Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ Namo titthassa Namotthu NaM samaNassa bhagavao mahAvIrassa anekAntavAda pradarzaka, vizvavatsala, zramaNasaMghanetA, niSkAraNabaMdhu, paramapavitra devAdhideva zramaNa bhagavAna mahAvIradeve sthApela jinazAsanamAMthI ja te te nayone laIne astitva pAmelI anekAntavAda jaina darzana bauddhadarzana vedAntadarzanA cAvakadarzana sAMkhyadarzana nyAyadarzana vaizeSikadarzana lizAnA pacchiAnAno phuvA chAMDhiDAvAhila sAMDhivI bhAga-2 gujarAtI vivecana sahita vivecanakAra paM. candrazekharavijayajI ma. sAheba
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ NORO Namotthu NaM samaNassa bhagavao mahAvIrassa nyAyAsiddhAdAmukatAvalI che ) bhAga : 2 phUlI vivecanakAra paM. candrazekharavijayajI 3pa1 malaprAzana TrasTa
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzaka: kamala prakAzafTrasTa jIvatalAla pratApazI saMskRti bhavana 2777, nizA poLa, jhaverIvADa, rIlipha roDa, amadAvAda-1 phona : 25355823, 2pa3pa6033 vivecanakAra: siddhAnta mahodadhi, saccAritracUDAmaNi, sva. pUjyapAda A. bhagavaMta zrImadvijaya premasUrIzvarajI mahArAjA sAhebanA vineya pU.paM.zrI candrazekharavijyajI AvRtti: prathama saMskaraNa : nakala : 1OOO vi.saM. 2063 tA. 15-8-2007 mUlya rUA. 100/ TAIpaseTiMgaH arihaMta grAphiksa khADiyA cAra rastA, khADiyA, amadAvAda mudrakaH navaprabhAta prinTiMga presa rIlipha roDa, amadAvAda
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ kutest showstubos costos dos seus costos esteswiss cestos costosasto umaLakAbharyA haiye ame svIkArIe chIe ApanuM nehabharyu saujanya. kamala prakAzana TrasTa taraphathI pragaTa thatAM zAstra graMtho ke tenA vivecanomAM ApanA zrIsaMghe jJAnakhAtAnI rakama ApI lAbha lIdho te badala khUba khUba dhanyavAda. adGAMAAAAAAAA%A4%A4%E0%AkkMk. "Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai saujanya 0 pa.pU, jinasuMdaravijayajI ma.sA.nI preraNAthI ( zrI ghATakopara jaina zve. mU.pU. tapagaccha saMgha navaroja krosa lena, ghATakopara (vesTa), muMbaI-400 086. lllllllllllllll
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 0 .....10 = 0 s 0 o 0 >> ...... 0 ha 0 ba # # # # # , ane mANasA | anumAnakhaMDa anumAna-khaMDanI bhUmikA........... saMgati-nirUpaNa.. anumAnanA prakAro............... hetunA traNa prakAra........ karaNa ane vyApAra ......... jJAyamAna liMga karaNa nathI........................... parAmarza .................................................. 8. pUrvapakSIya vyApti ....................... sAdhyatAvacchedaka saMbaMdha-niveza.... 10. hetutAvacchedakasaMbaMdha-niveza 11. sAdhyavadanyAvRttitva kevuM?. 12. aMtima niSkarSa 13. kevalAnvayI sAdhyamAM AvyApti . ... ......... 14. uttarapakSa (siddhAntalakSaNI) vyApti.............. 15. sAdhyatAvacchedakano praveza.... 16. paraMparAe sAdhyatAvacchedaka levAnuM sthaLa.. 17. hetutAvacchedaka dharma-niveza. 18. hetusAvacchedakasaMbaMdha-niveza............. 19. pratiyogivyadhikaraNa-abhAva niveza.............. che20. pratiyogivyadhikaraNa-abhAva eTale zuM? ... A 21. pratiyogitAvacchedakAvacchinnatva-niveza . 22. sAdhyatAvacchedakasaMbaMdha-niveza................. 23. pratiyogInA anadhikaraNa aMge traNa vikalpo 24. trIjA vikalpano sapariSkAra svIkAra....... 25. "zAno ghaTavIn' sthaLe Apatti-parihAra 26. ubhayAbhAvaghaTita lakSaNa.... A 27. gurudharma paNa avacchedaka banI zake.................. pakSatA-nirUpaNa ......... 0 ja *** ....... 26 ................**** >> = i i i i je i = ......... 42 = ........ = t * 57
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 29. hetvAbhAsa-prakaraNa............... "........ 70 30. vyApyatAsiddhi aMge vizeSa spaSTIkaraNa (pariziSTa-1)....... 119 pariziSTa-2 ..... ........ 122 upamAnakhaMDa 124 zada-khaDa ja ja 32. padajJAna e karaNa che....... ******. 126 33. zakti-nirUpaNa............ ....... 131 34. zaktigrahanA upAyo.................... ...... 132 35. vyApAramAM zakti nathI.......................... .......... 138 36. zakti zemAM? vyaktimAM ke jAtimAM ?............. ...... 144 37. vyaktimAM lakSaNA nathI. 145 38. padanA cAra prakAra. . 148 39. lakSaNA-nirUpaNa 153 40. lakSaNAnuM bIja ................................................... 155 41. lakSita-lakSaNA ................... 157 42. vAkyamAM zakti-lakSaNA nathI ....... 158 43. bahuvrIhi-samAsa ..... 160 44. tapuruSa-samAsa.. *... 161 - Itaretara-dvandra ........ ..... 164 samAhAra-6 ........ ..... 166 47. karmadhAraya ane avyayIbhAva samAsa ..... 169 Asatti.. ....... 171 49. padasphoTa-nirAsa ........ ..... 176 50. prabhAkaramata-khaMDana............... ... 176 51. yogyatA....... ....... ... 178 para. AkAMkSA........ .. 180 53. tAtparya ......... ... 181 54. smaraNa-nirUpaNa .... 48. *... 184
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 55. mano-nirUpaNa. guNa-nirUpaNa 56. 57. 58. kSaNa-prakriyA 59. 60. 61. 63. saMkhyA-nirUpaNa . parimANa-nirUpaNa. pRthaktva-nirUpaNa... 62. saMyoga-nirUpaNa . vibhAga-nirUpaNa.. paratvAparatva-nirUpaNa buddhi-nirUpaNa . prAmANya-jJaptivAda anyathAkhyAti-nirUpaNa vyAptigrahopAya . 64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71. 72. 73. 74. 75. 76. 77. 78. sneha-nirUpaNa 79. 80. 81. rUpa-2sa-gaMdha-spardhAdi-nirUpaNa . upAdhi-nirUpaNa zabdopamAnanuM pRthak prAmANya traNa prakAranA anumAna arthApatti-nirUpaNa . anupalabdhi-nirUpaNa . sukha-duHkha-IcchA-dveSa-nirUpaNa prayatna-nirUpaNa... gurutva-nirUpaNa dravatva-nirUpaNa . saMskAra-nirUpaNa dharmAdharma-nirUpaNa zabda-nirUpaNa . *************** 190 198 211 228 247 255 263 267 269 275 277 293 304 312 317 333 337 343 345 347 352 379 380 381 382 387 395
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ ucca saMskAra sAthe ucca zikSaNanA sopAna sara karavAnA lakSane varelA tipovanamAM bhaNatA bALako atithione namonamaH kare che. ...roja navakArazI kare che. ...roja aSTaprakArI jinapUjA kare che. . roja rAtribhojanano tyAga kare che. ...roja guruvaMdana kare che. ...roja navI navI vArtAo sAMbhaLe che. ...roja kumArapALa rAjAnI Arati utAre che. ...roja navI navI vaMdanAo gAya che. ...roja navA stavananA rAga zIkhe che. ...komyuTara zIkhe che ...karATe zIkhe che... ...skeTIMga zIkhe che ..yogAsana zIkhe che.. ...saMgItakaLA zIkhe che... nRtyakaLA zIkhe che... ...lalItakaLA zIkhe che ...citrakaLA zIkhe che.. ...vakatRtvakaLA zIkhe che ...abhinayakaLA zIkhe che... ...aMgrejImAM Speech ApatAM paNa zIkhe che.. mAtApitAnA sevaka bane che. prabhunA bhakta bane che. garIbonA belI bane che. prANIonA mitra bane che. zaktimAna banavA sAthe guNavAna bane che.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ pU.pAda paM. pravarazrI candrazekharavijayajI ma.sAhebanA ciMtanothI bharapUra bhutiThUta mAsika saMpAdakaH guNavaMta zAha sahasaMpAdaka : bhadreza zAha mAsikanA grAhaka banavAthI ApazrIne pUjyazrInA parokSa satsaMgano lAbha maLaze. 72 varSanA anubhavono nicoDa maLaze. dharma-saMskRti-rASTra rakSAnA upAyo jANavA maLaze. ( thoDAmAM ghaNu jANavAnuM maLaze.) trivArSika lavAjama mae sivArSika lavAbha mAtra trivArSika lavA mAtra rUA.150/ rUA.150/ rU150/ lavAjama bharavAnuM sthaLa : kamala prakAzana TrasTa jI.pra. saMskRti bhavana ra777, nizA poLa, rilIpha roDa, amadAvAda. phona : 25355823
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ cha ja che ane anumAna khaMDa ja kArikAvalI : vyApArastu parAmarzaH karaNaM vyAptidhIrbhavet // 66 // * muktAvalI : athAnumitiM vyutpAdayati - vyApArastviti / muktAvalI: pratyakSa khaMDanuM nirUpaNa pUrNa thayuM. have muktAvalIkAra anumAna khaMDanuM je vyutpAdana kare che. anumAna khaMDanI bhUmikA * saMgati-nirUpaNa * TippaNa : koIpaNa eka viSayanuM nirUpaNa karyA bAda bIjA viSayanuM nirUpaNa che ja karavAmAM Ave to tyAM nirUpita viSaya sAthe nirUpaNIya viSayano koI saMbaMdha = saMgati . ja hovI joIe. prastutamAM pratyakSa nirUpaNa bAda anumAna nirUpaNa kema karyuM ? e be vacce che che zI saMgati che ? te jANavuM joIe. che A vAta jANyA pahelAM "saMgati' eTale zuM? te ApaNe joIe. * anantarAbhidhAnaprayojakajijJAsAjanakajJAnaviSayasmaraNAnukUlasambandhaH saGgatiH / * sA ca nirUpaNIyaviSayaniSThA / eka viSayanuM nirUpaNa karyA bAda jenuM nirUpaNa karavAnuM che; dA.ta. pratyakSanuM huM nirUpaNa karyA bAda anumAnanuM nirUpaNa karavuM che to te anumAnanA nirUpaNamAM che che kAraNabhUta jijJAsA "manumAnajJAna che mavatu' e che, arthAt AvI jijJAsA thAya to te pratyakSanA nirUpaNa bAda anumAnanuM abhidhAna thAya. - koIpaNa IcchA (jJAnecchA) ISTasAdhanatAnA jJAna vinA to thAya nahi. mATe manumAnajJAna bhava' evI IcchA (jijJAsA) paNa anumAna viSTasAdhanam' evA - jJAnathI utpanna thaI che ema mAnavuM ja joIe. eTale manantarapridhAna prayoganA kanavaM jJAnam = anumAna maliSTasAdhanam evuM jJAna banyuM. A jJAnano viSaya che "anumAna' banyo. e anumAna(viSaya)nuM smaraNa karAvanAra je saMbaMdha tenuM ja nAma A saMgati. nAramithAna prayoganajJAsInana jJAnaviSayamaUInuqna: (mAravA) sabhya: satiH.. A saMgati anumAnAtmaka je nirUpaNIya viSaya, temAM rahe. ne che ke cAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (1) che ke jemAM
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMgati cha prakAranI che sa prasaGga upodghAto hetutA'vasarastathA / nirvAhakaikyakAryaikye SoDhA saGgatiriSyate // prasaMga, upodaghAta, hetutA, avasara, nirvAhakaikya ane kAryakta. (1) prasaMga-saMgati : rUpo dvAtAmana ta mara|prayogaMkhyatve prasaGgatvam / e bIjI vagere je pAMca upoddhAtAdi saMgati kahevAnI che tenAthI je bhinna hoya ane te jayAM eka viSayanA nirUpaNa bAda je nirUpaNIya viSayanuM smaraNa thaI jAya tyAM te ja A nirUpaNIya viSayamAM prasaMga-saMgati kahevAya. dA.ta. paramAtmAnA zuddha svarUpanuM nirUpaNa A ryA bAda e paramAtmA "jagatkartA nathI' e viSayanuM prasaMgataH nirUpaNa karavuM e prasaMgaA saMgati kahevAya. ahIM vakSyamANa upoddAtAdi saMgatio lAgu paDatI paNa nathI. . (2) upodghAta-saMgati : prato pavitvam poSAtatvam che je viSayanuM nirUpaNa upasthita thayuM che tyAM te ja viSayanuM upapAdaka = samarthaka che A viSayanuM je nirUpaNa thAya te upodyAta saMgatithI thAya. dA.ta. anumitinuM nirUpaNa karatAM vyAptinuM nirUpaNa karavAmAM Ave te A saMgatine laIne, kemake vyAptinuM nirUpaNa e prakRti anumiti-nirUpaNanuM samarthaka che. vyAptinA jJAnathI anumitinuM jJAna subodhyA banI jAya che. (3) hetutA-saMgati kAryakAraNabhAva = upajIvya (kAraNa) - upajIvaka (kArya)bhAva mA jyAM hoya tyAM kAraNanuM nirUpaNa karyA bAda kAryanuM je nirUpaNa thAya che te A saMgatine A laIne. dA.ta. pratyakSa e kAraNa che ane anumiti e tenuM kArya che. (dhUmanA pratyakSa che vinA vahiMnI anumiti thaI zakatI nathI.) eTale pratyakSanA nirUpaNa bAda anumitinuM che je nirUpaNa karAya che te A hetutA-saMgatine laIne thAya che. (4) avasara-saMgati : nAravavyam avasara: | ja pratyakSa-nirUpaNa bAda (anantaramAM ja) anumiti-nirUpaNa vaktavya che, kemake bAvanamI kArikAmAM pratyakSamaNamiti tathapatine' evuM pravibhAgavAkyamAM ja kahyuM che. have pratyakSanuM nirUpaNa pUrNa thayuM eTale tenI pachI tarata ja anumiti ja vaktavya ja banI, eTale pratyakSa-nirUpaNa bAda anumitinuM nirUpaNa karavAno avasara prApta thayo che mATe A anumiti-nirUpaNa avasara-saMgatine lIdhe thayuM ema kahevAya. nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (2) che
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ (5) nirvAhakaikya-saMgatiH pAyonaprayotvam nirvAdavam aa nirvAhattva ja ratvam jayAM kAraNa eka hoya ane tenA kArya be hoya tyAM eka kAryanA nirUpaNa bAda te ja kAraNanA bIjA kAryanuM je nirUpaNa thAya te A saMgatine laIne thAya che. dA.ta. e saMskAranA be kAryo che : smaraNa ane pratyabhijJAna. temAM saMskAranA eka kAryarUpa che smaraNanA nirUpaNa bAda saMskAranA ja bIjA kAryarUpa pratyabhijJAnanuM paNa nirUpaNa A ja nirvAhakaikya-saMgatithI thAya che. (6kAyeMkya-saMgIta : pAMcamI saMgatimAM eka kAraNanA be kArya lIdhA hatA, jyAre ahIM eka kAryanA be ja kAraNa abhipreta che. eka ja kAryanA be kAraNomAM eka kAraNanuM nirUpaNa karyA bAda te ja A kAryanA bIjA paNa kAraNanuM je nirUpaNa thAya te A saMgatine laIne thAya che. dA.ta. anumiti kAryanA be kAraNo che parAmarza ane pakSatA. temAM pahelA kAraNabhUta parAmarzanuM nirUpaNa karyA bAda bIjA kAraNarUpa pakSatAnuM paNa nirUpaNa A kAyeMkyaA saMgatithI thAya che, kemake anumitinuM eka kAraNa batAvyA pachI manamitte gat liMka ja vAram' evI jijJAsA UbhI thAya ja che. prastutamAM pratyakSa-nirUpaNa bAda anumiti nirUpaNIya kema banI? enA uttaramAM che. have spaSTa samajAI jAya che ke anumitimAM hetutA-saMgati che athavA to avasara-saMgati ja che. mATe pratyakSa-nirUpaNa bAda anumiti nirUpaNIya bane che. che. have anumAna khaMDano AraMbha karavA pUrve anumAnanA be prakAro ane hetunA prakAro - ema bIjI be vAto paNa samajI laIe. * anumAnanA prakAro : anumAna : anumAna be prakAranA che : svArthanumAna ane parArthanumAna. (i) svArthanumAna : potAnA anumityAtmaka jJAnamAM hetubhUta je anumAna te ja ja svArthAnumAna kahevAya che. jema mahAnasamAM vahni-dhUma joyA ane mahAnasIya vahninI A A mahAnasIya dhUmamAM vyAptinuM jJAna karyuM. tyAra bAda te ja purUSe kyAreka parvatamAM evI ja dhUmarekhA joI ke je mULathI cheDA sudhI avicchinna hatI. AvI dhUmarekhA jovAthI tene A dhUmo vadvivyApya evA vyAptijJAnathI paDelA saMskAronuM uddhodhana thayuM ane tethI ja A vyAptinuM smaraNa thayuM. tyAra pachI te nakkI kare che ke A parvatamAM paNa vati che. A 30 che ke nyAyasiddhAnta muktAvalI bhAga-2 (3) je che te ja che
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ A rIte svayameva parvatamAM agninuM jJAna karavuM te svArthanumAna kahevAya che. A praznaH "avicchinna mULavALI dhUmarekhA joI ema kema kahyuM? "dhUma joyo" eTaluM A ja kema na kahyuM? A uttara H dhUmADA kADhatuM enjina to kyAMya jatuM rahyuM ane hajI dhUmADo to pAchaLa che ja. e vakhate e dhUmane joIne te sthAne vaddhinI pramAtmaka anumiti na thaI zake che che eTale kahyuM ke te dhUma levo jenA mULano vati sAthe saMbaMdha che. Avo ja dhUma pUrve thayelA ja vahivyAptijJAnanA saMskArano udbodhaka (smAraka) bane. (i) parArthAnumAna : eka mANasa dhUmathI svayaM agninuM anumAna karIne e ja cheanumitino bodha bIjAne karAvavA mATe paMcAvayava vAkyano je prayoga kare te ja che parArthAnumAna kahevAya. jemake te mANasa bIjA mANasane kahe che : 1. parvato vahnimAn pratijJA prathamAvayava 2. dhUma hetu dvitIya avayava 3. yo dhUmavAn sa vahnimAn yathA mahAnasaM / udAharaNa tRtIya avayava 4. tathA rAyam (parvata) parAmarza caturtha avayava = vavyAghUmavAn yam (upanaya) 5. tamA tathA nigamana paMcamAvayava ___tasmAt parvato vahnimAn A pAMca avayavavALA vAkyano je prayoga te parArthanumAna kahevAya che. * hetunA traNa prakAra * vyApti aMgenuM sAmAnya nirUpaNa pUrve AvI gayuM che ane vistArathI nirUpaNa A prastuta anumAna khaMDamAM ja AvavAnuM che eTale ahIM to mAtra vyAptimAn hetunA traNa A prakAro joI laIe. hetu tridhA : 1. anvayavyatireka hetu. 2. kevalAnvayI hatu. 3. kevalavyatirekI hatu. (1) anvayavyatirekI hetuH parvato vahnin dhUmAn ! ahIM je dhUma hetu che te nyiAyasiddhAntabhaktAvalI bhAga-2 (kila +
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ anvayI che ane vyatirekI paNa che mATe tene anvaya-vyatirekI hetu kahevAya. yaMtra yaMtra dhUma: taMtra taMtra vahniH yathA mahAnasam / Avo anvaya maLe che mATe A dhUma hetu anvayI kahevAya. vaLI yatra vakSyamAvaH tatra dhUmAmAva: yathA khatnadbhava: Avo vyatireka paNa maLe che mATe A dhUma hetu vyatirekI paNa kahevAya. anvaya letAM 'yaMtra hetuH tatra sAdhyam' ema jovuM. vyatireka letAM 'yatra sAdhyAmAva: taMtra hetvamAva:' ema jovuM. sthUla bhASAmAM yatra padathI je bolAya te vyApya kahevAya ane taMtra padathI je bolAya te vyApaka kahevAya. eTale anvaya sthaLe hetu vyApya che ane sAdhya vyApaka che, jyAre vyatirekI sthaLe sAdhyAbhAva = vyApakAbhAva e vyApya bane che ane hetvabhAva = vyApyAbhAva e vyApaka bane che. astu... e ja rIte zabdaH anityaH tatvAn / ahIM kRtakatva hetu anvaya-vyatirekI che. te A rIte : anvayI : yaMtra tatva taMtra anityatvam yathA ghaTe | vyatirekI : yaMtra anityatvAmAva: tatra tatttAmAva: yathA mane / (2) kevalAnvayI hetu : keTalAka hetu kevalAnvayI hoya che. dA.ta. zabdaH amigheyaH prameyatvAt / ahIM prameyatva hetu kevalAnvayI che, kemake tra prameyatna tatra amiyeyatvam Avo kevaLa anvaya ja maLaze, paNa yatra abhidheyatvAmAvaH tatra prameyatnAmAvaH evo vyatireka kyAMya nahi maLe, kemake kyAMya abhidheyatvAbhAva che ja nahi, kyAMya prameyatvAbhAva che ja nahi. sAteya padArtha abhidheya che, prameya che. Ama vyatirekI dRSTAnta na maLavAthI prameyatva hetu kevalAnvayI hetu kahevAya. (3) kevalavyatirekI hetu : keTalAka hetu kevaLavyatirekI hoya che, arthAt temanuM anvayI dRSTAnta maLatuM nathI. dA.ta. nIvIra sacetana prALAmittvAt / ahIM prANAdimattva hetu kevalavyatirekI che, kemake ahIM anvayI dRSTAnta maLatuM nathI. yaMtra prAgAmittva taMtra sacetanatvam, yathA ? jyAM prANAdimattva hoya tyAM sacetanatva hoya, emAM dRSTAnta konuM maLe ? je prANAdimat che te to jIvaccharIra rUpa pakSa ja che. pakSabahirbhUta dRSTAnta joIe. evuM to ahIM koI dRSTAnta maLatuM nathI. hA, nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 (5)
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ *************** ahIM vyatirekI dRSTAnta maLI jAya che : yaMtra sacetanatvAmAva: taMtra prAImittvAbhAvaH yathA paTe Ama anvayI dRSTAMta na maLavAthI A hetu kevalavyatirekI hetu kahevAya. pRthvI kRtaminA sthavatttAt / ahIM gandhavattva hetu paNa kevalavyatirekI che, kemake yaMtra gandhavattvam taMtra phatara( nAvi)mevaH evo anvaya kyAMya na maLe, kemake gandhavattva to pRthvImAM ja che ane samagra pRthvI to pakSAntargata che. eTale pakSabahirbhUta koI gandhavat = anvaya dRSTAnta na maLe. ahIM vyatirekI daSTAnta jarUra maLI jAya che : catra kRtAmevAmAva: taMtra nyAmAva:| jalAdi je itara, teno bheda pRthvImAM che eTale jalAdi itaranA bhedano abhAva jalAdimAM che ane tyAM gandhAbhAva che ja. mATe jalAdine vyatirekI daSTAnta tarIke laI zakAya che. A ja rIte suvapna na tainamaM... ityAdi anumAno paNa kevalavyatirekI che te samajI levuM. hetumAM nIce jaNAvelA pAMca rUpo kahyA che. je anvaya-vyatirekI hetu hoya temAM te pAMceya rUpo hoya to ja te anvaya-vyatirekI hetu e sadvetu kahevAya. je kevalAnvayI hetu hoya temAM 'vipakSavyAvRttatva' sivAyanA cAreya rUpo hoya to ja te sadvetu kahevAya. je kevalavyatirekI hetu hoya temAM 'sapakSasattva' sivAyanA cAreya rUpo hoya to ja te sadvetu kahevAya. pAMca rUpo A che : 6. pakSasattvam / 2. sapakSasattvam | rU. vipakSavyAvRttattvam / 4. avAdhitatvam / 1. asapratipakSatvam / vRdghimAn dhUmAv sthAne dhUmAtmaka sadvetu anvaya-vyatirekI che mATe temAM A pAMceya rUpo che. te A rIte : dhUma e parvatAtmaka pakSamAM (vizvasAdhyavAn pakSa:) rahelo che. nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 7 (6)
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhUma e mahAnasAtmaka sapakSamAM (nizcita sAthyavAna pakSaH sapakSa) rahelo che. A dhUma e vipakSa jaladathI (dhyAmAvavAn pakSa vipakSa) vyAvRtta paNa che. A dhUma e bAdha doSathI duSTa nathI mATe abAdhita paNa che. dhUma hetunI sAme koI satpatipakSa khaDo thayo nathI mATe enAmAM asa-tipakSatva che paNa che. (bAdha ane satpatipakSa doSanuM varNana hetvAbhAsa prakaraNamAM Avaze.) Ama paMcarUpopapanna dhUma hetu banyo mATe te saddhatu kahevAya. che kevalAnvayI hetumAM vyatirekI daSTAnta na maLe eTale vipakSa ja na maLe mATe tyAM ja ja vipakSavyAvRttatva paNa na maLe. vipakSa hoya to tenAthI vyAvRtta thavAnuM hoya ne ? mATe ja che. AvA hetuo vipakSavyAvRttavetara cAra rUpathI upapanna banatAM saddhatu bane che. che. e ja rIte kevalavyatireka hetumAM anvayI daSTAnta na maLe, arthAt sapakSa na maLe che eTale sAkSasattva paNa temanAmAM na ja maLe, eTale te sivAyanA bAkInA cAra rUpathI iupapanna banatAM te hetuo saDhetu banI jAya. - muktAvalI : anumitau vyAptijJAnaM karaNaM, parAmarzo vyApAraH / * karaNa ane vyApAra * - muktAvalI : have ApaNe muktAvalInI paMkti sAthe cAlIne anumAna-khaMDa A vicArIe. anumiti = pramA che. parAmarza = vyApAra che. vyAptijJAna = karaNa che. vyAptijJAna e parAmarza dvArA anumiti-pramAnuM janaka bane che mATe vyAptijJAna makaraNa kahevAya. parAmarza jJAnapatiH | vyApArivAra vAra vaUTm | A vyAptijJAnathI parAmarza utpanna thAya che ane te parAmarza anumitine utpanna kare che. Ama te vyAptijJAnajanya che ane anumitino janaka che mATe parAmarzane vyApAra ja kahevAya. tenI sata tannacananarva vyApAram | A vyAptijJAnathI janya hoIne vyAptijJAnathI janya evI anumitino janaka che mATe A parAmarza vyApAra kahevAya. 3 nyAyasiddhAnta muktAvalI bhAga-2 0 (ja che te ja che
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ daMDathI ghaTakArya utpanna thAya che. daMDathI bhramI utpanna thAya che. bhramI dvArA ghaTakArya utpanna thAya che. jema bhramImAM daMDathI janyatva ane daMDajanya ghaTanuM janakatva che mATe bhramI vyApAra thayo tevI rIte vyAptijJAna dvArA anumiti utpanna thAya che. jjanyatvaM vyAptijJAna dvArA parAmarza utpanna thAya che. parAmarza anumitine utpanna kare che mATe parAmarza kAraNa e vyApAra che. - cAkanuM bhramaNa / vyApAra - tajjanya janakatvaM ghaTa kArya muktAvalI : tathAhi yena puruSeNa mahAnasAdau dhUme vahnervyAptirgRhItA, pazcAt sa eva puruSaH kvacitparvatAdAvavicchinnamUlAM dhUmarekhAM pazyati tadanantaraM 'dhUmo vahnivyApya' ityevaMrUpaM vyAptismaraNaM tasya bhavati, pazcAcca vahnivyApyadhUmavAnayamiti jJAnaM bhavati, sa eva parAmarza ityucyate / tadanantaraM parvato vahnimAn ityanumitirjAyate // muktAvalI : vyAptijJAna ane parAmarza anumiti pratye anukrame karaNa ane vyApArasvarUpa kema bane che ? te vAta jaNAvatAM muktAvalIkAra kahe che ke eka purUSane mahAnasamAM rahelA dhUma-vahni ubhayanuM pratyakSa thayuM ane tethI teNe te dhUmamAM te vahninI vyAptinuM pratyakSa-jJAna karyuM. jJAna to kSaNika (be kSaNa rahenAruM) che eTale trIjI kSaNe naSTa thayuM paNa tenA saMskAra to te purUSanA AtmAmAM che ja. e vyAptinA saMskAravALo purUSa kyAreka parvatamAM avicchinnamUla evA dhUmane jue che ane tarata ja vyAptinA saMskAronuM A dhUma udbodhana kare che, eTale tene vyAptinuM smaraNa thAya che ke ghUmo vahnivyApya:| tyArapachI tene evuM jJAna thAya che ke vahivyApyadhUmavAnAM parvataH / A jJAna te ja parAmarza che ke je vyAptinA smaraNAtmaka jJAnathI utpanna thayo. A parAmarza bAda te anumati kare che ke tasmAt parvato vahviAn / Ama vyAptijJAna e parAmarza dvArA anumitino janaka bane che e vAta sthira thaI. nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 (<)
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArikAvalI : anumAyAM jJAyamAnaM liGgaM tu karaNaM na hi / anAgatAdiliGgena na syAdanumitistadA // 67 // muktAvalI : atra prAcInAstu vyApyatvena jJAyamAnaM liGgamanumitikaraNamiti * vadanti, tad dUSayati - jJAyamAnamiti / liGgasyA'numityakaraNatve yuktimAha-* anAgatAdIti / yadyanumitau liGgaM karaNaM syAttadA'nAgatena liGgena vinaSTena cAnumitirna syAt, anumitikaraNasya liGgasya tadAnImabhAvAditi // * jJAyamAnaliMga karaNa nathI * muktAvalIH Ama navyonA mate anumiti pratye vyAptiviziSTa liMganuM jJAna karaNa ja kahyuM che, jyAre prAcIno kahe che ke nahi, vyApyatvena jJAyamAna je liMga te ja anumitinuM che karaNa che. jJAyamAna eTale vartamAnajJAnaviSathI mUta: | vyApyatvena = vyAptiprakAraka, che eTale vyAptiprakArakavartamAnajJAnaviSayIbhUta je liMga te ja anumitijanaka che ema ke ja prAcInonuM kahevuM che. che. AnuM khaMDana karatAM navo kahe che ke jJAyamAna liMga anumitinuM kAraNa banI zake nahi, ja kemake jo jJAyamAna liMgane anumitinuM karaNa mAnavAmAM Ave to anAgata ane atIta A liMgathI je anumiti thAya che te anupapanna thaI jaze. iyaM yajJazAlA vahnimatI bhaviSyati, bhAvidhUmAt / iyaM yajJazAlA vahnimatI AsIt, bhUtadhUmAt / ahIM je bhAvi dhUma ane bhUtakAlika dhUma svarUpa liMga che te vartamAnamAM to nathI ja, arthAt jJAyamAna to nathI ja. Ama A be ya jJAyamAna liMga na hovAthI temanAthI ja AvI anumiti anupapanna thaI jaze. ame to liMganA jJAnane ja anumiti-janaka T kahIe chIe eTale bhAvi-bhUta dhUmAtmaka liMga hAjara na hovA chatAM tenuM jJAna to hoI zake che, mATe te jJAnathI ukta anumiti jarUra thaI jaze. kArikAvalI : vyApyasya pakSavRttitvadhIH parAmarza ucyate / - muktAvalI : vyApyasyeti / vyAptiviziSTasya pakSeNa saha vaishissttyaavgaahiche nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 ( - -
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnamanumitijanakam / tacca 'pakSe vyApya' iti jJAnaM, 'pakSo vyApyavAn' iti jJAnaM ca / anumitistu 'pakSe vyApya' iti jJAnAt 'pakSe sAdhyam' ityAkArikA, 'pakSo vyApyavAn' iti jJAnAt 'pakSaH sAdhyavAn' * ityAkArikA / dvividhAdapi parAmarzAt pakSaH sAdhyavAnityevA'numitirityanye / * parAmarza * muktAvalI: parAmarza vyAthI pakSavRttitvathI parAmarza vyApya eTale vyAptiviziSTa = dhUma. e vyAkhanI pakSamAM vRttitvanI (vaizisya) buddhi e ja parAmarza, arthAt vyAptiviziSTa dhUmanI parvatAtmaka pakSamAM saMbaMdhanI buddhi karI te ja parAmarza. vyApya evo dhUma pakSa parvatamAM saMyogasaMbaMdhathI che evI je buddhi te ja A parAmarza. eTale vyAptiviziSTa je dhUma e pakSamAM vRtti che, pakSano dharma che, e dhUmamAM pakSadharmatA che evuM je jJAna te ja parAmarza. vyAptiviziSTapakSadharmatA-jJAna e parAmarza. che A parAmarzAtmaka jJAna viziSTavaizivagANi jJAna kahevAya, kemake vyAptithI ja viziSTa je dhUma che tenAthI viziSTa parvata che. eTale parvata e viziSTathI viziSTa banyo che mATe parvatamAM viziSTanuM vaizirya rahyuM. mATe A parAmarza-jJAna viziSTavaizivagANi che A jJAna kahevAya. AvuM jJAna anumitinuM janaka che. mi parAmarzAtmaka A jJAnanA be AkAra paDe che. pakSe vyANa = parvate dhUma ane pakSo vyApyavAn = parvato dhUmavAn / A be ya prakAranA parAmarzathI anumiti-kArya thAya. praznaH pakSe vyANaH evA parAmarzathI jyAM anumiti thAya tyAM pakSo cANavAna che A evA parAmarza vinA ja anumiti thaI ne? parAmarza to anumitinuM kAraNa che. Ama kAraNa e vinA kArya thatAM vyatireka-vyabhicAra Avyo. e ja rIte jyAM po vyApyavAna evA A parAmarzathI anumiti thaI tyAM pakSe vyApya evA parAmarza vinA anumiti thaI mATe tyAM paNa vyatireka-vyabhicAra AvI jAya che. uttaraH ame kahIzuM ke pakSe vyA: ityAkAraka parAmarza jayAM hoya tyAM pakSe sAdhyama na che evI ja anumiti thAya, arthAt parvate dvi evI anumiti pratye parvata dhUma: evo eka ja parAmarza kAraNa che. ane pakSo vyApyavAna ityAkAraka parAmarza jyAM hoya tyAM nyAyasiddhAnta muktAvalI bhAga-2 0 (10) che
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ pakSa: mAdhyavAn evI ja anumiti thAya, arthAt parvato vahvimAn evI anumiti pratye parvato dhUmavAn ityAkAraka parAmarza ja kAraNa che. have ukta vyatireka-vyabhicAra doSa Avaze nahi. ahIM navyo to kahe che parAmarzathI pakSa: mAthyavAn sAdhyam = parvate vahniH evI ke pakSe vyApyaH ke pakSo vyApyavAn evA be ya prakAranA parvato vRdghimAn evI eka ja anumiti thAya. pakSe anumiti thaI zakatI ja nathI. = muktAvalI : nanu 'vahnivyApyadhUmavAn parvata' iti jJAnaM vinA'pi 'yatra parvato ghUmavAn' kRti pratyakSa, tato 'vahrivyApyo dhUma' kRti vyAptismaraNaM, taMtra jJAnadvyaadevaa'numiterdrshnaat vyAptiviziSTavaiziSTyAvagAhijJAnaM sarvatra na kAraNaM, kintu vyApyatAvacchedakaprakArakapakSadharmatAjJAnatvena kAraNatvasyA''vazyakatvAt, tatra viziSTajJAnakalpane gauravAcceti cet ? muktAvalI : have mImAMsako ane naiyAyiko sAmasAmA Ave che. ApaNe joyuM naiyAyiko anumiti pratye parAmarzAtmaka viziSTavaiziSTyAvagAhi jJAnane kAraNa mAne che, jyAre mImAMsako to AvA viziSTavaiziSTyAvagAhi jJAnane gurUbhUta kahI de che ane tethI anumiti pratye AvA gurUbhUta parAmarzane anumiti-janaka mAnatA nathI. teo to vyAptiviziSTa dhUmanuM jJAna ane pakSadharma tarIkenuM dhUmanuM jJAna ema be jJAnathI anumiti thaI jAya ema kahe che. have e be vaccenI AkhI carcA paMkti sAthe joIe. mImAMsaka : vahrivyApyaghUmavAn parvata: evuM parAmarzAtmaka jJAna na hoya to anumiti na thAya ema kahevuM barobara nathI. AvA viziSTavaiziSTyAvagAhi jJAna vinA paNa anumiti thaI zake che. te A rIte : eka mANasane 'parvato ghUmavAn' evuM pratyakSa thayuM. tyArabAda pUrve thayelI mahAnasIya dhUma-vahninI vyAptinuM smaraNa thayuM, ghUmo vahrivyApyaH / Ama jene A rIte parvato dhUmavAnu, ghUmo vahlivyAghya: evA be jJAna thAya tene tarata ja anumiti thavAnI ke parvato vahvimAn to Ama be jJAnathI ja anumiti thaI jAya che pachI zA mATe vahnivyAdhUmavAn parvataH ityAkAraka viziSTavaiziSTyAvagAhi parAmarzane badhI anumiti pratye kAraNa mAnavo ? nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 7 (11)
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ che jene ukta be jJAnathI ja anumiti thaI gaI tyAM AvA parAmarza vinA paNa anumiti che thaI. mATe parAmarzane anumiti pratye kAraNa mAnI zakAya nahi paratu jJAnadrayane anumitinA kAraNa kahevA joIe. naiyAyika : sAruM, jo ghUmavana parvata: svarUpa pakSadharmatAnuM jJAna ane dhUmo dvavyANa: ItyAkAraka (dhUmamAM vahinI) vyAptinuM jJAna e be jJAna anumiti pratye ja che kAraNa hoya to kAraNatAvacchedaka koNa? anugata eka ja kAraNatAvacchedaka tamAre kahevo joIe ke jenAthI jJAnadayaniSThakAraNatA avacchinnA thAya. ja mImAMsaka vadvivyApyo ghUma: A jJAnamAM dhUma vyApya che mATe dhUmamAM vyApyatA che. je vyApyatAvacchedaka dhUmatva bane che. have ghUmavAnuM parvataH evuM je pakSadharmatAnuM jJAna che emAM che ja vyApyatAvacchedaka je dhUmatva che te prakAravidhayA bhAse che. Ama A be ya jJAna ja vyApyatAvacchedakaprakArakapakSadharmatAnA jJAnarUpa bane che eTale vyApyatAvacchedakaprakArakaA pakSadharmatA-jJAnatva e ja jJAnamAM rahelI kAraNatAno avadaka dharma che ema ame A ja kahIzuM. jema be jJAna sthaLe A kAraNatAvacchedaka be jJAnarUpa kAraNamAM che tema jayAM vadvivyApyadhUmavAn parvata: evA parAmarzathI anumiti thaI tyAM anumitinA kAraNabhUta che banelA parAmarzamAM rahelI kAraNatAno avacchedaka paNa A ja vyApyatA vacchedakaprakArakae pakSadharmatA-jJAnatva che ja, kemake vadvivyAghUmavAra parvata evuM je parAmarzAtmaka jJAna che che che emAM vadvivyApya tarIke dhUmano bodha thayelo che. mATe dhUmatva e vyApyatAvacchedaka che che banyo. ane ahIM ghUmavAnuM parvata evo pa! bodha che jethI vyApyatAvacchedaka dhUmatva che A prakAravidhayA bhAse ja che. Ama A jJAna paNa vyApyatAvacchedakaprakArakapakSadharmatAnuM ja A jJAna che eTale tAdazajJAnatvarUpa kAraNatAvacchedaka parAmarzamAM paNa che ja. ja kahevAnuM tAtparya e che ke jJAnayathI anumiti thAya ke parAmarzathI anumiti thAya, be ya sthaLe vyApyatAvacchedakaprakArakapakSadharmatAviSayaka-jJAnatvarUpa kAraNatAvacchedaka che ja, kA mATe anugata eka kAraNatAvacchedaka maLI javAthI amAre koI Apatti AvatI nathI. te tame to parAmarzane kAraNe mAno cho eTale kAraNatAvacchedaka viziSTavaiziSTaDhAvagAhika ja jJAnatva bane je parAmarzajanita anumiti-sthAne che. paNa jayAM parAmarza vinA ukta che jJAnadrayathI anumiti thaI tyAM te jJAnadrayAtmaka kAraNamAM viziSTavaizisyAvagAhi- muLa che jJAnatvAtmaka kAraNatAvacchedaka nathI ja, kemake A to be jJAna che, temAM viziSTavaizistra che to na ja maLe. je ja jo nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (12) 0 0 0 0 0
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiyAyika : jyAM be jJAnathI anumiti thavAnuM tame kahyuM tyAM paNa parAmarzAtmaka jJAna to thAya ja che ema ame kahIzuM. vahrivyApyo dhUmaH ane dhUmavAn parvataH evA be jJAna thayA pachI avazya vahnivyAdhUmavAn parvata: evuM parAmarzAtmaka jJAna thAya ane pachI ja parvato vRdghimAn anumiti thAya ema amAruM kahevuM che. eTale have 'jJAnadrayathI jyAM anumiti thaI tyAM parAmarza vinA thaI' ema kahIne tame amane je vyatireka-vyabhicAra doSa Apyo te dUra thaI jAya che. mImAMsaka : pahelAM jJAnandvaya thayA, tyArapachI parAmarza thayo. Ama parAmarzanI upasthiti pachIthI thavAthI tenI kalpanA karavAmAM upasthitikRta gaurava che, jyAre jJAnandvayanI kalpanAmAM prathamopasthitikRta lAghava che. mATe A rIte gurUbhUta kalpanA karIne vyatireka-vyabhicAra dUra karI zakAto nathI. muktAvalI : na, vyApyatAvacchedakAjJAne'pi 'vahnivyApyavAn' iti jJAnAdanumityutpatterlAghavAcca vyAptiprakArakapakSadharmatAjJAnatvena hetutvam / kiJca 'dhUmavAn parvata' iti jJAnAdanumityApattiH, vyApyatAvacchedakIbhUtadhUmatvaprakArakasya pakSadharmatAjJAnasya sattvAt / muktAvalI : naiyAyika H sAruM, tamane paNa vyatireka-vyabhicAra doSa Ave che. (1) parvata tarapha dUrathI jotAM eka mANasane saMdeha paDyo ke parvatamAM je kAMIka dekhAya che te dhUma che ke Aloka che ? sayamAtojo dhUmo vA ? have AvA sthAne parvato vRdghimAn evI anumiti to thavAnI ja, kemake dhUma ane Aloka be ya vahninA anumApaka to che ja. have tamArA mate to vyApyatAvacchedakaprakArakapakSadharmatAnizcayatvena nizcaya (jJAna) e anumitino janaka che. have ahIM to vyApyatAvacchedaka dhUmatva che ke Alokatva che evo saMdeha che, eTale ke vyApyatAvacchedakaprakA2kapakSadharmatAno nizcaya nathI. mATe kAraNa vinA paNa anumitirUpa kArya thaI javAthI vyatireka-vyabhicAra doSa Avyo. mATe vyApyatAvacchedakaprakArakapakSadharmatA-jJAnane anumiti pratye kAraNa kahI zakAya nahi. (2) vaLI vyApyatAvacchedakaprakA2kapakSadharmatA-jJAnane anumiti pratye kAraNa mAnavAmAM kA2NatAnI kukSimAM 'avacchedakatva'no je praveza thayo che tatprayukta zarIrakRta gaurava paNa che ja. jyAre amAre to vahrivyAdhUmavAn parvataH evuM parAmarzAtmaka jJAna nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 7 (13)
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ anumitinuM kAraNa che je vyAptiprakArakapakSadharmatAnuM jJAna che. Ama ahIM . avacchedakatvanA apraveza-prayukta zarIrakRta lAghava che. mATe anumiti pratye vyAptija prakArakapakSadharmatAjJAnasvarUpa parAmarzane ja kAraNa mAnavuM joIe paNa vyApyatAvacchedakaprakArakapakSadharmatAnA jJAnane nahi. (3) vaLI trIjo paNa doSa Ave che. jo tame vyApyatAvacchedakaprakArakapakSadharmatAnA jJAnane anumiti pratye kAraNa mAnazo to ghUmavAn parvataH eTalA eka jJAnathI ja A ja (dvivyApyo dhUma: evA bIjA jJAna vinA) parvato vadviSAr anumiti thaI javAnI ja - Apatti Avaze, kemake ghUmavAnuM parvataH e jJAna vyApyatAvacchedakaprakArakapakSadharmatAnuM ja - jJAna ja che. vatino vyApya dhUma to che ja, mATe dhUmaniSTha dhUmatva e vyApyatAvacchedaka ja ja bane ja che. ane te dhUmatva che prakAra jemAM evuM A ghUmavAn parvataH ItyAkAraka che e pakSadharmatAnuM jJAna che, mATe have anumiti thavI ja joIe. amArA mate to ahIM anumitinI Apatti nathI, kemake ghUmavAnuM parvataH e jJAna vyAptiprakAraka nathI. Ama A jJAna vyAptiprakArakapakSadharmatAnuM jJAna na hovAthI anumiti nahi ja thAya. A muktAvalI : na ca tadAnIM gRhyamANavyApyatAvacchedakaprakArakapakSadharmatAjJAnasya hetutvamiti vAcyam, caitrasya vyAptigrahe maitrasya pakSadharmatAjJAnAdanumitiH syAt / yadi tatpuruSIyagRhyamANavyApyatAvacchedakaprakArakaM tatpuruSImeM yapakSadharmatAjJAnaM tatpuruSIyAnumitau heturityucyate, tdaa'nntkaarykaarnnbhaavH| * manmate tu samavAyasambandhena vyAptiprakArakapakSadharmatAjJAnaM samavAya sambandhenAnumitiM janayatIti nA'nantakAryakAraNabhAvaH / - muktAvalI : mImAMsaka : sAruM, A doSa dUra karavA ame ema kahIzuM ke vyApyatA che gRdhramANa hovI joIe, arthAt dhUmamAM vyApyatA e ja vakhate grahaNa karAtI hovI ja na joIe. 'ghUmavAnuM parvataH' jJAnamAM vyApyatAvacchedaka dhUmatva hovA chatAM tyAM vyApyatA che je gRhyamANa nathI. te ja vakhate ghUmo dvivyApya: evuM jJAna hoya to ja dhUmamAM vyApyatA che gRhyamANa bane. Ama ghUmavAnuM parvataH jJAna gRAmANavyApyatAvacchedakaprakArakaA pakSadharmatAnA jJAnasvarUpa nathI mATe tenAthI parvato vadviSAr evI anumiti thavAnI che A Apatti have nahi Ave. che ja che ja nyAyasiddhAntabhaktAvalI bhAga-2 0 (1)
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiyAyika : ATaluM karo to ya tamAro nistAra nathI. sAMbhaLo, mahAnasamAM caitra evuM jJAna kare che ke ghUmo vahrivyApyaH / Ama ahIM dhUmamAM vahninI vyApyatA gRhyamANa banI. have uttarakSaNamAM ja parvatamAM pratyakSathI dhUma joIne caitra ghUmavAn parvata: evuM jJAna kare che. have maitrane parvato vahviAn evI anumiti thaI javAnI Apatti Avaze, kemake caitra vaDe gRhyamANa je vyApyatA, teno avacchedaka je dhUmatva, tatvakA2ka ghUmavAn parvataH evuM pakSadharmatAnuM jJAna maitrane thayuM ja che. Ama kAraNa hAjara thatAM anumiti-kArya thavuM ja joIe ne ? vastutaH te thatuM nathI. mImAMsaka : sAruM, to hajI ame sudhAro karIne kahIzuM ke je purUSane pakSadharmatAnuM jJAna thAya tene ja vyApyatA gRhyamANa hovI joIe. have caitrane vyApyatA gRhyamANa hoya ane maitrane te vyApyatA gRhyamANa na hoya to maitrane je ghUmavAn parvataH evuM pakSadharmatAnuM jJAna thayuM tenAthI anumiti thaze nahi, kemake have to ame kahIe chIe OM tatpuruSIyagRhyamANavyApyatAvacchedakaprakArakaM tatpuruSIyapakSadharmatAjJAnaM tatpuruSIyAnumitI vAragam / caitra vaDe gRhyamANa je vyApyatAvacchedaka dhUmatva e maitrane ja thatAM pakSadharmatAnA jJAnamAM prakAra bane to tAdazaprakArakapakSadharmatA-jJAna maitranI ja anumitinuM janaka bane. naiyAyika : oho, have to bhayaMkara Apatti AvI. alabatta, pUrvokta vyatirekavyabhicAra doSa to dUra thayo, parantu A to ananta kArya-kAraNabhAva thaI gayA. pratyeka vyaktinuM tevuM jJAna pratyeka vyaktinI ja anumitimAM kAraNa banyuM eTale vyakti anaMta hovAthI kArya-kAraNabhAva paNa anaMta thayA. amArA mate to Avo 'tatpurUSIyatva' - niveza che ja nahi. ame to eTaluM ja kahIe chIe ke jyAM samavAyena vyAptiprakArakapakSadharmatA-jJAna hoya tyAM (AtmAmAM) samavAyena anumiti-kArya thAya. eTale amAre anaMta kAryakAraNabhAva mAnavA paDatA nathI. muktAvalI : yadi tu vyAptiprakArakaM pakSadharmatAjJAnaM ca svatantraM kAraNa - mityucyate, tadA kAryakAraNabhAvadvayam / 'vahnivyApyo dhUma AlokavAMzca parvata' iti jJAnAdapyanumitiH syAt / itthaM ca yatra jJAnadvayaM tatrA'pi viziSTajJAnaM kalpanIyaM, phalamukhagauravasyAdoSatvAt // nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 7 (15)
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktAvalIH mImAMsakaH cAlo tyAre, have je tapuruSayatva-nivezane lIdhe ananta che A kArya-kAraNabhAvanI Apatti AvI te tapuruSItva-niveza ja ame nahi karIe. A naiyAyika : to zuM pAchuM vyApyatAvacchedakaprakArakapakSadharmatAnuM jJAna ja anumitinuM ja A kAraNa kahezo? to pachI temAM "avacchedakatva-nivezanuM zarIrakRta gaurava ame kahyuM ja A che tenuM zuM ? mImAMsaka : e "avacchedakatva'no niveza paNa nahi karIe. ame have kahIzuM ke A vyAptiprakAraka jJAna ane pakSadharmatAnuM jJAna ema be jJAna anumiti pratye svatantra ka kAraNo che, arthAt A be jJAnanA viSaya bhegA thaIne eka jJAna rUpe kAraNa nathI. (tema che. thAya to te parAmarzarUpa ja banI jAya.) jayAM A be ya kAraNo-kAraNakUTa-upasthita thAya che che tyAM ja anumiti thAya. Ama have koI Apatti AvatI nathI ane vyAptiprakArakapakSadharmatAnA jJAnarUpa (viziSTavaiziSTayAvagAhi jJAna) parAmarzane anumitinuM kAraNa e mAnavAnI jarUra rahetI nathI. ja naiyAyika : jo Ama kahezo to anumiti-kArya pratye be kAraNa thatAM kAryaja kAraNabhAvadraya thayA. samavAyena anumiti pratye samavAyena vyAptiprakArakajJAna kAraNa, - A eka kArya-kAraNabhAva, ane samavAyena anumiti pratye samavAyena pakSadharmatAjJAna , kAraNa, A bIjo kArya-kAraNabhAva. A amAre to samavAyena anumiti pratye samavAyena vyAptiprakArakapakSadharmatAjJAna ja kAraNa hovAthI eka ja kArya-kAraNabhAva thayo. mATe eka kArya-kAraNabhAva kalpavAmAM na lAghava hovAthI parAmarzane ja anumitinuM kAraNa mAnavuM joIe. mImAMsaka ema to tamAre ya be kArya-kAraNabhAva kyAM nathI thatA? vyAptiprakAraka che pakSadharmatAnuM jJAna kAraNa ke pakSadharmatAprakArakavyAptijJAna kAraNa? vinigamanA-virahAta che. ja be ya kAraNa mAnavA paDaze, mATe be kAryakAraNabhAva tamane paNa vaLagaze. naiyAyikaH sAruM tyAre, A rIte to ApaNe be ya sarakhA thayA eTale e vAta javA do. paNa ame tamane bIjo eka doSa ApIzuM. tame to vyAptiprakArakajJAna ane A A pakSadharmatAnuM jJAna - ema be jJAnone svataMtra rIte anumiti pratye kAraNa kaho cho, eTale - have vadvivyApyo ghUma: ane mAtrovInparvata evA be jJAna eka mANasane thayA. ahIM A vastutaH tene "parvato vadvimAn' evI anumiti thatI nathI, paNa tamArA kahevA mujaba to have te anumiti thaI javAnI Apatti Avaze, kemake vadvivyApyo dhUma: e ja ja che nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (1) cha che
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ ******** vyAptiprakA2ka jJAna che ane 'Ato vAn parvataH' e pakSadharmatAnuM jJAna che. Ama be ya jJAna svataMtra rIte upasthita thayA mATe anumiti-kArya thavuM ja joIe. vastutaH anumati thatI nathI eTale ArAsattva A/sattvam svarUpa anvaya-vyabhicAra doSa tamane lAgu thAya che. paNa amane ahIM koI doSa Ave tema nathI, kemake ame to vyAptiprakA2kapakSadharmatAnA jJAnane anumiti pratye kAraNa kahIe chIe. ahIM to be judA jJAno che, arthAt vyAptiviziSTavaiziSTyAvagAhi eka jJAna (parAmarzarUpa) nathI mATe anumiti thaze ja nahi. mImAMsaka : sAruM, bhale tame A rIte parAmarzane ja anumiti pratye kAraNa mAno, paNa ame sauprathama je vAta kahI ke jyAM vahrivyApyo dhUma: ane dhUmavAn parvata: evA be jJAna che tyAM paNa anumiti to thAya ja che, to ahIM parAmarza vinA ja anumiti thaI tenuM zuM ? naiyAyika : e vAtano ame tyAM ja uttara ApI dIdho che ke jyAM tevA be jJAna thAya tyAM paNa te jJAna thayA pachI vahrivyApyadhUmavAn parvataH evA parAmarzAtmaka jJAnanI kalpanA karavI ja paDe. AmAM tame gaurava doSa Apyo parantu phalamukhagaurava e duSTa manAtuM nathI. gAya dUdha daI de ane pachI be lAta mAre to tenI lAta khAvAmAM je gaurava AvyuM te dUdha-phaLanI prApti thayA pachInuM gaurava che mATe temAM koI doSa nathI. e ja rIte prastutamAM paNa parAmarza-anumitino kAryakAraNabhAva nakkI thaI gayA bAda je gaurava Ave te kAMI kAryakAraNabhAvanuM pratibaMdhaka banI zake nahi. Ama parAmarza ja anumitino janaka che e vAta naiyAyikoe sthira karI, arthAt vyApyatAvacchedakaprakA2kapakSadharmatA-jJAna e anumitinuM hetu nathI kintu vyAptiprakA2kapakSadharmatA-jJAna (parAmarza) e ja anumiti-janaka che e vAta sthira thaI. nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 7 (10)
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ - mAM pUrvapakSIya vyAti kArikAvalI : vyAptiH sAdhyavadanyasminnasambandha udAhRtaH // 68 // * muktAvalI : vyApyo nAma vyAptyAzrayaH, tatra vyAptiH ketyata Aha - * vyAptiriti / vahnimAn dhUmAdityAdau sAdhyo vahniH, sAdhyavAn mahAnasAdiH, tadanyo jalahUdAdiH, tadavRttitvaM dhUmasyeti lakSaNasamanvayaH / dhUmavAn / * vaDherityAdau sAdhyavadanyasmiMstaptAyaHpiNDAdau vahnaH sattvAnnAtivyAptiH / muktAvalIH pUrvapakSIya vyAptiH vyAptipaMcaka granthamAM vyAptinA pAMca lakSaNo karyA ja che. temAMnuM pAMcamuM lakSaNa muktAvalIkAra ahIM rajU kare che. ko sAththavenyAvRttitva vyAtiH ka sAdhyavathI je anya hoya, temAM je vRtti na hoya te vyApya kahevAya, temAM vyApti A rahe, arthAt sAdhyavada nirUpita vRttitAno je abhAva te vyApti kahevAya. je parvato vahniAna ghUmar ahIM sAdhya vahni che, sAdhyavad mahAnasa che, sAdhyavathI ja anya jalahUda che, temAM mIna, zevAlAdi vRtti che, mATe sAdhyavadanyajaladanirUpita che vRttitA te mIna, zevAlAdimAM che, paNa sAdhyavada jalahUdamAM dhUma vRtti nathI mATe che dhUmamAM sAdhyavadanyajaladanI vRttitAno abhAva che, arthAt dhUmamAM sAdhyavadanyanI A avRttitA che. dhUmamAM rahelI sAdhyavadanyAvRttitA e ja dhUmaniSThA vyApti kahevAya. A ghUmavIr va sthaLe vahni e asaddhatu che, kemake temAM sAdhyavadanyAvRttitva svarUpa mA vyApti nathI. te A rIte : ke ahIM sAdhya che dhUma, sAdhyavad che mahAna sAdi, sAdhyavadanya che taptAyogolaka, che tenI (tanirUpita) vRttitA hetubhUta vadvimAM AvI jAya che, kemake taptAyogolakamAM che vahni vRtti ja che. Ama sAdhyavada (taptAyogolakonI avRttitA vahnimAM na AvI, je che arthAt tAdazAvRttitvarUpa vyApti vahnimAM na AvI. Ama vyAptinuM lakSaNa asaddhatumAM che ja ativyApta paNa thatuM nathI mATe A lakSaNa sallakSaNa che. * muktAvalI : atra yena sambandhena sAdhyaM tenaiva sambandhena sAdhyavAn bodhyaH, * anyathA samavAyasambandhena vahnimAn vaDheravayavaH, tadanyo mahAnasAdiH, tatra dhUmasya vidyamAnatvAdavyAptiprasaGgaH / ke nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (18) ji ke A
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ * sAdhyatAvacchedakasaMbaMdha - niveza 4 muktAvalIH (1) praznaH sAdhavadanyAvRttitvarUpa vyAptilakSaNa saddha dhUmamAM avyApta che thAya che. te A rIte : vahnikAn dhUpati sthaLe sAdhyavad jema mahAnasa che tema vadvinA avayavo paNa che, je che kemake jema vahni saMyogena mahAnasamAM che tema samavAyena vahunyavayavamAM paNa che ja. eTale ke che. samavAyena vahiMmad vahunyavayava banyA. A sAdhyavathI anya mahAnasa banyuM, temAM dhUma che che vRtti ja che mATe dhUmamAM sAdhyavadanyanI vRttitA AvI gaI, arthAt sAdhyavadanyanI che ja avRttitA na AvI eTale lakSaNanI avyApti thaI. uttara ame ahIM A lakSaNane pariSkRta karIzuM ke anumitimAM je saMbaMdhathI sAdhya che ja lIdhuM hoya te ja saMbaMdhathI sAdhyavad levAnuM. sAdhya je saMbaMdhathI pakSamAM rahe te ja - sAdhyatA vacchedaka saMbaMdha kahevAya. (sAdhyane pakSamAM rahevAno saMbaMdha te sAdhyatA vacchedaka A saMbaMdha) vaHiI dhUNAt sthaLe sAdhyatAvacchedaka saMbaMdha saMyoga che (kemake vahine parvatamAM ja rahevAno saMbaMdha saMyogasaMbaMdha che.) mATe. have saMyogasaMbaMdhathI ja sAdhyavad levAnuM. have A kahyuM tame samavAyena sAdhyavad vahunyavayava laI ja na zako. saMyogena sAdhyavad mahAna sAdi ja kaI ja levA paDe. e sAdhyavathI anya jalahUda che, tenI vRttitA mIna, zevAlAdimAM che che ane avRttitA dhUmamAM che ja, mATe lakSaNanI avyApti rahetI nathI. Ama have lakSaNa che che. A banyuM : sAdhyatA vacceqnyAchinnasAdhyavanyAvRttitva vyAtiH | athavA sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnasAdhyavadanyanirUpitavRttitvAbhAvavattvaM vyAptiH / che. ahIM e vAta paNa sAthe ja samajI laIe ke sAdhyavathI anya eTale sAdhyavanA bhedavALo, arthAt sAdhyavarbhadAdhikaraNa. Ama have vyAptinuM lakSaNa AvuM thayuM ? sAdhyatAvacherasambanyAvacchinna* sAdhyavardradAdhikaraNanirUpitavRttitvAbhAvavattvaM vyAptiH / muktAvalI : sAdhyavadanyazca sAdhyavattvAvacchinnapratiyogitAkabhedavAn * bodhyaH, tena yatkiJcidvahnimato mahAnasAderbhinne parvatAdau dhUmasya sattve'pi na kSatiH | muktAvalI : (2) prazna : hajI paNa A lakSaNanI avyApti Ave che. A ja nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (19) ke jo
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ vadvimAna ghUmar sthaLe sAdhyatAvacchedaka saMyogasaMbaMdhathI sAdhyavat che mahAnasa, tadanya che parvata, emAM to dhUma vRtti ja che, arthAt sAdhyavadanya je parvata, enI vRttitA che ja dhUmamAM che, sAdhyavadanyavRttitvAbhAva to nathI ja. dhUma to saDhetu che mATe temAM to A vyAptinuM lakSaNa javuM joIe. uttara : hajI ame A lakSaNamAM pariSkAra karIzuM ke sAdhyatA vacchedaka- saMyogAvacchinna je sAdhya, tadvAn jeTalA hoya te badhA laI levAnA. have saMyogena ja vahimAm mahAnasa laIne tadanya parvata na pakaDAya, kemake parvata paNa sAdhyavat che. eTale ja sAdhyatAvacchedakasaMyogAvacchinnasAdhyavasvAvacchinnasAdhyavad banyA mahAnasa-parvatAdi, che tenAthI anya banyA jalahUdAdi, tenI vRttitA mIna-zavAlAdimAM che, vRttivAbhAva che ja dhUmamAM che. Ama have lakSaNanI avyApti rahetI nathI. A rIte sAdhyavasvAvacchinna che ja (sakaLa) sAdhyavAnuM kahevAthI samagra lakSaNano AkAra A thayo : * sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnasAdhyavattvAvacchinnapratiyogitAkabhedAdhikaraNa* nirUpitavRttitvAbhAvavattvaM vyAptiH / * muktAvalI : yena sambandhena hetutA tenaiva sambandhena sAdhyavadanyA'vRttitvaM OM bodhyaM, tena sAdhyavadanyasmin dhUmAvayave dhUmasya samavAyasambandhena sattve'pi A ja kSatiH | * hetusAvacchedakasaMbaMdha-niveza * muktAvalIH (3) prazna : hajI paNa vadviSAr dhUmAt sthaLe A lakSaNanI avyApti mA Ave che. te A rIte : - sAdhyavat mahAnasa-parvatAdi, tadanya dhUmAvayava, e dhUmAvayavamAM to dhUma A samavAyena vRtti che ja. eTale sAdhyavadanya(dhUmAvayava)nI vRttitA ja dhUmamAM AvI gaI, e ja vRttitAno abhAva na Avyo. uttara : to hajI A lakSaNamAM ame pariSkAra karIzuM ke je saMbaMdhathI hetu pakSamAM ja raheto hoya te (hetutAvacchedaka) saMbaMdhathI ja sAdhyavadanyamAM vRttitAno abhAva levAno che. have vadviSAr dhUmAt sthaLe dhUma hetu parvatamAM saMyogasaMbaMdhathI rahe che, mATe e ja hetutAvacchedaka saMyogasaMbaMdhathI ja dhUmanI avRttitA levAnI. have lakSaNanI avyApti che nahi Ave, kemake sAdhyavad mahAnasa-parvatAdi, sAdhyavadanya dhUmAvayava, temAM jAya che nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (20)
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ ja hetutAvacchedaka saMyogasaMbaMdhathI to dhUma avRtti ja che. Ama sAdhyavadanya dhUmAvayavanI e vRttitAno abhAva ja dhUmamAM maLI gayo eTale lakSaNanI avyApti na thaI. have samagra lakSaNa AvuM thayuM : sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnasAdhyavattvAvacchinnapratiyogitAkabhedAdhikaraNa* nirUpitahetutAvacchedakasambandhAvacchinnavRttitvAbhAvavattvaM vyAptiH / muktAvalI : sAdhyavadanyA'vRttitvaM ca sAdhyavadanyavRttitvatvAvacchinna* pratiyogitAkAbhAvaH, tena dhUmavAn vaGgerityatra sAdhyavadanyajalahUdAdivRttitvA* bhAve'pi nAtivyAptiH / * sAdhyavadanyAvRttitva kevuM? muktAvalI (4) prazna : have lakSaNanI ghUmavAnuM vaa sthaLe ativyApti Ave che. te A rIte : che sAdhyavad = dhUmavad parvata, tenAthI anya jalahUdAdi, tenI vRttitA mInAdimAM, che tenI vRttitAno abhAva hetubhUta vatimAM AvI gayo. uttara hajI lakSaNamAM pariSkAra karIzuM ke sAdhyavadanyanI vRttitAno abhAva eTale - sAdhyavadanyanI badhI ja vRttitAno abhAva levAno. vRttittvAvacchinnapratiyogitAkA bhAva levAno. ghUmavAn va sthaLe sAdhyavad = dhUmavat parvata-mahAna sAdi che, tadanyA ka jalakUda che tema taptAyogolaka paNa che ja. e sAdhyavadanya taptAyogolakanI to vahni hetumAM vRttitA ja che. bhale vahni hetumAM sAdhyavadanya jalahUdanI vRttitAno abhAva che che paNa sAdhyavadanya taptAyo golakanI vRttitAno abhAva to nathI ja. eTale ja ivRttitvavAvacchinnapratiyogitAkAbhAva nathI. mATe have lakSaNanI ativyApti nahi ja thAya. Ama have lakSaNano AkAra A thayo : sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnasAdhyavattvAvacchinnapratiyogitAkabhedAdhikaraNanirUpitahetutAvacchedakasambandhAvacchinnavRttitvatvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvavattvaM - vyAtiH | * muktAvalI : atra yadyapi dravyaM guNakarmAnyatvaviziSTasattvAdityAdau viziSTa* sattAyAH zuddhasattAyAzcaikyAt sAdhyavadanyasmin guNAdAvavRttitvaM nAsti, che jo ja che nyAyasiddhAnta muktAvalI bhAga-2 (21) che
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ tathApi hetutAvacchedakarUpeNA'vRttitvaM vAcyaM, hetutAvacchedakaM tAdRza* vRttitA'navacchedakamiti phalito'rthaH // * aMtima niSkarSa * muktAvalI : (5) prazna : hajI paNa lakSaNanI avyApti thAya che. te A rIte ghaTo dravyaM viziSTasattvAt (guNakarmAnyatvaviziSTasattvAt / ) sattA to dravya, guNa, karma traNeyamAM che. dravya e guNa-karmathI anya che mATe dravyamAM guNakarmAnyatva che tema sattA paNa che. Ama dravyamAM guNakarmAnyatvaviziSTa sattA rahI. A che jayAM jyAM guNakarmAnyatvaviziSTa sattA hoya tyAM tyAM dravyatva hoya. ghaTamAM guNakarmAnyatvaviziSTa sattA che mATe ghaTamAM dravyatva che, arthAt ghaTa e dravya che. Ama ahIM viziSTasattA e saddhatu che paNa temAM vyAptinuM lakSaNa avyApta thAya che. te A rIte : sAdhyavad = dravyatvavat = dravya, sAdhyavathI anya guNakarma, emAM zuddha sattA vRtti che. have 'viziSTha zuddha nAiiravya' e nyAyathI zuddha sattA ane viziSTa sattA eka e ja che, mATe sAdhyavadanya guNakarmamAM zuddha sattA che to viziSTa sattA paNa vRtti ja che. Ama viziSTa sattAmAM sAdhyavadanyanI vRttitA ja AvI gaI, vRttitvAbhAva na Avyo che che eTale lakSaNanI avyApti thaI. uttara : sAruM, to hajI eka chello pariSkAra karIzuM. paNa e pahelAM e vAta samajI che ja laIe ke viziSTa sattA ane zuddha sattA eka hovA chatAM viziSTa sattAtra ane zuddha che sattAtva e be eka nathI. viziSTa sattA e hetu che mATe viziSTa sattAtva e che hetutAvacchedaka che. sAdhyavadanya guNakarma che ane zuddha sattA e sAdhyavadanya guNakarmamAM ja vRtti che mATe vRttitA vacchedaka zuddha sattAtva che. have jyAre zuddha sattAtva ane viziSTa A sattAtva e be eka nathI eTale hetutAvacchedaka (viziSTa sattAtva) e vRttitAno A A avacchedaka na ja kahevAya, arthAt vRttitAnavacchedaka evo hetutAvacchedaka kahevAya. A mA eTale ame ahIM ema kahevA mAMgIe chIe ke sAdhyavadanyathI nirUpita vRttitAno che jo je abhAva levAno te hetusAvacchedaka rUpeNa vRttitAno abhAva levAno. Ama have ja sAdhyavadanya guNakarmamAM hetutAvacchedaka viziSTasattAvena rUpeNa viziSTa sattAnI to je vRttitAno abhAva che ja, arthAt je hetusAvacchedaka che (viziSTa sattAtva) te ja vRttitAnavacchedaka bane che. eTale vRttitAnavacchedaka je hetusAvacchedaka dharma, tAdazadharmavattva 0 0 0 0 0 nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (22) te che ke A
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAptiH ema ame kahIzuM. sAdhyavadanya guNakarmanI vRttitAno avacchedaka dharma che zuddha sattAtva, paNa te vRttitAno anavacchedaka dharma che viziSTa sattAtva. AvuM vRttitAnavacchedaka hetutAvacchedaka dharmavattva (je viziSTa sattAmAM rahyuM) te ja vyApti ema ame kahIzuM. eTale have 'sAdhyavadanyAvRttitva' lakSaNanuM aMtima pariSkRta lakSaNa AvuM thayuM H sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnasAdhyavattvAvacchinnapratiyogitAkabhedAdhikaraNanirUpitahetutAvacchedakasambandhAvacchinnavRttitvatvAvacchinnavRttitA'navacchedakahetutAvacchedakadharmavattvaM vyAptiH / vyAptipaMcakanA chellA pAMcamA lakSaNanuM nirvacana karIne have A lakSaNamAM aparihArya doSa ApIne muktAvalIkAra siddhAnta-lakSaNanuM vyApti-lakSaNa rajU kare che. uparokta lakSaNamAM doSa A (vakSamANa) che. muktAvalI : nanu kevalAnvayini jJeyatvAdau sAdhye sAdhyavadanyasyAs prasiddhatvAdavyAptiH, kiJca sattAvAn jAterityAdau sAdhyavadanyasmin sAmAnyAdau hetutAvacchedakasambandhena samavAyena vRtteraprasiddhatvAdavyAptizcAta Aha / * kevalAnvayI sAdhyamAM avyApti * muktAvalI : ghaTo vAvyatvavAn jJeyAt A kevalAnvayI hetu-sthaLa che ane ghaTaH sattAvAn khAteH A anvaya-vyatirekI hetu-sthaLa che. A be ya sadvetu che. ahIM uparokta vyApti-lakSaNa avyApta thAya che. te A rIte : (1) ghaTo vAvavAn jJeyAt / ahIM sAdhya che vAcyatva, sAdhyavad vAcya=paTAdi, sAdhyavI anya = vAcyathI anya koI ja na maLe, kemake badhA ja vAcya ja che. jyAre sAdhyavadanya ja aprasiddha che tyAre sAdhyavadanyanI vRttitA paNa aprasiddha bane, tyAre sAdhyavadanyanI vRttitAno abhAva paNa aprasiddha banI ja jAya. Ama ahIM hetumAM sAdhyavadanyAvRttitva svarUpa vyAptilakSaNanI avyApti thaI. (2) paTa: sattAvAr nAteH A anvaya-vyatirekI hetumAM paNa vyAptinA lakSaNanI avyApti thAya che. ahIM sAdhya sattA ghaTamAM samavAyasaMbaMdhathI rahe che mATe sAdhyatAvacchedaka saMbaMdha samavAyasaMbaMdha che. e ja rIte jAti svarUpahetu paNa ghaTamAM nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 7 (23)
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ ja samavAyasaMbaMdhathI rahe che mATe hetutAvacchedaka saMbaMdha paNa samavAyasaMbaMdha che. pUrvanA A pariSkRta lakSaNamAM kahevAI gayuM che ke sAdhyavadanyamAM hetutAvacchedaka saMbaMdhathI vRttitAno abhAva levo joIe. have ahIM 'pada: sattAvAnuM nA ' sthaLe sAdhya sattA che, sAdhyavadya dravya-guNa-karma che, sAdhyavadanya sAmAnyAdi che. e sAmAnyAdimAM hetutAvacchedaka che A samavAyasaMbaMdhathI koInI paNa vRttitA ja nathI to pachI have sAdhyavadanya eka sAmAnyAdimAM jAti' hetunI vRttitAno abhAva che ema zI rIte kahevAya? bIjI ja A vRttitA samavAya saMbaMdhathI tyAM rahelI hoya to jAtinI vRttitAno samavAyasaMbaMdhathI tyAM ja abhAva kahI zakAya. paNa samavAya saMbaMdhathI sAmAnyAdimAM koIpaNa vRtti ja nathI to e ja pachI "jAti samavAyena tyAM vRtti nathI' (arthAt bIjuM koI tyAM samavAyathI vRtti che ema che e ja mAnavuM paDe.) ema kema kahevAya ? Ama ahIM paNa sAdhyavadanya sAmAnyAdimAM hetutAvacchedakasaMbaMdhathI vRttitA e aprasiddha thatAM tAdazavRttitvAbhAva paNa aprasiddha thayo, arthAt tAdezavRttivAbhAvavattva rUpa vyApti-lakSaNanI "jAti rUpa hetumAM avyApti thaI. A be doSathI pUrvokta vyAptilakSaNa duSTa che mATe teno tyAga karIne have siddhAntaA lakSaNanuM vyAptilakSaNa rajU karavAmAM Ave che. kArikAvalI : athavA hetumaniSThavirahApratiyoginA / sAdhyena hetoraikAdhikaraNyaM vyAptirucyate // 69 // * muktAvalI : athaveti / hetumati niSThA = vRttiryasya sa tathA virahaH abhAvaH, * tathA ca hetvadhikaraNavRttiryo'bhAvastadapratiyoginA sAdhyena saha hetoH sAmAnAdhikaraNyaM vyAptirucyate / * uttarapakSa (siddhAntalakSaNI) vyApti * muktAvalI hetupatrikAmAvA pratiyogiNAdhyakSAmAnadharaNaM vyApta hetuma, je pakSa, temAM rahetA je abhAvo, teno apratiyogI je sAdhya, tenuM je (hetumAM raheluM) sAmAnAdhikaraNya te ja vyApti. vaddhimAna dhUmAn ! hetuma dhUmavat parvata, emAM rahetA je abhAvo ghaTAbhAva, 0 0 0 nyAyasiddhAnta muktAvalI bhAga-2 (2) ja che ke je
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ paTAbhAva, maThAbhAvAdi. paNa dhUmavata parvatamAM sAdhya vahnino abhAva na maLe eTale A parvatamAM rahetA abhAvonA pratiyogI ghaTa-paTAdi bane, paNa sAdhya vahni to apratiyogI che te ja bane. evA apratiyogI sAdhya vahnine samAnAdhikaraNa dhUma che mATe evA apratiyogI che sAdhya vahninuM sAmAnAdhikaraNya dhUmamAM che. e maniSTha sAmAnAdhikaraNya te ja vyApti. ghUmavAnuM va sthaLe A lakSaNanI ativyApti nahi thAya, kemake ahIM vahni hetu kI che, hetumavaddhimatu taptAyogolaka che, emAM rahetA je abhAvo ghaTAbhAvAdi temaja A - dhUmAbhAva. A abhAvonA pratiyogI jema ghaTAdi che tema dhUma paNa che. eTale sAdhya mAM je dhUma che te to hetumaniSThAbhAvano apratiyogI na banyo, mATe tAdaza sAdhyanA ja mAM sAmAnAdhikaraNyarUpa vyApti paNa vati hetumAM na AvI. ahIM e vAtano khyAla rAkhavo ke hevadhikaraNamAM vRtti abhAvano je apratiyogI che je hoya tene ja vyApaka kahevAya che, arthAt hetunI upara vyApIne rahenAra vyApaka kahevAya, che che eTale ke hetunI sAthe avazya rahenAra vyApaka kahevAya, eTale ke hetunA adhikaraNamAM ja avazya rahenAra vyApaka kahevAya, eTale ke hetunA adhikaraNamAM bIjAnA abhAva maLe che paNa Ano abhAva to na ja maLe, eTale ke hetunA adhikaraNamAM rahelA abhAvanA che ja pratiyogI bIjA bane paNa A to na ja bane, mATe te vyApaka kahevAya. eTale ke hetunA A adhikaraNamAM maLatAM abhAvono A to apratiyogI ja hoya, mATe ja te vyApaka kahevAya. A eTale vyApakanuM lakSaNa A thayuM helvadharavRcamAvA pratiyogitaM vyApavatvam Avo vyApaka te sAdhya bane ane evA vyApaka sAdhyanuM hetumAM je sAmAnAdhikaraNya te ja vyApti. TUMkamAM vyApakanuM hetumAM je sAmAnAdhikaraNya e ja vyApti. muktAvalI : atra yadyapi vahnimAn dhUmAdityAdau hetvadhikaraNaparvatAdivRttya* bhAvapratiyogitvaM tattadvayAderastItyavyAptiH / na ca samAnAdhikaraNavahni dhUmayoreva vyAptiriti vAcyaM, tattadvayAderapyubhayAbhAvasattvAdekasattve'pi dvayaM nAstIti pratIteH / guNavAn dravyatvAdityAdAvavyAptizca / tathApi pratiyogitA'navacchedakaM yat sAdhyatAvacchedakaM tadavacchinnasAmAnAdhikaraNyaM vyAptiriti vIdhyam | ja je che nyAyasiddhAnta muktAvalI bhAga-2 0 (5) jA jA jA ja
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ * sAdhyatAvacchedakano praveza * muktAvalI : (1) pUrvapakSa : 'vRdghimAn dhUmAt' sthaLe lakSaNanI avyApti Ave che. te A rIte : hetu dhUma, hetvadhikaraNa parvata, emAM vRtti abhAva, te jema ghaTAbhAvAdi che tema parvatamAM mahAnasIya vattvabhAva paNa che. e ja rIte hetvadhikaraNa mahAnasa che, temAM vRtti ghaTAbhAvAdi che tema parvatIya varjyabhAva paNa che. eTale A abhAvano pratiyogI ja vahni banI gayo, apratiyogI na rahyo, eTale have vaddhi vyApaka na banyo, mATe vyApakanA sAmAnAdhikaraNyarUpa vyApti paNa dhUmamAM na AvI. Ama lakSaNanI avyApti thaI. uttara : sAruM, tame hetvadhikaraNa parvatamAM mahAnasIyatvaviziSTa valkyabhAva lIdho, hetvadhikaraNa mahAnasamAM parvatIyatvaviziSTa valkyabhAva lIdho ane amane Apatti ApI. ame have kahIzuM ke eka ja adhikaraNamAM rahenArA vahni-dhUmanI vyApti eka che, anya adhikaraNamAM rahenArA vahni-dhUmanI vyApti bhinna che, eTale ke parvatIya vahnidhUmanI eka vyApti, mahAnasIya vahri-dhUmanI anya vyApti vagere. have avyApti nahIM Ave, kemake hetu parvatIya dhUma, tenuM adhikaraNa parvata, temAM rahelA abhAva = ghaTAbhAva, mahAnasIyavattvabhAva, catvarIyavattvabhAva vagere, tenA pratiyogI ghaTa, mahAnasIyavahni, catvarIyavahni vagere, apratiyogI parvatIyavahni, tenuM sAmAnAdhikaraNya parvatIya dhUmamAM che. Ama vyAptilakSaNano samanvaya thavAthI avyApti AvatI nathI. Ama samAnAdhikaraNa dhUma-vahninI ja ame vyApti laIzuM. ahIM hetvadhikaraNavRtti je abhAva levAno te viziSTAbhAva sivAyano ja abhAva levAno, arthAt viziSTadharmAvacchinnapratiyogitAka abhAva nahi levAno. mahAnasIyatvaviziSTa vahnino abhAva e vahnitvAvacchinnapratiyogitAkAbhAva nathI kintu viziSTavahnitva(mahAnasIyatvaviziSTavahnitva)thI avacchinnapratiyogitAka abhAva che, jyAre hetvadhikaraNa parvatamAM je ghaTAbhAvAdi che e mAtra ghaTatvathI avacchinnapratiyogitAka abhAva che, arthAt A ghaTAbhAvAdi e viziSTa- dharmAnavacchinnapratiyogitAka abhAva che. eTale amAruM have e kahevuM che ke hetvadhikaraNavRttvabhAva eTale hetvadhikaraNavRttiviziSTadharmAnavacchinnapratiyogitAka abhAva, evA abhAvano apratiyogI je sAdhya (ke je vyApaka kahevAya), tenuM hetumAM raheluM sAmAnAdhikaraNya te ja vyApti. "nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 (26)
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ have hevadhikaraNa parvatamAM ghaTAbhAva maLe che ane mahAnasIyatvaviziSTavahunyabhAva che che paNa maLe che, paNa AmAM viziSTadharmAnavacchinnapratiyogitAka abhAva to ghaTAbhAvAdi che e ja che, mATe hedhikaraNavRtti-viziSTadharmAnavacchinnapratiyogitAkAbhAva te ghaTAbhAvAdi A ja pakaDAya, teno to vadvi apratiyogI che ja. mATe te vyApaka banyo, tenuM hetu dhUmamAM ja che je sAmAnAdhikaraNya te ja vyApti. Ama have avyApti na rahI eTale have lakSaNano A thayo : hetvadhikaraNavRttiviziSTadharmAnavacchinnapratiyogitAkAbhAvApratiyogisAdhya* sAmAnAdhikaraNyaM vyAptiH / (2) prazna : hajI paNa A lakSaNanI vahniA dhUmAt sthaLe avyApti thAya che. hetu = dhUma, hedhikaraNa = parvata, hetvazikaraNavRtti je abhAva = vadvijalAbhAva. parvatamAM vahni che ane jala nathI mATe vahni hovA chatAM vadvi-jala etadubhaya to nathI. "sitte idurgha nAsti' ema bolAya che. Ama hatyadhikaraNavRtti abhAva = A vaDhijalobhayAbhAva, eno pratiyogI jema jala che tema sAdhya vahni paNa che. eTale A vahi tAdazAbhAva-apratiyogI na banyo, arthAt vyApaka na banyo, mATe tevA vahninuM ja ja sAmAnAdhikaraNya hetu dhUmamAM na jatAM lakSaNanI avyApti thaI. Ama samAnAdhikaraNa dhUma-vahninI vyApti levA chatAM lakSaNanI avyApti AvI. uttara : vadvijalobhayAbhAva eTale vadvijalobhayatnAvacchinnapratiyogitAkAbhAva. che ubhayatva e naiyAyika-mate vyAsavRtti dharma kahevAya che. ame kahIzuM ke hatyadhikaraNavRtti je abhAva levo te vyAsAvRttidharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAva nahi levo, te arthAt vyAsajaya(ubhaya)vRttidharmAnavacchinnapratiyogitAkAbhAva levo. (vyAsajayavRttidharmaubhayavRttidharma-ubhayatva) hevadhikaraNa parvatamAM ghaTAbhAvAdi che te ghaTavAdyavacchinna pratiyogitAkAbhAvo che ane je vahnijalobhayAbhAva che te vadvijalobhayatnAvacchinnaA pratiyogitAkAbhAva che. A rIte vadvijalobhayatnAvacchinnapratiyogitAkAbhAva e A za vyAsajayavRttidharmA(ubhayatva)vacchinnapratiyogitAkAbhAva che mATe te na levAya. jyAre ja kA ghaTavAvacchinnapratiyogitAkAbhAva e vyAsavRttidharmAnavacchinnapratiyogitAkAbhAva che che mATe te ja levAya. ane tevA abhAvano apratiyogI vati che ja, mATe sAdhya vahni che je vyApaka banyo. evA vatinA sAmAnAdhikaraNyarUpa vyApti dhUma hetumAM AvI jatAM avyApti che ja na rahI. Ama have lakSaNano AkAra A thayo : jo koI IjA siddhAnta muktAvalI bhAga-2 0 (20) che ke che
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ hetvadhikaraNavRttiviziSTadharmAnavacchinnavyAsajyavRttidharmAnavacchinnapratiyogitA kAbhAvApratiyogisAdhyasAmAnAdhikaraNyaM vyAptiH / (3) pUrvapakSa : hajI paNa lakSaNanI avyApti Ave che. ghaTo muLavAn dravyavAt| ahIM dravyatva e sadvetu che. jayAM (dravyamAM) dravyatva hoya tyAM guNa hoya ja. have ahIM ukta vyApti-lakSaNa A rIte avyApta thAya che. hetu dravyatva, hetvadhikaraNa rakta ghaTa, emAM vRtti abhAva = pItAdi guNAbhAva. e rIte jo hetvadhikaraNa pIta ghaTa laIe to emAM vRtti raktAdi guNAbhAva thAya. jo hetvadhikaraNa nIla ghaTa laIe to emAM vRtti pItAdi guNAbhAva thAya. Ama 'cAlanI' nyAyathI hetvadhikaraNavRtti abhAva te pItaguNAbhAva, raktaguNAbhAva, nIlaguNAbhAva, zvetaguNAbhAvAdi thayA. A abhAvono pratiyogI pIta, rakta vagere guNa thayA, sAdhya paNa 'guNa' ja che. Ama sAdhya guNa e hetvadhikaraNavRtti abhAva-pratiyogI banI jatAM vyApaka na banyo, tethI tenA sAmAnAdhikaraNyarUpa vyApti hetumAM na jatAM lakSaNanI avyApti thaI. uttara : sAruM, A doSa ame lakSaNamAM thoDo pariSkAra karIne dUra karIzuM. hetvadhikaraNa jyAre nIlaghaTa lo tyAre temAM pItAdi guNAbhAva bhale che parantu guNasAmAnyAbhAva to nathI ja, kemake nIlaghaTamAM nIlaguNa to che ja. e ja rIte hetvadhikaraNa pItaghaTa lo tyAre temAM nIlAdi guNAbhAva che paNa guNasAmAnyAbhAva to nathI ja, kemake pItaghaTamAM pItaguNa to che ja. Ama hetvadhikaraNa nIlaghaTAdimAM pItAbhAva, nIlAbhAva, raktAbhAvAdi jarUra maLI jAya paNa guNAbhAva to nahi ja maLe. have ahIM je raktAdino abhAva maLe che te raktAdi paNa che to guNa ja. parantu raktAghabhAva maLe chatAM guNAbhAva to na ja maLe eTale pratiyogitAvacchedaka raktatva-nIlatvAdi bane paNa guNatva to na ja bane. have sAdhya guNa che mATe sAdhyatAvacchedaka guNatva che. ane raktAdyabhAvanA pratiyogI raktAdi che mATe pratiyogitAvacchedaka raktatva, nIlatvAdi che, arthAt guNatva je sAdhyatAvacchedaka che te pratiyogitAvacchedaka nathI, arthAt pratiyogitAnavacchedaka che. eTale A vastusthitine lakSyamAM laIne lakSaNamAM ame evo pariSkAra karIzuM ke hetvadhikaraNavRtti abhAvano apratiyogI sAdhya eTale hetvadhikaraNavRttiabhAvIyapratiyogitAnavacchedaka je sAdhyatAvacchedaka, tadavacchinna je sAdhya, evA sAdhyanuM hetumAM je sAmAnAdhikaraNya te ja vyApti. prakRtamAM have avyApti nahi Ave, kemake dravyatvarUpa hetunuM adhikaraNa nIlaghaTAdi, nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 (28)
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ cheemAM pItAdi guNAbhAva che paNa guNAbhAva nathI mATe tenI pratiyogitAno avacchedaka pItatvAdi che paNa guNatva nathI. mATe sAdhyatAvacchedaka je guNatva che e pratiyogitAno che che anavacchedaka che. mATe pratiyogitAnavacchedaka je sAdhyatAvacchedaka guNatva, tadavacchinna che sAdhya je guNa, tenuM dravyatva hetumAM je sAmAnAdhikaraNya te ja vyApti. have lakSaNano AkAra A thayo : * hetvadhikaraNavRttiviziSTadharmAnavacchinnavyAsajyavRttidharmAnavacchinnapratiyogitAkAbhAvIyapratiyogitAnavacchedakasAdhyatAvacchedakAvacchinnasAdhyasAmAnAdhikaraNyaM vyAtiHA muktAvalI : nanu rUpatvavyApyajAtimadvAn pRthivItvAdityAdau sAdhyatA*vacchedikA rUpatvavyApyajAtayaH, tAsAM ca zuklatvAdijAtInAM nIlaghaTAdi* vRttyabhAvapratiyogitAvacchedakatvamastItyavyAptiriti cet ? na, tatra paramparayA / rUpatvavyApyajAtitvasyaiva sAdhyatAvacchedakatvAt, na hi tAdRzadharmAvacchinnAbhAvaH kvA'pi pRthivyAmasti, rUpatvavyApyajAtimAnnAsti iti buddhayApatteH / + paraMparAe sAdhyatAvacchedaka levAnuM sthaLa * muktAvalI : (4) pUrvapakSa : hajI paNa nIce ApelA sthAne AvyApti Ave che. A ghaTa: rUpatvavyApyajAtimadvAn pRthvItvAt / rUpatvavyApyajAtio = zuklatva, nIlatvAdi jAtio. rUpatvavyApyajAtimat = zukla, nIlAdi rUpo. A rUpatvavyApyajAtimat = zuklAdi rUpo ahIM sAdhya che. ghaTa e zuklAdi rUpavALo (rUpatvavyApyajAtimAna) che, kemake emAM pRthvItva che. have ahIM hetu = pRthvItva, hevadhikaraNa = nalaghaTa, pItaghaTa, zuklaghaTa vagere. A hatyadhikaraNamAM vRtti A ko abhAva eTale nIlaghaTamAM zuklAbhAva, pItaghaTamAM nIlAbhAva, raktaghaTamAM pItAbhAva. jo Ama "cAlanI' nyAyathI hevadhikaraNa nIlAdi ghaTamAM zuklAdi badhA rUpono (sAdhyano) che A abhAva maLI jAya che eTale e zuklAdi rUpo abhAvanA pratiyogI banyA ane e e pratiyogitAvacchedaka zuklatvAdi jAtio banI. have sAdhya paNa zuklAdi rUpo che. che (rUpatvavyApyajAtimad - zuklAdi rU5) ja che ane tethI sAdhyatAvacchedaka rUpatvavyApya 0 0 0 0 nyAyasiddhAnta muktAvalI bhAga-2 (29) ka ja ke
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuklatvAdi jAtio ja che. Ama je pratiyogitAvacchedaka bane che te ja sAdhyatAvacchedaka che ja bane che. eTale pratiyogitAnavacchedaka evuM sAdhyatAvacchedaka na banavAthI tAdaza ja e sAdhyasAmAnAdhikaraNyarUpa vyApti paNa pRthvItva hetumAM na jatAM lakSaNanI avyApti thaI. A ja uttarapakSa: to hajI paNa A lakSaNamAM ame pariSkAra karIzuM. pratiyogitAvacchedaka ja e ja sAdhyatAvacchedaka banI javAthI lakSaNanI avyApti thaI eTale ahIM ame have ema ja kahIzuM ke sAdhyatAno je avacchedaka levAno te sAdhyatAno sAkSAt avacchedaka nahi levAno kintu je paraMparayA sAdhyatAvacchedaka hoya tene sAdhyatAvacchedaka tarIke levAno. - sAdhya = rUtvavyApyajAtimad zuklAdi rUpo che, temAM sAdhyatA rahI, e sAdhyatAno sAkSAt avacchedaka zuklatvAdi jAti thayo. A zuklatvAdi jAti e che sAdhyatAvacchedaka bane mATe A zuklatvAdi jAtimAM sAdhyatAvacchedakatA rahI. A ja - sAdhyatAvacchedakatAno avacchedaka zuklatvAdijAtitva banyo. have sAdhyatAvacchedakatAno ja avacchedaka jAtitva e sAdhyatAno paraMparayAvacchedaka kahevAya. (sAdhyamAM rahe te ja sAdhyatAvacchedaka kahevAya. jAtitva e svAzrayasamavAyasaMbaMdhathI sAdhyamAM rahI jAya che che mATe te sAdhyatAvachedaka kahevAya. sva = jAtitva, tadAzraya = jAti, eno samavAya che zuklAdi rUpAtmaka sAdhyamAM che ja.) ja Ama e vAta nakkI thaI ke prakRti anumAnamAM (paraMparayA) sAdhyatAvacchedaka jAtitva kI che. have pratiyogitAvacchedaka to sAkSAt ja levAno che. hatyadhikaraNa nIlAdi ghaTamAM ja zuklAdi rUpanA abhAva maLe che mATe e abhAvanI pratiyogitAno avacchedaka ja ja zuklatvAdi jAtio bane. Ama pratiyogitAvacchedaka zuklatvAdi jAti banI ane te che (paraMparayA) sAdhyatAvacchedaka jAtitva banyuM eTale pratiyogitAnavacchedaka evo A ti che. sAdhyatAvAdaka banI gayo. nIlaghaTamAM rUpatvavyApyazuklatvAdijAtimano abhAva che maLI zake mATe pratiyogitAvacchedaka zuklatvAdi jAti bane. paNa nIla ghaTamAM che rUpatvavyApyajAtimano abhAva to na ja maLe, kemake ghaTamAM rUpatvavyApyanIlatvajAtimatte che to nIlarUpa che ja. e to ghaTa rUparahita hoya to ja temAM Avo abhAva maLe. jo ke nIlaghaTamAM rUpatvavyApyajAtimano abhAva = rUpatvavyApyazuklatvAdijAtimad zuklAdi para badhA rUpono abhAva maLI jAta to te abhAvano pratiyogI jAti banata ane A pratiyogitAvacchedaka jAtitva banata ane A jAtitva ja paraMparayA sAdhyatAvacchedaka che che eTale pratiyogitAnavacchedaka evuM sAdhyatA vacchedaka na banata. paNa AvuM banatuM nathI mATe pratiyogitAvacchedaka zuklatvAdi jAti banI ane sAdhyatAvacchedaka jAtitva banyuM - nyAyasiddhAnta muktAvalI bhAga-2 0 (30) e che ke
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ che eTale pratiyogitAnavacchedaka evuM sAdhyatAvacchedaka banyuM. evA sAdhyatAvacchedakAe vacchinna sAdhyanuM hetumAM sAmAnAdhikaraNya te ja vyApti. * muktAvalI : (evaM daNDyAdisAdhye paramparAsambaddhaM daNDatvAdikameva * sAdhyatAvacchedakaM, tacca pratiyogitA'navacchedakamiti) sAdhyAdibhedena / * vyApterbhedAt tAdRzasthale sAdhyatAvacchedakatAvacchedakaM pratiyogitAvacchedakatAnavacchedakamityeva lakSaNaghaTakamityapi vadanti / muktAvalI: keTalAka ahIM ema kahe che ke A rIte paraMparayA sAdhyatAvacchedaka levAyA nahi. paNa jo tema na karIe to pratiyogitAvacchedaka e ja sAdhyatAvacchedaka banI jatAM te A vyAptinA lakSaNanI avyApti thAya. eTale teo ema kahe che ke parvatanA dhUma-vahinI, mahAnasanA dhUma-vatinI, ema sAdhya-hetubhedathI dareka vyApti judI judI che tema ahIM paNa A "patvavyApyajJAtimAna pRthvIvA' sthaLe vyAptinuM juduM lakSaNa karI devuM. te A rIte * hetumanniSThAbhAvIyapratiyogitAvacchedakatAnavacchedakasAdhyatAvacchedakatAvacchedako * yaH tadavacchinnAvacchinnasAdhyasAmAnAdhikaraNyaM vyAptiH / sAdhyatAvacchedakatA vacchedaka e pratiyogitAvacchedakatAvacchedaka na hovo joIe, ja arthAt pratiyogitAvacchedakatAnavacchedaka evo sAdhyatAvacchedakatAvacchedaka joIe. sAdhya = rUpatvavyApyajAtimad = zuklAdi rUpo. sAdhyatAvacchedaka = rUpacvyApyazuklatvAdi jAti. sAdhyatA vacchedakatA vacchedaka = rUpatvavyApyazuklatyAdi jAtitva. pratiyogI = rUpatvavyApyazuklatvAdijAtimad = zuklAdi rUpo. pratiyogitAvacchedaka = rUpatvavyApyazuklatvAdi jAti. pratiyogitAvacchedakatAvacchedaka = rUpatvavyApyazuklattvAdi. (jAtitva nahi, che anyathA nIrUpa ghaTa mAnavAnI Apatti Ave.) Ama sAdhyatAvacchedakatAvacchedaka jAtitva banyo ane pratiyogitAvacchedakatAvicchedaka zuklattvAdi banyA. eTale pratiyogitAvacchedakatAnavacchedaka evo ja - sAdhyatAvacchedakatAvacchedaka (jAtitva) banyo. e sAdhyatAvacchedakatAvacchedaka(jAtitva)thI ja A avacchinna sAdhyatAvacchedakatA (zuklatvAdimAM), enAthI avacchinna sAdhyatAvacchedaka (zuklatvAdi), tadavacchinna je sAdhya (zuklAdi), tenuM sAmAnAdhikaraNya vyApti. 40 ja ke te nyAyasiddhAnta muktAvalI bhAga-2 0 (31) 4 te che
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktAvalI : hetvadhikaraNaM hetutAvacchedakaviziSTAdhikaraNaM vAcyam, tena dravyaM guNakarmAnyatvaviziSTasattvAdityAdau zuddhasattAdhikaraNaguNAdiniSThAbhAvapratiyogitve'pi dravyatvasya nA'vyAptiH / * hetutAvacchedakadharma-niveza * muktAvalI : prazna : hajI paNa A lakSaNanI 'ghaTo dravya viziSTamattvAt' sthAne avyApti Ave che. hetu = viziSTa sattA, enuM adhikaraNa guNa-karma, kemake viziSTa sattA ane zuddha sattA eka ja che, mATe jo guNa-karma zuddha sattAnuM adhikaraNa che to viziSTa sattAnuM paNa adhikaraNa che ja. A hetvadhikaraNa guNa-karmamAM vRtti je abhAva te dravyatvAbhAva. A abhAvano pratiyogI dravyatva banyo, pratiyogitAvacchedaka dravyatvatva banyo. have sAdhya dravyatva che mATe sAdhyatAvacchedaka paNa dravyatvatva ja banyuM. Ama pratiyogitAvacchedaka e ja sAdhyatAvacchedaka banyuM, arthAt pratiyogitAnavacchedaka evuM sAdhyatAvacchedaka na banyuM eTale lakSaNanI avyApti thaI. uttara : A doSa dUra karavA ame kahIzuM ke hetunuM adhikaraNa levAnuM te mAtra hetunuM adhikaraNa na letAM hetutAvacchedakadharmaviziSTa hetunuM adhikaraNa levAnuM. ahIM viziSTa sattA hetu che. hetutAvacchedakadharma viziSTa sattAtva che. have viziSTasattAtvaviziSTa viziSTasattAnuM adhikaraNa guNa-karma nahi ja bane, kemake zuddha sattA ane viziSTa sattA eka hovA chatAM viziSTasattAtvaviziSTa viziSTa sattA ane zuddha sattA eka nathI ja. eTale have viziSTasattAtvaviziSTa viziSTasattAnuM adhikaraNa to dravya ja bane. emAM dravyatvAbhAva to na ja maLe, paTAdinA abhAva ja maLe, mATe e abhAvanA pratiyogI paTAdi bane. pratiyogitAvacchedaka paTatvAdi bane. jyAre sAdhyatAvacchedaka to dravyatvatva che. Ama pratiyogitAnavacchedaka evo sAdhyatAvacchedaka banI jatAM lakSaNanI avyApti na rahI. Ama lakSaNano AkAra have Avo thayo : hetutAvacchedakadharmaviziSTahetvadhikaraNavRttyabhAvIyapratiyogitA'navacchedakaM yat sAdhyatAvacchedakaM tadavacchinnasAdhyasAmAnAdhikaraNyaM vyAptiH / muktAvalI : evaM hetutAvacchedakasambandhena hetvadhikaraNaM bodhyaM tena samavAyena . nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (32)
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhUmAdhikaraNatadavayavaniSThAbhAvapratiyogitve'pi vaDhernA'vyAptiH / * hetutAvacchedaka saMbaMdha niveza 4 muktAvalIH prazna hajI paNa vadvimAna ghUmatu' sthaLe lakSaNanI avyApti Ave che he che. hetu dhUma, hetvakiraNa samavAyasaMbaMdhathI dhUmAvayava, temAM vRtti abhAva = te vahunyabhAva, teno pratiyogI vahni, pratiyogitAvacchedaka vahnitva, sAdhyatAvacchedaka paNa - vahnitva ja che. Ama pratiyogitAnavacchedaka sAdhyatAvacchedaka na banavAthI lakSaNanI ja avyApti thaI. uttara : ame have kahIzuM ke hetusAvacchedaka saMbaMdhathI hatyadhikaraNa levuM. heta dhUma che. je che te parvatamAM saMyogasaMbaMdhathI rahe che mATe hetutAvacchedaka saMbaMdha saMyoga thayo. A saMyoga che. isaMbaMdhathI hevadhikaraNa dhUmAvayava nahi ja bane paNa parvatAdi bane. temAM vanyabhAva na ja A ja maLe, paNa ghaTAbhAvAdi maLe. tenA pratiyogI ghaTAdi bane, pratiyogitAvacchedaka ja ghaTatAdi thAya, jayAre sAdhyatAvacchedaka vahnitva che. Ama pratiyogitAnavacchedaka ke sAdhyatAvacchedaka banyo eTale lakSaNanI avyApti na rahI. Ama have lakSaNano AkAra - A thayo : hetutAvacchedakadharmAvacchinnahetutAvacchedakasambandhAvacchinnahetvadhikaraNavRttyabhAvIyapratiyogitA'navacchedakasAdhyatAvacchedakAvacchinnasAdhyasAmAnAdhikaraNyaM je vyApti muktAvalI : abhAvazca pratiyogivyadhikaraNo bodhyaH, tena kapisaMyogI * etadakSatvAdityatra mUlAvacchedenaitadvakSavRttikapisaMyogAbhAvapratiyogitve'pi kapisaMyogasya nA'vyAptiH / / | * pratiyogivyadhikaraNa abhAva niveza 4 muktAvalI : prazna : hajI "vRkSa: pasaMyogI kSatrIn' sthaLe lakSaNanI A avyApti thAya che. A hetu = etavRtva, hevadhikaraNa = etavRkSa, emAM mUlavicchedana kapisaMyogAbhAva che e vRtti che. e abhAvano pratiyogI kapisaMyoga, pratiyogitAvacchedaka = kapisaMyogatva, che e ja sAdhyatAvacchedaka che mATe pratiyogitAnavacchedaka sAdhyatA vacchedaka na banyo eTale ja che nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (33) % , e che ke
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ A lakSaNanI avyApti thaI. uttara : ame kahIzuM ke he-dhikaraNamAM je abhAva levAno te pratiyogisamAnAdhikaraNa abhAva nahi levo kintu pratiyogivyadhikaraNa abhAva levo. pratiyogI che ane pratiyogIno abhAva be ya eka ja sthaLe rahetA hoya to te abhAva ja pratiyogisamAnAdhikaraNa kahevAya ane abhAva ane teno pratiyogI judA judA A adhikaraNamAM rahetA hoya to te abhAva pratiyogivyadhikaraNa abhAva kahevAya. A e kapisaMyogAbhAva e pratiyogisamAnAdhikaraNa abhAva che, kemake je vRkSamAM ja - kapisaMyogAbhAva che te ja vRkSamAM kapisaMyoga paNa che. (saMyoga avyApyavRtti guNa che che mATe jyAM saMyoga hoya tyAM tadabhAva paNa maLe.) have A pratiyogisamAnAdhikaraNa e ja abhAva na levAya. he-dhikaraNa vRkSamAM je ghaTAbhAvAdi che te pratiyogivyadhikaraNa che che. abhAva che, kemake ghaTAbhAva vRkSamAM che ane teno pratiyogI ghaTa bhUtala upara che. Ama che. ghaTAbhAva ane pratiyogI ghaTanA vibhinna adhikaraNa banI jAya che. A ghaTAbhAvAdinI A che pratiyogitAnA avacchedaka ghaTatAdi che, jayAre sAdhyatAvacchedaka kapisaMyogatva che. che eTale pratiyogitAnavacchedaka sAdhyatAvacchedaka banI jatAM lakSaNanI avyApti na rahI. have lakSaNano AkAra A thayo : * hetutAvacchedakadharmAvacchinnahetutAvacchedakasambandhAvacchinnahetvadhikaraNavRttiprati yogivyadhikaraNA'bhAvIyapratiyogitA'navacchedakasAdhyatAvacchedakAvacchinnasAdhya* sAmAnAdhikaraNyaM vyAptiH / * muktAvalI : na ca pratiyogivyadhikaraNatvaM yadi pratiyogyanadhikaraNAvRttitvaM tadA tathaivA'vyAptiH, pratiyoginaH kapisaMyogasyA'nadhikaraNe guNAdau vartamAno yo'bhAvastasyaiva vRkSe mUlAvacchedena sattvAt / / * pratiyogivyadhikaraNa abhAva eTale zuM? * muktAvalI : prazna : pratiyogivyadhikaraNa abhAva eTale zuM ? (1) pratiyogInA anadhikaraNamAM vRtti abhAva ? ke (2) pratiyogInA adhikaraNamAM avRtti abhAva ? A be ya artha levAmAM Apatti che. pratiyogivyadhikaraNa abhAva eTale jo A che nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (34)
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ ja pratiyogI-anadhikaraNamAM vRtti abhAva lo, arthAt pratiyogInuM je adhikaraNa nathI tyAM ja ja rahenAro abhAva lo to pharI "vRkSa pasaMyama pakSavA' sthAne lakSaNanI ja avyApti Avaze, kemake ahIM kapisaMyogAbhAva ja pratiyogivyadhikaraNa abhAva banI jAya che ja che. hetu = etavRkSatva, hevadhikaraNa = etavRkSa, emAM vRtti = pratiyogIche anadhikaraNavRtti je abhAva te kapisaMyogAbhAva. te A rIte : A kapisaMyogAbhAva guNamAM rahe che ane tyAM guNamAM pratiyogI kapisaMyoga nathI ja raheto. eTale guNa e pratiyogI-anadhikaraNa banyuM ane temAM rahelo kapisaMyogAbhAva che che e pratiyogI-anadhikaraNavRtti abhAva banyo. have je kapisaMyogAbhAva guNamAM che te e ja kapisaMyogAbhAva mUlAvacchedena vRkSamAM paNa che ja, kemake adhikaraNabhedana abhAvabheda che thato nathI. Ama guNamAM rahelo pratiyogI-anadhikaraNavRtti je kapisaMyogAbhAva te ja che vRkSamAM che. eTale hetvakiraNavRtti je pratiyogI-anadhikaraNavRtti abhAva te ja kapisaMyogAbhAva, tenI pratiyogitAno avacchedaka kapisaMyogatva, e ja sAdhyatAvicchedaka banI gayo, arthAtu pratiyogitAnavacchedaka evo sAdhyatAvacchedaka na rahyo eTale lakSaNanI avyApti thaI. muktAvalI : yadi tu pratiyogyadhikaraNA'vRttitvaM tadA saMyogI sattvAdityAdAvativyAptiH, sattAdhikaraNe guNAdau yaH saMyogAbhAvastasya pratiyogyadhikaraNadravyavRttitvAditi vAcyam, hetvadhikaraNe pratiyogyanadhi karaNavRttitvaviziSTasya abhAvasya vivakSitatvAt / svapratiyogyanadhikaraNIOM bhUtahetvadhikaraNavRttyabhAva iti niSkarSaH / muktAvalI : have jo pratiyogivyadhikaraNa abhAva eTale pratiyogI-adhikaraNAvRtti abhAva lo, arthAt pratiya gInA adhikaraNamAM na rahenAro abhAva te pratiyogivyadhikaraNa abhAva lo to uparanI Apatti nahi Ave, kemake kapisaMyogAbhAva e pratiyogI kapisaMyoganA adhikaraNa vRkSamAM vRtti ja che. Ama kapisaMyogAbhAva e pratiyogI-adhikaraNAvRtti abhAva na banatAM te pakaDAya nahi. evA to tvakiraNavRtti ane A ghaTAbhAvAdi ja pakaDAya, eTale ghaTAghabhAvanI pratiyogitAnA avacchedaka ghaTatAdi ane A sAdhyatAvacchedaka kapisaMyogatva banyA, arthAt pratiyogitAnavacchedaka sAdhyatAvacchedaka ja banyo mATe lakSaNanI avyApti na rahI. 0 0 0 0 nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 (35) zikAra che ja
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ paNa pratiyogivyadhikaraNAbhAva eTale pratiyogI-adhikaraNa-avRtti abhAva evo artha karavAthI 'dravya saMyovat satttAt' sthaLe lakSaNanI ativyApti to thaI ja jAya che. jyAM sattA hoya tyAM saMyoga hoya ja evuM banatuM nathI, kemake sattA to guNAdimAM che, tyAM saMyoga nathI. (guNamAM guNa na rahe) AthI 'sattA' e asadvetu che. ahIM hetu = sattA, enuM adhikaraNa guNa-karma, emAM yadyapi saMyogAbhAva che ane ghaTAbhAva paNa che, paraMtu saMyogAbhAva to levAya nahi, kemake te to pratiyogIadhikaraNa-avRtti (pratiyogI-vyadhikaraNa) nathI, kemake saMyogAbhAvano pratiyogI saMyoga, enuM adhikaraNa dravya, emAM saMyogAbhAva vRtti ja che, eTale have hetvadhikaraNavRtti ghaTAbhAva ja levAya, kemake te ja pratiyogI-adhikaraNa-avRtti che. mATe A abhAvIyapratiyogitAno avacchedaka ghaTatva ane sAdhyatAvacchedaka che saMyogatva. Ama pratiyogitAnavacchedaka sAdhyatAvacchedaka saMyogatva banI javAthI lakSaNanI ativyApti thaI. (dravyamAM saMyoga ane saMyogAbhAva baMne rahe che.) (ahIM e vAtano khyAla rAkhavo ke jyAM avyApti doSa Ave tyAM te avyApti dUra karavA hetvadhikaraNamAM sAdhyAbhAva na levo, arthAt jo hetvadhikaraNamAM sAdhyAbhAva na maLe to ja sAdhya abhAvano apratiyogI bane ane to ja pratiyogitAnavacchedaka sAdhyatAvacchedaka banI jatAM avyApti dUra thAya. jyAM ativyApti doSa Avato hoya tyAM tene dU2 ka2vA sAdhyAbhAva ja pakaDavo joIe, jethI sAdhya e abhAvano pratiyogI banI jatAM pratiyogitAvacchedaka sAdhyatAvacchedaka thaI jAya, arthAt pratiyogitAnavacchedaka evo sAdhyatAvacchedaka na bane eTale lakSaNanI ativyApti TaLI jAya.) uttara : pratiyogivyadhika2Na abhAvanA je be artha karyA temAMno pahelo ja artha laIne ame temAM thoDo umero karIzuM. ame kahIzuM ke pratiyogivyadhikaraNa abhAva eTale hetvadhikaraNamAM pratiyogI-anadhikaraNanI vRttitAthI viziSTa abhAva. 'dravya saMcoLavat sattvAt' sthAne have ativyApti nahi Ave, kemake hetu = sattA, hetvadhikaraNa = guNa-karma, emAM pratiyogI-anadhikaraNavRttitvaviziSTa je abhAva te saMyogAbhAva, kemake saMyogAbhAvano pratiyogI saMyoga che. enuM anadhikaraNa guNa che. eTale hetvadhikaraNa guNa e pratiyogI-anadhikaraNa banyuM. have emAM saMyogAbhAva vRtti che mATe saMyogAbhAvamAM pratiyogI-anadhikaraNanI vRttitA che, arthAt saMyogAbhAva e nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 (36)
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ A pratiyogI-anadhikaraNa je guNa, tenI vRttitAthI viziSTa abhAva che, mATe A ja saMgAbhAva pakaDAya. teno pratiyogI saMyoga banyo. pratiyogitAvacchedaka saMyogatva e e ja sAdhyatAvacchedaka che mATe have lakSaNanI ativyApti na rahI. "vRkSa pasaMyo kSatnI' sthAne kapisaMyogAbhAva nahi pakaDAya, kemake te ja hedhikaraNe pratiyogI-anadhikaraNavRttitvaviziSTa abhAva nathI, kemake hevadhikaraNa vRkSamAM je kapisaMyogAbhAva che te pratiyogI-anadhikaraNa vRkSamAM vRtti nathI kintu e pratiyoga-adhikaraNa vRkSamAM vRtti che ane guNamAM je pratiyogI-anadhikaraNavRttitAviziSTa kapisaMyogAbhAva che te guNamAM ja rahe. kapisaMyogAbhAva guNa ane vRkSa beyamAM che ane te eka ja che. paNa pratiyo gI-anadhikaraNavRttittvaviziSTa che kapisaMyogAbhAva to guNamAM ja che. te hetadhikaraNa vRkSamAM che ja nahi. Ama A - kapisaMyogAbhAva pratiyogi-anadhikaraNanI vRttitAthI viziSTAbhAva nathI eTale te na ja huM pakaDAya. hatyadhikaraNa vRkSamAM pratiyogi-anadhikaraNavRkSavRttitAviziSTa to ghaTAghabhAva ja che che che mATe tatpatiyogitAvacchedaka ghaTatAdi banyA. sAdhyatAvacchedaka kapisaMyogatva che che eTale pratiyogitAnavacchedaka evo sAdhyatAvacchedaka banavAthI lakSaNanI avyApti na ja rahI. A prazna : hatyadhikaraNavRtti je abhAva, tenI pratiyogitAno anavacchedaka evo je ja ka sAdhyatAvacchedaka, tadavacchinna sAdhyanuM sAmAnAdhikaraNya vyApti. A lakSaNa hatuM. emAM ja hetvakiraNavRtti abhAva kevo levo ? e prazna thayo. eno prathama sIdho uttara to e che ba Apyo ke pratiyogivyadhikaraNa e abhAva levo. have tyAM paNa prazna thayo ke pratiyogiA vyadhikaraNa abhAva eTale zuM ? eno uttara e Apyo ke hevadhikaraNe pratiyogika anadhikaraNavRttitAviziSTa abhAva te pratiyogi-vyadhikaraNa abhAva levo. eTale have A A lakSaNano AkAra A thayo : ____ hetvadhikaraNavRttiH hetvadhikaraNe yaH pratiyogi-anadhikaraNavRttitAviziSTAbhAva: tatpratiyogitA'navacchedakasAdhyatAvacchedakAcchinnasAdhyasAmAnAdhikaraNyaM vyAptiH / - have ahIM amAro prazna Ubho thAya che ke A rIte be vAra "devadhikaraNavRtti pado A lakSaNamAM kema AvyuM? AmAMnuM eka to punarukti-doSaduSTa banIne nirarthaka thAya che. uttara : sAruM, to have ame je hevadhikaraNavRtti abhAvane pratiyogi-vyadhikaraNa ja kahetA hatA, arthAt abhAvamAM je pratiyogivyadhikaraNatvano niveza karatA hatA te have ko nahi karIe ane have ame hatyadhikaraNanuM vizeSaNa laIzuM ke hetvakiraNa e ja nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (30) ke loko che
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ svapratiyogyanadhikaraNa hovuM joIe. eTale lakSaNa A pramANe banaze ke : svapratiyogyanadhikaraNIbhUtahetvadhikaraNavRttyabhAvIyapratiyogitA'navacchedakasAdhyatAvacchedakAvacchinnasAdhyasAmAnAdhikaraNyaM vyAptiH / "sva" tarIke lakSaNamAM ghaTakIbhUta abhAva levo. vRkSa pasaMyoga atakSatnIt' sthaLe kapisaMyogAbhAva nahi pakaDAya, kemake te hetvAdhikaraNa vRkSa e kapisaMyogAbhAvanA pratiyogI kapisaMyoganuM anadhikaraNIbhUta nathI, che che tevA to ghaTAbhAvAdi ja pakaDAya, mATe pratiyogitAvacchedaka ghaTatAdi bane, sAdhyatAvicchedaka kapisaMyogatva bane. Ama pratiyogitAnavacchedaka evo sAdhyatAvacchedaka banavAthI lakSaNanI avyApti na Ave. 'dravya saMyogavat sarvat' sthAne ativyApti paNa nahi Ave, kemake hatyadhikaraNa ja guNamAM je saMyogAbhAva che tenA pratiyogI saMyoganuM e hatyadhikaraNa anadhikaraNa che ja. ja Ama svapratiyogi-anadhikaraNIbhUta je hevadhikaraNa, tAdaza hetvadhikaraNavRtti abhAva ane e saMyogAbhAva thayo. tatvatiyogitAvacchedaka saMyogatva e ja sAdhyatAvacchedaka che. A e mATe pratiyogitAnavacchedaka evo sAdhyatA vacchedaka na banavAthI lakSaNanI ativyApti che che na AvI. Ama have samagra lakSaNano AkAra A thayo : * svapratiyogyanadhikaraNahetutAvacchedakadharmAvacchinnahetutAvacchedakasambandhAvacchinna-* hetvadhikaraNavRttiviziSTadharmA'navacchinnavyAsajyavRttidharmA'navacchinnapratiyogitAkAbhAvIyapratiyogitA'navacchedakasAdhyatAvacchedakAvacchinnasAdhyasAmAnAdhikaraNyaM vyaaptiH| A vyAptinuM lakSaNa ApaNe je kramathI goThavatA gayA te krama A pramANe che : (1) viziSTadharmAnavacchinnatvaniveza: have viziSTavaddhivAvacchinnapratiyogitAka- viziSTavanyabhAva na levAya. eTale 'vadviSAr dhUma'nI avyApti na ja AvI. (2) vyAsajyavRttidharmAnavacchinnatvaniveza: ubhayAbhAvanI avyApti dUra thaI. che (3) pratiyogitAnavacchedakasAthatAvacchedaka-niveza: "zupAvA kavyatva sthAne che avyApti dUra thaI. avAjoramAM 'pada: rUtvivyApyAtimAna pRthvItva' sthAne pratiyogitAvacchedakatAnavacchedakasAbitAvacchedakatAvacchedaka laIne navI vyApti banAvI. nyAyasiddhAntayuktAvalI bhAga-2 0 (38) i
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ (4) hetutAvacchedakadharmAvacchinnatvaniveza: "tre viziSTatattva sthAne AvyApti che dUra karI. (5) hetutAvacchedakasambandhAvacchinnatvaniveza: 'vadvimAna dhUmAt' sthAne avyApti dUra karI. (6) hevadhikaraNavRtti je abhAva te pratiyogivyadhikaraNa levo : "fpasaMyogI patakSatnI' sthAne avyApti dUra karI. pUrvapakSa : pratiyogivyadhikaraNa-abhAva eTale jo pratiyogI-anadhikaraNavRtti che abhAva artha karo to "pasaMyo kSatrI' sthAne avyApti Avaze. jo pratiyogI-adhikaraNa-avRtti abhAva artha karo to "saMyonI sattA' sthAne che ativyApti Avaze. uttarapakSa : hevadhikaraNavRtti-hevadhikaraNe pratiyogi-anadhikaraNavRttitvaviziSTa- ka abhAva e pratiyogivyadhikaraNa abhAva kahevo. have uparanI be ya Apatti nahi Ave. samagra lakSaNamAM be vAra "-dhikaraNa' padanuM nairarthakya jANIne navuM lakSaNa banAvyuM che 'sv-prtiyogi-andhikrnn-hetvdhikrnnvRtti-abhaaviiyprtiyogitaanvcchedksAththata vacce vAvacchinnadhyasAmAnadharaNaM vyApti. I' e lakSaNa thayuM. have ApaNe A lakSaNanA vadhu pariSkAro joIe. muktAvalI : pratiyogyanadhikaraNatvaM ca pratiyogitAvacchedakAvacchinnA'nadhikaraNatvaM vAcyam, tena viziSTasattAvAn jAterityAdau jAtyadhikaraNa* guNAdau viziSTa sattAbhAvapratiyogisamAnAdhikaraNatve'pi na kSatiH / * pratiyogitAvacchedakAvacchinnatva-niveza 4 muktAvalI praznaH A lakSaNa dravya viziSTa sattAva nA ' sthaLe ativyApta thAya ja che. hatyadhikaraNa = jAtyadhikaraNa che guNakarma. e hatyadhikaraNamAM viziSTasattAno abhAva A (sAdhyAbhAva) to nahi levAya, kemake viziSTasattAno abhAva e jema guNakarmamAM che tema - teno pratiyogI viziSTasattA paNa guNakarmamAM che, kemake viziSTa sattA ane zuddha sattA ja eka che. Ama hatyadhikaraNa guNa e sva=viziSTasakhvAbhAvano pratiyogI je te ja nyAyasiddhAntabhaktAvalI bhAga-2 0 (39) ziva cho ja che
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ A viziSTasattA, tenuM anadhikaraNa nathI kintu adhikaraNa ja che. ApaNe to svapratiyogI che che anadhikaraNa evuM hetUdhikaraNa levuM che. eTale have viziSTasattAno abhAva (sALAbhAva) ja ja to nahi levAya, ghaTAbhAvAdi ja levAya, kemake sva=ghaTAbhAva, svano pratiyogI ghaTa, na ja enuM anadhikaraNa evuM hetvakiraNa guNa che ja, mATe svapratiyogyanadhikaraNaja hatyadhikaraNavRtti abhAva te ghaTAbhAva, tenI pratiyogitAno avacchedaka ghaTatva, sAdhyatA vacchedaka to viziSTasattAtva che. Ama pratiyogitAnavacchedaka sAbitAvacchedaka ja thaI jatAM lakSaNanI ativyApti AvI. ke uttara H A doSa dUra karavA ame kahIzuM ke je pratiyogI levAno te pratiyogitA vacchedakadhamavacchinna pratiyogI levAno. evA pratiyogInuM anadhikaraNa je te zuM hetUdhikaraNa, temAM vRtti abhAvIya pratiyogitAnavacchedaka sAdhyatAvacchedakAvacchinnaja sAdhyasAmAnAdhikaraNya te vyApti. viziSTa sattAvAn nAte: sthaLe hatyadhikaraNa = jAtyadhikaraNa guNa che, temAM A viziSTasattAno abhAva che. A abhAvano pratiyogI viziSTasattA bhale guNamAM che parantu pratiyogitAvacchedaka je viziSTasattAtva, tadavacchinna viziSTasattA guNamAM nathI A A ja. have guNamAM viziSTasattAno abhAva che ane viziSTasattAvAvacchinnaviziSTasattAtmaka A pratiyogI nathI eTale hatyadhikaraNa guNa e viziSTasakhvAbhAva(sva)nA pratiyogI viziSTasattAvAvacchinnaviziSTasattAnuM anadhikaraNa bane che. mATe te viziSTasajvAbhAva (sAdhAbhAva) hetvazikaraNamAM maLe, tenI pratiyogitAno avacchedaka viziSTasattAtva A ja bane. e ja sAdhyatAvacchedaka che. mATe pratiyogitAnavacchedaka evo sAdhyatAvacchedaka na ka banavAthI lakSaNanI ativyApti nahi thAya. eTale have lakSaNano AkAra A thayo che * svapratiyogitAvacchedakAvacchinnapratiyogi-anadhikaraNahetvadhikaraNavRtti* abhAvIyapratiyogitA'navacchedakasAdhyatAvacchedakAvacchinnasAdhyasAmAnAdhikaraNyaM / A vyAtiH | * muktAvalI : atra sAdhyatAvacchedakasambandhena pratiyogyanadhikaraNatvaM bodhyam, tena jJAnavAn sattvAdityAdau sattAdhikaraNaghaTAdeviSayatayA jJAnAdhikaraNatve'pi na kSatiH / itthaM ca vahnimAn dhUmAdityAdau dhUmAdhikaraNe samavAyena vahnivirahasattve'pi na kSatiH / / 0 0 0 nyAyasiddhAntabhaktAvalI bhAga-2 (40) dha e che
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ * sAdhyatAvacchedakasaMbaMdha-niveza 4 muktAvalI : prazna : hajI A lakSaNanI mAtmA navIna sarvIn' sthAne che A ativyApti Ave che. hetu sattA, hatyadhikaraNa ghaTAdi, emAM jJAnAbhAva (sAdhyAbhAva) ja laI zakAya nahi, kemakejJAnAbhAva(sva)no pratiyogI jJAna, enuM anadhikaraNa A ja hatyadhikaraNa ghaTAdi nathI, kemakempaTamAM to viSayatA-saMbaMdhathI jJAna = pratiyogI rahe A che mATe ghaTAbhAvAdi ja levA paDe. tenI pratiyogitAno avacchedaka ghaTatAdi che ane mAM sAdhyatAvacchedaka jJAnatva che. Ama pratiyogitAnavacchedaka sAdhyatAvacchedaka banI jatAM je lakSaNanI ativyApti thaI. uttara : pratiyogInuM anadhikaraNa je hatyadhikaraNa levAnuM tyAM sAdhyatAvacchedaka A saMbaMdhathI pratiyogInuM anadhikaraNa evuM hevadhikaraNa levAnuM ema ame kahIzuM. mAtmA che jJAnavAnuM sarvat sthaLe hatyadhikaraNa = sattAdhikaraNa ghaTAdi che, temAM viSayatA-saMbaMdhathI ja bhale jJAnAbhAvano pratiyogI jJAna rahe che, paNa sAdhya jJAna to AtmAmAM A samavAyasaMbaMdhathI rahe che, mATe sAdhyatAvacchedaka saMbaMdha samavAyasaMbaMdha che. A ja ka samavAyasaMbaMdhathI to jJAnAbhAvanA pratiyogI jJAnanuM anadhikaraNa ghaTAdi che ja, kemake A para ghaTAdimAM samavAyasaMbaMdhathI jJAnAdi rahI zakatA nathI. Ama hatyadhikaraNa ghaTAdi e che svapratiyogInuM anadhikaraNa che ja. mATe svapratiyogI-anadhikaraNa je hatyadhikaraNa ghaTAdi, temAM vRtti je jJAnAbhAva (sAdhyAbhAva), tenI pratiyogitAno avacchedaka che che jJAnatva e ja sAdhyatAvacchedaka che mATe lakSaNanI ativyApti na thaI. Ama sAdhyatAvacchedakasaMbaMdhathI pratiyogInuM anadhikaraNa levAnuM kahyuM eTale ja vadvimAn dhUmAt' sthaLe paNa hevadhikaraNa parvatamAM vahunyabhAvanA pratiyogI vatino A e samavAyena abhAva laIne koI ema nahi kahI zake ke, "vahunyabhAvanA pratiyogI vatinuM ja ja hatyadhikaraNa parvata samavAyena anadhikaraNa che je mATe vanyabhAva laI zakAya. eTale ja tenI pratiyogitAno avacchedaka vidhitva e ja sAdhyatAvacchedaka banavAthI lakSaNanI A mA avyApti Ave." kemake ahIM sAdhyatAvacchedakasaMbaMdha saMyogasaMbaMdha che. jo parvatamAM A A vanyabhAva lo to hetvazikaraNa parvata e vanyabhAvanA pratiyogI vahnino saMyogena anadhikaraNa banavo joIe. paNa saMyogena to vahni = pratiyogInuM hetvazikaraNa ka adhikaraNa ja che, eTale vanyabhAva laI zakAya ja nahi, ghaTAbhAvAdi ja levAya, kemake te kA ghaTAbhAva-pratiyogI ghaTanuM hetUdhikaraNa e saMyogena anadhikaraNa che ja. mATe A ja che ke je nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (41) je te na ja
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ ja ghaTAbhAvIya pratiyogitAvacchedaka ghaTatAdi ane sAdhyatAvacchedaka vahnitva che, mATe ja pratiyogitAnavacchedaka sAdhyatAvacchedaka banavAthI lakSaNano samanvaya thaI jatAM avyApti che na rahI. ve sakSa9 mA thayuM : _sva-pratiyogitAvacchedakAvacchinnasAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnapratiyogianadhikaraNa-hetutAvacchedakadharmAvacchinnahetutAvacchedakasambandhAvacchinnahetvadhikaraNa vRttiviziSTadharmAnavacchinnavyAsajyavRttidharmAnavacchinnapratiyogitAkAbhAvIyapratiyogitA* navacchedakasAdhyatAvacchedakAvacchinnasAdhyasAmAnAdhikaraNyaM vyAptiH / * muktAvalI : nanu pratiyogitAvacchedakAvacchinnasya yasya kasyacitpratiyogi* no'nadhikaraNatvaM tatsAmAnyasya vA yatkiJcitpratiyogitAvacchedakAvacchinnA-* 'nadhikaraNatvaM vA vivakSitam ? * pratiyogI manadhi429maMgetra visyo muktAvalI : prazna : tame A lakSaNamAM kahyuM ke pratiyogInuM anadhikaraNa evuM ma he-dhikaraNa joIe. ahIM amArA traNa prazno che ke pratiyogInuM anadhikaraNa eTale? (1) zuM pratiyogitAvacchedakAvacchinna ekAda pratiyogInuM anadhikaraNa ? (2) zuM pratiyogitAvacchedakAvacchinna badhA pratiyogInuM anadhikaraNa ? ke (3) zuM ekAda pratiyogitAvacchedathI avacchinna pratiyogInuM anadhikaraNa levuM? A ja traNa vikalpone nyAyanI bhASAmAM A rIte mukAya : (1) kiM pratiyogitAvacchedakAvacchinnasya yasya kasyacit pratiyoginaH ___ anadhikaraNatvam ? (2) kiM pratiyogitAvacchedakAvacchinnapratiyogisAmAnyasya anadhikaraNatvam ? (3) kiM yatkiJcitpratiyogitAvacchedakAvacchinnasya pratiyogino'nadhikaraNa tvam ? muktAvalI : Adye kapisaMyogI etadvakSatvAdityAdau tathaivA'vyAptiH, kapisaMyogAbhAvapratiyogitAvacchedakAvacchinno vRkSA'vRttikapisaMyogo'pi *******nyAyasiddhAntamustAvalI lAga-2 . (42) *****
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhavati, tadanadhikaraNaM vRkSa iti / muktAvalI : have jo tame prathama vikalpa lo, arthAt ema kaho ke 'pratiyogInuM anadhikaraNa eTale ekAda pratiyogInuM anadhikaraNa evuM je hetvadhikaraNa ema laIzuM' to siMyonI tadrukSAt sthaLe avyApti Avaze, kemake hetvadhikaraNa vRkSa e kapisaMyogAbhAvano pratiyogI je bhUtalaniSTha kapisaMyoga, enuM adhikaraNa che ja. yadyapi vRkSaniSThakapisaMyogAtmaka pratiyogInuM vRkSa anadhikaraNa nathI tathApi bhUtalaniSThakapisaMyogAtmaka pratiyogInuM to vRkSa anadhikaraNa che ja. Ama game te eka pratiyogInuM anadhikaraNa evuM hetvadhikaraNa jo levAya to hetvadhikaraNa vRkSamAM kapisaMyogAbhAva laI zakAya. teno pratiyogitAvadaka kapisaMyogatva che, te ja sAdhyatAvacchedaka che mATe lakSaNanI avyApti Ave. muktAvalI : dvitIye tu pratiyogivyadhikaraNAbhAvA'prasiddhiH, sarvasyaivAbhAvasya pUrvakSaNavRttitvaviziSTasvAbhAvAtmakapratiyogisamAnAdhikaraNatvAt / muktAvalI : have jo bIjo vikalpa lo ane ema kaho ke 'badhA pratiyogInuM anadhikaraNa evuM hetvadhikaraNa joIe' to 'RSisaMyoganI tavRkSAt' sthaLe avyApti nahi Ave. have kapisaMyogAbhAva (sAdhyAbhAva) pakaDI zakAze nahi, kemake kapisaMyogAbhAvanA badhA pratiyogI kapisaMyogonuM vRkSa anadhikaraNa nathI ja, kemake vRkSamAM pratiyogI eka kapisaMyoga to che ja. AthI ghaTAbhAvAdi levAya. tenA pratiyogI badhA ghaTanuM hetvadhikaraNa vRkSa anadhikaraNa che ja. mATe svapratiyogIanadhikaraNahetvadhikaraNa vRkSamAM ghaTAbhAva levAya. tenI pratiyogitAno avacchedaka ghaTatva, jyAre sAdhyatAvacchedaka to kapisaMyogatva che. eTale pratiyogitAnavacchedaka evo sAdhyatAvacchedaka banI jatAM lakSaNano samanvaya thaI gayo. paNa A bIjo vikalpa levA jatAM to have kyAMya lakSaNa nahi jAya, arthAt asaMbhava doSa Avaze. juo; vahvimAn dhUmAv sthaLe hetvadhikaraNa parvata che. temAM vRtti teno pratiyogI ghaTa che tema ghaTAbhAvAbhAva paNa che. te A rIte H hetvadhikaraNamAM prathama kSaNe ghaTAbhAva che ghaTAbhAva che te prathama kSaNamAM vRtti ghaTAbhAva nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 (43)
