Nyaya Siddhanta Muktavali Part 2

SR No.: 008882
Original Sutra Author: N/A
Author: Chandrashekharvijay
Publisher: Kamal Prakashan
Publication Year: 2007
Total Pages: 410
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati & Philosophy
File Size: 28 MB

Page 32

વ્યાપ્તિઃ એમ અમે કહીશું. સાધ્યવદન્ય ગુણકર્મની વૃત્તિતાનો અવચ્છેદક ધર્મ છે શુદ્ધ સત્તાત્વ, પણ તે વૃત્તિતાનો અનવચ્છેદક ધર્મ છે વિશિષ્ટ સત્તાત્વ. આવું વૃત્તિતાનવચ્છેદક હેતુતાવચ્છેદક ધર્મવત્ત્વ (જે વિશિષ્ટ સત્તામાં રહ્યું) તે જ વ્યાપ્તિ એમ અમે કહીશું. એટલે હવે ‘સાધ્યવદન્યાવૃત્તિત્વ' લક્ષણનું અંતિમ પરિષ્કૃત લક્ષણ આવું થયું ઃ
साध्यतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नसाध्यवत्त्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकभेदाधिकरणनिरूपितहेतुतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नवृत्तित्वत्वावच्छिन्नवृत्तिताऽनवच्छेदकहेतुतावच्छेदकधर्मवत्त्वं व्याप्तिः ।
વ્યાપ્તિપંચકના છેલ્લા પાંચમા લક્ષણનું નિર્વચન કરીને હવે આ લક્ષણમાં અપરિહાર્ય દોષ આપીને મુક્તાવલીકાર સિદ્ધાન્ત-લક્ષણનું વ્યાપ્તિ-લક્ષણ રજૂ કરે છે. ઉપરોક્ત લક્ષણમાં દોષ આ (વક્ષમાણ) છે.
मुक्तावली : ननु केवलान्वयिनि ज्ञेयत्वादौ साध्ये साध्यवदन्यस्याs प्रसिद्धत्वादव्याप्तिः, किञ्च सत्तावान् जातेरित्यादौ साध्यवदन्यस्मिन् सामान्यादौ हेतुतावच्छेदकसम्बन्धेन समवायेन वृत्तेरप्रसिद्धत्वादव्याप्तिश्चात આહ ।
* કેવલાન્વયી સાધ્યમાં અવ્યાપ્તિ *
મુક્તાવલી : ઘટો વાવ્યત્વવાન્ જ્ઞેયાત્ આ કેવલાન્વયી હેતુ-સ્થળ છે અને ઘટઃ સત્તાવાન્ ખાતેઃ આ અન્વય-વ્યતિરેકી હેતુ-સ્થળ છે. આ બે ય સદ્વેતુ છે. અહીં ઉપરોક્ત વ્યાપ્તિ-લક્ષણ અવ્યાપ્ત થાય છે. તે આ રીતે :
(૧) ઘટો વાવવાન્ જ્ઞેયાત્ । અહીં સાધ્ય છે વાચ્યત્વ, સાધ્યવદ્ વાચ્ય=પટાદિ, સાધ્યવી અન્ય = વાચ્યથી અન્ય કોઈ જ ન મળે, કેમકે બધા જ વાચ્ય જ છે. જ્યારે સાધ્યવદન્ય જ અપ્રસિદ્ધ છે ત્યારે સાધ્યવદન્યની વૃત્તિતા પણ અપ્રસિદ્ધ બને, ત્યારે સાધ્યવદન્યની વૃત્તિતાનો અભાવ પણ અપ્રસિદ્ધ બની જ જાય. આમ અહીં હેતુમાં સાધ્યવદન્યાવૃત્તિત્વ સ્વરૂપ વ્યાપ્તિલક્ષણની અવ્યાપ્તિ થઈ.
(૨) પટ: સત્તાવાર્ નાતેઃ આ અન્વય-વ્યતિરેકી હેતુમાં પણ વ્યાપ્તિના લક્ષણની
અવ્યાપ્તિ થાય છે. અહીં સાધ્ય સત્તા ઘટમાં સમવાયસંબંધથી રહે છે માટે સાધ્યતાવચ્છેદક સંબંધ સમવાયસંબંધ છે. એ જ રીતે જાતિ સ્વરૂપહેતુ પણ ઘટમાં
ન્યાયસિદ્ધાન્તમુક્તાવલી ભાગ-૨ ૭ (૨૩)