उ० १ सू० ६ वैक्रियशरीरप्रयोगवन्धवर्णनम् अनुसरौपपातिकः पृच्छा, तथा च तथाविधे पुनरडुत्तरौपपातिकत्वे सति अनुत्तरौपपातिकदेव वै क्रियशरीरमयोगवन्धान्तरं कालतः कियच्चिरं भवति ? इति मश्न, भगवानाह - 'गोमा ! सव्यबंधंतर जहणणं एक्कतीमं सागरोनमाई वासपुहुत्तमन्भहियाई, उक्को सेणं संखेज्जाई सागरोक्माई' हे गौतम | अनुत्तरोपपातिकदेववैक्रियशरीरप्रयोगस्य सर्ववन्धान्तरं जघन्येन एकत्रिंशत् सागरोपमाणि वर्ष पृथक्त्वाधिकानि भवति, उत्कृष्टेन तु संख्येयानि सागरोपमाणि मवति, 'देसंबंधंतरं लह णं वासपुते, उक्कोसेणं संखेज्जाहूं सागरोवमाइ ' अनुत्तरीपपातिरुदेववैक्रियशरीरप्रयोगस्य देशवन्धान्तरं च जघन्येन वर्ष पृथक्व भवति, उत्कृष्टेन तु संख्येयानि सागरोपपाणि भवति, तथाहि - अनुत्तरौपपातिकदेव वै क्रियशरीरप्रयोगस्य हुए हैं और वहां की स्थिति समाप्त हो जाने के बाद वह उस अनुत्तरविमान से अन्यत्र जन्म धारण कर फिर वहां से सर करके उसी अनुत्तरविमान में जन्म धारण करता है तो ऐसी स्थिति में उसके वैक्रियशरीर के बन्ध में अन्तर कितने काल का आता है । इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - ( गोयला ) हे गौतम! यहां पर वैक्रियशरीर के सर्ववध का अंतर जघन्य से पृथक्त्व अधिक ३१ सागरोपम का है और ( उक्कोसेणं) उत्कृष्ट से ( संखेज्जाई सागरोवमाई ) संख्यात सागरीमका है । (देवधंतरं जणेणं वासपुत्तं) अनुत्तरोपपातिक देव वैशिरीरप्रयोग देशयन्धका अन्तर जघन्य से वर्षपृथक्त्व है और ( उक्को सेणं संखेजाई सागरोवमाई ) उत्कृष्ट से संख्यात सागरोपम होता है । जैसे कोई जीव अनुत्तर विमानों में उत्पन्न हुआ वहां उसने સમાપ્ત કરીને તે અનુત્તર વિમાન સિવાયના કાઇ અન્ય સ્થાનમાં ઉત્પન્ન થઈ જાય અને ત્યાંથી મરીને ફરીથી અનુત્તર વિમાનમાં જ જન્મ ધારણ કરે, તે એ પ્રકારની પરિસ્થિતિમાં તેના વૈક્રિયશરીરના મ'માં કેટલા કાળનુ' અન્તર પડી જાય છે ? महावीर अलुना उत्तर- " गोयमा " हे गौतम | खावु जने त्यारे तेना વૈક્રિયશરીરના સાધનુ' અ'તર જધન્યની અપેક્ષાએ ૩૧ સાગરોપમ અને વર્ષ પ્રથકૃત્વ પ્રમાણે થાય છે. . उक्कोसेण सखेज्जाई सागरोवमाई ” मने उत्ड्डष्टनी अपेक्षाये सभ्यात सागरीयनुं थाय छे, “ देसबंधंतर जहणेण' वासपुहुत्तं उत्रकोसेण संखेज्जाईं सागरोवमाइ " अने ते देवना वैठियशरीरप्रयोगना દેશ ધનુ. એછ માં એછુ અન્તર વર્ષ પૃથકત્વ પ્રમાણ અને વધારેમાં વધારે અંતર સ ́યાત સાગરોપમ પ્રમાણ થાય છે જેમ કે Àાઈ જીવ અનુત્તર भ ४४ Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसूत्रे ३४६ सर्वबन्धान्तर, देशवन्धान्तरं च उत्कृष्टं संख्यातानि सागरोपमाणि भवति, यतो नानन्तकालमनुत्तरविमानच्युतः संतति, अथ चैक्रियशरीरदेशवन्धक-सर्ववन्धकानामल्पब हुत्वादिकं प्रहपयितुमाह-' एएसिं णं भंते ! जीवाणं वेउब्वियसरीरस्स देसवंधगाणं सब्यवंधगाणं अबंधगाण य कयरे कयरेहितो जाव विसेसाहिया वा ?' हे भदन्त ! एतेषां खलु पूर्वोक्तानां जीवानां वैक्रियशरीरस्य देशवन्धकानां, सर्वप्रथम समय में वैक्रियशरीर का सर्वबंध किया और बाद में देशबंध किया और वहींपर ३१ सागरोपस तक रहा-बाद में वहां से चव कर मनुष्य पर्याय में वर्ष पृथक्त्व तक रहकर पुनः वहीं पर देव हो गया और प्रथम समय में वह वैक्रियशरीर का सर्वबंधकहुआ-इस तरह से पूर्व के सर्ववध में जघन्य से अंतर वर्ष पृथक्त्व अधिक ३१ सागरोपम का आता है-और उत्कृष्ट से अन्तर संख्यात सागरोपम का आता है-क्यों कि अनुत्तर विमान से चबकर जीव अनन्तकाल तक इस संसार में नहीं रहता है। ___अब सूत्रकार वैक्रियशरीरके देशबंधक, सर्व बंधक, और अबन्धक के अल्पबहुत्व का कथन करते हैं-इसमें गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-(एएसिं णं अंते ! जीवाणं वेउव्वियसरीरस्स देसबंधगाणं, सव्वबंधगाणं, अबंधगाण य कयरे कपरेहितो जाव विसेसाहिया वा) हे भदन्त ! इन वैक्रियशरीर के देशबंधकों में, सर्वबंधकों में और વિમાનમાં ઉત્પન્ન થયા. ત્યાં તેણે પ્રથમ સમયમાં વૈકિયશરીરનો સર્વબંધ કર્યો, અને ત્યાર બાદ દેશબંધ કર્યો. અને ત્યાંજ ૩૧ સાગરોપમ કાળ સુધી તે રહ્યો. પછી ત્યાંથી ચ્યવને મનુષ્યપર્યાયમાં આવીને વર્ષ પૃથત્વ પર્યરત રહ્યો. અને ત્યાર બાદ ત્યાંથી મરીને અનુત્તર :વિમાનમાં જ દેવની પર્યાયે ઉત્પન્ન છે. ત્યાં પ્રથમ સમયમાં તે વૈકિયશરીરનો સર્વધક છે. આ રીતે પૂર્વના અને અત્યારના સર્વબંધ વચ્ચે જઘન્યની અપેક્ષાએ ૩૧ સાગરેપમ અને વર્ષપ્રફથત્વ પ્રમાણ કાળનું અન્ડર પડે છે-ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ સંખ્યાત સાગરોપમનું તે સર્વબંધનું અંતર આવે છે, કારણ કે અનુત્તર વિમાનમાંથી વીને જીવ અનંતકાળ સુધી આ સંસારમાં રહેતો નથી. હવે સૂત્રકાર વેકિયશરીરના દેશબંધક, સર્વબંધક અને અબંધકોના અ૫ બહત્વનું કથન કરે છે. ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને એ પ્રશ્ન પૂછે छ “ एएसिंण भते ! जीवाणं वेउव्वियसरीरस्स देसबंधगाण', सव्वबंधगाणं, अबंधगाण य कयरे कयरेहितो जाय विसेसाहिया वा १", महन्त ! वैश्यि Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ८ उ०२ सू०७ माहारकशरीरप्रयोगवन्धवर्णनम् ३४७ बन्धकानाम् , अवन्धकानां च मध्ये कतरे जीवाः कतरेभ्यो जीवेभ्यो यावत् अल्पावा, बहुका वा, तुल्या वा, विशेषाधिका वा भवन्ति ? भगवानाह-गोयमा! सव्वत्थोवा जीवा वे उब्धियसरीरस्स सव्यवंधगा, देसवंधगा असंखेज्जगुणा, अवंधगा अणंतगुणा' हे गौतम ! सर्व स्तोकाः सर्वेभ्योऽल्पाः जीवा वैक्रियशरीरस्यसर्वबन्धका भवन्ति, तत्कालरय अल्पत्वात् तदपेक्षया देशवन्धकाः असंख्यातगुणा भवन्ति तत्कालस्य तदपेक्षयाऽसंख्येयगुणत्वात् , अबन्धकास्तु तदपेक्षया अनन्तगुणा भवन्ति,सिद्धानां वनस्पतिकायिकादीनां तदपेक्षयाऽनन्तगुणत्वादितिभावः ॥०६॥ आहारकशरीरप्रयोगवन्धवक्तव्यता । मूलम्-आहारगसरीरप्पओगबंधे णं भंते! कइविहे पण्णत्ते? गोयमा! एगागारे पपणत्ते । जइ एगागारे पण्णत्ते किं मणुस्लाहारगसरीरप्पओगबंधे, किं असणुस्साहारगसरीरप्पओगबंधे? गोयमा ! मणुस्साहारगसरीरप्पओगबंधे, णो अमणुस्साहारगसरीरप्पओगवंधे । अबंधकों में से कौन से जीव किन जीवों से अल्प हैं ? बहुत हैं ? तुल्य हैं ? तथा विशेषाधिक हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-(गोयमा) हे गौतम ! ( सव्वत्थोवा जीवा वेउव्वियसरीरस्त सव्वव धगा, देसव धगा असंखेज्जगुणा, अबंधगा अणंतगुणा) सब से अल्प जीव वैक्रियशरीर के सर्वबंधक है, क्यों कि सर्ववध का काल अल्प है-इनकी अपेक्षा देशयंधक जीव असंख्यातगुण हैं क्यों कि सर्वबंध के काल की अपेक्षा देशवन्ध का काल असंख्यातगुणा है। तथा इनसे भी अनन्तगुणें अब धक जीव हैं क्यों कि इनके अवधक सिद्धजीव और वनस्पतिकायिक आदि जीव देशव धतक जीवों कि अपेक्षा अनन्तगुणे हैं। स०६॥ શરીરના દેશબંધકેમાં, સર્વબંધમાં અને અબ ધકેમાં ક્યા છે કયા જીવે કરતાં અલપ છે ? અધિક છે ? સમાન છે ? તથા વિશેષાધિક છે ? महावीर प्रभुन। उत्तर-“ सव्वत्योवो जीवा वेउव्वियसरीरस्स सव्वब'धगा. देसबधगा असखेज्जगुणा, अब धगा अणतगुणा" वैठियशीना सो ૌથી ઓછાં છે, કારણ કે સર્વબંધને કાળ અ૫ છે તેમના કરતાં દેશબંધક અસંખ્યાત ગણ છે, કારણ કે સર્વબંધના કાળ કરતાં દેશબંધનો કાળ અસં. ખ્યાત ગણે છે તથા તેમના કરતાં પણ અબ ધકે અન ત ગણા છે, કારણ કે તેને અબંધક સિદ્ધ જીવ અને વનસ્પતિકાયિક આદિ જીવ દેશબ ધકે કરતાં मनात गया छ. ॥ सू०६ ॥ Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीस ફેટ एएणं अभिलावेणं जहा ओगाहण-मंठाणे जाव इडिपत्त-प्रमत्तसंजय--सम्मद्दिट्टि -पजत्त-संखेजवा माउय-कस्मभूसिंग - गभवर्कतिय-सणुस्साहारगसरीरप्पओगवधे, णो अणिपित्त- पमत्तजात्र आहारगसरीरप्पओगवधे । आहारगसरीरप्पओगवणं भंते ! कस्ल कम्मस्स उदपणं ? गोयमा ! वीरियसजोगसदव्वाए जाव लद्धिं च पहुच आहारगसरपओगणामाए कम्मस्स उदएणं आहारगसरीरप्पओगवधे । आहारगसरीरओगधे णं भंते! किं देसबंध, सव्वबंधे ? गोयमा ! देसवधे वि, सबधे वि । आहारगसरीरप्पओगबंध णं भंते ! कालओ केवश्चिरं होइ ? गोयमा ! सवबंधे एक्कं समयं, देसबंध जहणेणं अंतोसुहुतं, उक्कोसेण वि अंतोसुहुत्तं । आहारगसरीरप्पओगवंधतरंणं भंते! कालओ केवच्चिरं होइ ? गोयमा ! सवबंध तरं जहणणं अंतोमुहुत्तं, उक्कोसेणं अनंत कालं, अनंताओ उस्सप्पिणी ओस्सप्पिणीओ कालओ, खेत्तओ अनंता लोया, अवढे पोग्गल परियहं देखूणं । एवं देसबंधंतरं वि । एएसि णं भंते! जीवाणं आहारगसरीरस्स देसवंधगाणं, सवबंधगाणं, अवधाण य कयरे कयरेहिंतो जाव विसेसाहिया बा ? गोयमा ! सवत्थावा जीवा आहारगसरीरस्स सव्वबंधगा, देसवंधगा संखेजगुणा, अबंधगा अनंतगुणा ॥ सू०७ ॥ छाया - आहारकशरीरमयोगवन्धः खलु भदन्त कतिविधः प्रज्ञप्तः ? गौतम ! एकाकारः प्रज्ञप्तः । यदि एकाकारः प्रज्ञप्तः किम् मनुष्याहारकशरीरमयोगवन्धः ? किम् अमनुष्याहारकशरीरमयोगबन्धः १ गौतम | मनुष्याहारकशरीरमयोग Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रभैयचन्द्रिका टीका श० ८ उ०९ ० ७ महारकशरीर प्रयोगवन्घवर्णनम् ३४९ बन्धः, नो अमनुष्याद्दारकशरीरप्रयोगवन्धः एवम् एतेन अभिलापेन यथा अत्रगाहनसंस्थाने यावत् ऋद्धिप्राप्त - प्रमत्त संयतसम्यग्रदृष्टिपर्याप्त संख्येयवर्षायुष्क कर्मभूमिगगर्भव्युत्क्रान्तिक्रमनुष्याहारकशरीरप्रयोगबन्धः, नोऋद्धिमाप्तपमत्त यावत् सूत्रार्थ - (आहारगसरीरप्पओगवधे णं भंते । कवि पण्णत्ते ) हे भदन्त ! आहारकशरीरप्रयोगवंध कितने प्रकारका कहा गया? (गोयमा) हे गौतम! (गागारे पण्णत्ते) आहारकशरीरप्रयोगवध एक प्रकार का कहा गया है । (जइ एगागारे पण्णत्ते किं मणुस्साहारगसरीरप्पओगवंधे, किं अमणुस्साहारगसरीरप्प ओगबधे ) हे भदन्त ! यदि आहारकशरीरप्रयोगव ध एक प्रकारका कहा गया है तो वह मनुष्य संबंधी आहारकशरीर प्रयोगव ध एक प्रकार का कहा गया है- - या अमनुष्य संबंधी आहारकशरीर प्रयोगबंध एक प्रकार का कहा गया है ? (गोधमा ) हे गौतम । (मनुस्साहारगसरीरप्पओगबंधे - णो अमणुस्साहारगसरीरप्पअगर धे) आहारक शरीरप्रयोगव ध मनुष्यों के ही होता है- -अतः वही एक प्रकार का कहा गया है । आहारक शरीरप्रयोगबंध मनुष्य सिवाय दूसरे जीवों को नहीं होता इसलिये उस विषय में तो कुछ कहना ही नहीं है । ( एवं एएणं अभिलावेणं जहा ओगाहणसंठाणे जाव हड्डीपत्त, पमन्त संजय सम्मद्दिष्टि पज्जत्तसंखेज्जवासा ज्यकम्मभूमिग गम्भवतिय मणुस्साहारगसरीरप्पओगयंवे- जो अनिट्टीपत्तपमत्तसं सूत्रार्थ-(आहारगसरीरप्पओगवघे ण भंते ! कइ विहे पण्णचे ? ) हे लहन्त ! भाडा२४ शरीरप्रयोगमध टसा प्रहारनो उद्यो छे ? ( गोयमा ! ) हे गौतम! (एगागारे पण्णत्ते ) भाहार शरीरप्रयोग अध मे अक्षरतो ह्यो छे. (जह एगागारे पण्णत्ते किं मणुस्सा हारगारीरप्पओगत्र थे, कि अमणुस्साहारगसरीरपओगव घे ? ) हे लढत । ले भाडार शरीरप्रयोगमध मे प्राરનેા હાય, તે શુ મનુષ્ય સમધી આહારક શરીરપ્રયાગ ખાધ એક પ્રકારને કહ્યો છે કે અમનુષ્ય સંબધી આહારક શરીરપ્રયાગમ ધ એક પ્રકારના કહ્યો છે? ( गोयमा ! ) हे गौतम! ( मनुस्सा हारग सरिरम्प ओग - णो अमणुस्साहारगसरीरप्पओगच वे) आहार शरीरप्रयोगमध मनुष्याने હાય છે–તેથી એજ એક પ્રકારને કહેવામા આવ્યા છે, આહારક શરીર પ્રયોગમ ધ મનુષ્ય સિવાયના અન્ય જીવાને તે હાતા જ નથી, તેથી તે વિષે તે કઇ કહેવાનું જ નથી, ( एवं एए णं अमिलावेणं जहा ओगाहणसंठाणे जाव हड्डीपत्त, पमत्त संजय सम्मद्दिट्ठि पज्जत्त संखेज्जवासाउयक्रम्म भूमिगगमवक्कंतिय मणुस्साहारगसरी Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती सूत्रे 1 आहारकशरीरप्रयोगवन्धः । आहारकशरीरमयोगयन्धः खलु भदन्त ! कस्य कर्मणः उदयेन ? गौतम ! वीर्यसयोगसव्यतया यावत् लब्धि च प्रतीत्य आहारकशरीरप्रयोगनाम्नः कर्मणः उदयेन आहारकशरीरप्रयोगवन्धः । आहारकशरीरप्रयोगवन्धः, खलु मदन्त ! किं देशवन्धः ? सर्वबन्धः ? गौतम ! देशचन्धोऽपि, जय जाव आहारणसरीरप्पओगबंधे) इस तरह इस अभिलाप से अवगाहना संस्थानपद में कहे अनुसार यावत् ऋद्धिप्रासप्रमत्तसंयतस. म्यकदृष्टिपर्याप्त संख्यातवर्ष की आयुवाले, कर्मभूमिज मनुष्यों को ही आहारक शरीर प्रयोगबंध होता है- अमृद्धिप्राप्त प्रमत्तसंगत को यावत् आहारक शरीरप्रयोगबंध नहीं होता है । (आहाग्गसरीरप्पओगवंघेणं संते ! कस्स कम्मस्स उदएणं) हे भदन्त ! आहार कशरीरप्रयोगबंध किस कर्म के उदय से होता है ? ( गोयमा) हे गौतम! ( बीरियसजोगसद्द - व्वाए जाव लद्धिं च पडुच्च आहारगसरीरप्पओगणामए कम्मस्स उदपणं आहारगसरीरप्पओगबंधे ) सवीर्यता, संयोगता, सहव्यता से यावत् लब्धि को आश्रित करके आहारकशरीर प्रयोग नामकर्म के उदय से यह आहारकशरीरप्रयोगबंध होता है । (आहारगसरीरप्पओगबंधे णं भंते! किं देशबंधे, सव्वबंधे ) हे भदंत ! आहारकशरीरप्रयोगबंध क्या देशबंधरूप होता है या सर्वबंधरूप होता है ? (गोमा ) हे गौतम! देशबंधे वि, सव्वबंधे वि) आहारक शरीरप्रयोग देशवरूप भी है रप्पओग बंधे - गो अणिडीपत्तपमत्त संजय जाव आहारगसरीरप्पओगबंधे ) આ રીતે આ અભિલાપ દ્વારા અવગાહના સંસ્થાન પદમાં કહ્યા પ્રમાણે ઋદ્ધિપ્રાપ્ત પ્રમત્ત સયત સભ્યસ્ફૂષ્ટિ પર્યાપ્ત સખ્યાત વના આયુષ્યવાળા, કમ ભૂમિજ મનુષ્યેામાં જ આહારક શરીરપ્રયાગ ધ થાય છે અનૃદ્ધિ પ્રાપ્ત પ્રમત્ત સ'યતને ( યાવત્ ) આહારક શરીર પ્રયાગ ધ થતા નથી ) અહીં સુધીનું उथन ग्रहण १२ (आहारगसरीरप्पओग बांधे ण भंते ! करस कम्मस्स उदएन ? ) હે ભદન્ત ! આહારક શરીર પ્રયેાગમ ધ કયા કર્મીના ઉદયથી થાય છે ? ( गोयमा ! ) हे गौतम! ( वीरियस जोग सहव्त्रयाए जाव लद्धि च पडुच्च आहारगसरीरप्पभोगणामाए कम्मस्स उदरणं आहारगसरीरम्प भगव वे ) सर्वार्थता સયેાગતા અને સદ્રવ્યતાથી, યાવત્ લબ્ધિને આશ્રિત કરીને આહારક શરીર પ્રયાગ નામ કર્મના ઉદયથી આ આહારક શરીર પ્રયોગ ખંધ થાય છે ३५० ( आहारगसरीरप्प ओगत्रघे ण भंते! कि देसवघे, सव्ववघे १ ) 3 ભદન્ત ! આહારક શરીર પ્રયોગમ’ધ શુ દેશમધ રૂપ હોય છે, કે સાધ ३५ डाय छे ? ( गोयमा ! देसत्र धे वि स वि ) हे गौतम ! भाडार Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - प्रमेयमन्द्रिका टी० ० ८ उ०९ सु० ७ आहारकशरीरप्रयोगवन्धवर्णनम् ३५६ सर्व बन्धेोऽपि, आहारकशरीरप्रभोगबन्धः खलु भदन्त ! कालतः कियचिरं भवति ? गौतम ! सर्वबन्धः एकं समयं, देशवन्धो जघन्येन अन्तर्मुहूर्तम् , उत्कर्षे. णापि अन्तर्मुहूर्तम् , आहारकशरीरप्रयोगवन्धान्तरं खलु भदन्त ! कालतः कियच्चिर भवति ? गौतम ! सर्ववन्धान्तरं जघन्येन अन्तर्मुहूर्तम् , उत्कर्षेण अनन्तं कालम् , अनन्ता उत्सर्पिण्यवसमर्पिण्यः कालतः, क्षेत्रतः अनन्ता लोकाः, अथा? पुद्गलपरिवर्त देशोनम् , एवं देशवन्धान्तरमपि, एतेषां खलु भदन्त! जीवानाम् आहारकशरीरस्य और सर्व धरूप भी है । (आहारगसरीरप्पओगबंधे णं भंते ! कालओ केवच्चिरं होइ) हे भदंत ! आहारक शरीरप्रयोगबंध कालकी अपेक्षासे कबतक रहता है ? (गोयमा) हे गौतम । (सव्वबंधे एक्कं समयं, देस बंधे जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोलेणं वि अंतोमुहत्त) आहारक शरीरप्र योग का सर्वबंध एक समयतक रहता है और देशबंध जघन्य से भी अन्तर्मुहर्त तक रहता है और उत्कृष्ट से भी अन्तर्मुहर्त तक रहता है। (आहारगसरीरप्पओगधंतरं णं भंते ! कालओ कवच्चिरं होइ ) हे भदन्त !आहारकशरीर का प्रयोगबंधकालकी अपेक्षा कबतक रहता है ? (गोयमा) हे गौतम ! (सव्ववंधतरं जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं अणंतकालं, अणंताओ ओसप्पिणी उस्सप्पिणीओ कालओ. खेत्तओ अणंतालोया अवझं पोग्गलपरियह देसूणं-एवं देसबंधतरं वि) सर्वपंधान्तर जघन्यसे एक अन्तर्मुहर्ततक रहता है और उत्कृष्ट से अनन्तकालतक रहता है। इस अनंतकाल में अनंत उत्सपिणी और अनन्त શરીરપ્રયોગ બંધ દેશબંધરૂપ પણ હોય છે અને સર્વબંધ રૂપ પણ હોય છે. (आहारगसरीरप्पओगब घे णं भंते ! कालओ केवच्चिर होइ १ ) 3 महन्त! भाडा२४ शश२ प्रयोग गनी अपेक्षा या सुधा २७ छ १ (गोयमा ! सब्बवंधे एक समय, देसवंधे जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं उकोसेणं वि अंतोमुहत्तं ) હે ગૌતમ ! આહારક શરીર પ્રયોગને સર્વબંધ એક સમય સુધી રહે છે અને દેશબંધ ઓછામાં ઓછે અન્તર્મુદ્દત સુધી અને વધારેમાં વધારે પણ मन्तभुत सुधी २७ छ (आहारगसरीरप्पओगवधतरण भते ! कालओ केवच्चिर होइ ? ) 3 महन्त ! माल(२४ शरीरना प्रयोग धनु मत२४जना मपेक्षा टयु डाय छ १ ( गोयमा ! ) 3 गौतम ! (सव्वबंध'तर जहणे णं अंतोमूहुत्तं, उक्कोसेणं अणंतं कालं अणंताओ ओसप्पिणीउस्सप्पिणीओ कालो, खेत्तओ अणंतालोया, अवडूं पोग्गलपरिय, देसूणं-एवं देसबंधंतरं वि ) સર્વબન્ધાતરને જઘન્યકાળ એક અન્તર્મુહૂર્ત સુધી અને ઉત્કૃષ્ટકાળ અનંત કાળ પર્યન્તને હોય છે. આ અનંતકાળમાં અનંત ઉત્સર્પિણ અને અનંત Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसूत्र देशव-धकानां, सर्ववन्धकानाम् , अबन्धकानां च कतरे कतरेभ्यो यावत विशेपाः धिका वा ? गौतम ! सर्व स्तोका जीवाः आहारकशरीरस्य सर्व वन्धकाः देशवन्धका संख्येयगुणाः, अवन्धकाः अनन्तगुणाः ॥ सू० ७॥ टीका-अथाहारकशरीरपयोगवन्धमाश्रित्याह-' आहारगसरीरप्पओगबंधे णं भंते ! कइविहे पण्णत्ते ?' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! आहारकशरीरप्रयोगवन्धः खलु अवसर्पिणी हो जाती हैं। क्षेत्र की अपेक्षा अनन्तलोक-कुछ कम अर्ध पुद्गल परावर्तरूप है। इसी तरह से देशबंधान्तर में भी जानना चाहिये। (एएसिं गं अंते ! जीवाणं आहारगलरीरस्त देसबंधंगाणं लवबंधगाणं, अब धमाण य कयरे कयरेहिंतो जाब विले साहिया वा) हे सदन्त ! इन आहारक शरीर के देशबंधकों में, सर्वबंधकों में और अबंधकों में से कौन जीव कितनी अपेक्षा यावत् विशेषाधिक हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! (सव्वत्थोवा जीवा आहारगसरीरस्स सव्वबधगा, देसबंधगा संखेज्जगुणा अबंधगा अणंतगुणा) आहारक शरीर के सर्वबंधक जीव सब से कम हैं । इनकी अपेक्षा देशबंधक जीव संख्यातगुणित हैं । और इनकी अपेक्षा भी अबंधक जीव अनन्तगुणें हैं। टीकार्थ-अव सूत्रकार आहारक शरीरप्रयोगबंध को आश्रित करके कथन करते हैं-इसमें गौतमने प्रलुसे ऐसा पूछा हैं कि-(आहारगसरीरप्पओगधे णं संते ! कइविहे पण्णत्ते) हे भदन्त ! आहारक शरीरप्रઅવસર્પિણી વ્યતીત થઈ જાય છે. ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ અનતલેક-અર્ધ પુદ્ગલ પરાવર્તન કરતાં સહેજ ન્યૂન પ્રમાણ હોય છે. એ જ પ્રમાણે દેશ બંધાન્તર विष ५५] समrg (एएसि णं भवे ! जीवाण आहारगसरीरस्स सबंधगाणं सव्वत्र धगाण', अबधगाण य कयरे कयरेहितो जाव विसेसाहिया वा १) 3 ભદન્ત ! આહારક શરીરના દેશબંધકે, સર્વબંધકે અને અબંધકેમાં કયા કયા જી કયા કયા જી કરતાં અલ્પ છે “યાવત્ ” કયા કયા છ ક્યા ४॥ ॥ ४२ai विशेषाधिः छ? (गोयमा ! ) 3 गौतम ! ( सव्वत्थोवा जीवा आहारगसरीरस्म सञ्चबंधो, देसबंधगा संसेजगुणा, अबंधगा अगतगुणा) આહારક શરીરના સર્વબંધક છે સૌથી ઓછા છે, તેમના કરતાં દેશબંધક જે સંખ્યાતગણું છે દેશબંધ કરતાં અખંધકે અનંતગણું છે. ટીકાઈ–હવે સૂત્રકાર નીચેના પ્રશ્નોત્તરો દ્વારા આહારકશરીરપ્રયોગનું નિરૂ५३ ४२ छे-गौतभस्वाभीनी प्रश्न-" आहारगसरीरप्पओगब धे ण भंते कइविहे पण्णत्ते १" 3 महन्त मा।२४।२२प्रयोगमा प्रसन। यो छ ? Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टी० श०८ उ०९ सू०9 आहारकशरीरप्रयोगवन्धनिरूपणम् ३५३ कतिविध. प्रज्ञप्तः ? भगवानाह-- गोयमा ! एगागारे पणते ' हे गौतम ! आहारकशरीरमयोगवन्धः एकासार एसमकार एक भनाः, नतु औदारिकादिशरीरप्रयोगवन्धवदे केन्द्रियाद्यनेकाकारक इति भावः । गौतमः पृच्छति-जइ एगागारे पण्णत्ते कि गणुस्याहारगसरीरप्पओगवंधे ? किं अमणुस्साहारणसरीरप्पओगवंधे ?' हे भदन्त ! यः एकाकार आहारकगरीरप्रयोगवन्धः प्रज्ञप्तः स किन मलुण्याहारकशरीरप्रयोगवन्धः ? किंवा अमनुष्याहारकशरीरप्रयोगवन्धः प्रज्ञप्सः ? भगवानाहयोगबंध कितने प्रकार का कहा गया है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं -(गोयमा) हे गौतम ! (एगागारे पण्णत्त) आहारकशरीरप्रयोगबंध एक प्रकार का हो कहा गया है। औदारिक आदि प्रयोगबंध की तरह एकेन्द्रियादिरूप अनेक प्रकार का नहीं कहा गया है। तात्पर्य कहने का यह है कि एकेन्द्रिय से लेकर समस्त पंचेन्द्रिय जीवों के औदारिक शरीर होता है-अतः भिन्न जातिवालों में होने के कारण इसमें जिन्नता -अनेक प्रकारता आती है-इस तरह की अनेक प्रकारता इस आहारक शरीरप्रयोगध में नहीं है क्योंकि यह मनुष्य के ही होता है इसी विषय को स्पष्ट करने के लिये गौतमस्वामी प्रभु से पूछते हैं-(जह एगागारे पण्णत्ते कि सणुस्साहारणसरीरप्पओगधे असणुस्ताहारासरीरप्पओगधे ) हे अदन्त ! यदि वह आहारक शरीरप्रयोगध एक ही प्रकार का कहा गया है तो क्या वह मनुष्य का आहारकशरीरप्रयो. गवंध एक प्रकार का कहा गया है ? या अमनुष्य का आहारक शरीरप्रयोगध एक प्रकार का कहा गया है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं महावीर प्रसुने। उत्तर-" गोयमा ! " गौतम । “ अगागारे पण्णत्ते " આહારક શરીર પ્રગબંધ એક જ પ્રકારને કહ્યું છે. ઔદારિક આદિ પ્રગબંધની જેમ એકેન્દ્રિયદિરૂપ અનેક પ્રકારને તે હેતે નથી આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે એકેન્દ્રિયથી લઈને સમસ્ત પચેન્દ્રિય પર્વતના જીને ઔદારિક શરીર હોય છે. ભિન્ન ભિન્ન જાતિવાળાઓમાં હોવાથી તેમાં ભિન્નતા (અનેક પ્રકારતા) આવી જાય છે પણ આ પ્રકારની અનેક પ્રકારના આ આહારકશરીરપ્રયાગ બંધમાં હોતી નથી કારણ કે તે બધાને મનુષ્યમાં જ સદ્ભાવ હોય છે આ વિષયને સ્પષ્ટ કરવા માટે ગૌતમ સ્વામી મહાવીર प्रभुने २॥ प्रमाणे प्रश्न पूछे छ-"जइ एगागारे पण्णत्ते कि मणुस्साहारगसरीरप्पओगप धे, अमणुप्साहारगसरीरप्पभोगधे ? 3 महन्त ते माडा२४ શરીરપ્રાગધ એક જ પ્રકારનો હોય, તો શું મનુષ્યને આહારક શરીરોગબંધ Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसूत्रे 'गोयमा । अणुस्साहारगसरीरप्पभोगबंधे, नो अमणुस्साहारगसरीरप्पओगबंधे हे गौतम ! आहारकशरीरप्रयोगवन्धो मलुयाहारकशरीरप्रयोगवन्ध एव भवति, नो अमनुष्याहारकशरीरपयोगवन्धो भवति, ' एवं एएणं अभिलावेणं जहा ओगाहणसंठाणे जाव इट्टीपत्त-पमत्त-सम्पदिद्विपज्जत्त-संखेज्जवासाउय-कम्मभूमिगगम्भ वक्कंतिय मणुस्साहारगसरीरप्पओगवधे,णो अणिड्डीपत्तपसत्त-गाव-आहारगसरीरपओगवंधे' एवमुक्तरीत्या एतेन उपर्युक्तेन मनुष्याहारकशरीरप्रयोगवन्धस्य अभिलापेन आलापक्रयेण यथा अवगाहनसंस्थाने प्रज्ञापनाया एकविंशतिपदे -(गोयमा) हे गौतम! (अणुस्ताहारगलरीरप्पओगधे नो अमणुस्सा हारगलरीरप्पओगबंधे ) जो आहारक शरीरप्रयोगध एक प्रकार का कहा गया है वह मनुप्य का आहारक शरीरप्रयोगबंध एक प्रकार का कहा गया है-अमनुष्य का आहारक शरीरप्रयोगवंध एक प्रकार का नहीं कहा गया है क्यों कि आहारक शरीर प्रयोगबंध मनुष्य के सिवाय अन्य जीवों के नहीं होता है । इसलिये मनुष्य के ही होने के कारणएकेन्द्रिय से लेकर असंज्ञी पंचेन्द्रिय मनुष्य के नहीं होने के कारण उसमें एक विधता प्रकट की गई है । ( एवं एएणं अभिलावेणं जहा ओगाहण संठाणे जाव इड्डीपत्त-पमत्तसंजय सम्मदिहिपजत्त संखेजवासाउयकम्मभूमिगगन्भवतिय मणुस्साहारगलरीरप्पओगवधे, णो अणिड्डीपत्तपमत्त जाव आहारगलरीरप्पओगवंधे ) इस विषय का कथन प्रज्ञापना એક પ્રકારને કહ્યો છે, કે અમનુષ્યનો આહારક શરીરોગબંધ એક પ્રકારને રહ્યો છે ? महावीर प्रभुना उत्त२-" गोयमा " गौतम ! " मणुस्साहारगसरीरप. ओगबधे, नो अमणुस्साहारगसरीरप्पओगबधे"२ माडा२४शरीरप्रयोगम' मे પ્રકારને કહ્યો છે, તે મનુષ્યના આહારકશરીર પ્રગબંધ એક પ્રકારને સમજેમનુષ્યને આહરક શરીર પ્રગબંધ એક પ્રકાર સમજ જોઈએ નહી, કારણ કે મનુષ્ય સિવાયના અન્ય જીવોમાં આહારક શરીરપ્રયોગબંધ થતો નથી. આ કારણે મનુષ્યમાં જ તેને સભાવ હોવાથી, અને એકેન્દ્રિયથી લઈને અસંજ્ઞા પંચેન્દ્રિય મનુષ્ય સુધીના જેમાં તેને સદૂભાવ નહીં હોવાથી–તેમાં એક विधता (४४ ४१२) ४८ ४२वामां आवे छे. __ "एवं एएणं अभिलावेणं जहा ओगाहणसंठाणे जाव इढ्ढीपत्त-पमत्तसंजयसम्मादिहिपज्जत्त-संखेज्जवासाउयसम्मभूमिगगभवतियमणुस्साहारगसरीरप्पओगवंधे, णो अणिडीपत्तपमत्त जाव आहारगसरीरप्पओगबंधे " આ વિષયનું કથન પ્રજ્ઞાપનાં સૂત્રના ૨૧ માં અવગાહના સંસ્થાન પદમાં જે Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रन्द्रिका टी० श० ८ ३० ९ ० ७ आहारकशरीर प्रयोगवन्धवर्णनम् ३५५ यावत् ऋद्धिमाप्त - प्रमत्त संयतसम्यग्दृष्टि पर्याप्त संख्येयवयुक कर्मभूमिगगर्भव्युत्क्रान्तिक मनुष्याहारकारीरप्रयोगवन्धः प्रतप्तः नो अनुद्धिप्राप्तममत्त - यावत् संयत- सम्यग्दृष्टि संख्ये वर्षायुष्क कर्मभूमिग-गर्भव्युत्क्रान्तिक-मनुष्याहारकशरीरप्रयोगवन्धः प्रज्ञप्तः तथैवात्रापि निरवशेषोऽवसेय इति भावः । गौतमः पृच्छति - " आहारगसरीरपभगवंत्रे णं भंते । कस्स कम्मस्स उदपणं ? ' हे भदन्त ! आहारकशरीरमयोगबन्धः खलु कस्य कर्मणः उदयेन भवति ' भगवानाह - 'गोयमा ! वीरियस जोगसन्याए जाव लर्द्धिच पडुच्च आहागसरीरप्पओगणामाए कम्मस्स के २१ वें अवगाहना संस्थान पद में जैसा कहा गया है कि यह आहारक शरीर प्रयोगबंध ऐसे मनुष्य के होता है जो ऋद्धिप्राप्त संगत हो, सम्यक दृष्टि हो, छठे गुणस्थान में रहने वाला हो, पर्याप्तक हो, संख्यात वर्ष की आयु वाला हो - कर्मभूमिज हो, गर्मव्युत्क्रान्तिक- गर्भजन्मवाला हो । ऐसा वह नहीं हो कि जिसे ऋद्धिप्राप्त न हो चाहे वह इन पूर्वोक्त विशेषणों वाला भले ही क्यों न हो। क्यों कि यह आहारक शरीर प्रयोगबंध ऋद्धिप्राप्त छठे गुणस्थानवर्ती सुनिजन के ही होता है । ऐसा ही कथन यहां पर भी सम्पूर्णरूप से इसके विषय में जानना चाहिये । अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं - ( आहारगसरीरप्पओगबंधे णं भंते । कस्स कम्मर उदपणं ) हे भदंत | यह आहारक शरीर प्रयोगवध किस कर्म के उदय से होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - (गोमा) हे गौतम! ( वीरियस जोगसन्दचाए जाव लद्धिं च पडुच પ્રમાણે કરવામાં આવ્યુ છે, તે પ્રમાણે અહીં પણ ગ્રહણ કરવુ ત્યાં આ પ્રમાણે કહ્યું છે—આ આહરક શરીરપ્રયેાગમધ એવા માણસ દ્વારા થાય છે કે જે ઋદ્ધિ સપન્ન સયત હોય, સભ્યષ્ટિ હોય છઠ્ઠા ગુણુસ્થાનમાં રહેનારા હાય, પક્ષસક હાય, સખ્યાતવના આયુષ્ય વાળા હાય, ક ભૂમિજ હાય અને ગર્ભવ્યુત્ક્રાન્તિક (ગર્ભ જન્મવાળા) હાય—આ પૂર્વોક્ત વિશેષણાવાળા હવા છતાં ઋદ્ધિપ્રાપ્ત ન હેાય એવા મનુષ્ય દ્વારા આ ખ ધ થતે નથી, કારણ કે આ આહારક શરીર પ્રત્યેાગખધ ઋદ્ધિપ્રાપ્ત છઠ્ઠા ગુણસ્થાનવર્તી મુનિજન દ્વારા જ થાય છે. આ પ્રકારનું સમસ્ત સ્થત અહીં પણ તેના વિશે સપૂર્ણ રૂપે ગ્રહણ થવું જોઇએ, गौतम स्वामीना प्रश्न - " आहरगरीरप्प ओब घे ण भंते ! कस्स कंम्मस्स उदपण' " १ हे अहन्त | या हर्मना उयथी मा माहुरम्शरीरप्रयोगमध थाय छे ? महावीर प्रभुना उत्तर- " वीरियस योगसद्दव्वयाए जाव लद्धिं च पडुच्च आहरगसरीरप ओगणामाए कम्मस्स उदएण आहारगसरीरप्पओगबंधे " वीर्य थी Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ દ भगवती सूत्रे उदएणं आहारगसरीरप्पओगबंधे ' हे गौतम । वीर्यसयोगसद्द्रव्यतया, देहलीदीपकन्यायात् 'स' शब्दस्य वीर्यशब्देऽपि सम्बन्धेन तवीर्यतया, सयोगतया, सद्द्रव्यतया, इत्यर्थः यावत् प्रमादप्रत्ययात् कर्म च, योगं च भवंच, आयुष्यं चधि चमतीत्य आहारकशरीर प्रयोगकरणलब्धिमाश्रित्येत्यर्थः आहारकशरीरप्रयोगनाम्नः कर्मणः उदयेन आहारशरीरप्रयोगवन्धो भवति, गौतमः पृच्छति' आहारगसरीरप्पओग बंधे ण भंते! किं देशबंधे, सव्वबंधे ? हे भदन्त ! आहारकशरीरमयोगवन्धः खलु किं देशबन्धो भवति ? किं वा सर्ववन्धो भवति ? भगवानाह - ' गोयमा । देवधेवि, बंधे वि' हे गौतम ! आहारकशरीरप्रयोग बन्धो देशबन्धोऽपि भनति, अथ च सर्वबन्धोऽपि भवति, गौतमः पृच्छति - ' आहारगसरीरप्पओगवंधे णं ते । कालओ केवच्चिरं होइ ? हे भदन्त । आहारकशरीरप्रयोगवन्धः आहारगसरीरप्पओगणानाए कम्मस्स उदरणं आहारगसरीरप्पओगव) वीर्य से युक्त होने से, योगसहित होने से, सद्रव्यरूप होने से और प्रमादरूपकारणवाला होने से, ऋद्धि संपन्न संयत-छटे गुणस्थानवर्ती जीव के कर्म, भव, योग, आयुष्य एवं आहारक शरीरप्रयोगकरण लब्धि को लेकर उदित हुए आहारक शरीर नामकर्म के प्रभाव से आहारक शरीरप्रयोगवंध होता है । अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं - ( आहारगसरीरप्पओगवधे णं अंते ! किं देसवधे सव्वधे ? ) हे भदन्त ! यह आहारक शरीर प्रयोगबंध क्या देशबन्धरूप होता है या सर्वधरूप होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं (गोमा ) हे गौतम ! देसबधे वि सव्वधे वि) आहारक शरीरप्रयोगबंध देशबंधरूप भी होता है और सर्वबंधरूप भी होता है । યુક્ત હાવાધી, ચેાગસહિત હાવાથી સદ્રવ્યરૂપ હાવાથી, પ્રમાદરૂપ કારણવાળા થવાથી, ઋદ્ધિસંપન્ન સંયત-છઠ્ઠા ગુણુસ્થાનવી જીવના ક, ભવ ચેાગ, આયુષ્ય અને આહરકશરીરપ્રયાગકરણુ લબ્ધિની અપેક્ષાએ ઉદય પામેલા આહા કશરીરનામ કર્માંના પ્રભાવથી આહરકશરીરપ્રયાગખધ થાય છે. गौतम स्वामीना प्रश्न - " आहगसरीरप्प ओगबघे णं भंते! कि देसब घे, सव्वबंधे ? ” हे लद्दन्त आर शरीरप्रयोगगंध देशमंधश्य होय छे, है સબંધરૂપ હાય છે ? महावीर प्रलुना उत्तर--" गोयमा ! देसब घेवि सव्वधे वि" ગૌતમ! આહારકશરીરપ્રયાગમધ દેશમ’ધરૂપ પણ હેાય છે અને સ`ખ‘ધરૂપ પણ હાય છે. Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श०८ उ० ९ भू०७ माहारशरीरप्रयोगवन्धवर्णनम् ३५७ खल कालतः कालापेक्षया कियच्चिरं भवति ? भगवानाह- गोयमा ! सपबंधे एक्कं समय, देसबंधे जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं, उक्कोसेण वि अंतोमुहत्त' हे गौतम आहारकशरीरमयोगस्य सर्ववन्धः एक समयं भवति प्रथमममये एव सर्ववन्ध सद्भावात् देशवन्धस्तु जघन्येनान्तर्मुहूतं भवति, उत्कृष्टेनापि चान्तर्मुहूर्त भवति, तथाहिजघन्येन उत्कर्षेण चान्तर्मुहुर्तमेवाहारकशरीरी भवति, परतः औदारिकशरीरस्यावश्यंग्रहणात् , तत्र चान्तमुहर्ते प्रथमसमये सर्वबन्धः, उत्तरसमयेपु च देशवन्धः ___ अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-(आहारगसरीरप्पओगवंधे णं भंते ! कालओ केवच्चिरं होइ) हे भदन्न । आहारक शरीरमयोगवंध काल की अपेक्षा कवनक रहता है ? इसके उत्तर में प्रसु कहते हैं-(गोयमा! सव्वधे एक्कं समयं, देलबंधे जहाणेणं अंतोमुहत्त, उनकोसे वि अंतोमुहतं) हे गौतम ! आहारक शरीरप्रयोग का सबंध एक समय का होता है और देशबंध जघन्य से एक अन्तर्मुहर्त का होता है और उत्कृष्ट से भी एक अन्तर्मुहूर्त का होता है। क्यों कि प्रथम समय में ही आहारक शरीरप्रयोग के सर्वषध का सद्भाव रहता है। अतः इसके सर्वबंध का समय एक समय का कहा गया है। देशबंध जघन्य से अन्तर्मुहर्त का है और उत्कृष्ट से भी वह अन्तर्मुहर्त का है तात्पर्य यह है कि ऋद्धिधारी छठा गुणस्थान पर्ती संयतजन आहारक शरीर से युक्त जघन्य और उत्कृष्ट में एक अन्तर्मुहर्त तक ही रहता है। गौतम स्वामीना प्रश्न-( आहारगसरीरप्पओगबंधे णं भते ! कालओ केवचिरं होइ ? ) महन्त ! मा.२४ शरी२ प्रयोग१५ जना अपेक्षा मे કયાં સુધી રહે છે ? महावीर प्रभुना उत्तर--" गोयमा !" उ गौतम ! (सव्ववधे एक्क समयं, देसबंधे जहण्णेणं अंतोमुहुत्त, उक्कोसेण वि अतोमुहुत्तं ) माहा२४ शरीर પ્રયોગને સર્વબંધ એક સમય હોય છે, તેને દેશબ ધ ઓછામાં ઓછા એક અન્તર્મુહૂર્તને અને વધારેમાં વધારે પણ એક અન્તર્મુહૂર્તને હોય છે. કારણ કે પ્રથમ સમયમાં જ આહારક શરીર પ્રગના સર્વબંધને સદ્દભાવ રહે છે, તેથી તેના સર્વબંધને કાળ એક સમયને કહ્યું છે. દેશબંધને જઘન્ય તથા ઉત્કૃષ્ટકાળ એક અન્તર્મુહૂર્તને જે કહેવામાં આવ્યું છે, તેનું સ્પષ્ટીકરણ આ પ્રમાણે છે–ઋદ્ધિસંપન્ન છઠ્ઠા ગુણસ્થાનવર્તી સંયત મનુષ્ય જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ કાળની અપેક્ષાએ એક અત્તમુહૂર્ત સુધી જ આહારક શરીરથી યુક્ત રહે છે, ત્યારબાદ તે ઔદારિક શરીરને અવશ્ય ગ્રહણ કરી લે Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती सू अथाहारकशरीरप्रयोगस्यवान्तरं प्ररूपयितुमाह - ' आहारगसरीरप्पओगवधंतरं णं भंते ! कालओ केवच्चिर होइ ? ' गौतमः पृच्छति - हे भदन्त ! आहारगशरीरप्रयोगवन्धान्तरं खलु कालतः कालापेक्षया कियच्चिर भवति ? भगवानाद'गोयमा! सव्वबंधंतर जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं, उक्कोसेण अणंतं कालं अणंताओ उस्सप्पिणी ओसप्पिणीओ कालओ, खेतओ अनंता लोगा, अब पोग्गलपरियह देणं, एवं देसवधंतर ं वि ' हे गौतम! आहारकशरीरप्रयोगस्य सर्वबन्धान्तर जघन्येनं अन्तर्मुहूर्त भवति, उत्कृष्टेन तु सर्ववन्धान्तरम् अनन्तं कालम्, अनन्ता उत्सर्पिण्यवसर्पिण्यः कालतः कालापेक्षया, क्षेत्रतः क्षेत्रापेक्षया तु अनन्ता लोकाः, अपार्द्धम् ३५८ इसके बाद वह औदारिक शरीर का ग्रहण अवश्य कर लेता है । आहारक शरीर का अन्तर्मुहूर्त में प्रथम समय में सर्वबंध होता है और उत्त रसमयों में देशबंध होता है । अब सूत्रकार आहारकशरीरप्रयोगबंध का अन्तर प्रकट करते हैंइसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है - ( आहारण सरीरप ओगवंधंतरं णं भंते! कालओ केवचिरं होइ ) हे भदन्त ! आहारगशरीरप्रयोगबंध का अन्तरकाल की अपेक्षा से कबतक का होता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं (गोयसा) हे गौतम! ( सव्वबंधंतरं जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं, उक्कोसेणं अणतं कालं अनंताओ उस्सप्पिणी ओसप्पिणीओ कालओ, खेत्तओ अनंतालोगा अवडुंपोग्गल परियहं देणं एवं देवंधंतरं वि) आहारकशरीर के सर्वबंध का अन्तर जघन्य से अन्तर्मुहूर्त का होता है और उत्कृष्ट से अनंतकाल का होता है - इस अनन्तकाल में अनन्त उत्स - છે. આહારક શરીરના અન્તર્મુહૂતના પ્રથમ સમયમાં સખંધ થાય છે અને ઉત્તર સમયેામાં દેશબંધ થાય છે. હવે સૂત્રકાર આહારક શરીર પ્રયાગમ’ધતું અ'તર પ્રકટ કરે છે આ વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને એવા પ્રશ્ન કરે છે કે “ आहारगसरीरप्पओगबध तर ण भंते । कालओ केवच्चिर होइ ? ” हे ભદન્ત ! આહારક શરીર પ્રયાગમ’ધનું અતરકાળની અપેક્ષાએ કેટલુ હાય છે ? महावीर प्रभुना उत्तर- " गोयमा ! हे गौतम! ( सव्त्रबध'तर जहणेणं अतोमुहुत्त, उक्कोसेण अणतंकाल अनंताओ उस्सप्पिणी, ओसप्पिणीओ फालओ, खेत्तओ अण ता लोगा अवडूढ पोगालपरियट्ट देणं - एवं देख 'घ' तर वि ) આહારક શરીરના સબંધનું અતર ઓછામાં ઓછું અંતર્મુહૂતનું હાય અને વધારેમાં વધારે અનંતકાળનુ હોય છે—તે અનંતકાળમા અન ંત ઉત્સર્પિણી Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवन्द्रिका टी० श० ८ उ०९ सू०७ आहारकशरीर प्रयोगबन्धनिरूपणम् ३५९ अपगतार्द्धम् अर्द्धमात्रमित्यर्थः प्रागुक्तस्वरूपं पुलपरिवर्तम् अपार्द्धमपि अर्द्धतः पूर्णं मा भूदित्याह - देशोनम् इति भवतीतिशेषः, तथा च मनुष्याहारकशरीरं प्रतिपन्नस्तममसमये च सर्ववन्धकस्ततोऽन्तर्मुहूर्तमात्र स्थित्वादारिकशरीरं गतः तत्रापि अन्तमुहूर्त स्थितः पुनरपि च तस्य प्राणिद्या संशयादि संशयान्तचतुष्टयम् आहारकशरीरकरणकारणमुत्पन्नं ततः पुनरप्याहारकशरीरं गृह्णाति तत्र च प्रथमसमये सर्वबन्धक एव, एवं च सर्वबन्धान्तरमन्तर्मुहूर्तम् द्वयोरप्यन्तर्मुहूर्तयोरेकत्व विवक्षणात् एवमुत्कृष्टेन कालानन्त्यमुक्तमेव, एवं देशवन्धान्तरमपि जघन्येनान्तर्मुहूर्तमुत्कर्षेण पुनरपार्द्धं देशोनं " र्पिणी अनन्त अवसर्पिणी हो जाती हैं। क्षेत्र की अपेक्षा - अनन्तलोक प्रमाण सर्वबंध का अन्तर होता है - इसमें कुछ कम अर्द्ध पुनलपरावर्तन हो जाता है । तथा च मनुष्याहारक शरीर को प्रतिपन्न हुआ-जीव उस के प्रथम समय में सर्वबंधक होता है - अन्तर्मुहूर्ततक उस आहारकशरीर में रहकर फिर वह औदारिक शरीर को ग्रहण कर लेता है - वहाँ पर भी वह अन्तर्मुहूर्त तक रहता है- इतने में यदि उसे पुनः संशय आदि को दूर करने का कारणभूत आहारकशरीर उत्पन्न हो जाता है - तो वह उसे ग्रहण करता है - वहां वह प्रथम समय में उसका सर्वबंधक होता है - इस तरह से अब के इस सर्वबंध में और पहिले के सर्ववध में अन्तर अन्तर्मुहूर्त का ही आता है - यहां दो अन्तर्मुहूर्तों को एक मानकर एक अन्तर्मुहूर्त कह दिया गया है । उत्कृष्ट से अन्तर अनंतकाल का होता है । देशबंध के अन्तर में भी ऐसा ही जानना चाहिये - अर्थात् અને અનંત અવસિપેણી વ્યતીત થઇ જાય છે. ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ સાઁબ ધનું અન્તર લેાકપ્રમાણુ હાય તેમાં મધ કરતાં થોડું ન્યૂન પુદ્ગલ પરાવન થઈ જાય હવે આ કથનનું સ્પષ્ટીકરણ નીચે પ્રમાણે છે—મનુષ્યાહારક શરીર પામેલે જીવ તેના પ્રથમ સમયમાં સ`ખ ધક હોય છે, અન્તમ દૂત સુધી તે આહારક શરીરમાં રહીને તે ફરીથી ઔદ્યારિક શરીરને ધારણ કરી લે છે, ત્યાં પણ તે અન્તદૂત સુધી રહે છે–એટલામાં જો તેને સંશય આદિ દૂર કરવાના કારણભૂત આહારક સરીરની પુનઃપ્રાપ્તિ થઈ જાય, તે તેને ગ્રહણ કરે છે. ત્યાં તે પ્રથમ સમયમાં તેને સ`ખધક થાય છે. આ પૂના અને અત્યારના સબંધની વચ્ચે એક અન્તદૂતનું જ અંતર પડી જાય છે. અહીં એ અન્ત દૂતને એક માનીને એક અન્તર્મુહૂત કહી દેવામાં આવ્યું છે. ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ અનતકાળનું અંતર પડે છે. દેશમધના અન્તર વિષે એજ પ્રમાણે સમજવું. એટલે કે આહારક શરીરનું દેશખ ધાન્તર ઓછામાં પણ Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३६० भगवतीसूत्रे पुद्गलपरिवर्तम् । अथाहारकशरीरदेशबन्धकादीनामल्पवहुत्वादिकं प्ररूपयति-'एएसि णं भंते ! जीवाणं आहारगसरीरस्स देसबंधगाणं, सव्यबंधगोणं, अबंधगाणय कयरे कयरेहितो जाव विसेसाहिया ? ' हे भदन्त ! एतेषां खलु जीवानाम् आहारकशरीरस्य देशवन्धकानां, सबवन्धकानाम् , अबन्धकानां च कतरे कतरेभ्यो यावतअल्पा वा, बहुका बा, तुल्या वा, विशेषाधिका वा भवन्ति ? भगवानाह'गोयमा ! सव्यत्योवा जीवा आहारगसरीरस्स सव्यवंधगा, देसवंधगा संखेज्ज गुणा, अवंधगा अणंतगुणा' हे गौतम ! सर्वस्तोका जीवाः आहारकशरीरस्य सर्वआहारफशरीर का देशवंधान्तर जघन्य से एक अन्तर्मुहर्त का होता है और उत्कृष्ट से कुछ कम अर्द्ध पुरलपरावर्तनरूप होता है। ___अब सूत्रकार आहारक शरीरमें, देशबंधकों में, सर्वबंधकों में और अबंधकों में अल्पबहुत्व का प्रतिपादन करते हैं-इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है (एएलि णं अंते ! जीवाणं आहारगसरीरस्त देशवंधगाणं सव्वबंधगाणं, अबंधगाण य कचरे कयरेहितो जाव विलेलाहिया) हे भदन्त ! इन आहारक शरीर के देशबंधकों में, सर्वबंधकों में, और अबन्धकों में से कौन से जीव किन जीवों की अपेक्षा अल्प हैं ? कौन जीव किन जीपों की अपेक्षा बहुत हैं ? कौन जीव किन जीवों के बराघर है ? और कौन जीव किन जीवों ले विशेष अधिक हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-(गोयमा) हे गौतम ! (सव्वत्थोवा जीवा, आहारण सरीररस सव्ववंधगा, देसवंधगा संखेज्जगुणा, अवंधगा अणं ઓછું એક અત્તમુહૂર્તનું અને વધારેમાં વધારે અર્ધ પુલ પરાવર્તન કરતાં ડું ન્યૂન હોય છે. હવે સૂત્રકાર આહારક શરીરના દેશબંધ, સર્વબંધ અને અખંધકોના અલ્પ બહત્વનું પ્રતિપાદન કરવા નિમિત્તે નીચેના પ્રશ્નોત્તરે मापे छ गौतम स्वामीन। प्रश्न-" ए ए सिं ण भंते ! जीवाण आहारगसरीरस्स देमधगाण', सयपधगाण', अधमाण य कयरे कयरे हितो जाव विसेसाहिया ? " महन्त | म माडा२४ शरीरना देशमी , समधी अने અબંધકે માંથી ક્યા છો કયા જીવ કરતાં અલ્પ છે? કયા જી ક્યા છે કરતાં અધિક છે ? કયા જી કયા ની બરાબર છે? કયા છે કયા । ४२त विशेषाधित छ ? मडावी२ प्रभुने। त२-" गोयमा । " हे गीतभ ! ( सव्वत्योवा जीवा, आहारग सरीरम्स सव्यम् धगा, देसबधगा, सखेजगुणा, अमधगा अणतगुणा" Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टो० श०८ उ० ९ सू० ७ आहारशरीरकप्रयोगवन्धवर्णनम् ३६१ वन्धकाः, देशवन्धकाः संख्येयगुणाः, अबन्धकाः अनन्तगुणाः भवन्ति । तथा च सस्तोकाः आहारकस्य शरीरस्य सर्ववन्धका भवन्ति, तत्सर्ववन्धकालस्य सल्पित्वात् , देशवन्धकास्तु आहारकशरीरस्य संख्यातगुणा भवन्ति तद्देशबन्धकालस्य बहुत्वात् , असंख्यातगुणास्तु न ते भवन्ति, मनुष्याणामेव संग्ख्यातत्वेन तदविशेपाहारकगरीरदेशवन्धकानामसंख्यातत्वासभवात् , अवन्धकास्तु अनन्तगुणा भवन्ति, आहारकशरीरं हि मनुष्याणामेव, तत्रापि संपतानां, तेपामपि केपाचिदेव कदाचिदेव च भवतीति, शेपकाले ते शेपजीवाश्चावन्धकाः भवन्ति, ततश्च सिद्धबनस्पत्यादीनामनन्तगुणत्वात् अनन्तगुणास्ते भवन्तीतिमाव ।। स० ७ ॥ तगुणा) सब से कम जीव आहार कशरीर के सर्वबंधक जीव इनसे संख्यातगुणें हैं। और अबंधक जीव इनसे अनन्तगुणें हैं। आहारकश रीर के सर्वबंधक जीव सब से कम हैं इसका कारण यह है कि आहारकशरीर के सर्वबंध का काल सबसे कम है। देशबंधक जीव संख्यातगुण हैं सों इसका कारण यह है कि देशबंध का काल बहुत हैं। असंख्यातगुणे देशबंधक इसलिये नहीं हैं कि मनुष्यराशि संख्यातगुणी ही है। इसलिये तद्विशेषाहारकशरीर के देशबंधक भी संख्यातगुणें ही हैं-असंख्यातगुणे नहीं। तथा आहारकशरीरके अबंधक जीव अनंतगुणे होते हैं ऐसा जो कहा गया है वह सिद्ध और वनस्पति आदि जीवोंकी अपेक्षा लेकर कहा गया है । यह आहारकशरीर मनुष्यों के ही होता है। इनमें भी जो मनुष्य संयत होते हैं उनके यह होता है। उनमें भी किन्हीं२ के कभी २ होता है। शेष कालमें वे शेष जीव अबंधक होते हैं।सू०७॥ આહારક શરીરના સર્વબંધક છે સૌથી ઓછા છે? દેશમાં ધક જી તેમના કરતાં સંખ્યાતગણુ છે, અને અબ ધક જીવો દેશબંધ કરતાં અનંતગણું છે આહારક શરીરના સર્વબ ધક છે સૌથી ઓછાં હોવાનું કારણ એ છે કે આહારક શરીરના સર્વબંધને કાળ સૌથી ઓછો છે. દેશબંધને કાળ ઘણે હેવાને કારણે દેશબંધકે સાતગણુ છે. અસંખ્યાતગણુ એ કારણે નથી કે મનુષ્યરાશિ સંખ્યાતગણું જ છે તેથી આહારક શરીરના દેશબંધક જીવે પણ સંખ્યાલગણ જ છે–અસંખ્યાતગણું નથી. આહારક શરીરના અબંધક જ દેશબંધકે કરતાં અનંતગણ કહેવાનું કારણ નીચે પ્રમાણે છે–સિદ્ધ, , વનસ્પતિકાય આદિ જીવો આહારક શરીરના અબંધ હોય છે. આહારક શરીરને સદ્ભાવ કેવળ મનુષ્યોમા જ હોય છે. એટલુ જ નહી પણ બધાં મનુષ્યમાં તેનો સદભાવ હોતો નથી. સંયત મનુષ્યમાં જ તેને સદ્દભાવ હોય છે. તેમાં પણ કેઈ કેઈમા કયારેક ક્યારેક જ તેને સદ્ભાવ હોય છે. શેષકાળમાં શેષ જીવે અબ ધક જ હોય છે. એ સૂત્ર ૭ છે भ०४६ Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती तैजसशरीरप्रयोगबन्धमत्तपता । अथ तैजसशरीरमयोगवन्धमधिकृत्यमरूपयितुमाह मूलम्-तेयालरीरप्पओगवंधे णं भंते ! कइविहे पण्णते? गोयमा ! पंचविहे पण्णत्ते, तं जहा-एगिदियतेयासरीरप्पओग. बंधे, बेइंदियतेयासरीरप्पओगवंधे, तेइंदियतेयासमरप्पओगवंधे, चउरिंदियतेयासरीरप्पओगवंधे, पंचिदियतेयासरीरप्पओगबंधे, एगिदियतेयासरीरप्पओगबंधे णं भंते ! कइविहे पण्णत्ते? एवं एएणं अभिलावणं भेदो जहा ओगाहणसंठाणे जावपज्जत्तसव्वसिद्धअणुत्तरोववाइयकप्पाईयवेमाणियदेवपंचिदियतयासरीरप्प ओगबंधे य, अपजत्तसव्वदृसिद्धअणुत्तरोवाइयजावबंधे य, तेयासरीरप्पओगबंधे णं भंते ! कमल कम्मरस उदएणं ? गोयमा ! बोरियलजोगसहवयाए जाव आउयं च पडुच्च तेयासरीरप्पओगनामाए कस्सस्स उदएणं तेयासरीप्पओगबंधे । तेयासरीरप्पओगबंधे णं भंते ! किं देसबंधे सव्व. बंधे ? गोयमा ! देसबंधे, नो सव्वबंधे, तेयासरीरप्पओगबंधे णं भंते ! कालओ केवञ्चिरं होइ ? गोयमा ! दुविहे पण्णत्ते, तं जहां-अणाइए वा अपज्जवसिए, अणाइए वा सपज्जवसिए। तेया सरीरप्पओगबंधंतरं णं भंते कालओ केवञ्चिरं होइ ? गोयमा! अणाइयस्स अपज्जवसियस्स नत्थि अंतरं, अणाइयस्स सपजवसियस्स नत्थि अंतरं। एएसि णं भंते जीवाणं तेयासरीरस्स देसबंधगाणं, अबंधगाण य कयरे कयरेहितो जाव विसेसाहिया Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ८३०९ सू० ८ तैजसशरीरप्रयोगबन्धवर्णनम् ३६३ वा ? गोयमा ! सम्वत्थो वा जीवा तेयासरीरस्ल अबंधगा, देसबंधगा अणंतगुणा ॥ सू० ८॥ छाया-तैजसशरीरप्रयोगवन्धः खलु भदन्त । कतिविधः प्रज्ञप्तः ? गौतम ! पञ्चविधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-एकेन्द्रियतैजसगरीरप्रयोगवन्धः, द्वीन्द्रियतैजसशरीर प्रयोगवन्धः, त्रीन्द्रियतेजशरीरप्रयोगवन्धः, चतुरिन्द्रयतैजसशरीरप्रयोगवन्धः, पञ्चेन्द्रियतैजसशरीरमयोगवन्यः एकेन्द्रियतैजसशरीरपयोगवन्धः खलु भदन्त ! कतिविधः प्रज्ञप्तः? एवम् एतेन अभिलापेन भेदो यथा अवगाहनसंस्थाने यावत् ॥जलशरीरप्रयोगब ध वक्तव्यता ॥ 'तेयासरीरप्पओगधे णं भंते ! काविहे पण्णत्ते) इत्यादि । सूत्रार्थ-(लेयासरीप्पओगधे णं भंते ! काविहे पण्णत्ते) हे भदन्त ! तैजसशरीरप्रयोगबंध कितने प्रकार का कहा गया है ? (गोयमा) हे गौतम ! पंचविहे पण्णत्ते ) तैजसशरीरप्रयोगबध पांच प्रकार का कहा गया है । (तं जहा ) जो इस प्रकारसे है-(एगिदिय तेयासरीरप्पओगबंधे, वेइंदियतेयासरीरप्पओगबधे, तेइदिय तेयासरीरप्पओगवंधे जाव पंचिंदिय तेयासरीरप्पओगबंधे) एकेन्द्रिय तेजशसरीरप्रयोगवध, द्विन्द्रिय तेजसशरीरप्रयोगवघ, तेइन्द्रिय तैजसशरीरप्रयोगवध यावत् पंचेन्द्रिय तैजसशरीरप्रयोगवध-( एगिदियतेयासरीरप्पओगबंधे णं भंते ! कविहे पण्णत्ते) हे भदन्त ! एकेन्द्रिय तैजसशरीप्रयोगबंध कितने प्रकारका कहा गया है ? (एवं एएणं अभिलावेणं भेदोजहा ओगाहणसं सशरीरप्रया तव्यता" तेया सरीरप्पओगबधे ण भते ! कइविहे पण्णत्ते ? " त्याह सूत्राथ-( तेयो सरीरप्पओगबघे ण भते ! कइविहे पण्णत्ते ) . महन्त ! तेस २२प्रयासमा प्रारन। ४ह्यो छे! ( गोयमा-पंचविहे पण्णत्ते-त'जहा ) 3 गौतम तेस शरीर प्रयासमधना नीचे प्रमाणे Hinार छ---( एगि दिय तेया सरीरप्पओगव घे, बेदिय तेया सरीर पओगषधे, तेइदिय तेया सरीरप्पओग बधे, जाव पचि दिय तेया सरीरप्पओगघ) (१) मेन्द्रिय तरस शरी२ प्रया॥ , (२) द्वीन्द्रिय ते शरीर પ્રાગ બંધ, (૩) ત્રીન્દ્રિય તેજસ શરીર પ્રયોગ બંધ, (૪) ચતુરિન્દ્રિય તૈજસ શરીર પ્રગ બંધ અને (૫) પંચેન્દ્રિય તેજસ શરીર પ્રયોગ બંધ (एगि दिय तेयासरीरप्पओगधे ण भंते ! कइविहे पण्णत्ते १) है ભદન્ત ! એકેન્દ્રિય તેજસ શરીર પ્રયોગ બંધ કેટલા પ્રકારને કહ્યું છે ? Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीस्त्र पर्याप्तकसर्वार्थसिद्धानुत्तरौपपातिककल्पातीतक - वैमानिकदेवपञ्चेन्द्रियतैजसशरीरप्रयोगवन्धश्च, अपर्याप्तकसर्वार्थसिद्धानुत्तरौपपातिक- यावत् वन्धश्च, तैजसशरी रपयोगवन्धः खलु भदन्त ! कस्य कर्मण उदयेन ? गौतम | वीर्यसयोगसव्यतया यावत् आयुष्यञ्च प्रतीत्य तैजसशरीरप्रयोगनाम्नः कर्मण उदयेन ठाणे जाव पज्जत्तसव्वट्टसिद्ध अणुत्तरोववाइयकप्पाईय वेमाणिय देवपंचिं. दिय लेया सरीरप्पओगबंधे य, अपजत्तसव्वसिद्ध अणुत्तरोववाइय जाव बंधे य) इस तरह इस अभिलाप जैसा अवगाहना संस्थान में भेद कहा गया है उसी तरह से यहां पर भी कहना चाहिये । यावत् पर्याप्त सर्वार्थ सिद्ध अतुत्तरोपपातिक कल्पातीत वैमानिक देव पंचेन्द्रिय तेजस शरीरप्रयोगबंध और अपर्याप्त सर्वार्थ सिद्ध अनुत्तरोपपातिक थावत् तेजस शरीरप्रयोग बंध तक। (तेयासरीरप्पओगबंधे णं भंते ! कस्स कम्मस्स उदएणं ) हे भदन्त ! तैजस शरीरप्रयोगबंध किस कर्म के उद्य से होता है ? (गोयमा ) हे गौतम ! (वीरियसजोगसद्दचयाए जाव आउयं च पडुच्च तेयासरीरप्पओगनालाए कम्लस्स उदएणं तेयासरीरप्पओग बंधे ) सवीर्यता, भयोगता, और सद्रव्यता से यावत् आयुष्य के आश्रय से और तैजसशरीरप्रयोग नामकर्म के उदय से तैजस शरीरप्रयोगवंध होता है। (तेयासरीरप्पओगवंधे णं भंते । किं देसबंधे सव्वबंधे) हे भद् ( एवं एएण' अभिलावेण भेदो जहा ओगाहणसंठाणे जाव पज्जत्तसव्वदृसिद्ध अणुत्तरोववाइयकप्पाईयवेमाणिय देवप चि दिय तेया सरीरप्पओगबंधे य, अपज्जत्त सव्व दृसिद्धअणुत्तरोववाइच जाव घघे य ) रीत मा मनिसा५ द्वारा प्रज्ञापनाना અવગાહના સંસ્થાન પદમાં જે જે ભેદ કહેવામાં આવ્યા છે, તે તે ભેદનું કથન અહીં પણ કરવું જોઈએ–“ પર્યાપ્ત સર્વાર્થસિદ્ધ અનુત્તરીપપાતિક કલ્પાતીત વૈમાનિક દેવ પંચેન્દ્રિય તૈજસ શરીર પ્રયોગ બ ધ અને અપર્યાપ્ત સર્વાર્થસિદ્ધ અનુત્તરીપ પાતિક કલ્પાતીત વૈમાનિક દેવપંચેન્દ્રિય તૈજસ શરીર પ્રયોગ બંધ,” मडी सुधानु समस्त ४थन अ ४२ नये. (तेयासरीरप्पओगबघे ण भंते | कस्स कमस्स उदएणं ? ) 3 महन्त ! तेरस शरीर प्रयोग मध च्या धर्मना व्यथी थाय छे ? “गोयमा !" गौतम! (वीरिय सजोग सहव्वयार जाव आउयं च पडुच्च तेयासरीरप्पओग नामाए कम्मस्स उदएण तेया सरीरप्पओगबंधे ) सवीयता, सयोगता भने सद्रव्यताथी, मने मायुष्य પર્વતના પૂર્વોક્ત કારણોને લીધે તથા તેજસ શરીર પ્રયોગ નામ કમના ઉદયથી તૈજસ શરીર પ્રગબંધ થાય છે. Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका शे०८ उ० ९ सू०८ तेजसशरीरप्रयोगबन्धनिरूपणम् ३६५ तैजसशरीरप्रयोगवन्धः, तैजसशरीरप्रयोगवन्धः खलु भदन्त ! किं देशवन्धः, सर्ववन्धः ? गौतम ! देशवन्धः, नो सर्ववन्धः । तैजसशरीरमयोगवन्धः खलु भदन्त ! कालतः कियच्चिरं भवति ? गौतम ! द्विविधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-अनादिको वा अपर्यवसितः, अनादिको वा सपर्यवसितः, तेजसशरीरप्रयोगवन्धान्तरं खलु भदन्त ! कालतः कियच्चिरं भवति? गौतम ! अनादिकस्य अपर्यवसितस्य नास्ति अनन्तरम् , अनादिकस्य सपर्यवसितस्य नास्ति अन्तरम् , एतेषां खलु भदन्त ! जीवानां न्त ! तैजस शरीरप्रयोगध देशवधरूप है या सर्वव धरूप है ? (गोयमा) हे गौतम ! (देसवधे, नो सव्वबंधे ) तैजस शरीरप्रयोगवध देशव धरूप है सर्वधरूप नहीं है। (तेयासरीरप्पओगव थे णं भंते ! कालओ केवच्चिरं होइ) हे भदन्त ! तैजसशरीरप्रयोग बंध काल की अपेक्षा से कबतक रहता है ? (गोयमा) हे गौतम ! (दुविहे पण्णत्ते) तेजस शरीरप्रयोगबंध दो प्रकार का कहा गया है । (तं जहा) जो इस प्रकार से है-(अणाइए वा अपज्जवसिए, अणाइए वा सपजवसिए) अनादि अपर्यवसित और अनादि सपर्यवसित (तेयासरीरप्पओगव धंतरंणं भंते ! कालओ केवच्चिरं होइ ) है भदन्त ! तैजस शरीर प्रयोगध का अन्तर काल की अपेक्षा कितना होता है ? (गोयमा) हे गौतम! (अणाइथस्स अपजवसियस्स नत्थि अंतरं, अणाइयस्स सपजवसियस्स नत्थि अंतरं) अनादि अपर्यवसित एवं अनादि सपर्यवसित इन दोनों प्रकार के तैजस शरीरप्रयोगबंध का अंतर नहीं है । ( एएसिणं भंते ! जीवाणं (तेया सरीरप्पओग ब धे ॥ भंते ! कि देसबधे, सव्वब धे १ ) महन्त ! તેજસ શરીર પ્રયોગબંધ શુ દેશબંધરૂપ હોય છે, કે સર્વબંધરૂપ હોય છે? (गोयमा ! ) गौतम ! ( देसव'धे नो सव्वबधे ) तेस शरी२ प्रयोग ५५ देशम ३५४ हाय छ, स५५३५ डा. नथी. (तेयासरीरप्पओगब धेण भंते ! कालओ केवच्चिर होइ १) महन्त ! तेस शरीर प्रयास गनी अपेक्षा या सुधा २ छ १ ( गोयमा !) 3 गौतम! (दुविहे पण्णत्तेfag) કાળની અપેક્ષાએ તૈજસ શરીરગબધના નીચે પ્રમાણે છે १२ ४ा छे-अणाइए वा अपज्जवसिए, अणाइए वा सपज्जवसिए ) (१) मनाल अपयवसित, (२) मनाहि स५यवसित. (तेयासरीरप्पओगव ध तरण भंते । कालओ केवच्चिर होइ ?) 8 महन्त ! तेस शरीर प्रयास धनु मतर अनी अपेक्षा ८९ हाय छे ? ( गोयमा !) 8 गौतम ! ( अणाइयस्स अपज्जव. सियस्स नस्थि अतर, अणाइयस्स सपज्जवसियस्स नस्थि अंतर') मनाहि अ५. વસિત અને અનાદિ પર્યવસિત, આ બન્ને પ્રકારના તિજસ શરીર પ્રયોગ Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीस्त्र तैजसशरीरस्य देशवन्धकानाम् अवन्धकानां च कतरे कतरेभ्यो यावत् विशेषाधिका वा ? गौतम ! सर्वस्तोका जीवाः तैजसशरीरस्य अवन्धकाः, देशवन्धका अनन्तगुणाः ।। सू० ८॥ ___टोका- तेबासरीरप्पओगवंधे णं भंते ! कइविहे पणत्ते? ' गौतमः पृच्छतिहे भदन्त । तैजसशरीरप्रयोगवंधः खलु कतिविधः प्रज्ञप्तः १ भगवानाह- गोयमा ! पंचविहे पणत्ते' हे गौतम ! तैजसशरीरप्रयोगवन्धः पञ्चविधः प्रज्ञप्तः, ' तं जहाएगिदियतेयासरीरप्पओगवंधे ' तद्यथा-एकेन्द्रिय तैनसशरीरप्रयोगवन्धः, 'वेइंदितेयासरीरस्स देसब धगाणं अबंधगाण य कयरे कयरेहिंतो जाव विसेसाहिया वा) हे भदन्त ! इन तैजस शरीर के देशबंधको और अब धको में से कौन जीव किनकी अपेक्षा से यावत् विशेषाधिक है ? ( गोयमा) हे गौतम ! (सम्वत्थोवा जीवा अपंधगा देसब धगा अणंतगुणा) तेजस शरीर के अबंधक जीव सब से कम हैं। इनकी अपेक्षा देशबंधक जीव अनंतगुणें हैं। टीकार्थ-सूत्रकार ने तेजल शरीरप्रयोग बंध को लेकर यहां पर उसकी प्ररूपणा की है-इसमें गौतम ने प्रभु ले ऐसा पूछा है-(तेयासरीरप्पओगव घेणं भंते ! कइविहे पणत्ते) हे भदन्त ! तैजस शरीर प्रयोगबंध कितने प्रकार का कहा गया है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं(गोयमा ) हे गौतम ! (पंचविहे पण्णत्ते ) तैजस शरीर प्रयोगबंध पांच प्रकार का कहा गया है-(तं जहा ) जो इस प्रकार से है-(एगिदिय मधनु मत२ उतुं नथी. ( एएसिं गं भते ! जीवाणं तेयासरीरस्स देसवध गाण अवधगाण य कयरे कयरेहितो भाव विसेसाहिया ? 3 महन्त ! मे तेरस શરીરના દેશબંધક અને અબંધકેમાંથી કેણ કોના કરતાં અલ્પ છે? (કાવત) आप छीना ४२di विशेषाधि छ ? (गोयमा !) गौतम ! ( सव्वत्थोवा जीवा तेयासरीरस्स अबधगा अणतगुणा ) तेस शरीरना अध४ ७३ सीथी એાછાં છે, અMધકે કરતાં દેશમાં ધકે અનંતગણું છે. ટીકાર્થ–ક્રિય તથા આહારક શરીરપ્રયોગબંન્ધની પ્રરૂપણા કરીને હવે સૂત્રકાર નીચેના પ્રશ્નોત્તરે દ્વારા તેજસ શરીર પ્રગબંધની પ્રરૂપણ કરે છે. આ વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને એ પ્રશ્ન પૂછે છે કે (तेयासरीरप्पओगव घे ण भंते । कइविहे पण्णत्ते ?) सन्त! तेरस શરીર પ્રગબંધ કેટલા પ્રકારને કહ્યો છે? तना हत्त२ सापता महावीर प्रभु ४३ छे (गोयमा! पंचविहे पण्णत्ते) गौतम! तेस शरी२ प्रयोगमधना पांय प्रा२ उघ छ. " तंजही " त Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' - प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ८ उ ९ सू० ८ तैजसशरीरप्रयोगवन्धनिरूपणम् ३६७ यतेयासरीरप्पओगबंधे' द्विन्द्रियतैजसगरीरमयोगबन्धः, 'ते' दियते यासरीरप्पओगवंचे' त्रीन्द्रियतैजसशरीरमयोगबन्धः, 'चउरिंदियतेयासरीरप्पओगबंधे चतुरिन्द्रियतैजसशरीरप्रयोगवन्धः, पंचिदियतेयासरीरप्पओगबंधे । पञ्चेन्द्रियतैजसशरीरप्रयोगवन्ध, गौतमः पृच्छति' एर्गिदियतेयासरीरप्पओगबंधे णं भंते ! कइविहे पण्णत्ते ? ' हे भदन्त ! एकेन्द्रियतैजसशरीरप्रयोवन्धः खलु कतिविधः प्रज्ञप्तः ? भगवानाह - ' एवं एएणं अभिलावेणं भेदो जहा ओगाद्दणसंठाणे जाव' हे गौतम! एवम् उक्तरीत्या एतेन उपर्युक्तेन एकेन्द्रियतैजसशरीरमयोगवन्धविषयकेण अभिलापेन आलापक्रमानुसारेण भेदश्चतुर्विंशतिदण्डकव्यपदेश्यो क्या अवगाहनसंस्थाने ,, तेया सरीरप्पओगव धे) एकेन्द्रिय तैजसशरीर प्रयोगबंध ( वेइंदिया तेया सरीरप्पओग घे) दो इन्द्रिय तैजम सरीर प्रयोगबंध (इंद्रिय तेयासरीरप्पओग धे) ते इन्द्रिय तैजस शरीरप्रयोगवन्ध, (जाव पंचेदिय सरीरप्पओगय घे) यावत्-चौ इन्द्रिय तैजम शरीर प्रयोगबंध और पंचेन्द्रिय तेजस शरीरप्रयोगय ध अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं - ( एर्गिदिय तेया सरीरप्पओगच घे णं भंते! कहविहे पण्णत्ते ) हे भदन्त । एकेन्द्रिय तैजस शरीरप्रयोगबंध कितने प्रकार का कहा गया है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-(एवं एएणं अभिलावेण भेदो जहा ओगाहणसंठाणे जाव ) हे गौतम! उत्तरीति के अनुसार उपर्युक्त एकेन्द्रिय तैजस शरीरप्रयोग विषयक आलापक्रम से चतुर्विंशतिदण्डक व्यपदेश्य-भेद प्रज्ञापना के प्रारो नीचे प्रमाणे छे - ( एगिंदिय तेयासरीरप्पओगव घे) येडेन्द्रिय तैयस शरीर प्रयोगमध, ( वेइंदिय तेया सरीरप्पओगन घे) द्वीन्द्रिय तेक्स शरीर प्रयोगमध, ( तेइ दिय तेया सरीरप्पओगव घे) तेन्द्रिय तेम्स शरीर प्रयोग ध, ( जाव पचिंदिय तेया सरीरप्पओगमधे ) यतुरिन्द्रिय तैन्स शरीर પ્રયાગમધ અને પંચેન્દ્રિય તેજસ શરીર પ્રત્યેાગાધ गीतभस्वाभीना प्रश्न - ( एगिंदिय तेया सरीरप्पओगबचे णं भंते ! कइविहे पण्णत्ते १) डें सहन्त ! भेर्डेन्द्रिय तै सशरीर प्रयोग घना डेटा अमर उद्या छे ? महावीर अलुन उत्तर - ( एवं एएण अभिलावेण भेो जहा ओगाइणसंठाणे जाव ) हे गीतम ! प्रज्ञायना सूत्रना अवगाहना संस्थान नाभना ૨૧ માં પદ્યમાં ઉપયુક્ત એકેન્દ્રિય તૈજસ શરીર પ્રત્યેાગ વિષયક આલાપક ક્રમથી ૨૪ દંડક બ્યપદેશ્ય ભેદ ખતાવવામાં આવ્યા છે, જે નીચે પ્રમાણે છે Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती सूत्रे ३६८ मज्ञापनाया एकविंशतितमे पदे यावत् पृथिवीकायिकाऽपकायिक- तेजस्कायिकवायुकायिक वनस्पतिकायिक-रूपैकेन्द्रिय-द्वीन्द्रिय-त्रीन्द्रिय- चतुरिन्द्रिय- पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिकमनुष्य - नैरयिक भवनपति वानव्यन्तर- ज्योतिषिक - वैमानिक - नव ग्रैवेयक पर्याप्तकापर्यातकदेव पञ्चेन्द्रिय तैजसशरीरमयोगबन्धः ' पज्जतसव्त्रसिद्ध अणुत्तरोत्रवाइयकप्पाईय-वेमाणियदेवपचिदियतेयासरीरप्पओगबंधे य' पर्याप्तकसर्वार्थसिद्धानुत्तरौपपातिक कल्पातीतक- वैमानिकदेवपञ्चेन्द्रिय तैजसशरीर प्रयोगवन्धव, अपज्जतन्त्रसिद्ध अणुत्तरोववाइयजावबंधे य' अपर्याप्त सर्वार्थसिद्धानुचरोपपातिक यावत्-कल्पातीतक वैमानिकदेवपञ्चेन्द्रियतैजसशरीरमयोगबन्धश्थ, प्रतिपादिनस्तथैवात्रापि प्रतिपत्तव्य इतिभावः गौतमः पृच्छति' तेयासरीरप्पओगवंवे णं भंते ! कस्स कम्मस्स उदपणं ? ' हे भदन्त ! तैजसशरीरमयोगवन्धः 1 - २१ वें पद में यावत् " पृथिवीकायिक, अप्रकायिक तैजस्कायिक, वायुकायिक, वनस्पतिकायिकरूप एकेन्द्रिय, तथा हीन्द्रिय, त्रीन्द्रिय चतुरिन्द्रिय पंचेन्द्रिय निर्यच, मनुष्य, नैरयिक, भवनपति, वानव्यन्तर, ज्योतिषिक, वैमानिक, नवग्रैवेयक, पर्याप्त, अपर्याप्त देव पंचेन्द्रिय इनका तैजस शरीरप्रयोगव ध (पज्जत्त सम्बद्धमिद्ध अणुत्तरोववाइयकप्पाईय वैमाणिय देवचिदिय तेयासरीरप्पओगबधे य) पर्याप्तक सर्वार्थसिद्ध अनुत्तरोपपातिक कलवानीतक वैमानिक देव पञ्चेन्द्रिय इनका तैजम शरीर प्रयोगवध ( अपज्जत सम्वट्टसिद्ध अणुत्तरोववाहय बधे ) तथा अपसर्वार्थसिद्ध अनुत्तरौपपानिक कल्पातीत वैमानिक देव पंचेन्द्रिय इनका तैजस शरीरप्रयोग बंध " जिस प्रकार से यहां तक प्रतिपादित किया गया है उसी प्रकार से यहां पर भी समझना चाहिये । 66 પૃથ્વીકાયક, અપ્રકાયિક, તૈજસ્ફાયિક, વાયુકાયિક, અને વનસ્પતિકાયિક રૂપ शोौन्द्रिय तथा द्वीन्द्रिय, त्रीन्द्रिय यतुरिन्द्रिय, यथेन्द्रिय तिर्यय, मनुष्य, नैरथिए, लवनयति, वानव्यन्तर, ज्योतिषिङ, वैभानि, नवत्रैवेयङ, पर्याप्त, अयर्याम, द्देवय'थैन्द्रिय, या लवान तैन्ट्स शरीर प्रयोगमध, (पज्जच सव्वट्टसिद्ध अणुत्तरो ववाइ करपाईया वैमाणियदेवप चिंदिय तेया सरीरप्पओगब वे य) पर्याप्त, सर्वार्थ सिद्ध અનુત્તરૌપપાતિક કલ્પાતીત વૈમાનિક દેવપ ચેન્દ્રિયના તૈજસ શરીરના પ્રયાગમધ, तथा ( अपज्जत सट्टसिद्ध अणुत्तरोववाइय जाव बधे ) अपर्याप्तः सर्वार्थसिद्ध અનુત્તરૌપપાતિક કલ્પાતીત વૈમાનિક દેવપ ચેન્દ્રિયના તેજસશરીરના પ્રત્યેાગમ’ધ” પ્રજ્ઞાપનના અવગાહન સંસ્થાન પદ્મમાં આ પ્રમાણે જે પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે, એજ પ્રકારનું પ્રતિપાદન અહીં પણ કરવું જોઇએ. Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका ० ८ उ. ९ सू ८ तेजस शरीर प्रयोगवन्धवर्णनम् खलु कद्य कर्मणः उदयेन भवति ? भगवानाह - पोषमा । वीरियसजोगसदव्ययाएजात्र आउयं च पडुच्च तेयामरी एओननामाए कम्मस्त उद्पणं तेयासरीरप्पओगबंधे' हे गौतम 'वीर्यसयोग सद्रव्यतया सवीर्यतया, सयोगतया सव्यतया चेत्यर्थः यावत्-प्रमादप्रत्ययात् कर्म च योगं च भवं च आयुष्यं च प्रतीत्य-आश्रित्य, एतेषामपेक्षयेत्यर्थः तैजसगरी प्रयोगनाम्नः कर्मण उदयेन तैजसशरीरमयोगबन्धो भवति । गौतमः पृच्छति - ' तेयासरीरप्पओगबंधे णं अंते ! किं देसवंधे, सब्वबंधे ?' भदन्त ! तैजसरीरयोगवन्धः खलु किं देशवन्धस्वरूपो भवति ? किंवा सर्ववन्धस्वरूपो भवति ? भगवानाह - 'गोयमा ! देसवंधे, नो सम्बंधे' हे गौतम ! 3 ३६९ अब गौतम प्रभुसे ऐसा पूछते हैं - (तेया सरीरप्पओमधे णं भंते । कस्स कम्मल उद्एणं) हे भदन्त | नजल शरीरप्रयोगबंध किस कर्म के उदय से होता है ? (गोयमा) हे गौतम! ( वीरियलजोग सद्दव्ययाए जाव, आउयं च पडुच्च तेयासरीरप्पओग नामाए कम्मस्स उदएणं तेया सरीरपओगधे ) सवीर्यता, सयोगता, सद्रव्यता इनसे प्रमादरूप कारण से, कर्म, योग, भव और आयु इनकी अपेक्षा से और तैजस शरीर नामकर्म के उदय से यह तेजस शरीरप्रयोगबंध होता है । अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं - ( तेयासरीरप्पओमधे ण भंते! किं देवंधे, सव्वधे) हे भदन्त । तैजसशरीरप्रयोगबंध क्या देशबंध रूप है या सर्वबंध रूप है ? उत्तर प्रभु कहते हैं - (गोयमा ) हे गौतम! तैजसशरीर प्रयोगव ध (देसवंधे) देशबंधरूप है (नो सञ्चयंत्रे) सर्वबंध हवे गौतम स्वामी महावीर अलुने सेवा प्रश्न पूछे छे - ( तेया सरीरपओगव घेण भते । करस कम्मस्व उदएण ? ) हे लहन्त । तै४स शरीर પ્રયાગ બંધ કયા કર્મીના ઉયથી થાય છે ? महावीर प्रभुना उत्तर- " गोयमा ! " हे गौतम । ( वीरिय सजोगसव्वाए जाव आउयं च पडुच्च तेया सरीरप्पओग नामाए कमस्स उदएण तेया सरपओगच 'वे ) सवीर्यं ताथी, संयोगताथी, सद्रव्यनाथी, प्रभाह३य अरथी, ક, ચેાગ, ભવ અને આયુની અપેક્ષાએ અને તૈજસ શરીર નામ કર્મીના ઉદયથી આ તેજસ શરીર પ્રત્યેાગખધ થાય છે गौतम स्वाभीना प्रश्न - तेया सरीरम्पओगव घेण भंते । कि' देखबधे, सव्जय'चे ” हे भवन्तु । तैक्स शरीर प्रयोगमध शुं देशमध३५ होय छे, સબંધરૂપ હાય છે ? 1 महावीर अलुना उत्तर- " गोयमा । " हे गौतम । तैक्स शरीर प्रयोग मध " देसय वे " देशमध३५ होय छे, " नो सव्त्रम घे " सर्वमधश्य नथी, भ० ४७ Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ao भगवतीस तैजसशरीरप्रयोवन्धः खलु देशबन्ध एय भवति, लो सर्वबन्धो भवति, तैजसशरीरस्य अनादित्वात् न सर्वववन्धोऽस्ति, सर्ववन्धस्य प्रथमतः पुद्गलोपादानरूपतया अनादेस्तैजसशरीरस्य तदसंभवात् इतिभावः, गौतमः पृच्छति-'तेयासरीरप्पओगबंधे णं भंते ! कालओ केवच्चिरं होइ ? हे भदन्त ! तैजसशरीरप्रयोगवन्धः खलु कालतः कालापेक्षया कियच्चिर भवति ? भगवानाह-' गोयमा ! दुविहे पण्णत्ते' हे गौतम ! तैजसशरीरप्रयोगवन्धो द्विविधः पज्ञप्तः, 'तं जहा-अणाइए वा अपज्जवसिए, अणाइए वा सपज्जवसिए ' तद्यथा-अनादिको वा अपयरसितः, अनादिको वा सपर्यवसितः, तत्र अभव्यानाम् अनादिकोऽपर्यवलितस्तैजमशरीरप्रयोगवन्धः, रूप नहीं है। क्यों कि "अनादि सम्बन्धे च" सूत्रानुसार यह तैजस शरीर जीव के साथ अनादिकाल से संबंधित है। प्रथम समय में पुनलोपादानरूप होने से अनादि तैजसशरीर में इस सर्ववध का होना असंभव है। ___ अब गौतमस्वामी प्रभु ले ऐला पूछते हैं-(तेयासरीरप्पओगवंधे णं भंते! कालओ केवच्चिरं अवह ) हे भदन्त ! तैजससरीरप्रयोगबंध काल की अपेक्षा कवतक रहता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-(गोयमा) हे गौतम ! (दुविहे पण्णत्ते) तैजसशरीरप्रयोगवंध दो प्रकार का कहा है (तं जहा ) जो इस प्रकार से है-(अणाइए वा अपज्जवसिए, अणाइए वा नपज्जवसिए) अनादि अपर्यवसित और अनादि सपर्यवसित इनमें से अनादि अपर्यवसित जो तैजसशरीरप्रयोगबंध है वह अभव्यजी. ॥२५ है “ अनादिसम्बधे च' मा सूत्रानुसार मा तेस शरी२ सनी સાથે અનાદિ કાળથી સંબંધિત છે. પ્રથમ સમયમાં તે પુદ્રપાદાન રૂપ હોવાથી તેજસ શરીરમાં સર્વબંધને સદ્ભાવ અસંભવિત છે. गौतम सामान। प्रश्न-( तेयासरीरप्पओगबघे णं भंते ! कालओ केव. चिर भवइ १ ) 3 महन्त ! तेस शरीर प्रयोमध जनी अपेक्षा यां સુધી રહે છે ? मडावीर प्रभुन। उत्तर-" गोयमा " गौतम ! " दुविहे पण्णत्ते" तरस शरी२ प्रयोग में प्रार। यो छ-८ : जहा" ते मे मारे। નીચે પ્રમાણે છે – (अणाइए वो अपज्जवसिए, अणाइए वा सपज्जवसिए) (१) मना अ५ यवसित (मनादि मनात), (२) अनादि सपय सित (अनादि सान्त), Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ८ उ ९ सू० ८ तेजसशरीरप्रयोगवन्धनिरूपणम् ३७१ अनादिकसपर्यवसितस्तु तैजसशरीरप्रयोगबन्धो भव्यानां भवतीति भावः। अथ तैजसशरीरमयोगवन्धस्यैवान्तर प्रख्पयितुं पृन्छति-' तेयासरीरप्पओगबंधतरं णं भते ! कालमो केवच्चिर होइ ?' हे भदन्त तेजसशरीरप्रयोगवन्धान्तरं खलु कालत: कियच्चिरं भवति? भगवानाह-'गोयमा' अणाइयस्स अपज्जवसियस्स नत्थि अंतरं, अणाइयस्स सपज्जवसियस्स नत्थि अंतरं' हे गौतम ! तैजसशरीरमयोगवन्धस्य अनादिकस्य अपर्यवसितस्य नास्ति अन्तरं व्यवधानम् , एवं तैजसशरीरप्रयोगवन्धस्य अनादिकस्य सपर्यवसितरूपस्य चापि नास्ति अन्तर व्यवधानमित्यर्थः, यतो हि संसारस्थस्य जीवस्य तैजसशरीरवन्धेन उक्तद्वयरूपेणापि - सदाऽविनिर्मुक्तत्वात् वों के होता है। और अनादिसपर्यवसित तैजलशरीरप्रयोगवंध भव्य जीवों के होता है। ___ अब सूत्रकार तैजलशरीरप्रयोगध के अंतर को प्ररूपित करते हैं सो गौतम ने प्रभु से यहां पर ऐसा पूछा है-(तेयासरीरप्पओगधंतरं णं भंते ! कालओ केवचिरं होड) हे भदन्त ! तैजसशरीरप्रयोगबंध का अन्तरकाल की अपेक्षा से कितना होता है ? उत्तर में प्रसु कहते हैं(गोयमा) हे गौतम! (अणाइयरस अपज्जवसियरस नत्थि अंतर अणाइयस्स सपज्जवसियस्स नत्थि अंतरं ) अनादि अपर्यवसितरूप जो तेजसशरीरप्रयोगवंध है उसमें अन्तर-व्यवधान नहीं होता है, इसी तरह से अनादि सपर्यवसितरूप जो तैजसशरीरप्रयोगध है उसमें भी अन्तर नहीं होता है। क्यों कि संसारी जीव के तैजसशरीर का बंध अनादि अपर्यवसितरूप में तथा अनादि सपर्यवखितरूप में सदा विद्य અભવ્ય જીવે અનાદિ અપર્યવસિત તેજસ શરીર પ્રગબંધ કરે છે અને ભવ્ય જીવ અનાદિ સપર્યવસિત તેજસ શરીર પ્રગબંધ કરે છે. गौतम स्वामीना प्रश्न-" तेया सरीरप्पओगबधतरण भंते ! कालओ केवच्चिर' होइ ?” उ महन्त ! तेरस शरी२ प्रयोग धनु मत२ जना અપેક્ષાએ કેટલું હોય છે? महावीर प्रसुनी उत्तर-" गोयमा !" गीतम! (अणाइयस्स अप ज्जवसियरस नस्थि अंतरं, अणाइयस्स सपज्जवसियस्स नस्थि अंतरं) Alle અપર્યવસિત રૂપ જે તેજસ શરીર પ્રગબધ છે તેમાં અંતર (આતરે) હોતો નથી, એજ પ્રમાણે અનાદિ સપર્યવસિત રૂપ જે તેજસ શરીર પ્રગ બંધ છે તેમાં પણ અંતર (આતરે) પડતું નથી. કારણ કે સ સારી જીવને. તેજસ શરીર પ્રગબધ અનાદિ પર્યાવસિત રૂપે તથા અનાદિ સપર્યવસિત રૂપે સદા વિદ્યમાન (મજુદ) રહે છે તેથી સમસ્ત સંસારી જીવ તેમનાથી Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३७२ भगवती सूत्रे अत उक्तद्वयरूपस्यापि तैजसशरीर प्रयोगवन्धरय नास्त्यन्तरमिति भावः। अथ तैजसशरीरप्रयोगदेशवन्धकावन्धकानामल्पत्वादिप्ररूपणायाद - ' एएसि णं भंते ! जीवाणं यासरीरस्स देसवंधगाणं अवधगाण य कयरे कयरेहिंतो जाव विसेसाहिया वा?' हे भदन्त ! एतेषां खलु पूर्वोक्तानां जीवानाम् तैजसशरीरमयोगस्य देशवन्धकानाम् अन्धकानां च मध्ये कतरे कतरेभ्यो यावत् स्तोका वा, बहुका वा, तुल्या वा, विशेषाधिका वा भवन्ति ? भववानाह - ' गोयमा ! सव्वत्थोवा जीवा तेयासरीरस्स अबंधगा, देसवंधगा अणंतगुणा ' हे गौतम! सर्वस्तोका जीवास्तैजसशरीरप्रयोगस्य अवन्धका भवन्ति सिद्धानामेव तदवन्धकत्वात्, देशवन्धकास्त्वनन्तगुणाः भवन्ति, तद्देशवन्धकानां सकलसंसारिणां सिद्धेभ्योऽनन्तगुणत्वादिति भावः ॥ ०८। मान रहता है अतः समरत संसारी जीव इनसे विनिर्मुक्त नहीं रहने के कारण इन दोनों प्रकार के तैजसशरीरप्रयोगों में अन्तर - काल की अपेक्षा व्यवधान नहीं आता है । अव गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं (एएलिं णं भंते! जीवा णं तेयासरीरस्स देसबंधगाणं अबंधगाण य करे करेहितो जाव विसेसाहिया वा ) हे अदन्त ! तैजसशसरीरप्रयोग के देशबंधक जीवों में से कौन जीब किन जीवों से कम हैं ? कौन जीव किन जीवों से अधिक हैं ? कौन जीव किन जीवों के समान हैं ? और कौन जीव किन जीवों से विशेषाधिक है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं- (गोयमा) हे गौतम! सव्वत्थोवा जीवा तेयालरीरस्स अबंधगा, देसवंधगा अनंतगुणा ) सब से कम जीव तैजसवारीरप्रयोगवध के अबधक हैं। क्यों कि इस अवधक सिद्ध ही होते हैं। तथा देशबंधक जो जीव हैं वे इनकी अपेक्षा વિનિમુક્ત ( રહિત ) નહીં રહેવાને કારણે તે બન્ને પ્રકારના તૈજસ શરીર પ્રયાગામા કાળની અપેક્ષાએ વ્યવધાન ( અંતર ) પડતું નથી. गौतम स्वामीनो प्रश्न- ( एए सिणं भवे ! जीवाणं तेया सरीरस्स देखबांधगाणं अवधगाण य कयरे कयरेहितो जाव विसेसाहिया वा १ ) डे लहन्त ! તેજસ શરીર પ્રયાગના દેશખધકા અને અખધકામાંથી કાણુ કાના કરતાં અધિક છે? કાણુ કાની ખરાખર છે, અને કાણુ કેાના કરતાં વિશેષાધિક છે ? महावीर प्रभुना उत्तर- " गोयमा ! " हे गौतम! ( सव्वत्थोवा जीवा तेयासरीरस्स अबधगा, देसबंधगा अण तगुणा ) तेजस शरीर प्रयोगना अध જીવા સૌથી ઓછા છે, કારણ કે તેના અમ’ધક સિદ્ધો જ હોય છે. દેશળ ધક Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trafar टीका श० ८ उ०९ सूं ९ कार्मणशरीर प्रयोगवन्धनिरूपणम् ३७३ कार्मणशरीरमयोगवक्तव्यता | अथ कार्मणशरोरप्रयोगवन्धं रूपयितुमाह- कम्मासरीर० ' इत्यादि । मूलम् - कम्मासरीरप्पओगबंधेणं भंते! कइविहे पण्णत्ते ? गोयमा ! अट्टविहे पण्णत्ते, तं जहा- णाणावरणिजकम्मासरीरप्पओगबंधे जाव अंतराइयकम्मासरीरप्पओगबंधे । णाणावरणिज्जकम्मासरीरप्पओगबंधे णं भंते ! कस्स कमस्स उदए ? गोयमा ! नाणपडिणीयाए, जाणणिण्हवणयाए गाणंतराणं णाणप्पदोसेणं णाणच्चासायणाए, णाणविसंवायणाजोगेणं णाणावरणिजकम्मासरीरप्पओगनामाए कम्मस्स उदएणं णाणावरणिजकम्मासरीरप्पओगबंधे । दरिसणावरणिजकम्मासरीरप्पओगबंधे णं भंते! कस्स कम्मस्स उदएणं ? गोयमा ! दंसणपडिणीययाए, एवं जहा णाणावरणिज्जं नवरं दंसणनामघेत्तव्वं जाव दंसणविसंवायणाजोगेणं दरिसणावरणिजकम्मासरीरप्पओगनामाए कम्मस्स उद्एणं जावप्पओगबंधे। सायावेयणिज कम्मासरीरप्पओगबंधे णं भंते ! कस्स कम्मल उदपणं ? गोयमा ! पाणाणुकंपयाए, भूयाणुकंपयाए, एवं जहा सत्तमसए दसमोद्देस जाव अपरियावणयाए, सामावेयणिजकम्मासरीरप्पओगनामाए कम्मस्स उदएणं सायावेयणिज्जअनन्तगुणें हैं क्योंकि देशब धक जो सकलसंसारी जीव हैं वे सिद्धों से भी अनन्तगुण हैं । सू०८ ॥ જીવેા અમ ધકા કરતાં અનતગણુાં છે, કારણ કે સકળ સ`સારી જીવ દેશમ ક છે, અને તે સ સારી જીવા સિદ્ધો કરતાં અનંતગણુા છે ! સૂ. ૮ ૫ Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीपत्रे कम्मा जाव बंधे, असायावेयणिज० पुच्छा, गोयमा ! परदुखणयाए, परसोयणयाए, जहा सत्तमसए दसमोसिए जाव परियावणयाए असायवेयणिज्जकम्माजाव पओगबंधे। मोहणिज्जकामासरीरप्पओग पुच्छा, गोयमा !० तिव्वकोहयाए,तिव्वमाणयाए, तिव्वमायाए तिव्वलोभयाए, तिव्वदंसणमोहणिज्जयाए, तिव्वचरितमोहणिज्जयाए, मोहणिज्जकल्मासरीर जाव पओगबंधे। नेरइयाउयकम्मास. रीरप्पओगबंधे णं भंते ! पुच्छा, गोयमा ! महारंभयाए, महापरिग्गयाए, कुणिमाहारेणं, पंचिंदियवहेणं, नेरइयाउयकम्मासरीरप्पओगनामाए कम्मरस उदएणं नेरइयाउयंकस्मासरीर-जान-पओगबंधे, तिरिक्खजोणियाउयकम्मासरोरप्पओगपुच्छा, गोयमा ! माइल्लियाए, नियडिल्लयाए, अलियवयणेणं कूडतुलाकूडमाणेणं तिरिक्खजोणियकम्मासरीरजावप्पओगबंधे । मणुस्सआउयकम्मासरीरपुच्छा, गोयमा ! पगइभद्दयाए, पगइविणीययाए, साणुकोसयाए, अमच्छरियाए, मणुस्साउयकम्माजावबंधे देवाउयकम्मासरीरपुच्छा, गोयमा ! सरागसंजमेणं,संजसासंजमेणं, बालतवोकम्मेणं, अकामनिज्जराए, देवाउयकम्नासरीरजावपओगबंधे, सुभनामकम्मासरीरपुच्छा, गोयमा ! कायउज्जुययाए, भावुज्जुययाए, भासुज्जुययाए, अविसंवायण जोगेणं सुभनामकम्मासरीरजावप्पओगबंधे।असुभनामकम्मा Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टी० श०८ ३० ९ ० ९ कार्मणशरीरप्रयोगवन्धवर्णनम् सरीरपुच्छा, गोयमा ! काय अणुज्जुक्याए, भावअणुज्जुययाए, भासाणुज्जुययाए, विसंवायणाजोगेणं असुभनामकम्मा - जाव पओगबधे । उच्चागोय कम्मासरीरपुच्छा, गोयमा ! जाइअमएणं, कुलअमएणं, वलअमएणं, रूवअसणं, तवअमएणं, सुयअमएणं, लाभअमएणं, इस्सरियअमएणं, उच्चागोयकम्मासरीरजावपओगबंधे, नीयागोयकम्मासरीरपुच्छा, गोयमा ! जाइमएणं, कुलमएणं, बलमएणं, जाव इस्सरियमएणं णीयागाय कम्मासरीर जाव पओगबंधे। अंतराइय कम्मासरीरपुच्छा ! गोयमा ! दाणंतराएणं, लाभंतराएणं, भोगंतराएणं, उवभोगंतराएणं, वीरियंतराएणं, अंतरा इयकम्मासरीरप्पओगनामाए कम्मस्ल उदपणं अंतराइयकम्मासरीरप्पओगबंधे । णाणावरणिजकम्मासरीरप्पओगबंधे णं भंते! किंदेसबंधे, सव्वबंधे ? गोयसा ! देसबंधे, णो सव्वबंधे, एवं जाव अंतराइयकम्मासरीरप्पओगबंधे वि । णाणावरणिजकम्मासरीरप्पओगबंधे णं भंते! कालओ केवच्चिरं होइ ? गोयमा ! णाणावरणिजकम्मा सरररप्पओगवंधे दुविहे पण्णत्ते, तं जहा - अणाइए सपजवसिए, अणाइए अपज्जवसिए वा, एवं जहा तेयगस्स संचिट्टणा तहेव, एवं जाव अंतराइयकम्मस्स । णाणावराणिजकम्मासरीरप्पओगबंधतरे णं भंते! कालओ केवचिचर होइ ? गोमा ! अणाइयस्स एवं जहा तेयगसरीरस्स अंतरं तहेव, ३७५ Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती सूत्रे ३७६ एवं जाब अंतराइयस्स । एएत्तिं णं भंते ! जीवाणं णाणावरणिज्जस्स करमस्स सबंधगाणं, अवंधगाण य कयरे कयरेहिंतो जाव अप्पाचहूगं जहा तेयगस्त। एवं आउयवज्जं जाव अंतराइयस्त, आउयस्स पुच्छा, गोयसा ! सव्वत्थोवा जीवा आउयस्स कम्सस्स देसवंधगा, अबंधगा संखेज्जगुणा।। सू०९॥ छाया --- कार्मणशरीरप्रयोगवन्धः खलु भदन्त ! कतिविधः मनसः ? गौतम | अष्टविधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा - ज्ञानावरणीयकार्मणशरीरयोगवन्धी यावत् आन्त रायिक कार्मणशरीरयोगवन्वः, ज्ञानावरणीयकार्मणशरीरयोगवन्धः खलु भदन्त ! कस्य कर्मण उदयेन? गौतम! ज्ञानमत्यनीकतया १, ज्ञाननिहवतया २, ज्ञानान्तरायेण ३, ॥ कार्मणशरीरप्रयोग वक्तव्यता ॥ 'करमासरीरपओगवधे णं भंते ! कवि पण्णत्ते ' इत्यादि । सूत्रार्थ - ( कस्मासरीरप्पओगधे णं भंते । कविहे पण्णत्ते ) हे भदन्त | कार्मणशरीर प्रयोगबंध कितने प्रकार का कहा गया है ? (गोयमा) हे गौतम! (अविहे पण्णत्ते) कार्मणशरीरप्रयोग आठ प्रकार का कहा गया है ( तं जहा ) जो इस प्रकार से है- ( णाणावर णिज्जकम्मासरीरप्पओगर वे जाव अंतराहयकम्मासरीरप्पओगव थे ) ज्ञानावरणीय कार्मणशरीर प्रयोगबंध यावत् अन्तरायकार्मणशरीरप्रयोगबंध । ( णाणा वरणिजनकम्मासरीरप्पओगव धे णं भते ! कस्स कम्मस्स उदणं ) हे भदन्त | ज्ञानावरणीयकार्मणशरीरप्रयोगबंध किसकर्म के उदय से होता 6 કામણું શરીરીરપ્રયાગ વક્તવ્યતા— कम्मा सरीररप्पओगव' चे ण भंते ! कइविहे पण्णत्ते ? " त्याहिसूत्रार्थ - ( कम्मा सरिरपभोगमधे णं भंते ! कइविहे पण्णत्ते ? ) डे लहन्त ! अर्भषु शरीरप्रयोगमध डेटा प्रहारनो उद्यो छे १ ( गोयमा ) हे गौतम । ( अट्ठबिहे पण्णत्ते) अर्भाशुशरीरप्रयोगना मा अडार उद्या छे, (त' जा ) ने अाश नीचे प्रभा छे - ( णाणावर णिज्जकम्मा सरीरप्पओगव घे, जाव अंतराइयकम्मासरीरप्पओगव घे ) ज्ञानावरणीय अर्भशु शरीरप्रयोगमधथी લઈને અન્તરાય કાણુશરીરપ્રયે ગમ`ધ સુધીના કામ શુશરીરપ્રયાગબધા અહીં थडे रवाना छे ( णाणावर णिज्जकम्मासरीरप्पओगबधे ण भंते ! कस्स कम्मरस उद्एणं' ? ) ङे लहन्त ! झ्या उना हियथी ज्ञानवरलीय अर्भ बुशरीरप्रयोगमध 66 Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ } shreeद्रिका टीका श० ८ उ० १ सू० ९ कार्मणशरीरप्रयोगन्धवर्णनम् ३७७ ज्ञानमद्वेषेण४, शानात्यागातनया५, ज्ञानविसंवादनयोगेन ६, ज्ञानकरणीयकार्मणशरीरजम्नः कर्मण उदयेन, ज्ञानावणीयकार्मणशरीरप्रयोगवन्ध, दर्शनावरणीयकार्मणशरीरप्रयोगवन्धः खलु भदन्त ! कस्य कर्मण उदयेन ? गोगमा | दर्शनप्रत्यनीकतया, एवं यथा ज्ञानावरणीयं, नवरं दर्शननामग्रहीतव्यम् यावत्-दर्शन विसंवादनयोगेन दर्शनावरणीय कार्मणशरीरप्रयोगनाम्नः कर्मणः उदयेन यावत् प्रयोगवन्धः, सातावेदनीय कार्मणशरीरमयोगबन्धः खलु भदन्त ! कस्य कर्मण उदयेन ? गौतम । है ? (गोमा ) हे गौतम! ( नाणपडिणीयचाए, णाणणिष्णचणयाए, णाणतराएणं, णाणष्पओसेणं, णाणञ्चासायणाए, पाणविसंवायणाजोगेणं णाणावणिज्जकम्मासरीरप्पओगनामाए कम्मस्त उद्एणं णाणाव रणिज्जकस्मासरीरप्पओगवधे ) ज्ञान के विरुद्ध आचरण से, ज्ञान का अपलाप करने से, ज्ञानवर्धक साधनों में अन्तराय डालने से, ज्ञान के साथ प्रद्वेष करने से, ज्ञान की आशातना करने से, ज्ञान के धारकजीवों के साथ विवाद करने से जघन्य ज्ञानावरणीयकर्म के उदय होने से ज्ञानावरणीयकार्मणशरीरप्रयोग का बंध होता है । ( दरिसणावर णिज्जकसरीरपओगधे णं भंते! कस्ल कम्पस्स उदएणं ) हे भदन्त ! दर्शनावरणीयकार्मणशरीरप्रयोगबंध किस कर्म के उदय से होता है ? (गोसा ! दंसणपडिणीययाण एवं जहा णाणावरणिज्जं, नवरं दंसणनामघेत्तव्यं जान दंसण विसंवायणा जोगेणं दरिलणावर णिज्जकम्मासरीरप्पओग नामाए कम्मस्स उदएणं जावप्पओगव घे) हे गौतम । दर्शनावरणीय कार्मणशरीरप्रयोगवध दर्शन से विरुद्ध आचरण करने से, थाय छे ? (गोयमा ! ) हे गौतम! (नाणपडिणीययाए, णाणणिण्णवणयाए, णाणतराण, णाणपओसेण, णाणच्चासायणाए, णाणविसांवायणाजोगेण, णाणावर णिज्ज कम्मासरीरपओगनामाप कम्मस्स उण णाणावर णिज्जकम्मा सरीरम्प ओपबधे ) જ્ઞાન વિરૂદ્ધના આચરણથી, જ્ઞાનને અપલાપ કરવાથી, જ્ઞાનવર્ધક સાધનેમાં અંતરાય નાખવાથી, જ્ઞાનની સાથે પ્રદ્વેષ કરવાથી, જ્ઞાનની અશાતના કરવાથી, જ્ઞાની જીવાની સાથે વિસ`વાદ કરવાથી અને જ્ઞાનાવરણીયનામ કર્મના ઉદય થવાથી જ્ઞાનાવરણીય કાણુશરીરપ્રયાગના બંધ થાય છે ( दरिसणावर णिज्जकम्मासरीरप्पओगबण भंते ! कम्स कम्मस्स उदएण ?) હું ભરૃત ! દનાવરણીય કામ ણુશરીરપ્રયાગના અધ કયા કર્મીના ઉદયથી थाय छे. ? ( गोयमा ! ) हे गीत ! ( दंमणपडिणीययाए एवं जा णाणावर णिज्जं, नवर' दंसणनामघेत्तन्त्र' जाव वसविषायणाजोगेण' दरिसणावर णिज्ज्ञ कम्मा सरीररूपओग नामाए कम्मस्स उदगुण' जावप्पओगम घे ) दर्शन वि३द्वनु गायर કરવાથી, દનને અપલાપ કરવાથી, દન વક સાનેામાં અન્તરાય નાખ भ० ४८ Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती सूत्रे प्राणानुकम्पया, भूतानुकम्पया एवं यथा सप्तमशते दामोदेशके यावत् अपरितापनतया, सातावेदनीय कार्मणशरीरप्रयोगनाम्नः कर्मण उदयेन सातावेदनीय कार्मणः यावत् बन्धः। असातावेदनीयपृच्छा, गौतम ! परदुःखनतया, परशोचन तया दर्शन का अपलाप करने से, दर्शनवर्धक साधनों में अन्तराय डालने से दर्शन के साथ प्रद्वेष करने से, दर्शन की आशातना करने से, दर्शन धारक जीवों के साथ विसंवाद करने से, जन्य दर्शनावरणीय कर्म के उदय से दर्शनावरणीयकार्मणशरीरप्रयोग का बंध होता है । इस तरह यहां पर जैसे ज्ञानावरणीय के कारण कहे गये हैं- वैसे ही कारण दर्शनावरणीय कर्म के भी जानना चाहिये । परन्तु उन कारणों को यहां पर दर्शन के विषय में लगाकर कहना चाहिये । (सायावेयणिज्जकम्मा सरीरप्पओगबंधे णं भंते ! कस्स वम्मस्स उदपणं ) हे भदन्त ! सातावेदनीयकार्मण शरीर प्रयोगबंध किस कर्म के उदय से होता है ? (गोमा ) हे गौतम ! ( पाणाणुकंपयाए, भूयाणुकंपयाएं, एवं जहा सन्तमसए दुसमोदेसए जाव अपरियावणयाए, साधावेयणिज्जकस्मासरोरप्पओगनामाए कम्मस्त्रउद्एणं सायावेयणिज्जकम्मा जाव बंधे ) प्राणियों के ऊपर दया करने से, भूतों के ऊपर दया करने से इत्यादि जिस रूप से सप्तमशतक के दुःपमा उद्देशक में कहा गया है । उसी तरह से यहां पर कहना चाहिये यावत् उनको परितापं नहीं करने ३७८ વાથી, દનની સાથે પ્રદ્વેષ કરવાથી, દનની અશાતના કરવાથી અને દર્શન ધારક જીવાની સાથે વિસંવાદ કરવાથી જન્ય દનાવરણીયકર્મના ઉદયથી દનાવરણીય કામ ણુશરીરપ્રયાગના અધ થાય છે. આ રીતે જેવાં જ્ઞાનાવરણીયનાં કારણેા કહેવામાં આવ્યાં છે, એવાં જ કારણેા દનાવરણીયમા સમજવાના છે. પરન્તુ જ્ઞાનાવરણીયના આલાપકમાં ज्ञान' पहने पहले " दर्शन " પુત્ર મૂકવાથી દશનાવરણીયના આલાપક બની જાય છે. ( सायावेयणिज्जकम्मासरीरप्प ओगबधे णं भंते कस्स कम्मस्स उदपणं १ ) હૈ ભદન્ત ! સાતાવેદનીય કામ ણુશરીરપ્રયાગ ધ કયા કર્મીના ઉત્ક્રયથી થાય છે ? ( गोयमा 1 ) डे गीतभ ! ( पाणाणुकंपयाए, भूयाणुकंपयाए, एवं जहा सत्तमसए मोसए जात्र अपरियावणयाए, खायावेयणिज्जकम्मासरीरप ओग नामाए कम्मस्स उदरणं सायावेयणिज्जकम्मा जात्र बघे ) " आणीओ उपर हया १२वाथी, भूतो ઉપર દયા કરવાથી ” ઈત્યાદિ સાતમાં શતકના દુષમા ઉદ્દેશકમા · પરિતાપના નહીં કરવા ” પન્તના જે જે કારણેા કહ્યાં છે તે કારણાથી જન્ય સાતાવેદ નીયનામ કર્મના ઉદ્દયથી સાતાવેદનીય કાણુ શરીરપ્રયાગ'ધ થાય છે. " 6. Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टी० श० ८ उ० ९ खू० ९ कार्मणशरीरप्रयोगबम्धयर्णनम् ३७९ यथा सप्तमशतके दशमोदेशके यावत्-परितापनतया, असातावेदनीय कार्मण यावत् प्रयोगवन्धः, मोहनीयकामणशरीरपयोगपृच्छा, गौतम ! तीवक्रोधतया, तीवमानतया, तीव्रमायया, तीव्रलोभतया, तीव्रदर्शनमोहनीयतया, तीव्रचारित्रमोहनीयतयामोहनीयकामणशरीरप्रयोग-यावत् प्रयोगवन्धः,नैरयिकायुष्ककार्यणशरीरप्रयोगबन्धः से, जन्य सातावेदनीय हमके उदयसे सातावेदनीयकार्मणशरीरप्रयोगथंध होता है । (असायावेणिज पुच्छा) हे भदन्त ! असातावेदनीयकार्मणशरीरप्रयोगबंध किस कर्म के उदय ले होता है ? (गोयमा) हे गौतम ! (परदुखणयाए, परसोयणयाए जहा सत्तमसए दुसमोसिए जाव परिचावणयाए असायवेयणिज कम्मा० ) दूसरों को दुःख देने से, दूसरों को शोकयुक्त करने इत्यादि जैसा सप्तमशतक के दुषम नामक छठे उद्देशक में कहा है उसी तरहसे यावत् दूसरोंको परितापित करने से जन्य असातावेदनीय कर्म के उद्य से असाता घेदनीयफार्मण शरीरप्रयोग बंध होता है । (मोहणिजकम्मासरीर०) हे भदंत ! मोहनीयकार्मणशरीरप्रयोगबंध किस कर्म के उद्घसे होता है ? (तिब्चकोहयाए, तिव्वमाणयाए, तिव्यमाघाए, तिब्बलोभाए, तिव्वदंसणमोहणिजयाए, तिव्वचारित्तमोहणिजयाए मोहणिज्ज कम्मासरीर जाव पओगवंधे ) तीन क्रोध करने से, तीव्रमान करने से, तीव्रमाया करने से, तीव्रलोभ करने से, तीव्रदर्शनमोहनीय के लद्धाय से, तीव्र चारित्रमोहनीय के सद्भाव से, तथा मोहनीय कार्मण शरीर प्रयोग (असायावेयणिज्ज पुच्छा ) 3 महन्त ! सातावहनीय आम शरीरप्रयाग मध ४या मना यथी थाय छ १ ( गोयमा ! ) 3 गीतम ! (परदुक्खणयाए, परसोयणयाए जहा सत्तमसए दुसमोदेसए जाव परियावणयाए असायवेयणिज्जकम्मा०) અન્યને દુખ દેવાથી, અન્યને શેકયુક્ત કરવાથી, ” ઈત્યાદિ કારણોથી લઈને અન્યને પરિતાપિત કરવા” પર્યાના જેને કારણે સાતમાં શતકના દુષમ નામના છઠ્ઠા ઉદ્દેશકમાં આપવામાં આવ્યા છે તે કારણથી જન્ય અસાતવેદ નીયનામ કમના ઉદયથી અસાતવેદનીય કામણુશરીર પ્રગબંધ થાય છે. (मोहणिज्जकम्मासरीर पुच्छा) B महन्त ! भाऊनीय आम शरी२प्रयोगम' या भना यथी थाय छे १ ( तिव्वकोहयाए तिव्यमाणयाए, तिव्वमायाए, तिब्बलोभाए, तिव्वदसणमोहणिज्जयाए, तिव्वचारित्तमोहणिज्जयाए, मोहणिज्जकम्मासरीर जाव पओगधे ) 3 गौतम | तीवोध ४२वाथी, तीन भान ४२वाथी, ती माया કરવાથી, તીવ્ર લેભ કરવાથી, તીવ્ર દર્શનમોહનીયના સમાવથી, તીવ્ર ચારિત્ર Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भंगधतीने खलु भदन्त ! पृच्छा, गौतम ! महारम्मतया, महापरिग्रहतया, कुणिमाहारण, पञ्चेन्द्रियवधेन, नरथिकायुष्ककार्मणशरीरप्रयोगनाम्नः कर्मणउदयेन नैरयिकायुष्का कार्मणशरीर यावत्-प्रगेगवन्धः तिर्यग्योनिकायुषककामणशरीरप्रयोगपृच्छा, गौतम! मायिकतया, निकृतिमत्तया, अलीकवचनेन कूटतुलाकूटमानेन तिर्यग्योनिककार्मण शरीर-यावत्-प्रयोगवन्धः । मनुष्यायुष्ककार्मणशरीरपृच्छा, गौतम ! प्रकृतिभद्रतया, नामकर्म के उदय से मोहनीयकार्मणशरीरप्रयोगबंध होता है। (नेरझ्या उय कम्मासरीरप्पओगधे णं भंते ! पुच्छा) हे भदन्त ! नारकायुष कार्मणशरीरप्रयोगबंध किस कर्म के उदय से होता है ? ( गोयमा) हे गौतम । (महारभयाए, महापरिग्गयाए, कुणिमाहारेणं, पंचिंदिय वहेणं नेरइयाउयकम्मा सरीरप्पओग नामाए कस्मस्स उदएणं नेरच्या उय कम्मासरीर जाव पओगवंधे) बहुत अधिक आरभ करने से, बहुत अधिक परिग्रह रखने से, मांस का आहार करने से पंचेन्द्रिय जीवों का वध करने से, तथा नारकायुष कार्मण शरीर प्रयोग नामकर्म के उदय से नारकायुष कार्मण शरीर प्रयोग बंध होता है । (तिरिक्ख जोणियाउयकम्मासरीरप ओगपुच्छा) हे भदन्त ! तिथच योनिकायुष कार्मण शरीरप्रयोगबंध किस कर्म के उदद्य ले होता है ? (गोयमा) हे गौतय! (माइल्लियाए, नियडिल्लयाए, अलियवयणेणं कूडतुलकूडमाणेणं, तिरिक्खजोणियकामासरीरजावप्पओगवंधे) मायराचारीमें लवलीन रहने મેહનીયના સદુભાવથી, તથા મેહનીય કાર્મણશરીરપ્રાગના કર્મના ઉદયથી મેમનીય કામણશરીર બંધ થાય છે. (नेरइयाउय कम्मासरीरप्पओगबघे ण भंते ! पुच्छा ) 3 महन्त ! ना२४1युम शरीअयोगमध या मा यथी थाय छे १ (गोयमा ) 3 गौतम ! (महारं भयाए, महापरिगयाए, कुणिमाहारेण, पचिंदियवहेण नेरइयाउयकम्मा सरीरप्पओगनामाए कम्मल उदएण नेरइयाउयकम्मासरीर जाव पओगब धे) घो। વધારે આરંભ કરવાથી, ઘણે જ વધારે પરિગ્રહ રાખવાથી, માંસનો આહાર કરવાથી, પંચેન્દ્રિય જીને વધ કરવાથી તથા નારકયુષકર્મણિશરીર પ્રયોગનામ भ य थवाथी ना२४युषाम शरीरप्रयास थाय छे. (तिरिक्खजोणि. याउय कम्मासरीरप्पओगेपुच्छा ) 3 महन्त । ति यनियुष शरीरप्रयास५५ झ्या मना यथी थाय छ ? ( गोयमा ! ) गौतम । (माइल्लियाए, नियडिल्लयाए, अलियवयणेणं, कूडतुलकूडमाणेणं, तिरिक्ख तोणियकम्मासरीर जाव प्पओगबंधे ) सायायारीमा जान २वाथी, ४५८ ४२वायी, असत्य मालवाथी, Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ८ उ० सू० ९ कार्मणशरीर प्रयोगवन्धवर्णनम् ३८१ प्रकृतिविनीततया, सानुक्रोशतया, अमत्सरिकतया मनुष्यायुष्ककार्मण यावत् प्रयोगबन्धः । देवायुष्ककार्मणशरीरपृच्छा, गौतम ! सरागसंयमेन, संयमासंयमेन वालतपःकर्मणा, अकामनिर्जरया, देवायुष्ककार्मणशरीरयावत् प्रयोगवन्धः । शुभना से, कपट करने से, झूठ वचन बोलने से, कम तोलने और कम नापने से, तथा तिर्यचयो निकायुषकार्येण शरीरप्रयोग नामकर्म के उदयसे तिर्यचयनिकायुष कार्मणशरीरप्रयोगबंध होता है । (मनुस्साज्यकम्मा सरीरपुच्छा ) हे भदन्त मनुष्यायुष्य कार्मणशरीरप्रयोगबंध किस कर्मके उदयसे होता है ? (गोयमा ) हे गौतम | (पगइ भयाए पगविणीयाए साणुकोसाए, अमच्छरियाए मनुस्सा उयकम्मा जाव बंधे ) प्रकृतिभद्र होने से, स्वभावतः विनीत होने से, दयालु होने से, अमत्सरभाव से युक्त होने से, तथा मनुष्यायुषकार्मण शरीरप्रयोग नाम कर्म के उदयसे से मनुष्यायुषकार्मणशरीरप्रयोगवध होता है । ( देवान्यकम्मासरीर पुच्छा ) हे भदन्त | देवायुषकार्मणशरीरप्रयोगबंध किस कर्म के उदय होता है ? ( गोयमा) हे गौतम! ( सराग संजमेणं, संजमा संजमेणं, बालतवोकम्मेणं, अकामनिज्जराए, देवाउयकम्मासरीर जावपओग बंधे) सरागसंयम, संयमासंयम, बालतप, अकामनिर्जरा इनसे तथा देवायुष कार्मणशरीरप्रयोग नामकर्म के उदय से यावत् प्रयोगव ध होता है । આછુ. તાળવાથી અને આછું માપવાથી, તથા તિ ચાનિકાયુષકા શરીર પ્રયાગનામ કર્મના ઉદયથી તિય ચર્ચાનિકાયુષ કાણુશરીરપ્રયાગમધ થાય છે. ( मणुस्साज्य कम्मासरीरपुच्छा ) हे लहन्त ! भनुष्यायु धर्म गुशरीरप्रयोगઅધ કયા કર્મના ઉદયથી થાય છે ? ( गोयमा ! ) हे गौतम ! ( पगइभइयाए, पगइविणिययाए, साणुकोसयाए अमच्छरियोए, मणुस्खाउय कम्मा जाव व घे ) प्रतिभद्र होवाथी, विनीत स्वभावવાળા હવાથી, દયાળુ હાવાથી, નિરાભિમાની હાવાથી તથા મનુષ્યાયુષ કાણુ શરીરપ્રયાગનામ કમના ઉદ્રયથી મનુષ્યાયુષ કામ ણુશરીરપ્રયાગમધ થાય છે. ( देवाच्यकम्मासरीरपुच्छा ) हे लहन्त । हेवायुष अगुशरीर प्रयोगमध या दुर्मना उदयथी थाय छे ? ( गोयमा ! ) हे गौतम । ( सरागसंजमेण', म'जमास जमेण, चालतवो कम्मेणं, अकामनिज्जराप, देवाउयकम्मा सरीरजावप्प ओगच घे) સરાગસ'યમથી, સૌંયમાસ'યમથી, ખાલતપથી કામ ણુશરીરપ્રયાગનામ કર્માંના ઉદયથી દેહુ ? અકામનિર્જરાથી તથા દેવાયુષ જીશરીરપ્રયાગમ'ધ થાય છે, Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३८५ भगवतीस्त्र मकार्मणशरीरपृच्छा, गौतम ! कायर्जुकतया, भावर्जुकतया, अविसंवादनयोगेन शुभनामकार्मणशरीरयावत्मयोगबन्धः । अशुभनामकार्मणशरीरपृच्छा, गौतम ! कायानृजुकतया, भावानृजुकतया, भापानृजुकतया, विसंवादनयोगेन अशुभनामकार्मणयावत् प्रयोगबन्धः । उच्चगोत्रकामणशरीरपृच्छा - गौतम ! जात्यमदेन, कुलामदेन, वलामदेन, (सुभनामकस्मसरीरपुच्छा ) हे भदन्त ! शुभनामकार्मणशरीरप्रयोग बंध किस कर्म के उद्य ले होता है ? ( काय उज्जुयाए, भावुज्जुययाए, मासुज्जुययाए, अविसंवायणजोगेणं सुभनामकम्मासरीरजावप्पओगबंधे ) हे गौतल! काय की सरलता से, भाव की सरलता से, भाषा की सरलता से तथा योग के अविलंबाद से और शुभनाम कार्मणशरीरप्रयोग नामकर्म के उदय ले शुभनामकार्मणशरीरप्रयोगबंध होता है। ( अतुलनामकम्मासरीरपुच्छा) हे भदन्त ! अशुभनामकार्मणशरीरप्रयोगबन्ध किस कर्म के उदय से होता है ? ( गोयसा ! ) हे गौतम | ( काय अणुज्जुययाए, भावअणुज्जुययाए, सासाणुज्जुययाए, विसंवा. यणाजोगेणं असुमनामकम्माजावपओगधे ) काय की वक्रता से, भाव की वक्रता से, भाषा की वक्रता से, तथा योगों की कुटिलता से, एवं अशुभनामकार्मणशरीरप्रयोग नाम कर्म के उद्य से अशुभनामकामणशरीरप्रयोगबंध होता है । (उच्चागोयकम्मासरीरपुच्छा) हे भदन्त! उच्चगोत्रकार्मणशरीरप्रयोगवन्ध किस कर्म के उदय से होता है ? (सुभनामकग्मासरीरपुच्छा ) महन्त ! शुमनाम भी शरी२प्रयास या ४भना यथा थाय छ १ ( गोयमा ! ) 3 गौतम ! (कायउज्जुयाए, भावुज्जुययाए, भासुज्जुययाए, अविसंवायणजोगेण, सुभनामकम्मासरीर जावप्पओगवघे) अयनी સરલતાથી, ભાવની સરલતાથી, ભાષાની સરલતાથી, વેગના અવિસંવાદથી તથા શુભનામ કામણુશરીર પ્રત્યેનામ કર્મના ઉદયથી શુભનામકર્મણશરીર પ્રગબધ थाय छे ( असुभनामकम्मासरीरपुच्छा) 3 महन्त । भशुमनाम आम शरीर प्रयासमध च्या मना यथी थाय छ १ ( गोयमा !) 3 गौतम । ( काय अणुज्जुययाए, भावअणुज्जुययाए, भासाणुज्जुययाए, विसवायणाजोगेण असुभनामफम्मा जाव प्पभोगबधे ) आयनी त ( अस२सता ) थी मानी ताथी, ભાષાની વક્રતાથી, ગોની કુટિલતાથી તથા અશુભનામ કામણ શરીર પ્રગ नाम भना यथी मशुमनाम भए शरीर प्रयास थाय छे. ( उच्चागोयकम्मासरीरपुच्छा ) महन्त ! अय्यगोत्र भी शरीर प्रयोगम' या કર્મના ઉદયથી થાય છે ? Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टी० श० ८ ४० ९ सू०९ कार्मणशरीरप्रयोगधन्धवर्णनम् ३८३ रूपामदेन, तपोऽमदेन, श्रुताऽपदेन, लाभाऽमदेन, ऐश्वर्याऽमदेन, उच्चगोत्रकार्मणशरीरयावत् प्रयोगवन्धः, नीचगोत्रकाम णशरीरपृच्छा, गौतम ! जातिमदेन, कुलमदेन, बलमदेन यावत् ऐश्वर्यमदेन नीचगोत्रकामणशरीरयारत्मयोगबन्धः, आन्तरायिककार्मणशरीरपृच्छा, गौतम ! दानान्तरायेण, लाभान्तरायण, भोगा(जातिअमएणं, कुलअमएणं, बलअमएणं, स्वभमएणं, तवअमएण, सुयअमएणं, लाभअमएणं, इरसरिय, अमदेणं उच्चागोयकम्मासरीर जावपभोगधे ) हे गौतम ! जाति का मद नहीं करने ले, कुलका मद नहीं करने से, बल का मद नहीं करने से, रूपका मद नहीं करनेसे, तप का मद नहीं करने से, श्रत का मद नहीं करने से, लाभ का पद नहीं करने से ऐश्वर्य का मद नहीं करने और उच्चगोत्रकार्मणशरीरप्रयोगनाम कर्म के उदय से उच्चगोत्रकार्मणशरीरप्रयोगबंध होता है। (नीयागोयकम्मासरीरपुच्छा ) हे भदन्त ! नीचगोत्र कार्मणशरीरप्रयोग बन्ध किस कर्म के उदय से होता है ? ( गोयमा) हे गौतम ! (जाति. मएणं,, कुलमएणं, बलमएणं, जाव इस्सरियमएणं, णीयागोयकम्मासरीर जाव पओगबंधे ) जाति का मद करने से, कुल का मद करने से, बल का मद करने से, यावत् ऐश्वर्य का मद करने से और नीचगोत्र कार्मणशरीरप्रयोग नाम कर्म के उदय से नीचगोत्रकामणशरीरप्रयोग बन्ध होता है । (अंतराइयकरमासरीरपुच्छा ) हे भदन्त ! अन्तरायकामणशरीरप्रयोगवन्ध किस कर्स के उद्य से होता है ? ) ( गोयमा ! ) हे (जातिअमएण, कुल अमएण, बलअमएण, स्वअमएण , तवअमएण, सुयअमएण, लाभअमएण, इस्सरियअमएण, उच्चागोमकम्मासरीरप्पओगधे ) ગૌતમ! જાતિને મદ નહીં કરવાથી, કુળને મદ નહીં કરવાથી, બળને મદ નહીં કરવાથી, રૂપને મદ નહીં કરવાથી, તપનો મદ નહીં કરવાથી, શ્રતને મદ નહીં કરવાથી, એશ્વર્યને મદ નહીં કરવાથી, અને ઉચગોત્ર કાર્પણ શરીર પ્રયોગ નામ કર્મના ઉદયથી ઉચ્ચગોત્ર કામ શરીર પ્રગબંધ થાય છે (नीयागोयकम्मासरीरपुच्छा ) 3 महन्त ! नीयमात्र भए शश२ प्रयोग ५ ४या भनौ यथी थाय छ ? (गोयमा ! ) 3 गीतम ! (जातिमएण, कुलमएण', बलमएण', जाव इस्सरियमएण' णीयागोयकम्मासरीर जाव प्पओगषधे ) જાતિ, કુળ, બળ, રૂપ, તપ, લાભ અને ઐશ્વર્યને મદ કરવાથી અને નીચગોત્ર કામણ શરીર પ્રયોગનામ કર્મના ઉદયથી નીચગોત્ર કામણ શરીર प्रया1 मध थाय छे. ( अंतराइयकम्मोसरीरपुच्छा ) 3 महन्त ! अन्तराय भी शरी२ प्रयोग म. या भनौ यथी थाय छे ? (गोयमा ! ) है Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती ३८५ LO न्वरायेण, उपभोगान्तरायेण वीर्यान्तरायेण, अन्तरायकार्मणशरीर प्रयोगनाम्नः कर्मण उदयेन अन्तरायकार्मणशरीरप्रयोगवन्थः । ज्ञानावरणीयकार्मणशरीरमयोगबन्धः खलु भदन्त ! किं देशबन्धः सर्ववन्धः ? गौतम ! देशबन्धः नो सर्ववन्धः, एवं यावत् अन्तरायकार्म गशरीरमयोगबन्धः । ज्ञानावरणीय कार्मणशरीरमयोगवन्धः खलु भदन्त ! कालतः कियच्चिर भवति, गौतम ! ज्ञानावरणीयकार्मणशरीरमयोगगौतम 1 (दाणवराएणं, लाभंनराएणं, भोगनराणं, उभोगंतराएणं, चीरियंतराएणं, अंतराइयकस्त मरीरपओगनासाए कम्मस्स उदपणं अंतराइयकर मासरीरप्पओगव धे) दान में अन्तराय करने से, लाभ में अन्तराय करने से, भोग में अन्तराय करने से, उपभोग में अन्तराय करने से वीर्य में अन्नराय करने से तथा अन्तरायकार्मणशरीरप्रयोग नाम कर्म के उदय होने से अन्तरामकार्मणशरीरप्रयोगबन्ध होता है । (णाणावर णिज्जम्मासरीरपराधे णं भंते ! किं देखयचे, सव्व वधे ? हे भदन्त ! ज्ञानवरणीय कार्मणशरीरप्रयोगबंध क्या देशबन्धरूप हैं या सर्वधरूप है ? (गोमा ) हे गौतम! ( देवधे णो सव्वधे ) ज्ञानवरणीय कार्मणशरीरप्रयोगबंध देशय धरूप है, सर्वबन्धरूप नहीं है । ( एवं जाव अंतगइयम्मासरीरप्पओ वि) इसी तरह से दर्शनावरणीयकार्मणशरीरप्रयोगवध से लेकर अन्तरायकार्मणशरीरप्रयोग में भी समझना चाहिये - अर्थात् ये सब देशबन्धरूप हैं सर्वधरूप नहीं हैं ( णागावर निज्जकम्मासरीरप्पओगबंधे णं भंते! का गोतम ! (दाणतराएण, लाभ' तराएण, भोगं तराएण उपभोग तराण', वीरियंत गएण तराइ कम्मा सरीरप्पओग नासाए कम्मम्स उदरण अतराइयकम्मासरीरप्प ओगावे) દાનમાં અતરાય કરવાથી, લાભમાં અંતરાય કરવાથી, ભાગમાં અંતરાય કરવાથી, ઉપસેગમાં અંતરાય કરવાથી વીર્યમાં અંતરાય કરવાથી અને અન્તરાય કાળુશરીરપ્રત્યેાગનામ કર્માંના ઉદયથી અંતરાયકા ણશરીરપ્રયાગ'ધ થાય છે, ( णाणावर णिज्जकम्मासरीरपओगव घे णं भंते! किं देव धे, सव्ववघे १ ) હૈ ભદન્ત ! જ્ઞાનાવરણીય શીરપ્રયાગમ ધ શું દેશમ ધરૂપ હાય છે, કે સ. अध३य हाय छे ? (गोयमा । देसत्र घे णो सव्वयं घे) हे गौतम ! ज्ञानावरणीय अर्भ शुशरीरप्रयोगम'ध हे वय छे, सर्वमधश्य नथी. (एव जावअतराइय कम्मासरीरत्नओगवधे वि) मे प्रभा दर्शनावरीय अभ्युशरीर प्रयोग धथी सहने અન્તરાય કાણુશરીરપ્રચાગળ ધપન્તના બધા પણુ દેશમ ધરૂપ છે, સબધ३५ नथी (नाणावरणिजकम्मासरीरख्पभोग घेण भसे ! कालओ केवचिरं होइ ? ) Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेrचन्द्रिका टीका श० ८ उ०९ सु० ९ कार्मणशरीर प्रयोगवन्धवर्णनम् ३८५ बन्धः खलु द्विविधः मासः, तम्यथा - अनादिकः सपर्यवसितः, अनादिकः अपर्यवसितो या, एवं यथा तेजसस्य संस्थापना तथैव एव यावत् अन्तरायकर्मणः ज्ञानावरणीयकार्मणशरीरमयोगवन्धान्तरं खलु भदन्त ! कालतः कियच्चिरं भवति गौतम ! अनादिकस्य एवं यथा तैजसशरीरस्य अन्तरं तथैच, एवं यावत् अन्तरालओ केचिचर हो ) हे भदन्त ! ज्ञानवरणीय कार्मणशरीरप्रयोगबंध काल की अपेक्षा तक रहता है ? ( गोयमा ) हे गौतम । ( जाणावरणिज्जकम्मासरीरप्प ओग धे दुबिहे पण्णत्त) ज्ञानावरणीयकार्मणशरीप्रयोग दो प्रकारका कहा गया है । (संजहा) जो इस प्रकार से हैं । ( अणाइए सपज्जबसिए, अणाइए अपज्जबसिए) अनादि सपर्यवसित अनादि पर्यवसित ( एवं जहा लेयणस्स संचिणा तहेब, एवं जाव अंतराइयकम्मस्स ) इसी तरह से यावत् जैसा तैजसशरीर का स्थिति काल कहा है उसी तरह से यहां पर भी कहना चाहिये । इसी तरह से यावत् अंतराय कर्म का स्थिनिकाल जानना चाहिये । ( णाणावरणि ज्जकम्पासरीरप्पओगबंधंतरे णं भंते ! कालओ केवचिचर होड़ ) हे भदन्त | ज्ञानावरणीयकार्मणशरीरप्रयोगबंध का अन्तर कालकी अपेक्षा कितना कहा गया है ? ( गोधमा ) हे गौतम! ( अणास्त्र एवं तेयगसरीरस्स अंतरं तहेव, एवं जाव अंतराइयस्स ) ज्ञानवरणीयकासंगशरीप्रयोगबंध का अंतरकाल की अपेक्षा अनादि अनन्त और अनादि હે ભદન્ત ! જ્ઞાનાવરણીય કામ શરીરપ્રયાગખધ કાળની અપેક્ષાએ કયા સુધી २हे छे ? ( गोयमा ! ) हे गौतम । ( णाणावर णिज्जकम्मासरीरप्पओगव घे दुवि पण्णत्ते ) ज्ञानावरीय अगुशरीरप्रयोगमध में प्रारना उद्योछे ( तं जहा ) ? प्रा। नीचे प्रभा छे - ( अणाइए सपज्जवसिए, अणाइए अपज्जवसिए) (१) मनाहि सपर्यवसित ( २ ) अनाहि अपर्यवसित ( एवं जहा तेयगस्स सचिणा, तहेब, एव जाव अंतगइयकम्मरस ) तैन्स शरीरने भेवेो સ્થિતિકાળ કહ્યો છે, અવા સ્થિતિકાળ અહી પણુ કહેવા જોઇએ. એજ પ્રમાણે અંતરાય પર્યન્તના કામ ણુશરીરપ્રયેાગ. ધન સ્થિતિકાળ સમજવે ( णाणावर णिज्ज कम्माँसीरप ओगण धतरेण भंते । कालओ केवच्चिर होइ १ ) હે ભદન્ત ! જ્ઞાનાવરણીય કામ ણુશરીરપ્રયાગમ ધનુ અ તર કાળની અપેક્ષાએ डेंटलु छ ? ( गोयमा ! ) हे गोतम ! अणाइयस्स एवं जहा तेयगसरी रस्स अंतर तक्षेत्र, एवं जाव अतराइयस्स ) ज्ञानावरणीय अर्थ शरीर प्रयोग धनु અંતર કાળની અપેક્ષાએ અનાદિ અનંત અને અનાદિ સાન્ત કહ્યું છે જે भ ४९ Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसरे यिकरय । एतेषां खलु भदन्त ! जीवानां ज्ञानावरणीयस्य कर्मणो देशबन्धकानाम् अबन्धकानां च कतरे कतरेभ्यो यावत् अल्पबहुत्वं यथा तेजसरय, एवम् आयुष्यवर्ज यावत् अन्तरायिकस्य, आयुष्यस्य । पृच्छा, गौतम ! सर्वस्तोका जीवाः आयुष्यस्य कर्मणो देशबन्धकाः, अवन्धकाः संख्येयगुणाः ॥१० ९॥ सान्त कहा गया है । जिस तरह से तैजसशरीरप्रयोगवध का अन्तर कहा गया है-उसी तरह से यहां पर भी कहना चाहिये। इसी तरह से यावत् अन्तरायकार्मणशरीरप्रयोगबंध का अंतर जानना चाहिये। ( एएसिं गं अंते ! जीवाणं जाणावरणिज्जस्स कम्मस्स देसबंधगाणं अबंधगाण य कयरे कयरेहिंतो जाव) हे भदन्त ! ज्ञानावरणीय कर्म के देशबंधक और अबंधक जीवों में से कौन जीव किन जीवों की अपेक्षा यावत् विशेषाधिक हैं ? ( अप्पाबहुगं जहा तेयगस्त एवं आउयवज्ज जाव अंतरायस्स) हे गौतम । जैसा तैजसशरीर का अल्प वठुत्व कहा गया है, उसी तरह से यहां पर भी जानना चाहिये। इसी तरह से आयुष कर्म के सिवाय यावत् अन्तरायकर्मतक जानना चाहिये। (आउयस्सपुच्छा) हे भदन्त ! आयुषकर्म के देशबंधक और अबन्धक जीवों में से कौन जीव किनकी अपेक्षा यावत् विशेषाधिक हैं ? ( गोयमा) गौतम ! (सव्वत्योबा जीवा आउयस्स कम्मस्स देसवं धगा, अबधगा संखेज्जगुणा ) सब से कम जीव आयकर्म के देशबंधक हैं और इन देशबंधकों से संख्यातगुणे जीव आयुकर्मके अबंधक जीव हैं। પ્રમાણે તૈજસશરીર પ્રગબંધનું અંતર કહ્યું છે, એજ પ્રમાણે અહીં પણ કહેવું જોઈએ. એ જ પ્રમાણે અંતરાય પર્યન્તના કાર્મણશરીર પ્રયોગ બંધનું અંતર सभा. (एएसिंणं भते । जीवाणं णाणावरणिजस्स देसबंधगाणं अबंधगाण य कयरे कयरेहिता जाव) महन्त ! ज्ञानावरणीय भनां शिम भने मधमा કે કેના કરતાં અલ્પ છે ? અધિક છે ? સમાન છે ? અને વિશેષાધિક છે? (अप्पाबहुगं जहा तेयगस्स एवं आउयवजं जाव अंतराइयस्स ) 3 गीतम १ તૈજસ શરીરના અલ્પ બહુવનું જેવું કથન કરવામાં આવ્યું છે, એજ પ્રકારનું ४थन मायुम सिवायना मन्त२।५ ५-तना भी विष सभा (आउयस्स पुरुछा) 3 महन्त ! मायुभना देशमघर भने समय भी छीना ४२di १६५ छ १ अधि छ ? समान छ ? विशेषाधि छ ? (गोयमा !) गौतम ! (सव्वत्थोवा जीवा आउयस्स कम्मस्स देसबघगा, अबंधगा संखेज्जगुणा) આયુકર્મના દેશબંધક છે સૌથી ઓછાં છે, અને આયુકર્મના અબંધક જ દેશ ધકે કરતાં સંખ્યાતગણું છે. Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमैयचन्द्रिका टी० श०८ उ० ९ सू० ९ कार्मणशरीरप्रयोगवन्धवर्णनम् ३८७ ___टीका-सम्मासरीरप्पओगवंधे णं संते ! कइबिहे पण्णत्ते ? ' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! कार्मणशरीरप्रयोगवन्धः खलु कतिविधः प्रज्ञप्तः ? भगवानाह-'गोयमा ! अट्ठविहे पणत्ते ' हे गौतम ! कामणशरीरप्रयोगबन्धः खलु अष्टविधः प्रज्ञप्तः, 'तं जहा-नाणावरणिज्जकम्मासरीरप्पओगबंधे जाव अंतराइयकम्मासरीरप्पओगवंधे' तद्यथा ज्ञानावरणीयकार्मणशरीरप्रयोगवन्धः, यावत् दर्शनावरणीयकार्मणशरीरप्रयोगबन्धा, वेदनीयकार्मणशरीरप्रयोगवन्धः, मोहनीयकार्मणशरीरमयोगवन्धः, आयुष्मकार्मणशरीरप्रयोगवन्धः, नामकार्मणशरीरप्रयोगवन्धः, गोत्रकार्मणशरीरप्रयोगवन्धः, अन्तरायिककार्मणशरीरप्रयोग टीकार्थ-इस सूत्र द्वारा सूत्रकार ने कार्मणशरीरप्रयोगबंध की प्ररूपणा की है-इसमें गौतमने प्रभु से ऐसा पूछा है कि-(कम्मासरीर प्पओगवघे णं भंते ! कदाविहे पण्णत्ते) है सदन्त ! कार्मण शरीरप्रयोग बंध कितने प्रकार का कहा गया है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-(गोयमा) हे गौतम ! ( अट्टविहे पण्णत्ते) कार्मणशरीरप्रयोगबध आठ प्रकार का कहा गया है । (तं जहा) जो इस प्रकार से है-(नाणावरणिज कम्मा सरीरप्पओगवधे जाव अंतराइय कम्मा सरीरप्पओगबंधे)ज्ञानावरणीय कामण शरीरप्रयोगबध यावत् अन्तराय कार्मणशरीरप्रयोगबंध यहां " यावत्" शब्द से दर्शनावरणीय कार्मणशरीरप्रयागरन्ध वेदनीय कार्मण शरीरप्रयोगबंध, मोहनीय कार्यण शरीरप्रयोगबंध, आयुष्क फार्मण शरीरप्रयोगबध, नामकार्मणशरीरप्रयोगध, गोत्रकामणशरीरप्रयोगवंध" इन कार्मण शरीरप्रयोगों का ग्रहण हुआ हैं। ટીકા–આ સૂત્ર દ્વારા સૂત્રકારે કર્મણ શરીર પ્રયોગબંધની પ્રરૂપણ કરી છે. આ વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને એ પ્રશ્ન पूछे छे -(कम्मासरीरप्पओगबधे ण भंते ! काविहे पण्णत्ते १) महन्त ! કાર્મણ શરીર પ્રગબધ કેટલા પ્રકારને કહ્યો છે? महावीर प्रसुन उत्तर- गोयमा ! अविहे पण्णत्ते-तजही " हे गीत ! म शरी२ प्रयोगम'धन। नीय प्रमा) 2418 ४.२ ४ा छ-( नाणावरणिज्ज कम्मासरीरप्पओग बधे अंतराइय कम्मासरीरप्पओग बघे) (१) ज्ञानाशीय કામણ શરીર પ્રગબંધ, (૨) દર્શનાવરણીય કામણ શરીર પ્રગબંધ (૩) વેદનીય કામણ શરીર પ્રયોગ ધ, (૪) મેહનીય કામણ શરીર પ્રોગબંધ (५) मायु ए शरी२ प्रयोग , (६) नाम भी शरी२ प्रयोगम, (૭) ગોત્ર કાર્ય શરીર પ્રયોગ બંધ અને (૮) અંતરાય કામણ શરીર પ્રગબંધ, Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भंगवतीमा बन्धश्च, गौतमः पृच्छति- णाणावरणिन्ज कम्मा लरीरप्पभोगधे णं भंते ! करस कम्मरस उदएणं ? हे भदन्त ! मानावरणीय कामणशरीरप्रयोवन्धः खलु कस्य कर्मण उदयेन भवति ? भगवानाह-गोयमा! नाणपडिणीययाए, णाणणिण्हवणयार, णाणंतराएणं, णाणप्पओसेणं, णाणचासायणाए' हे गौतम ! शानपत्यनीकतया अत्र ज्ञानस्य श्रुतादेः धर्मधर्मिणोरभेदेन तदभेदात् ज्ञानवतां वा या पत्यनीकता सामान्येन प्रतिकूलता, सा, तथा तया, ज्ञानस्य ज्ञानिनो वा, प्रतिकूलतयेत्यर्थः, ज्ञाननिहवत्या ज्ञानरय श्रुतादेः श्रुतगुरूणां वा या नित वता अपलपन सा तथा तया, ज्ञानम्य ज्ञानदातुर्गुरोर्वा अपलापेनेत्यर्थः, ___ अप गौतसस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-(णाणावरणिज्जकम्मा सरीरप्पओगधे णं भंते ! कस्स कम्मस्न उदएणं) हे भदन्त ! ज्ञानावरणीयकामणशरीरप्रयोगवध किस क उदय से होता है ? उत्तर में प्रभु कहते है-(नाणपडिणीययाए, १ जाणणिण्वधाए, २ पाणंतराएणं, ३ णाणप्पओक्षणं ४ णाणच्चासायणाए ५) हे गौतम! ज्ञानप्रत्लनीकता के श्रुतज्ञानादिके विषय में अथवा धर्म धर्मी के अभेद से श्रुतज्ञानादि वालों के विषय में प्रतिकूल आचरण से, अर्थात् श्रुतज्ञानादिक विरुद्ध आचरण करनेसे या श्रुनज्ञानादिवालों में दिनद्ध आचरण करनेकी प्रवृति रखनेसे तथा ज्ञानके निहव करने ले-कोई किसीसे पूछे या श्रुनज्ञानादि का साधन मांगे, तब ज्ञान या ज्ञान के साधन अपने पास होने पर भी कलुषित भाव से यह कहना कि में नहीं जानता अथवा मेरे पास वह वस्तु ही नहीं यह ज्ञाननिह्नव है-हल प्रकार के ज्ञाननिहव से, अथवा गौतम स्वाभाना प्रश्न-" णाणावरणिज्ज कम्मासरीरप्पओगधे ण भते ! कस्स कम्मरस उहएण ?” महन्त ! ज्ञानावरणीय मय शरी२ प्रयोग ध्या કર્મના ઉદયથી થાય છે? महावीर प्रभुने। उत्तर--( नाणपडिणीययाए णाणणिण्हवयाए, णाणतराएणं, णाणप्पओसेण, णाणच्चासायणाए) 3 गौतम ! ज्ञानप्रत्यनीताथी ( ट है શ્રુતજ્ઞાનાદિકના વિષયમાં અથવા ધમધમીના અભેદની અપેક્ષાએ શ્રુતજ્ઞાનાદિ વાળાઓના વિષયમાં પ્રતિકૂલ આચરણથી–એટલે કે શ્રુતજ્ઞાનાદિકની વિરૂદ્ધના આચરણથી અથવા શ્રુતજ્ઞાનાદિવાળાઓ પ્રત્યે વિરૂદ્ધ આચરણ કરવાથી), જ્ઞાનને નિલવ કરવાથી (કેઈ કેઈને પૂછે, અથવા થતજ્ઞાનાદિના સાધન માગે, ત્યારે જ્ઞાન અથવા જ્ઞાનનાં સાધનો પિતાની પાસે હોવા છતા કલુષિત ભાવથી એમ કહેવું કે “હું જાણતો નથી, અથવા મારી પાસે તે વસ્તુ જ નથી.” તેનું નામ જ જ્ઞાનનિય છે ), અથવા શ્રુતપ્રદાતા ગુરુજનેને નિદ્વવથી-અપ Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ |मैयचन्द्रिका टी० २०८ उ० ९ सु० ९ फार्मणशरीरप्रयोगबन्धवर्णनम् ३८९ ज्ञानान्तरायेण ज्ञानस्य श्रुतस्य अन्तरायः-तद्ग्रहणादौ यो विश्नः स तथा, तेन ज्ञानग्रहणप्रतिवन्धकात्यवायेनेत्यर्थः, ज्ञानप्रद्वेपेग, ज्ञाने श्रुतादौ श्रुनादिज्ञानवत्सु गुरुषु वा यः प्रद्वेष: अप्रीतिः स तथा तेनेत्यर्थः, ज्ञानात्याशातनया ज्ञानस्य श्रुतादेः श्रुताविज्ञानिनां वा या अत्याशातना अबहेलना सा तथा तया, 'णाणविसंवायणाजोगेणं' ज्ञानविसंवादनयोगेन ज्ञानस्य ज्ञानिनां वा यो विसंवादनयोगःनिष्फलता प्रदर्शनव्यापारः स तथा तेन, एतानि च पझ्वाह्यानि कारणानि ज्ञानावरणीयकामणशरीरवन्धे प्रतिपादितानि, अथाभ्यन्तरिकं कारणं प्रतिपादयितुमाह'णाणावरणिज्जकम्मासरीरप्पओगनामाए कम्मरस उदएणं णाणावरणिज्जझम्मासरीरप्पभोगबंधे ज्ञानावरणीयकार्मणशरीरप्रयोगनाम्नः-ज्ञानवरणीयहेतुत्वेन ज्ञानावरणीयलक्षणं कार्मणशरीपयोगनाम तस्य कर्मण उदयेन ज्ञानावरणीयकामण. श्रुतप्रदाता गुरुजनों के निव से-अपलाप से, तथा ज्ञानान्तराय सेकलुषित भाव से ज्ञानप्राप्ति में किसी को बाधा पहुंचाने से, तथा ज्ञानप्रदप से, श्रुतादिज्ञान में अथवा श्रुनादिज्ञानवाले गुरुजनों में अग्रीति रखने से, तथा ज्ञानात्याशातना से-श्रुनादिज्ञान की या श्रुतादिज्ञानशा. लीजनों की अवहेलना करने से तथा (णाणविसंवायणाजोगेणं) ज्ञान और ज्ञानिजनों को निष्फल बतलाने की चेष्टा करते रहने से, इन पांच बाह्यकारणों से तथा अन्तरंग कारणरूप (णाणावरणिज्जकरमासरीरप्पओगनामाए कम्मस्स उदएणं ) ज्ञानावरणीयकार्मणशरीरप्रयोग नाम कर्मके उदयसे (णाणावरणिज्जकम्मासरीप्पओगव धे) ज्ञानावरणीय कार्मणशरीरप्रयोगव ध होता है। तात्पर्य करनेका यह है कि जीवके जो ज्ञाना वरणीयकामशरीरप्रयोगबंध होता है वह ज्ञानप्रत्यनीकतादि पांच बाह्य कारणों से तथा ज्ञानावरणीयशरीरप्रयोगरूप कर्म के उदयसे होता है । લાપંથી, જ્ઞાનાન્તરાયથી, (કલુષિત ભાવથી કોઈની જ્ઞાનપ્રાપ્તિમાં અંતરાય ઊભો કરવાથી) જ્ઞાનષથી, કૃતજ્ઞાનમાં અથવા કૃતાદિજ્ઞાનવાળા ગુરુજનેમાં અપ્રીતિ રાખવાથી, તથા શ્રેતાદિજ્ઞાનની અથવા કૃતાદિજ્ઞાનવાળા લેકેની અવહેલના ४२वाथी, तथा “णाणविसंवायणा जोगेणं " शान भने ज्ञानानाने नि બતાવવાની ચેષ્ટા કરતા રહેવાથી, આ બાહ્ય કારણોથી તથા અંતરંગ કારણરૂપ (णाणावरणिज्ज कम्मासरीरप्पओगनामाए कम्मस्स उदएण" ज्ञानावरणीय भए शरी२ प्रयोग नाम भन यथी " जाणावरणिज्ज कम्मा सरीरप्पओगव घे" જ્ઞાનાવરણીય કામણ શરીર પ્રગબંધ થાય છે આ કથનનો ભાવાર્થ એ છે કે જીવ જ્ઞાનાવરણીય કામણ શરીર પ્રગને જે બંધ કરે છે, તે જ્ઞાન પ્રત્યનીતા આદિ પાચ બાહ્યા કારણથી તથા જ્ઞાનાવરણીય શરીર પ્રયાગરૂપ કર્મના Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३९० भगवती सूत्रे शरीरप्रयोगवन्धो भवति ' दरिसणावरणिज्जकम्मासरीरप्पओगवंधे णं भंते ! कस्स कम्मस्स उदएणं ' गौतमः पृच्छति - हे भदन्त । दर्शनावरणीय कार्मणशरीरप्रयोगवन्धः खलु कस्य कर्मण उदयेन भवति ? भगवानाह - ' गोयमा ! दंसण परिणीययाए ' हे गौतम ? दर्शनप्रत्यनीकतया, दर्शनस्य चक्षुर्दर्शनादे. स्वद्वतां वा या प्रत्यनीकता प्रतिकूलता तयेत्यर्थः ' एवं जहा णाणावरणिज्जं ' एवमुक्तरीत्या यथा ज्ञानावरणीयं ज्ञानावरणीयकार्मणशरीरमयोगवन्धविपये प्रतिपादितं तथैव अत्रापि प्रतिपत्तव्यम्, 'नवरं दंसणनामघेत्तं ' नवरं विशेषस्तु ज्ञानावर अब गौतमस्वामी प्रभु से दर्शनावरणीयकार्मणशरीरप्रयोगवध कैसे होता है इस बात को पूछते हैं - ( दरिक्षणावर णिज्जकम्मासरीरप्पओगबंधेण भंते ! कस्स कम्मस्स उदपणं ) इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - ( गोयमा ) हे गौतम! ( दंसणपडिणी याए ) दर्शन चक्षुर्दर्शनादि अथवा चक्षुर्दर्शनादिवालों में प्रतिकूल आचरण करने से, ( एवं जहा णाणावर णिज्जं ) इस प्रकार जैसे ज्ञानावरणीयकार्मशरीरप्रयोग के बंध में जो कारण कहे गये हैं उन्हीं कारणों को दर्शन के विषय में करने से, दर्शनावरणीयकार्मणशरीरप्रयोग का बंध होता है। सात्पर्य - ऐसा है कि जिस प्रकार ज्ञानावरणीयकार्मणशरीरप्रयोगबंध में ज्ञानप्रत्यनीकता, ज्ञाननिहवता, ज्ञानान्तराय, ज्ञानप्रद्वेष, और ज्ञानात्याशातना और ज्ञानविसंवादनयोग ये छह पाह्य कारण कहे गये हैं उसी प्रकार से यहां पर भी दर्शनप्रत्यनीकता दर्शननिहवता, दर्शनान्तराय, ઉદયથી કરેછે હવે ગૌતમસ્વામી દનાવરણીય કના વિષયમાં પણ એવેાજ પ્રશ્ન पूछे छे - ( दरिसणावर णिज्जकम्मा घरोरप्पओगव घे णं भंते ! कस्स कम्मर उदपणं ? ) હે ભદન્ત! દશનાવરણીય કાણુશરીરપ્રયેાગખંધ કયા કર્મીના ઉદયથી થાય છે ? महावीर अलुनो उत्तर- " गोयमा ! " हे गीतभ ! ( दंसणपडिणीययाए ) દન પ્રત્યેનીકતાથી એટલે કે ચક્ષુદશનાદિ અથવા ચક્ષુદશનાદિવાળાજના પ્રત્યે अतिस आयर खाथी, " एवं जहा णाणावर णिज्जं " તથા જ્ઞાનાવરણીય કાણુ શરીર પ્રયાગમધમાં જે કારણેા કહેવામાં આવ્યાં છે તે કારણેા દનના વિષયમાં કરવાથી દશનાવરણીય કાણુ શરીર પ્રયાગના ખાંધ થાય છે આ કથનના ભાવાર્થ એવા છે કે-જેમ જ્ઞાનાવરણીય કામણુ શરીર પ્રત્યેાગ ખંધમાં જ્ઞાનપ્રત્યેનીકતા, જ્ઞાનનિહ્નવતા, જ્ઞાનાન્તરાય, જ્ઞાનપ્રદ્વેષ, જ્ઞાનાત્યાશાતના અને જ્ઞાનવિસવાદન ચૈાગ, એ છ ખાદ્ય કારણેા કહેવામાં આવ્યાં છે, એજ પ્રમાણે દશનાવરણીય કાણુ શરીર પ્રયાગમ ́ધમાં પણ દનપ્રત્યેનીકતા, द्दर्शननिह्नवता, दर्शनान्तराय, दर्शनप्रद्वेष, दर्शनात्याशतना, तथा दर्शनविस Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयमन्द्रिका टीका श० ८ उ० ९ सू ९ फार्मणशरीरप्रयोगवन्धधर्णनम् ३९१ णीयस्थाने दर्शनं नाम दर्शनावरणीयं ना ग्रहीतव्यम् , ' जाब दसणा विसंवादणाजोगेणं' यावत् दर्शननिहरतया, दर्शनान्तरायण, दर्शनप्रद्वेषेण, दर्शनात्याशातनया, दर्शनविसवादनयोगेन दर्शनस्य यो विसंवादनयोगः निष्फलता दर्शनव्यापाररतेनेत्यर्थः 'दरिसगावरणिज्जकस्मासरीरप्पओगनामाए कम्मरस उदएणं जाव प्पओगवधे ' दर्शनावरणीयकामणशरीरप्रयोगनाम्नः-दर्शनावरदर्शनप्रद्वेष तथा दर्शनविसंवादनयोग ये छह वात्य कारण हैं और अंत रङ कारण दर्शनावरणीयकार्मणशरीर प्रयोग है। हन बाह्य और अंतरङ्ग कारणों से हे गौतम ! जीव दर्शनावरणीयकामणशरीरप्रयोग का वध करता है। दर्शनप्रत्यनीकता या ज्ञान प्रत्यनीकता में दर्शन के विषय में या ज्ञान के विषय में सामान्यरूप से प्रतिकूलता प्रकट की गई है-तत्र कि निहव, अन्तराय आदि द्वारा तत्तद्विषय में विशेषरूप से यह प्रतिकूलता की जाती है-जब जीव ज्ञान के विषय में या ज्ञानिजनों के विषय में निवादिकों को करता है तब वह ज्ञानावरणीयशरीरप्रयोग का बंध करता है और जब दर्शन या दर्शनधारियों के विषय में इनका उपयोग करता है-तब वह दर्शनावरणीयकार्मणशरीरप्रयोग का वध करता है। यही बात (नवरं दसणघेत्तव्य जान्य दसणविसवायणजोगेणं) इस सुत्र पाठ द्वारा समझाई गई है।तथा दर्शनावरणीयकार्मणशरीरप्रयोगबंध में अतरङ्ग कारण (दरिसणावरणिज्जकरलासरीरप्पभोगनामाए વાદન ગ, એ છ બાહ્ય કારણે છે અને અંતરંગ કારણ દર્શનાવરણીય કામણ શરીર પ્રયોગ છે આ બાહ્ય અને આ તરંગ કારથી, હે ગૌતમ ! જીવ દર્શનાવરણીય કામણ શરીર પ્રચાગને બંધ કરે છે. દર્શન પ્રત્યની કતા અથવા જ્ઞાન પ્રત્યેનીકતામાં દર્શનના વિષયમાં અથવા જ્ઞાનના વિષયમાં સામાન્ય રૂપે પ્રતિકૂળતા પ્રકટ કરવામાં આવી છે, પરંતુ નિવ, અન્તરાય આદિ દ્વારા દર્શન અને જ્ઞાન પ્રત્યે વિશેષ રૂપે પ્રતિકૂલતા પ્રકટ કરવામાં આવી છે. જ્યારે જીવ જ્ઞાનના વિષયમાં કે જ્ઞાનીજનના વિષયમાં પ્રત્યુનીકતા, નિહનવ આદિનું આચરણ કરે છે, ત્યારે તે જ્ઞાનાવરણીય કામણ શરીર પ્રયોગને બંધ કરે છે અને જ્યારે તે દર્શન અથવા દર્શનધારીઓના વિષયમાં તેમનો ઉપયોગ કરે છે, ત્યારે તે દર્શનાવરણીય કામણ શરીર પ્રગને બંધ કરે છે એજ વાત "नवर दसणघेत्तव्वं जाव दंसण-विसवायणजोगेण ” मा सूत्रपा४ ॥२॥ સમજાવવામાં આવી છે તથા દર્શનાવરણીય કાર્મણ શરીર પ્રગબંધમાં જે मत२२ १२२७ छ (दरिसणावरणिज्जकम्मा सरीरप्पओग नामाए कम्मस्स उद. एण जाय पओगबधे) ते मा सूत्रपा द्वारा ४८ ४२पामा मायुं छे. Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसूबे ३९२ 1 णीयहेतुत्वेन दर्शनावरणीय स्वरूपं यत्कार्मणशरीरमयोगनाम तस्य कर्मण उदयेन या दर्शनावरणीयकार्मणशरीरयोगवन्भो भवति । गौतमः पृच्छति - 'सायावेयणिज्जकम्पासरीरप्पओगवधे णं भने ! कस्स कम्मस्स उदएणं ?' हे भदन्त ! सातावेदनीय काम शरीरमयोगवन्धः खलु कस्य कर्मण उदयेन भवति ? भगवानाह - ' गोयमा पाणाणुकंपयाए, भूयाणुकंपयाए एवं जहा सत्तमसए दसमोtee जाव अपरियावणयाए ' हे गौतम ! माणानुकम्पया, भूतानुकम्पया, एवं रीत्या यथा सप्तमशतके दामोद्देश के दुष्पमायाः पष्ठोद्देशके यावत् जीवानुकम्पया, सन्त्वानुकम्पया, बहूनां प्राणानां भूतानां जीवानां, सच्चानाम् अदुःखनतया, अशोचन्तया, अजूरणतया, अपनतया, अनितया, अपरितापनतया 'सायाकम्मस्स उदपणं जावप्पओगबंधे) इस सूत्र द्वारा प्रकट किया गया है। ( जावपओगव घे) ऐसा जो पाठ रखा है-उससे ( दर्शनावरणीयकार्मणशीर ) इतना पात्र ग्रहण किया गया है । अव गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-सायावेय णिज्जकम्मासरीरबंधे भते । कस्स कम्सस्स उद्रणं) हे भदन्त । सातावेदनीय कार्मणशरीरप्रयोगव ध किस कर्म के उदय से होता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं - (गोधना ) हे गौतम! (पाणाणुकंपयाए, भूयाणुकंपयाए, एवं जहा सत्तममए दुमलोद्देमए जाव आपरियावणयाए) प्राणानुकंपा से प्राणियों के ऊपर दया रखने से भूनों के ऊपर दया रखने से, जैमा सप्तमशनक के दुःपम नामक छठे उद्देशक में कहा है- " जीवानुकंपया, सानुकं पया, बहूनां प्राणानां भूनानां जीवानां, सत्त्वानाम्, अदुःखनतया, अशोचन्तया, अजूरणतया, अलेपननया, अपिटुनतया, अपरितापनतथा यह पाठ कहा गया है - इस रीति के जीवादिकों के ऊपर अनु 25 जावप ओग घे" पदभा जीव " यह भूवामां आव्युं छे. तेना द्वारा " दर्शनावरणीय कार्मण शरीर " भाटखेो पाठ ग्रह अश्वामां आव्यो छे. गौतम स्वाभीने प्रश्न - ( सायांवेणिज्ज कम्मा सरीरप्पओग बघे ण भंते ! कस्स कम्मर उदरण ? डे लहन्त ! सातावेदनीय अभय शरीर प्रयोगमध કયા કર્મીના ઉદયથી થાય છે ? भई वीर प्रभुने। उत्तर- " गोयमा ! " हे गौतम! ( पाणाणुकंपयाए, भूगाणुकंपयाए, एवं जहा सत्तमसर दुसमोद्देसए जान अपरियावणयाए ) प्रथाકપાથી એટલે કે પ્રાણીએ ઉપર અનુકંપા રાખવાથી, ભૂતા ( વનસ્પતિકાયિકા ) ઉપર દયા રાખવાથી અને સાતમાં શતકના દુઃખમ નામના છઠ્ઠા ઉદ્દેશકમાં " Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ८ उ०९ सू० ९ कार्मणशरीरप्रयोगवन्धवर्णनम् ३९३ वेयणिज्जकम्मासरीरप्पओगनामाए कम्मरस उदएणं सायावेयणिज्ज कम्माजाव-बंधे' सातावेदनीयकार्मणशरीरप्रयोगनाम्नः कर्मण उदयेन सातावेदनीयकार्मण-यावत्-शरीरप्रयोगवन्धो भवति । गौतमः पृच्छति-' असायावेयणिज्जपुच्छा' हे भदन्त ! असातावेदनीयपृच्छा, तथा च असातावेदनीयकासणशरीरप्रयोगबन्धः कस्य कर्मण उदयेन भवतीति प्रश्नः, भगवानाह-गोयमा! परदुक्खणयाए, परसोयणयाए, जहा सत्तमसए दुरसमोद्देसए जाव परियावणयाए असायवेयणिज्ज-कम्मा-जाव-प्पओगवंधे' हे गौतम ! परदुःखनतया, परपीडनतया परशोचनतया परशोकोत्पादकतया, यथा सप्तमशते षष्ठेदुश्शमोद्देशके यावत् जूरणकंपादि रखने से तथा अंतरंग में-(सायावेयणिज कम्मासरीरप्पओग नामए कम्मस्स उदएणं) सातावेदनीयकार्मणशरीरप्रयोग नामक कर्म के उदय होने से जीव के (साधावेयणिज्जकम्मा जाव वधे) सातावेदनीयकामणशरीरप्रयोग का बन्ध होता है। ____ अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-(असायावेयणिज्ज पुच्छा) हे भदन्त ! असातावेदनीयकार्मणशरीरप्रयोगबंध जीव के किस कर्म के उदय से होता है ? इलके उत्तर में प्रभु कहते हैं-(परदुक्खणाए, परसोयणयाए, जहासत्तमसए दुस्सनोदेसए, जाव परियावणयाए असायवेयणिज्ज कम्मा जावप्पओगवंधे ) हे गौतम! सातावेदनीय कर्मबंध के जो कारण कहे हाये हैं-उनसे विरूद्ध कारणों से असातावे sai अपरितापना पर्यन्तना माह्य आरोथी तथा (सायावेयणिज्ज कम्मा सरीरप्पओग नामाए कम्मस्स उदएण ) मत२४।२५५३५ सातावहनीय समय शरीर प्रयोग नाम ४मना यथा “ सायावेयणिज्ज कम्मा जाव व धे" वने સાતવેદનીય કામણ શરીર પ્રગનો બંધ થાય છે ઉપર્યુક્ત સાતમાં શતકના છઠ્ઠા ઉદ્દેશકમાંથી નીચે પાઠ ગ્રહણ કરવામાં આવ્યો છે એમ સમજવું. (जीवानुकंपया, सत्वानुकंपया, बहूनां प्राणानां, भूतानां, जीवानां, सवानाम्, अदु खनतया, अशोचनतया, अजूणतया, अतेपनतया, अपिंट्टनतया, अपरितापनतया) આ પદોને અર્થ જિજ્ઞાસુઓએ તે ઉદ્દેશકમાંથી જાણું લેવો. वे गोतमस्वामी महावीर प्रसुने पूछे -( असाया वेयणिज्ज पुच्छा ) હે ભદન્ત ! અસાતા વેદનીય કાર્મgશરીરને બંધ કયા કમના ઉદયથી થાય છે? ___ महावीर प्रभुनी उत्त२-(परदुक्खणयाए, परसोयणयाए, जहा सत्तमनए दुरसमोदेसए जाव परियावणयाए असायवेयणिज्ज कम्मा जाव प्पओगबधे ) હે ગૌતમ!-સાતવેદનીય કર્મબંધના જે કારણે કહ્યાં છે, તેના કરતાં વિરૂદ્ધ भ ५० Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती तया, तेपनतया, पिष्टणतया, परितापनतया असातावेदनीयकार्मणशरीरप्रयोगनामकर्मण उदयेन असातावेदनीयकार्मण-यावत्-शरीरप्रयोगवन्धो भवति, गौतमः पृच्छति-' मोहणिज्जकम्मासरीरप्पओगपुच्छा ' हे भदन्त ! मोहनीयकार्मणशरीरप्रयोगपृच्छा, तथा च मोहनीयकार्मणशरीरमयोगवन्धः कस्य कर्मण उदयेन भवतीति प्रश्नः, भगवानाह- गोयमा ! तिब्धकोहयाए, तिव्यमाणयाए, तिव्वमायाए, तिब्बलोभाए, तिव्वदंसणमोहणिज्जाए' हे गौतम ! तीव्रकोधतयाअत्युग्रकोपेन कपायचारित्रमोहनीयेनेत्यर्थः, तीव्रमानतया-अत्यन्ताभिमानतया, तीव्रमायया-अत्यन्तमहत्वलक्षणमोहेन, तीव्रलोभेन, तीव्रदर्शनमोहनीयतया-भत्यदनीयकामणशरीरप्रयोग का बंध होता है। जैसे-पर को दुःख देना, शोक उत्पन्न करना इत्यादि जैसा कि सप्तमशतक के दुःषम नामक छठे उद्देशक में यावत्-जूरणतया, तेपनतया, पिहनतया, परितापनतया" इस पाठ द्वारा प्रकट किया गया है। जीव इन प्रदर्शित बाह्य कारणों से तथा अंतरंग में असातावेदनीयकार्मणशरीरप्रयोग नामकर्म के उदय से असातावेदनीयकामणशरीरप्रयोग का बंध करता है । ___अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-(मोहणिज्जफम्मासरीरप्पओग पुच्छा) हे भदन्त ! मोहनीयकामणशरीरप्रयोग का बंध किस कर्म के उदय से होता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-(निव्वकोहयाए, तिन्वमाणथाए, तिव्वमायाए, निव्वलोभाए, तिव्वदंसणमोहणिज्जयाएं) हे गौतम! तीव्रक्रोध से कषायचारित्रमोहनीय से, अत्यन्त अभिमान से, अत्यन्तકારણેથી અસાતા વેદનીય કામણ શરીર પ્રગને બંધ થાય છે. આ કારણે સાતમાં શતકના છ દુષમ નામના ઉદ્દેશકમાં પ્રકટ કરવામાં આવ્યાં છે. જેવાં ३ ५२२. हुम पाथी, मन्य वाम & Gपन्न ४२वाथी, यावत् “ जूरण. तयो, तेपनतया, पिहनतया, परितापनतया " तमन रिमापाथी, सी . मालि વડે મારવાથી, અને પીડાદિ બાહ્ય કારણથી તથા અંતરંગ કારણરૂપ અસાતા વેદનીય કામણ શરીર પ્રયોગ નામક કર્મના ઉદયથી જીવ અસાતા વેદનીય કામણ શરીર પ્રયોગને બંધ કરે છે. गौतम स्वाभान प्रश्न-" मोहणिज्ज कम्मा सरीरप्पओग पुच्छा" 3 ભદન્ત ! મોહનીય કાર્મણ શરીર પ્રયોગને બંધ જીવ કયા કારણે કરે છે? उत्तर-(तिव्वकोहयाए, तिव्वमाणयाए; तिव्वमायाए, तिव्वलोभाए, तिव्व. दसणमोहणिज्जयाए ) 3 गौतम ! तीन औषयी (पाय यारित्र माखनीययी) અતિશય અભિમાનથી, અતિશય મોહથી, અત્યન્ત લેભથી, તીવ્ર દર્શન Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमैववन्द्रिका टी० ० उ० ९ ० ९ कामणशरीरप्रयोगवन्धवर्णनम् ३९५ स्वमिथ्यात्वतया, 'तिब्वचारित्तमोहणिज्जयाए, मोहणिज्जकम्मासरीर-जाव पओगबंधे' तीव्रचारित्रमोहनीयतया कषायचारित्रमोहनीयभिन्नेन नोकपायशक्षणचारित्रमोहनीयेनेत्यर्थः मोहनीयकार्मणशरीर यावत् प्रयोगनामकर्मण उदयेन मोहनीयकामणशरीरमयोगवन्धो भवतीति भावः, गौतमः पृच्छति-' नेरइयाउयमोह से, अत्यन्तलोभ से, तीब्रदर्शनमोहनीय से,-अत्यन्तमिथ्यात्व से, (तिव्वचारित्तमोहणिज्जयाए) तीव्रचारित्रमोहनीय से, जीव के (मोहणिज्जकम्मासरीर जाव पओगवंधे) मोहनीयकार्मणशरीरप्रयोग नामक कर्म के उदय से मोहनीयकामणशरीरप्रयोग का बंध होता है। यहाँ (तिब्वचारित्तमोहणिज्जाए ) इस पाठ से तीव्रचारित्रमोहनीयरूप जो कषाय मोहनीय है उससे भिन्न नो कषाय रूप चारित्रमोहनीय ग्रहण किया गया है । तात्पर्य कहने का यह है कि चारित्रमोहनीय कर्म के कषायचारित्रमोहनीय और अकषायचारित्रमोहनीय इस तरह से दो भेद हैं। इनमें से प्रथम भेद का कथन तो सूत्रकार ने (तिब्वकोहाए) आदि पदों द्वारा प्रकट ही कर दिया है। अब रहा अकषायचारित्रमोहनीय (तिव्वचारित्तमोहणिज्जाए) इस पद द्वारा उसका भी कथन कर दिया गया है। इस तरह तीव्रक्रोधादिक से, तीव्रमिथ्यात्व से और -अकषायचारित्रमोहनीय से एवं मोहनीयकामण शरीरप्रयोगरूप कर्म के उदय से इस जीव के मोहनीयकामगशरीरप्रयोग का वध होता है। भाडनीयथी ( अत्यन्त भिथ्यात्तथी), ( तिव्वचारित्तमोहणिज्जयाए ) तीन यात्रि भाडनीयथी मने (मोहणिज्न कम्मा सरीर जावप्पओगधे ) मोडनीय अभी શરીર પ્રયોગ નામક કર્મના ઉદયથી જીવ મેહનીય કાર્પણ શરીર પ્રયોગને ५ ४३ छ. मही " तिव्वचारित्तमोहणिज्जाए " तीन सारित्र भाडनीय३५ કષાય મોહનીય છે તેના કરતાં ભિન્ન નેકષાયરૂ૫ ચારિત્ર મેહનીય પ્રહણ કરવામાં આવેલ છે. આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે ચારિત્ર મેહનીયના કષાય ચારિત્ર મહનીય અને અકષાય ચારિત્ર મોહનીય, આ બે ભેદ છે. તેમાંના पडसा सेर्नु थन तो सूत्रारे “तिव्वकोहाए" माहिपही द्वारा प्रट ४ी हीधु छे. हवे २धु भवाय यात्रि मोडनीय. “ तिम्वचारित मोहणिज्जाए" આ પદ દ્વારા તેનું કથન પણ કરવામાં આવ્યું છે. આ રીતે તીવ્ર ક્રોધાદિકથી, તીવ્ર મિથ્યાત્વથી અને અકષાય ચારિત્ર મેહનીયથી અને મોહનીય કાર્મણ શરીર પ્રયાગરૂપ કર્મના ઉદયથી આ જીવ મેહનીય કાર્મણ શરીર પ્રગને બંધ કરે છે. Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसरी कम्मासरीरप्पओगबधे णं भंते ! पुच्छा' हे भदन्त ! नैरयिकायुष्ककार्मणशरीरप्रयोगवन्धः खलु कस्य कर्मण उदयेन भवतीति पृच्छा ? भगवानाह-'गोयमा ! महारंभयाए, महापरिग्गयाए कुणिमाहारेण पंचिंदियवहेणं' हे गौतम ! महारम्म. तया अपरिमितकृष्याघारम्भतया, महापरिग्रहतया-अपरिमाणपरिग्रहतया, कुणिमाहारेण-मांसभोजनेन, मांसवाचको देशीयः कुणिमशब्दः, पञ्चेन्द्रियवधेन-पञ्चेन्द्रियहिंसया ‘नेरइयाउयकम्मासरीरप्पओगनामाए कम्मस्स उदएणं नेरइयाउयकम्मासरीर-जाव-पओगव धे' नैरथिकायुष्ककार्मणशरीरप्रयोगनाम्नः कर्मणः उदयेन नैरयिकायुष्ककार्मणशरीरमयोगवन्धो भवति, गौतमः पृच्छति-'तिरिक्खजोणियाउयकम्मासरीरप्पओगपुच्छा' हे भदन्त ! तिर्यग्योनिकायुष्ककार्मण___ अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-(नेरइयाउयकम्मासरी रप्पओगवंधे णं भंते ! पुच्छा) हे भदन्त । नैरयिकायुष्क कार्मणशरीरप्रयोगबंध किस कर्म के उदय से होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गायमा' हे गौतम ! (महारंभयाए, महापरिग्गयाए, कुणिमाहारेणं, पंचिंदियवहेणं ) अपरिमित कृषि आदि आरंभ करने से, महापरिग्रहयुक्त होने से परिग्रह का परिणाम नहीं करने से-मांसभोजन करने से, पंचेन्द्रियप्राणियों की हिंसा करने से, और नैरयिकायुष्क फार्मणशरीरप्रयोगरूप कर्म के उद्य से जीव के नैरयिकायुष्ककार्मणशरीरप्रयोग का बंध होता है। अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं (तिरिक्खजोणियाउय कम्मासरीरप्पओगपुच्छा) हे भदंत ! तिर्यग्योनिकायुष्क कार्मणशरीर भीतम साभाना प्रश्न-(नेरइयाउयकम्मासरीरप्पओगव'धे ण भंते ! पुच्छा) 3 महन्त ! यि मायुः४ अभय शरी२ प्रयोगम' या मना ઉદયથી થાય છે? महावीर प्रभुने। उत्तर-“गोयमा ! " गौतम ! (महार भयाए, महापरिग्गयाए, कुणिमाहारेण, पचिदियवहेण') अपरिभित दृषि माह मान કરવાથી, મહાપરિગ્રહ યુક્ત થવાથી–પરિગ્રહની મર્યાદા નહીં રાખવાથી, માંસા હાર કરવાથી, પંચેન્દ્રિય જીની હિંસા કરવાથી અને નૈરયિકાયુષ્ક કાર્મgશરીર પ્રયાગરૂપ કર્મના ઉદયથી જીવ નરયિકાયુષ્ક કામણ શરીરપ્રાગને બંધ કરે છે. गौतम स्वाभीमा प्रश्न-(तिरिक्खजोणियाउयकम्मा सरीरप्पओगपुच्छा) હે ભદન્ત ! તિર્યચનિકાયુષ્ક કામણ શરીર પ્રગને બંધ કયા કમના अध्यथी थाय छ १ . Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ८ ० ९ तूं ९ कार्मणशरीरप्रयोगवन्धवर्णनम् ३९७ शरीरप्रयोगपृच्छा, तथा च तिर्यग्योनिकायुष्ककार्मणशरीरमयोगबन्धः कस्य कर्मण उदयेन भवतीति प्रश्नः, भगवानाह-' गोयमा ! माइल्लियाए, नियडिल्लियाए अलियवयणेणं, कूडतुलकूडमाणेणं तिरिक्खजोणियकम्मा-सरीर-जाव-प्पओग बंधे' हे गौतम ! मायिकतया-परवञ्चनरूपलक्षणया बुद्धिमत्तया, १ निकृतिमत्तया, निकृतिः परवश्वनाथ चेष्टा तया, एकमायाप्रच्छादनाथै मायान्तरकरणरूपया गूढमायिकतयेत्यर्थः २, अलीकवचनेन-असत्यभाषणेन ३, कूटतुलाकूटमानेन कूटतुलया-असत्योन्मानेन तुलादिना असत्यतोलनेनेत्यर्थः ४, एवं कूटमानेन विक्रेयवस्त्रक्षेत्रादीनामसत्यपरिमापनेन तिर्यग्योनिकायुष्ककार्मणशरीर-यावत्-प्रयोगनामकर्मणः उदयेन तिर्यग्योनिकायुष्ककामणशरीरपयोगवन्धो भवतीति भावः । गौतमः पृच्छति-' मणुस्सआउयकम्मा सरीरपुच्छा' हे भदन्त ! मनुष्यायुष्ककार्मणशरीर पृच्छा तथा च मनुष्यायुष्ककार्मणशरीरप्रयोगवन्धः कस्य कर्मणः उदयेन प्रयोग का बंध किस कर्म के उदय से होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गायमा' हे गौतम ! (माइल्लियाए, नियडिल्लियाए, अलियवयणेणं, कूडतुलकूडमाणेणं, तिरिक्खजोणिय कम्मासरीर जावप्पओ. -गवंधे ) परवंचनरूप बुद्धिमत्ता से, पर को वंचन करने की चेष्टा से-एक माया को छिपाने के लिये दूसरी माया को करने रूप गूढमायाचारी से, असत्यभाषण से, नापने तोलने के बांटों को कमती बढती रखने से और तिर्यग्योनिकायष्क कार्मणशरीरप्रयोग नामकर्म के उदय से जीव को तिर्यग्यानिकायुष्क कामणिशरीरप्रयोग का बंध होता है। ____ अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-(मणुस्साउय कम्मासरीरपुच्छा ) हे भदन्त ! मलुष्यायुष्ककार्मण शरीर प्रयोगवंध किस कर्म के उदय से होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गायमा' हे महावीर प्रमुन। उत्तर-“ गोथमा " हे गौतम ! (माइल्लियाए, निय. डिल्लियाए, अलियवयणेण, कुडतुलकूडमाणेण', तिरिक्खजोणियकम्मा सरीर जाव प्पओगवधे) ५२वयन३५ मुद्धिमत्ताथी, ५२नी वयना ' ४२पानी येष्टाथी એક માયા (કપટ) ને છુપાવવા માટે અને બીજી માયા (કપટ) ના આચરણરૂપ ગૂઢ માયાચારીથી, અસત્ય વચનથી, ખેટાં તેલ માપ કરવાથી અને તિર્યચનિકાયુષ્ક કાર્મણ શરીર પ્રયાગ નામક કર્મના ઉદયથી જીવ તિર્યચનિકાયુષ્ક કાર્મણ શરીર પ્રયોગને બંધ કરે છે. गौतम स्वाभाना -" मणुस्साउयकम्मा सरीरपुच्छा" मन्त! મનુષ્પાયુષ્ક કામણ શરીર પ્રગબંધ કયા કમના ઉદયથી થાય છે? Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भंगती १९८ भवतीति प्रश्नः, भगवानाह - ' गोयमा ! पगइभद्दयाए, पगइविणीययाए, साणुक्कोसयाए, अमच्छरियाए, मणुस्सा उयकम्मा - जाव - पओगबंधे ' हे गौतम | प्रकृतिभद्रतया-स्वभावतः पराननुतापितया १, प्रकृतिविनीततया - स्वभावतः सरखेन २, सानुक्रोशतया - सानुकम्पतया दयामयमवृत्तितया३, अमत्सरिकतया - मत्सरिकः परगुणानामसोढा, तद्भावनिषेधोऽमत्सरिकता तथा मत्सरतारहिततयेत्यर्थः ४, मनुव्यायुष्ककार्मण - यावत् - शरीरमयोगनाम कर्मण उदयेन मनुष्यायुष्ककार्मणशरीरप्रयोगबन्धो भवतीति भावः । गौतमः पृच्छति - देवाउयकम्मासरीरपुच्छा ' हे भदन्त । देवायुष्ककार्मणशरीरपृच्छा, तथा च देवायुष्ककार्मणशरीरप्रयोगवन्धः कस्य कर्मण उदयेन भवतीति प्रश्नः, भगवानाह - ' गोयमा । सरागसंजमेणं, संजमागौतम ! (पगइ भक्ष्याए, पगइविणीययाए, साणुक्कोसयाए, अमच्छरियाए, मनुस्सायकम्मा जाव पओगबंधे ) स्वभावतः दूसरें जीवों का संताप नहीं पहुँचाने से, स्वभावतः सरलतायुक्त होने से, दयामयप्रवृत्तिसहित होने से, मत्सरभाव से रहित होने से दूसरों के गुणों को सहन नहीं कर सकना इसका नाम मत्सरता है - इसका नहीं होना सो अमत्सरता है इस अमत्सरभाव से युक्त होने से और मनुष्यायुष्क कार्मणशरीरप्रयोगरूप कर्म के उदय होने से जीव को मनुष्यायुष्ककार्मणशरीर प्रयोग का बंध होता है । - अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं - ( देवाउयकम्मासरीरपुच्छा) हे भदन्त ! देवायुष्ककार्मण शरीरप्रयोगव ध किस कर्म के उदय से होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम! (सरागसंजमेणं, भडावीर प्रभुने। उत्तर—“ गोयमा ! " हे गौतम! ( पगइभइयाए, पाईविणीययाए, साणुकोसयाए, अमच्छरियाए, मणुस्म्राज्य कम्मा जाव प्पओगब' घे ) સરળ સ્વભાવવાળા હેાવાથી-અન્ય જીવાને સંતાપ નહીં આપવાના સ્વભાવથી, વિનીત સ્વભાવના હેાવાથી, દયાળુ હાવાથી, મત્સરભાવથી રહિત હાવાથી ( ખીજાના ગુણેાને સહન ન કરવા તેનું નામ મત્સરતા છે અને મત્સરતાથી રહિત હાવું તેનું નામ અમસરતા છે), અને મનુષ્યાયુષ્ય કાણુ શરીર પ્રત્યેાગ રૂપ કર્મના ઉદયથી જીવ મનુષ્યાયુષ્ય કાણુ શરીર પ્રયાગના બંધ કરે છે. गौतभ स्वाभीने प्रश्न - ( देवाउयकम्मा सरीरप्पओग पुच्छा ) हे लहन्त ! દેવાયુક કામણુ શરીર પ્રયાગબંધ કયા કર્મના ઉદયથી થાય છે ? भडावीर अलुना उत्तर- " गोयमा ! " हे गीतभ ! ( सरागसंजमेणं, संजमा संयमेवं बालतवोकम्मेणं, अकामनिज्जराए, देवाउयक्रम्मा सरीर बाब Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेया ड० श०८ ३० ९ सू० ९ कार्मणशरीर प्रयोग बन्धवर्णनम् ३९५ संजमेणं, बालतवोकम्मेणं, अकामनिज्जराए देवाउयकम्मासरीरजा वपओगनचे ' हे गौतम! सरागसंयमेन रागेण = आसक्त्या सहितः सरागः सं चासौ संयमच सरागसंयमस्तेन सकषाय चारित्रेण१, संयमासंयमेन - देशविरतिरूपेण २, बालतपःकर्मणा = बालसादृश्याद् बाला:- मिथ्यादृशः तेषां तपः कर्म बालतपः कर्म तेन अज्ञानतपः कर्मणेत्यर्थः ३, अकामनिर्जरया - अकामेन अभिलापमन्तरेण निर्जरा=बुंधादिसंहनं तया ४ देवायुक्रकार्मणशरीर - यावत्-प्रयागनामकर्मण उदयेन देवायुष्ककार्मणशरीरप्रयोगवन्धो भवतीति भावः । गौतमः पृच्छति - ' सुभनामकम्मासंरीरपुच्छा' हे भदन्त ! शुभनामकार्मणशरीरपृच्छा, तथा च शुभनामदेवगत्यादिकर्मशरीरप्रयोगबन्धः कस्य कर्मण उदयेन भवतीति प्रश्नः, भगवानाह - ' गोयमा ! काय उज्जययाए, भावुज्जुययाए, भासुज्जुययाए, अविसंवादणजोगेण सुमनाम कम्मासरीर - जाव- प्प भोगवंधे ' हे गौतम ! कायर्जुकतया कायसरलतया परा संजमा संजमेणं, वालतवोकम्मेणं, अकामनिज्जराए, देवाउयकम्मासरीर जीव पओगबंधे) राग - आसक्ति से सहित संयम का नाम सरागसंयम है इस सरागसंयम से कषाययुक्त संयम से संयमासंयम से देशविरतिरूप चारित्र से, बालतप से - बालकों के जैसे बाल-मिथ्यादृष्टियों के अज्ञानमूल तप से, अकाम निर्जरा से इच्छा के विना क्षुधादि के सहने से, और देवायुष्क कार्मणशरीरप्रयोगनामक कर्म के उदय से, देवायुष्क कार्मणशरीरप्रयोग का बंध जीव को होता है । अय गतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं - ( सुभनामकम्मासरीर पुच्छा ) हे भदन्त ! देवगत्यादिरूप शुभनामकार्मणशरीरप्रयोग किस कर्म के उदय से होता है। उत्तर में प्रभु कहते हैं - ( गोयमा ) हे गौतम! (काय उज्जययाए, भावुज्जुयययाए, भासुज्जुययाए, अविसंवायण जोगेणं पओगब वे ) राज ( આસક્તિ ) યુકત સંયમને સરાગ સયમ કહે છે. એવા સરાગ સયમથી ( કષાયયુક્ત સયમથી ), સયમા સ`યમથી ( દેશવિરત રૂપ ચારિત્રથી ), માલતપથી ( અજ્ઞાનમૂલ તપથી ), અકામ નિર્જરાથી ( ઇચ્છા વિના ક્ષુધાદિકા સહન કરવાથી) અને દેવાયુષ્ક કાણું શરીર પ્રયાગ નામક ઉદયથી જીવ દેવાયુષ્ય કાણુ શરીર પ્રત્યેાગના અધ કરે છે. गौतम स्वाभीना प्रश्न – ( सुभनाम कम्मा सरीरपुच्छा ) है महन्त ! દેવગત્યાદ્વિરૂપ શુભનામ કાણુ શરીર પ્રયાગ બંધ કયા કર્મીના ઉદયથી થાય છે ? महावीर अर्जुन! उत्तर—–" गोयमा ! " हे गौतंभ 1 ( कायउज्जुययाए, भावुज्जुययाएं, भासुज्जुययाए, अविसंवायणजोगेणं सुभनाम कम्मी सरीर जाव Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४०० भगवतीक्षा ऽवश्चनपरायणकायचेष्टया १, भावणुकतया भावसरलतया परावञ्चनपरायणमनःप्रवृत्या २, साप कतया भापासरलतया भापाऽऽर्जवेन प्रियवचनेन ३, अवि. संवादनयोगेन-विसंवादनं परप्रतारणार्थ श्रमोत्पादनम् , अन्यथामतिपनस्यान्यथा. प्रत्यायनं, तद्रूपोयोगो व्यापारस्तेन वा योगः सम्बन्धी विसंवादनयोगः, तद्भिन्नोऽविसंवादनयोगस्तेनेत्यर्थः शुभनामदेवगत्यादिकाम णशरीर-यावत्-प्रयोगनामफर्मण उदयेन शुभनामकार्मणशरीरप्रयोगबन्धो भवतीति भावः । गौतमः पृच्छति'असुभनाम कम्मा सरीरपुच्छा' हे भदन्त ! अशुभनाम कार्मणशरीरपृच्छा, तथा च अशुभनामनरकगत्यादिककार्मणशरीरप्रयोगवन्धः कस्य कर्मण उदयेन भवतीति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा ! कायअणुज्जुययाए, भावअणुज्जुययाए, भासणुज्जुययाए, विसंवायणाजोगेणं असुभनामकम्मा-जाव-पभोगवंधे ' हे गौतम ! कायासुभनाम कम्मासरीर जावप्पओगचंचे) काय की ऋजुता-(सरलता) से-पर को अवञ्चन करने रूप कायकी चेष्टा से, भावजुता से-परिणा. मों की सरलता से, भाषा की ऋजुता से-प्रियवचन से, दूसरों को ठगने के लिये अमोत्पादनरूपयोग व्यापार न करने से और शुभनामरूप देवगत्यादि कार्मगशरीरप्पयोग नामक कर्म के उदय से जीव को शुभनामकार्मणशरीरप्रयोग काबध होता है। अब गौतमस्वमी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-(असुभनामकम्मासरीरपुच्छा ) हे भदंत अशुभनामरूप नरकगत्यादि कार्मणशरीरप्रयोगबंध किस कर्म के उदय से होता है ? इसके उन्तर में प्रभु कहते हैं-(गोयमा) हे गौतम ! (कायअणुज्जुपयाए, भावअणुज्जयपाप, भासणुज्जुययाए, विसंवाघजोगेणं अभलामकम्मा जाव पागधे ) पर वश्चन पभोगय धे) ४ायनी थी ( सरसताथी ) अन्यने नहीं छत२५। ३५ કાયની ચેષ્ટાથી, ભાવની સરળતાથી, પરિણામોની સરલતાથી, ભાષાની સરલતાથી ( પ્રિય વચનથી), અન્યને ઠગવાને માટે જોત્પાદન રૂપે પ્રવૃત્તિ નહીં કરવાથી, અને શુભન મરૂપ દેવગત્યાદિ રૂપ કામણ શરીર પ્રયોગ નામક કર્મના ઉદયથી જીવ શુભનામ કામણ શરીર પ્રયોગને બંધ કરે છે. गौतम स्वामीना प्रश्न-( असुभनाम कम्मासरीरपुन्छा ) 3 लन्त ! અશુભ નામરૂપ નરકગત્યાદિ કામણ શરીર પ્રયોગગધ ક્યા કર્મના ઉદયથી થાય છે ? . महावीर प्रभुने। उत्त२-" गोयमा |" गौतम ! ( कायअणुज्जुययाए, भावअणुजुययाए, भासणुज्जुययाए, विसंवायजोगेणं असुभनाम फम्मा जाव प्पओग Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टी० २०८ ४० ९ सू०९ फार्मणशरीरप्रयोगधन्धवर्णनम् ४०१ नृजुकतया परवञ्चनपरायणकायचेष्टया, भानाजुकतया - परवञ्चनपरायणमन:प्रवृत्या, भाषानृजुकतया अत्यन्ताप्रियभाषणतया परुपवचनत्वेनेत्यर्थः, विसंवा. दनयोगेन-परभ्रमोत्पादकव्यापारेण अशुभनामकार्मण-यावत्-शरीरपयोगनामकर्मणः उदयेन अशुभनामकार्मणशरीरप्रयोगवन्धो भवतीति तात्पर्थम् । गौतमः पृच्छति-' उच्चागोयकम्मासरीर-पुच्छा' हे भदन्त ! उच्चगोत्रस्य उत्तमकुलवंशादेः कार्मणशरीरपृन्छा, तथा च उच्चगोत्रकामणशरीरमयोगबन्धः खलु कस्य कर्मण उदयेन भवति ? भगवानाह-' गोयमा ! जाइअमएणं, कुलअमएणं, वलअमएणं, रूवअमएणं, तवअमएणं, सुयअमएणं, लाभअमएणं, इस्स. रियअमएणं, उच्चागोयकम्मासरीर-जाव-पओगबंधे' हे गौतम ! जातेरमदेनजात्यहड्काराभावेन, कुलामदेन-वंशलक्षणकुलाहङ्काराभावेन, बलामदेन-शक्त्यहङ्कापरायणरूप काय की चेष्टा से, पर वञ्चनपरायण मानसिक प्रवृत्ति से अत्यन्त अंप्रिय भाषणरूप कठोरवचन से, पर को भ्रमोत्पादकवचन के व्यापार से और अशुभनामकार्मणशरीरप्रयोगनासक कर्म के उदय से जीव को अशुभनामकार्मणशरीरप्रयोग का बंध होता है। ____ अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-(उच्चागोयकम्मासरीरपुच्छा) हे भदन्त ! उत्तमकुलवंशादिरूप उच्चगोत्रकार्मणशरीरप्रयोग का बंध किस कर्म के उदय से होता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-(जाति अमदेणं, कुल अमदेणं, बल अमदेणं, रूव अपदेणं, तव अमदेणं, सुय अमदेणं, लाभ अमदेणं, ईस्मरिय अमदेणं, उच्चागोयफम्मासरीर जाव पओगय धे) जाति का अहंकार नहीं करने से, वंशरूपकुल का अभिबधे ) आयनी अस२सताथी (मन्यनी वयना ४२१। ३५ सय टाथी ), ભાવની અસરલતાથી (પરવંચના કરવા રૂપ માનસિક પ્રવૃત્તિથી), અત્યન્ત અપ્રિય ભાષણ રૂપ કઠેર વચનથી, અન્યને ઠગવાને માટે બ્રમોત્પાદક વચનરૂપ પ્રવૃત્તિથી તથા અશુભ નામ કામણ શરીર પ્રયોગ નામક કર્મના ઉદયથી જીવ અશુભ નામ કામણ શરીર પ્રગને બંધ કરે છે गौतम स्वाभानी प्रश्न-" उच्चागो यकम्मासरीर पुच्छो" महन्त ! ઉત્તમ કુલ, વશાદિ રૂપ ઉચ્ચ ગોત્ર કામણ શરીર પ્રગ બંધ કયા કામના यथी थाय छ ? मडावीर प्रभुना उत्तर-( जाति अमएण, कुल अमएण, वल अमएण, रूत्र अमएण', तव अमएण, सुय अमएण, लाभ अमएण', ईसरिय अमएण उच्चागोयकम्मासरीर जाव प्पओगब धे) 3 गौतम ! तिन मनिभान નહીં કરવાથી, વશરૂપ કુળનું અભિમાન નહીં કરવાથી, શક્તિનું અભિમાન भ० ५१ Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૦૨ भगवतीले राभावेन, रूपामदेन-सौन्दर्याहङ्काराभावेन, तपोऽमदेन-तपोऽहङ्काराभावेन, श्रुतामदेन-श्रुतज्ञानाहङ्काराभावेन, लाभामदेन, ऐश्वर्यामदेन-समृद्धयहङ्काराभावेन उच्चगोत्रकामणशरीर-यावत्-प्रयोगनामकर्मण उदयेन उच्चगोत्रकाम णशरीर. प्रयोगवन्धो भवति । गौतमः पृच्छति-'नीयागोयकम्मासरीरपुच्छा ' हे भदन्त ! नीचगोत्रकामणशरीरपृच्छा, तथा च नीचगोत्रकार्मणशरीरप्रयोगवन्धः खलु कस्य कर्मण उदयेन भवति? भगवानाह-' गोयमा ! जाइमएणं, कुलमएणं, वलमएणं जाव इस्स रियमएणं णीयागोय कम्मासरीर-जाव-पओगव धे' हे गौतम ! जातिमदेन-अई सर्वोत्तम जातीय इत्येवं जात्यहंकारेण,कुलमदेन-सम सर्वोत्तमं कुलमित्येवं कुलाभिमानेन, बलमदेन 'अहं सर्वापेक्षया विशिष्टशक्तिशाली' इत्येवं शक्त्यकारेण यावत्मान नहीं कहने से. शक्तिका मद नहीं करने से, सौन्दर्य का अभिमान नहीं करने से, तपस्या का अभिमान नहीं करने से, श्रुतज्ञान का अहं. कार नहीं करने से ऐश्वर्य-समृद्धि का घमंड नहीं करने से, और उच्चगोत्रकार्मणशरीरप्रयोगनामक कर्म के उदय से जीवको उच्चगोत्रकार्मणशरीरप्रयोग का बंध होता है। अव गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-(नीयागोयकम्मासरीरपुच्छा) हे भदन्त ! नीच गोत्र कार्मणशरीरप्रयोगबंध किस कर्म के उद्य से होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-(जाइमएणं, कुलमएणं, बलमएणं जाव इस्सरियमएणं णीयागोयकम्मासरीरजावपओगवंधे) मैं मर्वोत्तम जाति का हूं, इस प्रकार के जाति के अहंकार से, मेरा सर्वोत्तम कुल है इस प्रकार के कुल के अभिमान से मैं सब से अधिक बलशाली हूं इस प्रकार के शक्ति के अहंकार से, मैं सब से अधिक નહીં કરવાથી, સૌંદર્યનું અભિમાન નહીં કરવાથી, તપસ્યાને ગર્વ નહીં કરવાથી, શ્રુતજ્ઞાનને ગર્વ નહી કરવાથી, ઐશ્વર્ય (સમૃદ્ધિ) ને ગર્વ નહીં કરવાથી અને ઉચ્ચત્ર કાર્મણ શરીર પ્રયોગ નામક કર્મના ઉદયથી જીવ ઉચ્ચત્ર કામણ શરીર પ્રગબંધ કરે છે. गौतम स्वाभाना प्रश्न-(नीयागोयकम्मासरीरपुच्छा ) 8 महन्त ! નીચગાત્ર કામણ શરીર પ્રયોગ બંધ ક્યા કર્મના ઉદયથી થાય છે? महावीर प्रभुन। उत्त२-(जातिमएण, कुलमएण', पलमएण नाव ईस्सि. रियमएण णीयागोय कम्मासरीर जाव पओगबधे ) " ई सवात्तम तिना धु." मा प्रारे नतिर्नु मलिभान ४२पाथी, “भाष सवोत्तम छ,” આ પ્રમાણે કુળનું અભિમાન કરવાથી, “સૌથી વધારે બળવાન છું, ” આ પ્રમાણે શક્તિને અહંકાર કરવાથી, “હુ સૌથી વધારે સુંદર છું,” આ Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टी० श०८ उ० ९ सू० ९ कार्मणशरीरप्रयोगवन्धवर्णनम् ४०३ रूपमदेन-सौन्दहिङ्कारेण, तपोमदेन-'अहमुग्रतपस्वी' इत्येवं तपस्यादर्पण,श्रुतमदेन विद्याज्ञानाभिमानेन, लाभमर्दैन- अहमेव लाभवान् ' इत्यभिमानेन, ऐश्वर्यमदेनसम्पत्तिदर्पण नीचगोत्रकामणशरीर-यावत्-प्रयोगनामकर्मण उदयेन नीचगोत्रकामणशरीरप्रयोगवन्धो भवति, गौतमः पृच्छति-' अंतराइयकम्मासरीरपुच्छा' हे भदन्त !आन्तरायिककामणशरीरपृच्छा,तथा च आन्तरायिककार्मणशरीरप्रयोगबन्धः कस्य कर्मण उदयेन भवति ? भगवानाह-गोयमा ! दाणंतराएणं, लामंतराएणं भोगंतराएणं, उवभोगंतराएणं, वीरियंतराएणं, अंतराइयकम्मासरीरप्पओगनामाए कम्मस्स उदएणं, अंतराइयकम्मासरीरप्पओगबंधे' हे गौतम ! दानान्तरायेण-दानसुन्दर हूं इस प्रकार के सौन्दर्य के अभिमान से मैं बहुत उग्रतपस्वी हैं इस प्रकार के तपस्या के अहंकार से, में बहुत अधिक श्रुत के मद से, लाभ के मद से, मेरे पास बहुत बड़ी धनधान्यादिरूप संपत्ति है इस प्रकार के ऐश्वर्य के घमंड से और नीचगोत्रकार्मणप्रयोगनामक कर्म के उदय से जीव को नीचगोत्रकामणशरीरप्रयोग का वध होता है। _अब गौतमस्वमी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-(अंतराइयकम्मासरीरपुछा) हे भदन्त ! अन्तरायिककार्मणशरीरप्रयोग का वध किस कर्म के उदय से होता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-(गोयमा) हे गौतम! (दाणंतराएणं, लाभंतरापर्ण, भोगंतराएणं, उवभोगंतराएणं, वीरियंतराएणं अंतराइय कम्मासरीरप्पओगनामाए कम्मरस उदएणं अंतराइय कम्मासरीरप्पओगवंधे ) दानान्तराय से-दान में विध्नडालने से, लाभा प्रभारी सौयन मलिमान ४२पाथी, “हु धor A तपस्या ४२ना२ छु," આ પ્રમાણે તપનું અભિમાન કરવાથી, “હુશ્રુત સિદ્ધાંતને ઘણો જ જાણકાર છું,” આ પ્રમાણે કૃતનું અભિમાન કરવાથી, લાભનું અભિમાન કરવાથી, “મારી પાસે ઘણું જ ધન-ધાન્યાદિ રૂપ સંપત્તિ છે,” આ પ્રમાણે ઐશ્વર્યાને ઘમંડ કરવાથી અને નીચગોત્ર કાર્મણ શરીર પ્રગ નામક કર્મના ઉદયથી જીવ નીચત્ર કામણ શરીર પ્રયોગને બંધ કરે છે. गीतम. स्वाभाना प्रश्न-(अंतराइकस्मासरीरपुच्छा) है महन्त ! આરાયિક કામણ શરીર પ્રયોગબંધ ક્યા કર્મના ઉદયથી થાય છે ? मडावी२ प्रभुन। उत्तर-“ गोयमा ! " गौतम! (दाणतराएण', लाभतराएण', भोगतराएण', उवभोगतराएण, वीरियतराएण अंतराइय कम्मा सरीरप्पओगनामाए कम्मस्स उदएण' अंतराइयकम्मासरीरप्पओगव'धे ) हाना. ત્તરાયથી (દાનમાં વિન નાખવાથી ), લાભારાયથી (કેઈને ધનાદિકની Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ You भगवतीसमें विघ्नेन, लाभान्तरायेण-धनादिप्राप्तिविघ्नेण, मोगान्तरायेण-भोगविघ्नेन, उपभोगान्तराएण-वस्त्रादिप्राप्ति विघ्नेन, वीर्यान्तरायेण धर्मोत्साहविघ्नेन आन्तरायिककार्मणशरीरप्रयोगनाम्नाकर्सण उदयेन आन्तरायिककार्मणशरीरप्रयोगवन्धो भवतीति भावा गौतमः पृच्छति-'णाणावरणिज्जकम्मासरीरप्पओगबंधे णं भंते ! कि देसवंधे, सव्यवंधे ? ' हे भदन्त ! ज्ञानावरणीयकामणशरीरप्रयोगवन्धः खलु किं देशवन्धस्वरूपो भवति ? किं वा सर्ववन्धरवरूपो भवति ? भगवानाह- गोयमा ! देसबंधे, णो सव्यवंधे' हे गौतम ! ज्ञानावरणीयकार्मिणशरीरप्रयोगवन्धो देशबन्ध एव भवति, नो सर्ववन्धो भवति, एवं जाव अंतराइयकम्मासरीरप्पओगबंधे वि देसवंधे, न्तराय से-किसी को धनादिक की प्राप्ति होने में विघ्नडालने से, भोगान्तराय से-एक वख्त काम में आवे ऐसे अन्नादि के भोग में विघ्नडालने से उपभोगान्तराय से-उपभोग की वस्तु वस्त्रादिक की प्रा. प्ति में विघ्नडालने से, वीर्यान्तराय से शक्ति की प्रकटता में विघ्नडाल ने से, और अन्तरायकार्मणशरीरप्रयोगनामक कर्म के उदय होने से जीव को अन्तरायकार्मणशरीप्रयोग का बंध होता है। ___अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-(णाणावरणिज्जकम्मासरीरप्पओगव घेणं भंते! किं देसबंधे, सव्वबधे?) हे भदन्त ! ज्ञानावरणीयकार्मणशरीप्रयोगवध क्या देशधरूप होता है या सर्वधरूप होता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-(गोयना) हे गौतम ! (देसवंधे णो सन्धवंधे) ज्ञानावरणीय कार्मणशरीरप्रयोगवध देशवधरूप ही होता है, પ્રાપ્તિ થવામાં વિદન નાખવાથી), ભેગાન્તરાયથી (એક વખત કામમાં આવે એવાં અન્નાદિના ભેગમાં હરત ઊભી કરવાથી ), ઉપભોગાન્તરાયથી (ઉપભેગની વસ્તુઓ-વસ્ત્રાદિકની પ્રાપ્તિમાં હરકત ઊભી કરવાથી), વીર્યાન્તરાયથી (શક્તિની પ્રકટતામાં હરકત ઊભી કરવાથી) અને અન્તરાય કામણ શરીર પ્રયોગ નામક કર્મના ઉદયથી જીવ આન્તરાયિક કાર્માણ શરીર પ્રયોગને व गौतम स्वामी महावीर प्रसुने सो प्रश्न पूछे छे 8-(णाणावरणिज्ज कम्मा सरीरप्पभोगबंधे ण भते ! किं देसबधे, सव्वबधे ) महन्त ! જ્ઞાનાવરણીય કાર્મણ શરીર પ્રગબંધ શું દેશબંધ રૂપ હોય છે? કે સર્વબંધ રૂપ હોય છે? महावीर प्रभुना उत्तर--( गोयमा ! देसबधे, णो सव्वव'धे ) गौतम! જ્ઞાનાવરણીય કામણ શરીર પ્રગબંધ દેશબંધ રૂપ જ હોય છે-સર્વબંધ Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ८ ० ९ ० ९ कार्मणशरीरप्रयोगवन्द्यवर्णनम् ४०५ नो सव्वधे' एवम् उक्तरीत्या यावत् दर्शनावरणीय वेदनीय - मोहनीया - ssयुष्कनाम - गोत्रा - ऽऽन्तरायिककार्मणशरीरप्रयोगवन्धोऽपि देशवन्ध एव भवति नो सर्वबन्धो भवतीति तस्य ज्ञानावरणीयादेरनादित्वात् सर्वबन्धस्य प्रथमतः पुद्गलोपादानरूपतया अनादेस्तदभावात् । गौतमः पृच्छति - 'णाणावर णिज्जकम्मासरीरप्पओगबंधे णं भंते! कालओ केवच्चिरं होइ ? ' हे भदन्त ! ज्ञानावरणीयकार्मणशरीरप्रयोगवन्धः खलु कालतः कालापेक्षया कियच्चिरं भवति? भगवानाह - 'गोयमा ! णाणावर णिज्जकम्मासरीरप्पओ गवं दुविहे पण्णत्ते ' हे गौतम ! ज्ञानावरणीयकार्मणशरीरप्रयोगवन्धो सर्ववधरूप नहीं होता हैं । ( एवं जाव अंतराइयकम्मासरीरप्पओगव धे वि देवधे नो सवव धे) इसी तरह से यावत् - दर्शनावरणीय, वेदनीय, मोहनीय, आयु, नाम, गोत्र, और अन्तराय ये सब कार्मणशरीरप्रयो गवध भी देशवधरूप ही होता है, सर्ववन्धरूप नहीं होते । क्यों कि ये ज्ञानावरणीय आदि अनादि हैं । सो प्रथम समय में ही अनादिरूप इनके योग्य पुगलों का ग्रहण हो जाता है अतः अनादिरूप इनके सर्वबन्ध का अभाव है । अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं - ( णाणावर णिज्जकम्मासरीरप्पओगव घेणं अंते ! कालओ केवच्चिरं होइ ) हे भदन्त ज्ञानाचरणीयकार्मणशरीरप्रयोगवध काल की अपेक्षा से कबतक रहता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-' गोयमा ' हे गौतम ! ( णाणावर णिज्ज ३५ होता नथी. ( एवं जाव अंतराइय कम्मा सरीरपओगबधे वि देव घे, नो सव्वबघे ) मे प्रभा दर्शनावरणीय, वेहनीय, भोडनीय, आयु, नाभ, ગાત્ર અને અન્તરાય, એ ખધાં કામણુ શરીર પ્રયાગ અધ પણ દેશખ ધ રૂપ જ હોય છે-સ ખંધ રૂપ હાતા નથી. કારણુ કે જ્ઞાનાવરણીય આદિ ક અનાદિ છે. તેથી પ્રથમ સમયમાં જ અનાદિ રૂપ તેમના ચાગ્ય પુદ્ગલેાનું ગ્રહણ થઈ જાય છે, તેથી અનાદિરૂપ તેમના સબધના અભાવ છે हवे गौतम स्वाभी भहावीर प्रभुने सेवा प्रश्न पूछे छे है - ( णाणावर'णिज्जकम्मासरीरप्पओगच घे ण भंते ! कालओ केवच्चिर होइ ? ) डे ભદન્ત ! જ્ઞાનાવરણીય કાણુ શરીર પ્રત્યેાગમ ધ કાળની અપેક્ષાએ કર્યાં સુધી રહે છે ? महावीर अलुतेनो उत्तर आयता आहे छे - " गोयमा ! " हे गीतभ ! ( णाणावर णिज्ज करु मासरीरम्प ओग घ घे दुविहे पण्णत्ते ) ज्ञानावरीय अभय Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४०६ भगवतीस्त्र द्विविधः प्रज्ञप्ता, 'तं जहा-अणाइए सपज्जवसिए आणाइए अपज्जवसिए वा' तद्यथाअनादिकः सपर्यवसितः सान्तः, अनादिकः अपर्यवसितो वा अनन्तो वा 'एवं जहा तेयगस्स संचिट्ठणा तहेव, एवं जाव अंतराइय कम्मस्स' एवम् उक्तरीत्या यथा तैजसस्य शरीरप्रयोगवन्धस्य संस्थापना पूर्व प्रतिपादिता, तथैव ज्ञानावरणीयकार्मणस्थापि शरीरमयोगवन्धस्य स्थापना प्रतिपत्तव्या, एवं रीत्या यावत् दर्शनावरणीय. -वेदनीय-मोदनीयाऽऽयुष्क-नाम-गोत्रा-ऽऽन्तरायिककार्मणस्य शरीरप्रयोगवन्धस्य वक्तव्यता प्रतिपादनीया, विशेषस्त्वग्रे वक्ष्यते, अथ कार्मणशरीरप्रयोगस्य बन्धान्तरं प्ररूपयितुमाह-' णाणावरणिज्जकम्मासरीरप्पओगवंधतरेणं भंते ! फालो केवच्चिर होइ ? ' हे भदन्त ! ज्ञानावरणीयकार्मणशरीरप्रयोगवन्धान्तर कम्मासरीरप्पओगबंधे दुविहे पण्णत्ते ) ज्ञानावरणीयकार्मणशरीरप्रयो. गबंध दो प्रकार का कहा गया है-(तं जहा ) जो इस प्रकार से है(अणाइए सपज्जवसिए, अणाइए अपज्जवसिए) अनादि सपर्यवसित -सान्त, और अनादि अपर्यवसित-अनन्त । (एवं जहा तेयगस्स संचि. ट्ठणा तहेव, एवं जाव अंतराइयकम्मरस ) उक्तरीति से जैसी तैजसशरीरप्रयोगवंध की वक्तव्यता पहिले कही गई है, उसी तरह से ज्ञानावरणीयकार्मणशरीरप्रयोगवंध की भी वक्तव्यता जाननी चाहिये। इसी तरह से दर्शनावरणीय, वेदनीय, मोहनीय, आयु, नाम, गोत्र और अन्तराय इन कार्मणशरीरप्रयोगबंधों की भी वक्तव्यता कहनी चाहिये। इस विषय में जो विशेषता होगी-उसे आगे कहा जावेगा। ___ अब सूत्रकार कार्मणशरीरप्रयोग वन्ध के अन्तर की प्ररूपणा करते हैं-इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-(णाणावरणिज्जकम्मासरीरशरी२ प्रयोग में प्रारना हो छ. " तजहा" २ प्राशनीय प्रमाणे छ-( अणाइए सपज्जवसिए अणाइय अपज्जवसिए ) (१) मनासय सित (मनाहि सान्त) मन (२) मनाहि अपय सित (सनहसनत) ( एवं जहा तेयगस्स संचिट्ठणा तहेव, एवं जाव अंतराइयकम्मस्स) पूरित शत वी તૈજસ શરીર પ્રયોગબંધની વક્તવ્યતાનું કથન પહેલાં કરવામાં આવ્યું છે, એજ પ્રમાણે જ્ઞાનાવરણીય કામણ શરીર પ્રગબંધની વક્તવ્યતા પણ સમ पी. मे प्रमाणे शनावरणीय, वेहनीय, भाडनीय, मायु, नाम, गोत्र અને અન્તરાય, આ કાર્મણ શરીર પ્રગબંધની પણ વક્તવ્યતા સમજવી. આ વિષયમાં જે વિશેષતા છે તે આગળ પ્રકટ કરવામાં આવશે. હવે સૂત્રકાર કામણ શરીર પ્રયોગબંધના અન્તરની પ્રરૂપણ કરે છે– આ વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને એ પ્રશ્ન પૂછે છે કે Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ८ उ०९ सू० ९ कार्मणशरीरप्रयोगयन्धर्णनम् १०७ खलु कालतः कालापेक्षया कियच्चिरं भवति ? भगवानाह- गोयमा ! अणाइयस्स एव जहा तेयगसरीरस्स अंतरं तहेव, एच जाव अंतराइयम्स' हे गौतम ! अना. दिकस्य सपर्यवसितस्य, एवम् अनादिकस्य अपर्यवसितस्य यथा तेजसशरीरस्य प्रयोगवन्धस्य अन्तर नास्तीति प्रतिपादितम् तथैव ज्ञानावरणीयकार्मणशरीरप्रयोगबन्धस्यापि अनादिकस्य सपर्यवसितस्य, अनादिकस्य अपर्यवसितस्यापि नास्ति अन्तरमिति भावः, एवं रीत्या यावत् दर्शनावरणीय-वेदनीया-ऽऽयुष्क-नामप्पओगबंधंतरेण भंते ! कालओ केवच्चिर होइ । हे भदन्त ! ज्ञानावरणीय कार्मणशरीरप्रयोगवन्ध का अन्तर काल की अपेक्षा कितना है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा' हे गौतम! (अणायस्स एवं जहा तेयगसरीरस्स अंतरं तहेव, एवं जाव अंतराइयस्स ) अनादि सपर्यवसित, एवं अनादि अपर्यवसित तैजसशरीरप्रयोगवंध का जैसा अन्तर नहीं कहा गया है उसी प्रकार से अनादि सपर्यवसित और अनादि अपर्यवसित ज्ञानावरणीयकार्मणशरीरप्रयोगबंध का भी अन्तर नहीं कहा गया है। इसी तरह से अनादि सपर्यवसित और अनादि अपर्यवसित दर्शनावरणीयकार्मणशरीरप्रयोगबंध का, वेदनीय कार्मणशरीरप्रयोगबंध का, मोहनीय कार्मणशरीरप्रयोगबन्ध, आयुष्ककामणशरीरप्रयोगबंध का, नामकार्मणशरीरप्रयोगबंध का, गोत्रकामणाशरीरप्रयोगवंध और अन्तरायकार्मणः शरीरप्रयोगबध का भी अन्तर प्रतिपादित नहीं किया गया है। (णाणावरणिज्ज कम्भा सरीरप्पओगबंध तरेण भते ! कालओ केवच्चिर होइ ?) હે ભદન ! જ્ઞાનાવરણીય કાર્મણ શરીર પ્રયોગબંધનું અંતર કાળની અપેક્ષાએ महावीर प्रभुन। उत्तर-" गोयमा !" उ गीतम! अणाइयस्स एवं जहा तेयगसरीरस्स अतरं तहेव, एवं जीव अंतराइयस्स ) मनाहि सपयवसित भने અનાદિ અપર્યવસિત તેજસ શરીર પ્રગબ ધનું અંતર જેમ કહેવામાં આવ્યું નથી, એ જ પ્રમાણે અનાદિ સપર્યવસિત અને અનાદિ અપર્યવસિત જ્ઞાનાવરણીય કાર્મણ શરીર પ્રગબંધનું પણ અંતર કહ્યું નથી. એ જ પ્રમાણે અનાદિ સપર્યવસિત અને અનાદિ અપર્યવસિત દર્શનાવરણીય કામણ શરીર પ્રયોગબંધનું, વેદનીય કામણ શરીર પ્રગબંધનું મોહનીય કાર્માણ શરીર પ્રયોગબંધનું, આયુષ્ક કાર્મણ શરીર પ્રગબંધનું, નામકામણ શરીર પ્રગ બંધનું, ગોત્રકામણ શરીર પ્રગબંધનું અને અન્તરાય કાર્મ શરીર પ્રગ બંધન અખ્તર પ્રતિપાદિત કરવામાં આવ્યું નથી હવે સૂત્રકાર તેજસ પ્રયોગબંધ કરતાં કામણ શરીર પ્રયોગબંધમાં જે વિશેષતા છે તેનું પ્રતિપાદન કરે છે – Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - ४०८ भगवतीले गोत्रा-ऽऽन्तरायिकस्य कार्यणशरीरप्रयोगबन्धस्थापि अनादिकस्य सपर्यवसितस्य, अनादिकस्य अपर्यवसितस्यचान्तरं नास्तीति तात्पर्यम् । अथ तैजसशरीरमयोगवन्धापेक्षया कामणशरीरप्रयोगवन्धस्य विशेष प्रतिपादयितुमाह- एएसिणं भंते | जीवाणं नाणावरणिज्जस्स कम्मस्स देसबंधगाणं, अवंधगाण य कयरे कयरेहितो जाव अप्पाबहुगं जहा तेयगस्स, एवं आउयवज्ज जाव अंतराइयस्स' गौतमः पृच्छतिएतेषां खलु जीवानां ज्ञानावरणीयस्य कार्मणस्य शरीरमयोगस्य देशबन्धकानाम् अबन्धकानां च मध्ये कतरे कतरेभ्यो यावत् अल्पा वा, वहुका वा, तुल्या वा, विशेषाधिका वा भवन्ति ?, भगवानाह-हे गौतम ! अल्प बहुत्वकं यथा तेजसरय शरीरप्रयोगवन्धस्य विषये सर्वस्तोकत्वम् अवन्धकानाम् , अनन्त गुणत्वं च देशबन्धकानां प्रतिपादितं तथैव ज्ञानावरणीयकामणशरीरमयोगवन्धविषयेऽपि सर्व ___ अब सूत्रकार तेजमशरीरप्रयोगवध की अपेक्षा कार्मणशरीरप्रयोगवंध की विशेषना प्रतिपादिन करते हैं-इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है ( एएमि णं भंते ! जीवा गं नागावरणिज्जस्स कम्सस्स देमयं धगाणं अव धगाणं य कयरे कयरे हिंतो जाव अप्पा यहगं जहा तेयगस्ल, एवं आरगवज्ज जाव अनगडयस्प) हे भदन्त ! इन ज्ञानावरणीय कार्मणशरीरप्रयोग के देशव धक और अबंधक जीवों के बीच में कौन जीव किन जीवों से यावत्-अल्प है ? कौन जीव किन जीवों से बहुत हैं ? कौन जीव किन जीवों के बराबर हैं और कौन जीव सिन जीवों से विशेषाधिक हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-(गोयमा) हे गौतम | जिस प्रकार से तैजस कार्मणशरीरप्रयोगबध के विषय में अवधक जीवों को सब से कम कहा गया है और इनको अपेक्षा देशबंधकों को अनंतगुणा कहा गया है उसी तरह से ज्ञानावाणोयकार्मणशरीरप्रयोगबंध के विषय में भी अबन्धक जीवों को सब से कम और देशपन्धकों को गौतम वाभीना प्रश्न-( एएसि ण भते ! जीवाण नाणावरणिज्ज कम्मरस देसब धगण , अब धगाण य कयरे कयरेहितो जाव अप्पा बहुगं जहा तेय गस्स, एवं आउगवलं जाव अतराइयस्स ) त्यादि महन्त ! ज्ञानावरणीय કામણ શરીર પ્રગના દેશબ ધક છમાં અને અબંધમાં કયા છો કયા જીવો કરતાં અલ્પ છે? કયા કયા જ કરતાં અધિક છે ? કયા જીવો કયા ની બરાબર છે? કયા કયા જી કરતા વિશેષાધિક છે महावीरप्रभुना -"गोयमा ! गौतम रेभ तेस शरी२ प्रयोगना અબ ધકે સૌથી ઓછાં કહ્યા છે અને દેશ મંધકે અબ ધકે કરતાં અનંતગણ કહ્યાં છે, એ જ પ્રમાણે જ્ઞાનાવરણીય કાર્માણ શરીર પ્રયોગના અબંધક છે સૌથી Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ८ ९ सू० ९ कार्मणशरीरप्रयोगवन्धनिरपणम् १०९ स्तोकत्वमबन्धकानाम् , अनन्तगुणत्व च देशबन्धकानां वोध्यम् । एवं रीत्या आयु. कर्जम् यावत्-दर्शनावरणीय वेदनीय-मोहनीय-नाम-गोत्राऽऽन्तरायिकका. मणशरीरप्रयोगवन्धविषयेऽपि सर्वस्नोकत्यम् अवन्धकानाम् , अनन्तगुणत्व देशवन्धकानामवसेयमिति भावः । अथ गौतमः आयुष्कविपये प्रश्नयति-'आउयस्स पुच्छा' हे भदन्त ! आयुकस्य पृच्छा, तथा च आयुष्फकार्मणशरीरपयोगम्य देशवन्धकानाम् अबन्धकानां च मध्ये कतरे कतरेभ्योऽल्पा वा, बहुका वा, तुल्या वा, विशेषाधिका ना भवन्तीति प्रश्ना, भगवानाह-' गोयमा 1 सम्बत्योवा जीवा आउयस्स कम्मरस देसवंधगा, अबंधगा संखेज्जगुणा' हे गौतम ! सर्वस्तोका जीवा आयुष्कस्य कार्मणस्य शरीरप्रयोगस्य देशबन्धका भवन्ति, अवन्धकाश्च इनसे अनन्तगुणा कहा गया है-ऐसा जानना चाहिये । इसी तरह से आयुष्ककार्मणशरीरप्रयोगव'ध को छोड़कर शेष दर्शनावरणीय, वेदनीय मोहनीय, नाम, गोत्र और अन्तराय इन काणशरीरप्रयोगबंधों के विषय में भी इनके अबन्धकों को सब से कम और देशबन्धकों को अनन्तगुणा जानना चाहिये। अब गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं (आउयस्स पुच्छा ) हे भदन्त ! अयुष्क कार्मणशरीरप्रयोग के देशबंधकों एवं अबंधकों के बीच कौन जीव किनकी अपेक्षा अल्प हैं ? कौन जीय किनकी अपेक्षा बहुत हैं ? कौन जीव किनके बराबर हैं और कौन जीव किन की अपेक्षा विशेषाधिक हैं ? इनके उत्तर में प्रभु कहते हैं-(गोयमा) हे गौतम ! (सम्वत्योबा जीया आउयस्स कम्मरस देसबंधगा, अबंधगा संखेज्जगुणा-) अयुष्क कर्म के देशबंधक जीव सब से कम हैं और इनसे ઓછાં છે, અને દેશબંધક અબંધ કરતાં અનંતગણું છે, એમ સમજવું. એજ પ્રમાણે આયુષ્ક કામણ શરીર પ્રગબ ધ સિવાયના બાકીના દર્શના વરણીય, વેદનીય, મોહનીય, નામ, ગોત્ર અને અન્તરાય કાર્પણ શરીર પ્રગના અબંધકે સૌથી ઓછાં છે અને દેશબંધકે અનંતગણ છે એમ સમજવું. गौतम स्वाभाना प्रश्न-" आउयस्स पुच्छा" हे महन्त ! भायु કામણ શરીર પ્રયોગના દેશબંધ અને અબંધમાં કોણ કોના કરતા અલ્પ છે ? કોણ તેના કરતાં અધિક છે? કોણ કેની બરાબર છે? કેણ કેનાં કરતાં વિશેષાધિક છે ? ___ महावीर प्रभुने। 6त्त२-.. गोयमा " गौतम ! " सब्वत्थोवा जीवा आउयरस कम्मस्स देसवधगा, अब धगा रखेन्जगुणा" आयु म प्रयोगना भ० ५२ Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ मनवतीला संख्येयगुणा भवन्ति, आयुर्वन्धाद्धायाः स्तोकत्वात् एपां सर्वस्तोकत्वं बोध्यम् , अबन्धाद्धायास्तु बहुगुणत्वात् तदवन्धकानां संख्यातगुणत्वमवसेयम् , न च असंख्यातगुणत्वमेव तदअन्धकानां कथं नोक्तम् , तदबन्धाद्धाया असंख्यातजीवितानाश्रित्यासंख्यातगुणत्वसंभवादिति वाच्यम् ? अनन्तकायिकानधिकृत्यैव प्रस्तुतसूत्रप्रवर्तनात् , अनन्तकायिकानाञ्च संख्यातमात्रजीवितत्वात् , अत एव आयुष्ककार्मणशरीरप्रयोगस्यावन्धकास्तद्देशवन्धकेभ्यः संख्यातगुणा एत्र भवन्ति, यद्यसंख्यातगुणे आयुष्कर्म के अवंधक जीव हैं। क्यों कि आयुष्कयंध का अद्धाकाल कम है-इसलिये इनमें अल्पता कही गई है। और आयुष्क घन्ध का अघद्वाकाल बहुतगुणा है इसलिये आयुष्क के अबंधक जीवों को उनकी अपेक्षा संख्यातगुणा कहा गया है। यहाँ पर ऐसी आशंका नहीं करनी चाहिये कि आयुष्क के अबंधक जीवों को असंख्यातगुणा क्यों नहीं कहा गया है। असंख्यातगुणा ही कहना चाहिये था क्यों कि असंख्यात जीव आयुष्क के अबंधक हैं अतः आयुष्क के अबंधक असंख्यात जीवों को आश्रित करके आयुष्क का अवधाद्वाकाल असंख्यातगुणा बन जाता है। सो इस शंका का परिहार ऐसा है कि यहां पर आयुष्क के अबंधक जीवों को जो संख्यातगुणा कहा गया है सो अनंतकायिक जीवों को लेकर ही कहा गया है-कारण अनन्तकायिक जीव संख्याताद्धाकाल तक ही जीवित रहते हैं। इसलिये आयुष्कका मणशरीरप्रयोग के अबंधक जीव इसके देशवधकों की अपेक्षा संख्या: દેશબંધકે સૌથી ઓછાં છે અને દેશબંધ કરતાં અબંધ કે સંખ્યાતગg છે, કારણ કે આયુષ્ક બંધને અદ્ધાકાળ ઓછો છે-તે કારણે તેમાં અલ્પતા દર્શાવવામાં આવી છે. અને આયુષ્કબંધને અખદ્ધાકાળ બહુગણ હોવાથી આયુષ્કના અખધકે દેશબંધકે કરતાં સંધ્યાતગણું બતાવ્યા છે. શંકા-આયુષ્કના અબંધક જીવને અસંખ્યાતગણું કહેવા જોઈતા હતા. કારણ કે અસંખ્યાત જીવ આયુષ્કના અબંધક છે. તેથી આયુષ્કના અબંધક અસંખ્યાત જીવોની અપેક્ષાએ આયુષ્કને અબંદ્ધાકાળ અસંખ્યાતગણે થઈ જાય છે. છતાં આયુષ્કના અબંધક અને શા કારણે અસ ખ્યાલગણ કહ્યાં નથી? સમાધાન–અહીં આયુષ્કના અબ ધક જીવોને જે સખ્યાતગણ કહેવામાં આવ્યા છે, તે અન તકાયિક જીવોની અપેક્ષાઓ કહેવામાં આવેલ છે, કારણ કે અનંતકાયિક જીવ સંખ્યાતાદ્ધાકાળ પર્યન્ત જીવિત રહે છે. તેથી Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ८ उ०९ सू०९ कार्मणशरीरप्रयोगधन्धवर्णनम् ४१ बन्धकाः सिद्धादयोऽपि तन्मध्ये क्षिप्येरन् तदापि तद्देशवन्धकेभ्यः संख्यातगुणा एव स्युः सिद्धाद्यवन्धकानामनन्तानामपि अनन्तकायिकायुर्वन्धकापेक्षयाऽनन्तमागत्वात् , अथ यधायुपोऽवन्धकाः सन्तो बन्धका भवन्ति तदा कथं न तेषां सर्वबन्ध सम्भवः १ इति चेदत्रोच्यते-सर्वासामपि असतीनामायुःप्रकृतीनाम् औदारिकादिशरीरवत् तैर्निबध्यमानत्वाभावात् , इति न सर्ववन्धसम्भवस्तेपामिति भावः ।।०९।। __ औदारिकादिवन्धपरस्परसंवन्धवक्तव्यता। औदारिकादिशरीरवन्धानां परस्परसम्बन्धं प्ररूपयितुमाह-'जस्स णं' इत्यादि। मूलम्-जस्स जं भंते ! ओरालियसरीरस्स सव्वबंधे, से णं भंते! वेउव्विय सरीरस्स किं बंधए अवंधए ? गोयमा नो बंधए, तगुणित ही कहे गये हैं। यदि आयुष्क कार्मणशरीरप्रयोग के अबन्धक सिद्धादिकों को भी इनके बीच में प्रक्षिप्त कर लिया जाय तब भी इस के अबन्धक जीव इसके देसबन्धकों से संख्यातगुणित ही रहते हैं क्यों कि अनन्त भी सिद्धादिक अबन्धकों में अनन्तकायिकायुवन्धकों की अपेक्षा से अनन्तभागता आती है-यदि यहां पर ऐसा कहा जाय कि आयु के अवधक होकर भी जीव उसके वन्धक होते हैं तो फिर क्यों नहीं उनमें सर्वबंध का संभव होगा? तो इसका उत्तर ऐसा है कि जितनी भी आयुकर्म की प्रकृतियां उनके असती-अवद्धदशावाली होती हैं, उन सब अबद्धदशावाली आयुकर्म की प्रकृतियों का औदारिक आदि शरीर की तरह उनके वध नहीं होता है-इसलिये उनके सर्वबंध का संभव नहीं है । सू०९॥ આયુષ્ક કાર્મણ શરીર પ્રયાગના દેશબંધ કરતાં અમંધક સંયાતગણાં કહ્યાં છે. જે આયુષ્ક કામણ શરીર પ્રગના અબંધક જેમાં સિદ્ધાદિકની પણ ગણતરી કરવામાં આવે, તે પણ તેના અબંધક જીવે દેશબંધક જીવો કરતાં સંખ્યાલગણાં જ રહે છે, કારણ કે અનંત સિદ્ધાદિક અબંધમાં પણ અનંત કાયિકાયુ બંધકની અપેક્ષાએ અનંત ભાગતા જ રહેલી છે. જે અહીં એ પ્રશ્ન ઉઠાવવામાં આવે કે આયુના અબંધક થઈને પણ જીવ તેના બંધક હોય છે, તો પછી તેમનામાં શા માટે સર્વબંધને સદૂભાવ ન હોઈ શકે? તે તેનું સમાધાન એવું છે કે જેટલી આયુકર્મની પ્રકૃતિ તે જીવમાં અસતી–અબદ્ધ-દશાવાળી હોય છે, તે બધી અબદ્ધ-દશાવાળી આયુકમની પ્રકૃતિને દારિક આદિ શરીરની જેમ તે જ બંધ કરતા નથી તેથી તેમના સર્વબંધને સભવ હોતા નથી. એ સૂત્ર ૯ છે Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४१२ भगवती अबंधए। आहारगसरीरस्स किं बंधए अबंधए ? गोयमा ! नो बंधए, अबंधए । तेयासरीरस्स किं बंधए ? अबंधए ? गोयमा! बंधए, णो अबंधए । जइ बंधए, किं देसबंधए, सव्वबंधए ? गोयमा ! देसबंधए, नो सबबंधए । कम्मासरीरस्स किं बंधए, अबंधए ? जहेव तेयगस्स जाव देखबंधए, नो सव्वबंधए। जस्स णं भंते ! ओरालियसरीरस्स देसबंधे से णं भंते ! वेउव्विय सरीरस्स किं बंधए, अबंधए ? गोयमा ! नो बंधए, अबंधए, एवं जहेव सव्वबंधेणं भणियं तहेव देसबंधेणं वि भाणियव्वं, जाव कम्मगल जस्स णं भंते! वेउब्वियसरीरस्स सव्वबंधए, से णं भंते ! ओरालियसरीरस्त किं बंधए अबंधए ? गोयमा! नोबंधए, अबंधएं। आहारगसरीरस्स एवं चेव। तेयगस्स, कम्मस्स य जहेव ओरालिएणं समं भणियं तहेव भाणियव्वं जाव देस बंधए, नोसव्वबंधए । जस्स णं भंते ! वेउवियसरीरस्स देसबंधे, से णं भंते! ओरालियसरीरस्स किं बंधए, अबंधए? गोयमा! नो बंधए, अबंधए । एवं जहा सबबंधेणं भणियं तहेव देसबंधेण वि भाणियचं, जाव कम्मगस्स । जस्स णं भंते ! आहारगसरीरस्स सवबंधे, से णं भंते ! ओरालियसरीरस्स किं बंधए, अबंधए ? गोयमा ! नो बंधए, अबंधए । एवं वेउब्वियस्त वि । तेयाकम्माणं जहेव ओरालिएणं समं भणियं तहेव भाणियत्वं । जस्स णं भंते ! आहारगसरीरस्स देसबंधे, से णं भंते ! ओरालियसरीरस्स किं बंधए, अबंधए ? एवं जहा आहारगस Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टी०।०८३०९सू०१० औदारिकादिवन्धस्यपरस्परसम्बन्धनि०४१३ रीरस्स सबबंधेणं भणियं तहा देसबंधेण वि भाणियवं, जाव जाव कम्मगस्स, जस्स णं भंते ! तेयासरीरस्स देसवंधे, से णं भंते ! ओरालियसरीरस्त किं बंधए, अबंधए ? गोयमा ! बंधए वा, अबंधए वा, जइ बंधए किं देसबंधए, सबबंधए ? गोयमा ! देसबंधए वा, सव्ववंधए वा । वेउव्वियसरीरस्स किं बंधए, अबंधए? एवं चेव । एवं आहारगसरीरस्स वि। कम्मगसरीरस्स किं बंधए, अबंधए ? गोयमा! बंधए, नो अवंधए । जइ बंधए कि देसबंधए, सव्वबंधए? गोयमा! देसवंधए, नो सव्वबंधए। जस्स णं भंते ! कम्मगसरीरस्स देसबंधे, से गं भंते ! ओरालियसरीरस्ल जहा तेयगस्स वत्तव्वया भाणिया, तहा कम्मगस्स वि, भाणियव्वा, जाव तेयासरीरस्स जाव देसबंधए, नो सव्वबंधए ॥ सू० १०॥ छाया-यस्य खलु भदन्त ! औदारिकशरीरस्य सर्ववन्धः स खलु भदन्त ! वैक्रियशरीरस्य किं वन्धकः, अवन्धकः ? गौतम ! नो बन्धकः, अवन्धकः । ___औदारिकादिधन्धों की परस्पर में सबन्धवक्तव्यता 'जस्स णं भंते ! ओरालियसरीरस्स सव्वबंधे' इत्यादि । सूत्रार्थ-(जस्स णं भंते ! ओरालियसरीरस्स सबंधे से णं भंते! वेउन्वियसरीरस्स किं घंधए, अबंधए) हे भदन्त ! जिस जीव के औदा रिकशरीर का सर्घष ध होता है वह जीव क्या बै क्रियशरीर का बन्धक होता है या अवन्धक होता है ? (गोयमा) हे गौतम ! (नो वधए, ઔદારિક આદિ બધેન પરસ્પરના સંબંધનું નિરૂપણ– “ जम्स णं भंते ! ओरालियसरीरस्म सबब धे" त्याह सूत्रा--(जस्स ण भंते ! ओरालियसरीरस्स सव्वयंधे से मते ! घेउध्विय सरीररस किं वधए, अबंधए ?) B महन्त ! २ मीकि શરીરને સર્વબંધ કરે છે, તે જીવ શુ વૈથિ શરીરને બંધક હોય છે, કે Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ARAA SAMALA MH A , मंगवती आहारफशरीरस्य किं वन्धकः ? अवन्धकः ? गौतम ! नो बन्धक, अबन्धकः । तैजसशरीरस्य किं वन्धकः, अबन्धकः ? गौतम ! बन्धकः, नो अबन्धकः । यदि बंधकः किं देशबन्धकः सर्वबन्धकः ? गौतम ! देशबन्धकः, नो सर्वबन्धक । अवधए ) औदारिकशरीर का सर्वबंधक जीव वैक्रियशरीर का बंधक नहीं होताहैं. अबंधक होता है। (आहारगसरीरस्स किंबंधए, अबंधए) हे भदन्त ! औदारिक शरीर का सर्वबंधक जीव क्या आहरफशरीर का बंधक होता है या अबधक होता है (गोयमा) हे गौतम ! (नो बंधए, अबंधए ) औदारिक शरीर का बंधक जीव आहारक शरीर का वधक नहीं होता है, अबधक होता है । (तेयासरीरस्स किं बंधए, अवधए) हे भदन्त ! औदारिक शरीर का सर्वच धक जीव क्या तैजसशरीर का वंधक होता है या अबंधक होता है ? (गोयमा) हे गौतम ! (बंधए नो अबंधए) औदारिक शरीर का सर्वबंधक जीव तैजसशरीर का बंध क होता है अबन्धक-नहीं होता। (जइ बंधए किं देसवंधए सव्वबंधए हे भदन्त ! यदि औदारिक शरीर का सर्वबंधक जीव तैजसशरीर का बंधक होता है तो क्या वह देशबंधक होता है या सर्वबंधक होता है ? (गोयमा) हे गौतम! (देसबंधए, नो सव्वबंधए) औदारिक शरीर का सर्वबंधक जीव तैजसशरीर का सर्वबंधक नहीं होता है किन्तु देशसमध४ सय छ १ ( गोयमा ! ) 3 गीतम! (नो बधए,' अवधए ) मोहाરિક શરીરનો સર્વબંધક જીવ વૈકિય શરીરને બંધક હોતું નથી, પણ અબ. १ डाय छे (आहारगसरीरस्स किं बधए अबधए ?) 3 महन्त ? मोहाરિક શરીરને સર્વબંધક જીવ શું આહારક શરીરને બંધક હોય છે કે અબ घ जय छ १ (गोयमा ! ) , गौतम ! (नो बधए, अबंधए ) मोहा२ि४ શરીરને સર્વબંધક જીવ આહારક શરીરને બંધક હોતું નથી, અબંધક હોય छ. ( तेयासरीरस्स किं बधए, अबधए ? ) 3 महन्त ! मोरि शरीरेन। सर्वબંધક જીવ શું તૈિજસ શરીરને બંધક હોય છે, કે અબંધક હોય છે ? (गोयमा ! ) 3 गौतम ! ( बधए, नो अबधए ) मोहार शरीरने सब ७ तेस शरीरना ५४ हाय छ, २५५ हात नथी. ( जइ बधए कि देसषधए, सव्वबधए ? ) Grd ! मोहा२ि५ शरीरमा समय अपने તેજસ શરીરને બંધક હોય છે, તે શું તે તૈજસ શરીરને દેશબંધક હોય छ, समय छय छ १ ( गोयमा ! ) ॐ गौतम ! ( देसबधए, नो सव्व. પs-) આદારિક શરીરને સર્વબંધક જીવ તૈજસ શરીરને સર્વબંધક હતા Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयश्चन्द्रिका टी०।०८उ० सू०८ औदारिकादिवन्धस्य परस्परसम्बन्धनि० ४१५ कर्मिणशरीरस्य किं बन्धकोऽवन्धकः ? यथैव तैजसस्य, यावत् देशवन्धकः, नो सर्ववन्धकः, यस्य खलु भदन्त ! औदारिकशरीरस्य देशबन्धः, स खलु भदन्त । वैक्रियशरीरस्य किं वन्धकोऽवन्धकश्च ? गौतम ! नो बन्धकः अवन्धकः, एवं यथैव सर्वबन्धेन भणितं, तथैव देशबन्धेनापि भणितव्यम् , यावत्-कार्मणस्य खलु यस्य बंधक होता है। (कम्मासरीरस्स किंबंधए अपंधए) हे भदन्त ! औदारिक शरीर का सर्वबंधक जीव कार्मणशरीर का बंधक होता है या अयंधक होता है ? (जहेव तेयगस्स जाव देसबंधए नो सव्वबंधए) हे गौतम ! औदारिक शरीर का सर्वबंधक जीव कार्मणशरीर का तैजसशरीर की तरह देसबंधक होता है, सर्वबंधक नहीं होता है। (जस्स णं भंते ! ओरालियसरीरस्स देसबधे से णं भते! वेउव्वियसरीरस्स किं बंधए, अबंधए) हेभदन्त ! जिस जीव से औदारिक शरीर का देशबंध होता है वह जीव क्या वैक्रियशरीर का बंधक होता है या अवन्धक होता है ? (गोयमा) हे गौतम ! (नो बंधए अबंधक ) औदारिकशरीर का देशबंधक जीव वैक्रियशरीर का बंधक नहीं होता है किन्तु अबंधक होता है। (एवं जहेव सव्वबंधेणं भणियं तहेव देसबंधेण वि भाणिय. व्वं ) जिस तरह से पहिले औदारिक शरीर के सर्वबंध के विषय में कहा जा चुका है उसी तरह से यहां पर औदारिक शरीर के देशबंध के विषय में भी कहना चाहिये-(जाव कम्मगस्स णं ) यावत् नथी, ५५ शिम ४०४ डाय छे. ( कामासरीरम्स किं वधए, अव धर १) ભદન્ત ! દારિક શરીરને સર્વ અંધક જીવ શું કાર્માણ શરીરને બ ધક हाय छ, ४ ४ राय ? (जहेव तेयगरस, जाब देसबधए नो सव्वय धर) હે ગૌતમ! દારિક શરીરને સર્વબ ધક જીવ તેજસ શરીરના બધક જીવ પ્રમાણે જ કાર્મણ શરીરને દેશમાં ધક હોય છે, સર્વબંધક હોતું નથી. (जस्स णं भते ! ओरालियसरीरस्स देसबधे से णं भते ! वेउब्वियसरीग्स्स किं धए, अबंधए ?) महन्त ! सौ.२४ १२ना रेशम ५४ पशुपहिय सरना मध इत्य छ, , मध हेय छ ? ( गोयभा । ) गौतम ! (नो वधए, अमधए ) मोहार शरीरने शिम 4 वैठिय ५५ हात नथी ५५ २५ हाय छे (वं जहेव सव्वबंधे ण भणिय तहेव देवश्रेण वि भाणियन) मा शते मोहरि शरीरना सपना विषयमा જે પ્રમાણે પ્રતિપાદન આગળ કરવામાં આવ્યું છે, એ જ પ્રમાણે ઔદારિક शरीरन देशमधना विषयमा ५ प्रतिपान ४२ नये. (जाव कम्मगरस ण) Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसरे खलु भदन्ता वैक्रियशरीरस्य सर्वबन्धकः, स खलु भदन्त! औदारिकशरीरयस्य किम् बन्धकः, अवन्धकः ? गौतम ! नो वन्धकः ? अवन्धकः, आहारकशरीरस्य एवमेव, तैजसस्य कामणस्य च यथैव औदारिकेण समं भणितं तथैव भणितव्यम् यावत देशबन्धको नो सर्ववन्धकः, यस्य खलु भदन्त ! वैक्रियशरीरस्य देशवन्धकः, स खलु कार्मणशरीरके देशबंध तक (जम्म णं भंते ! वे उव्वियमरीरस्स सव्वयंधे से णं भंते ! ओरालियमरीरस्म किं बंधए अपंधण) हे भदन्त ! जिसजीवको वक्रियशरीर का मर्वयन्ध होता है, वह जीब औदारिकशरीरका यन्धक होता है या अवधक होता है ? (गोयमा ) हे गौतम ! (नो बंधए अर्थ धए ) वैक्रियशरीर का मर्वधधक जीव औदारिक शरीर का यन्धक नहीं होता है किन्तु अबंधक होता है । (आहारगसरीरस्स एवं चेव, तेयगस्स कम्मस्म य जहेव ओरालिएणं समं भणियं तहेव भाणियव्यं जाव देमयंधए, नो सव्वयंधए ) इसी तरह से आहारक शरीर के विषय में भी जानना चाहिये । तैजस और कार्मणशरीर का, वैक्रियशरीर का सर्वबंधक जीव देशव धक होता है ऐसा कहना चाहिये जैसा कि औदारिकशरीर का सर्वच धक जीव तैजस और कार्मणशरीर का देशबंधक होता है। सर्वधधक वह इन दोनों का नहीं होता है। (जस्स णं भंते! वेउब्वियसरीरस्स देसवधे, से णं भंते ! ओरालियसरीरस्स किं वधए, આ રીતે “ઔદારિક શરીરને દેશબંધક જીવ, કામણ શરીરને સબંધક હેતે નથી, પણ દેશબંધક હોય છે,” ત્યાં સુધીનું કથન કરવું જોઈએ. (जस्स ण' भते ! वे उव्विय सरीरस्ससव्वब'धे से णं भंते ! ओरालिय सरीरस्स कि बधए, अबधए ) 3 महन्त ! वैठिय शरीरने। समय ४२ना। જીવ શું દારિક શરીરને બંધક હોય છે, કે અબંધક હોય છે? (गायमा !) गौतम ! (नो बधए, अबधए) वैठियशरीरना समध. व मोहा२ि४ २२२ ५४ हात नथी ५५ २ ४ डाय छ ( आहारगसरी. रस्स एवं चेत्र, तेयगस्स कम्मगरस य जहेव ओरालिएणं समं भणिय तहेव भाणियव्व जाव देसब धए, नो सव्वबधए ) ४ प्रमाणे साहा२४ शरीरना विषયમાં પણ સમજવું. જેવી રીતે દારિક શરીરને સર્વબંધક જીવ તેજસ અને કામણ શરીરને દેશબંધક હોય છે, એ જ પ્રમાણે વૈકિય શરીરને સર્વબંધક જીવ પણ તૈજસ અને કાશ્મણ શરીરને દેશબ ધક હોય છે એમ સમજવું. मेव ७ तमन। समय डात नथी, मेम समन्वु (जस्सणं भंते ! Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीश०८३.९सूऔदारिकादिवन्यस्य परस्परसम्बन्धनि० ४१७ मदन्त ! औदारिकशरीरस्य किं वन्धकः, अवन्धकच ? गौतम । नो वन्धकः, अवन्धकः, एवं यथा सर्वबन्धेन भणितं तथैव देशवन्धेनापि भणितव्यं यावत् कार्मणस्य, यस्य खलु भदन्त ! आहारकशरीरस्य सर्वबन्धः, स दलु मदन्त ! औदारिकशरीरस्य किं वन्धकः, अवन्धकः ? गौतम ! नो बन्ध, अबन्धकः, एवं वैक्रियशरीरस्थापि, तेजसफार्मणयोः यथैव औदारिकेण समं भणितम् तथैव भणितव्यम् । अबंधए) हे भदन्त ! जो जीव चैक्रियशरीर का देशव धक होता है वह क्या औदारिक शरीर का बंधक होता है या अवन्धक होता है ? (गोयमा) हे गौतम ! (नो बंधए, अबंधए एवं जहा सव्वबंधे णं भणियं, तहेव देसवंधेण वि भाणियव्वं जाव कम्मगस्स) क्रियशरीर का देशबंधक जीव औदारिक शरीर का बंधक नहीं होता है विन्तु अबंधक होता है। इस तरह से जैसा बैक्रियशरीर के सर्वबंध के विषय में कहा गया है उसी तरह से वैक्रियशरीर के 'देशबंध के विषय में भी यावत् कार्मण शरीर तक कहना चाहिये । ( जस्स णं भते ! आहारगसरीरस्स सब्यवंधे से णं भंते ओगलियसरीरस्स किं बंधए, अबंधए । हे भदन्त ! जो जीच आहारक शरीर का सर्वबंधक है, वह क्या औदारिक शरीर का वंधक होता है या अवधक होता है ? (गोयमा) हे गौतम ! आहारक शरीर का सर्वपंधक जीव (नो बंधए, अबंधप ) औदारिक शरीर का यंधक नहीं होता है किन्तु अबंधक होता है । ( एवं वेबियस्म वि, वे उब्धियसरीरस्स देमब'धे, से णं भते । ओरालियमरीरस्स किव धए, अबंधए ) है ભદન્તા જે જીવ ચિક્રિય શરીરને દેશમાં ધક હોય છે, તે શુ દારિક શરીરનો બંધક हाय मम डाय छ ? (गोयमा !) 3 गौतम । (नो वधए, अवधए-एव जहा सव्वध घेणं भणिय, तदेव देसब वेण वि भाणियव्वं, जाव कम्मगस्स ) ठिय શરીરને દેશબંધક જીવ ઔદારિક શરીરને બંધક હોતું નથી પણ અબંધક હોય છે. આ પ્રમાણે જેવું કથન વૈક્રિય શરીરના સર્વબંધના વિષયમાં કરવામાં આવ્યું છે, એજ પ્રમાણેનું કથન પંકિય શરીરના દેશબંધના વિષયમાં પણ કાણ शरी२ ५यन्तना विषयने अनुसाक्षीने ४२ मे. ( जसणं भत्ते ! आहारग सरीरस्म सव्वव थे, से ण भते ! ओरालियसरीररस कि वध, अबधए ? ) હે ભદન્ત!, જે જીવ આહારક શરીરને સર્વબ ધક છે, તે શુ ઔદા િરી२। म य छ, २५५५४ हाय छ ? (गोयमा ! ) गौतम ! माली २४ ।।२।। स ५४ ७१ ( नो व धर, अबधए ) मोहा४ि रन ! खाता नथी ५:1431 छे ( एवं वे उब्धियस्स वि, वेयाकम्माण जदेव Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - भगवतीय यस्य खलु भदन्त ! आहारकशरीरस्य देशवन्धः, स खलु भदन्त ! औदारिकशरीरस्य किं वन्धकः, अबन्धको वा ? एवं यथा आहारकशरीरस्य सर्ववन्धेन भणितं, तथा देशबन्धेनापि भणितव्यम् , यावत् कार्म स्य, यस्य खल्लु भदन्त ! तैजसशरीतेयाकसमा णं जहेव ओरालिएणं समं भणियं तहेव भाणियवं) इसी तरह से आहारक शरीर का सर्वबंधक जीव चैक्रियशरीर का बंधक नहीं होता है किन्तु अबंधक होता है। जैसे औदारिकशरीर का सर्वयंधक जीव तैजस और कार्मण शरीर का देशबंधक कहा गया है उसी तरह से आहारक शरीर का सर्वबंधक जीव तैजस और कार्मण शरीर का देशबंधक होता है सर्वबंधक नहीं। (जस्स णं भंते ! आहारगसरीरस्स देसबंधे, से णं भंते ! ओरालियसरीरस्स किंबंधए अबंधए) हे भदन्त! जो जीव आहारक शरीर का देशबंधक होता है-वह क्या औदारिक शरीर का बंधक होता है या अबंधक होता है ? ( एवं जहा आहारगसरीरस्स सव्वबंधेणं भणियं तहा देसबंधेण वि भाणियन्वं जाव कम्मगस्स) हे गौतम ! जैसा आहारक शरीर के सर्वबंध के विषय में कहा गया है उसी तरह से देशबंध के विषय में भी जानना चाहिये अर्थात् आहारक शरीर का देशबंधक जीव औदारिक शरीर का अयंधक होता है, बंधक नहीं-इसी तरह से आहारक शरीर का देशबंधक जीव ओरालिएणं समं भणियं तहेव भाणियव्वं ) मेरी प्रभावी माहा२४ शरीरना સર્વબંધક જીવ વૈકિય શરીરને બંધક હેત નથી પણ અબંધક જ હોય છે. જેવી રીતે ઔદારિક શરીરના સર્વબંધક જીવને તૈજસ અને કાશ્મણ શરીરને દેશળધક કહેવામાં આવે છે, એ જ પ્રમાણે આહારક શરીરને સર્વબંધક જીવ પણ તેજસ અને કાશ્મણ શરીરને દેશબ ધક જ હોય છે–સર્વબંધક હતો नथी, मेम सम. (जस्स णं भंते ! आहारगसरीरस्स देसबधे, से णं भते ! भोरालियसरीरस्स कि वधए, अवधए १) महन्त ! २७१ माडा२४शरीरन देशम હોય છે? તે શું ઔદારિક શરીરને બંધક હોય છે, કે અબંધક હોય છે ? ( एवं जहा आहारगसरीरस्स सक्यघे ण भणियं तहा देसबधेण वि भाणियव्वं जाव कम्मगरस ) 3 गौतम ! माई!२४ शरीना समधन विधे જેવું કથન કરવામાં આવ્યું છે, એ જ પ્રકારનું કથન દેશબંધના વિષયમાં પણ સમજવું. એટલે કે આહારક શરીરનો દેશબંધક જીવ ઔદારિક શરીરને અબંધક હોય છે—બધક હોતું નથી. એ જ પ્રમાણે આહારક શરીરને દેશબંધક જીવ વૈક્રિય શરીરને બંધક હોતું નથી. આહારક શરીરને દેશબંધક Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shree for टी००८ उ. ९ १० औदारिका दिषन्धस्य परस्परसम्यन्धनि० ४ रस्य देशवन्ध, खलु भदन्त ! औदारिकशरीरस्य किं वन्धक, अवन्धकः ? गौतम 1 वन्धको वा, अवन्धको वा, यदि वन्धकः किं देशवन्धकः ? सर्वबन्धकः ? गौतम ! देशबन्धको वा, सर्वबन्धको वा, वैक्रियशरीरस्य किं वन्धकः, अवन्धकः ? एवं चैव, एवम् आहारकशरीरस्यापि, कार्मणशरीरस्य किं वन्धकः, अवन्धकः ? वैक्रिय शरीर का बंधक नहीं होता है । तैजस और कार्मणशरीर का वह देशधक होता है। (जस्स णं भंते । तेयासरीरस्स देसवधे से णं भंते! ओरालिसरीरस्स किं बंधए, अवधए ) हे भदन्त ! जो जीव तैजसशरीर का देशबंधक होता है वह क्या औदारिक शरीर का बंधक होता है या अबंधक होता है ? (गोयमा ) हे गौतम । तैजसशरीर का देशबंधक जीव (बंध अधए वा ) औदारिक शरीर का बंधक भी होता है और अबंधक भी होता है । (जह बंधए कि सबंध सव्वचंध ) हे भदन्त ! तेजस शरीर का देश बन्धक जीव यदि औदारिक शरीर का बंधक होता है तो क्या वह उसका देशवंवक होता है या सर्वबंधक होता है ? ( गोयमा ) हे गौतम ! ( देसवधए वा सव्वधए वा ) वह औदारिक शरीर का देशवंधक भी होता है और सर्वबंधक भी होता है । ( वेउorrect किं वधए, अबंध) हे भदन्त । तैजसशरीर का देशव धक जीव वैक्रियशरीर का बंधक होता है या अबंधक होता है ? (गोधमा ) જીવ વૈજસ અને કાણુ શરીરના દેશખ ધક હેાય છે-સધક હેાઞા નથી. ( जणं भंते ! तेयासरीरस्स देसबधे, से णं भते ! ओराठियसरीरस्स किं वधर, अव ध १ ) डे लहन्त ! तैस शरीरनो देशमध होय છે, તે શું દ્રારિક શરીરના ખધક હાય છે, કે અખધક હાય છે ? ( गोयमा ! ) हे गौतम | तैस शरीरने देशमध व ( बंधए अवधवा ) मोहारि शरीरनो घर पशु होय छे भने ६४ यात्रु होय छे. ( जइ 'ए कि देear सन्जय घए १ ) डे लहन्त ! तैम्स शरीरने देशण धव જો ઔદારિક શરીરનેા બધક ડાય છે, તે શું તે તેના દેશખધક હાય છે, हे सर्व ध होय छे ? ( गोयमा ! ) हे गौतम । ते मोहारिए शरीरनो देश होय छे अने सर्वधायु होय छे. ( वेडव्वियसरीरस्स किं बंध, अधर १ ३ लहन्त । तैक्स शरीरनो देशमध व शु वैडिय शरीश्नो अधिक होय छे, } अध होय हे ? ( गोयमा 1 ) डे गीतभ ! ( एवं बेब, एवं आहारगवरीर बि ) तैक्स शरीरनो देशम पत्र वैश्यि शरी Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४२० भगवतीने गौतम ! बन्धको, नो अवन्धकः, यदि बन्धकः किं देशवन्धकः, सर्ववन्धकः ? गौतम ! देशबन्धकः, नो सर्वबन्धकः, यस्य खलु भदन्त ! कार्मणशरीरस्य देशवन्धः, स खलु भदन्त ! औदारिकशरीरस्य यथा तैजसस्य वक्तव्यता भणिता तथा कार्मणस्यापि भणितव्या यावत् तजसशरीरस्य यावत्-देशवन्धको नो सर्ववन्धकः ॥ मू० १०॥ हे गौतम ! ( एवं चेव, एवं आहारगसरीरस्ल वि ) तैजम शरीर का देशबंधक जीव वैक्रियशरीर का देशबंधक होता है ? सबंधक नहींइस तरह से पहिले जैसा कथन जानना चाहिये । इस तरह से तैजस शरीर का देशबंधक जीव आहारक शरीर का भी देशबंधक ही होना है। (कस्मगसरीरस्स कि बंधए अबंधए) हे भदन्त ! तजस शरीर का देशबंधक जीव कार्मणशरीर का बंधक होता है या अबंधक होता है ? (गोयमा) हे गौतम ! ( वधए, नो अवधए ) तेजसशरीर का देशबंधक जीव कार्मण शरीर का बंधक होता है अबंध नहीं। (जइ वंधए कि देसवंधए सव्यबंधए ) यदि वह कार्मणशरीर का बंधक होता है तो क्या वह उसका देशबंधक होता है या सर्वबंधक होता है ? (गोयमा) हे गौतम! वह उसका (देसवंधए नो सव्वबंधए) देशबंधक होता है, सर्चधक नहीं होता है। (जस्स णं मंते ! कम्मगसरीरस्स देसबंधे से णं भंते ! ओरालिगमरीरस्स) हे अदन्त ! जिस जीवके कार्मणशरीरका देशबंध होता है, वह जीव क्या औदारिक शरीर का वधक होता है, રને દેશબંધક પણ હોય છે અને સર્વબંધક પણ હોય છે. એ જ પ્રમાણે તેજસ શરીરને દેશબંધક જીવ આહારક શરીરને દેશબંધક પણ હોય છે समय पशु डाय छे. (कम्मगसरीरस्त कि बधए, अब वर १ ) मन्त! स શરીરને દેશબંધક જીવ શું કામણશરીરને બંધક હોય છે કે અMધક હોય છે? (गोयमा!) गौतम ! (वधए नो अबंधए) सशरीरन देशम श . २२नाम जय छ, म त नथी. (जइ बधए कि देसव वए सव्वव धए ?) महन्त ! न त मय शरीरने। मध डाय तो शु ता देशमध हाय छ, समय हाय छ ? (गोयमा ! ) गौतम! ( देसबंधए नो सवय धए ) ते तेन शमध४ ४ डाय छ, समय डात नथी. (जस्सण भंते ! कम्मगसरीरस्स देसव'धे से णं भते ! ओरालियसरीरस्त ?) હે ભદન્ત ! કાશ્મણ શરીરને દેશબંધક જીવ શું દારિક શરીરને બંધક Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमैयन्द्रिका टी००८७०९सू०१० मौदारिकादिघन्धस्य परम्परसम्बन्धनि०४२१ टीका-'जस्स णं भंते ! ओरालियसरीरस्स सध्यबंधे, से णं भंते ! बेउ. बियसरीरस्स किं बंधए, अवंधए ? ' हे भदन्त ! यस्य खलु जीवस्य औदारिकशरीरवन्धः सर्ववन्धरूपो वर्तते, हे भदन्त ! स खलु औदारिकशरीरसर्वबन्धको जीवः कि क्रियशरीरस्य बन्धको भवति ? अवन्धको वा भवति ? भगवानाह-'गोयमा! 'नो वधए, अवंधए' हे गौतम ! औदारिकशरीरसर्ववन्धको जीवः नो वैक्रियशरीया अबंधक होता है ? (जहा तेयगरस बत्तव्यया भणिया. तहा कम्मगस्म वि भाणियव्वा, जाव तेयासरीरस्स जाव देमधए नो सव्ययधए ) हे गौतम ! जैसी वक्तव्यता तैजस शरीर की कही गई हैउसी तरह की वक्तव्यता कार्मणशरीर की भी कहनी चाहिये। यावत् वह तैजसशरीर का देशबंधक होता है, सबंधक नहीं। टीकार्थ- इस सूत्र द्वारा सूत्रकार ने औदारिक आदि शरीरों का परस्पर में संबंध प्ररूपित किया है। इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-(जस्स णं भंते ! ओरालिय सरीरस्त सव्वयंधे, से णं भंते ! वेउ. विय सरीरस्स किं वधए अबंधए) हे भदन्त ! जिस जीव के औदारिक शरीर का सर्वधरूप होता है, वह जीव क्या वैक्रियशरीर का वधक होता है या अवन्धक होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-(गोयमा) हे गौतम! (नो बंधए अवंधए) औदारिक शरीर का सर्वबंधक जीव डाय छ, मम डाय छ? ( जहा तेयगस्स वत्तव्यया भणिया. तहा कम्म गस्त वि भाणियधा, जाव तेयासरीरस्स जाव देसबधए नो सवधत) ગૌતમ ! તૈજસ શરીરનું જેવું કથન કરવામાં આવ્યું છે, એ જ પ્રમાણેનું કથન કાર્પણ શરીરના વિષયમાં પણ કરવું જોઈએ “કાશ્મણ શરીરને દેશબંધક જીવ તૈજસ શરીરને દેશબંધક જ હોય છે, સર્વ બંધક હોતું નથી.” ત્યાં સુધીનું પૂર્વોક્ત કથન અહીં ગ્રહણ કરવાનું છે ટીકાર્ય–આ સૂત્ર દ્વારા સૂત્રકારે ઔદારિક આદિ શરીરના પરસ્પરના સંબંધની પ્રરૂપણ કરી છે. આ વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમ સ્વામી મહાવીર प्रभुने यो प्रश्न पूछे छ8-" जस्स ण मते ! ओरालिय सरीरम्स सञ्चय धे, से ण भंते | वे उत्रिय सरीरस्स किंवधर, अवधए ?" महन्त ! ઔદારિક શરીરને સર્વબંધ કર્યો હોય છે, તે જીવ શું વૈકિય શરીરનો બાધક હેય છે, કે અખંધક હોય છે? महावीर प्रभुना उत्त२-" गोयमा!" हे गौतम ! मोहार शरीरको समयः ७१ “नो घंधए, अन्नधए " यि शरीरमा मध खाता नयी, Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jusic : - मेगवतीसरे रस्य बन्धको भवति, अपितु अवन्धको भवति, एकसमये औदारिकवैक्रिययोबन्धा. सद्भावात् नो बन्धकः इति भावः, गौतमः पृच्छति-'आहारगसरीरस्स कि बंधए, अबंधए ? ' हे भदन्त ! औदारिकशरीरस्य सर्वबन्धको जीवः किम् आहारकशरीरस्य बन्धको भवति ? किं वा अवन्धको भवति ? भगवानाह-गोयमा ! नो बंधए, अवधए, ' हे गौतम ! औदारिकशरीरस्य सर्वबन्धको जीवः नो आहारकशरीरस्य बन्धको भवति, अपितु अबन्धको भवति, एकदा औदारिकाहारकयो. बंन्धाभावात् । तैजसस्य शरीरवन्धस्य तु सदेवाविरहितत्वात् देशवन्धेन वन्धको वैक्रियशरीरका बंधक नहीं होता है किन्तु वह उसका अवन्धक होता है। इसका कारण यह है कि एक समय में औदारिक और वैक्रियशरीर इनका जीवको बंध नहीं होता है। ____ अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-' आहारगसरीरस्स कि बंधए अबंधए ) हे भदंत ! जो जीव औदारिक शरीर का सर्व धक है ? वह क्या आहारक शरीर का घंधक होता है ? या अयंधक होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-(गोथमा) हे गौतम ! औदारिक शरीर का सर्वबंधक जीव आहारक शरीर का (नो बंधए, अबंधए) पन्धक नहीं होता है किन्तु वह उसका अबंधक होता है । इसका भी कारण यही है कि एक साथ में औदारिक और आहारक इन दोनों शरीरों का जीव के बंध नहीं होता है। तैजसशरीर का यंध जीव के संसारदशातक सदा रहता है-इसलिये औदारिक शरीर का सबंधक जीव इसका देशबंधक होता है-सर्वबंध तैजसशरीर का होता પણ તે તેને અબંધક હોય છે. કારણ કે એક સમયમાં ઔદારિક અને વૈકિય, આ બને શરીરને બંધ જીવ કરતું નથી. गौतम स्वामीना प्रश्न-(आहारगसरीरस्स किं घंधए, अबंधए ? ) હે ભદન્ત ! જે જીવ એદારિક શરીરને સર્વબંધક છે, તે શુ આહારક શરીરને બંધક હોય છે, કે અખંધક હોય છે? महावीर प्रसुन उत्तर-" गोयमा !" महरि शरीरमा समय 4 मा.२४ शरीर “नो मधए, अवधए""' ती नयी ५ ते તેને અબંધક હોય છે, તેનું કારણ પણ એ જ છે કે સાથે દારિક અને આહારક આ શરીરનો બંધ જીવ કરતું નથી. તેજસ શરીરને બંધ જીવને સ સાર દશા સુધી કાયમ રહે છે, તે કારણે ઔદારિક શરીરને સર્વબંધક જીવ તેને દેશબંધક થાય છે. રજસ શરીરને સર્વબંધ હેતે જ નથી. એ જ વાત નીચેના પ્રશ્નોત્તરમાં સૂત્રકારે સ્પષ્ટ કરી છે Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ যাদুকা ৰীogodo wীহাৰিকাৰিয়হ বাণিo भवति, सर्वबन्धस्तु तैजसस्य नास्त्रे शिपायेण प्रश्नोनरमाह- तेयामरीरस्त किं बंधए, अबंधए ? ' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! औदारिकारीरस्य सर्वबन्धको जीवः कि तेजसशरीरस्य बन्धको भाति ? अवन्धको वा भवति ? भगवानाह'गोयमा ! बंधए, नो अबंधए ' हे गौतम ! औदारिकशरीरम्य सर्वबन्धको जीवः तैजसशरीरस्य देशबन्धको भवत्येव, नो अबन्धको भवति, सर्ववन्धकस्तु नो भवतीस्योशयेनाह-'जह बंधए र्फि देसबंधए, सव्वबंधए ?' हे भदन्त ! यदि यत खलु औदारिकशरीरसर्ववन्धकस्तेजसशरीरवन्धक उक्तः, स कि तेजसस्य देशवन्धकरूपः, सर्ववन्धकरूपो वा भवति ? इति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा ! देसबंधए, नो सबवधए ' हे गौतम ! स तैजसस्य देशबन्धको भवति, नो सर्ववन्धक इति भावः, उक्ततेजसशरीरवत् काम णशरीरस्यापि बन्धमतिदिशनाह--'कम्मासरीरस्स ही नहीं है-इसी बात को गौतम ने प्रश्न के रूप में प्रभु से (तेयासरीरस्स किं बंधए अबंधए ) ऐसा पूछा है-कि हे भदन्त ! जो जीव औदा रिक शरीर का सर्वबंधक है-वह क्या तैजसशरीर का बंधक होता है या अबंधक होता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-(गोयमा! बंधए, नो अपंधए) औदारिक शरीर का सर्वबंधक जीव तैजसशरीर का बंधक होता है अपंधक नहीं होता है। इस पर फिर गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा कि यदि वह जीव उसका बंधक होता है तो क्या वह (देसबंधए सव्वयं धए ) उसका देशबंधक होता है या सर्वच धक होता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम! (देसबंधए, नो सव्वयंधए) वह उसका सर्वबंधक नहीं होता किन्तु देशबंधक ही होता है। इसी तरह से औदारिक शरीर का सर्वबंधक जीव कार्मणशरीर का भी देशबंधक गौतम स्वाभाना प्रश्न-" यासरीररस कि बंधए, अवधए 118 ભદન્ત ! જે જીવ ઓદારિક શરીરને સર્વબંધક છે, તે શું તેજસ શરીરને બંધક હોય છે, કે અબ ધક હોય છે ? महावीर प्रभु तेना उत्त२ मापता ४ छ- 'गोयमा ! वधए नो भवधए" है गौतम | सीहारि: शरिन। स ध४ ७ स Arने બંધક હોય છે, અબ ધક હેતે નથી તે પ્રશ્નના અનુસંધાનમાં ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને એ પ્રશ્ન કરે છે કે જે તે જીવ તેને બ ધક હોય છે, તે सुते तन। “देसबंधए सव्वधए ?"श डाय छ, ४ स हाय ? महावीर असुन त२-ॐ गौतम! ( देसबंधए नो सव्वगंधा ) त तना સર્વબંધક હતો નથી પણ દેશમાં ધક જ હે ય છે એ જ પ્રમાણ ઓરિક શરીરને સર્વબંધક જીવ કામણશરીરને પણ દેશબંધક જ હોય છે, સર્વ Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४२४ ‘भगवतीक्षा किं बंधए ? ' हे भदन्त ! औदारिकशरीरस्य सर्ववन्धकः किं कार्मणशरीरस्य बंधको भवति ? किं वा अवन्धको भवति?, भगवानाह-'जहेब तेयगस्स जाव देसबंधए, नो सव्यवंधए' हे गौतम ! यथैव तैजसस्य शरीरस्य यावत् बन्धको देशवन्धकरूप एवोक्तो नो सर्वबन्धकस्तथैव काम णशरीरस्यापि वन्धको देशवन्धक एव भवति, नो सर्ववन्धको भवति, उक्त रीत्या औदारिकशरीरस्य सर्ववन्धमाश्रित्य शेपाणां वन्धप्ररूपणं कृत्वा अथौदारिकस्यैव शरीरस्य देशबन्धमाश्रित्य अन्येपां बन्ध प्ररूपयितुमाह-' जस्स णं भंते ! ओरालियसरीरस्स देसवधे, से णं भंते ! वेउधियसरीरस्स किं बंधए, अबंधए ? ' हे भदन्त ! यस्य खलु जीवस्य औदारिकशरीरस्य देशवन्धो भवति, भदन्त । स खलु जीवः किं वैक्रियशरीरस्य बन्धको भवति, अवन्धको वा भवति ? भगवानाह-'गोयमा ! नो बंधए, अबंधए ' हे गौतम ! औदारिकशरीरस्य देशबन्धको जीवो वैक्रियशरीरस्य नो होता है-सर्वबंधक नहीं। यही बात-(कम्मासरीरस्म किं यंधए अर्थधए ) इत्यादि प्रश्नोत्तररूप सूत्रपाठ डाग क्त की गई है। इस प्रकार औदारिक शरीर के सर्वरध को लेकर शेष वैक्रियादिशरीरों के यंधकी प्ररूपणा की गई है-अब औदारिकशरीर के ही देशबंध को लेकर सूत्र. कार वैक्रियादिशरीरों के बंध की प्ररूपणा करते हैं-इममें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-(जस्स णं भंते ! ओरालिय सरीरस्म देसबंधे-से ण भंते ! वेउ व्वयसरीरस्स किं बं.ए अबंघए ) हे भदन्त ! जो जीव औदारिकशरीर का देशबंधक है, वह क्या वैक्रियशरीर का यंधक होता है ? या अबंधक होता है ? हमके उत्तर में प्रभु कहते हैं-(गोयमा) हे गौतम ! ( नो बंधए, अबंधए ) औदारिक शरीर का देशकयंध जीव म हाती नथी, मे पात सूत्र॥३-( कम्मासरीरस्स कि बधए, अवधए ) ઈત્યાદિ પ્રશ્નોત્તરરૂપ સૂત્રપાઠ દ્વારા વ્યક્ત કરી છે. આ પ્રમાણે દારિકંદરી રના સર્વધને અનુલક્ષીને બાકીના વૈક્રિયાદિ શરીરના બંધની પ્રરૂપણા કરવામાં આવી છે. હવે સૂત્રકાર ઔદારિક શરીરના દેશબંધની અપેક્ષાએ વૈક્રિય આદિ શરીરને બંધની નીચેના પ્રશ્નોત્તરે દ્વારા પ્રરૂપણ કરે છે– . गीतभस्वाभाना प्रश्न - जस्स ण भंते ! ओरालियसरीरस्स देसवंधे, से ण भंते ! वेउव्वियसरीरस्स कि बधए, अबंधए ? ) महन्त ! २० मोडा२ि४शरीरने। દેશબંધક છે, તે શું વિઝિયશરીરને બંધક હોય છે, કે અબંધક હોય છે ? भावी२ प्रसुने। उत्तर-( गोयमा !) गौतम! (नो वंधए, अबधएं) ઔદાકિશરીરને દેશબંધક જીવ વૈક્રિયશરીરને બ ધક હેતે નથી પણ Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेन्द्रिका टी०।०८३०९१०१० औदारिकादियन्धस्य परारसम्बन्धनि०४२५ बन्धको भवति, अपितु अबन्धको भवति, ' एवं जहेव सवयेणं भणियं, तहेव देसर्व धेणवि, भाणियव्वं, जाव कम्मगस्म णं' एवम् उक्तरीत्या यथैव औदारिकस्य शरीरस्य सर्व वन्धेन सर्वबन्धविपयाभिलापेन भणितं चैक्रियादीनामवन्धकत्वं वन्धफत्वं च यथायोगं प्रतिपादितं तथैव औदारिकस्य शरीरस्य देशबन्धेनापि वैक्रियादीनामवन्धकत्वं वन्धकत्वं च यथायोगं प्रतिपत्तव्यं यावत्-औदारिकशरीरस्य देशवन्धकः आहारकशरीरस्य नो बन्धकोऽपितु अवन्धकः, एवमौदादिकदेशबन्धका तैजसस्य शरीरस्य तु देशबन्धको भवति नो अबंधकः, एवं कामणिशरीरस्यापि खलु देशवन्धको भवति, नो अवन्धक इति भावः, अथ वैक्रियस्य सर्ववन्धमाश्रित्य शेषाणां वन्धप्ररूपणार्थमाह-'जस्स णं भंते ! वेउब्धियसरीरस्स सबबंधए, सेणं भंते ! ओरालियसरीरस्स किं बंधए, अबंधए ?' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! वैक्रियशरीर का बंधक नहीं होता है, अबंधक ही होता है-इसी घात को सूत्रकार ने (जहेव सव्वबंधेणं भणियं तहेव देसघंधेण वि भाणियव्वं जाव कम्मगस्स ण) इम पाठ द्वारा समझाया है। इस में यह सम झाया गया है कि जिस प्रकार से औदारिक शरीर के सर्वपंधविषयक अभिलाप द्वारा चैक्रिय आदि की बंधकता और अबंधकता प्रकट की गई है, उसी प्रकार से औदारिकशरीर के देशबंध के साथ में भी वैक्रिय आदि शरीगे की बंधकता और अवधकता जाननी चाहिये-तथा चऔदारिक शरीर का देश बंधक जीव आहारकशरीर का बंधक नहीं होता है-किन्तु अबन्धक ही होता है। इसी तरह से वह तेजमशरीर का देशबंधक ही होता है सबंधक नहीं होता। और न वह उसका अवधक ही होता है । इसी तरह से कार्मणशरीर का भी देशबंधक ही होता है अबन्धक और सर्वबंधक नहीं होता है। २५ ४ सय छे. (जहेव सव्वय घेण भणिय तहेव नेसर घेण वि भाणियब्ब जाब कम्मगस्मण ) म मोरि शरीर सपरिषय माता द्वारा વૈક્રિય આદિની બંધકતા અને અબ ધક્તા પ્રકટ કરવામાં આવી છે, એ જ પ્રમાણે દારિક શરીરના દેશબંધની સાથે ક્રિય આદિ શરીરની બંધકતા અને અબ ધક્તા સમજવી જેમ કે-ઓરિક શરીરને દેશબંધક જીવ આહારકશરીરને બંધક હેતે નથી પણ અબ ધક જ હોય છે એજ પ્રમાણે એવો જીવ તૈજસશરીરને દેશબંધક જ હેાય છે-અબંધક છે નથી. એ જ પ્રમાણે દારિક શરીરને દેશમાં ધક જીવ કામ શરીરને પણ દેશબંધક જ હોય છેતે તેને બંધક અને સર્વ ધક હેતે નથી. Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ यम्पपलु जीवन्य वैक्रियगरीरस्य सर्ववन्धो भवति, स खलु भदन्त ! वैक्रियमीरमबन्धको जीवः किम् औदारिकशरीरस्य बन्धको भवति ? किंवा र. यो भाति ? भगानाह-'गोयमा ! नो बंधए, अबंधए ' हे गौतम वैक्रिय. गरीरस्य सर्व बन्धको जीवः नो औदारिकशरीरस्य बन्धको भवति, अपितु अबन्धक एन, ' आहारगमरीरम्स एवं चेव ' हे गौतम ! वैक्रियशरीरस्य सर्ववन्धको जी. आहारकारीस्यापि एवमेव-नो बन्धको भवति, अपितु अवन्धक एवेति भावः, चिन्न 'नय गस्म, कम्मगम्य य जइव ओरालिएणं समं भणियं तहेव भाणियर जार देनथए, नो पन्चनंधए ' तैनमरय, कार्मणस्य च शरीरस्य बैंक्रियशरीरसर्वबन्धेन अप गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-(जस्स णं भंते ! वेउन्धियमरीराम सचबंधए, से णं भंते ! ओरालियसरीरस्स किंबंधए अयंधए) है भदन्न : जिस जीवके वैक्रियशरीरका सर्वबंध होता है, वह जीव क्या औदारिक शरीरका बंधक होता है या अबंधक होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा' हे गौतम ! (नो बंधए अबंधए) वैक्रिय शरीर का सर्वबंधक जीव औदारिकशरीर का बंधक नहीं होता है किन्तु वह उसका अबंधक ती होता है । ( आहारगसरीरस्ल एवं चेव) इसी तरह से हे गौतम! क्रियगरीरका सर्वबंधक जीव आहारकशरीरका बंधक नहीं होना किन्तु अबंधक ही होता है। किन्तु (तेवगस कम्मगस्स य जहेव ओगटिणं समं भणियं तहेवं भाणियचं जाव देमबंधए, नो सञ्चवं. मा) औदारिकारीर का मर्ववंचक जीव जिस तरह से तेजस और काम હવે ત્રિકાર પંકિયરિગંધ સાથે અન્યશરીર બંધના સંબંધોનું નિરૂ પણ કરવા નિમિત્તે નીચેના પ્રશ્નોત્તર આપે છે. THI -( जस गं भंते ! उव्यियसरीररस सव्वयंध, से मं! योग यमरम्म किंध, अपए ? ) 3 -त ! यिशी२२। બંધક જીવ શું દારિક શરીરને બંધક હોય છે, કે અબંધક હોય છે ? पी- 3 CHE-( गोयमा! नो बंधए, सबंधए) गीतम] કિરીને બંધ કવ દારિક શરીરનો બંધક હેતે નથી, પ તે न ५५५ २२१५ . ( माहारगसगैगस एवं चेव) र प्रभाकर 1821.नाव ०५ भादारी मध सात नमी. - 2 २१५. २ (याम कम्मगत य जय भोगलिए पारस नो सन्यपधप) और.RAN२२। २५ ना देश ७५ Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - प्रमपन्द्रिका टीश०६४०९८०१० औदारिकादियन्त्रस्य परसारसम्बन्धनि०४२७ सह बन्ध विपये यथैव औदारिकेण सर्वबन्धकेन समं साकं मणितं तथैव भणितव्यम् यावत् देशबन्धको भवति, नो अबन्धको भवति, बन्धकेऽपि देशबन्धक एव भवति, नो सर्ववन्धको भवतीति भावः, एवञ्च यथौदारिकशरीरसर्वबन्धकस्य जीवस्य तेजसकार्मणशरीरयोर्देशवन्धकत्वमुक्तं नो सर्ववन्धकं तथैव वैक्रियशरीरसर्वबन्धकस्यापि जीवस्य तैजसकामणयोर्देशवन्धकत्वमेव वक्तव्यं नो सर्ववन्धकत्वमिति फलितम् , अथ वैक्रियशरीरदेशवन्धेन सह अन्येषां वन्धं प्ररूपयति-'जस्स गंभंते ! वेउन्धियसरीरस्स देसर्वधे, सेणं भंते ! ओरालियसरीरस्स किं बंधए, अवधए ? 'हे भदन्त ! यस्य खलु जीवस्य वैक्रियशरीरस्य देशवन्धो भवति, हे भदन्त ! स खलु वैक्रियशरीरदेशवन्धको जीवःकि औदारिकशरीरस्य बन्धको भवति, अवन्धको वा ? भगवानाह-' गोयमा ! नो बंधए, अबंधए' हे गौतम ! वैक्रियशरीरदेशबन्धको जीवः औदारिकशरीरस्य नो बन्धको भवति, अपितु अबंधको भवति, “ एवं जहा सव्वबंधेणं भणियं, तहेच देसबंधेणवि भाणियच्वं, जाव कम्मगस्स' एवम् उक्त णशरीर का देशबंधक होता कहा गया है उसी प्रकार से वैक्रियशरीर का सर्वबंधक जीव तैजस और कार्मणशरीर का देशबंधक ही होता है अबंधक और सर्वबंधक नहीं होता है। (जस्स f अंत ! वेउब्धियसरीरस्स देसवंधे से णं भंते। ओरालियसरीरस्स किंबंधए अबंधए)हे भदंत! जो जीव क्रियशरीरका देशबंधक है वह क्या औदारिकशरीर का बंधक होता है या अबंधक होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-(गोयमा! नो बंधए, अपंधए) हे गौतम! वैक्रियशरीर का देशबंधक जीव औदा. रिकशरीर का बंधक नहीं होता है-किन्तु वह उसका अबंधक ही होता है। (एवं जहा सव्वबंघेणं भणियं-तहेव देसबंधेण वि भाणियचं जाय એવું કહેવામાં આવ્યું છે, એજ પ્રમાણે વેકિયશરીરને સર્વબંધક જીવ પણ રજસ અને કાર્યણુશરીરનો દેશબંધક જ હોય છે, તે તેમનો અખંધક કે સર્વબંધક હેતે નથી, એમ સમજવું. गौतभावामीना प्रश्न-(जस्स गं भंते ! वेउब्वियसरीरस्स देसषधे, से णं भते ! ओरालियसरीरस्स किं यधए, अवधए ?) 8 महन्त ! २ ७१ ક્રિયશરીરને દેશબંધક હોય છે, તે શું ઔદારિક શરીરને બંધક હોય છે, કે અબંધક હોય છે ? महावीर प्रभुने। उत्त२-(गोचमा !) गौतम ! (नो वधए, अब'धए ) यशरीरनी देश ७१ मोहा२ि४२२नो ४ खात नथी. ५५ ते तन मम डाय . ( एवं जहा सव्वगं भणियं, वहेप Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ યુટ भगवतीसूत्रे " रीत्या यथा वैक्रियशरीरस्य सर्वव-धेन सर्वबन्धविषयकालाप केन सहान्येषां भणितम्, तथैव देशबन्धकेनापि सह भणितव्यम् यावत् वैक्रियशरीरस्य देशवन्धको जीवः आहारकस्य नो वन्धकः अपितु अवन्धकः तेजसकार्मणशरीरयोर्देशबन्धको भवति, नो सर्ववन्धक इति भावः, अथ आहारकस्य सर्वबन्धेन सहान्येषां वन्धं प्ररूपयतिजस्स णं भंते ! आहारगसरीरस्स सव्वबंधे, से णं भंते ! ओरालियसरीरस्स किं ire, अबधए ? ' गौतमः पृच्छति - हे भदन्त ! यस्य खलु जीवस्य आहारकशरीरस्य सर्वबन्धो भवति, हे भदन्त ! स खलु आहारकशरीरस्य सर्ववन्धको जीवः किम् औदारिकशरीरस्य बन्धको भवति ? अबन्धको वा भवति ? भगवानाह - ' गोयमा ! नो बंधए, अबंधए ' हे गौतम ! आहारकसर्वबन्धकः औदारिकशरीरस्य कमस्स) वैक्रियशरीर के सर्वबंध विषयक अभिलाप के साथ अन्य शरीरों की बंधकता और अवधकता जिस प्रकार से प्रकट की गई है उसी प्रकार से वैक्रियदेशबंध के साथ भी अन्य शरीरों की बंधकता और अबंधकता जाननी चाहिये तथा च-वैक्रियशरीर का देशबधक जीव आहारकशरीर का बंधक नहीं होता है अबंधक ही होता है। तेजस और कार्मण शरीर का वह देशबंधक होता है, सर्वबंधक नहीं होता है । (जस्स णं भंते! आहारगसरीरस्स सव्वबंधे से णं भंते ! ओरालिय सरीरस्स किं बंधए, अबंधए ) हे भदन्त ! जो जीव आहारक शरीर का सर्वबंधक होता है वह जीव क्या औदारिक शरीर का बंधक होता है ? या अबंधक होता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं - ( गोयमा ) हे गौतम! देख घेण वि भाणियव्वं जाव क मगस्स ) वैडियशरीरना सर्वध विषय અભિલાપમાં અન્યશરીરોની અધકતા અને અમધકતા જે રીતે પ્રકટ કરવામાં આવી છે, એજ પ્રમાણે વૈક્રિય દેશખ ધની સાથે પણ અન્ય શરીરાની અંધહતા અને અખધકતા સમજવી. જેમકે વૈક્રિયશરીરના દેશમ ધક જીવ આહારક શરીરના ખંધક હાતા નથી–પણુ અખ'ધકજ હોય છે. વૈક્રિયશરીરને દેશખ ધક જીવ કાણુ અને તૈજસશરીરના દેશખ ધકજ હાય છે—સ બંધક હાતા નથી. હવે સૂત્રકાર આહારક શરીરમધની સાથે અન્ય શરીરની અંધકતા, અમ ધકતા પ્રકટ કરવા માટે નીચેના પ્રશ્નોત્તરી આપે છે गीतभस्वाभीने। प्रश्न-( जस्स णं भवे ! आहारगसरीरस्य सव्वबधे से भते ! ओरालियखरीरस्स कि बंधए, अबधए ? ) डेलहन्त ! ? व भाडा રકશરીરના સબંધક હાય છે તે જીવ શું ઔદ્યારિકશરીરના ખ'ધક હોય છે, ६. मध होय छे ? तेन। उत्तर भाषता भडावीर अलु उडे छे - ( गोयमा ) Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११० औ हार हार्दिकस्य परस्यासम्बन्धनि०४२९ नो बन्धको भवति, अपितु अवन्धको भवति, ' एवं वेउब्वियम्स वि, तेयाम्माणं जव ओरालिवणं समं भणियं, तहेव भाणियन्त्रं ' एवम् उक्तरीत्या आहारकशरीरवन्धको जीवो वैकियस्यापि शरीरस्य वन्धको न भवति, अपितु अवन्धक एव भवति, तेजसकार्मणयोः शरीरयोस्तु यथा औदारिकेण सम - साकं भणितम्'देशवन्धक एव, नो सर्वबन्धक ' इति प्रतिपादितं तथैव भणितव्यम्, तथा च आहार सर्ववन्धको जीवः तैजसकार्मणशरीरयोर्देशबन्धको भवति नो सर्ववन्धक इत्याशयः, अथ आहारकशरीरस्य देशवन्धेन सह अन्येषां बन्धं प्ररूपयति- जस्सणं भंते ! आहारकसरीरस्स देसबंधे, सेणं भंते ! ओरालियसरीरस्स किं वंधए, अवं (नो बंधए, अधए ) आहारक शरीर का सर्वबंधक जीव औदारिक शरीर का बन्धक नहीं होता है, किन्तु वह उसका अबंधक होता है। ( एवं वेव्वियस्स वि, तेयाक्रम्माणं जहेच ओरालिएर्ण समं भणियं तहेव भाणियव्वं ) इसी तरह से आहारक शरीर का सर्वत्रधक जीव वैशरीर का बंधक नहीं होता है, अपि तु वह इसका अबंधक ही होता है । तथा औदारिक शरीर का सर्वबधक जीव जिस प्रकार से are और कार्मणशरीर का देशबंधक कहा गया है उसी तरह से आहारकशरीर का सर्वबंधक जीव तैजसकार्मणशरीर का देशव धक ही होता है, सर्वबंधक नहीं होना । अब सूत्रकार आहारक शरीर के देशय ध के साथ अन्य शरीरों के बन्ध का प्ररूपण करते हैं - इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा (जस्स णं भंते! आहारगसरीरस्स देसघंधे से णं भंते! ओरालियसरीरस्स किं व मोहा होय छे ( एवं यस वि ) मे प्रभा माहारशरीरनो सर्पमध व वैयिशरीरने सुध होतो नथी, यायुध होय छे. ( वेयाकम्माणं जदेव ओ. रालिएणं सम भणियं तहेव भाणियन्त्र ) देवी रीते गौहारि शरीरमा सर्वः મધક જીવ તૈજસ અને કાણુ શરીરના દેશમ ́ધક હાય છે, એજ પ્રમાણે આહારકશરીરને સબધક જીવ પણ તૈજસ અને કાણુ શરીરના દેશ મધક જ હાય છે-સબધક હાતા નથી. गौतम ! ( नो बंधए, अबंध) भाडारम्शरीरने। सर्वमंध रिङ शरीरने मध होती थी, पशु ते तेन समंध હવે સૂત્રકાર આહારક શરીરના દેશમધની સાથે અન્ય શરીરાના બધની अ३पया ४रे छे-गौतमस्वामीनी प्रश्न - ( जस्त णं मते ! आहारगसरीरस्स देस बचे, सेभवे ! ओळियसरीरस्त किं बधए, अधर १ ) से हन्त ने छ Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . ५३० मंगवतीने धए ? ' हे भदन्त ! यस्य खलु जीवस्य आहारकशरीरस्य देशवन्धो भवति, हे भदन्त ! स खलु आहारकशरीरदेशवन्धको जीवः किम् औदारिकशरीरस्यवन्धको भवति ? अबन्धको वा भवति १ भगवानाह-' एवं जहा आहारगसरीरस्य सन्धबंधेणं भणिय तहा देसव धेण वि भाणियव्वं जाव कम्मगस्स' हे गौतम ! एवम् उक्तरीत्या यथा आहारकशरीरस्य सबबन्धेन-सर्वबन्धविषयकेण आलापेन भणितम् तथा देशवन्ध केनापि भणितव्यम् , यावत् कार्मणस्य, तथा च यावत्पदेन-आहारकशरोरस्य देशवन्धको जीवः औदारिकशरीरस्य वन्धको न भवति, अपितु अबन्धकः, एवं वैक्रियशरीरस्यापि बन्धको न भवति, अपितु अवन्धक एव, किन्तु आहारकदेशबन्धको जीवः तैजमकार्मणशरीरयोस्तु देशबन्धको भाति, नो आघंधए, अबधए ) हे भदन्त ! जो जीव आहारक शरीर का देशबंधक होता है, वह जीव क्या औदारिक शरीर का बधक होता है या अबंधक होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं ( एवं जहा आहारगसरीरस्स सव्वव घेणं भणियं तहा देसब धेण वि भाणियध्वं जाव कम्मगस्स ) हे गौतम ! जिस प्रकार से आहारक शरीर के सर्ववधविषयक आलाप के द्वारा शेष शरीरों के बंध और अवध के होने में कहा गया है उसी प्रकार से इस आहरक शरीर संबंधी देशबंधविषयक आलाप द्वारा शेष शरीरों के बंध और अबंध होने के विषय में यावत् कार्मणशरीर के देशबंध तक जानना चाहिये। तथा च-आहारक शरीर का देशबंधक जीव औदारिक शरीर का बंधक नहीं होता है। अपितु वह इसका अबंधक ही रहता है। इसी तरह से वह वैक्रियशरीर का भी बधक नहीं होता है-अपि तु अबंधक ही रहता है। परन्तु आहारकशरीर का देशवधक આહારક શરીરને દેશબંધક હોય છે તે જીવ શું દારિક શરીરને બંધક હોય છે, કે અબંધક હોય છે? मडावीर प्रभुने। उत्तर-( एवं जहा आहारगसरीरस्म सव्यबधेणं भणियं तहा देसब धेण वि भाणियव जाव कम्मगल्स) 8 गौतम ! २ प्रमाणे माह શકશરીરના સર્વબંધ વિષયક આલાપકે દ્વારા બંધતા અને અખંધકતાનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે, એ જ પ્રમાણે આ આહારકશરીર સંબંધી દેશબધ વિષયક આલાપકે દ્વારા બાકીનાં શરીરની બંધકતા અને અબંધકતાનું પ્રતિપાદન કાર્મણ શરીરના દેશબંધ સુધી કરવું જોઈએ. જેમ કે–આહારક શારીરને દેશબંધક જીવ દારિક શરીરને બાધક હેતે નથી, પણ તેને અબંધક જ હોય છે. એ જ પ્રમાણે તે વૈદિયશરીરને પણું બંધક હોતું નથી Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका रीPOR९०१० मौदारिकादिन्धिस्य परस्परसम्बन्धनि न्धकः, नो वा सर्वबन्धको भवतीति भावः । एवं रीत्या औदारिकवैक्रिय-आहारक शरीराणां सर्ववन्ध-देशबन्धान अन्येषां बन्धैः सह प्ररूप्य अथ तेजसदेशवन्धं प्ररूपयितुमाह- जस्स णं भंते ! तेयासरीरस्स देसवधे, सेणं भते! ओरालियसरीरस्स कि वधए, अवंधए ? ' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! यस्य खलु जीवस्य तैजसशरीरस्य देशवन्धो भवति, हे भदन्त ! स खलु तैजसशरीरदेशवन्धको जीवः किम् औदारिकशरीरस्य वन्धको भवति. अवन्धको वा भवति ? 'भगवानाइ-गोयमा! जीव तेजस और कार्मणशरीर का सर्वबंधक न होकर केवल देशबंधक ही होता है । इस तरह वह उसका अबंधक नहीं होता। इसरीति से औदारिक, वैक्रिय, अहारकशरीरों के सर्वच ध और देशबंधों की अन्यशरीरों के घधों के साथ प्ररूपणा करके अब सूत्रकार तैजसशरीर के देशबंध की प्ररूपणा करते हैं-इसमें प्रभु से गौतम ने ऐमा पूछा है(जस्स णं भंते! तेयासरीरस्स देसवधे, से णं भंते ! ओरालियसरीरस्स किं बंधए अबंधए) हे भदन्त ! जो जीव तैजसशरीर का देशबंधक होता है, वह क्या! औदारिकशरीर का बंधक होता है, या अबंधक होता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-(गोयमा) हे गौतम! (वधए वा अवधए वा) तैजसशरीर का देशबंधक जीव औदारिकशरीर का वधक भी होता है और अब धक भी होता है। इसका तात्पर्य ऐसा है कि विग्रहगति में वर्तमान जीव तैजसशरीर से युक्त तो रहता है पर वह પણ અસંધક જ રહે છે પરંતુ આહારક શરીરનો દેશબંધક જીવ તેજસ અને કામણશરીરને સર્વબંધક હોને નથી, પણ ફક્ત દેશબંધક જ હોય છે. આ રીતે તે કામણ અને રજસશરીરોના અબ ધકહેતા નથી. હવે સૂત્રકાર તેજસ શરીરના દેશબ ધની સાથે અન્ય શરીરની બંધક્તા કે અબંધકતાનું નીચેના પ્રશ્નોત્તરે દ્વારા પ્રતિપાદન કરે છે– गौतम स्वाभीन। -( जस्स ण भते ! तेयासरीरस्स देसब धे, से ण भंते ! ओरालियसरीरस्स कि बधए, अबधए ) 3 महन्त ! २ ८१ तेस શરીરને દેશબંધક હોય છે, તે શુ દારિક શરીરને બંધક હેય છે, કે અબંધક હોય છે? . महावीर प्रभुन। उत्तर-"गोयमा ! " गौतम ! “धए वा, अब'पए वा" स शरना श५५४ ७१ मोहा२ि४ शरीरने ५५ ५y डाय છે અને અબ ધક પણ હેય છે. આ કથનનું તાત્પર્ય એવું છે કે વિગ્રહગતિમાં રહેલા જીવ તેજસ શરીરથી યુક્ત તે રહે છે, પણ તે જીવ તે સમયે દા Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - भावनसूत्र बंधए वा, अबधए वा' हे गौतम ! तैजसशरीरदेशवन्धको जीवः औदारिकशरीरस्य बन्धको वा भवति अवन्धको वा भवति तथा च तैजसशरीरदेशवन्धकः औदारिकशरीरस्य बन्धको वा स्यात् अबन्धको वा स्यात् तत्र विग्रहे वर्तमानोऽवन्धको भवति, अविग्रहस्थः पुनर्वन्ध को भवति, इत्याशयः, गौतमः पृच्छनि-'जह बंधए कि देसधए, सव्वव धर? ' हे भदन्त ! यः खलु बन्धको भवति स कि देशबन्धकः, सरवन्धको वा भवति ? भगवानाह-' गोयमा ! देसवंधए वा, सन्न बंधए वा ' हे गौतम ! तैजसशरीरदेशबन्धको जीवः औदारिकशरीरस्य देशबन्धको वापि भवति, सर्वबन्धको वापि भवति, तत्रोत्पत्तिपक्षेऽत्र प्राप्तिप्रथमसमये सर्वबन्धको भवति, द्वितीयादौ समये तु देशबन्धको भवति, गौतमः पृच्छति-'वेउउस समय औदारिकशरीर का वंधक नहीं होता है - अबंधक होता है। और जो अविग्रहस्थ जीव है वह उस का बंधक होता है। इस तरह से तैजसशरीर का देशबंधक जीव किसी अपेक्षा औदारिकशरीर का वंधक भी होता है और अबंधक भी होता है। __ अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-(जइ बंधए कि देमबंधए, सव्ववंधए) हे भदन्त ! तैजसशरीर का देशबंधक जीव यदि औदारिक शरीर का बंधक होता है तो क्या वह उसका देशबंधक होता है या सर्वधक होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-( गोयमा ) हे गौतम ! (देसवधए वा सम्वधर वा ) तैजसशरीर का देशबंधक जीव औदारिकशरीर का देशबंधक भी होता है और सर्ववयक भी होता है। उत्त्त पक्ष में यहां प्राप्ति के प्रथम ममय में वह सर्वबंधक होना है और द्वितीयादिसमयों में वह देशबंधक होता है। રિક શરીરને બધક હેતે નથી-બંધક હોય છે અને જે અવિગ્રહ ગતિમા રહેલે જીવ છે, તે તેને બે ધક હોય છેઆ રીતે તૈજસ શરીરને દેશ બંધક જીવ અમુક પરિસ્થિતિમાં ઔદારિક શરીરને બધક હોય છે અને અમુક પરિસ્થિતિમાં અબંધક પણ હોય છે. गौतम स्वाभाना प्रश्न-" जइ वधए, कि देसवधर, सव्वबंधए?" હે ભદન્ત ! જે તેજસ શરીરનો દેશબંધ૧ જીવ દારિક શરીરને બંધક થતો હોય, તે શું છે તેને દેશ બંધક થાય છે, કે સર્વબંધક થાય છે ? __ महावीर प्रभुने। उत्तर-" गोयमा ! " है गौतम ! ( देमयंधर , सव्वधर वा ) ते शरीरन देश५४ १ मोह शरीरनी श५४ પણ હોય છે અને સર્વ બંધક પણ હોય છે. ઉત્પત્તિ પક્ષે-ત્યાં પ્રાપ્તિને પ્રથમ સમયે તે સર્વબ ધક હોય છે અને દ્વિતીયાદિ સમયમાં તે દેશબંધક હોય છે. Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टी०।०८उ०९सू०१० औदारिकादिवन्धस्य परस्परसम्बन्धनि० ४३३ बियसरीरस्स किं बंधए, अबंधए ? ' हे भदन्त ! तैजसशरीरस्य देशवन्धको जीवः किं वैक्रियशरीरस्य बन्धको भवति ? अवन्धको भवति ? भगवानाह-' एवं चेव, एवं आहारगसरीरस्स वि' हे गौतम ! एवमेव उक्तरीत्यैव तैजसशरीरदेशवन्धकः औदारिकशरीरवन्धक इव चैक्रियशरीरस्यापि देशबन्धकः, सर्ववन्धकः, अवन्धकश्च भवति, एवमेव तैजसशरीरदेशवन्धकः आहारकशरीरस्यापि देशवन्धकः, सर्वचन्धकः, अवन्धकश्च भवतीत्याशयः। अथ कार्मणशरीरवन्धं पृच्छति-'कम्मगसरीरस्स किं बंधए, अबंधए ? ' भदन्त ! तैजसशरीरदेशवन्धकः किम् कार्मणशरीरस्य बन्धको भवति, अवन्धको वा भवति ? भगवानाह-'गोयमा । वंधए, नो अवंधए' हे गौतम ! तैजसशरीरदेशवन्धको जीवः काम णशरीरस्य वन्धक एव भवति, नो ____ अव गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-(वेउब्वियसरीरस्स किं बंधए अवंधए) हे भदन्त । तैजसशरीरका देशबंधक जीव वैक्रियशरीरका पधक होता है ? अथवा अवंधक होता है ? इसके उत्तरमें प्रभु कहते हैं-एवं चेव, एवं आहारगसरीरस्म वि) हे गौतम तैजसशरीरका देशबंधक जीव औदारिकशरीर के बंधक की तरह वैक्रियशरीर का भी देशबंधक, सर्वबंधक और अबंधक होता है। इसी तरह से तैजसशरीर का देशबंधक जीव आहारकशरीर का भी देशबंधक, सर्वबंधक और अबंधक होता है। अव गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-(कम्मगसरीरस्स कि बधए अबंधए) हे भदन्त ! जो जीव तैजमशरीर का देशबंधक होता है वह क्या कार्मणशरीर का बंधक होता है या अवधक होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-(गोयमा) हे गौतम! तैजसशरीर का गौतम स्वाभाना प्रश्न- ( वेउब्वियसरीरस्स कि बधए, अब धए १) હે ભદન્ત ! તેજસ શરીરને દેશબંધક જીવ શું વૈક્રિય શરીરને બંધક હોય छ, मम पर डाय ? भडावी२ प्रभुनी उत्तर-( एवं चेव, एवं आहारगसरीरस्स वि) ગૌતમ ! તેજસ શરીરનો દેશબંધક જીવ દારિક શરીરના બંધકની જેમ વૈદિય શરીરનો પણ દેશમાં ધક, સર્વબંધક અને અખંધક હોય છે. એજ પ્રમાણે તેજસ શરીરને દેશબંધક જીવ આહારક શરીરને પણ દેશબંધક, સર્વધક અને અબંધક હોય છે. गौतम स्वाभाना प्रश्न-" कम्मगमरीरस्स किं बधए, अधए ?" હે ભદન્ત ! જે જીવ તૈજસ શરીરને દેશબંધક હોય છે, તે શું કામણ શરીરને બંધક હોય છે, કે અબ ધક હોય છે? Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५३४ भगवती अवन्धको भवति । गौतमः पृच्छति-'जइ बधए कि देसबंधए सव्वबंधए? हे भदन्त । यः खलु तैनसशरीरदेशवन्धकः काम णशरीरवन्धको भवति स किं काम णशरीरस्यदेशवन्धकः, सर्वबन्धको वा भवति ? भगवान् उत्तरयति-'गोयमा । देसबंधए, नो सन्यवधए' हे गौतम । तेजसवन्धकः कामणिस्य देशबन्धको भवति, नो सर्व. वन्धकः । अथ काम णशरीरवन्धेन सहान्येषां वन्धान प्ररूपयति-'जरस णं भंते ! कम्मगसरीरस्स देमबधे, से णं भंते ! ओरालयसरीरस्स बंधए, अवंधए ? 'हे भदन्त ! यस्य खलु जीवस्य कार्मणशरीरस्य देशवन्धो भवति, हे भदन्त । स खलु देशव धक जीव (बंधए, नो अबंधए) कार्मणशरीर का बंधक ही होता है, अबंधक नहीं होता है। ____ अब इस विषय में गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-(जइ बंधए, किं देसबंधए, सव्वबंधए) हे भदन्त ! तैजसशरीर का देशवधक जीव यदि कार्मण शरीर का बंधक होता है तो क्या वह कार्मण शरीर का देशबंधक होता है या सर्वबंधक होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-(गोयमा) हे गौतम ! ( देसबंधए नो सव्वबंधए) तैजसशरीर का देशबंधक होता है, सर्वबंधक नहीं होता है। अब खूनकार कार्मणशरीरबन्ध के साथ अन्य शरीरों के बंधों की प्ररूपणा करते हैं-इसमें गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछ रहे हैं-(जस्स णं भंते! कम्मगसरीरस्स देसबधे, से णं भंते ! ओरालिय सरीरस्स महावीर प्रभुना उत्त२-“ गोयमा !" गौतम ! Arस शरीरन। रेशम ७१ “बधए नो अबधए " शरीरन। म य छ, અબંધક હોતો નથી. गौतम स्वामीना प्रश्न-" जइ बधए, कि देसबधए, सव्वबंधए " હે ભદન્ત ! જે તે શરીરને દેશબંધક જીવ કામણુશરીરને બંધક હોય છે, તે શું તે કામણ શરીરને દેશબંધક હોય છે, કે સર્વબંધક હોય છે? महावीर प्रभुना उत्तर-" गोयमा ! देसमधए नो सव्ववधए " 3 ગૌતમ! તે કામણ શરીરને દેશબંધક જ હોય છે–સર્વબંધક હેતે નથી. હવે સૂત્રકાર કાર્મણ શરીરબંધની સાથે અન્ય શરીરના બધેની નીચે પ્રમાણે પ્રરૂપણ કરે છે – આ વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને એવો પ્રશ્ન પૂછે छ है-( जम्स ण' मंते ! कम्मगसरीरस्स देसबधे, से ण भंते ! ओरालिय Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमयन्द्रिकाटी०।०८-०९ सू०१० औदारिकादिवन्धस्य परस्परसम्बन्धनि० ४३५ फार्मणशरीर देशवन्धको जीवः किम् औदारिकशरीरस्य बन्धको भवति ? अवन्धको वा भवति ! भगवानाह-' जहा तेयगस्स वत्तव्यया भणिया, तहा कम्मगस्स वि भाणियव्वा, जाव तेयासरीरस्स जाव देसवंधए, नो सबबंधए' हे गौतम ! यथा तैजसस्य शरीरस्य वक्तव्यता-" देशबन्धको वा, सर्ववन्धको वा, अवन्धको वा" इत्यालापक्रमेण भणिता तथैव कार्मणस्यापि शरीरस्य बन्धको जीयः औदारिकशरीरस्य देशबन्धको वा, सर्ववन्धको वा, अवन्धको वा भवतीति वक्तव्यता भणितव्या. यावत् कामणदेशबन्धकः आहारकशरीरस्य देशवन्धकः, सर्वबन्धकः, अवन्धकश्च भवति, एवमेव कार्मणशरीरदेशवन्धकः वैक्रियशरीरस्य देशवन्धकः पंधए अबंधए) हे भदन्त ! जिस जीव के कार्मण शरीर का देशबंध होता है-ऐसा वह कार्मणशरीरका देशबंधक जीव क्या औदारिकशरीर का वधक होता है या अबंधक होता है ? इसके उत्तर में प्रश्नु कहते हैं(जहा तेथगस्स वत्तव्यया भणिया, तहा. कम्मगस्स वि भाणियचा, जाव तेयासरीरस्स जाव देसवधए, सवय धए ) हे गौतम ! जैसे तैजसशरीर की वक्तव्यता “औदारिक शरीर का वह देशबंधक भी होता है, सर्वयंधक भी होता है और अबंधक भी होता है " इस आलापक्रम से कही गई है उसी प्रकार से कार्मणशरीर का भी बंधक जीव औदारिकशरीर का देशबंधक भी होता है, सर्वबंधक भी होता है और अबंधक भी होता है ऐसा कथन जानना चाहिये । इसी तरह से काम णशरीर का देशबंधक जीव वैक्रियशरीर का देशवधक, सर्वधक और अबधक होता है। किन्तु कार्मणशरीर का देशबंधक जीव तैजसशरीर सरीरस्स बंधए, अबधए ?) 3 महन्त ! ७१ म शीरन देशमा હોય છે, તે શું વારિક શરીરને બંધક હોય છે, કે અબંધક હોય છે ? __ महावीर प्रभुमा उत्त२-" जहा तेयगरस पचव्वया भणिया, तहा कम्मगस्स वि भाणियव्या, जाव तेयासरीरस्त जाव देसबधए, नो सव्वबंधए " है ગૌતમ! જે પ્રમાણે તેજસ શરીરની વક્તવ્યતા “ઔદારિક શરીરને તે દેશ બંધક પણ હોય છે, સર્વબંધક પણ હોય છે, અને અખંધક પણ હોય છે , આ આલાપક્રમથી કહેવામાં આવી છે, એજ પ્રમાણે કાર્મણશરીરને બંધક જીવ પણ દારિક શરીરને દેશબંધક પણ હોય છે, સર્વબંધક પણ હોય છે અને અબંધક પણ હોય છે, એવું કથન સમજવું. એ જ પ્રમાણે કામણ શરીરને દેશબંધક જીવ વૈકિય શરીરને અને આહારક શરીરનો દેશબંધક સર્વબંધક અને અબંધક હોય છે. પરતું કામણ શરીરને દેશબંધુક જીવ Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती सर्ववन्धकः, अवन्धकश्च, किन्तु कार्मणशरीरदेशवन्धकः तैजसशरीरस्य यावत वन्धको भवति नो अबन्धकः, बन्धकेऽपि देशवन्धको भवति, नो सर्ववन्धक इति भावः ॥ सू० १०॥ औदारिकशरीराणामल्पवहुत्ववक्तव्यता । अथौदारिकशरीरबन्धकादीनामल्पबहुत्वादिकं प्ररूपयितुमाह-एएसिणं' इत्यादि। मूलम्-एएसि णं भंते ! सवजीवाणं ओरालिय-वेउवियआहारग--तेयाकम्मा--सरीरगाणं, देसबंधगाणं, सवबंधगाणं, अबंधगाण य कयरे कयरेहितोजाव विसेसाहिया वा ? गोयमा! सबत्थोवा जीवा आहारगसरीरस्त सव्ववंधगा १, तस्स चैव देसबंधगा संखेजगुणार, वेउब्वियसरीरस्स सव्वबंधगा असंखेजगुणा३, तस्स चेव देसबंधगा असंखेज्जगुणा, तेयाकम्म. माणं अबंधगा अणंतगुणा दुण्ह वि तुल्ला५, ओरालियसरीरस्त सव्वबंधगा अणंतगुणा६, तस्स चेव अबंधगा विसेसाहिया ७, तस्स चेव देसबंधगा असंखेज्जगुणा ८, तेया--कम्मगाणं देसबंधगा विसेसाहिया ९, वेउब्वियसरीरस्स अबंधगा विसेसाहिया १०, आहारगसरीरस्त अबंधगा विसेसाहिया११, सेवं भंते ! सेवंभंते ! ॥ सू० ११ ॥ ____ अहमसयस्स नवमो उद्देसो समत्तो॥ ८-९ ॥ छाया-एतेषां खलु भदन्त ! सर्वजीवानाम् औदारिक-वैक्रिया-ऽऽहारकतैजस-कार्मणशरीरकाणां देशबन्धकानाम् , सर्वबन्धकानाम् , अवन्धकानां च कतरे का बंधक होता है अबन्धक नहीं होता है। बंधक होने पर भी वह उसका देशबंधक ही होता है सर्वबंधक नहीं होता है । मू०८॥ તૈજસ શરીરને બંધક હોય છે-અબંધક હેત નથી. વળી બંધક હોવા છતાં તે તેને દેશબંધક જ હોય છે પણ સર્વબંધક હેતું નથી. I સ. ૧૦ || Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रभवचन्द्रिका डी० श० ८ ९० ९ ० ११ औदारिकशरीराल्पबहुत्वम् હું कतरेभ्यो यावद् विशेषाधिका वा १ गौतम ! सर्वस्वोका जीवा आहारकशरीरस्य सर्ववन्धकाः १, तस्य चैव देशबन्धकाः संख्ये यगुणाः २, वैक्रियशरीरस्य सर्वबन्धका असंख्येयगुणाः ३, तस्य चैत्र देशवन्धकाः असंख्येयगुणाः ४ः तैजसकार्मणयोः; अबन्धकाः अनन्तगुणाः. द्वावपि तुल्यौ ५, औदारिकशरीरस्य सर्ववन्धका अनन्त औदारिक आदि शरीरों के देशबन्धक सर्वबन्धक और अबन्धक की अल्पबहुत्व वक्तव्यता 'एएसि णं भंते । सन्बजीवाणं ओरालिय वे उच्चिय आहारग' इत्यादि । सूत्रार्थ - (एएसि णं भंते । सव्वजीवाणं ओगलिय asar आहारग तेयाकम्मासरीरगाणं देसबंधगाणं सव्वबंधगाणं अबंधगाण य करे करेहिंतो जाच विसेसाहिया वा ) हे भदन्त ! इन औदारिक, वैक्रिय आहारक, तैजस और कार्मणशरीर के देश, सर्वबंधक और अबंधक जीवों के बीचमें कौन जीव किन जीवों से यावत् विशेपाधिक हैं ? (गोमा ) हे गौतम! (सव्वत्थोवा जीवा आशरगसरीरस्स सव्वबंधगा १, तस्स चेव देसवंधगा संखेज्जगुणा २, वे उव्वियसरीरस्स सव्वबंधगा असंखेज्जगुणा ३, तस्स चेव देसवंधगा असंखेज्जगुणा ४, तेयाक मगाणं अवधगा अनंतगुणा दुण्ह वि तुल्ला ५) सब से कम जीव आहारकशरीर के सर्वबंधक हैं। इनसे इसके देशबंधक जीव संख्यातगुणित हैं । इनसे वैक्रियशरीर के सर्ववन्धक जीव असंख्यातगु ઔદારિક આદિ શરીરેાના દેશમધક, સમંધક અને અમ ધકના અપબહુવની વક્તવ્યતા— " एएसिं णं भंते ! सव्वजीवाणं ओरालिय, वेउव्त्रिय, आहारग " इत्यादि. सूत्रार्थ - (एएसि ण भंते ! सव्वजीवाण ओरालिय, वेउव्यिय आहारग या कम्मा सरीरगाण देखवधगाण, सव्वबंधंगाण, 'अबंधगाण य, कयरे करे - हिंतो जाव विसेसाहिया वा १ ) डे लहन्त ! या मोहारिए, वैडिय, आहार, તેજસ અને કાણુ શરીરના દેશમધક, સંબધક અને અમધામાંથી કયા જીવા કયા જીવા કરતાં અલ્પ છે ? અધિક છે ? ખરાખર છે ? વિશેષાધિક છે ? ( गोयमा ! ) हे गीतभ ! ( सव्त्रत्योषा जीवा आहारगसरीरस्स सव्व बंधगा १, ) (१) सौथी गोछां भाडार शरीरना सर्वभध वो है, ( तस्सदेव देवधा संखे जगुणा २, वेउव्वियसरीरस्स सम्बबधगा असंखेज्ज - गुणा ३, तस्येव देव धगा असंखेज्जगुणा ४, तेयाकम्मगाणं अब धगा अण तगुणा दुहषि तुल्ला ५ ) तेना देशगंध वा तेना रतां सभ्यातां छे, तेना કરતાં વૈક્રિય શરીરના સબધક જીવા અસખ્યાતગણુાં છે. વૈક્રિય શરીરના Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती गुणाः ६, तस्य चैव अवन्धकाः विशेषाधिकाः ७, तस्य चैव देशबन्धका असंख्येयगुणाः८, तैजसकार्मणयोः देशवन्धकाः विशेषाधिकाः ९, वैक्रियशरीरस्य अब. न्धकाः विशेषाधिकाः १०, आहारकशरीरस्य अबंधकाः विशेषाधिकाः ११, तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! ।। सू० ११ ।। ।। इति अष्टमशतकस्य नवमोद्देशकः समाप्तः णित हैं। इनसे इसके देशबंधक जीव असंख्यातगुणित हैं। तेजस और कार्मणशरीरके अबंधक जीव इन से अनन्तगुणित हैं और परस्पर में तुल्य हैं (ओरालिय सरीरस्स सव्ववधगा अणंतगुणा ६) औदारिक शरीर के सर्वबंधक जीव इनकी अपेक्षा अनन्तगुणित हैं । (तस्स चेव अबंधगा विसेसाहिया ७, तस्स चेव देसवंधगा असंखेज्जगुणा ८, तेयाकम्मगाणं देसबधगा विसे साहिया ९, वेउव्वियसरीरस्स अयंधगा विसेसाहिया १० आहारगसरीरस्स अबधगा विसेसाहिया ११, सेवं भंते! सेवं भंते ! ) औदारिकशरीर के अब धक जीव इनसे विशेषाधिक हैं। तथा औदारिकशरीर के देशवंधक जीव असंख्यातणित हैं। तैजस एवं कार्मणशरीर के देशबंधक जीव विशेषाधिक हैं। वैक्रियशरीर के अबंधक जीव विशेषाधिक हैं । आहारकशरीर के अवंधक जीव विशेषाधिक हैं। हे भदन्त ! आपके द्वारा कहा गया यह सब सर्वथा सत्य ही है, हे भदन्त ! आप के द्वारा कहा गया यह सब लर्वथा सत्य ही है। સર્વબંધક કરતાં તેના દેશબંધક છ અસંખ્યાતગણુ છે, તૈજસ અને કામણ શરીરના અમંધક જીવે વૈક્રિપના દેશબંધકે કરતાં અનંતગણું છે, ५२न्तु तेस मन भए शरीरना अपनी सभ्य। सभी छे ( ओरा. लियसरीरस्स सव्वबंधगा अण नगुणा ६) मोहरि शरीरना मम । તેમના કરતાં (તેજસ અને કામણ શરીરના અબંધકો કરતાં) અનંતગણ છે. ( तस्सचेव अवधगा विसे साहिया ७, तस्सचेव देसबधगा असंखेज्जगुणा ८, तेया कम्मगाणं देसबंधगा, विसे साहिया ९, वेउव्वियसरीरस्स अवंधगा विसेसाहिया १० आहारगसरीस्स अवंधता विसेसाहिया ११ ) मोहा२ि४शरीरना मध वो તેમના કરતાં વિશેષાધિક છે, તથા ઔદારિક શરીરના દેશબ ધક છે અસં. ખ્યાતગણું છે. તેજસ અને કાર્યણશરીરના દેશબંધક જી વિશેષાધિક છે. વૈશિરીરના અધિક જી વિશેષાવિક છે અને આહારકશરીરના અબંધક । विशेषाधि छे (सेवं भंते ! सेवं भंते ! ) महन्त ! मा विषयतुं આપે જે પ્રતિપાદન કર્યું તે સર્વથા સત્ય છે. હે ભદન્ત ! આપે કહેલી વાત સર્વથા સત્ય જ છે. Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रद्रा ० ० ८ ० ९ ० ११ सौदारिक शरीरान्पबहुत्वम् શ્ टीका - एएसि णं भंते! सच्वजीवाणं ओरालिय-वेउन्निय आहरण- सेया-कम्मासरीरंगाणं, देसवधगाणं, सव्वबंधगाणं अवधगाण य कयरे कयरेहिंतो जान विसेसाहिया वा ? ' गौतमः पृच्छति - हे भदन्त ! एतेषां खलु सर्व जीवानाम् औदारिक- वैक्रियाSSहारक - तेजस - कार्मणशरीरकाणां देशयन्धकानां सर्ववन्धकानाम् अवन्धकानां चमध्ये कतरे कियन्तो जीवाः कतरेभ्यः क्यिद्द्भ्यो जीवेभ्यो यावत्- अल्पा वा, बहूका वा, तुल्या वा, विशेषाधिका वा भवन्ति ? भगवानाह - 'गोयमा ! यत्थोत्रा जीवा आहारगसरीरस्स सन्धा १ हे गौतम | सर्वस्तोकाः सर्वेभ्योऽल्पा 3 टीकार्थ- हम सूत्र द्वारा सूत्रकार ने औदारिकशरीर आदिकों के देशक आदिकों के अल्पचतृत्व का प्ररूपण किया है। इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है- (एएसि णं भंते! सव्वजीवाणं ओरालिय वेउ'व्वय, आहारग, तेयाकस्मा सरीरगाणं देवबंधगाणं, सव्वबंधगाणं,अधगाणय करे कयरेहितो जाय विसेसाहिया ) हे भदन्त । इन सब औदारिक, वैक्रिय, आहारक, तैजस और कार्मणशरीर के देशवधकों में से, इनके सर्वच धकों में से, और इनके अबन्धकों में से कौन से जीव किन जीवों से अस्प हैं ? कौन से जीव किन जीवों से बहुत हैं ? कौन किनके समान हैं ? और कौन किनसे विशेषाधिक हैं? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - ( गोयमा) हे गौतम! (सञ्चत्थोवा जीवा आहारगसरीरस्स सव्वबंधगा ) सब से कम जीव आहारकशरीर के सर्वबंधक हैं । इसका कारण यह है कि आहारकशरीर के सर्वबंधक वे ટીકા——આ સૂત્ર દ્વારા સૂત્રકારે ઔદ્યારિક આદિ શરીરાના દેશખ ધક માહિકાની અલ્પ બહુતાની નીચે પ્રમાણે પ્રરૂપણા કરી છે— આ વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને એવા પ્રશ્ન પૂછે छे हैं-( एएसि णं' भते ! सव्वजीवाण ओरालिय, वेउब्विय, आहारग, तेया कम्मा सग्गाणं देव धगाणं, सव्वधधगाणं, अबंधगाण य, कयरे कयरेहि तो जाव घिसेसाहिया १) हे महन्त ! आ अधां भौहारिक, वैडिय, महार, તેજસ અને કાણુ શરીરના દેશખ ધકે, સખધકા અને અન્નધકોમાંથી કયા જીવા કયા જીવા કરતાં ઓછાં છે ? કયા જીવા કયા જીવા કરતાં વધારે છે ? કર્યા જીવા કયા જીવાની - ખરાબર છે ? અને કયા જીવા કયા જીવા કરતાં વિશેષાધિક છે ? महावीरप्रभुना उत्तर- " गोयमा !" हे गौतमं । (सव्वत्थोवा जीवा आहारग रस सव्वं भगा ) भाद्धार४ शरीरना सर्व यो 'सोथा मोछां हे. Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४० भगवतीस्त्र ही होते हैं जो चतुर्दशपूर्वधारी होते हैं और तथाविध आहारकशरीर को निर्माण करने के प्रयोजनवाले होते हैं । इस कथन से यह समझना चाहिये कि आहारकशरीर का निर्माण यदि-कोई कर सकता है तो वह चतुर्दशपूर्वधारी ही कर सकता है परन्तु वह चतुर्दशपूर्वधारी इस का निर्माण तभी करता है जब इसके निर्माण करने की उसे आवश्य. कता पड़ती है। यह शरीर विशिष्ट लब्धिजन्य होता है-अतः इसलन्धि का प्रयोग चतुर्दशपूर्वधारी तभी करता है कि जब उसे किसी सूक्ष्म विषय में संदेह हो जाता है और वह स्वयं से निवारित नहीं होता है तथा सर्वज्ञ का सन्निधान नहीं होना है तब वह औदारिकशरीर से क्षेत्रा. न्तर में स्थित सर्वज्ञ के पास जाना असंभव जानकर अपनी विशिष्टलब्धिका उम समय प्रयोग करता है और एक हस्नप्रमाण छोटा सा शरीर बनाता है जो उत्तमाङ्ग (मस्तक)से प्रकट होता है यह पुद्गल जन्य होताहै सुन्दर होता है-प्रशस्त उद्देश्य से बनाये जाने के कारण निरवद्य होता है । तथा अत्यन्त सूक्ष्म होने के कारण अव्याघाती होता है। ऐसे शरीर से वह क्षेत्रान्तरस्थित सर्वज्ञ भगवान् के पास पहुँचकर उनसे संदेह आदि તેનું કારણ એ છે કે આહારક શરીરના સર્વબંધક એવાં છે જ થઈ શકે છે કે જેઓ ચૌદપૂર્વધારી હેય છે અને તથાવિધ (તે પ્રકારના) આહારક શરીરનું નિર્માણ કરવાના એજનવાળા હોય છે આ કથનથી એવું સમજવું જોઈએ કે આહારક શરીરનું નિર્માણ જે કંઈ કરી શકતું હોય તે તે ચૌદ પૂર્વધારી જ કરી શકે છે પણ તે ચૌદ પૂર્વ ધારી ત્યારે જ તેનું નિર્માણ કરે છે કે જ્યારે તેનું નિર્માણ કરવાની તેને આવશ્યકતા પડે છે. આ શરીર વિશિષ્ટ લબ્ધિજન્ય હોય છે. તેથી તે લબ્ધિને પ્રાગ ચૌદ પૂર્વધારી ત્યારે જ કરે છે કે જ્યારે તેને સૂક્ષ્મ વિષયમાં સદેહ ઉદ્ભવે છે, અને તે પોતે જ તે સ દેડનું નિવારણ કરી શકતું નથી તથા સમીપમાં કઈ સર્વર પણ હતા. નથી. આવી પરિસ્થિતિમાં ઔદ રિક શરીરની મદદથી ક્ષેત્રાન્તરમાં રહેલ સર્વ, સની પાસે જવાનું અશક્ય માનીને તે શિષ્ટ લબ્ધિને તે સમયે તે પ્રગ કરે છે, અને એક હરતપ્રમાણુ નાકડું શરીર બનાવે છે, તે ઉત્તમ (ati) थी ५४. थाय छ, ते पुरसराय हाय छ, २ डाय छ, प्रशस्त ઉદ્દેશ્યથી બનાવવામાં આવેલું હોવાથી નિરવઘ હોય છે, તથા અત્યન્ત સુમ હેવાને લીધે અાઘાતિ હોય છે. એવા શીરથી તે અન્ય ક્ષેત્રમાં રહેલા સર્વજ્ઞ ભગવાનની પાસે પહોચી જાય છે, અને તેમની પાસે પિતાના સંદેડા Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टी० ० ८ ० ९ सू० ११ औदारिकशरीराल्पबहुत्वम् ४१ जीवाः आहारकशरीरस्य सर्वबन्धकाः भवन्ति यतो हि ते आहारकशरीरस्य सर्ववन्धचतुर्दशपूर्वधरास्तथाविधप्रयोजनवन्त एव भवन्ति, सर्वबन्धकालश्चैकसमय एव भवति१, 'तस्स चेव देसवन्धगा संखेज्जगुणार' तस्यैव च आहारकशरीरस्य देशबन्धकाः संख्येयगुणा भवन्ति, देशवन्धकालस्य बहुत्वात् २, 'वेउब्वियसरीरस्स सव्वबंधगा असंखेज्जगुणा ३' वैक्रियशरीरस्य सर्वबन्धका असंख्येयगुणाः भवन्ति, वैक्रियशरीरसर्ववन्धकानाम् आहारकदेशवन्धकापेक्षया असंख्यातगुणत्वात् ३, 'तस्स चेव देसवंधगा असंखेज्जगुणा ४' तस्यैव च चैक्रियशरीरस्य देशवन्धका असंख्येयगुणा भवन्ति, सर्वबन्धाद्धापेक्षया देशवन्धाद्धाया असंख्यातगुणत्वात् , अथवा सर्ववन्धकाः प्रतिपद्यमानकाः, देशवन्धकास्तु पूर्वप्रतिपन्नाः, प्रतिपद्यमानका निवारण कर फिर अपने स्थान पर वापिस आ जाता है-इसमें एक अंतर्मुहूर्त का समय लगता है। आहारक शरीर का सर्ववंध का काल एक समय ही है। (तस्स चेव संखेजगुणा) आहारक शरीर के देशबंधक जीव सर्वबंधकों की अपेक्षा संख्यातगुणित हैं। क्यों कि देशबंध का काल बहुत है। (वेउब्वियसरीरस्स सव्वबंधगा असंखेजगुणा) वैक्रिय शरीर के सर्वबंधक जीव आहारक के देशबंधक जीवों से असंख्यातगुणित हैं। तथा (तरस चेव देसवधगा असंखेजगुणा) वैफ्रिय शरीर के देशबंधक जीव अपने सर्वबन्धकों की अपेक्षा असंख्यातगुणित हैं। क्यों कि सर्वघंध के अद्धाकाल की अपेक्षा देशबंध का अद्घाकाल असंख्यातगुणा होता है। अथवा जो प्रतिपद्यमानक हैं-वर्तमान में उस शरीर को ग्रहण कर रहे हैं वे सर्वबंधक हैं और पूर्वप्रतिपन्न-जिन्हों ने उसे पहिले धारण कर लिया है वे देशबंधक हैं। इस तरह प्रतिपद्यमा“દિનું નિવારણ કરીને પિતાને સ્થાને પાછાં ફરી જાય છે. આ પ્રમાણેના કાર્યમાં માત્ર એક અન્તર્મુહૂર્તનો સમય જ લાગે છે. આહારક શરીરના સર્વબંધને કાળ એક સમય પ્રમાણુ જ છે. (तस्सचेव देसंबंधगा संखेज्जगुणा) मा.२४ शरीरना सवय ४२तां આહારક શરીરના દેશળધકે સ ખ્યાતગણાં છે, કારણ કે દેશબધને કાળ વધારે छ. (वेउव्वियसरीरस्स सव्ववधगा असखेजगुणा) मा.२४ शरीरमा शिगंधा જી કરતાં વૈક્રિય શરીરના સર્વબંધક જી અસંખ્યાતગણી છે. તથા ( नस्सचेव देसबधगा असखेज्जगुणा ) वञ्यि शरीरना शम'। तना (वैठिय શરીરના) સર્વબંધકે કરતા અસંખ્યાતગણું છે, કારણ કે સર્વબંધના અદ્ધાકાળ કરતાં દેશબંધને અદ્ધાકાળ અસ ખ્યાતગણે હોય છે. અથવા જે પ્રતિપદ્યમાનક છે–વર્તમાનમાં તે શરીરને ગ્રહણ કરી રહ્યા હોય છે–તે સર્વબંધક છે, અને જેમણે તેને પહેલાં ધારણ કરી લીધું છે તેઓ દેશબંધક છે. આ भ ५६ Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨ भगवती केभ्यश्च पूर्वप्रतिपन्नकानां बहुत्वात् वैक्रियसर्वबन्धकेभ्यो वैक्रियदेशवन्धका असंख्येयगुणा भवन्तीति भावः४, 'तेयकम्मगाणं अबंधगा अणंतगुणा, दुण्हवि तुल्ला५,' तैजसकार्मणयोः शरीरयोरवन्धका अनन्तगुणाः भवन्ति यस्मात्ते सिद्धा एव भवन्ति, ते च सिद्धाः वैक्रियदेशवन्धकेभ्योऽनन्तगुणा एव भवन्ति, वनस्पतिवर्जेभ्यः सर्वजीवेभ्यः सिद्धानामनन्तगुणत्वात् , द्वावपि तैजसकामणवन्धको परस्परं तुल्यौ भवतः५, 'ओरालियसरीररस्स सव्ववंधगा अणंतगुणा ६' औदारिकशरीरस्य सर्ववन्धका अनन्तगुणा भवन्ति, ते चौदारिकसर्ववन्धकाः वनस्पतिप्रभृतीन आश्रित्य प्रत्येतव्याः६, 'तस्स चेव अबंधगा विसेसाहिया७' तस्यैव चौदारिकशरीरस्य अबन्धका विशेषाधिका भवन्ति, एते हि औदारिकाबन्धकाः सिद्धादयो नक जीवों की अपेक्षा पूर्वप्रतिपन्नक जीव बहुत है, इस कारण वैक्रिय शरीर के सर्वबंधकों की अपेक्षासे इसके देशवंधक जीव असंख्यात गुणे हैं ऐसा कहा गया है । (तेयकम्मगाणं अवंधगा अणंतगुणा दुण्ह वि तुल्ला) तैजस और कार्मण इन शरीरों के अबंधक जीव अनन्तगुणित हैं इन के अबंधक तो सिद्ध ही हैं। ये सिद्ध वैक्रिय देशबंधक जीवों से अनन्तगुणें हैं । क्यों कि वनस्पति जीवों से वर्जित समस्त जीवों से सिद्ध अनन्तगुणे कहे गये हैं। तैजस और कार्मण इन दोनों के पंधक जीव परस्पर में तुल्य हैं। (ओरालियसरीरस्स सव्वबंधगा अणंतगुणा) औदारिक शरीरके सर्वबंधक जीव अनन्तगुणें हैं, ऐसा जो कहा गया है -वह वनस्पति आदि जीवों की अपेक्षा से कहा गया है (तस्स चेव अवंधगा विसेसाहिया) तथा औदारिक शरीर के अवधक जीव विशेરીતે પ્રતિપદ્યમાનક જ કરતાં પૂર્વ પ્રતિપન્નક જ વધારે છે, તેથી વૈકિય શરીરના સર્વબંધક કરતાં તેના દેશબંધક છે અસંખ્યાતગણુ છે, એવું કહેવામાં भाव्युं छे. ( तेयकम्मगाणं अबधगा अणतगुणा दुण्ड वितुल्ला ) वैठिय शरीरना દેશબંધકે કરતાં તજસ અને કાર્મણ શરીરના અબંધક જીવે અનંતગણ છે. તેમના અખંધક તે સિદ્ધ જ છે. તે સિદ્ધજી વૈક્રિય દેશબંધક જીવ કરતાં અનંતગણો છે. તેનું કારણ એ છે કે વનસ્પતિ છ સિવાયના સમસ્ત છે કરતાં સિદ્ધ જીવે અનંતગણ કહ્યાં છે. તજસ અને કામણ, આ બન્નેના मध! Nonनी २।५२ छ. “ ओरालियसरीरस्स सव्वबधगा अणतगुणा" દારિક શરીરના સર્વબંધક છે અનંતગણુ છે, એવું જે કહેવામાં આવ્યું छ । वनस्पति मा वानी अपेक्षा वाम भाव्युं छे. (तस्सचेव अबधगा विसेसाहिया ) मोहार शरीरना सध। ४२i - विक्ष Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पंमैय बन्द्रिका टी० श० ८ १० ९ सू० ११ औदारिकशरीराल्पबहुत्वम् ४४३ विग्रहगतिकाश्च भवन्ति, तत्र च सिद्धादीनामत्यन्ताल्पत्वेन इह चाविवक्षितत्वात् , विग्रहगतिकाश्च वक्ष्यमाणरीत्या सर्ववन्धकेभ्यो बहुतराः इति सर्वबन्धकेभ्यस्तदवन्धका विशेषाधिका भवन्ति, इति भावः७' 'तस्स चेव देसवंधगा असंखेज्जगुणाट' तस्यैव च औदारिकशरीरस्य देशवन्धका असंख्येयगुणा भवन्ति विग्रहादापे. क्षया देशबन्धाद्धाया असंख्यातगुणत्वात्८, 'तेयाकम्मगाणं देसवंधगा विसेसाहिया ९' तैजसकामणयोः शरीरयोदेशवन्धका विशेषाधिका भवन्ति, यतः सर्वेऽपि संसारिण स्तैजसकार्मणयोः शरीरयोर्देशवन्धका भवन्ति, तत्र च ये विग्रहगतिका औदारिकसर्ववन्धका वैक्रियादिवन्धकाश्च ते औदारिकदेशबन्धकेभ्योऽधिका, भवन्ति षाधिक हैं। इनमें सिद्ध आदि जीव विग्रहगति के जीव आ जाते हैं। इनमें सिद्ध आदि जीव अत्यन्त अल्प होने से विवक्षित यहां नहीं हुए हैं। तथा-वक्ष्यमाणरीति के अनुसार विग्रहगति वाले जीव सर्वबंधकों . की अपेक्षा से बहुतर हैं-इस तरह सर्वबंधकों से औदारिक शरीर के अबंधक जीवों को विशेषाधिक कहा गया है । (तस्स चेव देसबंधगा असंखेजगुणा) औदारिक शरीर के देशबंधक जीव असंख्यातगुणित हैं । क्यों कि विग्रहाद्वाकाल की अपेक्षा से देशबन्ध का अद्धाकाल असंख्यातगुणा है । (तेयाकम्मगाण देखबंधगा विसेसाहिया) तैजस और कार्मण इन दो शरीरों के देशबंधक जीव विशेषाधिक हैं। क्यों कि समस्त संसारी जीव तैजस और कार्मणशरीर के देशबंध होते हैं। इनमें जो विग्रहगति के जीव हैं वे औदारिक के सर्वबंधक हैं वे, और वैक्रियादि के बंधक हैं वे औदारिक देशवधकों से अधिक हैं इस तरह ષાધિક છે તેમાં સિદ્ધ આદિ જીવ તથા વિગ્રહગતિના જી આવી જાય છે. તેમાં સિદ્ધ આદિ જી અત્યન્ત અલ્પ હોવાથી અહીં તેમની વાત કરવામાં આવી નથી. તથા નીચે બતાવ્યા અનુસાર વિગ્રહગતિવાળાં જીવે સર્વધકે કરતા વધારે છે–આ રીતે સર્વબંધકે કરતાં ઔદારિક શરીરના અબંધક જીને विशेषाधित ह्या छे. ( तस्सचेव देसबधगा असखेज्जगुणा) मोहरि शरीरना દેશબંધક છે અબ ધકે કરતા અસંખ્યાતગણુ છે, કારણ કે વિગ્રહાદ્ધાકાળ ४२i शम'धन। मद्धा मसच्यात छे. “ तेयाकम्मागाणं देसबधगा विसेसाहिया" तेस भने भए ये मे शरीशन देशमा मना કરતાં વિશેષાધિક છે, કારણ કે સમસ્ત સંસારી જીવ તૈજસ અને કાર્ય શરીરના દેશબંધક હોય છે. તેમાંથી જે વિગ્રહગતિના જીવે છે, તેઓ તથા જે દારિકના સર્વબંધક જીવે છે, તેઓ અને વૈકિયાદિના બંધક ઔદારિક દેશબંધકે કરતાં અધિક છે. આ રીતે તૈજસ અને કાશ્મણના દેશબંધક જી વિશેષાધિક કહ્યા છે. Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भंगवतीसी इति ते तैजसकामणदेशबन्धकाः विशेषाधिका भवन्तीति भावः९, वेउब्वियसरीरस्स अवंधगा विसेसाहिया १०' वैक्रियशरीरस्य अबन्धका विशेषाधिका भवन्ति, - यतो वैक्रियस्य वन्धकाः मायो देवनैरयिका एव भवन्ति, शेपास्तु वैक्रियावन्धकाः सिद्धाश्च एव भवन्ति, तत्र च सिद्धास्तैजसादिदेशवन्धकेभ्योऽतिरिच्यन्ते, इति ते विशेषाधिका भवन्तीति भावः१०, 'आहारगसरीरस्स अबंधगा विसेसाहिया ११' आहारकशरीरस्य अवन्धका विशेषाधिका भवन्ति, यस्मात् मनुष्याणामेवाहारकशरीरं भवति, वैक्रियन्तु मनुष्येतरेषामपि, अतो वैक्रियबन्धकेभ्यः आहारकवन्धकानामल्पत्वेन वैक्रियवन्धकेभ्य आहारकावन्धका विशेषाधिका भवन्तीति भावः ११ । तैजस और कार्मण देशबंधक जीव विशेषाधिक कहे गये हैं। (वेउव्विय सरीरस्स अवधगा विसेसाहिया १०) वैफ्रिय शरीर के अबंधक जीव विशेषाधिक हैं क्यों कि वैक्रिय के बंधक प्रायः देव और नैरयिक ही होते हैं। बाकी के जीव वैक्रिय के अबंधक होते हैं। ऐसे जीवों में देव नारकों से भिन्न जीव और सिद्ध जीव आते हैं। इनमें सिद्ध जीव तैजसादि के देशबंधकों से अधिक मान लिये गये हैं-इसलिये वैक्रिय शरीर के अबंधकों में विशेषाधिक हो जाते हैं। (आहारगसरीरस्स अबंधगा विसेसाहिया ) आहारक शरीर के अबंधक विशेषाधिक हैंक्यों कि यह आहारक शरीर मनुष्यों के ही होता है । तथा वैक्रिय शरीर मनुष्य से भिन्न के भी होता है। इसलिये वैक्रिय बंधकों से आहारक शरीर के बंधक होने के कारण वैक्रियबंधकों से आहारक अबंधक-विशेषाधिक कहे गये हैं। (वेउव्वियसरीरस्स अबधगा विसेसाहिया) वैश्यि शरीरन मम જીવે તેમના કરતાં વિશેષાધિક છે. કારણ કે વૈક્રિયના બંધક સામાન્ય રીતે દે અને નારકે જ હોય છે. બાકીના છ વૈકિયના અબંધક હોય છે. એવાં જેમાં દેવે અને નારક સિવાયના છે અને સિદ્ધ જીવને ગણ વામાં આવે છે તેમાંથી સિદ્ધ જને તેજસ આદિના દેશબંધ કરતાં અધિક માનવામાં આવ્યાં છે–તેથી વૈક્રિય શરીરના અબંધમાં તેઓ વિશેષાધિક थ तय छे. (आहारगसरीरस्स अबधगा विसेसाहिया) माहा२४ शरीरना અખંધકે તેમના કરતાં વિશેષાધિક છે–કારણ કે આ આહારક શરીરને સ૬ - ભાવ કેવળ મનુષ્યમાં જ હોય છે, તથા વેકિય શરીરને સદ્ભાવ મનુષ્ય કરતાં ભિન્ન છમાં પણ હોય છે. આ કારણે વૈક્રિય બંધક કરતાં આહારક શરીરના બંધકે અલ્પ હોવાથી, વક્રિયના અબંધ કરતાં આહારકના બંધકે | વિશેષાધિક કહ્યાં છે. હવે આ ઉદ્દેશકને ઉપસંહાર કરતા ગૌતમસ્વામી Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ कुछ प्रका डीका श० ८ ९०९ ० ११ मौदारिकशरीराष्ट्रपबहुत्वम् अन्ते गौतमो भगवद्वाक्यं स्वीकुर्वमाह - 'सेवं भंते ! सेवं भंते ।' हे भदन्त । तदेवं भवदुक्तं सत्यमेव, हे भदन्त ! तदेवं भवदुक्त सत्यमेवेति भावः ॥ ०११ ॥ इति श्री - विश्वविख्यात - जगवल्लभ - प्रसिद्धवाचक- पञ्चदशभाषाकलितललितकला पालापक - प्रविशुद्ध गद्यपद्यनेकग्रन्यनिर्मापक- वादिमानमर्दक श्री शाहू छत्रपति कोल्हापुर राजप्रदत्त 'जैनशास्त्राचार्य - पदभूषित - कोल्हापुरराजगुरु - बालब्रह्मचारि जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकरपूज्यश्री घासीलालवतिविरचितायां श्री भगवतीमुत्रस्य - प्रमेयचन्द्रिका ख्यायां व्याख्यायामष्टमशतकस्य नवम उद्देशः समाप्तः ॥८-९ ॥ अब अन्त में गौतम प्रभु के वचनों को स्वीकार करते हुए ऐसा कहते हैं - ( सेवं भंते ! सेवं भंते ! ) हे भदन्त ! आपने जो ये सब कहा है वह सर्वथा सत्य ही है, हे भदन्त ! आपके द्वारा कथित यह सब विषय सर्वथा सत्य ही है । इस प्रकार कहकर वे गौतम यावत् अपने स्थान पर विराजमान हो गये ।। सू० ११ ।। भगव श्री जैनाचार्य जैनधर्म दिवाकर श्री घासीलालजी महाराजकृत (f तीसूत्र' की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके आठवे शतकका नवव उद्देशक समाप्त ॥ ८-९ ॥ महावीर प्रभुना वयनाने प्रभाशुभूत गलाने उडे - " सेवं भंते ! सेव भंते ! હું ભન્ત ! આપે જે કહ્યું તે સથા સત્ય છે. હું ભઇન્ત ! આ વિષયનું આપે જે પ્રતિપાદન કર્યું તે યથાય જ છે, આ પ્રમાણે કહીને મહાવીર પ્રભુને જાદણા નમસ્કાર કરીને તેઓ પોતાને સ્થાને બેસી ગયા. ॥ સૂ. ૧૧ ૫ જૈનાચાર્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કૃત ભગવતી સૂત્રની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના આઠમાં શતકના નવમે ઉદ્દેશક સમાપ્ત ૫૮–૯n Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दशमोदेशकः प्रारभ्यते---- अष्टमशतकस्य दशमोद्देशकस्य संक्षिप्तविपयविवरणम् । ' शीलमेव श्रेयः' इत्यादि - अन्यतीर्थिकानां मतम्, शीलसम्पन्नोऽस्ति न तु श्रुतसम्पन्नः इत्यादि चतुर्भङ्गी, देशाराधकः, देशविराधकः, सर्वाधिकः, सर्वेविरा धकथ, अराधनाना प्रकाराः - ज्ञानाराधना, दर्शनाराधना, चारित्राराधना च, उत्कृष्टज्ञानाराधनाया उत्कृष्टदर्शनाराधनया सह सम्बन्धः, उत्कृष्टदर्शनाराधनाया उत्कृष्टचारित्राराधनया सह सम्बन्धः, उत्कृष्टज्ञानाराधकः कियद्भवानन्तरं मोक्षं प्राप्स्यति ? एवमुत्कृष्टदर्शनाराधकः उत्कृष्टचारित्राराधक कदा मोक्षं प्राप्स्यतः ? मध्यमज्ञानाराधकः कदा मोक्षं प्राप्स्यति १ मध्यमदर्शनाराधको मध्यमचारित्राराधशतक ८ उद्देशक १० अष्टमशतक के इस दशवें उद्देशक का संक्षिप्त विषय विवरण इस प्रकार है - शील ही कल्याण कारक है इत्यादिरूप से अन्यतीर्थिक जनों का कथन - इस पर चतुभंगी द्वारा सैद्धान्तिक मान्यता का प्रदर्शन - इस में देशrराधक, देशविराधक, सर्वाराधक और सर्वविराधक का कथन अराधना के ज्ञानाराधना, दर्शनाराधना आदि प्रकारों का कथन - उत्कृ टज्ञानाराधना का उत्कृष्ट दर्शनाराधना का उत्कृष्ट चारित्राराधना के साथ, सम्बन्ध कथन - उत्कृष्टज्ञानाराधक जीव कितने भवके बाद मोक्ष प्राप्त करेगा ? इसी तरह से उत्कृष्ट दर्शनाराधक जीव और उत्कृष्ट चारित्राराधक जीव कब मोक्ष प्राप्त करेगा ? मध्यम ज्ञामाराधक जीव, कब मुक्ति प्राप्त करेगा ? मध्यमदर्शनाराधक जीव, और मध्यम चारि- शत ८ उद्देश६ १० આઠમાં શતકના ૧૦ માં ઉદ્દેશકના વિષયનું સ`ક્ષિપ્ત વિવરણ— શીલ જ કલ્યાણરૂપ છે, ઇત્યાદિ અન્યતીથિકાની માન્યતા, ચાર વિકા દ્વારા સ્થસિદ્ધાન્તની માન્યતાનું પ્રશ્નન, તથા તે દ્વારા દેશારાધક, દેશશિવરાધક, સર્વારાધક અને સર્વવરાધકનું પ્રતિપાદન. જ્ઞાનારાધના, દર્શનારાધના સ્માદિ આરાધનાના પ્રકારનું કથન. ઉત્કૃષ્ટ જ્ઞાનારાધનાના ઉત્કૃષ્ટ દેનારાધના સાથેના અને ઉત્કૃષ્ટ દર્શનારાધનાના ઉત્કૃષ્ટ ચારિત્રારાધના સાથેના સંબંધનું કથન ઉત્કૃષ્ટ જ્ઞાનારાધક જીવ કેટલા ભવ કરીને મેાક્ષ કરશે ? એજ પ્રમાણે ઉત્કૃષ્ટ દનારાધક જીત્ર અને ઉત્કૃષ્ટ ચારિત્રારાધક છત્ર કાંરે મેક્ષ પ્રાપ્ત કરશે ? મધ્યમ જ્ઞાનારાધક જીવ કયારે મેક્ષ પ્રાપ્ત કરશે ? મધ્યમ દર્શનારાધક જીવ Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४४७ प्रमेन्द्रका डीका श०८ उ० १० दशमोद्देशक विषय विवरणम् कथ कदामोक्षंपाप्स्यतः ? जघन्यज्ञानायकः कदा मोक्षं प्राप्स्यति ? एवमेव जघन्यदर्शनचारित्राराधकः कदा मोक्षं प्राप्स्यति ? इत्यादिप्रश्नोत्तरम्, पुद्गलपरिणाम प्रकारः - वर्णपरिणामः, गन्धपरिणामः, रसपरिणामः, स्पर्शपरिणामः, संस्थानपरिणामच पुद्गलास्तिकायस्य एकप्रदेशः, द्विपदेशौ यावत् अनन्तमदेशाः किं द्रव्यं वर्तन्ते, द्रव्यदेशो वा वर्तन्ते ? इत्याद्यष्टौ प्रश्नाः, लोकाकाशः, एकजीवप्रदेशाच, कर्म' प्रकृतय', नैरयिकाणां यावत् वैमानिकानां च कर्मप्रकृतयः, ज्ञानावरणीयकर्मणः अविभागपरिच्छेदः, नैरयिकजीवस्य प्रत्येकप्रदेशः कियद्भिः ज्ञानावरणीयकर्मणोऽविभागपरिच्छेदैः आवेष्टितपरिवेष्टितो वर्तते १ प्रत्येकजीवस्य त्राराधक जीव कब मुक्ति प्राप्त करेगा ? जघन्य ज्ञानाराधक जीव जघन्य दर्शनारावक जीव, जघन्य चारित्राराधक जीव कब मोक्षप्राप्त करेगा ? इत्यादि प्रश्न और इनका उत्तर - पुद्गल परिणामप्रकार - वर्णपरिणाम. गन्धपरिणाम, रसपरिणाम, स्पर्शपरिणाम, और संस्थान परिणाम - इनके भेदों का कथन । पुङ्गलास्तिकाय का एक प्रदेश, पुद्गलास्तिकाय के दो प्रदेश यावत् अनन्तप्रदेश क्या एक द्रव्यरूप हैं ? या द्रव्य के देशरूप हैं ? इत्यादि आठ प्रश्न और इनका उत्तर लोकाकाश के और एक जीव के कितने प्रदेश हैं- ऐसा प्रश्न और उत्तर कर्मप्रकृतियों का कथन - नैरयिकों से लेकर वैमानिक देवों तक की कर्मप्रकृतियों का कथन - ज्ञानावरणीयकर्म के अविभागी परिच्छेद अनंत हैं ऐसा कथन - नैर -नैरयिक जीव के प्रत्येक प्रदेश कितने ज्ञानावरणीय कर्म के अविभागपरिच्छेदों અને મધ્યમ ચારિત્રારાધક જીવ કયારે મેાક્ષ પ્રાપ્ત કરશે ? જઘન્ય જ્ઞાનારાધક જીવ, જઘન્ય દર્શનારાધક જીવ અને જઘન્ય ચારિત્રારાધક જીવ કયારે મેક્ષ પ્રાપ્ત કરશે ? આ પ્રશ્નો અને તેના ઉત્તરનું કથન આ ઉદ્દેશકમાં કરવામાં मायुं छे. युगस परिणाभना प्राश-वायु परिलाभ, गंधपरिलाभ, रसपरिणाम, સ્પશ પરિણામ અને સંસ્થાનપરિણામ-નું તથા તેમના ભેદેનું કથન. પુદ્ગલાસ્તિકાયના એક પ્રદેશ, પુદ્ગલાસ્તિકાયના એ પ્રદેશ અને અનંત પર્યંતના પ્રદેશે શું એક દ્રવ્યરૂપ છે ? કે દ્રવ્યના દેશરૂપ છે ? ઇત્યાદિ આઠ પ્રશ્ન અને તેના ઉત્તરાનું પ્રતિપાદન લેાકાકાશના અને એક જીવના કેટલા પ્રદેશ છે? આ પ્રશ્ન અને તેના ઉત્તરનું કથન. નારકાથી લને વૈમાનિક દેવેશ પન્તના જીવાની કર્મપ્રકૃતિયાનુ કથન જ્ઞાનાવરણીય કર્મીના અવિભાગી પરિચ્છેદ્ય અન’ત છે, એવું કથન નરિયક જીવને પ્રત્યેક પ્રદેશ જ્ઞાનાવરણીય કર્માંના કેટલા અવિભાગી પરિચ્છેદ્દોથી આવેતિ પરિવતિ છે એવા પ્રશ્ન અને તેના ઉત્તર / Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ દઇ૮ भगवतीसो एकैकजीवपदेशे दर्शनावरणीयकर्मणः कियद्भिरविभागपरिच्छेदैरावेष्टितपरिवेष्टितो वर्तते ? ज्ञानावरणीयदर्शनावरणीययोः परस्परं सम्बन्धः, ज्ञानावरणीयस्य वेदनीयेन सह सम्बन्धः, ज्ञानावरणीयमोहनीययोः परस्परं सम्बन्धः, ज्ञानावरणीयायुष्ककर्मणोः परस्परं सम्बन्धः, एवं रीत्या दर्शनावरणीयादिना सह वेदनीयादीनां सम्बन्धः, जीवः पुद्गली, पुद्गलो वा ?, नैरयिकः पुद्गली पुद्गलो वा ? सिद्धः पुद्गलो न, अपि तु पुद्गल इति ।। शीलश्रुतादिवक्तव्यता। नवमोद्देशके बन्धादयः पदार्थाः मरूपिताः, ताँश्च बन्धादीन् श्रुतशीलसम्पन्नाः पुरुषाः विचारयन्तीति श्रुतादिसम्पन्नपुरुषमभृतिपदार्थविचाराथै दशममुद्देशकमारभते-'रायगिहे नयरे' इत्यादि । मूलम्-रायगिहे नयरे जाव एवं क्यासी-अन्नउत्थिया णं भंते! एवमाइक्खंति, जाव एवं परूवात-एवं खलु सीलं सेयं१, से आवेष्टित परिवेष्टित हैं ऐसा प्रश्न और इसका उत्तर- प्रत्येक जीव का एक एक जीव प्रदेश दर्शनावरणीय कर्म के कितने अविभागी परिच्छेदों से आवेष्टितपरिवेष्टित हो रहा है ? ऐसा प्रश्न और उत्तर ज्ञानावरणीय और दर्शनावरणीय इनका परस्पर संबंध कथन-ज्ञानावरणीय का वेदनीय के साथ, संबंध कथन-ज्ञानावरणीय और मोहनीय का परस्पर में संबंध कथन-ज्ञानावरणीय और आयुकर्म का परस्पर में संबंध कथन-इसी तरह के दर्शनावरणीय आदि के साथ वेदनीयादिकों का संबंध कथन-जीव पुद्गली है या पुद्गल है ? नैरथिक पुद्गली है या पुद्गल है ? ऐसा प्रश्न और उत्तर-सिद्ध पुद्गली नहीं है किन्तु पुद्गल है ऐसा कथन-1 પ્રત્યેક જીવને પ્રત્યેક જીવપ્રદેશ દર્શનાવરણીય કર્મના કેટલા અવિભાગી પરિ છેદથી આવેષ્ટિત પરિવેષિત થઈ રહ્યો છે ? એ પ્રશ્ન અને તેને ઉત્તર જ્ઞાનાવરણીય અને દર્શનાવરણીયના પરસ્પરના સંબંધનું કથન. જ્ઞાનાવરણીયના વેદનીય સાથેના સંબંધનું કથન, જ્ઞાનાવરણીય અને મોહનીયના પરસ્પરના સંબંધનું કથન, જ્ઞાનાવરણીય અને આયુકર્મના પરસ્પરના સંબંધનું કથન એજ પ્રમાણે દર્શનાવરણીય આદિની સાથેના વેદનીયાદિકેના સંબંધનું કથન. “જીવ પુલી છે કે પુલ છે? નરયિક પુદ્ગલી છે કે પુદ્ગલ છે ? એવા પ્રશ્નો અને તેમના ઉત્તરનું કથન. સિદ્ધ પુદ્ગલી નથી પણ પુલ છે, એવું કથન. Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयान्द्रका टीका श० ८ उ० १० सू०१ शीलश्रुतादिनिरूपणम् ४४९ सुयं सेयंर,सुयं सेयं सील सेयं३, से कहमेयं भंते ! एवं? गोयमा! जन्नं ते अन्नउत्थिया एवमाइक्खंति जाव जेते एवमाहंसु मिच्छा ते एवमाहंसु, अहं पुण गोयमा ! एवमाइक्खामि जाव परूवेमि, एवं खल्लु मए चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता,तं जहासीलसंपन्ने णाम एगे णो सुयसंपन्ने१, सुयसंपन्ने नामं एगे नो सीलसंपन्ने २, एगे सीलसंपन्ने वि, सुयसंपन्ने वि३, एगे णो सीलसंपन्ने नो सुयसंपन्ने४, तत्थ णं जे से पढमे पुरिसजाए सेणं पुरिसे सीलवं असुयवं, उवरए अविनायधम्मे, एसणं गोयमा! मए पुरिसे देसाराहए पण्णत्ते१, तत्थ णं जे से दोच्चे पुरिसजाए से णं पुरिसे असीलवं सुयवं, अणुवरए विनायधम्मे, एस गं गोयमा ! मए पुरिसे देसविराहए पण्णत्ते२, तत्थ णं जेसे तच्चे पुरिसजाए से णं पुरिसे सीलवं सुयवं, उवरए विन्नाय धम्मे एस णं गोयमा! मए पुरिसे सव्वाराहए पण्णत्ते३,तत्थ णं जेसे चउत्थे पुरिसजाए से णं पुरिसे असीलवं, असुयवं अणुवरए अविण्णायधम्मे,एसणं गोयमा! मए पुरिसे सव्वविराहए पण्णत्ते॥१ छाया-राजगृहे नगरे यावत् एवमवादीत्-अन्ययूथिकाः खलु भदन्त ! एवमाख्यान्ति, यावत्-एवं प्ररूपयन्ति-एवं खलु शीलं श्रेयः१,श्रुतं श्रेयः२, श्रुतं श्रेयं शीलश्रुतादि वक्तव्यता रायगिहे नयरे जाव एवं क्यासी' इत्यादि। सूत्रार्थ-(रायगिहे नयरे जाव एवं वयासी) राजगृह नगर में यावत गौतम ने प्रभु से इस प्रकार से पूछा-(अन्नउत्थियाणं भंते ! एवमाइ શીલઘુતાદિ વક્તવ્યતા– - " रायगिहे नयरे जाव एवं पयासी" त्याह सूत्रा--( रायगिहे नयरे जाव एवं वयासी) २४ नगरमा भलीવીર પ્રભુ પધાર્યા, યાવત ગૌતમ સ્વામીએ મહાવીર પ્રભુને આ પ્રમાણે भ ५७ Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४५० भगवतीसूत्रे शीलं श्रेयः ३, तत् कथमेतद् भदन्त । एवम् ? गौतम ! यत् खलु ते अन्ययूथिका एवमाख्यान्ति, यावत्-येते एवमाहु-भिध्या ते एवमाहुः, अहं पुनर्गौतम । एवमाख्यामि यावत् प्ररूषयामि एवं खलु मया चत्वारः पुरुषजाताः प्रज्ञप्ताः - तद्यथाशीलसम्पन्नो नाम एकः, नो श्रुतसम्पन्नः १, श्रुतसम्पन्नो नाम एकः नो शीलसम्पन्नः २, एकः शीलसम्पन्नोऽपि श्रुतसम्पन्नोऽपि ३, एको नो शीलसम्पन्नः, नो श्रुत क्खति जाव एवं परूवेंति - एवं खलु सीलं सेयं ११ सुयं सेयं २१ सुयं सेयं सीलं सेयं ३) हे भदन्त ! अन्यतीर्थिक जन जो ऐसा कहते हैं, यावत् - इस प्रकार से प्ररूपित करते हैं कि शील ही श्रेयस्कर है १, श्रुत ही श्रेयस्कर है २, शील निरपेक्ष श्रुतश्रेयस्कर है और श्रुत निरपेक्ष शील श्रेयस्कर है, ( से कहमेयं भंते ! एवं ) तो हे भदन्त ! उनका ऐसा कथन ठीक है क्या ? ( गोयमा ) हे गौतम! ( जन्नं ते अन्नउत्थिया एवमाइक्खति, जाव जे ते एवमाहंसु मिच्छा ते एवमाहंसु ) जो वे अन्यतीर्थिक जन ऐसा कहते हैं यावत् जो उन्हों ने ऐसा कहा है वह सब उनका कथन मिथ्या है । ( अहं पुण गोयमा ! एवमाइक्खामि, जाव पचेमि, एवं खलु मए चत्तारि पुरिस जाया पण्णत्ता) हे गौतम! मैं तो ऐसा कहता हूं यावत् ऐसी प्ररूपणा करता हूं कि चार पुरुष ऐसे होते हैं ( तं जहा ) जो इस प्रकार से है - ( सीलसंपन्ने णामं एगे णो सुय संपन्ने १, सुसंपन्ने नामं एगे नो सीलसंपन्ने २, एगे सीलसंपन्ने वि, पूछयु-( अन्नउत्थियाण ं भते ! एवमाइक्खंति जाव एवं परूवेति एवं खलु सीलं सेयं१, सुय सेयं, सुयं सेयं सीलं सेयं३, ) हे लहन्त ! अन्य तीर्थो અન્ય મતવાદીઓ ) એવુ' કહે છે, ‘ યાવત્ ’ એવી પ્રરૂપણા કરે છે કે (૧) શીલ જ શ્રેયસ્કર છે, (૨) શ્રુત જ શ્રેયસ્કર છે, (૩) શીલ નિરપેક્ષ શ્રુત શ્રેયસ્કર છે मने श्रुत निरपेक्ष शील श्रेयस्४२ छे, ( से कहमेय भरते ! एवं ) तो उ ભદન્ત ! એમની એ માન્યતા શુ ખરી છે ? ( गोयमा ! ) हे गौतम ! ( जन्न ते अन्नउत्थिया एवमाइक्खंति, जाव जे ते एवमाह सु मिच्छा ते एवमाह सु ) ते अन्यतीर्थ है। मेवु ने अहे छे, ते तेभनुं समस्त प्रथन मिथ्या - जोटु छे ( अहं पुण गोयमा ! एवमाइक्खामि, जाव, परूवेमि, एवं खलु मए चत्तारि पुरिस जाया पण्णत्ता ) हे गौतम! हुं તેા એવું કહું છું, ‘ચાવત્ ’ એવી પ્રરૂપણા કરૂ છું કે ચાર પુરુષા એવાં होय छे, ( त जहा ) मना नीचे प्रभा प्रार पडे छे - ( सीलसंपन्ने णाम, एगे जो सुयसंपन्ने१, सुयसपन्ने णामं एगे नो सीलसंपन्नेर, एगे सीळ संपन्ने Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमैयचन्द्रिका टीको श० ८ उ०१० सू० १ शीलश्रुतादिनिरूपणम् सम्पन्नः ४, तत्र खलु यः स प्रथमः पुरुपजातः, स खल पुरुषः शीलवान् अश्रुतवान् , उपरतः, अविज्ञातधर्मा, एष खलु गौतम ! मया पुरुषो देशाराधकः प्रज्ञप्तः१, तत्र खलु या द्वितीयः पुरुपजातः स खलु पुरुषः अशीलवान् श्रुतवान् , अनुपरतो विज्ञातधर्मा, एप खलु गौतम ! मया पुरुपो देशविराधकः प्रज्ञप्तः२, तत्र खलु यः स तृतीयः पुरुषजातः, स खलु पुरुषः शीलवान् श्रुतवान् , उपरतो विज्ञातधर्मा, एप सुयसंपन्ने वि ३, एगे णो सीलसंपन्ने, नो स्लुयसंपन्ने ४) एक शीलसंपन्न होता है, पर श्रुतसंपन्न नहीं होता १, दुसरा श्रुतसंपन्न होता है पर शीलसंपन्न नहीं होता है २, तीसरा-शील संपन्न भी होता है और श्रुत संपन्न भी होता है ३, और चौथा ऐसा होता है जो न शीलसंपन्न होता है और न श्रुतसंपन्न होता है । (तत्थ णं जे से पढमे पुरिसे जाए, से णं पुरिसे सीलवं अस्तुयवं, उवरए, अविनायधम्मे, एस णं गोयमा ! मए पुरिसे देसाराहए पण्णत्ते) इनमें जो प्रथम प्रकार का पुरुष है वह शील वाला तो होता है परन्तु श्रुत वाला नहीं होता है। ऐसा यह पुरुप पापादिक से उपरत-निवृत्त होता हुआ भी धर्म को जानता नहीं है। हे गौतम ! ऐसे पुरुप को मैंने देश आराधक कहा है। (तत्य ण जे से दोच्चे पुरिसजाए, से णं पुरिसे असीलवं सुयवं, अणुवरए विनायधम्मे -एस णं गोयमा ! मए पुरिसे देसविराहए पण्णत्ते) जो दूसरा पुरुष है, वह शीलवाला तो नहीं होता है, परन्तु श्रुतवाला होता है ऐसा यह पुरुष पापादिक से तो अनिवृत्त होता है, पर धर्म को जानता है। वि सुयसंपन्ने वि एगे णो सीलसपन्ने, णो सुयसपन्ने४,) (१) शीतयुद्धत डाय છે પણ જ્ઞાનયુક્ત હોતા નથી, જ્ઞાનયુક્ત હોય છે પણ શીલયુક્ત હોતો નથી, (૩) શીલયુક્ત પણ હોય છે અને જ્ઞાનયુક્ત પણ હોય છે, (૪) શીલયુક્ત पण हात नथी मने ज्ञानयुत पडात नथी. ( तत्थर्ण जे से पढमे पुरिसे जाए, से णं पुरिसे सीलवं असुयवं, उवरए, अविन्नायधम्मे, एस णं गोयमा ! मए पुरिसे देसाराहए पण्णत्ते ) तयार प्रा२ना पुरुषोमाथी रे पडसा प्रश्ने। પુરુષ છે તે શીલવાળે તે હોય છે પણ શ્રતવાળે હેતે નથી એ તે પુરુષ પાપાદિકથી નિવૃત્ત રહેવા છતાં પણ ધર્મને જાણતા નથી તે ગૌતમ ! એવા अपने में देश (मशत: ) मा२।५४ हो छ (तत्थ णं जे से दोच्चे पुरिस. जाए, से णं पुरिसे असीलव सुयव, अणुवरए विनायधम्मे-एस णं गोयमा ! मए पुरिसे देसविराहए पण्णत्ते ) भी प्रा२ने रे पुरुष छे ते शासवाणे હત નથી પણ શ્રતવાળો હોય છે, એ તે પુરુષ પાપાદિકથી અનિવૃત્ત હોય Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीस्त्रे खलु गौतम! मया पुरुषः साराधकः प्रज्ञप्तः३, तत्र खलु यः स चतुर्थः पुरुपजातः, स खलु पुरुषः अशीलवान् , अश्रुतवान् , अनुपरतः, अविज्ञातधर्मा, एष खलु गौतम । मया पुरुषः सर्वविराधकः प्रज्ञप्तः४ ।। सू० १ ॥ टीका-'रायगिहे नयरे जाव एवं वयासी'-राजगृहे नगरे यावत् स्वामी समवस्तः, समवसृतं भगवन्तं वन्दितुं नमस्कर्तुं पर्षत् निर्गच्छति, वन्दित्वा नमगौतम ! ऐसे पुरुष को मैंने देशविराधक कहा है। (तत्थ णं जे से तच्चे पुरिसजाए, से णं पुरिसे सीलवं सुयवं, जवरए विनायधम्मे-एसणं गोयमा! मए पुरिसे सव्वाराहए पण्णत्ते) जो तृतीय पुरुष है जो शील वाला भी होता है और श्रुतवाला भी होता है। ऐसा वह पुरुष प्राणातिपातादिक से निवृत्त होता है और धर्म का ज्ञाता होता है । उस पुरुष को मैंने साराधक कहा है। (तत्थ णं जे से चउत्थे पुरिसजाए-से णं पुरिसे असीलवं असुयवं-अणुवरए, अविण्णायधम्मे-एस णं गोयमा ! मए पुरिसे सव्वविराहए पण्णत्ते ) तथा इन चार पुरुषों के बीच में जो चौथापुरुष है, वह शीलविना का और श्रुतविना का होता है। ऐसा यह पुरुष पापादिक से निवृत्त भी नहीं होता है और न धर्म का ज्ञाता ही होता है। ऐसे पुरुष को हे गौतम ! मैंने सर्वविराधक कहा है। __टीकार्थ-नौवे उद्देशक में बन्धादिक पदार्थों का निरूपण किया गया है-इन बन्धादिकों का विचार श्रुत शील संपन्न मनुष्य ही करते हैं। છે, પણ ધર્મને જ્ઞાતા હોય છે. હે ગૌતમ! એવા પુરુષને મેં દેશવિરાધક यो छे. ( तत्थणं जे से तच्चे पुरिसजाए, से गं पुरिसे सीलव सुयय', उवरए विनायधम्मे-एस ण गोयमा ! मए पुरिसे सव्वाराहए पण्णत्ते ) श्री प्रा२ने। જે પુરુષ છે, તે શીલવાન પણ હોય છે અને શ્રતવાન પણ હોય છે. એ તે પુરુષ પ્રાણાતિપાત આદિથી નિવૃત્ત હોય છે અને ધર્મને જ્ઞાતા હોય છે. है गौतम ! मेवा पुरुषने में साराध घो छ. ( तत्थणं जे से चउत्थे पुरिस जाए-से णं पुरिसे असीलव असुयव-अणुवरए, अविण्णायधम्मे-एम ण गोयमा ! मए पुरिसे सव्वविराहए पण्णत्ते ) याथा प्रा२न २ पुरुष छे ते શીલ વિનાને અને શ્રત વિનાનો છે એ તે પુરુષ પાપાદિકેથી નિવૃત્ત પણ હેતે નથી અને ધર્મને જ્ઞાતા પણ હેતે નથી. હે ગૌતમ ! એવા પુરુષને મેં સર્વવિરાધક કહ્યો છે. ટીકાઈ–નવમાં ઉદ્દેશકમાં બંધાદિક પદાર્થોનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે. આ બન્દાદિકને વિચાર કૃત શીલ સંપન્ન મનુષ્ય જ કરે છે. તેથી એજ Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ १० सू १ शीलश्रुतादिनिरूपणम् ४५३ स्कृत्य प्रतिगता पर्पत् । ततः शुश्रूपताणो नमस्यन् विनयेन कृतपुटिताञ्जलिः गौतमः एवम्-वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादी-'अन्नउत्थिया णं भंते ! एवमाइक्खंति, जाव एवं परुति' हे भदन्त अन्ययुथिकाः अन्यतीथिकाः खलु एवं वक्ष्यमाणरीत्या आख्यान्ति, यावत् भाषन्ते, प्रज्ञापयन्ति एवं प्ररूपयन्ति-'एवं खलु सीलं सेयं १, सुयं सेयं २, मुयं सेयं, सील सेयं३' यत्-एवं लोकसिद्धन्यायेन खलु निश्चितं शीलमेव प्राणातिअतः इन्हीं श्रुतादि संपन्न मनुष्य आदिकों का विचार करने के लिये सूत्रकार ने इस दशवे उद्देशक को प्रारंभ किया है । (रायगिहे नयरे एवं बयासी) राजगृह नगर-में यावत् गौतम ने ऐसा पूछा-यहां "यावत" शब्द से ऐसा पाठलिया गया है-राजगृह नगर में महावीरस्वामी पधारे, महावीरस्वामी को पधारे हुए सुनकर वहां की परिषद् उनको बन्दना और नमस्कार तथा धर्मोपदेश सुनने के लिये उनके समीप आई, उन्हें वन्दना और नमस्कार कर आई हुई परिषद् धर्मकथा सुनकर पीछे वापिस गई । तव धर्म सुनने की इच्छा से प्रेरित हुए गौतम ने बड़े विनय के साथ दोनों हाथ जोड़कर नमस्कार करके प्रभु से ऐसा पूछा-(अन्नउस्थिया णं भंते । एवमाइक्खंति ) हे भदन्त ! अन्यतीर्थिक जन जो ऐसा कहते हैं-यावत् ऐसा भाषण करते हैं, इस प्रकार से प्रज्ञापन करते हैं, और इस प्रकार से प्ररूपणा करते हैं-(एवं खलु सीलं सेयं १, सुयं सेयं २, सुयं सेयं सीलं सेयं)लोक सिद्ध न्याय के अनुसार यह बात निश्चित है कि प्राणातिपातादिविरमणरूप एवं શ્રતાદિ સંપન્ન મનુષ્યાદિકેને વિચાર કરવાને માટે સૂત્રકારે આ દસમાં ઉદ્દે शन प्रान ये छ. “ रायगिहे नयरे जाव एव वयासी " २०४९ नगरमा મહાવીર પ્રભુ પધાર્યા, યાવતું ગૌતમે આ પ્રમાણે પૂછ્યું-(અહીં “યાવત” પદથી નીચેને સૂત્રપાઠ ગ્રહણ કરવામાં આવે છે-મહાવીર પ્રભુનાં દર્શન કરવા માટે તથા ધર્મોપદેશ સાંભળવા માટે પરિષદ નીકળી. તેમને વાંદણા નમસ્કારાદિ કરીને તથા ધર્મોપદેશ સાંભળીને પરિષદ વિખરાઈ ગઈ. ત્યારબાદ ધર્મતત્વને સમજવાની જિજ્ઞાસાવાળા ગૌતમ સ્વામીએ ઘણુ વિનયપૂર્વક બને હાથ જોડીને નમસ્કાર કરીને મહાવીર પ્રભુને આ પ્રમાણે પ્રશ્ન પૂછ– " अन्नउस्थिया णं भंते ! एवमाइक्खंति " महन्त ! मन्य भतवाहीमा मेनु કહે છે, એવું ભાખે છે, એવી પ્રજ્ઞાપના કરે છે અને એવી પ્રરૂપણા કરે છે (एवं खलु सील सेयं१, सुये सेयं२, सुयं सेयं सील सेय३) (१) aar શ્રેયકર છે-લેકસિદ્ધ ન્યાયાનુસાર એ વાત નિશ્ચિત છે કે પ્રાણાતિપાતાદિ Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४५४ भगवतीस्त्र पातादिविरमणध्यानाध्ययनादिरूपाक्रियैव श्रेयः-अतिशयेन प्रशस्य श्लाध्यं वर्तते प्रशस्तमित्यर्थः पुरुषार्थसाधकत्वात् , अथवा श्रेयम्-समाश्रयणीयं पुरुषार्थविशेषाथिना शीलमेवाश्रयणीयमित्यर्थः, अयमाशयः केचित अन्यतीथिकाः क्रियामात्रादेवाभीष्टार्थसिद्धिमिच्छन्ति ज्ञानन्तु निष्प्रयोजनमेव प्रतिपादयन्ति तस्य निश्चेष्टत्वात् घटादिकरणप्रवृत्ती आकाशादिपदार्थवत् , उक्त च क्रियैव फलदा पुसां, न ज्ञानं फलदं मतम् । यतः स्त्रीभक्ष्यमोगज्ञो न ज्ञानात् सुखितो भवेत् ॥ १ ॥ एवम्---'जहा खरो चंदणभारवाही, भारस्स भागी न हु चंदणस्त एवं खु नाणी चरणेण हीणो, नाणस्त भागी न हु सोग्गईए' ॥१॥ ध्यान, अध्ययन आदि रूप जो शील है वही अतिशयरूप से प्रशस्य श्लाव्य है। क्यों कि यही पुरुपार्थ का साधक है। अथवा-(सेयं ) का अर्थ पुरुषार्थ विशेष के अभिलापी द्वारा समाश्रयणीय है । तात्पर्य कहने का यह है-कि कितनेक अन्यतीर्थिक जन क्रियामात्रसे ही अभीष्ट अर्थ की सिद्धि होती है ऐसा मानते हैं। और साथमें ऐसा कहते हैं कि ज्ञान निष्प्रयोजनभूत ही है-उससे अभीष्ट अर्थ की सिद्धि नहीं होती है। क्यों कि ज्ञान निश्चेष्ट रूप होता है। जैसे घटादि करने की प्रवृत्ति में आशक पदार्थ निश्चेष्ट होता है। कहा भी है-"क्रियैव फलदा पुंसां, न ज्ञानं फलदं मतम् । यतः स्त्री भक्ष्यभोगज्ञो न ज्ञानात् सुखितो भवेत् " क्रिया ही पुरुषों को फलदायक होती है, ज्ञान फलदायक नहीं होता है। क्यों कि स्त्री, भक्ष्य और भोजन के ज्ञानवाले व्यक्ति को उनका केवल ज्ञान सुखी नहीं करता है । तथा વિરમણરૂપ અને ધ્યાન, અધ્યયનરૂપ જે શીલ છે, એજ અત્યન્ત પ્રશસ્યमाय-छ. ४२५ मे पुरुषार्थ तुं साथ छे. मया " सेय" न मर्थ પુરુષાર્થ વિશેષના અભિલાવી દ્વારા સમાશ્રયણીય છે કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે કેટલાક અન્યતીથિકે એવું માને છે કે ક્રિયામાત્રથી જ અભીષ્ટ અર્થની સિદ્ધિ થાય છે. અને સાથે એવું પણ કહે છે કે જ્ઞાનનું કઈ પ્રજન નથી જ્ઞાન દ્વારા અભીષ્ટ અર્થની સિદ્ધિ થતી નથી. કારણ કે જ્ઞાન નિચેષ્ટ રૂપ હય छे. ४यु ५५ छ -( क्रियेव फलदा पुंसां, न ज्ञानं फलदं मतम् । यतः स्त्री भक्ष्य भोगज्ञो न ज्ञानात् सुखितो भवेत् ) " या माणसाने जाय४ थाय છે, સાન ફલદાયક થતું નથી. કારણ કે સ્ત્રી, ભક્ષ્ય અને ભેજનના જ્ઞાનવૉળાને तेनुं ज्ञान मात्र सुभी ४२तुं नथी." तथा-- Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४५५ प्रमेयचन्द्रिका टी० ० ८ उ० १० सू० १ शीलश्रुतादिनिरूपणम् यथा खरश्चन्दनभारवाही, मात्रय भागी न तु चन्दनस्य । एवं खलु ज्ञानी चरणेन हीनो ज्ञानस्य भागी न तु मुगतेः । १ ॥ अतस्ते प्ररूपयन्ति-शीलं श्रेयः, इति, अन्ये पुनरन्यतीथिकाः ज्ञानादेवेष्टार्थसिद्धिमिच्छन्ति न क्रियातः, ज्ञानविकलरय क्रियायतोऽपि फलसिद्धयदर्शनात् , उक्तं चविज्ञप्तिः फलदा पुंसां, न क्रिया फलदा मता। मिथ्याज्ञानात् प्रवृत्तस्य फलासंवाददर्शनात् ।। १॥ (जहा खरो चंदण भारवाही भारस्सभागी न हु चंदणस्त । एवं ख नाणी चरणेण हीणो नाणस आगी नहु सोगईए॥ जैसे-चंदन के भारवाला गधा केवल चन्दन के भार का ही भागी होता है चन्दन का नहीं, उसी प्रकार चारित्र-क्रिया से रहित ज्ञानी ज्ञान का ही भागी होता है सुगति का भागी नहीं होता है। इसी बात को लेकर वे ऐसी प्ररूपणा करते हैं कि शील ही श्रेयस्कर है। तथा दूसरे जो अन्यतीर्थिकजन हैं वे ऐसा कहते हैं कि केवल ज्ञानमात्र से ही इष्ट अर्थ की सिद्धि होती है, क्रिया से नहीं-प्राणातिपातविरमण आदिरूप चारित्र से नहीं-क्यों कि ज्ञानविकल प्राणी को क्रियाशाली होने पर भी फलसिद्धि की प्राप्ति होती हुई नहीं देखी जाती है। सोही कहा है-"विज्ञप्तिः फलदा पुंसां " इत्यादि। विज्ञप्ति-विशिष्टज्ञान-सम्यग्ज्ञान ही पुरुषों को फलप्रद होता है। ज्ञानशून्य क्रिया फलप्रद नहीं होती है। जो व्यक्ति मिथ्याज्ञान से प्रवृ. ( जहा खरो चंदण भारवाही भारस्स भागी, न हु चंदणस्स । __एवं खु नाणी चरणेण हीणो नाणस भागी न हु सोगईए) જેમ ચન્દનનો ભારવાહી ગધેડો ચદનના ભારને જ ભાગી થાય છે, ચન્દનને ભાગી થતો નથી, એજ પ્રમાણે ચારિત્રક્રિયાથી રહિત જ્ઞાની જ્ઞાનને જ ભાગી થાય છે, સુગતિને ભાગી થતું નથી આ પ્રકારની માન્યતાને આધારે તેઓ એવી પ્રરૂપણ કરે છે કે શીલ જ શ્રેયસ્કર છે તથા બીજા અન્યતીથિકે એવું કહે છે કે જ્ઞાન માત્રથી જ ઈષ્ટ અર્થની પ્રાપ્તિ થાય છે ક્રિયાથી થતી નથી–પ્રાણાતિપાત વિરમણ આરિરૂપ ચારિત્ર વડે અભીષ્ટ અર્થની પ્રાપ્તિ થતી નથી કારણ કે જ્ઞાનરહિત છવ ક્રિયાશાળી હોય તો પણ તેને ફલસિદ્ધિની પ્રાપ્તિ થતી જોવામાં આવતી નથી કહ્યું પણું છે કે – विज्ञप्ति फलदा पुंसां इत्यादि । વિજ્ઞપ્તિ (વિશિષ્ટ જ્ઞાન–મમ્યજ્ઞાન) જ પુરુષોને ફલદાયી નીવડે છે. જ્ઞાનશૂન્ય (જ્ઞાનરહિત) ક્રિયા ફલપ્રદ નીવતી નથી. જે વ્યક્તિ મિથ્યાજ્ઞાનથી Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४५६ एवम् - " पढमं नाणं तओ दया, एवं चिट्ठइ सव्वसंजए । अन्नाणी किं काही ? किं वा न ही सेय पावगं ? अतस्ते प्ररूपयन्ति श्रुत श्रेयः इति श्रुतं श्रुतज्ञानं तदेव श्रेयः अतिप्रशस्यं वर्तते, श्रेयम् आश्रयणीयं वा पुरुषार्थसिद्धिहेतुत्वात् नतु शीलमिति भावः, इतरे पुनरन्यतीर्थिकाः परस्परनिरपेक्षयोरेव ज्ञानक्रिययोः ? फलमिच्छन्ति तेषामयमा शयः - ज्ञानं क्रियारहितमेव गौणीभूतक्रियं वा फलमदं भवति, क्रियाऽपि ज्ञान रहिता, गौणीभूतज्ञाना वा फलदा भवतीति, 41 भगवती सूत्रे उक्तश्च- किञ्चिद् वेदमयं पात्रं, किञ्चित्पात्रं तपोमयम् । आगमिष्यति तत्पात्रम्, यत्पात्रं तारयिष्यति " इति, " त्ति करता है उसे तो फल में विसंवाद देखा जाता है अतः ऐसा ज्ञान फलप्रद नहीं होता ! तथा - " पढमं नाणं तओ दया एवं चिह्न सव्वसंजए, अन्नाणी किं काही ? किं वा नाही सेय पावयं अतः इस सव कथन को लक्ष्य में रखकर श्रुत-श्रुतज्ञान को अन्यतीर्थिकों ने अतिप्रशस्त माना है । अथवा पुरुषार्थ का हेतु होने से उसे ही आश्रयणीय कहा है । शील को नहीं। तीसरे प्रकार के जो अन्यतीर्थिक जन हैं वे परस्पर निरपेक्ष ज्ञान और क्रिया को ही अभीष्टार्थ संपादक मानते हैं । इनका मन्तव्य ऐसा है कि क्रियारहित या जिसमें क्रिया गौण है ऐसा ज्ञान फलप्रद होता है । तथा ऐसी क्रिया जो ज्ञानरहित होती है-अथवा ज्ञान जिसमें गौण होता है फलप्रद होती है । कहा भी है "E किञ्चिद् वेदमयं पात्रं, " इत्यादि । પ્રવૃત્તિ કરે છે તેને તે લમાં વસવાદ જ જોવામાં આવે છે, તેથી એવુ ज्ञान ( मिथ्याज्ञान ) इसग्रह नीवडतुं नथी तथा - ( पढमं नाणं तओ दया एवं चिट्ठइ सव्वसंजए, अन्नाणी किं काही ? किंवा नाही सेय पावयं ) मा अधां કથનને લક્ષ્યમાં રાખીને શ્રુત ( શ્રુતજ્ઞાન )ને અન્યતીથિંકાએ અત્યન્ત પ્રશસ્ય માન્યું છે અથવા પુરુષાર્થના હેતુ (કારણ ) રૂપ હાવાથી તેને જ આશ્રણીય गए छे-शीलने नहीं. ત્યારે કેટલાક અન્યતીથિકા પરસ્પર નિરપેક્ષ જ્ઞાન અને ક્રિયાને જ અભીષ્ટ અનુ સંપાદક ગણે છે. તેમની એવી માન્યતા છે કે ક્રિયારહિત અથવા જેમાં ક્રિયા ગૌણુરૂપ છે એવુ' જ્ઞાન લદાયી નીવડે છે. તથા જે જ્ઞાનરહિત હાય છે-અથવા જેમાં જ્ઞાનનુ મહત્વ ગૌણુ હાય છે એવી ક્રિયા ફૂલદાયી नीवडे छे छे - किश्चित् द्वेदमय पात्रं इत्यादि । Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४५७ प्रमेयचन्द्रिका टी० श०८ उ० १० सू० १ शीलश्रुतादिनिरूपणम् अतस्ते प्ररूपयन्ति-श्रुतं श्रेयः, तथा शीलं श्रेयः, द्वयोरपि प्रत्येकं पुरुषस्य पवित्रतानिबन्धनत्वात्। अन्ये पुनरन्यतीथिकाः प्ररूपयन्ति-शीलं श्रेयस्तावन्मुख्यवृत्त्या, तथा श्रुतं श्रेयः-श्रुतमपि श्रेयो गौणवृत्त्या, तदुपकारित्वात् , केचित्तु इत्थं प्ररूपयन्ति-श्रुतं श्रेयस्तावद् मुख्यवृत्त्या, एवं शीलमपि श्रेयो गौणवृत्त्या, तदुपकारित्वात , हे भदन्त ! तत् कथमेतत् एवं सत्यं किम् ? एतस्य चान्ययथिकमतस्य मिथ्यात्वं बोध्यम्-उक्तपक्षत्रयस्यापि फलसिद्धावनगत्वात् समुदायपक्षस्यैव फल कोई पात्र वेदमय-केवल वेदशास्त्र का ज्ञातारूप पात्र-आवेगा, कोई पात्र केवल तपोमय-तपश्चरण करने वाला आवेगा-सो मुझे इस संसार समुद्र से पार कर देगा। इस श्लोक द्वारा परस्पर निरपेक्ष ज्ञान और क्रियाओं में संसारतारकता प्रकट की गई है। इस तरह से अन्यतीर्थिक जनों ने केवल श्रुत में केवल शील में और परस्पर निरपेक्ष श्रुत और शील में श्रेयस्त्व प्रकट किया है। अन्य और दूसरे तीर्थक जन ऐसा कहते हैं कि शील में जो श्रेयस्त्व है वह मुख्यरूप से है-तथा-श्रुत में जो श्रेयस्व है वह गौणरूप से है-क्यों कि श्रुत शील का उपकारी होता है। कोई २ ऐसा भी कहते हैं कि श्रुत में श्रेयस्त्व मुख्यरूप से है और शील में श्रेयस्त्व गौणरूप से है क्यों कि शील श्रुत का अपकारक होता है। अतः इन्हीं सब पक्षों को हृदय में रखकर गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है कि हे भदन्त ! ये जो पूर्वोक्त मन्तव्य हैं सो क्या वे सत्य हैं ? प्रभु इन तीनों ही पक्षों में मिथ्यात्व प्रकट करने के लिये “કઈ પાત્ર વેદમય-કેવળ વેદશાસ્ત્રના જ્ઞાતારૂપ પાત્ર-આવશે, કઈ પાત્ર કેવળ તમય-તપશ્ચરણ કરનાર આવશે, તે મને આ સંસાર સાગરમાંથી પાર કરી દેશે.” આ શ્લેક દ્વારા પરસ્પર નિરક્ષેપ જ્ઞાન અને ક્રિયાઓમાં સંસારતારકતા પ્રકટ કરવામાં આવી છે. આ રીતે અન્ય મતવાદીઓએ કેવળ શ્રત (જ્ઞાન) માં, કેવળ શીલમાં અને પરસ્પર નિરપેક્ષ શ્રત અને શીલમાં શ્રેયસ્કરતા પ્રકટ કરી છે. ત્યારે કેટલાક અન્ય મતવાદીઓ એવું પણ કહે છે કે શીલમાં જે શ્રેયસ્કરતા છે તે મુખ્ય રૂપે છે અને શ્રતમાં જે શ્રેયસ્કરતા છે તે ગૌણરૂપે છે, કારણ કે શ્રત શીલનુ ઉપકારી હોય છે. ત્યારે કેટલાક અન્ય તીથિકે શ્રુતમાં મુખ્યરૂપે શ્રેયસ્કરતા માને છે અને શીલમાં ગોણરૂપે શ્રેયસ્કરતા માને છે, કારણ કે શીલ શ્રુતનું ઉપકારક હોય છે. આ બધી માન્યતાઓને અનુલક્ષીને ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને એ પ્રશ્ન પૂછે છે કે-“હે ભદન્ત! તે અન્યતીર્થિકોની તે માન્યતા શું સત્ય છે ?” भ० ५८ Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसूत्रे सिद्धिझारणत्वादित्यभिप्रायेण भगवानाह-' गोयमा ! जं णं ते अन्नउत्थिया एवमाइक्वंति, जाव जे ते एवमासु मिच्छा ते एवमाहंसु, हे गौतम ! यत् खलु ते अन्ययूथिकाः-अन्यतीथिकाः एवम् उक्तप्रकारम् आख्यान्ति यावत्-भाषन्ते, प्रज्ञापयन्ति, मरूपयन्ति च, ये ते एवमाहुः मिथ्या ते एवमुक्तप्रकारमाहुः । स्वसिद्धान्तं प्रतिपादयति-' अहं पुण गोयमा ! एवमाइक्खामि जाय परूवेमि' हे गौतम ! अहं पुनरेवं वक्ष्यमाणप्रकारम् श्रुतयुक्त शीलं श्रेय इत्येवम् आख्यामि और इनके समुदायपक्ष में सम्यक्त्व प्रकट करने के लिये गौतम से कहते हैं-(गोयमा) हे गौतम । (जं ते अन्नउत्थिया एवमाइक्खंति, जाव जे ते एवमासु मिच्छा ते एवमाहंसु) जो इन अन्यतीर्थिक जनों ने इस पूर्वोक्तरूप से कहा है, यावत्-प्ररूपणा की है-सो सब गलत है-असत्य है। क्यों कि केवल शील, केवल श्रुत और परस्पर निरपेक्ष शील श्रुत, अपने २ फल की सिद्धि कराने में असमर्थ हैं। समुदाय पक्ष में ही ये तीनों फलसिद्धि के प्रति कारण हैं। इसलिये हे गौतम ! ( एवमाइक्खामि, जाव परूवेमि ) मैं ऐसा कहता हूं यावत् प्ररूपित करता हूं कि श्रुत युक्त शील श्रेष्ठ है। यहां पूर्वोक्त यावत् पद से "भाषन्ते, प्रज्ञापयन्ति ' इन क्रियापदों का तथा (जाव पख्वेमि) में आये हुए इस यावत् पद से (भाषे प्रज्ञापयामि ) इन क्रियापदों का ग्रहण हुआ है। उन्हों ने पूर्वोक्तरूप से जो स्वसिद्धान्त का कथन किया મહાવીર પ્રભુ તે ત્રણ માન્યતાઓમાં મિથ્યાત્વ પ્રકટ કરવા નિમિત્તે અને તેમના સમુદાય પક્ષે સમ્યકત્વ પ્રકટ કરવાને માટે ગૌતમસ્વામીને કહે છે" गोयमा !" गौतम । “ ज ण ते अन्नउत्थिया एवमाइक्खंति, जाव जे ते एवमासु मिच्छो ते एवमासु" भन्यतार्थाय सेवा पूवात मान्यता કહી છે, પ્રજ્ઞાપિત કરી છે (કાવત) અને પ્રરૂપિત કરી છે–તે તેમની માન્યતા भिथ्या (मसत्य मोटर) छ. ४२ मात्र शीतथी, मात्र ज्ञानथी, 3 પરસ્પર નિરપેક્ષ શીલશ્રુતથી અભીષ્ટ ફળની પ્રાપ્તિ થઈ શકતી નથી. તે ત્રણે સમુદાય પક્ષમાં જ (ત્રણેને સાથે ઉપયોગ કરવાથી) ફલસિદ્ધિના કારણરૂપ पने छ. तथा ७ गौतम ! ( एवमाइक्खामि जाव परूवेमि) हुँ तो मे ४९ છું, એવી પ્રજ્ઞાપના કરૂ છું. (યાવત્ ) એવી પ્રરૂપણા કરું છું કે શ્રુતયુક્ત शासन श्रेष्ट छ. महा पूर्वरित ' यातू' ५४थी “भाषन्ते, प्रज्ञापयन्ति " मा लियापहोने तथा " जाव परूवेमि" भां सावता यावत् ' पहथी “ भाषे, प्रज्ञापयामि " यापहोने ४२पामां मावे छे. व महापीर प्रभु Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trafar der ० ८ उ १० सू० १ शीलश्रुतादिनिरूपणम् કંપ , वच्मि, यावत् भाषे, प्रज्ञापयामि, प्ररूपयामि, तत्रैव युक्तिमाह - ' एवं खलु मए चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता, ' हे गौतम! एवं खलु वक्ष्यमाणरीत्या मया चत्वारः पुरुषजाता:- पुरुपप्रकाराः प्रज्ञप्ताः, तानेवाह - ' तं जहा - सीलसंपन्ने णामं एगे, जो सुसंपन्ने ? ' तद्यथा - एकः खलु पुरुषः शीलसम्पन्नो नाम भवति नो श्रुतसम्पन्न भवति १, 'सुयसंपन्ने णामं एगे, नो सीलसंपन्ने २ ' एकोऽपरः खलु पुरुषः श्रुतसम्पन्नो नाम भवति, नो शीलसम्पन्नो भवति २ ' एगे सीलसंपन्ने वि, यसंपन्ने वि ३ ' एकोऽन्यः पुनः पुरुषः शीलसम्पन्नोऽपि भवति, श्रुतसम्पन्नोऽपि भवति ३, 'एगे णो सीलसंपन्ने, णो सुयसंपन्ने ४ ' एकः स्वलु चतुर्थः पुरुषः नो शीलसम्पन्नो भवति, नो श्रुतसम्पन्नो वा भवति ४, ' तत्थ णं जे से पढमे पुरिसजाए, से णं पुरिसे सीलवं असुयवं, उवरए, अविन्नाययम्मे ' है वह मिथ्या है - इस में युक्ति को प्रदर्शित करने के निमित्त प्रभु कहते हैं - ( एवं खलु मए चत्तारि पुरिस जाया पण्णत्ता ) हे गौतम! मेरे द्वारा इस विषय में चार प्रकार के पुरुष कहे गये हैं ( तं जहा ) जो इस प्रकार से हैं - ( सील संपन्ने णामं एगे जो सुय संपन्ने १, ) उन पुरुषों में एक प्रकार ऐसा है जो शीलसंपन्न तो होता है पर श्रुत संपन्न नहीं होता है | ( सुसंपन्ने णामं एगे, नो मीलसंपन्ने २ ) दूसरा प्रकार ऐसा है जो श्रुतसंपन्न होता है, शीलसंपन्न नहीं होता है । (एगे सीलसंपन्ने वि, सुसंपन्ने वि ) तीसरा प्रकार ऐसा है जो शीलसंपन्न भी होता है और श्रुतसंपन्न भी होता है। (एगे णो सीलसंपन्ने, णो सुय संपन्ने ) तथा चौथा प्रकार ऐसा है जो न शीलसपन्न होता है और न श्रुतसंपन्न होता है। (तत्थ णं जे से पढमे पुरिसजाए से णं पुरिसे सीलबं પરસિદ્ધાન્તાનું ખડન કરીને સ્વસિદ્ધાતનું પ્રતિપાદન કરવા માટે નીચેનાં દૃષ્ટાન્ત माये छे-( एवं खलु मए चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता - तं जहा - ) हे गौतम ! આ વિષયનું પ્રતિપાદન કરવા માટે નીચેના ચાર પ્રકારના પુરુષોની મારા દ્વારા अयथा वामां भावी छे " सीलसंपन्ने णामं एगे, णो सुयसपन्ने १, " ते ચાર પ્રકારના પુરુષમાંથી એક પ્રકાર એવા હાય છે કે જે શીલસ’પન્ન તે હાય છે પણ શ્રુતસંપન્ન હેાતા નથી, यस पन्ने णामं एगे, नो सील सौंपन्ने " બીજો પ્રકાર એવા હાય છે કે જે શ્રુતસ`પન્ન હૈાય છે પણ नथी. ( एगे सीलस पन्ने वि, सुयस पन्ने वि) श्रीले अक्षर ? शीदास पत्र या होय हे मने श्रुतस यन्न याशु होय हे सपन्ने णो सुयस पन्ने ) तथा थोथो प्रहार सेवा हाय है ? शीसस पन्न याथु होतो नथी मते श्रुतसंपन्न य होतो नथी. ( तत्यणं जे से पढमे पुरिस શીલસ પન્ન હાતા सेवा होय छे ( एगे जो सील• Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती तत्र चतुर्पु मध्ये खलु यः स प्रथमः शीलसम्पन्नो नो श्रुतसम्पन्नः पुरुपजातः उक्तः, स खलु पुरुषः शीलवान् अश्रुतवान् व्यपदिश्यते, यतो हि उपरतः स्वबुद्धया पापा निवृत्तः, अविज्ञातधर्मा, भावतोऽनधिगतश्रुतज्ञानो बालतपस्वी भवति, गीतार्थानिश्रिततपश्चरणनिरतोऽगीतार्थों वा भवतीति भावः, अत एव 'एस णं गोयमा ! मए पुरिसे देसाराहए पण्णत्ते' हे गौतम ! एष खलु प्रथमप्रकारः पुरुषो मया देशाराधकः प्रज्ञप्तः, देशं स्तोकमल्पं मोक्षमार्गस्याशयमाराधयतीत्यर्थः, सम्यग्योधअसुयवं, उवरए अविनायधम्मे ) इन चारों में से जो प्रथम पुरुष प्रकार है-कि जो शीलसंपन्न है, श्रुतसंपन्न नहीं है ऐसा कहा गया है सो ऐसा वह पुरुष अपनी बुद्धि से-अर्थात् बुद्धिपूर्वक पाप से निवृत्त होता है परन्तु वह भाव श्रुतज्ञान से अविज्ञात-अनभिज्ञ रहता है ऐसा प्राणी वालतपस्वी होता है-गीतार्थ से अनिश्रित तपश्चरण में निरत है अथवा स्वयं अगीतार्थ होता है । इस कारण-(एसणं गोयमा! मए पुरिसे देसाराहए पण्णत्ते)हे गौतम! इस प्रथम प्रकारके पुरुषको मैंने देशाराधक कहा है । " देशं स्तोकं अल्पं मोक्षमार्गस्याशयं आराधयतीति-देशाराधकः" इस व्युत्पत्ति के अनुसार यह मोक्षमार्ग के आशय की पूर्णरूप से आराधना नहीं करता है किन्तु अल्प-देश रूप में करता है । देशरूप में करने का तात्पर्य ऐसा है कि यह सम्यग्ज्ञान से रहित होता है और क्रिया में तत्पर बना रहता है। "ज्ञानक्रियाभ्यां मोक्षः" मोक्ष की प्राप्ति जाए से ण पुरिसे सीलव असुयव', उवरए अविनायधम्मे ) २॥ या२ प्रlરના પુરુષમાથી જે પહેલા પ્રકારના પુરુષ છે, તેઓ શીલવાન હોય છે પણ મૃતવાન હોતા નથી. આ પ્રકારના પુરુષે બુદ્ધિપૂર્વક પાપથી નિવૃત્ત હોય છે, પણ તેઓ ભાવ શ્રુતજ્ઞાનથી અવિજ્ઞાત (અનભિજ્ઞ) રહે છે. એવાં જીને બાલતપસ્વી (જ્ઞાનરહિત તપશ્ચરણ કરનાર) ગણવામાં આવે છે. ધર્મતત્વથી રહિત અનિશ્ચિત તપશ્ચરણમાં તેઓ લીન રહે છે. અથવા તેઓ પોતે જ सातार्थ छे। सूत्रथा मनभिज्ञ डाय छे. ते णे “ एस णं गोयमा ! मए पुरिसे देसाराहए पण्णत्ते " . गौतम ! सा पडेसा प्रा२ना पुरुषाने में शारा छ. ( देशं स्तोकं अल्पं मोक्षमार्गस्याशयं आराधयतीति देशाराधक " આ વ્યુત્પત્તિ અનુસાર તે મોક્ષમાર્ગના આશયની પૂર્ણરૂપે આરાધના કરતા નથી, પણ અલ્પ (દેશ) રૂપે આરાધના કરે છે. દેશરૂપે આરાધના કરવાનું તાત્પર્ય એવું છે કે તે સમ્યાનથી રહિત હોય છે અને ક્રિયામાં તત્પર રહે छ. “ ज्ञानक्रियाभ्यां मोक्षः " मोक्ष प्रालि ने ज्ञान मने हिया, मा Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टी० श. ८ उ० १० सू० १ शीलशुंतादिनिरूपणम् ४६१ रहितत्वात, क्रियातत्परत्वाच्चेति भावः १, 'तत्थ पंजे से दोच्चे पुरिसजाए, से णं पुरिसे असीलवं सुयवं, अणुवरए विनायधम्मे' तत्रोक्तेषु खल चतुर्यु मध्ये यः स द्वितीयः श्रुतसम्पन्नो नो शीलसम्पन्नः पुरुषजात उक्तः स खलु पुरुपः अशीलवान् , श्रुतवान् व्यपदिश्यते, यतो हि अनुपरतः-पापादनिवृत्तः, विज्ञातधर्मा अविरतिसम्यग्दृष्टिर्भवति, सम्यग्बोधोत्पादात् , अत एव 'एस णं गोयमा ! मए पुरिसे देसविराहए पण्णत्ते' हे गौतम ! एष खलु अशीलवान् श्रुतवान् पुरुषो मया देशविराधकः प्रज्ञप्तः, देशं-स्तोकं-सभ्यग्रज्ञानादिरूपस्य मोक्षमार्गस्य तृतीयभागरूपं चारित्रलक्षणम् अंशं विराधयतीत्यर्थः प्राप्तस्य तस्यापालनात् , प्राप्त्यजीव को ज्ञान और क्रिया दोनों से होती है सो यह ज्ञान से अनभिज्ञ रहकर केवल क्रिया के करने में ही तल्लीन रहता है अतः इसे मोक्षमार्ग के आशय का अल्परूप से आराधक कहा गया है। (तत्थ णं जे से दोच्चे पुरिसजाए, से णं पुरिसे असीलवं सुयवं अणुवरए विनायधम्से) पूर्वोक्त चारपुरुषों के बीच में जो द्वितीय पुरुष कहा गया है कि जो श्रुतसंपन्न होता है और शीलरहित होता है-ऐसा वह पुरुष पाप से अनिवृत्त होता है, परन्तु धर्म का ज्ञाता होता है-ऐसा वह पुरुष चतु. धगुणस्थानवर्ती अविरत सम्यग्दृष्टि होता है । इसका ज्ञान सम्यग्यज्ञान रूप होता है। इसलिये (एस णं गोयमा! मए पुरिसे देसविराहए पण्णत्ते) हे गौतम ! इस पुरुष को मैंने देशविराधक कहा है। " देशं -स्तोकं सम्यग्ज्ञानादिनयरूपस्य मोक्षमार्गस्य तृतीयभागरूपं अंशं विराधयतीति" इस व्युत्पत्ति के अनुसार सम्यग्ज्ञानादित्रयरूप मोक्षमार्गके બનેની આરાધનાથી થાય છે. પરંતુ આ પહેલા પ્રકારને પુરુષ તે નથી અનભિજ્ઞ રહીને કેવલ ક્રિયા કરવામાં જ લીન રહે છે, તેથી તેને મોક્ષમાર્ગના माशयभ८५३-(मशत:) मारायः यो छे. (तत्य णं जे से दोचे पुरिस जाए, से णं पुरिसे असीलव' सुयव अणुवरए विनायधम्मे ) पूरित या२ पुरुषामाथी २ जाने पुरुष ४ो छ त श्रतवान હોય છે પણ શીલરહિત હોય છે. આ પ્રકારને પુરુષ પાપથી અનિવૃત્ત હોય છે, પણ ધર્મસ્તત્વને જ્ઞાતા હોય છે. આ પ્રકારને પુરુષ ચોથા ગુણસ્થાનવર્તી मविरत स ट डाय छे. तेनुं ज्ञान सभ्यज्ञान३५ डाय छे तेथी ( एसणं गोयमा ! मए पुरिसे देसविराहर पण्णत्ते ) गौतम ! सेवा पुरुपने में देशविरा यो छे. (देश-स्तोकं सम्यग्ज्ञानादित्रयरूपस्य मोक्षमार्गस्य तृतीयभागः रूपं अंशं विराधयतीति ) मा व्युत्पत्ति मनुसार सभ्यशान माह ३५ Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भंगवतीसूत्र भावाद्वत्याशयः २, 'तत्थ णं जे से तच्चे पुरिसजाए, से णं पुरिसे सीलचं, सुयचं, उवरए विनायधम्मे' तत्र चतुर्यु पूर्वोक्तेषु मध्ये खलु यः स तृतीयः शीलसम्पन्न श्रुतसम्पन्नः पुरुपजातः उक्तः स खलु पुरुपः शीलवान् श्रुतवान् व्यपदिश्यते, यतः किल उपरतः-सायद्यमाणातिपातादि निवृत्तः, विज्ञातधर्मा-अविरतिसम्यग्दष्टिश्च भवति, अत एव 'एस णं गोयमा ! मए पुरिसे सम्बाराहए पण्णत्ते' हे गौतम ! एप खलु शीलश्रुतसम्पन्नः पुरुषः मया सर्वाराधकः प्रज्ञप्तः, सर्व त्रिमकारकमपि सम्यग्रज्ञानादिलक्षणं मोक्षमार्गमाराधयतीत्यर्थः, श्रुतशब्देनोभयोरपि ज्ञानदर्शनयोः संगृहीतत्वात् , नहि मिथ्याप्टिस्तत्त्वतो विज्ञातधर्मा भवितुमर्हतृतीय भागरूप चारित्र की इसमें विराधना रहती है । विराधना का तात्पर्य चारित्र की यहां अप्राप्ति से है। (तत्थ णं जे से तच्च पुरिस जाए से णं पुरिसे सीलवं सुयवं उवरयविनायधम्से ) इन चार पुरुषों के बीच में जो तृतीय पुरुष शीलसंपन्न और श्रुतसंपन्न कहा गया है वह पुरुष शीलवान् और श्रुतवान् कहलाता है क्यों कि यह सावधप्राणा तिपात आदि पाप से निवृत्त रहता है और भावश्रुतज्ञानरूप धर्म से युक्त होता है इस कारण (एए णं गोयमा ! भए पुरिसे सव्वाराहए भणिए) हे गौतम ! ऐसे पुरुष मैं ने सर्वाराधक कहा है। साराधक जीव सम्यग्ज्ञानादिन्नयरूप मोक्षमार्ग का आराधक होता है। ऐमा जीव छठे गुणस्थानवी होता है और इससे भी आगे के गुणस्थानवी होता है। श्रुतशब्द से ज्ञान और दर्शन इन दोनों का ग्रहण हुआ है। इस लिये ऐसे जीव को सम्यग्ज्ञानादित्रयरूप मोक्षमार्ग का आराधक कहा મોક્ષમાર્ગના તૃતીય ભાગરૂપ ચારિત્રની તેમાં વિરાધના થાય છે, ચારિત્રની मासिने AS विराधना३५ गावामा मावेस छे. ( तत्थ णं जे से तचे पुरिस जाए, से णं पुरिसे सीलव सुयव उबरयविनायधम्मे ) ५२।या२ पुरुषामाथी જે ત્રીજો પુરુષ કહ્યો છે તે શીલવાન અને શ્રતવાન છે. તેને શીલવાન અને શ્રુતવાન કહેવાનું કારણ એ છે કે તે સાવદ્ય પ્રાણાતિપાત આદિ પાપથી નિવૃત્ત રહે છે અને ભાવથત જ્ઞાનરૂપ ધર્મથી યુક્ત હોય છે. તે કારણે ( एसण गोयमा ! मए पुरिसे सव्वाराहए भणिए ) 3 गौतम ! मेवा पुरुषने મેં સર્વારાધક કહ્યો છે. સર્વારાધક જીવ સમ્યજ્ઞાન, સમ્યગ્દર્શન અને સભ્ય ચારિત્રરૂપ મોક્ષમાર્ગને આરાધક હોય છે. એ જીવ છઠ્ઠા ગુણસ્થાનવતી હોય છે અને તેના કરતાં પણ આગળના ગુણસ્થાનવતી હોય છે અહીં “શ્રત શબ્દથી જ્ઞાન અને દર્શન, એ બન્નેને ગણવામાં આવેલ છે તેથી એવા જીવને સમ્યકજ્ઞાન, સમ્યક્દર્શન અને સમ્યક્ ચારિત્રરૂપ ત્રણે મેક્ષમાર્ગને આરાધક Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ८ ७० १० सू. १ शीधश्रुतादिनिरूपणम् ४६३ तीति ३, तथा च समुदितयोः शीलश्रुतयोरेव श्रेयस्त्व सिद्धमिति, अथ सर्वतो निकृष्टं पक्षमाह-' तत्थ णं जे से चउत्थे पुरिसजाए, से णं पुरिसे असीलवं, असुयवं, अणुवरए, अविण्णायधम्मे' तत्र खलु चतुर्यु पूर्वोक्तेषु मध्ये यः स चतुर्थों नो शीलसम्पन्नः, नो श्रुतसम्पन्नः पुरुषजात उक्तः स खलु पुरुपः अशीलवान् अश्रुतवान् व्यपदिश्यते, यतोहि अनुपरतः पापादनिवृत्तः, अविज्ञातधर्मा च भवति, अत एव 'एस णं गोयमा ! मए पुरिसे सव्वविराहए पन्नत्ते ' हे गौतम ! एप खलु अशीलवान् अश्रुतवान् पुरुषो मया सर्वविराधकः प्रज्ञप्तः सर्वस्य मोक्षमार्गत्रयस्य विराधकत्वात् ॥ सू० १॥ गया है। मिथ्यादृष्टि जीव वास्तविकरूप में विज्ञातधर्मा नहीं होता है। इस तरह समुदित श्रुत और शील इन दोनों में ही श्रेयस्त्व सिद्ध होता है। अब इन दोनों से रहित जो पक्ष है वह (तत्थ गंजे से चउत्थे पुरेसजाए से णं पुरिसे असीलवं अस्तुयवं अणुवरए अविण्णायधम्मे) इस सूत्र पाठ द्वारा प्रकट किया गया है इसमें यह कहा गया है कि जो चौथे नंबर का पुरुष है वह न शीलवाला होता है और श्रुतवाला होता है-अतः वह न पाप से निवृत्त होना है और न धर्मज्ञान से युक्त होता है। इस कारण ( एस णं गोयमा ! मए पुरि से सव्धविराहए पन्नत्ते) हे गौतम ! मैंने ऐसे पुरुष को सर्वविराधक कहा है। क्यों कि सम्पूर्ण मोक्षमार्गत्रय का विराधक होता है ॥ १॥ કહ્યો છે મિથ્યાદષ્ટિ જીવ વાસ્તવિક રૂપે વિજ્ઞાતધર્મા (ધર્મને જ્ઞાતા) હોતે નથી. આ રીતે સમુદિત (સમુદાય રૂપ) શીલ અને શ્રત એ બનેની આરાધના દ્વારા જ શ્રેયસ્વની સિદ્ધિ થાય છે. હવે આ બનેથી રહિત જે પક્ષ છે તેની વાત કરવામાં આવે છે – “ तत्थ ण जे से चउत्थे पुरिसजाए से णं पुरिसे असीलव असुयव अणुवरए अविण्णायधम्मे" ते या२ प्रा२ना पुरुषोमाथी २ याथा प्रधान પુરુષ છે તે શીલવાન પણ હેત નથી અને કૃતવાન પણ હોતો નથી તેથી તે પુરુષ પ્રાણાતિપાતાદિ પાપથી નિવૃત્ત પણ થતો નથી અને ધર્મજ્ઞાનથી યુક્ત पडत नथी. ते २0 ( एस ण गोयमा । म र पुरिसे सव्वविराहए पण्णत्ते ) હે ગૌતમ ! એવા પુરુષને મેં સર્વવિરાધક કરો , કારણ કે તે સ પૂર્ણરીતે મક્ષ માત્રયને વિરાધક હોય છે. એ સૂ ૧ | Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसरे आराधनावक्तव्यता अथाराधकप्रस्तावादाराधनामेव तावत् स प्रकारं प्ररूपयितुं प्रस्तौति'कइविहाणं भंते ! इत्यादिमूलम्-कइविहा णं भंते ! आराहणा पण्णत्ता ? गोयमा!तिविहा आराहणा पण्णत्ता, तं जहा-नाणाराहणा,दसणाराहणाचरित्ताराहणा, णाणाराहणाणं भंते ! कइविहा पण्णत्ता? गोयमा 'तिविहा पण्णत्ता, तं जहा-उक्कोसिया, मज्झिमा,जहण्णा। दंसणाराहणा णं अंते ! कइविहा पण्णत्ता ? एवं चेव तिविहा वि। एवं चरिताराहणा वि । जस्स णं भंते ! उक्कोसिया णाणाराहणा तस्स उक्कोसिया दंसणाराहणा, जस्स उक्कोसिया दंसणाराहणा तस्स उक्कोसिया णाणाराहणा ? गोयसा! जस्स उक्कोसियाणाणाराहणा तस्स दंसणाराहणा उक्कोसिया वा, अजहन्नुक्कोसिया वा, जस्स पुण उक्कोसिया दसणाराहणा तस्स नाणाराहणा उक्कोसा वा, जहन्ना वा, अजहन्नमणुक्कोसा वा । जस्स णं अंते ! उस्कोसिया णाणाराहणा तस्स उक्कासिया चरित्ताराहणा, जस्सुक्कोसिया चरिताराहणा, तस्सुक्कोसिया णाणाराहणा,जहा उक्कोसिया णाणाराहणा य दंसणाराहणाय भणिया, तहा उक्कोसियाणाणाराहणा य,चरित्ताराहणाय,भाणियठवा। जस्स गंभंते ! उक्कोसिया दंलणाराहणा, तस्सुक्कोसिया चरित्ताराहणा, जस्सुक्कोसिया चरित्ताराहणा, तस्सुक्कोसिया दंसणाराहणा? गोयमा ! जस्स उक्कोसिया दंसणाराहणा, तस्स चरित्ताराहणा उक्कोसा वा, जहण्णा वा, अजहण्णमणुकोसा वा, जस्स पुण उकोसिया चरित्ताराहणा, तस्स दंसणाराहणा नियमा उक्कोसा । Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 प्रमेrefer टी० श०८ उ. १० सू २ आराधनास्वरूपनिरूपणम् ४६५ उक्कोसियं णं भंते ! णाणाराहणं आराहेता, कहहिं भवग्गहहिं सिज्झइ, जाव अंतं करेइ ? गोयला ! अत्थेगइए तेणेव भवग्गहणणं सिज्झइ, जाव अंतं करेइ, अरथेगइए दोच्चेणं सदग्गहणेणं सिज्झइ, जाव अंतं करेड़, अत्थेगइए कप्पोववण्णसु वा कप्पातीएसु वा उववज्जइ, उक्कोसियं णं भंते ! दंसणाराहणं आहेत्ता कहहिं भवग्गहणेहिं, एवं चेत्र उक्कोसियं णं भंते ! चरिताराहणं आहेत्ता, एवं चैव नवरं अत्थेगइए कप्पातीयसु उववजड़ । सझिमियं णं भंते ! णाणाराहणं आहेत्ता, कहिं भवग्गहणेहिं सिज्झइ, जाव अंत करेइ ? गोचमा ! अत्थेगइए दोच्चेणं भवरहणं सिज्झइ, जाव अंतं करेइ, तच्चं पुण भवग्हणं नाइक्कमइ । मज्झिमयं णं भंते ! दंसणाराहणं आराहेत्ता एवं चैव । एवं मज्झिमयं चरिताराहणं पि, जहन्नियं णं भंते ! णाणाराहणं आत्ता कहिं गहणेहिं सिज्झइ जाव अंत करेइ ? गोयमा ! अत्थे तच्चेणं भवरगहणेणं सिज्झड़ जाव अंत करेइ, सन्त भवरगहणाई पुण नाइक्कम । एवं दंसणाराहणं पि । एवं चरिताराहणं पि ॥ सू० २ ॥ छाया -- कतिविधा खलु भदन्त ! आराधना प्रज्ञप्ता ? गौतम ! त्रिविधा आराधना प्रज्ञप्ता, तद्यथा - ज्ञानाराधना, दर्शनाराधना, चारित्राराधना ! ज्ञानाराधना आराधना वक्तव्यता ( कइविहाणं ते! आराहणा पण्णत्ता ? ) इत्यादि । सूत्रार्थ -- (कइविहा णं संते ! आराहणा पण्णत्ता) हे भदन्त ! આરાધના વક્તવ્યતા— 66 na fari भते । आराहणा पण्णत्ता ?" इत्यादि सूत्रार्थ - ( कछ विहाण भंवे | आराहणा पण्णत्त । १) हे लहन्त ! भारा भ ५९ Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती सूत्रे ४६६ खलु भदन्त ! कतिविधा प्रज्ञप्ता ? गौतम ! विविधा मज्ञता, तद्यथा उत्कृष्टा, मध्यमा, जघन्या । दर्शनाराधना खलु भदन्त | कतिविधा मज्ञप्ता ? एवमेव त्रिविधाऽपि । एवं चारित्राराधनाऽपि । यस्य खलु भदन्त ! उत्कृष्टा ज्ञानाराधना, तस्य उत्कृष्टादर्शनाराधना, यस्य उत्कृष्टा दर्शनाराधना, तस्य उत्कृष्टा ज्ञानाराधना ? गौतम | आराधना कितने प्रकार की कही गई है ? (गोयमा) हे गौतम! (तिविहा आराहणा पण्णत्ता) आराधना तीन प्रकार की कही गई है । (तं जहा ) जो इस प्रकार से है ( नाणाराहणा, दंसणाराहणा, चरिताराहणा ) ज्ञानाराधना, दर्शनाराधना और चारित्राराधना । (णाणाराहणा णं भंते! कहवा पण्णत्ता ) हे भदंत ! ज्ञानाराधना कितने प्रकार की कही गई है ? (गोमा - तिविहा पण्णत्ता ) हे गौतम! ज्ञानाराधना तीन प्रकार की कही गई है । ( तं जहा ) जो इस तरह से हैं - ( उक्लोसिया -मज्झिमा जहणिया ) उत्कृष्ट मध्यम और जघन्य ( दंसणाराहणा णं भंते ! 1 विहा पण्णत्ता ) हे भदन्त । दर्शनाराधना कितने प्रकार की कही गई है ? ( एवं चैव तिविहा वि एवं चरिताराहणा वि) हे गौतम । दर्शना राधना इसी तरह से तीन प्रकार की कही गई है । इसी तरह से चारित्राराधना भी तीन प्रकार की कही गई है । (जस्स णं भंते! उक्कोसिया जाणाराहणा तस्स उक्कोसिया दंसणाराहणा ) हे भदन्त ! जिस जीव के उत्कृष्ट रूप से ज्ञानाराधना होती है उस जीव को क्या घना डेंटला अभरनी उही छे ? ( गोयमा ! ) हे गौतम! ( तिविहा आराहणा पण्णत्ता - 'जहा ) आराधनाना नीचे प्रभाषे त्र प्रहार ह्या छे - ( नाणाराहणा, दसणाराहणा, चरित्ताराहणा ) ( १ ) ज्ञानाराधना, (२) दर्शनाराधना भने (3) यारित्राराधना. ( णाणाराहणाणं भंते ! कइविहा पण्णचा ? ) 3 लहन्त ! ज्ञानाराधना डेंटला अारनी उही छे ? ( गोयमा ! तिविहा पण्णत्ता - त जहा ) गौतम ! ज्ञानाराधनाना नीचे प्रभाशेत्र अार ह्या छे - (उकोसिया, मज्झिमा अहणिया ) (१) उत्सृष्ट (२) मध्यम भने (3) ४धन्य ( दसणारोहणा वे ! कविहा पण्णत्ता ? ) ભટ્ઠત ! દર્શનારાધના કેટલા પ્રકારની કહી छे ? ( एव चेव तिविहा वि एवं चरिताराहणा वि ) ગૌતમ ! દનારાધના પશુ એજ પ્રમાણે ત્રણ પ્રકારની કહી છે, અને ચારિત્રારાધના પણુ એજ પ્રમાણે ત્રણ પ્રકારની કહી છે. ( जस्स णं भंते ! उक्कोसिया णाणाराहणा तस्स्र उक्कोसिया दसणाराहणा ) હે ભદન્ત ! જે જીવ વડે ઉત્કૃષ્ટ રૂપે જ્ઞાનારાધના થાય છે, એ જીવ વડે શું Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टी० श०८ उ०१० सू० २ माराधनास्वरूपनिरूपणम् ४६७ यस्य उत्कृष्टा ज्ञानाराधना, तस्य दर्शनाराधना उस्कृष्टा वा, अजघन्योत्कृष्टा वा, यस्य पुनरुत्कृष्टा दर्शनाराधना, तस्य ज्ञानाराधना उत्कृष्टा वा, जघन्या वा, अजघन्यानुत्कृष्टा वा । यस्य खलु भदन्त ! उत्कृष्टाज्ञानाराधना, तस्य उस्कृष्टाचारिबाराधना, यस्य उत्कृष्टा चारित्राराधना, तस्य उत्कृष्टा ज्ञानाराधना, यथा उत्कृउत्कृष्ट दर्शनाराधना होती है ? (जस्ल उक्कोसिया दंसणाराहणा तस्स उफोसिया जाणाराहणा) जिसके उत्कृष्ट दर्शनाराधना होती है उसके क्या उत्कृष्ट ज्ञानाराधना होती है ? (जस्स उक्कोसिया दंसणाराहणा तस्स उक्कोलिया जाणाराहणा) तथा-जिसके उत्कृष्ट दर्शनाराधना होती है उसके क्या उत्कृष्ट ज्ञानाराधना होती है ? (गोयला) हे गौतम ! (जस्स उक्कोलिया जाणाराहणा तस्स दंलणाराहणा उक्कोसिया वा अजहन्नुकोसिया वा) जिल जीव को उत्कृष्ट ज्ञानाराधना होती है, उसको उत्कृष्ट और मध्यम दर्शनाराधना होती है। (जस्स पुण उकोसिया दंसणाराणा तस्स नाणाराहणा उकोसा वा जहन्ना बा अजहन्न मणुकोसा वा) जिस जीव के उत्कृष्ट दर्शनाराधना होती है उसके ज्ञानाराधना उत्कृष्ट भी होती है, जघन्य भी होती है और मध्यम भी होती है। (जस्स णं भंते ! उक्कोसिया जाणाराहणा तस्स उक्कोसिया चरित्ताराहणा, जस्सुक्कोसिया चरिताराहणा तस्सुकोसिया णणाराहणा) हे भदन्त ! जिस जीव को उत्कृष्ट ज्ञानाराधना होती है, उस जीय को क्या उत्कृष्ट चारित्राराधना होती है ? तथा जिस जीव के उत्कृष्ट उत्कृष्ट ३थे श नाराधना थाय छ भरी ? ( जस्स उकोसिया दंसणाराहणा तस्स उकोसिया णोणाराहणा ?) मन २ ०१ 43 Gree शनाराधना थाय छ, એ જીવ વડે શું ઉત્કૃષ્ટ જ્ઞાનારાધના થાય છે ખરી? (गोयमा ! ) 3 गौतम ! (जस्स उफोसिया जाणाराहणा तस्स द सणा. राहणा उक्कोसिया वा अजहन्न उक्कोसिया वा ) 2 4 43 ष्ट ज्ञानाराधना थाय छ, ते ७५ 3 Gट मन भध्यम ४श नाराथना थाय छे. (जस्स पुण उक्नोसिया दंसणाराहणा तस्स नाणाराणा उकोसा वा जहन्ना वा अजहन्नमणुकोसा पा) २७१ २ Gष्ट शनाराधना थाय छ, तेना द्वारा ज्ञानाराधना ઉત્કૃષ્ટ પણ થાય છે, જઘન્ય પણ થાય છે અને મધ્યમ પણ થાય છે. (जस्स णं भंते ! उक्कोनिया णाणाराहणा तस्स उक्कोसिया चरित्ताराहणा, जस्सु. कोसिया चरित्तारोहणा तस्सुफोसिया जाणाराहणा ? ) 3 महन्त ! २ मा ઉત્કૃષ્ટ જ્ઞાનારાધના હોય છે, તે જીવમા શુ ઉત્કૃષ્ટ ચાસ્ત્રિારાધના હોય છે Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 भगवती सूत्रे or ज्ञानाराधना च दर्शनाऽऽराधना च भणिता, तथा उत्कृष्टा ज्ञानाराधना च चारित्राराधना च भणितच्या, यस्य खलु सदन्त । उत्कृष्टा दर्शनाराधना, तस्य उत्कृष्टा चारित्राराधना, यस्य उत्कृष्टा चारित्राराधना, तस्य उत्कृष्टा दर्शनाराधना ? गौतम ! यस्योत्कृष्टा दर्शनाराधना, तस्य चारित्रराधना उत्कृष्टा वा, जघन्यावा, अजघन्यानुत्कृष्टा वा यस्य पुनरुत्कृष्टा चारित्राराधना, तस्य दर्शना चारित्राराधना होती है उस जीव को क्या उत्कृष्ट ज्ञानाराधना होती है ? ( जहा उक्कोसिया णाणाराहणा य दंसणाराहणा य भणिया तहा उकोसिया णाणारहणाय चरिताराहणा य भाणियव्वा ) हे गौतम! जिस प्रकार से उत्कृष्ट ज्ञानाराधना और दर्शनाराधना के विषय में कहा गया है - उसी प्रकार के उत्कृष्ट ज्ञानाराधना और चारित्राराधना के विषय में भी कहना चाहिये । ( जस्स णं भंते! उक्कोसिया दंसणाराहणा तस्सुकोसिया चरिताराहणा जस्लुक्कोसिया चरिताराहणा, तस्तु. कोखिया दंसणाराहणा ) हे भदन्त ! जिस जीवको उत्कृष्ट दर्शनाराधना होती है, उसके क्या उत्कृष्ट चारित्राराधना होती है ? तथा जिसके उत्कृष्ट चारित्राराधना होती है, उसके क्या उत्कृष्ट दर्शनाराधना होती है ? (गोमा ) हे गौतम ! ( जस्स उक्कोसिया दंसणाराहणा तस्स चरिताराहणा उक्कोसा वा, जहण्णा वा, अजहण्णमणुकोसा वा जस्स पुण ખરી ? અને જે જીવમાં ઉત્કૃષ્ટ ચારિત્રારાધના હાય છે, તે જીવમાં શુ ઉત્કૃષ્ટ જ્ઞાનારાધના હોય છે ખરી ? ( जहा उक्कोसिया णाणाराहणा य दसणाराहणा य भणिया तहा उकोसिया णाणाराहणा य चरिचाराहणा य भाणियव्त्रा ) हे गौतम! ने प्रमाणे उष्ट જ્ઞાનારાધના અને દર્શનારાધનાના વિષયમાં કહેવામાં આવ્યુ છે, એજ પ્રમાણે ઉત્કૃષ્ટ જ્ઞાનારાધના અને ચારિત્રારાધનાના વિષયમાં પણ કહેવુ જોઇએ. ( जस्स णं भंते ! उक्कोसिया दसणाराहणा तस्सुक्कोसिया चरिताराहणा ? जस्सुक्कोसिया चरिताराहणा, तस्सुकोखिया दसणाराहणा १ ) डे लहन्त ! જીવમાં ઉત્કૃષ્ટ દર્શનારાધનાને સદ્ભાવ હાય છે, તે જીત્રમાં શુ ઉત્કૃષ્ટ ચારિત્રારાધનાના સદ્ભાવ હાય છે ખરા ? અને જે જીવમાં ઉત્કૃષ્ટ ચારિત્રારાધાના સદ્ભાવ હાય છે, તે જીવમાં શુ ઉત્કૃષ્ટ દેનારાધનાના સદ્ભાવ હાય છે ખરે ? ( गोयमा । जस्स्र उक्कोसिया दसणाराहणा, तस्स चरिताराहणा उक्कोस्रा वा जहणावा, अजहणमणुकोसा वा, जस्स पुण उक्कोसिया चरिताराहणा तस्स Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमैयचन्द्रिका टी० २०८ ७. १० गुं० २ भाराधनास्वरूपनिरूपणम् ४६९ राधना नियमात् उत्कृष्टा, उत्कृष्टा खलु भदन्त ! ज्ञानागरनामाराध्य कतिभिः भवग्रहणः सिद्धयति, यावत् अन्तं करोति ? गौतम ! अन्त्येककः तेनैव भवग्रहणेन सिध्यति, यावत् अन्तं करोति, अस्त्येककः द्वितीयेन भवग्रहणेन सिध्यन्ति. यावत् अन्तं करोति, अस्त्येककः कल्पोपपत्रकेषु वा, कल्पातीतकेषु वा, उपपद्यते, उकोसिया चरिताराहणा तस्स दसणारहणा नियमा उकोसा) जिस जीव के उत्कृष्ट दर्शनाराधना होती है उसके उत्कृष्ट, जधन्य और मध्यम चारित्राराधना होती है। तथा जिस जीव के उत्कृष्ट चारित्राराधना होती है उसके नियम से दर्शनाराधना उत्कृष्ट होती है। (उक्कोसियं णं भंते ! णाणाराहणं आराहेत्ता, कइहिं भवग्गणेहिं सिझइ जाव अंतं करेइ) हे भदन्त ! उत्कृष्ट ज्ञानाराधना को आराधित करके जीव कितने भवों के बाद सिद्ध होता है यावत् समस्त दुःखों का अन्त करता है ? (गोयना) हे गौतम! (अत्थेगइए तेणेव भवग्गहणेणं सिज्झइ, जाव अंतं करेह, अत्थेगइए दाच्चेणं भवग्गणेणं लिज्झइ जाव अंतं करेइ, अत्थेगहए कप्पोवएस्तु वा कप्पातिएस्तु या उबवज्जा) एक जीव उसी भव से सिद्ध होता है, यावत् समस्त दुःखों का अन्त कर देता है । कोइएक जीव दो भव लेकर सिद्ध होता है । यावत् समस्त दुःखोंका अन्त कर देता है। कोइएक जीन कल्पोपपन्नक देवलोकों में अथवा कल्पातीत देवलोकों में उत्पन्न हो जाता है। (उक्कोसियं णं दसणाराहणा नियमा उक्कोसा ) गौतम। रे नी शनाराधना Srge હોય છે, તે જીવની ચારિત્રારાધના ઉત્કૃષ્ટ, જઘન્ય અને મધ્યમ હોય છે. તથા જે જીવની ચારિત્રારાધાના ઉત્કૃષ્ટ હોય છે, તે જીવની દર્શનારાધના नियमयी ४ ( अवश्य ) Grgbट डाय छे. ( उक्कोसियं णं भंते । णाणाराहणं आराहेत्ता, कइहिं भवग्गहणेहि सिज्झइ, जाव अत करेइ ?) 3 महन्त ! Gष्ट ज्ञानराधनानी माराधना ४रीने જીવ કેટલા ભ પછી સિદ્ધપદ પામે છે યાવતુ સમસ્ત દુઃખને અંત કરે છે ? (गोयमा !) गौतम ! ( अत्थेगइए तेणेव भवग्गणे णं सिज्झइ, जाव अंत करेइ, अत्थेगइए दोच्चेणं भवग्गणेणं सिज्झइ जाव अंत' करेइ, अत्थे. गइए कप्पोवएसु वा कप्पातीएसु वा उववज्जइ) 21 ७वा मे सक्श न સિદ્ધ થાય છે, યાવતુ સમસ્ત ને અંત કરે છે, કેટલાક બે ભવ કરીને સિદ્ધ થાય છે યાવત્ સમસ્ત દુઃખાને અંત કરે છે. અને કેટલાક જીવો સૌધર્મ આદિ કપિપન્નક દેવકેમાં અથવા કલ્પાતીત દેવલોકમાં ઉત્પન્ન 25 जनय छे. Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૪૭૦ भगवती सूत्रे उत्कर्षिकां खलु भदन्त ! दर्शनाराधनामाराध्य कतिभिः भवग्रहणैः एवमेव, उत्कपिकां खलु भदन्त ! चारित्राराधानाम् आराध्य, एवमेव, नवरम् - अस्त्येककः कल्पातीतकेषु उपपद्यते । मध्यमां खलु भदन्त ! ज्ञानाराधनाम् आराध्य कतिभिः भवग्रहणैः सिध्यति, यावत् अन्तं करोति ? गौतम ! अस्त्येककः द्वितीयेन भवग्रहणेन भंते! दंसणाराहणं आराहेत्ता कहहिं भवग्गहणेहिं ) हे भदन्त ! जीव उत्कृष्ट दर्शनाराधना को आराधित करके कितने भवों के बाद सिद्ध होता है यावत् समस्त दुःखों का अंत करता है ? ( एवं चेव) हे गौतम! इस विषय में पहिले की तरह से जानना चाहिये । (उक्कोसियण्णं भंते! चरिताराहणं आहेत्ता ) हे भदन्त ! उत्कृष्ट चारित्राराधना को आराधित करके जीव कितने भवों के बाद सिद्ध होता है यावत् समस्त दुःखों का अन्त करता है ? ( एवं चेव) हे गौतम । इस विषय में भी पहिले की तरह से ही जानना चाहिये। (नवरं अप्पेगइए कप्पातीएस उबवज्जइ ) परन्तु को एक जीव कल्पतीत देवों में उत्पन्न होता है । ( मज्झिमियं णं भंते ! णाणाराहणं आहेत्ता कहहिं भवरगहणेहिं सिज्झह, जाव अंतकरेह ) हे भदन्त | मध्यम ज्ञानाराधना को आराधित करके जीव कितने भवों के बाद सिद्ध होता है यावत् समस्त दुःखों का अन्त करता है ? (गोयमा ) हे गौतम ! ( अत्थेगइए दोच्चणं भव ( उक्कोसियं णं भंते! पंसणाराहण आराहेत्ता कइहिं भवग्गहणे हि १ ) હે ભદત્ત 1 ઉત્કૃષ્ટ દનારાધનાની આરાધના કરતા જીવ કેટલા ભવા કરીને સિદ્ધ થાય છે, યાવત્ સમસ્ત દુઃખાના અંત કરે છે ? ( एवं चेव ) हे गौतम ! यी विषयमा उत्कृष्ट ज्ञानाराध नेवु भ अथन सभन्नवु. ( उक्कोसियण्णं भंते ! चरिताराहणं आहेत्ता ? ) हे महन्त ! ઉત્કૃષ્ટ ચારિત્રારાધનાની આરાધના કરતા જીવ કેટલા ભવા કરીને સિદ્ધ થાય છે અને સમસ્ત દુઃખાને અંત કરે છે ? ( एव' चेव ) हे गौतम! या विषयभां पशु उत्कृष्ट ज्ञानाराधना उथन प्रभाषेनुं ञ्ज्थन समन्नर्बु. ( नवर' अप्वेगइए कप्पातीएसु उववज्जइ ) एमडी એટલી જ વિશેષતા છે કે કેટલાક જીવે કપાતીત દેવામાં ઉત્પન્ન થાય છે. સૌધર્મ આદિ કલ્પામાં ઉત્પન્ન થતા નથી એમ અહીં કહેવું જોઇએ. मन्झिमियं णं भंते ! णाणाराहण' आराहेता कइ हि भवग्गणेहि सिज्झइ, जाव अ'त' करेइ ? ) हे लहन्त ! मध्यम ज्ञानाराधनानी आराधना श्रीने જીવ કેટલા ભવા કરીને સિદ્ધ થાય છે અને સમસ્ત દુ:ખાના અંત કરે છે ? ( गोयमा ! ) हे गौतम! ( अत्येगइए दोच्चेणं भवगाहणे णं सिज्झइ Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टी० श० ८ उ० १० सू० २ आराधनाम्वरूपनिरूपणम् ७१ सिध्यति, यावत् अन्तं करोति तृतीयं पुनः भवग्रहण नातिक्राम्यति, । मध्यमां खलु भदन्त ! दर्शनाराधनाम् आराध्य एवमेव, एवम् मध्यमाचारित्राराधनामपि । जघन्यिकां खलु भदन्त ! ज्ञानाराधनामाराध्य, कतिभिः भवग्रहणैः सिध्यति' यावत् अन्तं करोति, गौतम ! अस्त्येकका ते नैव भवग्रहणेण सिध्यति । यावत् अन्त ग्गहणेणं सिज्झइ, जाव अंतं करेइ, तच्चं पुण अवग्गहणं नाइकमा ) कोइएक जीव दो भव लेकर सिद्ध होता है यावत् समस्त दुःखोंका अन्त करता हैं। मध्यम ज्ञानाराधना को आराधन करने वाले जीव तृतीयभव का उल्लंघन नहीं करते हैं। मज्झिमियं णं भंते ! दसणाराहणं आराहेसा) हे भदन्त । मध्यम दर्शनाराधना को आराधित करके जीव कितने भवों के बाद सिद्ध होता है ? यावत् समस्त दुःखों का अन्त करता है ? ( एवं चेव) हे गौतम! इस विषय में पहिले की तरह से कथन जानना चाहिये। (एवं मज्झिमियं चरित्ताराहणं पि) इसी तरह से मध्यम चारित्र आराधना के विषय में भी जानना चाहिये । (जहपिणयण्णं भंते ! णाणाराहणं आराहेत्ता कइहिं भवग्गहणेहि सिज्झइ-जाव अंतं करेइ) हे भदन्त ! जघन्य ज्ञानाराधना को आराधित करके जीव कितने भवों को लेने के बाद सिद्ध होता है ? यावत् समस्त दुःखों का अन्त करता है ? (गोयमा) हे गौतम ! अत्थेगइए तच्चेणं भवरगहणेणं जाव अत करेइ, तच्च पुण भवग्गहण नाइकमइ ) ७४ ७० मे. सप કરીને સિદ્ધ થાય છે, અને સમસ્ત દુખેને અંત કરે છે, મધ્યમ જ્ઞાનારાધ નાની આરાધના કરનારા જીવ ત્રીજા ભવનું ઉલ્લંઘન કરતા નથી. (मज्झिमियं णं भंते ! दसणाराहण आराहेत्ता ?) महन्त ! मध्यम દર્શનારાધનાની આરાધના કરીને જીવ કેટલા ભવે કરીને સિદ્ધ થાય છે અને સમસ્ત દુખેને અંત કરે છે ? ( एवं चेव ) 3 गीतम ! या विषयतुं समस्त ४थन पडेसाना ध्यान प्रभारी सभा. ( एव' मज्यिमियं चरिताराहणं पि ) भने मध्यम यारित्राરાધનાના વિષયમાં પણ એમ જ સમજવું. (जहणियण्ण' भते ! णाणाराहण आराहिता कइ हिं भवग्गहणे हि सिज्झइ जाव अंत करेइ) 8 महन्त ! धन्य ज्ञानाराधनानी माराधना ४शनल કેટલા ભ કરીને સિદ્ધ થાય છે અને સમસ્ત દુઓને અંત કરે છે? (गोयमा ! ) हे गौतम ! ( अत्यंगइए तच्चेण भवगाहणेण सिझट, जाव Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४१२ भगवती करोति, सहाष्ट भवग्रहणानि पुनः नातिताम्यति, । एवं दर्शनागनापि, एवं चारित्राराधनामपि ।। मु० २ ॥ टीमा-'कडत्रिका णं भंते ! आराहणा पणना १ ' गीतमः पृन्छनि-डे मदन्त । कतिविधा फियत्यकारा ग्यलु आराधना निरनिचारतयाऽनुपालना मजमा ? भगनानाह-'गोयमा! तिमिहा आराहणा पणत्ता' हे गौतम ! त्रिविधा भाराधना प्रज्ञप्ता ? ' तं जहा-नाणाराहणा, दसणाराहगा, चरिताराणा' तद्यथा-जाना. सिसह, जाद अंत करे, सत्तभवागहणाई पुण नाहक्कमह, एवं दंस णाराहणं शि, एवं चरिताराहणं पि) कोठएक जीव तीसरे भव में सिद्ध होता है, यावत् समस्त दुवोका अंत कर देता है। यह जीव सात आठ भव से आगे भव धारण नहीं करता है। इसी तरह से जघन्य दर्शना. राधना और चारित्राराधना के विषय में भी जानना चाहिये। टीकार्थ-आराधना का प्रकरण होने से लूत्रकार प्रकार सहित आराधना की प्ररूपणा इस सत्र द्वारा कर रहे हैं-इसमें गौतम ने प्रभु से ऐमा पूछा है-(काइविहाणं भते ! आराहणा पण्णत्ता) हे भदंत ! आराधना कितने प्रकार की कही गई है ? ज्ञानादि गुणों का अतिचार रहित होकर पालन करना इनका नाम आराधना है। उत्तर में प्रभु कहते हैं-(गोयमा) हे गौतम ! (तिविहा आराहणा पण्णत्ता) आराधना तीन प्रकार की कही गई है। (तं जहा) जो इस प्रकार से है(नाणागहणा, दंसणारादणा, चरित्ताराहणा) ज्ञानाराधना, दर्शनारामत करेइ, सत्तट्ठ भवगणाई पुण नाइक्कमइ, एवं दसण राहण पि, एवं चरिताराहण पि) as an aqui सिद्ध थाय छ भ२ समरत દુઃખને અંત કરે છે તે જીવ સાત આઠ ભવથી વધારે ભવ કરતાં નથી. એજ પ્રમાણે જઘન્ય દર્શનારાધના અને જઘન્ય ચારિત્રારાધનાના વિષયમાં પણ સમજવું. ટકાથું–આરાધનાનું નિરૂપણ ચાલી રહેલું હોવાથી સૂત્રકાર આ સૂત્ર દ્વારા પ્રકાર સહિત આરાધનાની પ્રરૂપણા કરે છે– ગૌતમ સ્વામી આ વિષયને અનુલક્ષીને મહાવીર પ્રભુને એ પ્રશ્ન પૂછે छ :-" कइ विहाण भते ! आराहणा पण्णता ?" महन्त ! माराधना કેટલા પ્રકારની કહી છે? જ્ઞાનાદિ ગુણોનું અતિચાર રહિત પાલન કરવું, તેનું નામ આરાધના છે. मडावीर प्रसुना त्त२-" तिथिहा भाराहणा पण्णता" गीतम! माराधना त्रय प्रा२नी ही छे. " तजहा" २३ । २मा प्रभाव छ. Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श०८ उ० २ सू० १० थाराशनारवरूपनिद्रपणम् ४७३ राधना, दर्शनाराधना, चारिबाराधना च, तत्र ज्ञानस्य योग्यकालेऽध्ययनविनयाघष्टविधज्ञानाचारस्य पञ्चमकारकः श्रुतस्य वा आराधना-निरतिचारतया परिपालनं ज्ञानाराधना कालाधुपचार करणं, दर्शनस्य सम्यक्त्वस्याराथना निःशक्षितत्वाधष्टविधतदाचारानुपालनम् दर्शनाराधना, चारित्रस्य-सामायिकादेराराधना-निरति चारतया पञ्चसमित्यादिचारित्राचारानुपालनम् चारित्राराधनोच्यते, इति भावः, गौतमः पृच्छति-'जाणाराहणा णं भंते ! काविहा पण्णत्ता' हे भदन्त ! जानाराधना और चारित्राराधना इनमें ज्ञान की-योग्यकाल में अध्ययन विनय आदि अपने आठ अंगसहित ज्ञानाचार की अथवा पांच प्रकार के श्रुत की आराधना करना-अतिचार रहित होकर उसका पालन करना अर्थात् योग्य काल में शुत का अध्ययन करना उसका विनय करना, बहुमान करना, आदि जो ज्ञान के आठ अंग कहे गये हैं उन अंगों से युक्त होकर उसकी सेवा करना-यह ज्ञानाराधना है। सम्यक्त्व के जो निः शङ्कित आदि आठ अंग कहे गये हैं उन अङ्गों से विशिष्ट होकर दर्शन की-सम्यक्त्व की आराधना करना लो दर्शनाराधना है। चारिन की सामायिक आदि चारित्र की-अतिचार रहित होकर पालन करना-पांच समिति तीनगुप्ति आदि रूप चारित की सदा संभाल रखना इसका नाम चारिधाराधना है। ___ अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-(णाणाराहणा णं भंते ! काविहा पण्णता) हे भदन्त ! ज्ञानाराधना कितने प्रकार की कही गई " नाणाराहणा, दसणाराहणा, चरित्ताराहणा" (१) ज्ञानाराधना, (२) शनाરાધના અને (૩) ચારિત્રારાધના. જ્ઞાનારાધનાનું સ્વરૂપ નીચે પ્રમાણે છે– જ્ઞાનની–ગ્યકાળમાં અધ્યયન, વિનય આદિ તેના આઠ અંગો સહિત આરાધના કરવી અથવા પાંચ પ્રકારના કૃતની આરાધના કરવી, અતિચાર ૨હિત થઈને તેનું પાલન કરવું, એટલે કે યોગ્યકાળે મૃતનું અધ્યયન કરવું, તેને વિનય કર, તેનું બહુમાન કરવું, આદિ જે જ્ઞાનના આઠ અગ કહા છે તે અંગેથી યુક્ત થઈને તેની આરાધના કરવી, તેનું નામ જ્ઞાનારાધના છે સમ્યકત્વના જે નિશ કિત (શંકા રહિતતા) આદિ આઠ અંગ કહેવામાં આવ્યાં છે, તે અંગેથી યુક્ત થઈને દર્શનની (સમ્યકત્વની) આરાધના કરવી તેનું નામ દર્શનારાધના છે. સામાયિક આદિ ચારિત્રનું અતિચાર રહિત થઈને પાલન કરવું, પાચ સમિતિ, ત્રણ ગુપ્તિ આદિરૂપ ચારિત્રની સદા સંભાળ રાખવી તેનું નામ ચારિત્રારાધના છે. भ ६० Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीने धना खलु कतिविधा प्रज्ञशा १ भगवानाह-'गोगमा ! तिविदा पण्णता' हे गौतम ! ज्ञानाराधना त्रिविधा प्रज्ञप्ता, 'तं जहा-उकोसिया, मझिमा, जहन्ना ' तद्यथाउत्कृष्टा, मध्यमा, जघन्या न, तत्र उत्कृष्टा ज्ञानाराधना-ज्ञानकृत्यानुष्ठानेषु प्रकटयस्तता, मध्यमा च तेष्वेव ज्ञानकृत्यानुष्ठानेषु मध्यमप्रयत्नना, जघन्या तु ज्ञानाराधना तेज्वेव ज्ञानकृत्यानुठानेषु न्यूनतमपयनतारूपा बोध्या, एवमेव दर्शनाराधना, चारित्राराधना चाव सेयेत्यभिप्रायेणाह-'दसणाराणा णं भंते ! कइविहा पण्णता ? एवं चेत्र तिविहा वि, एवं चरिताराहणा वि' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! दर्शनाराधना कतिविधा प्रजप्ता ? भगवानाह-हे गौतम ! एवमेव-ज्ञाना. है ? उत्तर में प्रश्नु कहते हैं (गोयसा) हे गौतम ! (तिविहा पण्णत्ता) झानाराधना तीन प्रकार की कही गई है (तं जहा ) जो इस प्रकार से है-(उशोसिया, मज्झिला, जहन्ना) उत्कृष्ट ज्ञानाराधना, मध्यमज्ञानाराधना और जघन्यज्ञानाराधना ज्ञान द्वारा साध्य अनुष्ठानों में प्रकृष्ट घश्न करते रहना इसका नाम उत्कृष्ट ज्ञानाराधना है उन्हीं ज्ञान द्वारा साध्य अत्रष्टालों में मध्यम प्रयत्न करते रहना इसका नाम मध्यम ज्ञानाराधना है और इन्हीं ज्ञान द्वारा साध्यकृत्यों-अनुष्ठानों में न्यूनतम प्रयत्न करते रहना-इसका नाम जघन्य ज्ञानाराधना है। इसी तरह से दर्शनाराधना और चारित्राराधना के विषय में भी जानना चाहिये इसी बात को गौतल प्रलु से पूछते हैं-(दसणाराहणा णं भंते ! काविहा पण्णत्ता) हे सदन्त! दर्शनाराधना कितने प्रकार की कही गई है ? प्रभु वे गौतम स्वामी महावीर प्रभुने सो प्रश्न पूछे छे -(णाणाराहणाण भंते । कइविहा पण्णत्ता १ ) 3 महन्त ! ज्ञानाराधना टा२नी ही छ ? महावीर प्रभुन। उत्तर-“ गोयमा ! 3 गीतम! “तिविही पण्णता" ज्ञानाराधना त्रय प्रा२नी ही छे, " तंजहा" २ । नीय प्रभाये छे. (उक्कोसिया, मज्झिमा, जहन्ना) (1) दृष्ट ज्ञानाराधना, (२) मध्यम જ્ઞાનારાધના, (8) જઘન્ય જ્ઞાનારાધના. જ્ઞાન દ્વારા સાધ્ય અનુષ્ઠાનોમાં પ્રકૃષ્ટ (પ્રબળ) યત્ન કરતાં રહેવું તેનું નામ ઉત્કૃષ્ટ જ્ઞાનારાધના છે. એજ જ્ઞાન દ્વારા સાધ્ય અનુષ્ઠાનેમાં મધ્યમ પ્રયત્ન કરતા રહેવું તેનું નામ મધ્યમ જ્ઞાનારાધના છે. અને એજ જ્ઞાન દ્વારા સાધ્ય અનુષ્ઠાનમાં ન્યૂનતમ (એ છામાં ઓછા ) પ્રયત્ન કરતા રહેવું તેનું નામ જઘન્ય જ્ઞાનારાધના છે એજ પ્રમાણે દર્શના રાધના અને ચારિત્રારાધનાના વિષયમાં પણ સમજવું. એજ વાત ગોતમ સ્વામીના નીચેના પ્રશ્ન દ્વારા પ્રકટ થાય છે, Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका का श० ८ उ० १० सू०२ धाराधनास्वरूपनिरूपणम् ४७५ राधनावदेव दर्शनाराधनाऽपि त्रिविधा प्रज्ञप्ता, उत्कृष्टा मध्यमा जघन्या च, एबमेव चारित्राराधनाऽपि त्रिविधा प्रज्ञप्ता उत्कृष्टा, मध्यमा, जघन्या चेति । अथोक्ताराधनाप्रकाराणामेव अन्योन्योपनिनन्धं सहयोग प्रतिपादयितुमाह-जरस णं भंते ! उकोसिया णाणाराहणा, तस्स उकोसिया दसणाराहणा, जस्स उकोसिया दंसणा राहणा तस्स उक्कोसिया जाणाराहणा, गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! यस्य खलु जीवस्य उत्कृष्टा ज्ञानाराधना भवति, तस्य जीवस्य किम् उत्कृष्टा दर्शनाराधना भवति ! एवं यस्य जीवस्य उत्कृष्टा दर्शनाराधना भवति, तस्य जीवस्य किम् उत्कृष्टा ज्ञानाराधना भवति ? इति प्रश्नः, भगवानाह-' गोयमा ! जस्स कहते हैं ( एवं चेव तिविहा वि) हे गौतम! ज्ञानाराधना की तरह दर्शनाराधना भी तीन प्रकार की कही गई है-उत्कृष्ट दर्शनाराधना, मध्यम दर्शनाराधना और जघन्य दर्शनाराधना (एवं चरिताराहणा वि) इसी तरह से उत्कृष्ट चारित्राराधना, मध्यमचारित्राराधना और जघन्यचारित्राराधनाके मेदसे चारित्राराधना भी तीन प्रकारकी कही गई है । अथ इसी घातको विशेषरूपसे समझनेके लिये गौतम प्रभुसे ऐसा पूछते हैं-(जस्म णं भंते ! उक्कोसिया जाणाराहणा तस्स उक्कोसिया दसणाराहणा, जस्ल उकोसिया दंमणाराहणा तस्स उकोसिया जाणाराहणा) हे भदन्त ! जो जीव उत्कृष्ट ज्ञानाराधना वाला है क्या उसके उस्कृष्ट ज्ञानाराधना होती है ? अथवा-जो जीव उत्कृष्ट दर्शनाराधना वाला होता है क्या उसको उत्कृष्ट ज्ञानाराधना होती है ? इसके उत्तर गौतम स्वाभाना प्रश्न-" दसणाराहणाण भते ! कह विहा पण्णता ?" હે ભદન્ત ! દર્શનારાધના કેટલા પ્રકારની કહી છે? ___ मडावीर प्रसुने। उत्तर--" एव चेव तिविहा वि” गौतम ! ज्ञाना રાધનાની જેમ દર્શનારાધના પણ ત્રણ પ્રકારની કહી છે-(૧) ઉત્કૃષ્ટ દશનાराधना, (२) मध्यम श नाराधना मने (3) धन्य नाराधना " एव परित्ताराहणा वि" मे प्रमाणे उत्कृष्ट यास्त्रिाराधना, मध्यम शास्त्रिाराधना અને જઘન્ય ચારિત્રારાધનાના ભેદથી ચારિત્રારાધના પણ ત્રણ પ્રકારની કહી છે. હવે એજ વાતના વધુ સ્પષ્ટીકરણ માટે ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને मा प्रमाणे प्रश्न पूछे छ-( जस्स ण भंते ! उक्कोसिया णाणाराहणा तस्स उनकोसिया दसणाराहणा, जस्स उक्कोसिया दसणाराहणा तस्स उनकोसिया णाणाराहणा ?) BRErd! २ प ट ज्ञानाराधनावाणे डाय छ, ते જીવ શું ઉત્કૃષ્ટ દર્શનારાધનાવાળો હોય છે ખરો ? અથવા–જે જીવ ઉત્કૃષ્ટ દર્શનારાધનાવાળો હોય છે, તે જીવ શું ઉત્કૃષ્ટ જ્ઞાનારાધનાવાળો હોય છે ખરો? Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४७६ भगवतीले उकोसिया जाणाराहणा, तस्स दंगणाराहणाउहोसिया या, अजहन्नुकोसिया वा' हे गौतम ! यस्य जीवस्य उत्कृष्टा ज्ञानाराबना भगति, तस्य जीवस्य दर्शनाराधना उत्कृष्टा वा भवति, अजघन्योत्कृष्टा वा भवति, जघन्या चासौ उत्कृष्टा च जघन्योत्कृष्टा तद्भिन्ना अजघन्योत्कृष्टा सध्यमेत्यर्थः, उत्कृष्टज्ञानाराधनावतो जीवस्याचे द्वे उत्कृप्टमध्यमारूपे दर्शनासधने भवतः, न पुन स्तृतीया जघन्यलक्षणा दर्शनाराधना भवति, तस्य तथारवभावत्वात् , किन्तु 'जस्स पुण उक्कोसिया दंसणाराहणा, तस्स नाणाराहणा उक्कोसा वा जहन्ना या, अजहन्नमण कोसा वा' हे गौतम ! यस्य पुनर्जीवस्य उत्कृष्टा दर्शनाराधना भवति, तस्य जीवस्य ज्ञानाराधना उत्कृष्टा वा, जघन्या वा, अजघन्यानुत्कृष्टा मध्यमा वा भवति, उत्कृष्टदर्शनाराधना यतो हि जीवस्य ज्ञानम्प्रति त्रिप्रकारकस्यापि उत्कृष्ट में प्रभु कहते हैं-(गोयमा) हे गौतम ! (जस्स उशोसिया जाणाराहणा लस्स दसणाराणा उन्कोमिया वा अजहन्न उछोसिया वा) जो जीव उत्कृष्ट ज्ञानाराधला वाला होता है उसके दर्शनाराधना उत्कृष्ट होती है और मध्यम होती है। जघन्यरूप में दर्शनाराधना उसके नहीं होती है। क्यों कि उसका ऐला ही कोई स्वभाव होता है। किन्तु-(जस्स पुण उकोलिया दंलणाराहणा तल्ल नाणाराहणा उझोला वा जहन्ना वा अजहन्नमणुकोसा वा) जिस जीव के उत्कृष्ट दर्शनाराधना होती है उस जीव के ज्ञानाराधना उत्कृष्ट भी होती है, जघन्य भी होती है और मध्यम भी होती है। क्यों कि उत्कृष्ट दर्शनाराधना वाले जीव में ज्ञान के प्रति उत्कृष्ट मध्यम और जघन्य रूप प्रयत्न की संभावना रहती है-अतः भजना से तीन प्रकार वाली ज्ञानाराधना इलको कही गई है। मडावीर प्रभुन। उत्तर--गोयमा !" है गौतम! ( जस्स उनकोसिया णाणाराहणा तस्स दसणाराहणा उक्कोसिया वा अजहन्न उक्कोसिया वा) જીવ ઉત્કૃષ્ટ જ્ઞાનારાધનાવાળા હોય છે, તે જીવન દર્શનારાધના ઉત્કૃષ્ટ પણે હોય છે અને મધ્યમ પણ હોય છે. એ જીવ જઘન્યરૂપે દર્શનારાધના કરતા नथी, ४१२६५ , तन मे ४ ४ स्वभाव डाय छे. ५२न्तु ( जस्स पुण उनकोसिया दसणाराहणा तस्स नाणाराहणा उक्कोसा वा जहन्ना वा अजहन्न मणुक्कोसा वा ) 24 कृष्ट श नाराधनानी मा२।५४ छोय छे, ते ७वनी જ્ઞાનારાધના ઉત્કૃષ્ટ પણ હોય છે, જઘન્ય પણ હોય છે અને મધ્યમ પણ હોય છે, કારણ કે ઉત્કૃષ્ટ દર્શનારાધનાવાળા જીવમાં જ્ઞાન પ્રત્યે ઉત્કૃષ્ટ, મધ્યમ અને જઘન્યરૂપ પ્રયત્નની સંભાવના રહે છે. તે કારણે એવા જીવની જ્ઞાનારાધના ત્રણ પ્રકારના વિકલ્પવાળી કહેવામાં આવી છે. Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४ प्रका टीका श० ८ उ० १० ०९ आराधनास्वरूपनिरूपणम् मध्यम- जघन्यरूपस्य, प्रयत्नस्य संभवात् भजनया त्रिकारापि तदाराधना शवतीति भावः, गौतमः पृच्छति -' जस्स णं अंते ! उक्कोसिया णाणाराहणा तस्स उकोसिया चरिचाराहणा. जस्मृकोरिया चरिचाराहणा तस्सुक्कोसिया जाणाराहणा ? " हे भदन्त ! यस्य खलु जीवस्य उत्कृष्टा ज्ञानाराधना भवति, तस्य जीवस्य किम् उत्कृष्टा चारित्राराधना भवति । एवं यस्योत्कृष्टा चारित्राराधना तस्य किम् उत्कृष्टा ज्ञानाराधना भवति ? भगवानाह - ' जहा उनकोसिया णाणाराहणा य, दंसणाराहणा य भणिया तहा उक्कोसिया नाणाराहणा य चरिताराहणा य भाणियव्या ' हे गौतम ! यथा उत्कृष्टा ज्ञानाराधना च दर्शनाराधना च पूर्व - भणिता, तथैव उत्कृष्टा ज्ञानाराधना च चारित्राराधना च भणितव्या, एवं च ज्ञानाराधना भवति तस्य चारित्राराधना उत्कृष्टा वा, मध्यमा वा अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं - ( जस्स णं भंते । उक्कोसिपा गाणाराहणा तस्स उक्कोसिया गरिताराहणा, जस्स उक्कोसिया चरिसाराहणा तस्सुकोसिया णाणाराहणा) हे भदन्त । जिस जीव को उत्कृष्ट ज्ञानाराधना होती है, उस जीव के क्या उत्कृष्ट चारित्राराधना होती है ? तथा जिस जीव को उत्कृष्ट चारित्राराधना होती है उस जीव को क्या उत्कृष्ट ज्ञानाराधना होती है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - ( जहा उक्कोसिया णाणाराहणा य, दंसणाराहणा य भणिया तहा उल्कोसिया नाणाराहणा य चरिताराणा य भाणिकच्चा ) हे गौतम! जिस प्रकार से उत्कृष्ट ज्ञानाराधना और दर्शनाराधना पहिले कही गई है उसी तरह से उत्कृष्ट ज्ञानाराधना और चारित्राचना कहनी चाहिये - एवं च जिस जीव के उत्कृष्ट ज्ञानाराधना होती है उस जीव के चारित्राराधना उत्कृष्ट " गौतम स्वाभीनो प्रश्न - “ जस्स णं भंते ! उक्कोसिया णाणाराहणा तस्स उक्कोसिया चरिचाराणा, जस्स उक्कोसिया चरिताराद्दणा तस्सुक्कोसिया णाणाराहणो ? ” डे लहन्त ! उत्कृष्ट ज्ञानाराधनावाजा लवनी यरित्राराधना प શું ઉત્કૃષ્ટ જ હાય છે ? તથા ઉત્કૃષ્ટ ચારિત્રારાધનાવાળા જીવની જ્ઞાનારાધના પણ શું ઉત્કૃષ્ટ જ હોય છે ? भहावीर प्रभुना उत्तर--( जहा उक्कोसिया णाणाग्रहणा य, दसणाराहणाय भणिया तहा उक्कोसिया नाणाराहणाँ य चरिताराहणा य भाणियव्वा ) हे गौतम! જે પ્રમાણે ઉત્કૃષ્ટ જ્ઞાનારાધના અને દનારાધનાના વિષયમા પહેલા કહેવામા આવ્યુ છે, એજ પ્રમાણે ઉત્કૃષ્ટ જ્ઞાનારાધના અને ચારિત્રારાધના વિષે પણ કહેવુ જોઇએ એટલે કે જે જીવની જ્ઞાનારાધના ઉત્કૃષ્ટ હાય છે, તે જીવની Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૪૯૮ भगवती स्यात् उत्कृष्टज्ञानाराधनावतो जीवस्य चारित्रं प्रति न न्यूनतम प्रयत्नता भवति तस्य तत्स्वभावत्वात्, किन्तु उत्कृष्टचारित्राराधनावतो जीवस्य ज्ञानम्प्रति उत्कृष्ट मध्यम जघन्यलक्षणमयत्नत्रयमपि भवति, इति भावः। गौतमः पृच्छति' जस्सणं भंते ! उक्कोसिया दंसणाराहणा तस्छुक्कोसिया चरिताराहणा, जस्सुकोसिया चरिताराहणा तस्सुकोसिया दंसणाराहणा ? ' हे भदन्त ! यस्य खलु जीवस्य उत्कृष्टा दर्शनाराधना भवति, तस्य किम् उत्कृष्टा चारित्राराधना भवति १ एवमेव यस्योत्कृष्टा चारित्राराधना भवति, तस्य किमुत्कृष्टा दर्शनाराधना भवति ? भगवानाह - 'गोयमा ! जस्स उक्कोसिया दंसणारााणा तस्स चारिताराहणा उक्कोसा भी होती और मध्यम भी होती है क्यों कि उत्कृष्ट ज्ञानाराधनावाले जीव में चारित्राराधना के प्रति न्यूनतम प्रयत्नता नहीं होती है, क्यों कि उसका ऐसा ही कुछ स्वभाव होता है । किन्तु जो जीव उत्कृष्ट चारिवाराधना वाला होता है उस जीव में ज्ञान के प्रति उत्कृष्ट, मध्यम और जघन्य इन तीनों प्रकार के भी प्रयत्नों का सद्भाव पाया जाता है। अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं (जस्स णं भंते ! उक्कोसिया दंसणाराहणा तस्सुक्कोसिया चारिताराहणा, जस्सुक्कोसिया चरिताराहणा तस्सुक्कोसिया दंसणाराहणा ) हे भदन्त । जिस जीव के उत्कृष्ट दर्शनाराधना होती है, उस जीव के क्या उत्कृष्ट चारित्राराधना होती है ? तथा जिस जीव के उत्कृष्ट चारित्राराधना होती है उस जीव के क्या उत्कृष्ट दर्शनाराधना होती है ? इसके उत्तर में प्रभु गौतम से कहते हैं - ( गोयमा ) हे गौतम! (जस्स उक्कोसिया दंसणा ચારિત્રારાધના ઉત્કૃષ્ટ પણ હાય છે અને મધ્યમ પણ હાય છે, કારણ કે ઉત્કૃષ્ટ જ્ઞાનારાધનાવાળા જીવમાં ચારિત્રારાધના પ્રત્યે ન્યૂનનમ પ્રયત્નશીલતા કદી હાતી નથી. તેનું કારણ એ છે કે તેના સ્વભાવ જ એવા હાય છે. પરંતુ જે જીવ ઉત્કૃષ્ટ ચારિત્રારાધનાવાળા હોય છે તેની જ્ઞાનારાધના ઉત્કૃષ્ટ, મધ્યમ અને જઘન્ય હાય છે, કારણ કે તે છવમાં જ્ઞાન પ્રત્યે ઉત્કૃષ્ટ, મધ્યમ અને જઘન્ય એ ત્રણે પ્રકારની પ્રયત્નશીલતાના સદ્ભાવ જોવામાં આવે છે गौतम स्वामीने प्रश्न - ( जस्स णं भंते ! उक्कोसिया दंसणाराहणा तस्सुक्कोसिया चरिताराहणा, जस्सुकोसिया चरिताराहणा तस्थुक्कोसिया दसणाराहणा ? ) હૈ ભદન્ત ! જે જીવની દનારાધના ઉત્કૃષ્ટ હાય છે, તે જીવની ચારિત્રારાધના પણ શું ઉત્કૃષ્ટ હોય છે ? તથા જે જીવની ચારિત્રારાધના ઉત્કૃષ્ટ હાય છે, તે જીવની દનારાધના પશુ શુ ઉત્કૃષ્ટ હોય છે ? Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ८ उ० १० सू०२ आराधनास्थरूपनिरूपणम् ४७९ वा, जहन्ना वो, अमहन्नमणुक्कोसा या ' हे गौतम ! यस्थ जीजस्योत्कृष्ट दर्शनाराधना भवति, तस्य चारित्राराधना उत्कृष्टा बा, जघन्या वा, अजघन्यालुत्कृष्टामध्यमा वा भवति किन्तु-'जस्स पुण उक्कोसिया चरिताराहणा, तस्स दंसणाराहणा नियमा उकोसा' हे गौतम ! यस्य पुनर्जीवस्योत्कृप्टा चारित्राराधना भवति, तस्य दर्शनाराधना नियमात् नियमतः उत्कृष्टा एव भवति, तथा च यस्योकृप्टा दर्शनाराधना भवति तस्य चारित्राराधना त्रिविधाऽपि भजनया स्यात् , उत्कृष्ट दर्शनाराधलावतो जीवस्य चारित्रस्पति त्रिविधस्याऽपि उत्कृष्ट मध्यमजघन्यरूपस्य प्रयत्नस्याविरुद्धत्वात , किन्तु उत्कृष्टचारित्राराधनावतो जीवस्यो स्कृष्टैच दर्शनाराधना भवति प्रकृष्टचारित्रस्य प्रकृष्टदर्शनानुगामित्वात् , इतिभावः, राहणा तस्स चरिताराहणा उक्कोसा वा जहना वा अजहण्णसणुककोसा वा) जिस जीव के उत्कृष्ट दर्शनाराधना होती है, उस जीव के चारित्रारधना उत्कृष्ट भी होती है, जघन्य भी होती है। और मध्यम भी होती है। किन्तु जिस जीव के ( उक्कोसिया चरित्ताराहणा, तस्स दसणाराहणा नियमा उक्कोसा) उत्कृष्टरूप में चारित्रारधना होती है उस जीव के दर्शनाराधना नियम से उत्कृष्टरूप में ही होती है । तथा च-जिस जीव के उत्कृष्ट दर्शनाराधना होती है उसके चारित्राराधना तीनों प्रकारफी भी हो सकती है क्यों कि उत्कृष्ट दर्शनाराधनावाला जो जीव होता है उसमें चारित्रके प्रति तीनों प्रकारके उत्कृष्ट, मध्यम और जघन्य-प्रयत्नों का सद्भाव पाया जाता है। परन्तु जो जीव उत्कृष्ट चारित्राराधनावाला होता है, वह उत्कृष्ट ही दर्शनाराधनावाला होता है-क्योंकि जो प्रकृष्ट चारित्र होता है वह प्रकृष्ट दर्शनानुगामी होता है। महावीर प्रसुन उत्तर-"गोयमा 11 3 गौतम ! “ जस्स उक्कोसिया दसणाराणा तस्स चरित्ताराहणा उक्कोसा वा जहन्ना वा अजहण्णमणुक्कोसा वा" જે જીવન દર્શનારાધના ઉત્કૃષ્ટ હોય છે, તે જીવની ચારિત્રારાધના ઉત્કૃષ્ટ ५५ डाय छ, मध्यम ५ उय छ भने धन्य ५५ डाय छे. तथा “ ठक्को. सिया चरिताराहणा, तस्स दसणाराहणो नियमा उक्कोसा" २ पनी यारित्राરાધના ઉત્કૃષ્ટ હોય છે, તે જીવની દર્શનારાધના નિયમથી જ ઉત્કૃષ્ટ હોય છે. ઉત્કૃષ્ટ દશનારાધનાવાળા જીવની ચારિત્રારાધના ત્રણ પ્રકારની હોઈ શકે છે કારણ કે એવા જીવમાં ચારિત્રપાલનની દિશામાં ઉત્કૃષ્ટ, મધ્યમ અને જઘન્ય પ્રયત્નને સદૂભાવ જોવામાં આવે છે પરંતુ જે જીવ ઉત્કૃષ્ટ ચારિત્રરાધનાવાળે હેય છે, તે ઉત્કૃષ્ટ દર્શનારાધનાવાળો જ હોય છે, કારણ કે ઉત્કૃષ્ટ ચારિત્રારાધક જીવ પ્રકૃષ્ટ દર્શનાનુગામી હોય છે. Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४८० भगवतीस्त्रे अथाराधनाकाराणां फलं प्रदर्शयितुमाह-' उपकोसियं णं भंते ! जाणाराण आराहेत्ता कहहिं भरगहणेहि सिज्झइ, जाव अंतं करेइ ? ' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! उत्कृष्टां खलु ज्ञानाराधनाम् भाराध्य-विधाय कतिभिः कियद्भिः भवग्रहणैः कियत्संख्यकै भवग्रहणैरित्यर्थः सिध्यति जीवः, यावत्-बुध्यते, मुच्यते, परिनिर्वाति सर्वदुःखानामन्तं करोति ? अगवानाह-'गोयमा! अत्थेगइए तेणेत्र भवग्गहणेणं सिज्झइ, जाव अंतं करेइ' हे गौतम ! अस्त्येककः कश्चन जीवः उत्कृष्टां ज्ञानाराधना. माराध्य उत्कृष्टचारित्राराधनायाः सत्त्वे तेनैव उपात्तेनैव वर्तमानभवग्रहणेन सिध्यति, यावत्-बुध्यते, मुच्यते, परिनिर्वाति सर्वदुःखानाम् अन्तं करोति च, 'अत्थेगहए दोघेणं भवग्गहणेणं सिज्झइ,जाव अंतं करेइ' अस्त्येककः कश्चन जीवः उत्कृष्टां ज्ञाना____ अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-(उक्कोसियं णं भंते ! णाणाराहणं आराहेत्ता कइहि भवग्गहणेहिं सिज्झइ जाव अंतं करेइ) हे भदन्त | जीव उत्कृष्ट ज्ञानाराधना को आराधित कर के कितने भवों को ग्रहण करने के बाद सिद्ध होता है, यावत् समस्त दुःखों का अन्त करता है ? ( यावत् ) पद से यहां “बुध्यते, मुच्यते" इन क्रियापदों का ग्रहण हुआ है । इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-(गोयमा) हे गौतम। (अत्थेशहए तेणेव भवग्यहणेणं लिज्झइ, जाब अंतं फरेइ ) कोइ एक जीव ऐला होता है जो उसी गृहीत एक भव से उत्कृष्ट ज्ञानाराधना को आराधिन करके उत्कृष्ट चारित्राराधना के सद्भाव में सिद्ध होता है यावत् समस्त दुःखों का अंत करता है। यहां पर भी यावत् शन्द से " सिध्यति, मुच्यते” इन क्रियापदोंका प्रहण हुआ है । ( अत्धेगहए ) तथा कोइएक जीव ऐसा होता है जो उत्कृष्ट ज्ञानाराधना को आराधित गौतम स्वामीना प्रश्न-( उक्कोसिय णं भते ! णाणाराहणं आराहेत्ता कइ हिं भवगाहणे हि सिज्झइ जाव अंत करेइ ) महन्त ! Gष्ट ज्ञाना. રાધનાનું આરાધન કરીને જીવ કેટલા ભવ કરીને સિદ્ધપદ પામે છે, બુદ્ધ થાય છે, મુક્ત થાય છે અને સમસ્ત દુ ખાને અંત કરે છે ? ( અહીં “યાવતી पहथी " बुध्यते, मने मुच्यते” छियापहीने अड ४२पामा मायां है.) महावीर प्रभुन। उत्त२-" गोयभा !:" है गौतम ! " अत्थेगइए तेणेव भवगहणेणं सिज्झइ, जाव अंतं करेइ " * २५ सो जाय छ । જે ગૃહીત એક જ ભવમાં ઉત્કૃષ્ટ જ્ઞાનારાધનાનું આરાધન કરીને ઉત્કૃષ્ટ ચારિત્રારાધનાના સદુભાવમાં સિદ્ધ થાય છે, બુદ્ધ થાય છે, સુક્ત થાય છે અને समस्त मोनो मत ४रे छ. " अत्यगइए दोच्चेणं भवगाहणेणं सिन्मइ जाव अत करेइ" तथा ४४ वो मेवा हाय छ । २ वट ज्ञानाराधना Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - प्रमेयचन्द्रिका रीका श० ८ उ० १० सू० २ माराधमास्वरूपनिरूपणम् १८१ राधनामाराध्य द्वितीयेन भवग्रहणेन सिध्यति, यावत्-चुध्यते, मुच्यते, परिनिर्वाति सर्वदुःखानामन्तं करोति च, 'अत्यंगइए कप्पोवएन वा कप्पाईएसु का उवचज्जइ ' हे गौतम ! अस्त्येककः कश्चन जीवः उत्कृष्टां ज्ञानाराधनामाराध्य मध्यम चारित्राराधनासत्त्वे कल्पोपपन्नकेषुवा सौधर्मादिदेवलोकेषु मध्ये उपपद्यते, कल्पातीतेषु वा देवलोकेषु ग्रैवेयकादिषु तु उत्कृष्टां ज्ञानाराधनामाराध्य मध्यमोत्कृष्टचारित्राराधनासत्त्वे उपपद्यते इति भावः, गौतमः पृच्छति-' उक्कोसियंणं भंते! दसणाराहणं आरारेत्ता काहिं भवग्गहणेहि सिज्मइ जाव अंतं करेइ' हे भदन्त ! उत्कृप्टां खलु दर्शनाराधनाम् आराध्य कतिभिः कियद्भिः भवग्रहणैः जीवः सिध्यति यावद् बुभ्यते, मुच्यते, परिनिर्वाति सर्वदुःखानामन्तं करोति ? इति प्रश्नः, भगवानाह-एवंचेव' करके (दोच्चेणं भवरगहणेणं सिज्झह, जाव अंतं करेइ) द्वितीय भव धारण करके ही सिद्ध हो जाता है यावत् समस्त दुःखोंका नाश कर देता है। अर्थात् दूसरे मनुष्य भवमें सिद्ध हो जाता है । (अत्थेगइए कप्पो यएसु वा, कप्पाईएस्तु वा उववज्जद्द ) तथा कोई एक जीव ऐसा होता है जो उत्कृष्ट ज्ञानाराधना को आराधित करके मध्यम चारित्राराधना के सद्भायमें सौधर्मादिकल्पोपपन्नक देवलोकों में उत्पन्न होता है। अथवा ग्रेवेयक आदि कल्पातीत देवलोकों में उत्कृष्ट ज्ञानाराधना को आराधित करके मध्यम एवं उत्कृष्ट चारित्राराधना के सद्भाव में उत्पन्न होता है। अब गौतम ! प्रभु से ऐसा पूछते हैं-(उक्कोसियं गं भंते ! दंसणाराहणं आराहेत्ता कई हिं भवग्गहणेहि सिज्झइ, जाव अंतं करेइ) हे भदन्त ! जो जीव उत्कृष्ट दर्शनाराधना को आराधित करता है, वह कितने भवों को लेने के बाद सिद्ध होता है यावत् समस्त दुःखों का આરાધન કરીને બીજે ભવ ધારણ કરીને જ સિદ્ધ, બુદ્ધ અને મુકત થઈને સમસ્ત દુઃખને અંત કરે છે, એટલે કે બીજા મનુષ્યભવમાં સિદ્ધ થાય છે. (अत्थेगहए कप्पोवएसु वा, कप्पाईएसु वा उवयज्जई ) 1 4 सवा डाय છે કે જે ઉત્કૃષ્ટ જ્ઞાનારાધના કરીને મધ્યમ ચારિત્રારાધનાના સદભાવથી સૌધર્મ આદિ કલ્પપપન્નક દેવલોકમાં ઉત્પન્ન થાય છે અથવા રૈવેયક આદિ કલ્પાતીત દેવકેમાં–ઉત્કૃષ્ટ જ્ઞાનારાધનાનું આરાધન કરીને મધ્યમ અને ઉત્કૃષ્ટ ચારિત્રારાધનાના સદૂભાવથી ઉત્પન્ન થઈ જાય છે गौतम स्वामीना प्रश्न-( उक्कोसिय णं भंते ! दसणाराहणं आराहेत्ता कई हिं भवगाहणेहि सिज्झइ जाव अंत करेइ) 3 महन्त ! २ & Gre દર્શનારાધનાનું આરાધન કરે છે, તે કેટલા ભવો કરીને સિદ્ધ થાય છે, બદ્ધ થાય છે, મુક્ત થાય છે અને સમસ્ત દુખેને અંત કરે છે? भ० ६१ Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीस्वे हे गौतम ! एवमेव-ज्ञानाराधनावदेव अस्त्येरुकः कश्चन उत्कृष्टदर्शनाराधकस्ते नैव भवग्रहणेन सिध्यति यावत् सर्वदुःखानामन्तं करोति, इत्यादि पूर्व वदेव सर्व बोध्यम्, तद्भवसिद्भयादि च तस्यामुत्कृष्टदर्शनाराधनायां भवेत् चारित्राराधनायास्तत्रोत्कृष्टायाः मध्यमायाश्चोक्तत्वात् , गौतमः पृच्छति-'उक्कोसियं णं भंते । चरित्ताराहणं आराहेत्ता कईहिं भवग्गहणेहि सिज्झइ, जाव अंतं करेइ ? ' हे भदन्त ! उत्कृष्टां खलु चारित्राराधनामाराध्य कतिभिः भवग्रहणः जीवाः सिध्यति यावद सर्वदुःखानामन्तं करोति ? इति प्रश्नः, भगवानाह-' एवं चेव ' एवमेव अंत करता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-(एवं चेव ) हे गौतम ! जैसा अभी ज्ञानाराधना के विषय में कहा गया है, उसी तरह से यहां पर भी जानाना चाहिये । अर्थात् उत्कृष्ट दर्शनाराधना को आराधित करके कोईएक जीव ऐसा होता है जो उसी गृहीत भव से सिद्ध होता है यावत् समस्त दुःखोंका अन्त कर देता है। कोईएक ऐसे होता है जो द्वितीय भव में अर्थात् देवान्तरित दुसरे मनुष्य भव में सिद्ध होता है यावत् समस्त दुःखोंका अंत कर देता है । कोईएकजीव ऐसा भी होता है जो उत्कृष्ट दर्शनाराधना को आराधित करके मध्यम चारित्राराधना के सद्भाव में सौधर्मादि कल्पोपपन्नक देवलोकों में उत्पन्न हो जाता है। अथवा मध्यम एवं उस्कृष्ट चारित्राराधना के सद्भाव से उस्कृष्ट दर्शनाराधनाको आराधित करके ग्रैवेयकादि कल्पातीत देवलोकों में उत्पन्न हो जाता है। ___ महावीर प्रसुन जत्तर-" एवंचेद" गौतम। २ प्रभारी Seave જ્ઞાનારાધનાના વિષયમાં હમણાં કહેવામાં આવ્યું છે, એ જ પ્રમાણે અહીં પડ્યું સમજવું એટલે કે ઉત્કૃષ્ટ દર્શનારાધનાની આરાધના કરીને કોઈ જીવ ગૃહીત ભવમાં જ સિદ્ધ, બુદ્ધ અને મુક્ત થાય છે અને સમસ્ત દુઃખને અંત કરે છે. કેઈક જીવ એવો પણ હોય છે કે જે બીજે ભવ કરીને-એટલે કે દેવાન્તરિત બીજા ભવમાં સિદ્ધ, બુદ્ધ, અને મુક્ત થાય છે અને સમસ્ત દુઃખને અંત કરે છે. કેઈક જીવ એ પણ હોય છે કે જે ઉત્કૃષ્ટ દશ નારાધનાનું આરાધન કરીને મધ્યમ ચારિત્રારાધનાના સદૂભાવથી સૌધર્માદિ ક૯પપન્નક દેવકેમાં ઉત્પન્ન થઈ જાય છે અથવા મધ્યમ અને ઉત્કૃષ્ટ ચારિત્રારાધનાના સદુભાવથી ઉત્કૃષ્ટ દર્શનારાધનાનું આરાધન કરીને શૈવેયક આદિ કલ્પાતીત દેવલોકમાં ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रका डो० श० ८ ० १० सू० २ आराधनास्वरूपनिरूपणम् ४८३ ज्ञानाराधावदेव अस्त्येककः कश्चन जीवः ज्ञानस्य जघन्यायां सत्यामपि आराधनायाम् उत्कृष्टां चारित्राराधनामाराध्य तेनैव मत्रग्रहणेन सिध्यति यावत् सर्वदुःखानामन्तं करोति, इत्यादि पूर्ववदेव सर्वं बोध्यम्, किन्तु ' नवरं अत्येगइए कप्पाईयएसु उववज्जइ ' नवरं ज्ञानदर्शनाराधनापेक्षया चारित्राराधनायां विशेषस्तु अस्त्येककः कश्चनोत्कृष्टचारित्राराधनावान् जीवः कल्पातीतेषु ग्रैवेयकादिष्वेव देवलोकेषु उत्पद्यन्ते, नतु सौधर्मादिकल्पोपपन्न देवलोकेषु, उत्कृष्टचारित्राराधना अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं - ( उक्को सियं णं भंते ! वरितारहणं आहेत्ता कहहिं भवग्गहणेहि सिज्झह, जाव अंत' करेइ ) हे भदन्त | जो जीव उत्कृष्ट चारित्राराधना को आराधित करता है - वह जीव कितने भवों को धारण करनेके बाद सिद्ध होता है यावत् समस्त दुःखों का अन्त करता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - ( एवं व) हे गौतम! ज्ञानाराधना की तरह यहां पर भी समझना चाहिये अर्थात् - ज्ञान की जघन्य भी आराधना हो परन्तु चारित्र की उत्कृष्ट आराधना को आराधित करके को एक जीव उसी गृहीत भव में सिद्ध होता है यावत् समस्त दुःखों का अन्त कर देता है इत्यादि पूर्व कथन के अनुसार यहां पर भी जानना चाहिये - ( नवरं ) परन्तु ( अत्येगइए कप्पाईयसु उववज्जइ ) ज्ञानाराधना और दर्शनारधना की अपेक्षा जो विशेषता यहां पर है वह ऐसी है कि कोइएक उत्कृष्ट चारित्राराधना वाला जीव कल्पातीत ग्रैवेयक आदि देवलोकों में ही उत्पन्न होता है - सौधर्मादि कल्पोपपन्नक देवलोकों में नहीं। क्यों गौतम स्वाभीनो प्रश्न - ( उक्कोसियं णं भते ! चरिताराहणं आहेत्ता कइ हि भवगगणे हि सिज्झइ जाव अंत करेइ ) हे सहन्त ! ? व उष्ट ચારિત્રારાધનાનું આરાધન કરે છે, તે જીત્ર કેટલા ભવ કરીને સિદ્ધ થાય છે, મુદ્ધ થાય છે, મુક્ત થાય છે અને સમસ્ત દુઃખાના અત કરે છે ? भडावीर अलुनो उत्तर– “ एवंचेव " हे गौतम! या विषयभां प જ્ઞાનારાધના પ્રમાણે જ કથન સમજવું. એટલે કે ભલે જ્ઞાનની જધન્ય પણ આરાધના હાય, પરન્તુ ચારિત્રની ઉત્કૃષ્ટ આરાધનાનું આરાધન કરીને કોઈક જીવ એજ ગૃહીત ભવમાં સિદ્ધ થાય છે અને સમસ્ત દુઃખના અંત કરે છે, ઇત્યાદિ પૂ કથનના જેવું જ થત અહીં પશુ સમજવું " नवरं " परन्तु ( अत्थेइ कप्पाईयपसु उववज्जइ ) ज्ञानाराधना કરતા ચારિત્રારાધનાના ઉત્કૃષ્ટ આરાધનાના વિષયમાં આ પ્રમાણે વિશેષતા છે. કાઇક ઉત્કૃષ્ટ ચારિ ત્રારાધનાવાળા જીવ કલ્પાતીત જૈવેયક આદિ દેવલેકેમાં જ ઉત્પન્ન થાય છે, Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भंगवतोत्र बतो जीवस्य सौधर्मादिकल्पोपपन्न केषु देवलोकेषु गमनाभावात् , अपितु फल्पातीतेषु ग्रैवेयकादिषु एव उपपद्यते, सिद्धिगमनाभावे तेपामनुत्तरसुरेषु गमनसदावात् । अथ मध्यमाराधनामाश्रित्य गौतमः पृच्छति-'मज्झिमियं णं भंते ! णाणाराहणं आराहिता कईहिं भवग्गहणेहि सिज्झइ, जाव अंतं करेइ ?' हे भदन्त ! मध्यमां खल ज्ञानाराधनामाराध्य कतिभिः भवग्रहणैः जीवः सिध्यति, यावत्-बुध्यते मुच्यते, परिनिर्वातिसर्वदुःखानामन्तं करोति इति प्रश्ना,भगवानाह-'गोयमा ! अत्थेगइए दोच्चेणं भवग्गहणेणं सिज्झइ जाय अंतं करेइ, तच पुर्ण भवग्गणं नाइक्कमई' हे गौतम ! अस्त्येकका कश्चन जीवः मध्यमां ज्ञानाराधनामाराध्य द्वितीयेन अधिकृतमनुष्यकि उत्कृष्ट चारित्रकी आराधनावाला जीव का सौधर्मादि कल्पोपपन्नक देवलोकों में गमनका अभाव कहा गया है। उत्कृष्ट चारित्राराधना याला जीव को सिद्धि की प्राप्ति जबतक नहीं होती है-वह तबतक कल्पातीत ग्रेवेयकादिकों में था अनुत्तर देवों में उत्पन्न होता रहता है। ___अब गौतम मध्यम आराधना को आश्रित करके प्रभु से ऐसा पूछते हैं (मज्झिमियं णं भंते! गाणाराहणं आराहिता काहिं भवग्गहणेहिं सिज्झइ जाव अंतं करेइ) हे भदन्त ! जीव मध्यम ज्ञाना. राधनाको आराधित करके कितने भवों को लेने के बाद सिद्ध होता है यावत् समस्त दुःखों का अंत करता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं (गोयमा) हे गौतम! (अस्थेगइया दोच्चेणं भवग्गहणेणं सिज्झइ, जाव अंत करेइ, तच्चं पुण भवग्गहणं नाइक्कमइ ) कोईएक जीव ऐसा होता है जो मध्यमज्ञानाराधनाको आराधित करके अधिकृत मनुष्य સૌધર્માદિ કપન્નક દેવકેમાં ઉત્પન્ન થતું નથી. કારણ કે ઉત્કૃષ્ટ ચારિત્રની આરાધનાવાળા જીવમાં સૌધર્માદિ કપિપક દેવલોકમાં ગમનને અભાવ કહ્યો છે. જ્યાં સુધી ચારિત્રારાધનાવાળા જીવને સિદ્ધિની પ્રાપ્તિ થતી નથી, ત્યાં સુધી તે કલ્પાતીત રૈવેયકમાં અથવા તો અનુત્તરૌપપાતિક દેવામાં જ ઉત્પન્ન થતા રહે છે. હવે ગૌતમ સ્વામી મધ્યમ આરાધનાની અપેક્ષાએ નીચેના પ્રશ્નો પૂછે छ-( मज्झिमिय णं भंते ! णाणाराहणं आराहिता कई हि भवग्गहणेहि सिज्झइ जाय अंत करेइ ) है महन्त ! १ मध्यम ज्ञानाराधनातुं माराधन उरीन सा ભ કરીને સિદ્ધ થાય છે અને સમસ્ત દુઃખનો અંત કરે છે ? महावीर प्रभुन। उत्त२-“ गोयमा!" गौतम ! ( अत्यंगझ्या दोच्चेणं भवगहणेणं सिम्झइ जाव अंत करेइ, तच्चं पुण भवगहणं नाइकमद ) કેઈક જીવ એવા હોય છે કે જે મધ્યમ જ્ઞાનારાધનાનું આરાધન કરીને Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टी0 श०८ उ० १० सू० २ आराधनास्वरूपनिरूपणम् ४४६ भवापेक्षया द्वितीयेन मनुष्यभवेनेत्यर्थः सिध्यति यावत्-युध्यते, मुच्यते, परिनिर्वाति सर्वदुःखानामन्तं करोति च, तृतीयं पुनर्भवग्रहणम् अधिकृतमनुष्यभवग्रहणापेक्षया तृतीयंमनुष्यभवग्रहणम् नातिकामति-नोल्लंघयति, अत्र ज्ञानाराधनाया मध्यमत्वञ्चाधिकृतभवे एव निर्वाणाभावात् इति बोध्यम् , भावे तु उत्कृष्टत्वमेवारसेयमवश्यंभावित्वात् , निर्वाणाऽन्यथाऽनुपपत्तेः, गौतमः पृच्छति-' मज्झिमियं णं भंते ! दसणाराहणं आराहित्ता, एवं चेव । एवं मज्झिमियं चारित्ताराहणंपि' हे भदभव की अपेक्षा से द्वितीय मनुष्यभव से सिद्ध होता है यावत् समस्त दुःखों का अंत करता है। तृतीयसव का उल्लंघन नहीं करता है अर्थात् देवभवान्तरित तीसरे मनुष्य भव में अवश्य मोक्ष में चला जाता है। यहां पर ज्ञानाराधना में जो मध्यमता प्रकट की गई है वह अधिकृत मनुष्यभव में ही निर्वाण नहीं होने से प्रकट की गई है। यदि गृहीतभव में ही आराधक जीव को निर्वाण की प्रासि हो जाती है तो उस ज्ञाना राधना में मध्यमता न जानकर उत्कृष्टता ही जाननी चाहिये। क्योंकि ज्ञान की उत्कृष्टता में ही निर्वाण की प्राप्ति होती है-और जब ज्ञानाराधनाराधक जीव को उसी गृहीत भव से मुक्ति प्राप्त हो चुकी है तो उसके द्वारा आराधित वह ज्ञानाराधना "निर्वाणान्यथानुपपत्तः" हेतु से उत्कृष्ट ही मानी जावेगी। ___ अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-(मझिमियं णं भंते ! दसणाराहणं आराहित्ता) हे भदन्त | जो जीव मध्यम दर्शनाराधना को અધિકૃત મનુષ્યભવની અપેક્ષાએ દ્વિતીય મનુષ્યભવમાં સિદ્ધ થાય છે અને સમસ્ત દુઓને અંત કરે છે. તે જીવ તૃતીયભવનું ઉલ્લંઘન કરતે નથી એટલે કે દેવભવાન્તરિત ત્રીજા મનુષ્યભરમાં અવશ્ય મોક્ષે ચાલ્યા જાય છે, અહીં જ્ઞાનારાધનામાં જે મધ્યમતા પ્રકટ કરવામાં આવી છે તે અધિકૃત મનુષ્ય ભવમાં જ નિર્વાણની પ્રાપ્તિ નહીં થવાની પ્રકટ કરવામાં આવી છે. જે ગૃહીત ભવમાં જ આરાધક જીવન નિર્વાણની પ્રાપ્તિ થઈ જતી હોય, તે તે જ્ઞાનારાધનામાં મધ્યમતા ન માનતા ઉત્કૃષ્ટતા જ માનવી જોઈએ, કારણ કે જ્ઞાનારાધનાની ઉત્કૃષ્ટતાને સદભાવ હોય ત્યારે જ નિર્વાણની પ્રાપ્તિ થાય છે. અને જે જ્ઞાનારાધક જીવને એજ ગૃહીત ભવ પૂરે કરીને મુક્તિની પ્રાપ્તિ થઈ ચુકી उय तो तेना २१ २माराधित त ज्ञानाराधना " निर्वाणान्यथानुपपत्तेः "तुनी દૃષ્ટિએ ઉત્કૃષ્ટ જ માનવી પડશે. गौतम २वामीना प्रश्न--( मज्झिमियं णं भंते ! दंसणाराहणं आराहित्ता) Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૪૮૯ भगवती सूत्रे -- न्त ! मध्यमां खलु दर्शनाराधनामाराध्य कविभिः भवग्रहणैः जीवः सिध्यति यावत् बुध्यते, मुच्यते, परिनिर्वाति सर्वदुःखानामन्तं करोति ? भगवानाह एवञ्चैवपूर्वोक्त मध्यमज्ञानाराधनाबदेव मध्यमदर्शनाराधनमपि आराध्य अस्त्येककः कश्वन जीवः द्वितीयेन भवग्रहणेन सिध्यति यावत् सर्वदुःखानामन्तं करोति, किन्तु तृतीय पुनर्भवग्रहणं नातिक्रामति, एवमेवोक्तरीत्या अस्त्येककः कञ्चन जीवः मध्यमां चारित्राराधनामपि आराध्य द्वितीयेन भवग्रहणेन सिध्यति, यावत् सर्व' दुःखानामन्तं करोति, एताच मध्यमा उपर्युक्ता ज्ञानाधाराधनासम्वलिता चारित्राराधना एवात्रविवक्षिता द्रष्टव्याः, अन्यथा अग्रे जघन्यज्ञानाराधनामाश्रित्य वक्ष्यमाणस्य 'सत्तभगणाई पुणणाइक्कमति ' इत्यस्यासंगत्यापत्तेः, यतचारित्रारावनाया एव आराधित करता है वह कितने भवोंके बाद सिद्ध होता है यावत् समस्त दुःखों का अंत करता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - हे गौतम! ( एवं चेव ) मध्यम दर्शनाराधना को आराधित करके कोई एक जीव द्वितीयभव में सिद्ध हो जाता है यावत् समस्त दुःखों का अंत कर देता हैं - तृतीय भव को वह उल्लंघन नहीं करता है । इसी तरह से कोई एक जीव मध्यम चारित्राराधना को आराधित करके द्वितीय भव में सिद्ध होता है यावत् समस्त दुःखों का अंत करता है। तृतीय भव को वह उल्लं घन नहीं करता है । यहां ये मध्यम ज्ञानादि आराधना और चारित्राराधना मिली हुई ही विवक्षित हुई हैं ऐसा जानना चाहिये । नहीं तो फिर जो आगे जघन्य ज्ञानाराधना को लेकर ( सत्तट्ठ भवग्गहणाई पुण હે ભદન્ત ! મધ્યમ દર્શનારાધનાનું આરાધન કરીને છત્ર કેટલા ભવ કરીને સિદ્ધ થાય છે, બુદ્ધ થાય છે, મુક્ત થાય છે અને સમસ્ત દુ.ખાના અંત કરે છે? महावीर प्रभुना उत्तर- " एवं चेव " मध्यम हर्शनाराधनानुं माराधन કરીને કાઇક જીવ ખીજા ભવમાં સિદ્ધ થાય છે અને સમસ્ત દુખાના અંત કરે છે. તે ત્રીજાભવનું ઉલ્લંઘન કરતા નથી—એટલે કે ત્રીજા ભવમાં તે અવશ્ય નિર્વાણ પામે છે. એજ પ્રમાણે મધ્યમ ચારિત્રારાધનાનું આરાધન કરીને કાઈક જીવ ખીજા ભવમાં સિદ્ધપદ પામે છે, યાવત્ સમસ્ત દુ:ખાના નાશ કરે છે. તેએ ત્રીજા ભવનું ઉલ્લઘન કરતા નથી. અહીં મધ્યમ જ્ઞાનાદિક આરાધના અને ચારિત્રારાધનાનું કથન એક-સરખું જ ખતાવવામાં આ છે, એમ સમજવુ'. નહીં તે આગળ જઘન્ય જ્ઞાનારાધનાની અપેક્ષાએ આ પ્રકારનું જે કથન કરવામાં આવ્યું ८८ सत्तट्ट भवग्गणाई पुण गाइामइ " Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रन्द्रिका टी० ० ८ ० १० सू० २ आराधनास्वरूपनिरूपणम् तत्फलस्य तत्रोक्तत्वात् उक्तं च ' अनुभवाउचरिचे 'ति चारित्रे जघन्यचारित्राराधनायाम् अष्टभवायुर्भवतीति । अथ जघन्यज्ञानाद्याराधनामाश्रित्य गौतमः पृच्छति - ' जहन्नियं णं भंते ! नाणाराहणं अराहित्ता, कहिं भवग्गहणेहिं सिज्झइ, जाव अंत करेइ ? हे भदन्त । जघन्याम् खलु ज्ञानाराधनामाराध्य कविभिः भवग्रहणैः जीवः सिध्यति यावत्बुध्यते, मुच्यते, परिनिर्वाति सर्वदुःखानामन्तं करोति ? भगवानाह - ' गोयमा ! 'अत्थेगइए, तच्चेणं भवग्गणेणं सिज्झइ जात्र अतं करेइ, सत्तट्टभवग्गहणार पुण नाइक ' हे गौतम ! अस्त्येककः कश्चिज्जीवः तृतीयेन भवग्रहणेन सिध्यति गाइक्कमह) ऐसा जो कहा गया है सो उसकी संगति नहीं बैठ सकेगी। क्यों कि चारित्राराधना का ही यह फल इस सूत्र द्वारा प्रकट किया गया है। कहा भी है- ( अनुभवाउचरिते ) चारित्र जघन्य चारित्रराधना में आठ भव होते हैं । अब जघन्य ज्ञानादिक आराधना को आश्रित करके गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं - ( जहन्नियं णं भते ! नाणाराहणं आराहित्ता कहहिं भवग्गहणेहिं सिज्झह जाव अंतं करेइ ) हे भदन्त ! जीव जघन्य ज्ञानाराधना को आराधित करके कितने भव के बाद सिद्ध होता है यावत् समस्त दुःखों का अंत करता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - ( गोयमा) हे गौतम! (अत्थेगइए तच्चेणं भवसिज्झइ, जाव अंतं करेइ ) कोई जीव ऐसा होता है जो तृतीय भव में सिद्ध होता है यावत् समस्त दुःखों का अंत करता है । (सत्त भवग्गहणाईं पुण नाइक्कम ) मात आठ भवों का वह उल्लंघन नहीं છે સ સંગત લાગશે નહીં. કારણ ચારિત્રારાધનાનું જ તે ફળ આ સૂત્ર द्वारा प्र४८ ४२वामां गान्युं छे. उर्धुपालु छे - " अदुभवाच्चरित् ચારિત્રારાધનામાં આ ભવ થાય છે. ११ ४धन्य હવે જઘન્ય જ્ઞાનાદિકની આરાધનાને અનુલક્ષીને ગૌતમ સ્વામી મહાવીર अनुने सेवा प्रश्न पूछे छे है- ( जहन्नियं णं भंते । नाणाराहण' आराहिता कईहि भवग्गणेहि सिज्झइ जाव अंत करेइ ? ) हे सहन्त ! धन्य ज्ञानाराधनानुं આરાધન કરીને જીવ કેટલા ભવ કરીને સિદ્ધ થાય છે, યુદ્ધ થાય છે, મુક્ત થાય છે અને સમસ્ત દુ:ખાના અંત કરે છે ? महावीर अलुना उत्तर- ( गोयमा ! ) हे गौतम! ( अत्येगइए तच्चेण भवग्गणेण सिन्झइ, जाव अ'त करेइ ) व सेवा होय छे ત્રીજા ભવમાં સિદ્ધ થાય છે, બુદ્ધ થાય છે, મુક્ત થાય છે, અને સમસ્ત दु:योना अंत अरे छे. ( सतभबगाहणार पुणे नाइकमइ ) सात माह भवानुं . મહ Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती ४८८ यावत् - बुध्यते, मुच्यते, परिनिर्वाति, सर्वदुःखानामन्तं करोति किन्तु सप्ताभग्रहणानि पुनर्नातिक्रामति, एवं च श्रुतसम्यक्त्व देशविरतिभवास्त्वसंख्येया उक्ताः, ततश्चारित्राराधना रहिता ज्ञानदर्शनाराधना असंख्येयभत्रिका अपि भवन्ति, न त्वष्टभविका एव ' एवं दंसणाराहणं पि, एवं चरिताराहणं पि' एवं जघन्यज्ञानाराधनावदेव जघन्यदर्शनाराधनाऽपि वक्तव्या, तथा च- जघन्यां दर्श नाराधनामाराध्य अस्त्येककः कश्चिज्जीवस्तृतीयेन भवग्रहणेन सिध्यति, यावत् बुध्यते, मुच्यते, सर्वदुःखानामन्तं करोति च सप्ताष्टभवानि च नातिक्रा मति, एवमेव जघन्यां चारित्राराधनामपि आराध्य अस्त्येककः कश्चन जीवः स्तृतीयेन भवग्रहणेन सिध्यति यावत् बुध्यते मुच्यते, परिनिर्वाति, सर्वदुःखानामन्तं करोतीति भावः ॥ ०२ ॥ करना है । एवं च श्रुत सम्यक्त्व एवं देशविरति संबंधी भव तो असं ख्यान कहे गये हैं । इस कारण चारित्राराधना से रहित ज्ञानदर्शनाराधना असंख्यात भववाली भी होती हैं। सात आठ भववाली ही नहीं होती हैं । ( एवं दंसणाराहणं पि, एवं चरिताराहणं पि) जघन्य ज्ञानाराधना की तरह ही जघन्य दर्शनाराधना भी कहलेनी चाहिये । तथा च - जघन्य दर्शनाराधना को आराधित कर के कोई एक जीव तृनीय भव में सिद्ध होता है यावत् समस्त दुःखों का अत करता है। सात आठ यावत् समस्त दुखों का अंत करता है । सात, आठ भवोंको वह उल्लंघन नहीं करता है । इसी तरह से जघन्य चारित्राराधनाको भी आराधित करके कोई एक जीव तृतीय भव में सिद्ध होता है यावत् समस्त दुःखों का अंत करता है। यहां सब जगह ( यावत् ) शब्द से 'बुध्यते मुच्यते " इन क्रियापदों का ग्रहण हुआ है | सू०२ ॥ 66 તે ઉલ્લંધન કરતા નથી. શ્રુત, સમ્યકત્વ અને દેશવિરતિ સબંધી ભવ । અસ ખ્યાત કહ્યા છે. તે કારણે ચારિત્રારાધનાથી રહિત જ્ઞાનદર્શનારાધના असंध्यात भववाणी पशु होय छे - सात भाई भववाणी होती नथी. " एवं दसणाराहपि, एवं चरिताराहणंपि" धन्य ज्ञानाराधना प्रभाव धन्य દનારાધના અને જઘન્ય ચરિત્રારાધનાનું કથન પશુ સમજવું. એટલે કે જધન્ય દર્શનારાધનાનું આરાધન કરીને કાઇક જીવ ત્રીજા ભવમાં સિદ્ધ થાય છે અને સમસ્ત દુ:ખાના અંત કરે છે, એવે! જીવ સાત કે આઠ ભવનું ઉલ્લે બન કરતા નથી. એજ પ્રમાણે જઘન્ય ચારિત્રારાધનાનું આરાધન કરીને કાઇક જીવ ત્રીજા ભવમાં સિદ્ધ થાય છે, બુદ્ધ થાય છે, મુક્ત થાય છે અને સમસ્ત દુ.ખાના અંત કરેછે. એવા જીવ સાત કે આઠ ભવનું ઉલ્લંઘન કરતાનથી. अहीं अधी ग्यामे " जाव अंत करेइ " साथै वपरायेला ' जाव' यह द्वारा श्वामां भाव्यां है. ॥ सूत्र२ ॥ युध्यते मने मुच्यते " हियापहोने अरु 66 Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमैयचन्द्रिका टी० ० ८ 30 १० सू० ३ पुद्गलपरिणामनिरूपणम् ४८९ धुदलपरिणामवक्तव्यता इतः पूर्व जीवपरिणामः मोक्त', परिणामाधिकारात् पुद्गलपरिणामवक्तव्यता___ माइ-'कइविहे णं' इत्यादि । मूलस्-कइविहे गंभंते ! पोग्गलपरिणापण्णते? गोयमा ! पंचविहे पोग्गलपरिणाले पण्णते, तं जहा वनपरिणामे१, गंधप. रिणामे२, रसपरिणामे३, फासपरिणामे४, संठाणपरिणामे५। वन्नपरिणामे णं संते! कविहे पण्णते? पंचविहे पणते, तं जहा कालवनपरिणाले, जाव सुकिल्लवन्नपरिणामे। एवं एएणं अभिलावणं गंधपरिणाले दुविहे, रसपरिणामे पंचविहे, फालपरिणामे अट्टविहे, संठाणपरिणामे णं भंते ! कइविहे पण्णत्ते ? गोयमा ! पंचविहे पण्णत्ते, तं जहा--परिसंडलसंठाणपरिणाले जाव आययसंठाणपरिणामे ॥ सू॥३॥ छाया-कतिविधः स्वल भदन्त ! पुद्गलपरिणामः प्रज्ञप्तः ? गौतम : पंचविधः पुद्गलपरिणामः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-वर्णपरिणामः १, गन्धपरिणामः २, रसपरिणामः३, पुद्गलपरिणाम वक्तव्यता(काविहेणं भंते ! पोग्गलपरिणाये पण्णत्ते ) इत्यादि । सूत्रार्थ-(कविहेणं भंते ! पोग्गलपरिणासे पण्णत्ते) हे भदन्त ! पुद्गल परिणाम कितने प्रकार का कहा गया हैं ? (गोयना) हे गौतम ! (पंचविहे पण्णत्ते) पुद्गल परिणाम पांच प्रकार का कहा गया हैं। (तं जहा) जो इस प्रकार से है-(बन्नपरिणाले १, गंधपरिणामे २, रसपरिणामे ३, फासपरिणामे ४. संठाणपरिणामे ५) वर्णपरिणाम, गंधप પુદ્ગલપરિણામ વક્તવ્યતા– " कइविहेणं भते ! पोग्गलपरिणामे पण्णत्ते" त्या सूत्रार्थ-(कविहेण भते ! पोग्गलपरिणामे पण्णत्ते) हे महन्त ! पुद्रसपरिणाम मा ५२नु धुछ १ (गोयमा ! ) 3 गौतम । (पंचविहे पण्णत्ते ) पुसपरिणाम पाय मार्नु ४ छ. (तजहा) पांय । नीय प्रभाव छ-( वनपरिणामे, गधपरिणामे, रसपरिणामे, फासपरिणामे, संठाण Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ४९० % D भगवतीस्त्र स्पर्शपरिणामः४, संस्थानपरिणाम.५१ वर्णपरिणामः खलु भदन्त ! कतिविधः प्रज्ञप्तः गौतम ! पञ्चविधः प्रज्ञतः, तद्यथा-कालवर्णपरिणामः, यावत् शुक्लवर्णपरिणामः, एवम् एतेन अभिलापेन गन्धपरिणामो द्विविधः प्रज्ञप्तः, रसपरिणामः पञ्चविधः प्रज्ञप्तः, स्पर्शपरिणामः अष्टविधः संस्थानपरिणामः खलु भदन्त ! कतिविधः, गौतम ! पञ्चविधः प्रज्ञप्तः, तप्रथा-परिमण्डलसंस्थानपरिणामः यावत् आयतसंस्थानपरिणामः ॥ ० ३ ॥ रिणाम, रसपरिणाम स्पर्शपरिणाम और संस्थान परिणाम (वण्णपरिणामेणं भंते ! काविहे पण्णत्ते ) हे अदन्त ! वर्णपरिणाम कितने प्रकार का कहा गया है ? (पंचविहे पण्णत्ते) हे गौतम! वर्णपरिणाम पांच प्रकार का कहा गया है । (तं जहा) जो इस प्रकार से है-(कालवनप रिणामे, जाव सुकिल्लवनपरिणामे ) कालवर्ण परिणाम यावत् शुक्लवर्ण परिणाम ( एवं एएणं अभिलावेणं गंधपरिणामे दविहे, रस परिणामे पंचविहे, फास परिणामे अट्टविहे ) इसी प्रकार इसी अभिलाप से गंध परिणाम दो प्रकार का, रस परिणाम पांच प्रकार का, और स्पर्शपरिणाम आठ प्रकार का कहा गया है ऐसा जानना चाहिये। (संठाणपरिणामे णं भंते ! कइविहे पण्णत्ते) हे भदन्त! संस्थान परिणाम कितने प्रकार का कहा गया है ? (गोयमा) हे गौतम ! (पंचविहे पण्णत्ते) संस्थान परिणाम पांच प्रकार का कहा गया है। (तं जहा-परिमंडलसंठाणपरि परिणामे) (१) व परिणाम, (२) परिणाम, (3) २सपरिणाम, (४) २५शपरिणाम मन (५) संस्थान परिणाम. (वण्णपरिणामेणं भते ! कइ विहे पण्णत्ते १) 8 महन्त ! व परिणामना डेटा प्रा२ ४ा छ १ (पंचविहे पण्णत्ते-तंजहा) : गौतम ! व परिणामना नी-2 प्रमाणे पांय २ ४ा छ-( कालवन्नपरिणामे, जाव सुकिल्लवन्नपरिणामे) श्याभव પરિણામથી લઈને શુકલવશું પરિણામ પર્વતના પાંચ વર્ણપરિણામે સમજવા. ( एवं ए ए णं अभिलावेणं गंधपरिणामे दुविहे, रसपरिणामे पंचविहे, फासपरिणामे अविहे ) २ प्रारना मलिदा ५२ परिणाम में प्राप्नु, २सपरिणाम પાંચ પ્રકારનું, અને સ્પર્શ પરિણામ આઠ પ્રકારનું કહેવામાં આવ્યું છે, એમ सभा. ( संठाणपरिणामे गं भते । कइविहे पण्णत्ते) 3 महन्त ! संस्थानપરિણામના કેટલા પ્રકાર કહ્યા છે? (गोयमा !) . गौतम ! ( पचविहे पण्णत्ते-तजहा) सस्थानपरिणामना नाये प्रमाणे पाय २ ४ा छे-(परिमंडलसंठाणपरिणामे जाव आययसंठाण Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ refer t० शे० ८ ० १० सू० ३ पुनलपरिणाम निरूपणम् ૪૨૨ टीका -' इचि णं भंते ! पोग्गल परिणामे पण्णत्ते' हे भदन्त ! कतिविधः खलु पुगल परिणाम. प्रज्ञप्तः ? भगवानाह - ' गोयमा ! पंचविहे पोग्गलपरिणामे पण्णत्ते ' हे गौतम ! पञ्चविधः पुलपरिणामः प्रज्ञप्तः, ' तंजहा - वनपरिणामे १, गंधपरिणामे २, रसपरिणामे ३, फासपरिणामे ४, संठाणपरिणामे ५, ' तद्यथावर्णपरिणामः १, गन्धपरिणामः २, रसपरिणामः ३, स्पर्शपरिणामः ४, संस्थानपरिणामश्च ५, तत्र यत् पुलो वर्णान्तरत्यागाद् वर्णान्तरं प्राप्नोति असौ वर्णपणामे, जाव आययसंठगणपरिणामे ) जो इस प्रकार से है - परिमण्डल संस्थान परिणाम, यावत् आयत संस्थानपरिणाम | टीकार्थ - इससे पहिले जीवपरिणाम कहा जा चुका है। परिनाम का अधिकार होने से सूत्रकार पुलपरिणाम की वक्तव्यता कहते हैं - इसमें से गौतम ने प्रभु ऐसा पूछा है - ( कवि णं भंते ! पोग्गलपरिणामे पण्णत्ते) हे भदन्त ! पुलपरिणाम कितने प्रकार का कहा गया है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं (गोयमा) हे गौतम! ( पंचविहे पोग्गलपरिणामे पण्णत्ते) पुलपरिणाम पाँच प्रकार का कहा गया है । ( तं जहा जो इस तरह से है - (वन्नपरिणामे, गंधपरिणामे, रसपरिणामे, संठाणपरिणामे ) वर्णपरिणाम, गंधपरिणाम, रसपरिणाम, स्पर्शपरिणाम और संस्थान परिणाम- जो पुल एक वर्ण के परित्याग से अन्यवर्ण को प्राप्त करता है वह वर्णपरिणाम है - इसी तरह से गंध आदि परिणामों को भी जानना चाहिये । परिणामे ) परिभउस संस्थान परिणामथी सहने मायत संस्थान परियाभ પન્તના પાંચ પરિણામ અહીં ગ્રહણ કરવા ટીકાથ—મા પહેલાં જીવપરિણામનું પ્રતિપાદન થઇ ગયુ હવે પરિણામના અધિકાર ચાલુ હોવાથી સૂત્રકાર પુદ્ગલપરિણામનું નિરૂપણ કરે છે— ગૌતમ સ્વામી આ વિષયને અનુલક્ષીને મહાવીર પ્રભુને એવા પ્રશ્ન પૂછે ठे - ( कद्रविणं भते । पागलपरिणामे पण्णत्ते ? ) हे लह પુલ પરિણામના કેટલા પ્રકાર કહ્યા છે? મહાવીર પ્રભુ તેને જવાબ આપતા કહે छे -( प'चविहे पोग्गलपरिणामे पण्णत्ते) हे गौतम! युगल परिणामना पांथ अमर उद्या हो " त जहा " ते अमरो नीचे प्रमाणे छे" वन्नपरिणामे " - परिलाभ, " रसपरिणामे " रसपरिणाम, " गंधपरिणामे " गंधपरिणाम “फासपरिणामे " स्पर्शपरिणाम भने “संठाणपरिणामे " संस्थान परिणाम ने પુદ્ગલ એક વર્ણના પરિત્યાગ કરીને અન્ય વને પ્રાપ્ત કરે છે, તે પરિણામને વણુ પરિણામ કહે છે એજ પ્રમાણે ગધ આદિ પરિણામે વિષે પણ સમજવું, Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ઇર भगवतीस्त्र रिणामः, एवमन्येऽपि योध्याः। गौतमः पृच्छति-मपरिणामे णं भंते ! कविहे पण्णते? हे भदन्त ! वर्णपरिणामः खलु कतिविधः प्रज्ञप्तः ? भगवानाह-गोयमा । पंचविहे पण्णत्ते ' हे गौतम ! वर्णपरिणामः खल्लु पञ्चविधः प्रज्ञप्तः, ' तंजहाकालवन्नपरिणामे जाव सुकिल्लवन्नपरिणामे' तद्यथा-कालवर्णपरिणामः १, यावत् नीलवर्णपरिणामः २, लोहितवर्ण परिणामः ३, हरिद्रावर्णपरिणामः ४, शुक्ल वर्णपरिणामश्च, ५ ' एवं एएणं अभिलावेणं गंधपरिणामे दुविहे, रसपरिणामे पंचविहे, फासपरिणामे अट्टविहे ' एवमुक्तरीत्या एतेन वर्णविषयकामिलापेन आला. ___ अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-( बन्नपरिणामे गं भंते ! काविहे पण्णत्ते) हे भदन्त ! वर्णपरिणाम कितने प्रकारका कहा गया है ? उत्तरमें प्रभु कहते हैं-(पंचविहे पण्णत्ते) हे गौतम ! वर्णपरिणाम पांच प्रकार का कहा गया है (तं जहा) जो इस तरह से है-(कालवनपरिणामे जाव सुक्किल्लवनपरिणामे ) कालवर्णपरिणाम, यावत्-नीलवर्णपरिणाम, लोहित (लाल) वर्णपरिणाम, हरिद्रावर्णपरिणाम और शुक्ल. वर्णपरिणाम-(एवं एएणं अभिलावेणं गंधपरिणामे दुविहे, रसपरिणामे पंचविहे, फासपरिणामे अट्टविहे ) उत्तरीति के अनुसार इस वर्णविषयक अभिलाप-आलाप क्रम से गंध परिणाम दो प्रकार का कहा गया है, और वह सुरभि और दुरभि के भेद से दो प्रकार का होता है। तिक्त, कह, कषाय, अम्ल, और मधुर के भेद से रलपरिणाम पांच प्रकार का कहा गया है। कर्कश, वृद्ध, गुरु, लघु, शीत, उष्ण, स्निग्ध और रूक्ष के भेद से स्पर्शपरिणाम आठ प्रकार का कहा गया है। गौतम स्वामीना प्रश्न-" वनपरिणामेणं मते ! काविहे पण्णत्ते १" है ભદન્ત ! વર્ણ પરિણામના કેટલા પ્રકાર કહ્યા છે ? महावीर प्रभुने। उत्तर--(गोयमा ! पंचविहे पण्णत्ते-तंजहा ) [ परि. मिना नीचे प्रमाणे पाय ४२ ह्या छ-( कालवनपरिणामे जाव सुफिल्लवन्नपरिणामे ) (1) श्यामपाणु परियास, (२) नीसव परिणाम, (3) सासव परिणाम, (४) हरिद्रा (पानी) व परिणाम अने (५) शुश्सव परिणाम. " एवं ए ए णं अभिलावेणं गंधपरिणामे दुविहे, रसपरिणामे पचविहे, फासपरिणामे अविहे" 24 पशु विषय समिता५ (प्रश्नोत्तरी) नामथी परिणाम में પ્રકારનું કહ્યું છે-(૧) સુરભિગંધ અને (૨) દુરભિગધ રસપરિણામનાં નીચે सभा पाय छ-तीमा, ४४३, पायस (तुरे), माटो मन भ५२. Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्रिका डी० ८०८ ३० १० २ २ पुद्गलपरिणाम निरूपणम ४९३ पक्रमेण गन्धपरिणामो द्विविधः प्रज्ञप्त. सुरभिदुसुरभिभेदात्, रसपरिणामः पश्चविधः प्रज्ञप्तः, तिक्तकटुककषायाम्लमधुरभेदात्, स्पर्शपरिणामः अष्टविधः प्रज्ञप्तः कर्कशमृदुकगुरुकलघुकशीतोष्णस्निग्धरूक्षभेदात् । अथ संस्थानपरिणामं पृच्छति - ' संठाणपरिणामे णं भंते ! कवि पण्णत्ते ?' हे भदन्त ! संस्थानपरिणामः खलु कतिविधः प्रज्ञतः १ संस्थानम् आकारविशेषः भगवानाह - ' गोयमा ! पंचविहे पण्णत्ते ' हे गौतम । संस्थानपरिणामः पञ्चविधः प्रज्ञप्तः, ' तंजहा- परिमंडलसंठाणपरिणामे जात्र आययसंठाणपरिणामे ' तद्यथापरिमण्डलसंस्थान परिणामः परिमण्डलसंस्थानं वलयाकारं मध्यशून्यं बोध्यम् १, यावत्-वृत्तसंस्थानपरिणामः २, यस संस्थान परिणामः ३, चतुरस्र संस्थान परिणामः ४, अब गौतमस्वामी प्रभु से संस्थान परिणाम के विषय में पूछते हैं ( संठाणपरिणाणं भंते ! कइविहे पण्णत्ते ) हे भदन्त ! संस्थान परिणाम कितने प्रकार का कहा गया है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं( गोयमा ) हे गौतम ! संस्थान परिणाम- आकार विशेष परिणाम पांच प्रकार का कहा गया है- ( तं जहा ) जो इस प्रकार से है - (परिमंडल संठाणपरिणामे, जाव आययसंठाणपरिणामे) परिमण्डलसंस्थान परिणाम-मध्य में शून्य और वलय-चूडी के आकार जैसा परिणाम, यावत् - वृत्तसंस्थान परिणाम, त्र्यत्रसंस्थान परिणाम, चतुरस्त्र संस्थान परिणाम, और आयत संस्थान परिणाम, मोदक -लाडू के आकार जैसा जो परिणाम है उसका नाम वृत्तसंस्थानपरिणाम है त्रिकोण - सिंघाडे के आकार जैसा परिणाम का नाम व्यवसंस्थान परिणाम है - चौकोर परिणाम ईश, भृहु, गुरु, मधु, शीत, उष्णु, स्निग्ध ( सुवाणु ) मने इक्ष (ખડમચડુ') ના ભેદથી સ્પપરિણામના આઠ પ્રકાર કહ્યા છે હવે ગૌતમ સ્વામી સસ્થાન પરિણામના વિષયમાં મહાવીર પ્રભુને આ प्रमाणे अश्न पूछे छे -( सठाणपरिणामेणं भते ! कवि पण्णत्ते ? ) डे लहन्त ! સંસ્થાન પરિણામ કેટલા પ્રકારનુ કહ્યુ છે ? તેના ઉત્તર આપતા મહાવીર પ્રભુ ! छे है-“ गोयमा ! " हे गौतम | संस्थान परिणामना - भार विशेष परि शुभ "पंचविहे पण्णत्ते - तं जहा " नीचे प्रमाणे यांय र उद्या - भाप्रमाणे छे. (परिमंडल ठाणपरिणामे जाव आययसंठाणपरिणामे ) ( १ ) परिभउस संस्थान પરિણામ મધ્યમાં શૂન્ય અને વલયના આકારનું-ચૂડીના આકારનું પરિણામ (૨) વૃત્તસ સ્થાન પરિણામ-લાડુના જેવા આકારના પરિણામને વૃત્તસસ્થાન પરિામ કહે છે (૩)ભ્યસસ'સ્થાન પરિણામ-શિંગડા જેવા આકારના પરિણામને Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भंगपती रिणामः, एवमन्येऽपि बोध्याः । गौतमः पृच्छति-चनपरिणाम णं भंते ! कविहे पण्णते ? हे भदन्त ! वर्णपरिणामः खलु कतिविधः प्रक्षप्तः ? भगवानाद-गोयमा। पंचविहे पण्णत्ते ' हे गौतम ! वर्णपरिणामः खलु पञ्चविधः प्रज्ञप्तः, ' तंजहाकालवन्तपरिणामे जाय सुकिल्लवन्नपरिणामे' तद्यथा-कालवर्णपरिणामः १, यावत् नीलवर्णपरिणामः २, लोहितवर्णपरिणामः ३, हरिद्रावर्णपरिणामः ४, शुक्ल वर्णपरिणामश्च, ५ ' एवं एएणं अभिलावेणं गंधपरिणामे दुबिहे, सपरिणामे पंचविहे, फासपरिणामे अहविहे ' एवमुक्तरीत्या एतेन वर्णविषयकामिलापेन आला. ___अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-( बन्नपरिणामे गं भंते ! कविहे पण्णत्ते) हे अदन्त ! वर्णपरिणाम कितने प्रकारका कहा गया है ? उत्तरमें प्रभु कहते हैं-(पंचविहे पण्णसे) हे गौतम ! वर्णपरिणाम पांच प्रकार का कहा गया है (तं जहा) ने इस तरह से है-(कालवनपरिणामे जाव सुकिल्लचनपरिणामे ) कालवर्णपरिणाम, यावत्-नीलवर्णपरिणाम, लोहित (लाल) वर्णपरिणाम, हरिद्रावर्णपरिणाम और शुक्लवर्णपरिणाम-(एवं एएणं अलिलावेणं गंधपरिणामे दुविहे, रसपरिणामे पंचविहे, फासपरिणामे अविहे) उत्तरीलिके अनुसार इस वर्णविषयक अभिलाप-आलाप कम से गंध परिणाम दो प्रकार का कहा गया है, और वह सुरलि और दुरभि के भेद से दो प्रकार का होता है। तिक्त, कटु, कषाय, अम्ल, और मधुर के भेद से रसपरिणाम पांच प्रकार का कहा गया है। कर्कश, ऋतु, गुरु, लघु, शीत, उष्ण, स्निग्ध और रुक्ष के भेद से स्पर्शपरिणाम आठ प्रकार का कहा गया है।। गौतम स्वामी प्रल-" वनपरिणामेणं भते ! काविहे पण्णत्ते १" 3 ભદન્ત ! વર્ણપરિણામના કેટલા પ્રકાર કહ્યા છે? महावीर प्रभुने। उत्तर-(गोयमा ! पंचविहे पण्णत्ते-तंजहा ) ५२ मना नीचे प्रमाणे पांय ४१२ ह्या छ-( कालवनपरिणामे जाव सुफिल्लवन्नपरिणामे ) (1) श्याम परिणाम, (२) नाaqey परिणाम, (3) सासव परिणाम, (४) रिद्र। (पाणी) व परिणाम आने (५) शुसवणु परियाभ. " एवं ऐ एणं अभिलावेणं गंधपरिणामे दुविहे, रसपरिणामे पचविहे, फासपरिणामे अविहे" मा पशु विषय४ मिसा५ (प्रश्नोत्तरी) ना थी परिणाम में પ્રકારનું કહ્યું છે-(૧) સુરભિગંધ અને (૨) દુરભિગંધ રસપરિણામનાં નીચે प्रमाणे पाय छ-तीमा, ४३, पायदा (तु), पाटो भने मधु२. Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्रिका डी० श०८ ३० १०० पुगलपरिणम निरूपणम २ ४९३ पक्रमेण गन्धपरिणामो द्विविधः प्रज्ञप्तः सुरभिदुसुरभिभेदात्, रसपरिणामः पञ्चविधः प्रज्ञप्तः, तिक्तकटुककपायाम्लमधुरभेदात्, स्पर्शपरिणामः अष्टविधः प्रज्ञप्तः कर्कशमृदुकगुरुक लघुकशीतोष्णस्निग्धरूक्ष भेदात् । अथ संस्थान परिणाम पृच्छति - ' संठाणपरिणामे णं भंते । कवि पण्णत्ते ?' हे भदन्त ! संस्थानपरिणामः खलु कतिविधः प्रज्ञतः १ संस्थानम् आकारविशेषः भगवानाह - ' गोयमा ! पंचविहे पण्णत्ते ' हे गौतम । संस्थानपरिणामः पञ्चविधः प्रज्ञप्तः, ' तंजहा - परिमंडलसंठाणपरिणामे जात्र आययसंठाणपरिणामे ' तद्यथापरिमण्डलसंस्थानपरिणामः परिमण्डलसंस्थानं वलयाकारं मध्यशून्यं बोध्यम् १, यावत्-वृत्तसंस्थानपरिणामः २, यस संस्थान परिणामः ३, चतुरस्र संस्थान परिणामः ४, ', अब गौतमस्वामी प्रभु से संस्थान परिणाम के विषय में पूछते हैं ( संठाणपरिणामेण भंते ! कइविहे पण्णत्ते ) हे भदन्त ! संस्थान परिणाम कितने प्रकार का कहा गया है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं( गोयमा ) हे गौतम ! संस्थान परिणाम- आकार विशेष परिणाम पांच प्रकार का कहा गया है - ( तं जहा ) जो इस प्रकार से है - ( परिमंडल संठाणपरिणामे, जाव आययसंठाणपरिणामे ) परिमण्डलसंस्थान परिणाम - मध्य में शून्य और वलय-चूडी के आकार जैसा परिणाम, यावत् - वृत्तसंस्थान परिणाम, त्र्यस्त्रसंस्थान परिणाम, चतुरस्र संस्थान परिणाम, और आयत संस्थान परिणाम, मोदक - लाडू के आकार जैसा जो परिणाम है उसका नाम वृत्तसंस्थानपरिणाम है त्रिकोण - सिंघाड़े के आकार जैसा परिणाम का नाम त्र्यस्त्रसंस्थान परिणाम है- चौकोर परिणाम ईश, भृटु, गुरु, लघु, शीत, उष्णु, स्निग्ध ( सुवाणु) मने इक्ष (ખડબચડું) ના ભેદથી સ્પર્શ પરિણામના આઠ પ્રકાર કહ્યા છે હવે ગૌતમ સ્વામી સંસ્થાન પરિણામના વિષયમાં મહાવીર પ્રભુને આ प्रभारी प्रश्न पूछे छे - ( सठाणपरिणामेणं भांते ! कहविहे पण्णत्ते १) डेलहन्त ! સંસ્થાન પરિણામ કેટલા પ્રકારનુ કહ્યું છે ? તેના ઉત્તર આપતા મહાવીર પ્રભુ हे छे - " गोयमा । " हे गौतम ! संस्थान परिणाभना - मार विशेष परि० शुभ "पंचविहे पण्णत्ते - त जहा ” नीचे प्रमाणे यांग प्रारउद्या - भा प्रभा छे. (परिमंडलस ठाणपरिणामे जाव आययसंठाणपरिणामे ) ( १ ) परिभउस सस्थान પરિણામ મધ્યમાં શૂન્ય અને વલયના આકારનુ-ચૂડીના આકારનુ` પરિણામ (૨) વૃત્તસ સ્થાન પરિણામ-લાડુના જેવા આકારના પરિણામને વૃત્તસ સ્થાન પરિણામ કહે છે (૩)વ્યસ્રસ સ્થાન પરિણામ-શિંગડા જેવા ાકારના પરિણામને Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ LT એ भगवती सूत्रे 1 आयत संस्थान परिणामश्च ५ तत्र वृतं वर्तुलं मोदकाकारम् व्यस्रं त्रिकोणम्, चतुरस्रं चतुष्कोणम्, आयतम् दैर्घ्यमिति भावः ॥ सू० ३ ॥ पुद्गलास्तिकायवक्तव्यता | पुद्गलाधिकारात्तद्विशेषपुद्गलास्तिकायम देश वक्तव्यतामाह - ' एगे मंते । ' इत्यादि । मूलम् - एगे भंते! पोगलत्थिकायपए से किं दवं १, दवदे से, दव्वाइं३, दव्वदेसा४, उदाहु दव्वं च दव्वदेसे य५, उदाहु दव्वं च दवसा य६, उदाहु दवाई च दधदेसे य ७, उदाहु दव्वाई च दव्वदेसा य८१, गोयमा ! सिय दव्वं, सिय दव्वदेसे, नो दव्वाई, नोव्वदेसा, नोदव्वं च दव्वदेसे य जाव नोदव्वाई च दव्त्रदेसा य । दो भंते ! पोग्गलस्थिकायपएसा किं दव्वं दव्वदेसे पुच्छा तहेव, गोयमा ! सिय दव्वं, सिय दव्वदेसे२, सिय दव्वाई ३, सिय दव्वदेसा४, सिय दव्वं च दव्वदेसे य५, नो दव्वं च दव्वदेसा य६, सेसा पडिसेहेयव्वा । तिन्नि अंते ! पोग्गलत्थिकायपएसा किं दव्वं दधदेसे०पुच्छा ? गोयमा ! सिय १, दव्व सियदव्वदेसे२, एवं सत्त भंगा भाणियव्वा, जाव सिय दवाई व दव्वदेसे य, नोदव्वाई दवदेसा य, चत्तारि भंते ! पोग्गलत्थि - कायएसा किं दव्वं ? पुच्छा, गोयसा ! सियदव्वं१, सियदव्वदेसेर, अट्ट विभंगा भाणियव्त्रा जाव सिय दव्वाई च दव्वदेसा का नाम चतुरस्त्र संस्थानपरिणाम और दीर्घलारूप - लट्ठि के जैसा लम्बा परिणाम का नाम आयत संस्थान परिणाम है || सू०३ || વ્યસ્ત્રસ’સ્થાન પરિણામ કહે છે. (૪) ચતુરસ્રસ’સ્થાન પરિણામ–ચાર ખૂણાવાળા પરિણામને ચતુરઅસસ્થાન પરિણામ કહે (4) मायतसस्थान परिणामલાકડીના જેવા દીર્ઘ ( લાંબા ) પરિણામને આયતસ સ્થાન પરિણામ કહે છે.સૂકા Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका री0 श० ८ १० १० सू०३ पुनलास्तिकायस्वरूपनिरूपणम् ४९५ यद, जहा चत्तारि भणिया, एव पंछ सत्त जाय असंखेज्जा, अणंता भंते ! पोरगलस्थिकायपएसा किं दव्वं० ? एवं वेद, जाव सिय दवाइं च दबदेसा य ॥ सू०४ ॥ ___ छाया-एको भदन्त ! पुद्गलास्तिकायप्रदेशः किं द्रव्यम् १, द्रव्यदेशः २, द्रव्याणि ३, द्रव्यदेशाः ४, उताहो द्रव्यं च द्रव्यदेशश्च ५, उताहो द्रव्यं च द्रव्यदेशाश्च ६, उताहो द्रव्याणि च द्रव्यदेशश्च ७, उताहो द्रव्याणि च द्रव्यदेशाश्च ८ ? गौतम ! स्यात् द्रव्यम् , स्यात् द्रव्यदेशः, नो द्रव्याणि, नो द्रव्य देशाः, ॥ पुद्गलास्तिकाय वक्तव्यता॥ 'एगे भंते ! पोग्गलत्थिकायपएसे' इत्यादि । सूत्रार्थ-(एगे भंते ! पोग्गलस्थिकायपएले किं व्वं, दव्वदेसे, व्वाइं, व्वदेसा उदाहु व्वं च व्वदेसे य ५, उदाहु दव्वं च दव्यदेसा य ६, उदाहु व्वाई च व्वदेसे य ७, उदाहु व्वाइं च दव्वदेसा य ८) हे भदन्त । पुद्गलास्तिकाय का एक प्रदेश क्या द्रव्यरूप है ? १, या द्रव्यदेशरूप है ? २, या अनेक द्रव्यरूप है १३, अनेक द्रव्यदेशरूप है ? ४, अथवा द्रव्य और द्रव्यदेशरूप है ? ५, अथवा द्रव्य और अनेक द्रव्यदेशरूप है ? ६, अनेक द्रव्य और एक द्रव्यदेशरूप है ? ७, अथवाअनेक द्रव्यरूप और द्रव्यदेशरूप है ८ ? ( गोयमा) हे गौतम ! (सिय दव्वं, सिय व्वदेसे, नो व्वाइं, नो दबदेसा, नो व्वं च दबदेसे च, जाव नो दव्याइं च व्वदेसा य ) पुद्गलास्तिकाय का एक प्रदेश कथंचित પુલાસ્તિકાય વક્તવ્યતા– "एगे भते ! पोग्गलत्थिकायपएसे" त्या सूत्रार्थ-(एगे भंते ! पोग्नलत्थिकायपएसे किं पव्वं, दव्वंदेसे, दवाई, दब्धतेसा, उदाहु, व य, दव्वदेसेय ५, उदाहु दव्व य दव्वदेसा य ६, उदोह दव्वाई य दवदेसेय ७, उदाहु व्वाइं य दव्यदेसा य८) ड सहन्त ! पुरवास्ति ४ायने में प्रदेश (१) शुद्रव्य३५ छ १ है (२) द्रव्य देश३५ छ १४ (3) અનેક દ્રવ્યરૂપ છે? કે (૪) અનેક દ્રવ્ય દેશરૂપ છે? અથવા (૫) દ્રવ્ય અને દ્રવ્ય દેશરૂપ છે? (૬) દ્રવ્ય અને અનેક દ્રવ્યદેશરૂપ છે? અથવા (૭) અનેક દ્રવ્ય અને એક દ્રવ્યદેશરૂપ છે? (૮) અનેક દ્રવ્યરૂપ અને અનેક દ્રવ્યદેશરૂપ છે? “गोयमा !" गौतम ! (सिय दब्ब', सिय दबदेसे, नो व्याय, नो दव्यदेसा, नो दव्य य दयदे से य, जाव नो दबाई य दरदेसाय ) हे गौतम ! Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीस्त्रे છે . नो द्रव्यं च द्रव्यदेशश्च, यावत् नो द्रव्याणि च द्रव्यदेशाच, द्वौ भदन्त ! पुद्गला. स्तिकायप्रदेशौ कि द्रव्यम् , द्रव्यदेशः पृच्छा ? तथैव, गौतम ! ल्यात् द्रव्यम् १, स्यात् द्रव्यदेशाः २, स्यात् द्रव्याणि ३, स्याद् द्रव्यदेगा ४, स्याद् द्रव्यश्च द्रव्यदेगश्च ५, नो द्रव्यञ्च, द्रव्यदेशाश्च ६, शेषाः प्रतिषेद्धव्याः । त्रयो भदन्त ! पुद्गलास्तिकायप्रदेशाः किं द्रव्यं द्रव्य देशः० १-पृच्छा, गौतम ! स्याद् द्रव्यम् १, स्याद् द्रव्यरूप है, कथंचित् द्रव्यदेशरूप है, परन्तु वह अनेक द्रव्यल्प नहीं है, अनेक द्रव्यदेवारूप नहीं है, द्रव्य और द्रव्यदेशरूप नहीं है और यावत् वह अनेक द्रव्यरूप और अनेक द्रव्य देशरूप नहीं है। (दो भंते ! पोग्गलत्थिकायपएसा कि दव्वं व्वदेसे पुच्छा तहेव) हे भदंत ! पुनलास्तिकाय के दो प्रदेश क्या एक द्रव्यरूप है १, या द्रव्यदेशरूप है ? हल्लादि पूर्वोक्तरूप ले यहां प्रश्नों का उद्भाबन कर लेना चाहिये। (गोयमा) हे गौतम | (सिथ व्वं १, सिय व्यदे से २, लिय व्वाई ३ सिय दव्वदेमा ४ लिय दव्वं च दवदेसे य ५, नो दव्वं च दबदेसा य ६ सेसा पडिसेहेयन्ता ) पदलास्तिक्षाय के दो प्रदेश कथंचित् एकद्रव्यरूप हैं ? १, कार्यचित् द्रव्यदेशरूप हैं २, कथंचित् अनेक द्रव्यरूप हैं , कथंचित् अनेक द्रव्यदेवास्प हैं४, कथंचित् एक द्रव्यरूप और एक द्रव्यदेशरूप है ५, पर चे द्रव्य और अनेक द्रव्यदेशरूप नहीं हैं ६, बाकी के समस्त विकल्पों का यहां प्रतिषेध करना चाहिये । (तिन्नि भंते ! पोग्गलत्थिकायपएसा પદ્રલાસ્તિકાયનો એક પ્રદેશ કયારેક દ્રવ્યરૂપ હોય છે અને કયારેક દ્રવ્યદેશરૂપ પણ હોય છે વરતુ તે અનેક દ્રવ્યરૂપ નથી અનેક દ્રવ્યદેશરૂપ પણ નથી, દ્રવ્ય અને દ્રવ્યદેશરૂપ પણ નથી, યાવત્ તે અનેક દ્રવ્યરૂપ અને અનેક દ્રવ્યदेश३५ ५९] नयी. (दो भते ! पोग्गलत्थिकायपएसा कि दव, दव्वदेसे पुन्छा तहेव ) 3 महन्त । पुनसास्तियना में प्रवेश शु मे द्र०५३५ छ१ द्र०य દેશરૂપ છે? ઈત્યાદિ પ્રશ્નો અહીં પણ પૂછવા જોઈએ. "गोयमा !" है गौतम ! (सिय दध', सिय दबदेसे, सिय व्वाई', सिय बदेसा, सिय दच च व्वदेसे य, नो दव्वं च दव्वदेसा य, सेसा पडिसेदेयव्वा) (१) पुसास्तियना में प्रदेश या२४ मे द्रव्य३५ हाय छ, (२) च्या३४ द्रव्यदृश३५ सय , (3) ४यारे भने द्रव्य३५ हाय छ, (४) ४या२४ અનેક દ્રબેશરૂપ હોય છે અને (૫) ક્યારેક એક દ્રવ્યરૂપ અને એક દ્રવ્યદેશરૂપ હોય છે. પરંતુ તેઓ દ્રવ્ય અને અનેક દ્રવ્યદેશરૂપ હોતા નથી. બાકીના સમસ્ત વિકલ્પને પણ અહીં સ્વીકાર કરવામાં આવ્યો નથી. Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रसयचन्द्रिका टी०।०८उ०१०९०४ पुद्गलास्तिकायस्वरूपनिरूपणम् ४९७ द्रव्यदेशः २, एवं सप्त भङ्गा भणितव्याः, यावत् स्यात् द्रव्याणि च, द्रव्यदेशश्च, नो द्रव्याणि द्रव्यदेशाच, चत्वारो भदन्त ! पुद्गलास्तिकायप्रदेशाः किं द्रव्यम् ? पृच्छा, गौतम ! स्याद् द्रव्यम् १, स्याद् द्रव्यदेशः२, अष्टापि भङ्गाः भणितव्याः किं दव्वं, व्वदेसे० पुच्छा) हे भदन्त ! पुद्गलास्तिकाय के तीन प्रदेश क्या द्रव्यरूप हैं ? या एक द्रव्यदेशरूप हैं इत्यादि पूर्वोक्त रूप से यहां प्रश्नों का उद्धावन कर लेना चाहिये। (गोयमा) हे गौतम! (सिय दव्यं १, सिथ सव्वदेसे २, एवं सत्त भंगा भाणियन्वा) पुदलास्तिकाय के तीन प्रदेश कथंचित् एक द्रव्यरूप हैं, कथंचित् एक द्रव्यदेशरूप हैं , इस तरह से सात भंग कह लेना चाहिये। (जाव सिय दवाइंच दव्यदेसे य, नो दवाई व्वदेसा य ) यावत् वे कथंचित् अनेक द्रव्यरूप और एक द्रव्यदेशरूप हैं। परन्तु वे अनेक द्रव्यरूप और अनेक द्रव्यदेशरूप नहीं हैं। (चत्तारि भंते ! पोग्गलस्थिकायपएसा किं दव्वं पुच्छा) हे भदन्त ! पद्धलास्तिकाय के चार प्रदेश क्या द्रव्यरूप हैं ? इत्यादि पूर्वोक्तरूप से यहां प्रश्नों का उद्भावन कर लेना चाहिये। (गोयमा ) हे गौतम ! (सिय दव्वं १ सिय दव्वदेसे २ अहवि अंगा भाणियबा) पुद्गलास्तिकाय के चार प्रदेश कथंचित् एक द्रव्यरूप भी हैं १ कथंचित् (तिन्नि भंते ! पोग्गलस्थिकायपएसा किव्व , दवदेसे पुच्छा ) महन्त ! પુલાસ્તિકાયના ત્રણ પ્રદેશ શું એક દ્રવ્યરૂપ છે કે એક દ્રવ્યદેશરૂપ છે? ઈત્યાદિ પૂર્વોક્ત પ્રશ્નો અહીં પણ પૂછવા જોઈએ, (गोयमा !) . गौतम ! (सिय दच', सिय दव्वदेसे एवं सत्त भंगा भाणियव्वा) पुनसास्तियन ऋष्य प्रदेश ज्या२४ मे द्र०य३५ डाय छ, श्या३४ द्रव्यदृश३५ हाय छे, मा प्रभारी (जाव सिय दवाईच दबदेसे य, नो दव्वाई दबदेसा य) " या२४ मने द्रव्य३५ अने से द्रव्यद्देश३५ खेल्य છે ” ત્યાં સુધીના સાત વિકપ કહેવા જોઈએ. પરંતુ તેઓ અનેક દ્રવ્યરૂપ અને અનેક દ્રવ્યદેશરૂપ હેતા નથી. ( चत्तारि भते । पोग्गलस्थिकायएसा किं दवे' पुच्छा) महन्त ! પુદ્ગલાસ્તિકાયના ચાર પ્રદેશ શું દ્રવ્યરૂપ છે ? ઈત્યાદિ પૂર્વોક્ત પ્રશ્નો અહીં य पूछवा. (गोरमा 1 ) 8 गौतम ! (सिय दव्ब १, सिय दव्वदेसे, अदृ वि भंगा भाणियव्वा ) Yaarयना या२ प्रदेश श्या३४ मे २०५३५ डाय छे, Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीस्त्रे यावत् स्यात् द्रव्याणि च द्रव्यदेशाश्च ८, यथा चत्वारो भणिता एवं पञ्च, पट, सप्त, यावत् असंख्येयाः। अनन्ताः भदन्त ! पुद्गलास्तिकायप्रदेगाः किं द्रव्यं ? एवमेव यावत् स्यात् द्रव्याणि च, द्रव्यदेशाश्च ॥ सू० ४ ॥ द्रव्यदेशरूप भी हैं इत्यादि पूर्वोक्त रूप से यहां आठ भंग कहना चाहिये। यावत् वे (सिय दबाई च व्वदेसा य ८) कथंचित् अनेक द्रव्यरूप भी हैं और अनेक द्रव्यदेशरूप भी हैं (जहा चत्तारि भणिया. एवं पंच, छ, सत्त, जाव असंखेज्जा) जिस तरह से ये पुद्गलास्तिकाय के चार प्रदेश कहे गये हैं, उसी तरह से पांच, छह, सात यावत् असंख्य प्रदेश भी कह लेना चाहिये (अणंना भंते ! पोग्गलस्थिकायपएसा किं व्वं ?) हे भदन्त ! पुनलास्तिकाय के अनंतप्रदेश क्या द्रव्यरूप हैं ? इत्यादि पूर्वोक्त रूप से यहां प्रश्नों का उद्भावन कर लेना चाहिये। (एवं चेव जाव सिय वाई च व्वदेसा य) हे गौतम! पुद्गलास्तिकाय के अनन्त प्रदेश यावत् कथंचित् अनेकद्रव्यरूप भी हैं और कथंचित् अनेक द्रव्यदेश रूप भी हैं-इस तरहसे समस्त कथन यहां पूर्वोक्तरूपसे जानना चाहिये। टीकार्थ-पुद्गल का अधिकार होने से पुद्गलविशेषरूप पुनलास्तिकाय प्रदेश की वक्तव्यता का कथन इस स्त्र द्वारा सूत्रकार ने किया है भने थारे द्रव्यदृश३५ ५ जाय छे मा प्रमाणे (सियदव्वाई च दव्वदेसा य)" या२४ मन द्रव्य३५ मने मते द्रव्यदृश३५ ५ हाय छे." या આઠમાં વિકલ્પ પર્યન્તના બધા વિકલ્પોને અહીં સ્વીકાર કરવામાં આવે છે. (जहा चत्तारि भणिया, एवं पंच, छ सत्त जाव असंखेज्जा) २ मारे પુદ્ગલાસ્તિકાયના ચાર પ્રદેશના વિષયમાં કહેવામાં આવ્યું છે, એ જ પ્રમાણે पांय, ७, सात मने मस यात पर्यन्तना प्रदेश विधे पर समj. (अणंता भते ! पोग्गलत्थिकाचपएसा किं व्व इत्यादि ?) B महन्त ! पुनसास्तियना અનેક પ્રદેશ શું દ્રવરૂપ છે? ઈત્યાદિ આઠ વિકલ્પ અહીં પણ પ્રશ્નરૂપે ગ્રહણ ४२११. ( एवंचेव-जाव सिय दव्वाईच दव्वदेसा च ) 3 गौतम ! पुस्तिકાયના અનંત પ્રદેશ વિષયક સમસ્ત કથન એજ પ્રમાણે સમજવું “પુદ્ગલાસ્તિકાયના અનંત પ્રદેશો કયારેક અનેક દ્રવ્યરૂપ અને અનેક દ્રવ્યદેશ રૂપ પણ હેય છે.” આ આઠમાં ભંગ પર્યન્તના આઠ અંગોને અહીં સ્વીકાર કરવામાં આવ્યું છે એમ સમજવું. ટીકાર્થ–પુલને અધિકાર ચાલી રહ્યો છે તેથી પુદ્ગલ વિશેષરૂપ યુદ્ધ લાસ્તિકાય પ્રદેશની સૂત્રકારે આ સૂત્ર દ્વારા પ્રરૂપણ કરી છે. આ વિષયને Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयन्द्रिका टीका शं० ८ उ.१० सू.४ पुद्गलास्तिकायस्वरूपनिरूपणम् ४१६ टीका-'एगे भंते ! पोग्गलत्थिकायप्पएसे किं दव्यं १?' गौतमः पृच्छतिहे भदन्त ! एकः पुद्गलास्तिकायप्रदेशः पुद्गलास्तिकायस्य एकाणुकादिपुद्गलराशेः प्रदेशः-निरंशोऽगः पुद्गलास्तिकायप्रदेशः परमाणुरूपः किं द्रव्यम्-गुणपर्याययोगि वर्तते ? 'किं वा-'दबदेसे २, दवाइं ३, दबदेसा ४,' द्रव्यदेशो द्रव्यावयवो वर्तते, अथवा द्रव्यपदेशा वा ? वर्तते, इत्येवमे फत्ववहुस्वाभ्यां चत्वारः प्रत्येक विकल्पा भवन्ति, एवं द्विकसंयोगेऽपि चतुरो विकल्पान प्रश्नयति- उदाहु दव्यं च दबदेसे य ५' उताहो अथवा उक्तपरमाणुरूपः पुद्गलास्तिकायपदेशः किं इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-(एगे भंते ! पोग्गलस्थिकायप्पएसे किं व्वं ) हे भदन्त ! पुद्गलास्तिकाय का एक प्रदेश-एक परमाणु आदि वाली पुगलराशिका-निरंश अंश रूप एक प्रदेश एक पुद्गल परमाणु-क्या द्रव्यरूप है-गुणपर्यायवाला है। "गुण पर्यायवद्व्य म्" ऐसा द्रव्य का लक्षण है अतः जिसमें गुण और पर्याय पाये जाते हैं वह द्रव्य है सो क्या पुद्गलास्तिकाय का एक परमाणुरूप प्रदेश द्रव्यरूप है ? या "व्व देसे २" द्रव्य का एक अवयवरूप है ? ( दवाई) दबदेसा" या वह अनेक द्रव्यरूप है ? या द्रव्य के अनेक अवयवरूप है ? इस तरह से एकत्व को लेकर २ विकल्प और अनेकत्व को लेकर २ विकल्प इस प्रकार ये ४ विकल्प यहां किये गये हैं। इनमें से द्विक संयोग को लेकर अब और ४ विकल्प इस प्रकार से पूछे गये हैं-क्या वह पुद्गलास्तिकाय का एक प्रदेश (उदाहु दव्व व्वदेसे य ) एक द्रव्यरूप भी है-गुणपर्यामनुसाक्षीन गौतम स्वामी महावीर प्रसुन मेवे प्रश्न छ ४-(एगे भते ! पोग्गलत्थिकायपएसे कि दव) महन्त ! युद्धरास्तियन। म प्रश-मे પરમાણુ આદિવાળી પુદ્ગલ રાશિના નિરંશ અંશરૂપ એક પ્રદેશ—એક પુદ્રલ ५२मा-शुद्र०य३५ छ ( गुण पर्यायवाणी छे) ? "गुणपर्यायवद्दव्यम्'' मा પ્રકારનું દ્રવ્યનું લક્ષણ છે. જેમાં ગુણ અને પર્યાયને સદ્ભાવ હોય છે, તેને દ્રવ્ય કહે છે. અહી એવો પ્રશ્ન પૂછવામાં આવ્યો છે કે “શુ પુલાસ્તિકાયને मे ५२मा ३५ प्रदेश द्रव्य३५ छ ? है " व्वदेसे" द्रव्यना मे अवयव ३५ छे १ ' " दवाई, दबदेसा ?" “ भने द्र०३३५ छ ? ' है 'ते દ્રવ્યના અનેક અવયવરૂપ છે ?” આ પ્રમાણે એકત્વની અપેક્ષાએ બે વિકલ્પ અને અનેકત્વની અપેક્ષાએ બે વિકલ્પ મળીને ચાર વિકલ્પ બન્યા છે હવે કિક સંગની અપેક્ષાએ જે ચાર વિકલ૫ થાય છે, તેમને વિષે આ પ્રમાણે प्रश्नो ५७पामा भावे छे-“शु ते पुनसास्तियन मे प्रदेश “ उदाहु दव्व' दुव्वदेसे य !" मे द्रव्य३५ ५५ छ ( गुडूपर्यायया छ) मने द्रव्यना Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५०० भगवती सूत्रे द्रव्यं च गुणपर्याययोगि, द्रव्यप्रदेशश्च द्रव्यावयवरूपोऽपि वर्तते ५ ! ' उदाहुद च दव्त्रदेसाय ६ ' उताहो अथवा स किं द्रव्यश्च द्रव्यमदेशाच वर्तते ? ' उदाहु दव्वाई च दव्वदेसे य ७' उताहो किं वा स द्रव्याणि च द्रव्यदेशश्व वर्तते७? ' उदाहु दवाई च दव्वदेसा य८ ? 'उताहो' अथवा स परमाणुरूपः पुद्गलास्तिकायप्रदेशः किं द्रव्याणि च द्रव्यमदेशाश्च वर्तते ?, इत्येवं सर्वैरष्टविकल्पैः प्रश्नः, तत्र प्रथममनद्वयोक्त विकल्पद्वयं स्वीकुर्वन् शेषान् पड् विकल्पान् प्रत्याचक्षाणो भगवानाह - ' गोयमा ! सिय दव्बदेसे, ' हे गौतम ! स परमाणुरूपः पुद्गलास्तिकाय प्रदेशः स्यात् कदाचित् द्रव्यान्तरासम्बन्धे सति गुणपर्याययोगरूपं द्रव्यं स्यात् स्यात् कदाचित्तु द्रव्यान्तरसम्बन्धे सति द्रव्यावयवरूपो द्रव्यदेशः स्यात्, , " " " योगी है, और द्रव्य का अवयवरूप भी है ५, "उदाहु दव्यं दव्वदे से य ६ अथवा क्या वह स्वयं एक द्रव्यरूप भी है और द्रव्य का अनेक अवयवरूप भी है ? उदाहु " दव्वाई य दव्वदेसे य ७ अथवा क्या वह अनेक द्रव्यरूप भी है और एक प्रदेशरूप भी है ? “ उदाहु दवाई यदव्वदेसाय अथवा वह अनेक द्रव्यरूप भी है और अनेक प्रदेशरूप भी है ? इस प्रकार से ये सब आठ विकल्प एक पुङ्गलास्तिकायमदेश के विषय में किये गये हैं । इनमें से प्रथम प्रश्न द्वय उक्त विकल्प द्वय को स्वीकार करते हुए प्रभु शेष ६ विकल्पों को स्वीकार नहीं करते हैं - इसी बात को वे (गोयमा ! सिय दव्वं सिय दव्वदेले ) इस सूत्रपाठ द्वारा स्पष्ट करते हैं - कहते हैं हे गौतम! पुङ्गलास्तिकाय का एक परमाणु रूप प्रदेशकथंचित् द्रव्यरूप है और कथंचित् द्रव्यप्रदेशरूप है । इसका अवयव ३५ छे ? “ उद दव्व देखा य અથવા શુ તે સ્વયં એક દ્રવ્યરૂપ પણુ છે અને દ્રવ્યના અનેક અવયવરૂપ પણ છે ? ” ( उदाहु व्वाई' य दव्यदे सेय "" અથવા શું તે અનેક દ્રવ્યરૂપ છે અને એક પ્રદેશરૂપ પણ છે ?” (" उदाहु - दव्वा च दव्वदेसा य " અથવા “ શું તે અનેક દ્રવ્યરૂપ પણુ અને અનેક પ્રદેશરૂપ પણ છે ? '’ આ રીતે એક પુદ્ગલાસ્તિકાયના વિષયમાં આઠ વૈકલ્પિક પ્રશ્નો પૂછવામાં આવ્યા છે. આ આઠે વિકામાંથી પહેલા એ પ્રશ્નોમાં જે વિકલ્પે બતાવવામાં આવ્યા છે તેમને સ્વીકાર કરવામાં આવ્યે छे, मेन वात सूत्रारे नीना उत्त२३५ सूत्र द्वारा व्यस्त उरी छे - ( गोयमा ! सिय दव्व, सिय दव्त्रदेसे " हे गौतम! युद्धसास्तियनो मे प्रदेश यारे દ્રવ્યરૂપ હાય છે અને કયારેક દ્રવ્યદેશરૂપ હાય છે. આ કથનનું સ્પષ્ટીકરણ નીચે પ્રમાણે છે. જ્યારે તે પુદ્ગલાસ્તિકાયના એક પ્રદેશ સ્વતંત્ર રહે છે-કેાઈ દ્રવ્યની સાથે મળતા નથી ત્યારે તે સ્વયં ( પાતે ) ગુણુપર્યાયથી તે યુક્ત રહે >> ८८ << Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टी० श०८ उ०१० सू० ४ पुद्गलास्तिकायस्वरूपनिरूपणम् ५०१ शेषान् षड् विकल्पान् प्रतिषेधयति - 'नो दव्बाई १, नो दव्वदेसा २, नो दव्वं च दव्व देसेय३, जाव नो दव्वाईं च दव्यदेसा य६,' स पुलस्तिकायमदेशो नो द्रव्याणि स्यात् १, नो वा द्रव्यदेशाः भवति, परमाणोरेकत्वेन बहुत्वा सद्भावात् २, नापि स परमाणुः द्रव्यं च द्रव्यदेशश्च भवति, तस्यैकत्वेन अवयविरूपस्वस्य अवयवरूपत्वस्य विरुद्धस्य द्विक्संयोगस्यासंभवात् ३, एवमेव यावत् स नो तात्पर्य ऐसा है कि जब वह पुद्गलास्तिकाय का एक प्रदेश स्वतन्त्र रहता है - किसी द्रव्य के साथ नहीं मिलता है - स्वयं गुणपर्याय से युक्त रहने के कारण द्रव्यरूप माना गया है और जब वह किसी दूसरे द्रव्य के साथ मिल जाता है तब वह द्रव्य का अवयवरूप हो जाता है । इस तरह किसी अपेक्षा पुद्गलास्तिकाय का एक प्रदेश द्रव्यरूप और किसी अपेक्षा अवयव - व्यप्रदेशरूप होता है । (नो दव्वाई, नो दव्वदेसा नो दव्वं च दव्वदेसे य, जाव तो दष्वाइं च दव्वदेसा य" अनेक द्रव्यरूप, अनेक द्रव्यदेशरूप, द्रव्य और द्रव्यदेशरूप यावत् अनेक द्रव्य और अनेक द्रव्यदेशरूप नहीं है । इन ६ विकल्पों को नहीं मानने का कारण ऐसा है कि परमाणु स्वयं एक होता है - इसलिये उसमें अनेकता का सद्भाव नहीं हो सकता है यदि अनेकता का सद्भाव उसमें होता तो वह अनेक द्रव्यरूप माना जा सकता। इसी तरह से वह परमाणु युगपत् अवयवी अवयवरूप भी नहीं हो सकता है । क्यों कि ये दोनों વાને કારણે દ્રવ્યરૂપ ગણાય છે. પણ જ્યારે તે કઇ ખીજા દ્રવ્યની સાથે મળી જાય છે, ત્યારે તે દ્રવ્યના અવયવરૂપ મની જાય છે. આ રીતે એક દૃષ્ટિએ વિચાર કરતાં પુદ્ગલાસ્તિકાયના તે એક પ્રદેશ દ્રવ્યરૂપ હાય છે અને બીજી દૃષ્ટિએ વિચાર કરતા તે અવયવરૂપ (દ્રવ્યદેશરૂપ) પણ હાય છે. ( नो दव्वाइ, नो दव्वदेसा, नो दव्व च दव्वदेसे य, जाव नो दव्वाई च दव्वदेसा य ) परन्तु ते द्रव्य३५, मने द्रव्यहेशड्य, द्रव्य भने द्रव्यદેશરૂપ યાવત્ અનેક દ્રશ્ય અનેક દ્રવ્યદેશરૂપ હાતા નથી. આ છ વિકલ્પાને માન્ય નહીં કરવાનું કારણ એ છે કે પરમાણુ' સ્વય' એક હાય છે. તેથી તેમા અનેકતા સભવી શકતી નથી. જો તેમાં અનેકતાના સદ્ભાવ હેાત તેા તેને અનેક દ્રવ્યરૂપ માની શકાત, આ રીતે તે પરમાણુને એક સાથે અવયવી અને અવયવરૂપ પણ માની શકાય નહીં, કારણ કે તે ખન્ને વાતે પરસ્પર વિરોધી લાગે છે. આ રીતે એક પરમાણુમાં તે બન્નેને એક જ કાળે સમાવેશ કદી Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५०५ भगवतीसूत्र द्रव्यं च द्रव्यदेशाच४, नो वा द्रव्याणि च द्रव्यदेशाश्च५, नापि द्रव्याणि च द्रव्यदेशाश्च संभवति उक्तयुक्तेः ६।। अथ द्वौ पुद्लास्तिकायप्रदेशौ आश्रित्य गौतमः पृच्छति-'दो भंते ! पोग्गलत्थिकायपएसा कि दव्वं दबदेसे पुच्छा तहेव' हे भदन्त ! द्वौ पुद्गलास्तिकायप्रदेशौ किमेकं गुणपर्याययोगिरूपं द्रव्यं भवतः ? किं वा द्रव्यदेशो भवतः, एवं द्रव्याणि वा, द्रव्यदेशा वा, द्रव्यं च द्रव्यदेशश्च वा, द्रव्यश्च द्रव्यदेशाश्च वा, द्रव्याणि च द्रव्यदेशश्च वा, द्रव्याणि च द्रव्य देशाश्च वा किं भवतः ? इत्येवं, तथैव - एकपुद्गलास्तिकायप्रदेशवदेव द्विपुद्गलास्तिकायप्रदेशयोरपि अष्टविकल्पानां पृच्छा प्रश्नः ? उक्तेषु अष्टसु विकल्पेषु मध्ये आधाः बातें परस्पर में विरुद्ध हैं। अतः उस परमाणुमें इक दो का एक काल में समावेश कथमपि नहीं हो सकने से वह (नो दव्वं य दव्वदेसे य) द्रव्य और द्रव्यावयवरूप नहीं माना गया है। इसी तरह से वह युगपत् एक द्रव्य और अनेक द्रव्यदेशरूप भी नहीं होता है। और न वह अनेक द्रव्यरूप और अनेक द्रव्यदेशरूप भी होता है। अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-(दो भंते ! पुग्गलस्थिकायपएसा किं दव्वं व्वदेसे पुच्छा तहेव) हे भदन्त ! पुद्गलास्तिकाय के दो प्रदेश क्या एक द्रव्यरूप हैं ? या द्रव्यप्रदेशरूप हैं ? या अनेक द्रव्यरूप हैं ? या अनेक द्रव्यदेशरूप हैं ? या युगपत् एक द्रव्यरूप और एक द्रव्यदेशरूप हैं ? या युगपत् एक द्रव्यरूप और अनेक द्रव्यदेशरूप हैं ? या युगपत् अनेक द्रव्यरूप और एक द्रव्यदेशरूप हैं ? या-युगपत् अनेक द्रव्यरूप और अनेक द्रव्यदेशरूप हैं ? इस तरह एक पुद्गलास्तिकायप्रदेश की पर शत नथी. तेथी “नो दव्व च दव्वदेसे य" तेन द्रव्य मन द्रव्य દેશ (દ્રવ્યાવયવ) રૂ૫ માનવામાં આવેલ નથી. એ જ પ્રમાણે તે એક સાથે એક દ્રવ્ય અને અનેક દ્રવ્યદેશરૂપ પણ હોતું નથી. गौतम स्वामीना प्रश्न--(दो भते ! पुगगलत्थिकायपएसा कि दव, दव्वदेसे, पुच्छा तहेव ) महन्त ! पुरवास्तियन में प्रदेश में द्रव्य३५ છે? કે દ્રવ્યપ્રદેશ૩૫ છે? કે અનેક દ્રવ્યરૂપ છે? કે અનેક દ્રવ્યદેશરૂપ છે? કે એક સાથે એક દ્રવ્યરૂપ અને એક દ્રવ્યદેશરૂપ છે? કે એક દ્રવ્યરૂપ અને અનેક દ્રવ્યદેશરૂપ છે ? કે અનેક દ્રવ્યરૂપ અને એક દ્રવ્યદેશરૂપ છે? કે અનેક દ્રવ્યરૂપ અને અનેક દ્રવ્યદેશરૂપ છે? આ રીતે એક પુદ્ગલાસ્તિકાય પ્રદેશની જેમ અહીં બે પુક્લાસ્તિકાય પ્રદેશના વિષયમાં પણ આઠ પ્રશ્નો પૂર્વોક્ત રીતે જ પૂછવામાં આવ્યા છે. આ આઠ પ્રશ્નોમાંથી કયા કયા પ્રશ્નને સ્વીકાર Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयश्चन्द्रिका रीका श०८ उ०१० स्४ पुद्गलास्तिकायस्वरूपनिरूपणम् ५०३ पश्च भवन्ति न शेपास्त्रयः, इत्यभिप्रायेण भगवानाह-' गोयमा ! सिय दव्यं १, सिय दव्यदेसे २, सिय दवाइ३, सिय दबदेसा४, मिय दव्वं च दबदेसे य ५, नो दवं च दबदेसा य ६, सेसा पडिसेहेयव्या' हे गौतम ! द्वौ पुद्गलास्तिकायप्रदेशौ स्यात् कदाचित् द्विपदेशिकस्कन्धतया परिणतिदशायां गुणपर्याययोगिरूप मेकं द्रव्यं स्याताम् १, एव स्यात् कदाचित् द्वयणुकस्कन्धभावप्राप्तयोरेवतयोद्रव्यान्तरसम्बन्धदशायां तौ द्रव्यदेशः स्याताम्२, एवं स्यात् कदाचित् तौ द्वावपि भेदेन व्यवस्थितिदशायां द्रव्ये स्याताम् ३, एवं स्यात् कदाचित् तावेव द्वौ तरह यहां पर दो पुद्गलास्तिकायप्रदेशों के विषय में भी आठ प्रश्न पूर्वोक्तरूप से कर लेना चाहिये। ___अब इन आठ प्रश्नों में से कौन २ से प्रश्न इस विषय में मान्य किये गये हैं-इस बात को सूचित करने के लिये प्रभु गौतम से कहते हैं-(गोयमा) हे गौतम ! (सिय दव्वं १, सिय दव्वदेसे २, सिय दवाई ३, सिय दव्यदेसा ४, सिय दवं य दबदेसे य) पुद्गलास्तिकाय के दो प्रदेश किसी अपेक्षा एक द्रव्यरूप हैं, और किसी अपेक्षा द्रव्यदेशरूप हैं-तात्पर्य इस का ऐसा है-जब पुद्गलास्तिकाय के दो प्रदेश विप्रदेशिकस्कन्धरूप से परिणत होते हैं-तब वे उस स्थिति में गुणपर्यायवाले एक द्रव्य हो जाते हैं । तथा व्यणुक स्कन्धरूप से प्राप्त हुए वे जबकिसी अन्य द्रव्य के साथ मिल जाते हैं उसदशा में के एक द्रव्यदेश हो जाते हैं। तथा जब वे दोनों स्वतन्त्ररूप से अलग २ रहते हैं-तप वे दो द्रव्य रूप हो जाते हैं ३। तथा-जब वे दयणुकस्कन्धरूप परिणति को प्राप्त કરવામાં આવ્યું છે, તે હવે સૂત્રકાર નીચે પ્રમાણે ઉત્તરરૂપે પ્રકટ કરે છે (गोयमा !) हे गौतम ! " सिय दब , सिय दबदेसे, सिय व्वाइ, सिय दबदेसा, सिय व्यं च व्वदेसे य) पुरास्तियन में प्रदेश प्रभु દૃષ્ટિએ વિચાર કરતા એક દ્રવ્યરૂપ છે, અને અમુક દષ્ટિએ વિચાર કરતા દ્રવ્યદેશ રૂપ પણ છે આ કથનનું સ્પષ્ટીકરણ આ પ્રમાણે સમજવું-જ્યારે પતલાસ્તિકાયના બે પ્રદેશ દ્વિદેશિક સ્કન્ધરૂપે પરિણમે છે, ત્યારે એ સ્થિતિમાં તેઓ ગુણ પર્યાયવાળા એક દ્રવ્યરૂપ થઈ જાય છે તથા હયણુક (બે અણુવાળા) સ્કલ્પરૂપે પરિણમેલા તે બે પ્રદેશે જ્યારે અન્ય દ્રવ્યની સાથે મળી જાય છે, ત્યારે (તે પરિસ્થિતિમાં) તેઓ એક દ્રવ્યદેશરૂપ થઈ જાય છે તથા જ્યારે તેઓ અને સ્વત ત્રરૂપે અલગ અલગ રહે છે, ત્યારે તેઓ બે દ્રવ્યરૂપ થઈ જાય છે. તથા જ્યારે તેઓ કયણુક સ્કન્ધ રૂપે પરિણત થતા નથી, પણ દ્રવ્યાં Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ५०४ मगवनीसो द्वयणुकस्कन्धतामनापद्य द्रव्यान्तरेण सम्बधापगतो मत्यां द्रव्यदेशी भवतः४, एवं स्यात् कदाचित् तयोरेकस्य केवलतया स्थितौ द्वितीयस्य च द्रव्यान्तरेण सम्बन्धे सति तयोरेवैको द्रव्यञ्च, अपरश्च द्रव्यदेशथेति५ पञ्चमो विकल्पः, शेषविकल्पत्रयस्य तु प्रतिषेधोऽसंभवात् , इत्यभिप्रायेणाह-'नो दवं च दबदेसा य ६' तौ हौं नो द्रव्यश्च द्रव्यदेशौ भवतः, तदाह- सेसा पडि से हेयवा' शेपाः अन्तिमास्त्रयः प्रतिषेद्वव्याः तत्र पष्ठस्य पतिषेधः कृत एव, सप्तमाष्टमयोः प्रतिषेधस्तु- तो नो नहीं करके द्रव्यान्तर के साथ सम्बन्धित होते हैं-उस स्थिति में वे दो द्रव्यदेशरूप से कहे जाते हैं। तथा जब उन दोनों प्रदेशों में से एक प्रदेश स्वतन्त्र रहता है और एक दूसरा प्रदेश द्रव्यान्तर के साथ जुड़ जाता है, उस स्थिति में एक द्रव्यरूप और दूसरा द्रव्यदेशप हो जाता है ५। इस तरह से पांच विकल्प यहां मान्य किये गये हैं। इनके अतिरिक्त तीन विकल्प यहां मान्य नहीं किये गये हैं। क्यों कि इन तीन विकल्पों की यहां संभावना असंभावित है। इसी __ अभिप्राय को लेकर (नो दव्वं य व्वदेसा य ६, लेसा पडिसे हे. यवा) ऐसा कहा गया है । (नो दव्वं य दव्यदेसा य) यह छठा विकल्प है। लथा 'नो दवाइ य दव्यदेसे य ७, नो दवाइं य दवदेसा य ८,' सातवें और आठवें हैं। ऐसे यों क्यों नहीं होते हैं-इल विषय में पहिले युक्ति प्रदर्शित की जा चुकी है। अर्थात् पुद्गलास्तिकाय के दो प्रदेश एक ही समय में द्रव्यरूप और द्रव्य देशरूप हो जावें यह वात नहीं बन તર (અન્ય દ્રવ્ય) ની સાથે સબધિત હોય છે, ત્યારે તેઓ બે દ્રવ્યદેશરૂપ માની શકાય છે તથા જ્યારે તે બે પ્રદેશોમાંથી એક પ્રદેશ સ્વતંત્ર રહે છે અને બીજે પ્રદેશ અને દ્રવ્યની સાથે મળી જાય છે, ત્યારે તે એવી સ્થિતિમાં) એક દ્રવ્યરૂપ અને બીજે દ્રવ્યદેશરૂપ બની જાય છે. આ રીતે પાંચ વિકલ્પો અહીં સ્વીકાર કરવામાં આવેલ છે. બાકીના ત્રણ વિકલ્પનો અહીં સ્વીકાર કરવામાં આવ્યું નથી, કારણ કે તે ત્રણ વિકપની સભાવના અહીં અસંભति छ त ४.