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ kahevAya, mATe ghaTAbhAvamAM prathamakSaNavRttitva rahyuM, eTale ghaTAbhAva prathamakSaNavRttitvaviziSTa kahevAya. have A prathamakSaNavRttitvaviziSTa ghaTAbhAva dvitIya kSaNamAM to nathI ja, arthAt prathamakSaNavRttitvaviziSTa ghaTAbhAvano dvitIya kSaNamAM abhAva che. dvitIya kSaNe prathamakSaNavRttitvaviziSTa ghaTAbhAvano abhAva che ane tRtIya kSaNe prathamakSaNavRttitvaviziSTa ghaTAbhAvAbhAvano abhAva che. A tRtIya kSaNamAM rahelo prathamakSaNavRttitvaviziSTa dhaTAbhAvAbhAvano je abhAva che e ghaTAbhAvasvarUpa che. ghaTAbhAvanA abhAvano abhAva = ghaTAbhAva ja thAya. Ama tRtIya kSaNamAM je prathamakSaNavRttitvaviziSTa ghaTAbhAvAbhAvAbhAva che te prathamakSaNIya ghaTAbhAvasvarUpa banyo. have prathamakSaNavRttitvaviziSTa ghaTAbhAvAbhAvAbhAvano pratiyogI dvitIya kSaNamAM rahelo ghaTAbhAvAbhAva che. eno artha e thayo ke ghaTAbhAvano pratiyogI ghaTAbhAvAbhAva che. eTale have ghaTAbhAvanA be pratiyogI thayA : ghaTa ane dvitIya kSaNamAM rahelo prathamakSaNavRttitvaviziSTa ghaTAbhAvAbhAva. have tame kahyuM ke hetvadhikaraNamAM je abhAva levAno tenA badhA pratiyogInuM anadhikaraNa hetvadhikaraNa banavuM joIe. have vijJamAn dhUmAt sthaLe hetvadhikaraNa parvatamAM ghaTAbhAva laI zakAze nahi, kemake tenA be pratiyogImAMnA ghaTAtmaka pratiyogInuM to hetvadhikaraNa parvata anadhikaraNa che ja, paNa ghaTAbhAvAbhAvasvarUpa bIjA pratiyogInuM to parvata adhikaraNa banI jAya che, kemake dvitIya kSaNamAM to A prathamakSaNavRttitvaviziSTa ghaTAbhAvAbhAvarUpa pratiyogI parvatamAM che ja. eTale A rIte sarvatra lakSaNano asaMbhava thaI jaze. muktAvalI : na ca vahnimAn dhUmAdityAdau ghaTAbhAvAdeH pUrvakSaNavRttitvaviziSTasvAbhAvAtmakapratiyogyadhikaraNatvaM yadyapi parvatAde:, tathApi sAdhyatAvacchedakasambandhena tatpratiyogyanadhikaraNatvamastyeveti kathaM pratiyogivyadhikaraNAbhAvA'prasiddhiriti vAcyam, ghaTAbhAve yo vahnyabhAvaH, tasya ghaTAbhAvAtmakatayA ghaTAbhAvasya vahnirapi pratiyogI, tadadhikaraNaM ca parvatAdirityevaM krameNa pratiyogivyadhikaraNasyA'prasiddhatvAt / muktAvalI : uttara H nahi, A doSa AvI zake tema nathI. tame eka vAta bhUlI gayA cho tethI ja A doSa ApavAnuM sAhasa karyuM che. ame pUrve 'jJAnavAnuM satttAt nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 7 (44)
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthalIya ativyApti dUra karavA mATe kahyuM che ke pratiyogInuM anadhikaraNa je levAnuM te sAdhyatAvacchedakasaMbaMdhathI levAnuM. vadvimAna dhUmAt sthaLe sAdhyatAvacchedaka saMbaMdha che A saMyogasaMbaMdha che. A saMyogasaMbaMdhathI ghaTAbhAvanA pratiyogI ghaTa ane ghaTAbhAvAbhAvI A beyanuM anadhikaraNa hatyadhikaraNa che ja. saMyogathI ghaTa pratiyogI to parvatamAM che ja nahi ane je bIjo ghaTAbhAvAbhAva pratiyogI che te parvatamAM svarUpasaMbaMdhathI rahyo che. A saMyogasaMbaMdhathI to ghaTAbhAvAbhAva svarUpa bIjo pratiyogI paNa hatyadhikaraNa parvatamAM ko nathI ja. Ama banneya pratiyogInuM anadhikaraNa he-dhikaraNa parvata banI gayo tethI kI parvatamAM ghaTAbhAva laI zakAya. tenI pratiyogitAno avacchedaka ghaTatva bane, - sAdhyatAvacchedaka vahnitva che. eTale pratiyogitAnavacchedaka evo sAdhyatAvacchedaka banI ijatAM lakSaNa-samanvaya thaI gayo. Ama asaMbhava doSa raheto nathI. A pUrvapakSa H ghaTAbhAvanA badhA pratiyogInuM anadhikaraNa hatyadhikaraNa bane to ja hetadhikaraNamAM ghaTAbhAva laI zakAya. paNa juo, jema ghaTAbhAvanA pratiyogI ghaTa ane e ghaTAbhAvAbhAva che tema vahni (sAdhya) paNa che. te A rIte : ghaTAbhAvamAM vahni nathI raheto mATe ghaTAbhAvamAM vahunyabhAva che. have evo niyama che ke je abhAvanuM adhikaraNa abhAva hoya te abhAva adhikaraNasvarUpa hoya. A mAM samAvAthaRUITmAvatriya dharaVIbhavIt ! eTale ghaTAbhAva e ja vanyabhAvanuM adhikaraNa che mATe vanyabhAva e ghaTAbhAvasvarUpa che. have jayAre te % ghaTAbhAva ane vahunyabhAva, e be abhinna thaI gayA tyAre jema ghaTAbhAvano pratiyogI ja je ghaTa che tema vahiM paNa che ja. have sAdhyatAvacchedaka saMyogasaMbaMdhathI pratiyogInuM che che anadhikaraNa hatyadhikaraNa levAnuM tame kahyuM to bhale te sAdhyatA vacchedaka saMyogasaMbaMdhathI che A ghaTAbhAvanA be pratiyogI ghaTa ane ghaTAbhAvAbhAvanuM hetvakiraNa anadhikaraNa che, paNa ghaTAbhAvano je trIjo pratiyogI vahni che tenuM to saMyogasaMbaMdhathI hatyadhikaraNa parvata adhikaraNa ja che. A rIte saddhataka sthaLe jeno abhAva lezo te abhAvamAM sAdhyAbhAva ja laIne te be abhAvane ekasvarUpa karIne abhAvano pratiyogI sAdhya banAvIzuM. ane A ja sAdhyanuM to hetvakiraNa adhikaraNa ja banaze eTale kyAMya badhA pratiyogInuM anadhikaraNa ja evuM hetUdhikaraNa banaze ja nahi. tethI asaMbhava doSa aparihArya banI jAya che. se muktAvalI : yadi ca ghaTAbhAvAdau vayabhAvAdibhinna ityucyate, tathA'pi dhUmAbhAvavAn vayabhAvAdityAdAvavyAptiH, tatra sAdhyatAvacchedakasambandhaH che ke je nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (45) e ja che
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ svarUpasambandhastena sambandhena sarvasyaivAbhAvasya pUrvakSaNavRttitvaviziSTasvAbhAvAtmakapratiyogyadhikaraNatvaM hetvadhikaraNasyeti / muktAvalI : uttarapakSa je abhAvanuM adhikaraNa abhAva hoya te abhAva adhikaraNAtmaka bane tevo niyama ame mAnatA ja nathI. ghaTAbhAvamAM bhale varjyabhAva che paNa tethI te be ekarUpa che tema na kahI zakAya. eTale have ghaTAbhAvano pratiyogI vahni banI zake nahi, mAtra pUrvokta ghaTa ane ghaTAbhAvAbhAva e be ja bane. te be ya -badhA-pratiyogInuM sAdhyatAvacchedaka saMyogasaMbaMdhathI hetvadhikaraNa parvata e anadhikaraNa che ja. mATe svapratiyogi-anadhikaraNahetvadhikaraNaparvatavRtti-abhAva te ghaTAbhAva, tenI pratiyogitAno avacchedaka ghaTatva bane, sAdhyatAvacchedaka vahitva che. Ama pratiyogitAnavacchedaka sAdhyatAvadaka banavAthI lakSaNano samanvaya thaI gayo eTale asaMbhava doSa raheto nathI. pUrvapakSa : sAruM, to have asaMbhava doSa nahi Ave paNa 'dUvo ghUmAmAvavAn vatsyamAvAt' sthAne lakSaNanI avyApti to jarUra Avaze. ahIM hetvadhikaraNa hrada che, temAM evo abhAva levo joIe ke jenA badhA pratiyogInuM te hetvadhikaraNa anadhikaraNa banatuM hoya. have hetvadhikaraNa hRdamAM ghaTAbhAva laIe to tenA pratiyogI pUrvokta rIte be che : ghaTa ane ghaTAbhAvAbhAva. have A be ya pratiyogInuM sAdhyatAvacchedakasaMbaMdhathI anadhikaraNa hetvadhikaraNa banI zakatuM nathI, kemake ahIM sAdhya dhUmAbhAva e pakSa hRdamAM svarUpasaMbaMdhathI rahe che mATe sAdhyatAvacchedaka svarUpasaMbaMdha thayo. A svarUpasaMbaMdhathI ghaTAbhAvano pratiyogI ghaTa to hRdamAM nathI raheto mATe eka pratiyogI ghaTanuM to svarUpasaMbaMdhathI hetvadhikaraNa anadhikaraNa banyuM, paNa je bIjo ghaTAbhAvAbhAva pratiyogI che tenuM to svarUpasaMbaMdhathI hetvadhikaraNa e adhikaraNa ja che. pUrve 'vRdghimAn dhUmAv' sthaLe sAdhyatAvacchedaka saMyogasaMbaMdha hato eTale te saMyogasaMbaMdhathI ghaTAbhAvAbhAva svarUpa bIjA pratiyogInuM hetvadhikaraNa anadhikaraNa banI gayo eTale lakSaNa-samanvaya thaI gayo. paNa jyAM sAdhyatAvacchedaka svarUpasaMbaMdha hoya tyAM to ghaTAbhAvano bIjo pratiyogI ghaTAbhAvAbhAva hetvadhikaraNamAM rahI ja javAno, kemake pratiyogI ghaTAbhAvAbhAva svarUpasaMbaMdhathI hetvadhikaraNavRtti ja bane. Ama AvA sthAne ghaTAbhAvanA bIjA pratiyogI ghaTAbhAvAbhAvanuM anadhikaraNa hetvadhikaraNa na bane eTale abhAvanA badhA pratiyogInuM anadhikaraNa hetvadhikaraNa na banatAM lakSaNanI avyApti thAya. nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 7 (46)
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktAvalI : tRtIye tu kapisaMyogAbhAvavAn AtmatvAdityAdAvavyAptiH, tatrAtmavRttiH kapisaMyogAbhAvAbhAvaH kapisaMyogastasya guNatvAttatpratiyogitAvacchedakaM guNasAmAnyAbhAvatvamapi tadavacchinnA'nadhikaraNatvaM hetvadhikaraNasyAtmana iti / muktAvalI : uttarapakSa H to ame have badhA pratiyogInuM anadhikaraNa evuM hetvadhikaraNarUpa bIjo vikalpa choDI daIzuM. have ame trIjo vikalpa letAM kahIzuM ke yatkiMcitpratiyogitAvacchedakAvacchinna pratiyogInuM anadhikaraNa evuM hetvadhikaraNa levuM. Ama have dhUmAmAvavAnuM vadyamAvAt sthaLe lakSaNanI avyApti nahi Ave, kemake hetvadhikaraNa hRdamAM je ghaTAbhAva lIdho tenA be pratiyogI ghaTa ane ghaTAbhAvAbhAva thayA, eTale pratiyogitAvacchedaka ghaTatva ane ghaTAbhAvAbhAvatva thayA. temAMnA koIpaNa eka pratiyogitAvacchedakathI avacchinna pratiyogInuM anadhikaraNa hetvadhikaraNa banavuM joIe. eTale ame pratiyogitAvacchedaka ghaTatvane ja laIzuM. ghaTatvAvacchinna pratiyogitAka je ghaTa pratiyogI, tenuM sAdhyatAvacchedaka svarUpasaMbaMdhathI hetvadhikaraNa hrada e anadhikaraNa ja che. Ama game te eka pratiyogitAvacchedakathI avacchinna pratiyogInuM anadhikaraNa vivakSita karavAthI ukta sthaLe lakSaNanI avyApti rahetI nathI. = pUrvapakSa : bhale, paNa to ya 'AtmA pisaMyogamAvavAnuM AtmAt' sthaLe to hajI paNa avyApti Avaze. ahIM hetvadhikaraNa AtmA che. have AtmAmAM jema kapisaMyogAbhAva che tema kapisaMyogAbhAvAbhAva kapisaMyoga paNa che ja, kemake saMyoga e avyApyavRtti guNa che. Ama AtmAmAM sAdhyAbhAva = kapisaMyogAbhAvAbhAva kapisaMyoga che. (sAdhya kapisaMyogAbhAva) have A kapisaMyogAbhAvAbhAva svarUpa je sAdhyAbhAva, teno pratiyogI kapisaMyogAbhAva che. kapisaMyoga e guNasAmAnya che mATe pratiyogI je kapisaMyogAbhAva te guNasAmAnyAbhAva svarUpa banyo. Ama sAdhyAbhAva= kapisaMyogAbhAvAbhAva, tenA pratiyogI be thayA : (1) kapisaMyogAbhAva ane (2) guNasAmAnyAbhAva. eTale pratiyogitAvacchedaka paNa be banyA (1) kapisaMyogAbhAvatva ane (2) guNasAmAnyAbhAvatva. = have tame kahyuM ke yatkiMcitpratiyogitAvacchedakathI avacchinna pratiyogInuM anadhikaraNa evuM hetvadhika2Na banavuM joIe. to ame ahIM kapisaMyogAbhAvatva svarUpa nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 (47)
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratiyogitAvacchedakane to nahi laIe, kemake kapisaMyogAbhAvatvathI avacchinna che pratiyogI kapisaMyogAbhAvanuM to adhikaraNa hatyadhikaraNa AtmA banI jAya che. eTale ja je guNasAmAnyAbhAvatva svarUpa pratiyogitAvacchedaka laIzuM. tenAthI avacchinna je je A pratiyogI guNasAmAnyAbhAva, tenuM anadhikaraNa hatyadhikaraNa AtmA che ja, kemake ja AtmAmAM saMkhyAdi sAmAnya guNo hovAthI te guNasAmAnyAbhAvavALo nathI ja, arthAt ja te AtmA e guNasAmAnyAbhAvanuM to anadhikaraNa che ja. Ama yatkiMcipratiyogitAA vacchedaka guNasAmAnyAbhAvatnAvacchinna pratiyogI guNasAmAnyAbhAvanuM anadhikaraNa A hatyadhikaraNa AtmA banyo. temAM vRtti je abhAva, te kapisaMyogAbhAvAbhAvI (=sAdhyAbhAva = kapisaMyoga), tenI pratiyogitAno avacchedaka kapisaMyogAbhAvatva, te ja ja ja sAdhyatAvacchedaka che. Ama pratiyogitAnavacchedaka evo sAdhyatAvacchedaka na banavAthI e A lakSaNanI avyApti thaI. muktAvalI : maivam, yAdRzapratiyogitAvacchedakAvacchinnA'nadhikaraNatvaM * hetumatastAdRzapratiyogitA'navacchedakatvasya vivakSitatvAt / * trIjA vikalpano sapariSkAra svIkAra * - muktAvalI : uttarapakSa : ame kahIzuM ke je pratiyogitAvacchedakathI avacchinna che pratiyogInuM anadhikaraNa hatyadhikaraNa bane te ja pratiyogitAvacchedakathI avacchinna che pratiyogIno abhAva he-dhikaraNamAM levo. evA abhAvanI pratiyogitAno ja anavacchedaka sAdhyatAvacchedaka banavo joIe. - tame guNasAmAnyAbhAvatva svarUpa pratiyogitAvacchedakathI avacchinna pratiyogI ane A guNasAmAnyAbhAvanuM anadhikaraNa hatyadhikaraNa AtmA lIdho ane pachI e AtmAmAM ja ja vRtti je abhAva lIdho te kapisaMyogAbhAvatva svarUpa bIjA pratiyogitAvacchedakathI avacchinna kapisaMyogAbhAvano abhAva (sAdhyAbhAvI lIdho. Ama have nahi levAya. A jo jo tame guNasAmAnyAbhAvatva svarUpa pratiyogitAvacchedakathI avacchinna pratiyogI che che guNasAmAnyAbhAvanuM anadhikaraNa hatyadhikaraNa AtmA lIdho to te guNasAmAnyAbhAvatva che svarUpa pratiyogitAvacchedakathI ja avacchinna pratiyogI guNasAmAnyAbhAvano abhAva che ja hatyadhikaraNamAM levo joIe. Ama have hatyadhikaraNamAM guNasAmAnyAbhAvAbhAva ja che ja levAya, tenI pratiyogitAno avacchedaka guNasAmAnyAbhAvatva banyo, jayAre nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (48) , ja
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhyatA vacchedaka kapisaMyo gAbhAvatva che. Ama pratiyogitAnavacchedaka evo ja A sAdhyatAvacchedaka banI javAthI lakSaNano samanvaya thaI gayo eTale have lakSaNano AkAra che mA yo : sva-yAdRzapratiyogitAvacchedakAvacchinnapratiyogi-anadhikaraNahetvadhikaraNavRttiH abhAvaH tAdRzapratiyogitAvacchedakAvacchinnapratiyogitAkAbhAvIyapratiyogitAnavacchedakasAdhyatAvacchedakasAdhyasAmAnAdhikaraNyaM vyAptiH / pUrvokta badhA pariSkAro sAthe lakSaNano AkAra Avo thAya : * sva-pratiyogitAvacchedakadharmAvacchinnasAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnayAdRza-* na pratiyogitAvacchedakAvacchinna pratiyogi-anadhikaraNahetutAvacchedakadharmAvacchinna* hetutAvacchedakasambandhAvacchinnahetvadhikaraNavRttiviziSTadharmAnavacchinnavyAsajyavRttidharmAnavacchinnapratiyogitAko'bhAvaH, tAdRzapratiyogitAvacchedakAvacchinnapratiyogitA kAbhAvIyapratiyogitAnavacchedakasAdhyatAvacchedakAvacchinnasAdhyasAmAnAdhikaraNyaM * vyAptiH / muktAvalI : nanu kAlo ghaTavAn kAlaparimANAdityatra pratiyogi* vyadhikaraNAbhAvA'prasiddhiH, hetvadhikaraNasya mahAkAlasya jagadAdhAratayA * sarveSAmevAbhAvAnAM sAdhyatAvacchedakasambandhena kAlikavizeSaNatayA pratiyogyadhikaraNatvAt / * kAlo ghaTavAn sthaNe mApatti-parivAra mustAvalI : prazna : 'kAlo ghaTavAn kAlaparimANAt' sthaNe sakSanI * * vyApti bhAve che. mI hetu = paribhA, tvapi:29= 5sa, memA vRtti pratiyogivyadhikaraNa abhAva maLaze ja nahi, kemake ahIM sAdhya ghaTa pakSa kALamAM kAlikasaMbaMdhathI rahe che. mATe sAdhyatAvacchedakasaMbaMdha kAlikasaMbaMdha thayo. have A che ja sAdhyatAvacchedaka kAlikasaMbaMdhathI to tvadhikaraNa kALa e jagatanA tamAma padArthonuM para adhikaraNa ja che. jo evo koI padArtha maLe ke jenuM kAlikasaMbaMdhathI kALa adhikaraNa nI bane to te padArthano abhAva hatyadhikaraNa kALamAM maLe je pratiyogivyadhikaraNa abhAva na bane, te abhAvanA pratiyogInuM anadhikaraNa hatyadhikaraNa kALa bane. paNa jayAre *-*-* nyAyasiddhAntamutAcI bhAga-2 . (G) *****
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ ja sAdhyatAvacchedaka kAlikasaMbaMdhathI koIpaNa padArthanuM anadhikaraNa kALa banato ja nathI to e have hatyadhikaraNamAM vRtti kayo pratiyogivyadhikaraNa abhAva maLaze ? kAlikasaMbaMdhathI ja A tamAma padArtho kALamAM rahe che ane kAlikasaMbaMdhathI tamAma padArthonA abhAva paNa kALamAM je rahe che, eTale tamAma abhAvonA pratiyogInuM adhikaraNa ja hetvakiraNa banI jatAM te pratiyogivyadhikaraNa abhAva aprasiddha thatAM lakSaNanI avyApti Ave che. muktAvalI : atra kecit / mahAkAlabhedaviziSTaghaTAbhAvastatra pratiyogi vyadhikaraNaH, mahAkAlasya ghaTAdhAratve'pi mahAkAlabhedaviziSTaghaTAOM 'nAdhAratvAt, mahAkAle mahAkAlabhedAbhAvAt / - muktAvalI : keTalAka A avyAptine A rIte TALavA yatna kare che. temanuM kahevuM ja ka e che ke mahAkAlano bheda bhUtalamAM che (mahAvino bhUtanuM ) ane e bhUtalamAM ghaTa A paNa che. Ama bhUtalIya ghaTa e mahAkAlabhedaviziSTa banyo. have mahAkAlamAM ja ja mahAkAlano bheda na rahe to te mahAkAlamAM (zuddha ghaTa rahevA chatAM) mahAkAlabhedaviziSTa che ja ghaTa paNa na ja rahe, arthAt mahAkAlamAM mahAkAlabhedaviziSTa ghaTano abhAva rahe. A ja mahAkAlabhedaviziSTa ghaTAbhAva e pratiyogivyadhikaraNa abhAva banyo, kemake teno A pratiyogI mahAkAlabhedaviziSTa ghaTa bhUtala upara ja che ane te pratiyogIno abhAva che ni mahAkAlamAM che. Ama mahAkAlabhedaviziSTa ghaTAtmaka pratiyogInuM anadhikaraNa evuM che hatyadhikaraNa mahAkAla banyo mATe temAM vRtti mahAkAlabhedaviziSTa ghaTAbhAva levAya. tenI A ja pratiyogitAno avacchedaka mahAkAlabhedaviziSTa ghaTava banyo, jyAre sAdhyatA vacchedaka zuddha ghaTatva che. Ama pratiyogivyadhikaraNa abhAva maLI jatAM, pratiyogitAnavacchedaka A sAdhyatAvaracchedaka maLI jatAM lakSaNanI avyApti na rahI. "vera' no A mata mUkyA pachI muktAvalIkAra "vastutatu' kahIne potAnI rIte ja ukta avyApti-doSanuM nivAraNa kare che. * muktAvalI : vastutastu pratiyogitAvacchedakasambandhena pratiyogyanadhikaraNI bhUtahetvadhikaraNavRttyabhAvapratiyogitAsAmAnye yatsambandhAvacchinnatva* yaddharmAvacchinnatvobhayAbhAvastena sambandhena taddharmAvacchinnasya taddhetuvyApakatvaM * * bodhyam / vyApakasAmAnAdhikaraNyaM ca vyAptiH / (yatsambandhaH sAdhyatA* je "nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (50) 8
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ * vacchedakasambandhaH yaddharmaH sAdhyatAvacchedakadharmaH / ) * ubhayAbhAvaghaTita lakSaNa * muktAvalI: have pUrvanuM AkhuM pariSkRta vyAptilakSaNa dUra karIne zuddha vyAptilakSaNa che te rajU kare che ke jemAM koI avyAkhyAdi doSa raheto nathI. te lakSaNa A che : pratiyogitAvacchedakasambandhena pratiyogi-anadhikaraNahetvadhikaraNavRttyabhAvIyapratiyogitAsAmAnye yatsambandhAvacchinnatvayaddharmAvacchinnatvobhayAbhAvaH, tena sambandhena ra taddharmAvacchinnasya sAdhyasya sAmAnAdhikaraNyaM vyAptiH / ja ahIM "yatsambandhAvacchinnatva' padathI sAdhyatAvacchedakasaMbaMdhAvacchinnatva ane je che "yaddharmAvacchinnatva' padathI sAdhyatAvacchedakadharmAvacchinnatva artha levo. ja A lakSaNano artha Avo thAya ke pratiyogitAvaracchedakasaMbaMdhathI je pratiyogiA anadhikaraNa hatyadhikaraNavRtti abhAva, te abhAvIya pratiyogitA sAmAnyamAM (badhI A pratiyogitAmAM) sAdhyatAvacchedakasaMbaMdhAvacchinnatva-sAdhyatAvacchedakadharmAvacchinnatva che etadubhayano jo abhAva maLe to te sAdhyatAvacchedaka saMbaMdhathI ane sAdhyatAvacchedaka - dharmathI avacchinna je sAdhya, tenuM hetumAM je sAmAnAdhikaraNya te ja vyApti. e have 'vAno padavInuM vastraparimAn' sthaLanI avyApti A lakSaNathI kevI rIte ja dUra thAya che ? te jotAM pahelAM 'vaddhiAn dhUma' sthaLe A lakSaNano samanvaya karI ja laIe. A hatyadhikaraNa parvata, emAM samavAyena vahunyabhAva laIe to vanyabhAvano pratiyogI vahni bane, pratiyogitAvacchedakasaMbaMdha samavAyasaMbaMdha bana. have A pratiyogitAvacchedaka samavAyasaMbaMdhathI pratiyogI vahninuM anadhikaraNa hatyadhikaraNa parvata che che ja, mATe te hetvadhikaraNa-vRtti samavAyena vahunyabhAva laI zakAya. A samavAyena ke vahunyabhAvanI pratiyogitA vahnitnAvacchinnA che ane samavAyasaMbaMdhAvacchinnA che, che arthAt samavAyena vanyabhAvanI pratiyogitAmAM vahnitnAvacchinnatva che ane kaI samavAyasaMbaMdhAvacchinnatva che. have A vahunyabhAvIya pratiyogitAmAM sAdhyatAvacchedakasaMbaMdhAvacchinnatva ane te sAdhyatAvacchedakadharmAvacchinnatvano ubhayAbhAva che ke nahi? te joIe. - sAdhyatAvacchedakasaMbaMdhasaMyogasaMbaMdha che ane sAdhyatAvacchedaka dharma vahnitva che eTale ke ja che nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (51) ja jemAM
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke samavAyena vahunyabhAvIya pratiyogitAmAM sAdhyatAvacchedaka dharma vahitnAvacchinnatva to che ja che paNa sAdhyatAvacchedaka saMyogasaMbaMdhAvacchinnatva nathI. (samavAya saMbaMdhAvacchinnatva che mATe) Ama pratiyogitAmAM sAdhyatA vacchedakadhamavacchinnatva hovA chatAM sAdhyatAvacchedakasaMbaMdhAvacchinnatvano abhAva che eTale 'sattera turtha nAsti' e nyAyathI sAdhyAvacchedakadhamavacchinnatva-sAdhyatAvacchedakasaMbaMdhAvacchinnatva etadubhayano pratiyogitAmAM abhAva maLI jAya che. mATe te sAdhyatAvacchedaka dharma nA vahitnAvacchinna, sAdhyatAvacchedaka saMyogasaMbaMdhAvacchinna je sAdhya vahni, tenI hetumAM ja mAM sAmAnAdhikaraNyarUpa vyApti AvI gaI. * muktAvalI : (tatra yadi yaddharmAvacchinnatvAbhAvamAtramityucyate, tadA samavAyena yo vaDhyabhAvastasya pratiyogitAvacchedakasambandhaH samavAyastena * pratiyogyanadhikaraNaparvatAdivRttiH sa eva, tatpratiyogitAvacchedakaM vahnitvamityavyAptiH syAt / yadi ca yatsambandhAvacchinnatvAbhAvamAtramityucyate, tadA tAdRzasya saMyogena ghaTAbhAvasya pratiyogitAyAM saMyoga sambandhAvacchinnatvasattvAdavyAptiH syAdata ubhayamupAttam / ) karuM muktAvalI : jo pratiyogitAmAM sAdhyatAvacchedakadharmAvacchinnatvAbhAva ja vivakSita na hota, arthAt pratiyogitAmAM sAdhyatAvacchedakadharmAvacchinnatva-sAdhyatAvacchedakasambandhA vacchinnatva etadubhAyAbhAva vivakSita na hota to "ddhimAna ghUmat' sthaLe lakSaNanI ja te avyApti thAta. te A rIte hetvAdhikaraNa parvatamAM samavAyena vanyabhAva lIdho. A samavAyena vanyabhAvIya che . pratiyogitA vahnitnAvacchinnA ane samavAyasaMbaMdhAvacchinnA che eTale te A pratiyogitAmAM vahnitnAvacchinnatva ane samavAyasaMbaMdhAvacchinnatva che. have A A pratiyogitAmAM sAdhyatA vacchedakadharmAvacchinnatvAbhAvanI AvazyakatA hoya to che. sAdhyatA vacchedaka dharma vahnitva che ane pratiyogitAmAM to vahnitnAvacchinnatva che, eka vahnitnAvacchinnatvAbhAva nathI. eTale sAdhyatA vacchedaka vahnitva dharmathI ane A sAdhyatAvacchedaka saMyogasaMbaMdhathI avacchinna sAdhya vahninA sAmAnAdhikaraNyarUpa vyApti karI ke dhUmamAM nahi maLatAM avyApti thAya. ja nyAyasiddhAntabhaktAvalI bhAga-2 0 (para) zika che
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ have pratiyogitAmAM sAdhyatAvacchedakadharmAvacchinnatva-sAdhyatAvacchedakasaMyogAja vacchinnatva etadubhayAbhAva vivakSita ryo eTale A avyApti na rahI, kemake samavAyena vanyabhAvIya pratiyogitAmAM sAdhyatAvacchedakavahindudharmAvacchinnatva hovA chatAM sAdhyatA vacchedakasaMyogasaMbaMdhAvacchinnatva nathI eTale "sitte i nAti che nyAyathI sAdhyatAvacchedakadharmAvacchinnatva-sAdhyatAvacchedakasaMbaMdhAvacchinnatva etadubhayano to abhAva che ja. eTale te sAdhyatAvacchedakadharmAvacchinna ane sAdhyatAvacchedakasambandhAkavacchinna sAdhya vahninuM sAmAnAdhikaraNya dhUmamAM jatAM lakSaNanI avyApti na rahI. te ja A ja rIte jo hetvadhikaraNavRtti-abhAvIya pratiyogitAmAM sAdhyatAvacchedakache sambandhAvacchinnatvAbhAvanI ja vivekSA rAkhI hota, arthAt sAdhyatAvacchedaka- e che dharmAvacchinnatva-sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnatva etadubhayanA abhAvanI vivakSA nA ja rAkhI hota to pharI 'vahnimAna dhUmAt' sthaLe avyApti Avata. te A rIte : A saMyogena ghaTAbhAvIya pratiyogitA sAdhyatAvacchedakasaMyogasaMbaMdhAvacchinnA che ja, ja arthAta te pratiyogitAmAM sAdhyatAvacchedakasaMbaMdhAvacchinnatva che, paNa pratiyogitAmAM ja ja sAtAvacchedakasambandhAvacchinnatvAbhAva to nathI. Ama ghaTAbhAvAdi na laI zakAtA ja lakSaNasamanvaya na thAya. have pratiyogitAmAM ubhayAbhAvanI vivakSA levAthI te maLI che jAya che, kemake saMyogena ghaTAbhAvIya pratiyogitAmAM ghaTavAvacchinnatva che, arthAt sAdhyatA vacchedakavatitvadharmAvacchinnatvano abhAva che. eTale 'sattepitaye nAti' che e nyAye saMyogena ghaTAbhAvIya pratiyogitAmAM sAdhyatA vacchedakadharmAvacchinnatva- sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnatva etadubhayano abhAva maLI jatAM te sAdhyatAvacchedaka dhamavicchinna, sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinna sAdhyanuM sAmAnAdhikaraNya hetumAM jatAM ja je lakSaNanI avyApti na rahI. * muktAvalI : itthaM ca kAlo ghaTavAn kAlaparimANAdityAdau saMyogasambandhena ghaTAbhAvapratiyogino'pi ghaTasyA'nadhikaraNe hetvadhikaraNe mahAkAle vartamAnaH sa eva saMyogena ghaTAbhAvaH, tasya pratiyogitAyAM kAlika sambandhAvacchinnatvaghaTatvAvacchinnatvobhayAbhAvasattvAnnA'vyAptiH / - muktAvalI: have vAto divAna straparimAn sthaLe paNa A lakSaNanI saMgati che karI laIe. a nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (53) che
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ ja ahIM hatyadhikaraNa kALa che. temAM kAlikasaMbaMdhathI ghaTa hovA chatAM saMyogasaMbaMdhathI che to ghaTa nathI ja. eTale saMyogena ghaTAbhAvanuM adhikaraNa kALa banyo ane tenA pratiyogI che. je ghaTanuM saMyogasaMbaMdhathI kALa anadhikaraNa paNa che ja. Ama saMyogena ghaTAbhAvapratiyogI A ghaTanuM anadhikaraNa evuM -dhikaraNa kALa banyo. mATe emAM vRtti saMyogena ghaTAbhAva levAya. have A ghaTAbhAvIya pratiyogitAno avacchedaka dharma ghaTatva che ane pratiyogitAno avacchedaka saMbaMdha saMyogasaMbaMdha che. Ama ghaTAbhAvIya pratiyogitA ane A ghaTavAvacchinnA che, saMyogasaMbaMdhAvacchinnA che, tethI ghaTAbhAvIya pratiyogitAmAM ja A ghaTavAvacchinnatva che, saMyogasaMbaMdhAvacchinnatva che. have sAdhyatAvacchedaka dharma ghaTatva che eTale sAdhyatAvacchedakadharmaghaTavAvacchinnatva to ghaTAbhAvIya pratiyogitAmAM che ja, che parantu sAdhyatAvacchedaka saMbaMdha kAlika che mATe sAdhyatAvacchedakakAlikasaMbaMdhAvacchinnatva che che. saMyogena ghaTAbhAvIya pratiyogitAmAM nathI. mATe "sitte idatye nAti' e che nyAyathI sAdhyatA vacchedakadhamAM vacchinnatva-sAdhyatAvaccha dakasaMbaM dhAvacchinnatva che che etadubhayano to saMyogena ghaTAbhAvIya pratiyogitAmAM abhAva ja che, mATe te ja ja sAdhyatAvacchedakaghaTatvadharmAvacchinna, sAdhyatAvacchedakakAlikasaMbaMdhAvacchinna sAdhya ghaTanA sAmAnAdhikaraNya svarUpa vyApti hetumAM AvI jatAM lakSaNasamanvaya thaI gayo. * muktAvalI : 'dhUmavAn vahne'rityAdAvativyAptivAraNAya 'sAmAnya-' padamupAttam / che muktAvalI : prazna : he-dhikaraNavRtti-abhAvIya pratiyogitAsAmAnyamAM tAdaza ja e ubhayAbhAva kema kahyo ? abhAvIya pratiyogitAmAM tAdaza ubhayAbhAva kaho to na ja cAle? TUMkamAM "sAmAnya' padanA nivezanuM zuM prayojana che ? uttara : jo pratiyogitA sAmAnyamAM ubhayAbhAva na kahIe, eTale ke saghaLI A pratiyogitAmAM ubhayAbhAva na kahIe to "ghUmavAn va' sthaLe lakSaNanI ativyApti Ave. ahIM heta vahi, hetvakiraNa ayogolaka che. temAM samavAyena ghaTAbhAva che tema ja A saMyogena dhUmAbhAva paNa che. have samavAyana ghaTAbhAva laIe to samavAyena ghaTAbhAvIya e pratiyogitA samavAyasaMbaMdhAvacchinnA che ane ghaTavAvacchinnA che, eTale che pratiyogitAmAM samavAyasaMbaMdhAvacchinnatva che ane ghaTatnAvacchinnatva che. have A ja sAdhyatAvacchedaka saMbaMdha saMyoga che ane sAdhyatAvacchedaka dharma dhUmatva che. Ama che nyAyasiddhAntabhaktAvalI bhAga-2 0 (54) mAM che
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ chepratiyogitA to sAdhyatA vacchedakasaMyogasaMbaMdhAvacchinnA nathI ane sAdhyatAvacchedakadharma dhUmavAvacchinnA paNa nathI. eTale samavAye na ghaTAbhAvIya pratiyogitAmAM ja - sAdhyatAvacchedakasaMbaMdhAvacchinnatva-sAdhyatAvacchedakadharmAvacchinnatva etadubhayano abhAva che ja maLI gayo, mATe te sAdhyatAvacchedakasaMbandhAvacchinna, sAdhyatAvacchedakadharmAvacchinna sAdhya dhUmanuM sAmAnAdhikaraNya hetumAM jatAM lakSaNanI ativyApti thaI. have pratiyogitAsAmAnyamAM ubhayAbhAva kahyo, arthAt hatyadhikaraNamAM jeTalA A abhAva maLe te badhA ya abhAvanI pratiyogitAmAM ukta ubhayAbhAvanI vivakSA karI mATe basa A ativyApti nahi Ave, kemake hevadhikaraNa ayogolakamAM jema samavAyena ghaTAbhAva ka che tema saMyogena dhUmAbhAva paNa che. A dhUmAbhAvIya pratiyogitA saMyogasaMbaMdhA4 vacchinnA che tathA dhUmatvAvacchinnA che. Ama pratiyogitAmAM saMyogasaMbaMdhAvacchinnatva ja che tathA matvAvacchinnatva che. have sAdhyatAvachedaka dharma paNa dhamatva ja che ane je che sAdhyatAvacchedaka saMbaMdha saMyo ga ja che eTale dhUmAbhAvIya pratiyogitAmAM che sAdhyatAvacchedakadharmAvacchinnatva ane sAdhyatAvacchedakasaMbaMdhAvacchinnatva etadubhaya rahI e gayA, ubhayAbhAva na maLyo. Ama ayogolakaniSTha samavAyena ghaTAbhAvIya ipratiyogitAmAM tAdazobhayAbhAva maLavA chatAM ayogolakaniSTha saMyogena dhUmAbhAvIya pratiyogitAmAM tAdazobhayAbhAva na maLavAthI pratiyogitA sAmAnyamAM (badhI abhAvIya A pratiyogitAmAM) ubhayAbhAva na maLyo eTale lakSaNanI ativyApti na thaI. muktAvalI : nanu prameyavahnimAn dhUmAdityAdau prameyavahnitvAvacchinnatvama* prasiddham, gurudharmasyA'navacchedakatvAditi cet ? na, kambugrIvAdimAnAstIti pratItyA kambugrIvAdimattvAvacchinnapratiyogitAviSayIkaraNena gurudharmasyA* pyavacchedakatvasvIkArAditi saMkSepaH // * gurudharma paNa avacchedaka banI zake ? para muktAvalIH prazna : hajI A lakSaNanI 'ykhe dvimAn dhUma7' sthAne avyApti karI thAya che. ahIM hatyadhikaraNa parvata che, temAM saMyogena ghaTAbhAva laIzuM. A ghaTAbhAvIya che manuM pratiyogitA ghaTatvadharmAvacchinnA che, saMyogasaMbaMdhAvacchinnA che, arthAt A che ja ghaTAbhAvIya pratiyogitAmAM ghaTavadharmAvacchinnatva che, saMyogasaMbaMdhAvacchinnatva che. have A e sAdhyatAvacchedaka dharma prameyavahnitva che, sAdhyatAvacchedaka saMbaMdha saMyoga che. have A che je nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (55) ke je che te che ke je
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ ghaTAbhAvIya pratiyogitAmAM sAdhyatAvacchedakadharmAvacchinnatva-sAdhyatAvacchedakasaMbaMdhAvacchinnatva etadubhayano abhAva maLavo joIe paNa te nahi maLe, kemake sAdhyatAvacchedakasaMyogasaMbaMdhAvacchinnA to pratiyogitA che ja, mATe sAdhyatAvacchedakasaMyogasaMbaMdhAvacchinnatva pratiyogitAmAM che paNa sAdhyatAvadakaprameyavahnitvathI to pratiyogitA avacchinnA ja nathI, kemake prameyavahnitva e vahnitvanI apekSAe gurUbhUta dharma che, mATe te pratiyogitAno avacchedaka ja banI zake nahi, arthAt prameyavahnitvAvacchinnA pratiyogitA banI zake ja nahi. Ama pratiyogitAmAM sAdhyatAvacchedakaprameyavahnitvanuM avacchinnatva ja aprasiddha banyuM to pachI te pratiyogitAmAM sAdhyatAvacchedakadharmAvacchinnatva che ke nahi ? te zI rIte nakkI thAya ? ane te nirNaya vinA te pratiyogitAmAM sAdhyatAvacchedakadharmAvacchinnatva-sAdhyatAvacchedakasaMbaMdhAvacchinnatva etadubhayAbhAvano nirNaya paNa na ja thAya, eTale lakSaNanI avyApti Ave. uttara : gurUdharma pratiyogitAno avacchedaka na bane e vAta ame mAnatA nathI, kemake 'vugrIvAvimAn nAsti' evI je pratIti thAya che te kambugrIvAdimattvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvanI pratIti che. ahIM ghaTatvanI apekSAe kambugrIvAdimattva e gurUbhUta dharma che chatAM tenAthI avacchinnA pratiyogitA thaI che. eTale prastutamAM sAdhyatAvacchedakaprameyavastitvadharmAvacchinnA pratiyogitA jarUra banI zake che. have saMyogena ghaTAbhAvIya pratiyogitA to ghaTatvadharmAvacchinnA che, prameyavahnitvadharmAvacchinnA nathI, eTale saMyogena ghaTAbhAvIya pratiyogitAmAM sAdhyatAvacchedaka- dharmAvacchinnatvano abhAva maLI gayo. Ama saMyogena ghaTAbhAvIya pratiyogitAmAM sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnatva hovA chatAM sAdhyatAvacchedakadharmAvacchinnatvano abhAva hovAthI 'savaeNpi yaM nAsti' e nyAye ubhayAbhAva maLI gayo. eTale te sAdhyatAvacchedakadharmAvacchinna, sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinna sAdhya prameyavahinA sAmAnAdhikaraNyarUpa vyApti hetumAM AvI jatAM lakSaNanI avyApti dUra thaI gaI. nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 (56)
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ A ja che ane pakSatA-nirUpaNa che je ja che kArikAvalI : siSAdhayiSayA zUnyA siddhiryatra na vidyate / sa pakSastatra vRttitvajJAnAdanumitirbhavet // 70 // - muktAvalI : pakSavRttitvamityatra pakSatvaM kim ? tadAha-siSAdhayiSayeti / * siSAdhayiSAvirahaviziSTasiddhayabhAvaH pakSatA, tadvAn pakSa ityarthaH / / muktAvalI : pakSatA : have pakSatA zuM vastu che ? te batAve che. siSAdhayiSayA zUnyA siddhiryatra na vidyate sa pakSaH / jayAM siSAyiSAvirahaviziSTa siddhi nathI, arthAta jyAM siSAdhaSiAviraviziSTa che siddhino abhAva che te 'pakSa' kahevAya. e pakSamAM hetunI vRttitAnA parAmarzAtmaka ja jJAnathI anumiti thAya. anumiti pratye parAmarza kAraNa che. parAmarza eTale vyAptiviziSTa pakSadharmatAnuM jJAna. A parAmarzanA lakSaNamAM che "pakSatA' ghaTakIbhUta che, mATe jo anumiti pratye parAmarza kAraNa che to parAmarzaghaTakIbhUta che A pakSatA paNa kAraNa che. - have A pakSatA eTale zuM? te joIe. parvatamAM vahinI anumiti karavI hoya to parvatamAM vahninI siddhi (vahino ja nizcaya) na hovI joIe, kemake jo parvatamAM vahnino pratyakSAdithI nizcaya ja hoya to mane A pachI parvatamAM vaDhinI anumiti thAya nahi. Ama vaddhinI anumitimAM vaddhinI siddhi che pratibaMdhaka che e nakkI thayuM ane pratibaMdhakano abhAva : siddhabhAva anumitinuM kAraNa e kI che e nakkI thayuM. paNa pratibaMdhaka siddhi hAjara hovA chatAM jo parvatamAM vatinI anumati kA ja karavAnI IcchA = anumitsA = siSAdhaSiA (parvate vacanapatiyatA) hoya to ja che anumiti thAya che. eTale e uparathI nakkI thAya che ke anumitimAM siddhi pratibaMdhaka che ja che ane sipAdhayiSA (anumitsA) e uttejaka che. AthI siSAyiSAvirahaviziSTa che siddhi anumiti-pratibaMdhaka che ane sipAdhaSiAvirahaviziSTa siddhayabhAva e anumitino hetu che. parvata pakSamAM siSAyiSAviraviziSTa siddhayabhAva e ja pakSatA che. A viziSTAbhAva e vize jaNAbhAvaprayukta, vizeSyAbhAvaprayukta ane A nyAyasiddhAnta muktAvalI bhAga-2 0 (50)
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ che ubhayAbhAvaprayukta hoI zake che. siSAdhayiSAvirahaviziSTa siddhino abhAva: vizeSaNa = siSAyiSAviraha. pratibaMdhaka = siSAdhayiSAvirahaviziSTa siddhi. kAraNa = siSAdhayiSAviraviziSTa siddhino abhAva. vizeSya = siddhi. sipAyiSA vizeSaNa siddhi pratibaMdhaka anumiti 1 4 4 4 - vizeSaNAbhAvaprayukta viziSTAbhAva. 2 4 4 x 4 vizeSyAbhAvaprayukta viziSTAbhAva. 3 4 x x x ja ubhayAbhAvaprayukta viziSTAbhAva. 4 x 4 4 4 4 pratibaMdhaka che. (1) ahIM siSAyiSAviraha = vizeSaNa nathI, arthAt vizeSaNAbhAva che ane je A siddhi to che ja, eTale vizeSya = siddhino abhAva nathI mATe A vizeSaNAbhAvaA prayukta viziSTAbhAva thayo. ja (2) ahIM siSAyiSAviraha = vizeSaNa che paNa siddhi = vizeSya nathI mATe A A vizeSyAbhAvaprayukta viziSTAbhAva thayo. ja (3) ahIM sipAdhaSiA hovAthI siSAdhaSiAviraha = vizeSaNa nathI mATe ane ka vizeSaNAbhAva che ane siddhi = vizeSya nathI mATe vizeSAbhAva paNa che, eTale A ja che ubhayAbhAvaprayukta viziSTAbhAva thayo. che. A traNeya avasthAmAM anumiti thAya. (4) ahIM siSAdhaSiAviraha che ane siddhi che, arthAt siSAyiSAvirahaviziSTa A siddhi ja che, arthAt pratibaMdhaka hAjara che mATe tAdaza sikyabhAva na hovAthI anumiti nI ja na thAya. * muktAvalI : siSAdhayiSAmAnaM na pakSatA, vinApi siSAdhayiSAM ghanagarjitena - meghAnumAnAt / ata eva sAdhyasandeho'pi na pakSatA, vinApi sandehaM tdnumaanaat| nyAyasiddhAnnamuktAvalI bhAga-2 0 (58) eka ja
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAM muktAvalI : A rIte navyoe siSAdhaSiAvirahaviziSTa siddhayabhAvane pakSatA che che. kahIne e jaNAvyuM ke jayAM A pakSatA hoya tyAM anumiti thAya. jayAM A pakSatA no hoya tyAM anumiti na thAya. prAcInonI mAnyatA e che ke mAtra siSAdhaSiA e ja pakSatA che. temanuM kahevuM e che ke mumukSune zrutivAkyathI e vAtanI siddhi (nizcaya) thaI gaI ke AtmAmAM ja mA itarabheda (jaDabheda) che, arthAt "mAtmA rUtarakhevAn !' AvI siddhi thayA pachI paNa A tene mananAtmaka anumiti karavAnI IcchA jAge che, arthAt "rUtarakhevattathI mAtmano ja manane gAyattAm' evI siSAyiSA thAya che. A siSAyiSAthI tarata ja "mAtmA che rUtamanaH' evI anumiti pharI pharI thavA lAge che mATe anumitikAraNabhUta che siSAdhaSiA e ja pakSatA che. AthI prAcInono siSAyiSA ane anumiti vacce e Avo anvaya-vyatireka thayo ke sipAyiSaratve matirvim, sivAthaSi asattve anumiti-asattvam / e AnI sAme navIno UbhA thAya che ane kahe che ke kevaLa siSAyiSAne pakSatA ja na kahI zakAya, kemake siSAyiSA vinA paNa anumiti thAya che mATe vyatirekavyabhicAra ja ja AvI jAya. te A rIte : che. varSARtumAM eka mANasa gharamAM beTho che. ekAeka vAdaLono gaDagaDATa thayo. ane che e ghanagarjanA uparathI teNe tarata ja tyAM beThAM beThAM ja anumAna karyuM ke AkAza vAdaLavALuM hovuM joIe, "jAne dhavat dhanArjanAt !' have ahIM je A anumiti thaI che A tenI pUrve siSAdhaSiA kyAM che ? e mANasane "revAnunI che nAra' evI A siSAdhaSiA thaI ja nathI. Ama siSAdhayiSA vinA ja anumiti thaI javAthI kevaLa ja sipAdhaSiAne pakSatA na kahevAya kintu siSAdhayiSAvirahaviziSTa silyabhAvane ja ka pakSatA kahevI joIe. ja prastuta sthaLe siSAyiSA nathI ane gaganamAM meghanI pratyakSataH siddhi paNa nathI eTale vizeSyAbhAvaprayukta viziSTAbhAvarUpa siSAyiSAvirahaviziSTa siddhayabhAvAtmaka che. A pakSatA che ja, mATe anumiti thaI ja jAya. mATe phakta sigAdhayiSAne pakSatA mAnI che ja zakAya nahi. siSAyiSAvirahaviziSTa siddhayabhAvane ja pakSatA mAnavI joIe. je che jema kevaLa sikhAdhaSiAne pakSatA kahevAmAM vyatirekavyabhicAra Avyo tema ja sAdhyadehane jo pakSatA kahevAmAM Ave to paNa vyatireka vyabhicAra Ave. prastuta sthaLe ja nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (59) che temAM
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ ja gharamAM beThelA te mANasane evo sAdhyasandeha paDato nathI ke vacanaM meghavad na vA ? Ama sAdhyasandeha jo pakSatA hoya to tenA vinA paNa te mANasane naM medhavat evI anumati thAya che mATe vyatirekavyabhicAra Ave ja. eTale sAdhyasandeha e paNa pakSatA nathI, arthAt siSAyiSAvirahaviziSTa siddhacabhAvane ja pakSatA mAnavI sarvathA yogya che. muktAvalI : siddhau satyAmapi siSAdhayiSAsattve'numitirbhavatyeva / ataH siSAdhayiSAvirahaviziSTatvaM siddhau vizeSaNam / tathA ca yatra siddhirnAsti tatra siSAdhayiSAyAM satyAmasatyAmapi pakSatA / muktAvalI : prazna : tame siSAdhayiSAvirahaviziSTa evI je siddhi, tenA abhAvane pakSatA kema kaho cho ? enA karatAM siddhabhAvane ja pakSatA kaho ne ? kemake jo parvatamAM vahninI pratyakSathI siddhi ja hoya to parvatamAM vastyanumiti nahi thAya, mATe anumiti pratye siddhi pratibaMdhaka che ane 'pratibaMdhakAbhAva e anumiti pratye kAraNa bane' e niyamathI siddhabhAva e anumitinuM kAraNa banI jaze, mATe siddhabhAvane ja pakSatA kaho. sicamAvasattva (prativanyAsattva) anumitimattvam, sicmAvAmaO anumiti-asattvam / uttara : nahi, siddhi hovA chatAM paNa jo tyAM siSAyiSA hoya to anumiti thAya che eTale anumiti pratye mAtra siddhine pratibaMdhaka mAnIe to AvA sthAne siddhi hovAthI anumati niha thavAnI Apatti Ave. eTale A Apatti dUra karavA mAtra siddhine anumiti-pratibaMdhaka na kahetAM siSAdhayiSAvirahaviziSTa evI siddhine ja anumiti-pratibaMdhaka kahevI joIe. jyAM siSAyiSA ane siddhi be ya che tyAM siSAdhayiSAvirahaviziSTa siddhi pratibaMdhaka nathI, arthAt siSAyiSAvirahaviziSTa siddhino abhAva che mATe tyAM anumiti thaI jAya. Ama mAtra siddhine anumitipratibaMdhaka na kahetAM siSAdhayiSAvirahaviziSTa siddhine ja anumiti-pratibaMdhaka kahevI joIe ane siSAyiSAvirahaviziSTa siddhabhAvane pakSatA kahevI joIe. jyAM AvI pakSatA hoya tyAM anumiti thAya ane jyAM AvI pakSatA na hoya tyAM anumiti na thAya. eTale have jyAM siddhi nathI tyAM jo siSAdhayiSA hoya to siSAyiSAvirahaviziSTa siddhabhAva = pakSatA che ja mATe anumiti thAya ane jo tyAM (jyAM siddhi nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 7 (60) =
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ ja nathI tyAM) siSAyiSA na hoya to paNa tyAM siSAyiSAviraviziSTa siddhayabhAva = 0 pakSatA che ja, mATe anumiti thAya. siddhi siSAyiSA ke be ya sthaLe pakSatA che mATe anumiti thAya. muktAvalI : yatra ca siSAdhayiSA'sti tatra siddhau satyAmasatyAmapi pksstaa| - muktAvalI : have jayAM siSAdhayiSA che tyAM siddhi hoya to sipAdhaSiAvirahamaka viziSTa sijyabhAva = pakSatA che mATe anumiti thAya ane tyAM (jayAM siSAdhayiSA che je che tyAM) jo siddhi na hoya to paNa sipAdhaSiAvirahaviziSTa sikyabhAva = pakSatA che ja A mATe anumiti thAya. sipAdhaSiA siddhi 1 - 4 / be ya sthaLe pakSatA che mATe anumiti thAya. A muktAvalI : yatra siddhirasti siSAdhayiSA ca nAsti tatra na pakSatA, * siSAdhayiSAvirahaviziSTasiddheH sattvAt / muktAvalI : jyAM siddhi che ane sipAdhaSiA nathI tyAM siSAdhaSiAviraviziSTa A siddhi ja che paNa tAdaza siddhino abhAva nathI, arthAt pakSatA nathI eTale tyAM anumiti na thAya. * muktAvalI : nanu yatra parAmarzAnantaraM siddhistataH siSAdhayiSA, tatra siSAdhayiSAkAle parAmarzanAzAnnA'numitiH / - muktAvalI : prazna : siSAyiSAne tame uttejaka mAnIne siSAdhaSiAviraviziSTa A siddhayabhAvane anumiti-janaka kahela che. paNa uttejakanI kalpanA tyAre karavI paDe ke jayAre A anumitinuM kAraNa parAmarza hAjara hoya ane anumiti pratye pratibaMdhaka siddhi paNa na hAjara hoya ane siSAdhaSiA paNa hoya. e vakhate jo anumiti thatI hoya to tyAM ja che nyAyasiddhAntabhaktAvalI bhAga-2 0 (1) i
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ siSAyiSAnI uttejaka tarIke kalpanA karavI paDe jethI pratibaMdhaka hovA chatAM uttejakanI che ke hAjarIthI anumiti thaI jAya. paNa AvuM ekeya sthAna maLatuM nathI ke jyAM anumitiche kAraNa parAmarza ane anumiti-pratibaMdhaka siddhi (nizcaya) beyanI hAjarI hoya ane sAthe ja A ja siSAdhaSiA paNa hoya ane uttarakSaNe anumiti thatI hoya. Ama banavAnuM kAraNa ja e che ke parAmarza, siddhi e jJAnAtmaka che ane siSAdhayiSA e IcchAtmaka che. A A traNeya AtmAnA guNo che. A guNo kSaNika che, eTale ke be ja kSaNa rahenArA che eTale ja A yugapatu e traNeyanI hAjarI saMbhavI zakatI ja nathI. te A rIte : kSaNa, 1 parAmarza. (ahIM trIjI kSaNe parAmarza nAza pAmI gayo 2 siddhi. eTale kAraNAbhAvAt anumiti 3 sipAdhayiSA. thavAnI ja nathI.) * muktAvalI : yatra siddhiparAmarzasiSAdhayiSAH krameNa bhavanti tatra siSAdha- yiSAkAle siddhernAzAtpratibandhakAbhAvAdevAnumitiH / kSaNa 1 siddhi. (ahIM trIjI kSaNe pahelI kSaNanI siddhi pratibaMdhaka) ) 2 parAmarza. nAza pAmI gaI eTale anumiti thaI ja javAnI ja 3 siSAyikA che. pratibaMdhaka ja nathI to uttejaka zA mATe che mAnavo joIe ?) muktAvalI : yatra siSAdhayiSAsiddhiparAmarzAH santi tatra parAmarzakAle * siSAdhayiSaiva nAsti / kSaNa, 1 siSAyiSA. (ahIM trIjI kSaNe pahelI kSaNanI siSAyiSA 2 siddhi. nAza pAmI gaI eTale siddhi = pratibaMdhakanI 3 parAmarza. hAjarI hovAthI ja anumiti thavAnI nathI.) * muktAvalI : evamanyatrApi siddhikAle parAmarzakAle vA na siSAdhayiSA 0 0 0 nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (2) ka ja che che te
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogyavibhuvizeSaguNAnAM yogapadyaniSedhAt, tatkathaM siSAdhayiSAviraha* viziSTatvaM siddhevizeSaNamiti cet ? para muktAvalI : Ama siddhinA astitvakALamAM ke parAmarzanA astitvakALamAM che vasiSAdhaSiA rahevAnI ja nathI, kemake yogya vibhu vizeSaguNo yugapat rahI zakatA nathI. A che to pachI sipAdhaSiAne uttejaka mAnavAnI zI jarUra che ? hA, siddhi, parAmarza ane A siSAdhaSiA traNeya jayAM rahe ane tyAM jo uttarakSaNe anumiti thatI hoya to A siSAyiSAne uttejaka tarIke kalpavI paDe. paNa tema to banatuM nathI pachI zA mATe A siSAyiSAne uttejaka mAnavI ? ane jyAre te sivAdhaSiAne uttejaka na manAya to te ke pachI "siddhi siSAyiSAvirahaviziSTa' evuM kahevAnI paNa jarUra nathI. muktAvalI : na, yatra vahnivyApyadhUmavAn parvato vahnimAn iti pratyakSaM smaraNaM vA, tataH siSAdhayiSA tatra pakSatAsampattaye tadvizeSaNasyA''vazyakatvAt / uttara : nA, tamArI vAta mAnavAmAM A sthAne Apatti Avaze. jyAM pahelI kSaNe dvidhyArthaghUmavAnuM parvato vadvimAna' evuM pratyakSa thayuM athavA to smaraNa thayuM. have ahIM parAmarza "vadvivyAghUmavAnuM parvataH' che tema sAthe te jJAnamAM A siddhi parvato vahnimAna paNa che. have bIjI kSaNe sipAdhaSiA thaI ke parvate A vakribhanuminuvAjU to trIjI kSaNe anumiti-kArya thAya ja che. have jo kevaLa siddhine che A ja pratibaMdhaka mAnIe to ahIM siddhi to che ja, mATe anumiti nahi thavAnI Apatti ja Ave. A Apatti tyAre ja TaLe ke jayAre sipAdhayiSAviraviziSTa siddhine pratibaMdhaka mAnavAmAM Ave. ahIM je siddhi che te siSAyiSAviziSTa siddhi che paNa siSAyiSAvirahaviziSTa siddhi to nathI ja, arthAt pratibaMdhaka to nathI ja, eTale anumiti te upapanna thaI jAya. che Ama AvA samUhAlaMbana jJAna sthaLe pratibaMdhaka=siddhi ane kAraNa = parAmarza be ja ya hAjara thAya che tyAM uttarakSaNe siSAyiSA paNa thatAM trIjI kSaNe anumiti thAya che je che ane tenI pUrvekSaNe parAmarza, siddhi ane sipAdhayiSA traNeya hAjara che. uttarakSaNe che chuM anumiti thAya che tene upapanna karavA kevaLa siddhine pratibaMdhaka na kahetAM siSAyiSAja virahaviziSTa siddhine ja pratibaMdhaka kahevI joIe. che ja nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 (3) 8 0 0 0 0
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktAvalI : atredaM bodhyam-yAdRzayAdRzasiSAdhayiSAsattve siddhisattve * yalliGgakAnumitistAdRzatAdRzasiSAdhayiSAvirahaviziSTasiddhyabhAvastalliGga-* kAnumitau pakSatA / tena siddhiparAmarzasattve'pi yatkiJcijjJAnaM jAyatAmitIcchAyAmapi nAnumitiH / ja muktAvalI: prazna : eka mANasane parvato vallamA evI pratyakSathI siddhi thaI ane ja ja tyArapachI "jiMne nAyatA' evI sipAdhaSiA thaI. eTale ahIM A siSAdhaSiAviraviziSTa siyabhAvasvarUpa pakSatA to AvI gaI, paNa parvato vadvimAna ja ja evuM anumiti-kArya thatuM nathI to pachI ahIM anvaya-vyabhicAra Avyo ne ? kemake che pakSAtmaka kAraNa hovA chatAM anumiti-kArya na thayuM. uttara : A doSa dUra karavA "siSAdhaSiAvirahaviziSTa siddhayabhAva' mAtrane pakSatA che ja nahi kahIe kintu ahIM keTaloka niveza karIzuM. jevI jevI siSAyiSA hovA upara ane siddhi hovA upara je liMga, anumiti thatI hoya tevI sipAdhayiSAvirahaviziSTa siddhayabhAvarUpa pakSatA e te liMgaka anumitimAM kAraNa kahevuM. che (1) vadvivyApyadhUmavAnuM parvato vallamAna evI siddhi tathA parAmarza hovA upara ane A A parvate vacaniitajJathatIm evI siSAdhaSiA hovA upara ja dhUmaliMgaka vahunyanumiti che che parvatamAM thAya che mATe te dhUmaligaka vahunyanumiti pratye prarvate vacanakitiyatAnuM A che evI siSAdhaSiAnA virahathI viziSTa siddhayabhAvAtmaka pakSatA e ja kAraNa bane. have je anvaya-vyabhicAra nahi Ave, kemake e dhUmaliMgaka vahunyanumiti vAhinI siddhi ane A parvate vacanapati thatAm evI siSAdhayiSA hovA upara ja thAya che mATe te dhUmaliMgaka vahunyanumiti pratye prarvate vacanupritijJayatAm evI sipAdhaSiAvirahaviziSTa sikyabhAvAtmaka pakSatA ja kAraNa bane. prakRtamAM to phrijJAnaM nAcatAm evI siSAdhaSiA che ane vaddhinI siddhi kare che, paNa parvate varacanakitijJayatAm evI siSAyiSA to ahIM nathI ja, arthAt vanitinayatAm evI siSAyiSAvirahaviziSTa siddhirUpa pratibaMdhaka ja ahIM che, che eTale have anumiti nahi ja thAya, kemake vacanumatijJayatAm ityAkAraka siSAyiSA 0 0 nyAyasiddhAnta muktAvalI bhAga-2 0 (64) e jANe ke
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ virahaviziSTa siddhacabhAvAtmaka pakSatA = kAraNa ja ahIM nathI mATe anumiti-kArya paNa na ja thAya. Ama have anvaya-vyabhicAra doSa nahi Ave. yAdRzayAdRzasiSAdhayiSAsattve siddhisattve yalliGgakAnumitiH tAdRzatAdRzasiSAdhayiSAvirahaviziSTasiddhyabhAvaH talliGgakAnumitau pakSatA / muktAvalI : 'vahnivyApyadhUmavAn parvato vahnimAni 'ti pratyakSasattve 'pratyakSAtiriktaM jJAnaM jAyatAmi tIcchAyAM tu bhavatyeva / muktAvalI : (2) A ja kAraNathI have jo koIne vahivyApyadhUmavAn parvato vahvimAn evo siddhi-parAmarza hoya ane pachI 'pratyakSa tiriktta jJAna nAyatAm' evI siSAdhayiSA hoya to tyAM anumiti-kArya thaI jAya che, kemake ahIM 'pratyakSAtiriktta jJAna nAyatAm' evI siSAyiSA hovAthI siSAdhayiSAvirahaviziSTa siddhi (pratibaMdhaka) nathI paNa tAdaza siSAdhayiSAvirahaviziSTa siddhacabhAvAtmaka pakSatA (kAraNa) che. mATe ahIM kAraNa hAjara hovAthI kArya thaI jaze. muktAvalI : evaM dhUmaparAmarzasattve 'Alokena vahnimanuminuyAmi 'tIcchAyAmapi nAnumitiH / muktAvalI : (3) vaLI jyAre 'vahrivyApyadhUmavAn parvato vRdghimAn' evo dhUmaparAmarza ane siddhi che tyAre dhUmalaiiMgaka vantyanumiti karavI hoya to te vakhate 'parvate dhUmena vadghimanuminuyAm' evI siSAyiSA hoya to ja te anumiti thAya. mATe jo ahIM 'Alona vahrimanuminuyAm' evI siSAyiSA hoya to anumiti na ja thAya, kemake te vakhate 'ghUmena vRdghimanuminuyAm' evI siSAyiSA to nathI ja, arthAt tevI siSAdhayiSAvirahaviziSTa sindhyAtmaka pratibaMdhaka ja hAjara che. muktAvalI : siSAdhayiSAvirahakAle yAdRzasiddhisattve nAnumitistAdRzI siddhirviziSyaiva tattadanumitau pratibandhikA vaktavyA, tena 'parvatastejasvI' 'pASANamayo vahnimAni 'ti jJAnasattve'pyanumiterna virodhaH / muktAvalI : have kaI siddhi ane kaI anumiti vacce pratibadhya-pratibaMdhakabhAva che ? anyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (65)
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ : : - te batAvavA muktAvalikAra kahe che ke (1) jevI siSAyiSAnA virahakALamAM jevI siddhi che hovA upara anumiti na thAya tevI siSAdhaSiAnA virahathI viziSTa te siddhi ja anumiti pratye pratibaMdhaka jANavI. parvatamAM vaDhinI pratyakSathI siddhi thaI ane tyAM jo A ja "parvate vallamanuminuyAm' evI siSAdhaSiA na hoya to anumiti thatI nathI. eTale ja "parvate vadviguniyAm' evI sipAdhaSiAvirahaviziSTa vahrisiddhi parvatamAM vahunyanumiti pratye pratibaMdhaka kahevAya. eTale have "parvataH tenasvI', "pASANayo vadvimAna' evI siddhi hoya to paNa parvatamAM vahunyanumiti thaI zake, kemake "parvata para * vahnimanuminuyAm' mevI siSApayiSAvi2viziSTa parvata: tejasvI ? pASANamayo vidvAn evI siddhi vanyanumiti pratye pratibaMdhaka banI zakatI nathI. hA, jo parvato che ja vadvimAna evI ja siddhi hota ane parvate vaddhinuminuyA" evI siSAyiSA na hota to A to A siSAdhaSiAvirahaviziSTa siddhi vahunyanumitimAM pratibaMdhaka banI jAta. - muktAvalI : parantu pakSatAvacchedakasAmAnAdhikaraNyena sAdhyasiddhAvapi / tadavacchedanAnumitidarzanAt pakSatAvacchedakAvacchedenAnumiti prati pakSatA*vacchedakAvacchedena sAdhyasiddhireva pratibandhikA / muktAvalI : (2) A ja rIte eka parvatamAM vahninI siddhi hovA chatAM saghaLA A parvatomAM vahninI anumiti thaI zake, arthAt pakSatAvacchedaka (parvatatva) che. sAmAnAdhikaraNyana vaddhi sAdhyanI siddhi hoya to paNa pakSatAvacchedakAvacchedena che (parvatatvAvacchedana saghaLA parvatamAM) vahunyanumiti thAya che mATe pakSatAvacchedakAvacchedena che che vahunyanumiti pratye pakSatAvacchedaka sAmAnAdhikaraNena vahi-siddhine pratibaMdhaka na kahetAM A pakSatAvacchedakAvacchedana vaddhi-siddhine pratibaMdhaka kahevI. ja kahevAno Azaya e che ke eka parvatamAM vaddhi-siddhi hovA chatAM te vakhate saghaLA A parvatomAM vahunyanumiti karavI hoya to te thaI zake che mATe saghaLA parvatomAM A vahunyanumiti pratye eka parvatanA vaDhinI siddhine pratibaMdhaka na kahevAya. hA, saghaLA che parvatonA vatinI siddhi hoya to saghaLA parvatonA vahninI anumati na thAya mATe saghaLA parvatonA vahninI anumiti pratye saghaLA parvatonA vahinI siddhine ja pratibaMdhaka kahevI che che paraMtu eka parvatanA vahninI siddhine pratibaMdhaka kahevI nahi. nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 () ja che che
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktAvalI : pakSatAvacchedakasAmAnAdhikaraNyenAnumitiM prati tu siddhimAtraM vidhi / muktAvalI : eka parvatanA vahninI anumiti karavI hoya te vakhate jo te eka parvatanA vahninI siddhi hoya ke sarva parvatonA vahninI siddhi hoya to anumiti thatI nathI. mATe eka parvatanA vahninI anumiti pratye te eka parvatanA vatinI siddhine tathA sarva parvatonA vahninI siddhine ema be ya siddhine pratibaMdhaka kahevI. muktAvalI : idaM tu bodhyam-yatrAyaM puruSo na veti saMzayAnantaraM 'puruSatvavyApyakarAdimAnayamiti jJAnaM tatrA'satyAmanumitsAyAM puruSasya pratyakSaM bhavati na tvanumitiH / muktAvalI : prazna H dUrathI aMdhakAramAM purUSane jotAM saMdeha paDyo : ayaM puruSo na vA ? A saMzaya bAda purUSatvavyApyakarAdinuM pratyakSa thayuM. 'puruSatvavyApyAtimAnavam' evuM vizeSa darzanarUpa parAmarzAtmaka pratyakSa thayuM. tyAra pachI ahIM purUSanuM pratyakSAtmaka jJAna thAya che. have ahIM prazna thAya che ke A sthAne purUSanuM pratyakSa ja kema thAya ? kemake jema pratyakSanI sAmagrI cakSuHsaMyogAdi ahIM che tema anumitinI sAmagrI pakSatAdi paNa ahIM che ja, kemake ahIM purUSanI siddhi nathI mATe siSAyiSAvirahaviziSTa siddhacabhAvarUpa pakSatA che, mATe purUSanI anumiti ja kema na thAya ? uttara H Ano uttara ApatAM muktAvalikAra kahe che ke 'puruSo na vA ?' saMdeha bAda : 'puruSatvavyApya vimAnayam' evuM parAmarzatmaka pratyakSa thayuM ane pachI jo tyAM siSAyiSA na thAya (siSAdhayiSA thAya to to anumiti jarUra thAya.) to parAmarzanI uttarakSaNe purUSanuM pratyakSa ja thAya che, anumiti thatI nathI. ahIM anumitinI sAmagrI pakSatAdi hAjara che chatAM purUSanI anumiti nathI thatI ane purUSanuM pratyakSa ja thAya che mATe pratyakSAtmAAMnuighena ahIM anumitino pratibaMdhaka koIka mAnavo ja joIe. atyAra sudhI to siddhine pratibaMdhaka mAnela, paNa ahIM to purUSanI siddhi che ja nahi eTale e pratibaMdhakano to abhAva (pakSatA) che, mATe purUSanI anumiti thavI joIe, paraMtu purUSanI anumiti thatI nathI eTale siddhithI atirikta bIjA pratibaMdhakanI kalpanA karavI ja rahI. e pratibaMdhaka che; nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 ) (6)
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyakSanI sAmagrI. * muktAvalI : ato'numitsAvirahaviziSTasamAnaviSayakapratyakSasAmagrI kAminI jijJAsAdivatsvAtantryeNa pratibandhikA / che anumiti-sAmagrIbhUta parAmarzanA viSayo puruSatva-puruSakarAdi che. te ja viSayo che pratyakSanI cakSuHsaMyogAdi sAmagrInA paNa che, kemake puruSatvavyApyarAvinayam e ja e parAmarza pratyakSAtmaka che. Ama ahIM purUSanA pratyakSanI sAmagrI cakSuHsaMyogAdinA ane purUSanI anumitinI sAmagrI parAmazadinA sarakhA ja viSayo banyA che mATe pratyakSa sAmagrI anumiti-sAmagrInI samAnaviSaNiI kahevAya. eTale sigAdhaSiAvirahaA viziSTa samAnaviSayakapratyakSa-sAmagrI purUSanI anumiti thavAmAM svAtayeNa para pratibaMdhikA bane che ema kahevuM paDe. svAtanyaNa eTale pakSatAnI kulimAM eka A pratibaMdhikAne lIdhA vinA svataMtra rIte, arthAt jema "siddhi rUpa pratibaMdhaka pakSatAnI kukSimAM praviSTa che (siSAdhayiSAviraviziSTa siddhino abhAva = pakSatA) tema pratyakSa sAmagrIrUpa pratibaMdhikAne ame pakSatAnI kukSimAM praviSTa na karatAM svAtaleNa ke pratibaMdhikA kahIzuM. jemAM strIkAmI purUSane kAminIjijJAsA svAtaceNa bIjA badhA ja mu jJAnonI pratibaMdhikA banI jAya che tema ahIM samajavuM. che A rIte muktAvalikAre eka evuM sthAna batAvyuM jyAM pratyakSa ane anumiti be che jiyanI samAna sAmagrI hAjara thatAM pratyakSa-kArya ja thavAthI anumiti pratye siSAdhaSiA virahaviziSTa pratyakSa-sAmagrIne pratibaMdhikA kalpI. * muktAvalI : evaM parAmarzAnantaraM vinA pratyakSecchAM pakSAdeH pratyakSAnutpatteH * meM pratyakSecchAvirahaviziSTAnumitisAmagrI bhinnaviSayakapratyakSe pratibandhikA // muktAvalI keTalIka vAra evuM paNa bane che ke pratyakSa-anumiti beyanI sAmagrI che na upasthita thatAM anumiti thaI jAya che ane pratyakSa thatuM nathI. AvA sthAne pratyakSaA kArya pratye koIne pratibaMdhaka kalpavo ja rahyo. che have e ja sthAna batAve che ke eka sthAne vadvivyAghUmavAnartha evuM parAmarza pratyakSa thayuM. tyArabAda jo e siSAyiSA thAya ke "papa parvatI pratyakSa avatu' to to jANe ke rAmarzathI parvatanuM pratyakSa ja thaI jAya. paNa jyAre pakSanA pratyakSanI IcchA na thAya te che nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (68) ke
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ che tyAre parAmarzanI uttarakSaNe pratyakSa na thAya. have ahIM prazna thAya ke tyAM pratyakSa kema ja na thAya ? kemake anumitinA parAmarzanI sAmagrI parvatatva, parvata, vahiM, dhUma viSayo che e hAjara che tema pratyakSanI cA saMyogAdirUpa sAmagrIno viSaya parvata paNa hAjara che to e pachI ukta parAmarza bAda anumiti ja thAya ane pratyakSa kema na thAya ? muktAvalIkAra kahe che ke jayAre be ya sAmagrI hAjara chatAM anumiti-kArya ja thAya che paNa parvatanuM pratyakSAtmaka kArya nathI thatuM mATe kAryabalAt ahIM ema kahevuM ja paDe che jo ke pratyakSa-kArya pratye koI pratibaMdhaka ahIM che. te pratibaMdhaka che; pratyakSecchAvirahaviziSTa ja anumiti-sAmagrI. che A anumiti-sAmagrI bhinnaviSayaka pratyakSamAM pratibaMdhaka che. ahIM bhinnaviSayaka ja pratyakSa kahyuM teno artha A che : (bhinna = nyUna) anumitinA parAmarzanA viSayo che. che. parvata, parvatatva, vaDhi, dhUma che, jyAre pratyakSa to dhUmanuM nahi kintu parvata-parvatatvanuM che che ja karavAnuM che. Ama pratyakSasAmagrI cakSuHsaMyogAdi e anumitinA parAmarzanI e sAmagrInI apekSAe nyUnaviSaNiI banI. pratyakSecchAvivaziSTanupirisIma ja che binaviSayapratyakSaprativaciva eTale ahIM have parvatanI anumiti ja thAya. vika che nyAyasiddhAntaNaktAvalI bhAga-2 0 (9) ni ya che
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ * * * * * * * * hetvAbhAsa-prakaraNa kArikAvalI : anaikAnto viruddhazcApyasiddhaH pratipakSitaH / kAlAtyayApadiSTazca hetvAbhAsAstu paJcadhA // 71 // muktAvalI : hetuprasaGgAddhetvAbhAsAn vibhajate - anaikAnta iti / tallakSaNaM yadviSayakatvena jJAnasyAnumitivirodhitvaM tattvam / tathAhi vyabhicArAdiviSayakatvena jJAnasyAnumitivirodhitvAtte doSAH / muktAvalI : hetvAbhAsa H hetunA prasaMgathI hetvAbhAsanuM nirUpaNa muktAvalIkAra kare che. je hetuvavAmAmate ya: sa hetvAmAsaH / hetvAbhAsa eTale asadvetu. je vastutaH hetu nathI parantu hetu jevo lAge che te hetvAbhAsa kahevAya. hetvAbhAsa pAMca che : (1) anaikAnta(vyabhicArI) (2) virUddha (3) asiddha (4) satpratipakSita ane (5) kAlAtyayApadiSTa (bAdhita). hetvAbhAsa lakSaNa : vRdviSayatvena jJAnasya anumitivirodhitva tattva hetvAmAsatvam / A lakSaNamAMthI 'T' ane 'ttva' dUra karIe to dviSayaLa jJAna anumitivirodhi ma: hetvAbhAsa: lakSaNa thAya. virodhI eTale pratibaMdhaka. yadviSayakajJAna anumiti-pratibaMdhaka bane te hetvAbhAsa kahevAya. (1) vyabhicAraviSayaka jJAna (vyabhicAranuM jJAna) anumitine aTakAve che mATe vyabhicAra e hetvAbhAsa kahevAya. (2) bAviSayaka jJAna (bAdhanuM jJAna) anumiti thavA detuM nathI mATe bAdha e hetvAbhAsa kahevAya. A rIte vyabhicAra, bAdha, virodha, asiddhi, satpratipakSa e pAMca mukhya hetvAbhAsa che, kemake A badhAnuM jJAna anumiti-pratibaMdhaka bane che. parvato vaddhimAn natAt evI anumiti karavI hoya te vakhate 'jala e sAdhyAbhAvavavRtti che, arthAt sAdhya vinA paNa rahenAro che' evuM vyabhicAra-jJAna thaI jAya to A anumiti-janaka vyAptijJAna thaI zake nahi mATe anumiti aTakI jAya. eTale vyabhicAra e hetvAbhAsa kahevAya. "nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 7 (70)
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ che e ja rIte dUto vadvimAna dhUmAn anumitine dUra vasAvavAnuM evuM bAdha-jJAna ja che aTakAvI de che mATe bAdha e hetvAbhAsa kahevAya. A rIte virodha, asiddhi, ji satpatipakSamAM paNa samajI levuM. dareka upara vyAkhyAna AgaLa upara AvavAnuM che. muktAvalI : yadviSayakatvaM ca yAdRzaviziSTaviSayakatvam, tena bAdhabhramasyAnumitivirodhitve'pi na kSatiH / tatra parvato vayabhAvavAniti viziSTasyA prasiddhatvAnna hetudoSaH / A prazna : eka mANasa parvato vAir dhUmAt' anumAna karavA mAMge che. e vakhate A bIjo mANasa tene varamAvavAnuM parvataH evo bAdhabhrama karAvI de che. vastutaH parvata che ja vanyabhAvavAnuM nathI ja. have Ama thatAM ja pelo mANasa vadvimAna dhUmAn anumiti che ja karI zakato nathI. Ama vamavivAna parvata: evuM bhramAtmaka bAdhaviSayaka jJAna anumiti-pratibaMdhaka banyuM mATe e jJAnano viSaya vanyabhAvavAnuM parvata = bAdha e ja doSa banyo ane tethI dhUma hetu bAdhita = duSTa banI gayo. vastutaH to dhUma e saDhetu ja che ane have bAdha-bhramane lIdhe te duSTa banI javAnI Apatti AvI. uttaraH sAruM, to ame have lakSaNamAM pariSkAra karatAM kahIzuM ke "yaSiyakajJAna che eTale yAdazaviziSTaviSayaka jJAna levuM, arthAt yAdazaviziSTaviSayaka jJAna anumitipratibaMdhaka (virodhI) bane tAdazaviziSTaviSaya e doSa bane. have ukta Apatti nahi Ave. bhale bAdhano bhrama karAvatAM pelo mANasa vadvimAna ghUmar evI anumiti nahi na karI zake parantu sahetu dhUma have bAdhita bAdha doSathI duSTa) to nahi bane. te A rIte ja ame kahyuM ke yadviSayakajJAna eTale yAdazaviziSTaviSayaka jJAna. teno artha che che yahUpAvacchinnaviziSTa)viSayaka jJAna, arthAt yakrUpAvacchinna-viziSTa)viSayaka jJAna che anumiti-pratibaMdhaka bane takUpAvacchinna-viziSTa)viSaya e doSa bane. have vazvinI dhUma sthaLe vacamAvavA parvata: evuM je mAtmaka bAdha-jJAna thayuM che A che te yAdazaviziSTaviSayaka jJAna nathI, kemake ahIM vahunyabhAvavatu parvatatva e ja aprasiddha che, kemake parvata vahunyabhAvavALo che ja nahi, mATe vahunyabhAvavatu parvatatvathI ja ma avacchinna (viziSTa) vahunyabhAvavALo parvata (viziSTa) banI zake ja nahi. Ama ja bhramAtmaka bAdha-jJAna e yAdazaviziSTaviSayaka nathI mATe teno viSaya vahunyabhAvavAnuM parvata e bAdha-doSa banI zake nahi ane tethI saddhatu dhUma duSTa banI zake nahi. che ja , e ja dhUnyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (1) ja che ja che
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ hA, have je pramAtmaka bAdha-jJAna che tyAM joIe. eka mANasa hU~vo vadghimAn dhUmAt evI anumiti karavA mAMge che te vakhate chUTo vadhyamAvavAnuM evuM pakSa = hRdamAM sAdhya = vahinA bAdhanuM jJAna thayuM. have A bAdhajJAna to pramAtmaka che, kemake hRda vanyabhAvavAn che ja. mATe A jJAna yAdazaviziSTaviSayaka jJAna bane. ahIM varjyabhAvavat hRdatvathI viziSTa varjyabhAvavad hUda che ja, arthAt vanyabhAvavachUMdAvacchinnavabhAvavad hRda prasiddha che. mATe tadnapAvacchinna = varjyabhAvavachUMdAvacchinnavattvabhAvavad hRda e bAdha doSa banyo ane tethI pUro vahvimAn dhUmAv sthalIya dhUma hetu bAdhita asadvetu = duSTa banyo. prAcIno satpratipakSa doSane anitya mAne che, arthAt koI bhrAnta satpratipakSa Ubho karI de to sadvetu paNa satpratipakSita thaI jAya ema temanuM kahevuM che. jyAre e bhrama nivRtta thaI jAya tyAre hetu sadghatipakSita na rahe kintu sadvetu banI jAya. A ja prAcIno bAdha-doSamAM AvuM mAnatA nathI ke bhrAnta bAdha Ubho thAya to sadvetu bAdhita (bAdha-doSathI duSTa) banI jAya ane bhrama dUra thatAM te hetu nirdaSTa banI jAya. Ama prAcIno satpratipakSane anitya doSa mAne che jyAre bAdhane nitya doSa mAne che. jyAre navyo to A be ya doSane nitya mAne che, arthAt bhrAnta satpratipakSa Ubho thAya tyAre je sadvetu che te duSTa thAya ane pachI bhrama cAlyo jAya eTale te sadvetu nirdaSTa thaI jAya evuM navyo mAnatA nathI. teo to kahe che ke sadvetu kadI paNa duSTa banI zake nahi ane je duSTa hetu che te kadI sadvetu banI zake nahi. = have prAcIno potAnA matAnusAra vicAra mUke che ane navyo iSTApattithI teno javAba kevI rIte vALe che ? te joIe. muktAvalI : na ca vanyabhAvavyApyapASANamayatvavAniti parAmarzakAle vahnivyApyadhUmasyAbhAsatvaM na syAt, tatra vahnyabhAvavyApyavAn pakSa iti viziSTasyAprasiddhatvAditi vAcyam, iSTApatteH, anyathA bAdhasyApyanityadoSatvApatteH / muktAvalI : prAcIno : parvato vaddhimAn dhUmAn / A anumiti sAme parvato vadyamAvavAnuM pASALamayAt anumiti UbhI karI. have yakUpAvacchinnaviSayajJAnam anumitivruttinanyanta tanUpAvacchinnaviSayo roSaH evuM tame kahyuM eTale ahIM dhUma hetu duSTa nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (02)
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ ja nahi banavAnI Apatti Avaze, kemake "valsamAvavyApyapASANaya: parvataH' evuM je che bhrAnta jJAna che te vahunyabhAvavyApyapASANamayatva svarUpa dharmathI avacchinna nathI, kemake vahunyabhAvavyApyapASANamayatvavAnuM parvata prasiddha ja nathI eTale have tadrupa vanyabhAvavyApyapASANamayatvaviziSTa vanyabhAvavyApyapASANamaya parvata e doSa nahi bane ja ane tethI vRddhimAna dhUmAt sthalIya dhUma hetu satpatipakSa doSathI duSTa nahi bane. A inavyo : dhUma hetu duSTa na bane temAM Apatti zuM che ? amane to ahIM iSTApatti e ja che. dhUma to saddhatu che. satpatipakSano bhrama utpanna thAya tyAre te duSTa banI jAya ane che te zrama nivRtta thAya tyAre te dhUma hetu nirdaSTa banI jAya, arthAta pachI satpatipati che ja na rahe evuM ame mAnatA ja nathI. amArA mate satkRtipakSa doSa AvI rIte anitya che ja nathI. ame jANIe chIe ke tame satpatipakSa doSane anitya mAno cho ane tethI ja bhramAtmaka satpatipakSa khaDo thatAM saddhatu duSTa na bane eTale Apatti mAno cho. paNa ame tamane pUchIe chIe ke jo tame satpatipakSane A rIte anitya doSa mAno cho to bAdhane paNa kema anitya doSa mAnatA nathI? saddhatunI sAme bAdha-bhrama Ubho karavAmAM Ave che to te saddhatu bAdha-doSathI duSTa banI rahe ane bhrama nivRtta thatAM saDhetu nirdaSTa thaI jAya che che evuM kema mAnatA nathI ? ane jo bAdha-doSa nitya mAno cho to pachI te ja nyAye che satratipakSane paNa tamAre nitya doSa svarUpa mAnavo joIe ane tethI vadvimAna ghUmatu A sthaLe satyatipakSano bhrama utpanna thatAM dhUma hetu satpatipakSita thaI jAya che tema mAnavuM che ja joIe nahi. * muktAvalI : tasmAttatra vayabhAvavyApyapASANamayatvavAniti parAmarzakAle vahnivyApyadhUmasya nAbhAsatvam, bhramAdanumitipratibandhamAnaM, hetustu na duSTaH / / muktAvalIH hA, eTaluM bane ke Avo bhrAnta satpatipakSa ke brAnta koI bAdha Ubho che ja karI devAmAM Ave tyAre vadvimAn dhUmAt ityAdi anumiti thaI zake nahi, jyAre eka bhrama nivRtta thAya tyAre ja te anumiti thaI zake. paraMtu je sahetu hoya te duSTa to na ja ja thAya. - muktAvalI : itthaM ca sAdhyAbhAvavavRttihetvAdikaM doSaH / tadvattvaM ca hetau nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 (3) je ja jI ja che
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ yena kenApi sambandheneti navyAH / muktAvalI : atyAra sudhI muktAvalIkAre kahyuM hatuM ke vyabhicAra, bAdha vagere doSa che. have teo kahe che ke vyabhicAra doSavALo je hetu che te ja doSa samajavo. te ja rIte sAdhyAmAvavAnuM pakSaH e ja bAdha doSa samajavo. Ama hetu, pakSa vagerene ja doSa samajavA. = prazna : jo A rIte hetvAdi pote ja doSasvarUpa kahevAya to pachI hetu duSTa kahevAya che te zI rIte ? jo hetu doSavAn hoya to duSTa kahevAya, paNa jo hetu pote ja doSa hoya to tene duSTa=doSavAn zI rIte kahevAya ? e ja rIte jo sAdhyAbhAvavAn pakSa e bAdha doSa kahevAya to pachI tyAM hetu bAdha doSavALo = bAdhita = bAdha-doSaduSTa zI rIte banaze ? kemake pakSa e jo doSa che to te hetumAM zI rIte jaze ? uttara H Ano uttara ApatAM muktAvalIkAra kahe che ke 'yena kena sambandhana' te te doSane hetumAM laI javo ane hetune doSavALo duSTa banAvavo. te A rIte : vyabhicAra doSa : sAdhyAbhAvavavRtti hetu e vyabhicAra doSa che ane ahIM tAdAtmyasaMbaMdhathI hetu doSaviziSTa duSTa banI jAya. je doSa te ja duSTa. bAdha : sAdhyAbhAvavAn pakSa e bAdha doSa che. have tene hetumAM A rIte laI javAya. dA.ta. kUvo vadghimAn dhUmAn / ahIM vanyabhAvavAn hRda e bAdha doSa che. 'vacamAvavAn kUvo ghUmA' evuM eka samUhAlaMbana jJAna karyuM. AmAM svaviSayakajJAnaviSayatva-saMbaMdhathI varjyabhAvavAnuM hrada doSa hetu dhUmamAM cAlI jaze. sva = varjyabhAvavAn hRda = doSa, tadviSayaka je jJAna = vadyamAvavAn jhUDo dhUmakSa evuM jJAna, eno (e jJAnano) viSaya dhUma, emAM svaviSayakajJAnaviSayatva rahyuM. e saMbaMdhathI sva = varjyabhAvavAnuM hRda doSa hetu dhUmamAM cAlI jAya eTale dhUma doSaviziSTa duSTa banI gayo. A rIte anyatra paNa yena kena saMbaMdhena doSaviziSTa hetu banAvIne tene duSTa kahevo. = = - = Ama A mate vyabhicArAdi doSa thayA ane te doSanA lakSaNo karyA ane yena kena saMbaMdhena te doSaviziSTa hetu banAvIne hetune duSTa kahyA. muktAvalI : pare tu yadviSayakatvena jJAnasyAnumitivirodhitvaM tadvattvaM hetvAbhAsatvam / nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (4)
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ - muktAvalI: bIjA keTalAka (prAcIno) kahe che ke hetu duSTa che mATe sIdhuM duSTanuM ja che A lakSaNa karavuM joIe, doSanuM nahi. AthI hetvAbhAsanuM lakSaNa teo A pramANe kare che : yadviSayakatvena jJAnasyAnumitivirodhitvaM tadvattvaM hetvAbhAsatvam / che ApaNe pUrve joI gayA ke prAcIno satkRtipakSa doSane anitya mAne che ane tethI ja ghUmar sthalIya dhUma saddhatu paNa varcamAvavAnuM pANImAt evo bhrAnta , che satvatipakSa khaDo thatAM satpatipati (duSTa) banelo kahe che. jayAre e bhrama nivRtta thAya che na che tyAre dhUma nirdaSTa bane che. che A mantavya dharAvatAM prAcInone hetvAbhAsanA prathama lakSaNamAM je "diSayeOM jJAna anuiitavidhi' hatuM teno viziSTavaSayAnam evo navyoe je pariSkAra karela te khUMcyo hato, kemake A pariSkAra svIkAravAmAM satpatipakSa doSane anitya mAnI na zakAya tema na hatuM. che. A ja prAcIno have doSanuM lakSaNa na karatAM duSTanuM (doSavAn hetunuM) sIdhuM lakSaNa che ja karavA tatpara thAya che. eTale e taddana sahaja bInA che ke teo "tiSayava jJAnam' sthaLe " thaviziSTaviSaya jJAna' evo pariSkAra na ja kare. AthI ja temaNe duSTanuM lakSaNa che. che AvuM banAvyuM ke viSayavaM jJAna anumatividhi urva (tattva nahi) devAmA tvam je viSayanuM jJAna anumiti-pratibaMdhaka bane te viSayavALo hetu hetvAbhAsa (duSTa) ja kahevAya. muktAvalI : satpratipakSe virodhivyAptyAdikameva tathA, tadvattvaM ca heto-* narUpaNaqjenA muktAvalI : navyo : to pachI satpatipakSa sthaLe zuM karazo ? vacamAvavyApASANamayatvavAna parvataH viSayaka jJAna anumitinuM virodhI che. to teno viSaya varcamAvavyApyapASAmatharvavAna parvatA, emAM je sAdhyAbhAvanI vyApti che, arthAt ja ka virodhI vyApti = vanyabhAva vyApti che te to (jalAdimAM) prasiddha che. je vahunyabhAvavyAptiviziSTa pASANamayatva kyAMya nathI mATe "varcamAvavyAtiviziSTa- ja pASAmatharvavAna parvataH' e bhale aprasiddha che paNa ekalI vanyabhAva vyApti to ja prasiddha che ja. A vanyabhAvavyAptiviSayaka jJAna te vacamAvavyApyapASA mathatvavAna ke A che cAcasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (5) ka
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ parvataH jJAna, e 'vadvimAna dhUma' evI anumitimAM pratibaMdhaka che, mATe e jJAnamAM che je prasiddhAMza "vanyabhAva vyApti' e doSa banyo ane yena kena saMbaMdhathI e doSa saddhatu - dhUmamAM gayo ane tethI saddhatu dhUma satpatipakSa doSavAn = duSTa banI javAnI Apatti ja AvI. prAcIno : are, e to amane ISTApatti ja che. A vAta ame pUrve ja karI che. navyo : kayA saMbaMdhathI ahIM vanyabhAvavyAptirUpa doSa hetumAM jaze ? zuM prAcIno : jJAnarUpa saMbaMdhathI. arthAt svaviSayakajJAnaviSayaprakRtahedutAvacchedaka dharmavatta saMbaMdhathI doSa hetumAM jaze. vacamAvavyAtiH dhUmaza evuM samUhAlaMbana jJAna ja karyuM. vyApti eTale sAdhyavadanyAvRttitva. ethI Ama paNa kahevAya ke 'vacamArvaA vAvRttitva dhUma' evuM samUhAlaMbana jJAna karyuM. have ahIM sva= vacamAva vecAvRttitva, tadviSayaka je jJAna = "vacamAvavAvRttitva dhUma' evuM jJAna, che eno viSaya je prakRtahedutAvacchedaka dharma = dhUmatva, taddhattva dhUmamAM gayuM. Ama tAdaza hetutAvacchedakadharmavat saMbaMdhathI va = vahunyabhAvavadanyAvRttitva rUpa doSa hetumAM cAlI rahI gayo. AthI saddhatu dhUma duSTa banI gayo. se muktAvalI : na caivaM vahnimAn dhUmAdityAdau pakSe bAdhabhramasya sAdhyAbhAvaviSayakatvenAnumitivirodhitvAt jJAnarUpasambandhena tadvattvasyApi sattvAt saddhetorapi bAdhitatvApattiriti vAcyam, tatra jJAnasya sambandhatvAkalpanAt / atra satpratipakSita iti vyavahAreNa tatkalpanAt / tatra bAdhita iti / * vyavahArAbhAvAdityAhuH / muktAvalI : navyo: jo A rIte tame satratipakSane anitya doSa mAno cho ane te A jJAnarUpa saMbaMdhathI saddhatu dhUmane satpatipakSa doSavAn (duSTa) karo cho to e ja jJAnarUpa che. saMbaMdhathI saDhetu dhUma bAdha doSavAn (duSTa) kema na bane ? te A rIte : ja vadvAna ghUmar anumiti vakhate vacamAvavAnuM parvata evo bAdha-bhrama thayo. ahIM vacamAvavI parvataH viSayaka jJAna parvatamAM vahunyanumitine aTakAvI de che mATe ja yaSiya jJAnam gatividhi tattva hetvImAtram e tamArA lakSaNane anusAre A anumiti-pratibaMdhaka jJAnano viSaya vanyabhAvavAnuM parvata banyo che. yadyapi ahIM che che vanyabhAvavAnuM parvata aprasiddha che tathApi game tyAM hradAdimAM vanyabhAvavattva to nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 () ke
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ ja prasiddha che ja. eTale vanyabhAvavAn hrada viSayaka jJAna anumiti-pratibaMdhaka banyuM mATe che teno prasiddhAMza je vanyabhAvavattva, te doSa banyo. have vakramAvavAnuM parvato dhUpazca evuM samUhAlaMbana jJAna karyuM. ahIM svaviSayakajJAnaviSayaprakRtahedutAvacchedakadharmavasva che saMbaMdhathI A doSa hetu dhUmamAM jaze. te A rIte : sva = prasiddhAMza vanyabhAvavattva, svaviSayakajJAna = vacamAvavAna parvato dhUpa che evuM jJAna, eno viSaya je prakRtahedutAvacchedaka dharma = dhUmatva, tadvattva dhUmamAM che, mATe che tAdazaetutAvacchedakarmavatta saMbaMdhathI sva = vahunyabhAvavattva svarUpa doSa dhUmamAM cAlI che che jAya. Ama bAdha-bhrama sthaLe ukta jJAnarUpa saMbaMdhathI satu dhUma paNa bAdhita = bAyadoSaduSTa kema na bane? tame bAdha-bhrama sthaLe A rIte saddhatune duSTa thayelo ane bAdhae bhrama nivRtta thatAM te saddhatu nirduSTa thayelo mAnatA nathI, arthAt bAdha-doSane nitya mAno cho. to Ama kema ? prAcIno : bA-bhrama sthaLe e svaviSayakajJAnaviSayaprakRtahedutAvacchedakadharmavasva che A saMbaMdhanI (jJAnarUpa saMbaMdhanI) kalpanA karavI nahi, kemake jayAre ziSTa purUSo evA sthaLe "saddhatu bAdha doSathI duSTa thayo' evo vyavahAra karatA nathI tyAre tevA saMbaMdhanI kalpanA karI ja karavI ane saDhetune te saMbaMdhathI bAdha-doSaduSTa banAvavo e badhuM aprAmANika che. hA, che satpatipakSanA bhrama-sthaLe "saddhatu satratipakSa-doSaduSTa thayo' evo ziSTo vyavahAra kare che ke A mATe tyAM te doSane saddhatumAM laI javA mATe te saMbaMdhanI kalpanA karavI e prAmANika che. jo bAdha-bhrama sthaLe ziSTo kahe che hetuH na vAdhita: vizvanuM puruSo prAtaH jayAre satyaMtipakSa-bhrama sthaLe to hetu satapratipafkSataH evo ziSTa-vyavahAra thAya che mATe vyavahAranurodhena jJAnarUpa saMbaMdhanI kalpanA-akalpanA avazyameva thaI zake che. muktAvalI : anumitivirodhitvaM cAnumititatkaraNAnyatavirodhitvam / tena * vyabhicAriNi nAvyAptiH / / muktAvalI : prAcIno : "thAzaviziSTaviSaye jJAnam gatividhi tattva che ja devamAtvana' evuM tame navyoe je lakSaNa karyuM che tenI dhUmavAn va ItyAdi sthalIya - vyabhicAra hetvAbhAsamAM avyApti Ave che, kemake vyabhicAra-viSayaka jJAna e anumitiA virodhI nathI, e to anumitinuM karaNa je vyAptijJAna, tenuM virodhI che. sAdhya 0 0 nyAyasiddhAntabhaktAvalI bhAga-2 (oo ki che
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ vadanyAvRttitva e vyApti che ane sAdhyavadanyamAM vRttitva e vyabhicAra hetvAbhAsa che. navyo : anumitivirodhitvam eTale anumititanAnyataravirodhitvam kahIzuM. have A avyApti nahi Ave. muktAvalI : doSajJAnaM ca yaddhetuviSayakaM taddhetukAnumitau pratibandhakaM, tenaikahetau vyabhicArajJAne hetvantareNAnumityutpatteH, tadabhAvAnavagAhitvAcca vyabhicArajJAnasyAnumitivirodhitvAbhAve'pi na kSatiriti saGkSepaH / muktAvalI : prAcIno : hajI paNa vyabhicAramAM avyApti Avaze. vaddhimAn prameyAt sthaLe prameyatvamAM vyabhicAra hetvAbhAsa che, kemake prameyatvamAM sAdhyavadanyajalachUMdavRttitva che. A prameyatvadharmika (prameyatva che dharmI jeno evA) vyabhicAranuM jJAna thAya pachI vRdghimAn dhUmAt evI dhUmaliMgaka anumiti rokAtI nathI ane dhUmadharmika je vahivyAptijJAna ke je anumiti-ka2Na che te paNa rokAtuM nathI. Ama prameyatvadharmikavyabhicArajJAna e anumati ke tatkaraNa vyAptijJAna ekeyanuM ahIM virodhI na banyuM eTale te jJAnano viSaya vyabhicAra 'sAdhyavadanyavRttitva' e hetvAbhAsa na banyo. Ama hetvAbhAsanA lakSaNanI vyabhicAramAM avyApti thaI. navyo : ame kahIzuM ke doSa-jJAna je hetuviSayaka hoya te hetuvALI anumiti pratye ja te doSa-jJAna pratibaMdhaka bane. vRddhimAn prameyAt sthaLe vyabhicAra-jJAna e prameyatvaetuviSayaka che mATe te prameyatvahetuka anumitino ja pratibaMdha kare. have prameyatvadharmikavyabhicAraviSayaka jJAna prameyatvAnumitikaraNa evA prameyatvavyAptijJAnanuM pratibaMdhaka che ja. mATe prameyatvadharmikavyabhicAra-jJAnanA viSayabhUta vyabhicAramAM hetvAbhAsanuM lakSaNa AvI jatAM avyApti na rahI. have prameyatva hetumAM vyabhicAra-jJAna thAya to dhUmahetuka vanyanumiti utpanna thavAmAM kazo vAMdho nathI, kemake prameyatvadharmikavyabhicAra-jJAna dhUmahetukAnumitinuM pratibaMdhaka ja nathI. prAcIno H tame vyabhicAra-jJAnane anumitinuM sAkSAt virodhI na kahyuM ane anumitinuM paraMparayA virodhI kahyuM, arthAt anumitikaraNa vyAptijJAnanuM virodhI kahyuM ema zA mATe ? navyo : pakSamAM sAdhyanuM jJAna e anumiti che. enuM virodhI jJAna eTale pakSamAM sAdhyAbhAvanuM avagAhI jJAna. vyabhicAra-jJAna AvuM sAdhyAbhAvanuM avagAhI nathI nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (08)
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ kintu sAdhyavadanyanI vRttitAnuM avagAhI che. have jo ema kahIe ke je anumitivirodhI jJAna hoya jJAnano viSaya hetvAbhAsa kahevAya' to vyabhicAra e hetvAbhAsa nahi bane, kemake te sAdhyAbhAvAvagAhI na hovAthI sAdhyAvagAhI evI anumitinuM virodhI nathI. tadvattAbuddhimAM tadabhAvavattAbuddhi virodhI kahevAya. have ame anumitinuM ke tenA karaNarUpa vyAptijJAnanuM - game te ekanuM virodhI je jJAna hoya tenA viSayane hetvAbhAsa kahyo eTale bhale vyabhicAra-jJAna anumitinuM virodhI nathI parantu sAdhyavadanyAvRttitvarUpa vyAptijJAnanuM to virodhI che ja, kemake vyabhicArajJAna eTale sAdhyavadanyavRttitvanuM jJAna che. A jJAnano viSaya vyabhicAra e have hetvAbhAsanA lakSaNathI yukta banI gayo. Ama vyabhicAra-jJAna e anumitinuM paraMparayA virodhI bane che, sAkSAt nahi. TUMkamAM kahevAno Azaya e che ke jo anumiti-virodhI jJAnanA viSayane ja hetvAbhAsa kaheta to vyabhicAramAM e lakSaNanI avyApti thAta, je have anumatitatka2NAnyatara-virodhIjJAnaviSayane hetvAbhAsa kahevAthI nahi Ave. muktAvalI : yAdRzasAdhyapakSahetau yAvanto doSAstAvadanyAnyatvaM tatra hetvAbhAsatvam / paJcatvakathanantu tatsambhavasthalAbhiprAyeNa / muktAvalI : prazna : vadyamAvavAnuM (nivRddhi ) parvato vaddhimAn dhUmAv| A AhArya jJAna che. AhArya eTale IcchApUrvaka UbhuM kareluM. vastutaH parvata himAn jANavA chatAM tene vantyabhAvavAn kahevAnI IcchA thAya te 'AhArya Aropa' kahevAya. ahIM AzrayAsiddhi nAmano hetvAbhAsa che. temAM hetvAbhAsanA lakSaNanI avyApti thAya che. pakSatAva chevAmAvavAn pakSa: e AzrayAsiddhi doSa che. ahIM varjyabhAvavAn parvata e pakSa che. pakSatAvacchedaka pakSavizeSaNIbhUta varjyabhAva che. A varjyabhAvarUpa pakSatAvacchedakAbhAvavAn parvata pakSa che mATe ahIM AzrayAsiddhi doSa che. have jyAre AvI AzrayAsiddhinuM jJAna thaI jAya tyAre jo vacamAvavAnuM parvato vahvimAn evI anumati na thAya to te anumitinuM virodhI te AzrayAsiddhi-jJAna bane ane teno viSaya pakSatAvachevAmAvavAn pakSa: e hetvAbhAsa bane. parantu AvA 'AhArya Aropa' anumiti ja kahevAtA nathI to pachI AzrayAsiddhinuM jJAna kaI anumitinuM virodhI banaze ? nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 7 (79)
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ e kahevAno Azaya e che ke AvI anumiti ja aprasiddha che mATe tAdazAnumitivirodhitva paNa AzrayAsiddhi-jJAnamAM aprasiddha bane. eTale hetvAbhAsanA lakSaNanI che ukta AzrayAsiddhimAM avyApti thAya. uttara : AnuM samAdhAna karatAM muktAvalIkAra kahe che ke hetvAbhAsanA lakSaNamAM anumiti pada paDyuM che mATe ja A Aphata UbhI thaI. eTale have ame "anumiti padathI aghaTita evuM hetvAbhAsanuM lakSaNa karIzuM : yazapakSaThetI yAvanto roNA OM tAvadanyAnyatvaM tatra hetvAbhAsatvama / che je pakSa-sAdhya-hetumAM jeTalA doSa hoya te badhA doSothI anya AkhuM jagata ane che che e jagatathI anya badhA doSa, e doSamAM tAvadajAnyatva rUpa hetvAbhAsanuM lakSaNa AvI che ja gayuM. e hetvAbhAso to asaMkhya prakAranA hoya eTale e badhAyamAM kyAMya avyApti na thAya te te mATe A ja lakSaNa suyogya che. nyAyavArtikamAM kahyuM che ke 7600 hetvAbhAsa che. have vacamAvavAnuM parvato vadvimAna ghUmar sthaLe lokomAM AzrayAsiddhi doSano ka vyavahAra thAya che mATe e AzrayAsiddhi doSathI anya AkhuM jagata, e jagatathI anya e AzrayAsiddhi doSa... Ama A doSamAM tAvadajAnyatva AvI jatAM hetvAbhAsanuM A che nuM lakSaNa AvI gayuM. Ama avyApti na rahI. ja prazna : jo Ama 'tAva cAlva hetvamAratva' kahezo to je pakSa-sAdhya-hetumAM ja be, traNa vagere doSo che te badhA doSothI anya AkhuM jagata ane jagadanyatva te badhA doSomAM AvI jatAM te be ke traNa vagere badhA doSano eka ja hetvAbhAsa thayo to pachI A A pAMca hetvAbhAsa che evuM je kathana che tenuM zuM ? uttara H te kathana to eka ja sthAne vadhumAM vadhu pAMca doSano saMbhava hoI zake che ane che te jaNAvavAnA abhiprAyathI samajavuM. dA.ta. vAyu vAna nehA muktAvalI : evaM ca sAdhAraNAdyanyatamatvamanaikAntikatvam / muktAvalI : have anaikAnta vagere pratyeka hetvAbhAsanuM tenA avAjora bhedo mAM jaNAvavA sAthe muktAvalI kAra nirUpaNa kare che. . (1) ane kAnata (vyabhicAra) : sAdhAraVIghacatatvam arnAstitvama (fmavAratva) nyAyasiddhAntabhaktAvalI bhAga-2 0 (80) che je Aje
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhAraNa, asAdhAraNa, anupasaMhArI - A traNeya anaikAntika (vyabhicAra) doSanA avantara bhedo che. kArikAvalI : AdyaH sAdhAraNastu syAdasAdhAraNako'paraH / tathaivAnupasaMhArI tridhA'naikAntiko bhavet // 72 // muktAvalI : sAdhAraNaH sAdhyavadanyavRttiH, tena ca vyAptijJAnapratibandhaH kriyate / asAdhAraNaH sAdhyAsamAnAdhikaraNo hetuH, tena sAdhyasAmAnA-* *dhikaraNyagrahaH pratibadhyate |(ythaa zabdo nityaH zabdatvAdityAdAvasAdhAraNyaM, zabdo'nityaH zabdatvAdityAdau tvasAdhAraNyabhramaH / ) muktAvalI : (i) sAdhAraNa : sAdhyavanyavRtti hetu sAdhAraH (nivAra) . A sAdhAraNa doSa anumitinA karaNarUpa vyAptijJAnano pratibaMdhaka bane che, kemake te e sAdhyavadanyAvRttitva e vyApti che ane sAdhyavadanyavRttitva e sAdhAraNa doSa che. parvato ghUmavAn va / ahIM vahni sAdhAraNa-doSaduSTa che. (ii) asAdhAraNa : sAdhyAsamAnAro hetu mAthAra: zabda: nitya: zatvAn | ahIM je zabda- hetu che te nityatva sAdhyano A samAnAdhikaraNa nathI kintu anityatvano samAnAdhikaraNa che, kemake zabda e anitya che. A mATe zabdamAM anityatva ane zabdatva sAmAnAdhikaraNyamAM rahelA che. Ama prastuta kara zabdata hetu nityatva sAdhyano asamAnAdhikaraNa hovAthI asAdhAraNa kahevAya. A asAdhAraNa doSa anumiti-karaNarUpa vyAptijJAnano pratibaMdhaka bane che, kemake che. siddhAntalakSaNI vyAptimAM hetumAM sAdhyasAmAnAdhikaraNya paNa ghaTaka che. eTale sAdhya- che asAmAnAdhikaraNya rUpa asAdhAraNa doSa te vyApti-ghaTakano virodhI banI vyAptijJAnache. pratibaMdhaka banI jAya che. no zabdane anitya mAne che, jayAre mImAMsako zabdane nitya mAne che. eTale ke mImAMsako zabdaH nitya ddhitvAn anumiti kare tyAre temane naDyo asAdhAraNa doSa na Ape. ja mImAMsako to zabdane nitya mAne che eTale navyonA zabda nitya: zatratvI che ja che nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (81)
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ tU ja ja kare ja che te ja che A anumAnamAM asAdhAraNa doSa Ape che, kemake temanA mate anityatva sAdhyano che asamAnAdhikaraNa zabdatva che. paNa navo kahe che ke zabdaH nitya: phAryavAhU e che anumitithI jyAre zabdamAM anityatvano nizcaya thaI ja gayo che tyAre zabdaH nitya zabdatA anumitimAM mImAMsako asAdhAraNa doSa kahe to te asAdhAraNa doSano bhrama kare ja che. eTale e bhramathI zabdaH nitya: zatvAn anumitino pratibaMdha jarUra thaI ja ja jAya paraMtu saddhatu zabda- duSTa to na ja bane. je navyo bAdha, satpatipakSa, asAdhAraNa vagere doSone nitya mAne che eTale teo che bAdhAdinA bhrama vakhate sahetune duSTa thato mAnatA nathI. jyAre prAcIno to satpatipakSa, asAdhAraNa vagere doSone anitya mAne che. muktAvalI : anye tu sapakSAvRttirasAdhAraNaH / sapakSazca nizcitasAdhyavAn / * * itthaJca zabdo'nityaH zabdatvAdityAdau yadA pakSe sAdhyanizcayastadA * nAsAdhAraNyaM, tatra hetonizcayAditi vadanti / muktAvalI : have ApaNe asAdhAraNa doSa aMge prAcInono abhiprAya joIe. prAcIno asAdhAraNa doSanuM AvuM lakSaNa kare che : sapakSAvRtti hetu mAthAra : sapakSa eTale nizcitasAdhyavAnuM. zaH nityaH zarva sthaLe navo asAdhAraNa doSa mAnatA nathI paNa prAcIno ja che to te doSa mAne che. teo kahe che ke jyAM sudhI pakSa zabdamAM anityatva sAdhyano saMdeha che che, arthAt nizcaya nathI tyAM sudhI zabda- hetu asAdhAraNa kahevAya, kemake nizcita anityatvasAdhyavAnuM ghaTAdi che mATe te sapakSa che. temAM zabda- avRtti che, mATe A che ja rIte sAkSAvRtti zabda- hetu thavAthI te asAdhAraNa banI gayo. paNa jayAre pakSa zabdamAM aniyatva sAdhyano nizcaya thaI jAya tyAre pakSa pote ja e sapakSa banI jAya. ane te vakhate zabdata hetu to sapakSa zabdamAM vRtti hetu banI jAya, ja arthAta sapakSAvRtti zabda- heta na rahe, tethI te asAdhAraNa na rahe. prAcInonA mate asAdhAraNa doSa anitya che eTale A rIte pakSamAM sAdhyasaMdeha mA dazAmAM zabda- hetu asAdhAraNa bane ane pakSamAM sAdhyanizcaya-dazAmAM te ja hetu ke asAdhAraNa na rahe. che ja che ke nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (82) nA ja che.
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktAvalI : anupasaMhArI cAtyantAbhAvApratiyogisAdhyakAdiH, anena * vyatireka-vyAptijJAnapratibandhaH kriyate / che muktAvalI : (ii) anupasaMhArI : satyatAmAvI pratiyonidhyapahelu che * anupasaMhArI / atyantAbhAvanA apratiyogI che sAdhya, pakSa ane hetu (pote) je hetunA te hetu ja anupasaMhArI kahevAya. upasaMhAra = daSTAnta. jyAM sapakSa ke vipakSa ja nathI, badhuM pakSarUpa che te ja anupasaMhArI kahevAya. sarva garthi prayatnan ! ahIM "sarva pakSAntargata che mATe pakSabahibUta koI ja daSTAnta = sapakSa ke vipakSa maLe ja nahi. abhidheyatAbhAva, prameyatvAbhAva ke sarvAbhAva che che kyAMya na maLe mATe e sAdhyAdi traNeya abhAvanA apratiyogI ja rahe. mATe A che prameyatva hetu anupasaMhArI kahevAya. A doSa anumitikaraNabhUta vyatireka-vyAptiA jJAnano pratibaMdhaka bane che. te A rIte : vyatireka-vyAptinuM lakSaNa A che : sAmAvavyApImUtAmAvapratiyojidetutva vyatirekavyAptitvam / - have anupasaMhArInuM lakSaNa A che : ka mAvApratiyojisaTdhyAheitutva che * anupasaMhAritvam / che. ahIM abhAvano apratiyogI hetu banI rahe che, kemake hetvabhAva maLato ja nathI. je che jyAre vyatireka-vyAptimAM abhAvapratiyogI hetu bane che. Ama virodha AvavAthI A anupasaMhArI doSa vyatireka-vyAptijJAnamAM pratibaMdhaka bane che. A sAdhAraNa, asAdhAraNa ane anupasaMhArI traNeya hetvAbhAso anumitikaraNanA A pratibaMdhaka hovAthI traNeyanuM eka anaikAntika (vyabhicAra) hetvAbhAsa tarIke varNana che. muktAvalI : viruddhastu sAdhyavyApakIbhUtAbhAvapratiyogI, ayaM sAdhyAbhA vagrahasAmagrItvena pratibandhakaH / satpratipakSe tu pratihetuH sAdhyAbhAvasAdhakaH, * atra tu eka eva heturiti vizeSaH / sAdhyAbhAvasAdhaka eva sAdhya* sAdhakatvenopanyasta ityazaktivizeSopasthApakatvAcca vizeSaH / che jo nyAyasiddhAnta muktAvalI bhAga-2 (83) je che te ja to
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 9 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 che muktAvalIH (2) viruddha sAdhyavyApImUnAmAvatiyono hetu viruddha che zaH nityaH zArvavAnuM ahIM niyatva sAdhya che. jyAM jayAM nityatva che tyAM ja te tyAM kAryavAbhAva che, arthAt nityatva sAdhyano vyApaka kAryatvAbhAva che. A ja A kAryatvAbhAvano pratiyogI kAryatva hetu che mATe te virUddha kahevAya. ja A ja doSa bIjI rIte paNa kahI zakAya : sAmavavyApyo (sathavo) hetu viruddha ja kAryatva hetu e virUddha che, kemake te nityatvarUpa sAdhyano vyApya nathI kintu che nityavAbhAvarUpa sAdhyAbhAvano vyApya che. jayAM kAryatva che tyAM nityatvAbhAva che. A TUMkamAM je hetu sAdhyano sAdhaka na banIne sAdhyAbhAvano sAdhaka bane te hetu virUddha ja kahevAya. A virUddhanuM jJAna e pakSamAM sAdhyAbhAvanI sAmagrIvALuM che mATe pakSamAM ja sAdhyAnumitinuM pratibaMdhaka bane che. ja keTalAka virUddha doSa jJAnane parAmarza ke vyAptijJAnanuM pratibaMdhaka mAne che. A prazna : satkRtipakSa ane virUddha be ya hetuo sAdhyAbhAvanA sAdhaka che to te bemAM ja pharaka zuM? uttara : satpatipakSamAM bIjo (prati) hetu sAdhyAbhAvasAdhaka che. hRdo vayabhAvavAn jalAt / che ahIM dhUma nahi paratu dhUmathI anya jala hetu vahunyabhAva = sAdhyAbhAvano sAdhaka che ja banyo che. e ja rIte sAdhyAbhAva = vahunyabhAvAbhAva = vatino sAdhaka pratihetu dhUma che banyo che. jyAre virUddha sthaLe to te ja hetu sAdhyAbhAvano sAdhaka bane che. zaH nitya: vAryavAhUA. zaH nitya kSArthatyAt ahIM eka ja kAryatva hetu anityatvAbhAva = nityasvarUpa sAdhyAbhAvanA sAdhaka che chuM tarIke mukAyo che. Ama satpatipakSa sthaLe sAdhyanA sAdhaka hetune ja sAdhyAbhAva-sAdhaka che. tarIke mAnavAno bhrama thato nathI, jayAre virUddha sthaLe sAdhyasAdhaka hetune ja che sAdhyAbhAvano sAdhaka mAnavAno bhrama thAya che. A bhramarUpa azaktine lIdhe virUddha hetu che nyAyasiddhAntabhaktAvalI bhAga-2 0 (84) hira
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ ************ bane che je vAta satpratipakSa sthAne nathI. satpratipakSa sthAne to dhUma hetu sAdhyarUpa vahnino ja sAdhaka che ja ane jala hetu varjyabhAvarUpa sAdhyano sAdhaka che ja. eTale ahIM bhramarUpa azakti nathI. muktAvalI : satpratipakSaH sAdhyAbhAvavyApyavAnpakSaH / muktAvalI : (3) satpratipakSa : sAdhyAmAvavyApyavAn pakSa: / A navyonuM lakSaNa che. phUlo dghimAn dhUmAt evI anumiti karatAM pahelA pUrvakSaNamAM te vyaktine vannivyApyadhUmavAn dbhavaH evo parAmarza che. te ja vakhate tenI sAme vamAvavyApyananavAn dUra: evo bIjo parAmarza Ubho thAya che. Ama be vyaktine sAmasAmA virodhI parAmarza UbhA thaI jAya che eTale beyanI anumiti pratibadhya banI jAya che. pahelI vyaktine vahnivyAdhUmavAnuM chUT: e sAdhyavyApyahetumAn pakSarUpa parAmarza che. bIjI vyaktine hU~vo vamAvavAn natAt anumiti karavI che eTale tenA hisAbe vattvabhAva e sAdhya che, mATe tene paNa sAdhyavyApyahetumAn pakSa che, parantu ekanA sAdhyanI apekSAe bIjAnuM sAdhya to sAdhyAbhAva bane che. vahni sAdhyanI apekSAe varjyabhAva e sAdhyAbhAva bane che. ane bIjI vyaktinA vanyabhAva sAdhyanI apekSAe pahelI vyaktino vahni e sAdhyAbhAva (vattvabhAvano abhAva = sAdhyano abhAva) svarUpa bane che. ethI ja potapotAnI apekSAe pratyeka parAmarza sAdhyavyApyahetumAn pakSa svarUpa che parantu parasparanI apekSAe pratyeka parAmarza sAdhyAbhAvavyApyahetumAn pakSa svarUpa che. sAdhyAbhAvavyApyahetumAn pakSa e ja satpratipakSa doSa che. ane tethI Avo doSa upasthita thatAM sAmasAmA be ya hetu satpratipakSita satpratipakSa-doSavAn = duSTa banI jAya. ahIM sAdhyAbhAvavyApyahetumAn pakSa e satpratipakSa doSa che. e doSavALo hetu (duSTa) banAvavo joIe. te pUrve kahyA mujaba jJAnarUpa saMbaMdhathI banAvI zakAya. te A rIteH mAdhyAmAvavyApyahetumAn pakSa: hetuzca / eTale ke (i) vanyabhAvavyApyajalavAn hUdo dhUmazca / = (ii) vahnyabhAvAbhAva ( = vahni = mAdhya )vyAdhUmavAn o nazca / AvuM samUhAlaMbana jJAna karavuM. ane svaviSayakajJAnaviSayatva saMbaMdhathI satpratipakSa doSa hetumAM nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 7 (85)
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ jatAM hetu duSTa bane. (i) sva = varjyabhAvavyApyajalavAn hRda = doSa. (ii) sva = vanyabhAvAbhAva(vati)vyApyadhUmavAn hRda doSa. svaviSayaka jJAna = uparokta be jJAna, teno viSaya pahelAmAM dhUma, bIjAmAM jala, tAdezaviSayatva dhUmamAM ane jalamAM jAya. tAdezaviSayatva saMbaMdhathI doSa hetubhUta dhUmamAM ane jalamAM jatAM te be ya hetuo satpratipakSa doSavALA duSTa banI gayA. = = virodhI parAmarza Ubho thaIne prathama hetune duSTa kare. prathama parAmarza dvitIya hetune duSTa kare. eTale vattvabhAvavyApyajalavAn hRda doSavALo prathamopasthita dhUma hetu bane, mATe samUhAlaMbana jJAnamAM vacamAvavyApyunanavAn vo ghUmI ema kahyuM. ('natagna' nahi) e ja rIte valDsabhAvAbhAvavyApyadhUmavAn hRda doSavALo pratihetu jala bane, mATe samUhAlaMbana jJAnamAM vasyamAvAmAvavyApyadhUmavAn dbhava: nanazce kahyuM. ('dhUmaA" nahi) e vAta barobara khyAlamAM rAkhavI. muktAvalI : agRhItAprAmANyakasAdhyavyApyavattvopasthitikAlInA'gRhI tAprAmANyakatadabhAvavyApyavattvopasthitiviSayastathetyanye / atra ca parasparAbhAvavyApyavattAjJAnAtparasparAnumitipratibandhaH phalam / muktAvalI : have prAcIno satpratipakSanuM je lakSaNa kare che te joIe. temanuM kahevuM e che ke vahrivyApyadhUmavAn dbhavaH e jJAna jyAre thAya te ja kALamAM jo vadyamAvavyApyunanavAn dbhavaH jJAna paNa thAya ane jo A be ya jJAnamAM aprAmANyanI buddhi na hoya, arthAt bemAMnuM eka paNa jJAna 'apramANa' che evo khyAla na Ave to te be ya jJAnono viSaya banelo hetu satpratipakSa-doSaduSTa kahevAya. paNa jo eka paNa jJAnamAM 'aprAmANya'no nizcaya thaI jAya to te jJAna nirbaLa thaI jatAM pramAtmaka bIjA jJAnathI jhaTa anumiti thaI jAya ane tethI te vakhate satpratipakSa doSa rahe nahi. kahevAno Azaya e che ke satpratipakSa doSavALo hetu tyAre ja bane jyAre virodhI be jJAna UbhA thAya ane ekeyamAM aprAmANyano nizcaya na thAya. Avo satpratipakSa doSa parasparanA parAmarzathI anumiti thatI aTakAvI de. nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 7 (86)
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ vadvivyApyadhUmavAn gH eka parAmarza che. vacamAvavyApya nanavAna : bIjo che parAmarza che. have pahelo parAmarza sAdhyavyApyavattAno parAmarza che. bIjo parAmarza che A pahelAnI apekSAe sAdhyAbhAvavyApyavattAno parAmarza che. athavA bIjo parAmarza ja ja potAnI apekSAe (potAne to vanyabhAva ja sAdhya che.) sAdhyavyApyavattAno parAmarza ja che. eTale e bIjAnI apekSAe pahelo parAmarza e sAdhyAbhAva(sAdhya = vahunyabhAva, che teno abhAva = vahniovyApyavattAno parAmarza che. te have jyAre sAdhyavyApyavattAnA parAmarzanI upasthiti thAya ane te sAdhyavyApyache vattAnuM parAmarzAtmaka jJAna "apramANa" che evI buddhi na thAya e ja kALe sAdhyAbhAvache. vyApyavattAnA parAmarzanI upasthiti thAya ane te sAdhyAbhAvavyApyavattAnuM parAmarzAtmaka che che jJAna "apramANa' che evI buddhi na thAya to sAdhyAbhAvavyApyavattAnA parAmarzano je che A viSaya hetu, te sampratipakSa kahevAya. nA pahelA sAdhyavyApyavattAnA parAmarzanI apekSAe bIjo parAmarza sAdhyAbhAvaja vyApyavattAno parAmarza che mATe teno hetu jala satmatipakSita kahevAya, tema bIjA na ja sAdhyavyApyavattAnA parAmarzanI apekSAe pahelo parAmarza sAdhyAbhAvavyApyavattAno ja A parAmarza che mATe teno viSaya dhUma satpatipakSita kahevAya. be ya parAmarzamAM koIne ya mA aprAmANyano nizcaya paNa nathI. che eTale prAcInonuM satpatipakSanuM lakSaNa AvuM bane che : magRhItAprAthasALavyaapyvttvopsthiti( jJAna )kAlInA'gRhItAprAmANyakatadabhAva( sAdhyAbhAva )vyApyavattvopasthiti( jJAna )viSayo hetuH satpratipakSaH / A be ya parAmarza parasparAbhAvavyApyavattAnA jJAnarUpa che mATe be ya parAmarza sAmasAmI anumitine rokI de, eTale satpatipakSa doSanuM phaLa parasparAnumitipratibandha che. ahIM "agRhItAprAmANyaka' kahyuM che eno bhAva e che ke jo eka paNa parAmarzamAM A aprAmANyanuM jJAna thaI jAya to sAmA parAmarzanI anumiti tarata thaI jAya. dA.ta. che vaDhavyANaghUmavAn dUra e parAmarza apramANa che evuM bhAna thaI jAya to vacamAva che vyAjanavAhU e parAmarzathI tarata ja dU vacamAvavAnnatAt evI anumiti e ja thaI jAya. e ja rIte vacamAvavyApyabaMnnavIna phUparAmarzamAM aprAmANyanuM jJAna thaI jAya to vadvivyArthaghUmavA duraH parAmarzathI dUra vaddhimAna zUn evI anumiti tarata ja ja nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 (80) che ke che
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ ja thaI jAya, kemake ekapaNa parAmarzamAM aprAmANyano nizcaya thatAM satyaMtipakSa doSa che Ubho rahI zakato nathI, mATe parasparAnumitino pratibaMdha paNa Takato nathI. ** muktAvalI : atra kecit-yathA ghaTAbhAvavyApyavattAjJAne'pi ghaTacakSuHsaMyoge* sati ghaTavattAjJAnaM jAyate / / muktAvalIH A "vit' eTale ratnakozakAra. temano mata evo che ke sAmasAmA che be parAmarza UbhA thatAM be ya parAmarzanI anumitio aTakI jAya tema kahevuM barobara che ja nathI. jayAre A rIte sAmasAmA be parAmarza UbhA thAya tyAre saMzayAkAra anumiti che. na thAya. eTale satpatipakSa doSanuM phaLa parasparanI anumitino pratibaMdha nathI kintu A saMzayAkAra anumitinuM utpAdana che. ja have A siddhAntane teo kevI rIte sthira kare che ? te joIe. - ratnakozakAra kahe che ke vadvivyApyadhUpavAn H pahelo parAmarza che te bIjA vacamAvavyApyunanavInA parAmarzanI apekSAe tadabhAvavyApyavattAnA jJAnarUpa che. je (tadva nyabhAva, tadabhAva = vahunyabhAvAbhAva = vahni) ane e ja rIte vadvivyApya- dhUmavattAno = tayApyavattAno je parAmarza che tenI apekSAe vanyabhAvavyApyavattAno che che parAmarza e tadabhAvavyApyavattAnA jJAnarUpa che. have tame ema kaho cho ke tadabhAvavyApyavattAnuM jJAna (vacamAvavyApyatravIr H e jJAna) taLyApyavattAnA ja jJAnarUpa po vadviSAr dhUmAt anumitine aTakAvI de. e ja rIte bIjA parAmarzanI e apekSAe pahelA parAmarzanuM dvivyApyaghUmavAnuM vijJAna e tadabhAva(vanyabhAvAbhAvI =vali)vyApyavattAnuM jJAna che, mATe te bIjA parAmarzanA vacamAvavyApya navIna dUra ja rUpa tayApyavattAnA jJAnarUpa TUlo vecamAvavIna nanAn anumitine aTakAvI de che ji arthAt TUMkamAM tamAro siddhAnta e sthira thayo ke tadabhAvavyApyavattAnuM jJAna e che tayANavattAnA jJAnanuM pratibaMdhaka che. paNa A siddhAntamAM anvaya-vyabhicAra Ave che. je che te A rIte : A aMdhakAramAM vastutaH ghaTa paDelo che chatAM aMdhakArane kAraNe ghaTa dekhAto nathI kintu A ghaTAbhAvavyApyabhUtalatvavat bhUtala dekhAya che. bhUtalamAM ghaTAbhAva che tema bhUtalatva paNa A A che mATe ghaTAbhAvavyApyabhUtalatva kahevAya. Ama aMdhakAramAM tadabhAvavyApyavattAnuM jJAna che thayuM. have tyAM pradIpa lAvavAmAM Avyo eTale tarata ghaTanuM pratyakSa thayuM ane tethI ghaTavA 0 0 0 nyAyasiddhAntabhaktAvalI bhAga-2 0 (88) ja na zake che
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ ji bhUtala evuM jJAna thayuM. bhUtalamAM ghaTa che tema bhUtalatva paNa che mATe ghaTanuM vyApya che ja bhUtalatva thayuM. eTale ghaTava bhUtalanuM jJAna e tayApyavattAnuM jJAna thayuM. Ama tadabhAvavyApyavattAnuM jJAna thayA pachI paNa tatyApyavattAnuM jJAna to thaI ja A gayuM. tame to tadabhAvavyApyavattAnA jJAnane tatyApyavattAnA jJAnamAM pratibaMdhaka mAno A cho eTale tadabhAvavyApyavattAnuM jJAna thayA pachI taLyApyavattAnuM jJAna na thavuM joIe, ma chatAM ahIM thaI gayuM mATe anvaya-vyabhicAra Avyo. (pratibaMdhakarUpa kAraNa hovA chatAM te A pratibadhyarUpa kArya na thayuM.) eTale "tadabhAvavyAkhavattAnuM jJAna tayApyavattAnA jJAnano pratibaMdha kare che e niyama barobara nathI. * muktAvalI : yathA ca zaGke, satyapi pItatvAbhAvavyApyazaGkhatvavattAjJAne sati pittAdidoSe 'pItaH zaGka' iti dhIrjAyate / evaM koTidvayavyApyadarzane'pi * koTidvayasya pratyakSarUpaH saMzayo bhavati / tathA satpratipakSasthale saMzaya rUpAnumitirbhavatyeva / che muktAvalI : have bIjuM paNa eka sthAna lo. che eka mANasane zaMkhamAM pItatvAbhAvavyApyazaMkhatvavattAnuM jJAna che. zaMkhamAM pItatvAbhAva che ane zaMkhatva che mATe pItatvAbhAvavyApyazaMkhatva thAya. tAdazazaMkhatvavat zaMkha, temAM zaMkhatvavattA rahI. Ama e mANasane tadabhAvavyApyavattAnuM jJAna che. have che jyAre tene kamaLo thaI gayo tyAre te ja zaMkhamAM tene pItatvavyApyazaMkhatvavattAnuM jJAna , ja thaI jAya che, arthAt tayAkhavattAnuM jJAna thAya ja che. eTale ahIM paNa matadabhAvavyApyavattAnuM jJAna hovA chatAM tayAyavattAnuM jJAna thayuM, arthAt tadabhAvavyApyavattAnuM jJAna tayApyavattAnA jJAnanuM pratibaMdhaka na banyuM. Ama ja tadabhAvavyApyavattAnuM jJAna pratibaMdhaka hovA chatAM tayAyavattAnuM jJAna thayuM mATe ahIM ja che paNa anvaya-vyabhicAra Avyo. che. Ama be ya sthaLe vyabhicAra doSa AvavAthI tadabhAvavyApyavattAnA jJAnane tayAyavattAjJAnanuM pratibaMdhaka mAnI zakAya nahi. navyoH to zuM have tadabhAvavyApyavattAnuM parAmarzAtmaka jJAna = vanyabhAvavyApyavattAnuM jJAna e tayAkhavattA = vadvivyApyavattAnA anumityAtmaka jJAnanuM pratibaMdhaka ja nahi bane? e ja rIte vahunyabhAvAbhAvavyApyavattAnuM jJAna e vanyabhAvavyApyavattAnA che ke nyAyasiddhAnta muktAvalI bhAga-2 0 (89) e che ke te ja che !
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ huM anumiyAtmaka jJAnanuM pratibaMdhaka nahi bane ? ema tamAre kahevuM che ? to zuM be ya che. A parAmarzathI be ya nizcayAtmaka anumiti thaI jaze ? ratnakozakAra : nA, be ya parAmarzathI saMzayAkAra anumiti thaze. te A rIte : eka mANasane maMda aMdhakAramAM purovarsI padArthane joIne putvavyAviTavoTa# vimAnayama, thANutAmavivyApyaRvaraVIvimAnayam ema be parasparavirodhikoTiDhayavyApyavattAnA pratyakSAtmaka parAmarza thayA. AnI uttarakSaNe koIpaNa koTino nizcaya na ja thatAM ene ubhayakoTika "sthApune vA' evo pratyakSAtmaka saMzaya ja thAya che, paNa sthAna parva athavA puruSa prava evo nizcaya to nathI ja thato. kahevAno Azaya e che ke A chetadabhAvavyApyavattA(sthANutvAbhAvavyApyavattA)nuM jJAna e tayAyavattAnizcayanuM che ja pratibaMdhaka na banyuM ane pratyakSAtmaka saMzaya utpanna thayo. e ja rIte vahunyabhAvaA vyApyajalavadatvavattAnuM jJAna vahivyApyadhUmavadatvavattAnA jJAnano pratibaMdha na kare paNa tevA be virodhikoTiyavALA jJAnathI dUra vadviSAr vI ? evI saMzayAtmaka anumiti thAya ema mAnavuM ja joIe. se muktAvalI : yatra caikakoTivyApyadarzanaM tatrAdhikabalatayA dvitIyakoTi bhAnapratibandhAna saMzayaH / phalabalena cAdhikabalasamabalabhAvaH kalpyata * ityaahuH| muktAvalI : ahIM eka vAta samajI rAkhavI ke be virodhI koTi upasthita thavA chatAM ja ke jo eka koTimAM sahakArIvazAt nirNaya thaI jAya to pachI te koTi baLavAna bane ane che tenI virodhI koTi durbaLa bane, eTale tyAM to baLavAnakoTikajJAna e virodhI koTikae jJAnano pratibaMdha karI ja de. eTale tevA sthAne be ya koTi (baLavAna ane dubaLI) che che upasthita hovA chatAM saMzayAtmaka anumiti na thAya kintu je koTimAM nirNaya thayo hoya che ja te koTinI nizcita anumiti ja thAya. prazna : e zI rIte khabara paDe ke pahelI koTi athavA to bIjI koTi durbaLa banI che ja che athavA be ya koTi sarakhI ja che ? ratnakozakAra : e to phaLa uparathI nirNaya thAya. jo saMzayAtmaka anumiti rU5 phaLa ne utpanna thAya to te uparathI kalpanA thaI zake ke be ya koTimAM kyAMya nirNaya thayo nathI ko mATe be ya samabaLavALI che. jo pahelI koTinI nizcayAtmaka anumiti thAya to e che che nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (90) i che.
