Book Title: Sthanakvasi Jain Parampara ka Itihas
Author(s): Sagarmal Jain, Vijay Kumar
Publisher: Parshwanath Vidyapith
Catalog link: https://jainqq.org/explore/001740/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa lekhaka ra DA0 kamAra | pArzvanAtha vidyApITha, vArANasI Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN0 0 sAgaramala jaina janma : 22.02.1932 janma sthAna : zAjApura (ma0pra0) sAhityaratna : 1954 ema0e0 (darzanazAstra) : 1963 pI-eca0 DI0 : 1969 akAdamika upalabdhiyA~ : pravaktA madhyapradeza zAsakIya zikSA sevA : 1964-67 sahAyaka prAdhyApaka : 1968-85 prAdhyApaka (prophesara) : 1985-89 nidezaka, pArzvanAtha vidyApITha, vArANasI : 1979lekhana : 16 pustakeM, 20 laghu pustikAe~ sampAdana : 60 pustakeM pradhAna sampAdaka : 'jaina 97 vidyA vizvakoza' (pArzvanAtha vidyApITha kI mahattvAkAMkSI pariyojanA) zramaNa, traimAsika zodha patrikA / puraskAra : pradIpa kumAra rAmapuriyA puraskAra : 1986, 1998 svAmI praNavAnanda puraskAra : 1987 DipTImala puraskAra : 1992 AcArya hastImala smRti sammAna : 1994 sadasya : akAdamika samiti * vidvata pariSad, bhopAla vizvavidyAlaya, bhopAla; jaina vizvabhAratI saMsthAna, lADanUM * mAnada nidezaka, Agama, ahiMsA, samatA evaM prAkRta saMsthAna, udayapura / samprati: * saMsthApaka, prabandha nyAsI evaM nidezaka, prAcya vidyApITha, zAjApura (ma0pra0) * saciva, prabandha samiti, pArzvanAtha vidyApITha, vaaraannsii| videza bhramaNa : zikAgo, rAle, hyUsTana, nyU jarsI, uttarI karolInA, vAziMgaTana, senaphrAMsisko, laoNsa eMjilsa, phinIksa, seMTa luIsa, piTsabarga, ToraNTo, nyUyArka, kanADA aura yU0 ke 0 / Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArzvanAtha vidyApITha granthamAlA -140 pradhAna sampAdaka DaoN0 sAgaramala jaina sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa lekhaka DaoN0 sAgaramala jaina pUrva nidezaka evaM saciva pArzvanAtha vidyApITha vArANasI DaoN0 vijaya kumAra pravaktA pArzvanAtha vidyApITha vArANasI pArzvanAtha vidyApITha, vArANasI Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArzvanAtha vidyApITha granthamAlA - 140 pustaka : sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa lekhaka : DaoN0 sAgaramala jaina evaM DaoN. vijaya kumAra prakAzana preraka : mAnava milana preraka muni zrI maNibhadrajI 'sarala' prakAzaka : pArzvanAtha vidyApITha AI. TI. AI. roDa, karauMdI vArANasI- 221005 dUrabhASa : 0542 - 2575521 prathama saMskaraNa : 2003 I0 san mUlya : 500.00 rU0 akSara-sajjA : rAjeza kampyUTarsa jayaprakAza nagara, zivapuravA~, vArANasI mudraka : vardhamAna mudraNAlaya, bhelUpura, vArANasI : pArzvanAtha vidyApITha : 81.86715-72-x ISBN Parswanatha Vidyapitha Series : 140 BooK : Sthanakavasi Jaina Parampara ka Itibasa Author : Dr. Sagarmal Jain & Dr. Vijaya Kumar Publication Initiator: Muni Shri Manibhadraji 'Saral' Publisher : Parswanatha Vidyapitha I.T.I. Road, Karaundi, Varanasi- 221105 Phone : 2575521 First Edition: 2003 A.D. Price : 500.00 Rs. Type Setting : Rajesh Computer's Jai Prakash Nagar, Shivpurwa, Varanasi, Phone 0542-2220599 Printed at : Vardhamana Mudranalaya, Bhelupur, Varanasi. noTa- isa grantha meM prastuta vicAra lekhakoM kI zodhapUrNa dRSTi ke pariNAma haiM, unase saMsthA evaM sthAnakavAsI samAja kI sahamati ho, yaha Avazyaka nahIM hai| Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samarpaNa bAlabrahmacArI, paMjAba ke chatrarUpa mahAna saMta AcArya zrI sohanalAlajI ma0sA0 evaM adhyAtmayogI, caritracUr3AmaNi, vidvatrana zAsanasUrya uttara bhAratIya prarvataka pUjya zrI zAntisvarUpajI ma0sA0 ke zrI caraNoM meM sAdara samarpita Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta kRti ke prakAzana preraka AULAULAJILAULAULAJALAJALAJALAJOY YOY mAnava milana preraka muni zrI maNibhadrajI 'sarala' janma - 08-04-1967 dIkSA - 18-02-1989 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ artha sahayogI zrI Ara0 ke0 jaina zrImatI zimaleza jaina mugalasarAya, candaulI zrI banavArIlAla jaina zrImatI kRSNAdevI jaina kAnapura sva0 zrI ratanalAla jaina sva0 zrImatI santoSadevI jaina kI puNya smRti meM zrI aruNa jaina evaM zrI ajIta jaina, vArANasI Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya pArzvanAtha vidyApITha jainavidyA ke kSetra meM zodhapUrNa sAmagrI ko prakAzita karanevAlI eka mahattvapUrNa saMsthA hai / pUrva meM isane 'jaina sAhitya kA bRhad itihAsa' sAta khaNDoM meM aura 'hindI jaina sAhitya kA itihAsa' cAra khaNDoM meM prakAzita kiyA hai| isI krama meM jaina saMgha ke itihAsa ke prakAzana kA nirNaya bhI liyA gayA thaa| isI nirNaya ke adhIna zvetAmbara mUrtipUjaka saMgha ke vibhinna gacchoM ke prAmANika itihAsa ko taiyAra karane kA dAyitva DaoN0 zivaprasAdajI ko sauMpA gayA aura unake dvArA likhita 'tapAgaccha kA itihAsa' aura 'aMcalagaccha kA itihAsa', do kRtiyA~ prakAzita ho cukI haiN| 'kharataragaccha kA itihAsa' prakAzanAdhIna hai| isI krama meM 'sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa' ke prakAzana kA dAyitva mujhe aura DaoN0 vijaya kumAra ko diyA gyaa| jaina samAja meM pUrvakAla meM itihAsa lekhana kI suvyavasthita paramparA kA abhAva rahA hai| yadyapi vyakti ke jIvana caritroM ko lekara prAcIna kAla se hI kucha kArya hote rahe haiM / yatra-tatra vikIrNa sAmagrI meM se suvyavasthita itihAsa ko taiyAra karanA eka kaThina kArya thA / sthAnakavAsI jaina paramparA ke itihAsa ko taiyAra karane meM hamane yatra-tatra vikIrNa sAmagrI kA sAvadhAnIpUrvakaM upayoga kiyA hai / pArzvanAtha vidyApITha kI sthApanA sthAnakavAsI jaina sampradAya ke paMjAba paramparA ke AcArya pUjya sohanalAlajI kI smRti meM huI thii| yaha nizcita hI eka khaTakane vAlI bAta thI ki isa saMsthA ke dvArA jaina itihAsa ke kSetra meM aneka granthoM ke prakAzana ke bAda bhI 'sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa' prakAzita na ho / prastuta kRti ke lekhana meM DaoN0 vijaya kumAra ne mere sAtha rahakara athaka parizrama kiyA / mAtra yahI nahIM unhoMne prastuta kRti ke prakAzana kI sampUrNa dAyitva ko bhI vahana kiyaa| isake lie vidyApITha unakI AbhArI hai| hama AbhArI haiM zraddheya muni zrI maNibhadrajI 'sarala' ke, jinhoMne isa kArya ko tvarA se pUrNa karane ke lie hameM abhiprerita kiyA / mAtra yahI nahIM unakI hI preraNA se zrI rAjendra kumAra jaina, mugalasarAya; zrI banavArI lAla jaina, kAnapura va zrI arUNa kumAra jaina aura zrI ajIta kumAra jaina, vArANasI ne artha sahayoga dekara isake prakAzana ko sambhava banAyA hai| pArzvanAtha vidyApITha muni zrI evaM ina dAna dAtAoM kI sadaiva AbhArI rahegI / isa kRti ke prakAzana kI isa belA meM hama pArzvanAtha vidyApITha ke nidezaka DaoN0 mahezvarI prasAda, sahAyaka nidezaka DaoN0 zrIprakAza pANDeya, variSTha pravaktA DaoN0 azoka kumAra siMha, pravaktA DaoN0 zivaprasAda evaM DaoN0 sudhA jaina ke bhI AbhArI haiN| unakA Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyakta-avyakta sahayoga hameM avazya milA hai| hama vizeSa rUpa se pArzvanAtha vidyApITha granthAgAra ke zrI omaprakAza siMha evaM prAcya vidyApITha, zAjApura ke rAjagaMgA granthAgAra ke DaoN0 rAjendra kumAra jaina ke sahayoga ke lie AbhArI haiN| prastuta kRti kI sundara akSara-sajjA ke lie rAjeza kampyUTarsa, jayaprakAza nagara, vArANasI evaM satvara mudraNa ke lie varddhamAna mudraNAlaya bhelUpura, vArANasI ke prati apanA AbhAra prakaTa karate haiN| zAjApura 05.07.03 sAgaramala jaina saciva pArzvanAtha vidyApITha vArANasI Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apanI bAta kisI bhI dharmasaMgha kA usa deza kI saMskRti ko kyA avadAna hai, yaha samajhane ke lie usake itihAsa kA jJAna Avazyaka hai| itihAsa na kevala mRta bhUta ke sambandha meM sUcanAyeM detA hai, apit vaha vartamAna kA prareka aura bhaviSya ko savA~rane kA kAma bhI karatA hai| itihAsa kA kArya kevala bhUta kI ghaTanAoM ko ullekhita karanA hI nahIM hai, apitu unase zikSA prApta kara bhaviSya ko savA~ranA bhI hai| phira bhI hamArA yaha durbhAgya hI rahA hai ki bhAratIya manISiyoM meM itihAsa lekhana ke prati rUci alpa hI rhii| bRhad hindU paramparA meM purANoM ke rUpa meM tathA jaina paramparA meM carita kAvyoM aura prabandhoM ke rUpa meM itihAsa lekhana kA kucha prayatna to huA, kintu unameM cAmatkArika ghaTanAoM aura caritranAyaka ko mahimAmaNDita karane kI bhAvanA kA itanA adhika bAhulya rahA ki aitihAsika satyoM para itanI parateM car3ha gaIM kI use khoja nikAlanA eka kaThina kArya ho gyaa| dUsarI kaThinAI yaha rahI ki vaiyaktika itihAsa ko prastuta karane kA kArya to kisI sImA taka huA, kintu sAmudAyika yA saMghIya itihAsa ke prati upekSA kA bhAva hI rhaa| yahI kAraNa thA ki Aja se lagabhaga pacAsa varSa pUrva jaina vidyA ke manISiyoM ke mana meM yaha bhAvanA jAgrata huI ki jaina sAhitya, saMskRti aura samAja kA eka prAmANika itihAsa likhA jaaye| isa hetu pArzvanAtha vidyApITha, vArANasI ko dAyitva sauMpA gayA aura usane 'jaina sAhitya kA bRhad itihAsa' ke sAta khaNDa aura 'hindI jaina sAhitya kA itihAsa' ke cAra khaNDa prakAzita kiye| sAhitya ke itihAsa ke prakAzana kI paramparA abhI bhI nirantara cala rahI hai, kintu jaina saMgha yA jaina sampradAyoM ke itihAsoM ke prakAzana kA prazna upekSita hI rhaa| maiMne jaba san 1979 meM pArzvanAtha vidyApITha ke nidezaka kA dAyitva grahaNa kiyA to mere mana meM yaha bAta uThI ki pArzvanAtha vidyApITha ko jaina saMgha ke itihAsa ke prakAzana kA dAyitva bhI svIkAra karanA caahie| isI krama meM zvetAmbara mUrtipUjaka gacchoM ke itihAsa ke lekhana kA dAyitva pArzvanAtha vidyApITha ke pravaktA DaoN0 zivaprasAdajI ko diyA gyaa| sthAnakavAsI jaina saMgha kA itihAsa ke lekhana kA dAyitva maiMne svayaM apane kaMdhoM para liyA thA, Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kintu prazAsanika evaM anya akAdamIya kAryoM kI vyatastA itanI rahI ki yaha yojanA mUrta rUpa nahIM le sakI, kintu pArzvanAtha vidyApITha se sevAnivRtti ke pazcAt DaoN. vijaya kumAra ke sAtha milakara isa kArya ko pUrA karane kA nizcaya kiyaa| pUjanIya zrI maNibhadrajI 'sarala' kI prareNA se isa kArya ne gati pakar3I aura Aja yaha grantha mUrta rUpa meM prakAzita ho rahA hai / sthAnakavAsI jaina saMgha ke itihAsa lekhana meM sabase mahattvapUrNa kaThinAI yaha rahI ki unake sambandha meM abhilekhIya sAkSyoM kA prAya: abhAva rahA, jabaki zvetAmbara mUrtipUjaka paramparA ke abhilekhIya sAkSya prAcIna kAla se hI vipula mAtrA meM upalabdha hote haiN| sthAnakavAsI sampradAya ke itihAsa meM mAtra sAhityika sAkSya hI eka mAtra AdhAra haiN| usameM bhI kaThinAI yaha hai ki prAcIna paramparA meM grantha mudraNa aura prakAzana kA bhI niSedha rahA, ata: sAhityika sAkSya ke rUpa meM jo sAmagrI upalabdha ho sakatI thI, vaha prAyaH hastalikhita bhaNDAroM meM hI saMrakSita hai| durbhAgya yaha bhI rahA ki sthAnakavAsI paramparA ke hastalikhita bhaNDAroM kI sUciyA~ bhI prAya: anupalabdha haiN| grantha prazastiyoM taka pahu~canA to aura bhI kaThina kArya hai / yadi ina saba ko prAmANika rUpa se AdhAra banAkara lekhana kArya kiyA jAya to sambhavata: vaha eka vyakti apane jIvana kAla meM pUrA na kara pAye / jahA~ taka hamArI jAnakArI hai sthAnakavAsI paramparA ke prArambhika itihAsa ko prastuta karane kA prathama prayAsa zrI vADIlAla motIlAla zAha ne Aja se lagabhaga 50 varSa pUrva 'aitihAsika noMdha' nAma se eka laghu-pustikA prakAzita kI thii| prArambha meM to vaha prati bhI hameM anupalabdha rahI, yadyapi jaba yaha grantha apanI samApti kI ora hai taba vaha laghu pustikA prAcya vidyApITha, zAjApura ke pustakAlaya meM upalabdha hii| kintu usameM kucha sAmAnya jAnakAriyoM ke atirikta koI vizeSa jAnakArI upalabdha nahIM ho skii| yaha hamArA sadbhAgya bhI thA ki eka dina pArzvanAtha vidyApITha, vArANasI ke saMgrahoM ko khojate-khojate hameM 'sthAnakavAsI muni kalpadruma' upalabdha huA jo Aja se lagabhaga 100 varSa pUrva lithoM presa se chApA gayA thaa| isakA eka lAbha hameM yaha huA ki sthAnakavAsI paramparA ke udbhavakAla se lekara Aja se 100 varSa pUrva taka kI eka vizvasanIya sUcI prApta ho skii| hamAre isa kArya meM dUsarA pramukha sahayogI tattva rahA 'samagra jaina cAturmAsa sUcI' usake mAdhyama se hameM sthAnakavAsI paramparA kI vibhinna zAkhAoM aura upa-zAkhAoM ke vartamAna kAlIna nAma hameM upalabdha ho ske| isa itihAsa lekhana meM tIsarA mahattvapUrNa sahayogI pakSa sthAnakavAsI paramparA kI Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhinna AcAryoM aura muniyoM ke abhinandana aura smRti grantha rahe haiN| ina granthoM meM apanI-apanI paramparA ke pUrvaja AcAryoM aura zrutadharoM ke ullekha upalabdha ho jAte haiM, kintu durbhAgya yahI rahA ki aneka sthAnakavAsI muniyoM evaM AcAryoM ne apanI-apanI paramparA ke itihAsa ko to prastuta karane kA prayAsa to kiyA, kintu samasta sthAnakavAsI paramparA ke itihAsa ko prakAzita karane meM kisI kI bhI vizeSa rUci nahIM rhiiN| ina vibhinna granthoM meM jo apanI-apanI paramparA athavA pUrvaja AcAryoM ke vivaraNa diye gaye haiM unameM apane pUrvaja AcAryoM ko adhika mahimAmaNDita karane kI apekSA se unake jIvana carita ke sAtha aneka prakAra kI cAmatkArika ghaTanAyeM jor3a dI gayI haiN| cUMki pArzvanAtha vidyApITha eka zodhapradhAna saMsthA hai, ata: yaha Avazyaka thA ki una granthoM meM upalabdha sAmagrI ko bhI unakI sampUrNa samIkSA ke bAda hI grahaNa kiyA jaaye| phira bhI jina paramparAoM ke itihAsa ke lekhana meM jo-jo grantha hameM vizeSa sahAyabhUta rahe unakA ullekha karanA Avazyaka hai| jahA~ taka paMjAba kI paramparA ke itihAsa ke lekhana kA prazna hai hamAre isa kArya ke lie paramapUjya zrI sumanamunijI ma.sA0 kI 'sAdhanA kA mahAyAtrI' nAmaka grantha adhika sahAyaka rhaa| yadyapi anyatra se bhI jo sUcanAyeM hameM upalabdha ho sakI unheM samAhita karane kA prayatna kiyA hai / gujarAta ke sthAnakavAsI sampradAya kI paramparA ke itihAsa ke lekhana meM hameM adhikAMza sUcanAyeM 'Ache aNagAra amArA' aura 'muni zrI rUpacandajI abhinandana grantha' (rUpAMjalI) se prApta huii| isa sandarbha meM pUjya zrI bhAskaramunijI kA bhI sahayoga prApta huaa| isake atirikta goMDala sampradAya kA vaMza vRkSa jo jaina bhavana, bulAnAlA (vArANasI) se prApta huA vaha bhI hamArA AdhAra rhaa| lavajI RSi kI paramparA ko jAnane kA mUlasrota muni zrI motIRSijI dvArA likhita 'RSi sampradAya kA itihAsa' AdhArabhUta grantha mAnA jA sakatA hai| isI krama meM dharmadAsajI mahArAja kI paramparA aura vizeSa rUpa se mAlavA aura rAjasthAna meM vicaraNa karanevAlI AcArya rAmacandrajI kI paramparA ke itihAsa meM hameM pUjya zrI umezamunijI kI kRti 'zrImad dharmadAsajI ma0 kI mAlava ziSya paramparAyeM' upajIvya rahI haiN| isI prakAra pUjya raghunAthajI, pUjya jayamallajI aura pUjya kuzalojI kI paramparAoM ke itihAsa meM hameM 'upAdhyAya puSkara muni abhinandana grantha', 'jaina AcArya caritavAlI' aura paM0 duHkhamocana kI 'ratnavaMza ke dharmAcArya' Adi grantha sahAyaka rhe| harajI svAmI kI paramparA (koTA sampradAya) ke lekhana Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM 'niratizaya nAneza', 'pravartaka zrI ambAlAlajI abhinandana grantha' va 'zrI guru gaNeza jIvana darzana' Adi grantha hamAre AdhArabhUta rhe| isI prakAra jIvarAja jI paramparA ke itihAsa meM marudharakesarI muni zrI mizrImalajI ma0 abhinandana grantha' evaM 'muni dvaya abhinandana grantha' sahAyaka yadyapi hamane isa itihAsa grantha ko I0 san 2002 taka adyatana banAne kA prayAsa kiyA hai phira bhI sAmagrI kI anupalabdhatA evaM grantha zIghratA se pUrNa karane kI bhAvanA ke kAraNa kucha sUcanAyeM hama nahIM de pAye hai| sAtha hI grantha kI pRSTha saMkhyAoM kI sImitatA ke kAraNa bhI hameM AcAryoM aura munivRndoM ke jIvana sambandhI vivaraNa ko atyanta saMkSipta karanA par3A hai| isake lie hama nizcaya hI kSamAprArthI haiN| prastuta kRti meM samakAlIna munivRndoM ke nAma dekara hI hameM saMtoSa karanA pdd'aa| yadyapi hama yaha vizvAsa dilAnA cAhate haiM ki yadi hameM munijanoM kA sahayoga milA aura unake dvArA hameM apekSita jAnakAriyA~ upalabdha hoMgI to hama agale saMskaraNa meM nizcita hI unheM samAvezita karane kA prayatna kreNge| __sthAnakavAsI jaina sampradAya ke isa itihAsa meM eka mahattvapUrNa kamI yaha rahI hai ki hama sAdhvIvRMda kA ullekha isameM nahIM kara pAye haiN| isakA pramukha kAraNa yaha hai ki jisa prakAra AcAryoM aura kisI sImA taka muniyoM kI paTTa paramparA evaM ziSya paramparA ke jo saMketa upalabdha hote haiM, unakA sAdhviyoM ke sandarbha meM prAya: abhAva hI hai| hama sthAnakavAsI samAja ke prabuddha sAdhvI varga se yaha apekSA rakhate haiM ki yadi ve apanI-apanI pUrva paramparA kA vivaraNa likhakara bhejeMgI to nizcaya hI sthAnakavAsI jaina sampradAya ke itihAsa kA eka alaga khaNDa sAdhvI paramparA se sambaddha hogaa| yadi hameM isakI sUcanAyeM aura sahayoga na milA to hamArI yojanA sthAnakavAsI paramparA kI pramukha jaina sAdhviyoM taka hI sImita raha jaaygii| yaha nizcita hI gaurava kA viSaya hai ki sthAnakavAsI paramparA meM sAdhvIvRMda kA avadAna bahuta adhika hai, ata: aba yaha samaya A gayA hai ki hama unake avadAnoM kA samyak mUlyAMkana kara unheM samAja ke sAmane prastuta kreN| sthAnakavAsI jaina samAja nizcita hI eka krAntikArI samAja hai| isakA mahattvapUrNa avadAna yaha hai ki isane dharma ko karmakaNDa ke kIcar3a se nikAlakara apane sahaja aura zuddha svarUpa meM prastuta karane kA prayatna kiyA hai| dharma ke AdhyAtmika pakSa para usakA adhika bala rahA hai / usane mandira aura mUrtipUjA kA Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niSedha kara apane pUrvajoM kI upalabdhiyoM se apane Apa ko vaMcita rakhA hai, kintu usakA sabase bar3A avadAna yaha hai ki usa yuga meM jaba jaina samAja kI AsthA ke kendra maMdira dhArAzAyI ho rahe the aura mUrtiyA~ khaNDita ho rahI thI taba janasAdhAraNa kI AsthA ko eka sarala aura sahaja sAdhanA-paddhati se jor3akara use surakSita banAyA hai| aise eka krAntikArI sampradAya ke isa itihAsa ko prastuta karate huye hama svayaM apane Apa ko gauravAnvita mahasUsa kara rahe haiN| samagra sthAnakavAsI samAja ke itihAsa ke lekhana kA yaha prathama prayAsa hai| kamiyA~ svAbhAvika haiM, lekina hama hamAre prabuddha pAThakoM ko Azvasta karanA cAheMge ki jisa prakAra ke parivartana, parimArjana aura parizodhana ke nirdeza hameM mileMge, AgAmI saMskaraNoM meM unheM dUra karane kA prayatna kiyA jaayegaa| prastuta kRti ke saMkalana aura lekhana meM hameM jina-jina vyaktiyoM aura granthoM kA sahayoga milA hai| usakA hamane yathAsthAna ullekha kiyA hI hai, phira bhI hama una sabhI ke prati AbhAra vyakta karate haiM, jinhoMne isa kRti ke praNayana, prakAzana aura vitaraNa meM hameM sahayoga pradAna kiyA hai| zAjApura 05.07.03 sAgaramala jaina vijaya kumAra Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 191 viSayAnukramaNikA adhyAya pRSTha saMkhyA prathama adhyAya : jainadharma kI aitihAsika vikAsa-yAtrA 1-52 dvitIya adhyAyaH bhagavAn RSabhadeva se mahAvIra taka 53-74 tRtIya adhyAyaH Arya sudharmA se lokAzAha taka 75-107 caturtha adhyAyaH lokAzAha aura unakI dharmakrAnti 108-141 paMcama adhyAya : lokAgaccha aura usakI paramparA 142-159 SaSTha adhyAya : AcArya jIvarAjajI aura unakI paramparA 160-194 AcArya amarasiMhajI aura unakI paramparA 161 AcArya zItaladAsajI evaM unakI paramparA 181 AcArya svAmIdAsajI evaM unakI paramparA 185 AcArya nAnakarAmajI aura unakI paramparA AcArya nAthUrAmajI aura unakI paramparA 191 saptama adhyAya : AcArya lavajIRSijI aura unakI paramparA 195-292 AcArya zrI haridAsajI kI paMjAba paramparA (amarasiMhajI kA sampradAya) paMjAba sampradAya ke prabhAvI santa 205 zrI madana-sudarzana gaccha 224 zrI madanagaccha sampradAya AcArya sohanalAlajI kI ziSya paramparA 225 kAlARSijI kI mAlavA paramparA 241 RSi sampradAya ke prabhAvI santa 252 maMgalaRSijI kI khambhAta zAkhA kI paramparA 276 aSTama adhyAyaH dharmasiMhajI kA dariyApurI sampradAya 293-295 navama adhyAya : AcArya dharmadAsajI kI paramparA meM uddhRta gujarAta ke sampradAya 296-345 AcArya mUlacandajI aura lImbar3I sampradAya kI sthApanA 297 lImbar3I moTA sampradAya (ajarAmara saMgha) kI paTTa paramparA 301 lImbar3I sampradAya ke prabhAvI munigaNa 307 lImbar3I (gopAla) saMghavI sampradAya 328 196 225 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 DuMgarasIjI svAmI aura unakA goMDala sampradAya 329 goMDala (moTA pakSa) sampradAya kI paTTa-paramparA 329 goMDala saMghANI sampradAya 331 zrI vanAjI aura unakA baravAlA sampradAya 331 dhrAMgadhrA evaM boTAda sampradAya 333 sAyalA sampradAya 333 kaccha ATha koTi moTI pakSa va nAnI pakSa 334 dazama adhyAya : AcArya dharmadAsajI kI paMjAba, mAravAr3a 346-395 evaM mevAr3a kI paramparAeM (a) gaMgArAmajI aura unakI paramparA (paMjAba paramparA) 346 (ba) dhannAjI aura unakI paramparA 348 1. AcArya raghunAthajI aura unakI paramparA 349 2. AcArya jayamallajI aura unakI paramparA 355 3. AcArya ratnavaMza aura unakI paramparA 362 (sa) choTe pRthvIcandrajI kI mevAr3a paramparA ekAdaza adhyAya :AcArya dharmadAsajI kI mAlavA paramparA 396-435 AcArya rAmacandrajI kI ujjaina zAkhA 397 muni zrI gaMgArAmajI kI zAjApura zAkhA 401 munizrI jJAnacandajI aura unakI paramparA mAlavA paramparA ke prabhAvI santa 403 mAlavA paramparA kI do lupta zAkhAe~ 408 AcArya udayacandajI kI ratalAma zAkhA ratalAma zAkhA ke prabhAvI santa 417 dvAdaza adhyAya : AcArya manoharadAsajI aura unakI paramparA 436-457 AcArya nUNakaraNajI aura unakI paramparA 455 trayodaza adhyAya : AcArya harajIsvAmI aura unakI paramparA 458-498 AcArya daulatarAmajI aura unakI paramparA 459 AcArya hukmIcandajI aura unakI paramparA 465 hukmagacchIya sAdhumArgI zAntikrAnti sampradAya AcArya manAlAlajI aura unakI paramparA manAlAlajI kI sampradAya ke prabhAvI santa pariziSTa : 499-591 sandarbha grantha sUcI 592-595 402 410 473 474 476 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyAya jainadharma kI aitihAsika vikAsa-yAtrA (AdikAla se lekara Aja taka) jainadharma eka jIvita dharma hai aura koI bhI jIvita dharma deza aura kAlagata parivartanoM se achatA nahIM rahatA hai| jaba bhI hama kisI dharma ke itihAsa kI bAta karate haiM to hameM yaha samajha lenA cAhie ki hama kisI sthira dharma kI bAta nahIM karate, kyoMki kisI sthira dharma kA itihAsa hI nahIM hotA hai| itihAsa to usI kA hotA hai jo gatizIla hai, parivartanazIla hai| jo loga yaha mAnate haiM ki jainadharma apane AdikAla se Aja taka yathAsthiti meM rahA hai, ve bahata hI bhrAnti meM haiN| jainadharma ke itihAsa kI isa carcA ke prasaMga meM maiM una paramparAoM kI aura una paristhitiyoM kI carcA bhI karanA cAhU~gA, jisameM apane sudUra atIta se lekara vartamAna taka jainadharma ne apanI karavaTeM badalI haiM aura jinameM usakA udbhava aura vikAsa huA hai| yadyapi janasaMkhyA kI dRSTi se Aja vizva meM prati eka hajAra vyaktiyoM meM mAtra chaha vyakti jaina haiM, phira bhI vizva ke dharmoM ke itihAsa meM jainadharma kA apanA eka viziSTa sthAna hai kyoMki vaicArika udAratA, dArzanika gambhIratA, lokamaMgala kI utkRSTa bhAvanA, vipula sAhitya aura utkRSTa zilpa kI dRSTi se vizva ke dharmoM ke itihAsa meM isakA avadAna mahattvapUrNa hai / yahA~ hama isa dharma paramparA ko itihAsa ke Aine meM dekhane kA prayAsa kreNge| prAcIna zramaNa yA Arhat, paramparA vizva ke dharmoM kI mukhyata: semeTika dharma aura Arya dharma, aisI do zAkhAe~ haiN| semeTika dharmoM meM yahadI, IsAI aura islAma Ate haiM jabaki Arya dharmoM meM pArasI, hindU (vaidika), bauddha aura jainadharma kI gaNanA kI jAtI hai| inake atirikta sudUra pUrva ke deza jApAna aura cIna meM vikasita kucha dharma kanphUziyasa evaM zinto ke nAma se jAne jAte haiN| Arya dharmoM ke isa varga meM jahA~ hindUdharma ke vaidika svarUpa ko pravRttimArgI mAnA jAtA hai vahA~ jainadharma aura bauddhadharma ko saMnyAsamArgI yA nivRttiparaka kahA jAtA hai| yaha nivRttiparaka saMnyAsamArgI paramparA prAcIna kAla meM zramaNa paramparA, Arhat paramparA yA vrAtya paramparA ke nAma se jAnI jAtI thii| jaina aura bauddha donoM hI dharma isI Ahet, vrAtya yA zramaNa paramparA ke dharma haiM / zramaNa paramparA kI vizeSatA yaha hai ki vaha sAMsArika evaM aihika jIvana kI da:khamayatA ko ujAgara kara saMnyAsa evaM vairAgya ke mAdhyama se nirvANa yA mokSa kI prApti ko jIvana kA carama lakSya nirdhArita karatI hai / isa nivRttimArgI zramaNa paramparA ne tapa evaM yoga kI apanI AdhyAtmika sAdhanA evaM zIloM yA Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa vratoM ke rUpa meM naitika mUlyoM kI saMsthApanA kI dRSTi se bhAratIya dharmoM ke itihAsa meM apanA viziSTa avadAna pradAna kiyA hai| isa prAcIna zramaNa paramparA meM na kevala jaina aura bauddha dhArAyeM hI sammilita haiM, apitu aupaniSadika aura sAMkhya-yoga kI dhArAyeM bhI sammilita haiM jo Aja bRhad hindudharma kA hI eka aMga bana cukI haiN| inake atirikta AjIvaka Adi anya kucha dhArAe~ bhI thIM jo Aja vilupta ho cukI haiN| Aja zramaNa paramparA ke jIvanta dharmoM meM bauddhadharma aura jainadharma apanA astitva banAye hue hai| yadyapi bauddhadharma bhArata meM janmA aura vikasita huA aura yahIM se usane sudUrapUrva meM apane paira jamAye, phira bhI bhArata meM vaha eka hajAra varSa taka vilupta hI rahA, kintu yaha zubha saMketa hai ki zramaNadhArA kA yaha dharma bhArata meM puna: sthApita ho rahA hai| jahA~ taka Arhat yA zramaNadhArA ke jainadharma kA prazna hai, yaha bhAratabhUmi meM atiprAcIna kAla se Aja taka apanA astitva banAye hue hai| agrima pRSThoM meM hama isI ke itihAsa kI carcA kreNge| bhAratIya itihAsa ke AdikAla se hI hameM zramaNadhArA ke astitva ke saMketa upalabdha hote haiN| phira cAhe vaha mohanajodar3o aura har3appA se prApta purAtAttvika sAmagrI ho yA Rgveda jaisA prAcInatama sAhityika grantha ho| eka ora mohanajodar3o aura har3appA se prApta aneka sIloM para hameM dhyAnastha yogiyoM ke aMkana prApta hote haiM to dUsarI ora Rgveda meM arhat, vrAtya, vAtarasanA muni Adi ke ullekha upalabdha hote haiN| ye saba prAcIna kAla meM zramaNa, vrAtya yA Arhat paramparA ke astitva ke pramANa haiN| yahA~ yaha jJAtavya hai ki Aja pracalita jainadharma 'zabda' kA itihAsa adhika purAnA nahIM hai| yaha zabda IsA kI chaThI-sAtavIM zatI se pracalana meM hai| isake pUrva jainadharma ke liye 'nirgrantha dharma' yA 'Arhat dharma' aise do zabda pracalita rahe haiN| inameM bhI 'nirgrantha' zabda mukhyata: bhagavAn pArzva aura bhagavAn mahAvIra kI paramparA kA vAcaka rahA hai| kintu jahA~ taka 'Arhat' zabda kA sambandha hai yaha mUla meM eka vyApaka artha meM prayukta hotA thaa| 'Arhat' zabda arhat yA arahanta ke upAsakoM kA vAcaka thA aura sabhI zramaNa paramparAeM cAhe ve jaina hoM, bauddha hoM yA AjIvaka hoM, arahanta kI upAsaka rahI haiN| ata ve sabhI paramparAeM Arhat varga meM hI antarbhUta thiiN| Rgvaidika kAla meM Ahet (zramaNa) aura bArhat (vaidika) donoM kA astitva thA aura Arhat yA vrAtya zramaNadhArA ke paricAyaka the| kintu kAlAntara meM jaba kucha zramaNa paramparAeM bRhad hindUdharma kA aMga bana gaIM aura AjIvaka Adi kucha zramaNa paramparAeM lupta ho gaI tathA bauddha paramparA videzoM meM apanA astitva rakhate huye bhI isa bhAratabhUmi se nAmazeSa ho gaI to 'Arhat' zabda bhI simaTa kara mAtra jaina paramparA kA vAcaka ho gyaa| isa prakAra Ahet, vrAtya, zramaNa Adi zabda ati prAcIna kAla se jainadharma ke bhI vAcaka raheM haiN| yahI kAraNa hai ki jaina dharma ko Arhat dharma, zramaNa dharma yA nivRttimArgI dharma bhI kahA jAtA hai| kintu yahA~ hameM yaha dhyAna rakhanA hai ki Arhat, vrAtya, zramaNa Adi Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma kI aitihAsika vikAsa-yAtrA zabda ati prAcIna kAla se jainadharma ke sAtha anya nivRttimArgI dharmoM ke bhI vAcaka rahe haiM jaba ki nirgrantha yA jJAtaputrIya zramaNa jainoM ke paricAyaka haiN| Age hama zramaNadhArA yA nivRttimArgI dharma, jisakA eka aMga jainadharma bhI hai, ke udbhava, vikAsa aura usakI vizeSatAoM kI carcA karanA caaheNge| zramaNadhArA kA udbhava mAnava-astitva dvi-AyAmI evaM virodhAbhAsapUrNa hai| yaha svabhAvataH paraspara virodhI do bhinna kendroM para sthita hai| vaha na kevala zarIra hai aura na kevala cetanA, apitu donoM kI eka vilakSaNa ekatA hai| yahI kAraNa hai ki use do bhinna staroM para jIvana jInA hotA hai| zArIrika stara para vaha vAsanAoM se cAlita hai aura yahA~ usa para yAntrika niyamoM kA Adhipatya hai, kintu caitasika stara para vaha viveka se zAsita hai, yahA~ usameM saMkalpa-svAtantrya hai| zArIrika stara para vaha baddha hai, paratantra hai kintu caitasika stara para svatantra hai, mukta hai| manovijJAna kI bhASA meM jahA~ eka ora vaha vAsanAtmaka ahaM (Id) se anuzAsita hai, to dUsarI ora AdarzAtmA (Super Ego) se prabhAvita bhI hai| vAsanAtmaka ahaM usakI zArIrika mA~goM kI abhivyakti kA prayAsa hai to AdarzAtmA usakA AdhyAtmika svabhAva hai, usakA nija svarUpa hai, jo nirdvandva evaM nirAkula caitasika samatva kI apekSA karatA hai| usake liye ina donoM meM se kisI kI bhI pUrNa upekSA sambhava nahIM hai| usake jIvana kI saphalatA inake bIca santulana banAne meM nihita hai| usake vartamAna astitva ke ye do chora haiN| usakI jIvanadhArA ina donoM kA sparza karate hue inake bIca bahatI hai| mAnava astitva ke ina donoM pakSoM ke kAraNa dharma ke kSetra meM bhI do dhArAoM kA udbhava huA- 1.vaidikadhArA aura 2. zramaNadhArA zramaNadhArA ke udbhava kA manovaijJAnika AdhAra ___ mAnava-jIvana meM zArIrika vikAsa vAsanA ko aura caitasika vikAsa viveka ko janma detA hai| pradIpta-vAsanA apanI santuSTi ke liye 'bhoga' kI apekSA rakhatI hai to vizaddha-viveka apane astitva ke liye 'saMyama' yA 'virAga' kI apekSA karatA hai| kyoMki sarAga-viveka sahI nirNaya dene meM akSama hotA hai| vastuta: vAsanA bhogoM para jItI hai aura viveka virAga para / yahIM do alaga-alaga jIvana dRSTiyoM kA nirmANa hotA hai| eka kA AdhAra vAsanA aura bhoga hotA hai to dUsarI kA AdhAra viveka aura viraag| zramaNa-paramparA meM inameM se pahalI ko mithyA-dRSTi aura dUsarI ko samyak-dRSTi ke nAma se abhihita kiyA gayA hai| upaniSadoM meM inheM kramaza: preya aura zreya ke mArga kahe gaye haiN| 'kaThopaniSad' meM RSi kahatA hai ki preya aura zreya donoM hI manuSya ke sAmane upasthita hote haiN| usameM se manda-buddhi zArIrika yoga-kSema arthAt preya ko aura vivekI puruSa zreya ko cunatA hai| vAsanA kI tuSTi ke liye bhoga aura bhogoM ke sAdhanoM kI Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa upalabdhi ke liye karma apekSita hai| isI bhogapradhAna jIvana-dRSTi se karma-niSThA kA vikAsa huA hai| dUsarI ora viveka ke liye virAga (saMyama) aura virAga ke liye AdhyAtmika mUlya-bodha (zarIra ke Upara AtmA kI pradhAnatA kA bodha) apekSita haiN| isI se AdhyAtmika jIvana-dRSTi yA tyAga-mArga kA vikAsa huaa| ___ inameM pahalI dhArA se pravartaka dharma kA aura dUsarI se nivartaka dharma kA udbhava huaa| pravartaka dharma kA lakSya bhoga hI rahA, ata: usane apanI sAdhanA kA lakSya suvidhAoM kI upalabdhi ko hI bnaayaa| jahA~ aihika jIvana meM usane dhana-dhAnya, putra, sampatti Adi kI kAmanA kI, vahIM pAralaukika jIvana meM svarga (bhautika sukha-suvidhAoM kI uccatama avasthA) kI prApti ko hI mAnava-jIvana kA carama lakSya ghoSita kiyaa| puna: Anubhavika jIvana meM jaba manuSya ne yaha dekhA ki alaukika evaM prAkRtika zaktiyA~ usakI sukhasuvidhAoM kI upalabdhi ke prayAsoM ko saphala yA viphala banA sakatI haiM, ata: usane yaha mAnA ki usakI sukha-suvidhAe~ usake apane puruSArtha para nahIM, apit ina zaktiyoM kI kRpA para nirbhara haiM, to vaha inheM prasanna karane ke liye eka ora inakI stuti aura prArthanA karane lagA to dUsarI ora unheM bali aura yajJoM ke mAdhyama se bhI santuSTa karane lgaa| isa prakAra pravartaka dharma meM do zAkhAoM kA vikAsa huA - 1. zraddhApradhAna bhakti-mArga aura 2. yajJayAga pradhAna krm-maarg| dUsarI ora niSpApa aura svatantra jIvana jIne kI umaMga meM nivartaka dharma ne nirvANa yA mokSa arthAt vAsanAoM evaM laukika eSaNAoM se pUrNa makti ko mAnava-jIvana kA lakSya mAnA aura isa hetu jJAna aura virAga ko pradhAnatA dI, kintu jJAna aura virAga kA yaha jIvana sAmAjika evaM pArivArika vyastatAoM ke madhya sambhava nahIM thaa| ata: nivartaka dharma mAnava ko jIvana ke karma-kSetra se kahIM dUra nirjana vanakhaNDoM aura giri kandarAoM meM le gyaa| usameM jahA~ eka ora daihika mUlyoM evaM vAsanAoM ke niSedha para bala diyA gayA jisase vairAgyamUlaka tapa-mArga kA vikAsa huA, vahIM dUsarI ora usa nivRttimUlaka jIvana meM cintana aura vimarza ke dvAra khule, jijJAsA kA vikAsa huA, jisase cintanapradhAna jJAnamArga kA udbhava huaa| isa prakAra nivartaka dharma bhI do zAkhAoM meM vibhakta ho gayA - 1. jJAna-mArga aura 2. tp-maarg| mAnava prakRti ke daihika aura caitasika pakSoM ke AdhAra para pravartaka aura nivartaka dharmoM ke vikAsa kI isa prakriyA ko nimna sAriNI ke mAdhyama se adhika spaSTa kiyA jA sakatA hai - Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma kI aitihAsika vikAsa-yAtrA manuSya (nivartaka) (pravartaka) cetanA vAsanA viveka bhoga virAga (tyAga) abhyudaya (preya) niHzreyas svarga mokSa (nirvANa) karma saMnyAsa pravRtti nivRtti prarvataka dharma nivartaka dharma alaukika zaktiyoM kI upAsanA Atmopalabdhi samarpaNamUlaka yajJamUlaka bhaktimArga karmamArga cintana pradhAna dehadaNDanamUlaka jJAnamArga tapamArga nivartaka (zramaNa) evaM pravartaka (vaidika) dharmoM ke dArzanika evaM sAMskRtika pradeya pravartaka aura nivartaka dharmoM kA yaha vikAsa bhinna-bhinna manovaijJAnika AdhAroM para huA thA, ata: yaha svAbhAvika thA ki unake dArzanika evaM sAMskRtika pradeya bhinna-bhinna hoN| pravartaka evaM nivartaka dharmoM ke ina pradeyoM aura unake AdhAra para unameM rahI huI pArasparika bhinnatA ko nimna sAraNI se spaSTatayA samajhA jA sakatA hai - Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa - - prarvataka dharma nirvataka dharma 1. jaivika mUlyoM kI pradhAnatA 1. AdhyAtmika mUlyoM kI pradhAnatA / 2. vidhAyaka jIvana-dRSTi 2. niSedhaka jIvana-dRSTi / 3. samaSTivAdI 3. vyssttivaadii| 4. vyavahAra meM karma para bala phira bhI / 4. vyavahAra meM naiSkarmaNyatA kA samarthana daivika zaktiyoM kI kRpA para vizvAsa phira AtmakalyANa hetu vaiyaktika puruSArtha para bala 5. IzvaravAdI 5. anIzvaravAdI / 6. IzvarIya kRpA para vizvAsa 6. vaiyaktika prayAsoM para vizvAsa, karma siddhAnta kA smrthn| 7. sAdhanA ke bAhya sAdhanoM para bala | 7. Antarika vizuddhatA para bala / 8. jIvana kA lakSya svarga/Izvara ke 8. jIvana kA mokSa evaM nirvANa kI praapti| sAnnidhya kI prApti 9. varNa-vyavasthA aura jAtivAda kA 9. jAtivAda kA virodha, varNa-vyavasthA kA janmanA AdhAra para samarthana | kevala karmaNA AdhAra para samarthana / 10. gRhastha-jIvana kI pradhAnatA 10. saMnyAsa jIvana kI pradhAnatA / 11. sAmAjika jIvana zailI 11. ekAkI jIvana zailI / 12. rAjatantra kA samarthana 12. janatantra kA samarthana / 13. zaktizAlI kI pUjA 13. sadAcArI kI pUjA 14. vidhi vidhAnoM evaM karmakANDoM / 14. dhyAna aura tapa kI pradhAnatA / kI pradhAnatA 15. brAhmaNa-saMsthA (purohita-varga) kA 15. zramaNa-saMsthA kA vikAsa / vikAsa 16. upAsanAmUlaka 16. samAdhimUlaka / Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma kI aitihAsika vikAsa-yAtrA pravartaka dharma meM prArambha meM jaivika mUlyoM kI pradhAnatA rahI, vedoM meM jaivika AvazyakatAoM kI pUrti se sambandhita prArthanAoM ke svara adhika mukhara hue haiN| udAharaNArtha- hama sau varSa jIyeM, hamArI santAna baliSTa hoveM, hamArI gAyeM adhika dUdha deveM, vanaspati pracura mAtrA meM hoM aadi| isake viparIta nivartaka dharma ne jaivika mUlyoM ke prati eka niSedhAtmaka rukha apanAyA, usane sAMsArika jIvana kI duHkhamayatA kA rAga alApA / unakI dRSTi meM zarIra AtmA kA bandhana hai aura saMsAra duHkhoM kA sAgara / unhoMne saMsAra aura zarIra donoM se hI mukti ko jIvana-lakSya maanaa| unakI dRSTi meM daihika AvazyakatAoM kA niSedha, anAsakti, virAga aura Atma santoSa hI sarvocca jIvana-mUlya hai| eka ora jaivika mUlyoM kI pradhAnatA kA pariNAma yaha huA hai ki pravartaka dharma meM jIvana ke prati eka vidhAyaka dRSTi kA nirmANa huA tathA jIvana ko sarvatobhAvena vAMchanIya aura rakSaNIya mAnA gayA, to dUsarI ora jaivika mUlyoM ke niSedha se jIvana ke prati eka aisI niSedhAtmaka dRSTi kA vikAsa huA jisameM zArIrika mA~goM ko ThukarAnA hI jIvana-lakSya mAna liyA gayA aura deha - daNDana hI tapa-tyAga aura AdhyAtmikatA ke pratIka bana ge| pravartaka dharma jaivika mUlyoM para bala detA hai ataH svAbhAvika rUpa se vaha samAjagAmI banA, kyoMki daihika AvazyakatAoM kI pUrti, jisakA eka aMga kAma bhI hai, to samAja - jIvana meM hI sambhava thI, kintu virAga aura tyAga para adhika bala dene ke kAraNa nivartaka dharma samAja - vimukha aura vaiyaktika bana ge| yadyapi daihika mUlyoM kI upalabdhi hetu karma Avazyaka the, kintu jaba manuSya ne yaha dekhA ki daihika AvazyakatAoM kI santuSTi ke liye usake vaiyaktika prayAsoM ke bAvajUda unakI pUrti yA apUrti kinhIM anya zaktiyoM para nirbhara hai, to vaha daivavAdI aura IzvaravAdI bana gyaa| vizva vyavasthA aura prAkRtika zaktiyoM ke niyantraka tattvoM ke rUpa meM usane vibhinna devoM aura phira Izvara kI kalpanA kI aura unakI kRpA kI AkAMkSA karane lagA / isake viparIta nivartaka dharma vyavahAra meM naiSkarmaNyatA kA samarthaka hote hue bhI karma - siddhAnta ke prati AsthA ke kAraNa yaha mAnane lagA ki vyakti kA bandhana aura mukti svayaM usake kAraNa hai, ataH nivartaka dharma puruSArthavAda aura vaiyaktika prayAsoM para AsthA rakhane lgaa| anIzvaravAda, puruSArthavAda aura karmasiddhAnta usake pramukha tattva bana ge| sAdhanA ke kSetra meM jahA~ pravartaka dharma meM alaukika daivIya zaktiyoM kI prasannatA ke nimitta karmakANDa aura bAhya-vidhAnoM (yajJa- yoga ) kA vikAsa huA, vahIM nivartaka dharmoM ne citta-zuddhi aura sadAcAra para adhika bala diyA tathA kinhIM daivIya zaktiyoM ke nimitta karmakANDa ke sampAdana ko anAvazyaka maanaa| 67 nivartaka zramaNa dharmoM kI vikAsa-yAtrA bhAratIya saMskRti eka samanvita saMskRti hai| isakI saMracanA meM vaidikadhArA aura zramaNadhArA kA mahattvapUrNa avadAna hai| vaidikadhArA mUlataH pravRttipradhAna aura zramaNadhArA Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa nivRttipradhAna rahI hai| vaidikadhArA kA pratinidhitva vartamAna meM hindUdharma karatA hai jabaki zramaNadhArA kA pratinidhitva jaina aura bauddha dharma karate haiN| kintu yaha samajhanA bhrAntipUrNa hogA ki vartamAna hindUdharma apane zuddha rUpa meM mAtra vaidika paramparA kA anuyAyI hai| Aja usane zramaNadhArA ke aneka tattvoM ko apane meM samAviSTa kara liyA hai / ata: vartamAna hindUdharma vaidikadhArA aura zramaNadhArA kA eka samanvita rUpa hai aura usameM ina donoM paramparAoM ke tattva sannihita haiN| isI prakAra yaha kahanA bhI ucita nahIM hogA ki jainadharma aura bauddhadharma mUlata: zramaNa-paramparA ke dharma hote hue bhI vaidikadhArA yA hindUdharma se pUrNata: aprabhAvita rahe haiN| ina donoM dharmoM ne bhI vaidikadhArA ke vikasita dharma se kAlakrama meM bahuta kucha grahaNa kiyA hai| yaha satya hai ki hindUdharma pravRttipradhAna rahA hai| usameM yajJa-yAga aura karmakANDa kI pradhAnatA hai, phira bhI usameM saMnyAsa, mokSa aura vairAgya kA abhAva nahIM hai| adhyAtma, saMnyAsa aura vairAgya ke tattvoM ko usane zramaNa-paramparA se na kevala grahaNa kiyA hai apitu unheM AtmasAta bhI kara liyA hai| yadyapi vedakAla ke prArambha meM ye tattva usameM pUrNata: anupasthita the, kintu aupaniSadika kAla meM usameM zramaNa-paramparA ke ina tattvoM ko mAnyatA prApta ho cukI thii| 'IzAvAsyopaniSad' sarvaprathama vaidikadhArA aura zramaNadhArA ke samanvaya kA prayAsa hai| Aja hindUdharma meM saMnyAsa, vairAgya, tapa-tyAga, dhyAna aura mokSa kI jo avadhAraNAe~ vikasita huI haiM, ve sabhI isa bAta ko pramANita karatI haiM ki vartamAna hindUdharma ne bhArata kI zramaNadhArA se bahuta kucha grahaNa kiyA hai| upaniSad vaidika aura zramaNadhArA ke samanvayasthala haiM, unameM vaidika hindUdharma eka nayA svarUpa letA pratIta hotA hai| isI prakAra kAlAntara meM zramaNadhArA ne bhI cAhe-anacAhe vaidikadhArA se bahuta kucha grahaNa kiyA hai| zramaNadhArA meM karmakANDa aura pUjA-paddhati to vaidikadhArA se AyI hI hai, apitu aneka hindU devI-devatA bhI zramaNa-paramparA meM mAnya kara liye gae haiN| bhAratIya saMskRti kI ye vibhinna dhArAe~ kisa rUpa meM eka-dUsare se samanvita huI haiM, isakI carcA karane ke pUrva hameM yaha dhyAna rakhanA hogA ki ina donoM dhArAoM kA svatantra vikAsa kina manovaijJAnika aura pAristhitika kAraNoM se huA hai tathA kAlakrama meM kyoM aura kaise inakA paraspara samanvaya Avazyaka huaa| zramaNa evaM vaidika saMskRtiyoM ke samanvaya kI yAtrA yadyapi pUrva meM hamane pravartaka dharma arthAt vaidika paramparA aura nivartaka dharma arthAt zramaNa paramparA kI mUlabhUta vizeSatAoM aura unake sAMskRtika evaM dArzanika pradeyoM ko samajhA hai, kintu yaha mAnanA bhrAntipUrNa hI hogA ki Aja vaidikadhArA aura zramaNadhArA ne apane isa mUla svarUpa ko banAe rakhA hai| eka hI deza aura pariveza meM rahakara Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma kI aitihAsika vikAsa-yAtrA donoM hI dhArAoM ke liye yaha asambhava thA ki ve eka-dUsare ke prabhAva se achUtI rheN| ata: jahA~ vaidikadhArA meM zramaNadhArA (nivartaka dharma-paramparA) ke tattvoM kA praveza huA hai, vahA~ zramaNadhArA meM pravartaka dharma paramparA ke tattvoM kA praveza bhI huA hai| ata: Aja ke yuga meM koI dharma-paramparA na to aikAntika nivRttimArga kI poSaka hai aura na aikAntika pravRttimArga kii| vastuta: nivRtti aura pravRtti ke sambandha meM aikAntika dRSTikoNa na to vyAvahArika hai aura na mnovaijnyaanik| manuSya jaba taka manuSya hai, mAnavIya AtmA jaba taka zarIra ke sAtha yojita hokara sAmAjika jIvana jItI hai, taba taka aikAntika pravRtti aura aikAntika nivRtti kI bAta karanA eka mRga-marIcikA meM jInA hogaa| vastuta: AvazyakatA isa bAta kI rahI hai ki hama vAstavikatA ko samajheM aura pravRtti tathA nivRtti ke tattvoM meM samucita samanvaya se eka aisI jIvana zailI khojeM jo vyakti aura samAja donoM ke liye kalyANakArI ho aura mAnava ko tRSNAjanita mAnasika evaM sAmAjika santrAsa se mukti dilA ske| isa prakAra ina do bhinna saMskRtiyoM meM pArasparika samanvaya Avazyaka thaa| jainadharma meM isI prayAsa meM munidharma ke sAtha-sAtha gRhasthadharma kA bhI pratipAdana huA aura use viratAvirata arthAt AMzika rUpa se nivRtta aura AMzika rUpa se pravRtta kahA gyaa| bhArata meM prAcIna kAla se hI aise prayatna hote rahe haiN| pravartakadhArA ke pratinidhi hindUdharma meM samanvaya ke sabase acche udAharaNa 'IzAvAsyopaniSad' aura 'bhagavadgItA' haiN| ina donoM granthoM meM pravRtti aura nivRttimArga ke samanvaya kA stutya prayAsa huA hai| isI prakAra zramaNadhArA meM bhI paravartI kAla meM pravartaka dharma ke tattvoM kA praveza huA hai| zramaNa paramparA kI eka anya dhArA ke rUpa meM vikasita bauddhadharma meM to pravartaka dhArA ke tattvoM kA itanA adhika praveza huA ki mahAyAna se tantrayAna kI yAtrA taka vaha apane mUla svarUpa se kAphI dUra ho gyaa| bhAratIya dharmoM ke aitihAsika vikAsa-krama meM hama kAlakrama meM hue isa AdAna-pradAna kI upekSA nahIM kara sakate haiN| isI AdAnapradAna ke kAraNa ye paramparAe~ eka-dUsare ke kAphI nikaTa A giiN| . vastuta: bhAratIya saMskRti eka saMzliSTa saMskRti hai| use hama vibhinna cAradIvAriyoM meM avaruddha kara kabhI bhI samyak prakAra se nahIM samajha sakate haiM, usako khaNDa-khaNDa meM vibhAjita karake dekhane meM usakI AtmA hI mara jAtI hai| jaise zarIra ko khaNDakhaNDa kara dekhane se zarIra kI kriyA-zakti ko nahIM samajhA jA sakatA hai, vaise hI bhAratIya saMskRti ko khaNDa-khaNDa karake usakI mUla AtmA ko nahIM samajhA jA sakatA hai| bhAratIya saMskRti ko hama tabhI sampUrNa rUpa se samajha sakate haiM, jaba usake vibhinna ghaTakoM arthAt jaina, bauddha aura hindU dharma-darzana kA samanvita evaM samyak adhyayana na kara leN| binA usake saMyojita ghaTakoM ke jJAna se usakA sampUrNatA meM jJAna sambhava hI nahIM hai| eka iMjana kI prakriyA ko bhI samyaka prakAra se samajhane ke liye na Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa kevala usake vibhinna ghaTakoM kA arthAt kala-purjI kA jJAna Avazyaka hotA hai, apitu unake paraspara saMyojita rUpa ko bhI dekhanA hotA hai| ata: hameM spaSTa rUpa se isa tathya ko samajha lenA cAhiye ki bhAratIya saMskRti ke adhyayana evaM zodha ke kSetra meM anya sahavartI paramparAoM aura unake pArasparika sambandhoM ke adhyayana ke binA koI bhI zodha paripUrNa nahIM ho sakatI hai| dharma aura saMskRti zUnya meM vikasita nahIM hote, ve apane deza, kAla aura sahavartI paramparAoM se prabhAvita hokara hI apanA svarUpa grahaNa karate haiN| yadi hameM jaina, bauddha, vaidika yA anya kisI bhI bhAratIya sAMskRtika dhArA kA adhyayana karanA hai, use samyak prakAra se samajhanA hai, to usake deza, kAla evaM parivezagata pakSoM ko bhI prAmANikatApUrvaka taTastha buddhi se samajhanA hogaa| cAhe jaina vidyA ke zodha evaM adhyayana kA prazna ho yA anya kisI bhAratIya vidyA ke, hameM usakI dUsarI paramparAoM ko avazya hI jAnanA hogA aura yaha dekhanA hogA ki vaha una dUsarI sahavartI paramparAoM se kisa prakAra prabhAvita huI hai aura usane unheM kisa prakAra prabhAvita kiyA hai| pArasparika prabhAva ke adhyayana ke binA koI bhI adhyayana pUrNa nahIM hotA hai| yaha satya hai ki bhAratIya saMskRti ke itihAsa ke AdikAla se hI hama usameM zramaNa aura vaidika saMskRti kA astitva sAtha-sAtha pAte haiM, kintu hameM yaha bhI smaraNa rakhanA hogA ki bhAratIya saMskRti meM ina donoM svatantra dhArAoM kA saMgama ho gayA hai aura aba unheM eka-dUsare se pUrNatayA alaga nahIM kiyA jA sktaa| bhAratIya itihAsa ke prArambhika kAla se hI ye donoM dhArAe~ paraspara eka-dUsare se prabhAvita hotI rahI haiN| apanI-apanI vizeSatAoM ke AdhAra para vicAra ke kSetra meM hama cAhe unheM alagaalaga dekha leM, kintu vyAvahArika stara para unheM eka-dUsare se pRthak nahIM kara skte| bhAratIya vAGmaya meM Rgveda prAcInatama mAnA jAtA hai| usameM jahA~ eka ora vaidika samAja evaM vaidika kriyAkANDoM kA ullekha hai, vahIM dUsarI ora usameM na kevala vrAtyoM, zramaNoM evaM arhatoM kI upasthiti ke ullekha upalabdha haiM, apitu RSabha, ariSTanemi Adi, jo jaina paramparA meM tIrthaGkara ke rUpa meM mAnya haiM, ke prati samAdara bhAva bhI vyakta kiyA gayA hai| isase yaha pratIta hotA hai ki aitihAsika yuga ke prArambha se hI bhArata meM ye donoM saMskRtiyA~ sAtha-sAtha pravAhita hotI rahI haiN| hindUdharma kI zaivadhArA aura sAMkhya-yoga paramparA mUlataH nivartaka yA zramaNa rahI haiM jo kAlakrama meM bRhad hindUdharma meM AtmasAt kara lI gaI haiN| mohanajodar3oM aura har3appA ke utkhanana se jisa prAcIna bhAratIya saMskRti kI jAnakArI hameM upalabdha hotI hai, usase siddha hotA hai ki vaidika saMskRti ke pUrva bhI bhArata meM eka ucca saMskRti astitva rakhatI thI jisameM tapa, dhyAna Adi para bala diyA jAtA thaa| usa utkhanana meM dhyAnastha yogiyoM kI sIleM Adi milanA tathA prAcIna stara para yajJazAlA Adi kA na milanA yahI siddha karatA hai ki vaha saMskRti tapa, yoga evaM Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma kI aitihAsika vikAsa-yAtrA dhyAna-pradhAna vrAtya yA zramaNa-saMskRti kA pratinidhitva karatI thii| yaha nizcita hai ki AryoM ke Agamana ke sAtha prArambha hue vaidika yuga se ye donoM hI dhArAe~ sAtha-sAtha pravAhita ho rahI haiM aura unhoMne eka-dUsare ko paryApta rUpa se prabhAvita bhI kiyA hai| Rgveda meM vrAtyoM ke prati jo tiraskAra bhAva thA, vaha atharvaveda meM samAdara bhAva meM badala jAtA hai jo donoM dhArAoM ke samanvaya kA pratIka hai| tapa, tyAga, saMnyAsa, dhyAna, samAdhi, mukti aura ahiMsA kI avadhAraNAe~ jo prArambhika vaidika RcAoM aura karmakANDIya brAhmaNa granthoM meM anupalabdha thIM, ve AraNyaka Adi paravartI vaidika sAhitya meM aura vizeSa rUpa se upaniSadoM meM astitva meM A gayI haiN| isase lagatA hai ki ye avadhAraNAe~ saMnyAsamArgIya zramaNadhArA ke prabhAva se hI vaidikadhArA meM praviSTa huI haiN| upaniSadoM, mahAbhArata aura gItA meM eka ora vaidika karmakANDa kI samAlocanA aura unheM AdhyAtmikatA se samanvita kara nae rUpa meM paribhASita karane kA prayatna tathA dUsarI ora tapa, saMnyAsa aura mukti Adi kI spaSTa rUpa se svIkRti, yahI siddha karatI hai ki ye grantha vaidika evaM zramaNadhArA ke bIca hue samanvaya yA saMgama ke hI paricAyaka haiN| hameM yaha smaraNa rakhanA hogA ki upaniSad aura mahAbhArata, jisakA eka aMga gItA hai, zuddha rUpa se vaidika karmakANDAtmaka dharma ke pratinidhi nahIM haiN| vaha nivRttipradhAna zramaNadhArA aura pravRttimArgI vaidikadhArA ke samanvaya kA pariNAma hai| upaniSadoM, mahAbhArata aura gItA meM jahA~ eka ora zramaNadhArA ke AdhyAtmika aura nivRttipradhAna tattvoM ko sthAna diyA gayA hai, vahIM dUsarI ora yajJa Adi vaidika karmakANDoM kI zramaNa paramparA ke samAna AdhyAtmika dRSTi se navIna paribhASAe~ bhI prastuta kI gaI haiN| usameM yajJa kA artha pazubali na hokara svahitoM kI bali yA samAjasevA ho gyaa| hameM yaha smaraNa rakhanA hogA ki hamArA Aja kA hindudharma vaidika aura zramaNadhArAoM ke samanvaya kA pariNAma hai| vaidika karmakANDa ke virodha meM jo AvAja aupaniSadika yuga ke RSimuniyoM ne uThAI thI, jaina aura anya zramaNa paramparAoM ne mAtra use mukhara hI kiyA hai| hameM yaha nahIM bhUlanA cAhiye ki vaidika karmakANDa ke prati yadi kisI ne pahalI AvAja uThAI to ve aupaniSadika RSi hI the| unhoMne hI sabase pahale kahA thA ki ye yajJarUpI naukAe~ adRr3ha haiM, ye AtmA ke vikAsa meM sakSama nahIM haiN| yajJa Adi vaidika karmakANDoM kI navIna AdhyAtmika dRSTi se vyAkhyA karane kA kArya aupaniSadika RSiyoM aura gItA ke pravaktA kA hai| mahAvIra evaM buddhakAlIna jaina aura bauddha paramparAe~ to aupaniSadika RSiyoM ke dvArA prazasta kiye gae patha para gatizIla huI haiN| ve vaidika karmakANDa, janmanA jAtivAda aura mithyA vizvAsoM ke virodha meM uThe hue aupaniSadika RSiyoM ke svara ke hI mukharita rUpa haiN| jaina aura bauddha paramparAoM meM aupaniSadika RSiyoM kI arhat RSiyoM ke rUpa meM svIkRti isakA spaSTa pramANa hai| yaha satya hai ki zramaNoM ne yajJoM meM pazubali, janmanA varNa-vyavasthA aura vedoM ke prAmANya se inkAra kiyA aura isa prakAra ve bhAratIya saMskRti ke samuddhAraka ke rUpa . Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa meM hI sAmane Aye, kintu hameM yaha bhI nahIM bhUlanA cAhiye ki bhAratIya saMskRti meM AI ina vikRtiyoM ke parimArjana karane kI prakriyA meM ve svayaM hI kahIM na kahIM una vikRtiyoM se prabhAvita ho gae haiN| vaidika karmakANDa aba pUjA-vidhAnoM evaM tantra-sAdhanA ke naye rUpa meM bauddha, jaina aura anya zramaNa paramparAoM meM praviSTa ho gayA hai aura unakI sAdhanA-paddhati kA eka aMga bana gayA hai| AdhyAtmika vizuddhi ke liye kiyA jAnevAlA dhyAna aba bhautika siddhiyoM ke nimitta kiyA jAne lagA hai| jahA~ eka ora bhAratIya zramaNa-paramparA ne vaidika paramparA ko AdhyAtmika jIvana-dRSTi ke sAtha-sAtha tapa, tyAga, saMnyAsa aura mokSa kI avadhAraNAe~ pradAna kI, vahIM dUsarI ora tIsarI-cauthI zatI se vaidika paramparA ke prabhAva se pUjA-vidhAna aura tAntrika sAdhanAe~ jaina aura bauddha paramparAoM meM praviSTa ho giiN| aneka hindu deva-deviyA~ prakArAntara meM jainadharma evaM bauddhadharma meM svIkAra kara lI giiN| jainadharma meM yakSa-yakSiNiyoM evaM zAsana-devatA kI avadhAraNAe~ hindU devatAoM kA jainIkaraNa mAtra haiN| aneka hindU deviyA~ jaise- kAlI, mahAkAlI, jvAlAmAlinI, ambikA, cakrezvarI, padmAvatI, siddhAyikA tIrthaGkaroM kI zAsana-rakSaka deviyoM ke rUpa meM jainadharma kA aMga bana gii| isI prakAra zrata-devatA ke rUpa meM sarasvatI aura sampatti pradAtA ke rUpa meM lakSmI kI upAsanA bhI jainadharma meM bhI hone lagI aura hindU-paramparA kA gaNeza pArzva-yakSa ke rUpa meM lokamaMgala kA devatA bana gyaa| vaidika paramparA ke prabhAva se jaina mandiroM meM bhI aba yajJa hone lage aura pUjA-vidhAna meM hindU devatAoM kI taraha tIrthaGkaroM kA bhI AhvAna evaM visarjana kiyA jAne lgaa| hinduoM kI pUjA-vidhi ko bhI mantroM meM kucha zAbdika parivartanoM ke sAtha jainoM ne svIkAra kara liyaa| isa sabakI vistRta carcA Age kI gaI hai| isa prakAra jaina aura bauddha paramparAoM meM tapa,dhyAna aura samAdhi kI sAdhanA gauNa hokara pUjA-vidhi-vidhAna pramukha ho gyaa| isa pArasparika prabhAva kA eka pariNAma yaha bhI huA ki jahA~ hindU paramparA meM RSabha aura buddha ko Izvara ke avatAra ke rUpa meM svIkAra kara liyA gayA, vahIM jaina paramparA meM rAma aura kRSNa ko zalAkApuruSa ke rUpa meM mAnyatA milii| isa prakAra donoM dhArAe~ ekadUsare se samanvita huiiN| ___Aja hameM unakI isa pArasparika prabhAvazIlatA ko taTastha dRSTi se spaSTa karane kA prayAsa karanA cAhiye, tAki dharmoM ke bIca jo dUriyA~ paidA kara dI gayI haiM, unheM samApta kiyA jA sake aura unakI nikaTatA ko bhI samyak rUpa se samajhA jA ske| durbhAgya se isa deza meM videzI tattvoM ke dvArA na kevala hindU aura musalamAnoM ke bIca, apitu jaina, bauddha, hindU aura sikkhoM,jo ki bRhad bhAratIya paramparA ke hI aMga haiM. ke bIca bhI khAiyA~ khodane kA kArya kiyA jAtA rahA hai aura sAmAnya rUpa se yaha prasArita kiyA jAtA rahA hai ki jaina aura bauddhadharma na kevala svatantra dharma haiM, apitu ve vaidika hindU-paramparA ke virodhI bhI haiN| sAmAnyatayA jaina aura bauddhadharma ko vaidika dharma ke prati eka vidroha ke rUpa meM citrita kiyA jAtA hai| yaha satya hai ki vaidika aura zramaNa Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma kI aitihAsika vikAsa-yAtrA paramparAoM meM kucha mUla-bhUta praznoM ko lekara spaSTa matabheda haiN| yaha bhI satya hai ki jainabauddha paramparA ne vaidika paramparA kI una vikRtiyoM kA, jo karmakANDa, purohitavAda, jAtivAda aura brAhmaNa varga ke dvArA nimna vargoM ke dhArmika zoSaNa ke rUpa meM ubhara rahI thIM, khulakara virodha kiyA, kintu hameM use vidroha ke rUpa meM nahIM apitu bhAratIya saMskRti ke pariSkAra ke rUpa meM hI samajhanA hogaa| jaina aura bauddha dharmoM ne bhAratIya saMskRti meM A rahI vikRtiyoM kA parizodhana kara use svastha banAne hetu eka cikitsaka kA kArya kiyA hai| kintu smaraNa rakhanA hogA ki cikitsaka kabhI bhI zatru nahIM hotA,mitra hI hotA hai| durbhAgya se pAzcAtya cintakoM ke prabhAva se bhAratIya cintaka aura kisI sImA taka kucha jaina aura bauddha cintaka bhI yaha mAnane lage haiM ki jainadharma aura vaidika (hindU) dharma paraspara virodhI dharma haiM, kintu yaha eka bhrAnta avadhAraNA hai| cAhe apane mUla rUpa meM vaidika evaM zramaNa saMskRti pravartaka aura nivartaka dharma-paramparAoM ke rUpa meM bhinna-bhinna rahI hoM, kintu Aja na to hindU-paramparA hI usa artha meM pUrNata: vaidika hai aura na hI jaina-bauddha paramparA pUrNata: shrmnn| Aja cAhe hindU dharma ho athavA jaina aura bauddha dharma hoM, ye sabhI apane vartamAna svarUpa meM vaidika aura zramaNa saMskRti ke samanvita rUpa haiN| yaha bAta alaga hai ki unameM pravRtti aura nivRtti meM se koI eka pakSa abhI bhI pramukha hai| udAharaNa ke rUpa meM hama kaha sakate haiM ki jahA~ jainadharma Aja bhI nivRttipradhAna hai vahA~ hindU dharma prvRttiprdhaan| phira bhI yaha mAnanA ucita hogA ki ye donoM dharma pravRtti aura nivRtti ke samanvaya se hI nirmita hue haiN| jainadharma ke anusAra bhI bhagavAn RSabhadeva ne dIkSita hone ke pUrva pravRttimArga arthAt parivAra dharma, samAja dharma, rAjya dharma Adi kA upadeza diyA thaa| pUrva meM yaha spaSTa kiyA jA cukA hai ki isa samanvaya kA prathama prayatna hameM 'IzAvAsyopaniSad' meM spaSTa rUpa se dRSTigocara hotA hai| ata: Aja jahA~ upaniSadoM ko prAcIna zramaNa-paramparA ke pariprekSya meM samajhane kI AvazkatA hai, vahIM jaina aura bauddha paramparA ko bhI aupaniSadika paramparA ke pariprekSya meM samajhane kI AvazkatA hai| jisa prakAra vAsanA aura viveka, preya aura zreya, paraspara bhinna-bhinna hokara bhI mAnava vyaktitva ke hI aMga haiM usI prakAra nivRttipradhAna zramaNadhArA aura pravRttipradhAna vaidikadhArA donoM bhAratIya saMskRti ke hI aMga haiM / vastuta: koI bhI saMskRti aikAntika nivRtti yA aikAntika pravRtti ke AdhAra para pratiSThita nahIM ho sakatI hai| jaina aura bauddha paramparAe~ bhAratIya saMskRti kA vaise hI abhinna aMga haiM, jaise hinduu-prmpraa| yadi aupaniSadikadhArA ko vaidikadhArA se bhinna hote hue bhI vaidika yA hindU-paramparA kA abhinna aMga mAnA jAtA hai to phira jaina aura bauddha paramparAoM ko usakA abhinna aMga kyoM nahIM mAnA jA sakatA? yadi sAMkhya aura mImAMsaka anIzvaravAdI hote hae bhI Aja hindadharma-darzana ke aMga mAne jAte haiM, to phira jaina va bauddha dharma ko anIzvaravAdI kahakara usase kaise bhinna kiyA jA sakatA hai? vastuta:hindU koI eka dharma aura darzana na hokara, eka vyApaka paramparA kA Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa nAma hai yA kaheM ki vaha vibhinna vaicArika evaM sAdhanAtmaka paramparAoM kA samUha hai| usameM IzvaravAda-anIzvaravAda, dvaitavAda-advaitavAda, pravRtti-nivRtti, jJAna-karma sabhI kucha to samAhita hai| usameM prakRti-pUjA jaise dharma ke prArambhika lakSaNoM se lekara advaita kI ucca gaharAiyA~ taka sabhI kucha to usameM sanniviSTa haiN| ata: hindU usa artha meM koI eka dharma nahIM hai jaise yahUdI, IsAI yA muslmaan| hindU eka saMzliSTa paramparA hai, eka sAMskRtika dhArA hai jisameM aneka dhArAe~ samAhita haiN| ata: jaina aura bauddha dharma ko hindU paramparA se nitAnta bhinna nahIM mAnA jA sktaa| jaina aura bauddha bhI usI adhyAtma-pakSa ke anuyAyI haiM jisake aupaniSadika RSi the| unakI vizeSatA yaha hai ki unhoMne bhAratIya samAja ke dalita varga ke utthAna tathA janmanA jAtivAda, karmakANDa va purohitavAda se mukti kA mArga prazasta kiyaa| unhoMne usa dharma kA pratipAdana kiyA jo janasAmAnya kA dharma thA aura jise karmakANDoM kI apekSA naitika sadguNoM para adhiSThita kiyA gayA thaa| unhoMne bhAratIya samAja ko purohita varga ke dhArmika zoSaNa se mukta kiyaa| ve videzI nahIM haiM, isI mATI kI santAna haiM, ve zata-pratizata bhAratIya haiN| jaina, bauddha aura aupaniSadikadhArA kisI eka hI mUla strota ke vikAsa haiM aura Aja unheM usI pariprekSya meM samajhane kI AvazyakatA hai| bhAratIya dharmoM, vizeSarUpa se aupaniSadika, bauddha aura jaina dharmoM kI jisa pArasparika prabhAvazIlatA ke adhyayana kI Aja vizeSa AvazyakatA hai, use samajhane meM prAcIna stara ke jaina Agama yathA- 'AcArAMga', 'sUtrakRtAMga', 'RSibhASita' aura 'uttarAdhyayana' Adi hamAre dizA-nirdezaka siddha ho sakate haiN| mujhe vizvAsa hai ki ina granthoM ke adhyayana se bhAratIya vidyA ke adhyetAoM ko eka naI dizA milegI aura yaha mithyA vizvAsa dUra ho jAegA ki jainadharma, bauddhadharma aura hindUdharma paraspara virodhI dharma haiN| AcArAMga meM hameM aise aneka sUtra upalabdha hote haiM jo apane bhAva, zabda-yojanA aura bhASA-zailI kI dRSTi se aupaniSadika sUtroM ke nikaTa haiN| 'AcArAMga' meM Atma ke svarUpa ke sandarbha meM jo vivaraNa prastuta kiyA gayA hai vaha 'mANDUkyopaniSad' se yathAvat milatA hai| 'AcArAMga' meM zramaNa aura brAhmaNa kA ullekha paraspara pratispardhiyoM ke rUpa meM nahIM, apitu sahagAmiyoM ke rUpa meM milatA hai| cAhe 'AcArAMga', 'uttarAdhyayana' Adi jainAgama hiMsaka yajJIya karmakANDa kA niSedha karate hoM, kintu ve brAhmaNoM ko bhI usI naitika evaM AdhyAtmika patha kA anugAmI mAnate haiM jisa patha para zramaNa cala rahe the| unakI dRSTi meM brAhmaNa vaha hai jo sadAcAra kA jIvanta pratIka hai| unameM aneka sthaloM para zramaNoM aura brAhmaNoM (samaNA-mAhaNA) kA sAtha-sAtha ullekha huA hai| isI prakAra 'sUtrakRtAMga' meM yadyapi tatkAlIna dArzanika mAnyatAoM kI samIkSA hai kintu unake sAtha hI usameM aupaniSadika yuga ke aneka RSiyoM yathA-videhanami, bAhuka, Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma kI aitihAsika vikAsa-yAtrA asitadevala, dvaipAyana, pArAzara Adi kA samAdarapUrvaka ullekha bhI huA hai| sUtrakRtAMga' spaSTa rUpa se svIkAra karatA hai ki ina RSiyoM ke AcAra niyama usakI AcAra paramparA se bhinna the, phira bhI vaha unheM apanI arhat paramparA kA hI pUjya puruSa mAnatA hai| vaha unakA mahApuruSa aura tapodhana ke rUpa meM ullekha karatA hai aura yaha mAnatA hai ki unhoMne siddhi arthAt jIvana ke carama sAdhya mokSa ko prApta kara liyA thaa| sUtrakRtAMga kI dRSTi meM ye RSigaNa bhinna AcAra-mArga kA pAlana karate hae bhI usakI apanI hI paramparA ke RSi the| 'sUtrakRtAMga' meM ina RSiyoM ko mahApuruSa, tapodhana evaM siddhi-prApta kahanA tathA 'uttarAdhyayana' meM anya liMga siddhoM kA astitva mAnanA yahI sacita karatA hai ki prAcIna kAla meM jaina paramparA atyanta udAra thI aura vaha mAnatI thI ki mukti kA adhikAra kevala usake AcAra niyamoM kA pAlana karanavAle ko hI nahIM hai, apitu bhinna AcAra-mArga kA pAlana karanevAlA bhI mukti kA adhikArI ho sakatA hai, zarta kevala eka hI hai usakA citta viSaya-vAsanAoM evaM rAga-dveSa se rahita aura samatA bhAva se vAsita hoN| isI sandarbha meM yahA~ 'RSibhASita' (isibhAsiyAiM) kA ullekha karanA bhI Avazyaka hai, jo jaina Agama sAhitya kA prAcInatama grantha (I0pU0 cauthI zatI) hai| jaina paramparA meM isa grantha kA nirmANa usa samaya huA hogA, jaba jainadharma eka sampradAya ke rUpa meM vikasita nahIM huA thaa| isa grantha meM nArada, asitadevala, aMgirasa, pArAzara, aruNa, nArAyaNa, yAjJavalkya, uddAlaka, vidura, sAriputta, mahAkazyapa, maMkhaligozAla, saMjaya (veliThThiputta) Adi paiMtAlisa RSiyoM kA ullekha hai aura ina sabhI ko arhat RSi, buddha RSi yA brAhmaNa RSi kahA gayA hai| 'RSibhASita' meM inake AdhyAtmika aura naitika upadezoM kA saMkalana hai| jaina-paramparA meM isa grantha kI racanA isa tathya kA spaSTa saMketa hai ki aupaniSadika RSiyoM kI paramparA aura jaina-paramparA kA udgama strota eka hI hai| yaha grantha na kevala jainadharma kI dhArmika udAratA kA sUcaka hai,apitu yaha bhI batAtA hai ki sabhI bhAratIya AdhyAtmika paramparAoM kA mUla srota eka hI hai| aupaniSadika, bauddha, jaina, AjIvaka, sAMkhya, yoga Adi sabhI usI mala srota se nikalI huI dhArAe~ haiN| jisa prakAra jainadharma ke 'RSibhASita' meM vibhinna paramparAoM ke RSiyoM ke upadeza saMkalita haiM, usI prakAra bauddha paramparA kI 'theragAthA' meM bhI vibhinna paramparAoM ke sthaviroM ke upadeza saMkalita haiN| usameM bhI aneka aupaniSadika evaM anya zramaNa paramparA ke AcAryoM ke ullekha haiM jinameM eka vardhamAna (mahAvIra) bhI haiN| ye sabhI ullekha isa tathya ke sUcaka haiM ki bhAratIya cintanadhArA prAcInakAla se hI udAra aura sahiSNu rahI hai aura usakI pratyeka dhArA meM yahI udAratA aura sahiSNatA pravAhita hotI rahI hai| Aja jaba hama sAmpradAyika abhinivezoM meM jakar3akara paraspara saMgharSoM meM ulajha gaye haiM, ina dhArAoM kA tulanAtmaka adhyayana hameM eka nayI dRSTi pradAna kara sakatA hai| yadi bhAratIya sAMskRtika cintana kI ina dhArAoM ko eka-dUsare se Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa alaga kara dekhane kA prayatna kiyA jAyagA to hama unheM samyak rUpa se samajhane meM saphala nahIM ho skeNge| jisa prakAra uttarAdhyayana, sUtrakRtAMga, 'RSibhASita' aura 'AcArAMga' ko samajhane ke lie aupaniSadika sAhitya kA adhyayana Avazyaka hai / usI prakAra upaniSadoM aura bauddha sAhitya ko bhI jaina paramparA ke adhyayana ke abhAva meM samyak prakAra se nahIM samajhA jA sakatA hai| Aja sAmpradAyika abhinivezoM se Upara uThakara taTastha evaM tulanAtmaka rUpa se satya kA anveSaNa hI eka aisA vikalpa hai, jo sAmpradAyika abhiniveza se grasta mAnava ko mukti dilA sakatA hai aura bhAratIya dharmoM kI pArasparika prabhAvazIlatA ko spaSTa kara sakatA hai| jainadharma kA vaidikadharma ko avadAna aupaniSadika kAla yA mahAvIra - yuga kI sabase pramukha samasyA yaha thI ki usa yuga meM aneka paramparAe~ apane ekAMgI dRSTikoNa ko hI pUrNa satya samajhakara paraspara eka-dUsare ke virodha meM khar3I thiiN| usa yuga meM cAra pramukha varga the 1. kriyAvAdI, 2. akriyAvAdI, 3. vinayavAdI aura 4. ajJAnavAdI / mahAvIra ne sarvaprathama unameM samanvaya karane kA prayAsa kiyaa| prathama kriyAvAdI dRSTikoNa AcAra ke bAhya pakSoM para adhika bala detA thaa| vaha karmakANDaparaka thaa| bauddha paramparA meM isa dhAraNA ko zIlavrata parAmarza kahA gayA hai| dUsarA akriyAvAda thA / akriyAvAda ke tAttvika AdhAra yA to vibhinna niyativAdI dRSTikoNa the yA AtmA ko kUTastha evaM akartA mAnane kI dArzanika avadhAraNA ke poSaka the| ye paramparAe~ jJAnamArga kI pratipAdaka thiiN| jahA~ kriyAvAda ke anusAra karma yA AcaraNa hI sAdhanA kA sarvasva thA, vahA~ akriyAvAda ke anusAra jJAna hI sAdhanA kA sarvasva thA / kriyAvAda karmamArga kA pratipAdaka thA aura akriyAvAda jJAnamArga kA prtipaadk| karmamArga aura jJAnamArga ke atirikta tIsarI paramparA ajJAnavAdiyoM kI thI jo atIndriya evaM pAralaukika mAnyatAoM ko 'ajJeya' svIkAra karatI thii| isakA darzana rahasyavAda aura sandehavAda ina do rUpoM meM vibhAjita thaa| ina tInoM paramparAoM ke atirikta cauthI paramparA vinayavAda kI thI jise bhaktimArga kA prArambhika rUpa mAnA jAtA hai| vinayavAda bhaktimArga kA hI aparanAma thaa| isa prakAra usa yuga meM jJAnamArga, karmamArga, bhaktimArga aura ajJeyavAda ( sandehavAda) kI paramparAe~ alagaalaga rUpa meM pratiSThita thiiN| mahAvIra ne apane anekAntavAdI dRSTikoNa ke dvArA inameM samanvaya khojane kA prayAsa kiyaa| sarvaprathama unhoMne samyagdarzana, samyak - jJAna aura samyak cAritra ke rUpa meM trividha mokSamArga kA eka aisA siddhAnta pratipAdita kiyA jisameM jJAnavAdI, karmavAdI aura bhaktimArgI paramparAoM kA samucita samanvaya thA / isa prakAra mahAvIra evaM jaina-darzana kA prathama prayAsa jJAnamArgIya, karmamArgIya, vibhinna bhaktimArgI, tApasa Adi ekAMgI dRSTikoNoM ke madhya samanvaya sthApita karanA thA / yadyapi 'gItA' meM jJAnayoga, karmayoga aura bhaktiyoga kI carcA huI hai kintu vahA~ inameM se pratyeka ko mokSa Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma kI aitihAsika vikAsa-yAtrA mArga mAna liyA gayA hai| jabaki jaina dharma meM inake samanvita ke rUpa ko mokSa mArga kahA gyaa| jainadharma ne na kevala vaidika RSiyoM dvArA pratipAdita yajJa-yAga kI paramparA kA virodha kiyA, varan zramaNa paramparA ke deha-daNDana kI tapasyAtmaka praNAlI kA bhI virodha kiyaa| sambhavata: mahAvIra ke pUrva pArzva ke kAla taka dharma kA sambandha bAhya tathyoM se hI jor3A gayA thaa| yahI kAraNa thA ki brAhmaNa-varga yajJa-yAga ke kriyAkANDoM meM hI dharma kI iti zrI mAna letA thaa| sambhavata: jaina paramparA meM mahAvIra ke pUrvavartI tIrthaGkara pArzvanAtha ne AdhyAtmika sAdhanA meM bAhya pahalU ke sthAna para usake Antarika pahalU para bala diyA thA aura pariNAmasvarUpa zramaNa paramparAoM meM bhI bauddha Adi kucha dharma paramparAoM ne isa Antarika pahalU para adhika bala denA prArambha kara diyA thaa| lekina mahAvIra ke yuga taka dharma evaM sAdhanA kA yaha bAhyamukhI dRSTikoNa pUrI taraha samApta nahIM ho pAyA thA, varan brAhmaNa paramparA meM to yajJa, zrAddhAdi ke rUpa meM vaha adhika prasAra pA gayA thaa| dUsarI ora jina vicArakoM ne sAdhanA ke Antarika pakSa para bala denA prArambha kiyA thA, unhoMne usake bAhya pakSa kI pUrI taraha avahelanA karanA prArambha kara diyA thA, pariNAmasvarUpa ve bhI eka ati kI ora jAkara ekAMgI bana ge| ata: mahAvIra ne donoM hI pakSoM meM samanvaya sthApita karane kA prayatna kiyA aura yaha batAyA ki dharma-sAdhanA kA sambandha sampUrNa jIvana se hai| usameM AcaraNa ke bAhya pakSa ke rUpa meM kriyA kA jo sthAna hai, usase bhI adhika sthAna AcaraNa ke Antarika preraka kA hai| isa prakAra unhoMne dhArmika jIvana meM AcaraNa ke preraka aura AcaraNa ke pariNAma donoM para hI bala diyaa| unhoMne jJAna aura kriyA ke bIca samanvaya sthApita kiyaa| 'narasiMhapurANa' (61/9/11) meM bhI 'Avazyakaniyukti' (pRSTha, 15-17) ke samAna hI jJAna aura kriyA ke samanvaya ko aneka rUpakoM se varNita kiyA hai| isase yaha siddha hotA hai ki jaina paramparA ke isa cintana ne hindU paramparA ko prabhAvita kiyA hai| mAnava mAtra kI samAnatA kA udghoSa usa yuga kI sAmAjika samasyAoM meM varNa-vyavasthA eka mahattvapUrNa samasyA thii| varNa kA AdhAra karma aura svabhAva ko chor3a janma mAna liyA gayA thaa| pariNAmasvarUpa varNa-vyavasthA vikRta ho gayI thI aura U~ca-nIca kA bheda ho gayA thA jisake kAraNa sAmAjika svAsthya viSamatA ke jvara se AkrAnta thaa| jaina vicAradhArA ne janmanA jAtivAda kA virodha kiyA aura samasta mAnavoM kI samAnatA kA udghoSa kiyaa| eka ora usane harikezIbala jaise nimna kulotpanna ko, to dUsarI ora gautama jaise brAhmaNa kulotpanna sAdhaka ko apane sAdhanA-mArga meM samAna rUpa se dIkSita kiyaa| kevala jAtigata vibheda hI nahIM varan Arthika vibheda bhI samAnatA kI dRSTi se jaina vicAradhArA ke sAmane koI mUlya nahIM rkhtaa| jahA~ eka ora magadha-samrATa to dUsarI ora puNiyA jaise Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa nirdhana zrAvaka bhI usakI dRSTi meM samAna the| isa prakAra usane jAtigata yA Arthika AdhAra para U~ca-nIca kA bheda asvIkAra kara mAnava mAtra kI samAnatA para bala diyaa| isakA prabhAva hindUdharma para bhI par3A aura usameM bhI guptakAla ke pazcAt bhaktiyuga meM varNa-vyavasthA aura brAhmaNa varga kI zreSThatA kA virodha huaa| vaise to mahAbhArata ke racanAkAla (lagabhaga cauthI zatI) se hI yaha prabhAva parilakSita hotA hai| IzvarIya dAsatA se mukti aura mAnava kI svatantratA kA udghoSa usa yuga kI dUsarI samasyA yaha thI ki mAnavIya svatantratA kA mUlya logoM kI dRSTi meM kama A~kA jAne lagA thaa| eka ora IzvaravAdI dhArAe~ to dUsarI ora kAlavAdI evaM niyativAdI dhAraNAe~ mAnavIya svatantratA ko asvIkAra karane lagI thiiN| jaina darzana ne isa kaThinAI ko samajhA aura mAnavIya svatantratA kI puna: prANa-pratiSThA kii| usane yaha udaghoSa kiyA ki na to Izvara aura na anya zaktiyA~ mAnava kI nirdhAraka haiM, varan manuSya svayaM hI apanA nirmAtA hai| isa prakAra usane manuSya ko IzvaravAda kI usa dhAraNA se mukti dilAI jo mAnavIya svatantratA kA apaharaNa kara rahI thI aura yaha pratipAdita kiyA ki mAnavIya svatantratA meM niSThA hI dharma-darzana kA saccA AdhAra bana sakatI hai| jainoM kI isa avadhAraNA kA prabhAva hindUdharma para utanA adhika nahIM par3A, jitanA apekSita thA, phira bhI IzvaravAda kI svIkRti ke sAtha-sAtha mAnava kI zreSThatA ke svara to mukharita hue hI the| rur3hivAda se mukti jainadharma ne rur3hivAda se bhI mAnava-jAti ko mukta kiyaa| usane usa yuga kI aneka rur3hiyoM jaise- pazu-yajJa, zrAddha, purohitavAda Adi se mAnava-samAja ko mukta karane kA prayAsa kiyA thA aura isaliye ina sabakA khulA virodha bhI kiyaa| brAhmaNa-varga ne apane ko Izvara kA pratinidhi batAkara sAmAjika zoSaNa kA jo silasilA prArambha kiyA thA, use samApta karane ke liye jaina evaM bauddha paramparAoM ne prayAsa kiyaa| jaina aura bauddha AcAryoM ne sabase mahattvapUrNa kAma yaha kiyA ki unhoMne yajJAdi pratyayoM ko naI paribhASAe~ pradAna kii| yahA~ jainadharma ke dvArA prastuta brAhmaNa, yajJa Adi kI kucha naI paribhASAe~ dI jA rahI haiN| brAhmaNa kA nayA artha jaina paramparA ne sadAcaraNa ko hI mAnavIya jIvana meM uccatA aura nimnatA kA pratimAna mAnA aura use hI brAhmaNatva kA AdhAra batAyA / 'uttarAdhyayana' ke paccIsaveM adhyAya evaM 'dhammapada' ke brAhmaNa varga nAmaka adhyAya meM saccA brAhmaNa kauna hai? isakA savistAra vivecana upalabdha hai| vistAra bhaya se usakI samagra carcA meM na jAkara kevala eka do padyoM ko prastuta kara hI virAma leNge| 'uttarAdhyayana' meM batAyA gayA hai ki 'jo jala meM utpanna hae kamala ke samAna bhogoM meM utpanna hote hae bhI bhogoM meM lipta nahIM rahatA,vahI saccA brAhmaNa hai'| jo rAga, dveSa aura bhaya se mukta hokara antara meM vizuddha Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma kI aitihAsika vikAsa-yAtrA hai, vahI saccA brAhmaNa hai| 'dhammapada' meM bhI kahA gayA hai ki jaise kamalapatra pAnI se alipta hotA hai, jaise Are kI noka para sarasoM kA dAnA hotA hai, vaise hI jo kAmoM meM lipta nahIM hotA, jisane apane da:khoM ke bhaya ko yahIM para dekha liyA hai, jisane janma-maraNa ke bhAra ko utAra diyA hai, jo sarvathA anAsakta hai, jo medhAvI hai, sthitaprajJa hai, jo sanmArga tathA kumArga ko jAnane meM kuzala hai aura jo nirvANa kI uttama sthiti ko pahu~ca cukA hai use hI maiM brAhmaNa kahatA huuN| isa prakAra hama dekhate haiM ki jaina evaM bauddha donoM paramparAoM ne hI brAhmaNatva kI zreSThatA ko svIkAra karate hue bhI brAhmaNa kI eka naI paribhASA prastuta kI, jo zramaNa paramparA ke anukUla thii| phalata: na kevala jaina paramparA evaM bauddha paramparA meM, varan hindU paramparA ke mahAn grantha 'mahAbhArata' meM bhI brAhmaNatva kI yahI paribhASA dI gaI hai| jaina paramparA ke 'uttarAdhyayana', bauddha paramparA ke 'dhammapada' aura 'mahAbhArata' ke zAntiparva meM sacce brAhmaNa ke svarUpa kA jo vivaraNa milatA hai, vaha na kevala vaicArika sAmyatA rakhatA hai, varan usameM zAbdika sAmyatA bhI bahuta adhika hai jo ki tulanAtmaka adhyayana kI dRSTi se bahuta mahattvapUrNa hai aura ina paramparAoM ke pArasparika prabhAva ko spaSTa karatA hai| yajJa kA AdhyAtmika artha jisa prakAra brAhmaNa kI naI paribhASA prastuta kI gaI usI prakAra yajJa ko bhI eka nae artha meM paribhASita kiyA gyaa| mahAvIra ne na kevala hiMsaka yajJoM ke virodha meM apanA mantavya prastuta kiyA, varan unhoMne yajJa kI AdhyAtmika evaM tapasyAparaka naI paribhASAM bhI prastuta kii| 'uttarAdhyayana' meM yajJa ke AdhyAtmika svarUpa kA savistAra vivecana hai| batAyA gayA hai ki "tapa agni hai, jIvAtmA agnikuNDa hai, mana, vacana aura kAyA kI pravRttiyA~ hI kalachI (cammaca) haiM aura karmoM (pApoM) kA naSTa karanA hI Ahuti hai, yahI yajJa saMyama se yukta hone se zAntidAyaka aura sukhakAraka hai| RSiyoM ne aise hI yajJa kI prazaMsA kI hai|"3 phalata: na kevala jaina-paramparA meM varan bauddha aura vaidika paramparAoM meM bhI yajJa-yAga ke bAhya pakSa kA khaNDana aura usake AdhyAtmika svarUpa kA citraNa upalabdha hotA hai| buddha ne bhI AdhyAtmika yajJa ke svarUpa kA citraNa lagabhaga usI rUpa meM kiyA hai jisa rUpa meM usakA vivecana uttarAdhyayana meM kiyA gayA hai| 'aMguttaranikAya' meM yajJa ke AdhyAtmika svarUpa kA varNana karate hue buddha kahate haiM ki he brAhmaNa ! ye tIna agniyA~ tyAga karane aura parivartana karane ke yogya haiM, unakA sevana nahIM karanA caahiye| he brAhmaNa ! ina tIna agniyoM kA satkAra kareM, inheM sammAna pradAna kareM, inakI pUjA aura paricaryA bhalIbhA~ti sukha se kreN| ye agniyA~ kauna-sI haiM, AhvAnIyAgni (Ahaneyyaggi), gArhapatyAgni (gahapattaggi) aura dakSiNAgni (dkkhinnaayyggi)| mA~-bApa ko AhvAnIyAgni samajhanA cAhiye aura satkAra se unakI pUjA karanI caahiye| zramaNa-brAhmaNoM ko dakSiNAgni samajhanA cAhiye aura satkArapUrvaka unakI pUjA karanI caahiye| he brAhmaNa ! yaha lakar3iyoM kI agni to kabhI Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa jalAnI par3atI hai, kabhI upekSA karanI par3atI hai aura kabhI use bujhAnI par3atI hai, kintu ye agniyA~ to sadaiva aura sarvatra pUjanIya haiN| isI prakAra buddha ne bhI hiMsaka yajJoM ke sthAna para yajJa ke AdhyAtmika evaM sAmAjika svarUpa ko prakaTa kiyaa| itanA hI nahIM, unhoMne sacce yajJa kA artha sAmAjika jIvana meM sahayoga karanA btaayaa|" zramaNadhArA ke isa dRSTikoNa ke samAna hI upaniSadoM evaM gItA meM bhI yajJa-yAga kI nindA kI gayI hai aura yajJa kI sAmAjika evaM AdhyAtmika dRSTi se vivecanA kI gaI hai| sAmAjika sandarbha meM yajJa kA artha samAja-sevA mAnA gayA hai| niSkAmabhAva se samAja kI sevA karanA 'gItA' meM yajJa kA sAmAjika pahalU thaa| dUsarI ora gItA meM yajJa ke AdhyAtmika svarUpa kA vivecana bhI kiyA gayA hai| gItAkAra kahatA hai ki yogIjana saMyamarUpa agni meM zrotrAdi indriyoM kA havana karate haiM athavA indriyoM ke viSayoM kA indriyoM meM havana karate haiM, dUsare kucha sAdhaka indriyoM ke sampUrNa karmoM ko aura zarIra ke bhItara rahanevAlA vAyu jo prANa kahalAtA hai, usake saMkucita hone', 'phailane' Adi karmoM ko jJAna se prakAzita huI Atma-saMyamarUpa yogAgni meM havana karate haiN| ghRtAdi cikanI vastu se prajjvalita huI agni kI bhA~ti viveka-vijJAna se ujjvalatA ko prApta huI (dhAraNA-dhyAna samAdhi rUpa) usa Atma-saMyama-yogAgni meM (prANa aura indriyoM ke karmoM ko) vilIna kara dete haiN| isa prakAra jainadharma meM yajJa ke jisa AdhyAtmika svarUpa kA pratipAdana kiyA gayA hai, usakA anumodana bauddha paramparA aura vaidika paramparA meM huA hai| yahI zramaNa paramparA kA hindU-paramparA ko mukhya avadAna thaa| snAna Adi karmakANDoM ke prati AdhyAtmika dRSTikoNa ___ jaina vicArakoM ne bAhya karmakANDa sambandhI vicAroM ko bhI naI dRSTi pradAna kii| bAhya zauca yA snAna jo ki usa samaya dharma aura upAsanA kA eka mukhya rUpa mAna liyA gayA thA, ko bhI eka nayA AdhyAtmika svarUpa pradAna kiyA gyaa| 'uttarAdhyayana' meM kahA gayA hai ki dharma jalAzaya hai aura brahmacarya ghATa (tIrtha) hai, usameM snAna karane se AtmA zAnta, nirmala aura zuddha ho jAtI hai| isI prakAra bauddha darzana meM bhI sacce snAna kA artha mana,vANI aura kAyA se sadguNoM kA sampAdana mAnA gayA hai| na kevala jaina aura bauddha paramparA meM varan vaidika paramparA meM bhI yaha vicAra prabala ho gayA ki yathArtha zuddhi AtmA ke sadguNoM ke vikAsa meM nihita hai| isa prakAra zramaNoM ke isa cintana kA prabhAva vaidika yA hindU paramparA para bhI huaa| isI prakAra brAhmaNoM ko dI jAnevAlI dakSiNA ke prati eka naI dRSTi pradAna kI gaI aura yaha batAyA gayA ki dAna kI apekSA, saMyama hI zreSTha hai| 'uttarAdhyayana' meM kahA gayA hai ki pratimAsa sahastroM gAyoM kA dAna karane kI apekSA bhI jo bAhya rUpa se dAna nahIM karatA varan saMyama kA pAlana karatA hai,usa vyakti kA saMyama hI adhika zreSTha hai| 'dhammapada' meM bhI kahA gayA hai ki eka tarapha manuSya yadi varSoM taka hajAroM kI dakSiNA dekara pratimAsa yajJa karatA jAya aura dUsarI tarapha yadi vaha puNyAtmA kI kSaNa bhara bhI sevA kare Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma kI aitihAsika vikAsa-yAtrA to yaha sevA kahIM uttama hai, na ki sau varSoM taka kiyA huA yajJA' isa prakAra jainadharma ne tatkAlIna karmakANDAtmaka mAnyatAoM ko eka naI dRSTi pradAna kI aura unheM AdhyAtmika svarUpa diyA, sAtha hI dharma-sAdhanA kA jo bahirmukhI dRSTikoNa thA, use AdhyAtmika saMsparza dvArA antarmukhI bnaayaa| isase usa yuga ke vaidika cintana meM eka krAntikArI parivartana upasthita huaa| isa prakAra vaidika saMskRti ko rUpAntarita karane kA zreya sAmAnya rUpa se zramaNa-paramparA ko aura vizeSa rUpa se jaina-paramparA ko hai| arhat RSi paramparA kA sauhArdapUrNa itihAsa prAkRta sAhitya meM 'RSibhASita' (isibhAsiyAI) aura pAli sAhitya meM 'theragAthA' aise grantha haiM jo isa tathya kI puSTi karate haiM ki ati prAcInakAla meM AcAra aura vicAragata vibhinatAoM ke hote hue bhI arhat RSiyoM kI samRddha paramparA thI, jinameM pArasparika sauhArda thaa| _ 'RSibhASita' jo ki prAkRta jaina AgamoM aura bauddha pAlipiTakoM meM apekSAkRta rUpa se prAcIna hai aura jo kisI samaya jaina paramparA kA mahattvapUrNa grantha mAnA jAtA thA, yaha adhyAtmapradhAna zramaNadhArA ke pArasparika sauhArda aura ekarUpatA ko sUcita karatA hai| yaha grantha AcArAMga ke prathama zrutaskandha ke pazcAt tathA zeSa sabhI prAkRta aura pAli sAhitya ke pUrva I0pU0 lagabhaga caturtha zatAbdI meM nirmita huA hai| isa grantha meM nirgrantha, bauddha, aupaniSadika evaM AjIvaka Adi anya zramaNa paramparAoM ke 45 arhat RSiyoM ke upadeza saMkalita haiN| isI prakAra bauddha paramparA ke grantha theragAthA meM bhI zramaNadhArA ke vibhinna RSiyoM ke upadeza evaM AdhyAtmika anubhUtiyA~ saMkalita haiN| aitihAsika evaM anAgrahI dRSTi se adhyayana karane se yaha spaSTa ho jAtA hai ki na to 'RSibhAsita' (isibhAsiyAI) ke sabhI RSi jaina paramparA ke haiM aura na theragAthA ke sabhI thera (sthavira) bauddha paramparA ke haiN| jahA~ 'RSibhASita' meM sAriputra, vAtsIputra (vajjIputta) aura mahAkAzyapa bauddha paramparA ke haiM, vahIM uddAlaka, yAjJavalkya, aruNa, asitadevala, nArada, dvaipAyana, aMgirasa, bhAradvAja Adi aupaniSadika dhArA se sambandhita haiM, to saMjaya (saMjaya velaTThiputta), maMkhalI gozAlaka, rAmaputta Adi anya svatantra zramaNa paramparAoM se sambandhita haiN| isI prakAra 'theragAthA' meM varddhamAna Adi jainadhArA ke, to nArada Adi aupaniSadika dhArA ke RSiyoM kI svAnubhUti saMkalita hai| sAmAnyatayA yaha mAnA jAtA hai ki zramaNadhArA kA janma vaidikadhArA kI pratikriyA ke rUpa meM huA, kintu isameM mAtra AMzika satyatA hai| yaha sahI hai ki vaidikadhArA pravRttimArgI thI aura zramaNadhArA nivRttimaargii| inake bIca vAsanA aura viveka athavA bhoga aura tyAga ke jIvana mUlyoM kA saMgharSa thaa| kintu aitihAsika dRSTi se to zramaNa-dhArA kA udbhava, mAnava vyaktitva ke parizodhana evaM naitika tathA AdhyAtmika mUlyoM ke pratisthApana kA hI prayatna thA, jisameM zramaNa-brAhmaNa sabhI sahabhAgI bane the| 'RSibhASita' meM ina RSiyoM ko arhat kahanA aura 'sUtrakRtAMga' meM inheM apanI paramparA se sammata mAnanA, Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa prAcInakAla meM ina RSiyoM kI paramparA ke bIca pArasparika sauhArda kA hI sUcaka hai| nirgrantha paramparA kA itihAsa lagabhaga I0pU0 sAtavIM-AThavIM zatAbdI kA yuga eka aisA yuga thA jaba janasamAja ina sabhI zramaNoM, tapasviyoM, yoga-sAdhakoM evaM cintakoM ke upadezoM ko AdarapUrvaka sunatA thA aura apane jIvana ko AdhyAtmika evaM naitika sAdhanA se jor3atA thA / phira bhI vaha kisI varga vizeSa yA vyakti-vizeSa se baMdhA huA nahIM thA / dUsare zabdoM meM usa yuga meM dharma paramparAoM yA dhArmika sampradAyoM kA udbhava nahIM huA thaa| kramazaH ina zramaNoM, sAdhakoM evaM cintakoM ke AsapAsa ziSyoM, upAsakoM evaM zraddhAluoM kA eka vartula khar3A huaa| ziSyoM evaM praziSyoM kI paramparA calI aura unakI alaga- alaga pahacAna banane lagI / isI krama meM nirgrantha paramparA kA udbhava huaa| jahA~ pArzva kI paramparA ke zramaNa apane ko pArzvApatya-nirgrantha kahane lage, vahIM varddhamAna mahAvIra ke zramaNa apane ko jJAtraputrIya nirgrantha kahane lage / siddhArtha gautama buddha kA bhikSu saMgha zAkyaputrIya zramaNa ke nAma se pahacAnA jAne lagA / pArzva aura mahAvIra kI ekIkRta paramparA nirgrantha ke nAma se jAnI jAne lgii| jaina dharma kA prAcIna nAma hameM nirgrantha dharma ke rUpa meM hI milatA hai| jaina zabda to mahAvIra ke nirvANa ke lagabhaga eka hajAra varSa bAda astitva meM AyA hai| azoka (I0 pU0 tRtIya zatAbdI), khAravela (I0pU0 dvitIya zatAbdI) Adi ke zilAlekhoM meM jainadharma kA ullekha nirgrantha saMgha ke rUpa meM hI huA hai| pArzva evaM mahAvIra kI paramparA 'RSibhASita', 'uttarAdhyayana', 'sUtrakRtAMga' Adi se jJAta hotA hai ki pahale nirgrantha dharma meM nami, bAhuka, kapila, nArAyaNa (tArAyaNa), aMgirasa, bhAradvAja, nArada Adi RSiyoM ko bhI, jo ki vastutaH usakI paramparA ke nahIM the, atyanta sammAnapUrNa sthAna prApta thaa| pArzva aura mahAvIra ke samAna inheM bhI arhat kahA gayA thA, kintu jaba nirgrantha sampradAya pArzva aura mahAvIra ke prati kendrita hone lagA, to inheM pratyekbuddha ke rUpa meM sammAnajanaka sthAna to diyA gayA, kintu aparokSa rUpa se apanI paramparA se pRthak mAna liyA gyaa| isa prakAra hama dekhate haiM ki I0pU0 pA~cavIM zatI meM nirgrantha saMgha pArzva aura mahAvIra kI paramparA taka sImita ho gayA / yahA~ yaha bhI smaraNa rakhanA hogA ki prArambha meM mahAvIra aura pArzva kI paramparAe~ bhI pRthak-pRthak hI thiiN| yadyapi uttarAdhyayana evaM bhagavatI kI sUcanAnusAra mahAvIra ke jIvanakAla meM hI pArzva kI paramparA ke kucha zramaNa unake vyaktitva se prabhAvita ho unake saMgha meM sammilita hue the, kintu mahAvIra ke jIvana kAla meM mahAvIra aura pArzva kI paramparAe~ pUrNata: ekIkRta nahIM ho skiiN| 'uttarAdhyayana' meM prApta ullekha se aisA lagatA hai ki mahAvIra ke nirvANa ke pazcAt hI zrAvastI meM mahAvIra ke pradhAna ziSya gautama aura Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma kI aitihAsika vikAsa-yAtrA 23 pArthApatya paramparA ke tatkAlIna AcArya kezI ne paraspara milakara donoM saMghoM ke ekIkaraNa kI bhUmikA taiyAra kI thii| yadyapi Aja hamAre pAsa aisA koI bhI sAkSya upalabdha nahIM hai jisake AdhAra para yaha kahA jA sake ki pArzva kI paramparA pUrNata: mahAvIra kI paramparA meM vilIna ho gayI thii| phira bhI itanA nizcita hai ki pArthApatyoM kA eka bar3A bhAga mahAvIra kI paramparA meM sammilita ho gayA thA aura mahAvIra kI paramparA ne pArzva ko apanI hI paramparA ke pUrva puruSa ke rUpa meM mAnya kara liyA thA / pArzva ke lie 'puruSAdAnIya' zabda kA prayoga isakA pramANa hai| kAlAntara meM RSabha, nami aura ariSTanemi jaise prAgaitihAsika kAla ke mahAna tIrthaMkaroM ko svIkAra karake nirgrantha paramparA ne apane astitva ko ati prAcInakAlIna siddha kiyA hai| vedoM evaM vaidika paramparA ke prAcIna granthoM se itanA to nirvivAda rUpa se siddha ho jAtA hai ki vAtarasanA muniyoM evaM vrAtyoM ke rUpa meM zramaNadhArA usa yuga meM bhI jIvita thI jisake pUrva puruSa RSabha the| phira bhI Aja aitihAsika AdhAra para yaha batA pAnA kaThina hai ki RSabha kI dArzanika evaM AcAra sambandhI vistRta mAnyatAe~ kyA thIM aura ve vartamAna jaina paramparA ke kitanI nikaTa thIM, to bhI itanA nizcita hai ki RSabha saMnyAsa-mArga ke Adya pravartaka ke rUpa meM dhyAna aura tapa para adhika bala dete the| prAcIna jaina granthoM meM yaha to nirvivAda rUpa se mAna liyA gayA hai ki RSabha bhagavAn mahAvIra ke samAna paMca mahAvrata rUpa dharma ke prastotA the aura unakI AcAra vyavasthA mahAvIra ke anurUpa hI thii| RSabha ke ullekha Rgveda se lekara purANoM taka meM upalabdha haiN| DaoN0 rAdhAkRSNana ne 'yajurveda' meM RSabha ke atirikta ajita aura ariSTanemi ke nAmoM kI upalabdhi kI bAta kahI hai| hindU 'purANoM' aura 'bhAgavata' meM RSabha kA jo jIvana caritra varNita hai vaha jaina paramparA ke anurUpa hai| bauddha grantha 'aMgutaranikAya' meM pUrvakAla ke sAta tIrthaMkaroM kA ullekha kiyA hai, usameM araka (ara) kA bhI ullekha hai| isI prakAra 'theragAthA' meM ajita thera kA ullekha hai, unheM pratyekabuddha kahA gayA hai| phira bhI madhyavartI 22 tIrthaMkaroM ke sambandha meM aitihAsika sAkSya adhika nahIM haiM, unake prati hamArI AsthA kA AdhAra jaina Agama aura jaina kathA grantha hI haiN| mahAvIra aura AjIvaka paramparA jainadharma ke pUrva-itihAsa kI isa saMkSipta rUparekhA dene ke pazcAt jaba hama punaH mahAvIra ke kAla kI ora Ate haiM to 'kalpasUtra' evaM 'bhagavatI' meM kucha aise sUcanA sUtra milate haiM, jinake AdhAra para jJAtaputra zramaNa mahAvIra ke pApityoM ke atirikta AjIvakoM ke sAtha bhI sambandhoM kI puSTi hotI hai| jainAgamoM aura Agamika vyAkhyAoM meM yaha mAnA gayA hai ki mahAvIra ke dIkSita hone ke dUsare varSa meM hI maMkhalIputra gozAlaka unake nikaTa samparka meM AyA thA, kucha varSa Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa donoM sAtha bhI rahe kintu niyativAda aura puruSArthavAda sambandhI matabhedoM ke kAraNa donoM alaga-alaga ho gye| haramana jekobI ne to yaha kalpanA bhI kI hai ki mahAvIra kI nirgrantha paramparA meM nagnatA Adi jo AcAra-mArga kI kaThoratA hai, vaha gozAlaka kI AjIvaka paramparA kA prabhAva hai| yaha satya hai ki gozAlaka ke pUrva bhI AjIvakoM kI eka paramparA thI, jisameM arjuna Adi AcArya the| phira bhI aitihAsika sAkSya ke abhAva meM yaha kahanA kaThina hai ki kaThora sAdhanA kI yaha paramparA mahAvIra se AjIvaka paramparA meM gaI yA AjIvaka gozAlaka ke dvArA mahAvIra kI paramparA meM aaii| kyoMki isa tathya kA koI pramANa nahIM hai ki mahAvIra se alaga hone ke pazcAt gozAlaka AjIvaka paramparA se jur3A thA yA vaha prArambha meM hI AjIvaka paramparA meM dIkSita hokara mahAvIra ke pAsa AyA thaa| phira bhI itanA nizcita hai ki IsA kI prathama-dvitIya zatAbdI ke bAda taka bhI isa AjIvaka paramparA kA astitva rahA hai| yaha nirgranthoM evaM bauddhoM kI eka pratispardhI zramaNa paramparA thI jisake zramaNa bhI jainoM kI digambara zAkhA ke samAna nagna rahate the| jaina aura AjIvaka donoM paramparAe~ pratispardhI hokara bhI eka-dUsare ko anya paramparAoM kI apekSA adhika sammAna detI thIM, isa tathya kI puSTi hameM bauddha piTaka sAhitya meM upalabdha vyaktiyoM ke SaTvidha vargIkaraNa se hotI hai| vahA~ nirgranthoM ko anya paramparA ke zramaNoM se Upara aura AjIvaka paramparA se nIce sthAna diyA gayA hai| isa prakAra AjIvakoM ke nirgrantha saMgha se jur3ane evaM alaga hone kI yaha ghaTanA nimrantha paramparA kI eka mahattvapUrNa ghaTanA hai| sAtha hI nirgranthoM ke prati apekSAkRta udAra bhAva donoM saMghoM kI AMzika nikaTatA kA bhI sUcaka hai| nimrantha, paramparA meM mahAvIra ke jIvanakAla meM hue saMgha-bheda ___ mahAvIra ke jIvanakAla meM nirgrantha saMgha kI anya mahattvapUrNa ghaTanA mahAvIra ke jAmAtR kahe jAnevAle jAmAli se unakA vaicArika matabheda honA aura jAmAli kA apane pA~ca sau ziSyoM sahita unake saMgha se alaga honA hai| 'bhagavatI', 'Avazyakaniyukti' aura paravartI granthoM meM isa sambandha meM vistRta vivaraNa upalabdha hai| nimrantha saMgha-bheda kI isa ghaTanA ke atirikta hameM bauddha piTaka sAhitya meM eka anya ghaTanA kA ullekha bhI milatA hai jisake anusAra mahAvIra ke nirvANa hote hI unake bhikSuoM evaM zveta vastradhArI zrAvakoM meM tIvra vivAda utpanna ho gyaa| nirgrantha saMgha ke isa vivAda kI sUcanA buddha taka bhI pahu~catI hai| kintu piTaka sAhitya meM isa vivAda ke kAraNa kyA the, isakI koI carcA nahIM hai| eka sambhAvanA yaha ho sakatI hai ki yaha vivAda mahAvIra ke uttarAdhikArI ke prazna ko lekara huA hogaa| zvetAmbara aura digambara paramparAoM meM mahAvIra ke prathama uttarAdhikArI ko lekara matabheda hai| digambara paramparA mahAvIra ke pazcAt gautama ko paTTadhara mAnatI hai, jabaki zvetAmbara paramparA sudharmA ko| zvetAmbara paramparA meM mahAvIra ke nirvANa ke samaya gautama ko nikaTa ke dUsare grAma meM kisI devazarmA brAhmaNa ko pratibodha dene hetu bhejane kI jo ghaTanA varNita hai, vaha bhI isa prasaMga meM vicAraNIya ho sakatI hai| kintu dUsarI sambhAvanA yaha bhI ho sakatI Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 jainadharma kI aitihAsika vikAsa-yAtrA hai ki bauddhoM ne jainoM ke zvetAmbara evaM digambara sambandhI paravartI vivAda ko piTakoM ke sampAdana ke samaya mahAvIra ke nirvANa kI ghaTanA ke sAtha jor3a diyA ho| merI dRSTi meM yadi aisA koI vivAda ghaTita huA hogA to vaha mahAvIra ke acela evaM sacela zramaNoM ke bIca huA hogA, kyoMki pArthApatyoM ke mahAvIra ke nirgrantha saMgha meM praveza ke sAtha hI unake saMgha meM nagna aura savastra aise do varga avazya hI bana gaye hoMge aura mahAvIra ne zramaNoM ke ina do vargoM ko sAmAyika-cAritra aura chedopasthApanIya-cAritradhArI ke rUpa meM vibhAjita kiyA hogaa| vivAda kA kAraNa ye donoM varga hI rahe hoNge| merI dRSTi meM bauddha paramparA meM jinheM zveta vastradhArI zrAvaka kahA gayA, ve vastuta: savastra zramaNa hI hoMge, kyoMki bauddha paramparA meM zramaNa (bhikSa) ko bhI zrAvaka kahA jAtA hai, phira bhI isa sambandha meM gambhIra cintana kI AvazkatA hai| mahAvIra ke nirgrantha saMgha kI dharma prasAra-yAtrA bhagavAn mahAvIra ke kAla meM unake nirgrantha saMgha kA prabhAva-kSetra bihAra evaM pUrvI uttara pradeza tathA unake AsapAsa kA pradeza hI thaa| kintu mahAvIra ke nirvANa ke pazcAt ina sImAoM meM vistAra hotA gyaa| phira bhI AgamoM aura niryaktiyoM kI racanA tathA jainadharma ke prArambhika-vikAsa-kAla taka uttarapradeza, hariyANA, paMjAba evaM pazcimI rAjasthAna ke kucha bhAga taka hI nirgranthoM ke vihAra kI anumati thii| tIrthaGkaroM ke kalyANa kSetra bhI yahIM taka sImita the| mAtra ariSTanemi hI aise tIrthaGkara haiM jinakA sambandha zUrasena (mathurA ke AsapAsa ke pradeza) ke atirikta saurASTra se bhI dikhAyA gayA hai aura unakA nirvANa sthala giranAra parvata mAnA gayA hai| kintu AgamoM meM dvArikA aura giranAra kI jo nikaTatA varNita hai vaha yathArtha sthiti se bhinna hai| sambhavata: ariSTanemi aura kRSNa ke nikaTa sambandha hone ke kAraNa hI kRSNa ke sAtha-sAtha ariSTanemi kA sambandha bhI dvArikA se rahA hogaa| abhI taka isa sambandha meM aitihAsika sAkSyoM kA abhAva hai| vidvAnoM se apekSA hai ki isa dizA meM khoja kreN| jo kucha aitihAsika sAkSya mile haiM usase aisA lagatA hai ki nirgrantha saMgha apane janma sthala bihAra se do dizAoM meM apane pracAra abhiyAna ke lie Age bddh'aa| eka varga dakSiNa-bihAra evaM baMgAla se ur3IsA ke rAste tamilanADu gayA aura vahIM se usane zrIlaMkA aura svarNadeza (jAvA-sumAtrA Adi) kI yAtrAe~ kii| lagabhaga I0pU0 dUsarI zatI meM bauddhoM ke bar3hate prabhAva ke kAraNa nirgranthoM ko zrIlaMkA se nikAla diyA gyaa| phalata: ve puna: tamilanADu meM A gye| tamilanADu meM lagabhaga I0pU0 prathama-dvitIya zatI se brAhmI lipi meM aneka jaina abhilekha milate haiM jo isa tathya ke sAkSI haiM ki nirgrantha saMgha mahAvIra ke nirvANa ke lagabhaga do-tIna sau varSa pazcAt hI tamila pradeza meM pahu~ca cukA thaa| mAnyatA to yaha bhI hai ki AcArya bhadrabAhu candragupta maurya ko dIkSita karake dakSiNa gaye the| yadyapi isakI aitihAsika prAmANikatA nirvivAda rUpa se siddha nahIM ho sakatI hai, kyoMki jo Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa abhilekha ghaTanA kA ullekha karatA hai vaha lagabhaga chaThI-sAtavIM zatI kA hai| Aja bhI tamila jainoM kI vipula saMkhyA hai aura ve bhArata meM jainadharma ke anuyAyiyoM kI prAcInatama paramparA ke pratinidhi haiN| ye nayanAra evaM paMcamavarNI ke rUpa meM jAne jAte haiN| yadyapi bihAra, baMgAla aura ur3IsA kI prAcIna jaina paramparA kAlakrama meM vilupta ho gayI hai kintu sarAka jAti ke rUpa meM usa paramparA ke avazeSa Aja bhI zeSa haiN| 'sarAka' zabda zrAvaka kA hI apabhraMza rUpa hai aura Aja bhI isa jAti meM rAtri bhojana aura hiMsaka zabdoM jaise kATo, mAro Adi ke niSedha jaise kucha saMskAra zeSa haiN| upAdhyAya jJAnasAgarajI evaM kucha zvetAmbara muniyoM ke prayatnoM se sarAka punaH jainadharma kI aura lauTe haiN| uttara aura dakSiNa ke nirgrantha zramaNoM meM AcAra-bheda dakSiNa meM gayA nirgrantha saMgha apane sAtha vipula prAkRta jaina sAhitya to nahIM le jA sakA kyoMki usa kAla taka jaina sAhitya ke aneka granthoM kI racanA hI nahIM ho pAyI thii| vaha apane sAtha zruta paramparA se kucha dArzanika vicAroM evaM mahAvIra ke kaThora AcAramArga ko hI lekara calA thA, jise usane bahuta kAla taka surakSita rkhaa| Aja kI digambara paramparA kA pUrvaja yahI dakSiNI acela nirgrantha saMgha haiN| isa sambandha meM anya kucha mudde bhI aitihAsika dRSTi se vicAraNIya haiN| mahAvIra ke apane yuga meM bhI unakA prabhAva kSetra mukhyatayA dakSiNa bihAra hI thA jisakA kendra rAjagRha thA, jabaki bauddhoM evaM pArzvApatyoM kA prabhAva kSetra uttarI bihAra evaM pUrvottara uttara pradeza thA, jisakA kendra zrAvastI thaa| mahAvIra ke acela nirgrantha saMgha aura pArzvApatya santarottara (sacela) nirgrantha saMgha ke sammilana kI bhUmikA bhI zrAvastI meM gautama aura kezI ke netRtva meM taiyAra huI thii| mahAvIra ke sarvAdhika cAturmAsa rAjagRha nAlandA meM honA aura buddha ke zrAvastI meM honA bhI isI tathya kA pramANa hai| dakSiNa kA jalavAyu uttara kI apekSA garma thA, ataH acelatA ke paripAlana meM dakSiNa meM gaye nirgrantha saMgha ko koI kaThinAI nahIM huI jabaki uttara ke nirgrantha saMgha meM kucha pArzvApatyoM ke prabhAva se aura kucha ati zItala jalavAyu ke kAraNa yaha acelatA akSuNNa nahIM raha sakI aura eka vastra rakhA jAne lgaa| svabhAva se bhI dakSiNa kI apekSA uttara ke nivAsI adhika suvidhAvAdI hote haiN| bauddhadharma meM bhI buddha ke nirvANa ke pazcAt suvidhAoM kI mA~ga vAtsIputrIya bhikSuoM ne hI kI thI, jo uttarI tarAI kSetra ke the| bauddha piTaka sAhitya meM nirgranthoM ko eka zATaka aura AjIvakoM ko nagna kahA gayA hai| yaha bhI yahI sUcita karatA hai ki lajjA aura zIta nivAraNa hetu uttara bhArata kA nirgrantha saMgha kama se kama eka vastra to rakhane laga gayA thaa| mathurA meM IsvI san prathama zatAbdI ke AsapAsa kI jaina zramaNoM kI jo mUrtiyA~ upalabdha huI haiM unameM sabhI meM zramaNoM ko kambala jaise eka vastra se yukta dikhAyA gayA hai| ve sAmAnyatayA nagna rahate the kintu bhikSA yA janasamAja meM jAte samaya vaha vastra yA kambala hAtha para DAlakara apanI nagnatA chipA lete the aura ati zIta Adi kI sthiti meM use or3ha bhI lete the / 'AcArAMga ke prathama zrutaskaMdha AThaveM adhyayana meM acela Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. 27 jainadharma kI aitihAsika vikAsa-yAtrA zramaNoM ke sAtha-sAtha eka, do aura tIna vastra rakhane vAle zramaNoM kA ullekha hai| yaha sunizcita hai ki mahAvIra binA kisI pAtra ke dIkSita hue the| 'AcArAMga' se upalabdha sUcanA ke anusAra pahale to ve gRhI pAtra kA upayoga kara lete the, kintu bAda meM unhoMne isakA bhI tyAga kara diyA aura pANipAtra ho gaye arthAt hAtha meM hI bhikSA grahaNa karane lge| sacitta jala kA prayoga niSiddha hone se sambhavataH sarvaprathama nimrantha saMgha meM zauca ke lie jalapAtra kA grahaNa kiyA gayA hogA, kintu bhikSuoM kI bar3hatI huI saMkhyA aura eka hI ghara se pratyeka bhikSu ko peTa bhara bhojana na mila pAne ke kAraNa Age calakara bhikSA hetu bhI pAtra kA upayoga prArambha ho gayA hogaa| isake atirikta bImAra aura ativRddha bhikSuoM kI paricaryA ke lie bhI pAtra meM AhAra lAne aura grahaNa karane kI paramparA pracalita ho gaI hogii| mathurA meM IsA kI prathama-dvitIya zatI kI eka jaina zramaNa kI pratimA milI hai jo apane hAtha meM eka pAtra yukta jholI aura dUsare meM pratilekhana (rajoharaNa) lie hue hai| isa jholI kA svarUpa Aja zvetAmbara paramparA meM, vizeSa rUpa se sthAnakavAsI aura terApaMthI paramparA meM pracalita jholI ke samAna hai| yadyapi mathurA ke aMkanoM meM hAtha meM khulA pAtra bhI pradarzita hai| isake atirikta mathurA ke aMkana meM muniyoM evaM sAdhviyoM ke hAtha meM mukha vastrikA (mu~ha-patti) aura pratilekhana (rajoharaNa) ke aMkana upalabdha hote haiN| pratilekhana ke aMkana digambara paramparA meM pracalita mayUrapicchi aura zvetAmbara paramparA meM pracalita rajoharaNa donoM hI AkAroM meM milate haiN| yadyapi spaSTa sAhityika aura purAtAttvika sAkSya ke abhAva meM yaha kahanA kaThina hai ki ve pratilekhana mayUrapicchi ke bane hote the yA anya kisI vastu ke| digambara paramparA meM mAnya yApanIya grantha mUlAcAra aura bhagavatI ArAdhanA meM pratilekhana (paDilehaNa) aura usake guNoM kA to varNana hai kintu yaha spaSTa ullekha nahIM hai ki ve kisa vastu ke bane hote the| isa prakAra IsA kI prathama zatI ke pUrva uttara bhArata ke nirgrantha saMgha meM vastra, pAtra, jholI, mukhavastrikA aura pratilekhana (rajoharaNa) kA pracalana thaa| sAmAnyatayA mani nagna hI rahate the aura sAdhviyA~ sAr3I pahanatI thiiN| mani vastra kA upayoga vizeSa paristhiti meM mAtra zIta evaM lajjA-nivAraNa hetu karate the| muniyoM ke dvArA sadaiva vastra dhAraNa kiye rahane kI paramparA nahIM thii| isI prakAra aMkanoM meM mukhavastrikA bhI hAtha meM hI pradarzita hai, na ki vartamAna sthAnakavAsI aura terApaMthI paramparAoM ke anurUpa mukha para baMdhI haI dikhAI gaI hai| prAcIna stara ke zvetAmbara Agama grantha bhI inhI tathyoM kI puSTi karate haiN| zvetAmbara paramparA meM muni ke jina 14 upakaraNoM kA ullekha milA hai, ve sambhavataH IsA kI dUsarI-tIsarI zatI taka nizcita ho gaye the| mahAvIra ke pazcAt nirgrantha saMgha meM hue saMgha-bheda mahAvIra ke nirvANa aura mathurA ke aMkana ke bIca lagabhaga pA~ca sau varSoM ke itihAsa se hameM jo mahattvapUrNa sUcanAe~ milatI haiM ve nihnavoM ke dArzanika evaM vaicArika Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa 28 matabhedoM evaM saMgha ke vibhinna gaNoM, zAkhAoM, kuloM evaM sambhogoM meM vibhakta hone se sambandhita haiN| 'Avazyakaniryukti' sAta nihnavoM kA ullekha karatI hai, inameM se jAmAli aura tiSyagupta to mahAvIra ke samaya meM hue the, zeSa pA~ca ASAr3habhUti, azvAmitra, gaMga, rohagupta aura goSTamahila mahAvIra nirvANa ke pazcAt 214 varSa se 584 varSa ke bIca hue| ye nihnava kinhIM dArzanika praznoM para nirgrantha saMgha kI paramparAgata mAnyatAoM se matabheda rakhate the| kintu inake dvArA nirgrantha saMgha meM kisI navIna sampradAya kI utpatti huI ho, aisI koI bhI sUcanA upalabdha nahIM hotii| isa kAla meM nirgrantha saMgha meM gaNa aura zAkhA bheda bhI hue kintu ve kima dArzanika evaM AcAra sambandhI matabheda ko lekara hue the, yaha jJAta nahIM hotA hai / merI dRSTi meM vyavasthAgata suvidhAoM evaM ziSyapraziSyoM kI paramparAoM ko lekara hI ye gaNa yA zAkhA bheda hue hoNge| yadyapi 'kalpasUtra' sthavirAvalI meM SaDulaka rohagupta se trairAzika zAkhA nikalane kA ullekha huA hai| rohagupta trairAzika mata ke pravaktA eka nihnava mAne gaye haiN| ataH yaha spaSTa hai ki ina gaNoM evaM zAkhAoM meM kucha mAnyatA bheda bhI rahe hoMge, kintu Aja hamAre pAsa yaha jAnane kA koI sAdhana nahIM hai / 'kalpasUtra' kI sthavirAvalI tuMgIyAyana gotrIya Arya yazobhadra ke do ziSyoM mADhara gotrIya sambhUtivijaya aura prAcI ( paurvAtya ) gotrIya bhadrabAhu kA ullekha karatI hai| 'kalpasUtra' meM gaNoM aura zAkhAoM kI utpatti batAI gaI hai, jo eka ora Arya bhadrabAhu ke ziSya kAzyapa gotrIya godAsa se evaM dUsarI ora sthUlibhadra ke ziSyapraziSyoM se prArambha hotI hai / godAsa se godAsagaNa kI utpatti huI aura usakI cAra zAkhAe~ tAmraliptikA, koTivarSIyA, pauNDravarddhanikA aura dAsIkarpATikA nikalI haiM / isake pazcAt bhadrabAhu kI paramparA kaise Age bar3hI, isa sambandha meM 'kalpasUtra' kI sthavirAvalI meM koI nirdeza nahIM hai / ina zAkhAoM ke nAmoM se bhI aisA lagatA hai ki bhadrabAhu kI ziSya paramparA baMgAla aura ur3IsA se dakSiNa kI ora calI gaI hogii| dakSiNa meM godAsagaNa kA eka abhilekha bhI milA hai| ataH yaha mAnyatA samucita hI hai ki bhadrabAhu kI paramparA se hI Age calakara dakSiNa kI acelaka nirgrantha paramparA kA vikAsa huaa| zvetAmbara paramparA pATaliputra kI vAcanA ke samaya bhadrabAhu ke nepAla meM hone kA ullekha karatI hai jabaki digambara paramparA candragupta maurya ko dIkSita karake unake dakSiNa jAne kA ullekha karatI hai| sambhava hai ki ve apane jIvana ke antima caraNa meM uttara se dakSiNa cale gaye hoN| uttara bhArata ke nirgrantha saMgha kI paramparA sambhUtivijaya ke praziSya sthalibhadra ke ziSyoM se Age bddh'ii| 'kalpasUtra' meM varNita godAsagaNa aura usakI uparyukta cAra zAkhAoM ko chor3akara zeSa sabhI gaNoM, kuloM aura zAkhAoM kA sambandha sthUlabhadra kI ziSya-praziSya paramparA se hI hai| isI prakAra dakSiNa kA acela nirgrantha Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29 jainadharma kI aitihAsika vikAsa-yAtrA saMgha bhadrabAhu kI paramparA se aura uttara kA sacela nirgrantha saMgha sthUlibhadra kI paramparA se vikasita huaa| isa saMgha meM uttara balissahagaNa, uddhehagaNa, koTikagaNa, cAraNagaNa, mAnavagaNa, vesavADiyagaNa, uDDavADiyagaNa Adi pramukha gaNa the / ina gaNoM kI aneka zAkhAe~ evaM kula the| 'kalpasUtra' kI sthavirAvalI ina sabakA ullekha to karatI hai, kinta isake antima bhAga meM mAtra koTikagaNa kI vajrI zAkhA kI AcArya paramparA dI gaI hai jo devarddhikSamAzramaNa (vIra nirmANa saM0 980) taka jAtI hai| sthUlabhadra ke ziSya-praziSyoM kI paramparA meM udbhUta jina vibhinna gaNoM, zAkhAoM evaM kuloM kI sUcanA hameM 'kalpasatra' kI sthavirAvalI se milatI hai usakI puSTi mathurA ke abhilekhoM se ho jAtI hai jo 'kalpasUtra' kI sthavirAvalI kI prAmANikatA ko siddha karatI haiN| digambara paramparA meM mahAvIra ke nirvANa se lagabhaga eka hajAra varSa pazcAt taka kI jo pAbalI upalabdha hai, eka to vaha paryApta paravartI hai dUsare bhadrabAhu ke nAma ke atirikta usakI puSTi kA prAcIna sAhityika aura abhilekhIya koI sAkSya nahIM hai| bhadrabAhu ke sambandha meM bhI jo sAkSya haiM, ve paryApta paravartI haiN| ata: aitihAsika dRSTi se unakI prAmANikatA para praznacihna lagAye jA sakate haiN| mahAvIra ke nirvANa se IsA kI prathama evaM dvitIya zatAbdI taka ke jo mahattvapUrNa parivartana uttara bhArata ke nirgrantha saMgha meM hae, unheM samajhane ke lie arddhamAgadhI AgamoM ke atirikta mathurA kA zilpa evaM abhilekha hamArI bahata adhika madada karate haiN| mathurA zilpa kI vizeSatA yaha hai ki tIrthaGkara pratimAe~ nagna haiM, muni nagna hokara bhI vastra (kambala) se apanI nagnatA chipAye hue haiN| vastra ke atirikta pAtra, jholI, mukhavastrikA aura pratilekhana bhI muni ke upakaraNoM meM samAhita haiN| muniyoM ke nAma, gaNa,zAkhA, kula Adi zvetAmbara paramparA ke 'kalpasUtra' kI sthavirAvalI se milate haiN| isa prakAra ye zvetAmbara paramparA kI pUrva sthiti ke sUcaka haiN| jainadharma meM tIrthaGkara pratimAoM ke atirikta stUpa ke nirmANa kI paramparA bhI thI, yaha bhI mathurA ke zilpa se siddha ho jAtA hai| yApanIya yA boTika saMgha kA udbhava, IsA kI dvitIya zatI meM mahAvIra ke nirvANa ke cha: sau nau varSa pazcAt uttara bhArata nirgrantha saMgha meM vibhAjana kI eka anya ghaTanA ghaTita haI, phalata: uttara bhArata kA nirgrantha saMgha sacela evaM acela aise do bhAgoM meM ba~Ta gyaa| pApityoM ke prabhAva se ApavAdika rUpa meM evaM zItAdi ke nivAraNArtha gRhIta hue vastra, pAtra Adi jaba muni kI aparihArya upadhi banane lage, to parigraha kI isa bar3hatI huI pravRtti ko rokane ke prazna para Arya kRSNa aura Arya zivabhUti meM matabheda ho gyaa| Arya kRSNa jinakalpa kA uccheda batAkara gRhIta vastra-pAtra ko municaryA kA aparihArya aMga mAnane lage, jabaki Arya zivabhUti ne inake tyAga aura jinakalpa ke AcaraNa para bala diyaa| unakA kahanA thA ki samartha ke liye jinakalpa kA niSedha nahIM mAnanA caahie| vastra, pAtra kA grahaNa apavAda mArga hai, utsarga mArga to acelatA hI hai| Arya zivabhUti kI uttara bhArata kI isa acela paramparA ko Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa 30 zvetAmbaroM ne boTika (bhraSTa ) kahA / kintu Age calakara yaha paramparA yApanIya ke nAma se hI adhika prasiddha huii| gopAJcala meM vikasita hone ke kAraNa yaha gopyasaMgha nAma se bhI jAnI jAtI thii| 'SaTdarzanasamuccaya' kI TIkA meM guNaratna ne gopyasaMgha evaM yApanIyasaMgha ko paryAyavAcI batAyA hai / yApanIya saMgha kI vizeSatA yaha thI ki eka ora yaha zvetAmbara paramparA ke samAna 'AcArAMga', 'sUtrakRtAMga', 'uttarAdhyayana', 'dazavaikAlika' Adi arddhamAgadhI Agama sAhitya ko mAnya karatA thA jo ki use uttarAdhikAra meM hI prApta huA thA, sAtha hI vaha sacela, strI aura anyatairthikoM kI mukti ko svIkAra karatA thA / Agama sAhitya ke vastra-pAtra sambandhI ullekhoM ko vaha sAdhviyoM evaM ApavAdika sthiti meM muniyoM se sambandhita mAnatA thA, kintu dUsarI ora vaha digambara paramparA ke samAna vastra aura pAtra kA niSedha kara muni kI nagnatA para bala detA thA / yApanIya muni nagna rahate the aura pANitalabhojI (hAtha meM bhojana karanevAle) hote the| inake AcAryoM ne uttarAdhikAra meM prApta AgamoM se gAthAyeM lekara zaurasenI prAkRta meM aneka grantha bnaaye| inameM 'kaSAyaprAbhRta', 'SaTkhaNDAgama', 'bhagavatI ArAdhanA', 'mUlAcAra' Adi prasiddha haiN| dakSiNa bhArata meM acela nirgrantha paramparA kA itihAsa IsvI san kI tIsarI-cauthI tI taka andhakAra meM hI hai| isa sambandha meM hameM na to vizeSa sAhityika sAkSya hI milate haiM aura na abhilekhIya hI / yadyapi isa kAla ke kucha pUrva ke brAhmI lipi ke aneka guphA abhilekha tamilanADu meM pAye jAte haiM, kintu ve zramaNoM yA nirmAtA ke nAma ke atirikta koI jAnakArI nahIM dete| tamilanADu meM abhilekha yukta jo guphAyeM haiM, ve sambhavataH nirgrantha ke samAdhimaraNa grahaNa karane ke sthala rahe hoNge| saMgama yuga ke tamila sAhitya se itanA avazya jJAta hotA hai ki jaina zramaNoM ne bhI tamila bhASA ke vikAsa aura samRddhi meM apanA yogadAna diyA thaa| tirUkurala ke jainAcAryakRta hone kI bhI eka mAnyatA hai / IsA kI cauthI zatAbdI meM tamila deza kA yaha nirgrantha saMgha karNATaka ke rAste uttara kI ora bar3hA, udhara uttara kA nirgrantha saMgha sacela (zvetAmbara) aura acelaka (yApanIya) ina do bhAgoM meM vibhakta hokara dakSiNa meM gyaa| sacela zvetAmbara paramparA rAjasthAna, gujarAta evaM pazcimI mahArASTra hotI huI uttara karnATaka pahu~cI to acela yApanIya paramparA bundelakhaNDa evaM vidizA hokara viMdhya aura satapuDA ko pAra karatI huI pUrvI mahArASTra se hokara uttarI karnATaka phuNcii| IsA kI pA~cavI zatI meM uttarI kanArTaka meM mRgezavarmA ke jo abhilekha mile haiM unase usa kAla meM jainoM ke pA~ca saMghoM ke astitva kI sUcanA milatI hai- 1. nirgrantha saMgha, 2. mUla saMgha, 3. yApanIya saMgha, 4. kUcarka saMgha aura 5. zvetapaTa mahAzramaNa saMgha / isI kAla meM pUrvottara bhArata meM vaTagohalI se prApta tAmrapatra meM paMcastUpAnvaya ke astitva kI bhI sUcanA milatI hai| isa yuga kA zvetapaTa mahAzramaNa saMgha aneka kuloM evaM zAkhAoM meM vibhakta thA, jisakA sampUrNa vivaraNa kalpasUtra evaM mathurA ke abhilekhoM se prApta hotA hai / Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma kI aitihAsika vikAsa-yAtrA 31 mahAvIra ke nirvANa ke pazcAt se lekara IsA kI pA~cavI zatI taka eka hajAra varSa kI isa sudIrgha avadhi meM arddhamAgadhI Agama sAhitya kA nirmANa evaM saMkalana hotA rahA hai| ataH Aja hameM jo Agama upalabdha haiM, ve na to eka vyakti kI racanA haiM aura na eka kAla kii| mAtra itanA hI nahIM, eka hI Agama meM vividha kAloM kI sAmagrI saMkalita haiN| isa avadhi meM sarvaprathama I0 pU0 tIsarI zatI meM pATaliputra meM prathama vAcanA huI, sambhavataH isa vAcanA meM aMgasUtroM evaM pArzvApatya paramparA ke pUrva sAhitya ke granthoM kA saMkalana huaa| pUrva sAhitya ke saMkalana kA prazna isaliye mahattvapUrNa bana gayA thA ki pArzvApatya paramparA lupta hone lagI thii| isake pazcAt Arya skandila kI adhyakSatA meM mathurA meM aura Arya nAgArjuna kI adhyakSatA meM vallabhI meM samAnAntara vAcanAe~ huIM, jinameM aMga, upAMga Adi Agama saMkalita hue| isake pazcAt vIra nirvANa 980 arthAt I0 san kI pA~cavI zatI meM vallabhI meM devarddhikSamAzramaNa ke netRtva meM antima vAcanA huii| vartamAna Agama isI vAcanA kA pariNAma hai| phira bhI devarddhi ina AgamoM ke sampAdaka hI haiM, racanAkAra nhiiN| unhoMne mAtra granthoM ko suvyavasthita kiyaa| ina granthoM kI sAmagrI to unake pahale kI hai| ardhamAgadhI AgamoM meM jahA~ 'AcArAMga' evaM 'sUtrakRtAMga' ke prathama zrutaskaMdha, 'RSibhASita', 'uttarAdhyayana', 'dazavaikAlika' Adi prAcIna stara ke arthAt I0 pU0 ke grantha haiM, vahIM 'samavAyAMga', vartamAna 'praznavyAkaraNa' Adi paryApta paravartI arthAt lagabhaga I0sa0 kI pAMcavIM zatI ke haiN| 'sthAnAMga', 'aMtakRtdazA', 'jJAtAdharmakathA' aura 'bhagavatI' kA kucha aMza prAcIna (arthAt I0 pU0 kA) haiM, to kucha paryApta paravartI hai / upAMga sAhitya meM apekSAkRta rUpa meM 'sUryaprajJapti', 'rAjapraznIya', 'prajJApanA' prAcIna haiN| upAMgoM kI apekSA bhI cheda- sUtroM kI prAcInatA nirvivAda hai| isI prakAra prakIrNaka sAhitya meM aneka grantha aise haiM, jo kucha aMgoM aura upAMgoM kI apekSA bhI prAcIna hai / phira bhI sampUrNa ardhamAgadhI Agama sAhitya ko antima rUpa lagabhaga I0 san kI chaThI zatI ke pUrvArdha meM milA, yadyapi isake bAda bhI isameM kucha prakSepa aura parivartana hue haiN| IsA kI chaThI zatAbdI ke pazcAt se dasavIMgyArahavIM zatAbdI ke madhya taka mukhyataH Agamika vyAkhyA sAhitya ke rUpa meM niryukti, bhASya, cUrNI aura TIkAe~ likhI giiN| yadyapi kucha niyuktiyA~ prAcIna bhI haiN| isa kAla meM ina Agamika vyAkhyAoM ke atirikta svataMtra grantha bhI likhe gye| isa kAla ke prasiddha AcAryoM meM siddhasena, jinabhadragaNi, zivArya, vaTTakera, kundakunda, akalaMka, samantabhadra, vidyAnanda, jinasena, svayambhU, haribhadra, siddharSi, zIlAMka, abhayadeva Adi pramukha haiN| digambaroM meM tattvArtha kI vividha TIkAoM aura purANoM ke racanAkAla kA bhI yahI yuga hai| nirgrantha paramparA meM vibhAvoM kA praveza (a) hindU varNa evaM jAti-vyavasthA kA jainadharma para prabhAva mUlataH zramaNa paramparA aura jainadharma hindU varNa vyavasthA ke viruddha khar3e hue the Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa / kintu kAlakrama meM bRhad hindU-samAja ke prabhAva se usameM bhI varNa evaM jAti sambandhI avadhAraNAe~ praviSTa ho giiN| jaina paramparA meM jAti aura varNa-vyavasthA ke udbhava evaM aitihAsika vikAsa kA vivaraNa sarvaprathama 'AcArAMganiyukti' (lagabhaga IsvI san tIsarI zatI) meM prApta hotA hai| usake anusAra prArambha meM manuSya jAti eka hI thii| RSabha ke dvArA rAjya-vyavasthA kA prArambha hone para usake do vibhAga ho gaye- 1.zAsaka(svAmI) 2.zAsita(sevaka) usake pazcAt zilpa aura vANijya ke vikAsa ke sAtha usake tIna vibhAga ho hae - 1. kSatriya (zAsaka), 2. vaizya (kRSaka aura vyavasAyI) aura 3. zUdra (sevk)| usake pazcAt zrAvaka-dharma kI sthApanA hone para ahiMsaka, sadAcArI aura dharmaniSTha vyaktiyoM ko brAhmaNa (mAhaNa) kahA gyaa| isa prakAra kramaza: cAra varNa astitva meM aae| ina cAra varNoM ke strI-puruSoM ke samavarNIya anuloma evaM pratiloma saMyogoM se solaha varNa bane jinameM sAta varNa aura nau antara varNa khlaae| sAta varNa meM samavarNIya strI-puruSa ke saMyoga se cAra mUla varNa tathA brAhmaNa puruSa evaM kSatriya strI ke saMyoga se utpanna, kSatriya puruSa evaM vaizya strI ke saMyoga se utpanna aura vaizya puruSa evaM zUdra strI ke saMyoga se utpanna, aise anuloma saMyoga se utpanna tIna vrnn| 'AcArAMgacUrNi' (IsA kI 7vIM zatI) meM ise spaSTa karate hue batAyA gayA hai ki 'brAhmaNa puruSa evaM kSatrANI ke saMyoga se jo santAna utpanna hotI hai vaha uttama kSatriya, zuddha kSatriya yA saMkara kSatriya kahI jAtI hai, yaha pA~cavA~ varNa hai| isI prakAra kSatriya puruSa aura vaizya strI se utpatra santAna uttama vaizya, zuddha vaizya yA saMkara vaizya kahI jAtI hai, yaha chaThA~ varNa hai tathA vaizya puruSa evaM zUdra-strI ke saMyoga se utpanna santAna zuddha zUdra yA saMkara zUdra kahI jAtI hai, yaha sAtavA~ varNa hai| puna: anuloma aura pratiloma sambandhoM ke AdhAra para nimnalikhita nau antara-varNa bne| brAhmaNa puruSa aura vaizya strI se 'ambaSTha' nAmaka AThavA~ varNa utpanna huA, kSatriya puruSa aura zUdra strI se 'ugra' nAmaka navA~ varNa huA, brAhmaNa puruSa aura zUdra strI se 'niSAda' nAmaka dasavA~ varNa utpanna huA, zUdra puruSa aura vaizya strI se 'ayoga' nAmaka gyArahavA~ varNa utpanna huA, kSatriya aura brAhmaNI se 'sUta' nAmaka terahavA~ varNa huA, zUdra puruSa aura kSatriya strI se 'kSatrA' (khannA) nAmaka caudahavA~ varNa utpanna huA, vaizya puruSa aura brAhmaNa strI ke saMyoga se 'vedeha' nAmaka pandrahavA~ varNa utpanna haA aura zadra puruSa tathA brAhmaNa strI ke saMyoga se 'cANDAla' nAmaka solahavA~ varNa huaa| isake pazcAt ina solaha vargoM meM paraspara anuloma evaM pratiloma saMyoga se aneka jAtiyA~ astitva meM aayii| uparokta vivaraNa meM hama yaha dekhate haiM ki jainadharma ke AcAryoM ne bhI kAla-krama meM jAti aura varNa kI utpatti ke sandarbha meM hindU paramparA kI vyavasthAoM ko apane DhaMga se saMzodhita kara svIkAra kara liyaa| lagabhaga sAtavIM zatI meM dakSiNa bhArata meM hue AcArya jinasena ne lokApavAda ke bhaya se tathA jainadharma kA astitva aura sAmAjika sammAna banAye rakhane ke liye hindU varNa evaM jAti-vyavasthA ko isa prakAra AtmasAta kara liyA ki Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma kI aitihAsika vikAsa-yAtrA isa sambandha meM jainoM kA jo vaiziSTya thA, vaha prAya: samApta ho gyaa| jinasena ne sarvaprathama yaha batAyA ki Adi brahmA RSabhadeva ne SaTkarmoM kA upadeza dene ke pazcAt tIna vargoM (kSatriya, vaizya, aura zUdra) kI sRSTi kii| isI grantha meM Age yaha bhI kahA gayA hai ki jo kSatriya aura vaizya varNa kI sevA karate haiM ve zUdra haiN| inake do bheda haiM--kAru aura akaaru| puna: kAru ke bhI do bheda haiM -- spRzya aura aspRshy| dhobI, nApita Adi spRzya zUdra haiM aura cANDAla Adi jo nagara ke bAhara rahate haiM ve aspRzya zUdra haiM ('AdipurANa', 16/ 184-186) zUdroM ke kAru aura akAru tathA spRzya aura aspRzya ye bheda sarvaprathama kevala purANakAla meM jinasena ne kiye haiN| unake pUrvavartI anya kisI jaina AcArya ne isa prakAra ke bhedoM ko mAnya nahIM kiyA hai| kintu hindU samAja-vyavasthA se prabhAvita hone ke bAda ke jaina AcAryoM ne ise prAya: mAnya kiyaa| 'SaTprAbhRta' ke TIkAkAra zrutasAgara ne bhI isa spRzya-aspRzya kI carcA kI hai| yadyapi purANakAra ne zUdroM ko ekazATakavrata arthAt kSullakadIkSA kA adhikAra mAnya kiyA thA kintu bAda ke digambara jaina AcAryoM ne usameM bhI kamI kara dI aura zUdra kI muni-dIkSA evaM jinamandira meM praveza kA bhI niSedha kara diyaa| zvetAmbara paramparA meM 'sthAnAMga' (3/202) ke mUlapATha meM to kevala rogI, bhayArta aura napuMsaka kI muni-dIkSA kA niSedha thA, kintu paravartI TIkAkAroM ne cANDAlAdi jAti-juMgita aura vyAdhAdi karmajaMgita logoM ko dIkSA dene kA niSedha kara diyaa| yadyapi yaha saba jainadharma kI mUla paramparA ke to viruddha hI thA phira bhI hindU paramparA ke prabhAva se ise mAnya kara liyA gyaa| sthiti yahA~ taka pahu~cI ki eka hI jainadharma ke anuyAyI jAtIya bheda ke AdhAra para dUsarI jAti kA chuA huA khAne meM, unheM sAtha biThAkara bhojana karane meM ApAtti karane lge| zUdra-jala kA tyAga eka Avazyaka kartavya ho gayA aura zUdroM kA jina-mandira meM praveza niSiddha kara diyA gyaa| zvetAmbara zAkhA kI eka paramparA meM kevala osavAla jAti ko hI dIkSita karane aura anya eka paramparA meM kevala bIsA osavAla ko AcAryapada dene kI avadhAraNA vikasita ho gii| isa prakAra jahA~ prAcIna stara meM jaina paramparA meM cAroM hI vargoM aura sabhI jAtiyoM ke vyakti jina-pUjA karane, zrAvaka dharma evaM munidharma kA pAlana karane aura sAdhanA ke sarvocca lakSya nirvANa ko prApta karane ke adhikArI mAne gaye the, vahIM sAtavIM-AThavIM zatI meM jinasena ne sarvaprathama zUdra ko muni-dIkSA aura mokSa-prApti hetu ayogya maanaa| zvetAmbara AgamoM meM kahIM zadra kI dIkSA kA niSedha nahIM hai, 'sthAnAMga' meM mAtra rogI,bhayArta aura napuMsaka kI dIkSA kA niSedha hai kintu Age calakara unameM bhI jAti-gati jaise- cANDAla Adi aura karma-juMgati jaise-kasAI Adi kI dIkSA kA niSedha kara diyA gyaa| kintu yaha bRhattara hindU paramparA kA prabhAva hI thA jo ki jainadharma ke mUla siddhAnta ke viruddha thaa| jainoM ne ise kevala apanI sAmAjika pratiSThA ko banAe rakhane hetu mAnya kiyA, kyoMki AgamoM meM harikezabala, metArya, mAtaMgamuni Adi aneka cANDAloM ke muni hone aura mokSa prApta Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa karane ke ullekha haiN| (ba) jainadharma meM mUrtipUjA tathA ADambarayukta karmakANDa kA praveza yadyapi jainadharma meM mUrti aura maMdira nirmANa kI paramparA bhagavAn mahAvIra ke nirvANa ke lagabhaga sau varSa pazcAt nandoM ke kAla se prArambha ho gaI thii| har3appA se prApta eka nagna kabandha jaina hai yA nahIM yaha nirNaya kara pAnA kaThina hai, kintu lohAnIpura paTanA se prApta mauryakAlIna jinapratimA isa tathya kA saMketa hai ki jaina dharma meM mUrti upAsanA kI paramparA rahI hai| tathApi usameM yaha saba apanI sahavartI paramparAoM ke prabhAva se AyA hai| karmakANDa aura AdhyAtmika sAdhanAe~ pratyeka dharma ke anivArya aMga haiM / karmakANDa usakA zarIra hai aura AdhyAtmika usakA praann| bhAratIya dharmoM meM prAcIna kAla se hI hameM ye donoM prakAra kI pravRttiyA~ spaSTa rUpa se dRSTigocara hotI haiN| jahA~ prArambhika vaidika paramparA karma-kANDAtmaka adhika rahI hai, vahA~ prAcIna zramaNa paramparAe~ sAdhanAtmaka adhika rahI haiN| phira bhI ina donoM pravRttiyoM ko eka-dUsare se pUrNatayA pRthak rakha pAnA kaThina hai| zramaNa-paramparA meM AdhyAtmika aura dhArmika sAdhanA ke jo vidhi-vidhAna bane the, ve bhI dhIre-dhIre karmakANDa ke rUpa meM hI vikasita hote gye| aneka Antarika evaM bAhya sAkSyoM se yaha sunizcita ho jAtA hai ki inameM adhikAMza karmakANDa vaidika yA brAhmaNa paramparA athavA dUsarI anya paramparAoM ke prabhAva se Aye haiN| jaina paramparA mUlata: zramaNa paramparA kA hI eka aMga hai aura isaliye yaha apane prArambhika rUpa meM karmakANDa kI virodhI evaM AdhyAtmika sAdhanA pradhAna rahI hai| mAtra yahI nahIM 'uttarAdhyayana' jaise prAcIna jaina granthoM meM snAna, havana, yajJa Adi karmakANDoM ke virodha se bhI yahI parilakSita hotA hai| jaisA hama pUrva meM batA cuke haiM ki uttarAdhyayana kI yaha vizeSatA hai ki usane dharma ke nAma para kiye jAnevAle ina karmakANDoM evaM anuSThAnoM ko eka AdhyAtmika rUpa pradAna kiyA thaa| tatkAlIna brAhmaNa varga ne yajJa, zrAddha aura tarpaNa ke nAma para karmakANDoM evaM anuSThAnoM ke mAdhyama se sAmAjika zoSaNa kI jo prakriyA prArambha kI thI, jaina paramparA ne usakA khulA virodha kiyA thaa| vastutaH vaidika karmakANDa kI virodhI janajAtiyoM evaM bhaktimArgI paramparAoM meM dhArmika anuSThAna ke rUpa meM pUjA-vidhi kA vikAsa huA aura zramaNa paramparA meM tapasyA aura dhyAna kaa| samAja meM yakSa-pUjA ke prAcInatama ullekha jainAgamoM meM upalabdha haiN| janasAdhAraNa meM pracalita bhaktimArgI dhArA kA prabhAva jaina aura bauddha dharmoM para bhI par3A aura unameM tapa, saMyama evaM dhyAna ke sAtha-sAtha jina evaM buddha kI pUjA kI bhAvanA vikasita huii| pariNAmata: prathama stUpa, caitya Adi ke rUpa meM pratIka pUjA prArambha haI, phira siddhAyatana (jina-mandira) Adi bane aura buddha evaM jina-pratimA kI pUjA hone lagI, pariNAmasvarUpa jina-pUjA, dAna Adi ko gRhastha kA mukhya kartavya mAnA gyaa| Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35 jainadharma kI aitihAsika vikAsa-yAtrA digambara paramparA meM to gRhastha ke liye prAcIna SaDAvazyakoM ke sthAna para SaT dainika kRtyoM jina- pUjA, guru-sevA, svAdhyAya, tapa, saMyama evaM dAna kI kalpanA kI gyii| hameM 'AcArAMga', 'sUtrakRtAMga', 'uttarAdhyayana', 'bhagavatI' Adi prAcIna AgamoM meM jina-pUjA kI vidhi kA spaSTa ullekha nahIM milatA hai| inakI apekSA paravartI AgamoM 'sthAnAMga' Adi meM jina-pratimA evaM jina-mandira (siddhAyatana) ke ullekha haiM, kintu unameM pUjA sambandhI kisI anuSThAna kI carcA nahIM hai| jabaki 'rAjapraznIya' meM sUryAbhadeva aura 'jJAtAdharmakathA' meM draupadI ke dvArA jina-pratimAoM ke pUjana ke ullekha haiM / yaha saba bRhad hindU paramparA kA jainadharma para prabhAva hai| __'harivaMzapurANa' meM jinasena ne jala, candana, akSata, puSpa, dhUpa, dIpa aura naivedya kA ullekha kiyA hai| isa ullekha meM bhI aSTadravyoM kA krama yathAvat nahIM hai aura na jala kA pRthak nirdeza hI hai| smaraNa rahe ki pratimA-prakSAlana kI prakriyA kA agrima vikAsa abhiSeka hai jo apekSAkRta aura bhI paravartI hai| 'padmapurANa', 'paMcaviMzati'(padmanandikRta ), 'AdipurANa', 'harivaMzapurANa', 'vasunandi zrAvakAcAra' Adi granthoM se aSTadravyoM kA phalAdeza bhI jJAta hotA hai| yaha mAnA gayA hai ki aSTadravyoM dvArA pUjana karane se aihika aura pAralaukika abhyudayoM kI prApti hotI hai| 'bhAvasaMgraha' meM bhI aSTadravyoM kA pRthak-pRthak phalAdeza batAyA gayA hai| DaoN0 nemicandra zAstrI dvArA prastuta vivaraNa hindU paramparA ke prabhAva se digambara paramparA meM pUjA-dravyoM ke kramika vikAsa ko spaSTa kara detA hai| zvetAmbara paramparA meM hinduoM kI paMcopacArI pUjA se aSTaprakArI pUjA aura usI se satraha bhedI pUjA vikasita huii| yaha sarvopacArI yA satraha bhedI pUjA vaiSNavauM kI SoDazopacArI pUjA kA hI rUpa hai aura bahuta kucha rUpa meM isakA ullekha 'rAjapraznIya' meM upalabdha hai| isa samagra carcA meM hameM aisA lagatA hai ki jaina paramparA meM sarvaprathama dhArmika anuSThAna ke rUpa meM SaDAvazyakoM kA vikAsa huaa| unhIM SaDAvazyakoM meM stavana yA guNa-stuti kA sthAna thA, usI se Age calakara bhAvapUjA pracalita haI aura phira dravyapUjA kI kalpanA sAmane AI, kintu dravyapUjA kA vidhAna kevala zrAvakoM ke liye haa| tatpazcAt zvetAmbara aura digambara donoM paramparAoM meM jina-pUjA sambandhI jaTila vidhi-vidhAnoM kA jo vistAra huA, vaha saba brAhmaNa-paramparA kA prabhAva thaa| Age calakara jinamandira ke nirmANa evaM jinabimboM kI pratiSThA ke sambandha meM hinduoM kA anusaraNa karake aneka prakAra ke vidhi-vidhAna bne| paM0 phUlacaMdajI siddhAntazAstrI ne 'jJAnapITha pUjAMjali' kI bhUmikA meM aura DaoN0 nemicaMdajI zAstrI ne apane eka lekha 'puSpakarma-devapUjA : vikAsa evaM vidhi' jo unakI pustaka 'bhAratIya saMskRti ke vikAsa meM jaina vAGmaya kA avadAna' (prathama khaNDa), pR0 371 para prakAzita hai, meM isa bAta ko spaSTa rUpa se svIkAra kiyA hai ki jaina paramparA meM pUjA-dravyoM kA kramaza: vikAsa huA Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa hai| yadyapi puSpa-pUjA prAcInakAla se hI pracalita hai phira bhI yaha jaina paramparA ke Atyantika ahiMsA siddhAnta se mela nahIM khAtI hai| eka ora to pUjA-vidhAna kA pATha jisameM honevAlI ekendriya jIvoM kI hiMsA kA prAyazcita ho aura dUsarI ora puSpa, jo svayaM ekendriya jIva hai, unheM jina-pratimA ko samarpita karanA kahA~ taka saMgatipUrNa ho sakatA hai| vaha prAyazcitta pATha nimnalikhita hai IyApathe pracalatAdya mayA pramAdAt , ekendriyapramukhajIvanikAyabAdhA / nidvartitA yadi bhaveva yugAntarekSA, mithyA tadastu duritaM gurubhaktito me / / smaraNIya hai ki zvetAmbara paramparA meM caityavandana meM bhI 'iriyAvihi virAhanAye' nAmaka pATha bolA jAtA hai jisakA tAtparya hai 'maiM caityavandana ke liye jAne meM huI ekendriya jIvoM kI hiMsA kA prAyazcitta karatA huuN| dUsarI ora pUjA-vidhAnoM meM evaM homoM meM pRthvI, vAyu, apa, agni aura vanaspatikAyika ekendriya jIvoM kI hiMsA kA vidhAna, eka Antarika aMsagati to hai hii| sambhavata: hindUdharma ke prabhAva se IsA kI chaThI-sAtavIM zatAbdI taka jainadharma meM pUjA-pratiSThA sambandhI aneka karmakANDoM kA praveza ho gayA thaa| yahI kAraNa hai ki AThavIM zatI meM haribhadra ko inameM se aneka kA muniyoM ke liye niSedha karanA pdd'aa| haribhadra ne 'sambodhaprakaraNa' meM caityoM meM nivAsa, jina-pratimA kI dravya-pUjA, jina-pratimA ke samakSa nRtya, gAna, nATaka Adi kA jainamuni ke liye niSedha kiyA hai| mAtra itanA hI nahIM, unhoMne usI grantha meM dravya-pUjA ko azuddha pUjA bhI kahA hai|deg sAmAnyataH jaina paramparA meM tapapradhAna anuSThAnoM kA sambandha karmamala ko dUrakara manuSya ke AdhyAtmika guNoM kA vikAsa aura pAzavika AvegoM kA niyantraNa rahA hai| jina-bhakti aura jina-pUjA sambandhI anuSThAnoM kA uddezya bhI laukika upalabdhiyoM evaM vighna-bAdhAoM kA upazamana na hokara vyakti kA apanA AdhyAtmika vikAsa hI hai| jaina sAdhaka spaSTa rUpa se isa bAta ko dRSTi meM rakhatA hai ki prabhu kI pUjA aura stuti kevala bhakta ke sva-svarUpa yA nija guNoM kI upalabdhi ke liye hai jaina paramparA kA udghoSa hai- 'vande tadguNa labdhaye' arthAt vaMdana kA uddezya paramAtmA ke guNoM kI upalabdhi hai| jinadeva kI evaM hamArI AtmA tattvataH samAna hai, ata: vItarAga ke guNoM kI upalabdhi kA artha hai svarUpa kI uplbdhi| isa prakAra jaina anuSThAna mUlata: Atmavizuddhi aura svarUpa kI upalabdhi ke liye hai| jaina anuSThAnoM meM jina gAthAoM yA mantroM kA pATha kiyA jAtA hai, unameM bhI adhikAMzataH to pUjanIya ke svarUpa kA hI bodha karAte haiM athavA AtmA ke liye patanakArI pravRttiyoM kA anusmaraNa karAkara unase mukta hone kI preraNA dete haiN| Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma kI aitihAsika vikAsa-yAtrA yadyapi jaina anuSThAnoM kI mUla prakRti adhyAtmaparaka hai, kintu manuSya kI yaha eka svAbhAvika kamajorI hai ki vaha dharma ke mAdhyama se bhautika sukha-suvidhAoM kI upalabdhi cAhatA hai, sAtha hI unakI upalabdhi meM bAdhaka zaktiyoM ke nivartana ke liye bhI dharma se hI apekSA rakhatA hai| vaha dharma ko iSTa kI prApti aura aniSTa ke zamana kA sAdhana mAnatA hai| manuSya kI isa svAbhAvika pravRtti kA yaha pariNAma huA ki hindUdharma ke prabhAva se jaina paramparA meM bhI anuSThAnoM kA AdhyAtmika svarUpa pUrNatayA sthira na raha sakA, usameM vikRti aayii| vastuta: inhIM vikRtiyoM ke nirAkaraNa ke lie sthAnakavAsI amUrtipUjaka paramparA astitva meM aaii| satya to yaha hai ki jainadharma kA anuyAyI Akhira vahI manuSya hai jo bhautika jIvana meM sukha-samRddhi kI kAmanA se mukta nahIM hai| ata: jaina AcAryoM ke liye yaha Avazyaka ho gayA ki ve apane upAsakoM kI jainadharma meM zraddhA banAye rakhane ke liye jainadharma ke sAtha kucha aise anuSThAnoM ko bhI jor3eM, jo apane upAsakoM ke bhautika kalyANa meM sahAyaka hoN| nivRttipradhAna, adhyAtmavAdI evaM karmasiddhAnta meM aTala vizvAsa rakhanevAle jainadharma ke liye yaha nyAyasaMgata to nahIM thA, phira bhI yaha eka aitihAsika satya hai ki usameM yaha pravRtti vikasita huI, jisakA nirAkaraNa Avazyaka thaa| jainadharma kA tIrthaGkara vyakti ke bhautika kalyANa meM sAdhaka yA bAdhaka nahIM ho sakatA hai, ata: jaina anuSThAnoM meM jina-pUjA ke sAtha-sAtha yakSa-yakSiyoM ke rUpa meM zAsanadevatA tathA devI kI pUjA kI kalpanA vikasita huI aura yaha mAnA jAne lagA ki tIrthaGkara athavA apanI upAsanA se zAsana devatA (yakSa-yakSI) prasanna hokara upAsaka kA kalyANa karate haiN| zAsanarakSaka devI-devatAoM ke rUpa meM sarasvatI, lakSmI, ambikA, padmAvatI, cakrezvarI, kAlI Adi aneka deviyoM tathA maNibhadra, ghaNTAkarNa mahAvIra, pArzvayakSa Adi yakSoM, dikpAloM evaM aneka kSetrapAloM (bhairavoM) ko jaina paramparA meM sthAna milaa| ina sabakI pUjA ke liye jainoM ne vibhinna anuSThAnoM ko kiMcit parivartana ke sAtha hindU paramparA se grahaNa kara liyaa| 'bhairava padmAvatIkalpa' Adi granthoM se isakI puSTi hotI hai| jina-pUjA aura pratiSThA kI vidhi meM vaidika paramparA ke aneka aise tattva bhI jur3a gaye jo jaina paramparA ke mUlabhUta mantavyoM se bhinna haiN| Aja hama yaha dekhate haiM ki jaina paramparA meM cakrezvarI, padmAvatI, ambikA, ghaNTAkarNa mahAvIra, nAkor3A-bhairava, bhomiyAjI, dikpAla, kSetrapAla Adi kI upAsanA pramukha hotI jA rahI hai| jainadharma meM pUjA aura upAsanA kA yaha dUsarA pakSa jo hamAre sAmane AyA, vaha mUlataH hindU yA brAhmaNa paramparA kA prabhAva hI hai| jina-pUjA evaM anuSThAna vidhiyoM meM aneka aise mantra milate haiM jinheM brAhmaNa paramparA ke tatsambandhI mantroM kA mAtra jainIkaraNa kahA jA sakatA haiN| udAharaNa ke rUpa meM jisa prakAra brAhmaNa paramparA meM iSTa devatA kI pUjA ke samaya usakA AhvAna aura visarjana kiyA jAtA hai, usI prakAra jaina paramparA meM bhI pUjA ke samaya jina ke AhvAna aura visarjana ke mantra bole jAte haiM / yathA Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa OM hrIM Namo siddhANaM siddhaparameSThin atra avatara avatara saMvoSaT / OM hrIM Namo siddhANaM siddhaparameSThin atra tiSTha tiSTha ThaH ThaH / OM hrIM Namo siddhANaM siddhaparameSThin atra mama sannihato bhavabhava vaSaT / OM hrIM Namo siddhANaM siddhaparameSThin svasthAnaM gaccha gaccha jaH jaH jaH / ye mantra jaina darzana kI mUlabhUta mAnyatAoM ke pratikUla haiM , kyoMki jahA~ brAhmaNa paramparA kA yaha vizvAsa hai ki AhvAna karane para devatA Ate haiM aura visarjana karane para cale jAte haiM / vahA~ jaina paramparA meM siddhAvasthA ko prApta tIrthaGkara na to AhvAna karane para upasthita ho sakate haiM aura na visarjana karane para jA hI sakate haiM / paM0 phUlacandajI ne 'jJAnapITha pUjAMjali' kI bhUmikA meM vistAra se isakI carcA kI hai tathA AhvAna evaM visarjana sambandhI jaina mantroM kI brAhmaNa mantroM se samAnatA bhI dikhAI hai / tulanA kIjiye AvAhanaM naiva jAnAmi naiva jAnAmi pUjanam / visarjanaM na jAnAmi kSamasva paramezvara / / 1 / / mantrahInaM kriyAhInaM dravyahInaM tathaiva ca / tatsarva kSamyatAM deva rakSa rakSa jinezvara / / 2 / / - visarjanapATha isake sthAna para brAhmaNadharma meM ye zloka upalabdha hote haiM AvAhanaM na jAnAmi na jAnAmi visarjanam / pUjanaM naiva jAnAmi kSamasva paramezvara / / 1 / / mantrahInaM kriyAhInaM bhaktihInaM janArdana / yatpUjitaM mayA deva paripUrNa tadastu me / / 2 / / isI prakAra paMcopacArapUjA, aSTadravyapUjA, yajJa kA vidhAna, vinAyaka-yantrasthApanA, yajJopavItadhAraNa Adi bhI jaina paramparA ke anukUla nahIM haiN| kintu jaba paurANika dharma kA prabhAva bar3hane lagA to paMcopacArapUjA Adi vidhiyoM kA praveza huaa| dasavIM zatI ke anantara ina vidhiyoM ko itanA mahattva prApta huA ki pUrva pracalita vidhi gauNa ho gyii| pratimA ke samakSa rahane para bhI AhvAna sannidhikaraNa, pUjana aura visarjana kramaza: paMcakalyANakoM kI smRti ke liye vyavahata hone lge| pUjA ko vaiyAvRtya kA aMga mAnA jAne lagA tathA eka prakAra se ise 'AhAradAna' ke tulya mahattva prApta huaa| isa prakAra pUjA ke samaya sAmAyika yA dhyAna kI mUla bhAvanA meM parivartana huA aura pUjA ko atithisaMvibhAga vrata kA aMga mAna liyA gyaa| yaha sabhI brAhmaNa paramparA kI anukRti hI hai, yadyapi isa sambandha meM bole jAnevAle mantroM ko nizcita hI jaina rUpa de diyA gayA Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 39 jainadharma kI aitihAsika vikAsa-yAtrA hai| jisa paramparA meM eka varga aisA ho jo tIrthaGkara ke kavalAhAra kA bhI niSedha karatA ho vahI tIrthaGkara kI sevA meM naivedya arpita kare, kyA yaha siddhAnta kI viDambanA nahIM kahI jAyegI? jaina paramparA ne pUjA-vidhAna ke atirikta saMskAra-vidhi meM bhI hindU-paramparA kA anusaraNa kiyA hai| sarvaprathama AcArya jinasena ne 'AdipurANa' meM hindU saMskAroM ko jaina-dRSTi se saMzodhita karake jainoM ke liye bhI eka pUrI saMskAra-vidhi taiyAra kI hai| sAmAnyatayA hinduoM meM jo solaha saMskAroM kI paramparA hai, usameM nivRttimUlaka paramparA kI dRSTi se dIkSA (saMnyAsagrahaNa) Adi kucha saMskAroM kI vRddhi karake yaha saMskAra-vidhi taiyAra kI gayI hai / isameM garbhAnvaya kriyA, dIkSAnvaya kriyA aura kriyAnvaya kriyA aise tIna vibhAga kiye gae haiN| inameM garbha se lekara nirvANa paryanta taka kI kriyAe~ batAI gaI haiN| yaha spaSTa hai ki digambara paramparA meM jo saMskAra-vidhi pracalita huI vaha bRhad hindU paramparA se prabhAvita hai| zvetAmbara paramparA meM kisI saMskAra-vidhi kA ullekha nahIM milatA hai, kintu vyavahAra meM ve bhI hindU paramparA meM pracalita saMskAroM ko yathAvat rUpa meM apanAte haiM / unameM Aja bhI vivAhAdi saMskAra hindU paramparAnusAra hI brAhmaNa paNDita ke dvArA sampanna karAe jAte haiN| ata: spaSTa hai ki vivAhAdi saMskAroM ke sambandha meM bhI jaina paramparA para hindU paramparA kA spaSTa prabhAva hai / vastuta: mandira evaM jinabimba-pratiSThA Adi se sambandhita adhikAMza anuSThAna brAhmaNa paramparA kI dena haiM aura usakI mUlabhUta prakRti kahe jA sakate haiM / kisI bhI paramparA ke liye apanI sahavartI paramparA se pUrNatayA aprabhAvita raha pAnA kaThina hai aura isaliye yaha svAbhAvika hI thA ki jaina paramparA kI anuSThAna vidhiyoM meM brAhmaNa paramparA kA prabhAva AyA, kintu zramaNa paramparA ke liye yaha vikRti rUpa hI thaa| vastuta: mandira aura mUrti nirmANa ke sAtha caityavAsa aura bhaTTAraka paramparA kA vikAsa huaa| jisake virodha meM saMvigna paramparA aura amUrtipUjaka paramparAe~ astitva meM aaiiN| / caityavAsa aura bhaTTAraka paramparA kA udaya mUrti aura mandira nirmANa ke sAtha unake saMrakSaNa aura vyavasthA kA prazna AyA, phalata: digambara paramparA meM bhaTTAraka sampradAya aura zvetAmbara paramparA meM caityavAsa kA vikAsa lagabhaga IsA kI pA~cavIM zatI meM huaa| yadyapi jina-mandira aura jina-pratimA ke nirmANa ke purAtAttvika pramANa mauryakAla se to spaSTa rUpa se milane lagate haiN| zaka aura kuSANa yuga meM isameM paryApta vikAsa huA, phira bhI IsA kI 5 vIM zatI se 12 vIM zatI ke bIca jaina zilpa apane sarvottama rUpa ko prApta hotA hai| yaha vastutaH caityavAsa kI dena hai| donoM paramparAoM meM isa yuga meM muni vanavAsa ko chor3akara caityoM, jina mandiroM meM rahane lage the| kevala itanA hI nahIM, ve ina caityoM kI vyavasthA bhI karane Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa lage the| abhilekhoM se to yahA~ taka sUcanA milatI hai ki na kevala caityoM kI vyavasthA ke lie, apitu muniyoM ke AhAra aura telamardana Adi ke liye bhI saMbhrAnta varga se dAna prApta kiye jAte the| isa prakAra isa kAla meM jaina sAdhu maThAdhIza bana gaye the| phira bhI isa suvidhAbhogI varga ke dvArA jaina darzana, sAhitya evaM zilpa kA jo vikAsa isa yuga meM huA usakI sarvotkRSTatA se inkAra nahIM kiyA jA sktaa| yadyapi isa caityavAsa meM suvidhAvAda ke nAma para jo zithilAcAra vikasita ho rahA thA usakA virodha zvetAmbara aura digambara donoM paramparAoM meM huaa| digambara paramparA meM caityavAsa aura bhaTTAraka paramparA kA virodha sarvaprathama AcArya kundakunda ke 'aSTapAhuDa'(liMgapAhuDa 1-22) meM prApta hotA hai| unake pazcAt AzAdhara, banArasIdAsa Adi ne bhI isakA virodha kiyaa| zvetAmbara paramparA meM sarvaprathama AcArya haribhadra ne isake virodha meM lekhanI claayii| 'sambodhaprakaraNa' meM unhoMne ina caityavAsiyoM ke Agama viruddha AcAra kI khulakara alocanA kI, yahA~ taka ki unheM narapizAca bhI kaha diyaa| caityavAsa kI