२२ सूत्रधारे ४यु छ है ( नो दव्व च दव्वदेसा य, सेसा पडिसेहेयव्वा ) सेट, छ, सातमा मने मामा विपन। सही मस्वीर ४२वामा माव्य। छे. छटो वि४६५ मा प्रभारी छ-" नो दवच, दबदेसा य" सातमा वि४८५ मा प्रभारी छ-" नो व्वाई च व्वदेसे य” २४ वि४६५ मा प्रमाणे छ-" नो दवाइ च दव्वदेसा, य" मा पानी भस्वी॥२ ४२વાનું કારણ આગળ આપી દેવામાં આવ્યું છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે પુલાસ્તિકાયના બે પ્રદેશ એક જ સમયે દ્રવ્યરૂપ અને દ્રવ્યદેશરૂપ બની જાય Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयश्चन्द्रिका टी0 श ८३० १० सू० ४ पुद्गलास्तिकायस्वरूपनिरूपणम् ५०५ द्रव्ये च द्रव्यदेशश्च संभवतः, नो वा द्रव्ये च द्रव्यदेशौ च तो संभवतः उक्तयुक्तेः । अथ त्रिपुद्गलास्तिकायप्रदेशान् आश्रित्य गौतमः पृच्छति-'तिन्नि भंते ! पोग्गलत्थिकायपएसा किं दव, दबदेसे० पुन्छा ? ' हे भदन्त ! यः पुद्गलास्तिकायप्रदेशाः किं द्रव्यम् एकं गुणपर्याययोगिरूपं भवन्ति ? १, किं वा द्रव्यदेशः २, द्रव्याणि वा ३, द्रव्यदेशा वा ४, द्रव्यं च द्रव्यदेशश्च वा ५, द्रव्य सकती है क्यों कि परस्पर विरोधी दो धर्मयुगपत् एकत्र संभावित नहीं हो सकते हैं। इसी तरह ये दोनों युगपत् दो द्रव्यरूप भी बने रहें और एक द्रव्यदेशरूप भी हो जावें-यह भी बात नहीं बनती है-क्यों कि जब ये दो द्रव्यरूप बने रहेंगे तब इनमें एक द्रव्यदेशता नहीं बन सकेगी ___ और जब एक द्रव्यदेशता बनेगी-तब दो द्रव्यरूपता नहीं बनेगी-अत: यह सातवां विकल्प भी स्वीकृत नहीं किया जा सकता है। इसी तरह से ये एक साथ दो द्रव्यरूप भी रहे और दो द्रव्यदेशरूप भी हो जावेयह भी विकल्प नहीं बनता है। ____ अब पुनलास्तिकाय के तीन प्रदेशों को लेकर गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है । (तिन्नि भंते ! पोरगलस्थिकायपएला किं व्वं, व्वदेले० पुच्छा) हे भदन्त ! पुद्गलास्तिकाय के तीन प्रदेश क्या एक द्रव्यरूप हैं ? किं वा एक द्रव्यदेशरूप हैं ? अथवा अनेक द्रव्यरूप हैं ? या अनेक द्रव्यदेशरूप हैं ? या युगपत् एक द्रव्यरूप भी हैं और एक द्रव्यदेशरूप भी हैं ? ५, એવી વાત સંભવી શકતી નથી કારણ કે પરસ્પર વિરોધી બે ધર્મ યુગપત એકત્ર સંભવી શકતા નથી એજ પ્રમાણે તે મને એક સાથે બે દ્રવ્યરૂપ પણ કાયમ રહે અને એક દ્રવ્યદેશરૂપ પણ બની જાય-એવી વાત પણ સંભવી શકતી નથી, કારણ કે જો તેઓ બે દ્રવ્યરૂપ બની જશે તે તેમનામાં એક દ્રવ્યદેશતા સંભવી શકશે નહીં, અને જે તેમનામાં એક દ્રવ્યદેશતા હશે તે બે દ્રવ્યરૂપતા સંભવી શકશે નહીં. તેથી આ સાતમાં વિકલાને પણ સ્વીકાર કરી શકાય તેમ નથી તેમ સાથે બે દ્રવ્યરૂપ પણ રહે અને બે દ્રવ્યદેશરૂપ પણ રહે. આ વિકલ્પ પણ બની શકતું નથી. હવે પલાસ્તિકાયના ત્રણ પ્રદેશના વિષયમાં ગૌતમ સ્વામી મહાવીર असुने प्रभारी प्रश्न पूछे छ8-( तिन्नि भते ! पोग्गलत्यिकीयपएसा कि व्व', दव्वदेसे पुन्छा) 3 महन्त ! पुरवास्तियना जर प्रश! शुस દ્રવ્યરૂપ છે? કે એક દ્રવ્યદેશરૂપ છે ? અથવા અનેક દ્રવ્યરૂપ છે ? કે અનેક કવ્યદેશરૂપ છે? અથવા એક સાથે દ્રવ્યરૂપ પણ છે અને એક દ્રવ્યદેશરૂપ भ६४ Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसो ५०६ च द्रव्यदेशाश्च वा ६, द्रव्याणि च द्रव्यदेशश्च ७, किं वा, द्रव्याणि च द्रव्यदेशाश्च ८ भवन्ति ?, इति रीत्या अष्टविकल्पपृच्छा, त्रिपुद्गलास्तिकायप्रदेशेषु अष्टमविकल्पवर्जाः सप्त विकल्पाः संभवन्तीत्यभिमायेणाह-' गोयमा ! सिय दवं १, सिय दव्वदेसे२ एवं सत्त भंगा भाणियच्या जाव दवाइं च दव्वदेसे य, नो दवाई दव्वदेसा य ' हे गौतम ! त्रयः पुद्गलास्तिकायप्रदेशाः स्यात् कदाचित् त्रिप्रदेशिक स्कन्धतया परिणतिदशायां गुणपर्याययोगि एकं द्रव्यं भवन्ति ?, एवं स्यात् कदाचित् त्रयाणां त्रिमदेशिकस्कन्धतापरिणतानामेव द्रव्यान्तरसम्बन्धे सति ते 'द्रव्य या एक द्रव्यरूप भी हैं और अनेक द्रव्यदेशरूप भी हैं ? ६, या अनेक द्रव्यरूप भी हैं और एक द्रव्यदेशरूप भी हैं ? ७, अथवा-अनेक द्रव्य. रूप भी हैं और अनेक द्रव्यदेशरूप भी हैं।८ इस तरहसे यहां ये आठ प्रश्न हैं। इन प्रश्नों का उत्तर देने के निमित्त प्रभु कहते हैं-(गोयमा) हे गौतम ! (सिय दव्वं १, सिय दव्वदेसे २, एवं सत्त भंगा भाणियव्वा जाव व्वाइं य व्वदेसे य, नो व्वाइं दबदेसा य) इस विषय में यहां अष्टम विकल्प को छोड़कर सात विकल्प संभावित होते हैं-जो इस प्रकार से हैं-पुद्गलास्तिकाय के तान प्रदेश किसी अपेक्षा एक द्रव्यरूप भी हैं अर्थात् जब ये त्रिप्रदेशिक स्कन्धरूप से परिणत हो जाते हैं-तब उस स्थिति में ये गुणपर्याययोगी एक द्रव्यरूप हो जाते हैं। तथा जब ये त्रिप्रदेशिक स्कन्धरूप से परिणत होकर द्रव्यान्तर के साथ संबंधित होते हैं तब ये द्रव्य के एक देशरूप भी हो जाते हैं-अतः इस ' પણ છે? અથવા એક દ્રવરૂપ છે અને અનેક દ્રવ્યદેશરૂપ પણ છે? અથવા અનેક દ્રવ્યરૂપ પણ છે અને એક દ્રવ્યદેશરૂપ પણ છે અથવા અનેક દ્રવ્યરૂપ પણ છે અને અનેક દ્રવ્યદેશરૂપ પણ છે ? આ રીતે અહીં આઠ પ્રશ્નો પૂછવામાં આવ્યા છે. ___प्रश्नोन उत्तर मापता महावीर प्रभु ४ छ -(“ गोयमा !" के गौतम ! (सिय दव्व'१, सिय दव्वदेसे२, एव सत्त भगा भाणियब्वा जाव दव्वाई च दन्वरेसे य, नो दव्वाइं व्वदेसा य" मा विषयमा महा मामा વિકલ્પ સિવાયના સાત વિકલ્પ સંભવી શકે છે, જે આ પ્રમાણે છે (૧) પુલાસ્તિકાયના ત્રણ પ્રદેશ અમુક દૃષ્ટિએ વિચાર કરતા એક દ્રવ્યરૂપ પણ હોય છે-કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે જ્યારે તેઓ ત્રિપ્રદેશિક કરૂપે પરિણત થઈ જાય છે, ત્યારે (તે પરિસ્થિતિમાં) તેઓ ગુણપર્યાયચગી એક દ્રવ્યરૂપ બની જાય છે. (૨) જ્યારે તેઓ ત્રિપ્રદેશિક સ્કલ્પરૂપે પરિત થઈને અન્ય દ્રવ્યની સાથે મળી જાય છે, ત્યારે તેઓ દ્રવ્યના એક Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमैयचन्द्रिका टीका शं०८ उ०१० सू० पुद्गलास्तिकायस्थ रूपनिरूपणम् ५०७ देशौ' भवन्ति २, एवं रीत्या सप्त भङ्गा विकल्पा भणितव्याः, तथा च यावत्यदा ते प्रयोऽपि भेदेन व्यवस्थिताः द्वौ वा द्वषणुकीभूती, एकस्तु केवल एव स्थितस्तदा 'द्रव्याणि ' ते भवन्ति ३, यदातु ते त्रयोऽपि स्कन्धतामनागता एव द्वौ वा द्वथणुकीभूती, एकस्तु केवल एवेत्येवं द्रव्यान्तरेण सम्बद्धास्तदा द्रव्यदेशास्ते भवन्ति ४, यदा तु तेपां द्वौ द्वयणुकतया परिणती एकश्च द्रव्यान्तरेण सम्बद्धः, अथवा एकः केवलतयैव स्थितो द्वौ तु द्वयणुकतया परिणम्य द्रव्यान्तरेण सम्बद्धौ अपेक्षा ये कथंचित् एक द्रव्यदेशरूप हो जाते हैं। (एवं सत्त भंगा भाणिया ) इसी तरह से सात भंग कह लेना चाहिये । तथा च-वे जब तीनों ही प्रदेश स्वतन्त्ररूप से अलग २ रहते हैं-तब वे स्वतंत्र तीन द्रव्यरूप कहे जाते हैं। अथवा इस तरह से भी वे तीन प्रदेश अनेक द्रव्यरूप हो सकते हैं-दो प्रदेश तो परस्पर में मिलकर एक व्यणुकरूप हो जावें और एक प्रदेश स्वतंत्र रहे-इस तरह से " एक भिन्नं अनेकम्" के अनुसार यहां दो स्वतन्त्र प्रदेश और स्वतन्त्र एक प्रदेश ये दो द्रव्य अनेक द्रव्य हो गये। (द्रव्यदेशा) वे इस प्रकार से हो सकते हैं कि वे तीनों प्रदेश स्वतंत्र रहें और स्वतंत्र रहकर फिर वे किसी , अन्य द्रव्य के साथ मिल जावें, अथवा-दो प्रदेश दयणुकरूप हो जावें और एक स्वतंत्र रहे-फिर जाकर ये किसी अन्य द्रव्य के साथ जुड़ जावें-तब इस स्थिति में ये द्रव्य के अनेक देशरूप भी कहे जा सकते દેશરૂપ પણ બની જાય છે આ દષ્ટિએ વિચાર કરતા ક્યારેક તેઓ એક દ્રવ્ય પ્રદેશરૂપ હોય છે,” એ વાત પણ સિદ્ધ થાય છે આ રીતે સાત વિકલ્પને સ્વીકાર કરતું કથન અહીં થવું જોઈએ. જેમકે જ્યારે તે ત્રણે પ્રદેશે સ્વતંત્રરૂપે અલગ અલગ રહે છે, ત્યારે તેમને ત્રણ સ્વતંત્ર દ્રવ્યરૂપે માની શકાય છે. અથવા આ પ્રમાણે પણ તે ત્રણ પ્રદેશ અનેક દ્રવ્યરૂપ હોઈ શકે છે-બે પ્રદેશ તો પરસ્પરમાં મળી જઈને એક પ્રયાણુક २४५३५ मनी जय मन मे प्रदेश स्वतत्र २९. " एक भिन्नं अनेकम् " नी मनुसार मडी मे २वत' प्रदेश मने तत्र से प्रदेश, मा मे द्रव्य मने द्र०५३५ मानी गया. “द्रव्यदेशा " तशा यहेश३५ मा प्रभारी થઈ શકે છે તે ત્રણે પ્રદેશ સ્વતંત્ર રહે અને સ્વતંત્ર રહીને તેઓ કે અન્ય દ્રવ્યની સાથે મળી જાય. અથવા-બે પ્રદેશ કયણુક બની જાય અને એક સ્વતંત્ર રહે અને ત્યારબાદ તેઓ કોઈ અન્ય દ્રવ્યની સાથે મળી જાય. તે એ પ્રકારની પરિસ્થિતિમાં તે દ્રવ્યોને અનેક દેશરૂપ પણ કહી શકાય છે. આ Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५०८ भगवतीस्त्र तदा 'द्रव्यश्च द्रव्यदेशश्च' ते भवन्ति५, यदा तु येपामेकः केवलतयैव स्थितो द्वौच भेदेन द्रव्यान्तरेण सम्बद्धौ तदा ते 'द्रव्यश्च द्रव्यदेशौ च ' भवन्ति , यदा तु तेषां द्वौ भेदेन स्थितौ एकश्च द्रव्यान्तरेण सम्बद्धस्तदा ते ' द्रव्ये च द्रव्यदेशश्च । हैं ४ । “एक द्रव्यरूप और एक द्रव्यदेशरूप " ये इस प्रकार ले युगपत् कहे जा सकते हैं कि इनमें के दो प्रदेश तो एक न्यणुकारूप में परिणत हो जावें और एक प्रदेश द्रव्यान्तर के साथ जुड़ जावे । अथवा " द्रव्यं च द्रव्यदेशश्च" यह विकल्प इस तरह से भी घटित होता है कि एक प्रदेश केवलरूप में रहे-किसी दूसरे द्रव्य के साथ सम्बंधित न हो, और दो प्रदेश व्यणुकरूप से परिणत होकर दसरे द्रव्य के साथ मिल जावें। "द्रव्यं च द्रव्यदेशौ च" यह विकल्प इस तरह से घटिन होता है कि इनमें से एक स्वतंत्र रूप से बना रहे और दो प्रदेश भिन्न २ रूप में दो द्रव्यों के साथ जुड़ जावे । “द्रव्ये द्रव्यदेशश्च" यह सातवां विकल्प इस तरह से घटित होता है कि इनमें से दो प्रदेश स्वतंत्र रूप से अलग २ बने रहें और एक प्रदेश किसी दूसरे द्रव्य के साथ मिल जावे । तात्पर्य कहने का यही है कि जब ये प्रदेश स्वतंत्र बने रहते हैं-स्कन्धरूप से परिणत नहीं होते हैं-तब द्रव्यकोटि में आ जाते हैं और जब चे द्रव्यान्तर के लाथ सम्बन्धित हो जाते हैं तब ये देश की संज्ञा में आ जाते રીતે ચોથા વિકલ્પના સ્વીકારનું પણ પ્રતિપાદન થઈ જાય છે. “એક દ્રવ્યરૂપ અને એક દ્રવ્યદેશરૂપ” આ વિકલ્પને આ રીતે સ્વીકાર કરી શકાય છે. તેમાંથી બે પ્રદેશ કયણુક રૂપે પરિણત થઈ જાય અને એક પ્રદેશ અન્ય द्रव्यनी सार्थ भी 4 Aथ “ द्रव्य' च द्रव्यदेश श्च ” मा पांयमा वि४६५ આ પ્રમાણે પણ ઘટાવી શકાય છે-એક પ્રદેશનું સ્વતંત્ર અસ્તિત્વ રહે એટલે કે તે કઈ અન્ય દ્રવ્યની સાથે મળી જાય નહી અને બે પ્રદેશો પ્રયણુક રૂપે परिशुत थने अन्य द्रव्यनी सा2 भी नय. “ द्रव्य' च द्रव्यदेशौ च " AL વિકલ્પને આ રીતે ઘટાવી શકાય–તે ત્રણ દેશોમાંથી એક સ્વતંત્રરૂપે જ રહે भने में प्रदेश भिन्न भिन्न३धे में द्रव्यानी सा भी नय. " द्रव्ये द्रव्यदेशश्च" આ સાતમે વિકલ્પ આ પ્રમાણે ઘટાવી શકાય-તે ત્રણ પ્રદેશમાંથી બે પ્રદેશ સ્વતંત્રરૂપે અલગ અલગ જ રહે અને એક પ્રદેશ કોઈ અન્ય દ્રવ્યની સાથે મળી જાય. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે તે પ્રદેશે જ્યારે સ્વતંત્રરૂપે કાયમ રહે છે–સ્કન્યરૂપે પરિણત થતા નથી–ત્યારે દ્રવ્યકેટિમાં આવી જાય છે, અને Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमैयचन्द्रिका टी० श० ८ उ०१०सू० ४ पुद्गलास्तिकायस्वरूपनिरूपणम् ५०९ भवन्ति ७, 'द्रव्याणि च द्रव्यप्रदेशाच' इत्यष्टमविकल्पस्तु न संभवति, उभयत्र त्रिषु प्रदेशेपु वहुवचनाभावात् , इत्यभिप्रायेणाह-'नो द्रव्याणि च द्रव्यदेशाच' इति, पुद्गलास्तिकायचतुष्टयादौ तु अष्टमोऽपि विकल्पः सम्भवति इत्यभिमायेणाह-' चत्तारि भंते ! पोग्गलस्थिकायपएसा कि दव्वं पुच्छा' गौतमः पृच्छतिहैं इसी बात को एक से लेकर सात विकल्पों द्वारा प्रकट किया गया है। आठवां विकल्प यहां इसीलिये नहीं बनता है कि इन तीन प्रदेशों में " अनेक द्रव्य और अनेक द्रव्यदेश" एक साथ होने में इस तरह बहुवचन का अभाव आता है। अर्थात् जिस काल में ये तीन प्रदेश अनेक द्रव्यरूप से व्यवद्धत होते हैं उस काल में अनेक द्रव्यदेशरूप से व्यवहृत नहीं हो सकते हैं और जिस काल में ये अनेक द्रव्यदेशरूप से व्यवहृत होते हैं उस काल में ये अनेक द्रव्यरूपसे व्यवहत नहीं हो सकते। एक काल में या तो ये अनेक द्रव्यरूप से ही व्यवहत होगें या अनेक द्रव्यदेशरूप ही। युगपत् ये इस प्रकार से व्यवहृत नहीं हो सकेंगे। इसीलिये आठवां विकल्प यहां नहीं बनता है ऐसा सूत्रकार ने " द्रव्याणिच द्रव्यदेशाच इत्यष्टमविकल्पस्तु न संभवति" इस सूत्र पाठ द्वारा प्रकट किया है हां, पुद्गलास्तिकाय के चार प्रदेश आदिकों में तो यह अष्टम विकल्प भी घटित हो जाता है इस बात को अब सूत्रकार प्रश्नोत्तरपूर्वक इन आगे के सूत्रों द्वारा स्पष्ट करते हैं। इनमें गौतम ने જયારે તેઓ અન્ય દ્રવ્યની સાથે મળી જાય છે, ત્યારે તેઓ દેશની સત્તામાં આવી જાય છે. આ વાતને એકથી લઈને સાતમાં પર્યન્તના વિકલ્પ દ્વારા પ્રકટ કરવામાં આવેલ છે. અહીં આઠમો વિકલ્પ સ્વીકારી શકાય તેમ નથી કારણ કે “તે ત્રણ પ્રદેશમાં અનેક દ્રવ્ય અને અનેક દ્રવ્યદેશ ” આ બને બહવચનવાળી વસ્તુઓ સંભવી શકતી નથી એટલે કે જે કાળે તે ત્રણ પ્રદેશને અનેક દ્રવ્યરૂપે ગણી શકાય છે, તે કાળે તેમને અનેક દ્રવ્યદેશરૂપ ગણી શકાતા નથી, અને જ્યારે તેમને અનેક દ્રવ્યદેશરૂપ ગણી શકાય છે ત્યારે તેમને અનેક દ્રવ્યરૂપ માની શકાતા નથી એક જ કાળે કાં તો તેમને અનેક દ્રવ્યરૂપે ગણી શકાશે, કા તે અનેક દ્રવ્યદેશરૂપે ગણી શકાશે પણ તેમને એક સાથે આ પ્રકારે માની શકાશે નહીં. તેથી જ અહીં આઠમા વિકલ્પ स्वी४२ ४२वामा माल्या नथी. मेन पात सूत्रधारे (द्रव्याणि च द्रव्यदेशांश्च इत्यष्टमविकल्पस्तु न सभवति ) मा सूत्रा द्वारा प्र४८ ४१ छे. डा, पुरताસ્તિકાયના ચાર આદિ પ્રદેશમાં તે આ આઠમો વિકલ્પ સંભવી શકે છે. એજ વાત સૂત્રકાર નીચેના પ્રશ્નોત્તર સૂત્ર દ્વારા હવે પ્રકટ કરવા માગે છે, Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५१० भगवतीसूत्र हे भदन्त ! चत्वारः पुद्गलास्तिकायप्रदेशाः किं द्रव्यम् १, द्रव्यप्रदेशः २, द्रव्याणि ३, द्रव्यदेशाः ४, द्रव्यञ्च द्रव्यदेशश्च ५, द्रव्यं च द्रव्यदेशाश्च ६, द्रव्याणि च द्रव्यदेशश्च ७, द्रव्याणि च द्रव्यदेशाश्च८, किं भवन्ति ? भगवानाह'गोयमा ! सिय दव्यं १, सिय दव्वदेसे २, अट्ठवि भंगा भाणियन्या, जाव सिय दव्याई च दबदेसा य' हे गौतम ! चत्वारः पुद्गलास्तिकायप्रदेशाः स्यात् कदाचित् द्रव्य गुणपर्याययोगिरूपं स्युः १, स्यात् कदाचित् द्रव्यदेशः स्युः २, स्यात् कदाचित् द्रव्याणि स्युः ३, स्यात् कदाचित् द्रव्यदेशाः स्युः ४, एवं रीत्या अष्टाऽपि भगा विकल्पा भणितव्याः यावत्-स्यात् कदाचित् द्रव्यञ्च द्रव्यदेशश्च प्रभु से ऐसा पूछा है-(चत्तारि भते ! पोग्गलत्थिकायपएसा किं दवं पुच्छा) हे भदंत ! पुद्गलास्तिकाय के चार प्रदेश क्या एक द्रव्यरूप हैं ? या द्रव्य के एक देश रूप हैं ? या अनेक द्रव्यरूप हैं ? या द्रव्य के अनेक देशरूप हैं ? या एक द्रव्य और एक द्रव्यदेशरूप हैं ? या एक द्रव्यरूप और द्रव्यके अनेक देशरूप हैं ? या अनेक द्रव्यरूप औरएक द्रव्यरूप हैं ? या अनेक द्रव्य और अनेक द्रव्यदेशरूप हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-(गोयमा) हे गौतम ! (सिय द्व्वं १, सिय दव्वदेसे २, अवि भंगा भाणियव्या) पुद्गलास्तिकाय के चार प्रदेश कदाचित् गुणपर्याय योगी एक द्रव्यरूप भी होते हैं १, और कदाचित् एक द्रव्यदेशरूप भी होते २। कदाचित् वे अनेक द्रव्यरूप भी होते हैं ३, कदाचित् वे द्रव्य के अनेक देशरूप भी होते हैं ४, इस रीति से आठों ही विकल्प यहां पर कहना चाहिये। अर्थात् शेष “एक द्रव्यरूप और एक द्रव्यदेशरूप ५ गौतम स्वाभाना प्रश्न-( चत्तारि भते ! पोग्गलत्थिकायपएसा कि दव्व पुच्छा ) महन्त ! मास्तियना यार प्रदेश शु मे द्र०५३५ छ? 3 દ્રવ્યના એક દેશરૂપ છે? કે અનેક દ્રવ્યરૂપ છે? કે દ્રવ્યના અનેક દેશરૂપ છે કે એક દ્રવ્ય અને એક દ્રવ્યદેશરૂપ છે? કે એક દ્રવ્ય અને અનેક દ્રવ્યદેશરૂપ છે? કે અનેક દ્રવ્ય અને એક દ્રવ્યદેશરૂપ છે? કે અનેક દ્રવ્ય અને અનેક દ્રવ્યદેશરૂપ છે? भी२ प्रभुने। उत्तर-“गोयमा । " गौतम ! " सिय दव्य', सिय व्वदेसे, अदृ वि भगा भाणियव्वा " पुनसास्तियन या२ प्रदेश या२४ गुणપર્યાયોગી એક દ્રારૂપ પણ હોય છે, અને કયારેક એક દ્રવ્યદેશરૂપ પણ હોય છે, કયારેક દ્રવ્યરૂપ પણ હોય છે, ક્યારેક તે દ્રવ્યના અનેક દેશરૂપ પણ હોય છે. આ રીતે ચાર વિક બન્યા. બાકીના ચાર વિકલ્પ હવે આપવામાં આવે છે–(૫) કયારેક તેઓ એક દ્રવ્ય અને એક દ્રવ્યદેશરૂપ Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श ८ उ. १०सू ४ पुद्गलास्तिकायस्वरूपनिरूपणम् ५१५ स्युः ५, स्यात् कदाचित् द्रव्यञ्च द्र, गाश्च स्युः ६, स्यात् कदाचित् द्रव्याणि च द्रव्यदेशश्च स्युः ७, स्यात् कदाचित् ते चत्वारः पुद्गलास्तिकायप्रदेशाः द्रव्याणि च द्रव्यदेशाश्च स्युः ८, इत्येवमप्टौ विकल्पाः स्वयमृहनीयाः। - 'जहा चत्तारि भणिया, एवं पंच, छ, सत्त, जाव असंखेज्जा' यथा चत्वारः पुद्गलास्तिकायप्रदेशा भणिताः उपर्युक्तविकल्पैः प्रतिपादिताः एवं तथैव पञ्च, पट् , सप्त यावत् अष्ट नव, दश संख्याताः, असंख्याताश्च पुद्गलास्तिकायप्रदेशाः प्रतिपत्तव्यो अष्टविकल्पैरित्यर्थः, अथानन्तपुद्गलोस्तिकायप्रदेशानाश्रित्य गौतमः पृच्छति-' अपता भंते ! पोग्गलत्थिकायपएसा किं दवं० १ ' हे कदाचित् एक द्रव्यरूप और द्रव्य के अनेक देशरूप ६, कदाचिद् अनेक द्रव्यरूप और द्रव्यके एक देशरूप७, और कदाचित् अनेक द्रव्यरूप और अनेक द्रव्यदेशरूप होते हैं ऐसे " ये चार विकल्प और यहां ग्रहण कर लेना चाहिये। इनका स्पष्टीकरण पूर्वोक्तरूप से स्वयं अपनी बुद्धि से किया जा सकता है। (जहा चत्तारि भणिया-एवं पंच, छ, सत्त, जाव असंखेजा) जिस तरह से पद्लास्तिकाय के चार प्रदेश कहे गये हैंउपर्युक्त विकल्पों द्वारा प्रतिपादित किये गये हैं-इसी तरह से पुद्गलास्ति कायके पांच प्रदेश, छह प्रदेश सात प्रदेश यावत्-आठ प्रदेश, नौ प्रदेश दश प्रदेश, संख्यात प्रदेश, और असंख्यानप्रदेश, भी इन पूर्वोक्त आठ विकल्पों द्वारा प्रतिपादित करलेना चाहिये। __ अब सूत्रकार पुद्गलास्तिकाय के अनन्तप्रदेशों को लेकर गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-(अणंना भंते ! पोग्गलत्थिकायपएमा कि હોય છે, (૬) કયારેક તેઓ એક દ્રવ્ય અને અનેક દ્રવ્યદેશરૂપ હોય છે, (૭) કયારેક અનેક દ્રવ્યરૂપ અને દ્રવ્યના એક દેશરૂપ હેય છે અને (૮). કયારેક તેઓ અનેક દ્રવ્યરૂપ અને દ્રવ્યના અનેક દેશરૂપ હોય છે આ આઠે. વિકલ્પનું સ્પષ્ટીકરણ પૂર્વોક્ત રીતે પિતાની બુદ્ધિથી જાતે જ કરી શકાય તેમ छ. (जहा चत्तारि भणिया-एव पच, छ, सत्त, जाव असंखेजा) २वी પુદ્ગલાસ્તિકાયના ચાર પ્રદેશનું ઉપર્યુક્ત વિક દ્વારા પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે, એ જ પ્રમાણે પુઠ્ઠલાસ્તિકાયના પાંચ પ્રદેશ, છ પ્રદેશ, સાત પ્રદેશ, આઠ પ્રદેશ, નવ પ્રદેશ, દસ પ્રદેશ, સંખ્યાન પ્રદેશ અને અસ ખ્યાત પ્રદેશનું પણ પૂર્વોક્ત આઠ વિકલ્પ દ્વારા પ્રતિપાદન કરી શકાય છે, અને તેમાં આઠે વૈકલ્પિક પ્રશ્નોને સ્વીકારાત્મક ઉત્તર આપવો જોઈએ. હવે ગૌતમ સ્વામી પુલાસ્તિકાયના અનંત પ્રદેશોની અપેક્ષાએ આ प्रभाव प्रश्न पूछे छे-(अणता भते ! पोगालत्यिकायपएसा किं दव्वं ? ) 3 महन्त ! Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसत्रे भदन्त ! अनन्ताः पुद्गलास्तिकायप्रदेशाः किमेकं गुण पर्याययोगि व्यं भवन्ति ?१, किंवा ते असन्ताः प्रदेशाः किं द्रव्यप्रदेशो भवन्ति ? २, एवमप्टापि पूर्वोक्ता विकल्या वक्तव्या इति प्रश्नः, भगवानाह-' एवं चेव जाब सिय दव्याई च, दव्यदेसा य' हे गौतम! एवमेव पूर्वोक्त चतुः पुद्गलास्तिकायप्रदेशवदेव पञ्च-पट-सप्ताऽष्ट-नव-दश-संख्याताऽसंख्यात-पुद्गलारित कायप्रदेशवदेव अनन्तपुदगलास्तिकायप्रदेशाः यावत्-स्यात् द्रव्यं १, स्यात् द्रव्यप्रदेशः २, स्यात् द्रव्याणि ३, स्यात् द्रव्यप्रदेशाः ४, स्यात् द्रव्यश्च द्रव्य देशश्च ५, स्थान द्रव्यं द्रादेवाश्च ६, स्यात् द्रव्याणि च द्रव्यदेशश्च.७, स्यात् द्रव्याणि च द्रव्यप्रदेशाश्च भवन्ति ।।मु०४। दव्यं ) हे भदन्त ! पुद्गलास्तिकाय के अनन्तप्रदेश क्या एक द्रव्यरूप होते हैं ? क्या वे एक द्रव्यदेशरूप होते हैं ? इसी तरह पूर्वोक्त आठों विकल्प की तरह शेष६ विकल्प यहां कहना चाहिये। इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं (एवं चेव जाव सिय दबाई य, दव्यदेमा य) हे गौतम ! पूर्वोक्त चार पुद्गलास्तिकायप्रदेशों को तरह और पांच, छह, माल, यावत् आठ नौ दश, संख्यात असंख्यात पुद्गलास्निकाय के प्रदेशों की तरह अनन्त पुद्गलास्तिकायप्रदेश कदाचित् एक द्रव्यरूप होते हैं, कदाचित् एक द्रव्यदेशरूप होते हैं। कदाचित् अनेक द्रव्यरूप होते हैं। कदाचित् अनेक द्रव्यदेशरूप होते हैं । कदाचित् एक द्रव्यरूप और एक द्रव्यदेशरूप होते हैं। कदाचित् एक द्रव्यरूप और अनेक द्रव्यदेशरूप होते हैं । कदाचित् अनेक द्रव्यरूप और एक द्रव्यदेशरूप होते हैं और कदाचित् अनेक द्रव्यरूप और अनेक द्रव्यदेशरूप होते हैं । स्सू०४ ॥ પુલાસ્તિકાયના અનંતપ્રદેશ શું એક દ્રવ્યરૂપ હોય છે? (૨) શું તેઓ એક દ્રવ્ય દેશરૂપ હોય છે? એજ પ્રમાણે બાકીના છ વિકલ્પ પણ અહીં કહેવા જોઈએ महापार प्रसुन उत्तर-( एवं चेव जाव सिय दवाईच, दव्वदेसा य) હે ગૌતમ! પૂર્વોક્ત ચાર પુદ્ગલાસ્તિકાય પ્રદેશોના જેવું જ અને પાંચ, છ, સાત, આઠ, નવ, દસ, સંખ્યાત અને અસંખ્યાત પલાસ્તિકાયના પ્રદેશના જેવું જ અનંત પુલાસ્તિકાય પ્રદેશનું પણ કથન સમજવું કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે અનંત પુલાસ્તિકાય પ્રદેશ કયારેક એક દ્રવ્યરૂપ પણ હોય છે, ક્યારેક એક દ્રવ્યદેશરૂપ પણ હોય છે, કયારેક અનેક દ્રવ્યરૂપ પણ હોય છે, ક્યારેક અનેક દ્રવ્યદેશરૂપ પણ હોય છે, ક્યારેક એક દ્રવ્યરૂપ અને એક દ્રવ્ય દેશરૂપ પણ હોય છે, કયારેક એક દ્રવ્યરૂપ અને અનેક દ્રવ્યદેશરૂપ પણ હોય છે. કયારેક અનેક દ્રવ્યરૂપ અને એક દ્રવ્યદેશરૂપ પણ હોય છે, તથા કયારેક અને દ્રવ્યરૂપ અને અનેક દ્રવ્યદેશરૂપ પણ હોય છે. એ સૂત્ર ૪ Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेrrfant टीका श०८ ३० १० सू० ५ लोकाकाशप्रदेश निरूपणम् ५१३ लोकाकाशम देशवक्तव्यता । इतः पूर्वं परमाण्वादिवक्तव्यता प्रतिपादिता, परमाण्वादयश्च लोकाकाशप्रदेशावगाहिनो भवन्ति इति तद्वक्तव्यतामाह - ' केवइया णं भंते' इत्यादि । मूलम् - केवइया णं भंते! लोगागासपएसा पन्नत्ता ? गोयमा ! असंखेज्जा लोगागासपएसा पन्नत्ता, एगमेगस्स णं भंते ! जीवस्स केवइया जीवपएसा पण्णत्ता ? गोयमा ! जावइया लोगागासपएस, एगमेगस्स णं जीवस्स एवइया जीवपएसा पण्णत्ता ॥ सू० ५ ॥ छाया ---कियन्तः खलु भदन्त ! लोकाकाशप्रदेशाः प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! असं ख्येया लोकाकाशमदेशाः प्रज्ञप्ताः । एकैकस्य खलु भदन्त | जीवस्य कियन्तो जीवप्रदेशाः प्रज्ञप्ताः ? गौतम । यावन्तो लोकाकाशप्रदेशाः, एकैकस्य खलु जीवस्य एतावन्तो जीवप्रदेशाः प्रज्ञप्ताः || सू० ५ ॥ लोकाकाशप्रदेश वक्तव्यता 'केवइया णं भंते ! लोगागासपएसा पन्नत्ता' इत्यादि । सूत्रार्थ - (केवइया णं भंते ! लोगागासपएसा पन्नत्ता ) हे भदन्त ! लोकाकाश के प्रदेश कितने कहे गये हैं ? ( गोयमा ) हे गौतम! (असंखेज्जा लोगागासपएसा पनन्ता ) लोकाकाशके प्रदेश असंख्यात कहे गये हैं । ( एगमेगस्स णं भंते! जीवस्ल केवइया जीवषएसा पन्नत्ता ! ) हे भदन्त ! एक एक जीव के जीव प्रदेश कितने कहे गये हैं ? ( गोयमा ) हे गौतम! (जावइया लोगागासपएसा - एगमेगरस णं जीवस्स एवझ्या जीव एसा पण्णत्ता) जितने प्रदेश लोकाकाश के कहे गये हैं- इतने ही जीव प्रदेश एक एक जीव के कहे गये हैं । લેાકાકાશ પ્રદેશ વક્તવ્યતા—— केवइया णं भंते ! लोगागासपएसा पण्णत्ता " इत्याहि सूत्रार्थ - ( केवइया णं भेते ! लोगागासपएसा पण्णत्ता ? ) हे लहन्त ! बोअअशना डेटा प्रदेश उद्या हे ? ( गोयमा ! ) डे गौतम ! ( अ सखेज्जा लोयागासपएसा पण्णत्ता ) बोअअशना प्रदेश असभ्यात उद्या छे ( एगमेगरसणं भवे ! जीवस्त्र देवइया जीवपएसा पण्णत्ता १ ) ભદન્ત ! એક એક भुवना उपप्रदेश डेटा ह्या छे ? ( गोयमा ! ) डे गौतम ! ( जावइया लोगोगसिप एसा - एग मे गस्स ण जीवरस एवइया जीवपएसा पण्णत्ता ) सोअअशना જેટલા પ્રદેશ કહ્યા છે, એટલા જ એક એક જવના જીવપ્રદેશ કહેવામાં આવ્યા છે. भ० ६५ 66 Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीस्त्रे टीका - ' केवइया णं भंते ! लोगागासपएसा पण्णत्ता ? ' हे भदन्त ! कियन्तः खलु लोकाकाशप्रदेशाः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह - " असंखेज्जा लोगागासपरसा पम्नत्ता' हे गौतम ! असंख्येया लोकाकाशप्रदेशाः प्रज्ञप्ताः, लोकस्या संख्यातप्रदेशिकता तस्य प्रदेशानामपि असंख्यातत्वात् । प्रदेशाधिकारादाह ' एगमेगस णं भंते 1 जीवस्स केवइया जीवपएसा पण्णत्ता ? ' हे भदन्त ! एकैकस्य खलु जीवस्त कियन्तो जीवप्रदेशाः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह - ' गोयमा ! जावया लोगागासपरसा, एगमेगस्स णं जीवस्स एवइया जीवप्पएसा पण्णत्ता ' हे गौतम ! यावन्तो लोकाकाशप्रदेशाः सन्ति एतावन्तः खलु एकैकस्य जीवस्य जीवप्रदेशाः प्रज्ञप्ताः । कथं तावत् यावन्तो लोकाकाशस्य प्रदेशास्तावन्त एकै ५१४ टीकार्थ - इससे पहिले परमाणु आदि की वक्तव्यता कही जा चुकी है । ये परमाणु आदि पदार्थ लोकाकाश के प्रदेशों में अवगाही रहते हैं इसलिये सूत्रकार ने इस सूत्र द्वारा लोकाकाश के प्रदेशों की वक्तव्यता प्रतिपादित की है । इस में गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है - ( केवइया णं भंते ! लोगागासपएसा पण्णत्ता) हे भदन्त ! लोकाकाश के प्रदेश कितने कहे गये हैं? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - हे गौतम ! ( असंखेज्जा लोगागासपएसा पन्नन्ता) लोकाकाश के प्रदेश असंख्यात कहे गये हैं । अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं - ( एगमेगस्स णं भंते ! जीवस्स केवइया जीवपएसा पण्णत्ता) हे भदन्त ! एक २ जीव के जीव प्रदेश कितने कहे गये ? उत्तर में प्रभु कहते हैं - ( गोयमा) हे गौतम! (जावइया लोगागासपएसा, एगमेगस्स णं जीवस्स एवइया जीवप्पएसा टीडार्थ- —આ પહેલાં પરમાણુ આદિનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવી ગયુ. તે પરમાણુ આદિ પદાર્થ લેાકાકાશના પ્રદેશામાં અવગાહના કરીને રહે છે. આ સ'મધને અનુલક્ષીને સૂત્રકારે આ સૂત્રદ્વારા લેાકાકાશના પ્રદેશેાની વક્તવ્યતાનું પ્રતિપાદન કર્યું છે—આ વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમ સ્વામી મહાવીર अनुने सेवा प्रश्न पूछे छे - ( केवइया र्ण भंते ! लोगागासपरसा पण्णत्ता ? " હે ભદન્ત ! લેાકાકાશના પ્રદેશ કેટલા કહ્યા ગયા છે ? भडावीर प्रलुना उत्तर- " गोयमा । असंखेज्जा लोयागासपएसा पण्णत्ता' હું ગૌતમ ! લેાકાકાશના પ્રદેશ અસ ખ્યાત કહ્યા છે. गौतम स्वाभीना प्रश्न - ( एगमेगस्व णं भंते ! जीवस्स केवइया जी परसा पण्णत्ता ? ) हे लहन्त ! ! ! (प्रत्ये४) लवना डेंटला लवप्रदेश ह्या छे १ महावीर प्रभुना उत्तर - ( जावइया लोगागासपएसा, एगमेगस्स णं जीवस्त्र एवइया जीवप्पएसा पण्णचा ) हे गौतम! बोअाशना भेटला अदेश छे, मेट "" Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atraद्रका टी० श० ८ उ० १० सू० ६ कर्मप्रकृतिनिरूपणम् ६१५ कस्य जीवस्य प्रदेशा भवन्तीति चेदत्रोच्यते यतो हि - जीवः केवलिसमुद्घातका ले सर्व लोकाकाशं व्याप्य अवतिष्ठते तस्मात् लोकाकाशप्रदेशप्रमाणास्ते जीव प्रदेशाः सन्तीति भावः ॥ ०५ ॥ कर्मप्रकृतिवक्तव्यता । पूर्व जीवप्रदेशाः प्ररूपिताः, तेषां प्रायः कर्मप्रकृतिभिरनु नेतृत्वात् कर्मप्रकृति वक्तव्यतामाह- कण भंते ! ' इत्यादि । " मूलम् – कइ णं भंते ! कम्मपगडीओ पण्णत्ताओ ? गोयमा ! अटू कम्मपगडीओ पण्णत्ताओ, तं जहा - नाणावरणिज्जं जाव अंतराइयं, नेरइयाणं भंते ! कइ कम्मपगडीओ पण्णत्ताओ ? गोमा ! अट्ट । एवं सव्वजीवाणं अटु कम्मपगडीओ ठावेयव्वाओ जाव वेमाणियाणं । नाणावरणिजस्स णं भंते ! कम्मस्स केवइया अविभागपलिच्छेया पण्णत्ता?, गोयमा ! अनंता अविभागपरिच्छेया पण्णत्ता, नेरइया णं भंते ! णाणावरणिज्जस्स कम्स H केवइया अविभागपलिच्छेया पण्णत्ता ? गोयमा ! अनंता अविभागपलिच्छेया पण्णत्ता । एवं सव्वजीवाणं जाव वेसाणिया णं पुच्छा, गोयमा !. अनंता अविभागपलिच्छेया पण्णत्ता, एवं जहा णाणावरणिज्जस्स अविभागपलिच्छेया भणिया तहा अट्टह वि कम्मपगडीणं भाणियव्वा जाव वेमाणियाणं । एगमेगस्स पण्णत्ता) जितने लोकाकाश के प्रदेश हैं, एक २ जीव के इतने ही प्रदेश कहे गये हैं। क्योंकि जीव जिस समय केवलिसमुद्घान अवस्था में रह ता है, वह उस समय समस्त लोकाकाश को व्याप्त कर लेता है-अतः एक जीव के प्रदेश लोकाकाश के प्रदेशोंके बराबर कहे गये हैं || सू०५ || લા જ એક એક જીવના જીવપ્રદેશ છે. કારણ કે જીવ જ્યારે કેવલિસમ્રુધ્ધાત અવસ્થામાં રહે છે, તે સમયે તે સમસ્ત લેાકાકાશને ભ્યાસ કરી લે છે, તેથી એક જીવના જીવપ્રદેશ લેાકાકાશના પ્રદેશેાની ખરાખર કહેવામા આવ્યા છે. સૂ. ૫ Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५१६ भंगवतोसुत्र णं भंते ! जीवस्स एगमेगे जीवपएसे णाणावरणिज्जस्स कम्मस्त केवइएपहि, अविभागपलिच्छेएहिं आवेदिय परिवेटिए सिया? गोयमा ! सिय आवेढियपरिवेढिए, लिय नो आवेढियपरिवेढिए, जइ आवेढियपरिवेढिए नियमा अणंतहिं, एगमेगस्त णं संते ! नेरइयस्त एगमेगेजीवपरले जाणावरणिजस्ल कम्मरस केवइएहिं अविभागपलिच्छेएहिं आवेढियपरिवढिए ? गोयमा ! नियमा अगंतहिं, जहा नेरइयस्त एवं जाव वेमाणियस्त, नवरं मणूसस्स जहा जीवस्त। एनमेगस्ल णं भंते ! जीवस्त एगभेगे जीवपएसे दरिसणावरणिज्जस्त कम्मरस केवइएहि, एवं जहेव नाणावरणिज्जस तहेव दंडगो भाणियब्बो जाव वेमाणियस्ल, एवं जाव अंतराइयस्त भाणियवं, नवरं वेयणिज्जस्स, आउयस्स, णामस्त, गोयस्त, एएसिं चउण्हं वि कम्माणं मणुसरस जहा नेरइयस्त तहा भाणियवं लेसं तं चेव ॥ सू० ६॥ छाया-कति खलु भदन्त ! कर्मप्रकृतयः प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! अष्ट कर्मपकृतयः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-ज्ञानावरणीयं यावत्-आन्तरायिकम् । नैरयिकाणां कर्मप्रकृति वक्तव्यता(कइ णं भंते ! कम्मपगडीओ पण्णत्ताओ) इत्यादि। सूत्रार्थ-(कइ णं भंते ! कम्लपगडीओ पण्णत्ताओ) हे भदन्त ! कर्मप्रकृतियां कितनी कही गई हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! (अट्ट कम्मपयडीओ पण्णत्ताओ) कर्मप्रकृतियां आठ कही गई हैं। (तं जहा) जो प्रकृति परतव्यता(कइ णं भते ! कम्मपगडीओ पण्णताओ) त्या: सूत्रार्थ-( कइ णं भवे ! कम्मपगडीओ पण्णत्ताओ) 8 महन्त ! भ. प्रकृतियो टदी ४ी छ ? (गोयमा) गौतम ! (अद कम्मपगडीओ पण्णत्ताओ) मा ४ प्रतिया 38 छ. (तंजहा) तमना नाम नाय प्रमाणे छे. (नाणा. Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ वन्द्रिका टी० ० ८ ४० १० ० ६ कर्मप्रकृतिनिरूपणम् ५१७ भदन्त ! कति कर्मप्रकृतः प्रज्ञप्ताः ? गौतम ? अष्ट, एवं सर्वजीवानाम् अष्ट कर्मप्रकृतयः स्थापयितव्याः यावत् वैमानिकानाम् । ज्ञानावरणीयस्य खलु भदन्त ! कर्मणः कियन्तः अविभागपरिच्छेदाः प्रज्ञप्ताः ? गौतम! अनन्ता अविभागपरिच्छेदाः मज्ञप्ताः । नैरयिकाणां भदन्त ! ज्ञानावरणीयस्य कर्मणः कियन्तः अविभागपरिच्छेदाः प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! अनन्ता अविभागपरिच्छेदाः प्रज्ञप्ताः । एवं सर्व इस प्रकार से हैं - ( नागावरणिजं जाव अंतराइयं ) ज्ञानावरणीय यावत् आन्तरायिक (नेरयाणं भंते । कइ कम्मपयडीओ पण्णत्ताओ) हे भदन्त नैरयिक जीवों के कितनी कर्मप्रकृतियां कही गई है ? (गोयमा ) हे गौतम! ( अ ) नैरयिक जीवों के आठ कर्मप्रकृतियां कही गई हैं । ( एवं सव्वजीवाणं ) इसी तरह से सर्व जीवों के (कम्मपयडीओ ठावेयवा) आठ कर्मप्रकृतियां कही गई है ( जाव वैमाणियाणं) यावत् वैमानिक देवों तक । ( नाणावरणिजस्त कम्मस्स केवइया अविभागपलिच्छया पण्णत्ता ) हे भदन्त ! ज्ञानावरणीय कर्म के कितने अविभागी परिच्छेद कहे गये हैं ? ( गोयमा ) हे गौतम ! ( अनंता अविभागपरिच्छेया पण्णत्ता) ज्ञानावरणीय कर्म के अविभागी परिच्छेद अनन्त कहे गये हैं । (नेरइयाणं भंते! णाणावर णिजस्त कम्मस्स केवइया अविभाग परिच्छेया पण्णत्ता ) हे भदन्त ! नैरयिक जीवों के ज्ञानावरणीय कर्म के अविभागी परिच्छेद कितने कहे गये हैं ? (गोमा ) हे गौतम ! (अण्णता अविभागपलिच्छेया पण्णत्ता) नैरयिक जीवों के ज्ञानावरणीय घरणिज्जं, जाव अंतराइयं) ज्ञानावरणीयथी अन्तराय सुधीनी आठ उर्भ अधृतियो छे. (नेरइयाण' भते ! कइ कम्मपयडीओ पण्णत्ताओ ? ) हे लहन्त ! नार लवोनी डेंटली उभप्रभृतियो उही छे ? ( गोयमा ! अट्ठ ) हे गौतम ! नार लवोनी आठ उर्भ प्रमृतियो उही छे. ( एवं सव्वजीवाण) मेन प्रभासर्व वेोनी ( कम्मपगडीओ ठावेयव्वा जाव वैमाणियाण ) वैभानिङ हेवा पर्यन्तना समस्त भवानीमा प्रतियो उही छे ( णाणावर णिज्जस्स कम्मरस केवइया अवि भागपलिच्छेया पण्णत्ता ? ) हे लहन्त ! ज्ञानावरणीय दुर्मना डेटा अविलागी परिछे: उडेवामां भाव्या हे ? ( गोयमा ! अणता अविभागपलिच्छेया पण्णचा १) हे गौतम! ज्ञानावरणीय अर्मनी अनंत अविलागी परिच्छे! उद्या छे. (नेर इयाण भवे ! णाणावर णिज्जस्स कम्मस्स केवइया अविभागपलिच्छेया पण्णत्ता १ ) ભદન્ત | નારકાના જ્ઞાનાવરણીય કના અવિભાગી પરિચ્છેદ કેટલા કહ્યા हे ? ( गोयमा ! ) डे गौतम ! ( अण्णता अविभागपलिच्छेया पण्णत्ता ) ना?. Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५१८ भगवती सूत्रे " जीवानाम् यावत् वैमानिकानाम् पृच्छा, गौतम ! अनन्ता अविभागपरिच्छेदाः प्रज्ञप्ताः, एवं यथा ज्ञानावरणीयस्य अविभागपरिच्छेदा भणितास्तथा अष्टानामपि कर्मप्रकृतीनां भणितव्याः यावत् - वैमानिकानाम् । एकैकस्य खलु भदन्त ! जीवस्य एकैको जीवप्रदेशः, ज्ञानावरणीयस्य कर्मणः क्रियद्भिरविभागपरिच्छेदैः आवेष्टितः परिवेष्टितः स्यात् ? गौतम | स्यात् आवेष्टित परिवेष्टितः, कर्म के अविभागी परिच्छेद अनन्त कहे गये हैं । ( एवं सव्वजीवाणं जाब ) इसी तरह से समस्त जीवों के जानना चाहिये - यावत् (वेमागिया णं पुच्छा ) हे भदन्त ! वैमानिक जीवों के ज्ञानावरणीय कर्म के अविभागो परिच्छेद कितने कहे गये हैं ? ( गोयमा ! अणता अविभागपलिच्छेया पण्णत्ता ) हे गौतम! वैमानिक जीवों के ज्ञानावरणीय कर्म अवि भागी परिच्छेद अनन्त कहे गये हैं । ( एवं जहा णाणावर णिजस्स अविभागपलिच्छेया भणिया तहा अट्टण्ह वि कम्मपगडीणं भाणियव्वा ) जिस प्रकार से ज्ञानावरणीय कर्म के अविभागीपरिच्छेद कहे गये हैं उसी तरह शेष सात कर्मों के भी अविभागी परिच्छेद जानना चाहिये । ( जाव वैमाणियाणं ) यावत् वैमानिक देवों के भी ज्ञानावरणीय आदि आठ कर्मों के अविभागी परिच्छेद अनन्त होते हैं । ( एगभेगस्स णं अंते । जीवस्स एगमेगे जीवपएसे णाणावणिजस्स कम्मस्स केवइएहिं अविभागपलिच्छेएहिं आवेढियपरिवेढिए सिया) हे भदन्त ! एक एक जीव का एक २ जीव प्रदेश ज्ञानावरणीय कर्म के कितने अविभागप अना ज्ञानावरणीय अर्मना अनंत अविलागी परिच्छेद उद्या छे. ( एवं सन्त्र जीवाण - यावत् वेमाणिया णं' ) ४ प्रमाणे वैभानि हेवा पर्यन्तना समस्त જીવાના જ્ઞાનાવરણીય કના અવિભાગી પરિચ્છેદ્ય અનત કહેવામાં આવ્યા છે. ( एवं जहा णाणावर णिज्जस्स अविभागपलिच्छेया भणिया तहा अदृण्ह वि कम्म पगडीण भाणियव्वा ) देवी रीते ज्ञानावरणीय अभंना भविलागी परिछेह અનંત કહેવામાં આવ્યા છે, એજ પ્રમાણે ખાકીનાં સાત કર્મોના અવિભાગી परिछे या अनंत समन्न्वा ( जाव वैमाणियाण ) वैमानि हेवा पर्यन्तना સમસ્ત જીવેાના જ્ઞાનાવરણીય આદિ આઠ કર્મોના અવિભાગી પરિચ્છેદ પણુ અનંત છે, એમ સમજવું ( एगमेगस्स णं भंते ! जीवस्स एगमेगे जीवपएसे णाणावर णिज्जस्स मस्स केवहरहिं अविभागपलिच्छेएहिं आवेढियपरिवेढिए सिया १ ) डे ભદન્ત ! એક Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shraन्द्रिका टीका श०८ उ० १० सू० ६ कर्म प्रकृतिनिरूपणम् ५१२ स्यात् नो आवेष्टित परिवेष्टितः, यदि आवेष्टितपरिवेष्टितो नियमात् अनन्तैः । एकैकस्य खलु भदन्त ! नैरयिकस्य एकैको जीवप्रदेशः ज्ञानावरणीयस्य कर्मणः कियद्भिः अविभागपरिच्छेदैः आवेष्टितपरिवेष्टितः ? गौतम ! नियमात् अनन्तै' यथा नैरयिकस्य एवं यावत् वैमानिकस्य, नवर मनुष्यस्य यथा जीवस्य एकैकस्य रिच्छेदों से आवेष्टितपरिवेष्टित हो रहा है ? ( गोयमा) हे गौतम ! ( सिय आवेदियपरिवेढिए, सिय नो आवेढियपरिवेढिए) एक २ जीव का एक एक प्रदेश ज्ञानावरणीय कर्म के अविभाग परिच्छेदो से कदाचित् आवेष्टितपरिवेष्टित होता भी है और कदाचित् आवेष्टिन परिवेष्टित नहीं भी होता है । (जड़ आवेढियपरिवेढिए नियमा अणतेहिं ) यदि वह आवेष्टित परिवेष्टित हो तो नियम से ज्ञानावरणीय कर्म के अनन्त अविभागपरिच्छेदों से आवेष्टित परिवेष्टित रहा करता है । ( एगमेगस्स णं भंते! नेरइयस्स एगमेगे जीवपएसे णाणावर णिजस्स कम्मस्स केवहएहिं अविभागपलिच्छेएहि आवेदियपरिवेढिए) हे भदंत | एक एक नैरयिक का एक एक जीव प्रदेश ज्ञानावरणीय कर्म के कितने अविभाग परिच्छेदों से आवेष्टित परिवेष्टित हो रहा है ? ( गोयमा ! नियमा अणतेहिं) हे गौतम! एक एक नैरयिक का एक एक जीव प्रदेश नियम से ज्ञानावरणीय कर्म के अनन्तप्रदेशों से आवेष्टित परिवेष्टित એક જીવના એક એક જીવપ્રદેશ જ્ઞાનાવરણીય કમ ના કેટલા અવિભાગી परिछे हो साथै यावेष्टित परिवेष्टित यह रह्यो होय छे ? ( गोयमा ! ) हे गौतम ! (सिय आवेढियपरिवेढिय, सिय नो आवेढियपरिवेढिए ) भेड मे જીવના એક એક પ્રદેશ જ્ઞાનાવરણીય કર્મના અતિભાગી પરિચ્છેદની સાથે કયારેક આવેષ્ટિત પરિવેષ્ટિત હાય છે અને કયારેક આવેષ્ટિત પરિવષ્ટિત नथी पण होतो. ( जइ अ'वेदिय परिवेढिए नियमा अण ते हि ) ले ते खावे. ષ્ટિત પરિવેષ્ટિત હાય તેા નિયમથી જ જ્ઞાનાવરણીય કર્માંના અનત અવિભાગી પરિચ્છેદની સાથે આવેષ્ટિત પરિવેષ્ટિત રહ્યા કરે છે. ( एगमेगस्स णं भवे ! नेरइयरस एगमेगे जीवपए से णाणावर णिज्जस्म कम्मस्स देवइएहिं अविभागपलिच्छेएहिं आवेदियपरिवेढिए ? ) हे लहन्त ! भेड भेड નારક જીવને એક એક જીવપ્રદેશ જ્ઞાનાવણીય કર્મના કેટલા અવિભાગી परि होनी साथै आवेष्टित परिवेष्टित थ रह्यो होय छे ? ( गोयमा ! नियमा अण तेहिं ) हे गौतम! ! ये ना नो भे! प्रदेश નિયમથી જ જ્ઞાનાવરણીય ક્રમના અનત અવિભાગી પરિચ્છેદેની સાથે આવે Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीम ५२० खलु भदन्त ! जीवस्य एकैको जीवप्रदेशो दर्शनावरणीयस्य नर्मणः किि एवं यथैव ज्ञानावरणीयस्य तथैव दण्डको भणितव्यो या वैमानिकस्य एवं याद् आन्तरायिकस्य भणितव्यम्, नारं वेदनीयस्य, आयुकस्य, नाम्नः, गोत्रस्य एतेषां चतुर्णामपि कर्मणां मनुष्यस्य नैरयिकस्य तथा भवितव्यम्, शेषं तदेव || मृ० ६ || हो रहा है । (जहा रहयरस एवं जाव माणिक्स्म - नवरं समस्य जहा जीवस्स) जैसा नैरग्रियों के विषय में कहा गया है वैसा ही यावत् वैमानिकों के विषय में भी जानना चाहिये । परन्तु मनुष्यों को जीव की तरह से कहना चाहिये । ( एगमेगस्न णं भते । जीवन एगमंगे जीव एसे दरिसणावरणिजस्स कम्नस्त देवदाहिं०) हे भदन्त ! एक एक जीव का एक एक जीवप्रदेश दर्शनावरणीय कर्म के कितने अरिभाग परिच्छेदों से आवेष्टित परिवेष्टित हो रहा है ? ( एवं जहेब नाणावरणिजस्म तव दंडगो भागको जावमाणित एवं जाव अंतराइयस्स भाणियन्त्रं ) हे गौतम! जिस तरह से जानावरणीय कर्म के विषय में दण्डक कहा गया है उसी तरह से यहां पर भी वत् वैमानिक तक दण्डक कहना चाहिये। इसी तरह से बावत् अन्तरायतक कथन जानना चाहिये । ( नवरं वणिजस्त आयम णामस्स गोयल एएसि च वि कम्मार्थ सणूस जहा तेरहवस्त तहा ष्टित परावेष्टित थ रह्यो होय छे. ( जहा नेrइयरस एवं ला वैमाणियम्स नवर' मणूस जहा जीवरस ) हे गौतम! या विषयने अनुक्षीने नारना વિષે જેવુ કહેવામાં આવ્યું છે, એવુ જ કથન વૈમાનિક દેવા પર્યન્તના જીવ વિષે સમજવું. પણ મનુષ્યના વિષયમાં છવના જેવું કથન સમજવું ( एगमेगस ण भते ! जीवस्स एगमेगे जीवपए से दरिमाणवरणिज्जस्म फम्मस्स केत्रइएहि १) हे महन्त ! ! ! कवनो भेड थोड छपप्रदेश દનાવરણીય કર્મના કેટલા અવિભાથી પરિઅે સાથે આવેષ્ટિત પરિવેષ્ટિત थ रह्यो होय छे ? ( एवं जदेव नाणावरणिजास तत्र दडगो भाणियन्त्रा जान बेमाणियम एवं जाव अंतराइयम्स भाणियन्नं ) हे गौतम! 7 रीते ज्ञानाવરણીય કર્મના વિષયમાં ઉત્તરાલાપક કહેવામાં આવ્યે છે, એ પ્રમાણે વૈમાનિક પન્તના દેવેાના વિષયમાં દનાવરણીય કર્મ વિષેને આલાપક પણુ સમજવે. એજ પ્રમાણેનું કથન અન્તરાય પન્તના કર્માંના વિષયમાં પણ સમ org. (नवर वेयणिजस्स, आउयस्स णामस्स गोयस्स एसि चउं विकम्माणं माणूसम्स जहा नेरइयस्स तथा भाणियन्त्र, सेसं त चेव ) परन्तु वेहनीय, आयु, Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ८ उ०१० सू० ६ फर्मप्रकृतिनिरूपणम् . ५२१ टीका--'कड णं भंते ! कम्मपगडीओ पण्णत्ताओ ? ' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! कति-किपत्यः खलु कर्मप्रकलयः प्रज्ञप्ताः १ भगवानाह-'गोयमा । अट्ठ क्रम्म पगडीओ पण्णताओ' हे गौतम ! अष्ट कमप्रकृतयः प्रज्ञप्ताः, ता __ आह-'तं जहा' तद्यथा-'नाणावरणिज्जं जात्र अंतराइयं' ज्ञानावरणीयं, यावत्-दर्शनावरणीयं, वेदनीयं, मोहनीयम् , आयुष्यम् , नाम, गोत्रम् , आन्तभाणियध्वं सेवं तं चेव ) किन्तु वेदनीय, आयु, नाम और गोत्र इन चार अघातियां कर्मों द्वारा आवेष्टित परिवेष्टित होने का कयन जैसा नैरविकों में कहा गया है वैसा ही मनुष्यों में जानना चाहिये। बाकी का और सत्र कथन पहिले जैसा ही जानना चाहिये। टीकार्थ-पहिले जीवप्रदेशों का निरूपण किया गया है। ये जीवप्रदेश प्रायः कर्मप्रकृतियों से अनुगत-युक्त होते हैं, यहां पर सूत्रकार ले उन्हीं कर्मप्रकृतियों का कान किया है इसमें गौतम ने प्रभु से ऐला पूछा है (कइ णं भंते ! सम्मपगडीओ पण्णताओ) हे भदन्त ! जीव के प्रत्येक प्रदेशों को आवृत्त करने वाली कर्मप्रकृतियां कितनी कही गई हैं ? इसके उत्तर में प्रयु कहते है-(गोयमा ! अg कम्मपगडीओ पण्णताओ) हे गौतम ! कर्मप्रकृतियाँ आठ कही गई हैं। (तं जहा) जो इस प्रकार से हैं-(नाणावरणिजं जाय अंतराइयं ) ज्ञानावरणीय, दर्शनावरणीय, वेदनीय, मोहनीय, आयुष्य, नाम, गोत्र और आन्तरायिक। નામ અને ગોત્ર, એ ચાર અઘાતિયા કમ દ્વારા આવેષ્ટિત પરિવેષ્ટિત થવાનું કથન જેવું નારકેના વિષયમાં કહ્યું છે, એવું જ મનુષ્યોમાં પણ સમજવું. બાકીનું સમસ્ત કથન પહેલાના કથન (જ્ઞાનાવરણયના કથન) પ્રમાણે જ સમજવું ટીકાર્થ–પહેલાં જીવપ્રદેશોનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું. તે જીવપ્રદેશ સામાન્ય રીતે કર્મ પ્રકૃતિથી અનુગત (યુક્ત) હોય છે. તે સંબંધને અનુલક્ષીને સૂત્રકારે અહીં કર્મ પ્રકૃતિનું કથન કર્યું છે. આ વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને આ પ્રમાણે પ્રશ્ન પૂછે છે – (कहणं भंते ! कम्मपबढीओ पण्णत्ताओ ? ) हे महन्त ! अपना प्रत्ये પ્રદેશોને આવૃત્ત કરનારી કમં પ્રકૃતિ કેટલી કહી છે? તેને ઉત્તર આપતા महावीर प्रभु ४९ छ -" गोयमा । ” गौतम ! “ अट्ठ कम्मपयडी श्री पण्णत्ताओ" प्रतियो18 ४४ी छे “ तंजहा " मनां नाम नये प्रमाणे छे-( नाणावर णिज्ज जार अंतराइय) (१) ज्ञाना१२०ीय, (२) शनावरणीय, (3) वेदनीय, (४) मा नाय, (५) मायुष्य, (१) नाम, (७) गोत्र भने (८) मन्तराय. Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५२२ भगवती सूत्रे रायिकं च, गौतमः पृच्छति-नेरइयाणं भंते ! कइ कम्म पगडीओ पण्णत्ताओ ?' हे भदन्त ! नैरयिका कति कर्मप्रकृतयः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह-' गोयमा । अट्ट' हे गौतम ! नैरयिकाणाम् अष्ट कर्म प्रकृतयः प्रज्ञप्ताः ताश्च प्रतिपादिता एव ‘एवं सव्यजीवाणं अट्ठ कम्मपगडीओ ठावेयवाओ जाव वेमाणियाणं ' एवम् उक्तरीत्या सर्वजीवानाम् अष्ट कर्मप्रकृतयः स्थापयितव्याः-प्रतिपादयितव्या यावत् भवनपति-पृथिवीकायिका केन्द्रिय द्वीन्द्रिय-त्रीन्द्रिय-चतुरिन्द्रिय-पञ्चेन्द्रिय-तिर्यग्योनिक-मनुष्य-बानव्यन्तर-ज्योतिपिक-वैमानिकानां चतुर्विंशतिदण्डकपदपतिपायानाम् अप्ट कर्मप्रकृतयः प्रतिपादयितव्याः । गौतमः पृच्छति-' नाणावरणि अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-(नेरझ्या णं भंते ! कह कम्मपगडीओ एण्णत्ताओ) हे भदन्त ! नारक जीवों के कितनी कर्मप्रकृतियां कही गई हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-(गोयमा! अट्ठ) हे गौतम ! नारक जीवों के आठ कर्मप्रकृतियां कही गई हैं। (एवं सन्चजीवाणं अट्ठ कम्मपगडीओ ठावेधवाओ जाव वेमाणियाणं ) इसी तरह से समस्त जीवों के आठ कर्मप्रकृतियां हैं ऐसा कथन करना चाहिये। अर्थात्-भवनपति, पृथिवीकायिक आदि एकेन्द्रिय जीव, दीन्द्रिय जीव, त्रीन्द्रिय जीव, चतुरिन्द्रियजीव, पञ्चेन्द्रियजीव, मनुष्य, बानव्यन्तर, ज्योतिषिक, और वैमानिक इन चौवीसदण्डक प्रतिपाद्य जीवों के ज्ञानावरणीय आदि आठ कर्मप्रकृतियां कही गई हैं। ____ अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं (नाणावरणिजस्स णं भंते! कम्मस्स केवइया अविभागपलिच्छेया पण्णत्ता) हे भदन्त ! गौतम स्वामीना प्रश्न-" नेरइयाण' भते ! कइ कम्मपगडीओ पण्णताओ ? હે ભદન્ત! નારક જીવની કેટલી કર્મપ્રકૃતિ કહી છે? महापार प्रमुनी उत्त२-" गोयमा !" गौतम ! “ अटू" ना२४ वामां माठे म भ प्रकृतियाना समाव य छे. (एव सव्वजीवाण अटु कम्मपगडीओ ठोवेयवाओ जोव वेमाणियाण) से प्रभाव वैभानि દે પર્યન્તના સમસ્ત માં પણ આઠ કમuપ્રકૃતિને સદ્ભાવ હોય છે. એટલે કે ભવનપતિ, પૃથ્વીકાયિક આદિ એકેન્દ્રિય જી, હીન્દ્રિય છે, ત્રીન્દ્રિય છે, ચતુરિન્દ્રિય છે, પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ જ, મનુષ્ય, વાનવ્યન્તર, તિષિક, અને વૈમાનિક, આ વીસ દંડક પ્રતિપાદ્ય જીની જ્ઞાનાવરણીય આદિ આઠ કર્મપ્રકૃતિ કહી છે. वे गौतम स्वामी महावीर प्रसुन सेवा प्रश्न पूछे छे 3-( नाणावरणिजस्त णं भते ! कम्मरस केवइया भविभागपलिच्छेया पण्णता ?) Bard! Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ का टी० श० उ०१० सू० ६ कर्मप्रकृतिनिरूपणम् ५२३ ज्जस्स णं भंते कम्मस्स केवइया अविभागपलिच्छेया पण्णत्ता ? १ ज्ञानावरणीयस्य खलु कर्मणः कियन्तोऽविभाग परिच्छेदाः प्रज्ञप्ताः ? परिच्छिद्यन्ते इति परिच्छेदा:- अंशास्ते च सविभागा अपि भवन्ति अतो विशिष्यन्ते - अविभागा अविभाज्याश्च ते परिच्छेदा अविभागपरिच्छेदाः निरंशाः अंशा इत्यर्थः, ते च निरंशा अंशाः कर्म परमाणूनामपेक्षया, अथवा ज्ञानस्य यावताम विभाग परिच्छेदानामंशानामाच्छादनं कृतं वर्तते तदपेक्षया ज्ञानावरणीयस्य कर्मण अनन्ताः सन्ति, एतेन ज्ञानावरणीयं यावतो ज्ञानस्याविभागान् अंशान् आच्छादयति तावन्त एव तस्य ज्ञानावरणीयस्याविभागपरिच्छेदाः, दलिकापेक्षया वाऽनन्ततत्परमाणुरूपाः सन्तीति फलितम् इत्यभिप्रायेण भगवानाह - 'गोयमा ! अनंता अविभागपलिच्छेया पण्णत्ता' हे गौतम ! ज्ञानावरणीयस्य कर्मण अनन्ता अविभागपरिच्छेदा:ज्ञानावरणीय कर्म के अविभागपरिच्छेद कितने कहे गये हैं ? जिनका दूसरा अंश नहीं हो सकता है ऐसे निरश अंशों का नाम अविभागपरिच्छेद हैं । परिच्छेद शब्द का अर्थ अंश है ये अंश विभाग सहित भी होते हैं । परन्तु जिन अंशों का विभाग नहीं होता है वे अंश अविभाग परिच्छेद शब्द से यहां प्रकट किये गये हैं । ऐसे अविभाग परिच्छेदनिरंश अंश ज्ञानावरणीय कर्म में कितने होते हैं ऐसा गौतम ने प्रभु से प्रश्न किया है- सो इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं (गोयमा) हे गौतम! ज्ञानावरणीय कर्म के अविभागपरिच्छेद ( अनंता पण्णत्ता) अनन्त कहे गये हैं । तात्पर्य कहने का यह है कि ज्ञानावरणीय कर्म पौलिक स्कन्धरूप है - पौगलिक स्कन्ध अनन्त प्रदेशों वाला भी होता है । क्यों कि संख्यात, असंख्यात और अनन्तप्रदेश पुल के सिद्धान्त में कहे જ્ઞાનાવરણીય કર્મીના અવિભાગી પરિચ્છેદો કેટલા કહ્યા છે ? ( જેમના બીજો 'શ થઇ શકતા નથી એવા નિરશ અશાને વિભાગ પરિચ્છેદ્ય કહે છે. પરિચ્છેદ્ય એટલે અંશ. તે અશ વિભાગસહિત પણ સભવી શકે છે. પરન્તુ જે અંશેાના વિભાગ થતા નથી એવાં અંશેાને અહીં · વિભાગ પરિચ્છેદ્ર શબ્દ દ્વારા પ્રકટ કરવામાં આવેલ છે. જ્ઞાનાવરણીય કર્માંના એવા અવિભાગ પરિચ્છેદ્ય ( નિર’શ શ ) કેટલા છે, એવુ અહીં ગૌતમ સ્વામીએ મહાવીર પ્રભુને પૂછ્યું છે. महावीर प्रभुना उत्तर-- “ गोयमा ! " डे गौतम ! ज्ञानावरणीय भना भविलागी परिछेहो " अणता पण्णत्ता ” अनंत ह्या छे. आ अथननुं तात्पर्य એ છે કે જ્ઞાનાવરણીય કમ પૌદ્ગલિક સ્કન્ધરૂપ છે-પૌદ્ગલિક સ્કન્ધ અન’ત Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भंगवतीसूत्र निरंशा अंशाः प्रज्ञप्ताः, ते चोक्तस्वरूपा बोध्याः । गौतमः पृच्छति-' नेरइयाणं भंते ! णाणावरणिज्जस्त केवइया अविभागपलिच्छेगा पण्णता ? ' हे भदन्त ! नैरयिकाणां ज्ञानावरणीयस्य कर्मणः क्रियन्तः अविभागपरिच्छेदाः प्रज्ञप्ता ? भगवानाह-'गोयमा ! अणंता अविभागपलिच्छेया पण्णत्ता' हे गौतम ! नैरयिकाणां ज्ञानावरणीयस्य कर्मणः अनन्ता अविभागपरिच्छेदाः प्रज्ञप्ताः । एवं सब गये हैं। अतः यहां जो ज्ञानाबरणीय कर्म के अनन्त अविभागपरिच्छेद कहे गये हैं-वे कर्मपरमाणुओं की अपेक्षा से, अथवा ज्ञान के जितने ___ अविभाग अंशों को उन कर्मपरमाणुओं ने आच्छादित-आवृत कर रखा है, उस अपेक्षा ले कहे गये हैं। क्यों कि ज्ञान के अविभागपरिच्छेद अनन्त हैं और इन अनन्त अविभागपरिच्छेदों को ज्ञानावरणीय कर्म के अविभाग परिच्छेद दलिकों की अपेक्षा से तत्परमाणुरूपा निरंश अंश आवृत किये हुए हैं-अतः ये भी अनन्त ही हैं । इसी अपेक्षा से यहाँ ज्ञानावरणीय कर्म के अविभागपरिच्छेद अनन्त कहे गये हैं। ___अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-(नेरइयाणं भंते ! जाणावरणिजस्ल केवइया अविभागपलिच्छेया पण्णत्ता) हे अदना! नारक जीवों के ज्ञानावरणीय कर्म के कितने अविभागपरिच्छेद कहे गये हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-(गोयमा! अणंता अविभागपलिच्छेया पण्णत्ता) हे गौतम ! नैरयिक जीवों के ज्ञानावरणीय कर्म के अविभागपरिच्छेद પ્રદેશેવાળ પણ હોય છે, કારણ કે પુદ્ગલના સંખ્યાત, અસંખ્યાત, અને અનંત પ્રદેશ સિદ્ધાન્તમાં કહ્યા છે. તેથી જ્ઞાનાવરણીય કર્મના જે અનંત અવિભાગ પરિચ્છેદ અહીં કહેવામાં આવ્યા છે, તે કર્મ પરમાણુઓની અપેક્ષાએ, અથવા જ્ઞાનનાં જેટલાં અવિભાગી અંશોને તે કમપરમાણુઓએ આ છાદિત-આવૃત-કરી રાખેલાં છે, એ અપેક્ષાએ કહેવામાં આવેલ છે. કારણ કે જ્ઞાનના અવિભાગ પરિચ્છેદ અનંત છે, અને તે અનંત અવિભાગી પરિછેદોને જ્ઞાનાવરણીય કર્મને અવિભાગ–પરિછેદ દલિકેની અપેક્ષાએ તે પરમાણુરૂપ નિરંશ અંશ આવૃત્ત કરેલ હોય છે તેથી તેઓ પણ અનંત જ છે. આ દષ્ટિએ વિચાર કરીને જ્ઞાનાવરણીય કર્મના અવિભાગ પરિચ્છેદ અનંત કહેવામાં આવ્યાં છે. गौतम स्वामीना प्रश्न-(नेरइयाण मते ! णाणावरणिज्जरस केवइया अविभागपलिच्छेया पण्णत्ता १ ) 3 महन्त ! ना२४ वान ज्ञानावरणीय કર્મના કેટલા અવિભાગી પરિછેદ કહ્યા છે? Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५२५ प्रमेयमन्द्रिका टी० २०८ उ०१० सू० ६ कर्म प्रकृतिनिरूपणम् जीवाणं जाय वेमाणियाण पुच्छा' एवं नैरयिकाणामिव सर्वजीवानां यावत् भवनपतिमारभ्य वैमानिकपर्यन्तानां ज्ञानावरणीयस्य कर्मणः कियन्तोऽविभागपरिच्छेदाः प्रज्ञप्ताः ? इति पृच्छा-प्रश्न', भगवानाह- गोयमा ! अणंता अविभागपलिच्छेया पण्णत्ता' हे गौतम ! सर्वेषां जीवानां ज्ञानावरणीयस्य कर्मणः अनन्ता अविभागपरिच्छेदाः प्रज्ञप्ताः, ' एवं जहा णाणावरणिज्जस्स अविभागपलिच्छेया भणिया तहा अट्टण्हंवि कम्मपगडीणं भाणियव्या, जाव वेमाणियाणं।' एवं पूर्वोक्तरीत्या यथा ज्ञानावरणीयस्य कर्मणोऽविभागपरिच्छेदाः तथैव अष्टा नामपि ज्ञानावरणीयादीनाम् आन्तरायिकान्तानाम् कर्म प्रकृतीनाम् अनन्ता अवि. भागारिन्छेदाः भणितव्याः यावत् वैमानिकानां नैरयिकादि वैमानिकपर्यन्तानाम् अनन्त कहे गये हैं। ( एवं सव्वजीवाणं जाच वेमाणियाण पुच्छा) हे भदन्त ! समस्त जीवों के भवनपति से लेकर वैमानिक देवों तक के जीवों के कितने अविभागपरिच्छेद कहे गये हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं -(गोयना) हे गौतम ! (अणंता अविभागपलिच्छेया पण्णत्ता) भवनपति से लेकर वैमानिक देवों तक के जीवों के ज्ञानावरणीय कर्म के अविभागपरिच्छेद अनन्त कहे गये हैं। ( एवं जहा णाणावरणिज्जस्स अविभागपलिच्छेया भणिया तहा अgण्हं वि कम्मपयडीणं भाणियव्या जाव वेमाणियाणं) इस तरह जैसे भवनपति से लेकर वैमानिक देवों तक के जीवों के ज्ञातावरणीय कर्म के अविभागपरिच्छेद अनन्त कहे गये हैं उसी प्रकार से इन समस्त जीवों के दर्शनावरणीय आदि आठों कर्मी के अविभागपरिच्छेद अनन्त कहे गये हैं ऐसा जानना चाहिये। ___ महावीर प्रभुने। उत्तर-“ गोयमा ! अण ता अविभागपलिच्छेया पण्णता) હે ગૌતમ! નારક જીવેના જ્ઞાનાવરણીય કર્મના અનંત અવિભાગી પરિચ્છેદ हा छ. “ एव' सव्व जीवाण जाव वेमाणियाण पुच्छा " महन्त ! सपनપતિથી લઈને વૈમાનિક પર્યન્તના સમસ્ત જીવન જ્ઞાનાવરણીય કર્મના અવિભાગી પરિચછેદો કેટલા કહ્યા છે ? __महावीर प्रभुनउत्तर-" अणता अविभागपलिच्छे या पण्णत्ता" ગૌતમ ! ભવનપતિથી લઈને વિમાનિકે પર્યન્તના જીના જ્ઞાનાવરણીય કમના विमा परिछेही मनात xn छे. (एवं जहा णाणावरणिज्जस्स अविभागपलिच्छेया भणिया तहा अट्टण्ह वि कम्मपगडीणं माणियव्वा-जाव वेमाणियाण) ' જેવી રીતે નારકથી લઈને વૈમાનિક દેવે પર્યન્તના જ્ઞાનાવરણીય કર્મના અવિ. ભાગી પરિછેદે અનંત કહેવામાં આવ્યા છે, એજ પ્રમાણે નારકથી લઈને Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६२६ भगवती सूत्रे जीवानां दर्शनावरणीयस्य, वेदनीयस्य, मोहनीयस्य, आयुष्यस्य, नाम्नः गोत्रस्य, आन्तरायिकस्य च कर्मणोऽनन्ता अविभागरिच्छेदाः मज्ञापनीयाः । गौतमः पृच्छति' एगमेगस्स णं भंते ! जीवस्स एगमेगे जीवपए से णाणावर णिज्जस्स कम्मस्म के बइएहि अविभागपलिच्छे रहि आवेढियपरिवेढिए सिया' हे भदन्त ! एकैकस्य खलु जीवस्य एकैको जीवमदेशी ज्ञानावरणीयस्य कर्मणः क्रियद्भिः अविभागपरिच्छेदैः परमाणुरूपैः निरणांशैः आवेष्टितः आ ईपत्परिवृतः परिवेष्टितः अत्यन्तं परिवृतः स्यात् ? भगवानाह - 'गोयमा । सिय आवेदिय परिवेढिए, सिय नो आवेढियपरिवे ढिए' हे गौतम ! एकैकजीवप्रदेशो ज्ञानावरणीय कर्माविभागपरिच्छेदैः परमाणुरूपैः अर्थात् नारक से लेकर वैमानिक तक के जीवों के दर्शनावरणीय, वेदनीय, मोहनीय, आयुष्य, नाम, गोत्र और अन्तराय इन कर्मप्रकृतियों के अविभागपरिच्छेद अनन्त होते हैं ऐसा जानना चाहिये अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं - ( एगमेगस्स णं भंते! जीवस्स एगमेगे जीवपए से णाणावर णिज्जस्स कम्मस्स के इएहिं अविभागपरिच्छेहिं आवेढिए परिवेढिए सिया) हे भदन्त ! आपने एक जीव के असंख्यात प्रदेश : कहे हैं - सो एक एक जीव का एक एक प्रदेश ज्ञानावरणीय कर्म के कितने अविभागपरिच्छेदों से परमाणुरूप निरंश अंशों से आवेष्टितईषत् परिवृत, परिवेष्टित - अत्यन्त परिवृत हैं ? इसके उत्तर में कहते हैं - ( गोयना सिय आवेढियपरिवेढिए, सिघ नो आवेढियपरिवेढिए) हे गौतम! ऐसा नियम नहीं है कि एक एक जीव का एक प्रभु વૈમાનિકા પન્તના સમસ્ત જીવેાના દનાવરણીય, વેદનીય, મેાહનીય, આયુષ્ય, નામ, ગેાત્ર અને અન્તરાય, એ આઠે કર્મોના અવિભાગી પરિચ્છેદો અન’ત होय छे, शेभ समन्वु डुवे गौतम स्वाभी भहावीर प्रभुने सेवा प्रश्न छे - ( एगमेगस्सणं भंते ! जीवस्त्र एगमेगे जीवपएसे णाणावर णिज्जर कम्मरस केवइएहि अविभागपरिच्छेए हिं आवेढिए परिवेढिए सिया ) हे लहन्त ! आये थे! त्रना असंખ્યાત પ્રદેશ કહ્યા છે. તેા એક એક જીવના એક એક પ્રદેશ જ્ઞાનાવરણીય કર્માંના કેટલા અવિભાગી પરિચ્છેદેથી (પરમાણુ રૂપ નિરંશ અંશથી આવેષ્ટિત પશ્લેિષિત હાય છે ? (આવેષ્ટિત એટલે સામાન્યરૂપે પરિવ્રુત અને પરિવેષ્ટિત એટલે અત્યન્ત પરિવૃત, આવે! આ બન્ને પદોના અથ થાય છે. ) भडावीर उलुना उत्तर- ( गोयमा ! खिय आवेढियपरिवेढिए, सिय नो आवेदियपरिवेढिए) हे गौतम! मेवा अर्ध नियम नथी हे शेड भेड Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ८ १० १०सू०६ कर्मप्रकृतिनिरूपणम् ५२७ निरंशाशैः रयात् कदाचिन् आवेष्टितपरिवेष्टितः स्यात् , स्यात् कदाचित् नो आवेष्टितपरिवेष्टितः स्यात् । तत्र केवलिनोऽपेक्षया नो आवेष्टितपरिवेष्टितः स्यात् इत्युक्तम् , केवलिनो हि, क्षीणज्ञानावरणत्वेन तत्मदेशस्य ज्ञानावरणीयावि. भागपरिच्छेदैरावेष्टनपरिवेष्टनाभावात् , केवलिभिन्नमनुष्याधपेक्षया तु आवेप्टितःस्यादित्युक्तम् केवलिभिन्नमनुष्यादेरक्षीणज्ञानावरणत्वेन तत्पदेशस्य ज्ञानावरणोयाविभागपरिच्छे हैरावेष्टनपरिवेष्टनसद्भावात् , तत्रापि 'जड आवेदियपरिवेढिए एक जीव प्रदेश ज्ञानावरणीय कर्म के अविभागपरिच्छेदों से-परमाणुरूप निरंश अशों से-आवेष्टित परिवेष्टित हो ही-इमलिये कदाचित् वह आवेष्टित परिवेष्टित है भी और कदाचित् वह आवेष्टित परिवेष्टित नहीं भी हैं । केवली भगवान् की अपेक्षा से जीव का प्रदेश ज्ञानावरणीय कर्म के अविभाग परिच्छेदों से आवेष्टित परिवेष्टित नहीं होता है। क्योंकि केवली भगवान के ज्ञानावरणीय कर्मका सर्वथा नाश हो जाता है-अतः उनको जीव प्रदेश ज्ञानावरणीयकर्म के अवि. भागपरिच्छेदों से आवेष्टिन परिवेष्टित नहीं रहता है। जो जीव केवली -भगवान से भिन्न हैं-अर्थात् छद्मस्थ हैं-ऐसे मनुष्यादिक जीवों की अपेक्षा से एक एक जीव प्रदेश ज्ञानावरणीयकर्मके अविभागपरिच्छेदों से आवेष्टित परिवेष्टित रहा करता है। क्यों कि उनके ज्ञानावरणीयकर्म क्षीण नहीं होता है । (जइ आवेढिय परिवेढिए नियमा अणंतेहिं) જીવને એક એક પ્રદેશ જ્ઞાનાવરણીયકર્મના અવિભાગપરિચ્છેદોથી (પરમાણું રૂપ નિરંશ અશથી) આવેષ્ટિત પરિવેષ્ટિત (વીંટળાયેલ) જ હોય છે કયારેક તે આવેખિત પરાવેષ્ટિત હોય છે, અને કયારેક આવેષ્ટિત પરિવેષ્ટિત નથી પણ હેતે કેવલી ભગવાનની અપેક્ષાએ જીવને પ્રદેશ જ્ઞાનાવરણીય કર્મને અવિભાગી પરિગછેદથી આવેષ્ટિત પરિવેષ્ટિત હોતું નથી, કારણ કે કેવલી ભગવાનના જ્ઞાનાવરણીય કર્મનો સર્વથા નાશ થઈ જાય છે. તેથી તેમના જીવપ્રદેશ જ્ઞાનાવરણીય કર્મના અવિભાગ પ્રરિછેદેથી આવેષ્ટિત પરિવેષ્ટિત (વીંટળાયેલ) હેતા નથી. પરંતુ કેવલી ભગવાન સિવાયનાએટલે કે છઘસ્ય-મનુષ્ય આદિ અને એક એક જીવપ્રદેશ જ્ઞાનાવરણીય કર્મના અવિભાગી પરિચ્છેદોથી આવેષ્ટિત પરિવેષ્ટિત હોય છે, કારણ કે તેમના જ્ઞાનાવરણીય કર્મને ક્ષય थयेसात नथी. (जइ आवेढियपरिवेढिए नियमा अण वेहिं ) ते १२ये ७५स्य Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसूत्रे ५२८ नियमा अगंतेर्हि' आवेष्टितपरिवेष्टितो जीवम देशः स्यात्तदा स नियमात् नियमतः अनन्तैः ज्ञानावरणीयाविभागपरि छेदैरावेष्टित परिवेष्टितोऽवसेयः । or नैरfयकमाश्रित्य गौतमः पृच्छति - ' एगमेगस्स णं भंते ! नेरइयस्स एगमेगे जीवree णाणावर णिज्जम्स कम्मस्स केवइएहिं अविभागपरिच्छेए हिं अवेढियपरिवेढिए ? ' हे भदन्त । एकैकस्य खलु नैरथिकस्य एकैको जीवमदेशो ज्ञानावरणीयस्य कर्मणः क्रियद्भिः अविभागपरिच्छेदै परमाणुरूपैर्निरशांशैरावेष्टि परिवेष्टितो भवति ? भगवानाह - ' गोयमा ! नियमा अनेहिं ' हे गौतम ! एकैको नैरयिकजी मदेशी नियमात् नियमतो ज्ञानावरणीयकर्मणः अनन्तैर विभा गपरिच्छेदैः आवेष्टितपरिवेष्टितो भवति, 'जहा नेरइयरस एवं जात्र वैमाणि - इसलिये छद्मस्थ जीव का जो जीवप्रदेश ज्ञानावरणीयकर्म से आवेटित परिवेष्टित है वह नियम से ज्ञानावरणीयकर्म के अनन्त अविभागपरिच्छेदों से ही आवेष्टित परिवेष्टित है ऐसा जानना चाहिये ! अब गौतमस्वामी नैरचिक जीव की अपेक्षा लेकर प्रभुसे ऐसा पूछ रहे हैं - ( एगमेगस्स ण भंते! नेरइयस्स एगभेगे जीवपएसे णाणावरणिजस्स कम्मस्स केवइ एहिं अविभागपलिच्छेएहि आवेढिए परिवेढिए ) हे भदन्त एक एक नैरयिक का एक २ जीवप्रदेश ज्ञानावरणीयकर्स के कितने अविभागपरिच्छेदों से परमाणुरूप निरंश अंगों से-आवेष्टित परिवेष्टित होता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं - ( गोयला) हे गौतम (नियमा अणतेर्हि) एक एक नैरयिक का जीवप्रदेश नियम से ज्ञानावरणीय कर्म के अनंत अविभागपरिच्छेदोंसे आवेष्टित परिवेष्टिय होता है ? ( जहा જીવના જે જીવપ્રદેશ જ્ઞાનાવરણીય કથી આવેષ્ઠિત પરિવેષ્ટિત હાય છે, તે નિયમથી જ જ્ઞાનાવરણીય કર્માંના અનત અવભાગી પરિચ્છેદ્યથી આવેષ્ટિત परिवेष्टित होय छे, खेभ समवु. હવે ગૌતમ સ્વામી નારક જીવાને અનુલક્ષીને એવા પ્રશ્ન પૂછે છે કે~~ ( एगमे सण भरते ! नेरइयस्स एगमेगे जीनपरसे णाणावर णिज्जस्स कम्मस्स केवइ०हिं अवभागपलिच्छे एहिं आवेदियपरिवेढिए ? ) डे लहन्त ! ! ! नारકને એક એક જીવપ્રદેશ જ્ઞાનાવરણીય કર્માંના કેટલા અવિભાગી પરિચ્છેદથી ( परमानु३प निरश शोथी) आवेष्टित परिवेष्टित (वीं जायेसेो) होय छे ? भडावीर अलुना उत्तर- " गोयमा ! " हे गौतम! ( नियमा अण तेहि ) પ્ર ચેક નારક જીવને પ્રત્યેક જીવપ્રદેશ નિયમથી જ જ્ઞાનાવરણીય કર્મના અન’ત अविभागी परिछेद्देोधी वटणायेसो होय छे. ( जहा नेरइयस्स एवं जाव वेमा મ Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shraft टीका श० ८ उ. १० सू० ६ कर्म प्रकृतिनिरूपणम् ५२९ यस्स, नवरं मणूसरस जहा जीवस्स' यथा नैरयिकस्य जीवप्रदेशो ज्ञानावरणीयकर्मणोऽनन्तैर विभागपरिच्छेदैर्नियमात् आवेष्टितपरिवेष्टित उक्तः एवं तथैव यावत् पृथिवीकायिकाचे केन्द्रिय-विकलेन्द्रिय-पञ्चेन्द्रिय- तिर्यग्योनिक भवनपति- दानव्यन्तर- ज्योतिपिक - वैमानिकस्य जीवमदेशोऽपि ज्ञानावरणीयस्य कर्मणः अनन्तैर विभागपरिच्छेदैर्नियमतः आवेष्टितपरिवेष्टितो भवति, किन्तु नवरम् विशेषस्तु मनुष्यस्य जीवदेशो यथा समुच्चयजीवस्य प्रदेशः स्यात् आवेष्टितपरिवेष्टितः स्यात् नो आवेष्टितपरिवेष्टितो भवति इत्युक्तम् तथैव केवलिनोऽपेक्षया नो आवेष्टित परिवेष्टितः स्यात्, केवलिभिन्नमनुष्यापेक्षया तु आवेष्टितपरिवेष्टितः स्या दिति वक्तव्यमित्याशयः, मनुष्यापेक्षया उभयस्यैव आवेष्टित परिवेष्टितत्वस्य अना नेरइयस्स एवं जाच वैमाणियस्स नवरं मणूरस्स जहा जीवरस ) जैसा एक नैरयिक का एक जीवप्रदेश ज्ञानावरणीयकर्म के अनन्त अविभागपरिच्छेदों से नियमतः आवेष्टितपरिवेष्टित कहा गया है उसी तरह से यावत् पृथिवीकायिक आदि एकेन्द्रिय का, विकलेन्द्रियका, पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिक का, भवनपति का, वानव्यन्तर का, ज्योतिषिक का और वैमानिक का, जीव प्रदेश भी ज्ञानावरणीयकर्म के अनन्त अविभागपरिच्छेदोंसे नियमतः आवेष्टितपरिवेष्टित होता है। किन्तु मनुष्य का जीवप्रदेश समुचय जीवप्रदेश की तरह आवेष्टितपरिवेष्टित होता है । अर्थात् वह कदाचित् ज्ञानावरणीयकर्म के अनन्त अविभागपरिच्छेदों से आवेष्टितपरिवेष्टित होता है और कदाचित नहीं होता है । केवली 'भगवान की अपेक्षा वह ऐसा नहीं होता है- और केवलीभिन्न मनुष्य की अपेक्षा वह ऐसा होता है । इस तरह मनुष्य की अपेक्षा जीवप्रदेश णियरस, नवर' प्रणूमस्स जहा जीवस्स ) प्रेम प्रत्येन प्रत्येक प्रदेश જ્ઞાનાવરણીય કર્મોના અનત અવિભાગી પરિચ્છેદોથી વીંટળાયેàા હોય છે, એજ પ્રમાણે પૃથ્વીકાયિક આદિ એકેન્દ્રિયનેા, વિકલેન્દ્રિયને, પચેન્દ્રિય તિય"ચના, ભવનપતિના, વાતન્યન્તરના, જ્યેતિષિકના અને વૈમાનિકના જીવપ્રદેશ પણ જ્ઞાનાવરણીય કર્માંના અનત અવિભાગી પરિચ્છેદથી નિયમથી જ વીટળાયેલા હાય છે. પરન્તુ મનુષ્યના જીવપ્રદેશ સામાન્ય જીવપ્રદેશની જેમ કયારેક જ્ઞાનાવરણીય કર્મીના અવિભાગી પરિચ્છેદોથી આવેષ્ટિત પરિવેષ્ટિત હાય છે અને કયારેક નથી પણ હાતા. કેવલીભગવાનની અપેક્ષાએ મનુષ્યને જીવપ્રદેશ જ્ઞાનાવરણીય કના અનંત અવિભાગી પરિચ્છેદોથી વીંટળાયેલા હત્તા નથી, પણ કેવલી સિવાયના મનુષ્યેાના જીનપ્રદેશ તેમનાથી વીટળાયેલે ડાય છે. भ ६७ Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती सूत्रे वेष्टितपरिवेष्टितत्वस्य च संभवात् ज्ञानावरणीयवदेव दर्शनावरणीय मोहनीयान्तरायेष्वपि वक्तव्यम्, वेदनीयायुष्कनामगोत्रेषु तु जीवपदे एव केवल्यपेक्षया भजना वक्तव्या, मनुष्यपदे तु नासौ भजना, तत्र वेदनीयादीनां नियमतो भावादित्यभिमायेण माह-' एगमेगस्स णं भंते । जीवस्स एगमेगे जीवपर से दरिसणावरणिज्जस्स कम्मस्स केवइए हिं० ? ' गौतमः पृच्छति - हे भदन्त ! एकैकस्य खलु जीवस्य एकैको जीवमदेशो दर्शनावरणीस्य कर्मणः क्रियद्भिः अविभागपरिच्छेदैः परमाणुरूपैः आवेष्टितपरिवेष्टितो भवति ? भगवानाह - ' एवं जहेब नाणावर - ५३० ܕ आवेष्टितपरिवेष्टित होने का और नहीं होने का सद्भाव पाया जाता है । जिस तरह से ज्ञानावरणीयकर्म के विषय में यह कथन किया गया उसी तरह से दर्शनावरणीय, मोहनीय और अन्तराय इन कर्मों के विषय में भी कथन करना चाहिये । वेदनीय, आयुष्य, नाम और गोत्र इनचार अघातिया कर्मों में तो जीवपद में ही होता है । इस अपेक्षा भजना का कथन किया गया है मनुष्य पद में भजना नहीं ऐसा जानना चाहिये । क्यों कि यावन्मात्र मनुष्यों में इन चार कर्मों का सद्भाव पाया ही जाना है । अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं - ( एगमेगस्स णं भंते ! जीवस्स एगमेगे जीवपए से दरिसणावर णिज्जस्स कस्सस्स केवइएहिं ) हे भदन्त ! एक एक जीव का एक एक जीवप्रदेश दर्शनावरणीयकर्म के कितने अविभागपरिच्छेदों से- परमाणुरूप निरंश अंशों से आवेष्टित परिवेष्टित होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - ( एवं जहेव नाणीव આ રીતે મનુષ્યની અપેક્ષાએ જીવપ્રદેશમાં આવેષ્ટિત પરિવેષ્ટિત હાવાના અને નહીં હોવાના સદ્ભાવ જોવામાં આવે છે. જેવી રીતે જ્ઞાનાવરણીય કના વિષયમાં આ સ્થન કરવામાં આવ્યું છે, એવી જ રીતે દનાવરણીય, માહનીય અને અન્તરાય, એ ત્રણ કર્માંના વિષયમાં પણ કથન સમજવું. પરન્તુ વેદનીય, આયુ, નામ અને ગેાત્ર, એ ચાર અઘાતિયા કર્મોમાં તે જીવપદમાં જ ભજના સહિતનું ( વૈકલ્પિક ) કથન કરવામાં આવ્યું છે, મનુષ્યમાં ભજનાષાળુ ( વિકલ્પવાળુ ) કથન કરવામાં આવ્યુ' નથી, એમ સમજવું. કારણ કે જેટલા મનુષ્યેા છે. તે ખાં મનુષ્યેામાં આ ચારકર્માના સદ્ભાવ હાય છે. गौतम स्वाभीना प्रश्न - ( एगमेगरस णं भंते ! जीवस्स एगमेगे जीवपरसे दरिसणावरणिन्जस्स कम्मर केवइप हि ? ) हे लहन्त ! अत्ये लवना प्रत्ये જીવપ્રદેશ દશનાવરણીય કર્માંના કેટલા અવિભાગી પરિચ્છેદ્યાથી-પરમાણુરૂપ નિરશ અંશેાથી આવેષ્ઠિત પરિવેષ્ટિત હાય છે? Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमैयचन्द्रिका टीशं०८७०१० सू० ६ कर्मप्रतिनिरूपणम् णिज्जस्स तहेब दडओ भाणियब्बो जाव वेमाणियस्स' एवमुक्तरीत्या यथैव ज्ञानावरणीयस्य कर्मणः अनन्तै रविभागपरिच्छेदैः आवेष्टित परिवेष्टितः प्रतिपादितस्तथैव दण्डको-दर्शनावरणीयस्यापि कर्मणः अनन्तरविभागपरिच्छेदैः एकैकजीवप्रदेशः आधेष्टितपरिवेष्टितो भाति इतिरूपो दण्डको भणितव्यः, यावत्-नैरयिकादारभ्य वैमानिकपर्यन्तस्य जीवप्रदेशो दर्शनावरणीयकर्मणः अनन्त रविभागपरिच्छेदैरावेष्टितपरिवेष्टितो भवति, ‘एवं जाव अंतराइयस्स भाणियवं' एवं पूर्वोक्तरीत्यैव यावत्-वेदनीय मोहनीय-आयुष्क-नाम-गोत्रस्य-आन्तरायिकस्य च कर्मणः अनन्तरविभागपरिच्छेदेयीवत्पदेश आवेष्टितपरिवेष्टितो भवति इति भणितव्यम् किन्तु ' नवरं वेयणिज्जस्स आउयस्स, णामस्त, गोयस्स, एएसिं चउण्ड वि कम्माणं मणूसस्स जहा नेरइयस्स तहा भाणियव्यं, सेसं तं रणिजस्स तहेव दंडओ भाणियव्यो-जाव वेमाणियस्स) हे गौतम ! जिस तरह से नैरयिक से लेकर वैमानिक तक के एक एक जीव का एक एक जीव प्रदेश ज्ञानावरणीयकर्म के अनन्त अविभागपरिच्छेदों से आवेष्टितपरिवेष्टित कहा गया है, उसी तरह से नैरयिक से लेकर वैमानिक तक के एक एक जीव का एक एक जीवप्रदेश दर्शनावरणीय कर्म के अनंत अविभागपरिच्छेदों से आवेष्टितपरिवेष्टित होता है। (एवं जाव अन्तराइयस्स भाणियत्वं ) इसी तरह से वेदनीय, मोहनीय आयुष्य, नाम, गोत्र और अन्तरायिककर्म के अनन्त अविभागपरिच्छेदों से नरक से लेकर वैमानिक तक के एक २ जीव एक एक जीवप्रदेश आवेष्टितपरिवेष्टि होता है। (नवरं) किन्तु-(वेयणिजस्स, आउयस्स णामस्ल, गोयस्स एएसि चउपण वि कम्माणं मणूसस्स जहा नेरइयस्स ____ मडावीर प्रभुनी उत्तर- एवं जहेव नाणावरणिज्जस्स तहेव दडओ भाणियव्यो जाव वेमाणियस) गीतम! २ शत ना२४थी ६४ वैमानि સુધીના પ્રત્યેક જીવન પ્રત્યેક જીવપ્રદેશ જ્ઞાનાવરણીય કર્મના અનંત અવિભાગી પરિચ્છેદ વડે આવેષ્ટિત પરિવેષ્ટિત હોય છે, એ જ પ્રમાણે નારકથી લઈને વૈમાનિક પર્યન્તના પ્રત્યેક જીવને પ્રત્યેક જીવપ્રદેશ દર્શનાવરણીય કર્મને અનંત અવિભાગી પરિચ્છેદેવડે આવેષ્ટિત પરિવેષ્ટિત હોય છે, એમ સમજવું. (एवं जाव अंतराइयस्स भाणियव्वं) से प्रभारी ना२४थी धन वैमानि પર્યન્તના પ્રત્યેક જીવન પ્રત્યેક જીવપ્રદેશ વેદનીય, મોહનીય, આયુષ્ય, નામ, ત્ર અને અંતરાય કર્મના અવિભાગી પરિછેદોથી આવેષ્ટિત પરિવેષ્ટિતા डाय छे सेभ समापु: "नवर" ५२न्तु ( वेयणिज्जस्स, आउयस्स, णामस्स, गोयस्व, ए ए सि पयह वि कम्माण मणूसस्त जहा नेरहयरस तहा भाणियब्र' Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसूत्रे चेत्र' नवरं विशेषस्तु वेदनीयस्य आयुष्कल्य, नाम्नः, गोत्रस्य च एतेषां चतुर्णामपि कर्मणाम् अनन्तरविभागमरिच्छेदैः मनुष्यस्य जीवप्रदेशो नियमतः आवेष्टितपरिवेष्टितो भवति, यथा नैरयिकस्य प्रतिपादितस्तथैव भणितव्यः, शेपं तदेव-पूर्ववदेव, तथा च मनुष्यस्य जीवप्रदेशश्चतुर्णा घातिकर्मणां-ज्ञानावरणीय-दर्शनावरणीय मोहनीयाऽन्तरायरूपाणामनन्तरविभागपरिच्छेदैः भजनया आवेष्टितपरिवेष्टितो भवति, केवलिना तदभावात् , अघातिनां तु चतुणों वेदनीषा-ऽऽयुक-नाम गोत्र-रूपाणां कर्मणामनन्तरविभागपरिच्छेदैः नियमतो मनुष्यजीवप्रदेशः आवेष्टितपरिवेष्टितो तहा भाणियध्वं, सेसं तं चेय) वेदनीय, आयु नाम और गोत्र इन चार कर्मों के अनन्त अविभागपरिच्छेटों से मनुष्यालान का एक एक जीव प्रदेश आवेष्टितपरिवेष्टित होना है। जैले नारक का एक एक जीवप्रदेश आट कर्मो के अनन्त अविभागपरिच्छेदोंसे आवेष्टितपरिवेष्टित होला है। तात्पर्य कहने का यह है कि मनुष्य पड़ में घातिया कर्मों के अनन्त अविभागपरिच्छेदों से आवेष्टितपरिवेष्टित होने के पहिले जैसी केवली मनुष्य की अपेक्षा लेकर भजना कही गई है वह भजना यहां पर-वेदनीय आदि ४ आघातिया कर्मों के अनन्त अविभा. गपरिच्छेदों से आवेष्टित परिवेष्टित होने नहीं कही गई है। क्योंकि केवली मनुष्य का भी एक एक जीवप्रदेश इन आपतिया कर्मों के अनन्त अविभागपरिच्छेदोले नियमतः आवेष्टितपरिवेष्टित होता है। सिद्धोंको कर्मों का अभाव हो जाने से सिद्ध जीवका प्रदेश कर्मो के अनन्त अविभागपरिच्छेदोंसे आवेष्टित परिवेष्टिन नहीं होना है। निष्कर्ष इस कथन सेसं तंचेव ) प्रत्ये मनुष्याना प्रत्ये प्रदेश वहनीय, आयु, नाम मत ગેત્ર, એ ચાર અઘાતિયા કર્મોના અનંત અવિભાગી પરિચ્છેદેથી આવેષ્ઠિત પરિવેષ્ટિત હોય છે, એમ સમજવું. એટલે કે આ ચાર કર્મોથી આવેખિત પરિવેષ્ટિત થવા વિષેનું કથન અહીં નારકોના જેવું જ સમજવું જોઈએ. આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે જ્ઞાનાવરણીય આદિ ચાર ઘાતિયા કર્મોની અનંત અવિબાગી પરિચ્છેદેથી મનુષ્યને પ્રત્યેક જીવપ્રદેશ આવેષ્ટિત પરિવેષ્ટિત હોય છે પણ ખરો અને નથી પણ હતું, પરંતુ વેદનીય આદિ ચાર અઘાતિ કમના અનંત અવિભાગી પરિચછેદેથી મનુષ્યમાત્રનો પ્રત્યેક જીવપ્રદેશ નિય. મથી જ આવેષ્ટિત પરિવેષ્ટિત હોય છે. કારણ કે કેવલી મનુષ્યને પણ પ્રત્યેક જીવપ્રદેશ આ વેદનીયાદિ ચાર અઘાતિયા કર્મોના અનંત અવિભાગી પરિ છેદેથી નિયમિત આવેષ્ટિત પરિવેષ્ટિત હોય છે સિદ્ધ જનાં કર્મોને સર્વથા ક્ષય થઈ જવાથી સિદ્ધજીવને જીવપ્રદેશ કઈ પણ કર્મના અનંત અવિભાગી Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टी००८३०१० मानावरणीयादिकसणां सम्बन्धनिरूपण ५३३ भवति केवलिनामपि तत्सद्भावादित्याशयः, मनुष्यभिन्नानां त्रयोविंशतेः जीवानां तु प्रदेशाः अष्टानां कर्मणामनन्तैर विभागपरिच्छेदैरावेष्टितपरिवेष्टितो नियमतो भवत्येव, सिद्धानां कर्माभावेन तज्जीवप्रदेशस्य कर्मानन्ता विभाग'परिच्छेदै' आवेष्टन परिवेष्टनासंभवात् ॥ सु० ६ ॥ ज्ञानावरणीयादिकर्मणां परस्परसम्वन्धवक्तव्यता । अथ ज्ञानावरणादिप्रस्तावात् तेषामेव शेपैः सह परस्परं सामानाधिकरण्यं वैयधिकरण्यं च यथायोगं प्रतिपादयितुमाह-' जस्स णं भंते ! ' इत्यादि । मूलम् - जस्सणं भंते! नाणावरणिज्जं तस्स दंसणावरणिज्जं, जस्स दंसणावरणिज्जं तस्स नाणावरणिज्जं ? गोयमा ! जस्स णं नाणावरणिज्जं तस्स दंसणावरणिज्जं नियमा अत्थि, ज़स्स णं दरिसणावरणिज्जं, तस्स वि नाणावरणिज्जं नियमा अस्थि । जस्स णं भंते! जाणावरणिज्जं तस्स वेयणिज्जं, जस्ल वेयणिज्जं, तस्स णाणावरणिज्जं ? गोयसा ! जस्स नाणावर - णिज्जं, तस्स वेयणिज्जं नियमा अत्थि, जस्त पुण वेयणिज्जं तस्स णाणावरणिज्जं सिय अस्थि, सिय नत्थि । जस्स पांभंते! णाणावर णिज्जं तस्स मोहणिज्जं, जस्स मोहणिज्जं तस्स नाणावरणिज्जं ? गोयमा ! जस्स नाणावरणिज्जं तस्स का यही है कि मनुष्यभिन्न तेबीस दण्डक के जीवों के प्रदेश नियम से आठ कर्मो के अनन्त अविभागपरिच्छेदों से आवेष्टित परिवेष्टित होते ही हैं। सिद्धों के कर्माभाव के कारण सिद्धजीव प्रदेश में कर्मानन्तविभागपरिछेदों द्वारा आवेष्टित परिवेष्टित न होने की असंभवता है |सू०६ ॥ પરિચ્છેદ્યાંથી આવેષ્ટિત પરિવેષ્ટિત હાતા નથી આ કથનના ભાવાર્થ એ છે કે મનુષ્ય સિવાયના ૨૩ દંડકના જીવાના જીવપ્રદેશ નિયમથી જ આઠે આઠે કર્મોના અન’ત વિભાગી પિરચ્છેદો વડે આવેષ્ટિત પરિવેષ્ટિત હાય છે. પરન્તુ સિદ્ધજીવામાં કાંના અભાવ હાવાથી સિદ્ધજીવ પ્રદેશમાં કર્રના અનંત અવિભાગી પરિચ્છેદ્યાંથી આવેષ્ઠિત પરિવેષ્ટિત હાવાની વાત સ‘ભવી શકતી નથી. સૂ. ૧ · Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती मोहणिज्जं सिय अस्थि, सिय नत्थि, जस्त पुणमोहणिज्जं तस्त नाणावरणिज्ज नियमा अस्थि । जस्स णं भंते ! णाणावरणिज्जं तस्स आउयं एवं जहा वेयणिज्जेण समं भणियं तहा आउएण वि समं भाणियव्वं, एवं नामेण वि। एवं गोएण वि समं, अंतराइएण समं जहा दरिसणावरणिज्जेण समं तहेव नियमा परोप्परं भाणियवाणि १ । जस्स णं भंते ! दरिसणावरणिज्जं तस्स वेयणिज्जं, जस्ल वेयणिज्जं तस्स दरिसणावरणिज्जं? जहानाणावरणिज्जं उवरिमेहिं सत्तहिं कम्मेहिं समं भणियं, तहा दरिसणावरणिज्जपि उवरिमेहि छहिं कम्महि समं भाणियवं जाव अंतराइएणं२, जस्स णं भंते! वेणिज्जं तस्स मोहणिज्ज,जस्स मोहणिज्जं तस्स वेयणिज्जं? गोयमा ! जस्स वेयणिज्जं तस्स मोहणिज्जं सिय अस्थि, सिय नस्थि, जस्स पुण मोहणिज्जं तस्त वेयणिज्जं नियमा अस्थि । जस्स णं भंते ! वेयणिज्जं तस्स आउयं०? एवं एयाणि परोप्परं नियमा, जहा आउएण समं, एवं नामेण वि, गोएण वि समं भाणियत्वं । जस्स णं भंते ! वेयणिज्जं तस्स अंतराइयं०? पुच्छा, गोयमा ! जस्स वेयणिज्जं तस्स अंतराइयं सिय अस्थि, सिय नत्थि,जस्ल पुण अंतराइयं तस्स वेयणिज्जं नियमाअस्थि३। जस्स णं भंते! मोहणिज्ज तस्स आउयं, जस्स आउयं तस्त मोहणिजं? गोयमा!जस्स मोहणिजं तस्स आउयं नियमा अस्थि, जस्स पुण आउयं तस्त पुण मोहणिजं सिय अस्थि, सिय नत्थि। एवं नाम, गोयं,अंतराइयं च भाणियन्वंा जस्त गंभंते! आउयं तस्स नामं, Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टी०० ८ उ०१० मानावरणीयादिकर्मणां सम्बन्धनिरूपणम् ५३५ जस्स गं भंते ! मोहणिज तस्स आउयं, जस्स आउयं तस्स मोहणिजं? गोयमा ! जस्स मोहणिजं तस्ल आउयं नियमा अस्थि, जस्स पुण आउयं तस्स पुण मोहणिजं सिय अस्थि, सिय नत्थि । एवं नामं, गोयं, अंतराइयं च भाणियत्वं ४ । जस्त णं भंते ! आउयं तस्स नाम, जस्स पुण नामं तस्स आउयं ? पुच्छा, गोयमा! दो वि परोप्परं नियमा, एवं गोत्तेण वि समं भाणियव्वं । जस्स णं भंते ! आउयं, तस्स अंतराइयं, जस्स अंतराइयं, तस्स आउथे ? पुच्छा, गोयमा ! जस्स आउयं तस्स अंतराइयं सिय अत्थि, सिय नत्थि, जस्ल पुण अंतराइयं तस्स आउयं नियमा ५ ।जस्त गंभंते ! णामं तस्त गोयं, जस्स णं गोयं, तस्त णं नामं पुच्छा, गोयमा ! जस्स णं णाम, तस्स णं नियमा गोयं, जस्स गंगोयं तस्स नियमा णामं ? गोयमा! दोवि एए परोप्परं नियमा । जस्स गंभंते ! णामं तस्स अंतराइयं, जस्स अंतराइयं, तस्ल णामं पुच्छा ? गोयमा ! जस्स णामं तस्ल अंतराइयं सिय अस्थि, सिय नस्थि, जस्स पुण अंतराइयं तस्स णामं नियमा अस्थि ६ । जस्त णं भंते ! गोयं तस्ल अंतराइयं, जस्स अंतराइयं तस्स गोयं पुच्छा ? गोयमा ! जस्स णं गोयं तस्स अंतराइयं सिय अत्थि, सिय नत्थि, जस्स पुण अंतराइयं तस्त गोयं नियमा अत्थि ॥ सू० ७॥ Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसूत्रे ____ छाया-यत्य खलु भदन्त ! ज्ञानावरणीयं, तस्य दर्शनावरणीयं, यस्य दर्शनावरणीयं, तस्य ज्ञानावरणीयम् ? गौतम ! यस्य खलु ज्ञानावरणीयं तस्य दर्शनावरणीयं नियमात् अस्ति, यस्य खलु दर्शनावरणीयं तस्यापि ज्ञानावरणीयं नियमात् अस्ति । यस्य खलु भदन्त ! ज्ञानावरणीयं तस्य वेदनीयम् , यस्य वेदनीयं तस्य ज्ञानावरणीम् ? गौतम ! यस्य ज्ञानावरणीयं तस्य वेदनीयं नियमात -ज्ञानावरणीयादिक कर्मों की परस्परसंबंध वक्तव्यता'जस्लणं भंते नाणावरणिज्ज तस्स दरिसणावरणिज्ज' इत्यादि। सूत्रार्थ-(जस्ल णं भंते ! नाणावरणिज्जं तस्स दरिलणावरणिज्जं जस्स दसणावरणिज्जं तस्स नागावरणिज्जं) हे भदन्त ! जिस जीव के ज्ञानावरणीयकर्म है उस जीवके क्या दर्शनावरणीयकर्म है ? तथा जिस जीव के दर्शनावरणीयकर्म है उस जीव के क्या ज्ञानावरणीयकर्म है ? (गोयमा) हे गौतम ! (जस्स णं नाणावरणिज्जं तक दसणावरणिज्जं नियमा अस्थि ) जिस जीव के ज्ञानावरणीयकर्म है उस जीव के नियम से दर्शनावरणीयकर्म है । (जस्स गं दरिमणावरणिज्ज तस्स वि नाणावरणिज्जं निथमा अधि) इसी तरह से जिस जीव के दर्शनावरणीय कर्म है उस जीव के नियम से ज्ञानावरणीयकर्म है। (जस्स णं भंते ! णाणावरणिज्ज तस्स वेयणिज्ज, जस्ल वेयणिज्ज लस्त णाणावरणिज्ज) જ્ઞાનાવરણીય આદિ કર્મોના પરસ્પરના સંબંધનું નિરૂપણ (जस्म णं भंते | नाणावरणिज्ज तस्स दरिसणावरणिज्ज) त्याटि. सूत्रार्थ -( जस्स णं भते ! नाणावरणिज्जं तस्स दरिसणावरणिज, जस्स दसणावरणिज्ज तस्ल नाणावरणिज्ज ?) 8 महन्त ! २ मा ज्ञानावरणीय કર્મને સદ્દભાવ હોય છે, તે જીવમાં શું દર્શનાવરણીવ કમને સદ્ભાવ હોય છે ખરે? તથા જે જીવમાં દર્શનાવરણીય કર્મને સદ્ભાવ હોય છે, તે જીવમાં શું જ્ઞાનાવરણીય કમને સદ્ભાવ હોય છે ખરો? (गोयमा ! ) गौतम ! (जस्स णं नाणावरणिज्जं तस्स दसणावरणिज्ज नियमा अस्थि ) २ मा ज्ञानावरणीय भनी सापडाय छे, ते मां नियमथी शनावरणीय भने समाव उसय छ, ( जस्सणं दरिसणावरणिज्ज तस्स वि नाणावरणिज्ज नियमा अस्थि ) से प्रभार से मां शनावरणीय કર્મને સદૂભાવ હોય છે, તે જીવમાં નિયમથી જ જ્ઞાનાવરણીય કર્મને પણ समाव हाय छे. ( जस्स्रण भते ! नाणावरणिज्ज, तस्स वेयणिज्ज, जस्स वेयणिज तस्स नाणावरणिज्ज १ ) 3 महन्त ! 2 Hi ज्ञाना२णीय मना Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मेद्रिका टी००८ ९०१० ज्ञानावरणीयादिकर्मणां सम्बन्धनिरूपणम् ५३७/ अस्ति, यस्य पुनर्वेदनीयं तस्य ज्ञानावरणीयं स्यात् अस्ति, स्यात् नास्ति । यस्य खलु भदन्त ! ज्ञानावरणीयं तस्य मोहनीयं यस्य मोहनीयं तस्य ज्ञानावरणीयम् ? गौतम ! यस्य ज्ञानावरणीयं तस्य मोहनीय रयात् अस्ति, स्यात् नास्ति, यस्य पुनर्मोहनीयं तस्य ज्ञानावरणीयं निगमात् अस्ति । यस्य खलु भदन्त ! ज्ञानावरणीयं, हे भदन्त | जिस जीव के ज्ञानावरणीय कर्म है क्या उस जीव के वेदनीय कर्म है और जिसजीव के वेदनीय कर्म है उस जीव के क्या ज्ञानावरणीय है ? ( गोयसा ) हे गौतम! (जस्स नाणावर णिज्जं तस्स वेणिज्जं नियमा अस्थि जस्त पुणवेयणिज्जं तरस नाणावरणिज्जं सिय अस्थि सिय नत्थि ) जिस जीव के ज्ञानावरणीयकर्म है उस जीव के तो नियम से वेदनीय कर्म है और जिस जीव के वेदनीय कर्म है उस जीव के ज्ञानावरणीयकर्म है भी और नहीं भी है । (जस्स णं भंते ! नाणावरणिज्जं तस्स मोहणिज्जं जस्स मोहणिज्जं तस्स नाणावरणिज्जं ) हे भदन्त ! जिस जीव के ज्ञानावरणीयकर्म है उस जीव के क्या मोहनीय कर्म है और जिस जीव के मोहनीय कर्म है उस जीव के क्या ज्ञानावरणीय है ? (गोयमा ) हे गौतम ! (जस्स नाणावरणिज्जं तस्स मोहणिज्जं सिय अस्थि, सियनत्थि, जस्स पुणमोहणिज्जं तस्स 'नाणावर णिज्जं नियमा अस्थि) जिस जीव के ज्ञानावरणीयकर्म है उस સાવ હાય છે, તે જીવમાં શું વેઢનીય કા પણ સદ્ભાવ હાય છે ? તથા જે જીવમાં વેદનીય કર્મના સદ્ભાવ હાય છે, તે જીવમાં શું જ્ઞાનાવરણીય કના પશુ સદ્ભાવ હોય છે ? ( गोयमा ! जस्त्र नाणावरणिज्ज तस्स वेयणिज्ज' नियमा अस्थि, जस्स वेयणिज्ज' तस्स नाणावर णिज्ज सिय अस्थि, सिय नत्थि ) हे गौतम! थे, જીવમાં જ્ઞાનાવરણીય કર્મોના સદ્ભાવ હોય છે, તે જીવમાં વેદનીય કર્મોના અવશ્ય સદ્ભાવ હોય છે. અને જે જીવમાં વેદનીય કર્માંના સદ્દભાવ હોય છે, તે જીવમાં જ્ઞાનાવરણીય કના સદ્ભાવ હોય છે પણ ખરા અને નથી પણ હાતા. (जस्स णं भवे ! नाणावर णिज्जं तत्सः मोहणिज्न, जस्स्र मोहणिज्ज' तरल नाणावर • णिज्जं ) हे लहन्त ! ? मां ज्ञानावरणीय उनी सलाव होय छे, ते त्रम શું માહનીય કા સદ્ભાવ ાય છે ? અને જે જીવમાં મેહનીય કમના સાવ હાય છે, તે જીવમાં શું જ્ઞાનાવરણીય કના સદ્ભાવ હાય છે ? मोहणिज्जं सिय अस्थि, नियमा अत्थि ) ने ( गोयमा ! ) हे गौतम । (जस्स नाणावर णिज्जं तज्स सिय नत्थि, जम्स पुण मोहणिज्जं तस्ल नाणावरणिन्ज' भ ६८ Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ટ भगवतीसत्रे तस्य आयुष्कम्, एवं यथा वेदनीयेन समं भणितं तथा आयुष्केणापि समं भणितव्यम् । एवं नाम्नापि । एवं गोत्रेणापि समम्, आन्तराचिकेण समं यथा दर्शनावरणीयेन समं तथैव नियमात् परस्परं भणितव्वे १ | यस्य खलु भदन्त | दर्शना वरणीयं, तस्य वेदनीयं, यस्य वेदनीयं तस्य दर्शनावरणीयम् ? यथा ज्ञानाजीव के मोहनीयकर्म है भी और नहीं भी है परन्तु जिस जीव के मोहनीय कर्म है उस जीव के नियम से ज्ञानावरणीयकर्म है । (जस्स णं भंते! णाणावर णिज्जं तस्स आउयं ) हे भदन्त । जिस जीव के ज्ञाना वरणीयकर्म है उस जीव के क्या आयुष्य कर्म है इत्यादि । ( एवं जहा वेमाणिज्रेण समं भणियं तहा आउएण वि समं भाणिपव्वं एवं नासेण वि, एवं गोएण वि समं ) हे गौतम! जैसा वेदनीय कर्म के साथ कहा गया है, वैसा ही आयुष्य के साथ कहना चाहिये इसी तरह से नाम और गोत्र कर्म के साथ भी जानना चाहिये । ( अंतराइएण समं जहा दुरिसगावर णिज्ञेण समं तहेव नियमा परोप्परं भणियव्वाणि १) तथा - जैसा दर्शनावरणीय कर्म के साथ कहा गया है वैसा ही अन्तरायकर्म के साथ अवश्य परस्पर में कहना चाहिये । ( जस्स णं भंते! दरिसणावर णिज्जं तस्स वेणिज्जं, जस्स वेयणिज्जं तस्स दरिसणावरणिज्जं ) हे भदन्त ! जिस जीव के दर्शनावरणीय कर्म है, उस જીવમાં જ્ઞાનાવરણીય કના સદ્ભાવ હોય છે તે જીવમાં મેાહનીય કા સદ્ભાવ હાય છે પણ ખરા અને નથી પણ હાતે, પરન્તુ જે જીવમાં માહનીય ક્રમના સદ્દભાવ હોય છે, તે જીવમાં જ્ઞાનાવરણીય કર્મના અવશ્ય સદ્ભાવ હોય छे. ( जस्म णं भंते ! णाणावर णिज्जं तस्स आउयं १ ) डे लहन्त ! ? भां જ્ઞાનાવરણીય કના સદ્ભાવ હોય છે, તે જીવમાં શું આયુષ્યકના સદ્ભાવ હાય છે ખરા ? ઈત્યાદિ. ( एवं जहा वेयणिज्जेण समं भणियं तहा आउरण त्रिसमं भाणियव्वं, एवं नामेण वि, एवं गोपण वि समं ) हे गौतम! वेहनीय उनी साथै भेतुं કથન કરવામાં આવ્યું છે, એવુ જ કથત આયુષ્યકમ સાથે પણ સમજવું, नामम्भ' अने गोत्रम्भ' साथै पशु वुथन सभवु. ( अंतराइएण समं जहा दरिसणावरणिज्जेण समं तदेव नियमा परोपर भाणिचव्वाणि १ ) तथा नेवु કથન દનાવરણીય કર્મીની સાથે કરવામાં આવ્યું છે એવું જ કથન અંતરાયકમ અને જ્ઞાનાવરણીય કાઁના પરસ્પરના સદ્ભાવ વિષે અવશ્ય કહેવુ' જોઇએ. ( जस्स णं भंते ! दरिखणावरणिन्ज, तस्स वेयणिज्ज', जस्स वेयणिज्ज तर दरिसणावरणिज १ ) डे सहन्त ! ? लवमां दर्शनावरीय उ Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमैयन्द्रिका टी0 श०८७०१० पानावरणीयादिकर्मणां सम्बन्धनिरूपणम् ५३९ वरणीयम् उपरिमैः सप्तभिः कर्मभिः समं भणितं तथा दर्शनावरणीयमपि उपरिमैः पड्भिः कर्मभिः समं भणितव्यम् , यावत् आन्तरायिकेण २ । यस्य खलु भदन्त ! वेदनीयं तस्य मोहनीयं, यस्य मोहनीयं तस्य वेदनीयम्? गौतम! यस्य वेदनीयं तस्य मोहनीयं स्यात् अस्ति स्यात् नास्ति, यस्य पुनर्मोहनीयं तस्य वेदनीयं नियमात् अस्ति। जीव के क्या वेदनीय कर्म है ? और जिस जीव के वेदनीय कर्म है उस जीच के क्या दर्शनावरणीय कर्म है ? (जहा नाणावरणिज्ज उवरिमेहि सत्तहिं कम्सेहिं समं भणियं, तहा दरिसणावरणिज्ज पि उवरिमेहिं छहि कम्मेहि समं भाणियध्वं जाव अंतराइएणं २) हे गौतम ! जिस तरह से ज्ञानावरणीय कर्म का संबंधरूप कथन ऊपर के सात कर्मों के साथ किया गया है उसी तरह से दर्शनावरणीय कर्म का भी संबंध कथन ऊपर के छह कर्मों के साथ कर लेना चाहिये । यावत् अन्तराय के साथ इसी तरह से कहना चाहिये (जस्म णं भंते वेयणिज्ज तस्स मोहणिज्जं जस्स मोहणिज्जं तस्स वेयणिज्जं) हे भदन्त ! जिस जीव के वेदनीय कर्म है उस जीव के क्या मोहनीय कर्म है और जिस जीव के मोहनीय कर्म है उस जीव के क्या वेदनीय कर्म है ? (गोयमा) हे गौतम ! (जस्ल वेयणिज्जं तस्स मोहणिज्जं लिय अत्थि सिय नत्थि, जस्स पुण मोहणिज्जं तस्स वेयणिज्जं नियमा अत्थि) जिस जीव के ભાવ હોય છે, તે જીવમાં શું વેદનીય કમને સદૂભાવ હોય છે? અને જે જીવમાં વેદનીય કર્મનો સદુભાવ હોય છે, તે જીવમાં શું દર્શનાવરણીય કર્મને सहसा य छ १ (जहा नोणावरणिज्ज' उवरिमे हिं सत्तहिं कस्मेहि सम भणियं, तहा दरिसणावरणिज्ज पि उवरिमेहि छहि कम्मेहि समं भाणियव्यं जाव अंत. राइएण २) गौतम ! 6५२ना सात भी साथेना ज्ञानावरणीय भना સંબધ વિષયક કથન કરવામાં આવ્યું છે, એ જ પ્રમાણે ઉપરના છ કર્મો સાથેના (વેદનીયથી અન્તરાય પર્યન્તના છ કર્મો સાથેના) દર્શનાવરણીય કર્મના સંબંધ વિષયક કથન પણ સમજવું. (जरस णं भवे ! वेयणिज्ज तरस मोहणिज्ज, जस्स मोहणिज्ज' तस्स वेयणिज्ज १) महन्त ! २ मा वहनीय भना समाप डायत જીવમાં શું મેડનીય કર્મને સદૂભાવ હોય છે ? અને જે જીવમાં મેહનીય કર્મને સદભાવ હોય છે, તે જીવમાં શું વેદનીય કર્મને સદ્દભાવ હોય છે ? (गोयमा ! ) गौतम ! (जस्स वेचणिज्ज' तस्स मोहणिज्जसिय अस्थि सिय नस्थि, जस्स पुण मोहणिज्ज तस्स वेयणिज नियमा अस्थि) २ मा Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५४० भगवतीसूत्र यस्य खलु भद्-त! वेदनीयं तस्य आयुष्कम् 'जस्स णं आउयं तस्स वेयणिज्ज?' एवम् एते परस्परं नियमात् , यथा आयुष्केण समम् एवं नाम्नाऽपि, गोगेणापि समं भणितव्यम् । यस्य खलु भदन्त ! वेदनीयं तस्य आन्तरायिकं, यस्य आन्तरायिक तस्य वेदनीयं ? पृच्छा, गौतम यस्य वेदनीयं तस्य आन्तरायिकं स्यात् अस्ति, वेदनीयकर्म है उस जीवके मोहनीयकर्म है ली और नहीं भी है। परन्तु -जिस जीव के मोहनीय कर्म है उस जीव के वेदनीय कर्म अवश्य है। (जस्स णं संते ! वेयणिज्जं तस्स आउयं) हे भदन्त ! जिस जीव के वेदनीय कर्म है उसके आयुष्य कर्म है क्या? (एवं एयाणि परोप्परं नियमा) हे गौतम! ये दोनों परस्पर में अवश्य होते हैं। अर्थात् जिसके वेदनीय कल है उसके आयुष्य कर्म है और जिसके आयुष्य कर्म है उसके वेदनीय कर्म है । (जहा आउएणं समं एवं नामेण वि, गोएण वि समं भाणियचं ) जैसा आयुष्य के साथ वेदनीय का कथन किया गया है, इसी तरह से नाम और गोत्र के साथ भी वेदनीय का कथन कर लेना चाहिये। (जस्सणं भंते ! वेयणिज्जं तस्स अंतरायं पुच्छा) हे भदन्त ! जिस जीव के वेदनीय है उस जीव के अन्तराय कर्म है ? इत्यादि प्रश्न, (गोथमा) हे गौतम ! (जस्स वेबणिज्ज तस्स अंतराइयं વેદનીય કમને સદભાવ હેથ છે, તે જીવમાં મેહનીય કર્મને સદૂભાવ હોય. છે પણ ખરો અને નથી પણ હોત. પણ જે જીવમાં મોહનીય કર્મનો સદુભાવ હોય છે, તે જીવમાં વેદનય કર્મને અવશ્ય સભાવ હોય છે? (जस्स ण भते ! वेयणिज्ज' तस्स आउयं १ ) 3 महन्त ! २ मा वहनीय કમને સદ્ભાવ હોય છે, તે જીવમાં આયુષ્ય કર્મને શું સદ્ભાવ હોય છે? અને જે જીવમાં આયુષ્ય કર્મને સદ્ભાવ હોય છે, તે જીવમાં વેદનીય કર્મને शु सहसा डाय छे ? ( एवं एयाणि परोप्पर' नियमा) गौतम ! २ i વેદનીય કર્મને સદૂભાવ હોય છે, તે જીવમાં આયુષ્ય કર્મને પણ અવશ્ય સદૂભાવ હોય છે, અને જે જીવમાં આયુષ્ય કમને સદ્ભાવ હોય છે, તે मां वहनीय मना ५४] अवश्य समाव डाय' छे. ( जहा आउएण समं एव नामेण वि, गोएण वि, समं भाणियच ) २ शत मायुष्य भनी साथ વેદનીય કર્મનું કથન કરવામાં આવ્યું છે, એવી જ રીતે નામકર્મ અને ગોત્ર भनी साथे ५ वहनीय भर्नु ४थन ४२७ नये. ( जस्स णं भते ! वेयणिज्ज तस्स अंतराइयं पुच्छा) 3 महन्त ! २ मा अतराय भने। સદ્દભાવ હોય છે, તે જીવમાં શું વેદનીય કર્મને સદુભાવ હોય છે? ઈત્યાદિ પ્રશ્ન, Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टी०।०८ उ०१० शानावरणीयादिकर्मणां सम्बन्धनिरूपणम् ५४१ स्यात् नास्ति, यस्य पुनरान्तरायिकं तस्य वेदनीयं नियमात् अस्ति३ । यस्य खलु भदन्त ! मोहनीयं तस्य आयुष्शम् , यस्य आयुष्कं तस्य मोहनीयम् ? गौतम ! यस्य मोहनीयं तस्य आयुष्फ नियमात् अस्ति, यस्य पुनरायुकं तस्य पुनर्मोहनीयं स्यात् अस्ति, स्यात् नास्ति, एवं नाम, गोत्रम् , आन्तरायिकं च भणितव्यम् ४, सिय अत्धि सिय नत्थि जस्स पुण अंतराइयं तस्स वेणिज्ज नियमा अस्थि ३) जिस जीव के वेदनीय वार्म है उस जीव के अन्तराय कम है भी और नहीं भी है परन्तु जिस जीव के अन्तराय कर्म है उस जीव के वेदनीय कर्म नियम से है । (जस्स णं संते ! मोहणिज्ज तस्स आउयं जस्स आउयं तस्ल मोहणिज्ज) हे भदन्त ! जिस जीव के सोहनीय कम है उस जीव के क्या आयुष कर्म है ? और जिस जीव के आयु कर्म है उस जीव के क्या मोहनीय कर्म है ? (गोयमा ) हे गौतम ! (जस्स मोहणिज्ज तस्स आउयं नियमा अस्थि, जस्स पुण आउयं तस्स पुण मोहणिज्ज लिय अस्थि, सिय नत्यि) जिस जीव के मोहनीय कर्म है उस जीव के नियम से आयुः कर्म है और जिस जीव के आयु कम है उस जीव के मोहनीय कर्म हो भी और नहीं भी हो-इस तरह से आयुकर्म के साथ मोहनीकर्म की भजना है। ( एवं नाम गोयं अंतराइयं च भाणियव्वं ४) इसी तरह से नाम, गोत्र, और अन्तराय कर्म (गोयमा!) 3 गीतम! (जस्त वेयणिज्ज तस्त अंतराइय सिय अस्थि सिय नत्थि, जस्स पुण अंतराइय तस्स वेयणिज्ज नियमा अस्थि ) २ मां વેદનીય કર્મને સભાવ હોય છે, તે જીવમાં અંતરાય કમને સદ્ભાવ હોય છે પણ ખરે અને નથી પણ હોતો. પરંતુ જે જીવમાં અંતરાય કમને સદ્ભાવ હોય છે, તે જીવમાં વેદનીય કર્મને અવશ્ય સદ્ભાવ હોય છે. ( जस्स णं भते ! मोहणिज्ज' तस्स आउयं, जस्स आउयं, तस्स मोहणिज्ज ) 3 ભદન્ત ! જે જીવમાં મોહનીય કમને સદ્દભાવ હોય છે, તે જીવમાં શું આયુષ્ય કર્મનો સભાવ હોય છે ? અને જે જીવમાં આયુષ્ય કર્મને સદ્દભાવ હોય છે, તે જીવમાં શું મોહનીય કર્મને સદ્ભાવ હોય છે ? (जस्स मोहणिज्ज तस्स आउयं नियमा अस्थि, जस्स पुण आउय तस्स पुण मोहणिज्जसिय अत्थि, सिय नत्थि ) 3 गौतम ! २ मां मानीय કમને સદૂભાવ હોય છે, તે જીવમાં આયુષ્ય કર્મને પણ અવશ્ય સદ્દભાવ હેય છે, પરંતુ જે જીવમાં આયુષ્ય કર્મનો સદુભાવ હોય છે, તે જીવમાં मोडनीय ४भना समाप डाय छे पy | मने नथी ५५ खाता. ( एवं' नाम, गाय अंतराइय' च भाणियव्य ४) २१ प्रमाणे नाम, गर भने मत. Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધરે भगवतीस्त्र यस्प खलु भदन्त ! आयुष्कं तस्य नाम, यस्त्र नाम तस्य आयुष्कम् ? पृच्छा, गौतम ! द्वे अपि परस्परं नियमात् , एवं गोत्रेणापि समं भणितव्यम् । यस्य खलु भदन्त ! आयुष्कं तस्य आन्तरायिकं, यस्य आन्तरायिकं तस्य आयुषकम् ? पृच्छा, गौतम ! यस्य आयुष्कं तस्य आन्तरायिकं स्यात् अस्ति, स्यात् नास्ति, यस्य को भी कहना चाहिये । अर्थात् मोहनीय कर्म के होने पर नाम, गोत्र और अन्तराय नियम से होते हैं। पर इनके होने पर मोहनीय कर्म हो भी और न सी हो-इस तरह से इनके साथ मोहनीय कर्म की भजना जाननी चाहिये । (जस्स णं भंते | आउयं तस्स नाम, जस्स पुण नामं तस्स आउयं पुच्छा) हे भदन्त ! जिस जीव के आयु कर्म है उस जीव के क्या नामकर्म है ? और जिस जीव के नामकर्म है उस जीव के क्या आयु कर्म है ? (गोयमा ! दो वि परोप्परं नियमा) हे गौतम ! ये दोनों कर्म आपस में एक दूसरे के साथ नियम से होते हैं। ( एवं गोत्तण वि समं भाणियवं) इसी तरह से गोत्र के साथ भी कहना चाहिये। (जस्स णं भंते आउयं तस्स अंतराइयं, जस्त अंतराइयं तस्स आउयं पुच्छा) हे भदन्त ! जिस जीव के आयु कर्म है उस जीव के क्या अंतराइयकर्म है और जिस जीव के अन्तराय कर्म है उस जीव के क्या आयुकर्म है ? (गोयमा) हे गौतम ! (जस्स आउयं तस्स अंतराરાય કર્મ વિષે પણ સમજવું. એટલે કે મોહનીય કર્મ હોય ત્યારે નામ, ગોત્ર અને અંતરાય કર્મ અવશ્ય હોય છે. પરંતુ નામ, ગાત્ર અને અન્તરાય કમ डाय त्यारे मोडनीय भ डाय छे ५५ ५३ भने नथा ५ तु. (जस्सणं भंते ! आउय तस्स नाम, जस्स पुण नाम तस्स आउय पुन्छा) Bard ! જે જીવમાં આયુષ્ય કમને સદભાવ હોય છે, તે જીવમાં શું નામકર્મને સદ્ભાવ હોય છે? અને જે જીવમાં નામકર્મને સદૂભાવ હોય છે, તે જીવમાં શું આયુષ્ય કર્મને સદૂભાવ હોય છે ? (गोयमा!) हे गौतम ! (दो वि परोप्पर नियमा) तमन्न भी से भीतनी साथे अवश्य २ छ. ( एव गोत्तेण वि समं भाणियव्य) मे પ્રમાણે આયુષ્ય અને ગોત્રકમ પણ એકબીજાની સાથે અવશ્ય હોય છે. (जस्स णं भते ! ऑउयं तस्स अंतराइयं, जस्स अतराइयं तस्स आउय पुच्छा) હે ભદન્ત ! જે જીવમાં આયુષ્ય કર્મને સદુભાવ હોય છે, તે જીવમાં શું અંતરાય કમને દુભાવ હોય છે? અને જે જીવમાં અંતરાય કમને સદુઃ माप डाय छ, ते मां शुमायुष्य माना सहला डोय छे ? ( गोयमा ! जस्स आउयं तस्त्र अंतराइयं सिय अत्थि, सिय नथि) गीतम!२ मा Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श०८उ०२ हानापरणीयादिकमणां सम्बन्धनिरूपणम् ०४३ पुनरान्तरायिकं तस्य आयुष्कं नियमात् ५ । यस्य खलु भदन्त ! नाम तस्य गोत्रम, यस्य खलु गोत्रं तस्य खलु नाम ? पृच्छा, गौतम ! यस्य खलु नाम तस्य खलु नियमात् गोत्रम् , यस्य खलु-गोत्रं तस्य नियमात् नाम, द्वे अपि एते परस्परं नियमात् । यस्य खलु भदन्त ! नाम तस्य आन्तरायिकम् , यरय आन्तरायिकं तस्य नाम ? पृच्छा, गौतम ! यस्य नाम तस्य आन्तरायिकम् स्यादस्ति, इयं सिय अत्यि सिय नस्थि) जिस जीव के आयुः कर्म है उसे अन्तराय कर्म अवश्य हो ऐसा नियम नहीं है उसके वह हो भी और न भी हो । परन्तु (जसप्त पुण अतराइयं तस्स आउयं नियस अत्थि) जिस जीव के अन्तराय कर्म है उस जीव के आयु कर्म नियम से है ५। (जस्स णं भंते ! णामं तस्स गोय, जस्स णं गोयं तस्स णं नामं पुच्छा) हे भदन्त ! जिप्स जीव के नामकर्म है उस जीव के क्या गोत्र कर्म है ? और जिस जीव के गोत्र कर्म है उस जीव के क्या नामकर्म है ? (गोयमा) हे गौतम ! (जस्त णं णाम, तस्म णं नियमा गोयं जस्स णं गोयं तस्स नियमा णासं, गोयमा ! दो वि एए परोप्परं नियमा अत्थि) जिस जीव के नामकर्म है, उस जीव के नियम से गोत्र कम हैं और जिस जीव के गोत्रकर्म है उस जीव के नियम से नाम-कर्म है-क्यों कि ये दोनों कर्म परस्पर में एक दूसरे के साथ नियम ले रहते हैं। (जस्स णं भंते ! णामं तस्स अन्तराइयं, जस्स अन्तराइयं तस्स णाम આયુષ્ય કર્મને સદૂભાવ હોય છે, તે જીવમાં અંતરાય કર્મને સદભાવ હોય छे ५ ॥२मने नथी ५५ होतो. परन्तु ( जम्स पुण अंतराइयं तस्स आउयं नियम अत्थि ५)२ मा मतराय मना समाव डाय छ, ते मां मायुष्य मना मवश्य सहसाब डाय छे. ( जस्स गं भंते ! णामं तस्स गोयं, जस्स गोयं तस्स णं नाम पुच्चा ) मत ! २ मा नाममनो समाप હેય છે, તે જીવમાં શું ગોત્રકમને સદ્ભાવ હોય છે? અને જે જીવમાં ગેત્રમને સદભાવ હોય છે, તે જીવમાં શું નામકમને સદુભાવ હોય છે? (गोयमा ! ) 3 गौतम ! “ जस्स ण नाम, तस्स ण नियमा गोय', जरस णं गोयं तस्स नियमा णाम, गोयमा ! दो वि एए परोप्पर नियमा) જે જીવમાં નામકમને સદૂભાવ હોય છે, તે જીવમા ગોત્રકમ સદ્દભાવ અવશ્ય હોય છે અને જે જીવમાં ગોત્રકર્મને સાવ હોય છે, તે જીવમાં નામકર્મને પણ અવશ્ય સભાવ હોય છે, કારણ કે આ બે ક અવશ્ય એકબીજાની સાથે જ રહે છે. Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती सूत्रे ५२४ स्यात् नास्ति यस्य पुनरान्तरायिकं तस्य नाम नियमादस्ति ६ । यस्य खलु भदन्त ! गोत्रम् तस्य आन्तरायिकम् स्यादस्ति, स्यान्नास्ति, यस्य पुनरान्तरायिकं तस्य गोत्रं नियमादस्ति ॥ ०७ ॥ पुच्छा ) हे भदन्त ! जिस जीव के नामकर्म है उस जीव के क्या अन्तरायकर्म है ? और जिस जीव के अन्तरायकर्म है उस जीव के क्या नामकर्म है ? (गोमा ) हे गौतम! ( जस्स णामं तस्म अन्तराइयं सिय अस्थि सिय नस्थि, जस्स पुण अंतराइयं तस्स णामं नियमा अस्थि ६ ) जिस जीव के नामकर्स है उस जीव के अन्तरायकर्म हो भी और न भी हो - ऐसा नियम नहीं है कि नामकर्म के सद्भाव में अन्तरायकर्म अवश्यंभावी हो । पर हां, यह नीयम है जिसके अन्तरायकर्मका सद्भाव है उस के नियम से नामकर्य है । (जस्ल णं भंते ! गोवं तस्स अन्तराइयं, जस्त अन्तराइयं तस्स गोयंपुच्छा ) हे भदन्त । जिस जीव के गोत्र कर्म का सद्भाव है क्या उस जीव के अन्तरायकर्म का सद्भाव है ? और जिस जीव के अन्तरायकर्मका सद्भाव है उस जीव के क्या गोत्रकर्म का सद्भाव है ? (गोमा) हे गौतम! ( जस्स गं गोयं तस्स अन्तराइयं सियअस्थि लिय नत्थि, जस्स पुण अन्तराइयं तस्य गोयं नियमा अत्थि) जिस जीव के गोत्रकर्म का सद्भाव है उसके अन्तराय का सद्भाव होता ( जस्स णं भंते ! णामं तस्स अंतराइय', जम्ब अंतराइय तस्स णामं पुच्छा ) હે ભદન્ત! જે જીવમાં નામકમ ના સદ્ભાવ હોય છે, તે જીવમાં શું અ’તરાય કના સદ્ભાવ હોય છે ? અને જે જીવમાં અંતરાય કના સદ્ભાવ હાય છે, તે જીવમાં શુ' નામક ના સદ્ભાવ હોય છે ? ( गोयमा ! ) गौतम । (जस्व णामं तस्स अंतराइय सिय अस्थि, सिय नस्थि, जस्स पुण अंतराइय तस्स णामं नियमा अत्थि ) ने मां नाभ કના સદ્ભાવ હોય છે, તે જીવમાં અંતરાય કના સદ્દભાવ હાય છે પણ ખા અને નથી પણુ હતા. પરન્તુ એ વાત તે અવશ્ય ને જ છે કે જે જીવમાં અંતરાય કના સદ્ભાવ હાય છે, તે જીવમાં નામકના પણુ સ लाव होय छे. (जस्स णं भंते ! गोयं तम्म्र अतराय, जस्स अतराइयां तस्म गोय पुच्छो) हे लहन्त ! ? मां गोत्रानो सहभाव होय छे, ते अवमांशु અંતરાય કને! સદ્ભાવ હોય છે? અને જે જીવમાં અતરાય કના સદ્लाव होय छे, ते मांशु गोत्रमनी सहभाव होय छे ? ( गोयमा ! ) हे गौतम! ( जस्स णं गोय तस्तु अतराइय सिय अत्थि, सिय नथि, जस्स पुण अतराइय तस्स गोयं नियमा अस्थि ) ने लवमां ગેાત્રકમના સદ્ભાવ Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीकाश०८७०१०-शानावरणीयादिकमणां सम्बन्धनिरूपणम्-१४ 'टीका-जस्स णं भंते ! नाणावरणिज्ज तस्स दरिसणावरणिज्ज, जस्स. दरिसणावरणिज्जं, तस्स नाणावरणिज्ज ? ' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! यस्य खलु जीवस्य ज्ञानावरणीयं कर्म भवति तस्य किं दर्शनावरणीयमपि कर्म भवति? एवं यस्य जीवस्य दर्शनावरणीयं कर्म भवति, तस्य किं ज्ञानावरणीयमपि कर्म भवति ? भगवांनाह-'गोयमा ! 'जस्स णं नाणावरणीनं तस्स दंसणावरणिज्ज भी है और नहीं भी होता है-पर जिस जीव के अन्तराय का सद्भाव होता है उस जीव के नियम से गोत्र का सद्भाव होता है। टीकार्थ-ज्ञानावरणादि कर्मो का कथन चल रहा है अतः सूत्रकार इन्हीं को की आपसमें एक दूसरे के साथ यथायोग्य-समानाधि करणता और भिन्नाधिकरणता प्रतिपादन करतेहैं-इसमें गौनमने प्रभुसे ऐसा पूछा है (जस्स णं मंते ! णाणावरणिज्जं, तस्स दरिलणावरणिज्जं, जस्स दरिसणावरणिज्ज तस्स नाणावरणिज्ज) हे भदन्त ! जिस जीवके 'ज्ञानावरणीयकर्मका सद्भाव होता है उस जीवके क्या दर्शनावरणीयकर्म 'का भी सद्भाव होता है ? इसी तरहसे जिस जीवके दर्शनावरणीकर्म का सद्भाव होता है उसके क्या ज्ञानावरणीयकर्म का सद्भाव होता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-(गोयमा) हे गौतम ! हां ऐसी ही बात है कि'(जस्स णं नाणावरणिज्जं तस्स दरिसणावरणिज्जं नियमा अस्थि, जस्स હોય છે, તે જીવમાં અંતરાય કર્મને સદ્ભાવ હોય છે પણ ખરે અને નથી પણ હતું. પરંતુ જે જીવમાં અંતરાયને સદ્ભાવ હોય છે, તે જીવમાં ગોત્ર કર્મને અવશ્ય સદ્ભાવ હોય છે. ટીકાર્થ-જ્ઞાનાવરણાદિ કર્મોનું કથન ચાલી રહ્યું છે. તેથી સૂત્રકાર આ સૂત્રકાર તે કર્મોની પરસ્પરની એક બીજા સાથેની યથાયોગ્ય સમાનાધિકરણતા અને અસમાનાધિકરણતાનું પ્રતિપાદન કરે છે. તે વિષયને અનુલક્ષીને નીચે પ્રશ્નોત્તરનું આ સૂત્રમાં પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે. । महावीर प्रभुने शीतभ स्वाभाना प्रश्न-(जस्स णं भंते ! नाणावरणिज्ज, तास दरिसणाघरणिज्ज, जस्त दरिसणावरणिज्ज तस्स नाणावरणिज्ज १) ભદન્ત ! જે જીવમાં જ્ઞાનાવરણીય કમને સભાવ હોય છે, તે જીવમાં શું દર્શનાવરણીય કર્મને સદ્ભાવ હોય છે ? અને જે જીવમાં દર્શનાવરણીય કર્મને સદ્ભાવ હોય છે, તે જીવમાં શું જ્ઞાનાવરણીય કર્મને પણ સદૂભાવ હોય છે. ____ भलावीर प्रभुने। उत्तर-( गोयमा ! ) गौतम ! &, मेवुमने छे, (जस्स णं नाणोवरणिज्ज तम्स दरिसणावरणि- नियमा अस्थि, जम्स भ६९ Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५४६ भगवतीस्त्रे नियमा अस्थि, जस्स णं दरिसणावरणिज्जं तस्स वि नाणावर णिज्जं नियमा अत्थि ' हे गौतम ! यस्य खलु जीवस्य ज्ञानावरणीयं कर्म भवति तस्य दर्शनावरणीयमपि कर्म नियमात् नियमतोऽस्ति भवत्येव, एवं यस्य खलु जीवस्य दर्शनावरणीयं कर्म नियमात् नियमतोऽस्ति भवत्येवेति भावः परस्परमनयोरविनाभूतत्वात् साह चर्याच्च । गौतमः पृच्छति -' जस्स णं भंते ! णाणावर णिज्जं, तस्स वेय णिज्जं जस्स वेयणिज्जं तस्स णाणावर णिज्जं ? हे भदन्त । यस्य खलु जीवस्य ज्ञानावरणं दरिसणावरणिज्जं तस्स वि नाणावरणणिज्जं नियमा अत्थि ) जिस जीव के ज्ञानावरणीय कर्म का सद्भाव होता है, उसके नियम से दर्श नावरणीयकर्म का भी सद्भाव होता है और जिस जीव के दर्शनावरणीकर्म का सद्भाव होता है उस जीव के ज्ञानावरणीयकर्म का भी सद्भाव होता है । इस तरह इन दोनों कर्मों का परस्पर में एक दूसरे के साथ सम्बन्ध कहा गया है। क्यों कि आत्मा के ज्ञान और दर्शन गुण एक साथ आत्मा में रहते हैं और इन्हीं दोनों गुणों को ये दोनों कर्म आवृत करते हैं। इस लिये इन दोनों कर्मो का एक साथ एक जीव में रहना कहा गया है - यही इन दोनों की एकाधिकरणता है। इनमें एक दूसरे को छोड़कर रहना नहीं होता है इसलिये ये अविनाभाव संबंधवाले हैं और साथ २ रहने के कारण ये सहचारी भी कहे गये हैं। अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं - ( जस्स णं भंते ! णाणावरणिज्जं तस्स वेयणिज्जं, जस्स वेयणिज्जं तस्स णाणावरणिज्जं ) हे भदन्त ! जिस जीव के ज्ञानावरणीय कर्म का सद्भाव होता है, उस दरिसणावर णिज्ज' तस्स वि नाणावर णिज्ज नियमा अत्थि ) ने भवभां ज्ञानावरणीय કના સદૂભાવ હાય છે, તે જીવમાં નિયમથી જ દનાવરણીય કમને સદ્ભાવ હાય છે, અને જે જીવમાં દર્શનાવરણીય કના સદ્ભાવ હોય છે, તે જીવમાં નિયમથી જ્ઞાનાવરણીય કર્મોના પણ સદ્ભાવ હોય છે.આ પ્રકારના આ અન્તે કર્મોના પરસ્પરના સંબધ મતાવવામાં આવ્યા છે, કારણુ આત્માના જ્ઞાન અને દનના ગુણા એક સાથે આત્મામાં રહે છે અને તે અન્ને ગુણાને આ બન્ને કર્મ આવૃત કરે છે. એજ એ મન્નેની સમાનાધિકરણતારૂપ છે. તેએ એક બીજાને છેાડીને રહેતા નથી તેથી તેમને અવિનાભાવ સંબંધવાળાં કહ્યા છે અને સાથે રહેવાને કારણે તેમને સહચારી પણ કહ્યા છે. गौतम स्वाभीना अश्न- ( जस्स णं भवे ! णाणावरणिज्ज तस्स वेयणिज्ज जस्ट वेयणिज्ज' तर णाणावरणिज्ज १ ) डे लहन्त ! ? लवमां ज्ञानावरणीय ક્રમના સદ્ભાવ હાય છે, તે જીવમાં શું વેદનીય કના સદૂભાવ હોય છે ? Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीकाश०८३०९० ज्ञानावरणीवादिकमणां सम्बन्धनिरूपणम् ५४७ णीयं कर्म भवति तस्य किं वेदनीयमपि कर्म भवति, ? एवं-यस्य जीवस्य वेद नीयं कर्म भवति तस्य किं ज्ञानावरणीयमपि कर्म भवति ? भगवानाह-'गोयमा ! जस्स नाणावरणिज्नं तस्स वेयणिज्जं नियमा अस्थि, जस्स पुण वेयणिज्जं तस्स णाणावरणिज्जं सिय अत्थि, सिय नत्थि,' हे गौतम ! यस्य खलु जीवस्य ज्ञानावरणीयं कर्म भवति तस्य वेदनीयं कर्म नियमात् नियमतोऽस्ति भवत्येव, किन्तु यस्य पुनर्जीवस्य वेदनीयं कर्म भवति तस्य ज्ञानावरणीयं कर्म स्यात् कदाचित् अस्ति भवति, स्यात् कदाचित् नास्ति न भवति तत्र अकेवलिनो हि वेदनीय ज्ञानावरणीयं चास्ति, केवलिनस्तु केवलं वेदनीयमस्ति ज्ञानावरणीयं नास्तीति जीव के क्या वेदनीयकर्म का भी सद्भाव होता है, और जिस जीव के वेदनीयकर्म का सद्भाव होता है, उस जीव के क्या ज्ञानावरणीयकर्म का भी सद्भाव होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-(गोयमा) हे गौतम ! (जस्स नाणावरणिज्जं तस्स वेयणिज्जं नियमा अस्थि, जस्स पुण वेयणिज्जं तस्स णाणावरणिज्जं सिय अत्यि सिय नत्थि) जिस जीव के ज्ञानावरणीयकर्म का सदभाव होता है उस जीव के नियम से वेदनीयकर्म का सद्भाव होता है । परन्तु वेदनीय के सद्भाव में ज्ञानावरणीयकर्म का सद्भाव अवश्यंभावी नहीं है। क्यों कि केवलज्ञानी मनुष्य के वेदनीयकर्म का सद्भाव तोरहता है पर यहां ज्ञानावरणीयकर्म का सद्भाव नहीं होता है तथा केवलिभिन्न आत्माओं में वेदनीय के साथ ज्ञानावरणीयकर्म का सदभाव पाया जाता है। इसीलिये सूत्रकारने वेदनीय के साथ ज्ञानावरणीयकर्म की भजना कही है। અને જે જીવમાં વેદનીય કર્મને સદ્ભાવ હોય છે, તે જીવમાં શું જ્ઞાનાવરણીય કમને સદૂભાવ હોય છે? मडावीर प्रभुना जत्तर-" गोयमा ! " गौतम ! (जस्स नाणावरणिज्ज' तस्स वेयणिज्ज नियमा अस्थि, जस्स वेयणिज्ज', तस्स नाणावरणिज्ज' सिय अस्थि सिय नत्थि) २ मा ज्ञानावरणीय भनो समाप डाय छ, ते જીવમાં વેદનીય કર્મને પણ અવશ્ય સભાવ હોય છે. પરંતુ જે જીવમાં વેદનીય કર્મનો સદ્દભાવ હોય છે, તે જીવમાં જ્ઞાનાવરણીય કર્મને અવશ્ય સદ્ભાવ હોય છે, એવું નથી, ક્યારેક તે જીવમાં જ્ઞાનાવરણીય કર્મને સદભાવ હોય છે અને કયારેક અભાવ પણ હોય છે. કારણ કે કેવળજ્ઞાની મનુષ્યમાં વેદનીય કર્મને સદૂભાવ રહેતો નથી. કેવળજ્ઞાની સિવાયના મનુષ્યોમાં વેદનયની સાથે જ્ઞાનાવરણીય કર્મને પણ સદભાવ હોય છે. તે કારણે સૂત્રકારે વેદનીય કર્મની સાથે જ્ઞાનાવરણીય કર્મને સદ્ભાવ વિકલ્પ બતા છે. Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५४८ भंगवतीसूत्र भावः । गौतमः पृच्छति-' जस्स णं भंते ! नाणावरणिज्जं तस्स मोहणिज्ज, जस्स मोहणिज्जं तस्स नाणावरणिज्जं?' हे भदन्त ! यस्य खलु जीवस्य ज्ञाना-- वरणीयं कर्म भवति तस्य किं मोहनीयमपि कर्म भवति एवं यस्य जीवस्य मोहनीयं कर्म भवति तस्य किं ज्ञानावरणीयमपि कर्म भवति ? भगशनाह'गोयमा ! जस्स नाणावरणिज्जं तस्स मोहणिज्नं सिय अस्थि, सिय नत्थि, जस्स पुण मोहणिज्ज तस्स नाणावरणिज्ज नियमा अत्थि' हे गौतम ! यस्य जीवस्य ज्ञानावरणीयं कर्म भवति, तस्य मोहनीयं कर्म स्यात् कदाचित् अस्ति भवति, ___ अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं (जसणं भंते ! नाणावरणिज्जं तस्स मोहणिज्ज, जस्स मोहणिज्जं तस्स नाणावरणिज्ज) हे भदन्त ! जहां पर ज्ञानावरणीय का सद्भाव होता है क्या वहां मोहनीय का भी सद्भाव होता है, और जहां मोहनीय का सद्भाव होता है वहां क्या ज्ञानाचरणीय का भी सद्भाव होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-(गोयमा) हे गौतम ! (जस्स नाणावरणिज्जं तस्स मोहणिज्जं सिय अस्थि, सिय नत्थि, जस्स पुण मोहणिज्जं तस्स नाणावरणिज्ज नियमा अस्थि ) जिस जीव के ज्ञानावरणीय कर्म का सद्भाव होता है उस जीव के मोहनीय होता भी है और नहीं भी होता है परन्तु जिस जीव के मोहनीय होता है उस जीव के नियम से ज्ञानावरणीय कर्म होता है ऐसा नियम है । तात्पर्य कहने का ऐसा है कि जो गौतम स्वाभाना प्रश्न-(जस्स णं भते ! नाणावरणिज्ज' तस्स मोहणिज्ज', जस्स मोहणिज्ज तस्स नाणावरणिज्ज १ ) 3 महन्त ! २ मा ज्ञानावरणीय કર્મને સદ્ભાવ હોય છે, તે જીવમાં શું મોહનીય કર્મને સદ્ભાવ હોય છે? અને જે જીવમાં મેહનીય કર્મને સદ્ભાવ હોય છે, તે જીવમાં શું જ્ઞાનાવરણીય કર્મને સદૂભાવ હોય છે? महावीर प्रभुने। उत्त२-(गोयमा ! जस्स नाणावरणिज्ज' तस्स मोहणिज्ज सिय अस्थि, सिय नस्थि, जस्स पुण मोहणिज्ज' तस्स नाणावरणिज्ज नियमा अस्थि ) गौतम ! २ मा ज्ञानावरणीय भनी सहमा जाय छ, ते જીવમાં મોહનીય કર્મને સદ્દભાવ કયારેક હેય પણ છે અને કયારેક નથી પણ હોતે. પરંતુ જે જીવમાં મોહનીય કર્મને સદ્દભાવ હોય છે, તે જીવમાં જ્ઞાનાવરણીય કર્મને પણ અવશ્ય સદ્દભાવ હોય છે આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે જે જીવ અક્ષયક હોય છે, તે જીવમાં તે જ્ઞાનાવરણીય અને મોહનીય, એ અને કર્મોને એક સાથે સદૂભાવ હોય છે, Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीकाश०८उ०१० ज्ञानावरणीयादिकमणां सम्बन्धनिरूपणम् ५४९ स्यात् कदाचित् नास्ति न भवति, किन्तु यस्य पुनर्मोहनीयं कर्म भवति तस्य ज्ञानावरणीयं कर्म नियमात् नियमतोऽरित भवत्येव अक्ष पकरय हि ज्ञानावरणीयं मोहनीयं चास्ति, अपकस्य तु गहाये यावत् केवलज्ञानं नोत्पद्यते तावत् ज्ञानावरणीयमस्ति, मोहनीयं तु नास्तीति भावः । गौतमः पृच्छति-' जस्स णं भंते ! णाणावरणिज्जं तस्स आउयं० ? ' हे भदन्त ! यस्य खलु जीवस्य ज्ञानावरणीयं कम भवति, तस्य किम् आयुष्कमपि कम भवति ? एवं यस्य आयुष्कं कर्म भवति तस्य किं ज्ञानावरणीयमपि कम भवति ' भगवानाह-' एवं जहा वेर्याणजेण समं भणियं तहा आउएण वि समं भाणियव्वं, एवं नामेण वि, एवं गोएण वि समं' जीव अक्षपक है उस के तो ज्ञानावरणीय और मोहनीय ये दोनों कर्म साथ २ रहते हैं परन्तु जो क्षपक जीव होता है उसके मोह का क्षय हो जाने पर भी जबतक केवलज्ञान उत्पन्न नहीं होता है-तबतक उसके ज्ञानावरणीय कर्म का सद्भाव तो रहता ही है अतः ज्ञानावरणीय के सद्भाव में मोहनीय के सद्भाव की भजना कही गई है। ___अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-(जस्स णं भंते जाणावरणिज्ज तस्स आउयं०) हे भदन्त ! जिस जीव के ज्ञानावरणीय कर्म का सद्भाव पाया जाता है, उस जीव के क्या आयुष्य कर्म का भी सद्भाव पाया जाता है, और जिस जीव के आयुष्य कर्म का सद्भाव पाया जाता है उस जीव के क्या ज्ञानावरणीय कर्म का भी सद्भाव पाया जाता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं (एवं जहा वेयणिज्जेण समं भणियं तहा आउएण वि समं भाणियव्वं, एवं नामेण चि, एवं गोएण वि समं) हे गौतम ! इस विषय में ऐला उत्तर जानना चाहिये પર તુ જે ક્ષપક જીવ હોય છે, તેના મોહનીય કર્મને ક્ષય થવા છતાં પણ જ્યાં સુધી તેને કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન થતું નથી, ત્યા સુધી તેને જ્ઞાનાવરણીય કર્મને તે સદ્દભાવ જ રહે છે. તે કારણે જ્ઞાનાવરણીયને સદ્ભાવ હેય ત્યારે મેહ નિયનો વિકલ્પ સદભાવ કહ્યો છે. वे गौतम स्वामी महावीर असुन मे प्रश्न पूछे छे 3-( जस्सणं भसे ! णाणावरणिज्ज', तस्स आउय. त्याह) 3 महन्त २ मा ज्ञाना. વરણીય કર્મને સદભાવ હોય છે, તે જીવમાં શું આયુષ્ય કમને સદભાવ હેાય છે? અને જે જીવમાં આયુષ્ય કમને સદ્ભાવ હોય છે, તે જીવમાં શુ જ્ઞાનાવરણીય કર્મને સદૂભાવ હોય છે ? __ भडावी२ प्रभुना उत्तर-(एवं जहा वेयणिज्जेण समं भणियं, तहा आउएण वि समं भाणियव्यं, एवं नामेण वि, एवं गोएण वि, सम) गौतम ! Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६५० भगवती सूत्रे एवं पूर्वोक्तरीत्या यथा वेदनीयेन कर्मणा समं ज्ञानावरणीयं कर्म भणितं तथैव आयुष्केणापि कर्मणा समं ज्ञानावरणीयं कर्म भणितव्यम् एवमेव वेदनीयेन सममेव नाम्नापि कर्मणा समं ज्ञानावरणीयं कर्म भणितव्यम् । एवमेव गोत्रेणापि समं ज्ञानावरणीयं कर्म भणितव्यम् । तथा च यस्य ज्ञानावरणीयं भवति तस्य आयुष्कं, नाम, गोत्रं च, नियमाद् भवत्येव, यस्य पुनरायुष्कं नाम, गोत्रं च कर्म भवति तस्य ज्ञानावरणीयं भजनया स्यादस्ति, स्याद् नास्ति चेति बोध्यम्, उक्तरीत्या एतेषु चतुर्षु ज्ञानावरणीयस्य भजनायाः सद्भावात् । अथ आन्तरायिकेण कर्मणा कि जैसा उत्तर मैंने वेदनीय कर्म के विषय में कहा है- अर्थात् जिस जीव के ज्ञानावरणीय कर्म का सद्भाव है उसके नियम से आयुकर्म का सद्भाव है इसी तरह जिस जीव में ज्ञानावरणीय कर्म का सद्भाव है उस जीव के नाम और गोत्र इन कर्मो का भी सद्भाव है । परन्तु जिस जीव को आयुकर्म का सद्भाव है उस जीव को ज्ञानावरणीय कर्म का सद्भाव नियमतः हो ही ऐसी बात नहीं है - वह वहां हो भी सकता है और नहीं भी हो सकता है। क्यों कि केवलज्ञानी आत्मामें आयु, नाम और गोत्र इन कर्मों का सद्भाव होने पर भी ज्ञानावरणीय कर्म का सद्भाव नहीं माना गया है इसीलिये इन कर्मों के साथ ज्ञानावरणीय कर्म का सद्भाव भजना से कहा गया है केवली भिन्न जीवों में इनके साथ ज्ञानावरणीय का और ज्ञानावरणीय के साथ इसका परस्पर में सम्बन्ध रहा करता है । इस तरह वेदनीय, आयु, नाम और गोत्र इन चार कर्मों में ज्ञानावरणीयकर्म की भजना प्रकट की જેવા ઉત્તર વેદનીય કર્મના વિષયમાં આપ્યા છે, એવા જ ઉત્તર આયુષ્ય કર્મીના વિષયમાં પણ સમજવા. એટલે કે જે જીવમાં જ્ઞાનાવરણીય કર્મોના સદ્દભાવ હાય છે, તે જીવમાં આયુ, નામ અને ગાત્ર કમના સદ્ભાવ હાય છે, પણ જે જીવમાં આયુ કર્મના સદ્દભાવ હોય છે, તે જીવમાં જ્ઞાનાવરણીયના સદ્દભાવ હોય છે પણ ખરા અને નથી પણ હાતા. જેમકે કેવળજ્ઞાની આત્મામાં આયુ, નામ અને ગાત્ર એ ત્રણ કર્માંના સદ્ભાવ હોવા છતાં પણ જ્ઞાનાવરણીય કર્મોના સદ્દભાવ હાતા નથી. તેથી જ એ કર્મોની સાથે જ્ઞાનાવરણીય કર્મોના સદ્ભાવ વિકલ્પે બતાવવામાં આવ્યા છે. પરંતુ કેવલી સિવાયના જીવામાં જ્ઞાનાવરણીય કર્મીની સાથે આ ત્રણ કર્મના અને આ ત્રણ કર્યું સાથે જ્ઞાનાવરણીય કર્મીના પરસ્પર સબંધ રહ્યા કરે છે. આ રીતે વેદનીય, આયુ, નામ અને ગાત્ર આ ચાર કર્મોના સદ્ભાવ હાય છે ત્યારે જ્ઞાનાવરણીયા વિકલ્પે સદ્દભાવ ખતાન્યા છે. Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shrafter टी० श० ८ उ. १ ज्ञानावरणीयादिकर्मणां सम्बन्धनिरूपणम् ५५१ समं ज्ञानावरणीयं कर्म, दर्शनावरणीयवदेव भजनारहितं नियमतो वक्तव्यमित्यभिप्रायेणाह - ' अंतराइएण सम जहा दरिसणावरणिज्जेण समं तदेव नियमा परोप्परं भाणियव्वाणि ' आन्तरायिकेण सम ज्ञानावरणीयं यथा दर्शनावरणीयेन समं भणितं भजनया रहितं प्रतिपादितं तथैव नियमात् नियमतो भजनया रहिते आन्तरायिक - ज्ञानावरणीये परस्परं भणितव्ये, तथा च-यस्य ज्ञानावरणीयं तस्य नियमतः आन्तरायिकं यस्य आन्तरायिकं तस्यापि नियमतो ज्ञानावरणीयं भवती , अथ गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं कि हे भदन्त ! जिस जीव में ज्ञानावरणीय कर्म का सद्भाव है उस जीव में क्या अन्तराय वर्म का भी सद्भाव होता है ? और जिस जीव में अन्तर राय कर्म का सद्भाव होता है उस जीव में क्या ज्ञानावरणीय कर्म का भी सद्भाव होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - ( अंतराहणं समं जहा दरिसणावर णिज्जेण समं तहेव नियमा परोप्परं भाणियव्वाणि) हे गौतम! जिस तरह से दर्शनावरणीय कर्म के साथ ज्ञानावरणीय कर्म कहा गया है अर्थात् भजना से रहित प्रतिपादित किया गया है उसी तरह से अन्तराय कर्म के साथ भी ज्ञानावरणीय कर्म भजना रहित प्रतिपादित किया गया है - इस तरह ये दोनों कर्म आपस में भजना से रहित कहे गये हैं- तथा च जिस जीवके ज्ञानावरणीय कर्मका सद्भाव है उस जीव के नियमतः अन्तराय कर्मका भी सद्भाव है और जिस जीव के अन्तराय कर्मका सद्भाव है, उस जीवके नियमसे ज्ञानावरणीय कर्मका सद्भाव है । इस तरह से ज्ञानावरणीय कर्मके अन्य सात कर्मों के सात विकल्प हैं? | ગૌતમ રવામીના પ્રશ્ન—હે ભદન્ત ! જે જીવમાં જ્ઞાનાવરણીય કર્મોના સાવ હાય છે, તે જીવમાં શુ અંતરાય કના સદ્ભાવ હાય છે ? અને જે જીવમાં અંતરાય કર્માંના સદ્ભાવ હોય છે, તે જીવમાં શું જ્ઞાનાવરણીય કમા સદ્ભાવ હાય છે ? महावीर अलुना उत्तर- ( अंतराइए णं सम जहा दरिसणावर णिज्जेण समं तव नियमा परोप्पर' भाणियव्वाणि ) हे गौतम! नेवी रीते हर्शनावरणीय કની સાથે જ્ઞાનાવરણીય કા અવિનાભાવી સંબધ આગળ પ્રકટ કરવામાં આવ્યો એજ પ્રમાણે જ્ઞાનાવરણીય અને અન્તરાય કર્માના પણુ અવિનાભાવી સ’બધ સમજવે. એટલે કે જે જીવમાં જ્ઞાનાવરણીય કર્મોના સદ્ભાવ હોય છે, તે જીવમાં અન્તરાય કર્મોના પણ નિયમથી જ સદ્ભાવ હોય છે, તથા જે જીવમાં અન્તરાય કના સદ્ભાવ હાય છે, તે જીવમાં જ્ઞાનાવરણીય કર્મોના Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीex त्येवमनयोः परस्परं नियमो वक्तव्यः । एवं च ज्ञानावरणीस्य अन्यैः सप्तभिः कर्मभिः सप्त विकल्पा भवन्तीति सिद्धम् १, अथ दर्शनावरणीयस्य शेपैः पभिः सह पविकल्पान् प्ररूपयितुमाह-' जस्स णं भंते । दरिसणावर णिज्जं तस्स वेयणिज्जं, जस्स वेयणिज्जं तस्स दरिसणावरणिज्जं ' गौतमः पृच्छति - हे भदन्त ! यस्य खलु जीवस्य दर्शनावरणीयं कर्म भवति, तस्य किं वेदनीयं कर्म भवति ? यस्य च वेदनीयं कर्म भवति, तस्य किं दर्शनावरणीयमपि कर्म भवति ? | भगवानाह - - ' जहा नाणावरणिज्जं उपरिमेहिं सत्तर्हि समं भणियं, तहा दरिसणावरणिज्जंपि उवरिमेहिं छहिं कम्मेहिं समं भाणियच्वं अंतराहणं ३ ' हे गौतम ! यथा ज्ञानावरणीयं कर्म उपरिमैः उपरिनिर्दिष्टैः जाव अब सूत्रकार दर्शनावरणीय कर्म के शेष छह कर्मों के साथ ६ विकल्पों की प्ररूपणा करते हैं- इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा हैं'(जस्स णं भंते! दरिसणावरणिज्जं तस्स वेयणिज्जं, जस्स वेयणिज्जं तस्स दरिसणावर णिज्जं ) हे भदन्त ! जिस जीव के दर्शनावरणीय कर्म का सद्भाव है, उस जीव के वेदनीय कर्म का भी सद्भाव होता है ? और जिस जीव के वेदनीय कर्म का सद्भाव होता है क्या उस जीव के दर्शनावरणीय कर्मका भी सद्भाव होता है क्या? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - ( जहा नाणावर णिज्जं उबरिमेहिं सत्तर्हि कम्मेहिं समं भणियं, तहा दरिसणावरणिज्जं वरमेहिं छहिं कम्मेहिं समं भाणियव्वं जाव अंतराइएणं २ ) हे गौतम ! जिस तरह से ज्ञानावरणीय कर्म दर्शनाव પણ નિયમથી જ સદ્ભાવ હોય છે. આ રીતે જ્ઞાનાવરણીય કર્માંના અન્ય સાત કુર્મી સાથે સાત વિકલ્પ થાય છે. હવે સૂત્રકાર દર્શનાવરીય કાઁની ખાકીનાં છ કર્મી સાથે પ્રરૂપણા કરે છે, તેના છ વિકલ્પા નીચે પ્રમાણે આપવામાં આવ્યા છે— गौतम स्वामीनी प्रश्न - ( जस्म ण मते ! दरिसणावर णिज्जं तथ्स वेयणिज्ज', जस्स वेयणिज्ज तस्स दरिसणावरणिज ? ) हे लहन्त | ने मां દનાવરણીય કમ ના સદ્ભાવ હોય છે, તે જીવમાં શુ વેદનીય કર્મોને પણુ સાવ હાય છે ? અને જે જીવમા વેદનીય કમના સદ્ભાવ હાય છે, તે જીવમાં શું દનાવરણીય કના પણ સદ્ભાવ હોય છે ? महावीर प्रभुना उत्तर- ( जहा नाणावर णिज्ज उवरिमेहि छहिं कम्मे हिं समं भणिय, तहा दरिसणावर णिज्ज' उवरिमेहि छहिं कम्मेहिं समं भाणियव्व ) કે ગૌતમ ।' જેવી રીતે દર્શનાવરણીય આદિ સાત કર્મીના જ્ઞાનાવરણીય ક Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टी० श०८उ. १० बानावरणीयादिकमणां सम्बन्धनिरूपणम् ५५३ दर्शनावरणीयादिभिः सप्तभिः कर्मभिः समं भणितं तथा दर्शनावरणीयमपि कर्म उपरिमैः उपरिनिर्दिष्टे, वेदनीयादिमिः पभिः कर्मभिः समं भणितव्यम् , यावत्वेदनीयेन, मोहनीयेन, आयुष्कण, नाम्ना, गोत्रेण, आन्तरायिकेण सममित्यर्थः २। एवं चायं दर्शनावरणीयकर्मणो गमो ज्ञानावरणीयकर्म गमसमान एव बोध्यः, स च प्रतिपादित एव । अथ वेदनीयं कर्म शेपैः पञ्चभिः सह प्ररूपयितुमाह'जस्स णं भंते ! वेयणिज्जं तस्स मोहणिज्ज, जस्स मोहणिज्ज तस्स वेयणिज्ज ?' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! यस्य खलु जीवस्य वेदनीयं कर्म भवति, तस्य किं मोहनीयमपि कर्म भवति ? एवं यस्य मोहनीयं कर्म भवति तस्य किं वेदनीयमपि कर्म भवति ? भगवानाह-'गोयमा । जस्स वेयणिज्जं तस्स मोहणिज्ज, सिय अत्थि, रणीय आदि सात कर्मों के साथ कहा गया है, उसी तरह से दर्शनावरणीय कर्मको भी ऊपरके वेदनीय आदि अन्तरायान्त६ कर्मों के साथ कहना चाहिये। इस तरह दर्शनावरणीय कर्म का यह गम ज्ञानावरणीय कर्म के गम जैसा ही है ऐसा जानना चाहिये। यह कैसा है ? सो यह ऊपर कहा ही जा चुका है। ___ अय सूत्रकार वेदनीय कर्म की प्ररूपणा शेष पांच कर्मों के साथ करते हैं-इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-(जस्स णं भंते ! वेयणिज्जं तस्स मोहणिज्जं, जस्त मोहणिज्जं तस्स वेयणिज्ज) हे भदन्त ! जिस जीव के वेदनीय कर्म का-सद्भाव पाया जाता है क्या उस जीव के मोहनीय कर्म का भी सद्भाव पाया जाता है ? और जिस जीव के मोहनीय कर्म का सद्भाव पाया जाता है क्या उस जीव के वेदनीय कर्म का भी सद्भाव पाया जाता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैंસાથેના સદભાવ વિષયક કથન કરવામાં આવ્યું છે, એ જ પ્રમાણે દર્શનાવરણીય કર્મની સાથે પણ વેદનયથી અન્તરાય પર્યન્તના કમૅ નું કથન સમજવું આ રીતે દર્શનાવરણીય કર્મના અન્ય છ કર્મો સાથેના સંબંધ વિષયક આલાપક જ્ઞાનાવરણીય સાથેના તેમના સંબંધ વિષયક આલાપક જેવાજ છે એમ સમજવું. જ્ઞાનાવરણય સાથેના તેમના સંબંધનું કથન તે આગળ આપવામાં આવ્યુજ છે. હવે સૂત્રકાર વેદનીય કર્મની પ્રરૂપણ બાકીનાં પાંચ કર્મો સાથે કરે છે, गौतम स्वाभाना प्रश्न-(जस्स णं भंते ! वेयणिज्ज तस्स मोहणिज्ज', जस्स मोहणिज्ज तस्स वेयणिज्ज) 3 महन्त ! २ मा नाय ४मना સદ્ભાવ હોય છે, તે જીવમાં શું મેહનીય કર્મને પણ સદૂભાવ હોય છે? અને જે જીવ મેહનીય કર્મને સદ્ભાવ હોય છે, તે જીવમાં શું વેદનીય કર્મને પણ સદૂભાવ હોય છે? भ७० Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - - भगवती सिय नत्थि, जस्स पुण मोहणिज्जं तस्स वेयणिज्ज नियमा अत्थि' हे गौतम ! यस्य जीवस्य वेदनीयं कर्म भवति तस्य मोहनीयं स्यात् कदाचित् अस्ति भवति, स्यात कदाचित नास्ति न भवति, तत्र अक्षीणमोहस्य हि वेदनीयं मोहनीयं चास्ति, क्षीणमोहस्य तु वेदनीयं केवलमस्ति मोहनीय नास्तीत्याशयः, किन्तु यस्य पुनर्मोहनीयं कर्म अस्ति तस्य वेदनीयमपि नियमात् नियमतोऽस्ति । गौतमः पृच्छति(गोयमा) हे गौतम ! ऐसा नियम नहीं है कि जिनके वेदनीय कर्म का सदभाव पाया जाता है उसके मोहनीय कर्म का भी सदभाव पाया जाता है, क्यों कि भगवान के वेदनीय का सद्भाव तो पाया जाता है पर मोहनीय कर्म का सद्भाव नहीं पाया जाता इसीलिये (जस्स वेय. णिज्जं तस्स मोहणिज्जं सिय अस्थि सिय नत्थि) सूत्रकार ने ऐसा कहा है कि जिसके वेदनीय कर्म का सदभाव होता है उसके मोहनीय कर्म का सद्भाव होता भी है और नहीं भी होता है क्षीणमोहवीतराग भिन्न जीवों में वेदनीय के साथ मोहनीय का सद्भाव पाया ही जाता है। इसी लिये वेदनीय के साथ मोहनीय कर्म की भजना कही गई है। परन्तु (जस्स पुण मोहणिज्जं तस्स वेयणिज्ज नियमा अस्थि ) यह नियम है कि जिस आत्मा में मोहनीय कर्म है उस आत्मा में वेदनीय कर्म अवश्य ही है। इसी बात को टीकाकार ने " अक्षीणमोहस्य हि वेदनीयं मोहनीयं चास्ति, क्षीणमोहस्य तु वेदनीयं केवलमस्ति मोहनीयं नास्ति" इस पंक्ति द्वारा स्पष्ट की है। महावीर प्रसुन उत्तर- गोयमा ! " गौतम ! सो नियम નથી કે જે જીવમાં વેદનીય કર્મને સદ્ભાવ હોય તે જીવમાં મેહનીય કર્મને પણ સદ્ભાવ જ હાય, કારણ કે કેવલી ભગવાનમાં વેદનીય કર્મને સદ્ભાવ તે જોવામાં આવે છે પણ તેમનામાં મોહનીય કર્મનો સદુભાવ જણાતો નથી. પરંતુ ક્ષીણ મહિવાળા વીતરાગ સિવાયના જીવમાં વેદનીય કર્મની સાથે મોહનીય કર્મને પણ સદ્ભાવ જોવામાં આવે છે. આ રીતે વેદનીયની સાથે મેહનીય કર્મને સદૂભાવ કયારેક હોય છે અને કયારેક તે નથી. એજ पात सूत्रारे 24। सूत्र द्वारा व्यत ४१ छ-(जन्स वेयणिज्ज तस्स मोहणिज्ज सिय अस्थि, सिय नस्थि) ५२न्तु (जस्त पुण मोहणिज्ज तस्स वेयणिज्ज नियमा अत्यि ) मेवा नियम १३२ छ २ आत्मामा माडनीय भने। સદૂભાવ હેાય છે, તે આત્મામાં વેદનીય કર્મનો પણ અવશ્ય સદ્ભાવ હોય छ. मे पात सूत्रारे “ अक्षीणमोहस्य हि वेदनीयं मोहनीयं चास्ति क्षीण मोहस्य तु वेदनीयं केवलमस्ति मोहनीय नास्ति ) मा 48 द्वारा २५४ ४१ छ. Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रेमैयन्द्रिका सै० श०८३०१० शानावरणीयादिकमणां सम्बन्धनिरूपणम् ५५५ 'जस्स णं भंते ! वेयणिज्जं तस्स आउयं० ? ' हे भदन्त ! यस्य खलु जीवस्य वेदनीयं कर्म भवति तस्य किम् आयुष्कं कर्म भवति ? एवं यस्य आयुष्कं कर्म भवति तस्य कि वेदनीयमपि कर्म भवति ? भगनानाह-' एवं एयाणि परोप्पर नियमा । जहा आउएण समं एवं नामेण वि, गोयेण वि समं भाणियच्वं ' एवं पूर्वोक्तरीत्या एते-वेदनीयायुष्के परस्परं नियमात् नियमतो भवतः, तथा च यस्य वेदनीयं कर्म तस्य नियमत आयुष्कमपि कर्म, एवं यस्य आयुष्कं तस्य निय मतो वेदनीयमपि भवतीत्येवमेते परस्परं तुल्ये वक्तव्ये । एवं नाम-गोत्राभ्यामपि ___अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-" जस्स णं भंते ! वेयणिज्जं तस्त आउयं०" हे भदन्त ! जिस जीव के वेदनीय कर्म का सदभाव है क्या उस जीव के आयुधक कर्म का भी सदभाव होता है ? और जिस जीव के आयुष्क कर्म का सद्भाव होता है क्या उस जीव के वेदनीय कर्म का भी सद्भाव होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-(एवं एयाणि परोप्परं नियमा) हे गौतम ! इन दोनों कर्मों का आपस में नियम से संबंध है। तथा च-जिप्स जीव के वेदनीय कर्म का सद्भाव होता है उस जीव के नियम से आयुष्क कर्म का सद्भाव होता है और जिस जीव के आयुष्क कम का सदभाव होता है उस जीव के नियम से वेदनीय कर्म का सद्भाव होता है । तात्पर्य कहने का यह है कि वेदनीय, आयु, नाम और गोत्र ये चार अघातिया कर्म हैं। इनका परस्पर में एक दूसरे के साथ संबंध होने में किसी भी प्रकार की बाधा नहीं आती है। केवली भगवान के चार घातिया कर्मों का गौतम स्वामीना प्रश्न-(जस्स णं मते ! वेयणिज्ज तरस आउय. ઈત્યાદિ) હે ભદન્ત ! જે જીવમાં વેદનીય કર્મને સદૂભાવ હોય છે, તે જીવમાં શું આયુષ્ય કર્મને પણ સભાવ હોય છે? અને જે જીવમાં આયુષ્ય કર્મને સદૂભાવ હોય છે, તે જીવમાં શું વેદનીય કર્મને પણ સદ્ભાવ હોય છે? भावी२ प्रभुना उत्त२-(एवं एयाणि परोप्पर नियमा) 0 गौतम ! આ બન્ને કર્મોને પરસ્પર સાથે નિયમથી જ સંબંધ હોય છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે જે જીવમાં વેદનીય કમને સદ્ભાવ હોય છે, તે જીવમાં આયુષ્ય કમને પણ અવશ્ય સદૂભાવ હોય છે અને જે જીવમાં આયુષ્ય કર્મને સદુભાવ હોય છે, તે જીવમાં વેદનીયને પણ અવશ્ય સભાવ હોય છે. વેદ. નીય, આયુ, નામ અને ગોત્ર, આ ચાર અઘાતિયા કર્મ છે. તે ચારેને એક બીજાની સાથે સંબંધ રહેવામાં કઈપણ ભાષા (મુશ્કેલી) નડતી નથી. કેવલી Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती सूत्रे ५५६ समं वेदनीयं वक्तव्यमित्यभिप्रायेणाह - यथा आयुष्केण समं भणितम् एवमेव तथैव नाम्नापि समं गोत्रेणापि समं भणितव्यम्, अन्तरायेण तु समं वेदनीयं भजनया भवति यतोहि वेदनीयम् आन्तरायिकं च केवलिभिन्नानां भवति केवलिनां तु केवलं वेदनीयं भवति, न त्वान्तरायिकं कर्म इत्याशयेन प्रश्नोत्तरं प्राह-' जस्स णं भंते ! वेवणिज्जं तस्स अंतराइयं० ? पुच्छा' हे भदन्त । यस्य खलु जीवस्य अभाव होने पर भी इनका उनमें बिना किसी आपसी विरोध का सद्भाव रहता है। घातिया कर्मों में जैसा ज्ञानावरणीय और मोहनीय में विरोध एक तरफा कहा गया है उस प्रकार का विरोध इनमें न एक तरफा है और न दोनों तरफ से है । इसी बात को सूचित करने के लिये (जहा आउण समं, एवं नामेण वि, गोएण विसमं भाणियव्वं ) सूत्रकार ने ऐसा कहा है । जिस प्रकार से वेदनीय और आयु का परस्पर में संबंध प्रकट किया गया है, उसी प्रकार से वेदनीय के साथ नाम और गोत्र का भी परस्पर में संबंध है ऐसा जानना चाहिये । अन्तराय के साथ वेदनीय का ऐसा संबंध नहीं है किन्तु भजना से ही अन्तराय के साथ वेदनीय का संबंध है इस बात को प्रकट करने के लिये सूत्रकार प्रश्नोत्तररूप सूत्र आगे कहते हैं - इसमें गौतम ने जब प्रभु से ( जस्स णं भंते! वेणिज्जं तस्स अंतराइयं० पुच्छा) ऐसा पूछा कि हे भदन्त ! ભગવાનમાં ચાર ઘાતિયા કર્મોના (જ્ઞાનાવરણીય, દર્શનાવરણીય, માહનીય અને અંતરાય ) અભાવ હાવા છતાં પણ ઉપર્યુક્ત ચાર અઘાતિયા કર્મના તા સાવ જ રહે છે. ઘાતિયા કર્મોમાં (જેમકે જ્ઞાનાવરણીય અને માહનીયમાં) જેવી રીતે એકતરફી વિરાધ બતાવવામાં આવ્યા છે, એવા એક તરફી વિરોધ અઘાતિયા કર્મીમાં હાતા નથી. એટલું જ નહિં પણુ ખન્ને તરફી વિરાધને પણ તેમાં અભાવ છે. એજ વાત વ્યક્ત કરવાને માટે “ जहा आउणं समं, एव नामेण वि, गोएणवि समं भाणियव्वं " सूत्रारे या प्रमाणे उद्धुं छे. પ્રકારના વેદનીય અને આયુ વચ્ચેના સંબંધ ( અવિનાભાવી સ’'ધ ) પ્રકટ કરવામાં આવ્યે છે, એજ પ્રકારને વેદનીયના નામકમ અને ગેાત્રકમ સાથે પણ અવિનાભાવિ સંબધ હોય છે. પરંતુ અંતરાયના સાથે વેદનીયના એવા સબંધ નથી. ત્યારે કેવા સબધ છે ? તેમના કેવા સબંધ છે તે નીચેના પ્રશ્નોત્તરી દ્વારા સૂત્રકારે પ્રકટ કર્યુ છે. गौतभ स्वाभीना पुच्छा ) हे अहन्त ! प्रश्न – (जस्स of भंते ! वेयणिज्जं तस्स अंतराइय'. मां बेहनीय उनी सहभाव होय छे, ते भां Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमैयचन्द्रिका टी० ० ८ १०१० शानावरणीयादिकर्मणांसम्बन्धनिरूपणम् ५५७ वेदनीयं कर्म भवति तस्य किम् आन्तरायिकं कर्म भवति ? एवं यस्य आन्तरायिक भवति तस्य किं वेदनीयमपि भवति ? इति पृच्छा, भगवानाह-'गोयमा ! जस्स वेयणिज्जं तस्स अंतराइयं, सिय अत्थि, सिय नस्थि, जस्स, पुण अंतराइयं तस्स वेयणिज्ज नियमा अत्थि' हे गौतम ! यस्य जीवस्य वेदनीयं भवति तस्य आन्तरायिकं स्यात् कदाचित् अस्ति भवति स्यात कदाचित नास्ति न भवति, अकेवलिनामुभयं भवति, केवलिनां तु वेदनीयमेव नान्तरायिकमिति भावः, किन्तु यस्य पुनरान्तरायिकं कर्म भवति तस्य वेदनीयं नियमात् नियमतोऽस्ति जिस जीव के वेदनीय कर्म का सद्भाव होता है, क्या उसके अन्तराय कर्म का भी सद्भाव होता है ? तथा जिसके अन्तराय कर्म का सद्भाव होता है उसके वेदनीय कर्म का भी सदभाव होता है ? तब प्रभु ने उनसे ऐसा कहा-(गोयमा) हे गौतम ! (जस्त वेयणिज्ज तस्स अंतराइयं सिय अस्थि, सिय नस्थि, जस्स पुण अंतराइयं तस्स वेयणिज्जं नियमा अत्थि) जिस जीव के वेदनीय कर्म का सदभाव होता है उसके अन्तराय कर्म का भी नियमतः सद्भाव हो ऐसा एकान्तिक नियम नहीं है-क्यों कि केवली भगवान के वेदनीय तो होता है पर अन्तराय कर्म नहीं होता है। कारण चार घातिया कर्मों का ज्ञानावरणीय, दर्शनावरणीय, मोहनीय और अन्तराय-इनका केवली में सर्वथा अभाव हो जाता है । अकेवलीको ही वेदनीय के सद्भाव में अन्तराय का सद्भाव पाया जाता है। इसीलिये वेदनीयके सद्भावमें अन्तराय कर्मका होना और न होना भजनासे प्रकट किया गया है। परन्तु जहां पर अन्तराय कर्म શું અંતરાય કર્મને સદભાવ હોય છે ખરો? અને જે જીવમાં અંતરાય કમને સદુભાવ હોય છે, તે જીવમાં શું વેદનીય કર્મને પણ સદૂભાવ હોય છે? महावीर प्रभुना लत्तर--" गोयमा !" उ गीतम! (जस्स वेयणिज्ज तस्म्र अंतराइयं सिय अस्थि, सिय नस्थि, जस्स पुण अतराइयं तस्स वेयणिज्ज नियमा अत्थि) २ १ वहनीय भनी सहला डाय छ, ते मां અંતરાય કમને સદૂભાવ હોય છે પણ ખરો અને નથી પણ હતો. જેમકે કેવલી ભગવાનમાં વેદનીય કર્મને સદભાવ હોય છે પણ અંતરાય કર્મને સદ્દભાવ હેતે નથી, કારણ કે જ્ઞાનાવરણીય, દર્શનાવરણીય, મેહનીય અને અંતરાય, એ ચાર ઘાતિયા કર્મોને તે કેવલીમાં અભાવ જ હોય છે પરન્ત કેવલી સિવાયના મનુષ્યોમાં વેદનીય કર્મની સાથે અંતરાય કમને પણ સદ્. ભાવ રહે છે. તેથી જ વેદનયના સદુભાવમાં અંતરાયને સદ્દભાવ વિકલ્પ Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भंगवतीस भवत्येत्र ३॥ अथ मोहनीयं शेषैश्चतुर्भिः सह प्ररूपयति-'जस्स णं भंते ! मोहणिज्ज तस्स आउय, जस्स आउयं तस्स मोहणिज्जं ? ' हे भदन्त ! यस्य खलु जीवस्य मोहनीय कर्म भवति तस्य किम् आयुष्कं कर्म भवति ? एवं यस्य आयुष्कं कर्म भवति तस्य किं मोहनीयमपि कर्म भवति ? भगवानाह-'गोयमा ! जस्स मोहगिज्ज तस्स आउयं नियमा अत्थि, जस्स पुण आउयं तस्स पुण मोहणिज्जं सिय अस्थि, सिय नत्थि, एवं नाम, गोयं, अंतराइयं च भाणियव्वं ' हे गौतम ! यस्य जीवस्य मोहनीयं भवति तस्य आयुकं नियमात् नियमतोऽस्ति भवत्येव, किन्तु यस्य पुनरायुष्कं भवति तस्य पुनर्मोहनीयं स्यात् कदाचित् कस्यचिदस्ति, स्यात् का सद्भाव होता है वहां नियमसे वेदनीय कर्मका सद्भाव होता है ।३। ___अब गौतम स्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-(जस्ल णं भंते ! मोहणिज्जं तस्स आउयं, जस्स आउयं तस्स मोहणिज्ज) हे भदन्त | जिस जीव के मोहनीय कर्म का सदभाव होता है क्या उस जीव के आयु कर्म का सद्भाव होता है ? तथा जिस जीव के आयुकर्म का सद्भाव होता है उस जीव के मोहनीयकर्म का भी सद्भाव होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-(गोयमा) हे गौतम ! (जस्लमोहणिज्जं तस्स आउयं नियमा अस्थि, जस्स पुण आउयं तस्स पुणमोहणिज्जं सिय अत्यि, सिय नत्थि, एवं नामं, गोयं अंतराइयं च भाणियवं) जिस जीव के मोहनीयकर्मका सद्भाव है, उसके आयुकर्मका सदभाव नियमसे है, और जिस जीव के आयुकर्म का सदुभाव है उस जीव के मोहनीय का બતાવ્યું છે પરંતુ એવું જરૂર બની શકે છે કે જે જીવમાં અંતરાય કર્મને સદૂભાવ હોય છે, તે જીવમાં વેદનીય કર્મને પણ અવશ્ય સદૂભાવ હોય છે. હવે ગૌતમ સ્વામી મહનીય કર્મના બાકીના ચાર કર્મો સાથેના સંબં धने मनुसक्षी महावीर प्रभुने पूछे छे 3-( जस्स णं भते ! मोहणिज तस्स आउयं, जस्स आउयं तस्स मोहणिज्ज) 3 महन्त । २ मा माडनीय કર્મને સદભાવ હોય છે, તે જીવમાં શું આયુષ્ય કર્મને પણ સદૂભાવ હોય છે? અને જે જીવમાં આયુષ્ય કમને સદ્ભાવ હોય છે, તે જીવમાં શું મેહનીય કર્મને પણ સદ્દભાવ હોય છે? ____ मडावीर प्रभुन। उत्त२-" गोयमा ! जस्स मोहणिज्ज तस आउयं नियमा अस्थि, जरस पुण आउयं तस्स पुण मोहणिजे सिय अस्थि, सिय नत्थि"3 ગૌતમ ! જે જીવમાં મેહનીય કર્મને સદૂભાવ હોય છે, તે છવમાં આયુષ્ય કર્મને પણ નિયમથી જ સદ્દભાવ હોય છે, પરંતુ જે જીવમાં આયુષ્ય કમને Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रन्द्रिका टोकाश० ८४०१० ज्ञानावरणीयादिकर्मणां सम्बन्धनिरूपणम् ५५९ 9 कदाचित् कस्यचिन्नास्त्येव तत्र यस्य मोहनीय तस्यायुर्नियमादकेवलिन इव भवत्येव, यस्य पुनरायुस्तस्य मोहनीयं भजनया भवति, यतोऽक्षीण मोहस्यायुर्मोहनीयं चास्ति, क्षीणमोहस्य वायुरेवेति भावः । एवमेव मोहनीयेन समम् आयुष्कमित्र नाम, गोत्रम्, आन्तरायिकं च नियमतो भवत्येव । यस्य पुन नामादित्रयं भवति तस्य स्यात् कदाचित् मोहनीय भरति अक्षीणमोहस्येव स्यात् कदाचित् मोहनीयं न भवति क्षीणमोहस्येवेति भावः ४, अथायुकं शेषैस्त्रिभिः समं प्ररूप सद्भाव अवश्य हो ही ऐसा नियम नहीं है । मोहनीय के सद्भाव में आयुकर्म का सद्भाव अकेवली आत्मा की तरह सब जीवों के होते ही है । परन्तु जिस जीव के आयु का सद्भाव होता है उस जीव के मोहनीयकर्म का सद्भाव भजना से होता है इनमें आक्षीणमोहवाले जीव के तो आयु और मोहनीय का सद्भाव युगपत् रहता है और जो क्षीणमोहवाला जीव है उसके केवल आयु का ही सद्भाव रहता है । मोहनी के साथ आयुष्क की तरह नाम, गोत्र और अन्तराय ये सब नियम से होते हैं, पन्तु जिनके ये नामादित्रिक होते हैं उन के सोहनीय कदाचित होता भी है और कदाचित नहीं भी होता है। अक्षीणमोहवाले जीव के मोहनीय के साथ नाम, गोत्र और अन्तराय ये होते हैं और क्षीणमोहवाले जीव के ये मोहनीयकर्म के बिना भी होते हैं ॥ ४ ॥ સદ્ભાવ હાય છે, તે જીવમાં મેાહનીય કના સદ્ભાવ જ હાય છે એવા કોઇ નિયમ નથી મેાહનીયના સદ્ભાવમાં આયુષ્ય કના સદ્ભાવ અકેવલી આત્માની જેમ સમસ્ત જીવામાં હાય છે. પરન્તુ જે જીવમાં આયુષ્ય કા સદ્ભાવ હાય છે, તે જીવમાં માહનીયના સદ્ભાવ વિકલ્પે હાય છે. અક્ષીણુ માહવાળા જીવામાં તે આયુ અને મેહનીયને સદ્ભાવ એક સાથે જ રહે છે, પરન્તુ ક્ષીણુ મેહવાળા જીવામાં તે કેવળ આયુષ્યને જ સદ્ભાવ રહે છે પશુ આયુષ્યની સાથે મેાહનીયના સદ્ભાવ રહેતા નથી મેહનીય કર્મીની સાથે આયુષ્યની જેમ જ નામ, ગોત્ર અને અંતરાય, આ ત્રણેને સદ્ભાવ નિયમથી જ હાય છે. પરન્તુ જે જીવમાં નામ, ગેત્ર અને આયુકના સદ્ભાવ હાય છે. તે જીવમાં મેાહનીય ક્રમના સદ્ભાવ હોય છે પણ ખરા અને નથી પણ હાતા. અક્ષીણુ મેહવાળા જીવમાં મેહનીયની સાથે નામ, ગોત્ર અને અંતરાય કઈના સદ્ભાવ જ રહે છે. પરન્તુ ક્ષીણુ માહવાળા જીવમાં એ ત્રણ માહનીય કર્મ વિના પણ હાય છે. હવે આણુકની સાથેના બાકીના ત્રણ કર્મના સબધ વિષયક વિકલ્પા બતાવવામાં આવે છે. Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५६० भगवती सूत्रे यति - 'जस्सणं भंते ! आउयं तस्स नामं० ? पुच्छा' गौतमः पृच्छति - दे भदन्त ! यस्य खलु जीवस्य आयुष्यं कर्म भवति तस्य किं नाम कर्म भवति १ एवं यस्य नाम कर्म भवति तस्य किम् आयुष्कमपि कर्म भवति ? इति पृच्छा, भगवानाह - ' गोयमा ! दोवि परोप्परं नियमा, एवं गोत्तेण त्रि समं भाणियन्त्रं ' हे गौतम ! द्वे अपि आयुक्नाम्नी परस्परं नियमात् भवतः तथा च यस्यायुकं तस्य नियमतो नाम कर्म भवत्येव, एवं यस्य नाम कर्म भवति तस्य नियमत आयुष्कं कर्म भवत्येवेति भाव, एवमेव गोत्रेणापि एवम् नियमतः आयुष्कं कर्म भणितव्यम् । गौतमः पृच्छति -' जस्स णं भते ! आउयं तस्स अंतराइयं ० ? अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं - (जस्स णं भंते ! आउयं तस्स नामं०पुच्छा) हे भदन्त ! जिस जीवके आयुष्क कर्म होता है, उस जीव के क्या नाम कर्म भी होता है ? और जिस जीव के नामकर्म होता है उस जीव के क्या आयुष्क कर्म भी होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - (गोमा ! दोवि परोप्परं नियमा एवं गोत्तेण वि समं भाणि roi) हे गौतम! ये गोत्र और नाम दोनों कर्म परस्पर नियम से होते हैं । इसलिये जिसके आयुष्क कर्मका सद्भाव होता उस जीवके नियमसे नाम कर्म का सद्भाव होता है और जिस जीवके नामकर्मका सद्भाव होता है उसके आयुष्क कर्म का सद्भाव होता है । इसी तरह से गोत्र कर्म के साथ भी नियम से आयुष्क कर्म कहना चाहिये । अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं (जस्स णं भंते । आउयं तस्स अंतराइयं०) हे भदन्त ! जिस जीव के अयुकर्म का सद्भाव गौतम स्वाभीना प्रश्न – ( जस्स णं भंते ! आउयं तस्स नामं पुच्छा ) હું ભદ્દન્ત ! જે જીવમાં આયુષ્ય કર્મના સદ્ભાવ હોય છે, તે જીવમાં શું નામકના પણુ સદ્ભાવ હોય છે ? અને જે જીવમાં નામક ના સદ્ભાવ ડાય છે, તે જીવમાં શું આયુષ્ય કમના પણ સદ્ભાવ હાય છે ? भहावीर अलुना उत्तर- " गोयमा ! दो वि परोप्पर' नियमा, एवं गोत्तेण वि समं भाणियव्वं " हे गौतम । गोत्रर्भ भने नामम्र्मना भविनालावि સંબંધ હોવાથી આયુકમના સદ્ભાવવાળા જીવમાં ગાત્રકને પણ નિયમથી જ સાવ હાય છે, અને ગાત્રકના સદ્ભાવવાળા જીવમાં આયુકના પશુ સદ્ભાવ અવસ્ય હાય છે, એજ પ્રમાણે આયુક'ની સાથે ગાત્રકમા અને ગેાત્રકમની સાથે આયુકસના પણ નિયમથી જ સદ્ગુભાવ હાય છે. गौतभ स्वाभीने। अश्न – ( जस्स णं भंते ! आउयं तस्स अंतराइयं. १ ) ૐ ભઇન્ત ! જે જીવમાં આયુષ્ય કના સદૂભાવ હાય છે, તે જીવમાં શું Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " प्रमेन्द्रका टीका श० ८३०१० ज्ञानावरणीयादिकर्मणां सबन्धनिरूपणम् ५६१ : पुच्छा' हे भदन्त । यस्य खलु जीवस्य आयुकं कर्म भवति तस्य किम् आन्तराकिं कर्म भवति ? एवं यस्य आन्तरायिकं कर्म भवति तस्य किम् आयुष्कं कर्म भवति ? इति पृच्छा, भगवानाह - ' गोयसा ! जस्स आउयं तस्स अंतराइयं सिय अस्थि: सिय नत्थि जस्स पुण अंतराइय तस्स आउयं नियमा ५' हे गौतम ! यस्य tat आयुष्कं कर्म भवति तस्य आन्तरायिकं स्यात् कदाचित् कस्यचित् अस्ति स्यात् कदाचित् कस्यचित् नास्ति तथा च अकेवलिन आयुरस्ति आन्तरायिकं चास्ति, केवलिनस्तु आन्तरायिकं नास्ति इत्येवं भजना वोध्या, किन्तु यस्य पुनरान्तरायिकं कर्म भवति तस्य आयुष्कं नास्ति इत्येवं भजना वोध्या, किन्तु यस्य पुनरान्तरायिकं कर्म भवति तस्य आयुष्कं नियमात् नियमतो भवति ५ । अथ नामकर्म शेषद्वयेन समं प्ररूपयतिहोता है उस जीव या अन्तरायकर्सका भी सद्भाव है और जिस जीव के अन्तरायकर्म का सद्भाव होता है उस जीव के क्या आयुकर्म का भी सद्भाव होता है ? इसके उत्तर प्रभु कहते हैं - ( गोमा ) हे गौतम! (जस्स आउयं तस्स अतराइयं सिय अस्थि, सिय नत्थि, जस्स पुण अंतराइयं तस्स आउयं नियमा ५) जिस जीव के आयुष्क कर्म का सद्भाब होता है, उस जीव के अन्तरायकर्म का सद्भाव नियम से होता ही है ऐसा नियम नहीं है - ऐसे जीव के अन्तराय होता भी है और नहीं भी होता है ऐसी आयुकर्म के साथ अन्तरायकर्म की भजना है । जो जीव अकेली है - उसके आयुकर्म भी है और अन्तरायकर्म भी है। परन्तु जो जीव केवली हैं उनके आयुकर्म तो है परन्तु अन्तराय नहीं है। इस तरह से आयुकर्म के साथ अन्तरायकर्मकी भजना है । किन्तु जिस जीवके अन्तरायकर्स होता है, उसके नियम से आयुष्ककर्म होता है ॥५॥ અંતરાય કના પણ સદ્ભાવ હાય છે ખરા ? અને જે જીવમાં અંતરાય કર્મીના સાવ હાય છે, તે જીવમાં શુ' આયુષ્ય કર્મોના પણ સાવ હાય છે ? महावीर अलुना उत्तर - ( गोयमा ! जम्स आउय तस्स अतराइय सिय । अस्थि, सिय नत्थि, जस्स पुण अतराइयं तस्स आउय नियमा ) हे गौतम! જે જીવમાં આયુષ્ય કર્મોના સદ્ભાવ હૈય છે, તે જીવમાં કયારેક અંતરાય કર્મીના સદ્ભાવ હોય છે અને કયારેક સદ્ભાવ નથી પણ હા. કેવલીમાં આણુકના સદ્ભાવ હોય છે. પણ અંતરાય કના સદ્ભાવ હતેા નથી, પરન્તુ કેવલી સિવાયના જીવામાં આયુ અને અંતરાય, એ બન્ને કર્મોના એક સાથે સદ્ભાવ હાય છે. તે કારણે જ આયુકમની સાથે અંતરાય કના વિકલ્પે સદ્ભાવ કહ્યો છે. પરન્તુ જે જીવમાં અતરાય કના સદૂભાવ હોય છે, તે જીવમાં આયુષ્ય કર્મીના પશુ અવશ્ય સદ્ભાવ જ હોય છે. भ ७१ Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५६२ भगवतीय 'जस्स णं भंते ! णायं तम्स गोयं जरस णं गोयं नस्म णं णामं ? पुन्छा' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! यस्य खलु जीवस्य नामकर्म भवनि तस्य किं. गोत्र धर्म भवति ? एवं यस्य खलु गोत्रं कर्म भवति तस्य कि नाम कर्म भवनि ? इति पृच्छा, भगपानाह-' गोयमा ! जस्स णं णाम तम्स ण नियमा गोयं, जस्स णं गोयं तस्स नियमा णामं, दोवि एए परोप्परं नियमा' हे गौतम ! यम्य ग्यलु नाम कर्म भवति, तस्य खलु नियमात् नियमतो गोतं कर्म भवति-एवं यम्य ग्बलु गोत्रे कर्म भवति तस्य नियमात् नियमतो नाम कर्म भरत्येव, द्वे अपि एने नाम गोगे कर्मणी परस्परं नियमतो भवतः । गौतमः पृच्छति- जम्म णं भने ! णामं तस्स अंतराइयं पुन्छा ? ' हे भदन्त ! यस्य खलु नाम कर्म भवनि तस्य किम् आन्तरा. ___अप गौतम प्रभु से ऐमा पूछते हैं-(जस्म णं मते ! णामं तस्म गोयं जस्सणं गोयं तस्सणं णामं पुच्छा) हे मदन्त ! जिम जीव के नाम कर्म होता है उस जीव के क्या गोत्रकर्म भी होता है और जिम जीव के गोत्र कर्म होता है उस जीव के क्या नामकर्म भी होता है ? इसके उत्तरमें प्रभु कहते हैं-(गोधमा)हे गौतम ! 'जस्सणं णामंतस्तण नियमा गोयं जस्सणं गोयं, नस्ल नियमा णाम को विपए परोप्पर नियमा) जिम जीवके नामकर्म होता है उअ जीवके नियम से गोत्रकर्म होता है और जिस जीव के गोत्रम होता है उस जीव के नियम से नामर्म होता है क्यों कि ये दोनों कर्म आपस में नियम से एक दूसरे के साथ रहनेवाले हैं। अव गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं-(जस्त णं संते ! णामं तस्स अंतराइयं पुच्छा ) हे भदन्त ! जिस जीवके नाम कम होता है क्या उस गौतम स्वाभाना प्रभ-(जस्सणं भते । णामं तस्स गोय, जस्स ण गोय तस्स णं णाम पुच्छा) हे महन्त ! 2 4 नाममा समाव जय छ, તે જીવમાં શું નેત્ર કર્મને પણ સદ્ભાવ હોય છે ? અને જે જીવમાં ગોત્ર કર્મને સદ્ભાવ હોય છે, તે જીવમાં શું નામકર્મને પણ સદ્ભાવ હોય છે ? महावीर प्रभुना उत्त२-(गोयमा ! जस्स ण णाम तरस णं नियमा गोय, जस्स णं गोय तस्स नियमा णाम-दो वि एए परो पर नियमा) 3 गौतम ! જે જીવમાં નામકર્મને સદભાવ હોય છે, તે જીવમાં ગોત્રકર્મને પણ નિયમથી જ સદ્ભાવ હોય છે અને જે જીવમાં ગોત્રકર્મને સદ્ભાવ હોય છે, તે જીવમાં નામકર્મને પણ અવશ્ય સભાવ હોય છે, કારણ કે તે બન્ને કર્યો નિયમથી જ એક બીજાની સાથે રહેનારા છે. Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयखन्द्रिका टी००८ २०१० ज्ञानावरणीयादिकर्मणां सम्बन्धनिरूपणम् ५६३ यिकं कर्म भवति ? एवं यस्य आन्तरायिकं कर्म भवति तस्य किं नाम कर्माऽपि भवति ? इति पृच्छा, भगवानाह - ' गोयमा ! जस्स णामं तस्स अंतराइयं सिय अस्थि, सिय नत्थि, जस्स पुण अंतराइयं तस्स णासं नियमा अस्थि६ ' हे गौतम! यस्य नाम कर्म भवति तस्य आन्तरायिकं कर्म स्यात् कदाचित् अस्ति, स्यात् कदाचित् नास्ति तत्रावलिनो नाम च अन्तरायंचास्ति, केवलिनस्तु अन्तरायंनास्ति किन्तु यस्य पुनरन्तरायं कर्म भवति तस्य नाम कर्म नियमात् भवत्येवेति भावः । अथ गोगं कर्म आरायिकेण समं प्ररूपयति-' जस्स णं भंते ! गोयं तस्स जीवके अन्तरायकर्म भी होता है ? और जिल जीवके अन्तरायकर्म होता है उस जीव के क्या नामकर्म भी होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - (गोमा) हे गौतम! (जस्स णामं तस्स अंतरायं सिय अस्थि सिय नत्थि जस्स पुण अंतराइयं तस्स णामं नियमा अस्थि) जिस जीव के नामकर्म होता है उस जीव के अन्तराय कर्म होता ही है ऐसा नियम नहीं हैक्योंकि नामकर्म के साथ अन्तरायकर्म की भतना से वृत्ति कही गई है - परन्तु ऐसा नियम है कि जिस जीव में अन्तरायकर्म होता है उस जीव में नियम से नाम कर्म का सद्भाव होता है अकेचली जीव के नाम और अन्तराय ये दोनों कर्म साथ २ रहते हैं, परन्तु जो केवली जीव हैं उनमें नामकर्म तो रहता है, पर अन्तरायकर्म नहीं रहता है । इसीलिये नामकर्म के साथ अन्तरायकर्स की भजना कही गई है । गौतम स्वाभीना प्रश्न - ( जस्स णं भंते ! णामं तस्स अंतराइयं पुच्छा ) હે ભદ્દન્ત ! જે જીવમાં નામક ના સદ્ભાવ હોય છે, તે જીવમાં શું અંતરાય કર્મોના પણ સદ્ભાવ હોય છે ? અને જે જીવમાં અંતરાય કના સદ્ભાવ હોય છે, તે જીવમાં શુ નામક ને પણ સદૂભાવ હોય છે ? महावीर प्रभुना उत्तर- ( गोयमा ! जस्स णाम, तस्स अंतराइयं सिय अस्थि, सिय नत्थि, जस्स पुण अंतराइय तस्स णाम नियमा अत्थि ) हे गौतम ! જે જીવમાં નામકર્મીને સદ્ભાવ હોય છે, તે જીત્રમાં અંતરાય કને! કયારેક સદ્ભાવ હોય છે, અને કયારેક સદ્ભાવ નથી પણ હાતે, પરન્તુ એવા જરૂર નિયમ છે કે જે જીવમા અંતરાય કર્મીને સદ્ભાવ હાય છે, તે જીવમાં નામ ક્રના પણ અવશ્ય સદ્ભાવ હાય છે. અકેવલી જીÀામાં નામ અને ગાત્ર કર્મા સાથે જ રહે છે, પરન્તુ કેવલી છત્રમાં નામક ના તે સદ્દભાવ હોય છે પણુ અંતરાય કર્મીના સદ્ભાવ હાતા નથી. તે માટે જ નામક સાથે અંતરાય કર્મના વિકલ્પે સદૂભાવ કહેવામાં આવ્યો છે. Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसूत्र अंतराड्यं० ? पुच्छा' भदन्त ! यस्य खलु जीवस्य गोत्र कर्म सवति तस्य किम आन्तरायिकं कर्म भवति ? एवं यस्य आन्तरायिकं कर्म भवति तस्य कि गोत्रं कर्म भवति ? इति पृच्छा, भगवानाह-'गोयमा ! जस्स णं गोयं तस्स अंतराइयं सिय अस्थि, सिय नत्थि, जस्स पुण अंतराइयं तस्स गोयं नियमा अस्थि ७' हे गौतम ! यस्य खलु जीवस्य गोनं कम भवति, तस्य आन्तरायिकं कर्म, स्यात् कस्यचित् अस्ति, स्यात् कस्यचिन्नास्ति, अमेटिनः उभयमस्ति केवलिनः आन्तरायिकं नास्ति,किन्तु यस्य पुनरान्तरायिकं कम अस्ति, तस्य योनं कर्मापि अव गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-(जस्स गंभंते ! गोयं सस्स अंतराइयं पुच्छा) हे भदन्त ! जिस जीव के गोत्रकर्म का सद्भाव होता है उस जीव के क्या अन्तरायकर्म का भी सद्भाव होता है ? और जिस जीव के अन्तरायकर्म का सद्भाच होता है, उस जीव के क्या गोत्रकर्म का भी सद्भाव होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं(गोयमा) हे गौतम ! (जस्स गंगोय तस्ल अंतराइयं सिय अस्थि सिय नत्थि) हे गौतम ! जिस जीव के गोत्रकर्म का सद्भाव होता है उसी जीवके अन्तरायकर्मका सद्भाव होता ही है ऐसानियम नहीं है क्यों कि गोत्रकर्म के सद्भाव में अन्तराधकर्म होता भी है और नहीं भी होता है। परन्तु ऐसा नियम अवश्य है कि अन्तरायकर्म के लद्भाव में गोत्र कर्म अवश्य ही होता है । अकेवली जीव में ये दोनों धर्म होते हैं और केवली में गोत्र कर्म तो होता है पर अन्तरायकर्म नहीं होता है । इसी गौतम स्वामीना प्रश्न-(जस्स णं भंते ! गोयं तस्स अंतराइयं पुच्छा) હે ભદન્ત ! જે જીવમાં ગોત્રકમને સદ્ભાવ હોય છે, તે જીવમાં શું અંતરાય કમને પણ સદ્ભાવ હોય છે ? અને હે ભદન્ત ! જે જીવમાં અંતરાયકર્મને સદૂભાવ હોય છે, તે જીવમાં શું ગોત્રકર્મને પણ સદુભાવ હોય છે? महावीर प्रभुन। उत्तर-“ गोयमा ! है गौतम । ('जस्स णं गोयं तस्स अंतराइयं सिय अस्थि, सिय नत्यि) मे 5 नियम नशी गोमना સદભાવમાં અન્તરાય કર્મને પણ સદભાવ જ હવે જોઈએ. કારણ કે ગોત્રકર્મને સદભાવ હોય ત્યારે અંતરાય કમને સદભાવ કયારેક હોય છે અને કયારેક નથી પણ હતું. પરંતુ એ નિયમ તે અવશ્ય છે કે જ્યારે જીવમાં અંતરાય કમને સદભાવ હોય છે, ત્યારે ગોત્રકમનો પણ અવશ્ય સદભાવ કાય છે. અકેવલી જેમાં આ બન્ને કર્મોને એક સાથે સર્ભાવ હોય છે, Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमैयचन्द्रिका टीका श०८30 १०सू०८ जीवादीनां पुद्गलपुद्गलिविचारः ५६५ नियमात् नियमतोऽस्ति । तदेवमष्टानामपि कर्मणां परस्परं भजनया नियमतश्च सर्वे अष्टाविंशतिः विकल्पा भवन्ति २८ । तत्र ज्ञानावरणीयेन सप्त ७, दर्शनावरणीयेन पट्६, वेदनीयेन पञ्च५, मोहनीयेन चत्वारः ४, आयुष्येण त्रयः ३, नाम्ना द्वौ २, गोत्रेण एकः १ इति ७+६+५+४+३+२+१=२८ योगः अष्टाविंशतिः ॥ ० ७ ॥ जीवस्य पुद्गलादिवक्तव्यता । पूर्वोक्तस्य कर्मणः पुद्गलात्मकतया तदधिकारात् तद्वक्तव्यतामाहजीवे णं भंते !' इत्यादि । मूलम्-जीवे णं संते ! किं पोग्गली, पोग्गले ? गोयमा ! जीवे पोग्गली वि । पोग्गले वि, से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चइ जीवे पोग्गली वि, पोग्गले वि ? गोयमा ! से जहा नामए छत्तेणं छत्ती दंडेणं दंडी, घडेणं घडी, पडेणं पडी, करेणं करी, एवामेव गोयमा ! जीवे वि सोइंदिय-चक्खिदिय-घाणिदियजिभिदिय फासिंदियाइं पडुच्च पोग्गली, जीवं पडुच्च पोग्गले से तेणटेणं गोयमा ! एवं बुच्चइ जीवे पोगली वि, पोग्गले वि । नेरइए णं अंते ! किं पोग्गली, पोग्गले ? एवं चेव एवं लिये गोत्र कर्म के साथ अन्तरायकर्म की भजना कही गई है। इस तरह आठों कर्मों के भजना से और नियम से-भजना की अपेक्षा ले और नियम की अपेक्षा से-सब २८ विकल्प होते हैं। जैसे ज्ञानावरणीय के ७, दर्शनावरणीय के ६, वेदनीय के ५, मोहनीय के ४, आयु के ३, नाम के दो और गोत्र का एक इस तरह से ये सब २८ विकल्प मिलकर हो जाते हैं। सू७॥ પરતુ કેવલીમાં ગત્રકર્મને સદ્ભાવ હોવા છતાં અંતરાય કર્મને અભાવ જ હોય છે. તે કારણે ગોત્રકમની સાથે અંતરાય કર્મને વિકલ્પ સમાવ કહે વામાં આવે છે. આ રીતે આઠે કર્મોના વિકલ્પની અપેક્ષાએ તથા નિયમથી જે ૨૮ વિકલ્પ થય છે તેનું પ્રતિપાદન અહીં પૂરૂ થાય છે. પાનાવરણીયના છ, દર્શનાવરણીયના ૬, વેદનીયના ૫, મેહનીયના ૪, આયુના ૩, નામના ૨ અને ગેત્રને ૧ વિકલ્પ મળીને કુલ ૨૮ વિકલ્પનું અહીં પ્રતિપાદન કરવામાં भाव्यु छ. ॥ सूत्र ७ ॥ Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५६६ भगवतीसूत्र जाब वेमाणिए, नवरं जस्स जइ इंदियाई, तल्ल तइ वि भाणियबाई । सिद्धेणं भंते ! किं पोग्गला, पोग्गली ? गोयना! नो पोग्गली पोग्गले । से केणटेणं भंले ! एवं बुच्चइ जाव पोरगले ? गोयमा ! जीवं पडुच्च, से तेगडेणं गोयसा ! एवं वुच्चई सिद्धे नो पोग्गली, पोश्गले, सेवं भंते! सेवं भंते ! ति। ___अहमलए दसमो उदेसो समत्तो ॥ सू॥ ८ ॥ छाया-जीवः खलु भदन्त ! किं पुद्गली, पुद्गलः, गौतम ! जीवः पुद्गली अपि, पुद्गलोऽपि । तत्केनार्यन भदन्त ! एवमुच्यते-जीवः पुदली अपि, पुद्गलोऽपि ? गौतम ! तयथा नाम छत्रेण छत्री, दण्डेन दण्डी, घटेन घटी, पटेन पटी, करेण करी, एवमेव गौतम ! जीवोऽपि श्रीनेन्द्रिय चक्षुरिन्द्रिय-घ्राणन्द्रिय-जिहे -जीव की पदलादि वक्तव्यता:जीवे णं भंते ! किं पोग्गली ? पोग्गले ? ' इत्यादि। सत्रार्थ-(जीवेणं भंते ! किं पोग्गली ? पोग्गले ? ) है भन्न! जीव एदली है कि पुल है ? (गोग्रमा) हे गौतम ! (जीवे पोग्गली वि पोग्गले वि) जीव पुतली भी है और पुद्गल भी है। (सेकेणटेणं भंते! एवं वचा जीवे पोग्गली वि, पोग्गलेवि?) हे सदन्त ! ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि जीव पुद्गली भी है और पुद्गल भी है। (गोयमा) हे गौतम ! (से जहा नामए छत्तण छत्ती, दंडेणं दंडी, घडेणं घडी, पडेणं पडी, करेणं करी, एवामेव गोयमा ! जीवे वि सोइंदिय चक्खि જીિવની પલાદિ વક્તવ્યતા– "जीवे णं भंते ! किं पोगगली ? पागले ?" त्याल. सूत्राथ-(जीवे णं भते ! किं पोगाली ? पोगाले १ ) महन्त ! 4 पुसी छे , पुस छ ? (गोयमा!) ॐ गौतम ! (जीवे पोग्गली वि, पोग्गले वि) ७१ पुरसी पथ छ भने पुस ५५ छे. (से केणटेणं भते ! एवं बुच्चइ जीवे पोग्गली वि, पोग्गले वि ? ) 3 महन्त ! मा५ ॥ ॥२ मे ४ छ। ७१ पुगदी ५ छ भने पुरस पात्र छ ? ( गोयमा !) है गौतम! (से जहा नामए छत्तेणं छत्ती, द डेणं दंडी, घडेणं घडी, पडेणं पडी, करेण करी, एवामेव गोयमा ! जीवे वि सोइंदिय चक्खिदिय, घाणे दिय, Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टो० श०८ ९० १० सू० ८ जीवादीनां पुद्गलपुद्गलिविचारः ५६७ न्द्रिय-रपर्शेन्द्रियाणि प्रतीत्य पुद्गली, जीवं प्रतील पुद्गलः, तत् तेनार्थेन गौतम ! एवमुच्यते-जीवः पुद्गली अपि, पुद्गलोऽपि । नैरयिकः खलु भदन्त ! किं पुद्गली, पुद्गलः ? एवमेव, एवं यावत् वैमानिकः, नवरं यस्य यावन्तीन्द्रियाणि, तस्य तावन्ति मणितव्यानि । सिद्धः खलु भदन्त ! किं पुद्गली, पुद्गलः ? गौतम ! नो पुद्: दिय, घाणेंदिय, जिभिदिय, फासिंदियाइं पडुच्च पोग्गली, जीवं पडुच्च पोग्गले, से तेणटेणं गोयमा! एवं चुच्चह जीने पोग्गली वि) जैसे कोई पुरुष छत्र से छत्री, दण्ड से दण्डी, घर से घटी, पट से पटी और कर से करी कहलाता है, उसी तरह से जीव भी श्रोत्रेन्द्रिय, चक्षुइन्द्रिय घ्राणेन्द्रिय, जिह्वेन्द्रिय और स्पर्शनेन्द्रिय की अपेक्षा से पुद्गली कहलाता है तथा जीव की अपेक्षा से पुद्गल कहलाता है। इस कारण हे गौतम ! मैंने ऐसा कहा है कि जीव पुद्गली भी है और पुद्गल श्री हैं। ( नेग्इए णं भंते ! किं पोग्गली, पोग्गले ) हे भदन्त ! नैरयिक जीव क्या पुद्गली है या पुद्गल है ? ( एवं चेर-एवं जाव वेमाणिए-नवरं जस्म जह इदियाई तस्स तड विमाणिकव्वाइं) है गौतम ! इस विषय में जीव की तरह कधन जानना चाहिये। इसी तरह का कथन यावत् वैमानिक तक ममझना चाहिये। किन्तु जिदन जीव के जितनी इन्द्रियां हों उस जीव के उतनी इन्द्रियां कहनी चाहिये। (सिडेणं भंते ! किं पोग्गली पोग्गले ) हे भदन्त ! सिद्ध क्या पुद्गली हैं या पुद्गल हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! (नो जिभिदिय, फासि दियाइ पदुच्च पोग्गली, जीवं पडुच्च पोग्गले, से तेणट्रेणं गोयमा । एवं वुच्चइ जीवे पोग्गली वि पोगाले वि) रेभ. छत्रधारीन. છત્રી, દંડધારીને દંડી, ઘટધારીને ઘટી, પટવાળાને પટી અને ઠરવાળાને કરી કહેવામાં આવે છે, એ જ પ્રમાણે શ્રોત્રેન્દ્રિય, ચક્ષુઈન્દ્રિય, ઘ્રાણેન્દ્રિય, જીહુવાઇન્દ્રિય અને સ્પર્શેન્દ્રિયની અપેક્ષાએ પુલી કહેવાય છે તથા જીવની અપેક્ષાએ પુલ કહેવાય છે હે ગૌતમ! તે કારણ મેં એવું કહ્યુ છે કે જીવ પુલી ५ छ भने पुरस पण छे. ( नेरइए णं भाते ! कि पोग्गली, पोगले १) है महन्त ! ना२४ ७१ पुसी छे युद्ध छ ? (एव चेव-एव जाव वेमाणिए-नवर जस्स जइ इदियाइं तस्स तइ वि भौणियव्वाइ) 8 गौतम । मा વિષયમાં જીવના જેવું જ કથન સમજવું. એજ પ્રકારનું કથન વમાનિક પર્યન્તના જી વિષે પણ સમજવું. પરંતુ જે જીવને જેટલી ઈન્દ્રિયો હોય, તે पनी तटकी न्द्रियो डी मे (सिद्धे णं मते ! कि पोग्गली, पोगले १) 3 महन्त ! सिद्ध शु द्धसी छ है युद्ध छे ? ( गोयसा 1 ) 3 गौतम ! Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसूत्र गली, पुद्गलः । तत्केनाथेन भदन्त ! एवमुच्यते-यावत्-पुद्गलः ? गौतम ! जीवं प्रतीत्य, तत् तेनार्थेन गौतम ! एवमुच्यते-सिद्धो नो पुद्गली, पुद्गलः, तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ॥ सु० ८॥ ___अष्टमशतके दशमोद्देशकः समाप्तः। टीका-'जीवे णं भंते ! किं पोग्गली ? पोग्गले ?' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! जीवः खलु किं पुदगली उच्यते, अथवा पुद्गल उच्यते ? भगवानाह-'गोयमा। पोग्गली, पोग्गले) सिद्ध पुद्गली नहीं हैं, पुद्गल हैं। (से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चद, जाव पोग्गले । हेभात ! ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि सिद्ध यावत् पुद्गल हैं। (गोयमा ! जीवं पडुच्च-से तेगटेणं गोयमा । एवं बुच्चा सिद्धे नो पोग्गली पोग्गले) हे गौतम! जीव की अपेक्षा से सिद्ध पुद्गल हैं-इस कारण हे गौतम ! मैं ने ऐसा कहा है कि सिद्ध एगली बहीं हैं पुद्गल हैं। (स्वं भंते ! सेवं भंते ! त्ति ) हे भदन्त ! जैसा आपने कहा है वह सर्वथा सत्य है, हे भदन्त ! जैसा आपने कहा है वह सर्वथा सत्य है । इस प्रकार कह कर वे गौतम यात् अपने स्थान पर बैठ गये। टीकार्थ-पूर्वोक्त कर्म पुगलात्मक होने से पुद्गल के अधिकार को लेकर सूत्रकार ने यहां उसकी वजव्यता का कथन किया है-इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-(जीवे णं ते! किं पोग्गली, पोग्गले) हे भदन्त ! जीव क्या पुद्गली है या पुद्गल है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते (नो पोग्गली, पोग्गले ) सिद्ध पुसी नयी ५ युद्ध छे. ( से केणटेणं भते ! एवं वुच्चइ, जाव पोग्गले ? ) 3 महन्त ! आ५ २२ मे ४ छ। सिद्ध पुसी नयी ५ पुरस छ ? ( गोयमा ! जीव पडुच्च-से तेणट्रेण गोयमा ! एव वुच्चइ सिद्वे नो पोगाली, पागले ) हे गौतम! पनी अपेक्षा सिद्ध પુદ્ગલ છે. હે ગૌતમ ! તે કારણે મેં એવું કહ્યું છે કે સિદ્ધ પુલી નથી पy पुरस छे. (सेव' मते ! सेव' भते ! त्ति) 3 महन्त ! आधे २ ४ह्यु તે સર્વથા સત્ય છે. હે ભદન્ત ! આપે આ વિષયનું જે પ્રતિપાદન કર્યું તે સર્વથા સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને વંદણા નમસ્કાર કરીને ગૌતમ સ્વામી પિતાને સ્થાને બેસી ગયા. ટીકાઈ–પૂર્વોક્ત કર્મ પુદ્ગલાત્મક હોવાથી પુકૂલના અધિકારની અપેક્ષાએ સૂત્રકારે અહીં તેની વક્તવ્યતાનું નીચે પ્રમાણે પ્રતિપાદન કર્યું છે – गौतम वाभीना प्रश्न-( जीवेण भते ! कि पागली, पोग्गले १) 3 ભદન્ત ! જીવ શું પુલી છે કે પુલ છે? તેને ઉત્તર આપતા મહાવીર પ્રભુ Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ८३०१० सू०८ जीवादीनां पुद्गलपुद्गलिविचारः ५६९ । जीवे पोग्गली वि, पोग्गले वि' हे गौतम ! जीवः पुद्गली इत्यपि व्यपदिश्यते, अथ च 'पुद्गलः' इत्यपि व्यपदिश्यते । गौतमस्तत्र कारणं पृच्छति ' से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चइ-जीवे पोग्गली वि, पोग्गले वि, ' हे भदन्त ! तत् केना. र्थेन कथं तावत् एवमुक्तरीत्या उच्यते-जीवः पुद्गली अपि, अथ च पुद्गलोऽपि व्यपदिश्यते ? भगवानाह-' गोयमा ! से जहानामए छत्तेणं छत्ती, दंडे णं दंडी, घडेणं घडी, पढेणं पडी, करेणं करी' हे गौतम ! तद्यथानाम छत्रेण हेतुना छत्री छत्रमस्यास्तीति, छत्री, दण्डेन हेतुना दण्डी, दण्डोऽस्यास्तीति दण्डी, घटेन हेतुना घटी, घटोऽस्यास्तीति घटी, पटेन हेतुना पटी पटोऽस्यास्तीति पटी, करेण हैं-( गोयमा) हे गौतम ! (जीवे पोग्गली वि पोग्गले वि) जीव पुद्गली भी कहा जाता है और पुद्गल भी कहा जाता है। तात्पर्य कहने का यह है कि जिसमें पुद्गल हो वह पुद्गली और जो पूरण गलन स्वभाववाला हो-अनन्तगुणा हानि वृद्धि वाला हो-वह पुद्गल है । गौतम प्रभु से इसी बात को पूछते हैं कि-( से केणटेणं भंते ! एवं वुचइ-जीवे पोग्गली वि पोग्गले वि) हे भदन्त ! आप ऐसा किस कारण से कहते हैं कि जीव पुद्गली भी कहा जाता है और पुद्गल भी कहा जाता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-(गोयमा) हे गौतम ! (से जहा नामए छत्तेणं छत्ती, दंडेणं दंडी, घडेणं घडी, पडेणं पडी, करेणं करी) जैसे कोई मनुष्य छत्र के सम्बन्ध से छत्री कहा जाता है, दण्ड के सम्बन्ध से दण्डी, घट के सम्बन्ध से घटी, पट के सम्बन्ध से पटी और कर के छ-" गोयमा !” गौतम ! (जीवे पोग्गली वि पोगले वि) ने પુતલી પણ કહી શકાય છે અને પુદ્ગલ પણ કહી શકાય છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે જેમાં પુદ્ગલ હોય તે પુદ્ગલી અને જે પૂરણ અને ગલનના સ્વભાવવાળું હોય-અનંતગુણી હાનિવૃદ્ધિવાળું હોય–તે પુલ છે. गौतम स्वाभाना प्रश्न-( से केणटेणं भते ! एव' बुच्चइ-जीवे पोग्गली वि, पोगाले वि?) 3 महन्त ! भा५ ॥ ४॥२मे छ। पर પુતલી પણ કહી શકાય છે અને પુદ્ગલ પણ કહી શકાય છે? ___ महावीर प्रसुन उत्तर-" से जहा नामए छत्तेणं छत्ती, दंडेण दंडी, घडे णं घडी, पडेण पडी, करेणं करी" गोतम ! रेभ छत्रना समथी । વ્યક્તિને છત્રી કહેવાય છે, દંડના સંબંધથી દંડી કહેવાય છે, ઘટ (ઘડા) ના सधथी घरी () उपाय छ, ५८ (4) ना सधथी पटरी ४ाय छ भने ४२ (७) ना सधथी । (यवाणी) ४ाय छे, " एवामेव" भ७२ Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीने हेतुना करी करोऽस्यास्तीति करी इति. व्यपदिश्यते ' एवामेव गोयमा ! जीवे कि, सोइंदिय-चक्खिदिय-धाणिदिय-जिभिदिय-फार्सिदियाई-पडुच्च पोग्गली,जीवं पडुच्च पोग्गले' हे गौतम ! एवमेव तथैव जीवोऽपि श्रोत्रेन्द्रिय-चक्षुरिन्द्रियघ्राणेन्द्रिय-जिहेन्द्रिय-स्पर्शेन्द्रियाणि प्रतीत्य-आश्रित्य पुद्गली पुद्गल श्रोत्रेन्द्रियादिरस्यातीति पुद्गली इति व्यपदिश्यते, जीवं च प्रतीत्य आश्रित्य पुद्गल इति ध्यपदिश्यते तथा च श्रोत्रेन्द्रियाधपेक्षया 'पुद्गली इति, जीवापेक्षया च पुद्गल इति व्यपदिश्यते जीवस्य पुद्गलसंज्ञत्वात् । तन्निगमयन्नाह-'से तेणटेणं गोयमा । एवं वुच्चइ जीवे पोग्गली वि, पोग्गले वि, ' हे गौतम । तत् तेनार्थेन एवमुच्यते जीवः पुद्गली अपि इन्द्रियायपेक्षया व्यपदिश्यते, अथ स्वापेक्षया 'पुद्गलः' संबंध से-करी हाथवाला कहा जाता है ( एवामेव ) इसी तरह से (जीवे वि) जीव भी (सोइंदिय चक्खिदिय, घाणिदिय, जिभिदिध, फासिंदियाई पडुच्च पोग्गली जीवं पडुच्च पोग्गले) हे गौतम! जीव भी श्रोत्रेन्द्रियरूप, चक्षुरिन्द्रियरूप, घ्राणइन्द्रियरूप, जिह्वेन्द्रियरूप और स्पर्शन इन्द्रियरूप पुद्गल वाला होने के कारण पुगली ऐसा कहा जाता है और जीव की अपेक्षा से पुद्गल ऐसा कहा जाता है। क्यों कि " पुद्गल" ऐसी संज्ञा जीव की है। जीव की “पुद्गल "ऐसी संज्ञा होने का कारण यह है कि उसमें अपेक्षा कृत पूरण गलनता-गुणों में हानि वृद्धि होती रहती है। (से तेणटेणं गोयना! एवं बुच्चइ जीवे पोग्गली वि, पोग्गले वि) इसी कारण से हे गौतम ! मैंने ऐसा कहा है कि जीव पुद्गली भी कहा जाता है और पुद्गल भी कहा जाता है । इन्द्रियादिकोंकी अपेक्षासे वह पुद्गली और अपने जीवकी अपेक्षासे वह पुगल ऐसा कहा जाता है। ॐ प्रभाए “जीवे वि" १ प ( सोइंदिय चम्खि दिय, घाणि दिय, जिभिदिय, फासि दियाई पडुच्च पोगली जीव' पडुच्च पोग्गले ) 3 गौतम ! શ્રોત્રેન્દ્રિયરૂપ, ચક્ષુઈન્દ્રિયરૂપ, ધ્રાણેન્દ્રિયરૂપ, જિહ્વાઈન્દ્રિયરૂપ અને સ્પર્શેન્દ્રિય રૂપ પુલવાળો હોવાને કારણે પતલી કહેવાય છે. અને જીવની અપેક્ષાએ તેને પુલરૂપ પણ કહી શકાય છે. કારણ કે “ લ” એવી સંજ્ઞા જીવની છે. જીવને “પુલ” એવી સંજ્ઞા આપવાનું કારણ એ છે કે તેમાં અપેક્ષાકૃત (अभु अपेक्षा) पूरए गहनता-गुवामा होनिवृद्धि यती २ छ. " से तेणट्रेणं गोयमा ! एव वुच्चइ जीवे पोग्गली वि, पोग्गले वि) 3 गौतम ! त કારણે મેં એવું કહ્યું છે કે જીવને પુદ્ગલી પણ કહી શકાય છે અને પુલ પણ કહી શકાય છે. ઈન્દ્રિયાદિકની અપેક્ષાએ તે પુદ્ગલી કહેવાય છે અને જીવની અપેક્ષાએ તે પુદ્ગલ કહેવાય છે. Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रवद्रिका टी० श०८० १० सू०८ जीवादीनां पुद्गलपुद्गलिविचारः ५७६ इत्यपि व्यपदिश्यते । गौतमः पृच्छति - नेरइए णं नंते । किं पोग्गली पुग्गले ? ? हे भदन्त | नैरयिकः खलु किं 'पुद्गली' किंवा ' पुद्गलः ' इति व्यपदिश्यते ? भगवानाह - ' एवं चेव, एवं जाव वैमाणिए, नवरं जस्स जर इंदियाई, तस्स तइ भाई' हे गौतम! एवमेव उक्तयुक्त्या समुच्चयजीववदेव नैरयिकोऽपि नैरयिकपञ्चेन्द्रियाद्यपेक्षया 'पुद्गली' व्यपदिश्यते, स्वापेक्षया च ' पुद्गलः ' इति व्यपदिशते, एवं यावत् पृथिवीकायिकाद्ये केन्द्रिय विकलेन्द्रिय पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिक - मनुष्य भवनपति वानव्यन्तर- ज्योतिपिक मानिकान्तो जीवः इन्द्रियाद्यपेक्षया पुद्गली, स्वापेक्षया च पुद्गल इति व्यपदिश्यते, नवरं विशेषस्तु यस्य जीवस्य यावन्ति इन्द्रियाणि भवन्ति तस्थ जीवस्य तावन्ति इन्द्रियाणि भणितव्यानि - वक्त अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं - (नेरइरणं भंते! किं पोग्गली, पोग्गले ) हे भदन्त ! क्या तैरयिक पुली कहलाता है या पुद्गल कहलाता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं ( एवं चेव एवं जाव वैमाणिए नवरं जस्स जइ इंदियाई तस्स तहवि भाणिपव्वाई ) हे गौतम । समुच्चय जीव की तरह नैरयिक भी अपनी पांच इन्द्रियों की अपेक्षा “ पुगली " ऐसा कहा जाता है और अपने जीव की अपेक्षा वह (पुद्गल ) ऐसा कहा जाता है । इसी तरह से यात्रत् - पृथिवीकायिक आदि एकेन्द्रिय, विकलेन्द्रिय, पञ्चेन्द्रिय, तियैच, मनुष्य, भवनपति, वानव्यन्तर, ज्योतिषिक, और वैमानिक ये सब जीव इन्द्रियों की अपेक्षा से "पुद्गली " और अपनी अपेक्षा से " पुद्गल " ऐसा कहे जाते हैं । परन्तु - सब जीवों में पांच ही इन्द्रियों की अपेक्षा नहीं करनी चाहिये, ગૌતમ સ્વામીને પ્રશ્ન - ( नेरइयेणं भते ! किं पोगाली, पोगले ? ) डे ભદન્ત ! નારકને પુદ્ગલી કહેવાય છે કે પુદ્ગલ કહેવાય છે ? " महावीर अलुना उत्तर- ( एवं चेव, एवं जाव वैमाणिए, नवर' जस्स जइ इंदियाई तस्स तवि भाणियव्वाई ) हे गौतम! समुभ्यय लवनी प्रेम નારકને પણ પેાતાની પાંચ ઇન્દ્રિયેાની અપેક્ષાએ “ પુદ્ગલી ” કહી શકાય છે, અને પેાતાના જીવની અપેક્ષાએ તેને ‘પુદ્ગલ’ કહી શકાય છે. એજ પ્રમાણે पृथ्वीअयिङ माहि मेडेन्द्रिय, विम्वेन्द्रिय, यथेन्द्रिय तिर्यय, मनुष्य, भवनः પતિ, વાનભ્યન્તર, ચૈાતિષિક અને વૈમાનિક જીવને પણ ઇન્દ્રિયાની અપેક્ષાએ * પુદ્ગલી અને પેાતાની અપેક્ષાએ ( જીવની અપેક્ષાએ ) " પુદ્દલ કહી શકાય છે. પરન્તુ સમસ્ત જીવાને પાંચ ઇન્દ્રિયાતી નથી, તેથી ખાં 66 Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધરે भंगर्वतीस्त्र व्यानि । गौतमः पृच्छति-'सिद्ध णं भंते ! किं पोग्गली, पोग्गले ?' हे भदन्त ! सिद्धः खलु किं पुद्गली, किं वा पुद्गल इति व्यपदिश्यते? भगवानाह-'गोयमा ! नो पोग्गली, पोग्गले ' हे गौतम ! सिद्धः खलु नो ' पुद्गली' इति व्यपदिश्यते तस्येन्द्रियायभावात् अपि तु 'पुद्गलः' इत्येव व्यपदिश्यते तज्जीवस्यापि पुद्गलसंज्ञकत्वात् । गौतमस्तत्र कारणं पृच्छति-' से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चइ जाव पोग्गले ? ' हे भदन्त ! तत् केनार्थेन एवमुच्यते-यावत् सिद्धः खलु नो पुद्गली, अपितु पुद्गल इति ? । भगवान् तत्र कारणमाह-'गोयमा! जीवं पडुच्च ' हे गौतम ! जीवं प्रतीत्य-आश्रित्य स्वजीवापेक्षया इत्यर्थः सिद्धः पुद्गल किन्तु जिन जीवों के जितनी इन्द्रियां हो उतनी इन्द्रियों की वहां अपेक्षा लेकर उनमें " पुद्गली" होने का कथन करना चाहिये। ___अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-(सिद्धे णं भंते ! किं पोग्गली, पोग्गले) हे भदन्त ! सिद्ध जीव क्या पुद्गली कहे जाते हैं या पुद्गल कहे जाते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-(गोयमा) हे गौतम ! (नो पोग्गली पोग्गले ) सिद्ध पुद्गली नहीं कहे जाते हैं किन्तु पुद्गल कहे जाते हैं। पुद्गल नहीं कहलाने का कारण उनमें पौगलिक इन्द्रियों के सद्भाव होने का अभाव है। तथा सिद्ध जीव भी पुद्गल संज्ञा वाला है इसलिये वह स्वजीवापेक्षा से पुद्गल कहा जाता है। इसी बात को गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-(से केणटेणं भंते ! एवं बुचइ जाव पोग्गले) हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारण से कहते हैं-(गोयमा) हे જીને પાંચ ઈન્દ્રિયની અપેક્ષાએ પુલી કહેવા જોઈએ નહીં, પણ જેને જેટલી ઈન્દ્રિય હોય તેટલી ઈન્દ્રિયની અપેક્ષાએ તેમને પુલી કહેવા જોઈએ. गौतम स्वामीना प्रश्न-(सिद्धे णं भते ! कि पोग्गली, पागले ? ) 3 ભદન્ત! સિદ્ધ જીવને પુલી કહી શકાય કે પુલ કહી શકાય? भडावीर प्रभुना उत्त२-“ गोयमा !” . गौतम ! " नो पोग्गली, पोग्गले" सिद्ध ने पुद्दी ही शय नही, पर युदर ४डी शय छे. તેમને પુલી નહીં કહેવાનું કારણ એ છે કે તેમનામાં પૌલિક ઈન્દ્રિ સદભાવ હોતું નથી. તથા સિદ્ધ જીવ પણ પુદ્ગલ સંજ્ઞાવાળે છે, તે કારણે સ્વજીવાપેક્ષાએ તેને પુલ કહી શકાય છે. એજ વાત સૂત્રકાર ગૌતમ સ્વામીના પ્રશ્ન અને મહાવીર પ્રભુના ઉત્તર દ્વારા પ્રકટ કરે છે– गौतम स्वामीना प्रश्न-(से केणणं भंते ! एवं वुच्चई जाव पोग्गळे) હે ભદન્ત ! આપ શા કારણે એવું કહે છે કે સિદ્ધ પુલી નથી, પુલ છે? Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेन्द्रका टीका शे०८ उ० १० सू० ८ जीवादिनांपुद्गल पुद्गली विचारः ५०३ इति व्यपदिश्यते नो पुद्गली व्यपदिश्यते तस्य तद्व्यपदेश हेतु भूतेन्द्रियाद्यभावात्, तदुपसंहरति-से तेणद्वेणं गोयमा ! एवं बुच्चइ सिद्धे नो पोग्गली, पोग्गले' हे गौतम ! तत् तेनार्थेन एव मुक्तरीत्या उच्यते - सिद्ध: नो पुद्गली, अपितु पुद्गल इत्येव व्यपदिश्यते । अन्ते गौतमो भगवद्वाक्यं सत्यापयन्नाह - 'सेवं भंते ! सेव भंते! त्ति' हे भदन्त ! तदेवं भवदुक्तं सर्वं सत्यमेव, हे भदन्त । भवदुक्तं सर्व सत्यमेवेति ॥ इति श्री - विश्वविख्यात - जगद्वल्लभ - प्रसिद्धवाचक - पञ्चदशभाषाकलितललितकला पालापक - प्रविशुद्ध गद्यपद्यनेकग्रन्थनिर्मापक - वादिमानमर्दक श्री शाहू छत्रपति कोल्हापुरराजप्रदत्त 'जैनशाखाचार्य - पदभूषितकोल्हापुरराजगुरु - बालब्रह्मचारि जैनाचार्य जैनधर्मं दिवाकरपूज्यश्री घासीलालवतिविरचितायां श्री भगवतीमुत्रस्य प्रमेयचन्द्रिकाख्यायां व्याख्यायामष्टम शतकस्य दशमोद्देशकः समाप्तः॥ ८-१० ॥ गौतम ! ( जीव पडुच्च ) जीव की अपेक्षा लेकर सिद्ध पुद्गल कहे गये हैं । " पुद्गली नहीं कहे गये हैं " इसका कारण " पुद्गली " इस तरह के व्यपदेश की हेतुभूत इन्द्रियां उनमें नहीं हैं है । ( से तेणद्वेणं गोयमा ! एवं बुच्चइ सिद्धे नो पोग्गली पोग्गले ) इस कारण हे गौतम! मैंने सिद्ध को पुगली नहीं कहा है पुद्गल कहा है । , अब अन्त में भगवान् के वचनों में स्वतः प्रमाणता को स्वीकार करते हुए गौतम उनसे ( सेवं भते ! सेवं भंते । ति ) ऐसा कहते हैं कि हे भदन्त ! आपका कहा हुआ यह सब कथन सर्वथा सत्य ही है, हे भदन्त । सर्वथा सत्य ही है। इस प्रकार कह कर वे गौतम अपने स्थान पर यावत् विराजमान हो गये || सू०८ ॥ भगव श्री जैनाचार्य जैनधर्म दिवाकर श्री घासीलालजी महाराजकृत << तीसूत्र" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्या के आठवे शतकका दशवां उद्देशक समाप्त ॥ ८-१० ॥ "" महावीर अनुना उत्तर- " गोयमा ! " हे गौतम ! " जीव' पडुच જીવની અપેક્ષાએ સિદ્ધને પુદ્ગલ કહી શકાય છે. તેમને પુદ્ગલી કહી શકાય નહીં કારણ કે “ પુદ્ગલી ” કહેવા માટે જે ઇન્દ્રિયાના સદ્ભાવ હવા જોઇએ, ते इन्द्रियों तेमने होती नथी. ( से तेणट्टेणं गोयमा ! एवं वुच्चइ, सिद्धे नो पोमाली, पोगले ) डे गौतम ! ते अर में सिद्ध युद्धसी डेस नथी पाशु પુદ્ગલ કહેલ છે હવે આ ઉદ્દેશકના ઉપસંહાર કરતાં ગૌતમ સ્વામી મહાવીર अलुनां वयनाने प्रभाशुभूत भानीने डे छे -“ सेव भ'ते ! सेव' भते । ति હે ભદન્ત ! આપ સાચું જ કહેા છે. હે ભદન્ત ! આ વિષયનું આપે જે પ્રતિપાદન કર્યુ છે તે સર્વથા સત્ય છે. આ પ્રમાણે કહીને શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને વદણુા નમસ્કાર કરીને તેએ તેમને સ્થાને બેસી ગયા. ॥ સૂ ૮૫ જૈનાચાર્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કૃત ભગવતી સૂત્રની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના આઠમાં શતકના દશમા ઉદ્દેશક સમાસ ૫૮૦૧૦ "" ܕܕ Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ नवमं शतकं प्रारभ्यते ॥ नवम शतकस्य प्रमोद्देशक ॥ अष्टमशतके विविधाः पदार्थाः प्ररूपिताः, अथ नवमे शतकेऽपि । त एवं पदार्थाः प्रकारान्तरेण प्ररूप्यन्ते, इत्येवं सम्बन्धन प्राप्तस्य नवमशतकस्य उद्देशकार्थ संग्रहसचिकां गाथामाह-' जंबुद्दीवे' इत्यादि, मूलम्-'जंबुद्दीवे१, जोइसर,अंतरदीवा३०, असोच्च३१,गांगेय३२॥ कुंडग्गामे ३३, पुरिले ३४, नवमंमि सए चउत्तीसा' ॥१॥ छाया-जम्बूद्वीपः१, ज्योतिष्कः२, अन्तरद्वीपाः३०, अश्रुत्वा ३१ गाङ्गेयः३२। कुण्डग्रामः ३३, पुरुषः ३४, नवमे शतके चतुस्त्रिंशत् ॥ १॥ नौववे शतकका पहला उद्देशक नौवें शतक के उद्देशकों में प्रतिपादित हुए विषयों को संग्रह करके सूचित करनेवाली यह गाथा है-'जंबुद्दीवे ' इत्यादि। ___ जंबूद्वीप १, ज्योतिष्क २, अन्तरद्वीप ३० असोच्चा ३१, गांगेय ३२ कुण्डग्राम ३३ और पुरुष ३४ इसके संबंध में ये नौवें शतक में ३४ उद्देशक हैं। ____टीकार्थ-अष्टम शतक में अनेक प्रकार के पदार्थ कहे जा चुके हैं। अब इस नौवें शतक में पत्रकार उन्हीं पदार्थों की प्ररूपणा प्रकारान्तर से कर रहे हैं। इसी संबंध को लेकर प्राप्तइस नौवें शतक के उद्देशकों के अर्थ संग्रह करके सूचित करनेवाली इस गाथा को वे कहते हैं નવમાં શતકનો પ્રારંભ પહેલે ઉદ્દેશક નવમાં શતકમાં જે વિષયનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે તેનું સૂચન ४२ती ॥था नाय प्रमाणे छे–'ज बुद्दीवे ' त्यादि આ નવમાં શતકમાં નીચે પ્રમાણે ૩૪ ઉદ્દેશકેનું પ્રતિપાદન કરવામાં मायुं छ-(१) भूदी५, (२) ज्योति०४ ( 3 थी 30) मन्तदीप, (31) मसाव्या, (३२) गांगेय, (33) याम मने (३४) पुरुष, –આઠમાં શતકમાં અનેક પદાર્થોનું નિરૂપણ કરીને હવે સૂત્રકાર નવમાં શતકને પ્રારંભ કરે છે. આ શતકમાં પણ એજ પદાર્થોની સૂત્રકારે બીજી રીતે પ્રરૂપણ કરી છે. આ નવમાં શતકના ૩૪ ઉદેશકે છે. એ ઉદ્દે શકોમાં જે જે વિષયનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે, તે તે વિષયને Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श०९ उ० १ सू० १ जम्बूद्वीपस्वरूपनिरूपणम् ५७५ ___टीका-नवमशतके जम्बुद्धीवक्तव्यताविषयः प्रथमोदेशकः१, ज्योतिपिकविपयो द्वितीयः उद्देशकः २, अन्तरद्वीपविषयाः अष्टाविंशतिरुदेशकाः तृतीयादारभ्य त्रिंशत्पर्यन्ताः३०, 'अश्रुत्वा धर्मलभेत' इत्यादि प्रतिपादनार्थः एकत्रिंशत्तमः ३१, गाङ्गेयाभिधानानगारवक्तव्यताओं द्वात्रिंशनमः ३२, ब्राह्मणकुण्डग्रामवक्तव्यतार्थस्त्रयस्त्रिंशत्तम ३३ उद्देशकः, पुरुषः पुरुपं घ्नन् , इत्यादिवक्तव्यार्थश्चतुस्त्रिंशत्तमः३४॥ जम्बूद्वीपवक्तव्यता । अथ जम्बूद्वीपवक्तव्यतामाह- तेणं कालेणं' इत्यादि। मूलम् तेणं कालेणं, तेणंसमएणं मिहिला नामं नयरी होत्था, वण्णओ, मणिभद्दे चेइए, वण्णओ, समोसढे, सामी परिसा निग्गया, जाव भगवं गोयले पज्जुबासमाणे एवं क्यासी-कहिणं भंते ! जंबुदोके दोवे ? किं संठिए णं भंते ! जंबुद्दीवे दीवे ? एवं जंबुद्दीवपन्नत्ती भाणियच्या जाव एवामेव सपुत्वावरणं जंबुद्दीवे (जवुद्दीचे ) इत्यादि। इसमें जम्बूद्वीप सबंधी वक्तव्यता के विषय में प्रथम उद्देशक है। ज्योतिषिक लबंधी वक्तव्यता के विषय में द्वितीय उद्देशक है । अन्तरद्वीप संबंधी वक्तव्यता के विषय में २८ उद्देशक हैं। ये उद्देशक तीसरे से लेकर तीस उद्देशक पर्यन्त हैं। " नहीं सुनकर धर्म को प्राप्त कर सकता है" इत्यादि बात को प्रतिपादन करने वाला ३१ वां उद्देशक है । तथा गाङ्गेय नामक अनगार के द्वारा कृत प्रश्नों के विषयमें ३२ व उद्देशक है। ब्राह्मणकुण्डग्राम के विषय में ३३ चा उद्देशक है। तथा पुरुष को मारने वाले के विषय में ३४ वां उद्देशक है। " जवुद्दीवे " ५४थी २३ थती या द्वारा ५४८ ४२पामा मावेश छ. 21 શતકના પહેલા ઉદ્દેશકમાં જંબૂઢીપ વિષેની વક્તવ્યતાનું પ્રતિપાદન કરાયું છે. બીજા ઉદ્દેશકમાં જ્યોતિષિકની વક્તવ્યતાનું કથન કર્યું છે. ત્રીજાથી શરૂ કરીને ત્રીસમાં ઉદ્દેશક સુધીને ૨૮ ઉદ્દેશકમાં અન્તરદ્વીપની વક્તવ્યતાનું કથન થયું છે, એકત્રીસમાં “અચા ” નામના ઉદ્દેશકમાં “શ્રવણ કર્યા વિના પણ ધર્મને પ્રાપ્ત કરી શકે છે,” વગેરે વાતનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે. બત્રીસમાં ઉદ્દેશકમાં ગાંગેય નામના અણગારે પૂછેલા પ્રશ્નોના ઉત્તર આપવામાં આવ્યા છે. તેત્રીસમાં ઉદ્દેશકમાં બ્રાહ્મણકુંડ ગ્રામની વાત કરી છે તથા ચેત્રીસમાં ઉદ્દેશકમાં મનુષ્યને મારનાર વિષે કહેવામાં આવ્યું છે. Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५७६ भगवती सूत्रे दीवे चोस सलिलासय सहस्सा छप्पन्नं च सहस्सा भवतीति मक्खाया, सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति ॥ सू० १ ॥ नवम सस्स पढमो उद्देसो । छाया-तस्मिन् काले तस्मिन् समये मिथिला नाम नगरी आसीत्, वर्णकः, मणिभद्र चैत्यम्, वर्णकः, स्वामी समत्रसृतः पर्षत् निर्गता, यावत् भगवन्तं गौतमः पर्युपासीनः एवम् अत्रादीत् - कुत्र खलु भदन्त ! जम्बूद्वीपो द्वीपः, किंसंस्थानः खलु भदन्त ! जम्बूद्वीपो द्वीपः ? एवं जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिः भणितव्या, यावत् एव- जम्बूद्वीप वक्तव्यता 'तेणं कालेणं तेणं समएणं ' इत्यादि । सूत्रार्थ - ( तेणं कालेण तेणं समएणं ) उस काल और उस समय में (महिला नाम नयरी होत्या) मिथिला नाम की नगरी थी। ( वण्णओ ) उसका वर्णन (मणि सद्दे चेइए) वहां मणिभद्र नामका चैत्य था ( वण्णओ) वर्णन ( स्वामी समोसढे ) वहां भगवान् महावीर स्वामी पधारे ( परिसा निग्गया) वहां की परिषद् उनको वंदना के लिये गई ( जाव भगवं गोयमे पज्जुवाससाणे एवं वयासी- कहिणं भंते ! जंबुद्दीवे दीवे ? किं संठिए णं भंते ! जंबुद्दीवे दीवे ? ) यावत् भगवान गौतम ने पर्युपासना करते हुए इस प्रकार से पूछा - हे भदन्त ! जम्बूद्रीप नामका कहाँ पर है? है भदन्त । जम्बूद्वीप नाम का द्वीप कैसे आकारवाला जूद्रीयनी वक्तव्यता " तेणं काळेणं तेणं समएणं " इत्यादि सूत्रार्थ – “ तेण कालेन वेण समएण " ते अणे याने ते सभये ( मिहिला नाम नयरी होत्था ) मिथिला नामे नगरी हुती. ( वण्णओ ) तेनुं वर्णुन यांचा नगरीना वर्णुन प्रभाो समन्युं ( मणिभद्दे चेइए ) त्यां भाषि लद्र नाभे चैत्य हेतुं. ( वष्णओ ) तेनुं पार्थेन पूर्यल त्यना वर्षान प्रभा सभवु. ( सामी समोसढे ) त्यां लगवान महावीर स्वाभी पधार्या. ( परिसा निग्गया ) तेभना दर्शन करवाने माटे परिषद नीजी ( जाव भगव' गोयमे पज्जुवा समाणे एवं वयासी - कहिण भरते ! ज बुद्द वे दीवे ? किं संठिए णं भवे ! ज'बुद्दीवे दीवे ? ) परिषह विणराष्ठ गया पछी भगवान गौतमे भडावीर प्रभुने વંદણા નમસ્કાર કરીને વિનયપૂર્વક આ પ્રમાણે પૂછ્યું કે ભદન્ત ! જબુઢ્ઢીપ નામના દ્વીપ કયાં આવેલા છે ? તેના આકાર કેવા છે? Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पमेपन्द्रिका टी० ० ९ उ० १ सू० १ नम्बूद्वीपस्वरूपनिरूपणम् ५७७ मेव सपूर्वापरेण जम्बूद्वीपो द्वीपः चतुईशसलिलाशतसहस्राणि षट्पञ्चाशत्वसहस्त्राणि भवन्ति इति आख्यातम् , तदेवं भदन्त । तदेवं भदन्त ! इति ॥ सू०१॥ ॥ नवमशतकस्य प्रथम उद्देशः॥ टीका-'तेणं कालेणं तेणं समएणं मिहिला नाम णयरी होस्था' वण्णो ' तस्मिन् काले तस्मिन् समये मिथिला नाम नगरी आसीत् वर्णकः, अस्याः है ? ( एवं जंबुद्दीव पन्नत्ती माणियन्वा जाब एवामेव लपुत्रायरेणं जंधुहीवे दीवे चोदलसलिलासयसहस्सा छप्पन्नं च सहस्सा भवतीति मक्खाया सेवं भंते ! सेवं भले ! त्ति) हे गौतम यहाँ पर जैसा जम्बूदोपप्रज्ञप्ति में "चौदह लाख छप्पनहजार नदियां पूर्व पश्चिम में हैं" यहां तक जम्बूद्वीप के विषय में पाठ कहा गया है वहीं तक का पाठ कहना चाहिये। हे भदन्त ! आपका कहा हुआ यह विषय सर्वथा सत्य है, हे भदन्त ! आपका कहा हुआ यह विषय सर्वथा सत्य है। इस प्रकार कहकर वे गौतम यावत अपने स्थान पर विराजमान हो गये। टीकार्थ-सूत्रकार ने इस सूत्र द्वारा जम्बूद्वीप संबंधी वक्तव्यता का प्रतिपादन किया है-इसमें सर्वप्रथम इस वक्तव्यता का प्रतिपादन करने वाले भगवान महावीरस्वामी का मिथिला नगरी में पधारना और वहां इस विषय में प्रश्नोत्तर होना यह कहा गया है-वे कहते हैं-(तेणं कालेणं तेणं समएणं) उस काल में अर्थात् इस अवसर्पिणी के चतुर्थ काल में और जन्म भगवान महावीर विचरते थे उस समय में (मिहिला नामं नयरी होत्था) "मिथिला" इस नामकी नगरी थी। (वण्णओ) (एवं जंबुद्दीवपन्नत्ती भाणियव्या जाव एवामेत्र सपुवावरेणं ज बुद्दीवे दीवे चोहस सलिलासयसहस्सा छप्पन्नं च सहस्सा भवतीति मक्खाया सेव भते । सेव मते ! त्ति) गौतम । । विषयतुं दी५ प्रतिभा प्रतिपादन કરવામાં આવ્યું છે તેવું પ્રતિપાદન અહીં પણ સમજી લેવું “ચૌદ લાખ છપ્પન હજાર નદીઓ પૂર્વ–પશ્ચિમમાં છે,” અહીં સુધી સૂત્રપાઠ ગ્રહણ કરે. ગૌતમ સ્વામી કહે છે કે “હે ભદન્ત ! આપની વાત ખરી છે. હું ભદન્ત ! આપે આ વિષયનું જે પ્રતિપાદન કર્યું તે સર્વથા સત્ય છે ” આ પ્રમાણે કહીને વંદણુ નમસ્કાર કરીને તેઓ તેમને સ્થાને બેસી ગયા. ટીકાર્થ–સૂત્રકારે આ સૂત્રમાં જબૂદ્વીપની વક્તવ્યતાનું પ્રતિપાદન કર્યું छ. " तेणं कालेणं तेणं समपर्ण" मा अपिणीना याथा मारामा स्यारे महावीर स्वामी वियरता ता ते समये " मिहिला नाम नयरी होत्था" मिथिला नामनी से भरी ती. "पण्णओ" मो५पाति: सूत्रमा २p भ० ७३ Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५७८ भगवतीले वर्णनम् औपपातिके वर्णितम् चम्पानगरी वर्णनमिवावसेयम् , 'मणिभद्दे चेहए, वण्णओ' मणिभद्रं नाम चैत्यम् आसीत् , वर्णकः, अस्य वर्णनमपि औपपातिकभूत्रोक्तपूर्णभद्रचैत्यवदवसेयम् । 'सामी समोसढे, परिसा निग्गया जाव भगवंगोयमे पज्जुवासमाणे एवं वयासी '-स्वामी महावीरः समवस्तः मिथिलासमागतः। समवसरणवर्णनमपि औपपातिकमुत्रे मत्कृतपीयुषवर्षिणीटीकायां त्रयोविंशतिमूत्रादारभ्य सप्तत्रिंशत्सूत्रपर्यन्तं विलोकनीयम् । पर्षत् निर्गता-भगवन्तं वंदितु नमस्कर्तुमागता, यावत् नमस्यित्वा प्रतिगता पर्षत् , ततो भगवन्तं महावीरं गौतमः पर्युपासीनः त्रिविधया पर्युपासनया पर्युपासनां कुर्बाणः सन् एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अबादीव-'कहि ण भंते ! जंबुद्दीवे दीवे ? किं संठिए णं भंते ! जंबुदीवे दीवे ? ' हे भदन्त ! कुत्र प्रदेशे खलु जम्बूद्वीपो नाम द्वोपो इसका वर्णन जैसा औपपातिक सूत्र में चम्पानगरी का वर्णन किया गया है वैसा ही जानना चाहिये । ( मणिभद्दे चेइए ) यहां पर “ मणिभद्र" इस नाम का यक्षायतन था। (वण्णओ) इसका वर्णन भी औपपातिक सूत्र में वर्णित पूर्णभद्र चैत्य की तरह जानना चाहिये। (सामी समोसढे) महावीर स्वामी वहां पर पधारे। समवसरण का वर्णन भी औपपातिक सूत्र में मेरे द्वारा की गई पीयूषवर्षिणी टीका में किया गया है जो २३ वें सूत्र से लेकर २७ में सूत्र तक है। (परिसा निग्गया) भगवान को वन्दना करने के लिये, उन्हें नमस्कार करने के लिये वहां को परिषद् आई यावत् वह वन्दना और नमस्कार कर धर्मकथा सुनकर के वहां से वापिस चली गई पाद में त्रिविध पर्युषामना से पर्युपासना करते हुए गौतम ने उनसे इस प्रकार पूछा-(कहि णं भंते ! जवुद्दीवे या नाशनं वन यु छ, मे तेनुं वन समन'. “ मणिभदे चेइए" त्यां मणिभद्रनामे येत्य (यक्षायतन) तु. “वण्णओ" भी५५ति સૂત્રમાં જેવું પર્ણભદ્ર શૈત્યનું વર્ણન કર્યું છે, એવું જ તેનું વર્ણન સમજવું. “ सामी समोसढे " त्यो महावीर स्वामी ५धार्या. समवसरणतुं वन ५ પપાતિક સૂત્રની મારા દ્વારા લખાયેલી પીયૂષવર્ષિણ ટકામાં ૨૩ થી ૨૭ सुधान। सूत्रमा माच्या प्रमाणे समा. “ परिसा निग्गया" मानने વંદણું નમસ્કાર કરવા માટે ત્યાંની જનતા ( પરિષદ ) ત્યાં આવી. વંદણું નમસ્કાર કરીને તથા ધર્મોપદેશ સાંભળીને પરિષદ વિખરાઈ ગઈ. ત્યાર બાદ ત્રિવિધ પપાસનાપૂર્વક પર્યું પાસના કરીને ગૌતમ સ્વામીએ મહાવીર अनुने या प्रमाको पूछ\-( कहिण भते ! ज बुहोवे दीवे ? किं संठिए ण भते!' Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमैयचन्द्रिका टीका श०९ उ०१ सू०१ जम्बूद्वीपस्वरूपनिरूपणम् ५७९ वर्तते ? किंसंस्थितः किमाकारः खलु भदन्त ! जम्बूद्वीपो द्वीपः ? भगवानाह'एवं जंबुद्दीवपन्नत्ती भाणियन्या जाव एवामेव सपुवावरेणं जंबुद्दीवे दीवे चोइससलिलासयसहस्सा छप्पन्नं च सहस्सा भवंतीतिमक्खाया' हे गौतम ! एवं वक्ष्यमाणरीत्याऽत्र जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिः भणितव्याः, तथाचोक्तम्-केमहालएणं भंते! जंबुद्दीवे दीवे, किमागारभावपडोयारे णं संते ! जंबुद्दीवे दीवे पण्णत्ते ? गोयमा ! अयं णं जंबुद्दीवे दीवे सव्वदीवसमुद्दाणं सचमंतरए, सव्वखुड्डाए, बट्टे तेल्लापूयसंठाणसंठिए बट्टे रह चकवालसंठाणसठिए बट्टे, पुक्खरकन्नियासंठाणसंठिए बट्टे, पडिपुन्नचंदसंठाणसंठिए पण्णत्ते, एगं जोयणस यसहस्सं आयामविक्खंभेणं' दीवे ? किं संठीए णं भंते ! जंबुद्दीवे दीवे ) हे भदन्त ! किस प्रदेश में जम्बूद्वीप नामका द्वीप है ? तथा यह जंबूद्वीप नामका द्वीप कैसे आकार वाला है ? इसके उत्तर में प्रभु ने उनसे कहा (एवं जंबुद्दीवपन्नत्ती भाणियव्वा, जान एवामेव सपुव्वावरेणं जंबुद्दीचे दीवे चोद्दस सलिलासयसहस्सा छप्पन्नं च सहस्सा भवंतीतिमक्खाया) हे गौतम ! इस विषय को जानने के लिये यहां जम्बूद्वीपप्रज्ञप्ति का पाठ कहना चाहिये -और वह पाठ यहां "वहां जम्बूद्वीप में पूर्व पश्चिम में १४ वें लाख छप्पनहजार नदियां बहती हैं" यहां तक का कहना चाहिये-ग्रहण करना चाहिये। इसके पहिले का पाठ वहां पर इस प्रकार से है-(के महालए णं भंते ! जवुद्दीवे दीवे, किमागारभावपडोयारे णं संते ! जंतुहीवे दीवे पण्णत्ते ? गोयमा ! अय णं जंबुद्दीवे दी वे सम्बदीव सद्दाणं सम्भंतरए, सव्वखुड्डाए, वढे, तिल्ल पूयसंठाणसंठिए वढे, रहचक्कवाल संठाणसंठिए वट्टे, पुक्खर कण्णियासंठाणसंठिए वट्टे, पडिपुण्णचंदसंठाजबुद्दीवे दीवे ? ) महन्त ! भूद्वीप नाभना द्वी५ ४या प्रदेशमा मासा છે ? હે ભદન્ત ! જમ્બુદ્વીપને આકાર કે છે? मडावीर प्रसुन उत्तर-( एव जवुद्दोव पन्नत्ती भाणियव्वा, जाव एवामेच सपुवावरेण जंबुद्दीवे दीवे चोइस्स सलिलासयसहस्सा छप्पन्न च सहसा भवतीतिमक्खाया" से गौतम ! मा विषयतुं समस्त ४थन ४ पूदी५ प्रतिभा કહ્યા પ્રમાણે સમજવું. જમ્બુદ્વીપ પ્રજ્ઞપ્તિનું “ જ બુદ્વીપમાં પૂર્વપશ્ચિમે ચૌદ લાખ છપ્પન હજાર નદીઓ વહે છે,” અહીં સુધીનું કથન ગ્રહણ કરવું જોઈએ. આ थन पाठ त्या नीय प्रभा माये। छ-(के महालए ण भंते ! जंबुहोवे दीवे ? किमागारभावपडोयारे ण' भते! जबुद्दीवे दीवे पण्णत्ते ? गोयमा ! अयं णं जबुद्दीवे दोवे सव्वदीवसमुदाणं सम्भंतरए, सव्वखुडाए, पट्टे, तिल्ल पूयसंठाणसठिए पट्टे, रहचकवालसंठाणसठिए वढे, पुक्खरकणिया सठाण Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५८० भगवतीस इत्यादि, किंमहालयः खलु भदन्त ! जम्बूद्वीपो द्वीपः किमाकार भावमत्यवतारः खलु भदन्त ! जम्बूद्वीपो द्वीपः प्रज्ञप्तः ? गौतम ! अय खलु जम्बूद्वीपो द्वीपः सर्वद्वीपसमुद्राणां सर्वाभ्यन्तरकः सर्वक्षुद्रको वृत्तः, कापूपसंस्थानसंस्थितो वृत्तः, रथचक्रवालसंस्थानसंस्थितो वृत्तः, पुष्करकर्णिकासंस्थानस स्थितो वृत्तः, पतिपूर्णचन्द्र संस्थानसंस्थितः प्रज्ञप्तः, एकं योजनशतसहस्रम् आयामविष्कम्भेण इत्यादि । जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तेर्व्याख्याया अवधिमाह - यावत् तत्र जम्बूद्वीपे द्वीपे सपूर्वापरेण पूर्वेण नदीवृन्देन सह अपरं पश्चिमं नदीवृन्दमिति सपूर्वापरं तेन चतुर्दशशतसहस्राणि चतुर्दशलक्षाणि, पट्पञ्चाशत् सहस्राणि च सलिला महानद्यो भवन्ति इति आख्यातम् जम्बूद्वीपे पूर्व नदीवृन्दसहितं पश्चिमनदीवृन्दं पट्पञ्चाशत्सहस्राधिकचतुर्द्दशलक्षसंख्यकं कथितमिति भावः तत्र भरतैरवतयोर्गङ्गासिन्धुरक्तारक्तवत्यः प्रत्येकं सठि पण, ए जोयणसय सहस्सं आयाम विक्खंभेणं ) इत्यादि । इस पाठ का भाव इस प्रकार से है-गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है कि हे भदन्त | यह जम्बूद्रीप नाम का द्वीप कितना बड़ी है ? इसका आकार कैसा है ? इसके उत्तर में प्रभु ने ऐसा कहा है कि - हे गौतम ! यह जम्बूद्वीप नामका द्वीप एक लाख योजन का विस्तार वाला है । समस्त द्वीप और समुद्रों के बीच में यह है । दूसरे और द्वीपों की अपेक्षा यह छोटा है । गोल थाली के समान इसका संस्थान है। इसमें छह कुलाच पर्वत और भरतादि सात क्षेत्र हैं। इसके बीच में एक लाख योजन ऊँचा सुमेरु पर्वत है गंगा सिन्धु आदि १४ लाख छप्पन हजार नदियाँ इसमें बहती हैं | इत्यादि । यहां जो नदियों की संख्या १४ लाख छप्पन हजार कही गई है सो वह इस प्रकार से है भरत क्षेत्र में गंगा, सिन्धु संठिए वट्टे, पडिपुण्णचंदसठाणसंठिए पण्णत्त, एगं जोयणसयसहस्सं आयाम विक्खभेणं ) इत्यादि. या सूत्रपाहनो लावार्थ नीचे प्रभा छे ગૌતમ સ્વામીના પ્રશ્ન હું ભઇન્ત ! જમૂદ્રીપ નામના દ્વીપ કેટલે માટે છે ? તેના આકાર કેવા છે ? મહાવીર પ્રભુના ઉત્તર-હૈ ગૌતમ ! આ જ ખૂદ્દીપના વિસ્તાર એક લાખ ચેાજનના છે. આ દ્વીપ સમસ્ત દ્વીપા અને સમુદ્રોની વચ્ચે આવેલા છે. બીજા દ્વીપેા કરતાં તે નાના છે. તેના આકાર ગાળ થાળીના જેવા છે. તેમાં ૬ કુલાચલ પર્યંત અને ભરતાદિ સાત ક્ષેત્ર છે. તેની વચ્ચે એક લાખ ચેાજનની ઊંચાઈવાળા સુમેરુ પર્વત છે. ગગા, સિંધુ વગેરે ૧૪૫૬૦૦૦ નદીઓ તેમાં વહે છે.” તે ૧૪૫૬૦૦ નદીઓના હિસાબ નીચે પ્રમાણે સમજવાભરત ક્ષેત્રમાં ગગા અને સિંધુ, આ બે નદીએ વહે છે. ઐરાવત ક્ષેત્રમાં રસ્તા અને રક્તવતી, આ બે નદીઓ વહે છે. આ પ્રત્યેક નદીને મળનારી Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shraft डीका श. ९ उ. १ सूं १ अम्बूद्वीप स्वरूपनिरूपणम् ટલું चतुर्दशभिर्नदीनां सहस्रैर्युक्ताः, हैमवतैरण्यवतयोः रोहिद्रोहितांशा सुकूलाः स्वप्यकूलाः, प्रत्येकमष्टाविंशत्या सहस्त्रैर्युक्ताः, हरिवर्षरम्यकवर्पयोईरि-हरिकान्तानरकान्ता नारीकान्ताः प्रत्येकं षट्पञ्चाशता सहस्रैर्युक्ताः समुद्रमुपगच्छन्ति, एवं महाविदेहे शीतशीतोदे प्रत्येकं पञ्च मिर्लक्षैर्द्वात्रिंशता च सहस्त्रैर्युक्ते समुद्रमुग्गये दो नदियां बहती हैं, ऐरावत क्षेत्र में रक्ता रक्तवती ये दो नदियां बहती हैं । इनमें गंगा, मिन्धु इनकी परिवार नदियां और ऐरावत क्षेत्र में बहने वाली रक्ता रक्तावती इनको प्रत्येक की परिवार नदियाँ १४१४ हजार हैं । इस प्रकार इन चारों नदियों की परिवार नदियों की संख्या ५६ हजार आ जाती है । हैमवत और हैरण्यवत इन क्षेत्रों में क्रमशः रोहित, रोहितांशा और सुवर्णकूला रूप्यकूला ये नदियां बहती हैं इनकी सब की परिवार नदियां २८-२८ हजार हैं । इस तरह इनकी सब परिवार नदियों की संख्या एक लाख बारह हजार हो जाती है । हरिवर्ष में हरि, हरि कान्ता, रम्यकवर्ष में नरकान्ता नारीकान्ता, ये नदियां बहती हैं। इनकी परिवार नदियां प्रत्येक की ५६-५६ हजार हैं । महाविदेह में सीता सीतोदा ये दो नदियाँ हैं । इनकी प्रत्येक की परिवार नदि पांच ५ लाख बत्तीस ३२ हजार हैं । इनमें से दो दो नदियों में पूर्व पूर्व की नदी पूर्व समुद्र में जाकर मिली है और शेष नदियां पश्चिम समुद्र में जाकर मिली हैं । इस तरह इन सब की परिवार नदियों का प्रमाण १४ लाख छप्पन हजार होता है । सो जम्बूद्रीप प्रज्ञप्ति का जम्बूद्वीप का वर्णन का पाठ यहां तक जम्बूद्वीप के वर्णन में ૧૪, ૧૪ હજાર શાખાઓ છે. આ ચારે નદીએની સાથે સગમ પામતી કુલ ૫૬૦૦૦ નદીએ છે. હૈમવત ક્ષેત્રમાં રહિત અને રાહિતાંશા નામની એ મુખ્ય નદીએ છે હૈરણ્યવત ક્ષેત્રમાં સુવર્ણફૂલા અને રૂપ્પફૂલા નામની એ મુખ્ય નદીઓ છે. આ ખન્ને ક્ષેત્રની ચાર મુખ્ય નદીઓને ૨૮, ૨૮ હજાર નદીઓ મળે છે. આ રીતે તેમની પિરવાર નદીઓની કુલ સખ્યા ૧૧૨૦૦ થાય છે. રવષ ક્ષેત્રમાં હિર અને હિરકાન્તા, રમ્યક વર્ષમાં નરકાન્તા અને નારીકાન્તા નદીએ મુખ્ય છે. તે દરેકની પરિવાર નદીઓની સખ્યા ૫૬-પદ્ હજાર છે. મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં સીતા અને સીતાદા નામની મુખ્ય નદીઓ વહે છે. તે દરેકની પરિવાર નદીએ (શાખાએ) ની સખ્યા ૧૩૨૦૦૦ છે આ દરેક ક્ષેત્રની જે મમ્બે નદીએ કહી છે તેમાંની પહેલી નદી પૂર્વ સમુદ્રને મળે છે અને બીજી નદી પશ્ચિમ સમુદ્રને મળે છે. આ રીતે જમૂદ્દીપની નદીઓની કુલ સંખ્યા ૧૪૫૬૦૦૦ થઈ જાય છે. જમૂદ્રીપ પ્રજ્ઞમિના જખૂદ્વીપના વણુ - Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसरी च्छतः सर्वासां नदीनां मेलने यथोक्त संख्या सम्पद्यते । अन्ते गौतमो भगवद्वाक्यं सत्यापयन्नाह- सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' हे भदन्त ! तदेव भवदुक्तं सर्व सत्यमेव, हे भदन्त ! तदेवं भवदुक्तं सर्व सत्यमेवेति । ० १ ॥ इति श्री-विश्वविख्यात-जगबल्लभ-प्रसिद्धवाचक्रपञ्चदशभापाकलितललितकलापालापक-प्रविशुद्धगद्यपद्यनैकग्रन्थनिर्मापक-वादिमानमर्दक-श्रीशाहूच्छत्रपतिकोल्हापुरराजप्रदत्त-'जैनशास्त्राचार्य ' पदभूपित-कोल्हापुरराजगुरु-बालब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकरपूज्यश्री-घासीलालव्रतिविरचितायां भगवतीमत्रस्य प्रमेयचन्द्रिकाटीकायां नवमशतकस्य प्रथमोद्देशकः समाप्तः ॥ ग्रहण करना चाहिये। (सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति) अब गौतम अन्त में प्रभु के वचनों में स्वतः प्रमाणता मानते हुए कहते हैं-हे भदन्त ! आप के द्वारा कहा गया यह सब विषय सर्वथा सत्य है-हे भदन्त ! आप के द्वारा कहा गया यह सब विषय सर्वथा सत्य है। इस प्रकार कहकर वे गौतम अपने स्थान पर यावत् विराजमान हो गये ॥सू०१॥ श्री जैनाचार्य जैनधर्म दिवाकर पूज्य श्री घासीलालजी महाराज कृत " भगवतीसूत्र "की प्रमेयचन्द्रिका टीका का नवमे शतकका __पहला उद्देशक समाप्त ॥ ननु थन मडी सुधी घड ४२ न . “सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति" મહાવીર પ્રભુના વચનેને પ્રમાણભૂત માનીને ગૌતમ સ્વામી તેમને કહે છે કે હે ભદન્ત ! આ વિષયનું આપે જે પ્રતિપાદન કર્યું તે સર્વથા સત્ય છે. હે ભદન્ત ! આપની વાત સર્વથા સત્ય છે. આ પ્રમાણે કહીને મહાવીર પ્રભુને વંદણ નમસ્કાર કરીને તેઓ પિતાને સ્થાને બેસી ગયા. ૧ છે શ્રી જૈનાચાર્ય જૈનધર્મ દિવાકર પૂજ્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કૃત ભગવતીસૂત્ર ” ની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાનો નવમા શતકને પહેલે ઉદ્દેશક સમાપ્ત Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ नवमशतकस्य द्वितीयोदेशकः anaah द्वितीयोदेशकस्य विषयविवरणम् - जम्बूद्वीपे चन्द्रप्रकाशस्य, लवणसमुद्रे चन्द्रप्रकाशस्य, धातकीखण्डे कालोदसमुद्रे, पुष्करवरद्वीपे, अभ्यन्तरपुष्करार्थे, पुष्करोदसमुद्रे च चन्द्रप्रकाशस्य वक्तव्यता । जम्बूद्वीपे चन्द्रादिज्योतिष्कवक्तव्यता प्रथमोद्देशके जम्बूद्वीपवक्तव्यता मरूपिता, द्वितीयोदेशके तु जम्बूद्वीपादिषु ज्योतिष्यवक्तव्यतामभिधातुमाह-' रायगिहे ' इत्यादि, मूलम् - रायगिहे जाव एवं वयासी- जंबुद्दीचे णं भंते ! दीवे केवइया चंदा पभासिसुवा, पभासति वा, पभासिस्संति वा ? एवं जहा जीवाभिगमे जाव--" एगं च सयसहस्मं तेत्तीसं, खलु भवे सहस्साइं । नवयसया पन्नासा तारागण कोडिकोडीओ ॥ ६२ ॥ सोभं, सोभिंसु, सोभिंति, सोभिस्संति ॥ सू० १॥ छाया - राजगृहे यावत् एवमवादीत् - जम्बूद्वीपे खलु भदन्त । द्वीपे कियन्तचन्द्राः प्राभासिषत वा, प्रभासन्ते वा प्रभासिष्यन्ते वा एव यथा जीवाभिगमे नववे शतकका दूसरा उद्देशक इस नौवें शतक के द्वितीय उद्देशक में कथित विषय का विवरण संक्षेप से इस प्रकार है- जंबूद्वीप में, लवणसमुद्र में, धानकीखण्ड में, कालोदसमुद्र में पुष्करवरद्वीप में, आभ्यन्तरपुष्करार्ध में और पुष्करोदसमुद्र में चन्द्रप्रकाश संबंधी वक्तव्यता | जम्बूद्रीप में चन्द्रादि ज्योतिष्क संबंधी वक्तव्यता 'रायगिहे जाव एवं वयासी' इत्यादि । सूत्रार्थ - ( रायगिहे जाव एवं वयासी) राजगृह नगर में यावत् गौतम स्वामी ने प्रभु से ऐमा पूछा - ( जंबुद्दीवे णं भंते । दीवे केवहया નવમાં શતકના બીજ ઉદ્દેશક આ નવમાં શતકના ખીજા ઉદ્દેશકમાં પ્રતિપાદિત ષયનું સ`ક્ષિપ્ત વિવરણુ 'यूद्रीपभां, सवसमुद्रमां धातडी अडमां, असो समुद्रमां पुष्४२वरद्वीपमां, આભ્યન્તર પુષ્કરામા અને પુષ્કરેાદ સમુદ્રમાં ચન્દ્રપ્રકાશ વિષયક વક્તવ્યતા, જબૂઢીપમાં ચન્દ્રાદિ ચૈાતિક સ ખ ધી વક્તવ્યતા— ८८ रायगि जाव एवं वयासी " छत्याहिसूत्रार्थ -- ( रायगिहे जाव एव' घयासी ) પ્રભુ પધાર્યો, આ કથનથી શરૂ કરીને 66 રાજગૃહ નગરમાં મહાવીર ગૌતમ સ્વામીએ તેમને આ પ્રમાણે Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती यावत्-"एकं च शतसहस्सं त्रयविंशत् खलु भवे सहस्राणि, नव च शतानि पञ्चाशत तारागण कोटिकोटीनाम्। ६२॥ शोभामशोभयन् .गोभयन्ति, शोभयिष्यन्ति।मु०१॥ टीका-'रायगिहे जाव एवं वयासी ' राजगृहे नगरे यावत् स्वामी समवसृतः, समवस्मृतं भगवन्तं वन्दितुं नमस्कर्तुं पर्पत् निर्गच्छति, वन्दित्वा नमस्यित्वा चंदा पभासिंस्तु चा, पभासेंति वा, पभानिस्संति वा) हेभदन्त ! जम्बू जीप में कितने चन्द्रलाओं ने प्रकाश किया है, कितने चन्द्रमा प्रकाश करते हैं और कितने चन्द्रमा प्रकाश करेंगे ? ( एवं जहा जीवाभिगमे जाव एकं च सयसहम्सं तेत्तीसं खल भये सहस्साई, नव य मया पन्नामा तारागण कोडिकोडीणं । ६१॥ सोभ, सोभिल, सोभिंति सोभिस्तंति ) हे गौतम! इस विषयमें जैमा जीवालिगभस्त्र में यावत् एक लाख तेतीस हजार नौ सौ पचाम कोडाकोडी ताराओं का समूह पहिले शोभा कर चुका है अब शोभा कर रहा है और आगे भी शोभा करेगा" यहां तक कथन किया गया है वैसा ही यहां पर भी जानना चाहिये। टीकार्थ-प्रथम उद्देशक में जम्बूद्धीप संबधी वक्तव्यता कही जा चुकी है। अब इस द्वितीय उद्देशक में मूत्रकार जम्बुद्वीप आदिकों में ज्योतिष्क संबंधी वक्तव्यता का प्रतिपादन कर रहे हैं-रायगिहे जाव एवं क्यासी) गजगृह नगर में यावत् महावीर स्वामो पधारे, महावीर स्वामी को पधारे हुए जान कर वहां की परिषद् उनको बन्दना और पूछ्युं, " महा सुधार्नु पूरित ४थन सही अड ४२७ (जबुद्दीवेणं भंते ! दीचे केवइया चंदा पभासि सु वा, पभासे ति वा, पभासिस्संति वा ) के महन्त ! જંબૂદ્વીપમાં કેટલા ચન્દ્રમાં પ્રકાશતા હતા, કેટલા ચન્દ્રમાં પ્રકાશે છે અને । . १ ( एवं जहा जीवाभिगमे जाव एग च सयसहस्सं तेत्तीसं खलु भवे सहामाई, नव य सया पन्नासा तारागणकोडिकोडीणं । ६१ ॥ सोभ, सोभिंसु, सोभिति, सोभिसंति ) गौतम ! मा विषयन अनुसक्षीने 941ભિગમ સૂત્રમાં જે કથન કરવામાં આવ્યું છે તે કથન અહીં ગ્રહણ કરવું. “એક લાખ તેત્રીસ હજાર નવસો પચાસ કોડાકડી તારાઓને સમૂહ ત્યાં ભૂતકાળમાં શોભતે હને, વર્તમાનમાં શોભે છે અને ભવિષ્યમાં પણ શોભશે.”અહીં સુધીનું જીવાભિગમ સૂત્રનું કથન અહીં ગ્રહણ કરવામાં આવ્યું છે, એમ સમજવું. ટકાર્થ –પહેલા ઉદ્દેશકમાં જ બુદ્વીપનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે હવે સૂત્રકાર જેબૂદ્વીપ વગેરેમાં પ્રકાશ આપનારા તિષિકની વક્તવ્યતાનું આ देशमा प्रतिपादन ४२ छ-( रायगिहे जाव एवं क्यासी) २२ नगरमा Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५८५ प्रमेrचन्द्रिका टी० श९ ०२ सू० १ जम्बूद्वीपचन्द्रसूर्यादिवक्तव्यता प्रतिगता पर्षद, शुश्रूषमाणो विनयेन प्राञ्जलिपुटो गौतमः पर्युरासीन एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादीत् - 'जंबुद्दीवे णं संते । दीवे केवइया चंदा पभासिसुवा, पभासेति वा, पभासिस्संति वा ? ' हे भदन्त । जम्बूद्वीपे खलु द्वीपे कियन्तचन्द्राः प्राभापित प्राकाशयन् वा, प्रभासन्ते प्रकाशयन्ति वा प्रभासिष्यन्ते प्रकाशयिव्यन्ति वा? भगवानाह - ' एवं जहा - जीवाभिगमे जाव - " एगं च सयसहस्सं तेत्तीसं खलु भवे सहस्साई । नत्र य सया पन्नासा तारागणको डिकोडीनं ' ॥६२॥ हे गौतम ! एवं वक्ष्यमाणरीत्या यथा जीवाभिगमे सूत्रे ज्योतिष्कविषयवक्तव्यता उक्ता तथा अत्रापि वक्तव्या, तथा चोक्त तत्र - "केवढ्या चंदा पभासिसु वा पभासिति वा, नमस्कार करने के लिये निकली प्रभु को वन्दना और नमस्कार कर धर्मकथा सुनकर वह पीछे वापिस गई । त्रिविध पर्युपासना से प्रभु की पर्युपासना करते हुए गौतम बडे विनय के साथ दोनों हाथों को जोड़कर प्रभु से ऐसा पूछा - (जंबूद्दीवे णं भंते ! दीवे केवइया चंदा पभासिं वा पभासेंति वा, पद्मासिस्संति वा ) हे भदन्त । जम्बूद्वीप नामके द्वीप में कितने चन्द्रमाओं ने पूर्वकाल में प्रकाश किया है, अब कितने चन्द्रमा प्रकाश करते हैं और आगे कितने चन्द्रमा प्रकाश करेंगें ? इसके उत्तर में प्रभु ने उनसे कहा - ( एवं जहा जीवाभिगमे जाव एवं च सयसहस्सं तेत्तीस खलु भवे सहस्लाई, नव य सया पन्नासा तारागणकोडिकोडी(i) हे गौतम! जीवाभिगमसूत्र में जिस प्रकार से ज्योतिष्क संबंधी वक्तव्यता कही गई है, उसी तरह से वह वक्तव्यता यहां पर भी कहनी चाहिये। यहां इस प्रकार से कहा गया है - " केवइया चंदा पभासिं મહાવીર સ્વામી પધાર્યાં. તેમનાં દન કરવા માટે પરિષદ નીકળી, તેમનાં દન કરીને તથા તેમને વંદા નમસ્કાર કરીને તથા ધર્મોપદેશ સાંભળીને પરિષદ પાછી ફરી. ત્યારખાદ મહાવીર પ્રભુને વંદણા નમસ્કાર કરીને બન્ને હાથ જોડીને ગૌતમ સ્વામીએ વિનયપૂર્વક આ પ્રમાણે પ્રશ્ન પૂછ્યા−( લઘુदीवेणं भंते ! दीवे केवइया चदा पभासिसु वा, पभासेति वा, पभा सिस्सति बा १ ) હે ભદ્દન્ત ! 'ભૂદ્વીપ નામના દ્વીપમાં ભૂતકાળમાં કેટલા ચન્દ્ર પ્રકાશતા હતા, વમાનમાં કેટલા ચન્દ્ર પ્રકાશે છે, અને ભવિષ્યમાં કેટલા ચન્દ્ર પ્રકાશશે महावीर अलुने। उत्तर- ( एव ं जहा जीत्राभिगमे जाव एगं च सयसहस्स तेत्तीस खलु भवे सहस्साई नव य सया पन्नासा तारागण कोडिकोडीनं ) डे ગૌતમ ! જીવાભિગમ સૂત્રમાં ચૈાતિષિકે વિષયક જેવી વક્તવ્યતા કહેવામાં માવી છે, એવી જ વક્તવ્યતા અહીં પણુ સમજી લેવી. ત્યાં આ વિષયને અનુલક્ષીને આ પ્રમાણે કહ્યુ છે भ ७४ Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसरे पभासिस्संति वा, १ केवइया मुरिया तर्विस वा, तवंति चा, तविस्संति वा? केवइया नक्वत्ता जोयं जोइंसु वा, जोइंति वा, जोइस्संति वा ? केवइया महगगहा चारं चरिसुवा, चरंति वा, चरिस्संति वा ? केवड्याओ तारागणकोडाकोडीयो सोहं सोहिंसु, सोहंति चा, सोहिस्संति वा ? गोयमा ! जंबुद्दीवे दीवे दो चंदा पभासिंह वा, पभासिति वा, पभासिस्संति वा, दो सूरिया तविसु वा, तवंति वा, तविस्संति वा, छप्पन्नं नवखत्ता जोगं जोइंसुवा, जोइंति वा, जोइस्संति वा, छाव. त्तरं गहसयं चार चरिसुवा, चरिति वा, चरिस्संति वा ?," कियन्तः चन्द्राः प्रामासिषत वा, प्रभासन्ते वा ? प्रभासिष्यन्ते वा ! कियन्तः सूर्याः अतापयन् वा, तापयन्ति वा, तापयिष्यन्ति वा? कियन्ति नक्षत्राणि योगं अयुञ्जन् , वा, युञ्जन्ति वा, योक्ष्यन्ति वा ? कियन्तो महाग्रहाश्चारम् अचारिषुर्वा, चरन्ति वा, वा, पभासिति वा, पभासिस्संति वा १ केवड्या सूरिया तसुिवा, तवंति वा, तविस्संति वा ?, केवड्या नक्खत्ता जोइं जोहसु वा, जोइंति वा जोहस्संति वा ?, केवइया महग्गहा चारं चरिंस्तु वा, चरति वा. चरिस्संति वा ? केवइओ तारागणकोडाकोडीओ सोहं सोहिंसु, सोहंति वा, सोहिस्संति वा? गोयमा । जंबुद्दीवे दीवे दो चंदा पभासिंतु वा, पभामिति वा, पभासिस्संति वा दो सूरिया तविंसु वा, तवंति वा, तविस्संति वा, छप्पन्नं नक्खत्ताजोगं जोइसु वा, जोइंति वा, जोइरसंति वा, छावत्तरंगहसयं चारं चारिंसु वा चारिति वा, चरिस्संति वा" गौतमने प्रभुसे ऐसा पूछा है-हे भदन्त ! इस जंबूद्वीप नाम के द्वीप में कितने चन्द्रमा पहिले चमके हैं, वर्तमान में चमकते रहते हैं और आगे चसकेंगे? कितने सूर्यो ने यहां पर प्रकाश दिया है, देते हैं और देंगे? कितने नक्षत्रों ने ( केवइया चंदा पभासिसु वा, पभासि ति वा, पभासिस्संति वा ? केवइया सूरिया तवि सु वा, तवति वा, तविस्संति वा १ केवइया नक्खत्ता जोइ जोईसुवा जोइंति वा, जोइस्सति वा ? केवइया महग्गहा चार चरिंसु वा, चरति वा, चरि संति वा ? केवइयाओ तासंगणकोडाकोडीओ सोह सोहिंसु, सोह ति वा, सोहिस्संति वा ? गोयमा ! जबुद्दीवे दीवे दो च दा पभासिसु वा, पभासिति वा, पभा. सिरसंति वा, दो सूरिया तविंसु वा, तब ति वा, तविस्सति वा, छप्पन्नं नक्खत्ता जोगं जोइ सु वा, जोइति वा, जोहरसंति वा, छावत्तर गहसयं चार चरिसुवा, चरिति वा, चरिस्सति वा ) मा सूत्राने मापा नीचे प्रमाणे छ ગૌતમ સ્વામીને પ્રશ્ન-“હે ભદન્ત ! આ જમ્બુદ્વીપ નામના દ્વીપમાં પહેલાં કેટલા ચન્દ્રમાં ચમક્તા હતા. હાલમાં કેટલા ચન્દ્રમાં ચમકે છે અને ભવિષ્યમાં કેટલા ચન્દ્રમાં ચમકશે? કેટલા સૂર્ય અહીં પહેલાં પ્રકાશતા Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टी००९०२०१ जम्बूद्वीपचन्द्रसूर्यादिवतव्यता ५८७ चरिष्यन्ति वा ? कियत्यस्तारागणकोटिकोटथः शोभाम् अशोभयन् वा, शोभयन्ति वा, शोभयिष्यन्ति वा ? गौतम ! जम्बूद्वीपे दीपे द्वौ चन्द्रौ प्राभासिषाताम् वा, प्रभासेते वा, प्रभासिष्ये ते वा, द्वौ सूय्यौ अतापयतां वा, तापयतो चा, तापयिष्यतो वा ? षट्पञ्चाशत् नक्षत्राणि योगम् अयुञ्जन् वा, युञ्जन्ति वा, योक्ष्यन्ति वा, पट्सप्तत्यधिकं ग्रहशतं चारम् अवरद् वा, चरति वा, चरियति वा, जीवाभित्र पाठस्य अवधिमाह - यावत् - " एकं च शतसहस्रं त्रयस्त्रि शत् खलु भवेयुः सहस्राणि । नत्र च शतानि पञ्चाशत् तारागणकोटिकोट्यः पञ्चाशदधिकनवशतोत्तरत्रयस्त्रिंशत्सहस्राधिकैकलक्ष कोटिकोटिसंख्यतारागणः शोभामशोभयत् वा, शोभयति वा, शोभयिष्यति वा, इतिभावः । अङ्कतः - १३३९५०,००,०००,०००,०००,००० ॥ ० १ ॥ यहां जगमगाहट की है, करते हैं और करेंगे - इत्यादि - इसके उत्तर में प्रभु ने कहा है- हे गौतम! यहां पर दो चंद्रमाओंने प्रकाश दिया है, देते हैं और देंगे । इसी तरह से यहां पर दो सूर्य तपे हैं तपते हैं और आगे भी तपेंगे इत्यादि पाठ सब सुखगम्य है । जीवाभिगम सूत्र का पाठ इस विषय को स्पष्ट करने के लिये यहां तक का ग्रहण करना चाहियेतो इसके लिये कहा गया है- " एगं च सयसहस्सं तेत्तीस " इत्यादि यहां तक का पाठ ग्रहण करना चाहिये । अर्थात् चन्द्रादि ज्योतिष्क संबंधी वक्तव्यता जीवाभिगम सूत्र में यहां तक कही गई है - सो वही वक्तव्यता यहां पर भी इस विषय को जानने के लिये समझ लेनी चाहिये । तारागणों की संख्या इस प्रकार से है- एक लाख तेतीसहजार नवसो पचार (१३३९५० ) करोडाकरोड है || सू० १ ॥ હતા, વર્તમાનકાળમાં પ્રકાશે છે અને ભવિષ્યમા પ્રકાશશે ? કેટલાં નક્ષત્ર અહીં ચળકતાં હતાં, ચળકે છે અને ચળકશે ? ” વગેરે મહાવીર પ્રભુનેા ઉત્તર—‹ હું ગૌતમ ! આ જમૂદ્રીપમાં ભૂતકાળમાં એ ચન્દ્રમા પ્રકાશતા હતા, વત માનમાં પણ પ્રકાશે છે અને ભવિષ્યમાં પણ પ્રકાસશે, એજ પ્રમાણે અહીં એ સૂર્ય તપતા હતા, તપે છે અને તપશે. ” વગેરે સૂત્રપાઠે અહીં ગ્રહણ કરાયેા છે. આ વિષયને સ્પષ્ટ કરવા માટે જીવાભિગમ सूत्रो भ्यां सुधीना या श्रषु वा ते " एगं च सयसहस्सं वेत्तीस " वगेरे સૂત્રપાઠ દ્વારા બતાવ્યુ છેએટલે કે ચન્દ્રાદિ જ્યાતિષ્ઠ વિષયક વક્તવ્યતા જીવાભિગમ સૂત્રમાં અહી સુધીના સૂત્રપાઠ દ્વારા પ્રકટ કરવામાં આવી છે. તારાગણેાની સંખ્યા એક લાખ તેત્રીસ હજાર નવસેા પચાસ ( ૧૩૩૯૫૦ ) રાડાકરાડ છે. !! સૂ॰ ૧ ૫ Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसवे ॥ लवणसमुद्रादौ ज्योतिष्कवक्तव्यता ।। अथ ज्योतिष्कप्रस्तावात् लवणसमुद्रादौ चन्द्रादि ज्योतिष्कवक्तव्यतामाह'लवणे गं भंते !' इत्यादि । ___ मूलम्-लवणे णं भंते ! लमुद्दे केवइया चंदा पसासिंसु वा? पभासिंति वा, पभासिस्संति वा, एवं जहा जीवाभिगमे जाव ताराओ। धायईसंडे, कालोदे, पुक्खरवरे अभितरपुक्खरद्धमगुस्सखेत्ते, एएसु सव्वेसु जीवाभिगमे जाद “एगलसीपरिवारो. तारागणकोडिकोडीणं"। पुक्खरद्धेणं भंते ! लसुद्दे केवइया चंदा पभासिंसु वा, पभालोति वा, पभासिरसंति वा? । एवं सव्वेसु दीवसमुदेसु जोइसियाणं माणियध्वं जाव सयंभूरमणे जाव सोभिंसु वा, सोभिंतिवा, सोभिस्संति वा । सेवं भंते! सेवंभंते ! त्तिासू०२॥ नवमसए बीओ उदेसो समतो ॥९-२॥ छाया-लवणे खलु भदन्त ! समुद्रे कियन्तश्चन्द्राः प्राभासिषत वा, प्रभा. सन्ते वा, प्रभासिष्यन्ते ? एवं यथा जीवाभिगमे यावत् ताराः, धातकीखण्डे, लक्षणसमुद्र में ज्योतिष्क वक्तव्यता 'लवणेणं भंते ! समुद्दे केवड्या चंदा पभासिसुवा ?' इत्यादि। सूत्रार्थ--(लवणेणं अते। सादे केवइया चंदा पभासिंह वा ? पभासिति वा, पभासिस्लतिवा) हे भदन्त ! लवण समुद्र में कितने चंद्रमाओं ने प्रकाश किया है ? कितने करते हैं ? और आगे कितने करेगे ? ( एवं जहा जीवाभिगमे जाव ताराओ। धायईसंडे. कालोदे, લવણસમુદ્રમાં તિષ્ક વક્તવ્યતા" लवणेणं भंते । समुदे केवइया चंदा पभासिसु वा ? " त्याहि. सूत्रार्थ:-( लवणेणे भंते ! समुदे केवइया चदा पभासिसु वा, पभा. सिति वा, पभासिस्संति वा ?) महन्त am समुद्रमा टसा यन्द्रमा પ્રકાશતા હતા, કેટલા ચન્દ્રમાં પ્રકાશે છે અને કેટલા ચન્દ્રમાં પ્રકાશશે? ( एवं जहा जीवाभिगमे जाव लारामओ । धायईसंडे, कालोदे, पुक्खरवरे, अम्भि Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमैयचन्द्रिका टीका श०९ १०२ सू. २ जम्बूद्वीपचन्द्रस्यादिवक्तव्यता ५८६ कालोदे, पुष्करवरे आभ्यन्तरपुष्करा मनुष्यक्षेत्रो, एतेषु मर्वेषु यथा जीवाभिगमे यावत्-एकशशिपरिवारस्तारागणकोटिकोटीनाम् । पुष्कराः खलु भदन्त ! समुद्रे कियन्तश्चन्द्राः प्राभासिषत वा, प्रभासन्ते वा, प्रभासिष्यन्ते वा, एवं सपु द्वीपसमुद्रेषु ज्योतिष्काणां भणितव्यम् , यावत् स्वयम्भूरमणे यावत् शो माम् अशोभयन् वा, शोभयन्ति वा, शोभयिष्यन्ति वा । तदेव भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति । सू०२।। नवमशतके द्वितीयोद्देशकः समाप्तः ।। ९-२ ।। पुक्खरवरे, अम्भितरपुक्खरद्धे मणूसखेत्ते-एएस्तु सम्वेस्लु जीवाभिगमे जाव एग ससीपरिवारो तारागण कोडिकोडीणं) हे गौतम ! जैसा जीवाभिगम सूत्र में कहा गया है उसी तरह से यावत् ताराओं की वक्तव्यता तक सब कथन जानना चाहिये। धातकीखंड, कालोदधि, तारागण है" यहां तक का सब कथन जानना चाहिये । (पुक्खरद्धणं भंते ! समुद्दे केवइया चंदा पासिंस्तु वा, पभाति वा, पासिस्संति) हे भदन्त ! पुष्कराध समुद्र में कितने चन्द्रमाओंने प्रकाश किया है, करते हैं, और कितने चन्द्रमा वहां प्रकाश करेंगे ? ( एवं सव्वेतु दीव समुद्देसु जोहसिया णं भाणियव्वं जाव सयंभूरमणे जाव सोभं सोभिसुवा, सोभिति वा, सोभिस्संति वा-सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति) हे गौतम ! जीवाभिगम सूत्र में कहे अनुसार समस्त द्वीप और समुद्रों में ज्योतिष्क संबंधी चंद्रादिकों की वक्तव्यता " यावत् स्वयंभूरमण में उन्हों ने यावत् तरपुक्खद्ध मणुस्खेत्ते एएसु सव्वेसु जीवाभिगमे जाव एग ससीपरिवारो तारागणकोडीकोहीणं) गीतम! मा विषयने मनुसक्षीने निगम સૂત્રમાં જે પ્રમાણે કહેવામાં આવ્યું છે, તે પ્રમાણે અહીં પણ સમસ્ત કથન સમજવું. ત્યાં તારાઓ પર્યન્તના વિષયમાં જે કથન કરવામાં આવ્યું છે તે કથન અહીં પણ ગ્રહણ કરવું. ધાતકીખંડ, કાલેદધિ, પુષ્કરવર દ્વીપ, આભ્ય નતર પુષ્કરાઈ અને મનુષ્યક્ષેત્ર સંબંધી કથન પણ જીવાભિગમ સૂત્રમાં કહ્યા પ્રમાણે સમજવું. “એક ચન્દ્રને પરિવાર કેટકેટિ તારાગણ છે,” આ सूत्रा6 सुधार्नु ४थन घडए४२७. (पुक्खरद्धेण भंते ! समुद्दे केवइयो चदा पभासिसु वा, पभासें ति वा, पभासिस्संति वा १) महन्त ! Y०४२। समुद्रमा કેટલા ચન્દ્રમાં પ્રકાશતા હતા? કેટલા વર્તમાનમાં પ્રકાશે છે ? અને કેટલા भविष्यमा आश १ (एव' सव्वेसु दीवसमुदेसु जोइसियाण भाणियव्व जाव नयंभूरमणे जाव सोभं सोभिसु वा, सोभि ति वा, सोभिस्संति वा-सेव' भने । सेव भते ! ति ) गौतम ! पालिराम सूत्रमा ह्या प्रमाणे समस्त दी। અને સમુદ્રમાં ચન્દ્રાદિ તિષિકેની વક્તવ્યતા સમજવી. “ સ્વયંભૂરમણમાં Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती ____टीका-' लवणे णं भंते ! समुद्दे केवइया चंदा पभासिसु वा, पभासिति वा, पभासिस्संति वा ?' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! लवणे खलु समुद्रे कियन्तश्चन्द्राः प्राभासिपत वा, प्रभासन्ते वा, प्रभासिप्यन्ते या ? ' एवं जहा जीवाभिगमे, एवं वक्ष्यमाणरीत्या यथा जीवाभिगमसूत्रे लवणसमुद्रादौ चन्द्रादिज्योतिष्कविपयकवक्तव्यता उक्ता तथा अत्रापि लवणसमुद्रादौ चन्द्रादिप्रकाशादि विषयकवक्तव्यता शोभा को विस्तारा है, विस्तारते हैं और विस्तारेगे। यहां तक कहना चाहिये । हे भदन्त ! आपके द्वारा कहा गया यह सब विषय सर्वथा सत्य है, हे भदन्त ! आपके द्वारा कहा गया यह सब विषय सर्वथा सत्य है ___ इस प्रकार कहकर वे गौतम यावत् अपने स्थान पर विराजमान हो गये। टीकार्थ- यहां ज्योतिष्कों का प्रकरण चल रहा है-अतः लवण समुद्र आदिकों में चन्द्रादि ज्योतिष्कों की वक्तव्यता इस सूत्र द्वारा सूत्रकार ने कही है इसमें गौतम ने प्रभुले ऐमा पूछा है (लवणे णं भंते ! समुद्दे केवइया चंदा पभासिसु वा, पभासिंति वा, पभासिस्संति घा) हे भदन्त ! लवण समुद्र में कितने चन्द्रमा प्रकाशित हए हैं, कितने वहां वर्तमान में प्रकाश करते हैं और आगे भी वहां कितने चन्द्रमा प्रकाश करेंगे? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-( एवं जहा जीवाभिगमे ) हे गौतम! वक्ष्यमाणरीति के अनुसार-जैसा जीवाभिगम सूत्र में लवणसमुद्र आदिकों में चन्द्रा दे ज्योतिष्क विषयक वक्तव्यता कही गई है उसी तरह से वह चन्द्रादिप्रकाशविषयवक्तव्यता यहां पर भी लव તેઓ શોભતા હતા, શેભે છે અને શોભશે ” આ કથન પર્યન્તનુ સમસ્ત કથન અહીં રહણ કરવું જોઈએ હે ભદન્ત ! આપની વાત સાચી છે કે ભદન્ત ! આપે આ વિષયનું જે પ્રતિપાદન કર્યું તે સર્વથા સત્ય છે આ પ્રમાણે કહીને પ્રભુને વંદણું નમસ્કાર કરીને ગૌતમ સ્વામી તેમને સ્થાને બેસી ગયા. ટીકાર્થ–તિષિકોને અધિકાર ચાલી રહ્યો હોવાથી સૂત્રકારે લવણ સમદ્ર વગેરેમાં ચન્દ્રાદિ તિષિકેની વક્તવ્યતાનું આ સૂત્ર દ્વારા કથન કર્યું છે. गौतम स्वाभाना प्रश्न -( लवणेणं भ ते ! समुदे केवइया चंदा पभासिसुवा, पभासिति वा, पभासिसंति वा १) महन्त ! Aqe समुद्रमा भूतमi કેટલા ચન્દ્રમાં પ્રકાશતા હતા ? વર્તમાનમાં કેટલા ચન્દ્રમાં પ્રકાશે છે ? ભવિ ષ્યમાં કેટલા ચદ્રમાં પ્રકાશશે ? महावीर प्रभुने। उत्तर-( एवं जहा जीवाभिगमे ) गौतम ! या ભિગમ સૂત્રમાં લવણ સમુદ્રાદિકે માં ચન્દ્રાદિ તિષિકે વિષયક જેવી વકત Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवद्रिका टी० श०१ ७० २०२ जम्बूद्वीपचन्द्रसूर्याटवक्तव्यता ५९१ वक्तव्या, तथा चोक्त' जीत्राभिगमे - ' केवइया चंदा भासि वा ३, केवइया रिया तव वा ३१ इत्यादि प्रश्नः पूर्ववदेव बोध्यः, उत्तरं तु - 'गोयमा ! लवणे णं समु चत्तारि चदा पभासिसु वा ३. चत्तारि मुरिया तत्रिंसु वा. ३ वारसोत्तरं नक्खत्तसयं जोग जोइंसृवा३, तिनि वावन्ना महग्गहमया चारं चरिषु वा३, दोन, सयसहस्सा सत्तर्द्वि च सहस्सा नवसया तारागण कोडिकोडीणं सोह सोहिं वा३, ' इति । कियन्तश्चन्द्राः प्राभासिषत वा १३, कियन्तः सूर्या अतापयन् वा ३ ? इत्यादि समुद्रादिकों में कहनी चाहिये । जीवाभिगम में वह वक्तव्यता इस प्रकार से कही गई है - " केवढ्या चंदा पभासिंसु वा ३, केवइया सुरिया तविसु वा ३ इत्यादि " हे भदन्त । लवण समुद्र में कितने चंद्रमाओं ने प्रकाश किया है, अब कितने चंद्रमा वहां प्रकाश करते हैं और आगे भी वहां कितने चन्द्रमा प्रकाश करेंगे ? तथा कितने सूर्यों ने वहां प्रकाश किया है, अब वहां कितने सूर्य प्रकाश करते हैं और आगे भी वहां किन सूर्य प्रकाश करेंगे ? इत्यादि - इसके उत्तर में प्रभुने कहा - (गोघमा ) हे गौतम! ( लवणे णं समुद्दे चत्तारि चंदा पभासिंसु वा ३, चत्तारि सुरिया तवं वा ३, बारसोत्तरं नक्खत्तसयं जोगं जो इंसु वा ३, तिन्नि बावन्ना महग्गहसया चारं चरिंसु वा ३, दोन्नि सय महस्सा सत्तट्ठि च सहस्सा नव सया तारागण कोडिकोडीणं सोहं सोहिंसु वा ३ ) इतिलवण समुद्र में चार चन्द्रमाओं ने प्रकाश किया है, अब भी वे इतने ही वहां प्रकाश करते हैं और आगे भी वे इतने ही वहां प्रकाश करते વ્રતા કરવામાં આવી છે એવી જ વક્તવ્યતા અહીં પણ થવી જોઇએ આ विषयने अनुसक्षीने त्यां नीचे प्रमाणे छे - ( केवइया चंदा पभासिसु वा ३, केवइया सूरिया तविसु वा ३ ) इत्याहि " हे महन्त ! सत्र समुद्रमां डेटला ચન્દ્રમા પ્રકાશતા હતા ? કેટલા પ્રકાશે છે ? કેટલા પ્રકાશશે ? તથા ત્યાં કેટલા સૂર્ય તપતા હતા ? વર્તમાનમાં કેટલા સૂર્ય તપે છે? અને ભવિષ્યમાં કેટલા सूर्य तपशे ? " वगेरे. भडावीर अभुने। उत्तर—“ गोयमा !” हे गौतम ! रिचा पभासिसु वा ३, चत्तारि सूरिया तविसु वा ३, वयं जोगं जोईमु वा ३, तिन्नि बावन्ना महग्गहसया चोर चरि सुवा ३, दोन्नि सहस्सा त्तट्ठि च सहस्मा नत्र सया तारागण कोडी ढोडीणं सोह वोहि सुत्रा ३ ) ઇત્યાદિ. લવણુ સમુદ્રમાં ભૂતકાળમાં ચાર ચન્દ્રમા પ્રકાશતા હતા, વર્તમાનમાં એટલા જ ચન્દ્રમા પ્રકાશે છે અને ભવિષ્યમાં પણ ત્યાં એટલા જ ચન્દ્રમા ( लवणेणं समुहे बारसोत्तर' नक्खन Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीय प्रश्नः पूर्वोक्त एव, उत्तरमाह-गौतम ! लवणे खलु समुद्रे चत्वारश्चन्द्राः प्रामासिषत वा३, चत्वारः सूर्याः अतापयन् का, द्वादशोत्तरं नक्षत्रशतं योगम् अयुञ्जन् वा३ द्विपश्चाशदविकानि त्रीणि महाग्रहातानि चार अचरन् वा३, द्वे शतसहस्र सप्तपष्टिं च सहस्माणि, ना शतानि तागगणकोटिकोटीनाम् शोभामशोभयन् वा ३ । जीवाभिगमसूत्रपाठस्य अवधिमाह-'जाव ताराओं' यावत् ताराः तारापर्यन्त तत्संग्राह्यम् । अथ धातकीखण्डे चन्द्रादिप्रकाशादिवक्तव्यतामाह- धायसंडे, कालोदे, पुकावरवरे रहेंगे । इसी प्रकार से वहां चार सूर्य पहिले तपे हैं, अब भी इतने ही वहां आतप प्रदान करते हैं और आगे भो इतने ही सूर्य वहाँ आतप देते रहेंगे। ११२ नक्षत्रों ने वहां ज्योति को चमकाया है, अब भी इतने ही नक्षत्र वहां अपनी ज्योति को चमकाते हैं और आगे भी वे इतने ही अपनी ज्योति को वहां चमकाते रहेंगे। ३५२ महाग्रहों ने वहां अपनी चाल चली है, अब भी इतने ही वे वहाँ अपनी चाल चलते हैं और आगे भी वे इतने ही अपनी चाल पर चलते रहेंगे। दो लाख, सडमठ हजार नौ सौ तारागणों की कोटाकोटि ने वहां पहिले अपनी शोभा विस्तारी है, अब भी वे इतने ही अपनी शोभा विस्तारते हैं और आगे भी वे इतने ही अपनी शोभा विस्तारते रहेंगे। यहां पर जीवा भिगम का पाठ कहां तक का ग्रहण करना चाहिये-इसके लिये (जाव तारामओ ) ऐसा कहा गया है-अर्थात् नारापर्यन्त वह पाठ ग्रहण करना चाहिये। अब धातकी खण्ड में चन्द्रादि संबंधी प्रकाश वक्तव्यता को પ્રકાશશે. એજ પ્રમાણે ત્યાં ચાર સૂર્ય પહેલાં તપતા હતા. હાલમાં તપે છે અને ભવિષ્યમાં પણ તપશે ત્યાં ૧૧૨ નક્ષત્રો ભૂતકાળમાં પિતાને પ્રકાશ આપતા હતા, વર્તમાનમાં પણ એટલા જ નક્ષત્રે ત્યાં પ્રકાશ આપે છે અને આ ભવિષ્યમાં પણ એટલા જ નક્ષત્ર ત્યાં પોતાને પ્રકાશ આપતા રહેશે ભૂતકાળમાં ત્યાં ૩ વર મહાગ્રહ પિતાની ચાલ ચાલતા હતા, વર્તમાનમાં પણ એટલા જ મહાગ્રહો ત્યાં પોતાની ચાલ ચાલે , અને ભવિષ્યમાં પણ એટલા જ મહાગ્રહે ત્યાં પોતાની ચાલ ચાલતા રહેશે ર૬૭૯૦૦ તારાગણની કેટકેટિ ભૂતકાળત્યાં પોતાની શોભા બતાવતી હતી, વર્તમાનમાં પણ તેઓ ત્યાં પિતાની શોભા બતાવે છે અને ભવિષ્યમાં પણ તેઓ તેમની શોભા બતાવતા હશે અહીં જીવાભિગમ સૂત્રને પાઠ કયાં સુધી ગ્રહણ કરવાને छ ते “जाव तारा मो" २२। सूत्रांश द्वा२१ व्यरत थये छ. मेट मी તા ઓ પર્યન્તનું કથન ગ્રહણ કરવાનું કહેવામાં આવ્યું છે. હવે સૂત્રકાર પાતકીખંડમાં ચન્દ્રાદિ સંબંધી પ્રકાશ વક્તવ્યતા પ્રકટ કરવા માટે કહે છે કે Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श०९ उ.२ सू२ जम्बूद्वीपसूर्य चन्द्रादिबक्तव्यमा ५९६ अभितरपुक्खरद्धमणुस्सखेत्ते, एएसु सव्वेसु जहा जीवाभिगमे जाव-"एगससीपरिपारोतारागणकोडिकोडीणं । धातकीखण्डे कालोदे पुष्करवरे, आभ्यन्तरपुष्करार्द्धमनुष्यक्षेत्रो, एतेषु सर्वेषु पञ्चसु यथा जीवाभिगमे चन्द्रादिप्रकाशादिकमुक्त तथैवात्रापि तद् वक्तव्यम् , तथा चोक्तं तत्र-'धायईखंडे णं भंते! दीवे केवइया चंदा पभासिसु वा३, केवड्या सूरिया तविसु वा३, इत्यादि प्रश्नाः पूषेवदेव कल्पनीयाः, उत्तरं तु-'गोयमा! वारसचंदा पभासिसु वा ३ वारस सुरिया तर्विसु वा ३? एवं । चउचीसं ससिरविणो नक्वत्तसया य तिनि छत्तीसा । एग च गहसहस्स छपन्नं धायईसंडे ॥ १ ॥ प्रकट करने के लिये सूत्रकार कहते हैं-(धायईसंडे, कालोदे, पुक्खरवरे अभितरपुक्खरद्धमणुस्सखेत्ते एएसु सव्वेसु जहा जीवाभिगमे जाव)" एग ससी परिवारो तारागणकोडिकोडीणं" धातकीखण्ड में, कालोद में, पुष्करवर में, आभ्यन्तरपुष्कराध में और मनुष्यक्षेत्र में इन पांच स्थानों में-जीवाभिगमस्त्रोक्त चन्द्रादिप्रकाशविषयक वक्तव्यता की तरह चन्द्रादि ज्योतिष्क प्रकाश वक्तव्यता जाननी चाहिये वहां वह वक्तव्यता इस प्रकार से कही गई है 'धायईसडे णं भंते । दीवे केवइया चंदा पभासिंसु वा ३, केवइया सूरिया तविलु वा ३ " इत्यादि, हे भदन्त ! धातकी खण्ड में कितने चन्द्रमाओं ने प्रकाश किया है ? अब वहां कितने चन्द्रमा प्रकाश करते हैं और भी कितने चन्द्रमा वहां प्रकाश करेंगे? इसी तरह से सूर्यो के द्वारा प्रकाश करने की वक्तव्यता के विषय में प्रश्न जानना चाहिये। इत्यादि-इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम ! धातकी खण्डमें १२ चन्द्रमाओं ने और १२ सूर्यों ने अपना २ कार्य किया है, अब भी वे अपना २ कार्य करते हैं और आगे भी (घायईसंडे, कालोदे, पुखरवरे, अमितरपुक्खरद्धमणुस्सखेत्ते एएसु सव्वेस जहा जीवाभिगमे जाव एग ससी परिवारो तारोगणकोडकोडीण ) धाती, કાલેદ, પુષ્કરર, આભ્યન્તર પુકરાઈ અને મનુષ્યક્ષેત્ર, આ પાંચ સ્થાનોમાં જીવાભિગમ સૂત્રમાં કહ્યા પ્રમાણે જ ચન્દ્રાદિના પ્રકાશની વક્તવ્યતા સમજવી. ત્યાં તે વક્તવ્યતા નીચે પ્રમાણે કહી છે— (धायईसडे णं भते ! दीवे केवइया चंदा पभासिसु वा ३, केवइया सूरिया तविसु वा ३) त्यादि. 3 महन्त ! घातीय द्वीपमा टसा द्रमा प्रा. શતા હતા ? કેટલા ચંદ્રમાં પ્રકાશે છે ? અને કેટલા ચંદ્રમાં પ્રકાશતા રહેશે? એજ પ્રમાણે સૂર્યના પ્રકાશ વિષેની વક્તવ્યતા વિષયક પ્રશ્નો પણ સમજવા. મહાવીર પ્રભુને ઉત્તર—ઘાતકીખંડમાં ૧૨ સૂર્ય અને ૧૨ ચંદ્રમા ભૂતકાળમાં પ્રકાશતા હતા, વર્તમાનમાં પ્રકાશે છે અને ભવિષ્યમાં પણ પ્રકાશશે. भ ७५ Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५९४ भगवती सूत्रे "" अव सय-सहम्सा, तिनि सहस्साई सत य सयाई । घाईस डे दीवे तारागण होडिकोडीगं || २ || सोहसाहिंषु वा ३, छाया -- धातकीखण्डे खलु भदन्त ! द्वीपे कियन्तश्चन्द्राः माभासिषत वा, प्रभासन्ते वा ममासिष्यन्ते वा ? कियन्तश्च सूर्याः अतापयन् वा, तापयन्ति वा, तापयिष्यन्ति वा? इत्यादि प्रश्नाः, उत्तराणि तु - गौतम | द्वादश चन्द्रास्तत्र प्राभाषित वा ३, द्वादश सूर्याः उत पयन् वा ३, एवं रीत्या चतुर्विंशतिः शशिखूयः, नक्षत्रशतानि च त्रीणि पट्त्रिंशत्, एकं च ग्रहसहस्रं षट्पञ्चाशत् धातकीखण्डे, अष्टै शतसहस्राणि त्रीणि सहस्राणि सप्त च शतानि, धातकीखण्डेद्वीपे तारागणकोटिकोटीनां शोभाम् अशोभयन् वा शोभयन्ति वा, शोभयिष्यन्ति वा इति, तथा - ' कोलोए णं भंते ! समुद्दे केवइया चंदा पभासिसु वा " इत्यादि प्रश्नः, उत्तरं तु - ' गोयमा । (1 वायाठीसं चंदा, वायाळीसं च दिणयरा दित्ता | 6& अपना २ कार्य वे करेंगे । ( एवं चउवीसं ससि रविणो नक्खन्त सया य तिन्नि छत्तीसा एगं च गह सहस्सं छप्पन्नं घाघई संडे) इस तरह धातकी खण्ड में १२ चन्द्रमा और १२ सूर्य मिलकर २४ हो जाते हैं । नक्षत्रों की संख्या ३३६ और ग्रहों की संख्या १०५६ हो जाती है । तथा तारागणों की संख्या यहां पर अवसयसहस्सा तिन्नि सहसमाई सत्तय सयाई, धायईसंडे दीवे तारागण कोडि कोडीणं सोहं सोहिंसु वा ३ ” ८०३७०० कोटाकोटी की है । (कालोए णं संते ! समुद्दे केवहा चंदा पभासिसु वा ) इत्यादि प्रश्न - अर्थात् गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा - हे भदन्त ! कालोद समुद्र में कितने चन्द्र और सूर्य आदिकों ने अपना २ त्रिकाल संबंधी प्रकाशन आदि रूप कार्य किया है ? उत्तर में ने कहा (गोया ! बाघालीसं चंदा) इत्यादि । " प्रभु ( एवं चवीस समिरविणो नक्खत्त सया य तिन्नि छत्तीसा, एग च गह सहसं छप्पन्नं धायई संडे ) मा रीते घातडीमउ १२ चंद्र ने १२ सूर्य भजीने તેમની સખ્યા ૨૪ થાય છે. ત્યાં ૩૩૬ નક્ષત્રા અને ૧૦૫૬ ગ્રહેા છે. તથા ત્યાં તારાગણેાની સખ્યા ૬ असा तिनि सहस्साई, धायइसंडे दीवे तारागणको डिकोडीणं सोहं सोहिं सु वा ३ ) ८०३७०० ओटामेटी छे. गौतम स्वामीनी प्रश्न - ( कालोए णं भते ! समुद्दे केवइया वंश पभासिसुवा) त्याहि प्रश्नो के लहन्त ! असो समुद्रमां सा चंद्र ने सूर्य અાફ્રિકાએ ભૂતકાળમાં પેાતાને પ્રકાશ આપ્યા છે, વર્તમાનમાં આપે છે અને ભવિષ્યમાં પશુ આપતાં રહેશે ? Page #615 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श०९ उ०२ सू०२ जम्बूद्वीपसूर्यचन्द्रादिवक्तव्यता ५९५ कालोदहिमि एए, चरंति संवद्धलेसागा ॥ १ ॥ नक्खत्त सहस्स एगं, एगं छावत्तरं च सयसन्न । छच्च सया छन्नउया, महागहा विनिय सहस्सा ॥ २ ॥ अट्ठावीसं कालोदहिमि वारस य तह सहस्साइ । णव य सया पन्नासा, तारागणकी डिकोडीणं ।। ३ ॥ सोहं सोहिंमु वा ३" छाया-कालोदे खलु भदन्त ! समुद्रे कियन्तश्चन्द्राः प्राभासिपत वा ? इत्यादि प्रश्नः पूर्ववदेव स्वयमूहनीयः, उत्तरं तु-हे गौतम ! - द्वाचत्वारिंशत् च दिनकरा दीप्ताः। कालोदधौ एते चरन्ति सम्बद्धलेश्याकाः ॥ १ ॥ नक्षत्रसहस्त्रमेकम् एकं पट्सप्ततिश्च, शतमन्यत् । पट् च शतानि पण्णवतिः महाग्रहाः त्रीणि च सहस्राणि ॥ २॥ अष्टाविंशतिः कालोदधौ द्वादश च तथा सहस्राणि । नव च शतानि पञ्चाशत् तारागणकोटिकीटीनाम् ।। ३ ।। शोभामशोभयन् वा शोभयन्ति वा, शोभयिष्यन्ति वा । तथा 'पुक्खरवरदीवे णं भंते ! दीवे केवइया चंदा पभासिसु वा ' इत्यादि प्रश्नः, उत्तरं तु_ (सोह सोहिंसु वा ३) हे गौतम ! कालोद समुद्र में ४२ चन्द्रमाओं ने और ४२ सूर्यो ने त्रिकाल लंबंधी अपना २ प्रकाशन आदिरूप कार्य किया है। यहां ग्रहों की संख्या तीनहजार छसौ छियानवे ३६९६ हैं। नक्षत्रों की संख्या ग्यारह सो छिहोत्तर ११७६ हैं तारागणों की अट्ठाईस लाख बारह हजार नौ सौ पचास २८१२९५० कोटाकोटी की हैं। (पुक्खरवरदीवे णं भंते ! दीवे केवइ०) पुष्करवरद्वीप में भी कितने चंद्र सूर्यादिकोंने त्रिकालवी प्रकाशन आदि का कार्य किया है॥१-३॥ इस विषय में गौतम ने पूर्वोक्तरूप से जय प्रभु से प्रश्न किया-तो इसके भडापी२ प्रभुनी उत्तर-(गोयमा ! बायालीसं चदा ) त्याहि " सोह सोहिंसु वा ३" त्याह-3 गीतम! सो समुद्रमा ४२ यद्रमा मने ४२ સૂર્ય ભૂતકાળમાં પ્રકાશતા હતા, વર્તમાનમાં પ્રકાશે છે અને ભવિષ્યમાં પણ પ્રકાશતા હશે ત્યાં ત્રણ હજાર છસો છતું ( ૩૬૯૬) ગ્રહે છે, ૧૧૭૬ નક્ષત્રો છે. અને અઠ્ઠાવીસ લાખ બાર હજાર નવસે પચાસ કેટકેટિ તારાગણ છે. गौतम स्वाभाना प्रश्न-(पुस्खरवरदीवेणं भंते ! दीवे केवइया) त्या હે ભદન્ત ! પુષ્કરવાર દ્વીપમાં કેટલા ચંદ્રમા અને સૂર્યાદિકે ભૂતકાળમાં પ્રકાશતા હતા, વર્તમાનમાં પ્રકાશે છે અને ભવિષ્યમાં પ્રકાશશે ? Page #616 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भंगवैतीसूत्र 'चोयालं चंदसयं, चोयालं वेव मूरियाण सयं । पुक्खरवरंमि दीवे, भमंति एए पयासिता ॥१॥ चत्तारि सहस्साई, वत्तीसं चेव होति नक्खत्ता छच्च सया वायत्तरि, महागहा बारस सहस्सा, ॥२॥ छन्नउइ सयसहस्सा, चोयालीसं भवे सहस्साई। चत्तारि सया पुक्खरि, तारागणकोडिकोडीणं ।। ३ ।। सोहं सोहिंमु वा ३। छाया-चतुश्चत्वारिंशत् चन्द्रशतं, चतुश्चत्वारिंशत् चैव सूर्याणां शतम् । पुष्करवरे द्वीपे भ्रमन्ति एते प्रकाशयन्तः ॥ १॥ चत्वारि सहस्राणि द्वात्रिंशच्चैव भवन्ति नक्षत्राणि । पट् च शतानि द्वासप्ततिः महाग्रहा द्वादश सहस्राणि ॥ २ ॥ पण्णवतिः शतसहस्राणि चतुश्चत्वारिंशत् भवेयुः सहस्राणि । चत्वारि शतानि पुष्करे तारागणकोटिकोटीनाम् ॥ ३ ॥ शोभामशोमयन् वा, शोभयन्ति वा, शोभयिष्यन्ति वा । अत्र पुष्करवरद्वीपे चन्द्रसूर्याणां यद् भ्रमणं प्रोक्त तत् पुष्करद्वीपाभ्यन्तरार्द्धवर्तिचन्द्रसूर्यानपेक्ष्य प्रोक्तम् । तदने सूत्रकार एव वक्ष्यति।तथा अभिवरपुक्खरद्धे उत्तर में प्रभु ने उनसे ऐसा कहा-(चोयालं चंदसयं) इत्यादि । हे गौतम ! पुष्करवर द्वीप में १४४ चन्द्रमाओं ने और १४४ सूर्यो ने त्रिकालवर्ती अपना२ प्रकाशन आदिरूप कार्य किया है। यहां पर ग्रहों की संख्या १२६७२ है। नक्षत्रों की संख्या ४०३२है तारागणों की संख्या ९६४४४०० छियानके लाख कोटाकोटि की है। यहां पर जो पुष्करवरद्वीप में चन्द्र और सूर्यों का भ्रमण कहा गया है वह पुष्कर द्वीपके आभ्यन्तरार्धवर्ती चन्द्र स्त्रयों की अपेक्षा करके ही कहा गया है इसी बात को सूत्रकार आगे स्वयं कहेंगे। (अभितरपुक्खरद्धेणं भंते ! केवड्या चंदा महावीर प्रभुन। उत्तर- चोयाल चदसयं" त्या गौतम ! પુષ્કરવર દ્વીપમાં ૧૪૪ ચંદ્રમા અને ૧૪૪ સૂર્ય ભૂતકાળમાં પ્રકાશતા હતા, વર્તમાનમાં પ્રકાશે છે અને ભવિષ્યમાં પણ પ્રકાશશે. ત્યાં ૧૨૬૭૨ ગ્રહો અને ૪૦૩૨ નક્ષત્રે છે. ત્યાં તારાગોની સંખ્યા ૬૪૪૪૦૦ કેટકેટ પ્રમાણે છે. અહીં જે પુષ્કરવર દ્વિીપમાં ચંદ્ર અને સૂર્યના ભ્રમણની વાત કરી છે તે પુષ્કરદ્વીપના આભ્યન્તરાર્ધવર્તી ચંદ્ર અને સૂર્યોની અપેક્ષાએ કહી છે. એજ વાત સૂત્રકાર આગળ પ્રકટ કરવાના છે. Page #617 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टी० श०९ ४०२ ०२ जम्बूद्वीपसूर्य चन्द्रादिवक्तव्यता ६९७ णं भंते! केवइया चंदा पभार्तिसु वा ' इत्यादि प्रश्नः, उत्तरं तु - ' गोयमा | बावतरं च चंदा, बाक्त्तरि मेव दिनयरादित्ता | क्खवरदीवड़े चरंति एए पभार्तिता ॥ १ ॥ तिनि सया छत्तीसा, छच्च सहस्सा महग्गहाणं तु नक्खत्ताणं तु भवे, सोलाई दुवे सहस्साई || २ || अडयाल सबसहस्सा वावीसं खलु भवे सहस्साई । दो य सय पुक्खर, तारागण कोडिकोडीणं || ३ || सोमं सोहिंसु वा ३ " छाया - अभ्यन्तरपुष्करार्डे खलु भदन्त ! कियन्तचन्द्राः प्राभासिषत वा ? ० गौतम ! द्वासप्तति चन्द्राः, द्वासप्ततिरेव दिनकरा दीप्ताः । पुष्करवरद्वी पार्दे चरन्ति एते प्रभासयन्तः ॥ १ ॥ 1 त्रीणि शतानि पत्रिंशत् पट् च सहस्राणि महाग्रहाणां तु नक्षत्राणां तु भवेयुः, पोडश द्वे सहस्रे || २ || अष्टचत्वारिंशत् शतसहस्राणि द्वाविंशतिः खलु भवेयुः सहस्राणि । द्वे च शते पुष्करार्द्धे तारागगकोटिकोटीनाम् ॥ ३ ॥ भासि वा ) हे भदन्त । आभ्यन्तरपुष्करार्ध में कितने चन्द्रमाओं ने पहिले प्रकाशन कार्य किया है ? वर्तमान में वे कितने वहां प्रकाशनकार्य करते हैं? और आगे भी वे कितने वहां प्रकाशनकार्य करेंगे || १ - ३ ॥ इसी तरह से सूर्यादिकों के कार्य करने के विषय में प्रश्नों का उद्भावन कर लेना चाहिये - इसके उत्तर में प्रभु उनसे कहते हैं - ( गोमा ) हे गौतम ! ( वावन्तरिच चंद्रा ) इत्यादि । ( सोहं सोहिं वा ३) आभ्यन्तरपुष्करार्ध में ७२ चंद्रमाओं ने और ७२ ही सूर्यों ने अपना २ त्रिकालवर्ती प्रकाशनादिरूपकार्य किया है। यहां पर ग्रहों की संख्या ६३३६ और नक्षत्रों की संख्या २०१६ है । गौतमस्वाभीने प्रश्न- (अमितरपुक्खरद्वेण भते ! केवइया चदा पभासि सुवा) હે ભદન્ત ! આભ્યન્તર પુષ્કરામાં કેટલા ચંદ્રમા પ્રકાશતા હતા ? વર્તમાનમાં કેટલા ચ'દ્રમા પ્રકાશે છે ? અને ભવિષ્યમાં કેટલા ચંદ્રમા પ્રકાશશે ? એજ પ્રમાણે સૂર્ય વગેરેના વિષયમાં પણ ત્રણે કાળ સ`બધી પ્રશ્નો સમજવા. महावीर अनुना उत्तर- " गोयमा !" हे गौतम ! " बावन्तरिच चंदा " इत्यादि. " सोह सोहिं सु वा ३ ” આભ્યન્તર પુષ્કરામાં ૭૨ ચંદ્રમાએ તથા ૭૨ સૂર્યાં ત્રણે કાળમાં પ્રકાશ આદ્ધિ આપવાનું 'કા' કર્યાં કરે છે. તેમાં ૬૩૩૬ શ્રૃહા, ૨૦૧૬ નક્ષત્ર અને ૪૮૨૨૨૦૦ કાટાકાઢિ તારાગણ છે. Page #618 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भंगवतीस्त्र शोभामशोभयन् वा, शोभयन्ति वा, शोभयिष्यन्ति चा । तथा-' मणुस्सखेते णं भंते ! केवइया चंदा पभासिंह वा ' इत्यादि प्रश्नः । उत्तरं तु–'वत्तीसं चंदसयं, बत्तीसं चेव मरियाण सयं । सयलं मणुस्सलोयं, चरंति एए पयासिता ॥ १ ॥ एक्कारस य सहस्सा, छप्पि य सोला महागहाणं तु । छच्च सया छण्णउया, णक्खत्ता तिनि य सहस्सा ॥ २ ॥ अडसीइ सयसहस्सा, चालीससहस्स मणुयलोगंमि ।। सत्त य सया अणूगा, तारागणकोडिकोडीगं । ३।। सोहं सोहिसु वा३। छाया-मनुष्यक्षेत्रे खलु भदन्त ! कियन्तश्चन्द्राः प्रामासिपत वा ? इत्यादि प्रश्नः । उत्तरमाह-हे गौतम ! द्वात्रिंशत् चन्द्रशतम् , द्वात्रिंशत् चैव सूर्याणां शतम् । सकलं मनुष्यलोक, चरन्ति एते प्रकाशयन्तः ॥ १ ॥ एकादश च सहस्त्राणि, पडपि (शतानि) षोडश महाग्रहाणां तु। षट् च शतानि षण्णवतिः, नक्षत्राणि त्रीणि च सहस्राणि ॥२॥ अष्टाशीतिः शतसहस्राणि, चत्वारिंशत् सहस्राणि मनुष्यलोके । सप्त च शतानि अन्यूनानि, तारागणकोटिकोटीनाम् ॥ ३॥ शोभामशोभयन् वा ३, इत्यादि । तारागणों की सख्या ४८२२२०० कोटाकोटि की है ॥१-३॥ (मणुस्सखेत्तेग भंते ! केवइया चंदा पासिंस्तु वा) इत्यादि प्रश्न-इसके उत्तर में प्रभुने ऐसा कहा-(बत्तीसं चंदसयं) इत्यादि। __ (सोहं सोहिंसु वा ३) हे गौतम ! मनुष्यलोक में-ढाई द्वीप में१३२ चंद्रमा और १३२ सूर्य निकालसंबंधी अपना २ प्रकाशनकार्य करते रहते हैं। यहां पर ग्रहों की संख्या ११६१६ है। नक्षत्रों की संख्या ३६९६ है। तारागणों की संख्या ८८४०७०० कोटाकोटि की है। गीतमस्वाभाना प्रश्न-(मणुस्सखत्ते णं भते ! केवइया च दा पभासिसुवा) હે ભદન્ત ! મનુષ્યલેકમાં કેટલા ચંદ્રમા અને સૂર્યાદિ કે પ્રકાશના હતા, વર્તમાનમાં પ્રકાશે છે અને ભવિષ્યમાં પ્રકાશશે ? भडपीर प्रमुनी उत्तर-“ बत्तीस चंदसयं" त्याल. “ सोहसोहि सु वा ३" गौतम ! भनुष्यतामi-मढी दीपम: १३२ य' भने १३२ સૂર્ય ત્રણે કાળમાં પ્રકાશ આદિ આપવાનું કાર્ય કર્યા કરે છે. ત્યાં ૧૧૬૧૬ બ્રહ, ૩૬૬ નક્ષત્ર અને ૮૮૪૦૭૦૦ કેટકેટિ તારાગણ ભૂતકાળમાં ચમ કતા હતા, વર્તમાનમાં ચમકે છે અને ભવિષ્યમાં પણ ચમકતા રહેશે. Page #619 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेन्द्रका टी० श०९. २ सू०२ जम्बूद्वीपसूर्य चन्द्रादिषक्तव्यता ज्योतिष्कगण कोष्टकम् ५६ | ज्योतिष्कगणः | चन्द्राः जम्बूद्वीपे २ चन्द्रौ लवण समुद्रे ४ चन्द्राः धातकोखण्डे १२ चन्द्राः कालोदधिसमुद्रे ४२चन्द्राः ४२ सूर्याः ३६९६ ११७६ १२ सूर्याः १०५६ ११२ ३३६ १४४ १४४ | १२६७२४०३२ ( पुष्करवरद्वीपे पुष्करवर द्वीपाभ्यन्तरार्द्धे ७२चन्द्राः ७२ वर्याः ६३३६ २०१६ ४८,२२,२०० सार्घद्वीपद्वये १३२ चन्द्राः १३२ सूर्याः ११६१६३६९६ ८८,४०,७०० सूर्याः २ सूर्यो ४ सूर्याः ग्रहाः नक्षत्राणि: तारागणः १७६ ३५२ १,३३,९५० कोटीकोटीनाम् २,६७,९०० कोटी फोटोनाम् ८,०३, ७०० कोटीकोटीनाम् २८,१२,९५० ९६, ४४, ४०० " ) " 17 44 अथ जीवाभिगमनुत्रपाठस्य अवधिमाह - ' जाव' इत्यादि, 'जान एगससीपरिवारो तारागणकोडिकोडीणं ' यावत् - एकराशिपरिवारस्तारागण कोटिकोटीनाम्, अस्य पूर्वा शस्त्वेवम् - " अड्डासीइं च गहा अट्ठावीसं च होंति नक्खत्ता । एससी परिवारो एत्तो तारागण वोच्छामि, छावट्ठि सहस्साई, नव चैव सयाई पच सयलाई ' त्ति । अष्टाशीतिश्चग्रहाः, अष्टाविंशतिश्च भवन्ति नक्षत्राणि, एकश शिपरिवारैः इतः तारागणं वक्ष्यामि - पपः सहस्राणि नवचैव शतानि पञ्च सकलानि । इनकी संख्या बतानेवाला कोप्टक टीका में दिया हैं जिज्ञासुजन वहांसे देख लेवें । इन पूर्वोक्त पांच स्थानों में जीवाभिगम सूत्र का पाठ कहांनक का लेना चाहिये इसके लिये सूत्रकार कहते हैं (जाब एगमसीपरिवागे तारागण कोडिकोडीणं) कि यहां तक का जीवाभिगमनुत्रोक्त पाठ यहाँ ग्रहण करना चाहिये । इस पाठ का पूर्वाश ( अट्ठासी च गहा ) इत्यादि । एक चन्द्र के परिवार में ८८ ग्रह, २८ नक्षत्र, ६६९७५ तारागण की फोटाकोटी होती है । ઉપર્યુક્ત સાતે સ્થાનામાં ચંદ્રમા, સૂર્યાં, ગ્રા, નક્ષત્રા અને તારાગણુની સન્યા ખતાવતા કાઠા ટીકામાં આપ્યા છે— (6 આ પૂર્વોક્ત પાચ સ્થાનેમા જીવાભિગમ સૂત્રનેા પાઠ કયાં સુધી ગ્રહણુ કરવાના છે તે સૂત્રકારે जाव एग ससी परिवारो तारागणकोडिकोडीनं " આ સૂત્ર દ્વારા પ્રકટ કર્યું" છે. આ સૂત્રપાઠને પૂર્વાશ ८८ अट्ठासी च गद्दा ઇત્યાદિ છે. એટલે કે એક ચન્દ્રના પરિવારમાં ૮૮ ગ્રહ, ૨૮ નક્ષત્રે અને ૬૬૯૭૫ કાટાર્કટિ તારાગણુના સમાવેશ થાય છે ," Page #620 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६०० भगवती सूत्रे गौतमः पृच्छति' पुक्खरोदे णं भंते । समुद्दे केवइया चंदा पभार्तिसु वा ३ | ?' हे भदन्त ! पुष्करोदे खलु समुद्रे कियन्तश्चद्राः माभासिषत वा, प्रभामन्ते वा, प्रभासिन्यन्ते वा ? भगवानाह - ' एवं सव्वेसु दीवस मुद्देसु जोइसियाणं भाणियन्त्र' हे गौतम ! एवं वक्ष्यमाणरीत्या सर्वेषु द्वीपसमुद्रेषु ज्योतिष्काणां यथासम्भवं संख्यावा असंख्याताश्च चन्द्रादयः प्राभारिपत वा इत्यादि भणितव्यम्, तथा चेत्थम् -' पुक्खरोदे णं भंते ! समुद्दे केवइया चंदा पभासिनु वा ३ ?' हे भदन्त ! पुष्करोदे खलु समुद्रे कियन्तश्चन्द्राः प्राभासिपत वा प्रभासन्ते वा प्रभासिपन्ते वा ? अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं - ( पुक्खरोदे ण भंते! समुद्दे केवइया चंदा पभार्तिसु वा ? ) हे भदन्त ! पुष्करोद समुद्र में कितने चन्द्रमाओं ने प्रकाश किया है ? अब कितने चन्द्रमा प्रकाश करते हैं ? और आगे भी वहां कितने चन्द्रमा प्रकाश करे गे ? उत्तर में प्रभु कहते हैं - ( एवं सव्वेसु दीवसमुद्देसु जोहसियाणं भाणियव्वं ) हे गौतम! समस्त द्वीप समुद्रों में ज्योतिष्कगण के यथासंभव संख्यात असख्यात चन्द्रमादिकों ने पहिले प्रकाश किया है, अब भी वे वहां पर प्रकाश करते हैं और आगे भी वे वहां पर प्रकाश करे गे इत्यादिरूप से कहना चाहिये | जीवाभिगमसूत्र में ऐसा ही कहा है- ( पुक्खरोदे णं भंते ! समुद्दे केवइया चंदा पभासिंस वा ३१ ) गौतम ने प्रभु से ऐसा ही पूर्वोक्तरूप में पूछा है कि - हे भदन्न । पुष्करोद समुद्र में कितने चन्द्रमाओं ने पहिले प्रकाश किया है, अब भी वहाँ पर कितने चंद्रमा प्रकाश करते हैं - तथा आगे भी वहां पर किनने चन्द्रमा प्रकाश करेंगे ? इत्यागौतम स्वामीनो प्रश्न - ( पुक्खदेण भते । समुद्दे केवइया चंदा पभासिसु वा ? ) हे लढन्त ! समुद्रमा डेटा यन्द्रमा लूतअजभां प्राशता હતા, વર્તમાનમાં પ્રકાશે છે અને ભવિષ્યમાં પ્રાશશે ? भडावीर अलुना उत्तर- ( एवं सव्वेसु दीवसमुद्देसु जोइसियाणं भाणियव्वं ) હું ગૌતમ ! સમસ્ત દ્વીપ સમુદ્રોમાં યેતિષ્કગણુના ચથાસભવ સખ્યાત અસખ્યાત ચન્દ્રમા આદિકાએ ભૂતકાળમાં પ્રકાશ આપ્યા હતા, વમાનમાં પણ તેએ ત્યાં પ્રકાશ આપે છે અને ભવિષ્યમાં પણ આપશે, જીવાભિગમ સૂત્રમાં આ વિષયને અનુલક્ષીને એવું કહ્યુ છે— गौतम स्वामीना प्रश्न – ( पुखगेदेणं भंते! समुद्दे केवइया चंदा पभा - सिंसुवा ३ १ ) डे लन्त ! युष्रे समुद्रमां पडेलां डेंटला यन्द्रमा प्राशता હતા? વર્તમાનકાળે ત્યાં કેટલા ચન્દ્ર પ્રકાશે છે ? ભવિષ્યમાં ત્યાં કેટલા ચન્દ્ર પ્રકાશશે ? ઇત્યાદિ પ્રશ્નો અહીં ગ્રહણ કરવા જોઇએ. Page #621 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयमन्द्रिका टी० ९ ३०२ सू०२ जम्बूद्वीपसूर्यचन्द्रादिवक्तव्यता ६०१ इत्यादि प्रश्ने उत्तरंतु-'संखेज्जा चंदा पभासिसु वा३' हे गौतम ! पुष्करोदे सम्मुद्रे संख्याताश्चन्द्राःप्राभासिपत वा, प्रभासन्ते वा, प्रभासिष्यन्ते वा, तदवधिमाह-'जाव सयंभूरमणे जाव सोमं सोभिंसु वा, सोभंति वा, सोभिस्संति वा' यावत् स्वयम्भूरमणे समुद्रे यावत्-असंख्याताश्चन्द्राः प्राभाविपत वा ३, एवमेव मर्या अपि असंख्याता अतापयन् वा, तापयन्ति वा, तापयिष्यन्ति वा, एवं ग्रहणक्षत्रतारागणा असंख्याता एव यथासंभवं शोभाममयन् वा, शोभयन्ति वा, शोभयिष्यन्ति वा। द्वीपसमुद्रनामानि चेत्थम्-पुष्करोदसमुद्रादनन्तरो वरुणवरो द्वीपः, तदनन्तरं वरुणोदः दिरूप से पूछने पर प्रभु ने उनसे कहा-(संखेजा चंदा पभासिंसु वा ३) हे गौतम ! पुष्करोद समुद्र में संख्यात चन्द्रमाओं ने प्रकाश किया है, अब भी वहां पर वे प्रकाश करते हैं और आगे भी वे वहां पर प्रकाश करेंगे। इनके प्रकाश करने का संबंध कहां तक लेना चाहिये इसके उत्तर में उसकी अवधि बताते हुए स्मृत्रकार कहते हैं कि (जाव सयंभू रमणे जाव सोभं सोभिंसु वा, सोभति वा, सोभिस्संति वा ) यहां तक प्रकाश करने का संबंध लगा लेना चाहिये । अर्थात् यावत् स्वयंभूरमणसमुद्र में ज्योतिष्क संबंधी असंख्यात चन्द्रों ने प्रकाश किया है, वहां वे प्रकाश करते हैं आगे भी वहां वे प्रकाश करेंगे। इसी तरह से असंख्यात सूर्यों ने वहां अपना आतप फैलाया है, अब भी वे वहाँ अपना आतप फैलाते हैं, और आगे भी वे वहां अपना आतप फैलावेंगे। इसी तरह से असंख्यात, ग्रह, नक्षत्र और तारागणों ने भी यथासंभव वहां की शोभा को सुशोभित किया है, करते हैं और आगे भी वे वहां शोभा को सुशोभित करेंगे। द्वीप महावीर प्रभुना उत्त२-“ सखेजा चंदा पभासिसु वा ३) उ गीतम ! પુષ્કરેદ સમુદ્રમાં પહેલા સંખ્યાત ચન્દ્રમાં પ્રકાશતા હતા, વર્તમાનમાં પણ तमा त्यां ॥ छ भने भविष्यमा ५] प्रशता २३शे. (जाव सयंभू रमणे जाव सोभं सोभिसु वा, सोभंति वा, सोभिस्सति वा ) २३य सू२भए समुद्र પર્યન્તનાં સ્થાનોમાં તિષ્ક સંબધી અસંખ્યાત ચન્દ્રો પિતાને પ્રકાશ ફેલાવતા હતા, વર્તમાનમાં પણ ફેલાવે છે અને ભવિષ્યમાં પણ ફેલાવશે એજ પ્રમાણે અસંખ્યાત સૂર્યો ભૂતકાળમાં ત્યા તપતા હતા, વર્તમાનમાં તપે છે અને ભવિષ્યમાં પણ તપશે એ જ પ્રમાણે અસંખ્યાત ગ્રહ, નક્ષત્રે અને તારાગણે પણ ત્યા શોભા વધારતા હતા, વર્તમાનમાં શોભા વધારે છે છે અને ભવિષ્યમાં પણ શોભા વધારતા રહેશે દ્વીપ સમુદ્રોનાં નામ નીચે भ७६ Page #622 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीस्त्रे समुद्रा, एवं क्षीरवर-क्षीरोदौ, घृतवर-घृतोदौ, क्षोदवर क्षोदोदो, नन्दीश्वरवर नन्दीश्वस्वरोदौ, अरुणारुगोदौ, अरुणवरा-रुणवरोदी, अरुणवरावभासारुणवरावभासोदो, कुण्डल कुण्डलोदौ, कुण्डलवर-कुण्डलवरोदौ, कुण्डलवरावभास कुण्डलवरावभासोदी, रुचक-रुचकोदो,रुचकवर-रुचकवरोदौ,रुचकवरावभास-रुचकवरावभासोदो,इत्यादीनि असंख्यातानि सन्ति, यतः असंख्याता द्वीपसमुद्राः सन्ति । अन्ने गौतमो भगवद् वाक्यं सत्यापयन्नाह- सेवं भंते । सेवं भंते ! त्ति ' हे भदन्त ! तदेवं-भवदुक्तं समुद्रों के नाम इस प्रकार से है-पुष्करोद समुद्र से आगे-वरुणवर द्वीप इसके बाद वरुणोदसमुद्र, इसी तरह से क्षीरवरदीप, क्षीरोद समुद्र, घृनवरद्वीप, घृनोदसमुद्र, क्षोद्रवरद्वीप, क्षोदसमुद्र, नन्दीश्वर दीप नन्दीश्वरसमुद्र' अरुणदीप अरुणोदसमुद्र, अरुणवरदीप, अरुणवरोदसमुद्र, अरुणवरावभासळीप, अरुणवरावभासोदसमुद्र, कुण्डलदीप कुण्डलोदसमुद्र, कुण्डलवरदीप, कुण्डलवरोदसमुद्र, कुण्डल वरावभासद्वीप, कुण्डलवरावभासोदसमुद्र, रुचकढीप रुचकोदसमुद्र, रुचकवरद्वीप रुचकवरोद समुद्र, रुचकवरावभास ढीप रुचक्रवरावभा. सोदसमुद्र, इत्यादि असंख्यात बीप और समुद्र हैं। अन्त में स्वयंभूरमण समुद्र है । अन्न में गौतम भगवान के पचनों में सत्यता की ख्यापना करते हुए कहते हैं-(सेवं भंते ! सेवं भंते । त्ति) हे भदन्त ! आपके द्वारा कहा गया यह सब विषय सर्वथा सत्य है-हे भदन्त ! आपके द्वारा कहा गया यह सब विषय सर्वथा सत्य है। इस प्रकार कह कर वे પ્રમાણે છે–પુષ્કરદ સમુદ્ર, ત્યારબાદ વરુણુવર દ્વીપ, ત્યારબાદ વરુણેદ સમુદ્ર, ક્ષીરવર દ્વીપ, ક્ષીરદ સમુદ્ર, ધૃતવર દ્વીપ, વ્રતક સમુદ્ર, લોકવર દ્વીપ, ક્ષેદ સમુદ્ર, નન્દીશ્વર દ્વીપ, નન્દીશ્વર સમુદ્ર, અરુણ દ્વીપ, અરુણદ સમુદ્ર, અણવર દ્વીપ, અરુણુવાદ સમુદ્ર, અરુણુવરાભાસ દ્વીપ, અરુણુવરાવભાસદ સમુદ્ર, કુંડલ દ્વીપ, કુંડલેદસમુદ્ર, કુડલવર દ્વીપ, કુંડલવરદ સમુદ્ર, કુંડલવરાજભાસ દ્વિીપ, કુંડલવરાવભાસદ સમુદ્ર, રુચક દ્વીપ, રુચકેદ સમુદ્ર, રુચકવર દ્વીપ, ચકવાદ સમુદ્ર, રુચકવરાવભાસ દ્વીપ, ચકવરાવભાસદ સમુદ્ર, ઈત્યાદિ અસંખ્યાત દ્વીપ અને સમુદ્રો છે અને અત્તે સ્વયંભૂરમણ સમુદ્ર છે. હવે ભગવાનના વચનને પ્રમાણભૂત ગણીને ગૌતમ સ્વામી કહે છે કે " सेव' मते ! सेव' भते । त्ति) महन्त ! मायनी वात सत्य . ७ ભદન્ત ! આ વિષયનું આપે જે પ્રતિપાદન કર્યું તે સર્વથા સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને મહાવીર પ્રભુને વંદણ નમસ્કાર કરીને તેઓ પિતાને સ્થાને Page #623 -------------------------------------------------------------------------- ________________ % er प्रमेयवन्द्रिका टीकाश०९३०२ सू०२ जम्नुनपल्यचन्द्रादिवक्तव्यता ६०३ : सर्व सत्यमेवास्ति हे भदन्त ! तदेवम्-भवदुक्तं सत्यमेवारित, श्रद्धातिशय घोतनाय द्विरुक्तिः ॥ सू० २ ॥ इति श्री-विश्वविख्यात - जगहल्लभ-प्रसिद्धवाचक - पञ्चदशभाषाकलितललितकलापालापन-प्रविशुद्धगद्यपद्यनैकग्रन्थनिर्मापक-वादिमानमर्दक-: । श्रीशाहूछत्रपतिकोल्हापुरराजप्रदत्त - जैनशास्त्राचार्यः' - पदभूषितकोल्हापुरराजगुरु-वालब्रह्मचारि-'जनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्रीघासीलालतिविरचितायां श्रीभगवतीमत्रस्य ममेयचन्द्रिकाख्यायां व्याख्यायाम् नवमशतकस्य द्वितीयोद्देशकः समाप्तः ॥९-२॥ गौतम यावत् अपने स्थान पर विराजमान हो गये। (यहां पर (सेवं भंते ! सेवं भते!) ऐसा जो दो बार गौतम ने कहा है वह प्रभु के वचनों में अपनी श्रद्धा की अतिशयता प्रकट करने के लिये ही कहा है ।।स्तू० २|| श्री जैनाचार्य जैनधर्म दिवाकर श्री घासीलालजी महाराजकृत " भगवतीसूत्र की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्या नववे शतकका दूसरा उद्देशक समाप्त ॥ ९-२॥ मेसी गया. मही "सेवं भते ! सेव भते । " मा प्रभार मे वार पार्नु કારણ એ છે કે આ પ્રમાણે બે વાર કહેવાથી મહાવીર પ્રભુનાં વચનોમાં ગૌતમ સ્વામીની અપાર શ્રદ્ધા પ્રકટ થાય છે. એ સૂ૨ છે જૈનાચાર્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કૃત ભગવતી સૂત્રની પ્રમેયચ- દ્રિકા વ્યાખ્યાના નવમાં શતકને બીજે ઉદ્દેશક સમાસ ૯-રા Page #624 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अर्थ नवमशतकस्य तृतीयेोद्देशप्रभृतयः त्रिंशदुदेशकाः । एको रुकादिद्वीपवर विशेपवक्तव्यता नत्रशतके तृतीयोदेशकदारभ्यत्रिंशत्तमोद्देशकपर्यन्तं विपयविवरणम् एकोरुकद्वीपवक्तव्यता १, आमासिकद्वीपवक्तव्यता २, वैपाणिकद्वीपवक्तव्यता ३, लाङ्गूलिकद्वीपवक्तव्यता ४, एवं हयकर्ण ५-गजकर्ण ६ - गोकर्ण ७शष्कुलीकर्ण८ - आदर्शमुख ९ - मेण्मुख १० - अयोमुख ११ - गोमुख १२ - अश्वमुख १३ - हस्तिमुख१४ - सिंहमुख १५ - व्यासुखा १६ -श्वकर्ण १७ - हस्तिकर्ण १८ - कर्ण १९ - कर्णप्रावरणो२०-कामुख २१ - मेघमुख २२ - विद्युन्मुख २३ - विद्युत २४ - घनदन्त २५-लष्टदन्त२६-गृहदन्त २७ - शुद्धदन्तानां २८ - वक्तव्यता | द्वितीयोदेश के द्वीपवरवक्तव्यता प्रतिपादिता, अथ तृतीयादिष्वप्युदेश केषु प्रकारान्तरेण तद्वक्तव्यतामेवाह - ' रायगिहे ' इत्यादि । मूलम् - रायगिहे जाव एवं वयासी - कहि णं भंते! दाहिजिल्लाणं एगोरुयमणुस्साणं एगोरुयदीवे णामं दीवे पण्णत्ते ? नववे शतकका तीसरा उद्देशक ३-से ३० तक ९ वे शतक के इस तृतीय उद्देशक से लेकर ३० वें उद्देशक तक का विषय विवरण संपेक्ष से इस प्रकार है- एकोरुक द्वीप वक्तव्यता १, आभासिकद्वीप वक्तव्यता : २, वैषाणिकद्वीपवक्तव्यता ३, लाङ्गलिक द्वीपवक्तव्यता ४, इसी तरह से हयकर्ण ५, गजकर्ण ६, गोकर्ण ७, शकुलकर्ण८, आदर्शमुख ९. मेण्द्रमुख १०, अयोमुख ११, गोमुख १२, अभ्वमुख १३, हस्तिमुख १४, सिंहमुख १५, व्याघ्रमुख १६, अश्वकर्ण १७, हस्तिकर्ण १८, कर्ण १९, कर्णप्रावरण २०, उल्कामुख २१, मेघख २२, विद्युन्मुख २३, विद्युद्दन्त २४, घनदन्त २५, लष्टद्न्त २६, गूढदन्त २७, और शुद्धदन्त २८ इनकी वक्तव्यता । નવમા શતકના ત્રણથી ત્રીસ ઉદ્દેશક નવમાં શતકના ત્રીજાથી ત્રીસમા સુધીના ઉદ્દેશકામાં જે વિષયાનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યુ છે તેના સક્ષિપ્ત સારાંશ નીચે પ્રમાણે છે એકાક द्वीप, मालासिङ द्वीप, वैषाशि द्वीप, सांगसि द्वीप, हुयअर्थ, गर्थ, गोर्थ, शण्डुसी, आदर्श भुभ, भेद्रभुम, मयोभुम, गोभुम, अश्वभुञ, हस्तिभुम,सिड्भुज, व्याघ्रभु, अश्व, उस्तिम्णु, अणु,अर्थ आवरणु, उदाभुम, भेधभुख, विद्युन्मुख, विद्युहन्त, धनहन्त, सष्टहन्त, गूढहन्त भने शुद्धहन्त, भा બધાં દ્વીપાની વક્તવ્યતાનુ આ ૨૮ ઉદ્દેશમાં પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યુ છે. Page #625 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रन्द्रिका टी००९ उ० ३-३०० १ एकोरुकादिद्वीपनिरूपणम् ६०५ गोयमा ! जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स दाहिणेणं चुल्लहिमवतस्स वासहरपव्वयस्स पुरत्थिमिल्लाओ चरिमंताओ लवणसमुदं उत्तरपुरस्थिमणं तिनि जोयणसयाई ओगाहित्ता एत्थ णं दाहिणिल्लाणं एगोरुयमणुस्ताणं एगोरुयपदीचे नामं दीवे पण्णत्ते । सेणं गोयमा ! तिन्नि जोयणसयाई आयामविक्खंभेणं, णव एगूणपन्ने जोयणसयाई किंचिविसेसूणाई परिक्खेवेणं पण्णत्ते । सेणं एगाए पउमवरवेइयाए एगेण य वणसंडेणं सव्व समता संपरिक्खित्ते, दोपहवि पमाणं वण्णओ य, एवं एएणं कमेणं जहा - जीवाभिगसे जाव सुद्धदंतदीवे जाव देवलोगपरिग्गहियाणं ते मणुया पण्णत्ता, समणाउसो ! | एवं अट्ठावीस पि अंतरदीवा सरणं सरणं आयामविक्खंभेणं भा णियव्वा, नवरं दीवे दीवे उद्देसओ एवं सव्वेवि अट्ठावीसं उद्देगा भाणियव्वा, सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति ॥ सू० १ ॥ नवमस्स तईयाइया तीसंता उद्देसा समत्ता ॥ ९-३-३०॥ छाया - राजगृहे यावत् एवमवादीत् - कुत्र खलु भदन्त ! दाक्षिणात्यानाम् एकोरुकमनुष्याणाम् एकोरुकद्वीपो नामद्वीपः प्रज्ञप्तः ? गौतम ! जम्बूद्वीपे एकरुक आदि द्वीपवर विशेष वक्तव्यता ' रायगिहे जाव एवं वयासी' इत्यादि । सूत्रार्थ - (रायगिहे जाव एवं वयासी) राजगृह नगर में यावत् गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा - ( कहि णं भंते ! दाहिणिल्लाणं एगोरुयमणुसाणं एगोरुयदीचे नामं दीवे पण्णत्ते) हे भदन्त ! दक्षिणदिशा के એકારુક આદિ દ્વીપવર વિશેષ વક્તવ્યતા~~ " रायगिहे जाव एव वयासी " त्याहि सूत्रार्थ - ( रायगिहे जाव एव वयासी " रामगृह नगरमा ( यावत् ) गीतभ स्वाभीओ भहावीर अलुने भाप्रमाणे पूछयु - ( कहिण भते ! दाहिणिलाण एगोरुयमणुस्साणं एगोरुयदीवे नामं दीवे पण्णत्ते ? ) हे बहन्त ! दृक्षिय हिशाना Page #626 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६०६ भगवतीसौ द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य दक्षिणे चुल्ल(क्षुद्र )हिमवतो वर्षधरपर्वतस्य पौरस्त्यात् चरमान्तात् लवणसमुद्रम् उत्तरपौरस्त्ये त्रीणि योजनशतानि अवगाय, अत्र खलु दाक्षिणात्यानाम् एकोरुकमनुष्याणाम् एकोहरुद्वीपोनाम द्वीपः प्रज्ञप्तः । सः खलु हे गौतम ! त्रीणि योजनशतानि आयामविष्कम्मेण नव एकोनपञ्चाशत योजनशतानि किश्चिद्विशेषोनानि परिक्षेपेण प्रज्ञप्तः, स खलु एकया पनवरवेदिकया, एकेन च वनषण्डेन सर्वतः समन्तात् संपरिक्षिप्तः, द्वयोरपि प्रमाणं वर्णकश्च, एवमेतेन एकोरुक मनुष्यों का एकोलक नामका द्वीप कहां पर कहा गया है ? (गोयमा) हे गौतम! (जंबूद्दीवे दीवे मंदरम पव्वयस्सा दाहिणेणं चुल्लहिमवंतस्स वामहरपत्रयस्त पुरथिमिल्लाओ चरिमंनाओ लवणसमुदं उत्तरपुरस्थियेणं तिनि जोयणसयाई ओगाहित्ता एस्थ णं दाहिणिल्लाणं एगोख्यमणुस्साणं एगोरुयदीवे नाम दीवे पण्णत्ते) जंबूद्वीप नामके द्वीप में वर्तमान सन्दर पर्वत की दक्षिण दिशा में क्षुद्रहिमवान् वर्षधर पर्वत के पौरस्त्य चरमान्त प्रदेश से ईशान दिशा में लवणसमुद्र में तीन सौ योजन जाने के बाद ठीक यहां पर दक्षिणदिशा के एकोरुकयुगल मनुष्यों का एकोरुक नाम का द्वीप कहा गया है । (तएणं गोयमा तिन्नि जोयणसयाई आयामविकखमेणं व एकोणवन्ने जोयणसए किंचि विसेस्लूणे परिक्खेवेणं पण्णत्ते) है गौतम ! उस द्वीप की लंबाई और चौड़ाई तीनसो योजन की है। और परिधि उसकी कुछकम ९४९ योजन की है। (से णं एगाए पउलवरवेड्याए एगेणं वणसंडेणं सव्वओ ।२४ भनुष्याने। मे।२४ नाम दीप ४यां सावट छ १ ( गोयमा ) 3 गौतम ! ( जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स दाहिणेणं चुल्ल हिमवंतरस वासहरपव्वयस पुरथिमिल्लाओ चरिमताओ लवण समुदं उत्तर पुरथिमेणं तिन्निजोयणसयाई ओगाहित्ता एत्थणं दाहिणिल्लाणं एगोरुयमणुस्खाणं एगोरुय दीवे नाम दोवे पण्णत्ते ) જબૂદ્વીપ નામના કપમાં આવેલા મન્દર પર્વતની દક્ષિણ દિશામાં ક્ષુદ્રહિમવાન વર્ષધર પર્વતની પૂર્વના સીમાન્ત પ્રદેશથી ઈશાન દિશામાં લવણ સમુદ્રથી ૩૦૦ યોજન આગળ જતાં દક્ષિણ દિશાના એકોરુક (યુગલ) મનુષ્યને २४ नामन द्वी५ मा छे (तएणं गोयमा ! तिन्नि जोयणसयाइ आयाम विक्खंभेणं णव एकोणवन्ने जोयणसए किंचि विसेसूणे परिक्खेवेणं पण्णत्ते ) 3 ગૌતમ ! તે દ્વીપની લંબાઈ અને પહોળાઈ ૩૦૦ જનની છે. અને તેને परिच ( परिभिति) ६४६ यो ४२ता सडे माछी छे. ( से णं एगाए पउमवरवेश्याए एगेणं वणसण सव्वओ समंता संपरिबिखते ) द्वा५ 3 Page #627 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टी० श०९ उ० ३-३० सू०१ एकोकाठोपनिरपणम् ६०७ क्रमेण यथा जीवाभिगमे यावत् शुद्धदन्तद्वीपो यावत् देवलोकपरिग्रहीताः ते मनुष्याः प्रज्ञप्ताः श्रमणायुधान ! एवम् अष्टाविंशतिरपि अन्तद्वीपाः स्वकेन स्वकेन आयामविष्कम्भेण भणितव्याः, नवर द्वीपे द्वीपे उद्देशक, एवं सर्वेऽपि अष्टाविंशतिरुदेशकाः भणितव्याः । तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ॥ सू० १ ।। नवमस्य तृतीयादिकास्त्रिंशदन्ता उद्देशकाः समाप्ताः ओ समंता संपरिक्खित्ते) वह द्वीप एक पद्मवर वेदिका से और एक वनखण्ड से चारों ओर से घिराहुआ है। (दोण्हं वि पमाणं वण्णओ य एवं एएणं कमेणं जहा जीवाभिगमे जाव सुद्धदत्त दीवे जाव देवलोग परिग्गहिया णं ते मणुया पण्णत्ता समणाउसो) इन दोनों का वर्णन और प्रमाण इस प्रकार से, इस क्रम से जैसा जीवाभिगन सत्र में "यावत् शुद्धदन्त द्वीप है, थावत् हे आयुष्मन् असण! इस द्वीप के मनुष्य मरकर देवगांत में जाते हैं। यहां तक कहा गया है वैसा है। अर्थात् जीवाभिगम के इस सूत्रतक इनका वर्णन जैसा जीवाभिगम में किया गया है वैसा ही वर्णन वहां से लेकर यहां पर भी करना चाहिये (एवं अठ्ठावीसंपि अंतरदीवा सएणं सएणं आयामविक्खं मेणं माणियव्वा ) इसी तरह से २८ अंतर्दीप भी अपनी २ लंबाई और चौडाई से कहना चाहिये। (नवरं दीवे दीचे उदेसओ एवं सव्वे वि अठ्ठावीसं उद्देसगा भाणियन्वा-सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति) परन्तु एक एक द्वीप में एक २ उद्देशक जानना चाहिये। इस तरह लग अन्तर्टीपोंके उद्देशक ५५१२वहिाथी मन से 4 थी यारे त२५ शयेटी छ. (दोण्डं वि पमार्ण वण्णओ य एव एएणं कमेणं जीवामिगमे जाव सुद्धदत्तदीवे जाव देवलोग परिग्गहियाण ते मणुया पण्णत्ता समणाउसो) 241 मन्नतुं वन निगम સૂત્રમાં જે પ્રમાણે કરવામાં આવ્યું છે, તે પ્રમાણે અહીં પણ કરવું જોઈએ. આ વિષયને અનુલક્ષીને જીવાભિગમ સૂત્રમાં “શુદ્ધદઃ દ્વીપ છે, હે આયુમન શ્રમણ ! આ દ્વીપના મનુષ્ય મરીને દેવગતિમાં જાય છે.” આ સૂત્રપાઠ पान्तनु थन युछे, ते ४थन मी अख) ४२वु नये ( एवं अदाबीसंवि अंतरदीवा सएणं सएणं आयामविक्खभेणं भाणियव्वा) मा शत ૨૮ અંતર્દીમાંના પ્રત્યેકની લંબાઈ અને પહોળાઈ કહેવી જોઈએ (नवर दीवे दीवे उद्देसओ एवं सव्वे वि अट्ठावीसं उद्देसगा भाणियव्या सेवं भंते ! सेवं भते ! त्ति ) ५२न्तु प्रत्ये: दीपनो मे से देश सभरवी. આ રીતે ૨૮ અન્તદ્વીપના ૨૮ ઉદ્દેશકે થાય છે ગૌતમ સ્વામી મહાવીર Page #628 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती सूत्रे टीका- 'रायगिहे जाव एवं क्यासी' राजगृहे यावत् नगरे स्वामी समवसृतः भगवन्तं वन्दितुं नमस्कर्तुं पर्पेत् निर्गच्छति, वन्दित्वा नमस्थित्वा प्रतिगता पर्षत्, ततो गौतमः शुश्रूपमाणो विनयेन प्राञ्जलिपुटः पर्युपासीनः एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादीद - 'कहि णं भंते । दाहिणिल्लाणं एगोरुयमणुस्साणं एगोरुयदीवे णामं दीवे पण्णत्ते ? हे भदन्त ! कुन खलु दाक्षिणात्यानां दक्षिणदिग्वासिनाम् एकोरुकमनुष्याणाम् एकोरुकद्वीपो नाम द्वीपः प्रज्ञप्तः, भगवानाह - ' गोयमा ! जंबुद्दीवे ६०८ २८ हो जाते हैं हे भदन्त ! जैसा आपने कहा है वह सब सर्वथा सत्य ही है - हे भदन्त ! वह सर्वथा सत्य ही है । इस प्रकार कहकर वे गौतम यावत् अपने स्थान पर विराजमान हो गये । टीकार्थ - द्वितीय उद्देशक में द्वीपवर वक्तव्यता कही जा चुकी है। इस तृतीय उद्देशक में भी उसी वक्तव्यता को सूत्रकार प्रकारान्तर से कह रहे हैं ( रायगिहे जाव एवं क्यामी) राजगृह नगर में श्री महावीर स्वामी पधारे उनको वन्दना करने के लिये वहां परिषद् उनके पास आयी - वन्दना नमस्कार कर तथा धर्मकथा सुनकर फिर वह वापिस अपने ३ स्थानपर चली गई- इसके बाद त्रिविध पर्युपासना से प्रभुकी पर्युपामना करते हुए गौतम ने प्रभुसे बडे विनयके साथ दोनों हाथ जोड़कर इस प्रकार से पूछा - ( कहि णं भंते । दाहिणिल्लाणं एगोरुपमनुस्साणं एगोरु दीवे णामं दीवे पण्णत्ते) हे भदन्त । दाक्षिणात्य - दक्षिणदिग्वासी પ્રભુનાં વચનાને પ્રમાણભૂત ગણીને કહે છે કે ‘હે ભદન્ત! આપે જે કહ્યું તે સથા સત્ય છે હે ભદ્દત ! આપે આ વિષયનું જે પ્રતિપાદન કર્યું. તે સર્વથા સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને પ્રભુને વંદણા નમસ્કાર કરીને તે તેમને સ્થાને બેસી ગયા, ટીકા—ખીજા ઉદ્દેશકમાં દ્વીપવર વક્તવ્યતાનું કથન કરવામાં આવ્યુ' છે. હવે આ ત્રીજા ઉદ્દેશકમાં પણ એજ વક્તવ્યતાનું સૂત્રકાર બીજી રીતે કથન १२ छे. " रायगिहे जाव एव वयासी રાજગૃહ નગરમાં મહાવીર સ્વામી પધાર્યા. તેમને વંદણા નમસ્કાર કરવાને માટે પરિષદ તેમની પાસે આવી. વદણા નમસ્કાર કરીને તથા ધર્મોપદેશ સાંભળીને પરિષદ પાછી ફરી. ત્યાર માદ ત્રિવિધ પર્યું`પાસનાથી પ્રભુની પ પાસના કરીને ગૌતમ સ્વામીએ વિનય यूर्व जन्ते हाथ लेडीने या असा प्रश्न पूछये। - ( कहिणं भंते ! दाहिणिल्लाणं etonganj एगोरु दीवे णामं दीवे पण्णत्ते ? ) हे महन्त ! दृक्षिशुद्विग्नासी એકારુક મનુષ્ચાના એકારુક દ્વીપ નામના દ્વીપ કયાં આવેલ છે ? "" Page #629 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीकाश०९९० ३-३०सू० १ पको.