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ - kalpanA thAya ke pahelI koTi baLavAna banIne bIjI durbaLa koTinA jJAnano pratibaMdha che na karanArI banI che. ane jo bIjI koTinI anumiti thAya to e kalpanA thAya ke e ja bIjI koTi baLavAna banI che ane durbaLa evI pahelI koTinA jJAnano teNe pratibaMdha che karyo che. cheTUMkamAM jo bhAvakoTimAM pramAtvano nirNaya thAya (dvivyANayUkavAna dUH e kI bhAvakoTi che) to abhAvakoTi durbaLa thaI jAya, tethI baLavAna evI bhAvakoTi durbaLa ka evI abhAvakoTinA anumityAtmaka jJAna(po vacamAvavAnano pratibaMdha karI de che A ja rIte ulaTuM paNa samajI levuM. ane jo beyamAM-bhAva ane abhAvakoTimAM che je kyAMya pramAtvano nirNaya na thAya to koI koInI anumitino pratibaMdha na karI zake, je che ane tethI saMzayAkAra anumiti ja thAya. eTale samabaLavALI tadabhAvavyApyavattAnI che koTinuM jJAna e samabaLavALI taDyApyavattAnI koTinA jJAnanuM pratibaMdhaka na banI zake che A mATe satyaMtipakSa sthaLe koIpaNa koTi bIjI koTinI anumitinI pratibaMdhaka banI zake nahi. ane te vakhate saMzayAkAra anumiti thAya ema ja mAnavuM joIe. * muktAvalI : tanna, tadabhAvavyApyavattAjJAne sati tadupanItabhAnavizeSazAbdabodhAderanudayAllaukikasaMnikarSAjanyadoSavizeSAjanyajJAnamAtre tasya pratibandhakatA lAghavAt, na tUpanItabhAnavizeSe zAbdabodhe ca pRthakprati* bandhakatA gauravAt / tathA ca pratibandhakasattvAtkathamanumiti: ? muktAvalI : navyo : tadabhAvavyApyavattAnuM jJAna tatyApyavattAjJAnanuM pratibaMdhaka na che ane evuM tame kahyuM paNa temAM aneka sthAne vyabhicAra doSa Ave che. juo; che. (1) tame tamArI vAtanuM samarthana karavA be sthAna ApyA. temAM pahelA sthAne kahyuM che che ke aMdhakAramAM ghaTamAvavyApyavattAnuM jJAna thayA pachI paNa prakAza thatAM ghaTavyApya-vattAnuM che jJAna thAya che mATe tadabhAvavyApyavattAnA jJAnane tayApyavattAnA jJAna pratye pratibaMdhaka che na kahevAya. A paNa have A ja sthAne jo prakAzanI sAmagrI lAvavAmAM Ave ja nahi to to te mAM ghaTAbhAvavyApyavattAnuM jJAna ghaTavyAkhavattAnA jJAnanuM pratibaMdhaka banaze ja ne ? eTale ke te tamAre have kahevuM paDaze ke ghaTAdivyAkhavattA-buddhi pratye aMdhakArAdisahakRtaghaTAbhAvAdije vyApyavattA-buddhi to pratibaMdhaka bane ja. Ama sAmAnyataH tame tadabhAvavyApyavattA nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (1) zALAnA
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ * buddhine tacApyavattA-buddhinI apratibaMdhaka kaho to ukta sthAne vyabhicAra Ave. eTale ghaTAdivyApyavattA-buddhi pratye aMdhakArAdisahakRtaghaTAbhAvAdivyApyavattAbuddhine to pRthak pratibaMdhaka kahevI ja paDaze. ******** (2) have tame je bIjuM sthAna ApyuM hatuM te laIe. tame kahela ke zaMkhamAM pItatvAbhAvavyApyavattA-buddhi hovA chatAM pitta doSa thayA bAda te ja mANasane pItatvavyApyavattAnI buddhi thAya che mATe tadabhAvavyApyavattAnI buddhine tacApyavattAbuddhinI pratibaMdhaka kahI zakAya nahi. AnI sAme amAruM kahevuM e che ke pItatvAbhAvavyApyavattA-buddhi thayA bAda jo pitta doSa na thAya to to pItatvavyApyavattAnI buddhi na ja thAya ne ? eTale pItatvavyApyavattAnI buddhi pratye pittAdidoSAsakRtapItatvAbhAvavyApyavattA-buddhine to pRthak pratibaMdhaka kahevI ja paDaze. (3) vaLI laukika saMnikarSathI eka parvatamAM vachyabhAvavyApyavattAnuM jJAna thayuM. tyAra pachI sAmAnya lakSaNA saMnikarSathI sarve parvatA vakSyamAvavantaH evuM alaukikapratyakSa (upanItabhAna) thayuM. have A vyaktine sarve parvatA vahrimantaH evuM bhAna nathI thatuM mATe alaukikatadabhAvavattAnI buddhine tarApyavattAnI buddhi pratye pRthak pratibaMdhaka kahevI ja paDaze. (4) e ja rIte tadabhAvavyApyavattAno zAbdaparAmarza thAya to tyAra pachI tacApyavattAno zAbda-parAmarza thato nathI, mATe tacApyavattAnA zAbda-parAmarza pratye tadabhAvavyApyavattAnA zAbda-parAmarzane pRthak pratibaMdhaka kahevo ja paDaze. A rIte sarvatra pRthak pRthak vizeSa vizeSa pratibadhya-pratibandhakabhAvonI ratnakozakArane kalpanA karavI paDaze. vaLI pahelA vigere sthAne pratibaMdhakakoTimAM 'aMdhakAra' vigere ananta vizeSaNone yojavA paDe eTale tatprayukta ananta kArya-kAraNa bhAva bane. AvA moTA gauravane mAthe vahorI levA karatAM pratibadhyakoTimAM (tayApyavattAbuddhi e pratibadhyakoTi che ane tadabhAvavyApyavattA-buddhi e pratibaMdhakakoTi che.) laukika saMnikarSa-ajanyatva ane doSavizeSAjanyatvano niveza karI devAya to ghaNuM lAghava che. laukikasaMnikarSAjanyadoSavizeSAjanyatadvyApyavattAbuddhiM prati tadabhAvavyApyavattAbuddhiH pratibandhikA / have juo, uparanA badhA sthaLe AnAthI ja kAma cAlaze. tamArI jema pRthak pRthak * nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 7 (92)
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratibadhdha-pratibaMdhakabhAvo kalpavA nahi paDe. che (1) ghaTaca saMyogathI je ghaTavarAbuddhi thaI e to laukikasaMnikarSa-janya buddhi thaI. A che eTale tyAM ghaTAbhAvavyApyavattAnI buddhi pratibaMdhaka na ja banI zake, kemake ame kahyuM che ke ke laukikasaMnikarSa-ajanya (doSavizeSAjanya) tayApyavattAbuddhi pratye tadabhAvavyApyavattA - buddhi pratibaMdhaka bane. (2) pItatvAbhAvavyApyavattAnI buddhi thayA bAda pitta doSane lIdhe pItatvaja vyApyavattAnI buddhi thaI tyAM paNa have vAMdho nahi Ave, kemake (laukikasaMnikarSa ajanya) doSavizeSAjanya tatyApyavattA-buddhi pratye ja tadabhAvavyApyavattA-buddhine ame pratibaMdhaka che che kahI che. A to doSavizeSajanya tayApyavattA buddhi che, eTale enI pratibaMdhaka tadabhAvavyApyavattA-buddhi na bane, tethI koI Apatti AvatI nathI. (3) sarve parvatA vacamAvavantaH evI alaukika buddhi (upanItabhAna) thayA pachI te sarve parvatA vadvitti: buddhi aTakI jAya che te paNa have barobara che, kemake sarve parvatAra vaddhimatta: evI takmASyavattAbuddhi e laukikasaMnikarSa-ajanya che ane doSavizeSathI paNa e ajanya ja che. mATe tevI takattAnI buddhi pratye tadabhAvavyApyavattA-buddhi pratibaMdhaka banI che ka ja jaze. (4) vacamAvavyApyatvavAn evA tadabhAvavyApyavattAnA zAbdabodha pachI ja ja gho vadvivyApyadhUnavIna ityAkAraka tayANavattAno zAbdabodha aTakI jAya che te paNa barobara che, kemake tayApyavattAno pratyakSAtirikta zAbdabodha e laukikasaMnikarSa ajanya, doSavizeSa-ajanya che mATe tevA laukika saMnikarSa-ajanya, doSavizeSa-ajanya A tayApyavattAnA zAbdabodha pratye tadabhAvavyApyavattAno zAbdabodha jarUra pratibaMdhaka bane. che. Ama eka ja kArya-kAraNabhAvathI sarvatra laukikasaMnikarSa-ajanya, doSavizeSaja ajanya tayAkhavattAnI buddhi pratye tadabhAvavyAkhavattAnI buddhine pratibaMdhaka mAnavAthI A na nirvAha thaI jAya che mATe pRthapha pRthapha vizeSa vizeSa pratibadhya-pratibaMdhakabhAvanI ananta ja kalpanAo karI zakAya nahi. Ama upanItabhAnavizeSa sthaLe ane zAbdabodhAdi sthaLe pRthapha pRthaka pratibaMdhakatA kalpavI na paDI ane laukikasagnikarSAjanya-doSavizeSAjanyatApyavattAbuddhi pratye ja tadabhAvavyApyavattA-buddhi pratibaMdhaka bane e vAta sthira thaI eTale have satkRtipakSa sthaLe ja zuM bane che? te joIe. ja che ka nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (3) ja che
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ vadvivyApyadhUmavattAnI buddhi e taddayApyavattA-buddhi che. vahunyabhAvavyApya che ja jalavattAnI buddhi e tadabhAvavyApyavattA-buddhi che. e ja rIte bIjA parAmarzamAM ja vanyabhAvane sAdhya tarIke laIe to bIjA parAmarzanI buddhi tajyAAvattAnI buddhi che, e jayAre pahelo parAmarza tadabhAvavyAkhavattA-buddhino che. Ama apekSAe be ya parAmarza che tayApyavattA-buddhi svarUpa che temaja tadabhAvavyApyavattA-buddhi svarUpa che. AmAMnI eka koIpaNa tayApyavattA-buddhi laukikasaMnikarSa-ajanya che ane doSavizeSAjanya che mATe A tadabhAvavyApyavattAnI buddhi tenI pratibaMdhaka banI ja javAnI. Ama anumiti-sthaLe be ya parAmarza parasparanI anumitinA pratibaMdhaka banI ja javAnA, eTale phUlo vahnimA dhUmA ke phUlo vecamAvavAnuM kAt evI eka paNa anumiti nahi thavAnI. muktAvalI : na hi laukikasannikarSasthale pratyakSamiva satpratipakSasthale * saMzayAkArAnumitiH prAmANikI, yenAnumitibhinnatvenApi vizeSaNIyam / yatra ca koTidvayavyApyavattAjJAnaM tatrobhayatrAprAmANyajJAnAtsaMzayo, nAnyathA, agRhItAprAmANyakasyaiva virodhijJAnasya pratibandhakatvAditi / muktAvalIH ratnakozakAraH ghaTavar mUta<< e pratyakSa buddhi jema prAmANika che tema saMzayAkAra anumiti paNa prAmANika ja che. navyo : laukika saMnikarSathI ghaTavad bhUtalanI buddhi jema prAmANika che tema ane satpatipakSa-sthaLe saMzayAkAra anumiti thavAnuM anubhavasiddha nathI, mATe tevI kalpanA karI prAmANika nathI. hA, jo tema thatuM hota to to anumitisthalIya tayAkhavattA-buddhi che pratye tadabhAvavyApyavattA-buddhi pratibaMdhaka banI zakata nahi. (kemake saMzayAkAra anumiti che che thavAnI che.) eTale jema laukikasaMnikarSa-ajanya, doSavizeSAjanya evI tayApyavattA- che. buddhi pratye tadabhAvavyApyavattA-buddhine pratibaMdhaka kahI to tyAM "anumiti-bhinna evI che che tayApyavattA-buddhi' eTalo umero vadhAre karavo paData, anyathA anumitisthalIya tayAkhavattA-buddhi pratye tadabhAvavyApyavattA-buddhi pratibaMdhaka na banatAM ukta kAryache kAraNabhAvamAM vyabhicAra Avata. (anumiti-sthalIya tatyApyavattA-buddhi laukikasaMnikarSache ananya che temaja doSavizeSa-ajanya paNa che mATe tenA pratye tadabhAvavyApyavattA-buddhi , pratibaMdhaka banavI joItI hatI, paNa tema na bane ane saMzayAkAra anumiti thAya eTale vyabhicAra Ave.) ja nyAyasiddhAntabhaktAvalI bhAga-2 0 (4) i
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnakozakAra : sAruM, paNa viroSikoTidrayanI upasthiti thayA pachI paNa saMzaya to thAya che. A vAta pratyakSa-siddha che. ame pUrve ja sthALutvavyAvAnayam ane sthAnuAmAvavyAkhavAnayam evI be virodhikoTi UbhI karIne jaNAvyuM che ke tyAM uttarakSaNe 'sthALurta vA' evo pratyakSAtmaka saMzaya thaI ja jAya che, to anumiti sthaLe paNa be virodhikoTinI upasthiti thayA bAda uttarakSaNe saMzayAkArAnumiti kema na thAya? uttara : nahi, be ya jagyAe judI judI bAbata che. sthALutvavyAvyavAnayam, sthALuvAmAvavyAkhavAnayam A be ya virodhikoTimAMnI pratyekamAM 'aprAmANya'nuM jyAM jJAna hoya tyAM ja taduttarakSaNe 'sthALunlR vA" evo saMzaya thAya, jyAre 'vahnivyApyadhUmavAnAM, vakSyamAvavyApyattatavAnayuM' e be ya virodhikoTinA jJAnamAM kyAMya aprAmANyanuM jJAna nathI. A be sthAna vacce moTo pharaka che. jyAM pratyekamAM aprAmANyano nizcaya hoya tyAM eka koTinuM jJAna bIjI koTinA jJAnane pratibadhya karI zake nahi ane tethI taduttarakSaNe ubhayakoTika saMzaya thaI zake. ane jyAM A rIte aprAmANyano graha na hoya tyAM be ya virodhikoTinA jJAna parasparane pratibadhya karI zake, eTale ja satpratipakSa sthaLe be ya parAmarza parasparanI anumiti pratye pratibadhya-pratibaMdhaka banI jAya. ane tethI ja saMzayAkAra anumiti paNa thaI zake nahi. ahIM ratnakozakAra-matanA AkSepa-parihAra pUrNa thAya che. muktAvalI : asiddhistvAzrayAsiddhyAdyanyatamatvam / AzrayAsiddhiH pakSe pakSatAvacchedakasyAbhAvaH / yatra ca kAJcanamayaH parvato vahnimAniti sAdhyate tatra 'parvato na kAJcanamaya' iti jJAne vidyamAne kAJcanamaye parvate parAmarzapratibandhaH phalam / muktAvalI : (4) asiddhi : mAzrayAmiAdyanyatamatva asiddhitvam / asiddhi traNa prakAranI che : 1. AzrayAsiddhi. 2. svarUpAsiddhi. 3. vyApyatvAsiddhi. (1) AzrayAsiddhi : pakSatAvachelAmAvavAnuM pakSa: / nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 (95) EUR***E*E*X*E*
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAJcanamayaparvato vahnimAn dhUmAt / / gaganAravindaM surabhi aravindatvAt sarojAravindavat / A anumitino janaka parAmarza vadvivyApyadhUpavIna skrinamayaparvataH ityAkAraka ja che. have ahIM vastutaH parvata e pASANamaya che eTale pakSa parvatamAM pakSatAvacchedaka che kAkhyanamayatvano abhAva che. Ama ahIM je pakSa che te pakSatAvacchedakAbhAvavAnuM che mATe che ahIM AzrayAsiddhi doSa Avyo. A AzrayAsiddhinuM jJAna thAya to vadvivyAghUmavAnuM jhanamItvaviziSTa parvata evo parAmarza thato aTakI jAya ane parAmarza aTakI jatAM uktAnumitino paNa pratibaMdha thaI jAya. mATe A AzrayAsiddhi doSa e hetvAbhAsa che banyo. A doSa pUrvavat jJAnarUpa saMbaMdhathI (svaviSayakajJAnaviSayatva saMbaMdhathI) hetumAM ja ja jatAM hetu duSTa bane. te A rIte : A namayatvamAvavAnuM parvato dhUmakSa evA samUhAlaMbana jJAnamAM sva= daljhuna yatnAmAvavAn parvataH rUpa AzrayAsiddhi doSa, tadviSayakajJAna= niyatvache mavavana parvato dhUmaza, eno viSaya dhUma, emAM tAdazaviSayatva rahyuM. e ja tAdezaviSayatva saMbaMdhathI AzrayAsiddhi doSa hetumAM jatAM hetu duSTa banI gayo. A * muktAvalI : svarUpAsiddhistu pakSe vyApyatvAbhimatasyAbhAvaH / tatra ca hudo ra * dravyaM dhUmAdityAdau pakSe vyApyatvAbhimatasya hetorabhAve jJAte pakSe sAdhyavyApyahetumattAjJAnarUpasya parAmarzasya pratibandhaH phalam / (i) svarUpAsiddhi hetvamAvavAnuM pakSaH | parvato vahnimAn jalAt / (zano puna: vAkSuSatvIt ) ahIM jala hetu vyApya tarIke abhimata che paNa vastutaH te (vahnine) vyApya nathI. che. have jo natAmAvavAn parvataH evuM jJAna thaI jAya to uktAnumiti-janaka je vadvivyANananavAjU parvataH e parAmarza aTakI jAya ane tethI uktAnumiti paNa na thAya. e Ama svarUpAsiddhinuM jJAna parAmarza-pratibaMdha karavA dvArA anumiti-virodhI banyuM mATe che svarUpAsiddhi doSa banyo. nanAmAvavAnuM parvata: nartaOM e samUhAlaMbana jJAnamAM sva=nattAmAvavA parvata, ja nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (ka) ka aa
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ che. tadviSayakajJAna=natAmAvavAnuM parvato naIM, teno viSaya jala, temAM tAdazaviSayatva che na rahyuM. te ja saMbaMdhathI sva=doSa hetumAM jatAM hetu duSTa banI jAya. svarUpAsiddhimAM pakSa to hoya paNa pakSamAM hetu na hoya. jyAre AzrayAsiddhimAM pakSa ja aprasiddha hoya. (ii) vyApyatvAsiddhiH sopayo detuM ! (navyonuM lakSaNa) (juo pariziSTa-1 peIja-119) A parvato ghUmavAn vA ahIM vahni hetu ArTundhanasaMyogajanyatva svarUpa upAdhithI A yukta che. (upAdhi kone kahevAya? e vAta ApaNe pUrve vicArI cUkyA chIe. AgaLa upara paNa eno vistArathI vicAra karavAmAM Avaze.) che jayAM jyAM vahiM hoya tyAM tyAM dhUma hoya ja evuM nahi, jemake ayogolakamAM. paNa jayAM jayAM ArdradhanasaMyogajanya vahni hoya tyAM tyAM avazya dhUma hoya che mATe A vahni A hetu sopAdhika che, eTale ahIM vyApyatvAsiddhi doSa Avyo. muktAvalI : sAdhyAprasiddhayAdayastu vyApyatvAsiddhimadhye'ntarbhUtAH / sAdhye, sAdhyatAvacchedakasyAbhAvaH sAdhyAprasiddhiH, etajjJAne jAte kAJcanamayavahni*mAnityAdau sAdhyatAvacchedakaviziSTasAdhyavyApyavattAjJAnarUpaparAmarza pratibandhaH phalam / che. praznaH asiddhi traNa ja prakAranI kema kahI ? sAdhyAprasiddhi, sAdhanAprasiddhi vigere A asiddhio kema na kahI ? che uttara e asiddhione ame uparokta vyApyatvAsiddhimAM ja samAvI laIe chIe eTale tene judI kahI nathI. 1) sAdhyAprasiddhiH sAdhyatAvacheramAvavat sAdhyam | parvataH kAJcanamayavahnimAn dhUmAt / che. ahIM sAdhyatAvacchedaka kAcanamayavahnitva ja aprasiddha che mATe sAdhya e che - sAdhyatAvacchedakAbhAvavAnuM che. jyAre A rIte sAdhyAprasiddhi doSanuM jJAna thAya tyAre che A prastutAnumitino janaka vanimayadvivyApyadhUmavAna parvata evo parAmarza aTakI jAya che ane tethI tajjanya anumiti paNa aTakI jAya. Ama sAdhyAprasiddhi doSa parAmarzano . e nyAyasiddhAntabhaktAvalI bhAga-2 (IzitA che
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ **** pratibaMdha karavA dvArA anumitine aTakAve che mATe sAdhyAprasiddhi doSa e hetvAbhAsa bane che. pUrvavat svaviSayakajJAnaviSayatva sambandhathI te doSa hetumAM jatAM hetu duSTa bane. jAjInamaya hatvA mAvavAnuM jAOnamayatiH dhUmakSa e samUhAlaMbana jJAna levuM. muktAvalI evaM hetau hetutAvacchedakasyAbhAva: sAdhanAprasiddhiH, yathA kAJcanamayadhUmAdityAdau, atra hetutAvacchedakaviziSTahetorjJAnAbhAvAttaddhetukavyAptijJAnAderabhAvaH phalam / (ii) sAdhanAprasiddhi : hetutAva chevAmAvavAn hetuH / parvato vahnimAn kAJcanamayadhUmAt / ahIM jIinamayadhUmatvAmAvavAn AjInamayadhUmaH e sAdhanAprasiddhi doSa che. tenuM jJAna thatAM sAdhyasamAnAdhikaraNa hetutAvacchedakaviziSTahetughaTitavyAptijJAnano pratibaMdha thaI jAya ane tenA dvArA anumiti aTakI jAya, mATe sAdhanAprasiddhi e hetvAbhAsa kahevAya. ahIM hetutAvacchedakAbhAvavAn hetu e ja doSa che, mATe tAdAtmyasaMbaMdhathI ja hetu duSTa banI jAya, eTale ahIM svaviSayakajJAnaviSayatva saMbaMdha levAnI jarUra rahetI nathI. muktAvalI : evaM vahnimAn nIladhUmAdityAdau gurutayA nIladhUmatvasya hetutA'navacchedakatvamapi vyApyatvAsiddhirityapi vadanti / muktAvalI : navyoe vyApyatvAsiddhi eTale sopAdhijo hetuH vyApyAsiddhiH kahyuM, jyAre prAcIno gurUdharmatayA hetutAnavacchedakadharmane vyApyatvAsiddhi kahe che. parvato vahnimAn nIladhUmAt / ahIM dhUmatvanI apekSAe nIladhUmatva e gurUbhUta dharma che mATe te hetutAvacchedaka dharma banI zake niha. Ama ahIM dhUma hetu e hetutAvacchedakAbhAvava banyo mATe te vyApyatvAsiddha kahevAya. jyAre ahIM gurUdharmatayA nIladhUmatva e hetutAnavacchedaka che evuM vyApyatvAsiddhinuM jJAna thAya tyAre vahrivyApyanIladhUmavAn parvataH evo parAmarza thato aTakI jAya ane tethI nIladhUmahetuka parvato vRdghimAn e anumitino paNa pratibaMdha thaI jAya. eTale anumiti-virodhI A vyApyatvAsiddhi doSa e hetvAbhAsa kahevAya. nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (98)
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ huM ahIM gurUdharmatayA hetutAnavacchedaka dharma nIladhUmatva e vyApyatvAsiddhi doSa banyo che che mATe herAnavaSe nItvapUnarva nInadhUmaza evuM samUhAlaMbana jJAna karIne sva= nIladhUmatva doSa, tadviSayakajJAna = ukta jJAna, taSiyatva nIladhUmamAM jatAM hetu = nIlama duSTa bane. * muktAvalI : bAdhastu pakSe sAdhyAbhAvAdiH / etasyAnumitipratibandhaH phalam / taddharmikatadabhAvanizcayo laukikasatrikarSAjanyadoSavizeSAjanyataddharmikatajjJAnamAtre virodhIti / muktAvalI : (5) bAdha : pakSe sauththAmavA sAththAmAvavAn pakSaH | A bAdha doSa pakSamAM sAdhyanI anumitino pratibaMdhaka bane che. praznaH pakSamAM sAdhyAbhAvanuM jJAna (pakSadharmikasAvyAbhAva jJAna) e anumitinuM ja kema ja pratibaMdhaka bane ? anumitikaraNa vyAptijJAna ke parAmarzanuM pratibaMdhaka kema na bane ? uttara : ratnakozakArano mata vicAratAM eka siddhAnta nakkI karyo che ke taddharmikachetadabhAvanizcaya e laukikasaMnikarSa-ajanya-doSavizeSAjanya evA taddharmikatajJAnamAtramAM ja che. virodhI che. prastutamAM bAdha e pAdharmika sAdhyAbhAvanizcayAtmaka che mATe te doSavizeSAjanya, laukikasaMnikarSa-ajanya pakSadharmisAdhyajJAnano virodhI bane. pakSadharmikasAdhyajJAna eTale pakSamAM sAdhyanuM anumityAtmaka jJAna. Ama A niyamathI bAdha e anumitino ja virodhI bane, anumitikaraNa vyAptijJAnano ke parAmarzano virodhI bane nahi. - muktAvalI : na tu 'saMzayasAdhAraNaM pakSe sAdhyasaMsRSTatvajJAnamanumitikAraNaM * tadvirodhitayA ca bAdhasatpratipakSayorhetvAbhAsatvamiti' yuktam, aprasiddhasAdhyakAnumityanApatteH, sAdhyasaMzayAdikaM vinApyanumityutpattezca / muktAvalI : have ahIM prAcInonuM je mantavya che tenuM muktAvalIkAra khaMDana kare che. prAcIno kahe che ke bAdha doSa ane satratipakSa doSa e anumitinA virodhI nathI kintu anumitinA kAraNabhUta je pakSatA che tenA virodhI che. have A prAcInonA mate pakSatA eTale zuM padArtha che? te joIe. che nyAyasiddhAnta muktAvalI bhAga-2 0 (9) te che ke
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIno : pakSamAM sAdhyanuM saMdehAtmaka jJAna hoya to anumiti thAya che tema jo pakSamAM sAdhyanuM nizcayAtmaka (siddhaaAtmaka) jJAna hoya to paNa tyAM siSAyiSA hovA upara anumiti thAya che. eTale pakSamAM sAdhyanA saMsarga(saMbaMdha)nuM saMzayAtmaka ke nizcayAtmaka jJAna te ja pakSatA che je anumitinuM kAraNa che. dA.ta. hRdamAM jo vahnino saMzaya hoya to hRdamAM vahninI anumiti thAya. e ja rIte hRdamAM vahrinI siddhi (bhrAnta)no nizcaya hoya paNa te vakhate vahninI siSAyiSA hoya to paNa hRdamAM vahninI anumati thAya. eTale pakSamAM saMzayAtmaka ke nizcayAtmaka sAdhyasaMsarganuM je jJAna te ja pakSatA che ema kahevuM joIe. have jo ahIM vakSyamAvavAn tUTH athavA vakSyamAvavyAyananavAn H evuM bAdhanuM ke satpratipakSanuM jJAna UbhuM thaI jAya to pachI hRdamAM sAdhya vahino saMdeha na thaI zake (hRdamAM vanyabhAvavAno nizcaya thayA pachI hRdamAM vahni che ke nahi ? evo saMdeha thaI zake ja nahi.) ke hRdamAM vahnino nizcaya paNa thaI zake nahi. Ama 'vatsyamAvavAn dUra:'no ke 'vakSyamAvavyApyananavAn dhrUva'no nizcaya ukta pakSatAno ja pratibaMdhaka bane che ema kahevuM joIe. A rIte bAdha ane satpratipakSane pakSe saMzayanizcayasAdhAraNa sAdhyasaMsargajJAnarUpa pakSatAnA pratibaMdhaka mAnavA joIe, anumitinA nahi. Ama pakSatAnA pratibaMdhaka tarIke bAdha-satpratipakSane hetvAbhAsa mAnavA joIe. = navyo : nahi, bAdha-satpratipakSa e anumitinA virodhI tarIke ja hetvAbhAsa mAnavA yogya che. pakSamAM sAdhyasaMsarganA saMzaya-nizcayasAdhAraNa jJAnane jo pakSatA mAnazo to aprasiddhasAdhyaka-anumiti nahi thavAnI Apatti Avaze. te A rIte : pRthvI kRtAmevavatI caivatttAt / ahIM sAdhya - itarabheda e pakSetaramAM to kyAMya prasiddha ja nathI, kemake itarabheda jalAdibheda e pakSa pRthvIthI anya jalAdimAM to maLe ja nahi. vaLI je pakSa pRthvI che temAM paNa itarabhedanA saMsarganuM jJAna anumiti thayA pUrve thayuM nathI, kemake anumitithI ja pRthvImAM sAdhya = itarabhedanA saMsarganuM jJAna karavAnuM che. Ama pakSamAM sAdhya itarabhedanA saMsarganuM saMzayAtmaka ke nizcayAtmaka ekeya jJAna nathI, arthAt tAdezajJAnarUpa pakSatA ja nathI to have pakSatA vinA te anumiti zI rIte thAya ? vastutaH A anumiti thAya che mATe vyatireka-vyabhicAra Ave. = = vaLI pakSamAM sAdhyasaMzaya-nizcayanuM jJAna na hoya to paNa nuM medhavat dhanAnanAt evI anumiti thAya che. mATe pakSamAM sAdhyasaMsarganA saMzaya-nizcayajJAnarUpa pakSatA vinA paNa anumiti thaI javAthI vyatireka-vyabhicAra Ave. mATe pakSamAM sAdhyasaMsarganA nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 ) (100)
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ A saMzaya-nizcayasAdhAraNa jJAnane pakSatA ja na manAya. ane tethI have e prazna Ubho raheto ja nathI ke bAdha ane satpatipakSa doSa te pakSatAnA pratibaMdhaka banIne hetvAbhAsa bane che che. mATe bAdha-satkRtipakSane anumitinA ja pratibaMdhaka mAnIne hetvAbhAsa kahevAya che jo Ie. * muktAvalI : evaM sAdhyAbhAvajJAne pramAtvajJAnamapi na pratibandhakaM , mAnAbhAvAt gauravAcca / anyathA satpratipakSAdAvapi tadabhAvavyApyavattAjJAne / pramAtvaviSayakatvena pratibandhakatApatteH / prazna : "o vahninAr evI anumitino pratibaMdha vacamAvavAnuM dUra evA A jJAnathI thAya' ema tame kahyuM te barobara nathI. vacamAvavAn dUH e jJAna pramA che' che evuM jayAre bhAna thAya tyAre ja "phUlo vadvimAna anumitino pratibaMdha thaI jAya. ja vacamAvavAn dUH jJAna thAya ane temAM jo pramAtvano nizcaya na thAya to kuvo vadvimAna anumitino pratibaMdha thaI zakato nathI. mATe anumitino pratibaMdha che vahunyabhAvavadhUda jJAnathI nathI thato kintu vahunyabhAvavaThThadajJAnadharmika pramAtvache nizcayathI ja thAya che. mATe ene ja anumiti pratibaMdhaka mAnavo joIe. ahIM ja ja anumitino pratibaMdha je kare te pramAtva-nizcayane ja bApa kahevo joIe. vahunyabhAva vahUdajJAnadharmika je pramAtva-nizcaya te ja bAdha. tenAthI anumiti-pratibaMdha thAya ane je A tAdaza pramA-nizcayAbhAva e dU vahnitAnuM anumitino janaka bane ema kema na kahevAya? uttara : sAdhyAbhAvanA jJAnamAM pramAtvano nizcaya e anumiti-pratibaMdhaka bane che che evuM mAnavAmAM koI pramANa nathI ane tevuM mAnavAmAM gaurava paNa che, arthAt - sAdhyAbhAvavAnuM pakSane bAdha doSa mAnavAne badale sAdhyAbhAvavapakSajJAnadharmika pramAtva nizcayane bAdha doSa mAnavo emAM zarIrakRta gaurava che. che vaLI jo A rIte bAdha-sthaLe sAdhyAbhAvavAnuM pakSane bAdha na kahetAM ja che. sAdhyabhAvavapakSajJAnadharmika pramAtva-nizcayane bAdha doSa kahezo to satpatipakSa sthaLe che che paNa sAdhyAbhAvavyApya hetumAn pakSane satpatipakSa doSa na kahetAM sAdhyAbhAvavyApyate hetumapakSajJAnadharmika pramAtva-nizcayane ja sampratipakSa doSa kahevAnI Apatti Avaze. je chee ja rIte vyabhicAra sthaLe vyabhicArane doSa na kahetAM vyabhicArajJAnadharmika pramAtva nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (101) ja che
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ ja nizcayane ja doSa kahevo paDaze. Ama pAMceya hetvAbhAsa sthaLe pramAtva-nizcaya ja doSa che. banavAnI Apatti Avaze. mATe sAdhyAbhAvavAnuM pakSa, sAdhyAbhAvavyApya hetumAn pakSa vigerene anukrame bAdha, satpatipakSa doSa kahevA joIe. muktAvalI : kintu bhramatvajJAnAnAskanditabAdhAdibuddheH pratibandhakatA / tatra bhramatvazaGkAvighaTanena prAmANyajJAnaM kvacidupayujyate / prazna : kintu jo sAdhyAbhAvavAnuM pakSanuM jJAna hoya paNa temAM pramAtvano nizcaya che. na hoya, arthAt e jJAnamAM apramAtvano bhrama paDe to e jJAna anumitino pratibaMdha che che karI zakaze ja nahi. "vahunyabhAvavadajJAna brAnta che' evI jo pratIti thAya to te che A vanyabhAvavadhUhUdajJAna po vadvimAna anumitine nahi ja aTakAvI zake. Ama ahIM - sAdhyAbhAvavatpakSajJAna che chatAM anumitino pratibaMdha nathI thato mATe anvaya-vyabhicAra ja Avyo. ene dUra karavA sAdhyAbhAvavatpakSajJAnadharmika pramAtva-nizcayane ja anumitija pratibaMdhaka kahevo joIe. uttara H sAruM, A Apatti dUra karavA ame kahIzuM ke te ja bAdha-jJAna anumitino A pratibaMdha kare jemAM aprAmANyanuM jJAna na thayuM hoya. Ama aprAmANyajJAnAnAskendrita che che. sAdhyAbhAvavAnuM pakSa-zAna anumiti-pratibaMdhaka bane ema ame kahIzuM. e A sAdhyAbhAvavatpakSajJAnadharmika pramAtva-nizcayane pratibaMdhaka kahevA karatAM sAdhyAbhAvavat che. pakSane ja pratibaMdhaka kahevo ucita che. mAtra uparokta doSa TALavA tene aprAmANya- che jJAnAnAskanditatva vizeSaNa joDI devuM joIe. ja prazna : jo A rIte aprAmANyajJAnAnAskandita bAdha-jJAnane ja pratibaMdhaka kahezo to pachI sAdhyAbhAvavatpakSajJAnadharmika pramAtva-nizcaya hoya to ja anumitino pratibaMdha na thAya evI je anubhavasiddha hakIkata che ane e rIte badhA jJAnamAM prAmANya-grahano je A te upayoga thAya che te have sarvathA vyartha jaze ne ? kemake sarvatra aprAmANyajJAna vinAno e bApa-nizcaya ja anumitino pratibaMdhaka bane eTale tyAM pramAtva-nizcayano upayoga ja nahi rahe. ja uttara : nahi, e prAmANya-nizcayano paNa kvacit upayoga thaI zakaze. te A che che. rIta : eka mANasane dU vaDhiAnuM anumitinuM pratibaMdhaka vacamAvavAnagH evuM bAdha nyAyasiddhAnamuktAvalI bhAga-2 0 (102) ni jo e
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAna thayuM. tyAra pachI tene "rUTuM jJAna prano ja vA' evI AzaMkA thaI. A vakhate jo che tene 'varcamAvavI H evuM jJAna pramA che' arthAt e jJAnamAM "prAmANya che" evo ja ja nizcaya thaI jAya to te vacamAvavAnuM jJAna amo na vA' e bhramatva-zaMkAnuM vighaTana ja (nAza) thaI jAya. ane pachI vacamAvavAnuM dUH e pramAtmaka jJAnane lIdhe dUto e vahnitAnuM anumitino pratibaMdha thaI jAya. Ama jayAre kyAreka bAdhamAM bhramatvanI zaMkA che ja paDe tyAre tenuM vighaTana karavAmAM prAmANya jJAna upayogI banI zake che eTale ja ja prAmANya jJAna sarvathA vyartha javAnI Apatti saMbhavatI nathI. muktAvalI : na ca bAdhasthale pakSe hetusattve vyabhicAraH, pakSe hetvabhAve svarUpAsiddhireva doSa iti vAcyam, bAdhajJAnasya vyabhicArajJAnAderbhedAt / * kiJca yatra parAmarzAnantaraM bAdhabuddhistatra vyabhicArajJAnAderakiJcitkaratvAdvAdhasyAnumitipratibandhakatvaM vAcyam / muktAvalI : prazna : hetvAbhAsa cAra ja mAno to zuM vAMdho che ? pAMcamo bAdha na mA nAmano hetvAbhAsa mAnavAnI jarUra ja nathI, kemake jayAM bAdha doSa hoya tyAM vyabhicAra che ke svarUpAsiddhi e bemAMthI game te eka doSa to hoya ja. te A rIte : vahni manuSpaH dravyatIt ahIM manuwtvamAvavAnuM vahni hovAthI bAdha che tema A sAthe ja vyabhicAra paNa che, kemake dravyatva hetu anuSNatvAbhAvavat vaDhimAM paNa rahe che. ja (ththAmAvivAhetu marI: ) dUra vadvimAna ghUmatu ahIM varcamAvavAnuM dUH e bAdha doSa che tema svarUpAsiddhi doSa paNa che ja, kemake hetu dhUma e pakSa hRdamAM avRtti che. hindamAvavAnuM pakSI A svarUpariddhi) ja Ama bAdhanI sAthe vyabhicAra ke svarUpAsiddhi doSa hoya ja che mATe vyabhicAra ja che ke svarUpAsiddhinA jJAnathI ja anumiti-pratibaMdha thaI jaze ane e vyabhicAra ke je je svarUpAsiddhi doSavALo hetu banatAM te hetu duSTa paNa banI jaze. to have bAdha doSa che nuM mAnavAnI zI jarUra che ? bAdha doSanuM kArya to anumiti-pratibaMdha karavAnuM ane hetune . duSTa banAvavAnuM ja che ne? te to bAdhasthalIya vyabhicAra ke svarUpAsiddhithI paNa caritArtha che thaI jAya che. A ja ke je nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (103) kAra ja na rahyuM
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttara : nahi, ema nahi kahevAya. traNeyanA phaLa judA che mATe traNeyane pRthak hetvAbhAsa mAnavA ja joIe. bAdha doSanuM jJAna anumiti-pratibaMdhaka che. vyabhicAranuM jJAna vyAptijJAnano pratibaMdha kare che. svarUpAsiddhinuM jJAna parAmarzano pratibaMdha kare che. Ama traNeyanA phaLa judA che, arthAt bAdha doSanuM potAnuM svatantra phaLa che mATe tene judo hetvAbhAsa mAnavo ja joIe. prazna : paNa bAdhanuM je anumiti-pratibaMdharUpa kArya che te vyabhicArAdithI thaI ja jAya che ne? uttara : sAruM, have tamane barobara sAbita karI ApazuM ke bAdha doSa mAnyA vinA cAle tema ja nathI. 'ayogonA dhUmavat vajJe ' sthaLe anumitino janaka ghUmavyAvyavahlimonolavan evo zAbda-parAmarza thayo. tyAra bAda ahIM rahelA vyabhicAranuM jJAna te vyaktine na thayuM ane 'dhUmAmAvavadyogonam' evuM bAdha-jJAna ja thayuM. have ahIM je anumitipratibaMdha thayo te to bAdha-jJAnathI ja thayo ne ? vahni hetu je duSTa thayo te paNa bAdha doSathI ja duSTa thayo ne ? e ja rIte dUvo vaddhimAn dhUmAn anumitino janaka vahnivyApyadhUmavAn dbhavaH parAmarza che. have ahIM vamAvavAn 6H evuM bAdha-jJAna ja thayuM ane ghUmAmAvavAn dbhavaH svarUpAsiddhi hovA chatAM tenuM jJAna na thayuM. to ahIM kUvo vahvimAn evI anumitino je pratibaMdha thayo e bAdha-jJAnathI ja thayo ane dhUma hetu duSTa banyo te paNa bAdha-doSathI ja duSTa banyo ema mAnavuM ja paDaze, kemake be ya sthaLe vyabhicAra athavA svarUpAsiddhi doSa hovA chatAM tenuM jJAna na hovAthI ane bAdhanuM ja jJAna hovAthI te bAdha-doSane lIdhe ja anumiti-pratibaMdha thayo ema mAnavuM ja paDe. Ama bAdha doSa mAnyA vinA chUTako nathI. muktAvalI : evaM yatrotpattikSaNAvacchinne ghaTAdau gandhavyApyapRthivItvavattAjJAnaM tatra bAdhasyaiva pratibandhakatvaM vAcyam / na ca pakSe ghaTe gandhasattvAt kathaM bAdha iti vAcyam, pakSatAvacchedakadezakAlAvacchedenAnumiteranubhava siddhatvAditi / muktAvalI : have eka bIjuM evuM sthAna batAvazuM jyAM vyabhicArAdi koI doSa nathI nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 7 (104)
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ che ane mAtra) eka ja bAdha doSa che jene lIdhe ja anumiti-pratibaMdha thAya che. satpattikSachinno paTo vAna pRthvIvAta ahIM juo; jayAM jyAM pRthvItva ja che tyAM tyAM gaMdha che ja, mATe vyabhicAra doSa nathI. A prazna : AghaNIya ghaTamAM pRthvItva che ane gaMdha nathI mATe vyabhicAra doSa to ja che ja ne ? uttara : nA, e ja ghaTamAM dvitIyakSaNAvacchedena gaMdha che ja, mATe vyabhicAra na ja manuM kahevAya. saLavacAvRttitaM vyakti che. sAdhya gaMdha che, gadhavat dvitIyakSaNAdino ghaTa che, gavadanya jalAdi che, temAM pRthvItva avRtti che ja, mATe vyApti AvI gaI. A A prazna : prathamaNIya ghaTa e to gandhavAnya che, temAM pRthvItva vRtti che mATe A - sAdhyavadanyavRttitva rUpa vyabhicAra AvI ja gayo ne ? uttara : nA, je ekavAra sAdhyavad che (dvitIyAdikSaNAvacchedana) e ja pAcho sAdhyavadanya na banI zake. sAdhyavamAM sAdhyavo bheda na rahI zake, mATe vyabhicAra ja doSa AvI zakato nathI. che. vaLI ahIM svarUpAsiddhi paNa nathI, kemake pRthvItva hetu pakSa ghaTamAM rahe ja che. have A che. ahIM bAdha doSa jarUra che, kemake utpattikSaNAvacchinna ghaTamAM gandhAbhAva che ja. A prazna : pakSa ghaTamAM gaMdha to che pachI bAdha doSa kema ? ja uttaraH ame utpattikAlAvacchedana ghaTane pakSa tarIke lIdho che. temAM to gaMdha nathI A A ja. A rIte deza-kAlAvacchedana anumiti thaI zake che. che eTale ahIM vyabhicAra ke svarUpAsiddhi doSa che ja nahi, mAtra bAdha che. A sthAne che che anumiti-pratibandha karanAra mAtra bAdha-jJAna che ane hetune duSTa karanAra paNa mAtra bAdha che doSa che. eTale bAdha doSane anumiti-pratibaMdhaka tarIke mAnIne svataMtra hetvAbhAsa che mAnavo ja joIe. * muktAvalI : bAdhatavyApyabhinnA ye hetvAbhAsAstavyApyA api tanmadhya * evAntarbhavanti / anyathA hetvAbhAsAdhikyaprasaGgAt / bAdhavyApyasatpratipakSo bhinna eva, svatantrecchena muninA pRthagupadezAt / satpratipakSavyApyastu na pratibandhaka iti praghaTTakArthaH // e nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (105) ja na zake che
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ che muktAvalI : prazna : sAruM, to jema pAMcamo bAdha hetvAbhAsa che tema asAdhAraNa, . anupasaMhArI, sAdhyAprasiddhi, sAdhanAprasiddhi vigerene paNa svataMtra hetvAbhAso mAno che. che ne ? pAMca ja hetvAbhAsa kema mAno cho ? uttara : bAdha ane satratipakSa(bAdhavyApya)thI bhinna je vyabhicAra, virUddha ane asiddhi nAmanA traNa hetvAbhAsa che temanA vyApya evA hetvAbhAsono temanAmAM ja e samAveza karI levo. vyabhicAranA vyApya (avAntara) sAdhAraNa, asAdhAraNa ane anupasaMhArI che mATe ja che te traNeyano vyabhicArarUpa eka ja hetvAbhAsamAM samAveza karavo. asiddhinA vyApya che che svarUpAsiddhi, AzrayAsiddhi, vyApyatvAsiddhi vigere che. temano asiddhimAM ja samAveza Ii karavo. prazna : to pachI bAdha doSa paNa sarvadA satyaMtipakSa sthaLe saMbhave ja che. po vadvimAna ghUmI dUra vacamAvavAnnatAt ahIM satpatipakSa che tema bAdha paNa che ja. Ama jayAM jyAM satpatipakSa che tyAM tyAM bAdha che mATe satkRtipakSa doSa kI bAdhano vyApya banyo. mATe saspratipakSano bAdhamAM ja antarbhAva kema na karI levo ? mA tema thatAM cAra ja hetvAbhAsa raheze. uttara : tamArI vAta barobara che. chatAM bAdhanA vyApya satyaMtipakSane munioe che bhinna gaNyo che mATe temanI sAme koI dalIla karI zakAya nahi. prazna : satpatipakSano satkRtipakSanA vyApyamAM samAveza na thaI zake ? juo; a pvo vahninAr tat aa hRdo vayabhAvavAn hudatvAt / ahIM vanyabhAvano vyApya jala hetu che (sadhyAmAvavyApyo hetu viruddha) eTale ja che. ahIM virodha hetvAbhAsa che. have ahIM sAmo satkRtipakSa Ubho thayo che eTale have prazna mAM thAya che ke vahni hRdamAM che ke nahi? jo vahni = sAdhya damAM hoya to hetu jala hRdamAM che ja na ja hoya, kemake jala hetu virodha doSavALo hovAthI sAdhyanI sAthe vyApya nathI kintu che che. sAdhyAbhAvanI sAthe vyApya che. have jo jala hetu hRdamAM na hoya to svarUpAsiddhi doSa che na Avyo. ane jo vahni hRdamAM na hoya to jala to hRdamAM che ane vahni nathI mATe jalamAM ja vahnino vyabhicAra Avyo. Ama svarUpAsiddhi ke vyabhicAra be doSo upasthita thayA. to ahIM A be doSothI ja hetune duSTa mAnI levAya ane anumitino pratibaMdha gaNI che ja che nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (10) che je che
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ ja levAya to zuM vAMdho che? zA mATe satpatipakSane ahIM doSa tarIke gaNIne tenAthI hetu che ja duSTa karavo? ane anumitino pratibaMdha kahevo? Ama ahIM satratipakSanA vyApya banatAM ja ja svarUpAsiddhi ke vyabhicAramAM ja satpatipakSano samAveza na karI zakAya ? uttara : nA, satyaMtipakSanA vyApya doSo anumitinA pratibaMdhaka banI zake nahi, A A kemake pahelA satpatipakSa doSanuM jJAna thayuM che, tyAra pachI ja te satratipakSa doSanA A mAM jJAnane lIdhe svarUpAsiddha ke vyabhicAra doSanI kalpanA thaI che. mATe prathamapasthitika che A satyaMtipakSa ja anumiti-pratibaMdhaka bane, pazcAdupasthita svarUpAsiddhayAdi nahi. eTale ja AvA sthaLomAM paNa sampratipakSane ja svataMtra rIte anumiti-pratibaMdhaka mAnavo joIe. jo qArikAvalI : yaH sapakSe vipakSe ca bhavetsAdhAraNastu saH / yastUbhayasmAd vyAvRttaH sa cAsAdhAraNo mataH // 73 // muktAvalI : yaH sapakSa iti / sapakSavipakSavRttiH sAdhAraNa ityarthaH / sapakSaH * * nizcitasAdhyavAn / vipakSaH sAdhyavadbhinnaH / viruddhavAraNAya sapakSavRttitva- muktam / vastuto vipakSavRttitvameva vAcyam, viruddhasya sAdhAraNatve'pi - dUSakatAbIjasya bhinnatayA tasya pArthakyAt / - muktAvalI : have kArikAvalinA zlokomAM vizvanAtha paMcAnana prAcInone mAnya 1 sAdhAraNa vigere doSonA lakSaNa jaNAve che. pUrve lagabhaga ghaNI kharI vicAraNA thaI gaI che eTale ApaNe mukhya bAbatane ja che. ahIM sparzIzuM. sAdhAraNa : sapakSavipakSavRtti sAthAra: . nizcitasAdhyavAn sapakSaH / sAdhyavadbhinnaH (nizcitasAdhyAbhAvavAn) vipakSaH / je sapakSa ane vipakSa beyamAM vRtti hoya te hetu sAdhAraNa (vyabhicArI) kahevAya. A dhUmavAn va sthaLe sapakSa mahAnasa che, vipakSa ayogolaka che. beyamAM vahni rahe che mAM che mATe te vyabhicArI kahevAya. jo mAtra vipakSamAM ja vRtti hetune vyabhicArI kahe to virUddha paNa vipakSa-vRtti che mATe temAM vyabhicAranA A lakSaNanI ativyApti thaI che 0 0 0 nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (100) tA che
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ ja jAta. (virUddha hetu sAdhyAbhAvavamAM vRtti hoya. sAdhyAbhAvavat = vipakSa) have sapakSavRtti paNa kahyuM eTale te ativyApti nahi Ave, kemake virUddha hetu sapakSamAM paNa vRtti che hoto nathI. zo nitya kAryavAhU ahIM kAryatva hetu virUddha che, kemake te nityavAbhAvavatu ghaTAdimAM vRtti che parantu nityatvavat (sapakSa) AkAzAdimAM vRtti nathI. vastutaH vipakSavRttitva sAdhAratve e ja kahevuM barobara che. Ama kahevA chatAM virUddhamAM sAdhAraNanA A lakSaNanI ativyApti paNa nahi Ave. ane vipakSa = sAdhyavabhinna = sAdhyAbhAvava. temAM vRtti hetu. virUddha hetu paNa sAdhAbhAvavavrutti che chatAM virUddha-jJAna e sAdhyasAmAnAdhikaraNya4 grahanuM pratibaMdhaka che, jayAre vyabhicAra-jJAna e avyabhicAra-jJAnanuM pratibaMdhaka che, A ke kemake virUddhamAM sAdhyAbhAva sAthe hetunI vyApti che ke je sAdhya sAthenI hetunI vyAptine roke che. ane vyabhicAramAM sAdhyAbhAvavatRttitA che je sAdhyAbhAvavadavRttitArUpa che che avyabhicAra-jJAnane roke ja. che Ama be ya judA judA grahano pratibaMdha kare che mATe beyamAM vipakSavRttitva hovA chatAM be ya doSo judA judA rahIne potAnuM astitva dharAvI zake che eTale ja vipakSavRttitva' e ja sAdhAraNanuM lakSaNa karavAmAM virUddhamAM ativyApti thavAno koI ja A bhaya raheto nathI. ra muktAvalI : yastUbhayasmAditi / sapakSavipakSavyAvRtta ityarthaH / sapakSaH sAdhyavattayA nizcitaH / vipakSaH sAdhyazUnyatayA nizcitaH / zabdo'nityaH * zabdatvAdityAdau yadA zabde'nityatvasya sandehastadA sapakSatvaM ghaTAdInAmeva, * tavyAvRttaM ca zabdatvamiti tadA tadasAdhAraNam / yadA tu zabde'nityatvanizcayastadA nAsAdhAraNam / idaM prAcAM matam / navInamataM tu pUrvamuktam // muktAvalI : asAdhAraNa sapakSavipakSAvRttiH detuH sarathAra: sAdhAraNa e sapakSavipakSavRtti hetu kahyo, jyAre asAdhAraNa e sapakSavipakSaA avRtti hetu kahyo e khyAlamAM rAkhavuM. zonitya vIt mAM jyAre zabdamAM anityatvano saMdeha hoya tyAre ghaTAdi che e sapakSa bane. zabda- te ghaTAdimAM nathI rahetuM. vipakSa che AkAzAdi. zabda- te ja ja nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (108) mAM
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ AkAzAdimAM paNa nathI rahetuM. tethI zabdatva hetu asAdhAraNa doSathI duSTa bane. jyAre zabdamAM anityatvano nizcaya thaI jAya tyAre zabdatva asAdhAraNa doSathI duSTa na bane, paNa sadvetu banI jAya. A prAcInono mata che. navInoe to mAdhyamamAnadhino hetuH evuM asAdhAraNanuM lakSaNa karyuM che je ApaNe pUrve joI gayA chIe. pRthvI nityA gandhavattvAt / sapakSaH nityatvavAn AkAzAdiH / vipakSaH nityatvAbhAvavAn jalAdiH / sapakSa-vipakSa beyamAM hetu=gaMdha avRtti che mATe gaMdha hetu asAdhAraNa-doSaduSTa kahevAya. kArikAvalI : tathaivAnupasaMhArI kevalAnvayipakSakaH / ( parvato vahnimAn sattvAditi tatrAdimo bhavet // pRthvI nityA gandhavattvAditi syAdaparastathA / sarvaM tucchaM prameyatvAditi tatrAntimo bhavet // ) muktAvalI : tathaiveti / kevalAnvayipakSaka iti / kevalAnvayidharmAvacchinnapakSaka ityarthaH / sarvamabhidheyaM prameyatvAdityAdau sarvasyaiva pakSatvAt sAmAnAdhikaraNyagrahasthalAntarAbhAvAnnAnumitiH / muktAvalI : anupasaMhArI : prAcInonA mate anupasaMhArInuM A lakSaNa che : kevalAnvayipakSako hetuH / kevalAnvayipakSaka eTale kevalAnvayidharmAvacchizapakSaka ema artha karavo. kevalAnvayidharmAvacchinna che pakSa jeno te. je hetuno pakSa kevalAnvayI hoya te hetu anupasaMhArI kahevAya. sarvaM abhidheyaM prameyatvAt / sarvatva dharma sAteya padArthamAM maLe eTale kyAMya sarvatva dharmano abhAva na maLe, mATe nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (109)
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ A pakSa kevalAnvayI kahevAya. ahIM 'sarva vastu pakSAntargata che eTale pakSabahirbhata che A sapakSa-vipakSa to na ja maLe ane tethI sAdhya-hetunI vyAptino graha karavAnuM koI sthaLa para ja na maLe. (jema mahAna sAdimAM dhUma-vahninI vyAptino graha thato hato tema ahIM kyAMya ja ja na thAya, kemake badhuM ja pakSasvarUpa che, eTale ke badhe ya sAdhyano saMdeha che. sapakSa to A sAdhyanA nizcayavALo hoya.) have A rIte kyAMya vyAtigraha ja na thAya eTale A vyAptigraharUpa kAraNa vinA anumiti paNa na ja thAya. mATe Ama anumitino pratibaMdha ja thavAthI kevalAvayipalaka A hetu (anupasaMhArI) hetvAbhAsa banyo. muktAvalI : idaM tu na samyak, pakSakadeze sahacAragrahe'pi kSaterabhAvAt / che muktAvalIH prAcInonuM anupasaMhArInuM A lakSaNa mUkIne navyo tenuM khaMDana karatAM ja ja kahe che ke A lakSaNa barobara nathI. te A rIte : che bhale sarvamAM sAdhyano saMdeha che chatAM sarvanA ja ekadezabhUta koI eka ghaTamAM abhidheyatva-prameyatva sAdhya-hetunI vyAptino nizcaya jarUra thaI zake che. ane tethI gharofdheya: prameyavAhU (te ghaTa abhidheya che, prameya hovAthI) evI pakSakadeza ghaTamAM bira ja anumiti paNa thaI zake che. Ama A pakSanA ekadezamAM anumiti thaI eTale A anupasaMhArI doSa vyApti-jJAnano pratibaMdha karavA dvArA paraMparayA A anumitino che virodhI banI zakyo nahi mATe A anupasaMhArI doSa hetvAbhAsa banI zake nahi. te muktAvalI : astu vA sahacArAgrahaH, tAvatApyajJAnarUpAsiddhireva, na tu * hetvAbhAsatvaM tasya, tathApi kevalAnvayisAdhyakatvaM tattvamityuktam / muktAvalI: prAcIna ? nahi, pakSakadezamAM paNa AvI anumiti e vakhate thaI zake ja nahi, kemake jyAre sarvamAM sAdhyasaMdeha che tyAre sarvAntargata ghaTamAM paNa sAdhyasaMdeha ja ja che, eTale te vakhate te ghaTamAM vyApti(sahacAra)no nizcaya thaI zakato ja nathI. ane che jayAre sahacAragraha na thAya tyAre pakSekadezamAM paNa anumiti na ja thAya. che navyo: bhale tyAre, ame kabUla karIzuM ke sarvekadezamAM paNa sahacArano graha bhale huM na thAya, parantu to ya hetu e hetvAbhAsa to nahi ja bane, kemake tyAM te vyaktine che che sahacAra(vyApti)no je agraha (ajJAna) che tethI ja anumitino pratibaMdha thaI jaze, je che. arthAt vyAptino agraha e ja svarUpa sat anumiti-pratibaMdhaka banI jaze. Ama 0 0 nyAyasiddhAnnamuktAvalI bhAga-2 0 (11
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ sahacArAgraha eTale vyAptinuM ajJAna e purUSanuM dUSaNa banaze ane tethI anumiti aTakI jAya ema ja kahevuM joIe. paNa te svarUpasat vyApti-agraha hetune to duSTa banAvI zake nahi. jo vyAptinA agrahanuM jJAna hoya ane te vyAptijJAnano pratibaMdha kare to te anumitikaraNanuM pratibaMdhaka banatAM hetu duSTa banata. paNa ahIM to vyAptinA agrahanuM jJAna nathI kintu vyAptino agraha svarUpasat ja anumitine rokI de che mATe A rIte to hetu anupasaMhArI banI zake ja nahi. prAcIna : to pachI anupasaMhArInuM lakSaNa zuM ? navyo H e to ame pUrve ja kahyuM che ke satyanAmAvApratiyogipakSamAotujo hetuH anupasaMhArI / arthAt kevalAnvayipakSasAdhyahetuko hetuH anupasaMhArI / A anupasaMhArI doSanuM jJAna vyatireka-vyAptino pratibaMdha karavA dvArA anumitino pratibaMdhaka bane che mATe tyAMno hetu hetvAbhAsa bane. kArikAvalI : yaH sAdhyavati naivAsti sa viruddha udAhRtaH // 74 // ( gotvAdisAdhye heturhi yatrAzvatvAdiko bhavet // ) muktAvalI : yaH sAdhyavatIti / evakAreNa sAdhyavattvAvacchedena hetvabhAvo bodhitaH / tathA ca sAdhyavyApakIbhUtAbhAvapratiyogitvaM tadarthaH // muktAvalI : virUddha : sAdhvavyApIbhUtAmAvapratiyogI hetuH / athavA sAdhyAmAvasaadhko hetuH / ayaM pi6: zotvavAn azvattAt / ahIM azvatva hetu e gotva sAdhyano sAdhaka nathI kintu gotvAbhAvasvarUpa sAdhyAbhAvano sAdhaka che mATe A azvatva hetu virUddha kahevAya. 'sAdhyavamAM je hetu na hoya te hetu virUddha kahevAya' ema kahIe to A virUddhanA lakSaNanI asAdhAraNamAM ativyApti thaI jAya che, kemake asAdhAraNa hetu sapakSa(vipakSa) vyAvRtta hoya che eTale sAdhyavat sapakSamAM te nathI ja raheto. eTale A ativyApti dUra karavA sAdhyavattvAvacchedana sAdhyavamAM je hetu na raheto hoya tene virUddha kahyo, arthAt sAdhyavyApakIbhUtAbhAvapratiyogI hetune virUddha kahyo. have asAdhAraNamAM lakSaNanI ativyApti nahi thAya, kemake virUddha hetu badhA sAdhyavamAM ja nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 (111)
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ nathI raheto, arthAt mAtra sAdhyAbhAvava(vipakSa)mAM rahe che, jyAre asAdhAraNa badhA ja sAdhyavatamAM ja nathI raheto ema nathI, kemake e to sAdhyAbhAvavat = vipakSamAM paNa che * na rahe. TUMkamAM virUddha e mAtra sapakSamAM ja nathI raheto, vipakSamAM to rahe che, jayAre ja asAdhAraNa to sapakSamAM ane vipakSamAM paNa nathI raheto, eTale je sapakSamAM ja na rahe te viruddha evuM lakSaNa karavAthI vipakSamAM paNa na rahenAra asAdhAraNamAM ativyApti nahIM A ja thAya. kArikAvalI : AzrayAsiddhirAdyA syAtsvarUpAsiddhirapyatha / vyApyatvAsiddhiraparA syAdasiddhiratastridhA // 75 // pakSAsiddhiryatra pakSo bhavenmaNimayo giriH / hado dravyaM dhUmavattvAdatrAsiddhirathAparA // 76 // vyApyatvAsiddhiraparA nIladhUmAdike bhavet / muktAvalI : asiddhiM vibhajate-AzrayAsiddhirityAdi / pakSAsiddhiriti / / AzrayAsiddhirityarthaH / apareti / svarUpAsiddhirityarthaH / nIladhUmAdika iti / OM nIladhUmatvAdikaM gurutayA na hetutAvacchedakaM svasamAnAdhikaraNavyApyatA-* - vacchedakadharmAntarAghaTitasyaiva vyApyatAvacchedakatvAt / dhUmaprAgabhAvatvasaGgrahAya svasamAnAdhikaraNeti / muktAvalI : kArikAvalImAM asiddhinA traNa bheda batAvyA che ane tenA lakSaNo ja tathA daSTAnto ApyA che. te badhuM prAyaH navyonI samAna che. pharaka mAtra vyApyatAA siddhimAM paDe che. 1. manamayo bipi. vadviSAr dhUpati = pakSAsiddhi (AzrayAsiddhi) kara 2. dUra dravya dhUmatu = svarUpAsiddhi. 3. parvato vahvanuM niItaghUmar = vyApyatvAsiddhi. vyApyatvAsiddhinuM navyonuM lakSaNa sopafdho cheH hatuM. ethI ahIM parvato dhUNavA je vaa daSTAnta hatuM. jayAre prAcIno kahe che ke jo hetumAM gurUbhUta dharma hoya to te hetutA ja mA = vyApyatAno avacchedaka banI zake nahi. parvato vahniA nIttadhUmA sthAne dhUmatanI mA e ja che ke je nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (112) te che
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ ja apekSAe nIladhUmatva e gurUbhUta dharma hovAthI hetaniSTha hetutA = vyApyatAno che A avacchedaka banI zake nahi. prAcIna kahe che ke vyApyatAno avacchedaka te ja dharma banI zake je svasamAnAdhikaraNavyApyatAvacchedaka dharmAntarathI aghaTita hoya. nIladhUmatva e vyApyatAno avacchedaka na banI zake, kemake sva= nIladhUmatva, eno e para samAnAdhikaraNa je vyApyatAvacchedaka dharmAntara dhUmatva, enAthI A nIladhUmatva to ghaTita A A ja che. Ama svasamAnAdhikaraNavyApyatAvacchedaka dharmAntara dhUmatvathI sva=nIlamatva dharma che aghaTita nathI mATe te nIladhUmata vyApyatAvacchedaka banI zake nahi. ahIM jo "svasamAnAdhikaraNa' padano niveza na karata to parvato vahniAr dhUmaUITche. kAvat sthaLe dhUmaprAgabhAvatva e vyApyatA vacchedaka nahi banavAnI Apatti Ave, kemake te dhUmaprAgabhAvatva e vyApyatAvacchedaka dharmAntara je dhUmatva, enAthI ghaTita ja che. A - have svasamAnAdhikaraNa evo vyApyatAvacchedaka dharmAntara levAno kahyo ane tenAthI aghaTita jovAnuM kahyuM eTale vAMdho nahi Ave, kemake dhUmatva e dhUmaprAgabhAvatva(sva)no ja samAnAdhikaraNa evo vyApyatAvacchedaka dharmAntara to nathI ja, kemake dhUmaprAgabhAvamAM che kI dhUmaprAgabhAvatva rahe paNa dhUmaprAgabhAvamAM dhUmatva na ja rahe. eTale have svasamAnAdhikaraNamAM vyApyatAvacchedaka dharmAntarathI aghaTita dhUmaprAgabhAvatva banI javAthI te vyApyatAvacchedaka ja banI jaze. kArikAvalI : viruddhayoH parAmarza hetvoH satpratipakSatA // 77 // (zrAvAtvAhito nityanityag iAryatAlitaH ) muktAvalI : viruddhayoriti / kapisaMyogatadabhAvavyApyavattAparAmarze'pi na * * satpratipakSitatvamata uktaM viruddhayoriti / tathA ca svasAdhyaviruddhasAdhyAbhAvavyApyavattAparAmarzakAlInasAdhyavyApyavattAparAmarzaviSaya ityarthaH // muktAvalI : satpatipakSa virUddha evA be sAdhyanA sAdhaka je be hetu, emano je te parAmarza, emAM santra vidyamAna che pratipakSarUpa sAdhyAbhAvano sAdhaka apara hetu je A hetuno, te prathama hetu satpatipakSa kahevAya. e ja rIte prathama hetunI apekSAe bIjo . A hetu satpatipakSa kahevAya. ke je che nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (113)
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ hUdo vahnimAn dhUmAt / hUdo vahnyabhAvavAn jalAt / A be anumitinA vahnivyApyadhUmavAn hRdaH / parAmarza che : vahnyabhAvavyApyajalavAn hUdaH / ahIM vahni ane vattvabhAva e be virUddha sAdhyo che. emanA sAdhaka dhUma ane jala be hetuo che. emAM dhUma hetu evo che ke jeno pratipakSI = potAnA sAdhyanA abhAvano sAdhaka jala hetu vidyamAna che, ane jala hetu evo che ke jeno pratipakSI potAnA sAdhyanA abhAvano sAdhaka dhUma hetu vidyamAna che. mATe vidyamAna che pratipakSI jemane tevA te be ya hetune satpratipakSa kahevAya. = Ama AvA be satpratipakSa UbhA thatAM be ya parAmarzathI thanArI anumitiono pratibaMdha thaI jAya. 'virUddha evA parAmarza levAnA' ema ame kahyuM che eTale RSisaMyogavyApyavRkSatvavAnuM vRkSa: ane RSisaMyogamAvavyApyavRkSatvavAnuM vRkSa: evA be parAmarza UbhA thavA chatAM ahIM satpratipakSa doSa nahi Ave, kemake A be parAmarza virUddha nathI. zAkhAvacchedena ane mUlAvacchedena kapisaMyoga ane tadabhAva be ya rahI zake che. eTale A be parAmarzathI thanArI be ya anumiti zAstrAvacchinno vRkSa: pisaMyogavAn ane mUtnAvacchinno vRkSa: pisaMyogamAvavAnuM thaI zake. eTale have niSkarSa e Avyo ke svAsthyaviruddhasAdhyAmAvavyApyavattAparAmarzakaaliinsaadhyvyaapyvttaapraamrshvissyo hetuH satpratipakSaH / hRdo vahnimAn dhUmAt / hUdo vahnyabhAvavAn jalAt / A be anumitiomAM dhUma ane jala hetu satpratipakSa che, mATe sva= dhUma-jala, temanuM sAdhya anukrame vahni ane varjyabhAva, eno virUddha je sAdhyAbhAva = vanyabhAva, valkyabhAvAbhAva (vahi), eno je parAmarza = vanyabhAvavyApyajalavattAno ane vaEbhAvAbhAvavyApyadhUmavattAno. e parAmarzakAlIna je vahnivyApyavattAno ane varjyabhAvavyApyavattAno parAmarza, teno viSaya dhUma-jala, te satpratipakSa banyA. nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 7 (114)
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArikAvalI : sAdhyazUnyo yatra pakSastvasau bAdha udAhRtaH / utpattikAlInaghaTe gandhAdiryatra sAdhyate // 78 // muktAvalI : sAdhyazUnya iti / pakSaH pakSatAvacchedakaviziSTa ityarthaH / tena ghaTe gandhasattve'pi na kSatiH / evaM mUlAvacchinno vRkSaH kapisaMyogItyatrApi voghyam // iti zrIvizvanAthapaJcAnanabhaTTAcAryaviracitAyAM siddhAntamuktAvalyAmanumAnakhaNDam muktAvalI : bAdha : sAdhyAmAvavAnuM pakSa: I utpattikAlIno ghaTaH gandhavAn pRthvItvAt / ahIM pakSatAvacchedaka utpattikAlInatva, tadviziSTa pakSa = utpattikAlIna ghaTa. temAM gaMdha nathI mATe ahIM bAdha doSa che. jo pakSatAvacchedaka viziSTane pakSa tarIke na laIe ane sAmAnyataH ghaTane ja pakSa tarIke laIe to bAdha doSa na Ave, kemake dvitIyAdi kSaNomAM to ghaTamAM gaMdha che ja. A to kALane pakSatAvacchedaka banAvyo mATe bAdha doSa Avyo. A ja rIte dezane paNa pakSatAvacchedaka banAvI zakAya. mUlAvacchinno vRkSaH kapisaMyogI etadvRkSatvAt / ahIM paNa bAdha doSa che, kemake mUlAvacchedena vRkSamAM kapisaMyogano abhAva che. ahIM prAcInonA mate hetvAbhAsanA lakSaNo pUrNa thayA. nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 ) (115)
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ navyonA mate hopa lakSaNa diSTAnDa pratibadhdha bananAra 1. ananta sAdhAraNAdyanyatamatvam (i) saapaa29|| sAdhyavadanyavRttiH hetuH / parvato dhUmavAn vahne: sAdhyavadanya avRttitvarUpa vyAtijJAna ** (ii) asaadhaa24|| | sAdhyAsamAnAdhikaraNo hetuH | zabdaH nityaH zabdatvAt | sAdhyasAmAnA dhikaramyarUpa bhA.jJAna (ii) anupasaMhArI atyantAbhAvApratiyogipakSa- | sarvaM abhidheyaM prameyatvAt | vyatiresAdhyahetuko hetuH vyAtijJAna * 2. vizeSa (1)sAdhyavyApakIbhUtAbhAva-| zabdaH nityaH kAryatvAt | anumiti ja (ahIM be prakAre pratiyo * GRAtAvyA 7.) (2) sAdhyAbhAvasAdhako hetuH | zabda: nityaH kAryatvAt | anumiti che. 3. asiddhi AzrayAsiddhyAdyanyatamatvam (i) mAzrayAsiddhi pakSatAvacchedakAbhAvavAn kAJcanamayaH parvato parAmarza pakSaH vahnimAn dhUmAt (i) sva35siddhi hetvabhAvavAn pakSaH parvato vahnimAn jalAt / parAmarza (ii) vyApyatpAsiddhi sopAdhiko hetuH parvato dhUmavAn vaH parAmarza 8 (1) sAdhyAprasiddhi | sAdhyatAvacchedakAbhAvavat parvataH kAJcanamayavahnimAn | 52rAmarza sAdhyam dhUmAt (4) sApanAprasiddhi hetutAvacchedakAbhAvavAn parvato vahnimAn kAJcanamaya- vyAptiAna dhUmAt 4. saRtipakSa sAdhyAbhAvavyApyavAn pakSaH | hRdo vahnimAn dhUmAt manumita hudo vaqyabhAvavAn jalAt | 5. bAdha sAdhyAbhAvavAn pakSaH | hRdo vahnimAn dhUmAt anumati hetuH * nyAyasiddhAntabhutAvalI laag-2.| * *
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ (prAcInonA mate doSa lakSaNa deNAnta pratibadhdha bananAra 1. anekAnta sAdhAraNAdyanyatamatvam kara (1) sAdhAraNa sapakSavipakSavRttiH hetuH | dhUmavAn vahna: vyAptijJAna ) asAdhAraNa 2. sapakSAvRtti: hetuH 2. zabdaH nitya: vyAtijJAna zabdatvAt (anitya-asAdhAraNa) 2. sapakSavipakSa vyAvRtto 2. pRthvI nityA vyAtijJAna (AvRtti:) hetuH gandhavattvAt (nitya-asAdhAraNa) (i) anupasaMhArI | vevatAnvayapakSo hetuH | sarva pidhe prameyatvat sapakSa-vipakSanI aprasiddhi thatAM hetumAM che sAdhvasAmAnAdhikaraNyarUpa che bhAtigaDA A 2. virodha sAdhyavyApI pUtApAva- | gayuM chedvAna azvatthAt, anumiti pratiyogitvam 3. asiddhi AzrayAsiddhyAdyanyatamatvam ja () Azrayasiddhi pakSatAvacchedakAbhAvavAn pakSaH | kAJcanamayaparvato parAmarza vahnimAn dhUmAt che. (i) svarUpAsiddhi | hetvabhAvavAn pakSaH to vahimAnuM dhUmAt | parAmarza (i) vyApyatvAsiddhi | detutAna che : parvato vahimAna nIttadhUmAn | parAmarza . (a) sAdhyAprasiddhi navyA pramANe navyo pramANe navyo pramANe (ba) sAdhanAprasiddhi no pramANe navo pramANe navo pramANe vizeSaH prAcIno vaddhimAnuM nIladhUmata sthaLe sAdhanAsiddhi sAthe vyApyatvAsiddhi paNa kahe che. rinyAyasiddhAntabhaktAvalI bhAga-2 0
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. satpratipakSa 5. bAdha sAdhAraNa 1 anekAnta agRhItAprAmANyakasAdhyavyA - hUdo vahnimAn dhUmAt pyavattvopasthitikAlInA- kUvo vacamAvavAn natAt | anumiti gRhItAprAmANyakasAdhyAbhAva vyApyavattvopasthitiviSayo hetu: sAdhyAbhAvavAn pakSaH ra virodha asAdhAraNa anupasaMhArI X AzrayA siddhi utpattikAlIno ghaTaH gandhavAn pRthvItvAt pAMca hetvAbhAsa 3 asiddhi svarUpAsiddhi vyApyatvA siddhi vyApyatvAsiddhi anumAna khaMDa samApta 4 satpratipakSa sAdhyA siddhi nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 7 (118) anumiti sAdhanA siddhi bAdha
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ e ja che ke A pariziSTa : 1 - - hetvAbhAsamAM vyApyatvAsiddhi aMge vizeSa spaSTIkaraNa vAyagranthonuM anveSaNa karatAM vyApyatvAsiddhi doSa traNa rIte maLe che : navyonA ja ja mate ropafdho hetu vyApyatvAsiddha kahevAya che. prAcInonA mate hetuta navaccho thaI che che. vyApyatvAsiddhi kahevAya che. ane trIjo eka mata che je vyAptigrAhakapramANAbhAvaprayukta che chevyApyatvAsiddhi doSa kahe che. have ApaNe kramazaH traNeyano vicAra karIzuM. ja (1) popafdho cheH vyApyatvasiddha parvato ghUmavAnu valle : triAtanayatvAn ityAdi A sthaLanA udAharaNo che che. jyAM vahni che tyAM dhUma che evI vyApti nathI, kemake ayogolakamAM vyabhicAra Ave che che che. e ja rIte jyAM maitrA(kAgaDI vizeSa)tanayatva che tyAM badhe zyAmatva che evuM nahi, kemake tenA zvetatanayamAM vyabhicAra Ave che. eTale vahni ane maitrAtanayatvamAM dhUma ane A zyAmatva sAdhyanI vyApyatA (vyApti) asiddha che. have parvato ghUmavAn va mAM ArkempanasaMyoga e upAdhi che ane tene lIdhe hetu vadvimAM dhUmanI vyApti AvI jAya che, mATe ema kahevAya ke hetu vatimAM dhUmanI je A vyApti che te svAbhAvika nathI kintu aupAdhika che : upAdhine lIdhe che ane tethI hetu sopAdhika che. have A vAta vistArathI vicArIe. maja dhUma e sAdhya che. eno prayojaka vahni nathI kintu ArkempanasaMyoga che, kemake vati che che to ayogolakamAM che chatAM tyAM dhUma nathI, mATe dhUmanI prayojatA hetubhUta vadvimAM nathI ja che ema kahevAya. paNa jyAM ArsencanasaMyoga che tyAM dhUma jarUra che mATe dhUma sAdhyano che che. prayojaka ArdradhanasaMyoga ja che. Ama sAdhyanI prayojakatA upAdhimAM rahI, hetumAM nahi. huM ja dhUma sAdhyano A prayojaka ArTabdhanasaMyoga e hetu = vahninI samIpa rahIne hetu = vahnimAM paNa dhUma sAdhyanI prayojakatA lAvI de che, arthAt bhale hetu vahnimAM sAdhya che ja dhUmanI prayojakatA nathI paraMtu AndhanasaMyogaviziSTa vahnirUpa hetumAM dhUma sAdhyanI che A prayojakatA jarUra che, kemake jayAM ArsendhanasaMyogaviziSTa vahni che tyAM dhUma avazya che. A AthI ja 35 = sAthena vAyotiyA mAthAne che yAyite sa 35dhi: ema che. kahevAya che. hetunI najadIkamAM rahI jaIne hetumAM sAdhyanI vyAptine je lAvI de te upAdhi. A uparathI joI zakAya che ke hetumAM upAdhine kAraNe vyApyatA AvI, arthAt ja ja nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (11) jo koI
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ maka vastutaH hetumAM svarUpataH to vyApyatA asiddha che e ja vAta nakkI thaI. eTale je hetu che. sopAdhika hoya tyAM vyApyatA asiddha hoya e vAta sthira thaI jAya che. mATe ja topadho hetuH vyAkhyatvasiddha kahyuM. A saMsthAno maitrItanayatvat sthaLe paNa A ja hakIkata che. ahIM zAkapAkajanyatva e kara upAdhi che. kAgaDInA je eka baccAmAM zyAmatva (sAdhya) che tenuM prayojaka maitrAtanayatva ja nathI, arthAt e maitrAnuM tanaya che mATe te zyAma che ema nathI, kemake bIjuM maitrAtanaya che zveta paNa che. eTale zyAmatvanuM prayojaka maitrAtanayatva nathI e vAta nakkI thaI. A to zyAmatvanuM prayojaka koNa ? e praznanA uttaramAM samajavuM ke zAkapAkajanyatva che che e zyAmatvanuM prayojaka che. je kALe je bacce maitrAnA udaramAM hoya te vakhate jo maitrA che. khUba zAka khAya to tenAthI udarastha bagsa zyAma varNavALuM thAya ane je bacce udaramAM che ja hoya tyAre jo maitrA khUba zAka na khAya to te bacce zyAma varNavALuM na thAya. e uparathI ja ja nakkI thAya che ke zyAmatvanuM prayojaka zAkapAkajanyatva che, nahi ke maitrAtanayatva. Ama ja A sAdhya zyAmatvano prayojaka hetu = maitrAtanayatva na banatAM upAdhi zAkyAkajanyatva banyo. A upAdhi hetunI sAthe rahIne hetumAM sAdhyanI vyAptinuM (prayojakatAnuM) AdhAna kare che. jyAM jyAM zAkapAkajanya maitrAtanayatva che tyAM tyAM jarUra zyAmatva che ja. te che Ama hetumAM upAdhine lIdhe sAdhyanI vyApti AvI paNa svarUpataH to vyApyatA ja nathI mATe hetu e vyApyatvAsiddha kahevAya. upAdhi sahita hetu e doSa che mATe tAdAtmasaMbaMdhathI e hetu duSTa paNa banI jAya. e A upAdhi svAbhAvavavruttitvasaMbaMdhathI hetumAM rahe che mATe hetu e sopAdhika bane che ja che. sva =ArTebdhanasaMyoga, svAbhAvavat = ayogolaka, tagnirUpitavRttitA vahni hetumAM A che mATe tAdezavRttitvasaMbaMdhathI sva = upAdhi hetumAM gaI. mA praznaH ghUmavIna va sthaLe vaddhi hetune vyApyatvAsiddha kema kaho cho ? vyabhicArI mA A ja kaho ne ? A bemAM bheda zuM che? be ya vyAptijJAnanA ja pratibaMdhaka che ne? upAdhi ja e sAdhAbhAvavaayogolaka)mAM hetunI avRttitAno abhAva jaNAve che eno artha che che e ke sAdhyAbhAvavamAM hetu vRtti che ema te jaNAve che. Ama sAdhyAbhAvavat che A avRttitvAbhAva vyApyatvAsiddha doSa ane sAdhyAbhAvavavRttitva rUpa vyabhicAra doSa be che. - ya eka ja svarUpa che to beyane judA kema mAnyA? ja uttara H barobara che. beya doSa eka svarUpa hovA chatAM beyanA doSatAvacchedaka judA ja nA nyAyasiddhAnta muktAvalI bhAga-2 0 (12) e che ke ja ke
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ ja che. sAdhAbhAvavadhU avRttitvAbhAva e vyAkhavAsiddhi doSa che, teno doSatAvacchedaka ja sAdhyAbhAvavaavRttitvAbhAvatva che, jayAre sAdhyAbhAvavatti e vyabhicAra doSa che, eno doSatAvacchedaka sAdhyAbhAvavadhRttitva che. Ama doSa eka chatAM doSatAvacchedakabhedena doSa-bheda thaI gayo. (2) hetutAna vacce gharSa vyApyatvasiddhiH | jo "sopAdhi hetu vyApyatvasiddhaH' e navyonuM vyApyatvAsiddhinuM lakSaNa che, jyAre prAcIno kahe che ke purutharSatA hetutI vacce gharSa vyApyatvasiddhiH | A parvato vadvimAna nItadhUma ahIM dhUmatvApekSayA gurUbhUta naladhUmatva dharma che. e hetunAvacchedaka banI zake nahi mATe hetumAM vyApyatAnI asiddhi thaI. nIladhUmatvaM hetutAnavacchedakam me zAna vhnivyaapyniildhuumtvaavcchinnniilja ghUmavAnuM parvata: evA parAmarzanuM pratibaMdhaka bane che. nIlaghUmavaM nIttadhUma evA samUhAlaMbana jJAnamAM sva= nIladhUmatva, tadviSayaka A ukta jJAna, tadviSaya dhUma, temAM tAdezaviSayatna AvyuM. e saMbaMdhathI nIladhUmatva doSa che che dhUmamAM jatAM te duSTa banyo. che. AnI sAme navyo kahe che ke A vAta barobara nathI. jyAM nIladhUma che tyAM vahni che ja che ja, mATe naladhUmamAM paNa vatinI vyApti to che ja, mATe nIladhUmamAM vyApyatAnI che. asiddhi to na ja kahevAya. eTale sopAdhi detuM vyAkhyatvasiddhaH ema ja kahevuM che joIe. (3) vyatiprAdiBHUTTmAvat vyavasiddhiH. zabdaH kSaNikaH sattvAt jaladharapaTalavat / ahIM je sat hoya te kSaNika hoya tevI vyAptinuM grAhaka koI pramANa ja maLatuM che paNa nathI. ulaTuM je ghaTAdi sat che te kSaNika nathI evI ja pratIti thAya che. mATe ahIM vyAptigrAhaka-pramANa na hovAthI vyAkhavAsiddhi doSa che ema keTalAka mAne che. TUM ja nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (121)
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa : 2 jI jAna vAto baTavIna triparimA sthAne je pratiyogivyadhikaraNa-abhAvanI aprasiddhi-prayukta avyApti ApI teno nirAsa keTalAka A rIte kare che : che. temanuM kahevuM e che ke mahAkAlamAM mahAkAlano bheda kAlikasaMbaMdhathI to rahI zake che che paraMtu svarUpasaMbaMdhathI na rahI zake. (abhAvIyavizeSaNatA saMbaMdha be prakAranA che che kAlika saMbaMdharUpa ane svarUpasaMbaMdharUpa. ahIM svarUpasaMbaMdharUpa abhAvIyavizeSaNatA saMbaMdha che ja levo.) eTale svarUpasaMbaMdhathI to mahAkAlano bheda (anyonyAbhAva) bhUtalAdimAM ja che ja rahe. have te bhUtalamAM ghaTa paNa saMyogasaMbaMdhathI che eTale bhUtalamAM mahAkAlabheda ane ghaTanuM che sAmAnAdhikaraNya che. A sAmAnAdhikaraNya svarUpasaMbaMdha ane saMyogasaMbaMdhathI ghaTita che. A svarUpasambandhena mahAkAlabhedasAmAnAdhikaraNyaM saMyogena ghaTe vartate / - have svarUpasaMbaMdhathI mahAkAlabheda bhUtalamAM ja rahe. kAlikasaMbaMdhathI to alabatta mahAkAlabheda mahAkAlamAM rahe. paNa ethI ja te kAlikasaMbaMdha na letAM svarUpasaMbaMdhathI mahAkAlabheda lIdho ke je mahAkAlamAM rahI zake nahi. have A svarUpasaMbaMdhathI ja mahAkAlabheda jema mahAkALamAM na rahI zake tema svarUpasaMbaMdhathI mahAkAlabhedaviziSTa ghaTa kI che paNa mahAkALamAM na rahI zake. ja prazna H kAlikasaMbaMdhathI to mahAkAlabhedaviziSTa ghaTa mahAkALamAM rahI zakaze ne ? uttara : nA, mahAkAlabheda = vizeSaNa, ghaTa = vizeSya, e be ya jyAM rahe tyAM ja ja temanA saMbaMdhoe paNa rahevuM ja joIe. temanA saMbaMdhothI viziSTa banelA te be bhUtalAdi para upara to rahI zake che paNa mahAkAlamAM rahI zake che ke nahi ? te have joIe. mahAkAlabhedaviziSTa je ghaTa che temAM mahAkAlabhedano svarUpasaMbaMdha che ane ghaTano A saMyogasaMbaMdha che. viziSTaghaTanI adhikaraNatA tyAM ja maLe jyAM A be ya saMbaMdhathI A A vizeSaNa-vizeSya hAjara hoya. mahAkAlamAM svarUpathI mahAkAlabheda ane saMyogathI ghaTa che na rahI zakatA nathI mATe viziSTaghaTanI adhikaraNatA kAlikasaMbaMdhathI paNa na Ave. tAtparya bhAla e che ke svarUpasaMbaMdha-ghaTita mahAkAlabhedanuM sAmAnAdhikaraNya che A ghaTamAM che eTale e viziSTa ghaTa mahAkAlamAM rahI zake nahi. che , tema thAya to mahAkAlamAM svarUpasaMbaMdhathI mahAkAlabheda paNa rahI javAnI Apatti UbhI thAya. Ama svarUpasaMbaMdha-ghaTita sAmAnAdhikaraNya-saMbaMdhathI ja che. mahAkAlabheda sAmAnAyikaraNya ghaTa mahAkAlabhedaviziSTa je pratiyogI ghaTa che tenuM adhikaraNa nyAyasiddhAnamuktAvalI bhAga-ra 0 (12) 0 svarUpe
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkAla banI zake nahi, arthAt te pratiyogInA abhAvanuM ja mahAkAla adhikaraNa bane, je che eTale e mahAkAlabhedaviziSTa ghaTAbhAva pratiyogivyadhikaraNa banI gayo. tethI ja A pratiyogitAvacchedaka mahAkAlabhedaviziSTaghaTatva ane sAdhyatAvacchedaka ghaTatva che mATe A pratiyogitAnavacchedaka sAdhyatAvacchedaka banavAthI lakSaNanI avyApti na rahI. A A kecit' matamAM muktAvalikArane asvarasa che. temanuM kahevuM e che ke A maja sAdhyatAvacchedaka saMbaMdha kAlikasaMbaMdha che, teno anuyogI mahAkAla che ane pratiyogI ghaTa che. (mahAkAlamAM kAlikathI ghaTa vRtti che.) eTale ahIM mahAkAlAnuyogika kAlika che ja saMbaMdha che, arthAt mahAkAlamAtravRtti kAlikasaMbaMdha e sAdhyatAvacchedaka saMbaMdha che. have che A mahAkAlavRttikAlikasaMbaMdhathI to mahAkAlabhedaviziSTa ghaTa pratiyogInuM adhikaraNa che koI ja nahi banI zake, kemake mahAkAla mAtravRtti kAlikasaMbaMdhathI to koIpaNa vastu rahI che che zake to mahAkAlamAM ja rahI zake, bhUtalAdi upara nahi. have svarUpasaMbaMdhaghaTita che. ni mahAkAlabhedaviziSTa ghaTa mahAkAlamAtravRttikAlikasaMbaMdhathI bhUtala upara to rahI zake ja che ja nahi ane mahAkAlamAM paNa rahI zake nahi, kemake svarUpasaMbaMdhaghaTita mahAkAlabheda lIdho hato ja che mATe te to ukta saMbaMdhathI mahAkAlamAM paNa rahI na zake. Ama mahAkAlabhedaviziSTa ghaTa = pratiyogInuM adhikaraNa ja aprasiddha thaI jatAM A pratiyogivyadhikaraNa abhAva aprasiddha thaI jAya. ane tethI lakSaNanI avyApti thAya ja. mA kAlikasaMbaMdhane sAbitAvacchedaka saMbaMdha laIe to viziSTa ghaTanA adhikaraNanI aprasiddhirUpa doSa na Ave, kemake kAlikena viziSTaghaTanuM bhUtala adhikaraNa banI zake che mAM che (eka kALamAM rahelI be vastumAM eka vastu bIjImAM kAlikasaMbaMdhathI rahI zake.) eTale ja che. kecita matamAM pratiyogInA adhikaraNanI aprasiddhi na AvI. paNa have jyAre mahAkAla- che mAtravRtti kAlikasaMbaMdha lIdho tyAre pratiyogi-adhikaraNanI aprasiddhi AvI gaI. e A asvarasa hovAthI kecit'no mata tyAgavA sAthe vastutatuM karIne ja pratiyogitAvacherasambanzanaityAdi navuM lakSaNa karyuM jeno vArtA ghaTavAna A vAnaparimAn sthAne paNa samanvaya thaI gayo. 0 nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (123) e che ke je
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ upamAna-khaMDa kArikAvalI : grAmINasya prathamataH pazyato gavayAdikam / sAdRzyadhIrgavAdInAM yA syAt sA karaNaM matam // 79 // vAkyArthasyAtidezasya smRtirvyApAra ucyate / gavayAdipadAnAM tu zaktidhIrupamA phalam // 80 // muktAvalI : upamitiM vyutpAdayati- grAmINasyeti / yatrAraNyakena kenacid grAmINAyoktaM 'gosadRzo gavayapadavAcya' iti / pazcAcca grAmINena kvacidaraNyAdau gavayo dRSTastatra gosAdRzyadarzanaM yajjAtaM tadupamitikaraNam / tadanantaraM 'gosadRzo gavayapadavAcya' ityatidezavAkyArthasmaraNaM yajjAyate tadeva vyApAraH / tadanantaraM 'gavayo gavayapadavAcya' iti jJAnaM yajjAyate tadupamitiH / muktAvalI : koI eka grAmINa jaMgalamAM jato hato. rastAmAM eka AraNyaka (vanavAsI) maLyo. teNe grAmINane kahyuM ke je gosadaMza hoya te gavaya kahevAya, arthAt vanamAM tane gosadeza koI prANI dekhAya to tene tAre gavaya samajavuM. tyArabAda vanamAM te grAmINe gosadeza eka pazupiNDa joyuM. temAM tene gosAdRzyanuM pratyakSa thayuM. ane pachI tarata ja pelA AraNyake kahela (atidiSTa) vAkyArthanuM smaraNAtmaka jJAna thayuM } gosadRzo gavayapadavAcyaH / bheTale uttarakSo tene jJAna thayuM } gavayaH gavayapadavAcyaH / arthAt hoI gavaya hoya te 'gavaya' sevA pahathI hevAya. 1. sahIM 'gosAdRzyaddarzana' se upamiti - 427 ( upamAna- prabhAe) che. 2. gosadRzo gavayapadavAcyaH khevaM atidRiSTa (upaddiSTa) vAsyArthasmaraNa te vyApAra 3. gavayaH gavayapadavAcyaH se upamiti-prabhA che. muktAvalI : na tu 'ayaM gavayapadavAcya' ityupamitiH, gavayAntare zaktigrahAbhAvaprasaGgAt // muktAvasI : DeTalAI uhe che 3 'ayaM (purovartI piNDaH ) gavayapadavAcyaH nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 7 (124)
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ ************* upamiti-pramA che' paNa te barobara nathI, kemake jo tema ja mAnIe to gavaya-padanI zaktino graha mAtra purovartI gavayamAM ja thayo eTale bIjA anupasthita gavayomAM gavaya-padanI zaktino agraha thavAnI Apatti Ave. eTale ke bIjA gavayane joIne 'te gavaya paNa gavayapadavAcya che' tevuM bhAna nahi thavAnI Apatti Ave, mATe tema na mAnatAM viya: rAvayapAttvaH e ja upamiti-pramA mAnavI joIe. upamAna khaMDa samApta Te nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 (125) 1 1
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ nA ja zabdakhaMDa mAM che ne * kArikAvalI : padajJAnaM tu karaNaM dvAraM tatra padArthadhIH / zAbdabodhaH phalaM tatra zaktidhI: sahakAriNI // 81 // muktAvalI : zAbdabodhaprakAraM darzayati-padajJAnaM tviti / na tu jJAyamAnaM padaM karaNaM, padAbhAve'pi maunizlokAdau zAbdabodhAt / * padajJAna e karaNa che ke muktAvalI : have zabdakhaMDanuM nirUpaNa kare che. padajJAna = karaNa. padajJAnajanya padArthopasthiti (smaraNa) = vyApAra. vAkyArtha-bodha = zAbdabodha. zaktijJAna = sahakArikaraNa. varNanA samUhane pada kahevAya, padonA samUhane vAkya kahevAya. (1) padajJAna be prakAranA hoya che : zrAvaNapratyakSAtmaka ane smaraNAtmaka. (i) ghaTa-padanuM zravaNa karavAthI ghaTa-padanuM je zrAvaNapratyakSAtmaka jJAna thAya che te. (i) pustakamAM lakhelI ghaTa-padArthanuM smaraNa karAvatI "gha, Ta' evI je rekhA, tene A gha-Ta evo uccAra karyA vinA jyAre jovAmAM Ave tyAre te rekhAdarzana ghaTa-padanuM A udbodhaka (mAraka) bane ane tethI te vakhate aMtaramAM je ghaTa-padanuM smaraNa thAya te smaraNAtmaka ghaTa-padajJAna kahevAya. che e ja rIte koI be AMgaLI batAve ane te vakhate mauna rahIne joyA bAda che "aMguli-laya' evA padanuM je smaraNa thAya te paNa smaraNAtmaka pada-jJAna kahevAya. Ama TUMkamAM be prakAranA padajJAna thayA : zrAvaNapratyakSAtmaka ane smaraNAtmaka. AmAMnuM koIpaNa padajJAna e zAbdabodha pratye karaNa che. prAcIna padajJAnane karaNa na mAnatAM jJAyamAna padane karaNa mAne che. tenuM khaMDana karatAM muktAvalikAra kahe che ke te barobara nathI, kemake tema mAnavAmAM vyatireka-vyabhicAra Ave che che, arthAt jJAyamAna-pada na hovA chatAM zAbdabodha-kArya thAya che. e jJAyamAna pada eTale vartamAnakAlInazrAvaNapratyakSajJAnaviSayabhUta pada. ja che anyAyasiddhAnamuktAvalI bhAga-2 0 (12) ja
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ - eka maunI(mauna dhAraNa karatA saMtoe keTalAka zloko banAvyA. have tene bolyA vinA vinA devadatte vAMcyA. have ahIM jo pUrve maunIe zloko bolIne devadattane zrAvaNapratyakSa ja ja karAvyuM hota to paNa hamaNAM te padonuM smaraNAtmaka jJAna hota ane tenA viSayarUpa te ja A zlokanA pado hota, athavA jo devadatta pote ja bolIne te zloko vAMcato hota to ja vartamAnakAlIna zrAvaNa-pratyakSanA viSayIbhUta te zlokonA pado banI jAta, arthAt to ja to te pado zrAvaNapratyakSaviSaya banI jAta. paNa tema to nathI, eTale ke pratyakSAtmaka zrAvaNajJAna nathI, mATe pratyakSAtmaka zrAvaNajJAnanA viSayIbhUta te pado nathI chatAM tyAM ja mA te zloko vAMcavAthI zAbdabodha thAya che mATe vyatireka-vyabhicAra Avyo. ja amAre to padajJAnathI zAbdabodha thavAno niyama che eTale tyAM te padonI rekhAo jovAthI te rekhAdarzana padanA smaraNanuM uddhodhaka bane eTale te padonuM smaraNAtmaka jJAna che ja thAya ane tethI tyAM zAbdabodha paNa avazya thAya. che mATe jJAyamAna padane zAbdabodha pratye karaNa na manAya, padajJAnane ja zAbdabodhI che. pratye karaNa mAnavuM joIe. muktAvalI : padArthadhIriti / padajanyapadArthasmaraNaM vyApAraH / anyathA padajJAnavataH pratyakSAdinA padArthopasthitAvapi zAbdabodhApatteH / muktAvalI : (2) padArtha-smaraNAtmaka jJAna e vyApAra che. praznaH jo zAbdabodha kArya pratye padArtha-smaraNAtmaka jJAnane vyApAra mAnazo to che ja anvaya-vyabhicAra Avaze, kemake padArtha-smaraNAtmaka jJAna hovA chatAM zAbdabodha thato ja ja nathI. te A rIte : eka mANasane ghaTa evuM pada sAMbhaLavAthI zrAvaNapratyakSAtmaka pada-jJAna thayuM athavA ja manamAM ghaTa padanuM smaraNAtmaka jJAna thayuM. tyArapachI sAme ja paDelA ghaTa sAthe ja cakSusaMnikarSa thayo athavA to teNe bhUtala upara ghaTanI anumitirUpa jJAna karyuM. Ama ja che tene pratyakSAdithI ghaTa-padArthanuM smaraNAtmaka jJAna thayuM. have uttarakSaNe A sthitimAM che che "ghaTa'nuM pratyakSa ke anumitirUpa jJAna thAya che paNa zAbdabodha thato nathI e hakIkata che, je che kemake cakSu saMnikarSAdithI ghaTa-padArthanuM pratyakSa jJAna thAya to te ghaTapadArthanA pratyakSa jJAna che bAda ghaTanA zAbdabodha thaI zake nahi. eTale Ama ghaTa-padArthanuM smaraNAtmaka jJAna hovA chatAM zAbdabodha-kArya na thavAthI anvaya-vyabhicAra doSa Avyo. nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (12) te ja che
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttara : sAruM tyAre, ame kahIzuM ke te ja padArtha-smaraNAtmaka jJAna zAbdabodha pratye vyApArAtmaka kAraNa bane je padajJAnajanya hoya, arthAt padajJAnajanya evA padArthasmaraNAtmaka jJAnane ja ame zAbdabodhanuM vyApArAtmaka kAraNa kahIzuM. have cakSuHsaMnikarSa AdithI janya padArtha-smaraNAtmaka jJAna zAbdabodha pratye vyApAra ja nathI mATe anvaya-vyabhicAra doSanI Apatti nathI. muktAvalI : tatrApi vRttyA padajanyatvaM bodhyam / anyathA ghaTAdipadAtsamavAyasambandhenA''kAzasmaraNe jAte AkAzasyApi zAbdabodhApatteH / vRttizca zaktilakSaNAnyataraH sambandhaH / muktAvalI : prazna H sAruM, to ya hajI Apatti che. devadattane ghaTa-padanuM jJAna thayuM. tyAra pachI tene manamAM thayuM ke,"ghaTa zabda ? oha, zabda to AkAzano guNa che." Ama tene ghaTapada-jJAnathI AkAza-padArthanuM smaraNa thayuM. ghaTa e zabda che ane AkAzano guNa che, eTale dhaTa zabda (pada) ane AkAza vacce guNa-guNIbhAva saMbaMdha che. 'savadhijJAnaM aparakSadhismAra matti' e nyAyathI ghaTa-zabdAtmaka eka saMbaMdhInuM jJAna thatAM tarata ja tenA bIjA saMbaMdhI AkAzanuM smaraNa thaI jAya temAM kAMI navAI nathI. eTale devadattane ghaTa-padanA jJAnathI samavAyasaMbaMdha dvArA AkAza-padArthanuM smaraNa thayuM. have A AkAza-padArthanuM smaraNa to ghaTapadajJAnajanya ja che. eTale have A AkAza-padArthanA smaraNa bAda-uttarakSaNe-'AkAza'no zAbdabodha (AAza:) thaI javAnI Apatti Avaze. vastutaH AkAzano zAbdabodha thato nathI. uttara : sAruM, to ame kahIzuM ke padajJAnathI je padArthasmaraNa thAya te padArthasmaraNa tyAre ja zAbdabodha pratye vyApArAtmaka kAraNa bane jyAre te padArtha-smaraNa utpanna karavAmAM padajJAne vRtti-saMbaMdhano sahakAra lIdho hoya. kahevAno Azaya e che ke padajJAna ane vRtti-saMbaMdha e be ya bhegA thaIne je padArtha-smaraNane utpanna kare te ja padArtha-smaraNa zAbdabodha pratye vyApArAtmaka kAraNa bane. ghaTa-padanuM jJAna hoya ane samavAyasaMbaMdha hoya (je vRtti-saMbaMdha nathI) ane e be bhegA maLIne je padArtha-smaraNa utpanna kare tenAthI zAbdabodha thAya nahi. nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 7 (128)
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ ghaTapada-jJAna hoya ane tenI sAthe vRtti-saMbaMdhano sahakAra hoya ane e be bhegA maLIne je padArtha-smaraNa utpanna kare te ja padArtha-smaraNa zAbdabodha pratye vyApArAtmaka kAraNa banI zake. vRtti-saMbaMdha eTale zAbdabodhAnukUla-saMbaMdha. zAbdabodhane anukUla (janaka) zakti ane lakSaNA ema be saMbaMdha che mATe te beyane vRtti-saMbaMdha kahevAya. eTale TapadanuM jJAna e zakti lakSaNA-anyatara koIpaNa eka saMbaMdhanA sahakAra sAthe je padArtha-smaraNa utpanna kare te padArtha-smaraNa avazya zAbdabodha pratye vyApAra bane. prastuta sthaLe ghaTapada-jJAna pachI samavAyasaMbaMdhanA sahakArathI AkAza-padArthanuM smaraNa thayuM che mATe have te AkAza-padArthanA smaraNathI AkAzano zAbdabodha thavAnI Apatti nahi Ave, kemake te AkAza-padArthasmaraNa padajJAnathI utpanna thayuM che paNa ahIM padajJAna sAthe zakti-lakSaNAnyatara vRtti-saMbaMdha nathI. zakti ane lakSaNA-saMbaMdhanA svarUpanI vAta AgaLa kahevAnA che. Ama e vAta nakkI thaI ke vRttisambandha (zakti-lakSaNAnyatarAtmaka) sahaSkRta padajJAna e padArtha-smaraNa utpanna kare ane te padArtha-smaraNathI zAbdabodha-kArya thAya. muktAvalI : atraiva zaktijJAnasyopayogaH / pUrvaM zaktigrahAbhAve padajJAne'pi tatsambandhena tatsmaraNAnutpatteH / padajJAnasya hi ekasambandhijJAnavidhayA padArthopasthApakatvam / muktAvalI : prazna : to pachI have vRttisaMbaMdha (zakti-lakSaNAnyatara jJAna) e padArthasmaraNa pratye kAraNa bane tema zAbdabodha pratye paNa kAraNa bane ne? uttara H nA, zaktijJAnano to padArtha-smaraNa utpanna karavA pUrato ja upayoga che. zAbdabodha pratye to te anyathAsiddha che, arthAt vRttijJAna padArtha-smaraNa utpanna karavAmAM ja caritArtha (niSThitArtha) banI jaIne zAbdabodha pratye anyathAsiddha bane che. zAbdabodhane to vRttijJAnathI utpanna thayeluM padArthasmaraNa ja utpanna karI de. tyAM vRttijJAnanI jarUra rahetI nathI. prazna : vRttijJAnane padArthasmaraNa pratye kAraNa zA mATe mAnavuM joIe ? uttara : A to bahu sIdhI vAta che. ghaTapadanuM zravaNAtmaka ke smaraNAtmaka jJAna thAya nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 7 (129)
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 0 che eTalA mAtrathI-ghaTapadanA jJAna dvArA-ghaTapadArthanuM smaraNa thaI zakatuM nathI. ghaTapadanuM jJAna che ja hoya ane ghaTapadanI vRtti (zakti) ghaTa-padArthamAM che evuM paNa sAthe ja jJAna hoya tyAre ja A ja ghaTa-padArthanuM smaraNa thaI zake che. mATe ghaTapadArthanuM smaraNa ghaTanI vRtti-(zakti)nA A jJAna vinA thaI zakatuM ja nathI mATe vRttijJAnane padArtha-smaraNanuM to kAraNa mAnavuM ja joIe. prazna : to ema karo, padArtha-smaraNa pratye vRttijJAnane ja kAraNa mAno. padajJAnane nA ka kAraNa mAnavAnI zI jarUra che? kemake jo vRttijJAna vinA padArtha-smaraNa thaI zakatuM ja ke na hoya to te vRttijJAnane ja padArtha-smaraNa pratye kAraNa mAno ane tenAthI ja padajJAna , anyathAsiddha banI jAya. che. uttara : nahi, padArtha-smaraNa pratye padajJAna ane vRttijJAna beyanI AvazyakatA che. je huM ekeyanA vinA cAle tema nathI. ghaTa ane ghaTa-padArtha vaccenA vRtti(zakti)saMbaMdhanuM jJAna che. hoya eTalA mAtrathI ghaTa-padArthanuM smaraNa utpanna na thaI jAya. "sambanyijJAna , apasavvacizmAOM mavati' e nyAye aparasaMbaMdhI ghaTapadArtha che, to tenuM smaraNa tyAre A ja thAya jayAre tenA eka saMbaMdhI ghaTapadanuM jJAna hoya. pada ane padArtha (ghaTapada ane A ghaTapadArtha) e be vacce vAcya-vAcakabhAva saMbaMdha che. eTale ghaTa-padArtharUpa saMbaMdhInuM smaraNa tyAre ja thAya jayAre tenA saMbaMdhI ghaTapadanuM jJAna thAya. eTale ghaTapadanA jJAna ja vinA ghaTapadArthanuM smaraNa thaI zake nahi, mATe padArtha-smaraNa pratye padajJAna ane A vRttijJAna be ya kAraNa che, ekeya anyathAsiddha nathI. zAbdabodha pramA padArthopasthiti ubhayathI janya padajJAna padazAnI vRttizAna muktAvalI : zaktizca padena saha padArthasya sambandhaH / sA cAsmAtpadAdayamA * boddhavya itIzvarecchArUpA / Adhunike nAmni zaktirastyeva, 'ekAdaze'hani pitA nAma kuryAt' itIzvarecchAyAH sattvAt / AdhunikasaGketite tu na . 0 0 0 0 nyAyasiddhAnta muktAvalI bhAga-2 (130) ni ja che
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaktiriti sampradAyaH / navyAstu IzvarecchA na zaktiH, kintvicchaiva, tena AdhunikasaGketite'pi zaktirastyevetyAhuH / * zakti-nirUpaNa * muktAvalI : zakti ke lakSaNA e padanA padArtha sAthe saMbaMdharUpa che. smAta palAta je samartho voddhivya: evI je IzvarecchA te ja zakti che. asmAt ghaTapadAt ayaM pRthubunodarAdyAtmakajAtyAkRtiviziSTavyaktirUpo'rtho / ja tivya kRtyartha ghaTapadathI ghaTapadArthano bodha thAo' evI je IzvarecchA che te ja ghaTapadamAM rahelI A ghaTapadArtha-nirUpita zakti che. padamAM zakti rahe mATe pada zakta kahevAya ane padArtha zakya kahevAya. A praznaH agiyAramA divase pitA potAnA putranuM rameza vigere nAma pADe che. te rameza ja che padamAM to IzvarecchA rUpa zakti nahi rahe ne ? kemake tyAM kyAMthI IzvarecchA Ave ? che uttara : vizena pitA nAma ' evI zruti che, eTale Izvaroccarita che A zruti hovAthI tyAM paNa IzvarecchA che ja. A prazna : vyAkaraNamAM nadI-vRddhi-i-lupha vigere je pANinI Adie karelA Adhunika saMketo che temAM to IzvarecchArUpa zakti nathI ja. ane jo zakti na hoya to e nadI vigere Adhunika padothI je padArthano bodha thAya che te zI rIte thAya che? kemake jo nadI vigere Adhunika pado zakta na bane to tenAthI padArthano bodha paNa na ja thAya. che uttara : tamArI vAta barAbara che. ame to tyAM IzvarecchArUpa zakti mAnatA nathI. A che chatAM te te nadI vigere saMketothI padArthabodha thAya che te nadI vigere saMketomAM zaktino che je bhrama thavAthI thAya che. che. ahIM navyo to kahe che ke ema kahevuM barobara nathI. sarvatra IzvarIya icchA e ja ja zakti padArtha nathI kintu IcchA e zakti padArtha che. eTale veda-padomAM IzvarecchArUpa ja zakti che, jyAre Adhunika saMketomAM saMketa-kartAnI IcchArUpa zakti che ema mAnavuM e A ja barobara che. * muktAvalI : zaktigrahastu vyAkaraNAditaH / tthaahike jo nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (131) ni che
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaktigrahaM vyAkaraNopamAnakozAptavAkyAd vyavahAratazca / vAkyasya zeSAdvivRtervadanti sAnnidhyataH siddhapadasya vRddhAH // * zaktigrahanA upAyo : muktAvalI : prazna : te te padomAM te padArtha-nirUpita zakti paDelI che evo ja zaktigraha (zaktijJAna) zI rIte thAya ? uttara : evo zaktigraha ATha rIte thAya. ja (1) vyAkaraNathI (2) upamAnathI (3) kozathI (4) AptavAkyathI (5) vyavahArathI (6) vAkyazeSathI (7) vivRttithI (8) siddhapadanA sAnnidhyathI. muktAvalI : dhAtuprakRtipratyayAdInAM zaktigraho vyAkaraNAdbhavati / kvacit * . sati bAdhake tyajyate / yathA vaiyAkaraNairAkhyAtasya kartari shktirucyte| caitraH * pacatItyAdau kA saha caitrasyAbhedAnvayaH / tacca gauravAttyajyate / kintu kRtau * zaktirlAghavAt / kRtizcaitrAdau prakArIbhUya bhAsate / - muktAvalIH (1) vyAkaraNathI zaktigraha: (i) dhAtu (i) prakRti (rAma, pAcakAdi nAma) tathA (ii) pratyayAdino zaktigraha vyAkaraNathI thAya che. dA.ta. (i) mU dhAtunI che ja zakti sattArthamAM che. (i) "rAma' padanI zakti rAma padArthamAM che. (ii) ti' pratyayanI trIjo pu. e.va.) zakti kartA arthamAM che. kyAMka bAdhaka maLe to vyAkaraNokta zaktigraha tyAgavAmAM Ave che. jemake hamaNAM A ja kahyuM ke ti' vigere pratyayanI zaktino graha vaiyAkaraNonI daSTie kartArthamAM thAya che, paNa taiyAyiko AmAM gauravarUpa bAdhaka joIne tene tyAgIne te "ti' vigere pratyayanI zakti kRti-arthamAM mAne che. - vaiyAkaraNonA mate "tino artha kartA che. je caitraH vitA ahIM 'ti' = kartA. "caitrAbhinna karyA padArthamAM 'ti'nI zakti che ja che' ema temanuM kahevuM che. vyAkaraNano niyama evo che ke jayAM kartA abhihita thaI jAya che tyAM nAmamAtranI prathamA vibhakti Ave ane jo kartA anabhihita rahe to kartAnI tRtIyA vibhakti ja ja nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (132) kika
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ave. caitra: padghati / ahIM ti pratyayathI kartA abhihita thaI gayo eTale caitranI tRtIyA vibhakti na AvI paNa nAmamAtrarUpa caitranI prathamA vibhakti AvI. parantu caiaLa pacyate sthaLe tti pratyaya nathI eTale kartA anabhihita rahyo che mATe caitra kartAnI tRtIyA vibhakti AvI. naiyAyiko kahe che ke caitra: pati sthaLe tti no artha caitrAbhinna kartA karIe emAM gaurava che, kemake tyAM kartA e tti no zakyArtha banyo mATe kartAmAM zakyatA rahI. zakyatAno avacchedaka kartRtva banyo. kartRtva eTale kRti (kartAmAM rahenAra dharma). kRti to anaMta che eTale zakyatAvacchedaka anaMta banavAthI gauravAt tti no artha kartA na manAya kintu ti no artha kRti ja mAnavo joIe. AthI kRti zakya bane ane zakyatAvacchedaka kRtitva (eka ja) jAti bane jemAM lAdhava che. A kRti caitramAM prakAra= vizeSaNa tarIke bhAse che. pALAnubhatimAn caitra muktAvalI : na ca karturanabhidhAnAccaitrAdipadAnantaraM tRtIyA syAditi vAcyam, kartRsaMkhyAnabhidhAnasya tatra tatratvAt / muktAvalI : prazna H jo A rIte tti thI kRti abhihita bane ane kartA abhihita na bane to 'anAmihite taMtti tRtIyA' e vyAkaraNa-sUtrAnusAra anabhihita kartA caitranI tRtIyA vibhakti AvavI joIze, eTale 'caitra: tahutaM pannati' ne badale 'caitreLa tavuE padmati' prayoga thavAnI Apatti Avaze. naiyAyika : vyAkaraNa-sUtrano tame je artha karyo ke 'anabhihita kartA hoya to tyAM caitrAdinI tRtIyA vibhakti Ave' te barobara nathI. e sUtrano artha e che ke jyAM kartRsaMkhyA anabhihita hoya tyAM kartAnI tRtIyA vibhakti Ave. tti pratyayathI kRti ane kartRsaMkhyA e be abhihita thAya che. eTale Ama katRsaMkhyA-ekatva-abhihita thaI javAthI kartA caitranI tRtIyA vibhakti AvI zake nahi. kartA kRti saMkhyA caitreLa taDuta: pate / ahIM caitranI tRtIyA vibhakti jarUra Ave, kemake 'te' AkhyAtano artha ahIM kRti nathI kintu karmatva che. mATe kartAnI saMkhyA ahIM anabhihita hovAthI caitra-padanI kartArthamAM nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 (133) 201
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyA vibhakti AvI ane te AkhyAtArthathI karmata ukta banI jatAM taskula , nAmamAtrAnI prathama vibhakti AvI. * muktAvalI : saMkhyAbhidhAnayogyazca karmatvAdyanavaruddhaH prathamAntapadopasthApyaH / na muktAvalIH praznaH AkhyAtArthathI konI saMkhyA abhihita bane? konI saMkhyA abhihita ja na bane? e to tame kahyuM nathI. caitraH taDu pati sthaLe ti AkhyAtathI kartA caitragata che che. saMkhyA ja abhihita bane ane tethI kartA caitranI tRtIyA vibhakti na Ave to te ja che ja rIte 22 tAlu: pravya sthaLe te AkhyAtathI taskulanI saMkhyA abhihita banI che che eTale taskula padanI tRtIyA vibhakti na AvI. AvuM zA mATe? te' AkhyAtArthathI ja caitranI saMkhyA abhihita kema na bane ? ane tema thatAM zA mATe caitranI prathama vibhakti ja na Ave? tame to AgAtArthathI taskulanI ja saMkhyA abhihita karI ane tethI taskula A padanI prathama vibhakti mUkI ane caitranI saMkhyA AkhyAtArthathI anabhihita karIne te caitranI tRtIyA vibhakti rAkhI emAM niyAmaka koNa ? TUMkamAM AkhyAta dvArA A ka saMkhyAbhidhAnayogya koNa bane? te kaho. uttara : varNavInavaddhiH prathamIttapoSasthApya: saMgrAmiAnayo: . che je karmatva, karaNatyAdi dharmothI anAkrAnta hoya ane prathamAnta padathI upasthApya che je hoya te pada AkhyAtArtha saMkhyAbhidhAnane yogya bane. caitrastaDukta pati sthaLe caitra pada che e ja karmavAdithI anAkrAnta che ane prathamAntapadopasthApya che mATe caitranI ja saMkhyA A AkhyAtArthathI abhihita thAya. taskula pada to karmavAvaruddha che ane prathamAnta pado pasthApya paNa nathI, mATe tenI saMkhyA AkhyAtathI abhihita thAya nahi. ka praznaH to pachI je prathamAntapadopasthApya hoya tenI saMkhyA AkhyAtathI abhihita ka thAya eTaluM ja kaho ne ? caitra: tADu pati sthaLe caitra e prathamAntapadopasthApya pada che mATe tenI ja saMkhyA AkhyAtathI abhihita banI jaze. uttara : karmavAdyanavaruddha' na kahIe to na cAle. te A rIte : - zretra pati taDunaH . ahIM koIe karmatvano prathamAmAM lAkSaNika prayoga karyo. te have A taskula pada paNa prathamAntapadopasthApya thaI gayuM eTale have taskulanI saMkhyA - AkhyAtathI abhihita thaI javAnI Apatti Ave. vastutaH caitranI saMkhyA ja AkhyAtathI abhihita thAya che. A Apatti dUra karavA karmavAghanavaruddha evuM 1 ja nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (13) ja che che
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamAntapadopasthApya kahevuM joIe. taDula pada bhale prathamAntapadopasthApya thayuM paNa karmatvathI to AkrAnta ja che mATe tenI saMkhyA AkhyAtathI abhihita thaI zake nahi. caitra pada ja karmatvAdyanavaruddha che ane prathamAntapadopasthApya paNa che mATe tenI ja saMkhyA AkhyAtathI abhihita bane. Ama caitra kartAnI saMkhyA abhihita thaI javAthI caitranI tRtIyA vibhakti na AvI. (anamiti tari tRtIyA !) muktAvalI : karmatvAdItyasyetaravizeSaNatvena tAtparyAviSayatvamarthaH, tena caitra iva maitro gacchatItyAdau na caitre saMkhyAnvayaH / muktAvalI : prazna H sAruM, je karmatvAghanavaruddha hoya ane prathamAntapadopasthApya hoya tenI saMkhyA AkhyAtathI abhihita thAya evuM tame kahyuM to paNa be sthaLe Apatti Ave che : (1) caitra va maitro rAti / ahIM vastutaH maitranI saMkhyA AkhyAtathI abhihita thAya che, arthAt AkhyAtathI saMkhyAbhidhAnayogya maitra ja che. paNa jo karmatvAghanavaruddha ane prathamAntapadopasthApya padane saMkhyAbhidhAnayogya kaho cho to have 'caitra' paNa tevuM ja pada hovAthI AkhyAtathI caitranI paNa ekatva saMkhyA abhihita thaI javAnI Apatti Avaze. (2) vavavaM anaM mukhyate / ahIM AkhyAtArtha ekatva saMkhyAno anvaya vastutaH 'anna' pada sAthe thAya che paNa have tema nahi thavAnI Apatti Avaze, kemake 'anna' prathamAntapadopasthApya hovA chatAM karmatvathI anAkrAnta to nathI ja. uttara H sAruM tyAre, 'karmatvAghanavaruddha'no artha ame 'tavizeSaLatyena tAtparyAMviSayatvam' evo karIzuM. karmatvAghanavaruddha te ja kahevAya je karmatvathI itara vizeSaNonA tAtparyano viSaya na hoya. caitra va maitro pati sthaLe caitra e itaravizeSaNatvena tAtparyAviSaya nathI. karmatvathI itara 'va'no artha sAdazya che. A sAdazyamAM (ItaramAM) caitra e vizeSaNa bane che. te A rIte : caitranirUpita sAdazya che mATe sAdRzyamAM nirUpitatva che. e nirUpitatvasaMbaMdhathI caitra e sAdazyamAM jAya, arthAt caitravat sAdazya thAya. Ama Itara = sAdazyanA vizeSaNa tarIkenA tAtparyano viSaya caitra banI gayo, itaravizeSaNatvena tAtparyAviSaya na banyo mATe te caitra pada karmatvAghanavaruddha na rahyuM eTale tenI saMkhyA nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 (135)
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ A AkhyAtathI abhihita banavAnI Apatti na ja Ave. maitra pada to sAdezyAdi itaranA vizeSaNa tarIke tAtparyano viSaya nathI ja, mATe te karmavAghanavaruddha evuM prathamAntapadopasthApya che ja, eTale tenI saMkhyA AkhyAtathI ja abhihita banI ja jAya. parva ane mukhyatve ahIM have mane pada karmavAghanavaruddha= itaravizeSaNatvena ja tAtparyAviSaya banI jAya che, kemake anna pada e karmatvathI itara sAdRzya- katAdinuM che vizeSaNa bane evA tAtparyano (evI vaktAnI IcchAno) viSaya nathI ja. A rIte "katyAghanavaruddha padanA nivezanuM phaLa kahyuM. * muktAvalI : yatra karmAdau na vizeSaNatve tAtparyaM tadvAraNAya prathamAnteti / yadvAra * dhAtvarthAtiriktAvizeSaNatvaM prathamadalArthaH / tena caitra iva maitro gacchatItyatra 3. caitrAdervAraNam / muktAvalIH have 'prathamAntapado pasthApya" kema kahyuM ? te kahe che. jo A niveza na ja kare to caitra: tADuna pati sthaLe taDulanI saMkhyA AkhyAtathI abhihita thaI javAnI che Apatti Ave, kemake taskula pada e karmatvathI itara sAdezyAdinuM vizeSaNa bane evA ja che tAtparyano aviSaya che ja. Ama te karmavAdyanavaruddha thaI jAya. paNa have prathamAntaja padopasthApya kahevAthI taskula pada prathamAnatapado pasthApya nathI mATe tenI saMkhyA AkhyAtathI abhihita thavAnI Apatti nahi Ave. vaiyAkaraNo sarvatra kartAne dhAtvarthanuM vizeSaNa mAne che. eTale temanA mate to caitra taputre pati ityAdi sthaLe caitra vigere kartA e karmatvathI itara je dhAtvartha, tenuM che che vizeSaNa bane che. vaiyAkaraNonA mate dhAtvarthamukhyavizeSyaka zAbdabodha thAya che. caitraH taNDulaM pacati = caitrAbhinnakartRkataNDulakarmakapAkaH / ka vizeSaNa vizeSya = caitrastRta kuttAva . niyAyikonA mate prathamannArthamukhyavizeSyaka zAbdabodha thAya che. ziyAsiddhAntabhaktAvalI bhAga-2 0 (13
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ caitraH taNDulaM pacati = taNDulakarmakapAkAnukUlakRtimAn caitrH| eTale vaiyAkaraNonA matamAM kartA e karmavetaravizeSaNatvanA tAtparyano aviSaya no banatAM karmavetaravizeSaNatvanA tAtparyano viSaya ja banI jAya che. Ama thatAM kartA e ja karmavAghanavaruddha nahi rahetAM tenI saMkhyA AkhyAtathI abhihita nahi thavAnI Apatti ja Ave. ja A hakIkatane lakSyamAM laIne have navyo ubhaya-saMmata evuM karmavAghanavaruddha padanuM A kara nirvacana karatAM kahe che ke dhAtvathatirivatAvizeSaUAvaM tvAdanavaruddhatvam samajavuM. A che have caitra: tapaTu pati sthaLe caitra e karmavAghanavaruddha banI jaze, kemake te dhAtvarthanuM A ja vizeSaNa che, dhAtvarthathI atirikta arthanuM to avizeSaNa ja che. ja caitra rUva maitro chitti sthaLe caitra e dhAtvarthathI atirikta sAdazyanuM vizeSaNa che A mATe te caitra pada karmavAghanavaruddha na rahyuM, mATe te prathamAntapado pasthApya hovA chatAM tenI A saMkhyA AkhyAtathI abhihita nahi ja thAya. * muktAvalI : stokaM pacatItyAdau stokAdervAraNAya ca dvitIyadalam / tasya dvitIyAntapadopasthApyatvAdvAraNamiti / te muktAvalIH have jo "prathamAntapadopasthApya' dvitIya dala na kahe to toe pati e ja sthaLe stoka padanI saMkhyA AkhyAtathI abhihita thavAnI Apatti Ave, kemake A stoka che - pada e dhAtvarthanuM ja vizeSaNa (kriyAvizeSaNa) che eTale dhAtvarthathI atirikta arthanuM che che to avizeSaNa che, mATe te karmavAghanavaruddha thaI gayuM. tethI "to paraMta:, stomni patti' evA prayoga thavAnI Apatti Ave, kemake tenI saMkhyA AkhyAtathI abhihita ane na thAya. paNa te dvitIyAntapadopasthApya che eTale prathamAntapado pasthApya padanA nivezathI karI che tenI saMkhyA AkhyAtathI abhihita thavAnI Apatti nahi Ave. kAraNa ke te ja kriyAvizeSaUInAM sUryavaM napuMtijJA ' e niyamathI stokAdi pado dvitIyAntaja padopasthApya ja hoya. muktAvalI : evaM vyApAre'pi na zaktirgauravAt / ratho gacchatItyAdau tu vyApAre Azrayatve vA lakSaNA / jAnAtItyAdau Azrayatve, nazyatItyAdau pratiyogitve / A nirUkSaUL I a nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (13 kilo
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ * vyApAramAM zakti nathI * muktAvalI : A rIte taiyAyikoe vaiyAkaraNonI je mAnyatA ke "AkhyAtArthanI A mA zakti kartAmAM che teno nirAsa karIne AkhyAtArthanI zakti kRtimAM sAbita karI. ja mImAMsako AkhyAtanI zakti vyApAramAM mAne che. temanuM kahevuM e che ke jo A AkhyAtanI zakti kRtimAM mAnIe to ratho chati ityAdi sthaLe 3ttarachuM vaMthonutimAna ratha evo anvaya thAya je bilakula yogya nathI, kemake kRti to cetanamAM rahe, jaDa rathamAM nahi. eTale kRtimAn ratha bolAya ja nahi. A Apatti dUra che ja karavA te naiyAyikoe AvA sthaLe kRtinI vyApAramAM lakSaNA karavI paDe ane tAdRzavyApAravAnuM ratha evo anvaya upapanna karavo paDe. Ama vyApAramAM kRtinI ja A lakSaNA karavAnuM gaurava UbhuM karavA karatAM AkhyAtanI zakti ja vyApAramAM mAnI levAthI A lakSaNo na karavI paDe. eTale Ama lAghavAt AkhyAtanI zakti vyApAramAM ja mAnavI ja joIe. A AnI sAme naiyAyiko kahe che ke kRtine badale vyApAramAM AkhyAtanI zakti mAnavAmAM paNa gaurava to che ja, kemake vyApAratva eTale taktItve sati tanna- che. nanakSatvam Ama vyApAratva e ja tvathI ghaTita thavAthI gauravagrasta che mATe kRtimAM ja AkhyAtanI zakti mAnavI joIe. mImAMsaka : to pachI ratho nacchati sthaLe zuM karazo ? naiyAyika: gamananukranItimAna ratha: evA tAtparyanI anupapatti hovAthI kRtinI A vyApAramAM lakSaNA ja karIzuM. jamanAnuna vyApAravI ratha: | ja mImAMsaka: gamanAnukUlavyApAra to takSakAdikaakavilakSaNasaMyoga che. te to ratha che cAlato na hoya tyAre paNa hoya che. eTale te vakhate paNa ratha gamanAnukUlavyApAravAnuM che ja hovAthI "tho ati prayoga thavAnI Apatti Ave. naiyAyikaH to pachI ame vyApArane badale "Azrayatna'mAM lakSaNA karIzuM. ratha jayAre ja ja cAlato na hoya tyAre te gamanAzrayatAvALo nathI. mATe have ratho sthiti prayoga thavAnI che Apatti nahi Ave. mImAMsaka H to tamane paNa lakSaNA-kalpanAnuM gaurava to AvyuM ne ? naiyAyika : e phalamukhagaurava che mATe nirduSTa che. che hai rbanyAyasiddhAntabhaktAvalI bhAga-2 0 (138) i
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ mImAMsakaH jo AkhyAtanI zakti kRtimAM ja kahezo to caitraH paraM nAnAti sthaLe ja zI rIte anvaya karazo ? kemake ahIM paTajJAnAnuvRttavRtimAna caitra evo anvaya to thaI zake ja nahi, kemake dareka vyakti pahelA jANe che, pachI Icche che, pachI yatna (kati) kare che. eTale jJAnAnukUlakRti saMbhavita ja nathI. kRtyanukUla IcchA hoya ane IcchAnukUlana A jJAna hoya. (anukUla = janaka) naiyAyikaH ahIM AkhyAtanI AzrayatnamAM nirUDha lakSaNA karIzuM. caitra vadaMnAnAti che che eTale paTajJAnAzrayatAvAna caitra evo anvaya karavo. pado nati ityAdi sthaLe AkhyAtanI pratiyogitva'mAM nirUDha-lakSaNA karavI, A kemake nANAnuvRtnatina paTa evo anvaya anupapanna che mATe nAzapratiyogitAvI che ghaTaH evo anvaya karavo. (nirUDha-lakSaNA kone kahevAya? te AgaLa prasaMge jaNAvIzuM.) A * muktAvalI : upamAnAdyathA zaktigrahastathoktam / | mukatAvalI : (1) upamAnathI zaktigraha : navaya: viyAvI: ityAdi zaktigraha-prakriyA upamAna-khaMDamAM jaNAvI che. * muktAvalI : evaM kozAdapi zaktigrahaH / sati bAdhake kvacittyajyate / yathA nIlAdipadAnAM nIlarUpAdau nIlAdiviziSTe ca zaktiH kozena vyutpAditA, tathApi lAghavAnIlAdAveva zaktiH / nIlAdiviziSTe tu lakSaNeti / muktAvalIH (3) kozathI zaktigrahaH jina-padanI zakti jina-padArthamAM che ItyAdi che zaktigraha kozathI thAya che. temAM koI bAdhaka maLe to te zaktigrahano naiyAyiko tyAga na kare che. dA.ta. kozamAM nIla-padanI zakti nIlarUpa ane nIlarUpaviziSTa ghaTa e be ya padArthamAM mAnI che, paraMtu emAM gaurava che. lAghavAt nIla-padanI zakti nIlarUpa A arthamAM ja mAnavI joIe. bolarUpaviziSTa ghaTamAM lakSaNA ja karavI joIe. jo nIlAdirUpaviziSTa ghaTamAM zakti mAnIe to nIlAdirUpaviziSTa ghaTa zakya banyo ane te karI zakyatAvacchedaka nIlAdi rUpo banyA je ananta che mATe gaurava AvyuM. ane nIlAdi ja rUpamAM ja zakti mAnIe to nIlAdi rUpa zakya bane ane nalatvAdi jAtio ja ja zakyatAvacchedaka bane. jAti to eka che mATe tene zakyatA vacchedaka mAnavAmAM lAghava che. e A nyAyasiddhAnta muktAvalI bhAga-2 0 (139) e ja che ke che
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ nIlAdirUpaviziSTa ghaTAdimAM lakSaNo dvArA zAbdabodha ghaTI zake. * muktAvalI : evamAptavAkyAdapi / yathA 'kokila: pikapadavAcya' ityAdi* zabdAtyikAdipadAnAM kokile zaktigrahaH / muktAvalIH (4) AptavAkyathI zaktigraha : Akha purUSa bole che ke vizvanA ja pivapavItre ! A vAkya sAMbhaLanAra bALaka jANatuM na hatuM ke pika-padathI kokilanuM che saMbodhana thAya. paNa have A AptavAkyathI tene te vAta samajAI ke pika-padanI zakti che kokilamAM che. Ama AptavAkyathI te bALakane zaktigraha thayo. * muktAvalI : evaM vyavahArAdapi / yathA prayojakavRddhena ghaTamAnayetyuktam, - tacchrutvA prayojyavRddhena ghaTa AnItaH, tadavadhArya pArzvastho bAlo ghaTAnayanarUpaM kArya ghaTamAnayeti zabdaprayojyamityavadhArayati / tatazca ghaTaM naya gAM AnayetyAdivAkyAdAvApodvApAbhyAM ghaTAdipadAnAM kAryAnvitaghaTAdau zaktiM meM gRhNAti / itthaM ca bhUtale nIlo ghaTa ityAdivAkyAnna zAbdabodhaH / ghaTAdi padAnAM kAryAnvitaghaTAdibodhe sAmarthyAvadhAraNAt kAryatAbodhaM prati ca liGgAdInAM sAmarthyAttadabhAvAnna zAbdabodha iti kecit / / muktAvalI : (5) vyavahArathI zaktigraha : (prayojakavRddha = gurU, prayovRddha A ziSya) che gurUe ziSyane kahyuM, ghaTamAnaya | ziSya ghaTa lAvyo. e jotAM bALake avadhAraNa che karyuM ke ghaTAnayanarUpa kArya "paTamAya' evA zabdathI prayojaya che. A nirNaya karyA bAda 'pade nA', " mana' vigere vAkyothI-AvApa = keTalAka padonA grahaNa, uddhApa = 0 te keTalAka padonA tyAgapUrvaka-teNe ghaTa, go vigere padonI AnayanAdi kAryAnvita ja ghaTAdimAM zakti che evo nirNaya karyo. A vastutaH Avo mata mImAMsakono che, kemake teo ja ghaTAdi padonI zakti zuddha A A ghaTAdimAM nathI mAnatA parantu kAryAnvita ghaTAdimAM mAne che. emano mata mUkIne have A mAM muktAvalIkAra emanA ja taraphathI prazna Ubho kare che ke jo AnayanAdi kAryAnvita ghaTAdimAM ghaTAdi-padonI zakti hoya to mUtalle nIto paTa e vAkyathI zAbdabodha nahi , 0 0 8 8 nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (140) zA che
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ thavAnI Apatti Avaze, kemake ahIM kAryatA (kArya) anvita ghaTa pada nathI. kAryatA to liph, loT (AjJArtha, vidhyarthAdi) vagere pratyayonA prayogathI janya te to ahIM che nahi mATe kAryatA nathI. ane tethI ahIM kAryAnvita ghaTa pada nathI eTale have zAbdabodha nahi thAya. muktAvalI : tanna, prathamataH kAryAnvitaghaTAdau zaktyavadhAraNe'pi lAghavena pazcAttasya parityAgaucityAt / muktAvalI : AnuM samAdhAna karatAM naiyAyiko potAnA taraphathI kahe che ke mATe ja kAryAnvita ghaTAdimAM ja ghaTAdi-padonI zakti che evo sarvatra niyama lAgu karAya nahi. bhale, prathamataH bALaka kAryAnvita ghaTAdimAM ghaTAdi padonI zaktino graha kare paNa pachI haMmeza te rIte ja zaktino graha mAnavo temAM gaurava che. enA karatAM lAdhavAt ghaTAda padonI zaktino zuddha ghaTAdimAM graha thAya ema mAnavuM ja ucita che. muktAvalI : ata eva caitra ! putraste jAtaH, kanyA te garbhiNI jAtA - ityAdau mukhaprasAdamukhamAlinyAbhyAM sukhaduHkhe anumAya tatkAraNatvena pArizeSAcchAbdabodhaM nirNIya taddhetutayA taM zabdamavadhArayati / tathA ca vyabhicArAt kAryAnvite na zaktiH / muktAvalI : ane vastusthiti paNa Ama ja che, kemake caitra ! putraste nAta:, caitra! nyA te miLI nAtA ItyAdi sthaLe AjJArthAdinA prayoganA abhAve pado kAryAnvita na hovA chatAM A vAkyo sAMbhaLanAra bALaka, caitranA mukha uparanA AnaMda ke zokanA bhAva uparathI sukha-duHkhanuM anumAna karI laIne (caitra: mulavAn pramatnamuNavatttAt ityAdi ) te sukhAdinA kAraNa tarIke caMdanavanitAdi ke kaTakAdino saMbaMdha to che nahi, mATe caMdanavanitAdi ke kaSTakAdine to sukhAdi-kAraNa na manAya, mATe pArizeSAt te sukhAdi-kAraNa 'ukta vAkyadvayathI caitrane utpanna thayela zAbdabodha ja che' evuM anumAna karIne caitra ! putraste nAta:, caitra ! nyA te miLI nAtA e vAkyone sukhAdi-janaka zAbdabodhanA hetu tarIke anumAna kare che. Ama sukhAdi-janaka tAdaza zAbdabodhanA prayojaka tarIke A vAkyo siddha thaI gayA. Ama kAryatAbodhaka pada vinAnA padono paNa sAbdabodha thato hovAthI 'kAryAnvita padArthomAM ja padanI zakti rahe che' tevuM mAnI na nyAyasiddhAntamukatAvalI bhAga-2 7 (141)
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ zakAya. muktAvalI : na ca tatra taM pazyetyAdi zabdAntaramadhyAhAryaM, mAnAbhAvAt / caitra ! putraste jAto mRtazcetyAdau tadabhAvAcca / itthaJca lAghavAdanvitaghaTe'pi zaktiM tyaktvA ghaTapadasya ghaTamAtre zaktimavadhArayati / muktAvalI : mImAMsaka : ukta vAkyomAM 'teM pazya' e pada adhyAhArya che, arthAt samajI ja levAnuM che. eTale ahIM paNa kAryatA (AjJArtha) che ja. mATe kAryAnvita ghaTAdimAM ja zaktigraha thayo che. naiyAyika : nA, tema mAnavAmAM koI pramANa nathI. vaLI caitra ! putraste nAto mRtatha e sthaLe to 'te pazya' vigere kazuMya adhyAhAra nathI eTale ahIM to kAryAnvita ghaTAdimAM zaktigraha thato ja nathI chatAM zAbdabodha thAya che mATe zuddha dhaTAdimAM ja ghaTAdi padanI zakti mAnavI joIe. kumArila bhaTTa kAryAnvita ghaTAdimAM zakti mAnatA nathI paNa anvita ghaTAdimAM zakti mAne che. ghaTaH asti / ahIM ghaTa-padanI zakti zuddha ghaTamAM nathI kintu sattAviziSTa (anvita) ghaTamAM ja che. jo tema na mAnIe to sattAvAnuM ghaTa: evo bodha anupapanna thaI jAya. A matano paNa nirAsa karatAM naiyAyiko kahe che ke anvita ghaTAdimAM paNa ghaTAdi padonI zakti nathI, kemake temAM ya gaurava che. mATe lAghavAt zuddha ghaTAdimAM ja ghaTAdipadonI zakti mAnavI joIe. muktAvalI : evaM vAkyazeSAdapi zaktigrahaH / yathA yavamayazcarurbhavatItyatra yavapadasya dIrghazUkavizeSe AryANAM prayogaH kaGgau ca mlecchAnAm / tatra hi " yadA'nyA auSadhayo mlAyante'thaite modamAnAstiSThanti " / "vasante sarvasasyAnAM jAyate patrazAtanam / modamAnAzca tiSThanti yavAH kaNizazAlinaH " // iti vAkyazeSAddIrghazUke zaktirnirNIyate, kaGgau tu zaktibhramAtprayogaH, nAnAzaktikalpane gauravAt / haryAdipade tu vinigamakAbhAvAnnAnAzaktikalpanam / nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 (142) : na
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ ********* muktAvalI : (6) vAkyazeSathI zaktigraha : yavamaya: jIru: mati / carU eTale carU nAmanA pAtramAM raheluM devone ApavA yogya vi. yavamaya eTale yavano vikAra. yavamAMthI yavano carU (vi) bane che. have ahIM 'yava' padanI zakti zemAM samajavI ? kemake Aryo dIrghazUka(java)mAM tenI zakti kahe che ane mleccho priyaGgataDulamAM tenI zakti kahe che eTale saMdeha paDI jAya che. A vakhate ahIM zrutinuM ane smRtinuM ema be vAkyazeSa maLe che ane te u52thI yava-padanI zakti dIrghazUkamAM che evo nirNaya thaI jAya che. te vAkyazeSa A pramANe che : (1) vasaMtaRtumAM bIjA dhAnyo plAna bane che tyAre A yava (dIrghazUka) AnaMda pAmatA rahe che. (2) vasaMtaRtumAM badhA dhAnyonA pAMdaDAono vinAza thAya, paNa kaNiza(bIja)thI zobhatA java (dIrghazUka) AnaMda pAmatA rahe che. A baMne vAkyazeSathI khabara paDe che ke yava-padanI zakti dIrghazUkamAM che. AvA sthAne kaGga(priyaGgataDula)mAM yava-padanI zaktino graha koI kare to te bhrAnta samajavo. prazna : bhale ne, dIrghazUka ane kaOM beyamAM yava-padanI zakti kema na manAya ? uttara : judI judI be zakti mAnavAmAM gaurava che. prazna : to pachI kozathI 'hari' padanI zakti siMha, vAnara, Indra vigere anekamAM kema mAno cho? uttara : hari-padanI zakti siMhamAM ja che ane bIjA koImAM nathI ema kahevAmAM koI vinigamaka nathI, eTale tyAM vinigamanA-virahAt anekamAM zakti mAnavI paDe che. jyAre yava-padanI zakti vAkyazeSAtmaka pramANathI dIrghazUkamAM ja manAya. kazuMmAM tenI zakti mAnavAnuM koI pramANa paNa nathI. muktAvalI : evaM vivaraNAdapi zaktigrahaH / vivaraNaM tu tatsamAnArthakapadAntareNa tadarthakathanam, yathA ghaTo'stItyasya kalazo'stItyanena vivaraNAdghaTapadasya kalaze zaktigrahaH / evaM pacatItyasya pAkaM karotItyanena vivaraNAdAkhyAtasya yatnArthakatvaM kalpyate / nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 (143)