isI prakAra kI AlocanA Age calakara jinezvarasUri, jinacandrasUri Adi kharataragaccha ke anya AcAryoM ne bhI kii| IsvI san kI dasavIM zatAbdI meM kharatagaccha kA AvirbhAva bhI caityavAsa ke virodha meM huA thA, jisakA prArambhika nAma suvihita mArga yA saMvigna pakSa thaa| digambara paramparA meM isa yuga meM dravir3a saMgha, mAthura saMgha, kASTA saMgha Adi kA udbhava bhI isI kAla meM huA, jinheM darzanasAra nAmaka grantha meM jainAbhAsa kahA gayA / isa sambandha meM paM0 nAthUrAmajI 'premI' ne apane grantha 'jaina sAhitya aura itihAsa meM 'caityavAsa aura vanavAsa' nAmaka zIrSaka ke antargata vistRta carcA kI hai / phira bhI upalabdha sAkSyoM ke AdhAra para yaha kahanA kaThina hai ki ina virodhoM ke bAvajUda jaina saMgha isa bar3hate hue zithilAcAra se mukti pA skaa| phira bhI yaha virodha jainasaMgha meM amUrtipUjaka sampradAyoM ke udbhava kA preraka avazya bnaa| tantra aura bhaktimArga kA jainadharma para prabhAva vastuta: guptakAla se lekara dasavIM aura gyArahavIM zatAbdI taka kA yuga pUre bhAratIya samAja ke lie caritrabala ke hrAsa aura lalita kalAoM ke vikAsa kA yuga hai| yahI kAla hai jaba khajurAho aura koNArka ke mandiroM meM kAmuka aMkana kiye gye| jina mandira bhI isa prabhAva se achUte nahIM raha ske| yahI vaha yuga hai jaba kRSNa ke sAtha rAdhA aura gopiyoM kI kathA ko gar3hakara dharma ke nAma para kAmukatA kA pradarzana kiyA gyaa| isI kAla meM tantra aura vAma mArga kA pracAra huA,jisakI agni meM bauddha bhikSu saMgha to pUrI taraha jala marA kintu jaina bhikSu saMgha bhI usakI lapaToM kI jhulasa se baca na skaa| adhyAtmavAdI jainadharma para bhI tantra kA prabhAva aayaa| hindU paramparA ke aneka devI-devatAoM ko prakArAntara se yakSa, yakSI athavA zAsana deviyoM ke rUpa meM jaina devamaNDala kA sadasya svIkAra kara liyA gyaa| unakI kRpA yA unase laukika sukha-samRddhi prApta karane ke liye aneka tAntrika Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma kI aitihAsika vikAsa-yAtrA 41 vidhi-vidhAna bne| jaina tIrthaGkara to vItarAga thA ata: vaha na to bhaktoM kA kalyANa kara sakatA thA na duSToM kA vinAza, phalata: jainoM ne yakSa-yakSiyoM yA zAsana-devatA ko bhaktoM ke kalyANa kI javAbadArI dekara apane ko yuga-paramparA ke sAtha samAyojita kara liyaa| isI prakAra bhaktimArga kA prabhAva bhI isa yuga meM jaina saMgha para pdd'aa| tantra evaM bhaktimArga ke saMyukta prabhAva se jina-mandiroM meM pUjA-yajJa Adi ke rUpa meM vividha prakAra ke karmakANDa astitva meM aaye| vItarAga jina-pratimA kI hindU paramparA kI SoDazopacAra pUjA kI taraha satrahabhedI pUjA kI jAne lgii| na kevala vItarAga jina-pratimA ko vastrAbhUSaNAdi se susajjita kiyA gayA, apitu use phala-naivedya Adi bhI arpita kiye jAne lge| yaha viDambanA hI thI ki hindU devI-devatAoM kI pUjA-paddhati ke vivekazUnya anukaraNa ke dvArA navagraha Adi ke sAtha-sAtha tIrthaGkara yA siddha paramAtmA kA bhI AhvAna aura visarjana kiyA jAne lgaa| yadyapi yaha prabhAva zvetAmbara paramparA meM adhika AyA thA kintu digambara paramparA bhI isase baca na skii| vividha prakAra ke karmakANDa aura mantra-tantra kA praveza unameM bhI ho gayA thA, jina-mandira meM yajJa hone lage the| zramaNa paramparA kI varNa-mukta sarvodayI dharma vyavasthA kA parityAga karake usameM zUdra kI mukti ke niSedha aura zUdra-jala tyAga para bala diyA gyaa| yadyapi bArahavIM evaM terahavIM zatI meM hemacandra Adi aneka samartha jaina dArzanika aura sAhityakAra hue, phira bhI jaina paramparA meM sahagAmI anya dharma paramparAoM se jo prabhAva A gaye the, unase use mukta karane kA koI sazakta aura sArthaka prayAsa huA ho, aisA jJAta nahIM hotaa| yadyapi sudhAra ke kucha prayatnoM evaM matabhedoM ke AdhAra para zvetAmbara paramparA meM tapAgaccha, aMcalagaccha Adi astitva meM Aye aura unakI zAkhA-prazAkhAe~ bhI banIM, phira bhI lagabhaga 15vIM zatI taka jaina saMgha isI sthiti kA zikAra rhaa| madhyayuga meM kalA evaM sAhitya ke kSetra meM jainoM kA mahattvapUrNa avadAna ____ yadyapi madhyakAla jainAcAra kI dRSTi se zithilAcAra evaM suvidhAvAda kA yuga thA, phira bhI kalA aura sAhitya ke kSetra meM jainoM ne mahanIya avadAna pradAna kiyaa| khajurAho zravaNabelagola, AbU (delavAr3A), tAraMgA, raNakapura, devagar3ha Adi kA bhavya zilpa aura sthApatya kalA jo 9 vIM zatI se 14 vIM zatI ke bIca meM nirmita huI, Aja bhI jaina samAja kA mastaka gaurava se U~cA kara detI hai| aneka praur3ha dArzanika evaM sAhityika granthoM kI racanAe~ bhI inhIM zatAbdiyoM meM huiiN| zvetAmbara paramparA meM haribhadra, abhayadeva, vAdidevasari, hemacandra, maNibhadra, mallisena, jinaprabha Adi AcArya evaM digambara paramparA meM vidyAnandI, zAkaTAyana, prabhAcandra jaise samartha vicAraka bhI isI kAla ke haiN| mantra-tantra ke sAtha cikitsA ke kSetra meM bhI jaina AcArya Age aaye| isa yuga ke bhaTTArakoM aura jaina yatiyoM ne sAhitya evaM kalAtmaka mandiroM kA nirmANa to Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa kiyA hI sAtha hI cikitsA ke mAdhyama se janasevA ke kSetra meM bhI ve pIche nahIM rhe| lokAzAha ke pUrva kI dharmakrAntiyA~ bhAratIya zramaNa paramparA eka krAntadharmI paramparA rahI hai| usane sadaiva hI sthApita rUr3hi evaM andhavizvAsoM ke prati krAnti kA svara mukhara kiyA hai| isake anusAra ve paramparAgata dhArmika rUr3hiyA~ jinake pIche koI sArthaka prayojana nihita nahIM hai, dharma ke zava ke samAna hai| zava pUjA yA pratiSThA kA viSaya nahIM hotA balki visarjana kA viSaya hotA hai, ata: andha aura rUr3hivAdI paramparAoM ke prati krAnti Avazyaka aura aparihArya hotI hai| zramaNa dharmoM athavA jainadharma kA prAdurbhAva isI krAnti dRSTi ke pariNAmasvarUpa huA hai| bhagavAn RSabhadeva ne apane yuga ke anurUpa laukika aura AdhyAtmika kSetroM meM apanI vyavasthAyeM dI thii| paravartI tIrthaMkaroM ne apane yuga aura paristhiti ke anurUpa usameM bhI parivartana kiye| parivartana aura saMzodhana kA yaha krama mahAvIra ke yuga taka claa| bhagavAn mahAvIra ne bhagavAn pArzvanAtha ke dharmamArga aura AcAra-vyavasthA meM apane yuga ke anurUpa vividha parivartana kiye| bhagavAn mahAvIra ne jo AcAra-vyavasthA dI thI usameM bhI deza, kAla aura vyaktigata paristhitiyoM ke kAraNa kAlAntara meM parivartana Avazyaka hue| phalata: jainAcAryoM ne mahAvIra ke sAdhanA-mArga aura AcAra-vyavasthA ko utsarga mArga mAnate huye apavAda mArga ke rUpa meM deza kAlagata paristhitiyoM ke AdhAra para navIna mAnyatAoM ko sthAna diyA / apavAda mArga kI sajanA ke sAtha jo sUvidhAvAda jaina saMgha meM praviSTa haA vaha kAlAntara meM AcAra zaithilya kA pratIka bana gayA / usa AcAra zaithilya ke prati bhI yuga-yuga meM suvihita mArga ke samarthaka AcAryoM ne dharmakrAntiyA~ yA kriyoddhAra kiye| jainadharma eka gatyAtmaka dharma hai| apane mUla tattvoM ko saMrakSita rakhate huye usane deza, kAla aura paristhitiyoM ke parivartana ke sAtha-sAtha apanI vyavasthAoM meM bhI parivartana svIkAra kiyaa| ataH vibhinna paramparAoM ke jaina AcAryoM ke dvArA kI gayI dharmakrAntiyA~ jainadharma ke lie koI naI bAta nahIM thI, apitu isakI krAntadharmI vicAradRSTi kA hI pariNAma thaa| lokAzAha ke pUrva bhI dharmakrAntiyA~ huI thiiN| una dharmakrAntiyoM yA kriyoddhAra kI ghaTanAoM kA hama saMkSipta vivaraNa yahA~ prastuta kara rahe haiM jaisAki pUrva meM saMketa kiyA gayA hai ki bhagavAna mahAvIra ne bhI bhagavAn pArzvanAtha kI AcAra-vyavasthA ko yathAvat rUpa meM svIkAra nahIM kiyA thaa| yaha ThIka hai ki bhagavAn pArzvanAtha aura bhagavAn mahAvIra kI mUlabhUta siddhAntoM meM maulika antara na ho, kintu unakI AcAra-vyavasthAyeM to bhinna-bhinna rahI hI haiM jinakA jainAgamoM meM aneka sthAnoM para nirdeza prApta hotA hai| mahAvIra kI paramparA meM ina donoM mahApuruSoM kI AcAra-vyavasthAoM kA samanvaya prathamataH sAmAyika cAritra aura chedopasthApanIya cAritra (paJcamahAvratAropaNa) ke rUpa meM huaa| phalata: muni AcAra meM eka dvistarIya vyavasthA kI gii| bhagavAn mahAvIra Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma kI aitihAsika vikAsa-yAtrA 43 dvArA sthApita yaha AcAra-vyavasthA binA kisI maulika parivartana ke bhadrabAhu ke yuga taka calatI rahI, kintu usameM bhI deza kAlagata paristhitiyoM ke parivartana ke sAtha AMzika parivartana to avazya hI aaye| una paristhitijanya parivartanoM ko mAnyatA pradAna karane hetu AcArya bhadrabAhu ko jinakalpa aura sthavirakalpa tathA utsarga-mArga aura apavAda-mArga ke rUpa meM puna: eka dvistarIya AcAra-vyavasthA ko svIkRti denI pdd'ii| AcArya bhadrabAhu ke praziSya aura sthUlabhadra ke ziSya Arya mahAgiri evaM Arya suhastI ke kAla meM jainadharma meM jinakalpa aura sthavirakalpa - aisI do vyavasthAyeM svIkRta ho cukI thiiN| vastutaH yaha dvistarIya AcAra vyavasthA isalie bhI Avazyaka ho gayI thI ki jinakalpa kA pAlana karate huye Atma-sAdhanA to sambhava thI, kintu saMghIya vyavasthAoM se aura vizeSa rUpa se samAja se jur3akara jainadharma ke prasAra aura pracAra kA kArya jinakalpa jaisI kaThora AcAracaryA dvArA sambhava nahIM thaa| ataH munijana apanI suvidhA ke anurUpa sthavirakalpa aura jinakalpa meM se kisI eka kA pAlana karate the| phira bhI isa dvistarIya AcAra-vyavasthA ke pariNAmasvarUpa saMgha meM vaimanasya kI sthiti kA nirmANa nahIM ho pAyA thaa| Arya mahAgiri aura Arya suhasti ke kAla taka saMgha meM dvistarIya AcAra-vyavasthA hote hue bhI sauhArda banA rahA, kintu kAlAntara meM yaha sthiti sambhava nahIM raha pAyI / jahA~ jinakalpI apane kaThora AcAra ke kAraNa zraddhA ke kendra the vahIM dUsarI ora sthavirakalpI saMgha yA samAja se jur3e hone ke kAraNa usa para apanA varcasva rakha rahe the| Age calakara varcasva kI isa hor3a meM jainadharma bhI do vargoM meM vibhAjita ho gayA, jo zvetAmbara aura digambara nAma se kAlAntara meM prasiddha huye| AcArya bhadrabAhu ke dvArA racita 'nizItha', 'dazAzrutaskandha', 'bRhatkalpa' evaM 'vyavahArasUtra' meM utsarga aura apavAda ke rUpa meM athavA jinakalpa aura sthavirakalpa ke rUpa meM isa dvistarIya AcAra-vyavasthA ko spaSTa rUpa se mAnyatA pradAna kI gayI hai / jahA~ mUla Agama granthoM meM apavAda ke kvacita hI nirdeza upalabdha hote haiM vahA~ ina chedagranthoM meM hameM apavAda - mArga kI vistRta vyAkhyA bhI prApta hotI hai| Age calakara Aryabhadra dvArA racita niyuktiyoM meM jinabhadragaNi dvArA racita 'vizeSAvazyaka' Adi bhASyoM meM aura jinadAsamahattara racita cUrNiyoM meM isa apavAda - mArga kA khulA samarthana dekhA jAtA hai| yaha satya hai ki koI bhI AcAra-vyavasthA yA sAdhanA-paddhati apavAda-mArga ko pUrI taraha asvIkRta karake nahIM cltii| deza, kAlagata paristhitiyA~ kucha aisI hotI haiM jisameM apavAda ko mAnyatA denI par3atI hai, kintu Age calakara apavAda - mArga kI yaha vyavasthA suvidhAvAda aura AcAra zaithilyatA kA kAraNa banatI hai jo suvidhA mArga se hotI huI AcAra zaithilyatA kI parAkASThA taka pahu~ca jAtI hai / jaina saMgha meM aisI paristhitiyA~ aneka bAra utpanna huIM aura unake lie samaya-samaya para jainAcAryoM ko Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa dharmakrAnti yA kriyoddhAra karanA pdd'aa| AcAra-vyavasthA ko lekara vizeSa rUpa se sacela aura acela sAdhanA ke sandarbha meM prathama vivAda vI0ni0saM0606 yA 609 tadanusAra vikrama kI prathama-dvitIya zatAbdI meM haa| yaha vivAda mukhyatayA Arya zivabhUti aura Arya kRSNa ke madhya haA thaa| jahA~ Arya zivabhUti ne acela pakSa ko pramukhatA dI, vahIM Arya kRSNa sacela pakSa ke samarthaka rhe| Arya zivabhUti kI AcAra krAnti ke pariNAmasvarUpa uttara bhArata ke nirgrantha saMgha meM boTika yA yApanIya paramparA kA vikAsa huA jisane AgamoM aura strImukti ko svIkAra karate huye bhI yaha mAnA ki sAdhanA kA utkRSTa mArga to acela dharma hI hai| logoM ke bhAvanAtmaka aura AsthAparaka pakSa ko lekara mahAvIra ke pazcAt kAlAntara meM jainadharma meM mUrtipUjA kA vikAsa huaa| yadyapi mahAvIra ke nirvANa ke 150 varSa ke pazcAt se hI jainadharma meM mUrtipUjA ke pramANa milane prArambha ho jAte haiN| lohAnIpura paTanA se milI jinapratimAe~ aura kaMkAlI TIlA mathurA se milI jinapratimAyeM isa tathya ke prabala pramANa haiM ki IsA pUrva hI jainoM meM mUrtipUjA kI paramparA astitva meM A gayI thii| yahA~ hama mUrtipUjA sambandhI pakSa-vipakSa kI isa carcA meM na par3akara taTastha dRSTi se yaha dekhane kA prayatna kareMge ki kAlakrama se jainadharma kI mUrtipUjA meM anya paramparAoM ke prabhAva se kaise-kaise parivartana hue aura usakA munivarga ke jIvana para kyA aura kaisA prabhAva par3A? mandira aura mUrtiyoM ke nirmANa ke sAtha hI jaina sAdhuoM kI AcAra zaithilya ko tejI se bar3hAvA milA tathA zvetAmbara aura digambara donoM hI paramparAoM meM maTha yA caityavAsI aura vanavAsI aisI do paramparAoM kA vikAsa huaa| mandira aura mUrti ke nirmANa tathA usakI vyavasthA hetu bhUmidAna Adi bhI prApta hone lage aura unake svAmitva kA prazna bhI khar3A hone lgaa| prArambha meM jo dAna sambandhI abhilekha yA tAmra patra milate haiM unameM dAna mandira, pratimA yA saMgha ko diyA jAtA thA- aise ullekha haiN| lekina kAlAntara meM AcAryoM ke nAma para dAna patra likhe jAne lge| pariNAmasvarUpa munigaNa na kevala caityavAsI bana baiThe apitu ve maTha, mandira Adi kI vyavasthA se bhI jur3a gye| sambhavata: yahI kAraNa rahA hai ki dAna Adi unake nAma se prApta hone lge| isa prakAra muni jIvana meM suvidhAvAda aura AcAra zaithilya kA vikAsa huaa| AcAra zaithilya ne zvetAmbara aura digambara donoM hI paramparAoM meM apanA Adhipatya kara liyaa| zvetAmbara meM yaha caityavAsI yati paramparA ke rUpa meM aura digambara meM maThavAsI bhaTTAraka paramparA ke rUpa meM vikasita huii| yadyapi isa paramparA ne jainadharma evaM saMskRti ko bacAye rakhane meM tathA jainavidyA ke saraMkSaNa aura samAja sevA ke kSetra meM mahattvapUrNa kArya kiyaa| cikitsA ke kSetra meM bhI jaina yatiyoM kA mahattvapUrNa yogadAna rahA, kintu dUsarI ora suvidhAoM ke upabhoga, parigraha ke saMcayana ne unheM apane zramaNa jIvana se cyuta bhI kara diyaa| isa paramparA ke virodha meM digambara AcArya kundakunda ne lagabhaga 6ThI zatI meM aura zvetAmbara AcArya haribhadra ne 8vIM zatI meM krAnti ke svara Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma kI aitihAsika vikAsa-yAtrA 45 mukhara liye| AcArya kundakunda ke dvArA jo krAnti kI gayI vaha mukhya rUpa se paramparAgata dharma ke sthAna para AdhyAtmika dharma ke sandarbha meM thii| yadyapi unhoMne 'aSTapAhaDa' meM vizeSa rUpa se 'cAritrapAhuDa', 'liMgapAhuDa' Adi meM AcAra zaithilya ke sandarbha meM bhI apane svara mukharita kiye the, kintu ye svara anasune hI rahe, kyoMki paravartI kAla meM bhI yaha bhaTTAraka paramparA puSTa hI hotI rhii| AcArya kundakunda ke pazcAt unake granthoM ke prathama TIkAkAra AcArya amRtacandra ne jainasaMgha ko eka AdhyAtmika dRSTi dene kA prayatna kiyA jisakA samAja para kucha prabhAva par3A kintu bhaTTAraka paramparA bhI yathAvata rUpa meM mahimAmaMDita hotI rhaa| isI prakAra zvetAmbara paramparA meM bhI suvihitamArga, saMvignapakSa Adi ke rUpa meM yati paramparA ke virodha meM svara mukharita huye aura kharataragaccha, tapAgaccha Adi astitva meM bhI Aye, kintu ye sabhI yati paramparA ke prabhAva se apane ko alipta nahIM rakha ske| zvetAmbara paramparA meM 8vIM zatI se caityavAsa kA virodha prArambha huA thaa| AcArya haribhadra ne apane grantha 'sambodhaprakaraNa' ke dvitIya adhyAya meM ina caityavAsI yatiyoM ke kriyAkalApoM evaM AcAra zaithilya para tIkhe vyaMga kiye aura unake viruddha krAnti kA zaMkhanAda kiyA, kintu yugIna paristhitiyoM ke pariNAmasvarUpa haribhadra kI krAnti ke ye svara bhI anasune hI rhe| yativarga suvidhAvAda, parigraha saMcaya Adi kI pravRttiyoM meM yathAvata jur3A rhaa| hameM aisA koI bhI sAkSya upalabdha nahIM hotA jisake AdhAra para yaha kahA jA sake ki AcArya haribhadra kI isa krAntadharmitA ke pariNAmasvarUpa caityavAsI yatiyoM para koI vyApaka prabhAva par3A ho| zvetAmbara paramparA meM caityavAsa kA sabala virodha candrakula ke AcArya varddhamAnasUri ne kiyaa| unhoMne caityavAsa ke viruddha sarvaprathama suvihita muni paramparA kI punaH sthApanA kii| yaha paramparA Age calakara kharataragaccha ke nAma se vikhyAta huii| inakA kAla lagabhaga 11vIM zatAbdI mAnA jAtA hai| yadyapi suvihita mArga kI sthApanA se Agama para AdhArita muni AcAra- vyavasthA ko nayA jIvana to prApta huA, kintu yati paramparA nAmazeSa nahIM ho paayii| aneka sthaloM para zvetAmbara yatiyoM kA itanA prabhAva thA ki unake apane kSetroM meM kisI anya suvihita muni kA praveza bhI sambhava nahIM ho pAtA thaa| caityavAsI yati paramparA to nAmazeSa nahIM ho pAyI, apitu huA yaha ki usa yati paramparA ke prabhAva se saMvigna muni paramparA puna: puna: AkrAnta hotI rahI aura samaya-samaya para punaH kriyoddhAra kI AvazyakatA banI rhii| isa prakAra hama dekhate haiM ki zvetAmbara paramparA meM pratyeka sau-Der3ha sau varSa ke pazcAt puna: puna: AcAra zaithilya ke viruddha aura saMvigna mArga kI sthApanA ke nimitta dharma krAntiyA~ hotI rhiiN| kharataragaccha kI dharmakrAnti ke pazcAt aMcalagaccha evaM tapAgaccha ke AcAryoM dvArA puna: kriyoddhAra kiyA gayA aura Agama anukUla muni AcAra kI sthApanA ke prayatna vi0 saM0 1169 meM AcArya AryarakSita (aMcalagaccha) tathA vi0 saM0 1285 meM AcArya jagaccandra (tapAgaccha) ke dvArA kiyA gyaa| Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa isI taraha eka anya prayatna vi0saM01214 yA 1250 meM Agamikagaccha evaM tapAgaccha kI sthApanA ke rUpa meM huaa| Agamikagaccha ne na kevala caityavAsa evaM yakSayakSI kI pUjA kA virodha kiyA, apitu sacitta dravyoM se jina-pratimA kI pUjA kA bhI virodha kiyaa| yahA~ hama dekhate haiM ki digambara paramparA meM jahA~ banArasIdAsa Adi ke prabhAva se lagabhaga 16 vIM zatI meM sacitta dravya se pUjana kA virodha huA, vahIM zvetAmbara paramparA meM do zatI pUrva hI isa prakAra kA virodha janma le cukA thaa| yadyapi Agamikagaccha adhika jIvaMta nahIM raha pAyA aura kAlakrama se usakA anta bhI ho gayA, phira bhI kharataragaccha, tapAgaccha aura aMcalagaccha apane prabhAva ke kAraNa astitva meM bane rhe| kintu ye tInoM paramparAyeM bhI caityavAsI-yativAsI paramparA se aprabhAvita nahIM raha skii| jisa saMvigna muni paramparA ko punarjIvita karane ke lie jo ye paramparAyeM astitva meM AyI thIM, ve apane usa kArya meM saphala nahIM ho skii| kharataragaccha, aMcalagaccha aura yahA~ taka ki tapAgaccha meM bhI yatiyoM kA varcasva sthApita ho gyaa| mAtra yahI nahIM mandira aura mUrti sambandhI ADambara bar3hatA hI gayA aura zramaNa varga jisakA lakSya Atma-sAdhanA thA, vaha ina karmakANDoM kA purohita hokara raha gyaa| tapa aura tyAga ke dvArA Atmavizuddhi kA mArga mAtra AgamoM meM hI sImita raha gyaa| yathArtha jIvana se unakA koI sambandha nahIM raha paayaa| aisI sthiti meM punaH eka samagra krAnti kI AvazyakatA anubhava kI jAne lgii| caityavAsa kA virodha aura saMvigna sampradAyoM kA AvirbhAva jaina paramparA meM parivartana kI lahara puna: solahavIM zatAbdI meM aayii| jaba adhyAtmapradhAna jainadharma kA zuddha svarUpa karmakANDa ke ghora ADambara ke AvaraNa meM dhUmila ho rahA thA aura muslima zAsakoM ke mUrtibhaMjaka svarUpa se mUrtipUjA ke prati AsthAe~ vicalita ho rahI thIM, tabhI musalamAnoM kI ADambara rahita sahaja dharma sAdhanA ne hinduoM kI bhA~ti jainoM ko bhI prabhAvita kiyaa| hindUdharma meM aneka nirguNa bhaktimArgI santoM ke AvirbhAva ke samAna hI jainadharma meM bhI aise santoM kA AvirbhAva huA jinhoMne dharma ke nAma para karmakANDa aura ADambarayukta pUjA-paddhati kA virodha kiyaa| phalata: jainadharma kI zvetAmbara evaM digambara donoM hI zAkhAoM meM sudhAravAdI Andolana kA prAdurbhAva huaa| inameM zvetAmbara paramparA meM lokAzAha aura digambara paramparA meM santa tAraNasvAmI tathA banArasIdAsa pramukha the| yadyapi banArasIdAsa janmanA zvetAmbara paramparA ke the, kintu unakA sudhAravAdI Andolana digambara paramparA se sambandhita thaa| lokAzAha ne zvetAmbara paramparA meM mUrtipUjA tathA dhArmika karmakANDa aura ADambaroM kA virodha kiyaa| inakI paramparA Age calakara lokAgaccha ke nAma se prasiddha huii| isI se Age calakara satrahavIM zatAbdI meM zvetAmbara sthAnakavAsI paramparA vikasita huii| jisakA puna: eka vibhAjana 18vIM zatI meM zuddha nivRttimArgI jIvanadRSTi evaM ahiMsA kI niSedhAtmaka vyAkhyA ke AdhAra para zvetAmbara terApaMtha ke rUpa meM huaa| Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 jainadharma kI aitihAsika vikAsa-yAtrA digambara paramparA meM banArasIdAsa ne bhaTTAraka paramparA ke viruddha apanI AvAja bulanda kI aura sacitta dravyoM se jina-pratimA ke pUjana kA niSedha kiyA, kintu tAraNasvAmI to banArasIdAsa se bhI eka kadama Age the| unhoMne digambara paramparA meM mUrtipUjA kA niSedha kara diyaa| mAtra yahI nahIM, unhoMne dharma ke AdhyAtmika svarUpa kI punaH pratiSThA kii| banArasIdAsa kI paramparA jahA~ digambara terApaMtha ke nAma se vikasita huI, vahI tAraNasvAmI kA vaha Andolana tAraNapaMtha yA samaiyA ke nAma se pahacAnA jAne lgaa| tAraNapaMtha ke caityAlayoM meM mUrti ke sthAna para zAstra kI pratiSThA kI gii| isa prakAra solahavIM zatAbdI meM jaina paramparA meM islAma dharma ke prabhAva ke phalasvarUpa eka nayA parivartana AyA aura amUrtipUjaka sampradAyoM kA janma huaa| phira bhI purAnI paramparAe~ yathAvata calatI rhiiN| eka ora adhyAtma sAdhanA, jo zramaNa saMskRti kI prANa thI vaha tatkAlIna yatiyoM ke jIvana meM kahIM bhI dikhAI nahIM par3a rahI thii| dharma karmakANDoM se itanA bojhala bana gayA thA ki usakI antarAtmA daba-sI gayI thii| dharma kA sahaja, svAbhAvika svarUpa vilupta ho rahA thA aura usake sthAna para dhArmika karmakANDoM ke rUpa meM dharma para sampattizAlI logoM kA varcasva bar3ha rahA thaa| dharma ke nAma para kevala aihika hitoM kI siddhi ke hI prayatna ho rahe the| dUsarI ora islAma ke deza meM susthApita hone ke pariNAmasvarUpa eka ADambara vihIna sarala aura sahaja dharma kA paricaya janasAdhAraNa ko prApta huaa| tIsarI ora mandira aura mUrti jisa para usa samaya kA dharma adhiSThita thA, muslima AkrAntAoM dvArA dhvasta kiye jA rahe the| aisI sthiti meM janasAdhAraNa ko eka adhyAtmapUrNa, tapa aura tyAgamaya, sarala, svAbhAvika, ADambara aura karmakANDa vihIna dharma kI apekSA thI, jo muslima AkrAntAoM ke dvArA dhvasta usake zraddhA kendroM se udvelita usakI AtmA ko samyak AdhAra de ske| amUrtipUjaka paramparAoM kA udbhava vikrama kI prathama sahasrAbdI pUrNa hote-hote isa deza para muslima AkramaNa prArambha ho cukA thaa| usa samaya muslima AkrAntAoM kA lakSya mAtra bhArata se dhana-sampadA ko lUTakara le jAnA thA, kintu dhIre-dhIre bhArata kI sampadA aura usakI urvara bhUmi unake AkarSaNa kA kendra banI aura unhoMne apanI sattA ko yahA~ sthApita karane ko prayatna kiyaa| sattA ke sthApana ke sAtha hI islAma ne bhI isa deza kI miTTI para apane paira jamAne prArambha kara diye the| yadyapi muslima zAsaka bhI eka-dUsare ko ukhAr3ane meM lage haye the| eka ora humAyU~ aura zerazAha sUri kA saMgharSa cala rahA thA, to dUsarI ora dillI meM muslima zAsakoM ke varcasva ke kAraNa islAma apane paira isa dharatI para jamA rahA thaa| muslima zAsakoM kA lakSya bhI sattA aura sampatti ke sAtha-sAtha apane dharma kI sthApanA bana gayA thA, kyoMki ve jAnate the ki unakI saltanata tabhI kAyama raha sakatI hai jaba isa deza meM islAma kI . Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa / sattA sthApita ho| ata: muslima zAsakoM ne isa deza meM islAma ko phailAne aura apane paira jamAne ke lie paryApta suvidhAe~ pradAna kii| islAma kI sthApanA aura usake paira jamane ke sAtha hI usakA samparka anya bhAratIya paramparAoM se huaa| bhAratIya cintakoM ne islAma ke sAMskRtika aura dhArmika pakSa para dhyAna denA prArambha kiyaa| phalata: bhAratIya janamAnasa ne yaha pAyA ki islAma karmakANDa se mukta eka sarala aura sahaja upAsanA-vidhi hai| isa pArasparika samparka ke pariNAmasvarUpa deza meM eka aisI santa paramparA kA vikAsa huA jisane hindadharma ko karmakANDoM se mukta kara eka sahaja upAsanA-paddhati pradAna kii| hama dekhate haiM ki 14vIM, 15vIM aura 16vIM zatAbdI meM isa deza meM nirguNa upAsanA paddhati kA na kevala vikAsa huA, apitu vaha upAsanA kI eka pramukha paddhati bana gii| usa yuga meM bhAratIya janamAnasa kaThora jAtivAda aura varNavAda se to grasita thA hI sAtha hI, dharma ke kSetra meM karmakANDa kA prabhAva itanA ho gayA thA ki dharma meM se AdhyAtmika pakSa gauNa ho gayA thA aura mAtra karmakANDoM kI pradhAnatA raha gayI thii| eka ora dharma kA sahaja AdhyAtmika svarUpa vilupta ho rahA thA to dUsarI ora dhArmika matAndhatA aura sattA bala ko pAkara muslima zAsaka deza bhara meM mandiroM, mUrtiyoM ko tor3a rahe the aura mandiroM kI sAmagrI se masjidoM kA nirmANa kara rahe the| isakA pariNAma yaha huA ki mandiroM aura mUrtiyoM para se logoM kI AsthA ghaTane lgii| mandiroM aura mUrtiyoM ke viSaya meM jo mahattvapUrNa kiMvadaMtiyA~ pracalita thIM vaha A~khoM ke sAmane hI dhUladhUsarita ho rahI thii| muslima dharma kI sahaja aura sarala upAsanA-paddhati bhAratIya janamAnasa ko AkarSita kara rahI thii| isa sabake pariNAmasvarUpa bhAratIya dharmoM meM mUrtipUjA aura karmakANDa ke prati eka vidroha kI bhAvanA jAgrata ho rahI thii| aneka santa yathA- kabIra, dAdU, nAnaka, raidAsa Adi hindUdharma meM krAnti kA zaMkhanAda kara rahe the| dharma ke nAma para pracalita karmakANDa ke prati logoM ke mana meM samarthana kA bhAva kama ho rahA thaa| yahI kAraNa hai ki isa kAla meM bhAratIya saMskRti meM aneka aise mahApuruSoM ne janma liyA jinhoMne dharma ko karmakANDa se mukta karAkara logoM ko eka sarala, sahaja aura ADambara vihIna sAdhanA-paddhati dii| jainadharma bhI isa prabhAva se achUtA nahIM raha skaa| guptakAla se jainadharma meM caityavAsa ke prArambha ke sAtha-sAtha karmakANDa kI pramukhatA bar3hatI gayI thii| karmakANDoM ke zikaMje meM dharma kI mUla AtmA mara cukI thii| dharma paMDoM aura purohitoM dvArA zoSaNa kA mAdhyama bana gayA thaa| sAmAnya janamAnasa kharcIle, ADambarapUrNa AdhyAtmikatA se zunya karmakANDa ko asvIkAra kara rahe the| aisI sthiti meM jainadharma ke donoM hI pramukha sampradAyoM meM tIna viziSTa puruSoM ne janma liyA / zvetAmbara paramparA meM lokAzAha aura digambara paramparA meM banArasIdAsa tathA tAraNasvAmI / Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 jainadharma kI aitihAsika vikAsa-yAtrA eka ora mandira aura mUrtiyoM kA tor3A jAnA aura deza para muslima zAsakoM kA prabhAva bar3hanA, dUsarI ora karmakANDa se mukta sahaja aura sarala islAma dharma se hinda aura jaina mAnasa kA prabhAvita honA, jainadharma meM ina amUrtipUjaka dharma-sampradAyoM kI utpatti kA kisI sImA taka kAraNa mAnA jA sakatA hai| lokAzAha kA janma vi0 saM0 1475 ke Asa-pAsa huaa| yadyapi usa kAla taka muslimoM kA sAmrAjya to sthApita nahIM ho sakA thA, kintu deza ke aneka bhAgoM meM dhIre-dhIre muslima zAsakoM ne apanA varcasva sthApita kara liyA thaa| gujarAta bhI isase achUtA nahIM thaa| isa yuga kI dUsarI vizeSatA yaha thI ki aba taka isa deza meM sthApita muslima zAsaka sAmrAjya kA svapna dekhane lage the, kintu usake lie Avazyaka thA bhArata kI hindU prajA ko apane vizvAsa meM lenaa| ata: mohammada tugalaka, bAbara, humAyU~ Adi ne islAma ke pracAra aura prasAra ko apanA lakSya rakhakara bhI hinduoM ko prazAsana meM sthAna denA prArambha kiyA, phalata: hindu sAmanta aura rAjya karmacArI rAjA ke samparka meM aaye| phalata: para karmakANDamukta jAti-pAti ke bheda se rahita aura bhrAtR-bhAva se pUrita islAma kA acchA pakSa bhI unake sAmane AyA jisane yaha cintana karane para bAdhya kara diyA ki yadi hindUdharma yA jainadharma ko bacAye rakhanA hai to usako karmakANDa se mukta karanA Avazyaka hai| isI ke pariNAmasvarUpa jaina paramparA meM amUrtipUjaka sampradAyoM kA na kevala udbhava huA, apitu anukUla avasara ko pAkara vaha tejI se vikasita bhI huii| zvetAmbara sampradAya meM sthAnakavAsI paramparA kA aura digambara sampradAya meM tAraNapaMtha ke udaya ke nepathya meM islAma kI karmakANDa mukta upAsanA-paddhati kA prabhAva dikhatA hai| yadyapi jainadharma kI pRSThabhUmi bhI karmakANDa mukta hI rahI hai, ata: yaha spaSTa rUpa se nahIM kahA jA sakatA hai ki ina do sampradAyoM kI utpatti ke pIche mAtra islAma kA hI pUrNa prabhAva thaa| ___ paramparA ke anusAra yaha mAnyatA hai ki lokAzAha ko muslima zAsaka ne na kevala apane khajAJcI ke rUpa meM mAnyatA dI thI, apita unake dhArmika Andolana ko eka mUka svIkRti to pradAna kI hI thii| lokAzAha kA kAla mohammada tugalaka kI samApti ke bAda zerazAha sUri aura bAbara kA sattAkAla thaa| muslima bAdazAha se apanI AjIvikA pAne ke sAtha-sAtha hindU adhikArI muslima dharma aura saMskRti se prabhAvita ho rahe the| aisA lagatA hai ki ahamadAbAda ke muslima zAsaka ke sAtha kAma karate hue unake dharma kI acchAIyoM kA prabhAva bhI lokAzAha para pdd'aa| dUsarI ora usa yuga meM hindU-dharma ke samAna jainadharma bhI mukhyata: karmakANDI ho gayA thaa| dhIre-dhIre usameM se dharma kA AdhyAtmika pakSa vilupta hotA jA rahA thaa| caityavAsI yati karmakANDa ke nAma para apanI AjIvikA ko sabala banAne ke lie janasAmAnya kA zoSaNa kara rahe the| apanI akSaroM kI sundaratA ke kAraNa lokAzAha ko jaba pratilipi karate samaya Agama granthoM ke adhyayana kA maukA milA to unhoMne dekhA ki Aja jaina muniyoM ke AcAra meM bhI siddhAnta aura vyavahAra meM bahuta bar3I khAI A gayI hai| sAdhakoM ke jIvana meM AyI siddhAnta aura Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa vyavahAra kI yaha khAI janasAmAnya kI cetanA meM aneka prazna khar3e kara rahI thii| lokAzAha ke lie yaha eka acchA maukA thA ki ve karmakANDa se mukta aura AdhyAtmika sAdhanA se yukta kisI dharma paramparA kA vikAsa kara skeN| lokAzAha pUrva jaina saMgha kI kyA sthiti thI? isa sambandha meM thor3A vicAra pUrva meM kara cuke haiN| lokAzAha ke pUrva 14 vIM-15vIM zatI meM jaina saMgha mukhya rUpa se tIna sampradAyoM meM vibhakta thA- zvetAmbara, digambara aura yaapniiy| isameM bhI lagabhaga 5 vIM zatI meM astitva meM AyI yApanIya paramparA aba vilupti ke kagAra para thii| eka-do bhaTTAraka gaddiyoM ke atirikta svatantra rUpa se usakA koI astitva nahIM raha gayA thaa| ata: mUlata: zvetAmbara aura digambara ye do paramparAyeM hI astitva meM thii| jahA~ taka digambara paramparA kA prazna hai to usa kAla meM muni aura AryA saMgha kA koI astitva nahIM raha gayA thaa| mAtra bhaTTArakoM kI hI pramukhatA thI, kintu bhaTTAraka tyAgI varga ke pratinidhi hokara bhI mukhyata: maThavAsI bane baiThe the| maTha kI sampatti kI vRddhi aura usakA saMrakSaNa unakA pramukha kArya raha gayA thaa| uttara bhArata aura dakSiNa bhArata donoM meM hI sthAna-sthAna para bhaTTArakoM kI gaddiyA~ thIM aura dhIre-dhIre sAmantoM kI taraha ye bhI apane kSetroM aura anuyAyiyoM para apanA zAsana calA rahe the| bhaTTArakoM meM bhI aneka saMgha yathA- kASThA, mAthura, mUla, lAr3avAgar3a, dravir3a Adi the| jo ki kucha gaNa yA gacchoM meM vibhAjita the| jahA~ taka zvetAmbara paramparA kA prazna hai usameM saMvigna aura suvihita muniyoM kA pUrNa abhAva to nahIM huA thA, phira bhI caityavAsI yatiyoM kI hI pramukhatA thii| samAja para varcasva yati varga kA hI thA aura unakI sthiti bhI maThavAsI bhaTTArakoM ke samAna hI thii| dhArmika kriyAkANDoM ke sAtha yati varga mantra-tantra aura cikitsA Adi se jur3A huA thaa| yaha mAtra kahane kI dRSTi se hI tyAgI varga kahA jAtA thaa| vastuta: AcAra kI apekSA se unake pAsa usa yuga ke anurUpa bhoga kI sArI suvidhAyeM upalabdha hotI thiiN| yati varga itanA prabhAvazAlI thA ki ve apane prabhAva se saMvigna evaM suvihita muniyoM ko apane varcasva kSetra meM praveza karane se bhI roka dete the| islAma ke prabhAva ke sAtha-sAtha bhaTTArakoM evaM yatiyoM ke AcAra zaithilya evaM dharmAcaraNa ke kSetra meM karmakANaDoM kA varcasva aisI sthitiyA~ thIM ki jisane lokAzAha ko dharmakrAnti hetu preraNA dii| lokAzAha ne mUrtipUjA, karmakANDa aura AcAra zaithilya kA virodha kara jainadharma ko eka navIna dizA dii| unakI isa sAhasapUrNa dharmakrAnti kA prabhAva yaha huA ki prAya: sampUrNa uttara-pazcima bhArata meM lAkhoM kI saMkhyA meM unake anuyAyI bana gye| kAlantara meM unake anuyAyiyoM kA yaha varga gujarAtI lokAgaccha, nAgaurI lokAgaccha aura lAhaurI lokAgaccha ke rUpa meM tIna bhAgoM meM vibhAjita ho gayA, kintu zvetAmbara mUrtipUjaka yati paramparA ke prabhAva se zanai-zanai AcAra zaithilya kI ora bar3hate hue isane puna: yati paramparA kA rUpa le liyaa| phalata: lokAzAha kI dharmakrAnti ke lagabhaga 150 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma kI aitihAsika vikAsa-yAtrA varSa pazcAt puna: eka navIna dharmakrAnti kI AvazyakatA anubhava kI jAne lgii| isI lokAgacchIya yati paramparA meM se nikala kara jIvarAjajI, lavajIRSijI, dharmasiMhajI, dharmadAsajI, manoharadAsajI, harajIsvAmIjI Adi ne puna: eka dharmakrAnti kA udghoSa kiyA aura Agamasammatta muni AcAra para vizeSa bala diyA, phalata: sthAnakavAsI sampradAya kA udaya huaa| sthAnakavAsI paramparA kA udbhava evaM vikAsa kisI eka vyakti se eka hI kAla meM nahIM haA, apita vibhinna vyaktiyoM dvArA alaga-alaga samaya meM huaa| ata: vicAra aura AcAra ke kSetra meM matabheda bane rhe| jisakA pariNAma yaha huA ki yaha sampradAya apane udaya kAla se hI aneka upa-sampradAyoM meM vibhAjita rhaa| 17vIM zatAbdI meM isI sthAnakavAsI sampradAya se nikala kara raghunAthajI ke ziSya bhIkhaNajI svAmI ne zvetAmbara terApaMtha kI sthApanA kii| inake sthAnakavAsI paramparA se pRthak hone ke mUlata: do kAraNa rahe- eka ora sthAnakavAsI paramparA ke sAdhuoM ne bhI yati paramparA ke samAna hI apanI-apanI paramparA ke sthAnakoM kA nirmANa karavAkara unameM nivAsa karanA prArambha kara diyA to dUsarI ora bhIkhaNajI svAmI kA Agraha yaha rahA ki dayA va dAna kI ve sabhI pravRttiyA~ jo sAvadha haiM aura jinake sAtha kisI bhI rUpa meM hiMsA jur3I haI hai, cAhe vaha hiMsA ekendriya jIvoM kI ho, dharma nahIM mAnI jA sktii| kAlAntara meM AcArya bhIkhaNajI kA yaha sampradAya paryApta rUpa se vikasita huA aura Aja jainadharma ke eka prabuddha sampradAya ke rUpa meM jAnA pahacAnA jAtA hai| ise terApaMtha ke naveM AcArya tulasIjI aura dasaveM AcArya mahAprajJajI ne naI ucAIMyA~ dI haiN| sthAnakavAsI aura terApaMtha ke udaya ke pazcAt kramaza: vIsavIM zatI ke pUvArdha, madhya aura uttarArdha meM vikasita jainadharma ke sAMskRtika itihAsa kI dRSTi se jo tIna paramparAe~ ati mahattvapUrNa haiM, unameM zrImad rAjacandra kI adhyAtmapradhAna paramparA meM vikasita 'kavipaMtha', sthAnakavAsI paramparA se nikalakara banArasIdAsa ke digambara terApaMtha ko navajIvana denevAle kAnajIsvAmI kA nizcayanaya pradhAna 'kAnajI paMtha' tathA gujarAta ke e0ema0 paTela ke dvArA sthApita dAdA bhagavAna kA sampradAya mukhya hai| yadyapi ye tInoM sampradAya mulata: jainadharma kI adhyAtmapradhAna dRSTi ko lekara hI vikasita hye| zrImad rAjacandrajI jinheM mahAtmA gA~dhI ne guru kA sthAna diyA thA, jainadharma meM kisI sampradAya kI sthApanA kI dRSTi se nahIM, mAtra vyakti ke AdhyAtmika jAgaraNa kI apekSA se janasAdhAraNa ko jainadharma ke adhyAtma pradhAna sArabhUta tattvoM kA bodha diyaa| zrImad rAjacandra AdhyAtmika prajJAsampatra Azu kavi the| ata: unakA anuyAyI varga kavipaMtha ke nAma se prasiddha huaa| kAnajIsvAmI kundakunda ke samayasAra Adi granthoM kA adhyayana kara banArasIdAsa aura zrImad rAjacandra kI adhyAtma pradhAna dRSTi ko hI jana-jana meM prasArita karane kA prayatna kiyA, kintu jahA~ zrImad rAjacandra ne nizcaya aura vyavahAra donoM para samAna bala Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa diyA vahA~ kAnajI svAmI kA dRSTikoNa mUlataH nizcaya pradhAna rhaa| donoM kI vicAradhArAoM meM yahI mAtra maulika antara mAnA jA sakatA hai| vyakti kI Antarika vizuddhi aura AdhyAtmika vikAsa donoM kA hI mUla lakSya hai| aisA kahA jAtA hai ki zrI ema0 ke0 paTela ko san 1957 meM jJAna kA prakAza milA aura unhoMne bhI apane upadezoM ke mAdhyama se vyakti ke Antarika vikAroM kI vizuddhi para hI vizeSa bala diyaa| phira bhI jahA~ kAnajIsvAmI ne kramabaddha paryAya kI bAta kahI vahA~ zrI ema0 ke0 paTela jo Age calakara dAdA bhagavAna ke nAma se prasiddha huye ne akrama vijJAna kI bAta khii| akrama vijJAna kA mUla artha kevala itanA hI hai ki AdhyAtmika prakAza kI yaha ghaTanA kabhI bhI ghaTita ho sakatI hai| AdhyAtmika bodha koI yAMtrika ghaTanA nahIM hai| vaha prAkRtika niyamoM se bhI Upara hai| dAdA bhagavAna kI paramparA kA vaiziSTya yaha hai ki unhoMne adhyAtma ke kSetra meM jaina evaM hindU paramparA kI samarUpatA kA anubhava kiyA aura isI AdhAra para jahA~ tIrthaGkara paramAtmA kI ArAdhanA ko lakSya banAyA vahIM vAsudeva aura ziva ko bhI apane ArAdhya ke rUpa meM svIkAra kiyaa| isa prakAra unakI paramparA hindU aura jaina adhyAtma kA eka mizraNa hai| 20vIM zatI meM vikasita ina tInoM paramparAoM kA vaiziSTya yaha hai ki ve vikAsa para sarvAdhika bala detI hai| unakI dRSTi meM AcAra zuddhi se pUrva vicAra zuddhi yA dRSTi zuddhi Avazyaka hai| ina navIna pRthak bhUta paramparAoM ke atirikta pUrva pracalita paramparAoM meM bhI aitihAsika mahattva kI aneka ghaTanAe~ ghaTita huiiN| unameM eka mahattvapUrNa ghaTanA yaha hai ki digambara paramparA meM jo nagna muni paramparA zatAbdiyoM se nAmazeSa yA vilupta ho cukI thI, vaha AcArya zAntisAgarajI se punarjIvita huii| Aja deza meM paryApta saMkhyA meM digambara muni haiN| zvetAmbara mUrtipUjaka paramparA meM isa zatI meM vibhinna gacchoM aura samudAyoM ke madhya ekIkaraNa ke prayAsa to huye, kintu ve adhika saphala nahIM ho paaye| dUsare isa zatI meM caityavAsI yati paramparA prAyaH kSINa ho gyii| kucha yatiyoM ko chor3a yaha paramparA nAmazeSa ho rahI hai, vahIM saMvignamuni saMsthA meM dhIre-dhIre AcAra zaithilya meM vRddhi ho rahI hai aura kucha saMvigna pakSIya muni dhIre-dhIre yatiyoM ke samarUpa AcAra karane lage haiN| yaha eka vicAraNIya pakSa hai| sthAnakavAsI samAja kI dRSTi se yaha zatI isaliye mahattvapUrNa kahI jA sakatI hai ki isa zatI meM isa vikIrNa samAja ko jor3ane ke mahattvapUrNa prayatna huye / ajamera aura sAdar3I ghANerAva meM do mahattvapUrNa sAdhu sammelana huye jinakI phalazruti ke rUpa meM vibhinna sampradAyeM eka-dUsare ke nikaTa aaiiN| sAdar3I sammelana meM gujarAta aura mAravAr3a ke kucha sampradAyoM ko chor3akara samasta sthAnakavAsI muni saMgha varddhamAna sthAnakavAsI zramaNasaMgha ke rUpa meM eka juTa huA, kintu kAlAntara meM kucha sampradAya punaH pRthak bhI huye| isa zatI meM terApaMtha sampradAya ne jaina dharma-darzana se sambandhita sAhitya kA prakAzana kara mahattvapUrNa kArya kiyA hai| sAmAnya rUpa se yaha zatI AdhyAtmika cetanA kI jAgRti ke sAtha jaina sAhitya ke lekhana, sampAdana, prakAzana aura prasAra kI dRSTi se ati mahattvapUrNa Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma kI aitihAsika vikAsa-yAtrA rahI hai| sAtha hI jaina dharmAnuyAyI ke videza gamana se ise eka antarrASTrIya dharma hone kA gaurava prApta huA hai| isa prakAra hama dekhate haiM ki jainadharma kI sAMskRtika cetanA bhAratIya saMskRti ke AdikAla se lekara Aja taka navonmeSa ko prApta hotI rahI hai| vaha eka gatizIla jIvanta paramparA ke rUpa meM deza kAlagata paristhitiyoM ke sAtha samanvaya karate haye usane apanI gatizIlatA kA paricaya diyA hai| sandarbha 1. 'uttarAdhyayana', 25/27,21 / 2. 'dhammapada', 401-403 / 3. 'uttarAdhyayana', 12/44 / 4. 'aMguttaranikAya', 'suttanipAta', uddhRta - bhagavAn buddha (dharmAnanda kausAmbI), pR0-26| 5. 'bhagavAn buddha' (dharmAnanda kausAmbI), pR0-236-239 / 6. 'gItA', 4/33, 26-28 / 7. 'uttarAdhyayana', 12/46 / 8. 'uttarAdhyayana', 9/40, dekhiye- 'gItA' (zA0) 4/26-27 / 9. 'dhammapada', 106 / 10. 'sambodhaprakaraNa', gurvAdhikAra | Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyAya bhagavAn RSabhadeva se mahAvIra taka koI bhI paramparA zUnya se utpanna nahIM hotI hai| kisI na kisI rUpa meM vaha apanI pUrva paramparAoM se sambaddha rahatI hai aura apanI pUrva paramparA ko svIkAra bhI karatI hai| sthAnakavAsI paramparA bhI apane ko apanI pUrva paramparA ke rUpa meM isa avasarpiNI kAla ke Adi tIrthakara RSabhadeva se sambaddha mAnatI hai aura usI sambaddhatA ko svIkAra karate huye apanA itihAsa RSabhadeva taka le jAtI hai| ata: sthAnakavAsI sampradAya ke itihAsa ko prastuta karate samaya hama usakI pUrva paramparA ko upekSita nahIM kara skte| isI dRSTi se prastuta adhyAya meM hama sarvaprathama RSabhadeva se lekara mahAvIra paryanta caubIsa tIrthakaroM kA saMkSipta vivaraNa prastuta kreNge| usake pazcAt tRtIya adhyAya meM sudharmA se lekara devarddhigaNi kSamAzramaNa taka kI usa AcArya paramparA kA ullekha kareMge, jo mukhya rUpa se 'kalpasUtra' evaM 'nandIsUtra' kI sthavirAvalI meM ullekhita haiM aura zvetAmbara mUrtipUjaka paramparA ke sAtha-sAtha sthAnakavAsI sampradAya ko bhI mAnya hai| bhagavAn RSabhadeva bhagavAn RSabhadeva mAnava saMskRti ke Adi saMskartA va nirmAtA mAne jAte haiN| jaina paramparA isa avasarpiNI kAla meM jainadharma kA prArambha bhagavAn RSabhadeva se mAnatI hai| bhagavAn RSabhadeva na kevala prathama tIrthakara hI the apitu mAnavIya sabhyatA ke Adi purodhA bhI the| samAja-vyavasthA, rAjya vyavasthA aura dharma vyavasthA tInoM ke hI ve Adi puruSa mAne gaye haiN| vartamAna avasarpiNI kAla meM saMnyAsa-mArga ke ve prathama pravartaka bhI the| isa deza meM RSi-muniyoM kI jisa nivRttimArgI zramaNa paramparA kA vikAsa huA usake bhI ve prathama prastotA mAne jAte haiN| unake jIvana aura vyaktitva va unakI dharmakrAnti ke sambandha meM na kevala jainagranthoM meM ullekha milate haiM apitu jainetara granthoM meM bhI ullekha milate haiN| bhagavAn RSabhadeva kI aitihAsikatA jAnane va pramANita karane ke lie hamAre samakSa do AdhArabindu haiN| 1. purAtAttvika utkhanana se prApta sAmagrI aura 2. sAhityika sAkSya / mohanajodar3oM jisakA kAla 3250-2750 I0 pU0 mAnA jAtA hai, kI khudAI meM prApta moharoM meM eka ora nagna dhyAnastha yogI kI AkRti banI hai to dUsarI ora vRSabha kA cihna hai| vRSabha bhagavAn RSabhadeva kA lAMchana mAnA jAtA hai| sara jaoNna mArzala ne likhA hai ki mohanajodar3oM meM eka trimukhI naradevatA kI mUrti milI hai| vaha devatA eka kama U~ce pIThAsana para yoga mudrA meM baiThA hai| usake donoM paira isa prakAra mur3e haiM ki er3I mila rahI hai, aMgUThe nIce kI ora mur3e huye haiM evaM hAtha ghuTane ke Upara Age kI ora phaile haye haiN| sAtha hI mohanajodar3oM se prApta eka anya mudrA para aMkita citra meM triratna kA mukUTa vinyAsa, nagnatA, Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn RSabhadeva se mahAvIra taka kAyotsarga-mudrA, nAsAgradRSTi, yogacaryA, baila Adi ke cihna mile haiM jo jainadharma kI prAcInatA ko darzAte hai| khudAI meM prApta muharoM ke adhyayana ke pazcAt pro0 rAma prasAda candA ne likhA hai- sindhu muharoM meM se kucha muharoM para utkIrNa devamUrtiyA~, jo yogamudrA meM avasthita hai na kevala usa prAcIna yuga meM sindhughATI meM pracalita yoga paramparA para prakAza DAlatI hai| varan una muharoM meM khar3e huye devatA kI yoga kI khar3I mudrA jainadharma kI prAcIna sAdhanA-vidhi ko bhI prakaTa karatI haiN| khar3I kAyotsarga mudrA jaina paramparA meM pracalita sAdhanA-paddhati kI paricAyaka hai| 'AdipurANa' (sarga 18) meM RSabha athavA vRSabha kI tapazcaryA ke silasile meM kAyotsarga mudrA kA varNana AyA hai| mathurA ke zAsakIya purAtattva saMgrahAlaya meM eka zilAphalaka para jaina tIrthakara RSabha kI khar3I huI kAyotsarga mudrA meM cAra pratimAyeM milatI hai, jo IsA kI dvitIya zatAbdI kI nizcita kI gayI hai| mizra sthApatya kalA meM bhI kucha nagna pratimAyeM aisI bhI milatI haiM jinakI bhujAe~ donoM ora laTakI huI hai| yadyapi mudrA meM samarUpatAeM haiM kintu unameM vairAgya kI vaha jhalaka dikhAI nahIM par3atI, jo sindhu ghATI kI khar3I mUrtiyoM meM dikhatI haiN|2 / / RSabhadeva kI prAcInatA para prakAza DAlate huye zrI rAmadhArIsiMha 'dinakara' likhate hai- mohanajodar3oM kI khudAI meM yoga-sAdhanA ke pramANa mile hai, jo jaina mArga ke Adi tIrthaMkara RSabhadeva se sambandhita ho sakate haiM, jinake sAtha yoga aura vairAgya kI paramparA usI prakAra lipaTI huI hai jaisI kAlAntara meM vaha ziva ke sAtha sambandhita rahI hai| isa dRSTi se kaI jaina vidvAnoM kA yaha mAnanA ayukti saMgata nahIM dikhatA ki RSabhadeva vedollikhita hone para bhI vedaparva hai|3|| Rgveda meM RSabhadeva kI stuti karate huye kahA gayA hai- he deva! mujhe samAna padavAle vyaktiyoM meM zreSTha banA, (kaSAya rUpI) zatruoM ko vizeSa rUpa se parAjita karane meM samarthakara, zatruoM kA nAza karanevAlA aura vizeSa prakAra se atyanta zobhAyamAna hokara gAyoM kA svAmI bnaa| Rgveda ke caturtha maNDala meM eka uddharaNa hai- yaha deva cAra sIMga tIna paira, sAta hAtha se yukta hai| yaha mahAna deva manuSyoM meM praviSTa hai| Rgveda kA yaha uddharaNa eka ora jahA~ RSabhadeva kI aitihAsikatA kI ora saMketa karatA hai vahIM jaina dharma-darzana ke maulika siddhAntoM kA bhI nirUpaNa karatA hai| pratikAtmaka rUpa se isa uddharaNa kA vizleSaNa kucha isa prakAra bhI ho sakatA hai- vaha anantadarzana, anantajJAna, Anantasukha aura anantavIryarUpI cAra sIMgoM se yukta, samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak-cAritra rUpI tIna pairoM vAlA aura sAta tattvoM kA pratipAdaka athavA sapta bhayoM se mukta aura saptavinaya se yukta hai| anya rUpa meM vaha saptanaya aura saptabhaMgI ke pratipAdaka hai| atharvaveda meM RSabhadeva ko tAraNahAra ke rUpa meM pratiSThita karate hue kahA gayA hai ki jo brAhmaNa, RSabha ko acchI taraha se prasanna karatA hai vaha zIghra saikar3oM prakAra ke tApoM se mukta ho jAtA hai, usako saba divya guNa tRpta karate Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa hai|"brhmaannddpuraann meM RSabhadeva ko dasa prakAra ke dharmoM kA pravartaka mAnA gayA hai| isI prakAra zrImadbhAgavata meM RSabhadeva ko A~ThavA avatAra mAnA gayA hai| ina uddharaNoM se yaha to spaSTa ho jAtA hai ki RSabhadeva aitihAsika puruSa the ve prathama rAjA, prathama jina, prathama kevalI, prathama tIrthakara aura dharmacakravartI the| isa prakAra unake aitihAsika astitva ke viSaya meM jo bhI sAhityika pramANa upalabdha hote haiM unake AdhAra para hama itanA to kaha sakate haiM ki ve koI kAlpanika vyakti nahIM the| paramparA kI dRSTi se unake sambandha meM hameM jo bhI sUcanAyeM upalabdha haiM unako pUrI taraha se nakArA nahIM jA sakatA hai| unameM kahIM na kahIM satyAMza avazya hai| jahA~ taka jaina granthoM kA prazna hai to unake jIvanavRtta kA vistRta ullekha hameM jambadvIpaprajJapti, AvazyakacUrNi evaM jaina purANoM tathA carita kAvyoM meM upalabdha hotA hai| kintu vistArabhaya se hama una samasta carcAoM meM na jAkara kevala yaha dekhane kA prayatna karegeM ki bhagavAn RSabhadeva se pravartita yaha zramaNadhArA Age kisa rUpa meM vikasita huii| bhagavAn RSabhadeva kA janma caitra kRSNA aSTamI ko avasarpiNI kAla ke tIsare Are meM kulakara vaMzIya nAbhirAjA va marudevI ke yahA~ putra rUpa meM vinItA nagarI (vartamAna ayodhyA) meM haa| Apake garbhAvataraNa para mAtA ne caudaha mahAsvapna dekhe jinameM prathama svapna vRSabha thaa| ata: janmoparAnta mAtA-pitA ne ApakA nAma vRSabha/ RSabha rkhaa| eka mAnyatA yaha bhI hai ki navajAta zizu ke vakSa para vRSabha kA cihna thaa| ata: bAlaka ko RSabha kumAra nAma se pukArA jAne lgaa| digambara paramparA meM ApakI janmatithi caitra kRSNA navamI mAnI jAtI hai| isa sambandha meM AcArya devendramunijI zAstrI kA mAnanA hai ki aSTamI kI madhyarAtri hone se zvetAmbara paramparA ne aSTamI likhA hai aura prAta: kAla janma mAnane se digambara paramparA ne navamI likhA ho|10 AcArya zrI ke ye vicAra cintanIya hai| RSabhadeva ke janma ke sandarbha meM madhyarAtri ke AdhAra para zvetAmbara digambara mAnyatA kA samAdhAna prastuta karanA, samIcIna nahIM jAna par3atA, kyoMki madhyarAtri rAtri ke AdhAra para dina aura rAtri kA vibhAjana karanA pAzcAtya paramparA hai na ki bhAratIya / jaina paramparA ke anusAra bhagavAn RSabhadeva mAnava saMskRti ke Adya pravartaka the| inhoMne hI sarvaprathama sAmAjika vyavasthA kA sUtrapAta kiyaa| RSabhadeva se pUrva koI sAmAjika, dhArmika va sAMskRtika maryAdAyeM nahIM thii| vaMza paramparA, vivAha paramparA, rAjya-vyavasthA, daNDanIti khAdya-vyavasthA, zikSA-vyavasthA, sainya-vyavasthA, varNavyavasthA Adi sabhI ke Adya saMskartA RSabhadeva hI mAne jAte hai| 'triSaSTizalAkApuruSacarita' ke anusAra RSabhadeva ne sunandA se vivAha karake vivAha prathA kA sUtrapAta kiyaa|21 RSabhadeva se pUrva yaugalika paramparA thI jisameM bhAIbahana ke bIca hI vivAha ho jAtA thaa| RSabhadeva kI dUsarI patnI kA nAma sumaMgalA thaa| Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 57 bhagavAn RSabhadeva se mahAvIra taka sumaMgalA kI kukSi se bharata aura brAhmI tathA sunandA kI kukSi se bAhubali aura sundarI kA janma huaa|12 sunandA ke ina do santAnoM ke atirikta 98 putra aura the / sAmAjika-vyavasthA ke rUpa meM RSabhadeva ne vivAha-vyavasthA ko kriyAnvita karane ke pazcAt unhoMne sarvaprathama asi arthAt sainya vRtti, maSi arthAt lipi vidyA aura kRSi arthAt khetI ke kArya kI zikSA dii| koI bAharI zakti rAjya zakti ko cunautI na de isalie sainya-vyavasthA ko saMgaThita kiyA, jisake antargata, hAthI, ghor3e va padAtika senA ko sammilita kiyaa|23 cAra prakAra kI daNDanIti ko nirdhArita kara use cAra bhAgoM meM vibhakta kiyA- paribhASa, maNDalabandha, cAraka aura chaviccheda14 paribhASa ke antargata aparAdhI vyakti ko AkrozapUrNa zabdoM ke sAtha pratAr3ita kiyA jAtA thaa| maNDalabandha daNDanIti ke antargata sImita kSetrake antargata rakhA jAtA thaa| cAraka ke antargata aparAdhI ko bandIgRha meM banda kara diyA jAtA thaa| chaviccheda meM aparAdhI ke aMgopAMga kA chedana-bhedana kiyA jAtA thaa| chaviccheda kA eka artha AjIvikA yA vRtticheda bhI hai|| ___AdinAtha ne apanI donoM putriyoM ko lipijJAna evaM gaNita kI zikSA dekara zikSA-vyavasthA kI nIMva ddaalii| apanI prathama patrI brAhmI ko dAhine hAtha se aThAraha lipiyoM kA jJAna kraayaa|15 dvitIya putrI sundarI ko bAyeM hAtha se gaNita kA adhyayana karAyA jisake antargata mAna, unmAna, avamAna, pratimAna Adi mApoM se bhI avagata karAyA16 brAhmI ko a, A, i, I, u,U Adi ko paTTikA para likhakara varNamAlA kA jJAna kraayaa|17 zikSA-vyavasthA ko sudRr3ha karane va prajA ke hita ke lie puruSoM ko bahattara va striyoM ko causaTha kalAoM kA parijJAna karAyA / RSabhadeva ne karmaNA varNa-vyavasthA ke antargata kSatriya, vaizya aura zudra ina tIna varNoM kI vyavasthA kara sAmAjika vyavasthA kI sudRr3ha nIva ddaalii| vartamAna janmanA varNa evaM jAti-vyavasthA (jAtigata) kI apekSA karmaNA varNa-vyavasthA adhika prAcIna hai| eka dina acAnaka cintana karate-karate RSabhadeva ko avadhijJAna se pUrvabhava kI sAdhanA kA jJAna ho gayA aura ve sAdhanA ke patha para cala pdd'e| apane bar3e putra bharata ko vinItA (vartamAna ayodhyA) ke siMhAsana para AsIna kiyA aura bAhubalI ko takSazilA rAjya kA adhipati banAkara caitra kRSNa aSTamI ko jagata kI samasta pApavRttiyoM kA tyAga kara siddhArtha udyAna meM azoka vRkSa ke nIce uttarA ASAr3ha nakSatra meM SaSTha bhakta ke tapa se yukta hokara caturmuSTika loca kiyA aura prathama parivrATa kahalAye9 aisI mAnyatA hai ki Adi prabhu RSabhadeva ke sAtha 4000 puruSoM ne bhI dIkSA grahaNa kI thii| dIkSoparAnta bhagavAn RSabhadeva saumya bhAva aura avyathita mana se bhikSA ke liye gA~va-gA~va ghUmane lge| ghora abhigraha ko dhAraNa kiye huye bhagavAn ke samakSa zrAvaka ana jala ke atirikta bhakti-bhAvanA se apanI rUpavatI kanyAoM, bahumUlya vastroM, amUlya AbhUSaNoM aura gaja, turaMga, ratha, Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa siMhAsana Adi vastuoM ko upahAra prastuta karate the, kintu ana-jala ko nagaNya vastu samajhakara unake samakSa koI nahIM lAtA thaa| gRhasthoM ke samakSa eka samasyA yaha bhI thI ki unheM bhikSAdAna dene kI vidhi kA jJAna nahIM thaa| isa taraha bhramaNa karate huye lagabhaga eka varSa bIta gyaa| anna-jala ke abhAva meM bhagavAn kA zarIra kRza ho gyaa| grAmAnugrAma vicaraNa karate huye bhagavAn gajapura (hastinApura) pdhaare| gajapura ke rAjA somaprabha (bAhabalI ke pautra) ke putra rAjakumAra zreyAMsa ne svapna dekhA ki sumeru parvata zyAmavarNa ho gayA hai jise maiMne amRta-kalaza se abhiSikta kara puna: dhoyA hai|20 svapna phala para vicAra kara pAThakoM ne niSkarSa nikAlA kI kumAra ko koI viziSTa lAbha honevAlA hai|21 vaisA hI haA jaisA svapnaphala pAThakoM ne kahA thaa| prAta: zreyAMsa ne jaba bhagavAn ko dekhA to unheM jAti smaraNa jJAna ho gyaa| bhagavAn se apane pUrva janma ke sambandhoM ko yAda kiyA aura jAnA ki ve eka varSa se nirAhAra hai| bhagavAn ke pAsa Akara vandana kiyA aura ikSurasa ke kalazoM se bhagavAn ko ikSa-rasa kA pAraNA kraayaa| isa prakAra bhagavAn ne varSItapa kA pAraNA kiyaa| ikSu-rasa dAna kA yaha dina jaina paramparA meM akSaya-tRtIyA parva ke rUpa meM prasiddha hai| tapa sAdhanA dvArA kevalajJAna va kevaladarzana kI prApti ke pazcAt janamAnasa ko prabodhita karate huye tRtIya Are ke tIna varSa aura sAr3he ATha mAsa avazeSa rahane para paryaGkAsana meM sthita, zukladhyAna dvArA vedanIya, AyuSya, nAma va gotra karma ko naSTa kara Apa parama pada nirvANa ko prApta huye / ____ Apake dharma parivAra meM 84 gaNadhara, 20000 kevalI, 12650 mana: paryavajJAnI, 8000 avadhijJAnI, 20600 vaikriyalabdhidhArI, 4750 caudaha pUrvadhArI, 12650 vAdI, 84000 sAdhu, 300000 sAdhvI 305000 zrAvaka aura 554000 zrAvikAeM thii| bhagavAn RSabhadeva ke pazcAt aura araSTinemi se pUrva madhyavartI kAla meM anya bIsa tIrthaMkara yA dharma pravartaka huye| paramparA kI dRSTi se unakA saMkSipta paricaya nimna haibhagavAn ajitanAtha, (dUsare tIrthaMkara) bhagavAn ajitanAtha kA janma vinItA nagarI meM huaa| vimalavAhana kA jIva vijaya vimAna se cyata hokara vinItA nagarI ke rAjA jitazatru ke yahA~ vaizAkha zuklA trayodazI ko rohiNI nakSatra meM mahArAnI vijayAdevI ke garbha se avatarita huaa| samaya pUrNa hone para mAdha zuklA aSTamI ko bhagavAn ajitanAtha kA janma huA / narendra devendra Adi sahita asaMkhya devoM ne puSpavarSA evaM maMgalagAna dvArA utsava mnaayaa| rAjA jitazatru ne yAcako kI manokAmanAoM ko pUrNa karate huye apAra dAna diyA aura kArAgAra ke dvAra khola diye| aisI mAnyatA hai ki mAtA ke garbha meM Ane ke bAda jitazatru avijita rahe the, isI kAraNa bAlaka kA nAma ajita rakhA gayA thA kintu AvazyakacUrNi Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn RSabhadeva se mahAvIra taka meM ullekha hai ki garbha meM Ane ke pazcAt rAjA jitazatru rAnI vijayA ko khela meM nahIM harA sake isalie ajita nAma rakhA gyaa| yuvAvasthA meM jitazatru kumAra ajita ko rAjyabhAra dekara svayaM ko mukta karanA cAhate the, kintu kumAra ne pitA ke Agraha ko savinaya asvIkAra karate huye apane cAcA zrI sumitra ko zAsana pradAna karane kA sujhAva diyaa| kumAra ne vairAgI mana se eka varSa taka varSIdAna diyA, tatpazcAt mAdha zuklA navamI ko sahasrAmravana meM paMcamuSTi locakara dIkSita huye| 12 varSa taka kaThina tapasyA kI / ayodhyA meM saptavarNa (nyogrodha) vRkSa ke nIce kevalajJAna kI prApti huii| caitra zuklA paMcamI ko sammetazikhara para Apa nirvANa ko prApta huye| __Apake dharma parivAra meM 95 gaNadhara, 22000 kevalI, 1450 manaH paryavajJAnI, 9400 avadhijJAnI, 350 caudaha pUrvadhArI, 20400 vaikriyalabdhidhArI, 12400 vAdI, 100000 sAdhu, 330000 sAdhvI, 298000 zrAvaka aura 545000 zrAvikAyeM thii| bhagavAn sambhavanAtha (tIsare tIrthaMkara) sambhavanAtha kA janma zrAvastInagarI meM huaa| vipulavAhana kA jIva svarga se cyuta hokara zrAvastI nagarI ke rAjA jitAri ke yahA~ phAlguna zuklA aSTamI ko mRgazira nakSatra meM mahArAnI senAdevI (suSeNA) ke garbha meM avatarita huA / garbhakAla pUrNa hone para mArgazIrSa zuklA caturdazI ko bhagavAn sambhavanAtha kA janma huaa| aisI mAnyatA hai ki sambhava ke garbha meM Ane ke bAda se deza meM pracura mAtrA meM sAmba aura mUMga dhAnya utpanna haye the, isa kAraNa bAlaka kA nAma sambhava rakhA gyaa| vivAhoparAnta gRhastha jIvana vyatIta karane ke pazcAt mRgazira pUrNimA ko sahasrAmravana meM Apa dIkSita huye| aisI janazruti hai ki Apake sAtha eka hajAra rAjAoM ne bhI gRhatyAga kiyA thaa| 14 varSa kI kaThora sAdhanA ke pazcAt zrAvastI nagarI meM zAlavRkSa ke nIce Apake kevalajJAna kI prApti huI / caitra zuklA paMcamI ko mRgazira nakSatra meM sammetazikhara para Apa nirvANa ko prApta huye| Apake dharma parivAra meM 102 gaNadhara, 15000 kevalI, 12150 mana: paryavajJAnI, 9600 avadhijJAnI, 2150 caudaha pUrvadhArI, 19800 vaikriyalabdhidhArI, 12000 vAdI, 200000 sAdhu, 336000 sAdhvI, 293000 zrAvaka va 636000 zrAvikAeM thiiN| bhagavAn, abhinandananAtha (cauthe tIrthaMkara) abhinandananAtha kA janma ayodhyA meM huaa| muni mahAbala kA jIva devaloka se cyuta hokara vaizAkha zuklA dvitIyA ko ayodhyA ke rAjA saMvara kI mahArAnI siddhArthA ke garbha meM avatarita huaa| garbhakAla pUrNa hone para mAgha zuklA dvitIyA ko bhagavAn abhinandananAtha kA janma huaa| garbha meM Ane para rAjya meM sarvatra prasannatA kI lahara daur3a gayI, isI kAraNa navajAta zizu kA nAma abhinandana rakhA gyaa| vivAhoparAnta gRhastha Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa jIvana vyatIta karate huye rAjapada kA upabhoga kiyA, tatpazcAt Apa dIkSita huye| 18 varSa kI dIrgha tapasyA ke pazcAt ayodhyA meM zAla (yA priyaMgu) vRkSa ke nIce abhijita nakSatra meM pauSa zuklA caturdazI ko Apako kevalajJAna kI prApti huii| vaizAkha zuklA aSTamI ko puSya nakSatra meM sammetazikhara para Apa paramapada mokSa ko prApta huye| Apake dharma parivAra meM 116 gaNadhara, 14000 kevalI, 11650 mana: paryavajJAnI, 9800 avadhijJAnI, 1500 caudaha pUrvadhArI, 19000 vaikriya labdhidhArI, 12000 vAdI, 300000 sAdhu, 6300000 sAdhvI, 288000 zrAvaka evaM 527000 zrAvikAyeM thii| bhagavAn sumatinAtha (pA~caveM tIrthaGkara) . sumatinAtha kA janma bhI ayodhyA meM huaa| puruSasiMha kA jIva vaijayanta vimAna se cyuta hokara zrAvaNa zuklA dvitIyA ko ayodhyA ke rAjA megha kI mahArAnI maMgalavatI ke garbha meM avatarita huaa| samaya pUrNa hone para madhA nakSatra meM vaizAkha zuklA aSTamI ko bhagavAn sumatinAtha kA janma huA / putra ke garbha meM Ane ke pazcAt rAnI maMgalAvatI ne rAjakArya meM hAtha baTAnA zuru kiyA aura prazAsana kI jaTilatama samasyAoM kA sugamatA se samAdhAna karanA prArambha kiyA, isI kAraNa bAlaka kA nAma sumatinAtha rakhA gayA / vaivAhika jIvana evaM zAsanapada kA tyAga kara Apa dIkSita huye| 20 varSa taka kaThina tapasyA karane ke uparAnta ayodhyA ke sahasrAmra vana meM priyaMgu vRkSa ke nIce Apako kevalajJAna kI prApti huii| caitra zuklA navamI ko punarvasu nakSatra meM sammetazikhara para Apa nirvANa ko prApta huye|| Apake dharma parivAra meM 100 gaNadhara, 13000 kevalI, 10450 mana: paryavajJAnI, 11000 avadhijJAnI, 2400 caudaha pUrvadhArI, 18400 vaikriya labdhidhArI, 10650 vAdI, 320000 sAdhu, 530000 sAdhvI, 281000 zrAvaka evaM 516000 zrAvikAyeM thiiN| bhagavAn, padamprabha. (chaThe tIrthaMkara) padmaprabha kA janma kauzAmbI meM huaa| aparAjita muni kA jIva devayoni se cyuta hokara citrA nakSatra meM mAdha kRSNA SaSThI ko kauzAmbI ke rAjA dhara kI mahArAnI susImA ke garbha meM avatarita huaa| garbhakAla pUrNa hone para kArtika zuklA dvAdazI ko bhagavAn padmaprabha kA janma huaa| aisI mAnyatA hai ki garbhakAla meM rAnI susImA ko padma kI zayyA para sone kI icchA hone tathA parama tejomaya padmaprabhA kI kAntivAlA zarIra hone ke kAraNa bAlaka kA nAma padmaprabha rakhA gayA / vaivAhika jIvana evaM rAjapada kA upabhoga karane ke pazcAt Apa dIkSita huye| citrA nakSatra ke caitra pUrNimA ko kauzambI ke sahasrAmravana meM priyaMgu (vaTa) vRkSa ke nIce Apane kevalapada ko prApta kiyA / sammetazikhara para mArgazIrSa kRSNA ekAdazI ko Apa nirvANa ko prApta huye| Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn RSabhadeva se mahAvIra taka Apake dharma parivAra meM 107 gaNadhara, 12000 kevalI, 10300 mana: paryavajJAnI, 10000 avadhijJAnI, 2300 caudahapUrvadhArI 16800 vaikriyalabdhidhArI, 9600 vAdI, 330000 sAdhu, 420000 sAdhvI, 276000 zrAvaka aura 505000 zrAvikAyeM thii|| bhagavAn supArzvanAtha (sAtaveM tIrthaMkara) supArzvanAtha kA janma vArANasI meM huaa| nandisena kA jIva chaThe graiveyaka se cyuta hokara vizAkhA nakSatra meM bhAdrapada kRSNA aSTamI ko vArANasI ke rAjA pratiSThasena kI mahArAnI pRthvI ke garbha meM avatarita huaa| garbhakAla pUrNa hone para jyeSTha zuklA dvAdazI ko bhagavAn supArzvanAtha kA janma huaa| vaivAhika jIvana evaM rAjapada kA tyAga kara jyeSTha zuklA trayodazI ko Apa dIkSita huye| nau mAsa kI tapasyA ke pazcAt sahasrAmravana meM sirIza yA priyaMgu vRkSa ke nIce Apako kevalajJAna kI prApti huii| mUla nakSatra meM phAlguna kRSNA saptamI ko sammetazikhara para Apa mokSa ko prApta huye| Apake dharma parivAra meM 95 gaNadhara, 11000 kevalI, 9150 manaparyajJAnI, 9000 avadhijJAnI, 2030 caudaha pUrvadhArI, 15300 vaikriyalabdhidhArI, 8400vAdI, 300000 sAdhu, 43000 sAdhvI, 250000 zrAvikAe~ va 493000 zrAvikAyeM thii| bhagavAn candraprabha (AThaveM tIrthaMkara) ApakA janma candrapurI (vArANasI) meM huaa| abhIndra kA jIva anuttara devaloka ke vijaya vimAna se cyuta hokara anurAdhA nakSatra meM caitra kRSNA paMcamI ko candrapurI ke rAjA mahAsena kI dharmapatnI mahArAnI lakSmaNA ke garbha meM avatarita huaa| garbhakAla pUrNa hone para pauSa kRSNA dvAdazI ko anurAdhA nakSatra meM ApakA janma huaa| garbhakAla meM rAnI lakSmaNA ko candrapAna karane kI icchA pUrNa huI, isI kAraNa bAlaka kA nAma candraprabha rakhA gyaa| vaivAhika jIvana va rAjapada kA tyAga karake pauSa kRSNA trayodazI ko Apa dIkSita huye / tIna mAsa kI tapasyA ke pazcAt candrapurI ke sahasrAmravana meM priyaMgu vRkSa ke nIce Apako kevalajJAna kI prApti huI / zravaNa nakSatra meM bhAdrapada kRSNA saptamI ko sammetazikhara para Apa nirvANa ko prApta huye| __ Apake dharma parivAra 93 gaNadhara, 10000 kevalI, 8000 mana: paryavajJAnI, 8000 avadhijJAnI, 2000 caudahapUrvadhArI, 14000 vaikriya labdhidhArI, 7600 vAdI, 250000 sAdhu, 380000 sAdhvI, 250000 zrAvaka evaM 491000 zrAvikAyeM thiiN| bhagavAn suvidhinAtha (naveM tIrthaMkara) suvidhinAtha kA janma kAkandI meM huaa| mahApadma kA jIva mUla nakSatra meM phAlguna kRSNA navamI ko vaijayanta vimAna se cyuta hokara kAkandI ke rAjA sugrIva kI mahArAnI rAmAdevI ke garbha meM avatarita huA / garbhakAla pUrNa hone para mArgazIrSa kRSNA paMcamI ko bhagavAn suvidhinAtha kA janma huaa| 'triSaSTizalAkApuruSacaritra'22 meM varNana AyA hai Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa ki garbhakAla meM mahArAnI rAmAdevI saba vidhiyoM se kuzala rahI isI kAraNa se bAlaka kA nAma suvidhinAtha rakhA gayA / suvidhinAtha kA eka dUsarA nAma puSpadanta bhI prApta hotA hai| aisI bhI mAnyatA hai ki mahArAnI rAmAdevI ko puSpa kA dohada utpanna huA thA, isa kAraNa bAlaka kA nAma puSpadanta rakhA gayA / 23 vaivAhika jIvana aura rAjapada kA tyAga kara sahasrAmravana meM Apa dIkSita huye| aisI mAnyatA hai ki Apake sAtha 1000 rAjAoM ne bhI mahAbhiniSkramaNa kiyA thaa| cAra mAsa kI kaThina tapasyA ke pazcAt sahasrAmravana meM mAlUra (mAlI) vRkSa ke nIce Apako kArtika zuklA tRtIyA ko kevalajJAna kI prApti huI / bhAdrapada kRSNA navamI ko mUla nakSatra meM sammetazikhara para Apa nirvANa ko prApta huye / Apake dharma parivAra meM 88 gaNadhara, 7500 kevalI, 7500 manaH paryavajJAnI, 8400 avadhijJAnI, 1500 caudahapUrvadhArI, 13000 vaikriyalabdhidhArI, 6000 vAdI, 200000 sAdhu, 120000 sAdhvI, 229000 zrAvaka aura 471000 zrAvikAyeM thiiN| bhagavAn zItalanAtha (dasaveM tIrthaMkara) zItalanAtha kA janma bhaddilapura meM huA / padamottara kA jIva prANata svarga se cyuta hokara vaizAkha kRSNA SaSThI ko bhaddilapura ke rAjA dRr3haratha kI mahArAnI nandA kI kukSi meM avatarita huaa| garbhakAla pUrNa hone para mAgha kRSNA dvAdazI ko mahArAnI ne bAlaka ko janma diyA / 'trizaSTizalAkApuruSacaritra' meM ullekha hai ki garbhakAla meM mahArAnI nandA ke sparza mAtra se rAjA dRr3haratha ke zarIra kI bhayaMkara pIr3A zAnta ho gayI, isI kAraNa bAlaka kA nAma zItalanAtha rakhA gayA / 24 vaivAhika jIvana evaM rAjapada kA tyAga karake pUrvASAr3hA nakSatra meM mAdha kRSNA dvAdazI ko Apa dIkSita huye| tIna mAsa kI kaThina tapasyA ke pazcAt sahasrAmravana meM pIpala ke vRkSa ke nIce mAgha kRSNA caturdazI ko Apako kevalajJAna kI prApti huii| vaizAkSa kRSNA dvitIyA ko pUrvASAr3hA nakSatra meM sammetazikhara para Apa nirvANa ko prApta huye / Apake dharma parivAra meM 81 gaNadhara, 7000 kevalI 7500 manaH paryavajJAnI, 7200 avadhijJAnI, 1400 caudahapUrvadhArI, 12000 vaikriya labdhidhArI, 5800 vAdI, 100000 sAdhu, 106000 sAdhvI, 289000 zrAvaka aura 458000 zrAvikAyeM thIM / bhagavAn zreyAMsanAtha (gyArahaveM tIrthaMkara) zreyAMsanAtha kA janma siMhapurI (vArANasI) meM huA / nalinIgulma kA jIva mahAzukra svarga se cyuta hokara jyeSTha kRSNA SaSThI ko zrAvaNa nakSatra meM siMhapurI ke zAsaka viSNu kI dharmapatnI viSNudevI ke garbha meM avatarita huA / garbhakAla pUrNa hone para phAlguna kRSNA dvAdazI ko viSNudevI ne sundara aura svastha bAlaka ko janma diyA / bAlaka ke garbha meM Ate hI sampUrNa rAjya kA kalyANa huA aura rAjya kA vaha kAla zreyaskara vyatIta huA, isa kAraNa se bAlaka kA nAma zreyAMsanAtha rakhA gayA / vaivAhika jIvana evaM Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn RSabhadeva se mahAvIra taka 63 rAjapada kA tyAga kara sahasrAmravana meM azoka vRkSa ke nIce phAlguna kRSNA trayodazI ko Apa dIkSita huye / do mAsa kI tapasyA ke pazcAt siMhapurI ke udyAna meM tinduka yA palAza vRkSa ke nIce mAgha pUrNimA ko Apako kevalajJAna kI prApti huI / zrAvaNa kRSNA trayodazI ko sammetazikhara para Apa nirvANa ko prApta huye / Apake dharma parivAra meM 76 gaNadhara, 6500 kevalI, 6000 mana: paryavajJAnI, 6000 avadhijJAnI, 1300 caudaha pUrvadhArI, 11000 vaikriyalabdhidhArI, 5000 vAdI, 84000 sAdhu, 103000 sAdhvI, 279000 zrAvaka aura 448000 zrAvikAyeM thiiN| bhagavAn vAsupUjya (bArahaveM tIrthaMkara) vAsupUjya kA janma campAnagarI meM huaa| campAnagarI ke rAjA vasupUjya Apake pitA va jayA ApakI mAtA thiiN| padamottara kA jIva prANata svarga se cyuta hokara rAnI jayA ke garbha meM jyeSTha zuklA navamI ko avatarita huA / samaya pUrNa ho jAne para phAlguna kRSNA caturdazI ko rAnI ne bAlaka ko janma diyA / vasupUjya kA putra hone ke kAraNa ApakA nAma vAsupUjya rakhA gayA / Apane na to vivAha kiyA thA aura na hI rAjapada ko grahaNa kiyA thaa| phAlguna amAvasyA ko Apa dIkSita huye / eka mAsa tapa karane ke uparAnta pATalavRkSa ke nIce mAdha zuklA dvitIyA ko campAganarI meM Apako kevalajJAna kI prApti huii| ASAr3ha zuklA caturdazI ko uttara bhAdrapada nakSatra meM campAnagarI meM hI Apa nirvANa ko prApta huye / Apake dharma parivAra meM 66 gaNadhara, 6000 kevalI, 6100 mana: paryavajJAnI, 5400 avadhijJAnI, 1200 caudaha pUrvadhArI, 10000 vaikriyalabdhidhArI, 4700 vAdI, 72000 sAdhu, 100000 sAdhvI, 215000 zrAvaka aura 436000 zrAvikAyeM thiiN| bhagavAn vimalanAtha (terahaveM tIrthaMkara) vimalanAtha kA janma kaMpilapura meM huaa| padmasena kA jIva vaizAkha zuklA dvAdazI ko uttarA bhAdrapada nakSatra meM AThaveM devaloka ke mahardhika vimAna se cyuta hokara kaMpilapura ke zAsaka kRtavarmA kI dharmapatnI zyAmAdevI ke garbha meM avatarita huaa| garbhakAla pUrNa hone para mAgha zuklA tRtIyA ko uttara bhAdrapada meM bhagavAn vimalanAtha kA janma huaa| garbhakAla meM mAtA tana-mana se nirmala banI rahI, isa kAraNa se bAlaka kA nAma vimalanAtha rakhA gayA / vaivAhika jIvana evaM rAjapada kA tyAga kara mAdha zuklA caturthI ko sahasrAmravana meM Apa dIkSita huye / do varSoM kI kaThina tapasyA ke uparAnta kaMpilapura ke udyAna meM jambUvRkSa ke nIce kevalajJAna kI prApti huii| ASAr3ha kRSNA saptamI ko revatI nakSatra meM sammetazikhara para Apa nirvANa ko prApta huye| Apake dharma-parivAra meM 57 gaNadhara, 5500 kevalI, 5500 mana: paryavajJAnI, 1100 caudaha pUrvadhArI, 4800 avadhijJAnI, 9000 vaikriyalabdhidhArI, 3200 vAdI, Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa 68000 sAdhu, 100800 sAdhvI, 208000 zrAvaka va 424000 zrAvikAyeM thiiN| bhagavAn anantanAtha (caudahaveM tIrthaMkara) anantanAtha kA janma ayodhyA meM huaa| padma kA jIva zrAvaNa kRSNA saptamI ko dasaveM svarga ke mahardhika devavimAna se cyuta hokara ayodhyA ke mahArAja siMhasena kI mahArAnI suyazA ke garbha meM avatarita huA / garbhakAla pUrNa hone para mahArAnI ne vaizAkha kRSNA trayodazI ko bAlaka ko janma diyaa| 'trizaSTizalAkApuruSacaritra' meM varNana hai ki garbhakAla meM pitA ne bhayaMkara aura ajeya zatruoM para vijaya prApta kI thI, isa kAraNa se bAlaka kA nAma anantanAtha rakhA gayA / vaivAhika jIvana aura rAjapada kA tyAga kara anantanAtha ne vaizAkha kRSNA caturdazI ko dIkSA grahaNa kii| tIna varSoM kI tapasyA ke uparAnta ayodhyA ke sahasrAmravana meM azoka vRkSa ke nIce vaizAkha kRSNA caturdazI ko Apako kevalajJAna kI prApti huI / caitra zuklA paMcamI ko revatI nakSatra meM sammetazikhara para Apa nirvANa ko prApta huye / Apake dharma parivAra meM 50 gaNadhara, 5000 kevalI, 5000 manaH paryavajJAnI, 4300 avadhijJAnI, 8000 vaikriyalabdhidhArI, 1000 caudaha pUrvI, 3200 vAdI, 66000 sAdhu, 62000 sAdhvI, 206000 zrAvaka evaM 414000 zrAvikAyeM thiiN| bhagavAn dharmanAtha (pandrahaveM tIrthaMkara) dharmanAtha kA janma ratnapura meM huA / dRr3haratha kA jIva vaijayanta svarga ke anuttara vimAna se cyuta hokara puSya nakSatra meM vaizAkha zuklA saptamI ko ratnapura ke rAjA bhAnu kI mahArAnI suvratA ke garbha meM avatarita huA / garbhakAla pUrNa hone para mAdha zuklA tRtIyA ko mahArAnI ne bAlaka ko janma diyA / garbhakAla meM mahArAnI ko dharmArAdhana kA dohada utpanna huA, isa kAraNa bAlaka kA nAma dharmanAtha rakhA gayA / vaivAhika jIvana va rAjapada tyAga kara mAdha zuklA trayodazI ko ratnapura meM hI Apa dIkSita huye / do varSa kI kaThina tapasyA ke pazcAt ratnapura ke udyAna meM dadhiparNa vRkSa ke nIce pauSa pUrNimA ko Apako kevalajJAna kI prApti huI / jyeSTha zuklA paMcamI ko puSya nakSatra meM sammetazikhara para Apa nirvANa ko prApta huye / Apake dharma parivAra meM 43 gaNadhara 4500 kevalajJAnI, 4500 manaH paryavajJAnI, 3600 avadhijJAnI, 7000 vaikriyalabdhidhArI, 9000 caudaha pUrvadhArI, 2800 vAdI, 64000 sAdhu, 62400 sAdhvI, 240000 zrAvaka aura 413000 zrAvikAyeM thIM / bhagavAn zAntinAtha (solahaveM tIrthaMkara) 1 zAntinAtha kA janma hastinApura meM huA / medharatha kA jIva bhAdra kRSNA SaSThI ko bharaNI nakSatra meM sarvArthasiddha mahAvimAna se cyuta hokara hastinApura ke rAjA vizvasena kI Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn RSabhadeva se mahAvIra taka mahArAnI acirAdevI ke garbha meM avatarita huA / garbhakAla pUrNa hone para jyeSTha kRSNA trayodazI ko bharaNI nakSatra meM mahArAnI ne putra ko janma diyA / jIva ke garbha meM Ate hI cAroM ora phailI mahAmArI zAnta ho gayI, isa kAraNa bAlaka kA nAma zAntinAtha rakhA gyaa| vaivAhika jIvana evaM cakravartI pada kA bhogakara jyeSTha kRSNA caturdazI ko hastinApura meM Apa dIkSita huye / eka varSa kI kaThina tapasyA ke uparAnta hastinApura ke sahasrAmravana meM nandivRkSa ke nIce Apako kaivalya kI prApti huii| jyeSTha kRSNA trayodazI ko bharaNI nakSatra meM sammetazikhara para Apa nirvANa ko prApta hye| Apake dharma parivAra meM 90 gaNadhara kahIM-kahIM 36 kA bhI ullekha milatA hai, 4300 kevalI, 4000 manaHparyavajJAnI, 3000 avadhijJAnI, 800 caudaha pUrvadhArI, 6000 vaikriyalabdhidhArI, 2400 vAdI, 620000 sAdhu, 61600 sAdhvI, 29000 zrAvaka aura 393000 zrAvikAyeM thIM / bhagavAn kunthunAtha (satrahaveM tIrthaMkara) kunthunAtha kA janma bhI hastinApura meM huaa| muni siMhAvaha kA jIva sarvArthasiddha mahAvimAna se cyuta hokara zrAvaNa kRSNA navamI ko kRttikA makSatra meM hastinApura ke rAjA sUrasena kI mahArAnI zrIdevI ke garbha meM avatarita huA / garbhakAla pUrNa hone para vaizAkha kRSNA caturdazI ko kRttikA nakSatra meM 'mahArAnI ne bAlaka ko janma diyaa| garbhakAla meM mAtA ne kuMthu nAma ke ratnoM kI rAzi dekhI thI, isI kAraNa bAlaka kA nAma kuMthunAtha rakhA gayA / vaivAhika jIvana evaM cakravartI pada kA tyAga kara Apane dIkSA grahaNa kii| 16varSoM kI kaThina tapasyA ke pazcAt gajapura (hastinApura) ke sahasrAmravana meM tilakavRkSa ke nIce caitra zuklA tRtIyA ko Apako kaivalya kI prApti huii| vaizAkha kRSNA pratipadA ko kRttikA nakSatra meM sammetazikhara para Apa nirvANa ko prApta huye| Apake dharma parivAra meM 35 gadhadhara, 3200 kevalI 2500 avadhijJAnI, 3340 mana:paryavajJAnI, 670 caudaha pUrvadhArI, 5100 vaikriyalabdhidhArI, 2000 vAdI, 60,000 sAdhu, 60600 sAdhvI, 179000 zrAvaka aura 381000 zrAvikAyeM thiiN| bhagavAn aranAtha (aTThArahaveM tIrthaMkara) __ApakA janma hastinApura meM huA / muni dhanapati kA jIva graiveyaka se cyuta hokara phAlguna zuklA dvitIyA ko revatI nakSatra meM hastinApura ke rAjA sudarzana kI mahArAnI mahAdevI ke garbha meM avatarita huA / garbha kI avadhi pUrNa hone para rAnI ne mArgazIrSa zuklA dazamI ko revatI nakSatra meM putra ko janma diyaa| garbhakAla meM mAtA ne ratnamaya cakra ke ara ko dekhA thA, ata: bAlaka kA nAma aranAtha rakhA gayA / vaivAhika jIvana evaM cakravartI pada kA tyAgakara mArgazIrSa zuklA ekAdazI ko Apane dIkSA grahaNa kii| tIna varSoM kI kaThina tapasyA ke pazcAt kArtika zuklA dvAdazI ko gajapura (hastinApura) ke Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa sahasrAmravana meM Apako kaivalya kI prApti huii| mArgazIrSa zuklA dazamI ko sammetazikhara para Apa mokSa ko prApta huye| Apake dharma parivAra meM 33 gaNadhara 2800 kevalI, 2551 mana: paryavajJAnI, 2600 avadhijJAnI, 610 caudaha pUrvadhArI, 7300 vaikriyalabdhidhArI, 1600 vAdI, 50000 sAdhu, 60000 sAdhvI, 184000 zrAvaka aura 372000 zrAvikAyeM thiiN| bhagavAn mallinAtha (unnIsaveM tIrthaMkara) mallinAtha kA janma mithilA meM huaa| muni mahAbala kA jIva anuttara devaloka ke vaijayanta vimAna se cyuta hokara phAlguna zuklA caturthI ko azvinI nakSatra meM mithilA ke rAjA kumbha kI mahArAnI prabhAvatI ke garbha meM avatarita huA / samaya pUrNa hone para mArgazIrSa zuklA ekAdazI ko azvinI nakSazra meM mahArAnI ne eka anupama sundara kanyA ko janma diyA / garbhakAla meM mAtA ko puSpa zayyA kA dohada huA / zayyA para mAlatI puSpoM kI adhikatA thI, ata: kanyA kA nAmakaraNa mallIkamArI rakhA gyaa| mArgazIrSa zuklA ko azvinI nakSatra meM Apane dIkSA grahaNa kii| aisI mAnyatA hai ki jisa dina Apane dIkSA grahaNa kI thI usI dina azoka vRkSa ke nIce Apako kaivalya kI prApti ho gayI thaa| phAlguna zuklA dvAdazI ko sammetazikhara para Apa nirvANa ko prApta huye| zvetAmbara mAnyatA ke anusAra malli nArI tIrthaMkara thIM, jabaki digambara mAnyatA ke anusAra malli puruSa tIrthaMkara the| digambara paramparA kI isa mAnyatA ke pIche strI ko mukti yA nirvANa kI adhikAriNI na honA nihita hai| zvetAmbara mAnyatAnusAra malli avivAhita thiiN|| Apake dharma parivAra meM 28 gaNadhara, 2200 kevalI, 1750 mana: paryavajJAnI, 2200 avadhijJAnI, 668 caudaha pUrva labdhidhArI, 1400 vAdI, 40000 sAdhu, 2000 anuttaraupapAtika muni, 55000 sAdhvI, 183000 zrAvaka va 370000 zrAvikAyeM thiiN| bhagavAn munisuvrata (bIsaveM tIrthaMkara) ApakA janma rAjagRha meM huA / muni surazreSTha kA jIva prANata svarga se cyuta hokara zrAvaNa pUrNimA ko zravaNa nakSatra meM rAjagRha ke zAsaka sumitra kI dharmapatnI mahArAnI padmAvatI ke garbha meM avatarita huaa| garbhakAla pUrNa hone para rAnI ne zrAvaNa kRSNA aSTamI ko zravaNa nakSatra meM tejasvI putra ko janma diyA / garbhakAla meM mAtA ne samyak prakAra se vratoM kA pAlana kiyA thA, isa kAraNa se bAlaka kA nAma suvrata rakhA gyaa| vaivAhika jIvana va rAjapada kA tyAga karake phAlguna zuklA dvAdazI ko zravaNa nakSatra meM Apane dIkSA grahaNa kI / eka varSa kI kaThora tapasyA ke pariNAmasvarUpa phAlguna zuklA dvAdazI ko nIlavana ke campaka vRkSa ke nIce Apako kaivalya kI prApti huii| jyeSTha kRSNA Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn RSabhadeva se mahAvIra taka 67 navamI ko zravaNa nakSatra meM sammetazikhara para Apa nirvANa ko prApta huye| Apake dharma parivAra meM 18 gaNadhara, 1800 kevalI, 1500 mana: paryavajJAnI, 1800 avadhijJAnI, 500 caudaha pUrvadhArI, 2000 vaikriyalabdhidhArI, 1200 vAdI, 300000 sAdhu, 50000 sAdhvI, 172000 zrAvaka evaM 350000 zrAvikAyeM thii| bhagavAn naminAtha (ikkIsaveM tIrthaMkara) naminAtha kA janma mithilA meM haa| mani siddhArtha kA jIva anattara svargaloka ke aparAjita vimAna se cyuta hokara mithilA ke rAjA vijayasena kI mahArAnI vaprA ke garbha meM Azvina pUrNimA ko azvinI nakSatra meM avatarita huaa| garbhakAla pUrNa hone para zrAvaNa kRSNA aSTamI ko azvinI nakSatra meM mahArAnI ne putra ko janma diyA / aisI mAnyatA hai ki garbhakAla meM zatruoM ne mithilA nagarI ko cAroM ora se ghera liyA thaa| mahArAnI vA ne rAjamahala kI chata se saumyadRSTi se jaba zatruoM kI ora dekhA to zatruoM kA hRdaya namita ho gayA aura ve vijayasena ke samakSa natamastaka ho gaye, isI kAraNa se bAlaka kA nAmakaraNa naminAtha kiyA gayA / vaivAhika jIvana va rAjapada kA tyAgakara Apane ASAr3ha kRSNA navamI ko azvinI nakSatra meM dIkSA grahaNa kI / nau mAsa kI kaThina tapasyA ke pazcAt mithilA ke citravana meM bakula vRkSa ke nIce mArgazIrSa zuklA ekAdazI ko azvinI nakSatra meM hI Apako kaivalyajJAna kI prApti huii| vaizAkha kRSNA dazamI ko azvinI nakSatra meM sammetazikhara para Apa mokSa ko prApta huye / Apake dharma parivAra meM 17 gaNadhara, 1600 kevalI, 1250 mana:paryavajJAnI, 1600 avadhijJAnI, 450 caudaha pUrvadhArI, 5000 vaikriyalabdhidhArI, 1000 vAdI, 20000 sAdhu, 41000 sAdhvI, 170000 zrAvaka va 3480000 zrAvikAyeM thiiN| ___madhyavartI ina bIsa tIrthaMkaroM ke viSaya meM hameM sarvaprathama sUcanAyeM 'samavAyAMga' ke pariziSTa meM upalabdha hotI haiN| kalpasUtra meM jahA~ pazcAnukrama se mahAvIra, pArzva ariSTanemi aura RSabha ke jIvanavRtta ullekhita haiM vahA~ RSabha aura ariSTanemi ke madhya ke bIsa tIrthaMkaroM ke mAtra antara kAla kA hI ullekha hai| paramparAgata mAnyatAnusAra usameM jo kAlakrama diyA gayA hai usase itihAsakAra sahamata nahIM hote haiN| kintu bhagavAn RSabha aura ariSTanemi ke madhyavartI bIsa tIrthaMkara pUrNata: paurANika bhI nahIM kaheM jA sakate haiM kyoMki unameM se bahuta ke nAma hindU aura bauddha paramparA ke dharmagranthoM meM upalabdha hote haiN| mithilA ke nami kA ullekha bauddha evaM jaina sAhitya meM pratyekabuddha ke rUpa meM bhI hameM upalabdha hotA hai| mahAbhArata meM bhI nami kA kathAnaka upalabdha hotA hai| ata: madhyavartI bIsa tIrthaMkaroM ko mAtra paurANika nahIM kahA jA sakatA hai| ajita, suvrata, ara Adi ke ullekha anya paramparAoM meM bhI haiM, inakI aitihAsikatA ko pUrI taraha se nakArA nahIM jA sakatA hai| Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa bhagavAn ariSTanemi (neminAtha bAisaveM tIrthaMkara) ariSTanemi kA janma zaurIpura meM huaa| zaMkharAjA kA jIva cauthe anuttaraaparAjita devaloka se cyuta hokara kArtika kRSNA dvAdazI ko citrA nakSatra meM harivaMzIya mahArAja samudravijaya kI rAnI zivA ke garbha meM avatarita huA / garbhakAla pUrNa hone para zrAvaNa zaklA paMcamI ko citrA nakSatra meM rAnI zivA ne tejasvI putra ko janma diyaa| aisI mAnyatA hai ki garbhakAla meM mAtA ne ariSTacakra kI nemi kA darzana kiyA thA, isI kAraNa bAlaka kA nAma ariSTanemi rakhA gayA / kRSNa ariSTanemi ke cacere bhAI the| aisI mAnyatA hai ki Apane yaduvaMza ke rakSArtha jarAsaMgha se yuddha kiyA thA aura vijayI huye the| kRSNa aura rukmiNI ke Agraha para Apane vivAha ke lie apanI svIkRti dI thii| vivAha ke samaya bhojanArtha vibhinna pakavAnoM ke sAtha mAMsAhAra hetu saikar3oM/hajAroM pazuoM ko bhI ekatrita karake rakhA gayA thaa| ariSTanemi kI bArAta bAr3eM meM ba~dhe pazuoM ke samIpa se nikalI to unhoMne sArathi se pUchA ki ina pazuoM ko kyoM roka rakhA hai? sArathi ne vinamratA pUrvaka kahA - he rAjakumAra ye saba Apake vivAha ke bhoja ke lie haiM / vivAha meM Apake sAtha Aye huye yAdava kumAroM ko inakA mAMsa parosA jaayegaa| yaha sunate hI ariSTanemi kA hRdaya karUNA se bhara gyaa| ve socane lage merA vivAha hogA aura hajAroM abodha pazuoM kI bali jar3hAyI jAyegI / tatkSaNa unhoMne sArathi se kahA ratha vApasa dvArakA kI ora mor3a lo| pazuoM ko bAr3e se muktakara prasannamanA zarIra para se AbhUSaNa utAra kara sArathI ko de diye aura dvArakA paha~cakara dIkSA lene kI ghoSaNA kara dii| acAnaka ariSTanemi kI virakti bhAvanA ko dekhakara janamAnasa vismita thaa| abhiniSkramaNa yAtrA prArambha huI jisameM devendra, mAnavendra kRSNa evaM balarAma ne bhAga liyaa| uttarakuru nAmaka zivikA meM baiThakara ariSTanemi ujjayaMtagiri (revatagiri) parvata para phuNce| vahIM sahasrAmravana meM zrAvaNa zuklA SaSThI ke dina azoka vRkSa ke nIce apane AbharaNoM evaM rAjasI vastroM kA tyAga kiyA aura paMcamuSTi loMca kara dIkSA grahaNa kaa| 54 dinoM kI kaThora tapasyA ke pazcAt ujjayaMta giri (revatagiri) para betasa vRkSa ke nIce Azvina amAvasyA ke dina Apako kaivalya kI prApti huii| ASAr3ha zuklA aSTamI ko ujjyaMta giri (revatagiri) para hI Apa nirvANa ko prApta huye / ariSTanemi se vivAha na hone para rAjImatI ne bhI saMyamI jIvana dhAraNa kara liyA thaa| Apake dharma parivAra meM 11 gaNadhara, 1500 kevalajJAnI, 1000 mana:paryavajJAnI, 1500 avadhijJAnI, 1500 vaikriyalabdhidhArI, 400 caturdazapUrvI, 800 vAdI, 18000 sAdhu, 40000 sAdhvI, 169000 zrAvaka evaM 336000 zrAvikAyeM thiiN| bhagavAn pArzvanAtha pArzvanAtha kA janma vArANasI meM huaa| svarNabAhu kA jIva mahAprabha vimAna se cyavita hokara caitra kRSNA caturthI ko vizAkhA nakSatra meM vArANasI ke rAjA azvasena kI Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn RSabhadeva se mahAvIra taka mahArAnI vAmAdevI ke garbha meM avatarita huA / garbhakAla pUrNa hone para mahArAnI ne anurAdhA nakSatra meM pauSa kRSNA dazamI ko tejasvI putra ko janma diyaa| garbhakAla meM mAtA ne apane pArzva meM eka sarpa dekhA thA, isa kAraNa bAlaka kA nAma pArzvanAtha rakhA gayA / yuvAvasthA meM kuzasthalapura nareza prasenajita kI putrI prabhAvatI se ApakA vivAha haA / vivAha sambandhI mAnyatA zvetAmbara paramparA kI hai| digambara paramparA meM pArzvanAtha ke vivAha kA ullekha kahIM nahIM milatA / pArzvanAtha ke kAla meM yajJa-yAjJa kI pradhAnatA thii| cAroM ora karmakANDoM kA bola bAlA thaa| eka dina rAjakumAra pArzva ne sunA ki nagara meM eka tApasa Aye haye haiN| jinake darzanArtha asaMkhya zraddhAlu nara-nArI jA rahe haiN| kautUhalavaza kumAra pArzva bhI vahA~ gye| vahA~ bar3e-bar3e lakkar3oM se agni kI jvAlA nikala kara AkAza ko chU rahI thii| kumAra pArzva ne avadhijJAna se jalatI huI lakar3I meM nAga-dampati ko dekhaa| unake mana meM jIvita nAga ke dAha kI sambhAvanA se atizaya karuNA kA udreka huaa| unhoMne tapasvI se kahAtuma jo paMcAgni tapa kara rahe ho usameM eka nAga dampati jala rahA hai| tApasa ke pratikAra karane para kumAra pArzva ne lakkar3a ko cirvaayaa| nAgadampatI isameM se bAhara nikalakara vedanA se chapapaTAne lage, pArzva ne unheM namaskAra maMtra sunaayaa| kucha samayoparAnta donoM ke prANAnta ho gye| marakara ve donoM dharaNendra va padmAvatI ke rUpa meM utpanna huye| udhara tApasa marakara medhamAlI asurakumAra deva bnaa| ___saMsAra kI asAratA se avagata hone ke pazcAt 30 varSa kI avasthA meM Azramapada udyAna meM azoka vRkSa ke nIce paMcamuSTi locakara Apane dIkSA grahaNa kI / 'triSaSTizalAkApuruSacaritra' ke anusAra dIkSoparAnta kozAvana meM dhyAna karane ke pazcAt Apa eka tApasa ke Azrama meM phuNce| vahA~ dhyAnastha ho gye| kamaTha tApasa ke jIva medhamAlI ne avadhijJAna se bhagavAn pArzva ko dekhaa| unheM dekhate hI pUrva janma kA vaira jAga utthaa| usane bhagavAn pArzva kI tapasyA ko bhaMga karane ke lie vibhinna prakAra ke upasarga upasthita kiye, kintu bhagavAn meru kI bhAMti aDola bane rhe| medhamAlI ne siMha, gaja, vRzcika, sarpa aura bhayaMkara vetAla kA rUpa dhAraNa kara bhagavAn pArzvanAtha ko aneka prakAra kI yAtanAeM dI / lekina bhagavAn pArzvanAtha para koI prabhAva nahIM pdd'aa| apanI viphalatA se medhamAlI kruddha ho utthaa| usane medha kI vikurvaNA kI jisase cAroM ora bAdala chA gye| mUsalAdhAra pAnI par3ane lgaa| pAnI bar3hate-bar3hate pArzva prabhu kI nAka taka pahu~ca gyaa| tabhI dharaNendra kA Asana kampita huaa| dharaNendra ne Akara bhagavAn kA vandana kiyA aura prabhu ke pairoM ke nIce eka vizAla nAlavAlA padma banAyA tathA svayaM sAta phaNoM kA sarpa banakara bhagavAn pArzva ke Upara chatarI kara dii| tatpazcAt kamaTha ko phaTakAra lagAyI / kamaTha bhayabhIta hokara vApasa calA gyaa| isa prakAra upasarga zAnta huA aura dharaNendra bhI vApasa calA gyaa|25 "uttarapurANa' meM varNana AyA hai ki dharaNendra ne kumAra pArzva ke zarIra ko cAroM ora se ghera kara apane phaNoM para uThA liyA thA aura padmAvatI ne zIrSa bhAga meM vajramaya chatra kI chAyA kI thii|26 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa tirAsI (83) dina taka bhagavAn pArzva aneka parISahoM aura upasargoM ko samabhAva ke sAtha sahana karate rhe| caurAsiveM dina vArANasI ke Azramapada udyAna meM ghAtakI vRkSa ke nIce kAyotsarga mudrA meM dhyAnastha caitra kRSNA caturthI ko unheM kaivalya pada kI prApti huI / zrAvaNa zuklA aSTamI ko vizAkhA nakSatra meM sammetazikhara para ve nirvANa ko prApta huye| bhagavAn pArzvanAtha ne cAturyAmadharma kA pratipAdana kiyA / ve cAra dharma haiM- hiMsA na karanA (ahiMsA), jhUTha na bolanA (satya) corI na karanA (asteya) aura bAhya padArthoM kA saMcaya na karanA (aprigrh)| caubIsa tIrthaMkaroM meM prathama aura antima tIrthaMkara ne paMcamahAvrata rUpa dharma kA prarUpaNa kiyA thaa| zeSa tIrthaGkaroM ne cAturyAmadharma kA pratipAdana kiyaa| cAturyAmadharma meM brahmacarya ko pRthak yAma ke rUpa meM svIkAra nahIM kiyA gayA hai, yadyapi aparigraha meM brahmacarya nihita hai, kyoMki binA parigraha ke strI kA bhoga sambhava nahIM hai| Apake dharma parivAra meM 10 gaNadhara, 1000 kevalajJAnI, 750 manaH paryavajJAnI, 1400 avadhijJAnI, 1100 vaikriyalabdhidhArI, 350 caturdaza pUrvI, 600 vAdI, 16000 sAdhu, 38000 sAdhvI, 164000 zrAvaka aura 339000 zrAvikAyeM thiiN| bhagavAn mahAvIra mahAvIra isa avasarpiNI kAla ke antima tIrthaMkara haiN| bhagavAn RSabhadeva se prArambha tIrthaGkara paramparA kI antima kar3I ke rUpa meM bhagavAn mahAvIra kA nAma AtA hai| mahAvIra kA janma videha janapada kI vaizAlI nagarI ke eka upanagara kuNDagrAma meM huaa| vaizAlI ke antargata kaI upanagara the jaise kSatriyakuMDagrAma, vANijyagrAma, karmAragrAma aura kollAga sanniveza / vartamAna meM ye upanagara kuMDagrAma, baniyAvasAta aura kolhuA grAma ke nAma se vidyamAna hai| vahA~ kI bolacAla kI grAmINa bhASA meM abhI bhI arddhamAgadhI ke zabdoM kA prayoga hotA hai, yathA-ego, atthi, jANaI, hatthi Adi / mahAvIra ke janma ke sAtha zvetAmbara paramparA meM unake garbha parivartana kI eka kathA jur3I huI hai| brAhmaNa kuMDagrAma meM RSabhadatta nAma kA brAhmaNa rahatA thaa| usakI patnI kA nAma devAnandA thaa| ASAr3ha zuklA SaSThI ko uttarA phAlgunI nakSatra meM svarga se rAjA nandana athavA nayasAra kA jIva devAnandA ke garbha meM avatarita huA / garbhadhAraNa kI rAtri ko devAnandA ne caudaha mahAsvapna dekhe, kintu niyati ko kucha aura hI maMjUra thaa| avadhijJAna se usa garbhadhAraNa kI jAnakArI indra (zakrendra) ko huI ki bhagavAn mahAvIra brAhmaNI devAnandA ke garbha meM avasthita ho cuke haiN| yaha jAnakara sarvaprathama unhoMne bhagavAn kI vandanA kI aura vicAra kiyA ki paramparAnusAra tIrthakara, cakravartI, baladeva, vAsudeva, prativAsudeva kevala Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn RSabhadeva se mahAvIra taka kSatriyakala meM utpanna hote haiM, kSatriyetara kula meM unhoMne kabhI janma nahIM liyaa| ata: prabhu ke garbha kA sAharaNa karake kSatriya kula meM avasthita karanA caahie| isa cintana ke pazcAt indra ne hariNaigameSI deva ko bulAkara mahAvIra ke garbha ko devAnandA kI kukSi se lekara rAjA siddhArtha kI rAnI trizalA kI kukSi meM sthApita karane kA nirdeza diyaa| hariNaigameSI deva ne nirdezAnusAra sabhI kArya kiye / garbhApaharaNa evaM prasthApana vAlI rAtri meM rAnI trizalA ko caudaha mahAsvapna dikhAI diye| garbhApaharaNa kI tithi Azvina kRSNA trayodazI thii| garbhakAla pUrNa hone para rAnI trizalA ne uttarAphAlgunI nakSatra meM caitra zuklA trayodazI ko madhyarAtri meM patra ko janma diyA / garbha meM Ane ke pazcAta rAjya meM dhana-dhAnya, rAjakoSa Adi meM adhika vRddhi huI, isa kAraNa bAlaka kA nAma varddhamAna rakhA gyaa| bAda meM vIra, jJAtaputra, mahAvIra, sanmati Adi kaI nAmoM se Apako sambodhita kiyA jAne lgaa| ina sabhI nAmoM meM se mahAvIra nAma hI adhika pracalita haa| zvetAmbara mAnyatAnusAra vasaMtapura ke sAmanta samaravIra kI putrI yazodA ke sAtha ApakA (varddhamAna kA) pariNaya saMskAra huaa| yazodA ne eka putrI priyadarzanA ko janma diyA, jisakA vivAha jamAli ke sAtha huA thaa| digambara mAnyatAnusAra mahAvIra avivAhita the| 28 varSa kI Ayu pUrNa hone para mAtA-pitA ke svargavAsa ke pazcAt mahAvIra ne apane bar3e bhAI nandivardhana se dIkSita hone kI AjJA mA~gI, kintu AjJA na milane va svajanoM ke anurodha para mahAvIra ne do varSa aura gRhastha jIvana meM rahanA svIkAra kara liyA / ina do varSoM meM bhI unhoMne vairAgyamaya jIvana hI vyatIta kiyaa| jaina paramparAnusAra ve rAtri bhojana nahIM karate the, acitta jala pIte the, bhUmi para sote the, kAya prakSAlana meM bhI acitta jala kA hI prayoga karate the, bele bele tapa karate the aadi| 30 varSa pUrNa hone para sabhI AbharaNoM kA tyAgakara mArgazIrSa kRSNA dazamI, dina ke tIsare prahara meM mahAvIra ne paMcamuSTi loMca kara dIkSA grahaNa kii| dIkSoparAnta sAr3he bAraha varSa taka kaThina tapasyA ke pazcAt jaMbhiya grAma ke bAhara RjuvAlikA nadI ke kinAre zAlavRkSa ke nIce vaizAkha zuklA dazamI ko unheM kaivalyajJAna kI prApti haI / 72 varSa kI Ayu pUrNa kara I0 pU0 527 meM kArtika amAvasyA ko pAvApurI meM Apa mokSa ko prApta huye / bhagavAn mahAvIra kI kula Ayu bahattara varSa kI thI jisameM tIsa varSa gRhasthAvasthA meM rahe, sAr3he bAraha varSa teraha pakSa chadamAvasthA meM rahe aura teraha pakSa kama tIsa varSa kevalI paryAya meM rahe / bhagavAn mahAvIra ne kisI naye dharma kA pravartana nahIM kiyA, balki pUrva se cale A rahe nirgrantha dharma ko saMzodhita evaM parivardhita rUpa meM janamAnasa ke samakSa prastuta kiyA / isa tathya kI puSTi uttarAdhyayana ke 23 veM adhyayana se hotI hai| chadmasthAvasthA meM kI gayI sAdhanA belA - 229, telA-12, sarvatobhadra pratimA-1 (dasa dina), bhadra pratimA eka (do dina), mahAbhadra pratimA- 1 (cAra dina), pAkSika upavAsa-72, mAsika 12 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa sArdha mAsika-2, dvimAsika - 6, sArdha dvimAsika - 2, trimAsika - 2, cAturmAsika - 9, pA~ca dina kama SaTmAsika- 1 tathA SaTmAsika - 1 upavAsa kiye| bhagavAn mahAvIra ke gyAraha gaNadhara bhagavAn mahAvIra ke gyAraha gaNadhara huye the| jinake mana meM jIva aura jagata ke viSaya meM vibhinna zaMkAyeM thiiN| una logoM kI zaMkAoM kA nivAraNa bhagavAn mahAvIra dvArA kiye jAne ke pazcAt ve sabhI unake ziSya bana gaye aura gaNadhara kahalAye / 1. indrabhUti gautama, jinake mana meM AtmA ke astitva ke viSaya meM zaMkA thii| zaMkA samAdhAna hone para unhoMne apane 500 ziSyoM ke sAtha mahAvIra kA ziSyatva svIkAra kara liyaa| 2. agnibhUti, jinake mana meM puruSAdvaita ke viSaya meM zaMkA thI / zaMkA samAdhAna ke pazcAt unahoMne apane 500 ziSyoM ke sAtha mahAvIra kA ziSyatva svIkAra kara liyaa| 3. vAyubhUti, jinake mana meM tajjIva- taccharIravAda ke viSaya meM zaMkA thI / zaMkA nivAraNa ke pazcAt unhoMne apane 500 ziSyoM ke sAtha mahAvIra ke ziSyatva ko svIkAra kara liyaa| 4. vyakta, jinake mana meM brahmamaya jagata ke viSaya meM zaMkA thI / zaMkA nivAraNa ke pazcAt ve apane 500 ziSyoM ke sAtha mahAvIra ke ziSya bana gaye / 5. sudharmA jinake mana meM janmAntaraNa ke viSaya meM zaMkA thI / zaMkA samAdhAna ke pazcAt unhoMne apane 500 ziSyoM ke sAtha mahAvIra kA ziSyatva svIkAra kara liyaa| 6. maMDita, jinake mana meM AtmA ke saMsAritva ke viSaya meM zaMkA thI / zaMkA samAdhAna ke pazcAt unhoMne apane 350 ziSyoM ke sAtha mahAvIra ke ziSyatva ko svIkAra kara liyA / 7. mauryaputra, jinake mana meM deva aura devaloka ke viSaya meM zaMkA thI / zaMkA samAdhAna ke pazcAt unhoMne apane 350 ziSyoM ke sAtha mahAvIra ko apanA guru banA liyaa| 8. akaMpita, jinake mana meM naraka aura nArakIya jIvoM ke viSaya meM zaMkA thii| zaMkA samAdhAna ke pazcAt unhoMne apane 350 ziSyoM sahita mahAvIra ke ziSyatva ko svIkAra kara liyaa| 9. acala bhrAtA ke mana meM puNya-pApa ke viSaya meM zaMkA thii| zaMkA nivAraNa ke pazcAt unhoMne apane 350 ziSyoM ke sAtha mahAvIra ke ziSyatva ko svIkAra kara kiyaa| 10. metArya, jinake mana meM punarjanma sambandhI mAnyatAoM ke viSaya meM zaMkA thI / zaMkA samAdhAna ke pazcAt unhoMne apane 300 ziSyoM ke sAtha mahAvIra ke ziSyatva ko svIkAra kara liyaa| Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna RSabhadeva se mahAvIra taka 11. prabhAsa, jinake mana meM mukti viSayaka zaMkA thii| zaMkA samAdhAna ke pazcAt unhoMne apane 300 ziSyoM ke sAtha mahAvIra ke ziSyatva ko svIkAra kara liyaa| Apake dharma parivAra meM 11 gaNadhara, 700 kevalI, 500 mana: paryavajJAnI, 1300 avadhijJAnI, 700 vaikriyalabdhidhArI, 300 caturdazapUrvI, 400 vAdI, 14000 sAdhu, 36000 sAdhvI, 159000 zrAvaka aura 318000 zrAvikAyeM thiiN| ApakA nirvANa paramparAgata mAnyatAnusAra I0pU0 527 meM madhyamA pAvA meM hastipAla rAjA kI rajjukazAlA meM kArtika vadi amAvasyA ko huaa| kArtika zuklA pratipadA ko prAta:kAla gautama svAmI ko kevalajJAna prApta huA aura zvetAmbara paramparAnusAra Arya sudharmA ko saMghazAstA niyukta kiyA gyaa| sandarbha 1. Mohanjodaro and the Indus civilination, p. 52-53. 2. Modern view. Aug. 1932, pp. 155-160. 3. Ajakala, mArca 1962 pR0-8 4. RSabhaM mA samAnAnAM sapatnAnAM viSAsahitam / hantAraM zatrUNAM kRdhi virAjaM gopatiM gavAm / / Rgveda, 10/166/1 5. catvAri zRGgA trayo asya pAdA dve zIrSe saptahastAso asya vidhA baddho vRSabho roravIti maho devo mAtyA A viveza / / vahI, 4/58/3 / / 6. zatayAjaM sa yajate, naina dunvantyagnayaH jinvanti vizve / ta devA yo brAhmaNa RSabhamAjuho ti / atharvaveda, 9/4/18 // 7. iha ikkSvAkukulavaMzodbhavena nAbhisutena marudevyA nandanena / mahAdevena RSabheNa dasa prakAro dharmaH svayameva ciirnnH|| brahmANDapurANa nAbhistvajanayat putraM marudevyA mahAdyutim / RSabhaM pArthiva zreSThaM sarvakSatrasya pUrvajam / / vahI, 14/53 8. aSTame marudevyAM tu nAbherjAta urukrmH| darzayan vartma dhIrANAM, sarvAzramanamaskRtam // zrImadbhagavada 1/3/13 // 9. usaNe NAma arahA kosalie paThamarAyA, paThamajiNe, paThamakevalI, paThamatitthayare paThamadhammavara cakkavaTTI samuppajjitthe / jambUdvIpaprajJapti, 2/30 10. RSabhadeva : eka parizIlana, pR0-130 / 11. tata: prabhRti sodvAhasthiti: svaamiprvrtitaa| prAvartata parArthAma mahatAM hi pravRttaya / triSaSTizalAkApuruSacaritra, 1/2/881 12. Avazyakaniyukti, 1/191-197 13. triSaSTizalAkApuruSacarita, 1/2/925-932 14. sthAnAMgavRtti, 7/3/557 15. lehaM livIvihANaM jiNeNaM baMbhIe dAhiNa kareNaM / Avazyakaniyukti, 212 16. gaNiyaM saMkhANa sundarIe vAmaNe uvtttthi| vahI, tathA mANummANavamANapamANaM gaNimAI vtthuunnN| vahI, 213 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 17. AdipurANa, 16/105 18. jambUdvIpaprajJapti, 36, pR0 80-81 19. kalpasUtra, (puNya vijayazrI ) 195/57 20. AvazyakacUrNi, pR0- 161-162 21. Avazyaka, malayagiri vRtti, 218 / 1 22. triSaSTizalAkApuruSacaritra, 3 / 7 / 49-50 23. vahI / sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa 24. triSaSTizalAkApuruSacaritra, 3/8/47 / 25. triSaSTizalAkApuruSacaritra, khaNDa-5 gAyakavAr3a oriyacaTala sIraji, 139, bar3audA, 1962 pR0 394-96 / 26. uttarapurANa 73/139-40 / Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya adhyAya Arya sudharmA se lokAzAha taka bhagavAn mahAvIra ke pazcAt kI paTTa-paramparA gautama aura Arya sudharmA se prArambha hotI hai| zvetAmbara mUrtipUjaka paramparA evaM sthAnakavAsI paramparA bhagavAn mahAvIra ke pazcAt Arya sudharmA ko prathama paTTadhara mAnatI hai jabaki digambara paramparA Arya indrabhUti gautama ko prathama paTTadhara svIkAra karatI hai| bhagavAn mahAvIra ke jIvanakAla meM hI nau anya gaNadhara svargavAsI ho cuke the, ata: unakI ziSya sampadA gautama aura sudharmA kI hI AjJAnuvartI rhiiN| zvetAmbara paramparA Arya gautama ko prathama paTTadhara isalie svIkAra nahIM karatI hai, kyoMki mahAvIra ke nirvANa ke pazcAt ve vItarAga kevalI avasthA ko prApta ho cuke the| sambhavataH yahI kAraNa rahA hogA ki unhoMne saMghIya vyavasthA meM apanI sakriyatA aura rUci pradarzita na kI ho| phira bhI Arya sudharmA unakI variSThatA ko lakSya meM rakhakara unakI AjJA meM hI saMgha saMcAlana karate rhe| indrabhati gautama rAjagaha ke nikaTavartI govarya grAma (gobbara grAma) meM I0 pU0 607 meM gautama gotrIya vasubhUti nAmaka brahmANa parivAra meM utpanna huye the| ApakI mAtA kA nAma pRthvI thaa| agnibhUti aura vAyubhUti Apake do sahodara the| Apane cAroM veda tathA kalpa, vyAkaraNa, nirukta, jyotiSa Adi vedAMgoM kA adhyayana kiyA thaa| Apa apane yuga ke eka pAraMgata vidvAna the| Apake sAnidhya meM aneka vidyArthI adhyayana karate the| apanI vidvatA aura jJAna garimA ke kAraNa yajJAdi anuSThAnoM meM hamezA Apako AcArya ke pada para adhiSThita kiyA jAtA thaa| phira bhI Apa AtmA ke astitva ke sambandha meM sandehazIla hI bane huye the| bhagavAna mahAvIra dvArA apanI isa zaMkA kA nirasana hone para Apa apane ziSyoM sahita mahAvIra ke sAnnidhya meM dIkSita haye sahI mAyane meM indrabhUti gautama kI jijJAsA hI vipula jaina sAhitya kI sRSTi kA AdhAra rahI hai| mahAvIra ke prati ApakI ananya AsthA thI yahI kAraNa thA ki mahAvIra ke jIvanakAla meM Apa kaivalya ko prApta nahIM kara ske| mahAvIra ke parinirvANa ke pazcAt hI Apako kevalajJAna kI prApti huI aura bAraha varSa taka vItarAga avasthA meM rahate huye vI0 ni0 saM0 12 meM mukti ko prApta huye| yadyapi digambara paramparA mahAvIra ke pazcAt 12 varSa taka gautama ko paTTadhara ke rUpa meM svIkAra karatI hai, kintu saMgha ke variSTha sadasya evaM prathama gaNadhara ke pada para pratiSThita hone ke kAraNa indrabhUti gautama cAhe saMgha ke pradhAna bane rahe ho phira bhI saMgha saMcAlana kI prakriyA Arya sudharmA karate rahe / Arya sudharmA Arya sudharmA kA janma I0pU0 chaThI zatI meM pUrva videha ke kollAga nAmaka grAma meM uttarA phAlgunI nakSatra meM agni vaizyAyana gotrIya brAhmaNa Arya dhammila ke yahA~ Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa huA / ApakI mAtA kA nAma bhaddilA thaa| vidvAnoM kI dRSTi meM kollAga vaizAlI ke nikaTa sthita koluA nAmaka grAma hI hai| Apa bhI veda, vedAMga Adi ke viziSTa vidvAna the aura Apake sAnidhya meM bhI aneka chAtra adhyayana karate the| ApakI mAnyatA yaha thI ki jisa yonI kA prANI hai, mRtyu ko prApta kara puna: usI yonI meM utpanna hotA hai| mahAvIra ke dvArA jijJAsA kA samAdhAna hone para Apa mahAvIra ke sAnnidhya meM apane ziSyoM sahita dIkSita ho gaye aura Apako saMgha kI dhUrI ke rUpa meM gaNadhara pada pradAna kiyA gyaa| mahAvIra ke nirvANa ke pazcAt saMgha-vyavasthA Apake hAtha meM hI kendrita rahI jisakA Apane pUrNa vyavasthita rUpa se saMcAlana kiyaa| yadyapi svayaM bhagavAn mahAvIra ke kAla meM aura unake pazcAt bhI saMgha meM sAdhu-sAdhviyoM kA vicaraNa alaga-alaga sthaviroM ke netRtva meM hotA thA, phira bhI kendrIya vyavasthA bhagavAn mahAvIra ke jIvita rahate huye unake adhIna aura unake pazcAt Arya sudharmA ke hI hAthoM meM thii| 'AcArAMganiyukti' meM ullekha hai ki bhagavAn mahAvIra ne sudharmA ko gaNoM kI dhurI ke rUpa meM sthApita kiyA thaa| isase aisA lagatA hai ki mahAvIra ke jIvanakAla se hI Arya sudharmA nirgrantha saMgha kI kendrIya dhUrI ke rUpa meM kAryarata the| indrabhUti gautama ke jIvana kAla taka unako varIyatA dekara ve saMgha kA saMcAlana karate rahe aura unake svargavAsa ke pazcAt kevalajJAna prApti ke 8 varSa pazcAt taka ve saMgha ke pradhAna bane rhe| isa prakAra bhagavAn mahAvIra ke nirvANa ke 20 varSa pazcAt Arya sudharmA bhI rAjagRha meM hI nirvANa ko prApta huye| digambara paramparA meM kaSAyapAhuDa kI jayadhavalA TIkA tathA 'SaDakhaNDAgama' ke vedanA khaNDa kI dhavalA TIkA meM gautama ke pazcAt lohArya ke paTTadhara hone kA ullekha hai| isI AdhAra para sudharmA kA eka anya nAma lohArya hone kI saMbhAvanA vyakta kI gayI hai, kintu zvetAmbara paramparA meM kahIM bhI isa nAma kI puSTi nahIM hotI hai| mAtra 'Avazyakaniyukti' kI malayagiri kI vRtti meM aisA ullekha avazya milatA hai ki zreSTha logoM ke samAna kAntimAna varNa vAle lohArya dhanya haiM jinake pAtra se svayaM jinendra bhagavAn bhI apane pANipAtra meM bhojana karanA cAhate haiN| isa uddharaNa se lohArya aura mahAvIra kI samakAlikatA to siddha hotI hai, kintu lohArya Arya sudharmA hI the isakI puSTi nahIM hotI hai, mAtra yaha sambhAvanA vyakta kI jA sakatI hai ki Arya sudharmA ke zarIra kI kAnti zreSTha logoM ke samAna rahIM hone ke kAraNa unheM lohArya kahA jAtA rahA ho| unakI sampUrNa AyuSya 100 varSa kI mAnI gayI hai| ina 100 varSoM meM ve 50 varSa gRhasthAvasthA meM rahe, 30 varSa taka mahAvIra ke sAnidhya meM gaNadhara ke rUpa meM rahe aura mahAvIra ke nirvANa ke pazcAt 20 varSa taka saMgha ke saMcAlaka rahe / Arya jambU zvetAmbara aura digambara donoM hI paramparAyeM Arya sudharmA ke pazcAt Arya jambU ko mahAvIra kA paTTadhara svIkAra karatI hai| Arya jambU rAjagRha nagara ke RSabhadatta nAmaka Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Arya sudharmA se lokAzAha taka 77 zreSThI ke putra the| unakA janma I0 pU0 543 meM mAnA jAtA hai| paramparA kI dRSTi se unakA vivAha 16 varSa kI avasthA meM haA thA, para usake dUsare dina hI unhoMne dIkSA grahaNa kI thii| yaha mAnA gayA hai ki jambU kI dIkSA bhagavAn mahAvIra svAmI nirvANa varSa meM huI, ata: Arya jambU kI zikSA-dIkSA Arya sudharmA ke samIpa hI huI aura 36 varSa kI avasthA meM ve sudharmA ke paTTadhara bane tathA 44 varSa taka saMgha ke pradhAna ke rUpa meM rahe aura 80 varSa kI Ayu meM nirvANa ko prApta huye| isa prakAra Arya jambU vI0 ni0 saM0 64 tadanusAra I0 pU0 463 meM nirvANa ko prApta huye| Arya prabhava svAmI. zvetAmbara paramparA meM Arya jambU ke pazcAt Arya prabhava ko tIsarA paTTadhara mAnA gayA hai| Arya prabhava kA janma I0 pU0 557 meM vindhyaparvata ke aMcala meM jayapura nagara meM huA thaa| ve kAtyAyana gotrIya kSatriya rAjA vindhya ke jyeSTha putra the| kisI kAraNavaza unheM 16 varSa kI Ayu meM rAjya ke adhikAra se vaMcita kara diyA gayA / apane paitRka adhikAra se vaMcita hone ke kAraNa rAjakumAra prabhava eka sAhasI laTere ke rUpa meM jaMgaloM meM rahane lage aura vahA~ ve DAkuoM ke saradAra bana gye| prabhava ne RSabhadatta zreSThI ke putra jambUkumAra ke pAsa nijI vipula sampatti kI jAnakArI milane para unake ghara DAlA DAlA, kintu vahA~ Arya jambU kI vairAgya-vArtA ko sunakara unheM bhI vairAgya utpanna ho gayA, phalata: jambU ke sAtha hI ve bhI apane sahayogiyoM sahita dIkSita ho gye| ve 30 varSa gRhastha jIvana meM rahe, 64 varSa sAmAnya muni paryAya meM rahe aura jIvana ke antima 11 varSa yugapradhAna AcArya ke rUpa meM rhe| isa prakAra unakI kula Ayu 105 varSa mAnI gayI hai| yadyapi vidvAnoM ko yaha Ayu maryAdA thor3I avizvasanIya lagatI hai| Arya prabhava kA svargavAsa vI0 ni0 saM0 75 meM mAnA gayA hai| yahA~ yaha jJAtavya hai ki jambU ke pazcAt digambara paramparA prabhava ke sthAna para Arya viSNu aura unake pazcAt aparAjita aura unake paTTadhara govarddhana ko mAnatI hai jabaki zvetAmbara paramparA caturtha paTTadhara ke rUpa meM Arya zayyaMbhava ko mAnatI hai| AryazayyaMbhava Arya zayyaMbhava vatsagotrIya brAhmaNa kula meM utpanna huye the| ve 28 varSa kI vaya meM apanI garbhavatI yuvA patnI kA parityAga karake dIkSita ho gye| tatpazcAt unhoMne 8 varSIya apane patra maNaka ko bhI dIkSita kiyA aura usakI alpAya ko jAnakAra usake liye 'dazavaikAlikasUtra' kI racanA kii| Arya zayyaMbhava 28 varSa kI Ayu meM dIkSita huye, 11 varSa taka sAmAnya muni jIvana meM rahe aura 23 varSa taka yugapradhAna AcArya ke rUpa meM jinazAsana kI sevA kii| vI0 ni0 saM0 98 meM 62 varSa kI Ayu meM samAdhipUrvaka svargagamana kiyaa| Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa Arya yazobhadra Arya yazobhadra paMcama paTTadhara huye| ApakA janma tuMgIyAna gotrIya brAhmaNa parivAra meM huaa| 22 varSa kI vaya meM Apane Arya zayyaMbhava ke samIpa pravrajyA aMgIkAra kii| vI0ni0 saM0 98 meM Apa AcArya pada para AsIna huye, 22 varSa taka gRhasthAvasthA meM rahe, 14 varSa sAmAnya muni paryAya meM aura 50 varSa taka yugapradhAna AcArya ke rUpa meM jinazAsana kI sevA kI / 86 varSa kI kula Ayu meM vI0ni0 saM0 148 meM svargavAsI huye| Apake pazcAt unake ziSya Arya sambhUtivijaya aura Arya bhadrabAhu kramaza: paTTadhara huye| Arya sambhUtivijaya inakA vizeSa paricaya upalabdha nahIM hotA hai| jo jAnakArI upalabdha hotI hai vaha isa prakAra hai- inakA janma vi0 ni0 saM0 66 meM haa| 42 varSa taka gRhasthAvasthA meM rhe| vI0ni0 saM0 108 meM zramaNa dIkSA aMgIkAra kI, 40 varSa taka sAmAnya sAdhu paryAya meM aura 8 varSa AcArya pada para rhe| kalpasUtra paTTAvalI ke anusAra Apake 12 pramukha ziSya aura 7 ziSyAyeM thIM jinake nAma haiM- naMdanabhadra, upanaMdanabhadra, tiSyabhadra, yazobhadra, svapnabhadra, maNibhadra, puNyabhadra, sthUlabhadra, Rjumati, jambU, dIrghabhadra aura pANDubhadra Adi ziSya tathA jakkhA, jakkhadiNNA bhUyA, bhUyadiNNA, seNA, veNA aura reNA Adi ziSyAyeM thii| ye sAtoM ziSyAyeM sthUlabhadra kI bahaneM thiiN| Arya bhadrabAhu Arya sambhUtivijaya ke pazcAt Arya bhadrabAhu sAtaveM paTTadhara bneN| jJAtavya hai ki Arya bhadrabAha bhI Arya yazobhadra ke hI ziSya the aura isa prakAra sambhUtivijaya aura bhadrabAhu donoM gurubhAI the| yadyapi Arya yazobhadra ne svayaM hI apane donoM ziSyoM ko AcArya pada ke yogya jAnakara kramaza: donoM ko hI paTTadhara ghoSita kara diyA thaa| phira bhI jaba taka Arya sambhUtivijaya jIvita rahe ve unake sahayogI ke rUpa meM hI kArya karate rhe| unake svargavAsa ke pazcAt hI Arya bhadrabAhu ne saMgha kI bAgaDora apane hAtha meM liiN| AcArya hastImalajI kA mAnanA hai ki do AcAryoM kI niyukti ke AdhAra para yaha mAna lenA ki unameM kisI bhI prakAra kA matabheda thA, saMgha vibhAjita ho gayA thAeka nirAdhAra kalpanA hI hogii| kintu hamArI dRSTi meM cAhe spaSTa matabheda na haA ho, phira bhI itanA to nizcita hai ki Arya sambhUtivijaya kI ziSya paramparA aura Arya bhadrabAhu kI ziSya paramparA kisI na kisI rUpa meM pRthak-pRthak ho cukI thI / cAhe sthUlibhadra Arya bhadrabAhu ke pazcAt yugapradhAna AcArya mAne gaye hoM, kintu ve bhadrabAha ke ziSya na hokara sambhUtivijaya ke hI ziSya the| 'kalpasUtra' sthavirAvalI se yaha bhI jJAta hotA hai ki AcArya bhadrabAhu kI ziSya paramparA aura sthUlibhadra kI ziSya paramparA pRthak hokara vicaraNa kara rahI thii| AcArya bhadrabAhu ke ziSya godAsa se godAsa nAmaka svataMtra gaNa prArambha huA hai, jisase cAra zAkhAyeM niklii| Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Arya sudharmA se lokAzAha taka 79 AcArya hastImalajI ne 'prabandhakoza', 'prabhAvakacarita' Adi ke AdhAra para unakA janma sthAna pratiSThAnapura likhA hai| kintu yaha varAhamihira ke bhAI paravartI bhadrabAhu se sambandhita hai| kalpasUtra sthavirAvalI meM unheM prAcya ( pAINaM) gotrIya kahA gayA hai| sAmAnyatayA vidvAnoM ne prAkRta pAiNNaM kA artha prAcIna kiyA hai kintu vaha bhrAnta hai| ve vastutaH prAcya arthAt paurvAtya brAhmaNa the| hariSeNa ke 'bRhatkathAkoSa' ke anusAra unakA janma pUrvI bhArata meM sthita baMgAla ke puNDavardhana rAjya ke koTipura meM huA thaa| unake pitA somazarmA yA somazrI the| hamArI dRSTi meM hariSeNa kA yaha kathana adhika prAmANika hai| ve 45 varSa taka gRhasthAzrama meM rahe, usake pazcAt vI0ni0 saM0 139 meM Arya yazobhadra ke samIpa dIkSita huye / unakA vAstavika AcArya kAla vI0ni0 saM0 156 - 170 taka rhaa| Arya bhadrabAhu kaThora AcAra ke paripAlaka, aMga aura pUrvoM ke udabhaTa vidvAn tathA mahAna yogI the| unake jIvana kA mahattvapUrNa pakSa yaha hai ki Arya bhadrabAhu ko zvetAmbara aura digambara donoM hI paramparAoM ne apanI paTTa paramparA meM sAtaveM yA AThaveM paTTadhara ke rUpa meM sthAna diyA hai / Arya bhadrabAhu aura Arya bhadra nAma ke aneka AcArya jainasaMgha meM huye haiN| unake nAma sAmya hone ke kAraNa paravartI granthoM meM unake jIvana caritra ke sambandha meM paryApta bhrAntiyA~ utpanna ho gayI haiM / kintu yahA~ hama usa carcA meM na jAkara itanA hI batAnA cAheMge ki Arya bhadrabAhu antima zrutakevalI va caudaha pUrvo ke jJAtA the| unhoMne pUrvoM se uddharita karake chedasUtroM kI racanA kI thii| Arya bhadrabAhu pATaliputra kI vAcanA meM sammilita nahIM huye the| usa samaya ve nepAla kI tarAI meM dhyAna-sAdhanA kara rahe the| prathama to unhoMne sthUlabhadra ko pUrvo kI vAcanA dene se iMkAra kara diyA thA, kintu bAda meM saMgha meM Adeza ko svIkAra kara apane dhyAna-sAdhanA kAla meM sthUlibhadra ko 10 pUrvoM kI arthasahita vAcanA dI thI, kAlAntara meM sthUlibhadra meM dvArA vidyA kA duSprayoga karane para Age cAra pUrvoM ke mUlamAtra kI vAcanA isa zarta ke sAtha dI thI ki Age ke ina cAra pUrvoM kI vAcanA ve anya kisI ko nahIM deNge| AcArya bhadrabAhu ke cAra pramukha ziSya the- sthavira godAsa, sthavira agnidatta, sthavira somadatta aura sthavira yajJadatta / sthavira godAsa se godAsa gaNa prArambha huA / isa godAsa gaNa se cAra zAkhAyeM nikalI 1. tAmraliptikA 2 koTivarSakA 3. pauNDravarddhanikA aura 4. dAsIkarpATikA / ye cAroM zAkhAyeM vaMga pradeza ke nagaroM ke AdhAra para banIM thii| isase aisA pratIta hotA hai ki Arya bhadrabAhu kI paramparA mukhya rUpa se baMgAla, ur3IsA meM vicaraNa karatI rahI aura vahIM se Andhrapradeza ke rAste tamilanADu hotI huI laMkA taka gayI hogii| vaDamANu kI khudAI meM godAsagaNa kA zilAlekha upalabdha huA hai| isase aisA lagatA hai ki bhadrabAhu kI paramparA dakSiNa-pUrva bhArata meM hI vikasita hotI rhii| yahI kAraNa hai ki dakSiNa meM vikasita digambara paramparA unheM apanA pUrva puruSa svIkAra karatI hai| - Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa Arya, sthUlibhadra Arya sthUlibhadra Arya bhadrabAhu ke pazcAt aSTam paTTadhara bne| Arya sthUlibhadra kA janma pATaliputra ke mahAmAtya zakaTAra ke yahA~ huA thaa| ye gautama gotrIya brAhmaNa the| Arya sthalibhadra ke ladhabhrAtA kA nAma zrIyaka thaa| unakI yakSA Adi sAta bahane thiiN| gRhI jIvana kI zikSA ke lie unheM kozA vezyA ke yahA~ bhejA gayA thaa| saMyoga se kozA evaM sthUlibhadra eka-dUsare meM itane anurakta ho gaye ki ve nirantara bAraha varSaparyanta kozA ke yahA~ hI rhe| kAlAntara meM vararuci ne zakaTAra se vaira lene ke liye unake viruddha SaDayantra racA aura zakaTAra ne pada kI rakSA ke lie svayaM apane prANoM kI bali de dii| zakaTAra kI mRtyu ke pazcAt sthUlibhadra ko mahAmAtya kA pada prastuta kiyA gayA, kintu sArI ghaTanA ko jAnakara unheM vairAgya ho gayA aura AtmakalyANa hetu unhoMne sambhUtivijaya ke pAsa dIkSA grahaNa kara lii| ve bhogI se yogI bana gye| kAlAntara meM unhoMne kaThora brahmacarya kI sAdhanA kI aura kozA ko bhI zrAvikA banA diyA / pATaliputra kI prathama vAcanA unhIM ke netRtva meM vI0ni0 saM0 160 meM sampanna huI thii| ve vI0 ni0 saM0 170 meM AcArya bane aura vI0ni0 saM0 215 meM svargavAsI huye| Arya sthUlibhadra ke do antevAsI pramukha ziSya the- elApatya gotrIya Arya mahAgiri aura Arya suhsti| donoM kramaza: AcArya pada ko prApta huye, kintu Age inakI ziSya paramparA alaga-alaga clii| Arya mahAgiri Arya mahAgiri ke janma sthAna, mAtA-pitA Adi ke sambandha meM hameM vizeSa jAnakArI prApta nahIM hotI hai| kevala itanA hI jJAta hotA hai ki Arya mahAgiri kA gotra elApatya thaa| ve 30 varSa taka gRhastha paryAya meM rahe, 40 varSa taka sAmAnya muni ke rUpa meM rahe aura 30 varSa AcArya pada para rhe| isa prakAra 100 varSa kI Ayu meM vI0ni0 saM0 245 meM ve svargavAsI huye| Arya mahAgiri kaThora sAdhaka the| vizuddha AcAra kA paripAlana karate the| unhoMne jinakalpa ke anusAra sAdhucaryA karate huye ugra tapasyAyeM kI thiiN| anta meM unhoMne ailakaccha (dasapura) ke samIpa gajAgrapada nAmaka sthAna para anazana svIkAra kara vI0ni0 saM0 245 meM dehatyAga kara diyA / yadyapi paramparA kI dRSTi se Arya mahAgiri ke pazcAt Arya suhasti AcArya baneM, kintu donoM kI ziSya paramparAyeM bhinna rhiiN| 'kalpasUtra' sthavirAvalI, "nandIsUtra' sthavirAvalI aura zvetAmbara paramparA kI anya paTTAvaliyoM meM Arya sudharmA se lekara Arya suhasti taka nAmoM meM samarUpatA pAyI jAtI haiM kintu usake pazcAt 'kalpasUtra' kI sthavirAvalI aura 'nandIsUtra' kI sthavirAvalI meM antara AtA hai| Arya mahAgiri ke nimna ATha antevAsI ziSya huye- sthavira uttara, sthavira balissaha, sthavira dhanarddhi, sthavira ziraddhi, sthavira kauNDinya, sthavira nAga, sthavira nAgamitra aura kauzika gotrIya sthavira Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Arya sudharmA se lokAzAha taka 81 SaDulUka rohgupt| Age calakara inase kucha gaNa aura zAkhAyeM nikalI jisakI carcA hama Arya suhasti ke pazcAt kreNge| Arya suhastI Arya suhastI ke jIvanavRtta ke viSaya meM bhI koI vizeSa jAnakArI prApta nahIM hotI hai| 'kalpasUtra' sthavirAvalI ke anusAra ve Arya sthalibhadra ke pAsa dIkSita hye| isa prakAra ve Arya mahAgiri ke gurubhrAtA the, kintu dono guru bhrAtAoM meM sAmbhogika sambandha nahIM rhe| Arya mahAgiri jahA~ jinakalpa aura kaThora AcAra ke paripAlaka the vahA~ Arya suhastI yugAnurUpa sthavirakalpa ke pakSadhara the aura yahI kAraNa rahA ki aneka paTTAvaliyoM meM Arya mahAgiri aura Arya suhastI ko samakAlika AcArya mAnA gayA hai| yadyapi donoM meM AcAra viSayaka praznoM para matavaibhinnya thA, phira bhI Arya mahAgiri ko guru tulya mAnate huye Arya suhasti unheM pramukhatA dete rahe / Arya mahAgiri ke ziSya sthavira uttara aura sthavira balissaha se uttara balissaha nAmaka gaNa nikalA / isa gaNa kI cAra zAkhAyeM haI- kauzambikA, saumitrikA, kauTumbinI aura candranAgarI / Arya mahAgiri ke anya ziSya Arya SaDulaka rohagupta se trairAsika zAkhA nikalI / Arya mahAgiri ke ziSyoM se nikalI uttara balissaha gaNa kI cAra zAkhAoM tathA SaDulaka kI trairAsika zAkhA kI Age kyA sthiti rahI isakA ullekha hameM kalpasUtra kI sthavirAvalI meM nahIM milatA hai, kintu 'nandIsUtra' meM jo vAcakavaMza kI paramparA dI gayI hai usameM Arya balissaha se Age kI paramparA isa prakAra batAyI gayI hai- Arya svAti, Arya zyAma, Arya zAMDilya, Arya samudra aura Arya mNg| isase aisA lagatA hai ki Arya mahAgiri ke ziSya Arya balissaha kI yaha zAkhA svataMtra rUpa ye calatI rhii| kucha AcAryoM ne Arya balissaha ke bAda Arya guNa sundara kA nAma diyA hai| kintu guNasundara kA ullekha Arya suhastI ke ziSya ke rUpa meM bhI milatA hai| vahA~ yaha batAyA gayA hai ki medhagaNi, guNasundara, guNAkara aura dhanasundara ye medhagaNi ke hI anya nAma haiN| ata: guNasundara Arya suhastI kI paramparA ke rahe haiN| Arya suhastI ke bAraha pramukha ziSya the- Arya rohaNa, Arya bhadrayaza, Arya meghagaNi, Arya kAmarddhi, Arya susthita, Arya supratibuddha, Arya rakSita, Arya rohagupta, Arya RSigupta,Arya zrIguptagaNi, Arya brahmagaNi aura Arya somgnni| inameM kAzyapa gotrIya Arya rohaNa se uddehagaNa nikalA / isa gaNa se cAra zAkhAyeM aura cha: kula nikle| uddehagaNa kI cAra zAkhAyeM nimna haiM- audumbarIyA, mAsapUrikA, matipatrikA aura suvrnnptrikaa| cha: kulo ke nAma isa prakAra haiM- nAgabhUtika, somabhUtika, Ardrakaccha, hastalIya, nAndika aura prihaask| inake hI eka anya ziSya hArita gotrIya sthavira zrIgupta se vAraNa gaNa nikalA / isa gaNa se cAra zAkhAeM aura sAta kula nikle| cAra zAkhAyeM nimna haiM- hAritamAlAgArika, saMkAzikA, gavedhukA aura vajranAgarI / sAta kula haiM- vatsalIya, prItidharmaka, haridraka,puSpamitraka, mAlyaka, Arya ceTaka aura Arya Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa kRSNa sakhA / bhAradvAja gotrIya sthavira bhadrayaza se uDuvADiya gaNa (Rtu vATika gaNa) nikalA / isagaNa se cAra zAkhAyeM aura tIna kula nikale / cAra zAkhAoM ke nAma haiMcampArjikA, bhadrArjikA, kAkandikA aura mekhalArjikA / tIna kula hai bhadragoptika, yazobhadrIya, bhadrayazika / kuNDali gotrIya sthavira kAmarddhi se veSavATika gaNa nikAlA jisakI cAra zAkhAyeM aura cAra kula huye| cAra zAkhAoM ke nAma hai|- zrAvastikA, rAjapAlikA, antaraMjikA aura kSemalIyA / kula ke nAma haiM- gaNika medhika, kAmarddhika aura iNdrpurk| vAsiSTha gotrIya kAkandaka sthavira RSigupta se mAnava gaNa niklaa| isakI bhI cAra zAkhAyeM aura tIna kula huye| zAkhAoM ke nAma haiM- kAzyavarjikA, gautamIyA (gomarjika) vaziSThIyA aura saurASTrIkA / kula ke nAma haiM- RSigotraka, RSidattika aura abhijayanta / vyAdhrApatya gotrIya koTika-kAkandaka susthita aura supratibuddha se koTikagaNa nikalA / isa gaNa se cAra zAkhAyeM nikalI- uccanAgarikA, vidyAdharI, vajrI aura mdhymikaa| jo cAra kula isa gaNa se nikale unake nAma haiM- brahmaliptaka, vatsaliptaka, vANijya aura prshnvaahn| yahA~ hameM aisA lagatA hai ki Arya mahAgiri kI kaThora aura acela AcAra paramparA ke kAraNa unakI paramparA svataMtra rUpa se calI, kintu cirakAlika nahIM rhii| dUsarI ora Arya suhasti kI paramparA cirakAlika aura adhika mAnya rahI kyoMki vartamAna meM bhI zvetAmbara mUrtipUjaka paramparA apane ko koTikagaNa aura vajrI zAkhA kA hI mAnatI haiN| anya sabhI gaNa, zAkhAe~ aura kula kAlakrama meM nAmazeSa ho gye| susthita aura supratibaddha Arya susthita aura supratibaddha donoM sahodara the| inakA janma kAkandI nagarI ke vyAdhrApatya gotrIya rAjakula meM huA thaa| himavanta sthavirAvalI ke anusAra kaliGgAdhipati mahAmedhavAhana khAravela ne kumAragiri parvata para jo AgamavAcanA karAyI thI, usameM Arya susthita aura Arya supratibuddha upasthita the| Arya susthita kA janma vI0ni0 saM0 243 meM huaa| 31 varSa taka gRhastha paryAya meM rahe, tatpazcAt vI0 ni0 saM0 274 meM Arya suhasti ke pAsa dIkSA grahaNa kii| Arya suhasti ke pramukha ziSyoM meM ApakA sthAna pA~cavAM thaa| 17 varSa sAmAnya muni ke rUpa meM rahe aura vI0ni0 saM0 291 meM AcArya pada ko suzobhita karane ke pazcAt vI0ni0saM0 339 meM svargavAsI huye| granthoM meM Arya susthita ke hI sambandha meM itanI hI jAnakArI hI upalabdha hotI hai| Arya susthita ke pA~ca nimna ziSya the- Arya indradinna, Arya priyagrantha, Arya vidyAdhara gopAla, Arya RSidatta aura Arya arhdtt| Arya susthita ke dvitIya ziSya sthavira priyagrantha se koTika gaNa kI vidyAdharI zAkhA nikalI / isI prakAra vidyAdhara gopAla se vidyAdhArI gopAla zAkhA nikalI / koTikagaNa kI anya zAkhAyeM aura kula bhI Arya susthita ke hI vibhinna ziSya-praziSyoM se nirgata huye haiN| Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Arya sudharmA se lokAzAha taka 83 Arya indradina ___kalpasUtra sthavirAvalI meM Arya susthita ke pazcAt Arya indradinna kA nAma milatA hai, kintu vAcakavaMza kI paramparA tathA yuga pradhAna AcArya paramparA meM inakA ullekha nahIM hai| kalpasUtra ke nirdeza ke anusAra Arya indradinna kAzyapa gotrIya the| isake atirikta inake sambandha meM anya koI jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai| inhoMne vI0ni0saM0 339 meM AcArya pada grahaNa kiyA thaa| inake gurubhAI Arya priyagrantha maMtravAdI prabhAvaka zramaNa the| Arya dina Arya dinna gautama gotrIya brAhmaNa the| inake sambandha meM bhI vizeSa koI sUcanA upalabdha nahIM hotI hai| kalpasUtra sthavirAvalI ke anusAra Arya dina ke do ziSya themAr3hara gotrIya Arya zAntisena aura kauzika gotrIya jAti, smRti Adi jJAna ke dhAraka Arya siNhgiri| inameM mAr3hara gotrIya Arya zAntisena se koTikagaNa kI pUrva ullekhita uccAnAgarI zAkhA niklii| Arya zAntisena ke Arya zreNika, Arya kubera, Arya tApasa aura sthavira Arya RSipAlita ye cAra ziSya the| inameM Arya zreNika se Arya zreNikA zAkhA nikalI, Arya tApasa se Arya tApasI zAkhA nikalI, Arya kabera se Arya kuberA zAkhA nikalI aura Arya RSipAlita se RSipAlitA zAkhA niklii| 'kalpasUtra' sthavirAvalI meM ina zAkhAoM kI agrima paramparA ke sambandha meM koI sUcanA nahIM dI gayI hai| Arya dina ke dUsare ziSya kauzika gotrIya Arya siMhagiri ke bhI cAra ziSya the- sthavira dhanagiri, sthavira Arya vajra, sthavira Arya zamita aura sthavira Arya arhadinna / inameM Arya vajra se koTikagaNa kI pUrva ullekhita vajrI zAkhA nirgata haI aura gautama gotrIya Arya zamita se brahmadIpikA zAkhA astittva meM aayii| hamArI dRSTi meM koTikagaNa kA brahmaliptika kula hI saMbhavata: brahmadIpikA zAkhA meM parivartita huA hai| uparokta vivaraNa ke pazcAt 'kalpasUtra' sthavirAvalI Arya vajra kI paramparA kA ullekha karatI hai jabaki vAcakavaMza paramparA Arya sahasti ke pazcAta Arya balissaha, Arya samudra, Arya maMgu, Arya dharma aura Arya bhadragupta kA ullekha karatI hai| 'kalpasUtra' sthavirAvalI Arya susthita ke pazcAt Arya indradina, Arya dina aura Arya siMhagiri kA ullekha karatI hai| isase yaha spaSTa hotA hai ki Arya suhasti ke pazcAt 'nandIsUtra' kI vAcakavaMza paramparA aura 'kalpasUtra' sthavirAvalI kI paramparA meM antara A gayA thaa| sambhAvanA yaha lagatI hai ki Arya mahAgiri kI paramparA vAcakavaMza ke rUpa meM prastuta kI gayI aura Arya susthita kI paramparA 'kalpasUtra' sthavirAvalI ke rUpa meM prastuta kI gayI hai| vAcaka vaMza kI paramparA ke uparokta AcAryoM ke ullekha hameM niyukti Adi meM bhI upalabdha hote haiN| Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 Arya vajra Arya vajra kA ullekha vAcakavaMza paTTAvalI meM 19 veM krama para milatA hai| yugapradhAna paTTAvalI meM inakA ullekha 18 veM krama para hai, jabaki 'kalpasUtra' sthavirAvalI meM inakA ullekha 13 veM krama para milatA hai / Arya vajra gautama gotrIya the / inake pitAmaha dhana aura pitA dhanagiri va mAtA sunandA thii| dhanagiri bhogAsakti se virakta hI rahe / Arya dhanagiri Aryavajra ke janma ke pazcAt hI dIkSita ho gaye the| Arya dhanagiri Arya dina ke ziSya ke praziSya evaM Arya siMhagiri ke ziSya the| bAlyAvasthA meM hI Arya vajra ko unakI mAtA ne zramaNa dhanagiri ko supurda kara diyA thaa| isa prakAra Aryavajra kA vikAsa zramaNa- zramaNiyoM kI dekharekha meM hI huaa| Arya vajra atyanta pratibhA sampanna the| unhoMne Arya bhadragupta se aMga aura pUrvoM kA adhyayana kiyA / bhadragupta kA ullekha vAcakavaMza kI paTTAvalI meM milatA hai| ye yuvAvasthA meM vacanAcArya aura bAda meM AcArya pada para suzobhita huye| inake janma, dIkSA Adi ke sambandha meM hameM koI vizeSa jAnakArI prApta nahIM hotI hai / svargavAsa vI0ni0 saM0 584 meM huaa| inakI Ayu 80 varSa kI mAnI gayI hai, ataH inakA janma vi0ni0saM0 504 tathA bAlyAvasthA meM hI dIkSita hone ke kAraNa dIkSAvarSa vI0ni0 saM0 512 ke Asa-pAsa honA caahie| Arya vajra kI ziSya paramparA sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa Arya vajra ke tIna pramukha ziSya the- Arya vajrasena, Arya padma aura vatsagotrIya Arya rth| inameM Arya vajrasena se AryanAgarI zAkhA niklii| Arya padma se Arya padmA zAkhA aura Arya ratha se Arya jayantI zAkhA niklii| sambhavataH ye zAkhAyeM bhI koTika gaNa kI hI rahI haiN| ina zAkhAoM kI agrima paramparA ke sambandha meM hameM 'kalpasUtra' sthavirAvalI se koI sUcanA prApta nahIM hotI hai| 'kalpasUtra' sthavirAvalI kA gadya bhAga Arya vajra sambandhI nirdeza ke pazcAt samApta ho jAtA hai| Age punaH nau padyoM meM phalgumitra se lekara devarddhigaNi kSamAzramaNa taka kI paramparA prastuta kI gayI hai / sthavirAvalI ke isa aMza kA prArambha phalgumitra se hotA hai| 'kalpasUtra' sthavirAvalI meM Aryavajra ke pazcAt Aryaratha kA ullekha hai| Aryaratha ke ziSya kauzika gotrIya Arya puSyagiri aura unake ziSya gautama gotrIya Arya phalgumitra huye / gautama gotrIya phalgumitra ke ziSya vaziSTha gotrIya dhanagiri huye| Arya vajra ke pitA dhanagiri gautama gotrIya the jabaki Arya phalgumitra ke ziSya Arya dhanagiri vaziSTha gotrIya the / isase aisA lagatA hai ki eka hI kAla meM dhanagiri nAma ke do AcArya rahe, kyoMki yadi hama Aryavajra kA svargavAsa vI0ni0 saM0 584 mAnate haiM to dhanagiri ke ziSya zivabhUti evaM kRSNa ke ullekha hai / zivabhUti aura Arya kRSNa meM vastra sambandhI vivAda vI0ni0saM0 609 meM mAnA gayA hai| isa prakAra Aryavajra ke svargavAsa aura zivabhUti tathA AryakRSNa ke bIca mAtra 25 varSa kA antara rahatA hai| ina 25 varSoM meM phalgumitra, dhanagiri, Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Arya sudharmA se lokAzAha taka zivabhUti aura AryakRSNa ina cAra AcAryoM kA paTTaparamparA meM honA sambhava nahIM lagatA hai| sambhAvanA yahI lagatI hai ki isameM ullekhita dhanagiri, Aryavajra ke pitA hI hoN| phalgumitra bhI unhIM ke samakAlIna hoN| Aryavajra ke pazcAt AryakRSNa hI paTTadhara bne| Arya zivabhUti ne vastra sambandhI vivAda ko lekara AryakRSNa se alaga hokara boTika yA yApanIya paramparA kI sthApanA kii| puna: yaha bhI vicAraNIya hai ki Aryaratha, Arya puSyagiri, Arya phalgumitra, Arya dhanagiri aura Arya zivabhUti kA AcArya ke rUpa meM koI bhI paTTAvalI ullekha nahIM karatI hai| yaha kevala ziSya paramparA hI rhii| kalpasatra' sthavirAvalI meM Arya raha (Aryaratha) kA jo ullekha milatA hai vaha bhI hamArI dRSTi meM bhrAntipUrNa hai| hameM yaha lagatA hai ki Aryaraha Arya rakSita hI hone cAhie, kyoMki sabhI paTTAvaliyA~ Aryavajra ke pazcAt AcArya rUpa meM AryarakSita kA hI ullekha karatI haiN| 'kalpasUtra' kI gAthA vibhAgavAlI paTTa-paramparA phalgumitra, dhanagiri, zivabhUti, duSyantakRSNa, Arya rakSita pAThAntara se Aryabhadra aura nakSatra Adi jina nAmoM ko prastuta kara rahI haiM ve usa kAla ke viziSTa muni ho sakate haiM, kyoMki paTTa-paramparA meM Aryavajra ke pazcAt Arya rakSita kA hI nAma AtA hai| 'kalpasUtra' kI gAthA vibhAgavAlI sthavirAvalI meM unakA ullekha kAzyapagotrIya Aryaratha ke rUpa meM huA hai| 'kalpasUtra' sthavirAvalI kAzyapagotrIya Arya ratha ke pazcAt jo krama prastuta karatI hai usameM gautamagotrIya Arya nAga (nAgahastI), vaziSThagotrIya Arya jehila (jeSThila), mATharagotrIya Arya viSNu, gautama gotrIya Aryabhadra aura gautamagotrIya AryavRddha kA ullekha hai| hamArI dRSTi meM Arya vRddha siddhasena divAkara ke guru hI ho| Aryabhadra ke pazcAt kAzyapa gotrIya Arya saMghapAlita, kAzyapagotrIya Arya hastI aura Arya dharma kA ullekha karatI hai| isa gAthA vibhAga kI agrima gAthA meM puna: ziva sAdhaka kAzyapa gotrIya Arya dharma kA ullekha huA haiN| hamArI dRSTi meM kAzyapa gotrIya do Arya dharma alaga vyakti nahIM haiM, anta meM devirddhagaNi kSamAzramaNa kA ullekha karake yaha paramparA samApta hotI hai| Arya, rakSita. Arya rakSita kA janma madhyapradeza ke mAlavAntargata dasapura (maMdasaura) meM huA thaa| ye jAti se brAhmaNa the| ina pitA kA nAma zrI somadeva aura mAtA kA nAma rUdrasomA thaa| Arya phalgurakSita Apake laghubhrAtA the| vallabhI yugapradhAna paTTAvalI ke anusAra inakA janma vI0ni0saM0 522 meM mAnA jAtA hai| Arya vajrasvAmI ke pazcAt Arya rakSita yugapradhAnAcArya huye| inake guru Arya toSaliputra the| Arya toSaliputra kisa gaNa, kisa kula, kisa zAkhA Adi se sambandhita the isakI koI spaSTa jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai| yahA~ taka ki Arya rakSita ne bhI kahIM isa sambandha meM koI ullekha nahIM kiyA haiM anuyogoM ke pRthakkaraNa meM Arya rakSita . kA yogadAna avismaraNIya hai| prAcInakAla se apRthakAnuyoga vAcanA kI paramparA thI, jisameM pratyeka sUtra para AcAradharma, unake pAlanakartA, unake sAdhanA kSetra kA vistAra Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa aura niyama grahaNa kI koTi evaM bhaMga Adi kA varNana karake sabhI anuyogoM kA eka sAtha bodha karA dene kI paramparA thii| kintu isa paramparA ko sarala karate hue Arya rakSita ne pradhAna anuyoga ko rakhakara zeSa anya gauNa arthoM kA pracalana banda kara diyA, yathA gyAraha aMgoM aura cha: sUtroM kA samAveza caraNAnuyoga meM, sUryaprajJapti Adi kA gaNitAnuyoga meM aura dRSTivAda kA samAveza dravyAnuyoga meM kiyaa| inake cha: pramukha ziSya the- durbalikApuSyamitra, ghRtapuSyamitra, vastrapuSyamitraH phalgurakSita, vindhya aura gosstthaamhil| Arya rakSita 22 varSa taka gRhastha jIvana, 44 varSa taka sAmAnya muni jIvana aura 13 varSa taka yugapradhAnAcArya pada para rhe| inakA kula saMyamI jIvana 57 varSa kA rhaa| isa prakAra 75 varSa kI Ayu pUrNa kara vI0ni0 saM0 597 meM svargastha huye| Arya durbalikApuSyamitra inakA janma vI0ni0saM. 550 meM eka bauddha parivAra meM huA thaa| inake gRhastha jIvana ke viSaya meM koI vizeSa jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai| dIkSoparAnta inhoMne apane guru se AgamoM va pUrvo kA adhyayana kiyA thA- aisA ullekha milatA hai| 17 varSa kI Ayu meM inhoMne dIkSA grahaNa kii| isa AdhAra para inakA dIkSA varSa vI0ni0saM0 567 honA caahie| saMyamI jIvana ke 50 varSa meM ye 33 varSa taka AcArya pada para rahe aura 17 varSa sAmAnya muni jIvana vyatIta kiyaa| vI0ni0 617 meM ye svargastha hue| AcArya hastImalajI ne inake AcAryatva kAla kI do pramukha ghaTanAoM ko prastuta kiyA hai 1. inake AcAryakAla meM pratiSThAnapura ke adhipati sAtavAhana nareza gautamIputra zAtakarNI ne AryadharA se zaka-zAsana kA anta kara zAlivAhana saMvatsara kI sthApanA kI jo vigata 19 zatAbdiyoM se Aja taka bhArata ke prAya: sabhI bhAgoM meM pracalita hai| 2. inake AcArya ke kAla meM jaina saMgha zvetAmbara aura digambara ina do bhAgoM meM vibhakta ho gyaa| Arya vajrasena, inakA janma vI0ni0 492 meM huaa| inake janma evaM kula ke viSaya meM isake atirikta koI vizeSa jAnakArI nahIM milatI haiN| vI0ni0 501 meM nau varSa kI umra meM Arya siMhagiri ke pAsa inhoMne dIkSA grahaNa kii| Arya siMhagiri Arya suhastI kI koTikagaNa ke the| vI0ni0 592 meM Arya vajrasena sopAraka nagara padhAre taba vahA~ ke zreSThI jinadatta ne apanI patnI aura cAroM putroM ke sAtha dIkSA grahaNa kii| uttarakAlIna mAnyatA ke anusAra jinadatta ke prathama patra nAgendra se nAgendrakula yA nAilI zAkhA, candramuni se candrakula, vidyAdhara muni se vidyAdhara kula aura nivRtti muni se nivRtti kula kI utpatti huii| vI0ni0 617 meM Arya vajrasena ne yugapradhAnAcArya ke dAyitva ko smbhaalaa| ye mAtra tIna varSa hI AcArya pada para AsIna rhe| inakI kula muni paryAya 119 varSa kI thii| 128 varSa kI Ayu meM vI0ni0 620 meM ye svargavAsI huye| Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 87 Arya sudharmA se lokAzAha taka inakI Ayu maryAdA avizvasnIya lagatI hai| ata: inake janma, dIkSA Adi kI tithiyA~ bhitra honI caahiye| Arya nAgendra (nAgahastI) inake jIvanavRtta ke viSaya meM vizeSa jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai| duSamAkAla zramaNasaMgha stotra ke anusAra inakA dIkSAkAla vI0ni0 592-93 mAnA jAtA haiN| yadyapi Arya nAgendra aura Arya nAgahastI ke viSaya meM matavaibhinnayatA dekhane ko milatI hai| kucha loga donoM ko eka hI mAnate haiM to kucha loga donoM ko alaga-alaga svIkAra karate haiN| AcArya hastImalajI ne inheM bhinna svIkAra kiyA hai| unake anusAra AcArya nAgahastI vAcakavaMza paramparA ke AcArya the| jinake guru Arya nandila the| jabaki nAgendra yugapradhAna paramparA ke AcArya aura Arya vajrasena ke ziSya the| 'bodhaprAbhRta' kI zrutasAgarIya TIkA ke AdhAra para ve likhate haiM- vAcaka nAgahastI aura yugapradhAna nAgendra kI bhinnatA isa tathya se bhI pramANita hotI hai ki Arya nAgahastI kA digambara paramparA ke sAhitya meM bhI yati vRSabha ke guru ke rUpa meM ullekha milatA hai, para Arya nAgendra ko saMzayI mithyAdRSTi, zvetAmbara Adi vizeSaNoM se abhihita kiyA gayA hai|' 69 varSa taka yugapradhAnAcArya pada ko suzobhita karate huye vI0ni0saM0 689 meM ye svargastha huye| Arya, revatImitra Arya nAgendra ke pazcAt Arya revatImitra yuga pradhAnAcArya pada para suzobhita huye| inake jIvana ke viSaya meM koI vizeSa jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai| vidvAnoM kI aisI mAnyatA hai ki Arya revatImitra aura Arya revatInakSatra donoM eka hI hai| kintu donoM ke svargagamana kA jo varSa jJAta hoota hai usameM 100 varSoM kA antara hai| vAcanAcArya revatI nakSatra kA svargagamana vI0ni0 640-650 ke Asa-pAsa mAnA jAtA hai jabaki yugapradhAnAcArya Arya revatImitra kA samaya vI0ni0saM0 748 mAnA gayA hai| Arya siMhagiri inakA janma vI0ni0 saM0 710 meM huaa| 18 varSa kI Ayu meM vI0ni0 saM0 728 meM inhoMne dIkSA grahaNa kii| inake viSaya meM koI spaSTa jAnakArI prApta nahIM hotI hai ki ye kisake ziSya the aura kisa kala ke the| yugapradhAnAcArya kI paramparA meM 'kalpasUtra' sthavirAvalI meM sthavira Arya dharma ke ziSya ke rUpa meM Arya siMhagiri kA ullekha AyA hai aura inheM kAzyapa gotrIya batAyA gayA hai| eka anya Arya siMhagiri kA ullekha bhI AtA hai jo vAcanAcArya pada para samAsIna the aura skandilAcArya ke guru the| isa sambandha meM vizeSa zodha kI AvazyakatA hai| 20 varSa taka sAmAnya sAdhuparyAya aura 78 varSa taka yugapradhAnAcArya ke rUpa meM jIvana vyatIta kara vI0ni0 saM0 826 meM ye svargastha huye| Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa Arya nAgArjuna ____ Arya nAgArjuna kA janma vI0ni0 saM0 793 meM DhaMka nagara ke kSatriya zrI saMgrAmasiMha ke yahA~ huA / inakI mAtA kA nAma zrImatI suvratA thaa| 14 varSa kI avasthA meM vI0ni0saM0 807 meM ye dIkSita huye| 'nandIsUtra' sthavirAvalI meM Arya nAgArjuna ko Arya himavanta ke pazcAt AcArya batAyA gayA hai| jabaki yugapradhAna paTTAvalI aura duSamAkAla zramaNasaMgha stotra meM nAgArjuna ko Arya siMhagiri ke pazcAt yugapradhAnAcArya mAnA gayA hai| kintu vAcanAcArya aura yugapradhAnAcArya donoM paTTAvalI meM Arya nAgArjuna ke nAma upalabdha hote haiN| isa sambandha meM AcArya hastImalajI kA mAnanA hai ki vI0ni0 saM0 840 ke lagabhaga vAcanAcArya Arya skandila ke svargastha hote hI jyeSTha muni himavaMta ko vAcanAcArya niyukta kiyA gayA aura himavaMta ke svarga gamanAntara anya vAcanAcArya ke abhAva meM nAgArjuna ko hI yugapradhAnAcArya ke kAryabhAra ke sAtha vAcanAcArya kA pada bhI pradAna kara diyA gayA / aisA mAnane para Arya skandila, Arya himavaMta aura Arya nAgArjuna ke samakAlIna aura vAcanAcArya hone kI samasyA sahaja hI hala ho sakatI hai|" dvAdaza varSIya duSkAla ke pazcAt avazeSa zruta saMkalana ke uddezya se Arya skandila ke netRtva meM mathurA meM zramaNa sammelana huA / isa sammelana meM zramaNoM kI smRti ke AdhAra para Agama pAThoM ko vyasthita rUpa meM saMkalita kiyA gayA / isa sammelana kA samaya vI0ni0saM0 827 se 840 ke madhya mAnA jAtA hai| ThIka isI samaya yA isake Asa-pAsa Arya nAgArjuna ke netRtva meM ballabhI meM bhI Agama vAcanA huii| ise vallabhI vAcanA yA nAgArjunIya vAcanA ke nAma se bhI jAnA jAtA hai| Arya nAgArjuna kA sampUrNa jIvana 111 varSa kA thA jisameM ve 14 varSa taka gRhastha ke rUpa meM, 19 varSa taka sAmAnya sAdhu-paryAya meM aura 78 varSa taka AcArya pada para samAsIna rhe| vI0ni0saM0 904 meM inakA svargavAsa ho gayA / Arya bhUtadina __ Arya nAgArjuna ke pazcAt Arya bhUtadina yugapradhAnAcArya pada para AsIna haye / ye Arya nAgArjuna ke ziSya mAne gaye haiN| yadyapi inake jIvana ke viSaya meM koI vizeSa jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai| 'nandIsUtra' sthavirAvalI meM inakA nAma vAcanAcArya ke rUpa meM hai jabaki duSamAkAla zramaNa saMgha stotra meM inakA nAma yuga pradhAnAcArya paTTAvalI meM hai| inakA janma vI0ni0saM0 864 meM huA / vI0ni0saM0 882 meM dIkSita huye, vI0ni0 saM0 904 meM yugapradhAnAcArya pada para samAsIna huye aura vI0ni0saM0 983 meM svargastha huye| isa prakAra 119 varSa kI pUrNa Ayu meM se ye 18 varSa gRhavAsa meM rahe, 22 varSa taka sAmAnya sAdhuvaya meM vyatIta kiyA aura 79 varSa yuga pradhAnAcArya ke rUpa meM jinazAsana kI sevA kii| jJAtavya hai ki nAgArjuna aura Arya bhUtadina kI Ayu maryAdA evaM AcAryatva kAla ko lekara vidvAnoM meM matabheda hai| Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Arya sudharmA se lokAzAha taka Arya lauhitya Arya lauhitya ke viSaya meM koI vizeSa jAnakArI upalabdha nahIM hai| nandIsUtra' sthavirAvalI meM Apake zrutajJAna sambandhI jAnakArI ke atirikta anya koI sUcanA upalabdha nahIM hotI haiM digambara paramparA meM bhI Arya lohArya yA lohAcArya ke nAma kA ullekha milatA hai| Arya dUSyagaNI Arya dUSyagaNI kA yugapradhAnAcArya paTTAvalI meM nAma upalabdha nahIM hotA hai| nandIsUtra sthavirAvalI meM vAcaka Arya nAgArjuna ke pazcAt Arya bhUtadina, Arya lauhitya aura Arya duSyagaNI kA nAma AyA hai, jo vAcanAcArya hai| nandIsatra sthavirAvalI meM inake zrutajJAna kA paricaya bhI upalabdha hotA hai| sAmAnya jIvana sambandhI koI jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai| 'kalpasUtra' kI sthavirAvalI meM Arya saMDilla ke gurubhrAtA kI paramparA meM Arya desIgaNI kSamAzramaNa kA nAma upalabdha hotA hai| isa sambandha meM AcArya hastImalajI ne yaha saMbhAvanA vyakta kI hai ki dUSyagaNI aura desIgaNI ye donoM nAma eka hI AcArya ke ho sakate haiN|6 devarddhigaNI kSamAzramaNa jaina itihAsa meM Arya devarddhigaNI kSamAzramaNa kA nAma bar3e hI Adara evaM sammAna se liyA jAtA hai| vartamAna Agama sAhitya ko mUrta rUpa pradAna karane kA pUrNa zreya Arya devarddhigaNI ko hI jAtA hai| inakA janma saurASTra ke vairAvala pATaNa meM kAzyapa gotrIya kSatriya kAmarddhi ke yahA~ huaa| inakI mAtA kA nAma zrImatI kalAvatI thaa| inakI guru paramparA ko lekara vidvAnoM meM mataikya nahIM hai| 'kalpasUtra' sthavirAvalI ke anusAra ye kumAra dharmagaNi ke paTTadhara the aura nandIsUtra sthavirAvalI ke anusAra Arya lauhitya inake guru the| jabaki 'nandIcUrNi' meM inake guru ke rUpa meM Arya dUSyagaNI ke nAma kA ullekha haiM cUrNikAra jinadAsagaNImahattara ne devarddhigaNI ko dUSyagaNI kA ziSya mAnA hai| devarddhigaNI kA dUsarA nAma devavAcaka bhI thA- aisA ullekha jinadAsa gaNi mahattara kI cUrNi aura malayagiri kI TIkA meM milatA hai| TIkAkAra Arya malayagiri, cUrNikAra jinadAsagaNImahattara aura merutuMga ne dUSyagaNi aura devarddhi ko guru-ziSya mAnA hai| sAtha hI vidvAnoM kA yaha bhI kathana hai ki 'nandIsUtra' sthavirAvalI Arya mahAgiri kI paramparA hai, ata: devarddhi suhasti kI paramparA ke nahIM balki Arya mahAgiri kI paramparA ke haiN| devarddhigaNi ke pazcAt ___'kalpasUtra' aura 'nandIsUtra' kI sthavirAvaliyoM ke AdhAra para mahAvIra se lekara devarddhigaNI taka kI AcArya paramparA kA saMkSipta bodha ho jAtA hai| yadyapi ye sthavirAvaliyA~ bhI usa samaya meM rahI huI jainasaMgha kI sabhI paramparAoM kI sUcaka nahIM haiN| ye vizeSa rUpa se koTika gaNa kI vajrI zAkhA se sambandhita pratIta hotI haiN| yadyapi Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa 'nandIsUtra' kI jo paramparA hai vaha anya paramparAoM ke bhI kucha nAmoM kA ullekha karatI huI pratIta hotI haiM, jaise- 'nandIsUtra' meM brahmadIpaka zAkhA kA ullekha hai| isI krama meM vAcaka vaMza kA ullekha bhI isa sthavirAvalI meM mila jAtA hai| phira bhI ye sthavirAvaliyA~ mahAvIra ke pazcAt se lekara devarddhi taka kI samagra AcArya paramparA ko prAmANika rUpa se prastuta karatI haiM, aisA nahIM mAnA jA sakatA / prathama to 'kalpasUtra' sthavirAvalI aura 'nandIsUtra' sthavirAvalI meM bhI antara hai / isake atirikta niyukti Adi meM aneka AcAryoM evaM pramukha muniyoM ke nAma milate haiM, inakA bhI inameM abhAva hai| yadyapi 'kalpasUtra' kI sthavirAvalI meM aneka gaNoM, zAkhAoM aura kuloM kI utpatti sambandhI sUcanA to hai lekina Age ve gaNa aura zAkhAyeM kisa rUpa meM calatI rahI isakA usameM hameM koI ullekha upalabdha nahIM hotA hai, phira bhI 'kalpasUtra' sthavirAvalI isa artha meM pUrNataH prAmANika hai ki usameM ullekhita gaNoM, kuloM, zAkhAoM kI puSTi mathurA ke kaMkAlI TIle se prApta abhilekhoM se ho jAtI hai| isa kAla meM huye anya AcAryoM aura pramukha muniyoM ke nAmoM kA ullekha hama nimna do AdhAra para prastuta kara sakate haiM - 1. sAhityika AdhAra aura 2. abhilekhIya AdhAra / sAhityika AdhAra ko bhI do bhAgoM meM bA~TA jA sakatA hai- eka isa kAla ke pramukha granthoM ke kartAoM aura unake dvArA dI gayI apanI vaMza paramparAoM ke AdhAra para aura dUsarA niyukti Adi tatkAlIna granthoM meM jo nAma upalabdha hote haiM unake AdhAroM pr| ina donoM AdhAroM para hama vizeSa vistAra meM na jAkara kevala nAma nirdeza hI kareMge / sAhityika AdhAra para hameM jo pramukha granthoM aura unake kartAoM ke ullekha milate haiM unameM Agama sAhitya ke antargata 'dazavaikAlika' ke kartA ke rUpa meM Arya zayambhava aura unake putra maNaka kA ullekha hai| vaise zayambhava kA ullekha mahAvIra kI paTTa-paramparA meM bhI hai| chedasUtroM ke kartA ke rUpa meM bhadrabAhu kA ullekha hai / yaha nAma bhI hameM 'kalpasUtra' kI paTTa- paramparA meM mila jAtA hai| upAMga sAhitya meM 'prajJApanA' ke kartA ke rUpa meM Arya zyAma kA ullekha hai| inakA ullekha bhI 'nandIsUtra' sthavirAvalI meM hameM sAmajja (zyAmArya) ke rUpa meM milatA hai| 'anuyogaddhAra' ke kartA ke rUpa meM Arya rakSita aura 'nandIsUtra' ke kartA ke rUpa meM devavAcaka kA ullekha hai / Arya rakSita tathA devavAcaka ko yadi devarddhi mAnA jAya to ina donoM kA ullekha bhI 'kalpasUtra' sthavirAvalI meM milatA hai| Agametara granthoM meM jina pramukha granthoM aura unake kartAoM ke ullekha milate haiM unameM govinda niyukti ke kartA Arya govinda kA ullekha hai / yaha ullekha bhI 'nandIsUtra' sthavirAvalI meM hai / anya niyuktiyoM ke kartA sAmAnyatayA bhadrabAhu mAne jAte hai| kintu yaha vivAdAspada hai ki niyuktiyoM ke kartA prAcyagotrIya bhadrabAhu prathama hai yA Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 91 Arya sudharmA se lokAzAha taka varAhamihira ke bhAI haiM, jinheM sAmanyatayA dvitIya bhadrabAhu ke nAma se jAnA jAtA hai / niryuktiyoM ke kartA ke rUpa meM hamane bhadragupta, Arya bhadra aura gautama gotrIya Arya bhadra kI saMbhAvanAoM para bhI vicAra kiyA hai, ye tInoM nAma bhI kalpasUtra sthavirAvalI meM upalabdha hai| yadi bhadrabAhu dvitIya ko niyuktiyoM kA kartA mAnA jAtA hai to ve devarddhi ke pazcAt kI paramparA meM Ate hai| devarddhi ke pUrva nirmita granthoM meM 'tattvArthasUtra' ke kartA ke rUpa meM umAsvAti kA ullekha milatA hai / 'tattvArthasUtra' ke svopajJabhASya meM umAsvAti ne apane dIkSA guru aura zikSAguru kI paramparAoM kA ullekha kiyA hai| unhoMne apane dIkSA praguru zivazrI evaM guru ghoSanandI kSamaNa kA tathA zikSA guru ke rUpa meM vAcaka kSamaNamuNDapAda ke ziSya vAcaka mUla kA ullekha kiyA hai| 'tattvArthasUtra' ke pazcAt isa kAla kA dUsarA pramukha grantha 'dvAdazAranayacakra' hai| isake kartA Arya mallavAdI hai| inake sambandha meM aura vizeSa jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai / inake pUrva zvetAmbara paramparA meM 'sanmatitarka' aura 'dvAtriMzikAoM' ke kartA ke rUpa meM siddhasena divAkara kA ullekha AtA hai| siddhasena divAkara ke guru Arya vRddhavAdI mAne jAte haiN| Arya vRddha kA ullekha kalpasUtra kI sthavirAvalI meM hai jabaki siddhasena kA ullekha ina donoM sthavirAvaliyoM meM nahIM hai, kintu anya srotoM se yaha nizcita ho jAtA hai ki siddhasena divAkara devarddhi se pUrvavartI hI haiN| isake atirikta 'paumacariyaM' ke kartA ke rUpa meM Arya vimalasUri kA bhI ullekha milatA hai| hamArI jAnakArI meM ina granthoM ke atirikta isa kAla ke zvetAmbara paramparA meM mAnya anya koI ati mahattvapUrNa grantha nahIM haiN| aitihAsika dRSTi se hameM devarddhigaNi se lekara lokAzAha taka madhyakAla ke jina pramukha prabhAvaka AcAryoM ke ullekha milate haiM unake bhI do hI AdhAra haiM- sAhityika aura abhilekhIya / inameM hama mukhyataH sAhityika AdhAra kI carcA kreNge| sAhityika AdhAra para hameM do prakAra kI sUcanAyeM upalabdha hotI haiM- 1. granthakartA aura usameM ullekhita unakI apanI guru paramparA aura 2. grantha meM ullekhita samakAlika yA pUrvavartI kisI AcArya / muni Adi ke nAma / devarddhi ke pazcAt granthakartA kI dRSTi se vicAra karane para sarvaprathama hamAre sAmane Agamika vyAkhyA sAhitya ke rUpa meM niyukti, bhASya aura cUrNiyA~ AtI haiN| niyuktiyoM ke kartA ke rUpa meM yadi varAhamihira ke bhAI bhadrabAhu ko svIkAra kiyA jAye to unake sambandha meM vizeSa jAnakArI kA AdhAra prabandha sAhitya hI hai| yadyapi prabandha sAhitya kI kamI hai ki usameM paurvAtya gotrIya Arya bhadrabAhu aura varAhamihira ke bhAI bhadrabAhu ke kathAnako meM bahuta kucha milAvaTa kara dI hai, phira bhI zvetAmbara aura digambara srotoM se itanA avazya mAnA jA sakatA hai ki devarddhigaNi ke pazcAt varAhamihira ke bhAI bhadrabAhu nAmaka koI AcArya huye haiN| jahA~ taka bhASya sAhitya kA prazna hai to bhASyoM ke kartA ke rUpa meM saMghadAsagaNi aura jinabhadragaNi ke ullekha hameM milate haiN| saMghadAsagaNi ko 'vasudevahiNDI' kA bhI kartA mAnA gayA hai| ina donoM kA kAla lagabhaga 6ThI zatI sunizcita hotA hai| inake Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa pazcAt cUrNiyoM ke kartA ke rUpa meM agastyasiMha, jinadAsagaNimahattara, pralambasUri Adi ke nAmoM kA ullekha haiN| cUrNiyA~ prAya: 7vIM zatAbdI kI haiM, ata; inakA kAla bhI 7 vIM zatAbdI mAnanA hogaa| isI kAla meM tattvArthasUtra kI TIkA ke kartA ke rUpa meM siddhasenagaNi kA ullekha bhI upalabdha hotA hai| 8 vIM zatAbdI meM hameM zvetAmbara paramparA meM AcArya haribhadra kA nAma milatA hai| AcArya haribhadra aneka granthoM ke kartA haiN| unhoMne Agamika TIkAoM ke atirikta bhI 'zAstravArtAsamuccaya' 'SaDadarzanasamuccaya', 'aSTakaprakaraNa', SoDazakaprakaraNa', viMzativiMzikA', 'yogadRSTisamuccaya', 'yogaviMzikA', 'yogazataka', 'yogavindu' Adi granthoM kI racanA kI hai| AcArya haribhadra ne apane guru ke rUpa meM jinabhaTTa yA jinabhadra kA ullekha kiyA hai| inake pazcAt 9 vIM zatAbdI meM hameM 'kuvalayamAlA' ke kartA ke rUpa meM udyotanasari kA, 'nyAyAvatAra' kI TIkA kartA ke rUpa meM siddharSi kA ullekha milatA hai| isake pazcAt 10vI - 11vI zatAbdI meM jina pramukha AcAryoM kA hameM ullekha milatA hai unameM 'AcArAMga' aura 'sUtrakRtAMga' ke TIkAkAra tathA 'caupaNNamahApuruSacariyaM' ke kartA zIlAMka pramukha haiN| inake pazcAt kharataragaccha paTTAvalI ke anusAra vardhamAnasUri, saMvegaraMgazAlA ke kartA ke guru jinezvarasUri aura navAMgI vRttikAra abhayadevasUri kA tathA jinacandrasUri, jinavallabhasUri, jinadattasUri Adi kharataragacchIya paramparA ke AcAryoM ke nAma milate haiN| zvetAmbara paramparA meM gacchoM ke ullekha lagabhaga 10vIM zatAbdI se hI pAye jAte haiN| usase pUrva AcAryoM ke nAma ke sAtha mukhyatayA candrakula, nivRttikula, vidyAdharakula Adi ke hI ullekha milate haiN| gacchoM kI paramparA meM sarvaprathama kharataragaccha kA ullekha hai| abhayadevasUri ko kharataragaccha vAle apanI paramparA kA mAnate haiM, lekina ve usakI pUrvaja paramparA se sambaddha rahe haiN| yahA~ hamArA prayojana to mAtra bhagavAn mahAvIra ke nirvANa ke 1000 varSa bAda devarddhi se lekara lokAzAha ke pUrva taka kI zvetAmbara paramparA ke pramukha AcAryoM kA hI nirdeza karanA hai| sAhityika sAkSyoM ke AdhAra para 9vIM zatAbdI meM hameM vappabhaTTasUri kA ullekha bhI upalabdha hotA hai| ye eka prabhAvaka AcArya rahe haiM aura inake dvArA pratiSThita mandira aura mUrtiyoM ke aneka ullekha upalabdha hote haiN| 11vIM zatAbdI ke uttarArdha meM pUrNatallagacchIya kalikAla sarvajJa AcArya hemacandra ke guru ke rUpa meM devacandrasUri kA nAma pAyA jAtA hai| isI kAla meM aneka prasiddha racanAkAra jaina AcArya huye, unameM 'pramANanayatattvAloka' va 'syAdvAdaratnAkara' ke kartA ke rUpa meM bRhadgacchIya vAdidevasUri kA ullekha milatA hai| AcArya hemacandra 12vIM zatI ke eka pramukha AcArya the| 'siddhasena vyAkaraNa ke atirikta inake dvArA racita 'yogazAstra' 'trizaSTizalAkApuruSacaritra' Adi aneka grantha haiN| inake jyeSTha samakAlika maladhAragacchIya eka anya hemacandra kA bhI ullekha milatA hai jo vizeSa rUpa se Agamika granthoM ke TIkAkAra rahe haiN| terahavIM zatI meM malayagiri nAmaka prasiddha AcArya huye haiM jinhoMne AgamoM ke atirikta aneka Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Arya sudharmA se lokAzAha taka granthoM para bhI TIkAeM likhI haiN| isI kAla meM zvetAmbara paramparA meM Arya rakSitasUri ke dvArA aMcalagaccha kI sthApanA huii| aMcalagaccha kI sthApanA vi0saM0 1169 yA I0 sana 1113 meM mAnI jAtI hai| yaha gaccha vartamAna meM bhI avasthita hai| isI kAla meM zIlaguNasUri ne, jo candrakula yA candragaccha meM dIkSita huye the, Agamika gaccha kI sthApanA kii| isakA eka nAma tristutika gaccha bhI thaa| Agamika gaccha mukhyatayA zAsana devI-devatAoM kI stuti kA pakSadhara nahIM hai| Agamika gaccha ke AcArya prAyaH jina pratimAoM kI pratiSThA bhI nahIM karavAte the| jJAtavya hai ki vartamAna meM tristutika saMgha ke rUpa meM yaha paramparA AcArya rAjendrasUrijI dvArA puna: punarjIvita kI gayI hai| isI krama meM 13 vIM zatI ke uttarArdha meM AcArya jagatacandrasUri ne tapAgaccha kI sthApanA kii| isa prakAra hama dekhate hai ki 13vIM zatI meM zvetAmbara paramparA meM aneka pramukha gacchoM kA AvirbhAva huA thaa| isI kAla meM malayagiri ke atirikta AcArya hemacandra ke ziSya rAmacandrasUri, mahendrasUri, vAdidevasUri ke ziSya ratnaprabhasUri, devaprabha ke ziSya siddhasenasUri Adi aneka AcArya huye jinhoMne vipula parimANa meM sAhitya kI racanA kii| 11vIM se 13vIM zatI meM janmeM kharataragaccha, acalagaccha, Agamikagaccha aura tapAgaccha 14 vIM zatI meM bhI sakriya rhe| kintu aisA lagatA hai ki ye sabhI gaccha, jo mukhya rUpa se kriyoddhAra ke mAdhyama se kaThora AcAra ke pratipAdaka rahe the, ve dhIre-dhIre zithila ho rahe the aura unameM yati paramparA aura caityavAsa kA vikAsa ho rahA thaa| 14vIM zatI meM pA~ca navIna karmagranthoM ke kartA tApagaccha ke saMsthApaka jagatacandrasUri ke ziSya devendrasUri huye| navya karmagrantha ke atirikta bhI inakI vibhinna kRtiyA~ upalabdha hotI haiN| isI kAla meM kharataragaccha paramparA ke jinaprabhasUri, rAjagacchIya dharmadhoSasUri Adi aneka AcArya huye jinhoMne apanI kRtiyoM se jaina sAhitya ko saMbaddha kiyaa| 15vIM-16vIM zatI meM jaina AcAryoM ke dvArA sAhitya racanA ke kSetra meM to paryApta kArya huaa| isa kAla meM tapAgaccha meM hIravijayasUri, kharataragaccha meM yugapradhAna jinacandrasUri, samayasundara Adi aneka prabhAvaka jaina muni bhI huye| kintu AcAra ke kSetra meM zaithilyatA kA varcasva hotA gayA aura ye sabhI paramparAyeM dhIre-dhIre caityavAsa aura yati paramparA meM pariNita ho gayIM / inhIM ke viruddha lokAzAha ne apanI krAnti kA udghoSa kiyA thaa| devarddhi ke pazcAta se lekara lokAzAha ke pUrva taka kI paTTa-paramparA ke sambandha meM aneka matabheda aura vipratipattiyA~ dekhI jAtI hai| vividha paTTAvaliyoM meM isa kAla ke bIca huye AcAryoM kI jo sUciyA~ milatI haiM ve saba kucha nAmoM ko chor3akara alagaalaga hI haiN| sAmAnya jAnakArI ke lie hama yahA~ kucha zvetAmbara mUrtipUjaka aura sthAnakavAsI paramparA kI paTTAvaliyoM ke AdhAra para paTTa-paramparA kA ullekha kreNge| . Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 __sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa / himavaMta kI sthavirAvalI ke anusAra vAcaka-vaMza yA vidyAdhara-vaMza kara paramparA 1. gaNadhara sugharmA 15. AcArya samudra 2. AcArya jambU 16. AcArya maMgusUri 3. AcArya prabhava 17. AcArya naMdilasUri 4. AcArya zayyambhava 18. AcArya nAgahastIsari 5. AcArya yazobhadra 19. AcArya revatI nakSatra 6. AcArya sambhUtivijaya 20. AcArya siMhasUri 7. AcArya bhadrabAhu 21. AcArya skandila 8. AcArya sthUlabhadra 22. AcArya himavanta kSamAzramaNa 9. AcArya mahAgiri 23. AcArya nAgArjunasUri 10. AcArya suhastI 24. AcArya bhUtadina 11. Arya bahula aura balissaha 25. AcArya lohityasUri 12. AcArya (umA) svAti 26. AcArya dUSyagaNi 13. AcArya zyAma 27. AcArya devavAcaka (devarddhigaNI kSamAzramaNa) 14. AcArya sAMDilya 28. AcArya kAlaka (caturtha) 29. AcArya satyamitra (antima pUrvavid) 'dussama kAla samaNa saMgha' tathA 'vicAra zreNI ke anusAra yugapradhAna-paTTAvalI aura samaya AcAryoM ke nAma samaya (vI0ni0saM0) 1. gaNadhara sugharmA 1 se 20 2. AcArya jambU 20 se 64 3. AcArya prabhava 64 se 75 4. AcArya zayyambhava 75 se 98 5. AcArya yazobhadra 98 se 148 6. AcArya sambhUtivijaya 148 se 156 7. AcArya bhadrabAhu 156 se 170 8. AcArya sthUlabhadra 170 se 215 9. AcArya mahAgiri 215 se 245 10. AcArya suhastI 245 se 291 11. AcArya guNasundara 291 se 335 12. AcArya zyAma 335 se 376 * terApaMtha kA itihAsa, khaNDa-1 se sAbhAra Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Arya sudharmA se lokAzAha taka 13. AcArya skandila 376 se 414 14. AcArya revatImitra 414 se 450 15. AcArya dharmasUri 450 se 495 16. AcArya bhadraguptasUri 495 se 533 17. AcArya zrIguptasUri 533 se 548 18. AcArya vajrasvAmI 548 se 584 19. AcArya AryarakSita 584 se 597 20. AcArya durbalikA puSyamitra 597 se 617 21. AcArya vajrasenasUri 617 se 620 22. AcArya nAgahastI 620 se 689 23. AcArya revatImitra 689 748 24. AcArya siMhasUri 748 se 826 25. AcArya nAgArjunasUri 826 se 904 26. AcArya bhUtadinnasUri 904 se 983 27. AcArya kAlakasUri (caturtha) 983 se 994 28. AcArya satyamitra 994 se 1000 29. AcArya hArilla 1000 se 1055 30. AcArya jinabhadragaNI kSamAzramaNa 1055 se 1115 31. AcArya svAtisUri 1115 se 1197 32. AcArya puSyamitra 1197 se 1250 33. AcArya sambhUti 1250 se 1300 34. AcArya mAThara sambhUti 1300 se 1360 35. AcArya dharmaRSi 1360 se 1400 36. AcArya jyeSThAMgagaNI 1400 se 1471 37. AcArya phalgumitra 1471 se 1520 38. AcArya dharmaghoSa 1520 se 1598 vallabhI yugapradhAna. paTTAvalI AcAryoM ke nAma pada-kAla 1. gaNadhara sugharmA 20 varSa 2. AcArya jambU 44 varSa 3. AcArya prabhava 11 varSa 4. AcArya zayyambhava 23 varSa / * terApaMtha kA itihAsa, khaNDa-1 se sAbhAra : Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa 5. AcArya yazobhadra 50 varSa 6. AcArya sambhUtivijaya 8 varSa 7. AcArya bhadrabAhu 14 varSa 8. AcArya sthUlabhadra 46 varSa 9. AcArya mahAgiri 10. AcArya suhastI 11. AcArya guNasundara 12. AcArya kAlaka 13. AcArya skandila 14. AcArya revatImitra 15. AcArya maMgu 16. AcArya dharma 24 varSa 17. AcArya bhadragupta 18. AcArya Aryavajra 19. AcArya AryarakSita 13 varSa 20. AcArya puSyamitra 20 varSa 21. AcArya vajrasena 22. AcArya nAgahastI 69 varSa 23. AcArya revatImitra 59 varSa 24. AcArya siMhasUri 78 varSa 25. AcArya nAgArjuna 78 varSa 26. AcArya bhUtadina 79 varSa 27. AcArya kAlaka Shi Shi Shi Shi Shi Shi Shi Yu Shi Yu Shi . varSa mAthurI yugapradhAna paTTAvalI 1. gaNadhara sugharmA 2. AcArya jambU 3. AcArya prabhava 4. AcArya zayyambhava 5. AcArya yazobhadra 6. AcArya sambhUtivijaya 7. AcArya bhadrabAhu 8. AcArya sthUlabhadra * terApaMtha kA itihAsa, khaNDa-1 se sAbhAra 9. AcArya mahAgiri 10. AcArya suhastI 11. AcArya balissaha 12. AcArya svAti 13. AcArya zyAma 14. AcArya sAMDilya 15. AcArya samudra 16. AcArya maMgu - - Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17. AcArya dharma 18. AcArya bhadragupta 19. AcArya Aryavajra 20. AcArya AryarakSita 21. AcArya Anandila 22. AcArya nAgahastI 23. AcArya revatInakSatra 24. AcArya brahma0 dIpaka siMha 1. gaNadhara sudharmA AcArya 2. jambU 3. AcArya prabhava 4. AcArya zayyambhava 5. AcArya yazobhadra 6. AcArya sambhUtivijaya 7. AcArya bhadrabAhu 8. AcArya sthUlabhadra 9. AcArya mahAgiri Arya sudharmA se lokAzAha taka . kharataragaccha paTTAvalI/ gurvAvalI* 97 25. AcArya skandila 26. AcArya himavanta 27. AcArya nAgArjuna 28. AcArya govinda 29. AcArya bhUtadinna 30. AcArya lohitya 21. AcArya mAnadevasUri 22. AcArya mAnatuMgasUri 23. AcArya vIrasUri 24. AcArya jayadevasUri 25. AcArya devAnandasUri 26. AcArya vikramasUri 27. AcArya narasiMhasUri 31. AcArya dUSyagaNI 32. AcArya devaddhigaNI 28. AcArya samudrasUri 29. AcArya mAnadevasUri 30. AcArya vibuddhaprabhasUri 10. AcArya suhastI 11. AcArya susthita / supratibaddha 12. AcArya indradinna 13. AcArya dinna 14. AcArya siMhagiri 15. AcArya vajrasvAmI 16. AcArya vajrasenAcArya 17. AcArya candrasUri 18. AcArya samantabhadrasUri 19. AcArya vRddhadevasUri 20. AcArya pradyotanasUri 38. AcArya varddhamAnasUri 39. AcArya jinezvarasUri AcArya jinacandrasUri 40. jainadharma kA maulika itihAsa, AcArya hastImalajI, khaNDa-4 se sAbhAra 31. AcArya jayAnandasUri 32. AcArya raviprabhasUri 33. AcArya yazoprabhasUri 34. AcArya vimalacandrasUri 35. AcArya devasUri 36. AcArya nemicandrasUri 37. AcArya udyotanasUri Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa 41. AcArya abhayadevasUri 56. AcArya jinacandrasUri 42. AcArya jinaballabhasUri 57. AcArya jinasamudrasUri 43. AcArya jinadattasUri 58. AcArya jinahaMsasUri 44. AcArya jinacandrasUri 59. AcArya jinamANikyasUri 45. AcArya jinapatisUri 60. AcArya jinacandrasUri 46. AcArya jinezvarasUri 61. AcArya jinasiMhasUri 47. AcArya jinaprabodhasUri 62. AcArya jinarAjasari 48. AcArya jinacandrasUri 63. AcArya jinaratnasUri 49. AcArya jinakuzalasUri 64. AcArya jinacandrasUri 50. AcArya jinapadmasUri 65. AcArya jinasukhasUri 51. AcArya jinalabdhisUri 66. AcArya jinabhaktisUri 52. AcArya jinacandrasUri 67. AcArya jinalAbhasari 53. AcArya jinodayasUri 68. AcArya jinacandrasUri 54. AcArya jinarAjasari 69. AcArya jinamahendrasUri 55. AcArya jinabhadrasUri ___muni sundarasUri viracita vRhadtapAgaccha kI paTTAvalI/gurvAvalI 1. Arya gautama 17. Arya samantabhadra (vanavAsI gaccha) 2. Arya sudharmA 18. Arya devasUri 3. Arya jambU 19. pradyotanasUri 4. Arya prabhava 20. mAnadevasUri 5. Arya zayammabhava 21. mAnatuGgAcArya 6. Arya yazobhadra 22. vIrasUri 7. Arya sambhUtivijaya 23. jayadevasUri 8. Arya sthUlibhadra 24. devAnaMdasUri 9. Arya mahAgiri 25. vikramasUri 10. Arya susthita/supratibaddha (koTika gaccha) 26. narasiMhasUri 11. Arya indradinna 27. samudrasUri 12. Arya dina 28. mAnadevasUri 13. Arya siMhagiri 29. vibuddhaprabhasUri 14. Arya vajrasvAmI 30. jayAnaMdasUri 15. Arya vajrasena 31. raviprabhasUri 16. Arya zrIcandrasUri (candragaccha) 32. yazodevasUri * prakAzaka- zrI jinazAsana ArAdhanA TrasTa, bhulezvara, mumbaI-2, vi0saM0 2046 se sAbhAra Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33. vimalendusUri 34. udyotanasUri 35. sarvadevasUri 36. candrasUri 37. candrasUri 38. devasUri 39. sarvadevasUri 40. yazobhadrasUri 41. candrasUri 42. ajitadevasUri 43. vijayasiMhasUri 44. somaprabhasUri 45. jagatacandrasUri 46. devendrasUri Arya sudharmA se lokAzAha taka 47. dharmaghoSasUri 48. somaprabhasUri 49. somatilakasUri 50. devasundarasUri 51. jJAnasAgarasUri 52. sundarasUri 53. ratnazekharasUri 54. lakSmIsAgarasUri 55. hemavimalasUri 56. AnaMdavimalasUri 57. vijayAnaMdasUri 58. hIravijayasUri 59. vijayasenasUri aMcalagaccha paTTAvalI/gurvAvalI - 1. Arya sudharmA 17. Arya candrasUri 2. Arya jambU 18. Arya samantabhadra 3. Arya prabhavasvAmI 19. Arya vRddhadevasUri 4. Arya zayammabhava 20. Arya pradyotanasari 5. Arya yazobhadra 21. Arya mAnadevasUri 6. Arya sambhUtivijaya 22. Arya mAnatuMgasUri 7. Arya bhadrabAhu 23. Arya vIrasari 8. Arya sthUlabhadra 24. Arya jayadevasUri 9. Arya mahAgiri 25. Arya devAnaMdasUri 10. Arya suhasti 26. Arya vikramasari 11. Arya supratibhadra 27. Arya narasiMhasUri 12. Arya indradina 28. Arya samudrasUri 13. Arya dina 29. Arya mAnadevasUri 14. Arya siddhagiri 30. vibuddhaprabhasUri 15. Arya vajrasvAmA 31. jayAnaMdasari 16. Arya vajrasenasUri 32. raviprabhasUri * aMcalagaccha digdarzana, pArzva, zrI muluMDa aMcalagaccha jaina samAja, mumbaI, I0san 1968 se sAbhAra Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa 33. yazobhadrasUri 55. dharmaprabhasUri 34. vimalacandrasari 56. siMhatilakasUri 35. udyotanasUri 57. mahendraprabhasUri 36. sarvadevasUri 58. merutuMgasUri 37. padmadevasUri 59. jayakIrtisUri 38. udayaprabhasUri 60. jayakezarIsUri 39. prabhAnandasUri 61. siddhAntasAgarasUri 40. dharmacandrasUri 62. bhAvasAgarasUri 41. suvinayacaMdasUri 63. guNanidhAnasUri 42. guNasamudrasUri 64. dharmamUrtisUri 43. vijayaprabhasUri 65. kalyANasAgarasUri 44. naracaMdasari 66. amarasAgarasUri 45. vIracaMdrasUri 67. vidyAsAgarasUri 46. tilakasUri 68. udayasAgarasUri 47. jayasiMhasUri 69. kIrtisAgarasUri 48. rakSitasUri (aMcalagaccha ke saMsthApaka) 70. puNyasAgarasUri 49. jayasiMhasUri 71. rAjendrasAgarasUri 50. dharmaghoSasUri 72. muktisAgarasUri 51. mahendrasiMhasUri 73. ratnasAgarasUri 52. siMhaprabhasUri 74. vivekasAgarasUri 53. ajitasiMhasUri 75. jinendrasAgarasUri 54. devendrasiMhasUri nAgaurI lokAgaccha se sambandhita paTTAvalI. devarddhi kSamAzramaNa ke pazcAt 28 candrasUri (candrakula) 29. samantabhadrasUri (vidyAdhara zAkhA) 30. dharmaghoSa sUri * vi0saM0 1899 prathama caitra zukla caturdazI dina zukravAra ko zrI rAjamuni ke ziSya zrI radhunAthaRSi jI dvArA racita tathA munizrI saMtoSacandrajI dvArA ahipura meM lipibaddha kiyA gyaa| 'paTTAvalI prabandha saMgraha' se sAbhAra Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Arya sudharmA se lokAzAha taka 31. jayadevasUri 32. vikramasUri 33. devAnandasUri 34. vidyAprabhusUri 35. narasiMhasUri 36. samudrasUri 37. vibudyaprabhusUri 38. paramAnanda sUri (vi0saM0 1123) 39. jayAnandasUri 40. raviprabhasUri 41. ucitasUri (vi0saM0 1181) 42. pror3hasUri (vi0saM0 1235 pUr3havAlazAkhA) 43. vimalacandrasUri 44. nAgadattasUri (vi0 saM0 1285 inhIM se nAgaurI tapAgaccha astitva meM AyA) 45. dharmasUri 46. ratnasUri Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa 47. devendrasUri 48. ratnaprabhasUri 49. amaraprabhasUri 50. jJAnacandrasUri 51. munizekhara sUri 52. sAgaracandrasUri 53. malayacandrasUri 54. vijayacandrasUri 55. yazavaMtasUri 56. kalyANasUri 57. zivacandrasUri (vi0saM0 1529) 58. mANakacandasUri - 59. hIrAgara sUri 60. rUpacandrajI (vi0 saM0 1580) 61. dIpAgara sUri 62. vairAgara sUri 63. vastupAlajI Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 103 Arya sudharmA se lokAzAha taka 64. kalyANasUri 65. bhaikhAcArya 66. nemidAsasUri 67. AsakaraNAcArya (vi0 saM0 1724) 68. varddhamAnAcArya (vi0saM0 1730) 69. sadAraMga sUri (vi0saM0 1772) 70. jagajIvanadAsajI (udayasiMhajI) 71. bhojarAgasUri (1816) 72. harSacandrasUri 73. lakSmIcandrajI (1842) sathAnakavAsI paMjAba paramparA kI paTTAvalI devarddhi kSamAzramaNa ke pazcAt 28. zrI vIrabhadra svAmI (vI0ni0saM0985 se 1054)* 29. zrI zaMkarabhadra svAmI (1064 se 1094) 30. zrI jasaMbhadra svAmI (1094 se 1116) 31. zrI vIrasena svAmI (1116 se1132) * 'bhArata zramaNa saMgha gaurava AcArya sohana', lekhaka- pravartaka muni zrI zuklacandrajI, sampA0- pravartakamuni zrI sumanakumArajI, se sAbhAra ** pravartaka zrI zuklacandrajI ne ApakA padArohaNa varSa vI0ni0saM0 1008 yuktiyukta mAnA hai| vahI, pR0-366 Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa 32. zrI vIragrAma svAmI (1133 se 1150) 33. zrI jinasena svAmI (1151 se 1166) 33. zrI hariSeNa svAmI (1167 se 1197) 35. zrI jayasena svAmI (1197 se 1223) 36. zrI jagamAla svAmI (1223 se 1228) 37. zrI devarSi svAmI (1229 se 1234) 38. zrI bhImaRSi svAmI (1234 se 1263) 39. zrI karmajI svAmI (1264 se1283) 40. zrI rAnaRSijI svAmI (1284 se 1299) 41. zrI devasena svAmI (1299 se 1324) 42. zrI zaMkarasena svAmI (1324 se 1354) 43. zrI lakSmIlAbhajI svAmI (1354 se 1371) 44. zrI rAmariSajI svAmI (1371 se 1402) 45. zrI padmasUrijI svAmI (1402 se 1434) 46. zrI harisena svAmI (1334 se 1461) 47. zrI kuzaladatta svAmI (1461 se 1474) 48. zrI jIvanaRSi svAmI (1474 se 1494) Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Arya sudharmA se lokAzAha taka 105 49. zrI jayasena svAmI (1494 se 1524) 50. zrI vijaya svAmI (1524 se 1589) 51. zrI devaRSijI svAmI (1589 se 1644) 52. zrI sUrasena svAmI (1644 se 1708) 53. zrI mahAsUrasena svAmI (1708 se 1738) 54. zrI mahAsenajI svAmI (1738 se 1758) 55. zrI jayarAmajI svAmI (1758 se 1779) zrI gajasena svAmI (1779 se 1806) 57. zrI mizrasenajI svAmI (1806 se 1842) 58. zrI vijayasiMhajI svAmI (1842 se 1913) 59. zrI zivarAjaRSi svAmI (1913 se 1957) 60. zrI lAlajImala svAmI (1957 se 1987) 61. zrI jJAnajIRSi svAmI (1987 se 2007) 62. zrI bhAnUlUNA svAmI 63. zrI purUrUpajI svAmI (2032 se 2052) 64. zrI jIvarAjajI svAmI (2052 se 2057) Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa 65. zrI bhAvasiMhajI svAmI (2057 se 2065) 66. zrI laghuvarasiMhajI svAmI (2065 se 2075) 67. zrI yazavaMtasiMhajI svAmI (2075 se 2086) 68. zrI rUpasiMhajI svAmI (2086 se 2106) 69. zrI dAmodarajI svAmI (2106 se 2126) 70. zrI dhanarAjajI svAmI (2126 se 2148) 71. zrI ciMtAmaNijI svAmI (2148 se 2163) 72. zrI khemakaraNajI svAmI (2163 se 2168) 73. zrI dharmasiMhajI svAmI 74. zrI nagarAjajI svAmI 75. zrI jayarAjajI svAmI 76. zrI lavajIRSi 77. zrI somajIRSi ina paTTAvaliyoM meM kauna kitanI prAmANika haiM, aitihAsika sAkSyoM ke AdhAra para yaha nirNaya karanA atyanta kaThina hai| inakI satyatA ke pIche paramparAgata vizvAsa ke atirikta hama kucha nahIM kaha sakate haiN| yadyapi ye sabhI paTTAvaliyA~ bhI paramparA ke AdhAra para hI nirmita huI haiM isalie inheM aprAmANika kahakara pUrI taraha se nakArA bhI nahIM jA sakatA hai| sAtha hI yaha bhI nizcita hai ki usa kAla kA zvetAmbara jaina saMgha aneka bhAgoM meM vibhakta thA aura pratyeka bhAga yA gaccha kI apanI-apanI paramparAyeM thiiN| lokAzAha kI paramparA aura usake pazcAt sthAnakavAsI paramparA kA vikAsa bhI zUnya se nahIM huA hai| vaha bhI inhIM paramparAoM se vikasita huIM haiM aura isa rUpa meM usane Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Arya sudharmA se lokAzAha taka 107 apane ko apanI pUrva paramparA se jor3akara rakhA hai| cAhe AcAra aura vicAra ke kSetra meM unake apanI pUrva paramparAoM se matabheda rahe hoM, phira bhI ve usa pUrvadhArA ko asvIkAra nahIM krte| ata: unhoMne apanI pUrva paramparA ke rUpa meM jina paTTAvaliyoM ko svIkAra kiyA hai unheM hama pUrI taraha se apramANika kaha kara asvIkAra bhI nahIM kara skte| yahI kAraNa hai ki hamane paramparA ke anusAra hI ina paTTAvaliyoM ko yahA~ prastuta kiyA hai| inakI aitihAsika prAmANikatA ke sandarbha meM isase adhika kucha kahanA bhI kaThina hai| sandarbha 1. jainadharma kA maulika itihAsa, bhAga-2, pR0-595 2. saugatopAsakAste ca sUripArzve samAyayuH........caritam, prabhAvakacarita, pR0-116 3. jainadharma kA maulika itihAsa, bhAga-2, pR0-603 4. vahI, pR0- 63 5. vahI, pR0- 656 6. vahI, pR0-675 7. sattha jANiyA ajANiyA ya arihaa| evaM katamaMgalovayAro therAvalikame yadaMsie arihesu ya daMtesu dussagaNi sIso devavAyago sAhujagahiTThAe innmaah| nandIcUrNi, patra-13 8. jainadharma ke prabhAvaka AcArya, pR0-346 9. vartamAna meM bhI tristutika nAma se eka svataMtra zAkhA hai kintu vaha apanI utpatti Agamika gaccha se nahIM apitu tapAgaccha se mAnatA hai| - Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyAya lokAzAha aura unakI dharmakrAnti lokAzAha kA jIvana paricaya zvetAmbara paramparA meM mUrtipUjA ke viruddha apanA svara mukhara karanevAloM meM krAntadarzI lokAzAha prathama vyakti the / samakAlIna sAhityika sAkSyoM se yaha sunizcita ho jAtA hai ki lokAzAha kA janma IsA kI 15 vIM zatAbdI pUrvArddha meM huA thA / lokAzAha kI janma-tithi ko lekara aneka mAnyatAeM pracalita haiM / koI unakA janma I0 san 1418 tadanusAra vi0saM0 1475 meM mAnatA hai to koI I0 san 1425 tadanusAra vi0saM0 1482 meM aura koI I0san 1415 tadanusAra vi0saM0 1472 meM mAnatA hai| ina tInoM tithiyoM meM lagabhaga 10varSa kA antara AtA hai jo hamArI dRSTi meM vizeSa mahattvapUrNa nahIM hai / DaoN0 teja siMha gaur3a ne inameM se I0 san 1425 arthAt vi0saM0 1482 ko aitihAsika dRSTi se ucita mAnA hai, kintu merI dRSTi meM unakA yaha nirNaya samucita nahIM hai / lAvaNyasamaya kI 'siddhAnta caupAI' jo kArtika zuklA aSTamI vi0saM0 1543 kI racanA hai usameM unhoMne vI0ni0saM01945 tadanusAra vi0 saM0 1475 ke pazcAt lokAzAha ke janma kA ullekha kiyA hai| isI tithi se sambandhita dUsarA ullekha muni zrI bIkA jI ke 'asUtranirAkaraNa battIsI' meM milatA hai / isa kRti ke anusAra bhI lokAzAha kA janma vI0ni saM0 1945 tadanusAra vi0 saM0 1475 meM huA hai| yadyapi ye donoM ullekha lokAzAha ke virodhiyoM ke haiM, kintu lagabhaga unake samakAlIna lekhakoM ke dvArA ullekhita hone se mujhe adhika prAmANika pratIta hote haiM / inake anusAra lokAzAha kA janma I0 san 1418 tadanusAra vi0saM0 1475 ke kArtika sudi pUrNimA ko huA, yaha mAnA jA sakatA hai| isI mata kA samarthana AcArya hastImalajI ne apanI kRti 'jaina dharma kA maulika itihAsa', bhAga-4 meM bhI kiyA hai| dUsarA mata lokAzAha kA janma vi0 saM0 1482 kI vaizAkha kRSNA caturdazI ko mAnatA hai / isa mata kA samarthana yati bhAnucandrajI kI vi0saM0 1578 meM racita 'dayAdharma kI caupAI' se hotA hai / tapAgacchIya yati kAnti vijaya jI kI racanA 'lokAzAhanuM jIvana' (prabhuvIra paTTAvalI) se bhI isa mata kA samarthana hotA hai| yadyapi donoM meM tithi ko lekara antara hai| jahA~ bhAnucandrajI ne vaizAkha kRSNA caturdazI batAyA hai vahA~ kAntivijayajI ne kArtika zuklA pUrNimA kahA hai| tIsarA mata lokAzAha kA janma I0 san 1420 tadanusAra vi0saM0 1477 meM mAnatA hai / isa mata kA AdhAra lokAgacchIya yati kezavajI kI racanA 'caubIsa kar3I ke silloke' hai|5 cauthA mata unakA janma I0 san 1415 tadanusAra vi0saM0 1472 meM mAnatA hai / isa mata kA ullekha DaoN0 tejasiMha gaur3a ne apane lekha Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokAzAha aura unakI dharmakrAnti 109 'dharmavIra lokAzAha' meM, muni suzIlakumAra jI ne apane grantha 'jainadharma kA itihAsa meM kiyA hai / kintu ina donoM ne hI isa mata ke samarthana meM koI prAcIna pramANa nahIM diyA hai / AcArya hastImalajI ne AcArya kSitindra mohana sena ke eka pA~caveM mata kA bhI ullekha kiyA hai / isa mata kA ullekha muni suzIlakumAra jI ne bhI 'jainadharma kA itihAsa' meM kiyA hai| inake anusAra lokAzAha kA janma vi0saM0 1486 ke anantara huA, kintu kSitindra mohana sena ne yaha ullekha kahA~ para kiyA hai isakA sandarbha donoM ne hI nahIM diyA hai / ata: vi0saM0 1472 aura vi0 saM0 1486 ke mata ke sandarbha meM pramANoM ke abhAva meM kucha bhI kahanA sambhava nahIM hai / jahA~ taka vi0 saM0 1475 aura 1482 ke matoM kA prazna hai to vi0 saM0 1482 kA mata samIcIna nahIM lagatA hai, kyoMki mani sazIla kumAra jI ne vi0saM0 1487 meM lokAzAha ke vivAha hone kA ullekha kiyA hai| yadi unakA janma vi0 saM0 1482 athavA vi0 saM0 1486 mAnA jAtA hai to 4 varSa kI Ayu meM vivAha kI kalpanA samacita nahIM hai / yadyapi usa samaya bAla vivAha kI paramparA thI, phira bhI 12 yA 15 varSa se pUrva unake vivAha kI bAta sAmAnyatayA svIkAra karane yogya nahIM mAnI jA sakatI, ata: isa apekSA se unakA janma vi0saM0 1475 meM mAnanA ucita pratIta hotA hai / AcArya hastImalajI ne vi0saM0 1482 kI tithi ko lekhaka kI bhUla mAnakara use vi0 saM0 1472 mAnane kA saMketa kiyA hai / yaha ThIka hai ki prAcIna hastalipi meM 7 aura 8 ke lekhana meM bahuta adhika antara nahIM hotA thA, ata: kisI rUpa meM 1472 kI tithi ko bhI mAnya kiyA jA sakatA hai / yadyapi isakA pramANa kyA hai? yaha kahanA kaThina hai / / lokAzAha kI jAti ke sambandha meM bhI do prakAra ke mata upalabdha hote haiM / tapAgacchIya yati kAntivijayajI ne unheM osavAla jAti meM utpanna batAyA hai| lokAgacchIya yati zrI bhAnucandrajI ne unheM dazA zrImAlI batAyA hai|11 kintu isake viparIta muni zrI bIkAjI ne unheM prAgvATa vaMza kA kahA hai|12 'prAgvATa-itihAsa' meM bhI unheM prAgvATa jAti kA hI batAyA gayA hai| 12 digambara bhaTTAraka sumatikIrti ne bhI unheM prAgvATa vaMza kI laghuzAkhA kA mAnA hai|" ratnanandIjI ne 'bhadrabAha caritra' meM bhI lokAzAha ko dazA poravAla kula meM utpanna likhA hai|15 ina sAhityika sAkSyoM meM prAgvATa jAti ke sambandha meM sabase adhika pramANa upalabdha hote haiM / ata: lokAzAha ko prAgvATa (poravAla) jAti kA mAnanA adhika ucita lagatA hai| unake janma-sthAna ke sambandha meM bhI aneka ullekha milate haiM / DaoN0 tejasiMha gaur3a ne unakA janma vi0saM0 1482 meM kArtika pUrNimA ke dina ahamadAbAda meM hone kA ullekha kiyA hai, kintu yaha ucita nahIM lagatA hai| vi0saM0 1607 kArtika sadi trayodazI ko brahmaka dvArA racita 'jina-pratimA sthApana' nAmaka grantha meM lokAzAha dvArA vi0saM0 . Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa 1532 meM apane mata kI sthApanA kA ullekha hai| 17 kintu isa AdhAra para ahamadAbAda ko unakA janma sthAna nahIM mAnA jA sakatA / unakA janma sthAna to vartamAna sirohI jile ke arahaTTavAr3A nAmaka gA~va hI mAnA gayA hai / hIrakalaza viracita 'kumati vidhvaMsaNa caupAI' (vi0 saM0 1617, jyeSTha sudi pUrNimA, kanakapurI meM racita) meM lokAzAha ko ahamadAbAda kA nivAsI batAyA gayA hai18, kintu yahA~ bhI nivAsI hone kA sambandha unake janma-sthAna kA sUcaka hai - aisA nahIM mAnA jA sktaa| satyatA yaha hai ki unakA janma arahaTTavAr3A (sirohI) meM huaa| prArambha meM ve arahaTTavADA meM hI rahe aura bAda meM vyavasAya ke nimitta ahamadAbAda gaye / tapAgacchIya yati kAntivijayajI ne apanI kRti 'lokAzAhanuM jIvana' (prabhuvIra paTTAvalI) meM lokAzAha kA janma-sthAna arahaTTavAr3A batAyA hai| 1 9 AcArya hastImalajI ne 'jainadharma kA maulika itihAsa' meM AcArya rAyacandra dvArA vi0saM0 1736 meM racita eka pAtariyA gaccha (potiyAbandha) paTTAvalI meM lokAzAha ko lakhamasI ke nAma se abhihita karate hue unakA janma-sthAna kharaMTiyAvAsa batAyA hai| 2deg kintu yaha lakhamasI kA janma sthAna ho sakatA hai, lokAzAha kA nhiiN| 20 nAgaurI lokAgaccha kI paTTAvalI meM lokAzAha ko jAlaura nagara kA nivAsI batAyA gayA hai 21, kintu yaha bhI avadhAraNA bhrAnta hai / AcArya hastImalajI ne usa paTTAvalI kA jo sandarbha diyA hai usase to aisA lagatA hai ki lokAzAha kabhI jAlaura gaye hoMge aura unhoMne rUpacandrajI ko apane siddhAntoM kA upadeza diyA hogA, kyoMki usa sandarbha meM eka mahattvapUrNa bAta yaha hai ki vahA~ lokAzAha ne unheM spaSTa kahA hai ki maiM ghara jAkara tumheM sarvasiddhAnta likhakara bhejU~gA (aThe to likhyAM jatI laDe, sU jAya ne hU thAne sarava siddhAnta likha melsuuN)| 22 isa prakAra hama dekhate haiM ki lokAzAha ke janma-sthAna ke sambandha meM jAlora kI avadhAraNA samucita nahIM hai / yadyapi jAlora se sambandhita eka sAkSya muni nAgacandra kRta paTTAvalI bhI hai / 23 lokAgacchIya yati bhAnucandrajI ne unheM saurASTra ke lImbar3I nAmaka grAma meM utpanna batAyA hai24, kintu unakI isa avadhAraNA kA poSaNa anya kahIM se nahIM hotA hai / isI prakAra lokAgacchIya yati kezavajI ne 'caubIsa kar3I ke silloke' meM lokAzAha kA janma saurASTra ke nAgaveza nAmaka grAma meM nadI ke kinAre honA mAnA hai / 25 kintu isa mata ke samarthana meM hameM anya koI pramANa upalabdha nahIM hotA hai / digambara bhaTTAraka ratnanandIjI ne apane grantha 'bhadrabAhu caritra' (vi0 saM0 1625 meM racita) meM lokAzAha kA janma pATaNa ke dazA pauravAla kula meM batAyA hai / 26 isa prakAra hama dekhate haiM ki lokAzAha ke janma-sthAna ko lekara arahaTTavAr3A, lImbar3I, pATaNa, nAgaveza, jAlaura tathA ahamadAbAda Adi aneka mAnyatAyeM haiM / inameM na kevala gA~va yA nagara ke nAma ko lekara matabheda hai apitu inake prAnta bhI Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokAzAha aura unakI dharmakrAnti 111 bhinna-bhinna haiM / saurASTra, uttara gujarAta aura rAjasthAna- ina tIna bhinna kSetroM meM unakA janma mAnA jAtA hai| ina vibhinna nagaroM yA kSetroM meM kise satya mAnA jAye yaha cintanIya hai / phira bhI, adhikAMza vidvAnoM kI yaha mAnyatA hai ki unakA janma sirohI ke pAsa arahaTTavAr3A meM huA thA aura ve vyavasAya ke nimitta se ahamadAbAda A gaye the / ata: hamArI dRSTi meM bhI unakA janma- sthAna arahaTTavAr3A (sirohI) mAnanA adhika samucita hai| lokAzAha ke dvArA Agama lekhana tathA lokAgaccha ke pravartana kI tithiyoM ke viSaya meM bhI aneka mata dekhane ko milate haiN| kintu yaha satya hai ki lokAzAha jJAnasAgarasUri (tapAgaccha, bRhadpauzAlika zAkhA) ke yahA~ lehiyA kA kArya karate the| kamalasaMyama upAdhyAya ne 'siddhAnta sAroddhAra' meM vi0saM0 1508 meM mUlasUtroM ke lekhana aura sAdhu-nindA, jina-pratimA utthAna Adi ke rUpa meM lokAzAha kI dharmakrAnti kA ullekha kiyA hai| isI prakAra hIrakalaza kRta 'kumati vidhvaMsaNa caupAI' (vi0saM0 1678 jyeSTha zuklA pUrNimA ko racita) meM bhI 1508 meM lokAzAha ke dvArA jina-pratimA pUjA Adi ke parihAra kA ullekha kiyA gayA hai|28 digambara grantha 'bhadrabAhucaritra' meM vi0 saM0 1527 meM lokAmata ke utpanna hone kA ullekha hai|29 isI prakAra digambara AcArya sumatikIrti ke dvArA vi0saM0 1627. meM racita 'lukAmatanirAkaraNa' nAmaka kRti meM vi0 saM0 1527 meM lokAmata kI utpatti kA ullekha hai|3deg zrI bhaMvaralAla nAhaTA ke anusAra dharmasAgara upAdhyAya kI vi0saM0 1629 meM likhita 'pravacana parIkSA evaM guNavijayavAcaka kI 'lokAmatanirAkaraNacaupAI' meM luMkAmata kA vistAra se khaNDana kiyA gayA hai, kintu brahmaka viracita 'jinapratimA sthApana' (vi0saM0 1660 meM racita) meM ahamadAbAda nagara meM vi0 saM0 1532 meM lokAmata kI sthApanA kA ullekha hai|31 ekalapAtariyA potiyAbandha gaccha kI paTTAvalI meM vi0 saM0 1531 (vaizAkha zuklA ekAdazI, dina guruvAra) meM lokAgaccha kI utpatti kA nirdeza hai|32isii paTTAvalI meM vi0 saM0 1531 vaizAkha zuklA dina guruvAra ko zAha rUpasI Adi 45 logoM kI dIkSA kA bhI ullekha hai / hIrakalazakRta 'kumati vidhvaMsaNa caupAI' meM lakhamasI Adi ke dvArA guru ke binA hI vi0 saM0 1534 meM dIkSA grahaNa kA ullekha hai / ekalapAtariyA gaccha kI hI eka anya paTTAvalI meM vi0 saM0 1531 ke caitra mAsa kI navamI dina budhavAra ko dazavaikAlika likhane kA ullekha hai |aage vi0saM0 1536 meM phAlguna kRSNA saptamI dina somavAra ko agravAla jAti ke seTha rAmajI ke dvArA barahAnapura meM dIkSA lene kA ullekha hai| bahumata vi0saM0 1531 tadanusAra I0san 1475 ke pakSa meM hai| lokAzAha kI dIkSA ke sambandha meM nAyakavijayajI ke ziSya kAntivijayajI dvArA likhita pannoM meM vi0saM0 1509 meM zrAvaNa zuklA ekAdazI, dina zukravAra ko sumativijayajI ke pAsa lokAzAha dvArA yati dIkSA lene kA ullekha hai| yati zrI Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa hemacandrajI kI paTTAvalI meM aisA bhI ullekha milatA hai ki 152 saMghaviyoM sahita 153 vyaktiyoM ne pATaNa meM dIkSA lI thI / 34 isameM lokAzAha ke dIkSA lene aura unakI tIna mAsa kI dIkSA paryAya aura tIna dina ke anazana ke dvArA devaloka meM utpanna hone kA ullekha bhI hai / isameM dIkSA kI tithi vi0 saM0 1428 batAyI gayI hai jo asaMbhava-sI pratIta hotI hai, kyoMki vi0 saM0 1428 meM lokAzAha ke hone kA koI pramANa upalabdha nahIM hotA hai / 35 vinayacandra jJAna bhaNDAra se prApta patra meM lokAgaccha kI utpatti vi0 saM0 1533 meM batAyI gayI hai tathA lakhamasI ke dvArA vi0saM0 1530 meM dIkSita hone kA ullekha hai / isameM lokAzAha ke dvArA bhI dIkSA grahaNa karane kA ullekha hai / AcArya hastImalajI ne khambhAta ke saMghavI pola bhaNDAra meM upalabdha paTTAvalI ke AdhAra para yaha mAnA hai ki vi0saM0 1531 meM lokAzAha ne svayaM dIkSA grahaNa kI thii| isa prakAra hama dekhate haiM ki unake svayaM ke dIkSA grahaNa karane ke sambandha meM vibhinna mata pAye jAte haiM / kucha logoM kA mAnanA hai ki unhoMne dIkSA grahaNa kI thI jabaki kucha logoM kA kahanA hai ki apanI vRddhAvasthA ke kAraNa unhoMne svayaM dIkSA nahIM lI thI / paM0 dalasukha bhAI mAlavaNiyA ke anusAra bhI lokAzAha ne kisI ko apanA guru banAye binA hI bhikSAcArI prArambha kara dI thI unhoMne apane lekha 'lokAzAha aura unakI vicAradhArA' meM likhA hai-- lokAzAha ke lie yaha sambhava hI nahIM thA ki jisa paramparA ke sAtha meM virodha cala rahA ho, usI meM se kisI ko guru svIkAra karake usase dIkSA grahaNa karate / isake atirikta usa paramparA kA koI bhI yati unheM dIkSA de, isakI bhI sambhAvanA bahuta kama thI / apanA likhane kA kAma chor3akara vi0saM0 1508 meM jisa yati paramparA kA unhoMne virodha kiyA usI ke pAsa dIkSA grahaNa karanA, kathamapi sambhAvita nahIM jAna par3atA / parantu yaha satya hai ki lokAzAha ne gRhatyAga kiyA thA aura bhikSAjIvI bhI bane the / 36 unake veSa ke viSaya meM unake samakAlIna dhelARSi ne unase pUchA thA ki Apa jaisA cola paTTaka pahanate haiM vaisA kisa sUtra meM likhA hai ? isa sandarbha meM paM0 mAlavaNiyAjI kA mAnanA hai ki lokAzAha tatkAlIna paramparA ke zvetAmbara sAdhu varga meM pracalita rIti ke anusAra colapaTTaka nahIM pahanate the / sambhava hai unakA colapaTTaka pahanane kA DhaMga Aja ke sthAnakavAsI sAdhu jaisA rahA hogaa| muni puNyavijayajI ke saMgraha kI pothI saM0 7588 patra saM0-86 tathA pothI naM0 2328 ke AdhAra para paMDitajI ne likhA hailokAzAha ne svayaM eka colapaTTaka aura dUsarI or3hane kI cAdara - ye do vastra rakhe hoNge| pAtra bhI thaa| inake sivA anya jo bhI upakaraNa usa yuga ke sAdhu sampradAya meM pracalita the unako grahaNa nahIM kiyA hogaa| pothI saM0 2328 ke hI uddharaNa ke AdhAra para Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokAzAha aura unakI dharmakrAnti 113 paMDitajI ne yaha nizcitatA vyakta kI hai ki lokAzAha pAtra bhI rakhate the aura bhikSAcaryA bhI karate the| parantu usa yuga ke sAdhuoM meM pracalita uccakula kI hI bhikSA lene kI prathA kA parityAga unhoMne kara diyA thA aura jahA~-tahA~ se bhikSA lenA prArambha kara diyA thA / unakI yaha rIti prAcIna prathA ke anukUla thI / sambhavataH usa yuga ke samAja ke virodha ke kAraNa bhI unako aisA karanA pdd'aa| ina sabameM satya kyA hai? yaha kaha pAnA kaThina hai lekina itanA sunizcita hai ki unhoMne jo dharmakrAnti kI usakA unheM samAja se anumodana prApta huA aura aneka loga usa mArga para calane ke liye tatpara bane / cAhe unhoMne dIkSA lI ho yA na lI ho, kintu yaha sunizcita satya hai ki vi0saM0 1531 meM unakI preraNA se kucha logoM ne muni dIkSA svIkAra kI thii| kucha logoM kA yaha bhI mAnanA hai ki dharmakrAnti ke samaya jaba lakhamasI,bhANAjI Adi ne dIkSA grahaNa kI usa samaya to lokAzAha ne dIkSA grahaNa nahIM kI, kintu bAda meM jJAnamunijI ma0 ke ziSya zrI sohanajI ma0 se Apane mArgazIrSa zuklA paMcamI vi0saM0 1536 ko dIkSA grahaNa kara lI thii| vaise isa prasaMga ko lekara paraspara virodhI mata prApta hote haiN| cAhe unhoMne dIkSA lI ho yA na lI ho, kintu unakA jIvana sAdhanAmaya thA aura yadi ve gRhastha jIvana meM rahe to bhI jala kamalavata alipta bhAva se hI rahe hoMge - aisA mAnA jA sakatA hai / lokAzAha ke sambandha meM hameM jo bhI jAnakAriyA~ milatI haiM ve itanA to siddha karatI haiM ki lokAzAha ne eka dharmakrAnti kI thii| usa kAla meM rUr3higrasta aura karmakANDoM meM lipta jainadharma ko unhoMne mukta kiyA thaa| aisA kahA jAtA hai ki unake jIvanakAla meM hI unake lagabhaga 400 ziSya aura hajAroM kI saMkhyA meM zrAvaka ho gaye the| jisa prakAra lokAzAha kI janma-tithi, dIkSA-tithi aura dIkSA grahaNa karane ke sambandha meM matabheda hai usI taraha se unake svargavAsa ke viSaya meM bhI vibhinna mata dekhe jAte haiM / yati bhAnucandrajI kA mata hai ki lokAzAha kA svargavAsa vi0saM01532 meM huaa| isake viparIta lokAgacchIya yati zrI kezavajI unakA svargavAsa vi0 saM0 1533 mAnate haiM / 'vIra vaMzAvalI' meM unakA svargavAsa vi0saM0 1535 mAnA gayA hai / jabaki 'prabhUvIra paTTAvalI' ke lekhaka zrI maNilAlajI ma0 ke anusAra unakA svargavAsa vi0saM0 1541 meM huA hogaa| isa prakAra se unake svargavAsa tithi ko lekara matabheda hai phira bhI itanA nizcita hai ki unakA svargavAsa vi0saM01533 se vi0saM0 1541 ke bIca mAnA gayA hai| unake svargavAsa ke viSaya meM yaha pravAda bhI pracalita hai ki alavara meM unake virodhiyoM ke dvArA unheM bhojana meM viSa dekara unakI jIvana lIlA ko samApta kara diyA gyaa| kintu jaba taka koI bhI pRSTa pramANa upalabdha na taba taka inameM satya kyA hai yaha kahanA kaThina hai| sAtha hI yaha bhI satya hai ki usa samaya sAmpradAyika AvezoM ke pariNAmasvarUpa virodhI pakSa kI hatyA kara denA koI Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa Azcaryajanaka bAta nahIM thii| phira bhI, satya kyA hai? isake viSaya meM abhI gahana zodha kI AvazyakatA hai / jahA~ taka lokAzAha kI Ayu kA prazna hai to yadi hama unakA janma vi0saM0 1475 aura svargavAsa vi0 saM0 1541 meM mAnate haiM to unakI sarva Ayu 66 varSa kI mAnI jAyegI / jahA~ taka hamArI jAnakArI hai lokAzAha kI kRtiyoM ke rUpa meM 'lokAzAha ke cautIsa bola', 'aTTAvana bola kI huMDI', 'teraha prazna aura unake uttara' tathA unake dvArA likhita 'kisakI paramparA' (kehanI paramparA) Adi sAmagrI hI upalabdha hotI hai| 'aTThAvana boloM kI huMDI' meM lokAzAha ne mUla AgamoM ke atirikta niyukti, bhASya aura cUrNiyoM ke jo sandarbha diye haiM unase aisA lagatA hai ki unakA jJAna vyApaka thA, kintu apane mUla lakSya ko dhyAna meM rakhate hue, sAhitya racanA meM jyAdA ruci nahIM lI hogii| kyoMki aTThAvana bola aura cautIsa bola meM 'AcArAMga', 'sUtrakRtAMga', 'sthAnAMga', 'dazAzrutaskandha', 'bhavagatI', 'jJAtAdharmakathAMga', 'rAjapraznIya, 'anuyogdvAra', 'nandIsUtra', 'uttarAdhyayana', 'aupapAtika', 'jIvAbhigama', 'upAsakadazA', 'praznavyAkaraNa', 'dazavaikAlika', 'prajJApanA', 'AcArAMganiyukti', 'AcArAMgavRtti', 'vipAka', 'uttarAdhyayanacUrNi tathA vRtti, 'Avazyakaniyukti', 'bRhatkalpavRtti' tathA 'nizIthacUrNi' Adi meM se aneka pAThoM kA uddharaNa dekara vistRta carcA kI gayI hai / isase aisA jJAta hotA hai ki lokAzAha kevala lipika nahIM the, balki unheM zAstroM kA vistRta jJAna thaa| lokAzAha kI apanI kRtiyoM kI apekSA bhI, unake mata ke khaNDana meM unake samakAlIna aura paravartI lekhakoM ke dvArA bahata kucha kahA gayA hai| unake virodha meM likhI gayI kRtiyoM meM 'luMkAmata pratibodhakulaka' eka prAcIna prati hai / isa kRti meM paMnyAsa harSakIrti kA ullekha hai jinhoMne vi0saM0 1530 meM dhaMdhukiyA meM cArtumAsa kiyA thA / isa kRti kI hastalikhita pratilipi lAlabhAI dalapata iNDolaoNjikala isTITyUTa, ahamadAbAda, prati saM0 5837 ke rUpa meM upalabdha hai / isase yaha siddha hotA hai ki usa kAla meM lokAzAha kA mata kevala pracalita hI nahIM huA thA, apitu usakA vyApaka pracAra bhI ho cukA thA aura unake anuyAyiyoM kI saMkhyA bhI paryApta thii| pUrva carcA meM hamane dekhA ki lokAgaccha kI sthApanA vi0saM0 1531 meM huI / isakA tAtparya itanA hI hai ki lokAgaccha kA nAmakaraNa athavA usa gaccha meM muni dIkSA isa kAla meM huI hogI, kintu lokAzAha kI mAnyatAoM kA prasAra to usake pahale hI ho cukA thaa| hamane yaha bhI dekhA ki kucha lekhakoM ne lokAzAha kI dharmakrAnti kI tithi vi0saM0 1508 yA 1509 ullekhita kI hai / vaha bhI isa artha meM satya hai ki lokAzAha ne usa yuga kI yati paramparA ke viruddha apane krAnti ke svara vi0saM01508 yA 1509 se hI mukhara kara diye the / unheM apane mata ko sthApita karane meM kama se Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokAzAha aura unakI dharmakrAnti 115 kama 20varSa to lage hI hoMge / ata: hama yaha kaha sakate haiM ki lokAzAha kI jo krAnti vi0saM0 1509 meM hI prArambha ho cukI thI vaha vi0saM0 1531 meM apanI pUrNatA taka pahu~cI / lokAzAha kI mAnyatAoM ke virodha meM eka anya kRti lAvaNyasamaya kI 'siddhAnta caupAI hai jo vi0saM0 1543 kArtika zuklA aSTamI ko racI gayI thI / isakI mUla kRti bIkAnera ke jayacandrajI ke bhaNDAra meM upalabdha hai / kamalasaMyama upAdhyAya ne bhI 1544 meM 'siddhAntasAroddhAra' nAmaka grantha meM lokAzAha ke mata kA khaNDana kiyA hai| isI prakAra zrI bIkAjI ke 'asUtranirAkaraNabatIsI' evaM vi0saM0 1617 jyeSTha zuklA pUrNimA ko kanakapurI meM hIrakalaza viracita 'kumati vidhvaMsaNa caupAI' meM bhI lokAzAha ke mata kA khaNDana milatA hai / digambara paramparA ke 'bhadrabAhacaritra' meM aura bhaTTAraka sumatikIrti dvArA kokAdAnagara meM vi0saM0 1627 meM racita 'luMkAmata nirAkaraNa' nAmaka kRti meM lokAzAha ke matoM kA khaNDana milatA hai / inake atirikta dharmasAgara upAdhyAya dvArA vi0saM0 1629 meM 'pravacana parIkSA' evaM gaNavijayavAcaka dvArA racita 'luMkAmata nirAkaraNa caupAI' meM bhI luMkAmata kA vistAra se khaNDana kiyA gayA hai| isI prakAra brahmaka viracita jina-pratimA sthApana (racanAkAla vi0 saM0 1607) meM bhI lokAzAha ke mata kA khaNDana huA hai| ina samasta sUcanAoM se yaha spaSTa ho jAtA hai ki 16 vIM zatI meM lokAzAha aura unakI mAnyatAoM kA jaina samAja meM vyApaka prabhAva sthApita ho gayA thA / yahA~ isa vivAda meM par3anA Avazyaka nahIM hai ki lokAzAha aura unake virodhiyoM ke mata meM kauna satya hai aura kauna asatya hai| kintu lokAzAha kI kRtiyoM aura unake virodhiyoM dvArA kiye gaye khaNDana se itanA to spaSTa ho jAtA hai ki lokAzAha kI mUla mAnyatAeM kyA thIM ? Age hama unakI pramukha mAnyatAoM kI carcA kreNge| lokAzAha kI mAnyatAeM evaM kRtiyoM lokAzAha kI mAnyatAoM ke sambandha meM carcA karane se pUrva sarvaprathama unake dvArA prastuta teraha praznoM ko samajha lenA hogA / ye teraha prazna nimnalikhita haiM 1. yadi kevalI, gaNadhara aura sAdhu bhI jaba taka cAritra ko grahaNa nahIM kara lete haiM aura SaTakAya jIvoM ke Arambha se nivRtta nahIM hote haiM taba taka vaMdanIya nahIM hote, to phira acetana aura SaTajIvanikAya ke Arambha se nirmita pratimA vandanIya kaise ho sakatI hai ? 2. tIrthaGkara, gaNadhara aura sAdhu kI bhI hiMsaka pravRtti arthAt Arambhayukta bhakti mAnya nahIM hai, to phira ajIva pratimA kI Arambhayukta bhakti kaise svIkAra ho sakatI 3. guNa vandanIya hai yA AkAra (AkRti) vandanIya hai / yadi guNa vandanIya Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa hai to pratimA (jar3a) meM kauna-sA guNa hai ? yadi AkAra vandanIya hai to AkAravaMta duScaritra vyakti vandanIya kyoM nahIM hai ? 4. pratimA kI avasthA gRhastha vaya kI hai athavA sAdhu vaya kI ? yadi gRhastha kI hai to sAdhu ke lie vandanIya nahIM hai aura yadi use sAdhu kI mAnate haiM to usameM sAdhu ke cihna kyoM nahIM hai? dUsare yadi vaha sAdhu avasthA kI pratimA hai to phira usako phUla,jala dIpaka Adi kA arpaNa kaise ho sakatA hai, kyoMki sAdhu ke lie ye vastue~ kalpya nahIM haiN| 5. deva pramukha hai yA guru / yadi deva ko phUla Adi car3hAte haiM to phira guru ko kyoM nahIM car3hAte ? yadi yaha kaheM ki guru mahAvratI haiM to kyA deva (tIrthaGkara) avirati hai? 6. kitane hI sAdhu zrAvaka ke dvArA pratimA kA pUjana karavAte haiM / kyA pUjana karanevAlA zrAvaka pratimA kA pUjana dharma samajhakara karatA hai? yadi vaha dharma samajhakara pUjana karatA hai to phira dharma samajhakara yati usakI pUjA kyoM nahIM karatA? 7. yadi yaha kaheM ki yati vratI hote haiM aura unheM hiMsAdi pApa nahIM karane kA niyama hotA hai, karavAne kA niyama nahIM hotA to yaha bhI ucita nahIM hai| kyoMki sAdhu ke niyama trikaraNa aura triyoga se hote haiN| 8. pratimA ko vandana karanevAlA vandana karate samaya kisako vandana karatA hai? yadi kaheM ki vaha pratimA ko vandana karatA hai to usakA vandana to vItarAga ko nahIM huA / yadi kaheM ki vaha vItarAga ko vandana karatA hai to phira pratimA ko vandana nahIM huaa| yadi kaheM ki pratimA aura vItarAga pRthak nahIM haiM to vItarAga ko ajIva saMjJA prApta hogI / dUsare yadi unheM alaga-alaga mAnate haiM to siddhAnta ke anusAra eka samaya meM do alaga-alaga kriyAyeM nahIM ho sakatI arthAt eka sAtha pratimA aura vItarAga kI vandanA sambhava nahIM ho sakatI / 9. kitane hI logoM ke deva, guru aura dharma sArambhI aura saparigrahI hote hai aura kitane hI logoM ke deva, guru aura dharma nirArambhI aura niSparigrahI hote haiM / vicAra karake dekhie ki Apake deva aura guru kisa prakAra ke haiM ? 10. kitane hI logoM ke mana meM aisA vicAra hotA hai ki putalI Adi ko dekhakara rAga utpanna hotA hai to pratimA ko dekhakara vairAgya kyoM nahIM hogA? isa zaMkA kA samAdhAna yaha hai ki eka anArya puruSa para prahAra karane se pApa lagatA hai to usakA vandana karane se puNya kyoM nahIM lagegA? yadi putra Adi para Asakti ho to putra Adi kA kiyA haA pApa pitA ko lagatA hai to beTe ke dvArA kiyA haA dharma pitA kA kyoM nahIM lagegA? yadi yaha kahate haiM ki sarpa Adi ko mAranA pApa hai to phira usa sarpa kA Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokAzAha aura unakI dharmakrAnti 117 vandana karanA, use dUdha pilAnA Adi dharma ho jAyegA? (kintu yaha mAnyatA jaina paramparA se sahamata nahIM hai|) 11. kucha logoM kA kahanA hai ki hamAre dvArA pratimA pUjana meM huI hiMsA ahiMsA hai to phira revatI ne bhagavAn ke lie jo pAka banAyA thA use bhagavAn ne kyoM nahIM svIkAra kiyA / cU~ki vaha pAka AdhAkarmI thA isalie svIkAra nahIM kiyA / isI prakAra phUla, sacitta jala Adi se bhakti karanA athavA sAdhu ke lie laDDa jalebI Adi banAkara denA puNya kaise hogA? isa sambandha meM vijJajana zAnta hRdaya se vicAra kareM / 12. yadi kisI vyakti ne vANijya nahIM karane kA niyama navabhaMgoM sahita liyA hai / yadi vaha dUsare ko vANijya meM lAbha Adi dikhAtA hai (aura isa prakAra usakA anumodana karatA hai) to kyA usakA niyama bhaMga nahIM hogA? yadi yaha mAneM ki usakA vrata bhaMga hogA to jisane navabhaMgoM sahita paMcamahAvratoM kA grahaNa kiyA hai usake dvArA sAvadha kriyAoM meM lAbha dikhAnA usake vratoM ko bhaMga nahIM karegA kyA? vicAra kareM / 13. arihanta kI sthApanA meM arihanta ke guNa nahIM haiM, siddha kI sthApanA meM siddha ke guNa nahIM haiM / isa sambandha meM kucha (mUrtipUjaka) logoM kA kahanA hai ki sthApanA meM to guNa nahIM hai, kintu hama usameM una guNoM kA AropaNa karake usakA vandana Adi karate haiN| guNavihIna deva yA guru kI sthApanA meM guNoM kA AropaNa karane se yadi koI garaja hala hotI hai to phira anya vastuoM meM cA~dI, sone, javAharAta, gur3a, zakkara Adi meM bhAva karane se kyA koI garaja hala hogI ? vijJajana vicAra kareM deva, guru Adi kI sthApanA se koI garaja sadhatI nahIM hai / vastuta: vandanIya to jJAna-darzana-cAritra Adi guNa hI haiN| isa prakAra ye teraha prazna lokAzAha dvArA pUche gaye, jinakA uttara sUtroM ke sAkSya se pArzvacandra gaNi ne likhA hai / pArzvacandra gaNi ne ina praznoM kA kyA uttara diyA isa carcA meM na jAkara kevala itanA hI niSkarSa nikAla sakate haiM ki lokAzAha ke dvArA ye teraha bAteM svIkArya nahIM thiiN| dUsare zabdoM meM kaheM to lokAzAha jina-pratimA ke vandana, pUjana Adi ke samarthaka nahIM the / yadi ve samarthaka hote to ye prazna nahIM utthaate| (lokAzAha kI yaha kRti lAlabhAI dalapata bhAI inDolaoNjikala iMsTITyUTa ahamadAbAda meM hastalikhita pustaka saM0 24466 para hai|) lokAzAha kI eka anya kRti 'yaha kisakI paramparA' bhI upalabdha hotI hai| isa kRti meM mukhya rUpa se usa yuga meM Agama viruddha jo pravRttiyA~ pracalita thIM una para praznacihna khar3A kiyA gayA hai / lokAzAha ina praznoM ke mAdhyama se yahI pUchanA cAhate haiM ki vartamAna meM jo pravRttiyA~ cala rahI haiM usakA kyA koI Agamika AdhAra hai? unakI dRSTi meM ina pravRttiyoM kA koI Agamika AdhAra nahIM hai / kAlAntara meM hI Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa ye pravRttiyA~ jainadharma meM zAmila huI haiM / ye vicAraNIya pravRttiyA~ kauna-kauna-sI haiM unheM mUla grantha ke AdhAra para nimna rUpa meM prastuta kara rahe haiM 1. ghara meM pratimA banavAne yA citrita karavAne kA kyA AdhAra hai ? 2. alpavayaska baccoM ko dIkSA dene kA AdhAra kyA hai? 3. dIkSA ke samaya nAma badala dene kA AdhAra kyA hai ? 4. kAnoM meM cheda karavAne kI paramparA kA Agamika AdhAra kyA hai ? 5. devapratimA ke samakSa khamAsaNA denA kisakI paramparA hai? (khamAsaNA guru ___ ko diyA jAtA hai, deva ko nahIM) 6. gRhastha ke ghara meM baiThane kA Agamika AdhAra kyA hai ? 7. pratidina eka hI ghara meM bhikSA ke lie jAne kA Agamika AdhAra kyA hai? 8. snAna karane kA kahanA aura snAna karanA- isakA Agamika AdhAra kyA 9. jyotiSa kA prayoga karanA- isakA Agamika AdhAra kyA hai ? 10. kalavAnI karake dete haiM ye kisakI paramparA hai? 11. nagara meM praveza karate samaya sAmelA Adi karavAne kA Agamika AdhAra kyA hai ? 12. laDDuoM kI sthApanA karanA kisa Agama meM kahA gayA hai ? 13. pustaka pUjavAnA/pustaka kI pUjA karavAne kA Agamika AdhAra kyA hai? 14. saMghapUjA karavAne kA Agamika AdhAra kyA hai ? 15. mUrti kI pratiSThA karavAne kA Agamika AdhAra kyA hai? 16. paryuSaNa meM nayI pustaka grahaNa karanA- isakA Agamika AdhAra kyA hai? 17. yAtrA hetu bolI lagavAte haiM, yaha kisakI paramparA hai? 18. mAtrA (prasravaNa) dene kA Agamika AdhAra kyA hai ? 19. vanaspati ke toraNa Adi ba~dhavAnA- isakA Agamika AdhAra kyA hai ? 20. sAdhu ke nimitta banavAyI gayI poSadhazAlA meM rahane kA Agamika AdhAra kyA hai ? 21. siddhAnta kI prabhAvanA kI bAta to karate haiM, kintu Agama kI vAcanA nahIM krte| yaha kisakI paramparA hai? Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokAzAha aura unakI dharmakrAnti 22. maNDapa karavAnA kisakI paramparA hai ? 23. gautama pratipadA (paDavA) karavAnA kisakI paramparA hai ? 24. saMsAratAraNa nAma kA vrata karavAnA kisakI paramparA hai ? 25. candanabAlA kA tapa karavAnA kisakI paramparA hai? 26. sone-cA~dI kI ni:saraNI banavAnA kisakI paramparA hai? 27. lAkhA par3avI karavAnA kisakI paramparA hai? 28. udyApana karavAnA kisakI paramparA hai ? 29. pUjA par3havAnA kisakI paramparA hai? 30. azoka vRkSa bharavAnA kisI paramparA hai ? 31. aSTottara snAna karavAnA kisakI paramparA hai ? 32. pratimA ke Age naye dhAna, naye phala Adi car3hAnA kisakI paramparA hai? 33. zrAvaka aura zrAvikAoM ke sira para vAsakSepa DAlanA- isakA Agamika AdhAra kyA hai ? 34. upadhi Adi poTaliyoM meM bA~dhate haiM, yaha kisakI paramparA hai? 35. zrAvakoM ke dvArA mUMDaka (kara) dekara pahAr3a para car3hanA yA car3havAnA kisakI paramparA hai? 36. mAlAropaNa karavAnA kisakI paramparA hai ? 37. paidala calate huye zrAvaka-zrAvikAroM sAtha-sAtha caleM yaha kisakI paramparA hai? 38. nandI maMDavAnA kisakI paramparA hai ? 39. cAka ba~dhAnA kisakI paramparA hai? 40. pAnI meM thUke DAlanA kisakI paramparA hai? 41. bA~dhanA dilAnA kisakI paramparA hai ? 42. AzIrvAda svarUpa kisI para oghA pheranA kisakI paramparA hai? 43. devadravya rakhanA kisakI paramparA hai ? 44. pairoM ke nIce taka uttarIya (pacheDI) or3hanA kisakI paramparA hai ? 45. sUrimantra lenA kisakI paramparA hai ? 46. pratidina sUrimantra ginanA kisakI paramparA hai? 47. kalapha se yukta zveta kapar3e pahananA kisakI paramparA hai? Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa 48. paryuSaNaparva meM vajrakRSNa (vairakannai) tapaM karavAnA kisakI paramparA hai? 49. jhaDUle karavAnA (bAla utaravAnA) kisakI paramparA hai ? 50. siddhacakra ke Ayambila kI bolI karavAnA kisakI paramparA hai ? 51. muni ke svargavAsa hone para usakA uThAvanA karavAnA kisakI paramparA hai? 52. pratimA ko jhUle meM jhUlAnA kisakI paramparA hai? 53. maniyoM ke pairoM ke sAmane gavalI (uMbaNI) karate haiN| ye kisakI paramparA hai? 54. paryuSaNa parva meM caturthI ko saMvatsarI pratikramaNa karanA kisakI paramparA hai? cautIsa bola (mAnyatAyeM) lokAzAha ke dvArA jo cautIsa bola arthAt mAnyatAyeM sthApita kI gayI thIM ve nimnalikhita haiM 1. nizIthacUrNi' kA uddharaNa dete hue lokAzAha likhate haiM ki eka AcArya vibhinna kSetroM meM vicaraNa karate hue eka aTavI meM pahu~ce, jahA~ para aneka prakAra ke hiMsaka pazuoM kA bAhulya thA / usa aTavI meM unheM apane ziSya-samUha ke sAtha rAtrivAsa ke lie rukanA pdd'aa| hiMsaka pazuoM ke bAhulya ko dekhakara unhoMne kahA ki gaccha kI rakSA ke lie svApada Adi kA nivAraNa karanA pdd'egaa| usa samaya eka sAdhu ne pUchA ki yaha nivAraNa kisa prakAra kareM? AcArya ne pratyuttara meM kahA ki pahale to usakA nivAraNa isa prakAra karanA cAhie ki usase usakI hiMsA na ho, parantu yadi yaha sambhava nahIM ho to unakI hiMsA meM bhI koI doSa nahIM hai / tatpazcAt usa ziSya ne rAtri meM tIna siMhoM ko mAra diyA usake bAda guru ke pAsa jAkara prAyazcitta ke lie pUchA to guru ne kahA tU zuddha hai / ata: AcArya Adi kI rakSA hetu hiMsA karanevAlA zuddha hotA hai / yaha kathA 'nizIthacUrNi' meM prApta hotI hai| isa sambandha meM lokAzAha kA kahanA hai ki yadi hama niyukti, bhASya, cUrNi aura TIkAoM ko svIkAra kareMge to hameM isa prakAra kI hiMsA ko bhI Agama sammata mAnanA hogA / jaba Agama meM trividha-trividha rUpa se hiMsA kA yAvatjIvana tyAga kiyA gayA hai to phira isa prakAra kI hiMsA ko mAnya kaise kiyA jA sakatA hai? vijJajana vicAra kreN| 2. isI prakAra niyukti, bhASya, cUrNi Adi meM prasaMgavaza jhUTha bolanevAle, corI karanevAle Adi ko zuddha batAyA gayA hai| vazIkaraNa mantra, cUrNa Adi ke dvArA vastuoM ko prApta karanevAle va tAlA kholakara adatta auSadhi Adi lenevAle ko yadi hama zuddha mAneMge to phira sAdhu ke paMcamahAvrata kahA~ raheMge ? 3. yadi sakAraNa hiraNya, svarNa Adi grahaNa karanA mAnya karate haiM, to sAdhu kA aparigraha mahAvrata kaise rahegA ? ___4. niyukti Adi meM hiraNya, svarNa Adi dekara durlabha vastue~ lene ke lie bhI Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokAzAha aura unakI dharmakrAnti 121 saMketa kiyA gayA hai / aisI sthiti meM sAdhu kA aparigraha mahAvrata kisa prakAra TikegA? 5. durlabha dravya, sacitta pravAla tathA sacitta pRthvI Adi vastuoM ko sAdhu ko dravya dekara kharIdane ko kahA gayA hai, yaha kahA~ taka ucita hai ? 6. niyukti, cUrNi Adi meM to miTTI Adi ko lekara usase sonA, cA~dI, tA~bA Adi utpanna karane kI bAta bhI kahI gayI hai, yaha kahA~ taka ucita hai| 7. cUrNi Adi meM kAraNa par3ane para vRddha yA rogI vyakti ko rAtri meM bhojana karanA, rAste para calanA, saMthArA kiyA ho aura bhUkhA na raha sakatA ho to rAtri meM bhojana karanA Adi zAstraviruddha bAtoM kA ullekha hai jabaki Agama meM rAtri bhojana kA spaSTa niSedha hai| ata: yaha bAta bhI vicAraNIya hai? 8-9. tapasvI Adi ke lie uSNa peya Adi banavAne kA bhI cUrNi Adi meM ullekha hai / kyA isase sAdhu ko AdhAkarmika doSa nahIM lagegA, kyoMki vahA~ kahA gayA hai ki jJAna sAdhanA aura cAritra ke paripAlana ke lie yadi koI akalpanIya vastu letA hai to vaha zuddha hai, kintu kyA aisA vyakti zuddha kahA jA sakatA hai? vijJajana vicAra kreN| 10. cUrNi Adi meM jJAna aura cAritra kI sAdhanA ke lie akalpanIya vastu ko lenevAle ko doSa rahita mAnA gayA hai| isa sandarbha meM cUrNi meM muni viSNukumAra Adi kA udAharaNa diyA gayA hai| 11. cUrNiyoM meM aneka aise kathAnaka samAhita haiM jo jinapravacana ke viruddha lagate haiN| unameM yahA~ taka kahA gayA hai ki jinazAsana ke kalyANa ke lie sAvadha aura niravadya kA koI vicAra nahIM karanA cAhie / viSNukumAra kI kathA meM kAbar3I mantrI aura brAhmaNoM ke mastaka cheda taka kA ullekha hai| aise ullekha Agama ke sAtha kaise saMgata ho sakate haiM? ata: cUrNiyA~ pramANa rUpa svIkAra nahIM kI jA sktii| 12. prakaraNa granthoM meM uccATaNa Adi karane kA anumodana kiyA gayA hai, jabaki Agama meM spaSTa rUpa se isakA niSedha kiyA gayA hai / kise satya mAnA jAye? 13. Agama ke andara kacce phala, kaccA jala Adi kA muni ke lie niSedha kiyA gayA hai jabaki cUrNi Adi meM inakA samarthana kiyA gayA hai| usameM pake hue pattoM kA pAna Adi khAnA vaidha mAnA gayA hai / isa para vicAra karanA Avazyaka hai| 14. 'nizItha' ke prathama uddezaka meM hI muni ke lie maithuna sevana karane kA pUrNataH niSedha kiyA gayA hai,jabaki cUrNi meM cauthe vrata ke bhI apavAda batAye gaye haiN| 15. sAdhvI ko cauthe vrata ke apavAda sevana karane ke sambandha meM bahuta-sI kaThinAI batAyI gayI haiN| yadi cauthe vrata meM apavAda hotA hai to isa prakAra ki kaThinAI yA phajItI kyoM batAyI jAtI hai? Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa 16. Agama meM sacitta phUla-phala kA niSedha kiyA gayA hai, jabaki cUrNi ke andara sacitta phUla sUMghane kA samarthana kiyA gayA hai / isa virodha kA samAdhAna kaise hogA? 17. Agama meM SaTjIvanikAya kI virAdhanA kA niSedha kiyA gayA hai jabaki cUrNi meM usakA samarthana kiyA gayA hai / isa virodha kA parihAra kaise hogA ? 18. cUrNi Adi meM duSkAla ke samaya adatta AhAra lene kA ullekha hai jabaki Agama spaSTa rUpa se isakA niSedha karatA hai / buddhimAna jana isa para vicAra kreN| 19. Agama meM spaSTa rUpa se snAna Adi kA niSedha kiyA gayA hai / cUrNi meM isakA samarthana kiyA gayA hai / 20. Agama meM muni ke lie cAritrArAdhana kAla meM jUte pahanane kA niSedha kiyA gayA hai, jabaki cUrNi Adi meM isakA samarthana dekhA jAtA hai / aisA kyoM? vicAra kareM? 21. 'nizItha' ke caturtha uddezaka meM akhaNDa anAja ke dAne lene kA niSedha kiyA gayA hai jabaki usI kI cUrNi meM vaidya ke upadeza se apavAda mArga meM akhaNDa sacitta dAne Adi glAna vyakti ko lenA batAyA gayA hai / ina paramparA virodhI vicAroM kA samanvaya kaise ho? 22. nizItha' ke paMcama uddezaka meM anantakAya ke sevana kA niSedha kiyA gayA hai jabaki usI kI carNi meM zrAvaka ke bhaya nivAraNArtha athavA zvAna Adi ke pratirodha ke lie vivazatA meM anantakAya kA DanDA Adi lene kA bhI ullekha kiyA gayA hai| yaha paraspara virodhI hai| 23. 'nizIthacUrNi' meM SaSTha uddezaka ke andara muni ke lie maithuna kA sarvathA niSedha kiyA gayA hai jabaki usI kI cUrNi meM kahA gayA hai ki sAdhu ko maithuna icchA kA udaya haA ho,yadi usakA upazama na ho rahA ho to AcArya ke prati use kahanA cAhie / yadi AcArya ke prati nahIM kahatA hai to usako caturguru prAyazcitta AtA hai / yadi kahane ke bAda AcArya usakI cintA nahIM karate haiM to unheM bhI catargaru prAyazcitta AtA hai / isa prakAra 'mohinI' (kAmavAsanA) kA udaya hone para nivI Adi tapa karAye jAte haiM / yadi aisA karAte huye bhI usakI kAmavAsanA kI uttejanA zAnta nahIM hotI hai to bhakta bhogI sthavira use apane sAtha vezyAoM ke mohalle meM le jAkara zabda Adi sunvaaye| aisA karane para bhI vAsanA zAnta na ho to AliMgana Adi ke dvArA zAnta kraaveN| yadi itane para bhI zAnta na ho to tiryaMcanI Adi ke samIpa le jAkara usakI vAsanA zAnta karAveM / yadi vahA~ bhI zAnta na ho to mRta manuSyanI Adi ke saMghAta se tIna bAra usakI vAsanA zAnta kraaveN| aisA karate huye bhI usakI vAsanA zAnta na ho to upayukta sthavira use anya bastI meM le jAkara aMdhere meM kiTTI sAdhikA ke sAtha milApa karAveM / Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokAzAha aura unakI dharmakrAnti 123 yadi aisA tIna bAra karane para vAsanA upazAnta na ho to use caturguru kA prAyazcitta deveM / aise cauthe vrata ke apavAda cUrNi meM kahe gaye haiN| jisako apane paraloka kA bhI koI bhaya hogA vaha aisI sUtra viruddha bAta ko kaise svIkAra karegA? aise anAcaraNIya kArya ke karanevAle ke liye mAtra caturguru prAyazcitta kA vidhAna isa para vivekavAna vicAra kareM / 24. 'nizItha' ke 10veM uddezaka meM anantakAya kA bhakSaNa niSiddha kahA gayA hai aura usI kI cUrNi meM vizeSa kAraNa par3ane para usake bhakSaNa kA samarthana kiyA gayA hai| akAla Adi kI avasthA meM jaba acitta athavA mizra AhAra bhI na mile to parittakAya saMmizra AhAra grahaNa karanA caahie| yadi vaha bhI na mile aura mizra bhI na mile to anantakAya mizra kA grahaNa karanA cAhie / yahA~ anantakAya ko khAne ke lie kahA gayA hai| vivekIjana isa para vicAra kreN| 25. 'nizItha' ke 12veM uddezaka meM sacitta vRkSa Adi para car3hane kA niSedha kiyA gayA hai, kintu usI kI cUrNi meM glAna kI auSadhi ke lie, mArga se phisalate samaya, phala ke lie, mArga ke durUha hone para, pAnI meM girane se bacane ke lie, upadhi athavA zarIra Adi ko coTa lagane ke bhaya se, pazuoM ke bhaya se Adi paristhitiyoM meM sacitta vRkSa para car3hane Adi kA samarthana kiyA gayA hai / aisA kahA gayA hai-yadi acitta vRkSa va ho to mizra vRkSa para car3he, yadi mizra na ho to paritta sacitta para car3he, yadi vaha bhI na ho to anantakAya yukta sacitta vRkSa para cddh'e| isa prakAra kAraNavaza yatanAMpUrvaka vRkSa para car3hane meM doSa nahIM hai / isa prakAra ke ullekhoM se yukta 'nizIthacUrNi' ko kaise pramANa mAnA jA sakatA hai? 26. 'uttarAdhyayana' ke chaThe adhyAya kI vRtti meM saMyamI muni cakravartI ke kaTaka arthAt senA ko cUrNa kare yaha adhikAra likhA huA hai| vaha muni jisako devendralabdhi yA pulAkaRddhi kI prApti ho vaha saMgha Adi ke kArya ke lie cakravartI ke kaTaka ko cUrNa kara sakatA hai| vivekIjana vicAra kareM? / 27. 'vyavahArasUtra' ke prathama uddezaka ke parihArakappaTTite bhikkhu kI vRtti meM naladAma kaulI kI kathA dI gayI hai| isa kathA kA kathya yaha hai ki paristhitivaza vyakti sabhI prakAra kI hiMsA karate hue bhI zuddha hotA hai / jahA~ siddhAnta meM eka ora yaha likhA huA hai ki jo rAjA ko mAratA hai, vaha mahA-mohanIyakarma kA bandha karatA hai, kintu isake viruddha vRtti meM yaha kahA gayA hai ki jo kAraNavazAt parivAra sahita rAjA ko mAratA hai vaha bhI zuddha hotA hai aura alpakAla meM mukta ho jAtA hai / isa para vijJajana vicAra kareM? 28. 'Avazyakaniyukti' meM pratisthApanA samiti kI carcA meM kahA gayA hai ki yadi yati ko AvazyakatA yA zIghratA ho to vaha adatta sacitta pRthvI ko bhI grahaNa kara sakatA hai| Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa 29. isI prakAra yadi zIghratA ho to vaha adatta sacitta jala bhI grahaNa kara sakatA / jahA~ siddhAnta meM sacitta jala yA pRthvI ke grahaNa kA niSedha kiyA gayA hai vahA~ 'Avazyaka niryukti' meM usakA samarthana dekhA jAtA hai / vijJajana vicAra kareM ? 124 30. kArya par3ane para dIpaka kI rozanI kareM aura kArya pUrA ho jAne para use bujhAkara battI ko nicor3a deveM / 31. isI prakAra vAyukAya ke Arambha kA bhI usameM ullekha milatA hai / kahA gayA hai ki mazaka ko vAyu se bhareM ? 32. kAraNa par3ane para glAna Adi ke lie sacitta adatta kanda Adi le leN| isa prakAra jina 'Avazyakaniyukti' Adi granthoM meM ayukta kathana kiye gaye hoM, unheM caudaha pUrvadhAriyoM kI kRti kaise mAnA jA sakatA hai / 33. kAraNa par3ane para napuMsaka ko dIkSA denA aura use Agama kA anyathA artha btaanaa| usake (napuMsaka ke) adhyayana karate samaya dUsare sAdhu bhI usake prati jhUTha bolakara kaheM ki hamane bhI aisA hI par3hA hai| isa prakAra use corI se rakhakara tathA jhUTha bolakara phira kArya pUrNa hone para use bAhara nikAla de aura dIvAna Adi ke pAsa jAkara kahe ki ise hamane dIkSA nahIM dI, isake sira para coTI hai| yaha Agama ke pATha bhI anyathA rUpa meM jAnatA hai| isa prakAra jina granthoM meM kapaTa karane ke lie kahA gayA ho ve pramANa kaise ho sakate haiM? 34. jinameM aneka aisI anucita bAte kahIM gayI hoM una niryukti Adi ko caudaha pUrvadhara Adi ke dvArA racita mAnakara kaise vizvAsa kiyA jA sakatA hai? vijJa manuSya ko to aise hI siddhAntoM para hI vizvAsa karanA cAhie jo ihaloka aura paraloka meM sukha de | jo pratimA mAnate haiM aura paJcAMgI ko pramANa kahate haiM / unako samajhAne ke lie hI ye saba lokAmata kI yuktiyA~ likhI gayI haiM / lokAzAha ke aTThAvana bola kI mAnyatAyeM (bhAvArtha) * 1. lokAzAha ne apane 'aTThAvana bola kI huMDI' meM sarvaprathama 'AcArAMga' ke samyaktva-prakaraNa ke AdhAra para yaha batAyA hai ki bhagavAn mahAvIra ne ahiMsA ko zuddha aura zAzvata dharma kahA hai aura isa zAzvata dharma kA pAlana muni aura gRhastha donoM ko hI karanA caahie| jisa vyakti ko ahiMsA ke svarUpa kA bodha nahIM ho, usako dharma kA bhI bodha nahIM ho sakatA / isa prakAra ahiMsA yA dayA hI dharma kA mUla hai| kucha loga hiMsA meM dharma mAnate haiM, kintu hiMsA meM dharma nahIM hotA hai| 2. 'AcArAMga ' ke samyaktva - prakaraNa adhyayana ke dvitIya uddezaka meM kahA gayA * aTThAvana bola kI huMDI (mUla) pariziSTa meM dekheM Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokAzAha aura unakI dharmakrAnti 125 hai ki jo zramaNa, brAhmaNa hiMsA meM dharma batAte haiM aura kahate haiM ki dharma ke nimitta hiMsA karane meM doSa nahIM hai, unake aise kathana ko tIrthaGkara deva ne anArya vacana kahA hai| 3. tRtIya bola meM lokAzAha kahate haiM ki jo loga 'je AsavA te parisavA' ke AdhAra para yaha kahate haiM ki hiMsA Adi jo Asrava ke sthAna haiM ve bhI parisrava arthAt nirjarA ke sthAna bana jAte haiM arthAt dharma ke nimitta honevAlI hiMsA hiMsA nahIM hotI, aise logoM ke kathanoM kA nirAkaraNa karane ke lie zramaNa bhagavAn mahAvIra ne dharma ke nimitta hiMsA kA samarthana karanevAle vacanoM ko anArya vacana kahA hai| lokAzAha kahate haiM ki 'je AsavA te parisavA' kA artha yahI hai ki jo strI Adi karmabandha kA kAraNa hai vahI nimitta pAkara vairAgya kA kAraNa bhI bana jAtI hai| yadi dharma ke nimitta kI gayI hiMsA pAparUpa nahIM hai to phira AdhAkarmI AhAra kA grahaNa sAdhu ke lie kyoM nahIM nizcita kiyA gayA ? revatI ke dvArA banAyA gayA pAka bhagavAn ne kyoM nahIM grahaNa kiyA? sAdhu ke calane meM IryA samiti kyoM batAyI gayI / ataH sujJajanoM ko vicAra karanA cAhie ki bhagavAn ke vacanoM kA isa taraha se sUtra viruddha artha karanA kahA~ taka ucita hai ? 4. 'sUtrakRtAMga' ke 17 veM adhyAya ke antargata bhagavAn ne spaSTa rUpa se dayA arthAt ahiMsA se hI mokSa batAyA hai / kahIM bhI hiMsA se mokSa nahIM kahA hai| 5. sUtrakRtAMga ke 18 veM adhyAya meM bhagavAn ne spaSTa rUpa se kahA hai ki jo zramaNa/ brAhmaNa hiMsA meM dharma batAte haiM ve saMsAra meM paribhramaNa karate haiM aura atyadhika duHkhI hokara daridrI aura durbhAgI banate haiN| isake viparIta jo dayA meM dharma batAte haiM ve saMsAra-sAgara meM paribhramaNa nahIM karate, apitu siddha, buddha aura mukta ho jAte haiM / 6. kucha loga yaha kahate haiM ki yadi dayA meM dharma hai to phira muni nadI ko kyoM pAra karate haiM? muniyoM kA nadI pAra karanA dharma hai yA adharma ? isake uttara meM lokAzAha likhate haiM ki bhagavAn ne nadI pAra karane meM bhI saMkhyA nirdhArita kI hai / 'samavAyAMga' ke 21veM samavAya meM tathA 'dazAzrutaskandha' meM spaSTa rUpa se kahA gayA hai ki jo eka mAsa ke andara tIna udaka lepa lagAtA hai arthAt tIna nadI pAra karatA hai to vaha sabala doSa kA bhAgI banatA hai arthAt usakA cAritra dUSita hotA hai / isI prakAra jo varSa meM daza udaka lepa lagAtA hai arthAt nadI pAra karatA hai taba bhI vaha sabala doSa kA bhAgI banatA hai / yadi bhagavAn nadI pAra karane ko dharma mAnate to usake lie prAyazcitta kI vyavasthA kyoM karate? jo pratimA kI pUjA karatA hai vaha yaha vicAra karatA hai ki Aja maiM kAraNa vizeSa se pUjA na kara sakA, isa prakAra vaha usakA pazcAtApa karatA hai, kintu sAdhu yadi nadI pAra nahIM karatA hai to kyA vaha usakA pazcAtApa karatA hai ki Aja maiM nadI pAra nahIM kara skaa| sujJajanoM ko isa sambandha meM vicAra karanA cAhie / 7. sAtaveM bola meM lokAzAha likhate haiM ki AgamoM meM tuMgIyA nagarI, alaMbhiyA Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa nagarI, zrAvastI nagarI Adi aneka nagaroM ke pramukha zrAvakoM kA vivaraNa milatA hai| unameM se kisI ne bhI tIrthaGkara pratimA banavAI ho, pratiSThita kI ho, pUjI ho, usakI vandanA kI ho, aisA dikhAI nahIM detA / sampUrNa Agama sAhitya meM manuSya loka meM mAtra draupadI ke dvArA pratimA pUjana kA ullekha milatA hai aura vaha bhI sAMsArika kAryoM ke vaza vivAha ke samaya pUjana kA varNana hai| isake atirikta apane sampUrNa jIvana meM usane kahIM pratimA nahIM pUjI / vivAha ke samaya pratimA pUjana loka vyavahAra hai, mokSamArga nhiiN| anyatra 'vAstuzAstra' aura 'vivekavilAsa' meM pratimA banavAne aura pratimA ko pratiSThita karane kI vidhi likhI huI hai| gRhastha ke dvArA jo tIrthaGkara pratimA pUjI jAtI hai vaha bhI sAMsArika uddezya se hI pUjI jAtI hai, mokSa ke uddezya se nahIM, kyoMki inhIM granthoM meM kahA gayA hai ki 21 tIrthaGkaro kI pratimA ghara meM rakhane para zAnti hotI hai lekina tIna tIrthaGkaroM kI pratimA rakhane para ghara meM azAnti hotI hai| unakI pratimA ghara meM nahIM rakhane kA kAraNa yaha mAnA ki unheM putra yA santAna kI prApti nahIM huii| pratimA rakhane ke AdhAra para zAnti aura azAnti kI yaha carcA karanA loka-vyavahAra hai yA dhArmika kArya ? vaise to caubIsa tIrthaGkara hI mokSa pradAtA haiN| jinadattasUri ne 'vivekavilAsa' meM kahA hai ki jisa pratimA kA mukha raudra ho, zarIra ke anya aMga sAMgopAMga na ho aisI pratimA banavAnevAle ko doSa lagatA hai| isa kathana kA tAtparya yaha hai ki pratimA-pUjana kA uddezya laukika hai, pAralaukika yA AdhyAtmika nahIM / jahA~ taka sUryAbhadeva ke dvArA pratimApUjana kA ullekha hai vahA~ bhI unakA pUjana mokSa kA hetu nahIM mAnA gayA hai, kyoMki Agama meM jahA~-jahA~ vItarAga ke pUjana-vaMdana Adi kI bAta kahI gaI hai vahA~ kevala itanA hI ullekha hai- pecyA hiyAe suhaae| arthAt vaha pUjana-vaMdana Adi bhAvI jIvana ke hita aura sukha ke liye hai| isa adhikAra ko dekhane para bhI aisA hI lagatA hai ki sUryAbhadeva ke dvArA jo pratimA-pUjana kI bAta kahI jAtI hai vaha mokSa ke liye nahIM hai| vaha laukika sukha aura hita ke liye hai| kucha logoM kA yaha kahanA hai ki samyak - dRSTi ko chor3akara anya koI 'namotthuNaM' kA pATha nahIM bolatA hai| isa sambandha meM bhI lokAzAha kA kahanA hai ki aisA nahIM hai| samyak - dRSTi ke atirikta anya koI 'namotthuNaM' kA pATha nahIM bolatA hai, yaha mAnyatA ThIka nahIM hai, kyoMki yaha Agama viruddha hai / AgamoM meM jina ghara, jinapratimA athavA jinavaroM ko dhUpa dAna Adi ke jo ullekha haiM ve ullekha bhI vastutaH jo vastu jaisI hai usako usI anurUpa batAne ke nimitta hai | AgamoM meM gozAlaka Adi ke liye jo arahanta deva jaise zabdoM kA prayoga milatA hai vaha yahI sUcita karatA hai ki loka meM jisa vastu ke prati jaisI mAnyatA hotI hai Agama meM unakA usI anurUpa ullekha kara diyA jAtA hai| ataH Agama meM jo pratimA-pUjana sambandhI ullekha haiM mAtra loka vyavahAra ke nimitta haiM, ve mokSa ke hetu nahIM mAne gaye haiM / Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokAzAha aura unakI dharmakrAnti 127 kucha loga kahate haiM ki jinAlaya aura jina-pratimA ko dhUpa Adi denA dharma kArya hai| isake uttara meM lokAzAha kahate haiM ki yadi bhagavAn jina-mandira, jina-pratimA Adi ko tIrtha kahate to phira unheM mAgadha, varadAna, prabhAsa Adi ko tIrtha na kahakara kutIrtha kahanA cAhie / gaNadhara ne jise tIrtha kahA usakI tIrtha rUpa meM ArAdhanA nahIM kii| gaNadhara ne Agama meM pUrNabhadra yakSa ke sandarbha meM yaha to kahA hai ki pUrNabhadra yakSa divya hai, satya hai kintu unhoMne usakI ArAdhanA nahIM kI hai| isI prakAra unhoMne yaha to kahA ki gozAlaka apane zrAvakoM ke lie arahaMta rUpa meM mAnya haiN| kintu unhoMne yaha nahIM kahA ki gozAlaka zrAvakoM kI apekSA se kudeva haiN| isakA tAtparya hai ki unhoMne saMsAra meM jo vastu jisa rUpa meM jAnI gayI hai usI rUpa meM use kahA hai| jJAtAsUtra ke draupadI adhyayana kI vRtti meM yaha kahA gayA hai ki eka vAcanA ke anusAra kevala itanA hI pATha hai- 'jiNapaDimANaM accaNaM kreti|' isameM jinaghara Adi kA ullekha bhI nahIM hai / yadi yaha kahA jAye ki pratimA-pUjana ke samaya draupadI samyak-dRSTi thI, kyoMki draupadI ne nArada ko asaMyamita aura avirata kahA hai| kintu hama dekhate haiM ki Agama meM to yaha bhI ullekha hai ki anya tairthikoM ne gautama svAmI taka ko asaMyata aura avirata kahA hai| ata: kisI ke avirata yA asaMyata kahane se koI samyak-dRSTi hai, aisA nahIM mAnA jA sakatA hai / anyathA kutIrthikoM ko bhI samyak-dRSTi mAnanA pdd'egaa| tAtparya yaha hai ki jina-pratimA kA pUjana karate samaya draupadI ko samyak-dRSTi nahIM mAnA jA sakatA hai| 8. bhagavAn mahAvIra ne Agama granthoM meM paMcamahAvratoM ke pAlana kA phala, pA~ca samiti aura tIna gupti ke pAlana kA phala, dazavidha sAmAcArI ke pAlana kA phala, prAsuka AhAra dene kA phala, vaiyAvacca kA phala, cAritra ke pAlana kA phala, zrAvaka ke bAraha vratoM kA phala, sAmAyika caturviMzatistava Adi SaDAvazyakoM kA phala batAyA hai, lekina kahIM bhI jina-pratimA-pUjana, jina-pratimA-pratiSThA, jina-pratimA ke vandana Adi kA phala nahIM batAyA hai| yadi unheM pratimA-pUjana iSTa hotA to usake phala kI carcA bhI karate / sujJajana isa bAta para vicAra kareM? 9. jIvAjIvAbhigamasUtra ke lavaNasamudra nAmaka adhikAra meM yaha prazna pUchA gayA hai ki yadi lavaNasamudra itanI uttAla taraMgoM se Age bar3hatA hai to vaha kisI bhI samaya isa saMsAra ko DUbA bhI sakatA hai / isake uttara meM yaha kahA gayA hai ki baladeva, vAsudeva, vidyAdhara, sAdhu-sAdhvI, zrAvaka-zrAvikA Adi ke bhadrika prakRti ke kAraNa hI yaha lavaNasamudra bharata kSetra ko DUbA nahIM pAtA hai / yadi pratimA-pUjana kA koI phala hotA to yahA~ yaha kahA jAtA ki jina-bhavana aura jina-pratimAoM ke kAraNa hI yaha jammUdvIpa nahIM DUba pAtA hai, kintu aisA na kahakara jammUdvIpa ke nahIM DUbane kA kAraNa kucha logoM kI bhadrika prakRtti ko hI kahA gayA hai| yadi prakRti se bhadra vyakti kA itanA prabhAva batAyA gayA hai to phira pratimA kA prabhAva kyoM nahIM batAyA gayA? vijJajana isa para vicAra kareM? Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa 10. jo loga pratimA-pUjana ke sandarbha meM sUryAbhadeva kA udAharaNa dete haiM unake pratyuttara meM lokAzAha likhate haiM ki sUryAbhadeva ne bhI mokSa ke lie jina-pratimA nahIM puujii| unhoMne jisa pratimA kI pUjA kI vaha dUsare bhava meM hita aura sukha milane ke lie kI arthAt unhoMne pratimA-pUjana sAMsArika uddezya se kiyA, na ki mokSa ke uddezya se / isake pramANa meM lokAzAha Agama kA nimna pATha prastuta karate haiM'eyaM me peccA hitAte suhAe khamAe NissesAya ANuM gAmmitAe bhvissi|' isameM pratimA-pUjana kA uddezya paraloka kA hita yA sukha batAyA gayA hai, mokSa nahIM / jabaki bhagavatI Adi AgamoM meM jahA~ bhI bhagavAn mahAvIra ke vandana sambandhI pATha haiM vahA~ para 'peccA' zabda na hokara ke 'pacchA purAe' zabda hai| isase yaha siddha hotA hai ki sUryAbhadeva ne jo jina-pratimA kI pUjA kI vaha mokSa ke lie nahIM thI, balki saMsAra meM hI agale jIvana ke hita aura sukha ke lie thI / jahA~ saMyama yA cAritra Adi kI carcA kI gayI hai vahA~ pUrva evaM pazcAt hita evaM sukha kA pATha AyA hai| vahA~ paraloka ke hita evaM sukha kA pATha nahIM AyA hai / donoM sthAnoM para jo 'peccA' aura 'pUvvima pacchA' zabdoM kA antara hai use samajhanA cAhie / isI prakAra sudharmA sabhA meM jahA~ tIrthaGkaroM kI dAr3e rakhI huI haiM vahA~ devatA maithuna kA sevana nahIM karate / isa bAta ke AdhAra para yadi koI yaha kahe ki dAr3a kA vandana, pUjana, samyaktva ke lie hai, to yaha mAnanA bhI ucita nahIM hai / 'sthAnAMga' ke andara tIna prakAra ke vyavasAya (kriyAyeM) kahe gaye haiM- dhArmika, adhArmika aura dhaarmik-adhaarmik| isameM dhArmika kriyAyeM sAdhu kI mAnI gayI haiM, dhArmika-adhArmika kriyAyeM gRhastha kI mAnI gayI haiM, zeSa sabhI kI kriyAyeM adharma kahI gayI haiM / isakA tAtparya yaha huA ki devatAoM ke dvArA kI jAnevAlI kriyAyeM dharma kriyAyeM nahIM haiM aura dharma-adharma bhI nahIM haiN| ataH sUryAbhadeva ke dvArA jina-pratimA kA pUjana dhArmika kriyA ke rUpa meM svIkAra nahIM kiyA jA sktaa| puna: 'sthAnAMga' meM dasa prakAra ke dharma kA ullekha karate hue grAmadharma, nagaradharma, rASTradharma Adi kI bhI carcA hai / vastutaH ina sabhI ko AdhyAtmika uddezya se dharma nahIM kahA gayA hai| ye mAtra loka-vyavahAra haiN| ata: sUryAbhadeva ke dvArA dhArmika uddezya se jina-pratimA kA pUjana kiyA gayA hai- aisA svIkAra nahIM kiyA jA sakatA hai| lokAzAha use mAtra loka-vyavahAra mAnate haiN| 11. gyArahaveM bola meM lokAzAha likhate haiM ki kucha loga yaha prazna karate haiM ki jina muniyoM ko vidyAcAraNa aura jaMghAcAraNa labdhi prApta hotI hai, ve usa labdhi ke dvArA mAnuSottara parvata para jAkara caitya zabda se kathita pratimA kA vandana karate haiN| isakA Apake pAsa kyA pratyuttara hai? pratyuttara meM lokAzAha kahate haiM ki mAnuSottara parvata para cAra Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokAzAha aura unakI dharmakrAnti 129 kUTa kahe gaye haiM, unameM kahIM bhI siddhAyatana kUTa kA varNana nahIM hai / dUsare anya parvatoM para jahA~ siddhAyatana kUTa kahe gaye haiM vahA~ yaha kahA gayA hai ki inakA varNana siddhAyatana kUTa ke samAna samajhanA cAhie / jaba siddhAyatana kUTa hI nahIM hai to phira vahA~ jAkara zAzvata jina-pratimA kA varNana kaise sambhava hogA? punaH caitya zabda se kisakA vandana kiyA gayA, kyoMki arihaMta to jahA~ hote haiM vahIM unheM vandana kiyA jAtA hai| udAharaNa ke rUpa meM 'antagar3adazA' meM sudarzana zrAvaka apane ghara meM rahakara athavA jaMgala ke andara mArga meM mahAvIra svAmI ko vandana karatA hai| bhagavatI ke andara bhI yaha kahA gayA hai ki maiM vahA~ jAkara bhagavAn ko vandana karU~gA / anyatra bhI AgamoM meM bhagavAn kI vidyamAnatA meM bhI unheM caitya zabda se vandana kiyA gayA hai| ataH usane mAnuSottara parvata para rahe hu arahaMtoM ko vandana kiyA, na ki arahaMta caityoM ko vandana kiyA / yadi koI kahatA hai ki naMdIzvara parvata para jAkara caitya zabda se kisako vandana kiyA jAtA hai to uttara meM yaha kahA jA sakatA hai ki jisa prakAra mAnuSottara parvata para jAkara caitya zabda se pratimA nahIM apitu sAmAnya rUpa se arahaMtoM ko vandana kiyA, usI prakAra naMdIzvara dvIpa meM bhI isakA vahI artha hogA / mAnuSottara parvata para jina zabdoM se vandana kiyA gayA hai unhIM zabdoM se naMdIzvara dvIpa meM bhI vandana kiyA gayA hai / yahA~ zabdoM meM koI antara nahIM hai / yadi mAnuSottara parvata para zAzvata pratimAyeM nahIM haiM to phira dUsare sthAnoM ke sambandha meM pratyuttara kI kyA apekSA hai ? 12. bArahaveM bola meM lokAzAha likhate haiM ki kucha loga yaha kahate haiM ki bhagavatI meM camarendra ke adhikAra meM arahaMta caitya kI zaraNa meM jAne kA ullekha hai| dUsare zabdoM meM jina - pratimA ke zaraNa meM jAne kA ullekha hai / isake pratyuttara meM lokAzAha kahate haiM ki yadi jina - pratimA ke zaraNa meM jAne se hI kAma hotA hai to phira camarendra ko bharatakhaNDa meM Ane kI kyA AvazyakatA thI? usake bhavana meM bhI zAzvatI jina - pratimA rakhI huI thI / saudharmendra ne bhI jaba vajra pheMkA usa samaya yahI vicAra kiyA arahaMta bhagavAn anagAra kI azAtanA hogI / yahA~ bhI jina - pratimA kI apekSA bhagavAn ke lie hI caitya zabda kA prayoga kiyA gayA hai / 13. terahaveM bola meM lokAzAha likhate haiM ki 'aupapAtika' meM 'arahaMta ceiyANi' se arahaMta kI pratimA kA ullekha huA hai| isake pratyuttara meM lokAzAha likhate haiM ki 'arihaMta ceiyANi' se bhI arahaMta zabda hI grahaNa karanA caahie| isa para yadi kisI ko yaha Apatti ho ki jaba arahaMta aura arahaMta caitya kA alaga-alaga ullekha kiyA gayA hai to phira inakA eka hI artha kaise liyA jA sakatA hai? isake pratyuttara meM lokAzAha kahate haiM ki eka zabda ke aneka paryAyavAcI zabda hote haiM / udAharaNa ke rUpa meM 'sUtrakRtAMga' meM zramaNa zabda ke 17 (sataraha) paryAyavAcI zabda diye huye haiM / mAtra yahI nahIM svayaM vRttikAra ne bhI arahaMta caitya kA artha arahaMta hI kiyA hai| caitya zabda se AgamoM meM aneka sthAnoM para arahaMta hI artha grahaNa kiyA gayA hai| yadi koI yaha kahe ki vRttikAra Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa aspaSTatA ke kAraNa hI vahA~ caitya zabda kA artha nahIM kiyA hai| yadi aspaSTatA ke kAraNa caitya zabda kA artha nahIM kiyA to arahaMta zabda ke artha karane kI kyA AvazyakatA thI? sujJajana isa para vicAra kareM / 14. kucha logoM kA yaha kahanA hai ki 'upAsakadazAMga' meM Ananda zrAvaka ne jina - pratimA kI ArAdhanA kI hai| isake pramANa meM ve yaha kahate haiM ki Ananda ne yaha spaSTa rUpa se kahA thA ki anya caityAdi meM ArAdhanA karanA mujhe kalpya nahIM hai| isakA matalaba yaha huA ki jina-caitya meM ArAdhanA karanA usane kalpya mAnA thaa| isake pratyuttara meM lokAzAha kA kahanA hai ki 'no kappai' zabda se hamArA koI sambandha nahIM hai / hamArA sambandha 'kappai' zabda se hai aura 'kappai' ke sambandha meM AlApaka meM kahIM bhI jina - pratimA kA ullekha nahIM hai / sujJajana isa para vicAra kreN| 15. 'praznavyAkaraNa' ke tIsare saMvaraddhAra meM 'ceiaGkaM nijjaraThThe aTTamaM' ye zabda Aye haiM / yahA~ kucha loga isakA artha yaha karate haiM ki sAdhu bhI pratimA kI vaiyAvRtya kareM / isa sambandha meM lokAzAha kahate haiM ki yahA~ caitya zabda kA artha cetana prANI yA jJAnArthI hai, kyoMki isa adhikAra meM yaha kahA gayA hai ki sAdhu gRhasthoM ke ghara se AhArapAnI lAkara ke anya sAdhuoM ko de arthAt unakI sevA kare / isameM sAdhu ke dvArA gRhastha ke ghara se kyA-kyA grAhya hai spaSTa rUpa se aneka vastuoM ke nAma diye gaye haiM, lekina kahIM bhI pratimA kA nAma nahIM AyA hai / yahA~ kyA lenA hai isakI carcA hai, pratimA kA koI ullekha nahIM hai? " 16. solahaveM bola meM lokAzAha spaSTa rUpa se kahate haiM ki 'praznavyAkaraNa' ke prathama Asrava-dvAra meM spaSTa rUpa se kahA gayA hai ki vyakti ghara, AvAsa, pratimA, prAsAda, sabhAgAra Adi ke nirmANa ke nimitta pRthvIkAya jIvoM kI hiMsA karatA hai / isakA spaSTa artha hai ki pratimA evaM prAsAda ke nimitta pRthvIkAya jIvoM kI hiMsA ko bhagavAn ne adharma kA dvAra batAyA hai / vijJajana vicAra kareM 1 kucha logoM kA kahanA hai ki isa AlApaka meM yaha kahA gayA hai ki jo isa prakAra ke kArya karate haiM ve maMdabuddhi ke hote haiM aura maMdabuddhi kA artha mithyAtvI hai / ataH mithyAtvI ke dvArA pratimA Adi ke nimitta pRthvIkAya kI hiMsA karanA adharma kA dvAra hai, samyak-dRSTi kA nahIM / kintu, maMdabuddhi kA mithyAtvI artha zAstra ke anukUla nahIM hai, kyoMki 'praznavyAkaraNa' ke hI pA~caveM AsravaddhAra meM jo parigraha kA saMcaya karate haiM una sabhI ko yathA-cakravartI, baladeva, vAsudeva, anuttara vimAna ke deva Adi sabhI ko maMdabuddhi kahA gayA hai / ata: maMdabuddhi kA mithyAtvI artha ucita nahIM hai / isa prakAra samyak - dRSTi ke dvArA bhI pratimA Adi ke lie kI gayI pRthvIkAya jIvoM kI hiMsA ko adharma hI mAnA gayA hai| vijJajana vicAra kareM ? Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokAzAha aura unakI dharmakrAnti 17. kucha logoM kA kathana hai ki bhagavAn ne AjJA meM dharma batAyA hai, dayA meM dharma nahIM batAyA hai / isake pratyuttara meM lokAzAha ne Agama ke una sandarbho ko prastuta kiyA hai jahA~ dayA ko dharma batAyA gayA hai, yathA dyaadhmmss| 'uttarAdhyayana'- 5/30 dayAvaraM dhmm| 'sUtrakRtAMga'- 22/45 dhammo mNglmukkitttth| 'dazavaikAlika'- 1/1 savve sattA na haMtavvA....esa dhamme suddhe| 'AcArAMga'- 1/4/1 dayAya prinivvuo| 'uttarAdhyayana'- 18/35 isI prakAra 'uttarAdhyayana' ke bIsaveM adhyayana kI 48 vI gAthA meM spaSTa rUpa se kahA gayA hai ki dayA se rahita durAtmA apanA itanA adhika ahita karatI hai ki koI duzmana bhI nahIM karatA / jahA~ AtmA meM dharma batAyA gayA vahA~ bhI sarvatra ahiMsA kA ullekha huA hai arthAt dayA kA pAlana karanA hI AjJA hai / dharma ahiMsA rUpa hai| hiMsA meM kahIM dharma nahIM ho sakatA / bhagavAn ne 'praznavyAkaraNa' ke prathama saMvaradvAra meM ahiMsA ko bhagavatI aura saba jIvoM kA kalyANa karanevAlI batAyA gayA hai / ata: dharma ahiMsA yA dayA meM hai| 18. bhagavAn ne 'sthAnAMga' meM jo cAra prakAra ke satya batAye haiM unameM sthApanA satya bhI hai / sthApanA ko satya mAnane kA artha hai ki pratimA Adi bhI satya hai| isake pratyuttara meM lokAzAha kahate haiM ki yahA~ satyatA kA sambandha bhASA se samajhanA cAhie, ArAdhanA se nahIM, kyoMki prajJApanA meM sthApanA satya Adi dasa prakAra ke satya batAye gaye haiM jo bhASApada ke antargata haiM / ata: sthApanA satya kA sambandha bhASA se hai, ArAdhanA se nhiiN| jaise kisI vyakti kA nAma kulavardhana diyA ho kintu usake bAda se kula kI hAni ho rahI ho phira bhI sthApanA satya kI apekSA se use kulavardhana kahanA satya hai, asatya nahIM / jo bAta bhASA ke sambandha meM kahI gayI hai use ArAdhanA se nahIM jor3A jA sktaa| 19. 'anuyogaddhAra' meM Avazyaka ke cAra nikSepa batAye haiM / usameM se eka sthApanA nikSepa hai / yahA~ sthApanA nikSepa se tAtparya sAdhu-sAdhvI athavA zrAvaka-zrAvikA jisa prakAra ke Avazyaka karate haiM usase samajhanA caahie| isakA matalaba yaha nahIM hai ki Avazyaka karate samaya sthApanA karanI cAhie, kyoMki ye cAroM nikSepa Avazyaka ke sandarbha meM nahIM kahe gaye haiM balki aneka tathyoM ke sandarbha meM bhI kahe gaye haiN| 20. kucha logoM kA kahanA hai ki yadi Apa dayA meM hI dharma mAnate haiM to phira rAjA Adi vandana ke lie jAte samaya hAthI, ghor3e le jAte the, vaha kyA adharma hai? mallInAtha ne rAjAoM ko pratibodha dene ke lie jo bhavana banavAyA thA, kyA vaha adharma hai? isake pratyuttara meM lokAzAha kahate haiM ki ina kriyAoM ko karane meM jitanI virati hai Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 __ sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa vaha dharma hai aura jitanI avirati hai vaha saba adharma hai, kyoMki zrAvaka ke jIvana ko viratAvirata yA saMyamI-asaMyamI kahA gayA hai| zrAvaka jaba vrata ke antargata hotA hai taba vratI hotA hai aura jaba vaha nahIM hotA hai to avratI hotA hai| ata: zrAvaka kI kriyAyeM AMzika rUpa meM dharmakAraka aura AMzika rUpa meM adharmakAraka bhI hotI haiM, kyoMki vaha sarvavirata nahIM hai| 21. bhagavatI ke prathama zataka ke navama uddezaka meM kahA gayA hai ki jo zramaNa AdhAkarmI AhAra kA sevana karatA hai usake dvArA SaTakAya jIvoM kI rakSA nahIM ho sktii| jisase SaTakAya jIvoM kI rakSA nahIM ho sakatI usase zuddha dharma kA pAlana kaise hogA? sujJajana vicAra kareM? 22. bAisaveM bola meM lokAzAha likhate haiM ki jIvAjIvAbhigama meM tIrthaGkara ke kalyANaka, janma Adi ke avasara para devatA ekatrita hokara aSTAhnikA Adi mahotsava karate haiM aura mAgadha, varadAma, prabhAsa Adi tIrthoM kA jala aura miTTI lAte haiM / gaMgA, sindhu Adi nadiyoM kA jala lAte haiM, draha (sarovara) kA jala lAte haiM / isa prakAra zAstra meM devatAoM ke aneka kArya batAye gaye haiN| kintu kyA devatAoM ke dvArA kiye gaye ye kArya unake mokSamArga kI sAdhanA meM sahAyaka hote haiM ? vastuta: deva ye kArya apane laukika kartavya ke vazIbhUta karate haiM, dharma ke lie nahIM / vijJajana vicAra kareM? 23. teisaveM bola meM kahA gayA hai ki jo loga pratimA kI sthApanA karate hai unase pUchanA cAhie ki ve tIrthaGkara kI pratimA kI sthApanA usakI kisa avasthA kI karate haiN| bhagavAn mahAvIra 30 (tIsa) varSa gRhasthAvasthA meM rahe aura 42 (bayAlIsa) varSa taka saMyama kA pAlana kiyaa| yadi tIrthaGkara kI pratimA unake gRhasthAvasthA kI mAnate haiM to usakA vandana karane para gRhasthAvasthA kA hI vandana hogA, saMyamI avasthA kA nhiiN| yadi unake saMyamI jIvana kI pratimA banAte haiM to usa pratimA meM saMyamI jIvana ke kauna se lakSaNa haiN| dUsare yadi unake saMyamI jIvana kI mAnate haiM to sacitta jala, phUla, AbharaNa Adi unheM kalpa nahIM ho skte| yadi pratimA phUla, AbharaNa Adi se yukta hai to vaha saMyamI jIvana kI pratimA nahIM ho sakatI / sujJajana vicAra kareM? punaH mokSamArga meM ArAdhya guNa hotA hai, AkRti nahIM / zrAvaka Adi muni ke guNoM kA vandana karate haiM / yadi muni saMyamI jIvana se cyuta ho jAye, sacitta jala Adi kA sevana kare, anya liMga dhAraNa kare, to use koI bhI samajhadAra zrAvaka vandana nahIM karatA hai, kyoMki vaha guNoM se hIna hai / ata: jisameM jJAna, darzana, cAritra kA guNa na ho vaha kaise vandana ke yogya ho sakatA hai / vivekIjana vicAra kreN| 24. isa bola meM lokAzAha likhate haiM ki vItarAga ke siddhAnta meM pratimA ko ArAdhya nahIM kahA gayA hai / yadi pratimA ArAdhya hai to kisa vastu kI pratimA ArAdhya Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokAzAha aura unakI dharmakrAnti hai, candrakAnta maNi kI, sUryakAnta maNi kI, vaiDUrya kI, pASANa kI, saptadhAtu kI, kASTha kI, lepa kI athavA citrita / isa sambandha meM saiddhAntika mAnyatA Agama granthoM ke AdhAra para dikhAIye? (tAtparya hai ki AgamoM meM kahI bhI aisA ullekha nahIM hai ki pratimA kisa vastu kI banAyI jAye ) 25. pratimA kI upAsanA karanevAle pratimA kI 84 azAtanA batAte haiM / yadi Agama meM una 84 azAtanAoM kA ullekha ho tabhI pratimA ArAdhya mAnI jA sakatI hai? Agama meM kahIM bhI pratimA kI 84 azAtanAoM kA ullekha nahIM hai, ata: pratimA ArAdhya nahIM hai, kyoMki AgamoM meM AcArya, upAdhyAya Adi kI taitIsa azAtanAyeM kahIM huI haiM, ata: ve ArAdhya haiM, kintu AgamoM meM kahIM bhI pratimA kI 84 azAtanAoM kA ullekha nahIM hai, ata: ve ArAdhya nahIM haiN| yadi Agama meM kahIM ho to dikhAIye? 26. pratimA, prAsAda, daNDa, dhvaja Adi kI pratiSThA kI jAtI hai lekina isa pratiSThA kA Agama meM kahA~ ullekha hai? kahIM ullekha ho to dikhAyeM / puna: yaha pratiSThA kauna kare- zrAvaka kare yA sAdhu kare? AMcalikagaccha ke AcAryoM kA kahanA hai ki pratiSThA zrAvaka kA kArya hai, jabaki dUsare gacchavAle kahate haiM ki pratiSThA karavAnA mahAtmA (yati) kA kArya hai / siddhAnta arthAt Agama granthoM meM kisakA ullekha hai ? 27. digambara muni kahate haiM ki pratimA nagna banAnI cAhie / zvetAmbara kahate haiM ki nagna nahIM banAnI caahie| Agama granthoM meM kyA kahA gayA hai? yadi kucha kahA gayA hai, to dikhAIye? 28. tIrthaGkara jisa samaya mokSa jAte haiM usa samaya ve paryaMkAsana se, khaDgAsana se athavA zayanAsana se jAte haiM / inameM se kisa Asana kI pratimA banAnI cAhie ? Agama granthoM meM kahIM isakA ullekha hai, to dikhAIye? 29. isa bola meM lokAzAha kahate haiM ki tInoM kAloM meM se pratimA kisa kAla meM pUjanI cAhie? AgamoM meM kahIM ullekha ho to dikhAIye? __30. lokAzAha likhate haiM ki pratimA ko pUjate samaya phUla kahA~ car3hAnA cAhie? pratimA para yA usake samakSa, dhule hue vastra pahana karake, svarNa ke nakha lagA karake tathA svayaM apane hAtha se phUla tor3anA cAhie yA mAlI dvArA lAye huye phUla grahaNa karanA cAhie? Agamikagaccha ke AcAryoM kA kahanA hai ki sacitta phUloM se pratimA kI pUjA nahIM karanI caahie| ina tInoM bAtoM ke sambandha meM Agama granthoM meM kyA ullekha hai? btaaiiye| 31. caubIsa tIrthaGkaroM meM kisako mUlanAyaka banAnA caahie| inameM kauna bar3A aura kauna choTA hai? mUlanAyaka ko AbhUSaNa, naivedya, phUla Adi adhika car3hAye jAte haiM aura dUsarI pratimAoM ko kama / aisA kyoM? mUlanAyaka kI pratimA svAmI hokara baiThatI hai aura Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa anya pratimA usake pakSa meM baiThatI hai / mUlanAyaka kI pratimA ucca Asana para baiThatI hai aura anya pratimA nIce Asana para / yadi sabhI tIrthaGkara samAna haiM to phira isa prakAra kA bhedabhAva kyoM ? 32. tIrthaGkara kA zarIra kama se kama sAta hAtha aura adhika se adhika 500 dhanuSa kA hotA hai / ata: unakI pratimA kisa pramANa arthAt U~cAI kI banAnI caahie| Agama meM isa sambandha meM kyA kahA gayA hai? 33. apratiSThita pratimA ko pUjane se kyA hotA hai aura pratiSThita pratimA ko pUjane se kyA hotA hai? kyA pratiSThita pratimA meM jJAna kA, darzana kA, cAritra kA aura tapa kA koI guNa rahatA hai? pUjanIya to guNa kahe gaye haiN| pratimA kI pratiSThA karane para kyA usameM koI guNa A jAtA hai ? vaha bhI vaisI hI dikhAI detI hai, jaisI apratiSThita prtimaa| 34. pratimA ke sammukha car3hAye hue dhAnya, phUla, vastra, sonA, cA~dI, pakavAna Adi mAlI ko denA cAhie yA nahIM denA cAhie? jo dravya hai usakA kyA karanA cAhie? byAja se lagAnA cAhie yA vyavasAya meM lagAnA cAhie / kyA karake usakI vRddhi karanI cAhie? kyA Agama meM aisA koI ullekha hai? / 35. (pratimA kI pratiSThA ke samaya) aSTottarI vidhi, AratI, maMgaladIpa, parihAramaNi (perAvanI), sacitta namaka ko agni meM DAlanA Adi- ye saba vidhiyA~ kisa Agama grantha meM kahIM gayI haiM? Agama kA pramANa dikhAIye? Agama meM zrAvaka dvArA 11 (gyAraha) pratimAoM (vrata-niyamoM) kI ArAdhanA karaNIya kahI gayI hai| vahA~ kahIM bhI pUjA karane kA koI ullekha nahIM hai| pahale pratimA kI trikAla pUjA karavAyI jAtI thI? yaha kisa Agama grantha meM kahA gayA hai batAIye? 36. bhagavAn mahAvIra ne AgamoM meM sAdhu-sAdhvI, zrAvaka-zrAvikA Adi caturvidha tIrtha kA ullekha kiyA hai| anya darzanoM ke tIrtha ke rUpa meM AgamoM meM mAgadha tIrtha, varadAma tIrtha aura prabhAsa tIrtha kA ullekha huA hai| AgamoM meM kahIM bhI zatrujaya, giranAra, AbU, aSTApada, jirAvala Adi ko tIrtha nahIM kahA gayA hai| isase to yaha lagatA hai ki ye tIrtha nahIM ho skte| 37. havanIparva, lakar3I, sUryakAntamaNi, kaur3I aura vAraTaka Adi kI pratiSThA karake inheM AcArya kI sthApanA ke rUpa meM mAnA jAtA hai| AcArya ke 36 guNa hote haiM athavA jJAna, darzana, cAritra aura tapa ke gaNa hote haiN| kyA inameM se koI eka bhI guNa sthApanA meM dikhAI detA hai? jisa samaya ye apratiSThita hote haiM taba aura pratiSThita hone ke bAda bhI vaise hI hote haiN| sthApanA karane ke bAda bhI koI vizeSa guNa nahIM dekhe jAte haiN| sthApanAcArya kI sthApanA karake phira usake samakSa vandana Adi kiyA jAtA hai| anya Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokAzAha aura unakI dharmakrAnti 135 samaya usako alaga-alaga karake usa ora pITha Adi karake baiThA bhI jAtA hai, to kyA usakI azAtanA nahIM hotI? 38. yaha kahA jAtA hai ki bhagavAn ariSTanemi ke samaya meM pAMDavoM ne zatrujaya tIrtha kA jIrNoddhAra karavAyA thaa| yadi aisA hotA to thAvaccAputra ne 1000 sAdhuoM ke sAtha, zuka anagAra ne 1000 sAdhuoM ke sAtha, Dhalaka RSi ne 500 anagAroM (muniyoM) ke sAtha meM tathA pA~coM pAMDavoM ke kamAroM ne cAritra lekara zavaMjaya parvata para anazana kiyA thaa| inameM se kisI ne bhI pratimA ke sammukha bhAvapUjA kI ho aisA nahIM jAna pdd'taa| isase to aisA lagatA hai ki vahA~ pratimA aura prAsAda nahIM the| puna: aisA bhI kahA jAtA hai ki bhagavAn AdinAtha zava'jaya parvata para 99 bAra car3he the| yaha kisa Agama meM kahA gayA hai? jarA dikhAIye? 39. zatrujaya parvata para aneka muni siddha huye isalie use tIrtha kahA jAtA hai| yadi aneka vyaktiyoM ke siddha hone para koI jagaha tIrtha kahI jAtI hai to phira sabhI jagaha tIrtha kahI jAtI, kyoMki Agama meM kahA gayA hai ki r3hAIdvIpa ke 45 lAkha yojana vistRta kSetra meM eka bAlAgra jitanI jagaha bhI aisI nahIM hai jahA~ se ananta siddha nahIM hue hoM / Agama kA vacana hai- 'jattha ego siddho tattha anaMtA siddhaa|' aisI sthiti meM to sampUrNa r3hAIdvIpa ko hI tIrtha mAnanA cAhie / Agama meM zatrujaya kA ullekha hai, kintu use kahIM bhI tIrtha nahIM kahA gayA hai| 40. 'bhagavatI' meM gautama svAmI ke dvArA pUchane para bhagavAn ne kahA hai ki sanata kumAra indra, bhavasiddhika, samyak-dRSTi paritta saMsArI, sulabha bodhi ArAdhaka aura carama saMsArI hai| jaba unase yaha pUchA gayA ki aisA kisa AdhAra para kahA jAtA hai to bhagavAna ne batAyA ki bahata se zramaNa-zramaNiyoM aura zrAvaka-zrAvikAoM ke hita, sukha, niHzreyasa, anukampA Adi ke karane ke kAraNa se ve samyak-dRSTi bhavasiddhika, sulabhabodhi ArAdhaka Adi kahalAte haiN| yahA~ kahIM bhI pratimA kA pUjana karane se jIva ko samyaktva prApta hotA hai, aisA nahIM kahA gayA hai, apitu aisA kahA gayA hai ki saMyamI sAdhu-sAdhviyoM ko dekhakara hI samyaktva ko prApta hotA hai aura jIva parittasaMsArI hotA hai| pratimA kA pUjana karate hue kisI jIva ko samyaktva prApta huA ho, aisA kahIM bhI Agama granthoM meM dikhAI nahIM detA hai| yadi kahIM ho to dikhAIye? 41. isa bola meM lokAzAha likhate haiM ki 'AcArAMga' mUlasUtra meM muni ke pA~ca mahAvratoM kA ullekha huA hai aura pratyeka mahAvrata kI pA~ca-pA~ca bhAvanAe~ kahIM gayI haiN| isI prakAra 'praznavyAkaraNa' meM bhI pA~ca mahAvratoM kI pA~ca-pA~ca bhAvanAe~ kahIM gayI haiM / jabaki 'AcArAMganiyukti' aura 'AcArAMgavRtti' meM tIrthaGkaroM kI kalyANaka bhUmiyA~, meru parvata, naMdIzvara dvIpa, aSTApada, zatrujaya, giranAra, ahichatrA Adi ko tIrtha kahakara unakI Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa . bhAvanA bhAne kA ullekha kiyA gayA hai / jo tathya mUla Agama meM nahIM haiM ve niyukti aura vRtti meM kaise A gaye? niyukti aura vRtti kA kArya mUlasUtra ke artha kA spaSTIkaraNa karanA hI hai / pratimA, prAsAda (jinabhavana) tIrtha Adi kA mUlasUtra meM kahIM ullekha dikhatA nahIM hai, phira unakI niyukti aura vRtti meM yaha ullekha kaise AyA? vivekIjana vicAra kareM? 42. isa bola meM lokAzAha likhate haiM ki vartamAna meM zrAvaka ko parigraha parimANa vrata dete samaya yaha niyama dilavAyA jAtA hai ki pratimA kA vandana-pUjana kiye binA bhojana nahIM karU~gA aura isa niyama ke bhaMga hone para ekAsana karU~gA / isake atirikta pratimA kI prati eka varSa meM cAra aMga racanA, pakvAna cAra sera, supArI cAra sera, dIvela dasa sera, phUla eka lAkha, nayA dhAna aura nayA phUla hone para pahale pratimA ke Age car3hAU~gA- ye niyama zrAvaka ko dilavAye jAte haiM | Agama meM Ananda zrAvaka Adi ne parigraha parimANa Adi vrata liye unameM kahIM bhI aise niyamoM kA ullekha nahIM hai / yadi vItarAga ko pratimA mAnya hotI to ve Ananda zrAvaka ko niyama dilavAte samaya ina bAtoM kA niyama meM ullekha krte| isase yaha phalita hotA hai ki vItarAga ko pratimA mAnya nahIM thii| 43. isa bola meM lokAzAha likhate haiM ki bhagavatI ke andara zrAvaka ke AcAra kA vivaraNa diyA gayA hai / usa vivaraNa meM samyaktva, vrata, poSadha, muni ko AhAra adi denA- inakA ullekha hai, lekina kahIM bhI jina-bhavana banavAnA, pratimA pratiSThita karavAnA, pratimA-pUjana karanA Adi kA ullekha nahIM hai| isase yaha phalita hotA hai ki vItarAga aura gaNadharoM ko pratimA, prAsAda mAnya nahIM the / yadi hote to zrAvaka ke AcAra sambandhI isa AlApaka meM usakA ullekha honA cAhie thA (mUla meM bhagavatI kA sArA sandarbha diyA huA hai|) 44. cauvAlisaveM bola meM ve likhate haiM ki zrAvaka ko kyA bhAvanA bhAnI cAhie, arthAt kina manorathoM kA cintana karanA cAhie / isa viSaya se sambandhita 'sthAnAMga' ke AlApaka (viSaya vivecana) meM kahIM bhI yaha nahIM kahA gayA hai ki zrAvaka ko jina-bhavana banavAnA cAhie, pratimA banavAnI athavA pratiSThita karavAnI cAhie athavA giranAra yA zatrujaya kI yAtrA karanI cAhie / isakA matalaba ye hai ki ye kriyAyeM Agama sammata nahIM haiN| 45. lokAzAha likhate haiM ki 'AcArAMga' ke dUsare adhyayana ke dUsare uddezaka meM yaha batAyA gayA hai ki vyakti kina kAraNoM se hiMsA karatA hai, sAtha hI yaha bhI kahA gayA hai ki muni ina kAraNoM se hiMsA nahIM karate haiM / isa AlApaka vivaraNa meM spaSTa kahA gayA hai ki loga sAMsArika uddezyoM evaM dhArmika uddezyoM se bhI hiMsA karate haiM, kintu muni isa prakAra kI hiMsA nahIM karatA hai, na karavAtA hai aura na usakA anumodana hI karatA hai| Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokAzAha aura unakI dharmakrAnti isakA tAtparya yaha hai ki saMsAra meM aneka vyakti dharma yA mokSa ke nAma para hI hiMsA karate haiM, kintu aisI hiMsA muni ucita nahIM mAnate haiM, ve usase virata rahate haiM / ataH dharma ke nAma para kI jAnevAlI hiMsA ko dharma nahIM mAnA jA sakatA hai| 46. isameM lokAzAha likhate haiM ki 'AcArAMga' ke chaThe adhyayana ke pA~caveM uddezaka meM sAdhu ko kisa prakAra kA upadeza denA cAhie isakA ullekha huA hai / isameM spaSTa rUpa se kahA gayA hai ki sAdhu jahA~ bhI jAyeM vahA~ dayAmaya dharma kA upadeza deM, hiMsA kA upadeza nahIM deN| 47. isa bola meM ve kahate haiM ki Agama granthoM meM sthAna-sthAna para ahiMsA kI mahimA kA vivecana milatA hai / usameM kahA gayA hai ki mithyAdRSTi zramaNa jina viSayoM meM zaMkA nahIM karanI cAhie vahA~ to zaMkA karate haiM aura jahA~ zaMkA karanI cAhie vahA~ ve ni:zaMka rahate haiN| ve pApa Adi kAryoM meM zaMkA nahIM karate haiM, dharmakArya meM zaMkA karate haiN| isa sandarbha meM lokAzAha ne 'sUtrakRtAMga' se anekoM uddharaNa prastuta kiye haiN| isameM sarvatra ahiMsA ko hI dharma batAyA gayA hai, hiMsA ko nhiiN| 48. isa bola meM lokAzAha kahate haiM ki 'sthAnAMga' meM spaSTa rUpa se kahA gayA hai ki jIva Arambha aura parigraha ina donoM ke kAraNa se kevalI prajJapta dharma kA zravaNa nahIM kara pAtA hai arthAt hiMsA dharma ko prApta karane meM bAdhaka hai / 49. lokAzAha likhate haiM ki 'sthAnAMga' ke tIsare sthAna meM spaSTa rUpa se yaha kahA gayA hai ki vyakti hiMsA, jhaTha Adi kA sevana karane se tathA zramaNa ko aprAsaka, aneSaNIya AhAra-pAnI dene se alpa AyuSya kA bandha karatA hai aura isake viparIta jo hiMsA nahIM karatA hai, asatya nahIM bolatA, zramaNa, brAhmaNa ko vandana namaskAra kara eSaNIya AhAra-pAnI kA dAna karatA hai vaha dIrghAyuSya kA bandha karatA hai| isa prasaMga meM kahIM bhI aisA nahIM kahA gayA hai ki jina-prAsAda Adi banavAne se dIrghAyuSya kA bandha karatA hai / 50. isameM lokAzAha likhate haiM ki vyakti kina kAraNoM se sAtAvedanIya kA bandha karatA hai aura kina kAraNoM se asAtAvedanIya kA bandha karatA hai, isakA 'bhagavatI' meM vistAra se vivecana huA hai / isameM dUsare ko duHkha, pIr3A dene Adi asAtAvedanIya karmabandha kA aura isake viparIta prANiyoM ke prati anukampA bhAva rakhane, unake prati dayA karane ko sAtAvedanIya karmabandha kA kAraNa kahA gayA hai / isameM kahIM bhI aisA nahIM kahA gayA hai ki jina-pratimA, prAsAda Adi ke banavAne se sAtAvedanIya karma kA bandha hotA hai| 51. isa bola meM lokAzAha kahate haiM ki bhoga-upabhoga Adi anubhUtiyoM kA vedana jIva karatA hai, ajIva nahIM / anabhUti kA sambandha jIva se hai ajIva se nhiiN| isakA tAtparya yaha hai ki dharma Adi kI sAdhanA kA sambandha kevala cetana sattA se hai, jar3a vastuoM se nhiiN| Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa 52. isa bola meM lokAzAha ne likhA hai ki 'bhagavatI' ke aTThArahaveM zataka ke sAtaveM uddezaka meM kevalI kisa prakAra kI bhASA bolate haiM, isakA vivaraNa diyA gayA hai| usameM kahA gayA hai ki kevalI na to yakSa Adi ke Adeza se bolate haiM aura na ve naze meM unmatta hokara bolate haiM aura na satya-mRSA bhASA bolate haiM / kevalI sadA hI asAvadya, paropaghAta se rahita satya yA asatya-amRSA bhASA hI bolate haiN| isakA tAtparya yaha hai ki kevalI kA upadeza niravadya hotA hai, ve pratimA, prAsAda, pUjA Adi pApakArI upadeza nahIM de sakate haiN| 53. isameM lokAzAha likhate haiM ki 'bhagavatI' ke bIsaveM zataka ke AThaveM uddezaka meM tIrtha kise kahate haiM isakA vivaraNa diyA gayA hai aura vahA~ yahI kahA gayA hai ki zramaNa, zramaNI, zrAvaka aura zrAvikA - yahI caturvidha tIrtha haiM / isI prakAra 'bhagavatI' ke paccIsaveM zataka ke sAtaveM uddezaka meM dharmadhyAna ke cAra Alambana kahe gaye haiM - vAcanA, pRcchanA, parAvartana aura dhrmkthaa| puna: 'bhagavatI' ke aTThArahaveM zataka ke dasaveM uddezaka meM yAtrA kyA hai? isake sambandha meM kahA gayA hai ki tapa, niyama, saMyama, svAdhyAya, Avazyaka, samAdhi Adi hI yAtrA hai| isI prakAra 'jJAtAdharmakathA' ke pA~caveM adhyayana meM jJAna, darzana, cAritra, tapa, saMyama aura yatanA ko hI yAtrA kahA gayA hai| isa saba kA tAtparya yaha hai ki AgamoM meM zatrujaya Adi parvatoM ko tIrtha nahIM kahA gayA hai| isI prakAra dharmadhyAna ke Alambana ke sandarbha meM carcA karate hue bhI pratimA Adi ko usakA Alambana nahIM mAnA gayA hai| yAtrA ke sandarbha meM bhI jJAna, darzana, cAritra aura tapa ko hI yAtrA kahA gayA hai, na ki tIrtha yAtrA ko yAtrA kahA gayA hai / (isase yaha phalita hotA hai ki lokAzAha tIrtha aura tIrtha-yAtrA ke samarthaka nahIM the|) 54. isa bola meM lokAzAha kahate haiM ki AgamoM meM phUloM ko sajIva mAnA gayA hai / na kevala itanA hI apitu AgamoM meM puSpa ke vibhinna bhAgoM meM kaise aura kitane - kitane jIva hote haiM, isakI bhI carcA hai / sAtha hI, puSpa ke kucha sthAnoM para to ananta jIva mAne gaye haiN| ata: sajIva dravya se jinendradeva kI pUjA pApamaya pravRtti hI hai| 55. lokAzAha likhate haiM ki 'jJAtAdharmakathA' ke pA~caveM adhyayana meM thAvaccAputra aura sudarzana kA saMvAda hai| isameM sudarzana zaucamUlaka dharma ke pratipAdaka haiM / unheM samajhAte hue thAvaccAputra kahate haiM ki jisa prakAra rudhira se sanA huA vastra rudhira se nahIM dhulatA usI prakAra jIva hiMsAdi se zucitA ko prApta nahIM ho sakatA / prakArAntara se yahI bAta 'jJAtAdharmakathA' ke 8 veM adhyayana meM bhagavatI mallI aura coravA parivrAjikA ke prasaMga meM bhI kahIM gayI hai arthAt jisa kArya meM hiMsA hotI hai vaha dharma nahIM hotA hai| 56. isa bola meM lokAzAha likhate haiM ki Agama granthoM meM anekoM sthAnoM para yakSoM ke yakSAyatanoM kA ullekha hai / 'aupapAtika', 'bhagavatI', 'jJAtAdharmakathA', 'vipAkasUtra' Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokAzAha aura unakI dharmakrAnti 139 Adi meM yakSoM ke yakSAyatanoM kA vistAra se ullekha kiyA gayA hai, kintu kisI bhI nagara ke athavA udyAna ke vivaraNa meM kahIM bhI jina-bhavana aura jina-pratimA kA ullekha nahIM hai / isase bhI yahI siddha hotA hai ki bhagavAna mahAvIra ke samaya meM yakSAyatana hI the, jinabhavana yA jina-mandira nahIM the| 57. lokAzAha isa bola meM kahate haiM ki kucha logoM kA yaha kahanA hai ki cAhe AgamoM meM jina-bhavana, jina-pratimA Adi ke ullekha nahIM haiM, kintu niyukti, bhASya, cUrNi, vRtti aura TIkAoM meM to aise ullekha pAye jAte haiM jo sabhI pramANa hai| isa sambandha meM lokAzAha kA kahanA hai ki jina granthoM meM AgamoM ke viruddha bAteM kahI gayI hoM unheM pramANa kaise mAnA jA sakatA hai? udAharaNasvarUpa 'Avazyakaniyukti meM yadi kisI muni kA svargavAsa paMcaka meM hotA hai to jitane dina kA paMcaka ho utane ghAsa ke putale banAkara rakhane kA ullekha hai / sAdhu ke lie isa prakAra kA kRtya Agama ke anukUla to nahIM mAnA jA sktaa| isI prakAra 'bRhatkalpabhASya' meM yaha kahA gayA hai ki jina-bhavana meM cIMTI, bhramara-bhramarI Adi ke ghara ho to sAdhu apane hAthoM se parihAra kare, yadi nahIM karatA hai to use prAyazcitta AtA hai / isI prakAra cUrNi, bhASya Adi meM aneka sthAnoM para apavAda mArga ke rUpa meM AgamoM ke viruddha kArya karane ke ullekha haiN| jina granthoM meM Agama ke viruddha AcAra kA ullekha ho, unheM pramANa kaise mAnA jA sakatA hai? 58. isa bola meM lokAzAha kahate haiM ki jo ananta jIva mokSa ko prApta hue, vartamAna meM jo mokSa prApta hote haiM athavA bhaviSya meM jo prApta hoMge, ve sabhI ahiMsA, saMyama Adi ke mAdhyama se hI siddha hote haiM arthAt jIvadayA hI mokSa kA kAraNa hai / pUjA, pratiSThA, jina-bhavana nirmANa Adi kArya jinameM jIvahiMsA hotI hai, mokSa ke sAdhana kisa prakAra ho sakate haiM? yadi hama lokAzAha kI ina cAroM kRtiyoM ke mukhya pratipAdya para vicAra kareM to aisA lagatA hai ki sarvaprathama lokAzAha dvArA pUche gaye teraha praznoM meM mukhyatayA pratimA ke vandana, pUjana Adi kA niSedha kiyA gayA hai| puna: unakI dUsarI kRti yaha kisakI paramparA' meM lokAzAha ne mukhya rUpa se usa yuga meM pracalita aura yati paramparA ke dvArA mAnya 54 bAtoM para prazna cihna lagAye haiM aura una para praznacihna lagAte hue unhoMne pUchA hai ki ina sArI bAtoM kA Agamika AdhAra kyA hai? isI prakAra 'cautIsa bola' meM mukhya rUpa se niyukti, bhASya, cUrNi, vRtti, TIkA evaM prakaraNa granthoM ke Agama viruddha pratipAdanoM kA ullekha karate hue yaha prazna-cihna khar3A kiyA hai ki jina granthoM meM Agama viruddha kathana hoM unako kisa prakAra pramANa rUpa se mAnya kiyA jA sakatA hai| isa prakAra unhoMne niyukti, bhASya, cUrNi, vRtti aura TIkA kI aprAmANikatA ko siddha kiyA hai / lokAzAha ne 'aTThAvana boloM kI huMDI' meM mukhya rUpa se tIrtha, jina-bhavana, pratimA-pratiSThA aura pratimA-pUjana kI pravRtti kI AlocanA karate hue yaha kahA hai ki ye pravRttiyA~ hiMsA se Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa . yukta hone ke kAraNa dharma yA mokSamArga nahIM ho sktiiN| unhoMne isa carcA meM laukika dharma aura lokottara dharma kI carcA bhI uThAI hai aura yaha bhI kahA hai ki sUryAbhadeva athavA draupadI ke dvArA ullekhita jina-pratimA kI pUjA eka loka-vyavahAra hai na ki dhrmmaarg| isa samagra vizleSaNa se hama isa niSkarSa para pahu~cate haiM ki lokAzAha ne jina-pratimA, jina-pratimAnirmANa, pUjana, jina-bhavana-nirmANa aura jina-yAtrA kI hiMsA se jur3I huI pravRttiyoM ko dharmaviruddha batAne kA prayAsa kiyA hai| lokAzAha kI ina mAnyatAoM kA samarthana unake samakAlIna virodhiyoM ke dvArA likhe gaye granthoM se bhI hotA hai| kucha logoM ne yaha prazna uThAyA hai ki yadi lokAzAha ne jina-pratimA-pUjana Adi kA virodha kiyA to phira Age calakara lokAzAha ke gaccha meM ye pravRttiyA~ kaise praveza kara gyiiN| merI dRSTi meM isakA spaSTa kAraNa yaha hai ki jaba lokAgaccha se kriyoddhAra karake sthAnavAsI paramparA kA nirmANa karanevAle jIvarAjajI, lavajIRSi, dharmasiMhajI, dharmadAsajI Adi alaga ho gaye aura unake sAtha mUrtipUjA virodhI samAja bhI jar3a gayA jisase lokAgaccha ke yatiyoM ke sAmane apanI AjIvikA kA prazna khar3A ho gayA / phalata: unhoMne anya gacchoM kI yati paramparA ke samAna hI AcaraNa svIkAra kara liyA aura isa prakAra ve puna: mUrtipUjaka samAja ke sAtha jur3a gye| saMdarbha - 1. saI ugaNIsa varasa thayA, paNayAlIsa prasiddha / tyAre pachI lUMko huI, asamaMjasa tiNaI kiddha // 3 // lAvaNyasamaya kRta siddhAnta caupAI, uddhRta-jainadharma kA maulika itihAsa,bhAga-4, pR0-703 2. vIra jinesara mukti gayA,sai ogaNIsa varasa jaba thyaa| paNayAlIsa adhika bhAjanai, prAgavATa pahilai sA janai // munizrI bIkAjI kRta asUtranirAkaraNa battIsI caudasa vyAsI vaisAkhaI, vada caudasa nAma luMko rAkhaI / yati bhAnucandrakRta dayAdharma caupaaii| A mahAtmA nuM janma arahaTavADA nA osavAla gRhastha caudharI aTaka nA seTha hemAbhAI nI pativrata parAyaNA bhAryA gaMgAbAI nI kukSI no hatA / samvat 1482 nA kArtika zuda pUnama ne divase (janma) thyo| lokAzAha nuM jIvana prabhuvIra paTTAvalI pR0-161 / pUnama gacchai guru sevana thI, zaiyada nA AziSa vacana thii| putra saguNa thayo lakhu harISa, zata cauda sata sattara vrssi| yati kezava jI kRta caubIsa kar3I ke silloke / jaina divAkara smRti grantha, pR0-557 jaina dharma kA itihAsa, pR0-272 vahI, pR0-272 9. vahI, pR0-276 10. A mahAtmA nuM janma arahaTa vADA na osavAla gRhastha caudharI aTaka nA seTha hemAbhAI nI pativrata parAyaNA bhAryA gaMgAbAI nI kukSI no hto| lokAzAha muMjIvana prabhuvIra paTTAvalI, pR0-161 11. soraTha deza lImaDI grAme, dazA zrImAlI IMgara nAma i||3|| dayAdharma caupAI 5 8. Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 141 lokAzAha aura unakI dharmakrAnti 12. paNayAlIsa adhikamayA janaI,prAgvATa pahilaI sA janaI / 13. pAgvATa-itihAsa, pR0-258 14. jainadharma kA maulika itihAsa, bhAga-4, pR0-703 15. bhadrabAhu caritra, pR0-90 16. jaina divAkara smRti grantha, pR0-558 17. ahamadAbAda nagara maMjhAri, luMkara mahato vasai vicAri / 18. iNa matiNI saMbhaliyo Adi, gujjara dezi ahamudAvAda / kumati vidhvaMsaNa caupAI, 91 19. A mahAtmA no janma arahar3avADA nI osavAla gRhastha caudharI aTakanA seTha hemAbhAI nI pativrataparAyaNa bhAryA gaMgA bAI nI kukSI no hato 20. jiNadhara jI gaccha khaDatarA, mahatA hamArI jAta / mAru deza e maiM rahaU~ zahara kharaMTiyA vAsa // eka pAtariyA gaccha paTTAvalI, 6 / 21. ika posAliyA tiNAM siddhAnta rA pustaka bhUharA mAMhiM paDyAM ne udehI lAge, gala gayA jAnI jAlaura ro vAsI mahApravINa sAha lUMko lekhaka tiNa nebulAvIchIno rAkhI pustaka likhaNa ro dUho diino| 22. jaina dharma kA maulika itihAsa, bhAga-4, pRSTha- 704 23. aitihAsika noMdha, pRSTha-116, uddhRta- jaina darma kA maulika itihAsa, bhAga-4, pR0-709 24 dayA dharma caupaI- // 3 // iNa kAlaI saurASTra dharA maMI nAgaveSa taTinI taTagAMvaI / hazcindra zreSThI tihAM vasaI vauMdhI bAI dharaNI zIla lasaI // 10 // , caubIsa kaDI ke silloke 26. bhadrabAhu caritra, pRSTha- 90 27. zrImad vijayarAjendrasUri smAraka-grantha, zrI bhaMvaralAlajI nAhaTA kA lekha lukAzAha aura unake anuyAyI, pR0-472 28. vahI, pR0- 473 29. vahI 30. vahI, pR0-474 31. vahI 32. jainadharma kA maulika itihAsa bhAga-4, pR0-736-737 33. vahI, pR0- 729 34. jainadharma kA maulika itihAsa, bhAga-4, pR0-717 35. paTTavalI prabandha-saMgraha, pR0- 102 36. gurudeva jI ratna muni smRti grantha,pR0-3 "navi odhau navi muNhtii| navi kaMbala navi daNDa / sira muMDAvaI mala dharaI, viharai phATA vesa / / mala cIgara cIbara dharaI pAtri hIna dIhi lepa / nIca kula lII ATAri...." paM0 dalasukha bhAI mAlavaNiyA, lokAzAha aura unakI vicAradhArA, gurudeva zrI ratnamuni smRti grantha, pR0-369-370 Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama adhyAya lokAgaccha aura usakI paramparA lokAzAha ne dIkSA lI yA nahIM lI- isa prazna para hameM donoM prakAra ke sAhityika sAkSya upalabdha hote haiM aura una sAhityika sAkSyoM ke atirikta abhI taka koI bhI aisA sAkSya upalabdha nahIM hai jisake AdhAra para koI mata sunizcita kiyA jA ske| lekina itanA nizcita hai ki lokAzAha ke upadeza se prerita hokara kucha logoM ne gRhastha jIvana kA parityAga kara dIkSA grahaNa kI thii| jo ullekha milate haiM unake anusAra 45 vyaktiyoM ne eka sAtha hI dIkSA grahaNa kI thI aura unhoMne apane preraka ke nAma se hI apane gaccha kA nAma lokAgaccha rakhA thaa| 'ina 45 vyaktiyoM meM lakhamasIjI, nUnAMjI, zobhAjI, DUMgarasIjI, bhANAMjI Adi pramukha the / yaha to nizcita hai ki usa samaya jo bhI paramparAyeM pracalita thIM ve sabhI yati paramparAyeM hI thIM / ata: lokAzAha kI preraNA pAkara jina logoM ne bhI dIkSA grahaNa kI thI ve sabhI yati paramparA meM hI dIkSita hue the| kintu isakA tAtparya yaha bhI nahIM hai ki usa samaya sampUrNa yati paramparA zithilAcArI ho cukI thii| kucha yati apane saMyamI jIvana ke prati sajaga the| ata: lokAzAha kI preraNA pAkara jina logoM ne dIkSA grahaNa kI ve apane saMyamI jIvana ke prati sajaga rahe aura apane preraNAsrota ke nAma para apane gaccha ko lokAgaccha kahane lage / vaise jo sUcanAyeM upalabdha hotI haiM usake AdhAra para yaha bhI jJAta hotA hai ki prArambha meM lokAgacchIya yati apane ko 'jinamati' ke nAma se sambodhita karate the / mujhe aisA lagatA hai ki cAhe lokAgaccha prArambha meM apanI mAnyatAoM aura AcAra ke prati sajaga rahA ho, kintu yati paramparA se prabhAvita hone ke kAraNa vaha apanI mAnyatAoM aura AcAra-vyavasthAoM ke prati bahuta sthira nahIM raha pAyA / lokAgaccha kI paramparA meM hameM sthAnakavAsI sampradAya kI utpatti ke pUrva ATha pramukha paTTadharoM ke ullekha milate haiN| lokAgaccha ke AdyapuruSa ke rUpa meM hameM bhANAMjI kA nAma milatA hai / yadyapi kamalasaMyama upAdhyAya ne lokAzAha ke pramukha ziSya ke rUpa meM lakhamasIjI kA ullekha kiyA hai, kintu aisA lagatA hai ki lakhamasIjI ne dIkSita hokara ke bhI pradhAnatA bhANAMjI ko dI hogii| zrI bhANAMjI Apa lokAzAha ke janmasthAna araTTavAr3A ke hI nivAsI the / Apa jAti se osavAla the / mohanalAla dalIcanda desAI ne ApakI dIkSA vi0saM0 1531 meM mAnI hai / kintu tapAgacchIya paTTAvaliyoM meM ApakI dIkSA vi0 saM0 1533 meM kahI gayI hai / do varSoM kA yaha antara koI jyAdA antara nahIM hai / yadyapi upAdhyAya ravivardhana ne apanI paTTAvalI meM bhANAMjI kA dIkSAkAla vi0saM0 1538 sUcita kiyA Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokAgaccha aura usakI paramparA 143 hai, kintu samakAlika evaM adhika ullekha vi0 saM0 1533 ke pakSa meM haiM, isalie hamArI dRSTi meM unakI dIkSA vi0saM0 1533 meM mAnanA hI adhika samucita hai| Apake sambandha meM janma, dIkSA, svargavAsa Adi ko chor3akara vizeSa sUcanAyeM prAya: anupalabdha haiN| ApakA svargavAsa mohanalAla dalIcanda desAI ne vi0saM0 1537 meM mAnA hai, kintu yaha mata bhI samIcIna pratIta nahIM hotA, kyoMki kar3avAmata paTTAvalI meM kar3avAzAha aura bhANAMjI kA vi0saM0 1540 meM nADolAI meM milana huA thA, aisA ullekha hai| isake sAtha paTTAliyoM meM yaha bhI ullekha hai ki bhIkAjI ne vi0saM0 1540 meM bhANAMjI ke pAsa dIkSA grahaNa kI thii| isakA abhiprAya hai ki vi0saM0 1540 meM bhANAMjI jIvita the| ata: unakA svargavAsa vi0 saM0 1540 ke pazcAt hI kabhI honA caahie| bhANAMjI ke jIvanavRtta ke sambandha meM isase adhika kucha hameM jJAta nahIM hotA hai, kintu itanA spaSTa hai ki lokAgaccha ke AdyapuruSa ke rUpa meM ve AgamajJa aura dRr3hasaMyamI avazya rahe hoNge| zrI bhIkAjI lokAgaccha paTTAvalI meM bhANAMjI ke bAda bhIkAjI yA bhIdAjI kA nAma milatA hai| kahIM-kahIM Apako bhaddARSi ke nAma se bhI ullekhita kiyA gayA hai| ata: Apake nAma ko lekara asamaMjasa kI sthiti to avazya hai / AcArya hastImalajI ne 'jaina AcArya caritAvalI' meM Apako bhaddARSi kahA hai, jaba ki 'puSkaramuni abhinandana grantha' meM Apako bhIdAjI ke nAma se ullekhita kiyA gayA hai| isI prakAra vi0saM0 1959 meM prakAzita 'sthAnakavAsI jaina muni kalpadruma' meM ApakA nAma bhIkA likhA hai| nAma ke isa matabheda ke bAvajUda bhI sabhI lekhaka ekamata hai ki Apa sirohI ke nivAsI the aura jAti se osavAla the / ApakA gotra sAthariyA thA tathA Apake bhAI saMghavI tolAjI the / AcArya hastImalajI ke ullekhAnusAra Apane vipula Rddhi kA tyAga karake dIkSA grahaNa kI thii| mAtra yahI nahIM Apake sAtha Apake parivAra ke cAra anya vyakti kI dIkSita hue the / paTTAvaliyoM meM vi0saM0 1540 meM ahamadAbAda meM Apake dIkSita hone kA ullekha hai / Apake sambandha meM isake atirikta vizeSa jAnakArI upalabdha nahI hotI / zrI nUnAMjI __ bhIkARSijI ke paTTa para nUnAMRSijI ke virAjita hone kA ullekha hai / Apa bhI sirohI ke nivAsI the aura jAti se osavAla the / yadyapi AcArya hastImalajI ne 'jaina AcArya caritAvalI' meM Apako bhaddARSijI (bhIkARSijI) ke pAsa dIkSita batAyA hai, kintu 'sthAnakavAsI jaina muni kalpadruma' meM Apako bhANAMjI ke sAtha hI Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa dIkSita batAyA gayA hai| ata: yaha sambhava hai ki dIkSita to bhANAMjI ke pAsa hI hue hoM, kintu gacchanAyaka ke rUpa meM ApakA krama bhIkAjI se paravartI ho / hama dekhate haiM ki bhANAMjI aura bhIkAjI donoM kA gacchanAyaka yA AcAryakAla adhika lambA nahIM rahA hai| bhANAMjI apanI dIkSA ke pazcAt sambhavataH ATha-dasa varSa se adhika jIvita nahIM rahe / isI prakAra bhIkAjI yA bhaddARSijI kA saMdhanAyaka kAla bhI adhika lambA nahIM hai| ata: bhANAMjI ke pAsa dIkSita nUnAMjI tIsare krama meM lokAgaccha ke nAyaka bane hoM / 'puSkaramuni abhinandana grantha' meM nUnAMjI ko bhIkAjI ke pAsa vi0saM0 1545 yA 1546 meM dIkSita batAyA gayA hai, kintu merI dRSTi meM 'sthAnakavAsI jaina muni kalpadruma' adhika vizvasanIya lagatA hai| usake anusAra to nUnAMjI bhANAMjI ke samakAlIna yA unase dIkSita mAne jA sakate haiN| zrI bhImAjI nUnAMjI ke paTTa para bhImAjI virAjita hue| 'jaina AcArya caritAvalI' evaM 'puSkara muni abhinandana grantha' meM nUnAMjI ke bAda bhImAjI ko lokAgaccha nAyaka ke rUpa meM varNita kiyA gayA hai / ApakA nivAsa sthAna pAlI (rAjasthAna) thA / Apa jAti se osavAla aura gotra se lor3hA the / yaha bhI kahA jAtA hai ki Apa vipula Rddhi chor3akara dIkSita hue the| 'puSkara muni abhinandana grantha' meM yaha ullekha hai ki bhImAjI ne nUnAMjI se dIkSA grahaNa kI thI, kintu 'sthAnakavAsI jaina muni kalpadruma' meM Apako bhIkAjI kA ziSya batAyA gayA hai / vAstavikatA kyA hai? yaha kahanA kaThina hai / 'puSkara muni abhinandana grantha' ke anusAra Apa vi0saM0 1550 meM dIkSita hue the| zrI jagamAlajI bhImAjI ke bAda jagamAlajI lokAgaccha ke nAyaka bane / ApakI dIkSA vi0 saM0 1550 meM batAyI gayI hai / yahA~ yaha vicAraNIya hai ki yadi jagamAlajI bhImAjI ke ziSya haiM to phira bhI donoM kI dIkSA-tithi eka hI hai| ata: yaha dIkSAtithi vicAraNIya hai| kintu aise bhI aneka udAharaNa haiM jinameM guru aura ziSya kI dIkSA-tithi eka bhI hotI hai| zrI saravAjI jagamAlajI ke paTTadhara saravAjI hue| sva0 maNilAlajI ne ApakI jAti osavAla batAyI hai / Apa dillI ke nivAsI the| aisI mAnyatA hai ki Apa bAdazAha ke vajIra the / Apake dIkSita hone kI bAta sunakara bAdazAha ko Azcarya bhI huA thaa| ApakI dIkSA vi0saM0 1554 meM mAnI jAtI hai / Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 145 lokAgaccha aura usakI paramparA zrI. rUpajI saravAjI ke pazcAt lokAgaccha ke paTTadhara rUpajI hue| Apa anahilapura pATaNa ke nivAsI the aura jAti se osavAla the / ApakA gotra vedamUthA thaa| ApakA janma vi0 saM0 1554 meM huA aura dIkSA vi0saM0 1568 meM huii| sva0 maNilAlajI ke anusAra ApakI dIkSA vi0 saM0 1566 meM huI thI aura vi0 saM0 1568 meM Apane pATaNa meM 200 gharoM ko lokAgaccha kA zrAvaka banAyA thaa| yadi ApakA janma vi0saM0 1554 meM mAnA jAye aura dIkSA vi0saM0 1566 meM mAnI jAye to aisI sthiti meM mAtra 12 varSa kI avasthA meM 200 gharoM ko lokAgaccha kA anuyAyI banA lenA samucita pratIta nahIM hotA hai, kyoMki isake lie paripakva avasthA kI apekSA hotI hai / puna: yaha bhI ullekhita hai ki vi0saM0 1585 meM Apa saMthArApUrvaka pATaNa meM svargastha hue| aisI sthiti meM ApakI kula Aya 31 varSa kI hI siddha hotI hai, jo vicAraNIya hai / puna: Apa kisake pAsa dIkSita hue the yaha prazna bhI thor3A vivAdAspada hI pratIta hotA hai, kyoMki 'sthAnAkavAsI jaina muni kalpadruma' meM Apako bhANAMjI kA ziSya batAyA gayA hai| AcArya hastImalajI ne rUpajI ne kisake pAsa dIkSA grahaNa kI isakA koI spaSTa ullekha nahIM kiyA hai aura na unake mAtA-pitA ke nAma kA hI ullekha kiyA hai| kintu 'puSkara muni abhinandana grantha' meM Apake pitA kA nAma zrI devAjI aura mAtA kA nAma zrImatI mRgAbAI ullekhita hai tathA ApakA janma vi0 saM0 1543 meM batAyA gayA hai / punaH isI meM yaha bhI ullekhita hai ki Apane mAgha zuklA pUrNimA vi0saM01568 meM svayameva dIkSA grahaNa kI, kintu dUsarI ora lokAgaccha ke bar3e pakSa kI paTTAvalI meM yaha ullekha hai ki Apane zarbujaya kA saMgha nikAlA thA aura ahamadAbAda meM saravARSijI ke pravacana ko sunakara Apa 500 vyaktiyoM ke sAtha pravrajita ho gaye the| upalabdha sAkSyoM se AcArya hastImalajI ke anusAra ApakA svargavAsa vi0saM0 1585 meM pATaNa meM huA thaa| Apake saMthAre ke dinoM ko lekara bhI matabheda pAyA jAtA hai| sva0 maNilAlajI ke anusAra ApakA saMthArA 52 dina calA thA jabaki eka prAcIna patra meM saMthAre kA kAla sAr3he 25 dina batAyA gayA hai| Apane jIvAjI ko apanA paTTadhara ghoSita kiyA thA / aisA lagatA hai ki rUpajI ke samaya lokAgaccha vibhAjita ho gayA thA jahA~ rUpajI ne 'gujarAtI lokAgaccha' kI sthApanA kI vahIM vi0saM0 1580 jyeSTha ekama ke dina hIrAjI ne 'nAgaurI lokAgaccha' kI sthApanA kI aura udhara paMjAba meM vi0saM01608 meM zrI sadAraMgajI ne 'uttarArddha lokAgaccha' ke nAma se lokAgaccha kI tIsarI zAkhA kI sthApanA kii| isa prakAra apanI sthApanA ke lagabhaga 50 se 70 varSa ke andara hI lokAgaccha tIna bhAgoM meM vibhakta ho gayA thA- gujarAtI lokAgaccha, nAgaurI lokAgaccha aura uttarArddha (lAhaurI) lokaagcch| lAhaurI lokAgaccha kI sthApanA ke viSaya meM vidvAnoM kI yaha mAnyatA hai ki isakI sthApanA lokAgacchIya rUpajI ke ziSya jIvAjI kI paramparA ke kisI yati ke 1. jaina AcArya caritAvalI, pRSTha- 113 2. jainadharma kA maulika itihAsa, bhAga-4, pRSTha-708 Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa dvArA huI thI / yathArtha sthiti kyA thI, spaSTa pramANoM ke abhAva meM Aja isa sambandha meM kucha kaha pAnA kaThina hai, kintu itanA nizcita hai ki saravAjI ke praziSya aura arjanaRSi ke ziSya durgAdAsajI ne vi0saM0 1625 meM khandaka caupAI kI racanA kI thI aura usameM unhoMne apanA gaccha uttarArddha lokAgaccha batAyA hai| isase yaha to siddha ho jAtA hai ki vi0 saM0 1625 ke pUrva 'uttarArddha lokAgaccha' kI sthApanA ho cukI thii| zrI jIvAjI. ApakA janma vi0saM0 1551 mAgha vadi dvAdazI ko sUrata nivAsI zrI tejapAlajI DosI ke yahA~ huA thaa| ApakI mAtA kA nAma kapUradevI thaa| vi0saM0 1578 mAgha sudi paMcamI ko Apa rUpajI ke sAnnidhya meM dIkSita hue| dIkSA ke samaya ApakI umra 28 varSa thii| rUpajI ke svargavAsa ke pazcAt vi0saM0 1585 meM ahamadAbAda ke jhaverI bAr3e meM lokAgaccha ke navalakhI upAzraya meM Apako AcArya pada para pratiSThita kiyA gayA / kahA jAtA hai ki Apake pratibodha se sarata ke 900 ghara lokAgaccha kI AmnAya se jur3a gaye the / yaha spaSTa hai ki jIvAjI ke kAla meM lokAgaccha 'gujarAtI lokAgaccha', 'nAgaurI lokAgaccha' aura 'lAhaurI lokAgaccha', aise tIna gacchoM meM vibhAjita ho cukA thaa| sva0 maNilAlajI ne Apake jIvana ke sambandha meM eka vizeSa ghaTanA kA ullekha kiyA hai| unake anusAra Apake samaya sirohI rAjya darabAra meM zaiva aura jaina ke bIca vivAda huA thA jisameM jainiyoM kI hAra huI thii| hAra jAne ke kAraNa jainiyoM ko deza nikAle kI AjJA bhI de dI gayI thI, kintu jIvAjI ne apane ziSya varasiMhajI aura kuMvarasiMhajI ko zAstrArtha karane ke lie bhejA aura ina donoM ziSyoM ne usameM vijaya prApta karake gujarAta kI bhUmi para lokAgaccha ke astitva ko sudRr3ha banAyA / jIvAjI ke svargavAsa ke pazcAt gujarAtI lokAgaccha bhI 'moTApakSa' aura 'nAnIpakSa ke rUpa meM do bhAgoM meM vibhAjita ho gyaa| jahA~ eka ora vi0 saM0 1613 meM bar3audA meM varasiMhajI ko AcArya pada diyA gayA vahIM dUsarI ora isI ke samakAlika bAlApura meM kuMvarasiMhajI ko AcArya pada diyA gyaa| varasiMhajI se jo paramparA calI vaha gujarAtI lokAgaccha moTApakSa ke rUpa meM prasiddha huI aura kuMvarasiMhajI se jo paramparA calI vaha gujarAtI lokAgaccha nAnhIpakSa ke rUpa meM jAnI gii| yadyapi jIvAjI ke praziSya aura jagAjI ke ziSya jIvarAjajI' ke dvArA kriyoddhAra karake sthAnakavAsI paramparA kA prArambha kara diyA gayA thA, kintu lokAgaccha kI moTApakSa aura nAnIpakSa kI yaha paramparA samAnAntara rUpa se calatI rhii| paTTAvaliyoM meM jIvAjI ke bAda ina donoM paramparAoM meM kauna se pramukha AcArya hae isakI sUcI milatI hai / nIce hama varasiMhajI kI moTApakSa kI paTTAvalI aura kuMvarasiMhajI kI nAnIpakSa kI paTTAvalI prastuta kara rahe haiM - * jIvarAjajI ke viSaya meM vizeSa jAnakArI 'jIvarAja aura unakI paramparA' adhyAya ke antargata dekheM Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 147 lokAgaccha aura usakI paramparA jIvAjI moTApakSa kI paTTAvalI zrI varasiMhaRSijI zrI laghuvarasiMhaRSijI zrI jasavantaRSijI zrI rUpasiMhaRSijI zrI dAmodaraRSijI zrI karmasiMhaRSijI zrI kezavaRSijI zrI tejasiMhaRSijI zrI kAnajIRSijI zrI tulasIdAsaRSijI zrI jagarUpaRSijI zrI jagajIvanaRSijI zrI megharAjaRSijI zrI somacandraRSijI zrI harakhacandraRSijI nAnIpakSa kI paTTAvalI kuMvara RSijI zrImalla RSijI zrI ratna siMha RSijI zrI kezava RSijI zrI zivajI RSijI zrI saMgharAja RSijI zrI sukhamalla RSijI zrI mAgacandra RSijI bAla candra RSijI zrI mANakacandra RSijI zrI mUlacandra RSijI zrI jagatacandra RSijI zrI ratnacandra RSijI zrI nRpacandra RSijI (antima gAdIdhara hue) zrI jayacandraRSijI zrI kalyANacandraRSijI zrI khUbacandra sUrIzvara zrI nyAyacandra sUrIzvara Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 __ sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa gujarAtI lokAgaccha ke moTApakSa ke AcAryoM kA saMkSipta paricaya zrI bar3e varasiMhajI-ApakA janma pATaNa meM huaa| jAti se Apa osavAla the| vi0saM0 1587 meM Apa dIkSita hue| vi0saM0 1612 vaizAkha sudi SaSThI ko Apa gAdIpati bne| vi0 saM0 1644 kArtika sudi tRtIyA ko samAdhipUrvaka Apa svargastha huye| zrI laghu varasiMhajI- ApakA janma sAdar3I meM huaa| Apa jAti se osavAla the| isake atirikta Apake viSaya meM koI vizeSa jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai| zrI jasavaMtasiMhajI- ApakA janma sojitarA meM huaa| vi0saM0 1649 mAgha sudi tRtIyA ko Apa dIkSita hue| gAdIpati hone kA varSa jJAta nahIM hotA hai| vi0 saM0 1688 mArgazIrSa pUrNimA ko saMthArApUrvaka ApakA svargavAsa huaa| zrI. rUpasiMhajI- vi0 saM0 1675 mArgazIrSa sudi trayodazI ko Apane dIkSA grahaNa kii| vi0saM0 1688 mArgazIrSa sadi aSTamI ko Apa gAdI para virAjita hye| vi0 saM0 1697 ASAr3ha vadi dazamI ko saMthArApUrvaka kRSNagar3ha meM Apa svargastha hue| zrI dAmodarajI- ApakA janma ajamera meM huaa| vi0 saM0 1692 meM Apa dIkSita huye| vi0 saM0 1697 meM Apa gAdI para virAjita huye| isake Age kI jAnakArI upalabdha nahIM hai| zrI karmasiMhajI- Apa muni zrI dAmodarajI ke bhAI the| vi0saM0 1698 meM Apa gAdI para virAjita hue| vi0saM0 1999 meM saMthArA pUrvaka ApakA svargagamana huaa| zrI kezavajI- ApakA janma kahA~ huA isakI jAnakArI upalabdha nahIM hai| vi0 saM0 1699 meM Apa dIkSita huye| vi0saM0 1699 meM hI mAgha vadi trayodazI ko Apa gAdIpati bne| isake atirikta koI jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai| zrI tejasiMhajI- Apake janma ke viSaya meM koI jAnakArI upalabdha nahIM hai| vi0 saM0 1706 meM Apa dIkSita huye| vi0saM0 1721 meM Apa gAdI para virAjita hye| 9 dina ke saMthAre ke sAtha ASAr3ha vadi trayodazI ko Apa svargastha huye| svargavAsa kA varSa jJAta nahIM hai| zrI kAnhAjI- vi0 saM0 1743 vaizAkha sudi tRtIyA ko Apa surata meM gAdIpati bane aura surata meM hI vi0saM0 1779 bhAdrapada sudi aSTamI ko ApakA svargagamana huaa| janma tithi jJAta nahIM hai| zrI tulasIdAsajI- vi0 saM0 1768 phAlguna sudi tRtIyA ko Apane dIkSAgrahaNa kii| vi0saM0 1779 bhAdrapada sudi aSTamI ko Apa gAdI para virAjita * paTTAvalI prabandha saMgraha para AdhArita hai| Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 149 lokAgaccha aura usakI paramparA huye aura vi0saM0 1788 phAlguna sudi dvAdazI ko Apa samAdhimaraNa ko prApta huye| zrI. jagarUpajI- ApakI dIkSA vi0 saM0 1785 meM huii| vi0saM0 1788 phAlguna sudi tRtIyA ko Apa gAdIpati bne| vi0saM0 1798 meM Apa 11 dina ke saMthAre ke sAtha svargastha huye| zrI jagajIvanajI- vi0 saM0 1789 meM Apa dIkSita huye| vi0 saM0 1798 meM zrI jagarUpajI ke svargavAsa ke pazcAt vi0saM0 1799 meM Apa gAdIpati bne| vi0saM0 1812 meM 6 dina ke saMthAre ke sAtha Apane svarga ke lie prayANa kiyA / zrI medharAjajI- vi0saM0 1799 meM ApakI dIkSA huii| vi0saM0 1799 meM Apa gAdIpati bane aura vi0saM0 1812 meM saMthArA pUrvaka ApakA mahAprayANa huaa| 'paTTAvalI prabandha saMgraha' kA yaha ullekha vicAraNIya hai| kyoMki jagajIvanajI aura medharAjajI donoM kA vi0 saM0 1799 meM gAdIpati honA aura vi0saM0 1812 meM svargagamana honA vizvasanIya pratIta nahIM hotA hai| yahA~ do bAte sAmane AtI haiM- 1. medharAjajI jagajIvanajI se alaga huye hoM yA 2. pustaka chapAI meM galatI ho| zrI. somacaMdajI-vi0 saM0 1839 meM phAlguna vadi SaSThI ko Apa gAdIpati bne| vi0saM0 1855 meM 7 dina ke saMthAre ke sAtha ApakA svargagamana huaa| zrI harSacandajI- vi0saM0 1855 phAlguna sudi SaSThI ko Apa gAdI para virAjita huye| vi0saM0 1869 bhAdrapada meM tIna dina saMthArA pUrNa karake Apa svargastha huye| isake atirikta anya koI jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai| zrI. jayacaMdajI RSi-Apake viSaya koI vizeSa jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai| mAtra itanA jJAta hotA hai ki zrI harSacandajI ke pazcAt Apa gAdIpati bane aura vi0saM0 1922 vaizAkha sudi caturdazI ko ApakA samAdhimaraNa huaa| zrI kalyANacandrajI- ApakA janma vi0saM0 1890 caitra sudi trayodazI ko huaa| vi0saM0 1910 meM Apa dIkSita huye| vi0 saM0 1918 meM gAdI para virAjita huye| vi0saM0 1956 zrAvaNa vadi dazamI ko dina 4 baje Apane svarga ke lie mahAprayANa kiyaa| zrI khabacandajI- zrI kalyANacandrajI ke pazcAt zrI khUbacandajI paTTa para virAjita huye| vi0 saM0 1982 mArgazIrSa sudi navamI ko bar3odarA meM ApakA svargavAsa ho gyaa| isake pazcAt isa paramparA ke viSaya meM koI jAnakArI prApta nahIM hotI hai| Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa gujarAtI lokAgaccha ke nAnIpakSa ke AcAryoM kA saMkSipta paricaya* zrI kuMvaraRSijI ApakA janma kahA~ huA, Apake mAtA-pitA kA nAma kyA thA Adi kI jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai| mAtra itanA jJAta hotA hai ki Apa apane mAtA-pitA aura sAta vyaktiyoM ke sAtha vi0saM0 1602 meM jIvAjI RSi ke sAnidhya meM dIkSita hue the aura bAlApura meM Apako AcArya pada para vibhUSita kiyA gayA thaa| zrI zrImallaRSijI AcArya kuMvarajI RSi ke paTTa para zrI mallajI RSi virAjita hue| ApakA janma ahamadAbAda meM huA / Apake mAtA-pitA kA nAma zrImatI kuMvarI devI aura zrI zAha thAvara poravAla thaa| Apa vi0saM0 1606 kI mArgazIrSa zuklA paMcamI ke dina ahamadAbAda meM jIvARSijI ke pAsa dIkSita hue / vi0saM0 1629 jyeSTha vadi paMcamI ko Apa AcArya pada para pratiSThita hue / 'jaina AcArya caritAvalI' meM AcArya hastImalajI ne likhA hai ki Apa eka prabhAvazAlI AcArya the / Apake upadeza se prabhAvita hokara logoM ne jainadharma grahaNa kiyA aura apane gale se kaMThiyA~ utAra-utAra kara kae~ meM girA dI / Aja bhI vaha kaMThiyA~ kuA~ ke nAma se prasiddha hai| tatpazcAt kAMThA kI ora vihAra kara Apa morabI padhAre aura vahA~ zrIpAla seTha Adi 4000 vyaktiyoM ko pratibodha dekara zrAvaka banAyA / isake atirikta koI jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai| zrI ratnasiMhaRSijI zrI mallajIRSi kI pATa para zrI ratnasiMhaRSijI baiThe / ApakI janma-tithi upalabdha nahIM hai| Apa hAlAra prAnta ke navAnagara ke nivAsI solhANI gotrIya zrImAla sUrazAha ke putra the / vi0saM0 1648 meM 9 vyaktiyoM ke sAtha Apa ahamadAbAda meM dIkSita hue / vi0saM01654 kI jyeSTha kRSNA saptamI ko Apako AcArya padavI se vibhUSita kiyA gayA / isake atirikta koI vizeSa jAnakArI nahIM milatI hai| zrI kezavaRSijI ApakA janma mAravAr3a ke dunAr3A grAma meM huA / Apake pitA ke nAma ko lekara mata vaibhinnyatA hai / AcArya hastImalajI ke anusAra Apake pitA kA nAma zrI zrImAla sAhabajI thA, kintu prabhuvIra paTTAvalI ke anusAra vijayarAja osavAla thaa| ApakI mAtA kA nAma jayavanta devI thaa| vi0saM0 1676 phAlguna kRSNA paMcamI ko sAta vyaktiyoM ke sAtha AcArya ratnasiMhajI ke pAsa Apane dIkSA grahaNa kI / vi0saM0 * saMkSipta paricaya AcArya hastImalajI ma.sA. dvArA likhita 'jaina AcArya caritAvalI' para AdhArita hai| Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokAgaccha aura usakI paramparA 151 1686 kI jyeSTha zuklA trayodazI ko saMgha dvArA Apako AcArya pada para pratiSThita kiyA gayA / 'prabhuvIra paTTAvalI' meM isa dina ApakA svargavAsa likhA gayA hai jo samucita nahIM lagatA / zrI zivajIRSijI AcArya zrI kezavaRSijI ke paTTa para zrI zivajIRRSi virAjita hue| ApakA janma vi0 saM0 1654 meM navAnagara nivAsI zrImAlI siMghavI zrI amarasiMha ke yahA~ huaa| ApakI mAtA kA nAma zrImatI tejabAI thA / 15 varSa kI Ayu meM vi0saM0 1669 meM Apane zrI ratnasiMhajI ke pAsa dIkSA grahaNa kI kintu ApakI janma tithi, dIkSA-tithi Adi ke viSaya meM mata - vaibhinyatA hai / prabhuvIra paTTAvalI meM ApakA janma vi0saM0 1639 meM tathA dIkSA vi0saM0 1660 meM dIkSita hone kA ullekha hai| isI prakAra AcArya pada ke viSaya meM bhI do mata milate haiN| eka mata jo prAcIna patra ke AdhAra para mAnya hai, ke anusAra ApakI dIkSA vi0saM0 1688 meM huI thii| dUsare mata ke anusAra jo prabhuvIra paTTAvalI para AdhArita hai, ke anusAra ApakI dIkSA vi0 saM0 1677 meM huI thii| Apake jIvana se anekoM viziSTa ghaTanAyeM jur3I haiM jinameM se eka mahattvapUrNa ghaTanA hai ki Apake pATaNa cAturmAsa kAla vi0saM0 1683 kI hai| uttarottara ApakI kIrti ko caityavAsI sahana nahIM kara sake aura Apake viruddha bAdazAha ko bhar3akAne ke liye kucha pramukha vyakti ko bAdazAha ke pAsa dillI bhejA / usa samaya dillI ke takhta para zAhajahA~ AsIna the / virodhiyoM kI zikAyata para bAdazAha zAhajahA~ ne zivajIRSi ko cAturmAsa kAla meM hI dillI bulaayaa| AcAra sammata niyamAnukUla na hone para bhI cAturmAsa kAla meM hI zibajIRSi dillI padhAre / bAdazAha se sukhada vArtAlApa huA / zivajIRSijI ke uttara- pratyuttara se bAdazAha bar3A prabhAvita aura prasanna huA / pariNAmasvarUpa vi0saM0 1683 meM vijayAdazamI ke dina bAdazAha dvArA Apako pAlakI saropAMva ke sammAna se sammAnita kara paTTA likhakara diyA gayA jisase sampUrNa lokAgaccha meM zithilAcAra kA praveza huaa| 1 vi0saM0 1734 meM 66 dina ke saMthAre ke bAda Apa svargastha hue| dharmasiMhajI Adi Apake 16 ziSya the / zrI saMgharAjaRSijI ApakA janma vi0saM0 1705 ASAr3ha zuklA trayodazI ko siddhapura ke poravAla jAti meM huA thaa| apane pitA aura bahana ke sAtha vi0saM0 1718 meM AcArya zrI zivajI RSi ke sAnnidhya meM Apa dIkSita hue| zrI jagajIvanajI ke pAsa Apane zAstroM kA gahana evaM talasparzI adhyayana kiyaa| vi0saM0 1725 meM Apako AcArya pada para pratiSThita kiyA gayA / 50 varSa kI Ayu meM vi0 saM0 1755 phAlguna zuklA ekAdazI ke dina 11 dina ke saMthAre ke sAtha Apa samAdhimaraNa ko prApta hue| Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa . zrI sukhalAlaRSijI AcArya zrI saMgharAjajI ke paTTa para zrI sukhalAlaRSijI virAjita hue| ApakA janma vi0 saM0 1727 meM jaisalamera ke nikaTastha AsaNIkoTa grAmavAsI sakalejA gotrIya osavAla zrI devIdAsajI ke yahA~ huaa| ApakI mAtA kA nAma zrImatI rambhAbAI thaa| vi0 saM0 1739 meM zrI saMgharAjajI ke sAnidhya meM Apa dIkSita hue| vi0saM0 1756 meM ahamadAbAda meM Apa AcArya pada para virAjita he| vi0saM0 1763 kA cAturmAsa ApakA antima cAturmAsa thaa| vi0saM0 1763 kI Azvina kRSNA kI ekAdazI ko ApakA svargavAsa ho gayA / zrI bhAgacandraRSijI Apa AcArya zrI sukhalAlajI ke paTTa para pratiSThita hue| ApakI janma-tithi va Apake mAtA-pitA kA nAma upalabdha nahIM hotA hai| hA~! itanA jJAta hotA hai ki Apa bhuja (kaccha) nivAsI zrI sukhamallajI ke bhAnaje the / vi0saM0 1760 kI mArgazIrSa zuklA dvitIyA ko Apa apanI bhAbhI zrImatI tejabAI ke sAtha dIkSita hue| vi0saM0 1764 meM bhuja meM Apa saMgha ke AcArya bane aura 41 varSa taka AcArya pada ko vibhUSita karate rhe| vi0saM0 1805 meM Apa svargastha hue| zrI bAlacandraRSijI AcArya zrI bhAgacandra RSijI ke pazcAt AcArya ke paTTa para zrI bAlacandraRSijI AsIna hue| Apa phalodI (mAravAr3a) ke chAjer3a gotrIya osavAla the| vi0saM0 1805 meM sAMcera meM Apa AcArya ghoSita kiye gye| vi0saM0 1829 meM svargastha hue| ApakI janma- tithi, dIkSA-tithi va mAtA-pitA kA nAma upalabdha nahIM hotA hai| zrI mANakacandraRSijI. ApakA janma mAravAr3a ke pAlI nikaTastha dariyApura grAma ke nivAsI kaTAriyA gotrIya zrI rAmacandrajI ke yahA~ huaa| ApakI mAtA kA zrImatI jIvAbAI thaa| vi0 saM0 1815 meM AcArya zrI bAlacandrajI ke ziSyatva meM Apane dIkSA grahaNa kii| jAmanagara meM vi0saM0 1829 meM Apa saMgha ke AcArya pada para pratiSThita huye| 25 varSa taka AcArya pada ko vibhUSita karate hue vi0saM0 1854 meM Apa svargastha hue| zrI mUlacandaRSijI AcArya zrI mANakacandrajI ke bAda Apa saMgha ke AcArya bne| ApakA janma jAlaura nivAsI siyAla gotrIya osavAla zrI dIpacandrajI ke yahA~ huaa| ApakI mAtA kA nAma zrImatI ajabA bhAI thaa| vi0 saM0 1849, jyeSTha zuklA dazamI ko Apane AcArya zrI mANakacandrajI ke sAnidhya meM Apane dIkSA grahaNa kii| vi0saM0 1854 ma Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokAgaccha aura usakI paramparA kRSNA dvitIyA ko navAnagara meM Apa AcArya pada para pratiSThita hue| vi0saM0 1876 meM jaisalamera meM Apa svargastha hue| zrI mUlacandajI RSi ke bAda AcArya paramparA meM kramaza: zrI jagatacandajI, zrI ratanacandajI aura zrI nRpacandajI paTAsIna hue| Apa tInoM ke viSaya meM koI vizeSa jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai, kevala nAma hI upalabdha hote haiN| nAgaurI lokAgaccha aura usakI paramparA zvetAmbara yati paramparA meM AcArya zrI zivacandrasUrijI jinakA kAla vi0 saM0 1529 ke Asa-pAsa mAnA jAtA hai, ke do pramukha ziSya hue- zrI devacandrajI aura zrI maannkcndjii| inameM zrI devacandrajI zithilAcArI ho gaye aura mANakacandajI sahajabhAva se guru ke dvArA batAye mArga para calate rhe| AcArya zrI zivacandrasUri ke guru AcArya zrI kalyANasUrijI the| kAlAntara meM AcArya zrI zivacandrasUrijI ke sadupadezoM se pratibodhita hokara zrI hIrAgarajI, zrI rUpacandajI aura zrI paMcAyaNajI Adi tInoM logoM ne vi0 saM0 1580 jyeSTha zuklA pratipadA ko nAgaura meM dIkSA grahaNa kii| dIkSA prApta karane ke pazcAt zrI hIrAgarajI Adi tInoM muniyoM ne apane guru ke zrIcaraNoM meM rahakara Agama granthoM kA talasparzI adhyayana kiyaa| Agama granthoM ke adhyayana ke pazcAt tInoM muniyoM ke mana meM tatkAlIna yati varga meM vyApta zithilAcAra ke viruddha kriyoddhAra karake zuddha saMyama aura sAdhvAcAra kA pAlana karane kA saMkalpa jAgrata huaa| udhara lokAzAha kI dharmakrAnti kA prabhAva dhIre-dhIre pUre rAjasthAna para par3ane lgaa| lokAzAha kI dharmakrAnti ne Apa tInoM muniyoM ke kriyoddhAra karane ke nizcaya ko aura sudRr3ha kara diyaa| phalata: apane guru zrI zivacandrasUrijI se AjJA aura AzIrvAda lekara tInoM muniyoM ne kriyoddhAra kiyA aura vahIM candraprabha svAmI ke mandira meM jAkara Apa tInoM ne AgamAnusAra zramaNa dharma aura zuddhAcAra kA pAlana karanA prArambha kara diyaa| tadanantara mAravAr3a, mevAr3a aura mAlava pradezoM meM ghUma-ghUmakara Apa tInoM ne janakalyANa aura dharma pracAra karanA prArambha kara diyaa| Apake vizuddha AcAra aura ojasvI pravacanoM ko sunakara aneka loga Apake ziSya ho gye| kriyoddhAra karane ke pazcAt Apane apane gaccha kA nAma nAgaurI lokAgaccha rkhaa| 'nAgaurI lokAgaccha' nAmakaraNa kI pRSThabhUmi meM yaha hai ki dIkSita hone ke pUrva zrI hIrArArajI kI bheMTa dharmaprANa lokAzAha se huI thI, jaisA ki 'paNDitaratna premamunijI smRti grantha' meM ullekhita hai ki unake aura lokAzAha ke bIca eka samajhautA huA thA jisakA sAra isa prakAra hai- RSidvaya dvArA granthoM kI pratilipi mA~gane para lokAzAha ne zrI hIrAgarajI aura zrI rUpacandajI se kahA ki maiM ghara jAkara zAstroM kI pratilipi karake bhejUMgA aura Apa usakA kahIM na kahIM ullekha kreNge| isake pratyuttara meM unadonoM ne lokAzAha ko vacana dete hue kahA ki zAhajI yadi aisA huA to hama vacana dete haiM ki yadi hamane Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa dIkSA lI aura kriyoddhAra kiyA to gaccha kA nAma hama apane aura Apake nAma para 'nAgaurI lokAgaccha' rkheNge|' yahI kAraNa hai ki hIrAgarajI Adi muniyoM ne kriyoddhAra karake apane gaccha ko lokAgaccha ke nAma se abhihita kiyaa| kintu yaha vivaraNa prAmANika pratIta nahIM hotA hai| isa sandarbha meM Age vivecana kiyA gayA hai| zrI hIrAgarajI __ ApakA janma rAjasthAna ke naulAI grAma meM huaa| ApakI mAtA kA zrImatI mANakadevI tathA pitA kA nAma zrI mAlojI thaa| Apa jaba taruNAvasthA ko prApta hue taba ApakA samasta parivAra nAgaura A gyaa| nAgaura meM hI Apa vyApAra karane lge| jaisA ki Upara varNita kiyA gayA hai ki AcArya zrI zivacandrasUrijI se vi0 saM0 1580 meM Apane ArhatI dIkSA prApta kii| dIkSA prApta kara zithilAcAra ke viruddha kriyoddhAra kiyA aura nAgaura zrIsaMgha kI ora se Apa eka ugra tapasvI ke rUpa meM sammAnita kiye gye| Apa jaMgaloM meM rahate the aura pAraNAvAle dina tIsare prahara nagara meM gocarI hetu Ate the aura puna: jaMgaloM meM cale jAte the| kAlAntara meM koTA meM muni zrI paMcAyaNajI akasmAt asAdhya roga se grasita ho gaye aura vahIM saMthArApUrvaka unakA svargavAsa ho gyaa| tatpazcAt vi0 saM0 1586 meM Apa bIkAnera padhAre jahA~ Apane zrI zrIcandajI corir3iyA Adi saikar3o corar3iyA parivAroM ko pratibodha dekara nAgaurI lokAgacchIya zramaNopAsaka banAyA / vahIM para Apane apanA cAturmAsa kAla vyatIta kiyaa| taduparAnta grAmAnugrAma vihAra karate hue Apa ujjaina padhAre jahA~ ApakA saMthArApUrvaka dehAvasAna ho gyaa| ApakI janma-tithi upalabdha nahIM hotI hai, kintu yaha mAnA jAtA hai ki ApakI mulAkAta dharmaprANa lokAzAha se huI thI isa AdhAra para ApakA janma vikrama kI 16 vIM zatI ke pUrvArddha meM mAnA jA sakatA hai| ApakI dIkSA vi0saM0 1580 meM huI aura Apa 19 varSa taka gacchAcArya pada para pratiSThita rahe- jaisA ki 'paMDitaratna premamuni smRti grantha' meM ullekhita hai| isa AdhAra para ApakA svargavAsa vi0saM0 1599 ke Asa-pAsa mAnA jA sakatA hai| Apake ziSyoM kI saMkhyA atyadhika thI jinameM me se kucha ziSya Apake svargavAsa ke pazcAt vihAra karate huye paMjAba pahu~ce tathA puna: yativarga meM mila gaye aura vaidyaka, jyotiSa Adi se apanI AjIvikA calAne lge| zrI rUpacandrajI Apa nAgaurI lokAgaccha ke saMsthApaka aura AcArya zrI hIrAgarajI ke gurubhrAtA the| ApakA janma rAjasthAna ke nAgaura meM vi0saM0 1567 meM huA thaa| Apake pitA surAnA gotrIya zrI rayaNuzAha the jo jAti se osavAla the| ApakI mAtA zrImatI Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokAgaccha aura usakI paramparA 155 zivAdevI thii| Apa pA~ca bhAI the| Apa apane cAcA ke yahA~ dattaka putra ke rUpa meM rahate the| bAlyAvasthA meM hI ApakA vivAha ho gayA thaa| ApakI patnI kA nAma zrImatI sarUpA devI thaa| Apa aura hIrAgarajI donoM abhinna mitra the| ApakI dIkSA kI khabara sunakara Apake laghubhrAtA zrI paMcAyaNajI bhI apanI dUsarI zAdI chor3akara Apake sAtha dIkSita ho gaye the| Apa tInoM kI dIkSA, jaisA ki pUrva meM batAyA jA cukA hai ki vi0 saM0 1580 meM nAgaura meM AcArya zrI zivacandrasUrijI ke sAnnidhya meM huii| kintu paM0 bhavAnIzaMkara trivedI dvArA sampAdita aura siddhAntAcArya jainadharma divAkara zrI lAlacandajI ke ziSya muni zrI bhajanalAlajI dvArA likhita pustaka 'divya jIvana meM muni zrI ne rUpacandajI svAmI kI dIkSA-tithi vi0saM0 1585 jyeSTha zuklA pratipadA mAnI hai aura yaha kahA hai ki ApakI dIkSA 18 varSa kI Ayu meM huI thii| isase aisA pratIta hotA hai ki zrI hIrAgara svAmI, zrI rUpacandrajI svAmI aura paMcAyaNajI svAmI kI dIkSA eka sAtha nahIM huI, kintu yaha samucita nahIM lagatA kyoMki vi0 saM0 1586 meM AcArya zrI hIrAgarajI ke sAtha bIkAnera meM Apa bhI the jisa samaya AcArya zrI ne lAkha se bhI adhika coraDiyA parivAroM ko pratibodhita kara nAgaurI lokAgacchIya zramaNopAsaka banAyA thaa| AcArya zrI hIrAgarajI ke svargastha ho jAne ke pazcAt zrIsaMgha ne Apako nAgaurI lokAgaccha ke AcArya pada para pratiSThita kiyaa| Apa 29 varSoM taka AcArya pada ko vibhaSita karate rahe / paTTAvalI prabandha-saMgraha meM prApta ullekha se aisA lagatA hai ki Apa hI nAgaurI lokAgaccha ke saMsthApaka the| Apa 29 varSoM taka AcArya paTTa para rhe| 25 dinoM ke saMthAre ke sAtha ApakA svargagamana huaa| 'divya jIvana' meM saMthArA 50 dinoM kA batAyA gayA hai| svargagamana-tithi upalabdha nahIM hai| vicAraNIya bindu yaha hai ki paTTAvalI prabandha-saMgraha meM vi0 saM0 1580 meM AcArya zrI hIrAgarajI aura AcArya zrI rUpacandrajI ko dIkSita batAyA gayA hai| zrI hIrAgarajI kA AcAryatva kAla 19 varSa batAyA gayA hai to dUsarI aura AcArya rUpacandrajI kA 29 vrss| yadi dIkSA-tithi se AcArya hIrAgarajI kA dIkSA kAla mAnA jAtA hai to vi0saM0 1599 taka unakA AcAryatva kAla honA cAhie, kintu AcArya rUpacandrajI kA AcAryatva kAla bhI vi0 saM0 1580 se hI 29 varSa batAyA gayA hai| ata: vicAraNIya yaha hai ki kyA eka hI gaccha meM eka hI samaya meM do muniyoM ko AcArya pada para pratiSThita kiyA gayA? aisA tabhI sambhava ho sakatA hai jaba AcArya zrI hIrAgarajI ko gacchAdhipati aura AcArya zrI rUpacandrajI ko AcArya svIkAra kiyA jaaye| jahA~ taka paTTAvalI prabandha-saMgraha meM nAgaurI lokAgaccha kI jo paTTa paramparA dI gayI hai usameM AcArya zrI zivacandrasUrijI ke paTTa para zrI mANakacandajI ko paTAsIna batAyA gayA hai, taduparAnta AcArya zrI hIrAgarajI ko batAyA gayA hai| vahIM dUsarI ora Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa 'paNDitaratna zrI premamuni smRti grantha' meM varNita paTTa paramparA meM mANakacandrajI ko paTTadhara nahIM batAyA gayA hai| ata: kAlakrama meM antara AnA svAbhAvika hai| eka vicAraNIya bindu yaha bhI hai ki AcArya zrI hIrAgarajI aura AcArya zrI rUpacandrajI kI bheMTa dIkSA pUrva lokAzAha se huI thI- aisA paNDitaratna zrI premamuni smRti grantha' meM batAyA gayA hai, jo pramANika nahIM lagatA, kyoMki rUpacandrajI kA janma vi0 saM0 1567 ullekhita hai jabaki lokAzAha kI svargavAsa tithi vi0 saM0 1533 se 1541 ke bIca mAnI gayI hai| zrI dIpAgarajI ApakA janma rAjasthAna ke korar3Anigama grAma meM haa| Apake pitA kA nAma zrI khetasIjI evaM mAtA kA nAma zrImatI dhanavatI thaa| Apa jAti se osavAla aura gotra se pArikha the| yuvAvasthA meM ApakA samparka AcArya zrI rUpacandrajI se huaa| unake vairAgyamUlaka dharmopadezoM se Apake mana meM vairAgya bhAvanA utpanna huI / phalata: Apa nAgaura meM AcArya zrI ke sAnidhya meM dIkSita hue| tatpazcAt AcArya zrI ke sAnidhya meM rahakara AgamoM kA talasparzI adhyayana kiyaa| AcArya zrI rUpacandajI ke svargastha hone ke pazcAt Apa apane saMgha sahita nAgaura pdhaare| usI samaya nAgaura zrIsaMgha ne Apako bar3e mahotsavapUrvaka gacchAcArya pada para pratiSThita kiyaa| Apa 27 varSa taka gaccha ke AcArya rhe| aisA kahA jAtA hai ki Apa apane jJAna, dhyAna aura ojasvI pravacana se bhiNDara, cittaur3a, udayapura aura sAdar3I Adi anekAneka gA~voM aura nagaroM meM eka lAkha caurAsI hajAra sAr3he tIna hajAra gharoM ko pratibodhita kiyaa| cittaur3a ke prasiddha dAnavIra seTha bhAmAzAha aura tArAcandajI Adi Apake pramukha ziSyoM meM the / nAgaurI lokAgaccha meM Apake AcAryatva meM mahAsatI zrI dharmavatIjI hI sarvaprathama AdyA sAdhvI aura pravartinI huIM jinake maNDala ne vahIM ludhiyAnA ke Asa-pAsa bAraha kosa meM vihAra kiyaa| AcArya zrI ludhiyAnA se vihAra kara puna: rAjasthAna padhAre / vihAra karate hue mer3atAnagara meM virAjita hue| vahIM saMthArApUrvaka ApakA svargavAsa ho gyaa| ___yahA~ yaha spaSTa kara denA Avazyaka hai ki AcArya zrI dIpAgarajI se sambandhita koI aitihAsika tithi upalabdha nahIM hotI hai| zrI vayarAgarajI ApakA janma nAgaura nivAsI zrI mallarAjajI ke yahA~ huA / ApakI mAtA kA nAma zrImatI ratnavatI thaa| AcArya zrI dIpAgarajI svAmI ke sAnidhya meM Apane dIkSA grahaNa kii| AgamoM kA gahana adhyayana kiyaa| AcArya zrI dIpAgarajI ke svargagamana ke uparAnta Apa gaccha ke AcArya bane / unnIsa varSa taka Apa gacchAcArya pada para pratiSThita Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 157. lokAgaccha aura usakI paramparA rhe| Apake viSaya meM bhI koI aitihAsika tithi upalabdha nahIM hotI hai| zrI vastupAlajI ApakA janma nAgaura nivAsI zrI mahArAjajI, jo jAti se osavAla aura kar3avANIya gotrIya the, ke yahA~ haa| ApakI mAtA kA nAma zrImatI harSA devI thaa| AcArya zrI vayarAgarajI ke sAnidhya meM Apa dIkSita hue| vayarAgarajI ke svargavAsa ke pazcAt Apa gaccha ke AcArya hue| sAta varSa taka Apane gacchAcArya pada ko pratiSThita kiyaa| 27 dinoM ke saMthArApUrvaka mer3atAnagara meM Apa svargastha hue| zrI kalyANadAsajI ApakA janma rAjasthAna ke rAjaladesara nivAsI zrI zivadAsajI surAnA ke yahA~ huaa| ApakI mAtA kA nAma zrImatI kuzalAdevI thaa| Apa jAti se osavAla the| AcArya zrI vastupAlajI ke sAnidhya meM bIkAnera meM Apa dIkSita hue| AgamoM kA gahana adhyayana kiyaa| gurudeva zrI vastupAlajI ke svargagamana ke pazcAt Apa gaccha ke AcArya bne| 24 varSa taka gacchAcArya pada ko suzobhita karane ke pazcAt ATha dinoM ke saMthArApUrvaka lAhaura (paMjAba) ke lavapura gA~va meM ApakA svargagamana huaa| aisI janazruti hai ki Apake 100 ziSya the| zrI bhairavadAsajI __ ApakA janma rAjasthAna ke nAgaura nivAsI zrI tejasIjI surAnA ke yahA~ huaa| ApakI mAtA kA nAma zrImatI lakSmIbAI thaa| AcArya zrI kalyANadAsajI svAmI kI nizrA meM Apa dIkSita hue| AcArya zrI kalyANadAsajI ke svargagamana ke pazcAt Apa AcArya pada para pratiSThita hue| bAraha varSa taka gaccha ke AcArya rhe| dasa dina ke saMthArApUrvaka ApakA svargagamana huaa| Apake viSaya meM koI aitihAsika tithi upalabdha nahIM hotI hai| zrI nemIcandrajI ApakA janma bIkAnera nivAsI zrI rAyacandajI surAnA ke yahA~ huaa| ApakI mAtA kA nAma zrImatI sajanAdevI thaa| AcArya zrI bhairavadAsajI se pratibodha prApta kara Apane ArhatI dIkSA grahaNa kI / AcArya zrI bhairavadAsajI ke svargagamana ke pazcAt Apa gaccha ke AcArya bne| sataraha varSa taka gacchAcArya pada para rahane ke uparAnta sAta dina ke saMthArApUrvaka ApakA svargavAsa ho gyaa| Apake jIvana ke viSaya meM koI aitihAsika tithi upalabdha nahIM hotI hai| zrI AsakaraNajI. ApakA janma rAjasthAna ke mer3atAnagara meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI labdhamalajI aura mAtA kA nAma zrImatI tArAbAI thaa| Apa jAti se osavAla aura Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa gotra se surAnA the / AcArya zrI nemicandajI ke zrI caraNoM meM dIkSita hue| apane guru ke svargagamana ke pazcAt Apa gaccha ke AcArya bane / vi0 saM0 1724 phAlguna mAsa meM nau dina ke saMthAre ke sAtha Apane svarga ke liye mahAprayANa kiyaa| zrI varddhamAnajI ApakA janma rAjasthAna ke jAkhAsara nAmaka grAma meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI sUrajamalajI vaidamUthA tathA mAtA kA nAma zrImatI lADamadevI thaa| AcArya zrI AsakaraNajI dvArA saMsAra kI asAratA jAnane ke pazcAt Apane ArhatI dIkSA grahaNa kara lii| dIkSoparAnta AgamoM va zAstroM kA gahana adhyayana kiyaa| AcArya zrI AsakaraNajI ke svargavAsa ke pazcAt vi0 saM0 1725 mAgha zuklA paMcamI ke dina Apa gaccha ke AcArya pada para pratiSThita hue| vi0saM0 1730 vaizAkha zuklA dazamI ko Apa apane saMgha sahita bIkAnera pdhaare| bIkAnera se vihAra kara vibhinna kSetroM kA sparza karate hue puna: bIkAnera padhAre jahA~ sAta dina ke saMthAre ke sAtha Apa svargastha huye| yahA~ paTTa paramparA meM kucha virodhAbhAsa najara AtA hai| 'divya jIvana' pustaka ke anusAra AcArya AsakaraNajI ke pazcAt muni zrI sadAraMgajI AcArya bane, jabaki 'paNDitaratna zrI premamunijI smRti grantha' ke anusAra AcArya zrI varddhamAnajI ke pazcAt muni zrI sadAraMgajI AcArya bne| yaha vicAraNIya bindu hai| tathyoM ke abhAva meM kucha bhI kaha pAnA asaMbhava hai| zrI sadAraMgajI ApakA janma vi0saM0 1705 meM rAjasthAna ke nAgaura meM huA / Apake pitA jI kA nAma zrI bhAgacandrajI surAnA tathA mAtAjI kA nAma zrImatI yazodAbAI thaa| Apa pA~ca bhAIyoM meM sabase choTe the / jaba Apa sAta varSa ke the tabhI Apake mana meM vairAgya -bhAva utpanna ho gayA thaa| Apake vairAgI jIvana se eka adbhuta ghaTanA jur3I hai| kahA jAtA hai ki jaba Apa sAta varSa ke the tabhI AcArya zrI AsakaraNajI svAmI kA apane ziSya parivAra ke sAtha nAgaura meM padArpaNa huA / eka dina AcArya zrI pravacana de rahe the ki sAta varSIya bAlaka sadAraMga jo apane cAcA kI goda meM baiThe pravacana kA Ananda le rahe the, cAcA kI goda se uThakara sIdhe AcArya zrI ke pATa para unake barAbara jA baiThe / isa Akasmika ghaTanA ne sabhI ko stabdha-sA kara diyaa| calatA huA pravacana ruka gyaa| logoM ne Apako pATa se utAranA cAhA, kintu Apane pATa se nIce utarane ke liye spaSTa rUpa se manA kara diyA aura bole maiM to yahIM baitthuuNgaa| isa para logoM ne kahA- bAlaka yaha pATa kevala AcArya zrI ke lie hI hai, vahI baiTha sakate haiM / kintu Apane kisI kI na sunI aura garva se bole- 'to kyA huA ? maiM isa pATa para AcArya banakara baitthuuNgaa| kAlAntara meM sAta varSIya bAlaka kA yaha kathana satya siddha huA / vi0saM0 1714 meM AcArya zrI AsakaraNajI ke sAnnidhya meM Apa dIkSita hue| Apa Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokAgaccha aura usakI paramparA 159 bacapana se hI kuzAgra buddhi ke the| pA~ca varSa ke svalpa samaya meM Apa uccakoTi ke vidvAn ho gaye / AgamoM kA talasparzI adhyayana kiyaa| japa-tapa, saMyama-sAdhanA, guru-sevA Adi meM ApakI vizeSa ruci thii| nirantara 15 varSoM taka chaTTha-chaTTha (belebele) kI tapasyA karate the| 20varSa taka Apane sAmAnya sAdhu jIvana jiiaa| vi0 saM0 1724 meM pUjya gurudeva kA (zrI AsakaraNajI kA) dehAnta ho gyaa| taduparAnta vi0 saM0 1731 yA 1732 ke Asa-pAsa AcArya zrI varddhamAnajI kA svargavAsa huA hogA, kyoMki vi0saM0 1730-31 meM bIkAnera meM unake upasthita hone kA ullekha milatA hai| vi0saM0 1734 meM nAgaura zrIsaMgha ne bRhada AcArya mahotsava ke antargata Apako AcArya pada para AsIna kiyaa| AcArya banane ke pazcAt Apane dezadezAntara meM vihAra karate hue jinazAsana kI khUba prabhAvanA kI / aisA ullekha milatA hai ki eka bAra vihAra karate samaya mArga meM mugala bAhazAha AlamagIra aura bIkAnera nareza anopasiMha ne ApakA darzana kiyA thaa| vi0 saM0 1760 meM Apane kurukSetra meM cAturmAsa kiyA jahA~ bAdazAha AlamagIra ke mantrI muhanANI zItaladAsa aura khAna Adi bAIsa rAjakIya vyaktiyoM ne Apake darzana kiye the| vi0saM0 1766 meM Apa bIkAnera padhAre jahA~ rAjakIya sammAna ke sAtha ApakA virAjanA huaa| isa prakAra 38 varSa taka gacchAcArya pada ko suzobhita karate hue vi0saM01772 meM ApakA svargavAsa ho gyaa| Apa AcArya zrI AsakaraNajI svAmI ke priya laghu ziSya aura AcArya varddhamAnajI svAmI ke kaniSTha gurubhrAtA the| Apake 24 ziSya the jinake nAma isa prakAra haiM zrI gopAlajI svAmI, zrI AnandarAmajI svAmI, zrI bhAgurajI svAmI, zrI mahezajI svAmI, zrI bakhatamalajI svAmI, zrI rAmasiMhajI svAmI (prathama), zrI rAmasiMhajI svAmI (dvitIya), zrI rAmasiMhajI svAmI (tRtIya), zrI rAmasiMhajI svAmI (caturtha), zrI sukhAnandajI svAmI, zrI udayasiMhajI svAmI, zrI jagajIvanadAsajI svAmI, zrI dharmacandrajI svAmI zrI guNapAlajI svAmI, zrI premarAjajI svAmI, zrIrAmasiMhajI svAmI (paMcama), zrI vidhicandrajI svAmI, zrI vastupAlajI svAmI, zrI hIrAjI svAmI, zrI dhannAjI svAmI, zrI jJAnajI svAmI, zrI bhArajI svAmI, zrI lakkhAjI svAmI evaM zrI durgAdAsajI svaamii| vi0saM01712 meM Apake ziSya muni zrI manoharadAsajI ne Apase anumati lekara kriyoddhAra kiyA thaa| vizeSa vivaraNa manoharadAsajI evaM unakI paramparA meM diyA gayA hai| nAgaurI lokAgaccha, gujarAtI lokAgaccha ke atirikta lokAgaccha kI eka paramparA aura thI jo uttarArddha yA lAhorI lokAgaccha ke nAma se jAnI jAtI thii| isa paramparA kA prabhAva uttara bhArata vizeSa rUpa se paMjAba meM thaa| isa paramparA ke yati to vartamAna kAla taka amRtasara meM the, phira bhI isa paramparA ke sambandha meM vizeSa jAnakArI prApta nahIM ho sakI hai| sambhavata: agale saMskaraNa meM isakI pUrti karane kA prayatna kreNge| For Private Personal Use Only Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha adhyAya AcArya jIvarAjajI aura unakI paramparA ___ 'lokAgaccha' kI yati paramparA se nikalakara kriyoddhAra karanevAle mahApuruSoM meM eka nAma zrI jIvarAjajI kA bhI hai| kucha vidvAnoM ke mata meM jIvarAjajI hI Adya kriyoddhAraka the| yaha mAnA jAtA hai ki unhoMne vi0saM0 1666 meM kriyoddhAra kiyA thaa| isa sambandha meM 'RSi sampradAya kA itihAsa' ke lekhaka mani motIRSijI kA mantavya kucha bhinna hai| ve likhate haiM ki "kucha sajjana zrI jIvarAjajI ko Adya kriyoddhAraka kahate haiN| bahuta kucha khoja aura jA~ca par3atAla karane para bhI hameM aisA koI pramANa nahIM mila sakA, jisake AdhAra para paM0 muni zrI maNilAlajI ke isa kathana ko siddha kiyA jA ske| kriyoddhAraka ke rUpa meM zrI jIvarAjajI kA kisI prAcIna svapakSI yA vipakSI vidvAn ne ullekha taka nahIM kiyA hai aura na kisI paTTAvalI se hI isakA samarthana hotA hA~! 'zrImAn lokAzAha' meM eka sthala para yaha ullekha milatA hai- vAstavika kriyoddhAra to paMnyAsa zrI satyavijayajI gaNi ne tathA lokAgacchIya yati jIvARSi ne kiyA thaa| ina donoM mahApuruSoM ne apane-apane guru kI paramparA kA pAlana kara zAsana meM kisI bhI prakAra se nyUnAdhika prarUpaNA na kara kevala zithilAcAra ko hI dUra kara ugra vihAra dvArA jaina jagata para atyuttama prabhAva DAlA thaa|"1 ukta uddharaNa ke AdhAra para muni zrI motIRSijI kA yaha mAnanA hai ki yaha jIvA jI RSi aura jIvarAja jI eka nahIM ho sakate, puna: ve yaha bhI likhate haiM ki ve guru kI paramparA kA pAlana karanevAle the aura guru kI paramparA kA pAlana karanevAlA kriyoddhAraka nahIM ho sktaa| kintu hamArI dRSTi meM lavajIRSi ko Adya kriyoddhAraka siddha karane ke lie ve jIvarAjajI ko Adya kriyoddhAraka svIkAra nahIM kara raheM hoM, kintu sthAnakavAsI samAja kI cha paramparAyeM unheM apanA Adya puruSa svIkAra kara rahI haiM, ata: unake astitva ko nakArA nahIM jA sktaa| isa bhrAnti kA eka kAraNa yaha bhI ho sakatA hai ki unhoMne (motIRSijI ne) lokAzAha kI paramparA ke AThaveM paTTadhara ke rUpa meM jIvAjI ko mAnA hai| jIvAjI ko jIvarAjajI samajha lene ke kAraNa isa prakAra kI bhrAnti ho sakatI hai, kintu AcArya hastImalajI ne 'jaina AcArya caritAvalI' meM jIvAjI ko aura jIvarAjajI ko bhinna vyakti mAnA hai| unake anusAra jIvAjIRSi ke ziSya jagAjI aura jagAjI ke ziSya jIvarAjajI hue| donoM ko eka samajha lene ke kAraNa eka bhrAnti 1.RSi sampradAya kA itihAsa,muni zrI motIRSi,pRSTha - 55 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya jIvarAjajI aura unakI paramparA 161 yaha bhI huI ki jIvarAjajI kA kriyoddhAra kAla vi0saM0 1608 mAna liyA gyaa| vastuta: vi0saM0 1608 jIvAjI RSi kA kAla hai aura isa samaya lokAgaccha vibhinna zAkhAoM meM vibhakta ho gayA thaa| jIvarAjajI kA kAla paravartI hai kyoMki ve jIvAjI ke praziSya batAye gaye haiM, ata: unhoMne vi0saM0 1666 meM kriyoddhAra kiyA yaha mAnanA hI ucita pratIta hotA hai| jIvarAjajI dvArA racita aneka stavana upalabdha hote haiM / ina stavanoM meM unakA racanA kAla diyA gayA hai jo vi0saM0 1675 se vi0 saM0 1677 ke bIca kA hai| isake atirikta inake sambandha meM vizeSa jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai| AcArya zrI lAlacandajI. kriyoddhAraka jIvarAjajI ke ziSya lAlacandajI hue| zrI jIvarAjajI ke svargastha hone ke pazcAt muni zrI lAlacandajI AcArya ke pATa para baitthe| muni zrI lAlacandajI ke jIvana ke viSaya meM vizeSa kucha jJAta nahIM hai| lAlacandajI ke cAra pramukha ziSya hue jinase cha: paramparAyeM cliiN| pahalI paramparA AcArya amarasiMhajI ke nAma se prasiddha hai| dUsarI paramparA AcArya nAnakarAmajI kI hai| nAnakarAmajI ke ziSya nihAlacandajI se tIsarI paramparA calI jo AcArya hagAmIlAlajI ke nAma se jAnI jAtI hai| cauthI paramparA svAmIdAsajI kI clii| pA~cavIM paramparA zItaladAsajI kI hai aura chaThI paramparA nAthUrAmajI kI clii| isa prakAra pUjya AcArya zrI jIvarAjajI kI paramparA cha: zAkhAoM meM vibhakta ho gyii| hama yahA~ ina sabhI paramparAoM kA kramaza: varNana kareMge AcArya zrI amarasiMhajI evaM unakI paramparA santa paramparA ke itihAsa meM kriyoddhAraka jIvarAjajI ke ziSya lAlacandajI ke pATa para muni zrI amarasihaMjI baitthe| isa prakAra jIvarAjajI kI paramparA ke Apa tRtIya paTTadhara hue aura apanI paramparA ke prthm| marudharA kI miTTI ko pAvana karanevAle ApazrI kA janma bhAratavarSa kI rAjadhAnI dillI meM vi0saM0 1719 Azvina zuklA caturdazI ko tAter3a gotrIya seTha devIsiMhajI ke yahA~ haa| ApakI mAtA kA nAma zrImatI kamalAdevI thaa| Apa bacapana se vilakSaNa pratibhA ke dhanI the| Apake pitAjI ne Apako adhyayana karane hetu AcArya ke pAsa bhejaa| vahA~ Apane alpa samaya meM hI arabI, phArasI, urdU, saMskRta Adi bhASAoM kA jJAna prApta kara liyA / AcArya lAlacandajI jaba dillI padhAre to Apa apane mAtA-pitA ke sAtha AcArya zrI ke darzanArtha gye| hRdaya ko chunevAlI AcArya zrI kI vANI ne Apako prabhAvita kiyA / pravacana sunane ke pazcAt Apake mana meM vairAgya aMkurita huaa| dharma ke prati bar3hate Apake AkarSaNa ko dekhakara mAtA-pitA ne Apako vaivAhika bandhanoM meM bA~dhanA cAhA, kintu amarasiMhajI kI icchA saMyama ke bandhana meM baMdhane kI thii| Apane mAtA-pitA se dIkSA hetu nivedana kiyA, para nivedana svIkAra nahIM huaa| mAtA-pitA ne kucha dina aura Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa rukane kI bAta kahakara Apake anurodha ko TAla diyaa| kucha samaya pazcAt Apane vivAha kara gRhastha dharma ko svIkAra kara liyA, kintu eka yogI kA mana bhogI kaise ho sakatA hai? vi0saM0 1740 meM Apane apanI patnI ko saMsAra kI asAratA ke viSaya meM samajhA-bujhAkara brahmacarya vrata dhAraNa karavA diyA aura svayaM AcArya zrI lAlacandajI ke pAsa pahu~ca gye| mAtA-pitA ke bahuta samajhAne para bhI Apa vApasa Ane ko taiyAra na hue| antata: mAtA-pitA ne dIkSA grahaNa karane kI anumati de dii| vi0saM0 1741 caitra kRSNA dazamI ko Apane AcArya zrI lAlacandajI ke sAnnidhya meM dIkSA grahaNa kii| Apa yazasvI sAdhaka, prakhara pravacanakAra tathA apane viSaya ke marmajJa the| jaba bhI bolate the sAdhikAra bolate the| ApakA jyAdA samaya AcArya zrI ke sAnnidhya meM hI bItatA thaa| vi0saM0 1761 meM amRtasara meM Apa yUvAcArya pada para pratiSThita hue| vi0saM0 1762 caitra zuklA paMcamI ko dillI meM mahotsavapUrvaka Apako AcArya pada para pratiSThita kiyA gyaa| AcArya banane ke bAda ApakA pahalA cAturmAsa dillI meM hI huaa| taduparAnta Apane paMjAba meM kucha cAturmAsa kiye| paMjAba ke cAturmAsoM ke pazcAt Apane puna: dillI meM cAturmAsa kiyaa| pUjya zrI amarasiMhajI ke samaya dillI meM mugala zAsaka bahAdurazAha kA zAsana thA (I0san 1706 se 1712) / bahAdurazAha ne bhI vi0saM01767 meM Apake darzana kiye aura ApakI vidvatA kI sarAhanA kI tathA Apase ahiMsA dharma ko smjhaa| vi0 saM0 1768 meM ApakA cAturmAsa jodhapura thaa| aisA ullekha milatA hai ki jodhapura ke nareza mahArAjA ajitasiMha ne kaI bAra Apake darzana kiye the aura pravacana sunane ke lie upasthita hue the / AcArya zrI ke pravacana prabhAva se unhoMne zikAra na karane kI pratijJA bhI lI thI / mer3atA, nAgaura, bagar3I, ajamera, kizanagar3ha, jUniyA, kekar3I, zahApurA, bhIlavAr3A, koTA, udayapura, ratalAma, indaura, pIpAr3a, bilAr3A Adi Apake cAturmAsa sthala rahe haiN| aisA uddharaNa milatA hai ki samAja meM bar3hate Apake prabhAva ko dekhate hue paMcavara grAma meM kAnajIRSijI ke sampradAya ke AcArya zrI tArAcandajI, zrI jogarAjajI, zrI bhIvAjI, zrI tilokacandajI evaM sAdhvI zrI rAdhAjI, AcArya zrI haridAsajI ke ziSya zrI malUkacandajI, sAdhvI zrI phUlAMjI, AcArya zrI parasarAmajI ke ziSya muni zrI khetasiMhajI, zrI khIbasiMhajI, sAdhvI zrI kezarajI Adi santa-satiyA~ Apake pAsa ekatrita hokara eka dUsare ke vicAroM ko jAnA tathA zramaNa saMgha kI unnati hetu mArga prazasta kiye| yadi kAlakrama kI dRSTi se vicAra kiyA jAya to sthAnakavAsI paramparA kA yaha prathama saMghIya sammelana thaa| isa sammelana kA eka likhita pannA upAdhyAya zrI puSkaramunijI ke pAsa thaa| AcArya zrI amarasiMhajI dvArA likhita grantha jodhapura, jAlora, ajamera aura khANDapa ke bhaNDAroM meM upalabdha haiM - aisA AcArya devendramunijI kA mAnanA hai| paMcavara se vihAra kara AcArya pravara jodhapura, sojata, bagar3I, zAhapurA Adi sthAnoM para Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya jIvarAjajI aura unakI paramparA 163 cAturmAsa karate hue ajamera pdhaare| yahIM para 93 varSa kI Ayu meM vi0 saM0 1812 Azvina zuklA pUrNimA ke dina ApakA svargavAsa ho gyaa| AcArya zrI tulasIdAsajI - pUjya AcArya zrI amarasiMhajI ke paTTa para muni zrI tulasIdAsajI virAjita hue| amarasiMhajI kI paramparA ke Apa dvitIya paTTadhara the| ApakA janma mevAr3a ke jUniyA grAma ke nivAsI zrI phakIracandajI agravAla ke yahA~ vi0saM0 1743 Azvina zuklA aSTamI ko huA thA / bacapana se Apa meM saMsAra ke prati virAgatA thii| 15 varSa kI avasthA arthAt vi0 saM0 1758 meM ApakA vivAha huaa| vivAha hone ke pazcAt bhI ApakA sAMsArika jIvana se koI lagAva nahIM thaa| saubhAgyavaza AcArya zrI amarasiMhajI jUniyA grAma pdhaare| AcArya zrI se ApakA samparka huA, mana meM vairAgya kI bhAvanA dRr3ha ho gyii| mAtA-pitA kI mamatA aura patnI kA moha bhI Apako saMyamamArga para calane se nahIM roka paayaa| vi0 saM0 1763 pauSa kRSNA ekAdazI ko bIsa varSa kI Ayu meM Apane AcArya zrI amarasiMhajI se dIkSA grahaNa kii| AcArya zrI amarasiMhajI jaise prakANDa vidvAn se Apane Agama aura darzana kI zikSA prApta kii| vi0 saM0 1812 meM pUjya AcArya amarasiMhajI ke svargArohaNa ke pazcAt Apa unake pATa para virAjita hue| AcArya zrI amarasiMhajI ke ziSyoM meM Apa agragaNya the| rAjasthAna ke vividha kSetroM meM jinazAsana kI prabhAvanA karate hue vi0 saM0 1830 bhAdrapada zuklA saptamI ko 45 dina ke saMthAre ke sAtha Apa samAdhimaraNa ko prApta hue| AcArya zrI sujAnamalajI Apa AcArya zrI tulasIdAsajI ke ziSya the| ApakA janma mAravAr3a meM vi0saM0 1804 bhAdrapada kRSNA caturthI ko zrI vijayacandrajI bhaNDArI ke yahA~ huaa| ApakI mAtA kA nAma zrImatI yAjUbAI thaa| Apake mAtA-pitA kA prArambha se hI dharma se vizeSa lagAva thaa| ve donoM isa bhautikavAdI duniyA meM rahakara bhI nirlipta bhAva se apanA jIvana bitAte the| Apake zabha karmodaya se AcArya zrI tulasIdAsajI apane ziSyoM ke sAtha vihAra karate hue mAravAr3a pdhaare| unake darzana karane ke pazcAt unake tyAga-vairAgya bhAva se bhare pravacanoM ko sunakara Apa, ApakI mAtA aura bhaginI (bahana) tInoM ne vi0saM0 1818 caitra zuklA ekAdazI ko saMyamamArga aMgIkAra kara liyaa| sujAnamala aba muni zrI sujAnamalajI ho gye| AcArya zrI ke sAnidhya meM Apane Agama granthoM kA talasparzI adhyayana kiyaa| mevAr3a, mAravAr3a, madhyapradeza Adi sthaloM meM vihAra karate hue Apane aneka bhavya jIvoM ko sumArga kI ora prerita kiyaa| vi0 saM0 1830 meM AcArya zrI tulasIdAsajI ke svargavAsa ke pazcAt Apa saMgha ke AcArya banAye gye| kintu vidhi kA vidhAna kisI ko patA nahIM thA? kauna jAnatA thA ki AcArya zrI 45 varSa ke alpavaya meM hI isa saMsAra se palAyana kara jaayeNge| vi0 saM0 1849 jyeSTha kRSNA aSTamI ko Apa svargastha ho gye| Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa / AcArya zrI jItamalajI ___AcArya zrI sujAnamalajI ke paTTa para muni zrI jItamalajI virAjita hue| Apa isa paramparA ke cauthe paTTadhara the| ApakA janma vi0 saM0 1826 kArtika zuklA paMcamI ko huaa| Apake pitAjI kA nAma zrI sujAnamalajI tathA mAtA kA nAma zrImatI subhadrAdevI thaa| ApakA janma-sthAna rAmapurA hai| vi0saM0 1833 meM AcArya zrI sajAnamalajI rAmapurA pdhaare| AcArya zrI ke vyAkhyAnoM ne bAlaka hRdaya meM vairAgya kI bhAvanA jAgrata kI diye| bAlaka hRdaya ne mA~ se apanI bhAvanA ko vyakta kiyaa| mAtApitA donoM ne vibhinna rUpoM se jItamalajI ko sAMsArika pralobhana diye, kintu jItamalajI apane dRr3ha nizcaya para aTala rhe| antataH Apane vi0saM0 1834 meM mA~ ke sAtha AcArya sujAnamalajI ke sAnidhya meM dIkSA grahaNa kii| Apa saMskRta, urdU, phArasI Adi bhASAoM ke jAnakAra the| Agama, darzana, nyAya, vyAkaraNa, jyotiSa Adi kA Apako talasparzI adhyayana thA / eka prAcIna prazasti meM aisA ullekha milatA hai ki Apane 13 hajAra granthoM kI pratilipiyA~ taiyAra kI thIM tathA 32 AgamoM ko Apane 32 bAra likhA thaa| Apake dvArA likhita 'Agama battIsI' jodhapura ke amara jaina granthAlaya meM hai tathA 'nau Agama battIsI' isI sampradAya kI sAdhvI zrI campAjI ko ajamera meM dI gayI thI, kintu isakI spaSTa jAnakArI nahIM hai ki vartamAna meM vaha 'nau Agama battIsI' kisake pAsa aura kahA~ hai| isake atirikta 'candrakalAdAsa', 'zaMkhanRpa kI caupAI', 'kauNikasaMgrAma', 'guNamAlA' Adi ApakI pramukha racanAe~ haiN| ApakI jo racanAe~ upalabdha ho sakI thIM unheM AcArya zrI devendramunijI ne 'aNavindhyAmotI' ke nAma se saMgraha karake rakhA thaa| 'aNavindhyAmotI' abhI aprakAzita hai| Apa eka kuzala citrakAra bhI the| 'aDDAI dvIpa kA nakzA', 'trasanAr3I kA nakzA', 'kezIgautama' kI carcA kA dRzya, 'paradezI rAjA ke svarga kA manohArI dRzya', 'dvArikAdRzya', 'bhagavAn ariSTanemi kI bArAta', 'sUryapallI' Adi ApakI pramukha kalA kRtiyA~ haiN| Apane sUI kI noMka se kAgaja kATakara kaTiMga taiyAra kI thI aura usameM zloka bhI likhe the| eka pannA hone para bhI Age aura pIche pRthak-pRthak zloka par3he jAte the| kintu acArya zrI kI ye kRtiyA~ kisake pAsa haiM yA nahIM haiM isakI spaSTa jAnakArI prApta nahIM ho sakI hai| lekina ye citra upAdhyAya puSkI muni abhinandana grantha meM prakAzita haiN| vi0saM0 1871 meM jodhapura ke rAjA mAna siMha Apake darzanArtha padhAre the aura ApakI jJAna-sAdhanA ke sAmane natamasta ho gaye the| Apane 'prajJApanAsUtra' ke vanaspati pada kA sacitra lekhana kiyA thA, aisA ullekha milatA hai| Apa jyotiSa ke bhI acche jJAtA the| 87 varSa kI Ayu meM vi0saM0 1913 meM jodhapura meM ApakA svargavAsa ho gyaa| 1. jaina jagata ke jyotirdhara AcArya, AcArya zrI devendramunijI, pRSTha - 55 Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 165 AcArya jIvarAjajI aura unakI paramparA ApakI ziSya paramparA bahuta lambI hai lekina jinalogoM ke viSaya meM jAnakArI milatI hai unakA saMkSipta paricaya isa prakAra haiApake do mukhya ziSya hue the- muni zrI kizanacandajI aura muni zrI jnyaanmljii| muni zrI kizanacandajI- ApakA janma ajamera jile ke manohara nAmaka gA~va meM vi0 saM0 1845 meM zrI pyArelAlajI ke yahA~ huaa| ApakI mAtA kA nAma zrImatI suzIlA devI thaa| ApakI dIkSA vi0 saM0 1853meM huI aura svargavAsa vi0saM0 1908 meM huaa| muni zrI hukmIcandajI Apake pramukha ziSya the / muni muni hukmIcandajI - vi0saM0 1882 meM ApakA janma jodhapura nivAsI svarNakAra zrI nathamalajI ke yahA~ huaa| ApakI mAtA kA nAma zrImatI rAnIbAI thaa| ApakI dIkSA vi0saM0 1898. meM huii| ApakA svargavAsa vi0 saM0 1940 bhAdra kRSNA dvitIyA ko huaa| Apa kizanacandajI ke ziSya the| muni zrI rAmakizanajI - Apa muni zrI hukmIcandajI ke ziSya the| ApakA janma jodhapura nivAsI zrI gaMgArAmajI ke yahA~ vi0saM0 1911 bhAdra kRSNA caturdazI ko huaa| ApakI mAtA kA nAma zrImatI kundanaku~vara thaa| dIkSA lene se pUrva ApakA nAma miTThAlAla thaa| vi0 saM0 1925 pauSa kRSNA ekAdazI ko bar3e grAma meM ApakI dIkSA huii| vi0saM0 1960 jyeSTha vadi caturdazI ko jodhapura meM ApakA svargavAsa huaa| - muni zrI nArAyaNacandajI - Apa muni zrI rAmakizanajI ke ziSya the| ApakA janma bAr3amera jile ke saNadarI grAma meM vi0saM0 1952 pauSa kRSNA caturdazI ko huaa| 5 varSa kI avasthA meM Apake pitAjI kA dehAnta ho gayA / vi0 saM0 1967 mAgha pUrNimA ko ApakI dIkSA huii| Apake sAtha ApakI mAtA zrImatI rAgAjI ne bhI dIkSA lI thii| AcArya zrI jyeSThamalajI ne Apako muni zrI rAmakizanajI kA ziSya ghoSita kiyA thaa| ApakA svargavAsa vi0saM0 2011 Azvina kRSNA paMcamI tadanusAra 18 sitambara 1954 ko dudAra grAma meM huaa| Apake do ziSya hue muni zrI mulatAnamalajI aura muni zrI prtaapmljii| mulatAnamalajI kA janma vi0saM0 1957 ko bAr3amera jile ke vAgAvAsa nivAsI zrI dAnamalajI ke yahA~ huaa| ApakI mAtA kA nAma zrImatI nainIbAI thaa| ApakI dIkSA vi0 saM0 1970 ko samadar3I meM huii| vi0saM0 1975 meM ApakA svargavAsa huaa| muni zrI nArAyaNadAsajI ke dvitIya ziSya pratApamalajI the jinake bacapana kA nAma zrI rAmalAla thaa| janma vi0saM0 1967 meM huaa| vi0saM0 1981 jyeSTha zuklA dazamI ko jAlora meM upAdhyAya puSkaramunijI ke sAnidhya meM Apa dIkSita hue| muni zrI nArAyaNacandajI ke svargavAsa ke cAra mahIne bAda pratApamalajI kA bhI svargavAsa ho gyaa| Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1864 1837 1840 jodhapura 1844 jodhapura 166 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa AcArya zrI jItamalajI ne 78 varSa kI saMyamaparyAya meM jahA~-jahA~ cAturmAsa kiye unakI sUcI isa prakAra haivi0saM0 sthAna vi0saM0 sthAna 1834 udayapura bAlotarA 1835 cAvara 1865 nAgaura 1836 juniyA 1866 jodhapura bar3odarA 1867 pAlI 1838 citaur3agar3ha 1868 jayapura 1839 ajamera 1869 jodhapura 1871 koTA 1841 pAlI 1872 bIkAnera 1842 bAlotarA 1873 jodhapura 1843 sojata 1874 bAlotarA jAlora 1875 jAlora 1845 1876 udayapura 1846 mer3atA jodhapura 1847 udayapura 1878 kucAmana siTI 1848 pAlI 1879 kizanagar3ha sojata vizalapura 1881 jodhapura 1851 bIkAnera 1882 ajamera 1852 bagherA 1853 bAlotarA 1884 jodhapura 1854 1885 sojata 1855 ajamera rUpanagara 1887 jodhapura 1857 1888 kizanagar3ha 1858 bagherA udayapura samadar3I 1890 jodhapura 1860 jodhapura jodhapura 1861 jAlora 1892 ajamera 1862 jodhapura jodhapura 1894 pAlI 1877 1880 jodhapura 1849 1850 1883 ajamera jodhapura jodhapura 1886 1856 jodhapura 1889 1859 1891 pAlI 1893 1863 Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jodhapura jodhapura jodhapura AcArya jIvarAjajI aura unakI paramparA vi0saM0 sthAna vi0 saM0 sthAna 1895 ajamera 1904 jodhapura 1896 jodhapura 1905 1897 pAlI 1906 pAlI 1898 jodhapura 1907 jodhapura 1899 jodhapura 1908 jodhapura 1900 jodhapura 1909 caupAsanI 1901 ajamera 1910 1902 ajamera 1911 jodhapura 1903 jodhapura 1912 AcArya zrI jJAnamalajI AcArya zrI amarasiMhajI kI paramparA meM pA~caveM pATa para muni zrI jJAnamalajI AsIna hue| ApakA janma rAjasthAna ke setarAvA gA~va meM vi0 saM0 1860 pauSa kRSNA SaSThI dina maMgalavAra ko osavAla vaMzIya jorAvaramalajI golechA ke yahA~ huaa| ApakI mAtA kA nAma zrImatI mAnadevI thaa| Apake puNya karmoM ke udaya se vi0saM0 1869 meM AcArya zrI jItamalajI apane ziSyoM ke sAtha setarAvA pdhaare| AcArya zrI ke pAvana upadezAmRta se Apake mana meM vairAgya bhAvanA jAgrata huI aura Apane sAMsArika sukhoM kA pralobhana chor3akara vi0saM0 1869 pauSa kRSNA tRtIyA (tIja) dina budhavAra ko jodhapura ke jhAlA maNDapa meM AcArya zrI jItamalajI ke sAnnidhya meM saMyamamArga ko aMgIkAra kiyaa| Apa eka tejasvI santa the / Apa hRdaya se jitane komala aura udAra the, utane hI anuzAsana priya bhI the| Apane AcArya zrI jItamalajI ke sAnidhya meM Agama granthoM kA adhyayana kiyaa| vi0saM0 1913 meM AcArya zrI jItamalajI ke svargavAsa ke pazcAta Apa saMgha ke AcArya banAye gye| 17 varSa taka Apa AcArya paTTa para rhe| jAlora meM vi0saM0 1930 kA paryuSaNa parva sampanna ho gayA thaa| prAta:kAla Apane cAturmAsa saMgha se kSamAyAcanA kI aura svayaM paTTa para padmAsana meM baiThakara bhaktAmara stotra kA pATha kiyA aura anta meM arihante saraNaM pavajjAmi, siddhe zaraNaM pavajjAmi, sAhU saraNaM pavajjAmi, kevali paNNattaM dhammaM saraNaM pavajjAmi kA pATha karate hue svargastha ho gye| AcArya zrI pUnamacandajI pUjya AcArya jJAnamala ke svargastha ho jAne ke bAda zrI amarasiMhajI kI paramparA meM chaThe paTTadhara ke rUpa meM muni zrI pUnamacandajI paTTa para samAsIna hue| ApakA janma rAjasthAna ke jAlora meM zrI omajI ke yahA~ vi0saM0 1892 mArgazIrSa zaklA navamI dina zanivAra ko huA thaa| ApakI mAtA kA nAma zrImatI phUlAdevI thaa| Apa jAti Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa se osavAla aura rAyagA~dhI gotrIya the| AcArya pravara jJAnamalajI ke upadezoM se Apa meM vairAgya kI bhAvanA jAgrata huii| ApakI bar3I bahana pahale se hI saMyamamArga para calane ke lie taiyAra thiiN| Apa donoM bhAI-bahana ne pitAjI se dIkSA kI anumati maaNgii| pitAjI ne na cAhate hue bhI santAna kA Agraha dekhakara dIkSA kI anumati de dii| kintu Apake cacere bhAI jo jAlora meM kotavAla the| unhoMne Apa donoM ko dIkSA grahaNa karane se rokA aura Apako eka kamare baMda kara diyaa| Apa pIche kI khir3akI se nikalakara paidala calate hue jodhapura AcArya zrI ke pAsa phuNce| pitAjI dvArA dI gayI dIkSA kI anumati AcArya zrI ko dikhAkara dIkSA pradAna karane kA anugraha kiyaa| dIkSA kI pUrI taiyArI ho cukI thii| zrI jJAnamalajI ghor3e para savAra hokara nagara ke madhya se gujara rahe the ki Apake phUphAjI jo jodhapura meM hI rahate the, ko yaha mAlUma huA ki jJAnamalajI dIkSA le rahe haiN| ve ArakSaka dala ke adhikAriyoM ko lekara Aye aura jJAnamalajI ko vahA~ se le gye| bahuta samajhAyA aura kamare meM banda kara diyaa| jJAnamalajI puna: vahA~ se bhAgakara jAlora A gye| yahA~ bhI vahIM bAta thii| Apake cacere bhAI ne ApakI eka na sunii| bahuta Agraha karane para unhoMne bahana tulasA ko to dIkSA kI anumati de dI kintu jJAnamalajI ko nahIM dii| antata: ApakI asIma bhAvanA aura Agraha ko dekhate hue Apake bhAI ne isa zarta para anumati dI kI yaha dIkSA yahA~ jAlora meM nahIM hogI, anyatra kahIM ho sakatI hai| isa prakAra jAlora se 20-25 mIla dUra bha~varAnI gA~va meM vi0 saM0 1906 mAgha zuklA navamI dina maMgalavAra ko zrI AcArya ke sAnidhya meM ApakI dIkSA sampanna huii| dIkSA ke samaya ApakI umra 14 varSa thii| Apa pravacana kalA meM nipuNa the| Agama ke gahana rahasya ko bhI Apa sugama rIti se samajhAte the| Apake sAta ziSya the- muni zrI mAnamalajI, muni zrI navalamalajI, muni zrI jyeSThamalajI, muni zrI dayAlacandajI, muni zrI nemIcandajI, muni zrI pannAlAlajI, muni zrI taaraacndjii| vi0saM0 1950 mAgha kRSNA saptamI jodhapura meM caturvidha saMgha ne Apako AcArya pada para manonita kiyaa| yadyapi AcArya zrI jJAnamalajI kA svargavAsa vi0saM0 1930 meM hI ho gayA thaa| isa bIca 20 varSoM taka AcArya pada khAlI rhaa| Apa mAtra do varSa hI AcArya pada para rhe| vi0saM0 1952 meM ApakA cAturmAsa ApakI janmabhUmi jAlaura meM huA / vahIM bhAdra pUrNimA ke dina ApakA samAdhimaraNa huaa| Apake sAta ziSyoM kA saMkSipta paricaya isa prakAra hai muni zrI mAnamalajI - ApakA janma jAlaura meM huA Apa lUniyA parivAra ke the| isase adhika jAnakArI nahIM milatI hai| muni zrI navamalajI - Apake viSaya meM koI vizeSa jAnakArI nahIM milatI hai| hA~! itanA jJAta hotA hai ki pAlI meM ApakA svargavAsa huA thaa| muni zrI jyeSThamalajI - AcArya zrI pUnamacanda jI ke pATa para Apa virAjita hue| Apake viSaya meM Age carcA kI jaayegii| Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 169 AcArya jIvarAjajI aura unakI paramparA muni zrI dayAlacandajI - ApakA janma mAravAr3a ke majala gA~va mUthA parivAra meM haa| vi0saM0 1931 meM gogandA meM ApakI dIkSA hii| ApakA svargavAsa vi0saM0 2000 meM huaa| Apake ziSya muni zrI hemarAjajI the jinakA janma pAlI meM huA thaa| unhoMne vi0saM0 1960 meM dIkSA grahaNa kI thii| unakA svargavAsa vi0saM0 1997 meM dundAr3A meM samAdhipavUka huaa| muni zrI nemIcandajI - Apake tIna ziSya hue- muni zrI vRddhicandajI, muni zrI haMsarAjajI aura muni zrI daultraamjii| muni zrI vRddhicandajI mevAr3a meM kAku~DA gA~va ke nivAsI the| muni zrI haMsarAjajI mevAr3a devAsa grAma ke bAphanA parivAra ke the| tIsare ziSya daulatarAmajI delavAr3A nivAsI the| muni zrI. pannAlAla. jI. - mevAr3a ke gogundA gA~va ke loDhA parivAra meM ApakA janma huaa| vi0 saM0 1942 meM rANAvAsa meM ApakI dIkSA huii| Apake do ziSya hue- muni zrI premacandajI aura muni zrI uttamacandajI, muni zrI premacandajI kA svargavAsa vi0saM0 1983 meM mokalasara gA~va meM huaa| muni zrI uttamacandajI ne 1956 meM dIkSA grahaNa kI aura vi0saM0 2000 meM mokalasara meM ApakA svargavAsa huaa| zrI uttamacandrajI ke do ziSya the- jorAvaramalajI aura budhmljii| zrI tArAcandajI - ApakA paricaya Age diyA jaayegaa| AcArya zrI jyeSThamalajI pUjya AcArya zrI pUnamacandajI ke devaloka hone ke pazcAt AcArya zrI amarasiMhajI kI paramparA meM sAtaveM paTTadhara AcArya zrI jyeSThamalajI hue| yadyapi Apane AcArya pada grahaNa nahIM kiyA thA, phira bhI sAmAnya muni kI bhA~ti saMgha kI dekhabhAla karate rhe| ApakA janma bAr3amera jile ke samadar3I grAma meM vi0saM0 1914 pauSa kRSNA tRtIyA (tIja) ko huA thaa| Apake pitA kA nAma zrI hastImalajI aura mAtA kA nAma zrImatI lakSmIbAI thaa| jyotirdhara AcArya zrI pUnamacandajI kI nizrA meM sataraha varSa kI umra meM vi0saM0 1931 meM Apane dIkSA grahaNa kii| dhyAna aura svAdhyAya meM ApakA adhika samaya vyatIta hotA thaa| Apa gupta sAdhaka the| rAtri ke prathama prahara meM pratikramaNa Adi kAryoM ke bAda jaba upAzraya khAlI ho jAtA hai taba Apa apanI sAdhanA meM laga jAte the aura jaba prAta:kAla loga Ate the taba Apa so jAte the / loga samajhate kI Apa AlasI haiN| Apake jIvana se aneka cAmatkArika ghaTanAyeM jur3I haiM jinheM vistArabhaya se yahA~ nahIM diyA jA rahA hai| Apake pramukha ziSyoM meM muni zrI nemacandajI aura muni hindUmalajI the| muni zrI nemacandajI luMkaDa parivAra ke tathA samadar3I ke nivAsI the tathA muni zrI hindUmalajI gar3hasivAnA ke nivAsI the| muni zrI hindUmalajI ne dIkSita hote hI dUdha, ghI, tela, miSThAna - ina pA~ca vigaya kA tyAga kara diyA thaa| ekAntara upavAsa ke sAtha-sAtha Apa ATha-ATha, dasa-dasa dina ke upavAsa bhI Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa karate the| ApakA (hindUmalajI kA) svargavAsa vi0 saM0 1953 meM huaa| AcArya zrI jyeSThamalajI kA svargavAsa vi0saM0 1974 meM vaizAkha zuklA caturthI ke dina huaa| muni zrI tArAcandajI AcArya zrI jyeSThamalajI ke bAda AThaveM paTTadhara ke rUpa meM muni zrI tArAcandajI AcArya manonita hue| ApakA janma mevAr3a ke pahAr3oM para base huye baMborA nAmaka gA~va meM vi0 saM0 1940 meM huA thA Apake pitA kA nAma zrI zivalAlajI tathA mAtA kA nAma zrImatI jJAnaku~varajI thaa| Apake bacapana kA nAma hajArImala thaa| Apa jaba sAta varSa ke the tabhI Apake pitA kA dehAvasAna ho gyaa| ApakA bharaNa-poSaNa mA~ kI dekharekha meM hone lgaa| pitAjI ke dehAvasAna ke pazcAt ApakI mAtAjI Apako lekara baMborA se udayapura A gyii| vahA~ Apa zikSA grahaNa karane pozAla meM jAne lge| udayapura meM Apa apanI mAtAjI ke sAtha vahA~ virAjita cAritra AtmAoM (sAdhvIjI) ke darzanArtha jAte the| vi0saM0 1949 meM AcArya zrI pUnamacandajI kA udayapura padhAranA huaa| sAtha meM sAdhvIvRMda bhI vahA~ pdhaarii| sAdhvI zrI gulAbaku~varajI, chaganaku~varajI Adi unameM pramukha thiiN| AcArya zrI kA vyAkhyAna sunane zrI hajArImala roja apanI mAtA ke sAtha jAte the| pravacana sunane se Apake mana meM vairAgya paidA huaa| apane mana kI bAta Apane apanI mAtA se khaa| mAtA yaha jAnakara prasanna huI ki unakA putra jinazAsana kI sevA karanA cAhatA hai| ata: unhoMne kahA yadi tuma dIkSA loge to maiM bhI saMyama ke mArga para cluuNgii| donoM mAtA-putra kI dIkSA lene kI khabara zrI haMsarAjajI ko hii| haMsarAjajI rizte meM hajArImalajI ke mAmA lagate the| ve Aye aura Apa donoM mAtA-putra ko apane ghara le jAne kA Agraha karane lge| ApakI mAtA to nahIM gayIM parantu Apake mAmA Apako vahA~ se le gaye aura sAMsArika bAtoM meM bAlaka hajArImala ko taraha-taraha se lubhAne kA prayatna karane lage / kintu hajArImala apane irAde meM aDiga rhe| aMtata: haMsarAjajI ne adAlata meM apIla kI ki bAlaka abhI nAbAliga hai apanI mA~ ke kahane para dIkSA grahaNa kara rahA hai| ata: ise dIkSA lene se rokA jaaye| adAlata meM jaba nyAyAdhIza ne pUchA ki hajArImala yaha batAo ki kyA tuma apanI mAtA ke kahane para dIkSA grahaNa kara rahe ho? hajArImala ne kahA- nahIM sAhaba! maiM apanI icchA se dIkSA lenA cAhatA huuN| mere dIkSA lene kI bAta sunakara mA~ bhI taiyAra ho gayI ki tU dIkSA legA to maiM bhI dIkSA luuNgii| ata: nyAyAdhIza ne hajArImalajI ke pakSa meM phaisalA kiyaa| isa prakAra vi0saM0 1950 jyeSTha zuklA trayodazI dina ravivAra ko samadar3I meM AcArya zrI pUnamacandajI ke sAnidhya meM ApakI dIkSA huii| ApakI mAtA kI dIkSA caitra zuklA dvitIyA ko huii| bAlaka hajArImala muni tArAcanda bana gye| AcArya pravara kI dekha-rekha meM ApakI zikSA prArambha huii| vi0saM0 1952 meM AcArya pravara pUnamacandajI muni zrI tArAcandajI ko muni zrI jayeSThamalajI Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya jIvarAjajI aura unakI paramparA 171 aura muni nemicandajI kI dekha-rekha meM saupa kara svargastha ho gye| vi0saM0 1959 meM Apa AcArya zrI jyeSThamalajI kI sevA meM padhAre aura jaba taka ve jIvita rahe taba taka Apa unake sAtha rhe| Apa meM sevA bhAva itanA gaharA thA ki Apa na kevala apane saMgha ke saMtoM kI sevA karate the balki anya sampradAya ke saMtoM kI bhI sevA meM sadA taiyAra rahate the| aisA ullekha milatA hai ki Apane jyeSThamalajI, nemIcandajI, mulatAnamalajI, dayAlacandajI, uttamacandajI, bAdhAmala jI, hajArImalajI Adi santoM kI atyadhika sevAe~ kI thiiN| vi0saM0 1988 meM pAlI meM jo marudhara prAnta meM vicaranevAle sthAnakavAsI chaH sampradAyoM kA sammelana huA thA usakA pUrA zreya Apako hI jAtA hai| vi0saM02009 meM jo sAdar3I sammelana huA thA usake pIche bhI ApakI hI preraNA thii| yadyapi sAdar3I sammelana meM Apako pada lene ke lie bahuta Agraha kiyA gayA, kintu Apane use asvIkAra kara diyaa| Apane svayaM to apane AcArya ke sAnnidhya meM adhyayana kiyA, kintu apane yogya evaM priya ziSya zrI puSkaramunijI ko kvIMsa kAleja, vArANasI aura kalakattA ezosiyana se 'kAvyatIrtha' aura 'nyAyatIrtha' kI parIkSAe~ dilvaayii| zrI puSkaramunijI dvArA parIkSA dilavAnA ApakI isa bhAvanA ko ujAgara karatI hai ki Apa vyakti ke zaikSika vikAsa ke pakSadhara the| 4 disambara 1954 ko paM0 javAharalAla neharu Apake darzanArtha padhAre the, 55 minaTa taka gurudeva se bAteM huii| vi0saM0 2013 kArtika zuklA trayodazI tadanusAra I0 san 1956 meM ApakA svargavAsa ho gyaa| Apake cAturmAsa sthala nimna rahesthAna vi0 saM0 jodhapura (mAravAr3a) 1950, 1961, 1977, 2001 pAlI (mAravAr3a) 1951, 1962, 1970, 1980 jAlora (mAravAr3a) 1952, 1967, 1975, 1979, 1985 raMDeDA (mevAr3a) 1953 niMbAher3A (mevAr3a) 1954 sanavAr3a (mevAr3a) 1955, 1966 bhiMDara (mevAr3a) 1956 goguMdA (mevAr3a) 1957, 1988 sAdar3I (mAravAr3a) 1958, 2008 sivAnA (mAravAr3a) 1959, 1965, 1978, 1984, 1986, 1999, 2009 samadar3I (mAravAr3a) 1960, 1964, 1969, 1971, 1972, 1973, 1974, 1981, 1983, 1998 sAlAvAsa (mAravAr3a) 1963 bAlotarA (mAravAr3a) 1968 Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa delavAr3A (mevAr3a) 1976 nAndezamA (mevAr3a) 1982, 2002,2007, khaMDapa (mAravAr3a) 1987, 1997 pIpAr3a (mAravAr3a) 1989, 2000 dundAr3A (mAravAr3a) 1990 byAvara (rAjapUtAnA) 1991 lImbar3I (gujarAta) 1992 nAsika (mahArASTra) 1993, 2004 manamADa (mahArASTra) 1994 kambola (mevAr3a) 1995 rAyapura (mAravAr3a) 1999 dhAra (madhya pradeza) 2003 ghATakopara (bambaI) 2005 cUr3A (saurASTra) 2006 jayapura (rAjasthAna) 2010, 2012,2013, dillI (rAjasthAna) 2011 upAdhyAya zrI puSkaramunijI. ApakA janma vi0 saM0 1967 Azvina zuklA caturdazI ko mevAr3a meM huA thaa| Apake pitA kA nAma zrI sUrajamalajI tathA mAtA kA nAma bAlIbAI thaa| Apa jAti se brAhmaNa the| Apake bAlyakAla kA nAma zrI ambAlAla thaa| sAdhvIpramukhA mahAsatI zrI dhulaku~varajI kI preraNA se Apa guruvarya zrI tArAcandajI ke sAnidhya meM Aye / guruvarya zrI tArAcandajI ke sAnidhya meM bAraha mahIne taka zAstroM kA adhyayana kiyaa| tatpazcAt vi0saM0 1981 jyeSTha zuklA dazamI ke dina jAlaura meM Apane AhatI dIkSA grahaNa kii| Apake sAtha bAlaka rAmalAla ne bhI dIkSA grahaNa kI thii| dIkSoparAnta bAlaka rAmalAla kA nAma muni pratApamalajI rakhA gayA aura ve paM0 zrI nArAyaNacandajI ke ziSya ghoSita huye / Apa muni zrI tArAcandajI ke ziSyatva meM zrI paSkaramanijI ke nAma se vikhyAta huye| zrAmaNya dIkSA ke pazcAt Apane apane saMyamajIvana ke tIna lakSya banAye- saMyama-sAdhanA, jJAna-sAdhanA aura guru-sevaa| Apane zAstroM kA gahana evaM talasparzI adhyayana kiyaa| adhyayana adhyApana lekhana Adi meM ApakI vizeSa ruci thii| kama bolanA aura kArya adhika karanA Apake jIvana kA siddhAnta thaa| san 1948 meM bambaI ke ghATakopara cAturmAsa meM upAdhyAya pyAracandajI, zrI mohanaRSijI, zatAvadhAnI zrI pUnamacandajI aura sAdhvI ujjvala kumArIjI ke samakSa Apane eka paMcasUtrI yojanA prastuta kI Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya jIvarAjajI aura unakI paramparA 1. eka gA~va meM eka cAturmAsa ho / 2. eka gA~va meM do vyAkhyAna na ho / 3. eka-dUsare kI AlocanA na kI jaaye| 4. eka sampradAya ke santa dUsare se mileM / 5. yadi Thaharane kI suvidhA ho to eka sAtha ThahareM / Apane apane saMyamajIvana meM vipula sAhitya kA sRjana kiyA hai| vi0saM0 2049 caitra sudi ekAdazI arthAt 3apraila 1992 ko Apa svargastha hue| Apake nimna gyAraha ziSya praziSya huye - zrI devendramunijI, zrI gaNezamunijI, zrI jinendramunijI, zrI ramezamunijI, DaoN0 rAjendra munijI, zrI pravINamunijI, zrI dinezamunijI, zrI narezamunijI, zrI surendramunijI, zrI zAlibhadramunijI, zrI gItezamunijI Adi / upAdhyAya puSkaramunijI kI sAhitya sampadA 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 'zrAvaka dharma-darzana : eka anuzIlana', 'dharma kA kalpavRkSa : jIvana ke A~gana meM', 'jainadharma meM dAna : eka samIkSAtmaka adhyayana', 'brahmacarya vijJAna : eka samIkSAtmaka adhyayana', 'saMskRti rA sura', 'rAma rAja', 'minakhapaNA rau mola', 'puSkara sUkti koza : eka dRSTi', 'saMskRti ke sura', 'dharma aura jIvana', 'mahAbhArata ke preraNA pradIpa', 'vimala vibhUtiyA~', 'vairAgyamUrti jambUkumAra', 'jyotirdhara jainAcArya', 'puSkara pIyUSa', 'nema vANI', 'puSkara sUkti koza', 'puSkara sUkti kalaza', 'zrImad amarasUri kAvyama' (saMskRta), 'mahAvIra SaTkam', 'gurudeva smRtyaSTakam', 'ahiMsASTakam', 'satyapaJcakam', 'japapaJcakam', 'brahmacarya paJcakam', 'zrAvakadharmASTakam', 'maunavratapaJcakam', 'bhAratavarSapaJcakam', 'oMkAra : eka anucintana', 'sAdhanA pATha', 'zrAvaka prtikrmnnsuutr|' inake atirikta upAdhyAya zrI ne 500 se adhika bhajanoM tathA 25-30 caritakAvyoM kI racanA kI hai| Apa dvArA AgamoM para AdhArita evaM sampAdita jaina kathAe~ 111 bhAgoM meM prakAzita haiM jisake antargata 914 kathAe~ saMgrahita haiN| Apa dvArA kiye gaye cAturmAsoM kI sUcI isa prakAra hai vi0saM0 vi0 saM0 sthAna samadar3I nAndezamA 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 173 sAdar3I sivAnA jAlaura sivAnA khANDapa gogundA sthAna pIpAr3a bha~vAla byAvara lImbar3I nAsika manamADa kambola sivAnA Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa sthAna vi0saM0 khANDapa 2024 samadar3I 2025 rAyapura 2026 sthAna bAlakezvara (bambaI) ghor3anadI pUnA dAdara (bambaI) kAMdAvAr3I (bambaI) pIpAr3a jodhapura 174 vi0saM0 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2029 2030 ajamera 2031 ahamadAbAda pUnA rAyacUra jodhapura nAndezamA dhAra nAsika ghATakopara cUr3A nAndezamA sAdar3I sivAnA jayapura dillI jayapura jayapura 2032 2033 2034 2035 baiMgalora madrAsa sikandarAbAda 2036 2037 udayapura 2011 0 o rAkhI jodhapura udayapura bAgapurA jodhapura 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2038 2039 2040 2041 2042 2043 2044 2045 2046 2047 2048 2049 byAvara sAdar3I madanagaMja-kizanagar3ha dillI dillI (vIranagara) pAlI ahamadanagara indaura jasavaMtagar3ha sAdar3I pIpAr3a sivAnA jodhapura jAlora pIpAr3a khANDapa padarAr3A Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya jIvarAjajI aura unakI paramparA upAdhyAya puSkaramunijI kI ziSya paramparA 175 AcArya zrI devendramunijI 'zAstrI' ApakA janma vi0saM0 1988 kArtika kRSNA trayodazI (dhanaterasa) tadanusAra 7 navambara 1931 dina zanivAra ko udayapura meM huA thA / kahIM-kahIM 8 navambara 1931 bhI milatA hai / nAma dhannAlAla rakhA gyaa| Apake pitA kA nAma zrI jIvanasiMhajI barar3iyA aura mAtA kA nAma zrImatI tIjakuMvara thaa| Apake janma ke kucha hI dina pazcAt (28-111931) Apake pitA devaloka ho gaye / taduparAnta Apa apanI mausI ke yahA~ rahane lge| 10 varSa kI Ayu meM 1 mArca 1941 dina zanivAra ko upAdhyAya zrI puSkaramunijI ke kara-kamaloM meM udayapura meM Apane bhAgavatI dIkSA grahaNa kii| dIkSoparAnta Apa dhannAlAla se zrI devendramunijI ho gaye / ApakI dIkSA ke pazcAt usI varSa ASAr3ha zuklA tRtIyA ko ApakI mAtAjI zrImatI tIjakuMvarajI (mahAsatI zrI prabhAvatIjI) ne bhI bhAgavatI dIkSA grahaNa kii| ApakI dIkSA se pUrva ApakI bahana (mahAsatI zrI puSpavatIjI) ne bhI dIkSA grahaNa kI thI / Apa (zrI devendramunijI) bahumukhI pratibhA ke dhanI the| hindI, saMskRta, prAkRta, pAli, gujarAtI, aMgrejI, rAjasthAnI Adi bhASAoM para ApakA samAna adhikAra thaa| AgamazAstroM kA Apako talasparzI jJAna thA / 13 maI 1987 ko pUnA sammelana meM AcArya samrATa zrI AnandaRSijI dvArA Apa saMgha ke upAcArya pada para pratiSThita kie ge| 7 maI 1992 ko sojata zahara ( rAja0 ) meM 250 sAdhu-sAdhvioM kI upasthiti meM Apako zramaNa saMgha kA AcArya pada pradAna kiyA gayA aura 28 mArca 1993 ko udayapura meM AcArya pada cAdara mahotsava huaa| 22 apraila 1994 ko sAmUhika dIkSotsava (11 dIkSAe~) para Apako 'AcArya samrATa' vibhUSaNa se vibhUSita kiyA gyaa| ambAlA meM Apako 'jainadharma divAkara' alaMkaraNa se alaMkRta kiyA gyaa| Apane kula 58 cAturmAsa kiye| Apa zrI kI sAhitya sevA anupama hai| Apa zrI kI sAhitya sevA ko dekhakara AcArya samrATa AnandaRSijI ne Apako zramaNa saMghIya 'sAhitya zikSaNa saciva' pada pradAna kiyA thA / samagra jaina samAja meM Apa hI ekamAtra aise AcArya haiM jinhoMne sarvAdhika sAhitya kI racanA kI hai| Apa siddhahasta lekhaka ke sAtha-sAtha tejasvI pravacanakAra bhI the| ApakI pravacanakalA adbhuta aura AkarSaka thI / 26 apraila 1999 ko ghATakopara (mumbaI) meM ApakA svarga ke lie mahAprayANa huaa| rAjasthAna, hariyANA, dillI, uttarapradeza, madhyapradeza, gujarAta, mahArASTra, karnATaka, tamilanADu, Andhrapradeza Adi prAnta Apake vihAra kSetra rahe haiN| AcArya devendramunijI dvArA racita sAhitya kahAnI sAhitya - 'buddhi ke camatkAra', 'bindu se sindhu', 'mahAvIra yuga kI pratinidhi kathAe~', 'camakate sitAre', 'kucha motI kucha hIre', 'bolatI tasvIreM', 'dharatI ke phUla', 'gAgara meM sAgara', 'paMcAmRta', 'atIta ke calacitra', 'khilate phUla', 'zAzvata Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa svara', 'satya aura tathya', 'AsthA ke AyAma', 'preraNA- prasUna', 'gahare pAnI paiTha', 'svarNa kiraNa', 'pratidhvani', 'jina khojA tina pAiyAM', 'phUla aura parAga', 'sonA aura sugandha', 'khilatI kaliyA~ muskarAte phUla', 'atIta ke ujjvala caritra', 'bolate citra', 'mahakate phUla', 'amiTa rekhAe~', 'bU~da meM samAyA sAgara' aura 'satyam zivam / ' upanyAsa sAhitya - 'sUlI aura siMhAsana', 'kadama-kadama padama khile', 'puNya puruSa', 'aparAjitA', 'kIcar3a aura kamala', 'dharatI kA devatA', 'dharmacakra', 'naukA aura nAvika', 'muktipatha' / nibandha sAhitya- 'saMskRti ke aMcala meM', 'sAhitya aura saMskRti', 'jaina Agama sAhitya : manana aura mImAMsA', 'jaina dharma aura darzana : eka paricaya', 'jaina AcAra : siddhAnta aura svarUpa', 'cintana ke vividha AyAma', 'dharma darzana: manana aura mImAMsA', 'jaina darzana : svarUpa aura vizleSaNa', 'ahiMsA kA Aloka', 'saddA parama dullahA', 'appA so paramparA', 'jaina nItizAstra : eka parizIlana', 'jaina kathA sAhitya kI vikAsa-yAtrA', 'pAnI meM mIna piyAsI', 'sAdhanA ke zikhara puruSa / ' : zodhaparaka sAhitya - 'bhagavAn RSabhadeva : eka parizIlana', 'bhagavAn pArzva eka samIkSAtmakaM adhyayana', 'bhagavAn ariSTanemi aura karmayogI zrI kRSNa : eka anuzIlana', 'bhagavAn mahAvIra : eka anuzIlana', 'jaina jagata ke jyotirdhara AcArya', 'karma vijJAna, bhAga 1 - 9', 'zrI puSkara muni : vyaktittva evaM kRtitv|' inake atirikta AcArya zrI ne upAdhyAya zrI puSkaramunijI ke pravacanoM se jIvana ko preraNA pradAna karanevAle sadupadezoM ko sampAdita kiyA hai, ve isa prakAra haiM 'zrAvaka dharma-darzana', 'dharma kA kalpavRkSa jIvana ke AMgana meM', 'brahmacarya vijJAna : eka samIkSAtmaka adhyayana', 'puSpa - parAga / ' kAvya sAhitya - 'vairAgyamUrti jambUkumAra', 'puSkara - pIyUSa', 'mahAbhArata ke preraNA pradIpa', 'nemivANI', 'amarasiMha mahAkAvya' / bhUmikAe~ yuvAcArya zrI madhukara muni jI dvArA sampAdita aura Apa zrI dvArA likhita bhUmikA vAle nimna Agama grantha haiM - 'AcArAMgasUtra', 'sthAnAMgasUtra', 'samavAyAMgasUtra', 'bhagavatIsUtra', 'jJAtAdharmakathAMgasUtra', 'antakRtadazA', 'vipAkasUtra', 'aupapAtikasUtra', 'anuttaraupapAtikadazA', 'prajJApanAsUtra', 'jambUdvIpaprajJaptisUtra', 'nirayAvalikA', 'rAjapraznIyasUtra', 'jIvAjIvAbhigamasUtra', 'dazavaikAlikasUtra', 'uttarAdhyayanasUtra', 'anuyogadvArasUtra' | sampAdita abhinandana / smRti grantha sAhitya- 'AcArya pravara AnandaRSi abhinandana grantha', 'zrI ambAlAlajI abhinandana grantha', 'upAdhyAya zrI puSkaramuni abhinandana grantha', 'mahAsatI puSpavatI abhinandana grantha', 'zrI jaina divAkara smRti grnth|' AcArya zrI ne aneka kahAniyoM va upanyAsoM ko sampAdita kara prakAzita karavAyA hai| Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 177 AcArya jIvarAjajI aura unakI paramparA sampAdita upanyAsa evaM kathA sAhitya 1. 'dharmavIra', 2. 'maNipati caritra kI kathA', 3. 'mahAbala malayAsundarI caritra', 4. 'samarAditya kevalI caritra', 5. 'jinadAsa saguNI caritra', 6. 'pradyumna caritra', 7. 'zrIpAla mainAsundarI caritra', 8. mAnatuMga mAnavatI caritra', 9. 'jayAnanda kevalI caritra', 10. 'bhuvanabhAnu kevalI caritra', 11. 'taraMgavatI kathA', 12. 'pavaMga siMha caritra', 13. 'kuvalayamAlA-1', 14. 'kuvalayamAlA-2', 15. 'kuvalayamAlA-3', 16. 'kuvalayamAlA4', 17. 'govinda siMha caritra', 18. 'gajasiMha campakamAlA', 19. 'tilakamaMjarI', 20. 'bhagavAn RSabhadeva', 21. 'dhammila caritra' 22. 'canda caritra', 23. 'pRthvIcandra guNasAgara caritra', 24. 'vasudeva caritra' (zrIkRSNa ke pitA), 25. 'bhagavAn ariSTanemi caritra', 26. 'vAsudeva zrIkRSNa caritra', 27. 'jaina mahAbhArata', 28. 'bhagavAn mahAvIra caritra', 29. 'viziSTa zrAvaka caritra', 31. 'jambU kumAra critr|' inake atirikta Apane 'satI sundarI', 'ratnAvalI', 'ratanapAla', 'satI aMjanA', 'dAmanaka', 'ilAputra' Adi 581 kahAniyA~ sampAdita haiN| Apa dvArA kiye gaye cAturmAsoM kI sUcI nimna haivi0 saM0 sthAna vi0saM0 sthAna 1998 samadar3I 2016 jodhapura 1999 rAyapura 2017 byAvara 2000 pIpAr3a sAdar3I 2001 jodhapura jodhapura 2002 nAndezamA jAlora dhAra 2021 2004 nAsika khANDapa 2005 ghATakopara 2023 padarAr3A 2006 cUr3A 2024 bAlakezvara (bambaI) 2007 nAndezamA 2025 ghor3anadI 2008 sAdar3I 2026 pUnA 2009 sivAnA 2027 dAdara (bambaI) 2010 jayapura 2028 kAMdAvAr3I (bambaI) 2011 2029 jodhapura 2012 jayapura 2030 ajamera 2013 jayapura 2031 ahamadAbAda 2014 udayapura 2032 pUnA 2015 bAgapurA rAyacUra 2018 2020 2003 pIpAr3a 2022 dillI 2033 Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 vi0 saM0 sthAna 2034 indaura jasavaMtagar3ha sAdar3I 2035 2036 2037 2038 2039 pIpAr3a sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa sthAna vi0 saM0 baiMgalora 2045 madrAsa 2046 sikandarAbAda 2047 udayapura 2048 rAkhI 2049 jodhapura 2050 madanagaMja-kizanagar3ha 2051 dillI 2052 dillI (vIranagara) 2053 pAlI 2054 ahamadanagara 2055 2040 2041 sivAnA bhIlavAr3A ludhiyAnA pAnIpata dillI udayapura indaura 2042 2043 2044 anya pramukha munigaNa paM0 muni zrI hIrAmunijI ApakA janma rAjasthAna ke udayapura jilAntargata vAsa grAma meM vi0saM0 1920 meM huaa| ApakI mAtA kA nAma zrImatI cunIbAI va pitA kA nAma zrI parvata siMha thaa| Apane sAdhvI zrI zIlakuMvarajI ko apanA guruNI svIkAra kiyA aura unakI preraNA se mahAsthavira zrI tArAcaMdajI ke sAnidhya meM Apa dIkSita huye| jIvana parAga, meghacaryA, jaina jIvana, bhagavAna mahAvIra Adi pustakoM kI Apane racanA kI hai| rAjasthAna, gujarAta, mahArASTra, madhyapradeza, uttarapradeza, dillI Adi prAnta Apake vihAra kSetra rahe haiN| muni zrI gaNezamunijI zAstrI ApakA janma udayapura jilAntargata karaNapura meM vi0saM0 1988 phAlguna zuklA caturdazI ko huaa| ApakI mAtA kA nAma zrImatI tIjakuMvara bAI tathA pitA kA nAma zrI lAlacandajI poravAla thaa| Apa mahAsatI prabhAvatIjI kI preraNA se vi0saM0 2003 Azvina zuklA dazamI ke dina upAdhyAya zrI puSkaramunijI ke pAsa dIkSita huye| Apa saMskRta, prAkRta, apabhraMza, hindI, gujarAtI, rAjasthAnI Adi kaI bhASAoM para ApakA samAna adhikAra hai| Apa 'sahityaratna' aura 'zAstrI' kI upAdhi se sammAnita haiN| dharma. darzana, vijJAna evaM adhyAtma se sambandhita Apane aneka grantha likheM haiN| kahAnI, upanyAsa, nATaka, muktaka, kSaNikAe~, gIta Adi vidhAoM meM lagabhaga 75 granthoM kA praNayana va Alekhana kiyA hai| san 1995 meM rASTrapati zrI zaMkaradayAla zarmA dvArA dillI meM Apako Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 179 AcArya jIvarAjajI aura unakI paramparA 'rASTrasanta' pada se sammAnita kiyA gyaa| rAjasthAna, gujarAta, madhyapradeza, mahArASTra, hariyANA, uttarapradeza Adi prAnta Apake vihAra kSetra rahe haiN| muni zrI jitendramunijI- ApakA janma vi0saM0 2007 bhAdra kRSNA aSTamI ke dina udayapura jilAntargata par3AvalI grAma meM huaa| Apa zrI rattArAmajI va zrImatI sarasIbAI ke putra haiN| vi0 saM0 2020 Azvina zuklA dazamI tadanusAra 18 sitambara 1963 ko gar3ha jAlora meM zrI gaNezamanijI zAstrI ke ziSyatva meM Apa dIkSita hye| Apa 'vizArada', 'kAvyatIrtha' aura 'zAstrI kI upAdhi se vibhUSita haiN| mahArASTra, hariyANA va uttara pradeza ApakA vihAra kSetra rahA hai| muni zrI ramezamunijI zAstrI- ApakA janma nAgaura jilAntargata bar3a grAma meM dinAGka 24 janavarI 1951 ko huaa| Apa zrI pUnamacandajI DosI va zrImatI dhApakuMvara bAI ke putra haiN| ApakI mAtAjI bhI dIkSita haiM, jo mahAsatI zrI prakAzavatIjI ke nAma se jAnI jAtI haiN| san 1965 meM Apa bAr3amera jilAntargata gar3hasivAnA meM upAdhyAya puSkaramunijI ke kara-kamaloM meM dIkSita hue| dIkSoparAnta Apane 'siddhAntAcArya' aura 'sAhityazAstrI' kI parIkSAe~ uttIrNa kI / DaoN0 rAjendramunijI zAstrI- ApakA janma 1 janavarI 1954 ko huA / Apa muni zrI ramezamunijI ke anuja haiN| 15 mArca 1965 ko Apane AcArya zrI devendramunijI ke sAnidhya meM bAr3amera jilAntargata gar3hasivAnA grAma meM ArhatI dIkSA grahaNa kii| Apa 'zAstrI', 'kAvyatIrtha', 'sAhityaratna', 'jaina siddhAntAcArya' aura 'ema0e0' kI parIkSAe~ uttIrNa haiN| AgarA vizvavidyAlaya dvArA Apako 'AcArya devendramunijI ke sAhitya' para pI-eca0 DI0 kI upAdhi se sammAnita kiyA gayA hai| Apane lagabhaga 20 granthoM kA praNayana kiyA hai jinameM 'caubIsa tIrthaGkara', 'satya zIla kI sAdhikAe~', 'jambUkumAra', 'medhakumAra', 'jainadharma', 'bhagavAn mahAvIra', "maMgalapATha', 'uttarAdhyayana' Adi pramukha haiN| mevAr3a, mAravAr3a, madhyapradeza, mahArASTra, Andhra, tamilanADu, gujarAta, karnATaka, dillI, paMjAba, himAcala pradeza, hariyANA, uttarapradeza Adi prAnta Apake vihAra kSetra haiN| ___ muni zrI pravINamunijI - udayapura ke samIpa kamola grAma meM ApakA janma huA thaa| ApakI janma-tithi upalabdha nahIM hai| vi0saM0 2029 caitra vadi pratipradA tadanusAra 1 mArca 1972 ko rAjasthAna ke pAlI jilAntargata sAMDerAva grAma meM upAdhyAya zrI puSkaramunijI ke kara-kamaloM se Apa dIkSita hue| muni zrI dinezamunijI - ApakA janma rAjasthAna ke udayapura jile ke devAsa grAma meM vi0 saM0 2017 jyeSTha kRSNA dvAdazI tadanusAra dinAGka 22 maI 1960 ko huaa| Apake pitA kA nAma zrI ratanalAla modI va mAtA kA nAma zrImatI pyArIbAI thaa| vi0saM0 2030 kArtika zuklA trayodazI (dinAGka 9 navambara 1973) ko upAdhyAya Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa puSkaramunijI ke sAnnidhya meM ajamera meM Apa dIkSita huye| Apane jaina siddhAnta vizArada' va pAtharDI kI dhArmika parIkSA uttIrNa kI hai| ApakI prakAzita pustakeM isa prakAra haiM eka rAga bhajana aneka, priya kahAniyA~, amara guru cAlIsA, puSkara guru cAlIsA, adhyAtma sAdhanA, adhyAtma preraNA, stotra, puSkara-sUkti-koSa, bodha kathAeM, adhyAtma kahAniyA~ aadi| sAtha hI, Apane sAdhvIratna zrI puSpavatIjI ma0 ke abhinandana grantha kA bhI saphala sampAdana kiyA hai| muni zrI narezamunijI - ApakA janma dillI meM huaa| Apa zrI ratanalAlajI lor3hA aura zrImatI kamalAdevI lor3hA ke putra haiN| vi0saM0 2039 jyeSTha sudi caturdazI tadanusAra 5 jUna 1982 ko rAjasthAna ke bAr3amera jilAntargata gar3hasivAnA grAma meM upAdhyAya puSkaramunijI ke sAnnidhya meM Apa dIkSita huye| rAjasthAna, hariyANA, paMjAba, dillI, uttarapradeza, himAcalapradeza Adi prAnta ApakA vihAra kSetra hai| muni zrI surendamunijI. - ApakA janma vi0saM0 2031 zrAvaNa zuklA saptamI ko huaa| janma-sthAna jJAta nahIM ho sakA hai| ApakI mAtA kA nAma zrImatI premabAI va pitA kA nAma zrI cA~damalajI bamba hai| 29 navambara 1980 ko mahAsatI pRSpavatIjI kI sapreraNA se DaoN0 rAjendramunijI ke ziSyatva meM ahamadanagara meM Apane dIkSA aMgIkAra kii| mahArASTra, madhyapradeza, rAjasthAna, hariyANA, himAcala pradeza evaM paMjAba Adi prAnta ApakA vihAra kSetra hai| muni zrI zAlibhadrajI - ApakA janma 24 jUna 1979 ko jayapura meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI bhaMvaralAlajI aura mAtA kA nAma zrImatI kiraNadevI hai| mahAsatI caritraprabhAjI kI sapreraNA se 28 mArca 1993 ko udayapura meM zrI narezamanijI ke ziSyatva meM Apane dIkSA grahaNa kii| rAjasthAna, hariyANA, paMjAba Adi ApakA vihAra kSetra hai| muni zrI. gItezamunijI - Apa zrI gaNezamunijI zAstrI ke ziSya haiN| Apake viSaya meM koI vizeSa jAnakArI upalabdha nahIM ho sakI hai| ___muni zrI dIpendramunijI aura muni zrI puSpendramunijI kA jIvana paricaya upalabdha nahIM ho sakA hai| vartamAna meM yaha paramparA zramaNasaMgha meM sannihita ho gaI hai| Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya jIvarAjajI aura unakI paramparA 181 AcArya zrI zItaladAsajI aura unakI paramparA pUjya zrI jIvarAjajI ke ziSya zrI dhannAjI hue| kahIM-kahIM dhanAjI ko dhanarAjajI ke nAma se bhI sambodhita kiyA gayA hai| pUjya zrI dhannAjI ke pATa para zrI lAlacandajI virAjita hue| zrI lAlacandajI kI pATa para muni zrI zItaladAsajI virAjita hue jinake nAma se yaha paramparA clii| AcArya zrI zItaladAsajI. ApakA janma vi0saM0 1747 meM AgarA ke nikaTastha grAma meM huA thaa| Apake pitA kA nAma zrI mesajI aura mAtA kA nAma zrImatI sumitrAdevI thaa| 16 varSa kI avasthA meM vi0 saM0 1763 caitra kRSNA dvitIyA ko pUjya zrI dhannAjI ke hAthoM zramaNa dIkSA grahaNa kii| dIkSita hone para Apane jaina dharma-darzana kA talasparzI adhyayana kiyA / aisA ullekha milatA hai ki jainadharma ke mUla 14 zAstroM ko Apane kaMThastha kiyA thaa| sAtha hI Apane kucha racanAoM kA bhI praNayana kiyA thA, kintu ve upalabdha nahIM haiM / Apa saMyama aura kaThora sAdhanA ke poSaka the| kaI bAra Apane bele-tele, cole aura pA~ca-pA~ca dina kA tapa kiyA thaa| madhya pradeza ke sAtha-sAtha rAjasthAna bhI ApakA vihAra kSetra rahA hai| aisA kahA jAtA hai ki rAjasthAna ke jahAjapura, mAMDalagar3ha, amaragar3ha, kAcholA, dhAmaniyA~ Adi kSetra, jo jaina dharma evaM darzana se anabhijJa the, vahA~ ke logoM ko Apane ATha-ATha dina nirAhAra rahakara jainadharma ke marma ko smjhaayaa| bhIlavAr3A ke nikaTa para grAma meM Apane adhika samaya bitaayaa| vahA~ se Apa baner3A (rAjapura) padhAre jahA~ cAra varSa rahakara dharma kA pracAra-prasAra kiyaa| vi0saM0 1837 pauSa zuklA dvAdazI ko Apane saMthArA grahaNa kara liyaa| 39 dina kA saMthArA aayaa| isa prakAra 90 varSa kI Ayu meM vi0saM0 1837 phAlguna zuklA paMcamI ko ApakA svargavAsa ho gyaa| AcArya zrI zItaladAsajI ke pazcAt kI paTTa-paramparA pUjya zrI zItaladAsajI ke pATa para zrI devIcandrajI virAjita hue| zrI devIcandrajI ke pATa para zrI hIrAcandrajI paTAsIna he| zrI hIrAcandrajI ke pATa para zrI lakSmIcandajI AcArya bne| zrI lakSmIcandajI ke bAda zrI bhairudAsajI pATa para baitthe| zrI bhairudAsajI ke pATa para zrI udayacandajI virAjita hue| AcArya zrI udayacandajI Apane 12 varSa kI umra meM dIkSA grahaNa kI thii| Apake tIna pramukha ziSya the"yaha paramparA AryA premakuMvarajI dvArA likhita zrI yazakaMvarajI vyaktitva evaM kRtitva tathA zrI riddhakaMvarajI . dvArA likhita manovijetA muni zrI veNIcanda para AdhArita hai| yaa| Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa zrI vRddhicandajI, zrI pannAlAlajI aura zrI nemicndjii| AcArya zrI pannAlAlajI Apake viSaya meM yaha janazruti hai ki Apake pArthiva zarIra ke sAtha ApakI mukhapattI nahIM jalI thii| Apake sambandha meM vizeSa jAnakArI upalabdha nahIM hai| AcArya zrI nemIcandajI pUjya zrI pannAlAlajI ke devaloka hone ke bAda Apa AcArya pada para AsIna hue| Apane 1 se 11 taka kI tapasyA kI lar3I bahuta bAra kI / grISmaRtu meM caTTAnoM para baiThakara AtApanA lenA Apako acchA lagatA thaa| vi0saM0 1939 meM Apa AcArya pada para pratiSThita hue| mAtra Der3ha yA do varSa taka AcArya rhe| vi0saM0 1941 phAlguna kRSNA trayodazI ko ApakA svargavAsa ho gyaa| AcArya zrI veNIcandajI. ApakA janma vi0saM0 1898 caitra zuklA trayodazI ko cittaur3a ke nikaTavartI grAma pahu~nA meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI candrabhAnajI aura mAtA kA nAma zrImatI kamalAdevI thA / Apa bacapana se hI Atmacintana meM tallIna rahate the| 14-15 varSa kI avasthA meM ApakI udAsIna pravRtti ko dekhakara mAtA-pitA ne ApakI sagAI kara dii| sagAI ke pazcAt eka varSa ke bhItara Apako apane mAtA-pitA kA viyoga sahanA pdd'aa| sagAI ho gayI thI lekina Apane vivAha kA vicAra tyAga diyA aura apanI bhAvanA ko apane jyeSTha bhrAtA evaM bhAbhI ke sAmane vyakta kiyaa| ApakI dIkSA kI bhAvanA ko jAnakara sabhI ke pairoM tale kI dharatI khisaka gyii| Apake parijanoM ke bahuta samajhAyA lekina Apa apane nirNaya para aDiga rhe| antata: Apake jyeSTha bhrAtA ne dIkSA kI anumati de dii| vi0saM0 1920 ASAr3ha zuklA navamI ko muni zrI pannAlAlajI ke sAnidhya meM Apake dIkSA grahaNa kii| Apa eka ghora tapasvI ke rUpa meM pratiSThita the| dIkSA grahaNa karate hI Apane jIvanaparyanta bele-tele Adi kI tapasyA aura abhigraha dhAraNa kara pAraNe kA niyama le liyA aura usameM bhI pA~ca-pA~ca dina ke upavAsa karanA bhI Arambha kara diyaa| aisA ullekha hai ki Apake pAraNe meM yadi abhigraha pUre nahIM hote to Apa puna: upavAsa kA pratyAkhyAna kara lete the| baner3A meM eka bAra Apane yaha abhigraha dhAraNa kiyA ki jaba taka vahA~ kA zAsaka apane pautra sahita Akara yaha nahIM kahegA ki 'veNyA mahArAja mhArA zahara saM abAreM nikalajA' taba taka pAraNA nahIM kruuNgaa| cha: mahIne bAda yaha abhigraha pUrNa huaa| vibhinna kSetroM meM jainadharma kI jyoti phailAte hue Apa zAhapurA pdhaare| AcArya zrI nemIcandajI ke pazcAt Apa saMgha ke AcArya bneN| Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 183 AcArya jIvarAjajI aura unakI paramparA vi0 saM0 1965 pauSa kRSNA caturdazI ko 67 varSa kI Ayu meM 45 varSa kI saMyama sAdhanA ke bAda zAhapurA meM ApakA samAdhimaraNa huaa| AcArya zrI pratApacandajI __Apake viSaya meM vizeSa jAnakArI upalabdha nahIM hai| itanA jJAta hotA hai ki mani zrI nemIcandajI ke pazcAt begU (cittaur3agar3ha) meM bhavya samAroha meM Apako AcArya padavI pradAna kI gyii| Apake cha: ziSya hue- zrI cunIlAlajI, zrI kajor3ImalajI, zrI bhUrAlAlajI, zrI chogAlAlajI, zrI rAjamalajI aura zrI gokulcndjii| muni zrI cunnIlAlajI - Apa Agama adhyetA aura cintanazIla santa the| tapasyA Apake jIvana kA mukhya lakSya thaa| Apane kaI varSoM taka chAcha pIkara tapa-sAdhanA kI thii| Apake sambandha meM isase adhika jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai| muni zrI kajor3ImalajI - pUjya AcArya zrI pratApacandajI ke bAda Apa saMgha ke pramukha hue| ApakA jIvana arcanIya, vandanIya, zraddheya tathA stutya jIvana thaa| ekAnta meM baiThakara svAdhyAya karanA Apako priya thaa| Apane 31 bAra mAsakhamaNa tathA 41-51 dina kI kaThora tapasyAyeM bhI kI thiiN| muni zrI bhUrAlAlajI - ApakA janma mANDalagar3ha ke nikaTavartI grAma sarANA ke kamAvata vaMza meM haA thaa| bAlyakAla meM hI mAtA-pitA kA viyoga prApta huaa| Apa apane choTe bhAI zrI chogAlAla ke sAtha mANDalagar3ha A gye| AcArya zrI pratApacandajI ke ziSyoM kA yoga milA / donoM bhAIyoM ne eka sAtha zramaNa dIkSA aMgIkAra kii| mani zrI bhUrAlAlajI vilakSaNa pratibhA ke dhanI the| alpa samaya meM Agama jJAna ke marmajJa ho gye| Apa gupta tapasvI the| apane tapa kA prasAra-pracAra Apako acchA nahIM lagatA thaa| Apane 21 varSa taka ekAntara tapa kiyaa| mANDalagar3ha meM hI ApakA svargavAsa haa| muni zrI chogAlAlajI Apa muni zrI bhUrAlAlajI ke ladhubhrAtA the| Apako Agama jJAna ke sAtha-sAtha aneka bhASAoM kA bhI jJAna thaa| ApakI pravacana zailI anupama thii| muni zrI kajor3Imala ke pazcAt mevAr3a saMgha ne Apako AcArya pada para pratiSThita karanA cAhA, kintu Apane pada lene se inkAra kara diyaa| vi0 saM0 2006 meM byAvara meM jo pA~ca sampradAyoM kA ekIkaraNa huA usameM ApakI aham bhUmikA thii| mevAr3a, mAravAr3a Adi prAnta Apake pramukha vihAra kSetra rahe haiN| 60 varSa kI umra meM nAgaura meM ApakA svargavAsa ho gyaa| muni zrI gokulacandajI - Apake viSaya meM koI jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai| itanA jJAta hotA hai ki 71 varSa kA saMyamaparyAya dhAraNa karane ke bAda ApakA svargavAsa huA thaa| Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa muni zrI mohanalAlajI - ApakA janma zAhapurA ke nikaTavartI grAma ke eka brAhmaNa parivAra meM huaa| Apa zrI chogAlAlajI ziSya the| 17 varSa kI avasthA meM Apane dIkSA grahaNa kI thii| 16 AgAmoM ko Apane kaMThastha kiyA thA aura zatAdhika upadezika stavana, caritra, zloka, savaiyA Adi bhI kaMThastha the- aisA ullekha milatA hai| vi0saM0 2044 bhAdra kRSNA dazamI ko zAhapurA meM ApakA svargavAsa ho gyaa| muni zrI mahendramunijI 'kamala' - ApakA janma cittaur3a ke begU meM huaa| 12 varSa kI umra meM Apa muni zrI mohanalAlajI se dIkSita hue| paThana-pAThana meM ruci hone ke sAtha-sAtha lekhana meM ApakI vizeSa ruci rahI / Apa 'vyAkhyAna vAcaspati', 'jainadharma prabhAkara' Adi vizeSaNoM se vibhUSita kiye gaye the| Apa zramaNa saMgha meM 'salAhakAra' ke pada para rahe, kintu durbhAgyavaza saMyama mArga se cyuta ho gye| muni zrI aravindamunijI - ApakA janma bhI begU meM huaa| ladhuvaya meM Apa dIkSita hue| svabhAva se Apa sarala evaM madhurabhASI haiM, Apake sambandha meM vizeSa jAnakArI nahIM milatI hai| muni zrI rAkezamunijI - Apa zrI aravindamunijI ke ziSya haiM / Apake viSaya meM vizeSa jAnakArI nahIM mila sakI hai| Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya jIvarAjajI aura unakI paramparA AcArya svAmIdAsajI evaM unakI paramparA kriyoddhAraka AcArya jIvarAjajI svAmI ke ziSya zrI lAlacandajI hue| zrI lAlacandajI ke ziSya dIpacandajI hue| zrI dIpacandajI ke do ziSya hue- muni zrI mANakacandajI aura muni zrI svaamiidaasjii| muni zrI mANakacandajI kI paramparA Age calakara nAnaka sampradAya ke rUpa meM vikasita huii| muni zrI svAmIdAsajI kI paramparA alaga clii| muni zrI svAmIdAsajI muni zrI dIpacandajI se kaba aura kina kAraNoM se alaga huye, isakI jAnakArI upalabadha nahIM hotI hai| AcArya zrI svAmIdAsajI 185 ApakA janma sojata meM huaa| ApakI mAtA kA nAma zrImatI phUlAbAI tathA pitA kA nAma zrI pocAjI rAtar3iyA mUthA thaa| Apake viSaya meM koI vizeSa jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai| Apake viSaya meM janazruti hai ki Apake vivAha kI taiyArI ho rahI thii| vivAha ke pUrva Apa apane sage-sambandhiyoM ke yahA~ bhojana karane ke lie jAte samaya mArga meM jainAcArya zrI lAlacandajI ke ziSya muni zrI dIpacandajI ke pravacana sunane ke lie baiTha gaye / jJAnagarbhita pravacana ko sunakara ApakA antaHkaraNa prabuddha ho gayA aura saMsAra ke kAma-bhogoM ke prati mana meM virakti ho gyii| muni zrI dIpacandajI ko apanI bhAvanA se avagata karAte huye Apane kahA ki maiM Apa zrI ke caraNoM meM ArhatI dIkSA grahaNa kruuNgaa| ApakI bhAvanA ko jAnakara Apake mAtA-pitA ne bahuta samajhAyA ki dIkSA mata lo, kintu Apa apane nirNaya para aDiga rhe| pariNAmataH vi0saM0 1887 mAgha zuklA caturthI ko muni zrI dIpacandajI ke pAsa Apane aura ApakI hone vAlI patnI donoM ne dIkSA grahaNa kara lii| Apa vilakSaNa pratibhA ke dhanI the| Apa dvArA pratilipi kI huI AgamoM kI pratiyA~ byAvara, kizanagar3ha, kekar3I, jayapura Adi bhaNDAroM meM upalabdha haiM / AcArya zrI devendramuni jI ke anusAra Apa dvArA likhita Agama batIsI bhaNDAroM meM upalabdha hai| 60 varSa kI saMyamaparyAya ke pazcAt aTThAisa dina ke saMthAre ke sAtha Apa svargastha huye / AcArya zrI svAmIdAsajI ke pazcAt unake pATa para unake pramukha ziSya muni zrI ugrasenajI virAjamAna hue| muni zrI ugrasenajI ke pazcAt muni zrI ghAsIrAmajI, muni zrI ghAsIrAmajI ke pazcAt muni zrI kanIrAmajI, muni zrI kanIrAmajI ke pazcAt muni zrI RSirAmajI, muni zrI RSirAmajI ke pazcAt muni zrI raMgalAlajI saMgha ke AcArya pada para virAjita hue| muni zrI raMgalAlajI svAmIdAsa sampradAya ke jAne mAne sAdhuratna the / ApakI saMyama-sAdhanA, japa-tapa, tyAga aura vairAgya kI ArAdhanA vilakSaNa thI / kSamA aura sahiSNutA Apake jIvana kI paryAya thii| aisI janazruti hai ki bhayaMkara se bhayaMkara parISaha yA saMkaTa ke Ane para bhI Apa DavaoNDola nahIM hote the| AcArya zrI raMgalAlajI ke pazcAt muni zrI chaganalAlajI saMgha ke pramukha bne| kahIM-kahIM muni zrI chaganalAlajI Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa ke sAtha-sAtha pravartaka zrI phatehalAlajI ke bhI nAma kA bhI ullekha milatA hai, kintu sAkSyoM ke abhAva meM yaha spaSTa nahIM ho sakA hai ki donoM meM pUrvavartI kauna the athavA donoM hI saMgha pramukha the| AcArya zrI chaganalAlajI ___ ApakA janma vi0saM0 1946 zrAvaNa pUrNimA ko parvatasara ke sannikaTa papilAda nAmaka grAma meM huA thA / Apake pitA kA nAma caudharI zrI tejarAmajI va mAtA kA nAma zrImatI yamunA devI thaa| Apake bacapana kA nAma mAMDUsiMha thaa| 14 varSa kI Ayu meM vi0saM0 1960 vaizAkha zuklA tRtIyA ko rAjasthAna ke zerasiMhajI kI rIyAM nAmaka grAma meM AcArya zrI raMgalAlajI ke kara-kamaloM meM Apane bhAgavatI dIkSA grahaNa kii| dIkSoparAnta Apane jainAgamoM va vaidika sAhitya kA talasparzI adhyayana kiyaa| apane saMyamajIvana meM Apane belA, telA Adi vratoM ke sAtha-sAtha 15-15 dina ke vrata bhI kiye aura 40 varSoM taka eka hI sUtI cAdara meM Apane apanA saMyamI jIvana vyatIta kiyaa| isake atirikta AhAra caryA meM Apa pratidina do vigayoM kA tyAga kara dete the| vi0saM0 1989 caitra kRSNA dazamI ke dina ajamera meM akhila bhAratIya sthAnakavAsI jaina muni kA sammelana huaa| lagabhaga 150 munivRndoM tathA 300 se adhika sativRndoM ne sammelana meM upasthita hone kI svIkRti dI thii| pUjya svAmIdAsa sampradAya se Apane isa sammelana meM bhAga liyA thaa| zrI jJAnamunijI dvArA likhita pustaka 'sAdhanA ke amara pratIka' ke pRSTha saMkhyA-226 para aisA ullekha hai ki sammelana meM saMvatsarI ko lekara uThe vivAda ko nipaTAne ke lie Apane 70 manirAjoM ke svIkArAtmaka hastAkSara karavAye the| isa sammelana meM Apako saMgha ke maMtrI pada para niyukta kiyA gayA, kintu kucha varSoM pazcAt Apane maMtrI pada se tyAga patra de diyaa| vi0saM0 2028 caitra zuklA dvitIyA dina ravivAra ko ludhiyAnA ke khannA kasbe meM Apa svargastha huye| Apake tIna pramukha ziSya huye- muni zrI TIkamacandajI, muni zrI gaNezIlAlajI aura muni zrI roshnlaaljii| Apa AcArya chaganalAlajI dvArA kiye gaye cAturmAsoM kA vivaraNa isa prakAra haivi0 saM0 sthAna vi0saM0 sthAna 1975 sAdar3I dhAnerAva 1982 bhIlavAr3A 1976 byAvara 1983 pAlI 1977 AgarA 1984 kizanagar3ha 1978 dillI 1985 zAhapurA 1979 kizanagar3ha 1986 pAlI 1980 pAlI 1987 pIpAr3a 1981 zAhapurA 1988 masUdA Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 187 1991 pIpAr3a or kurAlI 1994 2013 or or AcArya jIvarAjajI aura unakI paramparA vi0 saM0 sthAna vi0saM0 sthAna 1989 bagar3I 2008 khannA 1990 jayapura 2009 bhaTiNDA byAvara 2010 ropar3a 1992 2011 1993 byAvara 2012 khannA pAlanapura bhaTiNDA 1995 pAlI 2014 abohara 1996 madanagaMja maNDI 2015 kAlAMvAlI maNDI (kizanagar3ha) 2016 sirasA 1997 byAvara 2017 sirasA 1998 mer3atAzahara 2018 bhaTiNDA 1999 kizanagar3ha 2019 bhaTiNDA 2000 pAlI 2020 rAjAmaNDI haramAr3A 2021 bhaTiNDA dillI 2022 sirasA meraTha 2023 mAchIbAr3A mAchIbAr3A 2024 mAchIbAr3A 2005 abohara 2025 mAchIbAr3A sirasA 2026 khannA mAchIbAr3A 2027 zramaNa saMghIya upAdhyAya paM0 rala kanhaiyAlAlajI 'kamala' ApakA janma vi0saM0 1970 caitra zuklA navamI (rAmanavamI) ko rAjasthAna ke jasanagara (kekiMda) meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI govindasiMhajI rAjapurohita evaM mAtA kA nAma zrImatI yamunAdevI thaa| vi0saM0 1988 vaizAkhA zaklA SaSThI ko sAMDerAva (rAja.) meM zrI phatehacaMdajI ke ziSyatva meM Apane AhatI dIkSA lii| dIkSoparAnta Apane Agama kA talasparzI adhyayana kiyaa| Apako prAkRta, saMskRta, apabhraMza, pAli, hindI, gujarAtI, rAjasthAnI va aMgrejI Adi bhASAoM kI acchI jAnakArI thii| Apane apanI saMyamaparyAya ke vigata 25 varSoM meM Agama anuyoga (cAro anuyogoM) kA saMkalana va anuvAda kA kArya kiyaa| dinAMka 13 maI 1987 ke pUnA sammelana meM Apa zramaNasaMgha ke salAhakAra pada para aura 6 pharavarI 1994 ko jayapura meM Apa zramaNasaMgha ke upAdhyAya pada para adhiSThita huye| rAjasthAna, gujarAta, mahArASTra, karnATaka, AMdhrapradeza, dillI, uttarapradeza, madhyapradeza Adi prAnta Apake 2001 2002 2003 2004 2006 2007 khannA Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa vihAra kSetra rahe haiN| Apa eka viziSTa pratibhA ke dhanI tathA variSTha vibhUti the| yadi yaha kahA jAya ki Apa ucca koTi ke AdhyAtmika sAdhaka aura sarasvatI ke sAkSAt upAsaka the to koI atizayokti nahIM hogii| sampUrNa jaina samAja ke cAro sampradAyoM kI eka mAtra pUrNa evaM prAmANika 'samagra jaina cAturmAsa sUcI ke Apa saMpreraka, mArgadarzaka va janmadAtA haiN| Apa jaisA 'jinazAsana gaurava' 18 disambara 2000 ko rAtri 3.45 baje (pauSa kRSNA aSTamI dina somavAra ko) divyajyoti meM vilIna ho gyaa| Apake do ziSya haiM - zrI vinayamunijI 'vAgIza' aura zrI sNjymunijii| muni zrI kanhaiyAlAlajI 'kamala' kI sAhitya sampadA dharmAnuyoga, caraNAnuyoga, gaNitAnuyoga aura dravyAnuyoga ke atirikta Apa dvArA likhita sAhitya nimna hai - 'jainAgama nirdezikA, AyAradazA'(sAnuvAda), kappasuttaM'(sAnuvAda), vyavahArasuttaM' (sAnuvAda), 'sthAnAMgasUtra' (sAnuvAda), 'samavAyAMgasUtra, mUlasuttANi, svAdhyAya sudhA, 'sadupadeza sumana, mokSamArga darzaka bhASya kahAniyA~, sUryaprajJapti, saMjayA-niyaMThA, AcArAMgasUtra' (prathama evaM dvitIya zrutaskaMdha), sUyagaDAMgasutta, paJhavAgaraNasutta, nirayAvalikAdi sUtra, 'dazavaikAlikasUtra, uttarAdhyayanasUtra, naMdIsUtra, nizIthasUtra, nizIthabhASya, Agama Aloka' 1 se 12 bhAga, 'kalyANa caubIsI, pratikramaNasUtra (laghu saMskaraNa) aura 'bhAvanA AnupUrvI' aadi| Apa dvArA kiye gaye cAturmAsoM kI sUcI nimna hai - vi0saM0 sthAna vi0saM0 sthAna 1989 sAMDerAva 2002 ajJAta 1990 byAvara 2003 ajamera 1991 jodhapura siMhapola kekar3I 1992 sojata siTI 1993 pAlI 2006 haramAr3A 1994 ajJAta 2007 1995 kizanagar3ha 2008 sAMDerAva 1996 kekar3I 2009 dhanopa 1997 pIha mAravAr3a 2010 madanagaMja 1998 sAMDerAva (kizanagar3ha) ajamera 20 ajamera 2000 sAdar3I 2012 2001 sAMDerAva 2013 ajamera 2004 2005 byAvara baDU 1999 jayapura Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2026 AcArya jIvarAjajI aura unakI paramparA 189 vi0saM0 vi0saM0 sthAna 2014 AgarA 2036 bambaI (khAra) 2015 haramAr3A 2037 bambaI (bAlakezvara) 2016 rUpanagar3ha 2038 haidarAbAda (rAmakoTa) 2017 haramAr3A 2039 devalAlI kaimpa (mahA0) 2018 haramAr3A 2040 AbU parvata 2019 rUpanagar3ha 2041 AbU parvata 2020 jodhapura (siMhapola) 2042 AbU parvata 2021 sojatasiTI 2043 sAMDerAva 2022 dillI (kolhApura) 2044 AbU parvata 2023 dillI (zorakoThI) 2045 AbU parvata 2024 dillI (timArapura) 2046 AbU parvata 2025 sAMDerAva 2047 pIha (mAravAr3a) madanagaMja-kizanagar3ha 2048 jodhapura (mahAvIra bhavana) 2027 riDa (mAravAr3a) 2049 jodhapura (sUrasAgara) 2028 sAdar3I 2050 madanagaMja-kizanagar3ha 2029 phUliyAMkalAM 2051 sAMDerAva 2030 jodhapura (siMhapola) 2052 ambAjI (u0pra0) 2031 kucerA 2053 sAdar3I 2032 vijayanagara 2054 AbU parvata 2033 ahamadAbAda (lalitakuMja) 2055 ambAjI 2034 ahamadAbAda (navaraMgapurA) 2056 AbU parvata 2035 ahamadAbAda (zAhIbAga) 2057 AbU parvata upa-pravartaka zrI vinayamuni 'vAgIza' ApakA janma rAjasthAna ke ToMka nAmaka nagara meM huaa| ApakI janma-tithi jJAta nahIM hai aura na hI mAtA-pitA kA nAma upalabdha ho pAyA hai| vi0saM0 2025 mAgha pUrNimA ko upAdhyAya kanhaiyAlAlajI 'kamala' ke ziSyatva meM pravartaka zrI marudharakesarIjI dvArA Apane AhatI dIkSA grahaNa kii| dIkSA grahaNa karane ke pazcAt Apane Agama granthoM kA gahana adhyayana kiyaa| saMskRta, prAkRta, aMgrejI, hindI, gujarAtI, rAjasthAnI Adi bhASAoM ke Apa acche jAnakAra haiN| dinAMka 4 pharavarI 2001 ko AbU (rAja0) meM Apa zramaNasaMgha ke upa-pravartaka pada para pratiSThita hye| Apa eka ojasvI vaktA, nayI - nayI yojanAoM ko kriyAnvita karane va sevA kAryoM ko gati dene meM siddhahasta haiN| pUjya gurudeva muni zrI kanhaiyAlAlajI 'kamala' kI Apane Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa jI-ja -jAna se sevA kI hai / 'samagra jaina cAturmAsa sUcI' ke Apa sampreraka bhI haiN| vardhamAna mahAvIra kendra ke vikAsa va Agama prakAzana Adi meM ApakA mahattvapUrNa yogadAna rahA hai| vartamAna meM Apake sAtha vidyamAna munirAjoM ke nAma haiM- paM0 ratna zrI gautamamunijI 'guNAkara', zrI darzanamunijI, sevAbhAvI zrI sNjymunijii| muni zrI mizrImalajI 'mumukSu' ApakA janma vi0saM0 1976 meM dhanopa (bhIlavAr3A) meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI motIlAlajI va mAtA kA nAma zrImatI kRSNAbAI thaa| vi0saM0 2002 vaizAkha vadi saptamI ko ajamera meM nAnakarAmajI ke sampradAya ke prarvataka zrI pannAlAlajI ke sAnnidhya meM Apane dIkSA grahaNa kii| muni zrI cAMdamalajI ApakA janma vi0saM0 1996 meM cakavA (saravAr3a, rAja0 ) meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI saubhAgyamalajI aura mAtA kA nAma zrImatI dhApUbAI hai| vi0 saM0 2013 phAlguna sudi trayodazI ko muni zrI kanahaiyAlAlajI 'kamala' ke zrI caraNoM meM Apa dIkSita huye aura muni zrI mizrImalajI ke ziSya kahalAye / rAjasthAna, gujarAta, uttarapradeza Adi prAnta Apake vihAra kSetra rahe haiN| paM0 zrI rozanamunijI ApakA janma 7 pharavarI 1936 ko dillI ke pUTha khurda meM huaa| Apake pitA kA nAma lAlA ka~varasenajI va mAtA kA nAma zrImatI pAtodevI thaa| 27 jUna 1060 ko muni zrI chaganalAlajI ke sAnnidhya meM Apa dIkSita huye / hindI, urdU, saMskRta, prAkRta, aMgrejI, gujarAtI, rAjasthAnI va paMjAbI Adi bhASAoM kA Apako acchA jJAna hai| paMjAba, hariyANA, rAjasthAna, gujarAta, mahArASTra, karnATaka, govA, Andhrapradeza, madhyapradeza Adi prAnta Apake vihAra kSetra rahe haiN| muni zrI hitezamunijI ApakA janma vi0saM0 2005 ke phAlguna meM bhavAnAkalAM (meraTha) meM huA thaa| Apake pitA kA nAma zrI candagIrAma va mAtA kA nAma zrImatI phUladevI hai| vi0saM0 2039 mArgazIrSa vadi paMcamI tadanusAra 5 disambara 1982 meM muni zrI chaganalAlajI ke sAnnidhya meM Apa dIkSita huye aura muni zrI rozanamunijI ke ziSya khlaaye| vartamAna meM yaha paramparA zramaNa saMgha ke eka aMga ke rUpa meM vidyamAna hai| * Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 191 AcArya jIvarAjajI aura unakI paramparA AcArya zrI nAnakarAmajI kI paramparA kriyoddhAraka jIvarAjajI ke paTTa para zrI lAlacandajI virAjamAna huye| zrI lAlacandajI ke pazcAt eka aura zrI amarasiMhajI kI paramparA aura dUsarI ora zrI dIpacandajI kI paramparA clii| zrI dIpacandajI ke pazcAt zrI mANakacandajI ne sa kI bAgaDora smbhaalii| zrI mANakacandajI ke pazcAt pA~caveM paTTadhara ke rUpa meM zrI nAnakarAmajI ne saMgha kA netRtva kiyaa| inhIM ke nAma se sampradAya Age vikasita huii| nAnakarAmajI ke pazcAt kramaza: zrI vIramaNijI, zrI lakSmaNadAsajI, zrI maganalAlajI, zrI gajamalajI, zrI dhUlacandajI, pravartaka zrI pannAlAlajI, pravartaka zrI choTelAlajI, pravartaka zrI kundanamalajI, AcArya zrI sohanalAlajI aura AcArya zrI sudarzanalAlajI ne saMgha kA netRtva kiyaa| vartamAna meM yaha paramparA AcArya zrI sudarzanalAlajI ke netRtva meM vidyamAna hai| vartamAna meM isa saMgha meM santa-satiyoM kI kula saMkhyA 22 hai jinameM 6 sAdhujI aura 16 satiyA~jI haiN| santoM ke nAma haiM- vayovRddha zrI bAlacandajI, zrI pridarzanajI, zrI saMtoSajI, zrI divyamunijI aura zrI bhvydrshnjii| isI sampradAya meM nAnakarAmajI ke pazcAt eka alaga paramparA vikasita huI jisakA netRtva muni zrI nihAlacandajI ne kiyaa| zrI nihAlacandajI ke paTTa para zrI sukhalAlajI virAjamAna hye| sukhalAlajI ke pazcAt kramaza: zrI harakacandajI, zrI dayAlacandajI, zrI lakSmIcandajI, zrI hagAmIlAlajI aura zrI abhayarAjajI ne saMgha kI bAgaDora smbhaalii| vartamAna meM isa paramparA meM mAtra zrI abhayarAjajI vidyamAna haiN| inake viSaya meM vizeSa jAnakArI upalabdha nahIM ho pAyI, ata: saMkSipta rUparekhA hI prastuta kI jA sakI hai| AcArya zrI nAthUrAmajI kI paramparA kriyoddhAraka jIvarAjajI kI paramparA meM zrI lAlacandajI ke eka ziSya zrI manajIRSi se eka alaga paramparA clii| zrI manajIRSi ke pazcAt zrI nAthUrAmajI ne saMgha kI bAgaDora smbhaalii| inhIM ke nAma se yaha paramparA Age vikasita huii| zrI nAthUrAmajI ke pazcAt paTTadhara ke rUpa meM zrI lakhamIcandajI manonita kiye gye| zrI lakhamIcandajI ke pazcAt kramaza: zrI chItaramalajI, zrI rAmalAlajI, zrI phakIracandajI, zrI phUlacandajI, aura zrI suzIlakumArajI saMgha pramukha huye| isa paramparA kI eka upazAkhA bhI hai jisameM zrI rAnacandrajI, zrI varakhabhAnajI, zrI kundanamalajI Adi munirAjoM ke nAma milate haiN| ina donoM paramparAoM meM AcArya pada samApta ho gaye haiM, ata: pravartaka Adi padadhAraka munirAja hI saMghapramukha hote rahe haiN| Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvarAja aura unakI paramparA jIvarAjajI dhanajI mukuTarAyajI nAthUrAmajI amarasiMhajI tulasIdAsajI IzvaradAsajI kojUrAmajI sojIrAmajI lAlacaMdajI rAmojI zyAmajI manajI (maganajI) bAlacaMdarja bajAjI zItaladAsajI (zItaladAsajI (bIjAjI)* sampradAya) lakSmIcaMdajI harakizanajI ___devIcaMdajI/hIrAcaMdajI udayabhANajI chItaramalajI bhojarAmajI dayArAmajI rAyacandajI rAmacaMdrajI . . neNasukhajI lakSmIcaMdajI anopacaMdajI | kalyAgajI malUkacaMdajI khyAlIrAmajI iMdaramalajI rAmalAlajI/ ratanacadajA merudAsajI manasArAmajI | vinayacaMdajI bhAgacandajI kuzAlacaMdajI zivalAlajI ratirAmajI phakIracaMdajI/ udayacaMdajI dayArAmajI bhajjUlAlajI rAyacaMdajI vRjalAlajI nandalAlajI pannAlAlajI vaktAvarajI rAmavaksajI rUpacaMdajI phUlacaMdajI nemIcaMdajI lAlacaMdajI veNIcaMdajI suzIlakumArajI * ye nAma zrI gaur3IdAsajI ma. ke ziSya zrI mohanamunijI se prApta vaMzAvalI meM milate haiN| kajor3ImalajI/chogAlAlajI *agale pRSTha para dekheM mohanamuni (vartamAna) 192 caturbhuja ror3amalajI karamajI choTamalajI vRddhicaMdajI pratApacaMdajI vaktAvarajI Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAlacadajI amaracaMdajI (amaracaMda sampradAya) tulasIcaMdajI dIpacaMdajI svAmIdAsajI (svAmIdAsajI sampradAya) malUkacaMdajI/ mAnakacaMdajI sajAnamalajI ugrasenajI daulatajI jItamalajI jJAnacaMdajI kanIrAmajI nAnakarAmajI zrIlAlajI karmacandajI ror3IdAsajI phaujamalajI pUnamacaMdajI pUnamacandajI aravindajI ghAsIrAmajI kanIrAmajI RSirAmajI raMgalAlajI chaganalAlajI TIkamacandajI 193 jyeSThamalajI nainamalajI phatehacandajI nathamalajI choTamalajI khudanamalajI rAmojI dayAlacaMdajI nArAyaNadAsIjI gaNezIlAlajI vaktAvaramalajI jinezajI tArAcaMdajI rozanalAlajI upA0 puSkaramunijI (zramaNasaMgha) hitezajI AcArya devendramunizAstrIjI (") dinezamunijI (vartamAna) noTa:- yaha sAriNI sthAnakavAsI jaina muni kalpadruma' evaM 'kamala sammAna saurama' para AdhArita hai| *agale pRSTha para dekheM pratApamalajI kanhaiyAlAlajI 'kamala' vinayamuni 'vAgIza(vartamAna) mizrImalajI 'mumukSu' zrIcA~damalajI Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAnakarAmajI vIramaNijI (nAnakarAmajI sampradAya) lakSmaNadAsajI maganalAlajI nihAlacaMdajI/tulasIdAsajI umedamalajI sukhalAlajI harakhacaMdajI hIrAcaMdajI/dayAlacaMdajI lakSmIcaMdajI dhUlacaMdajI 294 pannAlAlajI choTelAlajI eka upazAkhA 1. rAmacaMdrajI 2. ratirAmajI 3. naMdalAlajI 4. rUpacaMdajI 5. bihArIlAlajI 6. mahezadAsajI 7. varakhabhANajI 8. kundanamalajI (isa zAkhA meM abhI kaI varSoM se AcArya paramparA uTha jAne se pravartaka Adi padadhAraka munirAja hI sampradAya kI vyavasthA calAte haiN| kundanamalajI sohanalAlajI hagAmIlAlajI (hagAmIlAla sampradAya) abhayakumArajI (vartamAna) sudarzanajI (vartamAna) Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama adhyAya AcArya lavajIRSi aura unakI paramparA' lokAgaccha meM zithilatA A jAne para jina pA~ca kriyoMddhArakoM ke nAma Ate hai unameM zrI lavajIRSijI kA nAma bhI bar3e Adara se liyA jAtA hai| ApakA janma sUrata meM huaa| ApakI mAtA kA nAma zrImatI phUlAbAI thaa| Apake pitAjI kA nAma upalabdha nahIM hotA hai| bAlyakAla meM hI Apake pitAjI kA svargavAsa ho gayA thaa| ata: ApakA bacapana apane nAnA zrI vIrajI borA ke yahA~ hI vyatati huaa| Apa apanI mAtA ke sAtha yati zrI bajaraMgajI ke pAsa pravacana sunane jAyA karate the| mAtA ke anurodha para Apa yati zrI bajaraMgajI se jainAgamoM kA abhyAsa karane lge| alpa samaya meM hI Apane 'dazavaikAlika', 'uttarAdhyayana', 'AcArAMga', 'nizItha', 'dazAzrataskandha' aura 'bRhatkalpa' Adi granthoM kA abhyAsa kara liyaa| isI krama meM Apa meM dIkSA grahaNa karane kI bhAvanA jaagii| apane nAnA zrI vIrajI borA se Apane anumati mA~gI / vIrajI borA ne kahA- yadi dIkSA lenI hai to zrI bajaraMgaRSijI ke pAsa dIkSA grahaNa karo to AjJA de sakate haiN| vairAgI lavajI ne dIkSA pUrva bajaraMgajI ke sAmane eka zarta rakhI ki Apake aura mere bIca agara AcAra-vicAra sambandhI matabheda utpanna na huA aura ThIka taraha se nirvAha hotA rahA to maiM ApakI sevA meM raha~gA, anyathA do varSa bAda meM pRthaka hokara vicaraNa kruuNgaa| vi0saM0 1692 meM Apa yati zrI bajaraMgaRSijI ke pAsa dIkSita hue, isakA spaSTa ullekha milatA hai| 'ajarAmara svAmI kA jIvana caritra' nAmaka pustaka kI prastAvanA meM (pR0-14) paNDitaratna zatAvadhAnI muni zrI ratnacandrajI ne likhA hai- pUjya zrI lavajIRSijI ne vi0saM0 1692 meM dIkSA lI aura zuddha kriyoddhAra vi0 saM0 1694 meM kiyaa| 'zrI chaganalAlajI ke jIvana caritra' meM (pR023) bhI dIkSA varSa vi0 saM0 1692 hI ullekhita hai| isI prakAra 'zrImad dharmasiMhajI ane zrImad dharmadAsajI' nAmaka pustaka meM likhA hai - zrImAn lavajIRSijI chellI noMdha malavA pramANe kahie to 1692 mA yati sampradAya thI mukta thaI jaina samAja Agala aavyaa|" isase yaha spaSTa hotA hai ki vi0saM0 1692 meM zrI lavajIRSijI zrI bajaraMgajI ke sampradAya se alaga huye the| isa prakAra kucha logoM ne dIkSA saMvat ko kriyoddhAra saMvat mAna liyA hai, kintu yaha ucita pratIta nahIM hotaa| dIkSoparAnta Apa jJAna aura cAritra kI upAsanA meM saMlagna ho gaye, kintu AcAragata vyavasthA ke viSaya meM Apa apane guru se sahamata nahIM ho sake / phalata: do varSa pazcAt apane guru se AjJA lekara Apa khambhAta padhAre jahA~ vi0saM0 1694 meM + 'RSi sampradAya kA itihAsa', lekhaka- muni zrI motIRSi para AdhArita Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa zrI thobhaNaRSijI aura zrI bhAnuRSijI ke sAtha khambhAta ke udyAna meM arihanta aura siddha bhagavAn ko namaskAra karake, zrI saMgha ko sAkSI mAnakara paMcamahAvrata kA uccAraNa karate hue Apane zAstrAnusAra zuddha saMyama ko dhAraNa kiyA / gujarAta - kaThiyAvAr3a, mAravAr3a, mAlavA, mevAr3a Adi Apake vihAra kSetra rahe / eka prAcIna paTAvalI ke anusAra jo vartamAna meM muni zrI sumanamunijI ke pAsa hai, ke anusAra lavajIRSijI ke chaH ziSya the - zrI somaRSijI, zrI kAnaRSijI, zrI tArAcandajI, zrI jogarAjajI, zrI balojI aura zrI hridaasjii| somaRSijI kA janma ahamadAbAda ke kAlUpurA meM huA / vi0 saM0 1710 meM AcArya zrI lavajIRSijI ke sAnnidhya meM Apa dIkSita hue| vi0saM0 1722 meM Apa saMgha ke AcArya bane / vi0 saM0 1737 meM ApakA svargavAsa huaa| eka bAra vihAra karate hue Apa burahAnapura padhAre burahAnapura meM yatiyoM kA varcasva thA / IrSyAvaza kisI ne laDDU meM viSa milAkara pAraNe meM de diyA, phalataH ApakA svargavAsa ho gayA / Apake svargavAsa ke pazcAt ApakI pATa para muni zrI haridAsajI baitthe| AcArya zrI haridAsajI kI paMjAba paramparA AcArya zrI haridAsajI AcArya somajIRSi ke pATa para muni zrI haridAsajI virAjita hue / sthAnakavAsI jaina paramparA kI paMjAba zAkhA ke Apa AdyapuruSa mAne jAte haiM / ApakA janma paMjAba meM huA aura paMjAba meM hI ApakI dIkSA bhI huii| pUrva meM Apa lokAgaccha meM yati the| yati rUpa meM hI Apane prAkRta, saMskRta, urdU, phArasI Adi bhASAoM ke sAtha-sAtha Agama sAhitya kA bhI gahana adhyayana kiyA thaa| gahana adhyayana ke pariNAmasvarUpa Apane sAdhu jIvana ke marma ko samajhA aura sacce guru kI khoja meM nikala par3e / ghUmateghUmate Apa ahamadAbAda pahu~ce, vahA~ ApakI mulAkAta lavajIRSi aura somajIRSi se huii| vahIM para Apane lavajIRSi ke ziSyatva ko svIkAra kiyaa| guru kI AjJA se Apa jinazAsana kI prabhAvanA evaM pracAra-prasAra hetu vi0saM0 1730 ke Asa-pAsa puna: paMjAba padhAre the| somajIRSi ke svargavAsa ke pazcAt paMjAba zrIsaMgha ne Apako AcArya pada para pratiSThita kiyA / ApakI janma tithi kyA hai ? kaba dIkSA 1. prathama sAdha lavajI bhae, duti soma guru bhAya jaga tAraNa jaga meM pragaTa, tA siSa nAma suNAya // 1 // kriyA- dayA- saMjama sarasa, dhana uttama aNagAra / lavajI ke siSa jANie, haridAsa aNagAra // 2 / lavajI siSa somajI, kAnajI tArAcanda jogarAja bAlojI, haridAsa + sAdhanA kA mahAyAtrI : prajJAmaharSi zrI sumanamuni' pustaka para AdhArita amaMda // 3 // Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya lavajIRSi aura unakI paramparA, 197 lI? kaba AcArya pada grahaNa kiyA? kaba svargavAsa huA? isakI koI jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai / Apake sAta ziSya hue jinake nAma isa prakAra haiM- muni zrI kAnhajI, muni zrI premacandrajI, muni zrI vRndAvanalAla jI, muni zrI lAlamaNijI, muni zrI tapasvIlAlajI, zrI manasArAmajI aura muni zrI harasahAyajI / AcArya zrI vRndAvanalAlajI. AcArya zrI haridAsajI ke svargavAsa ke pazcAt muni zrI vRndAvanalAlajI AcArya pada para pratiSThita hue| Apake viSaya meM koI vizeSa jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai| AcArya zrI bhavAnIdAsajI/bhagavAnadAsajI AcArya zrI vRndAvanalAlajI ke svargavAsa ke pazcAt zrI bhavAnIdAsajI AcArya pada para pratiSThita hue| kahIM-kahIM bhagavAnadAsajI kA bhI ullekha milatA hai| Apake viSaya meM koI vizeSa jAnakArI nahIM milatI haiM / AcArya zrI malUkacandajI AcArya zrI bhavAnIdAsajI ke svargavAsa ke pazcAt zrI malUkacandajI AcArya pada para AsIna hue / Apa mahAn tapasvI the| AgoM kA bhI Apako talasparzI jJAna thaa| aisA ullekha milatA hai ki vi0 saM0 1815 ko Apa apane ziSyoM ke sAtha sunAmanagara pahu~ce jahA~ yatiyoM kA bAhulya thA / phalataH grAmavAsiyoM ne Apako gA~va meM jagaha nahIM dii| Apa gA~va ke bAhara tAlAba kinAre chatariyoM meM Thahara gaye tathA apane ziSyoM ko par3hAne lge| isa taraha ATha dina bIta gaye / ApakI zAnta bhAvanA tathA tapa kI tejasvitA ko dekha kara eka-do loga darzanArtha Ane lge| logoM ne AhAra (gocarI) pAnI ke lie vinatI kii| taba AcArya zrI ne kahA- jo vyakti savidhi sAmAyika evaM santadarzana kA niyama grahaNa karegA hama usI ke yahA~ AhAra-pAnI grahaNa kreNge| logoM ne savidhi niyama grahaNa kara liye| isa prakAra Apane aneka logoM ko jinazAsana kA upAsaka banAyA / ApakA saMyamaparyAya vi0saM0 1833 taka rhaa| AcArya zrI mahAsiMhajI. AcArya zrI malUkacandajI ke svargastha hone ke pazcAt muni zrI mahAsiMhajI AcArya pada para virAjita hue / muni zrI gokulacandajI, muni zrI kuzalacandajI, muni zrI amolakacandrajI, muni zrI nAgaramalajI Adi Apake pramukha ziSya the| vi0saM0 1861 Azvina pUrNimA ko sunAmanagara meM Apane saMthArA grahaNa kiyA aura usI varSa kArtika amAvasyA ko Apa samAdhimaraNa ko prApta huye / Apake viSaya meM isase adhika jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai| Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa AcArya zrI kuzalacandajI AcArya zrI mahAsiMhajI ke bAda zrI kuzalacandajI AcArya pada para pratiSThita hue| vi0saM0 1861 meM Apa AcArya bane tathA vi0saM0 1868 meM ApakA svargavAsa huaa| Apake samaya meM saMgha do bhAgoM meM vibhakta ho gayA - aisA ullekha milatA hai| eka zAkhA ke uttarAdhikArI muni zrI chajamalajI hae aura dUsarI zAkhA ke muni zrI nAgaramalajI uttarAdhikArI bneN| kintu nAgaramalajI kI paramparA ke viSaya meM koI jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai| AcArya zrI chajamajajI AcArya zrI mahAsiMhajI ke pazcAt AcArya pada para zrI chajamalajI virAjita huye| vRddhAvasthA meM ApakA bhadaur3anagara meM sthiravAsa thaa| Apake viSaya meM koI vizeSa jAnakArI to nahIM milatI kintu eka janazruti hai ki Apake svargavAsa ke bAda munisaMgha kA viccheda ho gayA thaa| AcArya zrI rAmalAlajI AcArya zrI chajamalajI ke svargastha hone ke pazcAt pUjya zrI rAmalAlajI AcArya pada para pratiSThita hue / Apake viSaya meM koI vizeSa jAnakArI upalabdha nahIM hotii| hA~ ! janazruti se Apake viSaya meM thor3I bahuta jAnakArI milatI hai| kahA jAtA hai ki AcArya zrI chajamalajI ke samaya saMgha-viccheda ho gayA thaa| isa munisaMgha kA viccheda se sAdhvIpramukhA jJAnAMjI (paMjAba paramparA) kI praziSyA sAdhvI zrI mUlAMjI jinake sAMsArika pakSa se AcArya zrI chajamalajI mausA lagate the, marmAhita huI thii| unhoMne munisaMgha kI punarsthApanA kA saMkalpa liyaa| isa sandarbha meM unhoMne dharmaniSTha zrI nihAlacandajI rAjapUta se jinazAsana kI sevA meM saMyamamArga para calane hetu unake putra kI yAcanA kii| zrI nihAlacandajI ne khuzI-khuzI apane putra rAmalAla ko sAdhvI zrI mUlAMjI kI sevA meM de diyaa| sAdhvIjI ke upadeza se bAlaka rAmalAla meM vairAgya utpanna huaa| sAdhvIjI ne bAlaka ko AhatI dIkSA dI / sAdhvIjI ke sAnidhya meM Apane Agama jJAna prApta kiyaa| dina meM Apa sAdhvIjI se jJAna prApta karate aura rAtri meM upAzraya meM use kaMThastha karate / Apako loga 'paMDitajI' nAma se pukArate the / vi0saM0 1897 meM ApakA cAturmAsa jayapura huA, jahA~ zrI amaracandajI Apake darzanArtha padhAre the| Apake kaI ziSya hue jinameM sAta ziSya pramukha the| Apake sAta ziSyoM ke nAma isa prakAra haiM- muni zrI daulatarAmajI, muni zrI loTanadAsajI, muni zrI dhanIrAmajI, muni zrI devIcandajI, muni zrI amarasiMhajI, muni zrI rAmaratnajI aura muni jyNtisiNhjii| kahA jAtA hai ki Apake dvArA paMjAba sampradAya kA eka bAra punaH uddhAra huaa| vi0saM0 1898 ke Azvina mAsa meM dillI ke cA~danI cauka meM ApakA svargavAsa huaa| Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya lavajIRSi aura unakI paramparA AcArya zrI amarasiMhajI sthAnakavAsI paMjAba sampradAya meM AcArya zrI amarasiMhajI eka gauravazAlI aura mahimAmaNDita AcArya the| isa saMgha meM kaI tejasvI AcArya hue, kintu yaha saMgha Apake nAma se hI jAnA jAtA hai| tejasvI pratibhA ke dhanI zrI amarasiMhajI kA janma vi0saM0 1862 vaizAkha kRSNA dvitIyA ko amRtasara meM huA / Apake pitA kA nAma lAlA budhasiMha tAter3a tathA mAtA kA nAma zrImatI karmo devI thA / 16 varSa kI avasthA meM ApakA pANigrahaNa saMskAra suzrI jvAlAdevI ke sAtha huA / Apake yahA~ do putrI aura tIna putroM ne janma liyaa| kintu durbhAgyavaza Apake tInoM putroM ne A~khe mU~da lI / A~khoM ke sAmane tInoM putroM ke kAla kI gAla meM samA jAne se Apake mana meM vairAgya kI bhAvanA prasphuTita huI / vairAgya kI cAdara ko oDhe hue Apa dillI meM virAjita zraddheya zrI rAmalAlajI ke sAnnidhya meM aae| vahIM para vi0saM0 1899 vaizAkha zuklA dvitIyA ke dina Apa dIkSita hue / tIkSNa buddhi hone se Apane alpa samaya meM hI Agama granthoM kA gahana adhyayana kara liyaa| vi0 saM0 1913 vaizAkha kRSNA dvitIyA kI pAvana belA meM dillI meM Apa AcArya pada para AsIna hue / 39 varSoM taka Apane jinazAsana kI akhaNDa jyoti jalAyI / paMjAba, uttara pradeza, madhya pradeza, rAjasthAna Adi Apake vicaraNa kSetra rahe haiN| aisA kahA jAtA hai ki Apane sAta lAkha logoM ko mAMsa, madIrA Adi ke sevana se vaMcita kiyA thaa| Apane apane zramaNa jIvana meM bAraha vyaktiyoM ko jina dIkSA pradAna kii| Apa dvArA dIkSita vyaktiyoM kI nAmAvalI isa prakAra hai 199 zrI muztAkarAyajI, zrI gulAbarAyajI, zrI vilAsarAyajI, zrI rAmabakhzajI, zrI sukhadevarAmajI, zrI motIrAmajI, zrI sohanalAlajI, zrI khetArAmajI, zrI ratnacandajI, zrI khUbacandajI, zrI bAlakarAmajI aura zrI raadhaakRssnnjii| jinazAsana kI prabhAvanA karate hue 76 varSa kI Ayu meM vi0saM0 1938 ASAr3ha zuklA dvitIyA ko ApakA svargavAsa ho gayA / AcArya zrI rAmabakhzajI sthAnakavAsI paMjAba paramparA meM AcArya zrI amarasiMhajI ke pazcAt muni zrI rAmabakhzajI AcArya paTTa para baitthe| zrI rAmabakhzajI kA janma rAjasthAna ke alavara nagara meM vi0saM0 1883 Azvina pUrNimA ko huA / Apake mAtA-pitA kA nAma upalabdha nahIM hotA hai| Apa jAti se lor3hA gotrIya osavAla the| aisA kahA jAtA hai ki mAtA-pitA ke Agraha para Apane vivAha kiyA, kintu navavivAhitA patnI ko AjIvana brahmacarya vrata kI dhAraNA dilA dii| phalataH Apa donoM ne jayapura meM virAjita AcArya zrI amarasiMhajI ke sAnnidhya meM vi0 saM0 1908 meM jinadIkSA grahaNa kara lii| Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa tapa aura saMyama meM saMlagna hone ke sAtha-sAtha Apane Agama sAhitya kA bhI gahana adhyayana kiyaa| Apake Agama sambandhI talasparzI adhyayana evaM cintana ko dhyAna meM rakhate hue AcArya zrI amarasiMhajI ke svargastha ho jAne para vi0saM0 1939 jyeSTha kRSNA tRtIyA ko mAlerakoTalA (paMjAba) meM zrIsaMdha dvArA Apako AcArya pada para pratiSThita kiyA gyaa| Apake pA~ca pramukha ziSya the - muni zrI zivadayAlajI, muni zrI vizanacandajI, muni zrI nIlopadajI, muni zrI dalelamalajI evaM muni zrI dhrmcndjii| aisA ullekha milatA hai ki muni zrI mayArAmajI ne bhI Apase jJAnArjana kiyA thaa| mAtra 21 dina Apa AcArya pada para pratiSThita rahe / vi0 saM0 1939 jyeSTha zuklA navamI ko ApakA svargavAsa ho gyaa| AcArya zrI motIrAmajI AcArya zrI rAmabakhzajI ke svargastha hone ke pazcAt Apa AcArya pada para pratiSThita hue| ApakA janma ludhiyAnA jilA ke bahalolapura grAma meM vi0saM0 1878 ASAr3ha zuklA paMcamI ko huaa| Apake pitA kA nAma lAlA zrI musaddIlAlajI tathA mAtA kA nAma zrImatI jayavantIdevI thaa| jAti se Apa kohalI kSatriya tathA karma se vyApArI the| kintu dhArmika saMskAra Apako virAsata meM mile the| vi0saM0 1908 ASAr3ha sudi dazamI ko Apane apane tIna mitroM ke sAtha dillI meM pUjya AcArya zrI amarasiMhajI se jina-dIkSA grahaNa kii| Apake tIna mitroM ke nAma the- zrI ratnacandrajI, zrI sohanalAlajI evaM zrI khetraamjii| dIkSoparAnta tapa, tyAga, sevA, svAdhyAya Apake jIvana ke paryAya bana gye| vi0saM0 1939 jyeSTha mAsa meM Apa AcArya pada para manonita hue| vi0saM0 1958 Asoja vadi dvAdazI ko ludhiyAnA meM ApakA svargavAsa huaa| Apake 19 varSoM ke kAryakAla meM saMgha kA adhikAdhika vikAsa haa| Apake pA~ca pramukha ziSya the - muni zrI gaMgArAmajI, muni zrI gaNapatarAyajI, muni zrI zrIcandrajI, muni zrI hIrAlAlajI evaM muni zrI hrsscndrjii| AcArya zrI sohanalAlajI sthAnakavAsI paMjAba paramparA meM muni zrI sohanalAlajI kA anupama sthAna hai| ApakA janma vi0saM0 1906 meM sambaDiyAlA (pasarUra) meM huaa| Apake pitA kA nAma mathurAdAsajI aura mAtA kA nAma zrImatI lakSmIdevI thaa| Apa jAti se osavAla the / vi0saM0 1933 meM AcArya zrI amarasiMhajI ke pAsa Apane dIkSA grahaNa kii| dIkSoparAnta Apane zAstroM kA gahana adhyayana kiyA / vi0 saM0 1951 caitra kRSNA ekAdazI ko Apako AcArya zrI amarasiMhajI kI paramparA meM AcArya motIrAmajI ke dvArA yuvAcArya pada para vibhUSita kiyA gayA tathA vi0saM0 1958 meM paTiyAlA meM Apa AcArya zrI motIrAmajI ke pazcAt AcArya pada para AsIna hae / apanI asAdhAraNa saMgaThana zakti dvArA vibhinna sampradAyoM meM vibhakta sthAnakavAsI samAja ko saMgaThita karane ke lie akhila bhAratIya stara para Apane apanA mata prastuta kiyA, jise sabhI Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya lavajIRSi aura unakI paramparA 201 sampradAyoM se Adara evaM sammAna prApta huaa| isI prastAva ke tahata 32 sampradAyoM meM vibhakta sthAnakavAsI muniyoM kA ajamera meM sammelana huA jisameM 26 sampradAyoM ke muniyoM ne bhAga liyA / chaH sampradAya ke muniyoM ne bhAga nahIM liyaa| kina cha: sampradAyoM ke muniyoM ne sammelana meM bhAga nahIM liyA isakI koI sUcanA prApta nahIM hai| isa sammelana meM bhAga lenevAle muniyoM kI saMkhyA 238 thI, aisA ullekha milatA hai| Apa jyotiSazAstra ke viziSTa jJAtA the| jainAgamoM ke AdhAra para Apane eka patrI (paMcAMga) banAyI thI, kintu kucha kAraNoM se vaha sarvamAnya nahIM ho skii| sthAnakavAsI samAja kA yaha prathama sammelana isa artha meM saphala kahA jA sakatA hai ki isane saMghIya ekatA ke lie eka mArga prazasta kiyaa| sabhI matabhedoM kA nirAkakaraNa to nahIM ho sakA, kintu eka sauhArdapUrNa vAtAvaraNa kA nirmANa huA aura pArasparika AlocanA- pratyAlocanA kI pravRtti meM kamI aaii| vastuta: yaha sammelana sAdar3I meM vi0saM0 2009 meM hue sammalena ke lie eka AdhAra bnaa| vi0 saM0 1992 meM saMthAre ke sAtha ApakA svargavAsa ho gyaa| Apane apane jIvana meM 22 varSa taka ekAntara tapa kI sAdhanA kii| Apake bAraha ziSya huye - gaNAvacchedaka zrI gaiMDeyarAyajI, muni zrI bihArIlAlajI, muni zrI vinayacandajI, bahuzruta zrI karmacandrajI, AcArya zrI kAzIrAmajI, muni zrI tArAcandrajI, muni zrI TekacandrajI, muni zrI lAbhacandajI, muni zrI jamItarAyajI, muni zrI ciMtarAmajI, muni zrI govindarAmajI aura . muni zrI rUpacandajI | Apake nAma se amRtasara meM 'zrI sohanalAla jainadharma pracAraka samiti' kA nirmANa huA jisake antargata I0 san 1937 meM vArANasI meM 'pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna' kI sthApanA huI, jo vartamAna meM pArzvanAtha vidyApITha ke nAma se anavarata vikAsa kI ora gatizIla hai / isa zodha saMsthAna se aba taka lagabhaga 65 vidyArthI pI0-eca0DI0 kI upAdhi prApta kara cuke haiM, 165 zodha granthoM kA prakAzana ho cukA hai / pA~ca ekar3a ke suramya bhUmikhaNDa meM sthita yaha jainavidyA ke uccatama adhyayana kI prathama saMsthA hai / AcArya zrI kAzIrAmajI AcArya zrI sohanalAlajI ke pazcAt sthAnakavAsI paMjAba sampradAya meM AcArya pada para baiThanevAle muni zrI kAzIrAmajI the / zrI kAzIrAmajI kA janma paMjAba ke syAlakoTa ke pasarura nagara meM vi0saM0 1941 ASAr3ha kRSNA amAvasyA dina somavAra ko huA / pitA kA nAma zrI govindazAha aura mAtA kA nAma zrImatI rAdhAdevI thA | Apa chaH bhAI the / tIna Apase bar3e the aura do choTe / muni zrI jItarAmajI aura muni zrI gaiMDayerAyajI ke sAnnidhya meM Apane saMsAra kI asAratA ko jAnA aura ApakI jIvana dizA badala gayI hai| mAtA-pitA Apako vivAha bandhana meM bA~dhanA cAhate the kintu 1 Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa Apa vairAgya kI ora abhimukha the / phalataH Apa chaH varSa taka ghara se bhAgate rahe aura mAtApitA samajhA-bujhAkara ghara lAte rhe| antataH Apako mArga mila gyaa| Apane zrI ghamaMDIlAlajI ke sahayoga se vi0 saM0 1960 mArgazIrSa kRSNA saptamI ko 19 varSa kI avasthA meM kAMdalA meM AcArya zrI sohanalAlajI ke sAnnidhya meM dIkSA grahaNa kii| dIkSA ke nau varSa pazcAt vi0saM0 1969 phAlguna zuklA SaSThI ko Apa yuvAcArya pada para adhiSThita hue| Apa bar3e tArkika the / zAstrajJAna itanA gambhIra thA ki virodhI zAstrArtha karane se ghabarAte the / 24 varSa taka yuvAcArya pada para jinazAsana kI sevA karane ke pazcAt vi0saM0 1993 phAlguna zuklA tRtIyA ko hozyArapura meM Apa AcArya pada para pratiSThita hue| Apa saMyamaniSTha, tyAganiSTha aura prabhAvaka AcArya the / AcArya sohanalAlajI kI preraNA se Ayojita ajamera sAdhu-sammelana meM Apako paMjAbakesarI kI upAdhi se vibhUSita kiyA gayA thA / vi0 saM0 1999 kI eka ghaTanA ApakI saMyamapriyatA aura jinazAsana kI akhaNDatA ko darzita karatI hai - "jodhapura se ajamera kI ora ApakA vihAra thA / mArga meM bhayaMkara udarazUla uThA / vihAra karate hue Apa ajamera padhAre / vahA~ ke pramukha zrAvaka gaNezImalajI boharA ko Apane kahA ki Apa merA pUrA dhyAna rakhanA tAki mere saMyamI jIvana meM doSa na lage / kRta davAI na mere lie lAnA aura na banavAnA, vaidya Adi ko mere upacAra hetu zulka mata denA / pathya Adi meM bhI doSa na lge|" vi0 saM0 2002 jyeSTha kRSNA aSTamI ko ambAlA meM Apa jaise saMyamI aura tapaniSTha AcArya kA svargavAsa ho gyaa| Apake sAta pramukha ziSya huye - tapasvI zrI IzvaradAsajI, kavizrI harSacandrajI, tapasvI zrI kalyANacandrajI, pravartaka zrI zuklacandajI, zrI jauharIlAlajI, zrI surendramunijI aura zrI harizcandrajI / AcArya zrI AtmArAmajI AcArya kAzIrAmajI ke bAda muni zrI AtmArAmajI paMjAba sampradAya ke AcArya bne| ApakA janma paMjAba prAnta ke jAlandhara jile ke rAhoM gA~va meM vi0 saM0 1939 kI bhAdra zuklA dvAdazI ko huaa| Apake pitA kA nAma zrI manasArAmajI aura mAtA kA nAma zrImatI paramezvarI devI thaa| jAti se Apa kSatriya kula meM utpanna hue the| durbhAgya se Apake mAtA-pitA kA svargavAsa Apake bAlyakAla meM hI ho gyaa| ataH ApakA pAlana-poSaNa anya parijanoM ne hI kiyA / eka bAra Apa vakIla sohanalAlajI ke sAtha AcArya motIrAmajI ke pravacana meM pahu~ce aura unake pAvana upadeza se Apake mana meM vairAgya kA bIja utpanna huaa| ApakI dIkSA vi0saM0 1951 kI ASAr3ha zuklA paMcamI ko chatabanUr3a nAmaka gA~va meM huI / Apa muni zrI zAligagrAmajI ke ziSya ghoSita huye / Apane AcArya motIrAmajI ke sAnnidhya meM jainAgamoM kA adhyayana kiyaa| vi0 saM0 1969 meM AcArya zrI sohanalAlajI ke dvArA amRtasara meM Apako upAdhyAya pada pradAna kiyA gyaa| usake pazcAt vi0saM0 1991 meM 'jainadharma divAkara' kI upAdhi pradAna kI gayI aura AcArya kAzIrAmajI Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 203 AcArya lavajIRSi aura unakI paramparA ke svargavAsa ke pazcAt vi0 saM0 2003 meM Apa sthAnakavAsI paMjAba sampradAya ke AcArya banAye gaye / punaH jaba vi0saM0 2009 meM sAdar3I meM sthAnakavAsI paramparA kA bRhad sAdhu sammelana huA taba usameM sarvAnumati se Apako AcArya manonita kiyA gyaa| isa prakAra Apa sthAnakavAsI samAja ke eka bRhad saMgha ke AcArya bane / zramaNasaMgha ke Apa prathama AcArya hue| ApakA jIvana sarala aura nizchala thA tathA jJAna sAdhanA viziSTa thii| Apa sadaiva hI svAdhyAya meM lIna rahate the| jaina sAhitya aura Agama kA Apane talasparzI jJAna prApta kiyA thaa| AgamoM meM Apane 'AvazyakasUtra', 'anuyogadvAra', 'dazavaikAlika', 'uttarAdhyayana', 'AcArAMga', 'upAsakadazAMga, 'antagar3adazA', 'sthAnAMga', 'anuttaraupapAtika', 'praznavyAkaraNa', 'dazAzrutaskandha', 'bRhatkalpa' aura 'nirayAvalikA' para vistRta vyAkhyAyeM likhIM / Apane 'tattvArthasUtra aura jainAgama samanvaya' nAma kI eka viziSTa kRti nirmita kI hai jisameM Apane 'tattvArthasUtra' ke sUtroM kA Agamika AdhAra spaSTa kiyA hai| inake atirikta 'jainAgama meM paramAtmavAda', jIvakarma saMvAda', 'jainAgamoM meM aSTAMgayoga', 'vibhaktisaMvAda', 'vIrastuti' Adi ApakI maulika kRtiyA~ haiM / 6 ApakI kaSTa sahiSNutA aura samabhAva sAdhanA bhI advitIya thii| kaiMsara jaisI bhayaMkara vyAdhi ko saralatA se sahana karate hue samabhAvapUrvaka vi0 saM0 2018 tadanusAra I0 san 1961 mAgha vadi navamI ko ApakA svargavAsa ho gyaa| Apake pramukha ziSyoM ke nAma isa prakAra haiM- zrI khajAnacandajI, zrI jJAnacandajI, paM0 zrI hemacandrajI, zrI jJAnamunijI, zrI prakAzacandajI, zrI ratnamunijI, zrI krAntimunijI, upAdhyAya zrI manoharamunijI, evaM zrI mathurAmunijI / zrI jJAnamunijI AcArya AtmArAmajI ke ziSyoM meM Apa viziSTa santa rahe haiN| ApakA janma vi0saM0 1979 vaizAkha zuklA tRtIyA ko paMjAba ke baranAlA jilAntargata sAkohI grAma meM huaa| Apake pitA kA nAma lAlA gorakhArAmajI agravAla va mAtA kA nAma zrImatI mansAdevI thaa| vi0saM0 1993 vaizAkha zuklA trayodazI ko 14 varSa kI avasthA meM AcArya zrI AtmArAmajI ke zrI caraNoM meM Apane ArhatI dIkSA lii| dIkSoparAnta Apane prAkRta va saMskRta bhASA kA gahana adhyayana kiyaa| Apane AcArya hemacandra ke 'prAkRta vyAkaraNa' para saMskRta va hindI meM vistRta vyAkhyA likhI hai| 'vipAkasUtra' Adi kaI Agama granthoM kA Apane kuzala anuvAda evaM sampAdana kiyA hai| 'bhagavAn mahAvIra ke pA~ca siddhAnta', 'zramaNa saMskRti ke pratIka RSivara Ananda' Adi 20 se bhI adhika pustakoM kA Apane praNayana kiyA hai| samAja ke prati Apake dvArA kiye gaye avadAna ko dekhate hue hI paMjAba ke janamAnasa ne Apako 'paMjAba kesarI', 'jaina bhUSaNa' aura 'vyAkhyAna divAkara' Adi upAdhiyoM se alaMkRta kiyA hai / udArahRdaya, svabhAva se snehapUrNa vyavahAra, vilakSaNa Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa pratibhA aura ApakI ojasvI vANI janamAnasa ko prabhAvita kiye binA nahIM rahatI / yaha ApakA parama saubhAgya hai ki Apake guru va ziSya donoM kI zramaNa saMgha ke AcArya pada para pratiSThita huye| Apa devaloka ko prApta ho cuke haiN| Apa dvArA likhita va sampAdita pustakeM nimna haiM 'zrI vipAkasUtra' (hindI bhASA TIkA sahita), 'zrI antagar3asUtra' (sampAdita), 'zrI anuyogadvArasUtra' (hindI bhASA TIkA sahita, bhAga-1) 'praznoM ke uttara' (do khaNDoM meM), 'sAmAyikasUtra' (hindI, urdU, bhAvArtha bhASA TIkA sahita), 'sthAnakavAsI aura terahapantha', 'dIpaka ke amara sandeza', 'samvatsarI parva kyoM aura kaise?', 'jIvana jhAMkI' (gaNi zrI udayacandrajI), 'AcArya samrATa' (AcArya samrATa pUjya zrI AtmArAmajI kI jIvanI), 'saralatA ke mahAsrota' (tapasvI zrI phakIracandajI kI jIvanI), 'bhagavAn mahAvIra aura vizvazAnti' (hindI, aMgrejI, paMjAbI, aura urdU meM), 'jJAna-sarovara', 'bhajana saMgraha', 'jJAna kA amRta', 'saccA sAdhutva', 'paramazraddheya zrI amaramunijI paMjAbI' (jIvanI), 'jJAna bhare dohe', 'jJAna saMgIta', 'mahAsatI zrI candanabAlA', 'sAdhanA ke amara pratIka' aadi| AcArya DaoN0 zivamunijI __ApakA janma paMjAba prAnta ke pharIdakoTa jilAntargata malauTa maNDI meM 18 / sitambara 1942 ko huaa| ApakI mAtA kA nAma zrImatI vidyAdevI aura pitA kA nAma zrI ciraMjIlAlajI jaina thaa| bAlyakAla se hI Apa svabhAva se antarmukhI rahe haiN| darzanazAstra viSaya se ema0e0 karane ke pazcAt Apane iTalI, kanADA, kubaita, amerikA Adi dezoM kI yAtrAe~ kii| ina vibhinna dezoM kI cakAcauMdha evaM raMginiyA~ Apako rAsa nahIM aayii| aMtata: Apane jinamArga ko jIvana kA lakSya bnaayaa| 30 varSa kI Aya meM 17 maI 1972 ko malauTa maNDI (paMjAba) meM apanI tIna bahanoM ke sAtha Apane ArhatI dIkSA grahaNa kii| Apake dIkSA guru paMjAbakesarI zrI jJAnamunijI the| dIkSoparAnta Apane 'bhAratIya dharmoM meM mokSa vicAra' viSaya para zodhakArya kiyA aura pI-eca0DI0 kI upAdhi se vibhUSita huye / prAkRta, saMskRta, hindI, paMjAbI, marAThI, gujarAtI, aMgrejI Adi bhASAoM para ApakA samAna adhikAra hai| I0 san 1987 meM pUnA meM AcArya zrI AnandaRSijI ke sAnnidhya meM Ayojita vardhamAna sthAnakavAsI zramaNa saMgha ke sammelana meM Apa 'yuvAcArya' pada para pratiSThita huye| AcArya zrI AnandaRSijI ke svargArohaNa ke pazcAt upAcArya zrI devendramunijI saMgha ke AcArya pada para pratiSThita hue| AcArya devendramunijI ke svargavAsa ke pazcAt dinAMka 9.7.1999 ko ahamadanagara meM zrIsaMgha ne Apako AcArya pada pradAna kiyaa| 7 maI 2001 ko dillI meM lagabhaga 350 saMta-satiyoM kI vizAla upasthiti meM ApakA 'AcArya pada cAdara mahotsava' aitihAsika rUpa meM sampanna huaa| eka suyogya aura vidvAn munirAja ko saMghazAstA ke rUpa meM pAkara zrIsaMgha praphullita hai| vartamAna meM Apa vRhat sAdhu samudAyavAle zramaNa saMgha ke anuzAstA haiN| dhyAna-sAdhanA Apake jIvana kI eka vizeSatA Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya lavajIRSi aura unakI paramparA 205 hai| ApakI dinacaryA kA adhikAMza bhAga dhyAna-samAdhi meM va cintana-manana-lekhana Adi meM vyatIta hotA hai| Apa dvArA racita sAhityoM ke nAma haiM bhAratIya dharmoM meM mokSa vicAra, dhyAna : eka divya sAdhanA, nadI nAva saMjoga, zivavANI, anuzruti, anubhUti, dhyAna-sAdhanA, samaya goyama mA pamAyaM, anuzIlana, 'Thd Doctrine of Liberation in Indian Religion', 'The Jaina Pathway to Liberation', 'The Fundamental Principles of Jainism', 'The Doctrine of the Self in Jainism', 'The Jaina Tradition.' Apake saMyamaparyAya kI hI vizeSatA hai ki Apa zve0 sthA0 zramaNa saMghIya caturtha paTTadhara haiM, suvizAla gaccha ke nAyaka haiM, jIvana-saMskAra nirmANa hetu dhyAna ziviroM ke saMpreraka haiM, AgamajJAtA haiM, lekhaka-sAhityakAra, sarala svabhAvI va madhura vaktA haiN| samagra jaina samAja meM Apa eka aise AcArya haiM jinhoMne pI-eca0DI0 va DI0liTa0 kI upAdhi prApta kI hai| paMjAba sampradAya (amarasiMhajI) ke prabhAvI santa' muni zrI nIlopadajI __ApakA janma paMjAba prAnta ke sunAmanagara ke nivAsI lor3hA gotrIya osavAla zrI mohanasiMhajI ke yahA~ vi0saM01874 phAlguna zuklA dazamI dina guruvAra ko huA / ApakI mAtA kA nAma zrImatI kAnaku~vara thaa| yuvAvasthA meM vivAha huA / kucha samayoparAnta patnI kA viyoga milA / muni zrI rAmabakhzajI ke sAnnidhya meM aaye| dhArmika kriyA meM Apa pahale se hI saMlagna rahate the| aisA ullekha milatA hai ki gRhasthAvasthA meM bhI belA, telA, aThAI, pandraha-pandraha dina kA tapa kara lete the| gahastha jIvana meM Apane mAsakhamaNa bhI kiyA thaa| vairAgya jaba zIrSa para pahu~cA taba Apane vi0saM0 1919 phAlguna mAsa meM pUjya zrI rAmabakhzajI ke sAnidhya meM dIkSA grahaNa kii| dIkSA grahaNa karane ke pazcAt bhI ApakA tapa jArI rhaa| Apane apane saMyamaparyAya meM 25 cAturmAsa kiye aura pratyeka cAturmAsa meM eka mAsakhamaNa karate the| mAsakhamaNa ke sAtha-sAtha kucha cAturmAsoM meM alaga se bhI tapa kiyA karate the,jaise- dillI cAturmAsa meM 80 dina tapa aura 40 dina AhAra, bar3audA meM 84 dina tapa aura 36 dina aahaar| rohataka meM 88 dina tapa aura 32 dina AhAra, paTiyAlA meM 90 dina tapa aura 30 dina AhAra, mAlerakoTalA meM 90 dina tapa aura 30 dina aahaar| ApakI tapa sAdhanA ke kAraNa hI Apako tapasvI nAma se bhI sambodhita kiyA jAtA thaa| Apa kevala cha: dravyoM-roTI, pAnI, khicar3I, kar3hI, chAcha, auSadha evaM sAta vastroM kA hI prayoga karate the| vi0saM0 1944 phAlguna caturdazI ko ApakA svargavAsa ho gyaa| Apake 25 cAturmAsa sthala nimnalikhita haiM+ 'mahAprANa muni mAyArAmajI', lekhaka- zrI subhadramuni para AdhArita Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa alavara, nAgaura, jayapura, jodhapura, nAbhA, nAlAgar3ha, jaMDayAlA, dillI, bar3audA rohataka, syAlakoTa, bar3auta meM eka-eka cAturmAsa, jAlandhara, amRtasara meM do-do, mAlerakoTalA meM tIna aura paTiyAlA meM ch| zrI haranAmadAsajI Apake ziSya the| muni zrI haranAmadAsajI. Apake mAtA-pitA, janma-sthAna, janma-tithi, dIkSA-tithi, svargavAsa Adi kI koI bhI jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai / Apake tIna ziSya the- zrI mAyArAmajI, zrI javAharalAlajI aura zrI shmbhuraamjii| muni zrI mAyArAmajI ApakA janma vi0saM0 1911 ASAr3ha kRSNA dvitIyA (tadanusAra 12 jUna 1854) ko bar3audA ke cahalavaMzIya zrI jItarAmajI nambaradAra ke yahA~ huA / ApakI mAtA kA nAma zrImatI zobhAvatI thA / Apa bacapana se hI vilakSaNa pratibhA ke dhanI the| bAlyakAla se hI muni zrI gaMgArAmajI aura muni zrI ratirAmajI kA sAnnidhya milaa| prArambhika jJAna Apane inhIM munidvaya se prApta kiyA / Agama jJAna ke sAtha-sAtha AdhyAtmika gIta, pada, sajjhAya, DhAla Adi bhI Apane siikhii| ApakI dIkSA grahaNa karane kI bhAvanA ko munidvaya yaha kahakara TAlate rahe ki abhI samaya nahIM AyA hai / mAtA-pitA ke vivAha ke Agraha ko Apane nAmaMjUra kara diyaa| aisA ullekha milatA hai ki 12 varSa kI avasthA meM manidvaya ne Apako zAstroM kA jJAna karAyA / vi0saM0 1934 meM Apa kisI sarakArI kAryavaza paTiyAlA gye| kArya sampanna hote-hote aMdherA ho gyaa| vApasa lauTane kI saMbhAvanA nahIM rhii| paTiyAlA meM kisI saMta kI upasthiti kI saMbhAvanA se mAyArAmajI ne kisI se pUchA to patA calA ki muni zrI rAmabakhzajI, muni zrI nIlopadajI, muni zrI haranAmadAsajI Adi purAnI gur3amaMDI meM virAjita haiN| Apa vahA~ darzanArtha gaye aura vahIM ke hokara rahe gaye / vi0saM0 1934 mAgha zuklA SaSThI ko muni zrI haranAmadAsajI kA ziSyatva svIkAra karate huye Apane AhatI dIkSA grahaNa kI / hariyANA, paMjAba, dillI, uttarapradeza, rAjasthAna, madhyapradeza, gujarAta Adi meM Apane aneka cAturmAsa kiye / Apake jIvanakAla meM paMjAba sampradAya ke cAra AcArya hue- AcArya zrI amarasiMhajI, AcArya zrI rAmabakhzajI, AcArya zrI motIrAmajI aura AcArya zrI sohnlaaljii| Apa AcArya jI sohanalAlajI ke samavayaska the / dIkSA paryAya meM sohanalAlajI Apase Der3ha varSa bar3e the| ApakA saMgha evaM samAja para itanA prabhAva thA ki sabhI Apako Adara aura sammAna dete the| paMjAba mani saMgha kA koI bhI saMgaThana yA AcAra viSayaka nirNaya ApakI anabhijJatA meM nahIM liye jAte the| Apake jIvana se sambandhita aneka ghaTanAyeM aura prasaMga haiM jinakA vistArabhaya se yahA~ varNana nahIM kara rahe haiN| Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 207 AcArya lavajIRSi aura unakI paramparA Apake sAta ziSya the- zrI nAnakacandajI, zrI devIcandajI, zrI choTelAlajI, zrI vRddhicandajI, zrI manoharalAlajI, zrI kanhaiyAlAlajI aura sukhIrAmajI / muni zrI mAyArAmajI ke sAta ziSyoM meM se tIna ziSyoM- zrI devIcandrajI, zrI manoharalAlajI aura zrI kanhaiyAlAlajI kI ziSya paramparA nahIM clii| vi0saM0 1968 bhAdra zuklA dazamI kI rAtri meM ApakA svargavAsa ho gyaa| zrI javAharalAlajI ___ ApakA janma vi0saM0 1913 jyeSTha zuklA trayodazI ko bar3audA meM huaa| Apake pitAjI kA nAma caudharI zrI rAmadayAlajI tathA mAtA kA nAma zrImatI badAmodevI thA / bacapana meM Apake mAtA-pitA ne ApakA vivAha kara diyaa| gaunA honA thA, kintu Apa dIkSArtha muni zrI mAyArAmajI ke pAsa paha~ca gaye / apane nirNaya para aDiga rahane ke kAraNa antata: parijanoM ne dIkSA kI anumati de dI / vi0saM0 1936 mArgazIrSa kRSNA paMcamI ko paTiyAlA meM muni zrI haranAmadAsajI ke zrI caraNoM meM Apane dIkSA grahaNa kI / isa prakAra muni zrI mAyArAmajI bAbA sahodara ke sAtha-sAtha gurubhrAtA ho gaye / ApakI yogyatA saMyamaniSThA, anuzAsana Adi guNoM se prabhAvita hokara Apako gaNAvaccheka jaisA zAstrIya pada diyA gayA thaa| Apane muni zrI mAyArAmajI ke sAtha rAjasthAna, uttara pradeza, paMjAba, dillI Adi prAntoM meM kaI varSAvAsa kiye| inake atirikta Apane svataMtra rUpa se bhI cAturmAsa kiye / vi0saM0 1988 mAgha kRSNA caturdazI ko mUnaka meM samAdhipUrvaka ApakA svargavAsa ho gyaa| Apake cha: ziSya the- zrI khuzIrAmajI, zrI gaNezIlAlajI, zrI banavArIlAlajI, zrI hiradulAlajI, zrI mulatAnacandajI aura zrI phkiircndjii| gupta tapasvI zrI zambhurAmajI ApakA janma uttara pradeza ke amInagara meM huaa| Apake pitA kA nAma paM0 sohanalAla thA / yuvA hone para ApakA vivAha huA / kucha samayoparAnta putraratna kI prApti huI, kintu use kAla ne apanA grAsa banA liyaa| phalata: Apake mana meM vairAgya ne ghara kara liyaa| mana kI zAnti ke lie Apa idhara-udhara bhaTakate rahe / vi0saM0 1945 meM pUjya zrI haranAmadAsajI ke pAsa Apake mana ko zAnti milii| unake ziSyatva meM Apane dIkSA grahaNa kI aura gupta rUpa se tapa-sAdhanA karane lge| jodhapura meM Apa samAdhimaraNa ko prApta huye / Apake janma evaM maraNa kI tithi upalabdha nahIM hotI hai| Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa mAyArAmajI kI ziSya paramparA muni zrI nAnakacandajI ApakA janma vi0saM0 1913 mArgazIrSa kRSNA dvAdazI ko bar3audA meM huaa| yadyapi mUlata: Apa zIzalA grAma ke nivAsI the| bar3audA meM ApakA nanihAla thaa| Apake janma se pUrva hI Apake pitAjI kA dehAnta ho gayA thA / ata: mAtA apane pitAjI zrI akherAmajI ke pAsa bar3audA A gayI thiiN| isalie ApakA janma bar3audA meM mAnA jAtA hai| bAlyakAla meM ApakI mAtA kA dehAvasAna ho gyaa| yuvAvasthA meM Apane apane mitra zrI kesarIsiMhajI va zrI devIcandajI ke sAtha vi0 saM0 1937 mArgazIrSa kRSNA paMcamI ko muni zrI mAyArAmajI kA ziSyatva svIkAra kiyaa| muni zrI mAyArAmajI ke sAnidhya meM Apane Agama, stotra, naya, nikSepa, pramANa evaM jaina nyAya Adi kA talasparzI adhyayana kiyaa| jJAna ke sAtha tapa para bhI Apane utanA hI bala diyaa| Apane apane muni jIvana meM kabhI nayA kapar3A apane zarIra para nahIM ddaalaa| anya muniyoM kA purAnA kapar3A hI upayoga meM lete the| Apane 12 varSa taka kevala chAcha para hI apanA jIvana bitaayaa| Apa hamezA svAdhyAya meM hI saMlagna rahate the| jIMda (hariyANA) meM ApakA svargavAsa ho gyaa| svargavAsa kI tithi jJAta nahIM hai| ____ Apake cAra ziSya the- zrI kRpArAmajI, zrI jar3AvacandajI, zrI mohanasiMhajI, zrI sugnmunijii| muni zrI devIcandajI ApakA janma bar3audA meM huA / Apake pitA kA nAma caudharI masANiyArAma tathA mAtA kA nAma zrImatI sukhamAM devI thaa| Apa apane mAtA-pitA kI ekalautI santAna the| vivAha kA prastAva ThukarAkara vi0 saM0 1937 mArgazIrSa kRSNA paMcamI ko Apa muni zrI mAyArAmajI ke ziSyatva meM dIkSita hue| Apa kaThora vRtti ke ugrasaMyamI santa the / udayapura meM ApakA svargavAsa ho gyaa| svargavAsa tithi upalabdha nahIM hai| muni zrI choTelAlajI Apake viSaya meM vizeSa jAnakArI nahIM milatI hai / Apa muni zrI mAyArAmajI ke ziSya the / anuzAsana priya the / aisA mAnA jAtA hai ki Apane 12 AgamoM ko aura 700 thokar3oM ko kaMThastha kiyA thaa| muni zrI mAyArAmajI ke svargastha hone para AcArya zrI sohanalAlajI ne Apako gaNAvaccheka pada pradAna kiyA thaa| vi0 saM0 1992 kArtika zuklA ekAdazI ko Apa samAdhimaraNa ko prApta huye| Apake pA~ca ziSya hue- zrI rUpalAlajI, zrI nAthUlAlajI, zrI rAdhAkizanajI, zrI ratanacandajI aura zrI blvntraayjii| Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya lavajIRSi aura unakI paramparA 209 muni zrI vRddhicandajI ___ApakA janma vi0saM0 1937 meM mevAr3a ke bagaDUMdA meM huaa| vi0 saM0 1956 ASAr3ha zuklA navamI ko ApakI dIkSA huii| Apake dIkSA guru muni zrI pUnamacandajI ke ziSya muni zrI nemIcandajI the / muni zrI mAyArAmajI se jaba ApakI mulAkAta huI taba Apa unase prabhAvita hue aura unakI nizrA meM hI vicaraNe kI bhAvanA bnaayii| yadyapi mAyArAmajI dUsare sampradAya ke muniyoM ko apane saMgha meM milAnA pasanda nahIM karate the, kintu muni zrI nemIcandajI kA sasaMgha nivedana asvIkAra na kara ske| isa prakAra Apa muni zrI mAyArAmajI ke saMgha meM zAmila hue aura unake ziSya khlaaye|| Apane 48 varSa taka saMyamaparyAya kA pAlana kiyA aura 67 varSa kI Ayu meM vi0saM0 1994 zrAvaNa kRSNA dvAdazI ko jIMda ke sthAnaka meM ApakA svargavAsa ho gyaa| Apake cAra ziSya hue- zrI kaMvarasenajI, zrI mAmacandajI, zrI premacandajI aura zrI baarumljii| muni zrI manoharalAlajI ApakA janma rohataka nagara ke bAbarA muhalle meM huaa| Apa agravAla jAti ke the| pUjya zrI mAyArAmajI ke pA~caveM ziSya khlaaye| Apa vinaya aura zAlInatA ke pratIka mAne jAte the / ApakI janma-tithi, dIkSA-tithi kI jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai| muni zrI kanhaiyAlAlajI Apake viSaya meM koI jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai / itanA jJAta hotA hai ki Apa mAyArAmajI ke chaThe ziSya the| muni zrI sukhIrAmajI ApakA janma vi0saM0 1914 meM huaa| Apa cAritra cUr3AmaNi zrI mAyArAma jI ke choTe bhAI the| Apane gRhastha jIvana chor3akara tathA ghara kA pUrA dAyitva apane bhatIjA zrI begUrAmajI ko sauMpakara vi0saM0 1959 pauSa zuklA SaSThI ko dIkSA grahaNa kii| saMyamaparyAya kA pAlana karate hue jinazAsana kI khUba jyoti jalAI / Apa tapa aura tyAga kI pratimUrti the / ApakI tapa sAdhanA ko dekhakara loga kaha uThate the ki zrI sukhIjI ma0 sA0 gajaba ke sAdhu haiM / 20 varSa taka saMyamaparyAya kI sAdhanA kara vi0saM0 1979 ke pauSa mAsa meM rohataka meM ApakA svargavAsa ho gyaa| Apake tIna ziSya the- zrI amIlAlajI, zrI rAmajIlAlajI aura nemcndjii| Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa / muni zrI nAnakacandajI kI ziSya paramparA zrI kRpArAmajI ApakA janma madhyapradeza ke khAcarauMda meM huaa| Apa jAti se osavAla the| vi0saM0 1949 meM Apa dIkSita hue| Apake dIkSA guru muni zrI nAnakacandajI the| jodhapura meM 17 dina ke saMthAre sahita ApakA svargavAsa ho gyaa| svargavAsa kI tithi upalabdha nahIM hai| zrI jar3AvacandajI ApakA janma udayapura ke begUM meM huaa| Apa jAti se osavAla the| vi0 saM0 1950 vaizAkha kRSNA saptamI ko Apane muni zrI nAnakacandajI se dIkSA grahaNa kii| vi0saM0 1966 phAlguna zuklA SaSThI ko AcArya zrI sohanalAlajI ne Apako gaNAvacchedaka pada para pratiSThita kiyaa| aisA ullekha hai ki pada grahaNa karate hue Apane kahA thA-"yadi muni mAyArAmajI ke muniyoM kA ekIkaraNa hotA hai to maiM Aja aura abhI apanA gaNAvacchedaka pada chor3a sakatA huuN|" isase aisA pratIta hotA hai ki muni mAyArAma jI ke ziSya alaga vicaraNa kara rahe the / vi0saM0 1988 mArgazIrSa meM ApakA svargavAsa huA / zrI moharasiMhajI ApakA janma uttara pradeza ke mujaphpharanagara jilAntargata tItaravAr3A grAma meM huA thaa| vi0 saM0 1953 ASAr3ha zuklA pUrNimA ko Apane munizrI nAnakacandajI se dIkSA grahaNa kI / vi0 saM0 1999 kI caitra kRSNA dazamI ko 84 ghaNTe ke saMthAre ke sAtha bhivAnI meM ApakA svargavAsa huaa| Apake pA~ca ziSya hue- zrI rAmasiMhajI, zrI indrasenajI, zrI maganasiMhajI, tapasvI zrI TekacandajI aura zrI pUrNacandajI / muni zrI suganacandajI Apake viSaya meM koI vizeSa jAnakArI nahIM milatI hai / Apa jAti se osavAla jaina the / muni zrI nAnakacandajI ke ziSya the / uttara pradeza ke kA~dalA meM ApakA svargavAsa huA thaa| zrI rAmasiMhajI ApakA janma vi0saM0 1938 meM bIkAnera ke jasarA grAma meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI rUpacanda aura mAtA kA nAma zrImatIkesara bAI thaa| vi0saM0 1959 phAlguna zuklA saptamI ko begUM ke nikaTa kadavAsa grAma meM Apane muni zrI mohanasiMhajI se dIkSA grahaNa kI / vi0saM0 2003 caitra zuklA trayodazI ko pUjya AcArya AtmArAmajI dvArA Apako gaNAvacchedaka pada pradAna kiyA gyaa| akTUbara 1958 ko Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya lavajIRSi aura unakI paramparA 211 112 ghaNTe ke saMthAre sahita paMjAba ke bur3halADAmaMDI meM ApakA svargavAsa huaa| Apake cha: ziSya hue- zrI naubatarAyajI, zrI manoharalAlajI, zrI nemacandajI, zrI trilokacandajI, zrI bhagavAnadAsajI aura zrI mNgtmunijii| muni zrI indrasenajI ApakA janma jIMda (hariyANA) ke khaTakar3akalA grAma meM huA aura dIkSA paMjAba ke paTTI meM huI / inake viSaya meM koI vizeSa jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai| muni zrI maganasiMhajI. ApakA paricaya upalabdha nahIM hotA hai| muni zrI TekacandajI ___ApakA janma rohataka ke garAvar3a meM huaa| vi0saM0 1988 ASAr3ha zuklA navamI ko Apane muni zrI mohanasiMhajI se kalAnaura meM dIkSA grahaNa kii| 31, 33, 35, 41, 45 dinoM taka kI tapasyAyeM Apane garma jala ke AdhAra para kii| I0san 19 jUna 1979 ko ApakA kheyovAlI meM svargavAsa ho gyaa| muni zrI pUrNacandajI ApakA janma uttara pradeza ke bar3auta meM huaa| rohataka ke riDhAla meM ApakI dIkSA huI / vi0 saM0 1998 meM ambAlA chAvanI meM ApakA svargavAsa ho gyaa| zrI naubatarAyajI ApakA janma vi0saM0 1964 caitra zuklA paMcamI ko mujaphpharanagara ke tItaravAr3A grAma meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI santarAmajI aura mAtA kA nAma zrImatI nihAla devI thaa| vi0 saM0 1980 mAgha zuklA dazamI ko Apane muni zrI rAmasiMhajI se dIkSA aMgIkAra kii| zramaNa saMgha meM upa-pravartaka pada para pratiSThita huye| Apake eka ziSya haye- muni zrI priitmcndjii| zrI manoharalAlajI Apake janma ke viSaya meM koI jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai / vi0 saM0 1987 meM karanAla ke gollI grAma meM Apa dIkSita hue| 31 va 41 dina kI lambI tapasyAe~ kii| vi0saM0 2025 phAlguna zuklA caturdazI ko bhikkhInagara meM ApakA svargavAsa huaa| zrI nemacandajI ApakA janma savAI mAdhopura ke cautha kA baravAr3A meM vi0saM0 1976 jyeSTha mAsa kI caturdazI ko huaa| Apake pitA kA nAma zrI devIlAla jaina tathA mAtA kA nAma Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa zrImatI bhUrodevI thaa| mAtA-putra donoM ne dIkSA grahaNa kI / mAtA sAdhvI zrI jayavantIjI ke pAsa dIkSita huIM / tatpazcAt vi0saM0 1993 mArgazIrSa kRSNA paMcamI ko Apane muni zrI rAmasiMhajI se dIkSA grahaNa kI / Apake tIna ziSya huye- zrI jinezamunijI, zrI padmamunijI aura zrI nviinmunijii| muni zrI tilokacandajI ApakA janma vi0 saM0 1973 pauSa kRSNA tRtIyA ko hisAra ke rAjalI grAma meM haa| Apake pitAjI kA nAma zrI bholarAmajI agravAla va mAtA kA nAma zrImatI lADodevI thaa| vi0saM0 1997 meM dillI meM Apane muni zrI rAmasiMhajI se dIkSA grahaNa kii| muni zrI bhagavAnadAsajI ApakA janma uttara pradeza ke bar3auta ke jATavaMza meM huA / vi0saM0 2009 kArtika zuklA navamI ko rohataka ke vaiMsI meM Apa dIkSita hue| vi0saM0 2024 meM paMjAba ke manasA maMDI meM ApakA svargavAsa ho gyaa| muni zrI maMgatajI __ Apa jATa vaMza ke the / vi0saM0 2010 meM Apa muni zrI rAmasiMhajI ke hAthoM dIkSita hue| zrI prItamacandajI ApakA janma alIgar3ha ke vidhipura meM vi0saM0 1982 ASAr3ha zuklA trayodazI ko huA / Apake pitAjI kA nAma zrI sevArAma prajApata thA / vi0saM0 2012 kArtika zuklA trayodazI ko rAhonagara meM ApakI dIkSA huii| __ apake tIna ziSya hue- zrI jinezamunijI, zrI padmamunijI, zrI nviinmunijii| zrI jinezamunijI ApakA janma himAcala pradeza ke kATala grAma meM (kasaulI ke nikaTa) vi0saM0 1997 mAgha kRSNA caturdazI ko huaa| Apake pitA kA nAma zrI jagatarAma varmA aura mAtA kA nAma zrImatI sAvanAdevI thaa| vi0saM0 2019 mArgazIrSa zuklA dazamI ko caMDIgar3ha ke prabhAta mohalle meM Apane dIkSA grahaNa kii| zrI padmamunijI. Apane dillI meM dIkSA grahaNa kI / Apake viSaya meM vizeSa jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai| Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 213 AcArya lavajIRSi aura unakI paramparA muni zrI navInamunijI ApakA janma vi0 saM0 1991 meM cautha kA bar3avAr3A meM huaa| vi0 saM0 2032 meM Apane mogAmaMDI meM dIkSA grahaNa kii| muni zrI choTelAlajI kI ziSya paramparA muni zrI rUpalAlajI ApakA janma dAyer3A (udayapura) meM huaa| Apa muni zrI choTelAlajI ke prathama ziSya the / vi0saM0 1956 meM mArgazIrSa zuklA saptamI ko Apa dIkSita hue| vi0saM0 1975 kArtika mAsa meM hariyANA ke hA~sI meM ApakA svargavAsa huaa| muni zrI nAthUlAlajI ApakA janma udayapura ke palANA grAma ke dugar3a parivAra meM huaa| vi0saM0 1961 Azvina zuklA dazamI ko udayapura meM Apa dIkSita hue| hozyArapura meM muni zrI kAzIrAmajI ke AcArya pada mahotsava meM Apako 'bahasatrI' pada para pratiSThita kiyA gyaa| vi0saM0 1999 jyeSTha zuklA ekAdazI ko paMjAba ke kharar3a grAma meM ApakA svargavAsa ho gyaa| Apake tIna ziSya hae- vyAkhyAna vAcaspati zrI madanalAlajI, zrI mUlacandajI, zrI phUlacandajI 'svaamiijii'| zrI rAdhAkizanajI ApakA janma udayapura ke brAhmaNa parivAra meM huaa| vi0saM0 1961 pauSa kRSNA dvAdazI ko udayapura meM Apa dIkSita hue| paMjAba ke bur3halAr3A maMDI meM vi0 saM0 1998 meM ApakA svargavAsa huaa| muni zrI ratnacandajI ApakA janma udayapura ke nAI gA~va meM osavAla parivAra meM huaa| vi0saM0 1962 pauSa kRSNA saptamI ko ApakI dIkSA huI / 65 dina kI dIrgha tapasyA ke uparAnta ApakA svargavAsa huaa| ApakI janma-tithi, svargavAsa-tithi upalabdha nahIM hai| muni zrI balavantarAyajI ApakA janma luhArA (amInagara, u0pra0) meM huaa| Apake pitAjI kA nAma zrI yAdavarAmajI aura mAtA kA nAma zrImatI mAmakaura devI thA / vi0saM0 1976 vaizAkha kRSNA aSTamI ko meraTha ke khaTTA grAma meM ApakI dIkSA huii| . Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa vyAkhyAna vAcaspati zrI madanalAlajI ApakA janma rohataka ke rAjapura grAma meM zrI murArIlAlajI jaina ke yahA~ vi0saM0 1952 phAlguna zuklA navamI ke dina huaa| jaba Apa 7 varSa ke the taba ApakI mAtA kA dehAnta ho gyaa| vi0saM0 1971 bhAdra kRSNA dazamI ko bAmanaulI (meraTha) meM Apa dIkSita hue| AgamoM kA gahana adhyayana kiyaa| paMjAba ke jaMDiyAlAguru meM Apa asvastha ho gye| vi0 saM0 2020 (I0 san 27 jUna 1963) meM ApakA svargavAsaho gyaa| Apake cha: ziSya hue- zrI jaggUmalajI, zrI sudarzanajI, tapasvI zrI badrIprasAdajI, zrI prakAzacandajI, zrI rAmaprasAdajI, zrI raamcndjii| muni zrI mUlacandajI ApakA janma hariyANA ke deharA grAma meM zrI AsArAmajI varmA ke yahA~ vi0 saM0 1956 meM huaa| vi0 saM0 1979 zrAvaNa mAsa meM rohataka meM 23 varSa kI avasthA meM Apane muni zrI nAthUlAlajI ke ziSyatva meM dIkSA grahaNa kii| Apa svabhAva se sadA prasanna rahanevAle, svAdhyAyI, vinayI tathA prakhara pravacanakAra the| vi0saM0 2020 ASAr3ha zuklA dvAdazI ko mUnaka (paMjAba) meM ApakA svargavAsa huaa| muni zrI phUlacandajI ApakA janma alavara ke milagANA grAma ke rAjapUta parivAra meM vi0 saM0 1970 meM huA / Apake pitAjI kA nAma zrI bemisAla siMha va mAtA kA nAma zrImatI achanAdevI thaa| vi0saM0 1984 pauSa kRSNA paMcamI ko u0pra0 ke bAmanaulI grAma meM Apane muni zrI nAthUlAlajI ke ziSyatva meM dIkSA grahaNa kii| Apa 'svAmI jI ke upanAma se prasiddha rhe| muni zrI jaggumalajI ApakA janma vi0saM0 1942 meM rohataka nivAsI zrI ciraMjIlAla jaina ke yahA~ huaa| zrImatI zarbatI devI ApakI patnI kA nAma thaa| Apake tIna putra the / vi0 saM0 1993 mAgha zuklA trayodazI ko 51 varSa kI umra meM Apane muni zrI madanalAlajI ke kara-kamaloM se saMyama dhAraNa kiyaa| vi0saM0 2016 (I0san 10 maI 1959) dillI ke cA~danI cauka meM ApakA svargavAsa ho gyaa| muni zrIsudarzanalAlajI ApakA janma vi0 saM0 1980 (I0 san 8 apraila, 1923) meM rohataka meM huaa| Apake pitAjI kA nAma zrI candarAmajI jaina tathA mAtA kA nAma zrImatI sundarI devI thaa| vi0saM0 1999 (I0san 18 janavarI, 1942) meM paMjAba prAnta ke saMgarura meM muni zrI madanalAlajI ke pAsa Apa dIkSita hue / Apa eka madhuravaktA evaM AgamajJAtA the| Apa svargastha ho cuke haiN| Apake dasa ziSya huye jinake nAma haiM- muni zrI prakAzacandajI, Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya lavajIRSi aura unakI paramparA 215 muni zrI padmacandajI, muni zrI zAMtimunijI, muni zrI rAmakumArajI, muni zrI vinayamunijI, muni zrI jayamunijI, muni zrI narezamunijI, muni zrI sundaramunijI, muni zrI rAjendramunijI aura zrI raakeshmunijii| tapasvI zrI badrIprasAdajI ApakA janma rohataka ke rir3hAnA meM vi0saM0 1963 meM huaa| Apake pitAjI kA nAma zrI gaMgArAma jaina aura mAtA kA nAma zrImatI candrAvatI thaa| zrImatI bhUlAdevI ApakI patnI thIM / patnI ke svargastha ho jAne ke pazcAt donoM putroM ke sAtha (zrI prakAzacanda kI aura zrI rAmaprasAda jI) vi0 saM0 2001 mAgha zuklA paMcamI ko muni zrI madanalAlajI ke kara-kamaloM se Apane AhatI dIkSA grahaNa kI / muni zrI prakAzacandajI ApakA janma vi0saM0 1985 pauSa kRSNA SaSThI ko rir3hAnA (rohataka) meM huaa| Apake pitAjI kA nAma zrI badrIprasAdajI aura mAtA kA nAma zrImatI bhUlAdevI hai| vi0saM0 2001 mAgha zuklA paMcamI ko Apane pitAjI ke sAtha dIkSA grahaNa kii| Apa AgamajJa evaM mitabhASI muni haiN| muni zrI rAmaprasAdajI ApakA janma vi0saM0 1987 vaizAkha zuklA dvAdazI ko huaa| Apake janma ke pA~ca dina bAda hI ApakI mAtA kA dehAnta ho gyaa| Apa vyAkaraNa, nyAya va Agama ke jJAtA haiM / Apake janma sthAna, mAtA-pitA aura dIkSA ko muni. zrI prakAzacanda ke anusAra jaaneN| muni zrI rAmacandajI ApakA janma vi0 saM0 1961 meM sirasilI (u0pra0) meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI kezarImalajI jaina tathA mAtA kA nAma zrImatI manoharIdevI thaa| Apa gRhastha jIvana chor3akara vi0saM0 2001 mAgha zuklA paMcamI ko dIkSita hue| sadara bAjAra dillI meM Apane sthiravAsa prArambha kara diyA thaa| muni zrI prakAzamunijI ApakA janma vi0 saM0 1996 (I0san 1939) zrAvaNa zuklA caturthI ko dillI meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI pannAlAlajI bhaMsAlI aura mAtA kA nAma zrImatI camelIdevI thA / I0 san 2 pharavarI 1958 ko dillI meM hI ApakI dIkSA huii| muni zrI. pAmunijI ApakA janma vi0saM0 1997 (I0san 1940) meM dillI meM huaa| ApakI Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa mAtA kA nAma zrImatI kamalAvatI aura pitA kA nAma zrI zyAmalAla jaina thaa| vi0 saM0 2015 (I0 san 2-2-1958) meM dillI meM Apa dIkSita hue| muni zrI zAntimunijI ApakA janma 17 sitambara 1942 ko dillI meM svarUpacaMdajI jaina ke yahA~ huaa| ApakI mAtA kA nAma zrImatI sarasvatI devI thaa| dinAGka 2 pharavarI 1958 ko dillI meM ApakI dIkSA huii| muni zrI rAmakumArajI ApakA janma I0 san 15 akTUbara 1949 ko hariyANA prAnta ke buTAnA grAma meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI kRpArAmajI aura mAtA kA nAma zrImatI lakSmI devI thaa| 25 apraila 1966 ko buTAnA meM hI ApakI dIkSA huii| muni zrI vinayamunijI ApakA janma vi0saM0 2006 (I0 san 1949) vaizAkha zuklA aSTamI ko buTAnA meM huaa| pitAjI kA nAma motArAmajI jaina aura mAtA kA nAma zrImatI sonAdevI thaa| vi0saM0 2024 (dinAGka 30-1-1967) meM mUnaka (paMjAba) meM ApakI dIkSA huii| muni zrI jayamunijI ApakA janma 27 akTUbara 1956 ko buTAnA grAma meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI pannAlAla jaina aura mAtA kA nAma zrImatI bahoTI devI hai / buTAnA meM hI dinAGka 15 pharavarI 1973 ko ApakI dIkSA huii| muni zrI narezamunijI ApakA janma uttara pradeza ke hilavAr3I grAma meM vi0 saM0 2013 (I0 san 1956) bhAdra kRSNA caturthI ko huaa| Apake pitA kA nAma zrI vakIlacanda jaina tathA mAtA kA nAma zrImatI prakAzavatI devI hai| ApakI dIkSA vi0saM0 2030 (I0sana 26 navambara 1973) ko gannaura maNDI (hariyANA) meM huI / muni zrI sundaramunijI ApakA janma rohataka ke rir3hAnA grAma meM vi0saM0 2015 (I0san 1958) bhAdra zuklA tRtIyA ko huaa| Apake pitA kA nAma caudharI bhAI rAmajI evaM mAtA kA nAma zrImatI bharapAI devI hai / ApakI dIkSA vi0saM0 2030 (I0san 5 disambara 1973) ko gannaura maMDI meM huii| muni zrI rAjendramunijI ApakA janma vi0saM0 2016 (I0san 2 jUna 1959) meM hariyANA ke mahoTI For Private &Personal Use Only . Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya lavajIRSi aura unakI paramparA 217 grAma meM huaa| / Apake pitA kA nAma rAmagopAla jaina tathA mAtA kA nAma zrImatI anArakalI devI hai / vi0 saM0 2036 (I0san 18 janavarI 1979) meM sonIpata maMDI (hariyANA) meM Apa dIkSita huye| muni zrI rAkezamunijI ApakA janma sonIpata maMDI meM zrI banavArIlAla jaina ke yahA~ vi0 saM0 2017 (I0san 10 julAI 1960) meM huaa| ApakI mAtA kA nAma zrImatI candrAvatI devI hai| ApakI dIkSA vi0saM0 2036 (I0 san 18 janavarI 1979) meM sonIpata maMDI meM huii| muni zrI akherAmajI ApakA janma vi0 saM0 1916 phAlguna zuklA caturdazI ko bar3audA (hariyANA) meM huaa| Apake pitA kA nAma caudharI bakhataura siMha tathA mAtA kA nAma zrImatI dhanakuMvara thaa| Apa mani zrI mAyArAmajI ke bacapana ke mitra the / Apane gRhastha jIvana chor3akara muni zrI mAyArAmajI ke pAsa 'anAma muni' ke nAma se dIkSA grahaNa kI thii| ApakI dIkSA-tithi kyA thI? jJAta nahIM hotA / anAma muni se tAtparya kisI gupta muni se hai / Apake svargavAsa kI tithi bhI jJAta nahIM hotii| muni zrI vRddhicandajI kI ziSya paramparA muni zrIkaMvarasenajI Apa muni zrI vRddhicandajI ke agraja the / patnI ke svargastha ho jAne para Apane dIkSA grahaNa kara lI / vi0 saM0 1967 meM ApakI dIkSA huI / 30 varSa taka saMyamaparyAya kA pAlana kiyA / vi0saM0 1997 phAlguna mAsa meM ApakA svargavAsa ho gyaa| muni zrI mAmacandajI. ApakA janma paMjAba ke sADhorA grAma ke gurjaravaMza meM huaa| dIkSA vi0saM0 1967 ASAr3ha zuklA dazamI ko huI / isake atirikta Apake viSaya meM koI jAnakArI nahIM milatI hai| paMjAbakesarI muni zrI premacandajI. ApakA janma vi0saM0 1957 meM naruvAla (nAhana) meM huaa| vi0 saM0 1976 meM 19 varSa kI avasthA meM Apane muni zrI vRddhicandajI se dIkSA grahaNa kii| Apake pitA kA nAma zrI geMdAmalajI aura mAtA kA nAma zrImatI sAhibadevI thaa| Apako loga paMjAbakesarI ke nAma bhI sambodhita karate the| paMjAba, hariyANA, dillI, uttara pradeza, rAjasthAna, madhya pradeza aura gujarAta Apake vihAra sthala rahe haiN| samAja se kuvyasanoM ko Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa dUra karane ke lie Apane vizeSa rUpa se kArya kiye| zramaNa saMgha ke nirmANa se pUrva bhI Apa paMjAba sampradAya meM upAdhyAya pada para the| zramaNa saMgha nirmANa ke pazcAt Apako prathama maMtrI pada para vibhUSita kiyA gyaa| 8 janavarI 1974 ko karolabAga (dillI) meM ApakA svargavAsa ho gyaa| Apake pA~ca ziSya hue- zrI banavArIlAlajI, zrI tulasIrAmajI, zrI dayAcandajI, zrI omamunijI aura zrI jindaasjii| muni zrI bArumalajI ApakA vizeSa paricaya upalabdha nahIM hotA hai| Apa muni zrI vRddhicandajI ke antima ziSya the| muni zrI banavArIlAlajI ApakA janma uttara pradeza ke kAMdhalA ke nikaTavartI grAma ANadI meM vi0saM0 1962 meM huA thaa| Apake pitAjI kA nAma zrI jayadayAlajI sainI aura mAtA kA nAma zrImatI nanhIdevI thaa| vi0 saM0 1990 meM hariyANA ke khevar3A meM Apane dIkSA grahaNa kI / Apake eka ziSya zrI pArzvamunijI hue| pArzvamunijI kA janma gar3havAla ke TIharI samIpastha painulA grAma meM huaa| inakI mAtA kA nAma zrImatI nandAdevI aura pitA kA nAma zrI himAnanda jI DaMgavAla hai| vi0saM0 2026 bhAdra zuklA dazamI ko dillI ke cA~danI cauka meM ApakI dIkSA huii| Apake eka ziSya haiM- zrI pArasamunijI muni zrI tulasIrAmajI ApakA janma vi0saM0 1954 meM huaa| paMjAba ke pharIdakoTa meM vi0saM0 1995 zrAvaNa zuklA trayodazI ko dIkSA huI / Apa muni zrI premacandajI ke agraja the| muni zrI dayAcandajI ApakA janma u0pra0 ke sainapura ke par3AsaulI meM vi0saM0 1978 Azvina pUrNimA ko huaa| Apake pitA kA nAma zrI navalasiMha sainI aura mAtA kA nAma zrImatI geMdAdevI thaa| vi0 saM0 2015 mArgazIrSa trayodazI ko Apa dIkSita hue| muni zrI. omamunijI. ApakI dIkSA vi0 saM0 2016 mAgha mAsa meM pharIdakoTa meM huI / isake atirikta aura jAnakArI nahIM prApta hotI hai| muni zrI jinadAsajI ApakA janma jInda ke bar3audA grAma meM vi0saM0 1964 kArtika zuklA paMcamI ko huaa| Apake pitA kA nAma zrI devIcandrajI jaina aura mAtA kA nAma zrImatI sonabAI thaa| gRhastha jIvana chor3akara vi0saM0 2020 mArgazIrSa pUrNimA ko mAlerakoTalA meM Apane ArhatI dIkSA aMgIkAra kii| Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 219 AcArya lavajIRSi aura unakI paramparA muni zrI sukhIrAmajI kI ziSya paramparA muni zrI amIlAlajI ApakA janma vi0 saM0 1942 meM jInda (hariyANA) ke nagUrA~ grAma meM huaa| Apake pitAjI kA nAma caudharI bUTIrAma thA, jo jATavaMzIya the| Apane gRhastha jIvana chor3akara vi0 saM0 1965 vaizAkha pUrNimA ko paTiyAlA meM mani zrI sakhIrAmajI se dIkSA aMgIkAra kii| dIkSoparAnta 4-5 varSa taka Apa muni zrI mAyArAmajI kI sevA meM rahe / aisI janazruti hai ki 30 Agama, zatAdhika thokar3e aura DhAleM Apako kaNThastha thiiN| Apa daradarzI vicAravAna aura madhurabhASI santa the / vi0 saM0 2012 zrAvaNa zuklA paMcamI ko jIndanagara meM ApakA svargavAsa huaa| Apake tIna ziSya the- zrI phUlacandajI, zrI rUpacandajI aura zrI jumandaramunijI / muni zrI rAmalAlajI __ ApakA janma vi0saM0 1947 bhAdrapada kRSNA navamI ko hariyANA prAnta ke bar3audA grAma meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI sukhadayAlajI aura mAtA kA nAma zrImatI lADobAI thaa| muni zrI mAyArAmAjI ke maMtroM se Apako vairAgya kA bIja maMtra prApta huaa| vi0 saM0 1971 mArgazIrSa kRSNA caturdazI ko muni zrI sukhIrAmajI se dIkSA grahaNa kii| Apako AcArya siddhasena divAkara kI racanA ati priya thI aura jIvana ke anta taka Apa unakI racanAoM kA parizIlana karate rahe / adhyayana ke sAtha-sAtha Apane yoga-sAdhanA para bhI vizeSa bala diyaa| vi0saM0 2021 (I0 san 1964) meM hariyANA prAnta ke jInda meM Apa mAyArAmajI kI paramparA ke samasta sAdhuoM ke saMghanAyaka bane / vi0saM0 2024 Azvina kRSNA paMcamI ko ApakA amInagara meM svargavAsa ho gyaa| Apake cAra ziSya hue- zrI rAmakRSNajI, zrI raNasiMhajI, zrI zivacandajI aura zrI shikhrcndjii| muni zrI nekacandajI. ApakA janma sonIpata ke rAThadhanA meM vi0saM0 1956 meM huaa| Apa prajApati jAti ke the / vi0saM0 1976 meM kAhanI grAma meM dIkSA-vrata dhAraNa kiyA aura dinAGka 27 maI 1969 ko saMgarura ke mUnaka nAmaka kasbe meM Apa saMthArApUrvaka svargastha hue| muni zrI rAmakRSNajI ApakA janma rohataka ke bAbarA mohallA meM vi0saM0 1970 zrAvaNa kRSNA tRtIyA ko huaa| pitA zrI daulatarAmajI baMsala aura mAtA zrImatI pistodavI se AjJA Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa . lekara vi0saM0 1995 caitra zuklA trayodazI mahAvIra jayantI ke dina Apane dIkSA grahaNa kii| dIkSA prApti ke pazcAt Apane saMskRta, prAkRta, hindI, aMgrejI, urdU Adi bhASAoM kA adhyayana kiyA tathA nyAya, darzana, Agama Adi zAstroM ke marma ko jaanaa| 'cintana kaNa' ke nAma se ApakI eka racanA hai| Apake eka ziSya hue- zrI subhdrmunijii| muni zrI subhadramunijI __ ApakA janma dinAGka 12 agasta 1951 ko rohataka ke rir3hAnA grAma meM huaa| Apake pitA zrI rAmasvarUpajI varmA aura mAtA zrImatI mahAdevI haiN| dinAGka 16 pharavarI 1964 ko jIMda meM muni zrI rAmalAlajI kI kRpA se muni zrI rAmakRSNajI ke sAnnidhya meM Apa dIkSita hue / Apa dvArA likhita pustaka 'mahAprANa muni mAyArAma' hai, jo prakAzita hai| muni zrI raNasiMhajI ApakA janma vi0saM0 1964 mArgazIrSa zuklA dvitIyA ko bar3audA grAma (hariyANA) meM huaa| Apake pitA kA nAma caudharI hetarAmajI va mAtA kA nAma zrImatI rezamA devI thaa| vi0saM0 1996 vaizAkha zuklA saptamI ko paMjAba ke pharIdakoTa meM Apa dIkSita hue| Apake do ziSya hue- zrI vijayamunijI aura zrI sumtimunijii| muni zrI vijayamunijI ApakA janma vi0saM0 2003 bhAdrapada kRSNA paMcamI ko bar3audA grAma meM huaa| Apake pitA kA nAma caudharI zrI jAgarasiMhajI tathA mAtA kA nAma zrImatI choTo devI hai| ApakI dIkSA paMjAba ke mUnaka meM vi0saM0 2024 meM huii| muni zrI sumatimunijI ApakA janma kurukSetra ke kasANa gA~va meM huaa| Apake pitA zrI bhalerAmajI aura mAtA zrImatI phUlavatI thIM / dinAMka 5 disambara 1973 ko Apa dIkSita hue| isa paramparA meM vidyamAna santoM ke nAma haiM- zrI zivacandrajI (saMghapramukha), zrI subhadramunijI, zrI aruNamunijI, zrI ramezamunijI, zrI narendramunijI, zrI amitamunijI, zrI harimunijI aura zrI premmunijii| muni zrI zivacandajI ApakA janma vi0saM0 1971 caitra kRSNA navamI ko bar3audA (hariyANA) grAma meM huA / Apake pitA kA nAma caudharI zAdIrAmajI va mAtA kA nAma zrImatI sAhiba kuMvara thaa| vi0saM0 1996 vaizAkha zuklA saptamI ko pharIdakoTa meM Apane muni zrI rAmajIlAlajI se dIkSA grahaNa kii| vartamAna meM Apa saMdha pramukha haiN| Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya lavajIRSi aura unakI paramparA muni zrI zikharacandajI ApakA janma hariyANA prAnta ke nagUrA~ grAma meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI mAlhArAmajI thaa| vi0saM0 1996 pauSa mAsa meM paMjAba ke mAchIbAr3A meM Apa dIkSita hue| mAtra sAta varSa taka hI Apa saMyama dhAraNa kara pAye / vi0 saM0 2003 zrAvaNa mAsa meM amRtasara meM Apa svargastha ho gye| muni zrI phUlacandajI 1 ApakA janma rohataka ke kharaiTI grAma meM huaa| Apake pitAjI kA nAma zrI IzvarIlAlajI aura mAtAjI kA nAma zrImatI nimbodevI thA / Apa avavAhita the / vi0 saM0 1992 meM rohataka meM ApakI dIkSA huI / pA~ca varSa saMyamaparyAya kA pAlana kara vi0 saM0 1997 ke pauSa mAsa meM Apa svargastha hue| muni zrI rUpacandajI ApakA janma karanAla ke kurAnA grAma meM vi0saM0 1953 meM agravAla parivAra meM huaa| vi0 saM0 2001 caitra zuklA trayodazI ko jInda nagara meM Apane ArhatI dIkSA grahaNa kii| Apa sevAbhAvI, spaSTavAdI aura karmaTha santa the / vi0 saM0 2026 kArtika kRSNA trayodazI ko jIMda meM samAdhipUrvaka ApakA svargavAsa ho gyaa| muni zrI jugamandarajI 221 ApakA janma vi0saM0 1996 meM sonIpata ke boTAnA grAma meM huaa| Apake pitA zrI mAmarA jaina aura mAtA zrI basantIbAI thiiN| jaba Apa 12 varSa ke hue taba Apane vi0saM0 2008 mArgazIrSa zuklA dazamI ko purakhAsa grAma meM dIkSA grahaNa kii| vi0 saM0 2033 (I0san 30 agasta 1976) meM dillI ke zAntinagara meM ApakA svargavAsa ho gyaa| zrI javAharalAlajI kI ziSya paramparA zrI khuzIrAmajI ApakA janma uttara pradeza ke pA~cI grAma ke jATa parivAra meM huaa| vi0 saM0 1940 mAgha zuklA aSTamI ko Apane dIkSA grahaNa kI / Apake bacapana kA nAma nAnakacanda thaa| vi0 saM0 1984 mAgha caturdazI ko ApakA svargavAsa ho gayA / zrI gaNezIlAlajI ApakA janma vi0saM0 1914 meM mUnaka meM huaa| Apa jAti se osavAla the| vi0saM0 1953 kArtika zuklA pUrNimA ko zrI mohanasiMha ke sAtha dillI meM Apa dIkSita hue| dIkSita hone ke bAda Apa tapazcaryA meM saMlagna ho gaye / 17-17, 21-21 dinoM Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa kA upavAsa kiyaa| chAcha ke AdhAra para 31 dinoM kI tapazcaryA bhI Apane kI thii| vi0 saM0 1998 meM 38 ghaNTe ke saMthArA ke sAtha mUnaka meM ApakA svargavAsa ho gyaa| zrI banavArIlAlajI. ApakA janma uttara pradeza ke mujaphpharanagara ke tItar3avAr3A grAma meM vi0saM0 1929 ke mArgazIrSa mAsa meM huA thaa| Apake pitA kA nAma zrI lakhapatarAyajI evaM mAtA kA nAma nanhIM devI thaa| Apake do putra aura eka putrI thii| eka dina rAtri meM Apa apane parivAra ko chor3akara mUnaka meM virAjita muni zrI baghAvArAmajI ke pAsa pahu~ca gye| parijanoM ko jaba mAlUma huA to pIche-pIche ve saba bhI mUnaka pahu~ca gaye / ata: muni zrI baghAvArAmajI ne dIkSA dene se iMkAra kara diyA / banavArIlAlajI vApasa A gye| kintu puna: vi0saM0 1953 meM ghara se nikalakara muni zrI javAharalAlajI ke pAsa pahu~ce jo begU (udayapura) meM virAjita the| muni zrI ne dIkSA ke yogya jAnakara vi0saM0 1953 mArgazIrSa kRSNA dvitIyA ko Apako dIkSA pradAna kii| vi0saM0 1992 meM hozyArapura (paMjAba) meM Apako gaNAvaccheka (gaNa ke pramukha) pada pradAna kiyA gyaa| vi0saM0 2005 vaizAkha zuklA paMcamI ko Apane hamezA ke liye peya dravya grahaNa karane kA vrata le liyaa| vi0saM0 2005 mAgha kRSNA dvitIyA dina ravivAra ko 1.30 baje 11 dina ke saMthArA ke sAtha ApakA svargavAsa ho gyaa| Apake do ziSya hue- zrI jItamalajI aura zrI ttekcndjii| muni zrI jItamalajI ke viSaya meM koI jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai / zrI TekacandajI ApakA janma vi0 saM0 1960 meM rohataka ke rir3hAnA grAma meM huaa| Apake pitA kA nAma lAlA zIzarAmajI jaina tathA mAtA kA nAma zrImatI nandIdevI thaa| vi0saMga 1982 meM hariyANA ke jIndanagara meM ApakI dIkSA huI / Apake eka ziSya hue- zrI bhAgacandajI, jo hariyANA ke viDhamar3A grAma ke nivAsI the / jAti se ve jATa the| zrI hiradulAlajI ApakA janma vi0 saM0 1915 vaizAkha kRSNA dazamI ko bar3audA meM huA thaa| vi0saM0 1954 mAgha kRSNA dvAdazI ko muni zrI mAyArAmajI ke dvArA Apa dIkSita hue| 32 varSa taka saMyamaparyAya kA pAlana kiyaa| vi0saM0 1986 bhAdra mAsa meM mUnaka (paMjAba) meM ApakA svargavAsa ho gyaa| zrI mulatAnacandajI ApakA janma rAjasthAna ke bar3alU ke osavAla parivAra meM huA vi0saM0 1956 meM Apa dIkSita hue / hozyArapura cAturmAsa meM Apa asvastha ho gaye aura 1967 Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya lavajIRSi aura unakI paramparA 223 meM ludhiyAnA meM ApakA svargavAsa ho gyaa| Apake eka ziSya the- zrI melaaraamjii| melArAmajI kA janma paMjAba ke kapUrathalA meM huaa| vi0saM0 1959 mAgha zuklA ekAdazI ko muni zrI javAharalAlajI ke hAthoM ApakI dIkSA huii| vi0 saM0 2003 meM mUnaka meM ApakA svargavAsa huaa| zrI. phakIracandajI ApakA janma vi0saM0 1946 ke phAlguna mAsa meM hariyANA ke danaudAkalA~ nivAsI zrI pIrumala jaina ke yahA~ huaa| ApakI mAtA kA nAma zrImatI mAmanI devI thaa| kaithalazahara meM vi0saM0 1974 mArgazIrSa zuklA navamI ko ApakI dIkSA huI / dIkSita hone ke pazcAt Apane tapazcaryA prArambha kiyaa| 21 dina kA dIrgha upavAsa, 11 dina kI aupavAsika lar3I bharanA Apake tapoM meM ullekhanIya hai| cAturmAsa kAla meM Apa kabhI do-do dina to kabhI eka-eka dina ke antara se AhAra grahaNa karate the| garmI ke dina meM dopahara ke 12 baje se zAma ke 4 baje taka Asana lagAkara dhUpa kI AtApanA lenA tathA jAr3e meM binA cAdara ke akalpa khar3e hokara tapa karanA Apako priya thaa| yahI kAraNa hai ki Apako loga tapasvIrAja ke nAma se sambodhita karate the| tapa ke sAtha-sAtha abhigraha bhI kiyA karate the| vi0 saM0 1986 meM Apane khAdya aura peya vastuoM meM se dasa ko grahaNa kara zeSa kA AjIvana parityAga kara diyaa| dasa vastuyeM thIM - roTI, jala, chAcha, dAla, kar3hI, khicar3I, daliyA, dahI, ghI aura aussdh| 33 varSa taka yaha vrata calA / vi0saM0 2019 pauSa kRSNA saptamI ko TohAnA (hariyANA) meM Apa samAdhimaraNa ko prApta huye / Apake ziSya zrI sahajamunijI hue| muni zrI sahajamunijI ApakA janma paMjAba ke lehalakalA~ meM huaa| Apake pitAjI kA nAma zrI bAbUrAmajI thaa| vi0saM0 2010 kArtika zuklA dazamI kA mUnaka meM ApakI dIkSA huii| prativarSa cAturmAsa meM 21,31,37,53,54,57,62,93 dinoM taka kI tapasyAyeM Apane kI haiM / AcArya zrI AnandaRSijI ne Apako jainaratna kI upAdhi se gauravAnvita kiyA hai| zrI suzIlamunijI Apake ziSya haiN| muni zrI gaMgArAmajI aura muni zrI. ratirAmajI Apa munidvaya ke jIvana ke viSaya meM koI jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai| yaha spaSTa nahIM hai ki Apa kisa sampradAya ke santa the aura Apake AcArya kauna the| jaisA ki zrI subhadramunijI ne apanI pustaka 'mahAprANa mAyArAmajI' meM saMbhAvanA vyakta kI hai ki Apa paMjAba sampradAya ke the| kintu kisa kAraNa se Apa donoM saMgha se bAhara ho gaye jJAta nahIM hai| muni zrI mAyArAmajI Apa munidvaya ko apanA Adya guru mAnate haiN| muni zrI mAyArAmajI ne Apake pAsa do varSa taka rahakara zAstroM kA adhyayana kiyA thaa| muni zrI gaMgArAmajI kA Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa svargavAsa hariyANA ke danaudA grAma meM aura muni zrI ratirAmajI kA svargavAsa surAnA kher3I grAma meM huaa| ina munidvaya kA vihAra kSetra hariyANA hI rahA / muni zrI kezarIsiMhajI ApakA janma vi0saM0 1997 zrAvaNa zuklA saptamI ko bar3audA grAma meM huaa| Apake pitA cahalagotrIya caudharI zrI bholArAmajI evaM mAtA zrImatI haradevI thiiN| Apa muni mAyArAmajI ke bacapana ke mitra the / mAyArAmajI ke dIkSita hone ke tIna varSa bAda hI Apane vi0saM0 1937 mArgazIrSa dazamI ko amRtasara meM dIkSA grahaNa kii| Apa muni zrI khUbacanda jI ke ziSya bne| muni zrI khUbacandajI jaba taka jIvita the taba taka Apane unakI khUba sevA kii| Apa eka ugra tapasvI the| garma jala ke AdhAra para Apa 41 dina, 53 dina, 61 dina taka ke tapa kiye the| Apane 21 varSa taka ekAntara tapa kiyA thaa| Apa tapazcaryA meM itane sudRr3ha the ki 61 dina kI tapasyA karane para bhI AhAra lene svayaM zrAvakoM ke ghara the| jaba bhI ApakA mana hotA 5, 8, 11, 21 dina kI tapasyA kara liyA karate the| Apake jIvana se anekoM camatkArika ghaTanAyeM jur3I haiM / vi0saM0 1990 zrAvaNa zuklA SaSThI ke dina paMjAba ke sAmAnA zahara meM Apa samAdhipUrvaka svargastha hue| Apake eka ziSya hue- zrI rAmanAthajI / muni zrI rAmanAthajI I ApakA janma vi0saM0 1997 zrAvaNa kRSNA paMcamI ko bar3audA grAma meM huaa| Apa muni zrI mAyArAmajI ko choTe bhAI the / vi0 saM0 1954 zrAvaNa kRSNA dvAdazI ko dillI meM muni zrI kezarIsiMhajI se dIkSA grahaNa kii| vi0 saM0 1995 Azvina kRSNA dazamI ko rohataka ke bAbarA mohallA meM ApakA svargavAsa Apake ekamAtra ziSya hue - zrI jasarAjajI / huaa| muni zrI jasarAjajI ApakA janma jIMda (hariyANA) ke bar3audA grAma ke nikaTavartI grAma dhoghar3iyA~ meM huA | Apake pitAjI kA nAma caudharI haricandra thaa| vi0 saM0 1959 ASAr3ha zuklA saptamI ke dina karanAla antargata kaithala meM Apa dIkSita huye / vi0 saM0 1997 meM grAmapura khAsa meM ApakA svargavAsa huaa| zrI madana - sudarzana gaccha AcArya zrI amarasiMhajI kI paMjAba paramparA meM AcArya zrI rAmabakhzajI ke tIsare ziSya tapasvI zrI nIlopatajI huye| zrI nIlopatajI zrI haranAmajI huye| zrI haranAmadAsajI ke tIna Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 225 AcArya lavajIRSi aura unakI paramparA ziSya huye- zrI mAyArAmajI, zrI javAharalAlajI aura zrI shNbhuraamjii| ina tInoM meM se zrI mAyArAmajI aura zrI javAharalAlajI kI ziSya paramparA clii| zrI mAyArAmajI ke tIsare ziSya zrI choTelAlajI huye| zrI choTelAlajI ke ziSya zrI nAthUlAlajI huye| zrI nAthUlAlajI ke tIna ziSya huye- zrI madanalAlajI, zrI mUlacandajI aura zrI phuulcndjii| muni zrI madanalAlajI ke cha ziSya huye- zrI jaggUmalajI, zrI sudarzanamunijI, zrI badrIprasAdajI, seTha zrI prakAzacandajI, zrI rAmaprasAdajI aura zrI raamcndrjii| muni zrI madanalAlajI ke pazcAt zrI sudarzanalAlajI ne saMgha kI bAgaDora smbhaalii| mani zrI sudarzanalAlajI ke pazcAt vartamAna meM yaha saMgha do bhAgoM meM vibhakta ho gayA hai jisameM eka kA netRtva zrI padmacaMdajI 'zAstrI' kara rahe haiM to dUsare kA seTha prkaashcndjii| __ isa saMgha ke vartamAna saMghanAyaka zrI padmacandajI 'zAstrI' haiN| isa samaya isa samudAya meM mAtra 28 munirAja hI haiN| munirAjoM ke nAma haiM- tapasvIrAja zrI prakAzacandrajI. zrI mukeza munijI, zrI rohitamunijI, zrI saurabhamunijI, zrI zAnticandrajI, zrI jayamunijI, zrI AdIzamunijI, zrI vikAsamunijI, zrI pIyUSamunijI, zrI vinayamunijI, zrI narendramunijI, zrI vaibhavamunijI, zrI narezamunijI, zrI sudhIramunijI, zrI ajItamunijI, zrI rAjendramunijI, zrI acalamunijI, zrI pArasamunijI, zrI rAkezamunijI, zrI sunIlamunijI, zrI ajayamunijI, zrI satyaprakAzamunijI 'zAstrI', zrI navInamunijI, zrIpAlamunijI, zrI aruNamunijI, zrI rAjezamunijI aura zrI mniissmunijii| zrI madanagaccha sampradAya isa samudAya kI pUrvavartI guru paramparA zrI madana-sudarzana samudAya ke anurUpa hI hai| muni zrI madanalAlajI ke ziSya seTha zrI prakAzacandrajI se yaha samudAya astitva meM aayaa| yaha samudAya kaba aura kisa kAraNa se zrI sudarzanalAlajI kI paramparA se alaga astitva meM AyA, isakI jAnakArI upalabdha nahIM ho sakI hai| vartamAna meM seTha zrI prakAzacandrajI jo 'maunI bAbA' ke nAma se jAne jAte haiM, isa gaccha ke gacchAdhipati haiN| vartamAna meM isa gaccha meM kevala 11 munirAja haiM, satiyA~jI nahIM haiN| munirAjoM ke nAma haiM- zrI rAmaprasAdamunijI, zrI sundaramunijI, zrI zreyAMsamunijI, zrI zubhamamunijI, zrI saMbhavamunijI, zrI lAlacandamunijI, zrI zivamunijI, zrI suzIlamunijI, zrI saMyatimunijI aura zrI smrthmunijii| AcArya zrI sohanalAlajI kI ziSya paramparA __ AcArya zrI sohanalAlajI ke bAraha pramukha ziSya huye jinameM se zrI gaiMDeyarAyajI aura zrI kAzIrAmajI kI ziSya paramparA Age clii| ye donoM paramparAI tapasvI zrI nihAlacandajIkI ziSya paramparA aura pravartaka zrI zuklacandrajI ke ziSya paramparA ke rUpa meM Aja bhI vidyamAna haiN| Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa muni zrI gaiMDeyarAyajI (prathama ziSya) __ ApakA janma vi0saM0 1918 meM guradAsapura jilAntargata kalAnaura grAma meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI bhaiyyAdAsajI tathA mAtA kA nAma zrImatI rUpAMdevI thaa| jAti se Apa kumhAra prajApati the| eka cIla pakSI kA para kATate huye dekhakara Apake mana meM vairAgya paidA ho gyaa| phalata: vi0saM0 1938 bhAdra zuklA saptamI ko paM0 rAmabakhzajI kI nizrA meM AcArya zrI sohanalAlajI ke ziSyatva meM phirojapura meM Apane AhatI dIkSA grahaNa kii| tapasyA, pravacana, kaThora saMyama-AcaraNa, spaSTokti evaM sevA Adi Apake AcAragata kArya the| sva-parakalyANa, pravacana Adi dvArA jJAna denA aura sadAcaraNa karanAkaravAnA Adi meM ApakI vizeSa ruci thii| paMjAba, uttara pradeza, hariyANA, rAjasthAna Adi prAnta ApakA vihAra kSetra thaa| vi0saM0 1988 jyeSTha vadi saptamI ko kula Ayu 70 varSa tathA saMyamaparyAya 50 varSa pUrNa kara Apane svargaloka kI ora prayANa kiyaa| zrI gaNi udayacandajI, paMDita zrI natthUrAmajI, zrI kastUracandajI aura zrI nihAlacaMdajI Adi Apake pramukha ziSya the| muni zrI gaNi udayacaMdajI. ApakA janma vi0saM0 1922 meM rohataka ke rAtA grAma ke nivAsI paM0 zrI zivarAmajI zarmA ke yahA~ huaa| ApakI mAtA kA nAma zrImatI sampatidevI thaa| Apake janma kA nAma zrI naubatarAma thaa| dillI meM Apa AcArya zrI sohanalAlajI tathA zrI gaiMDeyarAyajI ke sAnnidhya meM Aye aura vi0saM0 1941 bhAdra zuklA dvAdazI ko kAndhalA (u0pra0) meM Apane muni zrI gaiMDeyarAyajI ke ziSyatva meM dIkSA grahaNa kii| dIkSoparAnta Apa gurudeva ke jIvana kA anukaraNa karate hue tathA tapasyA, sevA aura adhyayana ke mArga para calate haye tarkamanISI, vaktA aura samAjasevI santa bana 'gaNI' jaise sammAnita pada para pratiSThita huye| vi0 saM0 2004 meM dillI meM ApakA svargavAsa ho gyaa| paM0 muni zrI natthUrAmajI ApakA janma amRtasara nivAsI lAlA mohanalAlajI osavAla ke ghara vi0saM0 1938 huaa| 15 varSa kI umra meM Apake mana meM saMsAra ke prati udAsInatA kA bhAva jAgrata huaa| phalata: vi0saM0 1953 phAlguna zuklA dvAdazI ko syAlakoTa meM guruvarya zrI gaiMDeyarAyajI ke ziSyatva meM Apane ArhatI dIkSA grahaNa kii| dIkSoparAnta prativarSa 28 parva tithi evaM anyakAla meM upavAsa, belA, telA Adi tapa kiyA karate the| adhika se adhika Apane 27 upavAsa kI tapasyA kI thii| vi0 saM0 1985 ke bhAdra mAsa meM amRtasara meM hI ApakA svargavAsa ho gyaa| Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya lavajIRSi aura unakI paramparA 227 muni zrI kastUracandajI ApakA janma syAlakoTa aura jamma ke madhya kA~pura palor3A meM haa| Apa jAti se rAjapUta sikkha the| bAlyakAla se hI ApakA samparka jaina parivAra se hone ke kAraNa Apa jaina saMta-satiyoM ke samparka meM rahe, phalataH vi0saM0 1972 meM baMgA meM guruvarya zrI gaiMDeyarAyajI ke sAnnidhya meM Apane ArhatI dIkSA grahaNa kii| Apa apane saMyama ke prati atyanta kaThora the| ApakA svargavAsa uttara pradeza ke mujaphpharanagara meM huaa| svargavAsa kI tithi jJAta nahIM hai| tapasvI muni zrI nihAlacandajI ApakA janma vi0saM0 1948 mAgha zuklA paMcamI (basanta paMcamI) ko syAlakoTa (paMjAba) meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI nivAhU zAha aura mAtA kA nAma zrImatI hIrAdevI thaa| vi0saM0 1972 phAlguna sudi trayodazI ke dina muni zrI gaiMDeyarAyajI ke zrI caraNoM meM baMgAzahara meM Apa dIkSita huye| dIkSoparAnta dharmazAstroM kA talasparzI adhyayana kiyaa| adhyayanoparAnta Apane taporAdhanA prArambha kii| 20-20, 21-21 dina ke tapa to Apane apane saMyamaparyAya meM anekoM bAra kiye| 30,32,35,37,45 aura 61 dina taka ke upavAsa bhI Apane kiye the| ina samasta upavAsoM ke dinoM meM Apa kevala garma jala kA hI sevana karate the| phala, dUdha, jUsa, nIMbU-rasa Adi kucha bhI nahIM lete the| Apane cauvihAra tapasyA kI lar3I zuru kI jisameM pahale cauvihAra meM eka aThAI kI, pAraNA karake nau upavAsa aura phira eka aThAI, dasa upavAsa eka aThAI, gyAraha upavAsa eka aThAI, bAraha upavAsa eka aThAI, teraha upavAsa eka aThAI, caudaha upavAsa eka aThAI, pandraha upavAsa eka aThAI, solaha upavAsa eka aThAI / isake pazcAt 22 taka kI lar3I bharI aura 22 hI tivihAra kiye| itanI kaThora tapa-sAdhanA ke pazcAt bhI Apa zAnti ke sAgara, mRdutA, karuNA aura kSamA kI pratimUrti the| ApakI pAvana chatrachAyA meM, Apake antevAsI zrI phUlacandajI ke satprayatnoM evaM pravartaka bahuzruta zrI zAntisvarUpajI ke satparAmarza se 'jaina ko-oNpareTiva hAUsiMga sosAyiTI' kI sthApanA huI evaM 'zvetAmbara sthAnakavAsI jaina sabhA' saMgaThita kI gaI / vi0saM0 2017 ke prArambha se ApakA zArIrika svAsthya kSINa hone lagA thaa| vi0saM0 2917 tadanusAra 23 pharavarI 1961 ko prAta: savA nau baje Apa jaisI divyAtmA kA mahAprayANa huaa| muni zrI. phUlacaMdajI ApakA janma vi0saM0 1964 meM meraTha jilAntargata amInagara sarAya meM yaduvaMza meM huaa| vi0 saM0 1977 meM 13 varSa kI Ayu meM AcArya zrI sohanalAlajI kI chatrachAyA meM evaM muni zrI gaiMDeyarAyajI ke ziSyatva meM Apa dIkSita huye| dIkSoparAnta AcArya zrI sohanalAlajI aura mani zrI gaiMDeyarAyajI ke sAnidhya meM Apane zAstroM kA gahana adhyayana kiyA / tapa, japa, svAdhyAya, dhyAna, sevA Adi Apake jIvana ke mahattvapUrNa pakSa haiN| 59 Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa varSa saMyamaparyAya kA pAlanakara vi0saM0 2036 tadanusAra 18 pharavarI 1979 ko rAtri 10 bajakara 10 minaTa para Apane samAdhipUrvaka isa laukika saMsAra ko tyAgakara paraloka ke lie mahAprayANa kiyaa| pravartaka muni zrI zAntisvarUpajI ApakA janma vi0saM0 1975 pauSa sudi navamI ko meraTha jilAntargata amInagara sarAya meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI khUbasiMhajI (dAdA gurudeva zrI khUbacandajI) va mAtA kA nAma zrImatI cuniyA devI thaa| Apake zubha karmodaya se sAta varSa kI Ayu meM hI Apako paMjAba zrIsaMgha ke AcArya zrI sohanalAlajI ke darzana kA saubhAgya milaa| jisa samaya Apa AcArya zrI sohanalAlajI ke sAnidhya meM Aye usa samaya taka Apake pitA zrI khUbasiMha aura bhAI zrI phUlacaMdajI ne ArhatI dIkSA grahaNa kara lI thii| vi0saM0 1992 mArgazIrSa sudi ekAdazI ko Apane bhI paramazraddheya tapasvIratna zrI nihAlacandajI ke zrI caraNoM meM bhAgavatI dIkSA grahaNa kara lii| Apa mAnava ekatA ke pratIka mAne jAte haiN| san 1948 meM bhArata-pAkistAna vibhAjana ke samaya meM bikhare huye zaraNArthI jaina bhAI Apake pAsa Aye taba Apane zrIsaMgha ko saMgaThita kara unheM eka nagara meM basAne kA kArya kiyaa| Apake prayatna se meraTha meM eka 'jaina nagara' nAmaka bastI hai jisameM jaina dharmazAlA, parama tapasvI guru zrI nihAlacanda pArka, do jaina sthAnaka, do auSadhAlaya, zrI jaina vAcanAlaya tathA zrI mahAvIra zikSA sadana iNTara kAleja kAryarata haiN| san 1982 meM Apa zramaNa saMgha ke pravartaka banAye gye| Apa prAta: 3 baje se 9.30 taka dhyAna meM lIna rahate haiN| 10 baje se 11.30 baje taka zraddhAluoM ke praznoM va jijJAsAoM kA samAdhAna karate haiN| prAta: 11.30 baje se 3 baje taka mauna, japa va dhyAna karate haiN| sAyaM 3 se 5 baje taka punaH jijJAsuoM ke praznoM kA samAdhAna karate haiN| isake anantara Agama abhyAsiyoM ke lie Agama vAcanA kA samaya hai| rAtri 9 se 10 baje taka dhyAna va svAdhyAya kA kArya calatA hai| tapasvIratna zrI sumatiprakAzajI Apake pramukha ziSya haiN| tapasvIratna muni zrI sumatiprakAzajI ApakA janma vi0saM0 1994 Azvina zuklA saptamI ko himAcala pradeza ke cA~va gA~va meM huaa| Apake pitA zrI khyAlIsiMhajI (senA ke prabhAvazAlI oNphisara) tathA mAtA kA nAma zrImatI jAnakIdevI thaa| vi0saM0 2016 vaizAkha zuklA pUrNimA ko ghoratapasvI svAmI zrI nihAlacandajI, saMgha saMrakSaka yogIrAja zrI phUlacaMdajI evaM uttara bhAratIya adhyAtmayogI svAmI zrI zAntisvarUpajI ke sAnidhya meM Apane AhatI dIkSA grahaNa kI aura svAmI zrI zAntisvarUpajI ke ziSya khlaaye| 7 julAI 1971 se Apa nirantara ekAMtara Ayambila tapa kI ArAdhanA meM saMlagna haiN| 40, 20, 53, 63, 70, Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 229 AcArya lavajIRSi aura unakI paramparA 118, 120 dina taka ke AyaMbila Apane kiye haiN| do bAra AyaMbila kA varga tapa, pA~capA~ca mahIne kI mauna tapa-sAdhanA Apake saMyamamaya jIvana kI vizeSatAeM haiN| pratidina prAta: 2.30 baje uThakara caubIsa tIrthakara aura mahAmaMtra kI ArAdhanA se ApakI dinacaryA kA zubhArambha hotA hai| ekAgratA aura tallInatA se bahuta bAra Antarika ghaTanAoM kI pUrva jAnakArI Apako ho jAtI hai| kaI bAra daivI zaktiyoM se ApakA sAkSAtkAra bhI huA haiaisI logoM kI mAnyatA hai / samagra jaina saMgha meM Apa eka mAtra aise santa haiM jinhoMne 3035 videzI (nepAla) vyaktiyoM ko AhatI dIkSA pradAna kara jaina muni banAyA hai| zramaNa saMgha ke upAdhyAya DaoN0 zrI vizAlamunijI ko dIkSita karane kA gaurava Apako prApta hai| Apa sarala svabhAvI, mRdubhASI, spaSTa vaktA haiN| zramaNa saMghIya AcArya samrATa pUjya zrI AnandaRSijI dvArA salAhakAra pada para suzobhita hone kA saubhAgya Apako prApta hai| vizvazAMti aura prANI mAtra ke kalyANa ke lie Apa maMgalamaya maMgalapATha pradAna karate haiM jise sunane ke lie deza ke kone-kone se janasamudAya umar3a par3atA hai| Apake dasa ziSya haiM- upAdhyAya DaoN0 vizAlamunijI, zrI AziSamunijI, zrI harSavarddhanajI, zrI abhiSekamunijI, zrI saurabhamunijI, zrI AgamamunijI, zrI zreNikamunijI, zrI jayantImunijI, zrI dIpacaMdajI aura zrI smkitmunijii| upAdhyAya zrI DaoN. vizAlamunijI ____ ApakA janma 11 disambara 1953 ko nepAla ke kArkineTa parvata nAmaka grAma meM huaa| Apake pitA kA nAma paM0 zrI vAsudeva upAdhyAya tathA mAtA kA nAma zrImatI nandakalA devI hai| 22 janavarI 1972 ko kAMdhalA (u0pra0) meM uttara bhAratIya pravartaka muni zrI zAntisvarUpajI ke zrI caraNoM meM Apane ArhatI dIkSA lii| Apa eka gahana adhyetA haiN| Agama, veda, vedAnta, jaina itihAsa Adi viSayoM kA Apane talasparzI adhyayana kiyA hai| zAstrI, ema.e., pI-eca.DI., DI.liTa Adi upAdhiyoM se Apa vibhUSita haiN| upAdhyAya pada se vibhUSita ApakA jIvana kundana kI bhA~ti kharA hai| jJAnapipAsu, vinayazIla, vivekazIla, gurujanoM ke prati samarpaNa, alpa evaM mRdubhASI, vAcaspati kI bhA~ti aniruddha vANI pravAha Adi Apake vizAla jIvana ke sAra haiN| Apake dvArA racita eka divya vyaktitva, Atma-sampadA, paumacariu evaM rAmacarita mAnasa ke pAtroM kA tulanAtmaka adhyayana, vizAla-vANI evaM vizAla jyoti ke aneka bhAga prakAzita ho cuke haiN| Apake do pramukha ziSya haiM- muni zrI vicakSaNamunijI aura muni zrI viraagmunijii| muni zrI AzISamunijI ApakA janma 28 mArca 1953 ko nepAla ke kArkineTa parvata meM huaa| Apake Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa pitA kA nAma zrI himalAla upAdhyAya va mAtA kA nAma zrImatI narmadAdevI upAdhyAya hai| hAI skUla taka kI zikSA prApta kara san 1973 meM Apa bhArata Aye / yahA~ sahRdaya guru zrI sumatiprakAzajI kI preraNA tathA samyak dharma divAkara zrI zAntisvarUpajI ke sAnnidhya ne Apako jinazAsana kI sevA hetu mArga prazasta kiyaa| phalataH 26 apraila 1974 ko santaratna zrI sumatiprakAzajI ke zrI caraNoM meM Apane ArhatI dIkSA lii| dIkSoparAnta Apane zAstrI tathA ema0e0 taka kI zikSA prApta kii| Apake tIna pramukha ziSya haiM- muni zrI acalamunijI, muni zrI maNibhadramunijI aura muni zrI cetanamunijI / muni zrI harSavarddhanamunijI ApakA janma meraTha ke hilavAr3I grAma meM huA / Apake pitA kA nAma zrI premacandajI hai / 10 mArca 1984 ko ratiyA meM Apane muni zrI sumatiprakAzajI ke zrI caraNoM meM dIkSA grahaNa kii| muni zrI abhiSekamunijI ApakA janma 2 akTUbara 1967 ko hariyANA ke rohataka meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI dharmacaMdajI zarmA hai| 15 mArca 1984 ko rAniyAM meM muni zrI sumatiprakAzajI ke zrI caraNoM meM ArhatI dIkSA grahaNa kii| muni zrI saurabhamunijI Apa tapasvIratna muni zrI sumatiprakAzajI ke pA~caveM ziSya haiN| Apake viSaya meM koI vizeSa jAnakArI upalabdha nahIM ho pAyI hai| Apake eka ziSya haiM- muni zrI hemntmunijii| muni zrI AgamamunijI Apa muni zrI sumatiprakAzajI ke chaThe ziSya haiN| Apake eka ziSya haiM- muni zrI sthiramunijI / muni zrI zreNikamunijI Apa muni zrI sumatiprakAzajI ke sAtaveM ziSya haiN| Apake viSaya meM koI jAnakArI upalabdha nahIM ho sakI hai| Apake eka ziSya haiM- muni zrI jAgratamuni / muni zrI jayantImunijI, muni zrI dIpacandamunijI, muni zrI samakitamunijI kA jIvana paricaya upalabdha nahIM ho sakA hai| muni zrI vicakSaNamunijI ApakA janma 6 disambara 1958 ko nepAla ke kArkIneTa parvata grAma meM huaa| Apake bacapana kA nAma zrI premanArAyaNa upAdhyAya hai| Apake pitA kA nAma paMDita zrI Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya lavajIRSi aura unakI paramparA 231 vAsudevajI upAdhyAya tathA mAtA kA nAma zrImatI naMdakalAdevI upAdhyAya hai| Apa upAdhyAya DaoN0 vizAlamunijI ke anuja haiN| 3 mArca 1976 ko Apane meraTha (uttara pradeza) ke amInagara sarAya meM zramaNa saMghIya salAhakAra tapasvIratna zrI sumatiprakAzajI dvArA ArhatI dIkSA grahaNa kI aura upAdhyAya pravara DaoN0 zrI vizAlamunijI ke ziSya kahalAye / saMskRta, prAkRta, hindI, nepAlI, aMgrejI, marAThI Adi bhASAoM meM ApakI acchI pahu~ca hai| sampUrNa bhArata meM sarvaprathama prazna maMca kAryakrama kA prArambha Apane hI kiyA hai| isase pahale koI isa taraha kA prazna maMca kAryakrama nahIM karatA thA, aisI mAnyatA hai / uttara pradeza, hariyANA, paMjAba, himAcala pradeza, madhya pradeza, rAjasthAna, dillI, mahArASTra, AMdhra pradeza, tamilanADu, kerala, karnATaka Adi prAnta Apake vihAra kSetra haiN| Apake chaH ziSya haiM- muni zrI uttamamunijI, muni zrI padamamunijI, muni zrI uditamunijI, muni zrI gautamamunijI, muni zrI prabuddhamunijI, muni zrI parAgamunijI, muni zrI ggnmunijii| muni zrI uttamamunijI. __ ApakA janma nepAla ke jImIre grAma meM huaa| vi0saM0 2039 vaizAkha sudi tRtIyA (akSaya tRtIyA) tadanusAra 28 apraila 1982 ko muni zrI vicakSaNamunijI ke ziSyatva meM Apane amInagara sarAya meM ArhatI dIkSA grahaNa kii| muni zrI padamamunijI ApakA janma 18 pharavarI 1976 ko nepAla meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI kRSNa upAdhyAya aura mAtA kA nAma zrImatI tArAdevI hai| 7 maI 1995 ko Apane tapasvIratna jayotirdhara santa mani zrI samatiprakAzajI ke zrI caraNoM meM Apa dIkSita huye aura muni zrI vicakSaNamunijI ke ziSya khlaaye| 'maiM pala do pala kA zAyara hU~', 'muskurAte svara' aura 'gantavya kI ora' ApakI racanAyeM prakAzita haiM muni zrI acalamunijI ApakA janma nepAla ke Arukharka nAmaka grAma meM huaa| 7 pharavarI 1982 ko dillI ke gA~dhInagara meM Apane tapasvIratna zrI samatiprakAzajI ke sAnnidhya meM AhatI dIkSA grahaNa kI aura zrI AzISamunijI ke ziSya khlaaye| Apake ekamAtra ziSya muni zrI bharatamunijI haiN| muni zrI. maNibhadrajI 'sarala' ApakA janma 8 apraila 1967 ko nepAla ke Arukharka nAmaka grAma ke brAhmaNa parivAra meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI dadhIrAma suvedI va mAtA kA nAma zrImatI vimalA suvedI hai / bAlyakAla se hI ApakI ruci AdhyAtmikatA kI ora thii| 14 varSa kI umra Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa meM Apa jaina santa tapasvI zrI zAntisvarUpajI ke samparka meM Aye, kintu jainadharma ke prati Apa meM utanI ruci nahIM thI jitanI kI vaidika dharma meN| lekina samaya kI balavattA ke samakSa bar3e- bar3e dhIra puruSa dhArAzAyI huye haiN| aisA hI kucha Apake sAtha bhI ghaTita huaa| Apake mana meM 'namaskAra mahAmaMtra' ke prati parIkSaka bhAvanA jAgRta huI aura Apane mana meM kisI kArya pUrti hetu abhigraha dhAraNa kiyA ki cha: mahIne ke bhItara yadi yaha kArya pUrNa ho jAtA hai to isa mahAmaMtra ke sAtha-sAtha maiM jainadharma ko bhI svIkAra kara luuNgaa| ThIka cha: mahIne ke bhItara ApakA abhigraha pUrNa huA aura Apa 18 pharavarI 1989 ko tapasvIratna gurudeva zrI sumatiprakAzajI kI nizrA meM upAdhyAya zrI DaoN. vizAlamanijI ke hAthoM dIkSita haye aura zrI AzISamunijI ke ziSya khlaaye| Apa eka saphala aura prakhara vaktA haiN| dohA, chanda, gItikA, yAtrA-vRtAMta, saMsmaraNa Adi viSayoM para ApakI kaI pustakeM prakAzita ho cukI haiN| prakAzita pustakoM ke nAma haiM- 'sneha ke svara' (pA~ca bhAgoM meM), 'karmabhUmi se janmabhUmi' (yAtrA- vRtAMta), 'AtmAnusaMdhAna' (cintana), 'bUMda-bUMda sAgara' aadi| ApakI preraNA se 'mAnava milana' nAmaka eka antarrASTrIya saMsthA kArya kara rahI hai jisakA uddezya zikSA kA pracAra-prasAra, annadAna, cikitsA Adi hai| Apa ekamAtra aise santa haiM jinhoMne apanI mAtRbhUmi nepAla ke pA~ca rAjyoM meM jaina muni ke rUpa meM padayAtrA kI hai| isake atirikta kazmIra se kanyAkumArI tathA kolakAtA se mumbaI taka kI padayAtrAyeM bhI Apane kI haiN| Apake eka ziSya haiM- zrI puniitmunijii| AcArya zrI kAzIrAmajI kI ziSya paramparA AcArya zrI kAzIrAmajI ke sAta ziSyoM meM se mAtra pravartaka zrI zuklacandrajI kA hI jIvana paricaya upalabdha ho sakA hai| pravartaka muni zrI zuklacandrajI ApakA janma vi0 saM0 1951 bhAdrapada zuklA dvAdazI ko hariyANA ke revAr3I sannikaTa daDaulI phatehapurI grAma meM haa| zaMkara nAma rakhA gyaa| ApakI mAtA kA nAma zrImatI mehatAba kaura tathA pitA kA nAma zrI baladevarAjajI thaa| 13 varSa kI avasthA meM Apake pitA kA svargavAsa ho gyaa| vi0saM0 1973 ASAr3ha pUrNimA ko AcArya zrI sohanalAlajI ke sAnidhya meM Apane bhAgavatI dIkSA grahaNa kI aura yuvAcArya zrI kAzIrAma jI ke ziSya khlaaye| tatpazcAt AcArya zrI kAzIrAmajI ke zrI caraNoM rahakara sudIrgha kAla taka zAstroM kA gahana adhyayana kiyA, Agama vAcanAe~ lIM, gurumukha paramparA se jJAna grahaNa kiyA / AcArya zrI sohanalAlajI Apako 'paNDita' nAma se sambodhita karate the| vi0saM0 1980 se lekara vi0saM0 2002 taka dharma pracAra hetu Apa paMjAba, pUrvI-pazcimI dillI, uttara pradeza, rAjasthAna, madhyapradeza, dakSiNa gurjara Adi pradezo meM vicaraNa karate rhe| Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya lavajIRSi aura unakI paramparA 233 vi0saM0 1992 meM hozyArapura meM Apa 'prasiddha-vaktA' kI padavI se vibhUSita hue| vi0 saM0 2002 jyeSTha kRSNA saptamI dina zanivAra ko AcArya zrI kAzIrAmajI ke svargavAsa ke pazcAt Apa yuvAcArya pada para pratiSThita hae aura AcArya zrI AtmArAmajI ke sAnnidhya meM vi0saM0 2003 se lekara vi0saM0 2009 taka yuvAcArya pada para AsIna ho atyanta dIrghadarzitA evaM kuzalatA ke sAtha isa pada kA nirvahana kiyaa| vi0saM0 2009 (I0san 1952) ke sAdar3I sammelana meM yuvAcArya pada kA parityAga kara diyaa| usa sammelana meM prAntIya AdhAra para maMtrImaNDala vyavasthA banI aura Apa paMjAba prAnta ke zramaNasaMgha ke maMtrI niyukta kiye gye| vi0saM0 2020 meM ajamera meM akhila bhAratavarSIya vardhamAna sthAnakavAsI jaina zramaNa saMgha' ke zikhara sammelana meM Apa pravartaka pada para suzobhita huye| Apa eka uccakoTi ke sAhityakAra aura lekhaka the| gadya aura padya donoM vidhAoM meM ApakI acchI pakar3a thii| ApakI kaI racanAe~ haiM jinameM se kucha prakAzita haiM aura kucha aprakAzita haiN| 'jaina rAmAyaNa', 'jambUkumAra', 'vIramati jagadeva' Adi padya racanAe~ haiM tathA 'mahAbhArata', 'tattvacintAmaNi', bhAga-1,2,3, 'navatattvAdarza, dharma-darzana Adi ApakI gadya racanAe~ haiN| ApakI racanAoM kI vizeSatA yaha hai ki vaha atyanta sarala evaM subodha bhASA evaM rocaka zailI meM nibaddha hai| 29 pharavarI san 1968 ko Apa svargastha huye / ___ Apake cha: ziSya hue jinakA saMkSipta paricaya isa prakAra haimuni zrI sudarzanamunijI ApakA janma I0 san 1905 meM vasaMtapaMcamI ke dina sIkara jilAntargata kAvaTa gA~va meM huA thaa| ApakI mAtA kA nAma zrImatI vijayAbAI aura pitA kA nAma zrI lAdUsiMha rAjapUta thaa| ApakA janma-nAma kumAra sUraja thaa| vi0saM0 1991 (arthAt I0san 1934) meM vasaMtapaMcamI ke dina Apane yugapradhAna AcArya zrI sohanalAlajI ke kara-kamaloM se amRtasara meM dIkSA grahaNa kI aura muni zrI zuklacandrajI ke ziSya khlaaye| dIkSoparAnta Apa kumAra sUraja se muni sudarzana ho gye| tapa aura munisevA Apane saMyama jIvana ke prANatattva the| Apane apane saMyamajIvana ke antima 35 varSa ambAlA meM vyatIta kiye| I0san 1997 meM 9 mArca ko aparAhna savA do baje saMthArApUrvaka ApakA svargavAsa ho gyaa| muni zrI rAjendramunijI Apa muni zrI zuklacandrajI ke dvitIya ziSya the| ApakA janma kazmIra ke udhamapura jile ke eka gA~va malAnda meM huA thaa| Apa muni zrI mahendrakumArajI ke saMyama va saMsArapakSIya agraja the| vi0saM0 1992 meM muni zrI kAzIrAmajI ke AcArya pada cAdara mahotsava ke avasara para hozyArapura meM Apa dIkSita hue| AgamoM ke adhyayana, cintana Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa manana Adi meM Apa sarvadA saMlagna rahate the| jyotiSazAstra kA bhI Apako acchA jJAna thaa| paMjAba, hariyANA, rAjasthAna, mahArASTra, baMgAla va gujarAta Adi pradeza Apake vihAra kSetra rahe haiN| mahArASTra ke 'cAMdavar3a' (mahArASTra) meM Apa svargastha hue| muni zrI mahendrakumArajI ApakA janma vi0 saM0 1981 meM kazmIra ke choTe se gA~va bhalAnda (rAmanagara se Age) meM huA thaa| Apake pitA kA nAma zrI zyAmasundarajI evaM mAtA kA nAma zrImatI camelIdevI thaa| ApakA janma sArasvata gotrIya brAhmaNa parivAra meM huA thaa| vi0saM0 1994 bhAdra zuklA paMcamI (saMvatsarI) ko AcArya zrI kAzIrAmajI ke AcArya pada cAdara mahotsava ke avasara para paM0 zrI zuklacandajI dvArA dIkSita hue| paM0 zrI dazaratha jhA jI se Apane hindI,saMskRta, prAkRta,pAli Adi bhASAoM kA adhyayana kiyaa| sAtha hI gurudeva zrI zuklacandajI ke sAnidhya meM Apane Agama evaM jainetara darzanoM kA gahana adhyayana kiyaa| Apane sAdar3I, sojata, bhInAsara, bIkAnera tathA ajamera meM hue sabhI muni sammelanoM meM bhAga liyA thaa| ___Apa ekAntapriya muni the| ApakA adhikAMza samaya japa meM vyatIta hotA thaa| paMjAba aura rAjasthAna Apake pramukha vihAra kSetra rhe| Apane apane jIvana ke antima nau varSa asvasthatA ke kAraNa mAlarekoTalA (paMjAba) meM vyatIta kiye| Apake eka hI ziSya huezrI sumanamunijI / I0san 1982 ke saMvatsarI ke ATha dina pazcAt ApakA mahAprayANa huaa| I0 san Apake eka ziSya- zrI sumanamunijI, tIna praziSya - zrI sumantabhadramunijI, zrI guNabhadramunijI evaM zrI lAbhamunijI, eka ziSyAnuziSya zrI pravINamunijI haiN| ApakA cAturmAsa sthala nimna rahA haisthAna I0san sthAna 1937 hAMsI 1945 lAhaura 1938 jIrA 1946 rAvalapiMDI 1939 udayapura 1947 rAvalapiMDI 1940 amRtasara 1948 rAyakoTa 1941 syAlakoTa 1949 balAcaura 1942 syAlakoTa 1950 baMgA rAyakoTa 1951 zAhakoTa 1944 navAMzahara 1952 sojatasiTI 1943 Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAna dillI jAlaMdhara I. san 1953 1954 1955 1956 1957 1958 1059 1960 1961 1962 1963 1964 1965 1966 1967 muni zrI zrIcandajI Apa muni zrI zuklacandajI ke sambandhI haiN| isake atirikta Apake viSaya meM koI vizeSa jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai| muni zrI saMtoSajI bhaTiNDA jodhapura kAndhalA carakhI dAdarI sunAma kapUrathalA navAMzahara saMgarUra rAyakoTa jayapura alavara paTiyAlA jAlaMdhara AcArya lavajIRSi aura unakI paramparA I. san 1968 1969 1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 muni zrI amarendramunijI sadasya haiN| muni zrI vivekamunijI ApakA jIvana paricaya upalabdha nahIM ho sakA hai| sthAna rAyakoTa ambAlA dhurI mAlerakoTalA rAyakoTa balAcora mAlerakoTalA "" "" " "" "" Apa svabhAva se sarala, sahaja aura sevabhAvI saMta haiN| Apake viSaya meM isase adhika jAnakArI prApta nahIM ho sakI hai| " 235 11 Apa mahArAja zrI ke kaniSThatama ziSya haiN| vartamAna meM Apa arhat saMgha ke "" Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa muni zrI sumanamunijI ApakA janma bIkAnera ke nokhAmaNDI paraganA ke antargata pAMcuM grAma meM vi0saM0 1992 mAgha zuklA paMcamI (vasaMtapaMcamI) ko huaa| ApakI mAtA kA nAma zrImatI vIrAMde aura pitA kA nAma zrI bhIvarAjajI caudharI thaa| Apa jAti se jATa aura godArA vaMza ke haiN| bAlyakAla meM hI mAtA-pitA kA sAyA Apake sira se uTha gyaa| Apane jainadharma kI prArambhika zikSA yati zrI budhamalajI se grahaNa kii| kalpasUtra kA hindI anuvAda bhI unhIM se adhyayana kiyaa| kaeNvalagacchIya upAzraya kI kakSAe~ pAsa karane ke uparAnta Apane zrI lakSmInArAyaNajI zAstrI se hindI vyAkaraNa aura saMskRta bhASA kA jJAna prApta kiyaa| vi0saM0 2007 Azvina zuklA trayodazI dina somavAra ko lavAjamA meM Apa dIkSita huye aura zrI mahendrakumArajI ke ziSya ghoSita hue| dIkSA se pUrva Apane zrI jJAnamunijI aura zrI amaramunijI ke darzana kiye the / dIkSoparAnta Apa giradhArI se muni sumanajI ho gye| ArhatI dIkSA grahaNa karane ke pazcAt paM0 zrI vidyAnandajI zAstrI se 'laghusiddhAntakaumudI' kA adhyayana kiyaa| ApakA pahalA cAturmAsa siMhapola (jodhapura) meM sampanna huaa| san 1952 ke cAturmAsa meM gurudeva zrI mahendrakumArajI ke sAnidhya meM AgamoM kA talasparzI adhyayana kiyaa| Apane 'tattvacintAmaNi', bhAga-1 se 3 kA lekhana/sampAdana tathA 'zrAvaka sajjhAya' kI eka patrAvalI ke AdhAra para 'zrAvaka kartavya' nAmaka pustaka kA lekhana kArya kiyA hai| isake atirikta bhI ApakI kaI racanAyeM milatI haiM jo bahuta hI lokapriya haiM, jaisezukla pravacana bhAga,1-4, paMjAba zramaNa saMgha gaurava (AcArya amarasiMhajI ma0), anokhA tapasvI (zrI gaiMDerAyajI ma0), bRhadAloyaNA (vivecana), devAdhideva racanA (vivecana), zukla jyoti, zukla smRti vairAgya ikkIsI, AtmasiddhizAstra aura samyaktva praakrm| Apa vibhinna saMsthAoM dvArA vibhinna padaviyoM se vibhUSita hote rahe haiM- san 1963 meM zrI esa0esa0 jaina sabhA, rAyakoTa, meM 'nirbhIka vaktA, zrI ratanamunijI dvArA san 1983 meM 'itihAsa kesarI', san 1985 meM zrI esa0esa0 jaina sabhA, pharIdakoTa dvArA 'pravacana divAkara', san 1987 meM 'zramaNa saMghIya salAhakAra', 1987 meM pUnA zramaNa saMgha sammelana meM 'zAntirakSaka', san 1988 meM zramaNa saMghIya maMtrI', san 1998 meM baiMgalora meM zrI padamacandajI dvArA 'uttara bhArata pravartaka' Adi padoM se vibhUSita huye| paMjAba, hariyANA, rAjasthAna, AMdhrapradeza, karnATaka, tamilanADu Adi Apake pramukha vihAra sthala rahe haiN| Apake tIna ziSya zrI sumantabhadramunijI, zrI guNabhadramunijI va zrI lAbhacandramunijI tathA eka praziSya - zrI pravINamunijI haiN| Apake cAturmAsa sthala nimna rahe haiM - Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ I. san 1950 1951 1952 1953 1954 AcArya lavajIRSi aura unakI paramparA I. san 1976 sthAna sAr3horA (hariyANA) sultAnapura lodhI (paMjAba) jodhapura (rAjasthAna) ambAlA (hariyANA) rAyakoTa (paMjAba) gIdar3avAr3A maMDI (paMjAba) 1955 1956 jodhapura (rAjasthAna) 1957 bar3auta (uttara pradeza) 1958 carakhIdAdarI (hariyANA) 1959 sunAma (paMjAba) 1960 kapUrathalA (paMjAba) 1961 navAMzahara doAvA (paMjAba) 1962 saMgarUra (paMjAba) 1963 rAyakoTa (paMjAba) 1964 jayapura (rAjasthAna) 1965 alavara (rAjasthAna) 1966 1967 1968 1969 1970 1971 1972 1973 1974 1975 paTiyAlA (paMjAba) jAlaMdhara (paMjAba) rAyakoTa (paMjAba) ambAlA (hariyANA) dhUrI (paMjAba) mAlerakoTalA (paMjAba) rAyakoTa (paMjAba) valAcora (paMjAba) mAlerakoTalA (paMjAba) mAlerakoTalA (paMjAba) 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 sthAna mAlerakoTalA (paMjAba) mAlerakoTAla (paMjAba) mAlerakoTalA (paMjAba) dhUrI (paMjAba) 237 ahamadagar3ha maMDI (paMjAba) mAlerakoTalA (paMjAba) ludhiyAnA (paMjAba) bar3auta (uttara pradeza) paTiyAlA (paMjAba), pharIdakoTa (paMjAba) pUnA (mahArASTra) pUnA (mahArASTra) bolArAma (sikandarAbAda) sainya haidarAbAda dovAlApura (karnATaka) ke. jI. epha. (karnATaka) vAniyamavAr3I (tamilanADu) mAmbalama (madrAsa) koyambatUra (tamilanADu) zivAjInagara (beMgalora) maisUra (karnATaka) meTupAliyama (tamilanADu) sAhUkArapeTa (cennaI) mAmbalama (cennaI) kalakattA dillI mAlerakoTalA (paMjAba) muni zrI sumantabhadrajI ApakA janma 23 janavarI 1948 ko sahAranapura ke devabanda grAma meM huaa| Apake bacapana kA nAma zrIkRSNa thaa| Apake pitA kA nAma lAlA zrI mAmacandajI agravAla aura mAtA kA nAma zrImatI jAvitrIdevI thaa| 8 navambara 1984 meM paTiyAlA meM Apa dIkSita hue| dIkSoparAnta Apane dazavaikAlika, uttarAdhyayana, nandIsUtra, dazAzrutaskaMdha, AcArAMga Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa Adi kA gahana adhyayana kiyA aura 'jainAgama zrutaratna' tathA 'jaina siddhAnta vizArada' (pAtharDI) kI parIkSA uttIrNa kI / pratyeka varSAvAsa meM Apa upavAsa, bele, tele, aThAI, ekAntara tapa Adi karate rahate haiN| Apa zramaNasaMghIya salAhakAra, mantrI, upa-pravartaka zrI sumanamunijI ke jyeSTha ziSya haiN| muni zrI guNabhadrajI. ApakA janma paMjAba ke kheyovAlI grAma meM 18 navambara 1935 ko huaa| Apake pitA kA nAma saradAra zrI kAkAsiMha tathA mAtA kA nAma zrImatI nihAla kaura thaa| 25 disambara 1985 ko zrI sumanamunijI ke sAnidhya meM paMjAba ke jaito nAmaka grAma meM dIkSita hue| dIkSoparAnta Apane svayaM ko vRddha aura rugNa muniyoM ko sevA meM samarpita kara diyaa| Apa sarala, vinIta, saMyamaniSTha aura tapasvI muni haiN| guruvarya ke sAnnidhya meM jainAgama aura jainetara sAhitya kA adhyayana kiyA hai| Apa zrI sumanamunijI ke dvitIya ziSya haiN| muni zrI. lAlamunijI ApakA janma paMjAba ke kheyovAlI meM huaa| ApakI mAtA kA nAma zrImatI nihAla kaura aura pitA kA nAma saradAra zrI kAkAsiMha thaa| 12 janavarI 1998 dina somavAra ko hariyANA ke bar3audA (jIMda) grAma meM Apa dIkSita hue| Apa zrI sumanamunijI ke tRtIya ziSya haiN| muni zrI pravINamunijI ApakA janma 13 mArca 1973 ko paMjAba ke mauDamaMDI meM huA / ApakI mAtA kA nAma zrImatI vimalAdevI va pitA kA nAma zrI harirAma goyala hai| muni zrI surendramunijI ___ ApakA janma hariyANA prAnta ke kurukSetra jilAntargata rAdaura grAma meM I0 san 1917 ke Asa-pAsa huaa| Apake pitA kA nAma zrI kundanalAla sainI va mAtA kA nAma zrImatI kRSNAdevI thaa| Apake bAlyakAla kA nAma kedAranAtha thaa| 19 varSa kI Ayu meM 25 akTUbara 1936 ko vijayAdazamI ke dina AcArya zrI kAzIrAmajI ke sAnidhya meM Apane dIkSA grahaNa kii| hindI, saMskRta, paMjAbI Adi bhASAoM va jaina evaM jainetara darzanoM ke Apa acche jJAtA the| 14 pharavarI 1994 ko hariyANA ke barAr3A meM Apa samAdhimaraNa ko prApta huye| vartamAna meM Apake tIna ziSya vidyamAna haiM- zrI subhASamunijI, zrIsudhIramunijI aura shriisNjiivmunijii| muni zrI subhASamunijI ApakA janma 19 janavarI 1959 ko uttara pradeza ke meraTha meM huaa| Apake pitA kA nAma lAlA kastUrIlAla bAMThiyA va mAtA kA nAma zrImatI mahimAvatI bAMThiyA Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya lavajIRSi aura unakI paramparA 239 thA / 9 maI 1975 ko nAbhA (paMjAba) meM Apa dIkSita huye / ApakI do bahaneM va eka bhAI bhI saMyamamArga para agrasara haiM, unake nAma haiM - zrI sudhIramunijI, sAdhvI zrI DaoN0 arcanAjI evaM sAdhvI zrI manISAjI / muni zrI sudhIramunijI ApakA janma 20 apraila 1966 ko meraTha meM huaa| Apa muni zrI subhASajI ke saMsArapakSIya bhrAtA haiN| Apa madhura gAyaka, pravacana paTu va vidyAvinodI svabhAva ke haiN| arbana esTeTa karanAla dvArA Apa 'pravacana divAkara' kI upAdhi se sammAnita haiN| muni zrI saMjIvamunijI Apa muni zrI subhASajI ke ziSya va zrI surendramunijI ke praziSya haiN| pravartaka zrI bhAgamalajI Apa zrI sohanalAlajI ke antevAsI ziSya the| ApakI ziSya paramparA bhI Age calI jisameM arddhazatAvadhAnI zrI trilokacandrajI, zrI maMgalamunijI aura zrI rAnakalAMjI Apake ziSya huye / arddhazatAvadhAnI zrI trilokacandrajI ke do ziSya huye zrI jJAnamunijI aura zrI udymunijii| muni zrI rAmakalAMjI ke ziSya zrI premamunijI huye jinake sAta ziSya huye zrI ravIndramunijI, zrI ramaNIkamunijI, zrI upendramunijI, zrI rAjezamunijI, zrI AlokamunijI, zrI satyadevamunijI aura zrI anupmmunijii| Apa saba munirAjoM ke jIvana se sambandhita jAnakArI upalabdha nahIM ho sakI hai| AcArya zrI suzIlakumArajI ApakA janma 15 jUna 1926 ko hariyANA ke zikohapura meM huA / zikohapura kA vartamAna nAma suzIlagar3ha hai / Apake pitA kA nAma zrI sunaharAsiMhajI evaM mAtA kA nAma zrImatI bhAratIdevI thaa| Apake bacapana kA nAma saradAra thA / 20 apraila 1942 ko jagarAMvAM (hariyANA) meM pUjya zrI choTelAlajI ke zrI caraNoM meM Apane ArhatI dIkSA lI / prAkRta, saMskRta, hindI, aMgrejI, paMjAbI, urdU tathA aneka videzI bhASAoM ke Apa jJAtA the| zAstrI, prabhAkara, sAhityaratna, AcArya, vidyAlaMkAra, vizvasaMta Adi upAdhiyoM ke Apa dhAraka the| jaina dharma-darzana ke vizvavyApI pracAra-prasAra hetu Apa jainadharma kI paramparAgata mAnyatAoM meM krAnti kA svara mukhara karate hue 17 jUna 1975 ko havAI yAtrA kara videza gaye / laMdana, amerikA, kanADA Adi dezoM meM Apane 'inTaranezanala jaina mizana' kI sthApanA kii| sAtha hI 'vizva ahiMsA saMgha', 'suzIla phAunDezana', 'vizva dharma saMsada' Adi Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa saMsthAoM kI sthApanA kara Apane sampUrNa vizva ko ahiMsA ke maMca lAkara khar3A kara diyaa| ina saMsthAoM ke tattvAvadhAna meM Apane jainadharma kA vizvavyApI pracAra kiyA tathA jainadharma ke maulika siddhAntoM ko AdhAra banAte hue Apane adhyAtma, ahiMsA, zAkAhAra, paryAvaraNa, vizvazAnti evaM mAnava utthAna, arham yoga, raMga-cikitsA evaM yoga ke mAdhyama se vibhinna rogoM kA upacAra, sarvadharma samabhAva evaM mAnava kalyANa, jIva hiMsA kA virodha Adi kArya kiye / 22 apraila 1994 ko Apa jaise krAntikArI saMta kA mahAprayANa huaa| Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya lavajIRSi aura unakI paramparA 241 RSi sampradAya (kAlARSijI) kI mAlavA paramparA AcArya zrI kAlARSijI. jaisA ki pUrva meM varNana AyA hai ki muni zrI tArARSijI ke samaya se RSi sampradAya do bhAgoM meM vibhakta ho gayA - khambhAta sampradAya aura mAlavA smprdaay| mAlavA sampradAya kA prArambha muni zrI kAlARSijI se huaa| RSi sampradAya kI mAlavA paramparA ke pA~caveM pATa para (pUjya zrI lavajIRSi kI paTTa paramparA meM) mani zrI kAlARSijI virAjita hue| yadyapi mAlavA saMghAr3A ke Apa prathama paTTadhara huye| Apake viSaya meM tithiyoM se sambandhita koI spaSTa jAnakArI nahIM milatI hai| ApakI dIkSA pUjya zrI tArARSijI kI nizrA meM haI / pUjya zrI ke sAnidhya meM Apane Agamika jJAna prApta kiyaa| Apane apanI yogyatA aura kuzalatA se jinazAsana kI khUba sevA kii| ApakI vidvatA aura kuzalatA ko dekhate hue caturvidha saMgha ne Apako AcArya pada para pratiSThita kiyaa| ratalAma, jAvarA, mandasaura, bhopAla, zujAlapura, zAjApura Adi Apake vihAra kSetra rahe haiN| Apake cAra ziSyoM ke nAma upalabdha hote haiM--muni zrI lAlajIRSijI (bar3e), muni zrI vaksuRSijI, muni zrI daulataRSijI, muni zrI lAlajARSijI (chotte)| ApakI janma-tithi, dIkSA-tithi, svargavAsa-tithi Adi kI jAnakArI upalabdha nahIM hai| AcArya zrI baksuRSijI. pUjya kAlARSijI ke pATa para muni zrI vaksuRSijI baitthe| Apake viSaya meM bhI koI prAmANika sAkSya nahIM milate haiN| janazruti se aisA jJAta hotA hai ki Apa svabhAva se bar3e dhIra, gambhIra aura zAntacitta the / kAlARSijI ke sAnnidhya meM Apane dIkSA grahaNa kI thI / Apake do ziSya the- muni zrI pRthvIRSijI aura muni zrI dhnnaaRssijii| AcArya zrI pRthvIRSijI. pUjya vaksuRSijI ke paTTadhara ke rUpa meM muni zrI pRthvIRSijI ne saMgha kI bAgaDora sNbhaalii| muni zrI vaksuRSijI ke sAnidhya meM Apane dIkSA grahaNa kI aura unhIM ke nirdezAnusAra Apane saMskRta, prAkRta Adi bhASAoM tathA Agama kA talasparzI adhyayana kiyaa| ApakA mukhya vihAra kSetra mAlavA aura mevAr3a thaa| Apane apane pravacanoM ke mAdhyama se nazA jaise kuvyasana se samAja ko mukta karAne kA prayAsa kiyaa| Apake nirdezana meM jinazAsana kI atyadhika prabhAvanA huI / Apake pA~ca ziSya hue jinake nAma isa prakAra haiM -muni zrI zivajIRSi, muni zrI somaRSijI, muni zrI bhImaRSijI, muni zrI TekARSijI aura muni zrI cImanARSijI aadi| Apake gurubhrAtA muni zrI dhannARSijI bhI bar3e yogya aura prakhara pravacanakAra the| kisI bAta para Apa donoM meM matabheda ho gayA, lekina anukaraNIya bAta yaha hai ki Apa Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa donoM ne vyaktigata matabhedoM ke hote huye bhI saMgha ko sampradAya meM vibhakta nahIM hone diyaa| Apa donoM kI janma-tithi, dIkSA-tithi, svargavAsa- tithi Adi kI jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai| AcArya zrI tilokaRSijI pUjya pRthvIRSi ke paTTadhara muni zrI tilokaRSijI hue| ApakA janma vi0 saM0 1904 caitra kRSNA tRtIyA, dina ravivAra ko ratalAma nivAsI zrI dulIcandajI surANA ke yahA~ huaa| ApakI mAtA kA nAma zrImatI nAnUbAI thaa| ApakI eka bahana aura tIna bhAI the| Apake puNya karmodaya se vi0saM0 1914 meM pUjya zrI ayavantARSijI ratalAma padhAre / vi0 saM0 1914 mAgha kRSNA pratipadA ko Apane apane bar3e bhAI kuMvarajI, bahana hIrAbAI aura mAtA zrImatI nAnUbAI ke sAtha zrI ayavantARSijI se dIkSA grahaNa kii| dIkSA ke samaya ApakI umra 10 varSa kI thii| aisA kahA jAtA hai ki dIkSA ke prathama varSa meM 'dazavaikAlika' aura dusare varSa meM 'uttarAdhyayana' ko Apane kaMThastha kara liyA thaa| 18 varSa kI umra taka Apane AgamoM kA gahana adhyayana kara liyA thaa| vi0saM0 1922 meM muni zrI ayavantARSijI kA svargavAsa ho gyaa| 18 varSoM taka mAlavA, mevAr3a, mahArASTra Adi meM Apane jinazAsana kI khuba alakha jagAyI / ApakA antima cAturmAsa vi0 saM01940 meM ahamadanagara meM huaa| vahIM zrAvaNa kRSNA dvitIyA ko ApakA svargavAsa ho gayA / kahA jAtA hai ki Apane 7000 padyoM kI racanA kI thii| Apa dvArA racita kAvya granthoM ke nAma isa prakAra haiM 1. zrI zreNika carita, 2. zrIcanda kevalI carita, 3. zrI samarAditya kevalI carita, 4. zrI sItA carita, 5. zrI haMsakezava carita, 6. dharmabuddhi-pApabuddhi carita, 7. arjunamAlI carita, 8. dhannA-zalibhadra carita, 9. bhRgupurohita carita, 10. zrI harivaMza (kAvya), 11. paMcavAdI (kAvya), 12, zrI tiloka bAvanI (tIna bhAgoM meM), 13, zrI gajasukumAla carita, 14. zrI amarakumAra carita, 15. zrI nandana maNihAra carita, 16. zrI vIrarasa pradhAna zrI mahAvIra carita, 17. zrI sudarzana carita, 18. zrI nandISeNamuni carita, 19. zrI candanabAlA carita, 20. pA~ca samiti tIna gupti kA aSTa DhAliyA, 21. zrImahAvIra carita, 22. zrIdharmajaya carita, 23. zrImahAbala malayA crit| inake atirikta aneka stavana aura chaMda Adi haiN| ye sabhI racanAyeM zramaNa saMgha ke AcArya zrI AnandaRSijI ke pAsa surakSita thIM, vartamAna meM kisake pAsa haiM, jJAta nahIM hai| Apake cAturmAsa sthala aura varSa isa prakAra haiMvi0 saM0 sthAna vi0saM0 sthAna 1914 ratalAma __ 1917 pratApagar3ha 1915 jAvarA 1918 zujAlapura 1916 zujAlapura 1919 bhopAla Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 243 vi0saM0 1920 1921 1922 1923 1924 AcArya lavajIRSi aura unakI paramparA sthAna vi0 saM0 baDAbadA 1930 zujAlapura 1931 zujAlapura 1932 mandasaura 1933 jIvAgaMja 1934 1935 zujAlapura 1936 1937 ratalAma 1938 zAjApura 1939 ghariyAbAda 1940 sthAna mandasaura zAjApura zujAlapura ratalAma jAvarA ghor3anadI ahamadanagara bAmborI ghor3anadI ahamadanagara ahamadanagara 1925 koTA 1926 1927 1928 1929 AcArya zrI amIRSijI pUjya zrI tilokaRSijI ke pazcAt mAlavA kI RSi paramparA ke pATa para amIRSijI virAjita he| ApakA janma vi0 saM0 1930 meM dalodA (mAlavA) nivAsI zrI bhairulAla jI ke yahA~ huaa| ApakI mAtA kA nAma zrImatI pyArAbAI thaa| 13 varSa kI umra meM vi0saM0 1943 mArgazIrSa kRSNA tRtIyA ko magaradA (bhopAla) meM pUjya zrI tilokaRSijI ke sAnidhya meM ApakI dIkSA huI aura zrI sukhARSijI ke ziSya khlaaye| Apa vilakSaNa pratibhA ke dhanI tathA itihAsa,darzana Adi viSayoM ke gahana adhyetA the| apane virodhiyoM ko Apane Agamika pramANa ke AdhAra para kaI bAra parAsta kiyA thaa| saMyama aura tapa ke prati Apa sadA jAgaruka rahate the / svabhAva se bar3e zAnta aura dhairya prakRti ke the| aisA ullekha milatA hai ki Apa eka bAra vAgar3a pdhaare| vahA~ AhAra-pAnI kA sayoga na mila pAne ke kAraNa Apane ATha-ATha dina taka chAcha meM ATA gholakara pIyA thaa| kAvya meM bhI ApakI vizeSa ruci thii| vi0 saM0 1982 meM dakSiNa mahArASTra meM RSi sampradAya ke saMgaThana ke lie Apane athaka prayAsa kiyaa| sUrata sammelana meM bhI Apa upasthita the| vi0 saM0 1988 vaizAkha zuklA caturdazI ko zujAlapura (mAlavA) meM ApakA svargavAsa ho gyaa| ApakI bahuta-sI racanAyeM haiM jo Aja bhI santa-satiyoM ke pAsa upalabdha haiN| ApakI racanAoM kA saMgraha pUjya AcArya AnandaRSijI ne kiyA thaa| vaha saMgraha prakAzita bhI huA hai| ApakI kucha racanAyeM nimnalikhita haiM- 1. 'sthAnaka nirNaya 2. 'mukhavastrikA nirNaya' 3. 'mukhavastrikA carcA' 4. 'zrI mahAvIra prabhu ke chabbIsa bhava' 5. 'zrI pradyumacarita' 6. 'zrI pArzvanAthacarita' 7. 'zrI sItAcarita' 8. 'samyaktva mahimA' 9. . Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa . 'samyaktva nirNaya' 10. 'zrI bhAvanAsAra' 11. 'praznottaramAlA' 12. 'samAja sthiti digdarzana' 13. 'kaSAya kuTumba chaha DhAliyA' 14. 'jinasundarI carita' 15. 'zrImatI satI carita' 16. 'abhayakumArajI kI navaraMgI lAvaNI' 17. 'bharata-bAhubalI caur3hAliyA' 18. 'ayavaMtAkumAramuni chaha DhAliyA' 19. 'vividha bAvanI' 20. 'zikSA bAvanI' 21. 'subodha zataka' 22. 'munirAjoM kI 84 upamAe~ 23. 'ambaDa saMnyAsI cauDhAliyA' 24. satyaghoSa carita 25. 'kIrtidhvaja rAjA cauDhAliyA' 26. 'araNaka carita' 27. 'rAjA megharatha carita 28. 'dhAradeva crit|' Apake citrakAvya nimnalikhita haiM - 1. 'khaDagabandha' 2. 'kapATabandha' 3. 'kadalIbandha 4. merubandha 5. 'kamalabandha' 6. 'camarabandha' 7. 'ekAkSara tripadIbandha' 8. 'caTAIbandha' 9. 'gomUtrikAbandha' 10. 'chatrabandha' 11. 'vRkSAkAra bandha' 12. 'dhanubaMdha' 13. 'nAgapAzabandha' 14. 'kaTArabandha' 15. 'caupaTabandha' 16. 'caukIbandha' 17. 'svstikbndh'| inameM se kucha racanAeM zrI amola jaina jJAnAlaya, dhuliyA se prakAzita ho cukI haiN| AcArya zrI amolakaRSijI mAlavA RSi paramparA meM pUjya amIRSijI ke pazcAt muni zrI amolakaRSijI AcArya paTTa para virAjita hue| ApakA janma mer3atA ke kAMsaTiyA gotrIya osavAla zrI kevalacandajI, jo mandiramArgI AmnAya ke zrAvaka the, ke yahA~ vi0saM0 1934 meM huaa| ApakI mAtAjI kA nAma zrImatI hulAsAbAI thaa| Apake choTe bhAI kA nAma amIcanda thaa| Apake pitAjI mer3atA chor3akara bhopAla A kara rahane lage the, aise mUlata: Apa mer3atA ke hI nivAsI the / bAlyakAla meM hI ApakI mAtA kA dehAvasAna ho gayA thaa| Apake pitAjI bhI muni zrI pUnamaRSijI ke sAnidhya meM dIkSA grahaNa kara muni zrI sukhARSijI kI nizrA meM ziSya ho gaye the| muni zrI ratnaRSi aura kevalaRSijI jaba vihAra karate hue icchAvara padhAre taba Apa (zrI amolakaRSijI) kher3I grAma se apane mAmAjI ke munima ke sAtha apane sAMsArika pitA muni zrI kevalaRSijI ke darzanArtha aaye| apane pitAjI ko sAdhuveSa meM dekhakara Apane bhI dIkSA grahaNa karane kI bhAvanA vyakta kii| donoM munirAjoM ne ApakI bhAvanA kA sammAna karate hue dIkSA kI svIkRti de dii| vi0saM0 1944 phAlguna kRSNA dvitIyA dina guruvAra ko ApakI dIkSA huI / isa prakAra bAlaka amolaka muni zrI amolakaRSi ho gaye / dIkSita hone ke pazcAt Apa tIna varSa taka muni zrI kevalaRSijI ke sAtha tathA do varSa taka muni zrI bhairavaRSijI ke sAtha vicarate rahe / vi0saM0 1948 meM pannAlAlajI kI dIkSA huii| tatpazcAt Apa muni zrI ratnaRSijI kI sevA meM upasthita ho gye| muni zrI ratnaRSijI ke sAnidhya meM Apane AgamoM kA adhyayana kiyaa| vi0saM0 1956 meM Apake sAnidhya meM motIRSijI kI dIkSA huii| vi0saM0 1961 meM cAturmAsa hetu bambaI pdhaare| haidarAbAda zrIsaMgha ke vizeSa Agraha para Apane vi0saM0 1962 kA cAturmAsa itagapurI meM Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya lavajIRSi aura unakI paramparA 245 karake vi0saM0 1963 caitra zuklA pratipadA ko haidarAbAda meM praveza kiyaa| muni zrI kevalaRSijI kI asvasthatA ke kAraNa Apako 9 varSa taka lagAtAra haidarAbAda meM caumAsA karanA par3A / vahIM para muni zrI kevalaRSijI kA svargavAsa ho gyaa| zrI devajIRSijI, zrI rAjaRSijI aura zrI udayaRSijI kI dIkSA sampanna kara Apa sikandarAbAda padhAre / vahA~ tIna cAturmAsa kiye| Apane mAtra tIna varSoM meM 32 AgamoM kA anuvAda kiyA- aisA ullekha milatA hai / pratidina ekAsanA kI tapazcaryA karate hue sAta-sAta ghaNTe taka Apa abAdha gati se likhate rahate the| ardhamAgadhI bhASA meM nibaddha AgamoM kA hindI anuvAda kara sAmAnya janoM ke liye paThanIya banAne meM ApakA sarAhanIya yogadAna rahA hai| ApakI kRti ko prakAzita kara janasAmAnya taka pahu~cAne meM lAlA sukhadevasahAyajI jvAlAprasAdajI kA yogadAna bhI sarAhanIya hai| vi0saM0 1972 meM Apake sAnnidhya meM zrI mohanaRSijI kI dIkSA huI, kintu alpAyu meM hI vi0 saM0 1975 meM unakA svargavAsa ho gyaa| Apa haidarAbAda se karnATaka sparza karate hue rAyacUra padhAre / rAyacUra caumAsA karake baiMgalora pdhaare| do caumAsA Apane baiMgalora meM kiye tatpazcAt guruvarya ratnaRSijI kI sUcanA pAkara Apa karamAlA padhAre jahA~ ratnaRSijI virAjamAna the| vi0saM0 1981 kA cAturmAsa ApakA karamAlA meM hI haa| vahA~ se vihAra kara kur3agA~va padhAre jahA~ muni zrI kalyANaRSijI kI dIkSA Apake sAnnidhya meM huI / vahA~ se Apa ghor3anadI padhAre jahA~ zrI sultAnaRSijI ko Apane dIkSita kiyaa| vahA~ se Apa pUnA aura ahamadanagara kA cAturmAsa karate huye dhuliyA padhAre / usI samaya bodhavar3a se vihAra kara muni zrI AnandaRSijI bhI dhuliyA pdhaare| vahA~ donoM santoM kA madhura samAgama huaa| vi0saM0 1989 jyeSTha zuklA dvAdazI dina guruvAra ko indaura zrIsaMgha dvArA Apa AcArya pada para manonita kiye gye| Apase pUrva isa sampradAya meM AcArya pada nahIM diyA jAtA thaa| hA~ ! saMgha kA eka pramukha hotA thA jisake nirdezana meM saMgha calatA thaa| ajamera sammelana meM Apane sampradAya samAgama meM advitIya bhUmikA nibhaayii| sammelana ke pazcAt ApakA cAturmAsa sAdar3I meM sampanna huaa| vahA~ se paMcakUlA, zimalA Adi ko sparza karate hue paMjAba prAntIya kSetroM meM vihAra kiyA aura dAnavIra bahAduralAla sukhadevasahAyajI jvAlAprasAdajI ke nivAsa sthAna mahendragar3ha meM cAturmAsa kiyaa| vi0saM0 1992 meM Apane dillI meM caumAsA kiyaa| vahA~ se Apa koTA, bUndI, ratalAma, indaura Adi kSetroM kA sparza karate hue dhuliyA padhAre / vi0saM0 1993 meM prathama bhAdrapada kRSNA caturdazI ko saMthArApUrvaka ApakA svargavAsa ho gyaa| Apake dvArA racita evaM anUdita granthoM kI sUcI isa prakAra hai 'jaina tattvaprakAza', 'paramAtmamArgadarzaka', 'muktisopAna (guNasthAna grantha), 'dhyAnakalpataru', 'dharmatattva saMgraha', 'saddharma bodha', 'saccI saMvatsarI', 'zAstroddhAra mImAMsA', 'tattvanirNaya', 'adhoddhAra kathAgAra', 'jaina amUlya sudhA', 'zrI kevalaRSijI' (jIvanI), Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa 'zrI RSabhadeva carita', 'zrI zAntinAtha carita', 'zrI madanazreSThI carita', 'candrasena lIlAvatI carita', 'jayasena viyajasena carita', 'vIrasena kusumazrI carita', 'jinadAsa suguNI', 'bhImasena harisena', 'siMhalakumAra carita', 'lakSmIpatiseTha carita', 'vIrAMgada sumitra carita', 'saMvegasudhA carita', 'maMdirAsatI carita', 'bhuvanasundarI carita', 'mRgAMkalekhA carita', 'sArtha Avazyaka', 'mUla Avazyaka', 'Atmahita bodha', 'subodha saMgraha', 'paccIsa bola laghudaMDaka', 'dAna kA thokar3A', 'caubIsa ThANA kA thokar3A', 'zrAvaka ke bAraha vrata', 'dharmaphala praznottara', 'jaina zizubodhinI', 'sadA smaraNa', 'jaina maMgalapATha', 'jaina prAta:smaraNa', 'jaina prAta:pATha', 'nitya smaraNa', 'nitya paThana', 'zAstra svAdhyAya', 'sArtha bhaktAmara', 'yUropa meM jainadharma', 'tIrthaGkara paMcakalyANaka', 'bRhat AloyaNA', 'kevalAnanda chandAvalI', 'manohara ratna dhannAvalI', 'jaina subodha hIrAvalI', 'jaina subodha ratnAvalI', 'zrAvaka nitya smaraNa', 'mallinAtha carita', 'zrIpAla rAjA carita', 'zrI mahAvIra carita', 'sukha-sAdhana', 'jaina sAdhu (marAThI), 'zrI neminAtha carita', 'zrI zAlibhadra carita', 'jaina gaNeza bodha', 'gulAbI prabhA', 'svargastha' 'muni yugala', 'saphala ghar3I', 'cha: kAyA ke bola', 'anamola motI', 'suvAsita phUlaDAM', 'sajjana sugoSThI' evaM 'dhannA shaalibhdr'| ina meM se kucha racanAoM ke gujarAtI, marAThI, kannar3a aura urdU saMskaraNa prakAzita haiN| AcArya zrI. devaRSijI RSi paramparA kI mAlavA zAkhA meM AcArya zrI amolakaRSijI kI pATa para muni zrI devaRSijI virAjita hue| ApakA janma kaccha ke punar3I grAma ke zvetAmbara mUrtipUjaka zrI jeThAjI siMdhavI ke yahA~ vi0saM0 1929 meM kArtika amAvasyA ko huA thaa| ApakI mAtA kA nAma zrImatI mIrAbAI thaa| yahA~ yaha spaSTa karanA Avazyaka hai ki ApakA janma mumbaI meM huA thA, kyoMki Apake pitAjI punar3I se saparivAra mumbaI padhAra cuke the / jaba Apa 11 varSa ke the taba ApakI mAtAjI kA dehAvasAna ho gyaa| vi0saM0 1945 meM kAMdAvAr3I (mumbaI) meM Apane devajI jeThA ke nAma se dukAna kholii| vi0saM0 1949 meM muni zrI sukhARSijI, muni zrI hIrARSijI aura paNDitapravara muni zrI amIRSijI kA cAturmAsa mumbaI ke ciMcapokalI meM huA / vahIM Apa tInoM kI pavitra vANI ne devajI kI jIvanadhArA ko preya se zreya kI ora mor3a diyaa| phalata: Apane pitAjI se dIkSA kI anumati lekara vi0saM0 1950 caitra kRSNA tRtIyA ke dina sUrata meM bar3e samAroha ke sAtha muni zrI sukhARSizrI ke sAnidhya meM dIkSA grahaNa kii| isa prakAra Apa devajI se muni zrI devajIRSi bana gaye / pUjya zrI sukhARSijI ke sAnidhya meM Apane zAstroM kA adhyayana kiyaa| vi0saM0 1950 kA cAturmAsa Apane apane guruvarya muni zrI ratnamunijI aura sukhARSijI ke sAtha dhuliyA meM kiyA / vi0saM0 1958 meM Apa muni zrI sukhARSijI ke sAtha icchAvara padhAre jahA~ muni zrI sukhARSijI kA svAsthya anukUla na rhaa| Apa unakI cikitsA hetu icchAvara se bhopAla jo 48 kimI0 kI dUrI para hai unheM Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya lavajIRSi aura unakI paramparA 247 apane kaMdhe para uThAkara le gye| phira bhI Apako guru prema se vaMcita honA pdd'aa| vahA~ se pUjya zrI harakhARSijI ne Apako apanI sevA meM bulA liyaa| vi0saM0 1980 meM nAgapura meM muni zrI vRddhiRSijI kI dIkSA huI / vi0saM0 1993 mAgha kRSNA paMcamI ko bhusAvala meM muni zrI devajIRSijI ko AcArya pada kI cAdara or3hAI gyii| isI avasara para zAjApura nivAsI pAnakuMvarabAI kI dIkSA bhI huI thii| Apa eka kaThora tapasvI the / vi0saM0 1958 se vi0saM0 1981 taka Apane bahuta-sI tapasyAyeM kI - 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 38, 41 / isa prakAra kI kaI lar3iyA~ Apane apane saMyama jIvana meM kI / vyAkhyAna denA aura pratidina eka ghaMTA khar3e rahakara dhyAna karanA ApakA roja kA niyama thaa| vi0saM0 1999 meM zrIrAmaRSijI kI dIkSA huI / dIkSA sampanna kara Apa cAturmAsa karane hetu sadarabAjAra (nAgapura) se itavArI padhAre / ASAr3ha zuklA pratipadA ke dina svAsthya anukUla nahIM rhaa| usI samaya nAgapura meM daMgA kA mAhaula utpanna ho gyaa| bahuta se zrAvaka vahA~ se palAyana kara gye| DaoNkTara ne batAyA- Apako lakavA kI zikAyata hai / sadara bAjAra ke zrAvakoM kI prArthanA para Apa puna: sadara padhAre / vahIM mArgazIrSa kRSNA caturthI ko Apane yuvAcArya zrI AnandaRSijI aura zrIsaMgha ke nAma saMdeza nikaalaa| yuvAcArya zrI AnandaRSijI ke liye saMdeza thA-'aba sampradAya kA sampUrNa bhAra Apake Upara hI hai / Apa saba saMtoM aura satiyoM ko nibhA liijiegaa|" santa-santiyoM ke nAma saMdeza thA- "Apa jaise mujhe mAnate the, usI prakAra yuvAcArya zrI ko mAnate hue unakI AjJA meM clnaa|' vi0saM0 1999 ke mArgazIrSa kRSNA saptamI ke dina tivihAra upavAsa kiyAM aura uparokta Azaya yuvAcArya zrI AnandaRSijI, mohanaRSijI aura zrI kalyANaRSijI ke pAsa bhijvaaye| taduparAnta agale dina yAvajjIvana cauvihAra pratyAkhyAna kara liyaa| usI dina rAtri meM ApakA svargavAsa ho gayA / Apake dvArA kiye gaye cAturmAsa sthala evaM varSa isa prakAra sthAna dhAra vi0saM0 1950 1951 1952 vi0saM0 1957 1958 1959 sthAna dhuliyA bhopAla mandasaura indaura bhopAla zujAlapura devAsa 1960 1953 1954 icchAvara bhopAla pIpalodA Agara bhopAla ujjaina 1961 1962 1963 1955 1956 Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 vi0 saM0 1964 1965 1966 1967 1968 1969 1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa vi0 saM0 sthAna Agara zAjApura sAraMgapura gaMgadhAra bar3audA zAjApura bhopAla gaMgadhAra bhusAvala hIMganaghATa barorA amarAvatI sonaI bambaI nAsika jalagA~va cA~dUrapura 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997-98 1999 sthAna nAgapura ahamadanagara bhusAvala barorA nAgapura rAjanAMdagA~va rAyapura nAgapura zujAlapura bhopAla indaura bhusAvala nAgapura hIMganaghATa AcArya AnandaRSijI 1 ApakA janma vi0saM0 1957 zrAvaNa zuklA pratipadA ko ahamadanagara jilAntargata ciMcoDI grAma meM huaa| ApakI mAtA kA nAma zrImatI hulAsAvAI va pitA kA nAma zrI devIcandajI gUgaliyA thA / vi0 saM0 1969 meM Apa muni zrI tilokaRSijI ke samparka meM Aye / mIrI caumAse meM hI Apane muni zrI tilokaRSijI se pratikramaNa, paccIsa bola kA thokar3A, sar3asaTha bola kA thokar3A, stavana, saMvAda Adi sIkha liyaa| muni zrI ke samparka meM rahate-rahate Apake mana meM saMsAra ke prati virakti bhAva kA aMkuraNa huA jisane kucha hI mahInoM meM vRkSa kA rUpa le liyaa| phalataH vi0 saM0 1970 mArgazIrSa navamI dina ravivAra ko bar3e samAroha meM pArivArika janoM kI upasthiti meM Apane muni zrI ratnaRSijI rAyapura rAjanAMdagA~va itavArI (nAgapura) sadara bAjAra (nAgapura) ziSyatva meM dIkSA aMgIkAra kI / dIkSA ke samaya ApakI umra 13 varSa ke lagabhaga thii| dIkSoparAnta Apa zrI nemIcandrajI se muni zrI AnandaRSi ho gye| Apane vidyAvArIdhi paM0 rAjadhArIjI tripAThI ke nirdezana meM aneka zAstroM kA gahana adhyayana kiyA, jaise- 'siddhAnta Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 249 AcArya lavajIRSi aura unakI paramparA kaumudI', 'jainendra vyAkaraNa', 'zAkaTAyana vyAkaraNa', 'prAkRta vyAkaraNa', 'sAhitya darpaNa', 'kAvyAnuzAsana', 'naiSadhIyacarita' aadi| inake atirikta sAhityika grantha, smRtiyoM meM 'aSTAdaza smRti', nyAya meM 'siddhAnta muktAvalI' va chandazAstroM Adi kA talasparzI adhyayana kiyaa| Agama granthoM kA adhyayana Apane apane guruvarya se kiyaa| vi0saM0 1999 meM AcArya zrI devaRSijI ke sadara (nAgapura) meM svargastha ho jAne para mAgha kRSNA SaSThI dina budhavAra ko pAtharDI meM Apa RSi sampradAya ke AcArya pada para vibhUSita huye| vi0saM0 2006 meM byAvara meM saMgha ekatA hetu nau sampradAyoM ke saMgaThana kA prayatna kiyA gayA jisameM pA~ca sampradAyoM ne ekatA ke sUtra meM ba~dhane ke lie apanI sahamati pradAna kI / pA~coM sampradAyoM ke muniyoM ne padaviyoM kA tyAga kiyA aura muni zrI AnandaRSijI ko sabhI sampradAya ke muniyoM ne apanA AcArya svIkAra kiyaa| isI prakAra vi0saM0 2009 meM sthAnakavAsI jaina samAja ko susaMgaThita karane kI dRSTi se akhila bhAratIya zvetAmbara sthAnakavAsI jaina kaoNnphareMsa ke sadasyoM ke athaka parizrama ke pariNAsvarUpa sAdar3I meM eka virATa sAdhu sammelana kA Ayojana kiyA gayA jisameM paMjAba, rAjasthAna, mAlavA, mevAr3a, mAravAr3a, mahArASTra Adi prAntoM ke munirAjoM ne bhAga liyaa| pariNAmasvarUpa eka AcArya ke netRtva meM 'zrI varddhamAna sthAnakavAsI jaina zramaNa saMgha' kI sthApanA huii| Apa (mani zrI AnandaRSijI) isa saMgha ke pradhAnamaMtrI banAye gye| AcArya zrI AtmArAmajI ke svargavAsa ke pazcAt vi0saM0 2019 meM Apa 'zrI vardhamAna sthAnakavAsI jaina zramaNa saMgha' ke AcArya pada para pratiSThita huye| AcArya pada cAdara mahotsava vi0saM0 2021 meM ajamera meM huA thaa| vi0saM0 2049 (28 mArca san 1992) meM ahamadanagara meM ApakA svargavAsa ho gyaa| Apake jIvana se aneka cAmatkArika ghaTanAyeM jur3I haiM jinakI carcA vistArabhaya se nahIM kI jA rahI hai / mAlavA, mevAr3a, mAravAr3a, mahArASTra Adi Apake pramukha vihAra kSetra rahe haiN| Apa eka ucca koTi ke sAhityasarjaka the| saMskRta, prAkRta, apabhraMza, hindI, marAThI, gujarAtI, phArasI aura aMgrejI Adi bhASAoM ke Apa marmajJa the| Apane aneka viziSTa granthoM kA marAThI bhASA meM racanA evaM anuvAda kiyA hai, jaise- AtmonnaticA sarala upAya,anya dharmApekSA jaina dharmAtIla vizeSatA, vairAgyazataka, jainadarzana ANi jainadharma, jaina dharmAviSayI ajaina viddhAnAMce abhiprAya (do bhAga), upadeza ratnakoza, jaina dharmAce ahiMsAtattva, ahiMsA aadi| inake atirikta ApakI preraNA evaM saMyojanA se aneka granthoM kA praNayana bhI huA hai, jaise- pUjyapAda zrI tilokaRSijI ma0 kA jIvana caritra, paNDitaratna pUjya zrI ratnaRSijI ma0 kA jIvana caritra, zraddheya zrI devajIRSijI ma0 kA jIvana caritra, jJAnakuMjara dIpikA, RSi sampradAya kA itihAsa, adhyAtma dazaharA, samAja sthiti kA digdarzana, satI ziromaNi zrI rAmakuMvarajI ma0 kA jIvana caritra, vidhavA vivAha mukha Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1973 250 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa capeTikA, samrATa candragupta ke solaha svapna, citrAlaMkAra, kAvya: eka vivecana aadi| isake atirikta Apake pravacanoM ko saMkalita karake aneka bhAgoM meM prakAzita kiyA gayA hai| Apake ziSyoM ke nAma haiM- muni zrI harSaRSijI, muni zrI premaRSijI, muni zrI motIRSijI, muni zrI hIrARSijI, muni zrI jJAnaRSijI, muni zrI puSpaRSijI, muni zrI himmataRSijI, muni zrI candraRSijI, muni zrI kundanaRSijI, mani zrI sajjanaRSijI, muni zrI pravINaRSijI, muni zrI AdarzaRSijI,muni zrI mahendraRSijI, muni zrIakSayaRSijI, prazAntaRSijI, padmaRSijI aadi| __ Apane apane saMyamaparyAya meM 80 cAturmAsa kiye jinakA vivaraNa nimna prakAra haivi0saM0 sthAna vi0 saM0 sthAna 1971 manamAr3a 1988 bodavar3a (khAnadeza) 1972 mAsalagAMva 1989 pratApagar3ha vAdhalI 1990 mandasaura 1974 mhAsA 1991 pAtharDI 1975 velavaMDI 1992 pUnA (khar3akI) 1976 AlakuTI 1993 ghor3anadI (pUnA) 1977 ahamadanagara 1994 bambaI (kATAvAr3I) 1978 pAtharDI 1995 bambaI (ghATakopara) 1979 kalama (nijAma) 1996 panavela (kulAvA) 1980 ahamadanagara 1997 ahamadanagara 1981 karamAlA 1998 1982 cA~dA 1999 bAmborI (ahamadanagara) 1983 bhusAvala 2000 cA~dA (ahamadanagara) 1984 hiMganaghATa 2001 jAlanA (nijAma) 1985 2002 amarAvatI (barAra) 1986 amarAvatI 2003 bodhavar3a (khAnadeza) 1987 cAndUra bAjAra 2004 belApura roDa borI nAgapura Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vi0 saM0 2005 2006 2007 2008 2009 0 AcArya lavajIRSi aura unakI paramparA sthAna vi0saM0 ciMcor3I 2018 byAvara (rAja.) 2019 udayapura (mevAr3a) 2020 bhIlavAr3A (rAja.) 2021 nAthadvArA (mevAr3a) jodhapura (mAravAr3a) baDI sAdar3I (mevAr3a) 2024 badanora (mevAr3a) 2025 pratApagar3ha (mAlavA) zujAlapura 2027 pAtharDI 2028 belApura (zrIrAmapura) 2029 bAmborI 2030 2022 2023 2010 251 sthAna AzvI bambaI (ghATakopara) zAjApura jayapura (rAjasthAna) dillI (cA~0 cauka) ludhiyAnA (paMjAba) jammUtavI mAlerakoTalA dehalI (sabjI maMDI) bar3auta (u.pra.) kuzAlapurA zujAlapura (ma.pra.) nAgapura (vidarbha) 2011 2012 2013 2014 2015 2026 2016 2017 Age kI cAturmAsa sUcI prApta nahIM ho sakI hai| pravartaka zrI kundanaRSijI __ ApakA janma ahamadanagara ke mirI grAma meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI candanamalajI mehere tathA mAtA kA nAma zrImatI kezarabAI thaa| 9 maI 1962 ko mirI grAma meM hI AcArya samrATa zrI AnandaRSijI ke zrI caraNoM meM Apane AhatI dIkSA grahaNa kii| hindI, marAThI, gujarAtI, rAjasthAnI, saMskRta, prAkRta, aMgrejI, Adi bhASAoM kA Apako acchA jJAna hai| 13 maI 1987 ke pUnA sammelana meM Apa zramaNa saMgha ke maMtrI pada para niyukta huye| 10 julAI 1994 ko ludhiyAnA meM Apa saMgha ke pravartaka pada para suzobhita huye| dIkSoparAnta se Apane AcArya zrI AnandaRSijI ke sAtha sampUrNa mahArASTra, Andhrapradeza, karnATaka, madhyapradeza, rAjasthAna, gujarAta, hariyANA, uttarapradeza, dillI, paMjAba, himAcalapradeza, jammU-kAzmIra Adi prAntoM meM vicaraNa kiyA hai| vartamAna meM ApakI netrAya meM muni zrI AdarzaRSijI, muni zrI pravINaRSijI, muni zrI akSayaRSijI, muni zrI prazAntaRSijI, muni zrI mahendraRSijI, muni zrI pratApaRSijI aura muni zrI sajjanaRSijI, muni zrI vizAlaRSijI, muni zrI tArakaRSijI, Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa muni zrI hitezaRSijI, zrI lokezaRSijI, muni zrI suyogaRSijI, muni zrI rasikaRSijI, muni zrI padmaRSijI, Adi munirAja vidyamAna haiN|| RSi sampradAya ke prabhAvI santa muni zrI somajIRSijI Apa pRthvIRSi ke ziSya the| ApakA vihAra kSetra mAlavA, mevAr3a aura gujarAta thaa| Apa sahRdayI aura madhurabhASI the| jJAna aura cAritra kI vRddhi karanA hI Apake sAdhaka jIvana kA lakSya thaa| Apake pA~ca pramukha ziSya the- hIrARSijI, zrI svarUpaRSijI, zrI DUMgARSijI, zrI TekARSijI aura zAntimUrti zrI hrkhaaRssijii| isake atirikta Apake jIvana ke viSaya ko koI jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai| muni zrI. bhImajIRSijI. Apa muni zrI pRthvIRSijI ke sAnidhya meM dIkSita hue| Apake jIvana se kaI adbhuta ghaTanAe~ jur3I haiN| Apa eka ucca koTi ke kriyApAtra aura ghora tapasvI saMta the| mukhya rUpa se mAlavA ApakA vihAra kSetra rhaa| Apake do ziSya the- zrI TekARSijI aura zrI kuNvrRssijii| mAlavA meM hI Apa svargastha hue| Apake sambandha meM itanI hI jAnakArI milatI hai| muni zrI kuMvaraRSijI. Apa zrI bhImaRSijI ke ziSya the| kaThora tapasyA hI Apake saMyamI jIvana kA lakSya thaa| mukhya rUpa se sujAlapura, zAjApura, bhopAla Adi nagara Apake vihAra kSetra rhe| eka mAsa ke saMthArA ke sAtha zujAlapura meM ApakA svargavAsa ho gyaa| muni zrI TekARSijI. Apa zrI bhImaRSijI ke ziSya the| tana, mana aura vacana se saMyama evaM tapa kI ArAdhanA karanA ApakA jIvana-vrata thaa| Apa eka sevAbhAvI santa the| Apa mAlavA kSetra meM hI vicare aura mAlavA meM hI svargastha hue| isake atirikta koI vizeSa jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai| muni zrI dhanajIRSijI ApakA janma kahA~ aura kisake yahA~ huA isakI koI jAnakArI nahIM milatI hai| hA~! Apa AcArya zrI vasuRSijI ke do ziSyoM meM se eka the| Apake dUsare gurubhAI muni zrI pRthvIRSijI the| ApakI dIkSA-tithi anupalabdha hai| aisI mAnyatA hai ki Apake samaya meM RSi sampradAya do bhAgoM meM vibhakta ho gayA thA eka pakSa pUjya zrI dhanajIRSijI kI ora thA to dUsarA pakSa muni zrI pRthvIRSijI kI or| ata: santa aura satiyoM ke bhI Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 253 AcArya lavajIRSi aura unakI paramparA do pakSa banane svAbhAvika the| aisI janazruti hai ki dhanajIRSijI ke samaya meM santoM kI saMkhyA 125 aura satiyoM kI saMkhyA 150 thii| ApakA vyAkhyAna bar3A rocaka aura prabhAvazAlI hotA thaa| mAlavA, mandasaura, pratApagar3ha, ratalAma, jAvarA, bhopAla, zujAlapura, zAjApura, ujjaina, indaura Adi kSetroM meM Apane jinazAsana kI dhvajA lhraayii| Apake jIvana se sambandhita tithiyA~ anupalabdha haiN| muni zrI ayavaMtARSijI aura unakI paramparA ApakA janma kaba aura kahA~ huA, Apake mAtA-pitA kauna the? Adi kI jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai| muni zrI dhanajIRSijI kI nizrA meM Apane AhatI dIkSA grahaNa kii| dIkSA-tithi kI jAnakArI nahIM milatI hai| dIkSoparAnta Apane zAstroM kA talasparzI adhyayana kiyaa| vi0saM0 1914 meM jaba ApakA cAturmAsa ratalAma meM thA taba ApakI nizrA meM do dIkSAyeM huIM- muni zrI kuMvaraRSijI aura muni zrI tilokRssijii| Apake zeSa cAturmAsa isa prakAra haiM- vi0saM0 1915 meM jAvarA, 1916 meM zujAlapura 1917 meM pratApagar3ha, 1918 meM zujAlapura, 1919 meM bhopAla, 1920 meM baraDAvarA, 1921 meM shujaalpur| zujAlapura meM cAturmAsa karane ke uparAnta Apa sAraMgapura, zAjApura, devAsa, indaura, devAsa, nevalI, pIpariyA, magaradA, ASTA, sIhora Adi kSetroM kA sparza karate huye bhopAla padhAre jahA~ Apane phAlgunI cAturmAsa kiyaa| tatpazcAt Apa bhaiMsaroja padhAre jahA~ Apane samAdhimaraNa svIkAra kara liyaa| vi0 saM0 1922 ASAr3ha zuklA navamI ke dina ApakA svargavAsa ho gyaa| Apake sAta ziSya huye- kavikula bhUSaNa zrI tilokaRSijI, paM0 zrI lAlaRSijI, ugratapasvI zrI kuMvaraRSijI, zrI vijaya RSijI, zrI abhayaRSijI, zrI cunIRSijI aura zrI baalRssijii| muni zrI lAlaRSijI. ApakA janma kaba aura kahA~ huA, Apake mAtA-pitA kA nAma kyA thA? Adi viSayoM kI jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai| hA~! itanA jJAta hotA hai ki Apa muni zrI ayavantARSijI ke ziSya the aura unhIM ke kara-kamaloM dvArA ApakI dIkSA huI thii| sAtha hI yaha bhI ullekha milatA hai ki Apa vi0 saM0 1949 meM bhopAla padhAre the| Apake do ziSya the- muni zrI motIRSijI aura muni zrI daultRssijii| muni zrI motIRSijI. ___ Apake viSaya meM koI vizeSa jAnakArI nahIM milatI hai / hA~! itanI jAnakArI upalabdha hotI hai ki Apane muni zrI lAlaRSijI ke mukhAravinda se ArhatI dIkSA aMgIkAra kI thii| mAlavA, mevAr3a Adi prAnta Apake vihAra kSetra rahe haiN| Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa muni zrI daulataRSijI ApakA janma vi0 saM0 1920 Azvina kRSNA caturdazI ko jAvarA meM huaa| vi0saM0 1949 mArgazIrSa zuklA trayodazI ke dina bhopAla meM muni zrI lAlaRSijI ke sAnidhya meM Apa dIkSita huye| dIkSoparAnta Apane AgamoM kA talasparzI adhyayana kiyaa| 'candraprajJapti' aura 'sUryaprajJapti' ke Apa acche jJAtA the| jyotiSazAstra meM ApakI acchI pakar3a thii| mAlavA ApakA mukhya vihAra kSetra rahA hai| zrAvaNa kRSNA ekAdazI dina guruvAra ke dina ApakA svargavAsa ho gyaa| svargavAsa kA varSa jJAta nahIM hai| Apake 20 ziSya hue jinameM muni zrI mohanaRSijI aura muni zrI vinayaRSijI pramukha ziSya haiN| muni zrI kuMvaraRSijI ApakA janma ratalAma meM huaa| ApakI mAtA kA nAma zrImatI nAnUbAI tathA pitA kA nAma zrI dalIcandajI sarANA thaa| vi0saM0 1914 mAgha kRSNA pratipadA ko Apa apanI mA~, bahana aura bhAI ke sAtha muni zrI ayavantARSijI ke ziSyatva meM dIkSita huye / apane guruvarya se zAstroM kA gahana adhyayana kiyaa| Apane apane saMyamajIvana meM eka cAdara aura eka hI colapaTTA kA sevana kiyaa| mAlavA, vAMgar3a Adi ApakA vihAra kSetra rahA aura mAlavA meM hI ApakA svargavAsa huA / Apake sadupadeza se kaI ajaina bandhuoM ne bhI jaina dIkSA aMgIkAra kI thii| ApakI janma-tithi tathA svargavAsa-tithi upalabdha nahIM hotI hai| muni zrI vijayaRSijI ApakA janma kaba aura kahA~ huA tathA Apake mAtA-pitA kA nAma kyA thA? Adi kI jAnakArI nahIM milatI hai| jo jAnakArI upalabdha hotI hai usake AdhAra para vi0saM0 1912 meM Apa muni zrI ayavantARSijI ke kara-kamaloM se dIkSita huye the| aisI janazruti hai ki dIkSoparAnta Apa pratidina 'dazavaikAlika' ke adhyAyoM kA cha: bAra tathA 'sUtrakRtAMga' ke cha: adhyAyoM kA 25 bAra adhyayana kiyA karate the| ApakI tapazcaryA bhI AnokhI thii| Apa nirantara ekAntara tapa tathA pratidina 400 logassa kA dhyAna kiyA karate the| vi0saM0 1922 meM muni zrI ayavantARSijI ke svargastha ho jAne para Apa muni zrI tilokaRSi ke sAtha vicaraNa karane lage the| mAlavA ApakA pramukha vihAra kSetra rahA hai| vRddhAvasthA meM ApakA sthiravAsa zAjApura meM thaa| vi0saM0 1944 ke cAturmAsa meM tapasvI zrI kevalaRSijI ApakI sevA meM upasthita the| Apake svargavAsa kI spaSTa tithi to upalabdha nahIM hotI, kintu ApakA svargavAsa vi0 saM 1944 ke Asa-pAsa huA hogA- aisA kahA jA sakatA hai| muni zrI pUnamaRSijI Apake viSaya meM koI vizeSa jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai| Apa muni zrI. vijayaRSijI ke ziSya the aura saMskRta, prAkRta Adi bhASAoM ke jAnakAra the| vi0saM0 Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya lavajIRSi aura unakI paramparA 255 1942 meM bhopAla meM Apane apane suyogya ziSya muni zrI kevalaRSijI ko muni zrI khUbARSijI kI nezrAya meM kara diyaa| vibhinna sthaloM ko sparza karate hue Apa muni zrI vijayaRSijI kI sevA meM zAjApura pahu~ce jahA~ akasmAta ApakA svargavAsa hogayA / vi0saM0 1936 meM Apa dvArA likhita mUrtipUjA viSayaka praznottara tathA vi0 saM0 1942 meM likhita eka stavana prApta hotA hai| muni zrI khUbARSijI ApakA janma kaba aura kahA~ huA, Apake mAtA-pitA kauna the Adi kI jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai| Apa muni zrI dhanajIRSi ke yahA~ dIkSita hue, kintu dIkSA kaba huI isakI jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai| mAlavA ApakA mukhya vihAra kSetra rahA hai| aisA ullekha milatA hai ki bhopAla meM RSi sampradAya ke santoM ne aneka kaSTa sahana karake sthAnakavAsI jainadharma ke bIja boye aura unheM vikasita kiyA, una santoM meM se Apa bhI eka the / vi0 saM0 1943 meM ApakA cAturmAsa bhopAla meM tathA vi0saM0 1946 kA cAturmAsa zujAlapura meM thaa| zujAlapura caumAse meM hI ApakI tabIyata kharAba ho gayI aura Apane caturvidha saMgha ko sAkSI mAnakara saMthArA grahaNa kara liyA aura bhAdra zuklA dvitIyA ko ApakA svargavAsa ho gyaa| I Apake ATha ziSyoM ke nAma upalabdha hote haiM- muni zrI cenARSijI, muni zrI lAlaRSijI, muni zrI amIcandaRSijI, muni zrI nAthARSijI, muni zrI mAnaRSijI, muni zrI kevalaRSijI, muni zrI khecaraRSijI, muni zrI lAjamaRSijI / muni zrI harakhARSijI ApakA janma mAlavA ke sukher3A grAma ke osavAla parivAra meM huA thaa| muni zrI pRthvIRSijI se dIkSA grahaNa karake zrI somaRSijI kI nezrAya meM ziSya hue| Apa svabhAva se sarala, vinamra aura sahRdayI the| Apane apanI madhura vANI se bahutoM ko pratibodha dekara mAMsa-madirA, zikAra sevana Adi hiMsA se bcaayaa| vi0 saM0 1951 meM bhopAla, vi0saM0 1954 meM puna: bhopAla aura 1958 meM pipalodA meM Apane apanA caumAsA kiyaa| Apake pA~ca ziSya the- zrI brajalAlaRSijI, paMDitaratna zrI sukhARSijI, zrI hIrARSijI, zrI bhairavaRSijI aura zrI kAlURSijI / muni zrI hIrARSijI Apake dIkSA pUrva ke jIvana ke viSaya meM koI jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai| muni zrI harakhARSijI ke sAnnidhya meM Apa dIkSita hue| vi0 saM0 1949 meM paMDitaratna zrI sukhARSijI aura muni zrI amIRSijI ke sAtha Apane bambaI kA cAturmAsa sampanna kiyaa| vi0 saM0 1950 kA cAturmAsa Apane paMDitaratna zrI sukhARSijI ke sAtha dhuliyA meM kiyaa| vi0 saM0 1951 kA cAturmAsa bhopAla meM guruvarya sthavira muni zrI harakhARSijI ke sAtha kiyA / mAlavA, mahArASTra, gujarAta Adi prAnta Apake vicaraNa sthala rahe / Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa muni zrI sukhARSijI ApakA janma mAravAr3a ke gur3amogarA nAmaka grAma ke nivAsI zrI svarUpacaMdajI jATa ke ghara vi0saM0 1923 zrAvaNa pUrNimA ko huaa| zAsanaprabhAvaka muni zrI harakhARSijI ke ziSyatva meM Apane vi0saM0 1931 meM zramaNa dIkSA aMgIkAra kii| bAlyakAla se hI Apa vilakSaNa pratibhA ke dhanI the| gahana se gahana tattva ko anAyAsa hI hRdayaMgama kara lenA ApakI vizeSatA thii| Apa madhura vyAkhyAnI ke rUpa meM jAne jAte the| vi0saM0 1949 meM ApakA cAturmAsa ciMcapokalI (bambaI) meM thA, jahA~ Apake upadeza se prabhAvita hokara zrI devajI bhAI dIkSita hone kI bhAvanA lekara Apake sAtha ho liye| isI varSa muni zrI cAturmAsa pUrNa kara sUrata padhAre jahA~ caitra kRSNA tRtIyA ke dina bar3e samAroha ke sAtha zrI devajI bhAI kI dIkSA sampanna huii| zrI devajI bhAI devaRSijI ke nAma se jAne jAne lge| vi0 saM0 1931 se vi0 saM0 1948 taka ke cAturmAsa kI jAnakArI upalabdha nahIM ho sakI hai / Apake zeSa cAturmAsa isa prakAra haiM - vi0saM0 1049 meM bambaI, vi0saM0 1950 meM dhuliyA, vi0 saM0 1951 meM bhopAla, vi0saM0 1952 meM mandasaura, vi0saM0 1953 meM indaura, vi0saM0 1954 meM bhopAla, vi0 saM0 1955 meM indaura, vi0saM0 1956 meM dhAra, vi0saM0 1957 meM bhopaal| vi0saM0 1956 kA cAturmAsa pUrNa kara Apa jaba icchAvara padhAre taba ApakI zArIrika sthiti nAjuka ho gayI aura asvastha rahane lge| ApakA vi0 saM0 1957 kA caumAsA bhopAla thA, bhopAla caumAsA pUrNakara Apa icchAvara padhAre kintu svAsthya ne ApakA sAtha nahIM diyA / ata: Apake vinIta ziSya zrI devaRSijI ne icchAvara se bhopAla lagabhaga 48 kimI0 kI dUrI Apako apane kaMdhe para baiThAkara taya kii| kintu apanI zArIrika sthiti dekhate hue Apane saMthArA grahaNa kara liyaa| 35 varSa kI Ayu meM vi0saM0 1958 zrAvaNa pUrNimA ko ApakA svargavAsa ho gyaa| yaha kaisA saMyoga thA ki zrAvaNa pUrNimA ke dina hI ApakA janma huA thA aura zrAvaNa pUrNimA ke dina hI ApakA svargavAsa huaa| mAlavA, gujarAta, bambaI, khAnadeza Adi Apake vihAra kSetra rhe| Apake sAta ziSya hue- zrI sUrajaRSijI, zrI premaRSijI, paNDitaratna zrI amIRSijI, zrI devajIRSijI, zrI mizrIRSijI, zrI pAsURSijI aura zrI maganaRSijI / muni zrI bhairavaRSijI mAlavA prAnta ke daloTa gA~va meM ApakA janma huaa| vi0saM0 1945 caitra zuklA paMcamI ko Apa muni zrI sukhARSijI se dIkSA grahaNa kI aura muni zrI harakhARSijI kI nizrA meM ziSya bne| Apane mAlavA aura vAgar3a prAnta ke choTe-choTe gA~voM meM jAkara jijJAsu janatA ko pratibodha diyA aura zuddha dharma kA svarUpa smjhaayaa| tapa, paThana-pAThana Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya lavajIRSi aura unakI paramparA 257. va kAvya racanA meM ApakI vizeSa ruci thI / 28 varSa taka saMyamapAlana kara vi0 saM0 1973 meM Apa svargastha huye| Apake tIna ziSya the - 1. zrI svarUpaRSi jI, 2. zrI saddARSijI aura 3. zrI daulataRSijI (choTe) / muni zrI kAlURSijI ApakA janma mAlavA ke pratApagar3ha jilA antargata nAgadhI grAma ke nivAsI zrI pUraNamallajI ke yahA~ vi0saM0 1937 zrAvaNa zuklA pratipadA ko huaa| ApakI mAtA kA nAma zrImatI pyArIbAI thaa| Apa jAti se kSatriya the / 21 varSa kI umra meM Apane muni zrI harakhARSijI ke pravacana se prabhAvita hokara vi0 saM0 1958 zrAvaNa zuklA paMcamI ko pratApagar3ha meM dIkSA grahaNa kii| dIkSita hone ke pazcAt Apa saMskRta, prAkRta, urdU, phArasI, gujarAtI, marAThI Adi bhASAoM kA tathA dharmazAstroM kA adhyayana kiyA / Apake nirdezana meM 51 gAyoM ko abhaya pradAna kiyA gyaa| mAlavA, mevAr3a, mAravAr3a, dillI, koTA, gujarAta, kAThiyAvAr3a, dakSiNa mahArASTra, nijAma sTeTa, khAnadeza, madhyapradeza, barAra Adi prAnta Apake vicaraNa sthala the| Apane kula cAlIsa cAturmAsa sampanna kiye jinakI sUcI nimnalikhita haiM pratApagar3ha- 5, jAlanA- 3, sukher3A- 1, rAhupiMpala gA~va - 1, kAhanora - 1, borI - 2, sujAlapura- 1, kAnhUra paThAra- 1, ujjaina - 2, sonaI - 1, khAcarauda - 1, karamAlA - 1, ratalAma - 2, auraMgAbAda- 1, thAMdalA - 1, bar3anerA - 1, bhopAla- 1, vaNI (barAra)- 1, pipalaudA - 5, rAjanAMdagA~va - 1, dillI (cA~danI cauka ) - 2, rAyapura ( ma0pra0) - 1, khambhAta - 1, kavardhA - 2 aura rAjakoTa - 1 / muni zrI rAmaRSijI, muni zrI mizrIRSijI aura zrI jasavaMtaRSijI ApakI sevA meM saMlagna rahate the| ApakI svargavAsa tithi upalabdha nahIM hotI hai| muni zrI campakaRSijI ApakA janma kaba aura kahA~ huA, Apake mAtA-pitA kA nAma kyA thA? isakI jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai| hA~! itanA jJAta hotA hai ki Apa kAThiyAvAr3a ke nivAsI the| vi0 saM0 1991 meM Apane muni zrI kAlURSijI se dIkSA grahaNa kii| Apa mAsakhamaNa ke sAtha sAtha 40-45 dina taka kI tapazcaryA bhI karate the / jIvanaparyanta Apa apane guru kI sevA meM rhe| vi0 saM0 2000 meM kavardhA meM ApakA svargavAsa ho gayA / muni zrI daulataRSijI (choTe) ApakA janma kaba aura kahA~ huA, Apake mAtA-pitA kA nAma kyA thA ? Adi jAnakAriyA~ upalabdha nahIM haiM / vi0 saM0 1959 meM Apane sohAgapurA pratApagar3ha ( mAlavA ) muni zrI bhairavaRSijI se dIkSA grahaNa kii| dIkSoparAnta Apane apane guru aura muni zrI amIRSijI se zAstroM kA adhyayana kiyaa| svabhAva se Apa sarala aura vinamra the| zArIrika Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa asvasthatA ke kAraNa ApakA pratApagar3ha meM sthiravAsa ho gyaa| usa samaya ApakI sevA meM muni zrI sukhelakaRSijI aura muni zrI mANakaRSijI virAjamAna the| vi0saM0 1989 meM RSi sampradAya ke sAdhu-sAdhviyoM kA indaura meM eka sammelana huA jisameM sarvasammati se AgamoddhAraka paM0 muni zrI amolakaRSijI ko AcArya pada para pratiSThita kiyA gyaa| tatpazcAt AcArya zrI amolaka RSijI kI AjJA se paNDitaratna muni zrI AnandaRSijI aura muni zrI uttamaRSijI evaM muni zrI daulataRSijI ApakI sevA meM pratApagar3ha padhAre, kintu muniddhaya ke pahu~cane ke do-tIna dina pazcAt hI vi0saM0 1989 ASAr3ha zuklA trayodazI ko ApakA svargavAsa ho gyaa| amIRSijI kI ziSya paramparA muni zrI dayARSijI ApakA janma mAlavA ke daloTa grAma meM huA thaa| Apake mAtA-pitA kA nAma zrImatI pyArAbAI evaM zrI bherulAlajI thaa| Apa paNDitaratna zrI amIRSi ke saMsArapakSIya bhAI the| dasa varSa kI Ayu meM Apane muni zrI amoRSijI ke sAnidhya meM AhatI dIkSA grahaNa kii| dIkSoparAnta Apane apane guru ke sAnidhya meM zAstroM kA adhyayana prArambha kiyaa| bAlyakAla se hI Apa vilakSaNa pratibhA ke dhanI the aura 100 zloka Apa anAyAsa hI kaNThastha kara lete the| aisA ullekha milatA hai ki Apane 'dazavaikAlika' 15 dina meM, 'AcArAMga' 21 dina meM, 'sUtrakRtAMga' 25 dina meM, 'bRhatkalpa' 9 dina meM, 'nandI' 22 dina meM, 'uttarAdhyayana' 45 dina meM, 'anuttaraupapAtika' 3 dina meM aura 'sakhavipAka' 1 dina meM kaMThastha kara liyA thaa| Apako saMskRta, prAkRta, hindI, urdU Adi bhASAoM kA acchA jJAna thaa| hamezA kisI na kisI zAstra kA svAdhyAya karanA, granthoM kA adhyayana karanA, kAvya-racanA, lekhana kArya Adi ke prati ApakA vizeSa lagAva thaa| mAlavA, mevAr3a, bAMgar3a Adi prAnta Apake vihAra kSetra rahe haiN| vi0 saM0 1960 meM ApakA cAturmAsa nimbAher3A meM thA, kintu plega phaila jAne ke kAraNa tathA zrIsaMgha ke vizeSa Agraha para Apako bar3I sAdar3I jAnA pdd'aa| vahIM acAnaka ApakI tabIyata kharAba ho gayI aura bhUrakyA gA~va meM ApakA svargavAsa ho gyaa| muni zrI rAmaRSijI ApakA janma mAlavA ke paMcer3a nivAsI zrI gulAbacandajI gUgaliyA ke yahA~ huA! janma tithi kI jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai| ApakA sAMsArika avasthA kA nAma zrI rAmalAla thA / Apa vivAhita the| Apako eka putra thA jisakI zAdI ke eka mahIne pazcAt hI usakI patnI kA dehAnta ho gyaa| phalata: Apako saMsAra se virakti ho gyii| saubhAgyavaza unhIM dinoM Apako muni zrI amIRSijI kA sAnnidhya prApta huaa| unhIM ke sAnnidhya meM vi0saM0 1974 vaizAkha zuklA paMcamI ke dina Apa dIkSita hue| 11 varSa saMyamaparyAya Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya lavajIRSi aura unakI paramparA 259 pAlakara 65 varSa kI avasthA meM pipalaudA meM kArtika kRSNA trayodazI dina zAnivAra ko rAtri ke lagabhaga 10 baje saMthArApUrvaka ApakA svargavAsa huaa| muni zrI oMkAraRSijI. ApakA janma mAlavA ke daloTa grAma meM huaa| Apake pitAjI kA nAma zrI bhairulAlajI thA aura Apa paMDitaratna zrI amIRSijI ke saMsArapakSIya bhAI the| dIkSoparAnta Apa mAlavA vicarate hue apane guruvarya kI sevA meM saMlagna rhe| Apake eka ziSya huezrI maannkRssijii| vi0 saM0 1983 ke caitra mAha meM Apa svargastha huye / muni zrI chogARSijI Apa paNDitaratna zrI amIRSi ke ziSya the| Apake viSaya meM isake atirikta koI jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai| muni zrI mANakaRSijI ApakA janma mAlavA ke pratApagar3ha jilAntargata suhAgapura grAma meM vi0saM0 1938 ke phAlguna mahIne meM huA / Apake pitA kA nAma zrI tulasIdAsa aura mAtA kA nAma zrImatI kezarabAI thaa| yuvAvasthA meM ApakA samparka muni zrI amIRSijI se huaa| unake sadupadeza ne Apake jIvana ko sAdhumArga kI ora mor3a diyaa| vi0 saM0 1970 jyeSTha zuklA dazamI ko khAcarauMda meM muni zrI amIRSijI ke maMgalavacanoM se Apa dIkSita hae aura muni zrI oMkAraRSijI kI nezrAya meM ziSya bne| dIkSoparAnta Apane muni zrI amIRSijI se 25 AgamoM kA adhyayana kiyA tathA 'dazavaikAlikasUtra' aura 'uttarAdhyayanasUtra' ko kaNThastha kara liyA / svabhAva se Apa atyanta hI zAnta evaM sarala the| ApakI vyAkhyAna zailI anupama thii| mAlavA ApakA mukhya vihAra kSetra rhaa| vi0saM0 1993 meM Apa muni zrI amolakaRSijI ke sAtha dhuliyA meM the| AcArya zrI amolakaRSijI ke paralokagamana ke pazcAt Apane muni zrI kalyANaRSijI ke sAtha khAnadeza meM vihAra kiyaa| phira zArIrika asvasthA ke kAraNa Apane dhuliyA meM sthiravAsa kiyaa| sthiravAsa ke samaya zrIkAntiRSijI aura zrI bhaktiRSijI ApakI sevA meM upasthita the| Apake ekamAtra ziSya zrI ummedaRSijI huye| Apake sambandha meM koI anya jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai| devajIRSijI kI ziSya paramparA muni zrI pratApaRSijI. ApakA janma vi0saM0 1947 meM ajaina gurjara parivAra meM huaa| vi0 saM0 1970 mArgazIrSa zuklapakSa meM Apane muni zrI devajIRSijI se jaina zramaNa dIkSA aMgIkAra kii| sAta varSa ke saMyamaparyAya ke sAtha vi0 saM0 1977 kI pauSa kRSNA tRtIyA ko dAdara (bambaI) meM ApakA svargavAsa ho gyaa| Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 muni zrI tulARSijI sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa ApakA janma vi0saM0 1949 meM khAnadeza ke phaijapura grAma meM huaa| vi0saM0 1979 jyeSTha zuklA dvAdazI ko 30 varSa kI Ayu meM bhusAvala meM tapasvI muni zrI devajIRSijI ke sAnnidhya meM Apa dIkSita hue| tapArAdhanA meM ApakI vizeSa ruci thI / Apane apane saMyama jIvana meM ekAntara, belA, telA, paMcolA, aThAI, gyAraha, pandraha Adi kI kaI tapasyAyeM kI thiiN| Apa jahA~ kahIM bhI padhArate Arambha ke kucha dinoM taka 25 dayA pAlane kI pratijJA lenevAle gRhastha ke ghara hI AhAra pAnI grahaNa karate the| kucha samayoparAnta 50 dina aura phira 100 dina dayA pAlane kI pratijJA dilavAte the / vi0saM0 2005 meM jaba ApakA cAturmAsa TITavA grAma meM thA, Apa zArIrika rUpa se asvastha ho gaye aura ApakA svargavAsa ho gyaa| muni zrI mizrIRSijI ApakA janma mAravAr3a ke lUsarA grAma meM vi0 saM0 1952 meM huaa| ApakI mAtA kA nAma zrImatI AzAbAI va pitA kA nAma zrI jeThamalajI surANA thA / vi0 saM0 1994 mArgazIrSa pUrNimA ke dina 42 varSa kI avasthA meM hIMganaghATa (ma0pra0) meM muni zrI devajIRSijI ke samIpa Apane ArhatI dIkSA prApta kii| pUjya gurudeva kA svargavAsa ho jAne ke pazcAt Apa tathA muni zrI rAmaRSijI kharavaMDI kAsAra (dakSiNa) meM muni zrI Ananda RSijI kI sevA meM upasthita ho gaye / vi0 saM0 2000 kA cAturmAsa Apane muni zrI AnandaRSi ke sAtha sampanna kiyA / tatpazcAt Apa muni zrI premaRSijI jo asvastha ho gaye the, kI sevA meM muni zrI AnandaRSijI kI AjJA se pAtharDI (ahamadanagara) pdhaare| vahA~ se Apa muni zrI rAmaRSijI tathA zrI jasavantaRSijI ke sAtha vihAra karate hue vArsI padhAre jahA~ pUjya zrI AnandaRSijI kA darzana kiyA aura cAturmAsa hetu lAtUra kI ora vihAra kiyaa| vahA~ se vihAra kara jAlanA, devala gA~va, kinagA~va, jaTTu, selU, kAraMjA, dAravA, borI Adi kSetroM meM dharmopadeza dete hue yavatamAla padhAre aura muni zrI kAlURSijI kI sevA meM saMlagna ho gaye / vi0 saM0 2002 kA cAturmAsa Apane rAjanAMdagA~va meM kiyA / cAturmAsa pUrNa kara Apane kavardhA kI ora vihAra kiyaa| bAda meM Apane muni paryAya kA tyAga kara diyA aura eka vratI zrAvaka jaisI caryA svIkAra kara lii| 1 muni zrI rAmaRSijI ApakA janma kaccha ke punar3I grAma meM vi0 saM0 1974 meM huaa| ApakI mAtA kA nAma zrImatI DamarabAI va pitA kA nAma zrI punasIbhAI saMghavI thaa| Apa vi0 saM0 1999 ASAr3ha kRSNA caturthI ko pUjya zrI devaRSijI ke sAnnidhya meM dIkSita hue| Apa pUjya zrI ke saMsArapakSIya bhatIje the| pUjya zrI kA svargavAsa ho jAne ke pazcAt Apane muni zrI AnandaRSijI kI sevA meM rahakara AgamoM kA adhyayana kiyA / isI krama meM lAtUra cAturmAsa Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya lavajIRSi aura unakI paramparA 261 ke pazcAt nAgapura hote hue kavardhA meM muni zrI kAlURSijI kI sevA meM pdhaare| vi0 saM0 2011 va 2012 kA cAturmAsa kramaza: rAyupara aura bAlAghATa meM thaa| Age kI jAnakArI ubalabdha nahIM hotI hai| muni zrI. jasavantaRSijI. Apa muni zrI rAmaRSijI ke saMsArapakSIya bhAI haiN| vi0saM0 2000 meM pUjya zrI AnandaRSijI kI sevA meM rahate hue bAlamaTakAvalI (ahamadanagara) meM phAlguna zuklA caturthI ke dina Apa dIkSita hue aura apane laghubhrAtA muni zrI rAmaRSijI ke ziSya bne| ApakI dIkSA ke samaya koTA sampradAya kI mahAsatI zrI dayAkuMvarajI bhI virAjamAna thiiN| Apa sAdar3I bRhat sAdhu sammelana meM virAjamAna the| vahA~ se muni zrI hariRSijI ke sAtha kavardhA ke lie vihAra kiyaa| vi0saM0 2010, 2011, va 2012 kA ApakA cAturmAsa kramaza: jalagA~va, rAyapura va bAlAghATa meM huaa| Age kI jAnakArI upalabdha nahIM ho sakI hai| muni zrI sakhARSijI ApakA janma nAsika meM huaa| ApakI mAtA kA nAma zrImatI sakhUbAI tathA pitA kA nAma zrI gaNapatarAva paTela thaa| vi0 saM0 1949 meM Apa muni zrI sukhARSijI ke samparka meM aaye| unake sAragarbhita upadezoM ko sunakara Apake mana meM vairAgya utpanna huA aura Apa vi0saM0 1954 mArgazIrSa zuklA trayodazI ke dina zujAlapura meM muni zrI daulataRSijI ke samIpa dIkSita hue| 38 varSa saMyamajIvana vyatIta kara vi0saM0 1992 meM bhusAvala meM ApakA svargavAsa ho gyaa| mAlavA, mevAr3a, khAnadeza, barAra, madhyapradeza Adi prAnta ApakA vihAra kSetra rahe haiN| Apake tIna ziSya hue muni zrI vRddhiRSijI, muni zrI samarthaRSijI aura muni zrI kaantiRssijii| muni zrI vRddhiRSijI __ ApakA janma khAnadeza ke vAkoda grAma ke golechA parivAra meM huA thaa| vi0saM0 1981 jyeSTha kRSNA ekAdazI ko Apane nAgapura meM apane pratibodhaka guruvarya muni zrI devajIRSijI se ArhatI dIkSA aMgIkAra kI aura muni zrI sakhARSijI kI nizrA meM ziSya bne| aisA ullekha milatA hai milatA hai ki dIkSA ke samaya ApakI Ayu 40 varSa thii| isake AdhAra para ApakA janma vi0 saM0 1940-41 ke Asa-pAsa mAnA jA sakatA hai| Apa eka ugra tapasvI ke rUpa meM jAne jAte the| dIkSoparAnta Apa kabhI-kabhI bele-bele pAraNA karate the| prakIrNaka tapasyA ke sAtha-sAtha Apane 3-4 mAsakhamaNa bhI kiye the| pahuNa (barAra) meM Apane chaha mAsa taka kI tapasyA kI thii| kevala chAcha para Apane eka se chaha mAsa taka kI tapasyA kI thii| garmI meM dopahara ko ghUpa kI AtApanA lenA ApakA roja kA niyama thaa| ajamera meM bRhatsAdhu sammelana ke upalakSya meM bhI Apane Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa mAsakhamaNa kiyA thaa| ajamera se Apa vijayanagara padhAre jahA~ akasmAta ASAr3ha kRSNapakSa meM ApakA svargavAsa ho gayA / muni zrI samarthaRSijI Apa mUlataH mAravAr3a ke khIMcana ke rahanevAle the| vyApArika dRSTi se Apa madhya pradeza ke sivanI nagara meM rahate the| vi0 saM0 1985 meM muni zrI devajIRSijI ke sAnnidhya meM Apane dIkSA grahaNa kI aura muni zrI sakhARSijI kI nizrA meM ziSya bane / dIkSA ke samaya ApakI Ayu 30 varSa thI, ata: ApakA janma vi0saM0 1955 ke AsapAsa huA hogaa| tapazcaryA meM ApakI vizeSa ruci thii| Apa ekAntara belA, telA, paMcolA, aTThAI, gyAraha, pandraha Adi kI tapasyA prAya: karate rahate the| ajamera bRhatsAdhu sammelana ke uparAnta Apa pUjya zrI amolakaRSijI kI sevA meM rahane lge| unake sAtha mAravAr3a, dillI, paMjAba Adi prAntoM meM vihAra kiyA / vi0 saM0 1993 bhAdrapada zuklA navamI ke dina dhuliyA meM ApakA svargavAsa ho gayA / muni zrI kAntiRSijI ApakA janma mevAr3a ke zAhapurA riyAsata meM huA | Apake mAtA-pitA kA nAma upalabdha nahIM hotA hai aura na janma-tithi upalabdha hotI hai| dIkSA pUrva ApakA nAma zrI dalela siMha thaa| vi0 saM0 1985 meM Apako aura Apake putra donoM ko muni zrI devajIRSijI kA sAnnidhya prApta huA / cAra varSa bAda vi0saM0 1989 mArgazIrSa zuklA trayodazI ke dina zujAlapura meM zAstroddhAraka pUjya zrI amolakaRSijI ke mukhAravindu se donoM pitA-putra ne ArhatI dIkSA dhAraNa kI aura muni zrI sakhARSijI kI nizrA meM ziSya bne| Apake putra akSayaRSijI ke nAma se jAne jAte the| mAlavA, barAra aura madhya pradeza ApakA vihAra kSetra rahA hai| dhuliyA meM Apa muni zrI mANakaRSijI ke sAtha sthiravAsa meM the| isake atirikta Age kI jAnakArI upalabdha nahIM hai| muni zrI cenARSijI ApakA janma kaba aura kahA~ huA, Apake mAtA-pitA kA nAma kyA thA Adi kI jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai| Apa muni zrI khUbARSijI ke ziSya the| unhIM se Apane zAstrIya jJAna prApta kiyA thA / tapArAdhanA meM ApakI vizeSa ruci thii| Apane apane saMyamI jIvana meM prakIrNaka, thoka tapasyA, mAsakhamaNa, arddhamAsakhamaNa, do mAsakhamaNa, tIna mAsakhamaNa Adi bar3I-bar3I tapasyAyeM kI thiiN| vRddhAvasthA meM muni zrI amolakaRSi jI ApakI sevA meM upasthita rhe| vi0 saM0 1945 meM zujAlapura meM saMthApUrvaka ApakA svargavAsa ho gyaa| Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya lavajIRSi aura unakI paramparA muni zrI kevalaRSijI ApakA janma rAjasthAna ke mer3atA nagara meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI kastUracaMdajI kAMsaTiyA aura mAtA kA nAma zrImatI ratnakukSi thaa| muni zrI kuMvaraRSijI jo muni zrI tilokaRSijI ke saMsArapakSIya jyeSTha sahodara the, ke mukhAravinda se pravacana sunakara Apake jIvana meM adbhUta parivartana AyA / saMsAra kI asAratA ko lekara Apake mana meM uhApoha kI sthiti banI huI thI / utAra car3hAva kI isI mana:sthiti meM ApakA pANigrahaNa saMskAra bhI huA aura zrI amolakacaMdajI aura zrI amIcandajI nAmaka do putraratnoM kI prApti bhI huii| kucha samayoparAnta ApakI patnI kA dehAvasAna ho gayA / dUsare vivAha ke lie ApakI sagAI kI rasma bhI huI, kintu hozaMgAbAda meM virAjita muni zrI udayasAgarajI se pratibodha pAkara Apane AjIvana brahmacarya kA vrata aMgIkAra kara liyaa| taduparAnta Apane vi0 saM0 1943 caitra zuklA paMcamI ko muni zrI pUnamaRSijI se dIkSA aMgIkAra kI aura muni zrI khUbARSijI ke ziSya khlaaye| Apa eka ugratapasvI ke rUpa meM jAne jAte the| Apane kahA~ para kitanI tapasyAyeM kI isakA vivaraNa nimna prakAra haikhAcarauMda caumAse meM - 30 dina kI, pratApagar3ha meM- 60 dina kI, bagar3I meM - 90 dina kI, 89 dina kI, nImaca meM 101 dina kI isa tapasyA meM 54 khaMgha ke pratyAkhyAna hue| bhAvanagara meM 111 dina, AsTA meM 51 dina kI, jammU meM 31 dina kI, lazkara meM 110 dina kI, mumbaI meM 84 dina kI, haidarAbAda meM 11 dina kI / 263 kevala chAcha ke AdhAra para Apane jo tapasyAyeM kI, ve isa prakAra haiM1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13, 14, 15, 16, 17, 18, 19,20,21,31,33,41, 51, 61,63,71, 81, 84,91,101,111 aura 121 / ina upavAsoM ke atirikta Apane chaha mahIne taka ekAntara upavAsa kiyaa| mAlavA, mevAr3a mAravAr3a, gujarAta, paMjAba, DhuMDhAra, kAThiyAvAr3a jhAlAvAr3a dakSiNa, nijAma sTeTa, bambaI, tailaMgAnA Adi Apake vihAra kSetra rahe haiN| vi0saM0 1963 ke caitra mAsa meM Apa cAturmAsa hetu haidarAbAda padhAre jahA~ lagAtAra Apake ATha cAturmAsa hue| vi0 saM0 1971, caitra zuklA pratipadA ko Apako raktAtisAra huA, dina va dina zArIrika kSINatA bar3hatI gayI aura zrAvaNa kRSNA dvAdazI ke dina saMthArApUrvaka ApakA svargavAsa ho gyaa| isa prakAra 28 varSa Apane saMyamaparyAya kA pAlana kiyaa| amolakaRSijI kI ziSya paramparA muni zrI rAjaRSijI Apake mAtA-pitA kA nAma va janma-tithi, dIkSA tithi Adi kA ullekha nahIM milatA hai| Apake viSaya meM itanI jAnakArI upalabdha hotI hai ki ApakA janma nAgaura ke Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa samadar3iyA parivAra meM huA thaa| Apa jAti se osavAla the| vi0 saM0 1971, phAlguna zuklA trayodazI, dina zanivAra ko paNDitaratna muni zrI amolakaRSijI ke sAnidhya meM muni zrI udayacandajI ke sAtha dIkSita hue| karamAlA, ghor3anadI,pUMja, ahamadanagara dhuliyA ApakA vihAra sthala rhaa| A~kha kI rozanI kama ho jAne ke kAraNa Apa dhuliyA meM hI sthiravAsa ho gye| vi0 saM0 1986 meM Apa svargastha hue| muni zrI udayaRSijI. ApakA janma mAravAr3a ke pAlI nagara meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI gambhIra malajI surANA thaa| Apa muni zrI rAjaRSijI ke sAtha vi0 saM0 1971 meM hI dIkSita hue| Apane apane saMyamaparyAya meM aThAI, pandraha, ikkIsa aura ikkAvana dina tathA kaI mAsakhamaNa kI tapasyAyeM kii| cAturmAsa Adi kAryoM meM Apa gurudeva ke salAhakAra huA karate the| zArIrika durbalatA ke kAraNa hiMgonA (khAnadeza) meM ApakA sthiravAsa ho gyaa| hiMgonA meM hI Apa svargavAsa ko prApta huye| isake atirikta koI aitihAsika tithi kI jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai| muni zrI mohanaRSijI ApakA janma ahamadanagara ke telakuDa gA~va meM huA thaa| Apake pitA kA nAma zrI bhIvarAjajI gUgaliyA aura mAtA kA nAma zrImatI siNagArabAI thaa| pitA ke vizeSa Agraha para AgamoddhAraka muni zrI amolakaRSijI ne Apako dIkSArtha svIkAra kiyaa| vi0 saM0 1972 phAlguna zuklA tRtIyA ke dina haidarAbAda meM bar3e samAroha meM Apa dIkSita hue| isa prakAra Apa mohanalAla se mani mohanaRSi bana gye| dIkSoparAnta Apane 'dazavaikAlika tathA 'uttarAdhyayana' kaMThastha kiyA / aisA kahA jAtA hai ki pratidina Apa pA~ca gAthAe~ kaMThastha karate the| eka ghaNTA thokar3oM kA abhyAsa karate the aura zeSa samaya meM saMskRta va prAkRta kI zikSA grahaNa karate the| 'laghusiddhAntakaumudI', 'prAkRta mArgopadezikA', 'raghuvaMza', 'pramANanayatattvAloka' aura 'syAdvAdamaMjarI' Adi granthoM kA Apane gahana adhyayana kiyA thaa| dhArmika chanda, stotra Adi bhI Apako kaMThastha the| vi0saM0 1976 meM Apa eka bhaktabhojI ho gaye arthAt saba AhAra pAnI meM ikaTThA gholakara pI lete the| isI varSa phAlguna zuklA saptamI ke dina akasmAta Apa jvara vedanA se grasita ho gye| caitra vadi saptamI ke roja prAta: cAra baje guruvarya paNDitaratna muni zrI amolakaRSi ke mukhAravinda se cAra zaraNa namokAra maMtra, namotthuNaM Adi pATha kA zravaNa karate hue brahmamuhUrta meM Apane svarga ke lie prayANa kiyaa| muni zrI akSayaRSijI. ___ApakA janma mevAr3a ke zAhapurA grAma meM vi0saM0 1980 meM huA thaa| Apake pitAjI kA nAma DAMgI gotrIya zrI dalelasiMhajI thaa| vi0saM0 1989 kI mArgazIrSa zuklA Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya lavajIRSi aura unakI paramparA 265 trayodazI ko pUjya zrI amolakaRSijI ke sAnnidhya meM zujAlapura meM dIkSA grahaNa kii| dIkSA ke samaya ApakI umra 9 varSa kI thii| Agama jJAna ke sAtha-sAtha Apa hindI, urdU Adi bhASA ke acche jJAtA the| svabhAva se Apa sarala evaM zAnta the| mAlavA, barAra aura khAnadeza Adi Apake vihAra kSetra rhe| vi0saM0 1996 caitra zuklA aSTamI ko durga (ma0pra0) ke kusuma kAsA kSetra meM ApakA svargagamana huaa| muni zrI multAnaRSijI ApakA janma vi0saM0 1952 meM ahamadanagara ke mIrI meM huaa| ApakI mAtA kA nAma zrImatI sadAbAI va pitA kA nAma zrI khuzAlacandajI mehara thaa| vi0saM0 1982 meM 30 varSa kI avasthA meM mArgazIrSa pUrNimA ke dina ghor3anadI meM zAstroddhAraka paM0 muni zrI amolakaRSijI ke sAnidhya meM Apa dIkSita hue| sAdhu