फादिापनिरूपणम् ६०९ दीवे मंदग्रस पध्वयल्स दारिणेणं' हे गौतम जम्बूद्वीपे द्वीपे सन्दरस्य मेरोः पर्वतस्य दक्षिणे दक्षिणादिगि 'चुल्लाहिमवंतस्प बासहरपवयस्स पुरथिमिल्ला भो चरिमंताओ' चुल्लहिमवंतो वर्ष धरपर्वतस्य पौरस्त्यात् पूर्वदिशायाः चरमान्तात् सीमान्तप्रदेशात् आनन्तरम् ' लवणसमुई उत्तरपुरस्थिमेणं ' लपणसमुद्रम् उत्तरपौरम्त्ये उत्तरपूर्वयोरन्तराले ईशानकोणे इत्यर्थः ‘तिन्नि जोयणसयाई ओगाहित्ता' त्रीणि योजनशतानि अवगाह्य-उलय 'एत्थ णं दाहिणिल्लाणं एगोरुयमणुस्साणं एगो. रुयदीवे नामं दीवे पण्णत्ते ' अत्र खलु लवणसमुद्रस्य ईशानकोणे त्रियोजनशताबगाहनस्थाने दाक्षिणात्यानां दक्षिणदिग्भवानाम् एकोलक्रमनुष्याणाम् एकोरुकद्वीपो नाम द्वीप प्रज्ञप्तः ‘ से णं गोयमा ! तिनि जोयणसयाई आयामविक्खंभेणं णव -एकोलक मलुप्योंका एकोक द्वीप नामका द्वीप कहां पर कहा गया है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-(गोयमा) हे गौतम ! (जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स दाहिणेणं) जम्बूद्वीप नामके द्वीप में रिस्त सुमेरू पर्वत की दक्षिणदिशा में वर्तमान (चुल्लहिरवनस्स बासहरपव्ययरल पुरत्थिमिल्लाओ चरिमंताओ) चुल (क्षद) हिमवान् वर्षवर पर्वत के पूर्वदिशा संबंधी सीमान्तप्रदेश से आगे ईशान दिशा में (तिन्नि जोयणलयाई ओगाहिता) लघणनमुद्र को सीनसौ योजन उहवन करके अर्थात् आगे जाकरके (एत्व णं दाहिणिल्लाणं एगोस्यमणुस्लाणं एगोरुयदीवे नाम दीवे पण्णत्ते) ठीक इसी जगह पर दक्षिण दिग्वाली एकोरुक मनुष्य एकोरुक द्वीप नामका द्वीप कहा गया है। अर्थात् लवणसमुद्र की ईशान दिशा में लीन सौ योजन तक उस लवणसमुद्र में आने जाने के बाद एकोजक मनुष्यों का जो कि दक्षिणदिग्वासी हैं एकोरुक नामका द्वीप है। (सेज गोयमा ! तिन्निजोयणसयाई आयामविक्खभेणं णव __ महावीर प्रभुनी उत्तर-' गोयमा !" गौतम । (जंबुहोवे दीवे मंद रस्स पव्वयस्स दाहिणेणं) द्वीप नामना दी। मामा भुमेर पतनी हक्षिष्य दिशामा मासा (चुल्लहिमवंतस्प वासहरपवयम्स पुरथिमिल्लाओ चरि मंताओ) युदय (क्षुद्र) भिवान् वर्ष ५२ ५'तनी पूना सीमान्त प्रशथी भाग तi शान आ “ तिन्नि जोयणसयाई ओगाहित्ता ) सप सभु द्रथा मा rai ( एत्यणं दाहिणिल्लाणं एगोरुयमणुरसाणं एगोरुयदीवे नाम दीवे पपणत्ते ) लिहिवासी २४ मनुष्याना २४ नामनी द्वा५ मावे છે. એટલે કે લવણ સમુદ્રની ઈશાન દિશામાં ૩૦૦ જનનુ અંતર ચાલીને લવણ સમુદ્રમાં આગળ જતાં દક્ષિણદિવાસી એકેક મનુષ્યને ( યુગલ भनुष्यानी ) २४ नामना ५ मा छे. (से ण गोयमा ! तिमि जोयण भ७७ Page #630 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६१० भगवतीस एकोणवन्ने जोयणसयाई किंचिविसेसणाई परिक्खेवेणं पण्णते' हे गौतम स एकोरुकद्वीपः त्रीणि योजनशतानि आयामविष्कम्भेन दैर्ध्य विस्तारेण वर्तते अथ च एकोनपञ्चाशदधिकानि नवयोजनशतानि किश्चिद्विशेषोनानि परिक्षेपेण परिधिना प्राप्तः ' से णं एगाए पउमवरवेइयाए एगेण य वणसंडेणं सव्यओ समंता संपरिक्खित्ते' स खलु एकोरुकद्वीपः एकया पावरवेदिकया, एकेन च वनपण्डेन सर्वतः समन्तात् परितः संपरिक्षिप्त परिवेष्टितो वर्तते, ' दोण्ह वि पमाणं वन्नओ य, एवं एएणं कमेणं जहा जीवाभिगमे जाव सुद्धदंतदीवे जाच देवलोगपरिग्गहिया णं ते मणुया पण्णत्ता समणाउसो ।' हे गौतम ! द्वयोरपि उपर्युक्तयोः एकोरुकमनुष्यएकोणवन्ने जोयणसए किंचि विसेसूणे परिक्खेवेणं पपणत्ते) हे गौतम! इस द्वीप की लंबाई चौड़ाई तीनसौ योजन की है । और परिधि इसकी कुछ कम ९४९ योजन की है। __ (से णं एगाए पउ मवरवेड्याए एगेणं वणसंडेणं सवओ समंता संपरिक्खित्ते) यह एकोहक द्वीप एक पद्मवर वेदिका से और एक वनखण्ड से चारों और घिरा हुआ है। (दोण्ह वि पमाणं वन्नओ य, एवं एएणं कमेणं जहा जीवाभिगमे जाव सुद्ध दंत दीवे जाव देवलोगपरिग्गहिया णं ते मणुया पण्णत्ता समणाउसो) हे श्रमणायुष्मन् गौतम! इन उपयुक्त एकोरुकमनुष्य और एकोरुक द्वीप इन दोनों का प्रमाण एवं वर्णन पूर्वीक्तरीति से क्रमशः जैसा जीवाभिगम सूत्र में (यावत् शुद्ध दन्त नाम का २८ वां अन्तरद्वीप है और यहां के सब मनुष्य यावत् मरकर देवलोक में जाते हैं " यहां तक किया गया है उसी सयाई आयोमविक्खभेणं णव एकोणवन्ने जोयणसए किंचि विसेसूणे परिक्खेवेणं पण्णत्ते ) ॐ गौतम! सा दी५ 300 योन समेत भने ३०० यापन પહોળો છે તેને પરિધ (પરિમિતિ) ૯૪૯ યોજન કરતાં થોડી ઓછી છે. (से णं एगाए पउमवरवेइयाए एगेणं वणसंडेण सव्वओ समता संपरिक्खित्ते ) આ એકેક દ્વીપ એક પદ્મવર વેદિકાથી અને એક વનખંડથી ચારે તરફ रायसी छ. ( दोण्ह वि पमाणं पन्नओ य, एवं एए णं कमेण जहा जीवाभिगमे जाय सुद्धदत दीवे जाव देखलोगपरिगहिया णं ते मणुया पण्णत्ता समणाउसो) હે શ્રમણાયુષ્યન ગૌતમ! આ એકેક મનુષ્ય અને એકરુક દ્વીપનું પ્રમાણ અને વર્ણન પૂર્વોક્ત રીતે ફમશ. જેવું જીવાભિગમ સૂત્રમાં કરવામાં આવ્યું છે તેવું અહીં પણ કરવું જોઈએ. “શુદ્ધદત્ત નામને ૨૮ મો અન્તર દ્વીપ છે અને ત્યાંના બધા મનુષ્ય (યાવત) મરીને દેવલોકમાં દેવની પર્યાયે ઉત્પન્ન થાય છે.” આ સૂત્રપાઠ સુધીનું જીવાભિગમ સૂત્રનું કથન અહીં ગ્રહણ Page #631 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमैयचन्द्रिका री० २० ९ उ. ३-३० सू० १ पकोहकविनीपनिरूपणम् ६१९ एकोस्कद्वीपयोः प्रमाण वर्णकश्च वर्णनमत्र वाच्यम् । एवं पूर्वोक्तरीत्या एतेन क्रमेण यथा जीवामिगममूने प्रतिपादितस्तथैवात्रापि प्रतिपत्तव्यः । अथ जीवाभिगमसूत्रपाठस्य अवधिमाह-'जाव' इत्यादि,यावत्-शुद्धदन्तद्वीपः, तृतीयादारभ्य शुद्धदन्ताभिधानलक्षणाष्टाविंशतितमान्तरद्वीपवक्तव्यतापर्यन्तमित्यर्थः, तद्वक्तव्यताया अपि अ. वधिमाह-'जाव'इत्यादि, यावत् देवलोकपरिग्रहिताः इति, देवलोकः परिग्रहो येषां ते देवलोकपरिग्रहिताः-देवलोकगतिगामिनः खलु मनुष्याः प्रज्ञप्ताः, हे श्रमणायुष्मन् ! एवं 'अट्ठावीसपि अंतरदीवा दीवा सएणं सएणं आयामविखंभेणं भाणियबा' एवं रीत्या अष्टाविंशतिरपि अन्तरद्वीपाः स्वकेन स्वकेन-निजेन निजेन आयामविष्कंभेण भणितव्याः, 'नवरं दीवे दीवे उद्देसओ, एवं सव्वे वि अट्ठावीसं उद्देतरह से यहां पर भी कर लेना चाहिये। यहां जो (जाच देवलोगपरिग्गहिया) के साथ यावत् पद आया है वह-"इन अन्तरद्वीपजमनुष्यों की वक्तव्यना की अवधि यहां तक है" इस बात को सूचित करने के लिये आया है। तथा-(जाव सुद्धदंते) के साथ जो यावत् पद आया है वह इस बात को कहने के लिये आया है कि जीवाभिगमसूत्र का पाठ इन अन्तरडीपा के वर्णन में यहाँ तक का ग्रहण करना चाहिये। (एवं अट्ठावीसपि अंतरदीवा दीवा सएणं सएणं आयामविक्खभेणं भाणिपव्वा) इसी तरह से २८ भी अन्तर द्वीप अपने २ आघाम और विष्कंम से कहना चाहिये। ___अब सूत्रकार यह प्रकट करते हैं कि तीसरे उद्देशक से लेकर ३० वे उद्देशक तक २८ उद्देशक जो यहां कहे गये हैं वे उद्देशक किस तरह ४२७ न, म समावु. “ जाव देवलोगपरिग्गहिया ” मा सूत्राशमा २ 'जाव' ५६ साव्यु छ त म पातने सूथित ४२वाने भाटे माव्यु छ કે “આ અન્તરદ્વીપના મનુષ્યની વક્તયતાની અવધિ (મર્યાદા) અહીં સુધીની छे." तथा " जाव सुदते" या सूत्रांनी सा रे " जाव" ५४ माव्यु છે તે એ વાત પ્રકટ કરે છે કે જીવાભિગમ સૂત્રમાંથી આ અન્તરદ્વીપન વર્ણન કરતી વખતે છેલા (૨૮ મા) શુદ્ધદંત કપ સુધીના દ્વીપનું વર્ણન ४२ न. “ एवं अट्ठावीमंपि अंतरदीवा दीवा सएण सरण आयामविक्ख. भेण भाणियबा" मा शत २८ मतद्वीचामांना हरे हरे द्वीपनी भाव અને પહેળાઈ કહેવી જોઈએ. હવે સૂત્રકાર એ વાત પ્રકટ કરે છે કે ત્રીજા ઉદ્દેશકથી શરૂ કરીને ૩૦ માં ઉદ્દેશક પર્યન્તના જે ૨૮ ઉદ્દેશકે અહીં કહે. વામાં આવ્યા છે, તે ઉદ્દેશકે કેવી રીતે કહેવામાં આવ્યા છે ? Page #632 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -भगवती सूत्रे सगा भाणियन्त्रा ' नवरं विशेषस्तु द्वीपे द्वीपे प्रत्येकद्वीपे उद्देशकः एकैकः उद्देशो वक्तव्यः, एवं रीत्या सर्वेऽपि अष्टाविंशतिः उदेशकाः भणितव्याः वक्तव्याः । अन्ते गौतमो भगवद्वाक्यं सत्यापयन्नाठ - ' से भंते ! सेवं भंते ! ति ' हे भदन्त ! तदेवं भवदुक्तं सर्व सत्यमेव, हे भदन्त ! तदेवं भवदुक्त सर्व सत्यमेवेति ॥ ०१ ॥ इति श्री विश्वविख्यात - जगद्बह्लभ-मसिद्धवाचक- पश्चदशभाषाकलितललितकला पालापक - प्रविशुद्ध गद्यपद्यनेकग्रन्थ निर्मापक- वादिमानमर्दक श्री शाहू छत्रपति कोल्हापुरराजप्रदत्त 'जैनशास्त्राचार्य - पद्मभूषितकोल्हापुर राजगुरु - बालब्रह्मचारि जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकरपूज्यश्री घासीलालवतिविरचितायां श्री भगवतीसूत्रस्य प्रमेयचन्द्रिकाख्यायां व्याख्यायां नवमशतकस्य तृतीयादिकास्त्रिंशदन्ता उद्देशकाः समाप्ताः । ९-३–३० ॥ - से कहे गये हैं ? " नवरं दीवे दीवे उद्देसओ, एवं सव्वे वि अट्ठावीसं उद्देगा भाणियव्वा ' तो इस विषय में वे कहते हैं कि एक २ अन्तर द्वीप में १-१ उद्देशक कहा गया है इस रीति से २८ अन्तर द्वीप संबंधी २८ उद्देशक हो जाते हैं। जो यहां भणितव्य हैं । अन्त में गौतम भगवान के कथन से सर्वथा सत्यता का ख्यापन करते हुए कहते हैं - ( सेवं संते ! सेवं भंते ! त्ति ) हे भदन्त ! आपके द्वारा कहा गया यह सब विषय सर्वथा सत्य है । है भदन्त ! आपके द्वारा कहा गया यह सब विषय सर्वथा सत्य है । इस प्रकार कहकर वे गौतम यावत् अपने स्थान पर विराजमान हो गये । सृ० १ ॥ नववे शतक तीन से तीस तक के तीस उद्देशक समाप्त ३-३० ॥ ( नवर दीवे दीवे उद्देसओ, एवं सव्वे वि अट्ठावीस उद्देगा भाणियव्वा ) દરેક અન્તરદ્વીપના એક એક ઉદ્દેશક કહેવામા આવ્યા છે. અન્તરદ્વીપાની કુલ સખ્યા ૨૮ છે. તેથી તેમના વિષેના કુલ ૨૮ ઉદ્દેશક થાય છે. ( ૨૮ અન્તરદ્વીપાનાં નામ આ ઉદ્દેશકનું સ'ક્ષિપ્ત વર્ણન કરતી વખતે આપવામાં આવેલ છે. ) C. હવે ભગવાનનાં વચનેામાં પેાતાની શ્રદ્ધા વ્યક્ત કરતાં ગૌતમ સ્વામી छे" सेव भवे ! सेव भते । त्ति " हे महन्त । या विषयनुं मायेने પ્રતિપાદન કર્યું તે સથા સત્ય છે. હું ભઇન્ત ! આપે જે કહ્યુ તે સથા સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને પ્રભુને વદણા નમસ્કાર કરીને ગૌતમ સ્વામી પેાતાને સ્થાને બેસી ગયા. !! સ્૦૧ ।। નવમાં શતકના ત્રીજાથી ત્રીસા સુધીના ઉદ્દેશક સમાસ ! Page #633 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अथैकत्रिंशत्तमोवेशकः प्रारभ्यते- नवमशतकस्य एकत्रिंशत्तमोद्देशकस्य संक्षिप्तविषयविवरणम्केवलिप्रभृतीनां सकागाद् अश्रुत्वैन जीवस्य धर्मज्ञान भवति न वा ? इति प्रश्नोत्तरं बोधिः, सम्यग्दर्शनानुभवो भवति नवेनि प्रश्नः, तद्धेतुश्च उक्तः, तथैव तस्य प्रव्रज्या भवति नवेति प्रश्नः, तद्धेतुश्च प्रतिपादितः, तथैव तस्य जीवस्य ब्रह्मचर्य भवति नवेति प्रश्नः, ब्रह्मचर्यावासहेतुश्चोक्तः, एवमेवके वलिममृतेः सकाशाद् अश्रु नववे शतकका एकत्तीसवां उद्देशक इस नौवें शतक के ३१ वे उद्देशक का विषय विवरण संक्षेप से इस प्रकार है-केवली आदि के पास में धर्म को विना सुने ही क्या जीव के धर्मज्ञान हो सकता है या नहीं हो सकता? ऐसा प्रश्न और इसका उत्तर। योधिरूप शुद्ध सम्यग्दर्शन का अनुभव केवली आदि के पाल नहीं सुनने पर जीव को होता है या नहीं होता है ? ऐसा प्रश्न होता भी है और नहीं भी होता है ऐसा उत्तर, इसमें क्या कारण है-इसका प्रदर्शन इसी तरह केवली आदि के पास श्रवण किये विना क्या जीव के प्रव्रज्या होती है या नहीं होती है ऐसा प्रश्न-होती भी है और नहीं भी होती है ऐसा उत्तर, इसमें कारण प्रदर्शन । इसी तरह केवली आदि के पास श्रवण किये विना क्या जीव के ब्रह्मचर्य होता है या नहीं होता है ? ऐसा प्रश्न-होता भी है और नहीं भी होता है ऐसा उत्तर, इसमें कारण प्रदर्शन इसी तरह केवली आदि के पास सुने विना નવમા શતકનો એકત્રીસમે ઉદ્દેશક આ નવમાં શતકના ૩૧ માં ઉદ્દેશકમાં પ્રતિપાદિત વિષયનું સંક્ષિપ્ત વિવરણ આ પ્રમાણે છે-કેવલી આદિની પાસે ધર્મનું શ્રવણ કર્યા વિના જીવને શું ધર્મજ્ઞાન થઈ શકે છે? આ પ્રશ્ન અને તેને ઉત્તર “કેવલી આદિની પાસે દેશના સાંભળ્યા વિના શુ જીવને બોધિરૂપ શુદ્ધ સમ્યગદર્શનને અનુભવ थाय छ ?” मा प्रश्न. उत्त२-" थाय छे ५ परे। मने नथी ५५५ यता." આ પ્રકારનો ઉત્તર અને તેના કારણનું કથન “કેવલી આદિની પાસે દેશના સાંભળ્યા વિના શું જીવ પ્રત્રજ્યા લે છે ?” આ પ્રકારને પ્રશ્ન “પ્રવ્રજ્યા લે છે પણ ખરે અને નથી પણ લેતે ” એ ઉત્તર અને તેના કારણ કથન “કેવલી આદિની પાસે દેશના શ્રવણ કર્યા વિના શું જીવ બ્રહ્મચર્ય પાળે છે ખરો ? ” આ પ્રશ્ન પાળે છે પણ ખરે અને નથી પણ પાળતે ” એવો ઉત્તર અને તેના કારણનું પ્રદર્શન. “કેવલી આદિની પાસે દેશના Page #634 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती स्वैव जीवस्य संयमो भवति नवेतिप्रश्नः, संयमहेतुश्च प्रतिपादितः, तस्य संवरो भवति नवेतिप्रश्ना, संवरहेतुश्चोक्तः, आमिनियोधिकज्ञानम् आभिनिवोधिकज्ञानहेतुश्चोक्तः, एवमेव श्रुतज्ञानम् , अवधिज्ञानम् मनःपर्यवज्ञानम् , केवलज्ञानम् , धर्मबोधा, शुद्धसम्यक्त्वानुभवप्रभृति, केवल्यादिवचनश्रवणं विनाऽपि कश्चित धर्मादिकम् अनुभवति, तद्धेतुकथनं च, केवल्यादिवचनश्रवणं विनाऽपि कश्चित सम्यक्त्वादिकं स्वीकरोति, विभङ्गज्ञानोत्पत्तिः, सम्यग्दर्शनप्राप्तिः, चारित्रस्वीकारः, क्या जीव को संयम होता है या नहीं होता है ? ऐसा प्रश्न, होता भी है और नहीं भी होता है ऐसा उत्तर, इसमें कारणप्रदर्शन, इसी प्रकार से ऐसे जीव को संवर होता है या नहीं होता है ऐसा प्रश्न, होता भी है और नहीं भी होता है ऐसा उत्तर संवर होने में कारणमदर्शन आभि निबोधिकज्ञान, ऐसे जीव को होता भी है और नहीं भी होता है ऐसा कथन अभिनिबोधिकज्ञान होने में हेतुप्रदर्शन इसी तरह से श्रुतज्ञान, अवधिज्ञान, मनः पर्यवज्ञान, केवलज्ञान, धर्मयोध, शुद्धसम्यक्त्वानुभव आदि को भी केवली आदि के वचनप्रवण किये विना जीव प्राप्त भी कर लेता है और नहीं भी प्राप्त करता है ऐसा कथन प्राप्ति होने में हेतुप्रदर्शन केवली आदि के वचनश्रवण किये बिना भी कोई जीव सम्यक्त्व आदि को स्वीकार करता है ऐसा कथन विभङ्गज्ञान की उत्पत्ति, सम्यग्दर्शन की प्राप्ति, चारित्र की स्वीकृति, अवधिज्ञान की उत्पत्ति, अवधिज्ञानी की लेश्याओं का कथन, अवधिज्ञानी के ज्ञानों के સાંભળ્યા વિના શું જીવ સંયમી થાય છે ખરે ” એ પ્રશ્ન થાય છે પણ ખરો અને નથી પણ તે ” એ ઉત્તર અને તેના કારણનું પ્રદર્શન એજ પ્રમાણે સંવર થવા વિષેનો પ્રશ્ન થાય છે પણ ખરો અને નથી પણ થત” એવો ઉત્તર અને તેના કારણનું પ્રદર્શન. એવા જીવને આભિનિબાધિક શાન થાય છે પણ ખરું અને નથી પણ થતું. આમ બનવાના કારણનું પ્રદર્શન. એજ પ્રમાણે શ્રુતજ્ઞાન, અવધિજ્ઞાન, મન વિજ્ઞાન, કેવલજ્ઞાન, શુદ્ધ સમ્યકત્વને અનુભવ, આદિની પ્રાપ્તિ કેવલી આદિની દેશના સાંભળ્યા વિના જીવ કરી પણ શકે છે અને નથી પણ કરી શકતો. આ પ્રમાણે કહેવા માટેના કારણનું કથન. કેવલી આદિનાં વચન શ્રવણ કર્યા વિના પણ કોઈ જીવ સમ્યકત્વ આદિને સ્વીકાર કરે છે એવું પ્રતિપાદન વિભંગાનની ઉત્પત્તિ, સમ્યગ્દર્શનની પ્રાપ્તિ ચારિત્રની વીકૃતિ, અવધિજ્ઞાનની ઉત્પત્તિ, અવધિજ્ઞાનીની વેશ્યાઓ, અવધિજ્ઞાનીના જ્ઞાને તથા અવધિજ્ઞાની વિષયક મનોગી આદિ હોવાના કથનનું Page #635 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीकाश०९४०३१ उद्देशकषिषधियरणम् अवधिज्ञानोत्पत्तिः, छेश्या, ज्ञानम् , मनोयोगी-इत्यादि, संघातनम् , संस्थानम् , उच्चैस्त्वम् , आयुष्यम् , वेदः-पुरुषवेदादिः, कपायः-संज्वलनक्रोधादि, अध्यव. साय:-प्रशस्तीध्यवसायः, नारक-तिर्यक्-देव-मनुष्यभवेभ्यो मुक्तिः, अनन्तानवन्ध्यादिकपायक्षयः, अश्रुत्वा केवली धर्मोपदेशं न करोति, प्रव्रज्यां न ददाति, सिद्धो भवति, ऊर्ध्वाधस्तिर्यग्लोकेषु भवति, ऊर्ध्वलोके वृत्तवैताढये भवति, होने का कथन, अवधिज्ञानी के मनोयोगी आदि होने का कथन अवधिज्ञानी के कौनसा उपयोग होता है ऐसा प्रश्न और इसका उत्तर अवधिज्ञानी के संहनन और संस्थान होने का कथन; अवधिज्ञानी की ऊँचाई का कथन, अवधिज्ञानी के आयुष्क का कथन, वेद सहित होने का कथन, पुरुषवेद में वर्तमान होने का और पुरुषनपुंसक वेद में वर्तमान होने का कथन, अवधिज्ञानी कषायसहित होता है ऐसा कथन, कषाययुक्त होने में उसके संज्वलन क्रोधादि कषाय ही होते हैं ऐसा कथन असंख्यात अध्यवसाय इसके अवधिज्ञानी को होता है ऐसा कथन, अध्यवसायों में भी प्रशस्त अध्यवसाय ही होते हैं ऐसा कथन, नारक, तिर्यंच, देव, और मनुष्य भव इनसे उसकी छूट हो जाती है ऐसा कथन-इसके अनन्तानुबंधी आदि कषाय का क्षय कथन, अश्रुत्वा केवली धर्मोपदेश नहीं करता है प्रव्रज्या नहीं देता है, पर सिद्ध हो जाता है । अश्रुत्वा केवली ऊर्ध्वलोक में, अधोलोक में और तिर्यग्लोक में होता है। अवलोक में वह वृत्तवैताढय में होता है। अधोलोक में પ્રતિપાદન આ ઉદ્દેશકમાં કરવામાં આવ્યું છે. “અવધિજ્ઞાનીમાં ક ઉપગ હોય છે?” એવો પ્રશ્ન અને તેને ઉત્તર. અવધિજ્ઞાનીના સંહનન, સંસ્થાન આદિનું કથન અવધિજ્ઞાનીની ઊંચાઈ, અને તેના આયુષ્યનું કથન. અવધિજ્ઞાની વેદસહિત હોય છે એવું કથન પુરુષવેદમાં વર્તમાન હવાનું અને પુરુષ નપુંસક વેદમાં વર્તમાન હોવાનું કથન. અવધિજ્ઞાની કષાયયુક્ત હોય છે એવું કથન તે સંજવલન ક્રોધાદિ કષાયવાળો હોય છે એવું કથન. અવધિજ્ઞાનીના અસંખ્યાત અથવસાય હોય છે, અને માત્ર પ્રશસ્ત અધ્યવસાય જ હોય છે એવું કથન નારક, તિર્યંચ, દેવ અને મનુષ્ય, આ ભવમાંથી તેઓ છૂટી જાય છે એવું કથન. તેમના અનન્તાનુંબંધી આદિના ક્ષયનું કથન. અશ્રુત્વા કેવલી (જેણે કેવલીની દેશના સાંભળી નથી એ જીવ) ધર્મોપદેશ કરતો નથી, પ્રવજ્યા દેતો નથી, પણ સિદ્ધ થઈ જાય છે અશ્રુવા કેવલી ઊર્વકમાં, અધલેકમાં, અને તિર્યકમાં હોય છે ઊર્વકમાં Page #636 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती सूत्रे , अधोलोकग्रामादिषु भवति, तिर्यग्लो के पञ्चदशकर्मभूमिषु भवति, ते एकस्मिन् समये कियन्तो भवन्ति ? इति प्रश्नः केवल्यादिसकात् धर्मश्रुत्वा कश्चित् धर्म लमते, कथिनो लभते, केवल्यादिसकाशात् धर्मोपदेशं श्रुत्वा सम्यग्दर्शनादिशालिजीवस्य अवधिज्ञानादिप्राप्तिः, वेश्या, ज्ञानं, योगः, वेदः, उपशान्तवेदः, क्षीणवेदो वा भवति ? त्रीवेदादि सकपायिण, अरुपायिणो वा, उपशान्ताः क्षीणकपायिणो भवन्ति ? कियन्तः कषायाः ? अध्यवसायः, धर्मोपदेशः, प्रवज्यादानं शिष्य ११६ वह अधोलोक ग्रामादिकों में होता है । तिर्यग्लोक में वह पन्द्रह कर्मभूमियों में होता है ऐसा कथन अश्रुत्वा केवली एक समयमें कितने होते हैं ? ऐसा प्रश्न - और इसका उत्तर तथा केवली आदिके पास धर्मश्रवण करके कोई जीव केवली प्रज्ञप्त धर्म की प्राप्ति करता है और कोई जीव धर्मकी प्राप्ति नहीं भी करता है ऐसा कथन - केवली आदि से धर्मोपदेश सुनकर सम्यग्दर्शनशाली जीव के अवधिज्ञान आदि की प्राप्ति होने का कथन इसके लेश्याओं का कथन । इसके ज्ञानवाला, योगवाला, वेदवाला, का और उपशान्त वेदवाला अथवा क्षीणवेदवाला होने का प्रश्न और उत्तर ये श्रुत्वा प्रातिकारक जीव किस वेवाले होते हैं ? इनके कषाओं की उपशान्तता होती है ? या क्षीणता होती है ? इनके कितनी कषायें होती हैं ?, अध्यवसाय कितने होले हैं ? ये धर्मोपदेश करते हैं, या नहीं करते हैं ? दीक्षा देते हैं या नहीं देते हैं ? इनके शिष्यप्रशिष्य भी - તે વૃત્તવૈતાઢયમાં હોય છે, અધેાલાકમાં તે અધેાલેાકવતી ગ્રામાદિકમાં હાય છે, અને તિર્યંÀાકની પંદર કમ ભૂમિએમાં તે હાય છે એવું કથન "थोड समयमां डेटला ठेवसी थाय छे, " એવા પ્રશ્ન અને તેના ઉત્તર. કૈવલી આદિની પાસે ઉપદેશ સાંભળીને કાઇ જીવ કેવલિપ્રજ્ઞમ ધર્મની પ્રામિ કરે છે અને કેકાઇ જીવ તેની પ્રાપ્તિ કરતા નથી એવું કથન કેવલી આદિની પાસે ધર્મોપદેશ સાંભળીને સમ્યગ્દર્શનવાળા જીવ અવધિજ્ઞાન આદિની પ્રાપ્તિ કરે છે, मेषु' थन. तेनी सेश्यामनुं यन. ते ज्ञानवाणी, योगवाणी, वेडवाणी ने ઉપશાન્ત વેઢવાળા અથવા ક્ષીણ વેદવાળા હોય છે કે નહીં, એવા પ્રશ્નો અને તેના ઉત્તરાનું કથન કૈવલી આદિની પાસે ધર્મોપદેશ શ્રવણુ કરીને ધર્મપ્રાપ્તિ કરનાશ જીવ કયા વેઢવાળા હોય છે ? તેમના કષાયાની ઉપશાન્તના કે ક્ષીણુતા હાય છે ખરી ? તેઓ કેટલા કષાયાવાળા હાય છે ? તેમના અધ્યવસાય કેટલા હાય છે? તે ધર્મોપદેશ કરે છે કે નહીં? તેએ દીક્ષા ઢે છે કે નહીં? તેમના શિષ્યા અને પ્રશિષ્યે દ્વીક્ષા દે છે કે નથી દેતા ? સિદ્ધ થાય તે Page #637 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६१७ ज्यादातुन्वम् | सिद्धो भवति । यो सिद्धो भवति, प्रमेद्रिका a० श०९ ४० ३१ सू० १ अश्रुश्वाधर्मादिलाभनिरूपणम् शिष्याणामपि प्रशिष्योऽपि सिद्धो भवति । अश्रुत्वाधर्मादिलाभवक्तव्यता पूर्वोक्त स्वरूपाश्वार्थाः केवलिधर्माद् ज्ञायन्ते, तं च धर्म कश्चित् अश्रुत्वाऽपि लभते इत्याद्यर्यमतिपादनार्थमाह-' रायगिहे ' इत्यादि । मूलम् - रायगिहे जात्र एवं वयासी - असोच्चाणं भंते ! केवलिस वा केवलिसवगस्स वा, केवलिसावियाए वा केवलिउवासगस्स वा, केवलिउवासियाए वा, तपक्खियस्स वा तप्पक्खियसावगस्स वा, तप्पक्खियतावियाए वा, तपक्खियडवागस्स वा तप्पक्खियउवासियाए वा केवलिपन्नन्तं धम्मं लभेजा सवणयाए ? गोयमा ! असोच्चा णं केवलिस्स वा, जाव तप्पक्खियउवासियाए वा, अत्येगइए केवलिपन्नत्तं धम्मं लभेजा सवणयाए, अप्पेगइए केवलिपन्नत्तं धम्मं नो लभेजा सवणयाए । से केण भंते! एवं बुच्चइ - असोच्चा णंजाव नो लभेजा लवणयाए ? गोयमा ! जस्स णं नाणावरणिजाणं कम्साणं खओवसमे कडे भवइ, सेणं असोच्चा केवलिस बा, जान तप्यक्खिय उवासियाए वा, केवलिपण्णत्तं धम्मं लभेजा सवणयाए । जस्स णं नाणावरणिजाणं कम्माणं खओवसमे नो कडे भवइ, से णं असोच्चा णं केवलिस्स वा जाव तप्पक्खिय क्या दीक्षा देते हैं ? ये सिद्ध होते हैं या नहीं होते हैं ? इनके शिष्य भी सिद्ध होते हैं या नहीं होते हैं ? प्रशिष्य भी इनके सिद्ध होते हैं या नहीं होते हैं इत्यादि प्रश्न और इनका उत्तर । છે કે નહીં ? તેમના શિષ્ય સિદ્ધ થાય છે કે નહીં ? તેમના પ્રશિષ્ય સિદ્ધ થાય કે નહીં ? આ પ્રશ્નો અને તેના ઉત્તરાનું પ્રતિપાદન આ ઉદ્દેશકમાં કરવામાં આવ્યું છે. म ७८ Page #638 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६१८ भगवतीसरे उवालियाए वा केवलिपन्नत्तं धम्मं नो लभेजा सवणयाए, से तेणटेणं गोयमा! एवं वुच्चइ--तं चेव जाव नो लभेजा सवणयाए । असोच्चा णं भंते ! केवलिस्त वा जाव तप्पक्खियउवासियाए वा केवालं बोहिं बुज्झेजा ? गोयमा ! असोचा ण केवलिस्स वा जाव अत्थेमइए केवलं बोहिं बुज्झेजा, अत्थेगइए केवलं बोहिं णो वुझेजा। से केणटेणं भंते !जाव नो बुज्झेजा? गोयमा ! जस्स णं दरिसणावरणिज्जाणं कम्माणं खओवसमे कडे भवइ, से णं असोच्चा केवलिस्स वा जाव केवलं बोहिं बुज्झेजा, जस्स णं दरिलणावरणिज्जाणं कम्माणं खओवसमे णो कडे भवइ, से णं असोच्चा केवलिस्त वा जाव केवलं वोहिं णो बुज्झज्जा, से तेणटेणं जाव णो बुज्झेजा । असोच्चा णं भंते ! केवलिस वा जाव तप्पक्खियउवासियाए वा केवलं मुंडे भवित्ता, अगाराओ अणगारियं पवएज्जा ? गोयला ! असोच्चा णं केवलिस्स वा जाव उवासियाए वा अत्थेगइए केवलं मुंडे भवित्ता अगाराओ अणगारियं पवएज्जा अत्थेगइए केवलं मुंडे भवित्ता अगाराओ अणगारियं नो पवएज्जा ? से केणटेणं जाव नो पवएज्जा ? गोयमा ! जस्ल णं धम्मंतराइयाणं कम्माणं खओवसमे कडे भवइ, से णं असोच्चा केवलिस्ल वा जाव केवलं मुंडे भवित्ता अगाराओ अणगारियं पवएजा, जस्तणं धम्मंतराइयाणं कम्माण खओवसमेनो कडे भवइ, से णं असोच्चा केवलिस्स वा जाव मुंडे भवित्ता जाव णो Page #639 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्रिका टीका श०९० ३१ सू०१ अश्रुस्वाधर्मादिलाभनिरूपणम् ૬૯ पव्वज्जा, से लेणट्टेणं गोयमा ! जाव नो पहएज्जा । असोच्चाणं भंते! केवलिस्स वा, जाव उवासियाए वा, केवलं बंभचेरवास आवसेज्जेज्जा ? गोयमा ! असोच्चा पूर्ण केवलिस्त वा जाव उदासियाए वा अत्थेगइए केवलं बंभचेरवास आवसेच्चा, अत्थेगइए केवलं वंभचेरवास नो आवसेज्जा से केणट्टेर्ण भंते ! एवं वुच्चइ - जाव नो आवसेज्जा ? गोयमा ! जस्स णं चरित्तावरणिज्जाणं कम्भाणं खओवसमे कडे भवइ, से णं असोच्चा केवलिस वा जाव केवलं बंभचेरवास आवसेज्जा, जस्स णं रित्तावरणिज्जाणं कम्माणं खओवसमे नो कडे भवइ । से णं असोच्चा केवलिस वा जाव नो आवसेज्जा, से तेणट्टेणं जाव नो आवसेज्जा । असोच्चाणं भंते ! केवलिस्स वा जाव केवलेणं संजमेणं संज मेजा ? गोयमा ! असोच्चा णं केवलिस्स जाव उवासियाए वा अत्थेगइए केवलेणं संजमेणं संजमेज्जा, अत्थे - गइए केवलेणं संजमेणं नो संजमेज्जा | से केणद्वेणं जाव नो संजमेज्जा ? गोयमा ! जस्स णं जयणावरणिज्जाणं कम्साणं खओवसमे कडे भवइ, से णं असोच्चाणं केवलिस्स वा जाव केवलेणं संजमेणं संजमेज्जा, जस्स णं जयणावरणिज्जाणं कम्माणं खओवसमे नो कडे भवइ, से णं असोच्चा केवलिस्स वा, जाव नो संजमेज्जा, से तेणद्वेणं गोयमा ! जाव अत्थेगइए नो संजमेज्जा । असोच्चा णं भंते! केवलिस्स वा जाव उवासियाए वा Page #640 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मंगवतीसूत्रे केवलेणं संवरेणं लंवरेज्जा ? गोयमा ! अलोच्चा णं केवलिस्स जाब अत्थेगइए केवलेणं संदरेण संवरेज्जा, अस्थेगइए केवलेणं जाव नो संवरेज्जा ! से केण?णं जाव नो संबरेज्जा ? गोयमा ! जस्ल णं अज्झवसाणावराणिज्जाणं कन्माणं खओवसमे कडे भवइ,से णं अलोच्चा केवलिस्स वा जाव केवलेणं संवरेणं संवरज्जो जस्सणं अज्झवसाणा वरणिज्जाणं कमाणं खओवसमे णो नोकडे भवइ, से णं असोच्चा केवलिल्स वा जाव नो संवरेज्जा, से तेगडेणं जाव नो संवरेज्जा। असोच्चाणं भंते केवलिस्स जाव केवलं आभिणि बोहिणाणं उप्पाडेज्जा ? गोयमा ! असोच्चाणं केवलिस्स वा जाव उवासियाए वा अत्थेगइए केवलं आभिणिबोहियनाणं उप्पाडेज्जा, अत्थेगइए केवलं आभिणिबोहियनाणं नां उप्पाडेजा अत्थेगइए केवलं आभिणिबोहियनाणं नो उप्पाडेज्जा । से केणट्रेणं जाव लो उप्पाडेज्जा ? गोयमा! जस्स णं आनिणिवोहियनाणावरणिज्जाणं कम्माणं खओवसमे कडे सवइ, से णं असाच्चा केवलिस्स वा जाव केवलं आमिणिबोहियनाणं उप्पाडेज्जा, जस्स णं आभिणिबोहियनाणावरणिज्जाणं कम्माणं खओवसमे नो कडे अवइ, से णं असोच्चा केवलिस्ल वा जाव केवलं आभिणिवोहियनाणं नो उप्पाडेज्जा, से तेणट्रेणं जाव नो उप्पाडेज्जा । असोच्चा णं भंते ! केवलिस्ल वा जाव केवलं सुयनाणं उप्पाडैज्जा, एवं जहा आभिणिबोहियनाणल्स वत्तब्वया भणिया, तहा सुयनाणस्स Page #641 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेय चन्द्रिका रीका श०९ २०३१ सू०१ भश्रुत्वाधमाविलाभनिरूपणम् १२१ वि भाणियव्वा, नवरं सुयनाणावरणिज्जाणं कम्माण खओवसमे भाणियत्वं, एवं चेव केवलं ओहिनाणं भाणियवं, नवरं ओहिनाणावरणिज्जाणं कम्माणं खओवसमे भाणियव्वे । एवं केवलं मणपज्जवनाणं उप्पाडेज्जा, नवरं मणपज्जवणाणावरणिज्जाणं कम्माणं खओवसमे भाणियव्वं । अलोच्चा णं भंते! केवलिस्स जाव तप्पक्खियउवासियाए वा केवलनाणं उप्पाडेज्जा, एवं चेव नवरं केवलनाणावरणिज्जाणं कम्माणं खए भाणियब्वं, सेसं तं चेव, से तेगडेणं गोयमा! एवं बुच्चइ-जाव केवलनाणं नो उप्पाडेज्जा। असोच्चा णं भंते ! केवलियरस वा जाव तप्पक्खियउवासियाए वा केवलिपन्नत्तं धम्म लज्जा सवणयाए, केवलं बोहिं बुज्झेजा केवलं मुंडे भवित्ता, अगा. राओ अणगारियं पवएज्जा, केवलं बंभचेरवासं आवसेजा, केवलेणं संजमेणं संजभेज्जा, केवलेणं संवरेणं संवरेज्जा, केवलं आभिणिवोहियनाथ उप्पाडेज्जा जाव केवलं मणपज्जवनाणं उप्पाडेजा, केवलनाणं उप्पाडेज्जा ? गोयमा! असोच्चा णं केवलिस्स वा जाव उवासियाए वा अत्थेगइए केवलिपण्णत्तं धम्मं लभेज्जा सवणयाए, अत्थेगइए केवलिपन्नत्तं धम्मं नो लभेज्जा सवणयाए अत्थेगइए केवलं बोहिं बुज्झेज्जा, अत्थेगइए केवलं बोहिं नो बुज्झेज्जा, अत्थेगइए केवलं मुंडे भवित्ता अगाराओ अणगारियं पचएज्जा, अत्थेगइए जाव नो पव्वएज्जा, अत्थेगइए केवलं बंभचेरवासं आवसेज्जा, अत्थेगइए केवलं बंभचेरवासं नोआवसेज्जा, अत्थेगइए केवलेणं संजमेणं संजमे. Page #642 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ફ્રેં भगवतीसूत्रे ज्जा, अत्थेगइए केवलेणं संजमेणं नो संजमेज्जा । एवं संवरेण वि । अत्थेगइए केवलं आभिणिबोहियनाणं उप्पाडेज्जा, अत्थे - गइए जाव नो उप्पाडेज्जा, एवं जाव मणपज्जवनाणं, अत्थेगइए केवलनाणं उप्पाडेजा, अत्थेगइए केवलनाणं नो उप्पाडेजा । सेकेणणं भंते ! एवं वुच्चइ असोच्चा णं तं चेत्र जाव " अत्थेगइए केवलनाणं नो उप्पाडेज्जा ? गोयमा ! जस्स णं नाणावर णिज्जाणं कम्माणं खओवसमे नो कडे भवइ १ जस्स णं दरिसणावर णिज्जाणं कस्माणं खओवसमे नो कडे भवइ२, जल्स णं धम्मंतराइयाणं कम्माणं खओवसमे नो कडे भवइ३, एवं चरितावरणिज्जाणं ४, जयणावरणिज्जाणं ५, अज्झव - साणावर णिज्जाणं ६, आभिणिबोहियनाणावरणिज्जाणं ७, जाव मणपज्जवनाणावर णिज्जाणं कम्माणं खओवसमे नो कडे भवइ १०, जस्स णं केवलनाणावरणिज्जाणं जाव खए नो कडे भवइ११, से णं असोच्चा केवलिस्स वा जाव केवलिपन्नत्तं धम्मं नो लभेज्जा सवणयाए केवलं बोहिं नो बुज्झेज्जा जाव केवलनाणं नो उप्पाडेज्जा, जस्स णं नाणावर णिज्जाणं कम्माणं खओवसमे कडे भवइ, जस्स णं दरिसणावरणिजाणं कम्माणं खओवसमे कडे भवइ, जस्स णं धम्मंतराइयाणं एवं जाव, जस्स णं केवलनाणावरणिजाणं कम्माणं खए कडे भवइ, से णं असोच्चा केवलिस्स वा जाव केवलिपन्नत्तं धम्मं लभेजा सवणयाए केवलं बोहिं बुज्झेज्जा जाव केवलनाणं उप्पाडेज्जा ॥ सू० १ ॥ Page #643 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श०९ उ०३१ र अश्रुस्याधादिलाभनिरूपणम् १२३ ___ छाया-राजगृहे यावत् एवम् अवादीत्-अश्रुत्वा खलु भदन्त ! केवलिनो वा, केवलिश्रावकस्य वा, केवलिश्राविकाया वा, केवल्युपासकस्य वा, केवल्युपा. मिकाया वा, तत्पाक्षिकस्य वा, तत्पाक्षिकश्रावकस्य वा, तत्पाक्षिकश्राविकाया वा, तत्पाक्षिकोपासकस्य वा, तत्पाक्षिकोपासिकाया वा, केवलिप्रज्ञप्तं धर्म लभेत श्रव अश्रुत्वा धर्मादिलाभवक्तव्यता 'रायगिहे जाव एवं वयाली' इत्यादि। सूत्रार्थ-(रायगिहे जाव एवं क्यासी) राजगृह नगर में यावत् गौतमने भगवान् से इस तरहसे पूछा-(असोच्चा णं भंते ! केलिस्स वा केवलि सावगस्स वा केवलि सावियाए वा, केवलि उवासगस्स वा, केवलि उयासियाए वा, तप्पक्खियस्स वा, तप्पक्खियलावगस्स वा, तप्पक्खियसावियाए वा, तप्पक्खियउवासगरस वा, तप्पक्खिय उवासि. पाए वा केवलिपन्नत्तं धम्मं लभेज्जा सयणयाए ?) हे भदन्त | केवली से अथवा केवली के श्रावक से, या केवली की श्राविका से, या केवली के उपासक के या केवली की उपासिका से या केवली के पाक्षिक-स्वयं घुद्ध से, या केवली के पाक्षिकश्रावक से, या केवली के पाक्षिक की श्राविका से या केवली के पक्ष के उपासक से, या केवली के पक्ष की उपासिका से विना सुने जीच को केवलज्ञानी द्वारा प्राप्त धर्मश्रवण का ~ सश्रुत्वा ( समस्या विना ) यहि सम तव्यता - " रायगिहे जाव एव वयासी" त्यात सूत्राथ-( रायगिहे जाव एवं वयासी ) २००४ नामां यावत् । गीतमस्पाभी ससवान महावी२२ मा प्रमाणे पूछ्यु-( असोच्चा णं भंते ! , केवलिस्स वो, केवलिसावगस्स वा, केवलिसावियाए वा, केवलिउवासगस्स वा, केवलिउवासियाए वा, तप्पक्खियस्म वा, तपक्खियसावगरस वा, तप्पक्खियसावियाए वा, तप्पक्खियउवासगरम वा, तप्पक्खियउवासियाए वा, केवल पन्नत्तं धम्मं लभेज्जा सवणयाए ?) હે ભદન્ત ! કેવલી પાસેથી, અથવા કેવલીના શ્રાવક પાસેથી, અથવા કેવલીની શ્રાવિકા પાસેથી, અથવા કેવલીના ઉપાસક પાસેથી, અથવા કેવલીની ઉપાસિકા પાસેથી, અથવા કેવલીના પાક્ષિક (સ્વયં બુદ્ધ) પાસેથી, અથવા કેવલીના પાક્ષિક શ્રાવક પાસેથી, અથવા કેવલીના પાક્ષિક શ્રાવિકા પાસેથી, અથવા કેવલીના પક્ષના ઉપાસક પાસેથી અથવા કેવલીના પક્ષની ઉપાસિકા પાસેથી સાંભળ્યા વિના જીવને શું કેવળજ્ઞાની દ્વારા પ્રજ્ઞસ ધર્મશ્રવણનો લાભ થઈ શકે છે ખરો? Page #644 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६२४ भगवतीय णतया ? गौतम | अश्रुत्वा खल केवलिनो वा यावतत्पाक्षिकोपासिकाया रा अस्त्येक्रकः केवलिप्रज्ञप्तं धर्मं लभेत श्रवणतया, अस्स्येकका के वलिपज्ञप्तं धर्म नो लभेत श्रवणतया । तत् केनार्थेन भदन्त ! एवाच्यते-अश्रुत्वा खलु यावत् नो लभेत श्रवणतया ? गौतम ! यस्य खलु ज्ञानावरणीयानां कर्मणां क्षयोपशमः कृतो भवति, स खलु अश्रुत्वा केवलिनो वा यावत् तत्पाक्षिकोपासिकाया वा केवलि. पज्ञप्त धर्म लभेत श्रवणतया, यस्य खलु ज्ञानावरणीयानां कर्मणां क्षयोपशमो नो लाल हो सकता है क्या? (गोयना) हे गौतम ! (असोच्चा णं केवलिस्म बा जाव तपक्खियउवासियाए वा अत्येगइए केवलिपन्नत्तं धम्म लभेज्जा, सवणयाए, अत्थेगहए केलिएनन्तं धस्सं नो लज्जा सवणयाए) केवली से या यावत् केवली के पक्ष की उपासिका से विना सुने भी किसी २ जीव को केवलिप्रज्ञप्त धर्मश्रण का लाभ हो सकता है और किसी २ जीव को नहीं हो सकता है। (सेकेणटेणं संते! एवं बुच्चद असोच्चा णं जाब नो लज्जा सवणयाए) हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारण से कहते है कि केवली आदि से सुने विना किसी २ जीव को केलिप्रज्ञात धर्म का लाल हो सकता है और किसी २ जीव को नहीं हो सकता है ? (गोधमा ) हे गौतम ! (जस्स णं नाणावरणिज्जाणं कमाणं खओवसमे कडे भवइ, से णं अलोच्चा केवलिस्स वा जाव लप्पक्खियउवासियाए वा केबलिपन्नत्तं धम्मं लभेज्जा सवणयाए, जस्स णं नाणावरणिज्जाणं कमाणं खओवसमे नोकडे भवइ ( गोयमा !) उ गीतम! ( असोच्चाणं केवलिस वा जाव तप्पक्षियउवासियाए वा अत्थेगइए केवलिपन्नत्त धम्म' लभेज्जा, सवणयाए, अत्थेगइए केवलिपन्नत्तं धम्म नो लभेज्जा सवणयाए ) ठेवली पासेथी ' यावत् 'क्लीना પક્ષની ઉપાસિકા પાસેથી દેશના સાંભળ્યા વિના પણ કઈ કઈ જીવને કેવલી પ્રજ્ઞસ ધર્મશ્રવણને લાભ મળી શકે છે અને કઈ કઈ જીવને મળી શકો नथी. (से केणटेण भंते ! एवं वुच्चइ असोच्चाण जाव नो लभेज्जा सरणयाए) હે ભદન્ત ! એવું આપ શા કારણે કહો છો કે કેવલી આદિની દેશના સાંભળ્યા વિના કઈ કઈ જીવને કેવલિપ્રજ્ઞપ્ત ધર્મને લાભ મળી શકે છે અને કઈ કઈ જીવને તેને લાભ મળી શકતે નથી? (गोयमा !) ॐ गौतम ! (जस्स र्ण नाणावरणिज्जाण कम्माण खओवसमे. कडे भवइ, से णं असोच्चा केवलिस्स वा जाय तप्पक्खियउवासियोए वा केवलि पमतं धम्म' लभेज्जा सषणयार, जम्स णं नाणावरणिजाण कम्माण खओवसमे Page #645 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अमेयचन्द्रिका टीका श०९ उ० ३१ सू० १ अश्रुस्वाधर्मादिलाभनिरूपणम् १२५ कृतो भवति, स खलु अश्रुत्वा केवलिनो वा यावत् तत्पाक्षिकोपासिकाया वा केवलिप्रज्ञप्तं धर्म नो लभेत श्रवणतया, तत् तेनार्थेन गौतम! एवमुच्यते-तदेव यावत् नो लभेत श्रवणतया । अश्रुत्वा खलु भदन्त ! के वलिनो वा यावत तत्पाविकोपासिकाया वा केवलां बोधि बुध्येत ? गौतम। अश्रुत्वा खलु केवलिनो वा से णं असोच्चा णं केवलिस्स वा जाव तप्पक्खियउवासियाए केवलिपनसं धम्मं नो लभेज्जा सवणयाए, से तेणटेणं गोयमा! एवं वुच्चह, तं चेव जाव नो लभेज्जा सवणयाए) जिस जीव के ज्ञानावरणीयकर्म का क्षयोपशम किया हुआ होता है, उस जीव को केवली से या यावत् उनके पक्ष की उपासिका से सुने दिना भी केवलिप्रज्ञप्त धर्मश्रवण का लाभ हो सकता है। परन्तु जिस जीव के द्वारा ज्ञानावरणीयकर्म का क्षयोपशम हुआ नहीं है, उस जीवको केवली से या यावत् उनके पाक्षिक की उपासिका से सुने विना केवलिप्रज्ञप्त धर्मश्रवण का लाभ नहीं हो सकता है। इस कारण हे गौतम ! मैंने ऐसा कहा है उसको यावत् धर्मश्रवण का लाभ नहीं हो सकता है। (असोच्चा णं भंते ! केवलिस्स वा जाव तप्पक्खियउवालियाए वा केवलवोहिं बुज्झेज्जा) हे भदन्त ! केवली से या यावत् उनके पक्ष की उपासिका से केवलिप्रज्ञप्त धर्म को सुने बिना किसी जीव को क्या शुद्धबोधिरूप सम्यग्दर्शन नो कडे भवइ से ण अशोच्चाण केवलिस वा जाव तप्पक्खियउवोसियाए' केवलिपन्नत्तं धम्म नो लभेज्जा सवणयाए, से तेण?ण गोयमा ! एवं वुच्चइ, तं चेव जाव नो लभेज्जा सवणयाए) 2 वे ज्ञाना१२०ीय भा क्षयोपशम કર્યો હોય છે, તે જીવ કેવલી પાસેથી “યાવત્ ” કેવલીના પક્ષની ઉપાસિકા પાસેથી દેશના સાંભળ્યા વિના પણ કેવલી પ્રજ્ઞસ ધર્મશ્રવણને લાભ પ્રાપ્ત કરી શકે છે. પરંતુ જે જીવ દ્વારા જ્ઞાનાવરણીય કર્મને ક્ષપશમ કરા નથી તે જીવ કેવલી આદિની પાસેથી શ્રવણ કર્યા વિના કેવલિપ્રજ્ઞસ ધર્મશ્રણને લાભ પ્રાપ્ત કરી શકતા નથી. હે ગૌતમ! તે કારણે મેં એવું કહ્યું છે કે કેવલી આદિની પાસે શ્રવણ કર્યા વિના કઈ કઈ જીવને કેવલિપ્રજ્ઞસ ધર્મ શ્રવણને લાભ મળે છે અને કઈ કઈ જીવને તે લાભ મળી શકતો નથી. (असोच्चाणं भंते ! केवलिस वा जीव तप्पक्खियउवासियाए वा केवलबोहिं बुज्झेज्जा ?) महन्त । यसी पासथी अथवा पसीना पक्षनी श्राविक પર્યતન ઉપર્યુક્ત જીવો પાસેથી કેવલિપ્રજ્ઞપ્ત ધર્મનું શ્રવણ કર્યા વિના કઈ જીવને શું શુદ્ધ બધિરૂપ સમ્યગ્દર્શનને અનુભવ થઈ શકે છે ? म ७९ Page #646 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६२६ भगवतीसरे यावत् अस्त्येकाः केवला योधि बुध्येत, मस्त्येककः केवलो बोभि नो बुध्येत । तत् केनार्थेन भदन्त ! यावत् नो बुध्येत ? गौतम ! यस्य खलु दर्शनावरणीयानां कर्मणां क्षयोपशयः कृतो भवति, स खलु अश्रुत्वा केवलिनो वा यावत् केवलां बोधि वुध्येत, यस्य खलु दर्शनावरणीयानां कर्मणां क्षयोपशमो नो कृतो भवति, का अनुभव हो सकता है ? (गोयमा) हे गौतम ! ( असोच्चाणं केव. लिस्स चा जाब अत्थेगह ए केवलं वोहि बुज्झेज्जा, अत्थेगहए केवलं योहिं णो वुज्ञज्जा) केवली से यावत् उनके पक्ष की उपालिका से केवलि. प्रज्ञप्त धर्म का श्रवण किये बिना भी कोई २ जीव शुद्ध सम्यग्दर्शन का अनुभव कर सकता है और कोई २ जीव उसका अनुभव नहीं कर सकता है। (से केणष्टेणं भंते ! जाव नो बुज्झेज्जा) हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारणले कहते हैं कि केवलीले था यावत् उनके पक्षकी उपासिकासे केवलिप्रज्ञप्त धर्म का श्रवण किये विना भी कोई२ जीव शुद्धलम्यग्दर्शनका अनुभव कर सकता है और कोई २ जीव नहीं कर सकता है ? (गोयमा) हे गौतम ! (जस्स णं दरिसणावरणिज्जाणं करमाणं खओवसमे कडे भवइ, से णं असोचा केचलिस्स वा जाव केवलं बोहिं बुज्झेजा, जस्स णं दरिलणावरणिजाणं करमाणं खओवलसे णो कडे अवह, से णं असोचा केवलिस वा जाव केवलं बोहिं णो बुज्झेजा, ले तेणटेणं जाव णो (गोयमा ! ) ॐ गौतम । ( अमोच्चाणं केवलिस्म वा जाव अत्थेगइए केवल गोहिं बुज्झेज्जा, अत्थेगइए केवलं बोहि णो बुज्झेज्जा) पक्षी पासेथी अथवा કેવલીના પક્ષની શ્રાવિકા પર્યન્તના ઉપર્યુક્ત જી પાસેથી કેવલી પ્રજ્ઞમ ધર્મનું શ્રવણ કર્યા વિના પણ કઈ કઈ જીવ શુદ્ધ સમ્યગ્દર્શનનો અનુભવ કરી શકે છે અને કઈ કઈ જીવ તેને અનુભવ કરી શકતા નથી. (से केणटेणं भंते ! जाव नो बुझेज्जा १ ) 8 महन्त ! मे मा५ ॥ કારણે કહે છે કે કેવલી આદિની પાસેથી કેવલિપ્રજ્ઞસ ધર્મને સાંભળ્યા વિના પણ કઈ કઈ જીવ શુદ્ધ સમ્યગ્દર્શનને અનુભવ કરી શકે છે અને કોઈ કઈ જીવ તેને અનુભવ કરી શકતા નથી ? (गोयमा ! ) है गौतम ! (जसणं दरिसणावरणिज्जाणं कमाणं त्वओअसमे फडे भवइ, से ण असोच्चा केयलिस्स वा जाव केवलयोहि बुझेज्जा, जस्सण दरिसणावर णिज्जाण कम्माणं खओवसमे णो को भवइ, से ण' असोचा केवलिरस वा जाप केवलं घोहि णो बुझेमा, से तेण ण जाव णो बुझेना) Page #647 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयश्चन्द्रिका टीका २०९ ३० ३५ २० १ अश्रुषाधमांदिलाभनिरूपणम् १२७ स खलु अश्रुत्वा केवलिनो वा यावत् केवलां वोधिं नो बुध्येत, तत् तेनार्थेन यावत् नो बुध्येत । अश्रुत्वा खलु भदन्त ! केवलिनो दा यावत् तत्पाक्षिकोपासिकाया वा केवलां मुण्डो भूत्वा अगारात् अनगारितां मत्रजेत् ? गौतम ! अश्रुत्वा खलु केवलि नो वा यावत् उपासिकाया चा, अस्ल्येकरुः केवलां मुण्डो भूत्वा अगारात् अनगारितां घुज्झेजा ) जिस जीव के द्वारा दर्शनावरणीय कर्म का क्षयोपशम किया गया होता है, उस जीव को केवली ले या यावत् उनके पक्ष की उपासिका से केलिप्रज्ञप्त धर्म का श्रवण किये बिना भी शुद्ध सम्यग्दर्शन का अनुभव हो सकता है और जिस जीव के नारा दर्शनावरणीय कर्म का-दर्शनमोहनीय का क्षयोपशम किया हुआ नहीं होता है उस जीव को केवली से या यावत उनके पक्ष की उपासिका से केलिप्रज्ञप्त धर्म का श्रवण किये बिना शुद्ध सम्यग्दर्शन का अनुभव नहीं हो सकता है। इस कारण मैं ने हे गौतम ! यावत् उसको अनुभव नहीं हो सकता है ऐसा कहाँ है । (अलोचा णं भंते ! केवलिस वा जाव तप्पक्खिय उवासियाए वा केवलं डंडे अचित्ता अगाराओ अणगारियं पचएन्जा) हे भदन्त ! केवली से अथवा यावत् उनके पक्ष की उपालिका से केवलिप्रज्ञप्त धर्म का श्रवण किये बिना क्या कोई जीव सुंडित होकर गृहवास छोड़ करके शुद्ध अगारावस्था को धारण कर सकता है ? (गीयमा) हे गौतम ! (असोच्चा णं केलिस्स वा जाव उवासियाए वा अत्थेग જે જીવ વડે દર્શનાવરણીય કર્મને લાપશમ કરા હોય છે, તે જીવ કેવલી આદિની પાસે કેવલિ પ્રજ્ઞસ ધર્મનું શ્રવણ કર્યા વિના પણ શુદ્ધ સમ્યદર્શનને અનુભવ કરી શકે છે, પરંતુ જે જીવ દ્વારા દર્શનાવરણીય કર્મને (દર્શન-મેહનીયન) ઉપશમ થયે હેત નથી, તે જીવ કેવલી આદિની પાસેથી કેવલિપ્રજ્ઞસ ધર્મનું શ્રવણ કર્યા વિના શુદ્ધ સમ્યગ્દર્શનને અનુભવ કરી શકતો નથી. હે ગૌતમ! તે કારણે મેં એવું કહ્યું છે કે કઈ કઈ જીવ કેવલી આદિની પાસે કેવલી પ્રજ્ઞપ્ત ધર્મનું શ્રવણ કર્યા વિના પણ શુદ્ધ સમ્યગ્દર્શનને અનુભવ કરી શકે છે અને કઈ કઈ જીવ એ રીતે તેને અનુભવ કરી શકતા નથી. (असोच्चा णं भवे ! केवलिन वा जाव तप्पक्खियउवासियाए वा केवल मुंडे भवित्ता अगाराओ अणगारियं पव्यएज्जा १ ) 3 महन्त ! वही पासेथा અથવા કેવલીના પક્ષની ઉપાસિકા પર્વતની ઉપર્યુક્ત વ્યક્તિ પાસેથી કેવલિ પ્રાપ્ત ધર્મનું શ્રવણ કર્યા વિના શુ કઈ જીવ મુંડિત થઈને (પ્રત્રજ્યા અંગીકાર કરીને) ગુહવાસ છેડીને અણગારાવસ્થાને ધારણ કરી શકે છે? Page #648 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती सर्व ६२८ मनजेत्, अस्त्येककः केवलां मुण्डो भूत्वा अगारात् अनगारितां नो मम्रजेत् । तत् केनार्थेन यावत् नो प्रव्रजेत् १ गौतम ! यस्य खलु धर्मान्तरायिकाणां कर्मणां क्षयोपशमः कृतो भवति, स खलु अश्रुत्वा केवलिनो वा यावत् केवलां मुण्डोभूत्वा अगा इए केवलं मुंडे भवित्ता अगाराओ अणगारियं पव्वज्जा, अत्थेगइए केवलं मुंडे भवित्ता अगाराओ अणगारियं पव्वज्जा) कोई जीव ऐसा होता है जो केवली से या यावत् उनके पक्ष की उपासिका से केवलि - प्रज्ञप्त धर्म का श्रवण किये बिना भी मुण्डित होकर गृहस्थावस्था छोड़ शुद्ध अनगारावस्था को धारण कर सकता है और कोई जीव ऐसा होता है जो केवल से या यावत् उनके पक्ष की उपासिका से केवलिप्रज्ञप्त धर्म का श्रवण किये बिना मुण्डित होकर गृहवास छोड़ अनगारावस्था को धारण नहीं कर सकता है । ( से केणट्टेणं जाव नो पव्वज्जा ) हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि कोई एक जीव केवली से या यावत् उनके पक्ष की उपासिका से केवली द्वारा कथित धर्म का श्रवण किये बिना भी मुण्डित होकर गृहस्थावस्था छोड़ अनगारावस्था धारण कर सकता है और कोई एक केवली से या यावत् उनके पक्ष की उपासिका से केवली द्वारा कथित धर्म का श्रवण किये बिना मुण्डित होकर गृहस्थावस्था छोड़ अनगारावस्था धारण नहीं कर सकता है ? ( गोयमा ! ) हे गौतम ! ( असोचाण' केवलिस्स वा जाव उवासियाए वा crease केवलं मुडे भवित्ता अगाराओ अणगारिय पव्वज्जा, अत्थेगइए केवलं मुडे भवित्ता अणगारयं नो पव्वज्जा ) अर्ध व मेवा होय छे ेने ठेवली પાસેથી અથવા તેમના પક્ષની ઉપાસિકા પન્તની કાઇ પણ વ્યક્તિ પાસેથી કૈલિપ્રજ્ઞસ ધર્મનું શ્રવણ કર્યાં વિના પણ મુંડિત થઈને ગૃહસ્થાવસ્થા છે।ડીને અણુગારાવસ્થા અંગીકાર કરી શકે છે, અને કેાઈ જીવ એવા પણ હાય છે કે જે કેવલી પાસેથી અથવા કેવલીના પક્ષની ઉપાસિકા પન્તની કાઈ પણુ વ્યક્તિ પાસેથી કેવલિપ્રપ્ત ધમનું શ્રવણ કર્યાં વિનામુંડિત થઈને ગૃહસ્થા વસ્થાના ત્યાગ કરીને અણુગારાવસ્થા ધારણ કરી શકતા નથી. ( से केणट्टेण जाव नो पव्वज्जा ? ) हे लहन्त ! आय शा आरो भेषु' કહેા છે કે કેાઈ જીવ કેવલી આદિની પાસે કેવલિપ્રકૃપિત ધર્મીનું શ્રવણુ કર્યો વિના પણ મુંડિત થઈને ગૃહસ્થાવસ્થા છેડી ઈને અણુગારાવસ્થા અંગીકાર કરી શકે છે, અને કેાઈ જીવ કેવલી આઢિની પાસે કેવલિપ્રકૃતિ ધનું શ્રવણુ કર્યા વિના મુક્તિ થઈને ગૃહસ્થાવસ્થાને છોડીને અણુગારાવસ્થા ધારણ કરી Page #649 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टी० श० उ० ३१ सू० १ अश्रुत्वाधर्मादिलाभनिरूपणम् ६२९ रात् अनगारितां प्रव्रजेत् , यस्य खलु धर्मान्तरायिकाणां कर्मणां क्षयोपशमो नो कृतो भवति, स खलु अश्रुत्वा केवलिनो वा यावत् मुण्डो भूत्वा यावन्नो प्रव्रजेत , तत् तेनार्थेन गौतम ! यावत् नो प्रव्रजेत् । अश्रुत्वा खलु भदन्त ! केवलिनो वा यावत् उपासिकाया वा केवलं ब्रह्मचर्यवासम् आवसेत् ? गौतम ! अश्रुत्वा ग्वलु (गोयमा) हे गौतम । (जस्स णं धम्मतराइयाणं कम्माणं खओवसमे कडे भवइ, सेणं असोचा केवलिस वा जाव केवलं मुंडे भवित्ता अगाराओ अणगारियं पन्धएज्जा, जस्स णं धम्मंतराइयाणं कम्माणं खओवसमे नो कडे भवह, से णं असोच्चा केवलिस्स चा जाव मुंडे भवित्ता जाव णो पत्रएज्जा, से तेणटेणं गोयमा जाव नो पन्चएज्जा) जिस जीव को धर्मान्तरायकारक चारित्रमोहनीय कर्म का क्षयोपशम होता है उस जीव को केवली या यावत् उनके पक्ष की उपालिका से केवलिप्रज्ञप्त धर्म का श्रवण किये बिना भी मुण्डित होकर गृहस्थावस्था के त्याग से अनगारावस्था का धारण करना हो सकता है और जिस जीव के धर्मान्तरायकारक-चारित्रमोहनीय-कर्म का क्षयोपशम नहीं होता है ऐसे जीव के केवली से या यावत् उनके पक्ष की उपासिका से केवलिप्रज्ञप्त धर्म का श्रवण किये विना मुण्डित होकर गृहस्थावस्था के त्याग से अनगारावस्था का धारण करना नहीं हो सकता है। इस कारण शzal नथी ? (गोयमा ! ) गौतम! ( जस्स ण धम्म तराइयाण कम्माण खओवसमे कडे भवइ, सेण असोचा केवलिस्स वा जाव मुंडे भवित्ता अगाराओ अणगारियं पव्वएज्जा, जस्सण धम्म तराइयाण कम्माणं खओवसमे नो कडे भवइ, सेण असोच्चा केवलिस वा जाव मुडे भवित्ता जाव णो पचएज्जा, से केण्डेणं गोयमा ! जाव नो पव्वएज्जा) २ पारा घान्तराय:-यारित्र भाडनीय કમરને ક્ષયે પશમ કર્યો હોય છે, તે જીવ કેવલી પાસેથી અથવા તેમના પક્ષની ઉપાસિકા પર્યન્તની કઈ પણ વ્યક્તિ પાસેથી કેવલિપ્રજ્ઞપ્તિ ધર્મનુ શ્રવણ કર્યા વિના પણ મુંડિત થઈને ગૃહસ્થાવસ્થાને ત્યાગ કરીને અણગારાવસ્થા ધારણ કરી શકે છે. પરંતુ જે જીવના ધર્માન્તરાયકારક ( ચારિત્ર મોહનીય) કર્મને ક્ષપશમ થયો હતો નથી, તે જીવ કેવલી પાસેથી અથવા તેમના પક્ષની ઉપ સિકા પર્યનતની કોઈ પણ વ્યક્તિ પાસેથી કેવલિ પ્રજ્ઞસ ધર્મનુ શ્રવણ કર્યા વિના મુંડિત થઈને ગૃહસ્થાવસ્થાને છેડીને અણગારાવસ્થા અંગીકાર કરી શક્તો નથી. હે ગૌતમ ! તે કારણે મે એવું કહ્યું છે કે કઇ જીવ કેવલી આદિની પાસે કેવલિ પ્રજ્ઞપ્ત ધર્મનું શ્રવણ કર્યા વિના પણ મુંડિત થઈને ગૃહ Page #650 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसूर्य केवलिनो वा यावत् उपासिकाया वा अस्त्येककः केवलं ब्रह्मचर्यवासम् आवसेत् , अस्त्येककः केवलं ब्रह्मचर्यवासं नो आवसेत् । तत्केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते-यावत् नो आवसेत् ? गौतम ! यस्य खलु चारित्रावरणीयानां कर्मणां हे गौतम ! मैंने ऐसा कहा है कि यावत् वह अनगारावस्था धारण नहीं कर सकता है। (असोचा णं भंते ! केवलिस्स वा जाव उशसियाए वा केवलं वंभचेरवासं आवसेज्जा) हे सदन्त ! केवली से या यावत् उनके पक्ष की उपालिका से देवलिप्रज्ञप्त धर्म को बिना सुने क्या कोई जीव शुद्धब्रह्मचर्यवास को धारण कर सकता है ? ( गोयमा) हे गौतम ! (असोच्चा णं केवलिस्स वा जाव उवासिया चा अत्थेगहए केवलं आवसेज्जा, अत्थेगइए केवलं चमचेरवास नो आवसेज्जा) केवली से या यावत उनके पक्ष की उपालिका से केवलिप्रज्ञप्त धर्म का श्रवण किये विना कोई जीव ऐसा भी होता है जो शुद्ध ब्रह्मचर्यबास को धारण कर सकता है, और कोई जीव ऐसा होता है जो केवली या यावत् उनके पक्ष को उपासिका से केवलिप्रज्ञप्त धर्म का श्रवण किये विना शुद्ध ब्रह्मचर्यवास को धारण नहीं कर सकता है। (से केणटेणं भंते! एवं वुच्चइ जाब नो आवसेज्जा) हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारण से સ્થાવસ્થા છોડીને અણગારાવસ્થા ધારણ કરી શકે છે, પણ કઈ જીવ એવી અણગારાવસ્થા ધારણ કરી શકતો નથી. (असोच्चाणं भंते ! केवलिस्स वा जाव उवासियाए वा केवलं बंभचेरवास आवसेज्जा ?) के महन्त ! यी पासेयी मया तमना पक्षनी पासि પર્યંતની ઉપર્યુક્ત કઈ પણ વ્યક્તિ પાસેથી કેવલિપ્રજ્ઞપ્ત ધર્મનું શ્રવણ કર્યા વિના શું કઈ જીવ શુદ્ધ બ્રહ્મચર્યવ્રત ધારણ કરી શકે છે? (गोयमा ! असोच्चाणं केवलिस वा जाव उवासियाए वो अत्थेगइर केवलं आवसेज्जा, अत्थेगइए केवलं बंभचेरवासं नो आवसेज्जा) गौतम ! ७ 94 એવો પણ હોય છે કે જે કેવલી પાસે અથવા તેમના પક્ષની ઉપાસિકા પર્યન્તની કઈ પણ વ્યક્તિ પાસે કેવલિપ્રજ્ઞસ ધર્મનું શ્રવણ કર્યા વિના પણ શુદ્ધ બ્રહાચર્યવ્રતને ધારણ કરી શકે છે. પરંતુ કોઈ જીવ એ પણ હોય છે કે જે ઉપર્યુક્ત કોઈ પણ વ્યક્તિની પાસે કેવલિપ્રજ્ઞસ ધર્મનું શ્રવણ કર્યા વિના શુદ્ધ બ્રહ્મચર્યવ્રત ધારણ કરી શકતા નથી (से फेणठेण भते ! एव बुच्चइ जाव नो आवसेज्जा ) 3 महन्त ! આપ શા કારણે એવું કહે છે કે કેઈ જીવ કેવલી અથવા તેમની ઉપાસિકા Page #651 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका री0 श० ९ ३० ३१ सू० १ अक्षुत्वाधादिलामनिरूपणम् ६३१ क्षयोपशमः कृतो भवति, स खलु अश्रुत्वा केनलिनो वा यावत् केवलं ब्रह्मचर्यवासस् आवसेत् , यस्य खलु चारित्रावरणीयानां कर्मणां क्षयोपशमो नो कृतो भवति, स खलु अश्रुत्वा केवलिनो वा यावत् नो आवसेत् , तत् तेनार्थेन यावत् नो आवसेत् । अश्रुत्वा खलु भदन्त ! केवलिनो वा यावत् केवलेन संयमेन संयच्छेत् ? गौतम ! कहते हैं कि कोई जीव केवली या यावत् उनके पक्ष की उपासिका से केलिप्रज्ञप्त धर्म को सुने बिना शुद्ध ब्रह्मचर्थवास धारण कर सकता है और कोई जीव धारण नहीं कर सकता है? (गोयमा) हे गौतम! (जस्लणं चरित्तावरणिज्जाणं कम्माण वओवसमे कडे अवह, से गं असोच्चा केवलिस्स वा जाव केवलं बंभचेरवासं आवसेज्जा-जस्ल णं चरित्तावरणिज्जाणं करमाणं खओवसले नो कडे अवड, सेणं असोचा केवलिस्स वा जाव नो आवसेज्जा, से लेणटेणं जाब नो आवलेज्जा) जिस जीव के चारित्रावरणीय कर्मों का क्षयोपशम होता है ऐसा जीव केवली से या यावत् उनके पक्ष की उपासिका से केवलिप्रज्ञप्त धर्म का श्रवण किये विना भी शुद्ध ब्रह्मचर्य वास धारण कर सकता है। और कोई जीव केवली ले या यावत् उनके पक्ष की उपासिका से केवलि प्रज्ञप्त धर्म का श्रमण किये बिना शुद्ध ब्रह्मचर्यवास धारण नहीं कर सकता है । (असोच्चाणं भंते ! केवलिस्स वा जाव केरलेणं संजमेणं પર્યન્તની કઈ વ્યક્તિ પાસે કેવલિપ્રજ્ઞસ ધર્મનું શ્રવણ કર્યા વિના શુદ્ધ બ્રહ્મચર્યવ્રત ધારણ કરી શકે છે અને કેાઈ જીવ તે વ્રત ધારણ કરી શકતા નથી ? (गोयमा ! ) 3 गौतम! ( जस्स णं चरित्तावरणिज्जाण कम्माणं खओ. वसमे कडे भवइ, सेणं असोच्चा केवलिस्स वा जाव केवलं बंभचेरवासं आव सेज्जा-जस्स णं चरित्तावरणिज्जाणं कम्माण खओवममे नो कडे भवइ, से ण असोच्चा फेवलिस वा जाप नो आवसेज्जा, से तेणठण' जाव नो आवसेज्जा) लना ચારિત્રાવરણીય કર્મને ક્ષયોપશમ થયેલું હોય છે, તે જીવ કેવલી પાસેથી અથવા તેમના પક્ષની ઉપાસિકા પર્યન્તની કઈ પણ વ્યક્તિ પાસેથી કેવલિ. પ્રજ્ઞસ ધર્મનું શ્રવણ કર્યા વિના પણ શુદ્ધ બ્રહ્મચર્યવ્રતને ધારણ કરી શકે છે પરંતુ જે જીવના ચારિત્રાવરણીય કર્મને ક્ષપશમ થયે હોતે નથી, તે જીવ કેવલી પાસે અથવા તેમની ઉપાસિકા પર્યરતની કઈ પણ વ્યક્તિ પાસે કેવલિપ્રજ્ઞસ ધમનું શ્રવણ કર્યા વિના શુદ્ધ બ્રહ્મચર્યવ્રતને ધારણ કરી શકતે નથી. હે ગૌતમ તે કારણે મેં એ પ્રમાણે કહ્યુ છે – (असोध्चाणं मंते ! केवलिस वा जाब केवलेणं सजमेण संजमेज्जा १) Page #652 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६२२ भगवती सूत्रे अश्रुत्वा खलु केवलिनो वा यावत् उपासिकाया वा अस्त्येककः, केवलेन संयमेन संयच्छेत्, अत्येककः केवलेन संयमेन नो संयच्छेत् । तत् केनार्थेन यावत् नो संयच्छेत् ? गौतम ! यस्य खलु यतनावरणीयानां कर्मणां क्षयोपशमः कृतो भवति, स खलु अश्रुत्वा खलु केवलिनो वा यावत् केवलेन संयमेन संय संजमेज्जा ) हे भदन्त ! केवली या यावत् उनके पक्षकी उपासिका से केवलप्रज्ञस धर्मश्रवण किये बिना क्या कोई जीव शुद्ध संयम द्वारा संयमयतना कर सकता है ? ( गोयमा ) हे गौतम! ( असोच्चाणं केव लिस्स वा जाव उवासियाए वा अत्थेगइए केवलेणं संजमेणं संजमेज्जा अत्थेगइए केवलेणं सजमेणं नो संजमेज्जा ) कोई जीव ऐसा होता है जो केवली या यावन् उनके पक्ष की उपासिका से केवलिप्रज्ञप्त धर्म का श्रवण किये बिना भी संयम द्वारा संयमयतना कर सकता है। और कोई नहीं कर सकता है । ( से केद्वेणं जाव नो संजमेज्जा ) हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि कोई जीव केवलि से या यावत् उनके पक्ष की उपासिका से केवलिप्रज्ञप्त धर्म का श्रवण किये विना भी सयसद्वारा संयमयनला कर सकता है और कोई जीव ऐसा होता हैं जो केवली से यावत् उनके पक्ष की उपासिका से केवलिप्रज्ञप्त धर्म का श्रवण किये विना संयम द्वारा संयमयतना नहीं कर सकता है। હે ભદ્દન્ત ! કેવલી પાસેથી અથવા તેમના પક્ષની ઉપાસિકા પન્તની કાઈ પણ વ્યક્તિ પાસેથી કેલિપ્રપ્ત ધનું શ્રવણ કર્યા વિના કેાઇ જીવ શુ' શુદ્ધ સયમ દ્વારા સયમયતના કરી શકે છે ? ( गोयमा ! ) डे गौतम ! ( असोच्चाण केवलिप्स वा जाव उवासियाए वा अत्थेइ केवलेन' स'जमेण सजमेज्जा, अस्थेगइए केवलेण सं'जमेण नो संजज्जा) व मेवा होय हे } ? ठेवली पासेथी अथवा देवसीना પક્ષની ઉપાસિકા પન્તની કાઇ પણ વ્યક્તિ પાસેથી કેવલિપ્રજ્ઞપ્ત ધમનું શ્રવણુ કર્યા વિના પણ સયમ દ્વારા સયમયતના કરી શકે છે અને કેાઈ જીવ કરી शता नथी. ( सेकेणट्टेणं जाव नो सजभेज्जा १ ) से लहन्त ! साथ शार એવું કહેા છે કે કાઈ જીવ કેવલી પાસેથી અથવા તેમના પક્ષની ઉપાસિકા પન્તની કાઈ વ્યક્તિ પાસેથી કેવલિપ્રજ્ઞમ ધમનું શ્રવણ કર્યા વિના પણ સચમ દ્વારા સંયમયતના કરી શકે છે, અને કોઇ જીવ ઉપયુકત કેવલી આદિ કોઈ પણ વ્યક્તિની પાસે કેલિપ્રજ્ઞપ્ત ધમનું શ્રવણ કર્યાં વિના સયમદ્વારા સયમ મતના કરી શકતા નથી. Page #653 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका री0 श०९ १० ३१ सू० १ अक्षुत्वाधर्माधिलाभनिरूपणम् ६३३ छन् , यस्य खलु यानावरणीयानां कर्मणां क्षयोपशमो नो तो भवति, स खलु अश्रुत्वा केवलिनो वा यावत् नो रांयच्छेत् , तत् तेनार्थेन गौतम ! यावत् अस्त्येककः नो संयच्छेत् । अश्रुत्वा खलु भदन्त ! केवलिनो वा यावत् उपासिकाया वा केव (गोयमा) हे गौतम! (जस्ल णं जयणावरणिज्जाणं कम्माणं खओवसमे बडे भवइ, सेणं असोच्चा णं केवलिस्त वा जाव केवलेणं संज मेणं संजमेज्जा, जस्स णं जयणादरणिज्जाणं कस्लाणं स्वओवसमे नो कडे भवह से गं असोचा केवलिस्लवा जावनो संजलेज्जा-से तेणटेणं गोयमा ! जाव अत्थेगाइए नो संजमेज्जा) जिस जीव के यलनाव वरणीय कों का क्षयोपशम होता है उस जीव के केवली ले अथवा यावृत् उनके पक्ष की उपालिका से केवलिप्रज्ञप्त धर्म का श्रवण किये विनी भी संयम से संयमयतना होती है और जिस जीव के यतनाव. रणीय कसे का क्षयोपशम नहीं होता है उस जीव के केवली से या यावत् केवली के पक्ष की उपालिका से केवलिप्रज्ञप्त धर्म का श्रवण किये विना संयम से संयमयतना नहीं होती है। इस कारण हे गौतम! मैंने यावत् कोई जीव संयमद्वारा संयमथतना नहीं कर सकता है ऐसा कहा है। (अलोच्चा गं अंते! केचलिरस वा जाव उवासियाए चा (गोयमा !) हे गौतम । ( जस्सण जयणावरणिज्जाण कम्माण खओवसमें कडे भवइ, से ण असोच्घाण केवलिस वा जाव केवलेण संजमेण संजमेज्जा जस्ल ण जयणावरणिज्जाण कम्माण खओवसमे नो कडे भवइ, से णं असोच्चा केवलिस्स वा जाव नो संजमेज्जा-से तेणट्रेणं गोयमा ! जाव अत्थेगइए नो संजमेज्जा) २ ना यतनावरणीय प्रभात। क्षयोपशम थये। छाय છે, તે જીવ કેવલી પાસેથી અથવા તેમની ઉપાસિકા પર્યન્તની કોઈ પણ વ્યક્તિ પાસેથી કેવપ્રિત ધર્મ શ્રવણ કર્યા વિના પણ સંયમ દ્વારા સંયમયતના કરી શકે છે, પરંતુ જે જીવના યતનાવરણીય કર્મોને ક્ષોપશમ થયે હેતે નથી, તે જીવ કેવલી પાસેથી અથવા તેમના પક્ષની ઉપાસિકા પર્વતની કઈ વ્યક્તિ પાસેથી કેવલિ પ્રાપ્ત ધર્મનું શ્રવણ કર્યા વિના સંયમદ્વારા સંયમયત છે કરી શકતો નથી છે ગૌતમ ! તે કારણે મેં એવું કહ્યું છે કે કઈ જીવ કેવલી આદિ પાસે કેવલિપ્રજ્ઞસ ધર્મનું શ્રવણ કર્યા વિના પણ સંયમ દ્વારા સંયમયતના કરી શકે છે અને કોઈ જીવ એ પ્રમાણે કર્યા વિના સંયમદ્વારા સંયમયતના કરી શકતું નથી. Page #654 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६३४ भगवतीसरे लेन संवरेण संवृणुयात् ? गौतम ! अश्रुत्वा खलु केवलिनो यावत् अस्त्येकका केवलेन संवरेण संघणुयात् , अस्त्येकका केवलेन यावत् नो संकृणुयात् । तत् केनार्थेन यावत् नो संवृणुयात् ? गौतम ! यस्य खलु अध्यवसानावरणीयाना केवलेणं संवरेणं संवरेज्जा) हे भदन्त ! केवली से या यावत् उनकी पाक्षिक उपासिका से केवलिप्रज्ञप्त धर्मश्रवण किये विना क्या कोई जीव शुद्ध संवर बारा आनवनिरोधरूप संवर करता है ? (गोथमा) हे गौतम! (असोच्चा णं केवलिल जाव अत्थेगइए केवलेणं संवरेणं संवरेज्जा, अत्थेगइए केवलेणं जाव नो संवरेज्जा ) केवली से या उनकी पाक्षिक उपालिका से केवलिप्रज्ञप्त धर्म का श्रवण कर कोई जीव शुद्ध संवर द्वारा आस्रवनिरोधरूप संवर करता है और कोई जीव केवली से या यावत् उनकी पाक्षिक उपासिका से केवलिप्रज्ञप्त धर्मश्रवण किये विना शुद्ध संबर से आस्त्रवनिरोधरूपसंवर नहीं करता है। (से केणटेणं जाव नो संवरेज्जा) हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि कोई जीव केवली से या केवली की (असोच्चाण भंते ! केवलिस्स वा जाव उवासियाए वा केवलेण संवरेण सवरेज्जा ?) , महन्त ! सी पाथी ॥ तमना पक्षी पासि પર્યન્તની કઈ પણ વ્યક્તિ પાસેથી કેવલિપ્રજ્ઞત ધર્મનું શ્રવણ કર્યા વિના શું કઈ જીવ શુદ્ધ સંવરદ્વારા આસવનિરોધરૂપ સંવર કરે છે? (गोयमा ! ) है गौतम! (असोच्चाण केवलिस जाव अत्थेगइए केवलेणं संवरेण सवरेज्जा, अत्थेगइए केवलेण' जाव नो संवरेज्जा) 04 એ હોય છે કે જે કેવલી પાસેથી અથવા તેમના પક્ષની ઉપાસિકા પર્યન્તની કોઈ પણ વ્યક્તિ પાસેથી કેવલિપ્રજ્ઞસ ધર્મનું શ્રવણ કર્યા વિના સંવરદ્વારા આ ના નિરોધરૂપ સંવર કરે છે. અને કેઈ જીવ એ પણ હોય છે કે જે કેવલી પાસે અથવા તેમના પક્ષની ઉપાસિકા પયતની કઈ વ્યક્તિ પાસે કેવલી પ્રજ્ઞસ ઘર્મનું શ્રવણ કર્યા વિના શુદ્ધ સંવર વડે આસ્ત્રના નિરોધરૂપ સંવર કરી શકતું નથી. (से फेणटेणं जाप नो संवरेज्जा ! ) SHER ! मा५ । १२० मे કહે છે કે કોઈ જીવ કેવલી પાસે અથવા કેવલી પાક્ષિક ઉપાસિકા પર્યાની Page #655 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shrafter टीका २०९ उ ३१ सू०१ अश्रुत्वा धर्मादिलाभनिरूपणम् ६३५ कर्मणां क्षयोपशमः कृतो भवति, स खलु अश्रुत्वा केवलिनो वा यावत् केवलेन संवरेण संवृणुयात्, यस्य खलु अध्यवसानावरणीयानां कर्मणां क्षयोपशमो नो कृतो भवति, स खलु अश्रुत्वा केवलिनो वा, यावत् नो संवृणुयात्, तत् तेनार्थेन पाक्षिक उपासिका से केवलिप्रप्त धर्म का श्रवण किये बिना भी शुद्ध संवर द्वारा आस्रवनिरोधरूपसंवर करता है-और कोई जीव केवली से या यावत् उनकी पाक्षिक उपासिका से केवलिप्रज्ञप्त धर्म का श्रवण किये विना शुद्ध संवर नही करता है ? ( गोयमा) हे गौतम! (जस्सणं अज्झवसाणावर णिज्जाणं कम्माणं खओवसमे कडे भवह, से णं असोच्चा केवलिस वा जाव केवलेणं संवरेणं संवरेज्जा, जस्स णं अज्झ साणावर णिज्जाणं कम्माणं खओवससे नो कडे भवइ, सेणं असोच्चा केवलिस वा जाव तो संवरेज्जा) जिस जीव अध्यवसानावरणीय-भावचारित्रावरणीय कर्मों का क्षयोपशम किया हुआ होता है, उस जीव केवली से या यावत् उनकी पाक्षिक उपासिका से केवलीप्रज्ञप्त धर्म का श्रवण किये बिना भी शुद्ध संघर द्वारा आस्रवनिरोधरूप संवर होता है । और जिस जीव के अध्यवसानावरणीय कर्मों का क्षयोपशम नहीं होता है उस जीव के केवली से या यावत उनकी पाक्षिक કાઈ પણ વ્યક્તિ પાસે કેવલિપ્રજ્ઞક્ષ ધતું શ્રવણુ કર્યા વિના પણ શુદ્ધ સવર દ્વારા આસ્રવનરાધરૂપ સવર કરી શકે છે અને કોઇ જીવ કેવલી અથવા તેમના પક્ષની ઉપાસિકા પર્યંતની કાઇ વ્યક્તિ પાસેથી કેલિપ્રજ્ઞપ્ત ધર્મનું શ્રવણુ કર્યા વિના શુદ્ધ સવરવધુ આસવિનાયરૂપ સવર કરી શકતા નથી ? ( गोयमा ! ) हे गौतम! ( जस्सणं अन्झवसाणावर णिन्जाणं कम्माण खओवसमे कडे भवइ, से णं असोच्चा केवलिस्स वा जान केवलेण स वरेण सवरेज्जा, जस्स णं अज्क्षवखाणावर णिज्जाणं कम्माण खओवसमे नो कडे भवइ, से असोच्चा केवष्टिस्स वा जाव नो संवरेज्जा ) ने भवना अध्यवसानावरणीय ( ભાવચારિત્રાવરણીય ) કર્માંના ક્ષર્ચાપશમ થયેા હાય છે, તે જીવ કેવલી પાસેથી અથવા તેમના પક્ષની ઉપાસિકા પન્તની વ્યક્તિ પાસેથી કેવલિપ્રજ્ઞપ્ત ધનું શ્રવણ કર્યા વિના પણ શુદ્ધ સવરદ્વારા આસ્રવેાના નિશધરૂપ સવર કરી શકે છે. પરન્તુ જે જીવના અધ્યવસાનાવરણીય મેનિા ક્ષચેપશમ થયા àાતે નથી, તે જીવ દૈવલી આદિની પાસે કેલિપ્રજ્ઞપ્ત ધર્મનું શ્રવણ કર્યો વિના શુદ્ધ સ`વરારા આવાના નિરોધરૂપ સવર કરી શકતે નથી. ( સે Page #656 -------------------------------------------------------------------------- ________________ म भगवतीसूर्य यावत् नो संवृणुयात् । अश्रुत्वा खलु भदन्त ! केवलिनो यावत् केवलम् आभिनियोधिकज्ञानम् उत्पादयेत् ? गौतम | अश्रुत्वा खलु केवलिनो वा यावत् उपासिकाया वा अस्त्येककः केवलम् आमिनिवोधिकज्ञानमुत्पादयेत्, अस्त्येकका केवलम् आभिनिवोधिकज्ञानं नो उत्पादयेत् । तत् केनार्थेन यावत् नो उत्पादयेत् ? उपासिका से केवलिप्रज्ञप्त धर्म का श्रवण किये विना शुद्ध संवर द्वारा आस्रवनिरोध रूप संवर नहीं होता है। (से तेणटेणं जाव नो संवरेज्जा) इस कारण हे गौतम ! मैंने ऐसा कहा है कि यावत् संवर नहीं करता है। (असोचा सिंते ! केवलिस्ल जाव केवलं आभिणियोहियणाणं उप्पाडेज्जा) हे भदन्त ! केवली से या यावत् उनके पक्ष की उपासिका से केवलिप्रज्ञप्त धर्म का श्रवण किये विना भी क्या कोई जीव शुद्ध आभिनिबोधिक ज्ञान उत्पन्न कर सकता है ? (गोयमा) हे गौतम ! (असोचा णं केवलिस्ल वा जाव उवासियाए चाअत्थेगइए केवलं आभिणियोहियनाणं उप्पाडेज्जा, अत्थेगइए केवलं आभिणियोहियलाणं नो उप्पाडेजा) केवली से या यावत् उनके पक्ष की उपासिका से केवलिप्रज्ञप्त धर्मका श्रवण किये विना भी कोई एक जीव शुद्ध आभिनिवोधिक ज्ञान उत्पन्न कर सकता है, और कोई जीव शुद्र आभिनिबोधिक ज्ञान उत्पन्न नहीं कर सकता है ? (से केण?ण जाव नो उप्पाडेजा) हे भदन्त! आप किस कारण से कहते हैं कि केवली ले या यावत् उनकी पाक्षिक उपासिका से केवलिप्रज्ञप्त धर्म का श्रवण किये विना भी कोई जीव शुद्ध तेणदेणं जाव नो सवरेज्जा ) 3 गीतम! ४२ऐ में मेयु ४युं छे. (मडी "स.१२ ४२री शत। नथी," त्या सुधान 48 घडए ४२३.) (असोज्वाणं भंते ! केवलिस्स जाव केवल आभिनिवोहियणाणं उप्पाडेजा ?) હે ભદન્ત ! કેવલી પાસેથી અથવા કેવલી પાક્ષિક ઉપાસિકા પર્યતની કઈ પણ વ્યક્તિ પાસેથી કેવલી પ્રજ્ઞસ ધર્મનું શ્રવણ કર્યા વિના કેઈ જીવ શુદ્ધ આભિ निमाधि ज्ञान उत्पन्न 30 श छे मरे ? (गोयमा ! ) 3 गौतम । (असो. च्चाणं केवलिस्स वा जाव उवासियोए वा अत्थेगइए केवलं आभिणिबोहियनाणं उप्पाडेज्जा, अत्थेगइए केवल आभिणिवोहियनाणं नो उप्पाडेज्जा) सी पासेथी અથવા તેમના પક્ષની ઉપાસિકા પર્યન્તની કોઈ વ્યક્તિ પાસેથી કેવલીપ્રજ્ઞસ ધર્મનું શ્રવણ કર્યા વિના પણ કોઈ જીવ શુદ્ધ આભિનિબાધિક જ્ઞાન ઉત્પન્ન કરી શકે છે અને કેઈ જીવ શુદ્ધ આભિનિધિક જ્ઞાન ઉત્પન્ન કરી શકતા नथी. (से केणद्वेण जाव नो उप्पाडेन्जा १) महन्त ! भा५ ॥ ४॥२ એવું કહે છે કે કેવલી પાસે અથવા તેમના પક્ષની ઉપાસિકા પયતની કઈ Page #657 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टी0 °०९ ७० ३१ २० १ अग्रवाधादिलाभनिरूपणार ६३७ गौतम ! यस्य खलु आभिनिवोधिकज्ञानावरणीयानां कर्मणां क्षयोपशमः कृतो भवति, स खलु अश्रुत्वा केवलिनो वा यावत् केवलम् आमिनिवोधिकज्ञानम् उत्पादयेत् , यस्य खलु आभिनिवोधिकज्ञानावरणीयानां कर्मणां क्षयोपशमो नो कृतो भवति, स खलु अश्रुत्वा केवलिनो वा यावत् केवलम् आभिनिवोधिकज्ञानं नो उत्पादयेत् , तत् तेनार्थेन यावत् नो उत्पादयेत् । अश्रुत्वा खलु भदन्द ! केवलिनो आभिनियोधिक ज्ञान उत्पन्न कर सकता है और कोई जीव शुद्ध आभिनियोधिक ज्ञान उत्पन्न नहीं कर सकता है ? (गोयमा) हे गौतम ! (जस्स आभिणिबोहियनाणावरणिज्जाणं कम्माणं खओवसलेकडे भवइ, से णं असोच्चा केवलिस्स वा जाव केवलं आभिणियोहियनाणं उप्पाडेज्जा) जिस जीव के आभिनिबोधिक ज्ञानावरणीय कर्मो का क्षयोपशम किया हुआ होता है उस जीव के केवली ले अथवा यावत् केवली की पाक्षिक उपासिका से केवलिप्रजप्त धर्म का अवण किये विना भी शुद्ध आभिनियोधिक ज्ञान उत्पन्न हो सकता है और (जस्स णं आभिणियोहिय नाणावरणिज्जाणं कम्माणं खओवरसमे नो कडे भवइ, से णं असोच्चा केवलिस्स वा जाव केवलं आभिणिवोहियनाणं नो उप्पाडेज्जा) जिस जीव के आभिनियोधिक ज्ञानावरणीय कर्मों का क्षयोपशम किया हुआ नहीं होता है, उस जीव के केवली से या यावत् केवली की पाक्षिक उपासिका से केवली द्वारा धर्म का श्रवण किये विना शुद्ध પણ વ્યક્તિ પાસે કેવલી પ્રજ્ઞસ ધર્મનુ શ્રવણ કર્યા વિના પણ કોઈ જીવ શુદ્ધ આભિનિધિક જ્ઞાન ઉત્પન્ન કરી શકે છે અને કેઈક જીવ શુદ્ધ આમિનિબેધિક જ્ઞાન ઉત્પન્ન કરી શકતું નથી? (गोयमा ! ) 3 गौतम । (जस्स आभिणिबोहियनाणावरणिज्जाणं कम्माणं खओवसमे कडे भवइ, से ण अस्रोच्चा केवलिस वा जाव केवलं आभिणिबोहिय नाण उप्पाडेजा ) वे मालिनिमाधिज्ञान॥१२७ीय भाना क्षयोपशम કર્યો હોય છે, તે જીવ કેવલી પાસેથી અથવા તેમના પક્ષની ઉપાસિક પર્ય. ન્તની કઈ પણ વ્યક્તિ પાસેથી કેવલી પ્રજ્ઞસ ધર્મનું શ્રવણુ કર્યા વિના પણ शुद्ध मानिनिमाधि ज्ञान उत्पन्न ४३१ श छ. ( जस्सणं आभिणिबोहियनाणा. धरणिज्जाण कम्माणं खओवसमे नो कडे भवइ, सेणं असोच्चा केवलिस्स वा जाव केवलं आभिणियोहियणाण' नो उप्पाडेज्जी) ५२न्तु २ ७३ मालिनिमाधि જ્ઞાનાવરણીય કર્મોને ક્ષોપશમ કર્યો હતે નથી, તે જીવ કેવલી પાસેથી અથવા કેવલીના પક્ષની ઉપાસિકા પર્વતની કોઈ વ્યક્તિ પાસેથી કેવલી પ્રજ્ઞસ ધર્મનું શ્રવણ કર્યા વિના શુદ્ધ અભિનિબેધિક જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી શક્તા નથી. Page #658 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भंगवतीस वा, यावत् केवलं श्रुतज्ञानम् उत्पादयेत् , एवं यथा आभिनिवोधिकज्ञानस्य वक्त. व्यता भणिता, तथा श्रुतज्ञानस्यापि भणितव्या, नवरय्-श्रुतज्ञानावरणीयानाम कर्मणां क्षयोपशमो भणितव्यः । एवमेव केवलम् अवधिज्ञानं भणितव्यम् , नवरम् अवधिज्ञानावरणीयानां कर्मणां क्षयोपशमो भणितव्यः । एवं केदलं मनःपर्यवज्ञानम् उत्पादयेत् , नवरं मनःपर्यवज्ञानावरणीयानां कर्मणां क्षयोपशमो भणितव्यः। अभिनियोधिक ज्ञान उत्पन्न नहीं हो सकता है। ( से तेगडेणं जाव नो उप्पाडेज्जा) इस कारण हे गौतम ! मैंने यावत् वह उत्पन्न नहीं कर सकता ऐसा कहा है । (असोच्चा णं भंते ! केवलिस्स वा जाव केवलं सुथनाणं उप्पाडेज्जा) हे भदन्त ! केवली से यावत् श्रवण किये विना कोई जीव शुद्ध श्रुतज्ञान उत्पन्न कर सकता है ? ( एवं जहा आभिणिबोहियनाणस्स वत्तव्यया अणिया तहा सुयनाणस्ल वि भाणियवा) हे गौतम ! जिस प्रकार से आभिनियोधिकज्ञान की वक्तव्यता कही गई है उसी प्रकार से शुद्ध श्रुतज्ञान की भी वक्तव्यता कहनी चाहिये। (नवरं लुयनाणावरणिज्जाणं कम्माणं खओवसमे भाणियव्वे ) किन्तु श्रुतज्ञान की वक्तव्यता में श्रुतज्ञानावरणीय कर्मों का क्षयोपशम कहना चाहिये । ( एवं चेव केवलं ओहिनाणं, साणियव्वं, नवरं ओहिनाणावरणिज्जाणं कम्माणं खओवसमे भाणियब्वे एवं केवलं मणपज्जवनाणं उप्पाडेज्जा, नवरं मणपज्जवणाणावरणिज्जाणं कम्माणं खओवसमे ( से तेणद्वेण जाव नो उप्पाडेजा ) हे गौतम ! ते २६ मे S५युत ४थन यु छे. (मी "मिनिमाधि ज्ञान उत्पन्न ४१ शत नथी, " मही સુધીનું પૂર્વોક્ત કથન ગ્રહણ કરવું. ( अम्रोच्चाणं भंते ! केवलिस वा जाव केवलं सुयनाण उप्पाडेजा ?) હે ભદન્ત ! કેવલી આદિની પાસે કેવલી પ્રજ્ઞપ્ત ધર્મનું શ્રવણ કર્યા વિના કોઈ 4 श्रुतज्ञान. उत्पन्न ४२॥ ॥छे म२॥ १ ( एवं जहा आभिणिबोहियनाणस्स पत्तव्वया भणिया तहा सुयनाणस्स वि भाणियव्वा ) 3 गौतम ! २वी रीत આભિનિબંધિક જ્ઞાનની વક્તવ્યતા કરવામાં આવી છે, એ જ પ્રમાણે શુદ્ધ श्रुतज्ञाननी तव्यता समवी. (नवर सुयनाणावरणिज्जाणं कम्माणं खओवसमे भाणियध्वे ) ५२न्तु श्रुतज्ञाननी पतव्यती ती मते श्रुतज्ञानावरणीय प्रभात क्षयोपशम . ( एवं चेव केवल ओहिनाण' भाणियव्वं, नवर ओहिनाणावरणिज्जाणं फम्माणं खओवसमे भोणियव्वे, केवल मणपज्जवनाण' अप्पाडेजा, नवर' मणपन्जवणाणावरणि जाण कम्माण खोवसमे भाणि यव्वे ) Page #659 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टी० श०९ ७०३१ सू० १ अश्रुत्वाधर्मादिलाभनिरूपणम् ३९ अश्रुत्वा खलु भदन्त ! केवलिनो वा यावत् तत्पाक्षिकोपासिकाया वा केवलज्ञानमुत्पादयेत् , एवमेव नवरं केवलज्ञानवरणीयानां कर्मणां क्षयो भणितव्यः, शेषं तदेव, तेनार्थेन गौतम ! एवमुच्यते यावत् केवलज्ञानं नो उत्पादयेत् । अश्रुत्वा खल भाणियब्वे) इसी तरह से शुद्ध अवधिज्ञान की वक्तव्यता भी कहनी चाहिये। इसमें अबधिज्ञानावरणीय कर्मों का क्षयोपशम कहना चाहिये। शुद्ध मनःपर्यय ज्ञान की उत्पत्ति की वक्तव्यता भी इसी तरह से समझनी चाहिये। इस वक्तव्यता में मनः पर्ययज्ञानावरणीय कर्मों का क्षयोपशम कहना चाहिये । (असोच्चा णं भंते ! केवलिस्स चा जाव तपाक्खियउवासियाए वा केवलं नाणं उप्पाडेज्जा) हे भदन्त ! केवली से या यावत् उनके पक्ष की उपासिका से लेवलिप्रज्ञप्त धर्म का श्रवण किये विना क्या कोई जीव केवलज्ञान को उत्पन्न कर सकता है ? (एवं चेव, नवरं केवलनाणावरणिज्जाणं कम्माणं खए भाणियब्वे) हे गौतम! इस विषय में समस्त कथन पूर्व की तरह से ही जानना चाहिये । परन्तु इस केवलज्ञान की उत्पत्ति की वक्तव्यता में केवलज्ञानावरणीय कर्मों का क्षय कहना चाहिये। (सेसं तं चेव-से तेणणं गोयमा ! एवं वुचह जाव केवलनाणं नो उप्पाडेज्जा) बाकी का अवशिष्ट कथन पहिले के जैसा ही कहना चाहिये । इस कारण हे गौतम ! मैं ने ऐसा कहा है कि એજ પ્રમાણે શુદ્ધ અવધિજ્ઞાનની વક્તવ્યતા પણ કહેવી જોઈએ, પરંતુ તેમાં અવધિજ્ઞાનાવરણીય કમેને પશમ કહેવું જોઈએ શુદ્ધ મન:પર્યજ્ઞાનની ઉત્પત્તિ વિષયક વક્તવ્યતાનું પણ એજ પ્રમાણે કથન થવું જોઈએ, પરંતુ તેની વક્તવ્યતામાં મનઃપર્યય જ્ઞાનાવરણીય કર્મોને શોપશમ કહેવું જોઈએ (असोच्चाणं भंते ! केवलिप्स वा, जाव तप्पक्खियउवासियाए वा केवल. नाण उप्पाडेज्जा ?) 3 महन्त ! सी पासेथा अथवा तमना पक्षनी 641 સિકા પર્યન્તની ઉપર્યુક્ત કઈ પણ વ્યક્તિ પાસેથી કેવલી પ્રજ્ઞસ ધર્મનું શ્રવણ કર્યા વિના શું કે જીવ કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન કરી શકે છે? (एवं चेव नवर केवलनाणावरणिज्जाण कम्माण खए भाणियव्वे ) 3 ગૌતમ ! કેવલજ્ઞાન વિષેનું સમસ્ત કથન આભિનિબેદિક જ્ઞાનના પૂર્વોક્ત કથન પ્રમાણે સમજવું. પરંતુ આ કેવલજ્ઞાનની ઉત્પત્તિની વકતવ્યતામાં કેવલજ્ઞાના५२०ीय भाना क्षय वाय. (सेस तं चेव-से तेणटेणं गोयमा । एवं वुच्चइ जाव फेवलनाण नो उत्पाडेज्जा) ॐ गौतम ! ते १२ मे पुछे है जो જીવ કેવલી આદિની પાસે કેવલિપ્રજ્ઞસ ધર્મનું શ્રવણ કર્યા વિના પણ કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન કરી શકે છે અને કેઈ જીવ એ રીતે કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન કરી શકતું નથી. Page #660 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६४० भदन्त ! केवलिनो वा यावत् तपाक्षिकश्राविकाया वा केवलिलाम धर्म लभेत श्रवणतया, केरलां बोधि घुयेत, कवडो भूत्वा, अगारात् अनगारितां पत्रजेत् , केवलं ब्रह्मचर्यवायम् आवसेत् , कालेन संयगेन संयन्छन् , केवलेन संब रेण संदृणुयात् , केवलम् आभिनियोविज्ञानमुत्पादयेन् , यावन केवलं मनःपर्यवज्ञानम् उत्पादयेन् , केवलज्ञानम् उत्पादयेन् ? गौतम ! अश्रुत्वा यन्ट फेवलिनो गावत् केवलज्ञान को उत्पन्न नहीं कर सकता है। (अगोच्चा मते ! के वलिल्स था जाव तपस्वियउवालियाप वा केवलि पन्नत्न धम्म लमेऊना सवयाए, केवलं पाहिं बुनेजा, लवलं मुंडे सवित्ता, अगा राओ अणगारियं पचएमजा, केवलं चमचेरबासं आवसेना केवलेणं संजमेणं संजमेज्जा, क्षेवलेणं संवरेणं सवरेज्जा, केवलं अभिणियोहिय. नाणं उपपाडेजा, जाव केवलं मणपजनाणं उप्पाटेजा, केवलनाणं उप्पाडेजना ) हे भदन्त ! केवली से या यायत उनके पक्ष की उपासिका से केवलिपजप्त धर्म को श्रवण किये विना क्या कोई जीव केवलिप्रज्ञप्त धर्म श्रवण को प्राप्त कर सकता है ? शुद्धसम्यक्त्व का अनुभव कर सकता है ? भुपिउन होकर गृहर बारस्था छोड़ अनगागवस्था स्वीकार कर लगाता है ? शदनामचर्यवान में रह सकता है ? शुद्ध संगम द्वारा संयमयतना कर सकता है ? शुद्धमंबर द्वारा आनर या निरोध कर सकता है ? शुद्ध आभिनियोधकज्ञान उत्पन्न कर सकता है ? यावत् शुद्र मनः पर्यय ज्ञान पास कर सकता है ? केवलज्ञान उत्पन्न कर सकता है? ( अनोच्चाणं भंते ! केवलिस्म वा जाय तपक्षियवासिपाय वा फेवलि पण्णत्तं धम्मं लभेम्जा मवणयाए, केवलं वोहिं बुझेज्जा, फेवलं मुंडे भवित्ता, अगाराओ अणगारियं पव्वराज्जा, केवल बचेग्वास आवसेजा, फेवरेण संजमेण संजमेज्जा, केवलेग संवरेण संवरेजा, केवलं आभिनियोहियनाण उप रेउसा, जाव केवलं मणपज्जवनाणं उप्पाडेजा, येवलनाण' उप्पाडेज्जा ?) 8 महन्त ! કેવલીની પાસે અથવા કેવલી પાક્ષિક ઉપાસિકા પર્યાની વ્યક્તિ પાસે કેવલિ પ્રજ્ઞસ ધર્મનું શ્રવણ કર્યા વિના શું કે જીવ કેવલજ્ઞપ્ત ધર્મશ્રવણરૂપ લાભ પ્રાપ્ત કરી શકે છે ખરે? શુદ્ધ સમ્યકત્વને અનુભવ કરી શકે છે ખરો ? મુંડિત થઈને ગૃહસ્થાવસ્થાનો ત્યાગ કરીને અણગારાવસ્થા સ્વીકારી શકે છે ખરે? શુદ્ધ બ્રહ્મચર્યવ્રત પાળી શકે છે ખરો? શુદ્ધ સંયમઢારા સંયમયાતના કરી શકે છે ખરો? શુદ્ધ સંવરદ્વારા આશ્વવનો નિરોધ કરી શકે છે ખરે? શુદ્ધ આભિનિબેધિક જ્ઞાન ઉત્પન્ન કરી શકે છે ખરો? શ્રુતજ્ઞાન, અવધિજ્ઞાન, મન:પર્યયજ્ઞાન આદિ પ્રાપ્ત કરી શકે છે ખરે? કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન કરી શકે છે ખરો ? Page #661 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयमन्द्रिका टी0 श० ९ १० ३१ सू० १ अश्रुत्याधर्मादिलाभनिरूपणम् ६४१ पा यावत् उपासिकाया वा अस्त्येकका केलिमज्ञप्तं धर्म लभेत श्रवणतयां, अस्त्येकका केवलिप्रज्ञप्तं धर्म नो लभेत श्रवणतया अस्त्येकका केवला बोधिं बुध्येत, अस्त्येककः केवलां वोधि नो बुध्येत, अस्त्येककः केवला (गोयमा) हे गौतम ! (असोच्चा णं केवलिरस वा जाव उबालियाए था अत्थेगहए फेवलिपण्णत्तं धम्म लभेज्जा, सवणयाए, अत्थेगहए केवलिपन्नत्तं धम्मं नो ल भेज्जा सवणयाए, अत्थेगइए केवलंयोहिं बुज्झे ज्जा, अत्थेगइए केवलंबोहिं णो वुज्झेज्जा, अस्थेगइए केवलंमुंडे भवित्ता अगाराओ अणगारियं पचएज्जा, अत्थेगइए जाव लो एचएज्जा, अत्थेगइए केवलं बंभचेरवासं आवसेज्जा, अत्धेगहए केवलं बंभचेरवास नो आवसेज्जा, अत्थेगइए केवलेणं संजमेणं संजमेज्जा, अत्थेगइए केवलेणं संजमेणं नो संजमेज्जा, एवं संवरेण वि अत्थेगइए केवलं आभिणियोहियनाणं उप्पाडेज्जा, अत्थेगइए जान नो उप्पाडेज्जा, एवं जाव मणपज्जवनाणं, अत्थेशहए केवलनाणं उपाडेज्जा, अत्थेगइए केवलनाणं नो उपाडेज्जा) केवली से यावत् उनके पक्ष की उपालिका से केवलि प्रज्ञाप्त धर्मको श्रवण किये विना भी कोई जीव बोधि प्राप्त कर सकता है, कोई जीव उस केवलिप्रज्ञप्त धर्म को प्राप्त नहीं कर सकता है, कोई जीव शुद्ध लम्यक्त्व का अनुभव कर सकता है, कोई जीव शुद्ध सम्यक्त्व का अनुभव नहीं कर सकता है, कोई जीव मुण्डित (गोयमा ! ) गौतम ! ( असोच्चाणं केवलिस्स वा जाव उवासियाए वा अत्येगइए केवलिपण्णत्त धम्मं लभेज्जा सवणयाए, अत्थेगहए केवलिपण्णत्त धम्म नो लमज्जा सवणयाण, अत्थेगइए केवल बोहि बुझेजा, अत्थेगइए केवलं बोहि णो बुझेज्जा, अत्थेगइए केवलं मुंडे भवित्ता अगाराओ अणगारियं पव्वएज्जा, अत्थेगइए जाव नो पव्वएज्जा, अत्थेगइए केवलं बंभचेरवासं आवसेज्जा, अत्थेगइए केवल व भचेरवासं नो आवसेज्जा, अत्थेगइए केवलेण स जमेण सजमेज्जा अत्थेगहए केवलेण' सजमेण नो स जमेज्जा एव सवरेण वि, अस्थेगइए केवल आभिणिबोहियनाण उप्पाडेज्जा, अत्थेगइए जाव नो उप्पाडेज्जा, एव जाव मणपज्जवनाण, अथेगइए केवलनाण उप्पाडेज्जा, अत्थेगइए केवलनाण नो उपाडेज्जा) કેવલી પાસે અથવા તેમના પક્ષની ઉપાસિકા પર્યન્તની પૂર્વોક્ત કઈ પણ વ્યકિત પાસે કેવલિપ્રજ્ઞસ ધર્મને શ્રવણ કર્યા વિના પણ કોઈ જીવ કેવલિ પ્રજ્ઞમ અમને પ્રાપ્ત કરી શકે છે અને કઈ જીવ કેવલિપ્રજ્ઞ ધર્મને પ્રાપ્ત કરી શકતું નથી, भ८१ Page #662 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवनीसूत्रे मुण्डोभूत्वा पगारात् अनगारितां प्रबजेत् , अरत्येकको यावत् नो प्रवजेत, अस्त्येककः केवलं ब्रह्मचर्यशासम् आवसेत् , अस्त्येकाः केवलं ब्रह्मचर्यवामं नो आसेत् , अस्त्येकका केवलेन संयमेन संयच्छेत् , अरत्येककः केवलेन संयमेन नो संपन्छन् । एवं संवरेणारि । अस्त्येकका केवलम् आभिनिवोधिकज्ञानमुत्पादयेत् । अस्त्येकको यावत् नो उत्पादयेत् एवं यावन् मनापर्यवनानम् । अस्त्येकका केवलज्ञानम् उत्पादयेत् , अरत्येकका केवलज्ञानं नो उत्पादयेत् । तत्केनार्थेन भदन्त! होकर गृहस्थावस्था छोड़ अनगारावस्था रवीकार कर सकता है, कोई जीव शुद्ध ब्रह्मचर्थवास में रह सकता है, कोई जीव शुद्ध ब्रह्मचर्यवास में नहीं रह सकता है, कोई जीव शुद्ध संयमद्वारा संयमयतना कर सकता है, कोई जीव शुद्ध संयमद्वारा संयमयातना नहीं कर सकता है, इसी तरह से संबर के विषय में भी जालना चाहिये। कोई जीव केवलिप्रज्ञप्त धर्म को केवली से था यावत् उनके पक्ष की उपासिका से श्रवण किये विना शुद्ध आभिनिवोधिज्ञान को उत्पन्न कर सकता है और कोई जीव यावत् उत्पन्न नहीं कर सकता है, इसी तरह से यावत् मनः पर्यय ज्ञानतक जानना चाहिये। कोई जीव केवलज्ञान उत्पन्न कर सकता है, और कोई जीव केवलज्ञान उत्पन्न नहीं कर सकता है। (से केणष्टेणं भंते ! एवं बुच्चइ असोच्चा णं तं चेव जाव अत्थेगहए केवलકઈ જીવ શુદ્ધ સમ્યકત્વને અનુભવ કરી શકે છે અને કોઈ જીવ શુદ્ધ સમ્યકત્વને અનુભવ કરી શકતું નથી, કોઈ જીવ મુંડિત થઈને ગૃહસ્થાવસ્થાને ત્યાગ કરીને અણગારાવસ્થા અંગીકાર કરી શકે છે અને કોઈ જીવ તે રીતે અણગારાવસ્થા અંગીકાર કરી શકતું નથી, કેઈ જીવ બ્રહ્મચર્યવ્રત ધારણ કરી શકે છે અને કેઈ જીવ બ્રહ્મચર્યવ્રત ધારણ કરી શકતો નથી, કોઈ જીવ શુદ્ધ સંયમ દ્વારા સંયમયતના કરી શકે છે અને કોઈ જીવ શુદ્ધ સંયમદ્વારા સંયમ યતના કરી શકતો નથી, એજ પ્રમાણે સંવરના વિષયમા પણ સમજવું. કોઈ જીવ કેવલી પાસે અથવા કેવલી પાક્ષિક ઉપાસિકા પર્યન્તની કોઈ પણ વ્યકિત પાસે કેવલિપ્રજ્ઞણ ધર્મને શ્રવણ કર્યા વિના શુદ્ધ આભિનિધિક જ્ઞાન ઉત્પન્ન કરી શકે છે અને કોઈ જીવ એ રીતે આભિનિબેધિક જ્ઞાન ઉત્પન્ન કરી શકતો નથી. એ જ પ્રમાણે મન પર્યયજ્ઞાન પર્યન્તના વિષયની વકતવ્યતા પણ સમજવી. એજ પ્રમાણે કઈ જીવ કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન કરી શકે છે અને કેઈ જીવ विज्ञान उत्पन्न ४३ शत नथी. ( से केणणं भंते ! एवं वुच्वइ असोच्चार्ण Page #663 -------------------------------------------------------------------------- ________________ डी० श० ९ ३० ३१ सू०१ अश्रुत्याधर्मादिलाभनिरूपणम् ६४३ एवमुच्यते - अश्रुत्वा खलु तदेव यावद - अस्त्येककः केवलज्ञानं नो उत्पादयेत् ? गौतम ! यस्य खलु ज्ञानावरणीयानां कर्मणां क्षयोपशमो नो कृतो भवति १ ग्रस्य खलु दर्शनावरणीयानां कर्मणां क्षयोपशमोनो कृतो भवति २, यस्य खलु धर्मान्तरायिकाणां कर्मणां क्षयोपशमो नो कृतो भवति ३, एवं चारित्रावरणीयानाम् ४, नाणं नो उप्पाडेज्जा ) हे भदन्त । इस तरह से आप किस कारण से कहते हैं कि धर्म को सुने बिना उस तरह से यात कोई जीव केवलज्ञान को उत्पन्न नहीं कर सकता है ? ( गोयमा ! जस्स णं नाणावरणिज्जाणं कम्नाणं खओवसमे नो कडे भवइ १, जस्स णं दरिसणावज्जाणं कम्माणं खओवसमे नो कडे भवद्द २, जस्स णं धम्मंतरायार्ण कम्माणं खओवसमे नो कडे अवइ ३, एवं चरितावर णिज्जाणं ४, जयगावर णिज्जाणं ५, अझवाणावर णिज्जाणं ६, आभिणिवाहिचनाणावर णिज्जाणं ७, जाव मणपज्जवनाणावर णिज्जाणं कम्माणं खओचसमे नो कडे भवइ १०, जस्स णं केवलनाणावर णिज्जाणं जाव खए नो कडे भवइ ११, सेणं असोच्चा केवलिस वा जाव केवलिपनन्तं धम्मं नो लज्जा सवणधाए, केवलंथोहि नो वुज्झेज्जा जाव केबलनाणं नो उप्पाडेज्जा ) हे गौतम ! जिस जीव के ज्ञानावरणीय कर्मों का क्षयोपशम किया हुआ नहीं होता है, जिस जीव के दर्शनावरणीय कर्मों का क्षयोपशम किया हुआ नहीं होना है, जिस जीव के धर्मान्तरायिक तचे नाव अत्येगइए केवलनाणं उत्पाडेज्जा १ ) डे लढत ! आयशा भरो એવુ' કહેા છે કે કેલિપ્રપ્ત ધર્મને શ્રવણુ કર્યા વિના ઉપયુકત “ કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન કરી શકતુ નથી, ત્યા સુધીનું સમસ્ત કથન થઈ શકે છે ? , ( गोयमा ! जस्स ण' नाणावर णिज्जाण कम्माण खओवसमे नो कडे भवइ १, जमणं दरिसणाज्जाण' कम्माणं खओवसमे ना कडे भवइ २, जस्स णं धम्मं - तराइयाण' कम्माण खओवसमे नो कडे भवइ ३, एवं चरित्तावरणिज्जाण' ४, जय. णावर णिज्जा५, अझव साणावर णिज्जाण ६, आभिणिबोहियनाणावर णिज्जाण ७, जाव मणपज्जवनाणावर णिज्जाण' कम्माणं खओवसमे नो कडे भवइ १०, जस्स्रणं केवलनाणावर णिजाण' जाव खए नो कडे भवइ ११, सेणं असोच्चा केवलिस्स घा जाव केवलिपन्नत्तं धम्मं तो हमेज्जा सवणयाए, केवलं वोहि नो बुज्झेज्जा, जव केवलनाणं तो उपाडेज्जा ) हे गौतम! ? कवे ज्ञानावरणीय भनि ક્ષયેાપશમ કર્યા ડાતા નથી, જે જીવે દર્શનાવરણીય કર્મોના ક્ષયેાપશમ કર્યો ડાતા નથી, જે જીવે ધર્માન્તરાયિક કર્મોના ક્ષયાપશમ કર્યો હતેા નથી, જે Page #664 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती यतनावरणीयानाम् ५, अध्यवसानावरणीयानाम्६, आभिनियोधिकज्ञानावरणीयानाम् ७, यावत् मनःपर्यवज्ञानवरणीयानां कर्मणां क्षयोपशमो नो कृतो भवति १०, यस्य खलु केवलज्ञानावरणीयानां यावत् क्षयो नो कृतो भवति ११, स खल्ल अश्रुत्या केवलिनो वा यावत् केवलिमज्ञप्तं धर्म नो लभेत श्रवणतया, केवलां वोधि नो बुध्येत, यावत् केवलज्ञानं नो उत्पादयेत् । यस्य खलु ज्ञानावरणीयानां कर्मणां क्षयोपशमः कृतो भवति, यस्य खलु दर्शनावरणीयानां कर्मणां क्षयोपशमः कृतो कों का क्षयोपशम किया हुया नहीं होता है, इसी तरह से जीव के चारित्रावरणीयको का, यतनावरणीय को का, अध्यवसानावरणीय. को का, आभिनियोधिकज्ञानावरणीयका का यावत् मनः पर्यवज्ञानावर गीयका का क्षयोपशम किया हुआ नहीं होता है, तथा जिस जीव के केवलज्ञानावरणीयकर्मों का क्षय किया हुआ नहीं होता है ऐसा वह जीव केवलज्ञानी से यावत् उनके पक्ष की उपासिका से सुने विना केवलिप्रज्ञप्त धर्म को प्राप्त नहीं कर सकता है, शुद्ध सम्यक्त्व का अनु भव नहीं कर सकता है, यावत् केवलज्ञान को उत्पन्न नहीं कर सकता है। (जस्सणं णाणावरणिज्जाणं कम्माणं, खओवसमे कडे भवइ, जस्स णं दरिसणावरणिज्जाणं कम्माणं खओवससे कडे भवइ, जस्स णं धम्मतराइयाणं एवं जाव, जस्सणं केवलणाणावरणिज्जाणं कम्माणं खए कडे भवइ, से णं असोच्चा केवलिरस वा जाव केवलिपन्नत्तं धम्मं लभेज्जा सवणयाए, केवल बोहि वुज्झेज्जा जाव केवलनाणं उपाडेज्जा) तथा जिस -------- - - - - - - ----- -- ---- ------ જીવે ચારિત્રાવરણીય કમીને, યતનાવરણીય કર્મોન, અધ્યવસાનાવરણીય કર્મોને, આભિનિબેધિક જ્ઞાનાવરણીય કર્મોને તથા મનપય જ્ઞાનાવરણીય પર્યન્તના કમેને સોપશમ કર્યો હોતો નથી, તથા જે જીવે કેવલજ્ઞાનાવરણીય કર્મોને ક્ષય કર્યો હતે નથી, એ તે જીવ કેવલજ્ઞાની પાસે અથવા તેમની ઉપાસિકા પર્યતની કઈ પણ વ્યક્તિ પાસે કેવલી પ્રજ્ઞસ ધર્મને શ્રવણ કર્યા વિના કેવલિપ્રજ્ઞસ ધર્મને પ્રાપ્ત કરી શકતો નથી, શુદ્ધ સમ્યકત્વને અનુભવ કરી શકતો નથી, એજ પ્રમાણે “કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન કરી શકતું નથી.” ત્યાં સુધીનું સમસ્ત કથન ગ્રહણકરવું, (जस्स णं णाणावरणिज्जाण कम्माण खओवसमे कडे भवइ, जस्स णं परिसणावरणिज्जाण कम्माणं ख भोवसमे कडे भवइ, जस्सणं धम्म तराइयाणं एवं जाव, जस्स केवलणाणावरणिज्जाण कम्माण वए कडे भवइ, से ण असोचा फेवलिस वा जाव केवलिपन्नतं धम्म लभेजा सवणयाए, केवलकोहि बुज्झेजा जाव केवलनाण उप्पाडेज्जा) परन्तु रे ना साना२णीय भाना क्षया. Page #665 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टी० श० ९ ३० ३१ सू० १ अश्रुत्वाधर्मादिलाभनिरूपणम् ६४५ भवति, यस्य खलु धर्मान्तरायिकाणां कर्मणाम एवं यावत् , यस्य खलु केवल. ज्ञानावरणीयानां कर्मणां क्षयः कृतो भवति, स खलु अश्रुत्वा केवलिनो वा यावत् केवलिपज्ञप्तं धर्म लभेत श्रवणतया, केवलां बोधिं बुध्येत, यावत् केवलज्ञानमुत्पादयेत् ॥ सू० १॥ ___टीका-'रायगिहे जाव एवं बयासी' राजगृहे यावत् नगरे स्वामी समवसृतः, भगवन्तं महावीरं वन्दितुं पर्पत् निर्गच्छति, वन्दित्वा धर्मोपदेशादिकं च जीव के ज्ञानावरणीयकर्मों का क्षयोपशम किया हुआ होता है, जिस जीव के दर्शनावरणीयकों का क्षयोपशम किया हुआ होता है, जिस जीव के धर्मान्तरायिककों का क्षयोपशम किया हुआ होता है-इसी तरह से चरित्रावरणीयकर्मों के क्षयोपशम से लेकर मनः पर्ययज्ञानावरणीयकर्मी का क्षयोपशम किया हुआ होता है केवलज्ञानावरणीयको का क्षय किया हुआ होता है ऐसा जीव केवली से या यावत् उनके पक्ष की उपालिका से केवलिप्रज्ञस धर्म को श्रवण किये विना प्राप्त कर सकता है, शुद्ध सम्यक्त्व का अनुभव कर सकता है, यावत् केवलज्ञान को उत्पन्न कर सकता है। ____टीकार्थ-पूर्वोक्त स्वरूपवाले पदार्थ केवलिप्रज्ञाप्त धर्म से जाने जाते हैं और उस धर्म को कोई जीव विना सुने भी प्राप्त कर लेता है इत्यादि विषय को सूत्रकार ने इस सूत्र द्वारा प्रतिपादित किया है। (रायगिहे जाव एवं वयासी) राजगृह नगर में महावीर स्वामी पधारे, उनको वन्दना के लिये और उन्हें नमस्कार करने के लिये वहां की परिषद् પશમ થયો હોય છે, જે જીવના દર્શનાવરણીય કર્મોને ક્ષયપશમ થયે હોય છે, જે જીવના ધર્માન્તરાયિક કર્મોનો ક્ષયોપશમ થયે હોય છે, એજ પ્રમાણે જે જીવના ચરિત્રાવરણીય કર્મોથી લઈને મન પર્યય જ્ઞાનાવરણીય કર્મોને ક્ષય થયે હેય છે, એ જીવ કેવળજ્ઞાની પાસે અથવા તેમના પક્ષની ઉપસિકા પર્યન્તની કઈ પણ વ્યક્તિ પાસે કેવલિ પ્રજ્ઞસ ધર્મનું શ્રવણ કર્યા વિના પણ કેવલિપ્રજ્ઞસ ધમને પ્રાપ્ત કરી શકે છે, શુદ્ધ સમ્યકત્વને અનુભવ કરી શકે છે અને કેવળજ્ઞાન પર્યન્તની ઉપર્યુકત સમસ્ત વસ્તુઓ પ્રાપ્ત કરી શકે છે. ટીકાર્થ–પૂર્વોક્ત સ્વરૂપવાળા પદાર્થોને કેવલિપ્રજ્ઞત ધર્મથી જાણી શકાય છે અને તે ધર્મને કઈ જીવ કેવલી આદિની દેશના સાંભળ્યા વિના પણ પ્રાપ્ત કરી લે છે, ઈત્યાદિ વિષયનું સૂત્રકારે આ સૂત્રદ્રારા પ્રતિપાદન કર્યું છે. " रायगिहे जाव एवं वयासी " AAP नरम मडावीर स्वामी પધાર્યા તેમને વંદણા નમસ્કાર કરવાને ત્યાંની જનતા નીકળી પડી. વણા નમસ્કાર કરીને તથા તેમને ધર્મોપદેશ સાભળીને લેકે પિતપતાને સ્થાને Page #666 -------------------------------------------------------------------------- ________________ પ્રુફ भगवती सू , 3 श्रुत्वा प्रतिगता पत्, ततो विनयेन प्राञ्जलिपुटो गोतमः पर्युपासीनः एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादीत् - 'असोच्चा णं संते ! केवलिस्ल वा केवलिसावगस्स वा केवलिसावियाए वा' हे भदन्त ! कथिज्जीवः केवलिनो वाजिनस्य सकाशात् अश्रुत्वा धर्मफलादिप्रतिपादकवचनश्रवणमन्तरेण पूर्वोपार्जितधर्मानुरागादेवेति भाव: ' केवलिश्रावकस्य वा सकाशात् येन स्वयमेव केवली पृष्ठः श्रुतं वा केवलिवचनं येन स केवलिश्रावकस्तस्य, केवलिश्राविकाया वा पार्श्वत् धर्मोपदेशादिकमश्रुत्वा केवलज्ञप्तं धर्मं लभेत श्रवणतया किम् ? इत्यग्रेण सम्बन्धः, तदेवं विशदयति - ' केवल उवासगस्स वा के लिउवासियाए वा ' केवल्युपासकस्य, केवलिन उपासनां कुर्वतः उपासनां कुर्वता येन अन्यस्यैकथ्यमानमुपदेशादिकं श्रुतं भवेत् स केवल्युपासकस्तस्य सकाशाद् वा, एवं केवल्युपासिकायाः सकाशाद् वा तपक्सि वा, तपक्खियसावगस्स वा तप्पक्खियसावियाए वा, तपक्खियनिकली और वन्दना एवं नमस्कार करके तथा प्रभु द्वारा प्रदत्त धर्मोपदेश सुनकर वह वहां से अपने २ स्थान पर वापिस आगई। उस समय अवसर प्राप्त कर गौतम ने प्रभु की त्रिविध पर्युपासना से उपासना करते हुए बडे विनय के साथ दोनों हाथ जोड़कर उनसे इस प्रकार पूछा - ( असोच्चा णं भंते ! केवलिस्त वा, केवलितावगस्स वा, केवलिसा वियाए वा ) हे भदन्त ! कोई जीव केवली से जिन से अथवा केवली भावक से अथवा केवली की अविका ले (केवलिउपासगस्स वा ) अथवा केवली के उपासक से (केवल उवासियाए वा ) अथवा केवली की उपासिका से (तपक्खियस्स वा, तपक्खियसावगस्स वा ) अथवा केवली के पक्ष के स्वयंवुद्ध से अथवा केवली के पाक्षिक के - स्वयं बुद्ध के श्रावक से (तपक्खिय साविचाए वा ) अथवा केवली के पाक्षिक की પાછા ફર્યાં. ત્યારબાદ ધર્મતત્વ સમજવાની જિજ્ઞાસાવાળા ગૌતમ સ્વામીએ મહાવીર પ્રભુની ત્રિવિધ પયુ પાસના કરીને વિનયપૂર્વક બન્ને હાથ જોડીને આ પ્રમાણે પ્રશ્ન કર્યાં— ( असोच्चाणं भंते ! केवलिस्स वा, केवलिसावगस्स वा, केवलिसावियाए वा ) સુભદન્ત ! કેવળજ્ઞાની પાસેથી અથવા કૈવલીના શ્રાવક પાસેથી અથવા કે बीनी श्राविा पासेथी " केवलि उपासगस वा, केवलि उवासियाए वा ” અથવા ऐवसीना उपासङ पासेथी अथवा देवझीनी उपासिा पासेवी ( तपक्खियरस वा, सप्पक्खिय सावगरस वा, तप्पक्खियसावियाए वा ) अथवा ठेवलीना यक्षना સ્વય’બુદ્ધ પાસેથી અથવા કેવલીના પક્ષના સ્વયમ્રુદ્ધ શ્રાવક પાસેથી અથવા ठेवलीना पक्षनी श्राविद्या पाथी "सप्यविखय उबासगस्स वा " अथवा ठेवसीना Page #667 -------------------------------------------------------------------------- ________________ म प्रमेयचन्द्रिका टीका श०९ उ० ३१ ० १ अश्रुत्वाधर्मादिलामनिरूपणम ६४७ उवासगस्स वा, तप्पक्खियउवासियाए वा केवलिपन्नत्तं धम्म लभेजा सवणयाए । तस्पाक्षिकस्य वा तस्य-केवलिनः पाक्षिकस्य स्वयंबुद्धम्य सकाशाद् वा, तत्पाक्षिकश्रावकस्य वा केवलिपाक्षिकस्वयंवुद्धश्रावकस्य सकाशाद्वा, तत्पाक्षिकश्राविकायाः सकाशाद्वा, तत्पाक्षिकोपासकस्य सकाशाद् वा, तत्पाक्षिकोपासिकायाः सकाशाद वा अश्रुत्वैवेति पूर्वेणान्वयः केवलिग्नज्ञप्तं जिनोपदिष्टं धर्म श्रुतचारित्रलक्षणं श्रवणतया आधिका ले, (तप्पक्खिय उवासगरस वा, तप्पक्खिय उवासियाए वा) अथवा केवली के पाक्षिक के उपासक से, अथवा केवली के पाक्षिक की उपालिका ले, केवलिप्रज्ञप्त धर्म को नहीं सुनकर क्या श्रवणज्ञानरूप फल से उसे प्राप्त कर सकता है ? तीर्थकर प्रकृति से युक्त केवलज्ञानी अहंत प्रभु द्वारा उपदिष्ट जो श्रुनचारित्ररूप धर्म है वह यहां केवलिप्रज्ञप्त धर्मरूप से कहा गया है। इस धर्म के फलादि को कहने वाले वचन का नहीं सुनना यह (अश्रुत्वा) पद से कहा गया है। जिलने स्वयं केवली से पूछा है अथवा केवली भगवान् के बचन जिसने सुने हैं वह केवली के श्रावक पद से समझाया गया है। इसी तरह से केवली की श्राविका समझनी चाहिये । केवली की उपासना करने वाला जीव यहां केवली का उपासक कहा गया है। यह उपासक दूसरे के लिये दिये गये उपदेशादि का सुनने वाला होता है। इसी तरह से केवली की उपासिका जाननी चाहिये । (तप्परिखपस्स ) पद से केवली के पाक्षिक-स्वयंबुद्ध पक्षना पास पासथी " तप्पक्खियउवासियाए वा" अथवा वलीन पक्षनी ઉપાસિકા પાસેથી કેવલિપ્રજ્ઞસ ધર્મને શ્રવણ કર્યા વિના શું કોઈ જીવ શ્રવણજ્ઞાનરૂપ ફળ વડે તેને પ્રાપ્ત કરી શકે છે ખરો ? તીર્થંકર પ્રકૃતિથી યુકત કેવળજ્ઞાની અહંત ભગવાન દ્વારા ઉપદિષ્ટ જે કૃતચારિત્રરૂપ ધર્મ છે તેને કેવલી પ્રજ્ઞસ ધર્મ કહે છે. આ ધર્માદિના ફલાદિને ना क्यन नहीं सामना२ ०५तिर्नु “ अश्रुत्वा " मा ५४ द्वारा सूचन થયું છે જેણે પિતે કેવલી ભગવાનનાં વચન સાંભળ્યા હોય અથવા કેવલી ભગવાનને પૂછીને પિતાની શંકાઓનું નિવારણ કર્યું હોય એવા પુરુષને કેવલીને શ્રાવક કહે છે અને એવી સ્ત્રીને કેવલીની શ્રાવિકા કહે છે કેવલીની ઉપાસના કરનાર જીવને કેવલીનો ઉપાસક કહે છે તે ઉપાસકે કેવલી ભગવાનને સ્વમુખે ઉપદેશ સાંભળ્યો હોતો નથી પણ અન્યના દ્વારા–ભગવાનના શિષ્ય પ્રશિષ્ય દ્વારા તે ધર્મોપદેશ શ્રવણ કર્યો હોય છે એ જ પ્રમાણે કેવલીની पासि विष पर सभा. " तप्पक्खियस्स" मा ५४था पसीना पाक्षि Page #668 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६४८ भगवतीय श्रवगवानल्पफलतया लभेत १ प्राप्नुयात् किमिति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा ! असोचा णं केवलिस्स वा जाव तप्पविश्वयउवासियाए वा अत्थेगइए केलिपन्मत्तं धम्म लभेजा सवणयाए ' हे गौतम ! अम्त्येकाः कश्चिदन्यतमः पुरुपः केवलिनो वा यावत् केवलिश्रावकस्य वा, केवलिश्राविकाया था, केवल्युपासकस्य वा, केवल्युपासिकाया वा नत्याक्षिकस्य वा, तत्पाक्षिकश्रावकस्य वा, तत्पातिकथाविगृहीत किये गये हैं। इनके श्रावक अथवा श्राविका (तप्पक्खियमावगस्स वा तपक्खियसादियाए वा) इन पदों द्वारा प्रकट किये गये हैं। इसी तरह से इनके उपालक और उपालिका भी जानना चाहिये । यहां गौतम के प्रश्न का सारांश ऐसा है कि ऐसा जीव कि जिसने इन पूर्वोक्त केवली आदिकों के पास से केवलीप्रज्ञप्त धर्म के फलादिक को प्रतिपादन करने वाले वचनों को नहीं सुना है-अर्थात् धर्म का यथार्थस्वरूप नहीं जाना है-केवल यह धर्मानुराग से ही धर्म का सेवन करता है तो क्या ऐसे जीव को धर्मोपदेश सुनने से धर्म का यथार्थ स्वरूप जानकर धर्म का सेवन करने से जो फल प्राप्त होता है वह फल केवल धर्मानुराग से सेविन किये गये धर्म से प्राप्त हो सकता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-(गोवला) हे गौतम ! (अमोच्चा णं केवलिस्प्त वा जाव तप्पक्खिय उवासियाए वा अत्थेगहए केलिपन्नत्तं धम्म लसेना, सवणयाए) कोई एक जीव ऐसा होता है जो केवली से या यावत्-केवली के श्रावक से, केवली की श्राविका से, केवली के उपासक से, केवली की उपासिका से, स्वय मुद्धने ५७९५ ४२पामा सास छ तमना श्राप मने श्राविधान " तप्प क्खियसावगस्म वा, तप्पक्खियसोवियाए वा " मा ५हो द्वारा घट ४२वामा આવેલ છે એજ પ્રમાણે તેમના ઉપાસક અને ઉપાસિકા વિષે પણ સમજવું ગૌતમ સ્વામીના પ્રશ્નનું તાત્પર્ય એ છે કે જે જીવે પૂર્વોકત કેવલી આદિકની પાસે કેવલિબત્તમ ધર્મના ફલાદિકનું પ્રતિપાદન કરનારાં વચન સાંભળ્યા નથી–એટલે કે ધર્મનું યથાર્થ સ્વરૂપ જાણ્યું નથી, કેવળ ધર્માનુરાગથી જે તે ધર્મનું સેવન કરે છે. તે ધર્મનું યથાર્થ સ્વરૂપ જાણીને ધર્મનું સેવન કરવાથી જે ફળ પ્રાપ્ત થાય છે તે ફલ શું કેવલી આદિની પાસે ધર્મનું શ્રવણ કર્યા વિના માત્ર ધર્માનુરાગથી પ્રેરાઈની સેવેલા ધર્મ દ્વારા પ્રાપ્ત થાય છે ખરું? महावीर प्रभुन। उत्तर- गोयमा !” गौतम! ( अमोच्चाणं केव लिस्स वा जाव तप्पक्खियउवासियाए वा अत्थेगइए केवलिपन्नत्तं धम्म लभेज्जा, सवणयाए ) / 04 मेवो डाय छ २ पक्षी पासेथी, पसीना श्राप પાસેથી, કેવલીની શ્રાવિકા પાસેથી, કેવલીના ઉપાસક પાસેથી, કેવલીની ઉપા Page #669 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका २०९ ३० ३१ सू० १ मश्रुत्वाधादिलाभनिरूपणम् ६४२ काया वा, तत्पाक्षिकोपासकस्य वा, तत्पाक्षि कोपासिकाया वा सकाशात् धर्मोंपदेशम् अश्रुत्वैव खलु केवलिप्रज्ञप्तं धर्म श्रुनचारित्ररूपं श्रवणतया श्रवणज्ञानरूपतया लभेत प्राप्नुयात्, अस्थेगदए केवलिपन्नत्तं धम्मं नो लयेज्जा सवणयाए' अस्स्येकाः कश्चिदपरः पुरुषः केवलिप्रभृतेः सकाशात् धर्मोपदेशम् अश्रुत्वा अनाकर्ण्य केवलिप्रजप्तं धर्म श्रुतचारित्ररूपं श्रवणतया-श्रवणज्ञानफलतया नो लभेत । गौतमस्तत्र कारणं पृच्छति-' से केगटेणं भंते ! एवं वुच्चइ-असोच्चा णं जाव उनके पाक्षिक से, उनके पाक्षिक के आवक से, या उनकी श्राविका से, उनके पाक्षिक के उपासक या उपालिका से केवलिप्रज्ञल धर्म का उपदेश नहीं सुन करके ही उल केवलिप्रज्ञप्त श्रुतचारित्ररूप धर्म का फल अव णज्ञानरूप फल से प्राप्त कर लेता है-अर्थात् केवली आदि से साक्षात् धर्मापदेश सुन करके धर्म का यथार्थ स्वरूप जान करके जो उसके सेवन से फल प्राप्त होता है वही फल किसी एक जीव को केवल धर्मानुराग से सेवित किये गये धर्म से केवली आदि ले विना सुने भी प्राप्त होता है। (अत्थेगइए केवलिपन्नत्तं धम्झ लो ल भेजा सवणयाए) तथा किसी एक जीव को केवली आदि के पास से धो पदेश सुने बिना केवलिप्रज्ञत धर्म के सेवन करने का फल केवल धर्मानुराग से सेवित कियेगये धर्मसे प्राप्त नहीं होता है। इस विषय कारण जानने की इच्छा से गौतम प्रभु से पूछते हैं- (से केणटेणं अंते ! एवं बुच्चइ, असोच्चा સિકા પાસેથી, તેમના પાક્ષિક સ્વયંબુદ્ધ પાસેથી, તેમના પક્ષના શ્રાવક પાસેથી, તેમના પક્ષની શ્રાવિકા પાસેથી, તેમના પક્ષના ઉપાસક પાસેથી અથવા તેમના પક્ષની ઉપાસિકા પાસેથી કેવલી પ્રજ્ઞસ ધર્મનો ઉપદેશ સાંભળ્યા વિના, કેવલિપ્રજ્ઞસ કૃતચારિત્રરૂપ ધર્મનું ફળ શ્રવણજ્ઞાનરૂપ ફલદ્વારા પ્રાપ્ત કરી લે છે. એટલે કે સાક્ષાત કેવલી આદિની પાસે ધર્મોપદેશ સાંભળીને ધર્મનું યથાર્થ સ્વરૂપ જાણી લઈને તેનું સેવન કરવાથી જે ફલ પ્રાપ્ત થાય છે, એજ ફલ કોઈક જીવ કેવળ ધર્માનુરાગથી પ્રેરાઈને સેવેલા ધર્મ દ્વારા-કેવલી આદિ પાસે पहेश सन्या विना-५ मा ४२री श छे ( अत्थेगइए केवलिपन्नत धम्मं नो लभेज्जा सत्रणयाए) ५२न्तु १ १ सय ५५ डाय छ २ કેવલી આદિની પાસે ધર્મોપદેશ સાંભળ્યા વિના, માત્ર ધર્માનુરાગથી પ્રેરાઈને સેવેલા ધર્મ દ્વારા કેવલિન ધર્મના સેવનનું ફળ પ્રાપ્ત કરી શકતું નથી. - હવે તેનું કારણ જાણવાની જિજ્ઞાસાથી ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને पूछे छे ४-(से फेणद्वेणं भते ! एवं बुच्चइ, असोच्चाण जाव नो भेज्जा भ० ८२ Page #670 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६५० भगवती नो लभेज्जा सवणयाए ? ' हे भदन्त । तत्-अथ केनार्थेन एवमुच्यते यत्अश्रुत्वा खलु यावत् केवलिप्रभृतेः सकाशात् केव लिमज्ञप्तं धर्म कश्चित् लभेत कश्चिन्नो लभेत श्रवणतया ? भगवानाह - ' गोयमा ! जस्स णं नागावरणिज्जाणं कम्मार्ण खओवससे कडे भवइ, से णं असोच्चा केवलिस जात्र तप्पक्खियउवासियाए वा haoपण्णत्तं धम्मं लभेज्ज सवणयाए ' हे गौतम ! यस्य खलु जीनस्य ज्ञानावरणीयानां कर्मणां क्षयोपशमः कृतो भवति स खलु जीवः केवलिनो वा सकाशात्, यावत् केवलिश्रावकप्रभृतिसकाशाद् वा तत्याक्षिकोपासिकायाः सकाशाद् वा णं जाव नो लभेजा सवणयाए ) हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि कोई जीव केवली से या यावत् उनकी उपासिका से haलिप्रज्ञप्त धर्म का उपदेश सुने बिना केवल धर्मानुराग से सेवित किये गये धर्म से धर्मश्रवण के जैसा फल प्राप्त कर लेता है और कोई नहीं करता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - ( जस्स नाणावर णिज्जाणं कम्माणं खओवसमे कडे भवइ-से णं असोच्चा केवलिस्स वा जाव तपक्खिय उवासियाए वा केवलिपन्नत्तं धम्मं लभेज्जा सवगयाए ) हे गौतम ! जिस जीव के ज्ञानावरणीय कर्मों का ज्ञानावरणीय कर्मप्र कृतियों का क्षयोपशम - किननेक सर्ववाती स्पर्द्धकों का उदद्याभावी क्षय और कितनेक सर्वघाति स्पर्द्धकों का सदवस्थारूप उपशम एवं देशघाति स्पर्द्धकों का उदय होता है ऐसा वह जीव केवली से या केवली के श्रावक आदि से अथवा तत्पाक्षिक उपासिका आदि से धर्मोपदेश सुने बिना सवणयाए ? ) हे लहन्त ! आप शा अरो मे हो छ। अर्ध व वसी પાસેથી અથવા તેમની ઉપસિકા પન્તની કોઈ વ્યકિત પાસેથી કેલિપ્રજ્ઞસ ધના ઉપદેશ શ્રવણુ કર્યા વિના પણ કેવળ ધર્માનુરાગથી પ્રેરાઇને સેવેલા ધર્મ દ્વારા પણ ધર્મ શ્રવણના જેવું જ ફળ પ્રાપ્ત કરી લે છે અને કોઇ એવું ફળ પ્રાપ્ત કરી શકતા નથી ? भडावीर अलुना उत्तर- " जस्स नाणावर णिज्जाणं कम्माणं खओवसमे कडे भवइ, से णं असोच्चा केवलिप्स वा जाव तपक्खियउवासियाए वा केवलि - पन्नत्त धम्मं लभेज्जा सवणयाए " हे गोतम ! ने भवना ज्ञानावरणीय भेना ( જ્ઞાનાવરણીય કર્મ પ્રકૃતિયાનેા ) ક્ષયાપશમ થયેા હૈાય છે ( કેટલાક સĆઘાતિ સ્પદ્ધકાના સદવસ્થારૂપ-સત્તારૂપ અથવા અસ્તિત્વરૂપ યભાવી ક્ષય અને डेंटला सर्वधाति स्यद्ध अन ( उर्भ वर्गाना ) सहवस्था३य ( सत्ता३५) २५શમ અને દેશઘાતિ પકાના ઉદય થાય છે) તે જીવ કેવલી પાસેથી અથવા કેવલીના શ્રાવક પાસેથી અથવા તેમના પક્ષની ઉપસિકા આદિ પાસેથી ધ Page #671 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमैयचन्द्रिका टी० ० १ ४० ३१ ० १ अश्नुत्वाधादिलाभनिरूपणम् ६५१ धर्मोपदेशादिकमश्रुत्वाऽपि केवलिप्रज्ञप्तं धर्म श्रवणतया श्रवणज्ञानरूपफलतया लभेत । अत्र ज्ञानावरणीयानां कर्मणामिति बहुवचनेन मतिज्ञानावरणादिभेदेन अवग्रह मत्वावरणादिभेदेन भिन्नस्य सर्वस्यैव ज्ञानावरणीयस्य कर्मणो ग्रहणं भवतीति मूच्यते, क्षयोपशमग्रहणाच्च मत्यावरणायेव तद् ग्राह्यम् , न तु केवलावरणं तत्र भी केवलिप्रज्ञप्त धर्म को श्रवणज्ञानरूप फल ले प्राप्त करता है। यहां पर जो (ज्ञानावरणीयानां कर्मणां) ऐसा बहुवचन का प्रयोग किया है उसमें मति ज्ञानावरणीय आदि के भेद से तथा अवग्रह मलावरणादि के भेद से अनेकविध संपूर्ण ज्ञानावरणीयकर्म का ग्रहण किया गया है ऐसा मूचित होता है। यहां जो क्षयोपशम इनका ग्रहण किया गया है सो क्षयोपशम का संबंध प्रतिज्ञानावरणादि के साथ ही करना चाहिये और इन्हीं का क्षयोपशम यहां पर लेना चाहिये-ज्ञानावरक में जो केवलज्ञानावरण है उसका क्षयोपशमरूप से कथन नहीं करना चाहिये क्यों कि उसका क्षयोपशम नहीं होता है ? कारण कि वह सर्वघाति प्रकृति होने से उसका सर्वथा क्षय ही लिया जाता है-तब ही जाकर केवलज्ञान उत्पन्न होता है । तात्पर्य कहने का यह है कि क्षयोपशम में आवारक कर्म का सर्वथा अभाव नहीं रहता है-किन्तु उसका आंशिक रूप से सद्भाव रहता है इस तरह से केवलज्ञान को आवरण करनेवाले केवलज्ञानावरण में यह बात नहीं है यहाँ तो उसका सर्वथा क्षय होगा પદેશ સાંભળ્યા વિના પણ કેવલિપ્રજ્ઞત ધર્મને શ્રવણ-જ્ઞાનરૂપ ફલ દ્વારા પ્રાપ્ત ४ी खे-छ: मही-2 "ज्ञानावरणीयानां कर्माणां' २मा माक्यनने प्रयास ४२. વામાં આવ્યું છે તેના દ્વારા મતિજ્ઞાનાવરણીય આદિના ભેદથી તથા અવગ્રહસત્યાવરણાદિના ભેદથી અનેક પ્રકારના સંપૂર્ણ જ્ઞાનાવરણીય કર્મને ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે એવું સૂચિત થાય છે અહીં જે તેમના ક્ષપશમની વાત કરવામાં આવી છે તે થોપશમને સંબંધ મતિજ્ઞાનાવરણાદિની સાથે જ અહીં ગ્રહણ કર જોઈએ અને તેમને જ પશમ અહીં ગ્રહણ થ જોઈએ. જ્ઞાનાવરણમાં જે કેવલજ્ઞાનાવરણ છે તેના ક્ષપશમરૂપ કથન કરવું જોઈએ નહીં, કારણ કે તેને ક્ષયોપશમ થતું નથી. તે સર્વઘાતિ પ્રકૃતિ હોવાથી તેને સર્વથા ક્ષય જ ગ્રહણ કરવો જોઈએ અને તેને સર્વથા ક્ષય થાય ત્યારે જ કેવલજ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે. આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે ક્ષપશમમાં આવા૨ક કર્મને સર્વથા અમાવ રહેતું નથી, પણ તેને અંશતઃ સદભાવ રહે છે. પરન્તુ કેવલજ્ઞાનને આવરણ કરનારા કેવલજ્ઞાનાવરણમાં એવી વાત સંભવિત નથી, કેવલજ્ઞાનાવરણીય કર્મને સર્વથા ક્ષય થાય ત્યારે જ કેવલજ્ઞાન ઉત્પન્ન Page #672 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६५२ भगवती सूत्रे क्षयस्यैव सद्भावात्, क्षयोपशमश्र ज्ञानावरणीयस्य गिरिसरिनुपलघोलनान्यायेनापि - कस्यचित्स्यात्, तत्सद्भावे चाश्रुत्वाऽपि श्रवणज्ञानफल नया धर्म लभते क्षयोपशमस्यैव धर्मलाभेऽन्तरङ्गकारणात्, किन्तु ' जस्स णं नाणावर णिज्जाणं कम्माणं खओवसमे नो कडे भवइ, से णं असोच्चा णं केवलिस वा जान तप्पक्खिय उवा सियाए वा केवलिपन्नत्तं धम्मं नो लभेज्जा सवणयाए ' यस्व खलु जीवस्य ज्ञाना तब ही जाकर केवलज्ञान उत्पन्न हो सकेगा - इसी लिये टीकाकारने यहाँ पर ज्ञानावरणीयकर्म के क्षयोपशम से मतिज्ञान को श्रुतज्ञान को, अवविज्ञान को एवं मनः पर्यप्रज्ञान को आवरण करने वाले तत्तदावरणीय कर्मों का क्षयोपशम लिया गया है आदि आदि घात को सूचित करने के लिये " ज्ञानावरणीयानां कर्मण " में बहुवचन के प्रयोग करने की सार्थकता प्रकट की है । जिस प्रकार से पर्वत से निकली नदी का पत्थर प्रवाह के आघातों से सालगराम जैसा गोल बन जाता है इसी तरह से ज्ञानावरणीय आदि कर्मों का क्षयोपशम भी किसी २ ही जीव के होता है इस क्षणपशम के सद्भाव में केवलिप्रज्ञप्त धर्म को केवली आदि के समीप नहीं सुनने पर भी व्यक्ति श्रमणज्ञानफलरूप से प्राप्त कर लेता है । क्यों कि धर्म के लाभ में क्षयोपशम अन्तरङ्ग - कारण होता है । किन्तु (जस्स णं नाणावर णिज्जाणं कम्माणं खओवसमे कडे नो भवइ से णं असोच्चा णं केवलिस वा जाव तपखिवासियाए वा केवलिपन्नत्तं वम्मं तो लसेज्जा सवणयाए ) जिस जीव के ज्ञनावरणीयकमें થાય છે તેથી જ સૂત્રકારે અહીં જ્ઞાનાવરણીય કર્માંના ક્ષયે પશમના ઉલ્લેખ દ્વારા મતિજ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન, અવધિજ્ઞાન અને મનઃપયજ્ઞાનને આવરણુ કરનારા તે તે પ્રકારના આવરણીય કર્મોને ક્ષાપશમ ગ્રહણ કરવાનું કહ્યુ છે. અને मेवात सूचित खाने भाटे " ज्ञानावरणीयानां कर्मणां " આ પદ્મમાં મહુવચનના પ્રયાગ કરવાની સાર્થકતા પ્રકટ કરી છે. જેવી રીતે પર્વતમાંથી નીકળેલી નદીના પ્રવાહમાં ઘસડાતે પત્થર, ઘસાઈ ઘસાઇને શાલીગ્રામ જેવા ગાળ થઇ જાય છે, એજ પ્રમાણે જ્ઞાનાવરણીય આદિ કર્માંના ક્ષયે પશમ પણ કોઇ કાઇ જીવને થતા ડેાય છે, અને તે ક્ષયાપશમના સદ્ભાવથી કેલિપ્રજ્ઞસ ધર્મને કેવલી આદિની સમીપે શ્રવણ નહીં કરવા છતાં પણ વ્યક્તિ શ્રવણજ્ઞાનલરૂપે પ્રાપ્ત કરી લે છે, કારણ કે ધર્માંલાલમાં ક્ષયાપશમજ અન્તર’ગ કારણે गाय छे परन्तु ( जस्स र्ण नाणावर णिज्जाणं कम्माणं खओवसमे कडे नो भवर, सेणं असोच्चाण केवलिप्स वा जाव तप्पक्खिय उवासियाए वा केवलिपद्मत्तं धम्मं Page #673 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमैयचन्द्रिका टी० श०९ ३० ३१ सू० १ अश्रुत्वाधादिलाभनिरूपणम् ६५३ वरणीयाना कर्मणां क्षयोपशमो नो कृतो भवति स खलु जीवः अश्रुत्वा खलु केवलिनो वा यावत् केवलिश्रावकमभृतेः सकाशाद् वा तत्पाक्षिकोपासिकाया वा सकाशात् धर्मोपदेशादिकम् अश्रुत्वा केवलिप्रज्ञप्तं धर्म श्रुतचारित्ररूपं श्रवणत या श्रवणज्ञानफलतया नो लभेत । तदुपसंहरन्नाह-से तेणटेणं गोयमा ! एवं वुच्चइ-तं चेव जाव नो लभेज्ज सघणयाए' हे गौतम! तत् तेनार्थन एवमुच्यते-तदेव यावत्पूर्वोक्तरीत्या यस्य खलु ज्ञानावरणीयकर्मणां क्षयोपशरः कृतो भवति स केवलिप्रभृतेः सकाशात धर्मोपदेशादिकम् अश्रुत्वा केवलिप्रज्ञप्तं धर्म श्रवणज्ञानफलतया लभेत, ज्ञानावरणीयकर्मणां क्षयोपशमाभावे नो लभते इति भावः गौतमः पृच्छति'असोच्चा णं भंते ! केवलिस वा, जाव तप्पक्खियउवासियाए वा केवलं बोहिं का क्षयोपशम नहीं होता है उस जीव के यावत् तत्पाक्षिक उपासिका से सुने विना केवलिप्रज्ञस श्रुत्रचारित्ररूप धर्म की प्राप्ति श्रवणज्ञानफल रूप से नहीं होती है। (से तेणटेणं गोयमा! एवं वुच्चइ, तं चेव जाव नो लभेज्ज सबणयाए) इसी कारण हे गौतम ! मैं ने ऐला कहा है कि जिस जीव के ज्ञानावरणीय आदि को का क्षयोपशम होता है वह केवली आदि से धर्मोपदेश सुने बिना भी लेवलिप्रज्ञात धर्म को अवणज्ञान के फलरूप से प्राप्त कर लेता है और जिस जीव के ज्ञानावरणीय आदि कर्मों का क्षयोपशम नहीं होता है वह जीव उसे प्राप्त नहीं कर पाता है। ___अब गौतम प्रभु ले ऐसा पूछते है (असोच्चा णं भंते ! के वलिस्स था तप्पक्खिय उवासियाए वा केवलं घोहिं वुज्झेज्जा) हे भदन्त! जिस नो लभेज्जा सवणयाए ) २ ॥ ज्ञानावरणीय भाना क्षयोपशम थयो હેતે નથી, તે જીવ કેવલી સમીપે અથવા કેવલીના પક્ષની ઉપાસિકા પર્ય તની કઈ વ્યક્તિ સમીપે કેવલિપ્રજ્ઞસ ધમને સાંભળ્યા વિના કેવલિપ્રજ્ઞત શ્રુતચારિત્રરૂપ ધર્મની પ્રાપ્તિ શ્રવણજ્ઞાન ફલરૂપે કરી શકતું નથી. (से तेणटेणं गोयमा ! एवं वुच्चइ, त' चेव जाव नो लभेज सवणयाए) હે ગૌતમ ! તે કારણે મેં એવું કહ્યુ છે કે જે જીવના જ્ઞાનાવરણીય આદિ કર્મોને ક્ષયોપશમ થયો હોય છે, તે જીવ કેવલી આદિની સમીપે ધર્મોપદેશ શ્રવણ કર્યા વિના પણ કેવલિપ્રજ્ઞસ ધર્મને શ્રવણજ્ઞાનના ફલરૂપે પ્રાપ્ત કરી લે છે. પરતુ જે જીવના જ્ઞાનાવરણીય આદિ કર્મોને ક્ષય થયે હેતે નથી, તે જીવ તેને પ્રાપ્ત કરી શકતો નથી गौतम स्वामीन -(असोज्वाण भंते ! केवलिम्स वा जाव तप्पक्खिय. उपासियाए वा केवलं घोहिं बुझेज्जा १) महन्त ! २ वे वहीनी सभीष. Page #674 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसरे वुज्झेज्जा ? हे भदन्त ! कश्चिज्जीवः अश्रुत्वा खलु केवलिनः सकाशाद् वा, यावत् केवलिश्रावकप्रभृतेः सकाशाद्वा तत्पाक्षिकोपासिकायाः सकाशाद् वा धर्मोपदेशादिकम् अश्रुत्वा केवलां शुद्धां वोधि-शुद्धं सम्यग्दर्शनं बुध्येत ? अनुभवेत् ? यथा प्रत्येकवुद्धादिः, एवमग्रेऽपि वक्तव्यम् । सगवानाह-'गोयमा ! असोच्चा णं केव लिस्स वा जाव अत्थेगइए केवलं बोहिं बुज्झेज्जा' हे गौतम ! अस्त्येककः कश्चित केवलिनः सकाशाद् वा यावत् केवलिश्रावकप्रभृतेः सकाशाद् वा सम्यग्दर्शनोपदेशम् अश्रुत्वा खलु केवलां वोधि वुध्येत अनुभवेत् , अथ च ' अत्थेगइए केवलं वोहिं णो बुज्झेज्जा' अस्त्येककः कश्चित् केवलिप्रभृतेः सकाशाद् ज्ञानोपदेशादि. जीव ने केवली के समीप अथवा यावत् तत्पाक्षिक उपासिका के समीप केवलीप्रज्ञप्त श्रुतचारित्ररूप धर्म का उपदेश नहीं सुना है ऐसा जीव क्या केवल-शुद्ध बोधिसम्यग्दर्शन का अनुभव कर सकता है ? जैसे प्रत्येकवुद्धादि इसी तरह से आगे भी कह लेना चाहिये-इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-(गोयमा) हे गौतम! (असोच्चा णं केवलिस वा जाव अत्थेगहए केवलं बोहिं बुज्झेजा) केवली से या यावत केवली के पक्ष की उपासिका से जिस जीव ने केवलिप्रज्ञप्त सम्यग्दर्शनरूप धर्म का उपदेश नहीं सुना है ऐसा वह कोई एक जीव शुद्ध सम्यग्दर्शन का अनुभव कर सकता है और कोई एक जीव केवली आदि से ज्ञानोपदेशादिक को नहीं सुन कर के केवल बोधि का अनुभव नहीं कर सकता है। इसमें कारण जानने की इच्छा से गौतम प्रभु से पूछते हैं-(से केणटेणं भंते ! जाव नो वुज्झेज्जा) हे भदन्त ! ऐसा અથવા તેમના પક્ષની ઉપાસિકા પર્યન્તની કોઈ પણ વ્યક્તિની સમીપે કેવલી પ્રજ્ઞપ્ત કૃતચારિત્રરૂપ ધર્મને ઉપદેશ સાંભળે નથી એ જીવ શું શુદ્ધ બેધિને (સમ્યગ્દર્શનને) અનુભવ કરી શકે છે ખરો? જેમકે પ્રત્યેક બુદ્ધાદિ-એજ પ્રમાણે આગળ પણ કહેવું જોઈએ. महावीर प्रभुना उत्त२-" गोयमा ! " गौतम! ( असोच्चाणं केव लिस्स वा जाव अत्थेगइए केवलं बोहिं बुझेग्झा ) ज्ञानी पासे मया तेमना પક્ષની ઉપાસિકા પર્યન્તની કોઈ પણ વ્યક્તિ પાસે કેવલિપ્રજ્ઞપ્ત સમ્યગ્દર્શનરૂપ ધર્મનું શ્રવણ ન કર્યું હોય એ કોઈ જીવ શુદ્ધ સમ્યગ્દર્શનને અનુભવ કરી શકે છે, અને કોઈ જીવ એ પણ હોય છે કે જે કેવલી આદિની સમીપે જ્ઞાનપદેશ વગેરે સાંભળ્યા વિના શુદ્ધ બેધિને-સમ્યગ્દર્શનને અનુભવ ३२री As नथी. Page #675 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टी० श०९ उ०३१ सू० १ अधुत्वाधादिलाभनिरूपणम् १५५ कर्मश्रुत्वा केवला बोधि नो बुध्येत-नानुभवेत् , गौतमस्तत्र कारणं पृच्छति,' से केणठेण मंते ! जाव नो बुज्झेज्जा ? हे भदन्त ! तत् अथ केनार्थेन यावत् अस्त्येककः कश्चित् केवलीप्रभृतेः सकाशाद् दर्शनोपदेशादिकम् अश्रुत्वापि केवला बोधि बुध्येत, अथ च अस्त्येककोऽपरः कश्चित् केवलिप्रवृतेः सकाशात् दशनोपदेशमश्रुत्वा केवलां वोधि नो बुध्येत ? भगवानाह- गोयमा ! जस्स गंदरिसणा वरणिज्जाणं कम्माणं खोवसमेकडे भवइ, सेणं असोच्चा केवलिरुस जाव केवलं वोहिं बुज्झेज्जा' हे गौतम ! यस्य खलु जीवस्य दर्शनावरणोयानां कर्मणांक्षयोशम: कृतो भवति स खलु जीव' केवलिनः सकाशाद् वा, यावत् केवलिश्रावकप्रभृतेः आप किस कारण से कहते हैं कि कोई एक जीव केवली आदि से दर्शनोपदेश आदि को नहीं सुनकरके भी केवल शुद्ध बोधिरूप सम्यग्दर्शन का अनुभव कर सकता है और कोई एक जीव केवली आदि के पास दर्शनोपदेश आदि को नहीं सुनकर केवल बोधि का अनुभव नहीं कर सकता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-(गोयमा) हे गौतम ! (जस्स णं दरिसणावरणिज्जाणं कम्नाणं खोवसमे कडे भवइ, से गं असोच्चा केवलिस्स वा जाव केवलं बोहिं वुज्झेज्जा) जिस जीव के दर्शनावरणीय कर्मो का क्षयोपशम होता है ऐसा जीव केवली आदि से सम्यग्दर्शन की प्राप्ति का उपदेश सुने विना भी केवल बोधि का अनुभव लाभ कर सकता है। यहां पर दर्शनावरणीयपद से दर्शन मोहनीय ग्रहण किया गया है। और बोधि से सम्यग्दर्शन ग्रहण किया गया है। गौतम स्वाभीमा प्रश्न-(से केणण भते ! जाव नो बुझेज्जा ? ) 3 ભદન્ત! આપ શા કારણે એવું કહો છે કે કોઈક જી કેવલી આદિની પાસે દર્શનેપદેશ આદિનું શ્રવણ કર્યા વિના પણ કેવલ–શુદ્ધ બધિરૂપ સમ્યગ્દર્શનને અનુભવ કરી શકે છે, અને કોઈ જીવ કેવલી આદિની પાસે દર્શનપદેશ આદિ શ્રવણ કર્યા વિના શુદ્ધ બધિરૂપ સમ્યગ્દર્શનને અનુભવ કરી શકતા નથી ? महावीर प्रभुन। उत्त२-"गोयमा !" गौतम! ( जस्स णं दरिसणावरणिज्जाणं कम्माणं खओवसमे कडे भवइ, से ण असोच्चा केवलिस्स वा जाव केवल बोहि बुझेज्जा) 7 पना शना१२९ीय भाना क्षयोपशम थयेडाय છે, તે જીવ કેવલી આદિની પાસે દર્શનેપદેશ આદિ શ્રવણ કર્યા વિના પણ કેવલ બેધિને (શુદ્ધ સમ્યગ્દર્શનને) અનુભવ કરી શકે છે, અહી દર્શનાવરણીય પદના પ્રયોગદ્વાર દર્શનમોહનીયને ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે, અને બેધિપદના પ્રગથી સમ્યગ્દર્શનને ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે તેથી સમ્યગ્દ Page #676 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीस सकाशाद् वा सम्यग्दर्शनोपदेशस् अश्रुत्वाऽपि केवलां बोधि बुध्येत, अत्र दर्शनावरणीयपदेन दर्शन मोहनीयं गृह्यते वोधेः सम्यग्दर्शनपर्यायत्वात् तल्लासस्य च तत्क्षयोपशमजन्यत्रात् । अथ च 'जम्स णं दरिसणादरणिज्जाणं करमाणं स्वओवसमे णो कडे भवट, से ण असोच्चा केवलिस्स वा जाव केवल बोहिं णो बुझेज्जा' यस्य खलु बीवस्य दर्शनावरणीयानां कर्मणां क्षयोपशमो नो कृतो भवति, स खलु जीवः कालिनो वा सकागात् यावत् केवलिश्रादकप्रभृतेर्वा सकाशात् सम्यग्दर्शनोपदेशम् अश्रुत्या केवलां बोधि नो बुध्येत । तदुपसंहरन्नाह-'से तेणटेणं जाव णो युज्झेज्जा' हे गौतम ! अथ तेनार्थेन यावत् यस्य दर्शनावरणीयइसलिये जब सम्यग्दर्शनरूप बोधि का आवारक कर्म दर्शन मोहनीय होता है तब दर्शनावरण से दर्शनमोहनीय कर्म लेना चाहिये क्यों कि सम्यग्दर्शनरूप बोधि का लाभ दर्शनमोहनीय कर्म के क्षयोपशम से ही होता है । तथा-(जस्स णं दरिसणावरणिज्जाणं कम्लाणं खओवसमे नो कडे भवइ, लेणं असोच्चा केवलिस्ल वा जाव केवलं बोहिं णो वुज्झेज) जिस जीव के दर्शनावरणीय कों का क्षयोपशम नहीं होता है वह जीव केवली दे या यावत् केवली के श्रावक आदि ले सम्यग्दर्शन की प्राप्ति का उपदेश सुने बिना केवल बोधि को प्राप्त नहीं कर सकता है, (से तेणष्टेणं जाय णो बुज्झेज्जा) इस कारण हे गौतम ! मैंने ऐसा कहा है कि यावत् जिस जीवके दर्शनावरणीय कोका क्षयोपशम नहीं होता है वह जीव केवली आदिले दर्शन की प्राप्ति करनेका उपदेश सुने विना केवल-शुद्ध बोधिका-सम्यग्दर्शनका अनुभव नहीं कर सकता है । નરૂપ બધિનું આવારક કર્મ દર્શનમેહનીય હોવાથી દર્શનાવરણ પદ દ્વારા દર્શનમેહનીય કર્મગ્રહણ થવું જોઈએ, કારણ કે દર્શનમોહનીય કર્મના ક્ષ५शमथी। सभ्यशन ३५ मोधिनी प्राति थाय छे. तथा (जस्व णं दरि. सणावरणिज्जाण कम्माण खओवसमे नो कडे भवइ, से णं असोच्चा केवलिस्सवा जाव केवल वोहि णो बुज्झेज्जा) २ नाश ना१२jीय भाना क्षयोपशम થયો હતેા નથી, તે જીવ કેવલી પાસેથી અથવા કેવલીના શ્રાવક આદિ પાસેથી સમ્યગ્દર્શનની પ્રાપ્તિને ઉપદેશ સાંભળ્યા વિના કેવલ બધિની-સમ્યशिननी-प्राप्ति 3री शत नथी (से तेणट्रेण जाव नो बुज्झेज्जा) 3 ગૌતમ ! તે કારણે મેં એવું કહ્યું છે કે કોઈ જીવ કેવલી આદિની પાસે સમ્યદર્શનની પ્રાપ્તિને ઉપદેશ સાભળ્યા વિના પણ સમ્યગ્દર્શન પ્રાપ્ત કરી શકે છે, અને કોઈક જીવ કેવલી આદિની સમીપે દર્શનેપદેશ સાંભળ્યા વિના શુદ્ધ • બધિને (સમ્યગ્દર્શનને) અનુભવ કરી શક્તા નથી. Page #677 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६५७ sheefer ato ० ९ उ० ३१ सू०१ अश्रुत्वाधर्मादिलाभनिरूपणम् कर्मणां क्षयोपशमो नो कृतो भवति स जीवः केवलिमभृतेः सकाशात् दर्शनोपदेशम् अश्रुत्वा केवल वोधिं नो बुध्येत इति, गौतमः पृच्छति - 'असोच्चा पं भंते । केवलिस्स वा जाव तप्पक्खियजवासियाए वा केवलं मुंडे भवित्ता अगाराओ अणगारियं पव्वज्जा ? ' हे भदन्त ! कचित्पुरुषः केवलिनः सकाशाद् वा यावत् केवलिश्रावकप्रभृतेः सकाशाद् वा तत्पाक्षिकोपासिकाया वा सकाशात् प्रव्रज्योपदे शम् अश्रुत्वा एव खलु मुण्डो भूत्वा अगारात् गृहस्थाश्रमात् वहिर्निःसृत्य केवलां शुद्धां सम्पूर्ण वा अनगारितां साधुपर्यायतां किं प्रव्रजेत् ? स्वीकुर्यात् ? भगवानाह - ' गोयमा ! जस्स णं धम्मंतराइयाणं कम्माणं खओवसमे कडे भवह, से णं असोच्चा केवलिस्स वा जान केवलं मुंढे भवित्ता अगाराओ अणगारियं पव्वज्जा' हे गौतम! यस्य खलु जीवस्य धर्मान्तरायिकाणां कर्मणाम् - अन्तरायो विघ्नः सोsस्ति येषु तानि आन्तरायिकाणि धर्मस्य चारित्रप्रतिपत्तिलक्षणस्यान्तरायिकाणि अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं - ( असोच्चा णं भंते! केवलिस्स वा जाव तपक्खियउवासियाए वा केवलं मुंडे भवित्ता अगाराओ अणगारियं पव्वज्जा ) हे भदन्त ! जिस जीवने केवली से या यावत्केवीके श्रावक आदिसे प्रव्रज्याका उपदेश नहीं सुना है - ऐसा जीव क्या मुण्डित होकर गृहस्थावस्था के परित्याग से केवल-शुद्ध अथवा संपूर्ण साधु पर्याय को धारण कर सकता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं( गायमा ) हे गौतम! ( जस्स णं धम्मंतराइयाणं कम्माणं खओवसमे कडे भवइ, से णं असोच्चा केवलिस्स वा जाव मुंडे भवित्ता अगाराओ अणगारियं पव्वज्जा ) जिस जीव के धर्मान्तरायिक कर्मों का अन्तराय - विघ्न है जिन्हों में वे आन्तरायिक कर्म हैं, धर्म के - चारित्र के धारण करने में अन्तरायरूप वीर्यान्तराय और चारित्रमोहनीय कर्मों का क्षयो गौतम स्वाभीनो प्रश्न - ( असोच्चाण भंते ! केवलिस् वा जाव तप्पक्खिय उवासिया वा केवलं मुडे भवित्ता अगाराओ अणगारियं पव्वज्जा १ ) ભદન્ત ! જે જીવે કેવલી પાસેથી અથવા તેમના શ્રાવકાદિ પાસેથી પ્રજ્યાને ઉપદેશ સાંભળ્યે હાતેા નથી, એવા જીવ શું સુડિત થઈને ગૃહસ્થાવસ્થાના પરિત્યાગ કરીને શુદ્ધ અથવા સપૂણ સાધુપર્યાયને અ’ગીકાર કરી શકે છે ખરો ? महावीर अलुना उत्तर- " गोयमा । " हे गौतम । " जस्स णं धम्म तरा• इयाण' कम्माणं खओवसमे कडे भवइ, से णं असोच्चा केवलिप्स वा जाव मुंडे भवित्ता अगाराओ अणगारिय पव्वज्जा જે જીવના ધર્માંન્તરાયિક કર્માના ( ધર્માંને-ચારિત્રને ધારણ કરવામાં વિદ્મરૂપ કર્મના ) એટલે કે ચારિત્ર ધારણ કરવામા વિજ્ઞકારક વીર્યાન્તરાય અને ચારિત્ર મેાહનીય કર્મીને ક્ષચેાપશમ થયે "" भ ८३ Page #678 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती सूत्रे धर्मान्तरायिकाणि तेषां वीर्यान्तरायचारित्रमोहनी यभेदात्मकानामित्यर्थः क्षयोपशमः कृतो भवति, स खलु जीवः केवलिनः सकाशाद् वा यावत् केवलिश्रावकप्रभृतेः सकाशाद् वा पत्रज्योपदेशमश्रुत्वापि खन्द्र मुण्डो भूत्वा अगारात् अनगारिताम् प्रव्रजेत्, अथ च ' जस्स णं धम्मंतरायाणं कम्माणं खभोवसमे नो कडे भवड़, सेणं असोच्चा केवलिस्स वा जाव मुंढे भवित्ता जाव णो पव्वज्जा' यस्य खलु जीवस्य धर्मान्तरायिकाणां कर्मणां क्षयोपशमो नो कृतो भवति, स खलु जीवः केवलिनो वा सकाशात यावत् केवलिश्रावभृव सकाशात् प्रत्रज्योपदेशमश्रुत्वा मुण्डो भूत्वा यावत् अगारात् अनगारितां नो मत्रजेत् । तन्निगमयन्नाह - सेट्टेणं गोयमा ! जावनो पव्वज्जा' हे गौतम | छत् तेनार्थेन यावत्पशम किया हुआ होता है-अर्थात् जिस जीव के चारित्र धारण करने मैं विघ्नकारक वीर्यान्तराय और चारित्रमोहनीय कर्मों का क्षयोपशम होता है - ऐसा जीव केवली से या यावत् केवली के आवक आदि से प्रव्रज्या का उपदेश विना सुने भी सुण्डित होकर गृहस्थावस्था के परित्यागपूर्वक अनगारावस्था को धारण कर सकता है। तथा - ( जस्स णं धम्मंतरायाणं कम्माणं खओवसमे नो कडे भवइ-से णं असोच्चा केवलिस्स वा जाव मुंडे भवित्ता जाव णो पवएज्जा ) जिस जीव के चारित्र धारण करने में वीर्यान्तराय और चारित्रमोहनीय का क्षयोपशम किया हुआ नहीं होता है-ऐसा जीव के केवली से या यावत् उनके श्रावक आदि से प्रव्रज्या धारण करने का जबतक उपदेश नहीं सुनता तब तक वह मुण्डित होकर गृहस्थावस्था के परित्याग से अनगारावस्था को धारण नहीं कर सकता है । ( से तेणट्टेणं गोयला ! जाव तो पवएज्जा ) इस कारण हे गौन्म ! मैंने " यावत् जिस के धर्मान्तरायिक ६५८ હાય છે, તે જીવ કેવલી પાસેથી અથવા તેમના શ્રાવક વગેરે પાસેથી પ્રત્રજ્યાના ઉપદેશ સાંભળ્યા વિના પણ મુંડિત થઇને ગૃહસ્થાવસ્થાના પરિત્યાગપૂર્ણાંક અણુગારાવસ્થા ( સાધુ પર્યાય ) અંગીકાર કરી શકે છે પરન્તુ "जरसणं धम्म' तराइयाणं कम्माणं खओवसमे तो कडे भाइ, सेणं असोच्चा केवलिस वा जाव मुडे भवित्ता जाव णो पव्वज्जा " ने ना वीर्यान्तराय ने शास्त्रि મેાહનીયના ક્ષચેપશમ થયેા હાતા નથી, એવા જીવ કેવલી પાસેથી અથવા તેમના શ્રાવક વગેરે પાસેથી પ્રયા ધારણ કરવાના ઉપદેશ જ્યાં સુધી સાંભળતા નથી ત્યાં સુધી તે મુત થઈને ગૃહસ્થાવસ્થાના પરિત્યાગ કરીને श्मयुगारावस्था धारषु उरी रातो नथी. " से तेणद्वेण गोयमा ! जाव नो पव्वज्जा" કે ગૌતમ ! તે કારણે મેં એવું કહ્યું છે કે કોઈક જીવ કેવલી આદિની સમીપે Page #679 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमैयचन्द्रिका टीका श०९ ३० ३१ सू० १ अश्रुत्वाधमांदिलाभनिरूपणम् ६५९ यस्य धर्मान्तरायिककर्मणां क्षयोपशमो न कृतो भवति स केवलिप्रभृतेः सकाशात प्रव्रज्योपदेशमश्रुत्वा मुण्डो भूत्वा अगाराकालाम् अनगारितां नो प्रबजेदिति भावः। गौतमः पृच्छति-'असोच्वाणं भंते । केवलिस्त वा जाव खासियाए वा केवलं बंभचेरवासं आवसेज्जा ? ' हे भदन्त ! कश्चित्पुरुषः केवलिनः सकाशोद् वा यावत् केवलिश्राकपभृतेः सकाशाद् वा तत्पाक्षि कोपासिकायाः सकाशाद् वा ब्रह्मचर्योपदेशमश्रुत्वा खलु केवलं विशुद्धं ब्रह्मचर्यवासम् आवसेत् ? भगवानाह'गोयमा ! अमोच्चा णं केवलिस्स वा जाव उवासियाए वा अत्थेगइए केवलं बंभचेरवास आवसेज्जा' हे गौतम | अस्त्येककः कश्चित् पुरुषः केवलिनः सकाशाद् वा, यावत् केवलिश्रावकमभृतेः सकाशाद् वा तत्पक्षिकोपासिकायाः सकाकर्मों का क्षयोपशम किया हुआ नहीं होता है-ऐसा वह जीव केवली से चा यावत् उनके श्रावक आदि ले प्रव्रज्या का उपदेश सुने विना मुण्डित होकर गृहस्थावस्था के परित्याग से अनगारावस्था को धारण नहीं कर सकता है " ऐसा कहा है। अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-(असोच्चाणं भंते ! केवलिस्स वा जाव उवालियाए वा केवलं बंभचेरवासं आवसेजा) हे भदन्त ! जिस जीव ने केवली से या यावत्-केवली के श्रावक आदि से शुद्ध ब्रह्मचर्य का उपदेश नहीं सुना है ऐसा वह जीव क्या शुद्ध ब्रह्मचर्यवास में रह सकता है ? इसके उत्तर में प्रसु कहते हैं-(गोयमा) हे गौतम ! (असोच्चा णं केलिस्स वा जाव उवासियाए वा अत्थेगइए केवलं यंभचेरवासं आवसेना) कोई एक जीव ऐसा होता है जो ब्रह्मचर्थवास में रहने का केवली से या यावत् उनके श्रावक आदि से उपदेश सुने પ્રવજ્યાને ઉપદેશ સાંભળ્યા વિના પણ મુંડિત થઈને ગૃહસ્થાવસ્થાને ત્યાગ કરીને અણગારાવસ્થા ધારણ કરી શકે છે, અને કોઈક જીવ કેવલી આદિને ઉપદેશ સાંભળ્યા વિના અણગારાવસ્થા (સાધુ પર્યાય) અંગીકાર કરી શકતો નથી. गौतम स्वाभान प्रश्न-(असोच्चा णं भंते ! केवलिरस वा जाव उवासियाए वा केवलं बंभचेरवास आवसेज्जा ? ) 3 महन्त ! वे पक्षी पासे અથવા તેમના શ્રાવક આદિની પાસે શુદ્ધ બ્રહ્મચર્યને ઉપદેશ શ્રવણ કર્યો હેતું નથી, તે જીવ શ બ્રહાચવાસમાં રહી શકે છે ખરે? (એટલે કે શું એ જીવ શુદ્ધ બ્રહ્મચર્ય પાળી શકે છે ખરો?) महावीर प्रभुन। उत्तर-" गोयमा !" गौतम! (असोचाणं केवलि. रस वा जाव उवासियाए वा अत्थेगइए केवलं बंभचेरवासं आवसेज्जा) 94 એ હેય છે કે જે કેવલી અથવા તેમના પક્ષની ઉપાસિકા પયતની કોઈ Page #680 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती शाद् वा ब्रह्मचर्योपदेशमश्रुत्वाऽपि केवलं ब्रह्मचर्यवासम् आवसेत् , अथ च 'अत्थेगइए केवलं बंभचेरवासं नो आवसेज्जा' अस्त्येककः कश्चिदपरः पुरुषः केवलिप्रभृतेः सकाशात् ब्रह्मचर्योपदेशमश्रुत्वा केवलं ब्रह्मचर्यवासं नो आवसेत् । गौतमस्तत्र कारणं पृच्छति-से केणटेणं भंते । एवं चुच्चइ जात्र नो आवसेज्जा ?" हे भदन्त ! तत् केनार्थेन एवमुच्यते यत्-यावत्-अस्त्येककः कश्चित् पुरुषः केवलिमभृतेः सकाशाद् वा ब्रह्मचर्योपदेशमश्रुत्या केवलं ब्रह्मचर्यचास नो आवसेत् ? भगवानाह-' गोयमा ! जस्स णं चरित्तावरणिज्जाणं कम्माणं खोबसमे कडे भवइ, से णं असोच्चा केवलिस्स वा जाव केवलं बंभचेरवास आवसेना,' हे विना भी शुद्ध ब्रह्मचर्य व्रत का पालन कर सकता है और (अत्थेगहए केवलं बंभचेरवास नो आवसेन्जा) कोई एक जीव ऐसा होता है जो केवली से या उनके श्रावक आदि से जबतक ब्रह्मचर्य का उपदेश नहीं सुनता है जबतक वह शुद्ध व्रत्मचर्य का पालन नहीं कर सकता है। इसमें कारण क्या है-इस बात को जानने की इच्छा ले गौतम प्रभु से पूछते हैं (से केणट्टेणं भंते ! एवं बुच्चद, जाव नो आवसेन्जा) हे भदंत ! ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि कोई एक जीव ब्रह्मचर्य का उपदेश केवली आदि से सुने विना ब्रह्मचर्यव्रत धारण कर सकता है और कोई जीव धारण नहीं कर सकता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-(गोयमा) हे गौतम ! (जस्त णं चरित्तावरणिज्जाणं कम्माणं खओवसमे कडे भवइ, सेणं असोच्चा केबलिस्स वा जाव केवलं वंभપણ વ્યક્તિ સમીપે બ્રહ્મચર્યને ઉપદેશ સાંભળ્યા વિના પણ શુદ્ધ બ્રહ્મચર્ય मत पासन ४२री श? छे मर (अत्थेगइए केवल वभचेरवासं नो आवसेज्जा) કોઈ જીવ એ પણ હોય છે કે જે કેવલી આદિની સમીપે જ્યાં સુધી શુદ્ધ બ્રહ્મચર્યને ઉપદેશ સાંભળતું નથી ત્યાં સુધી તે શુદ્ધ બ્રહ્મચર્યનું પાલન કરી શકતો નથી. હવે તેનું કારણ જાણવાની જિજ્ઞાસાથી ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને पूछे छे 3-" से केणटेणं भाते ! एव वुच्चइ जाव नो आवसेज्जा ? "3 Merd! આપ શા કારણે એવું કહે છે કે કોઈક જીવ કેવલી આદિની સમીપે બ્રહાચર્યને ઉપદેશ સાંભળ્યા વિના પણ બ્રહ્મચર્યવ્રત ધારણ કરી શકે છે અને કોઈક જીવ ધારણ કરી શક્તો નથી ? मडावी२ असुन उत्तर--- गोयमा !" गौतम ! ( जस्स णं चरित्ता. घरणिज्जाणं कम्माणं खओवसमे कडे भवइ, से णं असोच्चा केवलिस्स वा जाव Page #681 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६६१ प्रमेयचन्द्रिका टी० श०९ उ०३१ सू० १ अश्रुत्वा धर्मादिलाभ निरूपणम् गौतम ! यस्य खलु जीवस्य चारित्रावरणीयानां कर्मणां क्षयोपशमः कृतो भवति, स खलु जीवः केवलिन' सकाशाद् वा, यावत् केवलिश्रावकमभृतेः सकाशाद् वा ब्रह्मचर्योपदेशमाऽपि केवलं विशुद्धं ब्रह्मचर्यवासम् आवसेत्, अत्र च वेदलक्षणानि चारित्रावरणीयानि विशेषतो ग्राह्याणि, मैथुनविरतिलक्षणस्य ब्रह्मचर्यवासस्य विशेषतस्तेषामेव आवारकत्वात् । अथ च ' जस्स णं चरित्तावरणिज्जाणं कम्माणं ओसमे नो कडे भवइ, से णं असोच्चा केवलिस्स वा जाव नो आवसेज्जा ' यस्य खलु जीवस्य चारित्रावरणीयानां कर्मणां क्षयोपशमोनो कृतो भवति, स खलु जीवः केवलिनः सकाशाद् वा, यावत् केवलिश्रावकप्रभृतेः सकाशात् वा ब्रह्मचर्योपदेशम् अश्रुत्वा केवलं ब्रह्मचर्यवासं नो आवसेत् । ' से तेणद्वेणं जाच नो चेरवास आवसेजा) जिस जीव के चारित्रावरणीयकर्मों का - चारित्रमोहनीय कर्मों का क्षयोपशम किया हुआ होता है-वह जीव केवली से या यावत् उनके श्रावक आदि से ब्रह्मचर्य का उपदेश नहीं सुन कर के भी विशुद्ध ब्रह्मचर्यवास में रह सकता है, और (जस्स णं चारित्तावरणिज्जाणं कम्माणं खओवसमे नो कडे भवइ, सेणं असोच्चा केवलिस्स वा जाव नो आवसेना) जिस जीव के चारित्रावरणीयकर्मों का क्षयोपशम नहीं होता है, ऐसा वह जीव केवली से या यावत् उनके श्रावक आदि से ब्रह्मचर्य का उपदेश सुने बिना ब्रह्मचर्यवास में नहीं रह सकता है। यहां चारित्रावरणीय कर्म से विशेषरूप में वेदरूप चादित्रावरणीयकर्मो का ग्रहण करना चाहिये क्यों कि मैथुनविरतिरूप ब्रह्मचर्यवास के ये ही विशेषतः आवारक होते हैं । ( से तेणट्टेणं जाव नो आवसेज्जा ) इस कारण हे गौतम! मैंने ऐसा कहा है यावत् जिस ८८ केवल' ब'भचेरवासं ऑवसेज्जा ) ने लवना यारित्रावरणीय मनो यारित्र મેાહનીય કર્મોના ક્ષચેાપશમ થયેલા હોય છે, તે જીવ કેવલી પાસે અથવા તેમના શ્રાવક આઢિ પાસે બ્રહ્મચર્યના ઉપદેશ સાંભળ્યા વિના પણ શુદ્ધ બ્રહ્મચ વ્રતનું પાલન કરી શકે છે, પરન્તુ जस्स ण चरितावर णिज्जाण' कम्माण खओवसमे तो कडे भवद, से ण असोच्चा केवलिप्स वा जाव नो आवसेज्जा " જે જીવના ચારિત્રાવરણીય કર્માંના ક્ષયાપશમ થયેા હાતા નથી, તે જીવ કેવલી પાસે અથવા તેમના શ્રાવક આદિ સમીપે બ્રહ્મચર્યના ઉપદેશ સાંભળ્યા વિના બ્રહ્મચર્ય વ્રત ધારણ કરી શકતા નથી. અહીં ચારિત્રાવરણીય કથી વિશેષરૂપે વેદ્યરૂપ ચારિત્રાવરણીય કર્મોને ગ્રહણ કરવા જોઈએ, કારણ કે મૈથુન વિરતિરૂપ ખ઼હ્મચર્ય વ્રતના તેએ જ આવારક હાય છે. Page #682 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મંદર भगवती सूत्रे आवसेज्जा ' तत् तेनार्थेन यावत्-यस्य चारित्रावरणीयानां कर्मणां क्षयोपशमो नो कृतो भवति, स केवलिमभृतेः सकाशात् ब्रह्मचर्योपदेशमन्वा केवलं ब्रह्मचर्यवासं नो आवसेत् । गौतमः पृच्छति - 'असोच्चाणं भंते ! केवलिस्स वा, जान केवले संजसेणं संजमेज्जा' हे भदन्त ! कविज्जीवः केवलिनः सकाशाद् वा, यावत् केव लिश्रावकप्रभृतेः सकाशाद् वा संयमोपदेशमश्रुत्वा केवलेन संयमेन संयच्छेत् ? संयमंकुर्यात् ? संयमश्चात्रमतिपन्नचारित्रस्य तदतिचारपरिहाराय यतनाविशेपोऽवसेयः । भगवानाह - ' गोवमा ! असोच्चाणं केवलिस्स नात्र उचासियाए वा अत्येगइए केवळेणं संजमेणं संजमेज्जा ' हे गौतम ! अस्त्येककः कश्चित् पुरुषः केवलिनः के चारित्रावरणीय का क्षयोपशम नहीं होता है वह केवली से या यावत् उनके श्रावक आदि से ब्रह्मचर्य का उपदेश सुने विना शुद्ध ब्रह्मचर्यवास में नहीं रह सकता है। अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं - ( असोच्चा णं भंते! केवलिस्स वा जाच केवलेणं संजमेणं संजमेजा ) हे भदन्त ! कोई जीव ऐसा भी होता है क्या जो केवली से या यावत् केचली के श्रावक आदि से संयम के उपदेश को सुने बिना भी शुद्ध संयम द्वारा संयम की यतना कर सके ? संयम की यतना का तात्पर्य है कि स्वीकृत चारित्र के अतिचारों को दूर करने के लिये जो सावधानी रक्खी जाती है वह इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं (गोमा ) हे गौतम ! ( असोच्चा णं केवलिस्स जाव उवासियाए वा अत्थेगइए केवलेणं संजमेणं संजमेज्जा ) हां कोई एक ( से तेणट्टेणं जाव नो आवसेज्जा ) हे गौतम । ते अर] भे' मे ं उद्धुं છે કે કોઈ જીવા કેવલી આદિને ઉપદેશ સાંભળ્યા વિના પણ બ્રહ્મચર્ય વ્રત ધારણ કરી શકે છે અને કોઈ જીવ તેમના ઉપદેશ સાંભળ્યા વિના બ્રહ્મચર્ય વ્રત ધારણ કરી શકતા નથી. ગૌતમ સ્વામીને પ્રશ્ન— - ( असोच्चा णं भते ! केवलिस्स वा जाव केवलेणं संजमेणं संजमेज्जा ) हे लहन्त ! डेवसी पासे अथवा तेभना श्राव वगेरेनी સમીપે સયમના ઉપદેશ સાંભળ્યા વિના શું છત્ર શુદ્ધ સયમદ્વારા સંયમની યતના કરી શકે છે ખરેા ? ( સ્વીકૃત ચારિત્રના અતિચારાને દૂર કરવા માટે જે સાવચેતી રાખવામાં આવે છે તેને સયમયતના કહે છે. ) भहावीर अलुना उत्तर- " गोयमा ! " हे गौतम! ( अम्रोच्चाण' केत्रलिस जाव उवासियाए वा अत्थेगइए केवलेण संजमेणं संजमेण्जा ) वि Page #683 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका 0 श०९ ७० ३१ सू० १ अश्रुत्वाधर्मादिलाभनिरूपणम् ६६३ सकाशाद् वा यावत् केवलिश्रावकमभृतेः सकाशाद् दा तत्पाक्षिकोपासिकायाः सकाशाद् वा संयमोपदेशमश्रुत्वाऽपि केवलेन विशुद्धेन संयमेन संयच्छेत् संयमकुर्यात , अथ च 'अत्थेगइए केवलेणं संजमेणं नो संजमेज्जा' अस्त्येककः कश्चित् पुरुषः केवलिप्रभृतीनां सकाशात् संयमोपदेशमश्रुत्वा खलु केवलेन संयमेन नो संयच्छेत् , गौतमः प्राह-'से केणटेणं जाव नो संजमेज्जा ?' भदन्त ! तत् केनाथेन यावत्-अरत्येककः कश्चित् केवलिप्रभृतेः सकाशाद् संयमोपदेशमश्रुत्वाऽपि केवलेन संयमेन संपमं कुर्यात् , अस्त्येककः अपरः कश्चित्तु तथाविधमकृत्वा केवलेन संयमेन नो संघच्छेत् ? भगवानाह-'गोयमा ! जस्स णं जयणावरणिज्जाणं जीव ऐसा भी होता है जो केवली से या यावत् उनके श्रावक आदि से या तत्पाक्षिक उपासिका से संयम का उपदेश विना सुने भी केवल संयम की यतना कर सकता है और (अत्थेगहए केवलेणं संजमेणं नो संजमेजा) कोई एक जीव ऐसा होता है जो केवली आदि से उपदेश सुने विना शुद्ध संयम द्वारा संयम की यतना नहीं कर सकता है ? (से केणढणं जाव नो संजमेज्जा) इसमें गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं कि हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि कोई जीव केवली से या यावत् उनके श्रावक आदि से संयम का उपदेश नहीं सुने विना भी केवल संयम के द्वारा संयम की यतता कर सकता है और कोई जीव संयम की यतना नहीं कर सकता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-( गोयमा) हे गौतम ! (जस्ल णं जयणावरणिज्जाणं कम्माणं खओव- , એવો પણ હોય છે કે જે કેવલી પાસે અથવા તેમના પક્ષની ઉપાસિકા પર્ય તની કોઈ વ્યક્તિ સમીપે સંયમને ઉપદેશ સાંભળ્યા વિના પણ શુદ્ધ સંયમ द्वा२१ सयभनी यतन। ४२ छ, भने “ जत्थेगहए केवलेण संजमेणं नो सजमेज्जा" * 9 मेवे ५५y डाय छ रे श्री महिनी पासे सयમને ઉપદેશ સાંભળ્યા વિના શુદ્ધ સંયમદ્વારા સયમની યતના કરી શકતો નથી गौतम २वामान ५-" से वेणटेण जाव नो सजमेज्जा ?"3 ભદન્ત ! આપ શા કારણે એવું કહે છે કે કોઈ જીવ કેવલી વગેરેની પાસે સ યમને ઉપદેશ સાભળ્યા વિના પણ શુદ્ધ સંયમ દ્વારા સાયમની યતના કરી શકે છે, અને કોઈ જીવ તેમનો ઉપદેશ સાંભળ્યા વિના શુદ્ધ સ યમદ્વારા સ યમની યતના કરી શકતો નથી ? महावीर प्रभुन। उत्तर-“ गोयमा !" उ गीतम! (जस्स णं जयणावरणिज्जाणं कम्माण खओषसमे कडे भवइ, से णं असोच्चाण केवलिस वा जाव Page #684 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६६४ भगवती सूत्रे कम्माणं खओवसमे कडे भवइ, से णं असोच्चा णं केवलिरस वा जाब केवलेणं संजमेणं संजमेज्जा' हे गौतम ! यस्य खलु जीवस्य यतनावरणीयानां कर्मणां क्षयोपशमः कृतो भवति, स खलु जीवः केवलिनः सकाशाद् वा यावत् केवलिश्रावकमभृतेः सकाशाद् वा संयमोपदेशमथुत्वाऽपि केवलेन संयमेन संयच्छेत्, अत्र च यतनावरणीयानि कर्माणि चारित्रविशेपविषयवीर्यान्तराय लक्षणानि अवसेयानि । 'जस्स णं जयणावरणिज्जाणं कम्माणं खओवसमे नो कडे भवइ, सेणं असोच्चा केवलिस वा जात्र नो संजमेज्जा ' यस्य खलु जीवस्य यतना वरणीयानां कर्मणां क्षयोपशमो नो कृतो भवति, स खलु जीवः केवलिमभृतीनां सकाशाद् वा यावत् केवलिपाक्षिकोपासिकायाः सकाशाद् वा संयमोपदेशमश्रुत्वा केवलेन संयमेन नो संयच्छेन्, 'से तेणट्टेणं गोयमा ! जाव अत्थेगइए नो संज समे कडे भन्छ, सेणं असोच्चा णं केवलिस्स वा जाव केचलेणं संजमेणं संजमेज्जा ) जिस जीव के यतनावरणीय करों का क्षयोपशम होता है ऐसा वह जीव केवली से या यावत् उनके आवक आदि से संयम का उपदेश विना सुने भी केवल संयमद्वार ही संयम की यतना कर सकता है। यहां यतनावरणीय कर्म से चारित्रविशेष को आवृत करने वाले वीर्यान्तराय कर्म गृहीत हुए हैं । (जस्स णं जयणावरणिजाणं कम्माणं खओवसमे नो कडे भवइ, से णं असोच्चा केवलिस्स वा जाव नो संजमेज्जा ) जिस जीव के: यतनावरणीयकर्मों का क्षयोपशम नहीं होता है, वह जीव केवली से या यावत् उनके श्रावक आदि से संयम का उपदेश सुने बिना केवल संयम द्वारा संयम की यतना नहीं कर सकता है । ( से तेणट्टेणं गोयमा ! जाव अत्थेगइए नो संज , (: केवळेणं संजमेण' संज मेज्जा ) ? लवना यतनावरलीय भेति । क्षयोपशम थये। હાય છે, તે જીવ કેત્રલી પાસે અથવા તેમના શ્રાવકાદિ પાસે સયમના ઉપદેશ સાંભળ્યા વિના પણ શુદ્ધે સયમદ્વારા જ સયમની યતના કરી શકે છે અહીં • યતનાવરણીય કર્મ ' આ પદના પ્રયાગદ્વારા ચારિત્ર વિશેષને આવૃત કરનાર વીન્તરાય કર્મોને ગ્રહણ કરવાનુ છે, એમ સમજવું. પરન્તુ जस्स णं जय. णावर णिज्जाणं कम्मा' खओवसमे नो कडे भवइ, से ण असोच्चा केवलिस्स वा जात्र नो स'जमेज्जा " ने भवना यतनावशीय भेना क्षयोपशम थयो होता નથી, તે જીવ કેવલી પાસે અથવા તેમના શ્રાવકાદિ પાસે સયમને ઉપદેશ સાભળ્યા વિના કેવલ સયમદ્વારા જ સયમની યતના કરી શકતે નથી. Page #685 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका २०९ उ० ३१ सू० १ अश्रुत्वाधर्मादिलाभनिरूपणम् ६६५ मेज्जा' हे गौतम ! तत् नेनार्थेन यावत्-अस्त्येकका कश्चित् केवलिप्रभृतेः सका. शात् संयमोपदेशमश्रुत्वाऽपि केवलेन संयमेन संयच्छन् , किन्तु अस्त्येककः अपरः कश्चित् तथाविधमकृत्वा नो केवलेन संयमेन संयच्छेत् । गौतमः पृच्छति-'असो. चाणं भंते ! केवलिस्स वा जाव उवासियाए वा केवलेणं संवरेणं संवरेज्जा ? हे मदन्त ! कश्चित् पुरुषः केवलिनः सकाशाद् वा यावत् केवलिश्रावकमभृतेः सकाशाद् वा तत्पाक्षिकोपासिकायाः सकाशाद वा संवरोपदेशमश्रुत्वा खलु केवलेन विशुद्धेन संवरेण किं संकृणुयात् ? संवरं शुभाध्यवसायत्तिलक्षणं कुर्यात् ? भगवानाह-'गोयमा । असोच्चा णं केवलिस्स वा जाव अत्थेगइए केवलेणं संवरेणं संवमेज्जा) इस कारण हे गौतम | " यावत्-कोइ एक जीव केवली से या केवली के श्रावक आदि से संयम का उपदेश सुने बिना भी केवल संयम द्वारा संयम की यतना कर सकता है और कोई एक इस प्रकार नहीं करके केवल संयम से संयम की यतका नहीं कर सकता है" ऐसा मैंने कहा है। ____ अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं (असोच्चा णं भंते ! केवलिस्स वा जाव उवासियाए वा केवलेणं संवरेणं संवरेजा) हे भदन्त ! क्या कोई जीव ऐसा भी होता है जो केवली से या यावत् उनकी उपासिका से संवर का उपदेश सुने बिना भी शुभाध्यवसाय वृत्तिरूप संवर -आस्त्रव का निरोध कर सके इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं (गोयमा) हे गौतम ! (अलोच्या णं केवलिस्स वा जाव अत्यगइए केवलेणं संव (से तेणद्वेण जाव अत्थेगइए नो सजमेजा) 3 गौतम ! ते सरणे में એવું કહ્યું છે કે કોઈ જીવ કેવલી આદિની પાસે સંયમને ઉપદેશ સાંભળ્યા વિના પણ શુદ્ધ સંયમદ્વારા સંયમની યતના કરી શકે છે અને કોઈ જીવ એવે પણ હોય છે કે જે કેવલી આદિની સમીપે સંયમને ઉપદેશ શ્રવણ કર્યા વિના શુદ્ધ સંયમ દ્વારા સંયમની યતના કરી શકતા નથી. गौतम स्वामीनप्रश्न--(असोच्चाण भंते ! केवलिरस वा जाव उवासियाए वा केवलेणं सवरेण सवरेज्जा १) ard! | मेवा हाय છે કે જે કેવલી પાસે અથવા તેમના પક્ષની ઉપાસિકા પર્યન્તની કોઈ વ્યક્તિ પાસે સંવરને ઉપદેશ સાંભળ્યા વિના પણ શુભ અધ્યવસાયવૃત્તિરૂપ સ વર દ્વારા આ ને નિરોધ કરી શકે છે? महावीर प्रभुन लत्त२-" गोयमा !" गौतम ! ( असोच्चाण केव. किस्स वा जाव अत्येगइए केवलेण' सवरेण सवरेज्जा) ०१ गोवा ५५५ म०८४ Page #686 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६६६ भगवती सूत्रे रेज्जा ' हे गौतम ! अस्त्येककः कचित् पुरुषः केवलिनः सकाशाद् वा यावत्केवलिश्रावकप्रभृतेः सकाशाद् वा संवरोपदेशमश्रुत्वाऽपि खलु केवलेन संवरेण संवृणुयात्, अथ च ' अत्थेगइए केवलेणं जाव नो संवरेज्जा' अस्त्येककः कश्चित् पुरुषः केवलिमभृतेः सकाशात् संवारोपदेशमश्रुत्या केवलेन यावत् संवरेण नो संहणुयात्, गौतमः प्राह - ' से केणट्टेणं जाव णो संवरेज्जा ' हे भदन्त ! तत्केनार्थेन यावत् अस्त्येककः कश्चित् केवलिप्रभृतेः सकाशात् संत्ररोपदेशमश्रुत्वापि केवलेन संवरेण संहृणुयात्, किन्तु अस्त्येककः कश्चित् अन्यस्तथाविधमकृत्वा केवलेन संवरेण नो संवृणुयात् ? भगवानाह - ' गोयमा ! जस्स णं अज्झत्रसाणावर णिज्जार्णं कम्माणं खभवसमे कडे भाइ, से णं असोच्चा केवलिस्स वा जाव के लेणं संवरेण संचरेज्जा) हां, कोई एक जीव ऐसा भी होता है जो केवली से या यावत् उनके श्रावक आदि से संवर का उपदेश सुने विना भी शुभा. व्यवसायवृत्तिरूप संवर कर सकता है ? और ( अत्थेगइए केवलेणं जाव नो संवरेज्जा ) कोई एक जीव ऐसा होता है जो केवली से या यावत् उनके श्रावक आदि से संवर का उपदेश सुने विना केवल संवर से शुभाध्यवसायवृत्तिरूप संवर नहीं कर सकता है । (सेकेणट्ठेणं जाव णो संवरेज्जा ) हे भदन्त ! ऐसा क्यों होता है कि कोई एक जीव केवली से या केवली के श्रावक आदि से संवर का उपदेश सुने विना भी केवल संवरसे शुभाध्यवसाय वृत्तिरूप संबर कर सकता है ? और कोई जीव ऐसा नहीं करके केवल संवर से संवर नहीं कर सकता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - ( गोयमा ! ( जस्स णं अज्झवसाणावर હાય છે કે જે કેવલી પાસે અથવા તેમના શ્રાવકાદિ પાસે સવરના ઉપદેશ सांभज्या विना यष्णु शुभाध्यवसायवृत्ति३य संवर कुरी शडे छे, मने ( अत्थेगइए केवले जाव नो संवरेज्जा ) व मेव। होय छेडे ने हैवसी આદિની સમીપે સંવરના ઉપદેશ સાંભળ્યા વિના કૈવલ સ ́વરદ્વારા શુભ અધ્યવસાયવૃત્તિરૂપ સંવર કરી શકતા નથી. गौतम स्वाभीना अश्न – ( से केण ेण आव णो सांवरेन्जा १ ) से महन्त ! આપ શા કારણે એવું કહેા છે કે કોઇ જીવ કેન્નલી અથવા તેમના શ્રાવક વગેરેની સમીપે સવરના ઉપદેશ સાંભળ્યા વિના પણ શુદ્ધ સવરદ્વારા આસવાના નિધ કરી શકે છે, અને કોઈ જીવ એવું કર્યા વિના કૈવલ સવરદ્વારા આવાના નિરાય કરી શકતા નથી ? भडावीर अलुना उत्तर- " गोयमा ! " हे गौतम! जहसणं अज्मवसाणा • वरणिजाण' कम्माण खओवसमे कडे भवइ, सेणं असोच्चा केवलिस्स वा जाव Page #687 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sterद्रका टी० श० ९ ० ३१ सू० १ अश्रुत्वा धर्मादिलाभ निरूपणम् ६६७ रेणं संवरेज्जा' हे गौतम ! यस्य खलु जीवस्य अध्यवसानावरणीयानां कर्मणां क्षयोपशमः कृतो भवति, स खलु जीवः केवलिनः सकाशाद् वा, यावत् केवलि - श्रावकप्रभृतेः सकाशाद् वा संवरोपदेशमश्रुत्वाऽपि केवलेन संवरेण संतृणुयात् । संवरशब्देनात्र शुभाध्यवसायवृत्तेर्विवक्षिततया, तस्याश्च शुभाध्यवसायवृत्तेर्भावचारि त्ररूपत्वेन तदावरणक्षयोपशमलभ्यत्वात्, अध्यवसानावरणीयशब्देनात्र भावचारित्रावरणीयानि कर्माणि अवसेयानि इति भावः, 'जस्स णं अज्झवसाणावरणिज्जाणं कम्माणं खओवसमे णो कडे भवइ, से णं असोच्चा केवलिस्म वा जात्र णो संवरेज्जा ' यस्य खलु जीवस्य अध्यवसानावरणीयानां कर्मणां क्षयोपशमो नो णिजाणं कम्माणं खओवसमे कडे भवह, से णं असोच्चा केवलिस्स वा जाव केवलेणं संवरेणं संवरेजा ) हे गौतम! जिस जीव को अध्यवसानावरणीय कर्मों का क्षयोपशम किया हुआ होता है, वह जीव केवली से या यावत् उनके श्रावक आदि से संवर का उपदेश सुने बिना भी केवल संवर से आस्रव निरोधरूप संवर कर सकता है । संवर शब्द से यहां पर शुभाध्यवसायवृत्ति विवक्षित हुई है । यह शुभाध्यवसायवृत्ति भावचारित्ररूप होती है । क्यों कि यह भाव चारित्र को आवरण करने वाले कर्मों के क्षयोपशम से लभ्य होती है । अध्यवसानावरणीय शब्द से यहां भावचारित्रावरणीय कर्म गृहीत हुए हैं। (जस्स णं अज्झव - साणावर णिज्जाणं कम्माणं खओवसमे णो कडे भवइ ) तथा जिस जीव को अध्यवसानावरणीय कर्मों का क्षयोपशम किया हुआ नहीं है (से णं असोच्चा केवलिस्स वा जाव णो संवरेज्जा ) वह जीव केवली से या उनके श्रावक आदि से संवरोपदेश बिना सुने केवल संवर नहीं कर केवलेण' सांवरेण स वरेज्जा ) ने अपना अध्यवसानावरणीय भनि। क्षयोपशम થયા હાય છે, તે જીવ કેવલી પાસે અથવા તેમના શ્રાવક વગેરેની પાસે સવરના ઉપદેશ સાંભળ્યા વિના પણુ કેવલ સ'વરદ્વારા આસવાના નિરાધ કરી શકે છે, સવર શબ્દના પ્રયાગદ્વારા અહીં શુભાષ્યવસાયવૃત્તિ ગ્રહણ કરા છે. તે શુભાષ્યવસાયવૃત્તિ ભાવચારિત્રરૂપ હાય છે, કારણ કે તે ભાવચારિત્રને આવરણ કરનારા કર્મોના ક્ષાપશમથી પ્રાપ્ત થાય છે, પરન્તુ अझवसाणावर णिज्जाणं कम्माणं खओवसमे णो कडे भवइ, से णं असोच्चा केत्रलिल्स वा जाव णो संवरेज्जा ) ? वे अध्यवसानावरणीय उभेना क्षयोपशम ફી હાતા નથી, તે જીવ કેવલી અથવા તેમના પક્ષની ઉપાસિકા પન્તની " जस्सण Page #688 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसूत्रे कृतो भवति, स खलु जीवः केवलिनः सकाशाद्वा, यावत् केवलिश्रावकमभृतीनां सकाशाद् वा संवरोपदेशमश्रुत्वा केवलेन संवरेण नो संवृणुयात्-' से तेणडेणं जाव नो संवरेज्जा' हे गौतम । तत् तेनार्थेन यावत्-अस्त्येककः कश्चित् केवलिमभृतेः सकाशात् संवरोपदेशमश्रुत्वाऽपि केवलेन संवरेण संकृणुयाव , अस्त्येककोऽपरस्तु तथाविधमश्रुत्वा केवलेन संवरेण नो संदृणुयात् । गौतमः पृच्छति असोचा णं भंते ! केवलिस्स जाव केवलं आभिणियोहियनाणं उप्पाडेज्जा ? ' हे भदन्त ! कश्चित्पुरुषः केवलिनः सकाशाद् वा यावत् केवलिश्रावकप्रभृतेः सकाशाद् वा अश्रुत्वा खल केवलम् आभिनिवोधिकज्ञानं मतिज्ञानलक्षणम् किम् उत्पादयेत् ? भगवानाह-'गोयमा ! असोचा णं केवलिस्स वा जाव उवासियाए वा अत्थेगइए सकता है अर्थात् शुभाध्यवसायवृत्तिरूप संवर में नहीं रह सकता है। (से तेणटेणं जाव नो संवरेजा) इस कारण हे गौतम ! " कोई एक जीव केवलीसे या यावत् उनके श्रावक आदिसे संवरका उपदेश सुने विना भी केवल संवरसे संवरकर लेताहै और कोई जीव तथाविध उपदेशको नहीं सुने विना केवल संवरसे संवर नहीं कर पाता है" ऐसा मैंने कहा है। ___अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-"असोच्चा णं भंते ! केवलिस्स जाव केवलं आभिणियोहियनाणं उप्पाडेजा ) केवली से या केवली के श्रावक आदि से "मतिज्ञान की उत्पत्ति कैसे होती है" इस बात को नहीं सुन करके क्या कोई जीव आभिनियोधिकज्ञानरूप मतिज्ञान को उत्पन्न कर सकता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं (गोयमा) हे गौतम ! કોઈ પણ વ્યક્તિ સમીપે સંવરને ઉપદેશ સાંભળ્યા વિના કેવલ સંવર દ્વારા આગ્નને નિરોધ કરી શકતા નથી–એટલે કે શુભ અધ્યવસાય ३५ सवरमा २ही शते नथी. (से तेणटेणं जीव नो संवरेज्जा ) 3 गौतम! - તે કારણે મેં એવું કહ્યું છે કે “કોઈ જીવ કેવલી આદિની પાસે સંવરને ઉપદેશ સાંભળ્યા વિના પણ કેવલ સંસાર દ્વારા આ ને નિરોધ કરી શકે છે, અને કોઈ જીવ તે પ્રકારને ઉપદેશ સાંભળ્યા વિના કેવલ સંવર દ્વારા આમ્રવને નિરોધ કરી શકતું નથી.” ___ गौतम स्वामीना प्रश्न-(असोच्चाणं भते । केवलिस जाव केवल आभिणिबोहियनाण' उप्पाडेज्जा ?) अन्त ! पक्षी पासे अथवा पलीना श्राप. કાદિ પાસે મતિજ્ઞાનની ઉત્પત્તિ કેવી રીતે થાય છે, એ વાતને સાંભળ્યા વિના શું કોઈ જીવ આભિનિબંધિક જ્ઞાનરૂપ મતિજ્ઞાનને ઉત્પન્ન કરી શકે છે ખરે? भावी२ प्रभुनपश-" गोयमा !" गौतम! ( अमोच्चाणं केव Page #689 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रभैयबन्द्रिका टीका श०९४० ३१ सू०१ अशुध्वाधर्मादिलाभनिरूपणम् ६६९ ' केवलं आभिणिवोद्दियनाणं उप्पाडेज्जा' हे गौतम ! अस्त्येककः कश्चित्पुरुषः केवलिनो वा सकाशात् यावत् केवलिश्रावकमभृतेः सकाशाद् वा तत्पाक्षिकोपासिकायाः सकाशाद् वा अश्रुत्वा खलु केवलम् आमिनिवोधिकज्ञानमुत्पादयेत्, ' अत्थेगइए केवलं आभिणिवोहियनाणं नो उप्पाडेज्जा ' अस्त्येककः कचिदपरः केवलप्रभूतेः सकाशादश्रुत्वा खलु केवलम् आभिनिवोधिकज्ञानं नो उत्पादयेत् । गौतमः प्राह - ' सेकेण्डेणं जाव नो उप्पाडेज्जा ? हे भदन्त ! तत् केनार्थेन यावत् अस्त्येककः कश्चित् केवलिप्रभृतेः सकाशात् अश्रुखाऽपि केवलम् आभिनियोधिकज्ञानमुत्पादयेत्, किन्तु अस्त्येककः अपरः कश्चित् तथाविधमश्रुत्वा नो केवलम् आभिनिबोधिकज्ञानमुत्पादयेत् ? भगवानाह - ' गोयमा ! जस्स णं आभिणिवोहिय (असोच्चा णं केवलिस्स वा जाव उवासियाए वा अत्थेगइए केवलं अभिणिबोहियनाणं उप्पाडेज्जा) कोई पुरुष केवली से या यावत् केवली के श्रावक आदि से नहीं सुन करके भी केवल आभिनिवोधिक ज्ञान उत्पन्न कर सकता है । तथा (अत्थेगहए केवलं आभिणित्रोहियनाणं नो उपाडेज्जा ) कोई एक पुरुष तथाविध उपदेश सुने बिना केवल आभिनियोधिकज्ञान को उत्पन्न नहीं कर सकता है । (से केणट्टेणं जाव नो उपाडेज्जा ) हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि कोई एक जीव केवली आदि से अभिनिवोधिक ज्ञानोत्पादक वचनोंको सुने विना केवल आभिनिबोधिक ज्ञान को उत्पन्न कर सकता है और कोई एक केबली आदि से तथाविध वचनों को बिना सुने आभिनिबोधिक ज्ञान को उत्पन्न नहीं कर सकता है इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं (जस्स लिस वा जाव उवासियाए वा अत्थेगइए केवलं आभिणिबोहियनाण' उप्पाडेज्जा ) કોઈ પુરુષ કેવલી પાસે અથવા કેવલીના શ્રાવકાદિની સમીપે આભિનિખાધિકજ્ઞાન પ્રાપ્તિના ઉપદેશ સાંભળ્યા વિના પણ શુદ્ધ આભિનિષેાધિક જ્ઞાન ઉત્પન્ન अ श छे. तथा ( अत्थेगइए केवल आभिणिवोहियनाणं नो उत्पाडेज्जा ) अर्ध જીવ તે પ્રકારના ઉપદેશ સાંભળ્યા વિના શુદ્ધ આભિનિાધિક જ્ઞાન ઉત્પન્ન કરી શકતા નથી. गौतम स्वामीनेो प्रश्न - ( से केणट्टेण जात्र नो उप्पाडेज्जा ? ) हे लहन्त ! આપ શા કારણે એવું કહેા છે કે કોઈ જીવ કેવલી પાસે આભિનિધિ જ્ઞાનેાત્પાદક વચને શ્રવણુ કર્યા વિના પણ શુદ્ધ આભિનિાધિક જ્ઞાન ઉત્પન્ન કરી શકે છે, અને કોઇ જીવ કેવલી આદિની પાસે તે પ્રકારનાં વચના શ્રવણુ કર્યાં વિના આભિનિષાષિક જ્ઞાન ઉત્પન્ન કરી શમ્તા નથી ? Page #690 -------------------------------------------------------------------------- ________________ • ६७ भगवती सूत्रे नाणावर णिज्जाणं क्रम्माणं खओवसमे कडे भवइ, से णं असोच्चा केवलिस्स वा जाव केवलं आभिणिवोद्दियनाणं उप्पाडेज्जा ' हे गौतम ! यस्य खलु जीवस्य आभिनिवोधिकज्ञानावरणीयानां कर्मणां क्षयोपशमः कृतो भवति, स खलु जीव: केवलिनः सकाशाद् वा, यात्रत् केवलियावकमभृतेः सकाशाद् वा अश्रुत्वाऽपि केवलम् आभिनिवोधिकज्ञानम् उत्पादयेत्, किन्तु ' जस्स णं आभिणिवोहियनाणावरणिज्जाणं कम्माणं खओवसमे नो कडे भवइ, से णं असोचा के लिस्स वा जा केवलं आभिणिवोहियनाणं नो उप्पाडेज्जा ' यस्य खलु जीवस्य आभिनिवोधिकज्ञानावरणीयानां कर्मणां क्षयोपशमो नो कृतो भवति, स खलु केवचिनो वा सकाशाद् यावत् केवलिश्रावकमभृतेः सकाशाद् वा अश्रुत्वा केवलम् आभिनिबोधिज्ञानं नो उत्पादयेत्, ' से तेणट्टेणं जाव नो उप्पाडेज्जा ' वत् तेनार्थेन णं आभिणिवोहियनाणावर णिज्जाणं कम्माणं खओवसमे कडे भव सेणं असोच्चा केवलिस्स वा जाब केवलं आभिणियोहियनाणं उप्पाडेज्जा ) हे गौतम! जिस जीव को आभिनिवोधिकज्ञानावरणीयकम का क्षयोपशम होता है वह जीव केवली आदि से तथाविध वचनों को सुने बिना भी अभिनिवोधिकज्ञान को उत्पन्न कर सकता है और ( जस्स णं आभिणिचोद्दियनाणावर णिज्जाणं कम्माणं खओवसमे नो कडे भवइ से णं असोच्चा केवलिस्स वा जाव केवलं आभिणिवोहियनाणं नो उप्पाडेज्जा) जिस जीव को आभिनिवोधिक ज्ञानावरणीयकर्मों का क्षयोपशम नहीं होता है वह जीव केवली आदि से तथाविध वचनों को सुने बिना केवल आभिनियोधिकज्ञान को उत्पन्न नहीं कर सकता है । (से तेणट्टेणं जाव नो उप्पाडेज्जा ) इसलिये हे गौतम! मैंने ऐसा भडावीर अलुना उत्तर - ( जस्स णं आभिणिवोहिय नाणावर णिज्जाणं कम्मो खओवसमे कडे भवइ, सेण असोच्चा केवटिस्स वा जाव केवलं आभिणित्रोहियनाणं उप्पाडेज्जा ) हे गौतम! ? वे मालिनियोधि ज्ञानावरणीय प्रभेनि ક્ષાપશમ કર્યો હાય છે, તે જીવ કેવલી આદિની પાસે તે પ્રકારનાં વચન શ્રવણુ કર્યો વિના પણુ આભિનિાધિક જ્ઞાન ઉત્પન્ન ( પ્રાપ્ત ) કરી શકે છે. परन्तु (जस्स णं आभिणित्रोहियनाणावर णिज्जाणं कम्माणं खओवसमे नो कडे भवइ, सेणं असोच्चा केवलिस वा जाव केवलं आभिनित्रोहियनाणं नो उप्पाडेजा ) ? बना मालिनिमेोधि ज्ञानावरणीय भेना क्षयोपशम थयो होता નથી, તે જીત્ર કેવલી આદિની પાસે તે પ્રકારનાં વચના શ્રવણ કર્યા વિના શુદ્ધ मालिनिमोधिठज्ञान उत्पन्न श्री शक्तो नथी, ( से तेणद्वेण' जाव नो उप्पाडेज्जा ) Page #691 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमैयचन्द्रिका टीका श०९ उ०३१ सू०१ अश्रुत्वाधादिलाभनिरूपणम् ६७१ यावत् कश्चित् केवलम् आभिनिवोधिकज्ञानमुत्पादयेत् , कश्चित् केवलम् आभिनिबोधिकज्ञानं नो उत्पादयेत् । गौतमः पृच्छति-' असोच्चा णं भंते ! केवलिस्स वा जाव केवलं सुयनाणं उप्पाडेज्जा ? ' हे भदन्त ! कश्चित पुरुषः केवलिनो वा सकाशाद् यावत्-केवलिश्रावकमभृतेः सकाशाद् वा अश्रुत्वा खलु केवलं श्रुतज्ञानम् उत्पादयेत् किम् ? भगवानाह-' एवं जहा आभिणियोहिय नाणस्स वत्तव्यया भणिया, तहा सुयनागस्स वि भाणियया' हे. गौतम ! एवं पूर्वोक्तरीत्या यथा आभिनिवोधिकज्ञानस्य वक्तव्यता भणिताः तथा श्रुतज्ञानस्यापि वक्तव्यता भणितव्याः 'नवरं सुयनाणावरणिज्जाणं कम्माणं खोवसमे भाणियचे' नवरम् मतिज्ञानापेक्षया श्रुतज्ञानस्य विशेषस्तु आभिनिवोधिककहा है कि यावा कोई जीव आभिनियोधिकज्ञान उत्पन्न कर सकता है और कोई जीव आभिनिबोधिकज्ञान उत्पन्न नहीं कर सकता है। ____ अब गौ म प्रभु से ऐसा पूछते हैं-(असोच्चाणं भंते ! केवलिस्स वा जाव केवलं सुयनाणं उप्पाडेजा) हे भदन्त ! क्या कोई जीव ऐसा भी होता है जो केवली के यावत् उनके श्रावक आदि के श्रुतज्ञानोत्पादक वचन सुने विना केवल श्रुतज्ञान को उत्पन्न कर सके ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-(एवं जहा आभिणिोहियनाणस्स वत्तव्वया भणिया तहा सुयनाणस्स वि भाणियचा ) हे गौतम ! जिस प्रकार से आभिनियोधिकज्ञान की वक्तव्यता कही जा चुकी है उसी प्रकार से श्रुतज्ञान की वक्तव्यता भी कहनी चाहिये। (नवरं सुयनाणावरणिज्जा णं कम्माणं खओवसमे भाणियब्वे) परन्तु उस वक्तव्यता में और इस वक्तव्यता में यदि कोई अन्तर है तो वह श्रुतज्ञानावरणीयकर्मों के હે ગૌતમ! તે કારણે મેં એવું કહ્યું છે કે કોઈ જીવ આભિનિબોધિક જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી શકે છે અને કોઈ જીવ તેને પ્રાપ્ત કરી શકતું નથી. गौतम स्वाभाना प्रश्न-( असोच्चाण भते ! केवलिरस वा जाव केवल सुयनाण उप्पाडेज्जा १) महन्त ! ४ ७१ पक्षी पासे अथवा तमना શ્રાવકાદ પાસે શ્રુતજ્ઞાનત્પાદક વચને શ્રવણ કર્યા વિના શું શ્રુતજ્ઞાન ઉત્પન્ન કરી શકે છે ખરો? महावीरप्रसुन अत्तर-(एवं जहा आभिणिबोहियनाणस्स वत्तव्यया भणिया कहा सुयनाणरस वि भाणियव्वा गौतम ! मालिनिमाधि ज्ञाननी २वी पातव्यता ९५२ पाभ की छे, मेवी १ श्रतज्ञाननी वातव्यता पर समापी (नवर' सुचनाणावरणिज्जाणं कम्माणं खओवसने भाणियब्वे) ५२-तु ते १४तव्यता ४२॥ मा વક્તવ્યતામાં આટલી વિશેષતા છે-જેમ આભિનિબેધિક જ્ઞાનની ઉત્પત્તિનું કારણ Page #692 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૭૨ भगवतोसूत्रे ज्ञानावरणीयकर्मक्षयोपशमस्थाने श्रुतज्ञानावरणीयानां कर्मणाम् क्षयोपशमो भणितव्यः । एवं चेव केवलं ओहिनाणं माणियवं' एवमेव मतिज्ञानादिवदेव केवलम् अधिज्ञानमपि भणितव्यम्, किन्तु 'नवरं ओहिणाणावरणिज्जाणं कम्माणं खओवस मे भाणियत्वे 'नवरं मतिज्ञानाद्यपेक्षया अवधिज्ञानस्य विशेषस्तु अवधिज्ञानावरणीयानां कर्मणां क्षयोपशमः भणितव्यः । एवं केवलं मणपज्जवनाणं उप्पाडेज्जा' एवं पूर्वोक्तरीत्या केवलं मनःपर्यवज्ञानमुत्पादयेत् किन्तु 'नवरं मणपज्जवणाणावरणिज्जाणं कम्माणं खोवसमे भाणि यव्धे' नवर विशेषस्तु मन:पर्यत्रज्ञानावरणीयानां कर्मणां क्षयोपशमो भणितव्यः । गौतमः पृच्छति-'असोक्षयोपशम का है-अर्थात् आभिलिबोधिकज्ञान की वक्तव्यता में जिस प्रकार से आभिनियोधिक ज्ञान की उत्पत्ति का कारण आभिनियोधिक ज्ञानाबरणीय कर्मों का क्षयोपशम कहा गया है उसी प्रकार से यहां पर आभिनियोधिक ज्ञानावरणीय कर्मक्षयोपशम के स्थान में श्रुतज्ञानावरणीय कर्मो का क्षयोपशम कहना चाहिये । ( एवं चेव केवलं ओहिनाणं भाणियव्वं ) मतिज्ञान आदि की तरह से ही केवल अवधिज्ञान को भी कहना चाहिये (नवरं) किन्तु (ओहिनाणावरणिज्जाणं कम्मा णं खोवसमे भाणियब्वे) भतिज्ञान आदि की अपेक्षा अवधिज्ञान की उत्पत्ति में अवधिज्ञानावरणीयकर्मों का क्षयोपशम होना है ऐला जानना चाहिये । ( एवं केवलं मणपज्जवनाणं उप्पाडेज्जा) इसी तरह से केवल मनः पर्यघज्ञान की उत्पत्ति के विषय में भी जानना चाहिये । (नवरं) पूर्व की अपेक्षा इसकी उत्पत्ति में जो विशेषता है वह मनः पर्यवज्ञानावरणीय कर्मों के क्षयोपशम को लेकर के है, अर्थात् આભિનિધિક જ્ઞાનાવરણીય કર્મોનો ક્ષોપશમ કહેવામાં આવેલ છે, એજ પ્રમાણે શ્રતજ્ઞાનાવરણીય કર્મોને ક્ષયપશમ થવાથી શ્રુતજ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે, એમ સમજવું. (एवं चेव केवल' ओहिनाण' भाणियध्वं) मतिज्ञानना २वी मवधि. ज्ञाननी ५ वतव्यता समवी. “ नवर" ५२न्तु (ओहिनाणावरणिज्जाण कम्माण खोवसमे भाणियव्वे ) महा मेसी विशेषता समनवानी छ ? અવધિજ્ઞાનાવરણીય કમને ક્ષયોપશમ થવાથી અવધિજ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે. (एवं केवल मणपज्जवनाण' उप्पाडेजा ) श्री प्रभारी मन५५ज्ञाननी त्य. तिना विषयमा पY 4zतव्यता समरवी. “ नबर'" ५२-तु मडी मेटली on વિશેષતા સમજવી જોઈએ કે મન:પર્યયજ્ઞાનાવરણીય કર્મોને ક્ષોપશમ થવાથી મનપર્યયજ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે. Page #693 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेन्द्रका टीका श०९ उ०३१ सू०१ अश्रुत्वाधर्मादिलाभ निरूपणम् ६७३ च्वाणं भंते । केवलिस्स वा जाव तप्पक्खियउवासियाए वा केवलनाणं उप्पाडेज्जा ? ' हे भदन्त ! कचित्पुरुषः केवलिनो वा सकाशात्, यावत् तत्पाक्षिकोपासिकाया वा सकाशात् अश्रुत्वाऽपि खलु केवलज्ञानमुत्पादयेत् किम् ? भगवानाह - ' एवं चैत्र नवरं केवलनाणावर णिज्जाणं कम्माणं खए भाणियव्वे, सेसं तं चेव ' एवमेव नवरं केवलज्ञानावरणीयानां कर्मणां क्षयो भणितव्यः शेषं तदेव - पूर्ववदेव नवरं विशेषस्तु अत्र केवलज्ञानावरणीयानां कर्मणां क्षयो भणितव्यः' से मनः पर्यवज्ञान की उत्पत्ति मनः पर्यय ज्ञानावरणीय कर्मों के क्षयोपशम से होती है ऐसा कहना चाहिये । अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं (असोच्चा णं भंते ! केवलिस्स वा जाव तपक्खिय उवासियाए वा केवलनाणं उप्पाडेज्जा ) हे भदन्त ! क्या कोई जीव ऐसा भी होता है जो केवली से या यावत् उनके श्रावक आदि से विना सुने भी केवलज्ञान को उत्पन्न कर लेता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - ( एवं चेव नवरं केवलनाणावर णिज्जाणं कम्माणं खए भाणियव्वे) हे गौतम! हां, कोई ऐसा भी जीव होता है जो केवली से या यावत् उनके श्रावक आदि से बिना सुने भी केवलज्ञान को उत्पन्न कर लेता है । और कोई ऐसा होता है केवली से या यावत् उनके श्रावक आदि से विना सुने केवलज्ञान उत्पन्न नहीं कर पाता है । जो विना सुने भी केवलज्ञान उत्पन्न कर लेना है उस जीव का केवल ज्ञानावरणीयकर्मों का क्षय होता है और जो केवलज्ञान उत्पन्न नहीं कर पाता है उसको केवल ज्ञानावरणीयकर्मे का क्षय नहीं होता है । (से 1 गौतम स्वाभीना अश्न- ( असोचाण भंते ! केवलिस्स वा जाव तप्पक्खिय उवासियाए वा केवल नाणं' उप्पाडेज्जा १) हे लहन्त ! शु अध लव सेवा होय છે કે જે કેવલી પાસે અથવા તેમના શ્રાવકાદિ પાસે કેવળજ્ઞાનાત્પાદક વચના શ્રવણ કર્યા વિના કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન કરી શકે છે ? महावीर अलुना उत्तर- ( एवं चेव नवर केवलनाणावर णिज्जाण' कम्माण खए भाणियव्वे ) हे गौतम! अडप पूर्वोउथन प्रभानुं ४थन सभ• જવુ' એટલે કે કોઇ જીવ એવા પણ હોય છે કે જે કેવલી આદિની સમીપે ઉપદેશ શ્રવણુ કર્યો વિના કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ કરનાર જીવના કેવળજ્ઞાનાવરણીય કર્મના ક્ષય થઈ ગયા હૈાય છે. પરન્તુ કોઈ જીવ એવા પણ હાય છે કે જે તેમના તે પ્રકારને ઉપદેશ સાંભળ્યા વિના કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી શકતા નથી, કારણ કે એવા જીવના કેવળજ્ઞાનાવરણીય કર્મના ક્ષય થયેા હતેા નથી, “તે भ ८५ Page #694 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १७४ भगवती सूत्रे तेणद्वेणं गोयमा ! एवं वृच्चड जाय केवलनाणं नो उप्पाडेज्जा ' हे गौतम! तत् तेनार्थेन एवमुच्यते - यावत् - यस्य केवलज्ञानावरणीयकर्मणां क्षयः कृतो भवति स केवलप्रभृतेः सकाशादश्रुत्वाऽपि केवलज्ञानमुत्पादयेत् यस्य तु केवलज्ञानावरणीय कर्मणां क्षयो नो कृतो भवति स के लिपभूतेः सकाशाद् अश्रुत्वा केवलज्ञानं नोत्पादयेदिति भावः । अथ पूर्वोक्ता नेवार्थान् समुदायेनाह - 'आसोच्चाणं भंते ! केवलिस्स वा जात्र तप्पक्खियउवासियाए वा केवलिपनत्तं धम्मं लभेज्जा सवणयाए " इत्यादि सर्व पूर्ववदेव व्याख्येयमिति ॥ सू० १ ॥ अवधिज्ञानोत्पादवक्तव्यता । अथ केवलिप्रमृतेः सकाशादश्रुत्वैव यथा कथिज्जीवः केवलज्ञानमुत्पादयेत्तथा दर्शयितुमाह - ' तस्स णं भंते । ' इत्यादि । मूलम् - तस्स णं भंते ! छŻ - छट्टेणं अणिक्खित्तेणं तवोकम्मेण उवाहाओ पगिज्झिय पगिज्झिय सूराभिसुहस्त तेणट्टेणं गोयसा ! एवं बुच्च जात्र केवलनाणं नो उप्पाडेज्जा) इसी कारण हे गौतम! मैंने ऐसा कहा है कि जिस जीवका केवल ज्ञानावरणीयकका क्षय किया हुआ होता है वह जीव केवलीसे या यावत् केवली के भावक आदि से विना सुने भी केवलज्ञान उत्पन्न कर लेना है और जिस जीव का केवल ज्ञानावरणीयकों का क्षय नहीं होता है वह जीव केवली से या केवली के श्रावक आदि से विना सुने केवलज्ञान उत्पन्न नहीं कर सकता है। अब इन्हीं पूर्वोक्त अर्थों को समुदाय से कहने के लिये (असोच्चा णं भंते! केवलिस्स वा जाव तप्पक्खियज्वासियाए वा केवलिपन्नत्तं धम्मं लभेज्जा सवणयाए ) इत्यादि ऐसा कहा है । सो इन सब सूत्रों का अर्थ पहिले की तरह से ही प्रश्नोत्तर रूप में व्याख्यायुक्त करके समझलेना चाहिये ॥ सृ०१ ॥ तेणद्वेण गोयमा । एवं वुच्चइ जोव केवलनाणं नो उप्पाडेज्जा ) हे गौतम! કારણે મે' એવુ' કહ્યુ છે કે જે જીવે કેવળજ્ઞાનાવરણીય કર્મોનાં ક્ષય કર્યાં હાય છે, તે જીવ કેવલી આદિના ઉપદેશ સાંભળ્યા વિના પણ કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન કરી શકે છે, પરન્તુ જે જીવે કેવળજ્ઞાનાવરણીય કર્મોના ક્ષય કર્યાહાતા નથી, તે જીવ કેવલી આદિનાં વચને શ્રવણ કર્યો વિના કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન કરી શકતા નથી હવે સૂત્રકાર પૂર્વોક્ત વિષયેાનું સમુદાયરૂપે કથન કરવાને માટે (રોच्चाणं भंते! केवलिस वा जाव तप्पक्खिय उवासियाए वा केवलिपन्नत्त धम्मं लभेज्जा सवणयाए ) त्याहि सूत्रपाठ उद्यो छे ते सूत्रपाठां भावता प्रश्नो ત્તાનું નિરૂપણુ મૂળ સૂત્રામાં કહ્યા પ્રમાણે જ સમજવું. ॥ સૂ॰૧ ॥ Page #695 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रभवन्द्रिका 0 श०९ ४० ३१ सू० २ अधिधानोत्पत्तिनिरूपणम् १७५ आयावणभूमीए आयावेमाणस पगइभयाए, पगइउवसंतयाए पगइपयणु कोहमाणमायालोलयाए, मिउमद्दवसंपन्नयाए, अल्लीणयाए, भयाए, विणीययाए, अन्नया कयाइं सुभेणं अज्झवसाणेणं सुभेणं परिणामेणं, लेस्लाहिं विसुज्झमाणीहि २ तयावरणिज्जाणं कम्माणं खओवसमेणं ईहापोहमन्गणगवेसणं करेमाणस विभंगे नामं अन्नाणे समु. प्पज्जइ । से णं तेणं विभंगनाणेणं समुप्पन्नेणं जहण्णेणं अंगुलस्स असंखेज्जइभागं, उक्कोलेणं असंखेज्जाइं जोयणसहस्साइं जाणइ पासइ। तेणं विभंगनाणेणं लमुप्पन्नेणं जीवे वि जाणइ, अजीवे विजाणइ, पासंडत्थेसारंभे सपरिग्गहे, संकिलिस्समाणे वि जाणइ, विसुज्जमाणे वि जाणइ । से णं पुयामेव सम्म पडिवज्जइ, संम्मत्तं पडिवज्जित्ता समणधम्मं रोएइ समणधम्मरोएत्ता चरित्तं पडिवजइ, चरितं पडिवज्जित्ता लिंगं पडिबज्जइ, तस्स णं तेहि मिच्छसपज्जवेहिं परिहायमागेहिं परिहायमाणेहिं सम्मईसणपज्जवहिं परिवङ्घमाणेहि परिवड्डमाणेहिं से विभंगे अन्नाणे सम्मत्तपरिग्गहिए खिप्पामेव ओही परावत्तइ ॥ सू०२ ॥ छाया-तस्य खलु भदन्त ! पष्ठ-पष्ठेन अनिक्षिप्तेन तपाकर्मणा ऊर्च वाहू प्रगृह्य प्रगृह्य सूर्याभिमुखस्य आतापनाभूमौ आतापयतः प्रकृतिभद्दयाए प्रकृत्यु अवधिज्ञानोत्पादकवक्तव्यता(तस्स णं भंते ! छठें छठेणं अणिक्खित्तेणं तयो कम्मेणं ) इत्यादि । सूत्रार्थ-(तस्त णं भंते ! छठें छठेणं अणिक्खित्तेणं तयो कम्मेणं અવધિજ્ઞાનોત્પાદક વક્તવ્યતા– " तस्स णं भंते ! छटुं छद्रेण अणिक्खित्तेण तवोकम्मेण " त्याह. सूत्राथ---( तस्स ण भते । छ8 छटेण अणिक्लित्तेण तवोकम्मेण उमर Page #696 -------------------------------------------------------------------------- ________________ မေ भगवती सूत्र पशान्ततया प्रकृतिप्रतनुक्रोधमानमाया लोभतया मृदुमार्दव सम्पन्नतया, आलीनतया, भद्रता, विनीततया, अन्यदा कदाचित् शुभेन अध्यवसानेन, शुभेन परिणामेन लेश्याभिः विशुध्यमानाभिः विशुध्यमानाभिः तदावरणीयानां कर्मणां क्षयोपशमेन ईहापोहमार्गणगवेषणं कुर्वतो विभङ्गनाम अज्ञानं समुत्पद्यते । स खलु तेन विभङ्गउ वाहाओ पगिज्झिय परिज्झिय सुराभिमुहस्स आयावणभूमीए आयमाणस्स पग भद्दयाए पगइ उवसंतयाए, पगहपयणुको हमाणमाया लोभयाए, मिउमद्दयसंपन्नयाए, अल्लीणयाए, भट्याए, विणीयथाए, अन्नया कघाई सुभेणं अज्झवसाणेणं सुभेणं परिणामेणं, लेस्साहि विज्झमाणीहिं २ तयावरणिजाणं कम्माणं खओवसमेणं ईहापोहमगणवेसणं करेमाणस्स विभंगे नामं अन्नाणे समुपज्जइ ) निरन्तर छट्ट छकी तपश्चर्या करने वाले, तथा आतापनाभूमि में सूर्य के सन्मुख ऊँचा हाथ करके आतापना लेने वाले, तथा प्रकृति से भद्र होने के कारण एवं प्रकृति से उपशान्त होने के कारण स्वभाव से अतिमन्द क्रोध, मान, माया और लोभ वाले तथा मृदुमार्दव से युक्त, आलीनता से युक्त, भद्रगुण से युक्त, विनयगुण से युक्त होने के कारण किसी एक दिन शुभ अध्यवसाय द्वारा शुभ परिणाम द्वारा, विशुद्धलेश्याओं द्वारा तदाचरणीय कर्मों के क्षयोपशम से ईहा, अपोह, मार्गणा और गवेषणा करते हुए उस जीव को विभंग नाम का अज्ञान उत्पन्न होता है - वह बाहाओ पगिझिय पगिज्झिय सूराभिमुहस्स आयावणभूमीए आयावेमाणस्स पगह भयाए पगइ उवसतयाए, पगइपयणुको हमाणमायालोभयाए, मिउमदवस 'पन्न याए, अलीयाए, भहयाए, विणीययाए अन्नया कयाई सुभेणं अज्झवसाणेणं सुभेणं परिणामेण, साहिं विसुज्झमाणीहिं २ तयावरणिज्जाणं कम्मार्ण खओवसमेण' ईहा - पोहमग्गणगवेसण करेमाणस्स विभंगे नामं अन्नाणे समुपज्जइ ) निरन्तर छुट्ट છઠ્ઠની તપસ્યા કરનારા, તથા તડકાવાળી ભૂમિમાં સૂર્યની સામે હાથ ઊંચા કરીને આતાપના લેનારા હૈાવાથી, તથા ભદ્ર પ્રકૃતિવાળા હેાવાથી, પ્રકૃતિથી उपशान्त होवाथी, श्रेध, भान, भाया भने बोलने यातना पाड्या होवाथी, મૃદુ–માવથી યુક્ત હાવાથી, આલીનતાથી યુક્ત હેાવાથી, ભદ્રગુણુથી અને વિનયગુણુથી યુક્ત હાવાને કારણે કાઇ એક દિવસ શુભ અધ્યવસાય દ્વારા શુભપરિણામ દ્વારા, વિશુદ્ધ લેશ્યાઓ દ્વારા, તેના આવરક કર્મોના ક્ષચેાપશમ થવાથી ઇડા, અપેાહ, માગણુા અને ગવૈષણા કરતા કરતા આ જીવને વિભ’ગ નામનું જ્ઞાન ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. Page #697 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमैयन्द्रिका टी० श०९ ७० ३१ सू० २ अवधिज्ञानोत्पत्तिनिरूपणम् ६७० ज्ञानेन समुत्पन्नेन जघन्येन अलस्य असंख्येयभागम् उत्कर्षेण असंख्येयानि योजनसहस्राणि जानाति पश्यति । स खलु तेन विभङ्गज्ञानेन समुत्पन्नेन जीवानपि जानाति, अजीवानपि जानाति, पाखण्डस्थान् सारम्भान् , सपरिग्रहान् संक्लिश्यमानानपि जानाति, विशुध्यमानानपि जानाति । स खलु पूर्वमेव सम्यक्त्वं (से णं ते णं विभंगनाणेणं समुप्पन्नेणं जहण्णेणं अंगुलस्स असंखेज्जइ भागं, उक्कोसेणं असंखेज्जाई जोयणसहस्साई जाणइ पासइ, जीवे चि जाणइ, अजीवे वि जाणइ, पासंडन्थे, सारंभे, सपरिग्गहे, संकिलिस्समाणे वि जाणइ विसुज्झमाणे वि जाणइ, से णं पुवामेव सम्मत्तं पडिवज्जइ,सम्मत्तं पडिवज्जित्ता समणधम्म रोएइ, समणधम्मं रोएत्ता चरित्तं पडिवज्जइ, चरितं पडिवज्जित्ता लिंगं पडिवज्जइ, तस्सणं तेहिं मिच्छात्तपज्जवेहि परिहायमाणेहिं परिहायमाणेहिं सम्मइंसणपज्जवेहि परिवडमाणेहिं २ से विभंगे अन्नाणे सस्मत्तपरिग्गहिए खिप्पामेव ओही परावत्तइ) उत्पन्न हुए उस विभंगज्ञान द्वारा जघन्य से अङ्गुल के असंख्यातवें भाग को और उत्कृष्ट से असंख्यात हजार योजन को जानता है और देखता है। उस उत्पन्न हुए विभंगज्ञान द्वारा वह जीवों को भी जानता है, अजीवों को भी जानता है, आरंभवाले परिग्रहवाले एवं संक्लेश से युक्त हुए पाखण्डी जीवों को भी जानता है और विशुद्ध जीवों को भी जानता है। वह विभंगज्ञानी पहिले से ही सम्य (से ण' ते ण विभंगनाणेण समुप्पन्नण जपणेण' अंगुलस्स असखेज्जइ भाग, उक्कोसेण असखेज्जाई जोयणसहस्साइ जाणइ पासइ, जीवे वि जाणइ अजीवे वि जाणइ, पासडत्थे, सार भे, सपरिगहे, सकिलिस्समाणे वि जाणइ घिसुज्झमाणे वि जाणइ, से ण पुवामेत्र सम्मत्त पडिवज्जइ, सम्मत्तं पडिवज्जित्ता समणधम्म रोएइ, समणधम्म रोएत्ता चरित्तं पडिवज्जइ, चरित्त पडिवज्जित्ता लिंग पडिवज्जइ, तस्स णं वेहि मिच्छित्तपज्जवेहि परिहायमाणेहिं परिहायमाणेहिं सम्मईसणपज्जवेहिं परिवड्ढमाणेहिं २ से विभंगे अन्नाणे सम्मत्तपरिग्गहिए खिपामेव ओही परावत्तइ ) Gत्पन्न थयेा ते विज्ञान व ते माछामा छ। અસંખ્યાતમાં ભાગપ્રમાણુ અને વધારેમાં વધારે અસંખ્યાત હજાર એજન પ્રમાણ ક્ષેત્રને જાણી શકે છે અને દેખી શકે છે. તે વિભંગજ્ઞાન દ્વારા તે જીને પણ જાણે છે અને અજીને પણ જાણે છે. તે આરંભવાળા, પરિ ગ્રહવાળા, સંકલેશવાળા અને પાખંડી ને પણ જાણે છે અને વિશુદ્ધ ઇને પણ જાણે છે. તે વિભગન્નાની પહેલેથી જ સમ્યકત્વને પ્રાપ્ત કરે છે Page #698 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *se भगवती सूत्रे प्रतिपद्यते, सम्यक्त्वं प्रतिपद्य श्रमणधर्मं रोचयति, श्रमणधर्म रोचयित्वा चारित्रं प्रतिपद्यते, चारित्रं प्रतिपद्य लिङ्गं प्रतिपद्यते । तस्य खलु तैः मिथ्यात्वपर्या यैः परिहीयमाणैः परिहीयमाणैः सम्यग्दर्शनपर्यायैः परिवर्द्धमानः परिवर्धमानैः तद विभङ्गे अज्ञानम् सम्यक्त्वपरिगृहीतं क्षिप्रमेत्र अवधिः परावर्तते ॥ सू० २ ॥ टीका- ' तस्स भंते! छ-छट्टेणं अनिक्खिणं तत्रोकम्मेणं उडूं बाहाओ पगिज्झिय पगिज्झिय सुराभिमुदस्स आयावणभूमीए आयावेमाणस्स, गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! तस्य खलु अश्रुतधर्मादिकस्य जीवस्य पष्ठ - पष्ठेन अनिक्षिक्त्व को प्राप्त करता है, सम्यक्त्व को प्राप्त करके वह श्रमणधर्म ऊपर रुचि करता है, रुचि करके वह चारित्र को स्वीकार करता है, चारित्र को स्वीकार करके वह लिङ्गरूप वेष को स्वीकार करता है । बाद में उस विभट्ट ज्ञानी के मिध्यात्वपर्यायें क्षीण होते होते और सम्यग्दर्शन पर्यायें बढ़ते बढ़ते वह विभंग अज्ञान सम्यक्त्व युक्त हो जाता है और शीघ्र ही वह अवधिरूप में परिवर्तित हो जाता है । टीकार्थ - जिस प्रकार से कोई जीव केवली आदि से सुने बिना ही केवलज्ञान उत्पन्न कर लेता है उसी प्रकार से सूत्रकार दिखाते हैं (तस्स णं भंते! छटुं छट्टेणं अनिक्खित्तेणं तवोकम्मेणं उडूं बाहाओ परिज्झिय परिज्झिय सूराभिमुहस्स आघावणभूमिए आयावेमाणस्स ) हे भदन्त । जिस जीव ने केवली आदि के समीप धर्मादिक का श्रवण नहीं किया है, तथा निरंतर आचरित छट्ठ छठ्ठ की तपस्या से जो 'युक्त बना સમ્યકત્વ પ્રાપ્ત કર્યો પછી તે શ્રવણુ ધર્મ ઉપર રુચિ કરવા માંડે છે, અને રુચિ કરીને તે ચારિત્રના સ્વીકાર કરે છે. ચારિત્રના સ્વીકાર કરીને તે લિંગરૂપ વેષને સ્વીકાર કરે છે. ત્યારમાદ તે વિભગજ્ઞાનીની મિથ્યાત્વ પર્યાચા ક્ષીણ થતાં થતાં અને સમ્યગ્દર્શનપર્યાયાની વૃદ્ધિ થતાં થતાં તે વિભગ અજ્ઞાન સમ્યકત્વ યુક્ત થઈ જાય છે અને તુરત જ અવધિજ્ઞાનરૂપે પરિવર્તિત થઈ જાય છે ટીકા-કેવલી આદિની પાસે કેવલિપ્રજ્ઞક્ષ ધને શ્રવણ કર્યા વિના કાઈ જીવને કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે, એવું આગળ કહેવામાં આવ્યું છે, હવે એવું કેવી રીતે બને છે તે સૂત્રકાર અહીં પ્રકટ કરે છે—— (जस्सण भंते ! छट्ठ छट्टेण अनिक्खित्तेण तवोकम्मेण उडूढं बाहाओ पगिज्झिय परिज्झिय सूराभिमुद्दस्स आयावणभूमिए आयावेमाणस्स ) જીવે ફૅનલી આદિની સમીપે ધર્માદિકને શ્રવણ કર્યાં નથી, તથા નિતર છઠ્ઠને ભદત ! જે Page #699 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमैयचन्द्रिका टीका श०९ उ. ३१ सू०१ अश्रुत्वादिलाभनिरूपणम् ६७९ प्लेन निरन्तराचरितेन तपः-कर्मणा ऊर्ध्वबाहू प्रगृह्य प्रगृह्य धृत्वा धृता मुराभिमुखस्य सूर्यसम्मुखस्थस्य आतापनाभूमौ आतापयतः आतापनां कुर्वतः 'पगइभद्दयाए पगइउवसंतयाए ' प्रकृतिभद्रतया प्रकृत्या स्वभावेन भद्रः शोभन: श्रेष्ठस्तस्यभावस्तया स्वभावश्रेष्ठतया, प्रकृत्युपशान्ततया प्रकृत्या स्वभावेन उपशान्तः उपशमवान् तस्य भावस्तया शान्तस्वभावतया इत्यर्थः 'पगइपयणुकोहमाणमायालोभयाए ' प्रकृतिमतनुक्रोधमानमायालोभतया-प्रकृत्या स्वभावेन प्रतनवः कृशाः क्रोधमानमायालोमा यस्य तस्य भावस्तया 'मिउमदवसंपन्नयाए ' मृदुमार्दवसम्पमतया-अत्यन्तकोमलस्वभावतया 'अल्लीणयाए, भदयाए, विणीययाए ' आलीनतया आलीन आश्रितः गुरोरनुशासनाभावेऽपि सुभद्रक एव, तस्य भावस्तया, भद्रतया, विनीततया, ' अन्नया कयाई सुभेणं अज्झवसाणेणं, सुभेणं परिणामेणं' शुभेन अध्यवसानेन अध्यवसायेनेत्यर्थः शुभेन परिणामेन ‘लेस्साहि विसुज्झमाणीहि विमुज्झमाणीहिं लेश्याभिः विशुद्धयमानाभिः विशुद्धयमानाभिः वारं वारं निरन्तरं विशुद्धिमाप्नुवतीभिरित्यर्थः, 'तयावरणिज्जाणं कम्पाणं खओवसमेणं' हुआ है, एवं आतापना भूमि में उर्ध्वपाहु करके जो सूर्य की ओर मुख करके आतापना लेता है, (पगइ अद्दयाए, पगइ उपसंतयाए) जो स्वभाव से सरल है, स्वभाव से उपशमवाला है, स्वभाव से जिसकी . क्रोध, मान, माया और लोभ कपायें कृश-अल्प हो गई हैं (अल्लीणयाए, भद्दयाए, विणीययाए) गुरु के अनुशासन के अभाव में भी जो भद्रक परिणामी होता है, विनय गुण जिसमें अच्छी तरह से भरा हुआ है, ऐसे उस बालतपस्वी जीव को (सुभेणं अज्झवसाणेणं) कि जो शुभ अध्यवसाय (सुभेणं परिणालेणं) एवं शुभ परिणाम द्वारा (लेस्साहिं विस्लुज्झमाणीहिं २) धीरे २ विशुद्ध बनती जाती अपनी लेश्याओं से પારણે છઠ્ઠની તપસ્યાથી યુક્ત છે, તથા તડકાવાળી ભૂમિમાં ઊર્ધ્વ બાહ કરીને भने सूर्यनी त२६ भुभ मान र मातापना देतेडाय छ, ( पगइ भद्दयाए, पगइ उनसतयाए ) २ स्वभावे स२८ छ, रे ५शान्त छ, स्वामावि रीत। જેના ક્રોધ, માન, માયા અને લોભરૂપ કષા પાતળા પડી ગયેલા છે, (अल्लीणयाए, भदयाए, विणीययाए ) गुरुना अनुशासननी अमाप वा छतi પણ જે ભદ્રક પરિણામી હોય છે જેનામાં વિનયગુણ બહુ જ વધારે પ્રમાણમાં २से। उय छे. ( सुभेण अज्झव पाणेण , सुभेण परिणामेण ) शुभ २५यावसाय भने शुभ परिणाम २ ( लेस्माहिं विसुज्झमाणीहि २) धा३ धा३ विशुद्ध मानती ती पानाथी वेश्याम्याथी २ यु5त थयेट छ, ( तयावरणिज्जाण Page #700 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६८० भगवतीसूत्र तदावरणीयानां विभङ्गज्ञानावरणीयानां कर्मणां क्षयोपशमेन 'ईहापोहमग्गणगवेसणं करेस्समाणस्स विभंगे नामं अनाणे समुप्पज्जइ ' ईहापोहमार्गणगवेषणम् तत्र ईहो सदाभिमुखा ज्ञानचेष्टा, अपोहस्तु विपक्षनिरासः, मार्गणं च अन्वयधर्मालोचनं, गवेपणं तु व्यतिरेकधर्मालोचनम् , कुर्वतः विभगो नाम अज्ञानं समुत्पधते । ' से णं तेणं विभंगनाणेणं समुप्पन्नेणं ' स खलु बालतपस्वी तेन पूर्वोक्तेन समुत्पन्नेन विभङ्गज्ञानेन करणभूतेन 'जहण्णेणं अंगुलस्स असंखेज्जहभागं उक्कोसेणं असं खेज्जाइं जोयणसहस्साई जाणइ पासइ ' जघन्येन अगुलस्य असं ख्येयभागम् , उत्कर्षेण तु असंख्येयानि योजनसहस्राणि जानाति पश्यति । ' से णं तेणं विभंगनाणेणं समुप्पन्नेणं जीवेवि जागड, अजीवेवि जाणइ ' स खलु तेन युक्त बना हुआ है (तयावरणिज्जाणं क्रम्माणं खओवसमेणं) विभंगज्ञानावरणीय कर्मी के क्षयोपशम से (अन्नयाकयाई) कदाचित् (ईहापोहह्मग्गणगवेसणं करेमाणस्स) ईहा, अपोह, मार्गणा और गवेपणा करते समय (विभंगे नामं अन्नाणे समुप्पज्जइ) विभंग नाम का अज्ञान उत्पन्न हो जाता है। सदर्थ की तरफ झुकती हुई जो ज्ञान की चेष्टा है उसका नाम ईहा, विपक्ष के धर्मों का निरास करने का नाम अपोह, . अन्वयरूप से वर्तमान धर्म की आलोचना करने का नाम मार्गण एवं व्यतिरेक धर्मों की आलोचना करना इसका नाम गवेपण है । ( से णं तेणं विभंगनाणेणं समुप्पन्नेणं) उत्पन्न उस विसंगज्ञान से वह बालतपस्वी ( जहाणेणं अंगुलस्त असंखेजइमागं उछोसेणं असंखेजाई जोयणसहस्साइं जाणइ पासइ) कम से कम अंगुल के असंख्यातवें भाग प्रमाण क्षेत्र को और अधिक से अधिक असंख्यात हजार योजनप्रमाण क्षेत्र को जानता है और देखता है। (से णं ते णं विभंगनाणेणं कम्माण खओवसमेण) से मालतपस्वी ने विज्ञानावरणीय भाना क्षयोपशम थवाथी ( अन्नया कयाई ) ध्या२४ (ईहापोहमगणगवेसण' करे माणस्म ) डा, मोड, भाग! मने गवेषण' ४२ता ४२ता ( विभंगेनामं अन्नाणे समुप्पज्जइ) विनाभनु मतान पन्न / लय छे, सर्थनी त२५ કની જે જ્ઞાનની ચેષ્ટા છે તેને “ઈહા કહે છે. વિપક્ષના ધર્મોને નિરાસ (દલી દ્વારા તેની માન્યતાઓને બેટી સાબિત કરવી તેનું નામ અપોહ છે ) કરે તેનું નામ “અહ” છે. અવયરૂપે વર્તમાન ધર્મની આલોચના કરવી તેનું નામ માગણ છે અને વ્યતિરેક ( વિરેધી) ધર્મોની આલોચના કરવી તેનું નામ ગવેષણ છે. Page #701 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टी० २०९ ३० ३१ स्० २ अवधिज्ञानोत्पत्तिनिरूपणम् १८१ विभङ्गज्ञानेन समुत्पन्नेन जीवानपि जानाति अजीवानपि जानाति कथञ्चित् , न तु साक्षादेव, विभङ्गज्ञानस्य मूर्तमात्रगोचरत्वात् 'पासंडत्थे सारंभे सपरिग्गहे संकिलिस्समाणेवि जाणइ, विसुज्झमाणेवि जाणइ ' पाखण्डस्थान मिथ्यादम्भव्रतस्थान् सारम्भान् आरम्भयुक्तान् अत एव सपरिग्रहान् परिग्रहवतः संक्लिश्यमानानपि संक्लिष्टपरिणामयुक्तानपि तादृशपाखण्डस्थान् , जानाति, विशुध्यमानानपि विशुद्धपरिणामयुक्तानपि जानाति, आरम्भादिमतामेवं स्वरूपत्वात् । से णं पुन्वामेव सम्मत्तं पडिवज्जइ' स खलु असौं विभङ्गज्ञानी बालतपस्वी जीवाजीवस्वरूपपाखण्डस्थसंक्लिश्यमानतादिज्ञाता सन् पूर्वमेव चारित्रप्रतिपत्तेः प्रागेवेत्यर्थः, सम्यक्त्वं मतिपद्यते समुप्पन्नेणं जीवे वि जाणइ, अजीवे वि जाणइ) उत्पन्न हुए उस विभंगज्ञान से वह कथंचित् रूप से जीवों को भी जानता है, अजीवों को भी जानता है। साक्षालरूप से वह उन्हें नहीं जानता है। क्योंकि विभंगज्ञान सूर्तपदार्थ को ही जानता है-अभूर्त पदार्थो को नहीं। (पासंडत्थे सारंभे सपरिग्गहे संकिलिस्समाणे वि जाणइ, विसुज्झमाणे वि जाणइ ) आरंभ में वर्तमान परिग्रह से सहित और संक्लेशपरिणाम वाले पाषंडी जीवों को जानता है । तथा-विशुद्धपरिणाम युक्त जीवों को भी जानता है। (से णं पुव्यामेव सम्मत्तं पडिवज्जइ ) वह विभंगज्ञानी घालतपस्वी जीव-जीव के अजीव के स्वरूप को, आरम्भ परिग्रह और संक्लिष्टपरिणाम से युक्त पाखण्डी जीव को और विशुद्ध (से ण तेण विभंगनाणेण समुप्पन्नेण ) Grपन्न थयेा विज्ञान ५ ते मा तपस्वी (जहण्णेण अंगुलस्स अस खेज्जइभागं उकोसेण असखेज्जाई जोयणसयसहस्साईजाणइ, पासइ) माछामा माछा मसना अस. ખ્યાતમાં ભાગ પ્રમાણ ક્ષેત્રને અને વધારેમાં વધારે અસંખ્યાત જન પ્રમાણ क्षेत्रने तो छ भने तुणे छ. (से ण तेण विभंगनाणेण समुप्पन्नेण जीवे वि जाणइ, अजीवे वि जाणइ ) उत्पन्न थये। विज्ञान व ते ४४ मशे ઇને પણ જાણે છે અને અજીને પણ જાણે છે. તે તેમને સાક્ષાત્ રૂપે જાણ નથી, કારણ કે વિભળજ્ઞાની મૂર્ત પદાર્થોને જ જાણી શકે છે--અમૃત પદાર્થોને જાણી શક્યું નથી. (पासडत्थे, सारभे, सपरिग्गहे संकिलिस्समाणे वि जाणइ, विसुज्झमाणे वि जाणइ) ते पामसन, भावान, परिश्रमाने अने सशयुत પરિણામવાળાને પણ જાણે છે અને વિશુદ્ધ પરિણામયુક્ત જીને પણ જાણે छे. ( से ण पुवामेव सम्मत्त पडिवज्जइ) विज्ञानी मासतपस्वीજીવ અને અજીવના સ્વરૂપને આરંભ, પરિગ્રહ અને સંકિલષ્ટ પરિણામવાળા भ ८६ Page #702 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - भगवतीस स्वीकरोति 'संमत्तं पडिवज्जित्ता समणधम्म रोएइ ' सम्यक्त्वं मतिपद्य श्रमणधर्म रोचयति-श्रद्धत्ते अभिगीतिविषयं करोति 'समणधम्म रोएत्ता चरित्तं पडिवज्जइ ' श्रमणधर्मम् साधुधर्मम् रोचयित्वा चारित्रं प्रतिपद्यते ' चरित्तं पडिवज्जित्ता लिंगं डिवज्जइ ' चारित्रं प्रतिपय स्वीकृत्य लिङ्गं सदोरकमुखबस्त्रिकावद्धमुखादिरूपं मुनिवेषं प्रतिपद्यते-स्वीकरोति 'तस्स णं तेहिं मिच्छत्तपज्जवेहि परिहा. यमाणेहिं परिहायमाणेहिं, मम्मदमणपज्जवेहि परिवडमाणेहि परिवडमाणेहि तस्य खलु विभङ्गज्ञानिनो बालतपस्विनः तै मिथ्यात्वपर्यायः परिहीयमाणैः परिहीयमाणैः पौनःपुन्येन निरन्तरं परिमुच्यमानः, सम्यक्त्तदर्शनपर्यायैः परिवर्द्धमानः परिवर्द्धमानः ' से विभंगे अन्नाणे सम्मत्तपरिग्गहिए खिप्पामेव ओही परावत्तइ ' स विभङ्गो परिणाम युक्त जीव को जानता हुआ चारित्रप्रतिपत्ति के पहिले सम्य क्त्व को स्वीकार करता है (संभत्तं पडिवज्जित्ता, समणधम्म रोएइ) सम्यक्त्व को स्वीकार करके अमण धर्म के ऊपर वह श्रद्धा रखता हैअपनी अभिप्रीति का उसे विषय बनता है। (लमणधम्म रोएत्ता चरित्तं पडिवज्जइ) उसे अपनी अभिप्रीति का विषय बनाकर चारित्र को वह स्वीकार कर लेता है। (चरित्तं पडिवज्जिता) चारित्र को स्वीकार करके (लिंगं पडिवज्जह) सदोरक मुखवत्रिका बाद्ध सुखादिरूपवाले मुनिवेष को धारण करता है। (लस्सणं तेहिं लिच्छत्तपज्जवेहि परिहायसाणेहिं २ सम्मदंसणपज्जवेहिं परिवडमाणेहिं २ ) वहां उसकी निरन्तर मिथ्यात्वपर्यायों से रहित बनी हुई बढते हुए सम्यक्त्वपर्यायों से उस बालतपस्वी विभङ्गज्ञानी का (से विभंगे अन्नामे सम्मत्तपरिग्गहिए खिप्पामेव પાખંડી જીવને જાણતો થકે ચારિત્ર પ્રાપ્તિના પૂર્વે સમ્યકત્વને સ્વીકાર કરે छ. (संमत्त पडिवज्जित्ता समणधम्म रोएइ) सभ्यत्वना स्वी॥२ ४शने ते શ્રમણ ધર્મ ઉપર શ્રદ્ધા રાખે છે-એટલે કે તેના પ્રત્યે વધારે ને વધારે અભિसशिवाणी थो नय छ (समणधम्म रोएत्ता चरित्त पडिवज्जइ) रीते શ્રવણુ ધર્મ પ્રત્યે અભિરુચિવાળો બનીને તે ચારિત્રને અંગીકાર કરે છે. (चरित' पडिवज्जित्ता ) यात्रिने २०१२ ४श (लिंगं पडिवज्जइ) सहा२४ भुमपनियुत भनिवेष धारण ४२ छ. (तस्प्त ण तेहिं मिच्छत्तपज्जवेहि परिहायमाणेहिं २ सम्मदसणपज्जवेहि परिवड्ढमाणेहिं २) त्यारे तेनी मिथ्यात्व પર્યાયે નિરંતર ક્ષીણ થતાં થતાં તેની સમ્યકત્વ પર્યા વૃદ્ધિ પામવા માંડે છે. આ પ્રમાણે સમ્યકત્વ પર્યાની વૃદ્ધિ થતી રહેવાથી તે બાલતપસ્વી વિભંગ ज्ञानातुं (से विभंग अन्नाणे सम्मत्तपरिग्गहिए खिप्पामेव ओहीपरावत्तइ) ते Page #703 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयधन्द्रिका ० श०९ उ०३६ सू० ३ अवधिज्ञानिनो लेश्यादिनिरूपणम्,६८३ नाम अज्ञानं सम्यक्त्वपरिगृहीतः क्षिप्रमेव अवधिः अवधिज्ञानं परावर्तते अवधिज्ञानतया परिणमति । अत्र यद्यपि चारित्रप्रतिपत्तिमादौ अभिधाय सम्यक्त्वपरिगृहीतं विभङ्गज्ञानमवधिज्ञानं भवतीति पश्चादुक्तं तथापि चारित्रप्रतिपत्तेः पूर्वमेव सम्यक्त्वप्रतिपत्तिकाले एव विभङ्गज्ञानम् अवधिज्ञानतया परिणमतीति द्रष्टव्यम् सम्यक्त्वचारित्राभावे विभङ्गज्ञानस्याभावादिति ॥ सू० २॥ पूर्वोक्तावधिज्ञानिनो लेश्यादिवक्तव्यता । अथोक्तविभङ्गज्ञानिनमेवावधिज्ञानितया परिणत लेश्यादिभिः प्ररूपयितुमाह-' सेणं भंते !' इत्यादि। मूलम्-से गंभंते! कइलेस्सासु होज्जा ? गोयमा! तिसु विसुद्ध लेस्सासु होज्जा, ते जहा-तेउलेस्साए, पम्हलसाए सुकलेस्साए। से णं भंते ! कइसु गाणेसु होज्जा ? गोयमा! तिसु आभिणिबोहियनाण-सुयनाण-ओहिनाणेसु होज्जा ? । से णं भंते ! किं सजोगी होज्जा, अजोगी होज्जा ? गोयमा ! सजोगी होज्जा, ओही पराक्त्तइ) वह विभङ्गज्ञान सम्बत्व से परिगृहीत होकर जल्दी ही अवधिज्ञान के रूप में बदल जाता है। यद्यपि " यहाँ पर चारित्र प्रतिपत्ति को आदि में कहकर सम्यक्त्व परिगृहीत होकर विभंगज्ञान अवधिज्ञानरूप में बदल जाता है। ऐसा पीछे कहा है तो भी यहां पर ऐसा ही समझना चाहिये कि चारित्रप्रतिपत्ति से पहिले ही जीव जय सम्यक्त्व प्रतिपत्ति कर लेता है उस काल में ही विभंगज्ञान अवधिज्ञान रूप से परिणमित हो जाता है। क्यों कि सम्यक्त्व चारित्र के सद्भाव में विभंगज्ञान का अभाव हो जाता है। सू० २॥ વિર્ભાગજ્ઞાન સમ્યક્ત્વયુક્ત થઈને તુરતજ અવધિજ્ઞાન રૂપે પરિમિત થઈ જાય છે. જો કે અહીં ચારિત્ર-પ્રતિપત્તિને શરૂઆતમાં કહીને સમ્યક્ત્વ પરિગ્રહીત થઈને વિર્ભાગજ્ઞાન અવધિજ્ઞાન રૂપે પરિવર્તિત થઈ જાય છે.” એવું પાછળથી કહેવામાં આવ્યું છે, તે પણ અહીં એવું સમજવું જોઈએ કે ચારિત્રપ્રાપ્તિના પહેલાં જ જીવ જ્યારે સમ્યક્ત્વની પ્રાપ્તિ કરી છે, તે કાળે જ વિભળજ્ઞાન " અવધિજ્ઞાનરૂપે પરિમિત થઈ જાય છે, કારણ કે સમ્યકત્વ ચારિત્રને સદભાવ હોય ત્યારે વિર્ભાગજ્ઞાનને અભાવ થઈ જાય છે. સૂરવા Page #704 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६८७ भगवती सूत्रे नो अजोगी होज्जा । जइ सजोगी होज्जा किं मणजोगी होज्जा, वइजोगी होज्जा, कायजोगी होज्जा ? गोयमा ! मणजोगी वा होज्जा, वइजोगी वा होज्जा, कायजोगी वा होज्जा | से णं भंते ! किं सागारोव उत्ते होजा, अणागारोवउत्ते होज्जा ? गोयमा ! सागारोवउत्ते वा होना, अणागारोवउत्ते वा होजा । से णं भंते! कयरंमि संघयणे होज्जा ? गोयमा ! वइरोसभनारायसंघयणे होज्जा । से णं भंते! कयरंमि संठाणे होजा ? गोयमा ! छण्हं संठाणाणं अन्नयरे संठाणे होजा । से णं भंते! कयमि उच्चत्ते होज्जा ? गोयमा ! जहवणेणं सत्तरयणीए, उक्को सेणं पंचधणुसइए होज्जा । से णं भंते ! कयरांमि आउए होज्जा ? गोयमा ! जहण्णेणं साइरेगवासाउए, उक्कोसेणं पुव्वको डिआउए होज्जा | से णं भंते ! किं सवेदए होज्जा ? अवेदए होज्जा ? गोयमा ! सवेदए होज्जा, णो अवेदए होज्जा ? जइ सवेयए होज्जा किं इत्थीवेयए होज्जा, पुरिसवेयए होज्जा, नपुंसगवेयए होज्जा ? पुरिसन पुंसगवेयए होज्जा ? गोयमा ! नो इत्थीवेयए होज्जा, पुरिसवेयए वा होज्जा, नो नपुंसगवेयए होज्जा, पुरिसनपुंसगवेयए वा होज्जा से णं भंते! किं सकसाई होज्जा, अकसाई होज्जा ? गोयमा ! सकसाई होज्जा, नो अकसाई होज्जा । जइ सकसाई होज्जा कइसु कसाएसु होज्जा ? गोयमा ! चउसु संजलणको हमाणमायालो भेसु तस्स णं भंते! केवइया अज्झवसाणा पन्नत्ता ? असंखेज्जा अज्झवसाणा पण्णत्ता । ते णं भंते ! पसत्था अप्प होज्जा । गोयमा ! Page #705 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयमन्द्रिका टी०० ९ उ०३१ सू०३ अवधिशानिनो लेश्यादिनिरूपणम् ६८५ सत्था ? गोयमा ! पसत्था नो अप्पसत्था । से गं गोयमा ! तेहिं पसत्थेहिं अज्झवसाणेहिं वड्डमाणेहि अणंतेहिंतो नेरइयभवग्गहणेहितो अप्पाणं विसंजोएइ, अणंतहिंतो तिरिक्खजोणियभवग्गहणेहितो अप्पाणं विसंजोएइ, अणंतेहितो मणुस्सभवग्गहणेहितो अप्पाणं विसंजोएइ, अणंतेहिंतो देवभवग्गहहिंतो अप्पाणं विसंजोएइ, जाओवि य से इमाओ नेरइयतिरिक्खजोणियमणुस्सदेवगइनामाओ चत्तारि उत्तरपयडीओ, तासिं च णं उवग्गहिए अणंताणुबंधी कोहमाणमायालोभेखवेइ, अणंताणुबंधी कोहमाणमायालोभे खवित्ता अपच्चक्खाणकसाए कोहमाणमायालोभे खवेइ, अपच्चक्खाणकसाए कोहमाणमायालोभे खवित्ता पच्चक्खाणावरणकोहमाणमायालोभे खवेइ, पच्चक्खाणावरणकोहमाणमायालोभे खवित्ता संजलणकोहमाणमायालोभे खवेइ संजलण कोहमाणमायालोभे खवित्ता पंचविहं नाणावरणिज्जं, नवविहं दरिसणावरणिज्जं, पंचविहं अंतराइयं, तालमत्थाकडं च णं मोहणिज्ज कटु कम्मरयविकिरणकर अपुवकरणं अणुपविट्ठस्स अणते अणुत्तरे निवाघाए निरावरणे कसिणे पडिपुण्णे केवलवरनाणदंसणे समुप्पन्ने ॥ सू० ३ ॥ छाया-स खलु भदन्त ! कतिलेश्याम भवति ? गौतम ! तिसपु विशुद्धलेश्यासु भवति, तद्यथा-तेजोलेश्यायां पद्मलेश्यायां शुक्ललेश्यायाम् । स खलु भदन्त ! Page #706 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसूत्रे कतिषु ज्ञानेषु भवति ? गौतम ! त्रिपु-आभिनिवोधिकज्ञान श्रुतज्ञाना-ऽवधिज्ञानेषु भवति । स खलु भदन्त ! किं सयोगी भवति, अयोगी भवति ? गौतम सयोगी. भवति, नो अयोगी भवति, यदि सयोगी भवति, किं मनोयोगी भवति, वचोयोगी पूर्वोक्त अवधिज्ञानी की लेश्यादि वक्तव्यता ‘से णं भंते ! कइलेस्लास्ट होज्जा' इत्यादि । सूत्रार्थ-(से णं भंते ! कइलेस्सास्तु होज्जा) हे भदन्त ! उस अवधिज्ञानी जीव के कितनी लेश्याएँ होती हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! (तिसु विसुद्धलेस्सालु होज्जा) उस अवधिज्ञानी जीवको तीन विशुद्ध लेश्याएं होती है (तंजहा) जो इस प्रकार से हैं-(तेउलेस्लाए, पद्मलेस्साए, सुकलेस्साए) तेजोलेश्या, पद्मलेश्या और शुक्ललेश्या-(से णं कइ नाणेसु होज्जा) हे भदन्त ! वह अवधिज्ञानी जीव कितने ज्ञानों में होता है ? अर्थात् अवधिज्ञानी जीव के कितने ज्ञान होते हैं ? (गोयमा) हे गौतम! (तिसु आभिणियोहियनाणसुयनाणओहिनाणेसु होज्जा) अवधिज्ञानी जीव आभिनिबोधिकज्ञान, श्रुतज्ञान और अवधिज्ञान इन तीन ज्ञानों में होता है। (से णं भंते ! किं सजोगी होज्जा, अजोगी होज्जा) हे भदन्त ! वह अवधिज्ञानी जीव सजोगी होता है या अजोगी होता है ? (गोयमा) हे गौतम ! (सजोगी होज्जा नो अजोगी होज्जा) अवधिज्ञानी जीव सजोगी होता है, अयोगी नहीं होता है । (जह स પૂર્વોક્ત અવધિજ્ઞાનની વેશ્યાદિની વક્તવ્યતા– ( से णं भंते ! कइ लेस्सासु होज्जा?) त्याहसूत्राथ-(से णं भंते ! कइ लेस्सासु होज्जा १ ) महन्त ! अवधिज्ञानी मी वेश्यामापाणी डाय छ ? (गोयमा ! तिसु विसुद्धलेस्स सु होज्जा त'जहा ) 3 गौतम ! २५वधिज्ञानी ७१ नाये प्रभारी व विशुद्ध वेश्यासाथी यात डाय छे. (तेउलेसोए, पहमलेस्साए, सुक्कलेस्साए ) तनीश्या, पनवेश्या भने शुसवेश्या. ( सेण कइ नाणेसु होज्जा १ ) 3 महन्त ! अधिज्ञानी 04 2८i ज्ञानवान डाय छ १ (गोयमा! तिसु आभिणि बोहियनाण, सुयनाण, ओहिनाणेसु होज्जा) गीतम! अवधिज्ञानी मां नीय प्रमाणे त्रय ज्ञान। समाप डाय छे. (१) मालिनिमाधि ज्ञान, (२) श्रुतज्ञान भने (3) भवधिज्ञान. (से ण भंते ! कि सजोगी होज्जा, अजोगी होज्जा ) 3 महन्त ! त भवधिज्ञानी १ सयोभी डाय छे मयामी हाय छ ? (गोयमा! सजोगी होजा, . नो भजोगी होज्जा) गौतम! अवधिज्ञानी सयासी खाय छ अयोगी दाता नयी Page #707 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमैयचन्द्रिका टी० श०९ ४०३१ सू० ३ अवधिशानिनो लेश्यादिनिरूपणम् ६८७ भवति, काययोगी भवति ? गौतम ! मनोयोगी वा भवति, वचोयोगी वा भवति, काययोगी वा भवति । स खलु भदन्त ! किं साकारोपयुक्तो भवति ? अनाकारोयुक्तो भवति ? गौतम ! साकारोपयुक्तो वा भवति, अनाकारोपयुक्तो वा भवति । स खलु भदन्त ! कतरस्मिन् सहनने भवति ? गौतम ! बज्रऋपभनाराचसंहनने भवति । स खलु भदन्त ! कतरस्मिन् संस्थाने भवति ? गौतम ! पण्णां संस्थानाजोगी होज्जा किं मणजोगी होज्जा, वइजोगी होज्जा. कायजोगी होज्जा) हे भदन्त ! यदि वह अवधिज्ञानी सजोगी-योगसहित होता है तो क्या वह मनोयोग सहित होता है ? या वचनयोगसहित होता है ? या काययोगसहित होता है ? (गोयमा) हे गौतम ! ( मणजोगी वा होज्जा, वइजोगी वा होज्जा, कायजोगी वा होज्जा) वह अवधिज्ञानी जीव मनो योगवाला भी होता है, वचनयोगवाला भी होता है और काययोगवाला भी होता है । ( ले णं भंते ! किं लागारोवउत्ते होज्जा आणागारोवउत्ते होज्जा ) हे भदन्त ! वह अवधिज्ञानी जीव साकार उपयोगवाला होता है या अनाकार उपयोगवाला होता है ? (गोथमा) हे गौतम ! वह अवधिज्ञानी जीव (सागारोवउत्त वा होज्जा, अणागारोवउत्ते का होज्जा) साकार उपयोगवाला भी होता है ओर अनाकार उपयोगवाला भी होता है। (से णं भंते ! कयरंमि संघयणे होज्जा) हे भदन्त ! वह अवधि ज्ञानी किस स हनन में होता है ? (गोयमा) हे गौतम! वह अवधिज्ञानी (वइरोसभनाराय संघयणे होज्जा) वज्रऋषभनाराच स हनन में (जइ सजोगी होज्जा किं मणजोगी होज्जा, बहजोगी होज्जो, कायजोगी होजा?) હે ભદન્ત ! જે તે અવધિજ્ઞાની સગી (એગ સહિત) હોય છે, તે શું તે મનગસહિત હોય છે, કે વચનગ સહિત હોય છે, કે કાગસહિત હોય छ १ (गोयमा !) गीतम ! (मणजोगी वा होज्जा, वइजोगी वा होज्जा, काय जोगी वा होज्जा) ते भवधिज्ञानी ७३ मनायोगाने पर डाय छ, पयन योगदाणे ५ डाय छ भने ४ाययोगवा पार जय छे ( से णं भते ! कि सागारोवउत्ते होज्जा अणागारोवउत्ते होज्जा ? ) : महन्त ! ते भवधिज्ञानी જીવ સાકાર ઉપગવાળો હોય છે કે અનાકાર ઉપગવાળો હોય છે? (गोयमा !) हे गौतम ! मवधिमानी ७१ ( सागरोवउत्ते वा होज्जा, अणा गारोवउत्ते वा होज्जा) २ १५येगवाणे ५Y डाय छे भने मना२ ७५. योगवा पाय छे ( से णं भंते ! कयर मि संघयणे होज्जा ?) 3 महन्त ! ते भवधिज्ञानी Biसननवाणे डाय छ ? (गोयमा ! वइरोसभनाराय संघयणे Page #708 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६८८ भगवती नाम् अन्यतमस्मिन् संस्थाने भवति । स खलु भदन्त ! कतमस्मिन् उच्चत्वे भवति ? गौतम ! जघन्येन रत्नौ, उत्कृप्टेन पञ्चधनुःशते भवति । स खलु भदन्त ! कतमस्मिन् आयुष्के भवति ? गौतम ! जघन्येन सातिरेकवर्षायुष्के, उत्कृष्टेन पूर्वकोटयायुके भवति । स खलु भदन्त ! किं सवेदको भवति ? अवेदको भवति ? गौतम ! होता है। (सेणं भंते ! कयरंमि संठाणे होज्जा ) हे भदन्त ! वह अव. धिज्ञानी किस संस्थानमें होता है ? (गोयमा ) हे गौतम ! (छण्हं संठाणाणं अन्नयरे संठाणे होज्जा ) ६ स्थानों में से वह किसी एक संस्थान में होता है। (से णं भंते ! कयरंमि उच्चत्ते होज्जा) हे भदन्त ! वह अवधिज्ञानी कितनी ऊँचाईवाला होता है? (गोयमा) हे गौतम (जहण्णेणं सत्तरथणीप, उक्कोसेण पंच घणुसइए होज्जा) वह अबधिज्ञानी कम से कम सात हाथ की ऊँचाई वाला होता है और अधिक से अधिक पांच मो धनुष की ऊंचाई वाला होता है। (से णं भंते ! कयामि आउए होज्जा) हे भदन्त ! वह अवधिज्ञानी कितनी आयुवाला होता है ? ( गोयमा) हे गौतम ! वह अवधिज्ञानी (जहण्णेण साइरेगहवासाउए, उक्कोसेणं पुञ्चकोडि आउए होज्जा) कम से कम कुछ अधिक आठ वर्ष की आयुवाला होता है और अधिक से अधिक एक कोटिपूर्व की आयुवाला होता है। (से णं भंते। किं सवेदए होज्जा, अवेदए होज्जा) हे भदंत ! वह अवधिज्ञानी वेदसहित होज्जा) गौतम ! ते मवधिज्ञानी मनाशय सननवाणी डाय छे. (से ण भंते ! कयर'मि सठाणे होजा १) महत! ते मवधिज्ञानी वा संस्थान (२४२) पाणी डाय छ ? (गोयमा !) 3 गौतम ! ( छण्हं सौंठाणाण अन्नयरे संठाणे होज्जा ) ७ सस्थानामांना ४ ५ मे सस्थानवाणे। तय छे. ( से ण भते ! कयमि उच्चत्ते होज्जा ? ) 3 महन्त ! ते भqधिज्ञानी सी यावाणी डाय छ ? (गोयमा ! ) गौतम ! (जहण्णेण सत्तरयणीए, उक्कोसेणं पंच धणुखइए होज्जा) ते अधिज्ञानानी माछामा माछी ઊંચાઈ સાત હાથની અને વધારેમાં વધારે ઊંચાઈ ૫૦૦ ધનુષ પ્રમાણ હોય छ. (से ण भंते ! कयरमि आउए होज्जा ?) है लहन्त ! भवधिज्ञानी टमा मायुष्यवाणी डाय छ ? (गोयमा !) र गौतम! ( जहण्णेणं साइरेगढवासाउए, उक्कोसेणं पुव्वकोडीआउए होज्जा) ते मधिज्ञानातुं माछामा ઓછું આયુષ્ય આઠ વર્ષ કરતાં થોડું વધારે હોય છે અને વધારેમાં વધારે मायुष्य मे टिपून डाय छे. ( से ण भते ! कि सवेदए होजा, अवेदए Page #709 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ९ उ. ३१ सू०३ अवधिमानिनोलेइयादिनिरूपणम् १८९ सवेदको भवति, नो अवेदको भवति । यदि सवेदको भवति, किं स्त्रीवेदको भवति पुरुषवेदको भवति, नपुंसक वेदको भवति, पुरुषनपुंसकवेदको भवति १ गौतम ! नो वेदो भवति, पुरुषवेदको वा भवति, नो नपुंसकवेदको पुरुष नपुंसकवेदको वा भवति । स खलु भदन्त ! कि सकषायी भवति ? अकषायी भवति ?, गौतम! सकषायी भवति नो अकषायी भवति । यदि सकपायी भवति, स खलु भदन्त । कतिषु " होता है या वेदरहित होता है ? ( गोयमा - सवेदए होज्जा णो अवेदए शेज्जा ) हे गौतम! वह अवधिज्ञानी वेदसहित होता है, वेदरहित नहीं ( जइ सवेयए होज्जा किं इत्थीवेयए होज्जा, पुरिसवेयए होज्जा, नपुंसगवेयए होज्जा ) हे भदन्त । यदि वह अवधिज्ञानी वेदसहित होता है तो क्या स्त्रीवेदसहित होता है या पुरुषवेद सहित है या नपुंसकवेदसहित होता है? या ( पुरिसनपुंसगवेयए होज्जा ) पुरुष नपुंसक वेद सहित होता है ? ( गोयमा) हे गौतम | वह अवधिज्ञानी ( नो इत्थी dry होज्जा, पुरिसवेयए वा होज्जा, नो नपुंसगवेयए होज्जा, पुरिस नपुंसगवेयर वा होज्जा) स्त्रीवेद वाला नहीं होता है पुरुषवेद वाला होता है । नपुंसक वेदवाला नहीं होता है पुरुष नपुंसक वेदवाला होता है । ( से णं भंते । किं सकसाई होज्जा, अकसाई होज्जा ) हे भदन्त ! वह अवधिज्ञानी सकपायी होता है या अकषायी होता है ? (गोयमा ) हे गौतम ! वह अवधिज्ञानी ( सकसाई होज्जा, नो अकसाई होज्जा ) होन्जा ? ) हे अहन्त ! ते अवधिज्ञानी वेहसहित होय छे! वेहरहित होय छे ? ( गोयमा ! सवेदए होज्जा णो अवेदए होज्जा ) हे गौतम! ते अवधिज्ञानी वेहसहित होय छे, वेदरहित होतो नथी. ( जइ सवेयए होन्जा कि इत्थीवेयए होज्जा, पुरिसवेयए होज्जा, नपुंसगवेयए होज्जा ? ) हे लहन्त અવધિજ્ઞાની વેદસહિત હૈાય છે, તે શું સ્ત્રીવેદસહિત હાય છે કે પુરુષવેદસહિત होय छे नपुंस वेडसहित होय छे ? ( पुरिसनपुर सगवेयए होज्जा ) पुरुष नपुं सम्वेदृसहित होय छे ? ( गोयमा ! ) हे गौतम! ते अवधिज्ञानी ( नो इत्थीवेयए होज्जा, पुरिस्रवेयए वा होज्जा, नो नपुंसगवेयए होज्जा, पुरिस नपुंगवेयर वा होज्जा ) श्रीवेदवाणी होती नथी, पुरुषवेदवाणी होय छे, नपुंस! वेदवाणी होतो नथी, पुरुष नपुंसः वेदवाणी होय छे ? ( सेण भ॑ते ! किं' सकसाई होज्जा, अकसाई होज्जा १) हे महन्त ! ते व्यवधिज्ञानी सम्षायी होय छे भाषायी होय छे ? ( गोयमा । सकसाई होन्जा, नो अक• साई होना) हे गौतम । ते अवधिज्ञानी सम्षायी होय छे ! अषायी होती भ ८७ Page #710 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ADDED ६९० भगवतीय काषायेषु भवति ? गौतम ! चतुषु संज्वलनक्रोध-मान-मायालोभेषु भवति । तस्य खलु भदन्त ! कियन्ति अध्यवसानानि प्रज्ञप्तानि ? गौतम ! असंख्येयानि अध्यवसानानि प्रज्ञप्तानि, तानि खलु भदन्त ! प्रशस्तानि ? अप्रशस्तानि ? गौतम ! प्रशस्तानि, नो अप्रशस्तानि । स खलु गौतम ! तैः प्रशस्तैः अध्यवसानः वर्तमानः अनन्तेभ्यो नैरयिकभवग्रहणेभ्य आत्मानं विसंयोजयति. अनन्तेभ्यस्तिर्यग्योसकषायी होता है, अपायी नहीं होना है । ( जइ सकमाई होज्जा कइसु कसाएलु होज्जा) हे भदन्त ! वह अवधिज्ञानी यदि सकषापी होता है तो कितनी कषायों में होता है ? (गोयमा) हे गौतम ! (चउसु संजलणकोहमाणमाया लोभेसु होज्जा) वह अवधिज्ञानी संज्वलन क्रोध, मान, माया, लोभ इन चार कषायों में होता है । (तस्स णं अंते ! केवइया अज्झवसाणा पन्नत्ता) हे भदन्त ! उस अवधिज्ञानी के कितने अध्यवसाय कहे गये हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! उस अवधिज्ञानी के (असंखेज्जा अज्झवसाणा पण्णत्ता) असंख्यात अध्यवलाय कहे गये हैं। (ते णं भंते ! किं पसत्था अप्पसत्था) हे भदन्त ! वे उसके असंख्यात अध्यवसाय प्रशस्त होते हैं या अप्रशस्त होते हैं । (गोयमा) हे गौतम ! (पसत्था नो अप्पसत्था ) वे उसके अध्यवसाय प्रशस्त होते हैं, अप्रशस्त नहीं होते हैं। (से णं गोयमा तेहिं पसत्थेहिं अज्झवसाणेहिं वमाणेहिं अर्थतेहितो नेरइय भवग्गहणेहिंतो अप्पाणं विसंजोएइ) हे गौतम! वह अवधिज्ञानी जीव उन वर्तमान अध्यवसायों द्वारा अनन्तनथी. ( जइ सकसाई होज्जा कइसु कसाएसु होज्जा ? ) 3 महन्त ! न ते मधिज्ञानी सपायी डाय छ, त टसा पायवाणा हाय छ १ (गोयमा) चउसु संजलणकोहमाणमायालोमेसु होज्जा) गौतम ! ते भवधिज्ञानीमा સંજવલન કોધ, માન, માયા અને લેભ, આ ચાર કષાને સદ્દભાવ હેય छ. ( तस्स णं भंते ! केवइयो अज्झवसाणा पण्णता ? ) 3 महन्त ! ते मधि लिन Real अध्यवसाय ४i छ ? ( गोयमा !) गीतम! त अवधिज्ञानीन ( अस खेज्जा अन्झवसाणा पण्णत्ता) मसच्या मध्यवसाय ४ii छ ? ( ते ण भंते ! कि पसत्था अप्पसत्था) B महन्त! तनाते अस यात मध्य. १साय प्रशस्त डाय छ मप्रशस्त हाय छ १ ( गोयमा ! पसत्था, नो अप्पसत्था હે ગૌતમ ! તેના તે અધ્યવસાયે પ્રશસ્ત જ હોય છે, અપ્રશસ્ત હોતા નથી. (से ण गोयमा ! तेहि पसत्थेहि अन्झवसाणेहि वहमाणेहि अण तेहि नो नेरइय भवग्गहणेहिंतो अप्पाण विसजोएइ) गौतम ! ते भवधिज्ञानी ते Page #711 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमैन्द्रिका डी० श०९ ३० ३१ सू०३ अवधिमानिनो लेइयादिनिरूपणम् ६९१ निकभवग्रहणेभ्य, आत्मानं विसंयोजयति, अनन्तेभ्यो मनुष्यभवग्रहणेभ्य आत्मानं विसंयोजयति, अनन्तेभ्यो देवग्रहणेभ्य आत्मानं विसंयोजयति, या अपि च ताः इमाः नैरयिक-तिर्यग्योनिक - मनुष्य - देवगति नाम्न्यश्चतस्रः उत्तरप्रकृतयः, तासां च खलु औपग्रहिकान् अनन्तानुवन्धिनः क्रोधमानमायालोभान क्षपयति, अनन्तावन्धनः क्रोधमानमायालोभान् क्षपयित्वा अमत्याख्यानकपायान् क्रोधमानमायालोभान क्षपयति, अपत्याख्यानकपायान् क्रोधमानमायालोभान क्षपयित्वा प्रत्या नैरयिक भवों से अपने आपको दूर कर लेता है (अणतेर्हितो तिरिक्ख जोणिय भवग्गहणेहिंतो अप्पाणं विसंजोइए) अनन्त तिर्यच भवों से अपने आपको दूर कर लेता है, (अणतेर्हितो मणुस्स भवग्गहणेहिंतो अप्पाणं विसंजोएइ) अनन्त मनुष्य भवों से अपने आपको दूर कर लेना है (अणतेर्हितो देवभवग्गहणेर्हितो अप्पाणं विसंजोएइ) और अनन्त देव भवों से अपने आप को विमुक्त कर लेता है । ( जाओ वि य से इमाओ नेरइय तिरिक्ख जोणिय मणुस्स देवगढ़ नामाओ चत्तारि उत्तर पयडीओ, तासिं च णं उवग्गहिए अनंताणुबंधी कोहमाणमाया लोभे खवेइ ) तथा इसकी जो ये नरकगति, तिर्यञ्चगति, मनुष्यगति, और देवगति इस नामकी चार उत्तर प्रकृतियां हैं सो इन चार उत्तर प्रकृतियों के आधार भूत जो अनंतानुबंधी संबंधी क्रोध, मान, माया और लोभ हैं इनका वह क्षय करता है । ( अणंतानुबंधी कोहमाणमायालोमे खवित्ता अपचक्खाणकसाए को हमाणमायालो भे खवेद, अप વર્તમાન ( વિદ્યમાન ) અધ્યવસાયેા દ્વારા અનંત નૈયિક ભવામાંથી પેાતાની लतने दूर मेरी नाचे छे, ( अण तेहिंतो तिरिक्खजोणिय भवग्गहणे हि तो अप्पाण विस जोएइ) अनंत तिर्यय लवोथी पशु पोतानी लतने भुक्त उरी नाचे छे, (अण तेहि तो मनुस्स भवग्गहणेहि तो अप्पाण' विसंजोएइ) अनंत मनुष्य लवोथी घोतानी लतने भुक्त उरी नाचे छे, ( अण तेहि तो देवभवग्गणे हितो अपण विस जोएइ) ने अनंत देवलवेोथी पशु घोताना आत्माने भुक्त मेरी नाचे छे ? ( जाओ विय से इमाओ नेग्इयतिरिक्खजोणिय मणुस्स देवइनामाओ चत्तारि उत्तरपयडीओ, तासि च णं उनग्गहिए अणताणुवधी कोहमाण माया लोभे खत्रेइ ) तथा तेनी भने नरगति, तिर्ययगति, मनुष्यगति અને દેવગતિ નામની ચાર ઉત્તર પ્રકૃતિ છે, તે ચાર ઉત્તર પ્રકૃતિના આધારભૂત જે અનંતાનુબંધી ક્રોધ, માન, માયા અને લાભ છે તેના તે ક્ષય अरे छे. ( अतानुबंधी कोहमाणमाया छोभे खवित्ता अपञ्चवाणकसाए कोह Page #712 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भंगवती ख्यानावरणक्रोधमानमायालोभान् क्षपयति, प्रत्याख्यानावरणक्रोधमानमायालोभान क्षपयित्वा, संवलनकोधमानमायालोभान् क्षपयति, संज्वलनक्रोधमानमायालोभान् क्षपयित्वा पञ्चविधं ज्ञानावरणीयम् , नवविधं दर्शनावरणीयं, पञ्चविधम् चक्खाणकसाए कोहमाणमायालोभे खवित्ता, पच्चक्खाणावरणकोह माणमायालोभे खवित्ता संजलणकोहमाणमायालोभे खवेद, संजलण कोहमाणमायालोभे खवित्ता पंचविहं नाणावरणिज्ज नवविहं दरिसणा-. वरणिज्ज पंचविहं अंतराइयं, तालमत्थाकडं च णं मोहणिज्ज कटु कम्मरयविकरणकरं अपुवकरणं अणुपविट्ठस्स अणंते अणुत्तरे निव्याघाए, निरावरणे कसिणे पडिपुण्णे केवलवरनाणदंसणे समुप्पन्ने ) अनन्तानुबंधी क्रोध, मान, माया और लोभ इनका क्षय करके फिर वह अप्रत्याख्यान संबंधी क्रोध, मान, माया लोभ इनका क्षय करता है। अप्रत्याख्यान संबंधी क्रोध, मान, माया और लोभ इनका क्षय करके फिर वह प्रत्याख्यानावरण संबंधी क्रोध, मान, माया और लोभ इनका क्षय करता है। प्रत्याख्यानावरण संबंधी क्रोध, मान, माया और लोभ का क्षय करके फिर वह संज्वलन संबंधी क्रोध, मान, माया और लोभ इनका क्षय करता है। संज्वलन संबंधी क्रोध, मान, माया और लोभ इनका क्षय करके फिर वह पांच प्रकार के ज्ञानावरणीय कर्म को, नौ माणमाया लोमे खवेइ, अपच्चक्खाणकसाए कोहमाणमायालोमे खवित्ता, पच्च. मखाणावरणकोहमाणमाया लोभे खवित्ता संजरण कोहमाणमाया लोमे खवेइ, संजलणकोहमाणमायालोभे खविता पंचविहं नाणावरणिज्जं नवविहं दरिसणावरणिज्ज पचविहं अंतराइय, तालमत्थाकडं च णं मोहणिज्ज कटु कम्मरयविकरणकर' अपुवकरणं अणुपविठ्ठास अणते अणुत्तरे निवाघाए, निरावरणे कसिणे पडिपुण्णे केवलवरनाणदसणे समुप्पन्ने) मनन्तानुमधी अध, मान, माया અને લોભને ક્ષય કરીને તે અપ્રત્યાખ્યાન સંબંધી ફોધ, માન, માયા અને લોભને ક્ષય કરે છે. અપ્રત્યાખ્યાનાવરણ સંબંધી ફોધ, માન, માયા અને લેભને ક્ષય કરીને પ્રત્યાખ્યાનાવરણ સંબંધી ફોધ, માન, માયા અને લેભને ક્ષય કરે છે. પ્રત્યાખ્યાનાવરણ સંબંધી ક્રોધ, માન, માયા અને લેભને ક્ષય કર્યા પછી તે સંજવલન સંબંધી કોધ, માન, માયા અને લોભને ક્ષય કરે છે. સંજવલન સંબંધી ક્રોધ, માન, માયા અને લેભને ક્ષય કરીને પાંચ પ્રકારના જ્ઞાનાવરણીય કર્મને, નવ પ્રકારના દર્શનાવરણીય Page #713 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमैयचन्द्रिका टी००९ ०३१ सूं० ३ अवधिमानिनो लेश्यादिनिरूपणम् १५३ आन्तरायिकं, तालमस्तककृत्तं च खलु मोहनीयं कृत्वा कर्मरज्जोविकरणकरम् अपूर्व करणम् अनुपविष्टस्यानन्तम् अनुत्तरम् निर्व्याघातं निरावरणं कृत्स्नं प्रतिपूर्ण केवलवरज्ञानदर्शनं समुत्पन्नम् ।। सू० ३ ।। टीका-' से णं मंते ! कइसु लेस्सासु होज्मा ?' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! स खलु विमङ्गज्ञानी भूत्वा अवधिज्ञानं चारित्रं च प्रतिपन्नः पुरुषः कतिषु लेश्यासु भवति ? भगवानाह-' गोयमा ! तिसु विलुद्धलेस्सास होज्जा' हे गौतम ! स विभङ्गज्ञानी अवधिज्ञानं प्रतिपन्नः तिसृषु विशुद्धलेश्यासु भवति, यतो भावलेश्याम् प्रकार के दर्शनावरणीय कर्म को, पांच प्रकार के अन्तराय कर्म को और मोहनीय कर्म को छेदे गये मस्तक वाले तालवृक्ष के समान (क्षीण) करके कर्मरजको बिखेर देने वाले अपूर्वकरण में प्रविष्ट हुए उस अवधिज्ञानी के अनन्त, अनुत्तर, व्याघातरहित, आवरणरहित, सर्व पदार्थों को पूर्णरूप से ग्रहण करने वाले, प्रतिपूर्ण और सर्वोत्तम ऐसा केवल ज्ञान केवलदर्शन उत्पन्न हो जाता है। ___टीकार्थ-सूत्रकार ने इस सूत्र द्वारा विभंगज्ञानी ही अवधिज्ञानी रूप से परिणत हो जाता है इस बात को वे उसकी लेश्या आदिकों द्वारा वर्णन करते हैं-इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-(से गं भंते । कह लेस्सासु होज्जा) हे भदन्त ! वह जीव विभंगज्ञानी होकर अवधिज्ञानवाला और चारित्रवाला बनकर कितनी लेश्याओं में होता है ? पूछने का अभिप्राय ऐसा है कि वह जीव विभंगज्ञानी से अवधिज्ञान કર્મને, પાંચ પ્રકારના અન્તરાય કર્મને અને મેહનીય કર્મને છેદી નાખેલા મસ્તકવાળા તાલવૃક્ષ સમાન (ક્ષીણ) કરીને કર્મરાજને વિખેરી નાખનાર અપૂર્વકરણમાં પ્રવિણ થયેલા તે અવધિજ્ઞાનીને અનન્ત, અનુત્તર, વ્યાઘાતરહિત આવરણરહિત, સર્વ પદાર્થોને પર્ણરૂપે ગ્રહણ કરનારૂ, પ્રતિપૂર્ણ અને સર્વોત્તમ કેવળજ્ઞાન, કેવળદર્શન ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. ટીકાઈ–વિભળજ્ઞાની જ અવધિજ્ઞાની રૂપે પરિણત થઈ જાય છે, એ વાતનું પ્રતિપાદન કરીને હવે સૂત્રકાર અવધિજ્ઞાની જીવની લેશ્યા વગેરેનું પ્રતિપાદન નીચેના પ્રશ્નોત્તરો દ્વારા કરે છે– गौतम स्वाभान प्रश्न-( से ण भंते ! कह लेस्सोसु होज्जा १ ) महन्त ! વિભંગણાનીમાંથી અવધિજ્ઞાની રૂપે પરિણત થયેલો અને સમ્યક્રચારિત્રયુકત બને તે જીવ કેટલી વેશ્યાઓવાળે હેય છે? (લેશ્યાઓ ૬ છે. તેમાંથી પહેલી ત્રણ લેશ્યાએ અશુભ હોય છે અને છેલ્લી ત્રણ વેશ્યાએ શુભ હોય છે.) Page #714 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसूत्रे प्रशस्तास्वेव सम्यक्त्वादि प्रतिपधेत नाविशुद्भानु इतिभावः। 'तं जहा-तडलरसाए पम्हलेस्साए, सुक्कलेस्साए ' तद्यथा-तेजोलेश्यायाम् , पाटेश्यायाम् , अकलेश्यायाम् । गौतमः पृच्छति-' से णं भंते ! कहनु णाणेनु होज्जा ? ' हे भदन्तु । स खलु विभङ्गज्ञानी अवधिज्ञानितया परिणतः पुरुपः कतिषु ज्ञानेषु भवति ? भगवानाह-गोयमा ! तिमु आभिणियोहियनाण-सुयनाण-ओहिनाणेगु होज्जा' हे भदन्त ! सविभङ्गज्ञानी अवधिज्ञानप्रतिपन्नः पुरुपत्रिषु आभिनियोविज्ञानवाला बन जाता है और सम्यक् चारित्र युक्त हो जाता है-तब उसके कितनी लेश्याएँ होती है ? लेश्याएँ छ हं-इनमें शुभ और अशुभ ये दो प्रकार की लेश्याएँ होती हैं-सो इस प्रकार के जीव में कितनी लेश्याएँ होती है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-(गोवा) हे गौतम ! (तिलु विसुद्ध लेस्सास्लु होज्जा) वह विभंगज्ञानी जीव जय अवधिज्ञान वाला बन जाता है तब वह तीन विशुद्ध लेण्याओं में होता है। क्योंकि ऐसा सिद्धान्त का कथन है कि प्रशस्त भार लेश्याओं में ही जीव सम्घक्त्व आदि को प्राप्त करता है, अविशुद्ध लेश्याओं में नहीं । (तं जहा) वे प्रशस्त तीन लेश्याएँ ये हैं-(तेउलेस्साए, पम्हलेस्साए, सुफलेस्साग) तेजोलेश्या, पद्मलेल्या और शुक्ललेझ्या-अव गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-(से णं भंते ! कइसु नाणेस्तु होज्जा) हे भदन्त ! अवधिज्ञानी के रूप में परिणत हुआ वह विभंगज्ञानी जीव कितने ज्ञानों में होता है ? अर्थात् कितने ज्ञानोंवाला होता है ? इसके उत्तरमें प्रभु कहते हैं-(गोय. मा) हे गौतम ! (तिसु आभिणियोहियनाण-सुयनाण-ओहिनाणेसु होज्जा) वह अवधिज्ञानको प्राप्त हुआ विभंगज्ञानी पुरुप मतिज्ञान, श्रुत भलावीर प्रभुन। उत्तर-(गोयमा ! ) गौतम ! (तिसु विसुद्धलेक्सासु होज्जा) विज्ञानी 04 न्यारे भवधिज्ञानी मनी नय छ त्यारे ते त्रय વિશુદ્ધ વેશ્યાઓથી યુક્ત હોય છે. કારણ કે સિદ્ધાન્તનું એવું કથન છે કે પ્રશસ્ત ભાવલેશ્યાઓને સદ્ભાવ હોય તે જ જીવ સમ્યકત્વ આદિ પ્રાપ્ત કરે છે, અવિશુદ્ધ સ્થાઓવાળે તેની પ્રાપ્તિ કરી શકતું નથી. " तजहा" ते प्रशस्त वेश्यामानां नाम 20 प्रभार छ (तेउलेस्साए, पम्हलेस्साए, सुफलेस्ताए ) (१) तनश्या, (२) ५३श्या भने (3) शुसवेश्या. गौतम स्वाभानी प्रश्न-( से णं भते ! कइसु नाणेसु होज्जा ? ) 3 महन्त! અવધિજ્ઞાનીરૂપે પરિણત થયેલો તે વિસંગજ્ઞાની જીવ કેટલા જ્ઞાનવાળો હોય છે? महावीर प्रसुन उत्तर--" गोयमा !" गौतम ! (तिसु अभिणिो. हियनाण सुयनाण-ओहिनाणेसु होजा) ते अपविज्ञानी पुरुष नीयन नभु Page #715 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२३० ३१सू० ३ अवधिशानिनो लेश्यादिनिरुपण् म १९५ श्रुतज्ञाना-वधिज्ञानेषु भवति, सम्यक्त्वमतिश्रुताज्ञानिनां विभङ्गज्ञानविवर्तनकाले तस्य युगपद्भावादाद्ये ज्ञानत्रय एवासौ तदावर्तते इति । गौतमः पृच्छति-' से णं भने ! किं मजोगी होज्जा, अजोगी होज्जा ? हे भदन्त ! स खलु विभङ्गज्ञानी प्रतिपन्नावधिज्ञानः किं सयोगी भवति ? किं वा अयोगी भवति ? भगवानाह'गोयमा ! सजोगी होज्जा, नो अजोगी होजा' हे गौतम ! स प्रतिपन्नावधिज्ञानचारित्रः सयोगी भवती, नो अयोगी भवति, अवधिज्ञानकालेऽयोगित्वस्याभावात । गौतमः पृच्छति-'जइ सजोगी होज्जा कि मणनोगी होज्जा, वइजोगी होज्जा, कायजोगी होज्जा ? ' हे भदन्त । यदि प्रतिपन्नावधिज्ञानः सयोगी ज्ञान और अवधिज्ञान इन तीन ज्ञानों में होता है। क्यों कि-जब विभंगज्ञान का विवर्तनकाल होता है उस समय सम्यक्त्व, मतिज्ञान, श्रुतज्ञान और अवधिज्ञान ये तीन ज्ञान एक साथ ही उस जीव को हो जाते हैं। अव गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-(से गं भंते ! कि सजोगी होज्जा, अजोगी होज्जा) अवधिज्ञान को प्राप्त हुआ वह विभंगज्ञानी जीव क्या योगसहित होता है या विना योग का होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-(गोयमा! सजोगी होज्जा नो अजोगी होज्जा) हे गौतम ! प्रतिपन्न अवधिज्ञान चारित्रवाला वह विभंगज्ञानी योगसहित ही होता है-योगरहित नहीं होता है-क्यों कि अवधिज्ञान काल में अयोगिपने का अभाव रहता है। ___अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-(जइ सजोगी होज्जा किं मणजोगी वा होज्जा, वइजोगी वा होज्जा, कायजोगी वा होज्जा) हे ज्ञानवाणी डाय छे. (१) मामिनिमाधि ज्ञान (भतिज्ञान) (२) श्रुतज्ञान અને (૩) અવધિજ્ઞાન તે જીવમાં આ ત્રણ જ્ઞાનને સદ્દભાવ હોવાનું કારણ એ છે કે જ્યારે વિર્ભાગજ્ઞાનને વિવર્તનકાળ હોય છે, ત્યારે સમ્યકત્વ, મતિજ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન અને અવધિજ્ઞાન, એ ત્રણે જ્ઞાન એક સાથે જ તે જીવમાં વિદ્યમાન હોય છે गौतम स्वाभान प्रश्न--( से णं भते ! कि सजोगी होज्जा, अजोगी होज्जा ) रेनु विज्ञान विज्ञान३५ परिशुत थयेनु छ मेवो १ શું ગસહિત હોય છે કે ગરહિત હોય છે? (મન, વચનયોગ અને કાયસેગ નામના ત્રણ પેગ કહ્યા છે.) महावीर प्रमुन। उत्तर--'' गोयमा ! " 3 गौतम ! (सजोगी होज्जा ना अजोगी होज्जा ) प्रतिपन्न अधिज्ञान यात्रियो त qिHशानी ये Page #716 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६९६ भगवतीसूत्रे भवति, तदा किं स मनोयोगी भवति ? किं वा वचोयोगी भवति ? किंवा काययोगी भवति ? भगवानाह-'गोयमा ! मणजोगी वा होना, वइजोगी वा होडजा, कायजोगी वा होज्जा' हे गौतम ! स प्रतिपन्नावधिज्ञानः पुम्पः मनोयोगी वा भवति, वचोयोगी दा भवति, काययोगी वा भवति, मनोयोगित्वादिकं च एकयोगमाधान्यापेक्षयाऽवसेयम् । गौतमः पृच्छति-' से ण भंते ! कि सागारोवउत्ते होज्जा, अणागारोवउत्ते होज्जा ?' हे भदन्त खलु विभङ्गज्ञानी प्रतिपन्नावधिज्ञानः किं साकारोपयुक्तो भवति । किं वा अनाकारोपयुक्तो भवति ? भगवानाहभदन्त ! यदि प्रतिपन्न अवधिज्ञानवाला वह विभंगज्ञानी जीव योग सहित होता है तो कौन से योग से युक्त होता है-क्या मनोयोग से, या वचन शोग से या काययोग से ? इमके उत्तर में प्रभु कहने हैं-(गोयमा! मणोजोगी या होज्जा, वहजोगी वा होज्जा, कायजोगी वा होज्जा ) हे गौतम ! प्रतिपन अवधिज्ञानवाला वह विभंगज्ञानी जीव मनोयोगो भी होता है, वचन योगी भी होता है और कायजोगी भी होता है यहां पर जो ऐसा यह कथन किया गया है वह एक योग की प्रधानता को लेकर किया गया है। __ अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-(से णं भंते ! किं सागारो वउत्ते होज्जा, अणागारोवउत्ते हज्जा) हे भदन्त ! प्रतिपन्न अवधिज्ञान वाला वह विभंगज्ञानी क्या साकार उपयोगवाला होता है या अनाकार સહિત જ હોય છે, ગરહિત હેતે નથી, કારણ કે અવધિજ્ઞાનના કાળમાં અયોગીપણાને અભાવ જ રહે છે. गौतम स्वाभान प्रश्न-( जइ सजोगी होज्जा किं मणजोगी होज्जा, वइजोगी वा होज्जा, कायजोगी वा होज्जा ? ) महन्त । ते अवधिज्ञानी જીવ ગસહિત હોય છે, તે કયા રોગથી યુક્ત હોય છે? શું મનાયેગથી યુક્ત હોય છે, કે વચનોગથી યુક્ત હોય હોય છે કે કાયયોગથી યુક્ત હોય છે? महावीर प्रसुने। उत्तर--(गोयमा ! मणोजोगी वा होज्जा, वइजोगी वा होज्जा, कायजोगी वो होज्जा ) 3 गौतम ! प्रतिपन्न भवधिज्ञानवाणीत विan જ્ઞાની જીવ મનેયેગી પણ હોય છે, વચનગી પણ હોય છે અને કાયોગી પણ હોય છે. અહીં જે આ પ્રકારનું કથન કરવામાં આવ્યું છે તે એક ચોગની પ્રધાનતાની અપેક્ષાએ કરવામાં આવ્યું છે. ___ गौतम भाभीनी प्रश्न-( से ण भते ! कि सागारोव उत्ते होन्जो, अणागारोवउत्ते होज्जा ? ) महन्त ! प्रतिपन्न भवधिज्ञानवानी त विHotજ્ઞાની જીવ શું સાકાર ઉપગવાળો હોય છે કે અનાકાર ઉપયોગવાળો હોય છે? Page #717 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीकाश०९४०३१ सू०३ श्रुत्वाऽवधिज्ञानिनो लेश्यादिनिरूपणम् ६९७ 'गोयमा ! सागारोवउत्ते वा होज्जा, अणागारोवउत्ते वा होज्जा ' हे गौतम ! सप्रतिपन्नावधिज्ञान साकारोपयुक्तो वा भवति, अनाकारोपयुक्तो वा भवति, तस्य हि विभङ्गज्ञानान्निवर्तमानस्योपयोगद्वयेऽपि वर्तमानस्य सम्यक्त्वावधिज्ञानप्रतिपत्तिसत्त्वात् न च ' सन्बाओ लद्धीओ सागारोवओगोवउत्तस्स भवंति ' इत्यागमादनाकारोपयोगे सम्यक्त्वावधिलब्धिविरोधो भवतीति वाच्यम्, तस्यागमस्य प्रवर्द्धमानपरिणामजीवविपयत्वेन विरोधाभावात्, अवस्थितपरिणामापेक्षया च अनाकारोपयोगेऽपि लब्धिलाभ संभवात् । गौतमः पृच्छति' से णं भंते ! " - उपयोग वाला होता है ? इसके उत्तर में कहते हैं - ( गोयमा) हे गौतम ! (सागारोवउत्ते वा होज्जा अणागारोवउन्ते वा होज्जा ) प्रतिपन्न अवधिज्ञानवाला वह विभंगज्ञानी साकार उपयोगवाला भी होता है और अनाकार उपयोगवाला भी होता है । क्यों कि विभंगज्ञान से निवर्तमान उसकी उपयोगों में स्थिति होती है इसलिये सम्यक्त्व और अवविज्ञान की प्रतिपत्ति का उसमें सद्भाव कहा गया है । जब ( सच्चाओ लीओ ' सागारोव ओगोवउत्तस्स भवंति' इस सिद्धान्तवाक्य के अनुसार अनाकार उपयोग में वर्तमान जीव के सम्यक्त्व और अवधि लब्धि का विरोध कहा गया है तो फिर यहां पर अनाकार उपयोग में अवधिज्ञान का सद्भाव कैसे कहा गया है, तो इसका उत्तर ऐसा है कि अनाकार उपयोग में जो सम्यक्त्व और अवधिलब्धि का विरोध कहा गया है वह प्रवर्धमानपरिणामवाले जीव की अपेक्षा लेकर कहा गया महावीर अलुना उत्तर- " गोयमा ! " हे गौतम 'सागावते वा होन्जा, अणागारोवउत्ते वा होज्जा ) प्रतिपन्न अवधिज्ञानवाणी ते विलं ज्ञानी સાકાર ઉપયાગવાળા પણુ હાય છે અને અતાકાર ઉપયેગવાળા પશુ હાય છે, કારણ કે વિભ ગજ્ઞાનથી નિયમાન એવા તે જીવની બન્ને ઉપયેગેામાં સ્થિતિ હોય છે. તેથી સત્વ અને અવધિજ્ઞાનની પ્રતિપત્તિને ( પ્રાપ્તિના ) તેમાં સાવ કહ્યો છે. श - ( सव्वाओ द्वीओ सागारोवओगोवउत्तस्स भवति ) मा सिद्धान्त વાકય પ્રમાણે તે અનાકાર ઉપયાગમા વમાન છવમાં સમ્યકત્વ અને અવિધલબ્ધિના વિરાધ પ્રકટ કરવામાં આવ્યા છે, છતાં પણ અહીં અનાકાર ઉપ ચેગમાં અવિધજ્ઞાનના સદ્ભાવ કેવી રીતે કહેવામાં આવ્યા છે? સમાધાન—અનાકાર ઉપયેાગમાં જે સમ્યકત્વ અને અવધિજ્ઞાનના વિરોધ દર્શાવવામાં આવ્યે છે તે પ્રવર્ધમાન પરિણામવાળા જીવની અપેક્ષાએ મતાન્યે भ ८८ Page #718 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६९८ भगवती सूत्रे 1 करंमि संघयणे होज्जा' हे भदन्त ! स खलु विभङ्गज्ञानी प्रतिपन्नावधिज्ञानः कतमस्मिन् संहनने भवति ? भगवानाह - गोयमा । बहरोसमनाराय संघयणे होज्जा हे गौतम! स प्रतिपन्नावधिज्ञानः- वचऋपभनाराचसंहनने भवति, तस्य प्राप्तव्य केवलज्ञानत्वात्, केवलज्ञानमाप्तिश्च प्रथम संहनने एव संभवतीति भावः एवमग्रेऽपि वोध्यम् । गौतमः पृच्छति - ' से णं भंते ! कयरंमि संठाणे होज्जा ? ' हे भदन्त ! स खलु प्रतिपन्नावधिज्ञानः कतमस्मिन् संस्थाने भवति ?, है - जिस जीव के परिणाम अवस्थित अवस्थावाले हैं उसकी अपेक्षा तो अनाकार उपयोग में भी लब्धि का लाभ हो सकता है। अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं - ( से णं भंते! करंमि संघणे होज्जा ) हे भदन्त ! वह प्रतिपन्न अवधिज्ञानवाला विभंगज्ञानी किस संहनन में होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - ( गोयमा ) हे गौतम ! ( वइरोस भनारायसंघयणे होज्जा) वह प्रतिपन्न अवधिज्ञान वाला विभंगज्ञानी वज्रऋषभनाराच संहनन में होता है । क्यों कि ऐसा जीव प्राप्तव्य केवलज्ञानवाला होता है और केवलज्ञान की प्राप्ति प्रथम संहनन में ही होती है इसलिये यहां ऐसा कहा है । इसी तरह से आगे भी जानना चाहिये । अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं - ( से णं भंते । कयरंमि ठाणे होज्जा ) हे भदन्त | वह प्रतिपन्न अवधिज्ञानवाला विभंगज्ञानी जीव किस संस्थान में होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - ( गोयमा) છે. જે જીવના પિરણામ અવસ્થિત અવસ્થાવાળા હાય છે, તેની અપેક્ષાએ તે અનાકાર ઉપયાગમાં પશુ લબ્ધિના લાભ સભવી શકે છે. गौतम स्वाभीना प्रश्न - ( से णं भंते ! कयर'मि संघयणे होज्जा १ ) डे ભદન્ત ! તે પ્રતિપન્ન અવધિજ્ઞાનવાળે વિભ’ગજ્ઞાની કયા સહુનનયુકત હોય છે ? महावीर अलुने। उत्तर- " गोयमा ! " हे गौतम ! ( वइरोसभनारायसंघयणे होज्जा ) ते वऋषभनाथ सडननवाणी होय छे, अरण येथे। જીવ પ્રાસબ્ય કેવળજ્ઞાનવાળા હાય છે, અને કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ પ્રથમ સહનનમાં જ થાય છે, તેથી અહીં આ પ્રમાણે કહ્યુ છે. એજ પ્રમાણે આગળ પણ સમજવું. गीतभ स्वाभीना प्रश्न - ( से णं भते । कयर' मि संठाणे होज्जा १ ) डे ભદ્દન્ત ! તે પ્રતિપન્ન અવધિજ્ઞાનવાળા વિભ’ગન્નાની જીવ કેટલા સસ્થાન ( आर ) वाणी होय छे ! Page #719 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रो बन्दिमाश०१ २०३१ सू ३ अश्रुत्वाऽवधिशानिनो लेखादिनिरूपणम् १९६ भगवानाह-' गोयमा ! छण्हं लंठाणाणं अण्णयरे संठाणे होना हे गौतम ! स प्रतिपन्नावधिज्ञानः पुरुषः पण्णां संस्थानानां मध्ये अन्यतमस्मिन् एकस्मिन् संस्थाने भवति । गौतमः पृच्छति से णं भंते ! कयरंमि उच्चत्ते होज्जा ?' हे भदन्त ! स खलु प्रतिपन्नावधिज्ञानी कतमस्मिन् उच्चत्वे ऊर्ध्वत्वे भवति? भगवानाह-'गोयमा ! जहणणं सत्तरयणीए, उक्कोसेणं पंचधणुसयए होजना' हे गौतम! स प्रतिपन्नावधिज्ञानी जघन्येन सप्तरत्नौ सप्तरनिप्रमाण इत्यर्थः भवति, उत्कृष्टेन तु पञ्चधनु: शतके पञ्चशतधनुःप्रमाण भवति । गौतमः पृच्छति-' से णं भंते ! कयरंमि आउए हाज्जा ? ' हे भदन्त ! स खलु प्रतिपन्नावधिज्ञानः कतमस्मिन् आयुष्केभवति कियदायुष्को भवति ? इति भावः, भगवानाह-' गोयमा ! जहण्णेणं साइरे हे गौतम ! (छण्हं संठाणाणं अनयरे संठाणे होज्जा) वह प्रतिपन्न अवधिज्ञानवाला विभंगज्ञानी छह संस्थानों में से किसी एक संस्थान में होता अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-(से णं भंते ! कयामि उच्चत्ते होज्जा) हे भदन्त । वह प्रतिपन्न अवधिज्ञान वाला विभंगज्ञानी कितनी ऊंचाई में होता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-(गोयमा) हे गौतम! (जहण्णेणं सत्तरयणीए उकोसेणं पंचधणुप्तइए होज्जा) वह प्रतिपन अवधिज्ञानवाला विभंगज्ञानी जघन्य से सात हाथ की ऊँचाई में और उत्कृष्ट से पांचसौ धनुष की ऊँचाई में होता है। ___अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-(से णं भंते ! कयरंमि आउए होज्जा) हे भदन्त ! वह प्रतिपन्न अवधिज्ञानवाला विभंगज्ञानी किस आयुष्क में होता है ? अर्थात् कितनी आयु में होता है ? इसके भावार प्रभुनी हत्त२ गोयमा !" गौतम! (छह सठाणाण अन्नयरे सठाणे होज्जा ) मे १७ प्रा२नारे सत्याना छ, तमाथी કેઈ પણ એક સસ્થાનથી યુક્ત હોય છે. गौतम २५. भान प्रश्न-( से णं भंते ! कयर मि उच्चत्ते होना) है ભદત ( તે પ્રતિપન્ન અવધિજ્ઞાનવાળે વિર્ભાગજ્ઞાની કેટલી ઊંચાઈવાળો હોય છે? मडावी२ असुन त्तर-“गोयमा !" उ गीतम! (जहण्णेणं सत्तरयणीए, उकोसेणं पचवणुसहए होउजा) मे नी माछामा माछी Ans સાત હાથપ્રમાણ અને વધારેમાં વધારે ઊંચાઈ ૫૦૦ ધનુષપ્રમાણ હોય છે. गौतम स्वामीना प्रश्न-( से णं भंते ! कयर मि आउए होजा?). ભદન્ત! તે પ્રતિપન્ન અવધિજ્ઞાનવાળા વિર્ભાગજ્ઞાનનું આયુષ્ય કેટલું હોય છે ? Page #720 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७०० भगवतीसौ गढवासाउए, उक्कोसेणं पुन्चकोडिआउए होज्जा ' हे गौतम ! स प्रतिपन्नावधिज्ञानः पुरुषो जघन्येन सातिरेकाष्टवर्पायुष्के, उत्कृप्टेन तु पूर्वकोटयायुष्के भवति । गौतमः पृच्छति-'सेणं मंते ! किं वेदए होज्जा अवेदए होजा' हे भदन्त! स खलु प्रतिपन्नावधिज्ञानः किं वेदको भवति ? किं वा अवेदको भवति ? भगवानाह'गोयमा ! सवेदए होजा, नो अवेदए होज्जा' हे गौतम ! स प्रतिपन्नावधिज्ञानः सवेदको भवति, नो अवेदको भवति, विभङ्गज्ञानस्य अवधिज्ञानपरिणतिकाले नो वेदक्षयो भवति, अत एवासौ सवेद एव भवति, नावेद इति भावः। गौतमः पृच्छति 'जइ सवेदए होज्जा, किं इत्यी वेयए होज्जा,पुरिसवेयए होज्जा, नपुंसगवेयए होज्जा, पुरिसनपुंसगवेयए होज्जा ?' हे भदन्त ! यदि स सवेदको भवति तदा किं स्त्रीवे. उत्तर में प्रभु कहते हैं-(गोयमा) हे गौतम ! वह (जहण्णेणं सातिरेगट्ठवासाउए, उक्कोसेणं पुधकोडि आउए होज्जा) जघन्यसे कुछ अधिक आठ वर्ष की आयुमें और उत्कृष्टसे एक पूर्वकोटिकी आयु में होता है। ____ अब गौतमरवामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं- से णं भंते ! किं सवेदए होज्जा, अवेदए होज्जा) हे भदन्त ! वह प्रतिपन्न अवधिज्ञानवाला विभंगज्ञानी पुरुष क्या बेदवाला होता है ? अवेदवाला होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-(गोयमा! सवेदए होज्जा, नो अवेदए होज्जा) हे गौतम ! वह वेदवाला ही होता है-वेदरहित नहीं होता है । क्यों कि विभंगज्ञान जव अवधिज्ञान रूप में परिणत होता है उस काल में वेद का क्षय नहीं होता है-इसलिये यह सवेद में ही होता है अवेद में नहीं होता है। ___ अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-(जइ सवेदए होज्जा किं इत्थीवेयए होज्जा, पुरिसवेथए होज्जा, नपुंसगवेयए होज्जा) हे भदन्त ! महावीर प्रभुन। उत्तर-" गोयमा !" है गीतम! (जहण्णेणं सातिरेगढवासाउए, उक्कोसेण पुवकोडि आउए होज्जा) तेनु माछाममा मायुष्य माई વર્ષથી ડું વધારે અને અધિકમાં અધિક આયુષ્ય એક પૂર્વકેટિનું હોય છે. गौतम स्वामी प्रश्न-( से णं भवे ! किं सवेदए होज्जा, अवेदए होज्जा ?) હે ભદન્ત ! તે પ્રતિપન્ન અવધિજ્ઞાનવાળો વિલંગજ્ઞાની પુરુષ શું દવા लीय छ अहवाणे डाय छ ? उत्तर-(गोयमा ! सवेदए होजा, नो अवदेह होजा) 3 गौतम ! हवाणे डाय छ, २६२डित तो नथी. तेनुं ॥२एY એ છે કે વિર્ભાગજ્ઞાન જ્યારે અવધિજ્ઞાનરૂપે પરિણત થાય છે, તે કાળે વેદને ક્ષય થતું નથી–તેથી તે વેદસહિત જ હોય છે, વેદરહિત હેતે નથી. ' Page #721 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमैयचन्द्रिका टी० श०९उ ३१सू०३अश्रुत्वाऽवधिज्ञानिनो लेश्यादिनिरूपणम ७०१ दको भवति ? किं पुरुषवेदको भवति ? किं वा नपुंसकवेदको भवति ? किं वा पुरुपनपुंसकवेदको भवति? भगवानाह-'गोयमा! नो इत्थी वेयए होज्जा' हे गौतम! स प्रतिपन्नावधिज्ञानःनो स्त्रीवेदको भवति स्त्रिया एवंविधस्य आतापनादेः स्वभावतएवाभावात् किन्तु ' पुरिसवेयए होज्जा' स पुरुषवेदको भवति नो नपुंसगवेयए होज्जा' नो नपुंसकवेदको भवति, ' पुरिसनपुंसगवेयए वा होज्जा' पुरुषनपुंसकवेदको वा भवति, वर्धितकत्वादि के सति जायमानो नपुंसकः पुरुपनपुसको यदि विभगवान का परिणमन जब अवधिज्ञान रूप से वेद अवस्था में ही होता है तो कौनसी वेद अवस्थामें होता है ? क्या स्त्रीवेद अवस्था में होता है, या पुरुषवेद अवस्था में होता है ? या नपुंसकवेद अवस्था में होता है ? या (पुरिसनपुंसग वेयए होज्जा) या पुरुष नपुंसकवेद अव. स्था में होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-(नो इत्थीवेयए होज्जा) हे गौतम ! विभंगज्ञान का अवधिज्ञानरूप से परिणमन होता है, उस अवस्था में वह जीव स्त्रीवेदवाला नहीं होता है, क्यों कि स्त्रीयों में इस प्रकार की आतापना आदि का स्वभाव से ही अभाव होता है, (पुरिस वेयए होज्जा ) अतः ऐसा जीव पुरुष वेदवाला ही होता है। (नो नपुंसगवेयए होज्जा) वह नपुंसक वेदवाला नहीं होता है किन्तु हां (पुरिस नपुंसगवेयए वा होज्जा) ऐसा जीव पुरुष नपुंसक वेदवाला भी हो सकता है । जो मनुष्य कृत्रिम उपायों से नपुंसक बना दिया जाता है वह (पुरुषनपुंसक ) कहा गया है (से णं भंते ! कि सकसाई होज्जा, गौतम स्वाभानी प्रश्न--- जइ सवेदए होजा किं इत्थीवेयए होज्जा, पुरिसवेयए होजा, नपुसगवेयए होज्जा, पुरिसनपु सगवेयए होज्जा ?) . ભદન્ત! જે વિલ ગજ્ઞાનનુ અવધિજ્ઞાનરૂપે પરિણમન વેદસહિતની અવસ્થામાં જ થાય છે, તે કેવા પ્રકારની વેદ અવસ્થામાં તે પરિણમન થાય છે? શું સ્ત્રીવેદ અવસ્થામાં થાય છે, કે પુરુષવેદ અવસ્થામાં થાય છે, કે નપુંસકવેદ અવસ્થામાં થાય છે, કે પુરુષ નપુંસકવેદ અવસ્થામાં થાય છે? ( જે પુરુષને કૃત્રિમ ઉપાચેથી નપુંસક બનાવી દીધું હોય છે, એવા પુરુષને પુરુષનપુંસક કહે છે.) महावीर प्रसुन त२-( नो इत्थीवेयए होज्जा ? ) न्यारे विज्ञान અવધિજ્ઞાનરૂપે પરિણમન થાય છે, ત્યારે તે જીવ સ્ત્રીવેદવાળે હોતો નથી, કારણ કે સ્ત્રીઓમાં ઉપર્યુક્ત વર્ણવેલી આતાપના આદિને સ્વભાવથી જ અભાવ डाय छे “ पुरिसवेयए होज्जा" तथा सेवा १ पुरुषवाणी डाय छे. "नो नपु सावे यए होना" त नपुस २४ाणे ५ तो नथी, ५ “ पुरिसनपुंगवेयए वा होज्जा" मे ७ पुरुषनस वेवामा सलवी श छे. Page #722 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७२ भगवती सूत्रे भवति । गौतमः पृच्छति से णं भंते । किं सकसाई होज्जा, अकसाई होज्जा ?' tara ! स खलु किं सकपायी भवति किं वा अकषायी भवति ? भगवानाह - 'गोयमा ! सकसाईहोज्जा, नो अकसाई होज्जा ' हे गौतम ! स पुरुषः सकपायी भवति, नो अकपायी भवति, विभङ्गज्ञानस्य अवधिज्ञानपर्यवसानकाले कपायक्षयस्याभावात् । गौतमः पृच्छति - ' जइ सकासाईहोज्जा, सेणं भंते ! कसु कसाए होज्जा ?' हे भदन्त ! यदि सकषायी भवति तदा स खलु कतिषु कपायेषु भवति ? भगवानाह - ' गोयमा ! चउसु संजलणको हमागमायालोभेसु होज्जा ' हे गौतम ! स प्रतिपन्नावधिज्ञानी चतुर्षु संज्वलनक्रोधमानमाया अकसाई होज्जा ) हे भदन्त ! प्रतिपन्न अवधिज्ञानवाला वह विभंगज्ञानी सकषायी होता है या अकषायी होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - (गोमा ) हे गौतम (संकसाई होज्जा, नो अकसाई होज्जा ) वह पुरुष सकषायी होता है, अकषायी नहीं होता है । क्यों कि जिस काल में विभंगज्ञान अवधिज्ञानरूप में परिणत होता है उस काल में कषाय क्षय का अभाव रहता है । अब गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं - ( जइ सकसाई होज्जा से णं भंते! कस कसा होजा) हे भदन्त ! यदि वह जीव सकषायी होता है तो कितनी कषायों में होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - ( गोयमा) हे गौतम! (चउ संजणको हमाणमायालो भेसु होज्जा) वह प्रतिपन्न अवधि गौतम स्वाभीना प्रश्न - ( से णं भंते! किं सकसाई होज्जा, अकसाई होज्जा ? ) डेलहन्त! ते प्रतियन्न अवधिज्ञानवाणी विल'गज्ञानी पुरुष शु સકષાયી હાય છે કે અકષાયી હાય છે ? महावीर अलुना उत्तर--" गोयमा ! " हे गौतम ! ( सकसाई होज्जा, नो अक्साई होज्जा ) सम्षायी होय छे, अपायी होतो नथी. तेनुं रण मे છે કે જે કાળે વિભગજ્ઞાન અધિજ્ઞાનરૂપે પરિણમન પામે છે, તે કાળે કષાયક્ષયના અભાવ રહે છે. गौतम स्वाभीने प्रश्न - - ( जइ सफाई होज्जा, से णं भंते! कइसु कसा एस होज्जा ? ) डेलहन्त ! ले ते कुव सम्षायी होय छे, तो ते लवभां કેટલા કષાયેના સદ્ભાવ રહે છે ? भडावीर अलुना उत्तर-- " गोयमा !” हे गौतम! ( घउसु सं'जलण कोमाणमाया लोभे होज्जा ) प्रिते तयन्न अवधिज्ञानवाणी कुत्र संभवान Page #723 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टी००१ उ०३१ सू०३ अश्रुत्वाऽवधिज्ञानिनो लेश्यादिनिरूपणम् ७०३ लोभेषु कषायेषु भवति, तथाहि अवधिज्ञानत्वेन परिणतविभङ्गज्ञानस्य चरणप्रतिपन्नत्वेन तस्य च तत्काले चरणयुक्तत्वात् संज्वलनात्मका एव क्रोधादयो भवन्ति । गौतमः पृच्छति - ' तस्स णं भंते ! केवइया अज्झवसाणा पन्नत्ता ? ' हे भदन्त ! तस्य खलु अवधिज्ञानप्रतिपन्नस्य पुरुषस्य कियन्ति अध्यवसानानि =अध्यवसायाः प्रज्ञप्तानि ? भगवानाह - ' गोयमा ! असंखेज्जा अज्झवसाणा पन्नत्ता ' हे गौतम ! तस्यावधिज्ञानं प्रतिपन्नस्यासंख्येयानि असंख्यातानि अध्यवसानानि=अध्यवसायाः प्रज्ञप्तानि । गौतमः पृच्छति - ' ते णं भंते ! पसत्था, अपसत्था ? ' हे भदन्त ! ते 1 ज्ञानवाला जीव चार संज्वलन संबंधी क्रोध, मान, माया और लो भकषायों में होता है इसका तात्पर्य ऐसा है कि विभंगज्ञानी का विभंगज्ञान जघ अवधिज्ञानरूप में परिणत हो जाता है तब वह अवधिज्ञानी चारित्र को धारण करने से उसी काल में चरण युक्त होने के कारण संज्वलन संबंधी क्रोध, मान, माया और लोभकषायवाला बना रहता है क्यों कि सकलचारित्र को संज्वलन कषायें घातती नहीं है। इनके उदय में ही सकलचारित्र होता है । अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं ( तस्स णं भंते ! केवइया अज्झवसाणा पण्णत्ता !) जो पुरुषविभंगज्ञान से अवधिज्ञान को प्रतिपन्न हुआ है उनके कितने अध्यवसाय होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं(असंखेज्जा अज्जवसाणा पन्नत्ता ) हे गौतम ! उसके असंख्यात अध्य वसाय होते हैं ऐसा जिनेन्द्रदेवों का कथन है । સંબધી ક્રોધ, માન, માયા અને લેાભ આ ચાર કષાયેાવાળે હાય છે તેનુ સ્પષ્ટીકરણ આ પ્રમાણે સમજવુ. વિભ'ગજ્ઞાનીનું વિભ’ગજ્ઞાન જ્યારે અવધિજ્ઞાનરૂપે પરિણત થઈ જાય છે, ત્યારે તે અવધિજ્ઞાની ચારિત્રને ધારણ કરવાથી એજ કાળે ચરણયુક્ત હાવાને કારણે સ જ્વલન સ બધી ક્રોધ, માન, માયા અને લાભરૂપ કષાયાવાળા ખની રહે છે, કારણ કે સકલચારિત્રને સજવલન કષાયેા ઘાતતી નથી તેમના ઉદયમાં જ સકલચારિત્ર સ'ભવે છે. हवे गौतम स्वाभी पूछे छे ( तस्स णं भंते ! केवइया अज्झवसाणा पण्णत्ता ) हे लहन्त ! ने पुरुषनुं विल गज्ञान अवधिज्ञान३ये परिशुत थ ગચુ હાય છે, તે પુરુષના કેટલા અધ્યવસાય કહ્યાં છે ? भडावीर प्रभुना उत्तर -- ( असंखेज्जा अज्झवसाणा पण्णा) हे गौतम ! તેના અસખ્યાત અધ્યવસાય હાય છે, એવુ* જિનેન્દ્ર દેવાએ કહેલુ છે. Page #724 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७०४ भगवनीसूत्रे खलु आधिज्ञानप्रतिपन्नस्य अध्यवसायाः प्रशस्ता भवन्ति ? अप्रशस्ता वा भवन्ति ? भगवानाह-'गोयमा ! पसत्या, नो अपत्सथा' हे गौतम ! अवधिज्ञानप्रतिपन्नस्य प्रशता एव अध्यवसाया भवन्ति, नो अपशस्ता अध्यवसाया भवन्ति, तथाहि-नाप्रशस्ताध्यवसानस्य पुरुषस्य विभङ्गज्ञानमवधिज्ञानरूपेण परिणतं भवति अत एव अवधिपरिणतविभङ्ग ज्ञानस्य प्रशस्तान्येवाध्यवसायस्थानानि भवन्ति । ' से णं गोयमा ! तेहिं पसत्थेहि अज्झवसाणेहिं बड़माणेहिं ' गौतम ! स खलु प्रतिपन्नावधिज्ञानी तैः पूर्वोक्तः प्रशस्तैः अध्यवसानैः वर्द्धमानै 'अणतेहितो नेरइयभवग्गहणेहितो अप्पाणं विसंजोएइ ' अनन्तेभ्यो नैरयिकभवग्रहणेभ्यःआत्मानं विसंयोजयति विमोचयति तत्माप्तियोग्यतायाः अपनोदात् ' अणंते___ अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-(तेणं भंते ! किं पसत्था अप्पसत्था) हे भदन्त । जो उसके असंख्यात अध्यवसाय होते हैं वे क्या प्रशस्त होते हैं या अप्रशस्त होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं(गोयना पसत्था नो अपसत्था) हे गौतम ! उस प्रतिपन्न अवधिज्ञानी पुरुष के जो असंख्यात अध्यवसाय होते हैं-वे प्रशस्त ही होते हैं अप्रशस्त नहीं होते हैं। क्यों कि अप्रशस्त अध्यवसायवाले पुरुष का विभंगज्ञान अवधिज्ञानरूप परिणत नहीं होता है। इसलिये अवधिज्ञान में परिणत विभंगज्ञानवाले जीव के अध्यवसायस्थान प्रशस्त ही होते हैं। (से णं गोयमा । तेहिं पसत्थेहिं अज्झवसाणेहिं वट्टमाणेहिं ) हे गौतम ! वह प्रतिपन्न अवधिज्ञानी मनुष्य उन वर्धमान प्रशस्त अध्यवसायों द्वारा 'अणंतेहितो नेरइयभवम्गहणेहिंतो अप्पाणं विसंजोएइ) अनन्त नैरयिक भवग्रहणों से अपने को बचा लेता है। (अणंतेहितो गौतम स्वामीना प्रश्न--( ते णं भंते ! किं पसत्या, अपसत्था'' ભદન્ત ! તેને તે અસંખ્યાત અધ્યવસાય પ્રશસ્ત હોય છે કે અપ્રસ્ત હોય છે ? महावीर प्रभुन। उत्तर--( गोयमा ! पसत्था नो अपसत्था ) गौतम ! તેના તે અસંખ્યાત અધ્યવસાય પ્રશસ્ત જ હોય છે, અપ્રશસ્ત હોતા નથી. કારણ કે અપ્રશસ્ત અધ્યવસાયવાળા પુરુષનું વિસંગજ્ઞાન અવધિજ્ઞાનરૂપે પરિણમતું નથી. તેથી અવધિજ્ઞાનીરૂપે પરિણમન પામેલા વિર્ભાગજ્ઞાનીના અધ્યવસાય પ્રશસ્ત જ डाय छे. (से णं गोयमा ! तेहि पसत्येहि अज्झवसाणेहि वट्टमाणेहिं) 3 ગૌતમ! તે પ્રતિપન્ન અવધિજ્ઞાની પુરુષ તે વર્ધમાન પ્રશસ્ત અધ્યવસાય દ્વારા (अण तेहिंतो नेरदयभवगाहणेहि तो अपाणं विसंजोएइ) सनत नै४ि सय. असाथी पाताना मामाने मन्याची वे छे, ( अण तेहि तो तिरिक्खजोणिय भव Page #725 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमैयचन्द्रिका टी००९उ०३१ २०३अश्रुत्वायधिशानिनो लेश्यादिनिरूपणम् ७०५ हितो तिरिक्खजोणियभवग्गहणेहितो अप्पाणं विसंजोएड' अनन्तेभ्यः तिर्यग्योनिकभवग्रहणेभ्यः आत्मानं विसंयोजयति विमोचयति, 'अणंतेहितो देवभवग्गहणे हितो अप्पाणं विसंजोएइ ' अनन्तेभ्यो देवभवग्रहणेभ्यः आत्मानं विसंयोजयति 'जाओ वि य से इमाओ नेरइय-तिरिक्खजोणिय-मणुस्स-देवगइनामाओ चत्तारि उत्तरपयडीओ' याः अपि च ताः इमाः नैरयिक-तिर्यग्योनिक-मनुष्यदेवगतिनाम्न्यः, एतदभिधानाश्चतस्रः उत्तरप्रकृतयो नामकर्माभिधानायाः मूलप्रकृतेरुत्तरभेदभूताः सन्ति — तासिं च णं उबग्गहिए अणंताणुवंधी कोहमाणमायालोभे खवेइ ' तासां च खलु चतसृणां नैरयिकगत्याधुत्तरप्रकृतीनाम् चशब्दातिरिक्खजोणियभवग्यहणेहितो अप्पाणं विसंजोएइ) अनन्त तिर्यच भवग्रहणों से अपने को छुड़ालेता है, अर्थात् वह इन अध्यवसायों के प्रभाव से मर कर तिर्थचगति में नहीं जाता है, (अणंतेहिं मणुस्सभवग्गहणेहिंतो अप्पाणं विसंजोएइ) वह अनन्त मनुष्य सम्बन्धीभवनहणां से अपनी अस्मा को छुड़ा लेता है (अणंतेहिं देवभवरगहणेहितो अप्पाणं विसंजोएड) अनन्त देवसंबंधी भवग्रहणों से अपने को छडा लेता है। (जाओ वि य से इमाओ नेरइयतिरिक्खजोणियमणुस्स देव गइनामाओ चत्तारि उत्तरपयडीओ) तथा इसकी जो ये नरक, तिर्थच, मनुप्य और देवगति नाम की चार मृल नामकर्म की उत्तरप्रकृतियां हैं सो (तासिं च णं उवग्गहिए.) इन प्रकृतियों के तथा (च) शब्द से गृहीत अन्य प्रकृतियों के औपग्रहिक-आधारभूत ( अणंताणु गगहणेहि तो अप्पाणं विसंजोएइ) मन त तिय माथी पाताना मात्माने श्यावी से छे. ( अणतेहि मणुस्सभवगाहणेहि तो अपाणं विसजोएइ) मनात भनुष्य समधी महथी पाताने मुद्रत ४२ छ, ( अणतेहिं देवभवग्गहणेहि तो अप्पाणं विसंजोएइ ) मने मनत हेक्समधी सवयहाथी पाताना मात्माने મુક્ત કરી દે છે. એટલે કે આ અધ્યવસાયોના પ્રભાવથી તે જીવ મરીને નારક, તિર્યંચ, મનુષ્ય કે દેવગતિમાં જતો નથી. (जाओ वि य से इमाओ नेरइयतिरिक्खजोणिय मणुसदेवगइनामाओ चत्तारि उत्तरपयडीओ) तथा तनी २ न२४, तिय, मनुष्य भने हेवाति नामनी या२ भूख नभनी उत्तर प्रतिय। छे, " तासिं च णं उवग्गहिए" તે પ્રકૃતિના તથા “ર” પદથી ગૃહીત અન્ય પ્રકૃતિના ઔપગ્રહિક (आधारभूत ) ( अण ताणुवंधी कोहमाणमायालोभे खवेइ ) मनन्तानुगधी औष, मन, भाया भने ४३५ ४ायोना क्षय ४२ छ, ( अणताणुब धी कोहमाण भ० ८९ Page #726 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७०६ भगवतीस्त्रे दन्यासांच औपग्रहिकान उपष्टम्भप्रयोजनान् आधारभूतानित्यर्थः अनन्तानुवन्धिनः क्रोधमानमायालोमान् क्षण्यति, अथ च ' अणंतानुबंधी कोहमाणमायालोभे खवित्ता अपञ्चक्खाणकसाए कोहमाणमायालोभे खवेइ ' अनन्तानुबन्धिनः क्रोधमानमाया-लोभान् क्षपयित्वा अप्रत्याख्यानकषायरूपान् क्रोधमानमायालोभान् क्षपयनि, ' अप्पञ्चक्खाणकमाए कोहमाणमायालोभे खवित्ता पञ्चरखाणावरण कोहमाणमायालोभे खवेइ ' अपत्याख्यानरुपयान् क्रोधमानयायालोमान्क्षपयित्वा प्रत्याख्यानावरणक्रोधमानमायालोभान् क्षपयति, ‘पच्चरवाणावरणकोहमाणमायालोमे खवित्ता संजलणकोहमाणमायालोमे खवेइ ' प्रत्याख्यानावरणक्रोधमानमायालोमान् क्षपयित्वा संज्वलन क्रोधमानमायालोभान् क्षपयति 'संजलणकोहमाणमायालोमे खवित्ता पंचविहं नाणावरणिज्ज, नवविहं दरिसणा धन्धी कोहमाणमायालोमे खवेह ) अनन्नानुबन्धी सम्बन्धी क्रोध, मान, माया, लोभ इन चार कषायों को नष्ट करता है, (अणंताणुबंधी कोहमाणमायालोमे खवित्ता अप्पचक्रवणकसाए कोहमाणमायालोमे खवेइ) इन अनन्तानुबंधी संबंधी क्रोध, मान, माया और लोभ कषायों को नष्ट कर के फिर यह अप्रत्याख्यान संबंधी क्रोध, मान, भाया और लोभ इन चार कषायों को नष्ट करता है, (अपच्चक्वाणकरसाए कोहलाणमायालोमे खवित्ता पचखागावरणकोहनाणमायालोमे खवेह) इन अप्रत्याख्यान संबंधी क्रोध मान, माया, लोभ को नष्ट करके फिर यह प्रत्याख्यानावरण संबंधी क्रोध मान माया लोभ को -- नष्ट करता है। (पच्चक्खाणावरणकोहमाणमायालोले खवित्ता संजल णकोहमाणमायालोमे खवेइ) प्रत्याख्यानावरण संबंधी क्रोध मान माया लोभ को नष्ट करके फिर यह संज्वलन संबंधी क्रोध, मान, माया और लोभ को नष्ट करता है। (संजलण कोहमाणसायालोभे खवित्ता पंचविहं मायालोभे खविता अप्पच्चक्खाणकसाए कोहमाणमाया लोभे खवेइ ) मा मनનાનુબંધી ક્રોધ, માન, માયા અને લેભ કષાયેને ક્ષય કરીને તે અપ્રત્યાખ્યાન સંબધી કોધ, માન, માયા અને લેભ, આ ચાર કષાયોને નષ્ટ કરે છે, ( अप्पच्चक्वाणकसाए कोहमाणामायालोमे खवित्ता पच्चक्खाणावरण कोहमाणमायालोमे खवेइ ) अप्रत्याभ्यान समधी अध, मान, माया मन खोलने क्षय ४२ छे. (पच्चक्खाणावरणकोहमाणमायालोमे खवित्ता संजलणकोहमाणमाया लोभे खवेइ ) प्रत्याभ्याना१२९५ सधी आध, मान, माया भने खोलने नट ४२ छ. ( संजलणकोहमाणमायालोमे खवित्ता पचविहं नाणावर Page #727 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेय चन्द्रिका टी००९. उ०३१ सू०३अश्रुत्वाऽवधिज्ञानिनो लैश्यादिनिरूपणम् ७०७ वणिज्जं पंचविमंतरायं तालमत्थकडं च णं मोहणिज्जं कट्टु' संज्वलनक्रोधमा नमायालोमान् क्षपयित्वा पंचविधं ज्ञानावरणीयं कर्म, मतिज्ञानावरणीयादिभेदात् नवविधं दर्शनावरणीयं कर्म, चक्षुर्दर्शनाद्यावरणचतुष्कस्य निद्रापञ्चकस्य चं मेलनान्नवप्रकारकं बोध्यम्, पञ्चविधम् आन्तरायिकं कर्म, दानलाभ भोगोपभोगवीर्यभेदात् पञ्चमकारकम्, क्षपयतीति पूर्वेणान्वयः तत्क्षपणमकारमाह- तालमस्तक कृत्तं च ' कृत्तं-मुन्यादिना छिन्नं मस्तकं यस्यासौ मस्तककृत्तः तालवासौ मस्तक कृत्तचेति तालमस्तककृत्तः आर्पत्वात् कृतशब्दस्य पूर्वप्रयोगाभावः तथा च छिन्नमस्तकतालमिव मोहनीयं कृत्वा इत्यर्थः, अयमाशयः यथाहि छिन्नमस्तकस्तालवृक्ष क्षीणो भवति तथा मोहनीयं कर्म क्षीणं कृत्वेति भावः, इति मोहनी - नाणावर णिज्जं, नवविहं दरिसणावरणिज्जं, पंचविहमंतराइयं तालमत्थकडं चणं मोहणिज्जं कट्टु ) संज्वलन कोष ज्ञान माया और लोभ को क्षय करके यह पांच प्रकार के मतिज्ञानावरणीय, श्रुतज्ञानावरणीय आदि के भेद से पांच प्रकार के ज्ञानावरणीय कर्म को, चक्षुर्दर्शनावरणीय, अचक्षुर्दर्शनावरणीय आदि के भेद से नौ प्रकार के दर्शनावरणीय कर्म को, दानान्तराय, लाभान्तराय, भोगान्तराय उपभोगान्तराय और वीर्यान्तराय के भेद से पांच प्रकार के अन्तराय को नष्ट करके एवं छिन्नमस्तक वाले तालवृक्ष की तरह मोहनीय को करके यह अपूर्वकरण में प्रविष्ट होता है । तालमस्तक कृत्तं " यहां पर कर्मधारय समास हुआ । " मस्तक " में बहुव्रीहि समास हुआ। आर्ष होने से कृत्त शब्द का पूर्वप्रयोग नहीं हुआ है । जिस प्रकार से छिन्न मस्तक वाला तालवृक्ष क्षीण हो जाता है उसी तरह उसका मोहनीय कर्म क्षीण हो (4 णिज्जं, नवविह दरिखणावर णिज्जं, पंचविहम तराइय तालमत्थकडं च ण मोहणिज्जं कद्रटु ) सन्वदान अध, मान, भाया भने बोलना क्षय उरीने भतिज्ञानावरણીય, શ્રુતજ્ઞાનાવરણીય આદિ પાંચ પ્રકારના જ્ઞાનાવરણીય કના, ચક્ષુ - નાવરણીય, અચક્ષુઈશનાવરણીય આદિ નવ પ્રકારના દર્શનાવરણીય કના, द्वानान्तराय, साभान्तराय, सोगान्तराय, उपलोजान्तराय ने वीर्यान्तराय, એ પાંચ પ્રકારના અન્તરાય કર્મના ક્ષય કરીને અને મેાહનીય કર્મીને છિન્ન મસ્તકવાળા તાલવ્રુક્ષ સમાન કરી નાખીને તે અપૂર્વીકરણમાં પ્રવિષ્ટ થાય છે. 66 मस्तककृत्त ” માં મહુવ્રીહિ સમાસ થયેા છે. આ હાવાથી કૃતશબ્દના પૂ`પ્રયોગ થયા નથી. જેવી રીતે તેના માહનીયકમ ક્ષીણુ થઇ જાય છે. આ પદ માહનીય કર્મોના વિશેષણુ તરીકે વપરાયેલું લાગે છે, છતાં પણ તેના Page #728 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Goé भगवतीसूत्रे यस्य विशेषणत्वमङ्गीकृत्योक्तम् , वस्तुतस्तु ज्ञानावरणीयादीनां सर्वेषां विशेषणमिदं, तथा च अनन्तानुवन्ध्यादिस्वभावे तत्र क्षपिते सति ज्ञानावरणीयादिकं क्षपयत्येव, तथा चात्रपक्षे तालमस्तकस्येव कृत्त्वं क्रिया यस्य तत्तोलमस्तककृत्त्वं तदेवंविधं च मोहनीयं भवति, इति कृत्वा यथाहि तालमस्तकविनाशक्रिया अवश्यम्भावितालविनाशा, एवं मोहनीयकर्मविनाशक्रियाऽपि अवश्यं भाविशेषकर्मविनाशा भवति, तथा चोक्तम् " मस्तकमुचिविनाशे, तालस्य यथा ध्रुवो भवति नाशः । तद्वत् कर्मविनाशोऽपि मोहनीयक्षये :नित्यम् " ॥१॥ जाता है। यह विशेषण मोहनीय कर्म का है ऐसा मानकर यह कहा गया है परन्तु देखा जाय तो यह विशेषण ज्ञानावरणीय आदि सब कर्मी का है। तथा च-अनन्तालुबंधी आदि का स्वभाव क्षपित होने पर ज्ञानावरणीय आदि को यह नष्ट कर ही देता है। इस पक्ष में " तालमस्तक के समान है “कृत्व" क्रिया जिसकी वह तालमस्तक कृत्व है -इस प्रकार का जब तालमस्तककृत्व मोहनीय होता है। तब अवश्य ही शेषकों का विनाश होता है । जैसे-अवश्यं भावी है ताल विनाश जिसमें ऐसी ताल मस्तक विनाश क्रिया होती है, उसी तरह से अवश्य भावी है शेष को का विनाश जिसमें ऐसी मोहनीय कम विनाश क्रिया भी होती है। कहा भी है-"मस्तकस्वचिविनाशे"। इत्यादि जिस प्रकार सूई के समान तीक्ष्ण ऐसे मस्तक के अग्रभाग का विनाश होने पर ताडवृक्ष का विनाश अवश्यं भावी है-उस्ली प्रकार से मोहनीय कर्म के नष्ट हो जाने पर शेप कर्मों का विनाश भी अवश्यंજ્ઞાનાવરણીય આદિ બધાં કર્મોના વિશેષણરૂપે પણ પ્રયોગ થયો છે, એમ માનવામાં પણ કઈ વાં જણાતો નથી. વળી અનતાનુબંધી આદિને સ્વભાવ ક્ષપિત થતાં જ્ઞાનાવરણીય આદિને તે નષ્ટ કરી નાખે જ છે. જેમ તાલવૃક્ષના મસ્તકને છેદી નાખવામાં આવે તે તાલવૃક્ષ ક્ષીણ થઈ જાય છે, તેમ જ્યારે મોહનીયને “તાલમસ્તક કૃવ ” કરી નાખવામાં આવે છે-જ્યારે મોહનીય કર્મને ક્ષય કરી નાખવામાં આવે છે ત્યારે બાકીનાં કર્મોને પણ અવશ્ય નાશ થઈ જાય છે. જેવી રીતે તાલવૃક્ષના મસ્તકને છેદી નાખવાથી તાલવૃક્ષને અવશ્ય વિનાશ થાય છે, એ જ પ્રમાણે મેહનીય કમને વિનાશ થવાથી અન્ય કર્મોને પણ અવશ્ય વિનાશ થાય છે કહ્યું પણ છે કે मस्तकसूचिविनाशे । इत्यादि સેયના સમાન તીણ એવા મસ્તકના અગ્રભાગનો વિનાશ થતા જેવી રીતે તાડવૃક્ષને અવશ્ય વિનાશ થાય છે, એ જ પ્રમાણે મોહનીય કર્મને નાશ થઈ Page #729 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टी० २०९९०३१ सू०३ अश्रुत्वाऽवधिज्ञानिनो लेश्यादिनिरूपणम् ७०९ इति । ततश्च ' कम्मरयविकरणकरें अपुव्त्रकरणं ' कर्मरजोविकरणकरं कर्मरजोविक्षेपकम् अपूर्वकरणम् असदृशाध्यवसाय विशेषणम्, 'अणुप्पविस्सतेअणुत्तरे निव्वाधार निरावरणे कसिणे पडिपुन्ने केवलवरनाणदंसणे समुत्पन्ने अनुप्रविष्टस्य प्रतिपन्नावधिज्ञानस्य पुरुषस्य विपयानन्त्यात् अनन्तम्, सर्वोत्तम - वात् अनुत्तरम्, कटकुडघादिभिरप्रतिहननात् निर्व्याघातम्, सर्वथा स्वावरणक्षयात् निरावरणम्, सकलार्थग्राहकत्वात् कृत्स्नम्, सकलस्वांशयुक्ततयोत्पन्नस्वात् प्रतिपूर्ण, केवलवरज्ञानदर्शनम् अभिधानापेक्षया केवलम् केवलनामक मित्यर्थः ज्ञानान्तरापेक्षया वरं श्रेष्ठं ज्ञानं च दर्शनं च समुत्पन्नं भवति ।। सू० ३ ॥ भावी है। तात्पर्य इस कथन का यही है कि " मोहक्षयात् ज्ञानदर्शनावरणान्तरायक्षयाच्च केवलं " सब से प्रथम मोहनीय कर्म का क्षय किया जाता है इसके क्षय होते ही ज्ञानावरणीय, दर्शनावरणीय और अन्तराय इनका क्षय होता है । यहां पर जो अनन्तानुबंधी आदि कषायों का क्षय प्रकट किया गया है उससे सूत्रकार ने यही बात प्रदर्शित की है । इस तरह ( कम्मरयविकरणकरं अपुञ्चकरणं अणुपविट्ठस्स) कर्मरज को विखेरने वाले अपूर्वकरण में असदृश अध्यवसाय में प्रविष्ट हुए इस प्रतिपन्न अवधिज्ञान वाले पुरुष को विषयों की अनन्तता से “अनंते " अनन्त (अणुत्तरे ) सर्वोत्तम होने से अनुत्तर, (निव्वाघाए ) कट कुडय आदि द्वारा अप्रतिहत होने से निर्व्याघात ( निरावरणे) आवरण कर्म के सर्वथा क्षय होने से निरावरण, ( कसिणे ) सकलार्थ ग्राहक होने से कृत्स्न ( पडिपुन्ने ) सकलस्वशियुक्त रूप से उत्पन्न होने से प्रतिपूर्ण, ऐसे જવાથી માકીનાં કર્માના પણ અવશ્ય વિનાશ થાય છે આ સ્થનનું તાત્પ એ छे े ( मोहक्षयात् ज्ञानदर्शनावरणान्तरायक्षयाच्च केवल ) सौथी प्रथम भाईનીય કર્મના ક્ષય કરવામાં આવે છે, તેના ક્ષય થતાં જ જ્ઞાનાવરણીય, દનાવરણીય અને અન્તરાય કર્માંના ક્ષય થઇ જાય છે. અહીં જે અનંતાનુખ ધી આદિ કષાયાના ક્ષય પ્રકટ કરવામાં આવ્યે છે, તેના દ્વારા સૂત્રકારે એજ વાત अहर्शित उरी छे. या रीते ( कम्मरयविकरणकर अपुव्त्रकरणं अणुपविट्ठस्स ) કરજને વિખેરનાર અપૂર્વકરણમાં અસદેશ અધ્યવસાયમાં પ્રવિષ્ટ થયેલા તે अतियन्न अवधिज्ञानवाजा पुरुषने " अणते " अनंत, ( विषयोनी अनततानी अपेक्षाओं अनत ) “ अणुत्तरे " अनुत्तर ( सर्वोत्तम ), “ निव्वाघाए ” निर्या घात (यट्टाई, हिवास आदि द्वारा अवरोधी न शाय श्रेवी ) " निरावरणे " આવરક કર્મોના સથા ક્ષય થવાથી નિરાવરણુ, " कसिणे " સકળ પદાર્થાન " Page #730 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७१० केवविक्तता भगवती सूत्रे पुनरमाह - ' से णं भंते ' इत्यादि । मूलम् - से णं भंते! केवलिपन्नत्तं धम्मं आघवेज वा पण्णवेज्ज वा परूवेज्ज वा ? तो इणट्टे समट्ठे णण्णत्थ एगणाएण वा एगवागरणेण वा । सेणं अंते ! पव्वावेज्ज वा, मुंडावेज्ज वा?, णो इणट्टे समहे, उवदेसं पुण करेज्जा | से णं भंते! सिज्झइ, जाव अंतं करेइ ? हंता । सिज्झइ जांव अंतं करेइ ॥ सू० ४ ॥ छाया - स खलु भदन्त ! केवलिपज्ञप्तं धर्मम् आख्यापयेद् वा, मज्ञापयेद् वा, प्ररूपयेद् वा ? नायमर्थः समर्थः, नान्यत्र एकज्ञातेन वा, एकव्याकरणेन वा । स खलु भदन्त ! प्रत्राजयेद् वा, मुण्डयेद् वा ? नायमर्थः समर्थः, उपदेशं ( केवलवरनाणंसणे समुपपन्ने ) केवलज्ञान और केवल दर्शन उत्पन्न हो जाते हैं || सू० ३ ॥ केवलिवक्तव्यता ( से णं भंते! केवलिपनत्तं धम्मं आघवेज्जा वा) इत्यादि । सूत्रार्थ - ( से णं भंते ! केवलिपन्नत्तं धम्मं आघवेज वा, पण्णवेज वा पवेज्ज वा ) हे भदन्त ! यह केवली केवलिप्रज्ञप्त धर्म का कथन करता है क्या ? उसे प्रज्ञापित करता है क्या ? उसकी प्ररूपणा करता है क्या ? ( णो इट्ठे समट्टे णण्णत्थ एगणारण वा एग वागरणेण वा ) हे गौतम! एक उदाहरण और एक प्रश्न के उत्तर देने के सिवाय यह अर्थ समर्थ श्रड ४२ना३', " पडिपुन्ते " प्रतिपूर्य मे " केवलवरनाणदंसणे समुपपन्ने " देवलज्ञान भने ठेवणदर्शन उत्पन्न थ लय छे । सू० ३ ॥ કેવલિ વક્તવ્યતા— " से णं भंते ! केवलिपन्नत्त धम्मं आघवेज्ज वा" इत्यादि. सूत्रार्थ - ( से णं भंते! केवलिपण्णत्त धम्म आघवेज्जवा, पण्णवेज्जवा, परूवेज्जवा ? ) हे लहन्त! ते ठेवणज्ञानी शुं देवविप्रज्ञम धर्म अथन उरे छे ખરે ? તેને પ્રજ્ઞાપિત કરે છે ખરા ? તેની પ્રરૂપણા કરે છે ખરા ? ( નો हट्टे समट्ठे पण्णत्थ एगणपण वा एग वागरणेण वा ) डे गौतम । भे द्वार Page #731 -------------------------------------------------------------------------- ________________ t प्रमेयचन्द्रिका टी० श०९ ४०३१ सू०४ अश्रुत्वा घले वर्णनम् ७११ पुन कुर्यात् । स खलु भदन्त । सिध्यति यावत् अन्तं करोति ? हन्त सिध्यति, यावत् अन्तं करोति ॥ सु० ४ ॥ टीका - गौतमः पृच्छति - ' से णं भंते ! केवलिपन्नत्तं धम्मं आघवेज्ज वा, पन्नवेज्ज वा, पख्वेज्ज चा ? ' हे भदन्त ! स खलु केवलिमभृतेः सकाशाद् अश्रुस्वापि प्राप्त केवलज्ञानः केवली किं केवलिमाप्तम् केवलिभिरुपदिष्टं धर्मम् आख्यापयेद् वा सामान्यतया विशेषतया वा कथयेद् वा, प्रज्ञापयेद् वा वचन नहीं है । ( से णं भंते! पव्वावेज वा, मुंडावेज वा ) हे भदन्त ! वह haat fat को दीक्षा देता है क्या किसी को मुण्डित करता है क्या ? ( णो णट्ठे समट्ठे, उवदेसं पुण करेजा ) हे गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं है पर वह दीक्षा लेने के लिये उपदेश दे सकता है । ( से णं भंते ! सिज्झइ, जाव अंत करेड़ ) हे भदन्त ! वह केवली सिद्ध होता है क्या ? यावत् समस्त दुखों का अन्त करता है क्या ? (हंता, सिज्झद्द जात्र अंतं करे ) हां, गौतम ! वह केवली सिद्ध होता है यावत् समस्त दुःखों का अन्त करता है । टीकार्थ - गौतम प्रभु से पूछते हैं - ( से णं संते! केवलिपन्नत्तं धम्मं आघवेज्ज वा, पनवेज वा, पखवेज वा ) हे भदन्त ! क्या वह अश्रुत्वाकेवलज्ञानी - केवल आदि के पास बिना सुने भी जिसने केवलज्ञान प्राप्त कर लिया है - ऐसा केवली क्या केवली द्वारा प्रतिपादित धर्म को सामान्य या विशेषरूप से प्रतिपादित कर सकता है ? वचनपर्याय आदि के भेद અને એક પ્રશ્નના ઉત્તર દ્વીધા સિવાય આ અર્થ સમર્થ નથી. એટલે કે તે એકાદ ઉદાહરણ આપી શકે છે કે એકાદ પ્રશ્નનેા ઉત્તર આપી શકે છે પણ अ३पाया उरी शता नथी ( से णं भंते ! पव्वावेज्ज वा, मुडावेज्ज वा १ ) હૈ ભદન્ત ' તે કેવળજ્ઞાની કાઈને દીક્ષા આપે છે ખરા ? અથવા ફાઇને भु ડિત रे छे ? ( णो इणट्टे समट्टे, उत्रदेसं पुण करेज्जा ) हे गौतम । आा अर्थ समर्थ नथी-गोधुं मनतुं नथी, यशु ते दीक्षानो उपदेश : शडे छे. ( सेणं भते ! सिन्झइ, जाव अंत करेइ ) डे लहन्त ! ते सिद्धपद पाने छे । १ यावत् समस्त दु:मोनो अन्त उरे छे भरे ? ( हंता, सिज्झइ, जाव अतकरेइ ) હા, ગૌતમ ! તે કેવળજ્ઞાની સિદ્ધ થાય છે અને સમસ્ત દુ:ખાના અંત કરે છે. टीडार्थ — गौतम स्वामी महावीर प्रभुने पूछे छे - ( से णं भंते ! केव लिपण्णत्तो धम्मं आघवेज्ज वा ) हे लहन्त ! शुं ते श्रुत्वा ठेवणज्ञानी ( કેવલી આદિની સમીપે ઉપદેશ સાંભળ્યા વિના કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી લીધું હૈય Page #732 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीer ७१२ 3 पर्यायादिभेदेन नामादिभेदेन वा कथयेद् वा, ' प्ररूपयेद् वा स्वरूपतः कथयेद् वा ? भगवानाह - ' णो इणडे समट्टे' हे गौतम ! नायमर्थः समर्थः अश्रुत्वा प्राप्तकेवलज्ञानः केवली, केवलिमज्ञप्तं धर्मं नाख्यापयेत्, न वा प्रज्ञापयेत् नैव वा प्ररूपयेत्, किन्तु ' गण्णत्थ एगणाएण वा, एगवागरणेण वा ' नान्यत्र एकज्ञातेन वा एकोदाहरणेन, एकव्याकरणेन वा एकप्रश्नस्योत्तरदानेन वा । गौतमः पृच्छति - ' से णं भंते पव्वावेज्ज वा, मुंडावेज्ज वा ? ' हे भदन्त ! स खलु अश्रुश्वा केवली किं मत्राजयेद् रजोहरण सदो रकमुखवस्त्रिका दिद्रव्यलिङ्गदानेन शिष्येभ्यः द्वारा या नामादि भेद द्वारा उसकी प्रज्ञापना कर सकता है क्या ? या स्वरूपतः उसका कथन कर सकता है क्या ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - ( णो इट्ठे सम) हे गौतम! जिसने केवली आदि से बिना सुने केवलज्ञान प्राप्तकिया है ऐसा केवली केवली द्वारा प्रतिपादित धर्म की प्ररूपणा नहीं कर सकता है, न उसकी वह प्रज्ञापना कर सकता है और न वह उसका स्वरूपतः प्रतिपादन कर सकता है । किन्तु - (णण्णत्थ एगणाएण वा एग वागरणेण वा) वह एक उदहरण दे सकता है और एक प्रश्न का उत्तर दे सकता है । इसके सिवाय वह धर्म का उपदेश नहीं दे सकता है । अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं - ( से णं ते! पवावेज वा, मुंडावेज वा ) वह अश्रुत्वा केवली क्या प्रव्रज्या - रजोहरण सदोरक मुखवस्त्रिका आदि रूप द्रव्यलिङ्ग का अपने शिष्यों के लिये देने रूप 22 છે તેને અશ્રુત્વા કેવલી કહે છે) કેવલી દ્વારા પ્રતિપાદિત ધર્મને સામાન્ય કે } विशेषज्ञये प्रतिपादित उरी राडे छे ? " परूवेज वा વચન પર્યાય આદિના ભેદ દ્વારા અથવા નામાદિ ભેદ્ય દ્વારા તેની પ્રજ્ઞાપના કરી શકે છે ? અથવા સ્વરૂપતઃ તેનું કથન કરી શકે છે ? महावीर प्रभुता उत्तर - ( णो इणट्ठे समट्टे ) हे गौतम! ये ठेवली આઢિ પાસે ધર્મોપદેશ શ્રવણ કર્યા વિના કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યુ હાય છે એવા કેવળજ્ઞાની કેવલી દ્વારા પ્રતિપાદિત ધર્મની પ્રરૂપણા કરી શકતા નથી, તેની પ્રજ્ઞાપના પણ કરી શકતા નથી, અને તે તેનું સ્વરૂપતઃ પ્રતિપાદન કરી શક્તા नथी. परन्तु गणत्थ एगणारण वा एग वागरणेण वा ” તે એક ઉદાહરણ આપી શકે છે અને એક પ્રશ્નના ઉત્તર આપી શકે છે તે સિવાય તે ધર્મોના ઉપદેશ ઈ શકતા નથી 66 गौतम स्वाभीना प्रश्न - ( से णं भंते ! पव्वावेज्ज वा, मुंडावेज्ज वो १ ) હે ભદન્ત ! શું તે અશ્રવા કૈવલી પ્રવ્રજ્યા અનાશિને રેચલુ છે, કે આપીશ Page #733 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयसन्द्रिका टी०श० ९ उ० ३१ सू० ४ अश्रुत्वा केवलीवर्णनम् ७१३ प्रव्रज्यां दद्याद् वा ? मुण्डयेद् वा ? शिरोलञ्चनतो मुण्डनं कुर्याद् वा? भगवानाह -'जो इणटे समठे, उवदेसं पुण करेउजा' हे गौतम ! नायमर्थः समर्थः, स खलु अश्रुत्वा केवलिशिष्येभ्यः प्रव्रज्यां न दातुमर्हेत् , न पा शिरोलुश्चनलक्षणं मुण्डनं कर्तुमर्हेत्, किन्तु-उपदेशं पुनः कुर्यात् । इति । गौतमः पृच्छति-से भंते ! सिज्झइ जाव अंतं करेइ ? ' हे भदन्त ! स खलु केवली कि सिध्यति, यावतबुध्यते, मुच्यते परिनिर्वाति सर्वदुखानामन्तं करोति ? भगवानाह-हता, सिज्झइ, जाव अंत करेइ ' हे गौतम ! हन्त सत्यम् स केवली सिध्यति, यावत्बुध्यते, मुच्यते, परिनिर्वाति, सर्वदुखानामन्तं करोति चेति ॥ सू० ४ ॥ दीक्षा, और शिरोलश्चन करके उन्हें मुण्डित करने रूप मुंडन करना ये काम कर सकता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-(णो इण समठे, उवदेसं पुण करेज्जा) हे गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं है अर्थात् अश्रुत्वा केवली अपने शिष्यों के लिये न दीक्षा दे सकता है और उन्हें मुण्डित-केशलुञ्चनादिरूप से उनका मुण्डन कर सकता है। किन्तु वह उन्हें उपदेश कर सकता है-उनले अमुक के पास दीक्षा धारण करोऐसा उपदेश दे सकता है। ____ अब गौतम प्रक्षु से ऐसा पूछते हैं-(से णं भंते ! सिज्झइ, जाव अंतं करेइ ) है भदन्त ! वह अश्श्रुत्वा केवली क्या सिद्ध होता है, यावत् समस्त दुःखों का अन्त करता है? यहां यावत् शब्द से “वुध्यते, मुच्यते, परिनिर्वाति" इन क्रियापदों का ग्रहण किया गया है। इसके રૂપ મુંડન કરવાનું કાર્ય કરી શકે છે ? (રહરણ, સદોકમુખવઝિકા આદિ રૂપ દ્રવ્યલિંગ પિતાના શિષ્યોને માટે આપવારૂપ દીક્ષાને પ્રવજ્યા કહે છે. શિરના વાળ હાથથી ખેંચી કાઢવાની ક્રિયાને મુંડન ક્રિયા કહે છે.) महावीर प्रभुन। उत्तर-(णो इणठे समठे, उबदेस पुण करेज्जा) 3 ગતમ! આ વાત બરાબર નથી એટલે કે અશુવા કેવલી પિતાના શિષ્યને દીક્ષા દઈ શકતા નથી અને તેમના કેશકુંચનનું કાર્ય પણ કરી શકતું નથી. પરંતુ તે તેમને ઉપદેશ દઈ શકે છે. અમુક વ્યક્તિ પાસે દીક્ષા અંગીકાર કરવાને ઉપદેશ તે તેમને આપી શકે છે. गीतम २॥भान प्रश्न-(से णं भंते ! सिज्झइ, जाव अंत करेइ १) 3 महन्त ! ते मश्रुप सी शु सिद्ध थाय छ, (बुध्यते, मुच्यते, परि. निर्वाति ) मुद्ध थाय छे, भुत थाय छ, समस्त प्रति संपूर्ण क्षय ४२ छे અને સમસ્ત દુઓને અંત કરે છે? Page #734 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A पुनस्तादृश के बलिवक्तव्यता भगवती पुनरप्याह - ' से णं भंते । ' इत्यादि । मूलम् - से भंते! किं उडूं होज्जा, अहो होज्जा, तिरियं होज्जा ? गोयमा ! उवा होज्जा, अहो वा होज्जा । तिरियं वा होज्जा उड्ड होज्जमाणे सावइ -- वियडावइ --गंधावइ - मालवंत परियारसु ववेयड्डूपव्वसु होज्जा, साहरणं पडुच्च सोमणसवणे वा, पंडगवणे वा होज्जा । अहे होज्जमाणे गड्ढाए वा, दरीए वा, होज्जा, साहरणं पडुच्च पायाले वा, भवणे वा होज्जा । तिरियं होज्जमाणे पन्नरसु कम्मभूमीसु होज्जा, साहरणं पडुच्च अड्डाइज्जे दीवसमुद्दे, तदेकदेसभाए होज्जा । तेणं भंते ! एगसमएणं केवइया होज्जा ? गोयमा ! जहणेणं एक्को वा, दोवा, तिन्निवा, उक्कोसेणं दस, से तेणटुणं गोयमा ! एवं gच्च असोच्चाणं केवान्टस्स वा जाव अत्थेगइए केवलिपन्नत्तं धम्मं लभेज्ज सवणयाए, अत्थेगइए असोच्चाणं केवलि० जाव नो लभेज्ज सवणयाए जाव अत्थेगइए केवलनाणं उप्पाडेज्जा, अत्थेगइए केवलनाणं नो उप्पाडेज्जा ॥ सू० ५ ॥ छाया - स खलु भदन्त ! किम् ऊर्ध्व भवति ? अधो भवति ? तिर्यग् भवति ? गौतम ! ऊर्ध्वं वा भवति, अधो वा भवति, तिर्यग् वा भवति । ऊर्ध्वं उत्तरमें प्रभु कहते हैं- (हंता, सिज्झइ जाव अंतं करेइ) हां, गौतम ! वह अश्रुत्वा केवली सिद्ध होता है यावत् समस्त दुःखों का अन्त करता है | सू०४ ॥ महावीर प्रभुना उत्तर- ( होता सिज्झइ जाव अंत करेइ ) डा, गौतम ! તે અશ્રુત્વા કેવલી સિદ્ધ થાય છે, બુદ્ધ થાય છે, મુક્ત થાય છે, સમસ્ત કર્માના નાશ કરે છે અને સમસ્ત દુ:ખાના અન્ત કરી નાખે છે. સૂજા Page #735 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मैन्द्रिका टी०० ९ ४०३१ सू०९ अश्रुत्वा केवलिवर्णनम् ७१५ भवन् शब्दापाति - विकटापाति - गन्धापाति- माल्यवन्तपर्यायेषु वृत्तवैताढच पर्वतेषु भवति । संहरणं प्रतीत्य सौभनस्यवने वा, पाण्डुकवने वा भवति, अधो भवन् गर्ते वा, दर्यां वा, भवति, संहरणं प्रतीत्य पाताले वा, भवने वा भवति, तिर्यग्भवन् पुनः केवलि वक्तव्यता( से णं भंते । किं उडूं होजा अहो होजा ) इत्यादि । सूत्रार्थ - ( से णं भंते! किं उड्डुं होज्जा, अहो होज्जा, तिरियं होज्जा ) हे भदन्त ! वह अश्रुत्वा केवली क्या उर्ध्वलोक में होता है, या अधोलोक में होता है, या तिर्यक् लोक में होता है ? (गोयमा) हे गौतम! (उड्डुं वा होज्जा, अहो वा होज्जा, तिरियं वा होज्जा ) वह अश्रुत्वा केवल उर्ध्वलोक में भी होता है, अधोलोक में भी होता है, तिर्यक लोक में भी होता है । (उड्ड होज्जमाणे सावह, विपडाव गंधावह मालवंत परिया वट्टवेयडू पए होज्जा ) यदि वह उर्ध्वलोक में होता है तो शब्दापाति, विकटापति, गंधापाति और माल्यवन्त इन नाम वाले वृत्तवैताढ्य पर्वतों में होता है तथा ( साहरणं पडुच सोमणसवणे वा, पंडगवणे वा होज्जा) संहरण की अपेक्षा से वह सौमनस्यवन में या पण्डकवन में होता है । ( अहे होज्जमागें गड्डाए वा दरीए वा, होज्जा, साहरणं पहुच पायाले वा भवणे वा, होज्जा ) यदि वह अधोलोक में કેવલીની વિશેષ વક્તવ્યતા— " से णं भंते ! किं उडूढ' होज्जा अहो होज्जा छत्याहि. सूत्रार्थ - ( से णं भंते! कि उड्ढ क्षेग्जा, अहो होज्जा तिरयं होज्जा ? ) હે ભદન્ત ! તે અશ્રુત્વા કેવલી શુ' ઊર્ધ્વલેાકમાં હોય છે કે અધેાલેાકમાં હાય ) छे, ते तियोऽमां होय हे ? ( गोयमा ! ) हे गौतम! ( उडूढ' वा होज्जा, अहो वा होज्जा, तिरियं होज्जा ते अश्रुत्वा देवसी अवसोउमां पशु डाय छे, मघोषोऽभां पशु होय छे भने तिर्यो भांप होज्जमाणे सद्दावद, वियडावर गंधावर मालवतपरिया एसु होज्जा ) ले तेथे असो मां होय छे, तो शब्दायाति ટાપાતિ, ગધાપાતિ, અને માલ્યવન્ત, આ નામવાળા વૃત્તવૈતાઢ્ય પર્વતે મા होय छे तथा ( साहरणं पडुच्च सोमणसवणे वा, पंडगवणे वा होज्जा ) सडरनी अपेक्षा ते सौमनस वनभां थंड वनमां होय छे. ( अहे होज्न • ," होय . ( उडूढ वट्टवेयढ पन्त्रएस विष्टायाति, वि Page #736 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १६ भगवती सूत्रे पञ्चदशसु कर्मभूमिषु भवति । संहरणं प्रतीत्य अर्धतृतीये द्वीपसमुद्रे तदेकदेशभागे भवति । ते खलु भदन्त ! एकसमयेन कियन्तो भवन्ति ? गौतम ! जघन्येन एको वा द्वौवा, त्रयोत्रा, उत्कर्षेण दश, तत् तेनार्थेन गौतम ! एवमुच्यतेअश्रुत्वा खलु केवलिनो वा यावत् अस्त्येककः केवलिपज्ञप्तं धर्म लभेत, श्रवणतया, अस्त्येककः अश्रुत्वा खलु केवलिनो यावत् नो लभेत श्रवणतया, यावत् अस्त्येककः केवलज्ञानमुत्पादयेत्, अस्त्येककः केवलज्ञानं नोत्पादयेत् ॥ ०५ ॥ होता है तो गते मैं - अधोलोक ग्रामादिक में या गुफा में होता है तथा संहरण की अपेक्षा वह पातालकलश में या भवनवासी देवों के भवन में होता है । ( तिरियं होज्जनाणे पनरससु कम्मभूमीसु होज्जा, साहरणं पच अडाइज्जे दीवसमुद्दे, तदेशसभाए होज्जा ) यदि यह तिर्यक लोक में होता है तो पन्द्रहकर्मभूमियों में होता है । संहरण की अपेक्षा से वह अढाई द्वीप समुद्रों के एकभाग में होता है । ( ते णं भंते । एगसमपर्ण केवया होज्जा ) हे भदन्त ! वे अद्भुत्वा केवलज्ञानी एक समय में कितने होते हैं ? ( गोयमा ) हे गौतम ! ( जहणेणं एक्को वा, दो वा तिनि वा उक्कोसेणं दस से तेगद्वेणं गोयमा ! एवं बुबइ असोच्चा णं केवलिस वा जाव अत्थेगइए केवलिपन्नत्तं धग्मं लभेज्ज लवणयाए अत्थेगइए असोच्चा णं केवलि, जाव नो लभेज्ज लवणयाए जाव अत्थेगइए केवलनाणं उप्पाडेज्जा अत्थेगइए केवलनाणं वो उप्पाडेज्जा ) अश्रुत्वा केवलज्ञानी एक समय में कम से कम एक दो और तीन तक माणे गड्डा या दरीए वा, होज्जा, साहरण पडुच्च पायाले वा भवणे वा होज्जा ) જે તે અધેાલેાકમાં હાય છે તે ગત્ત માં-અધાલેાકના ગ્રામાદિકેશમાં અથવા ગુફામાં હોય છે તથા સહુરણની અપેક્ષાએ તે પાતાલકલશમાં કે ભવનવાસી हेवाना भवनमां होय छे. ( तिरियं होज्जमाणे पन्नरससु कम्मभूमीसु होज्जा, साहरणं पडुच्च अड्ढाइज्जे दीवसमुद्दे, तदेकदेसमाए होज्जा ) ले तेसो तिर्य શ્લાકમાં હાય છે, તે પંદર ક`ભૂમિમાં હાય છે અને સ'હરણની અપેક્ષાએ सढी द्वीपसमुद्रोना भेउ लागमां होय छे. ( तेणं अंते ! एग समएणं केवइया होज्जा ? ) हे लहन्त ! अश्रुत्वा वणज्ञानी थे! समयमा टसा था शे छे ? ( गोयमा ! ) हे गौतम ! ( जहण्णेनं एको वा, दो वा, तिन्निवा, उकोसेणं-दस तेण ेणं गोयमा ! एवं वुच्चइ असोच्चाणं केवलिप्स वा जवि अत्थेगइए केवलिपण्णत्तं धम्म लभेज्ज सवणयाए अत्थेगइए असोच्चाणं केवलि जाव नो लभेज्ज सवणयाए जाव अत्थेगइए केवलनाणं उप्पाडेज्जा अत्थेगइए केवलनाणं नो उपाडेज्जा) અશ્રુત્વા કેવળજ્ઞાની એક સમયમાં એક, એ અથવા ત્રણ થાય છે. અને એક Page #737 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टी० श०९ उ०३१ सू०५ अश्रुत्वा केलिवर्णनम् ७१७ ___टीका-गौतमः पृच्छति-से णं भने ! कि उट्ठे होज्जा ? अहे होजा? निरियं होना ? ' हे भदन्त ! स खलु अश्रुन्या केवळी किम् अर्ध्वम्-अर्व लोके भवति ? किंवा अब अधोलोके भवति ? किं वा तिर्यगृलोक भवति ? भगवानाह- गोयमा ! उर्दू वा होज्जा, अहे वा होजा, तिरियं वा होजा,' हे हो सकते हैं-तथा अधिक से अधिक दश तक हो सकते हैं । इसलिये हे गौतम ! मैंने ऐसा कहा है कि केवली आदि के लसीप धन श्रवण किये बिना किसी जीव तो धर्म श्रवण का लाभ होता है और किसी जीव को क्षेवली आदि के समीप धर्म श्रवण किये बिना केवलीप्रणीन धर्म अवण का लाभ नहीं होता है। यावत् कोई जीव केवलज्ञान को उत्पन्न कर लेता है और कोई जीव क्षेवलज्ञान को उत्पन्न नहीं करपाता है। टीकार्थ-सूत्रकार अनुस्वा केवली के विषय में ही इम स्त्र द्वारा कथन कर रहे हैं-इसमें गौतमने प्रभु से ऐसा पूछा है-(लेणं भते। किं उडू होज्जा, अहे होज्जा, तिरियं होज्जा । हे भदन्त ! केवली के समीप विना धर्मोपदेश सुने भी जिमने केवलज्ञान प्राप्त कर लिया है ऐसा वह अश्रुत्वा केवली उर्ध्वलोक में होता है ? या अधोलोक में होता है ? चा तिर्य लोक में होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं(गोयमा) हे गौतम! (उई वा होजा अहे वा होज्जा, निरिथं वा સમયમાં વધારેમાં વધારે ૧૦ અથવા કેવલી થઈ શકે છે. હે ગૌતમ ! તે કારણે મેં એવું કહ્યું છે કે “કેવલી આદિની સમીપે ધર્મશ્રવણ કર્યા વિના પણ કઈ જીવને ધર્મશ્રવણનો લાભ મળતો હોય છે, અને કેવલી આદિની સમીપે ધર્મશ્રવણ કર્યા વિના કેઈ જીવ કેવલીછમ ધર્મશ્રવણનો લાભ પ્રાપ્ત કરી શક્તો નથી.” આ કથનથી શરૂ કરીને “કેઈ જીવ કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન કરી શકે છે અને કેઈ જીવ કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન કરી શકતું નથી,” આ કથન પર્યાનું પૂત કથન અહીં ગ્રહણ કરવું જોઈએ. ટીકાર્થ–આ સૂત્ર દ્વારા સૂત્રકાર અથવા કેવલીનું નિરૂપણ કરે છે. ( જેણે કેવલી ભગવાનની સમીપે ઉપદેશ શ્રવણ કર્યા વિના કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત ध्यु डाय, मेवा पुरुषने “ मश्रुत्वा दी " ४९ छे ) गीतमस्वाभाव प्रश्न-(से णं भंते ! कि उइट होज्जा, अहे होज्जा तिरिय જ્ઞા? હે ભદન્ત ! આવા કેવલી શું ઊોકમાં હોય છે કે અલેકમ હોય છે, કે તિર્યકમાં હોય છે? Page #738 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ટે भगवतीसुत्रे गौतम ! अश्रुत्वा केवली ऊर्ध्वम् ऊर्ध्वलोके वा भवति, अधः - अधोलोके वा भवति, तिर्यग्लो वा भवति । 'उड होज्जमाणे सहावर - विगडाबड़-गंधावइमालवंतपरियाएसु वट्टवेयड्डूपन्त्रएस होज्जा ' ऊर्ध्वम् ऊर्ध्वलोके भवन शब्दापातिविकटापाति - गन्धापाति- माल्यवन्तपर्यायेषु एतच्चतुरभिधानेषु वृत्तवैतादयपर्वतेषु भवति । तेषु च चतुर्षु ऊस्थानेषु तस्य अश्रुत्वा केवलिनः आकाशगमनforeम्पन्नत्वेन तत्र गतस्य केवलज्ञानोत्पादसद्भावे सति स्थितिः संभवति ' साहरणं पडुच्च सोमणसवणे वा, पंडगवणे वा होज्जा ' संहरणं प्रतीत्य संहरणाहोज्जा ) वह अश्रुत्वा केवली उर्ध्वलोक में भी होता है, अधोलोक में भी होता है और तिर्यग लोक में भी होता है। उडूं होज्जमाणे सद्दावर, farstar, गंधावर, मालवंतपरियारसु वहवेयपच्यएस होज्जा ) यदि वह उर्ध्वलोक में होता है तो शब्दापातिवृत्तवैताढ्य में विकटापातिवृतवैताढ्य में गन्धापाति वृत्तवैनाढ्य में या माल्यवन्त वृत्तावैतादयमें इन वृत्त वैताढ्य पर्वतों में होता है । तात्पर्य कहने का यह है कि इन चार ऊर्ध्वस्थानों में अश्रुत्वा केवली का सद्भाव इस तरह से पाया जाता है कि अश्रुत्वा केवली को आकाशगमनलब्धि का सद्भाव तो होता ही हैऐसी स्थिति में आकाशगमन लब्धि की सहायता से आकाश में गमन करते समय यदि उसको केवलज्ञान हो जाता है तो इन स्थानों में उसका सद्भाव वहां स्थिति हो जाने की वजह से पाया जाता है | ( साहरणं पडुच्च सोमणसवणे वा पंडगवणे वा होज्जा ) संहरण की अपेक्षा से - महावीर अलुना उत्तर— " गोयमा ! " हे गौतम! ( उड्ढ होच्जा अहे वा होज्जा, तिरियं वा होज्जा ) ते अश्रुत्वा ठेवली असाम्भां पशु होय छे, अघोषोऽभां पशु होय छे भने तिर्यो भांप होय छे. ( उइट होज्जमाणे सहावर, विडावइ, गंधावर, मालवंत परियारसु वट्टवेयढपन्वसु होज्जा ) જે તે ઊર્ધ્વલેાકમાં હાય છે, તા શખ્તાપાતિ નામના વૃત્તવૈતાઢયમાં કે વિકટાપાતિ નામના વૃત્તવૈતાઢયમાં, કે ગંધાપાતિ વૃત્તવૈતાઢયમાં કે માલ્યવન્ત મૃત્તવૈતાઢયમાં, આ વૃત્તવૈતાઢય પ°તામાં હોય છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે આ ચાર સ્થાનામાં અશ્રુત્વા કેવલીના સદ્ભાવ આ રીતે સભવી શકે છે-અશ્રુત્વા કેવલીમાં આકાશગમનલશ્વિને સદ્ભાવ તા અવશ્ય હાય છે. એવી સ્થિતિમાં આકાશગમનલબ્ધિની સહાયતાથી આકાશમાં ગમન કરતી વખતે તેમને કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન થઈ જાય તે તે સ્થાનેમાં તેમના સદ્ભાવ त्यांनी स्थितिनी अपेक्षाओ सलवी श छे. ( साहरणं पडुच्च सोमणसवणे या पंढगवणे वा होज्जा ) सरगुनी अपेक्षाओ मे देवादि द्वारा ले तेनुं Page #739 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयश्चन्द्रिका टीका श०९ ३० ३१ सू०५ अश्रुत्वादि केवलिवर्णनम् ७९ पेक्षया सौमनस्यवने मेरौ तृतीये वा, पाण्डुकवने-मेरो चतुर्थे वा भवति, 'अहे होजमाणे गट्टाए वा, दरीए वा होज्जा' सः अश्रुत्वा केवली अधोलोके भवन् गर्तेनिम्नतरे भूभागे 'खड्डा' इतिप्रसिद्ध अधोलोकग्रामादौ वा, दयौं गुहायां वा भवति । ' साहरणं पडुच्च पायाले वा भवणे वा होज्जा' संहरणं प्रतीत्य सहरणापेक्षया पाताले महापातालकलशे वलयामुखादौ वा भवति, भवने भवनपतिदेवनिवासे वा, भवति । 'तिरियं होज्जमाणे पन्नरसनु कम्मभूमीसु होज्जा' तिर्यग्लोके भवन् पञ्चदशनु कर्मभूमिषु पञ्च भरतानि, 'पञ्च ऐरवतानि, पञ्च महाविदेहा इत्येवं लक्षणासु भवति 'साहरणं पडुच्च अडाइज्जे दीवसमुद्दे तदेकदेसभाए होज्जा' संहरणं प्रतीत्य आश्रित्य अर्धतृतीये सार्धद्वये द्वीपसमुद्रे, तदेककोई देवादिकद्वारा यदि इसका हरण कर लिया जावे-तो इसकी अपेक्षासे -सौमनस्यवनमें मेरुके तीसरे वनमें, या पण्डकवनमें मेरुके चतुर्थवन में वह पाया जाता है। ( अहे होज्जमाणे गड़ाए वा दरीए वा होज्जा) यदि वह अश्रुत्वा केवली अधोलोक में होता है तो निम्नतर भूभाग में खड़े में या अधोलोक ग्रामादिकों में, या दरी-गुफा में होता है । (साहरणं पडुच्च पायाले वा भवणे वा होज्जा) और संहरण की अपेक्षा वह पाताल में -महापाताल कलश में, या भवनपतिदेवके निवासरूप भवन में होता है। (तिरियं होज्जमाणे पन्नरससु कम्मभूमिसु होज्जा) यदि वह अश्रुत्वा केवली तिर्यग्लोक में पन्द्रह कर्मभूमियों में होता है। पांच भरत, पांच ऐरवत पांच महाविदेह और ये१५ कर्मभूमियां हैं । (साहरणं पडुच्च अड्डाइज्जे दीवसनुद्दे तदेकदेसभाए होज्जा) संहरण की अपेक्षा હરણ કરવામાં આવે–તે સૌમનસ વનમાં (મેરુના ત્રીજા વનમાં) અથવા ५४ वनमा (भेरुना याथा वनमा) तेस। डाय छे. (अहे होज्जमाणे गड्ढाए वा परिए वा होज्जा) ने त मश्रुत्वा पदी मधोम डाय छ, તે નિખતર ભૂભાગમાં–ખાડામાં, અથવા અલેકવર્તી ગ્રામાદિકમાં કે દરીમાં (शुशमi) डाय छे. (साहरणं पडुच्च पायाले वा भवणे वा होज्जा) भने સંહરણની અપેક્ષાએ તે પાતાળમાં–મહાપાતાળ કલશમાં કે ભવનપતિ દેવના निवासस्थान३५ भवनमा सय छे. (तिरियं होज्जमाणे पन्नरससु कम्मभूमिसु होज्जा) ने भश्रुत्वा ती तिमा डाय छ, त १५ भभूभियामा હોય છે. પાંચ ભરત, પાંચ વિદેહ અને પાંચ અિરાવત, આ પંદર કર્મભૂમિઓ છે (साहरण पडुच्च अड्ढाइज्जे दीवसमुद्दे तदेकदेसभाए होज्जा ) सरगुनी मधे. ક્ષાએ તે અઢી દ્વીપ સમુદ્રમાં કોઈ એક પ્રદેશમાં હોય છે. આ કથનનું લેકમાં Page #740 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७२० भगवतीस्त्रे देशभागे सार्धद्वयद्वीपसमुद्रस्य एकमदेशे भवति, गौतमः पृच्छति-' ते णं भते ! एगममएणं केवइया होज्जा ? ' हे भदन्त ! ते खलु अश्रुत्वा केवलिनः एकसमये कियन्तो भवन्ति ? भगवानाह-'गोयमा ! जहण्णेणं एको चा, दो वा, तिम्नि वा, उक्कोसेणं दस ' हे गौतम ! ते केवलिनः जघन्येन एकसमये एको वा द्वौ वा, त्रयो वा भवन्ति, उत्कृष्टेन तु एकसमये दश भवन्ति । उपसंहरअढाई द्वीप में दो समुद्र में-इनके एकदेश में होता है। तात्पर्य कहने का यह है कि अश्रुत्वा केवली अर्ध्वमध्य और अधः इन तीनों लोकों में होता है। अर्ध्वलोक में लब्धि के निमित्त से ग संहरण के निमित्त से वह वहीं हो सकता है। मध्यलोक में भी वह स्वभावतः १५ कर्मभूमियों में होता ही है। रही अढाई बीपसमुद्रों की बात-क्यों कि इतना ये सब रथान कर्मभूमि से भी सम्बन्ध रखता है-अतः इतने स्थान में भी इसका अस्तित्व संहरण की अपेक्षा से हो सकता है। अधोलोक में खड्ड़े आदि स्थानों में तो यह पाया ही जाता है-रही पाताल आदि स्थानरूप अधोलोक की वात-सो वहां पर भी इसका आस्तित्व-संहरण की अपेक्षा से बन सकता है। ___ अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-(तेणं भंते ! एगसमएणं केवच्या होज्जा) हे भदन्त ! एक समय में कितने अश्रुत्वा केवली हो सकते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-(गोयमा) हे गौतम । (जहण्णणं एको वा, दो बा, तिनि वा ) एक समय में अश्रुत्वा केवली कम से कम હોય છે ઉર્વલોકમાં લબ્ધિના કારણે અથવા સંહરણને કારણે તેઓનું અસ્તિત્વ સંભવી શકે છે. મધ્યલોકમાં ( ર્તિકમાં) તેઓ સ્વાભાવિક રીતે ૧૫ કર્મભૂમિઓમાં તે હોય જ છે. હવે રહી અઢી દ્વિપસમુદ્રોની વાત...કારણ કે આ બધાં સ્થાને કર્મભૂમિ સાથે પણ સંબંધ રાખે છે, તેથી એટલાં સ્થાનમાં પણ તેમનું અસ્તિત્વ સંહરણની અપેક્ષાએ સંભવી શકે છે. અધોકમાં ગર્તા (ખાડા) આદિ સ્થાનેમાં તે તેમનું અસ્તિત્વ હોય જ છે, પણ પાતાલ આદિ સ્થાનરૂપ અલકમાં પણ હરણની અપેક્ષાએ તેમનું અસ્તિત્વ સંભવી શકે છે. गौतम स्वामीना प्रश्न-( से णं भते ! एग समपणं केवइया होज्जा') હે ભદન્ત ! એક સમયમાં કેટલા અશ્રવા કેવલી સંભવી શકે છે? महावीर प्रभुना उत्तर-" गोयमा !" के गौतम ! ( जहण्णेणं एक्को वा, दो वा, तिन्नि वा) से समयमा सामा माछा मे मथवा मे अथवा जर मश्रुत्वा पक्षी डा श छ, मन “ उक्कोसेणं दस" पधारेमा धारे Page #741 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टी० श०९ ४० ३१ सू० ५ अश्रुत्वा केवलिवर्णनम् ७१ बाह- से तेणद्वेणं गोयमा ? एवं वुच्चइ असोच्चा णं केवलिस्स वा जाव अत्ये गइए केवलिपन्नत्तं धम्म लभेज सवणयाए ' हे गौतम ! अथ, तेनार्थेन तेन कारणेन एवमुच्यते यत् अश्रुत्वा खलु केवलिनो वा सकाशात् , यावत् केवलि श्रावकप्रभृतीनां वा सकाशात् अस्त्येककः कश्चित् पुरुपः केवलिपज्ञप्तं धर्म, श्रवणतया-श्रवणज्ञानफलतया, लभेत, “अथ च 'अत्थेगइए, असोच्चा णं केवलि जाव नो लभेज्ज सवणयाए ' अस्त्येककः कश्चित् अश्रुत्वा खलु केवलिनो वा सकाशात् यावत् केवलिश्रावकप्रभृतीनां वा सकाशात् केवलिप्रज्ञप्तं । धर्म श्रवणतया नो लभेत । तद् वैषम्यकारणं तु धर्मान्तरायिकादीनां कर्मणामावरणरूपाणां क्षयोपशमस्तदभावश्चति । 'जाव अत्थेगइए केवलनाणं उप्पाडेज्जा, ' यावत् एक, या दो या तीन तक हो सकते हैं। और (उकोसेणं दस ) अधिक से अधिक दश तक हो सकते हैं। ___अब सूत्रकार इस विषय का उपसंहार करते हुए कहते हैं-(से तेणटेणं गोयमा! एवं बुच्चइ, अलोच्चा णं केवलिस्स वा जाव अत्थेगइए केवलिपन्नत्तं धम्म लज्ज सवणथाए) हे गौतम! इसी कारण मैंने ऐसा कहा है कि कोई एक पुरुष केवली आदिसे केवलिप्रज्ञप्त धर्म विना सुने भी उस के वलिप्रज्ञप्त धर्म को श्रवणज्ञानफलरूप से प्राप्त कर सकता है और (अत्थेगइए) कोई एकपुरुष (असोच्चा णं केवलि जाव नो लभेज्ज सवणयाए ) केवली आदि के पास से विना सुने केवलिप्रज्ञप्त धर्म को श्रवणज्ञानफलरूप से नहीं प्राप्त कर सकता है । इसकी विषमता का कारण आवरणरूप धर्मान्तरायिक आदि कर्मो का क्षयोपशम एवं इसके क्षयोपशम का अभाव है। (जाव अत्थेगइए केवलनाणं उप्पाडे. દશ અકૃત્વા કેવલી હોઈ શકે છે. હવે સૂત્રકાર એ વિષયને ઉપસંહાર કરતા કહે છે– (से तेणतुणं गोयमा ! एवं वुच्चइ, असोच्चाणं केवलिस वा जाव अत्थेगइए केवलिपन्नत्तं धम्मं लभेज्ज सवणयाए) 3 गीतम! ते २0 में से કહ્યું છે કે કેઈ એક પુરુષ કેવલી આદિની પાસે કેવલિપ્રજ્ઞપ્ત ધર્મનું શ્રવણ કર્યા વિના પણ કેવલી પ્રજ્ઞસ ધમને શ્રવણ જ્ઞાનફલરૂપે પ્રાપ્ત કરી શકે છે, અને (अत्थेगइए असोच्चाणं केवलि जाव नो लभेज सवणयाए ) 6 पुरुष કેવલિ આદિની પાસે શ્રવણ કર્યા વિના કેવલીપ્રસત ધમને શ્રવણજ્ઞાન ફલરૂપે પ્રાપ્ત કરી શકતો નથી. તેની વિષમતાનું કારણ આવરણરૂપ ધર્માન્તરાયિક આદિ भीना क्षयोपशम तथा तमना क्षयोपशमन ममाव छे. (जाव अत्थेगइए केवलनाण उप्पाडेजा) म " जाव-(यावत्)" ५४थी नायना पूर्वरित Page #742 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७२२ भगवतीस्त्र अस्त्येककः कश्चित् अश्रुत्वा केवलिपभृतेः सकाशात् केवलां वोधि वुध्येत, अस्त्येककः कश्चित् अश्रुत्वा केलिप्रमृतेः सकाशात् केवलामनगारितां प्रव्रजेत् , अस्त्येककः कश्चित् , अश्रुत्वा केवलिप्रभृतेः सकाशात् केवलं ब्रह्मचर्यवासम् आवसेत् , अस्त्येककः कश्चित् अश्रुत्वा केवलिप्रभृतेः सकाशात् केवलेन संयमेन संयच्छेत् , अस्त्येककः कश्चित् केवलिप्रभृतेः सकाशात् अश्रुत्वा केवलेन संवरेण संदृणुयात् , अस्त्येककः कश्चित् केवलिप्रभृतेः सकाशात् अश्रुत्वा खलु केवलम् आभिनिबोधिकज्ञानमुत्पादयेत् , अस्त्येककः कश्चित् केबलिप्रभृतेः सकाशात् अश्रुत्वा केवलं श्रुतज्ञानमुत्पादयेत् , अस्त्येककः कश्चित् केवलिप्रभृतेः सकाशात् अश्रुत्वा केवलम् अवधिज्ञानमुत्पादयेद, अस्त्येककः कश्चित् केवलिप्रभृतेः सकाशात् अश्रुत्वा ज्जा) यहां यावत् पद से इस पाठ का जो कि पहिले कहा गया है संग्रह हुआ है "कोई जीव केवली आदि से विना सुने भी केवलबोधि को-शुद्ध सम्यग्दर्शन को-अनुभवित कर सकता है, कोई केवली आदि से विना सुने भी केवल अनगारिता को धारण कर सकता है कोई एक जीव केवली आदि से विना सुने भी केवलब्रह्मचर्यवास में रह सकता है, कोई एक जीव केवली आदि से विना सुने भी केवल संयम से संयमयतना कर सकता है, कोई एक जीव केवली आदि से विना सुने भी केवल संवर से शुभाध्यवसाय वृत्तिरूप संवर कर सकता है कोई एक जीव केवली आदि से सुने विना भी केवल आभिनियोधिक ज्ञान उत्पन्न कर सकता है, कोई एक जीव केवली आदि से विना सुने भी केवल श्रुतज्ञान उत्पन्न कर सकता है, कोई एक जीव केवली आदि से विना सुने भी केवल अवधिज्ञान उत्पन्न कर सकता है, कोई एक પાઠને ગ્રહણ કરવામાં આવ્યું છે-“કઈ કેવલી આદિની પાસે શ્રવણ કર્યા વિના પણ કેવલધિને (શુદ્ધ સમ્યગ્દર્શન) અનુભવ કરી શકે છે, કોઈ જીવ કેવલી આદિ પાસે ધર્મશ્રવણ કર્યા વિના પણ અણગારાવસ્થા ધારણ કરી શકે છે, કોઈ જીવ કેવલી આદિની સમીપે ધર્મશ્રવણ કર્યા વિના પણ શુદ્ધ બ્રહ્મચર્યવ્રત સેવી શકે છે, કઈ જીવ કેવલી આદિનો ઉપદેશ શ્રવણ કર્યા વિના પણ કેવલ સંયમ દ્વારા સંયમયતના કરી શકે છે, કોઈ જીવ કેવલી આદિ સમીપે ધર્મશ્રવણ કર્યા વિના પણ શુદ્ધ સંવરદ્વારા આસને નિરોધ કરી શકે છે, કિઈક જીવ કેવલી આદિ સમીપે શ્રવણ કર્યા વિના પણ આભિનિબંધિક જ્ઞાન ઉત્પન્ન કરી શકે છે, કેઈક જીવ કેવલી આદિની પાસે શ્રવણ કર્યા વિના શ્રતજ્ઞાન ઉત્પન્ન કરી શકે છે, કોઈક જીવ કેવલી આદિની પાસે પણ કર્યા વિના Page #743 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयमन्द्रिका टीका शं०९ उ०३१ सू०५ अश्रुत्वा केवलिवर्णनम् ७२६ केवलं मनःपर्यवज्ञानमुत्पादयेत्, अस्त्येककः कश्चित् केवलिप्रभृतेः सकाशाद अश्रुत्वाऽपि केवलज्ञानमुत्पादयेदिति भावः । अत्थेगइए केवलनाणं नो उप्पाडेज्जा' अस्त्येककः कश्चित् केवलिममृतेः सकाशात् अश्रुत्वा खलु केवलां बोधिं नो बुव्येत् , केवलामनगारितां नो प्रव्रजेत , केवलं ब्रह्मचर्यवास नो आवसेत् , केवलेन संयमेन नो संयच्छन् , केवलेन संवरेण नो संदृणुयात् , केवलमाभिनिवोधिकज्ञानम् , केवलं श्रुतज्ञानम् , केवलमवधिज्ञानम्, केवलं मनःपर्यवज्ञानं नोत्पादयेत् , तथा अस्त्येककः कश्चित् अश्रुत्वा केवलिपभृतेः सकाशात् केवलज्ञानं नोत्पादयेदिति भावः ॥ मू० ५ ॥ जीव केवली आदि से विना सुने भी केवल मनःपर्यवज्ञान उत्पन्न कर सकता है। कोई एक जीव केवली आदि से विना सुने भी केवलज्ञान उत्पन्न कर सकता है । ( अत्थेगइए केवलनाणं नो उपाडेज्जा) कोई एक जीव केवली आदि से विना सुने केवल बोधि का अनुभव नहीं कर सकता है, केवल अनगारिता को धारण नहीं कर सकता है, केवल ब्रह्मचर्यवास में नहीं रह सकता है केवल संयम से संयमयतना नहीं कर सकता है, केवल संबर से शुभाध्यवसाय वृत्तिरूप संवर नहीं कर सकता है, केवल आभिनिवोधिक ज्ञान उत्पन्न नहीं कर सकता है, केवलश्रुतज्ञान उत्पन्न नहीं कर सकता है केवल अवधिज्ञान उत्पन्न नहीं कर सकता है, केवलमनःपर्यवज्ञान उत्पन्न नहीं कर सकता है तथा केवली आदि से विना सुने कोई जीव केवलज्ञान को उत्पन्न नहीं कर सकता है ॥ सू०५॥ પણ અવધિજ્ઞાન ઉત્પન્ન કરી શકે છે, કેઈક જીવ કેવલી આદિની પાસે શ્રવણ કર્યા વિના પણ મન પર્યજ્ઞાન ઉત્પન્ન કરી શકે છે અને કેઈક જીવ કેવલી આદિની સમીપે શ્રવણ કર્યા વિના કેવળજ્ઞાન પણ ઉત્પન્ન કરી શકે છે, એ (अत्थेगइए केवलनाण नो उप्पाडेज्जा) ५२न्तु वही माहिती સમીપે ધર્મશ્રવણ કર્યા વિના સમ્યગ્દર્શનને અનુભવ કરી શકતા નથી અણ ગારાવસ્થા ધારણ કરી શકતા નથી, બ્રહ્મચર્ય વ્રત પાળી શકતું નથી, શુદ્ધ સંયમ દ્વારા સંયમની યતના કરી શકતો નથી, સંવરદ્વારા આવોને નિરોધ કરી શક્તો નથી, શુદ્ધ આભિનિબાધિક જ્ઞાન ઉત્પન્ન કરી શક્તો નથી, શ્રુતજ્ઞાન ઉત્પન કરી શકતું નથી, અવધિજ્ઞાન ઉત્પન્ન કરી શકતા નથી, મન:પર્યયજ્ઞાન ઉત્પન્ન કરી શકતું નથી અને કેવળજ્ઞાન પણ ઉત્પન્ન કરી શકતું નથી. સૂપ Page #744 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७२४ भगवती श्रुत्वा प्रतिपन्नावधिज्ञानिविशेषवक्तव्यता । इतः पूर्वं केवलिमभृतिभ्यो धर्मादिप्रवचनाश्रवणेऽपि धर्मान्तरायिकादीनांक्षयोपशमे धर्मादिलाभस्य तत्क्षयोपशमाभावे च धर्मादिलाभाभावस्य च वक्तव्यतोक्ता, अथ केवल्यादि सकाशाद् धर्मादिमवचनश्रवणेऽपि क्षयोपशमे सत्येव तल्लाभ इति तल्लाभविशेषवक्तव्यतां प्ररूपयितुमाह- 'सोच्चा णं ' इत्यादि । मूलम् - सोच्चा णं भंते! केवलिस्स वा जाव तप्पक्खियउवासियाए वा केवलिपण्णत्तं धम्मं लभेज्जा सवणयाए ? गोयमा ! सोच्चा णं केवलिस्स वा जाव अत्थेगइए केवलिपन्नत्तं धम्मं, एवं जा चेव असोच्चाए वक्तव्वया सा वेव सोच्चाए वि भाणियव्वा, नवरं अभिलावो सोच्चेति, सेसं तं चैव निरवसेसं जाव जस्स णं मणपज्जवनाणावर णिज्जाणं कम्माणं खओव समे कडे भवइ, जस्स णं केवलनाणावर णिज्जाणं कम्माणं ख कडे भवइ, सेणं सोच्चा केवलिस्स वा जाव उवासियाए वा केवलिपण्णत्तं धम्मं लभेज्जा सवणयाए, केवलं बोहिं बुज्झेज्जा जाव केवलनाणं उप्पाडेज्जा, तस्स णं असं-- अटुमेणं अणिक्खित्तेणं तवोकम्मेणं अप्पाणं भावेमाणस्स पगइभक्ष्याए तहेव जाव गवेसणं करेमाणस्स ओहिणाणे समुप्पज्जइ, सेणं तेणं ओहिणाणेणं समुप्पण्णेणं जहण्णेणं अंगुलस्स असंखेज्जइभागं, उक्कोसेणं असंखेज्जाई अलोए लोयप्पमाणमेत्ताई खंडाई जाणइ, पासइ । से णं भंते! कइ लेस्सासु होज्जा ? गोयमा ! छसु लेस्सासु होज्जा, तं जहा - कण्हलेस्साए, जाव सुक्कलेस्साए । सेणं भंते! कइसु णाणेसु होज्जा ? गोयमा ! तिसु वा चउसु वा होज्जा, तिसु होज्जमाणे आभिणिवोहियनाणसुयनाण-- ओहिनाणेसु होज्जा । चउसु होज्जमाणे आभिणिबोहि Page #745 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमैयचन्द्रिका टीका श०९ उ.३१ सू०६ श्रेधा प्रतिपन्नावधिशानिनिर्पणम् ७२५ यनाण-सुयनाण-ओहिनाण-मणपज्जवनाणेसु होज्जा। से णं भंते ! किं सजोगी होज्जा, अजोगी होज्जा ? एवं जोगोवओगो, संघयणं, संठाणं, उच्चत्तं, आउयं च, एयाणि सवाणि जहा असोच्चाए तहेव भाणियवाणि। सेणं भंते ! किं लवेदए, अवेदए ? गोयमा! सवेदए होज्जा, अवेदए वा । जइ अवेदए होज्जा किं उबसंतवेयए होज्जा, खीणवेयए होज्जा ? गोयमा! नो उपसंतवेयए होज्जा, खीणवेयए होज्जा । जइ सवेयए होजा? किं इत्थीवेयए होज्जा, पुरिलवेयए होज्जा, नपुंसगवेयए होज्जा, पुरिस नपुंसगवेयए वा होज्जा? गोयमा ! इत्थीवेयए वा होज्जा, पुरिसवेयए वा होज्जा, पुरिसनपुंसगवेयए वा होज्जा, नो नपुंसगवेयए होज्जा । से णं भंते ! किं सकसाई होज्जा, अकसाई वा होज्जा ? गोयमा ! सकसाई वा होज्जा, अकसाई वा होजा । जइ अकसाई होज्जा किं उवसंतकसाई होज्जा, खीणकसाई होजा? गोयमा! नोउवसंतकसाई होज्जा, खीणकसाई होज्जा, जइ कसाई होजा, कइसु कसाएसु होज्जा ? गोयमा ! चउसु वा, तिसु वा, दोसु वा, एकमि वा होज्जा। चउसु होज्जमाणे संजलणकोहमाणमायालोमेसु होज्जा । तिसु होज्जमाणे संजलणमाणमायालाभेसु होज्जा ! दोसु होज्जमाणे संजलणमायालोभेसु होज्जा । एगम्मि होज्जमाणे संजलणे लोभे होज्जा। तस्स णं भंते! केवइया अज्झवसाणा पण्णत्ता ? गोयमा ! असंखेज्जा, एवं जहा असोच्चाए तहेव जाव केवलवरनाणदंसगे समुप्पज्जइ । से णं भंते ! केवलि Page #746 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७२६ भगवती पण्णत्तं धम्मं आघवेज्ज वा पन्नवेज्ज वा, परूवेज्ज वा ? हंता आघवेज्ज वा, पन्नवेज्ज वा, परूवेज्ज वा । से णं भंते ! पवा वेज्जवा, मुंडावेज वा ? हंता, गोयमा ! पचावेज वा, मुंडावेज वा । तरसणं भंते! सिस्सा विपव्वावेज्ज वा मुंडावेज वा ? हंता पव्वावेज वा मुंडावेज वा । तस्स णं भंते! पसिस्सा वि पवावेज्ज वा. मुंडावेज्ज वा ? हंता, पवावेज्ज वा, मुंडावेज्ज वा । से णं भंते ! सिज्झइ, बुज्झइ, जाव अंतं करेइ ? हंता, सिज्झइ वा जाव अंत करेइ । तस्स णं भंते ! सिस्सा वि सिज्झति जाव अंत करेंति ? हंता, सिज्यंति, जाव अंत करेंति । तस्स णं भंते ! परिस्सा वि सिज्झति जाव अंतं करेंति ? एवं चैव जाव अंत करेंति । से णं भंते ! किं उड्ड होजा, जहेव असोच्चाए जाव तदेकदे सभाए होज्जा । तेणं भंते ! एगसमएणं केवइया होज्जा ? गोयमा ! जपणेणं एक्को वा, दो वा, तिन्नि वा, उक्कोसेणं अट्ठलयं (१०८) से तेणट्टेणं गोयमा ! एवं बुच्चइ, सोच्चा णं केवलिस्स वा जाव केवलिउवासियाए वा, जाव अत्थेगइए केवलनाणं उप्पाडेज्जा, अत्थेगइए नो केवलनाणं उप्पाडेज्जा, सेवं भंते! सेवं भंते ! त्ति " ॥ सू० ६ ॥ ॥ नवमस्यस्त इगतीसइमो उदेसो ॥ ९ - ३१ ॥ Page #747 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका रो० श०९ उ० ३१सू० ६ श्रुत्वाप्रतिपन्नावधिशानिनिरूपणम् ७२७ छाया-श्रुत्वा खलु भदन्त ! केवलिनो वा यावत् तत्पाक्षिकोपासिकाया वा केवलिप्रज्ञप्तं धर्म लभेत श्रवणतया ? गौतम ! श्रुत्वा खलु केवलिनो वा यावत् अस्त्येककः केवलिप्रज्ञप्तं धर्मम् , एवं या चैत्र 'अश्रुत्वा' वक्तव्यता साचैव श्रुत्वाऽपि' भणितव्या, नवरम् अभिलापः श्रुत्वेति, शेष तदेव निरवशेषम् यावत् यस्य खलु - श्रुत्वाप्रतिपन्न अवधिज्ञानिविशेषवक्तव्यता:'सोच्चा णं भंते ! केवलिस्स वा जाव' इत्यादि । सूत्रार्थ-(सोचा णं भंते ! केलिस्स वा जाव तप्पक्खियउवासियाए वा केवलिपण्णत्तं धम्मं लभेज्जा सवणयाए) हे भदन्त ! केवली से या यावत् उनके पक्ष की उपासिका से केवलिप्रज्ञप्त धर्म को सुन करके क्या कोई जीव श्रवणज्ञानफलरूप से उसे प्राप्त कर सकता है ? (गोयमा) हे गौतम ! (सोच्चा णं केवलिस्त वा जाव अत्थेगइए केव लिपन्नत्तं धम्म एवं जा चेव असोच्चाए वत्तव्वया सा चेव लोच्चाए वि भाणियव्वा) केवली से या यावत् उनके पक्ष की उपासिका से केवलिप्रजप्त धर्म को सुन करके कोई जीव उसे श्रवणज्ञानफलरूप से प्राप्त करता है और कोई जीव उसे प्राप्त नहीं करता है, इस प्रकार जिस तरह से अश्रुत्वा के विषय में वक्तव्यता कही गई है उसी प्रकार की वक्तव्यता यहां श्रुत्वा के विषय में भी कहलेनी चाहिये। (नवरं अभिलावो सोच्चेति-सेसं तं चेव निरवसेसं जाव जस्स णं मणपज्जवनाणावर થવા પ્રતિપન્ન અવધિજ્ઞાની વિશેષ વક્તવ્યતા– " सोच्चाणं भंते ! केवलिस वा जाव " त्या सूत्रार्थ-(सोच्चाणं भंते ! केवलिस्स वा जाव तत्पक्खियबासियाए वा केवलिपण्णत्त धम्म लभेज्जा सवणयाए ?) 3 महन्त ! पक्षी पासे अथवा તેમના પક્ષની ઉપાસિકા પર્વતની પૂર્વોક્ત કેઈ વ્યક્તિ પાસે કેવલિપ્રજ્ઞસ ધર્મને શ્રવણ કરીને શું કઈ જીવ શ્રવણ જ્ઞાનફલરૂપે તેને પ્રાપ્ત કરી શકે છે? (गोयमा !) : गौतम! (सोच्चाणं केवलिस वा अत्थेगइए केवलिपण्णत्त धम्मं जा चेव असोचाए वत्तव्वया साँ चेव सोच्चाए वि भाणियव्वा ) पक्षी પાસે અથવા તેમના પક્ષની ઉપાસિકા પર્વતની કઈ પણ વ્યક્તિ પાસે કેવલિ પ્રમ ધર્મને શ્રવણ કરીને કેાઈ જીવ તે શ્રવણજ્ઞાન ફલરૂપે પ્રાપ્ત કરે છે અને કેઈ જવ તેને પ્રાપ્ત કરતું નથી. આ પ્રમાણે જેવી વક્તવ્યતા અત્યા (શ્રવણ કર્યા વિના) વિષે કરવામાં આવી છે એજ પ્રકારની વક્તવ્યતા અહીં श्रुत्वा (श्रवण शन) विष ५५५ समावी, (नवरं अभिलाओ सोच्चेत्ति सेसं Page #748 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७२८ भगवतीस्त्रे मनःपर्यवज्ञानावरणीयानां कर्मणां क्षयोपशमः कृतो भवति, यस्य खलु केवलज्ञानावरणीयानां कर्मणां क्षयः कृतो भवति, स खलु श्रुत्वा केवलिनो वा यावत् उपासिकाया वा केवलिप्रज्ञप्तं धर्म लभेत श्रवणतया, केवलां वोधिं युध्येन, यावत् केवलज्ञानमुत्पादयेत् । यस्य खलु अष्टमाष्टमेन अनिक्षिप्तेन तपःकर्मणा आत्मानं णिज्जाणं कम्माणं खओवसमे कडे भवइ, जस्ल णं केवलनाणावरणिज्जाणं करमाणं खए कडे भवइ, से ण सोच्चा केलिस्स वा जाव उवासियाए वा केवलिपन्नत्तं धम्मं लभेज्जा सवणयाए, केवलं घोहिं बुज्ञज्जा जाव केवलनाणं उप्पाडेज्जा) परन्तु उस वक्तव्यता में अश्रुत्वा की जगह " श्रुत्वा" इस शब्द का प्रयोग करना चाहिये-अतः जैसी वक्तव्यता अश्रुत्वा के ऊपर सूत्रकार ने की है-वैसी ही वक्तव्यता अश्रुत्वा के स्थान पर शुत्वा शब्द को जोड़कर करने से वही वक्तव्यता श्रुत्वा की धर्मादिककी प्राप्ति के विषय में हो जाती है । इस तरह यह वक्तव्यता यावत् वह श्रुत्वा धर्मादिक की प्राप्ति करने वाला जीव मनः पर्ययज्ञानावरणीय कर्मों के क्षयोपशम से, तथा केवलज्ञानावरणीय कर्मों के क्षय से मनः पर्यय ज्ञान को तथा केवलज्ञान को उत्पन्न कर लेता है -यहां तक गृहीत हो जाती है। तात्पर्य कहने का यह है कि प्रथमसूत्र से लेकर पांचवें सूत्रतक अश्रुत्वा के धर्मादिक प्राप्ति करने की वक्तव्यता त चेव निरवसेसं जाव :जस्स णं मणपज्जवनाणावरणिज्जाण कम्माणं खओवसमे फडे भवइ, जस्त णं केवलनाणावरणिज्जाणं कम्माणं खओवसमे कडे भवइ, से णं सोच्चा केवलिस वा जाव उवासियाए वा केवलिपण्णत्त धम्म लभेज्जो सवणयाए केवल बोहिं बुझेज्जा जाव केवलनाण उप्पाडेजा ) ५२न्तु म तव्यतामा " मश्रुत्वा " पहने म ' श्रत्वा" पहनी प्रयास थ नये. तथापी વક્તવ્યતા સૂત્રકારે “અશ્ર ” ને અનુલક્ષીને પહેલાના સૂત્રમાં કરી છે, એવી જ વક્તવ્યતા અશ્રુત્વાને સ્થાને થવા પર મૂકીને કરવાથી તે વક્તવ્યતા થવાની (કેવલી આદિની સમીપે કેવલિપ્રજ્ઞસ ધમનું શ્રવણ કરનારની) ધર્મા દિકની પ્રાપ્તિના વિષયમાં થઈ જશે. આ રીતે “કેવલિ આદિની સમીપે કેવલિ પ્રજ્ઞાસ ધર્મનું શ્રવણ કરનાર કેઈક જીવ મન:પર્યવે જ્ઞાનાવરણીય કર્મોના ક્ષપશમથી મનાપર્યયજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી શકે છે અને કેવલજ્ઞાનાવરણીય કર્મોનો ક્ષયથી કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન કરી શકે છે. ” અહીં સુધીની પૂર્વોકત વકતવ્યતા અહીં ગ્રહણ કરવામાં આવી છે આ કથનને ભાવાર્થ એ છે કે પહેલા સૂત્રથી 'શરૂ કરીને પાંચમાં સૂત્ર સુધી અશુવાને અનુલક્ષીને ધર્માદિકની પ્રાપ્તિના Page #749 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अमेयचन्द्रिका टी००९ ३० ३१ स०६ धुत्वाप्रतिपन्नाधिशानिनिरूपणम् ७२९ भावयतः प्रकृतिभद्रतया तथैव यावत् गवेषणं कुर्वतोऽवधिज्ञानं समुत्पद्यते, । स खलु तेन अवधिज्ञानेन सगुत्पन्नेन जघन्येन अङ्गुलस्य असंख्येयभागम् , उत्कृष्टेन असंख्येयानि अलोके लोकप्रमाणमात्राणि खण्डानि जानाति, पश्यति । स खलु जैसी कही गई है-वैसी ही वह सब वक्तव्यता श्रुत्वा के धर्मादि प्राप्ति करने के ऊपर लगा लेनी चाहिये । उसमें और इसमें यहां तक के कथन में कोई अन्तर नहीं आता है। (तत्स णं अट्ठमं अट्टमेणं अणिक्खित्तेणं तवोकम्मेणं अप्पाणं भावमाणस्स पगइभयाए तहेव जाव गवेसणं करेमाणस्स ओहिनाणे समुप्पज्जइ, से गं ते णं ओहिनाणेणं समुप्पपणेणं जहण्णेणं अंगुलस्स असंखेज्जइभागं उक्कोसेणं असंखेज्जाइं अलोए लोयप्पमाणमेत्ताइं खंडाइं जाणइ पासह) केवलज्ञानी से या यावत् उनकी उपासिका से धर्मश्रवण करके सम्यग्दर्शन आदि जिस मनुष्य को प्राप्त हुए हैं ऐसे उस श्रुत्वा मनुष्य के निरन्तर लगातार अष्टम की तपस्या से आत्मा को भक्ति करने के कारण तथा प्रकृति से भद्र होने के कारण यावत् मार्ग की गवेषणा करते समय अवधिज्ञान उत्पन्न हो जाता है और वह इस उत्पन्न हुए अवधिज्ञान द्वारा कम से कम अङ्गुल के असंख्यातवें भाग को जानता है और देखता है तथा अधिक से अधिक वह अलोक में लोक प्रमाणमात्र असंख्यात खण्डों को जानता વિષયમાં જેવું કથન કરવામાં આવ્યું છે, એવું જ કથન અહીં થવાને અનુધર્માદિકની પ્રાપ્તિના વિષયમાં થવું જોઈએ. તે કથનમાં અને આ કથનમાં લક્ષીને जिसge daqt नथी (तस्सणं अटुमं अट्टमेण अणिक्खित्तणं तवोकम्मेणं अप्पाणं भावमाणस्स पगइभदयाए तदेव जाव गवेसणं करेमाणस्स ओहिनाणे समुप्पज्जइ, से गं तेणं ओहिनाणेण समुप्पण्णेनां जहण्णेणं अंगुलस्स असखेज्जइ भाग उकोसेणं असंखेज्जाइ अलोए लोयप्पमाणमेत्ताइ खंडाई जाणइ पासइ) वसज्ञानी પાસે અથવા તેમની ઉપાસિકા પર્યાની કઈ વ્યક્તિ પાસે ધર્મશ્રવણ કરીને જે મનુષ્યને સમ્યગ્દર્શન પ્રાપ્ત થયેલ હોય છે એવા કેવલી આદિ પાસે ધમ શ્રવણ કરનાર, નિરન્તર અઠ્ઠમને પારણે અઠ્ઠમ કરનાર, પ્રકૃતિભદ્ર આદિ વિશેપણોવાળા પુરુષને “માર્ગની ગવેષણ કરતી વખતે અવધિજ્ઞાન ઉત્પન્ન થઈ જાય છે,” અહીં સુધીને પૂર્વોક્ત પાઠ અહીં ગ્રહણ કરે. આ પ્રમાણે ઉત્પન્ન થયેલા અવધિજ્ઞાન વડે તે ઓછામાં ઓછા અંગુલના અસંખ્યાતમાં ભાગપ્રમાણ ક્ષેત્રને જાણે છે અને દેખે છે, અને અધિકમાં અધિક અલેકમાં લોકપ્રમાણ માત્ર અસંખ્યાત ખેડાને જાણે છે અને દેખે છે. भ० ९२ Page #750 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७३० भगवतीस्त्रे भदन्त ! कतिषु लेश्यासु भवति ? गौतम ! पढ्सु लेश्यासु भवति, तद्यथा-कृष्ण लेश्यायां यावत् शुक्ललेश्यायाम् । स खलु भदन्त ! कतिषु ज्ञानेषु भवति ? गौतम ! त्रिषु या, चतुषु वा भवति, त्रिषु भवन् आभिनियोधिकज्ञानश्रुतज्ञानावधिज्ञानेषु भवति, चतुर्पु भवन् आभिनिवोधिकज्ञान-श्रुतज्ञाना-वधिज्ञान-मनःपर्यवज्ञानेषु भवति । स खलु भदन्त ! किं सयोगी भवति, अयोगी भवति? एवं योगः, उपयोगः, और देखना है । ( से णं भंते ! कइ लेस्सासु होज्जा) हे भदन्त ! वह श्रुत्वा अवधिज्ञानी मनुष्य कितनी लेश्याओं में होता है ? (गोयमा) हे गौतम ! वह श्रुत्वा अवधिज्ञानी मनुष्य (छसु लेस्सासु होज्जा) छह लेश्याओं में होता है । (तं जहा) वे छह लेश्याएं इस प्रकार से हैं(कण्हलेस्साए जाव सुक्कलेस्साए) कृष्णलेश्या यावत् शुक्ललेश्या । (से णं भंते ! कइसु नाणेसु होज्जा) हे भदन्त ! वह श्रुत्वा अवधिज्ञानी कितने ज्ञानों में होता है ? (गोयमा) हे गौतम ! वह श्रुत्वा अवधिज्ञानी मनुष्य (तिसु चउसु वा होज्जा) तीन ज्ञानों में या चार ज्ञानों में होता है। (तिसु होज्जमाणे आभिणिबोहियनाण, सुयनाण, ओहिनाणेसु होज्जा) यदि वह तीन ज्ञानों में होता है-वे ज्ञान हैं आभिनियोधिक ज्ञान, श्रुतज्ञान और अवधिज्ञान (चउस्सु होज्जमाणे आभिणियोहियनाण, सुयनाण, ओहिनाण, मणपज्जवणेसु हाज्जा) और वह यदि चार ज्ञानों में होता है तो वे चार ज्ञान हैं-आभिनियोधिकज्ञान, श्रुतज्ञान, अवधिज्ञान और मनः पर्ययज्ञान (से णं भंते ! किं सजोगी होज्जा (से णं भंते ! कइलेस्सासु होज्जा ?) 3 महन्त ! ते श्रुत्वा अवधिज्ञानी भनुष्य सी श्यामापा जाय छ १ (गोयमा 1) गौतम (छसु लेस्सासु होज्जा-त जहा) ते नीय प्रभानी छो छ सश्यामावाणी डाय छे. (कपहलेस्साए जाव सुक्कलेस्साए) परश्याथी सधन शुसवेश्या पय-तनी ६ श्याम અહીં ગ્રહણ કરવી. (से णं भंते ! कइसु नाणेसु होज्जा १) BRed! ते श्रुत्वा अपधिज्ञानी मां ज्ञानाथी युद्धत खाय छ १ (गोयमा ! तिसु चउसु वा होज्जा) 3 गौतम ! ते त्र ज्ञानाथी अथवा या ज्ञानाथी युत डाय छे. (तिसु होज्जमाणे आभिणिबोहियनाण, सुयनाण, ओहिनाणेसु होजा) त्या भवधिज्ञानी ત્રણ જ્ઞાનવાળે હોય છે, તે તે આભિનિબંધિક જ્ઞાન, શ્રવજ્ઞાન અને અવધિज्ञानयी युत हाय छे. ( चउसु होज्जमाणे आभिणिबोहियनाण, सुयनाण, ओहिनाण, मणपज्जवनाणेसु होजा ) 'पY न त यार ज्ञानपाणी डाय छ, aa આભિનિબંધિક જ્ઞાન, શ્રતજ્ઞાન, અવધિજ્ઞાન અને મન:પર્યવ જ્ઞાનથી યુક્ત હોય Page #751 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श०९० ३१ सू०६ श्रवाप्रतिपन्नावधिश्वानिनिरूपणम् ७३१ संहननम्, संस्थानम्, उच्चत्वम्, आयुष्कं च एतानि सर्वाणि यथा अश्रुत्वा तथैव भणितव्यानि । स खलु भदन्त ! किं सवेदकः अवेदकः ? गौतम ! सवेदको भवति, अवेदको वा । यदि अवेदको भवति किम् उपशान्तवेदको भवति, क्षीणवेदको भवति ? गौतम । नो उपशान्तवेद्को भवति, क्षीणवेदको भवति । यदि सवेदको भवति किं स्त्रीवेदको भवति, पुरुषवेदको भवति, नपुंसकवेदको अजोगी होज्जा ) हे भदन्त ! वह श्रुत्वा अवधिज्ञानी सयोगी होता है या अयोगी होता है ? ( एवं जोगोवओगो, संघघणं, संठाणं उच्चत्तं, आउयं च एवाणि सव्वाणि जहा असोच्चाए तहेव भाणियव्वाणि) हे गौतम | पहिले कहे गये अनुसार योग, उपयोग, संहनन, संस्थान, ऊँचाई और आयु इन सब का कथन यहाँ पर अश्रुत्वा की तरह कहना चाहिये । ( से णं भंते । किं सवेदए अवेदए ) हे भदन्त ! वह श्रुत्वा अवधिज्ञानी वेदसहित होता है या वेदरहित होता है ? ( सवेदए होज्जा अवेद वा ) हे गौतम! वह वेदसहित होता है, वेदरहित भी होता है । (जह अवेदए होज्जा किं उवसंतवेयए होज्जा, खीणवेयए होज्जा ) हे भदन्त ! यदि वह वेदरहित होता है, तो क्या वह उपशान्त वेदवाला होता है या क्षीणवेदवाला होता है ? (गोयमा । नो उवसंतवेयए होज्जा, andre होज्जा ) हे गौतम ! वह श्रुत्वा अवधिज्ञानी उपशान्त वेद वाला नहीं होता है क्षीणवेदवाला होता है। (जड़ सवेयए होज्जा ? किं 19 छे. ( से णं भंते ! किं सजोगी होज्जा, अजोगी होज्जा ? ) हे लढन्त ! ते श्रुत्वा अवधिज्ञानी सयोगी होय है है अयोगी होय छे ? ( एवं जोगोवओगो, संघयणं, सठाण, उच्चत्त, आउयं च एयाणि सव्वाणे जहा असोच्चाए तहेव भाणियन्त्राणि ) હું ગૌતમ ! અશ્રુત્વા અવિધજ્ઞાનના ચૈાગ, ઉપયાગ, સહનન, સસ્થાન, ઊંચાઇ અને આયુષ્યના વિષયમાં જેવું કથન પહેલાં કરવામાં આવ્યું છે, એવું જ કથન श्रवा अवधिज्ञानीमा योग, उपयोग, सडनन, संस्थान, अया भने आयुयना विषयभां यशु समभवु ( से णं भंते ! किं सवेदए, अवेदए ) डे लहन्त ! તે શ્રુત્વા अवधिज्ञानी वेहसहित होय छे वेहरहित होय छे ? ( सवेदए होज्जा अवेद वा) डे गौतम । ते वेहसहित पशु होय छे भने वेहरहित पशु साथ छे. (जइ अवेदर होज्जा किं उवसत वेयए होज्जा, खीणवेयए होज्जा ?) डे ભદન્ત ! જો તે વેઢરહિત હોય છે, તે શું તે ઉપશાન્ત વેદવાળા હાય છે કે श्री वेदवाणी होय हे १ ( गोयमा ! जो उवख तवेयए होज्जा, खीणवेयए होज्जा ) હું ગૌતમ 1 તે શ્રુત્વા અવધિજ્ઞાની ઉપશાન્ત વેકવાળા હાતે નથી પણુ ક્ષીણુ मेवाणी होय छे ( जइ सवेयए होज्जा, किं इत्थीवेयए होज्जा, पुरिसवेयए होज्जा Page #752 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७३२ भगवती सूत्रे भवति, पुरुषनपुंसकवेदको वा भवति ? गौतम ! स्त्रीवेदको वा भवति, पुरुषवेदको वा भवति, पुरुष नपुंसकवेदको वा भवति, नो नपुंसकवेदको भवति । स खलु भदन्त ! किं सकपायी भवति, अपायी वा भवति ? गौतम । सकपायी वा भवति, अपायी वा भवति । यदि अकपायी भवति किम् उपशान्तकपायी भवति, क्षीणकषायी भवति ? गौतम | नो उपशान्तकपायी भवति, क्षीणकपानी इत्थीवेयए होज्जा, पुरिसवेगए होज्जा, नपुंसगवेयए होज्जा, पुरिसनपुंगवेयए वा होज्जा ) हे भदन्त । यदि वह श्रुत्वा अवधिज्ञानी वेदसहित होता है तो क्या वह स्त्रीवेदवाला होता है, या पुरुषवेदवाला होता है, या नपुंसक वेदवाला होता है, या पुरुषनपुंसक वेदवाला होता है ? (गोमा ) हे गौतम । (इत्थीवेयए वा होज्जा, पुरिसवेयए वा होजा, पुरिस नपुंसमवेयर वा होज्जा) वह श्रुत्वा अवधिज्ञानी स्त्रीवेदवाला भी होता है, पुरुपवेदवाला भी होता है, पुरुषनपुंसक वेदवाला भी होता है, परन्तु वह नपुंसक वेदवाला नहीं होता है । ( से णं भंते । किं सकसाई होज्जा, अकसाई वा होज्जा ) हे भदन्त ! वह श्रुत्वा अवधिज्ञानी क्या सकषायी होता है या अकपायी होता है ? (गोयमा) हे गौतम ! वह शुत्वा अवधिज्ञानी ( सकसाई वा होज्जा, अकसाई वा होज्जा ) सकपायी भी होता है अकपायी भी होता है। (जह अकसाई होज्जा किं वसंतकसाई होज्जा, खीणकसाई होज्जा ) हे भदन्त ! यदि वह श्रुत्वा अवधिज्ञानी अरुपायी होता है तो क्या उपशान्तकषायवाला होता है. नपुंसगवेयए होज्जा, पुरिसनपुं सगवेयए होन्जा १ ) ભદન્ત ! જો તે શ્રુત્વા અવધિજ્ઞાની વૈદસહિત હાય છે તેા શું સ્ત્રીવેદવાળા હોય છે, કે પુરુષવેઢવાળા હાય છે, કે નપુંસક વેઢવાળા હાય છે કે પુરુષ નપુ"સક વેદવાળે! હાય છે ? ( गोयमा ! ) हे गौतम! ( इत्थीवेयए वा होज्जा, पुरिसवेयए वा होज्जा, पुसि नपुंगवेयए वा होज्जा ) ते श्रुत्वा भवधिज्ञानी स्त्रीवेदवाणी या होय छे, પુરુષ વેદવાળા પણ હાય છે અને પુરુષનપુંસક વેદવાળા પણ હોય છે. પરન્તુ તે નપુ ́સક વેઢવાળા હાતા નથી, ( से णं भंते! सकलाई होज्जा, अकसाई वा होज्जा ? ) डे लहन्त ! श्रुत्वा अवधिज्ञानी शुं सपायी होय हे अषायी होय छे ? ( गोयमा ! ) डे गौतम ! ( सकसाई वा होज्जा, अकलाई वो होज्जा ) ते श्रुत्वा अवधिज्ञानी साषायी या होय छे भने अषायी य होय छे. ( जइ अकलाई होज्जा, किं उवसंतकसाई होब्जा, खीणकसाई होज्जा ) हे लन्त ! ले ते श्रुत्वा भवધિજ્ઞાની અકષાયી હૈાય છે, તે શું તે ઉપશાન્ત કષાયવાળા હાય છે કે ક્ષીણુ Page #753 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मैन्द्रिका टीका श०९ उ० ३१०६ श्रुत्वाप्रतिपन्नावधिवशनिनिरूपणम् ७३३ भवति । यदि सकषायी भवति, स खलु भदन्त ! कविषु कपायेषु भवति ? गौतम ! चतुर्षुवा, त्रिषुवा, द्वयोर्वा, एकस्मिन् वा भवति, चतुर्षु भवन् संज्यनक्रोधमानमायालभेषु भवति, त्रिषु भवन् संज्वलनवानमायालोभेषु भवति द्वयो मंत्रन् संज्वलनमायालो भयोर्भवति, एकस्मिन् भवन् संज्वलने लोभे भवति । तस्य या क्षीणकषाय वाला होता है ? (गोयमा ) हे गौतम! (नो उवसंतकसाई होज्जा, खीणकसाई होज्जा ) वह श्रुत्वा अवधिज्ञानी उपशान्त कषायवाला नहीं होता है, किन्तु क्षीणकषायवाला होता है । ( जइ सक साई होज्जा, कहसु कसाए होज्जा ) हे भदन्त ! यदि वह श्रुत्वा अवधिज्ञानी सकषायी होता है तो कितनी कषायों में होता है ? (गोयमा) हे गौतम! (चउसु वा तिसु वा, दोसु वा एक्कंमि वा होज्जा) वह श्रुत्वा अवधिज्ञानी चार कपायों में, या तीन कषायों में, या दो कपायों में या एक कषाय में होता है । ( चउसु होज्जमाणे संजलणकोहमारामायालो भेल होज्जा, निसु होज्जमाणे संजलण माणमायालो भेसु होज्जा, दो होज्जमाणे संजलणमायालो भेसु होज्जा, एगम्मि होज्जमाणे संजलणे लोभे होजा ) यदि वह चार कषायों में होता है तो संज्वलन क्रोध, संज्वलन मान, संज्वलन माया और संज्वलन लोभ इन चार कषायों में होता है । यदि वह तीन कषायों में होता है तो संन्वलन संबंधी मान, माया और लोभ इन तीन कषायों में होता है । यदि वह उषायवाणी होय छे ? ( गोयमा ! ) हे गौतम! ( नो उस कसाई होज्जा, खीणकलाई होज्जा) ते श्रुत्वा अवधिज्ञानी उपशान्त उषायपाणी होतो नथी, પણ ક્ષીણુ કષાયવાળેા હાય छे. ( जइ सकसाई होज्जा, कइसु कसाएस होज्जा ) डे लहन्त ! ले ते श्रुत्वा अवधिज्ञानी सम्षायी होय छे, तो डेंटला કાચાવાળા હોય છે ? ( गोयमा ! ) डे गौतम ! ( चउसु वा, तिसु वा, दोसु वा, एकंमि वा होब्जा ) તે શ્રુત્વા અવધિજ્ઞાની ચાર, અથવા ત્રણ અથવા એ અથવા એક કષાયવાળા होय छे (चउसु होज्जमाणे स जलनको हमाणमायालो भेसु होज्जा, तिसु होन्ज माणे संजलणमाणमायालोभेसु होज्जा, दोसु होज्जमाणे सजलणमाया लोभे सु होज्जा, एगम्मि होज्जमाणे संजलणे लोभे होन्जा ) ले ते यार षायोवाणी હાય છે, તે તે સજવલન ક્રોધ, સજવલન માન, સંજવલન માયા અને સજવલન લાભયુકત હાય છે. જો તે ત્રણ કાયાવાળા હોય છે, તે તે જીવમાં સંજવલન માન, માયા અને લાભ, આા ત્રણુ કષાયાના સ Page #754 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७३४ भंगवतीसो खलु भदन्त ! कियन्ति अध्यवसानानि प्रज्ञप्तानि? गौतम ! असंख्येयानि, एवं यथा अश्रुत्वा तथैव यावत् केवलवरज्ञानदर्शनं समुत्पद्यते । स खलु भदन्त ! केवलिमज्ञप्तं धर्मम् आख्यापयेद् वा, प्रज्ञापयेद् वा, प्ररूपयेद् वा ? हन्त, गौतम ! आख्यापयेदु वा, प्रज्ञापयेद् वा, प्ररूपयेद् वा । स खलु भदन्त ! प्रव्राजयेद् वा, मुण्डयेद् वा, दो कषायों में होता है तो संज्वलन संबंधी माया और लोभ इन दो कषायों में होता है। और जब वह एक कषाय में होता है तब वह . संज्वलन संबंधी एक लोभ कषाय में होता है। (तस्स णं भंते केवइया अज्झवसाणा पण्णत्ता) हे भदन्त !, उस श्रुत्वा अवधिज्ञानी को कितने अध्यवसाय होते हैं ? (गोपमा) हे गौतम! (असंखेजा) उस श्रुत्वा अवधिज्ञानी को असंख्यात अध्यवसाय होते हैं । (एवं जहा असोचाए तहेव जाव केवलवरनाणदसणे समुप्पज्जा) इस तरह जसा कि अश्रुत्वा के लिये कहा गया है उसी तरह से यावत् " श्रुत्वा केवली के लिये अनंतज्ञान-केवलज्ञान और अनंतदर्शन-केवलदर्शन उत्पन्न होते हैं" यहां तक कहना चाहिये। (से णं भंते ! केवलिपण्णत्तं धम्मं आघवेज्ज वा, पनवेज्ज वा, परूवेज्ज वा) हे भदन्त ! वह श्रुत्वा केवली केवलि द्वारा प्रज्ञप्त धर्म का कथन करता है, उसकी प्रज्ञापना करता है और क्या उसकी प्ररूपणा करता ? (हता, आघवेज्ज वा पन्नवेज्ज वा परवेज्ज वा) हां, गौतम ! ભાવ રહે છે. જે તે બે કષાવાળો હોય તે તે જીવમાં સંજવલન માયા અને સંજવલન લેભને જ સદભાવ રહે છે. જે તે એક કષાયવાળો હોય તે તે જીવમાં ફકત સંજવલન કષાયને જ સદ્દભાવ રહે છે. (तस्स णं भंते ! केवइया अज्यवसाणा पण्णता १) महन्त ! ते श्रुत्व। भवधिज्ञानी मा मध्यवसायवाणी डाय छ ? (गोयमा ! असंखेज्जा) 8 गौतम! ते श्रुत्वा माधज्ञानाना मसभ्यात मध्यवसाय डाय छे. (एवं जहा असोच्चाए तहेव जाव केवलवरनाणदंसणे समुप्पज्जा ) मा शत मश्रुत्वान मनु લક્ષીને જેવું કથન પહેલાં કરવામાં આવ્યું છે, એવું જ કથન શ્રાને અનુલક્ષીને પણ કરવું જોઈએ. “શ્રદ્વા અવધિજ્ઞાનીમાં અનંતજ્ઞાન (કેવળજ્ઞાન) અને અનંતદર્શન (કેવલદર્શન) ઉત્પન્ન થઈ જાય છે, ” આ કથન પર્યતનું પકત કથન અહીં પણ ગ્રહણ કરવું જોઈએ. ( से णं भंते ! केवलिपण्णत्त धम्म आघवेज्ज वा, पनवेज्ज वा, परवेज वा). ભદત ! તે કૃત્વા કેવલી દ્વારા પ્રજ્ઞપ્ત ધર્મનું કથન કરે છે, તેની પ્રજ્ઞાપના કરે છે? भरु५। ७रे छ (हंता, आघवेज्ज पा, पन्नवेज्ज वा, परवेज वा), गौतम ! Page #755 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श०९ उ०३१ सू०६ श्रुत्वा प्रतिपन्नावधिज्ञानिनिरूपणम् ७३५ 1 प्रन्नाजयेयुर्वा, इन्त, गौतम ! मत्राजयेद् वा, मुण्डयेद् वा । तस्य खलु भदन्त | शिष्या अपि मुण्डयेयुर्वा ? हन्त, प्रवाजयेयुर्वा, मुण्डयेयुर्वा । तस्य खल्लु भदन्त ! प्रशिष्या अपि प्रवाजयेयुत्र, मुण्डयेयु ? हन्त, मन्नाजयेयुर्वा मुण्डयेव । स खलु भदन्त ! सिध्यति, बुध्यते, यावत् अन्तं करोति ? हन्त, वह श्रुत्वा केवली केवली द्वारा प्रज्ञप्त धर्म का कथन करता है उसकी प्रज्ञापना भी करता है और उसकी प्ररूपणा भी करता है । (से णं भंते ! पव्वावेज्ज वा मुंडावेज्ज वा ) हे भदन्त ! क्या वह किसी को प्रव्रज्या देता है, दीक्षा देता है ? ( हंता, गोयमा ! पव्वावेज वा मुंडावेज्ज वा ) हां, गौतम ! वह श्रुत्वा केवली प्रव्रज्या देता है, दीक्षा देता है । ( तस्स णं भंते । सिस्सा वि पव्वावेज्ज वा मुंडावेज्ज वा ) हे भदन्त ! उस श्रुत्वा haat के शिष्य भी क्या किसी को प्रव्रज्या देता है, दीक्षा देता हैं ? (हंता, पव्वावेज्ज वा मुंडावेज्ज वा ) हां गौतम | उस श्रुत्वा केवली के शिष्य भी प्रव्रज्या देते हैं, दीक्षा देते हैं । ( तस्स णं भंते ! पसिस्सा वि पव्वावेज्ज वा मुंडावेज्ज वा ) हे भदन्त ! उस श्रुत्वा केवली के प्रशिष्य भी क्या किसी को प्रव्रज्या देते हैं, दीक्षा देते हैं ? ( हंता, पञ्चावेज्ज चामुंडावेज्ज वा ) हां गौतम ! श्रुत्वा केवली के प्रशिष्य भी प्रव्रज्या देते हैं दीक्षा देते हैं । ( से णं भंते! सिज्झइ, बुज्झइ, जाव अंतं करेइ ) हे भदन्त ! वह श्रुत्वा केवली क्या सिद्ध होता है, बुद्ध होता है, यावत् તે શ્રુત્વા કેવળજ્ઞાની કૈવલીદ્વારા પ્રજ્ઞક્ષ ધર્મનું કથન કરે છે, તેની પ્રજ્ઞાપના પણ रेछेने ३५ ४रे छे. ( से णं भंते ! पव्वावेज्ज वा मुंडावेज्ज वा १ ) હું ભન્ત! શું તે શ્રત્લા કેવળજ્ઞાની કેાઈને પ્રત્રજ્યા દે છે, અને કેશલુચનરૂપ भुन छे ? (हता, गोयमा ! पव्वावेज्ज वा, मुंडावेज्ज वा ) डा, गौतम ! ते श्रत्वा ठेवली अश्रन्या पशु हे छे भने भुउनार्थ पशु रे छे ( तस्वणं सिरसा वि पव्वावेज्ज वा मुंडावेज्ज वा ) हे लडन्त ! ते श्रुत्वा ठेवलीना શિષ્યા પણુ કાઇને પ્રત્રજ્યા દે છે અને કેશલુચનરૂપ સુ'ડનકાય કરે છે ? (इ'ता, पव्त्रावेन्ज वा मु'डावेज्ज वा ) डा, गौतम ! ते श्रुत्वा पसीना शिष्यो यषु अवन्या द्वे छे भने शलुयनय भुना रे छे. ( तस्स णं भते ! भते | पसिस्सा वि पव्वावेज्ज वा मुडावेज्ज वा ? ) हे लहन्त । ते श्रुत्वा देवसीना प्रशिष्यो पशु शुं अवल्या हे छे भने भुउनअर्थ उरे छे ? ( हता, पव्त्रावेज्ज वा मुंडावेज्ज वा ) डा, गौतम ! तेथे या अवल्या हे छे भने देशसुनश्च भुना रे छे. ( से णं भंते । खिन्झइ, बुज्झइ जाव अतकरेइ १ ) હું ભદ્રંન્ત ! તે શ્રુત્વા કેવલી શું સિદ્ધ થાય છે, બુદ્ધ થાય છે અને સમસ્ત Page #756 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७३६ भगवतीसूत्रे सिध्यति वा, यावत् अन्तं करोति । तस्य खलु भदन्त ! शिष्या अपि सिध्यन्ति, यावत्, अन्तं कुर्वन्ति ? हन्त, सिध्यन्ति यावत् अन्तं कुर्वन्ति । तस्य खलु भदन्त । प्रशिष्याअपि सिध्यन्ति यावत् अन्तं कुर्वन्ति, एवमेव यावत् अन्तं कुर्वन्ति । स खलु भदन्त! किम् ऊर्ध्वं भवति ? यथैव अश्रुत्वा यावत् तदेकदेशभागे भवति । ते समस्त दुःखों का अन्त करता है ? ( हंता, सिज्झइ वा जाव अंतं करेइ) हां, गौतम ! वह श्रुत्वा केवली सिद्ध होता है, बुद्ध होना है यावत् समस्त दुःखों का अन्त करता है। (तस्स णं भंते । सिस्सा वि सिज्झति, जाव अंत करेंति) हे भदन्त ! उस श्रुत्वा केवली के शिष्य भी क्या सिद्ध होते हैं यावत् समस्त दुःखों का अन्त करते हैं ? ( हंता, सिज्झति जाव अंत करेंति) हां, गौतम । उस श्रुत्वा केवली के शिष्य भी सिद्ध होते हैं यावत् समस्त दुःखों का अन्त करते हैं । (तस्स णं भंते ! पसि सा वि सिज्झति जाव अंतं करेंति ) हे भदन्त ! उस श्रुत्वा केवली के प्रशिष्य भी सिद्ध होते हैं यावत् समस्त दुःखों का अन्त करते हैं । ( एवं चेव जाव अंत करेंति ) हे गौतम! ऐसा ही है यावत् वे समस्त दुःखों का नाश करते हैं । ( से णं भंते । किं उड्डुं होज्जा ) हे भदन्त ! वह श्रुत्वा केवली के क्या उर्ध्वलोक में होता है ? इत्यादि प्रश्न | ( जहेव असोच्चाए जाव तदेक देसमाए होजा ) हे गौतम । इस विषय में दुःयोनो मत ४रे छे ? ( हता, खिज्झइ वा जाव अंत करेइ ) डा, गोतम ! તે શ્રુત્વા કેવલી સિદ્ધ થાય છે, યુદ્ધ થાય છે અને સમસ્ત દુ:ખાનેા અન્ત रे छे. ( तस्स णं भते ! सिस्सा वि सिज्झति, जाव अ त करें ति ? ) डेलहन्त ! તે શ્રુત્વા કેવલીના શિષ્યેા પણ શું સિદ્ધ થાય છે, બુદ્ધ થાય છે અને સમસ્ત हुःयोनो मत रे छे ? ( हंता, सिज्झति, जात्र अ ंत करेति ) हा, गौतम ! તેમના શિષ્યા પણુ સિદ્ધ થાય છે, બુદ્ધ થાય છે અને ( तस्स णं भंते । परिस्मा वि सिन्झति जाव अंत करे ति ? ) डे लहन्त ! તે શ્રુત્વા કેવલીના પ્રશિષ્યા પણું શું સિદ્ધ થાય છે, બુદ્ધ થાય છે અને સમસ્ત दुःयोन! अंत उरे छे ? ( एवं चेव जाव अ'त करेति ) डा, गौतम ! तेथे पाशु सिद्ध थाय छे, युद्ध थाय छे भने समस्त दु:मोनो मत रे छे. ( सेणं भते ! किं उदर्द्ध होज्जा ? ) हे लहन्त ! शुं ते श्रुत्वा ठेवली वसीउमां होय છે, કે અપેાલેાકમાં હોય છે કે તિલ્લેાકમાં હાય છે ? વગેરે પ્રશ્નો. સમસ્ત દુ:ખાના અંત ४२ ( जद्देव असोच्चाए जाव तदेकदेसभाए होज्जा ) हे गौतम! या विषयनी વક્તવ્યતા અશ્રુત્વા કેવલીની વક્તવ્યતા પ્રમાણે સમજવી. હું અઢી દ્વીપ સમ્ર Page #757 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श०९ उ०३१२०६ श्रुत्वाप्रतिपन्नावधिशानिनिरूपणम् ७३७खलु भदन्त ! एकसमये कियन्तो भवन्ति गौतम ! जघन्येन एको वा, द्वौ वा, त्रयो वा, उत्कृष्टेन अष्टशतम् (१०८) तत् तेनार्थेन गौतम। एवमुच्यते-श्रुत्वा खलु केवलिनो वा यावत् केवल्युपासिकाया वा यावत् अस्त्येककः केवलज्ञान मुत्पादयेत्, अस्त्येकको नो केवलज्ञानमुत्पादयेत्, तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ।।०६।। इति नवमशतकस्य एकत्रिंशत्तमः उद्देशकः समाप्तः ।। ९-३१ ।। अश्रुत्वा केवली के समान जानना चाहिये, यावत् वह अढाई द्वीप समुद्रों के किसी एक भाग में होता है। (तेणं भंते! एगसमएणं केवड्या होजा) हे भदन्त ! वे श्रुत्वा केवली एक समय में कितने हो सकते हैं? (गोयमा) हे गौतम ! (जहण्णेणं एको वा दो वा तिन्नि वा, उक्कोसेणं अट्ठसयं-से तेणटेणं गोयमा! एवं बुच्चइ, सोच्चाणं केवलिस्स वा जाव केवलि उवासियाए वा जाव अत्थेगइए केवलनाणं उप्पाडेज्जा, अत्थेगइए ना केवलनाणं उप्पाडेज्जा-सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति) श्रुत्वा केवली जघन्य से एक अथवा दो अथवा तीनतक हो सकते हैं और अधिक से अधिक १०८ हो सकते हैं। इस कारण हे गौतम! मैंने ऐसा कहा है कि केवली अथवा यावत् केवली की उपासिका के पास यावत् कोई एक मनुष्य केवलज्ञान को उत्पन्न कर लेता है और कोई एक मनुष्य केवल ज्ञान को उत्पन्न नहीं कर पाता है। हे भदन्त ! जैसा आपने कहा है वह सर्वथा सत्य है-हे भदन्त ! जैसा आपने कहा है वह सर्वथा દ્રોના કેઈ એક ભાગમાં હોય છે, ” આ કથન પર્યાનું પાંચમાં સૂત્રમાં माय मी विषेर्नु ४थन मडी ५ ड ४२. ( ते णं भंते ! एगसमएण केवइया होज्जा) , महन्त ! ४ समयमा सा श्रुत्वा el समवी. शछ ? (गोयमा ! ) 3 गौतम ! (जहण्णेणं एको वा दो वा तिन्नि वा, उक्कोसेणं अदुसय-से तेणटेण गोयमा ! एवं वुच्चइ, सोच्चा णं केवलिस्म वा जाव केवलि उवासियाए वा जाव अत्थेगइए केवलनाण उप्पाडेज्जा, अत्थेगइए नो केवलनोण उप्पाडेज्जा) मे समयमा माछामा माछा से, मे, अथवा ત્રણ મૃત્વા કેવલી સંભવી શકે છે અને વધારેમાં વધારે ૧૦૮ મૃત્વા કેવલી સંભવી શકે છે. હે ગૌતમ ! તે કારણે મેં એવું કહ્યું છે કે કેવલી પાસે અથવા કેવલીની ઉપાસિકા પર્યન્તની કઈ વ્યક્તિ કેવલિપ્રજ્ઞક ધર્મથી લઈને કેવળજ્ઞાન પર્યન્તના પૂર્વોક્ત પદાર્થો પ્રાપ્ત કરી શકે છે અને કોઈ વ્યક્તિ તેમને ઉપદેશ શ્રવણ કરવા છતાં પણ કેવળજ્ઞાન પર્યતનું કંઈ પણ ઉત્પન્ન કરી શકતી नथी. (सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति) 3 महन्त ! माघे रे छु ते सपथा सत्य છે. હે ભદન્ત ! આ વિષયનું આપે જે પ્રતિપાદન કર્યું તે સર્વથા સત્ય જ છે. भ ९३ Page #758 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७३८ भगवतीसूत्रे टीका-सोचा णं भंते ! केवलिस्स वा जाव तप्पक्खियउवासियाए वा केंवलिपन्नत्तं धम्मं लभेज्जा सवर्णयाए ? ' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! कश्चिज्जीवः केवलिनः सकाशाद् वा, यावत् केवलिश्रावक्रस्य सकाशाद् वा, केवलि. श्राविकायाः सकाशाद् वा, तत्पाक्षिकस्य स्वयंबुद्धस्य सकाशाद् वा, तत्पाक्षिकोसत्य है इस प्रकार कह कर वे गौतम यावत् अपने स्थान पर विराजमान हो गये। टीकार्थ-इससे पहिले " केवली आदि से धर्मादिक का प्रवचन नहीं सुनने पर भी किसी २ जीव को धर्मान्तरायिक कर्मों के क्षयोपशम , होने पर धर्मादिक को लाभ हो जाता है और किसी २ जीव को धर्मान्तरायिक कर्मो के क्षयोपशम के अभाव में धादिक का लाभ नहीं होता है " ऐसा कथन किया जा चुका है अघ सूत्रकार ऐसा कथन करते हैं कि केवली आदि से धर्मादिक का प्रवचन सुनने पर भी यदि धर्मान्तरायिक आदि कर्मों का क्षयोपशम है तब ही जाकर जीव को धर्मादिक का लाभ होता है । इस तरह तल्लाभ विशेष की वक्तव्यता करने के अभिप्राय से वे इस सूत्र का प्रारंभ करते हैं-इसमें गौतम ने प्रभु से यही पूछा है-(सोचा भंते ! केवलिस्स वा जाव तप्पक्खियउवासियाए वा केवलिपन्नत्तं धम्म लभेज्जा सवणयाए) हे भदन्त ! जिस मनुष्य ने केवली के पास या यावत-केवली के श्रावक के पास, या केवली की श्राविको के पास, या આ પ્રમાણે કહીને વંદણા નમસ્કાર કરીને તેઓ તેમને સ્થાને બેસી ગયા. ટીકાર્ય–આ પહેલાં “કેવલી આદિની સમીપે ધર્માદિનું પ્રવચન નહીં સાંભળવા છતાં પણ કઈ કઈ જીવને ધર્માન્તરાયિક કમેને ક્ષોપશમ થવાથી ધર્માદિક પ્રાપ્ત થઈ જાય છે અને કેટલાક જીવ ધર્માન્તરાયિક કર્મોના શોપશમને અભાવે ધર્માદિકને લાભ પ્રાપ્ત કરી શકતો નથી ” એવું કથન કરવામાં આવ્યું છે. હવે સૂત્રકાર એ વાતનું પ્રતિપાદન કરે છે કે કેવલી આદિની સમીપે ધર્મોપદેશ શ્રવણ કરીને કઈ કઈ જીવ ધર્માદિકને લાભ પ્રાપ્ત કરી શકે છે, પરંતુ ધર્માન્તરાયિક કર્મોને ક્ષપશમ કરનાર જીવને જ ધર્માદિક લાભની પ્રાપ્તિ થાય છે. આ રીતે કેવલી આદિને ઉપદેશ સાંભળવાથી જે લાભ થાય છે તે સૂબકાર આ સૂત્ર દ્વારા પ્રકટ કરે છે – . गौतम स्वाभाना प्रश्न-(सोच्चाणं भंते ! केवलिस वा जाव तप्पक्खिय. संवासियाए वा केवलिपन्न धम्मं लभेज्जा सवणयाए) सदन्त ! 2 भनुध्ये Page #759 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमैयचन्द्रिका टी0 °०९ उ० ३१ सू०६ श्रुत्वाप्रतिपन्नावधिशानिनिरूपणम् ७३९ पासकस्य सकाशाद् वा, तत्पक्षिकोपासिकायाः सकाशाद् वा धर्मोपदेशं श्रुत्वा खलु केवलिपज्ञप्तम् केवल्युपदिष्टं धर्म श्रवणतया श्रवणज्ञानफलतया लभेत किम् ? इति प्रश्नः । भगवानाह-'गोयमा ! सोच्चा णं केवलिस्स चा जाव अत्थेगइए केवलिपण्णत्तं धम्मं एवं जा चेव असोच्चाए बत्तव्यया सा चेव सोच्चाए वि भाणियव्या' हे गौतम ! अस्त्येकाः कश्चित् केवलिनो वा सकाशात् , केवलिश्रावकप्रभृतेः सकाशाद् वा धर्मोपदेशं श्रुत्वा खलु केवलिप्रज्ञप्तं केवल्युपदिष्टं धर्म श्रवणतया लभेत जानीयात् अस्त्येककः कश्चित् केवलिपज्ञप्तं धर्म श्रुत्वाऽपि नो लभेत, इत्येवं पूर्वोक्तरीत्या या चैव 'अश्रुत्वा' इत्येस्य आलापकस्य वक्तव्यता भणिता सा चैव वक्तव्यता 'श्रुत्वा' इत्यस्मिन् आलापकेऽपि भणितव्या, किन्तु तदपेकेवली के पक्ष के स्वयंवुद्ध के पास, या केवली के पक्ष के स्वयंवुद्ध के उपासक के पास, या उनकी उपासिका के पाल धर्मोपदेश सुना है, ऐसा वह मनुष्य क्या अवणज्ञान फलरूप से केवली उपदिष्ट धर्म को प्राप्त कर सकता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-(गोयमा) हे गौतम ! (सोच्चा णं केवलिस्स वा जाव अत्येगइए केवलिपन्नत्तं धम्मं एवं जा चेव असोच्चाए वत्तव्चया सा चेव सोच्चाए वि भाणियचा) कोई एक जीव ऐसा होता है जो केवली से या उनके श्रावक आदि से धोपदेश सुनकर केवलि द्वारा उपदिष्ट धर्म को श्रवणज्ञान फलरूप से पा लेता है-जान जाता है, और कोई एक जीव-मनुष्य ऐसा होता है जो केवली आदि से केवली-उपदिष्ट धर्म को सुन कर के भी उसे श्रवण ज्ञानफलरूप से नहीं जान पाता है इस तरह पूर्वोक्तरूप ले " अश्रुत्वा" કેવળજ્ઞાની પાસે, કેવળીના શ્રાવક પાસે કે તેમની શ્રાવિકા પાસે કે કેવલીના પક્ષના સ્વયંબુદ્ધ પાસે, કે કેવલીના પક્ષના સ્વયં બુદ્ધના ઉપાસક પાસે, કે તેમની ઉપાસિકાની પાસે ધર્મોપદેશ સાંભળ્યું હોય છે, તે શું શ્રવણસાનફલ રૂપે કેવલી-પ્રરૂપિત ધર્મને પ્રાપ્ત કરી શકે છે? महावीर प्रसुन उत्तर-(गोयमा! 3 गौतम ! (सोच्चाणं केवलिस वा जोव अत्थेगइए केवलिपन्नत्त धम्मं एवं जा चेव असोच्चार वत्तव्यया सा चेव सोच्चाए वि भाणियव्वो ) 04 मेव। ५९ सय छ पक्षी पासे અથવા કેવલીના શ્રાવકાદિ સમીપે ધર્મોપદેશ શ્રવણ કરીને કેવલી પ્રરૂપિત ધર્મને શ્રવણજ્ઞાન ફલરૂપે પ્રાપ્ત કરે છે અને કેઈક જીવ એ પણ હોય છે કે જે કેવલી આદિની સમીપે કેવલી ઉપદિ ધમરને શ્રવણ કરવા છતાં પણ - તેને શવજ્ઞાનફલરૂપે પ્રાપ્ત કરી શક્તા નથી. આ રીતે “અદ્ભુવા ના આલા Page #760 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती सूत्र ७४ क्षया विशेषमाह - ' नवरं अभिलावो सोच्चेति, सेसं तं चेत्र निरवसेसं जाव ' नत्ररम् अश्रुला विषयकाभिलापापेक्षया विशेषस्तु श्रुत्वात्रिपयकाभिलापोऽत्र वक्तव्यः, शेषं तदेव पूर्वोक्तमेव निरवशेषं वक्तव्यम् यावत्-यस्य खलु जीवस्य ज्ञानावरणीयानां कर्मणां क्षयोपशमः कृतो भवति, यस्य खलु दर्शनावरणीयानां कर्मणां क्षयोपशमः कृतो भवति, यस्य खलु धर्मान्तरायिकाणां कर्मणां क्षयोपशमः कृतो भवति, यस्य चारित्रावरणीयानां कर्मणां क्षयोपशमः कृतो भवति, यस्य यतनावरणीयानां कर्मणां क्षयोपशमः कृतो भवति, यस्य अध्यवसानावरणीयानां कर्मणां क्षयोपशमः कृतो भवति, यस्य आभिनिवोधिकज्ञानावरणीय - श्रुतज्ञानवरणीया - वऽधिज्ञानावरणीके आलापक की जो वक्तव्यता कही गई है, वही वक्तव्यता "श्रुत्वा " इस आलापक में भी कहना चाहिये । किन्तु उस आलापक की वक्तव्यता में और इस आलापक की वक्तव्यता में जो भेद है वह इस प्रकार से है - (नवरं अभिलावो सोच्चे ति-सेसं तं चेव निरवसेसं जाव ) कि इस वक्तव्यता में " 'श्रुत्वा " ऐसा पद रखकर इसका आलापक बनाना चाहिये। बाकी का और सब कथन अश्रुत्वा के आलापक जैसा ही जानना चाहिये । यावत्-जिस श्रुत्वा मनुष्य के ज्ञानावरणीय कर्मों का क्षयोपशम कृत होता है, जिसके दर्शनावरणीय कर्मो का क्षयोपशम किया हुआ होता है, जिसके धर्मान्तरायिक कर्मों का क्षयोपशम किया गया है, जिसके चारित्रावरणीय कर्मो का क्षयोपशम किया हुआ होता है, जिसके पतनावरणीय कर्मों का क्षयोपशम होता है, जिसके अध्यवसा नावरणीय कर्मो का क्षयोपशम होता है, जिसके अभिनिबोधिक ज्ञानावरणीय कर्मों का क्षयोपशम होता है, जिसके श्रुतज्ञानावरणीय कम પકમાં જેવી વક્તવ્યતા આગળ કરવામાં આવી છે, એવી જ વક્તવ્યતા શ્રુત્વા” વિષયક આ આલાપકમાં પણ થવી જોઇએ, પરન્તુ તે આલાપકની વક્તવ્યતામાં અને આ આલાપકની વક્તવ્યતામાં આ પ્રમાણે ભેદ્ય ગ્રહણ કરવા જોઈએ. ( नवर अभिलावो सोच्चे ति-सेसं त चेत्र निरवसेसं जाव ) ते आसाय अमां यां “ असोच्चा- अश्रुत्वा " पहनो प्रयोग उरवामां मान्य होय, त्यां मा यासापोभां “ सोच्चा - श्रुत्वा " पहना प्रयोग थव। लेभे माडीनुं समस्त स्थन अश्रुत्वाना आसायी प्रमाणे सभवु नेम? श्रुत्वा मनुष्यना ( કેવલી આદિ પાસે કેવલી પ્રરૂપિત ધર્મનું શ્રવણુ કરનાર મનુષ્યના ) જ્ઞાના વરણીય કર્મના ક્ષાપશમ થયો હાય છે, જેના દેશનાવરણીય કાના ક્ષપશમ થયે હાય છે, જેના યતનાવરણીય કર્મના ક્ષયાપશમ થયેા હાય છે, જેના અધ્યવસાયાવરણીય કર્મોના ક્ષયાપશમ થયેા હાય છે, જેના લિનિ Page #761 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमैयचन्द्रिका टी० श०९-उ०३१ सू०६ श्रुत्वातिपन्नावविज्ञानिनिरूपणम् ७ १९ " यानां कर्मणां क्षयोपशमः कृतो भवति जस्स णं मणपज्जवनाणावर णिज्जाणं कम्माणं खओवसमे कडे भवइ ' यस्य खलु जीवस्य मनः पर्यवज्ञानावरणीयानां कर्मणां क्षयोपशमः कृतो भवति, ' जस्स णं केवलनाणावरणिज्जाणं कम्माणं खए भवइ " यस्य खलु जीवस्य केवलज्ञानावरणीयानां कर्मणां क्षयः कृतो भवति 'सेणं सोचा केवलिस वा जाव उवासियाए वा केवलिपण्णत्तं धम्मं लभेज्जा सवणयाए ' स खलु श्रुत्वा केवलिनो वा सकाशात् यावत् केवलिश्रावकप्रभृतेः सकाशाद् वा, तत्पाक्षिकोपासिकायाः सकाशाद् वा श्रुत्वेति पूर्वेणान्वयः केवलिप्रज्ञ धर्मे श्रवणज्ञानफलतया लभेत, ' केवलं बोहिं बुज्झेज्जा, जाव केवलनाणं का क्षयोपशम होता है, जिसके अवधिज्ञानावरणीय कर्मों का क्षयोपशम होता है (जस्स णं मणपज्जवनाणावरणिज्जाणं कम्माणं खओवसमे कडे भवइ ) जिसके मनः पर्यवज्ञानावरणीय कर्मों का क्षयोपशम होता है, (जस्स णं केवलनाणावर णिज्जाणं कम्माणं खए कडे भवइ ) और जिसके केवल ज्ञानावरणीय कर्मों का क्षय होता है ( से णं सोचा केवलस्स वा जाव उवासियाए वा केवलिपण्णत्तं धम्मं लभेजा सब याए ) ऐसा श्रुत्वा मनुष्य केवली से या यावत् केवली के श्रावक आदि से या तात्यक्षिक उपासिका से श्रुत्वा सुन करके केवली द्वारा उपदिष्ट धर्मको श्रवणज्ञानफलरूप से प्राप्त कर लेता है-जान जाता है । “ केवलं बोहिं वुज्झेजा जात्र केवलनाणं उप्पाडेजा " विशुद्ध सम्यग्दर्शनरूप बोधि का अनुभव कर लेता है, यावत् - केवल अनगारिता को એધિક જ્ઞાનાવરણીય કર્મોના ક્ષયાપશમ થયેા હાય છે, જેના શ્રુતજ્ઞાનાવરણીય કર્મોના ક્ષયાપશમ થયેા હાય છે, જેના અવધિજ્ઞાનાવરણીય કર્મના ક્ષાપશમ थयो होय छे, (जस्स णं मणपज्जवनाणावरणिज्जाणं कम्माणं खओवसभे कडे भवद ) लेना भनः पर्यवज्ञानावरणीय अमेनि। क्षयोपशम थये। होय छे. ( जस् of केवलनाणावर णिज्जाणं फम्माणं खए कडे भवइ ) भने भेना वस ज्ञानावरणीय भौना क्षय थयो होय छे, ( से णं सोच्चा केवलिस्स वा जाव सिया वा केवलिपण्णत्त धम्मं लभेज्जा सवणयाए ) भेव। ते श्रुत्वा मनुष्य કેવળજ્ઞાની પાસે અથવા તેમના શ્રાવકાઢિ સમીપે શ્રવણુ કરીને કેવલીદ્વારા ઉપષ્ટિ ધને શ્રવણુજ્ઞાન ફલરૂપે પ્રાપ્ત કરી લે છે--જાણી લે છે. ( फेवलं बोहिं वुज्झेज्जा जाव केवलनाण' उप्पाडेज्जा ) विशुद्ध सभ्यग्दर्शन રૂપ માધિના અનુભવ કરે છે, શુદ્ધ સાધુપર્યાયને અંગીકાર કરે છે, શુદ્ધ પ્રશ્ન Page #762 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७४२ भेगवतीसूत्र उप्पाडेज्जा' केवलां विशुद्धो बोधि बुध्येत, यावत्-केवलामनगारितां प्रव्रजेत् , केवलं ब्रह्मचर्यवासम् आवसेत् , केवलेन संयमेन संयच्छेत् , केवलेन संवरेण संवणुयात् , केवलम् आभिनियोधिकज्ञानम् , केवलं श्रुतज्ञानम् , केवलमवधिज्ञानम् , केवलं मनापर्यवज्ञानम् , केवलज्ञानमुत्पादयेत् , इति भावः ।। अथ यथैव केवलिप्रभृ. तिवचनाश्रवणावाप्तवोध्यादेः केवलज्ञानमुत्पद्यते न तथैव तच्छ्रवणावाप्त बोध्यादेः केवलज्ञानमुत्पद्यते अपितु प्रकारान्तरेणेति प्रदर्शयितुमाह-'तस्स णं अट्ठमअट्टमेणं अनिक्खित्तेणं तबोकम्मेणं अप्पाणं भावमाणस्प्स' तस्य खलु यः केवलिमभृतेः श्रुत्वा केवलज्ञानमुत्पादयेत् तस्य कस्यचिदपि प्रतिपन्नसम्यग्दर्शनचारित्रलिङ्गस्य अष्टमाप्राप्त कर लेता है, केवल ब्रह्मचर्यवास में रह जाता है केवल संयम से संयम थतना कर लेता है, केवल संवर से आस्रवनिरोध कर देता है, शुद्ध आभिनिबोधिकज्ञान को, शुद्ध श्रुतज्ञान को केवल अवधिज्ञान को, केवल-शुद्ध मनः पर्यवज्ञान को और केवलज्ञान को उत्पन्न कर लेता है। अब सूत्रकार यह प्रकट करते हैं कि जिस तरह से अश्रुत्वा मनुष्य के केवली आदि के वचनों को नहीं श्रवण करने पर भी बोधि आदि प्राप्त होकर केवलज्ञान उत्पन्न हो जाता है, उस तरह श्रुत्वा को केवली आदि के वचनों के श्रवण करने से बोधि आदि प्राप्त होकर केवलज्ञान उत्पन्न नहीं होता है, किन्तु वह प्रकारान्तर से उसे प्राप्त होता है-(तस्स णं अनुमं अट्टमेणं अनिक्खित्तणं तवोकम्मेणं अप्पाणं भावेमाणस्म) जो केवली आदि से श्रवण करके केवलज्ञान को उत्पन्न कर लेता है उस - किसी भी मनुष्य के कि जिसने सम्यग्दर्शन एवं सम्यक चारित्ररूपलिङ्गा ચર્યવ્રતને ધારણ કરે છે, સંયમદ્વારા સયમયતના કરે છે, સંવરદ્વારા આસ. વને નિરોધ કરે છે, શુદ્ધ આભિનિધિક જ્ઞાન શુદ્ધ કૃતજ્ઞાન, શુદ્ધ અવધિ જ્ઞાન, શુદ્ધ મન પર્યવજ્ઞાન અને કેવલજ્ઞાનને ઉત્પન્ન કરી લે છે. હવે સૂત્રકાર એ વાત પ્રકટ કરે છે કે જે રીતે કઈક અગ્રત્વા કેવલી આદિનાં વચને શ્રવણ નહી કરવા છતાં પણ બેધિ આદિની પ્રાપ્તિ થઈને કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન થઈ જાય છે, એજ પ્રમાણે કેઈક થવા મનુષ્યને કેવલી આદિનાં વચને શ્રવણ કરવા છતાં પણ બેધિ આદિની પ્રાપ્તિ થતી નથી અને કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન થતું નથી, પરન્તુ તે કેઈ અન્ય પ્રકારે તેને પ્રાપ્ત થાય છે (तस्स णं अटुमं अट्टमेणं अनिक्खित्तेणं तवोकम्मेणं अप्पाण' भावेमाणस) જે કેવલી આદિની સમીપે ઉપદેશ શ્રવણ કરીને કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન કરી લે છે, - જેણે સમ્યગ્દર્શન અને સમ્યક્ ચારિત્રરૂપ લિંગ (સાબુ પર્યાય) ધારણ કરેલ Page #763 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टी० श० ९. उ०३१सू०६ श्रुत्वाप्रतिपन्नावधिशानिनिरूपणम् ७४३ . टमेन एतन्नामकेन प्रसिद्धेन अनिक्षिप्तेन निरन्तरेण तपाकर्मणा आत्मानं भावयतः 'पगइभद्दयाए तहेव जाव गवेसणं करेमाणस्स ओहिणाणे समुप्पज्जइ ' प्रकृति भद्रतया स्वभावश्रेष्ठतया० तथैव पूर्वोक्तरीत्या यावत प्रकृत्युपशान्ततया, प्रकृतिप्रतनुक्रोधमानमायालोभतया मृदुमार्दवसम्पन्नतया आलीनतया भद्रतया विनीततया अन्यदा कदाचित् शुभेन अध्यवसायेन शुभेन परिणामेन लेश्याभिर्विशुद्धधमानाभिः विशुद्धयमानाभिस्तदावरणीयानां कर्मणां क्षयोपशमेन ईहापोहमार्गण. गवेषणं कुर्वतः अवधिज्ञानं समुत्पद्यते, अष्टमाष्टमेनेत्यादि कथनं प्रकृप्टतपश्चरणवतः साधोरवधिज्ञानमुत्पद्यते इति ज्ञापनार्थम् , 'से णं तेणं ओहिनाणेणं समुप्पन्नणं धारण कर लिया है और जो निरन्तर किये गये अष्टमतप से आत्मा को भावित करता रहता है (पगइ भद्दयाए तहेव जाव गवेसणं करेमाणस्स ओहिनाणे समुप्पजह) स्वभाव से जो श्रेष्ठ है अर्थात प्रकृति जिसकी भद्र है-पूर्वोक्त रीति के अनुसार यावत् प्रकृति से जो उपशान्त । है, स्वभावतः जिसकी क्रोध, मान, माया और लोभ ये कषायें अतिमंन्द हैं, अत्यन्त जो नम्रता से युक्त है। आलीनता से, भद्रता से एवं विनीतता से युक्त हुए उसे अन्यदा कदाचित् शुभ अध्यवसाय द्वारा, शुभपरिणामद्वारा विशुद्ध लेश्याओं द्वारा जायमान अवधिज्ञानावरणीय कर्मो के क्षयोपशम के अनुसार ईहा, अपोह, मार्गणा और गवेषणा करते समय अवधिज्ञान उत्पन्न हो जाता है-(यहाँ जो " अष्ठमाष्टमेन" इत्यादि रूप से कथन किया गया है, वह " प्रकृष्ट तपश्चरणवाले साधु को अवधिज्ञान उत्पन्न होता है इस बात को कहने के लिये किया गया છે, જે નિરન્તર અમને પારણે અઠમ કરીને પોતાના આત્માને ભાવિત કરતે डाय छ, ( पगइ भद्दयाए तहेव जाव गवेसण करेमाणस्स ओहिनाणे समुप्पज्जइ) જે ભદ્રિક સ્વભાવવાળે છે, અને પૂર્વોક્ત કથનાનુસાર જે ઉપૂશાન્ત પ્રકૃતિવાળે છે, સ્વાભાવિક રીતે જ જેના ક્રોધ, માન, માયા અને લેભરૂપ કષા અતિ મન્દ પડેલાં છે, જે અત્યન્ત નમ્રતાવાળે છે, જે આલીનતા, ભદ્રતા, અને વિનીતતાથી યુક્ત છે, એવા સાધુને ક્યારેક શુભ અધ્યવસાયદ્વારા, શુદ્ધ પરિ ણામકારા, વિશુદ્ધ વેશ્યાઓ દ્વારા જાયમાન અવધિજ્ઞાનાવરણીય કર્મોનો ક્ષયેપશમથી ઈહા, અપોહ, માર્ગ અને ગવેષણ કરતી વખતે અવધિજ્ઞાન ઉત્પન્ન થઈ જાય છે (ઈહા, અપહ, માર્ગણ અને ગષણાનો અર્થ આગળ माथी घi छ ) ... मी " अष्टमाष्टमेन" त्या ४थन द्वारा सूत्रारे पात अट ४री छ है प्रकृय त५श्वरवाणा साधुने मधिज्ञान. Gत्पन्न थई तय छे. (ते णं Page #764 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ৩৪ भगवतीमत्र जहण्णेणं अंगुलस्स असंखेज्जइभाग, उक्कोसेणं असंखेज्जाई अलोष लोयप्पमाणमेत्ताई खंडाइं जाणइ पासइ ' स खलु समुत्पन्नावधिज्ञानी तेन अवधिज्ञानेन समुत्पन्नेन जघन्येन अङ्गुलस्य असंख्येयभागम् , उत्कृप्टेन असंख्येयानि अलोके लोकप्रमाणमात्राणि लोकस्य यत्प्रमाणं तदेवं मात्रा-परिमाणं येषां तानि खण्डानि जानाति पश्यति । अथैनमेव समुत्पन्नावधिज्ञानिनं लेश्यादिभिः प्ररूपयति-से णं भंते ! कइसु लेस्सासु होज्जा ? ' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! स खलु श्रुत्वा समुत्पन्नावधिज्ञानी कतिषु लेश्यासु भवेत् ? भगवानाह-'गोयमा ! छस्सु लेस्सासु होज्जा' हे गौतम ! स प्रतिपन्नावधिज्ञानी पट्सु लेश्यासु भवति, यद्यपि प्रशस्ताहै" सो वह साधु (ते णं ओहिनाणेणं समुप्पन्नेणं जहण्णेणं अंगुलस्स असंखेज्जह आगं उक्कोसेणं असंखेज्जाइं आलोए लोयप्पमाणमेत्ताई खंडाइं जाणइ पासइ) उस उत्पन्न हुए अवधिज्ञान के द्वारा जघन्यरूप में अंगुल के असख्यातवें भाग को और उत्कृष्टरूप में आलोक में लोकप्रमाण वरावर असंख्यात खण्डों को जानता और देखता है। अब सूत्रकार इसी उत्पन्न अवधिज्ञानी की प्ररूपणा लेश्या आदिकों द्वारा करते हैं-इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-(से णं भंते ! कइलेस्सासु होज्जा) हे भदन्त ! वह श्रुत्वा उत्पन्नावधिज्ञानवाला जीव कितनी लेश्याओं में वर्तमान रहता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं(गोयमा) हे गौतम! वह श्रुत्वा समुत्पन्नावधिज्ञानवाला जीव छह लेश्याओं में वर्तमान रहता है-यद्यपि भाव की अपेक्षा अन्तिम तीन प्रशस्त लेश्याओं में ही वर्तमान जीव के अवधिज्ञान प्राप्त होता है-पर ओहिनाणेण समुप्पन्नेण जहण्णेणं अंगुलस्स असंखेज्जइ भाग, उक्कोसेण असं. खेज्जाइ आलोए लोयप्पमाणमेत्ताइं खंडाई जाणइ पासइ) ते साधु उत्पन्न येता અવધિજ્ઞાન દ્વારા જઘન્યની અપેક્ષાએ આગળના અસંખ્યાતમાં ભાગપ્રમાણ ક્ષેત્રને અને ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ આલેકમાં લોકપ્રમાણુ બરાબર અસંખ્યાત ખડેને જાણી શકે છે અને દેખી શકે છે. હવે સૂત્રકાર જેને અવધિજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું છે એવા સાધુની લેશ્યા વગેરેનું નિરૂપણ કરે છે– गौतम स्वाभीमा प्रश्न-(से णं भंते ! कद लेस्सासु होज्जा ?" ભદન્ત ! તે યુવા અવધિજ્ઞાની જીવ કેટલી વેશ્યાઓવાળો હોય છે? महावीर प्रभुने। उत्तर-“गोयमा !" गौतम ! ते श्रुत्वा समुत्पन्नाવધિજ્ઞાની જીવ (કેવલી આદિને ઉપદેશ શ્રવણ કરીને જેને અવધિજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું છે એ જીવ) છ લાવાળે હોય છે. જો કે ભાવની અપેક્ષાએ Page #765 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका री० श०९ ७०३१ सू०६ श्रुत्वाप्रतिपन्नावधिनानिनिरूपणम् ७४५ स्थेव तिसृषु अन्तिमासु भावलेश्यालु अवधिज्ञानं लभेत तथापि द्रव्यलेश्याः आश्रित्य पट्स्वपि लेश्यासु लभतेऽवधिज्ञानं सम्यक्त्वश्रुतवदित्याशयः । उक्तश्च 'सम्मत्तसुयं सव्वासु लन्मइ ' सम्यक्त्वश्रुतं सर्वासु लेश्याम लभते इति तदर्थः, तल्लाभे चासौ लब्धावधिज्ञानी षट्रस्वपि भवतीत्युच्यते, ता एवाह-'तं जहा कण्हलेस्साए जाव सुक्कलेस्साए' तद्यथा-कृष्णलेश्यायां, यावत् शुक्ल लेश्यायां च । गौतमः पृच्छति-' से णं भंते ! कइसु णायणेसु होज्जा!' हे भदन्त ! स: अनन्तरोक्तविशेषणविशिष्टोऽवधिज्ञानी कतिषु ज्ञानेषु भवेत्? भगवानाह-'गोयमा ! यहां जो छ लेश्याओं में वर्तमान जीव के अवधिज्ञान होता है, ऐसा जो कहा गया वह सम्यकश्रुत की तरह द्रव्यलेश्याओं को आश्रित करके कहा गया है-कहा भी है-"सम्मत्तसुयं सव्वासु लन्भइ" सम्यक्त्वश्रुत छहों लेश्याओं में वर्तमान जीव को प्राप्त हो जाता है-इस तरह जब छहों लेश्याओं में अवधिज्ञान का लाभ होता है तो यह लब्धाव. विज्ञानी छहों लेश्याओं में वर्तमान रहता है ऐसा कहा गया है। वे छह लेश्याएं इस प्रकार से हैं-(कण्हलेस्साए जाव सुक्कलेस्साए) कृष्णलेश्या, यावत्-शुक्ललेल्या यहां यावत् पदसे अवशिष्ट नीलादिक चार लेश्याओं का ग्रहण हुआ है। ___ अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-(से णं भंते ! कइसु नाणेसु होज्जा) हे भदन्त ! अनन्तरोक्त इन विशेषणों वाला वह अवधिज्ञानी कितने ज्ञानों में वर्तमान होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते છેલ્લી ત્રણ પ્રશસ્ત લેશ્યાઓમાં વિદ્યમાન જીવને અવધિજ્ઞાન થાય છે પરંતુ અહીં જે જે વેશ્યાઓમાં વિદ્યમાન જીવને અવધિજ્ઞાન થાય છે. એવું કહેવામાં આવ્યું છે તે સમ્યક કૃતની જેમ દ્રવ્ય લેશ્યાઓની અપેક્ષાએ કહેवामां मायुं छे. “ सम्मत्तसुय सव्वासु लव्भइ " सभ्यत्व श्रुत ७ वश्याએમાં વિદ્યમાન છવને પ્રાપ્ત થઈ જાય છે. આ રીતે છએ શ્યાઓમાં વિદ્ય માન જીવને અવધિજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થતી હોવાથી એવું કહેવામાં આવ્યું છે કે તે લખ્યાવધિજ્ઞાની છએ છ લેગ્યાએથી યુક્ત હોય છે.” તે છે વેશ્યાઓનાં नाम 241 प्रमाणे छ-" कण्हलेस्साए जाव सुकलेस्सोए" goसेश्या, नासवेश्या, કાતિલેશ્યા, તેજલેશ્યા, પદ્મશ્યા અને શુકલેશ્યા. गौतम स्वाभाना प्रश्न-(से णं भंते ! कइसु नाणेसु होजा?). ભદન્ત ! પૂર્વોક્ત વિશેષણવાળે અવધિજ્ઞાની કેટલા જ્ઞાનેથી યુક્ત હોય છે ? महावीर प्रभुना उत्त२--" गोयमा !" गौतम ! ते पन्नावधिज्ञानी भ ९४ Page #766 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७४६ भगवती तिसु वा चउसु वा होज्जा' हे गौतम ! स समुत्पन्नावधिज्ञानी त्रिपु वा ज्ञानेषु चतुर्पु वा ज्ञानेषु भवेत् , तनावधिज्ञानस्य मतिश्रुतज्ञानाविनाभूतत्वात् प्रस्तुतावधिज्ञानी त्रिपु ज्ञानेषु भवेत् किन्तु मतिश्रुतमनःपर्यवज्ञानिनो जीवस्यावधितानोत्पत्ती ज्ञानचतुष्टयसभावात् प्रस्तुतावधिज्ञानी चतुपु ज्ञानेपु भवेदिति भावः। तत्र 'तिसु होज्जमाणे आभिणिवोहियनाण-सुचनाण-ओहिनाणेसु होज्जा' त्रिषु ज्ञानेषु भवन् अवधिज्ञानी त्रिषु आभिनियोधिकज्ञान-श्रुतज्ञाना-ऽवधिज्ञानेपु भवेत् , अथ च 'चउसु होज्जमाणे आभिणियोहियनाण-सुयनाण-ओहिनाण-मणपज्जवनाणेसु होज्जा' चतुर्पु शानेषु भवन् अवधिज्ञानी आभिनियोधिक ज्ञान-श्रुतज्ञाना-वधिज्ञान मनःपर्यवज्ञानेषु भवेत् । गौतमः पृच्छति-' सेणं भंते । किं सनोगी होज्जा, हैं-(गोयमा !) हे गौतम ! वह उत्पन्नावधिज्ञानी जीव (तिस्सु वा चउत्सु वा होजा) तीन ज्ञानों में या चार ज्ञानों में वर्तमान होता है । अवधिज्ञान, मतिज्ञान और श्रुतज्ञान, के विना होता नहीं है-इसलिये मतिश्रुतज्ञान अविनाभावी होने से वह अवधिज्ञानी तीन ज्ञानों में होता है ऐसा कहा गया है। तया मतिज्ञानी, श्रुतज्ञानी और मनः पर्यवज्ञानी जीव के अवधिज्ञान की उत्पत्ति होती है-इस अपेक्षा चोर ज्ञान का सद्भाव होने से प्रस्तुत अवधिज्ञानी चार ज्ञानों में होता है ऐसा कहा गया है। यही वात-(तिसु होज्जमाणे आभिणियोदियनाण, सुयनाण ओहिनाणेसु होज्जा, चउसु आभिणियोहियनाण, सुयनाण-ओहिनाण -सणपज्जवनाणेसु होज्जा) इन सूत्रों द्वारा पुष्ट की गई है। ___ अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-(से णं भंते ! किं सजोगी होज्जा, अजोगी होज्जा) हे भदन्त ! वह उत्पन्नावधिज्ञानी जीव क्या ७१ (तिसु वा चउसु वा होज्जा) ज्ञानाथी भया या जानाथी युत હોય છે. મતિજ્ઞાન અને શ્રતજ્ઞાનના સદ્દભાવ વિના અવધિજ્ઞાન સંભવી શકતું નથી. તેથી તે અવધિજ્ઞાનીમાં ત્રણ જ્ઞાનને સદ્ભાવ કહ્યો છે. તથા મતિજ્ઞાની, શ્રતજ્ઞાની અને મન પર્યવજ્ઞાની જીવને અવધિજ્ઞાનની ઉત્પત્તિ થાય છે. આ કથનની અપેક્ષાએ અવધિજ્ઞાની જીવમાં ચાર જ્ઞાનને પણ સદભાવ કહ્યો છે. से पातने सूत्रारे (तिसु होज्जमाणे आभिणिवोहियनाण, सुयनाण, ओहि. नाणेसु होज्जा, चउसु होज्जमाणे आभिणिबोहियनाण, सुयनाण, ओहिनाण मणपज्जवनाणेसु होज्जा) मा सूत्रा द्वारा पुष्ट ४२ छे. 'गौतम स्वाभानी प्रश्न-(सेणं भंते ! कि सजोगी होज्जा, अजोगी होज्जा ?" महन्त ! तत्पन्नावधिज्ञानी व शुं सयोगी राय छ । અગી હોય છે ? Page #767 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमैयन्द्रिका टीका श०९७० ३१९०६ श्रुत्वाप्रनिपन्नावधिज्ञानिनिरूपणम् ७४४ अजोगी होज्जा ? ' हे भदन्त ! स खल अधिकृतावधिज्ञानी किं सयोगी भवेत् ? किं वा अयोगी भवेत् ? ' एवं जोगो उवजोगो संघयणं, संठाणं, उच्चत्तं, आउयं च, एयाणि सवाणि, जहा असोच्चाए तहेव भाणियव्याणि' एवं पूर्वोक्तरीत्या योगः, उपयोगः, संहननम् , संस्थानम् , उच्चत्वम् , आयुष्यं च, एतानि सर्वाणि यथा 'अश्रुत्वा' इत्यस्याभिलापे भणितानि तथैवात्रापि भणितव्यानि, तथा च सयोगी भवेत् , नो अयोगी भवेत् , तत्रापि मनोयोगी वा भवेत्, वचोयोगी वा भवेत् , काययोगी वा भवेत् , एवं साकारोयुक्तो वा भवेत् , अनाकारोपयुक्तो वा भवेत् , एवं वज्रऋपमनाराचसंहननी भवेत् , तथैव षण्णां सस्थानानां मध्ये अन्यतमस्मिन् संस्थाने भवेत् , तथैव उच्चत्वे जघन्येन सप्तरत्नौ, उत्कृष्टेन पञ्चधनुःशते भरेत्, सयोगी होता है या अयोगी होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं(एवं जोगो उवजोगो संघषणं संठाणं, उच्चत्तं आउयं च एयाणि सव्वाणि जहा असोच्चाए तहेव भाणियव्वाणि) हे गौतम! योग, उपयोग, संहनन, संस्थान, उच्चत्व और आयु इनके विषय का यहां पर कथन अश्रुत्वा के प्रकरण में कहे गये इनके कथन के अनुसार जानना चाहिये। तथा च-वह उत्पन्नावधिज्ञानी सयोगी होता है, अयोगी नहीं होता है, सयोगी में भी वह मनोयोगी भी हो सकता है वचनयोगी भी हो सकता है और काययोगी भी हो सकता है। उपयोग में वह दोनों उपयोग वाला हो सकता है-साकार उपयोग वाला भी और अनाकार उपयोग वाला भी संहनन में यह वज्र ऋषभनाराचसंहनन में होता है, संस्थान में यह छह संस्थानों में से किसी एक संस्थान में होता है। ऊंचाई में यह कम से कम सात हाथ की और अधिक से अधिक पांचसो महावीर असुने। उत्तर-(एवं जोगोउवजोगो संघयणं, संठाण, उच्चत्त आउयं च एयाणि सव्वाणि जहा असोच्चाए तहेव भाणियव्वाणि) 3 गीतम ! योग, ઉપગ, સંહનન, સંસ્થાન, ઊંચાઈ અને આયુ વિષયક સમસ્ત કથન અહીં પણ અશ્રુત્વા અવધિજ્ઞાનીના પ્રકરણમાં કહ્યા પ્રમાણે સમજવું. તે પ્રકરણને આધારે અહીં શ્રવા અવધિજ્ઞાની વિષે આ પ્રમાણે કહેવું જોઈએ. તે યુવા અવધિજ્ઞાની સગી હોય છે, અગી હેતું નથી. તે મનેગી પણ હોઈ શકે છે, વચનગી પણ હેઈ શકે છે અને કાયમી પણ હોઈ શકે છે. ઉપગની અપેક્ષાએ તે બન્ને ઉપગવાળ-સાકાર ઉપગવાળે પણ હોય છે અને અનાકાર ઉપગવાળે પણ હોય છે. તે વાષભનારા સંહનનવાળે હોય છે. સંસ્થાનની અપેક્ષાએ છ સંસ્થાનમાંથી કોઈ એક સંસ્થાનવાળો હોય Page #768 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७१८ ____ ' भगवतीस्त्र आयुष्कत्वे च जघन्येन सातिरेकाष्टवर्षायुष्के, उत्कृष्टेन पूर्वकोटचायुष्के भवेत्। गौतमः पृच्छति-' से णं भंते ! किं सवेदए, अवेदए ? पुच्छा' हे भदन्त ! स खलु अधिकृतावधिज्ञानी कि सवेदको भवति ? किं वा अवेदको भवति ? भगवानाह-' गोयमा ! सवेदए होज्जा, अवेदए वा, हे गौतम ! सः अधिकृतावधिज्ञानी सवेदको भवेत् अक्षीणवेदस्यावधिज्ञानोत्पत्तौ सवेदकः सन् अवधिज्ञानी भवेते , क्षीणवेदस्य चावधिज्ञानोत्पत्तौ अवेदकः सन् अवधिज्ञानी भवेत् , अवेदको वा भवेत् । गौतमः पृच्छति-'जइ अवेदए होज्जा, किं उवसंतवेयए होज्जा, खीणवेयए होज्जा ? ' हे भदन्त ! अधिकृतावधिज्ञानी यदि अवेदको भवेत् तदा किं स . धनुष का होता है। आयुष्क में यह कम से कम आठ वर्ष से कुछ अधिक आयु में और अधिक से अधिक एक पूर्व कोटि आयु में होता है। ___ अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-(से णं भंते! किं सवेदए अवेदए पुच्छा) हे भदन्त ! वह उत्पन्नावधिज्ञानी वेदसहित होता है या विना वेदका होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-(गोयमा सवेदए होज्जा अवेदए होज्जा) हे गौतम ! वह उत्पन्नावधिज्ञानी जीव सवेदक भी होता है और अवेदक भी होता है। अक्षीणवेद वाले जीव के जब अवधिज्ञान उत्पन्न होता है तब वह अवधिज्ञानी सवेदक होता है ऐसा कहा जाता है और क्षीणवेवाले जीव को जब अंवधिज्ञान उत्पन्न होता है-तब वह अवधिज्ञानी अवेदक होता है ऐसा कहा जाता है। ___ अथ गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-(जइ अवेदए होज्जा किं उवसंतवेयए होज्जा, खीणवेयए होजा) हे भदन्त ! यदि वह उत्पन्नावधिછે. તેની જઘન્ય ઊંચાઈ સાત હાથપ્રમાણ અને ઉત્કૃષ્ટ ઊંચાઈ ૫૦૦ ધનુષ પ્રમાણ હોય છે. તેનું જઘન્ય આયુષ્ય આઠ વર્ષ કરતાં થોડું વધારે અને ઉત્કૃષ્ટ આયુષ્ય એક પૂર્વકટિ પ્રમાણ હોય છે. गौतम स्वाभाना प्रश्न-(से णं भंते ! किं सवेदए, अवेदए पुच्छा?). ભદન્ત ! તે ઉત્પન્નાવધિજ્ઞાની વેદસહિત હોય છે કે વેદરહિત હોય છે? महावीर प्रसुना उत्तर-(गोयमा ! सवेदए होज्जा, अवेदएं होज्जो) હે ગૌતમ! તે સવેદક પણ હોય છે અને અવેદક પણ હોય છે. અક્ષણ વેદવોળા જીવને જ્યારે અવધિજ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે, ત્યારે તે અવધિજ્ઞાની વેદક હાય છે એવું કહેવાય છે, અને ક્ષીણદવાળા જીવને જ્યારે અવધિજ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે, ત્યારે તે અવધિજ્ઞાની અવેદક હોય છે એવું કહેવાય છે. गौतम स्वाभाना प्रश्न-(जेइ अवेदए होजा, किं उबसंतवेयए होज्जा, खीणवेयए होज्जा ? ) 3 महन्त ! a srपन्नापधिज्ञानी म४४ सय छ, Page #769 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टी०श०९ उ०३१ ० ६ श्रुत्वाप्रतिपन्नावधिज्ञानिनिरूपणम् ७४९ उपशान्तवेदको भवेत् ? किम्वा क्षीणवेदको भवेत् ? भगवानाह - ' णो उवसंत are होज्जा, खीर्णवेयए होज्जा ' हे गौतम ! अधिकृतावधिज्ञानी नो उपशान्तवेदको भवति, अयमवधिज्ञानी उपशान्तवेदो न भवति प्राप्तव्य केवलज्ञानस्यास्य त्रिव क्षितत्वात्, अपितु क्षीणवेदको भवति । गौतमः पृच्छति 'जइ सवेयए होज्जा, किं इत्थवेयर होज्जा. पुरिसवेयए होज्जा, नपुंसगवेयए होज्जा, पुरिसनपुंसगवेयए होज्जा ?' ज्ञानी अवेदक होता है तो क्या वह उपशान्त वेदवाला होने से अवेदक होता है या क्षीण वेदवाला होने से अवेदक होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - ( णो जबसंतवेपए होना, खीणवेयए होज्जा, ) हे गौतम! वह उत्पन्नावधिज्ञानी उपशान्तवेदवाला होने से अवेदक नहीं होता है किन्तु क्षीण वेदवाला होने से अवेदक होता है । तात्पर्य कहने का यह है कि उपशान्तवेदवाला होने से भी अवेदक जीव माना जाता है पर यहां पर ऐसा अवेदक भाव नहीं लिया है क्यों कि यह प्राप्तव्य केवल ज्ञान की विवक्षा में है और जो उत्पन्नावधिज्ञानी प्राप्तव्य केवलज्ञान की विवक्षा से इष्ट होना है वह उपशान्तवेदवाला होने से अवेदकरूप से नहीं माना जाता है क्यों कि उपशान्त वेदवाले जीव के केवलज्ञान की उत्पत्ति नहीं होती है - यह तो क्षीणवेदवाले जीव को ही होती है इसलिये यहां पर उपशान्तवेदवाले को अवेदक नहीं कहा गया है, किन्तु क्षणवेदवाले को ही अवेदक कहा गया है । अब गौतमप्रभुसे ऐसा पूछते हैं - ( जइ सवेयए होज्जा किं इत्थीवेयए તે શું તે ઉપશાન્ત વેઢવાળા હાવાથી વેદક હાય છે કે ક્ષીણુ વેઢવાળે હાવાથી આવેદક હાય છે ? महावीर अलुना उत्तर -- ( णो उवसतवेयए होज्जा, खीणवेयए होज्जा ) - હું ગૌતમ ! તે ઉત્પન્નાવધિજ્ઞાની ઉપશાન્તવેઢવાળા હાવાથી વેદક હાતા નથી પણુ ક્ષીણુવેઢવાળા હાવાથી અવેક હાય છે. આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે ઉપશાન્ત વેઢવાળા જીવને પણ અવેઢક માનવામાં આવે છે, પણ અહીં એવા અંવેદકભાવ ગ્રહણ કરવામાં આવ્યે નથી. કારણ કે તે પ્રાપ્તવ્ય કેવળજ્ઞાનની વિવક્ષામાં છે અને જે ઉત્પન્નાવધિજ્ઞાની પ્રાપ્તવ્ય કેવળજ્ઞાનની વિક્ષાથી ઈષ્ટ હાય છે તે ઉપશાન્ત વેઢવાળે હાવાથી અવૈદકરૂપે માની શકાતા નથી, કારણ કે ઉપશાન્ત વેઢવાળા જીવને કેવળજ્ઞાનની ઉત્પત્તિ થતી નથી, પણુ ક્ષીણુવેદ વાળા જીવને જ કેવળજ્ઞાનની ઉત્પત્તિ થાય છે, તેથી અહીં ઉપશાન્ત વેદવાળાને મવેદક કહ્યો નથી, પણુ ક્ષીણુવેદવાળાને જ આવેદક કહ્યો છે. गौतम स्वाभीनो प्रश्न - - ( जइ सवेयए होज्जा कि इत्थीवेयए होज्जा, पुरि० Page #770 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७५० भगवतीसत्र हे भदन्त ! यदि यदा सवेदको भवति तदा किं स्त्रीवेदको भवति? किंवा पुरुषवेदको भवति ? किं वा नपुंसकवेदको भवति ? किं वा पुरुपनपुंसकवेदको भवति ? भगवानाह- गोयमा ! इत्थीवेयए वा होज्जा, पुरिसवेयए वा होज्जा, पुरिसनपुंसगवेयए वा होज्जा नो नपुंसगवेयए होज्जा' हे गौतम ! सोऽधिकृतावधिज्ञानी स्त्रीवेदको वा भवति, भूतपूर्वस्तीत्वानुभवसद्भावात् , पुरुषवेदको वा भवति, भूतपूर्व पुस्त्वानुभवसद्भावात् ? एवं पुरुपनपुंसकवेदको वा भवति भूतपूर्वपुंस्त्वनपुंसकत्वानुभवसद्भात् । किन्तु नो नपुंसकवेदको भवति जन्मनपुंसकत्व होज्जा, पुरिसवेयए होज्जा, नपुंसग वेयए होज्जा, पुरिसनपुंसगवेयए होज्जा) हे भदन्त ! यदि वह उत्पन्न अवधिज्ञानी सवेदक होता है तो क्या वह स्त्रीवेवाला होता है, या पुरुपवेद्याला होता है, या नपुंसकवेवाला होता है ? या पुरुषनपुंसकवेवाला होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-(गोयमा !) हे गौतम ! (इत्थीवेयए वा होज्जा, पुरिसवेयए वा होज्जा, पुरिसनपुंसगवेयए वा होज्जा,) वह उत्पन्नावधिज्ञानी स्त्रीवेवाला भी होता है, पुरुषवेवाला भी होता है, पुरुपनपुंसकवेदवाला भी होता है, स्त्रीवेदवाले को जो यहां पर उत्पन्नावधिज्ञान का अधिपति कहा गया है वह स्त्रीत्व के अनुभव के सद्भाव को लेकर कहा गया है। इसी तरह से पुरुषवेदवाले में और पुरुषनपुंसक वेदराले में भी क्रमशः उत्पन्न अवधिज्ञान का अधिपतित्व पुंस्त्व के अनुभव के सद्भाव सवेयए होज्जा, नपुंसगवेयए होज्जा, पुरिसनपुंसगवेयए होज्जा ? ) 3 महन्त ! જે તે ઉત્પન્ન અવધિજ્ઞાની સવેદક હોય છે, તે શું તે સ્ત્રીવેદવાળો હોય છે, કે પુરુષ વેદવાળું હોય છે, કે નપુંસક વેદવાળું હોય છે કે પુરુષ નપુંસક દવાળે હોય છે? भडावी२ प्रभुना उत्तर–“ गोयमा ! " गौतम ! ( इत्थीवेयए वा होजा, पुरिसवेयए वा होज्जा, पुरिसनपुंसगवेयए वा होज्जा ) ते त्य-न A4. ધિજ્ઞાની સ્ત્રીવેદવાળે પણ હોય છે, પુરુષદવાળે પણ હોય છે અને પુરુષ નપુંસક વેદવાળું હોય છે. સ્ત્રીવેદવાળાને અહીં જે ઉત્પન્નાવધિજ્ઞાનનો અધિ. પતિ કહ્યો છે, તે સ્ત્રીત્વના અનુભવના સદ્ભાવની અપેક્ષાએ કહ્યો છે. એજ પ્રમાણે પુરુષવાળાને અને પુરુષનપુંસક વેદવાળાને અહીં જે ઉત્પન્નાવષિજ્ઞાનના અધિપતિ કહ્યા છે તે અનુક્રમે પુર્વ (પુરુષત્વ) અને પુરુષ નપું. સકત્વના અનુભવના સદ્દભાવની અપેક્ષાએ કહેવામાં આવેલ છે. Page #771 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रचन्द्रिका टी००९९०३१ सू०६ मुस्याप्रतिपन्नावधिज्ञानिनिरूपणम् ७५१ सद्भावात् जन्मनपुंसकोsवधिज्ञानी न भवतीति भावः । गौतमः पृच्छति - से णं ते ! किं सकसाई होज्जा, अकसाई वा होज्जा ? ' हे भदन्त ! स खलु अधिकृतावविज्ञानी कि सकपायी भवेत् ? किं वा अकपायी भवेत् ? भगवानाह - 'गोयमा । सकसाई वा होज्जा, अकसाई वा होज्जा' हे गौतम | अधिकृतावधिज्ञानी सकपायी वा भवेद, अकपायी वा भवेत्, तत्र यः कपायाक्षये सति अवधिज्ञानं लभते स सकपायो सन् अवधिज्ञानी भवेत्, अथ च यस्तु कपायक्षयेसति अवधिज्ञानं लभते असौ अरुपायी अवधिज्ञानी भवेदिति भावः । गौतमः पृच्छतिज कसाई होज्जा किं उवसंतकसाई होज्जा, खीणकसाई होज्जा ? ' हे को और पुरूषनपुंसकत्व के अनुभव के सद्भाव को लेकर कहा गया जानना चाहिये । " अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं - ( से णं भंते । किं सकसाई होज्जा, अकसाई वा होज्जा ) हे भदन्त ! वह अधिकृत अवधिज्ञानी मनुष्य क्या सकषायी होता है या अकषायी होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - ( गोयमा ! सकसाई वा होज्जा अकसाई वा होज्जा) हे गौतम! वह उत्पन्न अवधिज्ञानी मनुष्य सकषायी भी होता है और अकषायी भी होता है । जो अधिकृत अवधिज्ञानी कषाय के अक्षय में अवधिज्ञान को प्राप्त करता है वह सकषायी अवधिज्ञानी कहा जाना है और जो कषाय के क्षय में अवधिज्ञान को प्राप्त करता है वह अकषायी अवधिज्ञानी कहा जाता है। अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं - ( जइ अकसाई होज्जा किं उबसंत कमाई होज्जा, खीणकसाई होज्जा ) हे भदन्त ! उत्पन्न अवधिज्ञानी गौतम स्वाभीने अश्न - ( से णं भंते ! कि सकसाई होज्जा, अकसाई होज्जा ? ) लहन्त! ते अधिकृत अवधिज्ञानी मनुष्य शुं सम्षायी होय छे કે અકષાયી હાય છે ? महावीर प्रभुना उत्तर- " गोयमा !” हे गौतम ! ( सकसाई वा होन्जा, अकसाई वा होज्जा ) ते उत्पन्न अवधिज्ञानी मनुष्य उषाययुक्त पशु होय छे અને કષાયરહિત પણુ હાય છે, જે અધિકૃત અવધિજ્ઞાની કષાયના અક્ષયની અવસ્થામાં અવધિજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરે છે, તે મનુષ્યને સકષાયી અવિધજ્ઞાની કહે છે અને જે મનુષ્ય કષાયના ક્ષયની અવસ્થામાં અવધિજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરે છે, તે મનુષ્યને અકષાયી અવધિજ્ઞાની કહે છે. गौतम स्वाभीना अश्न - ( जइ अकसाई होन्जा, किं उवसतकसाई होज्जा, स्त्रीणकखाई होक्जा 6 ) हे भहन्त ! उत्पन्न अवधिज्ञानी मनुष्य ले सम्षायी Page #772 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७५२ भगवती सूत्रे भदन्त ! यदि यदा अकपायी भवेत् तदा किम् उपशान्तकपायी भवेत् ! किंवा क्षीणकपायी भवेत् ? भगवानाह - ' गोयमा ! नो उवसंतकसाई होज्जा ? खीण कसाई होज्जा' हे गौतम । स श्रुत्वाऽवधिज्ञानी नो उपशान्तकपायी भवेत्, अपितु क्षीणकपायी भवेत् । गौतमः पृच्छति - 'जइ सकसाई होज्जा, से णं भंते ! कर सु कसाएसु होज्जा ? ' हे भदन्त ! स श्रुत्वाऽवधिज्ञानी यदि यदा सकपायी भवेत् तदा कतिषु कषायेषु भवेत् ? भगवानाह - ' गोयमा ! चउसु वा, तिसुवा, मनुष्य यदि अकपायी होना है तो क्या वह उपशान्त कषायी होता है या क्षीणकषायी होता है- पूछने का तात्पर्य ऐसा है कि उत्पन्न अवधिज्ञानी यदि अकषायी जीव होता है तो वह किस रूप से अकषायी होता है- क्या कषायें उसकी उपशान्त होती हैं इसलिये वह अकषायी होता है, या कपायें उसकी क्षीण हो गई हैं इसलिये वह अकषायी होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - ( गोयमा ! नो उवसंतकसायी होज्जा, वीणक साथी होज्जा ) हे गौतम । जो जीव श्रुत्वा अवधिज्ञानी होता है वह उपशान्त कषायवाला होने से अकपायी नहीं होता है । किन्तु - क्षीणकषायवाला होने से अकषायी होता है । अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं - ( जइ सकसायी होज्जा, से णं ते! कइ कसाएस होज्जा ) हे भदन्त । यदि श्रुत्वा अवधिज्ञानी सकषायी होता है तो वह कितनी कषायों में होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - ( गोयमा ) हे गौतम ! ( चसु वा, तिसुवा, હાય છે, તેા શું તે ઉપશાન્તકષાયી હાય છે કે ક્ષીણુકષાયી હાય છે? આ પ્રશ્નનું તાત્પર્ય નીચે પ્રમાણે છે-ઉત્પન્ન અવધિજ્ઞાની મનુષ્ય જો અકષાયી હાય છે, તેા શું તેના કષાયેા ઉપશાન્ત થઈ જવાથી અકષાયી હાય છે કે તેના કષાયે ક્ષીણ થઈ જવાથી તે અકષાયી હાય છે ? भडावीर अलुना उत्तर- ( गोयमा ! तो उवसतकसाई होज्जा, खीणकसायी होज्जा ) हे गौतम! ? लव श्रुत्वा अवधिज्ञानी होय छे, ते उपशान्त उषाચવાળા હાવાથી અકષાયી હતેા નથી, પણુ ક્ષીણકષાયવાળા હાવાથી અકષાયી હૈાય છે. गौतभ स्वाभीना अश्न - ( जइ सकसाई होज्जा, से णं भंते ! कइसु कसाएसु होब्जा ? ) डे लहन्त ! ले ते श्रुत्वा अवधिज्ञानी सम्षायी होय छे, તેા કેટલા કષાયેાવાળા હાય છે ? भडावीर अलुना उत्तर— " गोयमा !” गीत ! ( उसु वा, तिसु वा, Page #773 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमैrन्द्रिका टो० श०९ ४०३१ सू०६ श्रुत्वा प्रतिपन्नावधिज्ञानिनिरूपणम् ७५३ दोन वा, एक्कमि वा होज्जा' हे गौतम! स श्रुत्वाऽवधिज्ञानी चतुर्षु वा, त्रिषु वा, द्वयोर्वा, एकस्मिन् वा कपाये भवति, तथा च यदा अक्षीणकषायः सन् अत्रधिज्ञानं लभते तदाऽयं चारित्रयुक्तत्वात् चतुर्षु संज्वलनकपायेषु भवेत्, यदा तु क्षपकश्रेणिवर्तित्वेन संज्वलनको क्षीणे सति अवधिज्ञानं लभते तदा त्रिपु संज्वलनमानमायालो भेषु अवधिज्ञानं लभते यदा तु तथैव संज्वलनक्रोधमानयोः क्षीणयोरवधिज्ञानं लभते तदा द्वयोर्मायालो भयोवविज्ञानं भवति, यदा तु त्रिषु संज्वलनक्रोधमानमायारूपेषु क्षीणेषु अवधिज्ञानं लभते तदा एकस्मिन् लोभे अवविज्ञानं भवेदिति दो वा एक्कंमि वा होज्जा ) वह श्रुत्वा अवधिज्ञानी चार कपायों में भी होता है, तीन कषायों में भी होता है, दो कपायों में भी होता है और एक कपाय में भी होता है। तथा च-जब जीव अक्षीणकषाय होकर अवधिज्ञान को प्राप्त करता है तब यह चारित्र युक्त होने से चार संज्वलन संबंधी क्रोध, मान, माया और लोभ इनमें वर्तता है । और जब क्षपक श्रेणीपर आरोहण करता है तब क्षपक श्रेणीवर्ती होने से उसका क्रोध क्षीण हो जाता है अतः क्रोध के क्षीण हो जाने पर जब यह जीव अवधिज्ञान प्राप्त करता है तब ऐसा कहा जाता है कि संज्वलन संबंधी मान, माया और लोभ इन तीन कषायों में जीव अवधिज्ञान प्राप्त करता है और इसी तरह से जब संज्वलन संबंधी क्रोध और मान के क्षीण होने पर जीव अवधिज्ञान प्राप्त करता है तब दो कषायों में जीव अवविज्ञान प्राप्त करता है ऐसा कहा जाता है और जब इसी तरह से संज्वलन संबंधी क्रोध, मान, और मायाके क्षीण होने पर जीव अवधि दोसुवा, एकमि वा होज्जा ) ते श्रुत्वा अवधिज्ञानी यार उषायोवाणी पशु होय છે, ત્રણ કાયાવાળા પણ હાય છે, એ કષાયેાવાળા પણ હાય છે અને એક કષાયવાળા પણુ હાય છે જેમકે • જ્યારે જીવ અક્ષીણુ કષાયની અવસ્થામાં અવધિજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરે છે, ત્યારે તે ચારિત્રયુક્ત હાવાથી સંજવલન સંબધી ક્રોધ, માન, માયા અને લેભરૂપ ચાર કષાયાવાળા હોય છે જ્યારે તે જીવ ક્ષપક શ્રેણીપર આરેહણ કરે છે ત્યારે તેને ક્રોધ ક્ષીણ થઈ જાય છે આ રીતે ક્રાધક્ષીણ થઈ જતાં જ્યારે તે અવધિજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરે છે, ત્યારે એવું કહેવાય છે કે સજવલન સ બધી માન, માયા અને લાભ, આ ત્રણ કાચામાં તે અવધિજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરે છે એજ પ્રમાણે સંજવલન સંખ ધી ક્રોધ અને માનક્ષીણ થતાં જ્યારે જીવ અવધિજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરે છે, ત્યારે તે અવધિજ્ઞાનીમા માયા અને લેભરૂપ એ કષાયાનેા જ સદૂભાવ રહે છે. અને એજ રીતે સજ भ० ९५ Page #774 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती सूत्रे ७५४ भावः । तदेव सूत्रकारआह- 'चउसु होज्जमाणे संजलणको हमाणमायालो भेसु होज्जा' चतुर्षु भवन्त्वविज्ञानी संज्वलनक्रोधमानमाचालोभेषु भवेत् । ' तिसृ होज्जनाणे संजलणमाणमायालोभेलु होज्जा ' त्रिषु भवन् श्रुत्वाऽवविज्ञानी संज्य लनमानमायालोभेषु भवेत्, 'दोसु होज्जमाणे संजलणमायालोहेसु होज्जा ' द्वयोर्भवन् श्रुत्वाऽवधिज्ञानी संज्वलन मायालो भयोर्भवेत् ' एगंमि होज्जमाणे एगंमि संजल लोहे होज्जा ! एकस्मिन् भवन् श्रुत्वाऽवधिज्ञानी संज्वलनलोभे " ज्ञान प्राप्त करता है- -तब वह लोभ में अवधिज्ञान प्राप्त करता है ऐसा कहा जाता है इसी बात को सूत्रकार ने (चउसु होज्जमाणे संजलण कोहमाणमाया लोभे होज्जा, तिलु होज्जमाणे संजलण माणमायालोभे होज्जा, दोसु होज्जनाणे संजणमायालोमेसु होज्जा, एगंमि होज्जमाणे एगंमि संजलण लोभे होज्जा ) इन सूत्रों द्वारा कहा है । अर्थात् श्रुत्वा अवधिज्ञारी जब चार कपायों में बर्तता है तो वे कपायें संज्वलन संबंधी क्रोधादि चार हैं- इनमें ही वह वर्तता है अन्य कषायों में वह नहीं वर्तता है । इसी तरह से जब वह तीन कषायों में होता है ऐसा कहा जाता है-तब संज्वलन संबंधी ही तीन कषायों में वह होता है -संज्वलनातिरिक्त कपायों में नहीं । इसी तरह से जब वह दो कषायों में होता है - तो वे दो कपायें संज्वलन संबंधी माया लोभ हैं- इनमें ही यह होता है - एक में वह संज्वलन संबंधी लोभ में होता है। વલન સ ધી ક્રોધ, માન અને માયા ક્ષીણ થતાં જીવ જ્યારે અવિધજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરે છે, ત્યારે તે એક માત્ર લાભથી યુક્ત રહીને અધિજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરે छे, शोभ उही शाय छे. मेन वातने सूत्रारे ( चउसु होन्जमाणे संजलण कोहमाणमायालोभेसु होज्जा, तिसु होज्जमाणे सजलण माणमायालोभेसु होज्जा, दोसु होज्जमाणे सजलण मायालोभेसु होजा, एगंमि होज्जमाणे एग मि संजलणलोभे होज्जा ) भा સૂત્રપાઠ દ્વારા વ્યક્ત કરી છે. એટલે કે શ્રુત્વા અવધિજ્ઞાની જ્યારે કષાયેામાં વતા હાય છે, ત્યારે સજવલન સંબધી ક્રોધ, માન, માયા અને લાભરૂપ ચારે કષાયેામાં વતા હાય છે. જ્યારે તે ત્રણ કાચામાં વતા હાય છે, ત્યારે તે સંજવલન સંબંધી માન, માયા અને લાભમાં,જ વતા હોય છે. જ્યારે તે એ કષાયેામાં વર્તતા હાય છે ત્યારે સંજવલન સબંધી માયા અને લાભમાં જ વતતા હાય છે. જ્યારે તે એક કષાયમાં વર્તતે હાય છે ત્યારે સજવલન સંબંધી લાભમાં જ વતા હોય છે. Page #775 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रचन्द्रिका टीका २०९ उ. ३१०६ श्रुत्वा प्रतिपन्नावधिना निनिरूपणम् ७५६ भवेत् । ' तस्स णं भते ! केवढ़या अमवसाणा पण्णत्ता ?' हे भदन्त ! तरय खलु श्रुत्वाऽवधिज्ञानिनः कियन्ति अध्यवसानानि अध्यवसायाः प्रज्ञप्तानि ? भगवानाह - 'गोयमा ! असंखेज्जा' हे गौतम ! श्रुत्वासमुत्पन्नावविक्षानिनः असंख्येयाः अध्यवसाया भवन्ति, ' एवं जहा असोच्चाए तदेव जाव केवलवरनाणदंसणे समुपज्जइ एवं पूर्वोक्तरीत्या यथा 'अश्रुत्वा' इत्यस्मिन् आलापके उक्त तथैवा त्रापि यावत्-ते अध्यवसायाः प्रशस्ताः, नो अप्रशस्ताः, तैश्च प्रसरतैः दर्द्धमानैरध्यवसायैरनन्तेभ्यो नैरयिकेभ्यः भवग्रहणेभ्यः सवग्रहणेभ्य आत्मानं विसंयोजयति, या अपि च ता इमा नैरयिक- तिर्यग्योनिक मनुष्यदेव आत्मानं विसंयोजयति, प्रशस्तै 1 अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं ( तस्स णं भते । केवड्या अज्झवसाणा पण्णत्ता ) हे भदन्त ! उस श्रुत्वा अवधिज्ञानी के अध्यवसान- अध्यवसाय कितने कहे गये हैं-उत्तर में प्रभु कहते हैं - (गोचमा) हे गौतम! ( असंखेज्जा ) उस श्रुत्वा अवधिज्ञानी के अध्यवसाय असंख्यात होते हैं । ( एवं जहा असोचाए तहेव जाव केवलवरनाणदंसणे समुपज्जइ ) इस तरह से जैसा इन अध्यवसायों के विषय में तथा अध्यवसायों से भी आगे केवलज्ञान दर्शन उत्पन्न होने तक का कथन अद्भुत्व के प्रकरण में आलापक में किया गया है वैसा ही कथन यहां पर भी किया गया जानना चाहिये । यावत्-वे अध्यवसाय उसके प्रश स्त होते हैं, अप्रशस्त नहीं होते हैं । उन वर्द्धमान प्रशस्त अव्यवसायों के प्रभाव से वह श्रुत्वा अवधिज्ञान अधिपति नैरयिक संबंधी अनन्त भवग्रहणों से अपनी मुक्ति कर लेता है अर्थात् वह मर कर नैरयिकों गौतम स्वाभीना प्रश्न - ( तस्स ण भंते ! केणइया अज्झत्रसानो पण्णचा ? ) હૈ ભદન્ત ! તે શ્રુત્વા અવધિજ્ઞાનીના કેટલા અધ્યવસાય હ્યાં છે ? भडावीर अलुने। उत्तर–“ गोयमा ! अस खेज्जा " हे गौतम! ते श्रुत्वा अवधिज्ञानीना असण्यात अध्यवसाय ह्या छे. ( एवं जहां असोच्चाए तहेव जाव केबलवरनाणदंसणे समुत्पज्जइ ) अध्यवसायोना विषयभां तथा ठेवणज्ञान દન ઉત્પન્ન થવા પન્તના વિષયમાં જેવુ અશ્રુત્વા અધિજ્ઞાનીનું કચન કર વામાં આવ્યુ છે, એવું જ કથન શ્રુત્વા અધિજ્ઞાનીના વિષયમાં પશુ સમજવું, તે કથનનેા સારાશ નીચે પ્રમાણે સમજવા-તેના તે અધ્યવસાયે પ્રશસ્ત જ હાય છે, અપ્રશસ્ત હાતા નથી. તે વર્ધમાન પ્રશસ્ત અધ્યવસાયાના પ્રભાવથી નૈયિક સંબધી અનન્ત ભવગ્રહણેાથી મુક્ત થઈ જાય છે-એટલે કે મરીને , Page #776 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीस्त्र रध्यवसायैरनन्तेभ्यस्तिर्यग्योनिकमनुष्य देवगति नाम्न्यश्चतस्त्र उत्तरप्रकृतयस्तासांच खलु औपग्रहिकान् भत्रपोपकान् अनन्तानुवन्धिनः क्रोधमानमायालोमान् क्षपयति ताँश्च क्षपयित्वा अप्रत्याख्यानकपायान् क्रोधमानमायालोभाल क्षपयति, ताँश्च क्षपयित्वा प्रत्याख्यानावरणक्रोधमानमायालोमान् क्षपयति, तॉश्च क्षपयित्वा संज्वलनक्रोधमानमायालोभान् क्षपयति, ताँश्च क्षपयित्वा पञ्चविधं ज्ञानावरणीयं, नवविधं दर्शनावरणीयं, पञ्चविधं च आन्तरायिकं तालमस्तककृत्तं च खलु मोहनीयं कृत्वा कर्मरजोविकरणकरम् अपूर्वकरणम् अनुपविष्टस्य अनन्तम् अनुत्तरम् में जन्म धारण नहीं करता है, इसी तरह से वह उन प्रशस्त अध्यसायों के प्रभाव से अनन्ततियञ्चों के भवों के ग्रहण से, अनन्त मनुष्य और देव संबंधी भवों के ग्रहण से, अपने को छुड़ा लेता है। तथा जो ये नैरयिक तिर्यग्योनिक, मनुष्य और देवगति नाम की चार उत्तर प्रकृतियां है सो इनकी औपग्राहिक-भवपोषक जो अनन्तालुवंधी संबंधी क्रोध, मान, माया, लोभ प्रकृतियां हैं उनका क्षय करता है, इनका क्षय करके फिर यह अप्रत्याख्यान क्रोध, मान, माया और लोभ इनका क्षय करता है इनका क्षय करके प्रत्याख्यानावरण क्रोध मान माया लोभ इनका क्षय करता है, इनके क्षय के बाद फिर यह संज्वलन क्रोध, मान, माया, और लोभ का क्षय करता है। इनका क्षय करके पांच प्रकार के ज्ञानावरणीय को, नौ प्रकार के दर्शनावरणीय को पांच प्रकार के आन्तरायिक को और मोहनीय को तालमस्तककृत्त करके कर्मरज के विखे નારમાં ઉત્પન્ન થતો નથી. એ જ પ્રમાણે તે પ્રશસ્ત અધ્યવસાયના પ્રભાવથી અનંત તિર્યંચ ભવગ્રહણથી, અનંત મનુષ્ય ભવગ્રહણથી પિતાની જાતને છેડાવી દે છે. તથા નારક, તિર્યંચ, મનુષ્ય અને દેવગતિ નામની જે ચાર ઉત્તર પ્રકૃતિ છે તેમની ઔપગ્રહિક (ભવપષક) જે અનન્તાનુબંધી ક્રોધ, માન, માયા અને લેભરૂપ ચાર પ્રકૃતિ છે, તેમને તે ક્ષય કરે છે. તેમને ક્ષય કરીને તે અપ્રત્યાખ્યાન સંબંધી કોધ, માન, માયા અને લોભને ક્ષય કરે છે. તેમને ક્ષય કરીને તે અપ્રત્યાખ્યાનાવરણીય ક્રોધ, માન, માયા અને લેભને ક્ષય કરે છે. તેમને ક્ષય કરીને તે સંજવલન કોધ, માન, માયા અને લેભને ક્ષય કરે છે. તેમને ક્ષય કરીને તે પાંચ પ્રકારનાં જ્ઞાનાવરણીય કર્મોને, નવ પ્રકારના દર્શનાવરણીય કર્મને, પાંચ પ્રકારના આન્તરાયિક કર્મોને અને મોહનીય કર્મોને ક્ષય કરે છે. જેમ મસ્તક છેદવાથી તાડવૃક્ષ ક્ષીણ થઈ જાય છે તેમ આ કર્મોનું આવરણ હટી જવાથી આત્મા પણ કર્મોથી રહિત Page #777 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श०९ उ०३१सू० ६ ध्रुत्वा प्रतिपन्नावधिज्ञानिनिरूपणम् ७५७ आघवेज वा, पनवेज्ज वा, परूवेज्ज वा, ' हे गौतम ! स श्रुत्वा केवलज्ञानी केवलिप्रज्ञप्तं धर्मम् आख्यापयेद् वा, प्रज्ञापयेद् वा, प्ररूपयेवा । गौतमः पृच्छतिनिर्व्याघातं निरावरणं कृत्स्नं प्रतिपूर्ण केवलवरज्ञानदर्शनं समुत्पन्नं भवेदिति भावः । गौतमः पृच्छति-से णं भंते ! केवलिपण्णत्तं धम्मं आघवेज्ज वा, पन्नवेज्ज वा, परूवेज वा ? ' हे भदन्त ! स खलु श्रुत्वा समुत्पन्न केवलज्ञानी कि केवलिप्रज्ञप्तं धर्मम् अख्यापयेद् वा, प्रज्ञापयेद् वा, प्ररूपयेद् वा ! ' भगवानाह-'हता, रनेवाले अपूर्वकरणमें प्रविष्ट हुए इसके अनन्त, अनुत्तर, नियाघात, निरावरण, कृत्स्न, प्रतिपूर्ण श्रेष्ठ केवलज्ञान और केवलदर्शन उत्पन्न हो जाते हैं। ___ अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-(से णं भंते ! केवलिपण्णत्तं धम्म आघवेज्ज वा, पन्नवेज्ज वा, पल्वेज्ज वा) हे भदन्त! वह श्रुत्वा समुपन्न केवलज्ञानी क्या केवली प्रज्ञाप्त धर्म का कथन करता है, उसकी प्रज्ञापना करता है ? और क्या उसकी प्ररूपणा करता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-(हंता, आघवेज्ज वा, पन्नवेज्ज वा, परवेज्ज वा) हां, गौतम! वह श्रुत्वा केवलज्ञानी केवलिप्रज्ञप्त धर्म का कथन करता है उसकी प्रज्ञापना करता है और उसकी प्ररूपणा करता है। अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-(से णं भंते ! पवावेज्ज वा, मुंडावेज्ज वा) हे भदन्त ! वह श्रुत्वा केवलज्ञानी शिष्यों को प्रत्रज्या दे सकता है, उन्हें दीक्षित कर सकता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं (हंता, થઈ જાય છેઆ રીતે ઉપર્યુક્ત કર્મોને “તાલમસ્તક કૃત” ( અર્થ આગળ સ્પષ્ટ કર્યો છે) કરજને વિખેરનાર અપૂર્વકરણમાં પ્રવિષ્ટ થયેલા તે થવા भवधिज्ञानान मनन्त, अनुत्तर, निव्याघात, निरा२, पृत्स्न, (संपूर्ण) પ્રતિપૂર્ણ અને શ્રેષ્ઠ કેવળજ્ઞાન અને કેવળ દર્શન ઉત્પન્ન થઈ જાય છે गौतम स्वाभाना प्रश्न-( से णं भंते ! केवलिपन्नत्वं धम्म आघवेज वा, पन्नवेज्ज वा, परवेज वा ? ) 3 महत्त! ते श्रुत्वा समुत्पन्न परशानी मनुष्य શું કેવલિરૂમ ધર્મનું કથન કરે છે, તેની પ્રજ્ઞાપના કરે છે, અને તેની પ્રરૂપણ કરે છે ? महावीर प्रभुन। उत्तर-(हता, आघवेज्ज वा, पनवेज्ज वा, परवेज वा) હા, ગૌતમ ! તે ઋત્વા કેવળજ્ઞાની કેવલિપ્રજ્ઞસ ધર્મનું કથન કરે છે, તેની પ્રજ્ઞાપના પણ કરે છે અને તેની પ્રરૂપણ પણ કરે છે. गौतम स्वाभीमा प्रश्न-( से णं भते ! पवावेज वा, मुंडावेज वा ?) હે ભદન્ત ! શું તે થવા કેવલજ્ઞાની શિષ્યને પ્રવજ્યા દઈ શકે છે અને તેમને દીક્ષિત કરી શકે છે? Page #778 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७८ भगवतीसूत्र ' सेणं भंते ! पवावेज्ज वा, मुंडावेज्ज वा ?' हे भदन्त । स खलु श्रुत्वा केवलज्ञानी शिष्यान् प्रत्राजयेद् वा ? मुण्डयेद् वा ? किम् भगवानाह-'हता पवावेज्ज वा, मुंडावेज वा, ' हे गौतम ! हन्त सत्यं पत्राजयेद् वा मुण्डयेद् वा, गौतमः पृच्छति-'तस्स णं भंते ! सिस्सा वि पवावेज्ज वा मुंडावेज्जया?' हे भदन्त । तस्य खलु केवलज्ञानिनः शिष्या अपि किं प्रव्राजयेयुर्वा मुण्डयेयुवो ? भगवानाह-हे गौतम ! 'हत पवावेज्ज वा मुण्डावेज्ज वा' हन्त-सत्यम् प्रत्राजयेयुर्वा मुण्डयेयुर्वा । गौतमः पृच्छति-'तस्स णं भते ! पसिस्ला वि पवावेज्ज वा मुंडावेज्ज वा ? हे भदन्त ! तस्य के वलिनः प्रशिष्या अपि किं प्रव्राजयेयुर्वा ? मुण्डयेयुर्वा ? भगवानाह-'हन्त, पन्नावेज वा मुंडावेज वा' इन्त-सत्यं तस्य केवपवावेज्ज वा मुंडावेज्ज वा) हां, गौतम ! वह श्रुत्वा केवली शिष्यों को प्रव्रज्या दे सकता है और उन्हें दीक्षित कर सकता है।। अव गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-(तरसणं भंते ! सिस्ता वि पवावेज्ज वा मुंडावेज्ज वा) हे भदन्त ! उस झुत्वा केवलज्ञानी के शिष्य श्री क्या प्रव्रज्या दे सकते हैं, दीक्षा दे सकते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-(हंता, पवावेज्ज वा, मुडावेज्ज वा) हाँ गौतम! उस श्रुत्वा केवलज्ञानी के शिष्य भी प्रव्रज्या दे सकते हैं-दीक्षा दे सकते हैं। गौतम प्रभु से पूछते हैं-(तस्स णं भंते ! पसिस्सा वि पवावेज वा, मुंडावेज वा) हे भदन्त ! उस श्रुत्वा केवलज्ञानी के प्रशिष्य भी क्या प्रव्रज्या दे सकते हैं-दीक्षा दे सकते हैं ? (हंता, पवावेज्ज वा मुंडावेज्ज वा) हां, महावीर प्रभुने। उत्त२-(हता, पञ्चावेज वा, मुडावेज वा) , ગૌતમ! તે કૃત્વા કેવલી શિષ્યને પ્રવજ્યા દઈ શકે છે અને તેમને દીક્ષિત शश छे. गौतम स्वाभाना प्रश्न-(तस्स णं भंते ! सिसा वि पव्यावेज वा, मुडावेज ? ) 3 महन्त ! ते श्रुत्वा वतीना शिष्यो ५ | प्रत्याश છે અને દીક્ષા દઈ શકે છે? मडावी२ असुने। उत्तर-(हता पवावेज वा, मुंडावेज वा) डी, ગૌતમ! તે યુવા કેવલજ્ઞાનીના શિષ્ય પણ પ્રવજ્યા દઈ શકે છે અને દીક્ષા ४ श छे. गौतम स्वाभाना प्रश्न-(तस्स णं भंते ! पसिस्सा वि पवावेज्ज' वा, मुंडावेज वा १) महन्त ! तमना प्रशिष्य पर शु प्रयाश छ અને દીક્ષા દઈ શકે છે, Page #779 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टी० श०९ ७०३१सू०६ श्रुत्वा प्रतिपन्नावधिहानिनिरूपणम् ७५९ लिनः पशिष्या अपि पवाजयेयुर्वा मुण्डयेयुर्वा । गौतमः पृच्छति-' से णं भंते ! सिझइ बुझइ जाव अंतं करेइ ? ' हे भदन्त ! स खलु श्रुत्वा केवलज्ञानी किम् सि यति, बुध्यते, यावत् मुच्यते परिनिर्वाति सर्वदुःखानामन्तं करोति ? भगवानाह-हता, सिज्झइ वा जाव अंतं करेइ' हे गौतम ! हन्त सत्यं स श्रुत्वा केवलज्ञानी सिध्यति, वुध्यते यावत्-मुच्यते परिनिर्वाति सर्वदुःखानामन्तं करोति । गौतमः पृच्छति-तस्स णं भंते ! सिस्सा वि सिझंति, जाव अंतं करेंति ?' हे भदन्त | तस्य खलु केवलिनः शिष्या अपि कि सिध्यन्ति यावत् बुध्यन्ते मुच्यन्ते गौतम ! उस श्रुत्वा केवलज्ञानी के प्रशिष्य भी प्रव्रज्या दे सकते हैं, दीक्षा दे सकते हैं। ___ अब गौतम प्रभु ले ऐसा पूछते हैं-(से णं भंते ! सिज्झइ, वुज्झइ जाव अंतं करेइ ) हे भदन्त ! वह श्रुत्वा केवलज्ञानी क्या सिद्ध होता है, यावत् समस्त दुःखों का अन्त करता है ? यहाँ यावत् पद से "वुध्यते, मुच्यते, परिनिर्वाति, सर्वदुःखानाम् ” इन पदों का ग्रहण हुआ है। इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-(हंता, सिज्झइ, चा जाब अंतं करेइ) हां, गौतम ! वह श्रुत्वा केवलज्ञानी सिद्ध होता है, वुद्ध होता है, यावत् मुक्त होता है, सब तरफ से सर्वथा शांत होता है और समस्त दुःखों का नाश करता है । (तस्स णं अते! मिस्सा वि सिझंति जाव अंतं करेंति ) हे भदन्त ! क्या उसके शिष्य भी सिद्ध होते हैं यावत् समस्त दुःखों का नाश करते हैं ? यहां यावत् पद से “वुध्यते" आदि क्रिया __ मडावीर प्रभुने। :उत्तर-(हता, पवावेज्ज वा, मुंडावेज वा ) , ગૌતમ ! તેમના શિષ્યો પણ પ્રવજ્યા દઈ શકે છે અને દીક્ષા અંગીકાર કરાવી શકે છે ___ गौतम स्वाभान प्रश्न-(से ण भंते ! सिज्झइ, बुज्झइ, जाव अत' करेइ ?) 3 महन्त ! शु. ते श्रुत्वा वज्ञानी सिद्ध थाय छे, मुद्ध थाय छे, મુક્ત થાય છે, સમસ્ત કર્મોને ક્ષય કરે છે અને સમસ્ત દુબેને અત કરે છે ? महावीर प्रभुना उत्त२-(हतो, सिज्झइ वा जाव अंत करेइ ) &ी, ગૌતમ ! તે કૃત્વા કેવળજ્ઞાની સિદ્ધ થાય છે, બુદ્ધ થાય છે, મુક્ત થાય છે, સમસ્ત કર્મોને ક્ષય કરે છે અને સમસ્ત દુઃખોનો અંત કરે છે गौतम स्वाभाना प्रश्न-( तस्स णं भंते ! सिस्सा वि सिझति, जाव अत करे ति ? ) 8 महन्त ! ते श्रुत्वा जीना शिष्य! ५ शु सिद्ध थाय छे मने समस्त मानो नाश ४२ छे ? म ' जाव ( यावत् )" ५६ द्वारा Page #780 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७६० भगवनीसूत्रे परिनिर्वान्ति सर्वदुःखानामन्तं कुर्वन्ति ? भगवानाह-'हंता सिझंति, जाव अंतं करेंति' हे गौतम ! तस्य शिष्या अपि हन्त सत्यं सिध्यन्ति यावत्-बुध्यन्ते, मुच्यन्ते, सर्वदुःखानामन्तं कुर्वन्ति च । गौतमः पृच्छति'तस्स ण भंते! पसिस्सा वि सिज्झति जाव अंतं करेंति ? ' हे भदन्त ! तस्य केवलज्ञानिनः प्रशिष्या अपि किम् सिध्यन्ति यावत् युध्यन्ते मुच्यन्ते परिनिर्वान्ति सर्वदु खानामन्तं कुर्वन्ति? भगवानाह -'एवं चेव जाव अंतं करेंति' हे गौतम! एवमेव पूर्वोक्तरीत्यैव यावत् तस्य प्रशिष्या अपि सिध्यन्ति बुध्यन्ते मुच्यन्ते परिनिर्वान्ति सर्वदुःखानामन्तं कुर्वन्ति चेति । गौतमः पदों का ग्रहण हुआ है "सर्वदुःखानाम्" इस पद तक। उत्तर में प्रभु कहते हैं-(हंता, सिझंति जाब अंतं करेंति ) हां, गौतम ! उस श्रुत्वा केवलज्ञानी के शिष्य भी सिद्ध होते हैं, यावत् समस्त दुःखों का अंत करते हैं । (तस्स णं भंते ! पमिस्सा वि सिझंति जाव अंत करे ति) हे भदन्त ! उस अल्वा केवली के क्या प्रशिष्य भी सिद्ध होते हैं यावत् समस्त दुःखों का अन्त करते हैं ? यहां पर भी यावत् पद से पूर्वोक्त “सिझंति" आदि क्रिया पदों का " सर्वदुःखानाम् " पद तक ग्रहण किया गया है। उत्तर में प्रभु कहते हैं-(एवं चेव, जाव अंतं करे ति) हे गौतम! पूर्वोक्तरीति के अनुसार यावत् उसके प्रशिष्य भी सिद्ध होते हैं यावत् समस्त दुःखों का अन्त करते हैं । यहाँ पर भी (यावत्) पद से "बुध्यंते, मुच्यन्ते, परिनिर्वान्ति, सर्वदु खानाम् " इन पदों का ग्रहण हुआ है। (बुध्यते, मुच्यते, परिनिर्वाति सर्वदुःखानाम् ) मा यिापहोने यह ४२कामा माया छे. महावीर प्रसुने। उत्त२– (हता, सिझंति, जाव अंत करे ति ) , ગૌતમ ! તે થવા કેલીના શિષ્યો પણ સિદ્ધ થાય છે, બુદ્ધ થાય છે, મુક્ત થાય છે, સમસ્ત કર્મોનો ક્ષય કરે છે અને સમસ્ત દુઃખાને અ ત કરે છે गौतम स्वामीना प्रश्न-( तस्स गं भंठे ! पहिस्सा वि सिझ ति जाव अंत करे ति ) 3 महन्त ! तमना प्रशिष्यो ५y शुं सिद्ध थाय छ, मुद्ध થાય છે, મુક્ત થાય છે, સમસ્ત પરિતાપથી રહિત થાય છે અને સમસ્ત દુઃખને અંત કરે છે ? महावीर प्रभुन। त२-( एवं चेत्र जाव अत' करे दि १) गौतम ! શ્રવા કેવલીના શિષ્યોની જેમ પ્રશિષે પણ સિદ્ધ થાય છે, બુદ્ધ થાય છે, મુક્ત થાય છે, સમસ્ત પરિતાપથી રાહત થાય છે અને સમસ્ત દુખોને અંત કરી નાખે છે. Page #781 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टी०।०९ उ० ३१ सू०६ श्रुत्वा प्रतिपन्नावधिशानिनिरूपणम् ७६१ पृच्छति-'से णं भंते कि उड्ढं होज्जा३' हे भदन्त! स खलु केवलज्ञानी किम् ऊर्ध्वम् अलोके भवति, अधोलोके भवति, तिर्यग्रलोके वा भवति ? भगवानाह-'जहेव असोचाए जाव तदेकदेसमाए होज्जा' हे गौतम ! यथैव ' अश्रुत्वा' इत्यस्याभिलापे उक्त तथाऽत्रापि यावत् ऊ-वं वा लोके भवति, अधो वा लोके भवति, तिर्यग्लोके वा भवति, ऊय भवन् शब्दापाति-विकटापाति-गन्धापातिमाल्यवन्तपर्यायेषु वृत्तवैताढयपर्वतेषु भवति, संहरणं प्रतीत्य सौमनस्यवले वा पाण्डुकवने वा भवति, अधोलोके भवन् गर्ने वा दयीं वा भवति, संहरणं प्रतीत्य पाताले वा भवने वा भवति ? तिर्यग्लो के भवन् पञ्चदशसु कर्मभूमिषु भवति, ____ अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-(से णं भंते ! कि उई होजा०) हे भदत्त ! वह श्रुत्वा केवलज्ञानी क्या उर्ध्वलोक में होता है ? या अधोलोक में होता है ? या तिर्यग्लोक में होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-(जहेव असोच्चोए जाव तदेकदेसभाए होजा) हे गौतम! .जिस प्रकार अश्रुत्वा के अमिलाप में कहा गया है, उसी प्रकार से यहां पर भी जानना चाहिये यावत् वह उवलोक में होता है, अधोलोक में होता है, और तिर्यक् लोक में भी होता है। उवलोक में वह शब्दापाति, विकटापाति, गन्धापाति, माल्यवन्त इन पर्याय वाले-इन नामों वाले वृत्तवैताढय पर्वतों में होता है । संहरण की अपेक्षा से वह सौभनस्य वन में या पण्डकवन में होता है। अधोलोक से वह गर्त में या गुफा में होता है। संहरण की अपेक्षा से वह पाताल में अथवा भवन गौतम स्वाभाना प्रश्न-(से णं भंते ! कि उड्ढ होज्जा ?) महन्त ! તે થવા કેવલી શું ઊર્વકમાં હોય છે, કે અલકમાં હોય છે કે તિગ લેકમાં હોય છે? महावीर प्रभुना उत्तर-(जहेव असोच्चाए जाव तदेकदेसभाए होज्जा) હે ગૌતમ! અથવા કેવળજ્ઞાની વિષેના પૂર્વોક્ત વક્તવ્યના જેવું જ વક્તવ્ય અહીં શ્રવા કેવલી વિષે પણ સમજવું તે વક્તવ્યને સારાંશ નીચે પ્રમાણે છે કૃત્વા કેવલી ઊર્વકમાં પણ હોય છે, અધેલકમાં પણ હોય છે અને - તિયકમાં પણ હોય છે ઊર્વકમાં શબ્દાપ્રાતિ, વિકટાપતિ, ગન્હાપાતિ અને માલ્યવન્ત નામના વૃત્તવૈતાઢય પર્વતમાં હોય છે અને સંવરણની અપે. ક્ષાએ તે સૌમનસ વનમાં અથવા ૫ડક વનમાં હોય છે. અધેલોકમાં તે ગત (ખાડા) માં અથવા ગુફામાં હોય છે અને સંહરણની અપેક્ષાએ તે પાતાલમાં Page #782 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૭૬૨ भगवतीने संहरणं प्रतीत्य अर्धत्तीयद्वीपसमुद्रतदेकदेशभागे भवति-इति भावः । गौतमः पृच्छति-'ते णं भंते ! एगसमएणं केवड्या होज्जा ? ' हे भदन्त ! ते खलु श्रुत्वा समुत्पन्नकेवलज्ञानाः एकसमयेन कियन्तो भवन्ति ? भगवानाह-'गोयमा! जहण्णेणं एकको वा, दो वा, तिन्नि वा, उक्कोसेणं अट्ठसयं १०८ ' हे गौतम ! जघन्येन एकसमये एको वा, द्वौ वा त्रयो वा भवन्ति, उत्कृष्टेन अष्टोत्तरशतम् भवति । तदपसंहरति-से तेणढेणं गोयमा ! एवं वुच्चइ-सोचाणं केवलिस्स वा जाव केवलिउवासियाए वा जाव अत्थेगडए केवलनाणं उप्पाढेज्जा' हे गौतम ! तत् तेनार्थेन एवम् उच्यते-श्रुत्वा खलु केवलिनो वा सकाशात् यावत्-केवलिमें होता है। तिर्यगू लोक में वह पन्द्रह कर्मभूमियों में होता है और संहरण की अपेक्षा से वह अढाई द्वीप और अढाई द्वीपान्तर्गत दो समुद्रों के किसी एक भाग में होता है। ___ अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-(ते णं भंते ! एगसमएणं केवइया होजा) श्रुत्वा समुत्पन्न केवलज्ञानी एक समय में कितने तक हो सकते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-(गोयमा) हे गौतम ! (जहण्णेणं एको बा, दो वा, तिन्नि वा, उक्कोसेणं अट्ठसयं) श्रुत्वा समुत्पन्न केवलज्ञानी एक समय में कम से कम एक, या दो, या तीन तक हो सकते हैं और अधिक से अधिक एक सौ आठ १०८ तक हो सकते हैं। (से तेणद्वेणं गोयमा! एवं बुच्चइ, सोच्चाणं केवलिस्स वा जाव केवलि उवासियाए वा जाव अत्थेगइए केवलनाणं उप्पाडेज्जा) इस कारण हे गौतम ! मैने ऐसा कहा है कि कोई एक जीव केवली से यावत् केवली અથવા ભવનમાં હોય છે. તિર્યકમાં તે ૧૫ કર્મભૂમિમાં હોય છે અને સંહરણની અપેક્ષાએ તે અઢી દ્વીપમાં અને અઢી દ્વીપમાંના બે સમુદ્રોના કેઈ એક ભાગમાં હોય છે. गौतम स्वामी प्रश्न-( से ण' भंते ! एग समएण केवइया होज्जा १) હે ભદન્ત ! કૃત્વા સમુત્પન્ન કેવલજ્ઞાની એક સમયમાં કેટલા થઈ શકે છે? महावीर प्रभुना उत्त२-( गोयमा ! जहण्णेण एको वा, दो वा, तिन्नि वा उक्कोसेण अदुसयं) हे गौतम ! मे समयमा मछि मां मछ। २४ मथवा બે અથવા ત્રણ કૂવા સમુત્પન્ન કેવલી થઈ શકે છે અને વધારેમાં વધારે ૧૦૮ સુધી થઈ શકે છે. ( से तेणटेणे गोयमा ! एवं वुच्चइ, सोच्चाणं केवलिस वा जाव केवलि उवासियाए वा जाव अत्थेगइए केवलनाण' उप्पारेन्जा) 3 गौतम ! ४२ Page #783 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shreefont टीका श०९४०३१०६ श्रुत्वा प्रतिपन्नावधिज्ञानिनिरूपणम् ७६३ श्रावकप्रभृतीनां वा सकाशात्, केवल्युपासिकाया वा सकाशात् यावत् केव लिपज्ञसं धर्म श्रवणतया अस्त्येककः कश्चित् लभेत, केवलां वोथिं बुध्येत केवलामनगारितां प्रव्रजेत्, केवल ब्रह्मचर्यवासमावसेत्, केवलेन संयमेन संयच्छेत्, केवलेन संचरेण संहृणुयात्, केवलमाभिनिवोधिकज्ञानं श्रुतज्ञानम् अवधिज्ञानं, मनःपर्यवज्ञानं ' के श्रावक आदि से या केवली की उपासिका से यावत्- केवली प्रज्ञप्स धर्म को सुन करके उसे श्रवणज्ञानफलरूप से प्राप्त कर सकता है-जान सकता है, केवल बोधि का अनुभव कर सकता है, केवल अनगारिता को धारण कर सकता है, ब्रह्मचर्यवास में रह सकता है, केवलसंयम से संयम की यतना कर सकता है, केवल संवर से शुभाध्यवसायवृतिरूप संवर कर सकता है, केवल आभिनिबोधिकज्ञान को, केवल श्रुतज्ञान को अवधिज्ञान को, मनः पर्यवज्ञान को और केवलज्ञान को उत्पन्न कर सकता है। तथा कोई एक जीव केवली से या यावत् उन की उपासिका से केवलिप्रज्ञप्त धर्म को श्रवण करके भी उसे श्रवणज्ञानफलरूप से प्राप्त नहीं कर सकता है, केवल शुद्धबोधि का अनुभव नहीं कर सकता है, केवल शुद्ध अनगारिता को (गृहस्थवास छोड़कर) धारण नहीं कर सकता है, शुद्ध ब्रह्मचर्यवास में नहीं रह सकता है - केवल संयम से संयम की यतना नहीं कर सकता है - केवल संवर से शुभा મે એવું કહ્યું છે કાઈ જીવ કેવલી પાસે અથવા તેમના શ્રાવક પાસે અથવા કેવલીના પક્ષની ઉપાસિકા પન્તની કાઇ વ્યક્તિ પાસે કેવલી પ્રજ્ઞપ્ત ધ શ્રવણુ કરીને શ્રવણુજ્ઞાન લરૂપે તેને (કેવલ પ્રશ્ન ધર્મોને) પ્રાપ્ત કરી શકે છે—જાણી શકે છે, શુદ્ધ સમ્યક્ત્વરૂપ એધિને અનુભવ કરી શકે છે, અણુગારાવસ્થા ધારણ કરી શકે છે, શુદ્ધ બ્રહ્મચર્યંત ધારણ કરી શકે છે, શુદ્ધ સયમ દ્વારા સયમયતના કરી શકે છે, શુદ્ધ સવર દ્વારા આસવેાને નિરાધ કરી શકે છે, શુદ્ધ આભિનિાધિક જ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન, અવધિજ્ઞાન, મનપ`વજ્ઞાન અને કેવળજ્ઞાનને ઉત્પન્ન ( પ્રામ ) કરી શકે છે. પરન્તુ કાઈ જીવ એવા પણુ હાય છે કે કેવલી પાસે અથવા તેમના શ્રાવકાઢિ પાસે કેવલી પ્રજ્ઞક્ષ ધમને શ્રવણુ કરવા છતાં પણ શ્રવણજ્ઞાન ફળ રૂપે તેને પ્રાપ્ત કરી શકતે નથી, શુદ્ધ મેાધિના અનુભવ કરી શકતે નથી, શુદ્ધ બ્રહ્મચ વ્રત ધારણ કરી શકતે નથી, શુદ્ધ સંયમ દ્વારા સંયમની ચુતના કરી શકતેા નથી, શુદ્ધ સંવર વડે શુભ Page #784 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .764 भगवतीसुत्रे केवलज्ञानमुत्पादयेत् , अस्त्येककः कश्चित् यावत् नो केवलज्ञानमुत्पादयेदिति भावः। अन्ते गौतमो भगवद्वाक्यं सत्यापयन्नाह-सेव भंते ! सेवं भंते ! ति' हे भदन्त ! तदेवं भवदुक्त सत्यमेव, हे भदन्त ! तदेवं भवदुक्तं सत्यमेवेति // सू०६॥ इति श्री-विश्वविख्यात - जगद्वल्लभ-प्रसिद्ववाचक - पञ्चदशभाषाकलितललितकलापालापक-प्रविशुद्धगधपद्यनैकग्रन्थनिर्मापक-वादिमानमर्दकश्रीशाहूछत्रपतिकोल्हापुरराजप्रदत्त - ''जैनशास्त्राचार्य ' - पदभूषितकोल्हापुरराजगुरु-वालब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्रीघासीलालप्रतिविरचितायां श्रीभगवतीसूत्रस्य प्रमेयचन्द्रिकाख्यायां व्याख्यायाम् नवमशतकस्य एकत्रिंशदुद्देशकः समाप्तः // 9-31 // ध्यवसायवृत्तिरूप संवर नहीं कर सकता है-यावत् वह केवल ज्ञान को उत्पन्न नहीं कर सकता है / अन्त में गौतम भगवान् के वचनों में सत्यता ख्यापन करने के निमित्त (सेवं भंते ! सेवं अंते ! ति) ऐसा कहते हैं हे भदन्त ! आपके द्वारा कहा गया यह सब विषय सर्वथा सत्य ही है, हे भदन्त ! आपके द्वारा कहा गया यह सब विषय सर्वथा सत्य ही है। ऐसा कह कर वे गौतम यावत् अपने स्थान पर विराजमान हो गये।स्नु। श्री जैनाचार्य जैनधर्म दिवाकर श्री घासीलालजी महाराजकृत " अगदतीभूत्र की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके नववे शतकका इकतीसवां उद्देशक समाप्त // 9-31 // સંવર વડે અધ્યવસાય વૃત્તિરૂપ સંવર કરી શકતું નથી, શુદ્ધ અભિનિબંધિક જ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન, અવધિજ્ઞાન, મન:પર્યવજ્ઞાન અને કેવલજ્ઞાનને ઉત્પન્ન કરી શકતે નથી હવે ભગવાનનાં વચનને પ્રમાણભૂત માનીને તેમનાં વચનોમાં પિતાની श्रद्धा व्यरत 42di गीतम. स्वामी 4 -" सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति" है ભદન્ત ! આપે જે કહ્યું તે સત્ય છે. હે ભદન્ત ! આપે આ વિષયનું જે પ્રતિ પાદન કર્યું તે સત્ય છે આ પ્રમાણે કહીને મહાવીર પ્રભુને વંદણું–નમસ્કાર કરીને તેઓ તેમને સ્થાને બેસી ગયા. જૈનાચાર્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કૃત ભગવતી સૂત્રની પ્રમેયચ- દ્રિકા વ્યાખ્યાના નવમાં શતકને ૩૧મો ઉદ્દેશક સમાસ 9-31aa.