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktAvalI : (7) vivaraNathI zaktigraha : "tatsamAnArthakapadAntara'thI tadarthanuM kathana che A karavuM te vivaraNa kahevAya. "pati 'nuM nazoti vAkyathI vivaraNa karyuM. to A A vivaraNathI khabara paDe che ke ghaTa-padanI zakti kalazamAM che. e ja rIte "pati'nuM pAta roti evuM vivaraNa jANavAthI AkhyAta "tinI zakti kRtimAM che ema samajAya che. A muktAvalI : evaM prasiddhapadasya sAnnidhyAdapi zaktigrahaH / yathA iha sahakAratarau madhuraM piko rautItyAdau pikapadasya kokile zaktigraha iti / muktAvalIH (2) prasiddhapadasAnidhyathI zaktigraha: prasiddha padonA sAnidhyathI paNa zaktino graha thAya che. dA.ta. rUda sadAratara madhuraM pi saiti ahIM sahakArataru ane madhura zabda e be prasiddha pado che. enA sAnnidhyane lIdhe "pika' padanI zaktino graha koyalamAM che e jaNAya che. AMbAnuM jhADa hoya ane madhura ja avAja karatI hoya te pika eTale bIjuM koNa hoya? koyala ja hovI joIe. Ama nuM prasiddha padanA sAnidhyathI pika-padanI zaktino koyalamAM graha thayo. che A pramANe zaktigrahanA upAyonuM nirUpaNa pUrNa thayuM. muktAvalI : tatra jAtAveva zaktirna tu vyaktau vyabhicArAdAnantyAcca / vyaktiM vinA jAtibhAnasyAsambhavAdvyakterapi bhAnamiti kecit / tanna, zaktiM vinA vyaktibhAnAnupapatteH / * zakti zemAM? vyaktimAM ke jAtimAM? - muktAvalI : naiyAyiko jAtiviziSTavyaktimAM padanI zakti mAne che, jayAre ja A mImAMsako jAtimAM ja padanI zakti mAne che. muktAvalIkAra prathama mImAMsaka matano A jo nirdeza kare che. che mImAMsako kahe che ke jAtiviziSTavyaktimAM zakti mAnanAra naiyAyikone jAtimAM che. che to zakti mAnavI ja paDe che, kemake jAtimAM zakti mAnyA vinA jAtiviziSTavyaktimAM - zakti mAnI zakAya ja nahIM, to pachI jAtimAM ja zakti zA mATe na mAnavI? vyaktimAM ja (jAtiviziSTavyaktimAM) zakti mAnavAnI zI jarUra che ? vaLI jo jAtiviziSTa che je vyaktimAM zakti mAno to ame be prazno pUchIe chIe ke yatkiMcaiijyaktimAM zakti nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 (14) ke koI
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ che mAnazo? ke sarvavyaktimAM? jo yatkiMcciyaktimAM zakti mAnazo to vyabhicAra doSa che Avaze, kemake have to so ghaTamAMthI koIpaNa ekAda ghaTamAM ja ghaTapadanI zakti mAnavAnI ja rahe ane to pachI ghaTapadathI te eka ja ghaTa-padArthanI upasthiti mAnavAnI rahe. paraMtu che A ghaTapadathI eka ja ghaTa-padArthanI upasthiti thatI nathI, paNa tamAma ghaTa-padArthanI upasthiti thAya che. eTale sarva ghaTa-padArthono zAbdabodha e ghaTapada-zaktigraha vinA ja thayo hovAthI vyatireka-vyabhicAra Ave. che have jo ema kaho ke badhI ghaTavyaktimAM ghaTapadanI zakti che to bhale ukta vyatireka - vyabhicAra nahi Ave kintu ghaTavyakti ananta hovAthI zakti paNa ananta banI jaze. che amAre to ghaTatva jAtimAM ja ghaTapadanI zakti che eTale ghaTatva jAti eka hovAthI A ghaTapadanI zakti paNa eka ja raheze. . naiyAyikaH tame jo jAtimAM ja zakti mAnazo to vyaktinuM bhAna zI rIte thaze ? che jo padamAM vyaktinI zakti na hoya to padathI vyaktinuM bhAna nahi ja thaI zake. A e mImAMsaka : ame kahIzuM ke vyaktine viSaya karyA vinA vyaktiniSThajAtinI zaktinuM A bhAna thaI zakatuM ja nathI eTale jAtinI zakti mAnavA chatAM ya vyaktinuM bhAna to thaze taiyAyika : nahi, e vAta barobara nathI. jo vyaktinI zakti padamAM na hoya to te padathI vyaktinuM bhAna thaI zake ja nahi. 'go'pada gotvamAM zakti hoya to te "go'pada che gotvanuM ja bhAna karAvI zake, "go'-vyaktinuM bhAna karAvI zake ja nahi. muktAvalI : na ca vyaktau lakSaNA, anupapattipratisandhAnaM vinApi vyakti* bodhAt / na ca vyaktizaktAvAnantyam, sakalavyaktAvekasyA eva zakteH / svIkArAt / na cAnanugamaH, gotvAderevAnugamakatvAt / * vyaktimAM lakSaNA nathI muktAvalI : mImAMsaka H to ame ema kahIzuM ke "go'padamAM zakti to gotva che che jAtinI ja che paNa "go'vyaktimAM tenI lakSaNA karavI. naiyAyikaH lakSaNA kyAM thAya? jyAM zaktisaMbaMdha levA jatAM anva. anupapana to thato hoya tyAM. A dA.ta. nA popa sthaLe galA-padanI zakti pravAhamAM che, paNa pravAhamAM ke je konyAyasiddhAnamuktAvalI bhAga-2 0 (15)
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ che ghoSano anvaya anupapanna bane che mATe gA-padanI tIramAM lakSaNA karIne tIramAM ja A ghoSano anvaya upapanna karyo. prastutamAM to evuM che nahi. paToDatA A sthaLe ghaTaA padanI zakti ghaTatva jAtimAM mAnIe to teno 'ti' padArtha sattA sAthe anvaya - anupapana nathI. "ghaTatva che e anvaya yogya ja che. to pachI have zA mATe tamAre A ghaTa-padanI ghaTavyaktimAM lakSaNA karavAnuM kahevuM joIe? have Ama ahIM ghaTa-vyaktimAM ja lakSaNAnI jarUra nathI ane ghaTapadamAM ghaTavyaktinI zakti paNa (tamArA mate) nathI chatAM ja A ghaTavyaktino zAbdabodha thAya che mATe vyatireka-vyabhicAra Avyo. eTale jAtimAM zakti ane na mAnavI joIe kintu jAtiviziSTavyaktimAM ja zakti mAnavI joIe. che mImAMsaka : paNa jAtiviziSTavyaktimAM zakti mAnavAthI vyakti anaMta hovAthI huM zakti paNa ananta mAnavAnuM gaurava Avaze tenuM zuM ? taiyAyikaH nahi, ame sakaLa "go'vyaktinI eka ja zakti "go'padamAM mAnIzuM. A A mImAMsaka to pachI ananagama doSa Avaze. sakaLa "go'vyaktimAM eka ja anugata che A zakti hovA chatAM "go'vyaktio to anargata che ne ? eTale zaktijJAna-kAraNatAno A avacchedaka ananugata "govyakti to banI zake nahi. to have avacchedakanI aprasiddhine A mA lIdhe zaktijJAnanI kAraNatA ja anupapanna thaI jaze. naiyAyikaH nahi, anugata gotvane laIne ame anugama karI laIzuM. zaktijJAna ja e zAbdabodhanuM kAraNa che. zaktijJAnamAM kAraNatA rahI. e kAraNatAno avacchedaka che gotva banaze. gotvaprakArakagovizeSyakazAbdabodha pratye gotvAvacchinnagovizeSyakazaktijJAnane ame kAraNa kahIzuM. A kAraNabhUtajJAnamAM gotva vizeSaNa che mATe te ja kAraNatAvacchedaka bane. Ama have ananagama doSa raheto nathI. * muktAvalI : kiJca gauH zakyeti zaktigraho yadi tadA vyaktau zaktiH / yadi * tu gotvaM zakyamiti zaktigrahastadA gotvaprakArakapadArthasmaraNaM zAbdabodhazca na syAt samAnaprakArakatvena zaktijJAnasya padArthasmaraNaM zAbdabodhaM prati ca * hetutvAt / muktAvalI : A rIte muktAvalIkAre (jAtiviziSTa) vyaktimAM zakti mAnavAno ane kanaiyAyikano mata sthira karyo. have jAtimAM zakti mAnavAmAM doSo paNa che te vAta batAvavAnI bhUmikA kare che. 0 0 0 nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (14) ke jo
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ ja taiyAyikaH tame mImAMsako jAtimAM zakti mAno cho to ame tamane pUchIzuM ke jo A 'paravA ? ke - "jo pAzavacam ? bolo, kayo zaktigraha thAya che ? A che. jo ema kaho ke na pIvAya evo zaktigraha thAya che to to have vyaktimAM ja ja zakti sAbita thaI gaI. ane jo gotva no paravacam evo zaktigraha kaho to na pachI gotvaprakAraka padArtha-smaraNa ke gotvapakAraka zAbdabodha nahi thavAnI Apatti iAvaze. kemake govaM "jo zakyam e zaktigraha to gottvaprakAraka gotvavizeSyaka che che. zaktigraha che, mATe te to gottvapakAraka gotvavizeSyaka padArtha-smaraNa ke zAbdabodha che pratye ja kAraNa banI zake. Ama thatAM have jovAno -vizeSya martha nauH ityAdi A vAkyano zAbdabodha nahi thavAnI Apatti Avaze. ja zaktizAnamAM je prakAra ane vizeSya tarIke bhAse te ja jo padArtha-smaraNa ke zAbdabodhamAM prakAra ane vizeSya tarIke bhAse to ja te padArtha-smaraNa ke zAbdabodha pratye A te zaktigraha kAraNa banI zake. muktAvalI : kiJca gotve yadi zaktistadA gotvatvaM zakyatAvacchedakaM vAcyam, gotvatvaM tu gavetarAsamavetatve sati sakalagosamavetatvam, tathA ca / * govyaktInAM zakyatAvacchedake'nupravezAttavaiva gauravam / tasmAttattajjAtyA kRtiviziSTatattavyaktibodhAnupapattyA kalpyamAnA zaktirjAtyAkRtiviziSTa* vyaktau vizrAmyatIti / che muktAvalIH vaLI jo "go'padanI zakti gotvamAM mAnazo to gotva e zakya banaze che. ane gottva e zakyatAvacchedaka banaze. have ame pUchIzuM ke A gottva eTale zuM? ja tenA uttaramAM tamAre e ja kahevuM paDaze ke vetaramatatve sati sAvitaja sametatvam (gavetaramAM asamaveta hoIne je sakala gomAM samaveta hoya te gotva ja kahevAya.) have Ama zakyatAvacchedakamAM sakala govyaktino to samAveza thaI ja gayo. A eTale ame sakala govyaktimAM zaktinI kalpanA karI ane tamAre sakala govyaktino . che zakyatA vacchedakamAM praveza thaI gayo eTaluM gaurava to beyane samAna thayuM, paNa amAre to che vyakti zakya bane che mATe taniSTha gotvAdi jAti ja zakyatAvacchedaka bane che, jayAre che tamAre uktasvarUpa gurUbhUta gottva dharmane zakyatA vacchedaka kalpavo paDe che e tamArA ja 0 0 0 0 0 nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (140) che
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ e matamAM vadhArAnuM gaurava che, mATe jAtimAM zakti mAnI zakAya nahi. che. jo jAti-AkRtiviziSTa te te ghaTAdi vyaktimAM zakti nahi mAno to te te ghaTAdi che A padothI te te vyaktiono zAbdabodha anupapana thaI jAya. eTale te te vyaktimAM te te padanI zakti mAnavI ja joIe ane te zakti mAtra jAtimAM nahi, mAtra vyaktimAM ja nahi kintu jAtyAdiviziSTa vyaktimAM ja mAnavI joIe. muktAvalI : zaktaM padam, taccaturvidham / kvacidyaugikaM, kvacidrUDhaM, kvacidyogarUDham, kvacidyaugikarUDham / tathAhi-yatrAvayavArtha eva budhyate / * tadyaugikam, yathA pAcakAdipadam / * padanA cAra prakAra : muktAvalIH padamAM zakti rahe che mATe pada zaktimAn = zakta kahevAya. A zakta A pada cAra jAtanA hoya che : yaugika, rUDha, yogarUDha, yaugikarUDha. che (1) yaugikAdaH je pada potAnA avayavArthane ja jaNAve te yaugika pada kahevAya, A arthAt je padamAM avayavArthano bodha karAvavAnI zakti hoya te pada yaugika kahevAya. dA.ta. "pAcaka' pada. ahIM be avayava che : par prakRti ane vikra (M) pratyaya. be ya avayavono artha "pAkakartA' thAya che. "pAcaka' pada avayavArtha pAkakano bodha karAve che mATe "pAcaka pada yaugika kahevAya. TUMkamAM avayavanI zaktithI je pada zAbdabodha karAve te pada yaugika kahevAya. * muktAvalI : yatrAvayavazaktinirapekSayA samudAyazaktyA budhyate tadrUDham, yathA gomaNDalAdipadam / (2) rUDhapada : jyAM avayava-zaktinI koI apekSA ja nathI ane mAtra samudAyamA zakti ja apekSita che, eTale ke avayavazaktinirapekSa evI samudAyazaktithI je padaka arthabodha karAve te pada rUDha kahevAya. dA.ta. "go' pada, "maNDala pada vigere. A go'pada rUDha kahevAya. chatAMti : evI avayavazaktinI ahIM apekSA nathI. jo tema hota to manuSya paNa go kahevAta. ahIM to prakRti-pratyAyanA samudAyarUpa rUDhithI ja A tAdezasaMsthAnaviziSTa go prANImAM ja "go' padanI zakti vyavasthita thayelI che. e ja che je nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-ra 0 (148)
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ rIte 'maNDala' pada paNa rUDha che. maNDala pada sUryAdirodhaka kuNDalAkAra paridhimAM ja rUDha che paNa maLyuM jJAti evo avayavArtha laIne odanane grahaNa karanAra vyaktinuM bodhaka nathI. Ama ahIM avayavazaktinirapekSa evI samudAyazaktithI 'maNDala' pada zAbdabodha karAve che mATe te rUDhapada kahevAya. muktAvalI : yatra tu avayavazaktiviSaye samudAyazaktirapyasti tadyogarUDham, yathA paGkajAdipadam / tathAhi - paGkajapadamavayavazaktyA paGkajanikartRrUpamarthaM bodhayati, samudAyazaktyA ca padmatvena rUpeNa padmaM bodhayati / (3) yogarUDha : jyAM avayava-zakti che ane temAM ja samudAyazakti paNa che te pada yogarUDha kahevAya, arthAt jyAM be ya zaktinuM sAmAnAdhikaraNya che tevuM pada yogarUDha kahevAya. dA.ta. 'paMkaja' pada. ahIM 'pAt nAyate kRti paTTunam' evI avayavazakti padmajanikartRtvarUpa arthano bodha karAve che ane 'padmaja' e AkhA samudAyanI zakti padmano bodha karAve che. (padhruja eTale padma) padma e paMkamAMthI utpanna thayeluM paNa che ja. eTale ahIM avayavazaktisaMhakRta samudAyazaktithI 'padmaja' pada padmano bodha karAve che mATe padmaja pada yogarUDha kahevAya. (avayavazaktine kAraNe yoga ane samudAyazaktine kA2Ne rUDha.) muktAvalI : na ca kevalayA'vayavazaktyA kumude prayogaH syAditi vAcyam, rUDhijJAnasya kevalayaugikArthabuddhau pratibandhakatvAditi prAJcaH / prazna : paGaja pada potAnI ekalI avayavazakti dvArA (paMkamAMthI utpanna thanA2) kumudano ke deDakAno bodha kema na karAvI zake ? (kumuda e candravikAsI kamaLa che, jyAre padmaja (padma jenuM bIjuM nAma che) e sUryavikAsI kamaLa che eTale paMkajathI padmano ja bodha thAya, kumudano nahi. paNa ahIM prazna karanArano Azaya e che ke paMkajanI avayavazakti(paMkamAM utpanna thavuM te) to kumudamAM paNa che ja, kemake kumuda paNa paMkamAMthI ja utpanna thAya che. vaLI deDako paNa paMkamAM utpanna thAya che to paMkaja padanI ekalI avayavazaktithI kumuda ke deDako kema vAcya na bane ? hA, paMkaja padanI samudAyazakti bhale padmanI ja vAcaka banI zake, kumuda ke deDakAnI nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 7 (149)
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ ja nahi. paNa tenI ekalI avayavazakti to kumuda ke deDakAnI vAcaka kema na bane ?) che. uttara H rUDhinuM jJAna (samudAyazaktinuM jJAna) kevaLa yogArtha (avayavArtha) jJAnanuM pratibaMdhaka che. "paThThaja padanI rUDhi pAmAM ja che' evuM je jJAna che tethI have paMkaja padanI ja ekalI avayavazaktithI thanAruM kumuda ke deDakAnuM jJAna pratibadhya banI jAya. A muktAvalI : vastutastu samudAyazaktyupasthitapadye'vayavArthapaGkajanikarturanvayo bhavati sAnnidhyAt / yatra tu rUDhyarthasya bAdhaH pratisandhIyate tatra lakSaNayA kumudAderbodhaH / - muktAvalI : uparokta javAba prAcInono che, paNa navyone AmAM asvarasa che. A temanuM kahevuM e che ke pratibadhya-pratibaMdhakabhAva to tadabhAvavyApyavattA buddhi ane jo tayApyavattA-buddhi vacce ja hoI zake. rUDhijJAna ane yogArtha-jJAna e be kAMI tadabhAvavyApyavattA-buddhi ane taDyApyavattAbuddhirUpa nathI, mATe te be vacce pratibadhyapratibaMdhakabhAva banI zake nahi. mATe A javAba barobara nathI. eTale "paMkaja' padanI avayavazaktithI kumuda ke deDakAno bodha kema na thAya? enuM che samAdhAna A ja ApavuM joIe ke avayavArthano anvaya samudAyazaktithI upasthita che ja thayelA padArthamAM ja thAya. "paMkaja padano je paMkajanikatRtvarUpa avayavArtha che teno anvaya tyAM ja thAya jyAM paMkaja padanI samudAyazaktino anvaya thato hoya. have paMkaja padanI ja samudAyazakti(rUDhi)thI pava ja upasthita thAya che mATe te patramAM ja paMkajanikartutvarUpa A avayavArthano anvaya thaI zake. kumuda ke deDakAmAM paMkaja padanI samudAyazakti(rUDhi)no ja anvaya nathI thato mATe tyAM have paMkajanikatRtvarUpa avayavArtha hovA chatAM teno anvaya na thAya, kemake tyAM rUDhayarthanuM sAnidhya nathI. eTale paMkaja padathI padmano ja bodha thAya, to ja kumuda ke deDakAno nahi. chepraznaH jayAM kumudanA tAtparyathI ja 'matra DUbamati' evo vAkyaprayoga thayo hoya che che tyAM paMkajano anvaya rUDhayartha evA padmamAM to bAdhita che, to tyAM paMkaja padathI yaugikArtha ja paMkajanikartutvane laIne kumudano bodha thAya ke nahi ? tame to samudAyazaktino jyAM je anvaya nathI tyAM avayavazaktino paNa anvaya karatA nathI, to pachI kumudamAM ja A samudAyazakti na hovAthI have paMkajanikartRtvarUpa avayavazaktino paNa anvaya karazo ke ja nahi? TUMkamAM ahIM paMkaja padano yaugikArtha laIne kumudano bodha mAnazo ke nahi ? vyAsiddhAntamuktAvalI bhAga-ra 0 (15) zika che
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttara : AvA sthAne paMkaja padanI kumudamAM zakti na letAM kumudamAM lakSaNA laIzuM eTale tevA sthAne paMkaja padanI lakSaNAthI kumudano bodha thaI zake. AthI have paMkaja padanI ekalI avayavazakti laIne kumudano bodha karavAnI jarUra nahi rahe, eTale jyAM samudAyazakti hoya tyAM ja avayava-zaktithI bodha thAya e niyamamAM have Apatti nahi Ave. muktAvalI : yatra tu kumudatvena rUpeNa bodhe na tAtparyajJAnaM padmatvasya ca bAdhastatrAvayavazaktimAtreNa nirvAha ityapyAhuH / yatra tu sthalapadmAdAvavayavArthabAdhastatra samudAyazaktyA padmatvena rUpeNa bodha: / yadi tu sthalapadmaM vijAtIyameva tadA lakSaNayaiveti / muktAvalI : prazna : paNa have anna padbhUmiti / A vAkyaprayogamAM paMkaja padathI kumudano bodha karavAnuM tAtparya nathI (jo tema hota to to kumudamAM lakSaNA karI leta) ane padmatvano bAdha che, kemake sAme je paMkaja che te candravikAsI kumuda ja che eTale temAM sUryavikAsI padmatvano bAdha paNa che ja. ahIM paMkajanikartRtvarUpeNa bodha karavAnuM ja tAtparya che. have ahIM paMkaja padathI kono bodha karazo ? uttara : AvA sthaLe to paMkaja padanI ekalI avayavazaktithI paMkajanikartRtvarUpa arthano ja bodha mAnavo ja paDaze. vaLI sthalapadma (gulAba) ke citramAM doreluM padma hoya tene 'paMkaja' tarIke saMbodhavAmAM Ave tyAre tyAM paMkajanikartRtvarUpa avayavArthano to bAdha ja che (gulAba ke citrita padma paMkamAM utpanna thatuM nathI.) eTale tyAM to avayavazaktinirapekSa ekalI samudAyazakti(rUDhi)thI ja paMkaja padathI te padmano bodha mAnavo joIe. prazna : sthalapadmAdi e paMkotpanna padmathI vijAtIya che mATe temAM vijAtIya padmatva che, teno rUDhithI zI rIte bodha thAya ? uttara : sAruM, to tyAM ekalI samudAyazaktithI bodha na letAM lakSaNAthI bodha mAnavo. paMkaja padanI sthalapadmAdimAM lakSaNA karavI. muktAvalI : yatra tu yaugikArtharUDhyarthayoH svAtantryeNa bodhastadyaugikarUDham, yathodbhidAdipadam / tatra hi udbhedanakartA tarugulmAdirbudhyate nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (151)
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ ******** yAgavizeSo'pIti // (4) yaugikarUDha : jyAM yaugikArtha ane rUDhacarthano svAtantyaNa bodha thAya tyAM te pada yaugikarUDha kahevAya. yogarUDhamAM yogArtha ane rUDhyarthano svAtantyaNa bodha na hato, beyanI eka ja sthAne parasparApekSA hatI. paMkajano yogArtha ane rUcartha be ya padmamAM che. jyAre ahIM beyano svAtanspeNa bodha vivakSita che. dA.ta. ubhid pada e yaugikarUDha che. rdhva minatti kRtti nir / A avayavArthathI udbhadanakartRtvaviziSTa taruno bodha thAya che ane samudAyazakti(rUDhi)thI udbhid nAmanA yajJano bodha thAya che. e ja rIte 'mahArajata' pada yaugikarUDha che, kemake tenI avayavArtha-zaktithI moTI cAMdIno bodha thAya che, jyAre rUDhithI to te suvarNano bodha karAve che. paMkajamAM jema paMkajanikatlR (yogArtha) e ja padma (rUDhacartha) hatuM tema ahIM mahArajata e ja sonuM nathI, ubhid (tarU) e ja yajJavizeSa nathI. Ama A ubhid vigere pado kyAreka avayavazaktithI tarUmAM to kyAreka samudAyazaktithI yajJavizeSamAM prayukta thAya che, arthAt ahIM be zakti paraspara apekSA vinA vibhinna bodha karAve che. ahIM zakti nAmanA eka saMbaMdhanI vicAraNA pUrNa thaI. have muktAvalikAra lakSaNA nAmano bIjo saMbaMdha jaNAve che. nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 (152)
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ lakSaNA-nirUpaNa kArikAvalI : lakSaNA zakyasambandhastAtparyAnupapattitaH / muktAvalI : lakSaNeti / gaGgAyAM ghoSa ityAdau gaGgApadasya zakyArthe pravAharUpe ghoSasyAnvayAnupapattistAtparyAnupapattirvA yatra pratisandhIyate tatra lakSaNayA tIrasya bodha iti / sA ca zakyasambandharUpA / tathAhi pravAharUpazakyArthasambandhasya tIre gRhItatvAttIrasya smaraNam / tataH zAbdabodhaH / * lakSaNA-nirUpaNa * muktAvalI : zakyasambandha e lakSaNA che. gAyAM ghoSaH sthaLe gajJA-padanI zakti gajJA-pravAhamAM che mATe pravAha e zakya kahevAya. teno sAmIpyarUpa saMbaMdha tIramAM che. (pravAhanI samIpa tIra che mATe tIramAM pravAha-sAmIpya che.) A zakyano sAmIpyarUpa je saMbaMdha te ja lakSaNA che. gajJA-padamAM zaktisaMbaMdha che tema lakSaNAsaMbaMdha paNa che. eTale DrAyAM ghoSaH vAkya sAMbhaLatAM zakya pravAha upasthita thAya che, paNa jyAre teno ghoSa = AbhIrapallI sAthe anvaya ke tAtparya upapanna thatAM nathI tyAre tarata pravAhanA saMbaMdhI tIranuM smaraNa thAya che ane tethI gAyAM gajJAtIre evo bodha thAya che. = Ama jyAre eka zakyano bIjA zakya sAthe anvaya anupapanna thAya ke tAtparya anupapanna thAya tyAre padanI zakyasaMbaMdhImAM lakSaNA karavI paDe che. eTale lakSaNAnuM bIja anvaya ke tAtparyanI anupapatti thayuM. muktAvalI : parantu yadyanvayAnupapattirlakSaNAbIjaM syAttadA yaSTIH pravezayetyatra lakSaNA na syAt, yaSTiSu pravezAnvayasyAnupapatterabhAvAt / tena yaSTipraveze bhojanatAtparyAnupapattyA yaSTidhareSu lakSaNA / muktAvalI : Ama prAcIno to anvayAnupapattithI paNa lakSaNA mAne che, paNa navyo to mAtra tAtparyAnupapattithI ja lakSaNA mAne che. temanuM kahevuM e che ke jo anvayAnupapattine lakSaNAnuM bIja (hetu) mAnavAmAM Ave to 'yahI: pravezaya' sthaLe 'yaSTI'padanI yaSTidharamAM lakSaNA nahi thavAnI Apatti Ave, kemake yaSTIno praveza sAthe nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 7 (153)
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ anvaya anupapanna nathI, kemake yaSTIno praveza jarUra thaI zake che. mATe sarvatra che tAtparyAnupapattine ja lakSaNAnuM bIja mAnavuM joIe. "pachIH praveza' evuM vAkya je A vaktA bole che tenI IcchA (tAtparya) yaSTidharone bhojana karAvavA mATenA pravezanI che. A have yaSTithI zakyArtha yaSTi = lAkaDI ja laIe to tene to bhojananuM tAtparya anupAna ja thaI jAya che. eTale bhojana-tAtparyAnupapajyA "yaSTi'-padanI yaSTidharamAM lakSaNA karI na devAya. - muktAvalI : evaM kAkebhyo dadhi rakSyatAmityAdau kAkapadasya dadhyupaghAtake , * lakSaNA, sarvato dadhirakSAyAstAtparyaviSayatvAt / evaM chatriNo yAntItyAdau * chatripadasyaikasArthavAhitve lakSaNA / mukatAvalI : e ja rIte bALo dha phyutA' sthaLe "kAka'padanI che dadhyapaghAtakomAM lakSaNA thAya che, kemake A vAkya bolanAra vaktAnuM tAtparya mAtra kAkathI che dadhi-rakSAnuM nathI kintu kAka ane tenA jevA bIjA badhA ya dadhyapaghAtakothI dadhi-rakSAnuM e che tAtparya che. have "kAka' padathI jo zakyArtha kAka ja laIe to sarvataH dadhirakSA vaktAnuM che che tAtparya anupapanna thaI jAya che. mATe tAtparyAnupapajyA "kAka' padanI dadhyapaghAtaka che bilADAdi badhAyamAM lakSaNA karavI joIe. kAka jema aniSTakAraka che tema bilADAdi e paNa aniSTakAraka che mATe aniSTakArakatva saMbaMdharUpa A lakSaNA thaI. athavA kAka jema dadhi-upaghAtaka che tema bilADAdi paNa dadhi-upaghAtaka che. eTale ja - dadhi-upaghAtakatva saMbaMdhathI paNa lakSaNA thaI zake. e ja rIte chatro yAtti' sthaLa chatravALA ane chatra vinAnA-ema AkhA ya aa sArthavAhane kahevAnuM vaktAnuM tAtparya che. te tAtparya chatri padathI zakyArtha mAtra chatri che che (chatravALA) levAthI anupapanna thaI jAya che mATe tAtparyAnupapajyA chatri padanI chatriche achatri ubhayasAdhAraNa ekasArthavAhityamAM lakSaNA thAya. * muktAvalI : iyamevAjahatsvArthA lakSaNetyucyate / ekasArthavAhitvena rUpeNa * chatritadanyayorbodhAt / muktAvalIH lakSaNA be prakAranI che : jahasvArtha lakSaNA ane ajahasvArtha lakSaNA. poSaH sthaLe jahatuM (tyAgI devAto) svArtha che, arthAt zakya pravAha e gallA che nyAyasiddhAntamukatAvalI bhAga-2 0 (154) i
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ A padano svArtha che, tenA tyAgapUrvaka tIramAM lakSaNA karavAmAM AvI che. che jyAre gyo radhi rasyatA, vaNI pravezaya, chatrio yAtti sthaLe ajahasvArtha mA lakSaNA che. kAka, yaSTi ke chatrino je zakyArtha che tene choDyA vinA dadhyapaghAtako, A yaSTidharo ane achatriomAM lakSaNA karavAmAM AvI che. kAka ane bIjA dadhyapaghAtaka che A bilADAdithI dapi raho, yaSTi ane yaSTidharono praveza karAvo, chatri (chatravALA) ane achatri be ya jAya che. muktAvalI : yadi cAnvayAnupapattirlakSaNAbIjaM syAt, tadA kvacidgaGgApadasya tIre, kvacidghoSapadasya matsyAdau lakSaNeti niyamo na syAt / * lakSaNAnuM bIja* muktAvalI : ahIM navyo kahe che ke tAtparyAnupapattine ja lakSaNAnuM bIja kahevuM che jo Ie. jo anvayAnu55ttine paNa lakSaNAnuM bIja kahevAmAM Ave to Apatti Ave. che jyAM poSaH sthaLe tame prAcIna anvayAnupapattine lakSaNAnuM bIja kahezo to eka vaktA che tIre mIrASTi evA zAbdabodhanA tAtparyathI A vAkyaprayoga kare che te vakhate gaLAno che zakyArthapravAha letAM ghoSa = AbhIrapallI sAthe anvaya anupapanna thatAM gaLA-padanI tIramAM lakSaNA karI levAmAM Ave to jANe hamaNAM to kAma cAlI jAya. A paNa pharI te ja vyakti "pravAhamAM matsya' (ghoSa = matsya) e tAtparyathI phAyara na ghoSaH vAkya bole te vakhate pelI sAMbhaLanAra vyakti to pUrvanA saMskArane lIdhe pravAhamAM ja AbhIrapallInA anvayanI anupapattine ja jue ane tethI A vakhate paNa taramAM ja che che gaLA-padanI lakSaNA kare eTale vaktAnA tAtparyano to tene zAbdabodha na ja thAya. have che jo tAtparyAnupapattine ja lakSaNAnuM bIja kahIe to pahelI vAra "pravAhamAM AbhIrapallI' artha letAM vaktAnuM tAtparya "tIramAM AbhIrapallI anupapanna thatuM hatuM A mATe gaLA-padanI tIramAM lakSaNA thAya. ane bIjI vAra "pravAhamAM AbhIrapallI' artha ja letAM vaktAnuM tAtparya "pravAhamAM matsya" anupapanna thatuM hatuM mATe ghoSa-padanI maDhyamAM A lakSaNA thaI zake. - Ama tAtparyAnupapattine lakSaNAnuM bIja mAnavAmAM Ave to ja kyAreka gaLIA padanI tIramAM ane kyAreka ghoSa-padanI maDhyamAM lakSaNA upapanna thaI zake. ja nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (155) aa
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ - muktAvalI : idantu bodhyam / zakyArthasambandho yadi tIratvena rUpeNa - gRhItastadA tIratvena tIrabodhaH / yadi tu gaGgAtIratvena rUpeNa gRhItastadA tenaiva rUpeNa smaraNam / ata eva lakSyatAvacchedake na lakSaNA, tatprakArakabodhasya * tatra lakSaNAM vinApyupapatteH / parantu evaM krameNa zakyatAvacchedake'pi zaktina syAt, tatprakArakazakyArthasmaraNaM prati tatpadasya sAmarthyamityasya suvacatvAditi vibhAvanIyam / muktAvalI : prazna : gaDA-padanI tIramAM lakSaNA karI paNa tIratva-svarUpa je A lakSyAvacchedaka che temAM kema lakSaNA na karI ? tIra e lakSya che mATe tIratva ja lakSyAvacchedaka che. uttara : tIratvamAM lakSaNA karavAnI jarUra nathI, kemake zakyArthasaMbaMdha (lakSaNA) jo che tIratvena rUpeNa gRhIta karela hoya to tyAM tIratvena tIrano bodha thaze ane zakyArthasaMbaMdha che che (lakSaNA) jo gaNAtIratvena gRhIta karela hoya to tyAM ganAtIratvena rUpeNa gaNA-tIrano che bodha (smaraNa) thaze. Ama je rUpathI zakyArthasaMbaMdha gRhIta hoya te rUpathI viziSTanuM ja smaraNa thAya, A arthAt tIramAM ke ganAtIramAM lakSaNA karI to tyAM tIratvena ja tIramAM ke ganAtIratvenI ja gaDA-tIramAM lakSaNA thavAnI, eTale pachI have tIratva ke ganAtIratvarUpa lakSyatAvacchedakamAM lakSaNA karavAnI jarUra rahetI nathI, kemake tIratvaprakAraka bodha ke A ganAtIratvaprakAraka bodha e lakSyatAvacchedakamAM lakSaNo na karIe to paNa upapanna thaI ja mA ja jAya che. che A uparathI have e vAta paNa samajI levI ke have zakyatA vacchedakamAM padanI zakti ane che paNa mAnavAnI raheze nahi. gaLA-padanI zakti pravAhamAM ja che paraMtu pravAhatvamAM che ja nathI, kemake ahIM paNa gaDA-padathI pravAhatvaprakAraka pravAhavizeSyakanuM ja smaraNa thaI jaze, ekalA "pravAha' arthanuM nahi. * muktAvalI : yatra tu zakyArthasya paramparAsambandharUpA lakSaNA sA lakSita-* * lakSaNetyucyate / yathA dvirephAdipadAt rephadvayasambandho bhramarapade jJAyate bhramarapadasya ca sambandho bhramare jJAyate iti tatra lakSitalakSaNA / 30 ja nyAyasiddhAnta muktAvalI bhAga-2 (15) che
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ * lakSitalakSaNA * muktAvalI : zakyArthano sAkSAt saMbaMdha jayAM hoya tyAM lakSaNA kahevAya, parantu A zakyArtha sAthe paraMparA saMbaMdha hoya tyAM lakSita-lakSaNA kahevAya. A dA.ta. phiyAM poSaH sthaLe gaLA-padano zakyArtha pravAha che, teno tIra sAthe che sAkSAt saMbaMdha che mATe gaLA-padanI tIramAM lakSaNA kahevAya. jyAre di rati sthaLe ja che dvirepha padanI bhramara arthamAM lakSita-lakSaNA che, kemake dvirephano bhramara artha sAthe paraMparayA che ja saMbaMdha che. dvirepha eTale be "rakAra. Ama dvirephano zakyartha che rephadraya, eno saMbaMdha che je bhramara' evA padamAM, kemake bhramara padamAM be "rakAra che. (be "kArathI ghaTita bhramara A pada che.) ane A bhramara padano vAcya-vAcakabhAva saMbaMdha bhramara artha sAthe che, eTale ja - dvirepha padathI lakSita banyuM bhramara pada ane pachI te lakSita pada vaDe dvirepha padanI A bhramarArthamAM lakSaNA thaI mATe A lakSita-lakSaNA kahevAya. A dire rati ahIM rephayano rUdana sAthe anvaya anupapanna che athavA vaktAnuM che tAtparya anupapanna che mATe dvirephanI bhramara padamAM lakSaNA karI paNa to ya bhramara padano rUdanamAM anvayAdi anupapanna che mATe bhramara-padathI bhramara padArtha laIne temAM dvirepha che. padanI lakSaNA karI. * muktAvalI : kintu lAkSaNikaM padaM nAnubhAvakam / lAkSaNikArthasya * zAbdabodhe tu padAntaraM kAraNam, zaktilakSaNAnyatarasambandhenetarapadArthA- nvitasvazakyArthazAbdabodhaM prati padAnAM sAmarthyAvadhAraNAt / / muktAvalI prazna : pUrve kahevAI gayuM che ke zAbdabodha pratye padajJAna kAraNa hoya mi che. have pada tI be jAtanA thayA : zakta ane lAkSaNika. to AmAMthI kayuM padajJAna zAbdabodharUpa anubhUtinuM kAraNa che ? zakta-padajJAna ? lAkSaNika-padajJAna ? ke be ya che A prakAranA padajJAna ? uttara : zakta-padajJAna ja anubhAvaka (zAbdabodharUpa anubhUti-janaka) hoya che, paNa A lAkSaNika-padajJAna nahi; arthAt lAkSaNika padonuM jJAna e zAbdabodharUpa anubhUtinuM janaka banI zakatuM nathI. A prazna : to pachI gAya poSaH ityAdi sthaLe lAkSaNika gaDA vagere padothI che tIrAgharthaviSayaka zAbdabodha zI rIte thAya che? che te che ke nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (159) e ja
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ che ja na ja che ja che 20 ja che ja che uttara lAkSaNika padomAM padArthano zAbdabodha karAvatI AnubhavikI zakti hotI , e ja nathI, temAM to mAtra padArthanuM smaraNa ja karAvavAnI smArikA zakti hoya che. jyAM ghoSaH ityAdi sthaLe paNa je lAkSaNikarthano zAbdabodha thayo temAM lAkSaNika gaDA-pada asAdhAraNa kAraNa nathI kintu tenI sAthe raheluM zakta evuM ghoSa-pada ja kAraNa che. A zakti ke lakSaNA-etadanyatara saMbaMdhathI upasthita thayela je anya padArtha, enAthI yukta je zakyArtha, enA zAbdabodha pratye zakta-padanuM ja sAmarthya che. che dA.ta. caitro prApaM chati sthaLe zaktisaMbaMdhathI caitra padArtha upasthita thayo che. A che tenAthI anvita je svazakyArtha= grAma padArtha ane gacchati padArtha, enA zabdabodha pratye grAma-gacchati zakta padonuM sAmarthya che. e ja rIte ahIM zaktisaMbaMdhathI grAmara padArthane upasthita thayelo laIne tenAthI anvita svazawArtha = caitrAdi padArtha paNa che mAM levAya. na ghoSaH ahIM lakSaNAsaMbaMdhathI upasthita je tIra-padArtha, enAthI anvita che je svazakyArtha = AbhIrapallI, enA zAbdabodha pratye te zakta = ghoSa-padanuM ja sAmarthya * muktAvalI : vAkye tu zakterabhAvAcchakyasambandharUpA lakSaNA'pi nAsti / yatra tu gabhIrAyAM nadyAM ghoSa ityuktaM tatra nadIpadasya nadItIre lakSaNA / gabhIra-* * padArthasya nadyA sahAbhedenAnvayaH, kvacidekadezAnvayasyApi svIkRtatvAt / * vAkyamAM zakti-lakSaNA nathI ke muktAvalI: naiyAyiko padanI lakSaNA mAne che paNa vAkyanI to lakSaNA mAnatA che. ja nathI, jayAre mImAMsako vAkyanI paNa lakSaNA mAne che. temanuM kahevuM e che ke jo A vAkyanI lakSaNA na mAnIe to citragu vAkyanI (padano samUha te vAkya kahevAya mATe citragu e "citra" ane "go' padanA samUharUpa hovAthI vAkya che.) citragonA svAmImAM (citrA navo yastha : citra) lakSaNA thaze zI rIte ? che vaLI mAM nAM poSaH sthAne gabhIra-nadItIramAM ghoSano bodha thAya che. ahIM to ke jo nadI-padanI ja tIramAM lakSaNA karo to te nahi cAle, kemake mIrA tIre roSa . evo anvaya thaI zakaze nahi. vaLI gabhIra padanI paNa gabhIra-nadItIramAM lakSaNA nahi te nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (158) i che
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ karI zakAya, kemake tema thatAM pIrA = mIranItI nahyAM poSaH evo anvaya karavo ja paDe je thaI zake nahi, kemake gabhIra-nadItIramAM nadItva saMbhavita nathI. naiyAyika nadI-padanI nadItIramAM lakSaNA karIzuM ane pachI gabhIra padano anvaya mA nadItIrarUpa padArthamAM nahi karatAM tenA ekadeza nadI sAthe karIzuM. mImAMsaka nahi, tema nahi thAya. pArtha: pArthenA veti ratu pArthezona evo ja niyama che. mATe "nadItIra'nA ekadezabhUta nadI" sAthe "gabhIra' padano anvaya na thaI che che zake. eTale have ahIM koIpaNa padanI lakSaNA thaI zake tema nathI mATe AkhuM vAkya ja che ja gabhIra-nadItIranuM lakSaka che ema mAnavuM joIe, arthAt vAkyanI paNa lakSaNA mAnavI e - jo Ie. naiyAyika : padamAM zakti che mATe padArtha zakya bane che ane tethI ja zakyArthano A saMbaMdha e lakSaNA kahevAya. vAkyamAM to zakti ja nathI to pachI zakyArtha koNa? ane A to pachI zakyArthasaMbaMdharUpa lakSaNA paNa kyAMthI thAya? have prazna rahyo 7mIrAM nAM A ghoSaH sthaLano. tame kahyuM ke tyAM gabhIra ke nadI-padanI lakSaNA karavA jAo to bIjA ja padArtha sAthe anvaya anupapanna thaI jAya che. paNa ame to "pArtha: pArthenAti nA - tu pArthezana' evo niyama prAmANika mAnatA ja nathI. "caitraNya guru' sthaLe icaitrano "gurukula' zabdanA ekadeza guru sAthe anvaya kyAM nathI thato ? eTale e ja rIte A nadI-padanI nadItIramAM lakSaNA karIne tenA ekadeza nadI sAthe gabhIra padano abhedena che je anvaye upapanna karI laIzuM. gabhIra =gAlmIviziSTa, nadI=pravAha. mviziSTaDaminapravAdIpatIravRtti-mamIraparzI ! Ama vyutpattivaicitryaNa padArthanA ekadeza sAthe paNa apara padArthano anvaya upapanna thaI zake che. * muktAvalI : yadi tatraikadezAnvayo na svIkriyate tadA nadIpadasya gabhIra* nadItIre lakSaNA, gabhIrapadaM tAtparyagrAhakam / / muktAvalI mImAMsakaH jayAM sasaMbaMdhika padArtha hoya tyAM padArthano aparapadArthekazI sAthe anvaya hajI thaI zake ane tethI ja caitrI puru' sthAne ekadezAnvaya thayo. paNa mIrA nAM poSaH vAkya-bodhita koIpaNa padArtha sasaMbaMdhika nathI, mATe ahIM to ekadezAvya na ja thaI zake. eTale have ahIM padanI lakSaNA to zakya ja nathI mATe A ja vAkyanI ja gabhIra-nadItIramAM lakSaNA karavI joIe. 0 0 0 0 nyAyasiddhAnta muktAvalI bhAga-2 (15)
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ ka che naiyAyika : jo ahIM ekadezAnvaya na ja svIkAro to paNa vAkyanI lakSaNA mAnavAnI to jarUra rahetI ja nathI. ame to padanI ja lakSaNA karIne kAma calAvIzuM. ja te A rIte : nadI-padanI gabhIranadItIra svarUpa samudita arthamAM lakSaNA karIzuM. je ja mImAMsaka : to pachI je "gabhara' pada paDeluM che te nirarthaka nahi jAya ? naiyAyikaH nA, gabhIra pada e vaktAnI je IcchA = tAtparya ke-mIrA nA poSaH vAkya "pIranahItI poSa:' evA zAbdabodhanuM janaka bano-enuM grAhaka che. jo ke huM gabhIra pada ja na hota to "gabhIranadItIramAM ghoSa' evI vaktAnI IcchAnuM jJAna na ja thAta. e tAtparya anupapanna thaI jAta. mATe "nA" padanI gabhIranadItIramAM lakSaNo che ja karavI joIe. ahIM tAtparyanuM grAhaka gabhIra pada banyuM. che eTale have nakkI thaI gayuM ke padanI ja lakSaNA mAnavAthI kAma cAlI jAya che mATe A vAkyanI lakSaNA mAnavAnI jarUra nathI. muktAvalI : bahuvrIhAvapyevam / tatra hi citragupadAdau yadyekadezAnvayaH / svIkriyate tadA gopadasya gosvAmini lakSaNA, gavi citrAbhedAnvayaH, yadi tatraikadezAnvayo na svIkriyate tadA gopadasya citragosvAmini lakSaNA,* citrapadaM tAtparyagrAhakam / evamArUDhavAnaro vRkSa ityatra vAnarapadasya vAnarArohaNakarmaNi lakSaNA, ArUDhapadaM tAtparyagrAhakam / evamanyatrApi / che voTyam | * bahuvati-samAsa * karI muktAvalI : mImAMsaka : citragu vigere samasta vAkya(bahuvrIhi Adi)mAM zuM che che karazo? tyAM to citragu vAkyanI citrago-svAmImAM lakSaNA karavI ja paDaze ne ? e ja naiyAyika : nA, ahIM paNa jo ekadezAvya svIkArIe to "go'-padanI goja svAmImAM lakSaNA karavI ane go-svAmInA ekadeza "gaumAM citra-padano abhedena che che anvaya karI levAze. ane jo Ama ekadezAnvaya na mAno to "go'padanI citragosvAmImAM lakSaNA karavI ane pUrvavat citra-pada tAtparyagrAhaka samajavuM. e ja rIte sArUDhavAnaro vRkSa sthaLe paNa vAnara-padanI vAnarArohaNakarmamAM lakSaNA karI na karI laIzuM ane "ArUDha' padane tAtparyagrAhaka kahIzuM. nyAyasiddhAntabhaktAvalI bhAga-2 0 (16) jija ja che
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ A rIte tamAma bahuvrIhisamAsa rUpa vAkyamAM uttarapadamAM lakSaNA thAya che ane A pUrvapada tAtparyagrAhaka bane che. * muktAvalI : tatpuruSe tu pUrvapade lakSaNA / tathAhi-rAjapuruSa ityAdau rAja padArthena puruSapadArthasya sAkSAnnAnvayo, nipAtAtiriktanAmArthayo/denAnvaya- bodhasyAvyutpannatvAt / * tapuruSa-samAsa * muktAvalI : tatparUSa(samasta vAkya vizeSa)mAM pUrvapadamAM lakSaNA karavI, arthAt ahIM paNa samasta vAkyamAM lakSaNA mAnavAnI jarUra nathI. ja eka evo niyama che ke nipAtathI atirikta je be nAmArtha hoya te be no - vacce vibhajyarthane dvAra karyA sivAya - sAkSAt jo anvaya karavo hoya to te abhedanache tAdAbhyasaMbaMdhathI ja thAya, arthAt bhedana-nirUpitatva, pratiyogitva, saMyoga, samavAya, che svarUpa, kAlika vigere saMbaMdhathI anvaya na ja thAya. A uparathI e vAta paNa nakkI thaI ke jo (1) nipAta nAma hoya to teno sAkSAta anvaye paNa bhedana thaI zake ane (2) jo vibhajyarthane dvArA karavAmAM Ave to ja nipAtAtiriktamAM paNa bhedena anvaya thaI zake. have rAnapuruSa: sthaLe A niyamane vicArIe ahIM rAjanuM ane puruSa e be nAmArtha che, be ya nipAta(naga, 4 vigere)thI atirikta nAmArtha che. ahIM koI vibhajyartha che nahi, arthAt vibhajyartha dvAra banI che zake tema nathI, eTale have A be nAmArthano sAkSAt saMbaMdha che eTale have e be no A anvaya bhedasaMbaMdha(nirUpitatva vigererUpa)thI na ja thAya paNa abhedana (tAdAbhyaA saMbaMdhathI) ja anvaya karavo joIe. muktAvalI : anyathA rAjA puruSa ityatrApi tathAnvayabodhaH syAt / 'ghaTo na paTa' ityAdau ghaTapaTAbhyAM naJaH sAkSAdevAnvayAnnipAtAtirikteti / mImAMsaka : ame to A niyama nahi mAnIe, arthAt nipAtAtirikta be ni nAmArthano "bhedana anvaya na thAya' ema nahi mAnIe, paNa "bhedana anvaya thAya" ema che nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (11) i che
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnIzuM ane tethI rAjanuM ane purUSano nirUpitatvasaMbaMdhAtmaka bhedasaMbaMdhathI anvaya karI che che laIzuM. nirUpitasvatvavAna puruSa: I rAjAno purUSa eTale rAjA svAmI thayo, purUSa e sva thayo, mATe rAjanirUpitasvatvavAnuM puruSa thaI gayo. Ama pUrvokta "nipAtAtirikta'no niyama nahi mAnavAthI A rIte bhedana anvaya karI laIzuM. have A - rAja padanI rAjasaMbaMdhImAM tame je lakSaNA karavAnA cho tenI jarUra ja nahi rahe. naiyAyikaH nahi, jo e niyama nahi mAno to rAnI puruSa: (rAjA evo je purUSa) je sthaLe paNa be ya nipAtAtirakta nAmArtha che chatAM teno abhedana anvaya nahi karatAM ja bhedana - nirUpitatvasaMbaMdhathI anvaya karI levo paDaze. eTale purUSa e rAjA che" evo zAbdabodha anu5panna thaze ane "nirUpatasvatvavAn puruSa:' evo zAbdabodha che ja thavAnI Apatti Avaze. A Apatti nivAravA ukta niyama mAnavo ja joIe ane e che tethI have rAnI puruSaH sthaLe be ya nipAtAtirikta nAmArtha che mATe temano sAkSAtu= ja A tAdAspena ja anvaya karavAno raheze jethI purUSa e rAjA che' evo zAbdabodha upapanna ja thaI jaze. che Ama jyAre A niyama mAnavAno nakkI thayo eTale rAnapuruSa (purUSa) sthaLe bhedasaMbaMdha-nirUpitatvasaMbaMdhathI anvaya thaI zakaze ja nahi, arthAt have A be nAmArthano ja A abhedana ja anvaya karavo paDaze. have ema yathAzruta zakyArtha laIne abhedena anvaya che che karavA jaIe to "rAjA e purUSa' evo zAbdabodha thavAnI Apatti Ave. vastutaH ahIM che rAjasaMbaMdhI je purUSa evo zAbdabodha thAya che. AthI ja rAjan pUrvapadanI rAjasaMbaMdhImAM ja lakSaNA karavI ja joIe. mImAMsakaH pUrvokta niyamamAM nipAtAtirikta kema kahyuM? naiyAyika : nipAta nAmArthano bIjA nAmArtha sAthe sAkSAt saMbaMdhathI (vibhajyartha che dvAra na paDe to ya) paNa abhedana anvaya thaI javAnI Apatti Ave. A Apatti na karI ja Ave mATe Ama kahyuM, arthAt jo "nipAtAtirikta' na kahIe ane mAtra sAkSAsaMbaMdhathI rahelA nAmArthano bhedana anvaya na thAya eTaluM ja kahIe to paTa para sthaLe na ja nipAta-nAmArtha sAthe paTa nAmArthano sAkSAt saMbaMdha che ja, arthAt te be nAmArtha vacce che koI vibhajyartha dvAra nathI, eTale have abhedena anvaya thavAnI Apatti Ave. vastutaH che che. ahIM bhedana anvaya thAya che, para: paTapratiyogitAmevAna evo zAbdabodha thAya che. che. ahIM pratiyogitAtmaka bhedasaMbaMdhathI anvaya thayo che eTale nipAtAtirikta kahyuM. A ja che nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (12) oi ja che
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktAvalI : nIlo ghaTa ityAdau nAmArthayorabhedasambandhenAnvayAd bhedeneti / na ca rAjapuruSa ityAdau luptavibhakteH smaraNaM kalpyamiti vAcyam, asmRtavibhakterapi tato bodhodayAt / tasmAdrAjapadAdau rAjasambandhini lakSaNA, ca puruSeNa sahAbhedAnvayaH / tasya muktAvalI : mImAMsaka : 'bhedena anvaya na thAya' ema kema kahyuM ? 'anvaya ja na thAya' ema kema na kahyuM ? arthAt nipAtAtirikta nAmArthano sAkSAt saMbaMdhathI anvaya na thAya ema ja kaho ne ? naiyAyika : nIto ghaTaH sthAne nIla ane ghaTa e be nipAtAtirikta nAmArtha che. ahIM beyano sAkSAt saMbaMdha che ane beyano abhedathI to anvaya thAya ja che. 'anvaya ja na thAya' ema kaheta to abhedathI paNa anvaya nahi thavAnI Apatti Avata. mImAMsaka : rAnapuruSaH tatpuruSa sthaLe je SaSThI vibhakti lupta thayelI che tenuM smaraNa thaI jAya che ane tethI ahIM vibhaktyartha dvAra banI ja jAya che. Ama rAjan ane purUSa e be nipAtAtirikta nAmArthano sAkSAt saMbaMdha che ja nahi, kemake vibhakti dvAra banI ja jAya che. eTale have e be nAmArthano bhedena anvaya jarUra thaI zakaze ane tethI nirUpitatva saMbaMdhAtmaka bhedasaMbaMdhathI anvaya karI letAM AnanirUpitasvatvavAn puruSaH evo zAbdabodha upapanna thaI jaze. eTale have rAjan padanI rAjasaMbaMdhImAM lakSaNA karavAnI jarUra ja kyAM che ? naiyAyika : are ! A rIte je vyaktine jyAM luptavibhaktinuM smaraNa nathI thayuM tyAM zuM karazo ? tyAM to sAkSAt saMbaMdha ja che, kemake vibhakatyartha dvAra banyuM nathI. eTale have tyAM to abhedena ja anvaya karavo paDaze. have jo rAjan padanI rAjasaMbaMdhImAM lakSaNA nahi karo to tyAM abhedena zAbdabodha je thAya che te zI rIte thaze ? mATe rAjan padanI rAjasaMbaMdhImAM lakSaNA karavI ja joIe. ane te rAjasaMbaMdhIno purUSa sAthe abhedena anvaya karavo joIe. rAjan rAjasambandhI. rAnasambandhyaminnaH puruSaH rAnapuruSaH / muktAvalI : dvandve tu dhavakhadirau chindhItyAdau dhavaH khadirazca vibhaktyarthadvitvaprakAreNa budhyate tatra na lakSaNA / nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 (163) =
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ * Itaretara-dvandra * muktAvalIH have taiyAyika kahe che ke dvanda samAsamAM itaretara dvandra ane samAhAra dvandra ema be prakAra che. temAM itaretara dvanda samAsamAM ekeya padanI lakSaNA karavAnI jarUra nathI. mImAMsako to ahIM sAhityamAM lakSaNA mAne che, tenuM khaMDana karanAruM A vidhAna e samajavuM. thavaliau chinya | ahIM itaretara dvandra che. ahIM dhava-padathI dhava-padArthano, . khadira-padathI khadira-padArthano ane sau vibhaktithI ddhitva ane karmatvano bodha thAya che, e (dhava ane khadira e vibhaktinA arthabhUta dvitva ane karmatvanA prakAra = vizeSaNa rUpe che e jaNAI jAya che.) eTale "vallaviyartha che nAnuqnavyApArAnukUvRtimAn tvama' evo zAbdabodha upapanna thaI jAya che mATe koI padanI lakSaNA mAnavAnI jarUra ja nathI. muktAvalI : na ca sAhitye lakSaNeti vAcyam, sAhityazUnyayorapi dvandva*darzanAt, na caikakriyAnvayitvarUpaM sAhityamastIti vAcyam, kriyAbhede'pi dhavakhadirau pazya chindhItyAdidarzanAt, sAhityasyAnanubhavAcca / / muktAvalI : mImAMsaka : ahIM "sAhitya (sAthe rahevApaNuM)mAM lakSaNA karavI ja ja paDaze, kemake "sAthe rahelA evA dhavakhadirane tuM cheda' evo zAbdabodha thAya che. mATe mA khadira-padanI sahavRttidhavakhadiramAM lakSaNA karavI joIe ane "dhava'-pada pUrvavat che huM tAtparyagrAhaka mAnavuM joIe. thavapaDyuM tu "gharaparva sahavRttithAiM vothA' . * ititAtparyagrAhakam / taiyAyika: sAruM, je sAhityamAM lakSaNA karavAnuM tame kaho cho te sAhitya eTale ja zuM? sahavRttitvarUpa sAhitya ? ke ekakriyAnvayitva rUpa sAhitya ? jo prathama vikalpa che lo to te barobara nathI, kemake dhava ane khadira bhinna bhinna sthaLe rahetA hoya to paNa -te benuM sahavRttitva na hoya to paNa te be padano dvanda samAsa thAya che. mATe sAhityazUnyano paNa dvanda samAsa thaI zake che eTale sahavRttitvarUpa sAhityamAM to lakSaNA thaI zake nahi . have jo ekakriyAnvayitvarUpa sAhitya lo ane temAM lakSaNA karavAnuM kaho to te che jaya barobara nathI, kemake kriyAbheda hoya, arthAt eka ja kriyAmAM be ya padono anvaya ja che ja nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (14) jija
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ * * ja na thato hoya to paNa te be padono samAsa thAya che. thavaElarI paNa ahIM dhavane jo ane khadirane cheda; e rIte be padonuM vibhinnakriyAnvayitva che chatAM samAsa thayo, mATe ekakriyAnvayitva rUpa sAhityamAM paNa A lakSaNA karavAnI jarUra nathI. vaLI ekazAbdabodhI kriyAnvayitvarUpa sAhitya kaho to teno anubhava thato nathI mATe tene prAmANika mAnI zakAya nahi. muktAvalI : ata eva 'rAjapurohitau sAyujyakAmau yajeyAtAm' ityatra lakSaNAbhAvAd dvandva AzrIyate / tasmAtsAhityAdikaM nArthaH, kintu vAstavabhedo * yatra tatra dvandvaH / na ca nIlaghaTayorabheda ityAdau kathamiti vAcyam, tatra * * nIlapadasya nIlatve ghaTapadasya ghaTatve lakSaNA / abheda ityasya cAzrayAbheda kRtyartha muktAvalIH A rIte Itaretara dvandramAM lakSaNA karavAnI jarUra nathI. naiyAyika A A vAtane hajI vadhu sthira kare che. A juo, rAjapurohitI sAyujanI yAtAm sthaLe "nahitI'mAM Itaretara che dvanda samAsa lIdho che. ahIM purohita purohitati puti rAjJa: purohitI ti che anapurohitI ! Ama SaSThI tapuruSa samAsa paNa thaI zake. vaLI nA ra putiti che inapuhitI evo itaretara paNa thaI zake. ahIM itaretara dvandano ja lAghavAtuM ja e svIkAra karyo che, kemake itaretara mAM lakSaNA mAnavAnuM gaurava nathI je gaurava tapuruSa che chesamAsa mAnavAmAM Ave che. have jo Itaretara dvandramAM paNa lakSaNA thatI ja hota to pachI ja tapuruSane choDIne Itaretara no ahIM Azraya karavAmAM lAghava zuM rahe? eTale A ja te uparathI e ja sAbita thAya che ke Itaretara dvandramAM lakSaNA karavAnI nathI, arthAt A sAhitya e kAMI Itaretara dvanda samAsanuM prayojaka nathI ke jethI temAM lakSaNA karavI paDe. mImAMsaka H jo sAhitya e Itaretara dvanda samAsanuM prayojaka na hoya to kandra A samAsano prayojaka koNa ? ja naiyAyika : be padArthano vastutaH bheda hoya te bheda ja be padArthanA vAcaka evA ja A be padonA Itaretara kanda samAsano prayojaka che. dhava ane khadirano paraspara vAstavabheda che che che mATe ja te beno Itaretara dvanda samAsa thaI zake. : : :: :: A ja je nyiAyasiddhAntabhaktAvalI bhAga-2 0 (15) kAkA e che
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ A mImAMsaka : je be padArthano vAstavabheda hoya te ja be padArthanA vAcaka be padono che jo Itaretara dvanda samAsa thaI zakato hoya to have nIyorame sthaLe nIla ane ja A ghaTano Itaretara dvanda samAsa anupapanna thaI jaze, kemake nIla ane ghaTa e be vacce ja A vAstavabheda nathI. naiyAyika H AvA sthAne nIla padanI nIlatvamAM ane ghaTa padanI ghaTatvamAM lakSaNA mAnIzuM. A nIla ane ghaTatva vacce to jarUra vAstavabheda che ja. mImAMsaka: paNa to pachI bAjumAM paDelA "ameH ' pada sAthe anvaya anupapanna chuM thaI jaze ne ? nanavadhatvayo. me e zI rIte bane ? taiyAyika: to "abheda' padanI AzrayAbhedamAM lakSaNA karIzuM. nIlatva ane ghaTatvanA Azraya evA nila ane ghaTano to abheda upapana che ja. natrivadhatvayoH mAtrAme = mItra dhaTayorameTa ! muktAvalI : samAhAradvandve tu yadi samAhAro'pyanubhUyata ityucyate, tadA'hinakulamityAdau parapade'hinakulasamAhAre lakSaNA, pUrvapadaM tu tAtparyagrAhakam / / * samAhAra-dha% * muktAvalI : samAhAra dvandramAM navya naiyAyiko samUhamAM lakSaNA mAnatA nathI. A A mahinajnam ityAdi samAhAra dvandramAM temanuM kahevuM e che ke ahIM ahi ane nakula e e be no ja bodha thAya che, te beyanA samAhArano nahi. mATe samUhamAM lakSaNA karavAnI che che. jarUra nathI. paNa prAcInonI mAnyatA evI che ke mahinajnama' padathI ahi, nakulanA che bodha uparAnta te be nA samAhArano paNa anubhava thAya ja che tethI tyAM nakula-padanI che ahinakula-samAhAramAM lakSaNA karavI ane "ahi-padane tAtparyagrAhaka mAnavuM. muktAvalI : na ca bherImRdaGgaM vAdayetyatra kathaM samAhArasyAnvayaH, apekSA* buddhivizeSarUpasya tasya vAdanAsambhavAditi vAcyam, paramparAsambandhena tadanvayAt / evaM paJcamUlItyAdAvapi / muktAvalI : navyo : "merIkRSaM vArtha' sthaLe tame e ja rIte mRdAM-padanI ja bherImRda-samAhAramAM lakSaNA karazo ane bherI-padane tAtparyagrAhaka kahezo. paNa have te che ka ja che nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (1) che
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ bherImRdaLanA samUhamAM vAdanakarma7(vAdaya)no anvaye zI rIte thaze ? kemake samUha zabda che che e apekSAbuddhi dvivarUpa che ane te guNarUpa che. guNamAM vAdanakarmatva zI rIte rahe ? che kAraNa ke karma e dravyamAM rahe, guNamAM nahi. tethI bherImRdasamUha rUpa guNamAM vAdanaja karmatvano anvaya upapanna thaze nahi. A prAcIno H paramparAsaMbaMdhathI samUhamAM vAdanakarmatvano anvaya karIzuM, arthAt A svAzrayavRttitvasaMbaMdhathI A anvaya thaI jaze. sva= vAdanakarmatva, tadAzraya = bherImRdaja dravya, temAM vRtti dvitarUpa samUha, te samUhamAM tAdazavRttitva. A svAzrayavRttitva A saMbaMdhathI vAdanakarmatvano samUhamAM anvaya upapana thaI jaze. che vaLI jema samAhAra-ndramAM lakSaNA karI tema dvigusamAhAramAM paNa lakSaNA samajI che e levI. pAnAM mUnAnAM samAra: pazcamUnI e dvigusamAhAra che. ahIM mUla-padanI che chepaccamUla-samAhAramAM lakSaNA thAya ane pakhya-pada tAtparyagrAhaka bane. * muktAvalI : pare tu ahinakulamityAdau ahirnakulazca budhyate, pratyeka* mekatvAnvayaH, samAhArasaMjJA ca yatraikatvaM napuMsakatvaM ca 'prANitUrye 'tyAdi-* * sUtreNoktaM tatraiva, anyatraikavacanamasAdhvityAhuH / che muktAvalI : navyo pUrve kahyA mujaba dina' ItyAdi sthaLe samAhArano che A anubhava mAnatA ja nathI eTale teo ahIM lakSaNo svIkAratA nathI. prAcInoH jo 'dina' sthaLe ahi ane nakulano ja bodha thato hoya ane temanA ja samAhArano bodha na thato hoya to ahinakulapadottara je ekatva che teno kyAM anvaya karazo? ahi ke nakula pratyekamAM to te anvaya nahi thAya, kemake beyamAM hindu che. amAre ja prAcInone A Apatti nathI, kemake ame to nakula-padanI ahinakula-samAhAramAM A lakSaNA karIzuM ane samAhAra (samUha) to eka ja che mATe te samAhAramAM ekatvano anvaya karI laIzuM. navyo? ame to lakSaNA mAnatA nathI eTale ekatvano anvaya ahi ane nakula che ja pratyekamAM karI laIzuM. ahi eka ane nakula eka. - prAcIno jo A rIte nivRtta thI ahi ane nakulano ja bodha thato hoya ane ki samAhArano bodha thato na hoya to pachI "madinavRttanI samAhAra-saMjJA kema thaI ? e navyo: 'yrfmtUryanAphAWIF' ItyAdi sUtrathI nitya vairavALA vigere padArthonA ja cha vAcasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 (10) jo koI che ke
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ bodhaka padono samAhAra samAsa thAya ane tyAM ekatva ane napuMsakaliMga- Ave. Ama amArA mate "samAhAra' saMjJA e yaugika nathI kintu pAribhASika che, arthAta ahie nakulAdino samAhAra na hovA chatAM tyAM pUrvokta sUtra lAgu paDIne pAribhASika samAhAra - saMjJA kare che. prAcIna : pAribhASika samAhAra-saMjJAnuM phaLa zuM? A navyo tyAM ekatva ane napuMsakaliMgavA Ave e ja enuM phaLa che. vaLI jyAM A ja samAhAra saMjJA lAgu na thAya tyAM koI ekatva ane napuMsakaliMga- na karI de te paNa che tenuM phaLa che. Ama anyatra ekavacanAdi asAdhu che e vAta ahIM samAhAra-saMjJAthI e mAM jaNAya che. navoe samAhAra-saMjJAne pAribhASika mAnI e vAtamAM muktAvalIkAre tyAdu?' padathI asvarasa sUcita karyo che. muktAvalI : pitarau zvazurAvityAdau pitRpade janakadampatyoH, zvazurapade / strIjanakadampatyorlakSaNA / evamanyatrApi / ghaTA ityAdau na lakSaNA, ghaTatvena rUpeNa nAnAghaTopasthitisambhavAt / karI muktAvalI : ekazeSa dvanda samAsa sthaLe lakSaNA karavI joIe. dA.ta. caitrathI ki pitA ahIM caitranA be pitA to saMbhavI zake nahi, mATe pitR-padanI mAtA-pitAmAM lakSaNA karavI joIe. e rIte caitrI zvagurI sthaLe zvazura-padanI cetranI strInA mAtAe pitAmAM lakSaNA karavI joIe. . A ja rIte bahena-bhAI vagerene jaNAvavAnA tAtparyathI bolAyelA prAMto' vagere padomAM lakSaNo jANavI. A ghaTaza paTa paTa evo je sarUpa ekazeSa thAya che tyAM lakSaNA karavAnI che ja jarUra nathI, kemake ghaTatvena rUpeNa aneka ghaTonI upasthiti zaktisaMbaMdhathI ja thaI zake muktAvalI : karmadhArayasthale tu nIlotpalamityAdAvabhedasambandhena nIlapadArtha utpalapadArthe prakAraH / tatra ca na lakSaNA / ata eva 'niSAdasthapati yAjayet' ja nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (18) jillA mAM che
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ * ityatra na tatpuruSaH, lakSaNApatteH, kintu karmadhArayo lakSaNAbhAvAt / / * karmadhAraya ane avyayIbhAva samAsa * muktAvalI: karmadhAraya sthaLe lakSaNA karavAnI jarUra nathI. nIno ityAdi sthaLe abhedasaMbaMdhathI ja nIla-padArtha e utpala-padArthamAM prakAra=vizeSaNa bane, eTale ahIM A lakSaNAnI AvazyakatA ja nathI. ane tethI ja niSAvarti mAnad sthaLe tapurUSa ki samAsa na letAM lakSaNAnI akalpanA-prayukta laghubhUta karmadhAraya samAsa karAya che. niSAdAra thapati (makAna banAvanAra) niSaNipatiH.. muktAvalI : na ca niSAdasya saGkarajAtivizeSasya vedAnadhikArAdyAjanA* sambhava iti vAcyam, niSAdasya vidyAprayuktestata eva kalpanAt / lAghavena * mukhyArthasyAnvaye tadanupapattyA tatkalpanAyAH phlmukhgaurvtyaa'dosstvaaditi| muktAvalIH zaMkAkAra : niSAda e to sara-jAtivizeSa che, tene vedamAM yajJAdino che. adhikAra ja nathI. je strIto vepathIvatAM e zruti-vAkya che ane zukravat vA . che e vAkyathI varNasaMkara e zUdra che. ja taiyAyikaH niSA sthapatti yAt e pAThathI ja sAbita thAya che ke te yAga (yajJa) para na karI zake che ane yAga paNa yAgakaraNavidyAprApti vinA na karI zake, mATe e paNa ja nizcita thAya che ke te vidyA paNa bhaNI zake che. niSAH mAvAvezat prAptasvavidyathI raudraM yAgaM kuryAt iti tAtparyam / zaMkAkAra : karmadhArayano ahIM Azraya karIne niSAdane yAgAdhikAranI kalpanA ane . vedavidyAdhikAranI kalpanA karavI e to gaurava che, mATe karmadhArayano ahIM Azraya na che karatAM tapuruSano ja Azraya karavo joIe. naiyAyika : nahi, tapurUSAdi samAsa svIkAratAM lakSaNA-kalpanAnuM gaurava Ave che, mATe lAghavAtu karmadhAraya samAsa ja ahIM karavo joIe. have niSAdasthapati rUpa mukhyArthano yAjanAtmaka mukhyArtha sAthe anvaya karavA jatAM jo niSAda yAgopayuktavedaA vidyAnuM adhyayana na karI zakato hoya' e vAta sthira hoya to te vidyA vinA yAga paNa A A na karI zake, eTale niSAda sAthe yAjanano anvaya anupapanna thaI jAya. A ja anvayAnupapattine lIdhe niSAdamAM vedavidyAdhyayananI kalpanA karavI ja rahI. eTale e nyAyasiddhAmuktAvalI bhAga-2 (19) cha cha ja che
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ ja niSAdamAM yogakartutvAtmaka phaLanI siddhi karavA mATe tenAmAM je vidyAdhyayananI kalpanAnuM che o gaurava svIkAravuM paDyuM te phalamukhagaurava hovAthI nirdaSTa che, arthAt ukta vAkyathI che jayAre niSAdamAM yogakartutva siddha che tyAre teno anvaya upapanna karavA mATe je gaurava veThavuM paDe te nirdaSTa kahevAya. have te gaurava niSAdanA yogakartutvanuM vighaTana karI zake te ja nahi. * muktAvalI : upakumbhamardhapippalItyAdau parapade tatsambandhini lakSaNA, pUrvapadArthapradhAnatayA cAnvayabodha iti / itthaJca samAse na kvApi zaktiH, padazaktyaiva nirvAhAditi / muktAvalI : avyayIbhAva samAsamAM parapadanI parapadArtha-saMbaMdhImAM lakSaNA thAya. 35znam ! ahIM kuzma padanI kummasaMbaMdhImAM lakSaNA thAya. A avyayIbhAva samAsa je pUrvapadArthapradhAna hoya che mATe pUrvapadArtha je samIpa che te vizeSya rahe te rIte zAbdabodha e thAya, eTale 35 = kumalavUmannAnIpam evo artha thAya. 35 pustakaM vartate . ahIM pustaka e kuMbhasaMbaMdhI che ane te ja pustaka kuMbhasamIpa che. mATe kuMbhasaMbaMdhI je (pustaka) che tenAthI abhinna samIpa' padArtha che. che. A rIte sarvatra samAsamAM-samastavAkyamAM kyAMya zakti nathI mATe vAkyanI lakSaNA paNa manAya nahi. padanI zaktithI ane lakSaNAthI ja kAma cAlI jaze. kArikAvalI : AsattiyogyatAkAGkSAtAtparyajJAnamiSyate // 82 // kAraNaM sannidhAnaM tu padasyAsattirucyate / * muktAvalI : Asattiriti / AsattijJAnaM yogyatAjJAnamAkAkSAjJAnaM * tAtparyajJAnaM ca zAbdabodhe kAraNam / muktAvalI : padajJAna jema padArthopasthiti dvArA zAbdabodha pratye kAraNa che tema che AsattijJAna, yogyatAjJAna, AkAMkSAjJAna ane tAtparyajJAna paNa zAbdabodha pratye sahakArI kAraNa che. __ AsattiH : padasamUhaniSThA, avyavadhAnena pdoccaarnnpryuktsnnidhiruupaa|| 30 nyAyasiddhAnta muktAvalI bhAga-2 0 (10) che
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogyatA : arthaniSThA, ekapadArthe aprpdaarthvttvruupaa| AkAMkSA : padaniSThA, padasya yatpadavirahaprayojyazAbdabodhAjanakatvaM tatpade tatpadavattvarUpA / prakRtipratyayayoH sAkAMkSatvAt / / padavattA ca avyavahitottaratvA'vyavahitapUrvatvAnyatarasambandhena / tAtparyam : zabdaniSTham, tatpratItIcchayoccaritatvarUpam / A cAreyanuM jJAna zAbdabodha pratye kAraNa che. * muktAvalI : tatrAsattipadArthamAha-sannidhAnaM tviti / anvayapratiyogyanuyogi padayoravyavadhAnamAsattiH, tajjJAnaM zAbdabodhe kAraNam, kvacidvayavahite'pya* vyavadhAnabhramAcchAbdabodhAditi kecit / * Asatti * muktAvalI : (1) Asatti: pAnAM nidhAnaM mattiH sannidhAna eTale avyavadhAna, arthAt je be padano paraspara anvayabodha thavAnuM che A vivakSita hoya te be padanuM avyavadhAna te Asatti. ja ahIM prAcIno kahe che ke jo A rIte AvI Asatti mAtrane zAbdabodha pratye ja svarUpasatuM kAraNa mAnIe (eTale ke AsattinA jJAnane kAraNa na mAnIe) to nirSivartI nimanuM devatte sthaLe giri padanA agnimAnuM pada sAthenA ane bhakti padanA che devadattena pada sAthenA avyavadhAnano bhrama thaI jatAM je zAbdabodha thAya che te anupapanna ja thaI jAya, kemake ahIM nirika ane manamAna padanuM avyavadhAna (Asatti) to nathI ja. . che eTale A zAbdabodha upapanna karavA mATe svarUpasat Asattine zAbdabodhanuM kAraNa na e kahetAM AsattinA bhramAtmaka ke pramAtmaka jJAnane zAbdabodhanuM kAraNa kahevuM joIe. che che. arthAt je be pada vacceno anvaya (saMbaMdha) che te be padamAM eka pada saMbaMdhanuM e ja anuyogI hoya, bIjuM pada pratiyogI hoya. A anuyogI-pratiyogI padanuM je ja A avyavadhAna te Asatti ane e AsaktinuM pramAtmaka ke bhramAtmaka je jJAna te A zAbdabodhamAM kAraNa bane. ja mAna sthaLe pAm ane mAna padanuM avyavadhAna che te Asakti che ane tenuM ja pramAtmaka jJAna che, jayAre rimuvatam ityAdi sthaLe giri ane agnimAnuM padanuM che 0 0 0 . nyAyasiddhAntabhaktAvalI bhAga-2 0 (101) kAkA ja che
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ avyavadhAna= Asakti nathI chatAM te be nA avyavadhAnanuM= AsattinuM bhramAtmaka jJAna che ja che, eTale be ya sthaLe AsattijJAna hovAthI zAbdabodha thaI jAya. * muktAvalI : vastutastu avyavadhAnajJAnasyAnapekSitatvAt yatpadArthena yatpadArtha* syAnvayo'pekSitastayoravyavadhAnenopasthitiH zAbdabodhe kAraNam / tena * giri(ktamagnimAndevadattenetyAdau na zAbdabodhaH / muktAvalI : prAcInonA A matamAM navone asvarasa che. temanuM kahevuM e che ke evo koI sarvatra niyama nathI ke badhe zAbdabodha thavA pUrve be padonA avyavadhAnanuM jJAna ja hovuM ja joIe, kemake be padonA avyavadhAnarUpa AsattinuM jJAna hovA chatAM paNa zAbdabodha nathI paNa thato. ane be padonA avyavadhAna rU5 AsattinuM jJAna na hovA che chatAM paNa ghaNIvAra zAbdabodha thAya paNa che. rimuvata... mAM giri ane bhuktam ka padonI AsattinuM jJAna hovA chatAM zAbdabodha thato nathI. eTale nakkI e thayuM ke padaddayanA avyavadhAnanuM jJAna na hoya ane mAtra padayanuM jJAna hoya to tenAthI paNa A avyavadhAnena padArthayanuM smaraNa thaI jAya ane tenAthI zAbdabodha thaI zake che. eTale ja che. padayanI avyavadhAna upasthiti (Asatti jJAna) zAbdabodha pratye kAraNa nathI kintu che che je padArthano je padArtha sAthe anvaye apekSita che te be padArthonA vAcaka evA be padonuM che che je avyavadhAna te Asakti ane tenuM je smaraNa te zAbdabodhamAM hetu bane. eTale ja vAM manamAna revatte sthaLe zAbdabodha thaI zake ja nahi, kemake giri padArthano A agnimAn padArtha sAthe anvaye apekSita che ane tenA vAcaka be padonuM avyavadhAna che nathI, arthAt Asatti ja nathI. muktAvalI : nIlo ghaTo dravyaM paTa ityAdAvAsattibhramAcchAbdabodhaH / *AsattibhramAcchAbdabhramAbhAve'pi na kSatiH / muktAvalIH nIhno para dravya : A sthaLe zuM bane che? te joIe. ahIM vaktAnuM tAtparya nIla padArthano paTa padArtha sAthe ane ghaTa padArthano dravya padArtha sAthe anvayabodha = zAbdabodha karAvavAnuM che. ahIM nIla padArtha ane paTa padArthanA vAcaka evA be padonI A avyavadhAnarUpa Asatti nathI, ane je nIla pada ane ghaTa-padanI avyavadhAnena Asatti A ja che tyAM tevA anvayabodhanuM tAtparya nathI. chatAM anyatra "nIno padara' evA vAkyamAM che ke vAcasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (12)
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAM rahelI nIla-padanA ghaTa-pada sAthenA anvayabodhanA tAtparyapUrvakanI je AsAre che te ja che. ahIM na hovA chatAM teno ahIM bhrama (smaraNAtmaka jJAna) thaI jAya to "nI para che evo zAbdabodha thaI jAya. A prAcInoH AsattibhramathI thato zAbdabodha bhramAtmaka ja hoya ne ? ame to temAM e ja mAnIe chIe. ki navyo : nA, tevuM kAMI nahi. AsattibhramathI pramAtmaka zAbdabodha paNa thaI zake che. je ame to yogyatAnA bhramathI ja bhramAtmaka zAbdabodha mAnIe chIe. ghaTapadArthamAM nIlache padArthanA saMbaMdhanI yogyatA to che ja. mATe nAno paTa zAbdabodha (AsattibhramathI thavA che. che chatAM) pramAtmaka ja che. muktAvalI : nanu yatra cchatrI kuNDalI vAsasvI devadatta ityAdyuktaM tatrottarapadasmaraNena pUrvapadasmaraNasya nAzAdavyavadhAnena taduttarapadasmaraNAsambhava iti ced ? na, pratyekapadAnubhavajanyasaMskAraizcaramasya tAvatpadaviSayakasmaraNasya * avyavadhAnenotpatteH / nAnAsanikaSairekapratyakSasyeva nAnAsaMskArairekasmaraNotpa terapi sambhavAt / tAvatpadasaMskArasahitacaramavarNajJAnasyodbodhakatvAt, * kathamanyathA nAnAvaNairekapadasmaraNam ? - muktAvalI prazna chatrI vupatnI vAnasvI revadratta: aneka vizeSaNavAcaka padothI yukta A vAkyamAM uttarapadanA (kuMDalI padanA) smaraNathI pUrvapadanA (chatrI padanA) e smaraNano "yo vivizeSaIUInAM vottaravRtti!UInAtha' niyamathI avazya nAza thAya che. tethI avyavadhAnena taduttarapadanuM = vizeSyavAcaka "devadatta' padanuM smaraNa - asaMbhavita rahe che. (devadatta padamAM chatrI evA prathama padanI Asakti na hovAthI tenuM smaraNa na ja thAya.) chatAM uparokta vAkyano zAbdabodha to thAya ja che. mATe AsattismaraNa e zAbdabodhanuM kAraNa nathI. uttara H chatrI, kuMDalI vagere pratyeka padonA zravaNathI te te pratyeka padonA je saMskAro je che paDyA te badhA ya padonA saMskArothI carama devadatta padanA zrAvaNapratyakSa thayA pachInA che uttarakALamAM te badhA vizeSaNa-vizeSyavAcaka padonA samudAyaviSayaka eka samUhAlaMbana che che smaraNa utpanna thaI jAya che. eTale zAbdabodhanI avyavahitapUrvakSaNe yAvatpadonuM smaraNa che nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (103) che
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ ja hovAthI yAvatpadonA eka samUhAlaMbana smaraNanI avyavadhAna upasthiti che ja, mATe ja uttarakSaNe zAbdabodha jarUra upapanna thaI jaze. jema ghaTa sAthe cakSu saMyoga thAya ane paTa sAthe paNa cakSuHsaMyoga thAya to paTapaTI che - evuM eka samUhAlaMbana jJAna aneka saMnikarSothI utpanna thAya che tema yAvat padonA A mAM aneka saMskArothI eka samUhAlaMbana smaraNanI paNa utpatti thaI zake che. prazna : sakala saMskAronA uddhodhaka (smAraka) vinA sakala saMskAronuM eka che samUhAlaMbana smaraNa zI rIte thAya ? uttara H antima "devadatta' padanuM jJAna ja yAvatpadonA sakala saMskAronuM udbodhaka . bane che. jo Ama na mAnIe to de-va-da-tta sthaLe aneka varSonA jJAnano nAza thayA che che pachI aMtima 'tta' varNa te varNonA saMskArono anurbodhaka hoya to devadatta padanuM smaraNa che ja anupapanna thaI jAya. ane to pachI taduttarakSaNe zAbdabodha paNa anupapanna thaI jAya. A mATe sarvatra zAbdabodhanI upapatti karavA antima varNAdine pUrvanA yAvatpadonA sakala ja saMskAronA uddhodhaka mAnavA ja joIe. eTale pratyeka varNasaMskArothI samUhAlaMbanAtmaka varNasmaraNa thAya ane pratyeka padama saMskArothI samUhAlaMbanAtmaka padasmaraNa thAya ane padasmaraNathI upasthita padArthaja smaraNathI zAbdabodha thAya. * muktAvalI : parantu tAvatpadArthAnAM smaraNAdekadaiva khale kapotanyAyena tAvatpadArthAnAM kriyAkArakabhAvenAnvayarUpaH zAbdabodho bhavatIti kecit / vRddhA yuvAnaH zizavaH kapotAH khale yathAmI yugapatpatanti / tathaiva sarve yugapatpadArthAH paraspareNAnvayino bhavanti / muktAvalI : have ahIM muktAvalIkAra prAcInamata raju kare che. navyoe samastapadaviSayaka mRtine samUhAlaMbanAtmaka kahI tyAre prAcIno kahe che : ke samastapadaviSayaka mRti ja samUhAlaMbanAtmaka che ema nahi kintu samastapadajanya je A padArthopasthiti thAya che te paNa samUhAlaMbanAtmaka che ema mAnavuM joIe, kemake padArthopasthiti (smaraNa) paNa Azutara vinAzinI che eTale badhI padajanyapadArthopasthiti mAM ja ekasAthe bhegI thaI zake nahi, eTale aMtima padArthopasthiti thatAM te vakhate anya nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (174) ja
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ padArthopasthiti na hovAthI samastavAkyano zAbdabodha nahi thavAnI Apatti Ave, mATe che che padArthopasthiti paNa samUhAlaMbanAtmaka ja mAnavI joIe. che. TUMkamAM navyoe zAbdabodha pratye padArthopasthitine kAraNe mAnI, jyAre prAcIna che zAbdabodha pratye samUhAlaMbanAtmaka padArthopasthitine kAraNa kahe che. che eTale prAcIna-mate jema khaLAmAM ekasAthe vRddha, yuvAna ane zizu ema badhA ja ka kabUtaro caravA paDe tema padajanya padArthopasthiti ekasAthe darekanI thAya ane tethI te te padonA kriyA-kArakAdi bhAvathI anvayarUpa zAbdabodha uttarakSaNe thaI jAya. - A matano Azaya e che ke "paramAnA sthaLe pahelAM ghaTIyA karmatA(viziSTa)no che bodha thAya, pachI teno Anayana padArtha sAthe anvaya thAya. A viziSTavaizissAvagAhI che che jJAnarIti che, paNa te rIte ame prAcIno zAbdabodha mAnatA nathI kintu eka vizeSyamAM A badhA vizeSaNo sAthe ja bhAse te viSe vizeSa' rItyA zAbdabodha mAnIe chIe. A prAcInonA A matamAM nAnA padArthaviSayaka eka samUhAlaMbana smaraNanI kalpanA karI vagere gaurava hovAthI "vit' ema kahIne asvarasa sUcita karyo che. * muktAvalI : pare tu "yadyadAkAkSitaM yogyaM sannidhAnaM prapadyate / tena tenAnvitaH svArthaH pdairevaavgmyte|" tathA ca khaNDavAkyArthabodhAnantaraM tathaiva * padArthasmRtyA mahAvAkyArthabodha ityAhuH / ja bIjA keTalAka (navyo) kahe che ke nahi, viziSTavaizisyAvagAhI jJAnapItyA ja che zAbdabodha thAya che. ghaTamAya vAkya sAMbhaLatAM ja ghaTa-padathI ghaTArthanuM jJAna thayuM. pachI huM AkAMkSA thaI ke "paTIya vim ?" enA uttaramAM mam padArtha karmatvanuM jJAna thayuM. have te A svArtha eTale ghaTAthe, enAthI AkAMkSita karmavArtha che. ane e karmatvArtha, svArtha je che. ghaTArtha che tene yogya paNa che, kemake ghaTIyakarmatAno bAdha nathI. eTale svArtha=ghaTArthathI che AkAMkSita ane yogya evuM karmatva ghaTArthanA sanidhAnane prApta kare che. eTale te ja karmavathI anvita je svArtha= ghaTAthe te prathama ghaTa-padathI anubhavAya che. TUMkamAM ghaTa- pada zuddha ghaTArthano anubhava karAvatuM nathI kintu karmavasahita ghaTArthano anubhava karAve che. A A rIte pahelAM karmavAnvita ghaTapadArthanuM khaMDazAbdabodhAtmaka jJAna thAya, pachI dharma mAnaya evo mahAvAkSArthabodha thAya. Ama A mate pahelA khaMDavAyArtha-bodha thAya, ji che pachI tenAthI padArthanI smRti thAya ane pachI mahAvAkyarthano zAbdabodha thAya. A ke je che ja nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (105) ja che ke je
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktAvalI : etena tAvadvarNAbhivyaGgyaH padasphoTo'pi nirastaH / tattadvarNasaMskArasahitacaramavarNopalambhena tavyaJjakenaivopapatteriti / * padasphoTa-nirAsa : muktAvalIH vaiyAkaraNono mata che ke paTa (nga ) Avo varNono samudAya che ke vAcaka thaI zake nahIM, kemake varNa-utpattipakSe ke varNanI abhivyaktipaNe varSonA ja samudAyanuM eka kALamAM pratyakSa thavuM saMbhavita nathI. vaLI pratyeka varNone vAcaka mAnavA che. e paNa barAbara nathI, kemake pratyeka varNone vAcaka mAnavAthI te prathama varNanuM uccAraNa karyA pachI bIjA vargonuM uccAraNa karavuM ja vyartha banI jAya che. zuM bolavAthI ja ghaDo jaNAI jato hoya to pachI bAkInA vargono uccAra karavAnI jarUra ja na rahe. A che AthI ema mAnavuM ja joIe ke pUrva-pUrvavarSonA anubhavathI janya saMskAronI sAthe ja che antima varNanA anubhavajanya saMskArathI abhivyakta je padasphoTa che te ja vAcaka che. e ja vaiyAkaraNono uparokta mata (sarva varSothI abhivyakta padasphoTa che te) paNa amArA A pUrvokta kathanathI khaMDita thaI jAya che, kemake te te varSonA anubhavathI janya saMskAro sahita aMtima varNanA anubhavathI janya saMskArathI kramika varNaviziSTa padonuM (ghaTa-padanuM) smaraNa thaI jAya che eTale upalaMbha thaI jAya che ane te vyaMjaka(artha jaNAvanAra zabda)thI A ja padArtha(ghaTArtha)no bodha upapanna thaze, mATe padasphoTa mAnavo vyartha che. muktAvalI : idantu bodhyam / yatra dvAramityuktaM tatra pidhehItyAdipadasya * jJAnAdeva bodho na tu pidhAnAdirUpArthajJAnAt, padajanyatattatpadArthopasthitestattacchAbdabodhe hetutvAt / * prabhAkaramata-khaMDana * muktAvalIH ahIM muktAvalIbhAra mImAMsakonuM khaMDana kare che. mImAMsako mAne che ke yatkiMccit padathI padArthopasthiti thaI jAya to badhA padArthonuM smaraNa thaI zake che, je che eTale padArtha-smaraNanA samUhathI zAbdabodha thaI zake che. A uparathI e vAta nakkI thAya che che che ke mahAvAkyarthanA bodhamAM avAjoravAyArthinuM smaraNa ja kAraNa che paNa avAntarae vAkyarthanuM samUhAlaMbana-smaraNa kAraNa nathI. e ja rIte lAghavena padArthasmaraNa ja che nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (17) ni ja che
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ e zAbdabodha pratye kAraNa che paNa padajanyapadArthasmaraNa e zAbdabodha pratye kAraNa nathI. A che eTale have koI mANasa "je eTaluM ja vAkya bole to tyAM "pidi padano adhyAhAra paNa ja nathI kintu pidhAnAtmaka arthano ja adhyAhAra che. A matanA khaMDanamAM muktAvalikAra kahe che ke ahIM "fpadi padano ja adhyAhAra na mAnavo joIe, kemake "futhedi' pada adhyAhAra che evuM adhyAhatapidhehipadajJAna ja pidhAnArtha-smRti karAvI zake ane tyArabAda ja kurivarnavavadhArAnunarimAna mahilA che evo zAbdabodha thAya. mAtra adhyAhatapidhAnArthanI smRtithI A zAbdabodha thaI zake che ja nahi, kemake te ja padArthopasthiti zAbdabodha pratye kAraNa banI zake che je padajJAnajanya ja hoya. (anyathA ghaTAdi padArthonA pratyakSAdithI paNa ghaTAdinA zAbdabodhanI Apatti ja Ave.) *muktAvalI : kiJca kriyAkarmapadAnAM tena tenaiva padena sahA''kAkSitatvAt, * tena kriyApadaM vinA kathaM zAbdabodhaH syAt ? tathA puSpebhya ityAdau / - spRhayatItyAdipadAdhyAhAraM vinA caturthyanupapatteH padAdhyAhAra AvazyakaH / muktAvalI : vaLI sAkAMkSa pado ja zAbdabodhamAM kAraNa che. ane "TI padane - pithe ipadanI AkAMkSA che ja. mATe vidi padanA adhyAhAra vinA to zAbdabodha thaI ja zake ja nahi. eTale pidhAnArtha-adhyAhAranI smRti nahi kintu iida pada-adhyAhAranI A ka ja smRti mAnavI joIe. che eTale ja "puSpaSya:' padanI caturthI vibhakti "pRdayati' padanA adhyAhAra vinA che. anupapanna thaI jAya che, arthAta jo pukheSyaH evA karmapada bAda mRdayati kriyApadano adhyAhAra mAnavAmAM na Ave to puSpane caturthI vibhakti anupapanna thaI jAya. 'skRtinA arthodhyAhAramAM puSpane caturthI vibhakti kahI nathI. che eTale mAtra padArthamRtine zAbdabodha pratye hetu mAnI zakAya nahi kintu padajJAnajanya padArthopasthitine ja zAbdabodha pratye hetu mAnavI joIe. kArikAvalI : padArthe tatra tadvattA yogyatA parikIrtitA // 83 // muktAvalI : yogyatAM nirvakti-padArthe ityAdinA / ekpdaarthe'prpdaarthjUnA kALa nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 (17) je te
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ ra sambandho yogyatetyarthaH / tajjJAnAbhAvAcca vahninA siJcatItyAdau na shaabdA vothaH | * yogyatA * jo (2) yogyatAH eka padArthamAM aparapadArthano je saMbaMdha te yogyatA che. paramAna karI che sthaLe ghaTakarmatvano Anayana artha sAthe nirUpakatva saMbaMdha che mATe te yogyatA kahevAya. A yogyatAnuM je jJAna te zAbdabodha pratye hetu bane che. ja vahninA signati sthaLe vaddhikaraNakatva ane seka padArthano koI saMbaMdha nathI mATe ahIM che. yogyatA nathI, arthAt siMcana-kriyAmAM vahnikaraNakatvanI yogyatA nathI mATe yogyatAnuM che jJAna paNa nathI, tethI A vAkyathI zAbdabodha paNa na ja thAya. * muktAvalI : nanvetasyA yogyatAyA jJAnaM zAbdabodhAtprAksarvatra na sambhavati, vAkyArthasyApUrvatvAditi ced ? na, tattatpadArthasmaraNe sati kvacitsaMzayarUpasya kvacinizcayarUpasya yogyatAjJAnasya sambhavAt / muktAvalI : mImAMsaka : jo yogyatAnizcaya zAbdabodha pUrve badhe thato ja hoya to A to yogyatA-nizcayane kAraNa mAnI zakAya, paNa amArA mImAMsakonA mate vAkya ghaTita padArthono paraspara anvayabodha apUrva hoya che eTale zAbdabodha pUrve ka yogyatAnizcaya sarvatra na maLe. prAcIno yogyatAno nizcaya na hoya to paNa saMzaya to hoya ja che. mATe ame A saMzayanizcayasAdhAraNa-yogyatAjJAnane zAbdabodha pratye hetu kahIe chIe. muktAvalI : navyAstu yogyatAjJAnaM na zAbdabodhe kAraNam / vahninA * siJcatItyAdau seke vahnikaraNakatvAbhAvarUpAyogyatAnizcayena pratibandhAna zAbdabodhaH / tadabhAvanizcayasya laukikasannikarSAjanyadoSavizeSAjanyatajjJAnamAtre pratibandhakatvAcchAbdabodhaM pratyapi pratibandhakatvaM siddham / * yogyatAjJAnavilambAcca zAbdabodhavilambo'siddha ityAhuH // ja muktAvalIH navyo kahe che ke zAbdabodha pratye yogyatAjJAna kAraNa nathI kintu jo 0 0 0 nyAyasiddhAnta muktAvalI bhAga-2 0 (18) ka ka ja sa ja
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ ayogyatAno nizcaya thAya to zAbdabodha thato nathI, mATe ayogyatAno nizcaya e pratibaMdhaka che ane pratibaMdhakAbhAva= ayogyatAnizcayano abhAva e zAbdabodha pratye hetu mAnavo joIe. : prAcIno H ayogyatAnizcayAbhAvane zAbdabodha pratye kAraNa mAnavAmAM zarIrakRta gaurava che. enA karatAM lAdhavAt yogyatAjJAnane ja zAbdabodha pratye kema kAraNa na manAya? navyo : ratnakozakAra-matanI vicAraNAmAM e vAta nakkI thaI gaI che ke tadabhAvano nizcaya doSavizeSAjanya laukikasaMnikarSa-ajanya evA tadnA nizcayano pratibaMdhaka bane che. prastutamAM A kalupta pratibadhya-pratibaMdhakabhAvathI ja kAma cAle che. vahnimAM sekakaraNatva(yogyatA)no je zAbdabodha (nizcaya) che te doSavizeSAjanya che ane laukika saMnikarSa ajanya paNa che. eTale AnI sAme vahnimAM sekakaraNakatvanA abhAvano ayogyatAno je nizcaya, te pratibaMdhaka banI ja jaze. eTale A ayogyatAnA nizcaya (pratibaMdhaka)nA abhAvane ja zAbdabodha pratye hetu mAnavo joIe. = prAcIno : jyAM yogyatAnuM jJAna nathI ane ayogyatAno (yogyatAnA bAdhano) nizcaya paNa nathI tyAM bAdhaniyAbhAva che, arthAt ayogyatAnizcayAbhAvarUpa kAraNanI hAjarI che eTale zAbdabodha thavo joIe. paNa ahIM zAbdabodha thato nathI mATe yogyatAjJAnane ja zAbdabodha pratye kAraNa mAnavuM joIe. ahIM yogyatAjJAna nathI mATe zAbdabodha nahi thAya. jyAre yogyatAjJAna thaze tyAre ja zAbdabodha thaze. Ama yogyatAjJAnavilambAt zAbdabodha-vilaMba mAnavo joIe. navyo : nahi, jo ukta sthaLe bAdhanizcayAbhAva che to zAbdabodha thaze ja. amane temAM ISTApatti ja che. anyathA pratibaMdhakAbhAvarUpa tRpta kAraNane choDIne yogyatAjJAnane atirikta kAraNa mAnavAnI kalpanAnuM gaurava thAya. mATe yogyatA-jJAnavilambathI zAbdabodha-vilaMba ame aprAmANika mAnIe chIe. yathArthabAdhanizcayAbhAva hoya to zAbdabodha thAya. yathArthabAnizcaya hoya to zAbdabodha na thAya. jyAM bAdhanizcayano bhrama hoya tyAM bhrama-dazAmAM zAbdabodha-vilamba thAya, bhrama nivRtta thatAM zAbdabodha thaI jAya. 'jJAdu:' ema kahIne je asvarasa sUcavyo che tenAthI e siddha thAya che ke zAbdabodha pratye sarvAnubhavasiddha yogyatAjJAnane ja kAraNa tarIke mAnavuM joIe. nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (109)|
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArikAvalI : yatpadena vinA yasyAnanubhAvakatA bhavet / ___ AkAGkSA vakturicchA tu tAtparya parikIrtitam // 84 // muktAvalI : AkAGkSAM nirvakti-yatpadeneti / yena padena vinA yatpadasyA-* nvayAnanubhAvakatvaM tena padena saha tasyAkAkSetyarthaH / kriyApadaM vinA kArakapadaM nAnvayabodhaM janayatIti tena tasyAkAGkSA / * AkAMkSA * - muktAvalIH (3) AkAMkSA je pada vinA je padano zAbdabodha thaI zakato na hoya to che te padanI te pada sAthe AkAMkSA kahevAya. tatparve aparaparva sAkSI kriyApada e kArakapada vinA ane kArakapada e kriyApada vinA zAbdabodha-janaka che banatuM nathI mATe te be ne paraspara AkAMkSA che, arthAt avyavahitottaratva ke avyavaNita pUrvatvasaMbaMdhathI eka pada aparapadavat bane che, te ja AkAMkSA che. ** muktAvalI : vastutastu kriyAkArakapadAnAM sannidhAnamAsattyA caritArtham / parantu ghaTakarmatAbodhaM prati ghaTapadottaradvitIyArUpAkAkSAjJAnaM kAraNam, tena ghaTaH karmatvamAnayanaM kRtirityAdau na zAbdabodhaH / muktAvalIH ahIM je "avyavahitatva' aMza kahyo te to AsattithI ja caritArtha thaI ja jAya che. ane pUrvatva ke uttaratvano niyama hoto nathI. jema caitraH pati bolAya tema pati caitra paNa bolI zakAya che. eTale A rIte vyavaditapUrvottarIcataraqtyena ja pApa25 varva mIkSA kahevAnI jarUra ja nathI. che A arUcine khyAlamAM rAkhIne vastutatu karIne muktAvalikAra kahe che ke e vAta che ja barobara che mATe ja kriyApada ane kArakapadonI paraspara AkAMkSA hotI nathI ema ja ja kahevuM joIe. AkAMkSA to prakRti ane pratyaya pado vacce hoya che. ghaTakarpatAnA e zAbdabodha pratye (pade evA zAbdabodha pratye) ghaTapadottara dvitIyA vibhakti - A pratyayanI AkAMkSAnuM jJAna te kAraNa che. ahIM paNa ghaTapadanI avyavahita uttaramAM mammI = karmatva joIe ema kahevuM joIe, paNa temAM ya avyavahitatvAMza to AsattithI ja 4 je nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 (18) ka ja
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ caritArtha thaI jAya che, paNa uttaravAMza to AkAMkSAthI ja maLe, eTale para: pharmavuM che mAnane tira vigerethI zAbdabodha nahi thAya, kemake ghaTa padanI avyavahita uttaramAM che dvitIyA-rUpanI je AkAMkSA, te ja nathI. ghaTa padanI avyavahita uttaramAM to si (prathama A vibhaktino zi) pratyaya paDelo che. - muktAvalI : ayameti putro rAjJaH puruSo'pasAryatAmityAdau tu putreNa saha / - rAjapadasya tAtparyagrahasattvAttenaivAnvayabodhaH / puruSeNa saha tAtparyagrahe tu tena * sahAnvayabodhaH syAdeva / muktAvalI : mayapati putro rAjJa: puruSa: pasAryatAm ahIM putranI sAthe rAja padanuM tAtparyajJAna hovAthI te ja rIte anvayabodha (zAbdabodha) thAya. hA, jo rAjanuM padanuM purUSa pada sAthe tAtparyajJAna hoya to te rIte paNa zAbdabodha thAya. - muktAvalI : tAtparya nirvakti-vakturiccheti / yadi tAtparyajJAnaM kAraNaM na syAttadA saindhavamAnayetyAdau kvacidazvasya kvacillavaNasya bodha iti na syAt / * tAtparya * muktAvalI : (4) tAtparya : vaktAnI IcchA e tAtparya che. tenuM jJAna e ja zAbdabodhamAM hetu che. jo tAtparyajJAnane kAraNa ja na mAnIe to "thavAnAM vAkyathI che. kyAreka saindhava padathI lavaNano ane kyAreka azvano je zAbdabodha thAya che te na thAya. e che jyAre vaktAnA je tAtparyanuM jJAna thAya tyAre te ja amuka nizcita bodha saindhava padathI ja thAya. mATe tAtparyajJAnane zAbdabodha pratye kAraNa mAnavuM joIe. che vaktAnA tAtparyanuM jJAna prakaraNa, vizeSaNa, yoga, sAhacaryAdithI thAya, arthAta che A prakaraNAdi tAtparyajJAnane utpanna kare ane te tAtparyajJAna zAbdabodha utpanna kare. muktAvalI : na ca tAtparyagrAhakaprakaraNAdInAM zAbdabodhe kAraNatvamastviti vAcyam, teSAmananugamAt / tAtparyajJAnajanakatvena teSAmanugame tu tAtparya* jJAnameva lAghavAtkAraNamastu / itthaM ca vedasthale'pi tAtparyajJAnArthamIzvaraH che che ke nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 (181) i
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktAvalI : prazna : to prakaraNAdine ja zAbdabodha pratye sAkSAt kAraNa mAnI lo ja che ne ? tAtparya-jJAnane kAraNa mAnavAnI zI jarUra che ? che. uttara : prakaraNAdi ananugata che mATe temAM anugatakAraNatAvacchedaka na maLe, eTale prakaraNAdine zAbdabodhanA kAraNa na manAya. praznaH tAtparyajJAnajanakatva dharma to te badhAmAM che ja, mATe tenAthI anugama thaI jaze. uttara : tAtparyajJAnajanakanvena prakaraNAdine zAbdabodhanuM kAraNa mAnavA karatAM ja che lAghavAta tAtparyajJAnatvena tAtparyajJAnane ja zAbdabodha pratye kAraNa mAnavuM ucita che. je che have jayAre zAbdabodhasAmAnya pratye lAghavAtuM tAtparyajJAnanI kAraNatA siddha thAya che che tyAre vedavAkyanA zAbdabodha pratye paNa tAtparyajJAnane kAraNe mAnavuM joIe ane tyAM IzvaranuM tAtparya kalpavuM joIe. Ama tAtparyAzrayatayA IzvaranI siddhi thaI gaI. A vAta mImAMsakonI sAme rajU karI che, kemake teo Izvarane mAnatA nathI. A * muktAvalI : na ca tatrAdhyApakatAtparyajJAnaM kAraNamiti vAcyam, sargAdA vadhyApakAbhAvAt / na ca pralaya eva nAsti kutaH sargAdiriti vAcyam, pralayasyAgameSu pratipAdyatvAt / muktAvalI : mImAMsaka : ame tyAM vedAdhyatAnuM tAtparya laIzuM. niyAyikaH sarganI AdimAM IzvarAtirikta bIjo kayo adhyApaka hato ? mATe te je vakhate to IzvaranuM ja tAtparya levuM paDaze ne ? mImAMsakaH ame pralaya ja mAnatA nathI to sarga ane tenI AdinI vAta ja kyAM che rahI? ja naiyAyika : nahi, pralaya AgamapramANathI siddha che mATe sarvAdi paNa siddha che. muktAvalI : itthaM ca zukavAkye'pi IzvarIyatAtparyajJAnaM kAraNam / visaMvAdizukavAkye tu zikSayitureva tAtparyajJAnaM kAraNam / - muktAvalI : vaLI jayAre Ama zAbdabodha pratye tAtparyajJAnanI kAraNatA siddha thaI che tyAre zukanA saMvAdivAkyathI (zukanuM saMvAdivAkya eTale zukanI potAnI bhASAmAM ja A uccarita vAkya, kemake te ja vAkya zukane potAne zAbdabodha rUpa phaLanI pravRttinuM janaka e ja che nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 (182) ki che ke
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ che. 'sItArAma' evuM je zukavAkya che te visaMvAdI-pravRttijanaka che, kemake 'sItArAma' padathI zukane zAbdabodha rUpa phaLa prApta thatuM nathI. zukanI potAnI bhASA to Izvare ja banAvI che, mATe te bhASAnA te te vAkya pAchaLa IzvarIya tAtparya mAnI zakAya, jyAre 'sItArAma' vagere vAkyamAM to zikSakanuM tAtparya ja mAnavuM joIe.) je zAbdabodha thAya che tyAM paNa tAtparyajJAna kAraNa mAnavuM ja joIe. eTale tyAM IzvaranuM tAtparya levuM. te tAtparyanuM jJAna zukavAkyajanita zAbdabodha pratye hetu bane. ane je visaMvAdI (viphalapravRttijanaka) zukavAkyo che tyAM IzvarIya tAtparya to saMbhave nahi, eTale zukanA zikSakanuM tAtparya levuM. te tAtparyanuM jJAna zAbdabodha pratye hetu bane. muktAvalI : anye tu nAnArthAdau kvacideva tAtparyajJAnaM kAraNam / tathA ca zukavAkye vinaiva tAtparyajJAnaM zAbdabodhaH, vede tvanAdimImAMsAparizodhitatarkairarthAvadhAraNamityAhuH // muktAvalI : navyo kahe che ke zAbdabodha-sAmAnya pratye tAtparyajJAnane kAraNa mAnI zakAya nahi parantu je nAnArthaka (anekArthaka) zabdo che te saindhavAdipada-prayoga sthaLe ja tAtparyajJAnane zAbdabodha pratye hetu mAnavuM joIe. eTale zukanA badhA vAkyamAM paNa tAtparyajJAna vinA ja zAbdabodha thAya ema kahI zakAya. ane tethI te tAtparyanA Azraya tarIke IzvaranI kalpanA karavI e anucita che. prazna : jo A rIte tAtparyAzrayatayA Izvara nahi mAno to vedanA keTalAka vAkyomAM je tAtparya pakaDavAnuM che temAM konuM tAtparya samajavuM ? jo Izvara ja na hoya to vedavAkyamAM bIjA koInuM tAtparya to saMbhavatuM nathI to pachI tAtparyajJAna vinA te te padono amuka ja zAbdabodha anupapanna thaI jaze. uttara H nahi, tyAM anAdi je gautama, jaiminI Adi maharSio, emanI je mImAMsA ane tarko, enAthI ja te te padanA te te arthano nizcaya thaI zake che, pachI tyAM tAtparyajJAna karavAnI jarUra ja nathI. eTale tAtparyanA AzrayatayA IzvaranI siddhi thaI zakatI nathI. Izvara to 'kSityAvi satRvam' ItyAdi anumAnathI siddha thAya che. ahIM zabdakhaMDanuM vivecana pUrNa thAya che. nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (183)
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke smaraNa-nirUpaNa muktAvalI : pUrvamanubhavasmaraNabhedAd buddhedvaividhyamuktam / tatrAnubhavaprakArA darzitAH, smaraNaM tu sugamatayA na darzitam / tatra hi pUrvAnubhavaH kAraNam / ja muktAvalI : Atma dravyanI vicAraNAmAM prasaMgopAta buddhinuM nirUpaNa karatA hatA. A che temAM buddhinA be prakAra : anubhava ane smaraNa. temAMnI anubhava-buddhinA cAra prakAraH pratyakSa, anumAna, upamAna ane zAbdabodhanuM vistArathI varNana karyuM. have smaraNAtmaka - buddhinuM vivecana avasarane prApta thayuM che, paNa te saraLa hovAthI kArikAvalIkAre jaNAvyuM che ja nathI. smaraNa-buddhi kArya pratye anubhava-jJAna kAraNa che. pUrve je anubhavyuM hoya tenuM ja maraNa thAya, paNa je anubhavyuM na hoya tenuM smaraNa paNa na ja thAya. mATe anubhavaA jJAnane smaraNa pratye kAraNa mAnavuM joIe. muktAvalI : atra kecit-anubhavatvena na kAraNatvaM, kintu jJAnatvenaiva, anyathA smaraNAnantaraM smaraNaM na syAt, samAnaprakArakasmaraNena pUrvasaMskArasya vinaSTatvAt / manmate tu tenaiva smaraNena saMskArAntaradvArA smaraNAntaraM janyata * ityAhuH / muktAvalI: zaMkAkAra : smaraNa pratye anubhavana mAtra anubhavane ja kAraNa manAya che che nahIM, paNa jJAnatvena jJAnane ja kAraNa mAnavuM joIe. jo tema nahIM mAno ane mAtra che che anubhavane ja kAraNa mAnazo to eka vakhata smaraNa thaI gayA pachI pharIthI tenuM smaraNa che e na thavAnI Apatti Avaze. che jeno anubhava thayo te anubhava jJAnarUpa hovAthI kSaNika che, mATe te to tarata ja A ja nAza pAmI jaze. paraMtu nAza pAmatAM pUrve tenA saMskAra AtmAmAM paDaze, tyArapachI A udbhodhaka maLatAM te saMskAra jAgrata thatAM pUrvAnubhavanuM prathama smaraNa thaze. che ane samAnaprakArakasmaraNa anubhavajanya saMskAranuM nAzaka che, tethI A prathama ja smaraNa anubhavajanya saMskArano nAza karaze. have smaraNa paNa jJAnAtmaka hovAthI naSTa nA thaI jaze. che have AtmAmAM anubhavajJAnajanya saMskAra ja na hovAthI pharIthI smaraNa zI rIte che huM thaze? kemake tame to anubhavavena anubhavajJAnane kAraNe mAno cho. have anubhavatvena . ke te che ke nyAyasiddhAnnamuktAvalI bhAga-2 0 (18) ki ja ke A %
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ anubhavajJAna hAjara nathI tethI bIjI trIjI vAra smaraNa na thavAnI Apatti Avaze. paNa te che. hakIkatamAM to eka anubhavanA saMskAronuM ghaNIvAra smaraNa thatuM anubhavAya ja che, mATe che anubhavatvena anubhavane maraNanuM kAraNa na manAya. navyo ? to pachI tame smaraNa pratye kone kAraNa mAnazo ? ja zaMkAkAra ? ame to smaraNa pratye smaraNane ja kAraNa mAnIe chIe, tethI prathama maraNa pote nAza pAmatAM pahelA navA saMskAra mUkI jaze, tethI ubodhaka maLatAM bIjI che vAra smaraNa thaI zakaze. te smaraNa pharI saMskAro mUkIne nAza pAmaze. Ama pratyeka smaraNa ane navA navA saMskAro mukaze jenA dvArA navuM navuM smaraNa thayA karaze ane navuM navuM smaraNa che samAnaprakAraka pUrvokta saMskArono nAza karatuM jaze. navyoH jo maraNa pratye maraNane ja kAraNa mAno cho to sauprathama je smaraNa thAya che che tenI pUrve anubhavajJAna hovAthI tyAM to tamAre anubhavajJAnane kAraNe mAnavuM paDaze . ne ? kemake tenI pUrve koI smaraNa thayuM ja nathI. A zaMkAkAra : to pachI ame anubhavajJAna ane smaraNa baMnene kAraNe mAnIzuM. sau - prathama smaraNa pratye anubhavajJAna kAraNa che, ane anya smaraNo pratye araNa kAraNa che. che navyotema mAnavAmAM tamAre be kArya-kAraNa mAnavAnuM gaurava che. ame pUchIe ja chIe ke smaraNa-kAryanuM eka anugata kAraNa tame kone mAnazo ? zaMkAkAra : amAre gaurava che ja nahIM. ame to jJAnatvena anubhava ane smaraNa che A baMnene kAraNe mAnIzuM. anubhava jema jJAna che tema smaraNa paNa jJAna ja che. Ama jJAnatvena anubhava ane smaraNane smaraNanuM kAraNa mAnavAmAM koI ja Apatti nathI mATe che A anubhava ane smaraNa baMnene jJAnatvena smaraNa pratye kAraNa mAnavuM joIe ema siddha thAya che. * muktAvalI : tanna, yatra samUhAlambanottaraM ghaTapaTAdInAM krameNa smaraNamajaniSTa * sakalaviSayakasmaraNaM tu nA'bhUt, tatra phalasya saMskAranAzakatvAbhAvAt kAlasya rogasya caramaphalasya vA saMskAranAzakatvaM vAcyam, tathA ca na kramikasmaraNAnupapattiH / muktAvalI : navyo : nA, tamArI A vAta bilakula mAnI zakAya tema nathI, kemake ja e devadattane ghaTa-paTa-maThanuM samUhAlaMbanAtmaka jJAna thayuM. tyArapachI tene ghaTanuM smaraNa thayuM, je nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (185) jo ja che
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ ja pachI keTalAka samaya pachI paTanuM smaraNa paNa thayuM ane kyAreka uodhaka prApta thatAM maThanuM che paNa smaraNa thaze. paNa A devadattane ghaTa, paTa ane maThanuM samUhAlaMbanAtmaka smaraNa nathI ja thayuM. have jo tame ema kaho ke samAnaprakAraka smaraNa pUrvanA samAna prakAreka anubhavajanya A saMskArano nAza kare che, to ghaTanuM smaraNa thatAM ja devadattamAM paDelA samUhAlaMbanaA anubhavajJAnajanya saMskAra naSTa thaI ja jaze, to pachI have saMskAra na hovAthI paTanuM smaraNa zI rIte thaze ? navA smaraNe to mAtra "ghaTa-smaraNanA ja navA saMskAra UbhA karyA che, paNa samUhAlaMbanAtmaka maraNa thayuM na hovAthI paTa-maThAdinA to navA saMskAra jI na utpanna karyA ja nathI ane pUrve paDelA saMskAro to ghaTanuM smaraNa thatAM ja nAza pAmI che che. gayA che. Ama saMskAra ke smaraNa na hovA chatAM paTanuM pharIthI smaraNa thatuM hovAthI mAtra che smaraNane smaraNanuM kAraNa mAnI zakAya nahIM. che zaMkAkAra : ghaTanuM smaraNa thayA pachI samUhAlaMbanAtmaka anubhavajanya saMskAra paNa che naSTa thaI gayA che, to pachI anubhavajanya saMskAra na hovA chatAM paNa paTanuM jJAna ja (smaraNAtmaka) thatuM hovAthI anubhavajJAnane paNa zI rIte kAraNa manAze ? navyoH tamArI vAta sAcI che. tethI ame kahIe chIe ke "smaraNa saMskArano nAzaka che tevo tamAro niyama ja aprAmANika che. smaraNa saMskArano nAzaka che ja nahIM ane A tethI ja samUhAlaMbanAtmaka anubhavajJAnanA saMskAra paDyA pachI ghaTanuM smaraNa thavA chatAM te saMskAra nAza pAmatA nathI ane pharI kyAreka udbodhaka hAjara thatAM paTa, maTha vagerenuM ja paNa smaraNa thaI zake che, kemake samUhAlaMbanAtmaka jJAnanA saMskAro hAjara che. ja zaMkAkAra : jo A rIte tame saMskAranA nAzaka tarIke smaraNane nahIM mAno to che A saMskArano nAzaka kone mAnazo? A navyoH smaraNathI saMskAra nAza pAmatA nathI te vAta to siddha thaI ja gaI ane A saMskAra e janya che mATe teno avazya nAza to che ja, tethI tenA nAzaka tarIke ame A rogane mAnIzuM. roganA kAraNe te saMskAro nAza pAme che. A zaMkAkAraH paNa jene koI roga ja na thAya tenA to saMskAra kyAreya nAza nahIM che navyo: nA, tema to manAya ja nahIM, kemake janya sadA vinAzI ja hoya, tethI temanA mATe ame kALane nAzaka mAnIzuM. nyAyasiddhAntakatAvalI bhAga-2 (
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkAkAra : to to tamAre tamAma saMskArone kSaNika mAnavAnI Apatti Avaze. A A navyo : to pachI aMtima smaraNa anubhavajanya saMskAranuM nAzaka banaze. jenA pachI have smaraNa thavAnuM nathI te chelluM smaraNa ja anubhavathI utpanna thayelA saMskArano nAza karaze, mATe tamAma smaraNane saMskAronA nAzaka mAnavAnI jarUra nathI. che. Ama anubhavatvena anubhavajJAnane ja smaraNanuM kAraNa mAnavAthI pUrve tame ja uttarottara smaraNanI anupapatti jaNAvI hatI te have nahIM thAya, kAraNa ke navuM navuM smaraNa karI saMskAranuM nAzaka nathI tema siddha thayuM che, tethI anubhavajanya saMskArathI prathama smaraNa che utpanna thaze, paNa te anubhavajanya saMskAranuM nAzaka na hovAthI AtmAmAM rahelo te che anubhavajanya saMskAra ja bIjA, trIjA, cothA vagere kramika smaraNone utpanna karI deze. A e mATe maraNa pratye jayAre mAtra anubhavajJAnane ja kAraNa mAnavAthI kArya pUrNa thaI jAya che tyAre smaraNane paNa kAraNa mAnIne gaurava karavAnI jarUra nathI. muktAvalI : na ca punaH punaH smaraNAd dRDhatarasaMskArAnupapattiriti vAcyam, jhaTityudbodhakasamavadhAnasya dADhyapadArthatvAt / che muktAvalI : zaMkAkAra : sAmAnyata: ApaNo anubhava evo che ke eka ja padArthanuM che vAraMvAra smaraNa karavAmAM Ave to tenA saMskAro daDha thAya che ane tethI ja ApaNe che vAraMvAra pATha, svAdhyAya vagere karIe chIe ke jethI vAraMvAra smaraNa dvArA tenA paDatAM saMskAro daDha bane. che paraMtu tamArI vAta mAnavAthI A anubhavasiddha hakIkata anupAna banI jaze, A kemake jo anubhavajanya saMskArathI je smaraNa thayuM tenAthI janya saMskAra dvArA bIjI vAra smaraNa, pharI tenAthI janya saMskAra dvArA trIjI vAra smaraNa... Ama vAraMvAra thAya to e ja saMskAro daDhatara thatAM jAya. paNa tame to smaraNajanya saMskAra dvArA bIjuM smaraNa mAnatAM e ja nathI tethI saMskAra daDhatara zI rIte thaze? vaLI tame to eka ja anubhavajanya saMskArane ka cirasthAyI mAno cho ane tenA dvArA ja bIjA, trIjA, cothA vagere smaraNanI utpatti ane mAno cho paNa aneka saMskArone mAnatA nathI, eTale anekavAra smaraNa thavA chatAM junA che che anubhavajanya eka ja saMskAra dvArA smaraNa-phaLa thayA kare to temAM daDhatA zI rIte Ave ? e che navo : navA navA saMskAronI utpatti te daDhatA nathI paNa jaldIthI uddhodhakanuM samavadhAna te ja daDhatA che. smaraNa e uddhodhaka che. tenuM ekadama jaldIthI AvI javuM + + che nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (18) koI ja
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ che te ja daDhatA kahevAya ane AvI daDhatA mATe navA navA saMskAronI utpatti mAnavAnI che ja jarUra nathI. * muktAvalI : na ca vinigamanAvirahAdeva jJAnatvenApi janakatvaM syAditi vAcyam, vizeSadharmeNa vyabhicArAjJAne sAmAnyadharmeNA'nyathAsiddhatvAt / kathamanyathA daNDasya bhramidvArA dravyatvena rUpeNa na kAraNatvam ? muktAvalI : zaMkAkAra : tame anubhavatvena anubhavajJAnane smaraNanuM kAraNa mAno , cho ane ame jJAnatvena anubhava-smaraNane smaraNanuM kAraNa mAnIe chIe, tethI ja A vinigamanA-viraha Avyo. tethI tamAre paNa jJAnatvena anubhava ane smaraNane smaraNanuM - kAraNa mAnavuM joIe. A navyoH nA, ahIM vinigamanA-viraha che ja nahIM, kemake niyama che ke vizeSa dharmamAM ja ja jo vyabhicAranuM jJAna na hoya to sAmAnyadharma anyathAsiddha bane che, arthAt vizeSa dharmatvena kAraNa mAnavAmAM koIpaNa vyabhicAra Avato na hoya to sAmAnyatvena kAraNa e mAnavAmAM gaurava che, tethI vizeSadharmavena ja kAraNa mAnavuM joIe. prastutamAM anubhavajJAnatva e vizeSa dharma che ane jJAnatva sAmAnyadharma che. have e ja anubhavatvena anubhavajJAnane ja smaraNanuM kAraNa mAnIe to koIpaNa vyabhicAra jaNAto che nathI. mATe have ukta niyamathI jJAnatvena jJAnane smaraNanuM kAraNa manAya nahIM, mATe A anubhavatvena ja kAraNa mAnavuM joIe. A zaMkAkAra : tamArA niyamamAM pramANa zuM che ? ka navyo : tame paNa A niyama kyAM nathI mAnatA ? raktadaMDamAM jema raktadaMDatva che che tema daMDatva ane dravyatva paNa che, chatAM tame ghaTa pratye daMDane daMDatvena ja kAraNa kema mAno che ma cho ? ane raktadaMDatvena ke dravyatvena kAraNa kema nathI mAnatA ? daMDatvena ja daMDane kAraNa manAya che, kAraNa ke zyAmadaMDathI paNa ghaTa banI zake che. A ja have jo tyAM raktadaMDatvena kAraNa mAno to raktadaMDa hAjara na hovA chatAM ghaTakArya thavAthI ja ji vyatireka-vyabhicAra Avyo. ahIM raktadaMDatva vizeSa dharma che ane daMDatva sAmAnyadharma che. A A paNa vizeSadharma raktadaMDatvena kAraNa mAnavAmAM vyabhicAra Ave che mATe vizeSadharma che raktadaMDatvene daMDane kAraNa manAtuM nathI. have daMDatva vizeSadharma che ane dravyatva sAmAnyadharma che, paNa vizeSa dharma daMDatvene daMDane pAra 0 0 0 0 0 0 nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (188) re ja ke
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ ja kAraNa mAnavAmAM koI vyabhicAra Avato nathI mATe vizeSadharma daMDatvena ja daMDane kAraNa - manAya che, paNa dravyatvene daMDane kAraNa mAnavAmAM vyabhicAra na Avato hovA chatAM che. gaurava hovAthI dravyatvene daMDane kAraNa manAtuM nathI, tethI ahIM sAmAnyadharma dravyatvena che daMDane kAraNa mAnavAne badale vizeSa dharma daMDatvene daMDane kAraNa manAya che. tethI nakkI thAya che ke jo vyabhicAranuM jJAna na hoya to vizeSadharmavena ja kAraNa ma manAya, paNa sAmAnyadharmatvena kAraNa manAya nahIM. che Ama prastutamAM paNa anubhavatvena kAraNa mAnavAmAM vyabhicAranuM jJAna thatuM na che hovAthI jJAnatva rUpa sAmAnyadharmavena kAraNa manAya nahIM. - muktAvalI : na cAntarAlikasmaraNAnAM saMskAranAzakatvasaMzayAd vyabhicAra* saMzaya iti vAcyam, anantasaMskAratannAzakalpanApekSayA caramasmaraNasyaiva lAghavAt saMskAranAzakatvakalpanena vyabhicArasaMzayAbhAvAt / - rUti smRtiprakriyA che muktAvalI : zaMkAkAra : tame smaraNane saMskAranAzaka na mAnyuM ane ame smaraNane A saMskAranAzaka mAnyuM, tethI koIne ema thAya ke kadAca maraNathI saMskAra nAza pAmatAM ja haze to ? ane tethI anubhavajanya saMskAra prathama smaraNathI ja nAza pAmI gayA paNa na ja hoya ane tethI te saMskAranA abhAve A bIjuM, trIjuM vagere smaraNa zI rIte thayuM ? A to vyabhicAra Avyo. A rIte be matAMtara sAMbhaLatAM jene vyabhicArano saMzaya thayo hato tene to have vizeSadharmavena arthAt anubhavatvena kAraNa na ja manAya ne ? tene to ja tamArA niyama pramANe jJAnavena kAraNa mAnavuM paDaze ne ? navyoH baMne matAMtara jANanArane paNa vyabhicAranI zaMkA nahIM thAya, kAraNa ke te che "smaraNathI saMskArano nAza thAya che' tevo mata ja svIkAraze nahIM, kemake te mata che svIkAravAmAM navA navA anaMtA saMskAro utpanna thavAnI, junA saMskArono nAza thavAnI che ane navA anaMtA smaraNone junA saMskAronA nAzaka mAnavAnI kalpanA karavAnuM gaurava che. tenI apekSAe to chellA maraNane ja saMskAranAzaka mAnavAmAM lAghava che ane tema ja mAnavAmAM vyabhicArano saMzaya paNa pedA thato na hovAthI anubhavatvena ja anubhava smaraNanuM kAraNa che tema siddha thAya che. $0 0 0 0 0 0 nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (18) jina
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ che ja che ne mano-nirUpaNa ja karI rahyuM kArikAvalI : sAkSAtkAre sukhAdInAM karaNaM mana ucyate / ayogapadyAjjJAnAnAM tasyA'NutvamiheSyate // 85 // * muktAvalI : idAnI kramaprAptaM mano nirUpayitumAha-sAkSAtkAra iti / etena * manasi pramANaM darzitam / tathAhi-sukhasAkSAtkAraH sakaraNakaH janyasAkSAtkAratvAt cAkSuSasAkSAtkAravadityanumAnena manasaH karaNatvasiddhiH / muktAvalI : Atma dravyanuM nirUpaNa karyA pachI have manodravyanuM nirUpaNa kare che. zaMkAkAra : manodravya nAmanuM koI bhinna dravya che tema zI rIte mAnI zakAya? kemake pratyakSathI to mananuM jJAna koIne ya thatuM to nathI ja. naiyAyika : tamArI vAta sAcI che ke manodravyanuM pratyakSa thatuM ja nathI. paNa jenuM che che pratyakSa na thAya tenuM astitva paNa na ja hoya tema koNe kahyuM? zuM paramANunuM pratyakSa ane ma thatuM nathI tethI tame A jagatamAM paramANunuM paNa astitva nathI tema kahezo ? che zaMkAkAra : nA, paNa paramANunI anumAna-pramANathI to siddhi thAya che ne ! tethI ja ka paramANunuM astitva to mAnI zakAya. A niyAyika : jema paramANunA astitvanI anumAna-pramANathI siddhi thAya che tema manodravyanI paNa anumAna-pramANathI siddhi thAya che ja. mA anumAnano AkAra A pramANe : suvAkSAra: samo nacakSA tvAt, cAkSuSasAkSAtkAravat / ni je je janya arthAta utpanna thayelo sAkSAtkAra hoya te te karaNathI sAdhanathI utpanna che e thayelo ja hoya paNa sAdhana vinA utpanna thayelo na ja hoya. cAkSuSa-sAkSAtkAra janya che to te cakSurindriyarUpa karaNathI utpanna thayelo paNa che ja. te rIte sukhano sAkSAtkAra che paNa janya che tethI te paNa koIka kAraNathI utpanna thayelo hovo ja joIe. paNa cakSurindriya vagere pAMcamAMthI koIpaNa IndriyarUpa karaNa vaDe janyasukhano - sAkSAtkAra thaI zakato nathI tethI sukhanA sAkSAtkAranA karaNa tarIke manodravyane mAnavuM che A ja joIe. zaMkAkAraH tame hetumAM nirarthaka "janya' padano niveza karIne nAhaka gaurava zA mATe A che nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 (190) pina na
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ ************* naiyAyika : jo janya padano niveza na karIe to Izvarane to sukhano sadA sAkSAtkAra hoya che. vaLI te nitya hoya che paNa janya nahIM, tethI IzvaranA sukha-sAkSAtkArane paNa manathI utpanna thayelo mAnavAnI Apatti Ave. paNa Izvarane to mana ja nathI tethI IzvaranA nitya sukha-sAkSAtkAramAM vyabhicAra AvI jato hovAthI tenA nivAraNa mATe 'janma' padanuM upAdAna karyuM che. have IzvaranA nitya sukhamAM hetu na javAthI vyabhicAra doSa Avaze nahIM. tethI ame mUkeluM 'janma' pada nirarthaka che ja nahIM mATe amAre gaurava paNa nathI. muktAvalI : na caivaM duHkhAdisAkSAtkArANAmapi karaNAntarANi syuriti vAcyam, lAghavAdekasyaiva tAdRzasakalasAkSAtkArakaraNatayA siddheH / evaM sukhAdInAmasamavAyikAraNasaMyogAzrayatayA manasaH siddhirboddhavyA / muktAvalI : zaMkAkAra : A rIte sukhanA sAkSAtkAranA karaNa tarIke manodravyanI anumAnathI ja siddhi karazo to to tamAre aneka mano mAnavAnI Apatti Avaze, kemake judA judA aneka anumAna dvArA manonI siddhi thAya che. jemake : duHkhasAkSAtkAraH sakaraNakaH, janyasAkSAtkAratvAt / icchAsAkSAtkAraH sakaraNakaH, janyasAkSAtkAratvAt / dveSasAkSAtkAraH sakaraNakaH, janyasAkSAtkAratvAt / Ama pratyeka AtmaguNanA sAkSAtkAra mATe navA navA manodravyo mAnazo to keTaluM badhuM moTuM gaurava thaI jaze ? naiyAyika : nA, tevuM gaurava ame thavA ja nahIM daIe. ame to kahIzuM ke je manodravya sukhano sAkSAtkAra karAve che te ja manodravya duHkha, prayatna, IcchA, dveSa vagere guNono sAkSAtkAra karAve che. Ama eka ja manodravyathI jyAre sukhAdi guNonA sAkSAtkAra karAvavAnuM kArya niSpanna thaI jatuM hoya tyAM aneka manodravyo mAnavAnuM gaurava zA mATe karavuM ? tethI lAdhavAt ame to eka ja manodravya mAnIzuM. jema sukhAdinA sAkSAtkAranA karaNa tarIke manodravyanI siddhi thAya che tema sukhAdinA asamavAyikAraNanA Azraya tarIke paNa manodravyanI siddhi thAya che. je je bhAvAtmaka kArya hoya te darekanA samavAyikAraNa ane asamavAyikAraNa hoya ja tevo niyama che. sukha, du:kha vagere guNo hovAthI bhAvAtmaka padArtho che, tethI temanuM nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (191)
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ asamavAdhikAraNa tathA samavAyikAraNa paNa hovuM ja joIe. ja sukha-duHkhAdinuM samavAyikAraNa to AtmA che ane asamavAyikAraNa saMyoga che. paNa saMyoga to dviSTha hoya. te saMyoga jema AtmAmAM rahyo che tema anya paNa dravyamAM ja rahyo hovo ja joIe, kemake dravyadravyoH saMyo tethI sukhAdinA asamavAyikAraNa A saMyogano eka saMbaMdhI jo AtmA hoya to anya saMbaMdhI koI hovuM joIe. pRthyAdi para anya koI dravya sukhAdinA asamavAyikAraNanA saMbaMdhI na hovAthI te saMyoganA saMbaMdhI kare = Azraya tarIke manodravyanI siddhi thAya che. muktAvalI : tatra manaso'Nutve pramANamAha-ayogapadyAditi / jJAnAnAM cAkSuSarAsanAdInAm ayogapadyamekakAlotpattirnAstItyanubhavasiddham / tatra *nAnendriyANAM satyapi viSayasannidhAne yatsambandhAdekenendriyeNa jJAnaM janyate, * meM yadasambandhAcca parairjJAnaM notpAdyate tanmanaso vibhutve cAsannidhAnaM na sambhavatIti na vibhu manaH / muktAvalI : AtmA, AkAza, kALa, dizA dravyo vibhu arthAt sarvavyApaka ane paramamahatparimANavALA che, paNa manodravya vibhu nathI paNa aNu che. zaMkAkAra : manodravya aNu che tema mAnavAmAM zuM pramANa che ? naiyAyika : jyAre pAMca indriyone potapotAnA viSayonuM sannidhAna hoya tyAre te mAM paNa pratyeka kSaNe eka ja IndriyathI pratyakSa thAya che, paNa tethI vadhAre IndriyathI ekIsAthe A pratyakSa thatuM nathI te vAta sau koIne anubhavasiddha che. che jyAre ApaNane ghaTanuM cAkSuSapratyakSa thatuM hoya che te samaye ghaTa hAthamAM hovA chatAM , che tenuM smArzana pratyakSa to thatuM nathI ja. che. koIpaNa IndriyathI pratyakSa jJAna thavAmAM Indriya-viSayasaMyoga, IndriyamanaHsaMyoga ane Atma-manaHsaMyoga joIe. te vinA koInuM pratyakSa na thAya. have jyAre devadatta baraphI khAI rahyo che tyAre viSaya sAthe sparzanendriya, A rasanendriya, ghrANendriya ane cakSurindriya-cAreyano saMbaMdha che, chatAM devadattane eka samaye A sparzanuM athavA to mIThAzanuM athavA to sugaMdhanuM ke pachI te baraphInA AkAranuM, koIpaNa ekanuM ja pratyakSa thAya che, paNa anyanuM pratyakSa thatuM nathI tenuM zuM kAraNa? je samaye tene mIThAzanuM pratyakSa thatuM hoya te samaye rasanendriyano viSaya sAthe ja che ja nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (192) ni
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ A saMyoga che, manano rasanendriya sAthe saMyoga che ane AtmAno mana sAthe saMyoga che tema chemAnavuM ja paDe. jo tema na hoya to mIThAzanuM rAsanapratyakSa thAya ja nahIM. A che have te ja vakhate viSaya sAthe sparzendriyano ke dhrANendriyano saMyoga paNa che ja. vaLI ja AtmA sarvavyApI hovAthI rasanendriya sAthe saMyogavALA mananI sAthe paNa teno saMyoga che ja, chatAM te vakhate spArzana ke prANaja pratyakSa thatuM nathI, mATe mAnavuM paDe ke IndriyaA viSayasaMyoga ane Atma-manaHsaMyoga hAjara hovA chatAM anya koIka kAraNa gerahAjarI e che ke jenA kAraNe prANajAdi-pratyakSa thatuM nathI. te anya kAraNa IndriyamanaHsaMyoga che che ke jenI gerahAjarI che. Ama je samaye rAsanapratyakSa thAya che tyAre dhrANendriya ane mananA saMyoganI, sparzendriya ane mananA saMyoganI, cakSurindriya ane mananA saMyoganI che che gerahAjarI che mATe prANaja, spArzana ke cAkSuSapratyakSa thatuM nathI tema mAnavuM paDe. che che paNa jo mana paNa sarvavyApI vibhu hoya ane aNu na hoya to teno sadAya badhI ja che Indriyo sAthe saMyoga rahevAno ja. ane to to rAsanapratyakSa-samaye ja cAkSuSAdi pratyakSa A paNa thavuM ja joIe, paNa thatuM to nathI te anubhavasiddha vAta che, mATe manane sarvavyApI che ke vibhu dravya mAnI zakAya nahIM. Ama ekIsAthe aneka IndriyathI pratyakSa jJAna thatuM na hovAthI manane vibhu mAnI zakAya nahIM. muktAvalI : na ca tadAnImadRSTavizeSodbodhakavilambAdeva tajjJAnavilamba iti vAcyam, tathA sati cakSarAdInAmapyakalpanApatteH / - muktAvalI : zaMkAkAra : mana vibhu nathI mATe yugapatu = ekIsAthe aneka indriyathI ja - pratyakSa jJAna thatA nathI tema na kahevAya. mana to vibhu ja che ane tethI jayAre badhI indriyo sAthe viSayasaMyoga che tyAre Indriya-manaHsaMyoga ane Atma-manaHsaMyoga paNa e hAjara ja che, paraMtu te vakhate rAsanapratyakSa thAya tevuM adaSTa hAjara che tethI rAsanapratyakSa ane mA thAya che, paNa anya pratyakSa thatAM nathI. tethI uddhodhaka tarIke jevuM adaSTa hAjara hoya che tenA anusAra te te pratyakSa thAya. tethI jayAre prANajapratyakSa karAvanAra adaSTa hAjara che haze tyAre ghANajapratyakSa thaze paNa anya pratyakSa nahIM thAya. mATe eka samaye ekathI vadhAre che ja pratyakSa-jJAna na thatuM hoya to teTalA mAtrathI mana vibhu nathI tema na manAya, kemake che. hakIkatamAM to mana vibhu ja che. che. che nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (193) i .