AcAra nirUpaka ke rUpa meM jAnA jAnevAlA grantha 'dazavaikAlika' Apako pUrA kaMThastha thaa| mAlavA, mAravAr3a, paMjAba Adi prAnta Apake vihAra kSetra rahe haiN| zrI amola jaina jJAnAlaya ke nirmANa meM parokSa rUpa se ApakA sahayoga rhaa| Apake dIkSita hone ke pazcAt ApakI dharmapatnI aura putra donoM ne hI saMyamamArga apanA liyA jo kramaza: mahAsatI indukuMvarajI aura muni zrI candraRSijI ke nAma se jAne jAte haiN| muni zrI. jayavantaRSi va muni zrI zAntiRSijI Apa daloTa (mAlavA) ke nivAsI the| Apa donoM munidvaya saMsArapakSIya pitA-putra haiN| vi0saM0 1988 mArgazIrSa paMcamI ke dina muni zrI amolakaRSijI ke mukhAravinda se Apa donoM dhuliyA meM dIkSita hue| AcArya zrI amolakaRSijI ke sAnidhya meM Apane zAstroM kA adhyayana kiyaa| taduparAnta Apa mevAr3a prAntIya muni zrI motIlAlajI kI sevA meM rahane lge| muni zrI. phatahaRSijI ApakA janma khAnadeza ke amalanera grAma meM huaa| vi0saM0 1989 mArgazIrSa ekAdazI ke dina muni zrI amolakaRSijI ke sAnidhya meM zujAlapura meM Apa dIkSita hue| Apane aneka thokar3e kaMThastha kiye the| paMjAba, mAravAr3a, mAlavA, mevAr3a Adi prAnta Apake vihAra kSetra rahe haiN| muni zrI hariRSijI. ApakA janma vi0saM0 1970 meM khAnadeza ke mAror3a grAma meM huaa| ApakI mAtA kA nAma zrImatI kAzIbAI tathA pitA kA nAma zrI bAraku seTha thaa| Apa janma se vaiSNava parivAra se sambandhita the| zAstroddhAraka paM0 muni zrI amolakaRSijI kI nizrA meM Apane AhatI dIkSA aMgIkAra kii| Apake dIkSA samAroha meM pUjya zrI javAharalAlajI, pUjya zrI Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ '266 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa matrAlAlajI, yuvAcArya zrI kAzIrAmajI, upAdhyAya zrI AtmArAmajI, pUjya zrI nAgacandrajI, pravartaka zrI tArAcandajI, pUjya zrI chaganalAlajI (khambhAta saMghAr3A) Adi santa va bahusaMkhyaka zrAvaka-zrAvikAyeM upasthita thiiN| dIkSoparAnta Apane dharmazAstra va saMskRta sAhitya kA adhyayana kiyaa| kAvya-sAhitya meM ApakI vizeSa ruci thii| mAravAr3a, paMjAba, mevAr3a mAlavA, saMyukta prAnta Adi ApakA vihAra kSetra rhaa| vi0saM0 1994 kA ApakA cAturmAsa muni zrI mohanaRSijI tathA paM0 mani zrI kalyANaRSijI ke sAtha sampanna huaa| vi0saM0 2003 kA caumAsA auraMgAbAda meM kiyaa| tatpazcAt amarAvatI aura baitUla meM caumAsA sampanna kara sAdar3I meM Ayojita bRhat sAdhu sammelana meM bhAga lene ke lie AcArya AnandaRSijI kI sevA meM upasthita huye| sammelana ke pazcAt ApakA cAturmAsa ciMcapokalI (bambaI) meM sampanna huaa| isI prakAra vi0 saM0 2011 va 2012 kA cAturmAsa kramaza: rAmapura va bAlAghATa meM sampanna huaa| bAda meM munimaryAdA se cyuta ho gye| Apane vibhinna sAhityoM kI racanA kI jinameM se kucha isa prakAra haiM- cuniMdA kathAnuyoga saMgraha, nUtana bhAnu saMgraha, sAmAyika pratikramaNa, AtmamaraNa, sAmUhika prArthanA saMgraha, padmAvatI Adi AlocanA, zrI amola AtmasmaraNa, satI candanabAlA aadi| muni zrI kalyANaRSijI. ApakA janma vi0saM0 1966 meM ahamadanagara ke barakher3I meM huaa| ApakI mAtA kA nAma zrImatI sonIbAI tathA pitA kA nAma zrI hajArImalajI copar3A thaa| Apake bacapana kA nAma bhAnucandra thaa| 15 varSa kI avasthA meM vi0saM0 1981 meM kar3agA~va meM AgamoddhAraka muni zrI amolakaRSijI ke sAnidhya meM Apane dIkSA grahaNa kii| dIkSoparAnta Apa muni zrI kalyANaRSijI ke nAma se pahacAne jAne lge| Apako 'dazavaikAlika' va 'uttarAdhyayana' pUrNata: kaMThastha thaa| Apa saMskRta vyAkaraNa aura sAhitya ke acche jAnakAra the| pUnA, ghor3anadI, ahamadanagara, manamADa, barAra, mahendragar3ha, mAravAr3a (sAdar3I), bhopAla, dillI, dhuliyA, bhusAvala, jalagA~va, bodavar3a Adi Apake cAturmAsa sthala haiN| vi0 saM0 1999 meM pAtharDI meM mAdha kRSNA SaSThI ke dina paNDitaratna zrI AnandaRSijI ko AcArya pada kI cAdara Apake dvArA hI or3hAI gyii| vi0saM0 2000 kA cAturmAsa pUrNa kara Apane haidarAbAda, rAyacUra, baiMgalora va madrAsa nagaroM meM caumAse kiye| zAstroddhAraka muni zrI amolakaRSijI ke smaraNArtha zrI amola jaina jJAnAlaya nAmaka saMsthA kI sthApanA ke pIche ApakI hI preraNA rahI hai| muni zrI bhAnuRSijI ApakA janma vi0saM0 1985 meM pUrva khAnadeza ke talAI nAmaka grAma meM huaa| ApakI mAtA kA nAma zrImatI maMDUbAI tathA pitA kA nAma zrI sAMDU seTha thaa| Apa jAti Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 267 AcArya lavajIRSi aura unakI paramparA se svarNakAra the| vi0saM0 1999 phAlguna zuklA dvitIyA dina maMgalavAra ko muni zrI hariRSijI kI nezrAya meM Apa manamADa meM dIkSita huye / dIkSoparAnta tIna varSa taka muni zrI hariRSijI kI sevA meM rahe / tatpazcAt pUjya zrI AnandaRSijI kI sevA meM upasthita hokara saMskRta- prAkRta, hindI, urdU Adi bhASA, 'laghusiddhAntakaumudI', 'pramANanayatattvAloka', 'muktAvalI' Adi kA adhyayana kiyA / Apa dvArA sampAdita 'zramaNa vANI' aura 'prabhAtapATha' nAma kI do pustakeM prakAzita haiN| kalyANaRSijI kI ziSya paramparA muni zrI rAmaRSijI ApakA janma vi0saM0 1982 meM gadhanApura meM huaa| ApakI mAtA kA nAma zrImatI subhadrAbAI tathA pitA kA nAma zrI choTelAla saMkhavAla paTavA thaa| ApakA janma vaiSNava parivAra meM huA thaa| phira bhI Apane muni zrI kalyANaRSijI ke kara-kamaloM se vi0saM0 1993 meM dhuliyA meM dIkSA grahaNa kii| dIkSoparAnta Apane 'dazavaikAlika', 'uttarAdhyayana', 'nandIsUtra' Adi granthoM ko kaMThastha kiyaa| 'laghusiddhAntakaumudI', 'subhASitaratna -sandoha', 'prAkRtamArgopadezikA', 'amarakoSa' Adi granthoM kA bhI talasparzI adhyayana kiyA, kintu Apake jIvana meM dIpaka tale aMdherA vAlI ghaTanA ghaTita ho gayI / vi0saM0 2000 meM dUsare ko saMyama kI rAha para lAnevAlA jJAnI ajJAnI kI bhA~ti svayaM saMyamamArga se cyuta ho gayA / sevAbhAvI muni zrI rAyaRSijI ApakA janma vi0saM0 1949 meM dhuliyA ke phArANA kasbe meM huaa| ApakI mAtA kA nAma zrImatI dhanyAbAI va pitA kA nAma zrI TIkArAmajI bhAvasAra thaa| 49 varSa kI avasthA meM munizrI kalyANaRSijI kI nizrA meM vi0 saM0 1998 kI ASAr3ha kRSNA SaSThI ke dina vAdhalI meM Apa dIkSita huye / muni zrI bhaktiRSijI ApakA janma mAravAr3a ke pAdU meM huA / janma tithi upalabdha nahIM hotI hai| ApakI mAtA kA nAma zrImatI sudhAbAI va pitA kA nAma zrI pUnamacaMda rAMkA thA / vi0 saM0 2000 meM 30 varSa kI Ayu meM Apa muni zrI kalyANaRSijI ke kara-kamaloM se dIkSita huye| tapa sAdhanA ke prati ApakI vizeSa ruci thii| Apane apane jIvana meM 15 se bhI adhika mAsakhamaNa kiye| muni zrI candraRSijI ApakA janma vi0saM0 1974 meM huaa| Apa muni zrI mulatAnaRSijI ke saMsArapakSIya putra the| ApakI mAtA kA nAma zrImatI darAr3I bAI thaa| vi0 saM0 1982 meM Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa Apake pitAjI ne dIkSA grahaNa kii| taduparAnta vi0saM0 2000 meM ApakI mAtAjI ne bhI dIkSA grahaNa kara lii| mAtA-pitA ke dIkSita ho jAne ke pazcAt Apake mana meM bhI vairAgaya kI bhAvanA jagI, phalata: vi0saM0 2002 ke phAlguna mAsa meM jaba muni zrI kalyANaRSijI haidarAbAda meM virAja rahe the, Apane dIkSA dhAraNa kara lii| dIkSoparAnta Apane saMskRta, prAkRta, hindI Adi bhASAoM kA jJAna prApta kiyA tathA ti0ra0 sthAna0 jaina dhArmika parIkSA borDa aura pAtharDI borDa kI 'jaina siddhAnta vizArada' kI pIrakSAyeM uttIrNa kii| daulataRSijI kI ziSya paramparA muni zrI premaRSijI ApakA janma kaba aura kahA~ huA, Apake mAtA-pitA kauna the, ApakI dIkSA kaba huI? Adi kI jAnakArI nahIM milatI hai| itanA jJAta hotA hai ki Apane muni zrI daulataRSijI kI nizrA meM dIkSA grahaNa kI thii| mAlavA, mevAr3a, mAravAr3a Adi prAnta Apake vihAra kSetra rahe haiN| Apake tIna ziSya huye- muni zrI phatahaRSijI, muni zrI cauthaRSijI aura muni zrI rtnRssijii| muni zrI ratnaRSijI (choTe) ApakA janma kaba aura kahA~ huA, Apake mAtA-pitA kA nAma kyA thA?Adi kI jAnakArI nahIM milatI hai| itanA jJAta hotA hai ki Apane muni zrI premaRSijI kI nezrAya meM muni zrI daulataRSijI ke mukhAravinda se dIkSA grahaNa kI thii| vi0 saM0 1982 meM muni zrI cauthaRSijI ke sAtha Apa dakSiNa mahArASTra meM virAjamAna the| pUnA cAturmAsa ke bAda Apane unase pRthak vihAra kara auraMgAbAda cAturmAsa kiyaa| vahIM Apa svargastha ho gye| ApakI racanAoM meM 'campaka carita' ullekhanIya hai| muni zrI mohanaRSijI ApakA janma vi0saM0 1952 meM gujarAta prAnta ke kalola nAmaka sthAna meM huaa| ApakI mAtA kA nAma zrImatI divAlIbAI aura pitA kA namA zrI maganalAla bhAI thaa| 14 varSa kI avasthA se hI Apane vairAgyapUrNa jIvana jInA prArambha kara diyA thaa| Apa saMskRta, prAkRta, hindI, aMgrejI va dharmazAstra ke ucca koTi ke vidvAna the| vi0saM0 1975 jyeSTha zuklA dazamI ke dina muni zrI daulataRSijI ke samIpa indaura meM Apa dIkSita huye| dIkSoparAnta Apane tIna varSoM ke antargata 'dazavaikAlika', 'uttarAdhyayana', 'AcArAMga', 'sakhavipAka' Adi grantha kaMThastha kara liye the| ApakI nizrA meM 13 vyaktiyoM ne dIkSA grahaNa kI thI, kintu unake nAma upalabdha nahIM haiN| gujarAta (kAThiyAvAr3a), mAravAr3a, madhyaprAnta, khAnadeza Adi prAnta Apake vihAra kSetra rahe haiN| ajamera bRhatsAdhu sammelana meM bhI ApakA yogadAna sarAhanIya rahA hai| ApakI pramukha racanAyeM haiM Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 269 AcArya lavajIRSi aura unakI paramparA 'jaina zikSA' ( cha: bhAga meM), 'vyAkhyAna vATikA', 'jaina tattva kA nUtana nirUpaNa', 'ahiMsA kA rAjamArga', 'ahiMsA patha', 'tattvasaMgraha', 'Atmabodha bhAga 1-3', 'sAhitya sAgara ke motI', 'jIvana sudhAra kI kuMjI' aadi| muni zrI manasukhaRSijI. ApakA janma kaba aura kahA~ huA? Apake mAtA-pitA kA nAma kyA thA? jJAta nahIM hai| Apake viSaya meM itanA jJAta hotA hai ki Apane muni zrI mohanaRSijI ke upadezoM se pratibodhita ho dIkSA grahaNa kI thii| khAnadeza aura mahArASTra Apake vihAra kSetra rhe| Apake eka ziSya huye- zrI motiiRssijii| muni zrI motIRSijI ApakA janma ahamadanagara ke khAMvA meM vi0saM0 1974 meM huaa| vi0saM0 2010 phAlguna kRSNA ekAdazI ko yeladA meM Apa dIkSita hue| muni zrI manasukhaRSijI se kisI kAraNavaza kucha mana muTAva ho gayA aura Apa unase alaga ho gye| muni zrI vinayaRSijI. ApakA janma vi0saM0 1955 bhAdrapada kRSNA saptamI ke dina gujarAta ke kalola nAmaka grAma meM huaa| vi0 saM0 1976 vasaMta paMcamI ke dina Apa muni zrI daulataRSijI kI nizrA meM dillI meM dIkSita huye| Apa pahale vADIlAla ke nAma se jAne jAte the| dIkSoparAnta ApakA nAma vinayaRSi ho gyaa| Apa saMskRta, prAkRta, hindI, gujarAtI Adi bhASAoM ke marmajJa the| dIkSita hone ke uparAnta Apane 'dazavaikAlika aura 'uttarAdhyayana' ko kaMThastha kara liyA thaa| Apa muni zrI mohanaRSijI ke saMsArapakSIya sahodara the| gujarAta, kAThiyAvAr3a, mevAr3a, mAravAr3a, mAlavA, barAra, madhyapradeza, mahArASTra Adi prAnta Apake vihAra kSetra rahe haiN| muni zrI phatahaRSijI. Apa muni zrI premaRSijI kI nizrA meM dIkSita huye| isake atirikta koI vizeSa jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai| Apa svargastha ho cuke haiN| muni zrI cauthaRSijI ApakA janma kaba aura kahA~ huA?Apake mAtA-pitA kA nAma kyA thA? Adi kI jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai| ApakI dIkSA muni zrI daulataRSijI ke mukha se huI aura Apa munizrI premaRSijI ke ziSya khlaaye| guruvarya kI sevA meM rahakara Apane zAstrIya jJAna prApta kiyaa| vi0 saM0 1982 meM Apa aura muni ratnaRSijI dakSiNa prAnta ke ciMcavar3a grAma meM muni zrI amolakaRSijI kI sevA meM rahe aura vi0saM0 1983 kA cAturmAsa unhIM ke sAtha pUnA meM kiyaa| pUnA ke cAturmAsa ke uparAnta Apa zrI nijAma sTeTa Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa kI ora vihAra karate huye jAlanA pdhaare| vahIM Apane cAturmAsa kiyaa| jAlanA cAturmAsa kA varSa to jJAta nahIM hai, kintu ullekha ke AdhAra para yaha kahA jA sakatA hai ki vi0saM0 1984 kA cAturmAsa jAlanA meM huA hogaa| jAlanA meM hI vi0saM0 1991 meM ApakA svargavAsa huaa| tilokaRSijI kI ziSya paramparA muni zrI bhavAnIRSijI Apake viSaya meM jo jAnakArI milatI hai vaha itanI hai ki Apa muni zrI tilokaRSijI kI nizrA meM vi0saM0 1933 mArgazIrSa kRSNA dazamI ke dina mAlavA prAnta ke ratalAma meM dIkSita hye| vi0saM0 1934 aura vi0saM0 1935 kA cAturmAsa Apane muni zrI tilokaRSi ke sAtha kiyaa| taduparAnta kisI viSaya ko lekara guruvarya se ApakA matabheda ho gayA aura Apa guruvarya se pRthak vihAra karane lge| muni zrI pyArARSijI ___ ApakA janma mAlavA meM huaa| vi0 saM0 1934 caitra zuklA dvAdazI ko mammaTakher3A gA~va meM muni zrI tilokaRSijI ke sAnnidhya meM ApakI choTI dIkSA huii| choTI dIkSA ke cha: mahIne pazcAt bar3I dIkSA huii| vi0saM0 1940 meM guru mahArAja kA (zrI tilokaRSijI kA) svargavAsa hone ke pazcAt Apa muni zrI ratnaRSijI ke sAtha mAlavA meM padhAre jahA~ ApakA svargavAsa ho gyaa| svargavAsa tithi jJAta nahIM hai| muni zrI svarUpaRSijI Apa mUlata: mAravAr3a ke botA grAma ke rahanevAle the, kintu vyApAra ke nimitta mAnaka dauMDI (ahamadanagara) meM rahane lage the| Apane vi0saM0 1935 meM ghor3anadI meM muni zrI tilokaRSijI ke darzana kiye| unake mArmika upadeza se Apake mana meM vairAgya kI bhAvanA utpanna huii| vi0 saM0 1936 ASAr3ha zuklA navamI ko Apa donoM pitA-putra muni zrI tilokaRSijI kI nizrA meM dIkSita huye aura Apa munidvaya zrI svarUpaRSijI aura zrIratnaRSijI ke nAma se jAne jAne lge| dakSiNa pradeza meM ApakA svargavAsa ho gyaa| muni zrI ratnaRSijI ___ApakA janma vi0 saM0 1924 meM huaa| Apa muni zrI svarUpaRSijI ke saMsArapakSIya putra the| ApakI mAtA kA nAma zrImatI dhApUbAI thaa| vi0saM0 1936 meM Apa apane pitA ke sAtha dIkSita huye| vi0saM0 1940 meM guruvarya ke viyoga ke pazcAt Apa ratalAma padhAre jahA~ Apake sannidhya meM zrI vRddhicaMdajI ne dIkSA grahaNa kii| Apane riMganoda meM apanA prathama svatantra caumAsA kiyaa| tatpazcAt pratApagar3ha, dhariyAvada, manamADa meM caumAse kiye| vi0saM0 1940 se 1955 taka ke caumAse ke jAnakArI upalabdha nahIM ho pAyI Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya lavajIRSi aura unakI paramparA 271 hai| Age kA vivaraNa isa prakAra hai- vi0 saM0 1956 kA ahamadanagara, vi0saM0 1961 kA Avala kuTI, vi0saM0 1962 kA pAranera, vi0saM0 1963 kA pUnA, vi0saM0 1964 kA rAhU (pUnA), vi0saM0 1955 kA ghor3anadI, vi0 saM0 1966 kA ciMcoDI paTela, vi0saM0 1967 kA mirajagA~va, vi0saM0 1968 kA mAnasa hivar3A, vi0saM0 1969 kA mIrI, vi0saM0 1970 kA kharavaMDI, vi0saM0 1971 kA manamADa, vi0saM0 1972 kA lAsalagA~va, vi0saM0 1973 kA vAdhalI, vi0 saM0 1975 kA belabaMDI, vi0 saM0 1976 kA Avala kuTI, vi0saM0 1977 kA ahamadanagara, vi0saM0 1978 kA pAtharDI, vi0saM0 1979 kA kama (nijAma sTeTa) vi0saM0 1980 kA ahamadanagara, vi0saM0 1981 kA cAturmAsa karamAlA, vi0saM0 1982 kA cA~dA (ahamadanagara), vi0saM0 1983 kA cAturmAsa bhusAvala meM huaa| cAturmAsa ke pazcAt bhusAvala se Aphne vihAra kara diyaa| kAnagA~va meM Apako halkA bukhAra huaa| alIpura meM acAnaka jvara teja ho gayA aura vahIM eka mandira meM Apane sAgArI saMthArA le liyaa| vi0saM0 1984 jyeSTha kRSNA saptamI dina somavAra ko madhyAhna meM alIpura meM hI Apa svargastha ho gye| muni zrI vRddhiRSijI ApakA janma ratalAma ke gAdiyA gotrIya osavAla parivAra meM huaa| Apake mAtA-pitA kA nAma va janma-tithi jJAta nahIM hai| ApakI patnI kA nAma zrImatI mANakabAI thaa| mahAsatI zrI hIrAjI kI preraNA se Apa donoM pati-patnI vi0saM0 1941 caitra mAsa meM muni zrI ratnaRSijI kI nizrA meM dIkSita huye| ApakI patnI zrImatI mANakabAI mahAsatI zrI hIrAjI kI ziSyA kahalAyI / aisA ullekha milatA hai ki dIkSA ke samaya muni zrI vRddhiRSijI kI avasthA 30 varSa kI thI, ata: kahA jA sakatA hai ki ApakA janma vi0saM0 1911 meM huA hogaa| Apane 40 thokar3e kaMThastha kiye the| mAlavA ApakA pramukha vihAra kSetra rahA hai| vi0saM0 1946 kA cAturmAsa Apane zAjApura va 1947 kA caumAsA riMganoda meM kiyA, vi0 saM0 1954 meM Apake ziSyatva meM munizrI velajIRSijI dIkSita huye the| aneka kSetroM meM jainadharma kA alakha jagAte huye Apa pipalodA cAturmAsa ke lie padhAra rahe the ki rAste meM acAnaka ApakA svargavAsa ho gyaa| ApakI svargavAsa tithi upalabdha nahIM hai| zrI velajIRSijI. ApakA janma kaccha ke desalapura grAma meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI devarAjajI aura mAtA kA nAma zrImatI jeThAbAI thaa| vi0saM0 1954 ke mAdha mAsa meM Apa muni zrI vRddhiRSijI ke sAnidhya meM dIkSita huye| vi0saM0 1959 kA cAturmAsa Apane apane guruvarya ke sAtha pratApagar3ha meM kiyA jahA~ 9 dina kI tapazcaryA kI, isI meM 9 milAkara 17 dina ke pratyAkhyAna kiye| phira 17 dina milAkara 31 dina ke upavAsa kiye| Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa taduparAnta 30 dina, 61 dina ke bhI tapa kiye| sAtha hI abhigraha bhI dhAraNa kara liyA ki 101 khaMgha (brahmacarya, cauvihAra, haritakAya kA tyAga aura sacitta jala kA tyAga) hoMge to pAraNA kruuNgaa| jaba 55 khaMgha kA yoga milA taba Apane 61 milAkara 91 dinoM kI tapazcaryA kii| abhigraha saphala na hone para mana meM kiye gaye saMkalpa ke anurUpa Apane anna jala kA tyAga karate huye yAvatjIvana chAcha grahaNa karane kA vrata le liyaa| vi0 saM0 1965 caitra pUrNimA se Apane dina meM na sone, rAtri meM Ar3A Asana lagAne va auSadha sevana kA tyAga kara diyaa| ina niyamoM ke hote huye bhI Apa eka mAsa eka datti (dA~tI), dUsare mAsa do datti, chaThe mAsa meM chaha datti chAcha lete the aura kramaza: dattiyoM kI saMkhyA kama karate-karate eka datti para A jAte the| Apane 16 varSa taka kevala chAcha ke AdhAra para hI saMyama ArAdhanA kI / ApakA pramukha vihAra kSetra mAlavA hI rhaa| 19 varSa taka saMyamapAlana karake vi0 saM0 1973 caitra amAvasyA ke dina saMthArApUrvaka ApakA svargavAsa ho gyaa| muni zrI sulatAnaRSijI ApakA janma ahamadanagara ke AvalakuTI grAma ke caMgeriyA gotrIya osavAla parivAra meM huaa| ApakI janma-tithi va mAtA-pitA ke nAma jJAta nahIM hai| vi0saM0 1955 vaizAkha zuklA trayodazI ko kar3A meM muni zrI ratnaRSijI ke mukhAravinda se Apane ArhatI dIkSA grahaNa kI / ahamadanagara meM ApakA svargavAsa huaa| svargavAsa tithi upalabdha nahIM hotI hai| muni zrI dagaDURSijI Apa muni zrI ratnaRSijI ke ziSya the| vi0 saM0 1956 mAgha zuklA trayodazI ke dina Apa dIkSita huye| Apake dIkSA samAroha meM muni zrI amolakaRSijI upasthita the| karnATaka, solApura, ahamadanagara Adi prAnta Apake vihAra kSetra rahe haiN| Apa dvArA saMgrahIta 'zrIratna amola maNi-prakAzikA' pustaka prakAzita hai| solApura meM ApakA svargavAsa huaa| isake atirikta koI anya jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai| muni zrI. uttamaRSijI. ApakA janma vi0 saM0 1964 meM ahamadanagara ke ciMcapura meM huaa| ApakI mAtA kA nAma zrImatI campAbAI aura pitA kA nAma zrI kundanamalajI gUgaliyA thaa| vi0saM0 1977 se hI Apa muni zrI ratnaRSijI kI sevA meM rahakara zAstroM kA adhyayana karane lge| vi0 saM0 1979 jyeSTha zuklA dvitIyA ke dina Apa guruvarya muni zrI ratnaRSijI kI nizrA meM dIkSita huye| dIkSoparAnta Apane saMskRta vyAkaraNa, sAhitya, nyAya aura AgamoM kA gahana adhyayana kiyaa| barAra, madhyapradeza, khAnadeza, mahArASTra, mAlavA, mevAr3a, mAravAr3a, Adi prAnta Apake vihAra sthala rahe haiN| Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 273 . AcArya lavajIRSi aura unakI paramparA AnandaRSijI kI ziSya paramparA muni zrI harSaRSijI Apane zrI ratnaRSijI ke mukhAravinda se dIkSA aMgIkAra kI aura paNDitaratna zrI AnandaRSijI ke ziSya khlaaye| kucha samayoparAnta Apa kisI kAraNavaza saMgha se alaga ho gye| muni zrI premaRSijI ApakA janma vi0saM0 1934 zrAvaNa zuklA paMcamI ko jakhaubaMdara grAma meM huaa| ApakI mAtA kA nAma zrImatI kuMvarabAI va pitA kA nAma zrI meghajI bhAI thaa| 57 varSa kI Ayu meM vi0saM0 1990 mAgha zuklA dazamI ko bor3avada grAma meM paNDitaratna AnandaRSijI ke ziSyatva meM Apa dIkSita huye| ApakA pahalA cAturmAsa vi0saM0 1991 meM pAtharDI meM huaa| isI prakAra kramaza: vi0saM0 1992 kA pUnA (ghoDanadI), vi0saM0 1993 kA bambaI, 1994 kA ghATakopara (bambaI), 1995 kA panavela , 1996 kA ahamadanagara, 1997 kA borI, 1998 kA bAmborI, 1999, 2000 kA pAtharDI meM Apake cAturmAsa huye| isI varSa vi0saM0 2000 Azvina kRSNA tRtIyA ko ApakA saMthArApUrvaka svargavAsa ho gyaa| muni zrI motIRSijI ApakA janma pUnA ke nAyagA~va meM vi0saM0 1954 bhAdra kRSNA caturdazI dina zanivAra ko huaa| 38 varSa kI avasthA meM vi0saM0 1992 phAlguna zuklA paMcamI dina guruvAra ko pUnA meM Apa muni zrI AnandaRSijI ke sAnnidhya meM dIkSita huye| vi0saM0 1993 ke ghor3anadI cAturmAsa meM Apane adhyayana prArambha kiyaa| saMskRta, prAkRta Adi bhASAoM kA adhyayana kiyaa| panavela meM guruvarya ke mukhAravinda se dharmabhUSaNa parIkSA ke pAThya granthoM kA adhyayana kiyA aura zrI ti0 ra0 sthA0 jaina dhArmika parIkSA borDa uttIrNa kiyaa| tatpazcAt 'pANinIya vyAkaraNa', 'hitopadeza', 'nyAyadIpikA', 'pramANanayatattvAloka' Adi kA gahana adhyayana kiyA tathA 'jaina siddhAnta prabhAkara' aura 'jaina siddhAntazAstrI' kI parIkSA uttIrNa kI / inake sAtha hI Apane thokar3oM, boloM va zAstroM kA jJAna bhI prApta kiyaa| muni zrI hIrARSijI ApakA janma kaccha ke desalapura grAma meM huA / Apake pitA kA nAma khimajI (khIMvajI) thaa| vi0 saM0 1996 mAgha zuklA SaSThI dina ravivAra ko yuvAcArya muni zrI AnandaRSijI ke sAnidhya meM lonAvAlA meM Apa dIkSita huye| aisA ullekha milatA hai ki dIkSA ke samaya ApakI Ayu 25 varSa kI thii| ata: kahA jA sakatA hai ki ApakA janma vi0saM0 1971 ke Asa-pAsa huA hogaa| kriyAkANDa meM ApakI vizeSa ruci thii| Apane 30-35 thokaDe kaMThastha kiye the| Apane 21 dina hI saMyamajIvana kA pAlana kiyA thA ki dAvar3I (pUnA) meM acAnaka ApakA svargavAsa ho gyaa| Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa muni zrI jJAnaRSijI Apa sirasAlA ke nivAsI the| ApakA janma kaba huA? Apake mAtA-pitA kA nAma kyA thA? Adi kI jAnakArI nahIM milatI hai| itanA jJAta hotA hai ki Apa vi0 saM0 1990 se hI muni zrI AnandaRSijI kI sevA meM rahakara jJAnAbhyAsa karate rhe| bAda meM vaivAhika jIvana yApana karane lage, kintu guruvarya kA sAnnidhya nahIM chodd'aa| antata: vi0saM0 1999 meM Apa donoM pati-patnI ne dIkSA dhAraNa kara lii| ApakI dIkSA-tithi ASAr3ha zuklA SaSThI aura ApakI patnI kI dIkSA-tithi ASAr3ha zuklA dvitIyA hai| kucha samayoparAnta Apa saMyama vrata se cyuta ho gaye / gRhasthAvasthA meM ApakA nAma bAbUlAla thaa| muni zrI puSpaRSijI ApakA janma rANAvAsa ke zrI chogAlAlajI kaTAriyA ke yahA~ huaa| dIkSA pUrva ApakA nAma zrI pUsAlAla thaa| janma-tithi upalabdha nahIM hai| vi0 saM0 2006 mArgazIrSa zuklA paMcamI dina guruvAra ko udayapura meM muni zrI AnandaRSijI ke sAnidhya meM Apane dIkSA grahaNa kii| Apake dIkSA mahotsava ke avasara para mahAsatI zrI ratanakuMvarajI virAjamAna thiiN| ApakA svargavAsa ahamadAbAda meM huaa| muni zrI. himmataRSijI ApakA janma barAra ke cavAlA meM huaa| ApakI janma-tithi upalabdha nahIM hai| ApakI mAtA kA nAma zrImatI dagar3IbAI tathA pitA kA nAma zrI chogamalajI bhaMDArI thaa| vi0saM0 2008 mArgazIrSa zuklA paMcamI dina somavAra ko Apa muni zrI AnandaRSijI kI nizrA meM bhIlavAr3A meM dIkSita hye| Apane mani zrI motIRSijI ke makhAravinda se 'AcArAMga', 'sUtrakRtAMga', 'jIvAbhigama', 'bhagavatI' Adi granthoM kA talasparzI adhyayana kiyaa| rAjasthAna ApakA mukhya vihAra kSetra rahA hai| kAlAntara meM Apa saMyamI jIvana se cyuta ho gye| muni zrI candraRSijI ApakA janma vi0saM0 1971 meM ahamadanagara ke kar3A grAma meM huaa| ApakI mAtA kA nAma zrImatI sakkarabAI tathA pitA kA nAma zrI cunIlAlajI bhaMDArI thaa| vi0saM0 2010 meM sAdhu pratikramaNa, eSaNAsamiti ke doSa Adi sAmAnya niyamoM kI zikSA prApta karane ke pazcAt kArtika zuklA paMcamI ke dina upAcArya zrI gaNezIlAlajI ke sAnidhya meM jodhapura meM Apane ArhatI dIkSA grahaNa kI aura muni zrI AnandaRSijI kI nizrA meM ziSya bne| dIkSoparAnta Apane 'dazavaikAlikasUtra ke 5 adhyayana, 'bhaktAmarastotra', 'cintAmaNistotra', 'mahAvIrASTaka', 'tilokASTaka', 'ratnASTaka', 'laghudaMDaka', evaM 'karmaprakRti kA thokaDA' kaMThastha kara liyaa| Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya lavajIRSi aura unakI paramparA 275 . muni zrI vijayaRSijI ____ ApakA janma madhyapradeza ke godAlA grAma meM huaa| vi0saM0 2021 meM Apa AcArya AnandaRSijI ke sAnidhya meM dIkSita huye| muni zrI dhanaRSijI ApakA janma karamAlA meM huaa| ApakI mAtA kA nAma zrImatI lagar3IbAI tathA pitA kA nAma zrI mohanalAlajI kaTAriyA thaa| vi0saM0 2025 ke cAturmAsa (jammUtavI) meM Apa AcArya zrI AnandaRSijI ke sAnidhya meM dIkSita huye| Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa RSi sampradAya (maMgalaRSijI) kI khambhAta paramparA lokAzAha kI paramparA meM kriyoddhAraka pUjya lavajIRSi ke do pramukha ziSya huesomaRSijI aura haridAsajI / somaRSijI kI pATa para haridAsajI baiThe jinase paMjAba paramparA calI jo Age calakara AcArya amarasiMhajI kI paramparA ke nAma se vikhyAta huI / udhara somaRSijI ke ziSya muni zrI kahAnaRSijI hue jinase RSi paramparA kA prArambha huaa| muni zrI kahAnaRSijI ke ziSya muni zrI tArARSijI hue| pUjya zrI tArARSijI ke samaya meM RSi sampradAya do bhAgoM meM vibhakta ho gyaa| phalataH muni zrI kAlARSijI se mAlavA sampradAya astitva meM AyA aura muni zrI maMgalaRSijI se khambhAta sampradAya bnaa| Age isI AdhAra para ina sampradAyoM kA kaise vikAsa huA usakA varNana kreNge| AcArya zrI kahAnaRSijI 276 Apa pUjya zrI somaRSijI ke ziSya the| inase hI RSi paramparA kA vikAsa huaa| Apake janma ke viSaya meM koI vizeSa jAnakArI prApta nahIM hotI, kintu itanI jAnakArI milatI hai ki 23 varSa kI umra meM Apane dIkSA lI thii| ataH dIkSA tithi ke AdhAra para vi0 saM0 1690 ke Asa-pAsa sUrata meM ApakA janma mAnA jA sakatA hai / bAlyakAla se hI Apa meM dharma ke prati lagAva thaa| vi0 saM0 1710 meM sUrata meM pUjya zrI lavajIRSijI kA cAturmAsa huaa| Apa pUjya zrI ke vyAkhyAna meM pratidina jAyA karate the| phalasvarUpa Apake mana meM sAMsArikatA ke prati virakti ke bhAva jAgratha ho gye| tabhI pUjya zrI somaRSijI barahAnapura kA cAturmAsa samApta kara sUrata padhAre / pUjya somaRSijI ke samAgama se ApameM vairAgya kI jyoti prakaTa huii| phalataH vi0 saM0 1713 meM pUjya soma RSijI ke sAnnidhya meM Apane gRhastha jIvana chor3akara saMyamamArga aMgIkAra kiyaa| pUjya zrI somaRSijI ke ziSyatva meM hI Apane AgamoM kA adhyayana kiyaa| paramparA se aisA jJAta hotA hai ki Apane 40000 gAthAoM ko kaMThastha kiyA thaa| vyAkaraNa, nyAya Adi meM bhI ApakI vizeSa yogyatA thI / vi0 saM0 1716 meM Apa somaRSijI ke sAtha ahamadAbAda padhAre / Apake vyAkhyAna se prabhAvita hokara sarakheja nivAsI zrI jIvanabhAI kAlIdAsa bhAvasAra ke putra dharmadAsajI ne Apake sammukha dIkSita hone ke bhAva prakaTa kiye, kintu vicAroM meM kucha matabheda hone ke kAraNa dharmadAsajI ne svayaM dIkSA grahaNa kara lI - aisI janazruti hai| pUjya zrI somaRSijI ne mAlavA meM jinazAsana ke pracAra-prasAra hetu muni zrI kahAnaRSijI ko bhejaa| vahA~ jAkara Apane jinazAsana kI khUba prabhAvanA kI / lavajIRSi kI paramparA meM Apa tIsare pATa para virAjita hue / ratalAma, jAvarA, mandasaura, pratApagar3ha, indaura, ujjaina, zAjApura, zujAlapura, bhopAla Adi kSetra meM RSi paramparA ApazrI ke nAma se jAnI jAtI hai / isakA mukhya kAraNa pUjya lavajIRSijI aura somaRSijI kA mAlavA Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya lavajIRSi aura unakI paramparA 277 kI ora na padhAranA ho sakatA hai| Apa vibhinna prakAra ke upasargoM aura parISahoM ko sahana karate hue nirbhIka bhAva se tapArAdhanA karate the| aisA ullekha milatA hai ki Apa belebele tapasyA karate the aura sardI-garmI kI AtApanA bhI lete the| Apake pA~ca mukhya ziSya the- 1. muni zrI tArARSijI, 2. muni zrI raNachor3aRSijI, 3. muni zrI giradharaRSijI , 4. muni zrI mANakaRSijI , 5. muni zrI kaaluuRssijii| ___ Apake svargavAsa kI tithi upalabdha nahIM hotI hai| itanA upalabdha hotA hai ki Apane 27 varSa saMyamamArga kA pAlana kiyA thaa| ata: dIkSA-tithi vi0saM0 1713 mAnane para Apake svargavAsa kI tithi vi0saM0 1740 ke Asa-pAsa honI caahie| zrI kahAnaRSijI kI ziSya paramparA AcArya zrI. tArARSijI. pUjya zrI kahAnaRSijI ke svargastha ho jAne para zrI tArARSijI unake pATa para baitthe| Apake viSaya meM vistRta jAnakArI nahIM milatI hai| ApakI dIkSA kahAnaRSijI ke sAnidhya meM huI thI / ApakA vihAra kSetra mAlavA, mevAr3a, gujarAta aura kAThiyAvAr3a rhaa| anta meM Apa khambhAta padhAre aura vibhinna kSetroM meM vicaraNa kara jizAsana kI khUba prabhAvanA kii| Apake 22 ziSya hue| paMcevara sammelana meM Apa upasthita the| pratApagar3ha bhaNDAra se prApta eka prAcIna pane se yaha jJAta hotA hai ki isa sammelana meM cAra sampradAyoM ne bhAga liyA thaa| AcArya zrI tArARSijI ke parivAra se ve svayaM tathA muni zrI jogARSijI, zrI tilokaRSijI , AryA zrI rAdhAjI Adi sammilita haIM thiiN| pUjya zrI lAlacandajI ke parivAra se muni zrI amarasiMhajI, muni zrI dIpacandajI, zrI kahAnajI aura AryAjI, zrI bhAgAjI, zrI nIrAjI Adi upasthita thiiN| pUjya zrI haridAsajI ke parivAra se zrImanasArAmajI, zrI malUkacandajI, AryA zrI phUlAMjI Adi ne bhAga liyA thaa| pUjya zrI parazarAmajI ke saMghAr3e se muni zrI khemasiMhajI, mani zrI khetasIjI, AryA zrI kesarajI Adi ne bhAga liyA thaa| ApakA (tArARSijI kA) svargavAsa kaba huA yaha tithi upalabdha nahIM hotii| Apake 22 ziSyoM ke nAma isa prakAra haiM zrI vIrabhAnaRSijI, zrI lakSmIRSijI, zrI mohanaRSijI, zrI jIvanaRSi jI, zrI saubhAgyaRSijI, zrI cUnARSijI, zrI ratanaRSijI, zrI bhAnaRSijI, zrI maMgala RSijI, zrI kAlARSijI, zrI bhUlARSijI, zrI mAMDalaRSijI, zrI dharmaRSijI, zrI kevalaRSijI, zrI zyAmaRSijI, zrI bAlaRSijI, zrI bhagARSijI, zrI pratApaRSijI, zrI saMtoSaRSijI, zrI zaMkaraRSijI, zrI balaRSijI, zrI viirbhaannjii| Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa AcArya zrI maMgalaRSijI. Apa muni zrI tArARSijI ke ziSya the / paramparA se Apa khambhAta zAkhA ke pA~caveM (pUjya lavajIRSijI se) paTTadhara the| Apane gujarAta ke vibhinna kSetroM meM jinazAsana ke siddhAntoM ko pracArita -prasArita kara janamAnasa meM naI cetanA kA saMcAra kiyaa| Apake jIvana ke viSaya meM vizeSa jAnakArI prApta nahIM hotii| AcArya zrI raNachoDaRSijI. Apa khambhAta zAkhA ke chaThe paTTadhara the / pUjya zrI kahAnaRSijI ke zrI caraNo meM ApakI ArhatI dIkSA huI / Apa svabhAva se vinamra, gambhIra aura sarala hRdaya the| gujarAta aura mAlavA ApakA vihAra kSetra thaa| Apake 14 ziSya the- zrI jogarAjaRSijI, zrI rUpa RSijI, zrI dharmaRSijI, zrI govindaRSijI, zrI mUlARSijI, zrI dharmadAsajI, zrI tilokaRSijI, zrI mIThARSijI, zrI kRSNaRSijI, zrI zyAmaRSijI, zrI zaMkaraRSijI, zrI mohanaRSijI, zrI bIkARSijI aura zrI bhktiRssijii| Apake viSaya meM isake atirikta koI vizeSa jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai| AcArya zrI nAthARSijI ___ Apa pUjya raNachor3adAsajI ke bAda khambhAta zAkhA ke sAtaveM paTTadhara hue| isake atirikta inake sambandha meM koI jAnakArI upalabdha nahIM hai| AcArya zrI becaradAsaRSijI. pUjya raNachor3adAsajI ke pazcAt Apa AThaveM paTTadhara huye| AcArya zrI mANakaRSijI. ___ pUjya becaradAsaRSi ke pazcAt nauveM paTTa para muni zrI mANakaRSijI virAjita hue| Apake viSaya meM bhI alpa jAnakArI hI upalabdha hotI hai| Apa indaura nivAsI the aura ApakA svargavAsa vi0saM0 1928 meM kher3A (gujarAta) meM huaa| AcArya zrI harakhacandajI (harSacandajI) khambhAta sampradAya ke dasaveM paTTadhara ke rUpa meM muni zrI harakhacandajI ne pUjya padavI dhAraNa kii| Apa paMjAba ke sirasA ke nivAsI the| dIkSita hone se parva ApakA nAma huzAnacanda thaa| Apa pA~ca bhAI the| bar3e hokara vyApAra meM laga gye| bambaI jaise zahara meM ApakA vyavasAya thaa| kahA jAtA hai ki eka dina Apa bambaI meM kisI vyakti ko sira para mAMsa kI TokarI rakhakara jAte hue dekhA aura Apake mana meM vairAgya utpanna ho gyaa| ahamadAbAda meM muni zrI mANakaRSijI virAjita the| ata: unake sAnnidhya meM Apane dIkSA 1. RSi sampradAya kA itihAsa, pR0-83 Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya lavajIRSi aura unakI paramparA 279 grahaNa kii| Apake 20 ziSya the jinameM muni zrI bhANAMjI, muni zrI lallUjI, muni zrI devakaraNajI, muni zrI tapasvI phatehacandajI, muni zrI giradharalAlajI Adi pramukha the / vi0 saM0 1949 meM 59 varSa kI Ayu meM khambhAta meM ApakA svargavAsa huaa| isa AdhAra para ApakA janma vi0saM0 1890 meM honA caahie| AcArya zrI bhANAMRSijI. pUjya harakhacandaRSijI ke pazcAt gyAraveM paTTa para muni zrI bhANAMRSijI baiThe jo harakhacandaRSijI ke ziSya the| Apake do ziSya- muni zrI hIrARSijI (bar3e) va muni zrI hIrARSijI aura do praziSya- muni zrI umedacandajI va muni zrI zobhAgaraRSijI huye jisakA ullekha RSi kalpadrama meM upalabdha hotA hai| Apake viSaya meM isase adhika jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai| AcArya zrI giradhArIlAlaRSijI Apa khambhAta sampradAya ke bArahaveM paTTadhara hue| ApakA janma kaba aura kahA~ huA isakI koI jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai / itanA upalabdha hotA hai ki alpavaya meM hI vi0saM0 1940 meM Apane saMyamamArga aMgIkAra kara liyA thaa| ApakI dIkSA zAha devacanda khuzAla bhAI ke ghara se huI thii| cintAmaNi, praznottaramAlA, kAvyamAlA Adi kAvya granthoM kI racanA Apane kI hai / kavi hone ke sAtha-sAtha Apako jyotiSazAstra kA bhI acchA jJAna thA / gujarAta, kAThiyAvAr3a aura kaccha ApakA vihAra kSetra rahA hai / muni zrI sakhARSijI, manizrI amIRSijI Adi jaba sarata padhAre the taba Apa khambhAta meM virAja rahe the / apanI asvasthatA ke kAraNa Apa to sUrata nahIM padhAra sake, kintu Apane apane AjJAnuvartI zrI lallUjI Adi cAra santoM ko sUrata bhejA thaa| Apake do ziSya hue| ziSyoM ke nAma upalabdha nahIM haiN| vi0saM0 1983 meM ApakA svargavAsa ho gyaa| AcArya zrI chaganalAlaRSijI pUjya zrI giradhArIlAlajI ke svargastha ho jAne para khambhAta sampradAya ke terahaveM paTTadhara muni zrI chaganalAlajI hue| Apa khambhAta nivAsI the| jAti se rAjapUta the| Apake pitA kA nAma zrI avalasiMhajI aura mAtA kA nAma zrImatI revAbAI thaa| zrI sundaralAla mANakacanda aura zrI ambAlAla lAlacanda vaNika jAti ke do mitra the jinake sAtha zrI chaganalAlajI santoM ke pAsa jAyA karate the| pravacana-prabhAva se Apake mana meM vairAgya kI utpatti huI / Apane dIkSA lene kI anumati apane mAtA-pitA se maaNgii| anumati milane kI apekSA ApakA vivAha kara diyA gyaa| phira bhI antata: Apane apane parijanoM se anumati le hI lii| isa prakAra vi0saM0 1944 ke pauSa zuklA dazamI ke dina pUjya zrI harakhacandajI ke ziSyatva meM Apa dIkSita hye| pUjya guruvarya ke sAnnidhya meM rahane kA saubhAgya Apako mAtra pA~ca varSa hI milaa| zrI ratnacandajI, zrI choTAlAlajI, zrI Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa AtmArAmajI, zrI khoDAjI, zrI phUlacandajI Adi Apake ziSya the| vi0saM0 1983 meM Apako pATa para virAjita kiyA gyaa| 'uttarAdhyayana', 'dazavaikAlika', 'vyavahArasUtra', 'upAsakadazAMga', 'bRhatkalpasUtra' Adi pustakeM zabdArtha evaM bhAvArtha ke sAtha Apane likhI haiM jo prakAzita ho cukI haiN| sAmAyika-pratikramaNa vivecana sahita prakAzita hai| gujarAta, kAThiyAvAr3a, bambaI Adi prAnta Apake vihAra kSetra rahe haiN| vi0saM0 1989 meM ajamera ke bRhad sAdhu sammelana meM Apa padhAre the| vi0saM0 1994 kA cAturmAsa ahamadAbAda meM thaa| vi0saM0 1995 kA cArtumAsa-khambhAta meM honA nizcita huA, kintu zArIrika avasthA ke kAraNa vihAra na ho sakA aura vi0 saM0 1995 meM vaizAkha kRSNA dazamI ke dina ahamadAbAda meM hI ApakA svargavAsa ho gyaa| muni zrI kAMtiRSijI ApakA janma vi0saM0 1972 ASAr3ha vadi trayodazI dina zukravAra ko khambhAta meM huaa| kahIM kahIM ApakI janma-tithi zrAvaNa vadi trayodazI batAyI gaI hai| kintu yaha vAstavika antara nahIM hai kyoMki mAlava pradeza jise zrAvaNa vadi kahate haiM, use gujarAta meM AsAr3ha vadi kahate haiN| Apake mAtA-pitA kA nAma jJAta nahIM ho sakA hai| 6 varSa kI umra meM hI Apake pitAjI kA devaloka ho gyaa| ata: Apa apane nAnAjI ke yahA~ rahane lge| 1314 varSa kI Ayu se hI Apane pratikramaNa, sAmAyika, cauvihAra, jamIkaMda kA tyAga Adi niyamoM kA pAlana karanA prArambha kara diyA thaa| kucha varSoM bAda Apa gRhastha jIvana vyatIta karane lage aura pA~ca putra tathA do putriyoM ke pitA bne| gRhastha jIvana meM hI Apa vyApAra ke sAthasAtha zrI 'dazavaikAlikasUtra' aura 'uttarAdhyayanasUtra' kA arthoM ke sAtha abhyAsa karate rhe| 45 varSa kI Aya meM arthAta vi0saM0 2017 meM Apane ArhatI dIkSA grahaNa kii| dIkSoparAnta Apane pAtharDI borDa se AcArya taka kI parIkSA uttIrNa kii| Apake dIkSA guru kA nAma upalabdha nahIM hotA hai| dIkSA ke dina se hI Apane prativarSa porasI vrata tathA 8,16 va 21 kI tapasyA prArambha kara dI thii| aba taka Apa 16 mAsakhamaNa kara cuke haiN| Apake saMyamajIvana meM tapasyA ke dina bhI vyAkhyAna, vAcanA, prArthanA va rAtri dharma carcA Adi niyamAnusAra calate rahate haiN| 'mAnava jIvana nAnA mUlya', 'dharma eTalezaM', samakitanuM mUla - zrI navakAra mantrae sarvadharmanoM sAra', 'jIvana jIvavAnI kalA', 'zrI uttarAdhyayana' bhAga 1 se 3 (bhAvArtha sahita) Adi pustakoM kA gujarAtI meM evaM 'mahAmantra navakAra', 'sarvadharma kA sAra' pustaka kA hindI meM Apane saMkalana kiyA gayA hai| gujarAta, mahArASTra, karnATaka, Andhrapradeza , tamilanADU Adi prAnta Apake vihAra kSetra haiN| Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lavajA RASa aura unakI paramparA AcArya haridAsajI kI paMjAba paramparA vRMdAvanajI bhavAnIdAsajI / bhagavAnajI mahAsiMhajI | mUlacaMdajI khuzAlacaMdalI chajamalajI 281 rAmalAlajI nAgaramalajI rAmaratanajI amarasiMhajI" (paMjAba, paramparA) __ rUpacaMdajI bihArIlAlajI pAlarIrAmajI zrI muztAkarAyajIra | zrI vilAsarAyajI zrI sukhadevarAyajI | zrI mohanajI' | zrI ratnacandajI zrI bAlakarAmajI zrI gulAbarAyajI2 zrI rAmabakhzajI zrI motIrAmajI zrI khetArAmajI zrI khAbacaMdajI zrI rAdhAkRSNajI 12 * sAdhanA kA mahAyAtrI : prajJAmaharSi zrI sumanamuni se sAbhAra 2, **Apake bAraha ziSyoM kA ziSya-parivAra itanA vizAla hai ki unheM alaga-alaga cArTa meM darzAyA gayA hai| sambhava hai kucha muniyoM ke nAma chUTa gaye hoM, ataH hama kSamAprArthI haiN| hama kSamAprAthA hA Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya amarasiMhajI kI paramparA (1) zrI muztAkarAyajI kI ziSya paramparA zrI hIrAlAlajI mahArAja tapasvI zrI karaNIdAnajI zrI ralArAmajI tapasvI zrI govindarAmajI zrI daulatarAmajI zrI nArAyaNajI sevAvratI zrI khajAnacaMdajI zrIkundanalAlajI bhaNDArI (2) zrI gulabarAya jI kI ziSya paramparA nahIM hai| (3) zrI vilAsarAyajI mahArAja tapasvI zrI mANakacandajI gopAlacaMdajI zrI gulAbarAyajI zrI RSirAmajI zrI mehacandrajI Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (4) AcArya zrI rAmabakSajI mahArAja zrI zivadayAlajI zrI vizanacaMdajI tapasvI zrI nIlopatajI zrI dalelamalajI paM0 zrI dharmacandajI antevAsI ziSya zrI rAjamalajI tapasvI zrI rAmacandrajI zrIharanAmadAsajI bahuzruta zrI zivadayAlajI AcArya zrI sohanalAlajI tapa. mANakacaMda (gujarAnavAlA) zrI dhanIrAmajI zrI phatehacandarja / zrI mayArAmajI zrI javAharalAlajI2 zrI zambhunAthajI paM0 zrI kRSNacandajI" 283 1. ApakI ziSya paramparA kA cArTa Age alaga pRSTha para diyA gayA hai| 2. ApakI ziSya paramparA kA cArTa Age alaga pRSTha para diyA gayA hai| 3. ApakI ziSya paramparA vizAla hone se pRthak cArTa meM dI gaI hai| 4-5. Apa donoM guru aura ziSya kAlAntara meM 'pArthanAtha vidyApITha,vArANasI' aura 'jainendra gurukula, paMcakUlA, kI sthApanA ke lie yati bana gaye the| Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI amarasiMhajI ke cauthe ziSya zrI rAmabakhzajI ke tIsare ziSya tapasvI zrI nIlopadajI ke ziSya haranAmadAsajI mAyArAmajI javAharalAlajI sahajamunijI zambhunAthajI khuzIrAmajI gaNezIrAmajI vanavArIlAlajI hiradulAlajI multAnacandajI phakIracandajI | sazIlamanijI jItamalajI TekacandajI melArAmajI nirmalamunijI ... bhAgacandajI nAnakacandajI devIcandajI choTelAlajI manoharamalajI' kanhaiyAlAlajI sukhIrAmajI vRddhicandajI kRpArAmajI jur3AvacandajI moharasiMhajI suganacandajI amIlAlajI rAmalAlajI nekacandajI phUlacandajI rUpacandajI jugamandarajI rAmasiMhajI indrasenajI maganasiMhajI TekacandajI pUrNacandajI raNasiMhajI zivacandrajI zikharacandajI rAmakRSNajI _ naubatarAyajI manoharalAlajI nemacandajI trilokacandajI bhagavAnadAsajI maMgatamunijI | ramezamunijIaruNamunijI narendramunijI amitamunijI prItamamunijI jinezamunijI padmamunijI navInamunijIrUpalAlajI nAthUlAlajI rAdhAkRSNajI ratanacandajI balavantarAyajI harimunijI premamunijI sukRtamunijI vAca0madanalAlajI mUlacandajI phUlacandajI kavarasenajI mAmacandajI premacandajI vArumalajI jaggUmalajI sudarzanalAlajI badarIprasAdajI prakAzacandajI rAmaprasAdajI rAmacandrajI banavArIlAlajI tulasIrAmajI dayAcandajI omamunijI jinadAsajI - pArasamunijI ajayamunijI prakAzamunijI padyacandajI zAstrI zAntimunijI rAmakumArajI vinayamunijI jayamunijI narezamunijI sundaramunijI rAjendramunijI rAkezamunijI 284 vijAyamunijI sumatimanijI subhadramunijI Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAnAcArya zrI sohanalAlajI mahArAja kI ziSya paramparA gaiMDerAyajI (gaNAvacchedaka) | vinayacaMdajI / kAzIrAmajI / TekacaMdajI / jamItarAyajI vihArIlAlajI bahUsUtrI karmacandajI tArAcaMdajI lAbhacaMdajI ciMtArAmajI govindarAmajI rUpacaMdajI zrI mANakacandajI AcArya zrI sohanalAlajI ke 12 pramukha ziSyoM meM se zrI gaiMDeyarAyajI, zrI vinayacandajI, karmacandajI aura zrI kAzIrAmajI kI ziSya paramparA calI gaiDeyarAbajI (gaNAvacchedaka) vinayacandajI narapatarAyajI 285 gaNI udayacaMdajI natthUrAmajI kastUracaMdajI tapa0 zrI nihAlacaMdajI 1 kapUracaMdajI jauharIlAlajI ratnacandajI radhuvaradayAlajI niraMjanadAsajI pravartaka zrI zAntisvarUpajI durgAdAsajI bhadramunijI satIzacandrajI zramaNasaMghIya salAhakAra tapasvI sumatiprakAzajI satyendramunijI lakhapatarAyajI pAcandajI zyAmalAlajI tapasvI jamalI . upAdhyAya DaoN. vizAlamunijI | harSavarddhamunijI | saurabhamunijI | zreNikamanijI |dIpacandajI AzISamunijI abhiSekamunijI | AgamamunijI | jayantImunijI samakita munijI / devacandako jIvana munikI upA0 rAmakumArajI acalamunijI maNibhadrajI cetanamunijI sthiramunijI jAgratamunijI azvinI munijI vicakSaNamunijI virAgamunijI | punItamunijI hemantamunijI - gaganamunijI uttamamunijI padamamunijI uditamunijI gautamunijI prabuddhamunijI parAgamunijI bharatamunijI Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAzIrAmajI karmacandajI dIpacaMdajI khUdacaMdajI paM0 phUlacaMdajI zrI jitendramunijI tapa. IzvaradAsajI harSacandrajI tapa. kalyANacaMdrajI pravartaka paM. 'zrI zuklacaMdrajI jauharIlAlaja surendramunijI haricaMdrajI (ThANedAra) subhASamunijI sudhIramunijI saMjIvamunijI tapa. sudarzanalAlajI paM.gajendramunijI paM. mahendramunijI tapa. zrIcandajI saMtoSamunijI amarendramunijI vivekamunijI | zrIrAmadhArImunijI dAtArAmajI sumanamunijI sumantabhadrajI lAbhacandajI vivekamunijI devendramunijI guNabhadrajI pravINamunijI pravartaka zrI bhAgamalajI (AcArya zrI sohanalAlajI ke antevAsI ziSya the) arddhazatAvadhAnI zrI trilokacandajI maMgalamunijI rAmakalAjI premamukhajI jJAnamunijI udayamunijI ravIndramunijI ramaNIkamunijI upendramunijI rAjendramunijI AlokamunijI satyadevamunijI anupamamunijI Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (5) tapasvI zrI sukhadevarAyajI mahArAja zrI vUTerAyajI (6) AcArya pravara zrI motIrAmajI mahArAja gaMgArAmajI zrIcandajI tapa. harSacandajI hIrAlAlajI rAmarikhajI zivadayAlajI gaNAvacchedaka gaNapatarAyajI zrI jayarAmadAsajI (dAvAjI) 287 sAlagarAmajI haMsarAjajI A. samrAT mI AtmArAmajI khajAnacandajI jJAnacaMdrajI paM0 hemacandajI prakAzacaMdajI jJAnamunijI ratnamunijI krAntimunijI upA0 manoharamunijI mathurAmunijI paramezana - tulasIrAmajI | premacaMdajI | tilokacandajI zrI pIyuSa munijI sarvapriyamunijI surajanaMdAsajI tapa. lAbhacaMdrajI pra. u. zramaNa zrI phUlacandrajI pravartaka bhaNDArI zrI panacaMdajI bhagavatamunijI AcArya DaoN. zivamunijI sarapaMcamuni saurabhamunijI upa. pra. zrI amaramunijI. DaoN. suvratamunijI suyazamunijI suyogyamunijI paMkajamunijI punitamuni harSamunijI jitendramuni zirISamunijI zrI vikAsa munijI aMkuramunijI taruNamunijI Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (7) zrI mohanalAlajI kI ziSya paramparA nahIM hai| (8) zrI khetarAmajI mahArAja zrI daulatarAmajI (9) zrI ralacandajI mahArAja zrI devIcandajI 776 (10) sevAvratI zrI khUbacandrajI mahArAja zrI badhAvArAmajI tapasvI zrI kesarI siMhajI zrI rAmanAthajI zrI jayarAmajI Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (11) mAnyasaMta zrI bAlakarAmajI mahArAja siddhapuruSa zrI lAlacandrajI kavi zrI premasukhajI zrI caMcalamalajI 289 zrI zAdIlAlajI zrI lakSmIcandajI zrI pUrNacandajI gaNA. zrI gokulacandajI zrI rAmasvarUpajI zrI AtmArAmajI zrI khar3agacandajI zrI sUratarAmajI zrI ugrasenajI zrI jagadIzacandrajI kaviratna zrI amaramunijI (paMjAbI) zrI jIvavArAmajI zrI harIcandajI zrI pyArelAlajI svAmI zrI nekacandajI vi. ke. zrI vimalamunijI darzanamunijI zrI jitendramanijI zrI jJAnamunijI bhaNDArI zrI dharmavIrajI zrI velIrAmajI zrI khuzAlacandajI zrI narasiMhadAsajI ___tapa. zrI ramaNamuni zrI maNibhadrajI zrI rAmanAthajI (12) zrI rAdhAkRSNajI zrI dattAmalajI zrI hukmIcandajI ghora tapasvI zrI sevagarAmajI Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lavajI RSi somaRSijI lAlacaMdaRSijI thobhaNaRSijI harajIRSijI bhAnajIRSijI zaravIARSijI veNIRSijI nAgaraRSijI giragharaRSijI kahAnaRSijI godARSijI (koTA sampradAya)* haridAsajI kAluRSijI tArAcaMdajI raNachor3aRSijI zAkaraRSijI bAlaRSijI mUlacaMdaRSijI miTARSijI bhagatIRSijI | mohanaRSijI zyAmaRSijI yogarAjaRSijI dharmadAsaRSijI / govindaRSijI dharmadAsaRSijI tilokadAsaRSijI zAkaraRSijI kIkAdAsaRSijI karasanaRSijI rUpARSijI 290 zaMkaraRSijI | vIrabhANaRSijI pratApaRSijI | bAlARSijI | lakSmIRSijI | mohanaRSijI | cunARSijI bhAnaRSijI | mAMDalaRSijI | kevalaRSijI bAlaRSijI bhUlARSijI | saMtopaRSijI bhagARSijI | zayAmaRSijI jIvanaRSijI zobhARSijI ratanaRSijI maMgalaRSijI . | dharmacaMdaRSijI parasarAmajI bhUdharaRSijI (khambhAta paramparA kAlARSijI (mAlavA paramparA) * agale pRSTha para dekheM Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAlARSijI (mAlavA paramparA) daulataRSijI lAlajIRSi (bar3e) RSijI lAlajIRSijI (choTe) zeSarAmaRSijI vardhamAnaRSijI ghanajIRSijI pRthvIRSijI AnaMdaRSijI khUbacaMdaRSijI banArasIRSijI hematARSijI dhanARSijI jIvARSijI cimaNARSijI somajIRSijI bhImajIRSijI TekARSijI kevalaRSijI nAlamaRSijI caNoRSijI nAthARSijI amIcaMdaRSijI ___ amUlaRSijI DuMgaraRSijI svarUpaRSijI harakhARSijI TekARSijI hIrARSijI / lAlajIRSijI abeRSijI cunnIRSijI kavi tilokaRSijI vijayaRSijI bAlacaMdaRSijI mUlacaMdajI motIRSijI daulataRSijI payorARSijI ratanaRSijI pUnamaRSijI bheruRSijI hIrARSijI sakhARSijI brajalAlaRSijI N amolakaRSijI AnaMdaRSijI varadhIRSijI svarUpaRSijI - premaRSijI pAzuRSijI devaRSijI amIraRSijI harSadaRSijI| premaRSijI | motIRSijI | hIrARSijI | jJAnaRSijI | puSpaRSijI | sajjanaRSijI himmataRSijI candraRSijI kundanaRSijI vijayaRSijI dhanaRSijI ratanaRSijI (vartamAna) Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMgalaRSijI (khambhAta paramparA) raNachor3aRSijI karaNaMjIRSijI zambhURSijI nAthARSijI mAdhavaRSija mehatAbaRSijI harARSijI | jeThARSijI| | narazIRSijI kezarIRSijI gopAlaRSijI zaMkaraRSijI kamalaRSijI maMjIRSijI mANakacaMdajI paramaMRSijI | hariRSijI harakhARSijI (choTe hariRSijI becaraRSijI dInARSijI premacaMdaRSijI khuzAlacaMdajI mANakacaMdajI harakhARSijI (bar3e) khyAlacaMdaRSijI | kamalaRSijI aMbARSijI jonIRSijI harakhacaMdajI lakSmIRSijI - zivajIRSijI nAthARSijI mohanaRSijI | uttamacaMdajI chaganaRSijI | lakSmIcaMdajI giradharaRSijI | bhANAjI jorARSijI rAmaRSijI cutrIlAlaRSitajI phatehacaMdajI | tolARSijI caturaRSijI belajIRSijI | lallURSijI / khor3AjI choTARSijI AtmArAmajI phUlacaMdajI ratnaRSijI devakaraNajI nAgarajI hIrARSijI (bar3e) hIrARSijI choTe caturaRSijI AtmaRSijI umedacaMdajI zobhAgaraRSijI Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama adhyAya dharmasiMhajI kA dariyApurI sampradAya lokAgaccha meM AyI zithilatA ke viruddha kriyoddhAra karanevAloM meM pUjya zrI dharmasiMhajI kA nAma bar3e Adara aura sammAna se liyA jAtA hai| dharmasiMhajI kA janma gujarAta prAnta ke jAmanagara meM vi0saM0 1656 vaizAkha sudi dvAdazI ko huA thaa| Apake pitA kA nAma zrI jIvanadAsajI aura mAtA kA nAma zrImatI zIbAbAI thaa| zrI dharmadAsajI ke bacapana kA nAma dharmacanda thaa| 16 varSa kI umra meM Apa lokAgaccha ke yati zrI ratnasiMhajI ke ziSya zrI devajI ke samparka meM aaye| unake udbodhana se Apake mana meM vairAgya paidA huaa| mAtA-pitA ke manA karane para bhI Apane vi0saM0 1675 mAgha sudi trayodazI ko yati zrI zivajIRSi ke sAnidhya meM jAmanagara ke lokAgacchIya upAzraya meM ArhatI dIkSA grahaNa kara lii| Apake sAtha Apake mAtA-pitA bhI dIkSita huye the| AgamoM ke adhyayana ke pazcAt Apane jAnA ki tatkAlIna sAdhu AcAra vyavasthA Agama viruddha hai| AcAra vyavasthA meM AyI zithilatA ke viSaya meM Apane apane guru se carcA kii| carcA ke pazcAt guruvarya ne kriyoddhAra karane meM apanI asamarthatA vyakta kii| ata: Apane apane guru yati zrI zivajIRSi se AjJA lekara 16 munirAjoM ke sAtha ahamadAbAda ke dariyApurI daravAjA meM vi0saM0 1885 vaizAkha sudi tRtIyA ko Apane kriyoddhAra kiyaa| Apane 26 AgamoM ke Tabbe likhe haiN| inake atirikta 'bhagavatI', panavaNA', 'ThANAMga', 'rAyappaseNiya', 'jIvAbhigama', 'jambUdvIpapaNNati', 'candapaNNati, 'sUrapaNNati ke yantra', 'vyavahAra kI huMDI', 'sUtra samAdhi kI huMDI', 'sAmAyika carcA', 'draupadI carcA', 'sAdhu sAmAcArI' va 'candapaNNati kI TIpa' (huMDI) Adi racanAyeM Apane taiyAra kI thiiN| aisI janazruti hai ki Apa donoM hAtha aura donoM pairoM se likhate the| vi0saM0 1728 Azvina sudi caturthI ko ApakA svaMgavAsa ho gyaa| ApakI paramparA 'dariyApurI sampradAya' ke nAma se Aja bhI vidyamAna hai| ApakI isa paramparA meM Apake pazcAt paTTa para zrI somaRSijI virAjita huye| ye somaRSijI aura zrI lavajIRSijI ke paTTadhara zrI somaRSijI eka hI vyakti the yA do, yaha zodha kA viSaya hai| kyoMki zrI lavajIRSijI ke ziSya zrI somajIRSijI kAla bhI vi0saM0 1710 se 1732 hai| yaha vicAraNIya bindu hai| zrI somaRSijI ke bAda dariyApurI paTTa paramparA meM zrI meghajIRSijI ne saMgha kI bAgaDora smbhaalii| unake pazcAta kramaza: zrI dvArikAdAsajI, zrI morAraRSijI, zrI nAthARSijI, zrI jayacandaRSijI, zrI morAraRSijI (dvitIya), zrI nAthARSijI (dvitIya), zrI jIvarAjaRSijI, zrI parAgaRSijI, Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa zrI zaMkaraRSijI, zrI khuzAlaRSijI, zrI harakhacandaRSijI, zrI morAraRSijI (tRtIya), zrI jhaveracandaRSijI, zrI bhagavAnaRSijI, zrI malUkaRSijI, zrI hIrAcandaRSijI, zrI raghunAthaRSijI, zrI hAthIRSijI, zrI uttamacandaRSijI, zrI IzvaralAlaRSijI, zrI bhrAtRcandajI, zrI cunnIlAlajI aura zrI zAntilAlajI svAmI saMgha ke pramukha huye| vartamAna meM zrI zAntilAlajI svAmI saMgha ke pramukha haiN| isa saMgha meM kula 129 saMta-satiyA~jI vartamAna meM vidyamAna haiM jinameM 15 santajI aura 114 satiyA~jI haiN| santoM ke nAma haiM- zrI apUrva munijI, zrI akhilezamunijI, zrI bhAvezamunijI, zrI vIrendramunijI, zrI mayaMkamunijI, zrI jayendramunijI, zrI prakAzamunijI, zrI rakSitamunijI, zrI rAjendramunijI, zrI bhAvendramunijI, zrI harSadamunijI, zrIjijJezamunijI aura zrI kirnnmunijii| Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya dharmasiMhajI kI dariyApurI paramparA pUjya dharmasiMhajI somaRSijI meghaRSijI dvArakAdAsajI merArajI nAthAjI harakhacaMdajI kevalajI mohajAlAlajI hAthIjI ----- jayacandajI murArajI lallUjI 295 govardhanajI sundarajI puruSottamajI dAhAjI parAgajI jIvarAjajI nAthARSirja jIvAMjI javarejI bhagavAnajI zaMkaraRSijI khuzAlacaMdajI nAnacaMdajI harakhARSijI motIRSijI morAraRSijI jayaRSijI kezavajI trikamajI pAnAcaMdajI - kuMvarajI gaNajIRSijI hIrAcaMdajI kAlARSirja hIrARSijI naraharajI khabhajI javareRSijI mosarajI malUkaRSijI kAlARSijI chaganalAlajI tribhuvanajI miThAjI zayAmaRSijI khuzAlajI jIvAjI puruSottamajI uttamacaMdajI maganalAlajI govindajI narottamajI 7. ravicaMdajI bhUdharajI amasIRSijI momArajI " 1. ravicaMdajI IzvarajI nAthAjI malacaMdajI uttamacaMdajI lakSmIcaMdajI somacaMdajI mANakacaMdajI bhUdharajI - amIcaMdajI - nalasIRSijI vinayacaMdajI motIRSijI kAlARSijI Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama adhyAya dharmadAsajI kI paramparA meM udbhUta gujarAta ke sampadrAya zvetAmbara paramparA meM mUrtipUjA ke viruddha apanA svara mukhara karanevAloM meM krAntadarzI lokAzAha prathama vyakti the| samakAlIna sAhityika sAkSyoM se yaha sunizcita ho jAtA hai ki lokAzAha kA janma IsA kI 15vIM zatAbdI pUrvArddha meM huA thaa| lokAzAha tatkAlIna samAja meM vyApta jina-pratimA, jina-pratimA-nirmANa, pUjana, jinabhavana nirmANa aura jinayAtrA kI hiMsA se jur3I huI pravRttiyoM ko dharmaviruddha batAyA aura lokAgaccha kI sthApanA kii| kintu kAlAntara meM ye sabhI pravRttiyA~ lokAgaccha meM puna: samAhita ho gyiiN| pariNAmata: lokAgaccha se kriyoddhAra karake sthAnakavAsI paramparA kA nirmANa karanevAle jIvarAjajI, lavajIRSi, dharmasiMhajI, dharmadAsajI Adi apane-apane saMgha se alaga ho gaye aura unake sAtha mUrtipUjA virodhI samAja jur3a gyaa| sthAnakavAsI paramparA meM kriyoddhAraka pUjya zrI dharmadAsajI kA ullekhanIya evaM mahattvapUrNa sthAna hai| dharmadAsajI kA janma vi0 saM0 1701 meM ahamadAbAda ke samIpastha sarakhejA grAma meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI jIvanadAsa evaM mAtA kA nAma zrImatI DAhIbAI thaa| ATha varSa kI Ayu meM Apane jaina yati kI pAThazAlA meM adhyayana prArambha kiyaa| vyAvahArika evaM naitika adhyayana ke sAtha Apane dhArmika zikSA bhI prApta kii| lokAgacchIya yati zrI kezavajI evaM zrI tejasiMhajI se darzana ke gUr3ha tattvoM ko jaanaa| kucha samayoparAnta Apa potiyAbandha zrAvaka zrI kalyANajI ke samparka meM Aye aura unake vicAroM se prabhAvita hue| usa samaya potiyAbandha paMtha kA rAjasthAna evaM gujarAta meM bahuta tejI se prabhAva bar3ha rahA thaa| jayamAla ke putra zrI premacandajI isa sampradAya ke saMsthApaka mAne jAte haiN| zrI kalyANajI ke prabhAva meM Akara Apa potiyAbandha paMtha se jur3a gye| muni hastImalajI 'mevAr3I' kA mAnanA hai ki Apane do varSa taka potiyAbandha zrAvaka ke rUpa meM jIvana vyatIta kiyA thaa| tIkSNa pratibhA ke dhanI dharmadAsajI ko 'bhagavatIsUtra' kA adhyayana karate samaya yaha ullekha milA ki bhagavAn mahAvIra kA zAsana 21 hajAra varSoM taka clegaa| 'bhagavatIsUtra' ke isa uddharaNa ne unake mana ko vicalita kara diyA aura ve sacce saMyamI kI khoja meM nikala pdd'e| isa sandarbha meM ve kriyoddhAraka zrI lavajIRSi evaM zrI dharmasiMhajI se mile, kintu donoM kriyoddhArakoM se pUrNa sahamati nahIM ho paayii| Azvina zuklA ekAdazI, eka anya mata ke anusAra kArtika zuklA vi0saM0 1719 meM Apane svata: dIkSA le lii| muni zrI rUpacaMdajI 'rajata' ke anusAra vi0 saM0 1719 Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 297 dharmadAsajI kI paramparA meM udbhUta gujarAta ke sampradAya meM Apa mAlavA pahu~ce jahA~ kriyoddhAraka jIvarAjajI se kArtika zuklA paMcamI ko 20 anya sAthiyoM ke sAtha Apane AhatI dIkSA grahaNa kii| vi0saM01721 mAgha zuklA paMcamI ko ujjaina meM Apa saMgha ke AcArya pada para pratiSThita huye| - ApakI dIkSA ke sambandha meM dUsarI mAnyatA zrI jIvanamunijI kI hai| unakA mAnanA hai ki 'tatkAlIna kriyoddhAraka zrI lavajIRSijI evaM zrI dharmasiMhajI se pUrNa sahamati nahIM hone para unhoMne svayaM dIkSA le lii|' aisI mAnyatA hai ki saMyamajIvana kI prathama gocarI meM eka kumhAra ke ghara se Apako rAkha kI prApti huI jise Apane sahaja bhAva se svIkAra kara liyaa| gocarI meM prApta rAkha kI carcA Apane dharmasiMhajI se kii| ve bole- tuma bar3e saubhAgyazAlI ho| prathama divasa hI tumako rAkha jaisI pavitra bhikSA milI hai| isa kaliyuga meM tuma dharma kI rakSA karane meM samartha hoge aura tumhAre dvArA dharma kA pracAra evaM prasAra hogaa| tumhAre anuyAyI bahuta adhika saMkhyA meM bddh'eNge| jisa prakAra pratyeka parivAra meM hameM rAkha mila sakatI hai usI prakAra tumheM grAma-grAma meM ziSya mileNge| dharmadAsajI ke 99 ziSya huye jinameM 22 ziSya pramukha the| ina bAIsa ziSyoM se hI bAIsa sampradAya kI sthApanA huii| dharmadAsajI ke devaloka hone ke sambandha meM yaha ullekha milatA hai ki dhAra meM eka muni ne apanA anta samaya jAnakara saMthArA grahaNa kara liyA, kintu saMthArA vrata para vaha aDiga nahIM raha paayaa| vrata kI AzAtanA jAnakara dharmadAsajI dhAra pahu~ce aura usa muni kI jagaha svayaM saMthArA para baiTha gye| pariNAmata: AThaveM dina vi0saM0 1772 jyeSTha zuklA ekAdazI ko 72 varSa kI Ayu meM ApakA svargavAsa ho gyaa| AcArya mUlacandajI aura lImbar3I sampradAya kI sthApanA kriyoddhAraka dharmadAsajI svAmI ke 99 ziSyoM meM se 22 ziSya pramukha huye jinameM prathama ziSya muni zrI mUlacandajI svAmI the / mUlacandajI kA janma vi0 saM0 1707 zrAvaNa sudi ekAdazI ko ahamadAbAda meM huA thA / muni zrI mUlacandajI svAmI pUjya dharmadAsajI ke ziSya ke rUpa meM vi0saM0 1723 meM ahamadAbAda meM dIkSita huye| pUjya dharmadAsajI ke svargagamana ke pazcAt Apa unake pATa para virAjita huye| usa samaya AsToDiyA upAzraya meM pATa nahIM thaa| pramukha saMta ke lie kisI gRhastha ke yahA~ se pATa lAyI jAtI thii| pATa lAne kI paramparA ko samApta karane kI dRSTi se ahamadAbAda ke zrAvaka zrI dhanarAjajI ne Ama kI lakar3I kI eka pATa bnvaayii| tatpazcAt muni zrI mUlacandajI ke ziSyagaNa zrI dhanarAjajI se AjJA lekara unake yahA~ se pATa ko upAzraya meM le Aye aura vi0saM0 1764 meM muni zrI mUlacandajI svAmI ko usa pATa para biThAkara AcArya pada kI cAdara or3hAI gii| Apa 17 varSa taka Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa . AcArya pada para virAjita rhe| vi0saM0 1781 meM ApakA svargavAsa ho gayA aura pUjya zrI paMcAyaNajI AcArya pada para AsIna haye / Apake kAla meM dharma prabhAvanA acchI huI, kintu mUrtipUjakoM ke varcasva ke kAraNa ahamadAbAda meM sthAnakavAsI samAja ko utthAna ke sAtha-sAtha patana ke kagAra para bhI khar3A honA pdd'aa| mani zrI prakAzacandrajI ne apanI pustaka 'Ache aNagAra amArA' vibhAga-3 meM yahA~ taka likhA hai ki usa samaya mUrtipUjakoM ne sthAnakavAsI samAja meM apane lar3ake-lar3akiyoM kA vivAha karanA bhI banda kara diyA thA, dukAna se samAna lenA-denA bhI banda ho gayA thA, phalata: sthAnakavAsI mUrtipUjaka banane lage aura ahamadAbAda meM sthAnakavAsiyoM kI saMkhyA kama hone lgii| tadanurUpa sAdhu-sAdhvIvRnda kI gocarI meM bhI takalIpha hone lgii| antata: AcArya zrI paMcAyaNajI ne gAdI ke sthAnaparivartana kA nirNaya liyaa| AcArya zrI kI isa bhAvanA ko jAnakara ghorAMjI se darzanArtha padhAre nagaraseTha saMghapati puruSottama vAsaNajI dozI ne yaha AzvAsana diyA ki Apa ghorAMjI padhAreM aura vahA~ gAdI kI sthApanA kareM, isa kArya ke lie hama taiyAra hai| ina sArI bAtoM ko sunakara lImbar3I ke nagaraseTha nAnajI DuMgarasI ne kahA- sAheba jI ! dhorAMjI jAnA ho to pUrA jhAlAvAr3a dhUmakara jAnA par3egA, jabaki lImbar3I bIca meM hI par3atA hai| vahA~ 400 ghara sthAnakavAsI ke haiN| isalie gAdI sthApita karavAne kA lAbha hameM diijie| nagaraseTha kI bAta sunakara AcArya jI ne kahA- hama jahA~ gAdI kI sthApanA kareMge, vahA~ chaH zarta rakheMge, yadi Apako svIkArya ho to gAdI kI sthApanA hogii| chaH zarte nimna haiM1. yadi kisI vizeSa kArya se sAdhu varga ekatrita ho to vahA~ kevala zrIsaMgha ke saMghapati hI upasthita rheNge| 2. vRddha aura glAna sAdhu - sAdhvI kI dekhabhAla kI vyavasthA karanI par3egI, unakI vaiyAvacca karanI pdd'egii| 3. jo sAdhu par3hate hoM unake par3hAI kI vyavasthA karanI pdd'egii| 4. koI bhI kisI eka ke pakSa meM na rahe, pakSapAta na karake taTastha rhe| 5. yadi sAdhu kA koI bar3A viziSTa kArya ho to saMghapati hI vaha kArya kare, kisI dUsare vyakti ko mAdhyama na bnaaye| kisI bhI bAta kA phaisalA saMgha meM hI ho jAnA caahie| 6. sAdhu kar3aka AcArI bane yahI usakA uddezya rhe| AcArya zrI ke ye cha: zarta seTha nAnajI DuMgarasIjI ne svIkAra kara lI aura kahA ki mere bAda mere vaMzaja bhI isa niyama ke prati vaphAdAra rheNge| Aja bhI zrI nAnajI DuMgarasIjI kI 15 vIM pIr3hI lImbar3I sampradAya ke adhyakSa pada para virAjamAna hai| vi0saM0 1801 jyeSTha zuklA dazamI dina guruvAra ko ahamadAbAda se lImbar3I pATa bhejI gayI aura isa prakAra lImbar3I sampradAya astitva meM aayaa| Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmadAsajI kI paramparA meM udbhUta gujarAta ke sampradAya 299 vi0saM0 1814 meM AcArya zrI paMcAyaNajI kA svargavAsa ho gyaa| Apane saMgha sudhAra hetu 32 bola (niyama) bnaaye| muni zrI ajarAmara svAmI ne dRr3hatApUrvaka una niyamoM ko kAyama rakhA aura saMgha meM sudhAra krvaayaa| dUsare paTTadhara ke rUpa meM vi0 saM0 1815 mahAsudi navamI ke dina lImbar3I meM muni zrI icchAjI AcArya pada para AsIna huye / ApakA janma siddhapura meM huA thaa| Apake pitAjI kA nAma zrI jIvarAja bhAI saMghavI aura mAtAjI kA nAma zrImatI bAlamabAI thaa| AcArya zrI icchAjI kA svargavAsa vi0saM0 1832 meM huaa| taduparAnta tIsare paTTadhara muni zrI hIrAjI huye| muni hIrAjI pazcAt caturtha paTTadhara ke rUpa meM muni zrI kAnajI svAmI ne saMgha kI bAgaDora smbhaalii| Apa varavAlA sampradAya ke saMsthApaka bhI huye| ApakA janma vi0 saM0 1801 meM bar3havANA ( bhAvasAra ) meM huaa| vi0saM0 1812 meM Apa dIkSita huye aura vi0 saM0 1845 meM lImbar3I meM Apa saMgha ke gAdIpati bane / vi0 saM0 1854 meM sAyalA meM ApakA svargavAsa huaa| vi0saM0 1845 meM eka sAdhu-sAdhvI sammelana huA jisameM saMgha ko eka sUtra meM bA~dhane hetu muni zrI ajarAmarajI ne AcArya zrI paMcAyaNajI dvArA banAye gaye 32 niyamoM ko sammelana meM prastuta kiyaa| kintu sammelana meM niyama sarvasammati se pAsa nahIM ho sakA, phalata: dhIre-dhIre saMgha vighaTita hokara sAta bhAgoM meM vibhakta ho gyaa| ve sAta vibhAga isa prakAra haiM 1. goMDala 2. baravAlA 3. cur3A 4. dhrAMgadhA 5. sAyalA 6. udayapura aura 7. limbaDI sampradAya / gujarAta meM sthAnakavAsI saMgha ke navIna sampradAyoM kA janma AcArya zrI mUlacandajI svAmI ke prathama ziSya zrI gulAbacandajI svAmI ke ziSya muni zrI hIrAjI svAmI ke gurubhAI muni zrI nAgajI svAmI sAyalA padhAre aura sAyalA sampradAya kI sthApanA kii| AcArya zrI mUlacandajI svAmI ke dvitIya ziSya paMcAyaNajI ne vi0 saM0 1801 meM lImbar3I sampradAya kI sthApanA kii| paMcAyaNajI ke ziSya zrI ratnasiMhajI svAmI ke ziSya DUMgarasIjI vi0saM0 1845 meM goMDala padhAre aura goMDala sampradAya astitva meM aayaa| AcArya zrI mUlacandajI ke tRtIya ziSya muni zrI vanAjI ke ziSya muni zrI kAnajI (bar3e) kucha sAdhuoM sahita varavAlA padhAre aura varavAlA sampradAya kI sthApanA kii| AcArya zrI mUlacandajI ke cauthe ziSya muni zrI banArasI svAmI ke ziSya muni zrI udayasiMhajI tathA muni zrI jayasiMhajI ne cur3A sampradAya kI sthApanA kii| Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa . AcArya zrI mUlacandajI svAmI ke pA~caveM ziSya muni zrI viThThalajI svAmI ke ziSya muni zrI bhUSaNajI moravI tarapha padhAre tathA unake ziSya muni zrI vazarAmajI dhrAMgadhrA pahu~ce aura dhrAMgadhrA sampradAya kI sthApanA kii| AcArya zrI mUlacanda jI svAmI ke sAtaveM ziSya muni zrI icchAjI svAmI ke ziSya muni zrI rAmajIRSi (choTe) udayapura padhAre aura udayapura saMghAr3A kI sthApanA kii| isa prakAra lImbar3I, goMDala, varavAlA, cur3A, dhrAMgadhrA (boTAda), sAyalA aura udayapura- ina sAta sampradAyoM kI sthApanA huii| yaha nirNaya vi0saM0 1845 meM lImbar3I sammelana meM liyA gayA, aisA kahA jA sakatA hai| ina sampradAyoM ke atirikta eka sampradAya kaccha ATha koTi kA bhI nAma AtA hai| isa sampradAya ke viSaya meM aisI mAnyatA hai ki mani zrI mUlacandajI ke chaThe ziSya sthavira zrI indracandrajI svAmI aura kucha sAdhuvRnda vi0saM0 1772 meM kaccha pdhaare| vi0saM0 1786 meM zrI somacandajI ne Apase dIkSA grahaNa kI aura Apake ziSya bne| kucha varSoM ke pazcAt baladiyA grAma ke nivAsI zrI kRSNajI aura unakI mAtA zrImatI mRgAbAI bhuja meM vi0saM0 1816 kArtika kRSNA ekAdazI ko dIkSita huii| isI prakAra vi0saM0 1832 meM devakaraNajI svAmI tathA vi0saM0 1842 meM DAhyAjI svAmI ne dIkSA grahaNa kI, isI krama meM zrI thobhaNajI, zrI mAMDaNajI Adi 4-5 loga zrI indracandrajI svAmI ke praziSya bne| usa samaya kAThiyAvAr3a meM aisI mAnyatA thI ki bAhara se Aye huye 'paradezI sAdhu' aura kaccha meM hI vicaraNa karane vAle sAdhu 'dezI sAdhu' yA 'kacchI sAdhu' ke nAma se jAne jAte the| kaccha meM dezI sAdhu ke rUpa meM pahacAne jAnevAle muni zrI karasanajI svAmI ne ATha koTi dariyApurI sampradAya ke sthApaka pUjya zrI dharmasiMhajI svAmI viracita AvazyakasUtra (gujarAtI) kI prati par3hI aura apane zrAvakoM ke lie sAmAyika, pauSadha Adi sambandhI cha: koTi kI paramparAgata mAnyatA chor3akara ATha koTi mAnya mAnyatA kA pratipAdana kiyaa| isI bIca zrI devajI svAmI aura muni zrI ajarAmara svAmI ke ziSya zrI devarAjajI svAmI goMDalavAle jinakI dIkSA apane pitA zrI nAgajI bhAI ke sAtha vi0saM0 1841 phAlguna zuklA paMcamI ke dina huI thI, kA cAturmAsa vi0saM0 1856 meM mAMDavI zahara meM huaa| yahI para cha: koTi aura ATha koTi kI carcA huI aura zrAvaNa kRSNA navamI budhavAra se alaga-alaga pratikramaNa zuru ho gye| tabhI se.arthAt vi0saM0 1856 se kaccha ATha koTi sampradAya astitva meM aayaa| kAlAntara meM kaccha ATha koTi bhI do bhAgoM meM vibhAjita ho gyaa| sthavira zrI indrajI svAmI evaM pUjya zrI devajI svAmI kA parivAra 'ATha koTi moTI pakSa' kahalAyA aura pUjya zrI haMsarAjajI svAmI tathA unake sAdhuvRnda dvArA terApantha samapradAya kI sAmAcArI aura mAnyatA kucha aMza taka svIkArya hone ke kAraNa unakA parivAra ATha koTi nAnI pakSa khlaayaa| Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmadAsajI kI paramparA meM udbhUta gujarAta ke sampradAya 301 dhrAMgadhrA sampradAya ke pUjya zrI vazarAmajI svAmI ke ziSya pUjya zrI jazAjI svAmI kucha kAraNavaza boTAda padhAre, isa samaya se boTAda sampradAya kI sthApanA huI / goMDala sampradAya ke pUjya zrI DUMgarasI svAmIjI kI upasthiti meM pUjya gAMgajI svAmI evam unake ziSya pUjya zrI jayacandajI svAmI goMDala sampradAya se alaga huye taba se goMDala saMghANI sampradAya zuru huaa| lImbar3I sampradAya ke pA~caveM paTTadhara pUjya zrI ajarAmarajI svAmI ke pazcAt chaThe paTTadhara pUjya devajI svAmI huye| unake samaya meM pUjya ajarAmarajI svAmI ke ziSya pUjya devarAjajI svAmI aura unake ziSya paM0 sthavira zrI avicaladAsajI svAmI ke ziSya zrI hemacandrajI svAmI ne apane vidvAn ziSya gopAlajI svAmI ko sAtha lekara 'lImbar3I gopAla saMghavI sampradAya' kI sthApanA kii| pUjya zrI ajarAmarajI svAmI ke gurubhAI zrI talakasI svAmI ke ziSya kAkA zrI karamasI svAmI kucha kAraNoM se apane ziSyoM ke sAtha lIMbar3I se bar3havANa pdhaare| kucha varSoM pazcAt unake svargastha hone para unake ziSya lImbar3I (bar3e) sampradAya se alaga vicaraNa karane lge| kintu bAda meM ve lImbar3I gopAla sampradAya ke sAtha mila gaye aura pUjya zrI gopAlajI svAmI kI AjJA meM rhe| lImbar3I moTA sampradAya ( ajarAmara saMgha) kI paTTa paramparA AcArya zrI paMcAyaNajI Apake janma ke viSaya meM koI jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai / vi0 saM0 1781 meM Apa gAdIpati huye aura isI varSa AcArya pada para bhI virAjita huye / vi0saM0 1814 zrAvaNa sudi meM ApakA svargavAsa ho gyaa| Apane saMgha sudhAra hetu 32 bola (niyama) banAye the / kAlAntara meM muni zrI ajarAmarajI svAmI ne dRr3hatApUrvaka una niyamoM ko kAyama rakhA aura saMgha meM sudhAra krvaayaa| AcArya zrI icchAjI svAmI ApakA janma siddhapura meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI jIvarAjajI saMghavI aura mAtA kA nAma zrImatI bAlamabAI thA / jAti se Apa poravAla vaNika the| vi0 saM0 1814 meM Apa gAdIpati huye aura vi0saM0 1815 mahAsadi navamI ko lImbar3I meM Apa AcArya pada para pratiSThita huye / vi0saM0 1832 meM ApakA svargavAsa ho gyaa| AcArya zrI hIrAjI svAmI Apake janma ke viSaya meM kucha spaSTa rUpa se jJAta nahIM hotA hai| Apa vi0 saM0 1804 meM dIkSita huye aura vi0 saM0 1832 meM gAdIpati bneN| yahA~ yaha spaSTa karanA Avazyaka hai ki vi0saM0 1832 meM gAdIpati kI ghoSaNA huI hogI aura vi0saM0 Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa 1833 meM usa pada para lImbar3I meM virAjita huye hoNge| vi0 saM0 2841 meM ghorAMjI meM ApakA svargavAsa ho gyaa| AcArya zrI kAnajI svAmI ApakA janma vi0saM0 1801 meM bar3havANa (bhAvasAra ) meM huaa| vi0 saM0 1812 meM Apa dIkSita huye / vi0 saM0 1845 meM lImbar3I meM Apa gAdIpati huye| merI samajha se yadi muni zrI hIrAjI svAmI ke svargavAsa kA varSa vi0saM0 1841 mAnate haiM to kAnajI svAmI ke gAdIpati hone kA varSa vi0saM0 1841 honA caahie| AcArya hastImalajI ne bhI apanI pustaka 'jaina AcArya caritAvalI' meM 1841 hI mAnA hai / sAyalA meM vi0 saM0 1854 meM ApakA svargavAsa ho gyaa| zAsanoddhAraka AcArya zrI ajarAmara svAmI ApakA janma vi0 saM0 1809 meM jAmanagara ke nikaTastha grAma paDANA meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI mANikacaMda bhAI zAha va mAtA kA nAma zrImatI kuMkubahana thA / Apane pA~ca varSa kI umra meM hI dhyAnapUrvaka pratikramaNa karanA sIkha liyA thaa| mAtA dvArA kiye gaye pratikramaNa suna-suna kara pratikramaNa yAda kara lenA vilakSaNa pratibhA kA hI paricAyaka hai| saMsAra kI asAratA jAnane ke pazcAt Apake mana meM vairAgya paidA huaa| vi0saM0 10 1819 mAgha sudi paMcamI ko pUjya zrI hIrAjI svAmI ke sAnnidhya meM Apa donoM mAtA-putra ne dIkSA grahaNa kI aura muni zrI kAnajI svAmI ke ziSya kahalAye / ApakI mAtA kuMkubAI AryA mahAsatIjI zrI jeThIbAI kI ziSyA khlaaiiN| 10 varSa kI umra meM dIkSA grahaNa karane ke uparAnta muni zrI ajarAmara svAmI ne cha: varSa ke andara 'dazavaikAlika', 'uttarAdhyayana', 'nandI', 'anuyogaddhAra', 'vRhatkalpa', 'vyavahAra', 'nizItha', 'dazAzrutaskandha', 'AcArAMga' (prathama zruta skandha) Adi zAstroM ko kaMThastha kara liyaa| Apane sUrata meM lagAtAra chaH cAturmAsa kiye| ina chaH varSoM meM Apane vyAkaraNa, kAvya, alaMkAra, sAhitya, nATaka, campU, chanda, saMgIta aura jyotiSa kA abhyAsa kiyA, taduparAnta 'nyAyadIpikA muktAvalI', 'nyAyAvatAra', 'ratnakarAvatArikA' aura 'syAdvAdaratnAkara' Adi granthoM kA gahana adhyayana kiyaa| adhyayana ke daurAna Apane kucha zAstroM kI pratilipi bhI taiyAra kI thI jo lImbar3I pustaka bhaNDAra meM upalabdha hai| ApakI vidvatA aura Agama marmajJatA se sakala saMgha prabhAvita thaa| vi0 saM0 1845 meM Apane eka sAdhu-sammelana kiyA jisameM sakala saMgha ko eka sUtra meM bA~dhane para bala dete hue AcArya zrI paMcAyaNajI dvArA banAye ye 32 bala ko prastuta kiyA, kintu yaha sammelana saphala nahIM ho paayaa| phira bhI Apane apane ziSyoM meM battIsa bola kAyama rkhaa| Apa eka uccakoTi ke tapasvI the| mAna, mada, mamatva, lAlasA, Asakti Adi doSoM se kosoM dUra va saMtoSa, samatA, zAnti, vairAgya Adi sadguNoM ke khAna the| vi0 saM0 1865 meM 56 varSa kI Ayu meM svAsthya anukUla na rahane para Apane lImbar3I meM sthiravAsa kara liyaa| Apake suyoga se vahA~ ghorAMjI nivAsI Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmadAsajI kI paramparA meM udbhUta gujarAta ke sampradAya bhAvasAra zrI dAmodara bhAI ne vi0saM0 1867 phAlguna vadi pratipadA dina ravivAra ko dIkSA grahaNa kii| isI varSa vaizAkha paMcamI dina ravivAra ko kaccha nivAsI zrI bhAramala bhAI ne bhI dIkSA grahaNa kii| isI prakAra vi0 saM0 1869 kArtika vadi trayodazI ke dina kaccha nivAsI zrI avicalabhAI, zrI haramanabhAI, ratanasIbhAI, laghAbhAI aura zrI jayamallabhAI ina pA~ca bhAIyoM ne tathA kaccha ke hI zrI jeThIbAI, moravI ke modhIbAI Adi ne lImbar3I meM dIkSA aMgIkAra kii| lImbar3I meM hI Apake sAnnidhya meM vi0saM0 1868 ke cAturmAsa meM 39 mAsakhamaNa haye jinameM 26 mAsakhamaNa sthAnakavAsiyoM ne kiye tathA 13 tapAgaccha ke anuyAyiyoM ne / inake atirikta 15, 20 va 54 ke thoka upavAsa bhI hue / vi0saM0 1869 meM ApakA svAsthya pratikUla ho gayA, phalata: 1870 zrAvaNa vadi pratipadA ko rAtri meM Apane svarga kI ora prayANa kiyaa| Apake pA~ca pramukha ziSya haye- zrI kacarAjI svAmI, zrI ravajI svAmI, zrI nAgajI svAmI, zrI devarAjajI svAmI aura zrI bhagavAnajI svaamii| antima samaya meM Apake 42 ziSya - ziSyAyeM thiiN| Apake jIvana se aneka ghaTanAyeM jur3I haiM jinheM yahA~ vistArabhaya se prastuta nahIM kiyA jA rahA hai| AcArya zrI devarAjajI svAmI ApakA janma vi0 saM0 1831 kArtika sudi meM kAMDAgarA (kaccha) meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI nAgajIbhAI der3hiyA thA jo vIsA osavAla jAti ke the| vi0 saM0 1841 phAlguna sudi paMcamI ko Apa dIkSita hye| vi0saM0 1870 meM Apa gAdI para virAjita huye aura vi0saM0 1875 pauSa vadi paMcamI ko lImbar3I meM Apa AcArya pada para adhiSThita huye| vi0 saM0 1879 meM Asoja vadi pratipadA kI rAta meM jetapura (kAThI) meM ApakA svargavAsa ho gyaa| Apake pA~ca ziSya the| ziSyoM ke nAma upalabdha nahIM haiN| Apake praziSya hemacandrajI svAmI ne apane ziSya gopAlajI svAmI ko sAtha lekara lImbar3I gopAla sampradAya kI sthApanA kii| AcArya zrI bhANajI svAmI ApakA janma vi0 saM0 1841 pauSa sudi meM saurASTra ke bAMkAnera grAma ke zrImAlI parivAra meM huaa| vi0 saM0 1855 vaizAkha sudi ekAdazI ko caudaha varSa kI umra meM Apa dIkSita huye| saMgha ke gAdIpati ke rUpa meM Apa vi0 saM0 1879 meM pratiSThita huye| vi0 saM0 1880 mArgazIrSa sudi navamI ko lImbar3I meM Apa AcArya pada para virAjita huye| vi0saM0 1887 vaizAkha sudi ekAdazI ko rAmoda meM ApakA svargavAsa ho gyaa| Apake sAta ziSya the| zrI haracandrajI svAmI ApakA janma vi0saM0 1851 meM methANA (lImbar3I) ke vIsA zrImAlI parivAra meM huaa| vi0saM0 1866 mArgazIrSa sudi paMcamI ko Apa dIkSita hue| vi0 saM0 1887 Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa meM Apako saMgha kI gaddI prApta huI aura vi0 saM0 1888 mAgha sudi dvitIyA ko lImbar3I meM gAdIpati huye| vi0 saM0 1914 pauSa sudi navamI ko lImbar3I meM hI Apa svargavAsI huye| AcArya zrI devajI svAmI ApakA janma vi0saM0 1860 kArtika sudi meM saurASTra ke bAMkAnera grAma meM huaa| Apake pitAjI kA nAma zrI pUjAbhAI thaa| vi0saM0 1870 pauSa sudi aSTamI ko rAyara (kaccha) meM Apane AhatI dIkSA lii| vi0saM0 1914 meM saMgha ke gAdIpati bane aura vi0saM0 1818 mAgha sudi dvitIyA ko Apa AcArya pada para virAjita hye| vi0saM0 1920 jyeSTha sudi aSTamI ko lImbar3I meM Apa svargastha huye| Apake 13 ziSya the| gAdIpati zrI govindajI svAmI ApakA janma vi0saM0 1867 mAgha sudi meM pUrva kaccha ke AghoI grAma ke vIsA osavAla parivAra meM huaa| vi0saM0 1879 ke vaizAkha sudi navamI ko Apa dIkSita huye| vi0 saM0 1920 meM Apako saMgha kI gaddI prApta huI aura vi0saM0 1921 mAgha sudi caturthI ko lImbar3I meM Apa gAdIpati pada para suzobhita huye| vi0saM0 1935 mArgazIrSa sadi navamI ko lImbar3I meM ApakA svargavAsa ho gyaa| Apake tIna ziSya the| AcArya zrI kAnajI svAmI ApakA janma vi0saM0 1874 zrAvaNa sudi ko guMdAlA (kaccha) meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI korazI bhAI chAvar3A tathA mAtA kA nAma zrImatI mUlIvAI thaa| vi0 saM0 1891 pauSa sudi dazamI ko mAMDavI (kaccha) meM Apa dIkSita huye| vi0saM0 1921 meM saMgha ke gAdIpati bne| vi0saM0 1935 meM gAdIpati zrI govindajI ke svaMgavAsa ke pazcAt lImbar3I meM zrIsaMgha ne Apako AcArya pada para vibhUSita kiyaa| lImbar3I meM hI vi0 saM0 1936 mAgha vadi paMcamI ko Apa svargastha huye| Apake do ziSya the / ziSyoM ke nAma upalabdha nahIM haiM / gAdIpati zrI. nathujI svAmI ___ ApakA janma vi0saM0 1876 meM rAyaNa mAMDavI kaccha meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI kezavazA phuriyA va mAtA kA nAma zrImatI murAMdebAI thaa| Apa jAti se vIsA osavAla the| vi0saM 1885 meM kArtika vadi saptamI ko mAMDavI (kaccha) meM Apa dIkSita huye| vi0saM0 1936 meM Apa gAdI ke adhikArI bane aura vi0saM0 1937 pauSa vadi trayodazI dina guruvAra ko lImbar3I meM Apako zrIsaMgha ne gAdIpati pada para virAjita kiyaa| vi0saM0 1940 zrAvaNa vadi aSTamI ko lImbar3I meM ApakA svargavAsa ho gyaa| aisA kahA jAtA hai ki Apane apanI mRtyu se 8 dina pUrva hI zrI jIvanajI svAmI (bar3e) Adi sAdhuoM Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmadAsajI kI paramparA meM udbhUta gujarAta ke sampradAya 305 ko yaha batA diyA thA ki merI Ayu 8 dina zeSa raha gayI hai| Apake do ziSya the| ziSyoM ke nAma anupalabdha haiN| AcArya zrI dIpacandrajI svAmI ApakA janma vi0saM0 1890 phAlguna sudi meM kaccha ke guMdAlA grAma meM vIsA osavAla parivAra meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI bhojarAja bhAI der3hiyA va mAtA kA nAma zrImatI khetabAI thaa| aMjAra meM vi0saM0 1901 mAgha vadi pratipadA ko Apane dIkSA grahaNa kii| vi0saM0 1940 meM saMgha ke gAdIdhArI bane aura vi0 saM0 1947 pauSa vadi trayodazI dina guruvAra ko lImbar3I meM zrIsaMgha dvArA Apako AcArya pada para pratiSThita kiyA gyaa| vi0saM0 1961 caitra vadi caturdazI dina maMgalavAra ko lImbar3I meM ApakA svargavAsa huaa| gAdIpati zrI lAghAjI svAmI vi0saM0 1890 mAgha sudi meM guMdAlA ke bIsA osavAla parivAra meM ApakA janma huaa| Apake pitA kA nAma zrI mAlazI bhAI der3hiyA va mAtA kA nAma zrImatI gaMgAbahana thaa| vi0 saM0 1903 vaizAkha sudi aSTamI ko bAMkAnera meM Apa dIkSita huye| vi0saM0 1961 meM Apa saMgha ke gAdIdhArI bne| vi0saM0 1963 phAlguna vadi saptamI ke dina gAdIpati ke pada para virAjita huye| gAdIpati banane ke eka varSa pazcAt hI vi0saM0 1964 zrAvaNa vadi dazamI dina zukravAra kI rAtri meM lImbar3I meM Apa svargastha ho gye| Apake sAta ziSya the / ziSyoM ke nAma upalabdha nahIM haiM / gAdIpati zrI. megharAjajI svAmI ApakA janma vi0saM0 1895 zrAvaNa sudi meM guMdAlA ke vIsA osavAla parivAra meM huaa| Apa muni zrI lAghAjI svAmI ke laghubhrAtA the| vi0 saM0 1904 jyeSTha sudi caturthI ko lImbar3I meM dIkSita huye| vi0 saM0 1964 meM Apako saMgha meM gAdI kI prApti huI aura vi0saM0 1968 vaizAkha vadi navamI ko zrIsaMgha ke dvArA gAdIpati ke pada para AsIna kiye gaye / vi0saM0 1971 phAlguna sudi trayodazI ko lImbar3I meM ApakA svargavAsa ho gyaa| gAdIpati zrI devacandrajI svAmI ___ ApakA janma vi0saM0 1902 meM kaccha ke rAmANIyA grAma meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI rANAmevA sAvalA va mAtA kA nAma zrImatI nAmaIbAI thaa| vi0saM0 1913 phAlguna sudi saptamI ko mAMDavI meM Apa dIkSita huye| vi0 saM0 1971 ko Apa saMgha ke gAdI para virAjita huye| vi0 saM0 1977 kArtika vadi aSTamI ko lImbar3I meM ApakA svargavAsa huaa| Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa AcArya zrI lavajI svAmI ApakA janma vi0 saM0 1912 zrAvaNa sudi ekAdazI ko vejalakAra (saurASTra) meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI narasiMha bhAI va mAtA kA nAma zrImatI kezarabAI thaa| vi0 saM0 1924 jyeSTha vadi dvitIyA ko Apa dIkSita huye| vi0saM0 1977 meM saMgha ke gAdIpati bane tathA vi0saM0 1978 mAgha sudi pUrNimA ko lImbar3I meM zrIsaMgha dvArA Apako AcArya pada para padAsIna kiyA gyaa| vi0saM0 1985 kArtika sudi dvitIyA ko bar3havANa meM ApakA svargavAsa huaa| AcArya zrI gulAbacandajI svAmI __ ApakA janma vi0 saM0 1921 jyeSTha sudi dvitIyA ko bhorArA (kaccha) meM huaa| Apa jAti se vIsA osavAla the| Apake pitA kA nAma zrI zravaNa bhAramala der3hiyA tathA mAtA kA nAma zrImatI AsaI bAI thaa| vi0saM0 1963 mAgha sudi dazamI ko aMjAra (kaccha) meM Apane ArhatI dIkSA lii| vi0saM0 1985 kArtika sudi dvitIyA ko Apa saMgha ke gAdIpati bne| vi0saM0 1988 jyeSTha sudi pratipadA dina ravivAra ko zrIsaMgha dvArA Apako AcArya pada pradAna kiyA gyaa| 25 varSa saMyamaparyAya kA pAlana kara vi0 saM0 2008 caitra di dvAdazI dina ravivAra ko Apa svargastha huye| Apake tIna ziSya the| gAdIpati zrI dhanajI svAmI ApakA janma vi0saM0 1933 Asoja sudi aSTamI ko lImbar3I ke dazAzrImAlI parivAra meM huaa| vi0saM0 1949 vaizAkha sudi trayodazI ko lImbar3I meM hI Apa dIkSita huye| vi0 saM0 2008 caitra sudi dvAdazI ko Apa gAdIpati bane aura vi0 saM0 2025 meM ApakA svargavAsa ho gyaa| gAdIpati zrI. zAmajI svAmI ApakA janma vi0saM0 1934 mahAsudi ekAdazI ko saI (pUrva kaccha) meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI lakSmIcaMdabhAI becarabhAI tathA mAtA kA nAma zrImatI navalabena thaa| pitA ke nAma kI jagaha eka anya nAma milatA hai- zrI motiicNdjii| ye donoM nAma eka hI kitAba 'A che aNagAra amArA' meM milate haiN| motIcaMda nAma eka jagaha pitA ke nAma meM ullekhita hai to eka jagaha bhAI ke nAma meN| isa zaMkA ke samAdhAna ke lie hamAre pAsa koI anya sAkSya nahIM hai| vi0saM0 1950 vaizAkha sudi dazamI dina somavAra ko caMdiyA (aMjAra, kaccha) meM Apa dIkSita hye| Apa tapasyA ko jyAdA mahattva dete the| Apane apane saMyamajIvana meM do, tIna, pA~ca, ATha, gyAraha, Adi dinoM ke upavAsa kiye the| vizeSakara Apa caturdazI aura parNimA ko kaI bAra do upavAsa kiyA karate the| Apa jJAnapremI bhI the| likhane-par3hane meM Apa itane tallIna ho jAte Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 307 dharmadAsajI kI paramparA meM udbhUta gujarAta ke sampradAya the ki Apako gocarI lAnA bhI yAda nahIM rahatA thaa| Apane nau pustakoM kA kuzala sampAdana kiyA hai 1. jaina rasika gAyanamAlA, 2. madhura prasAdI, 3. maMgala pothI, 4. Adarza jaina, 5. jinendra stotra maMgalamAlA, 6. jaina sabodha maMgalamAlA, 7. jinendra stavana maMgalamAlA, 8. jaina svAdhyAya maMgalamAlA, 9. pravacana prabhAvanA / jisa varSa Apako saMgha kI gAdI prApta huI usI varSa vi0saM0 2025 caitra vadi navamI ko lImbar3I meM Apa svargastha ho gye| AcArya zrI rUpacandajI svAmI ApakA janma vi0saM0 1944 mahAvadi saptamI ko bhacAu (kaccha) meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI tejazIbhAI gAlA va mAtA kA nAma zrImatI vijaIbAI thaa| vi0 saM0 1959 phAlguna sudi tRtIyA ko bhacAu meM hI Apane dIkSA aMgIkAra kii| vi0saM0 2025 caitra vadi navamI ko Apa gAdIpati bane aura vi0saM0 2028 vaizAkha trayodazI dina guruvAra ko Apa AcArya pada para AsIna huye| vi0 saM0 2039 vaizAkha vadi meM bhacAu meM Apa svargastha huye| Apake eka ziSya muni zrI lAbhacandajI svAmI vartamAna meM lImbar3I meM sthiravAsa meM virAjita haiN| gAdIpati zrI cunnIlAlajI svAmI ApakA janma vi0saM0 1961 meM sajjanapura (morabI) meM huaa| vi0 saM0 1984 mArgazIrSa sudi SaSThI dina budhavAra ko lImbar3I meM Apa dIkSita huye| vi0saM0 2039 vaizAkha vadi meM Apa gAdIpati bane / ApakA devaloka gamana mauravI (saurASTra) meM vi0saM0 2045 kArtika kRSNapakSa meM huaa| Apake do ziSya- munizrI niraMjanacandrajI svAmI evaM munizrI cetanacandrajI svAmI bAndhavadvaya vartamAna meM haiN| gAdIpati muni zrI narasiMhajI svAmI (vartamAna) ApakA janma lAkaDiyA meM huaa| Apa vi0saM0 2011 meM vidar3A meM Apa dIkSita hue| vartamAna meM Apa hI saMghapramukha haiN| vartamAna meM isa sampradAya meM santoM kI saMkhyA-21 hai tathA satiyoM kI saMkhyA-311 hai| lImbar3I sampradAya ke prabhAvI munigaNa muni zrI bAlAjI svAmI ApakA janma ahamadAbAda meM huaa| vi0 saM0 1775 meM Apa dIkSita huye|vi0 saM0 1814 meM sUrata meM ApakA svargavAsa huaa| Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa sthavira muni zrI icchAjI svAmI __ApakA janma vi0 saM0 1782 meM huA vi0saM0 1814 meM Apa svargastha huye| isake atirikta koI anya jAnakArI upalabdha nahIM hai| muni zrI talakazI svAmI ApakA janma ghrola (hAlAra-saurASTra) meM huaa| vi0saM0 1837 meM bhuja (kaccha) meM Apa dIkSita huye aura vi0saM0 1862 meM Apane svarga kI ora prayANa kiyaa| muni zrI vIrajI. svAmI Apake viSaya meM koI vizeSa jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai| muni zrI. kacarAjI svAmI. Apake viSaya meM koI jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai| muni zrI. ravajI svAmI ApakA janma kutiyANA (saurASTra) meM huaa| vi0saM0 1838 pauSa sudi navamI ko Apane dIkSA grahaNa kii| vi0saM0 1870 pauSa sudi dazamI ko lImbar3I meM Apa svargastha huye| muni zrI nAgajI svAmI ApakA janma kAMDAgarA (kaccha) meM huaa| vi0saM0 1841 phAlguna sudi paMcamI ko goMDala meM Apa dIkSita huye| muni zrI tejapAlajI svAmI ApakA janma kaccha ke dezalapura grAma meM huaa| vi0 saM0 1846 vaizAkha sudi paMcamI ko Apane saMyamajIvana (dIkSA) dhAraNa kiyaa| vi0saM0 1891 pauSa sudi caturthI dina zanivAra ko Apa devaloka huye| muni zrI narasiMhajI svAmI ApakA janma dezalapura meM huaa| vi0saM0 1849 meM Apa dIkSita huye| vi0saM0 1869 bhAdrapada vadi caturdazI ko thAnagar3ha meM ApakA svargavAsa huaa| sthavira muni zrI moNasI svAmI (bar3e) ApakA janma dezalapura meM huaa| vi0 saM0 1849 kArtika vadi trayodazI ko Apa dIkSita huye| lImbar3I ke pAsa sthita mojAdaDa meM vi0 saM0 1887 prathama vaizAkha vadi dazamI dina zukravAra ko Apa svargastha huye| Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmadAsajI kI paramparA meM udbhUta gujarAta ke sampradAya 309 muni sthavira zrI devajI svAmI (bar3e) ApakA janma bAMkAnera meM huaa| vi0 saM0 1850 caitra vadi navamI ko Apane bhAgavatI dIkSA grahaNa kii| vi0saM0 1887 prathama vaizAkha vadi caturthI dina zanivAra ko saurASTra ke jetapura meM ApakA svargagamana huaa| muni zrI. kezavajI svAmI ApakA janma mAnakuvA (kaccha) meM huaa| vi0 saM0 1854 meM rApara (kaccha) meM Apa dIkSita huye aura vi0saM0 1870 bhAdra/ caitra vadi caturdazI ko sundrA (kaccha) meM ApakA svargavAsa huaa| muni zrI ruganAthajI svAmI ApakA janma saurASTra ke bar3havANA (saurASTra) meM huaa| vi0saM0 1855 vaizAkha sudi ekAdazI ko bar3havANA meM hI ApakI dIkSA huI aura vi0 saM0 1876 bar3havANA meM hI Apa devaloka pdhaare| muni zrI karamazI svAmI ApakA janma sUrata meM huaa| vi0saM0 1856 meM lImbar3I meM Apa dIkSita huye| vi0saM0 1906 meM bar3havANA meM ApakA svargavAsa huA muni zrI. harajI svAmI ApakA janma kaccha ke kAMDAgarA grAma meM huaa| vi0 saM0 1857 prathama jyeSTha sudi ekAdazI ko kAMDAgarA meM hI Apa dIkSita huye| svargavAsa tithi upalabdha nahIM hai| muni zrI saMghajI svAmI ApakA janma kheroI (kaccha) meM huaa| vi0saM0 1859 jyeSTha vadi dvAdazI ko Apa dIkSita huye| vi0 saM0 1883 meM Apane svarga kI ora prayANa kiyA / muni zrI rAdhavajI svAmI __Apake viSaya meM vizeSa jAnakArI anupalabdha hai| muni zrI karamacandajI svAmI. ApakA janma dezalapura meM huaa| vi0 saM0 1860 meM rApara meM Apane AhatI dIkSA grahaNa kii| rApara meM hI vi0saM0 1870 meM Apa svargastha hue| muni zrI moNasAjI svAmI (choTe) AsaMbiyA (kaccha) meM ApakA janma huaa| jAma kaDoranA meM vi0saM0 1860 meM Apa dIkSita huye| vi0saM0 1867 meM lImbar3I meM ApakA paralokagamana huA / Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa muni zrI rAyamalajI svAmI ApakA janma khAkhara (kaccha) meM huaa| vi0saM0 1861 kArtika vadi caturthI dina zukravAra ko rApara meM hI Apane dIkSA grahaNa kii| vi0saM0 1902 meM lImbar3I meM ApakA svargavAsa huA muni zrI harajI svAmI (choTe) ApakA khAkhara meM janma huaa| vi0saM0 1861 phAlguna sudi caturthI ko lImbar3I meM Apa dIkSita huye| anya tithi upalabdha nahIM hai| tapasvI muni zrI govardhanajI svAmI sUrata meM Apane janma liyaa| vi0saM0 1861 vaizAkha sudi ekAdazI ko lImbar3I meM ApakI ArhatI dIkSA huii| 65 dina ke saMthAre ke sAtha vi0saM0 1887 mArgazIrSa sudi dvitIyA ko sAyalA meM Apa svargastha huye| muni zrI hariRSijI svAmI ApakA janma sUrata meM huA / vi0 saM0 1861 vaizAkha sudi ekAdazI ko lImbar3I meM Apa dIIta huye| anya jAnakArI anupalabdha hai| muni zrI mUlajI svAmI. (bar3e) morabI meM ApakA janma huaa| vi0saM0 1863 phAlguna vadi ekAdazI ko morabI meM hI Apane dIkSAgrahaNa kI aura vi0saM0 1904 Asoja (Azvina) vadi ekAdazI ko ahamadAbAda meM Apa svargastha huye| muni zrI kuMvarajI svAmI bar3havANA meM Apa paidA huye| vi0saM0 1865 mArgazIrSa sudi navamI ko lImbar3I meM Apane AhatI dIkSA grahaNa kii| muni zrI jeThAjI svAmI ___ ApakA janma ghrola meM huaa| vi0saM0 1866 vaizAkha vadi navamI ko bar3havANA meM Apane saMyamajIvana aMgIkAra kiyaa| muni zrI haMsarAjajI svAmI ___Apa AsaMbIyA (kaccha) meM paidA huye| vi0 saM0 1867 pauSa sudi SaSThI ko rApara meM Apa dIkSita huye| anya koI jAnakArI upalabdha nahIM hai| muni zrI abhayacandajI svAmI AsaMbIyA meM ApakA janma huaa| vi0 saM0 1867 pauSa sudi SaSThI ko rApara meM ApakI dIkSA huI aura aMjAra meM Apa svargastha huye| Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 311 dharmadAsajI kI paramparA meM udbhUta gujarAta ke sampradAya muni zrI rAmacandrajI svAmI ratalAma meM ApakA janma huaa| vi0saM0 1867 phAlguna vadi dvitIyA ko lImbar3I meM Apane dIkSA grahaNa kii| muni zrI dAmodarajI svAmI ApakA janma ghorAMjI meM huaa| vi0 saM0 1867 meM lImbar3I meM Apa dIkSita huye| muni zrI dharmasiMhajI svAmI ApakA janma bIlakhA meM huaa| vi0saM0 1869 meM Apane dIkSA aMgIkAra kii| muni zrI. bhAramalajI svAmI ApakA janma kaccha ke ratAr3iyA grAma meM huaa| vi0 saM0 1867 meM Apa dIkSita huye| vi0saM0 1870 meM jetapura meM ApakA svargavAsa huaa| muni zrI hemarAjajI svAmI Apake viSaya meM spaSTa jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai| sthavirapada vibhUSita zrI avicaladAsajI svAmI ApakA janma rava (pUrva kaccha) meM huaa| dIkSA vi0saM0 1869 kArtika vadi trayodazI ko lImbar3I meM huii| svargavAsa vi0 saM0 1911 meM lImbar3I meM huaa| muni zrI habhujI svAmI vidar3A meM ApakA janma huaa| kintu kucha logoM kI mAnyatA hai ki ApakA janma guMdAlA meM huaa| vi0 saM0 1869 kArtika vadi trayodazI ko lImbar3I meM Apane bhAgavatI dIkSA lii| isake atirikta Apake viSaya meM koI anya jAnakArI prApta nahIM hai| muni zrI mUlajI. svAmI __ ApakA janma kaccha ke patrI grAma meM huaa| vi0saM0 1869 kArtika vadi trayodazI ko lImbar3I meM Apa dIkSita huye| jUnAgar3ha (saurASTra) meM Apa svargastha huye / muni zrI ratanasiMhajI svAmI (choTe) vAroI meM ApakA janma huA / vi0 saM0 1869 kArtika vadi trayodazI ko lImbar3I meM Apa dIkSita huye| ApakI svargavAsa tithi anupalabdha hai| muni zrI. lAghAjI svAmI _ApakA janma guMdAlA meM huaa| vi0saM0 1869 kArtika vadi trayodazI ko lImbar3I meM Apa dIkSita huye| bur3havANA meM ApakA svargavAsa huaa| Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa muni zrI hIrajI svAmI Apake viSaya meM koI bhI jAnakArI upalabdha nahIM hai| muni zrI bhImajI svAmI vi0saM0 1869 mAgha sudi caturthI ko lImbar3I meM Apane dIkSA grahaNa kii| anya koI jAnakArI upalabdha nahIM hai| muni zrI kacarAjI svAmI ApakA janma tuMbaDI (kaccha) meM huaa| vi0 saM0 1869 mAgha sudi caturthI ko Apa dIkSita huye| anya tithiyA~ anupalabdha haiN| muni zrI mAnasiMhajI svAmI Apa vi0saM0 1869 mAgha sudi caturthI ko dIkSita huye| Apake viSaya meM anya jAnakAriyoM kA abhAva hai| muni zrI mUlajI svAmI Apa vi0 saM0 1869 vaizAkha sudi navamI ko dIkSita huye| Apake viSaya meM aura koI sUcanA upalabdha nahIM hotI hai| muni zrI nathujI svAmI Apake viSaya meM koI bhI sUcanA upalabdha nahIM hai| muni zrI rAyacandajI svAmI (choTe) ApakA janma rApara meM huaa| vi0 saM0 1869 caitra pUrNimA ko Apane dIkSA grahaNa kI / svargavAsa tithi upalabdha nahIM hotI hai| muni zrI premajI svAmI vi0saM0 1869 vaizAkha sudi caturthI ko Apa dIkSita huye| isake atirikta koI jAnakArI upalabdha nahIM hai| muni zrI rAyasIjI svAmI Apa vi0saM0 1870 kArtika vadi ekAdazI ko dIkSita huye| Apake viSaya meM anya sUcanA upalabdha nahIM hotI hai| muni zrI dhanapAlajI svAmI vi0saM0 1870 kArtika vadi ekAdazI ko Apane AhatI dIkSA lii| anya sUcanA upalabdha nahIM hai| Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 313 dharmadAsajI kI paramparA meM udbhUta gujarAta ke sampradAya muni zrI vIrajI svAmI kaccha ke rAmaNiyA grAma meM ApakA janma huaa| vi0saM0 1870 pauSa vadi aSTamI ko rApara meM Apa dIkSita huye| muni zrI lakSmIcandajI svAmI ___ToDA (kaccha) meM ApakA janma huaa| vi0saM0 1870 pauSa vadi aSTamI ko rApara meM Apa dIkSita huye| muni zrI harajI svAmI (choTe) vi0 saM0 1870 phAlguna vadi aSTamI ko Apa dIkSita huye| anya jAnakArI upalabdha nahIM hai| muni zrI morArajI svAmI Apa vi0 saM0 1870 meM Apa dIkSita huye| Apake jIvana se sambandhita anya tithiyA~ upalabdha nahIM haiN| muni zrI khetazIjI svAmI Apa bhI vi0saM0 1870 meM hI dIkSita huye| anya sUcanA upalabdha nahIM hai| muni zrI tejazIjI svAmI vi0saM0 1870 vaizAkha sudi trayodazI ko Apane bhAgavatI dIkSA lii| Apake jIvana se sambandhita anya sUcanA upalabdha nahIM hai| muni zrI haMsarAjajI svAmI . Apake viSaya meM koI jAnakArI upalabdha nahIM hai| muni zrI devakaraNajI. svAmI vi0 saM0 1871 vaizAkha sudi SaSThI ko Apane ArhatI dIkSA lii| Apake jIvana se sambandhita anya sUcanAe~ anupalabdha haiN| muni zrI harijI svAmI Apane vi0 saM0 1871 jyeSTha sudi paMcamI ko dIkSA grahaNa kI / anya sUcanAe~ anupalabdha haiN| muni zrI puMjAjI svAmI vi0saM0 1874 kArtika vadi prathamA ko Apane dIkSA grahaNa kii| isake atirikta anya koI jAnakArI upalabdha nahIM hai| Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 muni zrI kacarAjI svAmI sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa vi0saM0 1874 caitra vadi dazamI ko Apa dIkSita huye / anya sUcanAe~ anupalabdha haiN| muni zrI gopAlajI svAmI (bar3e) ApakA janma pAlI meM huaa| vi0 saM0 1874 caitra vadi dazamI ko Apa dIkSita huye aura vi0 saM0 1911 jyeSTha vadi pratipadA ko lImbar3I meM ApakA svargavAsa huaa| muni zrI damAjI svAmI bau (kaccha) meM Apane janma liyaa| vi0 saM0 1874 caitra vadi dazamI ko Apa dIkSita huye| muni zrI bAlajI svAmI Apake viSaya meM koI jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai| muni zrI jIvarAjajI svAmI vi0saM0 1875 pauSa vadi trayodazI ko Apane bhAgavatI dIkSA grahaNa kii| anya jAnakArI upalabdha nahIM hai| muni zrI hemacandrajI svAmI saurASTra ke TIMbA grAma meM ApakA janma huA / vi0 saM0 1975 vaizAkha sudi dvitIyA ko Apa dIkSita huye / muni zrI bhagavAnajI svAmI ApakA janma rApara meM huaa| vi0saM0 1879 phAlguna vadi saptamI ko Apane dIkSA grahaNa kii| vi0saM0 1899 meM Apa svargastha huye / muni zrI udayasiMhajI svAmI vi0saM0 1877 vaizAkha sudi navamI ko Apane ArhatI dIkSA lii| Apake aar se sambandhita anya jAnakArI upalabdha nahIM hai| muni zrI rAyazAjI svAmI Apa vi0saM0 1879 vaizAkha sudi navamI ke dina dIkSita huye / muni zrI bhagavAnajI svAmI Apake viSaya meM koI bhI sUcanA nahIM milatI hai / Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmadAsajI kI paramparA meM udbhUta gujarAta ke sampradAya 315 muni zrI khIMmajI svAmI Apane vi0saM0 1881 mAgha sudi dazamI ko dIkSA grahaNa kii| anya sUcanA upalabdha nahIM hai| muni zrI trikamajI svAmI ApakA janma suvaI (pUrva kaccha) meM huaa| anya sUcanA upalabdha nahIM hai| muni zrI ravajI svAmI Apake jIvana sambandhita koI sUcanA upalabdha nahIM hotI hai| muni tapasvI. zrI lakhAjI svAmI ApakA janma belA meM huA / vi0saM0 1881 phAlguna vadi navamI ko Apa dIkSita huye / 65 dina ke saMthAre ke sAtha vi0saM0 1888 vaizAkha vadi paMcamI ko lImbar3I meM Apa svargastha huye| muni zrI ratanajI svAmI. Apake jIvana se sambandhita sUcanAe~ upalabdha nahIM hai| muni zrI. vanecandrajI (vinayacandrajI) svAmI Apake jIvana se sambandhita sUcanAe~ upalabdha nahIM haiN| tapasvI muni zrI vanAjI svAmI __ ApakA janma lImbar3I meM huA / vi0saM0 1889 meM Apa dIkSita huye| pUjya muni zrI kAnajI svAmI ApakA janma guMdAlA (kaccha) meM huaa| vi0saM0 1891 meM Apa mAMDavI meM dIkSita huye| vi0 saM0 1936 mAgha vadi paMcamI ko lImbar3I meM ApakA svargavAsa huaa| upAdhyAya muni zrI zivajI svAmI __ ApakA janma rApara meM huaa| dIkSA vi0saM0 1895 kArtika vadi saptamI ko mAMDavI meM huI / 3 dina ke saMthAre ke sAtha vi0 saM0 1836 kArtika sudi ekAdazI ko ghorAMjI meM Apa svargastha huye| muni zrI sundarajI svAmI guMdAlA meM ApakA janma huaa| vi0saM0 1901 mAgha vadi pratipadA ko aMjAra meM Apane zramaNa jIvana aMgIkAra kiyaa| 28 varSa saMyamaparyAya kA pAlanakara vi0saM0 1929 kArtika sudi dvitIyA ko sAyalA meM Apa samAdhimaraNa ko prApta huye| Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa muni zrI devakaraNajI svAmI ApakA janma gaMdAlA grAma meM haa| vi0saM0 1903 mAgha vadi saptamI ko mAMDavI meM ApakI dIkSA huii| vi0saM0 1941 zrAvaNa sudi dvitIyA ko lImbar3I meM ApakA svargavAsa ho gyaa| muni zrI sundarajI svAmI, muni zrI dIpacandajI aura Apa tInoM sahodara bhrAtA the| muni zrI dIpacandajI svAmI ApakA janma guMdAlA (kaccha) meM huA / vi0saM0 1903 mAgha vadi saptamI ko mAMDavI meM Apane dIkSA grahaNa kii| vi0saM0 1906 meM Apa svargastha huye| muni zrI jIvana svAmI ApakA janma guMdAlA meM huaa| Apa muni zrI jayacandajI svAmI ke sAMsArika putra the| vi0 saM0 1903 mAgha vadi saptamI ko Apa dIkSita huye| vi0saM0 1949 jyeSTha vadi ekAdazI ko haDAlA (bhAla-saurASTra) meM ApakA paralokagamana huaa| muni zrI. saMghajI svAmI ApakA janma guMdAlA meM huA aura moravI meM vi0 saM0 1945 meM Apa svargastha huye| muni zrI. govardhanajI svAmI sIkarA (pUrva kaccha) meM Apa paidA huye| vi0 saM0 1946 ASAr3ha sudi aSTamI ko ApakA svargavAsa huaa| anya jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai| muni zrI makanajI svAmI __ ApakA janma pUrvakaccha ke lAkaDiyA grAma meM huaa| isake atirikta anya koI jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai| muni zrI kalyANajI svAmI. Apake jIvana ke viSaya meM koI bhI jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai| muni zrI raMgajI. svAmI rAmANiyA meM ApakA janma huaa| vi0saM0 1913 phAlguna sudi trayodazI ko mAMDavI meM dIkSita huye| muni zrI vIracandrajI svAmI __ Apa mAMDavI ke rahanevAle the| isake atirikta koI anya jAnakArI upalabdha nahIM hai| Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 317 dharmadAsajI kI paramparA meM udbhUta gujarAta ke sampradAya muni zrI. nAnacandrajI svAmI ApakA janma rApara meM huaa| vi0saM0 1940 pauSa sudi ekAdazI ko moravI meM Apa svargastha huye| muni zrI kAnajI svAmI (choTe) gaMdAlA meM Apane janma liyaa| vi0 saM0 1922 mArgazISa sadi dvitIyA ko lImbar3I meM Apa dIkSita huye| vi0saM0 1936 mArgazIrSa vadi dvitIyA ko mundrA (kaccha) meM ApakA svargavAsa huaa| muni zrI mAvajI svAmI Apake jIvana ke viSaya meM koI sUcanA prApta nahIM hai| muni zrI ruganAthajI svAmI Apake viSaya meM bhI sUcanA upalabdha nahIM hai| muni zrI nArAyaNajI svAmI Apa prAgapara (kaccha) ke rahanevAle the| isake atirikta anya sUcanAe~ upalabdha nahIM haiN| muni zrI gulAbacandajI svAmI mAravAr3a meM Apane janma liyaa| sthAna kA nAma upalabdha nahIM hai| vi0saM0 1928 meM Apa dIkSita huye| muni zrI. pAnacandrajI svAmI kher3A (gujarAta) ApakA janma-sthAna hai| vi0saM0 1928 pauSa pUrNimA ke dina Apa dIkSita huye| vi0saM0 1941 kArtika vadi trayodazI ko lImbar3I meM Apa svargastha huye| muni zrI uttamacandrajI svAmI __ ApakA janma sUrata meM huaa| vi0saM0 1928 caitra sudi aSTamI ko sUrata meM hI Apa dIkSita huye| ahamadAbAda meM vi0saM0 1975 Azvina vadi ekAdazI ko ApakA svargagamana huaa| muni zrI bhonajI svAmI ApakA janma bAroI (kaccha) meM huaa| vi0saM0 1929 mAgha sudi dvAdazI ko mAMDavI meM Apane dIkSA grahaNa kii| Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa muni zrI sAkaracandajI. svAmI. Apake jIvana ke viSaya meM koI sUcanA upalabdha nahIM hotI hai| muni zrI lAghAjI svAmI kaccha ke bhorArA meM ApakA janma huaa| vi0 saM0 1930 mArgazIrSa vadi aSTamI ko mAMDavI meM ApakI AhatI dIkSA huii| vi0saM0 1981 zrAvaNa sudi ekAdazI ko viramagAma (gujarAta) meM ApakA svargavAsa huaa| muni zrI AsakaraNajI svAmI vihaDA (kaccha) meM Apane janma liyaa| vi0 saM0 1931 kArtika vadi dazamI ko mundrA meM Apane dIkSA grahaNa kii| lImbar3I meM vi0 saM0 1943 kArtika vadi paMcamI ko Apa svargastha huye| muni zrI mANakacandrajI svAmI ApakA janma vihaDA meM huaa| vi0 saM0 1931 kArtika vadi dazamI ko mundrA meM ApakI dIkSA huii| jetapura meM Apa paraloka ko sidhaare| Apa muni zrI AsakaraNajI ke sAMsArika putra the| muni zrI jeThamalajI svAmI ApakA janma vihaDA meM huaa| vi0saM0 1931 kArtika vadI dazamI ko mundrA meM Apa dIkSita huye| vi0saM0 1946 bhAdra sudi dvitIyA ko jAmanagara meM Apa svargastha huye| Apa muni zrI AsakaraNajI ke sAMsArika putra the| muni zrI kastUracandajI svAmI gujarAta ke gholerA grAma meM ApakA janma huaa| gholerA meM hI vi0saM0 1931 mAgha vadi navamI ko Apane AhatI dIkSA grahaNa kii| vi0 saM0 1979 kArtika pUrNimA ko lImbar3I meM Apa svargastha huye| muni zrI maMgalajI svAmI Apane rApara meM janma liyaa| vi0saM0 1934 Asoja (Azvina) sudi paMcamI ko Apane dIkSA grahaNa kii| vi0saM0 1972 ASAr3ha dvAdazI ko lAkaDiyA meM Apane svarga ke liye prayANa kiyaa| muni zrI harakhacandrajI svAmI. ApakA janma saurASTra ke rAmapurA meM huaa| vi0 saM0 1934 mAgha sudi paMcamI ko morabI meM Apane AhatI dIkSA lii| vi0saM0 1965 mArgazISa vadi meM gholerA meM Apa svargastha huye| Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 319 dharmadAsajI kI paramparA meM udbhUta gujarAta ke sampradAya muni zrI. vrajapAlajI svAmI ApakA janma bAMkI (kaccha) meM huA aura aMjAra meM vi0saM0 1934 meM Apa dIkSita huye| muni zrI mANakacandrajI svAmI (bar3e) vi0saM0 1935 meM Apa ahamadAbAda meM dIkSita huye aura vi0saM0 1940 meM svargastha huye| janma-sthAna ke viSaya meM jAnakArI upalabdha nahIM hai| muni zrI mANakacandrajI svAmI (choTe) ApakA janma rApara meM huaa| vi0 saM0 1936 mAgha sadi dvitIyA ko rApara meM hI Apa dIkSita huye| ghorAMjI meM vi0 saM0 1956 mArgazIrSa vadi meM Apane svarga ke lie prayANa kiyaa| muni zrI vIrajI svAmI ApakA janma bhorArA meM huaa| vi0saM0 1936 mAgha sudi dazamI ko aMjAra meM Apane AhatI dIkSA lii| vi0saM0 2001 caitra sudi pratipadA ko rAtri meM jetapura meM ApakA svargavAsa huaa| Apa muni zrI gulAbacandajI svAmI ke saMsAra pakSa ke bhAI the| muni zrI caturajI svAmI saurASTra ke sudAmaDA meM ApakA janma huaa| vi0saM0 1938 caitra vadi dvAdazI ko mundrA meM Apane bhAgavatI dIkSA lii| vi0saM0 1979 meM lImbar3I meM Apa svargastha huye| muni zrI. jIvanajI svAmI (choTe) ApakA janma lImbar3I meM huaa| vi0 saM0 1938 caitra vadi dvAdazI ko mundrA (kaccha) meM ApakI dIkSA huii| vi0saM0 1955 phAlguna sudi pratipadA ko lImbar3I meM Apa svargastha huye| muni zrI nAgajI svAmI lImbar3I meM vi0saM0 1926 meM ApakA janma huaa| vi0saM0 1938 caitra vadi dvAdazI ko mundrA meM Apa dIkSita huye| vi0saM0 1984 mAgha vadi caturthI kA lImbar3I meM ApakA paralokagamana huaa| Apa muni zrI jIvanajI svAmI ke sAMsArika putra the| muni zrI lAghAjI svAmI (choTe) __ sAlArI meM Apane janma liyaa| vi0saM0 1939 mArgazIrSa sudi tRtIyA dina ravivAra ko gholerA meM Apa dIkSita huye| vi0saM0 1983 jetapura meM ApakA svargavAsa huaa| Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa muni zrI oghar3ajI svAmI sudAmar3A (saurASTra) meM ApakA janma huaa| vi0 saM0 1941 caitra sudi caturdazI ko bhalagAmaDA meM Apane dIkSA grahaNa kii| dedAdarA (saurASTra) meM ApakA svargavAsa huaa| muni zrI devacandrajI svAmI ApakA janma morabI meM huaa| vi0saM0 1941 jyeSTha sudi saptamI ko sUrata meM Apa dIkSita huye| vi0 saM0 1956 meM lImbar3I meM ApakA svargavAsa huaa| muni zrI khImarAjajI svAmI ApakA janma mundrA meM huaa| vi0 saM0 1942 kArtika vadi paMcamI ko lImbar3I meM ApakI dIkSA huii| lImbar3I meM hI vi0saM0 1979 ko ApakA svargavAsa huaa| muni zrI karazanajI svAmI kaccha ke rAyaDI grAma meM ApakA janma huaa| vi0 saM0 1942 kArtika vadi paMcamI ko lImbar3I meM Apa dIkSita hue| vi0saM0 1992 jyeSTha vadi saptamI ko sUrata meM ApakA svargagamana huaa| muni zrI. TokarazIjI svAmI ApakA janma morabI meM huaa| vi0saM0 1942 mAgha sudi ekAdazI ko mAMDavI meM ApakI dIkSA huii| vi0 saM0 1989 Azvina vadi caturdazI ko moravI meM hI ApakA svargavAsa huaa| muni zrI prAgajI svAmI ApakA janma bhuvaDa (kaccha) meM huaa| vi0saM0 1943 vaizAkha sudi navamI ko bhuvar3a meM hI Apa dIkSita huye| vi0 saM0 1905 meM morabI meM Apa svargastha huye| muni zrI sundarajI svAmI ApakA janma vidar3A (kaccha) grAma meM huaa| vi0saM0 1944. mAgha sudi dvAdazI ko mundrA meM Apa dIkSita huye| lImbar3I meM vi0 saM0 1988 ke vaizAkha mAha meM ApakA svargavAsa huaa| muni zrI rAyacandrajI svAmI _Apa muni zrI sundarajI svAmI ke sAMsArika bhAI the| vi0 saM0 1945 pauSa pUrNimA ko Apa dIkSita huye aura vi0 saM0 1984 meM bAMkAnera meM ApakA svargavAsa huaa| Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmadAsajI kI paramparA meM udbhUta gujarAta ke sampradAya muni zrI prAgajI svAmI (choTe) ghorAMjI meM Apane janma liyaa| vi0saM0 1946 mArgazIrSa sudi SaSThI ko gholerA meM ApakI dIkSA huii| vi0saM0 1992 mAgha vadi dazamI dina ravivAra kI rAtri meM nAyakA (gujarAta) meM ApakA devalokagamana huaa| muni zrI karamacandrajI svAmI ApakA janma lAkaDiyA meM huaa| vi0 saM0 1946 mArgazIrSa vadi caturthI ko Apa dIkSita huye| vi0saM0 1985 meM lImbar3I meM ApakA svargavAsa huaa| muni zrI harakhacandajI svAmI ApakA janma jetapura meM huaa| vi0saM0 1947 mAgha vadi navamI ko Apa dIkSita huye| vi0saM0 1958 meM ApakA svargavAsa huaa| muni zrI zAmajI svAmI (bar3e) kaccha ke ghANAthara meM Apane janma liyaa| vi0saM0 1949 mAgha vadi saptamI ko Apane AhatI dIkSA lii| vi0saM0 1990 meM surendranagara meM ApakA svargavAsa ho gyaa| muni zrI. zivajI svAmI ratAr3iyA (kaccha) meM ApakA janma huaa| ratAr3iyA meM hI vi0saM0 1949 jyeSTha sudi ekAdazI ko Apa dIkSita huye| vi0 saM0 1987 kArtika vadi ekAdazI ko surendranagara meM ApakA svargavAsa huaa| muni zrI kezavalAlajI svAmI ApakA janma lImbar3I meM huaa| vi0saM0 1950 pauSa sudi trayodazI ko Apa dIkSita huye| vi0 saM0 2003 kArtika vadi meM Apa svargastha huye| muni zrI amIcandajI svAmI. ApakA janma rava (pUrva kaccha) meM huaa| vi0saM0 1952 mAgha vadi caturthI ko rava meM hI Apane ArhatI dIkSA aMgIkAra kii| vi0 saM0 2001 meM tubar3I meM ApakA svargavAsa huaa| zatAvadhAnI ratnacandrajI ApakA janma vi0saM0 1936 vaizAkha sudi ekAdazI ko bhorArA (kaccha) meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI vIrapAlabhAI tathA mAtA kA nAma zrImatI lakSmIbAI thaa| 13 varSa kI avasthA meM vi0 saM0 1949 meM ApakA pANigrahaNa saMskAra huaa| vivAhoparAnta Apa guruvarya muni zrI gulAbacandajI ke samparka meM aaye| AcArya devendramunizAstrI ne Apake do vivAha hone kA ullekha kiyA hai| unhoMne 'jaina jagata Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa ke jyotirdhara AcArya' meM likhA hai- patnI ke nidhana ke pazcAt ApakA dUsarA pANigrahaNa saMskAra hone kI taiyArI ho rahI thI tabhI Apake mana meM yaha vicAra AyA ki jIvana asthira hai| jisa prakAra patnI mujhe laghuvaya meM chor3akara cala dI usI taraha maiM bhI to isa saMsAra ko chor3akara calA jaauuNgaa| kyA mAnava kA jIvana kUkara aura zUkara kI taraha viSaya-vAsanA ke daladala meM pha~sane ke lie hai? isa jIvana kA lakSya mahAna hai to mujhe usa mahAnatA kI ora bar3hanA hai| ata: Apane AcArya gulAbacandajI ke pAsa ArhatI dIkSA grahaNa kI ApakI dIkSA vi0saM0 1953 jyeSTha sudi tRtIyA ko bhorArA meM huii| isa prakAra Apa rAyasiMha (rAjasiMha) se muni ratnacandra ho gye| Apa vilakSaNa pratibhA ke dhanI the| dIkSoparAnta Apane AgamoM kA talasparzI adhyayana kiyaa| Apa dvArA racita sAhitya nimna haiM _ 'zrI ajarAmara stotranuM jIvana caritra' (racanA varSa vi0 saM0 1969), 'kartavya kaumudI', bhAga-1 (racanA varSa vi0 saM0 vi0 saM-1970), 'bhAvanAzataka' (racanA varSa vi0 saM-1972), 'ratnagadyamalikA' (racanA varSa vi0 saM-1973), 'ardhabhAgadhI koSa', bhAga-1 (racanA varSa vi0saM-1979) prastAra ratnAvalI' (gaNita sambandhI grantha, racanA varSa vi0saM-1981), 'kartavya kaumudI', bhAga-2 (racanA varSa vi0 saM-1981), 'jaina siddhAnta kaumudI' (racanA varSa vi0saM-1982), 'jainAgamazabda saMgraha' (racanA varSa vi0 saM-1983), 'arddhamAgadhI zabda rUpAvalI' (racanA varSa vi0 saM-1984), 'arddhamAgadhI dhAtu rUpAvalI' (racanA varSa vi0 saM-1984), 'ardhamAgadhIkoSa', bhAga-2 (racanA varSa vi0 saM-1985), 'arddhamAgadhIkoSa', bhAga-3 (racanA varSa vi0saM-1986), 'arddhamAgadhIkoSa', bhAga-4 (racanA varSa vi0 saM-1987), 'arddhamAgadhIkoSa', bhAga-5 (racanA varSa vi0saM-1989), 'jainasiddhAnta kaumudI' (saTIka, racanA varSa vi0saM-1989) aura revatIdAna samAlocanA' (nibandha, racanA varSa vi0 sN-1990)| ApakI pratimA evaM jinazAsana sevA se prabhAvita hokara Apako 'bhArataratna bhUSaNa' ke alaMkaraNa se vibhUSita kiyA gyaa| ApakI preraNA se vi0 saM0 1993 tadanusAra I0 san 1937 meM vArANasI meM sthApita zrI pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna Aja bhI jainavidyA ke uccatama adhyayana aura zodha kA anupama kendra hai| usakA granthAgAra Apake nAma para hai| vi0saM0 1996 vaizAkha vadi SaSThI dina zukravAra ko ApakA svargagamana huaa| Apane kula 44 varSa saMyamaparyAya jIvana vyatIta kiye| Apa dvArA kiye gaye cAturmAsoM kI sUcI isa prakAra haivi0 saM0 sthAna vi0 saM0 sthAna 1953 mAMDavI 1958 bhorArA 1954 aMjAra 1959 aMjAra 1955 jAmanagara 1960 kheDoI 1956 jUnAgar3ha 1961 guMdAlA 1957 1962 thAnagar3ha jetapura Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 323 1981 1982 1984 1971 jayapura 1974 muMdrA 1976 1994 dharmadAsajI kI paramparA meM udbhUta gujarAta ke sampradAya vi0 saM0 sthAna vi0 saM0 sthAna jetapura 1980 bar3havANa kaimpa 1964 thAnagar3ha moravI 1965 moravI bIkAnera 1966 bhorArA 1983 guMdAlA mAMDavI 1968 ghorAMjI 1985 aMjAra 1969 pAlaNapura 1986 bIkAnera sUrata 1987 moravI kAMdAbAr3I (mumbaI) 1988 bIkAnera 1972 ghATakopara (mumbaI) 1989 1973 sUrata 1990 alavara 1991 amRtasara 1975 mAMDavI 1992 balAcora ghorAMjI 1993 dillI 1977 lImbar3I AgarA 1978 bIkAnera 1995 ajamera ahamadAbAda 1996 ghATakopara (muMbaI) muni zrI meghajI svAmI ApakA janma samAdhodhA (kaccha) meM huA aura dIkSA vi0saM0 1953 meM mAMDavI meM huii| muni zrI hIrAcandrajI ___ ApakA janma bhacAu (kaccha) meM huaa| vi0 saM0 1953 mAgha vadi trayodazI ko bAMkAnera meM Apa dIkSita huye| pUrva kaccha ke lAkaDiyA meM vi0 saM0 2017 mArgazIrSa vadi aSTamI ko ApakA svargavAsa ho gyaa| muni zrI damAjI svAmI moravI meM Apane janma liyaa| vi0saM0 1953 meM Apa dIkSita huye| vi0saM0 1959 meM lImbar3I meM Apa svargavAsa huaa| muni zrI nathujI svAmI ApakA janma lAkaDiyA meM huaa| vi0saM0 1953 meM aMjAra meM Apa dIkSita huye| vi0saM0 1973 meM lAkaDiyA meM Apa svargavAsa huaa| sadAnandI muni zrI choTelAlajI svAmI vi0saM0 1944 bhAdra pUrNimA ko lImbar3I meM ApakA janma huaa| vi0saM0 1979 Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa 1955 jyeSTha sudi tRtIyA dina zukravAra ko ahamadAbAda meM Apa dIkSita huye| vi0 saM0 2024 meM morabI meM ApakA svargagamana huaa| tapasvI muni zrI zivalAlajI svAmI ApakA janma raMgapara (bhAla) meM huaa| vi0saM0 1956 mArgazIrSa sudi dvitIyA ko raMgapara meM hI ApakI dIkSA huii| vi0saM0 2005 pauSa vadi navamI ko morabI meM ApakA svargavAsa huaa| muni zrI lalujI svAmI ApakA janma ahamadAbAda meM huaa| vi0saM0 1956 mAgha sudi ekAdazI ko Apane dIkSA grahaNa kii| vi0saM0 1981 mArgazIrSa vadi ekAdazI ko ApakA paralokagamana huaa| muni zrI kacarAjI svAmI ApakA janma guMdAlA meM huaa| vi0 saM0 1956 meM Apa dIkSita huye| 43 varSa saMyamaparyAya kA pAlanakara vi0saM0 1966 ASAr3ha pUrNimA ko lImbar3I meM Apa svargastha huye| muni zrI khuzAlacandajI svAmI ApakA janma rApara meM huaa| vi0 saM0 1956 vaizAkha vadi dvitIyA ko rApara meM hI Apa dIkSita huye| vi0saM0 1982 pauSa vadi caturdazI ko surendranagara meM ApakA svargavAsa huaa| muni zrI lakSmIcandajI svAmI ApakA janma siyANI (saurASTra) meM huaa| vi0saM0 1956 vaizAkha vadi tRtIyA ko lImbar3I meM Apa dIkSita huye aura vi0saM0 2016 mArgazIrSa caturthI dina guruvAra ko ahamadAbAda meM Apane devaloka ke lie prayANa kiyA / muni zrI nAnacandrajI svAmI ApakA janma sAyalA meM vi0 saM0 1933 mArgazIrSa sudi pratipadA ko huaa| vi0 saM0 1957 phAlguna sudi tRtIyA ko aMjAra meM Apane AhatI dIkSA lI / vi0 saM0 2021 mArgazIrSa vadi navamI ko sAyalA meM ApakA svargavAsa huaa| muni zrI. jAdavajI svAmI ApakA janma lImbar3I meM huaa| vi0 saM0 1958 kArtika vadi paMcamI ko lImbar3I meM hI ApakI dIkSA huii| lImbar3I meM hI vi0 saM0 2008 phAlguna vadi dazamI dina guruvAra ko Apane svarga ke liye mahAprayANa kiyaa| Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmadAsajI kI paramparA meM udbhUta gujarAta ke sampradAya muni zrI umedacandajI svAmI ApakA janma bhorAra meM huA / vi0 saM0 1959 vaizAkha sudi aSTamI ko bhorArA meM hI Apa dIkSita huye / vi0 saM0 1978 caitra vadi navamI dina ravivAra ko thAnagar3ha meM ApakA svargavAsa ho gyaa| Apake sAtha ApakI patnI bhI dIkSita huI thiiN| muni zrI anopacandajI svAmI 325 ApakA janma sAmakhicArI (kaccha) meM huaa| vi0 saM0 1960 mAgha vadi trayodazI ko tuMbar3I meM ApakI ArhatI dIkSA huii| vi0 saM0 2007 pauSa vadi caturdazI ko AghoI (pUrva kaccha) meM ApakA svargavAsa huaa| muni zrI lAlacandajI svAmI suvaI grAma meM Apane janma liyaa| vi0 saM0 1960 vaizAkha sudi paMcamI ko mAMDavI meM Apa dIkSita huye / vi0 saM0 2003 pauSa vadi dvAdazI ko rApara meM ApakA svargavAsa huA / muni zrI mUlajI svAmI ApakA janma lAkaDiyA meM huaa| vi0 saM0 1961 mAgha vadi paMcamI ko mundrA meM Apane dIkSA grahaNa kii| vi0 saM0 2007 pauSa meM lImbar3I meM Apane svargaloka ke lie mahAprayANa kiyA / muni zrI kapUracandajI svAmI ApakA janma bhacAu meM huaa| vi0 saM0 1984 phAlguna sudi dvitIyA ko lAkaDiyA meM Apane dIkSA grahaNa kii| vi0 saM0 1990 prathama vaizAkha vadi caturthI dina budhavAra ko alavara meM Apa svargastha huye / tapasvI muni zrI DuMgarasiMhajI svAmI ApakA janma vi0saM0 1966 bhAdra sudi dvitIyA ko bhorArA meM huaa| vi0saM0 1985 jyeSTha sudi aSTamI dina zukravAra ko Apa dIkSita huye / vi0 saM0 2035 mArgazIrSa sudi navamI ko lImbar3I meM ApakA svargavAsa huaa| muni zrI nAgajI svAmI vi0saM0 1936 meM bhacAu meM ApakA janma huA / vi0 saM0 1986 mArgazIrSa sudi tRtIyA dina budhavAra ko guMdAlA meM ApakI dIkSA huii| vi0 saM0 2019 phAlguna vadi dvitIyA kI rAtri meM mundrA meM Apa svargastha huye / muni zrI navalacandrajI svAmI vi0saM0 1973 ASAr3ha sudi trayodazI ko bhacAu meM ApakA janma huaa| Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa guMdAlA meM vi0saM0 1986 mArgazIrSa sudi tRtIyA ko Apa dIkSita huye| vi0saM0 2034 Azvina vadi aSTamI ko lAkaDiyA meM ApakA svargavAsa huaa| Apa muni zrI nAgajI svAmI ke sAMsArika putra the| muni zrI kevalacandajI svAmI ApakA janma vi0 saM0 1974 kArtika pUrNimA ko huaa| vi0saM0 1992 mAgha amAvasyA ko bhacAu meM Apane dIkSA lii| vi0 saM0 2022 mArgazIrSa vadi ekAdazI ke guMdAlA meM Apa svargastha huye / muni zrI mAdhavasiMhajI. svAmI ApakA janma 1974 ASAr3ha vadi paMcamI ko huaa| vi0 saM0 1999 vaizAkha sudi paMcamI dina ravivAra ko lImbar3I meM ApakI dIkSA huii| vi0saM0 2033 ASAr3ha meM Apa svargastha huye| lImbar3I (ajarAmara) ke vartamAna santa muni zrI rAmacandrajI svAmI ApakA janma tuMbaDI meM huaa| vi0saM0 2016 meM Apa dIkSita huye| muni zrI. lAbhacandrajI svAmI lAkaDiyA meM ApakA janma huA aura vi0saM0 2017 meM Apane lImbar3I meM dIkSA grahaNa kii| muni zrI bhAvacandrajI svAmI bhorArA meM ApakA janma huA aura vi0 saM0 2019 meM bhorArA meM hI Apane ArhatI dIkSA grahaNa kii| muni zrI bhAskarajI svAmI ApakA janma bhacAu meM huaa| bhacAu meM hI vi0saM0 2029 meM Apa dIkSita huye| muni zrI dharmezacandrajI svAmI ApakA janma samAghoghA meM huA aura vi0 saM0 2029 meM Apa samAghoghA meM hI dIkSita huye| muni zrI nemicandajI. svAmI ApakA janma lAkaDiyA meM huA aura lAkaDiyA meM hI vi0saM0 2023 meM Apane dIkSA dhAraNa kii| Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 327 dharmadAsajI kI paramparA meM udbhUta gujarAta ke sampradAya 327 muni zrI vimalacandrajI svAmI ApakA janma ratAr3iyA meM huaa| vi0 saM0 2030 meM ratAr3iyA meM hI Apane ArhatI dIkSA grahaNa kii| muni zrI cintanacandrajI svAmI bhorArA meM Apane janma liyA aura bhorArA meM hI vi0saM0 2034 meM Apane bhAgavatI dIkSA grahaNa kii| muni zrI zAnticandra svAmI bhorArA meM ApakA janma huA aura bhorArA meM hI vi0 saM0 2034 meM ApakI dIkSA huii| muni zrI prakAzacandrajI svAmI. ApakA janma bhorArA meM huA aura bhorArA meM hI vi0saM0 2034 meM Apane dIkSA grahaNa kii| muni zrI vivekacandrajI svAmI. Apa sarA meM paidA hue aura sarA meM hI vi0 saM0 2041 meM Apane saMyamaparyAya ko dhAraNa kiyaa| muni zrI virAgacandrajI svAmI pethApara meM ApakA janma huA aura AnaMdapara meM vi0 saM0 2041 meM Apane dIkSA grahaNa kii| muni zrI niraMjanacandrajI svAmI ApakA janma ciMcaNa meM huaa| vi0 saM0 2042 meM vidar3A meM Apane dIkSA grahaNa kii| muni zrI cetanacandrajI svAmI ApakA janma ciMcaNa meM huA aura vi0saM0 2042 meM vidar3A meM Apa dIkSita huye| muni zrI. dhanezacandra svAmI ApakA janma bhacAu meM huA aura bhacAu meM hI vi0 saM0 2044 meM Apane AhatI dIkSA grahaNa kii| muni zrI paMthakacandrajI svAmI bhacAu meM ApakA janma huA aura mumbaI (aMdherI) meM vi0saM0 2045 meM Apa dIkSita huye| Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa muni zrI AgamacandrajI svAmI. ApakA janma naMbau meM huaa| vi0 saM0 2045 meM thANA meM Apa dIkSita hue| muni zrI naitikacandrajI svAmI ApakA janma bhacAu meM huaa| vi0saM0 2045 meM muMbaI (aMdherI) meM Apane dIkSA grahaNa kii| muni zrI bhAvezacandrajI svAmI 5.1.73 ko guNdAlA (kaccha) meM ApakA janma huaa| dIkSA vi0saM0 2050 meM vaizAkha zuklA dazamI tadanusAra 20 maI 1994 ko guNdAlA meM huii| muni zrI AdarzacandrajI svAmI - ApakA janma kaccha ke muMdrA ke munakara grAma meM huaa| ApakI dIkSA 6 pharavarI 2003 ko ThANA (mumbaI) meM huI / vartamAna meM isa sampradAya meM santoM kI saMkhyA-21 hai tathA satiyoM kI saMkhyA 311 hai| lImbar3I (gopAla) saMghavI sampradAya ___AcArya ajarAmara svAmI ke ziSya muni zrI devarAjajI svAmI aura unake ziSya paM0 zrI avicaladAsajI svAmI ke ziSya zrI hemacandrajI svAmI ne apane ziSya muni zrI gopAlajI svAmI ko lekara lImbar3I gopAla (saMghavI) sampradAya kI sthApanA kii| isa sampradAya kI paTTa paramparA isa prakAra hai muni zrI avicaladAsajI ke paTTa para muni zrI hemacandrajI virAjita huye| muni zrI hemacandrajI ke pazcAt muni zrI gopAlajI svAmI ne saMgha kI bAgaDora smbhaalii| muni zrI gopAlajI ke pazcAt muni zrI mohanalAlajI saMghanAyaka bneN| muni zrI mohanalAlajI svAmI ke paTTa para muni zrI maNilAlajI svAmI baitthe| muni zrI maNilAlajI ke pazcAta muni zrI kezavalAlajI saMghapramukha huye aura muni zrI kezavalAlajI ke pazcAt vartamAna meM muni zrI rAmamunijI saMghapramukha huye| isa saMgha meM vartamAna meM kula 151 santa-satiyA~jI haiM jinameM 11 munirAja tathA 140 satiyA~jI haiN| munirAjoM ke nAma haiM- muni zrI uttamakumArajI, muni zrI haMsakumArajI, muni zrI abhayakumArajI, muni zrI udayakumArajI, muni zrI prakAzakumArajI, muni zrI kevalamunijI, muni zrI dhanyamunijI, muni zrI ratnazImunijI, muni zrI devendramunijI aura muni zrI dhrmendrmunijii| For Private & F inal Use Only Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 329 dharmadAsajI kI paramparA meM udbhUta gujarAta ke sampradAya DuMgarasIjI svAmI aura unakA goMDala sampradAya pUjya zrI mUlacaMdajI svAmI ke dvitIya ziSya zrI paMcAyaNajI (lImbar3I saMgha ke Adya pravartaka) ke praziSya aura zrI ratanasI svAmI ke ziSya zrI DuMgarasIjI svAmI ne vi0 saM0 1845 meM goMDala sampradAya kI sthApanA kii| isa paramparA ke Adya pravartaka zrI DUMgarasI svAmI haiN| AcArya zrI hastImalajI ke anusAra inakI paTTa-paramparA kucha isa prakAra hai- pUjya zrI DuMgarasI svAmI ke pATa para zrI medharAjajI svAmI virAjita huye| zrI medharAjajI svAmI ke pATa para zrI DAhyAjI svAmI adhiSThita huye| zrI DAhyAjI svAmI ke pazcAt zrI nainasIjI svAmI saMgha ke pATa para suzobhita huye| zrI nainasIjI svAmI ke pATa para zrI ambAlAlajI svAmI AsIna huye| zrI ambAlAlajI svAmI ke uparAnta zrI nainasIjI (choTe) ne saMgha kI bAgaDora sNbhaalii| zrI nainasIjI svAmI ke pazcAt zrI devajI svAmI unake pATa para virAjita huye| zrI devajI svAmI ke pazcAt zrI jayacandajI svAmI ne paTTa paramparA ko kAyama rkhaa| zrI jayacandajI svAmI ke pazcAt zrI prANalAlajI zrI saMgha ke paTTa para padAsIna hye| zrI prANalAlajI svAmI ke pazcAt zrI ratilAlajI unake uttarAdhikArI huye / Age sAraNI baddha rUpa meM paTTa-paramparA evaM ziSya paramparA dI jA rahI hai| yaha paTTa paramparA evaM ziSya paramparA AcArya zrI hastImalajI dvArA likhita pustaka 'jaina AcArya caritAvalI', 'sthAnakavAsI jaina muni kalpadruma' aura vArANasI ke jaina bhavana se prApta 'zrI goMDala sthAnakavAsI jaina sampradAya muni kalpadruma' para AdhArita hai| jaina muni kalpadruma zrI vardhamAna sthAnakavAsI jaina zramaNa saMgha, ghATakopara (mumbaI) dvArA prakAzita hai| goMDala (moTA pakSa)sampradAya kI paTTa-paramparA muni zrI paMcAyaNajI svAmI Apake viSaya meM lImbar3I samudAya kI paramparA meM pUrva meM hI carcA kI jA cukI haiN| muni zrI ratnasiMhajI svAmI Apake guru kA nAma paMcAyaNajI svAmI thaa| Apake ziSya nidrA vijetA DUMgarasiMhajI svAmI ne vi0 saM0 1845 meM lImbaDI se vihAra karake goMDala padhAre aura goMDala sampradAya ko sthApanA kii| muni zrI ravajI svAmI ___ Apa vi0saM0 1838 meM dIkSita hue the| isake atirikta anya koI jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai| 1. isa kalpadruma meM koI aisI tithi aMkita nahIM hai jisase isakA nirmANa kAla jAnA jA ske| Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa muni zrI megharAjajI svAmI ___ Apane vi0saM0 1840 meM dIkSA grahaNa kI / isake atirikta anya koI jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai| muni zrI DAhyajI svAmI vi0saM0 1840 meM Apane dIkSA grahaNa kii| anya koI jAnakArI upalabdha nahIM hai| muni zrI nenazIjI svAmI (bar3e) vi0 saM0 1840 meM Apa dIkSita huye| anya jAnakArI anupalabdha hai| muni zrI ambAjI svAmI Apake viSaya meM nAma ke atirikta koI anya jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai| muni zrI bhImajI svAmI __ ApakA janma vi0 saM0 1842 meM huA / vi0saM0 1850 meM Apa dIkSita huye| vi0 saM0 1920 meM ApakA svargavAsa huaa| muni zrI nenazIjI svAmI (choTe) Apa vi0 saM0 1852 meM dIkSita huye| vi0 saM0 1922 kArtika pUrNimA ko Apa svargastha huye| Apake tIna ziSya huye- zrI nAraNajI svAmI, zrI mohanajI svAmI aura hemacandrajI svAmI / muni zrI devajI svAmI ApakA janma vi0saM0 1884 meM huaa| vi0saM0 1899 meM Apa dIkSita huye aura vi0 saM0 1954 meM ApakA svargavAsa huaa| Apake tIna ziSya huye- zrI jayacandajI svAmI, zrI prANajI svAmI aura zrI hIrAcandajI svaamii| Apake praziSyoM kI saMkhyA taitIsa hai| muni zrI. mANakacandajI svAmI ApakA janma vi0saM0 1915 meM huaa| vi0 saM0 1929 meM Apa dIkSita hye| vi0 saM0 1979 meM Apa svargastha huye| Apake tIna ziSya huye / zrI kacarAjI svAmI, zrI vIrajI svAmI evaM zrI premacandajI svaamii| zrI. jAdavajI svAmI __ Apa vi0saM0 1942 meM dIkSita huye| vi0saM0 1984 meM ApakA svargavAsa huaa| isake atirikta anya koI jAnakArI upalabdha nahIM hai| Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmadAsajI kI paramparA meM udbhUta gujarAta ke sampradAya muni zrI puruSottamajI svAmI vi0 saM0 1943 meM ApakA janma huaa| vi0saM0 1958 meM Apa dIkSita huye| vi0 saM0 2013 kArtika tRtIyA ko ApakA svargavAsa huaa| puruSottamajI svAmI ke pazcAt zrI prANalAlajI svAmI, zrI ratilAlajI svAmI, zrI jayantIlAlajI svAmI kramaza saMgha-saMcAlaka huye| vartamAna meM gaccha ziromaNi munizrI jayaMtIlAlajI zrIsaMgha ke pramukha haiN| ApakI nizrA meM 20 santa evaM 247 satiyAMjI haiM jo jaina dharma-darzana kI sevA meM saMlagna haiN| ApakI nizrA meM adhiSThita kucha santoM ke nAma isa prakAra haiM - vANIbhUSaNa zrI girIzamunijI, zrI jasarAjamunijI, AgamadivAkara zrI janakamunijI, zrI jagadIzamunijI, zrI haMsamukhamunijI, sAhityapremI zrI devendramunijI, zrI prakAzamunijI, tapasvI zrI rAjendramunijI, zrI dhIrajamunijI, tattvacintaka zrI rAjezamunijI, zAsanaprabhAvaka zrI namramunijI, aadi| * goMDala saMghANI sampradAya 'sthAnakavAsI jaina muni kalpadruma' se aisA jJAta hotA hai ki pUjya zrI DUMgarasIjI svAmI ke samaya meM hI zrI gAMgajI svAmI ne saMgha se alaga hokara 'goMDala saMdhANI samudAya kI sthApanA kii| zrI bhAgajI svAmI ke pATa para zrI jayacaMdajI virAjita huye| zrI jayacaMdajI kI pATa para zrI kAnajI svAmI AsIna huye| inake bAda kI paramparA jJAta nahIM hai| samprati vartamAna meM isa sampradAya meM ekamAtra munirAja zrI narendramunijI saMghapramukha ke rUpa meM vidyamAna haiN| isa saMgha meM satiyoM kI saMkhyA 34 hai| zrI vanAjI aura unakA baravAlA sampradAya pUjya mUlacaMdajI svAmI ke tIsare ziSya zrI vanAjI hI svAmI baravAlA sampradAya ke Agha pravartaka haiN| zrI vanAjI svAmI kaI santoM ke sAtha vi0saM0 1845 meM baravAlA padhAre aura vahIM saMgha kI sthApanA kI, taba se baravAlA saMgha astitva meM aayaa| isa saMgha ke viSaya meM koI vizeSa jAnakArI upalabdha nahIM ho pAyI hai, ata: AcArya zrI hastImalajI dvArA likhita 'jaina AcArya caritAvalI' ke AdhAra para AcArya/paTTa paramparA prastuta kI jA rahI hai AcArya zrI hastImalajI ke anusAra zrI vanAjI svAmI kI pATa para zrI puruSottamajI svAmI baitthe| zrI puruSottamajI svAmI ke bAda zrI banArasIjI svAmI ne saMgha kI bAgaDora sNbhaalii| zrI banArasIjI svAmI ke pazcAt zrI kAnajI svAmI AcArya Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa pada para AsIna huye| zrI kAnajI svAmI ke uttarAdhikArI ke rUpa meM zrI rAmarakhAjI svAmI saMdhAdhipati bne| zrI rAmarakhAjI svAmI ke pazcAt unakI pATa para zrI cunnIlAlajI svAmI AsIna huye| zrI cunnIlAlajI svAmI ke pada para zrI ummedacaMdajI svAmI ne saMgha kI bAgaDora sNbhaalii| zrI ummedacaMdajI svAmI ke pazcAt zrI mohanalAlajI unake paTTa para virAjita huye| zrI mohanalAlajI svAmI ke pazcAt zrI campakamunijI padAsIna huye| campakamunijI ke pazcAt vartamAna meM zrI saradAramunijI saMgha ke pramukha hai| vartamAna meM isa saMgha meM kula 11 santa aura 16 satiyAMjI haiN| santoM ke nAma isa prakAra hai muni zrI saradAramunijI, (saMghapramukha), muni zrI pArasamunijI, muni zrI taruNamunijI, muni zrI dharmendramunijI, muni zrI AdityamunijI, muni zrI paMkajamunijI, muni zrI mukezamunijI, muni zrI zAntimunijI, muni zrI udayamunijI, muni zrI gauravamunijI, evaM muni zrI hiteshmunijii| Age sAraNI baddha rUpa meM paTTa paramparA evaM ziSya paramparA dI jA rahI hai jo khambhAta sampradAya ke santa muni zrI giradharalAlajI svAmI ke nirdezana meM zrI premacaMda abhayacaMdajI mAraphatiyA (sUratavAle) dvArA vi0saM0 1959 meM nirmita 'sthAnakavAsI jaina munikalpadrama' para AdhArita hai| AcArya hastImalajI dvArA likhita paTTAvalI aura isa kalpadruma meM uddhRta paTTAvalI meM thor3A antara hai| AcArya zrI ne zrI vanAjo ke pazcAt zrI puruSottamajI, puruSottamajI ke pazcAt banArasIjI aura banArasIjI ke pazcAt kahAnajI svAmI kI paTTa paramparA ko mAnA hai| jabaki 'kalpadruma' meM varNita paTTa-paramparA ke anusAra do zrI vanAjI svAmI kA ullekha hai| isase aisA lagatA hai ki bar3e vanAjI svAmI jo guru rahe hoMge aura eka choTe vanAjI jo ziSya rahe hoNge| isameM zrI vanAjI svAmI (choTe) ke pazcAt hI zrI kahAnajI svAmI ko paTTadhara mAnA gayA hai| 'kalpadruma' kI paTTa paramparA aura ziSya paramparA zrI mohanalAlajI taka kA varNana hai, jo AcArya hastImalajI dvArA likhita paTTa paramparA se milatI hai, kintu kAlakrama jJAta na hone se yaha kahanA kaThina hai ki 'kalpadruma' meM mAnya zrI mohanajI svAmI aura AcArya hastImalajI dvArA mAnya zrI mohanajI svAmI donoM eka hI haiN| zrI mohanajI svAmI ke pazcAt isa paramparA meM zrI campakamunijI kA nAma AtA hai| vartamAna meM zrI saradAramunijI evaM unake ziSya haiM jinakA varNana pUrva meM kiyA jA cukA hai| Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmadAsajI kI paramparA meM udbhUta gujarAta ke sampradAya 333 dhrAMgadhA evaM boTAda sampradAya pUjya mUlacaMdajI svAmI ke pA~caveM ziSya zrI viThThalajI svAmI the| unake ziSya zrI bhUSaNajI morabI padhAre aura unake ziSya zrI vazarAmajI svAmI morabI se dhrAMgadhrA padhAre aura vahIM saMgha kI sthApanA kI, kintu zrI nihAlacandajI ke bAda yaha paramparA samApta ho gyii| isI paramparA ke zrI vazarAmajI svAmI ke ziSya zrI jasAjI kisI kAraNa vazAt boTAda padhAre aura taba se dhrAMgadhrA paramparA boTAda paramparA ke nAma se jAnI jAne lgii| isa prakAra zrI jasAjI boTAda sampradAya ke Adya pravartaka mAne jA sakate haiM, kintu paramparA zrI viTThalajI svAmI se prArambha hotI hai| isa paramparA ke viSaya meM koI vizeSa jAnakArI upalabdha nahIM ho sakI hai, ata: 'jaina AcArya caritAvalI' ke AdhAra para hama yahA~ paTTa paramparA prastuta kara rahe haiN| zrI viThThalajI svAmI isa paramparA ke prathama AcArya the| unake pazcAt zrI harakhajI svAmI saMgha ke adhipati bne| zrI harakhajI svAmI ke pATa para zrI bhUSaNajI svAmI AsIna huye| zrI bhUSaNajI svAmI ke pazcAt zrI rUpacaMjI svAmI ne saMgha kI bAgaDora sNbhaalii| zrI rUpacaMdajI svAmI ke pazcAt zrI vazarAmajI svAmI unake pATa para paTAsIna huye| zrI vazarAmajI svAmI ke pazcAt zrI jasAjI svAmI saMgha ke adhipati bne| zrI jasAjI svAmI ke pATa para zrI amarasiMhajI svAmI virAjita hye| zrI amarasiMhajI svAmI ke pazcAt zrI mUlacaMdajI svAmI saMgha ke pramukha huye| . vartamAna meM saMghanAyaka paM0 ratna zrI navIna munijI haiN| isa sampradAya meM vartamAna meM kula 56 santa-satiyA~jI haiM jinameM 4 santajI haiM aura 52 satiyA~jI haiN| santoM ke nAma isa prakAra haiM- muni zrI amIcaMdajI, muni zrI zailezamunijI, muni zrI jyeshmunijii| sAyalA sampradAya AcArya zrI mUlacandajI ke prathama ziSya thI gulAbacandajI svAmI ke ziSya hIrAjI svAmI ke gurubhAI muni zrI nAgajI svAmI sAyalA padhAre ora sAyalA sampradAya kI sthApanA kii| sAyalA sampradAya ke viSaya meM koI vistRta jAnakArI upalabdha nahIM ho skii| ata: 'jaina AcArya caritAvalI' ke AdhAra para paTTa-paramparA kA saMkSipta rUpa isa prakAra haizrI gulAbacandajI svAmI ke paTTa para zrI bAlacandajI svAmI virAjita huye| zrI bAlacandajI svAmI ke pazcAt zrI nAgajI svAmI ne saMgha kI bAgaDora smbhaalaa| zrI nAgajI svAmI ke paTTa para zrI malajI svAmI virAjita hye| zrI mUlajI svAmI ke pazcAt zrI devacandajI svAmI padAsIna huye| zrI devacandajI svAmI ke paTTa para zrI medharAjajI AsIna huye| zrI megharAjajI ke pazcAt zrI sandhajI svAmI ne saMgha kA dAyitva nirvahana Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa kiyaa| zrI sanyajI svAmI ke pazcAt zrI harajIvanajI padAsIna huye| zrI harajIvanajI ke paTTa para zrI maganalAlajI paTAsIna huye| zrI maganalAlajI ke pazcAt zrI lakSmIcandajI svAmI paTTa para AsIna huye| zrI lakSmIcandajI ke pazcAt zrI karmacandajI paTTadhara huye| vartamAna meM munijI balabhadra svAmI saMgha kA netRtva kara raheM haiN| vartamAna meM Apake sAtha ekamAtra zrI darzanamunijI haiN| isa saMgha meM vartamAna meM kevala do santajI hI haiN| kaccha ATha koTi moTI pakSa va nAnI nakSa AcArya zrI mUlacandajI ke chaThe ziSya zrI indracandajI svAmI apane ziSyoM ke sAtha vi0 saM0 1772 meM kaccha pdhaareN| inake kaccha padhArane se pUrva bhI vahA~ lokAgaccha ke yatiyoM kA vicaraNa thaa| vi0saM0 1786 meM zrI somacandrajI ne zrI indracandajI svAmI ke zrI caraNoM meM ArhatI dIkSA grahaNa kii| zrI somacandajI svAmI ke dIkSita hone ke kucha varSa uparAnta zrIkRSNajI jo baladIyA grAma ke rahanevAle the, ne apanI mAtA zrImatI mRgAvatIbAI ke sAtha bhuja meM vi0saM0 1816 kArtika kRSNA ekAdazI ko dIkSA grahaNa kii| isI prakAra vi0 saM0 1832 meM zrI devakaraNajI aura vi0saM0 1842 meM DAhyAjI, thomaNajI, mAMDalajI Adi ne dIkSA grahaNa kii| usa samaya kaccha meM bAhara se Aye huye sAdhuoM ko 'paradezI sAdhu' kahakara sambodhita kiyA jAtA thaa| jo kaccha ke unheM 'kacchI sAdhU' ke nAma se sambodhita kiyA jAtA thaa| kinta lImbar3I sampradAya kA gAdI lImbar3I meM hone se indracandajI svAmI va unake ziSyoM ko koI parezAnI nahIM uThAnI par3I, kyoMki dono sampradAyo kA mUla eka hI hai| ata: donoM sampradAyoM ke AhAra pAnI eka sAtha hI hote the| kaccha meM 'dezI sAdhu' ke nAma se jAne jAne vAle zrI karasana svAmI Adi sAdhuoM ne AThakoTi dariyApurI sampradAya ke saMsthApaka pUjya zrI dharmasiMhajI viracita 'AvazyakasUtra' kI prati par3hI aura apanI chaH koTi meM mAnya paramparAgata mAnyatA ko chor3akara ATha koTi mAnya sAmAyika aura pauSadha Adi matoM kA pratipAdana kiyaa| isa AcAra parivartana ke sandarbha meM karasanajI sampradAya ke zrI devajI aura zrI ajarAmara sampradAya ke zrI devarAjajI svAmI ke bIca vi0saM0 1856 meM mAMDalI zahara meM carcA huI / phalata: vi0saM0 1856 zrAvaNa kRSNA navamI budhavAra se zrAvakoM ke bIca alaga-alaga pratikramaNa zuru ho gye| isa prakAra vi0saM0 1856 zrAvaNa kRSNA navamI ke dina 'kaccha AThakoTi sampradAya' astitva meM aayaa| lagabhaga 79 varSoM uparAnta arthAt vikrama saMvat 1935 meM AThakoTi bhI do vargoM meM vibhAjita ho gayA jisameM zrI devakaraNajI svAmI kA parivAra 'AThakoTi moTI pakSa' Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmadAsajI kI paramparA meM udbhUta gujarAta ke sampradAya 335 aura zrI haMsarAjajI svAmI kA parivAra terApaMtha sampradAya kI sAmAcArI aura mAnyatA kucha aMza meM svIkRta kara lene ke kAraNa AThakoTi nAnIpakSa kahalAyA / ' kaccha AThakoTi moTI pakSa kI paTTa paramparA AcArya hastImalajI ke anusAra kaccha AThakoTi moTI pakSa kI paTTaparamparA nimnarUpa meM hai - zrI indracanda svAmI isa sampradAya ke Adya pravartaka the| inake pATa para zrI somacandajI svAmI virAjita huye| zrI somacandajI svAmI ke pazcAt zrI bhagavAnajI svAmI ne saMgha kI bAgaDora smbhaalii| zrI bhagavAnajI svAmI ke pazcAt zrI thobhaNajI svAmI paTAsIna huye| zrI thobhaNajI svAmI ke pazcAt zrI karasanajI paTTa para AsIna huye| zrI karasanajI ke paTTadhara ke rUpa meM zrI devakaraNajI paTTa para virAjita huye / zrI devakaraNajI ke paTTapara zrI DAhyAjI, zrI DAhyAjI ke paTTapara zrI devajI, zrIdevajI ke paTTa para zrIraMgajI, zrI raMgajI ke paTTa para zrI kezavajI, zrIkezavajI ke paTTa para zrI karamacandajI, zrI karamacandajI ke paTTa para zrI devarAjajI, zrI devarAjajI ke paTTa para zrI mauNasIjI, zrI mauNasIjI ke paTTa para zrI karamasIjI, zrI karamasIjI ke paTTa para zrI vrajapAlajI, zrI vrajapAlajI ke paTTa para zrI kAnamalajI, zrI kAnamalajI ke paTTa para zrI nAgacandrajI, zrI nAgacandrajI paTTapara zrI kRSNajI aura zrI kRSNajI ke paTTa para zrI choTelAlajI virAjita huye| vartamAna meM zrI prANalAlajI saMgha kA netRtva kara rahe haiN| muni zrI choTelAlajI - ApakA janma vi0saM0 1973 prathama bhAdrapada vadi caturthI ko kaccha ke bhojAya grAma meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI bajaraMgabhAI pUjAbhAI gaDA va mAtA kA nAma zrImatI khetabAI thaa| vi0 saM0 1988 phAlguna sudi dazamI ko lUNI (kaccha) meM AcArya zrI nAgacandajI ke kara-kamaloM se Apane ArhatI dIkSA grahaNa kii| vi0 saM0 2046 zrAvaNa vadi dvAdazI ko bAkI (kaccha) meM ApakA svargavAsa ho gyaa| muni zrI prANalAlajI - ApakA janma mAMDavI (kaccha) meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI bhAvajI nArAyaNa bhAI kAMkariyA tathA mAtA kA nAma zrImatI ratanabAI thaa| vi0saM0 2008 pauSa vadi SaSThI ko kaccha ke kuMdaroDI nagara meM AcArya zrI choTAlAlajI ke kara-kamaloM se Apane ArhatI dIkSA grahaNa kii| Apa Agama ke acche jJAtA haiM / saMskRta, prAkRta, hindI, aMgrejI, gujarAtI, kacchI Adi bhASAoM ke Apa acche jAnakAra haiN| san 1995 meM Apa apane saMgha ke gAdIpati pada para pratiSThita huye / vartamAna kaccha ATha koTi moTI pakSa sampradAya ko ApakA netRtva prApta hai| ApakI nizrA meM vartamAna meM kula 94 santa satiyA~jI haiM jinameM 16 munirAja haiM aura 79 mahAsatiyA~jI haiN| munirAjoM ke nAma isa prakAra haiM- upAdhyAya zrI vinodacandrajI, zrI 1. rUpAMjalI (pUjya AcArya zrI rUpacandrajI svAmI smRti graMtha), pR0 - 156-160 Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa subhASacandrajI, zrI ramezacandrajI, zrI navInacandrajI, zrI narezacandrajI, zrI surezacandrajI, zrI bhAIcandrajI, zrI vimalacandrajI, zrI kIrtanacandrajI, zrI jitezacandrajI, zrI dinezacandra jI, zrI hitezacandra jI, zrI tArAcandajI, zrI prshaantcndrjii| kaccha ATha koTi nAnI pakSa kI paTTa paramparA kaccha ATha koTi nAnIpakSa sampradAya zrI karasanajI svAmI se astitva meM aayaa| isa paramparA meM zrI karasanajI ke pazcAt zrI DAhyAjI unake paTTa para AsIna hye| zrI DAhyAjI ke pazcAt zrI jasarAjajI paTTadhara ke rUpa meM AsIna huye| zrI jasarAjajI ke paTTa para zrI vastAjI, zrIvastAjI ke paTTa para zrI haMsarAjajI, zrIhaMsarAjajI ke paTTa para brajapAlajI, zrI brajapAlajI ke paTTa para zrI DuMgarasIjI, zrI DUMgarasIjI ke paTTa para zrI sAmajI, zrI sAmajI ke paTTa para zrI lAlajI, zrI lAlajI ke paTTa para zrI rAmajI svAmI virAjita huye| vartamAna meM zrI rAdhavajI svAmI saMgha pramukha haiN| isa paramparA meM vartamAna sAdhu-sAdhviyoM kI kula saMkhyA- 58 hai jisameM munijI 19 tathA sAdhvIjI 39 haiN| vidyamAna munirAjoM ke nAma haiM- muni zrI gAMgajI, mani zrI surendrajI, muni zrI hIrAlAlajI, muni zrI devendrajI, muni zrI govindajI, muni zrI dAmajI, muni zrI lIlAdharajI, muni zrI nitInajI, muni zrI khIMmajI, muni zrI kalyANajI, muni zrI mUlacaMdajI, muni zrI sUrajajI, muni zrI zivajI, muni zrI premajI, muni zrI jayezajI, muni zrI lakSmIcandajI, muni zrI vazanajI aura muni zrI naanaalaaljii| Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmadAsajI kA bAIsa sampradAya mUlacaMdajI | dhannAjI lAlacaMdajI / manAjI pRthvIcandajI (bar3e)| pRthvIcandajI (choTe) bAlaca tArAcaMdajI premacaMdajI khetasIjI padArthajI lokamalajI bhavAnIdAsajI / malUkacaMdajI