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ **E*E*E*E*E******** naiyAyika : Indriya-pratyakSa tarata thavAmAM ke moDA thavAmAM jo tame adRSTane ja kAraNa mAnavA mAMgatA ho to pachI cakSu vagere Indriyone kAraNa mAnavAnI jarUra ja zI che ? jyAre rAsanapratyakSa karAvanAruM adRSTa hAjara haze tyAre rAsanapratyakSa thaze ane ghrANajapratyakSa karAvanAruM adRSTa hAjara haze tyAre ghrANajapratyakSa thaze. Ama adRSTane kAraNa mAnavAthI indriyo vagerene kAraNa na mAnavAnI Apatti Avaze. paNa indriyo vagerene to kAraNa tarIke svIkArelI ja che. tethI mAnavuM ja paDe ke adRSTa pote te te pratyakSa pratye kAraNa nathI paNa Indriya-viSayasaMyoga, Indriya-manaHsaMyoga ane AtmamanaHsaMyoga ja kAraNa che. viSaya sAthe vadhAre Indriyono saMyoga hoya chatAM eka ja IndriyathI eka samaye pratyakSa thAya che tethI mAnavuM ja joIe ke tyAM badhI Indriyo sAthe manaHsaMyoga hAjara nathI. ane jo mana vibhu hoya to teno badhI Indriyo sAthe saMyoga paNa hoya ja, paNa saMyoga nathI mATe mAnavuM ja paDe ke mana vibhu nathI. zaMkAkAra : cAlo tyAre, tamArI 'mana vibhu nathI' tevI vAta svIkArI laIe, paNa tethI kAMI 'mana aNu che' tema zI rIte siddha thAya ? mana madhyama parimANavALuM kema na manAya ? naiyAyika : manane aNu ja manAya paNa madhyama parimANavALuM na ja manAya. jo tene aNu na mAno to sAMza (aMza sahita) mAnavuM ja paDe, kemake mAtra aNunA ja aMzo hotA nathI. have jyAre manano rasanendriya sAthe eka aMzathI saMyoga hoya tyAre bIjA aMzathI teno sparzanendriya sAthe paNa saMyoga kema na thAya ? kAraNa ke sparzendriya to zarIra-vyApI che, ane tame to manane aNu-parimANavALuM na mAnatA hovAthI sAMza mAno cho. have sAMza mAnavAthI jo eka aMzathI rasanendriya sAthe saMyoga che ane bIjA aMzathI anya Indriya sAthe saMyoga che tema kahezo to Indriya-viSayasaMyoga, Indriya-manaHsaMyoga ane AtmamanaHsaMyoga traNeya kAraNa hAjara thaI jatAM ekIsAthe ekathI vadhAre pratyakSa thavAnI Apatti Avaze. paNa hakIkatamAM to eka samaye eka ja pratyakSa thAya che, mATe manane sAMza manAya nahIM. tene eka ja aMzAtmaka aNu mAnavAthI jyAre teno eka Indriya sAthe saMyoga hoya tyAre bIjo aMza ja na hovAthI zI rIte teno bIjI Indriya sAthe saMyoga thAya ? pariNAme eka ja Indriya sAthe manano saMyoga thavAthI eka samaye eka ja IndriyapratyakSa thAya che. muktAvalI : na ca dIrghazaSkulIbhakSaNAdau nAnAvadhAnabhAjAM ca kathamekadA nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 7 (194)
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'nekendriyajanyaM jJAnamiti vAcyam, manaso'tilAghavAt jhaTiti nAnendriyasambandhAnnAnAjJAnotpattyA utpalazatapatrabhedAdiva yaugapadyapratyayasya bhrAntatvAt / muktAvalI : zaMkAkAra : tame je ema kaho cho ke eka samaye eka ja IndriyathI pratyakSa thAya che te vAta amane mAnavAmAM AvatI nathI, kAraNa ke jyAre devadatta dIrghazakhulI (cakarI : jalebI jevI vastu) khAto hoya che tyAre 'ba uka bahuka' khAvAno avAja thato hovAthI zrotrendriya-pratyakSa, teno AkAra, pILo kalara vagere dekhAto hovAthI cAkSuSapratyakSa, tenI sugaMdha AvatI hovAthI prANaja-pratyakSa, teno svAda anubhavAto hovAthI rAsana-pratyakSa ane hAthamAM rAkhIne khAto hovAthI spArzana-pratyakSa, ema eka ke be Indriya-pratyakSa nahIM paNa tene pAMceya IndriyanuM pratyakSa eka ja samaye thatuM dekhAya che, pachI tame eka samaye ekathI vadhAre IndriyanuM pratyakSa na thAya tema kema kahyuM ? naiyAyika : mana vibhu che mATe ekIsAthe devadattane pAMceya IndriyanuM pratyakSa thAya che te vAta mAnI zakAya ja nahIM, kemake jo tema mAno to pUrve jaNAvyuM te pramANe mana vyApaka hovAthI haMmezA IndriyamanaHsaMyoga ane AtmamanaHsaMyoga rahevAno ja. ane badhI IndriyonA viSayo to koIka ne koIka haMmezA hAjara che ja. tethI haMmezA dareka vyaktine pAMceya IndriyonuM pratyeka samaye pratyakSa mAnavAnI Apatti Avaze. tethI manane vibhu to manAya ja nahIM. chatAM dIrghazakhulI khAvAno prasaMga vagere sthAne pAMceya pratyakSa ekIsAthe thatAM hoya tevuM jaNAya che kharuM, paraMtu hakIkatamAM eka samaye pAMca IndriyathI pratyakSa thatuM ja nathI, mAtra ApaNane tevo bhrama ja thAya che. mana khUba ja tIvra gativALuM che ane tethI te eka samaye eka Indriya sAthe saMyoga karIne tarata ja bIjA samaye bIjI Indriya sAthe saMyoga kare che ane tarata ja trIjA samaye trIjI Indriya sAthe saMyoga kare che. Ama mana tIvra gati vaDe doDAdoDa karIne judA judA samaye judI judI Indriya sAthe saMyoga karIne judI judI IndriyanuM pratyakSa karAve che. paNa mananI jhaDapa eTalI badhI vadhAre che ane samayanuM parimANa eTaluM badhuM sUkSma che ke ApaNane teno khyAla Avato nathI, tethI judA judA samaye judI judI ekeka IndriyanuM pratyakSa thayuM hovA chatAM ApaNane jANe ke eka ja samaye badhI indriyonuM pratyakSa thayuM na hoya ! tevI bhrAnti thAya che. nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 (195)
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ jema kamaLanI so pAMdaDI bhegI goThavIne koI tenA 52 soMya khoMce to ApaNane eka ja samayamAM so pAMdaDIo vIMdhAI gaI hoya tevo bhrAntAnubhava thAya che, paNa hakIkatamAM to soye eka samayamAM eka ja pAMdaDI vIMdhI che ne ? badhI pAMdaDIo kramazaH vIMdhAtI hovA chatAM soya khoMcavAnI kriyA eTalI badhI jhaDapI che ke ApaNane ekIsAthe ja badhI pAMdaDIo vIMdhAI gaI hoya tevI bhrAnti thAya che. basa, te ja rIte badhI IndriyothI kramazaH pratyakSa thatuM hovA chatAM mananI judI judI Indriya sAthe saMyoga karavAnI gati eTalI badhI jhaDapI che ke jethI ApaNane manano badhI Indriyo sAthe ekIsAthe saMyoga hoIne badhI IndriyonuM ekIsAthe jJAna thatuM hoya tevI bhrAnti thAya che. paNa hakIkatamAM to eka samaye eka ja IndriyathI pratyakSa thAya che. muktAvalI : na ca manasaH saGkocavikAsazAlitvAdubhayopapattirastviti vAcyam, nAnAvayavatannAzAdikalpane gauravAllAghavAnniravayavasyA'NurUpasyaiva manasaH kalpanAditi saGkSepaH // 5 kRti dravyavArthI vyAvrAtaH // muktAvalI : zaMkAkAra : manane vibhu mAnavAmAM pratyeka samaye tamAma vyaktione badhI IndriyonuM pratyakSa thavAnI Apattine to ame manane saMkoca-vikAsazAlI mAnIne dUra karI daIzuM. te mATe kAMI manane aNu mAnavAnI jarUra nathI. mana to vibhu ja che. paNa te jyAre saMkocAya che tyAre eka IndriyathI pratyakSa thAya che ane jeTalA jeTalA pramANamAM vikase che teTalA teTalA pramANamAM be, traNa, cAra ke pAMceya IndriyothI pratyakSajJAna ekIsAthe thAya che. Ama manane vibhu mAnavAnI sAthe saMkoca-vikAsazAlI mAnI levAthI pUrvokta Apatti Avaze nahIM. naiyAyika : manane saMkoca-vikAsazAlI mAnavAthI jyAre mana saMkoca pAme tyAre tenA vividha avayavono nAza mAnavo paDe. vaLI jyAre mana vikAsa pAme tyAre tenA vividha avayavonI utpatti mAnavI paDe. Ama anaMtA avayavonA nAzanI ane anaMtA avayavonI utpattinI kalpanA karavAnuM moTuM gaurava thaI jAya. vaLI nAza ane utpatti mAno eTale tenA nAzaka ane utpAdaka mAnavA paDe. A rIte ghaNuM moTuM bIjuM paNa gaurava AvI jAya. tethI manane saMkoca-vikAsazAlI to manAya ja nahIM. tethI lAdhavAt manane avayavo vinAnuM aNu mAnavuM ja joIe, kemake tema nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 7 (196)
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ ********* mAnavAmAM koI ja Apatti AvatI nathI. mana aNu hovA chatAM atyanta tvarAthI judA judA sthAne doDAdoDa karI zakatuM hovAthI judI judI Indriyo sAthe khUba jhaDapathI saMyoga karIne judI judI IndriyonuM pratyakSa paNa jhaDapathI karAvI zakaze. tethI manane vibhu dravya na mAnatAM aNu dravya ja mAnavuM joIe tema siddha thAya che. manodravyanuM nirUpaNa pUrNa thatAM naveya dravyonuM nirUpaNa pUrNa thayuM. // kRti dravyanirUpaLam // nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 (19) * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNa-nirUpaNa kArikAvalI : atha dravyAzritA jJeyA nirguNA niSkriyA guNAH / muktAvalI : dravyaM nirUpya guNAn nirUpayati- athetyAdinA / guNatvajAtau kiM mAnamiti cet ? idam - dravyakarmabhinne sAmAnyavati yA kAraNatA sA kiJciddharmAvacchinnA, niravacchinnakAraNatAyA asambhavAt / muktAvalI : dravyanirUpaNa karyA pachI avasara-saMgatithI have guNanirUpaNa kare che. zaMkAkAra : guNa kone kahevAya ? naiyAyika : jemAM samavAyasaMbaMdhathI guNatva jAti rahe tene guNa kahevAya. guNatva jAti to pratyakSa che ja. mukhyatvavAnuM muLa: | zaMkAkAra : paNa guNatva jAti pratyakSathI siddha che ja kyAM ? naiyAyika : svasaMyuktasamavetasamavAyasaMnikarSathI guNatva jAti siddha che ja ne ! cakSurindriya-saMyukta ghaTamAM samaveta rUpamAM samavAyasaMbaMdhathI rahelI guNatva jAtinuM svasaMyuktasamavetasamavAyasaMnikarSathI kyAM pratyakSa nathI thatuM ? zaMkAkAra : paNa ghaTanA paramANu to atIndriya che ne ? te paramANumAM je rUpa rahyuM che temAM rahelI guNatva jAtinuM pratyakSa kyAM thAya che ? naiyAyika : ghaTarUpamAM to guNatva sva-saMyuktasamavetasamavAya dvArA pratyakSa-siddha che ja, tethI ghaTarUpamAM rUpatva ane guNatva baMne che. ane gaMdhamAM guNatva hovA chatAM rUpatva to nathI ja. ane have jo tame paramANunA atIndriya rUpamAM guNatva na mAno to temAM rUpatva hovA chatAM guNatva na rahyuM kahevAya. ane tema thatAM to rUpatva, guNatva baMne ghaTarUpamAM sAthe rahyA hovA chatAM gaMdhamAM ane paramANu-rUpamAM sAthe na rahevAthI sAMkarya doSa utpanna thAya. paNa hakIkatamAM sAMkarya to che ja nahIM. tethI mAnavuM ja paDe ke gaMdhamAM rUpatva na hovAthI paramANu-rUpamAM guNatva che ja. Ama paramANu-rUpAdimAM paNa guNatva siddha thaI jAya che. zaMkAkAra : rUpa vageremAM paNa guNatvanuM pratyakSa badhAne thatuM nathI. 'A rUpa che, A rasa che, A gaMdha che' evI buddhi haju thAya che paNa rUpAdimAM 'A guNa che' tevI AbAlavRddha tamAmane buddhi thatI nathI. tethI ghaTAdi-rUpamAM paNa guNatva siddha thatuM nathI, tethI tamAre anumAna-pramANathI guNatvanI siddhi karavI joIe. nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (198)
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiyAyika : dravyamaminne sAmAnyavati yA vhAraLatA, sA jizcintamAMvacchinnA, kAraNatAtvAt, kapAlaniSThakapAlatvAvacchinnakAraNatAvat / je je kAraNatA hoya te koI ne koI dharmathI avacchinna ja hoya, jemake kapAlamAM ghaTa pratye samavAyikAraNatA che, to te kapAlatva-dharmathI avacchinna ja che. te ja rIte jemAM sattA rahI che, sAmAnya rahe che ane je dravya ane karmathI bhinna che tevA guNomAM je kAraNatA che te paNa koI ne koI dharmathI avacchinna hovI ja joIe, kemake kAraNatA kadApi koIpaNa dharmathI avacchinna na hoya tevuM banatuM nathI. tethI guNaniSTha je kAraNatA che te paNa je dharmathI avacchinna che te dharma guNatva che. (navyo to kahe che ke A rIte guNatvanI siddhi na thAya, kemake badhA guNomAM sAdhAraNa koI kAraNatA che ja nahIM ke jenA avacchedaka tarIke guNatvane siddha karAya. dravyomAM to sAmAnya samavAyikAraNatA hatI, paNa guNamAM tevuM nathI, to pachI covIsa guNomAM rahelI judI judI kAraNatAnA avacchedaka tarIke guNatvanI siddhi zI rIte thAya ? ane jo tema mAnazo to rUpa sivAyanA trevIsa guNonI kAraNatAnA avacchedaka tarIke bIjI paNa eka jAtinI siddhi thaze. rUpa, rasa sivAyanA bAvIsa guNonI kAraNatAnA avacchedaka tarIke paNa trIjI eka jAtinI siddhi thaze. A rIte to ghaNI jAtinI siddhi thavAnI Apatti Ave. dravyamaMminne sAmAnyavati yA vhAraLatA, sA iizcaddhAMvacchinnA, dhArAtAtvAt, pAtanipAtatvAvacchinnAraLatAvat / vagere anumAna-prayogamAM rUpanI sAthe judA judA guNonuM nAma mUkIne navI navI jAtinI siddhi thaI zake. tethI te rIte guNatvanI siddhi na thAya. vaLI pArimaMDala vageremAM to kAraNatA ja nathI to tenAmAM raheluM guNatva konuM avacchedaka banaze? A badhA kAraNothI kAraNatAvacchedaka tarIke guNatvanI siddhi na thAya.) muktAvalI : na hi rUpatvAdikaM sattA vA tatrAvacchedikA, nyUnAdhikadezavRttitvAt / atazcaturviMzatyanugataM kiJcidvAcyaM tadeva guNatvamiti / ? muktAvalI : zaMkAkAra : covIsa guNomAM rahelI kAraNatAnA avacchedaka tarIke rUpatvAdine mAno ne ! navI guNatva jAti mAnavAnuM zuM kAma che ? naiyAyika H rUpatva jAti mAtra rUpamAM ja rahe che, rasAdimAM nahIM. te ja rIte rasatva jAti rasamAM ja rahe che, rUpAdimAM nahi. Ama rUpatvAdi jAti tamAma guNomAM rahetI atyAcasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 7 (199)
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ na hovAthI nyUnavRtti thaI, tethI rUpatvAdimAMthI koIne kAraNatAvacchedaka na manAya. zaMkAkAra : jo rUpatvAdimAMthI koIne kAraNatAvacchedaka tarIke na manAya to kAMI nahIM, paNa sattA jAti to rUpa, rasa, gaMdha vagere tamAma guNomAM rahe che ne ? tethI sattA jAti to nyUnavRtti che ja nahIM, to pachI sattA jAtine ja kAraNatAvacchedaka mAno ne! nAhaka guNatvarUpa navI jAtine mAnavAnuM gaurava kema karo cho ? naiyAyika : sattA jAti tamAma guNomAM rahe che te tamArI vAta sAcI, paNa guNo sivAya dravya ane karmamAM paNa sattA jAti rahe che. Ama sattA jAti adhikavRtti hovAthI mAtra guNomAM ja rahelI kAraNatAnA avacchedaka tarIke sattA jAtine zI rIte manAya ? Ama rUpAdi koIpaNa vizeSa jAtine ane sattArUpa sAmAnya jAtine guNomAM rahelI kAraNatAnA avacchedaka tarIke mAnI zakAtI na hovAthI navI guNatva jAti mAnavI ja joIe. Ama covIse guNomAM hoya ja ane te sivAya anya kyAMya na ja hoya tevA guNatva-dharmanI kAraNatAvacchedaka tarIke siddhi thavAthI guNatva jAtinI siddhi thAya che. chatAM pUrve jaNAvyA pramANe tamAma guNomAM koI eka sAmAnyakAraNatA na hovAthI navyone A rItanI guNatva-siddhimAM asvarasa che. tethI have guNatva jAtinuM anya lakSaNa jaNAve che. muktAvalI : dravyAzritA iti / yadyapi dravyAzritatvaM na lakSaNaM, karmAdAvativyApteH, tathApi dravyatvavyApakatAvacchedakasattAbhinnajAtimattvaM tadarthaH / bhavati hi guNatvaM dravyatvavyApakatAvacchedakaM tadvattA ca guNAnAmiti / dravyatvaM karmatvaM vA na dravyatvavyApakatAvacchedakaM, gaganAdau dravyakarmaNorabhAvAt, dravyatvatvaM sAmAnyatvAdikaM vA na jAtiriti tadvyudAsaH / muktAvalI : muLatvam kavyAzritatvam / je je dravyamAM AzrayIne rahe te guNa hoya, jemake rUpa ghaTamAM rahe che mATe rUpa guNa che. zaMkAkAra : tamAruM lakSaNa to ativyApti doSathI duSTa che. dravyamAM jema guNa rahe che tema dravya, karma ane sAmAnya paNa rahe che. ghaTa-avayavorUpa dravyamAM ghaTa dravya paNa rahe che, tethI tamArA lakSaNanI dravyamAM ativyApti thaI. te ja rIte ghaTadravyamAM nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 7 (200)
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ A patanakriyA ane ghaTatva-sAmAnya paNa rahe che, tethI kriyA ane sAmAnyamAM paNa che vyAzritatvama lakSaNa cAlyuM javAthI ativyApti doSa Avyo. naiyAyikaH A ativyApti dUra karavA ame kahIzuM ke dravyatvavyApIvacheravAsattafmananatimattama putvam ! jayAM jayAM dravyatva hoya tyAM tyAM guNa to hoya ja che, eTale guNa e dravyatvane vyApaka che, emAM vyApakatA AvI. enI avacchedaka ja ja sattAbhinna evI jAti guNatva maLe ane e jAtivALA tamAma guNo hovAthI che lakSaNasamanvaya thaI jAya. have A lakSaNanI dravya ke karmamAM pUrvokta ativyApti AvatI ja nathI, kAraNa ke dravyatva to AkAzamAM paNa raheluM che paraMtu AkAzamAM samavAyena dravya che ke karma rahyA ja nathI. tethI jyAM jyAM dravyatva che tyAM tyAM kriyA ane dravya che evI che A vyApti nathI mATe kriyA ane dravya e dravyatvavyApaka che ja nahi, eTale dravyatva vyApakatAnI avacchedaka evI sattAbhinna jAti tarIke dravyatva ke kriyAtva jAti na ja che ja Ave, tethI dravya ke karmamAM A lakSaNa jatuM na hovAthI ativyApti AvatI nathI. A AkAzamAM jema dravyatva rahyuM che tema saMyogAdi guNo paNa rahyA che, tethI guNamAM lakSaNa che jatuM hovAthI avyApti paNa nathI. zaMkAkAra : mAtra "vyatvavyApadard vaccharvam' ja lakSaNa karyuM hota to nathI ja cAlata? "sattAminnanati padano niveza karIne gaurava zA mATe ? ja naiyAyika : jyAM jyAM dravyatva che tyAM tyAM dravyatva che tevuM kahI zakAya che. tethI ja dravyatva pote potAno ja eTale ke dravyatvano vyApaka banyo. tethI dravyatvamAM dravyatvaje vyApakatA AvI. tethI dravyatvavyApakatAno avacchedaka dravyatvatva banyo. tethI dravyatva vyApakatAvacchedaka dravyatRtvavat dravyatvamAM lakSaNa cAlyuM javAthI ativyApti AvI. che te ja rIte dravyamAM jema dravyatva che tema sattA vagere sAmAnya paNa che. tethI para dravyatvavyApaka sAmAnya banyuM. sAmAnyamAM dravyatvavyApakatA AvI. tethI ja A dravyatvavyApakatAvacchedaka sAmAnyatvavat sattA vagere sAmAnyamAM lakSaNa cAlyuM javAthI A ativyApti AvI. A baMne ativyAptine dUra karavA lakSaNamAM "jAti' padano niveza karavo jarUrI che. have dravyatatva ke sAmAnyatva dharma dravyatvavyApakatAvacchedaka hovA chatAM ya jAti to nathI che ja. tethI have dravyatva ke sAmAnyamAM ativyApti nahi Ave. zaMkAkAra : "jAti' padanuM upAdAna karavAthI ja ativyApti dUra thaI jAya che, to che "sattAbhinna' padano niveza zA mATe karo cho ? 0 0 nyAyasiddhAnamuktAvalI bhAga-2 (201) kALA kALA
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiyAyika : dravyatva jema tamAma dravyomAM rahyuM che tema 'sat' (dravya, guNa ke karma padArtha) paNa tamAma dravyomAM rahe che. AkAza dravyamAM jema dravyatva che tema samavAyena dravya ke karma na hovA chatAM ya samavAyena saMkhyA, pRthaktvAdi guNorUpI sat to che ja. tethI sat dravyatvavyApaka bane. samAM dravyatvavyApakatA AvI. mATe dravyatvavyApakatAvacchedaka sattA jAti bane. ane sattA jAtivALA to dravya, guNa, karma traNeya che. ahIM guNa to lakSya che, paNa te sivAyanA alakSya dravya ane karmamAM paNa lakSaNa cAlyuM javAthI ativyApti AvI. A ativyApti dUra karavA 'sattAbhinna' padanuM upAdAna karyuM che. have sattA jAti laI zakAtI na hovAthI sattA jAti levAnA kAraNe dravya ane karmamAM thatI ativyApti dUra thaI gaI. mATe dravyatvavyApatAvachesattAminanAtimattvam lakSaNamAM karAyeluM gaurava aduSTa che. muktAvalI : nirguNA iti / yadyapi nirguNatvaM karmAdAvapyasti, tathApi sAmAnyavattve sati karmAnyatve ca sati nirguNatvaM bodhyam / jAtyAdInAM na sAmAnyavattvaM, karmaNo na karmAnyatvaM dravyasya na nirguNatvamiti tatra nAtivyAptiH / 'niSkriyA' kRti svarUpathanuM, na tu kSaLa, nAnAvAvativyApteH // " muktAvalI : nirguNa guNo : guNo jema dravyAzrayA che tema nirguNA paNa che, arthAt guNomAM guNo rahetA nathI. tethI 'nirmukhatvam" guNanuM lakSaNa che. zaMkAkAra : jo tame mAtra 'nirguNatva'ne ja guNanuM lakSaNa mAnazo to karma, sAmAnya, vizeSa, samavAya vageremAM paNa ativyApti Avaze, kemake guNo mAtra dravyamAM rahe che paraMtu dravya sivAya kyAMya rahetA nathI. tethI nirduLatvam lakSaNa karmAdimAM cAlyuM javAthI ativyApti doSa Avaze. naiyAyika H te Apattine dUra karavA ame lakSaNamAM pariSkAra karIne kahIzuM ke sAmAnyavattve pati mayatve ca kSati nivuMtvam' guNanuM lakSaNa che. jenAmAM sAmAnya rahyuM hoya, je karmathI bhinna hoya ane jenAmAM guNa rahyA na hoya te guNa kahevAya. have sAta padArthomAMthI sAmAnya=sattA mAtra dravya, guNa ane karmamAM ja che, tethI sAmAnyavattva sati' padanuM upAdAna karavAthI sAmAnya, vizeSa, samavAya ane nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 ) (202)
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ ********************* abhAvano to vyavaccheda ja thaI gayo, kemake temAM sAmAnya=sattA ja nathI. 'yatve kRti' padathI dravya, guNa, karmamAMthI karmano vyavaccheda thaI gayo, chatAM paNa haju dravya ane guNa baMnemAM lakSaNa jatuM hovAthI dravyamAM thatI ativyApti nivAravA nirguNatva pada che. guNo dravyamAM rahetA hovAthI nirguNatva padathI dravyano paNa vyavaccheda thaI gayo, tethI lakSaNa mAtra guNamAM ja gayuM. tethI ativyAptyAdi doSothI rahita guNanuM lakSaNa 'sAmAnyavattva sati mAMkhyatve = kSati nivuMLatvam' banyuM. niSkriya guNo : guNo niSkriya che, arthAt guNomAM kriyA rahetI nathI. zaMkAkAra : guNomAM kriyA rahetI nathI teTalA mAtrathI tame 'niyitvam' evuM guNanuM lakSaNa banAvI na zako, kAraNa ke AkAza vagere dravyomAM tathA karmamAM ane sAmAnyAdimAM paNa kriyA rahetI nathI, tethI temAM paNa lakSaNa cAlyuM javAthI ativyApti Avaze. naiyAyika : ame 'niyiA:' padane svarUpadarzaka vizeSaNa tarIke mUkyuM che paNa vyavacchedAtmaka vizeSaNa tarIke nahIM. tethI ame 'niSkriyAH' padathI guNanuM lakSaNa jaNAvatAM nathI paNa guNanuM mAtra svarUpa ja jaNAvIe chIe, tethI ativyApti vagere vicAravAno savAla ja nathI. chatAM niSkriyatvane lakSaNa mAnavuM ja hoya to te badhI ativyApti dUra karavA ame 'sAmAnyavattve sati karmAnyatve ca sati karmavadavRttipadArthavibhAjakopAdhimattve sati fafonuray I' selaj. sAmAnyavattva mAtra dravya, guNa, karmamAM rahyuM hovAthI sAmAnyavattva kSati padathI sAmAnyAdi cAra padArthono vyavaccheda thaI gayo. jakhyatve kSati padathI karmano vyavaccheda thaI gayo. tethI have te sivAyanA dravya ane guNa rahyA. temAM to dravyatva, guNatva, padArthatva, sattA vagere ghaNAM dharmo rahyA che, paNa karmavadavRttipadArthavibhAjakopAdhi dharma to mAtra guNatva ja che, kemake karmavALA dravyamAM te guNatva dharma to nathI ja. ane dravyatva, padArthatva, sattA vagere to karmavamAM vRtti dharmo che, avRtti nahi. eTale e levAya ja nahi, mATe dravyAdimAM ativyApti na Ave. kArikAvalI : rUpaM rasaH sparzagandhau paratvamaparatvakam // 86 // dravatvastrehavegAzca matA mUrtaguNA amI / nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 (203)
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharmAdhauM bhAvanA ca zabdo buddhyAdayo'pi ca // 7 // ete'mUrtaguNAH sarve vidvadbhiH parikIrtitAH / saMkhyAdayo vibhAgAntA ubhayeSAM guNA matAH // 48 // muktAvalI : rUpamiti / vegA iti / vegena sthitisthApako'pyupalakSaNIyaH / * mUrtaguNA iti / amUrteSu na vartanta ityarthaH / lakSaNaM tu tAvadanyAnyatvam / evamagre'pi / amUrtaguNA iti / mUrteSu na vartanta ityarthaH / ubhayeSAmiti / / mUrtAmUrtaguNA ityarthaH // bhutAvalI : bhUrta : 35, 2sa, sparza, 5, 52tva, aparatva, dravatva, snehamane A vega e mUrtaguNo che, arthAt mUrta dravyonA guNo che. vega zabdathI sthitisthApaka guNa 59 // sama sevo. jo ke saMkhyAdi guNo paNa mUrta dravyomAM rahe che, paNa teo mAtra mUrta dravyomAM ja ja rahe che evuM nathI paNa amUrta dravyomAM ya rahe che, tethI amUrta dravyomAM na rahetA hoya che nara ane mAtra mUrta dravyomAM ja rahetA hoya tevA guNo uparokta dasa che. * bhUta : dharma, adharma, bhAvanA, za6 tathA buddhi, sukha, du:5, 291, dveSa, che prayatna vagere dasa guNo amUrta dravyonA che, arthAta teo mUrta dravyomAM rahetA ja nathI. A che ubhayaguNo : je guNo mUrta ane amUrta baMne prakAranA dravyomAM rahe te ubhayaguNo che vAya. saMdhyA, paribhA, pRthaitya, saMyoga bhane vimA meM pAMya 6maya(vRtti) che. mA bayAna 19 tAvadanyAnyatvam' samaj. * kArikAvalI : saMyogazca vibhAgazca saMkhyA dvitvAdikAstathA / dvipRthaktvAdayastadvadete'nekAzritA guNAH // 89 // ataH zeSaguNAH sarve matA ekaikavRttayaH / muktAvalI : anekAzritA iti / saMyogavibhAgadvitvAdIni dvivRttIni / tritvacatuSTvAdikaM tricaturAdivRttIti bodhyam / ata iti / rUparasagandhasparzekatvaparimANaikapRthaktvaparatvAparatvabuddhisukhaduHkhecchAdveSaprayatnagurutva******nyAyasiddhAntamustAvalI lAga2 . (204) ****
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ ********** dravatvasnehasaMskArAdRSTazabdA ityarthaH // muktAvalI : anekamAM AzrayIne rahelA guNo : aneka eTale eka karatAM vadhAre dravyomA AzrayIne rahelA guNo. saMyoga, vibhAga, dvitvAhi saMkhyA, dvipRthaktva vagere. tyAM saMyoga, vibhAga, dvitva, dvipRthaitva vagere je dravyomA rahyA che, bhyAre tritva, catu vagere saMkhyA ane tripRthakksa vagere traNa, cAra vagere dravyomAM AzrayIne rahe che. kheDamAMjAzrayIne rahesA guNo : 35, rasa, gaMdha, sparza, kheDatva, paribhASa, khempRthaktva, paratva, aparatva, buddhi, sukha, du:kha, chA, dveSa, prayatna, gu3tva, dravatva, sneha, saMskAra, adaSTa ane zabda vagere guNo aneka dravyomAM rahetA nathI paNa eka eka dravyamAM rahe che. kArikAvalI : buddhyAdiSaTkaM sparzAntAH snehaH sAMsiddhiko dravaH // 90 // adRSTabhAvanAzabdA amI vaizeSikA guNAH / saMkhyAdiraparatvAnto dravo'sAMsiddhikastathA // 91 // gurutvavegau sAmAnyaguNA ete prakIrtitAH / saMkhyAdiraparatvAnto dravatvaM sneha eva ca // 92 // ete tu dvIndriyagrAhyA atha sparzAntazabdakAH / bAhyaikaikendriyagrAhyA gurutvAdRSTabhAvanAH // 93 // atIndriyA vibhUnAM tu ye syurvaizeSikA guNAH / akAraNaguNotpannA ete tu parikIrtitAH // 94 // muktAvalI : buddhayAdIti / buddhisukhaduHkhecchAdveSaprayatnA ityarthaH / sparzAntAH rUparasagandhasparzA ityarthaH / dravo dravatvam / vaizeSikAH vizeSA eva vaizeSikAH, svArthe Thak, vizeSaguNA ityarthaH / saMkhyeti / saMkhyAparimANapRthaktvasaMyogavibhAgaparatvAparatvAnItyarthaH / dvIndriyeti / cakSuSA tvacApi grahaNayogyatvAt / bAhyeti / rUpAdInAM cakSurAdigrAhyatvAt / atIndriyA iti / laukikapratyakSAviSayajAtimanta ityarthaH / vibhUnAmiti / buddhisukha 1 maiMnyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 7 (205)
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ duHkhecchAdveSaprayatnadharmAdharmabhAvanAzabdA ityarthaH / akAraNeti / kAraNaguNena kArye ye guNA utpAdyante te kAraNaguNapUrvakA rUpAdayo vakSyante, buddhyAdayastu na tAdRzAH, AtmAdeH kAraNAbhAvAt // muktAvalI : vizeSaguNo : buddhi, sukha, du:kha, IcchA, dveSa, prayatna, rUpa, rasa, gaMdha, sparza, sneha, sAMsiddhika dravatva, adRSTa, bhAvanA ane zabda e paMdara vizeSaguNo kahevAya che. (sAMsiddhika svAbhAvika) = sAmAnyaguNo : vizeSaguNo sivAyanA saMkhyA, parimANa, pRthaktva, saMyoga, vibhAga, paratva, aparatva, asAMsiddhika dravatva, gurUtva, vega (sthitisthApaka) vagere sAmAnyaguNo che. dvIndriyagrAhya guNo : saMkhyA, parimANa, pRthaktva, saMyoga, vibhAga, paratva, aparatva, dravatva ane sneha ('ca' zabdathI vega levo) be IndriyathI = sparzendriya ane cakSurindriyathI grAhya che. = eka eka indriyathI grAhya guNo : zabda, rUpa, rasa, gaMdha ane sparza anukrame karNendriya, cakSurindriya, rasanendriya, ghrANendriya ane sparzendriya rUpa ekeka IndriyathI grAhya che. atIndriya guNo : gurUtva, bhAvanA (sthitisthApaka ane aNu-parimANa) tathA adaSTa (dharma ane adharma) atIndriya che, IndriyathI agrAhya che. akAraNaguNapUrvaka guNo (vibhu dravyonA vizeSa guNo) : buddhi, sukha, du:kha, IcchA, < dveSa, prayatna, dharma, adharma, bhAvanA, zabda; e dasa guNo akAraNaguNapUrvaka che. kAryanA samavAyikAraNamAM rahelA guNonA kAraNe kAryamAM je guNo utpanna thayA hoya te kAraNaguNapUrvaka kahevAya. paNa kAryanA samavAyikAraNAnusAra kAryamAM guNa utpanna thayelA na hoya paNa te sivAyanA anya guNo utpanna thayA hoya to te akAraNaguNapUrvaka kahevAya. AkAzano guNa zabda che ane te sivAyanA uparokta nava vizeSaguNo mAtra AtmAnA ja che. have AkAza ane AtmA nitya hovAthI kArya ja nathI, tethI temanA samavAyikAraNa paNa na ja hoya. tethI buddhi vagere guNo, AtmA ke AkAzanA samavAyikAraNa ja na hovAthI kAraNanA guNanA kAraNe utpanna thayelA nathI, arthAt kAraNaguNapUrvaka nathI, tethI temane akAraNaguNapUrvaka kahevAya che. jyAre paTamAM raheluM rUpa kAraNaguNapUrvaka kahevAya, kemake paTanA samavAyikAraNa taMtumAM je rUpa rahyuM che tenA kAraNe paTamAM paNa rUpa utpanna thAya che. Ama paTanuM rUpa nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 7 (206)
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ tenA samavAdhikAraNa taMtunA rUpanA kAraNe hovAthI paTanuM rUpa kAraNaguNapUrvaka kahevAya. * kArikAvalI : apAkajAstu sparzAntA dravatvaM ca tathAvidham / snehavegagurutvaikapRthaktvaparimANakam // 15 // sthitisthApaka ityete syuH kAraNaguNodbhavAH / saMyogazca vibhAgazca vegazcaite tu karmajAH // 16 // * muktAvalI : apAkajAstviti / pAkajarUpAdInAM kAraNaguNapUrvakatvA* bhAvAt apAkajA ityuktam / tathAvidham = apAkajam / tathaikatvamapi bodhyam / saMyogazceti / karmajanyatvaM yadyapi na sAdharmya ghaTAdAvativyApteH, saMyogajasaMyoge'vyAptezca / tathApi karmajanyavRttiguNatvavyApyajAtimattvaM * bodhyam / evamanyatrApyUhyam // muktAvalI : kAraNaguNapUrvaka guNo : samavAyikAraNanA guNonA kAraNe kAryamAM utpanna thayelA guNone kAraNaguNapUrvaka kahevAya che. apAkaja (agnisaMyogathI nahIM utpanna thayelAM) rUpa, rasa, gaMdha ane sparza tathA sAMsiddhika dravatva, sneha, vega, gurUtva, ekatva, ja ekapRthaphatva, parimANa ane sthitisthApaka kAraNaguNapUrvaka guNo che. che je pAkaja rUpAdi che te to kAraNaguNapUrvaka nathI ja, kAraNa ke kAraNa pramANenA che rUpAdi AvyA pachI pAka thaI jatAM rUpAntara thaI jAya che. pAkathI navA rUpAdi utpanna karI ja thAya che ke je kadAca kAraNamAM hatA ja nahIM. tethI apAkaja rUpAdine kAraNaguNapUrvaka ja e kahyA che, paNa pAkaja rUpAdine nahIM. A karmajanya guNo saMyoga, vibhAga ane vega karma = kriyAthI janya = utpanna thanArA guNo che. jo ke nacatam A traNemAM rahyuM hovA chatAM A traNenuM sAdharma to A karmajanyatva nathI ja, kemake ghaTAdi paNa karmajanya ja che, tethI ghaTAdimAM paNa karmajanyatva ja rahetuM hovAthI ativyApti thAya. mATe karmajanyatvane saMyoga, vibhAga ane vega guNonuM sAdhamya na kahevAya. e vaLI "karmajanyatva'ne sAdharma mAnavAmAM saMyogajanya saMyogamAM avyApti Ave che. je A saMyoga jema karmathI janya che tema pUrvasaMyogathI paNa janya hoI zake che. pATa upara pustakano ja nyAyasiddhAramuktAvalI bhAga(20)
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ A saMyoga karmajanya saMyoga che ane pustaka upara ApaNe hAtha mUkIe to pustaka ane hAthano saMyoga paNa karmajanya ja che, paraMtu tethI hAtha ane pATano je saMyoga thayo che te to karmajanya ja nathI ja. A hAtha ane pATano saMyoga to pustaka ane pATano saMyoga hovAthI thayo che ja mATe te saMyogathI janya saMyoga kahevAya. Ama saMyogajanya saMyoga karmajanya na hovAthI temAM ja ja karmajanyatva sAdharma na rahetAM avyApti Ave che. A ativyApti ane avyApti doSane dUra karavA saMyoga, vibhAga ane veganuM - sAdharma 'rmananyavRtti"UtvavyApyAtima' kahevuM joIe. saMyoga, vibhAga ane kI ka vegamAM rahelI saMyogatva, vibhAga- ane vegatva jAti e guNatvane vyApya jAti che che ja. karmathI utpanna thanArA je saMyoga, vibhAga ane vega che temAM rahelI che che guNatvavyApyajAtivALApaNuM tamAma saMyoga, vibhAga ane vegamAM che tethI avyApti che ja nathI. je saMyoga karmajanya che temAM rahelI guNatvavyApyasaMyogatva jAti saMyogajanya che A saMyogamAM paNa che, tethI have saMyogajanya saMyogamAM avyApti AvatI nathI. ane A karmajanya A traNa guNo sivAyanA je ghaTAdi dravyo che temanAmAM guNatvavyApyajAti rahetI na hovAthI sAdharmanuM lakSaNa jatuM na hovAthI tyAM ativyApti paNa Avaze nahIM. tethI ja A saMyoga, vibhAga ane veganuM sAdharma 'ryanavRttipurvivyApyAtimattvam' thayuM. A ka A rIte anya sAdharmo aMge paNa vicArI levuM. kArikAvalI : sprshaantprimaannaikpRthktvsnehshbdke| bhavedasamavAyitvamatha vaizeSike guNe // 17 // muktAvalI : sparzAnteti / ekapRthaktvamityatra 'tva' pratyayasya pratyeka* manvayAdekatvaM pRthaktvaM ca grAhyam / pRthaktvapadena caikapRthaktvam / bhaved * asamavAyitvamiti / ghaTAdirUparasagandhasparzAH kapAlAdirUparasagandhasparzebhyo bhavanti / evaM kapAlAdiparimANAdInAM ghaTAdiparimANAdyasama* vAyikAraNatvam / zabdasyApi dvitIyazabdaM prati / evaM sthitisthApakaikapRthase ktvayorapi jJeyam / muktAvalI : asamavAdhikAraNatva-sAdharma : rUpa, rasa, gaMdha, sparza (anuSNa), che parimANa, ekatva, ekapRthaphatva, sneha, zabda vagere guNo asamavAyakAraNa bane che tethI huM nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (208) ( che ,
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ ja temanAmAM masamavAyAratvam' rUpa sAdharma rahyuM che. A kAryagata rUpAdi guNo pratye kAraNagata rUpAdi guNo asamAyikAraNa bane ja che. dA.ta. ghaTanA rUpAdi guNonuM asamavAdhikAraNa kapAlanA rUpAdi guNo bane che. e ja A rIte kapAlAdinuM parimANa vagere ghaTAdinA parimANa vagerenuM asamavAyikAraNa bane che. A ' zabdanuM samavAyikAraNa AkAza che, temAM rahelo prathama zabda dvitIya zabda pratye ka asamavAdhikAraNa bane che. che te ja rIte kAraNanA sthitisthApaka ane ekapRthaphatva guNo kAryanA te te guNonA che asamAyikAraNa bane che. kArikAvalI : AtmanaH syAnimittatvamuSNasparzagurutvayoH / vege'pi ca dravatve ca saMyogAdidvaye tathA // 98 // dvidhaiva kAraNatvaM syAdatha prAdeziko bhavet / vaizeSiko vibhuguNaH saMyogAdidvayaM tathA // 19 // muktAvalI : nimittatvamiti / buddhayAdInAmicchAdinimittatvAditi bhAvaH / * dvidhaiveti / asamavAyikAraNatvaM nimittakAraNatvaM ca / tathAhi-uSNasparza * uSNasparzasyAsamavAyikAraNaM, pAkaje nimittam / gurutvaM gurutvapatanayorasamavAyikAraNam, abhighAte nimittam / vego vegaspandanayorasamavAyI, abhighAte nimittam / dravatvaM dravatvasyandanayorasamavAyi, saGgrahe nimittam / bherIdaNDasaMyogaH zabde nimittaM, bheryAkAzasaMyoge'samavAyI / vaMzadaladvayavibhAgaH zabde nimittaM, vaMzadalAkAzavibhAge'samavAyIti / prAdezikaH = samavyAdhyavRttiH | ja muktAvalI : nimittakAraNatva-sAdharme : AtmAnA buddhi, sukha, duHkha, IcchA, dveSa, prayatna, dharmAdharma, bhAvanA vagere vizeSaguNo koInA samavAdhikAraNa to banatA ja A ja nathI, kemake samAyikAraNa to dravya ja hoya. tathA teo koInA asamavAyikAraNa paNa A mata nathI. tethI teo IcchAdinA nimittakAraNa bane che. jJAnathI IcchA thAya, IcchAthI prayatna thAya, tethI jJAna, IcchA vagere anyanA nimittakAraNa banyA. Ama AtmAnA ja che ke nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (209) ka aa aa che ke
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ vizeSaguNomAM nimittakAraNatva rahyuM che. konuM nimittakAraNa ? asamavAyikAraNatva ane nimittakAraNatva : uSNa sparza, gurUtva, vega, dravatva, saMyoga ane vibhAga; A cha guNomAM asamavAyi ane nimitta ema baMne prakAranuM kAraNatva rahyuM che. teo jema asamavAyikAraNa bane che tema nimittakAraNa paNa banI zake che, tethI temanAmAM baMne prakAranI kAraNatArUpa sAdharma che. konuM asamavAyikAraNa ? kAryanA uSNa sparzanuM kAryanA gurUtva ane patananuM kAryanA vega ane spandananuM kAryanA dravatva ane spandananuM bherI-AkAza-saMyoganuM vaMzadalAkAza-vibhAganuM pAkaja rUpAdinuM abhighAta-saMyoganuM abhighAta-saMyoganuM saMgrahanuM zabdanuM zabdanuM (ahIM kyAMka me[AzasaMyogo ane vaMzavAoAzavimAno ema prathamAnta prayoga maLe che. to e vakhate zabda pratye bherIdaMDa-saMyoga nimittakA2Na che ane bherIAkAzasaMyoga asamavAyikAraNa che. tathA zabda pratye vaMzadalahrayavibhAga e nimittakAraNa che ane vaMzadala-AkAzavibhAga samavAyikAraNa che evo artha karavo.) guNa uSNa sparza gurUtva vega tva bherIdaMDa-saMyoga vaMzadaladvayano vibhAga prAdezika guNo : amuka pradezamAM ja rahe, arthAt AzrayanA amuka bhAgamAM ja vyApIne je guNo 2he te prAdezika ke avyApyavRtti guNo kahevAya. vibhuguNo buddhi, sukha, du:kha, IcchA, dveSa, prayatna, bhAvanA, dharma, adharma ane zabda tathA saMyoga ane vibhAga avyApyavRtti guNo che. AtmAnA buddhi vagere guNo zarIrAvacchedena rahetA hovAthI avyApyavRtti che. zabda paNa AkAzamAM karNazaSkalI avacchedena raheto hovAthI avyApyavRtti che tathA saMyoga ane vibhAga paNa eka ja dravyamAM amuka bhAgamAM ja rahetA hovAthI avyApyavRtti che. te sivAyanA guNo vyApyavRtti che. sa nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 7 (210)
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ che. jo rUpa-rasa-gaMdha-spazadi-nirUpaNa che kArikAvalI : cakSuhyaM bhavedrUpaM dravyAderupalambhakam / cakSuSaH sahakAri syAcchuklAdikamanekadhA // 100 // muktAvalI : cakSuriti / rUpatvajAtistu pratyakSasiddhA / rUpazabdollekhinI * pratItirnAstIti cet ? mA'stu rUpazabdaprayogaH, tathApi nIlapItAdiSvanugata jAtivizeSo'nubhavasiddha eva / rUpazabdAprayoge'pi nIlo varNaH pIto varNa * iti varNazabdollekhinI pratItirastyeva / evaM nIlatvAdikamapi pratyakSasiddham / muktAvalI : (1) rUpa-nirUpaNa : rUpa cakSuthI grAhya che tathA dravyAdinA cAkSuSa pratyakSamAM sahakAritAraNa che ane te zukla vagere aneka prakAre che. zaMkAkAra rUpa kone kahevAya ? niyAyika: Rtvivat rUpam | arthAt rUpa- jAti jemAM rahe te rUpa kahevAya. zaMkAkAra : paNa rUpa- jAti che tevuM kyAM siddha che ? naiyAyika: "A rUpa che, A rUpa che evI pratyakSa pratIti to thAya che. tethI rU5tva jAti to pratyakSasiddha che. ke zaMkAkAra : nA, koIne ya "A rUpa che tevI pratyakSa pratIti thatI ja nathI. "A ja lAla ghaDo che, A lIlI pena che, A sapheda kAgaLa che' tevI pratIti thAya che, paNa te che "A lAla rUpavALo ghaDo che, A lIlA rUpavALI pena che' tevI pratIti koIne thatI che ja nathI. vaLI vyavahAramAM paNa lAla, lIlA, pILA zabdano prayoga thato jovA maLe che che paNa rUpa zabdano prayoga jovA maLato nathI. tethI rUpatva jAtine pratyakSasiddha to zI che A rIte mAnI zakAya ? che. naiyAyika : vyavahAramAM rU5 zabdano prayoga na thato hovA chatAM paNa rUpa- jAti to ApaNane anubhavasiddha che ja. "ghaDAnuM rUpa kevuM che?' tevA savAlano javAba "lAla che' tevo apAya che. ane te rUpatva jAtinA anubhava vinA zI rIte apAya ? tethI rUpatva jAtine anubhavasiddha mAnavI ja joIe. vaLI lIlo varNa, lAla varNa, pILo varNa e rIte varNa = raMgavizeSanA ullekha vaDe ki paNa rUpata jAtinI pratIti thAya ja che. tethI rUpa- jAti pratyakSasiddha che tema mAnavuM che ja joIe. ane Ama je rIte rUpa- jAti pratyakSasiddha che tema nIlatva, pItatva, raktatva che ja nyAyasiddhAmuktAvalI bhAga-2 (211) A che
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ ja vagere jAti paNa pratyakSasiddha che. * muktAvalI : na caikaikA eva nIlarUpAdivyaktaya ityekavyaktivRttitvAnnIla* tvAdikaM na jAtiriti vAcyam, nIlo naSTo rakta utpanna ityAdipratIte rnIlAderutpAdavinAzazAlitayA nAnAtvAt, anyathA ekanIlanAze jagad / anIlatAmApadyeta / muktAvalI : zaMkAkAra : AkhA vizvamAM nIlavarNa to eka ja che. te rIte pItarUpa, ja raktarUpa vagere paNa badhA eka eka ja che. ane eka vyaktivRtti kadApi jAti banI zakatI nathI. rame jAtibAdhaka eka vyaktimAM jAti mAnavA deto nathI, tethI nalatva, ka pItatva. raktatva vagerene jAti mAnI zakAya nahIM, e taiyAyika H jo nIla, pIta, rakta vagere eka eka ja varNa hoya to to nIlatvAdine A jAti na ja manAya, paraMtu koNe kahyuM ke AkhA vizvamAM nIlavarNa eka ja che? jo nIlavarNa che. ni eka ja hota to "zyAma raMga nAza pAmyo ane lAla raMga utpanna thayo tevI pratIti che che je thAya che te kadApi thaI zake nahIM. A pratIti to jaNAve che ke nIlAdi varNo nAza pAme che ane utpanna paNa thAya che. ane je vakhate nIlavarNa eka ghaTamAM nAza pAmyo hoya che tyAre anya ghaTamAM jovA paNa maLe ja che. have jo nIlavarNa eka ja hoya to te ja eka ghaTamAM nIlavarNano nAza thatAM anya kyAMya nIlavarNa rahevo joIe nahIM, kemake A nIlavarNa to eka ja che ne ? Ama nIlavarNane eka mAnatAM eka nIla-ghaTano nAza thatAM tamAre jagatamAM tamAma nIla-padArthono nAza mAnavAnI Apatti Avaze. atyAra sudhImAM to ghaNAM nIla-padArthono nAza anubhavAyo che te zI rIte? ane nIla-padArthanA kA nAzano anubhava thayo hovAthI have jagatamAM koI nIla vastuo hovI ja na joIe, je A paNa ghaNI nIla vastuo dekhAya to che ja. tethI "nIlavarNa AkhA jagatamAM eka ja che ane che tema zI rIte manAya ? muktAvalI : na ca nIlasamavAyaraktasamavAyayorevotpAdavinAzaviSayako'sau * pratyaya iti vAcyam, pratItyA samavAyAnullekhAt / - muktAvalI: zaMkAkAra : nIlavarNa to AkhA jagatamAM eka ja che, paraMtu nIno naNo che je satpanna vagere buddhi je thAya che te samavAyasaMbaMdhanA utpatti ane nAzanA kAraNe thAya che 0 0 0 nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 (212) ke jo
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ ja che. jyAre ghaTamAM nIlarUpane rahevAno samavAyasaMbaMdha utpanna thAya che tyAre nIlarUpa che thI utpanna thayAnI pratIti thAya che ane jyAre te samavAyasaMbaMdha nAza pAmI jAya che tyAre para nIlarUpa nAza pAmyuM hoya tevo bhrama thAya che ane raktavarNano samavAyasaMbaMdha utpanna ja thavAthI raktavarNa utpanna thayo hoya tevo bhrama thAya che. bAkI hakIkatamAM to nIlarUpa, A raktarUpa vagere eka ja che, nitya che, sarvatra rahelA che. jyAre samavAyasaMbaMdha utpanna ke naSTa thAya che tyAre te te rUpa nAza pAmatuM ke utpanna thatuM hoya tevI pratIti thAya che ja che. ane tethI ja eka nIlaghaTa nAza pAmavAthI mAtra ghaTamAM rahelo nIla-samavAya nAza pAmyo hovAthI anya sthAne nIlarUpa rahI ja zake che ane tethI jagatamAM nIla-padArthono che abhAva thavAnI Apatti AvatI ja nathI. nayAyika: nIlasamavAya nAza pAmyo ane raktasamavAya utpanna thayo tevI pratIti che ja kyAM koIne thAya che? vaLI samavAyasaMbaMdha to eka ane nitya che, teno utpAda ane A vinAza saMbhavI ja zI rIte zake ? * muktAvalI : na ca sa evAyaM nIla iti pratyakSabalAllAghavAccaikyamiti vAcyam, uktapratyakSasya tajjAtIyaviSayakatvAt saiveyaM gurjarItivat / lAghavaM tu pratyakSabAdhitam, anyathA ghaTAdInAmapyaikyaprasaGgAt / utpAdavinAzabuddheH samavAyAlambanatvApatteriti / etena rasAdikamapi vyAkhyAtam / - muktAvalI : zaMkAkAra : nIlavarNa nAza pAmyA pachI pharIthI utpanna thayelA nIlarUpamAM 'A te ja nala che tevI pratIti to ApaNane thAya ja che ne ! jo nIlarUpa A eka ja na hoya to AvI pratIti thAya zI rIte ? dIpakanI jyota pratyeka kSaNe ApaNane A mA eka ja hoya tevI jaNAya che. tethI mAnavuM ja paDe ke pratyeka kSaNe tenuM bhAsvara-zuklAdi ( rUpa hAjara ja che. paNa tenA samavAyano utpAda ane nAza thAya che ane tethI ja cheApaNane jyota enI e ja hoya tevI pratIti thAya che. vaLI nIlarUpa, pItarUpa vagerene aneka mAnavAne badale eka ja mAnavAmAM lAghava che paNa che. tethI lAghavAtu nIlAdi tamAma rUpane ekeka ja mAnavA joIe. naiyAyika: "A te ja nIla che tevI buddhi thavA mAtrathI nIlAdi rUpane eka na ja manAya, kemake pUrvanA nIlarUpa ane pachInA nIlarUpamAM sAmezya hovAthI ja "A te ja nIla che tevI buddhi thAya che. baMnemAM eka ja jAti rahI hovAthI AvuM pratyabhijJA jJAna nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (2013) 8 0 0 0 0 0
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ thAya che. hakIkatamAM to baMne judA ja che. jema gujarAtanI strInA paheraveza, raheNIkaraNI, bolI vagere uparathI nakkI thayuM ke A gurjarI strI che. have tyArapachI kyAreka gujarAtanI anya strIne joI. tenI raheNIkaraNI vageremAM pUrvokta strI sAthenA sAdRzyane joIne 'A te ja gurjarI che' tevI buddhi thAya ja che. Ama sAdazya, samAna jAtIyatA vagerene kAraNe pratyabhijJA thatI hovAthI nIlarUpane eka mAnavAnI jarUra ja nathI. hakIkatamAM to nIlarUpa aneka che paNa sAdazyAdinA kAraNe ja 'A te ja nIla che' tevuM jJAna thAya che. vaLI jo mAtra 'lAghava'nA kAraNe ja nIlane eka mAnavA Iccho cho te to koIpaNa rIte yogya nathI, kAraNa ke jyAre pratyakSabAdha Avato hoya tyAre tenA nivAraNa mATe karavuM paDatuM gaurava e hakIkatamAM gaurava nahIM paNa lAghava ja che. pratyakSathI ja nIlarUpo aneka dekhAya che ane eka nIlarUpano nAza thatAM sarva nIlarUpono nAza nathI thato te paNa pratyakSasiddha che, mATe tevI pratyakSasiddha 'nIlarUpa aneka che' evI vAtano apalApa karIne lAghavAt 'nIlarUpa eka che' tevuM manAya nahIM. ane chatAM tamane badhe lAghava ja ISTa jaNAtuM hoya ane tethI tamAre nIlarUpane eka ja mAnavuM hoya to pachI lAghavAt tamAre ghaTa-padArtha paNa jagatamAM eka ja mAnavo joIe. aneka ghaTa padArtho mAnavAnI zI jarUra che ? zaMkAkAra : paNa eka ghaTa mAnavAmAM to Apatti che. pratyakSathI ja aneka ghaTo ApaNane dekhAI rahyA che. ane eka ghaTano nAza thaze tyAre bIjA ghaTo zI rIte rahI zakaze ? naiyAyika : ahIM paNa tame ghaTanAzanA sthAne samavAyanA nAzanI ane utpattinI kalpanA karo ne ? samavAyano nAza thAya che tethI ApaNane ghaTa nAza thayo' tevI pratIti thAya che ane samavAyanI utpatti thAya che tyAre ghaTanI utpatti thaI hoya tevI pratIti thAya che tema mAno ne ? paNa temAM pratyakSabAdha hovAthI ghaTa eka mAnavAmAM lAghava hovA chatAM jema aneka ghaTa-padArtho manAya che tema ahIM paNa pratyakSabAdha hovAthI eka nIlarUpa mAnavAnA badale aneka nIlarUpa mAnavA ja joIe. Ama aneka nIlarUpa siddha thavAthI temAM nIlatva jAti rahe che tema siddha thAya che. 'vyakttivRttistu na jJAtiH' niyamathI nIlAdimAM jAti na manAya tevI tamArI vAta nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 7 (214)
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ khoTI Thare che. mATe nIla, pIta, rakta vageremAM nIlatvAdi jAti mAnavI ja joIe. che jema nIlAdi rUpamAM jAtinI siddhi thaI te ja rIte rasa, gaMdha, sparza vageremAM paNa A jAtinI siddhi thAya che. * muktAvalI : cakSurgAhyamiti / cakSurgrAhyavizeSaguNa ityarthaH / evamagre'pi / dravyAderiti / upalambhakamupalabdhikAraNam / idameva vivRNoti - cakSuSa iti / OM dravyaguNakarmasAmAnyAnAM cAkSuSapratyakSaM prati udbhUtarUpaM kAraNam / zuklAdIti / * tacca rUpaM zuklanIlapItaraktaharitakapizakarburabhedAdanekaprakArakaM bhavati / ja muktAvalIH cakSugrAhya : "rUpa e cakSugrAhya guNa che' ema kahevAmAM saMyogAdimAM A ativyApti Ave che, kemake saMyogAdi guNo paNa cakSugrAhya che ja. tethI ahIM pariSkAra che ja karIne rUpane cakSugrAhya na kahetAM cakSugrAhmavizeSaguNa kahevuM. saMyoga vagere vizeSaguNo che ja na hovAthI "vizeSa' padanuM upAdAna thavAthI saMyogAdimAM ativyApti Avaze nahIM. ja prabhA paNa mAtra cakSugrAhya che paNa te guNa na hovAthI tenAmAM paNa ativyApti AvatI ja nathI tethI "Rtvim'no artha cakSumAtragrAhyajAtimaguNatva karavo. A ja rIte gaMdha, rasa, sparza vagerenA lakSaNamAM paNa ativyApti vagere dUra karavA A pariSkAra karavo. e vaLI ubhUtarUpa e dravya-cAkSuSapratyakSanuM sahakAritAraNa che. jo dravyamAM udbhUtarUpa ja na hoya to tenuM cAluSa-pratyakSa thaI zake nahIM. te udbhUtarUpa zukla, nIla, pIta, rakta, harita, kapiza, kabUra vagere aneka prakAranuM che. * muktAvalI : nanu kathaM karburamatiriktarUpaM bhavati ? itthaM nIlapItAdyavayavA* rabdho'vayavI na tAvannIrUpo, apratyakSatvaprasaGgAt / nApi vyApyavRtti nIlAdikamutpadyate, pItAvacchedenApi nIlopalabdhiprasaGgAt / nApyavyApya* vRttinIlAdikamutpadyate, vyApyavRttijAtIyaguNAnAmavyApyavRttitve virodhaat|| tasmAnAnAjAtIyarUpairavayavini vijAtIyaM citraM rUpamArabhyate / - muktAvalI : zaMkAkAra : nIla, pIta, rakta, harita, kapiza, zveta rU5 to mAnI mI zakAya, paNa kabra arthAt citra rUpa A chathI paNa bhinna che tema zI rIte mAnI zakAya? nyAyasiddhAnta muktAvalI bhAga-2 0 (215) ja che e ja
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAtra nilAdi cha ja rUpa mAnavAmAM zuM vAMdho che? e taiyAyikaH nIla, pIta, rakta vagere aneka rUpavALA avayavothI je eka avayavI che dravya bane che temAM nIla, pIna vagere aneka rUpa hovAthI tene mAtra nIla to na ja manAya. te rIte te avayavIne mAtra pIta paNa na ja kahevAya, kemake temAM raktAdi rUpa paNa che ja. Ama koI eka rUpa na hovAthI tame jo tene "nIrUpa che' tema kahezo to rUpa e cAkSuSapratyakSa pratye kAraNa hovAthI nIrUpa thatAM te avayavI dravyanuM cAkSuSa-pratyakSa nI thavAnI Apatti Avaze, tethI tene nIrUpa paNa nahIM manAya. Ama mAtra nIla, pIta, rakta, harita, kapiza, zveta ke nIrUpa mAnI zakAtuM na hovAthI tamAre tene citra-rUpavALuM chemAnavuM ja joIe. che vaLI nIla, pIta vagere rUpo vyApyavRttiguNo che, arthAt sarva dezamAM rahenArA che, paNa amuka dezAvacchedana rahenArA nathI. tethI judA judA aneka varNanA taMtumAMthI utpanna che thayelA paTamAM tame jo nIlarUpa mAno to jyAM pItavarNa taMtuo che tyAM paNa nIlarUpanI A A upalabdhi thavI ja joIe, kemake nIlarUpa to vyApyavRtti ja che. paNa hakIkatamAM to tyAM ja pItarUpa ja dekhAya che, tethI temAM nIlarUpa utpanna thayuM che tema mAnI zakAya nahIM. te A ja rIte pIta, rakta, zveta ke zyAma rUpa paNa utpanna thayuM che tema mAnI zakAze nahIM. A zaMkAkAra H tame jaNAvelI Apatti dUra karavA ame kahIzuM ke vyApyavRtti nIlAdita nA rUpamAMthI AkhA ya paTamAM vyApyavRtti nIlarUpa utpanna nahIM thAya paNa avyApyavRtti A nIlarUpa utpanna thaze. ane tethI jyAM pItarUpa haze tyAM paNa nIlarUpanI upalabdhi kema ke che nathI thaI ? tevo savAla upasthita nahIM thAya, kAraNa ke ame to avyAkhavRttithI ja che nIlarUpanI utpatti mAnI che. che neyAyika : vyApyavRtti guNathI vyApyavRtti guNanI ja utpatti thAya paNa che avyApyavRtti guNanI utpatti na thAya, kemake vyApyavRtti guNano avyApyavRtti guNa sAthe ja e virodha che. tethI vyApyavRtti nIlaguNathI avyAkhavRtti nIlaguNa to utpanna thaze ja ja nahIM. ane jo vyApyavRtti nIlaguNa utpanna thAya che tema mAno to jayAM pItarUpa utpanna thayuM che tyAM nilopalabdhi kema nathI thatI ? tethI vyApyavRtti ke avyApyavRttithI ja anekavaNa taMtumAMthI utpanna thayelA paTamAM nIlarUpa utpanna nathI thatuM tema siddha thAya che. te ja rIte vyApya ke avyApyavRttithI pIta, rakta, harita ke zveta rUpa paNa utpanna na thaI zake nahIM. mATe mAnavuM ja paDe ke anekavarNa taMtvAdi avayavomAMthI banelA paTAdi avayavImAM vyApyavRttithI citra-rUpa utpanna thAya che je pUrvokta cha rUpathI bhinna che. je te nyAyasiddhAntabhaktAvalI bhAga-2 0 (21) ja che eka ja
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ : zaMkAkAra : jema vyApyavRtti guNathI vyApyavRtti guNanI ja utpatti mAno cho tema ja A sajAtIya guNamAMthI sajAtIya guNanI ja utpatti mAnavI joIe. ane tethI ja - nIlarUpamAMthI nIlarUpa ja utpanna thaI zake, paNa tenAthI taddana vijAtIya evuM citra rUpa che ja zI rIte utpanna thaI zake ? naiyAyika H jo avayavo mAtra nIlarUpavALA hota to avayavImAM jarUra sajAtIya evuM nIlarUpa ja utpanna thayuM hota paNa vijAtIya citra rUpa to utpanna na ja thAta, e paraMtu avayavo jayAre judA judA aneka varNavALA che tyAre temanAthI utpanna thayelA che dravyamAM kayA rUpavALA avayavanuM sajAtIya rUpa utpanna thAya? jo nIlarUpa utpanna thAya che tema kahezo to pIta avayavonuM sajAtIya pItarUpa kema utpanna na thayuM ? ane pItarUpa che che utpanna thAya tema kaho to raktAvayavonuM sajAtIya raktarUpa utpanna kema na thayuM ? te ja che. savAla upasthita thaze. tethI vinigamanA-virahe tame jo chae rU5 utpanna thAya tema che ja kahezo to pUrve jaNAvyA pramANe vyApyavRttithI avyApyavRtti guNo utpanna thavAnI che ja Apatti Avaze. ane jo avayavI nIrUpa utpanna thAya che tema mAnazo to avayavInuM che apratyakSa thaI javAnI Apatti Avaze. paNa avayavInuM pratyakSa thAya ja che mATe temAM rUpa utpanna thayuM che tevuM mAnavuM ja joIe ane vaLI te vyApyavRttithI ja utpanna thayeluM mAnavuM joIe. nIla, pIta vagerene vyAkhavRttithI utpanna thayelA mAnavAmAM Apatti AvatI hovAthI vyApyavRttithI citra rUpa' utpanna thAya che tema mAnavuM ja joIe. muktAvalI : ata evaikaM citrarUpamityanubhavo'pi, nAnArUpakalpane gaurvaat| itthaM ca nIlAdInAM pItAdyArambhe pratibandhakatvakalpanAdavayavini na * pItAdyutpattiH / etena sparzo'pi vyAkhyAtaH / ko muktAvalIH vaLI jema aneka vRkSo hovA chatAM "ahIM eka vana che' tevI buddhi thAya che tema aneka rUpovALA avayavo jemAM che tevA avayavImAM mAtra eka ja citra rUpa na mAnavAmAM koI ja Apatti nathI balka te to anubhavasiddha hakIkata che. vaLI jayAre aneka rUpavALA avayavomAMthI banelA eka avayavImAM mAtra eka ja A citra rUpa mAnavAthI ja kAma pUrNa thaI jatuM hoya to temAM aneka rU5 mAnavAnI kalpanA ja karavAnuM gaurava karavAnI zI jarUra che? mATe citra rUpa cha rUpathI bhinna che ane te aneka 0 0 0 nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 (21) e ja ke
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ rUpavALA avayavothI utpanna thayelA dravyamAM hoya che tema mAnavuM joIe. zaMkAkAra : paNa je avayavo rakta varNanA che teo raktarUpa utpanna na karatAM avayavImAM citra rUpa ja utpanna kema kare che ? arthAt rUpa e kAraNaguNapUrvaka guNa hovAthI avayava pramANe ja avayavInuM rUpa hovuM joIe, to raktAvayavo avayavImAM raktarUpa utpanna nathI karatA tenuM zuM kAraNa ? naiyAyika : tamArI vAta sAcI che ke rUpa e kAraNaguNapUrvaka guNa che ane tethI kAraNanA guNane anurUpa guNa kAryamAM utpanna thAya ja che, paNa prastutamAM pratibaMdhaka hAjara hovAthI te pratibaMdhaka kAraNaguNane anurUpa guNa kAryamAM utpanna thavA deto nathI, arthAt jyAre rakta avayavo paTamAM rakta rUpa utpanna karavA prayatna kare che tyAre paTanA amuka avayavomAM raheluM pItarUpa pratibaMdhaka banIne paTamAM rakta rUpa utpanna thavA detuM * nathI. te ja rIte pIta avayavone paTamAM pItarUpa utpanna karavAmAM rakta avayavonuM raktarUpa pratibaMdhaka bane che, tethI paTamAM pItarUpa paNa utpanna thatuM nathI. Ama eka ja avayavInA avayavomAM rahelA judA judA rUpo ekabIjA sajAtIya rUpane utpanna thavAmAM pratibaMdhaka banatAM hovAthI rakta, nIla vagere koIpaNa sajAtIya rUpa utpanna na thatAM te badhAthI vijAtIya evuM citra rUpa utpanna thAya che. uparanA samagra vivecana uparathI siddha thAya che ke citra nAmanuM eka bhinna rUpa paNa che ja ke je aneka rUpavALA avayavothI utpanna thayelA avayavImAM utpanna thAya che. A ja rIte 'citra sparza' paNa mAnavo joIe ke je bhinna sparzothI yukta avayavomAMthI banelA avayavImAM utpanna thAya che. muktAvalI : rasAdikamapi nAvyApyavRtti, kintu nAnAjAtIyarasavadavayavairArabdhe'vayavini rasAbhAve'pi na kSatiH / tatra rasanayA'vayavarasa eva gRhyate, rasanendriyAdInAM dravyagra he sAmarthyAbhAvAt avayavino nIrasatve'pi kSaterabhAvAt / muktAvalI : rUpa ane sparzamAM citra rUpa ane citra sparza manAya che paNa rasanA viSayamAM citra rasa mAnavAnI jarUra nathI, kemake ahIM citra rasa na mAnavA chatAM koI Apatti na AvatI hovAthI citra rasa mAnavAnuM gaurava karavAnI zI jarUra ? jo ke rasa paNa vyApyavRtti che ane tethI vyApyavRtti rasathI avayavImAM paNa nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 7 (218)
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ chevyApyavRtti rasa ja utpanna thavo joIe, paNa jo judA judA aneka rasavALA avayavothI che vyApyavRtti madhurarasa avayavImAM utpanna thAya che tema mAno to jyAM Aspharasa che tyAM che madhurarasanI upalabdhi kema thatI nathI ? tevI pUrvokta Apatti Ave ja che, tethI tyAM ja A madhura, Amsa vagere rasane vyApyavRttithI utpanna thayelA to manAya ja nahIM. vaLI avayavano madhurarasa, avayavImAM Aspharasotpattino pratibaMdhaka bane che ane avayavano Azlarasa avayavImAM madhurarasotpattino pratibaMdhaka bane che. Ama ekabIjA raso , mAM ekabIjAnA pratibaMdhaka banI javAthI eka paNa rasa utpanna nahIM thaI zake. chatAM paNa tyAM citrarasanI utpatti thAya che tema mAnavAnI jarUra nathI, kAraNa ke citrarasotpatti ane ka mAnavAmAM gaurava che. have jo tyAM citrarasotpatti na mAnIe to avayavIne nIrasa ane mAnavo paDe. avayavIka dravyanuM cAkSuSa ane spArzana-pratyakSa thatuM hovAthI jo avayavIne ja che. nIrUpa ke niHsparza mAnIe to dravyanuM apratyakSa thavAnI Apatti AvatI hatI ane tethI ja che tenA nivAraNa mATe citrarUpa ane citrasparza mAnavo paDato hato, paNa dravyanuM rAsanaja pratyakSa thatuM ja na hovAthI avayavImAM citrarasanI utpatti na mAnIe to paNa koI ja che Apatti AvatI nathI tethI citrarasa mAnavAnI jarUra nathI. che hakIkatamAM rasanendriya vaDe avayavonA rasanuM ja grahaNa = pratyakSa thAya che paNa A avayavInuM rAsana-pratyakSa thatuM ja nathI, tethI avayavImAM rasa na mAnavAthI paNa Apatti ja AvatI nathI, tethI citrarasa mAnavAnI jarUra nathI. che te ja rIte avayavonI gaMdhanuM prANaja-pratyakSa thAya che, paNa dravyanuM prANa-pratyakSa che thatuM na hovAthI avayavIne nirgadha mAnavAmAM paNa Apatti AvatI nathI ane tethI ja che. citragaMdha mAnavAnI jarUra nathI. che. Ama dravyanuM cAkSuSa-pratyakSa ane spArzana-pratyakSa thatuM hovAthI citrarUpa ane A citrasparza mAnavA joIe paNa dravyanuM prANaja ke rAsana-pratyakSa thatuM na hovAthI citrarasa che che ke citragaMdha mAnavAnI jarUra nathI. * muktAvalI : navyAstu tatrA'vyApyavRttyeva nAnArUpaM, nIlAdeH pItAdise pratibandhakatvakalpane gauravAt / ata eva lohito yastu varNena mukhe pucche ca / pANDuraH / zvetaH khuraviSANAbhyAM sa nIlo vRSa ucyate / ' ityaadishaastrmpyupapadyate ja nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (21) dina - che
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ : muktAvalI : navyo : rUpa ane sparzamAM paNa citrarUpa ane citrasparza mAnavAnI jarUra nathI, kemake citra rUpa ane citra sparza mAnavAmAM to gaurava che. prAcIno : to zuM nIrasa ane nirgaMdha avayavInI jema tame nIrUpa ane niHsparza avayavIne mAno cho ? to pachI rUpa vinAnA avayavInuM cAkSuSa-pratyakSa zI rIte thaze ? sparza vinAnA avayavInuM spArzana-pratyakSa zI rIte thaze ? navyo : ame aneka rUpavALA avayavomAMthI utpanna thayelA avayavIne nIrUpa mAnatAM ja nathI ke tenuM cAkSuSa-pratyakSa na thavAnI Apatti Ave. te ja rIte judA judA sparza yukta avayavomAMthI utpanna thayelA avayavImAM sparza utpanna thato nathI tema paNa nathI kahetA ke jethI tenuM spArzana-pratyakSa na thavAnI Apatti Ave. ame to mAtra eTaluM ja kahIe chIe ke te avayavImAM avayavAnusAra sajAtIya aneka rUpa ane aneka sparza utpanna thAya che, paNa navuM koI citrarUpa ane citrasparza utpanna thatA nathI. prAcIno : paNa vyApyavRtti guNo vyApyavRttine ja utpanna karatA hovAthI jo vyApyavRtti nIla yukta avayavothI vyApyavRtti nIlapaTa utpanna thayo mAnazo to jyAM pItAvayavo che tyAM nIlarUpanI anupalabdhi thavAnI Apatti Avaze ne ? navyo : vyApyavRtti guNothI vyApyavRtti guNo ja utpanna thAya ane avyApyavRtti guNo utpanna na ja thAya tevo niyama ame mAnatA ja nathI, kemake tevA niyamamAM pramANano abhAva che. tethI ame to kahIe chIe ke vyApyavRtti nIla, pIta, rakta, harita, zveta vagere rUpovALA avayavomAMthI utpanna thayelA paTamAM avyApyavRtti nIla, pIta, rakta, harita, zveta vagere aneka rUpo utpanna thaze. ane tethI jyAM pItAvayavo haze tyAM nIlopalabdhi nahIM thAya to paNa Apatti Avaze nahIM, kemake avyApyavRtti nIlarUpa utpanna thayuM che tethI te paTamAM sarvatra to na ja hoya ne ! prAcIno : paNa avayavanuM nIlarUpa anya avayavonA pItarUpane paTamAM pItarUpa utpanna karavAmAM pratibaMdhaka bane che ane pItarUpa paTamAM nIlarUpa utpanna thavAmAM pratibaMdhaka bane che ane tethI badhA rUpo ekabIjAnA pratibaMdhaka banatAM hovAthI paTamAM aneka rUpo utpanna ja zI rIte thaze ? : navyo H tamAre citrarUpa utpanna thAya che tevuM mAnavuM hatuM tethI nIla, pItAdi rUpo pratibaMdhaka bane che tevI kalpanA karavI paDatI hatI. paNa ame to kahIe chIe ke nIla, pIta vagere rUpone ekabIjAnA pratibaMdhaka mAnavAnI kalpanA paNa gaurava nathI to bIjuM nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 7 (220)
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuM che ? tethI A gaurava na karavA mATe paNa tamAre navA citrarUpane mAnavAnuM gaurava karavuM joIe nahIM. vaLI zAstramAM paNa dISitikAre je baLadano varNa rakta che, kharI ane zIMgaDA sapheda che, mukha ane puccha pAMDura che tevA baLadane nIla-baLada kahyo che paNa citra-baLada nathI kahyo. Ama aneka rUpa utpanna thatAM hoya tyAM citrarUpanI utpatti thatI nathI tema nakkI thAya che. muktAvalI : na ca vyApyavRttyavyApyavRttijAtIyayordvayorvirodhaH, mAnAbhAvAt / na ca lAghavAdekaM rUpaM, ananubhavAt / anyathA ghaTAderapi lAghavAdaikyaM syAt / etena sparzAdikamapi vyAkhyAtamiti vadanti // muktAvalI : prAcIno : vyApyavRttijAtIya ane avyApyavRttijAtIya rUpAdino paraspara virodha che, arthAt je vyApyavRtti maLe che te avyApyavRtti zI rIte maLe ? ghaTAdimAM nIlAdi rUpa vyApyavRtti maLe ja che eTale have koIpaNa sthAne nIlAdi rUpo avyApyavRtti na ja maLe. navyo : A rIte te be vacce virodha mAnavAmAM koI ja pramANa nathI, arthAt vyApyavRtti hoya, tajjAtIya paNa vyApyavRtti ja hoya tevo niyama mAnavAmAM koI pramANa nathI. prAcIno H paNa aneka rUpo mAnavA karatAM lAghavAt citrarUpa mAnavuM zuM yogya nathI? navyo H : nA, jyAre anubhavathI paNa citrarUpa jaNAtuM nathI paNa aneka rUpa ja jaNAya che tyAre navA citrarUpane zI rIte mAnI zakAya ? vaLI jyAM tyAM badhe lAghava-lAdhava na karAya ane jo badhe ja lAghava mAnavuM hoya to AkhI duniyAmAM lAghavAt eka ja ghaTa mAno ne ! are ghaTa, paTa vagere badhAne lAghavAt eka eka mAnavAnI paNa zuM jarUra che ? AkhA vizvamAM lAghavAt mAtra eka ja padArthane mAno ne ! ane to to pachI lAghavAt samagra vizvane ekamAtra vijJAnamaya mAnatAM vedAntInA matanuM tamArAthI khaMDana nahIM thaI zake. mATe navA citrarUpane mAnavAne badale judA judA rUpavALA avayavomAMthI niSpanna avayavImAM aneka rUpa mAnavuM joIe tema nakkI thAya che. ane te ja rIte citrasparza mAnavAne badale avayavImAM aneka sparza utpanna thAya che tema mAnavuM joIe. nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 (221)
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ TUMkasAra : ' aneka avayavathI niSpanna avayavImAM 2sa rUpa gaMdha sparza prAcIno | citra | nIrasa | nirgadha | citra navyo : | aneka | nIrasa | nirgadha | aneka aMtamAM "vati pada dvArA muktAvalIkAre navyonA A matamAM potAno asvarasa che che sUcita karyo che. teo kahe che ke jayAre citrarUpanI pratIti thAya ja che tyAre, lAghavathI - aneka rUpa mAnavAne badale eka rUpa mAnavAnuM siddha thaI ja jAya che tyAre, pachIthI e pratibadhdha-pratibaMdhakabhAvanI kalpanA karavAnuM gaurava e phalamukhagaurava hovAthI doSarUpa che ja nathI, mATe citra rU5 mAnavuM ja yogya lAge che. * kArikAvalI : jalAdiparamANau tannityamanyat sahetukam / muktAvalI : jalAdIti / jalaparamANau tejaHparamANau ca rUpaM nityam / * pRthivIparamANurUpaM tu na nityaM, tatra pAkena rUpAntarotpatteH / na hi ghaTasya pAkAnantaraM tadavayavo'pakva upalabhyate / na hi raktakapAlasya kapAlikA nIlAvayavA bhavati / evaM krameNa paramANAvapi pAkasiddheH / anyat = * jalatejaHparamANurUpabhinnaM rUpaM sahetukaM = janyam / muktAvalI : jala-paramANu ane tejasa-paramANunuM rUpa nitya che ane te sivAyanA che pRthvI-paramANu ane tamAma avayavInuM rUpa anitya che. che zaMkAkAra : jala-tejasaparamANumAM nitya rU5 mAno cho to pRthvI-paramANumAM nitya rUpa kema nathI mAnatA? ja naiyAyika : ghaTano pAka thayA pachI tenA avayavo kAMI apakva rahetA nathI. tethI ja ja jayAre ghaTanuM zyAmarUpa nAza pAme che ane temAM raktarUpa utpanna thAya che tyAre tenA para avayavomAM paNa zyAmarUpa nAza pAmIne raktarUpa utpanna thAya ja che. Ama pRthvIA avayavImAM rUpAntaranI sAthe pRthvI-avayavomAM paNa rUpAntara thatuM hovAthI pRthvImA avayavInA avayava paramANumAM paNa rUpAntara thAya ja che ane tethI have zI rIte pRthvIja ke te nyAyasiddhAmuktAvalI bhAga-2 0 (222) 0 0 0 0
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramANumAM nitya rUpa mAnI zakAya ? Ama pRthvI paramANumAM paNa pUrvarUpa nAza pAmIne anya rUpa utpanna thatuM hovAthI pRthvI paramANunuM rUpa nitya na manAtA anitya ja manAya che, jayAre jala-tejo dravyomAM pAkAdinA kAraNe rUpAntara thatuM na hovAthI tenA avayava paramANumAM nitya rUpa ja manAya che. (ghaTa jyAre pAkathI rakta banyo hoya tyAre tenA kapAla, kapAlikA vagere zyAma na hoya paNa rakta thayA ja hoya che.) jala-tejasaparamANunA rUpathI bhinna je je rUpo che te tamAma sahetuka arthAt koI ne koI kAraNathI utpanna thayelAM hovAthI anitya che. kArikAvalI : rasastu rasanAgrAhyo madhurAdiranekadhA // 101 // sahakArI rasajJAyA nityatAdi ca pUrvavat / muktAvalI : rasaM nirUpayati- rasastviti / sahakArIti / rAsanajJAne rasaH kAraNamityarthaH / pUrvavaditi / jalaparamANau raso nityo'nyaH sarvo'pi raso'nitya ityarthaH / muktAvalI : (2) rasa-nirUpaNa : 2sa rasanendriyathI grAhya guNa che, tethI rasanuM lakSaNa rasanendriyagrAhyatvam banaze. zaMkAkAra : jema rasanendriyathI grAhya rasa che tema rasatva jAti ane 2sAbhAva paNa rasanendriyathI grAhya che ja. tethI tamArA lakSaNanI rasAbhAva ane rasatvamAM ativyApti thaze. naiyAyika : te ativyApti dUra karavA ame 'rasanAgrAhyazukhatvam' kahIzuM. have guNa padanuM upAdAna karavAthI ativyApti nahIM thAya, kemake rasatva ane rasAbhAva guNa na hovAthI tenAmAM A pariSkRta lakSaNa jatuM nathI. rAsanapratyakSanuM sahakArI kA2Na rasa che. jalaparamANumAM rahelo rasa nitya che, paNa pRthvI-paramANumAM pAkathI rasa badalAto hovAthI anitya che. pRthvI ane jala avayavIno rasa to hetujanya hovAthI anitya ja che. kArikAvalI : ghrANagrAhyo bhavedgandho ghrANasyaivopakArakaH // 102 // saurabhazcAsaurabhazca sa dvedhA parikIrtitaH / nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 (223)
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ sparzastvagindriyagrAhyastvacaH syAdupakArakaH // 103 // anuSNAzItazItoSNabhedAtsa trividho mataH / kAThinyAdikSitAveva nityatAdi ca pUrvavat // 104 // muktAvalI : gandhaM nirUpayati-ghrANagrAhya iti / upakAraka iti / ghrANajanya-* jJAne sahakArikAraNamityarthaH / sarvo'pi gandho'nitya eva / sparza nirUpayati / - sparza iti / upakAraka iti / spArzanapratyakSe sparzaH kAraNamityarthaH / anuSNAzIteti / pRthivyAM vAyau ca sparzo'nuSNAzItaH, jale zItaH, * tejasyuSNaH / kAThinyeti / kaThinasukumArasparzI pRthivyaame-vetyrthH| kaThinatvAdikaM tu na saMyoganiSTho jAtivizeSaH, cakSuAhyatvApatteH / * pUrvavaditi / jalatejovAyuparamANusparzA nityAstadbhinnAstvanityA ityarthaH // - muktAvalIH (3) gaMdha-nirUpaNa : "prAndriyagrAhyaTUtvam' e gaMdhanuM lakSaNa che. gaMdhatva ane gaMdhAbhAvamAM thatI ativyApti dUra karavA rasanI jema ahIM paNa guNa padanuM upAdAna karyuM che. A gaMdha prANaja pratyakSa thavAmAM sahakArI kAraNa che. mAtra pRthvI dravyomAM ja gaMdha rahetI hovAthI ane pRthvI-paramANamAM pAkathI gaMdha ja badalAtI hovAthI tamAma gaMdha anitya ja che, paNa koI gaMdha nitya nathI. A gaMdha surabhi che ane durabhi ema be prakAranI che. che (4) sparza-nirUpaNa sparza guNa sparzanendriyathI grAhya che, tethI tenuM lakSaNa paNa e "sparzanendriyaprAdiputvam' banaze. ahIM sparzatva ane sparzAbhAvamAM ativyApti na Ave che. te mATe "guNa' padanuM upAdAna karyuM che. . zaMkAkAra : "saMyoga' guNa paNa sparzanendriyagrAhya che ja, tethI sparzanendriyagrAhyaguNatva saMyogamAM paNa rahI gayuM, tethI ativyApti Avaze. naiyAyika : te ativyApti dUra karavA "ayimatraDhiputvane sparzanuM lakSaNa kahIzuM. saMyoga, vibhAga vagere mAtra sparzanendriyagrAhya guNo nathI, kemake teo A che. cakSurindriya vaDe paNa grahaNa thaI zake che. | sparza-guNa spArzana-pratyakSanuM sahakArI kAraNa che. A sparza traNa prakAranA che : ja nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (22) e ja
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuSkAzIta, zIta ane uSNa. pRthvImAM ane vAyumAM anuSmAzIta sparza hoya che, che jyAre jalamAM zIta ane tejodravyamAM uSNa sparza hoya che. kaThina, komaLa sparzI pRthvI dravyomAM ja rahe che paNa te kaThinatva, sukumAratva vagere A saMyogamAM rahelI jAtivizeSa nathI, kemake jo te jAtivizeSa hota to tenuM paNa A cAkSuSapratyakSa thAta, paraMtu kaThinatva, sukumAratva vagerenuM cAkSuSapratyakSa thatuM na hovAthI temane jAtivizeSa manAya nahIM. che jala, tejo, vAyu-paramANunA sparzI nitya che ane te sivAyanA pRthvI-paramANunA che. che ane tamAma avayavI =dravyonA sparza anitya che. kArikAvalI : eteSAM pAkajatvaM tu kSitau nAnyatra kutracit / tatrApi paramANau syAtpAko vaizeSike naye // 105 // * muktAvalI : eteSAmiti / eteSAM rUparasagandhasparzAnAm / nAnyatreti / pRthivyAM hi rUpa-rasagandhasparzaparAvRttiragnisaMyogAdupalabhyate / na hi zatadhApi mAyamAne jale rUpAdikaM parAvartate / nIre saurabhamauSNyaM cAnvayavyatirekAbhyAmaupAdhikameveti nirNIyate, pavanapRthivyoH zItasparzAdivat / tatrApi = * pRthivISvapi paramANAveva rUpAdInAM pAka iti vaizeSikA vadanti / - teSAmayamAzayaH - avayavinA'vaSTabdheSvavayaveSu pAko na sambhavati, parantu / vahnisaMyogenAvayaviSu vinaSTeSu svatantreSu paramANuSveva paakH| punazca * pakvaparamANusaMyogAd vyaNukAdikrameNa punarmahAvayaviparyantamutpattiH / - tejasAmatizayita-vegavazAtpUrvavyUhanAzo jhaTiti vyUhAntarotpattizceti / muktAvalIH pRthvI-paramANunA rUpa, rasa, gaMdha, sparza anitya kahyA ane jalAdinA e che nitya kahyA tenuM kAraNa e che ke mAtra pRthvI-dravyomAM ja agnisaMyoga thatAM rUpa, rasa, ja gaMdha ane sparzanI parAvRtti thAya che : pheraphAra thAya che, paNa te sivAyanA jala vagere che che dravyone game teTalo agnisaMyoga karAvavAmAM Ave to paNa temanA rUpAdimAM parAvRtti thatI nathI. zaMkAkAra : pANI paNa dhoLuM, kALuM vagere judA judA rUpavALuM jaNAya che ne ! vaLI nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 (225) diI naI joI che
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ garama karatAM temAM uSNa sparza paNa utpanna thato hoya che, tethI jala-paramANumAM paNa che anitya rUpAdi mAno ne ? naiyAyikaH nA, jema vAyu ke pRthvImAM je zIta sparza jaNAya che te temAM bhaLelA jala paramANune AbhArI che : aupAdhika che, tema jalamAM jaNAtI sugaMdha, durgadha, uSNatA vagere paNa aupAdhika ja che, paNa vAstavika rItyA potAnI nathI, kemake te temAM bhaLelA tejoparamANu ane pRthvI-paramANune AbhArI che. jo Ama jala, tejo ke vAyu dravyomAM agnisaMyoganA kAraNe pAkAdi thatAM ja nathI ja che ane tethI temanA rUpa, rasa, gaMdha, sparzamAM pheraphAra thato nathI, paraMtu pRthvI-dravyomAM che che agnisaMyogathI rUpAdinI parAvRtti thAya che, mATe pRthvI-paramANunA rUpAdi anitya che. pRthvI-dravyomAM pAka zI rIte thAya che ? te aMge vaizeSiko ane naiyAyikonI che mAnyatAmAM pharaka che. prathama ApaNe vaizeSikono mata joIe. A vaizeSiko che A pIlu pAkavAdI tarIke oLakhAya che. pIlu eTale paramANu. patnI va pa rUti vAto ja yaza : pApavivAvI paramANumAM ja jeo pAka mAne che paNa taiyAyikonI jema yaNukAdi koIpaNa avayavImAM jeo pAka mAnatA nathI te vaizeSiko pIlupAkavAdI ja kahevAya che. che naiyAyiko kahe che ke ghaTane pAka Apyo eTale enA avayavono paNa pAka thaI ja e jAya, teno chellAmAM chello avayava paramANu paNa pakva banI ja jAya. jayAre che pIlu pAkavAdI vaizeSiko kahe che ke nahi, avayavIne pAka ApavAthI avayavomAM pAka thaI zake nahIM, kAraNa ke avayavomAM pAka thavAmAM avayavI pratibaMdhaka che. che. kapAlamAM pAka to ja thAya ke jo tene avayavI ghaTanI hAjarI na hoya, kemake ja kapAlarUpa avayavanA pAka pratye ghaTarUpa avayavI pratibaMdhaka che, tethI kapAlamAM pAka ja mAnavA ghaTa rUpa pratibaMdhakanI gerahAjarI Avazyaka che, tethI ghaTano nAza mAnavo ja joIe, arthAt jo ghaTano nAza thAya to ja kapAlamAM pAka thAya tema nakkI thayuM. te ja rIte kapAlikAmAM pAka thavAmAM kapAlarUpa avayavI pratibaMdhaka che, tethI ane kapAlikAmAM pAkotpatti mATe kapAlAvayavIno nAza mAnavo joIe, nAnI kapAlikAmAM che pAkotpatti mATe moTI kapAlikAno nAza mAnavo joIe, yAvat caNakanA pAka mATe che caNakano ane paramANunA pAka mATe caNakano nAza paNa mAnavo joIe. Ama jyAre che tyaNukano nAza thAya tyAre ja paramANumAM pAkotpatti thAya, paNa te pUrve paramANamAM che. nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (22) ni che
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ ja pAkotpatti na ja thAya tema nakkI thAya che, kemake tyAM sudhI paramANurUpa avayavanA pAkamAM A vaNakarUpa avayavI pratibaMdhaka bane che. kyaNukano nAza thatAM pratibaMdhakAbhAva rUpa che kAraNasAmagrI hAjara thatAM paramANamAM pAka thaze. Ama paramANamAM pAka eTale ke ja agnisaMyoga (yaNukanAza thatAM) utpanna thayo. tema thatAM paramANunA nIlarUpano nAza thayo ane paramANumAM raktarUpanI utpatti thaI. che tyArapachI paramANumAMthI kyaNukanI utpatti thaze ane temAM paramANunA rUpAnusAra e sajAtIya raktAdi rUpa utpanna thaze. e caNakamAMthI caNakanI utpatti thAya ane temAM ja che paNa svasamAyikAraNa kacaNukanuM rUpa utpanna thAya, tema karatAM karatAM nAnI nA ja kapAlikAmAMthI moTI kapAlikA utpanna thAya ane temAM svasamavAyakAraNa nAnI kapAlikAnuM rUpa utpanna thAya. moTI kapAlikAmAMthI kapAla utpanna thAya ane temAM moTI che e kapAlikAnuM rUpa utpanna thAya. ane chelle kapAlamAMthI ghaTa utpanna thAya ane te ghaTamAM che svasamavAyikAraNa kapAlanuM rUpa paNa utpanna thAya. Ama A caNakAdithI mAMDIne ghaTa sudhInA avayavamAM rUpanI utpatti pAkaja che che (agnisaMyogajanya) na banI paNa kAraNaguNapUrvaka thaI. Ama pAkaja rUpAdi to mAtra eka paramANumAM ja utpanna thAya che paNa jyaNukAdithI mAMDIne ghaTa paryantanA avayavI dravyomAM ja nahIM tema nakkI thAya che. ja kahevAnuM tAtparya e che ke ghaTamAM rUpAntaranI utpatti tyAre ja thAya ke jyAre tenA para avayavamAM rUpAntarotpatti thaI hoya ane avayavamAM rUpAntarotpatti thavAmAM ghaTAdi A avayavI pratibaMdhaka che, eTale temano nAza mAnavo ja paDe. te rIte caNaka sudhInA badhA ja nA avayavo koInA ne koInA avayavI hovAthI temano nAza mAnatA mAnatAM chevaTe che. paramANu koIno avayavI na hovAthI taNukano nAza thatAM paramANamAM pAka thAya ane che tethI temAM rUpAntarotpatti thAya. ane tyArapachI to bIjA bIjA avayavIomAM A kAraNaguNapUrvaka ja rUpAntarotpatti thatAM thatAM chevaTe kapAlamAM rUpAntarotpatti thAya ane je che. tenAthI kAraNaguNapUrvaka ja ghaTamAM rUpAntarotpatti thAya. che Ama ghaTAdi avayavImAM pAkajanya rUpAntarotpatti nathI thatI paNa kAraNaguNapUrvaka ja rUpAntarotpatti thAya che ane mAtra paramANumAM ja pAkaja rUpAntarotpatti thAya che. A naiyAyika : jo ghaTAdi avayavano nAza thatAM thatAM paramANu banI jatAM hoya ane jo paramANumAM rUpAntara thayA pachI ja jo ghaTa sudhInA avayavInI utpatti thatI hoya to te koI mANasa nibhADAmAM ghaTane mukIne amuka kSaNa pachI jue to tene ghaTanA amuka che 0 nyAyasiddhAnamuktAvalI bhAga-2 (22) che che zA che zA che ka
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ A avayavono nAza thayA pachInI nIla-kapAlikAo dekhAvI joIe. tyArapachI amuka kSaNa pachI paramANuthI niSpanna thayela rakta kapAlikAdinuM paNa pratyakSa thavuM joIe. paNa A che tevuM kAMI na dekhAtAM pUrve zyAma ghaTa ane pachI rakta ghaTa dekhAya che kintu tenA avayavonuM kare te pratyakSa to kyAreya thatuM nathI. to paNa ghaTamAMthI paramANu ane paramANumAMthI ghaTa banavAnI kriyAo thAya che tema zI rIte mAnI zakAya? - vaizeSika: teja:saMyogarUpa pAkakriyAonI eTalI joradAra gati che ke tethI ghaTa, kapAla, kapAlikA yAvat kayaNukasvarUpa avayavIono jhapATAbaMdha nAza thato jAya che. A che ane vaLI paramANumAM pAka thatAM ja tenI tIvratAne lIdhe kayaNukAdi yAvatu ghaTa sudhInA avayavIonI jhapATAbaMdha utpatti thaI jAya che. Ama nAza ane utpattinI prakriyA che atijhaDapI hovAthI ApaNane kapAlikAdi avayavonuM pratyakSa thatuM nathI. e paramANumAM thayelA pAkathI caNuka pedA thAya ane anya raktAdi rUpa paNa pedA karI ja thAya. pachI vaNukanI kirtI saMkhyAthI caNuka ane vaNakanA rUpamAMthI (kAraNaguNapUrvaka) che ja caNaka-rUpa pedA thAya. Ama pAka to mAtra paramANumAM ja thAya che. muktAvalI : atra vyaNukAdi svavinAzamArabhya katibhiH kSaNaiH punarutpattyA . rUpAdimadbhavatIti ziSyabuddhivaizadyArthaM kSaNaprakriyA / tatra vibhAgajavibhAgAnaGgIkAre navakSaNA / tadaGgIkAre tu vibhAgaH kiJcitsApekSo vibhAga * janayet, nirapekSasya tattve karmatvaM syAt / 'saMyogavibhAgayoranapekSaM kAraNaM * karme 'ti (1 / 1 / 17) vaizeSikasUtram / svottarotpannabhAvAntarAnapekSatvaM / tasyArthaH, anyathA karmaNo'pyuttarasaMyogotpattau pUrvasaMyoganAzApekSaNA davyAptiH syAt / tatra yadi dravyArambhakasaMyogavinAzaviziSTaM kAlamapekSya * vibhAgajavibhAgaH syAttadA dazakSaNA / atha dravyanAzaviziSTaM kAlamapekSya / vibhAgajavibhAga: syAttadaikAdazakSaNA / * kSaNa-prakriyA muktAvalIH pIlupAkavAdInA mate saNukano nAza thayA pachI keTalI kSaNomAM ja caNakanI utpatti thaIne temAM rUpa utpanna thAya che ? te have ziSyabuddhivaizadyArtha muktAvalIkAra jaNAve che. ja che ke nyAyasiddhAnamuktAvalI bhAga2 (22) je che che
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ che sauprathama agnisaMyoga thatAM caNakanA paramANumAM karma utpanna thAya, pachI vibhAga che utpanna thAya, pachI pUrvasaMyoganAza thAya, pachI uttarasaMyogaprApti thAya, arthAt yaNuka avayavI dravyano nAza thAya ane have paramANamAM pAka thAya. - A yaNukano nAza thayA pachI nava, dasa ke agiyAra kSaNamAM caNaka utpanna thaI ja ja jAya che ane temAM rUpa paNa utpanna thAya che. tyAM jo vibhAgajanyavibhAga na mAnIe to nava kSaNamAM ane jo vibhAgaja vibhAga mAnIe to dasa ke agiyAra kSaNamAM ja bhaNukanI utpatti thaIne temAM rUpAntarotpatti thAya che. ja pATa upara pustaka paDyuM hoya to pATa ane pustakano saMyoga che tema kahevAya. have A pustaka upara hAtha mUkIe to hAtha ane pustakano je saMyoga thAya te karmajanya saMyoga che che. kahevAya. paNa te vakhate pustaka ane pATano paNa saMyoga hovAthI hAtha ane pATano paNa che che. saMyoga thayo kahevAya ja. te saMyoga pUrvanA saMyogane AbhArI che. jo pUrve pATa ane e pustakano saMyoga hota ja nahIM to hAtha ane pustakano karmajanya saMyoga thavA chatAM paNa A hAtha ane pATano saMyoga thAta nahIM. mATe hAtha ane pATano je saMyoga thayo te saMyogaja janya saMyoga kahevAya. . have pustaka uparathI hAtha laI laIe to pustakanI sAthe hAthano je vibhAga thayo che A te karmajanya vibhAga kahevAya. paNa te vakhate pATathI paNa hAthano vibhAga thaI ja gayo ja che paNa temAM karma kAraNa nathI paNa hAthano pustakathI thayelo vibhAga ja kAraNa che, kemake A A pustakathI hAthano vibhAga thayo na hota to pATathI paNa hAthano vibhAga na ja thAta, ja mATe hAthano pATathI je vibhAga thayo te vibhAgajanya vibhAga kahevAya jo A vibhAgajanya vibhAgane na mAnIe to nava kSaNamAM caNuka utpanna thaIne eka mane potAnAmAM rUpane utpanna kare, paNa jo vibhAgajanya vibhAgane mAnIe to te dasa ke te che agiyAra kSaNamAM utpanna kare che. hakIkatamAM vibhAgajanya vibhAga paNa be prakAranA che. te che(1) kAraNakAraNa vibhAga ane (2) kAryAkArya vibhAga. ja (1) kAraNakAraNa vibhAga : ghaTanuM kAraNa be kapAla che. A be kapAlano vibhAga para ja thayo ane tethI ghaTano nAza thayo, arthAt ghaTano AkAza sAtheno vibhAga utpanna thayo. A Ama ghaTano AkAzathI je vibhAga thayo temAM ghaTanA kAraNa evA be kapAlano vibhAga che kAraNa banyo, arthAt ghaTanA ghaTanA akAraNa evA AkAza sAtheno vibhAga ghaTanA kAraNa kapAlana vibhAgathI utpanna thayo. Ama ghaTanA kAraNanA vibhAgathI janya ghaTano ja akAraNa = AkAza sAtheno vibhAga banyo, tethI ghaTa ane AkAzano A vibhAgache ke A ja nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (229) ja che je che che
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ ja janya vibhAga kAraNakAraNa vibhAgajanya vibhAga kahevAya, kemake te kAraNavibhAgathI che janya vibhAga che. (2) kAryAkArya vibhAga H aMgulI e zarIrano avayava hovAthI kAraNa che, zarIra kArya che. divAla uparathI aMgulI dUra karatAM jema aMgulIno divAlathI vibhAga thayo che tema zarIrano paNa divAlathI vibhAga thayo ja. ahIM zarIrano AkAzathI paNa vibhAga para ja thayo. paNa te to kAraNakAraNa vibhAga kahevAya, kemake AMgaLI zarIranuM kAraNa che. teno A divAla sAthe vibhAga thavAthI zarIrano AkAza sAtheno akAraNavibhAga utpanna thayo che che paNa zarIranI divAla sAthe je vibhAga thayo che te kAraNakAraNa vibhAga nathI paNa che. kAryAkArya vibhAga che, kemake AMgaLInuM kArya zarIra che ane AMgaLInuM akArya divAla para ja che. Ama AMgaLInA kAryano ane AMgaLInA akAryano vibhAga thayo hovAthI te ja A kAryAkArya vibhAga kahevAya. prastutamAM kAraNathI utpanna thayelA kArakhAkAraNa vibhAgarUpa vibhAgajanya A vibhAganuM prayojana che. . have jo vibhAgajanya vibhAga mAnIe to te to koInI apekSA rAkhIne ja utpanna kare na thAya che, arthAta vibhAga pote bIjAnI sahAya laIne ja vibhAgajanya vibhAgane utpanna ja kare che, tethI bIjI kSaNe je vibhAga utpanna thayelo che te vibhAga trIjI kSaNe thayelA pUrvasaMyoganAzanI sahAya laIne ja cothI kSaNe navA vibhAgane (vibhAgajanya vibhAga) utpanna karI zake. Ama vibhAga tRtIyakSaNIya pUrvadezasaMyoganAza rU5 sahakArI sAthe che. A navA vibhAgane utpanna kare che. naiyAyikaH bIjI kSaNamAM rahelo vibhAga koInI sahAya vinA ja trIjI kSaNamAM navA A vibhAgane zA mATe utpanna na kare? A vaizeSika : "saMyogavimA yonipekSa paU evo niyama che. A niyamano ja A artha e che ke saMyoga ane vibhAganuM nirapekSa je kAraNa hoya te karma kahevAya. have jo dvitIyakSaNavRttivibhAga tRtIyakSaNIya pUrvasaMyoganAzanI apekSA vinA ja trIjI kSaNe te vibhAgane utpanna kare che tema mAno to temAM karmanuM lakSaNa cAlyuM jatAM dvitIyakSaNIya A vibhAgane karma mAnavAnI Apatti Avaze ane tRtIya kSaNamAM utpanna thatAM vibhAgane A vibhAgajanya vibhAga na kahetA karmajanya vibhAga mAnavo paDaze. A Apattione dUra vyAcasiddhAsukatAvalI bhAra 7 (30)
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ ja karavA dvitIyakSaNIya vibhAga tRtIyaaNIya pUrvasaMyoganAzanI sahAyatAthI caturthakSaNamAM A vibhAgaja vibhAgane utpanna kare che tema mAnavuM joIe. naiyAyika : tame je karmanuM lakSaNa jaNAvyuM te to asaMbhava doSathI duSTa hovAthI zIe ja rIte svIkArI zakAya ? prathama kSaNe je karma utpanna thayuM teNe bIjI kSaNa vibhAga utpanna karyo, trIjI kSaNe pUrvasaMyoganAza karyo ane cothI kSaNe uttarasaMyogaprApti karAvI. have A 'saMyoga ke vibhAga kAryanuM anapekSa je kAraNa te karma e vyAkhyAthI cothI kSaNe je uttarasaMyogaprAptirUpa kArya thayuM tenuM kAraNa prathama kSaNIya karma che, tethI temAM karmanuM lakSaNa ja javuM joIe. paNa A karma anapekSa kAraNa che ja nahIM, kAraNa ke caturtha kSaNIya che uttarasaMyogaprAptirUpa kArya tRtIyANIya pUrvasaMyoganAzanI sahAyathI thAya che, tethI saMyoga rUpa kAryanuM sApekSa kAraNa karma banyuM paNa anapekSa kAraNa na banyuM, tethI avyApti che che ke asaMbhava doSa Avyo. A vaizeSikaH "anapekSa' zabdano artha "vottarotpannamAvInapekSatve karavo, tethI have . A avyApti ke asaMbhava doSa Avaze nahIM. svaHkarma, te tenI uttaramAM rahelA pUrvasaMyogaja nAza rUpa kAryanI apekSA uttarasaMyogaprApti rUpa kArya mATe jarUra rAkhe che. paNa A pUrvasaMyoganAza e svottara-abhAvAtmaka kArya che paNa bhAvAtmaka kArya nathI. Ama ahIM karma svottarAbhAvAtmakanI apekSA rAkhatuM hovA chatAM svottarabhAvAtmakanI te apekSA che rAkhatuM ja nathI. tethI "svottarota 7mAvInakSatvam' lakSaNa tenAmAM ghaTI jAya che, tethI ja A avyApti ke asaMbhava doSa Avaze nahIM. che tethI nakkI thayuM ke jo vibhAgajanya vibhAga mAno to te sApekSa ja hoya ane e che. jo te dravyAraMbhakasaMyoganAzanI sahAyathI utpanna thAya to dasa kSaNa thAya ane jo te dravyanAzaviziSTakALanI apekSA rAkhe to agiyAra kSaNa thAya. * muktAvalI : atha navakSaNA / tathAhi-agnisaMyogAt paramANau karma, tataH paramANvantareNa vibhAgaH, tata ArambhakasaMyoganAzaH, tato vyaNukanAzaH 1. tataH paramANau zyAmAdinAzaH 2. tato raktAdyutpattiH 3. tato* dravyArambhAnuguNA kriyA 4. tato vibhAgaH 5. tataH pUrvasaMyoganAzaH 6. tata * ArambhakasaMyogaH 7. tato vyaNukotpattiH 8. tato raktAdyutpattiH 9 / che ke te ja nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (231) ka ka ka che.
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktAvalI : nava kSaNanI prakriyA : jo vibhAgajanya vibhAga na mAno to : vahnisaMyogathI caNukanA paramANumAM karma (1 kSaNa). pachI dvaNukanA paramANumAM vibhAga (2 kSaNa). pachI caNukanA paramANumAM pUrvasaMyoganAza (3 kSaNa). pachI caNukanA paramANunI uttarasaMyogaprApti (4 kSaNa). ane te ja kSaNe caNukano nAza thayo tethI A pahelI kSaNa thaI. bIjI kSaNe : paramANumAM zyAma rUpano nAza ane karmano nAza. trIjI kSaNe : paramANumAM raktaguNotpatti. cothI kSaNe : caNuka-AraMbhaka karmanI utpatti. pAMcamI kSaNe : vibhAga. chaThThI kSaNe : pUrvasaMyoganAza. sAtamI kSaNe : AraMbhaka-saMyogotpatti. AThamI kSaNe : caNukotpatti. navamI kSaNe H caNukamAM raktAdyutpatti. Ama je kSaNe U~caNukano nAza thAya te kSaNathI navamI kSaNe navA utpanna thayelA hracaNukamAM raktAdinI utpatti thAya. ahIM pAMcamI kSaNe utpanna thayelo vibhAga e vibhAgajanya vibhAga nathI, paNa cothI kSaNe utpanna thayelA karmathI janya che. tethI cothI kSaNe utpanna thayelA karme te vibhAgane svottarotpannabhAvAnapekSarItyA utpanna karyo che . . . . . . . muktAvalI : nanu zyAmAdinAzakSaNe raktotpattikSaNe vA paramANau dravyArambhAnuguNA kriyA'stviti cet ? na, agnisaMyukte paramANau yatkarma tadvinAzamantareNa guNotpattimantareNa ca paramANau kriyAntarAbhAvAt, karmavati karmAntarAnutpatternirguNe dravye dravyArambhAnuguNakriyAnupapattezca / muktAvalI : naiyAyika : tame to kSaNa kSaNanuM ghaNuM mUlya mAno cho, eka kSaNa paNa khoTI veDaphavAmAM mahAgaurava samajo cho to pachI je kSaNe zyAmaguNano nAza mAnyo te ja kSaNe dravyAraMbhaka karmanI utpatti mAnavI hatI ne ? arthAt bIjI kSaNe ja zyAmarUpa nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 7 (232)
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAzanI sAthe karmotpatti mAnI hota to karma mATe judI cothI kSaNa mAnavI na paData ane che. tethI ATha kSaNamAM ja prakriyA pUrNa thaI zakata. ja vaizeSika : tamArI vAta sAcI che, paNa zyAmarUpanAzanI kSaNe karmotpatti mAnI ja na zakAtI nathI, kAraNa ke agnisaMyogathI paramANamAM utpanna thayelI kriyA jayAM sudhI nAza A pAme nahIM tyAM sudhI te kriyAnA adhikaraNa paramANumAM bIjI kriyAnI utpatti manAya . nahIM. mI kriyAno nAza uttarasaMyogaprApti pachI ja thAya paraMtu te pUrve thaI zake nahIM. tethI ja je karma utpanna thayuM che te uttarasaMyogaprApti pachI eTale ke prastuta prakriyAnI bIjI kSaNe ja che ja nAza pAmI zake, paraMtu te pUrve nAza pAme nahIM, kAraNa ke jo prathama kSaNe nAza pAmeluM che mAno to prathama kSaNe uttarasaMyogaprApti ke kayaNukano nAza koNe karyo ? tethI ja che uttarasaMyogaprApti ane kayaNukanAza thayA pachI ja karmano nAza thAya ane te ja kSaNe che che zyAmarUpano nAza thAya che. have pUrvakarmano nAza e uttarakarmotpattino hetu che. tethI jo zyAmarUpanAza-kSaNe A karmotpatti mAnIe to tenI pUrvekSaNamAM pUrvakarmanAza hovo ja joIe. paNa zyAmarUpanAzanI pUrvekSaNe to pUrvakarmanAza thayo ja nathI, kemake te kSaNe to caNakano nAza thavAnuM kArya thAya che, ane te vakhate pUrvakarmano nAza thaI gayo che tema to mAnI ja na zakAya, kemake karma vinA kavaNukanAza ja zI rIte thAya ? che Ama zyAma-nAzanI pUrvekSaNe karmanAza na thayo hovAthI karmAntaranI utpattino hetu che - pUrvakarmanAza hAjara nathI ane kAraNa vinA kArya to thaI ja na zake. tethI pUrvakarmanAza kare rUpa hetu hAjara na hovAthI zyAmAdinAza-kSaNe karmAntaranI utpatti manAya nahIM. che chatAM paNa jo tame zyAmanAzanI dvitIya kSaNe ja karmAntarotpatti mAnIne eka kSaNa mAM te bacAvavA jazo to te karmAntarotpattino hetu pUrvakarmanAza prathama kSaNe mAnavo paDaze, je miarthAt yaNukanAzanI kSaNe ja pUrvakarmano nAza mAnavo paDaze. ane tema thatAM prathama kSaNa para ja niSkriya banI jaze. tevI niSkraya kSaNamAM tamArA mate to navI kriyA paNa utpanna ja thaI zakaze, tethI prathama kSaNamAM ja kriyAntarotpatti thaI jaze. paNa hakIkatamAM prathama A kSaNamAM kavaNukano nAza thAya che tethI te kAryanuM kAraNa karma paNa hAjara ja che. tethI A A karmavALI kSaNamAM navuM karma utpanna thavAnI Apatti AvI, paNa "karmavati kSaNamAM navuM karma utpanna thaI zake nahIM tevo niyama che, mATe zyAmAdinAzanI kSaNe karmAntaranI ja ja utpatti mAnI zakAya nahIM. ja che. je nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (233) i che
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ ja naiyAyika : sAruM, to pachI zyAmAdinAza-kSaNe kriyAntarotpatti nahIM mAnIe, paNa te zyAmAdinAza-kSaNe kriyAnAza to thaI ja zake, kemake te kriyAnuM kArya (uttarasaMyogaA prAptirUpa caNukanAzanuM) prathama kSaNe ja pUrNa thaI gayuM che. Ama zyAmAdinAza-kSaNe pUrvakarmanAza thaI javAthI tyAra pachInI raktotpatti-kSaNe pUrvakarmanAza rUpa kAraNa hAjara . na hovAthI karmAntarotpatti tRtIya raktotpatti-kSaNe ja mAnavI joIe. tema thatAM eka kSaNa ochI thavAthI lAghava thaze. vaizeSiko: agnisaMyogajanya pUrvakarmathI jyAM sudhI anya raktAdi guNonI utpatti ane na thAya tyAM sudhI te paramANumAM anya kriyA utpanna thaI zake nahIM. je kSaNe zyAmAdi che rUpano nAza thayo che te kSaNe dravya nirguNa banyuM che ane kriyA nAza thavAthI niSkriya che paNa che. have "nirguNa dravyamAM kriyA utpanna thaI zake nahIM tevo niyama che. tethI dvitIya che . kSaNamAM guNanAza thayo hovAthI dvitIya kSaNe to nirguNa dravya che. tethI trIjI kSaNe kriyA che. utpanna thavA mATenuM kAraNa "guNavAn dravya" dvitIya kSaNe hAjara nathI, mATe trIjI kSaNe che kAraNAbhAve karmAntarotpatti rUpa kArya paNa thaI zake nahIM. tethI trIjI kSaNe raktaguNotpatti thaze paNa karma utpanna thaze nahIM. have guNavAn dravyarUpa kAraNa hAjara che ja thaI jatAM cothI kSaNe karmAntaranI utpatti thaI ja jaze ane tethI ja ame cothI kSaNe karmAntarotpatti mAnI che. tethI raktAghutpatti-kSaNe karmAntarotpatti thaI zake nahIM. * muktAvalI : tathApi paramANau zyAmAdinivRttisamakAlaM raktAdyutpattiH syAditi cet ? na, pUrvarUpAdidhvaMsasyApi rUpAntare hetutvAt / iti nvkssnnaa| muktAvalI : naiyAyika : koIpaNa rIte anya karmotpattinI cothI kSaNano bIjI ke je che. trIjI kSaNamAM samAveza na thavAthI bhale svataMtra kSaNamAM kriyAntarotpatti mAno, paNa je che A kSaNe zyAmAdinAza thAya che te ja kSaNe raktAghutpatti mAno to? tema thatAM tRtIya kSaNe guNavAn dravya hAjara hovAthI kriyAntarotpatti thaI zakaze. Ama kriyAntarotpattino koI kSaNamAM aMtarbhAva na thato hoya to zyAmAdinAzanI kSaNamAM ja raktotpattino aMtarbhAva che karIne eka kSaNa kema na bacAvAya ? che vaizeSika : uttaraguNotpattimAM pUrvaguNanAza kAraNa che, tethI jyAM sudhI zyAmAdi mAM guNono nAza na thAya tyAM sudhI raktAdi-guNotpatti thaI zake nahIM. jo prathama kSaNe ja che ja zyAmAdi guNono nAza thayo hota to bIjI kSaNe raktaguNotpatti mAnI zakAta. paraMtu che te nyAyasiddhAntabhaktAvalI bhAga-2 0 (23) i .
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ zyAmAdi guNano nAza bIjI kSaNe ja thAya che, tethI raktAdi guNotpatti trIjI kSaNe ja thAya. amArA mate kA2Na haMmezA kAryanI pUrvakSaNe hAjara hovuM joIe. tethI pUrvakSaNe zyAmAdi guNano nAza thAya to ja uttarakSaNe raktAdi guNanI utpatti thAya, anyathA thAya nahIM. tethI zyAmanAza ane raktotpattirUpa kArya-kAraNane samakALamAM mAnI zakAya nahIM. tethI bIjI kSaNe zyAmanAza ane trIjI kSaNe raktotpatti mAnavI ja joIe. tethI A prakriyA nava kSaNathI ochA kALamAM thaI zake nahIM. muktAvalI : atha dazakSaNA / sA cA''rambhakasaMyogavinAzaviziSTaM kAlamapekSya vibhAgena vibhAgajanane sati syAt / tathAhi - vahnisaMyogAt dvyaNukArambhake paramANau karma, tato vibhAgaH, tata ArambhakasaMyoganAzaH, tato dvyaNukanAzavibhAgajavibhAgau 1. tataH zyAmanAzapUrvasaMyoganAzau 2. tato raktotpattyuttarasaMyogau 3. tato vahninodanajanyaparamANukarmaNo nAzaH 4. tato'dRSTavadAtmasaMyogAd dravyArambhAnuguNA kriyA 5. tato vibhAgaH 6. tataH pUrvasaMyoganAzaH 7. tata ArambhakasaMyogaH 8. tato dvyaNukotpattiH 9. tato raktotpattiH 10 / iti dazakSaNA // muktAvalI : daza kSaNa-prakriyA : anya keTalAka kahe che ke cothI kSaNe anya svataMtra karma utpanna thAya che ane pAMcamI kSaNe te karma navA vibhAgane utpanna kare che tevuM nathI, paNa pUrvano vibhAga ja A navA vibhAgane utpanna kare che. A vibhAgajanya vibhAga dravyAraMbhakasaMyogavinAzanI apekSA rAkhe tyAre dasa kSaNanI prakriyA thAya che. te A pramANe : agnisaMyogathI caNukanA paramANumAM karma (1 kSaNa). pachI caNukanA paramANumAM vibhAga (2 kSaNa). pachI caNukanA paramANumAM pUrvasaMyoganAza (3 kSaNa). tyArapachInI kSaNe caNukano nAza thAya ane uttarasaMyoganI prApti thAya. vaLI pUrvasaMyoganAza thaI gayo hovAthI ane vibhAgajanya vibhAga pUrvasaMyoganAzanI apekSA rAkhato hovAthI tenI apekSA pUrNa thavAthI vibhAgajanya vibhAga paNa utpanna thAya. A kSaNamAM caNukanAza hovAthI te prathama kSaNa kahevAya. nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 (235) 28
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ pahelI kSaNe : caNukanAza, uttarasaMyogaprApti, vibhAgajanya vibhAga. bIjI kSaNe : paramANumAM zyAmanAza, pUrvasaMyoganAza. trIjI kSaNe H 52mANumAM raktopatti, uttaradezasaMyoga. : cothI kSaNe : pa2mANumAM kriyAnAza. navakSaNIya prakriyAmAM dvitIya zyAmanAzanI kSaNamAM ja karmanAza mAnyo hato, paraMtu ahIM te pramANe na manAya, kemake uttarasaMyogaprApti na thAya tyAM sudhI karmano nAza thato nathI ane vibhAgajanya vibhAgamAM uttaradezasaMyoga trIjI kSaNe ja thato hovAthI kriyAnAza cothI kSaNe manAya paraMtu zyAmanAzanI kSaNe manAya nahIM. pUrve zyAmanAzanI kSaNamAM ja karmanAzanI kSaNano aMtarbhAva thaI jato hato tethI nava kSaNa thatI hatI. ahIM karmanAzanI navI judI kSaNa mAnavI paDI tethI eka kSaNa vadhI jatAM daza kSaNanI A prakriyA thAya che. pAMcamI kSaNe : karmotpatti. adRSTavadAtmasaMyogathI dravyAraMbhaka karma=kriyAnI utpatti pAMcamI kSaNamAM thAya che. paramANumAMthI kraMcaNuka karma vinA to thaI ja na zake. ane pUrvakarma to nAza pAmI gayuM che. tethI caNukane utpanna karavA mATe pAMcamI kSaNe kriyotpatti thAya che. paramANumAM thatI A kriyA koInA prayatnavizeSathI to janya nathI ja, tethI tene adRSTathI janya mAnavAmAM AvI che. paNa dharmadharma rUpa adRSTa paNa ekalA koIne janya karatA nathI paNa svAzraya AtmAnA saMbaMdhathI janya kare che, mATe adRSTavadAtmasaMyogathI pAMcamI kSaNe karmotpatti thAya che tema kahyuM. :: chaThThI kSaNe paramANumAM vibhAga. sAtamI kSaNe : pUrvasaMyoganAza. AThamI kSaNe : uttarasaMyogaprApti. navamI kSaNe caNukotpatti. dasamI kSaNe : caNukamAM raktaguNotpatti. pUrve je vahninodanajanya kriyA paramANumAM hatI te cothI kSaNe nAza pAmI hatI, jyAre pAMcamI kSaNamAM adRSTavadAtmasaMyoga saMbaMdhathI paramANumAM kriyA utpanna thaI che, tethI baMne kriyAnA utpAdaka judA che. nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 (236)
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ * muktAvalI : athaikAdazakSaNA / vahnisaMyogAt paramANau karma, tato vibhAgaH, tato dravyArambhakasaMyoganAzaH, tato vyaNukanAzaH 1. tato vyaNukanAza-* viziSTaM kAlamapekSya vibhAgajavibhAgazyAmanAzau 2. tataH pUrvasaMyoga* nAzaraktotpattI 3. tata uttaradezasaMyogaH 4. tato vahninodanajanyaH paramANukarmanAzaH 5. tato'dRSTavadAtmasaMyogAd dravyArambhAnuguNA kriyA 6. tato vibhAgaH 7. tataH pUrvasaMyoganAzaH 8. tato dravyArambhakottarasaMyogaH 9. * tato dvayaNukotpattiH 10. tato raktAdyutpattiH 11. iti / madhyamazabda-* vadekasmAdagnisaMyogAnna rUpanAzotpAdau, tAvatkAlamekasyAgnerasthiratvAt / / che muktAvalI : agiyAra kSaNa prakriyA : keTalAka kahe che ke vibhAga pote pUrva saMyoganAzanI sahAyathI nahIM paNa caNakanAzanI sahAyathI vibhAgane utpanna kare che, je che arthAt yaNukanAzanI kSaNe vibhAgajanya vibhAga utpanna nathI thato paNa tenA pachInI ja che zyAmanAzanI kSaNe utpanna thAya che. ane Ama vibhAgajanya vibhAga eka kSaNa moDo na utpanna thatAM raktAdiguNanI utpatti dasamI kSaNanA badale agiyAramI kSaNe thaze. A ja tethI A mate prakriyA agiyAra kSaNanI thAya che. vadvisaMyogathI yaNukanA paramANumAM karma (1 kSaNa) pachI kayaNukanA paramANumAM vibhAga (kSaNa) pachI kayaNukanA paramANumAM pUrvasaMyoganAza. (3 kSaNa) prathama kSaNe : tyaNukanAza. bIjI kSaNe : zyAmanAza, vibhAgajanya vibhAgotpatti. trIjI kSaNe : raktotpatti, pUrvasaMyoganAza. cothI kSaNe : uttaradezasaMyoga. pAMcamI kSaNe H kriyAnAza. ahIM paNa uttaradezasaMyoga na thAya tyAM sudhI pUrvakarmano nAza to thAya ja nahIM. A che ane tethI cothI kSaNe karmanAza na mAnatA pAMcamI kSaNe ja karmanAza mAnavo paDe. dasa che kSaNanI prakriyA karatAM ahIM cothI kSaNa vadhI gaI, kemake tyAM raktAghutpatti-kSaNamAM ja che uttaradezasaMyoga thato hato, jyAre ahIM uttaradezasaMyoga mATe eka svataMtra cothI kSaNa mAnavI che 0 0 0 nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (230) ka ka aa #
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ paDI ane tethI A mate prakriyA agiyAra kSaNanI thAya. chaThThI kSaNe : caNukAraMbhaka karmotpatti. sAtamI kSaNe : vibhAga. AThamI kSaNe : pUrvasaMyoganAza. navamI kSaNe : uttarasaMyogaprApti. dasamI kSaNe : caNukotpatti. agIyAramI kSaNe : caNukamAM raktAdiguNotpatti. naiyAyika : madhyamazabdavat eka ja agnisaMyogane pUrvarUpanAzaka ane uttararUpotpAdaka kema na manAya ? jemake 'a' zabda utpanna thayo. bIjI kSaNe 'va' zabda utpanna thayo. paNa te vakhate 'a' zabda nAza nathI pAmyo, kemake te kSaNa to '' zabdanI sthitikSaNa che. tyAra pachInI kSaNa '" zabdanI sthitikSaNa banaze, tyAre 'a' zabdano nAza thaze ane ''zabda utpanna thaze. Ama 'va'nI sthitikSaNe 'a' zabdano nAza karyo ane ''zabdane utpanna karyo. a zabdotpatti A zabdasthiti a zabdanAza va zabdotpatti va zabdasthiti ja zabdotpatti Ama jema 'va' zabdasthitinI kSaNa 'a' zabdano nAza kare che ane ' zabdanI utpatti kare che tema eka ja agnisaMyoga caNukano nAza karIne zyAmarUpano nAza karIne raktarUpa utpanna zA mATe na kare ? vaizeSikaH agnisaMyogathI paramANumAM je karma utpanna thAya che te to caNukanuM nAzaka che. kAraNa haMmezA kAryanI pUrvakSaNamAM hAjara rahetuM hovAthI caNukanAzaka agnisaMyogane to caNukanAzanI pUrvakSaNamAM mAnavo ja paDaze. eTale caNukanAzanI pUrvanI kSaNa te agnisaMyoganI pahelI kSaNa banI ane caNukanAzanI kSaNa te agnisaMyoganI bIjI kSaNa banI. ane A agnisaMyoga hAjara hovAthI mAnI lo ke te kAraNa banIne tyAra pachInI kSaNamAM zyAmanAzaka bane che. have jo te ja agnisaMyogane raktAdyutpAdaka paNa mAnavo hoya to raktAdyutpattinI pUrvakSaNamAM tene rahevuM joIe, nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (238)
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ chearthAt zyAmanAza-kSaNamAM paNa tene rahevuM joIe. tethI agnisaMyoge kacaNukanAza pUrvekSaNamAM, caNukanAzakSaNamAM ane zyAmanAza-kSaNamAM ema traNa kSaNamAM rahevuM che ja joIe. paraMtu agnisaMyoga to kSaNika che. te traNa kSaNa sudhI rahI zake ja nahIM, vadhumAM ja ja vadhu be kSaNa ja rahI zake. tamAma kSaNika vastuonI prathama kSaNe utpatti, bIjI kSaNe A sthiti ane trIjI kSaNe nAza hoya ja. tethI je agnisaMyogathI caNukanAza thayo che te te ja agnisaMyogathI raktaguNanI utpatti thaI che tema mAnI na zakAya. Ama kayaNukanAzaka agnisaMyoga to raktarUpano utpAdaka nathI ja tema nakkI thAya che ja che. tethI jaNukanAzaka agnisaMyogathI ja jo zyAmarUpano nAza thayo hoya to, jo A e yaka-nAzaka agnisaMyoga raktarUpano utpAdaka na hoya to zyAmarUpano nAzaka ane . agnisaMyoga paNa raktarUpano utpAdaka na ja hoya, kemake zyAmarUpano nAzaka ane A che tyaNukanAzaka agnisaMyoga eka ja che. muktAvalI : kiJca nAzaka eva yadyutpAdakaH, tadA naSTa rUpAdAvagninAze nIrUpazciraM paramANuH syAt / utpAdakazcannAzakaH, tadA raktotpattau tadagninAze raktataratA na syAt / ityekAdazakSaNA // che muktAvalIH jo zyAmanAzaka agnisaMyogathI ja raktAghutpatti thAya che tema mAno che to paramANamAM raktAghutpattino ja abhAva mAnavAnI Apatti Avaze, kemake zyAmarUpanAzaka agnisaMyoga to zyAmarUpanuM nAza karIne kSaya pAmI gayo che, kemake te ja to caNukanAzanI pUrvekSaNe utpanna thayelo hato. Ama zyAmarUpanAza kSaNe ja te kSaya ja thaI gayo hovAthI tenAmAM raktotpattinuM sAmarthya hovA chatAM te zyAmanAzanI uttarakSaNe ja ja raktotpatti zI rIte kare ? kemake zyAmanAza-kSaNe ja te hAjara nathI. Ama zyAmanAzaka - agnisaMyogane ja raktotpattinuM kAraNa mAnavAmAM to raktotpattinI pUrvekSaNamAM te ja kAraNanI gerahAjarI hovAthI paramANamAM raktarUpa ja utpanna nahIM thAya. mATe A zyAmarUpanAzaka agnisaMyogane ja raktarUpotpAdaka manAya nahIM. to taiyAyika : jo zyAmanAzaka agnisaMyogane raktarUpotpAdaka mAnavAmAM paramANu che nIrUpa banI javAnI Apatti AvatI hoya to raktarUpotpAdaka agnisaMyogane che A zyAmarUpanAzaka mAno ne ? have yaNukanAza-kSaNe je agnisaMyoga utpanna thaze te che e pachInI kSaNe zyAmarUpano nAzaka banaze ane zyAmarUpanAza-kSaNe te agnisaMyoganI che 0 0 0 nyAcasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (23) ke A ja
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( dvitIya sthitikSaNa hovAthI te nAza to pAmaze ja nahIM ane tethI tyArapachInI kSaNe che che. raktarUpa paNa utpanna karI deze. Ama raktarUpanA utpAdaka agnisaMyogane yAmarUpano ja nAzaka mAnavo joIe. Ama karavAthI zyAmanAzaka ane raktotpAdaka judA judA agnisaMyoga mAnavAnA badale eka ja agnisaMyogane raktotpAdaka ane zyAmanAzaka : mAnavA mAtrathI kArya cAlI jatuM hovAthI eka agnisaMyoga ocho mAnavAnuM lAghava paNa thaze. Ama raktotpAdaka je agnisaMyoga che te ja zyAmarUpanAzaka che mATe baMne judA mAnavAnI zI jarUra che ? - vaizeSika : jo raktapAdaka agnisaMyogane ja zyAmanAzaka mAnavAmAM Ave to e che. raktara, raktatama vagere pratIti thaze nahIM, kemake je raktotpAdaka che te ja tamArA mate che che to zyAmanAzaka che, tethI agnisaMyoge potAnI be kSaNanA kALamAM prathama kSaNamAM che zyAmanAza karyo ane bIjI kSaNamAM raktotpatti karI. have trIjI kSaNa to tenI sthiti che che ja nahIM, mATe raktatara, raktatama vagere rUpano utpAda to nahIM thaI zake ne ? A te sAmAnyataH ghaTamAM prathama raktarUpa thAya che, pachI raktasara, raktatama vagere utpanna na thAya che. paNa ahIM to agnisaMyoga raktarUpane ja utpanna karIne nAza pAmI gayo, mA tethI tyAM have raktatara ke raktatama rUpa utpanna na thavAnI Apatti Avaze. A tethI je agnisaMyoga raktarUpotpAdaka che tene ja zyAmanAzaka manAya nahIM, arthAt e zyAmanAzaka agnisaMyoga raktAdhutpAdaka nathI ane raktAghutpAdaka agnisaMyoga che che. zyAmanAzaka paNa nathI, paraMtu zyAmanAzaka ane raktAdhutpAdaka agnisaMyogo paraspara che na bhinna ja che tema siddha thAya che. muktAvalI : atha paramANvantare karmacintanAt paJcamAdikSaNe'pi guNotpattiH / * tathAhi-ekatra paramANau karma, tato vibhAgaH, tata ArambhakasaMyoga nAzaparamANvantarakarmaNI, tatastu dvayaNukanAzaH, paramANvantarakarmajazca vibhAga - ityekaH kAlaH 1. tataH zyAmAdinAzo vibhAgAcca pUrvasaMyoganAza ityekaH / kAlaH 2. tato raktotpattirdravyArambhakasaMyogazcetyekaH kAlaH 3. atha dvayaNukotpattiH 4. tato raktotpattiH 5. iti paJcakSaNA / ja atyAcasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (24) rAjA rAja kapa
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ ja muktAvalI : pAMca kSaNa-prakriyA : caNakanA baMne paramANumAM samAna kALe samAna che prakriyA thAya che tevuM mAnIne ApaNe nava, dasa ane agiyAra kSaNanI prakriyAo joI. zi che paraMtu kyAreka evuM paNa bane che ke caNakanA eka ja paramANumAM karma utpanna thAya ane che tethI bIjo paramANu niSkriya hoya. pUrve baMnemAM samAna kriyA letAM hatA tethI jayAM sudhI A A karmano nAza na thAya tyAM sudhI navA karmanI utpatti mAnI zakAtI na hatI, kemake ekamAM be kriyA sAthe rahI zakatI nathI. tethI bIjA karmane utpanna thavAmAM vilaMba mAnavo paDato na A hato. paraMtu have eka paramANumAM ja jayAre kriyA utpanna thAya che tyAre bIjo paramANu , to niSyi ja hoya che ane tethI te bIjA paramANumAM vahelI kriyA utpanna thaI zake che ja che. mATe ja bIjA karmane prathama paramANumAM rahelI kriyAno nAza thavAnI rAha jovI paDatI ja nathI ane tethI pUrvokta prakriyA ahIM mAtra pAMca kSaNamAM ja pUrNa thaI jAya che. jemake kSaNa prathama paramANumAM bIjA paramANumAM kriyA pachI vibhAga (eka paramANuthI bIjA paramANuno) pachI pUrvasaMyoganAza karmotpatti 1. caNukanAza karmajanya vibhAga (AkAzathI bIjA paramANuno) 2. paramANumAM zyAmAdi-nAza pUrvasaMyoganAza 3. paramANumAM raktAghutpatti uttaradezasaMyoga 4. yahukotpatti karmanAza 5. sukamAM raktotpatti uparokta prakriyAmAM vibhAgajanya vibhAga nathI mAnyo paNa karmajanya vibhAga mAnyo che tethI kSaNo ochI thaI che. pAMca kSaNathI ochI kSaNomAM to uparokta prakriyA che ja thaI ja na zake. *muktAvalI : dravyanAzasamakAlaM paramANvantare karmacintanAt SaSThakSaNe * guNotpattiH / tathAhi-paramANukarmaNA paramANvantaravibhAgaH, tata ArambhakasaMyoganAzaH, atha vyaNukanAzaparamANvantarakarmaNI 1. atha zyAmAdinAzaH paramANvantarakarmajo vibhAgazca 2. tato raktotpattiH paramANvantare ke te nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (241)
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrvasaMyoganAzazca 3. tataH paramANvantarasaMyogaH 4. tato dvyaNukotpattiH 5. atha ravatotpatti: 6. / kRti SaTsanA / muktAvalI : caNukanAzanI pUrvakSaNe bIjA paramANumAM jo karma utpanna thAya to pAMca kSaNamAM prakriyA pUrNa thAya che te pUrve ApaNe joyuM. have jo caNukanAzanI pUrvakSaNe bIjA paramANumAM karma utpanna na thAya, paNa caNukanAzanI kSaNe ja jo bIjA paramANumAM karma utpanna thAya to cha kSaNa thAya. jo caNukanAzanI pachInI kSaNe arthAt paramANumAM zyAmanAzanI kSaNe bIjA paramANumAM karma utpanna thAya to sAta kSaNanI prakriyA thAya ane tyArapachInI arthAt paramANumAM raktaguNa utpanna thAya te ja kSaNe jo bIjA paramANumAM karma utpanna thAya to ATha kSaNamAM prakriyA pUrNa thAya. paramANumAM raktaguNa utpanna thayA pachI karma game te paramANumAM utpanna thaI zake che ane tyAre nava kSaNa thAya che, je prakriyA pUrve jaNAvI che ane vibhAgajanya vibhAga hoya to dasa kSaNa ke agiyAra kSaNanI je prakriyA thAya che te paNa pUrve jaNAvI dIdhI che. have cha, sAta, ATha kSaNamAM je prakriyA thAya che te nIce pramANe che. cha kSaNa prakriyA H caNukanAzanI sAthe anya paramANumAM karmotpatti mAnatAM : eka paramANumAM karma, paramANvantaramAM vibhAga, AraMbhakasaMyoganAza. 1. caNukanAza 2. 3. 4. 5. caNukotpatti 6. yaNukamAM raktAdyutpatti muktAvalI : evaM zyAmanAzakSaNe paramANvantare karmacintanAt saptakSaNA / tathAhi - paramANau karma, tataH paramANvantareNa vibhAgaH, tata ArambhakasaMyoganAza:, tato dvyaNukanAzaH 1. tataH zyAmAdinAzaparamANvantarakarmaNI 2. tato raktotpattiH paramANvantare karmajavibhAgazca 3. tataH paramANvantareNa pUrvasaMyoganAzaH 4. tataH paramANvantarasaMyogaH 5. tato dvyaNukotpattiH 6. tato nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (242) karmotpatti karmajanya vibhAga paramANumAM zyAmAdinAza paramANumAM raktAdyutpatti pUrvasaMyoganAza uttaradezasaMyoga ( A kArya ahIM svataMtrakSaNIya banyuM tethI A kSaNa vadhatAM cha kSaNa thaI.)
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ rastotpattiH 7. kRtti saptakSaLA / muktAvalI : sAta kSaNa prakriyA : zyAmanAzakSaNe paramANvantaramAM karmotpatti mAnatAM: eka paramANumAM karma, vibhAga, AraMbhakasaMyoganAza. 1. caNukanAza 2. paramANumAM zyAmanAza 3. paramANumAM raktAghutpatti 4. paramANvantaramAM karma karmajanya vibhAga pUrvasaMyoganAza uttaradezasaMyoga 5. 6. caNukotpatti (uparokta baMne kArya svataMtra kSaNIya thatAM be kSaNa vadhI tethI sAta kSaNa thaI.) 7. caNukamAM raktAdyutpatti. uttaradezasaMyoga thayA pachI ja caNukotpatti thAya, paNa te pUrve thaI zake nahIM. muktAvalI : evaM raktotpattisamakAlaM paramANvantare karmacintanAdaSTakSaNA tathAhi - paramANau karma, tataH paramANvantaravibhAgaH, tata aarmbhksNyognAza:, tato dvyaNukanAzaH 1 tataH zyAmanAzaH 2. tato raktotpattiparamANvantarakarmaNI 3. tataH paramANvantarakarmajavibhAgaH 4 tataH paramANvantare pUrvasaMyoganAzaH 5. tataH paramANvantarasaMyogaH 6. tato dvyaNukotpattiH 7. atha rastotpattiH 8. nRtyakSA // muktAvalI : ATha kSaNa prakriyA : paramANumAM raktotpatti thAya che te ja samaye paramANvantaramAM karmotpatti thAya che tema mAno to : eka paramANumAM karma, vibhAga, pUrvasaMyoganAza. 1. caNukanAza 2. paramANumAM zyAmanAza 3. paramANumAM raktotpatti 4. 5. - paramANvantaramAM karma karmajanya vibhAga pUrvasaMyoganAza nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 (243)
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttaradezasaMyoga (uparokta traNa kAryo svataMtra kSaNIya thavAthI pAMcamAM traNa kSaNa vadhI.) 6. - 7. caNukotpatti 8. caNukamAM raktAdyutpatti Ama judI judI rIte pAMca, cha, sAta, ATha, nava, dasa ke agiyAra kSaNomAM caNukano nAza thaIne navA utpanna thayelA kraMcaNukamAM raktAdi rUpAntaranI kAraNaguNapUrvaka utpatti thAya che tevuM pIlupAkavAdI vaizeSiko mAne che. teo caNukAdimAM pAkathI rUpAntaranI utpatti thAya che tevuM mAnatA nathI paNa mAtra paramANumAM ja pAkathI rUpAntara mAne che te ApaNe pUrve joI gayA chIe. kArikAvalI : naiyAyikAnAM tu naye dvyaNukAdAvapISyate / I muktAvalI : naiyAyikAnAmiti / naiyAyikAnAM mate dvyaNukAdAvavayavinyapi pAko bhavati / teSAmayamAzayaH - avayavinAM sacchidratvAd vahneH sUkSmAvayavairantaHpraviSTairavayaveSvavaSTabdheSvapi pAko na viruddhyate / vaizeSikamate anantAvayavitannAzakalpane gauravam / itthaM ca so'yaM ghaTa ityAdipratyabhijJApi saGgacchate / yatra tu na pratyabhijJA tatrAvayavinAzo'pi svIkriyata iti / muktAvalI : naiyAyiko kahe che ke mAtra paramANumAM ja pAka na manAya. jema paramANumAM pAkathI rUpAntarotpatti thAya che tema avayavImAM paNa pAkathI rUpAntarotpatti thAya ja che, mATe caNukAdi avayavI dravyomAM paNa pAka mAnavo joIe. vaizeSiko : paNa avayavomAM pAka thavAmAM avayavI pratibaMdhaka banato hovAthI ghaTa vagere avayavInI hAjarI hovAthI kapAla vagere ghaTanA avayavo rUpa avayavImAM pAka zI rIte saMbhavI zake ? naiyAyiko : avayavomAM pAka thavAmAM avayavI pratibaMdhaka che tevA niyamamAM pramANa che? ame tevA niyamane mAnatA nathI, tethI avayavInI hAjarImAM paNa avayavomAM pAka thavAmAM koI Apatti nathI. vaizeSiko : paNa ghaTAdi avayavImAM agni pravezI ja zI rIte zake ? ane agni jo pravezI ja na zake to pachI avayavImAM pAka thaI ja zI rIte zake ? nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 7 (244)
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiyAyiko : ghaTAdi avayavImAM paNa sUkSma chidro hoya che, eTale e chidro dvArA A che. agni ghaTanA avayavo rU5 tamAma avayavIomAM pravezI zake che ane tethI paramANuthI baja chemAMDIne ghaTa sudhInA tamAma avayavo ane avayavIomAM pAka thaI zake che. mATe ghaTathI ja yaNuka sudhInA tamAma avayavIonA nAzanI ane tyAra pachI rUpAntara thayA bAda yaNakathI mAMDIne ghaTa sudhInA tamAma avayavIonI pharIthI utpatti mAnavAmAM to moTuM gaurava che, kemake temAM anaMtA avayavIonA nAzanI ane anaMtA navA avayavIonI ja utpattinI kalpanA karavI paDe che. vaLI jyAre ghaTane nibhADAmAM mUkIne pAka thayA pachI bahAra kADhavAmAM Ave tyAre "A te ja ghaDo che tevI pratyabhijJA thAya che. jo te ghaDo tUTIne, paramANamAM pAka thaIne pharI navo ghaDo banyo hota to "A te ja ghaDo che' tevI pratyabhijJA thAta nahIM. paraMtu A che tevI je pratyabhijJA thAya che te ema ja sUcave che ke ghaDArUpa avayavImAM ja sIdho pAka ja thayo che, paNa tenA avayavono nAza thaIne paramANumAM rUpAntara thayA pachI pAka thaIne ja navA ghaDAnI utpatti thaI nathI. che paNa jo pAka mATe mUkelo ghaDo phUTI jAya to tenA avayavomAM paNa pAka thaI zake che che Ama anaMtA avayavIono nAza ane anaMtA navA avayavIonI utpatti mAnavAnuM gaurava tathA pratyabhijJA na thavAnI paristhiti vagere Apattio AvatI hatI na hovAthI mAtra paramANumAM ja pAkakriyA na manAya paNa paramANuonI sAthe vaNakAdi avayavImAM paNa pAka-kriyA thAya che tema mAnavuM joIe. vaizeSika mata mAnavAmAM bIjI paNa keTalIka Apattio che : che. (1) teoe avayavamAM pAka thavAmAM avayavIne pratibaMdhaka mAnyo che. jyAM sudhI avayavInI hAjarI hoya tyAM sudhI avayavomAM pAka thaI zake nahIM. teno artha e thayo ke che ke pratibaMdhaka avayavInI gerahAjarI thatAM pratibaMdhakAbhAva rUpa khUTatI kAraNasAmagrI hAjara thatAM pAkarUpa kArya thavuM ja joIe. have kapAlamAM pAka thavAmAM ghaTa avayavI ja pratibaMdhaka che tethI ghaTano nAza thayo. have avayavI hAjara nathI tethI kapAlamAM pAka thAya che tema mAnavuM ja joIe. ane tethI kapAlamAM pAka mAnatAM, kapAla paNa avayavI hovAthI avayavImAM paNa pAka thAya che tevI amArI vAta ja siddha thAya che. (2) vaLI paramANamAM pAka thayA pachI kacaNukanI utpatti thaI. have temAM ja che nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (245) i
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ A kAraNaguNapUrvaka rUpotpatti thAya che tema tame kahyuM. paNa te tyaNukamAM pAkaja rUpotpatti che e thAya che tema kema na manAya? kAraNa ke jayAre caNaka utpanna thAya che tyAre vyaNukAdi ja avayavI to utpanna thayA ja nathI ke je yaNukamAM pAka utpanna thavAnA kAryamAM pratibaMdhaka che. bane ! Ama pratibaMdhakanI gerahAjarI hovAthI caNakamAM paNa pAkaja rUpa utpanna thavuM che ja joIe. te ja rIte caturaNaka utpanna thayA pUrve traNakamAM pAkaja rUpa utpanna thavuM joIe. che. e rIte karatAM karatAM aMte ghaTa utpanna thayA pUrve kapAlamAM pAkaja rUpa utpanna thavuM che joIe. Ama tamArA mate paNa kayaNukathI mAMDIne kapAla sudhInA tamAma avayavIomAM A pAkaja rUpa mAnavAmAM koI Apatti nathI. che (3) vaLI ghaTa to aMtima avayavI che, temAM pAkaja rUpa utpanna karavAmAM kayo che A avayavI pratibaMdhaka che ke jenA kAraNe temAM pAka thaI zakato nathI? ghaTa avayavI pachI chekoI avayavI na hovAthI "avayavanA pAkamAM avayavI pratibaMdhaka bane che tevo tamAro che niyama svIkAravA chatAM ghaTamAM pAka thavAmAM koI Apatti AvatI nathI ane tethI ghaTa che A avayavImAM pAka thaI zake che. che Ama ghaTAdi tamAma avayavImAM pAka thaI zakato hovAthI avayavonA pAkamAM avayavI pratibaMdhaka bane che tevo niyama mAnavAnuM, anaMtA avayavIono nAza, teno nAzaka, anaMtA avayavIonI utpatti, tenA utpAdaka vagere mAnavAnuM mahAgaurava karIne mAtra paramANumAM ja pAka mAnavo yogya nathI. tenA karatAM avayavImAM paNa pAka mAM mAnavAmAM koI Apatti to che nahIM balka lAghava che. tethI taiyAyikoe mAnelo, "avayavImAM pAka thAya che' tevo mata vadhu yogya lAge che. rUpanI jema rasa, gaMdha, sparzamAM paNa pAkajanyatA samajavI. A cAra guNonuM nirUpaNa ahIM pUrNa thayuM. che nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (24) aa che ke
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ ******* saMdhyA-ni35 ****** kArikAvalI : gaNanAvyavahAre tu hetuH saMkhyA'bhidhIyate // 106 // - muktAvalI : saMkhyAM nirUpayitumAha - gaNaneti / gaNanAvyavahArAsAdhAraNa* kAraNaM saMkhyetyarthaH // kArikAvalI : nityeSu nityamekatvamanitye'nityamiSyate / dvitvAdayaH parArdhAntA apekSAbuddhijA matAH // 107 // * muktAvalI : nityeSviti / nityeSu paramANvAdiSu ekatvaM nityam / anitye ghaTAdAvekatvamanityamityarthaH / dvitvAdayo vyAsajyavRttisaMkhyA apekSAbuddhijanyAH // kArikAvalI : anekAzrayaparyAptA ete tu parikIrtitAH / apekSAbuddhinAzAcca nAzasteSAM nirUpitaH // 108 // muktAvalI : aneketi / yadyapi dvitvAdisamavAyaH pratyekaM ghaTAdAvapi vartate tathApi eko dvAviti pratyayAbhAvAt eko na dvAviti pratyayasadbhAvAcca dvitvAdInAM paryAptilakSaNaH kazcana sambandho'nekAzrayo'bhyupagamyate / * apekSAbuddhinAzAditi / prathamamapekSAbuddhiH, tato dvitvotpattiH, tato vizeSaNajJAnaM dvitvatvanirvikalpAtmakaM, tato dvitvatvaviziSTapratyakSamapekSA* buddhinAzazca, tato dvitvanAza iti / * mutAdI : (5) saMdhyA-13595 : saMdhyAtva dibhA 24 te saMdhyA. tenu sakSa *cha; gaNanAvyavahArAsAdhAraNahetutvam / etrI 12vAmA asaapaa29|| 7 // 29 // saMdhyA che.* chejo asAdhAraNa padanuM upAdAna na karIe to AkAza vagere sAdhAraNa kAraNomAM para ativyApti thAya. tethI te ativyApti dUra karavA asAdhAraNa padanuM upAdAna karyuM che. A ja ekatva, dvitathI mAMDIne parArdhatva sudhInA dharmo eka, be vagere saMkhyAmAM rahe che. A che tyAM paramANu vagere nitya dravyomAM raheluM ekatva nitya che ane ghaTAdi anitya dravyomAM *****nyAyasiddhAntabhutAlI lAga-2 . (247).