puroSattamajI mukuTarAjajI - manoharadAsajI rAmacandrajI | gurusadAsAhabajI | bAdhajI inakI alaga-alaga paramparAe~ calI rAmaratanajI mUlacandajI - Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmadAsajI (lImbar3I sampradAya) " mUlacandajI paMcAyaNajI icchAjI hIrAjI kahAnajI bhANajA 338 talakazIjI ajarAmarajI karamasIjI devarAjajI ravajI nAgarajI kacarAjI trikamajI abhacaMdajI hIrajI mUlacaMdajI devajI jIvarAjajI govindajI karasanajI ratanasI vIrajI govardhanajI pAnAcaMdajI tejapAlajI kuMvarajI saMgajI avicaladAsajI (lImbar3I gopAla) monajI' lakhojI lavajI kalyANajI ruganAthajI bhagavAnajI hIrAjI gopAlajI hemacaMdajI dIpacaMdajI devakaraNajI harakhacaMdajI lAdhAjI gopAlajI (saMghavI saMghAr3A) ra karasanajI gulAbacaMdajI mohanalAlajI jIvanajI * agale pRSTha para ratanajI tribhuvanajI vIsanajI megharAjajI maNilAlajI nathajI kezavalAlajI ** sAbhAra sthAnakavAsI jaiga kacarAjI dhanajI rAmamunijI muni kalpaguma Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * monajI vanAjI monajI devajI rAyamalajI dayAjI vIracaMdajI vanAjI sundarajI kahAnajI makanajI zivajI nathujI dIpacaMdajI jIvanajI (bar3e) jayacaMdajI lAdhAjI saMgajI medharAjI devacaMdajI raMgajI mAvajI nAnacaMdajI kahAnajI lAdhAjI monasIjI medhajI jeThamalajI mANakacaMdajI cenaajii| maMgalajI karajI gulAbacadajA bokarasIjI rAyacaMdajI suMdarajI prAgajI mANakacaMdajI karasanajI hIrAcaMTajI ratanacaMdajI dAvajI harakhacaMdajI uttamacaMdajI devacaMdajI pAnAcaMdajI .. khetasIjI tArAcaMdajI lAdhAjI nathujI zyAmajI amIcaMdajI nAgajI khImAjI caturajI mohanalAlajI tilakacaMdajI jAdavajI sAbhAra sthAnakavAsI jaina muni kalpaguma Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastAjAsvAma mUlacandajI (goMDala sampradAya) paMcAyaNajI ratanajI svAmI DUMgarajI svAmI ravajIsvAmI vIrajIvasvAmI gaNezajIsvamI rAmacaMdrajIsvAmI kacarAjIsvAmI gaMgAjI svAmI megharAjajIsvAmI nAthajIsvAmI mANajIsvAmI AnaMdajIsvAmI becarajIsvAmI jeThIjIsvAmI DAhyAjIsvAmI puMjAjIsvAmI kAnajI svAmI dIlAjIsvAmI mAMDaNajIsvAmI nenazI svAmI (bar3e) ambAlAlajIsvAmI medhajIsvAmI nAgajIsvAmI dharmasiMhajIsvAmI (bar3e) dharmasiMhajI (choTA) mUlajIsvAmI' avojIsvAmI hemacaMdrajIsvAmI bhImajIsvAmI jIvarAjIsvAmI bAlajIsvAmI vardhamAnajIsvAmI (bar3e) jayasiMhajI tejasiMhajIsvAmI nenazIsvAmI (choTe) devarAjajIsvAmI DAhyAjI rAdhavajI khImajI devacaMdajIsvAmI kAnajIsvAmI devazIjIsvAmI pItAmbarajIsvamAI prAgajIsvAmI lakSmIcaMdajIsvAmI morAjIsvAmI bhagavatIdAsajI davajAra devajIsvAmI nArAyaNajI mohanajIsvAmI hemacaMdrajIsvAmI sundarajIsvAmI phAgAjIsvAmI caturbhujasvAmI giradharalAlajIsvAmI sathAnakavAsI jaina muni kalpadruma evaM jaina bhavana, bulAnAlA - vArANasI se prApta goMDala vaMzAvalI se sAbhAra rAjajIsvAmI AnandajIsvAmI *agale pRSTha para jayarAjajIsvAmI 016 hemacaMdrajIsvAmI Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * mUlacandajI * arvojI DosAjIsvAmI kacarAjIsvAmI puMjAz2IsvAmI hemacaMdajI bhImajI tejasIjI devAjIsvAmI | tribhuvanajIsvAmI | jesaMgajI devarAjajI nenasIjI hemacaMdajI vardhamAnajIsvAmI khoDAjIsvAmI giradharajI suMdarajI murArajI caturbhujajI jasarAjajIsvAmI hIrAcandajIsvAmI amaracaMdajIsvAmI kurajIsvAmI bAlAjIsvAmI devazIjIsvAmI rAdhavajI khamajI mohanajI nAraNajI devajI kahAnajI devacaMdajI lAlacaMdajI ambAjIsvAmI gopAlajIsvAmI jIvarAjajIsvAmI premacaMdajI khImAjIsvAmI devacaMdajI devarAjarja jaiyacaMdajI mANikacaMdajI karamacaMdajIsvAmI zobhaNajI kAnajIsvAmI petharAjajI | gulAbacaMdajIsvAmI vIrajI jAdhavajI kacarojI jIvanajIsvAmI / amRtalAlajI hIrAlAlajI 341 jasarAjajI rAjapAlajI jayacaMdajI kuzalacaMdajI pujAjI mAnajI mANDAjI nathujI devacaMdajI khoDAjI goviMdajI Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devajIsvAmI hIrAcaMdajI lakSmIcaMdajI prANajIsvAmI jayacaMdajIsvAmI mANakacaMdasvAmI vIrajIsvAmI karacarAjI yAdavajI premacaMdajI nAnacaMdajI puruSottamajI amaracaMdajI gulAbacaMdajI jIvarAjajIsvAmI amIcaMdajI jasarAjajI chaganalAlajI velajIsvAmI devendramuni kAntilAlajI prakAzamunijI 342 vIrajIsvAmI | prANalAlajIsvAmI khImajI kezavalAlajI | govindajIsvAmI / khoDAjI | saubhAgyacaMdajI | giradharajIsvAmI maMgalajIsvamI | devacaMdajIsvAmI ravajI puMjAjI nathujIsvAmI rAyacaMdajI mAMDaNajIsvAmI bhANajIsvAmI amRtalAlajIsvAmI jayaMtIlAlajI ratilAlajI (bar3e) jagajIvanajI ratilAlajI (choTe) girIzacaMdajI gajendramunijI haMsamukhamuni harIzamunijI jagadIzamunijI zAntimunijI jijJeSamunijI janakamuni manoharamuni Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmadAsajI (varavAlA sampradAya) mUlacaMdajI vanAjI svAmI vanAjI (banArasIjI) jekaraNajI paMcAyaNajI kahAnajI mohanajI bhAIcaMdajI ratanajI jezagajI DuMgarasI bAlajI lakSmIcaMdajI gaNezajI motIRSijI bhImajI 343 devakaraNajI bhagavAnajI vazarAmajI rAmajIRSijI (rAmakhAjI) khImajIRSijI parAgajI jJAnacaMdajI puruSottamajI saubhAgyacaMdajI vIracaMdajI mohanalAlajI bAlakizanajI mANakacaMdajI rUpacaMdajI kahAnajI sukhAjI hemacaMdajI bhagavAnajI maNilAlajI jayamallajI kalyANajI cunnIlAlajI gopAlajI nArAyaNajI mUlacaMdajI campakamunijI saradAramunijI umedacaMdajI jIvAjI rAyacaMdajI kezarImajI sAbhAra sthAnakavAsI jaina muni kAlpaguma harakhacaMdajI Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmadAsajI (sAyalA sampradAya) dharmadAsajI mUlacandajI gulAbacaMdajI bAlajI nAgajI (sAyalA saMsthApaka) mUlajI devacaMdajI amIcaMdajI megharAjajI saMgajI harajIdAsajI karasanajI harajIvanajI RRE premajI maganalAlajI lakSmIcaMdajI kAnajI karmacandajI balabhadramunijI Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaccha ATha koTi (nAnI pakSa) mUlacandajI indracandrajI somacaMdajI kahAnajI bhagavAnajI padamajI lAdhojI devajI devakaraNajI karasanajI thobhaNajI DAhyAjI devakaraNajI karasanajI mUlacaMdajI dayAlajI DAhyAjI (dAyAjI) kacarAjI devarAjajI rAdhavajI jazIrAjI mUlacaMdajI kacarAjI ajarAmajI karmacaMdajI nathujI neNasIjI megharAjajI khetazIjI mUlajI vastAjI devajI (moTA pakSa) ravajI sAmajI tejapAlajI dAdojI ratanasI haMsarAjajI (melAbarI) vRjapAlajI megharAjajI murajI hIrAcaMdajI vairuNI vijapAlajI (brajapAlajI) bhauropAlajI pugarasI phatehacaMdajI udeyaMdajI jeThamalajI DUMgarajI khAmarAjajI sAmajI karmacaMdajI cApasiMhajI karmasiMhajI zrIlAlajI rAmajI svAmI rAghavajI (vartamAna) | * agale pRSTha para / Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaccha ATha koTi (moTA pakSa) devajI svAmI __ratanasI ajarAmarajI vazarAmajI kAnajI raMgajI velajI thobhaNajI talakasiMhajI lAdhAjI karmacaMdajI moNAjI kuvarajI kezavajI pAnAcaMdajI dharmasiMhajI kalyANajI krmsiNjii| kAnajI 345-1 govindajI | kapUracaMdajI kAnajImuni talakasiMha | ravajI | mAdhavajI AsakaraNajI | nAgajI ratanasI bAlasI vijayapAlajI rAyasiMhajI nAnacaMdajI zAkaracaMdajI kRSNajI mANakacaMdajI jIvaNajI moNasIjI cunnIlAlajI ratnasiMhajI rAyacaMdajI ratnacaMdajI punamacaMdajI karamasI kezavajI premacaMdajI pacAyaNajI gulAbajI AtmacaMdajI kalyANajI suMdarajI zyAmajI mANakacaMdajI kAnajI devacaMdajI dharmacaMdajI nAgajI (bar3e) nAgA maryamalajI khAmajI vinayacaMdajI lakSmIcaMdajI kRSNAjI choTelAlajI prANalAlajI Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazama adhyAya dharmadAsajI kI paMjAba, mAravAr3a evaM mevAr3a kI paramparAeM (a) muni zrI gaMgArAmajI aura unakI paMjAba paramparA pUjya zrI dharmadAsajI pUjya zrI yogarAjajI pUjya zrI hajArIlAlajI pUjya zrI lAlacandajI muni zrI gaMgArAmajI * ApakA janma vi0 saM0 1812 meM kAsaDA kAsaDI se eka mIla dUra saragathala nAmaka grAma meM huaa| vi0 saM0 1862 pauSa vadi dazamI ko DhUDADa meM Apa dIkSita huye / vi0 saM0 1906 mAgha vasantapaMcamI dina ravivAra ko dillI meM Apa svargastha huye / muni zrI jIvanarAmajI ApakA janma vi0saM0 1882 meM bIkAnera ke nohara grAma meM huaa| ApakI mAtA kA nAma zrImatI jayantIdevI tathA pitA kA nAma zrI hIrAlAlajI sirohiyA thA / vi0saM0 1906 meM phirojapura meM Apa dIkSita huye / vi0 saM0 1958 meM dIpAvalI kI rAtri meM pharIdakoTa meM Apa svargastha huye| Apake tIna pramukha ziSya huye| muni zrI AtmArAmajI (vijayAnandajI sUri), muni zrI gaNapatarAyajI va muni zrI diipcndjii| inameM se muni AtmArAmajI ne kucha santoM ke sAtha pUrva meM sthAnakavAsI muni bUTerAyajI, jo bAda meM mUrtipUjaka paramparA meM cale gaye the, ke sAnnidhya meM punaH dIkSA grahaNa kara mUrtipUjaka paramparA ko svIkAra kara liyA thaa| muni zrI dIpacandajI kI paramparA meM svAmI ratirAmajI va zrI tejarAmajI aura inake do ziSya zrI rAjamalajI aura zrI bhAgamalajI huye| paM. zrI tilokacandajI (arddha zatAvadhAnI) tathA zrI jJAnamunijI Apake ziSya huye| muni zrI bhagatarAmajI ApakA janma vi0saM0 1899 meM saMgarura ke aDhayAyAM nagara meM huaa| vi0saM0 1932 meM phirojapura ke cUr3hacaka nagara meM Apa dIkSita huye / vi0saM0 1957 meM Apa svargastha huye / muni zrI zrIcandajI ApakA janma vi0saM0 1914 meM rohataka ke suhAnAroDa nagara meM huA / * Atmarazmi, disambara 1993 janavarI 1994 meM prakAzita paTTa- paramparA para AdhArita / Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 347 dharmadAsajI kI paMjAba, mAravAr3a evaM mevAr3a kI paramparAeM ApakI mAtA kA nAma zrImatI badAmadevI va pitA kA nAma seTha baladevasahAya thaa| vi0saM0 1942 meM bhaTinDA ke nikastha jhumbA bhAI kA kasbA nAmaka sthAna para Apa dIkSita huye| vi0saM0 1976 bhAdrapada kRSNA dvitIyA ko sirasA ke maNDI DabavAlI meM Apa svargastha huye| Apake pA~ca pramukha ziSya huye zrI javAharalAlajI, zrI vinayacandajI, zrI pannAlAlajI, zrI mANakamunijI aura zrI keshriicndjii| muni zrI javAharalAlajI .. ApakA janma vi0 saM0 1923 meM huaa| Apake pitA kA nAma lAlA dIvAnacandajI tathA mAtA kA nAma zrImatI jayantIdevI thaa| vi0 saM0 1950 meM pinnANA nagara meM Apa dIkSita huye| vi0 saM0 1988 mArgazIrSa zuklA pratipadA ke dina pharIdakoTa meM Apa svargastha huye| muni zrI vinayacandajI ApakA janma paTiyAlA ke dhanaur3a meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI lakSmaNadAsa thaa| vi0saM0 1957 meM Apa dIkSita huye / vi0saM0 1995 ke Azvina mAsa meM sirasA meM ApakA svargavAsa ho gyaa| muni zrI pannAlAlajI ApakA janma vi0saM0 1945 phAlguna sudi aSTamI ko rAjasthAna ke dAbA nAmaka grAma meM huaa| ApakI mAtA kA nAma zrImatI tIjAdevI va pitA kA nAma zrI jItamala botharA thaa| vi0saM0 1966 kArtika pUrNimA ke dina sirasA ke DabavAlI maNDI meM Apa muni zrI zrIcandajI ke kara-kamaloM meM dIkSita huye| 90 varSa kI Ayu meM 69 varSa saMyamajIvana vyatIta kara vi0saM0 2035 mArgazIrSa zuklA pUrNimA tadanusAra 15-12-1978 ko baranAlA meM Apa svargastha huye| kaviratna zrI candanamunijI Apake eka mAtra ziSya haiN| kaviratna muni zrI candanamunijI (paMjAbI) ___ ApakA janma vi0saM0 1971 kArtika kRSNA navamI ke dina bhaTiMDA (phirojapura) kSetra ke tyonA grAma meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI rAmalAlajI botharA aura mAtA kA nAma zrImatI lakSmIdevI thaa| Apane vi0saM0 1988 meM AcArya zrI javAharalAlajI ke ziSya muni zrI gabbulAlajI se dillI meM kucha jaina zAstroM kA adhyayana kiyA aura savA sataraha varSa kI avasthA meM muni zrI pannAlAla jI ke pAvana caraNoM meM vi0saM0 1988 vasantapaMcamI (mAgha zuklA paMcamI) ke dina ArhatI dIkSA aMgIkAra kii| AcArya samrATa pUjya zrI AtmArAmajI ne apane mukhAravinda se dIkSA-pATha pddh'aayaa| pUjya zrI usa samaya upAdhyAya the| kaviratna zrI kI lekhanI ne aba taka 11 se bhI adhika prabandhakAvya aura tIna se Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa adhika muktaka racanAe~ jaina sAhitya ko pradAna kI haiN| muktaka kAvyoM meM Apane sAmAjika, dhArmika, vyAvahArika tathA jIvana nIti Adi vibhinna kSetroM ko sparza kiyA hai| Apa jyotiSa vidyA ke acche jAnakAra haiN| Apane apane saMyamajIvana ke 20 varSa guru-sevA meM baranAlA maMDI meM vyatIta kiye| vartamAna meM Apa gIdar3avAr3A (pharIdakoTa) meM vidyamAna haiN| (ba) dhannAjI aura unakI mAravAr3a kI paramparAeM kriyodhAraka dharmadAsajI ke 22 ziSyoM meM se dvitIya ziSya dhannAjI the| dhannAjI ke pATa para unake ziSya bhUdharajI virAjita huye| bhUdharajI se tIna zAkhAyeM niklii| prathama zAkhA radhunAthajI ke netRtva meM vidyamAna rhii| dvitIya va tRtIya zAkhA kramaza: jayamallajI aura kuzalojI ke netRtva meM vikasita huiiN| ye tInoM paramparAyeM zAkhAupazAkhA ke rUpa meM Aja bhI vidyamAna haiN| jayamallajI se jo paramparA calI usameM vartamAna meM vinayamuni 'bhIma' haiN| kuzalojI se vikasita huI paramparA, jo 'ratnacandra sampradAya' ke nAma se jAnI jAtI hai, usameM zrI hIrAcandrajI vidyamAna haiN| ina donoM paramparAoM kA paricaya Age diyA jaayegaa| prathama zAkhA jisameM bhUdharajI ke pATa para radhunAthajI virAjita huye, kucha samayoparAnta vaha do bhAgoM meM vibhAjita ho gyii| radhunAthajI ke dvitIya ziSya bhIkhaNajI ne unase alaga hokara terApaMtha sampradAya kI sthApanA kii| jisameM vartamAna AcArya mahAprajJajI haiN| isa paramparA meM 691 sAdhu-sAdhvI vidyamAna haiN| zrI radhunAthajI ke pazcAt zrI ToDaramalajI ne saMgha kI bAgaDora smbhaalii| ToDaramalajI ke pazcAt saMgha puna: do bhAgoM meM vibhAjita ho gayA jisameM eka kA netRtva indrarAjajI ne kiyA to dUsare kA bherudAsajI ne kiyaa| indrarAjajI kI paramparA meM haridAsajI paTTadhara ke rUpa meM virAjita hye| haridAsajI ke pazcAt kezarIcandajI, kezarIcandajI ke pazcAt jIvarAjajI virAjita hye| jIvarAjajI ke pazcAt saMgha puna: do bhAgoM meM vibhAjita ho gyaa| kezarIcandajI ke ziSya zrI veNIcandajI va veNIcandajI ke ziSya mAnamalajI saMgha se alaga vicaraNa karane lge| udhara jIvarAjajI ke paTTa para bar3e mAnamalajI virAjita hye| bar3e mAnamala jI ke pazcAt zrI buddhamalajI aura buddhamalajI ke pazcAta marudhara kesarI mizrImalajI ne saMgha kI bAgaDora smbhaalii| vartamAna meM zrI mizrImalajI (kar3aka mizrI) ke ziSya zrI sukanamuni jI vidyamAna haiN| AcArya hastImalajI ne 'jaina AcArya caritAvalI' meM bherudAsajI ke pazcAt jaitasIjI ko paTTadhara mAnA hai tathA yaha ullekha kiyA hai ki jaitasIjI se dUsarI paramparA calI jisameM ummedamalajI, sulatAnamalajI aura caturbhujajI Adi santa huye, kintu yaha paramparA Age nahIM clii| 'marudharakesarI abhinandana grantha' ke anusAra bherudAsajI kI paramparA meM zrI bherudAsajI ke pazcAt zrI lakSmIcandajI ne saMgha kI bAgaDora sNbhaalii| zrI lakSmIcandajI ke paTTadhara zrI phaujamalajI huye| zrI phaujamalajI ke pazcAt zrI saMtoSacandajI, zrI saMtoSacandajI ke pazcAt zrI motIlAlajI aura zrI Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmadAsajI kI paMjAba, mAravAr3a evaM mevAr3a kI paramparAeM 349 motIlAlajI ke pazcAt muni zrI rUpacandajI 'rajata' isa paramparA meM vidyamAna hai| saMtoSacandajI ke dvitIya ziSya dhairyamalajI alaga vicaraNa karane lage jinake ziSya zrI mahendramunijI huye| dhannAjI ___ ApakA janma vi0saM0 1701 caitra zuklA dazamI ko sAMcera ke mAlavAr3A grAma meM haa| Apake pitA kA nAma zrI bagAjI mUthA aura mAtA kA nAma zrImatI jhamakubAI thaa| kisI vyakti dvArA sA~pa ko mArate huye dekhakara Apake mana meM vairAgya utpanna huaa| phalata: vi0saM0 1721 ke kArtika zukla pakSa meM Apane kriyoddhAraka dharmadAsajI ke zrI caraNoM meM dIkSA grahaNa kii| vi0saM0 1784 meM ApakA svargavAsa ho gyaa| Apake pA~ca ziSya the- zrI bhUdharajI, zrI mUlacandajI, zrI rUpacandajI zrI navalamalajI aura zrI deviicndjii| bhUdharajI ApakA janma 1712 meM vijayAdazamI ke dina nAgaura ke muNoyatakhApa nAmaka grAma meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI mANakacandajI va mAtA kA nAma zrImatI rUpAdevI thaa| aTTAisa varSa kI umra meM DAkuoM dvArA ghor3e kA sira kaTate hue dekhakara Apake mana meM vairAgya utpanna huaa| vairAgyamaya mana zAnta na ho skaa| pariNAmata: Apane potiyAbandha paMtha ko svIkAra kara liyaa| kucha samaya isa paMtha ke anuyAyiyoM ke sAtha rahane ke pazcAt bhI Apako zAnti nahIM milI to vi0saM0 1751 phAlguna zuklA paMcamI ke dina pUjya dhannAjI ke ziSyatva meM Apane dIkSA grahaNa kara lii| Ape 9 ziSya the| ziSyoM ke nAma upalabdha nahIM haiN| vi0 saM0 1804 meM vijayAdazamI ke dina Apa svargastha huye| (1) AcArya radhunAthajI aura unakI paramparA ApakA janma sojatanagara meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI nathamalajI zAha aura mAtA kA nAma zrImatI saumAdevI thaa| zrI nathamalajI rAmAnuja sampradAya ke anuyAyI the| aisI janazruti hai ki garbhakAla meM ApakI mAtA ne 'zrIrAma' ko dekhA thA, isa kAraNa se ApakA nAma radhunAtha rakhA gyaa| ApakI janma-tithi, dIkSA tithi Adi kI koI jAnakarI upalabdha nahIM hotI hai| itanA jJAta hotA hai ki vi0saM0 1804 meM pUjya zrI bhUdharajI ke svargavAsa ke pazcAt Apane saMgha kI bAgaDora smbhaalii| vi0saM0 1886 meM mAgha zuklA ekAdazI ko sataraha dinoM ke saMthAre ke sAtha ApakA svargavAsa ho gyaa| Apake 22 ziSya, 50 praziSya aura 65 prapautra ziSya huye| Apake dvitIya ziSya se terApaMtha paramparA kA udaya huaa| Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa ToDaramalajI Apake jIvana ke viSaya meM koI jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai| itanA jJAta hotA hai ki Apake sataraha ziSya huye, jinameM indrarAjajI aura bherudAsajI pramukha the| (Age kI ziSya paramparA ke liye sAriNI dekheN|) zrI budhamalajI sthAnakavAsI jaina paramparA meM Apa kA nAma bar3e hI Adara aura sammAna se liyA jAtA hai| ApakA janma vi0saM0 1924 zrAvaNa pUrNimA ko bharatapura meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI hIrAlAlajI chAjer3a (baDe sAjana) va mAtA kA nAma zrImatI campAdevI thaa| 14 varSa kI umra meM Apake mana meM vairAgya aMkurita huaa| 15 varSa kI Ayu meM vi0saM0 1939 meM Apane muni zrI mAnamalajI ke ziSyatva meM dIkSA aMgIkAra kii| Apa samayAnukUla upavAsa belA, telA Adi kiyA karate the| aisA kahA jAtA hai ki Apane 21 bAra aTThAIyA~ kI thiiN| Apake tIna ziSya the- zrI jayavantamalajI, zrI dhUlacandrajI aura marudharakesarI zrI mishriimljii| inameM se zrI jayavantamalajI aura zrI dhUlacandajI kI paramparA nahIM calI aura ye donoM ziSya ApakI upasthiti meM hI devaloka ho gaye the| 61 varSa kI Ayu meM 43 varSa taka saMyamajIvana vyatIta karane ke uparAnta vi0 saM0 1985 pauSa kRSNA pratipradA ko rAjasthAna ke kurar3AyA (budhanagara) nAmaka grAma meM Apa svargastha huye| marudharakesarI muni zrI mizrImalajI (kar3akamizrI) __ ApakA janma vi0saM0 1948 zrAvaNa zuklA caturdazI dina maMgalavAra ko rAjasthAna ke pAlI meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI zeSamalajI solaMkI mehatA va mAtA kA nAma zrImatI kesarakuMvara thaa| vi0saM0 1975 akSayatRtIyA ke dina sojata siTI meM guruvarya zrI budhamalajI ke zrIcaraNoM meM Apane AhatI dIkSA grahaNa kii| dIkSoparAnta Apane Agama, jyotiSa, vyAkaraNa, nyAya, sAhitya, chanda, alaMkAra, Adi viSayoM kA gahana adhyayana kiyaa| guruvarya zrI budhamalajI ke mahAprayANa pazcAt saMgha kI pUrI jimmedArI Apake Upara A gyii| vi0saM0 1990 meM Apa saMgha ke maMtrI pada para AsIna huye| vi0saM0 1993 meM Apa jainasaMgha dvArA 'marudharakesarI' vibhUSaNa se alaMkRta hye| vi0saM0 2025 meM Apa zramaNasaMgha ke pravartaka pada para zobhAyamAna huye| vi0saM0 2033 meM Apako 'zramaNa sUrya' kI padavI se sammAnita kiyA gyaa| Apa ne pA~ca hajAra pRSTha se bhI adhika gadya-padya sAhitya kA nirmANa kiyA hai| 'rAmAyaNa' evaM 'pANDava caritra' aise do mahAkAvyoM kI racanA bhI kI hai| Apa dvArA racita sAhitya nimnalikhita haiM - 1. pANDava yazorasAyana (jaina mahAbhArata) , 2. marudharA ke mahAna saMta (4 caritra) 3. saMkalpa vijaya (35 (caritra), 4. saccI mAtA kA sapUta (gajasiMha Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmadAsajI kI paMjAba, mAravAr3a evaM mevAr3a kI paramparAeM 351 caritra), 5. nava nidhAna (nava caritra), 6. rAma yazorasAyana (jaina rAmAyaNa), 6. madhura paMcAmRta (5 caritra), 7. patagasiMha caritra, 8. vasanta mAdho maMjughoSa caritra, 9. bhaviSyadatta caritra, 10. govinda siMha caritra, 11. zIlalatA caritra, 12. vinayavatI caritra, 13. kaMgacUla caritra, 14. dharmadatta caritraM, 15. puSpavatI caritra, 16. aSADhA ThAkura caritra, 17. madanarekhA caritra, 18. zIlasiMha caritra, 19. kayavanAzAha caritra, 20. mAnamuni caritra, 21. krAntikArI vIra lokAzAha (harigItikA), 22. dharmavIra lokAzAha (rAjasthAnI), 23. dharmaprANa lokAzAha (gadya), 24. digambaramatasamIkSA (gadya), 25. kyA mUrtipUjA zAstrokta hai?, (gadya) 26. mUrtipUjA zAstrokta nahIM hai (gadya), 27. saccA sapUta (gadya), 28. lamaloTa kA laphandara (gadya), 29. bhAyalArI bhIDU (gadya), 30. TaNakAI ro tIra (gadya), 31. mAnava bano (gadya), 32. ahiMsA (gadya), 33. Adataro okhada (nATaka), 34. budha-vilAsa : jaina jyotiSa (gadyapadya), 35. budha-vilAsa dvitIya bhAga (guru-ziSya saMvAda) (padya-gadya), 36. budha bAvanI (padya), 37. padyaprabandhapaTTAvalI (padya), 38. zramaNa surataru (cArTa), 39. jaina dila khuza bahAra (bhAga1-2), 40. jaina samAja sudhAra (bhajana), 41. jaina saMgIta sudhAra (bhajana), 42. madhura vINA (bhajana), 44. mizrI ke modaka (bhajana), 45. mizrI kI kuMjI (bhajana), 46. mizrI ke rave (bhajana), 47. madhura malaya saMgItamAlA (bhajana), 48. mIThI vaMzI (bhajana), 49. mohana-sohana saMvAda (nATaka), 50. jaina maMgalamAlA (bhajana), 51. achutoM ke apamAna kA phala (gadya), 52. madhura gAyana (bhajana), 53. madhura stavanavATikA (bhajana), 54. gurubhaktibhajanamAlA bhAga 1-2 (bhajana), 55. madhura kAvya (bhajana), 56. vIradala gAyana (bhajana), 57. madhura kavitA kuMja (bhajana), 58. amRta guTakA (bhajana), 59. madhura rUpamAlA (bhajana), 60. madhura stavana saMgIta bhajana), 61. mizrI ke laDDa, bhAga 1,2,3 (bhajana), 62. campA bhajanAmRta (bhajana) 63. madhura kAvya (dvitIya bhAga) (bhajana), 64. sundara mukha capeTikA (bhajana), 65. madhura zikSA khaNDakAvya (padya), 66. manohara phUla (bhajana), 67. jinAgama saMgIta bhAga 1,2 (zAstrIya padya saMgIta), 68. tatvajJAnataraMgiNI (tAttvika grantha), 69. pathikaprabodha (bhajana), 70. pArzvaprathA (bhajana), 71. pArzvapaccIsI (padya), 72. madhura caturviMzati, (bhajana), 73. pUjya paccIsI (bhajana), 74. reNu rasavinoda (bhajana), 75. bhaktirasa bhajanAvalI (bhajana), 76. bhakti ke puSpa (bhajana), 77. madhura hariyAlI (bhajana), 78. campaka kalI (bhajana), 79. madhura manana (bhajana), 80. madhura maMgalaprArthanA (bhajana), 81. madhura bhajanAvalI (bhajana), 82. madhura battIsI (bhajana), 83. bhagavAna mahAvIra janma kalyANacaritra, 84. upadeza bAvanI (vividha viSayaka chanda), 85. Age osA (nATaka)86. jar3apUjako par3ho (gadya-carcA), 87. madhura maMgala (DhAleM), 88. madhura kAvyamAlA (bhajana), 89. madhura stavana sumanamAlA (bhajana), 90. nitya smaraNa (bhajana), 91. Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa divya saMgIta (bhajana), 92. jayantI gAyana (bhajana), 93. zrImad radhunAtha caritra, 94. madhura sAhityamAlA 1 (padya), 95. jaina dharma puSpatala (bhajana), 96. madhura dRSTAntazataka (kAvya padya), 97. galaba ro goTAlo, 98. goro ro gottaalo| aprakAzita sAhitya 1. vikramasena caritra, 2. mizrI kAvyavinoda (padya) aneka viSayoM para 3. haTThisiMha caritra, 4. vimalahaMsa caritra, 5. vairAgyopadeza caritra, 6. caubolI caritra, 7. paMcadaMDa caritra, 8. satI lakSmI caritra, 9. mahendrasiMha aura 10. dlthNbhnsiNh| ApakI ye dasa racanAyeM aprakAzita rhiiN| ina racanAoM ke mAdhyama se Apane sAhitya ke pratyeka kSetra- mahAkAvya, khaNDakAvya, muktaka, nibandha, zodha, upanyAsa, kahAniyA~, nATaka Adi meM apanI lekhanI calAyI hai| vi0 saM0 2040 pauSa zuklA caturdazI dina maMgalavAra tadanusAra 17 janavarI 1984 ko sAyaM sAta bajakara pA~ca minaTa para Apane svargaloka hetu mahAprayANa kiyaa| Apake ziSya-praziSyoM ke nAma haiM- zramaNa saMghIya salAhakAra upa-pravartaka zrI sukanamunijI, zrI amRtacandrajI 'prabhAkara', jaina siddhAntazAstrI zrI amarezamanijI 'nirAlA', zrI mahezamunijI tathA Apake gurubhrAtA zrI motIlAlajI ke ziSya-praziSyoM ke nAma haiM- pravartaka zrI rUpacandrajI 'rajata', sevAbhAvI zrI mahendramunijI va zrI bhuvneshmunijii| ____ Apa dvArA kiye gaye cAturmAsoM kI sUcI nimnalikhita haivi0 saM0 sthAna vi0saM0 sthAna 1969 jaitArana (vairAgya bhAva meM) 1978 sojatazahara 1970 kelavAja (,) 1979 jaitArana 1971 bhAvI (,) 1980 jodhapura 1972 kurar3AyA (,) 1981 sahavAja jetarAna (,) 1982 jaitArana 1973 1983 1974 sojatazahara (,,) 1984 sojata roDa 1975 devalI AuvA (,) 1985 jaitarAna jaitArana 1986 sojatazahara 1977 jodhapura 1987 baluMdI 1. prArambha ke sAta cAturmAsa dIkSA kI anumati na milane ke kAraNa vairAgyabhAva meM gurudeva ke sAtha rahakara kiye| jodhapura 1976 Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2010 1994 dharmadAsajI kI paMjAba, mAravAr3a evaM mevAr3a kI paramparAeM vi0saM0 sthAna vi0saM0 sthAna 1988 kAlU ANaMdapura 2007 jetarAna 1989 sahavAja 2008 mAdaliyA 1990 kAlU ANaMdapura 2009 sAdar3I 1991 jodhapura bIlAr3A 1992 sojatazahara 2011 sIvANA 1993 TA~ToTI 2012 sahavAja jodhapura 2013 kusAlapurA 1995 sojatazahara 2014 sojatazahara 1996 kesarasiMhajI kA gur3hA 2015 byAvara 1997 bIlADA 2016 sAdar3I (mAravAr3a) 1998 buso 2017 khavAsapurA 1999 busI-sakArana 2018 sojatazahara 2000 siriyArI 2019 jodhapura 2001 jaitarAna 2020 sAMDerAva 2002 2021 koTar3A 2003 sojatazahara 2022 cAvaNDiyA 2004 sAdar3I (mAravAr3a) 2023 nibAja 2005 bagar3I sajjanapura 2024 2006 kurar3AyA Age kI sUcI prApta nahIM ho sakI hai| pravartaka zrI rUpacandrajI 'rajata' ApakA janma vi0saM0 1985 zrAvaNa zuklA dazamI ke dina pAlI (rAjasthAna) ke nADola grAma meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI bherupurIjI va mAtA kA nAma zrImatI motIbAI thaa| Apane kavivarya svAmI zrI motIlAlajI ke hAthoM AhatI dIkSA grahaNa kii| muni zrI motIlAlajI zramaNasUrya zrI marudharakesarIjI ke cAcAguru the| dIkSita hone ke pazcAt Apane Agama, vyAkaraNa, nyAya, darzana, jyotiSa Adi ke granthoM kA adhyayana kiyaa| bhASAoM meM Apako prAkRta, saMskRta, pAli, hindI, rAjasthAnI, gujarAtI Adi kA vizeSa jJAna hai| Apa rAjasthAnI ke eka acche sAhityakAra, lekhaka va kavi haiN| sAmAnyatayA Apa spaSTa vaktA jAne jAte haiN| I0san 1987 evaM 2001 meM kramaza: pUnA aura dillI meM Ayojita AcArya pada cAdara mahotsava ko saphala banAne meM ApakI mahattvapUrNa bhUmikA rahI hai| vartamAna meM rAjasthAna meM Apake nirdezana meM saikar3oM jodhapura goThana Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa gauzAlAyeM cala rahI haiN| rAjasthAna, madhyapradeza, mahArASTra, gujarAta, hariyANA, dillI, uttarapradeza, karnATaka, Andhrapradeza, tamilanADU Adi prAnta Apake vihAra kSetra haiN| Apake sAtha vidyamAna santoM ke nAma haiM- upa-pravartaka salAhakAra prakharavaktA zrI sukanamunijI, yuvA tapasvI zrI amRtamunijI, zrI aravindamunijI, zrI amarezamunijI, zrI mahezamunijI, zrI rAkezamunijI, zrI jayezamunijI, zrI harIzamunijI, zrI mukezamunijI, zrI nAnezamunijI, zrI dIpezamunijI evaM zrI hiiteshmunijii| upa-pravartaka zrI sukanamunijI ApakA janma vi0saM0 2004 pauSa zuklA caturthI ke dina rAjasthAna ke jaitAraNa nivAsI zrI mohanalAlajI osavAla ke putra ke rUpa meM huaa| ApakI mAtA kA nAma zrImatI chaganabAI thaa| vi0saM0 2019 phAlguna zuklA paMcamI ko thAvalA (rAjasthAna) meM zramaNasUrya pravartaka zrI marudharakesarI zrI mizrImalajI ke kara-kamaloM se Apa dIkSita huye| saMskRta, prAkRta, gujarAtI, aMgrejI, hindI, rAjasthAnI Adi bhASAoM kI Apako acchI jAnakArI hai| Apa madhuravaktA ke rUpa meM jAne jAte haiN| pUnA sammelana meM (san 1987) Apako zramaNa saMghIya salAhakAra pada se vibhUSita kiyA gyaa| vartamAna meM Apa zramaNasaMgha meM upa-pravartaka ke pada para haiN| ApakI pravacana-zailI hindI aura rAjasthAnI bhASA para AdhArita hai| rAjasthAna, gujarAta, madhyapradeza, mahArASTra, karnATaka, Andhrapradeza, tamilanADU, hariyANA, uttarapradeza, dillI Adi prAnta Apake vihAra kSetra haiN| Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 355 dharmadAsajI kI paMjAba, mAravAr3a evaM mevAr3a kI paramparAeM (2) AcArya zrI jayamallajI aura unakI paramparA AcArya jayamallajI sthAnakavAsI paramparA meM AcArya zrI jayamallajI kA viziSTa sthAna hai| ApakA janma rAjasthAna ke mer3atA ke nikaTa lambiyA grAma meM vi0saM01765 bhAdra zuklA trayodazI ko huA / Apake pitA kA nAma zrI mohanalAlajI aura mAtA kA nAma zrImatI mahimAdevI thaa| Apa jAti se samadar3iyA mehatA gotrIya bIsA osavAla parivAra ke the| janazruti hai ki eka bAra Apa sAmAna lene hetu mer3atA gye| vahA~ ke sabhI vyApArI dukAna banda karake muni zrI bhUdharajI kA pravacana sunane gaye the| Apa bhI vahA~ pdhaare| pravacana meM brahmacarya ke prasaMga para seTha sudarzana kA itivRtta cala rahA thaa| Apane prArambha se lekara anta taka seTha sudarzana kI kathA sunii| kathA sunakara Apake mana meM vairAgya utpanna huA aura Apane pravacana sabhA meM hI AjIvana brahmacarya vrata aMgIkAra kara liyaa| eka dRr3ha adhyAtmayogI banane kA saMkalpa lekara mAtA-pitA, bhAI-bandhu, patnI Adi ke pyAra ko tilAJjali dete hue vi0 saM0 1787 mArgazIrSa kRSNA dvitIyA ko mer3atA meM AcArya bhUdharajI se Apane dIkSA grahaNa kii| Apa prArambha se hI vilakSaNa smaraNa zakti ke dhanI the| aisA kahA jAtA hai ki Apane svalpa kAla meM hI zramaNa pratikramaNa kaNThastha kara liyA thaa| muni zrI cauthamalajI ke anusAra Apane kappiyA, kappavaDaMsiyA, pupphiyA, pupphacUliyA, vahnidazA ye pA~ca zAstra mAtra eka prahara meM kaNThastha kara liye the|' vi0saM0 1804 Azvina zuklA dazamI dina zukravAra ko AcArya bhUdharajI kA svargavAsa ho gyaa| AcArya bhUdharajI ke svargavAsa ke pazcAt vi0 saM0 1805 akSaya tRtIyA ko jodhapura meM Apa AcArya pada para AsIna hue| Apake dainandina kriyA-kalApoM ke viSaya meM eka janazruti hai ki Apa 50 varSoM taka leTakara nahIM soye| Apa kuzala pravacanakAra, kaThora tapasvI, prakhara smaraNazakti ke dhanI, saMkalpa meM vajra ke samAna kaThora the| aisI mAnyatA hai ki Apane zramaNa jIvana meM praveza karate hI ekAntara tapa kI ArAdhanA Arambha kara dI thI, jo 16 varSoM taka clii| sAdhvI zrI umarAvakuMvarajI 'arcanA' ke anusAra Apake dvArA racita 70-75 grantha upalabdha hote haiM tathA Apake 51 ziSya the| AcArya devendramunijI zAstrI ke anusAra Apake dvArA racita 71 racanAoM kA saMkalana 'jayavANI' ke rUpa meM prakAzita hai,jo cAra khaNDoM meM vibhAjita hai| prathama khaNDa meM stuti hai, dvitIya meM sajjhAya, tRtIya meM upadezI pada tathA caturtha meM carita hai| isake atirikta bhI ApakI bIsoM racanAe~ vimayacanda jJAna bhaNDAra, jayapura evaM jayamalla jJAna bhaNDAra, pIpAr3a meM vidyamAna haiN| itanA hI nahIM Apane dharmakathAnuyoga aura caraNa-karaNAnuyorga para vizeSa rUpa se lekhana kArya kiyA hai| bhASA Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa kI dRSTi se ApakI bhASA rAjasthAnI mizrita hai| ApakI racanA meM rAjasthAna kI loka saMskRti, loka-vyavahAra, loka-bhAvanA kA sahI pratibimba nihArA jA sakatA hai| vi0saM0 1853 vaizAkha zuklA caturdazI (nRsiMha caudasa) ko nAgaura meM ApakA svargavAsa ho gayA / Apa 48 varSoM taka AcArya ke pada para AsIna rhe| AcArya zrI rAyacandrajI AcArya zrI jayamallajI ke svargavAsa ke bAda AcArya paTTa para zrI rAyacandrajI virAjita hue| zrI rAyacandrajI kA janma vi0saM0 1796 Azvina zuklA ekAdazI ko jodhapura meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI vijayarAjajI dhArIvAla tathA mAtA kA nAma zrImatI naMdAdevI thaa| vi0saM0 1814 ASAr3ha zuklA ekAdazI ko Apane AcArya jayamallajI se AhatI dIkSA grahaNa kii| Apane apane zramaNa jIvana meM aneka caritra kAvyoM kI racanA kii| AcArya devendramunijI zAstrI ke anusAra marudevI mAtA, balabhadra, zAlibhadra, RSabhadeva, nandana maNihAra, dhanavantari vaidya, bhRgupurohita, duryodhana kotavAla, ujjhita kumAra, harikezI anagAra, atimuktakumAra, skaMdaka dhanamitra, ASAr3ha bhUti, kalAvatI, mRgalekhA, narmadA, puSpacUlA, maitArya, rathanemi, bahuputtiyA devI, jinarakSita-jinapAla Adi aitihAsika evaM paurANika donoM prakAra ke caritra kAvyoM kI racanA kI hai|2 vi0saM0 1849 meM AcArya zrI jayamallajI dvArA Apa yuvAcArya ghoSita kiye gaye aura vi0 saM0 1853 jyeSTha zuklA dvitIyA ko nAgaura meM Apako AcArya pada pradAna kiyA gyaa| Apane apane AcAryatva kAla meM sAta ziSyoM ko dIkSA pradAna kI, kintu cAra ziSyoM ke viSaya meM hI jAnakArI prApta hotI hai| una cAroM ziSyoM ke nAma isa prakAra haiM- zrI dIpacandajI, zrI gumAnacandajI, zrI kuzalacandajI aura zrI dhnruupjii| vi0 saM0 1868 mAgha kRSNA caturdazI ko jodhapura meM ApakA svargavAsa ho gyaa| ApakA AcAryatva kAla 15 varSoM kA rhaa| AcArya zrI AsakaraNajI sthAnakavAsI AcArya paramparA meM muni zrI AsakaraNajI ko sammAnIya sthAna prApta hai| zrI AsakaraNajI kA janma vi0saM0 1812 mArgazIrSa dvitIyA ko rAjasthAna ke tivarI grAma meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI rUpacandajI botharA aura mAtA kA nAma zrImatI gIgAMdevI thaa| aisI janazruti hai ki Apake mAtA-pitA bAlyakAla meM hI ApakA vivAha karanA cAhate the, kintu Apane yaha kahakara ki 'mujhe AcArya zrI jayamallajI se AhatI dIkSA grahaNa karanI hai, vivAha se inkAra kara diyaa| Apa vi0saM0 1830 vaizAkha kRSNA paMcamI ko 18 varSa kI Ayu meM tivarI meM hI pUjya AcArya zrI jayamallajI ke kara-kamaloM se dIkSita hue| Apa ugra tapasvI evaM sAdhaka ke rUpa meM jAne jAte the| sAtha hI Apa eka acche kavi aura vaktA bhI the| Apane Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 357 dharmadAsajI kI paMjAba, mAravAr3a evaM mevAr3a kI paramparAeM khaNDakAvya aura muktaka donoM prakAra ke kAvyoM kI racanA kI hai, jaise- 'jayamallajI', 'gajasukumAla', 'kezI gautama', 'namirAjajI', 'dhannAjI', 'pArzvanAtha', 'kAlIrAnI', 'muni jayaghoSa-vijayaghoSa', 'niSadhakumAra', 'bharata kI Rddhi', 'neminAtha', 'jIva paribhramaNa', tapa-mahimA', 'stuti', 'sAdhu vandanA', 'sajjhAya', 'svarga AyuSya ke dasabola', 'sAdhu saMgati', 'guru mahimA', 'vinaya kA mahattva', 'teraha kAThiyA', 'devaloka kA varNana', 'paryuSaNa parva', 'zIla mahimA', 'dAna', 'upadezI pada', 'kAla kA avizvAsa', 'terA koI nahIM', 'para-nArI', 'gautama ko saMdeza', 'tRSNA', 'bArahamAsA', 'nindaka ikkIsI', 'bhAva paccIsI', 'sIkha moha berI', 'saMsAra kI mAyA', 'kAMcI sadguru kI mahimA sAMcI', 'paJcama Are kA sukha' (yaha kRti apUrNa hai|) 'dharma kI dalAlI', 'aSTApada pApa', 'sAmAyika vrata', 'honahAra' aadi| 'AcArya devendramunijI zAstrI' ne bhI ina racanAoM kA ullekha kiyA hai| vi0saM01857 ASAr3ha kRSNA paMcamI ko AcArya zrI rAyacandrajI ne Apako yuvAcArya pada pradAna kiyA aura vi0saM0 1868 mAgha pUrNimA ko Apa AcArya pada para AsIna hue| Apake dasa ziSya hue jinake nAma isa prakAra haiM - zrI sabaladAsajI, zrI hIrAcandajI, zrI tArAcandajI, zrI kapUracandajI, zrI budhamalajI, zrI nagarAjajI, zrI sUratarAmajI, zrI zivabakhsajI, zrI baccharAjajI aura zrI ttiikmcndjii| ApakA svargavAsa vi0saM0 1882 kArtika kRSNA paMcamI ko huaa| Apa AcArya pada para kula 14 varSa taka AsIna rhe| AcArya zrI sabaladAsajI AcArya zrI AsakaraNajI ke bAda muni zrI sabaladAsajI AcArya pada para AsIna hue| ApakA janma vi0saM01828 bhAdra zuklA paMcamI ko rAjasthAna ke pokaraNa grAma meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI AnandarAja lUNiyA tathA mAtA kA nAma zrImatI sundaradevI thaa| Apane 14 varSa kI avasthA meM vi0saM0 1842 mArgazIrSa zuklA tRtIyA ko bucakalA (rAjasthAna) meM AcArya zrI AsakaraNajI se dIkSA grahaNa kii| Agama sAhitya ke adhyayana evaM kAvya racanA meM ApakI vizeSa ruci thii| vi0saM0 1881 caitra zuklA paMcamI ko Apako yuvAcArya pada pradAna kiyA gayA evaM mAgha zuklA trayodazI vi0saM0 1882 ko jodhapura meM Apa AcArya pada para AsIna hue| Apake pA~ca ziSya hue jinameM cAra ke hI nAma upalabdha hote haiM - zrI vRddhicandajI, zrI pRthvIcandajI, zrI karmacandajI aura zrI himmtcndjii| bAraha varSoM taka AcArya pada para AsIna ho jinazAsana kI sevA karate hue vi0saM0 1903 vaizAkha zuklA navamI ko Apa svargastha huye| AcArya zrI hIrAcandajI AcArya zrI jayamallajI kI paramparA meM AcArya sabaladAsajI ke pazcAt pA~caveM Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa AcArya paTTa para muni zrI hIrAcandajI virAjita hue| muni zrI hIrAcandajI kA janma vi0saM0 1854 bhAdra zuklA paMcamI ko rAjasthAna ke birAI grAma meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI narasiMhajI kAMkariyA tathA mAtA kA nAma zrImatI gumAnadevI thaa| ApakI dIkSA-tithi vi0saM0 1864 Azvina kRSNA tRtIyA hai| ApakI dIkSA sojatanagara meM AcArya zrI AsakaraNajI dvArA sampanna huii| vi0saM0 1903 ASAr3ha zuklA navamI ko jodhapura meM Apa AcArya pada para pratiSThita hue| apane AcArya kAla meM Apane pA~ca ziSyoM ko dIkSita kiyaa| Apake pA~ca ziSyoM ke nAma haiM- zrI kizanajI, zrI kalyANajI, zrI kastUracandajI, zrI mUlacandajI aura zrI bhiikmcndjii| kAvya racanA meM ApakI vizeSa ruci thI / vi0saM0 1920 phAlguna kRSNA saptamI ko ApakA svargavAsa ho gyaa| Apa 17 varSa taka AcArya pada para AsIna hokara jinazAsana kI garimA bar3hAte rhe| AcArya zrI kastUracandajI AcArya zrI jayamallajI kI paramparA ke chaThe paTTadhara ke rUpa meM muni zrI kastUracandajI kA nAma AtA hai| zrI kastUracandajI kA janma vilAsapura meM vi0saM0 1898 phAlguna kRSNA tRtIyA ko huA thaa| Apake pitA kA nAma narasiMhajI muNota tathA mAtA kA nAma zrImatI kundanA devI thaa| kintu jahA~ taka janma-tithi kA prazna hai to isa sambandha meM dUsarI mAnyatA bhI milatI hai| jahA~ jayadhvaja meM chapI paTTAvalI tathA svAmI zrI cauthamalajI kI 'pUjya guNamAlA' nAmaka pustaka meM inakI tithi vi0saM0 1889 phAlguna kRSNA tRtIyA batAyI gayI hai, vahIM 'muni zrI hajArImalajI smRti grantha' tathA 'jyotirdhara jaya' meM vi0saM0 1898 kA ullekha hai / isI prakAra inakI dIkSA-tithi ko lekara bhI do mata dekhane ko milate haiN| eka mata inakI dIkSA-tithi vi0saM0 1898 mAnatI hai, jabaki dUsarI mAnyatA vi0saM0 1907 ko svIkAra karatI hai| isa prakAra hama dekhate haiM ki AcArya zrI kI janma-tithi aura dIkSA-tithi meM matabheda hai, kintu dIkSA-sthAna ke viSaya meM koI mata vaibhitrya nahIM hai| inakI dIkSA rAjasthAna ke pAlI meM AcArya hIrAcandajI dvArA sampanna huI thii| Apa vi0saM0 1920 phAlguna zuklA paMcamI ko AcArya pada para suzobhita hue| Apake cAra ziSya huye - zrI pratApamalajI, zrI sohanalAlajI, zrI mUlacandajI aura zrI bhIkamacandajI, kintu mUlarUpa se inake do ziSya hI kahe jAyeMge jinhoMne inase dIkSA grahaNa kI- zrI pratApamalajI aura zrI sohnlaaljii| zrI mUlacandajI aura zrI bhIkamacandajI to inake guru bhrAtA the| inakI svargavAsa tithi ke viSaya meM bhI do mata milate haiM / eka kI mAnyatA hai AcArya zrI kastUracandajI kA svargavAsa vi0saM0 1960 bhAdra zuklA paMcamI ko huA to dUsarI mAnyatA hai vi0saM0 1968 meM huaa| kintu vicArAtmaka dRSTi se dekhA jAye to svargavAsa kI prathama mAnyatA hI samucita jAna par3atI hai, kyoMki Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmadAsajI kI paMjAba, mAravAr3a evaM mevAr3a kI paramparAeM 359 AcArya zrI kastUracandajI ke paTTa para AsIna honevAle muni zrI bhIkamacandrajI ke AcArya pada grahaNa karane kI tithi vi0saM0 1960 hai| AcArya zrI bhIkamacandajI AcArya zrI jayamallajI kI paramparA meM sAtaveM paTTadhara ke rUpa meM muni zrI bhIkamacandajI kA nAma bar3e Adara ke sAtha liyA jAtA hai| ApakA janma caupar3A grAma meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI ratanacandajI baraloTA (mUthA) aura mAtA kA nAma zrImatI jIvAdevI thaa| Apake dIkSAguru AcArya zrI kasturacandajI the| vi0 saM0 1960 meM bhAdra pUrNimA ko jodhapura meM Apa AcArya pada para pratiSThita hue| zrI kAnamalajI aura zrI manasukhajI Apake do ziSya the| ApakA svargavAsa vi0saM01965 meM vaizAkha kRSNA paMcamI ko huaa| kahIM-kahIM ApakI kula Ayu 61 varSa batAyI gayI hai| isa AdhAra para ApakI janma-tithi vi0saM0 1904 mAnI jA sakatI hai aura isI prakAra dIkSA-tithi vi0saM0 1920 se vi0saM0 1925 ke Asa-pAsa mAnI jA sakatI hai, kyoMki yuvAvasthA meM unake dvArA dIkSita hone kA ullekha milatA hai| AcArya zrI kAnamalajI AcArya zrI bhIkamacandajI ke pazcAt isa paramparA meM muni zrI kAnamalajI AcArya pada para padAsIna hue| muni zrI kAnamalajI kA janma vi0 saM0 1948 mAgha pUrNimA ko dhavA grAma ke nivAsI zrI aMgarAjajI pArikha kI dharmapatnI zrImatI tIjAdevI kI kukSi se huaa| vi0saM0 1962 kArtika zuklA aSTamI ko Apane jodhapura ke mahAmaMdira meM AcArya zrI bhIkamacandajI kI nizrA meM dIkSA svIkAra kii| vi0saM0 1965 jyeSTha zuklA dvAdazI ko kucerA meM Apa AcArya pada para AsIna hue| ApakA vyaktitva atyanta prabhAvazAlI thaa| Apa asAdhAraNa pratibhA ke dhanI tathA Atma-saMyamaniSTha the| Apake eka mAtra ziSya muni zrI cainamalajI the| ApakA svargavAsa vi0saM0 1985 mAgha kRSNA paMcamI ko huaa| AcArya zrI mizrImalajI 'madhukara' vi0 saM0 1985 meM kAnamalajI kI mRtyu ke pazcAt vi0 saM0 1989 meM pAlI meM pUjya AcArya zrI bhUdharajI kI sabhI cha: zAkhAoM kA muni-sammelana Ayojita kiyA gyaa| jisameM saMgha ko suvyavasthita karane kI dRSTi se muni zrI hajArImalajI ko pravartaka evaM muni zrI cauthamalajI ko maMtrI pada para niyukta kiyA gyaa| kintu munijanoM evaM zrAvakoM meM AcArya kI kamI mahasUsa huii| isa kamI kI pUrti ke hetu sabhI logoM kI dRSTi muni zrI mizrImalajI 'madhukara' para gyii| vi0saM0 2004 meM samArohapUrvaka muni zrI mizrImalajI 'madhukara' ko AcArya pada para pratiSThita kiyA gyaa| muni zrI mizrImalajI 'madhukara' kA janma vi0 saM0 1970 mArgazIrSa zuklA caturdazI ke dina Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa jodhapura ke tivarI nagara meM huaa| Apake pitAjI kA nAma zrI jamanAlAlajI dhAr3IvAla tathA mA~ kA nAma zrImatI tulasIbAI thaa| 10 varSa kI avasthA meM vi0saM0 1980 jyeSTha kRSNA pratipadA ko muni zrI jorAvalI ke samIpa ApakI dIkSA huii| muni zrI hajArImalajI Apake zikSAguru the| Apa jaina Agama sAhitya ke atirikta jyotiSa, gaNita, vyAkaraNa Adi ke bhI gahana adhyetA the| Apake gurudeva zrI hajArImalajI kA svargavAsa vi0saM0 1985 meM ho gyaa| Apako kucha samaya ekAkI vicaraNa karanA par3A phira bhI Apa apanI saMyama sAdhanA ke prati sajaga rhe| ApakI yogyatA ko dekhakara hI Apako bhUdharajI kI paramparA meM vi0saM0 2004 meM AcArya pada para pratiSThita kiyA gyaa| vi0saM0 2009 meM jaba sabhI sampradAya zramaNa saMgha meM vilIna huI to Apane apane AcArya pada kA tyAga kara diyaa| vi0saM0 2009 meM sAdar3I sammelana meM Apako maMtrI pada se vibhUSita kiyA gayA aura usake bAda vi0saM0 2025 meM Apa pravartaka pada para AsIna hue| tatpazcAt vi0 saM0 2036 zrAvaNa sudi pratipadA ko haidarAbAda meM zramaNa saMgha ke dvitIya AcArya AnandaRSijI ke dvArA yuvAcArya pada para pratiSThita kiye gye| vi0saM0 2040 tadanusAra I0 san 1983 meM 26 navambara ko ApakA svargavAsa ho gyaa| ApakI sAhitya sevA atyanta hI mahattvapUrNa hai| vizeSa rUpa se Apane muni zrI jorAvarajI kI smRti meM 32 AgAmoM ko hindI anuvAda sahita sampAdita karake prakAzita krvaayaa| sambhavataH abhI taka sthAnakavAsI paramparA meM jo Agama sAhitya prakAzita huye haiM unameM Apake sampAdakatva meM prakAzita Agama atyanta mahattvapUrNa kahe jA sakate haiN| Agama sAhitya ke prakAzana ke atirikta bhI Apake aneka grantha prakAzita hue haiM, jinameM nimna mukhya haiM- 'antara kI ora', 'sAdhanA ke sUtra', 'paryuSaNa parva-pravacana', 'anekAnta darzana', 'jaina karma-siddhAnta', 'jaina tattvadarzana', 'jaina saMskRti:eka vizleSaNa', 'gRhasthadharma', 'aparigraha darzana', 'ahiMsA darzana', 'tapa:eka vizleSaNa', 'AdhyAtmika vikAsa kI bhUmikA: guNa sthAna - eka vivecana', 'jaina kathAmAlA '(51 bhAgoM meM), 'piMjare kA paMchI', 'ahiMsA kI vijaya', 'talAza', 'chAyA Ana kA balidAna', 'madhukara kAvya kallolinI' (saMskRta), 'jyortidhara jaya' (saMskRta), "jIo to aise jIo (lalita nibandha saMgraha), 'sAdhu vandanA', 'jayavANI' (rAjasthAnI), 'rAyaratnAvalI' (bhAga 1-2), 'bhagavAn mahAvIra kA divya jIvana', 'jaina dharma : eka paricaya', 'bhagavAn mahAvIra ke zikSApada', 'sanmativANI', 'jainadharma kI hajAra zikSAe~' aadi| vartamAna meM Apake donoM ziSya zramaNa saMgha meM haiM, jinameM zrI vinayamunijI 'bhIma' upapravartaka pada para pratiSThita haiN| vartamAna meM yaha paramparA zramaNa saMgha meM hai| Apa dvArA kiye gaye cAturmAsoM kA vivaraNa nimna hai Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vi0 saM0 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 dharmadAsajI kI paMjAba, mAravAr3a evaM mevAr3a kI paramparAeM vi0 saM0 sthAna pAlI nAgaura kucerA byAvara tiMvarI nAgaura byAvara tiMvArI kucerA byAvara jayapura jodhapura tivarI pAlI kucerA byAvara mer3atA siTI pAlI kucerA byAvara jodhapura kucerA nAgaura kucera 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 2026 2027 2028 2029 sthAna bhopAlagar3ha tivarI byAvara byAvara vijayanagara ajamera kucerA jayapura nokhA jodhapura tivarI byAvara mer3atA kucerA nAgaura mahAmandira rAyapura puSkara byAvara kucerA jodhapura ajamera jayapura pAlI goThana 361 Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 vi0saM0 2030 sthAna jodhapura 2031 mer3atA sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa sthAna vi0 saM0 nokhA 2036 2037 2038 nAgaura pAlI byAvara 2040 jodhapura kucerA 2032 2033 nokhA cAMdAvatoM kA madanagaMja nAsika 2039 2034 2035 lh sh (3) ratnavaMza aura usakI paramparA AcArya zrI kuzalojI kriyoddhAraka AcArya dharmadAsajI ke ziSyoM meM AcArya dhanAjI kA pramukha sthAna thaa| dhanAjI ke ziSya bhUdharajI hue| bhUdharajI ke aneka ziSya hue jinameM muni zrI radhunAthajI, muni zrI jayamallajI aura muni zrI kuzalojI pramukha the| kuzalojI se ratnavaMza kI nIMva pdd'ii| kuzalojI hI ratnavaMza ke Adya pravartaka the| kuzalAjI ko loga kuzalasI, kuzaladAsajI Adi nAma se bhI sambodhita karate the| kazalojI kA janma vi0saM0 1767 meM apanI samRddhi ke lie prasiddha grAma rIyAM (mAravAr3a) meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI laghurAma caMgeriyA tathA mAtA kA nAma zrImatI kAnUbAI thaa| Apake pitA rIyAM grAma ke prasiddha seTha the| ladhu avasthA meM hI Apake pitA kA dehAvasAna ho gayA aura parivAra kI jimmedArI Apake Upara A gyii| mAtA ke Agraha para yuvAvasthA meM ApakA pANigrahaNa saMskAra huaa| kintu vidhi kA vidhAna kucha aura hI thaa| kucha varSa bAda eka zizu ko janma dekara ApakI patnI kA bhI svargavAsa ho gyaa| isa taraha pita viyoga aura patnI viyoga se Apake mana meM saMsAra ke prati virakti paidA ho gii| 17 mAsa ke dUdha mu~he bacce ko apanI mAtA kI dekha-rekha meM chor3akara vi0saM0 1794 phAlguna zuklA saptamI ko AcArya zrI bhUdharajI ke pAsa Apane dIkSA grahaNa kara lii| mAravAr3a, mevAr3a, mAlavA Adi kSetroM meM 46 varSoM taka nirmala saMyama kA pAlana karate hue jinazAsana kI khUba alakha jgaayii| Apake aneka ziSya hue jinameM muni zrI gumAnacandajI aura muni zrI durgAdAsajI prabhAvazAlI vaktA tathA parama tapasvI the| ratnavaMza kI nIMva DAlane vAle AcArya zrI kazalojI kA vi0saM0 1840 jyeSTha kRSNA SaSThI ko 3 dina ke saMthAre ke sAtha svargavAsa ho gyaa| Apane apane 46 varSoM ke saMyamajIvana meM nimnalikhita sthAnoM para cAturmAsa kiye Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 363 mer3atA ajamera vi0 saM0 1795 1796 1797 1798 1799 1800 1801 1802 1803 1804 1805 1806 1807 1808 sthAna sAdar3I kizanagar3ha khejarale mer3atA siriyArI bhIlavAr3A U~TAlA mer3atA dharmadAsajI kI paMjAba, mAravAr3a evaM mevAr3a kI paramparAeM sthAna vi0saM0 1815 sojatanagara 1816 1817 kizanagar3ha 1818 sojatanagara 1819 jaitAraNa 1820 jaitAraNa 1821 nAgaura 1822 jaitAraNa 1823 1824 nAgaura 1825 nIvAja jodhapura 1827 jAlaura nIvAja jaitAraNa 1830 siriyArI 1831 udayapura lAMvA 1833 rAjanagara 1834 se 1840 taka sthiravAsa / jodhapura 1826 tivarI jAlaura nIvAja bagar3I rIyAM jAlaura nAgaura pIpAr3a 1828 1829 jodhapura 1810 1811 1812 1813 1814 1832 pAlI rIyAM nAgaura AcArya zrI gumAnacandajI __ AcArya kuzalojI ke bAda saMgha kA uttaradAyitva pUjya zrI gumAnacandajI para A gyaa| gumAnacandajI kA janma mAravAr3a ke aitihAsika nagara jodhapura ke vaizya kula kI mAhezvarI jAti meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI akherAja lohiyA tathA mAtA kA nAma cenAbAI thaa| Apa bAlyAvasthA se hI vilakSaNa pratibhA ke dhanI the| yuvAvasthA meM hI ApakI mAtAjI kA svargavAsa ho gyaa| apanI mAtA kI asthiyA~ pravAhita karake apane pitAzrI ke sAtha vApasa lauTa rahe the| mArga meM mer3atAnagara meM ruke| mer3atAnagara meM hI AcArya kuzalojI virAjita the| pandraha dinoM taka donoM pitA-putra pUjya AcArya zrI kA pravacana sunate rhe| pravacana sunate-sunate hI donoM pitA-putra ke mana vairAgya utpanna huA aura vi0 saM0 1818 mArgazIrSa zuklA ekAdazI ke dina donoM pitA-putra ne Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAgaura sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa pUjya AcArya kuzalojI ke sAnidhya meM dIkSA grahaNa kara lii| tIvra buddhi hone ke kAraNa Apane alpakAla meM hI vyAkaraNa aura Agama sAhitya kA adhyayana kara liyaa| jJAna aura tapa ke tejasvI oja se Apane jinazAsana kA khUba pracAra-prasAra kiyA / na kevala jaina samAja meM balki jainetara samAja meM bhI dayAdharma ko pracArita-prasArita kiyaa| aisI mAnyatA hai ki Apa kaI varSoM taka ekAntara aura bele-bele pAraNA karate rhe| Apane apane jIvana meM gyAraha ziSyoM ko dIkSita kiyA jinameM muni zrI daulatarAmajI, muni zrI premacandrajI, muni zrI lakSmIcandajI, muni zrI tArAcandajI Adi pramukha the| ApakA pUrNa muni jIvana 41 varSa kA rahA- aisA ullekha milatA hai| ata: svargavAsa vi0 saM0 1958-1959 ke Asa-pAsa huA hogA- aisA mAnA jA sakatA hai| ApakI janpa-tithi kA kahIM spaSTa ullekha nahIM milatA hai| Apa dvArA kiye gaye cAturmAsa nimnavata haiMvi0 saM0 sthAna vi0 saM0 sthAna 1819 rIyAM 1839 pAlI 1820 bhIlavAr3A 1940 rIyAM 1821 nivAja 1841 1822 1842 1823 pAlI 1843 jodhapura 1824 jayapura 1844 nAgaura 1825 AgarA 1845 pIpAr3a 1826 gagarANA 1846 1827 nAgaura 1847 nAgaura 1828 jAlaura 1948 1829 pAlI 1949 bhIlavAr3A 1830 sojata 1850 zAhapurA 1831 pAlI 1851 832 rIyAM 1852 1833 1953 nAgaura 1834 pIpAr3a 1854 1835 bIkAnera 1855 1836 pAlI 1856 pAlI 1837 nAgaura 1857 nAgaura 1838 pIpAr3a 1858 mer3atA pAhunai pIpAr3a rIyAM jodhapura pIpAr3a pAlI jodhapura jodhapura mer3atA Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 365 dharmadAsajI kI paMjAba, mAravAr3a evaM mevAr3a kI paramparAeM muni zrI daulatarAmajI ApakI dIkSA muni zrI gumAnacandajI ke sAnidhya meM vi0saM0 1829 ko pAlI meM huii| taitIsa varSa taka Apa cha: vigayoM kA tyAga karake rukSa AhAra karate rhe| ApakA svargavAsa vi0 saM01862 meM huaa| muni zrI premacandajI Apane vi0saM0 1828 ko jAlaura meM dIkSA grahaNa kI / Apake jIvana se aneka alaukika aura camatkArapUrNa ghaTanAyeM jur3I haiN| vi0saM0 1869 meM ApakA svargavAsa ho gyaa| isa prakAra 41 varSoM taka Apane apane tapasvI jIvana meM tapa ke prabhAva se sAmAnyajana ke hRdaya meM jinazAsana kI garimA ko bddh'aayaa| muni zrI lakSmIcandajI ApakI dIkSA vi0saM0 1827 meM nAgaura meM huii| Apane 35 varSa taka kevala eka hI cAdara se nirvAha kiyaa| vi0saM0 1868 meM ApakA svargavAsa ho gyaa| muni zrI tArAcandajI ApakI dIkSA vi0saM0 1841 meM muni zrI gumAnacandajI ke sAnnidhya meM huii| Apa saMyama-sAdhanA ke prati sarvadA jAgarUka rahate the| Apane pAMca vigayoM kA AjIvana tyAga kara diyA thA tathA bele-bele pAraNA karate the| ApakA svargavAsa vi0saM0 1853 meM huaa| muni zrI durgAdAsajI ApakA janma vi0saM0 1806 ko sAlariyA grAma ke osavAla vaMza meM haA thaa| Apake pitA kA nAma zrI zivarAjajI evaM mAtA kA nAma zrImatI sevAdevI thaa| vi0saM0 1821 meM mevAr3a ke UMTAlA (vartamAna ballabhanagara) nAmaka grAma meM AcArya zrI kazalAjI ke sAnnidhya meM ApakI dIkSA huii| Apa pUjya ratnacandajI ke nAnA guru the yahI kAraNa thA ve ApakA bar3A sammAna karate the| Apane mAravAr3a, mevAr3a Adi kSetroM meM dayAdharma kA khUba pracAra-prasAra kiyA aura aneka bhavya jIvoM ko dharma-mArga para Arur3ha kiyaa| vi0saM0 1882 meM cAturmAsa kAla meM hI zrAvaNa zuklA ekAdazI ko 76 varSa kI Ayu meM Apa samAdhimaraNa ko prApta huye| AcArya zrI ratnacandajI. muni zrI gumAnacandajI ke pazcAt unake ziSya muni zrI ratnacandajI AcArya he| isa paramparA ke Apa tIsare paTTadhara the| Age calakara inhIM ke nAma para yaha sampradAya clii| ratnacandajI kA janma rAjasthAna ke kur3agA~va meM huA thaa| Apake pitA zrI lAlacandajI bar3ajAtyA aura mAtA hIrAdevI thii| Apa sarAvagI (digambara jaina) vaMza meM utpanna hue the| ApakI janma-tithi vi0saM0 1934 vaizAkha zuklA paMcamI hai| Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa bAlaka ratnacanda ko mAtA-pitA ke vAtsalya ke sAtha-sAtha sundara saMskAra bhI prApta he| saMyoga se nAgaura nivAsI seTha gaMgArAmajI ne Apako vi0saM0 1840 meM goda le liyA aura Apake zikSaNa Adi kA samucita prabandha kiyaa| vi0saM0 1847 meM AcArya zrI gumAnacandajI kA nAgaura meM cAturmAsa thaa| usa samaya seTha gaMgArAmajI ke sAtha-sAtha bAlaka ratnacandajI AcArya gumAnacandajI ke vyAkhyAna Adi meM jAyA karate the| AcArya zrI gumAnacandajI ke samparka aura upadeza se Apake mana meM vairAgya ke bIja aMkurita huye| isI bIca Apake pitA zrI gaMgArAmajI kA dehAvasAna ho gayA aura unake isa avasAna se bAlaka ke vairAgI mana meM aura adhika vRddhi huii| bAlaka ratnacandajI kI bhAvanA dIkSA lene kI huI, kintu mAtA kI anumati na milane ke kAraNa unheM bahuta samaya taka pratIkSA karanI par3I anta meM ve nAgaura chor3akara ajJAta sthAna kI ora cala diye| nAgaura chor3ane ke pazcAt ve gA~voM meM bhikSAvRtti karate hue maMDora taka jA phuNce| AcArya gumAnacandajI ne apane ziSya muni zrI lakSmIcandajI ko maMDora kI tarapha bhejaa| maMDora meM vi0saM0 1848 kI vaizAkha zuklA paMcamI ko ratnacandajI ko dIkSA dI gyii| vahA~ se vihAra karake mani lakSmIcandajI jodhapura Aye aura vahA~ virAjita muni zrI durgAdAsajI ke nirdeza para mevAr3a aura mAlavA ke kSetroM meM vihAra karate rhe| vihAra ke sAtha-sAtha muni ratnacandajI kI zikSA bhI calatI rhii| inakI mAtA ne unakI khoja kA bhI bahuta prayatna kiyaa| yahA~ taka ki jodhapura ke zAsaka mahArAja vijayasiMhajI se bhI unakI khoja ke lie nivedana kiyA, kintu usa samaya muni zrI ratnacandajI to mevAr3a meM the, ata: mAtA kA prayatna saphala nahIM huaa| mevAr3a meM tIna varSa bitAkara muni zrI ratnacandajI ne caturtha cAturmAsa pIpAr3a meM tathA paMcama cAturmAsa pAlI meM kiyaa| ___ pAlI caturmAsa meM mAtA rAjyAdhakAriyoM ke sAtha unheM vApasa lene ke lie pahu~cI kintu muni ratnacandajI ne mAtA ko apane vairAgyamaya upadeza se apane anukUla banA diyA aura mAtA unase nAgaura padhArane kA Agraha karane lgii| Apane mAtA kA mana rakhane ke lie unheM AzvAsana de diyA ki maiM yathAsamaya avazya aauuNgaa| kAlAntara meM Apa nAgaura pdhaare| Apake upadezoM se vahA~ kI janatA atyanta AhlAdita huii| saMghapramukha zrI gumAnacandajI ke svargavAsa ke pazcAt Apako AcArya pada dene kA nizcaya kiyA gyaa| yahA~ taka ki sthavira muni zrI durgAdAsajI ne svayaM Apase AcArya pada svIkAra karane ke lie Agraha kiyA, kintu saMyama sthavira muni zrI durgAdAsajI kI upasthiti meM Apane AcArya pada ko svIkAra nahIM kiyaa| Apa muni zrI durgAdAsajI ko AcArya mAnate rahe aura muni zrI durgAdAsa jI Apako / yaha eka vilakSaNa ghaTanA thii| kahIM-kahIM to AcArya pada ke lie vighaTana taka ho jAte haiM aura kahIM rAma aura bharata kI taraha AcArya pada eka-dUsare kI pratIkSA hI karatA rhaa| muni zrI durgAdAsajI ke svargavAsa meM pazcAt vi0saM0 1882 mArgazIrSa zuklA trayodazI ko Apako AcArya Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmadAsajI kI paMjAba, mAravAr3a evaM mevAr3a kI paramparAeM 367 pada pradAna kiyA gyaa| lagabhaga 53 varSa saMyamaparyAya kA pAlana kara vi0 saM0 1902 jyeSTha pUrNimA ko ApakA nAgaura meM samAdhimaraNa huaa| AcArya zrI ratnacandajI ne dharmadAsajI kI dharmakrAnti ke pazcAt zramaNa varga meM jo zithilatA A gayI thI usake nivAraNa kA prayAsa kiyA aura AgamAnukUla sAmAcArI para vizeSa dhyAna diyaa| jodhapura ke dIvAna lakSmIcandajI muthA Apake parama bhaktoM meM se the| ApakI sAhityika sAdhanA bhI viziSTa thii| Apane AgamoM kA gaMbhIra adhyayana kiyA thaa| aneka bAra Apake samakSa vibhinna paramparAoM se prazna upasthita kiye gaye jisakA Apane Agamika AdhAroM para samAdhAna kiyA thaa| unakA jJAna mAtra jJAna nahIM thA balki unhoMne use apane jIvana meM bhI utArane kA prayatna kiyaa| unake dvArA racita aneka pada aura kuNDaliyA~ milatI haiN| 51 kuNDaliyoM aura padoM meM Apake dvArA rAtri bhojana niSedha sambandhI kuNDaliyA~ viziSTa haiN| Apane vi0saM0 1848 meM dIkSA dhAraNa karane ke pazcAt vi0saM0 1858 taka ke cAturmAsa apane gurudeva ke sAtha raha kara hI pUrNa kiye| isake pazcAt vi0 saM0 1859 se Apane svatantra cAturmAsa kiye, jo nimna haiMvi0 saM0 sthAna vi0 saM0 sthAna 1859 pAlI 1871 ajamera 1860 pIpAr3a 1872 jodhapura 1861 1873 kizanagar3ha 1862 pAlI 1874 pAlI 1863 1875 nAgaura 1864 1976 jodhapuraM 1865 1877 1866 1878 1867 jodhapura 1879 jodhapura 1868 1880 pAlI 1869 nAgaura 1881 ajamera 1870 pAlI 1882 jodhapura Age kI cAturmAsa sUcI upalabdha nahIM ho sakI hai| AcArya zrI hammIramalajI. pUjya AcArya zrI ratnacandrajI ke pazcAt muni zrI hammIramalajI AcArya pada para pratiSThita hue| Apa isa paramparA ke cauthe AcArya the| zrI hammIramalajI kA janma nAgaura ke pratiSThita seTha dharmaniSTha osavAlavaMzIya zrI nagarAjajI ke yahA~ haa| ApakI mAtA kA nAma zrImatI jJAnakumArI thaa| ApakI janma-tithi kA ullekha nahIM milatA hai| Apa mer3atA or pIpAr3a rAyapura jodhapura or mer3atA nAgaura pAlI jodhapura Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa jaba 11 varSa ke the taba Apake pitA kA dehAnta ho gyaa| kAla kI isa vicitra lIlA ne Apako aura ApakI mAtA ko jhakajhora kara rakha diyaa| pitA ke dehAvasAna ke pazcAt ApakI mAtA Apako lekara apane pIhara (maike) pIpAr3a A gayI jahA~ Apa donoM kA AcArya zrI ratnacandrajI kI ziSyA mahAsatI barajajI se samAgama haa| mahAsatIjI ke pravacana se ApakI mAtA bahuta prabhAvita huiiN| phalataH unake mana meM vairAgya kA bIca vapita huaa| vairAgya kA raMga jaba gaharA huA taba ApakI mAtAjI ne mahAsatIjI se apane mana kI bhAvanA vyakta kI ki merI prabala icchA hai ki maiM cAritra dharma aMgIkAra karU~ aura sAtha hI apane putra ko bhI isI kalyANakArI mArga kA pathika bnaauuN| mahAsatIjI ne unase isI bhAvanA ko AcArya zrI ratnacandrajI kI sevA meM jAkara vyakta karane ko kahA, tadanusAra aisA hI huA aura vi0saM0 1863 phAlguna kRSNA saptamI ko 11 varSa kI umra meM zrI hammIramalajI kI dIkSA huI / isa AdhAra para yaha kahA jA sakatA hai ki ApakA janma vi0 saM0 1852 meM huA, kyoMki dIkSA ke samaya ApakI umra 11 varSa batAyI gayI hai| sAtha hI ApakI mAtA ne mahAsatI zrI barajUjI ke pAsa saMyamamArga ko apanAyA / AcArya zrI ke sAnnidhya meM muni zrI hammIramalajI ne adhyayana prArambha kiyA / tIkSNa-buddhi, vinayazIlatA aura kaThora parizrama se alpa kAla meM hI Apane acchI yogyatA prApta kara lii| Apa adhyayana ke sAtha-sAtha tapa aura saMyama para bhI vizeSa dhyAna rakhate the| Apane cAra varSa taka nirantara ekAntara tapa kiye| isake sAtha-sAtha belA, telA, pA~ca aTThama Adi tapa bhI karate the, aisA ullekha milatA hai| vi0saM01902 ASAr3ha kRSNA trayodazI ke dina caturvidha zrIsaMgha ne Apako bar3e samAroha ke sAtha AcArya pada para pratiSThita kiyaa| Apake AcAryatva kAla meM jinazAsana kI acchI prabhAvanA huii| 'vinayacandra caubIsI' ke racayitA bhaktavara vinayacandajI para ApakI bhakti kA hI prabhAva hai| vi0saM0 1910 kArtika kRSNA pratipadA ko nAgaura meM ApakA svargavAsa huaa| Apake akSara bahuta sundara the aura Apane vibhinna zAstroM kI pratilipiyA~ taiyAra kI jinameM se kucha ke nAma isa prakAra haiM 'candraprajJapti', 'sUryaprajJapti TabbArtha', 'anuyogaddhArasUtra TabbArtha', 'nirayAvalikA TabbArtha', 'upadeza-ratnakoza' (SatriMzikA) vyAkhyA pRSTha-13, 'draupadI carcA' pRSTha21, ratnasaMcaya' pRSTha-18, 'banArasI vilAsa' pRSTha-31, 'terahapanthacarcA' pRSTha13, 'bhagavatI huNDI', 'sUtra saMgraha' pRSTha-15, 'samayasAra' pRSTha-14, 'sAmudrika' pRSTha-4, 'hemapaMDaka' pRSTha-6, 'AcArAMgasUtra' dvitIya zrutaskandha pR0-115, 'teraha DhAla' pRSTha-5, 'svaracita pUjya guru cau. DhA.' pa. 4, 'prANahuMDI' pa. 13, 'saMgrahaNI Ta.' sacitra aadi| __Apane apane saMyamaparyAya meM kula 48 cAturmAsa kiye jinameM 39 cAturmAsa Apane guruvarya zrI ratnacaMdrajI kI sevA meM rahakara kiye / mAtra 9 cAturmAsa Apane svataMtra kiye| Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bh sh m pAlI bh h mh dharmadAsajI kI paMjAba, mAravAr3a evaM mevAr3a kI paramparAeM 369 sthAna cAturmAsa saMkhyA sthAna cAturmAsa saMkhyA rIyAM jayapura rAyapura kizanagar3ha 3 mer3atA ajamera mahAmaMdira 1 bar3alU nAgaura pIpAr3a jodhapura Apake svataMtra cAturmAsa nimnarUpeNa huye vi0saM0 1902 kA jodhapura meM, vi0saM0 1903 kA nAgaura meM, vi0saM0 1904 kA pAlI meM, vi0saM0 1905 kA kizanagar3ha (madanagaMja), vi0saM0 1906 kA nAgaura meM, vi0saM0 1907 kA jodhapura meM, vi0saM0 1908 kA ajamera meM, vi0saM0 1909 kA jayapura meM, vi0saM0 1910 kA nAgaura meM / muni zrI nandarAmajI AcArya zrI hammIramalajI ke hI samakAlIna muni zrI nandarAmajI kA nAma bhI bar3e Adara aura gaurava se liyA jAtA hai| muni zrI nandarAmajI kA janma vi0 saM0 1880 zrAvaNa zuklA SaSThI kI Dhur3hAra meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI tArAcandajI bageravAla tathA mAtA kA nAma zrImatI dhaNAjI thA / Apake choTe bhAI kA nAma bhovAnajI thaa| saMsAra kI asAratA ne Apake pitA zrI tArAcandajI ke mana meM vairAgya paidA kara diyaa| unhoMne apane putroM ke sAmane apane vicAra prakaTa kiye| putroM ne vinaya bhAva se kahA ki pitAjI! satpatra kA kartavya to uttama kAryoM meM pitA kA anugamana karanA hotA hai, ataH hamaloga bhI Apake sAtha rheNge| isa prakAra tInoM pitA-putra ne vi0saM0 1894 kArtika zuklA trayodazI ke dina pAlI nagara meM ratnavaMza ke AcArya zrI hamIramalajI ke pAsa dIkSA le lii| muni zrI nandarAmajI kI vyAkhyAna kalA atyanta hI lubhAvanI thii| Apa tIvra buddhi ke dhanI the| Apako aMga, upAMga, mUla, cheda Adi ke sAtha-sAtha Der3ha sau thokar3e mu~hajabAnI yAda the| Apake akSara itane sundara the ki par3hanevAloM kI A~khe tRpta ho jAtI thiiN| Apane candraprajJapti, sUryaprajJapti Adi aneka sUtra aura stavana Adi kI pratilipiyA~ taiyAra kI thiiN| TabbA, TIkA, dIpikA Adi Apa bahuta hI zuddha uccAraNa ke sAtha par3hate the| aisA ullekha milatA hai ki Apane 11 bAra bhagavatI ko Adi se anta taka par3hA thaa| Apane tIna cAturmAsa AcArya zrI ratnacandrajI kI sevA meM, cAra zrI hammIramalajI kI sevA meM, sAta cAturmAsa AcArya zrI kajor3ImalajI kI sevA meM tathA pA~ca AcArya zrI kanIrAmajI kI sevA meM rahakara kiye / Apane kula 56 cAturmAsa kiye- jinameM Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa dillI-1, kizanagar3ha-1, rANIpura-1, bIkAnera-1, harasola-1, koTA-2, rIyA2, jayapura-8, ajamera-8, pAlI-4, jar3alU-4, pIpAr3a-3, nAgaura-15 aura jodhapura-5 cAturmAsa kiye| vi0saM0 1950 caitra zuklA pUrNimA ko ajamera meM ApakA svargavAsa ho gyaa| AcArya zrI kajor3ImalajI ratnavaMza kI AcArya paramparA meM pUjya AcArya hammIramalajI ke paTTa para muni zrI kajor3ImalajI virAjamAna hue| Apa pA~caveM paTTadhara huye| zrI kajor3ImalajI kA janma osavAla vaMzIya zrI zambhUlAla jI ke yahA~ huaa| ApakI mAtA kA nAma zrImatI vadanAjI thA / ApakI janma-tithi kahIM bhI spaSTa upalabdha nahIM hotI hai| Apa jaba ATha varSa ke the taba Apake pitA va mAtA donoM kA dehAvasAna ho gyaa| mAtA-pitA ke svargavAsI ho jAne ke pazcAt Apa ajamera A gye| vahIM Apane pUjya muni zrI bherumallajI ke darzana kiye| pUjya muni zrI se Apane sAmAyika, pratikramaNa-sUtra Adi kA abhyAsa prArambha kara diyA thaa| isI bIca ApakA puNyodaya huA aura pUjya AcArya zrI ratnacandrajI apane ziSya samudAya ke sAtha ajamera pdhaare| Apane pUjya zrI kA pravacana sunaa| saMsAra kI kSaNabhaMguratA aura nazvaratA ko jaanaa| aisA ullekha milatA hai ki muni zrI kI ina paMktiyoM ne kajor3ImalajI ko vizeSa prabhAvita kiyA- 'he sukha cAhanevAloM! parachAiyoM ko pakar3ane ke lie bhAganevAle iMsAna / isa sukha ke pIche daur3akara hairAna aura parezAna mata banoM / sukha bAhara nahIM hai| bAhara DhUMr3hane se sukha nahIM mila sakatA hai| bAhara daur3anA banda kro| sukha tumhArI hI parachAI hai aura use pakar3ane ke lie bAhara bhAgane kI AvazyakatA nahIM hai| apane mana ko pakar3a lo, parachAI apane Apa tumhAre hAtha A jaayegii|' pUjya zrI kI isI upadezadhArA ne kajor3ImalajI kI hRdayadhArA ko preya se zreya kI ora mor3a diyaa| pariNAmasvarUpa vi0saM0 1887 kI mAgha zuklA saptamI ke dina ajamera meM Apane dIkSA dhAraNa kara lii| dIkSA dhAraNa karane ke pazcAt vihAra-krama meM rIyAM meM ApakI bar3I dIkSA huI arthAt Apane chedopasthApanIya cAritra ko svIkAra kiyaa| saMyama evaM niyamoM kA bar3I ugratA ke sAtha Apa pAlana karate the| ApakA atyadhika samaya jJAna, darzana aura cAritra kI nirmala ArAdhanA meM hI vyatIta hotA thaa| aisA mAnA jAtA hai ki Apa eka hI cAdara se zItakAla, grISmakAla aura varSAkAla bitAte the| ApakI sampradAya saMcAlana kI vidhi, AgamoM kA jJAna, vidvatA Adi kI dRSTi se vi0saM0 1910 mAgha zuklA paMcamI ko zubha lagna meM 24 sAdhu-sAdhviyoM aura hajAroM zrAvaka-zrAvikAoM ke madhya samArohapUrvaka Apako AcArya pada para pratiSThita kiyA gyaa| Apane apane 26 varSa ke saMyamaparyAya meM 13 bhavya jIvoM ko dIkSA pradAna kii| dIkSita 13 muniyoM ke nAma va dIkSA-tithi isa prakAra hai Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmadAsajI kI paMjAba, mAravAr3a evaM mevAr3a kI paramparAeM muni zrI rAjamalajI-vi0 saM0 1911, vinayacandrajI aura kastUracandajI (donoM bhAI the)-vi0saM0 1912, maMgalasenajI - vi0 saM0 1913 (pAlI meM), navamalajI (ratanagar3ha nivAsI)- vi0 saM0 1915, chItaramalajI- vi0saM0 1916, jasarAjajIvi0 saM0 1919, bAlacandrajI - vi0 saM0 1919 (ApakI dIkSA muni zrI megharAjajI kI nizrA meM haI), candanamalajI- vi0saM0 1920 meM (medharAjajI ke ziSya the), zrI multAna candajI- vi0saM0 1920, zrI khIMvarAjajI - vi0saM0 1927 (Apa zrI candanamalajI zrI nizrA meM ziSya bane), zobhAcandajI- vi0saM0 1927 (jodhapura meM), vi0 saM0 1922 se 1936 taka ke dIkSA kA kahIM ullekha nahIM milatA hai| Apane kucha 49 cAturmAsa kiye bIkAnera-1, rIyAM-1, pAlI-5, kizanagar3ha-2, jayapura-6, jodhapura-10 nAgaura-13, amjer-11| ApakA antima cAturmAsa ajamera meM huaa| vahIM vi0saM0 1936 meM vaizAkha zuklA dvitIyA ko ApakA svargavAsa ho gyaa| muni zrI kanIrAmajI muni zrI kanIrAmajI jo eka prakhara vaktA ke rUpa meM prasiddha the, pUjya AcArya zrI kajor3ImalajI ke sahAyaka muniyoM meM se eka the| ApakA janma vi0saM0 1859 mArgazIrSa zuklA ekAdazI ko huA thaa| Apake pitA kA nAma seTha kRSNadAsajI muNota tathA mAtA kA nAma zrImatI rAUjI thaa| bAlyakAla se hI Apake mana meM saMsAra ke prati vairAgya bhAva thaa| vi0 saM0 1870 meM Apako muni zrI durgAdAsajI ke darzana kA saubhAgya prApta huA aura Apane usI varSa ke pauSa kRSNA trayodazI ko unake sAnidhya meM dIkSA grahaNa kara lii| tatpazcAt Apane svAmI zrI dalIcandajI kI satata sevA meM rahakara alpakAla meM hI AgamoM kA acchA jJAna prApta kara liyA thaa| ApakI vidvatA ke sAmane acche-acche loga parAsta ho jAte the| apane virodhiyoM kI jijJAsAoM ko Apa Agamika AdhAra para samAdhAna karate the| eka bAra Apa apanI ziSya maMDalI ke sAtha pIpAr3a pdhaare| vahIM para rIyAM nivAsI seTha hamIramalajI ne vinatI kI ki paMjAba meM AjIvakapaMtha ke sAdhuoM kA matabheda jora pakar3e hue hai jisase sAdhumArgI dharma kI hAni ho rahI haiM, ata: Apa vahA~ padhAra kara Aye hue saMkaTa ko dUra karane kI kRpA kareM / muni zrI paMjAba padhAre aura apane buddhikauzala se vivAda ko samApta kiyA aura sakala saMgha ko punaH eka kar3I meM jor3a diyaa| aisA ullekha milatA hai ki saMgha kI sundara vyavasthA ke lie Apane paMjAba sampradAya ke muni zrI amarasiMhajI ko AcArya niyukta karane meM ahama bhUmikA nibhAyI thii| do sampradAya ke saMtoM kA eka sAtha samAgama eka Adarza rUpa hai| 77 varSa kI Ayu pUrNa kara Apane vi0 saM0 1936 meM paraloka kI ora prayANa kiyaa| Apane apane saMyamaparyAya meM 66 cAturmAsa kiye jo isa prakAra Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa hai- dillI-1, lazkara-1, kizanagar3ha-1, virATiyA~-1, bIkAnera-2, jayapura-2, rIyAM -3, bar3alU-3, ajamera-6, ahipura (nAgaura) -7, jodhapura-2, rIyAM-3 aura paalii-11| ___ muni zrI kanIrAma ke ziSyoM meM muni zrI megharAjajI aura muni zrI budhamalajI pramukha the| muni zrI megharAjajI kA janma vi0saM0 1859 meM jodhapura nivAsI osavaMzIya zrI motIrAmajI ke yahA~ huaa| ApakI mAtA kA nAma zrImatI mIrAdevI thaa| caudaha varSa kI avasthA meM vi0saM0 1873 ko Apane zrI kanIrAmajI ke pAsa zubha muhUrta meM dIkSA dhAraNa kii| 36 varSa saMyamaparyAya kI ArAdhanA kara vi0 saM0 1909 meM Apa svargastha huye| muni zrI budhamalajI muni zrI kanIrAmajI ke dvitIya pramukha ziSya ke rUpa meM Apako jAnA jAtA hai| ApakA janma mAravAr3a ke bAbarA nAmaka grAma meM huA thaa| Apake pitAjI kA nAma zrI kanIrAma lor3hA tathA mAtA kA nAma zrImatI lachamAbAI thA / vi0saM0 1895 meM muni zrI kanIrAmajI ke pAsa Apane bhAgavatI dIkSA grahaNa kii| apane, saMyamaparyAya meM Apane aneka bhavya jIvoM ko sadmArga aMgIkAra kraayaa| vi0saM0 1921 meM ApakA samAdhimaraNa huaa| AcArya zrI vinayacandajI ratnavaMza paramparA ke chaThe pATa para muni zrI vinayacandajI virAjita hue| zrI vinayacandajI kA janma osavaMzIya zrI pratApamalajI pugaliyAM ke yahA~ vi0saM0 1897 Azvina zuklA caturdazI ko huaa| ApakI mAtA kA nAma zrImatI rambhAkuMvara thaa| Apa cAra bhAI aura eka bahana the / acAnaka Apake mAtA-pitA kA svargavAsa ho gayA aura parivAra kI pUrI jimmedArI Apa para A gayI / kama umra meM itanI bar3I jimmedArI A jAnA mAnoM apane Upara pahAr3a girane ke samAna hai, kintu Apane bar3e dhairya se kAma liyaa| Apa apanI bahana-bahanoI ke pAsa pAlI cale gaye aura vyApAra Arambha kiyaa| pArivArika sthiti ThIka ho gyii| eka dina pUjya AcArya zrI kajor3ImalajI ke zubha darzana kA lAbha milaa| unakA pravacana sunakara Apake mana meM vairAgya bhAva jAgrata huaa| apanI isa bhAvanA ko Apane apane choTe bhAI zrI kastUracandajI ke sAmane prakaTa kiyaa| choTA bhAI bhI unakA sAtha dete hue saMyamamArga para calane ke lie taiyAra ho gyaa| udhara pUjya AcArya zrI kA vihAra ho gyaa| idhara donoM bhAIyoM ne apane parivAra ke logoM ko samajhA-bujhAkara dIkSA kI AjJA le lii| donoM bhAI harSita bhAva ke sAtha ajamera paha~ce aura pUjya AcArya zrI ke sAnidhya meM vi0 saM0 1992 mArgazIrSa kRSNA dvitIyA ko zubha muhUrta meM Apa donoM dIkSita hue| kintu kucha varSoM ke Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmadAsajI kI paMjAba, mAravAr3a evaM mevAr3a kI paramparAeM 373 pazcAt hI choTe bhAI muni zrI kastUracandajI kA acAnaka svargavAsa ho gyaa| muni zrI vinayacandrajI apanA jyAdA samaya adhyayana, tapa-sAdhanA tathA pUjya gurudeva kI sevA meM hI vyatIta karate the| pUjya zrI kI sevA meM rahakara Apane Agama sAhitya ke marma ko jaanaa| Apa jAtivAda, sampradAyavAda se kosoM dUra the| ApakI vinayazIlatA, AgamajJatA aura vyavahAra kuzalatA ko dekhate hue pUjya zrI kajor3ImalajI ne Apako apanA usarAdhikArI bnaayaa| vi0 saM0 1936 meM pUjya AcArya zrI kajor3ImalajI ke svargastha ho jAne para vi0saM0 1937 jyeSTha kRSNA paMcamI ko caturvidha zrI saMgha ke bIca bar3e samAroha ke sAtha Apako AcArya pada pradAna kiyA gyaa| Apake AcAryatva meM saMgha kA pUrNa vikAsa huA tathA anya sampradAyoM ke sAtha premapUrNa samAgama huaa| vi0saM0 1954 meM pUjya AcArya zrI amarasihaMjI sampradAya ke muni zrI mAyArAmajI (paMjAba sampradAya) apanI ziSya maMDalI ke sAtha mAravAr3a pdhaare| usa samaya prema aura sammAna ke sAtha donoM santoM ne eka-dUsare kI bhAvanA ko jAnA-samajhA aura donoM ekadUsare se prabhAvita hue| jodhapura nivAsI zrI kIrtimalajI kocara kI vinatI para donoM sampradAya ke saMtoM kA cAturmAsa jodhapura meM huaa| donoM sampradAyoM ke saMtoM ke isa samAgama se vahA~ ke zrAvaka maMtramugdha ho gaye the| ho bhI kyoM nahIM, do sampradAyoM kA eka sAtha cAturmAsa eka anUThA Adarza jo prastuta kara rahA thaa| cAturmAsa ke pazcAt mani zrI mAyArAmajI ne paMjAba kI ora vihAra kiyA / isI prakAra AcArya zrI vinayacandrajI pIpAr3a, kizanagar3ha, ajamera hote hue jayapura pdhaare| netra-jyoti kama ho jAne ke kAraNa vi0saM0 1956,57,58 meM jayapura meM Apane sthiravAsa kiyaa| kucha samaya pazcAt hukmIcandajI sampradAya ke AcArya zrI lAlajI jayapura pdhaare| sthaNDila bhUmi se vApasa lauTate samaya AcArya zrI vinayacandajI apane santoM ke sAtha AcArya zrI zrIlAlajI ke darzanArtha gye| usI dina dopahara ke pazcAt pUjya zrI lAlajI zrI vinayacandrajI ke sthAna para pdhaare| yaha premapUrNa milana ni:sadeha donoM sampradAyoM kI nirabhimAnitA aura prema parAyaNatA kA dyotaka thaa| yadyapi AcArya vinayacandajI ke A~khoM kA oNparezana vi0saM0 1956 meM jayapura meM karAyA gayA thA, kintu Aparezana saphala nahIM huaa| phalataH pUjya zrI ko jayapura meM hI sthiravAsa karanA pdd'aa| vi0saM0 1972 mArgazIrSa kRSNA dvAdazI ke dina 75 varSa bhI umra meM ApakA samAdhimaraNa huaa| Apake aneka ziSya hue jinameM se kucha ke nAma isa prakAra haiM muni zrI harSacandajI, muni zrI gulAbacandajI, muni zrI sajjanamalajI, muni zrI sujAnamalajI seTha, muni zrI kastUracandrajI, muni zrI bhojarAjajI, muni zrI amaracandrajI,munizrI lAlacandrajI, muni zrI sAgaramalajI aadi| Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa muni zrI bAlacandrajI Apa AcArya zrI vinayacandrajI ke sahayogI saMta the| ApakA janma vi0 saM0 1894 mArgazIrSa dvitIyA ko paMjAba prAnta ke sunAmanagara ke vAsI agravAla jAti ke zrI cUr3AmalajI garga ke yahA~ huaa| ApakI mAtA kA nAma zrImatI sUvaTA thaa| vi0 saM0 1917 meM Apa vyApAra ke kArya se mAlavA padhAre jahA~ pUjya muni zrI megharAjajI ke darzana kA lAbha prApta huaa| muni zrI ke darzana karane aura upadeza sunane se Apake mana meM dharma ke prati anurAga bar3hatA gyaa| Apake isI anurAga ne muni zrI ke samakSa yaha bhAvanA prakaTa karane ke lie prerita kiyA ki maiM AgAmI cAturmAsa meM ApakI sevA kA lAbha lenA cAhatA huuN| muni zrI ne kahA-jaisI tumhArI icchA / muni zrI kA AgAmI cAturmAsa bhelasA meM thaa| Apa apanA sArA vyApAra sameTakara muni zrI kI sevA meM bhelasA upasthita ho gye| Apake pitAjI ne jaba Apake vairAgya kI bAta sunI to svayaM Akara Apako taraha-taraha se samajhAyA, kintu Apake vairAgya bhAva meM tanika bhI kamI nahIM AI, antata: pitAzrI ne dIkSA kI AjJA de dii| isa prakAra vi0 saM0 1919 kArtika zuklA dvAdazI ko vizAla janasamUha ke bIca ApakI dIkSA sampanna huii| dIkSA grahaNa karate hI Apane dUdha, dahI, miSThAna aura tela (cAra vigaya) kA AjIvana tyAga kara diyaa| pratidina pA~ca upavAsa ApakA niyama bana gayA thaa| Apa kaThora se kaThora parISaha samatAbhAva se sahana karate the| ullekha milatA hai ki Apa jyeSTha mAha kI pracaNDa sUrya kiraNoM meM Aga ke samAna jalatI tapta pASANa khaNDa ko A~khoM para bA~dha kara madhyAhna ke samaya leTe-leTe AtApanA lete the| pASANa khaNDa para leTe-leTe jaba zarIra kA nimna bhAga ThaNDA ho jAtA taba Apa karavaTa badala lete the| isa prakAra Apa parISaha sahana karate the| sAtha hI Apa kaThina se kaThina abhigraha bhI dhAraNa karate the aura tapa prabhAva se ApakA abhigraha pUrNa bhI hotA thA, jaise 1. aisA dampati jo cA~dI kI kaTorI meM dAla kA haluvA baharAve to pAraNA kruuNgaa| 2. dIvAna zrI nathamalajI golechA apanI mUMcha ke dAhine bhAga ke bAla baharAve to pAraNa kruuNgaa| 3. aisA vyakti jisane dUsarA vivAha kiyA ho, akSaya tRtIyA ko zAdI huI ho aura dampati prasannatApUrvaka svecchA se AjIvana brahmacarya vrata dhAraNa kara liyA ho, yadi vaisA vyakti baharAve to pAraNA kruuNgaa| Apane do vyaktiyoM ko saMyamamArga para dIkSita kiyaa| vi0saM0 1938 meM zrI haMsarAjajI siMghI ko tathA vi0 saM0 1951 ke caitra zuklA dazamI ko jayapura nivAsI zrI sujAnamalajI paTanI ko Apane dIkSita kiyaa| Apane apane saMyamaparyAya meM 36 cAturmAsa kiye| ajamera meM-17, nAgaura meM-4, pAlI meM-7 aura jodhapura me-8| vi0saM0 1954 ke phAlguna meM zrI candanamalajI Apake Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmadAsajI kI paMjAba, mAravAr3a evaM mevAr3a kI paramparAeM - 375 darzanArtha pdhaare| vi0saM0 1955 vaizAkha kRSNA trayodazI ko 61 varSa kI Ayu pUrNakara Apa svargavAsa ko prApta hue| AcArya zrI zobhAcandrajI ratnavaMzIya paramparA meM AcArya ke sAtaveM paTTa para muni zrI zobhAcandrajI virAjita hue| ApakA janma vi0saM0 1914 kArtika zuklA paMcamI ko huaa| Apake pitA kA nAma zrI bhagavAnadAsa chAjer3a tathA mAtA kA nAma zrImatI pArvatI devI thaa| bacapana se hI Apa dhIra, gambhIra rahA karate the| khelakUda, ha~sI-majAka ke prati ApakI udAsInatA ko dekhate hae Apake pitA zrI bhagavAnadAsajI ne 10 varSa ke alpavaya meM hI Apako vyavasAya meM lagA diyA tAki saMsAra ke prati jo Apake mana meM udAsInatA thI vaha dUra ho jAye aura duniyAdArI meM saMlagna ho jaayeN| kintu Apa vyavasAya se samaya nikAlakara apanI jijJAsAoM ko zAnta karane hetu santoM ke pAsa cale jAyA karate the| saubhAgyavaza Apako AcArya zrI kajor3ImalajI kA sAnnidhya prApta huaa| phalata: unake vairAgyapUrNa upadeza ko sunakara bAlaka zobhAcandra ke mana meM aMkurita vairAgya ke bIja ne vRkSa kA rUpa le liyA aura bAlaka mana ne saMyama patha para calane kA dRr3ha nizcaya kara liyaa| bAlaka zobhA ko unake pitAjI ne sAMsArika pralobhanoM, saMyamamArga kI kaThinAIyoM aura parISahoM ko batAkara patra ko saMyamamArga para na jAne kI salAha dI, kintu usakA mana Tasa se masa nahIM huaa| udhara guru ne bhI saMyamamArga apanAne se pahale zobhacandra kI parIkSA lI aura ve sabhI kasauTI para khar3e utre| antata: vizAla mahotsava meM 13 varSIya zobhAcandrajI kI dIkSA vi0saM0 1927 mAgha zuklA paMcamI (vasanta paMcamI) ko jayapura meM AcArya zrI kajor3ImalajI ke sAnidhya meM sampanna huii| dIkSA prApti ke pazcAt Apa apane saMyamaparyAya meM jyAdA samaya AcArya zrI vinayacandrajI ke sAtha hI rhe| AcArya zrI kI netra jyoti cale jAne ke kAraNa prAta:kAla aura tIsare prahara kA vyAkhyAna Apa hI vAcate the| pUjya AcArya zrI ke dIrgha sthiravAsa meM Apa pUjya zrI ke pAsa hI rhe| isa daurAna Apa AcArya zrI kI sevA karate aura sAdhu-sAdhviyoM ko zAstravAcana dete / zAstravAcana ke samaya AcArya zrI Apake nikaTa hI baiThate aura jahA~ kahIM bhI Apase koI cUka hotI to AcArya zrI dizA nirdeza dete hue kahate- zobhA yoM nahIM yoM hai! / vi0saM0 1927 se vi0 saM0 1972 taka kA ApakA kAla pUjya zrI kajor3ImalajI aura pUjya zrI vinayacandajI kI sevA meM bItA / pUjya AcArya zrI vinayacandajI ke svargavAsa ke bAda ajamera meM muni zrI candramalajI kI sahamati se zrI saMgha dvArA vi0 saM0 1972 phAlguna kRSNA aSTamI ko Apako AcArya pada diyA gyaa| gyAraha varSoM taka Apa AcArya pada para rhe| Apa svabhAva se vinayazIla, sevAbhAvI tathA gambhIra the| Agama jJAna ApakI vidvatA kA Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa paricAyaka thaa| vi0 saM0 1983 zrAvaNa kRSNA dvAdazI ko ApakA svargavAsa ho gyaa| apane saMyamaparyAya meM Apane 56 cAturmAsa kiye jinameM 45 cAturmAsa pUjya zrI kajor3ImalajI aura pUjya AcArya vinayacandrajI ke sAtha kiye| Apake svatantra cAturmAsa 11 huye jo isa prakAra haiM- vi0saM0 1973-jodhapura, 1974-bhopAlagaDha, 1975jayapura, 1976-jayapura, 1977-pIpAr3a, 1978-ajamera, 1979-1983 taka jodhpur| AcArya zrI hastImalajI ratnavaMza paramparA meM AThaveM paTTadhara ke rUpa meM muni zrI hastImalajI kA nAma AtA hai, jinheM viziSTa prajJApuruSa ke rUpa meM jAnA jAtA hai| ApakA janma vi0 saM0 1967 kI pauSa zuklA catudarzI ko haa| Apake pitAjI kA nAma zrI kevalacanda boharA tathA mAtA kA nAma zrImatI rUpAdevI thaa| Apa mA~ ke garbha meM hI the tabhI Apake pitA kA dehAvasAna ho gyaa| udhara vi0 saM0 1974 meM plega kI mahAmArI ne Apake nAnA zrI giradhArIlAlajI muNota ke samasta parivAra ko bhI samApta kara diyaa| Apake bAlyakAla meM ApakI dAdI bhI samAdhamaraNa ko prApta ho gyiiN| ina saba ghaTanAoM ne mAtA zrImatI rUpAdevI ko saMsAra kI asAratA aura kSaNabhaMguratA kA jaise pratyakSa darzana karavA diyA ho| mana meM vairAgya aMkurita ho hI rahA thA ki usI samaya AcArya zrI zobhAcandrajI kI AjJAnuvartinI ziSyA mahAsatI dhanakuMvarajI pIpAr3a pdhaarii| mahAsatIjI ke samparka meM Ane se bAlaka hRdaya meM dhArmika kAryoM ke prati jAgarukatA aura bar3ha gyii| acAnaka eka dina mAtA ne bAlaka hastI se dIkSA grahaNa karane kI svIkRti maaNgii| mA~ ko dIkSA grahaNa karate dekha putra ke mana meM dIkSA grahaNa karane kI icchA dugunI ho gyii| bAlaka hastI ne kahA- mA~ yadi tuma dIkSA grahaNa karanA cAhatI ho to maiM bhI tumhAre sAtha dIkSA grahaNa kruNgaa| donoM mAtA-putra kI icchAoM ko jAnakara AcArya zobhAcandajI ke ziSya muni zrI harakhacandrajI pIpAr3a pdhaare| mAtA rUpA aura putra hastI ne muni zrI ke samakSa apanI bhAvanA vyakta kI hama donoM saMyamamArga para calane ke lie kaTibaddha haiN| jaba muni zrI pIpAr3a padhAre the taba hastImalajI ATha varSa ke the| mAtA ne unheM muni zrI ke sAtha hI upAzraya meM rahane ke lie khaa| muni zrI harakhacandrajI ke nirdezana meM Apane adhyayana zuru kara diyaa| vi0 saM0 1976 meM muni zrI harakhacandajI kA cAturmAsa ajamera meM huaa| vahIM saMskRta vidvAn zrI rAmacandrajI se Apane saMskRta kI zikSA grahaNa kI tathA muni zrI harakhacandajI ke nirdezana meM Apane AgamoM kA gahana adhyayana kiyaa| Apane alpa samaya meM hI 'dazavaikAlika' ke cAra adhyAya tathA 'uttarAdhyayana' ke aTThAisaveM adhyAya ko kaNThastha kara liyaa| vi0saM0 1977 mAgha zuklA dvitIyA ko zrI cauthamalajI, byAvara nivAsinI bahana amRtakuMvarajI va hastImalajI kI dIkSA AcArya zrI zobhAcandrajI kI nizrA meM ajamera meM sampanna huii| isa dIkSA samAroha meM Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 377 dharmadAsajI kI paMjAba, mAravAr3a evaM mevAr3a kI paramparAeM AcArya zrI mannAlAlajI apane ziSya jaina divAkara cauthamalajI Adi ke sAtha va nAnaka sampradAya ke muni zrI mokhamacandajI Adi ne bhI bhAga liyaa| ajamera cAturmAsa ke pazcAt AcArya zrI zobhAcandrajI jodhapura padhAre jahA~ unheM rugNAvasthA ke kAraNa vi0 saM0 1979 se vi0saM0 1983 taka jodhapura meM hI sthiravAsa karanA par3A apanI avasthA ko dekhate hue AcArya zrI ne muni zrI hastImalajI ko saMghanAyaka ke rUpa meM apanA uttaradAyitva sauNpaa| jaba zrIsaMgha ne AcAryazrI ke svargavAsa ke pazcAt muni zrI hastImalajI ko AcArya zrI ke nirNaya se avagata karAyA to Apane kahA ki jaba taka maiM pUrNa vayaska na ho jAU~ aura apanA adhyayana pUrA na kara la~, taba taka asthAyI taura para vayovRddha muni zrI sujAnamalajI saMgha ke vyavasthApaka aura muni zrI bhojarAjajI unake parAmarzadAtA hoNge| tadanusAra cAra varSoM taka yaha vyavasthA calatI rhii| isa bIca Apane saMskRta, prAkRta, bhASA, nyAya, darzana chandazAstra, kAvya Adi kA talasparzI adhyayana kiyaa| aba taka caturvidha saMgha ko yaha ahasAsa hone lagA thA ki itane bar3e dharmasaMgha ke saMcAlana hetu AcArya kA honA Avazyaka hai| ata: vi0saM0 1987 kI akSayatRtIyA ko jodhapura meM bar3e mahotsava meM 19 varSa kI Ayu meM Apako AcArya pada para pratiSThita kiyA gyaa| Apane na kevala AgamoM kA gahana adhyayana kiyA balki Apane aneka TIkAe~ likhIM, caritrakAvyoM kI racanA kI tathA aitihAsika sAhitya kA sRjana kiyaa| ApakI racanAoM kI sUcI Age dI jaayegii| Apane tapa jIvana meM sAmAyika aura svAdhyAya para vizeSa bala diyaa| ApakA mAnanA thA ki sAmAyika kI sAdhanA sabase utkRSTa sAdhanA hai| isI prakAra Apane kahA ki svAdhyAya se naI cetanA AtI hai, tAjagI AtI hai| sAmAyika aura svAdhyAya donoM ke dvArA hI AtmakalyANa sambhava hai| Apake isa vicAra se samAja meM eka naI cetanA kA saMcAra huA jisake pariNAmasvarUpa aneka prAntoM jaise-rAjasthAna, madhyapradeza, karnATaka, tamilanADU,mahArASTra Adi meM svAdhyAya saMgha kA gaThana huaa| Apa samaya evaM niyama ke itane pakke the ki pravacana meM kabhI dera ho jAtI to Apa AhAra grahaNa na karake mAlA pherane baiTha jAte the, kyoMki pravacana dete-dete mAlA pherane kA samaya ho jAtA thA / ApakI dinacaryA zAstrAnukUla thii| vi0saM0 2044 tadanusAra I0 san 1991 meM 21 apraila ko rAtri meM 8.15 baje 21 dina ke saMthAre ke sAtha AcArya zrI kA svargavAsa ho gyaa| zAyada hI aisA koI prAnta ho jahA~ AcArya zrI apane cAturmAsa se logoM ko lAbhAnvita na kiyA ho| Apake cAturmAsoM kA saMkSipta vivaraNa isa prakAra hai vi0 saM0 1978 ajamera, 1979 se 1983 jodhapura ( pUjya zrI zobhAcandajI ma0 sA0 ke vRddha ho jAne se jodhapura sthiravAsa karanA par3A), vi0saM0 1984-pIpAr3a, 1985-kizanagar3ha, 1986- bhopAlagar3ha, 1987-jayapura, 1988 Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa rAmapurA, 1989 -ratalAma, 1990-jodhapura, 1991-pIpAr3a, 1992-pAlI, 1993-ajamera, 1994-udayapura, 1995-ahamadanagara, 1996-satArAM, 1997guledagar3ha, 1998-ahamadanagara, 1999-lAsalagA~va, 2000-ujjaina, 2001jayapura, 2002-jodhapura, 2003-bhopAlagar3ha, 2004-ajamera, 2005-byAvara, 2006-pAlI, 2007-pIpAr3a, 2008-mer3atA siTI, 2009-nAgaura, 2010jodhapura, 2011-jayapura, 2012-ajamera, 2013-bIkAnera, 2014-kizanagar3ha, 2015-dillI, 2016-jayapura, 2017-ajamera, 2018-jodhapara, 2019sailAnA, 2020-pIpAr3a, 2021-bhopAlagar3ha, 2022-bAlotarA, 2023ahamadAbAda, 2024-jayapura, 2025-pAlI, 2026-nAgaura, 2027-mer3atA siTI, 2028-jodhapura, 2029-kosAnA, 2030-jayapura, 2031-savAI mAdhopura, 2032byAvara, 2033-bAlotarA, 2034-ajamera, 2035-indaura, 2036-jalagA~va, 2037-madrAsa, 2038-rAyacUra, 2039-jalagA~va, 2040- jayapura, 2041jodhapura, 2042-bhopAlagar3ha, 2043-pIpAr3a, 2044-ajamera, 2045-savAI mAdhopura, 2046-kosAnA, 2047-pAlI (antim)| _AcArya zrI kI racanAe~ (1) Agamika sAhityaH TIkA-vyAkhyA-anuvAdaH 'nandIsUtra' (bhASA TIkA sahita), 'praznavyAkaraNasUtra' (saTIka), 'vRhatkalpasUtra' (saMskRta TIkA sahita), 'antakRtadazAsUtra' (zabdArtha sahita), 'uttarAdhyayanasUtra' bhAga1 se 3 (artha, TippaNI evaM hindI padyAnuvAda); 'dazavaikAlikasUtra' (artha, vivecana, TippaNI evaM hindI padyAnuvAda), 'tattvArthasUtra' (padyAnuvAda) aprkaashit| (2) aitihAsika sAhityaH 'jaina dharma kA maulika itihAsa bhAga 1 se 4, "aitihAsika kAla ke tIna tIrthaMkara', 'paTTAvalI prabandha-saMgraha, 'jaina AcArya caritAvalI' (padyabaddha) (3) pravacana, sAhityaH _ 'gajendra vyAkhyAnamAlA',bhAga 1 se 7, 'AdhyAtmika Aloka' bhAga 1 se 4, 'AdhyAtmika sAdhanA' 'prArthanA pravacana' "gajendra muktAvalI', bhAga 1 va 2, 'vibhinna cAturmAsoM ke pravacana' (aprakAzita), 'muktisopAna' (aprakAzita) (4) kAvyaH 'gajendra pada muktAvalI' 'bhajana', 'pada carita' Adi (aprkaashit)| Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 379 dharmadAsajI kI paMjAba, mAravAr3a evaM mevAr3a kI paramparAeM . 379 (5) anyaH 'kulaka saMgraha' (dhArmika kahAniyA~), 'Adarza vibhUtiyA~', 'amaratA kA pujArI, 'saiddhAntika praznottarI', 'jaina svAdhyAya subhASitamAlA' bhAga 1 va 2, 'SaDadravya vicAra paMcAzikA' 'navapada ArAdhanA' aadi| AcArya zrI hIrAcaMdajI (vartamAna) ratnavaMza paramparA ke naveM AcArya zrI hIrAcandajI vartamAna meM virAjita haiN| ApakA janma vi0 saM0 1995 caitra kRSNA aSTamI tadanusAra 13 mArca 1938 ko pIpAr3a meM zrI motIlAlajI gA~dhI ke yahA~ huA / ApakI mAtA kA nAma zrImatI mohinIbAI thaa| Apake pitA pIpAr3a nagara ke eka pratiSThita, dharmapremI tathA kartavyaniSTha zrAvaka the to ApakI mAtA mamatA evaM sahajatA kI pratimUrti thiiN| ata: ApameM dhArmika saMskAra hone svAbhAvika haiN| ApakA bacapana nAgaura meM biitaa| saubhAgyavaza Apako AcArya zrI hastImalajI kA sAnidhya prApta huaa| unake pravacana sunane se Apake mana meM vairAgya ke bIja vapita hone lge| vairAgya kA bIja jaba vizAlakAya vRkSa kA rUpa le liyA taba AcArya zrI hastImalajI ne vi0saM0 2020 kI kArtika zuklA SaSThI ko pIpAr3a meM Apako dIkSA pradAna kii| yadyapi Apane vi0saM0 2013 se hI bIkAnera cAturmAsa meM AcAryazrI kI sevA meM prastuta hokara tapa-sAdhanA jArI kara dI thii| AcArya pravara kI dekharekha meM unake guru paM0 duHkhamohana jhA se Apane Agama, nyAya, darzana, kAvya evaM vyAkaraNa Adi kA gahana adhyayana kiyA / zrI saMgha ke prati Apake samarpaNa evaM saccI lagana ko dekhakara AcArya pravara ne eka patra likhakara Apako AgamI AcArya pada ke lie manonita kiyaa| pariNAmasvarUpa jodhapura meM vi0saM0 2048 jyeSTha kRSNA paMcamI, tadanusAra 2 jUna 1991 dina ravivAra ko cAdara samAroha kAryakrama meM Apako AcArya pada para pratiSThita kiyA gyaa| AcArya pada para AsIna hone ke pazcAt AcArya zrI hIrAcaMdajI ne jo udagAra vyakta kiye vo ekatA aura akhaNDatA ke sUcaka haiN| unhoMne kahA- 'abhI jo cAdara mujhe or3hAI gayI hai, vaha prema, zraddhA sneha evaM niSThA kI pratIka hai| jaise cAdara kA eka-eka tAra eka-dUsare se jur3A huA hai, aise hI saMgha kA hara eka sadasya saMgha-vyavasthA aura anuzAsana se jur3A hai, kisI kA bhI kisI se alagAva nahIM hai| kisI ko bhI koI halkA yA choTA nahIM smjhe| saba ekadUsare ke satat sahayoga se zAsana sevA meM saMlagna raheM, yahI cAdara kA mala saMdeza hai|' unhoMne kahA hama eka-dUsare ke pUraka haiN| saMgha meM jJAna-darzana-cAritra kI jo nidhi pUrvAcAryoM ne dI hai, usakA rakSaNa evaM abhivarddhana ho, svAdhyAya kI jyoti nirantara ghara meM jge| isameM hamArA-ApakA sabhI kA sammilita prayAsa rahanA caahie| Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa ApakA cAturmAsa kSetra pIpAr3a, bhopAlagar3ha, bAlotarA, ahamadAbAda, jayapura, pAlI, nAgaura, mer3atAzahara, jodhapura, kosANA, jayapura, savAImAdhopura, byAvara, ajamera, indaura, jalagA~va, madrAsa, rAyapura Adi nagara rhe| bAlotarA cAturmAsa meM ApakI preraNA se 500 yuvAoM ne nazIle padArthoM kA tyAga kiyaa| vi0saM0 2047 meM Apa gurudeva ke pAlI cAturmAsa meM unake sAtha the| vartamAna meM Apake sAtha kula 66 santa evaM saMtiyA~ haiM jinameM santo kI saMkhyA-13 tathA mahAsatiyA~jI kI saMkhyA-53 hai| munirAjoM ke nAma haiM- paM0 ratna upAdhyAya zrI mAnacaMdrajI, zrI mahendramunijI , zrI nandISeNamunijI, zrI pramodamunijI, zrI maMgalamunijI, zrI kapilamunijI, zrI yogezamunijI, zrI manISamunijI, zrI yazavaMtamunijI, zrI gautamamunijI, zrI prakAzamunijI, zrI vsntmunijii| upAdhyAya zrI. mAnacandrajI ApakA janma vi0saM0 1991 mAgha kRSNA caturthI ko jodhapura kI sUryanagarI meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI aMcalacandajI seThiyA aura mAtA kA nAma zrImatI choTAbAI seThiyA hai| vi0 saM0 2020 vaizAkha zuklA trayodazI ko paMDitaratna lakSmIcandrajI (bar3e) kI nizrA meM AcArya zrI hastImalajI ke ziSyatva meM Apa dIkSita huye| Apa AgamoM ke gahana adhyetA haiN| saMskRta, prAkRta, pAli, aMgrejI aura gujarAtI Adi bhASAoM kA uttama jJAna hai| vi0saM0 2048 vaizAkha zuklA navamI tadanusAra 22 apraila 1991 meM Apa ratnavaMza ke prathama upAdhyAya pada para suzobhita huye| Apa ratnavaMza ke jyeSTha evaM variSTha santa ratna haiN| svabhAva se Apa nirabhimAnI, madhura vyAkhyAnI, zAnta va sarala haiN| rAjasthAna, gujarAta, madhyapradeza, mahArASTra, uttarapradeza, dillI Adi prAnta Apake vihAra kSetra haiN| muni zrI zItalarAjajI / zItaladAsajI, ApakA janma vi0 saM0 2004 caitra vadi aSTamI tadanusAra dinAMka 19 janavarI 1948 ko sUryanagarI jodhapura meM huaa| Apa zrI madanarAjajI siMghavI va zrImatI bhImakuMvarajI ke putraratna haiM / vi0saM0 2026 mAgha sudi trayodazI tadanusAra dinAMka 18 pharavarI 1970 ko jodhapura ke pAvadya meM AcArya pravara zrI hastImalajI ke zrI caraNoM meM Apane bhagavatI dIkSA grahaNa kii| Apa AgamoM ke gahana adhyetA haiN| saMskRta, prAkRta, pAli, hindI, gujarAtI va aMgrejI Adi bhASAoM para ApakA samAna adhikAra hai| aisA kahA jAtA hai ki jisa rAtri meM ApakI choTI bahana kI zAdI huI usI rAtri usI maNDapa meM prAta:kAla Apane dIkSA grahaNa kii| saMyamaparyAya dhAraNa karane ke pazcAt Aja taka Apa sardI, garmI aura barasAta sabhI mausama meM eka hI cAdara cola paTTA rakhate haiN| vi0 saM0 2028 se hI Apane Ar3A AsAna nahIM karanA, leTakara Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmadAsajI kI paMjAba, mAravAr3a evaM mevAr3a kI paramparAeM 381 zayana nahIM karanA Adi kA niyama le rakhA hai, jisakA dRr3hatA se pAlana karate A rahe haiN| vi0saM0 2032 se Apane AjIvana porasI karane kA vrata le rakhA hai| mauna sAdhanA kA abhyAsa karate-karate Apane 108 dina taka ke mauna kA bhI niyama le rakhA hai| isake atirikta bhI Apa pratidani 12 baje se 2 baje taka do ghaNTe kA mauna rakhate haiM tathA sUrya kI AtApanA lete haiN| ApakI sevA ke prati lagAva ke kAraNa hI Apako vi0saM0 2032 phAlguna sudi aSTamI ko 'kuzala sevA mUrti' kI upAdhi se alaMkRta kiyA gayA hai| kisI kAraNavaza Apa AcArya hastImalajI ke saMgha se alaga ho gaye / vartamAna meM Apa AcArya nAnAlAlajI ke ziSya zAntimunijI ke sAtha haiN| Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (sa) choTe pRthvIcandrajI kI mevAr3a paramparA kA itihAsa mevAr3a kI yazasvI santa paramparA meM pUjya zrI pRthvIcandajI (choTe) kA nAma santaratnoM meM ginA jAtA hai| dharmadAsajI ke pramukha 22 ziSyoM meM se Apa chaThe ziSya the| Apa bar3e hI prabhAvazAlI AcArya the| Apane zrI dharmadAsajI ke netRtva meM tatkAlIna sAdhu samAja meM vyApta zithilatA ko dUra karane hetu kriyoddhAra kiyA aura mevAr3a paramparA ke Adya pravartaka kahalAye / Apake svargavAsa ke pazcAt dvitIya paTTadhara AcArya zrI durgAdAsajI huye| dvitIya paTTadhara ke rUpa meM eka nAma aura AtA hai- muni zrI haridAsajI/harirAmajI / dvitIya paTTadhara ke rUpa meM yaha nAma 'gurudeva pUjya zrI mA~gIlAlajI mahArAja : divya vyaktitva' nAmaka pustaka meM milatA hai| pustaka ke racayitA muni zrI hastImalajI 'mevAr3I' haiN| pravartaka zrI ambAlAlajI abhinandana grantha' meM dvitIya paTTadhara muni zrI durgAdAsajI aura tRtIya paTTadhara haridAsajI/harirAmajI ko mAnA gayA hai jisakI puSTi AcArya hastImalajI dvArA racita pustaka 'jaina AcArya caritAvalI' se bhI hotI hai| caturtha paTTadhara ke rUpa meM muni zrI gaMgArAma jI aura paMcama paTTadhara ke rUpa meM muni zrI rAmacandrajI kA nAma AtA hai| muni zrI rAmacandrajI ke pazcAt AcArya paTTa para muni zrI nArAyaNadAsajI virAjita huye, jo chaThaveM paTTadhara the| sAtaveM paTTadhara muni zrI pUraNamalajI haye / Apake svargavAsa ke pazcAt muni zrI ror3amalajI saMgha ke AcArya pada para padAsIna huye / / AcArya zrI ror3amalajI* ApakA janma vi0saM0 1804 meM nAthadvArA ke madhya devara (depara) nAma grAma meM huaa| pitA kA nAma zrI DUMgarajI aura mAtA kA nAma zrImatI rAjIbAI thaa| vi0saM0 1824 ke vaizAkha meM bIsa varSa kI avasthA meM Apane devara grAma meM hI muni zrI haridAsajI svAmI ke ziSyatva meM dIkSA grahaNa kI / muni zrI haridAsajI svAmI ke ziSyatva meM dIkSita hone ke sambandha meM muni zrI saubhAgyamunijI 'kumuda' kA mAnanA hai ki mani zrI ror3amalajI ke guru muni zrI pUraNamalajI the na ki muni zrI haridAsajI svaamii| muni zrI ke isa kathana kI puSTi vi0saM0 1938 meM gulAbacandajI dvArA likhita paTTAvalI meM 'purojI kA ror3IdAsa' kiye gaye ullekha se bhI hotI hai| yaha sambhava hai ki unheM dIkSA haridAsajI ne dI ho aura pUraNamalajI kA ziSya dhASita kiyA ho| ___ Apane apane jIvanakAla meM 43 mAsakhamaNa, 230 aThAI, 195 paMcolA, 258 colA, 345 telA, 770 belA, 1500 upavAsa kiye| ___ * yaha paramparA munijI hastImalajI ma.sA. dvArA likhita 'pUjya gurudeva zrI mA~gIlAlajI ma0 : divya vyaktitva' para AdhArita hai| Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmadAsajI kI paMjAba, mAravAr3a evaM mevAr3a kI paramparAeM 383 __ apane saMyamajIvana meM Apa bahuta dinoM taka ekAkI vicaraNa karate rhe| Apake ekAkI vicaraNa karane ke kAraNa kA koI spaSTa ullekha prApta nahIM hotA hai| zrI saubhAgyamanijI 'kumuda' kA mAnanA hai ki anya munirAjoM kA dehAvasAna ho gayA ho yA koI dIkSArthI upalabdha na huA ho, ata: unheM ekAkI vihAra karanA par3A ho| ApakA vihAra kSetra koTa, AmeTa, sanavAr3a, nAthadvArA, udayapura Adi nagara rhe| mevAr3a se bAhara vihAra karane kA koI spaSTa ullekha nahIM milatA hai aura na hI Apane vahA~ kitane cAturmAsa kiye Adi kI jAnakArI upalabdha hotI hai| hA~! itanA spaSTa ullekha prApta hotA hai ki Apane apane saMyamajIvana ke antima nau varSa udayapura meM sthiravAsa ke rUpa meM bitAye / vi0 saM0 1861 meM ApakA svargavAsa huaa| munizrI nRsiMhadAsajI Apake pramukha ziSya the| AcArya zrI nRsiMhadAsajI AcArya zrI ror3amalajI ke svargastha hone ke pazcAt unake pATa para muni zrI nRsiMhadAsajI virAjita huye / ApakA janma bhIlavAr3A jilAntargata rAmapura grAma meM haa| ApakI janma-tithi kA koI spaSTa ullekha nahIM milatA hai| ApakI mAtA kA nAma zrImatI gumAnabAI aura pitA kA nAma zrI gulAbacandajI khatrI thaa| vi0 saM0 1852 mArgazIrSa kRSNA navamI ke dina lAvA (saradAragar3ha) meM AcArya zrI ror3amalajI ke ziSyatva meM Apane dIkSA aMgIkAra kI / dIkSA ke samaya Apa gRhasthAvasthA meM the| muni zrI saubhAgyamalajI 'kumuda' ne dIkSA ke samaya ApakI umra 20-25 varSa mAnA hai| isa AdhAra para ApakI janma-tithi vi0saM0 1827 se 1832 ke bIca kI honI caahie| Apane apane saMyamajIvana meM kaI mAsakhamaNa, pandraha, teIsa dina kA tapa evaM eka karmacUra tapa bhI kiyA thaa| ApakI kaI racanAyeM upalabdha hotI haiM jinameM prathama racanA hai- ror3ajI svAmI 21 guNa, 'bhagavAna mahAvIra rA tavana, 'sumatinAtha stavana', 'zrImatI satI' / vi0saM0 1889 phAlguna kRSNA aSTamI ko udayapura meM ApakA svargavAsa ho gyaa| Apane apane saMyamajIvana meM kula 37 caumAse kiye- nAthadvArA meM- 9, sanavAr3a - 1, poTalAM - 1, gaMgApura-1 lAvAra (saradAragar3ha)-2, devagar3ha-1, rAyapura-2, koTA-1 bhIlavAr3A-2, cittaur3a-1 udayapura-16 / Apake 22 ziSya huye jinameM muni zrI mAnamalajI aura muni zrI sUrajamalajI Apake pramukha ziSya the| AcArya zrI mAnamalajI ApakA janma vi0 saM0 1863 kArtika zuklA paMcamI ko devagar3ha madAriyA meM 1. mAsa khamaNa dhura jANiye bhaviyaNa teisa ikavIsa jANa / karmacUra tapa AryoM bhaviyaNa panarA taka tapa ANa / aura tapasyA kIdI ghaNI re bhaviyaNa kahatAM nAve pAra / / muni zrI mAnajI svAmI virajita guruguNa kI DhAla Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa huA / Apake pitA kA nAma zrI tilokacandrajI gA~dhI aura mAtA kA nAma zrImatI dhanAdevI thaa| 9 varSa kI umra meM vi0saM0 1872 kArtika zuklA paMcamI ke dina AcArya zrI nRsiMhadAsajI ke ziSyatva meM Apane dIkSA dhAraNa kI / AcArya zrI nRsiMhadAsajI ke svargavAsa ke pazcAt mevAr3a paramparA ke AcArya ke pATa para Apa samAsIna huye / Apa eka kavi the| ApakI kucha racanAe~ rAjasthAnI zailI meM upalabdha hotI haiM jinameM se eka hai 'guruguNa stvn|' Apa dvArA vi0saM0 1885 meM likhita hastaprati bhI prApta hotI hai jo 'muni zrI ambAlAlajI ma0 abhinandana grantha' meM prakAzita hai| Apane kula 70 varSa saMyamajIvana vyatIta kiye aura 79 varSa kI avasthA meM 1942 kArtika zuklA paMcamI ko nAthadvArA meM ApakA svargavAsa ho gyaa| isa prakAra eka hI tithi kArtika zuklA paMcamI ko janma, dIkSA aura devalokagamana honA virale hI bhavyAtmA ko prApta hotI hai| ApakI janma-tithi ke viSaya meM muni hastImalajI mevAr3I' kI yaha mAnyatA ki ApakA janma vi0saM0 1883 meM haA thA prAmANika nahIM hai, kyoMki isa tithi ke anusAra ApakA svargavAsa vi0 saM0 1963 meM mAnanA par3egA, jo ki saMgata nahIM hai| isa sambandha meM zrI saubhAgyamunijI 'kumuda' kA kathana samIcIna pratIta hotA hai / unakA kahanA hai ki vi0 saM0 1947 meM pUjya zrI ekaliMgadAsajI kI dIkSA huI to kyA usa samaya zrI mAnamalajI svAmI vahA~ upasthita the| zrI mAnamalajI svAmI kA svargavAsa 1942 meM ho cukA thA, ata: unakI upasthiti kA prazna hI nahIM utthtaa|' yahA~ paTTa paramparA ke viSaya meM yaha spaSTa kara denA Avazyaka hai ki AcArya zrI nRsiMhadAsajI ke pazcAt unake pATa para muni zrI mAnamalajI svAmI AcArya baneM- yaha tathya zrI saubhAgyamunijI 'kumuda' ke anusAra hai, jabaki AcArya zrI hastImalajI ne 'jaina AcArya caritAvalI' meM AcArya zrI nRsiMhadAsajI ke pazcAt AcArya zrI ekaliMgadAsajI ko unakA paTTadhara svIkAra kiyA hai| muni zrI RSabhadAsajI ke samaya likhI gayI saMkSipta aura bar3I paTTAvaliyoM meM zrI mAnajI svAmI kA koI ullekha nahIM hai| ata: aisA anumAna kiyA jA sakatA hai ki zrI mAnajI svAmI aura tapasvI zrI sUrajamalajI ke saMghAr3e alaga-alaga rahe hoN| zrI mAnamalajI svAmI ke bAda eka varSa taka saMgha kI bAgaDora muni zrI RSabhadAsajI ke pAsa rahI- aisA bhI ullekha milatA hai| muni zrI sUrajamalajI ___ApakA janma vi0 saM0 1852 meM devagar3ha ke kAleriyA grAma meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI thAnajI aura mAtA kA nAma zrImatI candUbAI thaa| vi0 saM0 1872 caitra 1. pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI ma. abhinandana grantha, pRSTha-144 Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmadAsajI kI paMjAba, mAravAr3a evaM mevAr3a kI paramparAeM 385 kRSNA trayodazI ke dina AcArya zrI nRsiMhadAsajI ke ziSyatva meM Apane dIkSA grahaNa kii| dIkSoparAnta Apane 15, 35 aura 37 dina ke tapa ke sAtha eka bAra pA~ca mahIne kA dIrgha tapa bhI kiyA thaa| Apake dvArA kiye gaye tapoM kA varNana zrI RSabhadAsajI dvArA likhita 'desI lAvaNI' meM milatA hai| Apane 36 varSa nirmala saMyamajIvana kA pAlana kiyaa| vi0saM0 1908 jyeSTha zuklA aSTamI ko ApakA svargavAsa ho gyaa| muni zrI RSabhadAsajI __ ApakA janma kaba, kahA~, aura kisake yahA~ huA ? isakA koI Thosa pramANa upalabdha nahIM hotA hai / jahA~ taka dIkSA samaya aura dIkSA guru kA prazna hai to isakI bhI spaSTa jAnakArI nahIM milatI hai| zrI saubhAgyamunijI 'kumuda' ne do paTTAvaliyoM ke AdhAra para Apako muni zrI sUrajamalajI kA ziSya mAnA hai, kintu yaha samucita nahIM jAna par3atA, kyoMki paTTAvaliyoM meM paTTa paramparA dI rahatI hai na ki ziSya prmpraa| hA~! unakA yaha kathana ki "muni zrI RSabhadAsajI pUjya zrI nRsiMhadAsajI ke ziSya haye hoM to bhI tapasvI zrI sUrajamalajI ke prati ve ziSyabhAva se hI ananyavat baratate hoM, aisA sunizcita anumAna hotA hai" - samucita jAna par3atA hai| ApakA svargavAsa vi0saM0 1943 meM nAthadvArA meM huA, yaha ullekha vi0 saM0 1968 meM chapI eka pustikA- 'pUjya pada pradAna karane kA occhava' meM milatA hai| Apa dvArA racita kRtiyoM ke nAma isa prakAra haiM racanA varSa sthAna, Ave jinarAja toraNa para Ave vi0saM0 1912 ratalAma ajJAnI ne prabhu na pichANyo re vi0saM0 1912 'khAcarauMda catura nara satagura le saraNAM vi0saM0 1912 phUlavantI nI DhAla deva dina kI doya DhAla sAgara seTha nI DhAla vi0saM0 1904 rAyapura (mevAr3a) rUpakuMvara nuM cauDhAlyo vi0 saM0 1897 udayapura tapasvI jI sUrajamalajI vi0 saM0 1908 - Apake pramukha ziSyoM meM muni zrI bAlakRSNajI kA nAma AtA hai| muni zrI bAlakRSNajI Apake viSaya meM koI vizeSa jAnakArI upalabdha nahIM hai| ApakA janma, ApakI kRti Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa dIkSA Adi kisI bhI tathya kI jAnakArI upalabdha nahIM hai| upalabdha jAnakArI itanI hai ki Apa muni zrI RSabhadAsajI ke ziSya the aura dIkSoparAnta gujarAta kAThiyAvAr3a Adi kSetroM meM Apane adhika dharma pracAra kiyaa| saMbhavata: dUrastha pradeza meM rahane ke kAraNa hI Apake viSaya meM koI vizeSa jAnakArI upalabdha nahIM hai| muni zrI gulAbacandajI Apake eka kAThiyAvAr3I ziSya huye haiN| 'occhava kI pustikA' se yaha jJAta hotA hai ki ApakA svargavAsa vi0saM0 1949 meM huaa| muni zrI gulAbacandajI Apake viSaya meM koI vizeSa jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai| hA~! itanA upalabdha hotA hai ki Apa muni zrI bAlakRSNajI ke ziSya the| aisI janazruti hai ki Apa morabI darabAra ke putra the| muni zrI veNIcandajI Apake viSaya meM bhI koI vizeSa jAnakArI nahIM milatI hai| ApakA janma udayapura ke cAkUr3A meM huaa| kaba huA isa sambandha meM koI tithi upalabdha nahIM hotI hai| Apa muni zrI RSabhadAsajI ke ziSyatva meM dIkSita huye / 'Agama ke anamola ratna' meM Apake svargavAsa kI tithi vi0 saM0 1961 phAlguna kRSNA aSTamI dI gayI hai aura sthAna cainapurA batAyA gayA hai / ApakA vihAra kSetra mevAr3a hI rhaa| Apake do ziSya huye- muni zrI ekaliGgadAsajI aura muni zrI shivlaaljii| AcArya zrI ekaliGgadAsajI ApakA janma vi0saM0 1917 jyeSTha kRSNA amAvasyA ko cittaur3agar3ha ke saMgaserA nAma grAmaka meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI zivalAlajI aura mAtA kA nAma zrImatI suratAbAI thaa| Apa bAlabrahmacArI hI the| mAtA-pitA ke svargastha ho jAne ke pazcAt vi0saM0 1948 phAlguna kRSNA pratipadA dina maMgalavAra ko muni zrI veNIcandrajI ke sAnidhya meM akolA meM Apa dIkSita huye| AgamoM kA talasparzI adhyayana kiyaa| muni zrI mAnamalajI svAmI aura muni zrI RSabhadAsajI ke pazcAt mevAr3a sAdhu va zrAvaka samAja meM vikharAva-sA A gayA thaa| phalata: caturvidhi saMgha ko AcArya kI kamI mahasUsa hone lgii| muni zrI tejasiMhajI sampradAya ke muni zrI kAlUrAmajI ne bhI zrAvakoM ko isa kArya ke lie prerita kiyaa| isa sambandha meM vi0saM0 1968 pauSa sadi dazamI ko sanavAr3a meM sabhI mevAr3a ke sthAnakavAsI santoM kA samAgama huA jisameM 40 gA~voM ke zrAvaka-zrAvikAoM ne bhI bhAga liyaa| isa samAgama meM AcArya pada hetu muni zrI ekaliGgadAsajI kA nAma manonita kiyA gayA aura usI varSa jyeSTha zuklA paMcamI dina guruvAra ko AcArya pada pradAna karane kI tithi nirdhArita kI gayI / isa prakAra nirdhArita tithi ko rAzamI meM AcArya pada cAdara mahotsava kA Ayojana kiyA gyaa| mahotsava meM muni zrI kAlUrAmajI ne pUjya pachevar3I . Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 387 dharmadAsajI kI paMjAba, mAravAr3a evaM mevAr3a kI paramparAeM (cAdara) hAtha meM lekara sakala saMgha se nivedana kiyA ki sampradAya ko unnata banAne ke lie nimna tIna bAteM Avazyaka haiM 1. gAdIdhara kI nizrA meM hI sabhI santa dIkSita hoN| 2. santa aura satiyA~ cAturmAsika AjJA pUjyazrI se hI leN| 3. sampradAya se bahiSkRta santa-satiyoM kA Adara na kreN| sakala saMgha ne uparyukta tInoM niyama ko svIkAra kara liyA tatpazcAta sabhI munirAjoM ne pachevar3I pUjya zrI ekaliGgadAsajI ke kandhoM para or3hAI / isa avasara zrI motIlAla vADIlAla zAha bhI upasthita the| usa cAdara mahotsava ke avasara para zrAvaka-saMgha ne sampradAya ke hita meM jo nirNaya lie ve isa prakAra hai1. paramparAgata AmnAya ke anusAra pratidina pratikramaNa meM 4 logassa kA dhyAna, pakkhI ke dina 12 logassa kA dhyAna, baiThatI caumAsI, phAlgunI caumAsI para do pratikramaNa aura 20 logassa kA dhyAna, saMvatsarI para do __ pratikramaNa aura 40 logassa kA dhyAna karanA caahie| do zrAvaNa ho to saMvatsarI bhAdrapada meM tathA bhAdrapada do hoM to saMvatsarI dUsare bhAdrapada meM karanI caahie| santa-satIjI ke cAturmAsa kI vinatI AcArya zrI ke pAsa karanI caahie| 4. apane AcArya upasthita hoM to anya sAdhuoM kA vyAkhyAna nahIM ho / vyAkhyAna AcArya zrI kA hI honA yogya hai| kisI ADambara ke prabhAva meM Akara apanI sampradAya kI AmnAya nahIM chodd'naa| 6. dIkSA lene ke bhAva hoM to apanI hI sampradAya meM dIkSA lenaa| muni zrI motIlAlajI aura muni zrI mA~gIlAlajI Apake pramukha ziSya the / 39 varSa saMyamamaya jIvana vyatIta kara vi0saM0 1987 zrAvaNa kRSNA dvitIyA ko prAtaH 9 baje Apane U~TAlA (ballabhanagara) meM sAmAdhipUrvaka svarga ke lie prayANa kiyaa| Apane apane saMyamajIvana meM jitane cAturmAsa kiye unakI saMkSipta jAnakArI i : prakAra hai - is in - - - 1. 2. gurudeva zrI mA~gIlAla jI na0: divya vyaktitva, muni hastImalajI, pR0-144 occhava kI pustikA, pR0-6 Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAna akolA bhAdasaur3A rAmasI ghAsA mohI sanavAr3a mAlakI 1974 rAjAjI kA karer3A jAvarA sanavAr3a 388 vi0 saM0 1948 1949 1950 1951 1952 1953 1954 1955 1956 1957 1958 1959 1960 1961 1962 1963 1964 1965 1966 1967 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa sthAna vi0 saM0 sanavAr3a 1968 AmeTa 1969 1970 sanavAr3a 1971 UMTAlA 1972 rAyapura 1973 akolA UMTAlA 1975 rAjAjI kA kareDA 1976 sanavAr3a 1977 udayapura 1978 rAyapura 1979 sanavAr3a 1980 badanaura 1981 1982 goguMdA 1983 UMTAlA 1984 rAyapura 1985 saradAragar3ha 1986 1987 nAthadvArA delavAr3A rAyapura devagar3ha rAyapura kuMvariyA akolA U~TAlA choTI sAdar3I rAyapura mAvalI UMTAlA delavAr3A AcArya zrI mAMgIlAlajI ApakA janma vi0saM0 1967 pauSa amAvasyA dina guruvAra ko rAjasthAna ke rAjakarer3A meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI gambhIramala saMcetI aura mAtA kA nAma zrImatI bhaganabAI thaa| vi0 saM0 1978 vaiSAkha zuklA dina guruvAra ko rAyapura meM AcArya zrI ekaliGgadAsajI ke ziSyatva meM Apane AhatI dIkSA aMgIkAra kii| Apake sAtha ApakI mAtAjI bhI dIkSita huI thiiN| ApakI mAtA mahAsatI phUlaku~varajI kI ziSyA bniiN| vi0saM0 Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmadAsajI kI paMjAba, mAravAr3a evaM mevAr3a kI paramparAeM 389 1993 jyeSTha zuklA dvitIyA ko muni zrI motIlAlajI ke AcArya pada samAroha ke dina hI Apa saMgha ke yuvAcArya manonIta huye, kintu kucha vaicArika bhinnatA ke kAraNa AcArya zrI motIlAlajI ne yuvAcArya pada ko nirasta kara diyA aura Apa zrI ko sampradAya kA bhAvI zAsaka mAnane se inkAra kara diyaa| phalata: Apane saMgha se apanA sambandha viccheda kara liyaa| yadyapi Age calakara Apake ziSya zrI hastImalajI Adi zramaNa saMgha meM sammilita ho gaye / jahA~ taka motIlAlajI ke AcArya banane kI bAta hai to isa sambandha meM muni hastImalajI ne 'pUjya gurudeva zrI mA~gIlAlajI : divya vyaktitva' nAmaka pustaka meM likhA hai ki muni zrI motIlAlajI ne jIvanaparyanta pUjya pada lene kA tyAga kara rakhA thaa| isalie AcArya zrI ekaliGgadAsajI ne eka patra muni zrI mA~gIlAlajI ko pUjya pada dene ke lie apane hastAkSaroM sahita likhA thA aura sAkSI ke rUpa meM mahAsatI godAvatIjI evaM nImacavAle zrAvakoM ke hastAkSara bhI usa patra para karavAye the|tthiik isake viparIta isI pustaka meM yaha varNana bhI AyA hai ki AcArya pada hetu antarvirodha thA, ata: AcArya pada para zrI motIlAlajI aura yuvAcArya pada para muni zrI mA~gIlAlajI ko nirvirodha manonIta kiyA gayA, kintu dIkSA prasaMga para hajAroM kI bhIr3a meM muni zrI mA~gIlAlajI ne yaha ghoSaNA kI ki maiM yuvAcArya pada kA Aja saharSa parityAga karatA huuN| itanA hI nahIM, bhaviSya meM maiM kisI prakAra ke pada ko grahaNa nahIM kruuNgaa| ye dono kathana eka-dUsare ke viparIta pratIta hote haiN| ata: ina donoM mAnyatAoM ke viSaya meM vivAda meM na jAkara yahI kahA jA sakatA hai ki AcArya zrI ekaliGgadAsajI ke pazcAta do paTTa paramparA calI jisameM eka paramparA ke AcArya motIlAlajI bane aura dUsarI paramparA ke AcArya zrI mA~gIlAla jI bne| vartamAna meM donoM paramparAyeM zramaNa saMgha meM vilIna ho gayI haiN| vi0 saM 2020jyeSTha zuklapakSa meM sahAr3A meM acAnaka ApakA (mA~gIlAlajI) svargavAsa ho gyaa| Apake tIna pramukha ziSya huye paNDitaratna zrI hastImalajI, zrI puSkaramunijI aura zrI knhaiyaalaaljii| Apa dvArA kiye gaye cAturmAsoM kI saMkSipta sUcI isa prakAra haivi0 saM0 sthAna, vi0 saM0 delavAr3A 1982 akolA 1979 rAyapura 1983 UMTAlA (ballabhanagara) 1980 devagar3ha (madAriyA) 1984 sAdar3I 1981 kuMvAriyA 1985 sthAna 1978 rAyapura 1. pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI ma0 abhinandana grantha, pR0- 184 2. pUjya gurudeva zrI mAMgIlAlajI ma0: divya vyaktitva, pR0- 16-17 Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vi0 saM0 1986 1987 1988 sthAna masUdA (ajamera) relamagarA bAghapura rAmapurA ujjaina lazkara 1989 1990 1991 1992 1993 1994 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa sthAna vi0 saM0 mAlavI 2003 UMTAlA 2004 lAvA (saradAragaDha) 2005 devagar3ha (madAriyA) 2006 par3AsolI 2007 thAmalA 2008 saradAragar3ha 2009 delavAr3A 2010 khamaNora sAdar3I 2012 2013 sanavAr3a 2014 sahAr3A 2015 nAI (udayapura) 2016 bAghapurA (jhAlAvADa) 2017 nAInagara 2018 kuMvAriyA 2019 2011 gogundA 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 nAI rAmapura ciMcapokalI (mumbaI) malADa (mumbaI) bAdhapurA baner3iyA rAjakarer3A bhIma kanakapura palAnAkalAM bhAdasaur3A muni zrI jodharAjajI. ApakA janma vi0saM0 1940 meM devagar3ha ke nikaTastha grAma tagar3iyA meM huA thaa| Apake pitA kA nAma zrI motIsiMhajI aura mAtA kA nAma zrImatI campAbAI thaa| bAlyAvasthA meM hI Apake mAtA-pitA kA svargavAsa ho gyaa| vi0saM0 1956 meM mArgazIrSa zuklA aSTamI ko rAyapura meM Apa AcArya zrI ekaliGgadAsajI ke hAthoM dIkSita huye aura muni zrI kastUracandrajI ke ziSya khlaaye| muni zrI hastImalajI ne apanI pustaka 'Agama ke anamola ratna' meM likhA hai ki Apane sAyaMkAla meM 14 varSoM taka uSNa AhAra grahaNa nahIM kiyaa| isake atirikta Apane ekAntara, belA, telA, pA~ca, ATha Adi tapasyAyeM bhI kI / 42 varSa saMyamapAlana kara vi0saM0 1998 Azvina zuklA paMcamI zukravAra ko kuMvAriyA~ meM ApakA svargavAsa ho gayA / Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 391 dharmadAsajI kI paMjAba, mAravAr3a evaM mevAr3a kI paramparAeM AcArya zrI motIlAlajI ApakA janma vi0 saM0 1943 meM UMTAlA (ballabhanagara) meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI ghUlacandrajI aura mAtA kA nAma zrImatI jar3AvAdevI thaa| vi0saM0 1960 mArgazIrSa zuklA saptamI ko 17 varSa kI Ayu meM zrI ekaliGgadAsajI ke zrI caraNoM meM sanavAr3a meM Apane AhatI dIkSA aMgIkAra kii| AcArya zrI ekaliGgadAsajI ke svargavAsa ke pazcAt vi0saM0 1993 jyeSTha zuklA dvitIyA ko saradAragar3ha meM Apa mevAr3a caturvidha saMgha dvArA AcArya pada para virAjita kiye gye| ApakA vyaktitva bar3A hI prabhAvazAlI thaa| aisA ullekha milatA hai ki rAjakarer3A ke rAjA zrI amarasiMhajI Apake upadezoM se prabhAvita hokara pUre cAturmAsa meM apane hAthoM meM koI zastra dhAraNa nahIM kiyaa| Apake jIvana se aneka cAmatkArika ghaTanAyeM jur3I haiM jinakA vivecana vistArabhaya se nahIM kiyA jA rahA hai| vi0saM0 2009 meM sAdar3I meM Ayojita bRhatsAdhu sammelana meM Apane apane AcArya pada kA tyAga kara diyA aura navagaThita zramaNa saMgha meM sammilita ho gye| zramaNa saMgha banane para Apane saMgha ke mantrI pada kA nirvahana bar3e hI sUjha-bUjha ke sAtha kiyaa| Apane jIvana ke antima 22 varSa taka mevAr3a sampradAya ke zAsana ko saMcAlita kiyA aura 6 varSoM taka zramaNa saMgha ke mantrI pada kA nirvahana kiyaa| antima 5 varSa Apa delavAr3A meM sthiravAsa ke rUpa meM bitaayaa| vi0 saM0 2015 zrAvaNa zuklA caturdazI ko sAyaM 6.45 baje ApakA svargavAsa ho gyaa| paMjAba meM rAvalapiNDI (vartamAna meM pAkistAna meM), mahArASTra, uttara pradeza, rAjasthAna, hariyANA, gujarAta, Adi tathA dakSiNa ke kucha pradeza ApakA vihAra kSetra rahA hai| muni zrI ambAlAlajI aura muni zrI bhAramalajI Apake pramukha ziSya the / muni zrI bhAramalajI ApakA janma vi0saM0 1950 meM mAlavI jakzana ke nikaTa sindU kasbe meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI bhairulAlajI bar3AlA va mAtA kA nAma zrImatI hIrAbAI thaa| 20 varSa kI avasthA meM vi0saM0 1970 meM pUjya AcArya zrI motIlAlajI ke sAnnidhya meM thAmalA grAma meM Apane dIkSA dhAraNa kii| 48 varSa saMyamaparyAya kA pAlana kara vi0saM0 2018 zrAvaNa kRSNA amAvasyA ko rAjakarer3A meM ApakA samAdhipUrvaka svargavAsa ho gayA pravartaka zrI AmbAlAlajI ApakA janma mevAr3a ke thAmalA meM vi0 saM0 1962 jyeSTha zuklA tRtIyA maMgalavAra ko huaa| nAma hammIramala rakhA gyaa| cha: varSa bAda jaba Apa apane cAcA ke yahA~ mAvalI A gaye taba ApakA nayA nAma rakhA gayA- ambaalaal| Apake pitA Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa kA nAma seTha kizorIlAlajI sonI va mAtA kA nAma zrImatI pyArIbAI thaa| hathiyAnA meM AcArya zrI motIlAlajI se ApakA samAgama huaa| muni zrI bhAramalajI Apake mamere bhAI the| vi0saM0 1982 mArgazIrSa zuklA aSTamI dina somavAra ko bhAdasor3A se dasa mIla dUra maMgalavAr3a meM AcArya zrI motIlAlajI ke hAthoM Apa dIkSita hue| maMgalavAr3a meM ApakI choTI dIkSA huii| choTI dIkSA ke sAta dina bAda bhAdasor3A meM ApakI bar3I dIkSA huii| dIkSoparAnta Apane thokaDoM va zAstroM kA acchA jJAna prApta kara liyaa| racanAtmaka kAryoM meM ApakI vizeSa ruci thii| sanavAr3a meM bhagavAna mahAvIra ke 25veM nirvANa zatAbdI ke avasara para 2500 vyaktiyoM ko Apane mAMsa-madirA kA tyAga krvaayaa| Apa zramaNa saMgha ke pravartaka pada ke atirikta bhI kaI padaviyoM se vibhUSita the, jaise- 'mevAr3a maMtrI', 'mevAr3a saMgha ziromaNi', 'mevAr3a mukuTa' 'mevAr3a ke mUrdhanya saMta', 'mevAr3aratna', 'mevAr3a gacchamaNi', 'mevAr3a mArtaNDa' aadi| ApakA prathama cAturmAsa vi0 saM0 1983 meM jayapura va antima cAturmAsa vi0saM0 2050 meM mAvalI jakzana (rAjasthAna) meM huaa| rAjasthAna, madhyapradeza, gujarAta, mahArASTra, bambaI, dillI, uttarapradeza, Adi ApakA vihAra kSetra rahA hai| vi0saM0 2051 (15.1.1994) meM phatehanagara (mevAr3a) meM ApakA svargavAsa ho gyaa| zramaNa saMghIya maMtrI zrI saubhAgya nijI 'kumuda' ApakA janma I0san 10 disambara 1937 mArgazIrSa zuklA saptamI ko AkolA (cittaur3agaDha-rAja.) meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI nAthUlAlajI gAMdhI va mAtA kA zrImatI nAthAbAI thaa| vi0saM0 2006 mAgha pUrNimA (tadanusAra 2 pharavarI 1950) ko pravartaka zrI ambAlAlajI ke kara-kamaloM meM kaDiyA (cittaur3agaDha-rAja0) meM Apane AhatI dIkSA grahaNa kI / dIkSoparAnta Apane Agama, vyAkaraNa, nyAya, darzana, jyotiSa Adi granthoM kA gahana adhyayana kiyaa| 13 maI 1987 ke pUnA sammelana meM Apa zramaNa saMgha ke maMtrI pada para vibhUSita huye| Apa prAkRta, saMskRta, hindI, rAjasthAnI, aMgrejI, gujarAtI Adi bhASAoM ke acche jAnakAra haiN| aba taka Apane lagabhaga 30-35 granthoM kA saphala lekhana/sampAdana Adi kiyA hai| Apa sthAnakavAsI samAja ko eka maMca para lAne hetu satat prayatnazIla rahate haiN| vartamAna meM yaha paramparA zramaNa saMgha kI eka IkAI hai| isa paramparA meM vartamAna meM muni zrI saubhagyamunijI kumuda ke sAtha muni zrI jayavarddhanajI tathA pravartaka indramunijI, zrI bhagavatImunijI, upapravartaka madanamunijI aura komalamunijI haiN| Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhannAjI aura unakI paramparA dhanAjI bhUdharajI 393 jagarUpajI goradhanajI ratnacaMdajI kuzalojI rUpacaMdajI jayamallajI nArAyaNajI jetasIjI rUganAthajI gumAnacaMdajI rAyacaMdajI daulatarAmajI premacaMdajI durgAdAsajI lakSmIcaMdajI tArAcaMdajI ratanacaMdajI AzakaraNajI hamIramalajI vRddhicaMdajI sabaladAsajI kajor3ImalajI hIrAcaMdajI rAmacaMdrajI medharAjajI budhamalajI vinayacaMdajI (vijayacaMdajI) kastUracaMdajI zobhAcaMdajI kastUracaMdajI bAlacaMdrajI zomAcaMdajI bhIkhamajI haMsarAjajI hastImalajI kAnamalajI sujAnamanajI hIrAcaMdajI (vartamAna) yuvAcArya mizrImalajI 'madhukara' * inakI alaga-alaga paramparAyeM (sampraradAya (miThImizrI) ke rUpa meM) clii| vinayamuni 'bhIma' Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * ruganAthajI ToDaramalajI - indrarAjajI bhairudAsajI bhIkhamajI (terApaMtha) sampradAya vi0saM0 1816) bhAramalajI rAyacaMdajI bhopatarAmajI haridAsajI pAmajI gumAnacaMdajI lakSmIcaMdajI giradhArIlAlajI kezarIcandajI jodharAjajI phaujamalajI dalIcaMdajI jItamalajI dharmadAsajI devIcandajI jIvarAjajI mAnajI beNIdAsajI caMdanamalajI cauthamalajI saMtoSacaMdajI dhairyamalajI megharAjajI 394 motIlAlajI mAnamalajI mahendramunijI / rUpacandajI 'rajata' mANakalAlajI DAlacaMdajI bar3emAnamalajI khuzAlacaMdajI himmatamalajI hindUmalajI kalyANamalajI negajI kAlUgaNijI budhamalajI tulasIgaNi jasavantamalajI dhUlacaMdajI marudhara kesarI paM0 ratna maMtrI muni mizrImalajI (kar3aka mizrI) mahAprajJajI (vartamAna) 'marudharakesarI vaMzAvalI marudharakesarI abhinandana grantha se sAbhAra' sukanamuni Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 395 choTe pRthvIcandajI kI mevAr3a paramparA" dharmadAsajI choTepRthvIcaMdajI durgAdAsajI haridAsajI gaMgArAmajI rAmacandrajI nArAyaNadAsajI pUrNamalajI roDamalajI nRsiMhadAsajI mAnamalajI sUrajamalajI RSabhadAsajI bAlakRSNajI veNIcaMdajI gulAbacaMdajI ekaliGgadAsajI motIlAlajI kastUracaMdajI mA~gIlAlajI pravartaka ambAlAlajI bhAramalajI jodharAjajI saubhAgyamuni 'kumuda' (vartamAna) hastImalajI puSkaramunijI kanhaiyAlAlajI *pUjya gurudeva zrI mAMgIlAlajI ma0: divya vyaktitva para AdhArita Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdaza adhyAya AcArya dharmadAsajI kI mAlava paramparA pUjya zrI dharmadAsajI kI mAlavA paramparA meM kaI mahattvapUrNa AcArya huye haiN| mAlavA paramparA kaI zAkhAoM-upazAkhAoM meM vibhAjita hai, jaise- muni zrI rAmacandra jI kI paramparA jo 'ujjaina zAkhA' ke rUpa meM jAnI jAtI hai, muni zrI udayacandrajI kI paramparA jo 'ratalAma zAkhA' ke nAma se prasiddha hai| isI prakAra muni zrI jasarAjajI kI paramparA 'sItAmahU zAkhA' ke rUpa meM to muni zrI gaMgArAmajI kI paramparA 'zAjApura zAkhA' ke nAma se jAnI jAtI hai| mAlavA paramparA mUlata: ujjaina zAkhA hai jisake Adha pravartaka AcArya zrI rAmacandrajI the| Age kI sabhI zAkhAyeM inhIM se nikalI haiN| yadyapi mAlavA jI jitanI bhI zAkhAyeM hai sabhI prAyaH dharmadAsajI ko hI apanA prathama AcArya mAnatI haiM / inake bAda dvitIya AcArya ke rUpa meM muni zrI rAmacandrajI kA nAma AtA hai| inhIM ke nAma se yaha paramparA bhI calI A rahI hai| paramparA kI dRSTi se AcArya zrI rAmacandrajI hI ujjaina zAkhA ke prathama AcArya kahe jaayeNge| yadyapi pUjya dharmadAsajI ke bAda dvitIya paTTa ko lekara vidvAnoM meM kucha matabheda hai| AcArya hastImala jI ne 'jaina AcArya caritAvalI' meM dvitIya paTTadhara ke rUpa meM muni zrI rAmacandrajI kA ullekha kiyA hai| jabaki mani zrI umezamanijI ne AcArya zrI udayacandajI ko dvitIya paTTadhara svIkAra kiyA hai| unhoMne 'prabhuvIra paTTAvalI' aura 'jaina AcArya caritAvalI' meM ullikhita paramparA jisameM zrI rAmacandajI ko dvitIya paTTadhara batAyA gayA hai, ko bhrAntapUrNa batAte hue muni zrI udayacandajI ko dvitIya paTTadhara svIkAra kiyA hai / sAtha hI yaha bhI kahA hai ki Apake (udayacandajI ke) viSaya meM kucha vizeSa jAnakArI nahIM milatI hai| muni zrI UdAjI ke dvArA vi0saM0 1820 jyeSTha vadi ekAdazI ko likhita eka prati prApta hai / ye UdAjI muni zrI udayacandajI ho sakate haiM, para ve hI the- yaha nizcita rUpa se nahIM kahA jA sakatA hai| zrI umeza muni jI kA yaha ullekha bhrama upasthita kara detA hai tathA muni zrI udayacaMdajI ke astitva ko lekara aneka praznacihna khar3e karatA hai| kyoMki AcArya dharmadAsajI aura inake kAla meM paryApta antara hai| muni zrI kA yaha kathana- 'udayacandajI vastutaH dharmadAsajI ke ziSya nahIM the| parantu AcArya zrI ke praziSya ke praziSya the| pUjya zrI dharmadAsajI ke ziSya the zrI haridAsajI, unake ziSya the sArAjI, unake ziSya zrI khemajI (zrI khemarAjajI) aura unake ziSya the udayacandajI (UdojI yA uderaajjii)| muni zrI ke anusAra yadi hama udayacaMdajI ko dharmadAsajI ke praziSya kA praziSya mAna bhI lete haiM to kAlakrama kA itanA antara A jAyegA 1. zrImad dharmadAsajI aura unakI mAlava ziSya paramparAyeM, pR0-115 Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya dharmadAsajI kI mAlava paramparA 397 ki yaha tathya svataH avizvasanIya pratIta hogaa| muni zrI kA dUsarA kathana ki pUjya zrI udayacandajI ke viSaya meM jAnakArI nahIM milatI hai jisase yaha spaSTa hotA hai ki pUjya zrI dharmadAsajI kI pATa para baiThane vAle dvitIya paTTadhara zrI rAmacandrajI huye jinake nAma se Age kI paramparA clii| zrI rAmacandrajI ke pATa para zrI mANakacandajI baitthe| zrI mANakacandajI ke ziSya muni zrI dallAjI huye jinhoMne zrI mANakacandajI se alaga hokara 'ujjaina zAkhA' kA sthApanA kI / yadyapi AcArya paramparA kI dRSTi se dekhA jAya to ratalAma zAkhA mAlavA paramparA kI pramukha zAkhA kahI jA sakatI hai| AcArya zrI rAmacandrajI kI ujjaina zAkhA AcArya rAmacandrajI Apa ujjaina zAkhA ke prathama AcArya the / Apake janma ke viSaya meM koI jAnakArI nahIM milatI hai| aisI janazruti hai ki Apa pUrva meM kisI gusAIMjI ke pramukha ziSya the| hAthI para savAra hokara kahIM jA rahe the ki AcArya zrI dharmadAsajI kI vANI Apake kAnoM meM par3I aura Apa pravacana sunane ke lie A gaye / koI Apako rAmacandra kahatA thA to koI raamaiyaa| kaI dinoM taka Apa AcArya zrI ke pravacana sunate rahe / antata: Apako zreyamArga mila gayA aura Apa vi0 saM0 1754 meM sattAisa varSa kI umra meM dhAra ( ma0pra0) nagara meM AcArya zrI dharmadAsajI ke sAnnidhya meM dIkSita huye / dIkSA tithi ke AdhAra para ApakA janma vi0 saM0 1727 meM mAnA jA sakatA hai| jainetara paramparA (hindU paramparA) ke hone ke nAte Apako rAmAyaNa, mahAbhArata Adi kA jJAna to thA hI, jainAgamoM kA bhI Apane talasparzI jJAna prApta kiyaa| vi0 saM0 1777-78 ke Apa-pAsa jaba mAlavA kI dharatI para marAThoM kA bola bAlA bar3hatA jA rahA thA, marAThA maNDala ke pramukha bAjIrAva pezavA, zinde, holakara, gAyakavAr3a, paMvAra Adi ne apane rAjyoM kI nIMva DAla dI thI, aise samaya meM muni zrI rAmacandrajI kA ujjaina nagara meM padhAranA huaa| mAlavA paTTAvalI meM aisA ullekha hai ki bAjIrAva pezavA kI mAtAjI eka prAcIna pothI kA artha samajhane ke lie ujjaina Akara Apase milI thIM kintu prabhuvIra paTTAvalI meM aisA ullekha nahIM hai| ina donoM mAnyatAoM meM kauna satya hai yaha to nahIM kahA jA sakatA, kintu zrI sUryamunijI kA yaha mAnanA hai ki pezavA kI mAtA muni zrI se milane gayIM thiiN| AcArya zrI dvArA usa prAcIna pothI kA vizada varNana karane para pezavA mAtA prasanna huIM aura AcArya zrI ke nivedana para kArAgAra meM banda kaidiyoM ko AjAda krvaayaa| aisA bhI ullekha milatA hai ki virodhiyoM dvArA rAjA rANojI siMdhiyA ke yahA~ zikAyata karane para Apako darabAra meM bulAyA gayA thA, jahA~ Apane rAjA kI zaMkAoM kA nivAraNa kiyA Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa thA aura dharmopadeza dvArA unheM sanamArga dikhaayaa| Apase prabhAvita hokara rAjA rANoMjI ne madyamAMsa bhakSaNa Adi kA tyAga kara diyA thaa| AcArya zrI ne 54 varSa taka saMyama-paryAya kA pAlana kara vi0saM0 1803 meM ujjaina meM samAdhipUrvaka mahAprayANa kiyaa| AcArya zrI mANakacandajI __mAlavA paramparA kI ujjaina zAkhA ke Apa AcArya zrI rAmacandrajI ke pazcAt dUsare AcArya hue| ApakI dIkSA zAjApura meM vi0saM0 1795 meM huii| vi0saM0 1850 bhAdra zuklA ekAdazI ke dina ApakA svargavAsa huaa| Apake cAra ziSyoM ke nAma upalabdha hote haiM- 1. zrI devARSijI 2. zrI jogARSijI 3. zrI camanARSijI aura zrI amiicndRssijii| isase adhika jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai| AcArya zrI. dallAjI AcArya zrI mANakacandrajI kI pATa para tIsare AcArya ke rUpa meM muni zrI dallA jI virAjamAna hue| vi0saM0 1869 meM Apane saMgha kI maryAdA nirdhArita kI thii| Apake viSaya meM isase adhika sUcanA upalabdha nahIM hotI hai| AcArya zrI camanAlAlajI. AcArya zrI dallAjI ke pATa para cauthe AcArya ke rUpa meM AcArya zrI camanAlAla jI baitthe| ApakI dIkSA vi0saM0 1832 caitra zuklA tRtIyA somavAra ko AcArya zrI mANakacandajI ke sannidhya meM huii| isake atirikta koI vizeSa sUcanA Apake viSaya meM prApta nahIM hotI hai / hA~ ! ApakI vidyamAnatA ke viSaya meM munizrI motIcandajI dvArA kI gayI stuti se patA calatA thA ki Apa vi0saM0 1873 taka vidyamAna the| AcArya zrI narottamadAsajI ___Apa ujjaina zAkhA ke pA~caveM AcArya hue| Apake viSaya meM mAtra itanI jAnakArI upalabdha hotI hai ki Apane vi0saM0 1841 jyeSTha kRSNA pratipadA dina vRhaspativAra ko dIkSA grahaNa kI thii| meghamanicaritra prazasti se yaha jJAta hotA hai ki Apane bAraha varSa taka leTakara kabhI nIMda nahIM lii| Apa yoga-sAdhanA para vizeSa dhyAna mANakacandajI ke pATavI rAjata,puja camanAjI che hitkaare| paMDatarAjajI guNa kA dariyA caturasaMgha ne bahuta pyAre // eka-eka thI guNaja adhikA, sAla rukhane parivAre / dukha daliddara miTa jAve, mukha dekhyAM utare bhava pAre / uddhRta- 'zrImad dharmadAsajI aura mAlava ziSya paramparAyeM', pR0- 101 Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 399 AcArya dharmadAsajI kI mAlava paramparA dete the| arddharAtri ke pazcAt Apa urdhvapAda-Asana kA eka prahara taka yoga-sAdhanA karate the| Apake tIna pramukha ziSya the-muni zrI megharAjajI, muni zrI kAzIrAmajI aura muni zrI gaMgArAmajI / muni zrI megharAjajI se 'bharatapura zAkhA' astitva meM AyI aura gaMgArAma jI se 'zAjApura zAkhA' kI utpatti huii| muni zrI kAzIrAmajI mUla ujjaina zAkhA meM hI bane rhe| __ bharatapura zAkhA meM muni zrI narottamadAsajI ke bAda muni zrI megharAjajI pramukha hue| zrI megharAjajI ke pazcAt muni zrI cunnIlAlajI, muni zrI cunnIlAlajI ke bAda muni zrI maganamunijI, zrI maganamunijI ke bAda muni zrI ratanamunijI saMgha ke pramukha hue| zrI ratanamunijI ke pazcAt zrI mAdhavamunijI saMghapramukha huye, kintu ve 'ratalAma zAkhA' ke AcArya ho gye| zrI maganamunijI ke pazcAt muni zrI zobhAcandajI aura muni zrI ratacandajI bharatapura zAkhA meM hI baneM rhe| ina donoM ke pazcAt yaha paramparA samApta-sI ho gii| isa prakAra bharatapura zAkhA adhika kAla taka jIvita nahIM raha skii| AcArya zrI kAzIrAmajI Apa ujjaina zAkhA ke chaThe AcArya hue| ApakI janma-tithi, dIkSA-tithi, AcArya pada-pratiSThA-tithi ke viSaya meM koI jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai / itanI jAnakArI hotI hai ki Apa muni zrI narottamadAsajI ke ziSya the| __ Apake pA~ca ziSya the- muni zrI tulasIrAmajI, muni zrI rAmaratanajI, muni zrI rAmacandrajI, muni zrI kanhaiyAlAlajI aura mani zrI pnnaalaaljii| mani zrI pannAlAlajI ke ziSya muni zrI khyAlIrAmajI aura zrI khyAlIrAmajI ke ziSya muni zrI bholArAmajI huye| AcArya zrI rAmaratanajI pUjya zrI kAzIrAmajI ke paTTa para muni zrI rAmaratanajI virAjita hue| ApakI janma-tithi, janma-sthAna, dIkSA-tithi, dIkSA-sthAna, svargArohaNa Adi ke viSaya meM koI vizeSa jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai| Apake tIna ziSya hue jinake nAma haiM- munizrI campAlAlajI', muni zrI kezarI lAlajI aura muni zrI chogaamljii| muni zrI chogAmalajI ke ziSya muni zrI lAlacandajI hue| 1. pUjya narottama huvA, tasa pATe ho, tpsii-srdaar| dvAdaza hAyana laga jine, nahIM nidrA ho, laI pA~va psaar|| ArddharAtri vItyA pache, nita karatA ho, nija Atama dhyaan| urddhatva pAda Asana karI, thita rahatA ho, ika prahara samAna / / 'meghamuni caritra prazista' Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 muni zrI campAlAlajI pUjya zrI rAmaratanajI ke svargastha ho jAne ke pazcAt Apa isa zAkhA ke pramukha huye, bAda meM Apa ratalAma zAkhA ke AcArya hue| Apake jIvana caritra para ratalAma zAkhA kI carcA ke antargata prakAza DAlA jaayegaa| sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa isase aisA lagatA hai ki pUjya dharmadAsajI kI mAlava paramparA meM yadyapi zAkhA bheda huye phira bhI pArasparika sauhArda banA rahA aura pradhAnatA 'ratalAma zAkhA' ko dI jAtI rhii| muni zrI kezarImalajI ApakA janma vi0saM0 1927 bhAdra pada kRSNA aSTamI ke dina huA / pandraha varSa kI umra meM Apake mAtA-pitA ne ApakI sagAI kara dI, kintu ApakA mana vairAgya se ota-prota thaa| vivAha ke eka mAsa pUrva Apane apanI bhAvanA apane mAtA-pitA ko batAI / mAtA-pitA do varSoM taka Apako samajhAte rahe kintu Apa para koI prabhAva nahIM pdd'aa| ataH Apane cupake se ghara kA tyAga kara diyA aura ujjaina meM pUjya zrI rAmaratanajI ke pAsa dIkSita hone ke lie upasthita ho gye| muni zrI rAmaratanajI ne pitA kI AjJA ke binA dIkSA dene se inkAra kara diyaa| baladeva zarmA dvArA likhita 'tapasvI jIvana' nAmaka pustaka se yaha jJAta hotA hai ki muni zrI dvArA dIkSA se iMkAra karane para Apane svayaM veSa parivartita kara liyA thaa|' antataH muni zrI ne vi0saM0 1944 mAgha zuklA paMcamI budhavAra ko Apako vidhivata dIkSA pradAna kii| vi0 saM0 1948 meM Apako 'tapasvI' pada se vibhUSita kiyA gyaa| vi0saM0 1949 meM pUjya zrI rAmaratanajI ke dehAvasAna ke pazcAt Apa apane guru bhrAtA ke sAtha dakSiNa kI ora vihAra kara gaye / vi0 saM0 1982 meM ApakA cAturmAsa karahI (karI) meM thA / cAturmAsa ke pazcAt Apa pADalyA aura somAkher3I pdhaare| somAkher3I gA~va ke bAhara grAmavAsiyoM ko maMgalapATha sunAkara Apane vi0saM0 1982 pauSa kRSNA paMcamI ko 55 varSa kI Ayu meM svarga ke lie mahAprayANa kiyA / ApakI jisa tapazcaryA se prasanna hokara AcArya zrI ne Apako 'tapasvI' pada pradAna kiyA thA vaha tapasyA bhI ApakI anokhI thii| apane 38 varSa ke saMyamaparyAya meM Apane cAra mAsa taka ekAntara tapa, sADhe ATha mAsa taka bele- bele tapa, paune do mAsa taka teletele tapa, caule - 9, pacaule - 11, chaha - 1, sAta - 1, aThAI - 11, nava-4 dasa- 3, gyAraha4, teraha - 1, solaha - 1, aThAraha - 1, tIsa- 1, ikatIsa - 4, cautIsa - 3, paitIsa - 1, saitIsa1, ar3atIsa - 1, unacAlisa - 2, ikatAlIsa - 2, paitAlIsa - 1, ar3atAlIsa - 1, bAvana1, unahatara - 1, sattara- 1, chihattara- 1 aura 83 abhigraha kiye| 1. AjJA bina maiM tujha ko bhAI ! dIkSA de OM nAya bhesa palaTa ke svataH ApahI, ghara-ghara gocarI jAya / / tapasvI jIvana Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya dharmadAsajI kI mAlava paramparA 401 Apake do ziSya the - muni zrI acaladAsajI aura muni zrI dhanacandrajI / acaladAsajI ke do ziSya the - muni zrI mannAlAlajI aura muni zrI motIlAlajI / isI prakAra muni zrI dhanacandrajI ke do ziSya the - muni zrI bhairavajI aura muni zrI lkssmiicndjii| isa paramparA meM muni zrI rAmaratana jI ke bAda koI AcArya nahIM huye| muni zrI campAlAlajI ko AcArya pada milA, kintu ve ratalAma zAkhA ke AcArya bana gye| muni zrI campAlAlajI kA ratalAma zAkhA kA AcArya bananA yaha pramANita karatA hai ki ratalAma zAkhA aura ujjaina zAkhA donoM kI mAnyatAoM meM koI bhinnatA nahIM thI / ujjaina zAkhA jo mAlavA zAkhA kI mUla zAkhA hai, meM muni zrI kezarImalajI ke bAda muni zrI dhanacandajI saMgha ke pramukha hue| muni zrI dhanacandajI ke bAda zrI bhairava muni hue| inake bAda ziSya paramparA nahIM clii| isa prakAra ujjaina zAkhA bhI bhairavamunijI ke sAtha samApta ho gii| kevala 'ratalAma zAkhA' aura 'zAjApura zAkhA' vartamAna kAla taka jIvita hai| zrI gaMgArAmajI kI zAjApura zAkhA mAlavA kI ujjaina zAkhA ke pA~caveM AcArya zrI narottamadAsajI ke eka ziSya muni zrI gaMgArAmajI hue jinakI ziSya paramparA 'zAjApura zAkhA' ke rUpa meM jAnI jAtI hai / kintu muni zrI gaMgArAmajI se hI yaha zAkhA alaga huI yA bAda meM alaga huI, isakA koI puSTa pramANa nahIM milatA hai| isakA samAdhAna karate huye zrI umezamuni jI likhate haiM - 'muni zrI gaMgArAmajI ke ziSya zrI jIvarAjajI ke samaya taka yaha zAkhA alaga rUpa se pratiSThita nahIM huI thii| ujjaina zAkhA ke pramukha kI AjJA hI mAnya rahatI thI, parantu parokSa rUpa se apane kula ke mukhya ko vizeSa mahattva dene kI sthiti utpanna ho gayI thI / ' yahI kAraNa hai ki pUjya gaMgArAmajI kI paramparA zAjApura zAkhA ke nAma se jAnI jAtI hai| muni zrI gaMgArAmajI ke jIvana caritra ke viSaya meM koI vizeSa sAmagrI upalabdha nahIM hotI hai| muni zrI jIvarAjajI muni zrI gaMgArAmajI ke pazcAt Apa apane saMgha ke pramukha hue| Apake viSaya meM vizeSa jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai| ApakI janma tithi kyA hai? ApakA janma kahA~ huA, ApakI dIkSA kaba huI ? yaha jJAta nahIM hai| Apa muni zrI gaMgArAmajI ke ziSya the itanI jAnakArI upalabdha hotI hai / Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa - muni zrI jJAnacandajI aura unakI paramparA pUjya zrI jIvarAjajI ke bAda muni zrI jJAnacandajI saMgha ke pramukha hue| ApakA janma madhyapradeza ke bar3oda grAma ke mahetA kula meM huaa| Apane pUjya zrI jIvarAjajI ke pAsa vi0saM0 1915 meM dIkSA grahaNa kii| kahIM-kahIM vi0 saM0 1916 meM dIkSita hone kA ullekha bhI milatA hai| dIkSA grahaNa karane ke bAda Apa mAlavA se mAravAr3a kI ora vihAra kara gye| vi0saM0 1947 meM bIkAnera meM Apake cAturmAsa kA ullekha milatA hai| Apa prativarSa eka mAsakhamaNa karate the / vi0saM0 1947 meM samAdhipUrvaka ApakA svargavAsa ho gyaa| Apake kaI ziSya hue kintu chaH ziSyoM ke nAma upalabdha hote haiM-muni zrI geMdAlAlajI (nalakher3A), muni zrI lakhamIcandajI (jodhapura), muni zrI cimanAlAlajI (bhojapura), muni zrI mantrAlAlajI (nalakher3A) muni zrI jasIrAmajI (harasANA), muni zrI dayAlacandajI (hriyaannaa)| inake atirikta zrI kizanalAlajI kA nAma bhI Apake ziSya ke rUpa meM upalabdha hotA hai| muni zrI maganalAlajI Apake AThaveM ziSya theaisA ullekha milatA hai| isase aisA lagatA hai ki Apake ATha ziSya to rahe hI hoMge. kintu isase adhika bhI sambhava hai| ina ziSyoM meM se mani zrI geMdAlAlajI aura unake ziSya zrI rakhabacandajI, zrI pannAlAlajI aura zrI pUraNamalajI mAlavA meM hI rhe| pUjya geMdAlAlajI ne sthiravAsa zAjApura meM kiyA thA aura zAjApura meM hI unakA svargavAsa haa| isa paramparA kI AcAra-maryAdA bhI yahI nirdhArita haI thii| bAbAjI muni zrI pUrNamalajI, mani zrI indramalajI, muni zrI motIlAlajI Adi santamaNDala mukhyataH zAjApura, Agara, Daga, baDauda Adi kSetra meM vicaraNa karatA rhaa| sAdar3I sammelana meM yaha samudAya zramaNa saMgha meM sammilita ho gayA, kintu bAda meM paM0 muni zrI samarathamalajI ke sAtha rhaa| muni zrI pUraNamalajI mAlavA meM 'bAbAjI mahArAja' ke nAma se jAne jAte the| muni zrI pannAlAlajI ke ziSya muni zrI indramalajI hue| zrI indramalajI ke ziSya zrI cA~damalajI, zrI ratanalAlajI evaM zrI motIlAlajI hue| muni zrI motIlAlajI kuzasthalA (DhUr3hAra) nivAsI the| vi0saM0 2017 meM sanavAr3a (mevADa) meM ApakA samAdhipUrvaka svargavAsa huaa| Apake gurubhAI muni zrI uttamacandajI ke ziSya muni zrI lAlacandajI aura unake ziSya sAgaramalajI, muni zrI samarathamalajI kI AjJA meM vicaraNa karate the| udhara muni zrI jJAnacandajI ke AThaveM ziSya muni zrI maganalAlajI mAravAr3a meM vicaraNa karane lage, phalata: unakA saMgha 'jJAnacandra sampradAya' ke nAma se prakhyAta huaa| muni zrI cunnIlAlajI, muni zrI kevalacandajI aura muni zrI ratanacandajI Adi isa sampradAya ke agraNI saMta the| muni zrI jJAnacandajI kI yaha ziSya paramparA bAda meM mAravAr3a meM muni zrI ratanacandajI kI sampradAya ke nAma se bhI jAnI jAne lgii| taduparAnta Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya dharmadAsajI kI mAlava paramparA 403 muni zrI ratanacandajI kA khIMcana meM bahuta dinoM taka sthiravAsa ho huA, phalataH yaha ziSya paramparA 'khIMcana sampradAya' ke nAma se bhI jAnI jAne lagI / kintu vartamAna meM 'jJAnagaccha' hI isakA prasiddha nAma hai| muni zrI samarathamalajI Apa isa paramparA ke viziSTa saMtoM meM se eka the| ApakA janma vi0saM0 1955 meM rAjA ke piMpalagA~va meM huA thaa| mUlataH Apa mAravAr3a ke jasavaMtAbAda ke nivAsI the| Apa muni zrI mulatAnacandajI ke saMsArapakSIya putra tathA muni zrI siremalajI ke bhatIjA the| vi0saM0 1971 vaizAkha zuklA ekama ko Apane dIkSA grahaNa kii| Apake bacapana kA nAma bhIkhamacanda thaa| Apa jaina siddhAnta ke marmajJa evaM caritraniSTha saMta the| vi0 saM0 2029 meM rAjasthAna ke bAlotarA meM ApakA svargavAsa ho gyaa| vartamAna meM tapasvI muni zrI campAlAlajI hI isa saMgha ke pramukha haiN| isa paramparA meM AcArya pada dene kI paramparA nahIM hai| dIkSAparyAya meM jyeSTha vidvAn muni hI saMgha kA saMcAlana karate haiN| vartamAna meM zAjApura zAkhA se udbhUta jJAnagaccha meM 54 muni aura 397 sAdhviyA~ haiM jo tapasvIrAja muni zrI campAlAlajI kI AjJA meM vicaraNa karate haiN| vidyamAna munirAjoM ke nAma haiM- zrI prakAzamunijI, zrI uttamamunijI, zrI mathurAmunijI, zrI rozanamunijI, zrI hukmIcandamunijI, zrI jugarAjamunijI, zrI ramezamunijI, zrI amRtamunijI, zrI kanakamunijI, zrI pravINamunijI, zrI dhannAmunijI, zrI rAjezamunijI, zrI hIrAmunijI (bar3e), zrI vasaMtIlAlamunijI, zrI lakSmImunijI, zrI pArasamunijI, zrI ravIndramunijI, zrI vIrendramunijI, zrI premamunijI, zrI rAkezamunijI, zrI pramuditamunijI, zrI suganamunijI, zrI vijayamunijI (bar3e), zrI vijayamunijI (choTe), zrI tArAmunijI, zrI nizAntamunijI, zrI harIzamunijI, zrI vizAlamunijI, zrI hIrAmunijI (choTe), zrI surendramunijI, zrI indramunijI, zrI ajitamunijI, zrI bhIkhamamunijI, zrI prazAntamunijI, zrI navaratnamunijI, zrI indrezamunijI zrI zAlibhadramunijI, zrI manISamunijI, zrI narendramunijI, zrI indrezamunijI, zrI pradIpamunijI, zrI jhabbAlAlamunijI, zrI ratnamunijI, zrI bhadrakamunijI, zrI gautamamunijI, zrI bhUpendramunijI, zrI milApamunijI, zrI zAntimunijI, zrI jinezamunijI, zrI vikAsamunijI, zrI rAjezamunijI, zrI dharmezamunijI aura zrI yogeshmunijii| mAlavA paramparA ke prabhAvI santa pUjya zrI dharmadAsajI kI mAlavA paramparA meM aneka prabhAvI aura cAmatkArika santa hue haiM jo AcArya, pravartaka yA saMghapramukha pada para nahIM rahe kintu uccakoTi ke jinazAsana sevaka rahe haiM unake viSaya meM jo jAnakArI milatI hai usako saMkSipta rUpa meM prastuta kiyA jA rahA hai Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa muni zrI ruganAthajI ApakI janma-tithi upalabadha nahIM hotI hai aura na hI janma-sthAna ke viSaya meM jAnakArI milatI hai| Apake pitAjI kA nAma zrI dharmazAha aura mAtA kA nAma zrImatI padmAvatI thaa| vi0saM0 1800 yA 1801 meM pUjya zrI khemAjI ke sAnidhya meM Apane dIkSA grahaNa kI / Apa eka tapasvI muni the| Apane auraMgAbAda ke bhaguzAhajI ke sthAnaka meM pA~ca bAra dIrgha tapasyA kI thI1. 