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ ja raheluM ekatva anitya che. dvivathI mAMDIne parArdhatva sudhInA badhA anitya ja che, kemake ja teo apekSAbuddhithI janya che. apekSAbuddhi utpanna thAya to teo utpanna thAya che ane A ja apekSAbuddhino nAza thatAM temano paNa nAza thAya che. be ghaDA jayAre sAthe paDyA hoya tyAre te baMnemAM samavAyasaMbaMdhathI dvitva utpanna thAya che. 3ya pa paTa:, yam o ghaTI, rUpa to paTa evI apekSAbuddhithI baMne ghaTamAM ja samavAyena dvitva to utpanna thAya ja che paNa jyAre eka ja ghaTa dekhAya che tyAre maya jI che , 7 ( arthAt "A eka ghaDo che, be ghaDA nathI' tevI buddhi pedA thAya che, paNa eka ja ghaDAmAM be ghaDAnI buddhi to thatI nathI ja. to ahIM dvitva samavAyasaMbaMdhathI hAjara che ja hovAM chatAM " paTo evI buddhi kema nathI thatI? ane "A eka ghaTa che tevI che. che buddhi kema thAya che? tethI mAnavuM ja paDe ke samavAyasaMbaMdha sivAyanA anya eka saMbaMdha che pAse paDelA A baMne ghaDAmAM rahyo che. jayAre te saMbaMdhanuM jJAna thAya che tyAre rU . TI evI buddhi thAya che ane jayAre te saMbaMdhanuM jJAna thatuM nathI tyAre yam varada evI buddhi thAya che. je saMbaMdhanA jJAnathI A buddhi thAya che tene paryApti saMbaMdha kahevAya che. A ja A paryAptisaMbaMdhathI dvitva vagere ghaTAdimAM rahe che. jyAM sudhI A paryAptisaMbaMdhanuM jJAna na thatuM nathI tyAM sudhI ApaNane ra ii paTI vagere pratIti thatI nathI. A paryAptisaMbaMdha anekamAM rahelo che. paryAptisaMbaMdha eTale je badhAmAM paryApta che na thaIne anekamAM AzrayIne rahe te saMbaMdha. jo paMdara ghaDA sAthe paDyA hoya to badhAmAM che paccadazatva samavAya saMbaMdhathI raheluM ja che, chatAM jayAM sudhI paryAptisaMbaMdhanuM jJAna nahIM ja thAya tyAM sudhI "A paMdara ghaDA che' tevI buddhi paNa thaze nahIM. paNa jevo paryAptisaMbaMdha che e upasthita thaze ke tarata ja ApaNane me pazcAza ghaTA: buddhi thaI ja jaze. che jyAre apekSAbuddhino nAza thAya tyAre dvitva, tritva vagereno paNa nAza thAya che. A A badhA yogyavibhu guNo tRtIya kSaNamAM nAza pAmatAM hovA chatAM A apekSAbuddhi rUpa che yogyavibhu guNa tRtIya kSaNamAM nAza na pAmatAM caturtha kSaNamAM nAza pAme che ane tethI ja A dvityAdino nAza pAMcamI kSaNamAM thAya che. mAM sauprathama mayam vi:, mayam va rUti rU to ItyAkAraka apekSAbuddhi utpanna che ja thAya che. tethI bIjI kSaNe te baMne vastumAM dvitva utpanna thAya che. tethI tenA pachInI A trIjI kSaNamAM dvitvanuM dvitva hindutve' evuM nirvikalpaka jJAna thaze. (jema ghaTanuM pratyakSa che thatAM pUrve "ghaTa ghaTatve evuM nirvikalpaka jJAna thAya che tema.) tyAra pachInI cothI kSaNamAM che nyAyasiddhAntabhaktAvalI bhAga-2 (248) che ke A
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ : :: *: ( dvitatvaviziSTa dvitvanuM (vizeSaNaviziSTa vizeSyanuM) savikalpaka pratyakSa thAya che ane te che e ja vakhate apekSAbuddhino nAza thAya che. apekSAbuddhino nAza thatAM ja tyAra pachInI A . pAMcamI kSaNe dvivAdino paNa nAza thaI jAya che. * muktAvalI : yadyapi jJAnAnAM dvikSaNamAtrasthAyitvaM, yogyavibhuvizeSaguNAnAM svottaravRttivizeSaguNanAzyatvAt, tathApyapekSAbuddhestrikSaNAvasthAyitvaM kalpyate / anyathA nirvikalpakakAle'pekSAbuddhinAzAnantaraM dvitvasyaiva nAzaH * syAt, na tu dvitvapratyakSaM, tadAnI viSayAbhAvAt, vidyamAnasyaiva cakSurAdinA jJAnajananopagamAt / tasmAdvitvapratyakSAdikamapekSAbuddhernAzakaM kalpyate / na cApekSAbuddhinAzAt kathaM dvitvanAza iti vAcyam, kAlAntare dvitvapratyakSAbhAvAt, apekSAbuddhistadutpAdikA, tannAzAttannAza iti kalpanAt / ata eva * * tatpuruSIyApekSAbuddhijanyadvitvAdikaM tenaiva gRhyata iti kalpyate / na cApekSAbuddhedvitvapratyakSe kAraNatvamastviti vAcyam, lAghavena dvitvaM pratyeva kAraNatvasyocitatvAt / muktAvalI : zaMkAkAra : "vivipazuInAM vottaravRttivizeSaTI- nAvata' niyamathI apekSAbuddhi yogyavibhu vizeSaguNa hovAthI teno nAza tRtIya kSaNamAM thavo ja joIe. chatAM paNa tame teno tRtIya kSaNamAM nAza mAnavAnA badale caturtha e nija kSaNamAM nAza mAnIne apekSAbuddhine trikSaNasthAyI mAno cho tenuM zuM kAraNa? tene paNa A e dikSaNasthAyI mAnI hota to zuM Apatti Avata? ke jenA kAraNe tame eka kSaNa vadhAre che mAnavAnA gauravane paNa doSa mAnyo nahIM ? che naiyAyika: "pothavivizeSa"UInAM svottaravRttivizeSamunAzyatva' niyamathI ja ja jo apekSAbuddhine paNa drikSaNasthAyI mAnIe to tRtIya kSaNamAM teno nAza mAnavo paDe, e che arthAt je kSaNamAM dvitvanuM nirvikalpaka pratyakSa thAya che te ja kSaNamAM apekSAbuddhino nAza ja mAnavo paDe ane tethI tyAra pachInI cothI kSaNamAM dvivAdino paNa nAza mAnavo paDe, tA. kemake dvitvanAzamAM apekSAbuddhinAza kAraNa che. kAraNa hAjara thatAM kArya thavuM ja joIe. tethI cothI kSaNamAM ja dvitvano nAza mAnavo paDaze. hakIkatamAM A cothI kSaNamAM dvitvanuM savikalpaka pratyakSa thAya che. paNa dvitvano nAza ja che nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 (24) je che te
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ thaI javAthI have cothI kSaNamAM dvitvanuM savikalpaka pratyakSa ja na thavAnI Apatti Avaze, kAraNa ke cakSu vagere indriyo potAnA viSaya sAthe saMnikarSa karIne ja cAkSuSAdi pratyakSa kare che, arthAt viSayanI hAjarImAM ja viSayanuM pratyakSa thaI zake che paNa viSayanI gerahAjarImAM viSayanuM pratyakSa thaI zakatuM nathI. tethI cothI kSaNe jo dvitva viSaya ja hAjara na hoya to te kSaNe dvitvanuM savikalpaka pratyakSa ja zI rIte thAya ? paNa hakIkatamAM to dvitvanuM savikalpaka pratyakSa thAya ja che. tethI mAnavuM ja paDe ke cothI kSaNamAM dvitva hAjara che paNa nAza pAmyuM nathI ane tethI tRtIya kSaNamAM apekSAbuddhi paNa hAjara che tema mAnavuM ja rahyuM, kemake trIjI kSaNamAM apekSAbuddhino nAza thAya to cothI kSaNamAM dvitpAdino paNa nAza thaI ja jAya, ane to to dvitvAdinuM savikalpaka pratyakSa ja na thAya. mATe trIjI kSaNamAM apekSAbuddhinI hAjarI mAnavI ja joIe, arthAt apekSAbuddhine dvikSaNasthAyI na mAnatAM trikSaNasthAyI mAnavI joIe. zaMkAkAra : to pachI apekSAbuddhino nAza koNa karaze ? pUrve to svottaravRttivizeSaguNane nAzaka mAnyo hato, paNa te to trIjI kSaNe ja nAza kare. paraMtu jo apekSAbuddhi tenA dvArA trIjI kSaNe nAza pAmatI na hoya to have teno nAzaka na hovAthI apekSAbuddhino cothI kSaNe paNa nAza zI rIte thaze ? naiyAyika : je janya hoya te vinAzI ja hoya. tethI apekSAbuddhi janya hovAthI teno nAza to mAnavo ja paDe. tethI dvitvanuM savikalpaka pratyakSa pote ja apekSAbuddhinuM nAzaka bane che tema mAnavuM joIe. prathama kSaNe je apekSAbuddhi utpanna thaze te bIjI kSaNe dvitva utpanna karaze, tenAthI trIjI kSaNe dvitvanuM nirvikalpaka jJAna thaze ane cothI kSaNe dvitvanuM savikalpaka pratyakSa thaze. ane te savikalpaka pratyakSa ja cothI kSaNe apekSAbuddhino nAza karaze. ane tenI pAMcamI kSaNe dvitvano paNa nAza thaI jaze. zaMkAkAra : cothI kSaNe apekSAbuddhino bhale nAza thAya, paNa tethI kAMI dvitvane nAza pAmavAnI zuM jarUra che ? zuM utpAdakano nAza thAya to tenAthI utpanna thayelI vastu paNa nAza pAmI jAya ? je daMDe ghaTane utpanna karyo te daMDano nAza thavA chatAM ghaTano nAza thayo na hoya tevuM paNa bane to che ja. to pachI je apekSAbuddhie dvitvane utpanna karyuM te apekSAbuddhino nAza thavAthI tenI uttarakSaNe dvitvano paNa nAza thaI ja jAya che tema zA mATe mAno cho ? naiyAyika : jo apekSAbuddhino nAza thavA chatAM dvitvano nAza thAya che tevuM na mAno to cothI kSaNe apekSAbuddhino nAza thaI gayA pachI paNa kAlAntare hitvanuM pratyakSa thavAnI * nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 7 (250)
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ A Apatti Avaze, kemake dvitva-pratyakSanuM kAraNa ddhitva nAza pAmyuM nathI. paNa hakIkatamAM che che to ApaNane pratyeka kSaNe dvitvanI buddhi thatI nathI, tethI mAnavuM ja joIe ke dvitvano che nAza thaI gayo che. te dvitvano nAzaka anya koI na hovAthI jeNe dvitvane utpanna karyuM che che te apekSAbuddhinA nAzane ja dvivanAzaka mAnavo joIe. ane tethI ja tapuruSIya apekSAbuddhithI utpanna thayela dvitva te puruSathI ja grAhya ja bane che paNa anya puruSathI nahIM. jo trikSaNasthAyI apekSAbuddhinAze dvitvanAza thato na na hota to ekavAra apekSAbuddhithI dvitva utpanna thayA pachI te dvitvano nAza na thavAthI je game tyAre dvitvanI buddhi game te vyaktine utpanna thaI javI joIe. paNa tema thatuM to ja mane nathI paNa apekSAbuddhithI pharI dvitva utpanna thAya pachI ja dvitvabuddhi pedA thAya che. mATe ja che dvitano nAza apekSAbuddhinAzanI uttarakSaNe mAnavo ja joIe. che zaMkAkAra : paNa dvitanI utpattimAM apekSAbuddhinI utpattine ane dvitvanAzamAM che. apekSAbuddhinA nAzane kAraNe mAnavA karatAM dvi-pratyakSamAM ja apekSAbuddhine kAraNa kema ja na mAnavuM joIe ? arthAt padArthamAM dvitvanI sattA to sadA che ja, paNa jyAM sudhI ja apekSAbuddhi utpanna thatI nathI tyAM sudhI tenuM pratyakSa thatuM nathI ane jayAre apekSAbuddhino nAza thAya che tyAre dvitvanuM pratyakSa thavAnuM paNa baMdha thAya che. Ama ja mAnavAthI apekSAbuddhinA nAze titvano nAza mAnavo jarUrI nahIM rahe. naiyAyika tato: hiM te? nyAye jyAre kAraNathI ja patI jatuM hoya tyAre kAryane ke mAnavAnI zI jarUra che ? ahIM dvitvarUpa kAraNa pratye apekSAbuddhine kAraNe mAnavAthI ja ja koI Apatti AvatI nathI to dvitvanA kArya dvi-pratyakSanA kAraNa tarIke apekSAbuddhine che che. mAnavAnI jarUra nathI, kemake tema mAnavAmAM zarIrakRtagaurava thAya che. jo dvitvane kArya mAM mAno to kAryatAvacchedaka hindutva banaze ane dvi-pratyakSane kArya mAnazo to che A kAryatAvacchedaka dvivapratyakSatva banaze. ahIM kitatvane kAryatAvacchedaka mAnavAmAM lAghava che ja hovAthI apekSAbuddhine dvitvanuM kAraNa mAnavuM joIe. * muktAvalI : atIndriye vyaNukAdAvapekSAbuddhiryoginAM sargAdikAlIna paramANvAdAvIzvarIyApekSAbuddhiH bahmANDAntaravartiyoginAmapekSAbuddhirvA / * dvitvAdikAraNamiti // muktAvalI : zaMkAkAra : dvitva to padArthamAM hoya ja che. tenA pratyakSa pratye ja 0 0 0 nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (251)
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ apekSAbuddhine kAraNe mAnavI joIe, kemake tema na mAno to kAraNa vinA kArya utpanna che ja thavAthI vyatirekavyabhicAra Ave che. jemake caNaka to atIndriya che. tethI tenA be che paramANumAM je dvitvotpatti rUpa kArya thAya che temAM koInI apekSAbuddhi kAraNa na hovAthI ja chekAraNa vinA paNa kArya thavAnI Apatti AvI. paramANunuM pratyakSa ja thatuM na hovAthI apekSAbuddhi utpanna zI rIte thaze ? niyAyika : kyaNukanA paramANumAM ddhitva paNa utpanna nahIM thAya tema mAno ne ? zaMkAkAra : nA, tema to mAnI zakAya tema ja nathI, kemake taNukanA paramANumAM ja rahelA dvitvathI vayaNukanA parimANanI ane vacaNakamAM rahelA mitvathI cakanA che parimANanI utpatti thAya che. have jo caNakAdimAM dvitvAdi utpanna ja na thatAM hoya to caNakAdinA parimANanI utpatti zI rIte thaze ? naiyAyika : tamArI vAta sAcI che paNa yogIone paramANu vagere atIndriyonuM che pratyakSa hovAthI temanI apekSAbuddhithI tevA atIndriya padArthomAM paNa dvivAdi utpanna ja thaI jaze ane tethI caNakAdinA parimANanI utpatti thavAmAM paNa koI Apatti Avaze nahIM. mA zaMkAkAra : paNa sadgadyakAle to koI yogIo hatA ja nahIM to tyAre apekSAbuddhi che kAna hovAthI paramANu vageremAM dvitvotpatti kevI rIte thaI ? naiyAyika : sarpAdikAlIna paramANu vageremAM dvitvanI utpatti yogIo na hovAthI IzvarIya apekSAbuddhithI thaze athavA to brahmAMDa anaMta che, tethI eka brahmAMDano pralaya . ja thavA chatAM brahmAMDAntaramAM rahelA yogIonI apekSAbuddhithI sadgadyakAlIna paramANamAM che dvitvotpatti thaze. kArikAvalI : anekaikatvabuddhiryA sA'pekSAbuddhiriSyate / muktAvalI : apekSAbuddhiH ketyata Aha - anekaikatveti / ayameko'yameka * ityAkAriketyarthaH / idaM tu bodhyam-yatrA'niyataikatvajJAnaM tatra tritvAdibhinnA bahutvasaMkhyotpadyate, yathA senAvanAdAviti kandalIkAraH / AcAryAstu / tritvAdikameva bahutvaM manyante, tathA ca tritvatvAdivyApikA bahutvatva* jAti 'tiricyate / senAvanAdAvutpanne'pi tritvAdau tritvatvAdyagraho doSAt / ka ja che nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (52) je ja che
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ itthaM ceto bahutareyaM seneti pratItirupapadyate / bahutvasya saMkhyAntaratve tu tattAratamyAbhAvAnnopapadyetetyavadheyam / che . muktAvalI : zaMkAkAra : A apekSAbuddhi zuM che ? naiyAyika : 'ayam :, ayam H' evI je buddhi che tene apekSAbuddhi kahevAya kandelIkAra : jyAM aniyatarUpe ekatvanuM jJAna che tyAM tritvAdithI bhinna evI eka bahutva saMkhyA utpanna thAya che tema mAnavuM joIe. jyAM so mANasono samUha che tyAM A eka, A eka, A eka, ema badhAyamAM ekatvanuM jJAna che paNa te aniyata che, eTale ke 50 eka eka che, 60 eka eka che ke 100 eka eka che evuM niyata jJAna nathI, arthAt jyAM AvuM aniyata ekatva jJAna hoya tyAM bahutva-saMkhyAnI utpatti thAya che. ane tethI bahutvanuM pratyakSa thatAM A bahu (ghaNA) mANaso che tevuM ja ApaNane jJAna thAya che. (udayanAcArya to tritvAdine ja bahutva kahe che. eTale ahIM tritvAdithI bhinna bahutvasaMkhyA svataMtra kahI.) senAvana = senA ane vana. 'A moTI (bahu) senA che' 'A moTuM vana che' 'A ghaNA sainiko che' vageremAM teomAM rahelA bahutvanuM pratyakSa thayuM che. udayanAcArya : tritvAdi saMkhyA ja bahutva che. tritvAdinI vyApaka bahutvasaMkhyA che. jyAM tritvAdi hoya tyAM bahutva hoya. Ama tritvatvavyApaka bahutvatva jAti banI. tethI tritvAdi saMkhyA ja bahutvarUpa che, mATe tulyatva jAtibAdhakathI bahutvatva e atirikta jAti banI zakaze nahIM, kemake jema ghaTatva ane kaLazatvamAM tulyatA che tema tritvatva ane bahutvatvamAM paNa tulyatA che. zaMkAkAra : senAnA samUhamAM, vanamAM rahelA vRkSonA samUhamAM tritvAdi to utpanna thAya ja che, to pachI tyAM tritvAdino graha na thatAM bahutvano graha thavAnuM zuM kAraNa? ApaNane to ghaNA sainikovALI senA che ke ghaNA vRkSono samUha che tevI ja buddhi thAya che. tenuM kAraNa zuM ? naiyAyika : roSAt / niyataitvajJAnAbhAva rUpa doSa hAjara hovAthI te tritvAdino graha karAvato nathI paNa bahutvanuM jJAna ja karAve che. nizcita so vagerenI saMkhyAno jJAnAbhAva hovAthI tritvAdinI utpatti thavAne badale bahutvanI ja utpatti thAya che. nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 (253)
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ che tethI tritvAdithI bahutva koI bhinna saMkhyA nathI paNa eka ja che. jo tame A tritvAdithI bahutvane bhinna mAnazo to "A senA karatAM A senA bahutara che tevI ja je pratIti thAya che te anupapanna thavAnI Apatti Avaze. jo bahutvane tritAdithI ja bhinna eka svataMtra saMkhyA mAnavAmAM Ave to be ya senAmAM bahutva rahyuM hovAthI A - be senA bahu che, arthAt moTI che eTaluM ja jJAna thAya, paNa A senAthI A senA mA moTI che tevI bahu-bahutaranI pratIti thaI zake nahIM. A amArA mate to nityAdi saMkhyAo ja bahu-saMkhyA che. eTale tritAdinA mA tAratamyathI bahu-bahutaranuM tAratamya paNa upapanna thaI ja jaze. tethI bahutvane kAra che tritvAdithI bhinna saMkhyA manAya nahIM. che. jo nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (25) ka ja che
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ ja che ne parimANa-nirUpaNa ja che che kArikAvalI : parimANaM bhavenmAnavyavahArasya kAraNam // 109 // aNu dIrgha mahadhasvamiti tadbheda IritaH / anitye tadanityaM syAnnitye nityamudAhRtam // 110 // saGkhyAtaH parimANAcca pracayAdapi jAyate / muktAvalI : parimANaM nirUpayati-parimANamiti / parimitivyavahArA* sAdhAraNaM kAraNaM parimANamityarthaH // taccaturvidham-aNu mahaddIrgha husvaM ceti| tat= primaannm| nityamityatra parimANamityanuSajyate / jAyata ityatrApi, parimANamityanuvartate / anityamiti pUrveNAnvitam / tathA cAnityaparimANaM * saMkhyAjanyaM parimANajanyaM pracayajanyaM cetyarthaH / muktAvalI : (6) parimANa-nirUpaNa : mApavAnuM asAdhAraNa kAraNa te parimANa. AkAzAdimAM ativyApti nivAravA asAdhAraNa padanuM upAdAna karyuM che. A parimANa cAra prakAranuM che : (1) aNu = nAnuM (2) mahat = moTuM (3) dIrgha = lAMbu ane (4) - hasva = TUMkuM. che A parimANa nitya padArthomAM nitya che ane anitya padArthomAM anitya che. te che A anitya parimANa traNa prakAranuM che : (1) saMkhyAjanya parimANa (2) ja parimANajanya parimANa ane (3) pracayajanya parimANa. parimANa ka nitya parimANa nitya dravyomAM) anitya parimANa (anitya dravyomAM) saMkhyAjanya parimANa (caNakAdimAM) parimANajanya parimANa (ghaTAdimAM) pracayajanya parimANa (rU vageremAM) nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (55) zika ja
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ * kArikAvalI : anityaM dvayaNukAdau tu saMkhyAjanyamudAhRtam // 111 // / muktAvalI : tatra saMkhyAjanyamudAharati-dvayaNukAdAviti / dvayaNukasya trasareNozca parimANaM prati paramANuparimANaM vyaNukaparimANaM vA na kAraNam / parimANasya svasamAnajAtIyotkRSTaparimANajanakatvaniyamAt / dvayaNukasyA*NuparimANaM tu paramANvaNutvApekSayA notkRSTam / trasareNuparimANaM tu na sajAtIyam / ataH paramANau dvitvasaMkhyA vyaNukaparimANasya, vyaNuke * tritvasaMkhyA ca trasareNuparimANasyA'samavAyikAraNamityarthaH // ke muktAvalI: (1) saMkhyAjanya parimANaH yaNukAdinuM parimANa saMkhyAjanya parimANa che che, kAraNa ke te ddhitva, tritva vagere saMkhyAo vaDe utpanna thAya che. zaMkAkAra : paramANunA parimANathI caNakanuM parimANa ane yaNukanA parimANathI ja trasareNunuM parimANa utpanna thAya che tema mAno ne? tema mAnavAthI teo parimANajanya che ja parimANa banatAM mAtra be ja prakAra mAnavAnuM lAghava thaze. naiyAyika : paramANunuM parimANa hayaNukanA parimANane ke caNakanuM parimANa A trasareNanA parimANane utpanna karI zakatuM ja nathI, kAraNa ke ApaNe pUrve pratyakSakhaMDanA sAdhamya-prakaraNamAM joI gayA te pramANe koIpaNa parimANa svasamAnajAtIya ane mAM svApekSayA utkRSTa parimANane ja utpanna karI zake che tevo niyama che. - have jo paramANunuM parimANa caNakanA parimANane utpanna kare che tema mAnIe to mane paramANunuM parimANa aNu hovAthI tenA vaDe aNuparimANa (svasamAvajAtIya) ja utpanna che je thavuM joIe ane vaLI te potAnA karatAM utkRSTa hovuM joIe. jyaNukanuM parimANa paNa che. mAM aNu ja hovAthI paramANunA parimANathI svasamAnajAtIya ucaNakanuM aNuparimANa utpanna thayuM hovAthI koI ja Apatti nathI. paNa paramANunA parimANathI caNakanuM parimANa che che utkRSTa hovuM joIe. paNa te utkRSTa hotuM nathI, kemake paramANunuM parimANa aNu hovAthI tenA vaDe utpanna thayelA vaNakanuM parimANa aNutara sUkSmatara thAya che, arthAt paramANunA ja parimANa karatAM caNakanuM parimANa vadhu sUkSma utpanna thavAnI Apatti Avaze. vaLI caNakanA parimANane trasareNanA parimANanuM kAraNa mAnazo to yaNukanA parimANathI svasamAnajAtIya evuM aNuparimANa utpanna thavuM joIe, kemake caNakanuM mota nyAyasiddhAmaktAvalI bhAga-2 (25 ja
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ che aNuparimANa che, paNa tenAthI utpanna thatAM trasareNunuM to mahatparimANa che. tethI che. aNuparimANe svamAnajAtIya nahIM paNa svavijAtIya mahatparimANane utpanna karyAnI Apatti AvI. tethI kayaNukanA parimANane trasareNanA parimANanuM kAraNa zI rIte mAnI ja zakAya ? vaLI pUrve joyA pramANe paramANunA parimANathI utpanna thayelA caNakanuM parimANa che sUkSmatara utpanna thaze ane A caNakanA parimANathI utpanna thanAra trasareNunuM parimANa A e potAnA karatAM utkRSTa arthAt aNutama=sUkSmatama utpanna thaze. ane pachI caNakanA ja A parimANathI utpanna thanAra caturaNakanuM parimANa tenAthI ya sUkSma thaze. ema karatAM karatAM ja che. chelle kapAlanA parimANathI utpanna thanArA ghaTanuM parimANa kapAlanA atisUkSma parimANa che che karatAM ya sUkSmatara mAnavuM paDaze. A rIte kapAlikA, kapAla, ghaTa vagere tamAma avayavIonuM parimANa paramANunA parimANa karatAM ya atyaMta sUkSma banI jatAM jagatanI tamAma vastuonuM apratyakSa thaI javAnI Apatti Avaze, kemake mahatparimANa dravyache cAkSuSapratyakSa pratye kAraNa che. te mahatparimANano ja abhAva thaI jatAM koIpaNa dravyanuM che cAkSuSapratyakSa na thavAnI Apatti Avaze. A A ApattinA nivAraNa mATe ja paramANunA parimANane yaNukanA parimANanuM A kAraNa manAtuM nathI ke caNakanA parimANane trasareNanA parimANanuM kAraNa manAtuM nathI. - tethI taNukanuM ane trasareNunuM parimANa e parimANajanya parimANa mAnI zakAya nahIM. A ja zaMkAkAra : jo caNaka ane trasareNanuM parimANa e parimANajanya parimANa nathI ja che to konAthI janya parimANa che ? ja naiyAyika : kyaNukanuM parimANa paramANukrayamAM rahelI hindu saMkhyAthI janya mAnavuM che joIe ane vyaNuka-trasareNunuM parimANa caNakamAM rahelI tritva saMkhyAthI janya mAnavuM che che. joIe. tritva e bahutva saMkhyA che, tethI tritva saMkhyAthI utpanna thayelA parimANane to ja mahatparimANa kahevAya che. Ama yaNuka ane caNakanuM parimANa dvitva-tritva saMkhyAthI janya hovAthI temane saMkhyAjanya parimANa kahevAya che. kArikAvalI : parimANaM ghaTAdau tu parimANajamucyate / pracayaH zithilAkhyo yaH saMyogastena janyate // 112 // parimANaM tUlakAdau nAzastvAzrayanAzataH / nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (25) che te ja che paNa
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai muktAvalI : parimANajanyaM parimANamudAharati-parimANaM ghaTAdAviti / ghaTAdiparimANaM kapAlAdiparimANajanyam / pracayajanyamudAhartuM pracayaM nirvakti-pracaya iti / parimANaM cAzrayanAzAdeva nazyatItyAha-nAza iti / * arthaatprimaannsyaiv| che muktAvalI : (2) parimANajanya parimANa : caNakanA parimANathI caturaNakanuM che parimANa utpanna thaI zake che, kemake caNakanuM mahatparimANa che ane tenAthI svasajAtIya che A mahatparimANa ja caturaNukanuM utpanna thAya che ane te caNaka-parimANathI utkRSTa arthAt ja mahattara hoya ja che, tethI caturaNuka vagerenA parimANane parimANathI janya mAnavAmAM koI ja che. Apatti nathI. te rIte karatAM karatAM kapAlikAnA parimANathI kapAlanuM parimANa ane A kapAlanA parimANathI ghaTanuM parimANa utpanna thAya che. tethI A badhA parimANane A parimANajanya parimANa kahevAya che. (3) pracayajanya parimANa : pracaya = zithIla evo je saMyoga. AvA zithIla A saMyogathI je parimANa utpanna thAya te pracayajanya parimANa kahevAya. rUnuM parimANa che pracayajanya kahevAya che, kemake tene pIMjavAthI teno saMyoga atyaMta zithila banI jAya che, ka ane tenAthI tenuM parimANa utpanna thAya che. che. A parimANa guNa potAnA Azrayano nAza thavAthI nAza pAme che ane jyAM sudhI ja potAnA Azrayano nAza thato nathI tyAM sudhI nAza pAmato nathI. muktAvalI : na cAvayavinAzaH kathaM parimANanAzakaH ? satyapyavayavini * tricaturAdiparamANuvizleSe tadupacaye vAvayavinaH pratyabhijJAne'pi parimANAntarasya pratyakSasiddhatvAditi vAcyam, paramANuvizleSe hi vyaNukasya * nAzo'vazyamabhyupeyastannAze ca tryaNukanAzaH, evaM krameNa mahAvayavino * nAzasyAvazyakatvAt / sati ca nAzake'nabhyupagamamAtreNa nAzasyApalapitu* mazakyatvAt / zarIrAdAvavayavopacaye'samavAyikAraNanAzasyAvazyakatvAda* vayavinAza AvazyakaH / mukatAvalI : zaMkAkAra : Azraya arthAt avayavIno nAza thavA mAtrathI tenA ja nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (258) che
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ ka je parimANano paNa nAza thAya che tevI tamArI vAta mAnI zakAya tema nathI, kAraNa ke jyAre A A ghaTa avayavI vidyamAna che tyAre temAMthI traNa-cAra paramANu kADhI laIe ke temAM traNache. cAra navA paramANu umerI daIe to ghaTanuM parimANa ochuM thatAM ke vadhAre thatAM ghaTanA che. - pUrva parimANano to nAza thayo ja, paraMtu te parimANano Azraya ghaTa haju vidyamAna na hovAthI te ghaTano to nAza thayo nathI ja. Ama AzrayanAza thayA vinA parimANanAza thato jovA maLavAthI tamArI vAtamAM vyatireka vyabhicAra Avyo. naiyAyika : nA, amArI vAtamAM vyatireka vyabhicAra che ja nahIM, kemake tyAM paNa A ghaTano nAza thayo ja che ane ghaTano nAza thavAthI ja parimANano nAza thayo che. je che traNa-cAra paramANuo kADhI lIdhA teno artha e thayo ke yaNukano nAza thayo. te che che yaNukano nAza thavAthI caNakano nAza thAya. ema karatAM karatAM kapAlano ane yAvat ghaTano che. nAza paNa thAya ja che ane tethI traNa-cAra paramANu vinAno navo ghaDo utpanna thAya che. A maka zaMkAkAra : paNa pUrve je ghaTa hato te ja ghaTa (traNa-cAra paramANu kADhI lIdhA pachI ja ja paNa) A che tevI pratyabhijJA to thAya ja che, tethI juno ghaTa nAza pAmIne navo ghaTa utpanna thayo che tema zI rIte mAnI zakAya ? naiyAyikaH juno ghaTa nAza pAmyo nathI ane navo ghaTa utpanna thayo nathI mATe "A te ja ghaTa che tevI pratyabhijJA thAya che tevuM mAnavAnI jarAya jarUra nathI, kemake pUrve jaNAvyA pramANe traNa-cAra paramANu dUra thatAM ja junA mahAvayavI ghaTano to nAza thaI e ja jAya che ane pachI traNa-cAra paramANu rahitano navo ghaDo utpanna thAya che. che. tyAra pachI paNa "A te ja ghaTa che' evI pratyabhijJA sAjAtyanA kAraNe thAya che. pUrvaghaTa ane nUtana ghaTamAM ghaNuM sAjAtya hovAthI ApaNane "A ghaTa paNa te ja ghaTa che che tevI bhrAnta pratyabhijJA thAya che. tethI ghaTarUpa mahAvayavIno nAza ApaNI najaramAM na Avato hovA mAtrathI ghaTano nAza thato ja nathI tevo apalApa karI zakAya nahIM. niyama che ke asamavAyikAraNa nAza pAmatAM kAryano paNa avazya nAza thAya ja. A mAM zarIra paNa khorAka khAvAthI vadhatuM ja jAya che tyAM paNa zarIranA asamavAdhikAraNa che avayavasaMyogano nAza thavAthI junA zarIrano nAza thAya che. jo tema na mAno to junuM che nAnuM zarIra nAza pAmyA vinA ja navuM moTuM zarIra zI rIte utpanna thaI zake ? ane A prastutamAM paNa traNa-cAra paramANu ochA karatAM kramazaH yaNukAdino nAza thatAM ja , nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 (25) ki
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ A ghaTanuM asamavAdhikAraNa kapAladrayasaMyoga nAza pAmyo. ane asamavAdhikAraNa-nAze A kAryano paNa nAza avazya thato hovAthI pUrvaghaTano nAza thayo che tema mAnavuM ja joIe. A che ane haju ghaTa to dekhAya che tethI mAnavuM ja joIe ke pUrvaghaTano nAza thayA pachI A A navo ghaTa utpanna thayo che jemAM pUrvaghaTanuM ghaNuM sAjAtya hovAthI ApaNane "A te ja - ghaTa che' tevI bhrAnta pratyabhijJA thAya che. A tethI parimANano nAza tenA Azraya evA avayavInA nAzathI thAya che tema siddha ja thAya che. ** muktAvalI : na ca paTAdyanAze'pi tantvantarasaMyogAtparimANAdhikyaM na OM syAditi vAcyam, tatrApi vemAdyabhighAtenA'samavAyikAraNatantusaMyoga* nAzAt paTanAzasyAvazyakatvAt / kiJca tantvantarasya tatpaTAvayavatve pUrvaM tatpaTa eva na syAt, tantvantararUpakAraNAbhAvAt, tantvantarasyAvayavatvAbhAve ca na tena parimANAdhikyaM saMyuktadravyAntaravat / tasmAttatra tantvantarasaMyoge sati pUrvaM / * paTanAzastataH paTAntarotpattirityavazyaM svIkAryam / avayavinaH pratyabhijJAnaM tu * * sAjAtyena dIpakalikAdivat / che. muktAvalI : zaMkAkAra : tamArA mate to parimANAzrayano nAza thAya to ja A ke parimANano nAza thAya, anyathA na ja thAya ane tethI jo paTAdino nAza thAya to e ja parimANAdhikya thAya ane paTAdino nAza na thAya to paTAdi-parimANAdhikya paNa na maka ja thAya. paraMtu have juo; eka Akho paTa che. tenI sAthe tattvantarano saMyoga karyo. have te ahIM paTano nAza to thayo ja nathI ane chatAM paTanuM parimANa vadhyuM che tevuM to spaSTa A rIte pratyakSa thAya ja che. tethI pUrva parimANano nAza thayo ane navuM parimANa utpanna kI thayuM. paraMtu tame to paTAdi-nAze ja parimANanAza mAno cho, jyAre ahIM to paTAdino nAza thayA vinA ja parimANano nAza thayo ane navA parimANanI utpatti thaI, mATe ja kara kAraNa na hovA chatAM kArya thavAthI vyatirekavyabhicAra Avyo. che naiyAyikaH nA, paTano nAza thavAthI ja pUrvaparimANano nAza thayo che. tethI kAraNa e e hAjara hovAthI ja kArya thayuM hovAthI vyatirekavyabhicAra che ja nahIM. jA ja che nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (260) che
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ paTa jyAre vaNavAnA mazIna upara che tyAre temAM navA taMtuo umeratAM te vemA(mazIna)no junA taMtuo upara dhakko lAgaze. tethI junA taMtuono saMyoga DhIlo thaze ane AgaLa dhakelAtA naSTa thaI jaze. paNa taMtusaMyoga to paTanuM asamavAyikAraNa che. ane asamavAyikAraNano nAza thatAM ja kAryano paNa nAza thaI jAya tevo niyama che. tethI taMtusaMyoganAza thatAM ja junA paTano paNa nAza thaI ja jaze ane pachI vemA dvArA navA taMtuo sAthe saMyoga thatAM navA paTanI utpatti thaze. Ama paTa nAza pAmavAthI ja paTanuM pUrvaparimANa nAza pAmyuM che ane navA paTanI utpatti thavAthI ja navuM moTuM parimANa utpanna thayuM che tema mAnavuM joIe. zaMkAkAra : AvI nAMkhI devA jevI vAta karavAthI kAMI ame nAnA bALaka nathI ke tamArI vAta mAnI laIe. zuM navA taMtuo umeravA mAtrathI mazIna junA taMtusaMyogano nAza karI deto haze ? nAnA chokarAone manAvavA jevI A vAta amane bilakula mAnya nathI. naiyAyika : sAruM, to pachI amAruM tamane kahevuM e che ke navA umerelA traNa-cAra taMtuo te paTanA ja avayavo che ke anya che ? (1) jo navA umerAtA taMtuo te paTanA ja avayavo che tema kaho to te traNacAra tattvantaranA saMyoga pUrve te paTane paTa ja nahIM kahI zakAya, kemake paTanA yAvat avayava taMtuonA saMyoga pUrve paTotpatti thAya ja nahIM. Ama tattvantaranA saMyoga pUrve paTa ja utpanna thayo na hovAthI parimANAdhikya thavAnI vAta ja zI rIte ghaTe ? (2) ane A Apatti dUra karavA kaho ke paTa to saMpUrNa utpanna thaI ja gayo che ane tyAra pachI tenA avayavo na hoya tevA anya tattvantaranuM joDANa karavAmAM Ave che, to tethI paNa te paTanA parimANanuM Adhikya saMbhavatuM nathI, kemake navA taMtuonA joDANathI to eka navo ja saMyukta paTa taiyAra thayo che, paNa pUrvano paTa to nAza pAmI gayo che. Ama tyAM navA taMtuonuM joDANa thatAM pUrvapaTa nAza pAmI gayo hovAthI pUrvaparimANa nAza pAmIne navuM parimANa utpanna thayuM hoya to temAM amane koI ja Apatti nathI. navA taMtuono saMyoga thavA chatAM paNa 'A te ja paTa che' tevI je pratyabhijJA thAya che te to sAjAtyanA kAraNe utpanna thayelI hovAthI bhrAnta che. jema rAtre dIpaka saLagAvIne sUI janArane be kalAka pachI UThatA paNa te dIpakanI jvALA e pramANe ja saLagatI dekhAtAM 'A te ja vALA che' 'meya TrIpatiA' evI bhrAnti thAya ja che, paNa hakIkatamAM to te be kalAka daramyAna dIpakanI aneka javALAo badalAI gaI che, nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (261)
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ che paNa te javALAomAM khUba ja sAjAtya hovAthI AvI bhrAnti thAya che tema ahIM paNa ja sAjAtya hovAthI "A te ja paTa che' tevI bhrAnta pratyabhijJA thAya che. * muktAvalI : na ca pUrvatantava eva tantvantarasahakArAtpUrvapaTe satyeva paTAntara-* mArabhantAmiti vAcyam, mUrtayoH samAnadezatAvirodhAt tatra paTadvayAsambhavAt, ekadA nAnAdravyasya tatropalambhasya bAdhitatvAcca / tasmAtpUrvasya dravyasya pratibandhakasya vinAze dravyAntarotpattirityasyAvazyamabhyupeyatvAt // - muktAvalI zaMkAkAra : pUrvapaTano nAza thAya che ane tanvantarathI navo paTa utpanna thAya che tenA badale ame kahIzuM ke pUrvanA taMtuo ja anya taMtuonA sahakArathI pUrvanA ka paTamAM ja paTAntarano AraMbha kare che ane tethI pUrvapaTano nAza thato ja nathI. Ama pUrvapaTano nAza thayA vinA ja parimANAdhikya thavAthI AzrayanAza vinA ja parimANa- ja nAza thavAnI Apatti Ave che. ja naiyAyika : pUrvanA taMtuo ja navA taMtuonI sahAyathI pUrvapaTamAM ja navo paTa na utpanna kare che ane tethI juno paTa nAza pAmyA vinA ja tenAmAM navo paTa utpanna thAya che. che tevI tamArI vAta mAnI zakAya tema nathI, kAraNa ke mUrta vastuo samAna dezamAM sAthe ja rahI zakatI nathI tevo niyama che. jyAM bhUtalamAM ghaTa paDyo che tyAM paTa rahI zakato ja nathI ane jyAM paTa che tyAM ja ghaTa rahI zakato nathI. Ama eka ja dezamAM be mUrti che vastuo sAthe rahI zakatI na hovAthI jyAM juno paTa hAjara che tyAM ja navo paTa paNa A na utpanna thaI zake nahIM, kemake baMne paTo mUrta dravyo che. teo eka sthAne sAthe rahI zake che ja nahIM. pUrvapaTano nAza thayA pachI ja te taMtuomAM navo paTa utpanna thaI zake paNa te pUrve to utpanna na ja thAya. ja je tattvadhikaraNamAM eka paTa che te adhikaraNamAM ja navo moTo paTa utpanna thaI zake che nahi. eka sthAne aneka dravyano eka ja kALe upalaMbha bAdhita bane che mATe pUrvano paTa che je paTAntarotpattimAM pratibaMdhaka che teno nAza thayA pachI ja paTAntarotpatti thaI zake, che paNa te pUrve paTAntarotpatti thaI zake nahIM. Ama pUrvapaTano nAza thavAthI ja pUrvaparimANano nAza thayo hovAthI AzrayanAzathI A ja parimANanAza thAya che te vAta siddha thAya che. nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (202) e ja che
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ je . pRthasva-nirUpaNa ja kArikAvalI : saMkhyAvattu pRthaktvaM syAtpRthakpratyayakAraNam // 113 // anyonyAbhAvato nAsya caritArthatvamiSyate / asmAtpRthagidaM neti pratItirhi vilakSaNA // 114 // , muktAvalI : pRthaktvaM nirUpayati - saMkhyAvaditi / pRthakpratyayAsAdhAraNaM kAraNaM pRthaktvam / tannityatAdikaM saMkhyAvat / tathAhi-nityeSvekatvaM nityam, anityeSvanityam / anityamekatvamAzrayadvitIyakSaNe cotpadyate, AzrayanAzAt * * nazyati, tathaikapRthaktvamapi, dvitvAdivacca dvipRthktvaadikmpiityrthH| muktAvalI : (7) pRthakatva-nirUpaNa : 'A AnAthI pRthapha (bhinna) che tevA che pratyayanuM (jJAnanuM) je asAdhAraNa kAraNa che te pRthakva che. AkAzAdimAM ativyApti che nivAravA asAdhAraNa padanuM upAdAna karyuM che. nitya dravyomAM raheluM pRthaphatva nitya che ane anitya dravyomAM raheluM pRthaphatva anitya che. anitya pRthaphatva tenA AzrayanI utpatti thayA pachInI kSaNe potAnA AzrayamAM ja ja utpanna thAya che, kemake prathama kSaNe to tamAma avayavI dravyo nirguNa ane niSkriya hoya che ja che. tethI utpattinI uttarakSaNamAM tenAmAM pRthakatva guNanI utpatti thAya che. ane A ja Azrayano nAza thavAthI pRthakva guNano paNa nAza thAya che, arthAt AzrayarUpa avayavI che e dravyanA nAzanI uttarakSaNe pRthatvano nAza thAya che. che dvivAdi saMkhyAnI jema dvipRthaphalvAdi jANavA. ekapRthakRtva paNa dvivAdinI jema dviSTa che. be ghaDA paDyA hoya to tyAM eka ghaTanuM che bIjA ghaTa sAthe ekapRthaphatva che, arthAt ekapratiyogikekAnuyogikapRthakta che. che. e ja rIte dvipRthakatvAdi paNa dviSTha che. traNa ghaDA paDyA hoya tyAM eka ghaDAnuM bAkInA be ghaDA sAthe dvipRthaphatva che, arthAt ekapratiyogikalyanuyogikapRthakta che. ekapRthakatva : A eka vastu AnAthI pRthapha che. DhipRthakatva : A be vastuo AnAthI pRthak che. * muktAvalI : nanvayamasmAt pRthagityAdAvanyonyAbhAvo bhAsate tatkathaM . 0 nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 (263) koi na zake che
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRthaktvaM guNAntaraM svIkriyate ? na cAstu pRthaktvaM na tvanyonyAbhAva iti vAcyam, rUpaM na ghaTa iti pratItyanApatteH / na hi rUpe ghaTAvadhikaM pRthaktvaM *guNAntaramasti na vA ghaTe ghaTAvadhikaM pRthaktvamasti yena paramparAsambandhaH * kalpyeta ityata Aha-asmAditi / mane muktAvalI: zaMkAkAra : 'mayaM mA pRtha' arthAt "paTapaTA pRthakSu' AvI che che je pratIti thAya che te sAthe mata na, arthAt para na paDe evI je anyonyAbhAvanI che che je pratIti thAya che tenAthI jarAya bhinna jaNAtI nathI. Ama pRthaphatvanI ane A ke anyonyAbhAvanI pratIti samAna hovAthI tamAre pRthaphatva nAmanA navA guNane A mAnavAnI jarUra nathI. je anyonyAbhAvanI pratIti che. te ja pRthatvanI pratIti che ja che ane je pRthakRtvanI pratIti che te ja anyonyAbhAvanI pratIti che. tethI navA pRthakRtva nAmanA guNa-padArthane mAnIne gaurava karavAnI jarUra nathI. tema chatAM paNa jo tamAre pRthaphatva nAmanA bhinna guNapadArthane mAnavo ja hoya to anyonyAbhAvane mAnavAnI ja ja jarUra nathI, kemake anyonyAbhAvanuM kArya pRthaphatva guNa dvArA ja thaI jaze. tethI bemAMthI eka kI koIpaNa eka padArthane mAnavo joIe. ja anya zaMkAkAra : jo pRthaphatvathI anyonyAbhAvane bhinna nahIM mAno to rUpa na laTa e evI je pratIti vAstavika rIte thAya che te anupapana thaI javAnI Apatti Avaze. rUpa e ghaTathI pRthapha nathI. jo pRthapha hota to ja tame anyonyAbhAva laI zakata. paNa have to pRthaphatva na hovA chatAM ya rU na ghaTa evI anyonyAbhAvanI pratIti to thAya ja che. tethI anyonyAbhAvane ja pRthakatva rUpa mAnI zakAya nahIM. A vaLI gut TUInIvAra niyamathI rUpa e guNa hovAthI temAM pRthaphatva guNa rahI ja zake nahIM. Ama ghaTapratiyogika pRthaphatvavat rU5 na banI zakatuM hovAthI ahIM A ghaTapratiyogikabhedavad rUpa mAnavuM paDaze. bheda = anyonyAbhAva. rUpamAM ghaTapratiyogikabheda rahI zakaze paNa ghaTapratiyogika pRthaphatva rahI zakaze nahIM. zaMkAkAra : jema ghaTamAM rUpa ane sparza baMne rahe ja che ane tethI samAnAdhikaraNa che. - ghaTamAM ghaTIya sparza ane ghaTIya rUpa rahetA hovAthI sAmAnAdhikaraNya saMbaMdhathI ghaTIya che rUpamAM ghaTIya sparza paNa rahe ja che te rIte sAmAnAdhikaraNya saMbaMdhathI ghaTapratiyogika pRthaphatva paNa ghaTIya rUpamAM zA mATe na rahI zake ? Ama ghaTarUpamAM sAmAnAdhikaraNya # # nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (24) jo ja che
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ ka ja saMbaMdhathI pRthakRtva rahI javAthI rU na paDe evI sat pratipatti upapanna thaI ja jaze, je che tethI bhinna evA anyonyAbhAvane mAnavAnI jarUra nahIM rahe. ja naiyAyika : paNa ame pUrve jaNAvyuM tema guNamAM to guNa kadApi rahe ja nahIM ane A tethI sAmAnAdhikaraNya rUpa paraMparAsaMbaMdha zodhavAnI jarUra ja nathI. jo sIdho saMbaMdhathI A ja pRthakatva rUpamAM rahe to ja te pRthaphatvathI pa ra paTa: evI buddhi thaI zake, paNa e paraMparAsaMbaMdhathI rUpamAM rahelA pRthaphatvathI tevI buddhi thAya nahIM. zaMkAkAra : cAlo tyAre, bhale ghaTanA rUpamAM paraMparAsaMbaMdhathI rahelA pRthaphatvathI rUpa che ra paTa: buddhi na thatI hoya, paNa ghaTamAM to sIdhA saMbaMdhathI = samavAyena pRthaphatva rahe che e ja che ne? te ghaTAvadhika pRthakutvathI (jenAthI pRthapha hoya te avadhika kahevAya) rUpa ra aa ghaTa evI pratIti upapanna thaI ja jaze. naiyAyika: jo ghaTamAM tame ghaTAvadhika pRthaphatva mAno to rUpamAM paNa tamAre pRthaphatva - mAnavuM ja paDaze, kemake pRthaphatva Dhii che. te to anuyogI, pratiyogI baMnemAM rahe che ane che ane tethI tamAre pharI guNa(rUpa)mAM anya guNa pRthaphatvane mAnavAnI Apatti Avaze. jo che paNa guNamAM to guNa rahI zakatA ja nathI tethI rUpa ghaTa evI pratIti pRthakatva guNathI ja to zI rIte thaI zake? tethI te pratIti mATe tamAre anyonyAbhAvane pRthaphatvathI bhinna che. ja mAnavo ja paDaze. paNa zaMkAkAra : paNa guNamAM guNa na rahe tevI vAta paNa ame mAnatA nathI, tethI ja A anyonyAbhAvane mAnavo nahIM paDe. ja naiyAyika guNamAM guNa raheto ja nathI te vAta saune vidita che. chatAM tamArI tevo che khoTo durAgraha ja hoya to ame pUchIe chIe ke ghaTamAM ghaTAvadhika pRthakatva ja zI rIte e raheze ? svamAM svano bheda kadApi rahI zake nahIM. ghaTapratiyogika pRthakatva arthAt ja je ghaTapratiyogikanuM bhinnatva paTa, maTha vageremAM rahI zake paNa ghaTamAM zI rIte rahI zake? che jenAthI pRthatva che te ja pAcho avadhimAna paNa zI rIte banI zake ? che tethI pRthaphatvathI rUpa na baTa evI pratIti thaI zakatI ja nathI. paNa hakIkatamAM to rUpa paTa: e to satyatIti che. tethI A satratIti jenAthI thAya che te ja anyonyAbhAvane mAnavo joIe. TUMkamAM, pRthakatva guNa mAtrane mAnavAthI anyonyAbhAvathI thatI rUpa ra paTa ja pratIti anupapanna thaI javAnI Apatti Ave che, tethI pRthaphatva guNathI bhinna che e ja che ja nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (25) che ke A ja che
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ evA anyonyAbhAvane mAnavo ja joIe. tethI anyonyAbhAva ane pRtha bhinna padArtha che tema siddha thAya che. muktAvalI : nanu zabdavailakSaNyameva na tvarthavailakSaNyamiti cet ? na, vinArthabhedaM ghaTAtpRthagitivad ghaTo na paTa ityatrApi paJcamIprasaGgAt / tasmAdyadarthayoge paJcamI so'rtho naJarthAnyonyAbhAvato bhinno guNAntaraM kalpyata iti // muktAvalI : zaMkAkAra : are, A to zabdonI vilakSaNatA che paNa arthamAM to koI ja vilakSaNatA nathI. 'ghaTa paTathI judo che, ane ghaTa paTa nathI' 'ghaTa: paTAt pRtha ane ghaTo na paTa:' te be vAkyomAM mAtra zabdo ja judA judA che paNa baMnenuM kahevAnuM tAtparya to e ja che ke ghaTa ane paTa eka nathI. Ama baMnenA artha samAna hovAthI pRthanI pratIti ane anyonyAbhAvanI pratItine judI judI mAnavAnI jarUra nathI. tethI pRtha ane anyonyAbhAvane bhinna padArtho mAnavAnA badale eka ja mAnavA joIe. naiyAyika : mAtra zabdavailakSaNya nahIM paNa arthavailakSaNya paNa ahIM che ja. jo arthavailakSaNya paNa ahIM na hota to 'ayaM : asmAt pan pRtha' sthaLamAM paTane paMcamI vibhakti thAya che ane 'anya ghaTaH po na' sthaLe paTane prathamA vibhakti thAya che tenuM zuM kAraNa ? jo baMne arthathI vilakSaNa na hota to ayaM 58: paDhe na sthAne paNa 'ayaM ghaTa: pAt na' kahevA dvArA paTane paNa paMcamI vibhakti karavAnI Apatti Avaze. paNa tevuM to thatuM ja nathI. 'paTo na paTaH ' mAM prathamA vibhakti ja thAya che paNa paMcamI thatI nathI te jaNAve ane anyonyAbhAva bhinna ja che. che ke pRtha tethI jenA arthanA yogamAM paMcamI vibhakti thatI hoya tene nag anyonyAbhAvanA arthathI bhinna mAnavuM joIe, kemake nam ke anyonyAbhAvanA arthamAM to prathamA vibhakti ja thAya che. tethI jenA arthanA yogamAM paMcamI vibhakti thAya che tene anyonyAbhAvathI bhinna pRtha Ama siddha thAya che ke anyonyAbhAva ane pRtha padArtho che. mAnavuM joIe . baMne ekabIjAthI bhinna nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-1 0 (66)
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMyoga-ni35E ***** kArikAvalI : aprAptayostu yA prAptiH saiva saMyoga IritaH / kIrtitastrividhastveSa Adyo'nyatarakarmajaH // 115 // tathobhayakriyAjanyo bhavetsaMyogajo'paraH / AdimaH zyenazailAdisaMyogaH parikIrtitaH // 116 // meSayoH sannipAto yaH sa dvitIya udAhRtaH / kapAlatarusaMyogAtsaMyogastarukumbhayoH // 117 // tRtIyaH syAtkarmajo'pi dvidhaiva parikIrtitaH / abhighAto nodanaM ca zabdaheturihAdimaH // 118 // zabdAheturdvitIyaH syAt muktAvalI : saMyogaM nirUpayati-aprAptayoriti / taM vibhajate-kIrtita iti / * eSaH= saMyogaH / sannipAtaH saMyogaH / dvitIyaH ubhayakarmajaH / tRtIya iti / * saMyogajasaMyoga ityarthaH / tRtIyaH syAditi pUrveNA'nvitam / AdimaH= * abhighaatH| dvitIyo nodanAkhyaH saMyoga iti / * mutavalI : (8) saMyoga-ni3598 : prApta vastunI prApti te saMyoga vAya. * saMyoga se dravyano 4 choya che. 'dravyadravyayoH saMyoga iti niyamAt / ' mA sNyo| gue| dviSTha hoya che. san = BiAL saMyoga anyatara karmaja (zyenazailAdisaMyogaH) ubhaya spandajanya (meSayoH saMyogaH) saMyogajanya (kapAla-tarusaMyogAt kuMbhatarusaMyogaH) karmaja abhighAta nodana (zahara) (zahADetu) nyAyasiddhAntabhutAvalI lAga-2 . (27)****** *
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMyoga traNa prakArano che : ja (1) anyatarakarmaja saMyoga : be vastumAMthI koIpaNa eka vastumAM karma utpanna thavAthI je be vastuno saMyoga thAya te anyatarakarmaja (janya) saMyoga kahevAya. parvata to e A sthira che. pakSI UDatuM UDatuM AvIne parvata upara bese to te parvata ane pakSIno saMyoga anyatarakamaja saMyoga kahevAya, kemake mAtra pakSImAM ja karma che. (2) ubhayakarmaja saMyoga : baMne vastumAM karma utpanna thavAthI je saMyoga thAya te che ubhayakarmaja saMyoga kahevAya. be pADA sAmasAmA athaDAya to tyAM baMnemAM karma hovAthI ja che temano thayelo saMyoga ubhayakarmaja saMyoga kahevAya. (3) saMyogajanya saMyoga : vRkSa sAthe ghaTanA avayava kapAlayano anyatarakamaja A saMyoga thAya che. paNa te vRkSa-kapAlano saMyoga thatAM ja vRkSa-ghaTano paNa saMyoga thaI jAya che che. A vRkSa-ghaTano je saMyoga che te saMyogajanya saMyoga che, kemake kapAla-vRkSano saMyoga ja e vRkSa-ghaTanA saMyoganuM kAraNa che. - anyatarakarmaka ane ubhayakarmaja saMyogo karmathI janya saMyogo che. temAM je saMyoga thatAM zabdanI utpatti thAya che te zabdanA kAraNarUpa saMyogane "abhighAta' kahevAya che che ane je saMyoga thatAM zabdanI utpatti thatI nathI te zabdanA akAraNa saMyogane "nodana" no ko saMyoga kahevAya che. che. nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (28) i
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ ********** vibhAga-ni35******** kArikAvalI : vibhAgo'pi tridhA bhavet / ekakarmodbhavastvAdyo dvayakarmodbhavo'paraH // 119 // vibhAgajastRtIyaH syAttRtIyo'pi dvidhA bhavet / hetumAtravibhAgottho hetvahetuvibhAgajaH // 120 // muktAvalI : vibhaktapratyayAsAdhAraNaM kAraNaM vibhAgaM nirUpayati-vibhAga * iti / ekakarmeti / tadudAharaNaM tu zyenazailavibhAgAdikaM pUrvavad bodhyam / tRtIyo'pi vibhAgajavibhAga: kAraNamAtravibhAgajanyaH kAraNAkAraNavibhAgajanyazceti dvividhaH / AdyastAvadyatra kapAle karma, tataH kapAla* dvayavibhAgaH, tato ghaTArambhakasaMyoganAzaH, tato ghaTanAzaH, tatastenaiva kapAlavibhAgena sakarmaNaH kapAlasyAkAzavibhAgo janyate, tata AkAzasaMyoganAzaH, tata uttaradezasaMyogaH, tataH karmanAza iti / bhutAlI : () vibha-ni359: 'bhA bhAnAthI vimati che' tavo pratyaya ja thAya che tenuM kAraNa vibhAga che. A vibhAga traNa prakArano che : (1) ekakarmobhava ** (2) yauna mana (3) vimAnya vimA. vibhAga vibhAgajanyavibhAga ekakarmaja * (zyenazailayoH) yakarmaja (meSayoH) hetu mAtra vibhAga- hetahetu vibhAgajanyavibhAga janya vibhAga (kapAla-AkAzayoH) (zarIravRkSayoH) * (1) ekakarmaja vibhAga : parvata uparathI pakSI UDI jatAM parvata ane pakSIno je te vibhAga thayo te ekakarmaja vibhAga kahevAya, kemake mAtra pakSImAM ja karma che paNa parvatamAM ****** nyAyasiddhAntamutApalI lAga-2 . (2se******
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ A karma nathI. . (2) vayakarmaka vibhAga : be pADA athaDAIne chUTA paDe tyAre temano thayelo vibhAga yakarmajanya kahevAya, kemake baMne pADAmAM karma utpanna thavAthI A vibhAga utpanna thayo (3) vibhAgajanya vibhAga : pATa upara pustaka che ane pustaka upara hAtha che. have A che jayAre pustaka uparathI hAthane uThAvI levAmAM Ave tyAre pustaka ane hAthano je vibhAga thayo te ekakarmaja vibhAga kahevAya, kemake hAthamAM karma utpanna thavAthI A vibhAga . che utpanna thayo che. paraMtu A vibhAga thatAM ja hAtha ane pATano paNa vibhAga thaI jAya che che che. te vibhAga utpanna thavAnuM kAraNa hAtha ane pustakano vibhAga che, tethI hAtha ane che pATano thayelo A vibhAga vibhAgajanya vibhAga kahevAya. ja A vibhAgajanya vibhAga be prakArano che : (i) kAraNamAtra vibhAgajanya vibhAga che che ane (ii) kAraNakAraNa vibhAgajanya vibhAga. (i) kAraNa mAtra vibhAgajanya vibhAga H be kAraNono (kapAlono) vibhAga thavAthI teno AkAza sAtheno je vibhAga thAya che kAraNa mAtra vibhAgajanya vibhAga kahevAya che. A ghaTanA be kapAlano vibhAga thayA pachI te vibhAga vaDe kapAlano AkAza-pradezo sAthe je vibhAga thAya che te hetumAtra vibhAgajanya vibhAga kahevAya che, kemake ghaTanA che che kAraNa kapAlono vibhAga thavAthI A vibhAga utpanna thayo che. prathama kSaNe : kapAlamAM karma utpanna thayuM. bIjI kSaNe : tenAthI eka kapAlamAM bIjA kapAlano vibhAga thayo. trIjI kSaNe : pUrvasaMyogano-kapAlalayasaMyogano-nAza thayo. cothI kSaNe : kapAladrayasaMyoganAze ghaTanAza thayo. pAMcamI kSaNe : karmayukta kapAlano AkAzathI vibhAga (vibhAgajanya vibhAga). chaThThI kSaNe : karmayukta kapAlano AkAza sAtheno saMyoga nAza thayo. sAtamI kSaNe : karmayukta kapAlano uttaradezasaMyoga thayo AThamI kSaNe : kapAlamAM karmano nAza. ahIM pAMcamI kSaNe kapAlano AkAzapradezathI je vibhAga thAya che te bIjI kSaNe utpanna thayelA kapAlayanA vibhAgathI janya che tethI te kAraNamAtra vibhAgajanya vibhAga kahevAya che. i vyAcasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (200) i
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktAvalI : na ca tena karmaNaiva kathaM dezAntaravibhAgo na janyata iti vAcyam, ekasya karmaNa ArambhakasaMyogapratidvandvivibhAgajanakatvasyAnArambhakasaMyogapratidvandvivibhAgajanakatvasya ca virodhAt / anyathA vikasatkamalakuDmalabhaGgaprasaGgAt / tasmAdyadIdamanArambhakasaMyogapratidvandvivibhAgaM janayettadArambhakasaMyogapratidvandvivibhAgaM na janayet / muktAvalI : zaMkAkAra : kapAlanA vibhAgathI kapAla-AkAzano vibhAga thAya che tema zA mATe kaho cho ? kapAlamAM utpanna thayelI kriyAthI ja AkAza-kapAlavibhAga thAya che tema mAno ne ? kemake tema mAnavAthI anyatara karmajanya vibhAga mAnelo hovAthI vibhAgajanya vibhAga nAmanA trIjA prakAranA vibhAgane mAnavAnuM gaurava karavuM nahIM paDe. naiyAyika : nA, te rIte karmane kapAla-AkAzanA vibhAgano hetu mAnI zakAya nahIM, kemake kapAlamAM utpanna thayelI kriyAthI je vibhAga utpanna thAya che te ghaTa dravyanA AraMbhaka kapAlahrayasaMyogano virodhI che, kemake A vibhAga kapAladvayanA saMyogano nAza karIne ghaTano nAza kare che, arthAt kapAlamAM je karma utpanna thayuM che te avayavano je saMyoga che tenA virodhI evA vibhAganuM janaka = utpAdaka che. tethI te kriyA dravyanA anAraMbhaka saMyoga kapAla-AkAzasaMyogavirodhI vibhAganI janaka banI zake nahIM. = bIjI rIte kahIe to je kriyA anAraMbhaka saMyogavirodhI vibhAganI janaka hoya te ja kriyA AraMbhaka saMyogavirodhI vibhAganI janaka na ja bane. tethI kapAlamAM utpanna thayelA karmathI kapAla-AkAzano vibhAga mAnI zakAya nahIM. paNa kapAla-AkAzano paNa vibhAga to thayo ja che, tethI pUrve thayelA kapAladvayanA vibhAge A vibhAgane utpanna karyo che tema mAnavuM ja paDe. tethI kapAlanA vibhAgathI janya kapAla-AkAza vibhAga che tema kahyuM che. zaMkAkAra : dravya-AraMbhaka saMyogavirodhI vibhAga-janaka karma dravya-anAraMbhaka saMyoga-virodhI vibhAga-janaka na ja banI zake tevo tamAro niyama zI rIte mAnI zakAya? :: naiyAyika : jo uparokta niyama na mAno to vikaselA kamaLanI kaLIonA vikAsa sAthe ja teno bhaMga thaI javAnI Apatti Ave. juo; sUryano udaya thatAMnI sAthe nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (271)
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ ja ane bIDAyelI - paraspara saMyukta thayelI-kaLI khIle che, arthAt je AkAzapradezamAM kaLIono agra bhAga bIDAyelo che tyAMthI te badhAno vibhAga thAya che. A vibhAga dala (kamaLanI para pAMdaDIonA agrabhAgo) ane AkAzapradezono che, tethI te anAraMbhaka saMyogavirodhI che. A vibhAga che. A vibhAganI janaka je sUryanA prakAzane prApta karAvanArI kriyA che te ja A kriyAne jo AraMbhaka dala avayava saMyogavirodhI vibhAgajanaka kahIe to dalonA avayavono paraspara je saMyoga che teno virodhI vibhAga paNa te kriyA utpanna kare, eTale ke ke tarata ja dalAvayavasaMyoga naSTa thaI jAya ane tethI badhI kaLIo nIce tUTI paDe. Ama to ka vikAsa pAmatAM kamaLanI kaLIonA bhaMgano prasaMga AvI jAya. tethI AraMbhaka saMyoga virodhI vibhAgajanaka karma anAraMbhaka saMyogavirodhI vibhAga-janaka hoI zake nahIM tevo ja niyama mAnavo ja joIe. ane tethI prastutamAM paNa kapAladrayasaMyogavirodhI vibhAganI che janaka kriyA kapAla-AkAzasaMyoga rUpa anAraMbhaka saMyogavirodhI vibhAganI janaka banI che ja zake nahIM. tethI kapAla-AkAzano vibhAga kapAla-vibhAgathI janya ja mAnavo joIe. jo muktAvalI : na ca kAraNavibhAgenaiva dravyanAzAt pUrvaM kuto dezAntaravibhAgo * na janyata iti vAcyam, ArambhakasaMyogapratidvandvivibhAgavato'vayavasya sati ra dravye dezAntaravibhAgA'sambhavAt / che muktAvalI : zaMkAkAra : vibhAga (kapAlasaMyoga-virodhI) vaDe (kapAla-AkAza) che vibhAga utpanna thAya che tema mAnI paNa laIe, paraMtu te vibhAgajanya vibhAga dravyano che nAza thayA pUrve kema na thAya ? naiyAyika : jyAM sudhI dravya vidyamAna hoya tyAM sudhI AraMbhaka dravyasaMyoga-virodhI vibhAgavALA avayavono dezAntara vibhAga thaI zake nahIM. tethI ahIM paNa AraMbhaka dravyasaMyoga-virodhI vibhAgavALA kapAlano dezAntara (AkAza) sAthe vibhAga (kapAlAkAza vibhAga) thaI zake nahIM, tethI dravyanAza pUrve na mAnatAM dravyanAza pachInI kSaNe vibhAgajanya vibhAga mAnyo che. * muktAvalI : dvitIyastAvadyatra hastakriyayA hastataruvibhAgastataH zarIre'pi vibhaktapratyayo bhavati, tatra ca zarIrataruvibhAge hastakriyA na kAraNaM, * vyadhikaraNatvAt / zarIre tu kriyA nAstyeva, avayavikarmaNo yAvada A ja che je te nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 (202) ka ja che
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ vayavakarmaniyatatvAt / atastatra kAraNAkAraNavibhAgena kAryAkAryavibhAgo janyata iti / ata eva vibhAgo guNAntaraM, anyathA zarIre vibhaktapratyayo na * syAt / ataH saMyoganAzena vibhAgo nAnyathAsiddho bhavati // muktAvalI : (ii) vahetu (kAraNakAraNa) vibhAgajanya vibhAga : kAraNa ane te ki akAraNano vibhAga thavAthI kArya-anAryano je vibhAga thAya te hetvahetu vibhAga . ja kahevAya. vRkSa ane hastano saMyoga hovAthI vRkSa ane zarIrano paNa saMyogajanya saMyoga ja che. have hastamAM kriyA thaI, tethI zarIranA kAraNa evA hastano zarIranA akAraNa evA che nuM vRkSa sAthe vibhAga thayo, tethI te kAraNakAraNa vibhAga thayo. paNa hAtha ane vRkSano che che vibhAga thatAM ja zarIra ane vRkSano paNa vibhAga thaI ja gayo che. A zarIra ane A ivRkSano vibhAga thavAmAM hAtha ane vRkSano vibhAga kAraNa che, arthAt hAtha ane vRkSanA che vibhAgarUpa kAraNakAraNa vibhAgathI janya zarIra ane vRkSano vibhAga che. zarIra e che ke hAthanuM kArya che paNa vRkSa e akArya che, tethI kAryAkArya vibhAga thayo. Ama vRkSa zarIrano je vibhAga thayo te kAraNakAraNa vibhAgathI janya kAryakArya vibhAga thayo kahevAya. A zarIra-vRkSano vibhAga karmajanya na kahevAya, kemake karma to hAthamAM che paNa vRkSa nI jo ke zarIra, bemAMthI koInAmAM nathI, arthAt hastamAM rahelI kriyA vyadhikaraNa che, tevI ja - hastakriyAthI hastano anya koI sAthe vibhAga thaI zake paNa zarIra-vRkSano vibhAga to che na ja thAya. che zaMkAkAra : hAtha e zarIrano ja avayava che ne ? tethI jo hAthamAM karma che to je zarIramAM paNa karma che ja. ane tethI zarIramAM rahelA karmathI zarIrano vRkSa sAthe vibhAga ithayo hovAthI te karmajanya vibhAga kahevAya paNa vibhAgajanya vibhAga zI rIte kahevAya ? ja naiyAyika : avayavInA tamAma avayavomAM kriyA thAya to ja avayavImAM kriyA thaI ja kahevAya, paNa ekAda avayavanI kriyAthI avayavImAM kriyA manAya nahIM. tethI hAthamAM ja A kriyA hovA mAtrathI avayavI zarIramAM kriyA manAtI na hovAthI vRkSa-zarIrano vibhAga ja karmajanya mAnI zakAya nahIM paNa hasta-vRkSanA vibhAgathI janya ja manAya. te have A rIte vibhAgathI janya vibhAga siddha thayo tethI vibhAga nAmanA ja guNAntaranI paNa siddhi thaI gaI. keTalAka kahe che ke "vibhAga nAmano koI bhinna guNa A che che ja nahIM, saMyoganAza te ja vibhAga che. Ama saMyoganAzane vibhAga mAnI levAthI che ja che e ja ja nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (23) ja
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ ni eka vadhAre guNAntara mAnavAnuM gaurava maTI jAya che. paNa have vibhAgajanya vibhAga mAM A siddha thavAthI vibhAganI anya guNa tarIke siddhi thaI jAya che. saMyoganAzane vibhAga mAnazo to vibhAganAzane saMyoga kema nahi manAya ? tethI ja A vinigamanA-viraha Avato hovAthI saMyoga-vibhAga baMnene judA judA guNo mAnavA na joIe. tathA chokarA laDatAM hoya tyAre mammI tene chUTA pADe te vakhate baMnenA saMyogano A nAza thayo tevI pratIti thatI nathI paNa be chUTA paDyA tevI ja pratIti thAya che. Ama je vibhakta pratIti che tenA baLe paNa vibhAgane atirikta guNa mAnavo joIe. A zarIra-vRkSano vibhAga thayo tyAre zarIramAM to kriyA che ja nahIM. ane jo kriyA che je nathI to saMyoga paNa nathI ja ane tethI saMyogano nAza paNa nathI. have jo saMyoganAzane che e ja vibhAga kahevAmAM Ave to ahIM zarIra-vRkSano saMyoganAza ja na hovAthI zarIravRkSano vibhAga thayo che tevuM kahevAya ja zI rIte ? paNa zarIra-vRkSano vibhAga thayo che che tevuM kahevAya to che ja. mATe saMyoganAzane vibhAga kahI zakAya nahIM. tethI zarIraA vRkSano vibhAga thayo che tevuM je kahevAya che te vibhAgane tamAre guNAntara mAnavo ja che ja joIe. Ama saMyoganAzathI vibhAga anyathAsiddha thato nathI paNa vibhAga e bhinna guNa te nyAyasiddhAntayuktAvalI bhAga-2 0 (204) ji ja A ja
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ paratvAparatva-nirUpaNa kArikAvalI : paratvaM cAparatvaM ca dvividhaM parikIrtitam / daizikaM kAlikaM cApi mUrtta eva tu daizikam // 121 // paratvaM mUrtasaMyogabhUyastvajJAnato bhavet / aparatvaM tadalpatvabuddhitaH syAditIritam // 122 // tayorasamavAyI tu diksaMyogastadAzraye / divAkaraparispandabhUyastvajJAnato bhavet // 123 // paratvamaparatvaM tu tadIyAlpatvabuddhitaH / atra tvasamavAyI syAtsaMyogaH kAlapiNDayoH // 124 // apekSAbuddhinAzena nAzasteSAM nirUpitaH / muktAvalI : parAparavyavahAranimitte paratvAparatve nirUpayati-paratvamaparatvaM ceti / daizikamiti / daizikaparatvaM bahutaramUrtasaMyogAntaritatvajJAnAdutpadyate, evaM tadalpIyastvajJAnAdaparatvamutpadyate / atrAvadhitvArthaM paJcamyapekSA, yathA pATaliputrAt kAzImapekSya prayAgaH paraH, pATaliputrAt kurukSetramapekSya prayAgo'para iti / tayoH daizikaparatvAparatvayoH / asamavAyI = asamavAyikAraNam / tadAzraye= daizikaparatvAparatvAzraye / divAkareti / atra paratvamaparatvaM ca kAlikaM grAhyam / yasya sUryaparispandApekSayA yasya sUryaparispando'dhikaH sa jyeSThaH, yasya nyUnaH sa kaniSThaH / kAlikaparatvAparatve janyadravye eva / atra=kAlikaparatvAparatvayoH / teSAM = kAlikadaizikaparatvAparatvAnAm / bhutAvasI : ( 10-11 ) paratvAparatva-ni3pA : para jane aparano ke vyavahAra thAya che tenuM asAdhAraNa kAraNa paratva ane aparatva guNa che. te be prakAranA che : vaizika khane asiDa. daizika paratvAparatva : mUrta vastuomAM ja daizika paratvAparatva ghaTI zake che. mUrtasaMyoganA bhUyatvanA jJAnathI temAM daizika paratva utpanna thAya che ane alpIyastvanA nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 7 (205)
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ A jJAnathI temAM daizika aparatva utpanna thAya che, arthAt vivakSita vastuthI je vyaktine ghaNAM mUrta dravyono saMyoga hoya te vastumAM paratva utpanna thAya che ane je vastune tenAthI ja ja ochA mUrta dravyono saMyoga hoya te vastumAM daizika aparatva utpanna thAya che. A kAzInI apekSAe pATalIputrathI prayAga para (dUra) che ane kurUkSetranI apekSAe pATalIputrathI prayAga apara (najIka) che. Ama para ane apara sApekSa saMjJA che. to ka, daizika paratva ane aparatvanuM samAyikAraNa te te dravya che jemAM te utpanna thAya che khe che ane asamAyikAraNa dizA sAthe dravyAdikano saMyoga che. je kAlika paratvAparatvaH sUryanA parispada = paribhramaNanA bAhulyanA jJAnathI kAlika che e paratvanuM ane alpatvanA jJAnathI kAlika aparatvanuM jJAna thAya che. sUryanA paribhramaNa je vastu utpanna thayA pachI adhika thayA hoya te vastumAM kAlika paratva utpanna thAya che ane je vastu utpanna thayA pachI ochA thayA hoya temAM kAlikA aparatva utpanna thAya che ane teo kramazaH jayeSTha ane kaniSTha tarIke oLakhAya che. A kAlika paratvAparatva janya evA ghaTa-paTAdimAM ja saMbhave che paNa nitya dravyomAM saMbhavatuM nathI. mA kAlika paratva ane aparatvanuM samavAyikAraNa tenuM Azraya dravya che ane che A asamAyikAraNa te dravya ane kALano saMyoga che. ja apekSAbuddhi utpanna thavAthI paratva ke aparatva utpanna thAya che ane apekSAbuddhino che nAza thatAM te paratvAparatva paNa nAza pAme che. ja nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (20) ja
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ mosama paNa buddhi-nirUpaNa kArikAvalI : buddheH prapaJcaH prAgeva prAyazo vinirUpitaH // 125 // athAvaziSTo'pyaparaH prakAraH paridarzyate / apramA ca pramA ceti jJAnaM dvividhamiSyate // 126 // tacchUnye tanmatiryA syAdapramA sA nirUpitA / tatprapaJco viparyAsaH saMzayo'pi prakIrtitaH // 127 // muktAvalI : kramaprAptAM buddhiM nirUpayitumAha- buddheriti / tatrA'pramAM nirUpayati tacchUnya iti / tadabhAvavati tatprakArakaM jJAnaM bhrama ityarthaH tatprapaJcaH- apramAprapaJcaH // muktAvalI : (12) buddhi-nirUpaNa : buddhinuM vistArathI varNana pUrve karI ja dIdhuM che chatAM paNa je bAkI rahyuM che tenuM have nirUpaNa kare che. buddhi = jJAna be prakAranA che : (1) pramA ane (2) apramA. apramA = bhramAtmaka jJAna. pramAnuM nirUpaNa pUrve thaI gayuM che. buddhi pramA pramA apramA : tambUnye taskRtiH / tadmAvati tALA jJAna / ratnatatvA mAvati (zuvatI) ratnatatvaprA jJAnuM pramA / je vastumAM je na hoya te vastumAM tadvattAnI (tenA hovApaNAnI) buddhi te apramA che, arthAt bhramAtmaka = ayathArtha jJAna che. tatprakAranA abhAvavALI vastumAM tatprakA2ka jJAna e apramA che. chIpamAM rajatatva che ja nahIM chatAM chIpamAM rajatatvavattAnuM, arthAt hatatvaprAra jJAna je thAya che te apramAtmaka = bhramAtmaka che. zaMkAkAra : 'tadmAvata' padanuM upAdAna na karo to ? naiyAyika H to pramAmAM lakSaNa cAlyuM jatAM ativyApti doSa Ave, kemake nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (207)* * * *
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ tamAvati padanuM upAdAna na karavAthI "tAra jJAna mAM lakSaNa banaze. je A pramAtmaka jJAna paNa "tati tadmAvaM jJAna che. rajatamAM rajatatva-prakAraka buddhi thavI che. te pramA ja che, tethI temAM paNa lakSaNa cAlyuM javAthI ativyApti Ave che. tenA nivAraNa mATe 'tadabhAvavati' padanuM upAdAna karyuM che. taddhatimAM ta...kAraka jJAna ja pramANa che paNa tadabhAvavatimAM takAraka jJAna pramA nathI. tethI have ativyApti Avaze nahIM. zaMkAkAra : tawAram padanuM utpAdana na karIe to ? naiyAyika : rajatamAM rajatatvaprakAraka jJAna karavuM te jema pramA che, arthAt taddhatimAM che takAraka jJAna jema pramA che tema je rajata nathI temAM rajatatvAbhAvaprakAraka jJAna thavuM che che te paNa pramA che, arthAt "tamAvivati tamAvapravaravaM jJAna praHT ? A pramAtmaka jJAna , A tadabhAvavati tadabhAvaprakAraka che. tethI have jo tadabhAvavati'ne ja lakSaNa mAnIe ane je tawAra padanuM upAdAna na karIe to A tamAvata tamAvapravara jJAna mAM lakSaNa cAlyuM javAthI ativyApti Ave che. tene nivAravA tatkAra padanuM upAdAna karavuM jarUrI che. zaMkAkAra tame to tamAvavati tatkAra jJAnaM saprama' evuM lakSaNa karyuM che. have A ja zakti hovA chatAM "A zukti nathI tevuM apramAtmaka jJAna jyAre thAya che tyAre tamAruM che manuM lakSaNa temAM ghaTI zakaze nahIM, tethI avyApti Avaze. ja naiyAyika: zaktimAM "A zukti nathI' tevuM jJAna thavuM eTale ja zaktimAM arthAt e zuktinA bhedano jemAM abhAva che tevI vastumAM "A zukti nathI' tevuM arthAt A che zuktinA bhedanuM prakAraka che tevuM jJAna thavuM. tethI ahIM zarmilAmAvati jimeraprazna jJAna thayuM. ane te to tamAvati tawAra rUpa ja che. tethI zuktimAM A zukti nathI tevuM je jJAna thAya che temAM paNa apramAnuM lakSaNa ghaTI jatAM avyApti doSa ka che ja nahIM. zaMkAkAra : "jJAna" padanuM upAdAna na karIe to ? naiyAyika : to IcchAmAM ativyApti AvI jAya. Ama tati tawAra jJAna pramI mAM ativyApti dUra karavA tamAvavati padanuM, tamAvati tamAvaprAraMvaM jJAna prema mAM ativyApti dUra karavA tAravaM padanuM ane IcchAdimAM ativyApti nivAravA "jJAna" padanuM upAdAna karyuM hovAthI apramAnuM A nirdoSa lakSaNa 'tamAvati ta~AravaM jJAna sapramA' banyuM. ja che che nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (28) ra aa ke A
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArikAvalI : Adyo deheSvAtmabuddhiH zaGkhAdau pItatAmatiH / bhavennizcayarUpA yA saMzayo'tha pradarzyate // 128 // kiMsvinnaro vA sthANurvetyAdibuddhistu saMzayaH / tadabhAvAprakArA dhIstatprakArA tu nizcayaH // 129 // muktAvalI : Adya iti / viparyAsa ityarthaH / zarIrAdau nizcayarUpaM yadAtmatvaprakArakaM jJAnaM gauro'hamityAkArakam / evaM zaGkhAdau 'pItaH zaGkha' ityAkArakaM yajjJAnaM nizcayarUpaM tad bhrama iti / kiMsviditi vitarke / nizcayasya lakSaNamAha- tadabhAveti / tadabhAvAprakArakaM tatprakArakaM jJAnaM nizcayaH // muktAvalI : A apramAtmaka jJAnanA be prakAra che : (1) viparyAsa ane (2) saMzaya. (1) viparyAsa : nizcayAtmaka bhramane viparyAsa kahevAya che. zarIra vageremAM gom evI je AtmatvanI nizcayAtmaka buddhi thAya che te viparyAsa kahevAya che. te ja rIte je zaMkha kharekhara zveta che temAM pItatvaprakAraka buddhi thAya che te nizcayAtmaka buddhi viparyAsa che. TUMkamAM nizcayAtmaka je bhramajJAna hoya te viparyAsa kahevAya che. zaMkAkAra : nizcayAtmaka bhramajJAnane viparyAsa kahevAya che to tyAM nizcaya eTale zuM? naiyAyika : tamAvAprajA tatvA jJAnaM nizcayaH / je tadabhAvanuM aprakA2ka hoya ane tadbhAvaprakAraka hoya te ja nizcaya kahevAya. ghaTanuM jJAna jo nizcayAtmaka hoya to te ghaTatvAbhAva-aprakAraka hoya ane ghaTatvaprakAraka hoya, arthAt ahIM ghaTatvano abhAva nathI paNa ghaTatva prakAra tarIke bhAse che. tevuM jJAna che te nizcayajJAna kahevAya. mAtra 'tattvArao jJAnaM nizcayaH' evuM lakSaNa banAvI zakAya nahIM, kemake saMzayamAM paNa tatprakA2ka jJAna to thAya ja che, kemake ayaM sthANurvA puruSa: ? mAM sthANutvaprakAraka ane purUSatvaprakAraka jJAna che ja. tethI saMzayamAM ativyApti thAya che. te ativyApti nivAravA tamAvAprArao padanuM upAdAna karyuM che. saMzaya to bhAva ane abhAvaprakAraka jJAna che paNa tadabhAvaprakAraka nathI, tethI have ativyApti nahIM Ave. nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 (279) ***********
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArikAvalI : sa saMzayo matiryA syAdekatrAbhAvabhAvayoH / sAdhAraNAdidharmasya jJAnaM saMzayakAraNam // 130 // * muktAvalI : saMzayaM lakSayati-sa saMzaya iti / ekatharmikaviruddhabhAvA bhAvaprakArakaM jJAnaM saMzaya ityarthaH / sAdhAraNeti / ubhayasAdhAraNo yo dharmaH,* tajjJAnaM sNshykaarnnm| yathA uccastaratvaM sthANupuruSasAdhAraNaM jJAtvA'yaM sthANurna veti saMdigdhe / evamasAdhAraNadharmajJAnamapi kAraNam / yathA zabdatvasya * nityAnityavyAvRttatvaM zabde gRhItvA zabdo nityo na veti saMdigdhe / che muktAvalI: (2) saMzaya: pathaviruddhamAvAmAdvArajJAna saMzaya: eka ja e ja dharmI vastumAM bhAva ane abhAvaprakAraka je jJAna thAya te saMzaya kahevAya. vRkSamAM che je vRkSatva ane vRkSavAbhAva (purUSatva) prakAraka jJAna te saMzaya kahevAya. dharmI e purovarsI padArtha hoya. ane purovarsI je padArtha hoya temAM saMzaya hoI che zake nahIM, kemake tenA nizcaya vinA arthAt "A purovarsI padArtha che' tevA nizcaya vinA to te purovarsI padArthamAM saMzaya ja zI rIte thaI zake ? tethI purovartI padArthamAM saMzaya , A kadApi hoI zake nahIM paNa tenA prakAramAM saMzaya hoya che, arthAt "A purovarsI padArtha e puruSatvavat che ke sthANutvava?" tevo saMzaya paDe che. tethI kahyuM che ke purovarsI padArthamAM rahelA bhAva ane abhAvaprakAraka jJAnane saMzaya kahevAya che. che jo 'ekadharmI' padanuM upAdAna karavAmAM na Ave to amArUpa nizcayAtmaka jJAnamAM huM ativyApti Ave che. parvatamAM vilimakAraka jJAna ane hRdamAM vahunyabhAvaprakAraka jJAna che tra thAya che. Ama te viruddhabhAvAbhAvaprakAraka jJAna hovAthI temAM ativyApti thaI, kemake che. A jJAna saMzayAtmaka nathI. A ativyApti nivAravA ekadharmI padanuM upAdAna karyuM che. che have eka ja dharmamAM viruddhabhAvAbhAvaprakAraka jJAna saMzayAtmaka hovAthI ativyApti che ja nathI. A vRkSamAM kapisaMyoga zAkhAvacchedana hoya che ane mUlAvacchedana kapisaMyogAbhAva na hoya che. tethI eka ja dharmI vRkSamAM kapisaMyogatva ane kapisaMyogAbhAvatvarUpa A bhAvAbhAvaprakAraka jJAna thaI zake che ane te to nizcayAtmaka ja che. tethI jo viruddha padanuM upAdAna na karo to nizcayAtmaka jJAnamAM saMzayanuM lakSaNa ghaTI javAthI ativyApti . sa, nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 ) (28) zAyaDhiAnamatAvalI bhAga-2 0 (s
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ ja AvI, paNa viruddha padanuM upAdAna karavAthI have te ativyApti Avaze nahIM. A vaLI paToDadravya pRthvI evuM jJAna thaI zakatuM hovAthI jo bhAvAbhAva padanuM upAdAna na karo to saMzayanuM lakSaNa temAM paNa ghaTI jatAM ativyApti Avaze, kemake A ghaTarUpa eka dharmamAM adravyatva ane pRthvItvarUpa viruddhakAraka jJAna thayuM che. Ama to ka ekadharmaviruddhaprakArakajJAna rUpa saMzayanuM lakSaNa ghaTI javAthI AvatI ativyAptine nivAravA "bhAvAbhAva' padanuM upAdAna karyuM che. adravya ane pRthvI e paraspara ja abhAvarUpa na hovAthI bhAvAbhAva padanA upAdAna sahitanuM lakSaNa temAM have na javAthI A che ativyApti Avaze nahIM. IcchAmAM ativyApti nivAravA "jJAna" padanuM upAdAna karyuM che. tethI saMzayanuM lakSaNa : viruddhamAvAmAvaprakSara jJAna' banyuM. ja A purUSa che ke huMThuM ? tevuM je saMzayAtmaka jJAna thAya che temAM baMne vastumAM rahelA ja sAdhAraNa dharmanuM jJAna kAraNa che. jemake uccastaratva = UMcApaNuM te vRkSa ane mANasano che - sAdhAraNa dharma che. jo sAme rahelI vastumAM be vastumAM rahelA sAdhAraNa uccatva dharmanuM ja A jJAna thAya to saMzaya thAya che ke sAme dekhAtI vastu vRkSa haze ke mANasa ? paNa jene A "vRkSa ane mANasamAM UMcAI hoya che tevuM temanA uccatva dharmanuM jJAna ja na hoya tene A A vRkSa dUrathI aMdhakAramAM jovA chatAM "A vRkSa che ke mANasa ?' tevo saMzaya pedA paNa nahIM ka ja thAya. tethI ubhayamAM rahelA sAmAnya dharmanA jJAnathI saMzaya-jJAna utpanna thAya che tema nakkI thAya che. paNa jo koI vizeSa dharmanuM paNa jJAna thaI jAya to pachI saMzaya ja rahe nahIM. puruSatvavyApyaRvara vimAnartha evuM vizeSadharmavAnuM vastunuM jJAna thaI jAya che. to sAmAnya dharmanuM jJAna hovA chatAM paNa saMzayAtmaka jJAna thavAne badale "A mANasa che' tevuM nizcayAtmaka jJAna thaI ja jAya. te ja rIte vRkSa ane mANasanA sAdhAraNa dharma che che. uccatvanuM jJAna hovA chatAM paNa jo vRkSadvyApyazAllAvimAnartha evuM vizeSa dharmanuM jJAna thAya to saMzaya thavAne badale "A vRkSa che' tevuM nizcayAtmaka jJAna thaI jAya che. ja zaMkAkAra : sAdhAraNa (sAmAnya) dharmanuM jJAna hovA chatAM paNa ahIM mANasa ane A A vRkSanuM nizcayAtmaka jJAna thAya che tema tame kahyuM, tethI ahIM kAraNa hAjara hovA chatAM A saMzaya utpanna na thavAthI kAraNanI hAjarImAM kArya na thatAM anvayavyabhicAra Avyo. A ke naiyAyika : nA, amAre avayavyabhicAra Avato ja nathI. jo tamAma kAraNa- mukta sAmagrI hAjara hovA chatAM paNa kArya na thAya to ja anvayavyabhicAra Avyo kahevAya. che paNa ahIM sAdhAraNa dharmanA jJAnarUpa kAraNa hAjara hovA chatAM pratibaMdhakAbhAvarUpa kAraNa ja nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 (281) che te che ke
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ hAjara na hovAthI saMzayAtmaka jJAna thavA rUpa kArya thatuM nathI, tethI anvayavyabhicAra ja che ja nahIM. vizeSa dharmanuM jJAna e saMzayAtmaka jJAna thavAmAM pratibaMdhaka bane che. tethI ja ja pratibaMdhaka evA vizeSa dharmanA jJAnano abhAva na hovAthI ja ahIM saMzaya na thatAM ja nizcaya thAya che. sAdhAraNa dharmanuM jJAna jema saMzaya pratye kAraNa che tema asAdhAraNa dharmanuM jJAna paNa ka, saMzaya pratye kAraNa che. zabda- e zabdano asAdhAraNa dharma che. A zabda- dharma AkAza, AtmA, dizA vagere nitya padArthomAM jema raheto nathI (AkAzamAM zabda rahe che, zabdatI nahIM. te to zabdamAM ja rahe.) tema ghaTa, paTa vagere anitya padArthomAM paNa raheto nathI. A asAdhAraNa zabda- dharma mAtra zabdamAM ja rahe che ane tethI ja zabdo nityo na vA? 4 ityAkAraka saMzaya utpanna thAya che. * muktAvalI : vipratipattistu zabdo nityo na vetyAdizabdAtmikA na saMzaya-* kAraNam / zabdavyAptijJAnAdInAM nizcayamAtrajanakatvasvabhAvAt, kintu tatra * zabdena koTidvayajJAnaM janyate saMzayastu mAnasa eveti / evaM jJAne prAmANya* saMzayAd viSayasaMzaya iti / evaM vyApyasaMzayAdapi vyApakasaMzaya ityAdikaM * bodhyam / kintu saMzaye dharmijJAnaM dharmIndriyasannikarSo vA kAraNamiti // para muktAvalI : sAdhAraNa dharma ane asAdhAraNa dharma saMzayajJAnanA kAraNa hovA chatAM paNa ka vipratipatti jJAna saMzayanuM kAraNa nathI. virodhI matabodhaka vAkyane vipratipatti kahevAya. ja ja nyAyasUtramAM to vipratipattine paNa saMzayanuM kAraNa mAnyuM che paraMtu te barAbara nathI, zuM kAraNa ke vipratipattithI nizcayAtmaka jJAna ja thAya che paNa saMzayAtmaka jJAna thatuM nathI. te eke kahyuM ke zabdo nitya: zatnIt je A vAkya bolyo che tene to "zabda nitya che che tevo nizcaya ja che. A sAMbhaLIne bIjI vyaktie nizcayapUrvaka virodha karyo ke e A zabdo nitya: #ArvatrI zrotAe A be ya virodhI vAkyo sAMbhaLyA. A baMne vAkyo viruddhArthabodhaka che chatAM nizcayapUrvaka bolAyelA che, to zabdAtmikA A be virodhI A vAkyorUpa vipratipatti sAMbhaLavAthI saMzayAtmaka bodha zI rIte thaI zake ? nizcayAtmaka mA vAkyathI zAbdabodha paNa nizcayAtmaka ja thAya. ja zabda ane vyAptijJAna e mAtra nizcayanA ja janaka hoya che paNa saMzayanA nahIM. A nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (282)
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ tethI vipratipatti vAkyane saMzayajanaka kahI zakAya nahIM. zaMkAkAra : paNa paraspara virodhI be nizcayAtmaka vAkyo sAMbhaLyA pachI zrotAne saMzaya to utpanna thAya ja che to te vipratipattithI jo utpanna na thayo hoya to zenAthI utpanna thayelo mAnazo ? naiyAyika : vaktA jyAre nizcayAtmaka zabdo nityaH bolaze tyAre zrotAne nizcayAtmaka rIte ja 'zabda nitya che' tevo zAbdabodha thaze. ane jyAre vaktA zonitya: bolaze tyAre te ja zrotAne 'zabda anitya che' tevo nizcayAtmaka bodha ja thaze. Ama vipratipatti (zabdAtmikA) zravaNathI to zrotAne nizcayAtmaka zAbdabodha ja thaze. paNa pachI te zrotAne 'zabda nitya haze ke anitya ?' evo je saMzaya utpanna thAya che te to manathI ja thAya che, arthAt A saMzaya manojanya che paNa vipratipattijanya nahIM. tethI A saMzaya pratye mana kAraNa che paNa vipratipatti jJAna nahIM. be jAtanA virodhI vAkyo sAMbhaLavAthI bhAvAtmaka ane abhAvAtmaka je be koTinuM jJAna thAya te to zabdathI thAya che, jyAre saMzaya to manathI utpanna thAya che. have A rIte jJAnamAM prAmANyano saMzaya utpanna thAya to te jJAnanA viSayamAM paNa saMzaya pedA thayo. dUra pANI hoya tevuM jJAna thayuM, paNa pachI saMzaya pedA thayo ke mane je pANInuM jJAna thayuM che te barAbara che ke nahIM ? arthAt potAne thayelA jJAnamAM prAmANyano saMzaya pedA thayo. ane tema thatAM tarata ja tenA viSaya pANImAM paNa saMzaya paDe, arthAt tyAM pANI haze ke nahi? tevo viSaya-saMzaya paNa paDe. te ja rIte vyApyanA saMzayathI vyApakano saMzaya utpanna thAya che. 'parvata upara dhUma che' tevuM devadattane jJAna thayuM, paNa pachI tene saMzaya paDyo ke 'parvata upara dhUma che' tevuM mane jJAna thayuM ke nathI thayuM ? to tene tarata ja parvata upara agni haze ke nahi tevo paNa saMzaya paDe, kemake dhUmanuM vyApaka vati che. dhUmanuM jJAna thatAM vahninuM jJAna thAya che. paNa pachI dhUmanA jJAnamAM ja saMzaya paDatAM, jenA kAraNe vahninuM jJAna thayuM che temAM ja saMzaya paDatAM vyApaka vahninuM paNa saMzayAtmaka jJAna ja thAya paNa nizcayAtmaka jJAna thaI zake nahIM. zaMkAkAra : zuM sAdhAraNa dharma ke asAdhAraNa dharmanA jJAnathI ja saMzaya thAya ? ane te sivAya dharmajJAnathI saMzaya na thAya ? arthAt dharmanuM jJAna saMzayamAM kAraNa nathI ? naiyAyika : sAdhAraNa dharmanA jJAnathI saMzaya thato hoya ke asAdhAraNa dharmanA jJAnathI nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 7 (283)
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ ja saMzaya thato hoya, paNa dharmajJAna to pratyeka saMzayamAM joIe ja, arthAt dharmAnuM jJAna che to pratyeka saMzayamAM kAraNa che. zaMkAkAra : dharmInA jJAna vinA paNa saMzaya kema na thaI zake? mAtra cakSurindriyAdinA dharma sAthenA saknikarSathI ja saMzaya utpanna na thAya ? naiyAyikaH tamArI vAta sAcI che. tethI te to hiM tene ? nyAyathI dharmI-Indriya saMbaMdha ja saMzayanuM kAraNa banI jAya che. tethI ame dharmAjJAnane kAraNa na mAnatAM dharmIche IndriyasaMbaMdhane ja saMzaya pratye kAraNa mAnIzuM. kArikAvalI : doSo'pramAyA janakaH pramAyAstu guNo bhavet / pittattvArirUpo roSo nAnAvidha mRta: rUzA muktAvalI : doSa iti / apramA prati doSaH kAraNaM, pramA prati guNaH kaarnnm| * tatrApi pittAdirUpA doSA ananugatAH, teSAM kAraNatvamanvayavyatirekAbhyAM siddham / guNasya pramAjanakatvaM tvanumAnAt siddham / yathA pramA jJAna sAmAnyakAraNabhinnakAraNajanyA, janyajJAnatvAt, apramAvat / - muktAvalIH pramA-apramA kAraNa vicAra : apramAno janaka doSa che, jyAre pramAno che ja janaka guNa che. apramAnA janaka doSo aneka prakAranA che, jema ke pitta, dUrapaNuM, aMjana ja vagere. A apramA doSathI janya che, tethI doSa e apramAnuM kAraNa che. anvaya-vyatireka che na maLatAM hovAthI doSa ane apramA vacce kArya-kAraNabhAva mAnavAmAM koI Apatti nathI. jo koSattei prakAratve, ane koSAgasarve pramADasarva rUpa anvaya-vyatireka maLatAM ja hovAthI pittAdi doSomAM apramA-kAraNatA siddha thAya che. che. pittAdi doSo apramAnA janaka che e to pratyakSa siddha che, eTale temAM rahelI che apramA-kAraNatA anvaya-vyatirekathI siddha thaI zake che. paNa tevuM guNamAM na hovAthI che cheguNamAM rahelI pramA-kAraNatA anvaya-vyatirekathI siddha thaI zakatI nathI, tethI te A anumAnathI siddha karavI joIe : pramA jJAnasAmAnyakAraNabhinnakAraNajanyA janyajJAnatvAt, apramAjJAnavat / je je janya jJAna hoya te te jJAnanA sAmAnya kAraNa Atma-manaHsaMyogathI bhinna che. ja nyAyasiddhAntabhaktAvalI bhAga-2 (28ii che. e ja
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ ja anya kAraNathI paNa janya hoya. apramA janya jJAna che to te jJAna sAmAnya kAraNa e che che. Atma-manaHsaMyoga che tenAthI bhinna kAraNa pittAdi doSathI paNa janya che ja, te rIte para pramA paNa janya jJAna hovAthI jJAna sAmAnya kAraNathI bhinna evA koI kAraNathI janya che A che tema mAnavuM joIe. te bhinna kAraNane ame guNa kahIe chIe. Ama pramAnA kAraNa e tarIke anumAnathI guNanI siddhi thAya che. muktAvalI : na ca doSAbhAva eva kAraNamastviti vAcyam, pItaH zaGka iti jJAnasthale pittadoSasattvAcchaGghatvapramAnutpattiprasaGgAt, vinigamanA-virahAt * anantadoSAbhAvasya kAraNatvamapekSya guNasya kAraNatAyA nyAyyatvAt / na ca guNasattve'pi pittena pratibandhAcchaDke na zvaityajJAnamataH pittAdidoSAbhAvAnAM / kAraNatvamavazyaM vAcyaM, tathA ca kiM guNasya hetutvakalpanayeti vAcyam, * tathApyanvayavyatirekAbhyAM guNasyApi hetutvasiddheH / evaM bhramaM prati guNAbhAvaH kAraNamityasyApi suvacatvAt / tatra doSAH ke ityAkAkSAyAmAha-pitteti / kvacit pItAdibhrame pittaM doSaH, kvaciccandrAdeH svalpaparimANabhrame dUratvaM * doSaH, kvacicca vaMzoragabhrame maNDUkavasAJjanamityevaMrUpA doSA ananugatA * eva bhrAntijanakA ityarthaH // muktAvalIH zaMkAkAra H apramA pratye doSa kAraNa che te to pratyakSa siddha ja che tema e to tame paNa mAno cho. to have pramA pratye guNane kAraNa mAnavA karatAM doSAbhAvane ja A ja kAraNa mAno ne ? tema mAnavAmAM guNa nAmanA navA padArthane na mAnavAnuM lAghava naiyAyika : nA, doSAbhAvane pramAnuM kAraNa mAnI zakAya nahIM, kemake jene pitta A che doSa che te vyaktine zaMkhamAM pitta zaMkhanI buddhi thAya che. tyAM je pItAMzanuM jJAna apramA che ja che paNa zatvena zaMkhanuM je jJAna thayuM che te to pramA ja che. have jo doSAbhAvane ja che ja pramAnuM kAraNa mAno to ahIM pitta doSa hAjara hovAthI pittAdi doSAbhAva to nathI A ja, arthAt pramAnuM kAraNa hAjara nathI chatAM zatvena zaMkhanuM pramA-jJAna to thayuM ja che. che tethI kAraNa vinA paNa kArya thavAthI vyatirekavyabhicAra Avyo. mATe doSAbhAvane kAraNa mAnI zakAya nahIM paNa guNane ja kAraNa mAnavuM joIe. che ke je nyAyasiddhAnamuktAvalI bhAga-2 0 (285) ji che
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkAkAra : ame doSAbhAvane pramAnuM kAraNa mAnIe chIe. tame guNane pramAnuM kAraNa kaho cho. tethI vinigamanA-viraha AvI gayo. tethI doSAbhAva pramAnuM kAraNa nathI tema to tamArAthI nahIM ja kahI zakAya. naiyAyika : vinigamanA-viraha che ja nahIM. lAghavatarkathI guNane ja pramAnuM kAraNa mAnI zakAya che. doSa aneka hovAthI pramAnA kAraNa tarIke tamAre doSAbhAva paNa aneka mAnavA paDaze. ane tethI kAraNatAvacchedaka paNa anaMtA mAnavAnuM gaurava thaze. tenA karatAM mAtra guNane ja kAraNa mAnavAmAM lAghava che. tethI pramA pratye doSAbhAvane kAraNa na mAnatAM guNane kAraNa mAnavuM joIe. guNane kAraNa mAnavAthI doSAbhAvane kAraNa mAnatAM Avato vyatireka vyabhicAra have nahIM Ave, kemake zaMkhatva vizeSaNavALA zaMkha vizeSya sAthe Indriya-saMnikarSa rUpa guNa hAjara che. tethI zaMkhatvena zaMkhanuM pramA-jJAna thayuM che temAM kAraNa hAjara hovAthI ja kArya thayuM che. tethI vyatirekavyabhicAra che ja nahIM. zaMkAkAra : zveta vizeSaNavat zaMkha vizeSya sAthe IndriyasaMnikarSa rUpa guNa hAjara hovA chatAM ya pittAdi doSavALAne caityanuM jJAna thatuM nathI. tethI tyAM tamAre pittAdi doSone pratibaMdhaka mAnavA ja paDaze. ane pratibaMdhakAbhAva e paNa eka kAraNa che. tethI pittAdi doSAbhAvane ja tamAre pramA pratye kAraNa mAnavuM joIe. ahIM guNa hAjara hovA chatAM pramA-jJAna na thavAthI jALasattve jA/sattva rUpa anvaya-vyabhicAra che ja. tethI guNane to kAraNa manAya ja nahIM. tethI doSAbhAvane ja pramA pratye kAraNa manAya. : naiyAyika : jyAM doSAbhAva hoya che ane guNanI hAjarI nathI hotI tyAM pramAjJAna nathI paNa thatuM. jemake pittAdi doSa nathI ane jene zvetatvena caitya sAthe saMnikarSa thavArUpa guNa hAjara nathI tene zaMkhamAM caityanI pramA paNa thatI nathI ja. have jo doSAbhAva ja kAraNa hoya to doSAbhAva hAjara hovAthI kema tene caityanuM jJAna nathI thatuM ? tethI mAnavuM ja joIe ke ahIM guNa hAjara na hovAthI pramA thatI nathI. mATe pramA pratye guNa kAraNa che. ane chatAM jo pramA pratye doSAbhAvane kAraNa mAnavAno Agraha hoya to ame kahIzuM ke apramA pratye doSane kAraNa mAnavAnI paNa jarUra nathI. tyAM paNa tame guNAbhAvane ja apramA pratye kA2Na mAno ne ? apramA pratye guNAbhAvane kAraNa na mAnatAM jema doSane kAraNa mAnIe chIe tema pramA pratye paNa doSAbhAvane kAraNa na mAnatAM guNane ja kAraNa mAnavuM joIe. vaLI guptattva pramAsattva ane muLACttve pramACttva rUpa anvaya-vyatireka paNa maLatAM hovAthI pramA pratye guNane ja kAraNa mAnavuM yogya che. tame je anvaya-vyabhicAra anyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (286)
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ ja Apyo che tyAM kAraNa hovA chatAM pratibaMdhaka pittAdi doSanI hAjarI hovAthI ja kArya che ja thayuM nathI. paNa tethI kAMI guNanI kAraNatA dUra thatI nathI. doSoH doSo aneka che : pitta, dUratva, maMDUkavasAMjanAdi, zaMkhamAM pItatvanI buddhi che thAya che temAM pitta doSa kAraNa che. candrAdimAM svalpa parimANano bhrama thAya che temAM dUra- doSa kAraNa che. vAMsane jotAM kyAreka sarpanuM bhramAtmaka jJAna thAya che temAM deDakAMnA A cUrNanuM aMjana kAraNa che. A badhA aprama-janaka doSo che. kArikAvalI : pratyakSe tu vizeSyeNa vizeSaNavatA samam / sannikarSo guNastu syAdatha tvanumitau punaH // 132 // pakSe sAdhyaviziSTe tu parAmarzo guNo bhavet / zakye sAdRzyabuddhistu bhavedupamitau guNaH // 133 // zAbdabodhe yogyatAyAstAtparyasyAtha vA pramA / guNaH syAd bhramabhinnaM tu jJAnamatrocyate pramA // 134 // * muktAvalI : atha ke guNA ityAkAGkSAyAM pratyakSAdau kramazo guNAn / darzayati-pratyakSe tviti / pratyakSe vizeSaNavadvizeSyasaMnikarSoM guNaH / anumitau * sAdhyavati sAdhyavyApyavaiziSTyajJAnaM guNaH / evamagre'pi uhyam / pramA * nirUpayati-bhramabhinnamiti // muktAvalI : guNo : pramA-jJAnanuM janaka guNa che. pratyakSanA prama-jJAnamAM vizeSAvatoganiSe gunaH | pItaH za sthaLe ziva sAthe saMnikarSa che mATe zaMkhanuM to pramAtmaka jJAna ja thAya ja che, kemake ahIM vizeSaNavatu vizeSya sAtheno saMnikarSa hAjara che. paNa saMzayAtmaka A sthaLe purovartI padArthanI sAthe je saMnikarSa che te sIdho dharmI sAthe che, arthAt vizeSaNavad vizeSya sAthe saMnikarSa nathI. eTale ja purovarsI padArthamAM vRkSatva che ke puruSatva? tevo saMzaya thavA rUpa apramAtmaka jJAna thAya che. paNa jo ahIM purovarsI padArthamAM (vRkSamAM) A A vizeSaNavad vizeSya sAthe arthAt vRkSatvavat vRkSa sAthe saMnikarSa hota to pramA ja thAta che ke A vRkSa che. paNa vRtvavad vRkSanuM jJAna nathI mATe ja apramA=saMzayAtmaka buddhi thAya che A bAbata nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 (28)
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ ja che. (vizeSya sAthe saMnikarSanuM bhAna (jJAna) che paNa vizeSaNavad vizeSya sAthe mAro che saMnikarSa che tevuM jJAna nathI.) anumitimAM parAmarza e guNa che. upamitimAM zakyamAM sAdezyanI je buddhi thAya che che te guNa che. tathA zAbdabodhamAM yogyatAjJAna ane tAtparyajJAna guNa che. ka zaMkAkAra: "taramAvati tawvara jJAna sapramA' ema to tame kahyuM paNa pramA kone ja kahevAya? apramAnuM lakSaNa jaNAvyuM paNa pramAnuM lakSaNa to haju jaNAvyuM ja nathI. naiyAyika : prAptinajJAna praHT I' bhrama na hoya tevuM jJAna pramAM kahevAya che. kArikAvalI : athavA tatprakAraM yajjJAnaM tadvadvizeSyakam / tatpramA na pramA nApi bhramaH syAnnirvikalpakam // 135 // prakAratAdizUnyaM hi sambandhAnavagAhi tat / muktAvalI : nanu yatra zuktirajatayorime rajate iti jJAnaM jAtaM tatra rajatAMze'pi pramA na syAt, tajjJAnasya bhramabhinnatvAbhAvAdata aah-athveti| tadvadvizeSyakatve sati tatprakArakaM jJAnaM prametyarthaH / athaivaM smRterapi pramAtvaM va syAt, tataH kimiti cet ? tathAsati tatkaraNasyApi pramANAntaratvaM syAditi cet ? na, yathArthAnubhavakaraNasyaiva pramANatvena vivakSitatvAt / muktAvalIH zaMkAkAra : zukti ane rajata sAme paDelA che. temAM koIkane "A be A rajata che' tevuM jJAna thayuM. A jJAna hakIkatamAM bhramAtmaka che, kemake hakIkatamAM baMne rajata A che ja nahIM. paNa temAM ya rajatamAM je rajatanuM jJAna che te to pramA ja che ne ? paNa A ja tame to bhramathI bhinna jJAnane pramA mAno cho, tethI rajatamAM rajatanI buddhi thaI hovA kA chatAM tamArAthI tene pramA na mAnavAnI Apatti Avaze. naiyAyika : A Apatti nivAraNArthe ame kahIzuM ke "hiSyatve ti che tawAra jJAna pramA' ghaTatvavat ghaTavizeSyakatve sati ghaTataprakAraka jJAna te pramA che. je re rAte' e rajatatvavat rajatavizeSyaka jJAna che. tethI rajatAMzamAM have te jJAna A pramAtmaka banI gayuM. zaMkAkAraH to pachI je nirvikalpaka jJAna "ghaTa-ghaTatve' thAya che temAM taddhizeSyatve # nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (288) ja ke A
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ ti tadmA nuM lakSaNa jatuM na hovAthI avyApti doSa Avaze. taiyAyika: nA, tevuM nirvikalpaka jJAna prakAravaDhizeSyAbhAvavALuM hovAthI pramA paNa nathI ane bhrama paNa nathI. kintu te nirvikalpaka jJAna to prakAratAdi-zUnya ane saMbaMdhanuM A avagAhana nahIM karanAruM jJAna che. tethI taSyitve kSati tatkAra jJAna prama' A lakSaNa che. - jo 'taziSyatve ti'nuM upAdAna na karAya to rajata-zuktimAM zukti-rajatanuM che je bhramAtmaka jJAna thayuM te paNa rajatatva ane zuktitva-prakAraka hovAthI ta--kAraka banI che ja gayuM mATe ativyApti Ave. paNa taddhizeSyakatva ahIM nathI, kemake rajatatvaprakAraka che che zuktinuM ane zuktitva-prakAraka rajatanuM jJAna thayuM che. tethI taddaziSyatva na hovAthI taddhizeSyatvanuM upAdAna karavAthI ativyApti nahIM Ave. IcchAdimAM ativyApti che A nivAravA "jJAna' padanuM upAdAna karyuM che. zaMkAkAra H tamAruM A lakSaNa mRtyAtmaka jJAnamAM paNa cAlyuM jatuM hovAthI smRtine paNa pramA mAnavAnI Apatti Avaze. pUrve koIvAra zuktitva-prakAraka zakti vizeSyaka A jJAna thayuM hatuM, tenA saMskAra paDyA. tenAthI Aje zuktinuM smaraNa thayuM te paNa zuktitvaA prakAraka zukti-vizeSyaka jJAna ja thayuM che. tethI temAM pramAnuM lakSaNa ghaTI gayuM mATe have to ki ativyApti doSa Avaze. naiyAyika : paNa smaraNAtmaka jJAnamAM pramAnuM lakSaNa jAya to bhale ne jAya. temAM ativyApti zI rIte ? smaraNAtmaka jJAnane paNa pramA mAnavAmAM vAMdho nathI. A ke zaMkAkAra : paNa jo tame smaraNAtmaka jJAnane pramA mAnazo to prema prAIma nyAyathI smaraNAtmaka jJAnanA karaNa saMskArane tamAre pramANa mAnavuM paDaze. paNa tame to pratyakSa, anumAna, upamAna ane zAbdabodha ema cAra ja pramANa mAno cho. to have A saMskArane paNa pramANa mAnavuM paDatuM hovAthI tamAre pAMca pramANa mAnavAnI Apatti mAM Avaze. naiyAyika : nA, yathArtha (abramAtmaka = pramA) anubhavAtmaka jJAnanA karaNane ja cheame pramANa mAnIe chIe. ane smaraNAtmaka jJAna anubhavAtmaka jJAna to nathI ja, che kemake pratyakSa, anumiti, upamiti ane zAbdabodha ja anubhavAtmaka jJAna che. tethI ja ja smaraNAtmaka jJAna paNa pramA hovA chatAM tenuM pramANa mAnavuM jarUrI nathI. OM muktAvalI : idaM tu bodhyam-yena sambandhena yadvattA tena sambandhena ja che A ja nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 (289) kanaka ka
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ * tadvadvizeSyakatvaM tena sambandhena tatprakArakatvaM ca vAcyam, tena kapAlAdau * saMyogAdinA ghaTAdijJAne nAtivyAptiH / evaM sati nirvikalpakaM pramA na syAt tasya saprakArakatvAbhAvAdata Aha-na prameti / muktAvalI : zaMkAkAra : haju paNa tamArA pramAnA lakSaNamAM ativyApti Ave che. ane jao: koIne saMyojana vaDhavapatiH evuM bhrama jJAna thayuM. A jJAna bhramAtmaka hovAthI ja temAM pramAnuM lakSaNa to na ja javuM joIe ne? paNa ahIM ghaTavaDhizeSyaka ane ghaTaprakAraka che nuM jJAna hAjara che tethI taSyitve ati tawvAra rUpa pramAnuM lakSaNa ghaTI javAthI ativyApti doSa Avyo. che. naiyAyikaH ame kahIzuM ke je satyena cattA te sacena taNodhyatve te ja sambanzana tawvaIRLavaM vAvyam eTale ke je saMbaMdhathI jenAvALApaNuM che te ja saMbaMdha vaDe tenAvALA vizeSyane ane te ja saMbaMdhathI te vizeSaNane jaNAvanAruM jJAna pramANa ja kahevAya. vastutaH kapAlamAM ghaTavattA samavAyena che tethI samavAyena ghaTavaddhizeSyakatA ane te samavAyena ghaTaprakArakatAvALuM jJAna pramAtmaka bane. paNa prastutamAM to saMyogena . paNa ghaTavavizeSyakatA ane ghaTaprakArakatA che mATe lakSaNa temAM gayuM nahIM. tethI ativyApti che ja doSa nathI. che nirvikalpaka jJAna to saprakAraka ja nathI tethI prakAratA ke vizeSyakatA ja na maLe. e zi tethI pramAnuM lakSaNa temAM jAya nahIM. tethI te pramAtmaka ke bhramAtmaka banI zake nahIM. A che tethI tene pramA paNa nahIM, apramA paNa nahIM tevuM nirvikalpaka jJAna kahevAya che. A jene zuktimAM rajatano bhrama thayo che tene prakAramAM ja bhrama thayo che, vizeSyAMzamAM bhrama nathI, arthAt tene zuktitvavat zaktimAM rajatatva-prakAraka jJAna thayuM che. ane tethI zuktimAM rajatano bhrama thavAthI te rajata mATe pravRtti kare che. che have jo pramAnA lakSaNamAM tawAra padanuM upAdAna na karAya to lakSaNa che ja taSyitve bane. ane jene zaktimAM rajatanuM bhramAtmaka jJAna thayuM che tene je A rajatatvavat rajatanuM jJAna thatuM hovAthI te bhramAtmaka jJAnamAM paNa taziSyatve lakSaNa che - ghaTI javAthI ativyApti Ave che. tene dUra karavA tawAra padanuM upAdAna karyuM che. A muktAvalI : nanu vRkSe kapisaMyogajJAnaM bhramaH pramA ca syAditi cet ? na, che ke je che nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (290) che che
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratiyogivyadhikaraNasaMyogAbhAvavati saMyogajJAnasya bhramatvAt / na ca vRkSe kapisaMyogAbhAvAvacchedena saMyogajJAnaM bhramo na syAttatra saMyogAbhAvasya pratiyogisamAnAdhikaraNatvAditi vAcyam, tatra saMyogAbhAvAvacchedena saMyogajJAnasya bhramatvAt / lakSyasyAnanugamAllakSaNasyAnanugame'pi na kSatiH // muktAvalI : zaMkAkAra : 'vRkSamAM kapisaMyoga che' tevuM je jJAna thayuM temAM pramA ane apramA baMnenuM lakSaNa ghaTI javAthI eka ja jJAnane pramA ane apramA mAnavAnI Apatti Avaze, kemake zAkhAvacchedena vRkSamAM kapisaMyoga hovAthI te zAna tad(kapisaMyogavad)vizeSyakatve sati tattrakAraka (kapisaMyogaprakAraka) che, tethI pramAtmaka che ane te ja vRkSamAM mUlAvacchedena kapisaMyogAbhAva hovAthI kapisaMyogAbhAvavati vRkSe kapisaMyogaprakAraka jJAna paNa che, arthAt A jJAna tadabhAvavati tatprakA2ka jJAna che tethI apramAnuM lakSaNa paNa ghaTI gayuM. paNa eka ja jJAna pramA ane bhrama baMne zI rIte banI zake ? naiyAyika : A Apattine dU2 ka2vA ame kahIzuM ke pratiyozivyadhiraLAmAvati tAra jJAnaM apramA / ahIM jyAM abhAva raheto hoya tyAM teno pratiyogI jo na raheto hoya to te pratiyogivyadhikaraNAbhAva kahevAya. have vRkSamAM jema kapisaMyogAbhAva rahe che tema teno pratiyogI kapisaMyoga paNa vRkSamAM rahe ja che. tethI vRkSamAM rahelo mUlAvacchedena kapisaMyogAbhAva e pratiyogivyadhika2Na abhAva na kahevAya. pratiyozivyadhijALAmAvati tatprApaja jJAnaM bhrama che. ahIM to vRkSa pratiyogivyadhikaraNAbhAvavALuM ja nathI. tethI pratiyogivyadhikaraNAbhAvavati tatprakA2ka jJAna ja nathI. tethI lakSaNa jatuM na hovAthI te bhramAtmaka jJAna nathI paNa pramAtmaka jJAna ja che. kapisaMyogano abhAva guNa-karmamAM rahe ane tyAM pratiyogI kapisaMyoga raheto nathI, tethI guNa-karma to sadA pratiyogivyadhikaraNAbhAvavAn ja hoya. tethI tyAM koIne evuM jJAna thAya ke muLa: saMyoona RSisaMyo vAn to te pratiyogivyadhika2NAbhAvavati tatprakA2ka (kapisaMyoga-prakAraka) jJAna hovAthI bhrama ja che paNa pramA nathI. zaMkAkAra : sAruM, vRkSamAM rahelo kapisaMyogAbhAva e pratiyogivyadhikaraNAbhAva na hovAthI 'vRkSa: pisaMyonI' jJAna bhale bhramAtmaka na bane, paNa have mUlAvacchedena je kapisaMyogAbhAva che tyAM ja koIne 'vRkSa: pisaMyogI' evuM bhramAtmaka jJAna thayuM. have nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 7 (291)
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ che. vRkSa e pratiyogivyadhikaraNAbhAvavAnuM na hovAthI bhramanuM lakSaNa temAM paNa na javAthI chetamAre "vRkSa pasaMyogI' evuM je jJAna thayuM che tene bhramAtmaka nahIM manAya ne ? ja naiyAyikaH nA, ame tevA sthaLe 'tamAvati tawAra jJAna mAna' evuM lakSaNa che laIzuM. mUtrAvacherena pasaMyojamAvati vRkSa pasaMthonApravaIRvA jJAna thayuM che tethI ja che tyAM bhramanuM lakSaNa ghaTI javAthI tene paNa bhramAtmaka mAnI zakAze. A zaMkAkAra : A to tamAre anargama doSa AvI gayo. amukamAM juduM lakSaNa ane A che amukamAM juduM lakSaNa mAnavAthI koI anugata lakSaNa na rahyuM. che. naiyAyikaH lakSyanA ananagamathI lakSaNano ananagama thato hoya to temAM koI doSa ja nathI. tethI amAre lakSaNamAM ananagama hovA chatAM koI doSa nathI. nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (22) ja karI
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ ja prAmANya-jJAtivAda ane e * kArikAvalI : pramAtvaM na svatogrAhyaM saMzayAnupapattitaH // 136 // - muktAvalI : pramAtvamiti / mImAMsakA hi pramAtvaM svatogrAhyamiti vadanti / tatra gurUNAM mate jJAnasya svaprakAzarUpatvAttajjJAnaprAmANyaM tenaiva gRhyate / bhATTAnAM mate jJAnamatIndriyam, jJAnajanyA jJAtatA pratyakSA, tayA ca * jJAnamanumIyate / murArimizrANAM mate'nuvyavasAyena jJAnaM gRhyate / sarveSAmapi mate tajjJAnaviSayakajJAnena tajjJAnaprAmANyaM gRhyate, viSayanirUpyaM hi jJAnamato jJAnavittivedyo viSayaH / tanmataM dUSayati-na svatogrAhyamiti / muktAvalI : praviMra svato grAm niyAyiko jJAnanuM pratyakSa mAne che paNa jJAnagata prAmANyanuM anumAna mAne che, jyAre mImAMsako to jJAnagata prAmANyane paNa svatogrAhya mAne che. mImAMsakonA traNa bheda che : (1) gurUSa prabhAkaro (2) kumArila bhaTTa ane (3) murArimizra. A pramAtva (prAmANya) jJAnamAM rahe. jJAna svato grAhya che tethI temAM raheluM pramAtva paNa svato grAhya che. svato grAhyatva eTale jJAnajJA sAmAnya sAmIprAivam I - jJAnajJApaka je sAmAnya sAmagrI che tenAthI janya je viSaya hoya te svato grAhya kahevAya che traNe mata judI judI rIte prAmANyane svataH grAhya mAne che. che (i) prabhAkaramata : jJAna e svaprakAzaka che, arthAt jJAna jema svaviSayano prakAza mAM na kare tema svano paNa prakAza kare ja. jema dIpaka potAnA viSayane jaNAve che tema potAne che. paNa jaNAve ja che. potAne jaNAvavA dIpakane bIjA dIpakanI ke prakAzanI jarUra paDatI e nathI tema jJAnane paNa potAne jaNAvavA anya jJAnanI jarUra paDatI nathI. Ama jJAna che svarUpeNa ja svaprakAzaka hovAthI tadgata pramAtva paNa svarUpeNa ja svaprakAzaka che. koIpaNa jJAna thAya ke tarata ja jJAnaviSayaka jJAna thaI ja jAya. tethI jJAnaviSayaka A jJAna e jJAnathI janya thayuM. artha iTa: evuM jJAna thatAMnI sAthe ja te jJAnathI janya che paTajJAnavAda" evuM jJAnaviSayaka jJAna paNa thAya ja che. Ama A jJAnaviSayaka jJAna che che e jJAnajJApaka sAmAnya sAmagrI jJAnathI janya che ane teno viSaya jJAna (pramAtmaka) ja banyuM. tethI jJAnajJApakasAmAnya sAmagrI je jJAnasvarUpa, tenA pratyakSanuM viSaya pramAtva nyAyasiddhAntabhaktAvalI bhAga-2 0 (293)
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ hovAthI te svato grAhya che. . (ii) kumArila bhaTTa-mataH jayAre jJAnanuM pratyakSa ja nathI thatuM to pachI svato grAhyatva che jo ke parato grAhyatva ja kyAM rahyuM? jJAnagata pramAtvanI to jJAtatAliMga, anumiti thAya che, arthAt pramAtva e anumitigrAhya che. je vastu jJAta thAya te vastumAM jJAtatA rahe. A jJAtatA pUrve te vastumAM nahotI che paNa have temAM utpanna thaI, tethI tene utpanna karanAra anya koI nahIM paNa te vastunA ja thayelA jJAnane mAnavuM joIe. ane te kAraNa rUpa jJAnanuM anumAna thatAM temAM rahelA pramAtvanI paNa anumiti thaI gaI. mathA jJAto para: eTale "paTajJAnavAnadam ' tethI mathI rAti para: e paNa che A jJAnaviSayaka jJAna che. A jJAtatAtmaka (jJAto :) jJAnathI ja, arthAt tadjJAnaA viSayaka jJAnathI ja prAmANyanuM anumiti-jJAna thayuM. A anumAna : rUlya jJAtatA paratvaprAthavizeSyajJAnanA, padamAveta ghaTatvaprakArakajJAtatAntaratvAt, paTajJAtatAvat / che A matAnusAra jJAnanuM jJAna thAya eTale temAM traNanuM jJAna thAya : (1) jJAnanuM e (2) jJAtatAnuM ane (3) viSayanuM. viSaya jJAnaviSayaka jJAnathI ja vedya che mATe prathama che jJAnathI viSayanuM jJAna na thAya paNa jJAnaviSayaka jJAnathI ja viSayajJAna thAya. che zaMkAkAra : paNa AmAM pramA- jJAna svato grAhya zI rIte banyuM ? mImAMsaka: jJAnajJApakasAmAnyasAmagrI anumitithI janya je jJAnaviSayaka jJAna che , - teno viSaya jJAna che mATe te svato grAhya che. (ii) murAri-mata : anuvyavasAyAtmaka (pratyakSarUpa) jJAnaviSayaka jJAnathI pramAtvano graha thAya. che. prabhAkara-mate jJAnaviSayaka jJAna e anuvyavasAyAtmaka rUpa nathI, kemake temanA mate ya paTa: jJAna sAthe ja jJAnaviSayaka jJAna thAya che paNa mayaM paTara jJAna thayA pachInI che A kSaNe anuvyavasAyAtmaka jJAna thAya che tevuM nahIM. bhaTTanA mate jJAnaviSayaka jJAnathI che pramAtvanI anumiti thAya che, jyAre murArinA mate martha paTa: jJAnanI anaMtara kSaNe thatAM anuvyavasAyAtmaka jJAnaviSayaka jJAnathI pramAtvano graha thAya che. murAri kahe che ke jJAna svaprakAzaka nathI ane anumitino viSaya paNa nathI. jJAnaviSayaka jJAnathI jJAnanuM pratyakSa thAya che, arthAt jJAna svatIvedya nathI paNa e ja che ke nyAyasiddhAnamuktAvalI bhAga-2 (24) nA
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuvyavasAyAtmaka jJAnAntaravedya che. zaMkAkAra : to pachI pramAtva svato grAhya zI rIte bane ? uttara : jJAnajJApaka sAmAnya sAmagrI anuvyavasAyAtmaka che. tenAthI janya jJAnano viSaya prathama jJAna che mATe te svato grAhya che ane tethI temAM raheluM prAmANya paNa A A svato grAhya banI ja jAya. Ama sAmAnyasAmagrI anuvyavasAyAtmaka rUpa laIne A svato grAhyatvanuM lakSaNa ghaTI gayuM. che. A rIte prabhAkara, bhaTTa ane murAri-traNeyanA mate jJAnaviSayaka jJAnathI che ('paTajJAnavAnadam' ItyAkAraka jJAna) jJAnamAM (paTa:) prAmANyano graha thaI jAya. e che. TUMkamAM prabhAkara mate ka paTa: ane paTajJAnavAnaham - be ya prakAraka eka ja jJAna ekIsAthe utpanna thatuM hovAthI te be jJAna judA nathI, mATe jJAnanuM jJAna-pratyakSAtmakaprathama jJAnamAM pramAtvane grahaNa kare che. kumArilla mate martha paTa: jJAnanI pachInI kSaNe jJAti pada ' jJAna thAya. temAM je jJAtatA che tenI anumiti thAya. Ama 'martha paTa: jJAna pachI thayelA "jJAto ghaTaH' jJAnanI jJAtatAnuM anumiti rUpa jJAna thAya ane je che tenAthI prAmANyagraha thAya. murAri mate anuvyavasAyAtmaka jJAna thAya, tenAthI ja pramAtvagraha thAya. che A traNeya mate pramAtva svato grAhya bane che, kAraNa ke svato grAhyatva eTale jJAnajJApakasAmAnyasAmagrI je jJAna, tenAthI janya je viSaya = pramAtva, te svato grAhya ja bane. jJAnajJApakasAmAnyasAmagrI prabhAkara-mate pratyakSAtmaka, bhaTTa-mate anumityAtmaka ane murAri-mate anuvyavasAyAtmaka bane che. zaMkAkAra : "yaM vada:' jJAnano viSaya ghaTa bane ane paTajJAnavAnAm jJAnaviSayaka A jJAnano viSaya jJAna (kartha paTa:) bane che, paNa ghaTa pote ghaTajJAnavAnaham jJAnaviSayaka A che jJAnano viSaya banI zakato nathI to pachI te jJAnaviSayaka jJAnathI martha paTa: evA ja e zAnamAM prAmAyano graha thAya ja zI rIte ? viSaya hoya to viSayanA jJAnamAM che prAmAyano graha thAya, paNa jyAM jJAnaviSayaka jJAnano ghaTa viSaya ja nathI tyAM che jJAnaviSayaka jJAnathI ya ghaTaH jJAnamAM prAmANyano graha zI rIte thaI zake ? che uttara : jJAna haMmezA viSayathI nirUpita ja hoya, paNa te kyAreya nirviSayaka hotuM ja ja nathI. jJAnaM viSayuM, prANavAn rIpavan Ama tamAma jJAna viSayaka ja hovAthI jJAnaviSayaka jJAnano viSaya paNa ekaluM ja nyAyasiddhAtamatAvalI bhAga-2 )
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAna na banatAM viSaya sahita jJAna (anya ghaTa: jJAna) jJAnaviSayaka jJAnano viSaya bane. ane tema thatAM jJAnaviSayaka jJAnamAM ghaTa paNa viSaya banI gayo. ane tethI jJAnaviSayaka jJAnathI ayaM ghaTa: jJAnamAM prAmANyano paNa graha thaI zake che. jJAnaviSayaka jJAnamAM 'ayaM ghaTa:' viSaya banavAthI ja jJAnaviSayaka jJAnathI vedya viSaya bane, arthAt viSaya e viSayanA jJAnamAtrathI vedya nathI paNa jJAnaviSayaka jJAnathI vedya che. te tyAre ja banyuM jyAre jJAnaviSayaka jJAnamAM ayaM ghaTa: viSaya banI gayo. 'artha ghaTaH' eTalA jJAnamAtrathI viSayanuM pratyakSa na thAya paNa jJAnaviSayaka jJAna thAya tyAre ja viSaya vedya bane. Ama jJAnaviSayaka jJAnamAM viSaya ayaM yadaH banI gayo. tethI ja jJAnaviSayaka jJAnathI viSaya e vedya banI zakyo, paNa jo jJAnaviSayaka jJAnathI ayaM ghaTa: viSaya ja na banata to jJAnaviSayaka jJAnathI paNa viSaya vedya na banata. muktAvalI : saMzayeti / yadi jJAnasya prAmANyaM svatogrAhyaM syAt, tadA'nabhyAsadazApannajJAne prAmANyasaMzayo na syAt / tatra hi yadi jJAnaM jJAtaM tadA tvanmate prAmANyaM jJAtameveti kathaM saMzayaH ? yadi tu jJAnaM na jJAtaM tadA dharmijJAnAbhAvAt kathaM saMzayaH ? tasmAjjJAne prAmANyamanumeyam / muktAvalI : naiyAyika : jJAnanA prAmANyane svatogrAhya mAnI ja zakAya nahIM, kemake jo tene svatogrAhya mAnavAmAM Ave to anabhyAsadazApanna jJAnamAM arthAt vAraMvAra jeno abhyAsa thayo na hoya tevA jJAnamAM prAmANyano saMzaya paDI nahIM zake. ('mArA A gurU mahArAja che' e jJAna abhyastadazApanna che, kemake temanAmAM gurUtvabuddhino vAraMvAra abhyAsa thayelo che. AvA jJAnamAM to prAmANya hoya ja. paNa vAraMvAra na joyeluM, dUra dUra raheluM vRkSa e vaDanuM che evuM je jJAna che te anabhyastadazApanna che, temAM prAmANyano saMzaya paDI zake che.) paraMtu vastutaH to temAM paNa prAmANyano saMzaya to paDe ja che. paNa tame prAmANyane svatogrAhya mAno cho tethI A jJAnanuM prAmANya paNa svatogrAhya banI jatAM saMzayajJAnanI to anupapatti thaI jaze ne ? kemake tyAM jJAnaM jJAta eTale pramALya jJAtameva / to pachI saMzaya zI rIte thAya ? jo ema kaho ke jJAna ja jJAta nathI thayuM to pachI prAmANya zI rIte jJAta thayuM kahevAya? to tevuM paNa tamArAthI nahIM kahI zakAya, kemake jo dharmanuM jJAna ja na thayuM hoya to pachI te dharmImAM saMzaya ja zI rIte paDI zake ? dharmajJAna hoya to temAM teno nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 (296)
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ A saMzaya paDI zake anyathA zI rIte paDe ? Ama jJAnamAM svato grAhya prAmANya mAnI zakAya nahIM. hA, jJAnanuM pratyakSa thAya, A paNa jJAnagata prAmANyanI to anumiti ja thAya. kumArilla bhaTTe jJAnanuM pratyakSa nathI mAnyuM paNa anumiti mAnI che. tenA virodhamAM taiyAyiko kahe che ke jJAnanuM to manathI ja pratyakSa thaI jAya che, tenI anumitinuM ? vaLI teo jJAtatA nAmano eka judo dharma mAne che ane tenAthI jJAna-prAmANyanI anumiti kare che te paNa barAbara nathI, kemake jJAtatA eTale jJAnaviSayatA ja. e koI atirikta padArtha ja nathI. ane prAmANyanuM jJAna jo svataH ja gRhIta thaI jAya to saMdeha ja na thAta. saMdeha thAya che che e ja batAve che ke jJAnanuM pratyakSa thavA chatAM pramAtvanuM pratyakSAtmaka grahaNa thatuM nathI e paNa anumiti ja thAya che. kumArilla bhaTTe paNa pramAtvanI anumiti ja kahI che. paNa A che temAM jJAtatA hetu che je naiyAyikone mAnya nathI. teo saMvAdipravRttijanakatva hetuthI jJAnamAM prAmANyanuM anumAna kare che. jala-jJAna ke bhojanAdi-jJAna e saMvAdi(saphala)pravRttinA janaka che mATe temAM e prAmANya che. * muktAvalI : tathAhi-'idaM jJAnaM pramA, saMvAdipravRttijanakatvAt, yannaivaM tannaivaM, ythaa'prmaa|' idaM pRthivItvaprakArakaM jJAnaM pramA, gandhavati pRthiviitvprkaarkjnyaantvaat| evamidaM jalatvaprakArakaM jJAnaM pramA, snehavati jalatvaprakArakajJAnatvAt / na ca hetujJAnaM kathaM jAtamiti vAcyam, pRthivItva prakArakatvasya svatogrAhyatvAt / tatra gandhagraheNa gandhavadvizeSyakatvasyApi * sugrahatvAt / tatprakArakatvAvacchinnatadvadvizeSyakatvaM paraM na gRhyate * * sNshyaanurodhaat| muktAvalIH rUduM jJAnaM pramA, saMvavipravRttinanavatva, yarnavaM tavaM, yathApraHT che je je jJAna saMvAdipravRttinuM janaka hoya che te pramAtmaka ja hoya ane je je jJAna che A pramAtmaka na hoya, arthAt apramAM hoya te saMvAdipravRttinuM janaka paNa na ja hoya. A zaMkAkAra racavatI pRthvI jJAnamAM pramAtva zI rIte siddha thaze? kemake ahIM koI ja che nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (29) te che
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMvAdipravRtti nathI. tethI hetvabhAve anumiti na thaI zake ane tethI anumitithI tame mAnelo prAmANya-nizcaya zI rIte thaI zake ? ame to anuvyavasAyAtmaka jJAnathI prAmANya-nizcaya kahIe chIe, eTale ke gandhavatI pRthvI jJAnanuM anuvyavasAyAtmaka jJAna sthavatipRthvItvajJAnavAnaham thAya, arthAt sthitizeSyapRthvIttaprA{hjJAnavAnaham thAya. A anuvyavasAyAtmaka jJAnano viSaya gandhavadvizeSyakapRthvItvaprakAraka jJAna bane ane tethI gandhavadvizeSyakapRthvItvaprakArakatA paNa anuvyavasAyAtmaka jJAnano viSaya bane. Ama A viSaya maLI javAthI nyavatI pRthvI jJAnamAM prAmANyano nizcaya anuvyavasAyAtmaka jJAnathI thaI jAya. tame to anuvyavasAyAtmaka jJAna dvArA gandhavatI pRthivI jJAnamAM prAmANya-nizcaya mAnatAM nathI ane prastutamAM saMvAdipravRttijanakatva hetu ja nathI tethI talaiiMgaka anumiti dvArA paNa prAmANya-nizcaya thaI zake nahIM. tethI rAjyavatI pRthvI jJAnamAM saMdehanI utpatti thaI zake che. naiyAyika : mAtra saMvAdipravRttijanakatva hetunI anumitithI ja prAmANya-nizcaya thaI jAya tevuM nahIM, tethI anyaliMgaka anumitithI paNa prAmANya-nizcaya thaI zake che. pakSa : rM nyavati pRthvIvaprA jJAnam / sAdhya : pramAtva. hetu : sthavati pRthvItvaprAjJAnAt / A janmavatI pRthvI jJAna pramA che, kemake gandhavadvizeSyakamAM pRthvItvaprakAraka jJAna che . zaMkAkAra : hetunuM jJAna kevI rIte thayuM ? pakSamAM hetunuM jJAna siddha hoya to tenAthI anumiti thaI zake anyathA zI rIte thAya ? naiyAyika : pRthvItvaprakAraka jJAna (hevaMza) e svatogrAhya che, kemake sarva jJAnaM dhaZbhrAntam e niyamAnusAra badhA dharmonuM jJAna to abhrAnta ja hoya che. 'mane ghaTanuM jJAna thayuM' ahIM dharmanuM jJAna abhrAnta che, arthAt mane ghaTanuM jJAna thayuM ke nathI thayuM? tevo saMzaya paDato nathI. 'zuktimAM mane rajatanuM jJAna thayuM' ahIM paNa 'jJAna thayuM ke nahIM ?' tevo to saMzaya paDato nathI ja. Ama dharmI-aMzanuM prAmANya svatogrAhya hoya che. zuktimAM rajatanuM thayeluM jJAna jJAnasvarUpathI to pramAtmaka ja che, paNa tadabhAvavamAM tatprakA2ka (dharmI) jJAna thaI javAthI te bhramarUpe jaNAya che. nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 7 (298)
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ - A ja rIte pRthvItvaprakAraka jJAna rUpa havaMza e svato grAhya che. (dharmI aMzamAM - A badhA ya - jJAnaviSayaka jJAnathI jJAnane svato grAhya mAne che. eTale taiyAyiko paNa A nyavati pRthvI jJAnaviSayaka - vikipRthvItvajJAnavAnAm rUpa jJAnaviSayaka jJAnathI ja gandhavatipRthvItva jJAnane svatogrAhya mAne che.) have gandhavati e bIjo hevaMza laIe. gandhavati jJAna eTale gandhavaDhizeSyakatAnuM jJAna gaMdhanuM pratyakSa che ane purovartI che padArtha gandhavat che mATe tenuM paNa pratyakSa che. have temAM pRthvItyaprakArakatAnuM jJAna che che eTale gandhavatumAM vizeSyakatAnuM jJAna paNa svato grAhya banI ja jAya. Ama be ya havaMza- ) A jJAna svato grAhya che. Ama hetujJAna svato grAhya che. A rIte hetujJAna thavAthI " ja vati pRthvItvapravara jJAna pramA che. ja zaMkAkAra : gandhavaddhizeSyakapRthvItyaprakArakatAnuM jJAna e hetu che ane te ja sAdhya A che (mImAMsako gadhavaddhize khya kapRthvItvaprakA2ka jJAnamAM pRthvItvavaddhize khyaka pRthvItvaprakAraka-jJAna (pramA) mAne che.) tethI tamane ahIM hetu-sAdhya-aikyano prasaMga para Avyo. to have hetu jJAna to pUrva rIte svato grAhya banI gayuM, tethI sAdhya paNa svato grAhya banI gayuM. to pachI have anumiti karavAnI jarUra zI ? e taiyAyika tatyakArakataddhizeSyaka jJAnane pramAM kahevAya che, arthAt pRthvItvapakAraka che che pRthvI vizeSyaka jJAna pramA kahevAya. ahIM amArA mate paNa gadhavadvizeSyakaA pRthvItvapakAraka jJAna svato grAhya banI gayuM, arthAt banyavatI pRthvI jJAna svato grAhya che thatAM temAM prAmANya AvI gayuM, paNa pRthvIdvatI pRthvI e jJAna pramA che ane temAM ja prAmANya che te vAta kyAM siddha thaI che? tene siddha karavA mATe to anumiti karavI jo ja paDaze. ja Ama, pRthvItvaprakArakagandhavaddhizeSyaka jJAna svatogrAhya hoIne temAM to prAmANya svIkRta che ja, eTale ke "gandhavAn e pRthvItvavAnuM che e jJAna svato grAhya jarUra che paNa ma 'pRthvItvavatI pRthvI che e jJAna svato grAhya nathI, mATe temAM prAmANya-jJAna mATe anumiti ja karavI paDe. te A pramANe : * gandhavadvizeSyakapRthvItvaprakArakaM jJAnaM pramA = pRthvItvavatpRthvIvizeSyakaM, * gandhavati pRthvItvaprakArakatAjJAnatvAt / mImAMsake pramAno artha taddhizeSyakataprakAraka = gandhavavizeSyakagandhaprakAraka karyo nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (299) ka aa e che
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ che ane te to heturUpa siddha ja che tethI Apatti AvI. paNa taiyAyika pRthvItvapakAraka pRthvI vizeSyaka jJAnane pramA mAne che. ane te kAMI heturUpa nathI. gandhavaddhizeSyaka che pRthvItyaprakAraka hetujJAna-nizcayamAM pRthvItvavaddhizeSyapRthvItvaprakAraka jJAna paNa grAhya ja banI ja jAya, kemake te be ya abhinna che evA mImAMsakanA matanI sAme naiyAyiko te ja baMnene bhinna mAne che. tethI gadhavadizaSyakamRthvItvaprakAraka hetujJAna svato grAhya hovA chatAM pRthvItvaprakAraka pRthvI-jJAnamAM prAmANya siddha thaI zakatuM nathI. tethI te mATe mAM anumiti karavI jarUrI che. jo anumiti na karIe to te jJAnamAM prAmANya nI mukta AvavAthI saMzaya utpanna thaI jAya. atipRthvItvajJAnavInam evA anuvyavasAyamAM che pRthvItvavat pRthvI viSaya ja nathI mATe temAM anuvyavasAya jJAnathI paNa prAmANyache nizcaya thAya nahIM eTale saMzaya-utpatti saMbhave. tethI anumitithI ja temAM prAmANyano ja nizcaya mAnavo joIe. jo gandhavat e pRthvItvavat (pakSa) gandhavati pRthvItvaA prakArakatAnA jJAnane (hetu) lIdhe che to te pRthvItvavatI pRthvI che (sAdhya). . (haveno ra thI mAMDIne saMkSepa sudhIno pATha nRsiMhAcAryakRta prabhA TIkAvALA A pustakamAM ja jovA maLe che paNa anyatra jovA maLato nathI. saMbhava che ke koI ati junI pratamAMthI temane maLyo hoya. AthI e pATha ahIM joDyo che.) ta muktAvalI : na ca pramAtvasya sAdhyasya prasiddhiH kathamiti vAcyam, idaM jJAnapramAtvasya svatogrAhyatvAt / na ca prakArabhedena prAmANyabhedAt ghaTatvaprakArakatvAdeH kathaM prasiddhiriti vAcyam, ghaTatvaprakArakatvasya * svavizeSyakatvasya ca svatogrAhyatvAt / ghaTasya ca pUrvamupasthitatvAt * ghaTavizeSyakaM ghaTatvaprakArakamiti jJAne prAmANyasya bAdhakAbhAvaH / * vyavasAyaparantu prAmANyaM na gRhyate tatra saMzayasAmagrIsattve sNshysyaivopptteH| * kiJcA'bhyAsadazAyAM tRtIyAnuvyavasAyAdinA prAmANyasya svata eva grahasambhavAt prathamAnuvyavasAyaparaM na tadgrAhakamiti kalpyate sNshyaanurodhaat|| *atha prAmANyAnumitau prAmANyagraheNa tasyA viSayanizcayarUpatvArthaM tatra prAmANyagraho vAcyaH, so'pyanumityantareNeti phalamukhI kAraNamukhI vAnavastheti cet ? na, agRhItAprAmANyagrahakasyaiva nizcayarUpatvAt / yatra ca praamaannyja0 - - 14 nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (300)
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMzayastatraiva paraM prAmANyAnumiterapekSA, yAvadAzaGkaM prAmANyAnumitiriSyata eva / sarvatra tu na sNshyH| kvacitkoTyanupasthiteH, kvacidvizeSadarzanAditaH, kvacidviSayAntarasaJcArAditi saGkSepaH / - muktAvalI : zaMkAkAra : 'rUduM jJAna pramI !' AvI pratijJAmAM pramAtva sAdhyanI prasiddhi pUrve kyAM hatI ? naiyAyikaH rUdde natam ke rUdrazavita evuM paNa je jJAna thAya che temAM rUdra aMza to pramAtmaka ja che, kemake rUDha navuM vA? arthAt "A A che ke nahIM?' tevo saMzaya e kyAreya paDato nathI. AthI "pharva evuM je jJAna che te pramAtmaka ane svato grAhya che. e che zaMkAkAra : ghaTavaprakAraka, paTa-prakAraka, maThatvaprakAraka ema prakArabheda thavAthI ' arthAt vizeSaNabheda thavAthI viSayagata prAmANyano bheda paNa thaI ja jAya che to pachI A ghaTava-prakAranuM avagAhana karanArA jJAnamAM rahelA dharmanI prasiddhi kaI rIte thaze ? kI ahIM kahevuM ema che ke ghaTatva che vizeSaNa jemAM, paTava che vizeSaNa jemAM, evA ja mAM aneka prakAranA vizeSaNavALA jJAna bhinna bhinna thAya che, tethI ahIM prAmANyano paNa che bheda thaI ja jAya. ghaTagata, paTagata, maThagata-badhA ya prAmANyo judA judA thayA. AthI che che have e badhA bhinna bhinna prAmANyo hote chate ghaTatva-prakAranA avagAha jJAnamAM ja rahelA dharmanI prasiddhi zI rIte thaze ? ja taiyAyika : ghaTavaprakAraka ane ghaTatvavadyaTavizeSyaka jJAna e svato grAhya che, che. arthAt ghaTatva che prakAra jemAM ane ghaTatvavAnuM ghaTa che vizeSya jemAM evuM jJAna svato grAhya ja che, kemake te ghaTa pUrve upasthita thAya che. AthI ghaTavizeSyaka ane ghaTatvaprakAraka jJAnanA prAmANyamAM koI bAdhaka nathI, arthAt ghaTamAM rahenAra vizeSyatAnuM avagAhana karanArA A mA jJAnamAM rahenAra pramAtvano graha karavAmAM tathA ghaTatvamAM rahelI prakAratAnuM avagAhana karI A karanArA jJAnamAM rahelA pramAtvano graha karavAmAM ame koI bAdhaka jotAM nathI. A che vizakalita vizeSaNa ane vizeSyanuM avagAhana karanArA jJAnamAM rahelA pramAtvanuM ame A svataH ja grahaNa mAnIe chIe. che paraMtu vizeSya ane vizeSaNa ubhayaviziSTanuM avagAhana karanArA jJAnamAM raheluM che A pramAtva svato grAhya nathI, kAraNa ke tyAM rU jJAnuM pramA ra vI ? AvA prakAranI che saMzayasAmagrI hAjara hovAthI saMzaya Ubho thAya che. ja . vyAcasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (301)
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ e vaLI abhyAsadazAmAM tRtIya anuvyavasAyAdi jJAna vaDe prAmANyano svataH graha na thavAno saMbhava che, arthAt tRtIya anuvyavasAyAdi jJAnathI prAmANya svato grAhya bane che che, paraMtu mAtra prathama anuvyavasAya jJAna e prAmANyanuM grAhaka banatuM nathI, kemake tyAM ja ja saMzayanI vidyamAnatA hoya che. zaMkAkAra : pramAtvano graha to anumAnathI ja thAya. prathama anumitimAM arthAta mAM prathama prAmANyanI anumitimAM pramAtvano graha karavA mATe dvitIya anumitinI apekSA ka raheze ane e dvitIya anumitimAM paNa prAmANyano graha karavA mATe tRtIya anumitinI A ja apekSA raheze. A pramANe uttarottara phalamukhI arthAt pramAtvanA praharUpa phalapradhAna che che evI anavasthA thaze. athavA kAraNamukhI arthAt prathama anumitinA jJAnarUpa kAraNanI jo che puSTi mATe dvitIya anumitinA jJAnanA kAraNanI apekSA raheze, e pramANe dvitIya che che anumitinA kAraNanI puSTi mATe tRtIya anumitinA jJAnanA kAraNanI apekSA raheze. . Ama anumitinA jJAnasvarUpa kAraNapradhAna evI anavasthA UbhI thaze. tethI prAmANyane A parato grAhya mAnI zakAya ja nahIM. tethI prAmANya parato grAhya nahIM paNa svato grAhya ja che naiyAyika : nA, AvI anavasthA UbhI thavAnI kalpanA nirarthaka che. jayAM rUma rUAna prama' AvA prakArano apramAtvano graha thayo nathI tyAM AgaLa ja ame te jJAnane nizcayarUpa kahIe chIe. ke jayAM jJAnaniSTha pramAtvamAM saMzaya Ubho thayo che tyAM prAmANyane grahaNa karanArI anumitinI sAmagrInI apekSA che, bIje nahi. tethI anavasthAnI ahIM saMbhAvanA ja kaI nathI, kemake aMte to kyAMka nizcaya Ubho ja rahevAno che. vaLI sarvatra saMzaya paNa thato nathI, kemake kyAMka ubhayakoTika jJAnano (saMzaya mATe ja che je Avazyaka che) ja abhAva che, to vaLI kyAMka vizeSadarzana thaI jAya che, to vaLI che kyAMka manano viSayAntaramAM saMcAra thaI jAya che. dUra jhADanuM ThuMThuM che. have je vyaktine ThuMThuM ke purUSanuM jJAna hoya tene to temAM purUSa che ke jhADanA ThuMThAno saMzaya thaI zake, paNa jene tenuM jJAna ja nathI tene ThuMThuM hovA chatAM che. saMzaya zI rIte paDe? vaLI ubhayakoTika sthANu ane purUSanuM jJAna hovA chatAM game te ekanuM vizeSadarzana (nizcayAtmaka jJAna) thaI jAya to paNa saMzaya paDe nahIM. vaLI ThuMThAne jotAM jotAM sthANu ane purUSano vicAra karavAnA badale manano saMcAra ja che nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (302) 8 0
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ ******************************* bIje ja thaI gayo, arthAt vRkSa upara rahelA paMkhI vagerene jovAmAM mana doDI jAya to paNa sthALurvA puruSogyam ? evo saMzaya paDato nathI. tethI jyAM saMzaya nathI paDato tyAM nizcayAtmaka jJAna thatAM ja anavasthA aTakI jaze, tethI anavasthA doSa paNa Avaze nahIM. Tags nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (303)
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ OM ja ja ja anyathAkhyAti-nirUpaNa kaI ka ka ka aa e che muktAvalI : nanu sarveSAM jJAnAnAM yathArthatvAt pramAlakSaNe tadvadvizeSyakatvaM * vizeSaNaM vyartham / na ca raGge rajatArthinaH pravRttirdhamajanyA na syAt, tava mate bhramasyAbhAvAditi vAcyam, tatra hi doSAdhInasya purovartini svatantropasthita* rajatabhedAgrahasya hetutvAt / satyarajatasthale tu viziSTajJAnasya sattvAttadeva kAraNam / astu vA tatrApi rajatabhedAgraha eva kAraNamiti / muktAvalI : mImAMsako badhA jJAnane pramAtmaka ja mAne che. temanA mate bhrama jevI ja koI vastu ja nathI. jJAna te vaLI kadApi bramAtmaka hoI zake kharuM? tethI teo kahe che che ke badhA jJAno prayAtmaka hovAthI pramAnuM lakSaNa taziSyatve pati tatparama che karavAnI zI jarUra che ? "tawAram jJAna praHT' eTaluM ja lakSaNa karo ne ? taSyitvam padopAdana karIne gaurava zA mATe ? naiyAyika : jo "takizoSItvam' padano niveza nahIM karo to raMga(sIsuM)mAM A rajatanA arthInI bhramajanya pravRtti thaze nahIM, arthAt rajatArthI kokavAra je rajatanA bhramathI raMgamAM pravRtti kare che te have mAnI zakAze nahIM, kemake tame bhramane to mAnatA ja nathI. tamArA mate to jJAna pramAtmaka ja hoya, tethI sarvadA rajatamAM ja rajatArthInI ne A pravRtti thavI joIe, paNa raMgamAM na thavI joIe. paNa hakIkatamAM to rajatArthInI paNa ja ka kyAreka raMgamAM pravRtti thAya ja che to tenuM zuM ? che mImAMsaka : rajatArthInI raMgamAM kyAreka pravRtti thAya che te tamArI vAta sAcI ja che ja che, paNa tenuM kAraNa bhramAtmaka jJAna nahIM paNa bhedAgraha che. raMga hovA chatAM ene rUma cheevuM purovarsI padArthanuM anubhavAtmaka jJAna thAya che. A to pramAtmaka ja che. paNa tyAra pachI "rajata"nuM mRtyAtmaka jJAna thAya che. sAme rahelA padArthamAMnA sadazyAdi dharmAdine kAraNe saMskAro ubudha thatAM rajatanuM smaraNa thAya che. Ama anubhavAtmaka ane A smaraNAtmaka baMne jJAna svataMtra rIte ja upasthita thAya che ane baMne ya jJAna pramAtmaka para A ja che. - have raMgamAM kartha purovarsI pArtha tim evuM je jJAna thAya che te anubhavAtmaka mAM ane smaraNAtmaka jJAnanA bhedanA agrahane lIdhe thAya che, arthAt A be ya jJAnane che che. bhinna na samajatAM vyakti te baMnene abhinna anubhavAtmaka samajI le che. eTale te che che jJAnomAM rahelA bhedano agraha thavAthI jJAnanA viSayano paNa bhedAgraha thAya che ane ja ja che ke vAcasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (30) jija
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ tethI rUvuM ratnatam evuM jJAna thAya che. Ama be ya jJAno pramAtmaka hovA chatAM temanA vaccenA bhedanuM grahaNa na thavAne kAraNe phavuM ratnatam evuM jJAna thAya che. naiyAyika : anubhavAtmaka ane smaraNAtmaka jJAnanA bhedano agraha thavAnuM zuM kAraNa? mImAMsaka : pramAtRgata lobhAdi doSa, cakSurAdi pramANagata pittatva, dUratyAdi doSa tathA prameya-padArthagata sAdazyAdi doSane kAraNe bhedAgraha thAya che. naiyAyika : bhale tyAre, raMgamAM rajatanI buddhi thatI hoya tyAM tame bhale anubhavAtmaka ane smaraNAtmaka jJAnanA bhedAgrahane kAraNa mAno, paNa jyAM rajata che ane temAM rajatanI ja buddhi thAya che tyAM to eka ja anubhavAtmaka jJAna che. jema purovartI padArthanuM 'phra' evuM jJAna anubhavAtmaka che tema 'ratnatam' jJAna paNa anubhavAtmaka ja che. Ama baMne jJAna anubhavAtmaka ja hovAthI ahIM bhedAgraha paNa che ja. tethI ahIM bhedAgraharUpa kAraNa hAjara hovAthI ame kahyuM tevuM bhramajJAnarUpa kArya paNa thavuM joIe ne ? mImAMsaka : nA, satyarajatasthaLe ame bhedAgrahane kAraNa na mAnatAM viziSTajJAnane kAraNa mAnIzuM. satyarajatasthaLe rajatatvavad rajata jJAna hovAthI ja satyarajatajJAna thAya che. naiyAyika : Ama eka sthAne bhedAgrahane kAraNa mAnyuM ane anya sthaLe viziSTajJAnane kAraNa mAnyuM tethI tamAre kArya-kAraNabhAva be mAnavA paDyA, tethI ananugata doSa Avyo. mImAMsaka : to pachI satyarajatasthaLe paNa ame bhedAgrahane ja kAraNa kahIzuM ane tethI bhedAgraha rUpa eka ja kAraNa mAnavAthI ananugata doSa nahIM Ave. satya2jatamAM je rajatanI buddhi thAya che tenuM kAraNa paNa bhedAgraha ja che. rajatamAM te vaLI rajatano bheda raheto haze ? svamAM svano bheda kadApi rahI zake nahIM. Ama rajatamAM bheda ja nathI to pachI bhedano graha zI rIte thaI zake ? tethI bhedano agraha che ja. A bhedanA agrahane kAraNe ja rajatamAM rajatanI buddhi thAya che. tethI satya2jatasthaLe paNa bhedAgrahane kAraNa mAnIzuM. ane tethI ja rUvuM ratnatam evuM jJAna thAya che. muktAvalI : na cAnyathAkhyAtiH sambhavati, rajatapratyakSakAraNasya rajatendriyasannikarSasyAbhAvAdraGge rajatabuddheranupapatteriti cet ? na, satyarajatasthale pravRttiM nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 ) (305)
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ prati viziSTajJAnasya hetutAyA: klRptatvAdanyatrApi tatkalpanAt / na ca saMvAdipravRttau tatkAraNaM, visaMvAdipravRttau ca bhedAgrahaH kAraNamiti vAcyam, lAghavena pravRttimAtre tasya hetutvakalpanAt / naiyAyika H bhale, satyarajatasthaLe to rajatatvaprakA2ka rajatamAM rajatatvaprakAraka jJAna ja thayuM che eTale pramAnuM lakSaNa temAM ghaTI jAya che, paNa raMgamAM bhedAgrahane kAraNe ranatam jJAna thayuM te to bhramAtmaka ja kahevuM joIe, kemake tadabhAvavati tatprakA2ka jJAnane bhrama kahevAya che. raMgamAM rajatatvano abhAva che, temAM ja rajatatvaprakAraka rajatanuM jJAna thAya che. tethI jyAM bheda che tyAM ja bhedAgrahanuM (jyAM rajatatvAbhAva che tyAM rajatatvaprakAraka) jJAna thayuM eTale te to anyathAkhyAti = bhrama ja banI gayuM. mImAMsaka : are ! jyAM je nathI, arthAt je jyAM che ja nahIM tyAM tenuM jJAna thAya ja zI rIte ? jJAna e IndriyanA saMnikarSathI janya che. rajatanuM pratyakSAtmaka jJAna rajata ane IndriyanA saMbaMdhathI thAya. paNa jyAre raMgamAM rajatanI buddhi thAya che tyAre Indriyano rajata sAthe to saMnikarSa che ja nahIM, to pachI rajata-indriyasaMnikarSa vinA raMgamAM rajatanuM pratyakSa thaI ja zI rIte zake ? Ama raMgamAM to rajatabuddhinI anupapatti ja che, tethI tadabhAvavati tatprakAraka jJAna thatuM ja nathI mATe anyathAkhyAti ke bhrama jevI koI vastu vidyamAna ja nathI. ane Indriya-rajatasaMnikarSa na hovAthI tyAM jJAnalakSaNA pratyAsatti che tema na manAya, kemake tema mAnavAmAM to ghaNuM gaurava che. tethI anyathAkhyAti jevI koI vastu ja nathI. bhedAgrahane kAraNe ja tevuM pramAtmaka jJAna thAya che. naiyAyika H anyathAkhyAti (bhrama) jevI koI vastu ja nathI tevI tamArI vAta jarAya yogya nathI, kemake satyarajatamAM je rajatanI buddhi thAya che ane te mATe pravRtti paNa thAya. che tenA pratye rajatattvavat rajatanA viziSTajJAnanI kalpanA ja tRpta (samartha : nakkI thayelI) che. mATe raMgamAM jyAM rajatabuddhi thAya che tyAM paNa viziSTa buddhine ja kAraNa mAnavuM joIe. ane tema thatAM rajatatvAbhAvavamAM rajatatvaprakAraka jJAna thaI gayuM kahevAya. ane tadmAvati tAjA jJAnam to bhrama che, tethI te bhramarUpa anyathAkhyAtine mAnavI ja joIe. mImAMsaka : nA, tevuM mAnavA karatAM jo saMvAdipravRtti (rajatamAM rajatabuddhi) pratye nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 (306)
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ ja viziSTa jJAna ja kAraNa tarIke siddha hoya to saMvAdipravRtti pratye viziSTa jJAnane kAraNa ke je bhale mAno, paNa visaMvAdipravRtti (raMgamAM rajatanI buddhirUpa) pratye to tamAre bhedAgrahane A ja kAraNa mAnavuM joIe. naiyAyika : saMvAdipravRtti pratye viziSTajJAnane ane visaMvAdipravRtti pratye ja bhedAgrahane kAraNe mAnavAmAM be kArya-kAraNabhAva mAnavA paDatA hovAthI gaurava che. tenA para A karatAM lAghavAtuM viziSTajJAnane pravRttimAtra pratye kAraNa mAnavuM joIe. muktAvalI : itthaM ca raGge rajatatvaviziSTabuddhyanurodhena jJAnalakSaNApratyAsattikalpane'pi na kSatiH, phalamukhagauravasyAdoSatvAt / kiJca yatra raGgarajatayorime rajate raGge veti jJAnaM jAtaM tatra na kAraNabAdho'pi / api ca * * yatra raGgarajatayorime rajatarate iti jJAnaM tatrobhayatra yugapatpravRttinivRttI * syaataam| raGge raGgabhedagrahe rajate rajatabhedagrahe cAnyathAkhyAtibhayAt tvanmate * doSAdeva raGge rajatabhedAgrahasya rajate raGgabhedAgrahasya ca sattvAt / muktAvalIH mImAMsaka raMgamAM rajatatva che ja nahIM to pachI rajatatvavat rajatanI buddhi ja zI rIte thaze ? Ama viziSTajJAna rUpa kAraNa ja na hovAthI raMgamAM rajatanI buddhi zI rIte thaze ? naiyAyika : jayAre pravRttimAtra pratye viziSTajJAnanI hetutA siddha thaI ja gaI che tyAre te viziSTajJAna thAya to che ja tema mAnavuM ja joIe ane raMgamAM rajatatva hAjara ka ja ja na hovAthI svasaMyuktasamatatva saMbaMdhathI rajatatvanuM pratyakSa ja na thatuM hovAthI ja A rajatatvavat rajatanuM pratyakSa to thatuM ja nathI. tethI tyAM jJAnalakSaNA prayAsattithI ja viziSTajJAna thAya che tema mAnavuM joIe. che (jayAM Indriyane yogya padArthanI sAthe IndriyasaMnikarSanA kALamAM ja ayogya che. ke padArthanuM paNa smaraNa thaI zake che tyAM IndriyasaMbaddha padArthanI smRtinA viSayabhUta padArthanuM ja ki abhinna= ekarUpa jJAna thAya che Avo niyama che, tethI smaraNAMzamAM te jJAna alaukika je saMnikarSathI janya che ane IndriyasaMbaMdhanA aMzamAM laukika che evI vyavasthA che.) prastutamAM paNa pUrvAnubhavajanya "natam' evuM pratyakSAtmaka jJAna jyAM thAya che tyAM ja e paNa anvaya-vyatireka thAya che. AthI ja raMgamAM rUrva tim evA prakAranA cAkSuSajJAna ane pratye rajatanA anubhavathI janya evA saMskArathI janya smRti ja kAraNa che. che nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (300)
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ che. A ja rIte AvA prakAranA sthaLomAM cakSu saMyuktamanaHsaMyukta-Atmasamaveta smRtijJAnaviSayatva rUpa jJAnalakSaNA prayAsattithI viziSTajJAna thAya che tema mAnavuM che ja joIe, jema surabhi caMdanamAM thAya che tema. ahIM kArya-kAraNabhAva siddha thaI gayA pachI viziSTajJAna mATe jJAnalakSaNA A prayAsattine je mAnavI paDe che te phalamukhagaurava hovAthI nirdaSTa che. Ama nakkI thAya che ke tamAvati tatkAra jJAna je che te anyathAkhyAti arthAt bhramAtmaka ja che. vaLI jyAM raMga ane rajata che tyAM koIne be rAte he va evuM jJAna thayuM. tame ja saMvAdipravRtti pratye to viziSTajJAnane kAraNe mAno ja cho ne ? to ahIM paNa ratva che - rajata ane rajatatvavat rarUpa viziSTajJAna hAjara ja che. vaLI ahIM kAraNa sAmagrIno che ja abhAva hovArUpa bAdha che tema tame nahIM kahI zako, kemake svasaMyukta rajatamAM samAveta ja - ratvanuM jJAna thayuM che ane svasaMyukta raMgamAM samaveta rajatatvanuM jJAna thayuM che. ane te A A jJAnamAM kAraNabhUta svasaMyuktasamAvetatva saMbaMdharUpa kAraNa hAjara che. Ama ahIM A viziSTabuddhi hovAthI tamArA mate saMvAdipravRtti ja thavI joIe. paNa hakIkatamAM to e ahIM rajatatvavat rajata ane ratvavat ranuM jJAna thavAne badale rajatatvavat raMga ane raMgavad rajata rUpa visaMvAdI jJAna thayuM che. che. tethI visaMvAdipravRtti pratye paNa viziSTabuddhi kAraNa che tema nakkI thAya che. ane che te mATe jJAnalakSaNA prayAsatti mAnavAnuM gaurava na karIe to paNa AvA sthaLoe tamAre ja viziSTabuddhine apramA pratye kAraNa mAnavuM ja joIe. che. Ama viziSTabuddhi hovA chatAM pramAtmaka jJAna thatuM na hovAthI tamAre anyathAkhyAtine paNa AvA sthaLe mAnavI ja joIe. vaLI jyAre rajata ane raMgamAM "A raMga ane rajata che' tevuM jJAna thaze tyAre tyAM A viziSTajJAnane kAraNe nahIM mAno ane bhedAgrahane kAraNa mAnazo to ekIsAthe eka ja A vastumAM pravRtti ane nivRtti thavAnI Apatti Avaze, kemake tame anyathAkhyAti jevI che je vastu to mAnatA ja nathI. che jyAre rajata-raMgamAM "A raMga-rajata che' tevuM jJAna thayuM che tyAre raMgamAM rajatabhedano che e to agraha che, kemake raMgane rajata ja mAneluM che. tethI raMgamAM rajata samajIne pravRtti thaze. A ivaLI raMgamAM raMgabhedano paNa agraha che, kemake raMga e rajata che eTaluM ja jJAna che, paNa # # # nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (308) ki ja che ke A
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ che "A raMga e raMga nathI' evuM jJAna nathI, tethI ema ja kahevAya ke raMgamAM raMgabhedano agraha che, tethI raMgamAM nivRtti paNa thaze. Ama eka ja raMgamAM ekIsAthe pravRtti ane che nivRtti thavAnI Apatti Avaze. che te ja rIte rajatamAM raMgabhedano Agraha che, kemake rajatane raMga ja mAnyuM che tethI tenI . nivRtti thaze. vaLI rajatamAM rajatabhedano paNa agraha ja che, kemake "rajata e raMga che che tevuM jJAna thayuM che paNa "rajata e rajata nathI' tevuM to jJAna thayuM ja nathI, tethI rajatamAM ja huM rajatabhedAgraha paNa che, tethI rajatamAM pravRtti paNa thaze. Ama raMga ane rajata baMnemAM je pravRtti ane nivRtti thavAnI Apatti Avaze. che mImAMsaka : ame ema kahIzuM ke raMgamAM raMgabhedano graha che ane rajatamAM che che. rajatabhedano paNa graha che ja, arthAt raMgamAM raMgabhedAgraha nathI tethI raMgamAM pravRtti thaze paNa nivRtti nahIM thAya ane rajatamAM rajatabhedAgraha nathI tethI rajatamAM nivRtti thaze ane paNa pravRtti nahIM thAya. Ama raMgamAM mAtra pravRtti ane rajatamAM mAtra nivRtti ja thatI na hovAthI ekIsAthe pravRtti ane nivRtti baMne thavAnI Apatti che ja nahIM. naiyAyika raMgamAM raMgabhedAgraha nathI teno artha to ema thayo ke raMgamAM raMgabhedano A graha che. te ja rIte rajatamAM rajatabhedAgraha nathI, arthAt rajatamAM rajatanA bhedano graha che. no che. Ama raMgamAM raMgabheda na hovA chatAM raMgabhedano ane rajatamAM rajatabheda na hovA che chatAM rajatabhedano graha thAya che, kemake raMgamAM raMgabheda ane rajatamAM rajatabheda to rahI ja zake ja nahIM, kemake svamAM svano bheda zI rIte rahe? tethI raMgamAM raMgabheda na hovA chatAM e ja raMgabhedanuM grahaNa thatuM hovAthI tadabhAvavati tatpakAraka jJAna thayuM. te ja rIte rajatamAM - rajatabheda na hovA chatAM rajatabhedanuM grahaNa thatuM hovAthI te paNa tadabhAvavati takAraka che A jJAna thayuM. Ama tame chelle anyathAkhyAti to svIkArI ja ne? kemake tamAvati A tawAra jJAnaM e anyathAkhyAti sivAya zuM che? ane jo tame anyathAkhyAtine svIkAravA taiyAra ja na ho to tamAre raMgamAM ja raMgabhedAgraha ane rajatamAM rajatabhedAgraha thAya che tema mAnavuM paDaze. ane tema mAnavAthI ja che raMgamAM nivRtti ane rajatamAM pravRtti thaze ja. vaLI raMgamAM rajatanI buddhi thaI che ane A cherajatamAM raMganI buddhi thaI che tethI raMgamAM pravRtti ane rajatamAM nivRtti paNa thaze ja. che tethI tamAre raMgamAM ane rajatamAM baMnemAM pravRtti ane nivRtti ubhaya ekIsAthe mAnavI paDaze. 0 0 0 nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (309) che
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ arthAtu jo tamAre pravRtti-nivRtti ubhaya eka samaye na mAnavI hoya to te che anyathAkhyAtine svIkAravI ja joIe, kemake te svIkAravAthI pravRtti-nivRtti ubhaya ekIsAthe mAnavAnI Apatti AvatI nathI. muktAvalI : kiJcA'numitiM prati bhedAgrahasya hetutve jalahUde vahnivyApya-* dhUmavajhedAgrahAdanumitirnirAbAdhA / yadi ca viziSTajJAnaM kAraNaM, tadA'yogolake vahnivyApyadhUmajJAnamanumityanurodhAdApatitam / seyamubhayataH * pAzArajjuH / itthaM cA'nyathAkhyAtau pratyakSameva pramANaM, raGgaM rajatatayA'vedi-* SamityanubhavAditi saMkSepaH // che muktAvalI : vaLI anumiti pratye bhedAgrahane ja hetu mAnazo to vadvivyApya dhUmava(parvata)nA bhedano jalahUdamAM to agraha ja che, arthAt vadvivyApyadhUmavatuM evuM je parvatamAM jJAna thayuM ane te ja vakhate jalahUdanuM paNa jJAna thayuM. Ama baMne jJAna sAthe ja thayA, paraMtu baMnenA bhedano agraha che tethI vadvivyAghUmavajhanaMdaH evuM parAmarzAtmaka jJAna thaI javAthI "nano vadvimAna evI anumiti thaI jaze. hakIkatamAM to jalahUda mA viddhimAnuM che ja nahIM, eTale vahunyabhAvavati jalada vahnitva prakAraka jJAna thavAthI A tadabhAvavati ta...kAraka jJAna thayuM. ane te to anyathAkhyAtinuM lakSaNa che. tethI nA bhedAgrahane kAraNe mAno to paNa tamAre anyathAkhyAtine mAnyA vinA cAlavAnuM nathI. che ane tethI kadAca tame viziSTajJAnane kAraNe mAno ane bhedAgrahane kAraNa na mAno che to paNa tamAre anyathAkhyAti mAnyA vinA to cAlavAnuM ja nathI, kemake vadvivyApya che dhUmavatu e viziSTajJAna che. koIne ayogolakamAM vadvivyAthadhUmavAnuM mayam evuM che viziSTajJAna thayuM, tethI tarata ja tene yogotra: vadvimAna evI anumiti thaze. jo A che ke ayogolaka to vahimAnuM hoya paNa che tethI tyAM anyathAkhyAti mAnavI paDatI nathI, paNa ja paraMtu te ayogolaka vadvivyApyadhUmavAnuM to nathI ja, kemake ayogolakamAM vahni hovA ja che chatAM dhUma to nathI ja. tethI A parAmarzAtmaka jJAna dhUma-prakAraka che, paNa A ayogolakamAM dhUmatva to che ja nahIM. tethI tadabhAvavati ta...kAraka jJAna hovAthI mA mA parAmarzanuM jJAna to anyathAkhyAtirUpa ja che. Ama viziSTajJAnane kAraNe mAno to paNa te ke tamAre anyathAkhyAtine to mAnyA sivAya chUTako ja nathI. 0 0 0 nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (31)
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ che Ama bedAgrahane kAraNe mAno ke viziSTajJAnane kAraNe mAno, anyathAkhyAti to . tamAre mAnavI ja paDaze. Ama be ya bAju pAzamAM tame phasAI gayA cho tethI tamAre ja che anyathAkhyAtine mAnyA vinA cAlaze nahIM. 2. vaLI anyathAkhyAti to pratyakSa-pramANathI ja siddha che. raMgamAM jene rajatanI buddhi , thaI che te tarata ja rajata samajIne raMgamAM pravRtti karaze. paNa hAthamAM AvyA pachI tene A che jayAre khyAla Avaze ke "A to raMga che paNa rajata nathI" tyAre tene "meM raMgane rajata mAnyuM' tevuM anuvyavasAya jJAna thAya che. A anuvyavasAyAtmaka pratyakSa jJAnathI ja anyathAkhyAtinI siddhi thaI gaI, kemake "meM raMgane rajata mAnyuM te anyathAkhyAti jJAna ane A sivAya zuM che ? ane "meM raMgane rajata mAnyuM tevuM anuvyavasAyAtmaka jJAna to saune anubhavasiddha ja che. tethI pratyakSathI paNa anyathAkhyAtinI siddhi thAya che. nyAyasiddhAntAkatAvalI bhAga-2 0.
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ A vyAptigrahopAya kAraNa * kArikAvalI : vyabhicArasyAgro'pi sahacAragrahastathA / hetuvyatA, taH vavacchakunivartivaH zarUchA * muktAvalI : pUrvaM vyAptiruktA, tadgrahopAyastu na darzita ityatastaM darzayati* vyabhicArasyeti / vyabhicArAgrahaH sahacAragrahazca vyAptigrahe kAraNam / * vyabhicAragrahasya vyAptigrahe pratibandhakatvAttadabhAvaH kAraNamityarthaH / I evamanvayavyatirekAbhyAM sahacAragrahasyApi hetutA / bhUyodarzanaM tu na kAraNaM, vyabhicArAsphUrtI sakRddarzane'pi kvacidvayAptigrahAt / kvacidvayabhicAra*zaGkAvidhUnanadvArA bhUyodarzanamupayujyate / muktAvalI : pUrve vyAptinuM nirUpaNa anumAna-khaMDamAM thaI gayuM che paraMtu te ja A vyAptiono graha kevI rIte thAya? tenuM nirUpaNa karyuM nahotuM, tethI have vyAptigrahanA ja A upAyonuM nirUpaNa kare che. vyabhicArano Agraha ane sahacArano graha e vyAtigrahanA kAraNo-upAyo che. che ane tarka kyAreka zaMkAne dUra karanAro bane che. hetu hovA chatAM sAdhyano pakSamAM abhAva hovo athavA pakSamAM sAdhya hovA chatAM hetunuM na hovuM te vyabhicAra che ane hetunI sAthe sAdhyanuM pakSamAM samAnAdhikaraNa ghevuM che che te sahacAra che. teno graha arthAt sahacAranuM jJAna ane vyabhicArano agraha arthAt che. je vyabhicAranuM ajJAna e vyAptigrahanuM kAraNa che. je vyabhicAra e vyAptino vighaTaka che, tethI kAraNanI koTimAM vyabhicArAgraha e ja AdaraNIya che, arthAt vyabhicAra-agrahane vyAptinuM kAraNa mAnavuM joIe. A A vyabhicAranA grahanI jema vyabhicAranI zaMkA paNa vyAptijJAnamAM pratibaMdhaka che ane A A pratibaMdhakAbhAva e paNa kAryanuM eka kAraNa che, tethI vyabhicArAgraha e vyAtijJAnanuM kAraNa para manAya che. vaLI sadavAra vyatiprada ane savAre vyAyaH evA anvaya-vyatireka che paNa maLe che tethI sahacAra vyAptijJAnanuM kAraNa che. che zaMkAkAra : jema vyabhicArAgraha ane sahacAragraha vyAptijJAnanA kAraNa che tema ja vyAyasiddhAsuktAvalI bhAna 9 (1) ja
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ * ** te bhUyodarzanane paNa vyAptijJAnanuM kAraNa mAnavuM joIe, kemake mahAnasamAM vAraMvAra vaDhi che ane dhUmane jovAthI dvivyApyo ghUma: evuM vyAptijJAna paNa thAya ja che. je naiyAyika kAraNa tene ja kahevAya ke jenI hAjarI na hoya to kArya paNa na ja thAya. paraMtu kyAreka vyabhicAranuM jJAna na thAya to be-traNa ke ekavAranA darzanathI paNa A A vyAptigraha thaI jAya che. Ama jayAre ekavAranA darzanathI vyAptigraha thAya che tyAre A bhUyodarzana to hAjara nathI ja, chatAM vyAptijhaha to thayo ja che, mATe bhUyodarzanane kAraNa ke mAnavAmAM vyatireka-vyabhicAra Ave, tethI bhUyodarzanane hetu mAnI zakAya nahIM. che vaLI kyAreka vAraMvAra mahAnasamAM dhUma ane vatine jovA chatAM vyAptigraha nathI A paNa thato, kemake mahAnasamAM vAraMvAra dhUma-vahni jovA chatAM "vakti pratye dhUma jJApaka kAraNa che ja haze ke nahIM ? tevI vyabhicAra-zaMkA vAraMvAra thatI hoya to bhUyodarzana hovA chatAM che chevyabhicAra-agraha na hovAthI vyAptigraha thato nathI, mATe bhUyodarzanane kAraNe mAnI che ja zakAya nahIM. ja chatAM jyAre vyabhicAranI zaMkA paDI hoya tyAre vAraMvAra sahacAra jovAthI te A vyabhicAranI zaMkA dUra thAya che ane tethI vyabhicArAgraharUpa kAraNa hAjara thatAM mA vyAptigraha paNa thaI jAya che, tethI vyabhicAranI zaMkA dUra karavA bhUyodarzana paNa mA upayogI che, paraMtu te kAraNa nathI. muktAvalI : yatra tu bhUyodarzanAdapi zaGkA nApaiti tatra vipakSe bAdhakasto pekSitaH / tathAhi-vahnivirahiNyapi dhUmaH syAditi yadyAzaGkA bhavati, tadA sA * vahnidhUmayoH kAryakAraNabhAvasya pratisandhAnAnivartate / yadyayaM vahnimAnna * syAttadA dhUmavAnna syAt, kAraNaM vinA kAryAnutpatteH / yadi ca kvacitkAraNaM vinApi kAryaM bhaviSyati, tadA'hetuka eva bhaviSyati iti, tatrApyAzaGkA bhavet, tadA sA vyaaghaataadpsaarnniiyaa| yadi hi kAraNaM vinA kAryaM syAt, tadA dhUmArthaM vahvastRptyarthaM bhojanasya vA niyamata upAdAnaM tavaiva na syAditi / yatra svata eva zaGkA nAvatarati tatra na tarkApekSApIti tadidamuktam-tarkaH * kvacicchaGkAnivartaka iti // muktAvalIH jo bhUyodarzanathI paNa vyabhicAra-zaMkA dUra na thAya to te zaMkA dUra ke je che nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (313) 0 0
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ ja karavA vyabhicAra-zaMkArUpa vipakSano bAdhaka tarka Ubho karavo paDe che, jemake koIne zaMkA ja paDe ke vahni na hoya tyAM paNa dhUma rahe che, arthAt vahniviraha paNa dhUma hoI zake che. para AvI AzaMkAnA nivartana mATe vadvi-dhUmanA kArya-kAraNabhAva rUpa tarka mUkavo jarUrI che. je vadvi-dhUmanA kArya-kAraNabhAvathI te AzaMkA dUra thaI jaze. yadyayaM vahnimAn na syAt tadA dhUmavAnapi na syAt / yadi dhUmo vahnivyabhicArI syAt tarhi vahnijanyo'pi na syAt / arthAt vadvi-dhUmanA kArya-kAraNabhAvano ja bhaMga thaI jAya, arthAt kAraNa vinA ja ja kAryanI anutpatti ja hoya. eTale jo vahimAnuM na hoya to dhUmavAnuM paNa na ja hoya. e zakAkAra : paNa kAraNa vinA ya kArya thAya che tema mAnavAmAM zuM vAMdho che ? . niyAyika : kAraNa vinA paNa jo kArya thatuM hoya to te kArya ahetuka banI jAya. Ama prathama zaMkA kArya-kAraNabhaMganA tarkathI dUra karavI. paNa jo A tarkamAM paNa ja zaMkA paDe ke kAraNa vinA zuM kAryanI anutpatti ja rahe? to tenA nivartana mATe potAnI jA A kriyAno vyAghAta batAvavo. te A pramANe : jo kAraNa vinA paNa kArya thaI zakatuM hoya che che to dhUma mATe vahni grahaNa karavAnI ane tRpti mATe bhojana grahaNa karavAnI AvazyakatA che nahIM rahe. paNa tRpti mATe bhojananuM ane dhUma mATe vahninuM to niyata upAdAnapaNuM che . che ja, tethI teno vyAghAta na thAya te mATe paNa kAraNa vinA kAryanI utpatti manAya nahIM. A Ama kArya-kAraNabhAva-bhaMganA tarkathI ke chelle vyAghAta-tarkathI vyabhicAranI zaMkAnuM nivartana karI zakAya che. paraMtu jyAM vyabhicAranI zaMkA ja nathI paDatI tyAM to tarkanI ja apekSA paNa rahetI nathI. jemake pratikUpavAna hatAtpa rvato dakSiAnuM pratikUmatA Ama tamAma vyAptijJAna pratye tarkanI jarUra na hovAthI tarkane vyAptijJAnanuM kAraNa e manAtuM nathI, paNa jyAre vyabhicAranI zaMkA paDe tyAre tenA nivartana mATe teno upayoga thAya che, tethI tene "kvacit zaMkAnivartaka' kahyuM che. naiyAyikoe ahIM evuM dRSTAMta ApyuM ke jyAM eka ja vyakti (pata) levAthI e mala bhUyodarzana thAya ja nahIM. pAzcAtyo to ema mAne che ke jyAM bhUyodarzana thaI zakatuM na hoya tyAM paNa ekanA darzane temAM zaMkA na thAya, arthAt aneka vyakti sthaLe paNa ekanA che e ja darzane paNa zaMkA upasthita na thAya. jema A mANasa potAnI kAMdha upara besI zakato na ja nathI to koIpaNa mANasa potAnI kAMdha upara besI zake nahIM. ahIM aneka vyakti hovAthI ja chatAM eka vyaktinA darzanamAM paNa nirNaya thaI jAya che. te ja rIte be ne be maLatAM jo nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (31) koI ja
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ A Dabbala (cAra) thatAM hoya to cAra ne cAra maLatAM, ATha ne ATha maLatAM, soLa ne soLa che na maLatAM paNa Dabbala thaI ja jAya. ahIM paNa bIjA sthAno hovA chatAM eka ja sthAne che A nirNaya thatAM zaMkA ja na thavAthI bhUyodarzananI jarUra paDatI nathI. tarka : vyAkhanA AropapUrvaka vyApakanA Aropane tarka kahevAya. e ja rIte A AhAryanA AropavizeSa 'tayAmi AvA anubhavanI jijJAsAvizeSano nirtaka mAnasatvavyApyajAtivizeSa paNa tarka kahevAya. te tarkanA sAmAnyataH be prakAra che: (1) viSayaparizodhaka ane (2) vyAtigrAhaka (1) viSayaparizodhaka tarka nirvadvita, nirdhakoI cI parvatamAM jo vahni na ja ja hoya to dhUma paNa na ja hoya. A tarka dvArA parvatamAM vahnirUpa viSayanI parizuddhi thAya che, AthI ahIM vahnino ja A abhAva vyApya che ane dhUmAbhAva vyApaka che. ka jaladamAM vanyabhAva varte che AthI tyAM dhUmAbhAva paNa varte che. paraMtu ahIM e A parvatamAM evuM nathI. tethI ja "dhUmanA darzanathI ahIM agni che' e pramANe tarka dvArA A so vAdI jIte che. ja (2) vyAptigrAhaka tarka pUro vidvivyAkhavAnI thAt taphAvadvinofpara thatA A pramANe vyabhicAra-zaMkAnI nivRtti karavA dvArA anumAna-pramANano anugrAhaka A ja tarka che. paramarSinuM sUtra che : "vijJAtatattvaDaLe vasopattitastattvajJAnArthamUhasta: 1 (nyA-1140). A tarka pAMca prakAranA che H (1) AtmAzraya (2) anyonyAzraya (3) cakra, (4) che anavasthA ane (5) tadanyabAdhitArtha prasaMga. che (1) AtmAzraya: pote potAnI apekSAmAM je aniSTa kare te AtmAzraya kahevAya. A che te utpatti, sthiti ane jJapti ema traNa prakAre che. ja (1) jo A ghaTa A ghaTathI janya hoya to A ghaTa A ghaTanA anadhikaraNanA che ja kSaNanI uttaravartI na hovo joIe. (2) jo A ghaTa A ghaTamAM vRtti hoya to A ghaTa A ghaTano vyApya na hovo joIe. A (3) jo A ghaTa A ghaTanA jJAnathI abhinna hoya to te jJAnasAmagrIthI janya hovo joIe. che nyAyasiddhAntabhaktAvalI bhAga-2 0 (315) i
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ (2) anyonyAzraya: paraspara ekabIjAnI apekSAthI paraspara ekabIjAne aniSTa kare che che te anyonyAzraya kahevAya. te paNa utpatti, sthiti, jJapti dvArA traNa prakAre che. je (1) jo A bIja-vRkSa ekabIjAthI janya hoya to banne bhinna hovA joIe , athavA ekanI siddhi na thavAthI banne na thavA joIe athavA jo sukha-du:kha paraspara A ekabIjAnA abhAvasvarUpa hoya to ekanI asiddhithI bane na thavA joIe. kA (2) jo sukha-duHkhanI sthiti paraspara ekabIjAnA asAdhAraNa kAraNa(adekha)thI ja janya hoya to paraspara vijAtIya pratiyogitAvALI na hovI joIe. - (3) jo sukha-duHkha paraspara ekabIjAnA abhAvajJAnathI abhinna hoya to che jJAnasAmagrIthI janya hovA joIe. . (3) cakraka: traNa vastu hoya ane bIjI vastune prathama vastunI apekSA hoya, trIjI vastune bIjI vastunI apekSA hoya, prathama vastune trIjI vastunI apekSA hoya, tethI ja ja je aniSTa prasaMga Ave te cakraka kahevAya. A paNa utpatti, sthiti, jJapti bhedathI traNa prakAre che (1) jo vyAptijJAnane saMsargabhAvanA jJAnanI apekSA hoya, saMsargabhAvanA nA jJAnane janyatAnA jJAnanI apekSA hoya ane janyatAjJAnane vyAptijJAnanI apekSA hoya che e to vyAptijJAna potAnAthI bhinna hovuM joIe. che (2) jo ghaTane utpattimAM (a) kAraNanI apekSA hoya, (a) kAraNane (ba) kAraNanI apekSA hoya ane (ba) kAraNane ghaTanI apekSA hoya to ghaTa potAnAthI bhinna hovo joIe. je (3) jo ghaTane sthitimAM "a"nI apekSA hoya, "ane sthitimAM "ba"nI apekSA ja hoya, ane "ba"ne sthitimAM ghaTanI apekSA hoya to ghaTa potAnAthI bhinna hovo joIe. (4) anavasthA : avyavasthita paraMparAnA AropathI thato aniSTa prasaMga te karI anavasthA kahevAya. jo ghaTava e ghaTajanyatvanuM vyApya hoya to e kapAsamatatvanuM che vyApya na thAya. (5) tadanyabAdhitArthaprasaMga : uparokta cAra sivAyano je bAdhita arthathI thato che che. prasaMga te tadanyabAdhitArthaprasaMga kahevAya. - jo dhUma vadvivyabhicArI hoya to vahnijanya na hovo joIe. che ja nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (31) ra
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ che bAbateNe upAdhi-nirUpaNa kArikAvalI : sAdhyasya vyApako yastu hetoravyApakastathA / sa upAdhirbhavettasya niSkarSo'yaM pradarzyate // 138 // muktAvalI : idAnI parakIyavyAptigrahapratibandhArthamupAdhi nirUpayati-* * sAdhyasyeti / sAdhyatvAbhimatavyApakatve sati sAdhanatvAbhimatAvyApakatvamu pAdhitvamityarthaH / nanu sa zyAmo mitrAtanayatvAdityatra zAkapAkajanyatvaM nopAdhiH syAt, tasya sAdhyavyApakatvAbhAvAt zyAmatvasya ghaTAdAvapi sattvAt, evaM vAyuH pratyakSaH pratyakSasparzAzrayatvAdityatrodbhUtarUpavattvaM * nopAdhiH syAt, pratyakSatvasyAtmAdiSu sattvAt tatra ca rUpAbhAvAt / evaM dhvaMso vinAzI janyatvAdityatra bhAvatvaM nopAdhiH syAt, vinAzitvasya prAgabhAve'pi sattvAt tatra ca bhAvatvAbhAvAditi cet ? karI muktAvalI : vyApti grahano pratibaMdha karanArI upAdhi hoya che. vyAptigrahamAM vyabhicAranuM anumAna upAdhigrahathI thAya che. hetu ane sAdhyano je vyApya-vyApakabhAva che che tene laIne vyAptinuM jJAna thAya che, paNa upAdhinuM jJAna thatAM te vyApya-vyApakabhAva che jaNAvatI vyAptino pratibaMdha thAya che. che jayAre eka vAdI koI anumAna raju kare tyAre te vyAptino pratibaMdha karavo jarUrI che ja che. jo tenA anumAnamAM bAdha, satpatipakSa vagere koIpaNa hetvAbhAso na jaNAya to te che. chelle vyabhicAranI zaMkAthI tenI vyApti toDavAnI hoya che. tyAM jo upAdhinuM jJAna thaI ja na jAya to tarata ja vyabhicAranI zaMkA karIne vAdInuM anumAna pratibaMdhita karI zakAya che. A tethI vAdInI vAtane toDI nAMkhavA upAdhinuM jJAna jarUrI che. parvato dhRvina va mAM dhUma sAdhya che ane vaddhi hetu che. vAdI jyAre uparokta anumAna raju kare tyAre temAM ja bAdhAdi koI hetvAbhAso na maLavAthI chelle vyabhicAranI zaMkA karavAnI che. tethI ja e upAdhi zodhavI jarUrI che. "sAdhyavyApavitve pati sAthanAvyA tvam' e upAdhinuM lakSaNa che, arthAt je sAdhyane vyApaka hoIne sAdhana= hetune avyApaka hoya te upAdhi che. jo ke asasthaLamAM che che ja upAdhi mukavAnI hoya che. ane tethI te asasthaLamAM sAdhya sAdhya nathI hotuM ane " ja e ja nyAyasiddhAnta muktAvalI bhAga-2 0 (31) - -
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ hetu heta nathI hoto, tethI 'abhimata' padano prayoga karavo jarUrI che, arthAt A anumAna-prayogamAM je sAdhya tarIke abhimata hoya tene je vyApaka hoya ane hetu tarIke che che je abhimata hoya tene avyApaka hoya te upAdhi kahevAya. sAdhyAbhimatavyApakatve sati sAdhanAbhimatAvyApakatvam upAdhitvam / / parvato dhUmavAn va mAM "ArkempanasaMyoga' upAdhi che. jyAM jyAM vahni che tyAM ja tyAM dhUma hoya ja tevuM nathI, kemake ayogolakamAM vahni hovA chatAM dhUma nathI. paNa have che che ArTadhanasaMyogane ame upAdhi kahI che, kemake te sAdhyane vyApaka ane hetune avyApaka che che ja. prastutamAM sAdhyAbhimata dhUma che, ane jyAM jayAM dhUma che tyAM tyAM ArdradhanaA saMyogatva paNa che ja. ane ArdradhanasaMyoga hetune avyApaka paNa che, kemake hetu agni che che ayogolakamAM che paNa tyAM ArTundhanasaMyoga nathI. Ama sAdhyamimata vyApakatve sati che sAdhanAmimatIvyAtvim e upAdhinuM lakSaNa "ArkempanasaMyogamAM ghaTI jAya che. A na kathAma: mitrItanavA mitrA kAgaDInA be baccAM kALA hovA chatAM trIjuM baccuM dhoLuM jakhyuM che, kemake be baccAM jyAre garbhamAM hatA tyAre te zAka khUba khAtI A ja hatI, jayAre trIjuM baccuM garbhamAM hatuM tyAre teNIe zAka khAvAnuM baMdha karIne kSIra e khAvAnI cAlu karI hatI. tethI A trIjuM baccuM sapheda hovAthI uparokta asasthaLa che, je che tethI upAdhi zodhavI jarUrI che. "zAkapAkajanyatva' e ahIM upAdhi che. temAM upAdhinuM A lakSaNa ghaTI jAya che. sAdhyAbhimata zyAmatvane vyApaka zAkapAkajanyatva che ja. ane A hetvabhimata mitrAtanayatva jyAM jyAM che tyAM zAkapAkajanyatva nathI ja, kemake je trIjuM che che. bacce janme che tenAmAM zAkapAkajanyatva nathI. Ama zAkapAkajanyatva e sAdhyAbhimata vyApaka hoIne hetvabhimatAvyApaka paNa che. tethI zAkapAkajanyatvamAM lakSaNanI avyApti para thatI nathI. parvato vahnimAna ghUmatu e sasthaLa che tethI tyAM upAdhinI jarUra nathI. tethI nIlamAM upAdhinuM lakSaNa ativyApta thavuM joIe nahIM. prastutamAM sAdhyAbhimata vahni che (nIlane upAdhi mAnI che) paNa jyAM jyAM vati che tyAM tyAM nIlatva nathI. Ama nalatva che ja sAdhyAbhimatavyApaka nathI mATe temAM upAdhinuM lakSaNa ghaTatuM nathI, tethI nIlane upAdhi mAnI zakAya nahIM. jo vahnitvane upAdhi mAno to te sAdhyAbhimata vahine jema vyApaka che che tema tvabhimata dhUmane paNa vyApaka ja che, paNa avyApaka nathI. tethI hetvamamatache. vyApavavat lakSaNaza na javAthI vadvitvane paNa upAdhi na manAya. Ama sasthaLamAM nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (318) che
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ ja lakSaNanI ativyApti paNa thatI nathI. che have jo sAdhyamamata vyApavitvam padanuM upAdAna na karAya to tvamamata vyAparvam lakSaNa banaze. jo dravya dravyatva have ahIM pRthvItva e hetu-abhimata A A dravyatvane avyApaka che tethI pRthvItvamAM lakSaNa ghaTI jatAM tene upAdhi mAnavAnI Apatti Avaze, paNa sAdhyAbhimata dravyane pRthvItva vyApaka nathI tethI sAdhyAbhimatavyApakatva temAM na javAthI have ativyApti nahIM Ave. che. have jo sAthanAmamatAvyA tvam padanuM upAdAna na karo to lakSaNa dravyatvamAM che che cAlyuM jatAM tene upAdhi mAnavAnI Apatti Avaze. jyAM jyAM vahni che tyAM tyAM dravyatva che che ja. tethI te sAdhyavyApaka hovAthI tenAmAM sAdhyama tivyAparvam lakSaNa AvI che jaze. te ativyApti nivAravA sAdhanAmita vyApakatvam mUkyuM che. dravyatva dhUmane A avyApaka nathI paNa vyApaka che. tethI have dravyatvane upAdhi mAnavAnI Apatti nahIM na Ave. tethI "sAdhyamikatavyApahtve sati sAdhanAmikatAvyAtvim' e upAdhinuM ja A nirdoSa lakSaNa banyuM. ja zaMkAkAra : tamAruM upAdhinuM lakSaNa barAbara nathI, kemake temAM ghaNAM sthAne AvyApti na Ave che. jemake : che (1) sAdhanAvacchinnasAdhyanA vyApaka zAkapAkajanyatva rUpa upAdhimAM avyApti che iAve che. zAkapAkajanyatva e upAdhi che ane te sAdhyAbhimata zyAmatvane vyApaka nathI, che kemake koyala, ghaTa vageremAM paNa zyAmatva hovA chatAM zAkapAkajanyatva nathI. Ama che che zAkapAkajanyatva e sAdhyAbhimatavyApaka na hovAthI temAM upAdhinuM lakSaNa na javAthI A avyApti doSa Avyo. . (2) pakSadharmAvacchinnasAdhyanA vyApaka DUtarUpavartam upAdhimAM avyApti Ave che A vAyu pratyakSa pratyakSasparzAzrayasvIt prAcIna vAyunuM pratyakSa mAnatA nathI tethI te ja temaNe uparanA anumAnano virodha karavo jarUrI che. temanA mate A anumAna sopAdhika mA ja che. te upAdhi che, ubUtarUpavattva. pratyakSa mATe jarUrI kAraNa IndriyaviSayasaMnikarSa che ja che tema mahattva ane udbhUta rUpa paNa che. mahattva to vAyumAM paNa rahyuM che, paNa udbhUta che rUpa vAyumAM rahyuM nathI. tethI 'uDUtarUpavattvam'ne upAdhi mAnavI paDe che. jo A upAdhi . ja na mAnIe to vAyu paNa pratyakSa sparzano Azraya hovAthI vAyunuM pratyakSa mAnavAnI 3 . . . nyAyasiddhAnta muktAvalI bhAga-2 0 (31) cha che
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ - Apatti Ave. mATe prAcIna ahIM DUtarUpavattva ne upAdhi mAne che. have vAyumAM sadgatirUpavartama na hovAthI tenuM pratyakSa mAnavAnI Apatti Avaze nahIM, tethI ddhatirUpavaMttvam e upAdhi che. tethI temAM upAdhinuM lakSaNa ghaTavuM joIe. hUtarUpavattvam hetune avyApaka to che ja, kemake hetu vAyumAM rahyo che paNa udbhUta ja rUpa vAyumAM nathI rahyuM. paraMtu sAthe sAthe te sAdhyane paNa avyApaka che kintu vyApaka nathI, che che kemake pratyakSatvam rUpa sAdhya AtmAmAM paNa rahyuM che, kemake AtmAnuM mAnasapratyakSa thAya che ja che, paraMtu AtmAmAM tUtarUpavartam nathI rahyuM. Ama sAdhyamikatavyApavitvam ane lakSaNAMza skUtarUpavattvam rUpa upAdhimAM na javAthI avyApti doSa Avyo. vaLI (3) ddho vinAza nacatnItA je je janya hoya te vinAzI hoya. dhvaMsa e paNa janya che tethI tene vinAzI mAnavo paDe. paNa dhvasa to nitya che, avinAzI che. che tethI prastuta anumAnamAM upAdhi tarIke mAvatam mAnavuM paDe. bhAvatvena janya hoya te ja vinAzI hoya. dhvaMsa e bhAvatvena janya nathI, tethI te vinAzI paNa nathI. (dhvasa abhAvAtmaka che.) Ama mAvatvam upAdhi banatAM temAM upAdhinuM lakSaNa javuM joIe. anyatva" ja dhvaMsamAM rahetuM hovA chatAM mAvatvam dhvasamAM nathI rahetuM tethI mAtRtvam e hetvamamatA- vyApavavat che paNa sadhyavyApekSatvam nathI, kemake sAdhya vinAzitva arthAt vinAza e prAgabhAvamAM paNa rahyo che paNa tyAM mAvatvam upAdhi rahI nathI. Ama mAvatvam e che sAdhyavyApaka nahIM paNa sAdhya-avyApaka che tethI temAM upAdhinA lakSaNano che sAdhyamamatAparvam aMza na javAthI avyApti doSa Avyo. Ama tamArA A lakSaNanI zAnicavama, samUtarUpavattvam ane mAvatama upAdhiomAM avyApti na thAya che. se muktAvalI : na, yaddharmAvacchinnasAdhyavyApakatvaM taddharmAvacchinnasAdhanAvyApa katvamityarthe tAtparyAt / mitrAtanayatvAvacchinnazyAmatvasya vyApakaM zAka* pAkajatvaM, tadavacchinnasAdhanAvyApakaM ca / evaM pakSadharmabahirdravyatvAvacchinnapratyakSatvasya vyApakamudbhUtarUpavattvam, bahirdravyatvAvacchinnasAdhanasyAvyApakaM ca / evaM dhvaMso vinAzI janyatvAdityatra janyatvAvacchinnasAdhyavyApakaM bhAvatvaM nyAyasiddhAnamuktAvalI bhAga1 (32) che
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ * bodhyam / che muktAvalI : yAyika "sAcchamitAparve sati sAdhanAmata vyApavam' che chelakSaNamAM amAruM tAtparya evuM che ke yuddharmAvacchinna sAdhyanuM vyApaka hoya taddharmAvacchinna A sAdhananuM avyApaka hoya te upAdhi kahevAya, arthAt yAdazadharmathI viziSTa sAdhyanI sAthe upAdhino sahacAra hoya tAdazadharmathI viziSTa hetunI sAthe jo upAdhino vyabhicAra hoya che ja to ja te upAdhi kahevAya. ( sa sthAne mitratanayatvat ahIM yuddharma tarIke pakSadharma levo. (pakSadharma= mitrAtanayatva levo. kyAMka pakSadharma levAya ane kyAMka hetudharma levAya. tadavacchinna A hetunI avyApakatA ane sAdhyanI vyApakatA levAnI che.) mitrotanayatnAvacchinna karI che zyAmatvanuM zAkapAkajanyatva to vyApaka ja che, kemake jayAM jayAM mitrotanayatvaviziSTa che zyAmatva che tyAM tyAM zAkapAkajanyatva paNa che ja. ahIM svarUpasamavAyobhayaghaTita che che. sAmAnAdhikaraNyana mitrAtanayatvaviziSTa zyAmatva che, tethI zAkapAkajanyatva e che che mitrotanayatnAvacchinna zyAmatvane vyApaka che ja. ane chellA trIjA mitrotanayamAM ja - zAkapAkajanyatva nathI, tethI mitrotanayatnAvacchinna mitrAtanayatva (tAdAspena) hovA che chatAM tyAM zAkapAkajanyatva na hovAthI zAkapAkajanyatva hetune avyApaka paNa che. tethI ja upAdhinuM lakSaNa ghaTI gayuM. ghaTa ke koyalamAM mitrAtanayatnAvacchinna zyAmatva na hovAthI che. yuddharmAvacchinna sAdhyavyAparvam aMza ghaTI jAya che. mA te ja rIte vAyu pratyakSa pratyakSamazra vAt sthaLe pakSadharma bahirtavyatva che, ka (vAyu= bahirtavya) tethI yuddharmAvacchinna sAdhya bahidravyavAvacchinna pratyakSatva banaze. jo che tene vyApaka udbhUtarUpavattva che ja, kemake jyAM jyAM bahirdavyatvaviziSTa pratyakSatva che tyAM ja udbhUtarUpavattva paNa che ja. bahidravyatvaviziSTa pratyakSatva AtmAmAM che ja nahIM, tethI ja e AtmAmAM uddabhUtarUpavattva paNa bhale ne na hoya. Ama have sAdhyanuM vyApaka udbhUta- che. che rUpavandra banI jAya che, tethI mUtarUpavam'mAM lakSaNa ghaTI jatAM avyApti nathI. A vAyumAM bahirtavyatvaviziSTa pratyakSaspardhAzrayatna che paNa udbhatarUpavattva nathI, tethI kabUtarUpavattvam e hetune avyApaka paNa che. tethI saMpUrNa lakSaNa temAM ghaTI jAya che. A baMso vinAza kacavAnuM sthaLa hetu janya hovAthI hetudharma janyatva banyo. tenAthI avacchinna sAdhya arthAt janyavAvacchinna vinAzitvane vyApaka bhAvatva che ja. ghaTa, paTa vageremAM janyavAvacchinna vinAzitva rahyuM che ane tyAM mAvatvam paNa rahyuM che. A 0 0 0 nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (321) te ja che
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ ane jyAM tAdAtmyana jayatvAvacchinna jayatva hetu rahyo che tyAM badhe ja bhAvatva rahyuM nathI. dhvaMsamAM janyatvAvacchinna janya che paNa bhAvatva nathI, tethI hetuno avyApaka dharma bhAvatva che. tethI bhAvatvamAM upAdhinuM lakSaNa ghaTI jAya che. prAgabhAva vinAzI hovA chatAM te janyatvAvacchinna vinAzI nathI, tethI prAgabhAvamAM vinAzitva hoIne bhAvatva na hoya to paNa Apatti nathI, kemake temAM janyatvAvacchinna vinAzitva che ja nahi. Ama 'yuddhamAMvacchinnamAdhyavyApa, taddhAMvacchinnasAdhanAvyApa rUpa pariSkAra karavAthI have kyAMya avyApti AvatI nathI. muktAvalI : saddhetau tu etAdRzo dharmo nAsti yadavacchinnasya sAdhyasya vyApakaM tadavacchinnasya sAdhanasya cAvyApakaM kiJcit syAt / vyabhicAriNi tu upAdhyadhikaraNaM yatsAdhyAdhikaraNaM yaccopAdhizUnyaM sAdhyavyabhicAranirUpakamadhikaraNaM tadanyataratvAvacchinnasya sAdhyasya vyApakatvaM sAdhanasya cAvyApakatvamupAdherantata: sambhavatIti / muktAvalI : yadavacchinna sAdhyanuM vyApaka hoya ane tadavacchinna sAdhananuM avyApaka hoya tevo koI dharma sadvetumAM raheto nathI. tethI sadvetumAM upAdhi mAnavI paDatI nathI. parvato vahvimAn dhUmAt sasthaLa hovAthI ahIM dhUma sadvetu che. sAdhya vahnine vyApaka dharma tarIke (upAdhi) taijasva laIe, kemake jyAM jyAM vahni che tyAM dareka sthAne taijasva paNa che ja. paNa te dhUma rUpa hetuno paNa vyApaka che kintu avyApaka nathI, tethI temAM upAdhinuM lakSaNa jaze nahi, kemake jyAM jyAM dhUma hoya tyAM tyAM vahni paNa hoya ja, ane jyAM jyAM vahni hoya tyAM tyAM taijasva paNa hoya ja. Ama taijasva jema sAdhyane vyApaka che tema dhUma hetunuM paNa vyApaka che, paraMtu avyApaka nathI. tethI upAdhinuM lakSaNa temAM jatuM nathI. tethI sasthaLamAM upAdhi-dharma raheto nathI. zaMkAkAra : tame upAdhinA lakSaNamAM kyAMka pakSathAMvacchinna-mAdhyavyApavatvam ane pakSathamAM vacchinnasAdhanAvyApatvam lIdhuM, jayAre kyAMka hetudharmAMvacchinnamAdhyavyApavatvam ane hetudharmAvatrisAdhanAvyApavam lIdhuM. A to ananugata thayuM. zuM koI anugata dharma laIne upAdhinuM lakSaNa na bAMdhI zakAya ? nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 (322)
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuM taiyAyika : tamArI vAta sAcI che. "sa: zyAmo mitrAtanAvIn'mAM ame mitrAtanayatvarUpa hetudharmathI avacchinna lakSaNa banAvyuM hatuM ane vAyu pratyakSaH pratyakSa zratvik mAM ame pakSadharma bahidravyavAvacchinna laIne lakSaNasamanvaya karyo hato. A ja vaLI kyAMka pakSahetRbhaya dharma laIne paNa lakSaNasamanvaya thaI zake che, ane tethI ananugata na dharmanI Apatti AvI. paNa have ame eka anugata dharma laIne paNa upAdhimAM lakSaNasamanvaya karIzuM. che asasthaLamAM upAdhi hoya che. tyAM (1) je upAdhinuM adhikaraNa hoya che te sAdhyanuM che paNa adhikaraNa hoya che. ane (2) je upAdhinuM anadhikaraNa hoya che te sAdhyanA che 4 vyabhicAranuM adhikaraNa hoya che. A bemAMthI koI eka dharmathI viziSTa sAdhyanuM vyApaka thavuM ane sAdhanAvyApaka thavuM che che te upAdhi. A parvato ghUmavana vahe e asasthaLa che ane ahIM ArdradhanasaMyoga e upAdhi che. A ja ahIM (1) ArsencanasaMyoganuM adhikaraNa parvata che ane sAdhya dhUmanuM adhikaraNa paNa te ja A ja parvata che. (2) ArTandhanasaMyoga upAdhinuM anadhikaraNa ayogolaka che to te sAdhya kare kI dhUmanA vyabhicAranuM (abhAvanuM) adhikaraNa che ja. A baMnemAM anyataratva dharma rahyo che tethI parvatAyogolakAnyataratva dharmathI che che avacchinna sAdhyavyApakatva ane sAdhanA vyApakatva upAdhi kahevAya. parvataniSThAnyataratva viziSTa sAdhya dhUmanuM vyApaka ArdradhanasaMyoga che. ane te ja ArdradhanasaMyoga che ja ayo golakaniSThAnyataratva dharma viziSTa sAdhana vahninuM avyApaka che. Ama ArkempanasaMyogamAM lakSaNa ghaTI jAya che. : rAma trititi sthaLe zApicatvam upAdhi che. (1) upAdhi ane sAdhya baMnenuM adhikaraNa zyAmamitrotanaya. (2) upAdhinA abhAvanuM adhikaraNa ane sAdhyazUnya(vyabhicAra)nuM adhikaraNa gauramitrotanaya. zyAmamitrAtanaya gIramitrAtanaya anyataratva viziSTa zyAma sAdhya anyataratva viziSTa mitrAtanayatva sAdhana che vyAcasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (323) ja che
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ mA zyAmamitrAtanayamAM rahelA anyatara dharmathI viziSTa zyAmatvanuM (sAdhyanuM) ja ja zAkapAkajanyatva vyApaka che ane gauramitrAtanayamAM rahelA anyataratva dharmathI viziSTa che ja mitrotanayatvanuM (hetunuM) zAkapAkajanyatva avyApaka che. ahIM yadyapi zyAmamitrAtanayaniSThAnyataratvaviziSTa mitrAtanayatva sAdhana che kharuM, te paNa tethI sAdhananuM avyApaka zAkapAkajanyatva na bane, eTale gauramitrAtanayaka niSThAnyataratvaviziSTa mitrAtanayatva (hetu) levuM jethI te sAdhananuM avyApaka zAkapAka- janyatva banI jAya. AvuM lakSaNa karyuM tethI have upAdhirUpa lakSya paNa jaNAve che. kArikAvalI : sarve sAdhyasamAnAdhikaraNAH syurupAdhayaH / hetorekAzraye yeSAM svasAdhyavyabhicAritA // 139 // muktAvalI : ata eva lakSyamapyupAdhirUpametadanusAreNa darzayati-sarva * ityAdinA / svasAdhyeti / svam-upAdhiH, svaM ca sAdhyaM ca svasAdhye, tayorvyabhicAritetyarthaH // muktAvalI: badhI upAdhi sAdhyanI samAnAdhikaraNa hoya che ane hetunA ekAzrayamAM ja beyano (svano ane sAdhyano) vyabhicAra hoya parvato dhUmavAn vaDheH che. ahIM svanA sAdhyano vyabhicAra nahIM paNa sva za pAgala jajara, (upAdhi) ane sAdhyano vyabhicAra levo. Ama janasaMyoga sva (upAdhi) ane sAdhya(dhUma)nuM samAnAdhikaraNa che upAdhi maLI mitrAtanA vaLI hetu vaDhino eka Azraya ayogolaka che. A temAM dhUma ane ArsendhanasaMyoga - baMneno vyabhicAra che zyAmatva - zApArjanyatva jAva paNa maLe ja che, tethI ArdradhanasaMyoga e upAdhi che. A : samAnAdhikaraNa heta mitrAtanayatvano eka Azraya A gauramitrAtanaya paNa che ane temAM zAkapAkajanyatva ane zyAmatva rahetA nathI tethI te A baMneno vyabhicAra maLe che, tethI zAkapAkajanyatva e upAdhi che. dhUma sAdhya " samAnAdhikaraNa mitrAtanaya ja che nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (324) ziva nA ja
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ * kArikAvalI : vyabhicArasyAnumAnamupA'stu prayojanam / muktAvalI : upAdherdUSakatAbIjabhAha-vyabhicArasyeti / upAdhivyabhicAreNa hetau sAdhyavyabhicArAnumAnamupAdheH prayojanamityarthaH / tathAhi-yatra zuddha* sAdhyavyApaka upAdhistatra zuddhenaivopAdhivyabhicAreNa sAdhyavyabhicArA* numAnam, yathA dhUmavAn vaDherityAdau vahnidhUmavyabhicArI tadvyApakArTendhana saMyogavyabhicAritvAditi, vyApakavyabhicAriNo vyApyavyabhicArAvazya* ktvaat| muktAvalI : zaMkAkAra : AvI upAdhi mAnavAnuM prayojana zuM che ? niyAyika : upAdhinA vyabhicArathI hetumAM sAdhyanA vyabhicAranuM anumAna thAya che. A jyAM zuddha sAdhyano vyApaka upAdhi dharma che tyAM zuddha ja upAdhinA vyabhicArathI che ja sAdhyanA vyabhicAranuM anumAna thAya che. je vyApakano vyabhicArI hoya te vyApyano paNa je vyabhicArI hoya ja che. ghaTatva vyApya che, pRthvItva vyApaka che. dravyatva pRthvItvano che. je vyabhicArI che, kemake dravyatva hovA chatAM jalamAM pRthvItva hotuM nathI. te ja rIte ghaTatvano ja paNa dravyatva vyabhicArI che, kemake paTamAM dravyatva hovA chatAM ghaTatva hotuM nathI. Ama ja ja dravyatva jo pRthvItvano vyabhicArI che to te pRthvItvane vyApya evA ghaTatvano paNa A - vyabhicArI che ja. tethI je vyApakano vyabhicArI hoya te vyApyo paNa vyabhicArI hoya A ja tevo niyama thayo. have sAdhyafmamatavyapakSa sati sAdhanAmanI vyApakatvam upAdhinuM lakSaNa che hovAthI upAdhi e sAdhyanuM vyApaka che, arthAt sAdhya e upAdhine vyApya che tema nakkI che zuM thAya che, tethI upAdhi vyApaka che, sAdhya vyApya che. che ane jyAM hetu hoya tyAM upAdhi nathI paNa hotI, kemake upAdhi hetune avyApaka ja hoya che. tethI hetu hovA chatAM upAdhi na hovAthI hetu upAdhino vyabhicArI banyo. A A paNa upAdhi to vyApaka che. je vyApakano vyabhicArI hoya te vyApyano paNa - vyabhicArI hoya ja. tethI hetu upAdhino vyabhicArI che to upAdhine vyApya evA ja ja sAdhyano paNa vyabhicArI bane ja. Ama upAdhi dvArA hetu sAdhyano vyabhicArI che tevuM ja siddha karI zakAya che. che nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (35) ga-2 0 (325)/
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ ghUmavIr va mAM vaddhi hetu che te ArdradhanasaMyogarUpa upAdhino vyabhicArI che, e che kemake ayogolakamAM vati hovA chatAM ArdradhanasaMyoga nathI. ane jayAM jayAM ja - AndhanasaMyoga che tyAM tyAM sAdhya dhUma che ja, tethI ArdradhunasaMyogane dhUma vyApya che. che ane je vyApakano vyabhicArI hoya te vyApyo paNa vyabhicArI hoya che te niyamathI vahni hetu ArTebdhanasaMyogarUpa upAdhino vyabhicArI che to te upAdhinA vyApya sAdhya dhUmano paNa vyabhicArI che tema nakkI thAya che. ja Ama ArdradhanasaMyoganA vyabhicAranA jJAnathI anumAna thAya che ke vaDa OM dhUmavyabhicArI tadvyApakArTendhanasaMyogavyabhicAritvAt / vahni dhUmano vyabhicArI che, kemake vaddhi e dhUmanA vyApaka evA ArTadhanasaMyogano e A paNa vyabhicArI che ane je vyApakano vyabhicArI hoya te vyApyano paNa vyabhicArI hoya che che tevo niyama che. * muktAvalI : yatra tu kiJciddharmAvacchinnasAdhyasya vyApaka upAdhistatra taddharmavati upAdhivyabhicAreNa sAdhyavyabhicArAnumAnam / yathA saH zyAmo mitrAtanayatvAdityAdau mitrAtanayatvaM zyAmatvavyabhicAri mitrAtanaye zAkapAkajatvavyabhicAritvAditi / bAdhAnunnItapakSetarastu sAdhyavyApakatAgrAhakapramANAbhAvAt svavyAghAtakatvAcca nopAdhiH / bAdhonnItastUpAdhibhavatyeva yathA vahniranuSNaH kRtakatvAdityAdau pratyakSeNa vaDheruSNatvagrahe vahItaratvamupAdhiH / yasya tUpAdheH sAdhyavyApakatA sandihyate sa * sandigdhopAdhiH / pakSetarastu sandigdhopAdhirapi nodbhAvanIyaH, kathakasampradAyA nurodhAditi / che muktAvalI : vaLI jyAM kiMciddharmathI avacchinna evA sAdhyano vyApaka upAdhi-dharma che na hoya tyAM te dharmavALA padArthamAM upAdhinA vyabhicArathI sAdhyanA vyabhicAranuM anumati jJAna thAya che. dA.ta. : Eo mitrAtatvIA ahIM mitrAtanayatva e zyAmatvano A vyabhicArI hetu che, kemake te zAkapAkajanyatva rUpa upAdhino paNa vyabhicArI che. ane zyAmatva e zAkapAkajanyatvanuM vyApya che. saH zyAmo mitrAtanayatvAt, zAkapAkajanyatvam upAdhiH, mitrAtanayatvaM che je nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (32) koI ja ke je
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ mitrAtanayatvAvacchinnazyAmatvavyabhicAri, mitrAtanayatvAvacchinnamitrAtanaye zAkapAka-* ra janyatvavyabhicAritvAt / / zaMkAkAra : upAdhi jo vyAptimAM vyabhicArane pragaTa karatI hoya ane tethI jo A A anumiti dUSita thatI hoya to to badhA ya sasthaLarUpa anumAnomAM pazetaratva upAdhi che to che ja ane tethI badhA ya anumAno dUSita thaI javAnI Apatti Avaze ane koI ja saddhatu raheze ja nahIM ane tema thatAM anumitino ja vyavaccheda thaI jaze. jo che parvato vadvimAna ghUmatu e sasthaLa che. ahIM pakSa= parvata, tethI pakSetara = parvata che. te sivAyanA jalahUdAdi sarva banaze. temanAmAM pakSetaratva arthAt parvatabhedatva rahe. A ja A parvatabheda- upAdhi banaze, kemake tenAmAM upAdhinuM lakSaNa ghaTI jAya che. sAdhya vahni che ane jayAM jayAM vahni che te catvara, mahAnasa vageremAM parvatabheda ja A paNa che ja. Ama pataratva= parvatabheda sAdhya evA vatino vyApaka banyo, tethI temAM sAdhyavyApakatva rUpa lakSaNAMza ghaTI gayo. vaLI jayAM jayAM dhUma hetu che tyAM tyAM pataratva nathI, kemake dhUma to parvatamAM siddha ja che, jyAre pataratva arthAt parvatabheda parvatamAM nathI, kemake svamAM svano bheda rahe che nahIM. tethI pakSetaratva sAdhanAvyApaka che, arthAt jayAM jayAM sAdhana (hetu) che tyAM dareka ja " sthAne pataratva nathI. tethI tenAmAM sAdhanAvyApakatva aMza paNa ghaTI gayo. e che Ama vadvimAna ghUmatu sasthaLe paNa pataratva upAdhi banaze ane tethI saddhatu dhUma ke paNa vyabhicArI banI javAnI Apatti Avaze. dhUmo vahnivyabhicArI, tadvyApakapakSetaratvavyabhicAritvAt / - Ama uparokta hetuthI tamAma saddhatu sAdhyabhicArI banI jatAM koIpaNa prakAranI anumiti na thavAnI Apatti Avaze. ja naiyAyika : jyAM bAdhano nizcaya hoya tyAM ja pataratva upAdhi banI zake, paNa jyAM bAdhano nizcaya na hoya tyAM pazetaratva upAdhi banI zake nahIM, (parvato vadvimAna ghUmata che sthAne parvato vacamAvavIna e bAdha-jJAna bhramAtmaka che paNa nizcayAtmaka nathI.) kemake che tyAM pakSamAM paNa sAdhya hoI zake che, kemake pakSamAM sAdhya nathI tevo nizcaya to thayo che ja nathI ja. ane jo pakSamAM sAdhya hoya to pakSamAM pakSetaratva na hovAthI pazetaratva sAdhyavyApaka na banatAM upAdhi ja zI rIte banaze? Ama jayAM bAdhano nizcaya na thayo che na hoya tyAM pakSamAM sAdhya hoI zake che, ane tema hovAthI pazetaratva sAdhyavyApaka na bane, ja che ke nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 (32) ki ?
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ tethI upAdhi paNa banI zake nahIM. ane tethI koIpaNa satthaLanI anumiti aTake nahIM. jyAM bAnizcaya nathI tyAM 'pakSetaratva e sAdhyavyApaka che' emAM koI pramANa ja maLatuM nathI, tethI pakSetaratva sAdhyavyApaka banatuM nathI. zaMkAkAra : parvata rUpa pakSamAM bhale bAdhano nizcaya na hoya, paNa vaddhino saMzaya to che ja ne ? kemake jo saMzaya ja na hoya to anumAna karavAnI ja zI jarUra che ? tethI jyAM jyAM vahnino nizcaya che tyAM tyAM parvatabheda arthAt pakSetaratva paNa che ja. tethI pakSetaratva sAdhyavyApaka mAnavAmAM koI Apatti nathI. naiyAyika : nahi, pakSamAM sAdhyAbhAvano nizcaya hoya to ja pakSetaratva sAdhyavyApaka banI zake. paNa jyAre sAdhyAbhAvano saMdeha ja hoya tyAre te sAdhyavyApaka zI rIte banI zake ? zaMkAkAra : cAlo tyAre, eTaluM to nakkI ne ke pakSamAM sAdhyano saMdeha che tethI pakSetaratva paNa sAdhyane vyApaka hoI zake che. Ama sAdhyavyApakatvanI saMdigdhatA pakSetaratvamAM che, tethI pakSetaratva saMdigdha upAdhi to banaze ne ? mATe tamAre satthaLamAM paNa pakSetaratvane saMdigdhopAdhi mAnavI paDaze. naiyAyika : jo A rIte sasthaLamAM paNa saMdigdhopAdhi mAnI lezo to upAdhinA svarUpano ja vyAdhAta thaI jaze, arthAt pakSetaratva pote potAne ja upAdhi banatuM aTakAvI deze. jemake : upAdhi dvArA hetumAM sAdhyanA vyabhicAranuM anumAna karAya che. hetu: sAdhyavybhicaarii upAdhivyabhicAritvAt / pakSetaratva= upAdhi. uparokta anumAna dvArA tame hetumAM sAdhyano vyabhicAra pragaTa karavA mAMgo cho. have A anumAna paNa sasthaLa che ane temAM paNa pakSetaratva upAdhi banI zake che. pakSa hetu che tethI pakSetaratva hetubheda banaze, arthAt A anumAnamAM hetubheda upAdhi banaze. ahIM yaMtra mAdhyaminnAtvik tavra hetubheH asti / tethI jyAM sAdhya che tyAM upAdhi paNa che. tethI hetubheda sAdhyavyApaka che. paNa jyAM upAdhivyabhicAra (hetu) che tyAM (upAdhi) hetubheda nathI, kemake hetumAM hetubheda to rahI zake ja nahIM. Ama A hetubheda hetune avyApaka che. Ama hetubheda sAdhyavyApaka ane sAdhanAvyApaka hovAthI temAM upAdhinuM lakSaNa ghaTI gayuM, tethI te uparokta anumitinuM pratibaMdhaka banI jaze. nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 7 (328)
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ che Ama je "he sALavyamavarI 35dhivyamavatriA ' rUpa anumitithI tame je upAdhi dvArA hetumAM sAdhyano vyabhicAra pragaTa karavA gayA te ja anumAnamAM pazetaratva ja upAdhi mUkI to te anumAna paNa dUSita banI gayuM. have A anumAnathI upAdhi dvArA ja A hetumAM sAdhyano vyabhicAra pragaTa karavAnI vAta ja zI rIte thAya ? Ama upAdhinA svarUpano ja vyAghAta thaI gayo. anumAna : 35thavyavahetu sAdhyamavArivyamavarI, ketu* vyabhicAritvAt / (upAdhivyabhicAritvAt ) saH zyAmo mitrAtanayatvAt / zAkapAkajatvam = upAdhiH hetuH sAdhyavyabhicArI upAdhivyabhicAritvAt / hetubhedaH= upAdhiH (pakSetaratvam ) mitrAtanayatvaM zyAmatvavyabhicAri zAkapAkajatvavyabhicAritvAt / upAdhivyabhicAritvaM sAdhyavyabhicArivyabhicAri hetubhedavyabhicArAt / A rIte upAdhinuM svarUpa hetumAM vyabhicAranI anumiti karavAnuM hatuM paNa te ja che anumitimAM ja pAchI upAdhi AvI gaI eTale te anumitinA upAdhi-svarUpano vyAghAta thaI gayo, kemake upAdhimAM ja pakSabheda rUpa upAdhi thaI gaI. eTale hetu che ththavyafpavArI 35dhimattAt | e anumiti ja na thAya. tethI upAdhinA ja svarUpano ja vyAghAta thaI gayo. hA, paNa jayAM bAdhano nirNaya hoya tyAM pataratva upAdhi banI jAya kharI, kemake tyAM to pakSamAM sAdhyAbhAvano nizcaya ja thaI gayo che. tethI jyAM jyAM sAdhya che tyAM ja ane tyAM pataratva che ja. pazetaratva mAtra pakSamAM ja nathI, paNa tyAM to sAdhya paNa nathI ke - ja. tethI bAdhasthaLe pazetaratva upAdhi banaze ane tethI tyAM anumiti aTakI jaze. jemake : vahni anuw: # cvItT che. ahIM vaDhi manuWITmAvavAnuM arthAt 3STha evo bAdhano nizcaya thaI gayo che ja che. tethI ahIM pataratva upAdhi banaze. pakSa vaddhi che tethI pakSetaratva vahnibheda banaze. A nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (329) ke eka ja
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ have jayAM jayAM anuSNatva che tyAM tyAM vahnibheda paNa che ja, tethI vahnibheda che. che. sAdhyavyApaka che ane jayAM jayAM kRtakatva che tyAM tyAM vahnibheda nathI, kemake vahnimAM paNa che A kRtakatva che, paNa tyAM vahnibheda nathI. tethI vahnibheda kRtakatvarUpa sAdhanano vyApaka nathI. A Ama sAdhyavyApakSetre sati sAthanAvyAvid lakSaNa vahnibhedamAM ghaTI javAthI ja vahnibheda upAdhi banI gayuM ane tethI anumitino pratibaMdha thaI jaze. jayAM upAdhimAM sAdhyavyApakatAno saMdeha thAya tyAM te saMdigdhopAdhi kahevAya. jemake ghUmavAnuM vaH sthaLamAM ArsendhanasaMyoga upAdhi che. paNa koIne doSavazAta dhUma hoya tyAM ja ArTUnyanasaMyoga hoya ke nahIM ? evo saMdeha thayo, to ahIM nizcayAtmaka upAdhi nathI, che eTale te rIte to hetumAM sAdhyano vyabhicAra pragaTa na karI zake. paNa ame kahIzuM ke nA saMdigdhopAdhi paNa vyabhicArane pragaTa kare, paNa te vyabhicAra paNa saMdigdha hoya. e che. upAdhinA saMdeha pachI detuH saMvidhArthavyafmacArI, saMghisAdhyavyApapAdhija mArA anumAnathI saMdigdha vyabhicAranI paNa anumiti thaI zake. zaMkAkAraH to pachI bAdhanizcayAbhAva jyAM che tyAM paNa pataratvane saMdigdha upAdhi ja tarIke mAno ne ? ke kathakasaMpradAya : nA, vAdI-prativAdIno e saMpradAya che ke bAdha sivAyanA sthaLe ja ja pataratvane saMdigdha upAdhi mAnI zakAya nahIM, kemake pataratvane tyAM paNa saMdigdha . che upAdhi mAnatA pUrve jaNAvyA pramANe tamAma anumitino ja vyavaccheda thaI javAnI che Apatti che. che paraMtu zabbonitya: vRttatvAr anumitino pratibaMdha karavo hoya tyAre ahIM jayAM ja jayAM kRtakatva che tyAM tyAM aniyatva hovA chatAM zabdarUpa pakSamAM anityatvano saMzaya ja che ane tethI ahIM zabda- ke evI koI upAdhi levAmAM Ave to paNa saMdigdhopAdhi na thaze. dAdaAjada * muktAvalI : kecittu satpratipakSotthApanamupAdhiphalam / tathAhi-ayogolakaM dhUmavadvaterityAdAvayogolakaM dhUmAbhAvavadAi~ndhanasaMyogAbhAvAditi satpratipakSasambhavAt / itthaM ca sAdhanavyApako'pi kvacidupAdhiH yathA karakA * pRthivI kaThinasaMyogavattvAdityAdAvanuSNAzItasparzavattvam / na cAtra svarUpAsiddhireva dUSaNamiti vAcyam, sarvatropAdherdUSaNAntarasAGkaryAt / atra ca / che ja nyAyasiddhAntayuktAvalI bhAga-2 0 (330)
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ * sAdhyavyApakaH pakSAvRttirupAdhirityAhuH / / che muktAvalI : keTalAka ema kahe che ke vyabhicAra doSanuM utthAna karavuM te nahIM paNa che . satpatipakSanuM utthAna karavuM te upAdhinuM prayojana che. ayogo ghUmavat va sAme che. che ArdradhanasaMyoga upAdhi che. te upAdhithI tarata ja satpatipakSa khaDo thaI zake che ke yojAtavaM dhUmamAraMvat mArkecanayo mAvAn ! tethI ArkempanasaMyogarUpa upAdhinuM che A phaLa satpatipakSa khaDo karavAnuM che. che ane tethI ja kyAreka sAdhanane vyApaka hoya te paNa upAdhi banI zake che. jemake # pRthivI niraMtho vikvInA upAdhi = manuWIItasparzavattvam ! jyAM jayAM kaThinasaMyoga hoya che tyAM tyAM anuSmAzIta sparza paNa hoya che, tethI anuSkAzIta ja ja sparzarUpa upAdhi kaThinasaMyogarUpa hetune vyApaka banI. ane jayAM jayAM pRthvItva che tyAM ja che tyAM anuSNAzIta sparza paNa che, tethI upAdhi sAdhyane paNa vyApaka che. ja zaMkAkAra : kaThinasaMyoga to karA, baraphamAM paNa che paraMtu tyAM pRthvItva nathI ane che tethI anuSkAzIta sparza paNa nathI, kemake baraphamAM zItasparzano anubhava spaSTa che. A A niyAyika : nA, barapha to jalIya padArtha che, temAM kaThinasaMyogatva ja nathI. temAM ja rahelA pArthiva paramANunA kAraNe temAM kaThinasaMyogatva hoya tevI bhramAtmaka pratIti thAya che ja che ane tethI ja anuSkAzItasparzavatva upAdhithI ame satpatipakSa khaDo karIzuM ke te ja * pRthivItvAbhAvavantaH kaThinasaMyogavyApakIbhUtAnuSNAzItasparzavattvAbhAvAt / Ama upAdhithI sampratipakSa paNa khaDo thAya che. zaMkAkAra : paNa jo karakAmAM kaThinasaMyogatvano abhAva ja hoya to to svarUpAsiddhi che doSa ja AvI gayo, kemake pakSamAM ja hetuno abhAva che. Ama jayAre svarUpAsiddhi che hetvAbhAsa spaSTa ja che tyAre anuSNAzItasparzavasvarUpa upAdhine mAnavAnI jarUra ja zuM ja ka ka naiyAyika : tamArI e vAta sAcI che ke ahIM svarUpAsiddhi doSa che. paNa amAre A e to e kahevuM che ke jyAM jyAM upAdhi hoya tyAM tyAM anya koI doSa paNa hoya che, arthAt upAdhi hoya tyAM anya doSanuM sAMkarya paNa hoya. paraMtu bIjA doSanI sAthe upAdhi paNa ja hovAthI tenuM pratipAdana to karavuM ja joIe ne ? ja zaMkAkAra : paNa upAdhinuM lakSaNa to sAdhyavyApakatve kSati dhanALAparvam che. je che che ja nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (331) che
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ che jyAre ahIM to anuSkAzItasparzavattva upAdhi kaThinasaMyogavattva sAdhanane vyApaka che, A che tethI sAdhanA vyApavim rUpa lakSaNAMza na ghaTavAthI lakSaNanI abApti thaI gaI ne ? para niyAyika : jayAM upAdhi sAdhanane paNa vyApaka ja hoya tyAM sAdhvavyApakatve ti pakSAvRttitvam' upAdhinuM lakSaNa karavuM, kemake jo hetu pakSamAM rahI jato hoya to ka sAdhanavyApaka upAdhi bane ja nahIM. eTale sAdhanavyApaka je upAdhi bane te sAdhyavyApaka ka pakSAvRttidharma hoya. vaLI sAdhanavyApaka upAdhinA sthaLe sAdhana pakSamAM na rahe tethI ja che svarUpAsiddhi doSa hoya ja. have sAdhana e vyApya che ane upAdhi tenI vyApaka che mATe che upAdhi jo vyApya pakSamAM avRtti che to vyApaka (upAdhi, paNa pakSamAM avRtti ja hoya. e sa nyAyasiddhAnnamuktAvalI bhAga-2 0 (32),
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ ***** zabdopamAnayoH pRthakprAmANyanirUpaNam 2 - kArikAvalI : zabdopamAnayornaiva pRthakprAmANyamiSyate // 140 // anumAnagatArthatvAditi vaizeSikaM matam / tanna samyagvinA vyAptibodhaM zAbdAdibodhataH // 141 // muktAvalI : zabdopamAnayoriti / vaizeSikANAM mate pratyakSamanumAnaM ca pramANam / zabdopamAnayostu anumAnavidhayaiva prAmANyam / tathAhi-daNDena * * gAmAnayetyAdilaukikapadAni yajetetyAdivaidikapadAni vA, tAtparyaviSaya* smAritapadArthasaMsargapramApUrvakANi, AkAkSAdimatpadakadambatvAt, ghaTa mAnayetipadakadambavat / yadvA ete padArthA mithaH saMsargavantaH, yogyatAdi* matpadopasthApitatvAt, tAdRzapadArthavat / dRSTAnte'pi dRSTAntAntareNa sAdhyasiddhiriti / muktAvalI : naiyAyiko pratyakSa, anumAna, upamAna ane zAbdabodha - ema cAra ja pramANa mAne che, jyAre vaizeSiko mAtra pratyakSa ane anumAna-ema be ja pramANa mAne che che, paNa upamAna ke zabdapramANane judA mAnatA nathI. temanA mate upamAna ane zabdapramANano paNa anumAna-pramANamAM ja samAveza thAya che. - vaizeSikoH upamAna ane zabdapramANa e pramANa ja nathI, kemake temAM anumAnanI viSa 04 prAmAzya bhanAyuM che. sebha : che jyAre padajJAna thAya che tyAre te padArtha upasthita thAya che ane tenAthI anumAna che e thAya che ke "A AvuM bolyA teno A artha thavo joIe, kemake AvA padano Avo che ja artha thAya che. Ama anumAnathI ja zAbdabodha siddha thaI jaze. te anumAnaprayoga A che prabhA : (56) 'daNDena gAmAnaya' ityAdilaukikapadAni yajetetyAdivaidikapadAni vaa| (sadhya) tAtparyaviSayasmAritapadArthasaMsargapramApUrvakANi / (hetu) AkAkSAdimatpadakadambatvAt / (Peid) ghaTamAnayetipadakadambavat / * 43 ||yne dAvo' tavA do ho ? ya 72' 23 vaihi 5 me A vaktAnA tAtparyanA viSayabhUta smaraNa karAyelA (zakti ke lakSaNA game te saMbaMdhathI upasthApita) padArthonA paraspara saMsarganA pramAtmaka jJAnapUrvaka hoya che, kemake te badhA * * nyAyasiddhAntamustAvalI lA-2 . (333)******
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ che AkAMkSAdimAnuM padonA samUharUpa che. jema "paramAnA' vagere padono samUha vaktAnA ja tAtparyanA viSayabhUta smArita padArthanA saMsarganA yathArtha jJAnarUpa che tema. Ama anumAnathI te te padano zAbdabodha thaI ja jato hovAthI zAbdabodhane bhinna A pramANa mAnavAnI jarUra nathI. vaLI pAtha upatha: saMvata:, yogyatAtviopavitatvI, tApArthavat aa anumAnathI paNa zAbdabodha thaI zake che tema nakkI thAya che. jemake A badhA je padArtho paraspara saMsargavALA hoya che, kemake te yogyatAdimAnuM padothI upasthApita hoya che ja che, tevA prakAranA padArthonI jema. "mAnaya yogyatAdimAnuM padothI upasthApita je gAya ane Anayana rUpa padArtho A che te paraspara saMsargavALA paNa che ja. jema paTamAnaya padothI ghaTa ane Anayana paraspara saMsargavALA che tema. jo A rIte anumAnathI ja zAbdabodha thAya che tethI zAbdabodhane juduM pramANa je mAnavAnI jarUra nathI. ja zaMkAkAra : tame anumAnaprayogamAM daSTAMta ApyuM che; tevA prakAranA padArthonI jema, che tyAM dhamAna dRSTAMta tame mAnaya mATe Apo to ghaTamAnaya padono bodha zI rIte ja thaze ? ja vaizeSiko H te paNa tevA ja anumAnathI thaze, paNa tyAM ame pustavana jevuM A daSTAMta kahIzuM. putazaniya bodhanA anumAnamAM anya koI dRSTAMta kahIzuM. Ama daSTAntarathI sAdhyasiddhi thaI zakaze. muktAvalI : evaM gavayavyaktipratyakSAnantaraM gavayapadaM gavayatvapravRttinimittakam, asati vRttyantare vRddhastatra prayujyamAnatvAt / asati ca vRttyantare / * vRddhairyatra yatprayujyate tatra tattatpravRttinimittakam, yathA gopadaM gotvapravRttinimittakam / yadvA gavayapadaM sapravRttinimittakaM, sAdhupadatvAdityanumAnena / pakSadharmatAbalAdvayatvapravRttinimittakatvaM sidhyati / muktAvalI H te ja rIte upamiti-jJAnanI paNa anumAna-pramANathI jANakArI thAya ja che. gavayAdi vyaktinA pratyakSa pachI vayaparva avayatvapravRttinimittama, mati che ke nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (334) ja che
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ * vRttyantare vRdvaistatra pryujymaantvaat| gavayapada e gavayatvapravRttinimittaka che, kemake anya saMbaMdha nahIM hovA chatAM vRddho - vaDe tyAM prayoga karAya che. jayAM AgaLa koI vRjyantara = anya saMbaMdha prApta thato na hoya tyAM vRddho vaDe je A prayoga karAto hoya tyAM te te vastu mATe pravRttinimittaka kahevAya, jevI rIte gopadI gotvapravRttimAM nimittaka che. vRddho vaDe gopada dvArA gotvapravRtti karAya che tethI ApaNe che paNa gopada dvArA gotvapravRtti karavI. che athavA gavayapada (pakSa) e sapravRttinimittaka = koIpaNa pravRtti sahita nimitta ja karAvanAra che (sAdhya), kemake te sAdhu= suyogya pada che (hetu). AvA anumAna dvArA pakSadharmatAnA jore gavayatva-pravRttinuM nimittakapaNuM siddha thAya che, arthAt gavayapada e che gavayatva-pravRttimAM nimittaka che e vAta siddha thAya che. Ama zAbdabodha ane upamiti anumAnathI siddha thatI hovAthI temanA mATe bhinna A pramANa mAnavAnI jarUra nathI. muktAvalI : tanmataM dUSayati-tanna samyagiti / vyAptijJAnaM vinApi zAbdabodhasyAnubhavasiddhatvAt / na hi sarvatra zabdazravaNAnantaraM vyAptijJAne * pramANamastIti / kiJca sarvatra zabdasthale yadi vyAptijJAnaM kalpyate tadA * sarvatrAnumitisthale padajJAnaM kalpayitvA zAbdabodha eva kiM na svIkriyatAmiti dhyeyam / che muktAvalI: naiyAyika : nA, tamArI vAta barAbara nathI, kemake anumAna karavA mATe che. to vyAptijJAnanI jarUra paDe ja. paNa vyAptijJAna vinA paNa zAbdabodha ane upamiti che thaI zake che, tethI tyAM anumiti na hovAthI te jJAnanA karaNa tarIke kone mAnazo ? tethI tamAre vyAptijJAna vinA thatAM zAbdabodha ane upamitine anumAna pramANathI ja - bhinna pramANa mAnavA ja joIe. gavayamAM gosAdezyanuM darzana thayA pachI atidezavAkyanA arthanuM smaraNa thayA pachI che vyatireka-vyAptinA jJAnanuM anusaMdhAna karyA vinA paNa kaI purovarsI pachago navayazadvAcya: evA prakAranuM jJAna thaI ja jAya che. ane te ja pramANe zabda ane tenA eka 3 0 0 0 0 nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (335) A ja che
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ che. arthanuM bhAna thavAmAM vyAptijJAna na hoya to paNa cAle che. che Ama vyAptijJAna vinA paNa zAbdabodha ane upamiti thatI hovAthI anumAnathI ja bhinna upamAna-zAbdabodhane pramANa tarIke mAnavA joIe. vaLI gavayAdi zabda AkAzamAM rahe che ane gavaya padArtha (piMDa) vanamAM rahe che, kare tethI yatra yatra vayazaH tatra tatra vapiu: evI vyApti to rahI ja nahIM, chatAM ja gavaya padathI gavaya piDano bodha thAya che, tethI mAnavuM ja paDe ke vyAptijJAna vinA paNa na bodha thAya che. zaMkAkAra : zabdazravaNa thayA pachI anumiti thAya che tema mAno ne ! che maiyAyika : zabdazravaNa thayA pachI tamAma sthaLe vyAptijJAna thAya ja che te vAtamAM che ja koI ja pramANa nathI. vaLI sarvatra zAbdabodha sthAne vyAptijJAnanI kalpanA karavA karatAM ja sarvatra anumiti-sthaLe padajJAnanI kalpanA karIne anumAna-pramANa mAnavAnA badale ja teno zAbdabodhamAM ja samAveza karI lo ne ? jema anumAnano zAbdabodhamAM samAveza na thAya tema zAbdabodhano ke upamAnano anumAnamAM paNa samAveza na thAya. tethI pratyakSa, anumAna, upamAna ane zAbdabodha ane - ema cAreyane bhinna bhinna pramANa mAnavA joIe. che ja nyAyasiddhAnamuktAvalI bhAga-2 0 (33) i
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 30% thI traNa prakAranA anumAna che ke kArikAvalI : traividhyamanumAnasya kevalAnvayibhedataH / dvaividhyaM tu bhaved vyApteranvayavyatirekataH // 142 // anvayavyAptiruktaiva vyatirekAdihocyate / muktAvalI : traividhyamiti / anumAnaM hi trividhaM kevalAnvayikevala* vyatirekyanvayavyatirekibhedAt / tatrAsadvipakSaH kevalAnvayI, yathA * ghaTo'bhidheyaH prameyatvAdityAdau, tatra hi sarvasyaivAbhidheyatvAdvipakSAsattvam / asatsapakSaH kevalavyatirekI, yathA pRthivI itarebhyo bhidyate gandhavattvAt / * ityAdau, tatra hi jalAditrayodazabhedasya pUrvamanizcitatayA nizcitasAdhyavataH sapakSasyAbhAva iti / satsapakSavipakSo'nvayavyatirekI, yathA vahnimAn dhUmAdityAdau, tatra sapakSasya mahAnasAdevipakSasya jalahadAdezca sattvamiti / che muktAvalI : anumAna traNa prakAranA che : (1) kevalAnvayI (2) kevalavyatirekI che ane (3) anvayavyatirekI. (1) kevalAnvayI jene vipakSa hoya ja nahIM te kevalAnvayI kahevAya. paTopidhe che ja prameyasvAta e kevalAnvayI anumAna che, kemake je je prameya che te tamAma abhidheya to ja ja che, paNa prameya sivAyanI koI vastuo A jagatamAM che ja nahIM. jagatanI tamAma vastuo prameya ane abhidheya hovAthI kyAMya prameyAbhAva ke abhidheyAbhAva maLato nathI, tethI badhI vastuo sapakSa bane che paNa vipakSa koI ja banatuM nathI. tethI A ja ka anumAna kevalAnvayI kahevAya. ja (2) kevalavyatirekI : jene sapakSa ja na hoya te kevalavyatirekI anumAna kahevAya. e pRthvI to mite anyavartItu e anumAna karIe te pUrve to jalAdi ATha dravyo che che ane guNAdi pAMca bhAvAtmaka padArtho e teramAM Itarabheda to anizcita che, tethI ahIM ja koI evuM sAdhyavAnuM maLatuM nathI ke jemAM sAdhyano nizcaya hoya. teramAM to sAdhyano che e nizcaya nathI ane pRthvInuM anumAna thatuM hovAthI temAM paNa nizcaya nathI. Ama ja nizcitasAdhyavAnuM koI na hovAthI sapakSa ahIM nathI mATe A kevalavyatireka anumAna che ke kenyAyasiddhAntabhaktAvalI bhAga-2 0 (33) te ja che
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ (3) anvaya-vyatirekIH jemAM sapakSa ane vipakSa baMnenI siddhi thaI gaI hoya te ja ja anumAna anvayavyatirekI kahevAya. "parvato vadviSAr dhUma' mAM mahAnasamAM nizcita che sAdhyasiddhi che tethI mahAnasa, catra vagere sapakSa che. jaladAdimAM sAdhya vahinA A abhAvano paNa nizcaya che tethI jaladAdi vipakSa che. Ama ahIM sapakSa ane vipakSa baMne hAjara che tethI A anumAna anvaya-vyatirekI kahevAya. TUMkamAM jyAM mAtra anvayaA vyApti ja ghaTatI hoya te kevalAyI, mAtra vyatireka-vyApti ja ghaTatI hoya te kevalavyatirekI ane jyAM anvaya, vyatireka baMne vyApti ghaTatI hoya te anvayavyatirekI huM anumAna kahevAya. kArikAvalI : sAdhyAbhAvavyApakatvaM hetvabhAvasya yadbhavet // 143 // muktAvalI : tatra vyatirekiNi vyatirekavyAptijJAnaM kAraNaM, tadarthaM vyatirekavyAptiM nirvakti-sAdhyAbhAveti / sAdhyAbhAvavyApakIbhUtAbhAvapratiyogitvamityarthaH / atredaM bodhyam-yatsambandhena yadavacchinnaM prati yena * sambandhena yena rUpeNa vyApakatA gRhyate tatsambandhAvacchinnapratiyogitAkataddharmAvacchinnA'bhAvavattAjJAnAt tatsambandhAvacchinnapratiyogitAkataddharmAvacchinnAbhAvasya siddhiriti / itthaM ca yatra vizeSaNatAdisambandhenetaratva* vyApakatvaM gandhAtyantAbhAve gRhyate tatra gandhAbhAvAbhAvenetaratvAtyantAbhAvaH siddhati che muktAvalI : vyatireka-vyAptinuM jJAna vyatirekI anumAnamAM kAraNa che. pUrve te anvayavyApti-jJAnanuM nirUpaNa anumAna-khaMDamAM thaI gayuM che tethI have vyatirekavyAptinuM che nirUpaNa kare che. che "sAyAbhAvano vyApaka evo hetvabhAva' vyatirekavyApti che, arthAt sAdhyanA A abhAvano vyApakIbhUta je abhAva, teno pratiyogI je hetu, te ja vyatirekavyApti. "ddhimAna zUma' mAM vahu bhAva e sAdhAbhAva che, teno vyApakIbhUta abhAva ja dhUmAbhAva che, kemake jayAM jyAM vanyabhAva hoya tyAM tyAM dhUmAbhAva paNa che ja. A ja che dhUmAbhAvano pratiyogI dhUma che, tethI vadvimAna ghUmar mAM vyatirekavyAptinuM lakSaNa che samanvita thaI jAya che. che ja che nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (338) e je
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ e sAdhyAbhAvano vyApaka evo hetvabhAva, arthAt sAdhyanA abhAvanA vyApakIbhUta abhAvano pratiyogI hetu vyatirekavyApti che tevuM kahevAno tAtparyArtha e che ke A yatsambandhena yadavacchinnaM prati yena sambandhena yena rUpeNa vyApakatA gRhyate tatsambandhA*vacchinnapratiyogitAkataddharmAvacchinnAbhAvavattAjJAnAt tatsambandhAvacchinnapratiyogitA-- dddhavajInAmAvaH siddha thAya, arthAt je saMbaMdhathI je dharmAvacchinna (vyApyo pratye ja ja je saMbaMdhathI ane je rUpe (vyApakanI) vyApakatA gRhIta thaI hoya te ja saMbaMdhathI ja ja avacchinna pratiyogI che jeno evA ane te ja dharmathI avacchinna abhAvavattAnA ja che jJAnathI te ja saMbaMdhathI avacchinna pratiyogitAka evA te ja dharmathI avacchinna che ja abhAvanI siddhi thaze. che dA.ta. parvato vahniAna ghUmatuM ! ahIM vyApya dhUma che ane vyApaka vahni che. ahIM e saMyogasaMbaMdhAvacchinnadhUmatvadharmAvacchinna dhUma vyApya prati vahiM vyApakanI vyApakatA A saMyogasaMbaMdhAvacchinnavahitadharmAvacchinna gRhIta thaI che. have ahIM pakSamAM "vadviti evo abhAva levo che ane eno dhUmAbhAva sAthe ja vyApya-vyApakabhAva ghaTAvavo che to te abhAva kevI rIte grahaNa karavo ? te jaNAve che ke che ke je saMbaMdhathI ane je dharmathI avacchinna vyApya pratye je saMbaMdha ane je dharmathI che avacchinna vyApakanI vyApakatA gRhIta thaI hoya te ja saMbaMdhathI avacchinna evo che pratiyogitA, ane te ja dharmathI avacchinna evA abhAvanuM jJAna karavAnuM ane eno che je anvaya te ja saMbaMdhathI avacchinna pratiyogitA, ane te ja dharmathI avacchinna evA che abhAva sAthe joDavAnuM. vadvimAna dhUmAt sthaLe saMyogasaMbaMdhAvacchinna ane dhUmatAvacchinna dhUma vyApya pratye saMyogasaMbaMdhAvacchinna ane vahnitnAvacchinna vadvi-vyApakanI vyApakatA gRhIta thaI che A tethI kSati evo jalahUdamAM rahelo abhAva paNa saMyogasaMbaMdhAvacchinna evo A pratiyogI vaDhi che jeno evo ane vaddhitvadharmAvacchinna banaze. ane enA jJAnathI ja A saMyogasaMbaMdhAvacchinna pratiyogI dhUma che jeno evA ane dhUmatvadharmAvacchinna evA ja ja dhUmAbhAvanI siddhi thaze. tethI saMyogasaMbaMdhAvacchinna vahni che pratiyogI jeno tevA ane vadvi-dhamavacchiza evA jalahUdamAM rahelA vanyabhAvanI vyApakatA A saMyogasaMbaMdhAvacchinna evo dhUma che pratiyogI jeno tevA ane dhUmatAvacchinna evA dhUmAbhAvamAM grahaNa thaze. 0 0 0 0 0 0 nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (33) che te ja che
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ navalathApanI, ApatAmaha thogasaMbaMdha utAvacchino parvato vahnimAn dhUmAt) . wa mito ere jI Luberona lortie the A ja pramANe jayAM vizeSaratAdi svarUpasaMbaMdhathI itaratvanI vyApakatA che gaMdhAtyantAbhAvamAM gRhIta thatI hoya tyAM gaMdhAbhAvAbhAvathI itaratvano atyantAbhAva che e siddha thaze. che dA.ta. pRthvI rUpyo fmaghate azvavasvAn ! ahIM sAdhya che itarabheda ane - sAdhyAbhAva che itarabhedabhAva = itaratva. itaratva rUpa sAdhyAbhAvanI vyApakatA vizeSaNatA saMbaMdhathI gaMdhAbhAvamAM che, arthAt jyAM jyAM pRthvIthI Itaratva che tyAM tyAM ja A gaMdhAbhAva paNa che ja. Ama Itaratva ane gaMdhAbhAvano vyApya-vyApakabhAva vizeSaNatA A saMbaMdhathI che, arthAt gaMdhAbhAva rU5 vyApakanI pratye Itaratva vizeSaNatA saMbaMdhena vyApya che ja bane che. AthI ahIM e ja vizeSaNatA saMbaMdhathI gaMdhAbhAvanA abhAvathI vetaratvano che A atyaMtAbhAva pakSa pRthvImAM gRhIta thaze, arthAt pRthvIrUpa pakSamAM Itaratvano bheda che, ja arthAt abhAva che, kAraNa ke vizeSaNatA saMbaMdhathI gaMdhanA abhAvano abhAva pakSI ja pRthvImAM che. gaMdhAbhAvano abhAva = gaMdhano sadbhAva pakSa pRthvImAM vizeSaNatA saMbaMdhathI che che che mATe pRthvIrUpa pakSamAM Itaratvano je abhAva che te atyaMtAbhAva kahevAze. pathvI svetarebhyo bhidyate gandhavattvAt sAdhyAbhAva = svaitarabhedabhAva= svaitaratva vizeSaratAna saMbaMdhana gaMdhAbhAva pratye vyApaka che. 15 5e Pet-PU * * PEANIe * * * muktAvalI : yatra tu tAdAtmyasambandhenetaravyApakatA gandhAbhAvasya gRhyate tatra tAdAtmyasambandhenetarasyAbhAvaH siddhayati, sa evAnyonyAbhAvaH / evaM yatra che nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 (34) kizora
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ * saMyogasambandhena dhUmaM prati saMyogasambandhena vahnApakatA gRhyate, tatra saMyoga* sambandhAvacchinnapratiyogitAkavalyabhAvena jalahUde saMyogasambandhAvacchinnapratiyogitAkadhUmAbhAvaH siddhyati / mukatAvalI : jayAM tAdAbhyasaMbaMdhathI itaratva rUpa sAdhyAbhAvanI vyApakatA A gaMdhAbhAva= hetvabhAvamAM gRhIta thatI hoya tyAM vyApaka = gaMdhAbhAvanA abhAvathI ja tAdAbhyasaMbaMdhathI Itaratvano anyonyAbhAva pRthvIrUpa pakSamAM siddha thaze, arthAt "pRthvI vetare mitte' sthaLamAM sAdhya che itarabheda, tethI sAdhyAbhAva = ItarabhedabhAva = itaratva. che. have jo A sAdhyAbhAva itaratvanI vyApakatA gaMdhAbhAvamAM tAdAtmasaMbaMdhathI gRhIta che ja thatI hoya to pRthvIrUpa pakSamAM itaratvano je abhAva che te anyonyAbhAva gaNAze, kemake tAdAspena abhAva anyonyAbhAva hoya. jayAM saMyogasaMbaMdhathI dhUma pratye saMyogasaMbaMdhathI ja vahninI vyApakatA grahaNa thAya che tyAM saMyogasaMbaMdhAvacchinna ja pratiyogI che jeno tevA jalahUdamAM rahelA vanyabhAvano vyApakIbhUta jalahaMdamAM rahelo saMyogasaMbaMdhAvacchinna dhUmAbhAva che. muktAvalI : atra ca vyatirekavyAptigrahe vyatirekasahacArajJAnaM kAraNam / kecittu vyatirekasahacAreNAnvayavyAptireva gRhyate, na tu vyatirekavyAptijJAnamapi kAraNam / yatra vyatirekasahacArAdvyAptigrahastatra vyatirekItyucyate / * sAdhyaprasiddhistu ghaTAdAveva jAyate pazcAt pRthivItvAvacchedena sAdhyata iti / vanitA muktAvalI : zaMkAkAra : sAdhya ane sAdhananA sahacAranA jJAnanA abhAvathI ja vyatirekavyAptino graha zI rIte thaI zake ? ja naiyAyika : jyAM jyAM sAdhyAbhAva hoya che tyAM tyAM hetvabhAva paNa hoya ja che. A AvA prakAranA vyatirekavyAptinA sahacAranA jJAnathI vyatirekavyAptino graha thAya che. A vyatirekavyAptinA graha mATe anvaya-sahacAranuM jJAna anAvazyaka che paraMtu jo vyatirekasahacAranuM jJAna Avazyaka che. " ja kAna nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (341) che
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ cha udayanAcAryaH vyatirekanA sahacAranA jJAnathI paNa anvayavyApti ja gRhIta thAya che ja che paNa vyatirekavyAptinuM jJAna anumitinuM kAraNa nathI. ja zaMkAkAra : vyatireka-sahacArathI jo anvaya-vyApti-graha ja thato hoya ane A vyatirekavyApti-graha na thato hoya to vyatirekavyAptino graha na thavAthI kAraNasarve , A kAryasattva thavAthI vyatirekI anumiti paNa nahIM thaI zake ne? kemake vyatireka-vyApti graha e ja nathI to anumiti zI rIte thAya? tethI kevalavyatirekI anumAnonI anupatti thaI ja na javAnI Apatti Avaze. cha udayanAcAryaH nA, vyatirekI anumiti pratye vyatireka-vyAptigraha kAraNa ja nathI. A che tethI vyatireka-vyAptigraha na thavAthI kevalavyatirekI anumAnonI anupapatti thavAnI che li Apatti che ja nahIM. che jyAM anvaya-sahacArathI vyAptino graha thAya tyAM anvayI anumAna jANavuM ane A che jyAM vyatireka-sahacArathI vyAptino graha thAya tyAM vyatireka anumAna jANavuM. vaddhimAna ghUmar sthaLe yatra yatra dhUma: tatra tatra vahni evA anvaya-sahacAragrahathI ka vadvinirUpita vyApti dhUmamAM grahaNa thAya che te anvaya-vyApti che ane yatra yAtrA ja vamavaH tatra tatra dhUmAva: rU5 vyatireka-sahacAragrahathI dhUmAbhAvanirUpita vyApti ja manuM vanyabhAvamAM gRhIta thAya che te vyatirekI-vyApti kahevAya che. ja zaMkAkAraH pRthvI to mite anyavarghAt mAM sAdhya = itarabheda e anyatra che to kyAMya daSTAMta tarIke upalabdha thato ja nathI to pachI vyatireka-sahacArano graha zI che A rIte karazo ? - udayanAcArya : ghaTAdirUpa pRthvInA amuka dezAdimAM sAdhya itarabhedano graha karI levo, arthAt ghaTAdi pRthvImAM svatarabhedano nirNaya karI levo. tyArapachI ghaTa pArthiva A che mATe pRthvIvAvacchedena sakala pRthvImAM paNa itarabhedano graha karI levo, kemake tyAM ja A paNa gaMdhanI upalabdhi thAya ja che. OM ja che ke nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (42) jo ja che
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ ja che ke che athapatti-nirUpaNa ja che kArikAvalI : arthApattistu naiveha pramANAntaramiSyate / vyatirekavyAptibuddhayA caritArthA hi sA yataH // 144 // muktAvalI : arthApattiriti / arthApattiH pramANAntaramiti kecana manyante / tathAhi-yatra devadattasya zatavarSajIvitvaM jyotiHzAstrAdavagataM jIvino gRhAsattvaM ca pratyakSAdavagataM, tatra zatavarSajIvino gRhAsattvaM bahiHsattvaM * vinA'nupapannamiti bahiHsattvaM kalpyate iti, tadapyanumAnena gtaarthtvaannessyte| tathAhi-yatra jIvitvasya bahiHsattvagRhasattvAnyataravyApyatvaM gRhItaM tatra * anyatarasiddhau jAyamAnAyAM gRhasattvabAdhAdbahiHsattvamanumitau bhAsate / evaM 'pIno devadatto divA na bhuGkte' ityAdau pInatvasya bhojanavyApyatvA* vagamAdbhojanasiddhau divAbhojanabAdhe rAtribhojanaM siddhayatIti / muktAvalI : naiyAyiko pratyakSAdi cAra ja pramANane mAne che paNa athapatti jevA ane mane koI pramANane mAnatA nathI, jyAre mImAMsako athapattine paNa pramANa mAne che. teo che e kahe che ke devadattanuM so varSanuM AyuSya che tevI vAta jayotiSa granthothI siddha thaI cUkI che. e che. ane devadattanI uMmara jyAre paccIsa varSanI che tyAre koIke pUchyuM ke devadatta gharamAM che che? tyAre devadattanI patnIe kahyuM ke "nathI." che ahIM devadattanuM gharamAM na hovApaNuM e pratyakSathI siddha che. devadatta marI gayo che che tevuM to manAya tema nathI, kemake tenuM so varSanuM AyuSya jayotiSa granthothI siddha ja che che. tethI ahIM arthapatti pramANathI mAnavuM ja joIe ke devadatta gharamAM nathI to gharanI A bahAra kyAMka to che ja, kemake jo tema na mAno to devadatta gharamAM ya nathI ane gharanI ja bahAra paNa nathI tema nakkI thatAM devadattanuM zatavarSajIvitva anu55nna thaI jAya. tethI ja ahIM arthapatti pramANathI devadattanuM gharanI bahAra hovAnuM siddha thAya che. jo ahIM ja che athapatti pramANa nahIM mAno to devadattanuM gharanI bahAra hovAnuM zI rIte siddha thaze? che tethI arthApati pramANane paNa bhinna pramANa mAnavuM joIe. e taiyAyika : devadattanuM gharanI bahAra hovAnuM paNa anumAna-pramANathI siddha thaI ja mAM jAya che tethI navuM arthapatti pramANa mAnavAnuM gaurava karavAnI zI jarUra che ? kemake che nyAyasiddhAntabhaktAvalI bhAga-2 0 (343) zika che ke
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ ja jIvitva bahi:sattvagRhasantAnyataratvane vyApya che, arthAt zatavarSajIvI devadatta gharanI bahAra ke gharamAM, bemAMthI eka jagyAe to avazya hoya ja. paNa have pratyakSathI devadatta gharamAM nathI tevuM siddha thaI gayuM che tethI devadatta gharanI bahAra ja che tema anumAnathI siddha thaI jAya che. te ja rIte jADo devadatta divase khAto nathI tevuM sAMbhaLatAM ja arthapattithI nahIM A paNa anumAnathI siddha thaI jAya che ke te rAtre khAto hovo joIe, kemake pInatva e ja ja bhojanane vyApya che, arthAt jyAM jyAM pInatva hoya tyAM tyAM bhojana paNa hoya ja. li che tethI jo devadattamAM pInatva = jADIyApaNuM che to te bhojana paNa karato hovo ja joIe. jo e have te divase bhojana karato nathI tevuM siddha che tethI te rAtre bhojana karato hovo joIe che che tevuM anumAnathI siddha thAya che. tethI arthapatti jevA pramANAntarane mAnavAnI jarUra che inathI. jUja dhUnyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (344) ja che je
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ che ja che . anapalabdhi-nirUpaNa che A * muktAvalI : abhAvapratyakSasyAnubhavikatvAdanupalambho'pi na pramANAntaram / kiJcAnupalambhasyAjJAtasya hetutve jJAnAkaraNakatvAt pratyakSatvam, jJAtasya hetutve tu tatrApyanupalambhAntarApekSetyanavasthA / evaM ceSTA'pi na pramANAntaraM, * tasyAH saGketagrAhakazabdasmArakatvena lipyAdisamazIlatvAcchabda eva* * antarbhAvAt / yatra ca vyAptyAdigrahastatrAnumitireveti / - muktAvalI : mImAMsako abhAvane paNa svataMtra pramANa mAne che tenI sAme : naiyAyika : abhAvane paNa svataMtra pramANa mAnavAnI jarUra nathI, kemake abhAva to che # pratyakSa siddha che. bhUtala upara ghaTAbhAva hoya to te pratyakSathI ja grahaNa thAya che to pachI A je anupalabdhi(abhAva)ne navuM pramANa mAnavAnI zI jarUra che ? vaLI jo tame anupalabdhine paNa jJAnano hetu pramANa = karaNa) mAnatA ho to - anupalaMbha jJAta hoIne abhAva pratye kAraNa bane che ke ajJAta hoIne kAraNa bane che? che jo ajJAta anupalaMbhane abhAva pratye hetu = karaNa kaho to te akaraNaka jJAna banI che A gayuM. ane maUvijJAna pratyakSam lakSaNa temAM ghaTI jatAM anupalaMbha pote pratyakSa ja che paNa banI jaze. ja ane jo anupalaMbha jJAta hoIne abhAva pratye hetu bane che tema kaho to jJAta evA anupalaMbhanuM jJAna zI rIte thayuM ? te anupalabdhinA jJAnanA karaNa tarIkenA ja ja anupalaMbhane ajJAta to nahIM manAya, kemake tema mAnavAthI tene pratyakSa mAnavAnI ja ja Apatti Ave. che tethI jJAta anupalaMbhane kAraNa mAnazo to te jJAta anupalaMbhanuM jJAna zI A rIte thayuM ? jJAta anupalaMbhanA jJAnathI. te jJAta anupalaMbhanuM jJAna zI rIte thayuM? basa, A rIte to anavasthA cAlyA ja karaze. tethI abhAvanA kAraNa anupalaMbhane A A jJAta paNa mAnI zakAze nahIM. Ama jJAta anupalaMbha ke ajJAta anupalaMbha, ja bemAMthI koIpaNa abhAva pratye hetu nathI tema siddha thAya che. tethI anupalabdhine ja nuM pramANAntara mAnI zakAya nahIM. te ja rIte ceSTAne paNa pramANAntara mAnI zakAya nahIM, kemake ceSTA e saMketagrAhaka zabdonI smArikA che, arthAt jema lipI vagerene vAMcatAM tenA saMketa grAhaka zabdonuM che jika nyAyasiddhAnta muktAvalI bhA2 0.
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaraNa thAya che tema ahIM paNa tevA prakAranI ceSTAne jotAM tenA sAMketika zabdonuM smaraNa che. thAya che. tethI ceSTAthI thatuM jJAna zAbdabodha ja che ane tenA mATe zAbdabodha pramANa che mAneluM ja che. tethI ceSTA nAmanA navA pramANane mAnavAnI jarUra nathI. che ane vyAptigrahathI jyAM ceSTAnuM jJAna thatuM hoya tyAM te ceSTA anumiyAtmaka banI jaze. amuka ceSTA hoya to amuka artha thAya. jemake yatra hastAvuOM tatra dvAnam jazanyAyAsiddhAntamaktAvalI bhAga-2 0 (34
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ ******- sum-:-427|-dvess-ni35 ***** kArikAvalI :sukhaM tu jagatAmeva kAmyaM dharmeNa jAyate / adharmajanyaM duHkhaM syAtpratikUlaM sacetasAm // 145 // * muktAvalI : sukhaM nirUpayati-sukhaM tviti / kAmyam-abhilASaviSayaH / dhrmenneti| dharmatvena sukhatvena kAryakAraNabhAva ityarthaH / duHkhaM nirUpayati adharmeti / adharmatvena duHkhatvena kAryakAraNabhAva ityarthaH / pratikUlamiti / * duHkhatvajJAnAdeva sarveSAM svAbhAvikadveSaviSaya ityarthaH / / bhutAasI : (13-14) supa-duH5-23555 : 4 manAne yogya hoya te supara mAM kahevAya che. te sukha dharma vaDe utpanna thAya che, arthAt sukha ane dharma vacce / 29 mA che. te ja rIte je jagatanA jIvone pratikULa che te duHkhanuM kAraNa adharma che. duHkha ane che che adharma vacce kArya-kAraNabhAva che. duHkhanA jJAnathI svAbhAvika rIte ja veSanI lAgaNI che Gtpanna thAya che. kArikAvalI : nirduHkhatve sukhe cecchA tajjJAnAdeva jAyate / / icchA tu tadupAye syAdiSTopAyatvadhIryadi // 146 // muktAvalI : icchAM nirUpayati-nirdaHkhatva iti / icchA dvividhA phala-* viSayiNI upAyaviSayiNI ca / phalaM tu sukhaM duHkhAbhAvazca / tatra phalecchAM OM prati phalajJAnaM kAraNam / ata eva puruSArthaH sambhavati / yajjJAtaM satsva* vRttitayeSyate sa puruSArtha iti tallakSaNAt / itarecchAnadhInecchAviSayatvaM ** puruSArthatvam iti phalito'rthaH / upAyecchAM pratISTasAdhanatAjJAnaM kAraNam // * bhutAvalI : (15) 627|-ni3595 : hu:bhAmA bhane sumana zAnathI 27 / ja utpanna thAya che. A IcchAno viSaya duHkhAbhAva ke sukharU5 phaLa bane che athavA ja che to du:khAbhAva ke sukhanA sAdhana - upAya bane che. AthI IcchA be prakAranI thaI che (1) siviSayI mane (2) 75AyaviSayI. *******nyAyasiddhAntamutAvalI lAga-2 . (347)********
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ sukha e phaLa che. sukhanI IcchA je thAya che te phalaviSaNiI kahevAya ane che te sukhanA upAya tarIke dhana, dhAnya, lADu vagerenI je IcchA thAya te upAyaA viSaNiI IcchA kahevAya. che tyAM phaLanI IcchA pratye phaLanuM jJAna kAraNa che ane te jJAna thavAthI phaLanI IcchAthI purUSArtha karAya che. je vastu mArA jANavAmAM AvI che te vastu mArAmAM vRtti banIne na rahe tevuM IcchAya che ane te mATe je karAya che te purUSArtha che. ja purUSArtha eTale ' rUchInathInechAviSayam I' che. bIjI IcchAne AdhIna thayA vinAnI IcchAno je viSaya hoya te purUSArtha kahevAya. e ja dhananI je IcchA che te sukhanI IcchAne AdhIna che, kemake sukhanI IcchA hoya to ja che tenA upAyarUpa dhananI IcchA thAya che. mATe sukhanI IcchAne AdhIna evI dhana, dhAnya, kuTuMba vagerenI IcchAnA viSaya dhanAdine purUSArtha kahevAya nahIM, paNa je sukhanI IcchA che. che te koI IcchAne AdhIna nathI. tethI sukhanI IcchA itarecchAnadhInecchA hovAthI teno cheje viSaya bane te purUSArtha kahevAya. A phaLanI IcchA pratye sAdhananI IcchA kAraNa che ane sAdhananI IcchA pratye ISTasAdhanatA-jJAna kAraNa che, arthAt "A vastu mArA ISTanuM sAdhana che' tevuM ISTasAdhanatAnuM jJAna hoya to ja te vastu (upAya)mAM IcchA thAya. tethI upAmecchA pratye ISTasAdhanatA-jJAna kAraNa che. kArikAvalI : cikIrSA kRtisAdhyatvaprakArecchA ca yA bhavet / taddhetuH kRtisAdhyeSTasAdhanatvamatirbhavet // 147 // * muktAvalI : cikIrSeti / kRtisAdhyatvaprakArikA kRtisAdhyaviSayiNIcchA * cikIrSA, pAkaM kRtyA sAdhayAmIti tadanubhavAt / cikIrSAM prati kRtisAdhya tAjJAnamiSTasAdhanatAjJAnaM ca kAraNam / taddheturiti / ata eva vRSTyAdau / kRtisAdhyatAjJAnAbhAvAnna cikIrSA // muktAvalI : kRtidhyatva prArA tithyaviSayocha vikI che je vastu kriyAthI sAdhya hoya te kRtisAdhya kahevAya. kRtisAdhyatva che prakAra jemAM tevI IcchA tisAdhatvaprakArikA kahevAya ane kRtisAdhya che viSaya jeno tevI IcchA che ja nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (348)
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ kRtisAdhyaviSayiNI kahevAya. AvI kRtisAdhyatvaprakArikA ane kRtisAdhyaviSayiNI IcchAne cikIrSA kahevAya. pAkanI IcchA thaI. pAka e kRtisAdhya che tevA jJAnathI pA tyA (prayabhena) mAdhami thayuM. tethI IcchAno viSaya kRtisAdhya pAka banyo ane kRtisAdhyatva e IcchAmAM prakAra banyo. kRtimAdhyatvavata: pAsya phachA / A cikIrSA pratye mAtra ISTasAdhanatAnuM jJAna nahIM paNa ISTasAdhanatAnuM jJAna ane kRtisAdhyatAnuM jJAna baMne kAraNa che. rastAmAM paDelI viSThAmAM 'rUvuM matsyena sAdhyam' evuM kRtisAdhyatAnuM jJAna che, paNa 'A mArA ISTanuM sAdhana che' tevuM ISTasAdhanatAnuM jJAna nathI tethI viSThA levAnI IcchA thatI nathI, tethI ISTasAdhanatAnuM jJAna paNa cikIrSA pratye kAraNa che. te ja rIte vRSTi=varasAdamAM ISTasAdhanatAnuM jJAna 'varasAda mArA prayatna vaDe sAdhya che' tevuM kRtisAdhyatAnuM jJAna nathI, tethI huM varasAda pADuM tevI IcchA thatI nathI. Ama cikIrSA pratye mAtra ISTasAdhanatAnuM jJAna ke mAtra kRtisAdhyatAnuM jJAna kAraNa nathI paNa baMne jJAna kAraNa che. paraMtu kArikAvalI : balavadviSTahetutvamatiH syAt pratibandhikA / tadahetutvabuddhestu hetutvaM kasyacinmate // 148 // muktAvalI : balavaditi / balavadviSTasAdhanatAjJAnaM tatra pratibandhakam, ato madhuviSasaMpRktAnnabhojane na cikIrSA / balavadveSaH pratibandhaka ityanye / tadahetutveti / balavadaniSTAjanakatvajJAnaM kAraNamityarthaH / muktAvalI : zaMkAkAra : jhera-mizrita dUdhapAka paDyo che. have temAM ISTasAdhanatAnuM jJAna paNa che, kemake tRptirUpa ISTanuM dUdhapAka sAdhana che ja. vaLI tenAmAM kRtisAdhyatAnuM jJAna paNa che, kemake prayatna vaDe te pI zakAya tema che, chatAM paNa te jheramizrita dUdhapAka pIvAnI koIne IcchA thatI nathI. Ama ahIM ISTasAdhanatA-jJAna ane kRtisAdhyatAjJAna baMne kA2Na hAjara hovA chatAM IcchA kema thatI nathI ? naiyAyika : cikIrSA pratye balavadviSTasAdhanatAnuM jJAna pratibaMdhaka che, arthAt atyaMta dveSanI buddhi e cikIrSA pratye pratibaMdhaka che. balavadveSajanya balavadviSTasAdhanatAnuM jJAna pratibaMdhaka banIne cikIrSA thavA detuM nathI. nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 7 (349)|
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ che. keTalAka kahe che ke balavaSajanya balavadviSTasAdhanatAnuM jJAna pratibaMdhaka nathI paNa A - balavaSa ja pratibaMdhaka che. taddetovi tena ? nyAye balavaSane ja pratibaMdhaka mAnavAthI kAma sarI jatuM hoya to balavadviSTasAdhanatAnA jJAnane kAraNe mAnIne gaurava ja ja karavAnI jarUra nathI. keTalAka kahe che ke ISTasAdhanatA-jJAna tathA kRtisAdhyatA-jJAna hovA chatAM IcchA nathI thatI tyAM "balavaMdaniSTanuM ajanaka A che' tevuM jJAna kAraNa che. je - balavadaniSNAjanakatvajJAna ja svataMtra rIte cikIrSAnuM kAraNa che. viSamizrita dUdhapAkamAM baLavAna aniSTanuM ajavakatva che tevuM jJAna nathI mATe tyAM baMne kAraNa hAjara hovA chatAM ja A trIjuM kAraNa hAjara na hovAthI pravRtti thatI nathI. jayAre baraphImAM ISTasAdhanatAnuM e che ane kRtisAdhyatAnuM jJAna che tema balavadaniSNAjanakatvanuM paNa jJAna che, tethI baraphI khAvAnI IcchA thAya che. Ama svataMtra anvaya-vyatireka maLatAM hovAthI balavadaja nikhAnatvanA jJAnane paNa cikISa pratye svataMtra kAraNa mAnavuM joIe. kArikAvalI : dviSTasAdhanatAbuddhirbhaved dveSasya kAraNam / - muktAvalI : dveSaM nirUpayati - dviSTasAdhanateti / duHkhopAyaviSayakaM dveSaM prati balavadviSTasAdhanatAjJAnaM kAraNamityarthaH / balavadiSTasAdhanatAjJAnaM ca* * pratibandhakam, tena nAntarIyakaduHkhajanake pAkAdau na dveSaH / / - muktAvalI : (16) dveSa-nirUpaNa duHkhanA sAdhano tarapha je vaiSanI lAgaNI thAya che che tenA pratye balavAna dviSTasAdhanatAnuM jJAna kAraNa che. "A vastu mArA duHkhanA che e viSayanuM sAdhana che' tevuM jo jJAna thaI jAya to ApaNane tenA pratye dveSa utpanna thAya che ja che, paNa sAthe sAthe jo te vastu ApaNI ISTa vastunuM sAdhana che tevuM jJAna thaI jAya che che to te vastu pratye dveSa thato nathI. tethI baLavAna ISTasAdhanatA-jJAna tyAM pratibaMdhaka che che tema mAnavuM joIe. ane tethI ja (nAntarIyaka=aparihArya) pAkAdi kAryamAM sagaDIno ja tApa vagere aparihArya aneka muzkelIonuM kiSTasAdhanatA-jJAna hovA chatAM temAM ja ISTasAdhanatA-jJAna che tethI ApaNane pAkAdi kriyAmAM dveSa thato nathI, kemake bAhya A daSTie tyAM duHkha hovA chatAM ApaNA bhojanarUpa ISTanA sAdhananuM jJAna tenAmAM che je A veSa thavAmAM pratibaMdhaka bane che. Ama TheSa pratye kiSTasAdhanatAnuM jJAna kAraNa che ane baLavAna ISTasAdhanatAnuM jJAna nyAyasiddhAntabhaktAvalI bhAga-2 0 (350) i
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ temAM pratibaMdhaka che. 'baLavAna' pada jarUrI che, kemake jo te mUkavAmAM na Ave to mAtra ISTasAdhanatAnuM jJAna pratibaMdhaka nathI. jheramizrita dUdhapAkamAM paNa ISTasAdhanatAnuM jJAna che paNa te dviSTasAdhanatA-jJAna karatAM baLavAna nathI mATe ISTasAdhanatAnuM jJAna tyAM pratibaMdhaka banatuM na hovAthI te dveSano viSaya bane che ane tethI jheramizrita dUdhapAkanI IcchA thatI nathI. nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 (351)
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ che ja ke prayatna-nirUpaNa che. A ja kAraNe ja che * kArikAvalI : pravRttizca nivRttizca tathA jIvanakAraNam // 149 // evaM prayatnatraividhyaM tAntrikaiH parikIrtitam / cikIrSA kRtisAdhyeSTasAdhanatvamatistathA // 150 // upAdAnasya cAdhyakSaM pravRttau janakaM bhavet / * muktAvalI : prayataM nirUpayati - pravRttizceti / pravRttinivRttijIvanayoni* yatnabhedAt prayatnastrividha ityarthaH / cikIrdhetyAdi / madhuviSasampRktAnna bhojanAdau balavadaniSTAnubandhitvajJAnena cikIrSAbhAvAnna pravRttiriti bhAvaH / kRtisAdhyatAjJAnAdivat balavadaniSTAnanubandhitvajJAnamapi svatantrAnvaya* vyatirekAbhyAM pravRttau kAraNamityapi vadanti / muktAvalI : (17) prayatna-nirUpaNa prayatna traNa prakAre che : (1) pravRttirUpa (2) che nivRttirUpa ane (3) jIvanayonirUpa. (1) pravRttirUpa prayatna : pravRtti pratye (1) cikIrSA (2) kRtisAdhyatAnuM jJAna (3) zuM e ISTasAdhanatAnuM jJAna ane (4) samavAyikAraNanuM pratyakSa e cAra kAraNa bane che ane A cikIrSA pratye balavadviSTasAdhanatAnuM jJAna pratibaMdhaka bane che te ApaNe pUrve joI gayA che ja chIe, arthAt balavadanidAnanubaMdhinuM jJAna hoya to cikIrSA thAya. (1) have viSamizrita dUdhapAkanA bhojanamAM kRtisAdhyatAnuM jJAna che, tenAmAM rahelI madhuratAnA kAraNe temAM ISTasAdhanatAnuM jJAna paNa che tathA tenA upAdAnanuM pratyakSa paNa che, paraMtu tyAM balavadanidAnanubandhinuM jJAna nathI tethI tyAM cikarSA paNa nathI. Ama traNa kAraNa hAjara hovA chatAM cikIrSA rUpa cothuM kAraNa hAjara na hovAthI tevA viSamizrita dUdhapAkanA bhojanamAM pravRtti thatI nathI. jo (2) candramaMDalAnayana-pravRttimAM ISTasAdhanatA-jJAna, upAdAna-pratyakSatva ane zuM cikIrSA hovA chatAM tyAM kRtisAdhyatAnuM jJAna nathI tethI candramaMDalAnayana pravRtti thatI nathI. (3) agnipravezAdimAM ISTasAdhanatAnuM jJAna nathI, bAkInA sarve kAraNo hAjara A che chatAM ISTasAdhanatA-jJAna na hovAthI agnipravezAdimAM pravRtti thatI nathI. ka nyAsiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (35ra) ki
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ che (4) caNakAdi nirmANa kAryamAM bAkInA traNa kAraNa hAjara hovA chatAM upAdAnanuM ja pratyakSa nathI, tethI yaNukAdi nirmANamAM ApaNI pravRtti thatI nathI. ja keTalAka kahe che ke balavadanikhAnanubaMdhi jJAnane paNa pravRtti pratye svataMtra kAraNa mAnavuM joIe, kemake tenA anvaya-vyatireka maLe ja che. jyAre balavadanikhAnanubaMdhita A jJAna hoya tyAre pravRtti (cikIrSA vyApAra dvArA) thAya che ane jyAre te jJAna nathI , na hotuM tyAre (cikISa na thavAthI) pravRtti paNa nathI thatI. tethI jema tame sAdhyatAjJAnanA nA svataMtra anvaya-vyatireka maLatAM hovAthI sAdhyatAjJAnane paNa pravRtti pratye kAraNa mAno ja cho tema tamAre balavadaniSThAnanubaMdhi jJAnane paNa svataMtra kAraNa mAnavuM joIe. vaLI te che. vyApArathI vyApArI kadApi anyathAsiddha banato nathI, tethI cikIrSAne kAraNa mAnavAthI che balavadanikhAnanubaMdhi jJAna anyathAsiddha banI jaze tema mAnavAnI jarUra nathI. A * muktAvalI : kAryatAjJAnaM pravartakamiti guravaH / tathAhi-jJAnasya pravRttau - jananIyAyAM cikIrSAtiriktaM nApekSitamasti, sA ca kRtisAdhyatAjJAnasAdhyA,* * icchAyAH svaprakAraprakArakadhIsAdhyatvaniyamAt / cikIrSA hi kRti sAdhyatvaprakArikecchA, tatra kRtisAdhyatvaM prakAra: tatprakArakaM jJAnaM cikIrSAyAM * taddvArA ca pravRttau hetuH, na tviSTasAdhanatAjJAnaM tatra hetuH, kRtyasAdhye'pi candramaNDalAnayanAdau pravRttyApatteH / nanu kRtyasAdhyatAjJAnaM pratibandhakamiti cet ? na, tadabhAvApekSayA kRtisAdhyatAjJAnasya laghutvAt / na ca dvayoreva ja hetutva, ravAn ! muktAvalI : have ahIM muktAvalIkAra prAbhAkara(mImAMsako)no mata rajU kare che. mA temanA mate ISTasAdhanatA-jJAna pravRtti pratye kAraNa nathI paNa mAtra kRtisAdhyatA-jJAna ja (kAryatAjJAna) ja kAraNa che. no prabhAkara : pravRtti pratye kRtisAdhyatA-jJAna (kAryatAjJAna) ja kAraNa che. je kAryatAjJAna cikISa rUpa vyApAra dvArA pravRttinuM janaka che. kRtisAdhyatAnuM jJAna thAya che che to te cikIrSAne utpanna kare ane te dvArA pravRttine paNa kare. jema daMDa bhramine utpanna che karavA dvArA ghaTane kare che tema. pravRtti pratye kAraNabhUta kRtisAdhyatAnuM jJAna pravRtti karavA mATe cikISa rUpa che ja che ka nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (35) ja
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyApAra sivAya anya koInI apekSA rAkhatuM nathI. zikISa e kRtisAdhyatA-jJAnathI e sAdhya che, kemake pharajU atisAdhyam evuM jJAna thayA vinA cikISa thatI ja nathI. A che tethI kRtisAdhyatA-jJAnathI janya cikISa e kRtisAdhyatA-jJAnathI janya pravRttinI janaka che. tethI cikIrSA ja vyApAra (dvAra) bane che, kemake temAM vyApAranuM tannatve sati tannacananam lakSaNa ghaTI jAya che. ja IcchAmAM je prakAra hoya te ja prakAra bane che jemAM tevI je svaprakAraprakAraka dhI, che enAthI je janya e cikISa kahevAya. pagadaM vALa = evI icchAmAM pAka prakAra ja tarIke che ane e ja pAka pAla: matiSNa: ahIM prakAra che. A paHi che pratisAththa: rUpa je buddhi, enAthI janya je IcchA, te ja cikIrSA. (pratisAdhya che pAla: mavatu rU5) Ama (1) madaM pAravAAi - IcchA. (2) vAva atisAdhya-svaprakAra,kArakadhI. IcchA = kRtisAdhyatAnA jJAnathI janya (3) pratikSA: po mavata - cikIrSA ahIM kRtisAdhyatva prakAra che. kRtisAdhyatva cikIrSAmAM prakAra che tethI kRtisAdhatvaprakAraka jJAna e cikIrSAmAM ka kAraNa che. te cikISa dvArA kRtisAdhyatAnuM jJAna e pravRttimAM hetu che. ja Ama mAtra kRtisAdhyatAnA jJAnane ja kAraNa mAnavAthI koI Apatti na AvatI hoya hovAthI ISTa-sAdhanatAnA jJAnane kAraNa mAnavAnI jarUra nathI. che chatAM paNa jo tamAro ISTasAdhanatA-jJAnane kAraNa mAnavAno Agraha ja hoya to che tyAM vyabhicAra Ave che. jemake saMdhyAvaMdanAdi jevA je nityakarmo che temAM ISTasAdhanatAnuM vijJAna che ja nahIM, chatAM saMdhyAvaMdanAdi nityakarmomAM pravRtti to thAya ja che. tethI kAraNa che ja na hovA chatAM kArya thavAthI vyatireka-vyabhicAra Avyo. zaMkAkAra : paNa saMdhyAvaMdanAdimAM ISTasAdhanatA-jJAna nathI tema zI rIte kahevAya? A prabhAkara H saMdhyAvaMdanAdi nitya pravRttionuM koI ja phaLa ame mAnatA nathI. tenI upAsanA karavAthI koI ja phaLa maLatuM nathI. paNa jo tenI upAsanA na karAya to pApa ja lAge che, tenI upAsanA karavAthI pApa na baMdhAya, arthAt pratyavAya (pApa) abhAva rahe che che eTaluM ja, paNa tenAthI kAMI svargAdi phaLanI prApti na thAya. jema kANI AMkhamAM aMjana ja AMjavAnuM koI phaLa nathI, chatAM paNa te bhaviSyamAM duHkhe nahIM teTalA mATe ja aMjana nyAyasiddhAntabhaktAvalI bhAga-2 0 (35) zika che ja che
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ ja AMjavAnuM hoya che, paNa aMjana AMjavAthI AMkha sArI thavAnuM phaLa maLatuM nathI te rIte A A saMdhyAvaMdanAdi nitya kAryothI koI phaLa maLatuM nathI, mAtra pratyavAyAbhAva (anutpatti) che ja rahe che. Ama te phaLano upAya na hovAthI tenAmAM "A mArA ISTanuM sAdhana che' tevuM che A jJAna ja zI rIte thAya ? Ama tenAmAM ISTasAdhanatA-jJAna nathI chatAM tenAmAM pravRtti ja thAya che mATe vyatireka-vyabhicAra Ave che. che vaLI candramaMDalodinA AnayanAdi pravRttimAM kRtisAdhyatAnuM jJAna nathI paNa ISTasAdhanatAnuM jJAna che, chatAM kRtisAdhyatAnuM jJAna na hovAthI candramaMDalanayanAdi A pravRtti thatI nathI. tethI kAraNa hovA chatAM kArya na thavAthI anvaya-vyabhicAra Avyo. A che tethI ISTasAdhanatAnA jJAnane pravRtti pratye kAraNa mAnI zakAya nahIM. je ame to kahIe chIe ke saMdhyAvaMdanAdi nityakarmamAM kRtisAdhyatAnuM jJAna hatuM ane eka che tethI ja pravRtti thAya che ane candramaMDalAnayanAdimAM kRtisAdhyatAnuM jJAna nathI mATe tyAM che A pravRtti thatI nathI. Ama kRtisAdhyatA-jJAnane pravRtti pratye kAraNa mAnavAmAM anvaya ke na vyatireka-vyabhicAranI Apatti AvI zakatI nathI. zaMkAkAra H ISTasAdhanatAnuM jJAna ja pravRtti pratye kAraNa che paNa kRtyasAdhyatAnuM jJAna A pravRttimAM pratibaMdhaka che. tethI candramaMDalAnayanAdi pravRtti pratye ISTasAdhanatA-jJAna hovAthI che chatAM tyAM kRtyasAdhyatAnuM jJAna pratibaMdhaka banatuM hovAthI pravRtti na thavA chatAM paNa A ja anvaya-vyabhicAra nathI. tethI ISTasAdhanatAnA jJAnane kAraNe mAnavuM joIe. A prabhAkara : nA, kRtyasAdhyatA-jJAnane pratibaMdhaka manAya nahIM, kemake jo tame tene A A pratibaMdhaka mAnazo to pratibaMdhakAbhAva kAraNa banaze, arthAt kRtyasAdhyatA-jJAnano abhAva kAraNa banaze. paNa kRtyasAdhyatA-jJAnAbhAvane kAraNe mAnavA karatAM kRtisAdhyatAjJAnane ja kAraNa mAnavAmAM lAghava che. tethI kRtisAdhyatA-jJAnane ja kAraNa mAnavuM ja joIe. e zaMkAkAra : to pachI baMnene kAraNe mAno ne ? jema kRtisAdhyatAnuM jJAna kAraNa che che tema kRtyasAdhyatAnA abhAvanuM jJAna paNa kAraNa che. prabhAkara : jayAM ekane ja kAraNa tarIke mAnavAthI kArya pUrNa thatuM hoya tyAM baMnene che kAraNa mAnIne gaurava karavAnuM zuM prayojana che? muktAvalI : nanu tvanmate'pi madhuviSasaMpRktAnnabhojane caityavandane ca * pravRttyApattiH, kAryatAjJAnasya sattvAditi cet ? na, svavizeSaNavattAprati ja nyAyasiddhAnnamuktAvalI bhAga-2 (35) rAja kAla nA che
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhAnajanyakAryatAjJAnasya pravartakatvAt / kAmye hi yAgapAkAdau kAmanA svavizeSaNam, tatazca balavadaniSTAnanubandhikAmyasAdhanatAjJAnena kAryatAjJAnam, tatazca pravRttiH / tRptazca bhojane na pravartate, tadAnIM kAmanAyAH puruSa* vizeSaNatvAbhAvAt / nitye ca zaucAdikaM puruSavizeSaNam, tena zaucAdi-* * jJAnAdhInakRtisAdhyatAjJAnAt tatra pravRttiH / che muktAvalI : zaMkAkAra : Ama lAghavatarkathI jo tame kRtisAdhyatA-jJAnane ja kAraNa che mAnazo to tamAre anvaya-vyabhicAra AvIne Ubho ja raheze. jainonI caityavaMdananI A kriyAne tame nAstika pravRtti mAno cho (tinI tAlImAnofpa na chetu binanDi) mA tethI temAM ISTasAdhanatAnuM jJAna nathI paNa kRtisAdhyatAnuM jJAna to che ja. te ja rIte A viSamizrita dUdhapAkamAM paNa kRtisAdhyatAnuM jJAna che ja. Ama kAraNa hAjara hovAthI kArya mAM ja thavuM ja joIe. tethI tamane jainonA caityavaMdanAdimAM ane viSamizrita dUdhapAkanA ja bhojanamAM pravRtti karavAnI Apatti Avaze. ja prabhAkara : nA, amane tevI Apatti che ja nahIM, kemake ame mAtra kRtisAdhyatA che che jJAnane pravRtti pratye kAraNa mAnatA ja nathI paNa svavizeSaNavattApratisandhAnajanyakAryatAmAM jJAnane kAraNe mAnIe chIe. sva = pravartamAna purUSa, enuM vizeSaNa eTale e purUSamAM che ja rahelo kAmanA dharma, e kAmanAvALo huM chuM evuM je pratisaMdhAna (jJAna), tenAthI janya je kRtisAdhyatAnuM jJAna, te pravRtti pratye kAraNa che. "mArAmAM te pravRttinI kAmanA che tethI huM te pravRttinI kAmanAvALo chuM' AvuM je mAruM jJAna, te jJAna sahita mArAmAM paDeluM je pravRttinI kRtisAdhyatAnuM jJAna, te mArI A pravRtti pratye kAraNa che. - have caityavaMdanAdimAM tathA jharamizrita dUdhapAkanA bhojanAdimAM kRtisAdhyatAnuM jJAna , hovA chatAM svavizeSaNavattApratisavvAnajanyakRtisAdhyatA-jJAna nathI, arthAt caityavaMdana - ke jharamizrita dUdhapAkanI kAmanA ja na hovAthI te kAmanAvALo huM chuM evuM jJAna paNa e che na ja hoya ane tethI tevA jJAnajanya kRtisAdhyatAnuM jJAna paNa zI rIte hoya? Ama che. ja kAraNa ja hAjara na hovAthI pravRtti rUpa kArya na thatuM hovAthI anvayavyabhicAra che ja che ja nahIM, kemake kAraNa hovA chatAM kArya na thAya to anvaya-vyabhicAra Ave. Ama amane je ja koI Apatti che ja nahIM. ba nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (35)
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ ja abhilASanA viSayarUpa yAgapAkAdimAM kAmanA hoya che tethI tenA zAnathI ja kRtisAdhyatAnuM jJAna thAya che ane tethI pravRtti paNa thAya che, arthAtu yAgamAM mAtra para ki kRtisAdhyatAnA jJAnathI pravRtti nathI thatI paNa "huM je svargAdinI kAmanA rAkhuM chuM tenI para ja prAptinuM sAdhana A yAgAdi che, eTale e yAgAdi mArI kRtithI sAdhya bano' evA ja - jJAnathI janya je kRtisAdhyatAnuM jJAna che te ja yAgAdi pravRttimAM kAraNa che. A che ahIM svavizeSaNa zabdathI kAmanA vivakSita che. tethI svavizeSaNavattA tarIke che A kAmanAviSayasAdhanatA eTale ke iSTasAdhanatAnuM pratisaMdhAna thaze, tenAthI "te mArI A kRtithI sAdhya thAo' evuM je kRtisAdhyatAnuM jJAna= balavadanikhAnanubakiAya(iSTa)che sAdhanAtAjJAnajanya kRtisAdhyatA-jJAna e pravRtti pratye kAraNa che. che. have tRpta purUSanI bhojanamAM pravRtti thaze nahIM, kemake tene-tRpta thaI gayo che na hovAthI-bhojananI IcchA ja nathI, tethI tene bhojana kAmya banatuM ja nathI, tethI ja kRtisAdhyatAnuM jJAna hovA chatAM ahIM svavizeSaNavattApratisandhAna ja nathI, tethI ja che tenAthI janya evuM kRtisAdhyatA-jJAna nathI, tethI tRptanI bhojana pratye pravRtti thatI ja ja nathI, .. : 8 zaMkAkAra : saMdhyAvaMdanAdi nityakarmonuM to koI phaLa ja nathI, tethI tenI kAmanA paNa koIne hoya nahIM, tethI kAmanAvALo purUSa paNa koI bane nahIM. Ama svavizeSaNae vattApratisaMdhAna ja na hovAthI tenAthI janya kRtisAdhyatA-jJAna paNa na ja hoya. Ama ja to kAraNa na hovAthI saMdhyAvaMdanAdimAM pravRtti na thavAnI Apatti Avaze. prabhAkara : nityakarmomAM ame zaucane (pavitratAne) vize paNa mAnazuM paNa kAmanAne ja nahIM, arthAt huM pavitra bane tevI kAmanAthI huM zaucAdimAnuM bane tevA jJAnathI purUSanI che na pravRtti thAya che. Ama svavizeSaNavattApratisaMdhAnathI janya kRtisAdhyatA-jJAna kAraNa e e hAjara hovAthI saMdhyAvaMdanAdinI je pravRtti thAya che temAM vyatireka vyabhicAra che ja nahIM. *muktAvalI : nanu tadapekSayA lAghavena balavadaniSTAnanubandhISTasAdhanatAjJAnaviziSTakAryatAjJAnameva heturastu, balavadaniSTAnanubandhitvaM ceSTotpattinAntarI yakaduHkhAdhikaduHkhAjanakatvaM balavadveSaviSayaduHkhAjanakatvaM veti cet ? na, * iSTasAdhanatvakRtisAdhyatvayoryugapajjJAtumazakyatvAtsAdhyatvasAdhanatvayorvirodhAt / * asiddhasya hi sAdhyatvaM, siddhasya ca sAdhanatvam / na caikamekenaikadA vyAyasiddhAntabhaktAvalI bhAga-2 0 (35) zikAra karI
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhamasiddhaM ceti jJAyate, tasmAtkAlabhedAdubhayaM jJAyata iti / che muktAvalI : zaMkAkAra : tame pUrve mAtra kRtisAdhyatAnA jJAnane kAraNa mAnyuM paNa che pachI pariSkAra karatAM karatAM chelle balavadanikhAnanubandhikAmya(IsTa)sAdhanAtAjJAnajanya- che. A kRtisAdhyatA-jJAnane kAraNa mAnavAnuM nakkI karyuM. tenA karatAM balavadanikhAnanubandhISTaA sAdhanatAjJAnaviziSTa kRtisAdhyatA-jJAnane ja kema kAraNa na mAnavuM joIe ? kAraNa ke che che tema mAnavAmAM lAghava che. prabhAkara : tIrthayAtrAdimAM paNa aniSTo (muzkelIo) ghaNAM Ave che, to te balavadaniSThAnanubaMdhI zI rIte kahevAya? tethI koInI tIrthayAtrAdimAM pravRtti ja nahIM na thAya ? mane zaMkAkAra : balavaraniSTAnanubaMdhitvano artha tame barAbara samajyA nahIM. A balavadanidAnanubaMdhitva eTale ISTanI utpattimAM aparihArya (anivArya) duHkhothI ja cheadhika duHkhonI ajanakatA hovI. tIrthayAtrAmAM duHkha to Ave che paNa te aparihArya che ja hoya che. aparihAryathI adhika duHkhonI tIrthayAtrAmAM utpatti nathI tethI te tIrthayAtrA che che paNa balavadanikhAnanubaMdhI ja kahevAya ane tethI temAM pravRtti thavAmAM koI Apatti che. nathI. che athavA baLavAna haiSanA viSayarUpa duHkhanuM anutpAdaka e balavadanidAnanubaMdhitva kare che. tIrthayAtrA e baLavAna banA viSayarUpa duHkhanuM utpAdaka nathI tethI te balavadanikhAnanubandhI che tethI pravRtti thaI zake. tethI kRtisAdhyatA-jJAnane kAraNa mAnavA karatAM ame jaNAveluM kAraNa mAno temAM lAghava che. prabhAkara : temAM lAghava zuM AvyuM ? ame jayAM "janya' padano niveza karyo che tyAM to jo tame viziSTa' padanuM upAdAna karyuM che, temAM pharaka zuM paDyo ? zaMkAkAra : tamArA A "janya' padanI sAme ja amAro virodha che, kemake janya pada che che tethI janyatvanA jJAnanI AvazyakatA paDe che. tayApyatve ti taniSThAthasici. nirUpavatvam gacatvam | dhUma vatino vyApya che ane vadvinI anyathAsiddhine te che para potAnAthI karato nathI tethI te (dhUma) vahnithI janya che. A janyatAnuM jJAna tamArA kAraNamAM Avazyaka thavAthI tamAro hetu gauravavALo che, tethI lAghavA, tamAre te sthaLe "viziSTa' padopAdana karavuM joIe. ja prabhAkara : nA, tema kahI zakAya nahIM, kemake jo "janya' padanuM upAdAna karavAnA A che nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (358) kapAI jAya che
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ badale 'viziSTa' padanuM upAdAna karIe to ISTasAdhanatA-jJAna ane kRtisAdhyatA-jJAna yugapat ekIsAthe thavAnI Apatti AveparaMtu sAdhana ane sAdhya virodhI hovAthI ekIsAthe te baMnene jANI zakAtA nathI. eka kAlAvacchedana teo baMne kyAreya upalabdha thatA nathI. A vaLI je sAdhya che te asiddha hoya che, haju tene siddha karavAnuM bAkI ja che, paNa che je sAdhana hoya che te to siddha ja hoya che. Ama je asiddha te sAdhya ane je siddha kare ja te sAdhana thayuM, to pachI ekamAM ja sAdhyatA ane sAdhanatAnuM jJAna zI rIte saMbhave ? e ja ekIsAthe eka ja sthAne ekane siddha ane asiddha jANI zakAya nahIM, tethI kRtisAdhyatAche jJAna thAya nahIM. che paNa have "janya' padanuM upAdAna karIe to te to spaSTa kALabheda jaNAve che ane e che. kALabhedathI sAdhya-sAdhananuM jJAna thavAmAM vAMdho ja nathI ane tethI sAdhanAtAjJAnaviziSTa ke sAdhyatAjJAnane badale sAdhanatAjJAnajanya sAdhyatAjJAnane pravRtti pratye kAraNa mAnavuM ja joIe. * muktAvalI : maivam / lAghavena balavadaniSTAnanubandhISTasAdhanatve sati kRtisAdhyatAjJAnasya tatra hetutvAt / na ca sAdhyatvasAdhanatvayovirodhaH, yadA kadAcit sAdhyatvasAdhanatvayoravirodhAdekadA sAdhyatvasAdhanatvayozca jnyaanaat| * navyAstu mamedaM kRtisAdhyamiti jJAnaM na pravartakam, anAgate tasya jJAtuma zakyatvAt / kintu yAdRzasya puMsaH kRtisAdhyaM yad dRSTaM tAdRzatvaM svasya * pratisandhAya tatra pravartate / tenaudanakAmasya tatsAdhyatAjJAnavatastadupakaraNavataH pAkaH kRtisAdhyastAdRzazcAhamiti pratisandhAya pAke pravRttirityAhuH / - muktAvalI : naiyAyika : tamArI vAta amane bilakula mAnya nathI, kemake lAghavAt mA balavadanikhAnanubandhitve sati (viziSTa) iSTasAdhanAtAjJAnaviziSTa kAryatAjJAnane ja hetu A mAnavo joIe. tame je kahyuM ke sAdhya ane sAdhanano virodha che te vAta sAcI che, paNa jo e bhale sAdhya ane sAdhana eka samaye na rahetA hoya, paNa sAdhya ane sAdhananA jJAna , ja ekasAthe thavAmAM zuM vAMdho che? Ama sAdhya ane sAdhananuM ekIsAthe jJAna thaI zakatuM ja hovAthI tamAre paNa balavadanikhAnanubandhitve sati iSTasAdhanatA jJAnaviziSTa che chekAryatAjJAnane ja kAraNa mAnavuM joIe. nyAyasiddhAntabhaktAvalI bhAga-2 0 (35) i
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ navyo : navyo to kahe che ke pravRtti pratye mama vuM hratimAdhyam evuM jJAna kAraNa che ja nahIM, kemake bhaviSyakALamAM je pravRtti karavAnI che temAM atyAre kRtisAdhyatAnuM jJAna thaI ja zI rIte zake ? Ama bhaviSyakAlIna pravRttimAM kRtisAdhyatAnuM jJAna ja na thavAthI kyAreya koI pravRtti ja nahIM thavAnI Apatti Avaze. paNa pravRtti to thAya ja che, tethI tyAM kRtisAdhyatA-jJAna kAraNa nathI paNa koI purUSane amuka vastu kRtisAdhya banI tene joIne tenA jevApaNAnuM potAnAmAM jJAna thatuM pote paNa te kArya karavA samartha che, arthAt 'A kArya mArI kRtithI paNa sAdhya che' tevuM pratisaMdhAna thavAthI te pravRtti kare che, arthAt kRti-utpAdaka je sAmagrI-vizeSanI jarUra pravRtti karanArAmAM dekhAtI hoya tevI sAmagrIvALApaNAnuM potAnAmAM pratisaMdhAna thAya che ane tethI ja pravRtti thAya che. 'onuM mama mavatu' evI IcchA viziSTa (odana) kRtisAdhyatA-jJAnavALo (anyadIya pAkavizeSyaka anyadIya kRtisAdhyatvaprakAraka pratyakSAdi pramAvALo) ane te te ke dravyAdi upakaraNavALo purUSa pAkamAM pravRtti kare che temAM 'pA: vRtimAdhya: vRtinirUpitavidheyatAzrayapA: pramita: tAdRzAm' evuM jJAna kAraNa che. dravyAdisAdhanasaMpanno devadattaH pAkamakArSIt, tAdRzasAdhanasaMpanno'haM, tasmAt ahamapi pAkakRtisAdhakaH / Ama bIjI vyakti je kRti kare che tenA jevA upakaraNovALo pote che tevuM pratisaMdhAna thavAthI pravRtti thAya che tema nakkI thayuM. tethI kRtisAdhyatA-jJAnane kAraNa na manAya. muktAvalI : tanna, svakalpitalipyAdipravRttau yauvane kAmodbhedAdinA saMbhogAdipravRttau ca tadabhAvAt / idaM tu bodhyam - idAnIntaneSTasAdhanatvAdijJAnaM pravartakam, tena bhAviyauvarAjye bAlasya na pravRttiH, tadAnIM kRtisAdhyatvAjJAnAt / evaM tRptazca bhojane na pravartate, tadAnImiSTasAdhanatvAjJAnAt / pravartate ca doSadUSitacitto viSAdibhakSaNe, tadAnIM balavadaniSTAnanubandhitvajJAnAt / muktAvalI : naiyAyika : nA, tamArI A vAta barAbara nathI, kemake pravRtti karanAra vyakti bIjAnI pravRtti joIne 'huM paNa pravRtti-yogya sAdhanavALo chuM' evuM nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga1 0 (30)
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ che pratisaMdhAna kare che ane tethI te pravRtti kare che tevuM banatuM nathI. chatAM jo tame tema ja e kahevA mAMgo ke amukanI pravRttine joIne tapravRttiprasAmagrIsaMpannoTU evA pratisaMdhAnathI pravRtti thAya che to yauvanavayamAM saMbhogAdimAM koInI pravRtti ja na ja thavAnI Apatti Avaze, kemake jeNe koInI saMbhogakriyA joI nathI tenI saMbhogaA kriyAmAM yauvanavayamAM pravRtti to thAya che, to ahIM tevI kriyAvALA sAdhanasaMpanna koInuM potAnAmAM pratisaMdhAna to thayuM ja nathI to pravRtti zI rIte thaI? che te ja rIte koIe sAMketika potAnI lipI banAvI. have te lipIno artha bIjA che to koI jANatA ja nathI. have te ja purUSa potAnI lipImAM pravRtti kare che, pote teno che che artha jANe che, tethI potAne to tevI pravRtti karavAmAM vAMdho nathI ne ? chatAM tamArA ja mate to te potAnI lipImAM pravRtti ja nahIM karI zake, kemake teNe koIne te lipIno che nuM upayoga karatA joyo ja nathI ke jene jovAthI tevA sAdhanavALo huM chuM tevuM pratisaMdhAna che thAya. vaLI je pravRtti mAtra potAne ja anubhavasiddha hoya tevI pravRtti anya kyAMya na jovA chatAM paNa temAM pravRtti thAya che, tethI mAnavuM ja paDe che tevuM pratisaMdhAna pravRtti ja pratye kAraNa nathI. A tethI hamaNAnuM ja ISTasAdhanatAnuM jJAna, hamaNAnuM ja kAryasAdhyatAnuM jJAna ane te hamaNAnuM ja balavadanikhAnanubaMdhitvanuM jJAna pravRtti pratye kAraNa che tema mAnavuM jarUrI ka che. che devadatta trIsa varSanI uMmare pacAsa kilo vajana UMcakI zakato hovAthI sIttera varSanI che che uMmare paNa pacAsa kilo vajana UMcakavAmAM kRtisAdhyatA-jJAna to hAjara che chatAM te ja UMcakavAnI pravRtti karato nathI, kemake te pUrvenuM kRtisAdhyatA-jJAna che. atyAre to paMdara 4 kilo vajana paNa mAMDa UMcakI zake tema che. Ama vartamAnakAlIna jJAna ja kAraNa bane che che paNa bhUtakAlIna ke bhaviSyakAla saMbaMdhI jJAna kAraNa na bane. rAjaputranI bhAvi iyauvarAjayamAM pravRtti thatI ja nathI, kemake tene bhAvi kRtisAdhyatAnuM jJAna vartamAnamAM che ja hAjara nathI. te ja rIte jene bhojanathI tRpti thaI gaI che te purUSane bhojana pUrve ISTasAdhanatAnuM A jJAna dUdhapAkamAM hatuM tethI tenI dUdhapAkamAM pravRtti thaI hatI, paNa tRpti thaI javAthI te kA have vartamAnamAM ISTasAdhanatAnuM jJAna hAjara nathI, tethI bhUtakAlIna ISTasAdhanatA-jJAna kI karyuM hovA chatAM tenI dUdhapAkanA bhojanamAM pravRtti thatI nathI. viSabhakSaNamAM balavadanidAnubaMdhitvanuM jJAna che tethI temAM pravRtti thatI nathI. paNa che 0 0 0 - nyAyasiddhAnta muktAvalI bhAga-2 0 (31) ##
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ vartamAna kSaNe jenuM citta doSathI dUSita banyuM che tene balavadaniSTAnanubaMdhitvanuM jJAna thavAthI tenI pravRtti viSabhakSaNamAM thaI jAya che. Ama vartamAnakAlIna ISTasAdhanatAnuM jJAna, kRtisAdhyatAnuM jJAna ane balavadaniSTAnanubaMdhitvanuM jJAna pravRtti pratye kAraNa che tema nakkI thAya che. muktAvalI : na cAstikakAmukasyAgamyAgamane zatruvadhAdipravRttau ca kathaM balavadaniSTAnanubandhitvabuddhirnarakasAdhanatvajJAnAditi vAcyam, utkaTarAgAdinA narakasAdhanatAdhItirodhanAt / vRSTyAdau tu kRtisAdhyatAjJAnAbhAvAnna cikIrSApravRttI, kintviSTasAdhanatAjJAnAdicchAmAtram / kRtizca pravRttirUpA bodhyA, tena jIvanayoniyatnasAdhye prANapaJcakasaJcAre na pravRttiH / muktAvalI : zaMkAkAra : je Astika che te jANe ja che ke 52strI sAthe saMbhoga ka2vo te tathA zatruvadhAdi karavA te balavadaniSTanuM kAraNa che, arthAt balavadaniSTAnanubaMdhI nathI, tethI pravRttinuM kAraNa tyAM hAjara nathI chatAM tevA Astika vaDe paNa parastrIgamana, zatruvadha vagere pravRtti thatI jovA to maLe ja che. to kAraNa vinA tyAM pravRtti zA mATe thAya che ? naiyAyika : parastrIgamana ane zatruvadhAdi balavadaniSTanA anubaMdhI che (eTale narakanuM kAraNa che) ane ananubaMdhI nathI tevuM Astikane jJAna che ja. paraMtu ue rAgAdinA kAraNe te buddhi AvarAI jAya che, DhaMkAI jAya che ane tenA kAraNe parastrIgamana ke zatruvadhAdi balavadaniSTAnanubaMdhI che tevI ja tene buddhi thAya che. Ama rAgAdinA kAraNe vartamAnakAlIna balavadaniSTAnanubaMdhitva buddhirUpa kAraNa hAjara hovAthI ja tenI parastrIgamanAdimAM pravRtti thAya che. vRSTi vageremAM kRtisAdhyatAnuM jJAna nathI tethI tenI cikIrSA (huM varasAda pADuM evA prakAranI) thaI zake nahIM, ane tethI varasAda pADavA rUpa pravRtti paNa thatI nathI. paraMtu vRSTimAM ISTasAdhanatA-jJAna to che ja, tethI varasAda paDe to sAruM tevI IcchA thAya che. je kRtisAdhyatAnA jJAnane kAraNa kahyuM temAM kRti pravRttirUpa samajavI. tethI jIvanayoni rUpa kRti pravRttirUpa nathI, tethI temAM sAdhyatAnuM jJAna na hoya to paNa Apatti nathI. mAMsAdinuM banavuM, rUdhiranuM saMcaraNa thavuM vagere svataH thAya che, temAM pravRtti nathI. nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (362)
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktAvalI : itthaM ca pravartakatvAnurodhAdvidherapISTasAdhanatvAdikamevArthaH / itthaM / *ca 'vizvajitA yajeta' ityAdau yatra phalaM na zrUyate tatrApi svargaH phalaM klpyte| nanu 'aharahaH sandhyAmupAsIta' ityAdAviSTAnutpatteH kathaM pravRttiH ? na cArthavAdikaM brahmalokAdi pratyavAyAbhAvo vA phalamiti vAcyam, tathA sati kAmyatvena nityatvahAnyApatteH, kAmanAbhAve cAkaraNApatteH, itthaM ca yatra * * phalazrutistatrArthavAdamAtramiti cet ? che muktAvalI : zaMkAkAra : vedanA vAkyo sAMbhaLIne ja mANasanI yajJAdimAM pravRtti e thAya che to tyAM ISTasAdhanatAdi kAraNo to hAjara nathI chatAM pravRtti zI rIte thAya che? ja naiyAyika : vedanA vAkyAdi sAMbhaLIne pravRtti thAya che tethI mAnavuM ja joIe ke je che tyAM ISTasAdhanAdi kAraNo hAjara che. tethI vidhyartha prayogavALA je je vAkyo hoya tenA ja artha ISTasAdhanAdi kAraNo karavA joIe. A pata, che, pat, yata | ahIM pAkAdimAM pravRtti thAya che, kemake mA balavadanikhAnanubandhitvAdi kAraNo hAjara che. pravartatvanurothar vize: karI chaHthanavimevAI., pravRtti vizvavyatirevandhA arthAt maniSTona che. neta svAma: vagere vidhivAkyothI pravRtti thAya che, tethI tyAM ISTasAdhanatAdi A kAraNo rahyA che tema mAnavuM joIe. A vizvajita vagere yajJonuM phaLa jaNAvyuM nathI tyAM svargane phaLa mAnavuM joIe, kemake ': sva: sarvAna prati vaziSTa' nyAyathI tyAM svargane ISTa manAya che, tethI mA vizvajitAdi yajJamAM paNa ISTasAdhanatAnuM jJAna neta' vidhyartha-prayogathI thAya che. A ja zaMkAkAra : jyAM phaLa jaNAvyuM nathI tyAM to vizvajita nyAyathI ame phaLa tarIke kAma svargane mAnI laIzuM, paraMtu karma be prakAranA che : naimittika karma ane nitya karma. tyAM ja che nityakarmanA to koI phaLa ja nathI tema spaSTa jaNAvyuM che, tethI naimittika karmanA phaLa tarIke che svarga manAya paNa nityakarmanA phaLa tarIke to svargAdi manAya ja nahIM. Ama saMdhyA- che. e vaMdanAdi nityakarmamAM ISTanI sAdhanatAnuM jJAna nathI tethI temAM pravRtti thavI na joIe, je che jyAre mahaH sacya rUpAlIta' nA vidhyartha-prayogathI pravRtti thAya che tenuM zuM ? brahmalokanI prApti tenuM phaLa che tema paNa nahIM kahI zakAya, kemake tema kahevAthI 0 0 nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 (36) jillA
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ che e A saMdhyAvaMdanAdinuM paNa phaLa mAnavAthI tene nityakarma na mAnavAnI Apatti Avaze, kemake che - nityakarmane phaLavALA mAnyA nathI. te ja rIte pratyavAyAbhAva rUpa phaLa paNa mAnI zakAze ane e nahIM. phaLavALA mAnavAthI jyAM sudhI phaLanI IcchA hoya tyAM sudhI te karma thaze ane ja IcchA pUrNa thatAM te pravRtti baMdha thaI jatAM te karma anitya banI javAnI Apatti Avaze. A . have A Apatti dUra karavA tene phalarahita mAno, arthAt tenuM koI phaLa ja nathI mA tema kaho to te ISTanuM sAdhana na banavAthI temAM ISTasAdhanatA-jJAna nahIM thAya. ane A tethI kAraNabhAvAtuM paNa temAM pravRtti na thavAnI Apatti Avaze, tethI vidhyarthaprayogano artha evo na karAya. vedamAM je brahmalokAvApti ane pratyavAyAbhAvane phaLa tarIke jaNAvelA che tethI tene je arthavAda (prazaMsAjanaka vacano) ja samajavA, arthAt nityakarmanuM (nityatva-hAnirUpa che ja Apattine kAraNe) phaLa mAnavuM nahi. te brahmaloka-prApti vagere je phaLa jaNAvyA che te mAtra pravRtti karavA preravA mATe ja e jaNAvyA che. tenuM te karmanI pravRttimAM ja tAtparya che paNa tenA phaLanI sattAmAM tAtparya ja ja nathI. jema paMjAbIomAM nAnuM bALaka dUdha na pIe to kahe che ke, "beTA ! dUdha nahIM pIe to coTalI vadhaze. ziva te vaIte vatsa gura(DavI)mauSadha pivaDA dUdha pI, nahIM to bAvo upADI jaze" vagere sthaLe kathita phaLanI sattAmAM tAtparya nathI paNa A A pravRttinI sattAmAM ja tAtparya che. te rIte prastuta nityakarmo brahmalokaprApti ke che pratyavAyAbhAva rUpa phaLavALA che tevA vedavAkya-sthaLe kathita phaLanI sattAmAM tAtparya nathI che che paNa pravRttinI sattAmAM tAtparya che, tethI te nityakarmone phaLa vinAnA mAnavA joIe. jo che paNa tema mAnavAthI ISTasAdhanatA-jJAnAbhAva thatAM pravRtti na thavAnI Apatti Avaze. . muktAvalI : na, grahaNazrAddhAdau nityatvanaimittikatvayoriva bharaNIzrAddhe kAmyatvanaimittikatvayoriva nityatvakAmyatvayorapyavirodhAt / na ca* kAmanAbhAve'karaNApattiH, trikAlastavapAThAdAviva kAmanAsadbhAvasyaiva kalpanAt / nanu vedabodhitakAryatAjJAnAt pravRttiH sambhavatyeveti cet ? na, * iSTasAdhanatvamavijJAya tAdRzakAryatAjJAnasahastreNApi pravRtterasambhavAt / - muktAvalI : naiyAyika: nA, te nityakarmonuM phaLa mAnavA chatAM paNa teo anitya nI ja thaI javAnI Apatti AvatI nathI, kemake nityatva ane naimittikatvano ekasAthe virodha ja ja nyAyasiddhAnta muktAvalI bhAga-2 (3) je jo ke
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ A sarvatra hoya ja tevuM nathI. grahaNa ane zrAddhavidhimAM niyatva ane naimittikatva sAthe rahe che juo; 35rI (en) nAthAt ! manakSatre zrAddha karyAt . ahIM A be ya nityakarmo che, kemake grahaNa-samaye nitya snAna karavA jaNAveluM che ja ane jayAre jyAre bharaNI nakSatra hoya tyAre avazya zrAddha karavAnuM jaNAvyuM che tethI nityakarma che. vaLI snAna grahaNane nimitte ane zrAddha bharaNI nakSatra Ave tyAre karavAnuM che ja che tethI baMne naimittika karmo paNa che. Ama nityakarmatva ane naimittika karmatva eka ja che che karmamAM sAthe rahI zake che, ema saMdhyAvaMdanAdimAM niyatva-kAmyatvano virodha nathI. e che eTale ke emAM aharaha vagere vAkyathI pratipAdita nityatva paNa che ane sacyAmupAsa vagere vAkyathI pratipAdita kAmyatva paNa che evuM avirodhapaNe mAnI zakAya che. eTale ja ja enA phaLa tarIke brahmalokAdi mAnavAmAM koI vAMdho nathI. tethI temAM phaLa mAnavAmAM A anitya banI javAnI Apatti Avaze nahIM, kemake temAM naimittikatva mAneluM ja che. A zaMkAkAra : jo A rIte tame tyAM phaLanI kalpanA karazo to jayAre tenI kAmanA nahIM je hoya tyAre akaraNanI Apatti Avaze ne ? kemake kAmanAjJAna vinA pravRtti thAya nahIM. A naiyAyika : nA, te Apatti nahIM Ave, kemake trinirtavaparivAraH sarvAna che che #AmAna mAnuyA sthaLe sarvakAmarUpa kAmya hovA chatAM tenuM nityatva rahe ja che tema ahIM e paNa phaLa mAnavA chatAM nityatva raheze ja. je koImAM nityatva hoya temAM phaLa hoya ja che che ane tethI tenI kAmanA paNa hoya ja tevI kalpanA karavI ucita che, kemake jo tema ja che. mAnavAmAM na Ave to pravRtti ja na thavAnI Apatti Ave che. zaMkAkAra : paNa vedamAM jaNAvelA vidhyartha "upAsIta prayogathI ja kRti sAdhatA-jJAna ja thaI jaze ane tethI pravRtti paNa thaI jaze, tethI phaLa mAnavAnI jarUra nathI. naiyAyika : jayAM sudhI ISTasAdhanatAnuM jJAna na thAya tyAM sudhI bIjA seMkaDo jJAna A ja thAya to paNa pravRtti thavAnI zakyatA nathI. divasa daramyAna ghaNAMnI ghaNI badhI salAha sAMbhaLavA maLe che paNa temAMnI je salAhamAM ApaNane ISTasAdhanatAnuM jJAna thAya che teno A ja amala karIe chIe. tethI ISTasAdhanatAnuM jJAna kAraNa tarIke mAnavuM ja joIe, tethI di tamAre nityakarmomAM paNa phaLa mAnavuM paDaze, kemake temAM phaLa nahIM mAno to ISTasAdhanatAja jJAna ja nahIM thAya. muktAvalI : yadapi paNDApUrvaM phalamiti, tadapi na kAmanAbhAve'karaNApatte / # # # nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 (35) ja ja ka
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ staulyAt / kAmanAkalpane tvArthavAdikaM phalameva rAtrisatranyAyAtkalpyate / anyathA pravRttyanupapatteH / tenAnutpattimeva pratyavAyasyAnye manyante / evaM "sandhyAmupAsate ye tu satataM zaMsitavratAH / vidhUtapApAste yAnti brahmalokamanAmayam // " evaM "dadyAdaharahaH zrAddhaM pitRbhyaH prItimAvahan" ityAdivacanapratipAditabrahmalokaprItyAdikameva phalamastu / muktAvalI : prabhAkara : ame tyAM svargAdine phaLa mAnavA karatAM paMDApUrvane phaLa mAnazuM. nityakarmathI evuM apUrva utpanna thAya che ke je svargAdi phaLanuM janaka nathI, arthAt paMDa (napuMsaka) che. ane napuMsaka jevuM je apUrva te paMDApUrva kahevAya. jema napuMsaka dvArA koI phalaprApti thatI nathI tema paMDApUrva dvArA paNa svargAdi phaLa prApta thatA nathI. Ama brahmalokAvApti ke pratyavAyAbhAvane phaLa tarIke jaNAvanArA je vAkyo che tene phaLa na mAnatA ArthavAdika ja mAnavA joIe. naiyAyika : jo tenuM paMDApUrva phaLa mAnazo to temAM koIne kAmanAbuddhi thaze ja nahIM. pariNAme pravRtti ja na thavAnI pUrvavat Apatti AvIne UbhI ja raheze. ane tethI jo temAM kAmanA mAnavI ja hoya to tamAre tyAM ArthavAdika vAkyamAM jaNAvyA pramANenuM phaLa mAnavuM ja joIe, arthAt svargAvAptine phaLa mAnavuM joIe. jema rAtrisatra nAmanA yajJamAM vidhivAkyathI koI phaLa nathI batAvyuM to ArthavAdika ja phaLa kahyuM che tema ahIM paNa ArthavAdika phaLa kalpavuM joIe. jo tema nahIM kalpo to ISTasAdhanatAjJAnAbhAve pravRtti ja na thavAnI Apatti Avaze. keTalAka kahe che ke sAruM, tamAre (mImAMsakone) nityakarmamAM phaLanI kalpanA nathI karavI ne ? to kAMI vAMdho nahIM, tyAM svargaphaLanI kalpanA nahIM karatA paNa pratyavAyanI anutpattinI, arthAt pApanI anutpattinI kalpanA karajo. nityakarmanuM phaLa kAMI ja nathI, paNa jo nityakarma na karavAmAM Ave to pApa lAge, tethI jo nityakarma karo to pApanI anutpatti thAya. basa, tethI pApanI anutpattinA sAdhana evA saMdhyAvaMdanAdimAM ISTasAdhanatAnuM jJAna thaze. tethI have pravRtti na thavAnI Apatti nahIM Ave. zaMkAkAra : jo pratyavAyAnutpattine ISTa mAnazo to saMdhyAvaMdanAdi nityakarmamAM to ISTasAdhanatA-jJAna AvI jaze. paNa je zrAddhAdi kArya che tyAM to pratyavAyAnutpatti ISTa tarIke mAnI zakAya tema nathI to tyAM pravRtti zI rIte thaze ? nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 ) (366)
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiyAyika : tyAM pitA vagerenI prItine ISTa tarIke mAnIzuM ane tethI pitRzrAddhAdimAM paNa ISTasAdhanatAnuM jJAna thavAthI pravRtti thaze. muktAvalI : na ca pitRprItiH kathaM phalaM ? vyadhikaraNatvAditi vAcyam, gayA zrAddhAdAvivoddezyatvasambandhenaiva phalajanakatvasya kvacitkalpanAt / ata evoktaM- zAstradarzitaM phalamanuSThAnakartarItyutsarga' iti / pitRRNAM muktatve tu svasya svargAdiphalaM yAvannityanaimittikAnuSThAnasya sAmAnyataH svargajanakatvAt / paNDApUrvArthaM pravRttizca na sambhavati / " muktAvalI : zaMkAkAra : zrAddha karanAra putro to ahIM che, jyAre jemane prIti thavAnuM kaho cho te pitAo to mRtyu pAmyA hovAthI hAjara ja nathI. to ahIM thatI kriyA dvArA ahIM na rahelA pitAone prIti zI rIte thaI zake ? Ama pitAnI prItine phaLa mAno to vyadhikaraNApatti Avaze. naiyAyika : jema gayAmAM zrAddha karavAmAM Ave to paNa jenA uddezyathI zrAddha karyuM hoya tene tenuM phaLa maLe che tema ahIM paNa 'pitAne prIti thAya' tevA uddezyathI zrAddha karyuM hovAthI pitAne prIti thAya che tevuM mAnavAmAM koI virodha nathI. uddezya-saMbaMdhathI zrAddha ane prIti baMne eka ja adhikaraNamAM rahI jaze. zAstramAM paNa kahyuM che ke anuSThAna karanArane phaLa maLe te autsargika che, arthAt temAM apavAda paNa hoI zake che. tethI anuSThAna karanAra putro hoya ane prIti pitAne thAya tevuM mAnavAmAM virodha nathI. zaMkAkAra : paNa jo pitAnI mukti thaI gaI hoya to muktimAM sukha, du:kha vagere to hotA ja nathI. tethI pitAnA uddezyathI karAyelA zrAddhAdi pitAne prIti zI rIte Apaze ? naiyAyika : pitAnI jo mukti thaI gaI hoya to temanI prItinA uddezyathI karAyelA zrAddhAdi temane prIti ApanArA thatA nathI, kemake muktimAM sukhano abhAva che. vaLI ati vizeSane sAmAnyayogAvAt evo niyama che tethI pitAnI mukti thaI javAthI anuSThAna karanArane ja tenA phaLanI prApti thaze. jeTalA nitya ane naimittika anuSThAno che te badhAnuM AvA prasaMge sAmAnyataH svargane phaLa kalpeluM che. tethI paMDApUrva nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 ) (367)
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ che jenuM phaLa hoya temAM to koInI pravRtti thaI zakavAnI ja nathI, kemake temAM ISTasAdhanatA che jJAnano abhAva che. * muktAvalI : na hi tatsukhaduHkhAbhAvavatsvataH puruSArthoH, na vA tatsAdhanam / / pratyavAyAnutpattau kathaM pravRttiriti cet ? ittham-yathA hi nitye kRte / pratyavAyAbhAvastiSThati tadabhAve tadabhAvaH, evaM pratyavAyAbhAvasya sattve * duHkhaprAgabhAvasattvaM tadabhAve tadabhAva iti yogakSemasAdhAraNakAraNatAyA * duHkhaprAgabhAvaM pratyapi suvacatvAt / evameva prAyazcittasyApi duHkhpraagbhaavkara detutvapati che muktAvalI : zaMkAkAra : sAmAnyataH sukha ke sukhanA sAdhanamAM ane duHkhAbhAva ke duHkhAbhAvanA sAdhanamAM ja purUSArtha thAya che paNa te sivAyanA viSayamAM purUSArtha thato ja ja nathI. saMdhyAvaMdanAdi nityakarmo sukha ke sukhanuM sAdhana nathI ke nathI duHkhAbhAva ke nathI AduHkhAbhAvanuM sAdhana. to pachI temAM purUSArtha saMbhavI ja zI rIte zake ? tame to nityakarmanuM phaLa pratyavAya-anutpatti mAno cho, tethI uparokta cAramAMthI koIpaNa phaLa te tenuM na hovAthI kAraNa na hovA chatAM pravRtti thavAnI Apatti Avaze. ja naiyAyika : nityakarmo karavAthI pratyavAyano abhAva rahe che, kemake pratyavAyanI utpatti thatI nathI, ane jo pratyavAyAnutpattino abhAva = pratyavAyotpatti hoya to te nityakarma hotuM nathI, arthAt nityakarma na karo to pApa baMdhAya che, tethI jo pApa baMdhAyuM che je hoya to nityakarma tyAM nathI tema nakkI thAya che. nityakarmasattve pratyavAyAnutpattisattvam / pratyavAyAnutpattyabhAvasattve = pratyavAyasattve nityakarmAsattvam / Ama nityakarma ane pratyavAyAnutpattinA anvaya-vyatireka maLe che. vaLI jo pratyavAyAbhAva hoya to duHkhano prAgabhAva hoya, kemake pratyavAyathI duHkha che utpanna thAya, tethI pratyavAya(pApa)nA abhAve duHkhano prAgabhAva hoya ja. ane duHkhano prAgabhAva na hoya tyAre pratyavAya hoya, arthAt pratyavAyAbhAvAbhAva hoya. che Ama pratyavAyAbhAva = pratyavAyAnutpatti ane duHkhaprAgabhAvanA paNa anvaya vyatireka maLe che. che nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (368) che ke
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ama jo nityakarma hoya to pratyavAyAnutpatti hoya ane pratyavAyAbhAva hoya to duHkhaprAgabhAva hoya, tethI nityakarma hoya to du:khaprAgabhAva hoya tema paNa nakkI thAya. Ama nityakarma e du:khaprAgabhAvanuM sAdhana banyuM ane du:khaprAgabhAva = du:khAbhAva to che ja ISTa che, tethI nityakarma ISTasAdhana banatAM temAM IsAdhanatA-jJAna thaze. ane tethI temAM ja A pravRtti thAya to koI ja Apatti nathI. A aprAptI prApti: yoga:, siddhaca rakSa kSema: je pratyavAyAbhAvanI pravRtti pratye kAraNatA aprApta che. ahIM duHkhaprAgabhAvanI sAthe ja pratyavAyAbhAvanI vyApti levA dvArA pratyavAyAbhAvanI kAraNatA prApta karavAmAM AvI che che te yoga thayo ane siddha evA duHkhamAgabhAvanuM te dvArA je rakSaNa thayuM te kSema thayo. che ja Ama duHkhaprAgabhAvanA yoga ane kSemanI sAdhAraNa-kAraNatA nityakarmamAM rahelI che. che te ja rIte duHkhaprAgabhAvanA yoga ane kSemanI sAdhAraNa-kAraNatA prAyazcittamAM che ja paNa rahelI che. prAyazcitta karo to pratyavAyAbhAva thAya ane pratyavAyAbhAva hoya to ja duHkhAbhAva hoya, tethI prAyazcittamAM paNa duHkhAbhAvanI kAraNatA che. muktAvalI : nanu na kalazaM bhakSayedityatra vidhyarthe kathaM naarthAnvayaH ? iSTasAdhanatvAbhAvasya kRtisAdhyatvAbhAvasya ca bodhayitumazakyatvAditi cet ? na, tatra bAdhAdiSTasAdhanatvaM kRtisAdhyatvaM ca na vidhyarthaH, kintu balavada* niSTAnanubandhitvamAtraM tadabhAvazca nA bodhyate / athavA balavadaniSTAnanu bandhitvaviziSTeSTasAdhanatve sati kRtisAdhyatvaM vidhyarthaH / tadabhAvazca naJA bodhyamAno viziSTAbhAvo vizeSyavati vizeSaNAbhAve vizrAmyati / muktAvalI zaMkAkAra na nanne pakSa ahIM vidhyarthamAM namUno anvaya kevI A rIte karazo ? (kalaja = mAMsa athavA jhera pAyelA bANathI haNAyelA haraNanuM mAMsa athavA kAliMgaDuM nAmanuM phaLa ke rAtuM lasaNa.) - ahIM vidhyarthano artha to ISTasAdhanatA-jJAna, kRtisAdhyatA-jJAna ane e balavadanikhAnanubandhitva che. have te vidhyartha sAthe jo namUno anvaya karavAmAM Ave to chetemAM ISTasAdhanatAbhAva, kRtisAdhyatAbhAva ane balavadanidAnanubaMdhitvAbhAva che ja mAnavAnI Apatti Avaze, kemake tenA dvArA bhUkhanA duHkhano abhAva thAya che, tethI ja beMka che ja nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (39) ja che ke che
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ - temAM ISTasAdhanatA-jJAna to che ja. vaLI tenAmAM rUdra pratisAdhyam tevuM kRtisAdhyatAnuM A che jJAna paNa che. Ama IsAdhanatA-jJAna ane kRtisAdhyatA-jJAna hovA chatAM nAno che ja vidhyartha sAthe anvaya thatAM teno abhAva mAnavAnI Apatti Ave che. naiyAyika : tamArI vAta sAcI che ke naguno vidhyartha sAthe anvaya karavAthI A ISTasAdhanatA-jJAna ane kRtisAdhyatA-jJAnano artha bAdhita thaI jAya che. paNa tethI ja kananA arthano anvaye vidhyarthanA traNe aMzo sAthe na karatAM je aMzanI sAthe anvaya na karatAM bAdha na Avato hoya tevA aMza sAthe ja karavo. ahIM be artha sAthe anvaya karatAM ja je bAdha Avato hovAthI namUno anvaye vidhyarthanA trIjA aMza balavadanikhAnanubandhitva A sAthe karavo. tethI temAM baLavAna aniSTanA ananubaMdhitvano abhAva che tevo artha thaze. che ane Ama balavadanikhAnanubandhitvarUpa kAraNa hAjara na hovAthI temAM pravRtti thaze nahIM. che che athavA to vidhyarthano artha vanavaniSThAnanucaBHdhanarvei sati nisAthatvama karavo. have teno nan sAthe anvaya karatAM viziSTAbhAva thaze. te viziSTAbhAva che vizeSaNAbhAvaprayukta, vizeSyAbhAvaprayukta ane ubhayAbhAvaprayukta ema traNa prakAre ja che. ahIM na sAthe vidhyarthano anvaya karatAM vizeSaNAbhAvaprayukta viziSTAbhAva artha che ja thaze, arthAt ahIM no anvaye vizeSaNa sAthe thaze, arthAt balavadanikhAnanubandhitva sAthe thaze ane tethI balavadanikhAnanubandhitvano abhAva thatAM mAMsabhakSaNamAM pravRtti thaze ja nahIM. muktAvalI : nanu 'zyenenA'bhicaranyajeta' ityAdau kathaM balavadaniSTA* nanubandhitvaM vidhyrthH| zyenasya maraNAnukUlavyApArasya hiMsAtvena naraka sAdhanatvAt / na ca vaidhatvAnna niSedha iti vAcyam, abhicAre prAyazcittopa-* rezAt | muktAvalI: pUrvapakSaH zyanena miranuM kheta = vaimiradi vAmana yajJa . tevuM vedavihita vAkya che. have ahIM yati e vidhyartha prayoga che, tethI tamArA mate che to teno artha balavadanikhAnanubandhitva thavo joIe ane to ja temAM pravRtti thAya. paNa zyanayajJa to balavadaniSThAnubanyi che, kemake te zatrunA maraNane anukULa vyApAra che ane A - tethI hiMsAtmaka che. ane hiMsA e narakanuM kAraNa che, tethI te balavadanidAnubaMdhI banI che gayuM. tethI pravRtti na thavI joIe ne ? ja nyAyasiddhAyukatAvalI bhAga(3) i che
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ ja zaMkAkAra : zyanayajJanuM vidhAna vedamAM hovAthI te to vedavihita hiMsA kahevAya ane je che tethI te hiMsAmAM koI tevo doSa nathI. tethI balavadanikhAnanubandhitva temAM che tema ja mAnavuM joIe - pUrvapakSa : nA, vedamAM abhicAra(vairimaNikAmanAthI karAyela yenayajJa)nuM A prAyazcitta kahyuM che tethI te hiMsAno niSedha thaI ja gayo, tethI tene balavadaniSNAnubaMdhI ja kahevAya. jo zyanayAgane hiMsAtmaka na mAno to tenA prAyazcittanuM kathana zA mATe ja hoya ? tethI yenayajJa hiMsAtmaka che. maraNane anukULa vyApAra karavo te hiMsA che. zyanayAga maraNAnukUla vyApAra che che tethI te hiMsAtmaka che. muktAvalI : na ca maraNAnukUlavyApAramAtraM yadi hiMsA, tadA khaDgakArasya * kUpakartuzca hiMsakatvApattirgalalagnAnnabhakSaNajanyamaraNe svAtmavadhatvApatti ceti vAcyam, maraNoddezyakatvasyApi vizeSaNatvAt, anyoddezyakakSipta* nArAcahatabrAhmaNasya tu vAcanikaM prAyazcittamiti cet ? na, tatra balavada* niSTAnanubandhitvasya vidhyarthatvAbhAvAt / muktAvalI : zaMkAkAra : jo mAtra maraNAnukUla vyApArane ja hiMsA kahezo to je te ke luhAro talavAra banAve che te paNa teno maraNAnukUla vyApAra ja che, tethI te luhArane ja paNa hiMsaka kahevAnI Apatti Avaze. are, je kuvo khode che te kuvAmAM kyAreka koInI ja paDIne marI javAnI zakyatA che, tethI te kuvo khodanAre paNa maraNAnukUla vyApAra karyo che che hovAthI tamAre tene paNa hiMsaka kahevo paDaze. Apatti mAtra ahIM ja aTakatI nathI, mAM sAkSAt mane ane tamane paNa hiMsaka mAnavAnI Apatti Avaze, kemake kyAreka gaLAmAM che anAdi phasAI jatAM mRtyu thaI jAya che tyAre anna khAdhuM to phasAyuM ne ? tethI anna ane - khAvA rUpa maraNAnukUla vyApAra potAnA vaDe ja thayo hovAthI potAne ja potAno hiMsaka mAnavAnI Apatti Avaze. tethI mAtra maraNAnukUla vyApArane hiMsA manAya nahIM. A pUrvapakSa: ame mAtra maraNAnukUla vyApArane hiMsA kahetA nathI paNa maraNodezyaka maraNAnukUla vyApArane hiMsA kahIe chIe. tethI luhAra, kuvo khodanAra ke anna khAnArane mRtyuno uddeza ja nathI, tethI teno vyApAra maraNAnukUla hovA chatAM maraNoddezyaka nathI, tethI te hiMsA ja na hovAthI te vyApAravALAne hiMsaka mAnavAnI ja nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (31) ja
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ ja Apatti ja nathI. jayAre nayAgamAM to duzmananA maraNano uddeza che ja, tethI te che maraNoddezyaka maraNAnukUla vyApAra hovAthI hiMsA che ja. A zaMkAkAra : jo maraNoddezyaka maraNAnukUla vyApArane hiMsA mAnazo to paNa Apatti to Avaze ja. koIke vAghane mAravA bANa choDyuM paNa vacce brAhmaNa AvI jatAM nirdoSa ja evo te brAhmaNa bANa vAgavAthI marI gayo. have ahIM bANa mAranArano brAhmaNane A mAravAno uddeza hato ja nahIM. Ama maraNAnukUla vyApAra hovA chatAM te maraNoddezyaka ja na hovAthI tamArA mate te hiMsA ja nahIM kahevAya ane tethI tene hiMsaka paNa manAze nahIM. A pUrvapakSa : nahi, "setI nAnaHIT dityAM poti' evA vacanathI brAhmaNa mAtranA vadhanuM setusnAnAdi prAyazcitta kaheluM che. eTale ke sAmAnyataH brAhmaNa-vadhanuM A ja prAyazcitta hovAthI ahIM paNa anyoddezyaka maraNAnukUla vyApAra hovA chatAM brAhmaNanA che A akasmAt maraNane paNa sAmAnyata: prAyazcitta-vidhAnabalAt hiMsAtmaka ja kahevAya. Ama zenayAga-sthaLe maraNoddezyaka maraNAnukUla vyApAra hovAthI te hiMsAtmaka che ja. ane tethI ja narakaphalabalAt temAM balavadanikhAnanubaMdhitva rahI zakaze nahIM, tethI vidhyarthano artha balavadanikhAnanubaMdhitva zI rIte karAya ? * muktAvalI : vastutaH zyenavAraNAyAdRSTAdvArakatvena vizeSaNIyam, ata eva kAzImaraNArthaM kRtazivapUjanAderapi na hiMsAtvam / na ca sAkSAnmaraNa* janakasyaiva hiMsAtvaM, zyenastu na tathA, kintu tajjanyApUrvamiti vAcyam, * khaDgaghAtena brAhmaNe vraNapAkaparamparayA mRte hiMsAtvAnApatteH / muktAvalI : naiyAyika : hiMsAno artha maraNoddezyaka maraNAnukUla vyApAra na karatAM gaSTadAratve sati ma2Nodevatve sati 2UTInuonavyApAra karavo. arthAt jemAM che e adaSTa dvAra tarIke kArya na karatuM hoya tevo maraNoddezyaka maraNAnukUla vyApAra ja hiMsA che ja kahevAya. zyanayAgamAM to adekha dvAra = vyApAra bane che. yenayAga dvArA evuM adaSTa ja pedA thAya che ke je zatruno vadha kare che. Ama zyanayAga maraNoddezyaka maraNAnukUla vyApAra ja che, paNa te vacce adRSTano sahAro le che mATe tene hiMsAtmaka manAya nahIM. tethI temAM balavadaniSThAnanubandhitva che ja. tethI tyAM rahelA vidhyartha "neta'no artha balavada- nikhAnanubandhitva karavAmAM koI doSa nathI. A zaMkAkAra : paNa adaSTa dvAra bane to hiMsA na kahevAya ane adRSTa dvAra na bane to ja ja che nyAyasiddhAntabhaktAvalI bhAga-2 0 (32) 4 che
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ ja hiMsA kahevAya tema kema kaho cho ? naiyAyika : jo tema na mAno to tamAre kAzImAM maraNa thAya te mATe karAtI A zivapUjAne paNa hiMsAtmaka mAnavAnI Apatti Avaze. potAnuM maraNa kAzImAM thAya te te mATe vaidika loko zivapUjA kare che, tethI te zivapUjA maraNoddezyaka maraNAnukUla vyApAra na banI gaI, tethI te hiMsAtmaka paNa banI jAya. paNa zivapUjA hiMsAtmaka che ja nahIM, che kemake zivapUjA vaDe adaSTa pedA thAya che je adaSTa tene kAzImAM mRtyu apAve che. Ama vacce adRSTa dvAra bane che tethI te hiMsA kahevAtI nathI tema ahIM paNa vacce adRSTa dvArA ja bane che. zvenayAgathI adaSTa pedA thAya che je pote zatruno nAza kare che. mATe yenayAga ja hiMsAtmaka nathI. che. taTastha zaMkAkAra : are naiyAyiko ! tame to vAtavAtamAM lAghava karanArA Aje ahIM che. gaurava kema karI beThA? lAghavAtuM ema ja kaho ne ke sAkSAraVInItvam hiMsAtvam A khaga vagere dvArA sAkSAt koInuM maraNa karavuM te ja hiMsA che. have zyanayAga dvArA ja sAkSAt zatruvadha nathI thato paNa yenakAgathI adaSTa pedA thAya che ane adaSTathI zatrunAza ja thAya che. tethI zyanayAgamAM sAkSInaraVTganam nathI tethI zyanayAga hiMsAtmaka na ja ja banatAM vidhyarthano balavadanikhAnanubandhitva artha upapanna thaI jaze. kara naiyAyika : nA, ema na kahI zakAya, kemake koIe brAhmaNane sAkSAt khagna mAryuM che che paraMtu te brAhmaNanuM mRtyu thayuM nahIM, tene ghA ja paDyA. tethI te maraNajanaka vyApAra nA ja thavAthI hiMsA nahIM kahevAya. keTalAka kALa pachI ghA pAkI javAthI te brAhmaNanuM mRtyu thayuM. che che have ahIM sAkSAtmaraNano janaka koI vyApAra ja nathI ke je vyApAra karanArAne hiMsaka ja ja kahevAya. tethI khagnaprahArane hiMsA na mAnavAnI Apatti Ave che. tethI ame jaNAvyA che A pramANe "vacce adaSTa dvAra na bane to hiMsA' tevuM mAnavuM ja paDaze. ahIM vacce adaSTa che e dvAra nathI banyuM tethI hiMsA che ja ane khagaprahAra karanAra hiMsaka paNa banaze ja. * muktAvalI : kecittu zyenasya hiMsA phalaM, na tu maraNaM, tena zyenajanya khaDgaghAtAdirUpA hiMsA'bhicArapadArthaH, tasya ca pApajanakatvam, ataH *zyenasya vaidhatvAtpApAjanakatve'pi agrimapApaM pratisandhAya santo na pravartanta ja tyAduH. muktAvalI : kecit H keTalAka kahe che ke vyaktinuM mRtyu thayuM te hiMsA nathI paNa A che ke ja nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (303) ka ja che ja
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaDgAdino prahAra pote ja hiMsA che ane hiMsAnuM phaLa mRtyu vagere che, tethI temanA mate jyAre jyenayAga karavAmAM Ave che tyAre tenAthI pedA thayeluM adRSTa te zatru upara khaDga-prahAra kare che ane tethI zatrunuM mRtyu thAya che. Ama spenayAganuM phaLa to khaDgaprahAra rUpa hiMsA ja che paNa zatrunAza nathI, tethI zyanayAga e pApajanaka nathI paNa spenayAgathI utpanna thayelI khaDgaprahAra rUpa hiMsA pApajanaka che, kemake te hiMsAthI zatruno nAza thAya che. Ama spenayAga pApajanaka na hovAthI te balavadaniSTAnanubaMdhi che, tethI vidhyarthaprayoga barAbara che. kSenayAgajanya je khaDgaprahAra rUpa hiMsA che tenAthI zatrunAza thato hovAthI te hiMsAnuM prAyazcitta che, paNa spenayAganuM koI prAyazcitta nathI. zaMkAkAra : jo zyunayAganuM koI prAyazcitta ja na hoya to sajjano kema zyunayAgamAM pravRtti karatA nathI ? samAdhAna : sajjano vicAre che ke bhale zyunayAganuM sAkSAt phaLa khaDgaprahAra hoya ane zatrumaraNa na hoya, chatAM paNa paraMparAe tenuM phaLa zatrunAza to che ja. ane zatrunAza e pApa hovAthI hiMsA pApajanaka che ane te pApajanaka hiMsAnuM janaka kSenayAga che mATe teo bhAvimAM thanArA zatrunAza rUpI pApane najaramAM lAvIne zyunayAgamAM pravRtti karatA nathI. Ama spenayAgathI hiMsAtmaka vyApAra ja thato hovAthI ane hiMsAtmaka vyApAra e balavadaniSTAnubaMdhi na hovAthI (zatrumaraNa ja balavadaniSTAnubaMdhI che.) ahIM vidhyarthano artha balavadaniSTAnanubaMdhitva upapanna thaI jAya che. muktAvalI : AcAryAstu AptAbhiprAyo vidhyarthaH / 'pAkaM kuryA: ' ityAdAvAjJAdirUpecchAvAcitvavalliGgamAtrasyecchAvAcitvaM lAghavAt / evaM ca 'svargakAmo yajeta' ityAdau yAgaH svargakAmakRtisAdhyatayA ApteSTa ityarthaH / tatazcApteSTatveneSTasAdhanatvAdikamanumAya pravartate / kalaJjabhakSaNe tadabhAvAnna pravartate / muktAvalI : udayanAcAryano mata : balavadaniSTAnanubaMdhitva nahIM paNa Apta purUSano abhiprAya (IcchA) te ja vidhyartha che. vidhibodhaka pratyaya (liMga) IcchAvAcI hovAthI lAdhavAt teno artha IcchAvAcitva ja karavo joIe. ane te vidhyartha uparathI nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (374)
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ che ISTasAdhanatAdi jJAnonuM jarUra anumAna thAya. yAga: sveSTasAdhanaM, ApteSTatvAt / Ama have svAmI yata thI yA: svatisAdhyatithI mAkhechaH evo bodha thAya. A che ane AvA zAbdabodhAtmaka liMgajJAna bAda yA: "ma svAmI vanavanirNaja nakuvanyaHtha, matiththata mateSThat AvI anumiti karIne balavadaniSThAna nanubandhISTasAdhana-viSayaka hetu-jJAnathI te yAgamAM pravRtti kare che. yA: sAptaSTA eTaluM ja na kahevAya paNa tisAdhyatithI mAteBH kahevAya. ahIM e kRtisAdhyatA e phalabodhaka vAkya che. meleriyA thAya to kvinAIna khAvI. "meleriyA ja na thAya to e phalabodhaka vAkya che. Ama vidhyartha sAthe phalabodhaka vAkya joIe. A kalajabhakSaNamAM kRtisAdhyatayA AkheSTatAbhAva che eTale taligaka balavadaja nikhAnanubaMdhi ISTasAdhanatA-jJAnanI anumiti utpanna thatI nathI mATe te mAMsanA ja bhakSaNamAM pravRtti thatI nathI. muktAvalI : yastu vede pauruSeyatvaM nAbhyupaiti taM prati vidhireva tAvadgarbha iva zrutikumAryAH puMyoge mAnam / - muktAvalI zaMkAkAra : veda to apauruSeya che tethI tyAM koI Apta ja nathI, to mA vidhyarthano artha AkheSTa zI rIte karI zakAze ? I udayanAcAryaH A vidhivAkyo (vidhyartha) ja batAve che ke veda apauruSeya nahIM paNa A A pauruSeya che. kumArikA strIne jo garbha rahyo hoya to te kumArikAe koI puruSa sAthe che saMbhoga karyo che tema ja siddha thAya che. tema zrutirUpa kumArikAmAM vidhi(vidhyartha)vAkyo ja rUpI garbha jo che to teno pratipAdaka koI Apta hovo ja joIe. jema kumArikAnA che puruSa sAthe thayelA saMbhogamAM garbha pramANa che tema veda Apta-pratipAdya che temAM e vidhivAkyo pramANa che, kemake te Apta-IcchA rUpa che. * muktAvalI : na ca karcasmaraNaM bAdhakaM, kapilakaNAdAdikamArabhyAdyaparyantaM kartRsmaraNasyaiva pratIyamAnatvAt, anyathA smRtInAmapyakartRkatvApatteH / tatraiva / kartRsmaraNamastIti ced ? vede'pi 'chandAMsi jajJire tasmAt' ityAdikartR-* * smaraNamastyeva / evaM "pratimanvantaraM caiSA zrutiranyA vidhIyate" ityapi * ja che ke nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (35) A ja che
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ drssttvym| "svayaMbhareSa bhagavAnvedo gItastvayA purA / zivAdiRSiparyantAH smartAro'sya na kArakAH" iti tu vedasya stutimAtram / muktAvalI : anIzvaravAdI : vedanA kartAnuM asmaraNa ja vedanA kartA mAnavAmAM ja bAdhaka che. ja naiyAyika : kapila, kaNAda vagerethI mAMDIne Aja sudhInA RSi-munio mAM IzvaranuM kartA tarIke smaraNa karatAM ja AvyA che pachI bAdhakatA zI rIte ? nahIM to ke pachI tamAre kartAnA asmaraNanI ApattithI smRtine paNa apauruSeya mAnavI paDaze, che chatAM tame smRtine pauruSeya kema mAno cho ? huM zaMkAkAra : nA, smRtimAM to gautama kRti zAtAtapa: madravI ema karIne karNasmaraNa che. ja kareluM che mATe smRti apaurUSaya nathI. paNa vedamAM to te rIte kartAnuM smaraNa kareluM nathI e tethI tene to apauruSeya ja mAnavuM joIe. naiyAyika : vedamAM paNa chanAMti natti tama' (drA) (gari = ravi) A rU5 kartAsmaraNa kyAM nathI karyuM ? vaLI pratimavata vaiSA zratira vithI te (vistara mA tu divyAnAM yunAM visaptatiH cAra yuga = eka divyayuga, evA 71 divyayuga = che eka manvantara = trIsa kroDa saDasaTha lAkha vIsa hajAra varSa.) pratyeka manvantaramAM brahmA je vaDe anya kRti racAya che evA zabdothI kartAnuM smaraNa vedamAM che ja. ja zaMkAkAra : bharata kahe che ke, "veda pote svayaMbhU che. (paNa utpanna karAyeluM nathI) he jI bhagavAna! pUrve te enuM gIta gAyuM hatuM ane zivAdi Izvara ane anya RSio to A vedanA smartA che paNa karyA nathI." bharatanA A vAkya uparathI veda apauruSeya che tema nakkI thAya che. nayAyikaH nahi, A to vedanI stuti karatuM vidhAna che. smRti, itihAsa, purANa che vagere anya granthothI vedanI zreSThatA jaNAvavA mATe A vAkya bolAyeluM che. - muktAvalI : na ca pauruSeyatve bhramAdisambhavAdaprAmANyaM syAditi vAcyam, nityasarvajJatvena nirdoSatvAt / ata eva puruSAntarasya bhramAdisambhavAnna * kapilAderapi kartRtvaM vedasya / kiJca varNAnAmanityatvasya vakSyamANatvAt / * sutarAM tatsandarbhasya vedasyAnityatvamiti sakSepaH / upAdAnasyeti / upAdAnasya / I nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 (30) he che che
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ samavAyikAraNasya, adhyakSaM pratyakSaM, pravRttau kAraNamiti / muktAvalI : zaMkAkAra : jo vedane pauruSeya mAnazo to teno kartA purUSa hovAthI tene bhrama paNa thaI zake che ane tethI teNe kahelI vAtomAM prAmANya zI rIte saMbhave ? naiyAyika : tethI ja tenA kartA purUSane sarvajJa ane nitya mAnavo joIe. sarvajJa ane nitya purUSanI kRtimAM bhramAdi hoI zake nahIM tethI tenI kRti nirdoSa ja hoya. ane tethI temAM prAmANya paNa avazya hoya. ane tethI ja kapilAdine vedakartA kahetA nathI, kemake teo sarvajJa na hovAthI temanI kRtimAM bhramAdinA kAraNe aprAmANya hoI zake che. paNa Izvara sarvajJa hovAthI tene vedakartA mAnavAmAM aprAmANyanI Apatti che ja nahIM. vaLI zabda to anitya che ane tethI zabdothI banelo veda paNa anitya ja sAbita thAya che. Ama veda anitya= janma hovAthI teno janaka koIne to mAnavo ja joIe. Ama vedano janaka hovAthI veda pauruSeya che tema nakkI thAya che ane tethI 'kheta' vagere vidhyartha-prayogono artha 'Apta-ISTa' evo ghaTI jAya che. tethI vidhyartha AptAbhiprAya evo artha ja lAdhavAt ucita che. pUrve joyuM tema pravRttimAM upAdAna dravyanuM pratyakSa hovuM jarUrI che, tethI upAdAna pratyakSa paNa pravRttinuM kAraNa che. kArikAvalI : nivRttistu bhavedveSAdviSTasAdhanatAdhiyaH // 151 // = muktAvalI : nivRttiriti / dviSTasAdhanatAjJAnasya nivRttiM prati janakatvamanvayavyatirekAbhyAmavadhAritamiti bhAvaH // (2) nivRttirUpa prayatna H nivRtti pratye dviSTasAdhanatAnuM jJAna kAraNa che. jema pravRtti pratye ISTasAdhanatAnuM jJAna kAraNa paNa tyAM dviSTasAdhanatAnuM jJAna pratibaMdhaka bane che, arthAt pravRtti karavA detuM nathI tema nivRtti pratye dviSTasAdhanatAnuM jJAna, arthAt 'A vastu mArA dveSanuM sAdhana che' tevuM jJAna kAraNa che. te tarata ja nivRtti karAve che. kArikAvalI : yatno jIvanayonistu sarvadAtIndriyo bhavet / zarIre prANasaJcAre kAraNaM parikIrtitaH // 152 // nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (30)
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ * muktAvalI : yatna iti / jIvanayoniyatno yAvajjIvanamanuvartate, sa cAtIndriyaH / tatra pramANamAha-zarIra iti / prANasaJcAro hi adhikazvAsAdiryanasAdhyaH / itthaM ca prANasaJcArasya sarvasya yatnasAdhyatvamanumAnAt / pratyakSayatnasya bAdhAccAtIndriyayatnasiddhiH, sa eva jIvanayoniyanaH // ja muktAvalI (3) jIvanayonirUpa yatnaH jIvanayoniyatna AkhI jiMdagI sudhI hoya che. che te atIndriya che tethI pratyakSa siddha nathI mATe tene anumAna-pramANathI siddha kare che : che * adhikazvAsAdiH prANasaJcAro yatnasAdhyaH, pratyakSayatnasAdhyatayA dRSTatvAt / dhAvata: * prayatnotkarSeNa zvAsakriyotkarSadarzanAt / jo adhika thAsAdi paNa prayatnathI sAdhya che to sahaja thAsAdi rUpa prANasaMcAra e paNa prayatnathI sAdhya che ja ane te prayatna= jIvanayoniyatna atIndriya che. jIvanayoni (kAraNa) rUpa prayatna zarIramAM che. zarIramAM zvAsAdi prakriyA, . rUdhirAbhisaraNa, acyAdi yojanA vigeremAM jIvana kAraNa che, arthAt te ghaTI banAvavAnI pravRttirUpa prayatna nathI ke "lAva, huM rUdhiranuM abhisaraNa karuM tevuM vicArI ne na zakAya. A badho ya prayatna jIvanane lIdhe ja thAya che. kahyuM che ke jo nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (308) ja ke koI ja
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ 0 0 0 0 0 0 0 0 gurUtva-nirUpaNa ja kArikAvalI : atIndriyaM gurutvaM syAtpRthivyAdidvaye tu tat / anitye tadanityaM syAnnitye nityamudAhRtam // 153 // tadevAsamavAyi syAtyatanAkhye tu karmaNi / muktAvalI : gurutvaM nirUpayati-atIndriyamiti / anitya iti / anitye dvayaNukAdau tad=gurutvamanityam / nitye paramANau nityam / gurutvamityanuvartate / tad gurutvam, asamavAyi=asamavAyikAraNam / pataneti / Adyapatana ityarthaH / che muktAvalIH (18) gurUtva-nirUpaNa gurutva e atIndriya padArtha che. te pRthvI ane A jala A be ja dravyomAM rahyuM che. patananuM kAraNa gurUtva che ane tejo , vAyu vagere dravyonuM zuM patana thatuM nathI tethI temanAmAM gurUtva nathI. paramANumAM nitya gurUtva che. bAkInA che anitya yaNukAdimAM anitya gurUtva che. gurUtva e patananuM asamavAyikAraNa che. jo ke dvitIyAdi patananuM asamavAdhikAraNa . vega che tethI ahIM gurUtvane prathama patananuM asamavAdhikAraNa jANavuM; paNa pachIthI je patana thAya che tenuM nahi. nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (39) sI che ,
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravatva-nirUpaNa kArikAvalI : sAMsiddhikaM dravatvaM syAnnaimittikamathAparam // 154 // sAMsiddhikaM tu salile dvitIyaM kSititejasoH / paramANau jale nityamanyatrAnityamiSyate // 155 // naimittikaM vahniyogAttapanIyaghRtAdiSu / dravatvaM syandane heturnimittaM saMgrahe tu tat // 156 // muktAvalI : dravatvaM nirUpayati- sAMsiddhikamiti / dravatvaM dvividhaM sAMsiddhikaM naimittikaM cetyarthaH / dvitIyaM = naimittikam / paramANAviti / jalaparamANau dravatvaM nityamityarthaH / anyatra = pRthivIparamANvAdau jaladvyaNukAdau ca dravatvamanityam / kutracittejasi kutracit pRthivyAM ca naimittikaM dravatvaM tatra ko vA naimittikArthastaddarzayati- naimittikamiti / vahnIti padaM tejo'rthakam / tathA ca agnisaMyogajanyaM naimittikaM dravatvam / tacca suvarNAdirUpe tejasi ghRtajatuprabhRtipRthivyAM ca vartata ityarthaH / dravatvaM syandane heturiti / asamavAyikAraNamityarthaH / saMgrahe=saktukAdisaMyogavizeSe / tat-dravatvam, snehasahitamiti boddhavyam / tena drutasuvarNAdInAM na saMgrahaH // / 1 bhuktAvalI : (18) dravatva-nizpakSa : dravatva je ahAre che : (1) sAMsiddhi9 = svAbhAvika ane (2) naimittika=nimittanA kAraNe utpanna thayeluM. jala-paramANumAM nitya sAMsiddhika dravatva hoya che ane pRthvI-paramANumAM tathA jala-caNukAdimAM je dravatva hoya che te anitya hoya che. sAMsiddhika dravatva to mAtra jalamAM ja hoya, jyAre pRthvI ane teja dravyomAMnA keTalAkamAM naimittika dravatva hoya che. te agnisaMyogathI janya che. ghI, lAkha, suvarNa vagerene agnisaMyoga maLatAM temAM naimittika dravatva utpanna thAya che. A dravatva e spaMdananuM asamavAyikAraNa che. ane snehayukta dravatva to saMgrahamAM naimittika kAraNa che, arthAt loTa bAMdhavAmAM upayogI che. suvarNAdimAM snehasahita dravatva nathI tethI te saMgraha pratye nimittakAraNa banatuM nathI. 50 nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 (380)
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ 0 0 0 sneha-nirUpaNa che je che te che kArikAvalI : sneho jale sa nityo'NAvanityo'vayavinyasau / tailAntare tatprakarSAddahanasyAnukUlatA // 157 // * muktAvalI : snehaM nirUpayati-sneho jale iti / jala evetyarthaH / asau-snehH| * nanu pRthivyAmapi taile sneha upalabhyate, na cAsau jalIyaH, tathA sati dahanaprAtikUlyaM syAt, ata Aha-tailAntara iti / tatprakarSAt = snehprkrssaat| * taile upalabhyamAnaH sneho'pi jalIya eva, tasya prakRSTatvAdagnerAnukUlyam / * apakRSTasnehaM hi jalaM vahniM nAzayatIti bhAvaH / che muktAvalI : (20) sneha-nirUpaNa : sneha jala-paramANumAM nitya che ane che. caNakAdimAM anitya che. tailAntaramAM arthAt telanI aMdara snehano prakarSa hoya che, che kemake tela paNa jala che. zaMkAkAra jala e agninuM virodhI che tethI jala hoya to agni na rahevo joIe, che jyAre tela to agnine anukULa bane che tethI telane jala na mAnatAM pRthvI dravya mAnavuM ja joIe, tethI pRthvI dravyamAM sneha rahe che, tethI telamAM sneha che tema mAnavuM joIe. taiyAyikaH nA, pRthvI dravyamAM sneha raheto ja nathI. temAM je sneha che te jalIyA A ja che paNa temAM snehano prakarSa hovAthI te dahanane pratikULa banavAne badale dahanane A ja anukULa bane che. apakRSTa snehavALuM jala vatinuM nAzaka che, paNa prakRSTa snehavALuM tela vadvinuM che utpAdaka che. tethI telamAM sneha mAnavAmAM vAMdho nathI. rAjA rA nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 (381) che che
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ che saMskAra-nirUpaNa kArikAvalI : saMskArabhedo vego'tha sthitisthApakabhAvane / mUrttamAtre tu vegaH syAtkarmajo vegajaH kvacit // 158 // ** muktAvalI : saMskAraM nirUpayati-saMskAreti / vegasthitisthApakabhAvanA* bhedAtsaMskArastrividha ityarthaH / mUrttamAtra iti / karmajavegajabhedAdvego dvividha ityarthaH / zarIrAdau hi nodanajanitena karmaNA vego janyate, tena ca pUrvakarmanAzastata uttaraM karma / evmgre'pi| vinA ca vegaM karmaNaH karmapratibandhakatvAt pUrvakarmanAza uttarakarmotpattizca na syAt / yatra vegavatA kapAlena janite ghaTe vego janyate sa vegajo vegaH / muktAvalI : (21) saMskAra-nirUpaNa : saMskAra traNa prakAre che : (1) vega (2) A sthitisthApakatA (3) bhAvanA. . (i) vega H mUrta dravyomAM vega utpanna thAya che. te be prakAranA che : (1) karmaja ane (2) vegaja. karmajanya vega : zarIrAdimAM nodanasaMyogathI vega utpanna thAya che. tenAthI te A pUrvakarmano nAza thAya che ane uttarakamanI utpatti thAya che. te uttarakarmathI pharI vega utpanna thAya. tenAthI te karmano nAza thAya ane navA karmanI utpatti thAya. bANa kheMcyuM che che eTale karma utpanna thayuM, pachI chUTyuM eTale temAM karmaja vega utpanna thayo. tenAthI - pUrvakarma nAza pAme ane navuM karma utpanna thAya. te vegano nAza kare, pachI navo vega che utpanna thAya. tenAthI pUrvakarmano nAza thAya. tevuM cAlyA ja kare. zaMkAkAra : vegane mAnavAnI zuM jarUra che ? naiyAyika : pUrvakarmano nAza uttarasaMyoga kare che. paraMtu ahIM to karma thayA pachI uttarasaMyoga thavAne ghaNI vAra che, tethI karmanAzaka tarIke veganI kalpanA karavAmAM Ave mA che. jo vegane mAnavAmAM na Ave to karmano nAza na thavAnI Apatti Ave. zaMkAkAra : pUrvakarmano nAza na thAya to zuM vAMdho che ? naiyAyika jo pUrvakarmano nAza na thAya to navA karmanI utpatti paNa na thAya, kemake e A pUrvakarma e uttarakarmanuM pratibaMdhaka che. jayAM sudhI pUrvakarma hAjara hoya tyAM sudhI te ja che je nyAyasiddhAmuktAvalI bhAga-2 0 (32) ka aa
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikaraNamAM uttarakamanI utpatti thaI zake nahIM. tethI pUrvakarmanA nAzaka tarIke vegane che mAnavo joIe. zaMkAkAra : karmathI vega utpanna thaI gayo, pachI pUrvakarmanAza uttarakarmotpatti thaI che ja gaI. pachI pharI vega zA mATe ? taiyAyika : vega jo ema ne ema cAlu ja rahe to teno nAza ja na thAya. paNa pachInuM A A karma teno nAza kare che, tethI ja vegano nAza thaI jAya to pachI karmano nAza koNa kare? A che tethI nAza thaI gayA pachI pharIthI veganI utpatti thAya. Ama pachI pachInA karmanI ja ja utpatti-nAza karavA mATe veganI paNa utpatti ane nAza vyavadhAne mAnavo jarUrI che. je A vegajanya vegaH vegavALA kapAlano saMyoga thatAM cakra upara vegavALA ghaTanI utpatti thAya che. te ghaTamAM rahelo vega vegajanya vega kahevAya. kArikAvalI : sthitisthApakasaMskAraH kSitau keciccaturdhvapi / atIndriyo'sau vijJeyaH kvacitspande'pi kAraNam // 159 // * muktAvalI : sthitisthApaketi / AkRSTazAkhAdInAM parityAge punargamanasya * sthitisthApakasAdhyatvAt / keciditi / caturSu kSityAdiSu sthitisthApakaM kecinmanyante, tadapramANamiti bhAvaH / asau sthitisthApakaH / kvaci= * AkRSTazAkhAdau / (ii) sthitisthApakatA : khecelI DALIne choDI dIdhA pachI chevaTanA tenA spandanamAM sthitisthApakatA kAraNa che. A sthitisthApakatA guNa pRthvI dravyamAM rahyo che. keTalAka che pRthyAdi cAremAM sthitisthApakatA mAne che paNa te yogya jaNAtuM nathI. kArikAvalI : bhAvanAkhyastu saMskAro jIvavRttiratIndriyaH / upekSAnAtmakastasya nizcayaH kAraNaM bhavet // 160 // muktAvalI : bhAvanAkhya iti / tasya-saMskArasya / upekSAtmakajJAnAt * saMskArAnutpatterupekSAnAtmaka ityuktam / tatsaMzayAtsaMskArasyAnutpattenizcaya / ityuktam / tenopekSAnyanizcayatvena saMskAraM prati hetuteti bhAvaH / nanu smaraNaM che nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (383) che te ja
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyupekSAnyanizcayatvena hetutvaM, tenopekSAdisthale na smaraNam, itthaM ca saMskAra / prati jJAnatvenaiva hetutA'stviti cet ? na, vinigamanAviraheNApi saMskAraM prati upekSAnyanizcayatvena hetutAyAH siddhatvAt / kiJcopekSAsthale saMskArakalpanAyA gurutvAt saMskAraM prati copekSAnyanizcayatvena hetutAyAH siddhatvAt / / - muktAvalI : (i) bhAvanAH upekSAtmaka jJAnathI saMskAranI utpatti thaI zake nahIM che paNa nizcayAtmaka jJAnathI ja saMskAranI utpatti thatI hovAthI upekSAnAtmaka jJAna che che. saMskAranuM kAraNa che. vaLI upekSAnAtmaka jJAna paNa saMzayAtmaka hoya, arthAt "A vRkSa nI e che ke huMThuM ?' tevA saMzayapUrvakanuM hoya to tenAthI saMskAra paDe nahIM. tethI kahyuM ke A che nizcayAtmaka upekSAnAtmaka jJAna ja saMskAra pratye kAraNa che. e zaMkAkAra : upekSApUrvakanuM je jJAna thAya che tenuM smaraNa thatuM nathI paNa tenA saMskAra ja paDe che tema mAnavAmAM zuM vAMdho che ? smaraNa pratye upekSA nizcayatvane kAraNe mAnavuM che te barAbara che ane tethI tenuM smaraNa na thAya to paNa vAMdho nahIM, paraMtu saMskAra pratye to A jJAnatvena jJAnane ja kAraNa mAnavuM joIe, arthAt je je jJAna thAya (upekSAtmaka ke A upekSAnya, nizcayena ke saMzayana) te tamAmanA saMskAro to paDe ja, paNa je upekSA - nizcayatvena jJAna thayuM hoya tenuM ja smaraNa thAya che. Ama smaraNa pratye upekSAnya jJAnane ja ane saMskAra pratye jJAnatvena jJAnane kAraNe mAnavuM joIe e naiyAyika : jo jJAnatvena jJAnane saMskArotpattinuM kAraNa mAnazo to upekSAjJAnathI ja paNa saMskArotpatti thatAM upekSAjJAnanuM paNa smaraNa thavAnI Apatti Avaze. ja zaMkAkAra : nA, upekSAjJAnanA saMskAra paDavA chatAM upekSA nizcayatva jJAnarUpa che kAraNa hAjara na hovAthI tenuM smaraNa thaze ja nahIM. tethI Apatti Avaze nahIM. naiyAyika : ahIM vinigamanA-viraha Avyo. jo ke upekSA nizcayatvena kAraNa ke mAnavA karatAM jJAnatvena kAraNa mAnavAmAM lAghava jaNAya che, chatAM tema mAnavAmAM basa smaraNa pratye to tamAre upekSA nizcayatva jJAnane hetu mAnavo ja paDaze, tethI tamAre ja che paNa gaurava Avaze ja. vaLI jJAnatvena jJAnane kAraNa mAnavAthI tamAre jenuM smaraNa nathI e thavAnuM tevA upekSAtmaka jJAnanA saMskAro mAnavAnuM paNa gaurava che. vaLI te saMskAronA che che nAzaka paNa mAnavA paDaze. Ama amArA karatAM tamAre ja moTuM gaurava Ave che tethI te che upekSA nizcayatvena ja tamAre saMskAra pratye kAraNa mAnavuM joIe. nyAyasiddhAnnamuktAvalI bhAga-2 0 (38) jillA che
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArikAvalI : smaraNe pratyabhijJAyAmapyasau heturucyate / muktAvalI : asau = saMskAraH / tatra pramANaM darzayati-smaraNa iti / yataH smaraNaM pratyabhijJAnaM ca janayatyataH saMskAraH kalpyate / vinA vyApAraM pUrvAnubhavasya smaraNAdijananA'sAmarthyAt svasvavyApArAnyatarAbhAve kAraNa* tvAsambhavAt / na ca pratyabhijJAM prati tattatsaMskArasya hetutve pratyabhijJAyAH , saMskArajanyatvena smRtitvApattiriti vAcyam, aprayojakatvAt / pare tvanudddha saMskArAtpratyabhijJAnudayAdudbuddhasaMskArasya hetutvApekSayA tattatsmaraNasyaiva ** pratyabhijJAM prati hetutvaM kalpyata ityAhuH / ja muktAvalI : saMskAra e smaraNa ane pratyabhijJAnuM kAraNa che. ane ApaNane pUrve ja tA anubhavelA ghaTanuM maraNa thAya che tethI te maraNanA kAraNa tarIke saMskAranI kalpanA karAya che ja che. te ja rIte pratyabhijJA paNa thAya che ke A te ja devadatta che. temAM paNa saMskAra kAraNa ke ghaTa-pUrvAnubhava kAlAntare ghaTasmaraNa ke ghaTa-pratyabhijJAne utpanna kare che. Ama ja e smaraNa ane pratyabhijJA pratye hakIkatamAM to anubhavajJAna kAraNa che, paraMtu smaraNa ke je ja pratyabhijJAnI pUrvekSaNe to anubhavajJAna hAjara che ja nahIM, tethI tyAM vacce vyApAra che che mAnavo jarUrI che. te vyApAra tarIke saMskAronI kalpanA karAya che, arthAt anubhavajJAna che saMskAro rU5 vyApAra dvArA pratyabhijJA ke smaraNa rUpa kArya utpanna kare che. ahIM saMskAro che anubhavathI janya hoIne anubhavathI janya smaraNa ane pratyabhijJAnA janaka paNa che ja, tethI temAM vyApAranuM tannacatve pati ta%cananatvam lakSaNa ghaTI jAya che. OM pUrvAnubhava: saMskArAtmakavyApAravAn, smaraNapratyabhijJAjanakatvAt / e potAnA ke potAnA vyApAranA saddabhAva vinA pote kAryanuM kAraNa banI zake nahIM. jo no anubhava-jJAna pote to smaraNAdi samaye hAjara nathI ane chatAM kAraNa to che ja. tethI ja che mAnavuM ja paDe ke teno vyApAra te vakhate hAjara che. te vyApArane ja ame saMskAra kahIe che ja chIe. Ama saMskAra guNamAM prAmANya che. zaMkAkAra : je je saMskArathI janya hoya te te smRti kahevAya che. tethI have jo tame ja pratyabhijJAne paNa saMskArathI jaja kaho cho to pratyabhijJAne paNa tamAre smRti mAnavAnI che che, paNa nyAyasiddhAntayuktAvalI bhAga-2 0 (385) vija *
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ Apatti Avaze. ja naiyAyikaH nA, je je saMskArajanya hoya te te smRti hoya te vAta pramANAbhAvAtu che ayukta che. ane chatAM jo tame saMskArajanyane smRti ja mAnazo to saMskAranAza paNa A saMskArajanya ja che (nAza prati pratiyoginaH hetu) tethI tamAre saMskAranAzane paNa smRti e mAnavAnI Apatti Avaze. tethI saMskArajanya tamAmane smRti na manAya paNa anubhavajanya jJAnane ja smRti manAya. A ciMtAmaNIkArano mata : anubuddha saMskArathI pratyabhijJA thatI nathI, tethI ubuddha saMskAratvena hetutA levA karatAM smRtitvane smaraNane ja pratyabhijJAno hetu mAnavo temAM ja e lAghava che. tethI ubuddha saMskArane hetu mAnavA karatAM tattasmaraNane ja pratyabhijJA pratye hetu che mAnI levo ucita che. # # nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (38) A ke je
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ ja che che ne dhamadhirma-nirUpaNa che ja kArikAvalI : dharmAdharmAvadRSTaM syAddharmaH svargAdisAdhanam // 161 // gaGgAsnAnAdiyAgAdivyApAra: sa tu kIrtitaH / muktAvalI : adRSTaM nirUpayati-dharmAdharmAviti / svargAdIti / svargAdi* sakalasukhAnAM svargasAdhanIbhUtazarIrAdInAM ca sAdhanaM dharma ityarthaH / tatra pramANaM darzayitumAha-yAgAdIti / yAgAdivyApAratayA dharmaH klpyte| anyathA yAgAdInAM ciravinaSTatayA nirvyApAratayA ca kAlAntarabhAvisvargajanakatvaM na * syAt / taduktamAcAryaiH 'ciradhvastaM phalAyA'laM na karmAtizayaM vinA' iti / muktAvalIH (22-23) dharma-adharma-nirUpaNa : dharma ane adharma e adaSTa che. tyAM ja ja dharma e svarga vagere badhA sukhanuM kAraNa che. svarganuM sAdhana je zarIra che tene prApta karavAnuM che A sAdhana paNa A dharma adaSTa che. zaMkAkAra H dharma nAmanA adaSTa padArthane mAnavAnI jarUra ja zuM che ? pratyakSathI koIne che te dekhAtuM to che nahIM. che naiyAyikaH yajJa, dAna vagerenuM phaLa svarga manAyeluM che. have yajJa ke dAna Aje karyA che che tethI kAraNa Aje hAjara che, paNa svarga kAMI Aje ne Aje maLato nathI. to tyAM kAraNa ke para hAjara hovA chatAM kArya na thavAthI anvayavyabhicAra Avyo. have pAMca vRrSa pachI mRtyu thatAM svarganI prApti thaI to tyAre phaLa = kArya hAjara che paNa tenI pUrvekSaNe yajJa ke A A dAnAdi karyuM na hovAthI kAraNa hAjara nathI. Ama kAraNa na hovA chatAM kArya thavAthI e je vyatirekavyabhicAra Avyo. A vyabhicAra doSane nivAravA adekha nAmano padArtha mAnavo jarUrI che. yajJAdi che ja sArA kAryo karavAthI dharma nAmano guNa AtmAmAM utpanna thAya che je mRtyu pachI svargAdine che apAve che. Ama yajJAdi kAraNo dharma nAmanA vyApAra dvArA svarganuM phaLa apAve che. A have ahIM jyAre svargAdinuM kArya thayuM tyAre adaSTa AtmAmAM hAjara ja che, tethI ja vyApAra hAjara hovAthI kArya thavA chatAM vyatirekavyabhicAra nathI. te ja rIte jyAre yajJAdi karyA tyAre tarata ja vyApAra utpanna thayo ane teNe svargAdi apAvyA, tethI anvayavyabhicAra paNa nathI. utpanna thayAnI pUrvekSaNe daMDa hAjara na hovAthI daMDane ghaTanuM kAraNa mAnavAmAM ja nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (38) ja kahyuM
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ vacce bhramine vyApAra mAnavo paDe che tema yajJa svarga-prAptinI pUrvakSaNe hAjara na hovAthI yajJane svargAdinuM kAraNa mAnavA vacce adRSTane (dharmane) vyApAra (dvAra) mAnavuM jarUrI che. Ama pUrvokta vyabhicAranI Apatti nivAravA adRSTanI kalpanA karAya che. anyathA - jo dharmAtmaka vyApAra na hoya to yAgAdi ciravinaSTa hovAnA kAraNe ane nirvyApAra hovAnA kAraNe kAlAntara bhAvI svarganA janaka banI zake nahIM. udayanAcArye kahyuM che ke ciradhvasta karma (anuSThAna) atizaya (apUrvAtmaka vyApAra) vinA phaLa ApavA mATe samartha hotuM nathI. muktAvalI : nanu yAgadhvaMsa eva vyApAraH syAt, na ca pratiyogitaddhvaMsayorekatrAjanakatvam, sarvatra tathAtve maanaabhaavaat| na ca tvanmate phalA''nantyaM, manmate caramaphalasyApUrvanAzakatvAnna tathAtvamiti vAcyam, kAlavizeSasya sahakAritvAdityata Aha- gaGgAsnAneti / gaGgAsnAnasya hi svargajanakatve'nantAnAM jalasaMyogadhvaMsAnAM vyApAratvamapekSyaikamapUrvameva kalpyate lAghavAditi bhAvaH / muktAvalI : zaMkAkAra H yAga = yajJathI yAgadhvaMsa thAya. A dhvaMsa avinAzI hovAthI svargaprApti vakhate hAjara ja che. Ama yAga(kAraNa)thI janya yAgadhvaMsa e yAgathI janya svarga(kArya)nuM janaka paNa che. tethI yAgadhvaMsamAM vyApAranuM lakSaNa ghaTI jAya che. Ama yAgadhvaMsane (dvAra) vyApAra mAnavAthI Apatti dUra thaI jatI hovAthI navA adRSTa padArthane mAnIne gaurava zA mATe karo cho ? naiyAyika : yAgadhvaMsano pratiyogI yAga che. have yAgarUpa je pratiyogI jeno (svargano) janaka che te pratiyogIno dhvaMsa (yAgadhvaMsa) paNa teno (svargano) ja janaka zI rIte bane ? daMDa ghaTano janaka hoya paNa daMDadhvaMsa kAMI ghaTano janaka thoDo bane ? eka ja sthaLe pratiyogI ane pratiyogI-dhvaMsanI janakatA rahI zake nahIM. zaMkAkAra : nA, badhe kAMI tame kahyuM tema banatuM nathI. 'badhe AvuM bane che' tevuM mAnavAmAM koI pramANa paNa nathI. vaLI bhojanathI baLa vadhe tema bhojananivRttithI (praMsa) paNa baLa vadhe che. (khA khA ja karavAthI baLa na vadhe.) Ama bhojanakriyAmAM ane bhojanakriyA-dhvaMsamAM baMnemAM baLajanakatA rahI gaI to pachI te ja rIte yAga ane yAgadhvaMsa baMnemAM svargajanakatA zA mATe na rahe ? nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 (388)
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ ja naiyAyika : tame jo yAgadhvaMsane vyApAra mAnavA mAMgatA ho to yAgadhvaMsa to nitya che karI che, tethI svarga apAvyA pachI paNa yAgadhvaMsa to rahevAno ja. tethI vyApAra hAjara na hovAthI pharI svargaprApti karAvaze, chatAM nAza na pAmavAthI pharI svarga apAvaze. Ama yAgadhvasa nitya hovAthI eka ja yAgathI janya nitya yAgadhvasa dvArA anaMtakALa sudhI A ja anaMtA svargarUpa anaMtA phaLa mAnavAnI Apatti Avaze. tethI vAgadhvasane dvAra nA A manAya. have jo tame adekhane hAra mAnazo to te adRSTa jyAre tenuM caramaphaLa svarga prApta bahAra thaze tyAre nAza pAmI jaze. tethI vyApArano ja nAza thaI javAthI anaMtA phaLo , AvavAnI Apatti nahIM Ave. mATe ane vyApAra tarIke kalpavuM jarUrI che. A zaMkAkAra : yAgadhvaMsa e jema svargaphaLa mATe yAgAdino vyApAra che tema kALavizeSa che che e svarganuM sahakArikAraNa che. te baMne hAjara haze tyAre svarganI prApti thaI jaze. A che tyArapachI paNa yAgadhvasa nitya hovAthI hAjara hovA chatAM tevo kAlavizeSa hAjara na che ja hovAthI sahakArikAraNatAno abhAva thaze. Ama sahakArikAranI gerahAjarI thavAthI te vyApAra hAjara hovA chatAM vAraMvAra svargAdi phaLa prApta thavArUpa anaMtA phaLanI prApti che thavAnI Apatti AvatI nathI. naiyAyika: cAlo, tyAMnI vAta javA do. paNa gaMgAsnAnane ya tame to svargajanaka mAno cho ne? snAna eTale jalabiMdu-saMyoga. jo tyAM tame vyApAra tarIke adRSTa nahIM mAno ane gaMgAsnAna-dhvaMsa arthAt jalabiMdusaMyoga-nAzane vyApAra mAnazo to snAna ja vakhate anaMtA jalabiMduono saMyoga ane dhvasa thayA kare che. tethI tamAre vyApAra tarIke ka jalabiMdusaMyoga-dhvaMsa anaMtA mAnavA paDaze. tenA karatAM vyApAra tarIke mAtra eka adekhane ja mAnavAmAM lAghava che. tethI adaSTa mAnavuM joIe. * muktAvalI : nanu dhvaMso'pi na vyApAro'stu / na ca nirvyApArasya * ciradhvastasya kathaM kAraNatvamiti vAcyam, ananyathAsiddhaniyatapUrvavartitvasya * meM tatrApi sattvAt, avyavahitapUrvavartitvaM hi cakSussaMyogAdeH kAraNatve, na tu sarvatra, kAryakAlavRttitvamiva samavAyikAraNasya kAraNatve ityata aahkarmanAzaktiA muktAvalI : zaMkAkAra : sAruM, bhale yajJavaeNsane ke snAnaasane vyApAra na mAno, mA paNa tethI kAMI apUrva = adaSTane vyApAra mAnavAnI zI jarUra che ? 0 nyAcasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (389) e ja ke ja %
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ tra taiyAyika : je yajJa naSTa thaI gayo che ane jeno koI vyApAra che nahIM tevA yajJane che ja ghaNAM kALa pachI prApta thayelA svarganuM kAraNa zI rIte mAnI zakAya? tethI vacce vyApAra mAnavo joIe. te vyApAra dhvaMsarUpa nathI te to tame paNa svIkAryuM. tethI vyApAra tarIke che adaSTa mAnavuM jarUrI che. zaMkAkAraH manacathasiniyatapUrvavartitvam jemAM hoya te kAraNa kahevAya. yajJa e svarga pratye anyathAsiddha nathI, arthAta ananyathAsiddha che ane vaLI svarganI pUrvavartI e paNa che. tethI tenAmAM kAraNanuM lakSaNa ghaTI javAthI zA mATe te kAraNa na bane? vyApAra che ja na hoya to bhale ne na rahyo ? temAM tenI kAraNatA zA mATe cAlI jAya ? e taiyAyika : kAraNamAM avyavahitapUrvavartitA joIe. ahIM yajJamAM to svarganI che vyavahitapUrvavartitA che paNa avyavahitapUrvavartitA nathI, kemake yajJa karyA pachI ghaNAM che ja samaya pachI svargaprApti thAya che. tethI yajJanuM kAraNa zI rIte manAya ? zaMkAkAra : tamAma kAraNomAM kAryanI avyavahitapUrvavartitA joIe ja tevo niyama ja nathI. hA, cAkSuSa-pratyakSamAM cakSuHsaMyogarUpa kAraNa avyavahitapUrvavartI joIe te vAta ) sAcI ane jo tyAM cakSu saMyoga avyavahitapUrvavartI na hoya to cAle paNa nahIM. paraMtu A jayAM jyAM vyApAra na hoya tyAM tyAM dareka sthAne avyavahitapUrvavartitA kAraNamAM joIe mA ja tevo niyama na manAya. jema kAryanA kAlamAM ja samavAyikAraNanI vRttitA hoya paNa ja badhA ja kAraNanI (asamavAya ane nimittanI paNa) kAryasamakAlavRttitA joIe tevuM ja nathI. tevuM ahIM paNa samajavuM. kArikAvalI : karmanAzAjalasparzAdinA nAzyastvasau mataH // 162 // muktAvalI : karmanAzeti / yadi hyapUrvaM na syAttadA karmanAzAjalasparzAdinA nAzyatvaM dharmasya na syAt / na hi tena yAgAdernAzaH pratibandho vA kartuM zakyate, * tasya pUrvameva vRttatvAditi bhAvaH / etena devatAprItereva phalatvamityapAstam, * gaGgAsnAnAdau sarvatra devatAprIterasambhavAt, devatAyAzcetanatve'pi * tatprIteranuddezyatvAt, prIteH sukhasvarUpatvena viSNuprItyAdau tadasambhavAt, janyasukhAdestatrAbhAvAt / tena viSNuprItijanyatvena parAbhimatasvargAdireva / viSNuprItizabdena lakSyate / 0 0 0 0 nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (30) he to e ja che
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktAvalI : naiyAyika : varSanAganayata toyAtinAt. gaNDakIbAhutaraNAt dharmaH kSarati kIrtanAt // - jo apUrva = adaSTanI kalpanAthI avyavahitapUrvavartitA mAnavAmAM na Ave to e A karmanAzA nAmanI nadInA jalanA sparzathI dharma(zubha aSTa)no nAza zI rIte thAya? jo karmanAzA nAmanI nadInA pANIno Astiko sparza karatA nathI, kemake tenA sparzathI kI dharmano nAza thAya che ane adharma bAkI rahe che. tethI tamAre tyAM avyavahitapUrvavartitA che e che ja ane te adaSTane AbhArI che tema mAnavuM ja joIe. zaMkAkAra karmanAzA nadInA jalanA sparzathI dharmanAza thAya, arthAt yajJAdino nAza je thAya tema samajavuM. te mATe kAMI adaSTane mAnavuM ane pachI teno nAza mAnavo te to che gaurava che. naiyAyika: paNa yajJa karyA pachI koIe keTalAka kALa bAda karmanAzA-jalasparza karyo. have ahIM yajJanAza to pUrve ja thaI gayo che, to karmanAzAnA jalanA sparzathI have yajJa e ja hAjara nathI to teno nAza zI rIte thAya? yajJAdino pratibaMdhaka karmanAzA-jalasparza che tema paNa nahIM kahI zakAya, kemake te yajJAdi to pUrve ja thaI cUkyA che. tethI mAnavuM che para ja paDe ke te yajJAdi karyA te vakhate aSTa-dharma utpanna thayela jeno karmanAzA-jalasparzathI nAza thayo che. che vaLI "yAgAdinuM phaLa devatAprIti che' tema paNa have-adaSTanI siddhi thavAthI-mAnI che na zakAze nahIM, kemake gaMgAsnAnamAM koI devatA ja nathI ke jenI prIti mATe gaMgAsnAna ja karAtuM hoya. tyAM to gaMgAsnAnanA phaLa tarIke adaSTa mAnavuM ja joIe. ane devatA che (sacetana) hAjara hoya to paNa gaMgAsnAna tene uddezIne to thatuM ja nathI, pachI temane A prIti zI rIte thAya ? ja zaMkAkAra : paNa yajJAdi to viSNunI prItinA uddezathI thAya ja che ne ! to pachI A yajJAdinA phaLa tarIke devatAprIti mAnIe ane adaSTa na mAnIe to zuM vAMdho ? A naiyAyika : viSNunI prIti to nitya che, kemake prIti eTale sukha. viSNunA sukhAdi ja ja to nitya che ane nitya vastu to utpanna ja na thAya to pachI yajJAdi karavAnuM devatAnI che prIti phaLa che tema zI rIte mAnI zakAya ? Ama svarga paNa viSNu vagere devatAnI che prItithI maLato nathI paNa yajJAdithI utpanna thayelA adRSTa dvArA maLe che. keTalAka che zAstramAM yajJAdithI viSNunI prIti utpanna thAya che tema jaNAvyuM che, tyAM paNa ka huM ja che ja nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (391) ka ka da tuM
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ ja viSNuprIti = svarga artha karavo, kemake viSNuprItithI ahIM svargAdi phaLanuM ja lakSya che, je che arthAt viSNuprItimAM zakti na hovAthI tenI svargAdimAM lakSaNA ja rahI che. * kArikAvalI : adharmo narakAdInAM heturninditakarmajaH / pravezattAvinA gIvavRtta tripau drA ** muktAvalI : adharma iti / narakAdisakaladuHkhAnAM nArakIyazarIrAdInAM ca* sAdhanamadharma ityarthaH / tatra pramANamAha-prAyazcitteti / yadi hyadharmo na syAttadA / - prAyazcittAdinA nAzyatvamadharmasya na syAt / na hi tena brahmahananAdInAM nAzaH pratibandho vA vidhAtuM zakyate, tasya pUrvameva vinaSTatvAditi bhAvaH / jiiveti| Izvare dharmAdharmAbhAvAditi bhAvaH / muktAvalI : adharmaH jo adharma jevI koI vastu ja na hoya to prAyazcitta vaDe kono ja che nAza thAya? tethI naraka vagere badhA duHkhonA ane nArakIya zarIronA kAraNa tarIke adharma che ja mAnavo joIe ke jeno prAyazcittAdi vaDe nAza thAya che. zaMkAkAra : adharma zabdano artha brAhmaNAdino ghAta samajavo. prAyazcittathI te e adharmano nAza thAya. tethI te mATe kAMI navA adharma nAmanA adaSTane mAnavAnI jarUra che ja nathI. ja naiyAyika : brAhmaNaghAtAdi pApa to kyAranuM ya nAza pAmI gayuM che, kemake te ja A kriyAtmaka che. kriyA to pAMcamA samaye nAza pAmI jAya. have tyArapachI eka varSa bAda A je prAyazcitta karyuM tenAthI brAhmaNaghAtanI karelI kriyAno nAza ke pratibaMdha to thAya ja che nahIM, kemake te kriyA ja hAjara nathI. tethI mAnavuM ja joIe ke te kriyAthI adharma adaSTa ja utpanna thayuM che jeno nAza prAyazcitta karavAthI thayo che. iAma dharma ane adharma nAmanA be padArtho mAnavA ja joIe. teo IzvaramAM rahetA ja nathI paNa jIvAtmAomAM rahe che. kArikAvalI : imau tu vAsanAjanyau jJAnAdapi vinazyataH / muktAvalI : imau=dharmAdhauM / vAsaneti / ato jJAninA kRte api sukRta duSkRtakarmaNI na phalAyA'lamiti bhAvaH / jJAnAdapIti / apinA - 9% ke te nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (30)
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhogaparigrahaH / nanu tattvajJAnasya kathaM dharmAdharmanAzakatvaM ? 'nAbhuktaM kSIyate karma kalpakoTizatairapi' iti vacanavirodhAt, itthaM ca tatvajJAninAM jhaTiti kAyavyUhena sakalakarmaNAM bhogena kSaya iti cet ? na, tatra bhogasya vedabodhitanAzakopalakSakatvAt / kathamanyathA prAyazcittAdinA karmaNAM nAzaH ? taduktam- 'jJAnAgniH sarvakarmANi bhasmasAt kurute'rjuna / ' ityAdinA / zrUyate ca 'kSIyante cAsya karmANi tasmin dRSTe parAvare' iti / nanu tattvajJAninastarhi zarIrAvasthAnaM sukhaduHkhAdi ca na syAt, jJAnena sarveSAM karmaNAM nAzAditi cet ? na, prArabdhetarakarmaNAmeva nAzAt / tattaccharIrabhogajanakaM hi yatkarma tatprArabdhaM tadabhiprAyameva nAbhuktamiti vacanamiti " muktAvalI : dharma ane adharma baMne vAsanAjanya che ane teo jJAnathI athavA bhogathI nAza pAme che. ane tethI ja kahyuM che ke jJAnInA sArA ke kharAba kAryo phaLa ApavAne samartha nathI, kemake tenAthI utpanna thayelA dharma-adharma jJAnathI ja nAza pAmI gayA hoya che. zaMkAkAra : (tattva) jJAnathI dharma ane adharmano nAza thAya che tema zI rIte mAnI zakAya? kemake ( poTizata: pi) bhogavyA vinA karma nAza pAmatuM nathI tema zrutimAM jaNAvyuM che tenI sAthe virodha thavAnI Apatti Ave. bhogavyA vinA karma nAza pAmatuM ja na hoya to pachI jJAnathI karmanAza zI rIte manAya ? naiyAyika : jo jJAnathI karmanAza nahIM mAno to pachI kyAreya koInI mukti ja nahIM thAya, kemake tattvajJAna pAmyA pachI paNa ghaNAM karmo bhogavavAnA bAkI che. te bhogavavA jo be-cAra navA bhava kare to temAM pAchA navA karmo baMdhAya. tene bhogavavA pharI navA bhavo karavA paDe. Ama 'bhoga dvArA ja karmanAza thAya che' tema mAnavAthI to kyAreya badhA karmo saMpUrNa bhogavAze nahIM ane tethI mukti na thavAnI Apatti Avaze. zaMkAkAra : nA, kAyavyUhathI badhA karmono bhogavavA dvArA ja kSaya karI zakAze. tattvajJAnI AtmA ekIsAthe potAnA zarIro aneka banAvavA dvArA (kAyavyUha) te dareka zarIrathI te te karmano bhogavIne nAza karaze. ane A navA banAvelA zarIrathI navo karmabaMdha to thAya ja nahIM ane tethI navA navA bhavo karavAnI ane mukti na thavAnI nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 (393)
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ Apatti nahIM Ave. niyAyika : nA, "nADayuvatti kSIyate varSa..' mAM "bhoga' pada e vedabodhita che. je te che. koI karmanAzaka hoya te badhAno upalakSaka "bhoga" che. tapazcaryA, tattvajJAna, prAyazcitta , vagere paNa karmanAzaka che. tethI "bhoga' padathI tattvajJAna paNa levAya ane tethI "bhoga vaDe dhamadharmano nAza thAya che teno artha tattvajJAnathI dhamadharmano nAza thAya che tevo che na paNa thaI ja jAya che. zaMkAkAra : paNa bhoga' padane upalakSaka mAnavAnI jarUra zuM? che. niyAyika : jo "bhoga' padane upalakSaka nahIM mAno to "prAyazcittathI karmano nAza ja thAya che tevuM vedavAkya hovAthI ane bhoga sivAya karmanAza na thato hovAthI vedamAM aprAmANya thavAnI Apatti Avaze. tethI mAnavuM ja joIe ke "bhoga' padathI prAyazcitta che paNa upalakSita che ja. te ja rIte jJAnane paNa upalakSita mAnavuM ja joIe. tethI kahyuM che ja che ke he arjuna ! jJAnAgni sarva karmone bALIne bhasma karI nAMkhe che. e vaLI kahyuM che ke kSayane vAstha maLi tasmina che(jJAne) parAvare (pada vada ka varmAt tat jJAnam) viSNu vagere je mahAna devo para che e paNa jenAthI apara che evA ja parAvara brahmAnuM jJAna karavAthI badhA karmo nAza pAme che. ja zaMkAkAra : tattvajJAnInA jJAnathI sarva karmono nAza thaI jato hoya to ja tattvajJAnInA zarIranuM ke tattvajJAnIne sukha-duHkhanA anubhavanuM astitva nahIM rahe, kemake che te badhuM karma=aSTithI janya che. naiyAyika: nA, jJAnathI badhA karmono nAza thAya che teno artha aprArabdha (ghAtI) karmono ja nAza thAya che tevo karavo. paNa prArabdha (aghAtI) karmono nAza thato nathI , ane te prArabdha karmono nAza to mAtra bhogathI ja thAya che. ane tethI tenA saMdarbhamAM che ja nADa mukti kSIyo.. vAkya jANavuM. ja ja nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (39) ja
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ che je ja zabda-nirUpaNa jaja che kArikAvalI : zabdo dhvanizca varNazca mRdaGgAdibhavo dhvaniH // 164 // kaNThasaMyogAdijanyA varNAste kAdayo matAH / sarvaH zabdo nabhovRttiH zrotrotpannastu gRhyate // 165 // vIcItaraGganyAyena tadutpattistu kIrtitA / kadambagolakanyAyAdutpattiH kasyacinmate // 166 // muktAvalI : zabdaM nirUpayati-zabda iti / nabhovRttiH AkAzasamavetaH / / * dUrasthazabdasyAgrahaNAdAha-zrotreti / nanu mRdaGgAvacchedenotpanne zabde zrotre * kathamutpattirata Aha-vIcIti / Adyazabdena bahirdazadigavacchinno'nyaH * zabdastenaiva zabdena sadRzo janyate, tena cAparastavyApakaH, evaM krameNa / zrotrotpanno gRhyata iti / kadambeti / AdyazabdAddazasu dikSu daza zabdA * utpadyante / tebhyazcAnye daza zabdA utpadyanta iti bhAvaH / asmin mate / * kalpanAgauravAduktaM-kasyacinmata iti / mAM muktAvalI : (24) zabda-nirUpaNa : zabda dhvani ane varNa ema be prakAre che. tyAM che ja mRdaMgAdi vAjIMtrothI utpanna thato zabda dhvani kahevAya ane kaMTha, tAla vagerenA saMyogathI utpanna thatAM ka, kha vagere varNo kahevAya. badhA zabdo AkAzamAM samavAyaA saMbaMdhathI utpanna thAya che. te mRdaMgAdi avacchedana AkAzamAM utpanna thAya che. zaMkAkAra : mRdaMgAvacchedana AkAzamAM utpanna thayelA zabdo to tyAM dUra ja AkAzamAM che. ApaNe mRdaMgAdithI ghaNAM dUra chIe to te zabda ApaNane zI rIte ja saMbhaLAya ? naiyAyika : mRdaMgAvacchedana AkAzamAM utpanna thayelA Adya zabdathI dazeya dizAne ja che sparzIne rahelo anya zabda te ja Adya zabdathI utpanna thAya ane tenAthI apara trIjo che te zabda tenAthI ja utpanna thAya. Ama pUrva pUrvanA zabdathI apara apara zabda vIci = taraMganI jema vyApaka banato jAya ane ema karatAM chelle zrotramAM utpanna thaIne gRhIta ja thAya che. keTalAka kahe che ke Adya zabdathI daze dizAmAM thaIne dasa zabdo utpanna thAya che nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (35) Di ja che che
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ che ane pachI te pratyeka dizAno zabda te te dizAmAM AgaLa vadhato jAya. jema kadambanI che e kaLI eka hoya che chatAM paNa khIle tyAre dase dizAmAM vikase che tema ahIM paNa samajavuM. e A kalpanAmAM daze dizAmAM judA judA daza zabdonI utpatti mAnavI paDatI hovAthI ja gaurava che. tethI janmate' kahIne granthakAre asvarasa jaNAvyo che. kArikAvalI : utpannaH ko vinaSTaH ka iti buddheranityatA / so'yaM ka iti buddhistu sAjAtyamavalambate // 167 // * muktAvalI : nanu zabdasya nityatvAdutpattikathanamasaGgatamata Aha-utpanna * iti / zabdAnAmutpAdavinAzapratyayazAlitvAdanityatvamityarthaH / nanu sa evAyaM kakAra ityAdipratyabhijJAnAcchabdAnAM nityatvam, itthaM cotpAdavinAzabuddhibhramarUpaivetyata Aha-so'yaM ka iti / sAjAtyamiti / tatra pratyabhijJAnasya tatsajAtIyatvaM viSayo na tu tadvayaktyabhedo viSayaH, uktapratItivirodhAt / itthaM / *ca dvayorapi pratItyorna bhrmtvmiti| - muktAvalI : zaMkAkAra : paNa zabda to nitya che ane nitya vastu kadApi utpanna che je thaI zake ja nahIM to pachI tame nitya vastune taddana asaMgata evuM zabdotpattinuM kathana che zA mATe karo cho ? taiyAyika : "' (varNa) utpanna thayo, "B' nAza pAmyo' AvI rItanI buddhithI ja ja zabdamAM anityatA pedA thAya che. Ama zabdo paNa utpAda-vinAzazAlI hovAthI ja anitya ja che. zaMkAkAra H A te ja "' che evI pratyabhijJA to thAya ja che. tethI '' vagere zabdo nitya che tema mAnavuM ja joIe. naiyAyika "navamartha :' evI je pratyabhijJA thAya che tenuM kAraNa zabdamAM raheluM che nityatva nathI paNa sAjAtya che. paNa zabda to anitya ja che ane tethI ja zabdanA utpAda che che ane vinAzanI je pratIti thAya che te bhramAtmaka nahIM paNa sat che. zaMkAkAra : jo utpAda ane vinAzanI pratItine bhramAtmaka na mAnatAM sat mAno to "A te ja "' che tevI pratyabhijJA zI rIte thAya ? e che ke nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 0 (39) che ke
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ - naiyAyika : zabda to anitya arthAt utpAda-vinAzazAlI che ja, chatAM "A te che e ja che' tevI pratyabhijJA bhramAtmaka che tema amAre nathI kahevuM. 'A te ja che' tevI pratIti che che paNa sat che, arthAt baMne prakAranI pratIti sat che paNa koI pratIti bhramAtmaka nathI. je ja zaMkAkAra : zabda nitya na hoya to pratyabhijJA thaI ja na zake ne ? taiyAyika : nA, sAjAtyanA kAraNe paNa "A te ja che' tevI pratIti thaI zake che. che. tethI pratyabhijJA thAya che. mATe zabda nitya che tevuM mAnavAnI jarUra nathI. Ama baMne A ja pratIti sat che tema nakkI thAya che, ane sAthe sAthe zabda anitya che tema paNa siddha thAya che. kArikAvalI : tadevauSadhamityAdau sajAtIye'pi darzanAt / tasmAdanityA eveti varNAH sarve mataM hi naH // 168 // // iti zrIvizvanAthapaJcAnanabhaTTAcAryakRtA kArikAvalI samAptA // muktAvalI : nanu sajAtIye so'yamiti pratyabhijJA kutra dRSTetyata Aha* tdeveti| yadauSadhaM mayA kRtaM tadevAnyenApi kRtamityAdidarzanAditi bhAvaH // _ rUti nirUpaNam | / iti zrImahAmahopAdhyAyavidyAnivAsabhaTTAcAryaputrazrIvizvanAthapaJcAnana bhaTTAcAryaviracitA nyAyasiddhAntamuktAvalI sampUrNA // - muktAvalI zaMkAkAra : sAjAtyanA kAraNe "A te ja che' tevI buddhi thAya che tevuM zI rIte mAnI zakAya ? naiyAyika: 'tava rUpauSadhaM yamayA muvatam' ahIM auSadha-vyaktino bheda hovA - chatAM sAjAtyena "A te ja auSadha che tevI pratyabhijJA thAya che. peluM auSadha to kyAranuM ja ya pIvAI gayuM tethI A auSadha navuM che, pUrva karatAM juduM che, chatAM paNa te ja auSadha che mArA vaDe levAyuM che tevI pratyabhijJA thAya ja che ne ! Ama auSadha paNa anitya hovA che chatAM jo tenI "A te ja che' ItyAkAraka pratyabhijJA thatI hoya to zabdamAM 'A te che ja che tevI pratyabhijJA thatI hovAthI te anitya che tema kema na manAya ? para Ama ahIM je pratyabhijJA che te vyatyabhedana pratyabhijJA nathI paNa sAjAtyenI # # nyAyasiddhAntamuktAvalI bhAga-2 (30) ja che ka
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyabhijJA che tethI pUrvavyakti-nAza ane uttara-vyaktinI utpatti ane tenI sAjAtyena pratyabhijJA, badhuM upapanna thaI jAya che, tethI zabdane anitya mAnavo joIe. iti muktAvalI vivaraNa samApta iti zrI siddhAntamahodadhi, saccAritracUDAmaNi, sva. AcAryadeva zrImadvijaya premasUrIzvarajI mahArAjA sAhebanA vineya zAsanaprabhAvaka parama pUjya paMnyAsapravarazrI candrazekharavijayajI mahArAja sAhebe vi.saM. 2021nI sAlamAM pATaNamAM paMDitazrI durgAnAtha jhA pAse A granthano abhyAsa karyo hato, te daramyAna pUjyazrIe abhyAsanI sAthosAtha lagabhaga 850 peIjanuM je vivecana karela te abhyAsu vargane upayogI thAya evA zubhAzayathI 'kamala prakAzana TrasTa' pustaka rUpe pragaTa karatAM AnaMda anubhave che. - guNavaMta zAha nyAyasiddhAnta nyAyAsiddhAtamuktAvalI bhAga-2 0 (38)
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ mo bhAtAmao ! mo pitAmo ! tabhAro lA'vAyo Gthya zikSA sAthe susaMsTAra bheNave tevU tame chamcho cho ? dha'pAmAM tabhArI sevA ure tevu tame chamcho cho? vaDilono vinayI bhane tevU tabhe chamcho cho ? heva ane guruno GdhAsaha ane tevu tame chamcho cho ? pinazAsanano sAyo zrAvaSTha ane tevU tabhe chamcho cho? bhane tamArA dharano chuNIpaTa mane tevU tame chamcho cho? tio, tene traNa varSa mATe tapovanamAM praveza Apavo ja rahyo.
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ joDAo.... joDAo.... joDAo... satsaMganI ane saMskaraNanI sAthosAtha samyagajJAna ApatI ajoDa saMsthA eTale... zeThazrI kAMtilAla lalubhAI jhaverI saMskRti pracAraka TrasTa saMcAlita pU. AcAryadeva zrImavijaya preimasurIzvarajI sarakRta pAThazALA preraNAmUrti pa.pU. paMnyAsazrI candrazekharavijayajI ma.sAheba tathA pU. sAdhvI zrI mahAnaMdAzrIjInA svargIya mAtuzrI subhadrAbena kAMtilAla pratApazI ha. praphullabhAI preraNAdAtA: pa.pU. paMnyAsazrI candrazekharavijayajI ma.sAheba saMyojaka : pU. munizrI jitarakSitavijayajI ma. sAheba saMskRta pAThazALAnI keTalIka viziSTatAo 0 3 ke 5 varSano korSa * rahevAnuM ane jamavAnuM niHzulka 9 prakaraNa-bhASyakarmagraMtha-saMskRta-prAkRtAdino abhyAsa 0 aMgrejI-saMgIta-nAmuM-komyuTarapUjanAdino korsa 9 vividha prakAranI skolarazIpa ane InAmo 0 mumukSu AtmAone saMyamanI viziSTa tAlIma 0 abhyAsa pUrNa thayA bAda sArI pAThazALAmAM goThavavA prayatna tA.ka.: A saMsthAmAM dAna ApavAnI bhAvanAvALA puNyazALIoe nIcenA saranAme saMparka karavo. saMparka sthaLa: premasUrIzvarajI saMskRta pAThazALA tapovana saMskArapITha, mu, amIyApura, po. sughaDa, ji gAMdhInagara-382424. phona : (079) 23289738, 23276901-902_| lalitabhAIno mobAIla naM. : 94260 60093 rAjubhAIno mobAIla naM. : 94265 0pa882 I : pUjaya sAdhu-sAdhvIjI bhagavaMtone, paMDitavaryAne paricitamAMthI vidyArthIone mokalavAnI preraNA karavA vinaMtI che. tapovana padhAro to avazya saMskRta pAThazALAnI mulAkAta levAnuM cUkazo nahi.
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ atibhISaNa paMcamakALamAM ca mokSamArganI suMdara ArAdhanA karanAra mArA zramaNazramaNIo ! tamArI mAnasabhUmi upara mArA A preraNAzabdo kotarI rAkhazo ke meM sthApelA jinazAsana pratyeka padArthomAM anekAntavAdamaya che. dvAdazAMgInA pratyeka vAkyo, syAdavAdagabhita che. koI ne koI apekSAothI e vAkyo lakhAyelA che. jo e vAkyo pAchaLanI apekSAo nahi samaje to dvAdazAMgInA aneka vAkyo tamane paraspara virodhI lAgaze ane tame mane, mArA gaNadharone AvI virodhI vAto karanArA mAnI moTo anyAya karI besazo. "AtmA nitya che, kadI utpanna thato nathI ke nAza pAmato nathI" ema kahenAra huM ja chuM to "AtmA anitya che, pratyeka kSaNe utpanna thAya che ane vinAza pAme che" ema kahenAra paNa huM ja chuM. AtmA anAdikALathI pharmathI baMdhAyelo che ane pratyeka kSaNe karma bAMdhe che" emA kahenAra huM ja chuM to "AtmAe traNeya kALamAM kyAreya karma bAMdhyA nathI, bAMdhato nathI ? bAMdhavAno ya nathI" ema kahenAra paNa huM ja chuM. AvI to anekAneka virodhI jevI lAgatI bAbato mArI dvAdazAMgImAM tamane dekhAze. je e zabdo pAchaLanI mArI apekSA, mArA nayono tamane khyAla haze to tame pokArI UThazo ke "A badhI vAto akSarazaH sAcI che. emAM leza paNa virodha nathI." paNa jo tame e naya, e apekSA nahi samaje to AvA virodho UbhA karI ghaNAMnuM ahita karanArA banI rahezo. juo, mArI dvAdazAMgInA ja te te vAkyone ekAMte pakaDI laIne baudhdhadarzana, sAMkhyadarzana vagere darzano UbhA thayA che ane tame sau jANo cho ke A ekAMtavAdane lIdhe ja teo dvAdazAMgImAMthI ja janmyA hovA chatAM mithyAdarzana kahevAyA, pAramArthika 'mokSamArgathI vimukha bananArA thayA. | tame to sau samaja cho, mArA pratye atizaya bahAmAnavALA cho. mArA pratyeka vacanone niHzaMka banIne svIkAranArA cho. mATe ja kahuM chuM ke tame syAvAdano samyaga bodha pAmo. e mATe uparachallo nahi, paNa UMDANapUrvakano Thosa zAstrAbhyAsa karo. gItArtha zramaNo pAse 45 Agamo ane bIjA ya aneka uttama granthono sakhata puraSArtha sAthe abhyAsa karo. bhale emAM 10-15-20 varSa lAge. jo A rIte tame sAcA arthamAM anekAntajJAtA banazo to sva ane paranuM khUba ja jhaDapI Atmahita sAdhanArA banI zakazo. li. zramaNa bhagavAna mahAvIra zuM ApaNe sau prabhunI preraNAne sAkAra karavA, sAcA gItArtha zramaNa-zramaNI banavA sakhata prayatna karazuM ? bahirmukhatA choDI kamaseM kama 15-20 varSa mATe zAstrasamudramAM DubI janArA banazuM ?