32 dina kI, 2. 36 dina kI, 3.37 dina kI, 4.40 dina kI, 5. 40 dina kii| isake atirikta bhI Apane vibhinna tapa kiye- gaMja IdagAha meM 32 dina kI tapasyA, paiTha kharAr3I meM mAsakhamaNa, sekhyAnArI meM 10 dina va 18 dina, hivarApura meM 15 dina va aThAI, barAr3adeza ke bAlAjIpura paiTha meM 31 kA thoka, jAlaNA meM cAra thoka-31 dina kA, 32 dina kA, 36 dina kA aura 45 dina kA tapa kiyaa| vi0saM0 1816 kA cAturmAsa Apane jAlaNA meM kiyaa| vahIM Apake sAtha udAjI svAmI, zrI mAdhavajI aura zrI gaMgArAmajI kA bhI cAturmAsa thA / vi0saM0 1816 kArtika zuklA tRtIyA dina maMgalavAra ko Apane saMthArA grahaNa kara liyaa| eka mAsa ke anazana ke pazcAt vi0 saM0 1816 mArgazIrSa zuklA dvitIyA ko ApakA svargavAsa ho gyaa| muni zrI bhagAjI ApakI janma-tithi ke viSaya meM koI jAnakArI nahIM milatI hai| ApakA janma khariyA grAma ke nivAsI zrI giradhArIlAlajI ke yahA~ huaa| ApakI mAtA kA nAma sAmAMbAI thaa| Apake janma ke pazcAt Apake mAtA-pitA khariyA grAma se peTalAvada A gye| aisI janazruti hai ki bAlyakAla se hI bAlaka bhagAjI bele-bele pAraNA kI tapazcaryA karate the, garma pAnI pIte the aura garmI meM AtApanA lete the| Apake do dIkSA varSa milate haiM- vi0saM0 1825 aura vi0saM01826 / pUjya zrI mayAcandajI ke sAnidhya meM ApakI dIkSA huii| lagabhaga 29 varSa taka saMyamaparyAya kI ArAdhanA kii| vi0saM0 1854 phAlguna zuklA paMcamI ko saMthArApUrvaka ApakA svargavAsa ho gyaa| muni zrI dAnAjI Apake janma-sthAna, janma-tithi, dIkSA-tithi Adi kA ullekha prApta nahIM hotA hai| Apake pitAjI kA nAma zrI sUratasiMha aura mAtA kA nAma zrI matI cainAdevI thaa| aisA ullekha milatA hai ki vi0 saM0 1869 meM ratalAma, ujjaina aura sItAmaha zAkhA ke variSTha muniyoM ke bIca paidA hue vivAda ko sulajhAne ke lie pA~ca sadasyoM kI eka samiti banI thii| usa samiti meM mani zrI dAnAjI svAmI bhI the| vi0 saM0 1878 Azvina kRSNA amAvasyA ko caudaha dina ke saMthAre ke sAtha ApakA svargavAsa huaa| Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __AcArya dharmadAsajI kI mAlava paramparA 405 / Apake do ziSya the- muni zrI vadIcandajI (vRddhicanda jI) aura muni zrI bhaarmljii| do praziSya the - muni zrI rUpacandajI aura muni zrI kishncndjii| muni zrI camanAjI Apake viSaya meM koI vizeSa jAnakArI nahIM milatI hai| janma-tithi, janmasthAna, dIkSA-tithi svargagamana-tithi Adi upalabdha nahIM hotI hai / itanA ullekha milatA hai ki Apa AjIvikA ke lie Dhar3hAr3a ke mamANo grAma se Akara rahane lge| ratalAma meM pUjya zrI mayAcandajI kI nizrA meM dIkSA grahaNa kii| aisI janazruti hai ki Apa bAlyakAla se hI bIja, paMcama, aTThama, gyArasa aura caudasa Adi paMcavartI tapazcaryA karate the| dIkSA ke pazcAt Apane paMcavartI tapazcaryA ke sAtha-sAtha nirantara chaTTha-chaTTha (bele) kI tapazcaryA cha: mAsa taka kii| phira daza upavAsa (bAIsa bhakta) ke pratyAkhyAna kiye| isa dasa upavAsa ke pAraNe meM cha: vigaya kA tyAga karate hue jvAra kI roTI aura mUMga kI dAla liyA karate the| caudaha, pandraha (battIsa bhakta) dina kI tapasyA karane ke bAda Apane mAsakhamaNa kI tapasyA prArambha kara dii| mAsakhamaNa jaba dasa dina zeSa the taba arthAt mAsakhamaNa ke 21 veM dina bhAdra sudi aSTamI ke dina sUryodaya ke samaya Apane svarga ke liye prayANa kiyaa| muni zrI somacandajI Apake bAlyakAla sambandhI koI prAmANika jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai / itanA ullekha milatA hai ki bAlyakAla meM hI Apake mAtA-pitA kA dehAnta ho gayA thA aura Apa rAjagar3ha ke umariyA gA~va ke eka vaNika ke yahA~ rahate the| eka bAra pUjya mayAcandajI ke ziSya muni zrI motIcandajI umariyA pdhaare| muni zrI se bAlaka somajI kA samparka huaa| vi0 saM0 1859 meM muni zrI motIcandajI ke sAnnidhya meM ApakI dIkSA huii| 50 varSa ke saMyamaparyAya kA pAlana karate hue vi0saM0 1908 kArtika zuklA paMcamI ko ApakA svargavAsa ho gyaa| muni zrI parasarAmajI ApakA janma burahANapura gA~va ke nivAsI zrI nagAjI ke yahA~ vi0saM0 1825 meM huaa| ApakI mAtA kA nAma zrImatI prabhubAI thaa| Apa jAti se kumbhakAra the| vi0saM0 1851 meM 26 varSa kI Ayu meM pUjya AcArya zrI mayAcandajI ke ziSya bar3e amaracandajI se Apane dIkSA grahaNa kii| dIkSita hone ke pazcAt Apane cha: vigayoM kA tyAga kara diyA aura dhUpa meM AtApanA lene lge| tapazcaryA ke sAtha-sAtha zrutArAdhanA meM bhI ApakI vizeSa ruci thii| Apake pramukha ziSyoM ke nAma haiM- zrI dIpacandajI, zrI sUrajamalajI, zrI mUlacandajI, zrI premacandajI aura zrI nndraamjii| Apake ziSya prAya: granthoM kI pratilipiyA~ kiyA karate the| Apake ina ziSyoM meM mUlacandajI ne aneka granthoM kI pratilipiyA~ taiyAra kI haiN| muni zrI parazarAmajI ke viSaya meM aisI janazruti hai ki Apane kaI santa-satiyoM Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa va zrAvakoM ko 115 se adhika zAstra, grantha, caupAIyA~, thokar3e Adi kI pratiyA~ pradAna kI thiiN| vi0 saM0 1890 phAlguna kRSNA aSTamI ko ApakA svargavAsa ho gyaa| muni zrI sUrajamalajI Apake jIvana ke viSaya meM koI jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai| ApakA janma ratalAma meM huaa| muni zrI parazarAmajI ke sAnnidhya meM Apane dIkSA grahaNa kI thii| 12 varSa taka tapazcaryA kI aura thAndalA meM samAdhipUrvaka Apa svargastha huye| muni zrI dIpacandajI ApakA janma rAjasthAna ke DUMgara (vartamAna DUMgaragar3ha) ke peTalAvada grAma ke nivAsI zrI vagatAjI kaTakAnI jo osavAla jAti ke the, ke yahA~ vi0saM0 1863 yA 1864 meM huaa| 20 varSa kI Ayu meM ApakA samparka ujjaina zAkhA ke AcArya zrI dallAjI se huaa| AcArya zrI kA pravacana sunA / pravacana sunane ke pazcAt mana meM vairAgya utpanna huA aura Apa dIkSita hone ke lie AcArya zrI dallAjI ke pAsa thAndalA paha~ca gye| mA~ ko jaba patA calA to ve kisI taraha manAkara Apako peTalAvada le aayiiN| kintu Apa vairAgya ke raMga meM raMga cuke the| vivAha kA pralobhana bhI jaba Apako saMsArapakSa kI ora na mor3a sakA to mA~ ne dIkSA kI anumati de dii| anumati pAkara vi0saM0 1883 yA 1884 meM Apane ratalAma zAkhA ke muni zrI parazarAmajI se lImbar3I meM dIkSA grahaNa kii| dIkSita hone ke pazcAt Apane gahana zAstrAbhyAsa kiyaa| Apa sAmAyika,pauSadha Adi para vizeSa bala dete the| vi0 saM0 1913 meM cAturmAsa sampanna karane ke pazcAt Apane jAvarA kI ora prasthAna kiyaa| jAvarA meM hI vi0saM0 1913 phAlguna kRSNA dvitIyA dina maMgalavAra ko saMthArApUrvaka ApakA svargavAsa ho gyaa| muni zrI giradhArIlAlajI ApakA janma vi0 saM0 1912 meM bar3anagara grAma ke osavAla parivAra meM huaa| Apake mAtA-pitA kA nAma upalabdha nahIM hotA hai| muni zrI hindumalajI se Apane dIkSA grahaNa kii| bahuta kama samaya meM hI Apa utkRSTa kriyAniSTa santa ke rUpa meM prasiddha ho gye| Apake tIna ziSya hue- muni zrI gambhIramalajI, pUjya AcArya nandalAlajI aura muni zrI vRddhicndjii| vi0saM0 1957 mArgazIrSa zuklA ekAdazI ko 45 varSa kI Ayu meM ApakA svargavAsa ho gyaa| muni zrI svarUpacandajI ApakA janma vi0saM0 1906 meM badanAvara grAma ke nivAsI zrI rAmacandrajI osavAla nAmaka zrAvaka ke yahA~ huA / ApakI mAtA kA nAma zrImatI mAnIbAI thaa| 26 varSa kI avasthA meM Apa pUjya zrI mayAcandajI ke ziSya dAnAjI se vi0saM0 1933 meM Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya dharmadAsajI kI mAlava paramparA 407 muni dIkSA grahaNa kii| dIkSita hone ke pazcAt Apane kaThina tapa aura jJAnArAdhanA kii| Apake tapazcaryA ke viSaya meM do prakAra kI mAnyatAe~ haiN| eka mAnyatA ke anusAra Apane eka dina ke upavAsa se lekara teIsa dina taka ke upavAsa tathA 31 dina se 35 dina taka ke upavAsa kiye the| dUsarI mAnyatA ke anusAra Apane 1 dina ke upavAsa se lekara 21 dina taka ke tathA 30 dina taka ke upavAsa se lekara 35 dina taka ke upavAsa kiye the| inake atirikta, Apane 45 dina taka ke upavAsa kiye, do varSa taka nirantara bele- bele kI, bAraha varSa taka nirantara tele-tele kI, pA~ca aThAI aura aneka bAra pandraha kI tapasyA kI / AhAra meM Apane chaH dravyoM ke atirikta anya dravyoM kA aura eka vigaya ke atirikta anya vigayoM kA tyAga kara diyA thaa| aisA bhI ullekha milatA hai ki Apane badanAvara cAturmAsa meM 51 dina ke upavAsa bhI kiye the| badanAvara cAturmAsa ke bAda Apa muni zrI mokhamasiMhajI kI sevA meM A gye| vi0 saM0 1956 ASAr3ha zuklA navamI ke dina samAdhipUrvaka ApakA svargavAsa ho gyaa| muni zrI premacandajI Apa muni zrI parasarAmajI ke ziSya the| mAlavI bhASA yA tatkAlIna jana sAmAnya kI bhASA meM ApakI kucha racanAoM ke upalabdha hone ke ullekha milate haiM, kintu kaunasI racanAe~ haiM, kahA~ haiM isakI jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai| ApakI racanAe~ jyAdAtara padya meM nibaddha haiM aura rAga basanta, megha malhAra Adi rAgoM para AdhArita haiM / ataH kahA jA sakatA hai ki Apako saMgIta kA bhI jJAna thaa| ApakI kucha racanAe~ naSTa bhI ho gayIM haiM- aisA mAnA jAtA hai| Apake jIvana paricaya ke sambandha meM koI jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai| zrI siremalajI Apa muni zrI dAnAjI ke ziSya munizrI mayAcandajI ke ziSya the| Apa svabhAva se zAnta cintanazIla pravRtti ke the| Apake jIvana se aneka camatkArika ghaTanAyeM jur3I haiM, lekina vistArabhaya se yahA~ ullekha nahIM kiyA jA rahA hai| muni zrI svarUpacandajI aura muni zrI bherulAlajI Apake gurubhrAtA the| Apake viSaya meM koI vizeSa jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai| muni zrI vRddhicandajI ApakA janma vi0saM0 1941 meM zrI dhAsIrAmajI muNata jo ratalAma ke nivAsI the, ke yahA~ huaa| ApakI mAtA kA nAma zrImatI ratanabAI thaa| muni zrI giradhArIlAlajI ke satasaMgoM se Apa meM vairAgya kI bhAvanA jagI / Udhara pravartinI zrI menaku~varajI kI guruNI zrIvAlIjI kI dharmapreraNA se ApakI mAtA bhI saMsAra kI asAratA jAna cukI thiiN| ataH donoM mAtA-putra ne saMyamamArga ko aMgIkAra karane kA dRr3ha nizcaya kiyaa| apane parijanoM se Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa AjJA prApta kara Apa donoM ne vi0 saM0 1954 vaizAkha sudi caturthI ke dina ratalAma meM muni zrI giradhArIlAlajI ke ziSyatva meM dIkSA grahaNa kii| vi0saM0 1957 kI mauna ekAdazI ko muni zrI giradhArIlAlajI kA svargavAsa ho gayA / Apa apane gurubhrAtA muni zrI nandalAlajI ke dizA nirdezana meM rahate huye 'AcArAMga', 'sUtrakRtAMga', 'AvazyakasUtra', cAra mUlazAstra, cAra chedazAstra aura kaI thokar3e kaNThastha kara liye| Apa uccakoTi ke vaktA tathA vyAkhyAnI the| vi0 saM0 1961 meM ratalAma meM roga kA prakopa huaa| muni zrI nandalAla jI ne muni zrI mokhamasiMhajI se AjJA lekara apane alpavaya ke ziSyoM ke sAtha vihAra kara diyaa| vihAra dekhakara kisI zrAvaka ne kahA ki sAdhu logoM ko bhI mRtyu se bhaya lagatA hai| yaha sunakara mani zrI nandalAlajI ne vihAra sthagita kara diyaa| phalata: muni zrI vRddhicandajI roga grasita ho gaye aura vi0saM0 1961 bhAdra kRSNA tRtIyA ko ApakA svargavAsa ho gyaa| muni zrI ratanalAlajI Apa ujjaina ke rahanevAle sadgRhastha the| ApakI patnI kA nAma zrImatI ratanabAI thaa| kama umra meM hI ApakI patnI kA dehAnta ho gyaa| udhara kucha dinoM pazcAt ApakI dukAna meM bhI Aga laga gii| logoM ne Aga bujhAne kI koziza kI, kintu Apane dukAna ko yaha samajhakara jalane diyA ki moha kA nimitta svayaM hI jala rahA hai| isa prakAra moha mAyA ko tyAga karake Apane vi0saM0 1980 ke Asa-pAsa muni zrI indramalajI (muni zrI jJAnacandajI kI paramparA meM) ke pAsa dIkSA grahaNa kii| vi0saM0 2002 ke Asa-pAsa alpa bimArI ke pazcAt zAjApura meM ApakA svargavAsa ho gyaa| aisA kahA jAtA hai ki dIkSA ke pUrva meM Apa pUjya nandalAlajI kI paramparA ke sadgRhastha the| isake atirikta Apake viSaya meM koI jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai| . mAlavA paramparA kI do lupta zAkhA sItAmahU-zAkhA. isa zAkhA ke pravartaka pUjya zrI jasarAjajI mAne jAte haiN| Apake viSaya meM koI vistRta jAnakArI nahIM milatI hai| hA~! itanI jAnakArI upalabdha hotI hai ki Apa pUjya zrI dharmadAsajI ke ladhu ziSya the| vRddhAvasthA meM Apane sItAmaha meM sthiravAsa kiye the| ApakI paramparA ke santoM ne apanI racanA meM Apake nAma ke pUrva muni zrI rAmacandajI kA nAma likhA hai| isase aisA kahA jA sakatA hai ki Apa rAmacandajI ke ziSya the| Apake do ziSya hue- zrI jogarAjajI aura zrI pdmjii| zrI jogarAjajI ke ziSya muni zrI zobhAcandajI the| muni zrI zobhAcandajI ne caudaha varSa kI avasthA meM dIkSA grahaNa kI thii| pacAsa varSa taka saMyamaparyAya kI ArAdhanA karane ke pazcAt vi0saM0 1890 kArtika zuklA aSTamI ko ApakA samAdhipUrvaka svargavAsa ho gayA / svargavAsa tithi ke AdhAra para ApakI dIkSA tithi vi0saM0 1840 tathA janmatithi vi0saM0 1826 meM honI caahie| Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya dharmadAsajI kI mAlava paramparA 409 zrI zobhAcandajI ke tIna ziSya the- zrI motIcandajI, zrI zambhUrAmajI aura zrI kniraamjii| muni zrI motIcandajI kI dIkSA vi0saM0 1859, jyeSTha zuklA trayodazI ko bar3anagara meM pUjya zrI jogarAmajI ke sAnidhya meM huii| ApakI kucha racanAe~ prApta hotI haiM aisA ullekha haiM, kintu nAma upalabdha nahIM hai| vi0saM0 1873 meM ujjaina ke nayApurA meM Apane ujjaina zAkhA se madhura sambandhoM kA nirmANa kiyA thA- aisA ullekha milatA hai| apane guru muni zrI zobhAcandajI ke svargavAsa svarUpa jo viyoga prApta huA usakA varNana Apane apanI racanA meM kiyA hai| usa racanA ko muni zrI umezamunijI ne 'motI vilApa' nAma se sambodhita kiyA hai| Apake pA~ca ziSya hue, jinameM se tIna ke nAma prApta hote haiM- zrI jItamalajI, zrI nandalAlajI aura zrI vRddhicndjii| zrI umezamunijI ne ina tIna ziSyoM kI dIkSA vi0saM0 1890 se vi0saM01895 ke bIca mAnI hai| sAtha hI yaha bhI kahA hai ki Apake eka ziSya kA nAma dalIcandajI thA, para ve vi0saM01884 ke pUrva Apake ziSya huye the| pUjya motIcandajI eka camatkArika saMta the| Apake viSaya meM kaI cAmatkArika kiMvadaMtiyA~ sunI jAtI haiM aura granthoM meM bhI milatI haiM, kintu vistArabhaya se yahA~ ullekha nahIM kiyA jA rahA hai / Apake ziSyoM ke pazcAt isa paramparA meM antima muni ke rUpa meM zrI choTelAlajI kA nAma AtA hai jo akele vicaraNa karate the / vi0 saM0 1975 meM unakA bhI dehAnta ho gyaa| pratApagar3ha zAkhA isa zAkhA kA vartamAna meM koI astitva nahIM hai / isa zAkhA ke viSaya meM koI vizeSa jAnakArI bhI prApta nahIM hotI hai| mani zrI umezamanijI kA mAnanA hai ki pUjya zrI dharmadAsajI kI mAlavA paramparA kI isa zAkhA meM antima santa muni zrI lAlacandajI the jinakA svargavAsa vi0 saM0 2006 meM ho gayA thaa| sAtha hI unhoMne yaha bhI sambhAvanA vyakta kI hai ki isa zAkhA kA sambandha pUjya zrI choTe pRthvIcandajI se ho sakatA hai| Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa sItAmahU zAkhA kI ziSya paramparA dharmadAsajI jasarAMjajI jogarAjajI padmajI zobhAcandajI motIcandajI zambhUrAmajI kanIrAmajI dalIcandajI jItamalajI | nandalAlajI badIcandajI AcArya udayacandajI kI ratalAma zAkhA jaisA ki pUrva meM kahA gayA hai ki pUjya dharmadAsajI kI.mAlavA paramparA kaI zAkhAoM aura upazAkhAoM meM vibhakta ho gayI thii| prathama do mukhya zAkhA banI- ujjaina zAkhA aura ratalAma shaakhaa| ujjaina zAkhA se do prazAkhAe~ nikalIM- bharatapura zAkhA aura zAjApura shaakhaa| ujjaina zAkhA, bharatapura zAkhA aura zAjApura zAkhA kI AcArya evaM ziSya paramparA kA ullekha hama pUrva meM kara cuke haiM, ata: yahA~ hama usakI punarAvRtti na karake sIdhe ratalAma zAkhA kI paramparA kA varNana kara rahe haiN| pUjya zrI rAmacandrajI aura muni zrI mANakacandajI kA paricaya ujjaina zAkhA ke varNana ke antargata diyA jA cukA hai, ata: yahA~ punarvarNana karane kI AvazyakatA nahIM jAna pdd'tii| AcArya zrI mayAcandajI __ Apake jIvana ke viSaya meM vizeSa jAnakArI prApta nahIM hotI hai| itanA patA calatA hai ki Apa muni zrI udayacandajI ke praziSya aura muni zrI khuzAlacandajI ke ziSya the| Apake ATha ziSya the jinake nAma haiM - muni zrI bhagAjI, muni zrI khemajI, muni zrI cimAnAjI, muni zrI motIcandajI, muni zrI amarajI, muni zrI zobhAcandajI, muni zrI dAnAjI aura muni zrI bhiissmjii| Apane kucha granthoM va zAstroM kI pratilipiyA~ taiyAra kI thIM Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya dharmadAsajI kI mAlava paramparA 411 jinakA samaya vi0 saM0 1817 se vi0saM0 1844-1845 taka hai| Apa isa paramparA ke tRtIya paTTadhara the| kintu 'prabhuvIra paTTAvalI' ke anusAra AcArya mANakacandajI ke pazcAt muni zrI jasarAjajI paTTadhara hue| muni zrI jasarAjajI ke paTTa para muni zrI pRthvIcandajI hue| AcArya zrI hastImalajI ne muni zrI mayAcandajI ko muni zrI pRthvIcandajI ke samakAlIna batAyA hai| AcArya zrI amaracandajI. Apake jIvana ke viSaya meM koI jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai| Apane kucha granthoM kI pratilipi kI thI jisake AdhAra para zrI umeza munijI ne vi0 saM0 1845 se vi0 saM01881 taka ApakA astitva kAla mAnA hai / sAtha hI yaha bhI kahA hai ki ye hI amaracandajI the yA koI aura yaha nirNaya nahIM ho sakatA hai kyoMki zrI amaracandajI do huye haiN| muni zrI amaracandajI ke do hone kI puSTi 'prabhuvIra paTTAvalI' se bhI hotI hai eka bar3e amaracandajI the aura eka chotte| zrI umezamunijI ne zrI amaracandajI ke bAda muni zrI kezavajI ko paTTadhara svIkAra kiyA hai| 'prabhavIra paTTAvalI' aura AcArya hastImalajI ke anusAra muni zrI pRthvIcandajI yA muni zrI mayAcandajI ke pazcAt bar3e amaracandajI paTTadhara huye aura bar3e amaracandajI ke paTTadhara ke rUpa meM muni zrI kezavajI paTTa para virAjita huye| muni zrI amaracandajI ke do pramukha ziSya huye- muni zrI parasarAmajI aura muni zrI keshvjii| AcArya zrI kezavajI pUjya zrI amaracandajI ke paTTadhara ke rUpa meM muni zrI kezavajI paTTa para virAjita hue| Apake jIvana ke viSaya meM koI ullekha prApta nahIM hotaa| zrI umeza muni jI ne ApakA astitva kAla vi0saM0 1880 se vi0saM0 1901 yA vi0saM0 1913 taka mAnA hai / Apane vi0saM0 1881 meM koTA meM muni zrI parasarAmajI (koTA sampradAya) ke sAtha cAturmAsa kiyA- aisA ullekha milatA hai| Apake ziSyoM meM muni zrI mokhamasiMha jI aura muni zrI indrajItajI pramukha the| kucha matabhedoM ke kAraNa muni zrI parasarAmajI ke ziSya Apase alaga vicarane lage the| matabheda hone para bhI saMgha kA vibhAjana nahIM huA thaa| AcArya zrI. mokhamasiMhajI ___muni zrI kezavajI ke pATa para muni zrI mokhamasiMhajI baitthe| ApakA janma vi0saM0 1869 mAdha pUrNimA ko pratApagar3ha nivAsI zrI nemicandajI poravAla kI dharmapatnI zrImatI virajAbAI kI kukSi se huaa| vi0saM0 1890 mArgazIrSa kRSNA navamI ko ratalAma meM muni zrI kezavajI ke sAnidhya meM ApakI dIkSA huii| muni zrI kezavajI ke saMrakSaNa meM Apane zikSA prApta kii| muni zrI hindumalajI, muni zrI zivalAlajI aura muni zrI Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa tArAcandajI Apake pramukha ziSya the| vi0 saM0 1963 caitra zuklA navamI ko rAtri meM 11.10 baje anazanapUrvaka ApakA svargavAsa ho gyaa| AcArya zrI nandalAlajI ___muni zrI mokhamajI ke pazcAt muni zrI nandalAlajI saMgha ke AcArya hue| ApakA janma vi0 saM0 1919 caitra kRSNa pakSa meM khAcaroMda meM haa| Apake pitA zrI nagAjI the| loga unheM nagInajI bhI kahA karate the| yuvA hone para ApakI sagAI kara dI gyii| muni zrI mokhamasiMha ke praziSya muni zrI giradhArIlAlajI (muni zrI hindumalajI ke ziSya) khAcaroMda pdhaare| yuvA avasthA ko prApta nandalAlajI muni zrI giradhArIlAla ke samparka meM aaye| mana meM vairAgya utpanna huaa| bhAvanA vyakta karane para mAtA-pitA ne dIkSA lene se inkAra kara diyaa| lekina eka bAra virAga utpanna ho jAne para rAga kA mArga kahA~ acchA lagatA hai / Apa eka dina cupacApa ghara chor3akara muni zrI giradhArIlAlajI ke pAsa badanAvara paha~ca gye| kinta muni zrI ne mAtA-pitA kI AjJA ke vagaira dIkSA dene se iMkAra kara diyaa| aisA ullekha milatA hai ki muni zrI ke inkAra karane ke bAda Apane karemi bhante! kahakara svayaM muni veza dhAraNa kara liyaa| vibhinna prakAra se samajhAne ke bAda bhI una para koI asara nahIM pdd'aa| yahA~ taka ki pitA ke anugraha para ki kisI taraha unakA putra vApasa A jAye badanAvara ke rAjakarmacAriyoM ne nandalAlajI ko kapar3e utAra kara sira para patthara rakhakara dhUpa meM khar3A kara diyaa| phira bhI unapara koI prabhAva nahIM pdd'aa| antataH pitA ne dIkSA kI AjJA pradAna kara dii| isa prakAra vi0saM0 1940 vaizAkha sudi tRtIyA ko ApakI dIkSA sampanna huii| dIkSA ke pazcAt lagabhaga solaha-satraha varSa taka Apane apane guru zrI giradhArIlAlajI ke sAtha vihAra kiyaa| vi0saM0 1957 mArgazIrSa zuklA ekAdazI ko Apake gurubhrAtA muni zrI gambhIramalajI kA svargavAsa ho gyaa| isI varSa Apa (munizrI nandalAla jI) yuvAcArya pada para pratiSThita hue| vi0saM0 1963 caitra zuklA dazamI ko ratalAma meM Apa saMgha ke AcArya baneM / vi0 saM0 1959 zrAvaNI pUrNimA ko ratalAma meM zrI kizanalAlajI kI dIkSA Apake sAnidhya meM huii| 1967-68 meM pA~ca dIkSAeM huii| pA~ca dIkSita ziSyoM ke nAma upalabdha nahIM hote haiM / vi0saM0 1968 meM ApakA vihAra marudharA kI ora huaa| vi0saM0 1970 mAgha kRSNA pratipadA ko byAvara meM zAjApura zAkhA ke pramukha santa zrI pannAlAlajI, zrI kevalacandajI, zrI ratanacandajI Adi muniyoM se milakara Apane maryAdA bA~dhI aura unake sAtha Apane sAmpradAyika ekatA sthApita karane kA prayAsa kiyaa| apanI zArIrika durbalatA ko dekhate hue Apane ujjaina paramparA ke bharatapura upazAkhA ke muni zrI mAdhavamunijI ko vi0saM0 1978 vaizAkha zuklA paMcamI ko yuvAcArya pada pradAna kiyaa| taduparAnta vi0saM0 1979 meM jaba ApakI tabiyata adhika bigar3a gayI taba Apane yuvAcArya zrI mAdhavamunijI, upAdhyAya zrI campAlAlajI, sthavira zrI tArAcandajI, zrI amIRSijI, zrI daulataRSijI (RSi sampradAya ke) Adi santoM va zrAvaka-zrAvikAoM kI upasthiti meM caturvidha saMgha se Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 413 AcArya dharmadAsajI kI mAlava paramparA kSamAyAcanA kara vaizAkha dazamI ko jIvanaparyanta anazana vrata grahaNa kiyaa| anazana pATha zrI amIRSijI ne sunAyA / saMthArA grahaNa karane ke tIna ghaMTe ke pazcAt hI ApakA svargavAsa ho gyaa| AcArya zrI mAdhavamunijI pUjya zrI nandalAlajI ke pazcAt yuvAcArya zrI mAdhavamunijI AcArya pada para virAjita hue| ApakA janma vi0saM0 1928 meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI baMzIdhara jI evaM mAtA kA nAma zrImatI rAyaku~vara thaa| zrI baMzIdharajI AgarA-bharatapura ke bIca achanerA kasbA ke nikaTa oTherA meM rahate the| Apa jAti se brAhmaNa the / bAlaka mAdhava alpAyu meM hI mAtA-pitA kI maMgala chAyA se vaMcita ho gye| tatpazcAt Apa apanI buA ke pAsa bharatapura cale gye| vahA~ pUjya zrI megharAjajI se ApakA samparka haa| Apa roja apanI mAtA ke sAtha vyAkhyAna sunane jAte the| muni zrI kI dRSTi Apa para pdd'ii| muni zrI ne anumAna lagAyA ki yaha lar3akA (mAdhava) Age calakara jinazAsana kA nAma ujjvala kregaa| isI bhAvanA ke sAtha muni zrI ne mAdhava kI buA se apane mana kI bAta khii| buA ne saharSa dIkSA kI anumati de dii| isa prakAra vi0 saM0 1940, akSaya tRtIyA ko ApakI dIkSA huii| lagabhaga DhAI varSa taka hI Apa apane dIkSA guru ke sAtha raha paaye| mahuA roDa (bhaNDAvara) meM seTha rAmalAlajI cA~dUlAlajI kI dukAna meM muni zrI ne cAturmAsa kiyA thaa| (cAturmAsa varSa jJAta nahIM hotA hai| vahIM para muni zrI do vRddha zrAvakoM ko bAlamuni zrI mAdhavamuni ko sauMpa kara devaloka ho gye| jaisA muni zrI nirdeza kara gaye the usI anurUpa donoM zrAvakoM ne zrI maganamunijI ke pAsa saMdeza bhejaa| samAcAra pAte hI zrI maganamanijI ugra vihAra karake bhaNDAvara pahu~ce aura zrI mAdhavamuni ko gale se lagA liyaa| muni zrI medharAjajI ke svargavAsa ke samaya zrI mAdhavamunijI Ayu 15-16 varSa kI thii| yaha ghaTanA vi0saM0 1943 yA 1944 kI honI caahie| zrI maganamunijI kI nizrA me 'saptabhaGgI', syAdvAda', 'SaDadravya', 'navatattva', 'saMgrahaNI', 'jIva-vicAra', 'dvAdazAnuprekSA', 'mahAdaNDaka', 'nikSepa-vicAra' Adi prakIrNaka grantha, 'anuyogadvAra', 'aupapAtika', 'rAjapraznIya', 'prajJApanA', 'vyAkhyAprajJapti', 'jIvAbhigama', 'jambUdvIpaprajJapti', 'candraprajJapti' aura 'praznavyAkaraNa' Adi kA gahana adhyayana kiyaa| aisA ullekha milatA hai ki karaulI ke eka yativarya se Apane candrikA aura jyotiSa kA bhI adhyayana kiyA thaa| isI prakAra eka ullekha yaha bhI milatA hai ki kAzI ke paNDita sarasvatI prajJAcakSu se 'aSTAdhyAyI', 'mahAbhASya', vyAkaraNa aura nyAya kA jJAna prApta kiyA thaa| paNDitajI ke pAsa adhyayana karane ke pazcAt Apane 'saptabhaGgI taraGgiNI', 'syAdvAdamaJjarI', 'pramANanayatattvAloka', 'guNasthAna-kramAroha', 'karmagrantha', 'pravacanasAroddhAra', 'samayasAra', 'dravyasaMgraha', 'jJAnArNava', 'tattvArthasUtra', 'gommaTasAra', 'tattvArtharAjavArtika', 'jaina tattvAdarza', 'tattvanirNaya prAsAda', 'samakitasAra', 'samyaktva Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa zalyoddhAra' Adi jaina granthoM ke sAtha-sAtha 'manusmRti', 'yAjJavalkyasmRti', 'purANa', 'upaniSad', 'satyArthaprakAza' Adi jainetara dharmagranthoM va jyotiSa granthoM kA adhyayana kiyA thaa| inake atirikta 'suzruta', 'caraka', 'vAgbhaTa', 'yoga cintAmaNI', 'bhAvaprakAza', 'zArGgadhara' Adi vaidyaka granthoM kA yathAsamaya parizIlana kiyA thaa| vi0saM0 1976 meM ApakA cAturmAsa pAlanapura meM thA aura zrI maganamuni kA cAturmAsa bhaNDAvara meM thaa| saMvatsarI ke bAda zrI maganamunijI kA svAsthya bigar3a gyaa| unakI sevA meM eka mAtra bAlamuni zrI ratnamunijI the| auSadhi Adi upacAra vyartha siddha hue| munizrI ke svAstha bigar3ane kI sUcanA Apa (zrI mAdhavamunijI) ke pAsa phuNcii| Apane apanI ziSya maMDalI ke sAtha pAlanapura se bhaNDAvara kI ora vihAra kiyaa| Apa ajamera ke pAsa kisI gA~va meM rAtri vizrAma kara rahe the ki ajamera ke kisI bhAI ne yaha sUcanA dI ki vi0saM0 1976 kArtika zuklA paMcamI ko arddharAtri meM maganamunijI kA savargavAsa ho gyaa| yahA~ yaha ullekha karanA avazyaka hai ki zrI mAdhavamanijI ke donoM guru muni zrI megharAjajI aura muni zrI maganamunijI kA svargavAsa eka hI gA~va, eka hI makAna, eka hI mahInA aura eka hI tithi ko huaa| svargavAsa ke samaya donoM ke sAtha eka-eka bAlamuni hI the| 38 varSa saMyamaparyAya kI pAlanA karane ke pazcAt vi0saM0 1978 vaizAkha zuklA paMcamI ko Apa saMgha ke yuvAcArya bne| isI samaya muni zrI campAlAlajI ko . upAdhyAya pada pradAna kiyA gayA aura cAra sAdhvIjI- mahAsatI menaku~varajI, mahAsatI mANakuva~rajI, mahAsatI mahatAbaku~varajI aura mahAsatI TIbUjI ko pravartinI tathA do muni- zrI saubhAgyamalajI aura zrI samarathamalajI ko pravartaka pada para manonIta kiyA gayA thaa| indaura kA cAturmAsa karane ke pazcAt yuvAcArya mAdhavamuni devAsa, ujjaina, ratalAma, peTalAvada, thAndalA, bhAbuA, rAjagar3ha Adi kSetroM ko sparza karate hue dhAra pdhaare| vahA~ sUcanA milI ki AcArya zrI nandalAlajI kA svAsthya acchA nahIM hai| ugra vihAra kara vi0saM0 1979 meM Apa ratalAma pdhaare| vahIM vaizAkha dazamI ko AcArya zrI nandalAlajI ne catarvidha saMgha ko sAkSI mAna kara saMthArA grahaNa kiyA aura dina ke lagabhaga gyAraha baje unakA svargavAsa ho gyaa| tabhI muni zrI amIRSijI ne AcArya pada kI cAdara yuvAcArya zrI mAdhavamunijI ko or3hA dii| ApakA vi0saM0 1979 kA cAturmAsa ratalAma meM hI huaa| isa cAturmAsa meM upAdhyAya zrI campakamunijI aura tapasvI zrI kezarImalajI Apake sAtha the| tapasvI zrI bhagavAnadAsajI ne bhI Apake sAnidhya meM tapasyA kI / isa cAturmAsa ke bAda Apane mAlavA chor3a diyaa| vi0saM0 1980 kA 1. zrI dharmadAsajI aura unakI mAlava ziSya paramparAe~, pR0- 136-137 Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya dharmadAsajI kI mAlava paramparA 415 cAturmAsa Apane AgarA meM kiyaa| vi0 saM0 1981 kA jayapura cAturmAsa ApakA antima cAturmAsa thA / jayapura cAturmAsa ke pazcAt Apane jodhapura kI ora vihAra kiyaa| rAste meM hI mArgazIrSa kRSNA saptamI ko rAtri meM 'gADUtA' nAmaka grAma meM ApakA svargavAsa ho gyaa| AcArya zrI campAlAlajI AcArya zrI mAdhavamunijI ke pazcAt saMgha ke AcArya pada muni zrI campAlAlajI virAjita hue| ApakA janma vi0 saM0 1915 meM soMdhavAr3a (mAlavA) ke bar3oda grAma ke nivAsI zrI ambAlAlajI ke yahA~ huaa| ApakI mAtA kA nAma zrImatI gaMgAbAI thaa| vi0saM0 1940 meM 25 varSa kI Ayu meM Apane ujjaina zAkhA ke pUjya zrI rAmaratanajI ke sAnidhya meM dIkSA grahaNa kii| apane saMyamaparyAya meM Apane jinazAsana kI khUba jyoti jalAI / vi0saM0 1978 meM Apa saMgha ke upAdhyAya pada para virAjita huye| vi0saM0 1981 mAgha zuklA paMcamI ko jayapura meM Apa AcArya pada para pratiSThita hue| kintu usI varSa caitra kRSNA ekAdazI ko prAta:kAla jayapura se cha: kilomITara dUra acAnaka ApakA svargavAsa ho gyaa| Apa mAtra Der3ha mahInA ke AsapAsa AcArya pada para rhe| Apake do ziSya pramukha the- zrI nAnacandajI (kacchI) aura zrI raamcndjii| eka praziSya hue- tapasvI zrI bhagavAnadAsajI (zrI rAmacandajI ke shissy)| muni zrI tArAcandajI pUjya zrI campAlAlajI ke svargastha ho jAne ke pazcAt isa saMgha meM AcArya paramparA samApta ho gyii| AcArya paramparA samApta hone ke pazcAt saMgha meM jo bar3e hote the vahI saMgha kA saMcAlana karate the| isalie usa samaya sthavira santa zrI tArAcandajI ko pravartaka pada pradAna kara saMgha kI bAgaDora unheM sauMpI gyii| muni zrI tArAcandajI kA janma vi0saM0 1923 phAlguna vadi paMcamI ko ratalAma ke rAmagar3ha mohalle meM huaa| ApakI mAtA kA nAma zrImatI nAnUbAI va pitA kA nAma zrI motIlAla thaa| vi0saM0 1946 caitra zuklA ekAdazI ko 23 varSa kI umra meM AcArya zrI mokhamasiMhajI kI nizrA meM Apane dIkSA grahaNa kii| sataraha varSoM taka ratalAma meM Apane apane gurudeva kI nispahabhAva se sevA kii| gurudeva ke divaMgata hone ke pazcAta Apane rAjasthAna, mAlavA, gujarAta, kAThiyAvAr3a, khAnapradeza, koMkaNa, haidarAbAda, madrAsa Adi pradezoM meM vihAra karate huye jinazAsana ke siddhAntoM ko jana-jana taka phuNcaayaa| Apa vRddhavaya meM bhI vihAra karate the| vi0saM0 2005 meM jhAbuA se Apa dhAra kI ora vihAra kara rahe the ki mArga meM ApakI tabiyata bigar3a gyii| usa samaya muni zrI sUryamunijI jo indaura kI ora jAte hue badanAvara yA vakhatagar3ha meM vizrAma kara rahe the, ko sUcanA milI ki pravartaka zrI avastha haiM / zrI sUryamunijI jinheM apane pitAjI aura apane ziSya zrI Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa mANakamuni kI sevA meM jAnA thA, udhara kA vihAra chor3akara pravartaka zrI kI sevA meM upasthita ho gaye / unheM jaise-taise dhAra laaye| vi0 saM0 2006 caitra zuklA aSTamI ko pravartaka zrI ne upavAsa kiyaa| Apa aSTamI aura caturdazI ko hamezA upavAsa karate the| Apake sAtha santa zrI kevalamunijI ne ApakI icchA ke anurUpa Apako pUjya zrI dharmadAsajI ke anazana pATa para baitthaayaa| yahA~ yaha vicAraNIya bindu hai ki kyA muni zrI tArAcandajI ke samaya meM pUjya zrI dharmadAsajI kA anazana pATa astitva meM thA yA yaha mAtra eka dhArmika vizvAsa hai| caitra zuklA navamI ko prAtaH 6 baje Apane jIvana bhara ke lie anazana vrata grahaNa kara liyA aura 7.45 baje Apane hamezA ke lie nazvara zarIra kA tyAga kara diyaa| jItamalajI Adi Apake pA~ca ziSya the| muni zrI kizanalAlajI pUjya zrI tArAcandajI ke svargastha ho jAne ke bAda muni zrI kizanalAlajI saMgha pravartaka banAye gye| zrI kizanalAlajI kA janma 1944 meM moriyA (jAvarA ) nivAsI zrI kezarIcandajI nAmaka Adyagaur3a brAhmaNa ke yahA~ huaa| ApakI mAtA kA nAma nandIbAI thaa| Apake bacapana kA nAma nAdara thaa| bAraha varSa kI avasthA meM arthAt vi0saM0 1956 meM ApakI sagAI rukmaNI nAma kI kanyA se huI / vi0 saM0 1956 meM duSkAla pdd'aa| sabhI logoM ke sAtha brAhmaNa parivAra bhI apane jIvana nirvAha ke liye moriyA grAma se palAyana ho rahe the| nAdara bhI apane mAtA-pitA ke sAtha vahA~ se nikala par3e, kintu durbhAgyavaza mAtA-pitA se bichur3a gye| bichur3akara bhaTakate hue khAcaroMda phuNce| vahA~ kezarImalajI nAmaka zrAvaka ke yahA~ Azraya milaa| pUjya zrI nandalAlajI khAcarauMda pdhaare| vahIM se Apa pUjyazrI ke sAtha ho liye / vi0 saM0 1959 zrAvaNa zuklA dvAdazI ko pUjyazrI ke sAnnidhya meM ratalAma meM ApakI dIkSA huii| guruvarya kI nizrA meM Apane AgamoM va anya zAstroM kA jJAna prApta kiyaa| vi0 saM0 2006 caitra zuklA navamI ko Apa zrI tArAcandajI ke dehAnta ke pazcAt saMgha ke pravartaka banAye gaye / Apake samaya meM hI zramaNa saMgha rUpI sAdhu saMgaThana kI pUrva bhUmikA ke rUpa meM pUjya zrI dharmadAsajI kI sampradAya, RSi sampradAya, pUjya zrI mannAlAlajI kI sampradAya Adi pA~ca sampradAyoM kA saMgaThana astitva meM aayaa| vi0saM0 2009 meM jo sAdar3I meM bRhat sAdhu sammelana huA jisameM aneka sthAnakavAsI sampradAyoM kA vilInIkaraNa huA usa vardhamAna zramaNa saMgha meM Apako mahArASTra prAnta kA maMtrI pada pradAna kiyA gyaa| vi0 saM0 2012 ke bAda Apa zArIrika rUpa se asvastha rahane lage aura indaura meM ApakA sthiravAsa ho gyaa| vi0 saM0 2016 meM rugNatA aura bar3ha gyii| Apa samabhAva se pIr3A sahana karate rahe / vi0 saM0 2017 mAgha kRSNA dvitIyA kI zAma meM ApakA svargavAsa ho gyaa| 1 Apake tIna ziSya huye - 1. mAlavakesarI zrI saubhAgyamalajI, 2. zrI gulAbacanda jI aura 3. zrI vinycndjii| muni zrI gulAbacandajI kA eka varSa bAda hI dehAnta ho gyaa| Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya dharmadAsajI kI mAlava paramparA 417 inake pazcAt muni zrI vinayacandajI kA bhI dehAnta ho gyaa| muni zrI saubhAgyamalajI vidyamAna rhe| 'kRSNa kusumAvalI' aura 'caritAvalI' meM ApakI kucha racanAoM kA saMgraha hai| ratalAma zAkhA ke prabhAvI santa muni zrI saubhAgyamalajI ApakA janma vi0saM0 1953 meM nImaca samIpastha saravANiyA grAma ke nivAsI zrI cauthamalajI phA~phariyA ke yahA~ huaa| ApakI mAtA kA nAma zrImatI kezarabAI thaa| bAlyAvasthA meM hI ApakI mAtA kA dehAnta ho gyaa| AjIvikA kI talAza meM Apake pitAjI ratalAma pahu~ce jahA~ AcArya zrI lAlajI (hukmIcanda sampradAya) kI cAturmAsa samiti dvArA saMcAlita bhojanazAlA meM unheM naukarI mila gyii| kucha samaya pazcAt Apake pitAjI kA bhI dehAvasAna ho gyaa| tatpazcAt Apa ratalAma ke zrAvaka zrI indaramalajI baida ke yahA~ rahane lage, kintu bAlyAvasthA hone se kisI brAhmaNa ne Apako bahalA-phusalAkara khAcarauMda lAkara chor3a diyaa| aba Apa khAcaroMda ke nivAsI zrI miyAcandajI khIMvasarA ke yahA~ 12 varSa kI umra taka rhe| vi0 saM0 1967 vaizAkha tRtIyA ko muni zrI kizanalAlajI kI nizrA meM ApakI dIkSA huii| dIkSoparAnta Apane adhyayana prArambha kiyaa| dIkSA se pUrva Apane kisI prakAra kI zikSA prApta nahIM kI thii| Apa apane guru ko Izvara nAma se sambodhita karate the| Apake 21-22 ziSya hue jinameM se upalabdha nAma haiM - zrI kezarImalajI , zatAvadhAvI paM0 zrI kevalamunijI, zrI rUpacandajI, zrI kundanamalajI, zrI nagInamunijI, zrI sAgaramunijI, zrI mathurAmunijI, zrI hukamamunijI, zrI maganamunijI, zrI mahendramunijI, zrI pradIpamanijI, zrI lAlacandrajI, zrI mAnamanijI, zrI kAnamunijI, zrI gaNezamanajI, zrI cA~damunijI' zrI jIvanamunijI, zrI prakAzamunijI 'nirbhaya', zrI premamunijI aadi| zeSa muni zrI ke nAma upalabdha nahIM hote haiN| Apake uparyukta ziSyoM meM se zrI lAlacandrajI, zrI mAnamunijI, zrI kAnamunijI aura Apake praziSya zrI pArasamunijI 'ratalAma zAkhA' se alaga hokara vicaraNa karane lage the| 'pUjya mAlavakesarI : jIvana, cintana aura parizIlana' nAmaka pustaka meM Apake jIvana ke viSaya meM vistRta jAnakArI milatI hai| 'zreNika cAritra', 'candacAritra' Adi ApakI kRtiyA~ haiM jo padya meM nibaddha haiM / Apake vyAkhyAnoM kA saMgraha 'saubhAgya sudhA' ke nAma se saMkalita hai| Apake nirdezana meM 'AcArAMgasUtra - eka vivecana' pustaka bhI taiyAra huI thii| ApakI aprakAzita kRtiyA~ haiM- 'kezI-gautama saMvAda', 'kapA ne ghA', 'anupama Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa dharma- pratApa', 'naMdana maNiyAra', 'jagadeva paMvAra caritra', 'bhuvana - sundarI', 'jAlima siMha caritra', 'khemA devarAnI', 'satI gAMdhArI', 'kaMpila kumAra', 'mAtA kuntI', 'Adarza vIrA padminI', 'Adarza puruSa lakSmaNa', 'harikezamuni caritra', 'satyavAdI harizcandra', 'rohA cora', 'mAna mardana- rAvaNa varNana', 'vAlmika caritra', 'siddharAja caritra', 'kumbhArANA', 'bhrAtR prema', 'svAmI bhakti', 'satI pativratA sonarAnI', 'khaMdaka caritra', 'kAnar3a - kaThiyArA', 'rAjA bhoja', 'muMja caritra', 'zrIpAla caritra', 'saccA nyAya' Adi / Apa dvArA kiye gaye cAturmAsa kI sUcI nimnavata hai vi0 saM0 sthAna vi0 saM0 khAcarauMda 1967 1968 1969 1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1989 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 zAjApura jodhapura kizanagar3ha indaura thAMdalA udayapura sAdar3I ratalAma dhAra ratalAma ratalAma ratalAma dillI jayapura moravI pAlanapura mumbaI (ciMcapokalI) mumbaI (mATuMgA) ratalAma 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 sthAna thAMdalA lImbar3I ujjaina kizanagar3ha mumbaI (kAMdAbAr3I) mumbaI (kAMdAbAr3I) haidarAbAda madrAsa baiMgalora haidarAbAda mumbaI amalanera khAvarauMda rAjakoTa bar3havANa devAsa ratalAma nAsika mumbaI ujjaina Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 419 vi0 saM0 sthAna 2007 2008 2009 2010 mATuMgA 2011 indaura AcArya dharmadAsajI kI mAlava paramparA vi0saM0 sthAna amalanera 2022 mumbaI (kAMdAbAr3I) mumbaI (kAMdAbAr3I) 2023 mumbaI (mATuMgA) 2024 koTA dhuliyA 2025 nAsika indaura 2026 ghATakopara ujjaina 2027 amalanera 2028 nAsika 2029 indaura 2030 badanAvara ghATakopara indaura 2032 khAcarauMda rAjagar3ha 2033 ratalAma thAnadalA 2034 khAcarauMda 2035 thAMdalA indaura 2036 se 204.1 taka ratalAma indaura indaura 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2031 indaura muni zrI baccharAjajI ApakA janma vi0saM01930 bhAdra kRSNA aSTamI ko zrI javaracandajI pIpAr3A ke yahA~ huA thaa| ApakI mAtA kA nAma zrImatI jar3AvabAI thaa| ApakA janma Alora meM haA, kintu Apa mUlata: mAravAr3a ke nivAsI the| AjIvikA ke lie Apake pitAjI mAravAr3a se peTalAvada gaye, vahA~ se tAla gaye kintu vahA~ bhI anukUlatA na hone para Alora pdhaare| isa prakAra Alora hI ApakA janma-sthAna mAnA jAnA caahie| yuvAvasthA meM ApakA vivAha haa| ApakI patnI kA nAma zrImatI phUlakuMvarabAI thaa| Apake kaI putra hue jinameM ekamAtra bherulAlajI (pravartaka zrI sUryamunijI) hI ciraMjIvI hue| bherulAlajI jaba 5-6 varSa ke the taba ApakI patnI kA svargavAsa ho gyaa| phalasvarUpa Apake mana se saMsAra ke prati udAsInatA paidA ho gayI aura Apane apane sAtha-sAtha putra zrI bherulAlajI ko bhI dIkSA ke lie prerita kiyaa| isa prakAra Apane apane 9 varSa ke putra zrI bherulAlajI va tIna aura dIkSArthiyoM ke sAtha vi0 saM0 1968 jyeSTha zuklA paMcamI ko dIkSA grahaNa kii| Apake dIkSA guru muni zrI nandalAlajI the| unakI nizrA meM hI Apane zAstroM kA adhyayana kiyaa| Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa dIkSita hone ke pazcAt Apane rAjasthAna, jamanApAra, dillI, DhaDhADa, hor3otI, jhAlAvAr3a, mevAr3a, mAlavA, mahArASTra, mumbaI, haidarAbAda, madrAsa, saurASTra Adi pradezoM meM vicaraNa kiye| vi0 saM0 2007 mAdha zuklA ekAdazI ko dina ke 2.30 baje ApakA svargavAsa ho gyaa| muni zrI sUryamunijI ApakA janma vi0saM0 1958 vaizAkha pUrNimA ko nAgadA aura koTA ke bIca sthita bastI ke nivAsI zrI baccharAjajI pIpAr3A ke yahA~ huaa| ApakI mAtA kA nAma zrImatI phUlAbAI thaa| Apake bacapana kA nAma bherulAla thaa| bAlyAvasthA meM ApakI mAtA jI kA dehAvasAna ho gyaa| vi0 saM0 1967 meM Apake pitAjI ne apanA makAna sthAnaka meM dAna de diyA aura Apako lekara khAcarauMda A gye| Apake pitA ke mitra zrI jItamalajI aura unake do putra zrI kanhaiyAlAlajI aura zrI hIrAlAlajI bhI khAcarauMda pdhaare| pA~coM vairAgI pUjya zrI tArAcandajI ke pAsa badanAvara pdhaare| vi0saM0 1967 mahAsudi paMcamI ko dIkSA kI tithi nirdhArita huI / kintu virodhiyoM dvArA kucha vighna upasthita kiye jAne ke kAraNa dIkSA kA kAryakrama nahIM ho sakA / badanAvara ke ThAkura ne bherulAlajI, kanhaiyAlAlajI aura hIrAlAlajI ko alpavyaska hone ke kAraNa apane mahala meM bulA liyA tathA dIkSita nahIM hone diyaa| vahA~ se kanhaiyAlAlajI aura hIrAlAlajI ko unake mAmA bulAkara le gaye, kintu bherulAlajI ke mAmA nahIM aaye| isa ghaTanA ke pazcAt pUjya zrI nandalAlajI dhAra padhAre, vahA~ jItamalajI ne pUjyazrI se dIkSA grahaNa kI / dhAra se vihAra kara pUjya zrI ujjaina padhAre / vahIM vi0 saM0 1968 jyeSTha zuklA paMcamI ko baccharAjajI aura bherulAlajI donoM pitA-putra ne AhatI dIkSA grahaNa kii| isa prakAra bAlaka bherulAla zrI sUryamunijI ho gye| dIkSA ke samaya ApakI umra 10 varSa kI thii| apane guru ke sAtha ApakA prathama cAturmAsa zAjApura meM huA thaa| dIkSita hone ke bAda Apane hindI bhASA kA sAmAnya jJAna prAptakara 'kAtantra vyAkaraNa' kA abhyAsa kiyaa| taduparAnta 'laghusiddhAntakaumudI' kA adhyayana kiyaa| alpakAla meM hI Apane 'dazavaikAlika' aura 'uttarAdhyayana' ko kaNThastha kara liyaa| thokar3e bhI Apane yAda kiye the| kucha varSoM pazcAt Apane piGgala (kavitA sambandhI niyama) kA adhyayana kiyaa| kisI bAta ko tukabandI meM kahanA Apake bacapana kA zauka hai| Apa apanI racanA prAcIna bolacAla vAlI bhASA meM racate the| bhajana-pradIpa, bhajana bhAskara, saMgIta sudhAkara, sUryastavana-saMgraha Adi bhajana saMgraha, harikezabala municaritra, saptacaritra, munipaticaritra, caritra-candrikA, jaina carita bhajanAvalI, mRgAvatI caritra, guNasundarI caritra, bhAvanA-prabodha aura jaina rAmAyaNa Adi ApakI prakAzita racanAyeM haiN| inameM jaina rAmAyaNa ko jyAdA prasiddhi milii| ratnapAla caritra, mAnatuMga- mAnavatI, dharmapAla caritra, kanakazrI caritra, Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 421 AcArya dharmadAsajI kI mAlava paramparA puNyalatAcaritra, sukhAnanda-manoramA, satI kalAvatI, zIlavatI (bar3I), zIlavatI (choTI), nala-damayantI, candA caritra, campakamAlA caritra, jaina mahAbhArata, saMskRta zloka saMgraha (do bhAgoM meM), dRSTAnta saMgraha , dRSTAnta zataka Adi bhI ApakI racanAe~ haiN| - vi0 saM0 2020 meM ajamera sammelana meM zramaNa saMgha ke dvitIya paTTadhara pUjya zrI AnandaRSijI ke netRtva meM Apako pravartaka pada para pratiSThita kiyA gyaa| yadyapi Apane sammelana meM bhAga nahIM liyA thaa| dIkSita hone ke bAda Apane jo cAturmAsa kiye unakI sUcI nimna haiM - vi0 saM0 sthAna vi0 saM0 sthAna 1968 zAjApura 1988 ratalAma 1969 jodhapura 1989 ujjaina 1970 kizanagar3ha 1990 ToMka 1971 indaura 1991 mumbaI 1972 thAMdalA 1992 jAlanA 1973 udayapura 1993 sikandarAbAda 1974 sAdar3I 1994 madrAsa 1975 ratalAma 1995 beMgalora 1976 dhAra 1996 haidarAbAda 1977 ratalAma 1997 lAtUra 1978 khAcarauMda 1998 indaura 1979 ratalAma 1999 peTalAvada 1980 2000 ratalAma 1981 jayapura 2001 indaura 1982 moravI 2002 lImbar3I 1983 pAlanapura 2003 thAMdalA 1984 kA~dAbAr3I thAMdalA 1985 mATuMgA (mumbaI) 2005-2009 indaura 1986 khAcarauMda . 2010 thA~dalA 1987 thAMdalA 2011 dillI 2004 sailAnA Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 2018 koTA bUMdI sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa 2012 mATuMgA (mumbaI) 2017 ujjaina 2013 kAndAbAr3I (mumbaI) 2014 indaura 2019 jayapura 2015 thAMdalA 2020 dillI 2016 sailAnA 2021 2022 se mAlavA meM vihAra kara rahe the| isake Age kI jAnakArI upalabdha nahIM ho sakI hai| muni zrI. bhagavAnadAsajI. ApakA janma ahamadanagara ke samIpa cA~dA grAma meM haa| Apake pitAjI kA nAma nandarAmajI aura mAtA kA nAma zrImatI kAzIbAI thaa| Apa jAti se osavAla the| Apane muni zrI rUpacandajI (paMjAba) ke pravacana se prerita hokara pUjya zrI campAlAlajI ke ziSya muni zrI rAmacandrajI ke pAsa vi0saM0 1969 mArgazIrSa kRSNA tRtIyA dina budhavAra ko dIkSA grahaNa kii| Apane apane saMyamaparyAya meM jo tapazcaryAyeM kI ve isa prakAra haiM vi0saM0 1970 meM sAkUDa (dakSiNa) meM 17 dina ke tp| vi0saM0 1971 hAtoda (mAlavA) meM 21 dina ke tapa / vi0 saM0 1972 caitra kRSNA navamI se sAr3he dasa varSa taka takrAhAra- isa bIca upavAsa bhI calatA rahA / vi0 saM0 1978 ratalAma meM 23 dina ke tapa, vi0saM0 1982 nAyaDoMgarI (dakSiNa) meM 27 dina ke tapa, vi0saM0 1983 dhUliyA (khAnadeza) meM 32 dina ke upavAsa, manamADa meM 21 dina ke upavAsa, nAsika meM 17 dina ke upavAsa, cAra mAsa taka bhadrA tapa aura cha: mAsa taka bele-bele paarnnaa| vi0saM0 1985 meM bambaI meM 45 dina ke upavAsa, pUnA meM 14 dina ke upavAsa aura cAra mAsa taka tele-tele paarnnaa| vi0saM0 1986 meM ratalAma meM 63 ke upavAsa, vihAra karate hue kuzalagar3ha meM 32, 16,aura 12 dina ke upvaas| vi0saM0 1987 thAndalA meM 62 dina ke upavAsa, vihAra ke daurAna 26 aura 15 dina ke upavAsa / vi0saM0 1988 meM lImbar3I meM 67 dina va upavAsa, vihAra ke daurAna 28 dina ke upavAsa, 31 dina ke upavAsa aura 22 dina ke upvaas| vi0 saM01989 ujjaina meM 55 dina ke upavAsa, vihAra ke daurAna 17 dina ke upavAsa aura cha: mahIne chAcha para rhe| vi0saM0 1990 ajamera meM 61 dina ke upavAsa, vihAra ke daurAna 27 dina ke, 17 dina ke, 25 dina ke upvaas| vi0 saM0 1991 meM cAra mAsa taka tele-tele pAraNA aura sAtha hI 17 dina ke upavAsa, 11 dina ke upavAsa, 13 dina ke upavAsa, 9 dina ke upavAsa, vihAra ke daurAna 17 aura 13 dina ke upavAsa, vi0saM0 1992 ujjaina meM 56 dina ke upvaas| Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya dharmadAsajI kI mAlava paramparA 423 inake atirikta bhI Apane tapazcaryAyeM kI thIM, kintu vivaraNa upalabdha nahIM hotA hai| vi0 saM0 1999 meM Apane pravartaka tArAcandajI ke sAtha cAturmAsa kiyA aura usI varSa ApakA svargavAsa ho gyaa| muni zrI kezarImalajI ___ Apa pUjya zrI saubhAgyamalajI ke ziSya the| vi0saM0 1984 meM mumbaI meM Apane dIkSA grahaNa kii| dIkSita hone ke pazcAt Apane kaI varSoM taka bele-bele tapa kiyA / pUjya pravartaka zrI tArAcandajI ke sAtha Apane dakSiNa kA vicaraNa kiyA thA, aisA ullekha milatA hai| Apane thokar3oM ke mAdhyama se adhyayana kiyA thaa| ApakI saMsArapakSIya bahana kesarabAI aura mAnajI gulAbabAI bhI dIkSita huIM thiiN| mahAsatI gulAbakuMvarajI pravartinI pada para rhiiN| vi0saM0 2010 meM ratalAma meM ApakA svargavAsa ho gyaa| ApakI (zrI kezarImalajI) janma-tithi, mAtA-pitA Adi ke nAma upalabdha nahIM hote haiN| zatAvadhAnI muni zrI kevalamunijI Apa jamanApAra ke gA~va kurAnA ke nivAsI the| bAlyakAla meM hI Apake mAtApitA kA dehAnta ho gayA thaa| ApakI janma-tithi upalabdha nahIM hotI hai aura na mAtApitA ke nAma hI upalabdha hote haiN| ApakA bAlyakAla Apane kAkA zrI nandUjI ke yahA~ biitaa| kintu Apa apane kAkA ke gussaila svabhAva se parezAna the| choTI-sI galatI para bhI piTAI lagatI thii| antata: Apa ghara chor3akara Trena dvArA dillI pahu~ca gye| vahA~ ApakI mulAkAta zrI kabUlamalajI se huI / ve Apako dillI meM virAjita pravartaka zrI tArAcandajI ke pAsa le gaye aura Apa vahIM muni zrI ke pAsa rahane lge| yaha ghaTanA vi0saM0 1980 kI hai| vahA~ se Apa mumbaI Aye aura vi0 saM0 1985 meM vahIM ApakI dIkSA huii| isa prakAra Apa kevalacanda se zrI kevalamuni ho gye| muni zrI saubhAgyamalajI ke ziSyatva meM Apane saMskRta bhASA kA jJAna prApta kiyaa| Apa avadhAna ke acche jJAtA the| Apake viSaya maiM aisA kahA jAtA hai ki Apa ziSya nahIM banAte the| muni zrI lAlacandajI apane do putroM zrI mAnamunijI aura zrI kAnamunijI tathA do putriyoM ke sAtha dIkSita hone ke lie Aye the, kintu Apane ziSya banAne se iMkAra kara diyA thaa| bAda meM zrI pArasamunijI (lAlacandajI ke ladhu-putra) ko ApakA ziSya ghoSita kara diyA gyaa| Apane sUryakiraNa cikitsA kA bhI adhyayana kiyA thaa| Apa apane jIvana ke antima kAla meM ujjaina ke nayApurA meM virAjita the| ApakI sevA meM ekamAtra zrI jIvanamunijI the| eka dina Apa Tahalane ke vicAra se relave lAIna kI ora cale gaye aura Trena durghaTanA meM ApakA svargavAsa ho gyaa| yaha ghaTanA vi0saM0 2011 kI hai| muni zrI rUpacandajI Apa badanAvara ke samIpastha grAma mulathAna ke nivAsI the| Apa jAti se vorA Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa gotrIya osavAla the| ApakI janma-tithi,mAtA-pitA ke nAma Adi upalabdha nahIM hote haiN| itanA upalabdha hotA hai ki Apane vRddhAvasthA meM vi0 saM0 1987 meM pUjya zrI tArAcandajI ke thAndalA varSAvAsa meM muni zrI bhagavAnadAsajI kI tapazcaryA pUrNa hone ke dina dIkSA lI thii| dIkSita hone para Apane yaha niyama liyA ki sukha-samAdhi rahate hue maiM jIvana bhara belebele kI tapasyA kruuNgaa| 12 varSa se kucha adhika taka kA saMyamaparyAya jIvana vyatIta karane ke pazcAt vi0saM0 1999 meM badanAvara meM varSAvAsa pUrNa hone para ApakA svargavAsa ho gyaa| muni zrI mohanamunijI Apa jAmanagara ke nivAsI the / Apa bahuta dinoM taka aphrIkA meM sevArata the| taduparAnta Apa puna: jAmanagara A gaye aura jilA vidyAlaya meM cAra varSa taka aMgrejI ke adhyApaka rhe| vahA~ se Apa mumbaI padhAre / vi0saM0 1985 meM mumbaI meM Apa zrI sUrya munijI ke samparka meM aaye| unake pravacanoM se Apa meM vairAgya utpana huaa| cUMki pArivArika uttaradAyitva se Apa mukta ho cuke the| ApakI eka putrI thI jisakA pANigrahaNa saMskAra ho cukA thA aura ApakI patnI paMcatattvoM meM vilIna ho cukI thI, ata: dIkSA-mArga meM koI ar3acana nahIM thaa| vi0saM0 1986 jyeSTha vadi aSTamI ko nIsalapura meM ApakI dIkSA huii| yadyapi Apa apane viSaya ke viddhAn the kintu Atma pradarzana meM ApakA vizvAsa nahIM thaa| vi0 saM0 2018 meM ratalAma meM ApakA svargavAsa ho gyaa| muni zrI nagInacandajI Apa ujjaina nivAsI zrI jhumaralAlajI ke bar3e putra the| jaba ApakI mAtAjI kA dehAnta ho gayA taba ApakI bar3I bahana sundarabAI ne Apa donoM bhAIyoM kA lAlana-pAlana kiyaa| kucha varSoparAnta Apake pitA zrI jhumaralAlajI kA bhI dehAvasAna ho gyaa| jaba ApakI bar3I bahana sundarabAI ne mahAsatI zrI gulAbaku~varajI ke pAsa dIkSA le lI taba Apa apane kAkA ke pAsa rahane lge| apanI bar3I bahana ke pad cihnoM para calate hue vi0saM0 1988 vaizAkha kRSNA pratipadA, dina somavAra ko nImAr3a ke kar3I kasbA meM Apane muni zrI saubhAgyamalajI ke ziSyatva meM dIkSA grahaNa kii| dIkSoparAnta Apane prAkRta bhASA kA gahana adhyayana kiyaa| prAkRta paThana-pAThana kA kArya Apa bar3e lagana se karate the| aisI janazruti hai ki Apake akSara bar3e sundara the aura zAstroM kI pratilipiyA~ karane meM ApakI vizeSa ruci thii| Apa svabhAva se mRdabhASI tathA zAntipriya the| ApakA mAnanA thA ki vyakti kaisA bhI kyoM na ho, usameM koI na koI guNa avazya hotA hai| koI khojane vAlA caahie| 30varSa taka saMyamaparyAya kA pAlana karane ke pazcAt vi0saM0 2017 meM ApakA svargavAsa ho gyaa| Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 425 AcArya dharmadAsajI kI mAlava paramparA muni zrI mANakamunijI ApakA janma vi0saM0 1974 meM peTalAvada meM huaa| Apake mAtA-pitA kA nAma upalabdha nahIM hotA hai| vi0saM0 1987 meM thA~dalA cAturmAsa meM pUjya prarvataka zrI tArAcandajI se ApakA samparka huA aura Apa vairAgyapUrNa jIvana jIne lge| vi0saM0 1988 vaizAkha kRSNA pratipadA dina somavAra ko karAhI (kar3I kasbA) meM zrI sUryamunijI ke pAsa ApakI dIkSA huii| dIkSA hone ke pazcAt Apane apane guru zrI sUryamanijI ke sAtha dakSiNa pradeza meM vicaraNa kiyaa| Apa pravacanakalA meM nipuNa the| Apake varSAvAsa kI pUrNa sUcI to upalabdha nahIM hotI, jo upalabdha hotI haiM ve isa prakAra haiM vi0saM0 1998 indaura meM, vi0saM0 1999 peTalAvada meM, vi0saM0 2000 lImbar3I meM, vi0 saM0 2001 ratalAma meM, vi0saM0 2002 lImbar3I (paMcamahAla) meM lImbar3I meM hI zrAvaNa zuklA pUrNimA ko Apa pakSAghAta se grasita ho gye| vahA~ se Apa thAMdalA pdhaare| do cAturmAsa vahA~ kiye arthAt vi0 saM0 2003 aura 2004 ke cAturmAsa thAMdalA meM huye| vi0saM0 2005 se 2009 taka ke pA~ca cAturmAsa indaura meM hue| vi0saM0 2010 ke cAturmAsa thAMdalA meM kiye| vahIM vi0saM0 2011 ASAr3ha kRSNA caturthI ko dopahara meM ApakA svargavAsa ho gyaa| muni zrI umezamunijI ApakA janma thAMdalA meM huaa| ApakI dIkSA vi0 saM0 2011 caitra zukla trayodazI ko thA~dalA meM huii| Apa zrI sUryamunijI ke ziSya haiN| Apa prakhara pravacanakAra evaM siddhahasta lekhaka haiN| ApakI kucha racanAoM ke nAma isa prakAra haiM- sUrya sAhitya bhAga 1 se 4, zraI dharmadAsa caritAmRta, caritra saurabha, mayUra paMkha, zrImad'dharmadAsa ma0 sA0 aura unakI mAlava ziSya paramaparAe~, kezI-gautama saMvAda, samakita chappanI (sampAdita), NamokkAra-aNuppehA tathA NamokkArajjhANaM, mokkhapuri satyo aadi| vartamAna meM Apake sAtha muni zrI caitanyamunijI, muni zrI jinendramunijI, muni zrI vardhamAnamunijI, muni zrI saMyatamunijI, muni zrI dharmezamunijI, muni zrI kizanamunijI, muni zrI cintanamunijI aura muni zrI saMdIpamunijI vidyamAna haiN| muni zrI vinayamunijI ApakA janma vi0saM0 1975 meM ujjaina yA ujjaina ke samIpastha grAma meM huaa| Apake pitAjI kA nAma zrI ku~varalAlajI corar3iyA aura mAtAjI kA nAma zrImatI mainAbAI thaa| Apa muni zrI nagInacandajI ke saMsArapakSIya bhAI the| Apa apane kAkAjI ke yahA~ rahate the| eka dina Apa cupacApa skUla jAne ke bahAne svayaM sAdhuveza dhAraNa kara dIkSArtha pravartaka zrI tArAcandajI ke pAsa lImbar3I pahu~ca gye| vahIM Apake bhrAtAmuni zrI nagInacandajI bhI Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa muni zrI tArAcandajI ke sevA meM the| kAkAjI kI AjJA na hone ke kAraNa muni zrI ne dIkSA dene se inkAra kara diyA aura Apake na cAhate hue bhI Apake kAkAjI ko sUcita kara diyA gayA ki Apa lImbaDI meM vidyamAna haiN| yaha jAnakara Apake kAkAjI evaM anya parijana lImbar3I pahu~ca gye| Apako bahuta samajhAyA, kintu Apa apane vicAra se tanika bhI aDiga nahIM hue| antata: vi0saM0 1989 Azvina zuklA dazamI ko ApakI choTI dIkSA huI aura Apa muni zrI kizanalAlajI ke ziSya khlaaye| Apa bAbUlAla se vinayamuni ho gye| lImbar3I cAturmAsa ke pazcAt Apa ujjaina padhAre jahA~ ApakI bar3I dIkSA huii| dIkSita hone ke pazcAt Apane gahana adhyayana kiyaa| Apa eka kuzala pravacanakAra the| jIvana-sAdhanA, jIvana-saurabha, jIvana-lakSya, jIvana-vaibhava, jIvana-preraNA, samAja darzana, dharma-darzana, hama kaise jIyeM, sukha ke srota Adi ke nAma se Apake pravacana saMgraha prakAzita haiN| inake atirikta Apane kucha granthoM kA saMgraha bhI kiyA thA jo dohA-pIyUSa saMgraha, paMkti-saMgraha, sUkti-saroja Adi ke nAma se saMgrahita haiN| Apake do ziSya hae- zrI zAntimunijI aura zrI pramodamunijI 'mdhu'| vi0saM0 2029 mArgazIrSa zuklA dvitIyA ko vorIvalI (mumbaI) meM ApakA svargavAsa ho gyaa| gaNa ke anya santa. 1. muni zrI sAgaramunijI - ApakA janma peTalAvada ke samIpa karaDAvada meM huaa| dIkSA vi0saM0 1987 ASAr3ha kRSNA saptamI dina budhavAra ko badanAvara meM huii| Apa zrI saubhAgyamalajI ke ziSya hue| 2. muni zrI surendramuni- ApakA janma vi0saM0 1982 ko Agara meM huaa| dIkSA vi0 saM0 1996 kArtika sudi dvAdazI ko haidarAbAda meM grahaNa kii| Apa zrI sUryamuni jI ke ziSya hue| 3. muni zrI. hukamamunijI. - ApakA janma rAjagar3ha meM huaa| vi0saM0 2001 mAgha zuklA paMcamI ko khAcarauMda meM ApakI dIkSA huii| Apa zrI saubhAgyamalajI ke ziSya hue| 4. muni zrI. maganamunijI - ApakA janma biDavAla meM huaa| vi0saM0 2002 vaizAkha kRSNA dazamI ko badanAvara meM ApakI dIkSA huii| Apa zrI saubhAgyamalajI ke ziSya huye| 5. muni zrI rUpendramunijI - ApakA janma madhya pradeza ke Agara nagara meM huaa| vi0saM0 2003 vaizAkha zuklA ekAdazI ko katavArA meM ApakI dIkSA huii| Apa zrI sUryamunijI ke ziSya hue| Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya dharmadAsajI kI mAlava paramparA 427 vi0saM0 6. muni zrI jIvanamunijI - Apa jodhapura ke nivAsI the| ApakI dIkSA 0 1996 Azvina zuklA trayodazI ko pUjya zrI hastImalajI ke sAnnidhya meM huI / dIkSA- cheda ho jAne para vi0saM0 2007 jyeSTha zuklA trayodazI ko ApakI puna: dIkSA huii| 7. muni zrI zAMtimunijI ApakA janma nAgadA meM huaa| ApakI dIkSA vi0saM0 2018 jyeSTha kRSNA dvAdazI ko ujjaina meM huii| Apa vinayamunijI ke ziSya huye| - 8. muni zrI mahendramunijI ApakA janma dhAra meM huaa| ApakI dIkSA vi0saM0 2018 phAlguna sudi dvitIyA ko lImbar3I meM huii| Apa zrI saubhAgyamalajI ke ziSya hue| - 9. muni zrI kamalamunijI ApakA janma goMDala meM huaa| igatapurI meM vi0saM0 2025 mArgazIrSa zuklA dazamI ko Apa dIkSita hue| Apa zrI jIvanamunijI ke ziSya hue| - 10. muni zrI pramodamunijI 'madhu'- ApakA janma nAsika meM huaa| vi0saM0 2025 mAgha zuklA paMcamI ko ghoTI meM ApakI dIkSA huii| Apa zrI vinayacandrajI ke ziSya hue| 11. muni zrI anUpamunijI janma sthAna jJAta nahIM hai| ApakI dIkSA vi0saM0 2026 ko dhaMdhukA meM huii| Apa zrI hukamamunijI ke ziSya hue| - 12. muni zrI pradIpamunijI ApakA janma phAgaNA ( dhUliyA) meM huaa| vi0saM0 2028 ASAr3ha zuklA paMcamI ko r3hir3horI (nAsika) meM ApakI dIkSA huii| Apa zrI saubhAgyamalajI ke ziSya hue| bAda meM Apane saMyamaparyAya kA tyAga kara diyaa| 13. muni zrI vijayamunijI ApakA janma ratalAma meM vi0saM0 huaa| 2031 caitra zuklA dvitIyA ko phAgaNA meM Apa dIkSita hue| Apa zrI sAgaramunijI ke ziSya hue| - 14. muni zrI prakAzacandrajI 'nirbhaya'- ApakA janma 28 navambara 1960 ko ratalAma meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI siddhakaraNa gaMga tathA mAtA kA nAma zrImatI pIstAbhAI hai| 8 maI 1974 ko pimpalagA~va vasavanta (nAsika) meM zrI saubhAgyamunijI ke ziSyatva meM Apane dIkSA grahaNa kii| dIkSoparAnta Apane ema0 e0 kI parIkSA uttIrNa kii| 15. muni zrI caitanyamunijI - ApakA janma dhAra meM huaa| ApakI mAtA kA nAma zrImatI ratanabAI tathA pitA kA nAma zrI takhatamalajI bAphanA hai / 16 jUna 1974 ko muni zrI vinayacandrajI ke kara-kamaloM se igatapurI meM Apane dIkSA grahaNa kii| 16. muni zrI premamunijI - ApakA janma daur3a (pUnA) meM huaa| ApakI mAtA Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa kA nAma zrImatI zrImatI pyArIbAI tathA pitA kA nAma zrI phakIracanda kAMsavA hai| 20 pharavarI 1977 ko khAcarauMda meM muni zrI saubhAgyamalajI kI nezrAya meM Apa dIkSita huye| 17. muni zrI lAlacandajI - ApakA janma rAjagar3ha (mAlavA) meM huaa| vi0 saM0 2001 mAgha sudi paMcamI ko khAcarauMda meM Apane apane do putra zrI mAnamalajI aura zrI kAnamalajI tathA eka putrI suzrI mainAkumArI ke sAtha muni zrI saubhAgyamalajI ke zrI caraNoM meM dIkSA grahaNa kii| Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI rAmacandrajI aura unakI paramparA (bAIsa sampradAya kI mAlavA paramparA) (prathama vaMza) ujjaina zAkhA dharmadAsajI rAmacandrajI mANakacaMdajI zrI devAjI zrI jogAjI dalAjI cimanAjI amIcaMdajI narottamajI 429 gaMgArAmajI meyarAjajI kAzIrAmajI prathama zAkhA (bharatapura- zAkhA) megharAjajI cunnIlAlajI maganamunijI mAdhavamunijI (ratalAma zAkhA ke AThaveM AcArya) . zrI mUlamunijI zrI zobhAcandajI zrI ratanamunijI Adi / zrImad dharmadAsajI ma. aura unakI Adi zrI mahendramunijI | mAlava ziSya paramparAe~ se sAbhAra | Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tulasIrAmajI zrI khyAlIlAlajI zrI bhorArAmajI dvitIya zAkhA (ujjaina zAkhA) * kAzIrAmajI mahArAja rAmaratanajI zrI rAmacandrajI zrI campAlAlajI (ratalAma zA. navame A.) kezarImalajI zrI nAnacandajI zrI kanhaiyAlAlajI zrI rAmacandajI tapasvI zrI bhagavAnadAsajI mannAlAlajI acaladAsajI zrI pannAlAlajI 1 zrI chogamalajI zrI dhanacandrajI zrI bhairavamunijI motIlAlajI zrI lakSmIcandajI 430 Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rakhabacandajI pUraNamalajI lAlacandajI tRtIya zAkhA ( zAjApura zAkhA) ( pU. zrI jJAnacandajI mahArAja kI sampradAya) T gaMgArAmajI mohanalAlajI bar3e uttamacaMdajI 1 jIvarAjajI + gendAlAlajI mannAlAlajI jasIrAmajI dayAlacandajI cimanalAlajI kisanalAlajI lakhamIcandajI mastujI pannAlAlajI indaramalajI bhaMvaralAlajI motIlAlajI zrI nandarAmajI ratanalAlajI mAMgIlAlajI sAgaramalajI 1 zrI motIlAlajI | jJAnacandrajI ta. zrI campAlAlajI zrI tilokacandajI zrI jayaMtIlAlajI saubhAgyamalajI phusAlAlajI kevalacandajI bahuzruta paM0 zrI samarthamalajI maganalAlajI I cunnIlAlajI ratanacandajI h mulatAnamalajI siremalajI saradAramalajI bhoMvarAjajI 431 khuzAlacaMdajI prakAzacandajI Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (dvitIya vaMza) sItAmahU zAkhA dharmadAsajI jasarAjajI jogarAjajI zrI padmajI zobhAcandajI 432 motIcaMdajI zambhujI kanIrAmajI dalIcandajI jItamalajI nandalAlajI badIcandajI isa vaMza ke aura bhI saMta rahe hoMge, para itane hI saMtoM ke nAma prApta hue haiN| isa vaMza ke antima sAdhu zrI choTelAlajI ma. the| isa vaMza kI koI upazAkhA bhI thI yA nahIM isa bAta kA patA nahIM claa|) Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratalAma zAkhA (tRtIya vaMza) (1) pUjya zrI dharmadAsajI mahArAja 1 pUjya zrI haridAsajI mahArAja I zrI sarAjI mahArAja I zrI khemajI (khemarAjajI mahArAja 1. (2) pUjya zrI UdAjI (uderAjajI yA udayacandrajI) zrI mANakacandajI zrI sukhAlajI zrI motIrAmajI RSi I (3) pUjya zrI mayAcandrajI mahArAja zrI bhagAjI zrI khemajI zrI motIcandajI zrI cimanAjI (4) pUjya zrI amarajI zrI sobhAcandajI zrI dAnAjI zrI somacandajI zrI mANakacaMdajI ta. zrI parasarAmajI (5) zrI kezavajI mahArAja zrI (6) zrI mokhamasiMhajI ghora ta. zrI zivalAlajI zrI hindumalajI prarva. zrI tArAcandajI zrI hIrAlAlajI zrI kanhaiyAlAlajI zrI bhISAjI ajabojI . zrI indrajItajI zrI nAthAjI zrI lakhamIcandajI zrI megharAjI 433 Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (6) pUjya zrI mokhama siMhajI mahArAja zrI hindumalajI zrI giradhArIlAlajI zrI gaMbhIramalajI (7) zrI nandalAlajI zrI vRddhicandajI zrI cunnIlAlajI (11) pra. zrI kizanalAlajI zrI vaccharAjajI (12) pravartaka zrI sUryamunijI pra. va. zrI saubhAgyamalajI pri. va. zrI vinayamunijI 434 zrI zAntimunijI zrI pramodamunijI kezarImalajI kevalamunijI | kundanamalajI| rUpacaMdajI nagInamunijI | sAgaramunijI mathurAmunijI gaNezamunijI| lAlacandajI mAnamunijI hukumamunijI kAnamunijI maganamunijI mahendramunijI pArasamunijI anUpamunijI mohanamunijI mANakamunijI surendramunijI rUpendramunijI umezamunijI Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upa zAkhA-1 (3) pUjya zrI mayAcandajI mahArAja (4) pUjya zrI dAnAjI mahArAja zrI vadIcandajI zrI bhAramalajI zrI rUpacandajI zrI kisanalAlajI zrI rAmacandrajI zrI mayAcandajI 435 upa zAkhA-2 (3) zrI amarajI mahArAja zrI ghAsIrAmajI zrI bherulAlajI ta. zrI svarUpacandajI zrI siremalajI (4) ta. zrI parazarAmajI mahArAja zrI sUrajamalajI zrI mUlacandajI zrI naMdarAmajI zrI dalIcaMdajI zrI sarUpacaMdajI ta. zrI dIpacaMdajI kavi zrI premacaMdajI zrI rUghanAthajI (pUjya zrI parazarAmajI mahArAja ke samaya meM kucha matabheda ho jAne ke kAraNa kucha samaya taka yaha saMta-parivAra alaga rahA / phira samAdhAna ho jAne ke bAda punaH saba saMta sammilita ho gaye / donoM upazAkhAoM meM aba koI saMta vidyamAna nahIM haiN| Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdaza adhyAya AcArya manoharadAsajI aura unakI paramparA zrI lavajIRSijI, zrI dharmasiMhajI aura zrI dharmadAsajI ke samakAlIna eka kriyoddhAraka zrI manoharadAsajI bhI huye| ApakA janma vi0saM0 1680 ke Asa-pAsa rAjasthAna ke nAgaura meM huaa| Apake mAtA-pitA kA nAma upalabdha nahIM hotA, ata: ApakI jAti aura gotra para spaSTa prakAza nahIM DAlA jA sakatA / vi0saM0 1699 ke lagabhaga unnIsa varSa kI Ayu meM nAgaura meM hI AcArya zrI AsakaraNajI svAmI, AcArya zrI varddhamAnajI svAmI aura zrI sadAraMgajI svAmI kI nizrA meM Apane ArhatI dIkSA lii| muni zrI ratnacandrajI ne apane sthAnAMgasUtra kI prazasti meM Apako zrI vardhamAnajI svAmI kA ziSya mAnA hai| dIkSoparAnta Apane gurucaraNoM meM rahakara AgamoM kA talasparzI adhyayana kiyaa| apratima pratibhA ke dhanI ApazrI tIna varSa ke atyalpa kAla meM hI siddhAnta zAstroM ke pAragAmI va dhurandhara vidvAn bana gye| Apa eka ugra tapasvI ke rUpa meM jAne jAte the| Apa varSoM taka nirantara cha?-chaTTha (bele-bele) tapa karate rhe| pAraNe ke dina bhI eka samaya vigaya rahita AhAra lete the| lambe-lambe mAsakhamaNa jaise tapa karate the| bhayaMkara AtApanA lenA ApakA nitya kA niyama thaa| khar3e-khar3e dhyAna aura kAyotsarga karanA Apako acchA lagatA thaa| chaha-chaha mahIne taka nahIM leTanA, kSudhA sahanA, tRSA sahanA Apake sAdhu jIvana kI vizeSatAyeM haiN| kintu gaccha meM vyApta sAdhvAcAra meM zithilatA ne Apake mana ko udvelita kara diyaa| Apake mana meM aneka prazna uThane lge| kahA~ Agama varNita vizuddha sAdhvAcAra aura kahA~ Aja ghora zithilAcAra se bharA yati varga kA ghRNita jiivn| kahA~ dharmaprANa lokAzAha aura AcArya zrI hIrAgarajI svAmI jaise mahApuruSoM dvArA kiyA gayA kriyoddhAra aura kahA~ Aja kA dhUmila cAritravAlA AcArahIna yativarga Adi vibhinna prazna Apake mana ko vicalita karane lge| ata: vi0saM0 1712 ke lagabhaga 31 varSa kI Ayu meM Apane guru kI AjJA se nAgaurI lokAgaccha kA parityAga kara diyaa| kriyoddhAra kara vi0saM0 1716 ke lagabhaga 35 varSa kI Aya meM manoharagaccha ke saMsthApaka AcArya bne| kriyoddhAra karane vAle muniyoM meM gurubhrAtA zrI khetasIjI evaM pramukha ziSya zrI bhAgacandrajI Apake sAtha the| gaccha parityAga karane ke uparAnta Apa tInoM munigaNa nAgaura se ajamera, kucAmana, jovanera, jayapura, khaNDelA, harasorA, baharor3a, khetar3I-siMdhANA, nAranaula, mahendragar3ha, cIdAdarI, bhivAnI, tosAma, hA~sI, hisAra, bA~gara, khAdara, yamunApAra, dillI, AgarA Adi kSetroM meM vihAra karate hue cAroM tarapha bhagavAn mahAvIra ke vizuddha vicAroM ko phailAyA / vihAra meM nAnA prakAra kI bAdhAyeM AyIM lekina nirvikAra bhAva se una bAdhAoM ko sahate hue Age bar3hate gye| Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya manoharadAsajI aura unakI paramparA 437 Apake jIvana se aneka alaukika ghaTanAyeM jur3I hai jinheM vistArabhaya se yahA~ prastuta nahIM kiyA jA rahA hai| aisA mAnA jAtA hai ki ApakA ziSya parivAra bahata vizAla thaa| muni zrI bhAgacandrajI, zrI jAdUrAyajA, zrI nAnakacandajI Adi Apake pramukha ziSyoM meM the| muni zrI nAnakacandajI kI dIkSA vi0saM0 1751 mArgazIrSa kRSNA SaSThI ko nAranaula meM huI thii| AcArya zrI manoharadAsajI eka kuzala evaM siddhahasta lekhaka the| ApakI vibhinna racanAyeM upalabdha hotI haiN| ApakI upalabdha racanAyeM nimnalikhita haiM- cetana caritra (vi0saM0 1721), samyaktvarAsa (vi0saM0 1721, mAgha zuklA dvAdazI), jJAna cintAmaNi (vi0saM0 1728, mAgha zuklA dvAdazI) navatattva (vi0saM0 1760) / Ayu adhika ho jAne para Apane apanA vihAra kSetra sImita kara liyaa| siMghANAkhetar3I, nAranaula, mahendragar3ha, carakhIdAdarI, khaNDelA, harasorA aura baharor3a Adi ApakA vihAra kSetra rahA / anta meM Apa siMdhANA meM hI sthiravAsa karane lage caurAnaveM varSa kI lambI Ayu pUrNa kara 1774 ke lagabhaga ApakA svargavAsa huaa| aisA mAnA jAtA hai ki muni zrI manoharadAsajI se hI sthAnakavAsI paramparA meM manohara sampradAya kA prArambha huA hai| kucha vidvAnoM kI yaha bhI mAnyatA hai ki pUjya dharmadAsa jI se sambandhita bAIsa sampradAya ke pravartakoM meM muni zrI manoharajI ke nAma se ApakA hI ullekha hai| Apa yuga prabhAvaka AcArya zrI sadAraMgajI svAmI ke paramapriya ziSya athavA sadAraMgajI svAmI ke gurubhrAtA AcArya zrI varddhamAnajI svAmI ke ziSya athavA zrI AsakaraNajI svAmI ke ziSya aura varddhamAnajI svAmI ke ladhubhrAtA the| aisA bhI saMbhava hai ki donoM manoharadAsajI eka hI hoM aura nAgaurI lokAgaccha se nikalakara dharmadAsajI se mila gaye hoM kyoMki Age kI paTTa paramparA donoM kI samAna hai| yadyapi Ayu aura dIkSAparyAya meM Apa zrI dharmadAsajI se bar3e the| phira bhI zrI dharmadAsajI ke saMgha meM milane kI sambhAvanA adhika jAna par3atI hai, kyoMki Apane vi0saM0 1712 meM nAgaurI lokAgaccha kA parityAga kara kriyoddhAra kiyA thA aura zrI dharmadAsajI ne vi0saM0 1721 ke Asa-pAsa kriyoddhAra kiyA thaa| AcArya zrI bhAgacandrajI Apa AcArya zrI manoharadAsajI ke pramukha ziSya evaM manohara sampradAya ke dvitIya AcArya the / ApakA janma bIkAnera meM huA thaa| AcArya zrI manoharadAsajI ke sAnnidhya meM nAranaula meM Apane AhatI dIkSA prApta kI thii| dIkSoparAnta Apane zAstroM kA gahana adhyayana kiyaa| japa-tapa-sAdhanA Adi meM ApakI vizeSa ruci thii| siMdhANA 1. paNDitaratna zrI premamuni smRti, grantha, pR0 - 223 Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa khetar3I ke parvatazikhara para samAdhi (chatarI) meM gurudeva ke sAtha Apane cAra mahIne kA mAsakhamaNa tapa kiyA thaa| jaba AcArya manoharadAsajI ne kriyoddhAra kiyA thA taba Apane unakA pUrA sahayoga kiyA thaa| Apa eka sarvazreSTha pratibodhaka the| Apane bar3auta,vinaulI, dAghaTa aura kA~dhalA Adi kSetroM meM adhikAMza agravAla jAti ko pratibodhita kara sthAnakavAsI banAyA thaa| vi0saM0 1774 ke lagabhaga AcArya zrI manoharadAsajI ke svargavAsa ke prazcAt siMdhANA- khetar3I meM zrIsaMgha ne Apako AcArya pada para pratiSThita kiyaa| Apane apane AcAryatva kAla meM jinazAsana kI khUba jyoti jgaayii| Apake jIvana se aneka alaukika aura viziSTa ghaTanAyeM jur3I haiM jinakA yahA~ ullekha nahIM kiyA jA rahA hai| ApakI svargavAsa tithi upalabdha nahIM hai| itanA jJAta hotA hai ki samAdhipUrvaka ApakA svargavAsa huA thaa| aisI janazruti hai ki ApakA ziSya parivAra bahuta vizAla thA, kintu do hI pramukha ziSyoM ke nAma upalabdha hote haiM - zrI mANakacandajI aura zrI siitaaraamjii| zrI mANakacandajI kA janma hariyANA ke halAlapura nAmaka grAma meM haA thaa| Apake pitA kA nAma zrI bAbUrAmajI gindor3iyA thaa| vi0 saM0 1775 meM AcArya zrI bhAgacandajI ke sAnnidhya meM ApakI dIkSA huI / bar3auta (u0pra0) meM ApakA svargavAsa ho gyaa| svargavAsa kI tithi upalabdha nahIM hai| AcArya zrI bhAgacandajI gurubhrAtA zrI nAnakacandrajI jo vi0 saM0 1751 mArgazIrSa kRSNA SaSThI ko nAranaula meM dIkSita huye the, ke ATha ziSya the| una ATha ziSyoM kA saMkSipta paricaya nimnalikhita hai muni zrI rAmacandrajI. - ApakA koI paricaya upalabdha nahIM hotA hai| muni zrI mUlacandrajI - ApakA bhI koI paricaya upalabdha nahIM hotA hai| muni zrI khemacandajI. - ApakA janma siMghANA-khetar3I meM huaa| janma-tithi upalabdha nahIM hai| vi0saM0 1775 Azvina zuklA SaSThI dina vRhaspativAra ko dillI meM Apa dIkSita hue| muni zrI govindarAmajI -ApakA janma siMghANA-khetar3I meM huA thaa| vi0 saM0 1775 Azvina zuklA SaSThI dina bRhaspativAra ko dillI meM Apa dIkSita hue| muni zrI bhagavantarAmajI - Apa vi0saM0 1781 mArgazIrSa zuklA dvitIyA ko dIkSita hue the| isake atirikta koI jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai| muni zrI mantrIrAmajI - Apa vi0saM0 1782 mArgazIrSa kRSNA dvitIyA dina vRhaspativAra ko dIkSita hue| anya jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai| muni zrI sAhabarAmajI - Apa vi0saM0 1787, caitra kRSNA SaSThI dina vRhaspativAra ko dIkSita hue| anya jAnakArI anupalabdha hai| Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya manoharadAsajI aura unakI paramparA 439 muni zrI mohanalAlajI - Apa vi0saM0 1788, caitra zuklA dvitIyA,dina vRhaspativAra ko dIkSita hue| jAnakArI kA anya koI srota upalabdha nahIM hai| inameM se muni zrI khemacandajI ke cha: ziSya huye jinakA saMkSipta paricaya isa prakAra hai muni zrI dhanAjI - Apake viSaya meM koI vizeSa jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai| muni zrI lAlacandajI - Apa vi0saM0 1790 mArgazIrSa kRSNA SaSThI ko dIkSita huye| muni zrI maujIrAmajI - Apa vi0saM0 1792 meM siMghANA-khetar3I meM dIkSita huye| muni zrI sAdArAmajI -Apane vi0saM0 1816 zrAvaNa zuklA SaSThI ke dina dIkSA grahaNa kii| muni zrI DeDarAjajI - Apa muni zrI sAdArAmajI ke sAtha hI usI dina dIkSita huye the| muni zrI lakSmIcandajI - Apa bhI muni zrI sAdArAmajI evaM muni zrI DeDarAjajI ke sAtha hI dIkSita huye / Apake nimna do ziSya the muni zrI bRjalAlajI - Apane vi0saM0 1863 vaizAkha pUrNimA ko dIkSA aMgIkAra kI thii| ___ muni zrI agaracandajI - ApakI dIkSA vi0saM0 1881 jyeSTha zuklA aSTamI ko huI thii| AcArya zrI. sItArAmajI ____ Apake jIvana ke viSaya meM koI viziSTa jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai| itanA jJAta hotA hai ki Apa manoharadAsa sampradAya ke tRtIya AcArya the| Apake kaI ziSya huye jinameM se muni zrI zivarAmadAsajI, zrI manasukharAmajI, zrI seThamalajI aura zrI sahajarAmajI Adi pramukha the| AcArya zrI zivarAmadAsajI ApakA janma vi0saM0 1763 ke Asa-pAsa dillI meM huaa| Apake mAtApitA kA nAma anupalabdha hai| lagabhaga 16 varSa kI Ayu meM vi0saM0 1779 meM kutAnAzahara (u0pra0) meM AcArya zrI sItArAmajI ke ziSyatva meM Apane dIkSA grahaNa kii| ApakI jJAna gambhIratA aura ugra saMyama sAdhanA ko dekhate hue AcArya zrI sItArAmajI ke - 1. paNDitaratna zrI premamuni smRti grantha, pR0 212-213 Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa svargavAsa ke pazcAt siMghANA - khetar3I zrIsaMgha ne Apako AcArya pada para vibhUSita kiyaa| siMghANA-khetar3I meM hI Apa samAdhipUrvaka svargastha huye / svargavAsa kI tithi upalabdha nahIM hai| Apake cAra pramukha ziSyoM kA spaSTa ullekha milatA hai| ve cAra ziSya haiM- muni zrI devakaraNajI, muni zrI nUNakaraNajI, muni zrI rAmakRSNajI aura muni zrI harajImalajI / 'paNDitaratna munizrI premamuni smRti grantha' meM ina cAra ziSyoM ke atirikta do aura ziSyoM ke nAma upalabdha hote haiM jo vi0 saM0 1840 meM Apake sAtha zAhajahAnAbAda (AgarA ) meM padhAre the| una donoM ziSyoM ke nAma haiM- muni zrI himatAjI aura muni zrI pUrNAjI / AcArya zrI zivarAmadAsajI ke pazacAt yaha paramparA do bhAgoM meM vibhakta ho gii| eka zAkhA jisakA netRtva zrI nUNakaraNajI ne kiyA aura dUsarI zAkhA ke pramukha muni zrI harajImalajI huye| muni zrI devakaraNajI ApakA viziSTa paricaya upalabdha nahIM hai| Apake viSaya meM itanI jAnakArI upalabdha hotI hai ki ApakA janma siMghANA - khetar3I meM huA thaa| ApakI mAtA kA nAma zrImatI rAmakora va pitA kA nAma zrI manasArAma thaa| Apa jAti se agravAla the| carakhIdAdarI meM ApakA svargavAsa huaa| muni zrI nUNakaraNajI (lUNakaraNajI) ApakA janma siMghANA- khetar3I meM huaa| Apa jAti se hur3akAvaMzIya agravAla the| vi0saM0 1835 mArgazIrSa kRSNa dazamI ko jhuMjhanu ( rAjasthAna) meM Apa dIkSita huye aura kA~ghalA meM ApakA svargavAsa huaa| muni zrI rAmakRSNajI Apake viSaya meM koI vizeSa jAnakArI upalabdha nahI hai| muni zrI harajomalajI ApakA janma meraTha jile ke malUkapura grAma meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI sahajarAmajI aura mAtA kA nAma zrImatI bhagavatIdevI thaa| vi0 saM0 1840 meM Apa dillI meM muni zrI zivarAmadAsajI ke ziSyatva meM dIkSita huye / Apa eka kaThora tapasvI ke rUpa jAne jAte the| Apane kaI dIrghakAlika tapazcaraNa kiye aura nirantara sAta varSoM taka belebele kA tapa kiyaa| inake sAtha prakIrNaka tapa bhI kiyA karate the| vi0 saM0 1888 mAgha zuklA saptamI dina guruvAra ko saMthArApUrvaka ApakA svargavAsa huaa| Apake do pramukha ziSyoM ke nAma hI upalabdha hote haiM- muni zrI ratnacandajI aura muni zrI lAlajI / muni zrI ratnacandajI muni zrI harajImalajI ke paTTadhara huye| muni zrI Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1876 AcArya manoharadAsajI aura unakI paramparA harajImalajI ke samaya se saMgha meM AcArya paramparA na calakara guru-ziSya paramparA aura paTTadhara paramparA clii| muni zrI harajImalajI dvArA kiye gaye cAturmAsoM kA vivaraNa vi0 saM0 1862 se upalabdha hotA hai, jabaki unhoMne vi0saM0 1840 meM dIkSA grahaNa kI thii| isase aisA pratIta hai ki vi0 saM0 1862 meM Apa saMgha ke paTTa para AsIna huye hoMge aura apanA svatantra cAturmAsa kiyA hogaa| cAturmAsoM kA vivaraNa isa prakAra milatA hai - vi0saM0 vi0saM0 sthAna 1862 nAranaula 1875 mAlerakoTalA 1863 bhivAnI bar3auta 1864 hA~sI 1877 nAbhA 1865 nAranaula 1878 paTiyAlA 1866 siMghANA 1879 nAranaula 1867 kucAmana 1880 siMghANA 1868 pakkIgar3hI 1881 carakhIdAdarI 1869 mAlerakoTalA 1882 amRtasara 1870 amRtasara 1883 carakhIdAdarI 1871 mahendragar3ha 1884 siMghANA 1872 paTiyAlA 1885 bar3auta 1873 bar3auta 1886 dhUliyAgaMja (AkarA) 1874 jIMda. muni zrI zrIlAlajI __ Apake viSaya meM koI vizeSa jAnakArI upalabdha nahIM hai| itanI jAnakArI upalabdha hotI hai ki Apa muni zrI harajImalajI ke ziSya the aura vi0 saM0 1849 se pUrva Apa dIkSita huye the| muni zrI ratnacandajI ApakA janma vi0saM0 1850 bhAdra kRSNA caturdazI ke dina rAjasthAna ke zekhAvaTI meM tatkAlIna khetar3I riyAsata ke samIpa tAtIjA grAma meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI gaMgArAmajI gurjara va mAtA kA nAma zrImatI sarUpAdevI thaa| vi0 saM0 1862 bhAdrapada zuklA SaSThI dina zukravAra ko 12 varSa kI umra meM nAranaula meM vizAla janasamUha 1887 dillI Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa 442 ke bIca muni zrI harajImalajI ke karakamaloM se Apa dIkSita huye| dIkSoparAnta Apane manohara gaccha ke hI muni zrI lakSmIcandrajI se AgamoM kA talasparzI adhyayana kiyaa| apane kaThora parizrama se saMskRta, prAkRta, apabhraMza, hindI, gujarAtI, urdU, aura phArasI jaisI aneka bhASAoM meM Apa siddhahasta huye / Apa Agama sAhitya ke dhurandhara vidvAn, svamata - paramata ke prakANDa paNDita, kAvya kalA ke marmajJa kaviratna, prabhAvaka pravacanakAra va siddhahasta lekhaka the| Apane vipula sAhitya kI racanA kI jinameM se kucha pramukha sAhitya isa prakAra haiM- 'mokSamArgaprakAza', ' tattvAnubodha', 'praznottaramAlA, bRhad guNasthAna vivaraNa, navatattvabAlAvabodha, 'digambara matacarcA, ' terApantha matacarcA, saMvatsarI carcA, sukhAnandamanoramA caritra, 'sagaracaritra, 'ilAyacI kuMvara caritra, vairAgya bArAmAsA', 'camatkAra cintAmaNi' 'jyotiSa grantha' aadi| isa sAhitya ke atirikta Apane AdhyAtmika aura aupadezika tapa, bhakti stotra, stutiyA~, prazastiyA~, paTTAvaliyA~, kavitAe~, dohe, savaiye Adi paryApta saMkhyA meM banAye the jinameM adhikAMza aprakAzita hI haiM / muni zrI kI racanAe~ racanA kA nAma muni suvrata bhagavAna kA stavana jIvAbhigamasUtra jIvAbhigamasUtra (artha sahita) dazavaikAlikasUtra (mUlapATha) sUryapaNatI upAsakadazAMgasUtra kAlajJAna ( jyotiSa grantha) uvavAI sUtra, aNuttarovavAI (mUlapATha va TabbA) pradyumnacaritra gajasukumAla caritra bhagavatIsUtra ke caubIsaveM zataka kA thokar3A dazabola durlabha kI sajjhAya racanAkAla vi0saM0 1863 vi0 saM0 1866 vi0saM0 1867 vi0saM0 1868 vi0saM0 1869 vi0saM0 1873 vi0saM0 1873 vi0 saM0 1874 vi0saM0 1875 " vi0saM0 1878 vi0saM0 1879 sthAna siMdhANA ?? "" zyAmalI ke pAsa mAlerakoTalA (paMjAba) bar3auta AgarA jIMda paMjAba paMjAba paTiyAlA siMghANA Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura caubIsa tIrthaMkara stuti zrImatI caritra AcArya manoharadAsajI aura unakI paramparA 'bhagavatIsUtra, sthAnaMgasUtra aura sAdhu guNamAlA sAdhu mahimA ilAyacIkumAra kA caritra pradezI rAjA kA caritra bRhatkalpasUtra AvazyakasUtra va saMgrahaNIsUtra saptakuvyasana kI sijjhAya nemarAjula kI sijjhAya vairAgya bArahamAsA kalayuga battIsI dazavaikAlika va RSabhadeva stuti aNutvavAI sUtra bharata-bAhubalI saMvAda praznottara zrAvaka ke bAraha vratoM kI sijjhAya AratI sagara caritra, gatAgati kA thokar3A, mokSamArgaprakAza Atmahita sijjhAya chamaccharI nirNaya kI prathama DhAla va gajasukumAla caritra chamaccharI kI dUsarI DhAla vi0 saM0 1879 "" "" vi0 saM0 1880 vi0saM01881 vi0saM0 1882 vi0saM0 1883 vi0saM0 1885 vi0saM0 1886 vi0saM0 1886 vi0saM0 1888 vi0saM0 1888 vi0saM0 1891 vi0 saM0 1893 " 1896 vi0saM0 1898 vi0saM0 1899 vi0saM0 1901 vi0saM0 1902 jayapura sAMgAnerI sthAnaka 443 nAranaula, mizrabAr3A va sabalukA nAranaula siMghANA lazkara khetar3I dAdarI bar3auta AgarA (dhuliyAgaMja) nAranaula alavara lazkara bIkAnera AgarA gopAcalapura (gvAliyara) (mAravAr3a) dillI binaulI AgarA (motI kaTarA) lazkara AgarA (lohAmaNDI) Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 ,, 1904 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa saMjayadvAra kA thokar3A vi0 saM0 1903 jayapura sAMgAnerI rAmacandra sthAnaka rAmacandra tapasyA ke phala kI DhAla AgarA (lohAmaNDI) nemanAtha bhagavAna ke caubIsa cauka vi0 saM0 1905 bAmanaulI bhadanadvAra jalesara sukhAnanda-manoramA caritra va ratanapAla caritra vi0saM0 1907 hAtharasa praznottaramAlA RSabhadeva bhagavAn kI stuti va cAra vi0saM0 1911 binaulI bola durlabha kI sijjhAya DhAla sAgara vi0 saM0 1914 , saMjaya dvAra vi0saM0 1915 bar3auta Apa sAhitya-sAdhanA ke sAtha-sAtha tapa-sAdhanA meM bhI agragaNya the| dIkSA grahaNa karane ke sAtha hI Apane kaThora saMyama-sAdhanA karanA bhI prArambha kara diyA thaa| upavAsa, chaTThabhakta, aSTamabhakta, vigaya-tyAga, grISma AtApanA, zIta parISaha, abhigraha Adi vibhinna prakAra ke tapa Apa kiyA karate the| saMyama-sAdhanA ke sAtha Apa ugra vihArI bhI the| cAlIsacAlIsa mIla kA mArga eka dina meM taya kara liyA karate the| vi0saM0 1921 vaizAkha parNimA dina zanivAra ko lohAmaNDI (AgarA) ke jaina bhavana meM saMthArApUrvaka ApakA svargavAsa ho gyaa| . aisA ullekha milatA hai ki Apake 22 ziSya the jinameM muni zrI kuMvarasainajI, muni zrI vinayacandajI, muni zrI pUrNacandrajI, muni zrI amaracandajI, muni zrI candrabhAnajI muni zrI khyAlIrAmajI (pallIvAla) va muni zrI caturbhujajI Adi pramukha the| Apa dvArA kiye gaye cAturmAsoM kI sUcI isa prakAra hai - vikrama saMvat sthAna 1862 nAranaula (paMjAba) 1863 bhivAnI (hisAra) 1864 hA~sI (hisAra) 1865 nAranaula (paMjAba) siMghANA (zekhAvATI) 1867 kucAmana (mAravAr3a) vikrama saMvat sthAna 1868 bharatapura (rAjasthAna) 1869 mAlerakoTalA (paMjAba) 1870 amRtasara (paMjAba) 1871 mahendragar3ha (paMjAba) 1872 paTiyAlA (paMjAba) 1873 bar3auta (uttarapradeza, 1866 Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 445 dillI 1878 1884 AcArya manoharadAsajI aura unakI paramparA vikrama saMvat sthAna vikrama saMvat sthAna 1974 jIMda (paMjAba) 1898 binaulI (meraTha) 1875 mAlerakoTalA (paMjAba) 1899 1876 kAMghalA (mujaphpharanagara) 1900 ujjaina (madhya pradeza) 1877 nAbhA (paMjAba) 1901 lazkara (madhya pradeza) paTiyAlA (paMjAba) 1902 AgarA- (lohAmaMDI, u.pra.) 1979 nAranaula (paMjAba) 1903 alavara (rAjasthAna) 1880 siMghANA (zekhAvATI 1904 elama (uttara pradeza) 1881 elama (mujaphpharanagara) 1905 jalesara (uttara pradeza) 1882 amRtasara (paMjAba) 1906 lakhanaU (uttara pradeza) 1883 dAdarI (paMjAba) 1907 hAtharasa (uttara pradeza) bAmanaulI (uttara pradeza) 1908 gar3hI miyAMvAlI (u.pra.) 1885 bar3auta (uttara pradeza) 1909 sunAma (paMjAba) 1886 AgarA (uttara pradeza) 1910 lohAmaMDI (AgarA,u.pra.) 1887 dillI 1911 binaulI (meraTha, u.pra.) 1888 lazkara (madhyapradeza) 1912 haraduAgaMja (alIgar3ha) 1889 alavara (rAjasthAna) 1913 DIga (bharatapura) 1890 jayapura (rAjasthAna) 1914 lohAmaMDI (AgarA, u.pra.) 1891 bIkAnera (rAjasthAna, 1915 bar3auta (uttara pradeza) 1892 AgarA (motIkaTarA,u.pra.) 1916 ambAlA (paMjAba) kucAmana (mAravAr3a) 1917 lazkara (madhya pradeza) 1894 binaulI (meraTha) 1918 AgarA (uttara pradeza) 1895 jodhapura (mAravAr3a) 1919 dillI 1896 paTiyAlA (paMjAba) 1920 lohAmaMDI (AgarA, u.pra.) 1897 lazkara (madhyapradeza) taponidhi muni zrI vinayacandajI. Apa pUjya ratnacandajI ke ziSya the| Apake viSaya meM koI vizeSa jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai| ApakA svargavAsa vi0saM0 1932 meM lohAmaMDI (AgarA) meM huaa| Apake tIna ziSya hue- zrI caturbhujajI, zrI cetanarAmajI aura zrI bhrtaajii| muni zrI bharatAjI ApakA janma vi0saM0 1910 vaizAkha zuklA aSTamI ko AgarA ke sanikaTa kujhera nAmaka grAma meM huaa| 14 varSa kI Ayu meM vi0saM0 1924 mArgazIrSa kRSNA trayodazI ko meraTha jilAntargata doghaTa grAma meM Apa muni zrI caturbhujajI se AhatI dIkSA 1893 Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 __ sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa grahaNa kii| dIkSoparAnta Apane AgamoM kA gaharA adhyayana kiyaa| Apane apane saMyama jIvana meM aneka TIkAyeM likhI haiN| pUjya ratnacandrajI ke 'mokSamArga prakAza' kA bhASAntara Apane hI kiyA hai| 63 varSa kI Ayu meM vi0 saM0 1973 ASAr3ha kRSNA aSTamI ko doghaTa meM Apa svargastha huye| Apake tIna pramukha ziSya huye- zrI sukhAnandajI, paM0 zrI lAlacandajI aura tapasvI zrI jssiiraamjii| muni zrI sukhAnandajI ApakA janma vi0saM0 1930 ke Asa-pAsa AgarA ke sannikaTa huaa| vi0saM0 1945 mArgazIrSa kRSNA caturthI ko lazkara meM muni zrI bharatAjI ke ziSyatva meM Apane AhatI dIkSA grahaNa kii| vi0saM0 1997 mArgazIrSa kRSNA ekAdazI dina zanivAra ko sultAnagaMja (bar3auta) meM Apa svargastha hue| siddhAntAcArya jainadharma divAkara paM0 lAlacandajI __ ApakA janma vi0saM0 1949 meM hAtharasa ke sannikaTa soraI (petakheDo, nAmaka grAma meM huA / 14 varSa kI avasthA meM Apa vi0saM0 1963 phAlguna kRSNA paMcamI dina ravivAra ko muni zrI bharatAjI ke ziSya bne| Apa saMskRta, prAkRta Adi bhASAoM ke sAtha-sAtha vyAkaraNa va jyotiSa ke acche jJAtA the| ApakI zAstrArtha kalA bejor3a thii| muni zrI bhajanalAlajI dvArA likhita 'divya jIvana' nAmaka pustaka meM aisA ullekha milatA hai ki vi0 saM0 1992 meM mujjaphpharanagara meM Apane apanI yukti, pramANa va tarkoM ke AdhAra para yaha bhalIbhA~ti siddha kara diyA thA ki mUrtipUjA jainadharma ke viruddha hai| vi0saM0 2004 jyeSTha kRSNA caturdazI dina somavAra tadanusAra 4 maI 1947 ko sultAnagaMja bar3auta meM Apa svargastha huye / Apake tIna pramukha ziSya huyepaM0 zrI vimalakumArajI, muni zrI bhajanalAlajI aura muni zrI vinycndjii| muni zrI jassIrAmajI ApakA janma vi0 saM0 1912 meM doghaTa grAma ke jATa kula meM huaa| 52 varSa kI avasthA meM vi0saM0 1964 meM Apane muni zrI bharatAjI ke ziSyatva meM ArhatI dIkSA grahaNa kii| 14 varSa taka saMyamajIvana kA pAlana karate hue vi0saM0 1978 bhAdra zuklapakSa meM sulatAnagaMja maMDI (bar3auta) meM Apa svargastha huye / muni zrI vimalakumArajI. ____ ApakA janma vi0saM0 1967 meM soraI grAma meM huaa| vi0 saM0 1976 meM muni zrI lAlacandajI ke samparka meM Aye aura vi0saM0 1981 ASAr3ha kRSNA dazamI dina ravivAra ko Apa unhIM ke kara-kamaloM se dIkSita huye / Apa saMskRta, prAkRta aura aMgrejI ke acche jJAtA the| vi0 saM0 2016 mArgazIrSa kRSNA SaSThI dina zanivAra ko prAta: 6 baje jaina dharmazAlA, sabjImaNDI (AgarA) meM Apa svargastha huye| Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 447 AcArya manoharadAsajI aura unakI paramparA muni zrI bhajanalAlajI ApakA janma vi0saM0 1964 meM bar3auta ke pAsa bholA nAmaka grAma meM huaa| vi0saM0 1978 meM Apa muni zrI lAlacandajI ke pAsa dIkSita huye| ApakI dIkSA ke samaya muni zrI motIrAmajI, zrI pRthvIcandajI, upAdhyAya zrI amaramunijI, zrI zyAmalAlajI, tapasvI zrI jItamalajI, tapasvI zrI gaNapatarAmajI, zrI harikezajI Adi virAjamAna the| muni zrI vinayacandajI ApakA janma vi0saM0 1992 zrAvaNa kRSNA ekAdazI ko pahAr3I dhIraja (dillI) meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI jauharImala thaa| vi0 saM0 2005 phAlguna kRSNA paMcamI dina vRhaspativAra tadanusAra 17 pharavarI san 1949 ko zyAmalI meM Apane muni zrI lAlacandajI se AhatI dIkSA grahaNa kii| muni zrI kuMvarasainajI ApakA janma uttara pradeza ke meraTha jile ke sarAya luhArA (amInagara sarAya) nAmaka grAma meM vi0saM0 1860 ke Asa-pAsa huaa| Apa jAti se agravAla the| vi0 saM0 1872 meM Apa muni zrI ratnacandrajI ke samparka meM Aye aura vairAgI jIvana vyatIta karane lge| tIna varSa taka vairAgI jIvana vyatIta karane ke pazcAt 15 varSa kI avasthA meM vi0 saM0 1875 ke Asa-pAsa paNDitaratna muni zrI ratnacandrajI ke ziSyatva meM Apane AhatI dIkSA aMgIkAra kii| dIkSoparAnta Apane AgamoM kA talasparzI adhyayana kiyaa| Apane vi0saM0 1895 meM 'mahAsatI aMjanA' aura 'candanabAlA kI DhAla' kI racanA kii| ApakA mukhya vihAra kSetra uttarapradeza rahA hai| Apake do pramukha ziSya huye- muni zrI zyAmasukhajI aura muni zrI RSirAjajI / vi0 saM0 1938 ke pazcAt ApakA koI ullekha prApta nahIM hotA hai, ata: kahA jA sakatA hai ki vi0saM0 1938 ke uttarArddha meM ApakA svargavAsa huA hogaa| Apa dvArA kiye gaye cAturmAsoM kI jo jAnakArI vi0saM0 1913 se milatI hai - vi0 saM0 sthAna, 1913- 1920 kumbheranagarI (rAjasthAna) 1921-23 motI kaTarA (AgarA) 1924-1925 elama (mujaphpharanagara) hilavAr3I (meraTha) 1927 lohAmaNDI (AgarA) 1928 motI kaTarA (AgarA) 1926 Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 448 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa 1929 ghUliyAgaMja (AgarA) 1930 zyAmalI (mujaphpharanagara) 1931 motI kaTarA (AgarA) 1932 hilavAr3I (meraTha) 1933-37 1938 DhiMDhAlI (mujaphpharanagara) muni zrI zyAmasukhajI ApakA koI paricaya upalabdha nahIM hai muni zrI RSirAjajI ApakA janma vi0 saM0 1908 caitra zuklA aSTamI ko AgarA ke nikaTavartI soraI grAma meM huA thaa| Apake pitA kA nAma zrI caudharI dhanapata siMha va mAtA kA nAma zrImatI ayodhyAdevI thaa| Apake bacapana kA nAma lekharAja thaa| apane pitA evaM mAtA se dIkSA kI anumati lekara Apa pUjya muni zrI ku~varasainajI ke sAtha vairAgI jIvana vyatIta karane lge| lagabhaga tIna varSa taka vairAgI jIvana vyatIta karane ke pazcAt vi0saM0 1926 mArgazIrSa kRSNA aSTamI dina maMgalavAra ko hilavAr3I (meraTha) meM muni zrI ka~varasainajI ke kara-kamaloM se Apa dIkSita hokara kumAra lekharAja se muni RSirAjajI ho gye| Apa eka ojasvI pravacanakAra, tejasvI carcAvAdI, siddhahasta lekhaka va sAhityakAra the| ApakI vidvatA ko dekhate hue loga Apako paNDitarAja ke nAma se sambodhita karate the| Apane kaI dhArmika granthoM kI racanA kI hai jinameM se kucha nimna haiMsatyArthasAgara, vivekavilAsa, mahipAla caritra, mahAvIra caritra, praznottaramAlA, bhUmikA, digambara mata carcA va terApantha mata carcA aadi| inake atirikta bhI Apane stotra, thokar3e, bola-vicAra, AnupUrvI, gIta, stavana, sijjhAya Adi kI racanA bhI kI hai| inameM se kucha aprakAzita va kucha prakAzita haiN| Apake jIvana se kaI cAmatkArika ghaTanAyeM jur3I haiM jinakA varNana yahA~ sambhava nahIM hai| vi0 saM0 1964 pauSa kRSNA dvitIyA dina zanivAra ko sAyaM 4 baje Apa svargastha hye| Apake tIna pramukha ziSya the- zrI premarAjajI, zrI pyArelAlajI aura zrI shyaamlaaljii| Apane apane 38 varSIya saMyamI jIvana meM jitane cAturmAsa kiye unakA saMkSipta varNana nimna hai - Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkhyA saMkhyA karanAla AcArya manoharadAsajI aura unakI paramparA 449 sthAna sthAna bar3asata zyAmalI AgarA jhiMjhAnA kurAlasI kAchuA nirapar3A elama lisAr3ha DhiMDhAlI pIrabiDaulI hilavAr3I binaulI muni zrI. pyArelAlajI ApakA janma vi0saM0 1944 meM AgarA ke paitakher3A nAmaka grAma meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI caudharI kumAra pAla thaa| mAtA kA nAma jJAta nahIM hai| Apa daza varSa gRhastha paryAya meM rahe / apanI bar3I bahana AbhAdevI ko dIkSita hote haye dekha Apake mana meM bhI vairAgya bhAva aMkurita ho gye| phalata: 12 varSa kI Ayu meM 2 varSa vairAgI jIvana vyatIta karane ke pazcAt vi0saM0 1956 vaizAkha zuklA tRtIyA ko elama meM pUjya muni zrI RSirAjajI ke kara-kamaloM se AhatI dIkSA aMgIkAra kii| 11 varSa saMyamaparyAya kA pAlana kara vi0saM0 1967 jyeSTha zuklA caturdazI ko karanAla meM ApakA svargavAsa ho gyaa| muni zrI premarAjajI ApakA nAmollekha ke atirikta koI vizeSa paricaya upalabdha nahIM hai| muni zrI zyAmalAlajI ApakA janma vi0saM0 1947 jyeSTha zuklA ekAdazI ko AgarA ke sannikaTa soraI nAmaka grAma meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI caudharI ToDaramala aura mAtA kA nAma zrImatI rAmapyArI thaa| Apane muni zrI RSirAjajI ke sAnnidhya meM 7 varSa taka vairAgI jIvana vyatIta kiyaa| vi0 saM0 1963 jyeSTha zuklA paMcamI dina maMgalavAra ko mujaphpharanagara ke DhiDhAlI grAma meM Apa guruvarya zrI RSirAjajI ke zrI caraNoM meM dIkSita huye| apane vairAgI jIvana se hI Apane zAstroM kA gahana adhyayana prArambha kara diyA thaa| Apa svamata-paramata ke acche jAnakAra the| guruvarya zrI RSirAjajI va gurubhrAtA munizrI pyArelAlajI meM svargavAsa ke pazcAt saMgha kA pUrA dAyitva Apake Upara A gyaa| lagabhaga 30 varSa taka sAmAnya sAdhu paryAya vyatIta karane ke pazcAt vi0saM0 1993 mAgha zuklA trayodazI ke dina zrIsaMgha dvArA nAranaula meM Apa gaNAvacchedaka pada se alaMkRta kiye gye| isa samAroha meM muni zrI khUbacandajI, zrI hajArImalajI, zrI kezarImalajI, zrI chabbAlAlajI, paMcanada ke muni zrI madanalAlajI, zrI rAmalAlajI, AcArya zrI Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 450 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa pRthvIcandajI, upAdhyAya amaramunijI Adi ke sAtha kula 22 santa virAjamAna the| Apa eka sarala vaktA, sAhityakAra, kavi aura tapasvI the| aisA ullekha milatA hai ki jaina samAja meM mahAmantra namokAra ke akhaNDa jApa kA prArambha vi0saM0 1992 ke elama caturmAsa meM Apane hI karavAyA thaa| 'paNDitaratna zrI premacandamuni smRti grantha' meM aisA ullekha AyA hai ki Apane Agama, sUtra aura saiddhAntika grantha, kathA, DhAla, caupAI aura caritra, tattvacarcA stoka aura bola-vicAra, stotra, stutiyA~, bhajana, stavana, sijjhAya aura aupadezika padya-gadya, jyotiSa, vaidyaka, mantra, tantra aura yantra Adi pratyeka vighA para apanI lekhanI calAyI hai jinameM se bahuta-sI sAmagrI Aja vidyamAna hai| vi0saM0 2008 vaizAkha kRSNA paMcamI se AgarA meM ApakA sthiravAsa ho gyaa| vi0saM0 2016 caitra kRSNA trayodazI ke dina Apa upAdhyAya zrI amaramunijI Adi santoM ke sAtha lohamaNDI se vihAra kara mAnapAr3A padhAre jahA~ vi0saM0 2017 vaizAkha kRSNA caturthI ko acAnaka ApakA svAsthya bigar3a gayA / vaizAkha zuklA dazamI ke dina madhyAhna meM savA bAraha baje Apa svargastha ho gye| Apake tIna pramukha ziSya the- zrI premacandrajI, zrI zrI candajI aura zrI hemcndrjii| pA~ca praziSya huye- zrI kastUracandajI (premacandajI ke ziSya), zrI kIrticandajI (zrI candajI ke jyeSTha ziSya), zrI umezacandajI (zrI hemacandrajI ke jyeSTha ziSya) zrI subodhacandrajI (zrI hemacandrajI ke dvitIya ziSya) zrI mahendrakumArajI (zrI candajI ke dvitIya ziSya) / Apa dvArA kiye gaye cAturmAsoM kI saMkSipta jAnakArI isa prakAra hai sthAna saMkhyA Foru m r sthAna AgarA elama mahendragar3ha karanAla bar3auta hisAra jhiMjhAnA mitalAvalI doghaTa kutAnA parAsaulI saMgarUra dAdarI bar3asata chaparaulI binaulI zyAmalI kAchuA nAranaula pATaudI jagarAo ambAlA pharIdakoTa kaithala saphIdomaNDI rohataka Frrrrr or or or or or or or or or or or or or or or Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya manoharadAsajI aura unakI paramparA 451 muni zrI premamunijI ApakA janma vi0saM0 1963 caitra zuklA dvitIyA ke dina AgarA aura hAtharasa ke sannikaTa dUjI kA magarA grAma meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI motIprasAdajI aura mAtA kA nAma zrImatI candaniyA bAI thaa| savA tIna varSa vairAgI jIvana vyatIta karane ke pazcAt vi0saM0 1981 vaizAkha zuklA paMcamI ke dina muni zrI zyAmalAlajI ke karakamaloM se mitalAvalI meM Apane dIkSA aMgIkAra kii| vairAgI jIvana se hI Apane zAstroM kA adhyayana prArambha kara diyA thaa| Apa zAstroM ke acche jJAtA va bahumukhI pratibhA ke dhanI the| Apane jinazAsana kI acchI prabhAvanA kii| vi0 saM0 1984 ke saMgarura cAturmAsa meM Apane pahalA pravacana diyaa| vi0saM0 2030 ke cAturmAsa kI svIkRti Apane zaktinagara zrIsaMgha ko dI thI, kintu honI kucha aura hI thii| 20 jUna 1973 (vi0saM0 2030) ko dillI (sabjImaNDI) ke jaina sthAnaka meM ApakA svargavAsa ho gyaa| Apa dvArA kiye gaye cAturmAsoM kI saMkSipta sUcI nimna haivi0 saM0 sthAna vi0 saM0 sthAna 1981 parAsaulI 1997 ambAlA 1982 zyAmalI 1998 pharIdakoTa 1983 kAchuA 1999 kAchuA 1984 saMgarUra 2000 kaithala 1985 carakhIdAdarI karanAla 1986 saphIdomaMDI 1987 hisAra 2003 AgarA 1988 mahendragar3ha elama 1989 2005 chaparaulI 1990 nAranaula 2006 1991 mahendragar3ha 2007 hisAra 1992 elama AgarA (mAnapAr3A) 1993 nAranaula 2009 AgarA binaulI 2010 alavara 1995 AgarA (lohAmaMDI) 2011 kAnapura 1996 jagarAvA~ 2012 kAnapura 2001 2002 mahendragar3ha 2004 elama rohataka 2008 1994 Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa vi0 saM0 sthAna vi0saM0 sthAna 2013 lazkara 2022 dhUrI 2014 zivapurI 2023 rAyakoTa 2015 AgarA 2024 mAlerakoTalA 2016 AgarA 2025 pharIdakoTa 2017 AgarA 2026 sonIpata 2018 dillI (cA~danI cauka) 2027 2019 bar3auta 2028 saphIdomaMDI 2020 rohataka 2029 dillI (sadara) 2021 dillI (sadara) jIMda muni zrI kastUracandajI ApakA janma vi0saM0 1983 caitra mAsa ke kRSNa pakSa meM hisAra jilAntargata kharaka pUniyA grAma meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI zIzarAmajI va mAtA kA nAma zrImatI lakSmIbAI thaa| Apake bacapana kA namA 'choTUrAma' thaa| vi0 saM0 1998 mAgha zuklA dvitIyA ko saMgarUra meM pUjya gurudeva zrI zyAmalAlajI ke sAnidhya meM Apa dIkSita hue aura muni zrI premacandajI ke ziSya ghoSita huye / ApakI dIkSA ke samaya tatkAlIna upAdhyAya zrI AtmArAmajI, paNDitaratna zrI hemacandrajI, gaNAvacchedaka zrI banavArIlAlajI, vyAkhyAnavAcaspati zrI madanalAlajI, zrI rAmajIlAlajI, tapasvI zrI phakIracandrajI, zrI pannAlAlajI, zrI candanamunijI Adi santa virAjamAna the| dIkSoparAnta Apane lagAtAra tIna varSa taka do dina chor3akara ekAntara upavAsa kiyaa| tIna bAra aSTAhnika upavAsa kara cuke haiN| bele, tele Adi phuTakara upavAsa Apa hamezA karate rahate haiN| ApakI racanAoM meM 'kastUra gItAMjali' 'kastUra puSpAMlali' aura 'kastUra gIta saurabha' Adi pustikAe~ prakAzita haiN| muni zrIcandrajI ApakA janma vi0saM0 1962 mujaphpharanagara ke bur3hAnA grAma meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI nanhemala tathA mAtA kA nAma zrImatI hoziyArIdevI thaa| lagabhaga savA do varSa vairAgI jIvana vyatIta karane ke pazcAt vi0 saM0 1983 ASAr3ha kRSNA tRtIyA dina ravivAra ko karanAla ke bar3asata nAmaka kasbe meM Apa gurudeva zrI zyAmalAlajI ke karakamaloM se dIkSita huye| upAdhyAya zrI amaramunijI ke sAnidhya meM zAstroM kA adhyayana kiyA hai| 'paNDitaratna premamuni smRti grantha' meM aisA ullekha milatA hai ki Apane darjanoM choTIchoTI pustikAoM kA lekhana, saMgraha, zodhana evaM sampAdana kiyA hai| dillI, uttarapradeza, Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya manoharadAsajI aura unakI paramparA 453 hariyANA, paMjAba, rAjasthAna, madhyapradeza gujarAta Adi pradeza Apake vihAra kSetra rahe haiN| kucha varSoM taka Apa hAI blaDaprezara aura ardhAMga lakave kI vyAdhi se grasta rahe the| muni zrI hemacandrajI ApakA janma vi0 saM0 1980 jyeSTha zuklA dazamI ko bAgapata jilAntargata 'kiraDhala' grAma meM huA / Apake pitA kA nAma paMDita zrI bakhtAvara siMha va mAtA kA nAma zrImatI choTAdevI thaa| vi0 saM0 1993 mAgha zuklA trayodazI ke dina nAranaula meM pUjya gurudeva zrI zyAmalAlajI ke tRtIya ziSya ke rUpa meM Apa dIkSita huye| dIkSoparAnta Apane saMskRta, prAkRta, hindI, gujarAtI Adi bhASAoM ke sAtha-sAtha jaina, bauddha aura vaidika sAhitya kA bhI gahana adhyayana kiyaa| ApakI dIkSA ke avasara para hI AcArya zrI pRthvIcandrajI ne muni zrI zyAmalAlajI ko 'gaNAvacchedaka' aura zrI amaramunijI ko 'upAdhyAya' pada pradAna kiyA thaa| 'jIvanasUtra hema gItAMjali, zAntijinastuti va maMgalakoSa Adi ApakI pustikAe~ prakAzita ho cukI haiN| vartamAna meM ApakA nezrAya meM muni zrI kIrticandajI, muni zrI umezacandrajI, muni zrI subodhacandrajI,muni zrI AnandamunijI, muni zrI RSabhamunijI, muni zrI AzISamunijI, muni zrI dIpezamunijI Adi santa vidyamAna haiN| muni zrI kIrticandajI ApakA janma vi0 saM0 1987 ASAr3ha zuklA paMcamI ke dina hariyANA ke karanAla meM sthita kaithala tahasIla meM haa| Apake pitA kA nAma zrI parasarAmajI aura mAtA kA nAma zrImatI gaNapati devI hai| vi0saM0 2001 mAgha zuklA paMcamI (vasaMta paMcamI) ke dina muni zrI zyAmalAlajI ke sAnnidhya meM Apane nAranaula meM AhatI dIkSA aMgIkora kI aura muni zrI zrIcandajI ke ziSya ghoSita huye| Apa eka acche vaktA, kavi, zAyara aura gItakAra haiN| kIrtilatA, kIrti gItaMjali, vairAgya bArAmAsA, gIta guJjAra, 'madhura gIta, gIta jhaMkAra, gIta maMjUSA, saMgIta maMjarI, gIta gAgaraM, jayantI gIta, gurubhakti gIta, gIta candrikA, gIta jyoti aura kIrtinAma Adi gItoM kI ApakI pustikAe~ prakAzita ho cukI haiN| inake atirikta Apane khaNDakAvyoM kI bhI racanA kI hai| 'budhamala caritra' va 'gItamaya caritra' nAmaka grantha bhI Apane likhe haiM jo aprakAzita haiN| muni zrI zyAmalAlajI kI smRti meM prakAzita 'pUjya gurudeva smRti grantha' kA Apane kuzala sampAdana kiyA hai| muni zrI umezacandrajI. _ApakA janma vi0saM0 1989 kArtika kRSNA caturdazI ko karanAla (hariyANA) ke kaithala meM haa| Apake pitA kA nAma paM0 zrI parasarAmajI va mAtA kA nAma zrImatI gaNapatidevI thaa| vi0 saM0 2000 meM Apa gurudeva zrI zyAmalAlajI va muni zrI premacandrajI Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa ke samparka meM Aye aura vairAgI jIvana vyatIta karane lge| vi0saM0 2005 caitra zuklA trayodazI, mahAvIra jayantI ke dina muni zrI hemacandajI ke ziSyatva meM Apane AhatI dIkSA aMgIkAra kii| Apake dIkSA kAryakrama meM jainAcArya zrI pRthvIcandrajI, gaNAvaccheka muni zrI zyAmalAlajI, upAdhyAya zrI amaramunijI, muni zrI premacandrajI, mahAsatI pannAdevI, parama viduSI mahAsatI padmazrIjI, mahAsatI satyavatIjI, mahAsatI priyAvatIjI Adi sAdhusAdhvIvRnda upasthita thiiN| Apane upAdhyAya amaramunijI kI pustaka 'cintaNa-kaNa' va 'paNDitaratna premamuni smRti grantha' kA kuzala sampAdana kiyA hai| muni zrI subodhacandrajI ApakA janma 23 pharavarI 1962 ko rohataka meM huaa| Apake pitA kA nAma lAlA zrI zerasiMha va mAtA kA nAma zrImatI sItAdevI hai| mahAsatI zrI sunItAkumArIjI se pratibodhita ho vi0 saM0 2032 mAgha zuklA paMcamI arthAt 5 pharavarI 1976 ko zAntinagara (dillI) meM muni zrI hemacandrajI ke ziSyatva meM Apane AhatI dIkSA aMgIkAra kI / ApakI dIkSA AcArya zrI AnandaRSijI ke sAnidhya meM huI thii| muni zrI mahendramunijI ApakA janma 25 apraila 1958 ko karanAla jilAntargata yamunA kinAre dhanasaulI karAr3a gA~va meM haa| Apake pitA kA nAma zrI caudharI surajanasiMha va mAtA kA nAma zrImatI jJAnadevI hai / Apake bacapana kA nAma indrasiMha hai| 15-16 varSa kI avasthA meM Atmika zAnti hetu Apane apanA ghara chor3a diyaa| gRhatyAga karane ke pazcAt Apane apanA nAma indrasiMha ke sthAna para mahendra kumAra rakha liyA aura sAdhu mahAtmAoM ke sAtha ghUmane lge| 'paNDitaratna premamuni smRti grantha meM aisA bhI ullekha hai ki Apa kucha dinoM taka maharSi mahezayogI ke Azrama meM bhI rahe the| ghUmate-phirate mahAsatI sunItAkumArIjI ke sAnidhya meM pahuMce aura unakI preraNA va caudharI zrI sUrajabhAnasiMha ke sahayoga se Apa muni zrI zrIcandajI ke pAsa 1 mArca 1977 ko zaktinagara (dillI) gye| AcArya zrI AnandaRSijI va upAdhyAya zrI amaramunijI Adi mahApuruSoM kI AjJA Ane ke pazcAt 1 disambara 1977 dina guruvAra ko prAta: 9 baje muni zrI zrIcandajI ke ziSyatva meM Apa dIkSita huye| Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya manoharadAsajI aura unakI paramparA AcArya nUNakaraNajI aura unakA sampradAya / isa sampradAya meM AcArya zrI zivarAmadAsajI ke pazcAt muni zrInUNakaraNajI kI jo paramparA alaga nikalI usameM zrI nUNakaraNajI ke pazcAt muni zrI rAmasukhadAsajI ne saMgha kI bAgaDora smbhaalii| muni zrI rAmasukhadAsajI ke pazcAt muni zrI khyAlIrAmajI ne saMgha kA saMcAlana kiyaa| muni zrI khyAlIrAmajI ke pazcAt mani zrI maMgalasenajI ne AcArya pada para pratiSThita hye| AcArya zrI maMgalasenajI ke bAda mani zrI motIrAmajI saMgha ke AcArya bneN| AcArya zrI motIrAmajI ke pazcAt muni zrI pRthvIcandrajI AcArya pada para AsIna huye| AcArya zrI pRthvIcandrajI ke pazcAt upAdhyAya amaramunijI saMghapramukha huye| paM0 vijayamunijI aura muni samadarzIjI Apake pramukha ziSya rahe haiN| ___ vartamAna meM yaha muni paramparA lupyaprAya-sI hai| sAdhvI zrI candanAjI saMgha kI AcAryA haiN| Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manoharadAsajI aura unakI paramparA hIrAgarajI rUpacandrajI dIpAgarajI vayarAgarajI vastupAlajI kalyANadAsajI bhairavadAsajI nemIcaMdajI varddhamAnajI sadAraMgajI bhojarAjasUri manoharadAsajI (manohara sampradAya) harSacandrasUri noTa - AcArya hastImalajI ne pUjya manoharadAsajI ko pUjya dharmadAsajI kA | ziSya batAyA hai aura unakI paramparA kA varNana apanI pustaka 'jaina AcArya caritAvalI' meM kiyA hai jabaki 'paNDitaratna zrI premamuni abhinandana grantha' meM manoharadAsajI ko 'nAgaurI lokAgaccha' ke zrI saMdAraMgajI kA ziSya batAte huye unakI paramparA batAyI gayI hai| bhAgacaMdarjI jAdUrAvajI nAnakacaMdajI * agale pRSTha para mANakacaMdajI sItArAmajI* Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItArAmajI * zivarAmadAsajI manasukharAmajI seThamalajI sahajarAmajI devakaraNajI nUNakaraNajI harajImalajI rAmakRSNajI radhunAthajI rAmasukhadAsajI ralacaMdajI zrIlAlajI khyAlIrAmajI _ vinayacaMdajI pUrNacaMdrajI amaracaMdajI caMdrabhAnajIkhyAlIrAmajI (pallIvAla) caturbhujajI maMgalasenajI zyAmasukhajI RSirAjajI caturbhujajI cetanarAmajI bharatamuni motIrAmajI / zrI premarAjajI zrI pyArelAlajI zrI zyAmalAlajI sukhAnaMdajI lAlacaMdajI jayasIrAmajI pRthvIcandrajI * premacaMdajI zrI caMdajI hemacaMdajI vimalaprasAdajI bhajanalAjarja dinayamunijI upA0 amaramuni amolacaMdrajI umezacaMdajI subodhacaMdrajI vijayanunijI kIrticandajI mahendrakumArajI jJAnacaMdajI khuzAlacaMdajI kastUracadajA * pUrva meM manohara sampradAya ke AcArya the, bAda meM vibhinna sampradAyoM ke vilInIkaraNa hone | para varddhamAna sthAnakavAsI jaina zramaNa saMgha ke prAnta maMtrI bne| Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trayodaza adhyAya AcArya harajIsvAmI aura unakI paramparA satarahavIM zatI ke anta meM aura aTThArahavIM zatI ke prArambha meM jaba lokAgaccha meM zithilatA Ane lagI taba jina AtmArthI krAntivIroM ne kriyoddhAra kiyA thA unameM harajI svAmI bhI pramukha the| 'khambhAta paTTAvalI' ke anusAra Apane kuMvarajI gaccha se nikala kara kriyoddhAra kiyA thaa| 'prabhuvIra paTTAvalI' meM vi0saM0 1785 ke bAda Apa dvArA kriyoddhAra karane kA ullekha hai jo ucita nahIM jAna par3atA, kyoMki 'amarasUri caritra' ke pR0- 39 para AcArya zrI amarasiMhajI jinakA samaya vi0 saM0 1719 se 1812 kA hai, se AcArya haridAsajI ke anuyAyI muni zrI malUkacandajI, AryA zrI phUlAMjI tathA pUjya zrI parasarAmajI ke anuyAyI zrI khetasIjI va khiMvasIjI, AryA zrI kezarajI Adi paMcevara grAma meM ekatrita hokara eka-dUsare se apane vicAroM kA AdAnapradAna kiyA thaa| ata: harajI svAmI kA kriyoddhArakAla vi0saM0 1700 se pUrva hI mAnanA ucita rhegaa| harajI svAmI ke viSaya meM do prakAra kI mAnyatAyeM milatI hai| eka mAnyatA ke anusAra harajI svAmI aura godAjI yati kezavajI yA kuMvarajI ke gaccha ke sAdhu the| yaha mAnyatA AcArya zrI hastImalajI kI hai| dUsarI mAnyatA 'sthAnakavAsI jaina muni kalpadruma' kI hai| usake anusAra zrI harajI svAmI lavajI RSi ke ziSya tathA zrI godAjI zrI somajI RSi ke ziSya the| zrI harajI svAmI lavajI RSijI ke ziSya rahe hoM yA kezavajI ke kintu itanA satya hai ki koTA sampradAya kA prArambha zrI harajI svAmI se huaa| muni zrI harajI svAmI kI paramparA se bhI kaI zAkhAe~ prasphuTita huiiN| zrI harajI svAmI ke pATa para zrI godAjI virAjita hue aura godAjI ke pazcAt muni zrI parasarAmajI ne saMgha kI bAgaDora sambhAlI / muni zrI parasarAmajI ke pazcAt saMgha do bhAgoM meM vibhAjita ho gyaa| eka paramparA kA netRtva muni zrI khetasIjI ne kiyA to dUsarI paramparA kA muni zrI lokamaNajI ne / khetasIjI kI paramparA Age calakara 'AcArya zrI anopacandajI kI sampradAya' ke nAma se jAnI jAne lagI / yadyapi vartamAna meM yaha paramparA samApta ho gayI hai| dUsarI paramparA kA netRtva muni zrI lokamaNajI kara rahe the| zrI lokamaNajI ke pATa para zrI mayArAmajI baitthe| pUjya mAyArAmajI ke pATa para zrI daulatarAmajI virAjita hue| zrI daulatarAmajI ke pazcAt 1. amarasUricaritra, pR0 - 39 * yaha paramparA 'jaina divAkara smRti grantha' sampAdaka - kaviratna zrI kevalamuni, gurugaNeza jIvana darzana, lekhaka- zrI ramezamuni, muni pratApa abhinandana grantha para AdhArita hai| Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya harajIsvAmI aura unakI paramparA 459 yaha paramparA puna: do bhAgoM meM vibhAjita ho gayI / muni zrI lAlacandajI ne alaga hokara naye saMgha kA nirmANa kiyA jo 'hukmIcandajI kI sampradAya' ke nAma se jAnI jAtI hai| acArya daulatarAmajI aura unakI paramparA AcArya zrI daulatarAmajI ApakA janma koTA ke kAlA pIpala gA~va ke vagairavAla jAti meM huaa| vi0 saM0 1814 phAlguna zuklA paMcamI kI Apane muni zrI mayArAmajI kI nizrA meM dIkSA grahaNa kii| vilakSaNa pratibhA ke dhanI Apa zrI ke saMyamita jIvana va guNoM se prabhAvita hokara caturvidha saMgha ne Apako AcArya pada para sazobhita kiyaa| Apake uttama AcAra-vicAra se prabhAvita hokara sarAvagI, mAhezvarI, agravAla, poravAla, vagheravAla evaM osavAla Adi tIna sau gharoM ne ApakI guru-AmnAya ko svIkAra kiyA thaa| koTA evaM usake Asa-pAsa ke nikaTavartI kSetra Apake vihAra kSetra rahe haiN| dillI meM Agama marmajJa zrI dalapatasiMhajI se ApakI bheMTa huI thI- aisA ullekha milatA hai| ApakI svargavAsa tithi ko lekara do mata haiN| mani zrI pratApamalajI ne vi0saM0 1933 pauSa zuklA SaSThI dina ravivAra ko ApakA svargavAsa mAnA hai, jabaki zrI ramezamunijI ne vi0 saM0 1860 pauSa zuklA SaSThI kI tithi ko svargastha tithi mAnI hai| muni zrI pratApamalajI ke kathana ko pramANa kI AvazyakatA hai| AcArya zrI lAlacandajI __ Apake jIvana ke viSaya meM koI bhI aitihAsika sAkSya upalabdha nahIM hotA hai| mAtra itanA jJAta hotA hai ki Apa bUMdI ke AMtar3I (aMtarar3I) gA~va ke rahanevAle the| bacapana se hI Apa citrakalA meM ruci rakhate the| eka bAra Apa Atar3I ke ThAkura ke nivedana para rAmAyaNa sambandhita citra dIvAra para banAye the| citra acche bane the, kintu dUsare dina adhUre citra ko pUrA karane ke lie jaba citra kI ora dRSTi DAlI to A~khe khulI kI khulI raha gyii| hajAroM makkhiyA~ raMga meM cipakakara apane prANatyAga cukI thiiN| niraparAdha jIvoM ke prANatyAga ne Apake jIvana meM nayA mor3a lA diyaa| Apane hamezA ke lie citrakArI chor3a dI aura AtmakalyANa kI rAha para cala pdd'e| muni zrI daulatarAmajI se ApakA samAgama huA aura Apane jaina ArhatI dIkSA aMgIkAra kara lI / isa prakAra lAlacanda se muni zrI lAlacandajI ho gye| aisA kahA jAtA hai ki Apane apane saMyamI jIvana meM jinazAsana kI khUba alakha jgaayii| AcArya zrI daulatarAmajI ke svargastha hone ke pazcAt Apa AcArya pada para pratiSThita hye| Apake samaya meM 'koTA sampradAya' meM 27 mahAna paNDita va jJAnI sAdhu-sAdhviyoM kI saMkhyA 1.muni zrI pratApa abhinandana grantha, hamArI AcArya paramparA, pRSTha-223 Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa 275 taka pahu~ca cukI thii| Apake svargavAsa kI tithi upalabdha nahIM hotI hai phira bhI 19 vIM zatI kA uttarArddha kAla mAnA jA sakatA hai| AcArya zrI govindarAmajI ___ muni zrI lAlacandajI ke svargavAsa ke pazcAt caturvidha saMgha ne Apako AcArya pada para pratiSThita kiyaa| vi0 saM0 1902 meM koTA meM ApakA svargavAsa ho gyaa| isake atirikta koI vizeSa jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai| AcArya zrI phatehacandajI ApakA janma ToMka (koTA nikaTastha) ke kSatriya parivAra meM huA thaa| Apake mAtA-pitA kA nAma, ApakI janma-tithi, dIkSA-tithi Adi kI jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai| itanI sUcanA milatI hai ki Apa koTA sampradAya' meM AcArya zrI govindarAmajI ke pazcAt AcArya pada para AsIna hue the| ApakA svargavAsa vi0saM0 1911 meM koTA ke rAmapurA bAjAra meM huA / AcArya zrI jJAnacandajI Apake viSaya meM koI aitihAsika sAkSya upalabdha nahIM hote haiN| pUjya zrI phatehacandajI ke pazcAt Apa saMgha ke AcArya hue| ApakA svargavAsa vi0saM0 1926 meM rANIpura meM samAdhipUrvaka huaa| AcArya zrI chaganalAlajI ApakA janma bUMdI se 16 mIla dUra rANIpura gA~va meM huA thaa| Apake pitA kA nAma zrI mAnakacandajI aura mAtA kA nAma zrImatI mAnAbAI thaa| Apane-apane bhAI zrI maganalAlajI ke sAtha vi0 saM0 1911 phAlguna zuklA paMcamI ko AhatI dIkSA aMgIkAra kI thii| Apa apratIma pratibhA ke dhanI the| Apake vyaktitva kA prabhAva hAr3otI tathA kherar3a meM hI nahIM balki anya kSetroM va nagaroM meM bhI phailA! osavAla, poravAla, bagheravAla, agravAla, mAhezvarI tathA itara janamAnasa meM Apa donoM bhAI kI khuba khyAti bddh'ii| pariNAmasvarUpa caturvidha saMgha ne Apako AcArya pada para virAjita kiyaa| rAjasthAna, madhyapradeza, mahArASTra Adi prAnta Apake vihAra kSetra rahe haiN| vi0saM0 1948 meM ApakA cAturmAsa bambaI meM sampanna huA thA- aisA ullekha milatA hai| rameza muni jI ne 'zrI gurugaNeza jIvana darzana' nAmaka pustaka meM aisA likhA hai ki 'pUjya dharmadAsajI kI sampradAya ke sva0 mahArASTra mantrI zrI kizanalAlajI ko dIkSA pATha Apa zrI ne hI par3hAyA thaa|' yaha koI Azcarya kI bAta nahIM hai, kyoMki aisA dekhA jAtA hai ki dIkSA pATha par3hAnevAlA Ara guru do bhinna vyakti ho sakate haiN| ApakA svargavAsa vi0saM0 1954 meM aloTa meM saMthArApUrvaka huaa| Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya harajIsvAmI aura unakI paramparA 461 AcArya zrI ror3amalajI __ ApakA janma kaba aura kahA~ huA, kaba Apane dIkSA grahaNa kI isakI koI jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai| Apa eka ugra tapasvI evaM ugra vihArI the| pUjya zrI chaganalAlajI ke pazcAt Apa saMgha ke AcArya manonita hue| 45 dina ke saMthAre ke sAtha ApakA svargavAsa ho gyaa| muni zrI premarAjajI ApakA janma vi0saM0 1924 jyeSTha zuklA ekAdazI ko bilAr3A (jodhapura jilAntargata) gA~va ke nivAsI zrI bherudAsajI ke yahA~ huaa| ApakI mAtA kA nAma zrImatI kundanabAI thaa| bAlyakAla meM hI ApakI mAtA kA dehAvasAna ho gyaa| tatpazcAt Apa apane pitA ke sAtha pUnA ke pAsa phUlagA~va cale Aye / kucha samayoparAnta Apake pitAjI bhI svargavAsI ho gaye / kama umra meM hI Apane pitA ke vyApAra ko sambhAlanA / isa kArya meM zrI tejamalajI mUlacandajI bAmborI vAloM ne ApakA pUrNa sahayoga kiyaa| eka dina vyApAra ke silasile meM Apa ahamadanagara gaye jahA~ pUjya zrI chaganalAlajI ke vairAgyotpAdaka upadeza ne Apake mana meM ghara kara liyaa| phalataH vi0saM0 1945 kI pauSa kRSNA paMcamI dina guruvAra ko Apane ahamadanagara meM hI dIkSA grahaNa kara lI / Apake dIkSA dAtA AcArya zrI chaganalAlajI aura dIkSA guru tapasvIrAja zrI ror3amalajI huye| dIkSoparAnta Apane apane guru ke pAsa rahakara AgamoM kA talasparzI adhyayana kiyaa| 21, 31, 41, 45, 52, 53 aura 67 dinoM kI lambI-lambI tapa zrRMkhalAyeM Apa kiyA karate the / lambI tapasyAyeM aura lambA vihAra karane meM Apa vizeSa ruci rakhate the| aisA ullekha milatA hai ki Apa baiThe-baiThe hI kucha samaya ke lie nidrA le lete the| vi0 saM0 1996 meM ApakA cAturmAsa ciMcavar3a (mahArASTra) meM thaa| vahI vi0saM0 1997 jyeSTha mAsa kI amAvasyA kI rAtri meM saMthArApUrvaka ApakA svargavAsa ho gyaa| Apake cAra pramukha ziSya the- karNATaka kezarI zrI gaNezamalajI 'khAdIvAle', zrI pRthvIrAjajI, zrI jIvarAjajI aura zrI khemcndjii| zrI gaNezamalajI ke ziSya khaddaradhArI zrI mizrImala jI hue aura unake ziSya zrI saMpatamunijI hue| isI prakAra muni zrI jIvarAjajI ke tIna ziSya hue sva0 zrI kAntimunijI, zrI RSabhamunijI aura zrI kiirtimunijii| Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa muni zrI jIvarAjajI ____ ApakA janma vi0 saM0 1971 meM pUnA jilAntargata nAMdagA~va nAma grAma meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI premarAjajI kA~kaliyA tathA mAtA kA nAma zrImatI campAbAI thaa| bAlyAvasthA meM hI Apa cecaka roga se grasita ho gaye, phalata: ApakI eka A~kha nahIM rhii| vi0saM0 1984 meM AcArya zrI premarAjajI kA cAturmAsa ciMcavar3a meM thaa| vahA~ zrAvaka zrI premarAjajI apane putra jIvarAja ke sAtha darzanAtha pdhaare| AcArya zrI ke prareka pravacana sunakara jIvarAjajI aura unake pitAjI donoM ko vairAgya utpanna ho gyaa| ina donoM pitAputra ke sAtha dhanagarajavAle grAma ke nivAsI zrI premarAjajI saMcetI bhI dIkSA ke lie taiyAra ho gaye / isa prakAra vi0saM0 1984 mArgazIrSa pUrNimA ke dina ciMcavar3a meM Apa tInoM ko dIkSA pradAna kI gyii| usa samaya AcArya zrI premarAjajI kI sevA meM ugra tapasvI muni zrI devIlAlajI evaM khaddaradhArI zrI gaNezamalajI upasthita the| dIkSoparAnta zrI premarAjajI kA~kaliyA kA nAma 'muni pRthvIrAjajI, unake putra zrI jIvarAjajI kA nAma vahI raha gayA aura zrI premarAjajI saMcetI kA nAma 'muni zrI khemacandajI' rakhA gyaa| ___muni zrI jIvarAjajI svabhAva se sarala, milanasAra, AtmaguNagrAhI, prasannacettA, AbhyaMtara tapI aura cintanazIla the / ApakI pravacana zailI ojasvI preraNAspada tathA gAyanAtmaka thI / gItoM aura bhajanoM kI ApakI kaI pustakeM prakAzita haiM / muni zrI gaNezamalajI. 'khAdIvAle' ApakA janma vi0saM0 1936 kArtika zuklA SaSThI dina budhavAra kI rAtri ke caturtha prahara meM rAjasthAna ke bhAvIvilAr3A meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI pUnamacandajI aura mAtA kA nAma zrImatI dhulIbAI thaa| vi0saM0 1970 mArgazIrSa sadi navamI ko nAsika meM tapasvI muni zrI premarAjajI ke ziSyatva meM Apane dIkSA grahaNa kii| Apa saMskRta, prAkRta, hindI, marAThI, kannar3a, urdU adi bhASAoM ke acche jAnakAra the| jaina Agama, veda, purANa, rAmAyaNa, mahAbhArata Adi kA Apako talasparzI jJAna thaa| aneka thokar3e Apako kaMThastha the| svabhAva se Apa sarala, gambhIra aura spaSTa vaktA the| Apane AjIvana ekAntara tapa kA vrata le rakhA thaa| khAdI pracAra, samyaktva pracAra, dharma pracAra, gauzAlA nirmANa Adi Apake racanAtmaka kArya haiN| vi0saM0 2018 mAgha amAvasyA tadanusAra 4 pharavarI 1962 dina ravivAra ko jAlanA (mahArASTra) meM Apane mahAprayANa kiyA / Apa karnATaka gajakesarI ke nAma se jAne jAte haiN| karnATaka hI ApakA mukhya vihAra kSetra rhaa| aise to Apake kaI ziSya huye jinameM pramukha ke nAma isa prakAra hai- zrI khemacandajI, zrI rAjamalajI, zrI amaracandajI, dakSiNakesarI khaddaradhArI zrI mizrIlAlajI aadi| Apa dvArA kiye gaye cAturmAsoM kI saMkSipta jAnakArI nimnavata hai Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 463 vi0 saM0 1971 1972 1973 1974 sthAna ghor3anadI nAsika hiMgaNaghATa sikandrAbAda lAtUra 1975 1976 1977 jAlanA 1 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 AcArya harajIsvAmI aura unakI paramparA sthAna vi0 saM0 nAsika 1995 rAstA 1996 ASTiya 1997 sAtArA 1998 auraMgAbAda 1999 ghor3anadI 2000 sAtarA 2001 ciMcavar3a 2002 ciMcapokalI (mumbaI) 2003 lUNAra 2004 amarAvatI 2005 jAlanA 2006 hiMgaNaghATa 2007 jAlanA 2008 kher3a (kherapurA) 2009 koppala (karnATaka) 2010 baiMgalora 2011 nAsika (mahArASTra) 2012 khAmagA~va 2013 jAlanA 2014 bar3orA 2015 sikandrAbAda (A. pra.) 2016 rAyacUra (karnATaka) 2017 baiMgalora 2018 koppala (karnATaka) arasI kher3A kukanUra (mahArASTra) paralI baijanAtha kurur3avAr3I jAyakher3a TebhUrNI vAzI 1985 jAlanA 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 manamADa baijApura mAlegA~va ciMcavar3a gaMgAkher3a paramaNI auraMgAbAda causAlA nAMder3a Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 dakSiNakezarI muni zrI mizrIlAlajI Apake jIvana se sambandhita tithiyoM kI jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai| Apake viSaya meM jo jAnakArI milatI hai vaha hai ki Apa beMgalora nivAsI zrI hIrAcandrajI chAjer3a ke punaratna the / ApakI mAtA kA nAma zrImatI cunnIbAI thA / karNATakakezarI zrI gaNezamalajI ke preraka upadeza sunakara Apake mana meM vairAgya kI utpatti huii| beMgalora meM hI ApakI dIkSA huii| Apa karNATakakezarI muni zrI gaNezamalajI ke caturtha ziSya hue| Apase pUrva muni zrI khemacandajI, sevAbhAvI zrI agaracandajI ma., tapasvI zrI rAjamalajI, guru gaNeza kA ziSyatva svIkAra kara cuke the / Apake ziSya zrI sampatamunijI the| yaha paramparA aba vilupta prAya hai| sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya harajIsvAmI aura unakI paramparA 465 muni zrI hukmIcandajI aura unakI paramparA zrI harajI svAmI ke ziSya zrI godAjI huye| zrI godAjI ke ziSya zrI parazarAmajI ke tIna ziSya hue - zrI khetasIjI, zrI khemasIjI aura zrI lokmljii| lokamalajI ke ziSya zrI nAharamalajI aura unake ziSya zrI daulatarAmajI hue| daulatarAmajI ke ziSya zrI lAlacandajI he| lAlacandajI ke ziSya zrI hukmIcandajI se eka pRthak paramparA clii| hameM isa samudAya kI guru-ziSya paramparA kI jAnakArI to upalabdha hotI hai kintu lokamalajI se hukmIcandajI taka ke jo pramukha muni yA AcArya hue haiM unakA jIvanavRtta upalabdha nahIM hai, ata: isa paramparA kA vistRta vivecana pUjya hukmIcandajI se prArambha kreNge| AcArya zrI hukmIcandajI zrI hukmIcandajI kA janma zekhAvaTI ke ToDA nAmaka grAma meM huA thaa| kintu kaba huA isa viSaya meM koI vizeSa jAnakArI nahIM milatI hai, kintu itanA ullekha jarura milatA hai ki kizorAvasthA meM hI saMsAra kI asAratA ke viSaya meM ApakI bhAvanAtmaka dRSTi thI / sambhavata: yahI se Apa meM vairAgya kI bhAvanA kA udaya huaa| vi0saM0 1879 mArgazIrSa aSTamI ko bUMdI nagara meM AcArya zrI lAlacandajI kI nizrA meM Apa dIkSita hue| apane guru ke AcaraNa meM zithilatA se kSubdha ho Apane alaga vicaraNa karanA prArambha kara diyA tathA AcArya zrI zItaladAsajI ke ziSya muni zrI motIrAmajI ke sAtha milakara Apane zithilAcAra ke viruddha AvAja uThAI aura nirgrantha zramaNa saMgha kI utkrAnti tathA zramaNa paramparA kI zuddhatA ke liye kArya prArambha kara diyaa| Apa ghora saMyamI aura kaThora tapasvI the| aisI janazruti hai ki Apa pratidina do hajAra zakrastava evaM do hajAra gAthAoM kA parAvartana tathA 200 namotthuNaM kA smaraNa kiyA karate the / asAdhya kaSToM aura parISahoM ko samatA bhAva se sahate huye Apane apane jIvana meM sAdha caryA ke Adarza ko banAye rkhaa| Apane 21 varSoM taka bele-bele tapasAdhanA kI aura 18 dravyoM se adhika kA tyAga kiyA / vi0 saM0 1917 vaizAkha zuklA paMcamI ko madhyapradeza ke jAvarA meM ApakA svargavAsa ho gyaa| AcArya zrI zivalAlajI AcArya zrI hukmIcandajI kI paramparA meM dvitIya paTTadhara ke rUpa meM muni zrI zivalAlajI paTTa para virAjita hue| ApakA janma mAlavA ke dhAmaniyA (nImaca) grAma meM huaa| vi0 saM0 1891 meM Apa dIkSita huye| AcArya zrI hukmIcandajI ke svargastha ho jAne para vi0saM0 1917 meM Apa saMgha ke AcArya bne| Apane zAstroM kA gahana adhyayana kiyA thaa| Apa nyAya evaM vyAkaraNa viSaya ke acche jJAtA the| aisA ullekha milatA hai ki Apa yadA kadA bhakti bhare jIvana sparzI, aupadezika kavitta bhajana Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa lAvaNiyA~ Adi racA karate the| vi0 saM0 1933 pauSa zuklA SaSThI dina ravivAra ko jAvadanagara meM ApakA svargavAsa huaa| Apake viSaya meM isase adhika jAnakArI prApta nahIM hotI hai| Apake pazcAt saMgha do bhAgoM meM vibhAjita ho gayA / eka saMgha ke pramukha AcArya zrI zivalAlajI ke ziSya muni zrI harSamalajI ke ziSya muni zrI udayacandajI (udayasAgarajI) huye to dUsare saMgha ke pramukha AcArya zrI ke ziSya muni zrI harSamalajI huye| AcArya zrI. udayasAgarajI. ____tIsare paTTadhara ke rUpa meM muni zrI udayasAgarajI AcArya paTTa para virAjita huye| Apa vilakSaNa pratibhA ke dhanI the / apane pUrvavartI AcAryoM kI bhA~ti Apa bhI kaThora saMyamI tathA zithilAcAra ke ghora virodhI the| ApakA janma vi0saM0 1876 pauSa mAsa meM jodhapura nivAsI khivesarA gotrIya osavAla zrI nathamalajI ke yahA~ huaa| ApakI mAtA kA nAma zrImatI jIvAbAI thaa| mAtA-pitA se dIkSA kI anumati pAkara vi0 saM0 1898 caitra zuklA ekAdazI dina guruvAra ko muni zrI zivalAlajI ke ziSya muni zrI harSacandrajI ke sAnidhya meM muni dIkSA grahaNa kii| AcArya zrI zivalAlajI ke sAnnidhya meM Apane zAstroM kA gahana adhyayana kiyaa| mAlavA, rAjasthAna ApakA mukhya vihAra kSetra rahA / Apako AcArya pada para kaba manonIta kiyA gayA isakI tithi upalabdha nahIM hotii| paramparA se itanI jAnakArI hotI hai ki muni zrI zivalAlajI ke vi0 saM0 1933 meM svargastha ho jAne para Apako AcArya pada diyA gyaa| ApakA svargavAsa vi0saM0 1954 kI mAgha zuklA aSTamI ko huaa| kahIM-kahIM aSTamI ke sthAna para trayodazI bhI ullekha milatA hai| AcArya zrI cauthamalajI hukmI saMgha ke cauthe paTTadhara muni zrI cauthamalajI hue| ApakA janma pAlI (rAja0) meM huA thaa| aisI janazruti hai ki bAlyakAla se hI Apa meM dhArmika pravRttiyA~ aMgarAIyA~ le rahI thiiN| phalata: vi0saM0 1909 caitra zuklA dvAdazI dina ravivAra ko Apane saMyamajIvana aMgIkAra kiyaa| Apa jJAna, darzana, cAritra ke dhanI hone ke sAthasAtha eka dhora tapasvI aura prakhara vaktA the| vi0saM0 1954 phAlguna kRSNA caturthI ko Apa saMgha ke AcArya bne| mAtra tIna varSa taka Apa AcArya rhe| vi0saM0 1957 kArtika zuklA navamI ko ratalAma meM ApakA svargavAsa ho gyaa| AcArya zrI zrIlAlajI __ hukmIsaMgha ke pA~caveM paTTadhara muni zrIlAlajI the| ApakA janma vi0saM0 1926 ASAr3ha vadi dvAdazI ko rAjasthAna ke ToMka meM huA thaa| Apake pitA kA nAma cunnIlAla jI aura mAtA kA nAma cA~daku~varajI (cA~dabAI) thaa| janazrutiyoM se itanA jJAta hotA hai Apane apanI mAtA se cha: varSa kI umra meM pratikramaNa pATha yAda kara liyA thA aura alpavaya meM hI ApakI zAdI bhI ho gaI thii| ApakI dIkSA vi0saM0 1945 Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya harajIsvAmI aura unakI paramparA 467 mAgha kRSNA saptamI ko huI / vi0saM0 1957 meM Apa AcArya pada para AsIna hue| Apake pravacanoM se prabhAvita hokara na kevala jaina matAvalambI apitu anya logoM ne bhI tapa ArAdhanA Adi ke pratyAkhyAna liye / paramparA se aisA jJAta hotA hai ki vi0saM0 1963 ke ratalAma cAturmAsa meM tapazcaryA kI dhUma thii| yahA~ taka kI kasAIyoM ne bhI Apake prati zraddhA vyakta karane ke lie apanI dukAneM banda rakhI thiiN| vi0 saM0 1967 meM Apane pA~ca dIkSAe~ sampanna krvaayiiN| ApakI pravacana zailI adbhUta thI / 51 varSa kI avasthA meM vi0 saM0 1977 meM ASAr3ha zuklA tRtIyA ko saMthArApUrvaka ApakA svargavAsa ho gyaa| AcArya zrI javAharalAlajI AcArya zrI lAlajI ke bAda hukmIsaMgha ke chaThe AcArya muni zrI javAharalAlajI hue| ApakA janma vi0saM0 1932 meM mAlavA prAnta ke thA~dalA grAma meM zrI jIvarAjajI ke yahA~ haa| ApakI mAtA kA nAma zrImatI nAthIbAI thaa| Apa do varSa ke the taba ApakI mAtA kA aura pA~ca varSa ke the taba Apake pitA kA dehAnta ho gyaa| Apa apane mAmA zrI mUlacandajI ke pAsa rahane lage / 11 varSa kI umra meM Apa apane mAmA ke sAtha vyApAra meM laga gye| do varSa bAda mAmAjI kA bhI dehAnta ho gyaa| isa prakAra 13 varSa kI umra meM Apane mAtA-pitA va mAmA tInoM ko kho diyaa| phalata: Apake mana meM saMsAra ke prati virakti paidA ho gyii| muni zrI maganalAlajI ke pAsa Apa dIkSita hue| 18 mahIne bAda muni zrI maganalAlajI kA bhI svargavAsa ho gyaa| vi0 saM0 1977 meM AcArya zrI zrIlAlajI ke svargavAsa ke pazcAt aura vi0saM0 1999 meM muni zrI gaNezIlAlajI ke AcArya banane taka Apane saMgha kI bAgaDora sambhAlI thii| inake samaya muni zrI ghAsIlAlajI isa paramparA se pRthaka huye the| yadyapi unake sAtha adhika santa nahIM gaye the| aisA ullekha milatA hai ki Apane kanyA-vikraya, vaivAhika kurItiyoM, mRtyu bhoja, daheja Adi kurItiyoM ko apane pravacana ke mAdhyama se dUra karane kA prayAsa kiyaa| hAthI dA~ta ke cUr3e pahanane jaisI paramparAoM ke viruddha janamata taiyAra karavAkara usake niSedha het paMcanAmeM taiyAra krvaaye| 'saddharmamaNDanam' aura 'anukampA vicAra' ApakI pramukha racanAyeM haiN| ApakI kucha racanAyeM 'javAhara kiraNAvalI' ke nAma se 35 bhAgoM meM prakAzita haiN| vi0saM0 2000 ASAr3ha zuklASTamI ko saMthArApUrvaka ApakA svargArohaNa huaa| AcArya zrI gaNezIlAlajI __AcArya zrI javAharalAlajI ke pazcAt unake pATa para zrI gaNezIlAlajI baitthe| zrI gaNezIlAlajI kA janma vi0saM0 1947 meM zrAvaNa kRSNA tRtIyA ko udayapura meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI sAhabalAla mAru aura mAtA kA nAma indrAbAI thaa| jaba Apa 14 varSa ke the taba ApakA vivAha haa| vivAha ke eka varSa pazcAt ApakI mAtA aura ApakI patnI donoM kA dehAnta ho gyaa| 15 varSa kI avasthA arthAt vi0saM0 1962 mArgazIrSa ekama ko Apane dIkSA grahaNa kii| tatpazcAt kaThora tapasyA aura satat jJAnArjana meM saMlagna Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa ho gaye / vi0saM0 1965 ke thAMdalA cAturmAsa se Apane AbhyaMtara tapa bhI prArambha kara diye| saMskRta, prAkRta, vyAkaraNa, darzana Adi viSayoM kA Apane gahana adhyayana kiyaa| vi0saM0 1990 phAlguna zuklA tRtIyA ko jAvada meM Apa yuvAcArya pada para pratiSThita hue / vi0saM0 1999 ASAr3ha sudi ko Apako AcArya pada para pratiSThita kiyA gyaa| jayapura meM AcArya tulasI se ApakI dhArmika mAnyatAoM para carcA huI thii| sAdar3I santa sammelana meM Apane spaSTa zabdoM meM kahA thA- 'eka sAmAcArI, eka ziSya paramparA, eka hAtha meM prAyazcitta vyavasthA aura eka AcArya ke nezrAya meM samasta sAdhu-sAdhvI sAdhanA karane kI bhAvanA rakhate hoM to maiM aura mere nezrAya meM rahanevAle samasta sAdhu-sAdhvI ekatA ke lie apane Apako vilIna karane meM sarvaprathama rheNge|' isI prakAra alavara ke zrIsaMgha meM Apane ghoSaNA kI mujhe kisI sampradAya vizeSa ke prati moha, mamatA yA lagAva nahIM hai| saMta jIvana mamatA vihIna honA caahie| kintu kartavya kI pAlanA ke lie sampradAya ke andara rahakara kArya karanA par3atA hai| yadi eka AcArya ke nezrAya meM eka sAmAcArI Adi kA nirNaya karate hue saMyama-sAdhanA ke patha para cAritrika dRr3hatA ke sAtha agrasara hone kI sthiti ke yogya koI saMgaThana banatA hai to maiM prathama hoU~gA aura apanI AcArya padavI chor3akara saMgaThana ke adhIna saMgha kI sevA ke lie saharSa tatpara rhuuNgaa| zramaNa saMgha meM vilIna hone para Apa saMgha ke upAcArya hue, kintu I0 san 1960 tadanusAra vi0 saM0 2017 meM kucha matabhedoM ke kAraNa zramaNa saMgha se tyAga patra de diyA aura puna: apane saMgha ke sAtha alaga ho gye| isa samaya saMgha ke muni zrI zreyamalajI Adi kucha santa zramaNa saMgha ke sAtha hI rahe, kintu adhikAMza santa-satI Apake sAtha hI rhe| zArIrika asvasthatA ke kAraNa vi0 saM0 2017 meM saMgha kA uttaradAyitva muni zrI nAnAlAlajI jo AcArya zrI nAneza ke nAma se jAne jAte hai, ko saupa diyA / mAgha kRSNA dvitIyA vi0saM0 2019 meM Apa svargastha huye| AcArya zrI nAnAlAlajI ApakA janma vi0 saM0 1977 jyeSTha sudi dvitIyA ko udayapura ke nikaTastha dAMtA grAma meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI mor3IlAlajI pokharanA tathA mAtA kA nAma zrImatI zRMgArakuMvarabAI thaa| ATha varSa kI bAlyAvasthA meM hI Apake pitA kA svargavAsa ho gyaa| tatpazcAt 13 varSa kI Ayu meM Apa apane cacere bhAI ke sAtha vyApAra meM saMlagna ho gye| Apake bacapana kA nAma govardhana thaa| 17 varSa kI avasthA meM vi0saM0 1994 meM Apa muni zrI javAharalAlajI va muni zrI cauthamalajI ke samparka meM aaye| muni zrI ke maMgala pravacana ne Apake mana meM vairAgya ke bIjAMkura kA kArya kiyaa| phalataH 19 varSa kI avasthA meM Apane vi0saM0 1996 pauSa sudi aSTamI ko kapAsana (udayapura) meM jyotirdhara AcArya zrI javAharalAlajI ke zAsana meM yuvAcArya zrI gaNezIlAlajI ke zrI mukha se ArhatI dIkSA aMgIkAra kii| dIkSoparAnta Apane saMyama-sAdhanA ke sAtha-sAtha Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya harajIsvAmI aura unakI paramparA 469 AgamoM kA talasparzI adhyayana kiyA aura alpa samaya meM hI Apa AdhyAtmika, dArzanika evaM sAhityika viSayoM ke viziSTa jJAtA, adhyetA evaM vyAkhyAtA ho gaye / ApakI jJAna gambhIratA ko dekhate huye yadi Apako Agama kA paryAya kahA jAye to koI atizayokti nahIM hogI / Apa hindI, saMskRta, prAkRta, rAjasthAnI, gujarAtI Adi bhASAoM ke acche jAnakAra the| Apane apanA pahalA cAturmAsa vi0 saM0 1997 meM phalaudI meM yuvAcArya zrI gaNezIlAlajI ke sAtha kiyaa| vi0saM0 2019 Azvina zuklA dvitIyA ke dina Apa yuvAcArya pada para pratiSThita huye aura vi0saM0 2019 mAgha kRSNA dvitIyA ko udayapura meM hukmI saMgha ke AThaveM paTTadhara huye / Apane apanI ojasvI pravacanadhArA jo sarala evaM prAMjala bhASA se yukta hotI thI, ke mAdhyama se arjunamAlI Adi kA dRSTAnta dekara 70 grAmavAsiyoM ke 533 parivAroM ko pratibodhita kiyaa| Apane apane saMyamI jIvana meM 300 se adhika sajIva saMyamI mUrtiyA~ apane hAthoM se nirmita kI haiN| ApakI vipula sAhitya sampadA hai| vi0saM0 2056 meM svAsthya kI anukUlatA na hone para bhI Apa bIkAnera se byAvara Adi kSetroM ko sparza karate huye udayapura pdhaare| Apake gurde kharAba ho cuke the phira bhI Apa Upara se svastha hI najara Ate the| kintu honI ko nahIM TAlA jA sktaa| kArtika vadi tRtIyA vi0saM0 2056 tadanusAra 27 akTUbara 1999 dina budhavAra ko saMthArApUrvaka rAtri ke 10 bajakara 41 minaTa para Apane svarga ke lie mahAprayANa kiyaa| ajara amara AtmA ne nazvara audArika zarIra kA parityAga kara diyaa| AcAryapravara ke svargastha hone ke pazcAt pauSadhazAlA meM zAsana prabhAvaka zrI sampatamunijI, tyAgI zrI raNajItamunijI, sthavira pramukha zrI jJAnamunijI ne yuvAcArya zrI rAmalAlajI ko AcArya pada kI cAdara oddh'aaii| AcArya zrI nAnAlAlajI kI sAhitya sampadA pravacana sAhitya ___ 'amRta sarovara', 'AdhyAtmika Aloka', 'Adhyatmika vaibhava', 'AdhyAtmika jyoti', 'jIvana aura dharma (hindI evaM marAThI), 'jalate jAeM jIvana dIpa', 'tApa aura tapa', 'nava nidhAna', 'pAvasa pravacana' bhAga- 1,2,3,4,5', 'pravacana pIyUSa' 'preraNA kI divya rekhAeM' 'maMgalavANI' 'saMskAra krAnti', 'zAnti ke sopAna', 'apane ko samajheM bhAga - 1,2,3, 'ekai sAdhe saba sadhe' 'jIvana aura dharma', 'sarva maMgala srvdaa|' kathA sAhitya ___'akhaNDa saubhAgya' 'kuMkuMma ke pagalie', 'IrSyA kI Aga' 'lakSyavedha' 'nala dmyntii|' cintana sAhitya 'gaharI parta ke hastAkSara' (hindI, gujarAtI) 'antara ke pratibimba' 'samatA Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAna udayapura 470 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa krAnti kA AhvAna' (hindI, marAThI), 'samatA darzana : eka digdarzana', 'samatA darzana aura vyavahAra' (hindI, aMgrejI, gujarAtI), 'samatA nirjhara' 'samIkSaNa dhArA', 'samIkSaNa dhyAna eka manovijJAna', 'samIkSaNa dhyAna prayoga vidhi' (hindI, gujarAtI), 'muni dharma aura dhvanivarddhaka yantra', 'nirgrantha paramparA meM caitanya ArAdhanA', 'kazAyaM samIkSaNa', 'krodha samIkSaNa', 'mAna samIkSaNa', 'lobha samIkSaNa', 'karma prakRti', 'guNasthAna: svarUpa vizleSaNa', 'jiNa dhammo', 'ubharate praznaH cintana ke AyAma' / zAstra, 'antakRtadazAMga', 'viyAhapaNNatisUtra' prathama bhaag| kAvya 'Adarza bhrAtA' (khaNDakAvya) cAturmAsa sUcI sthAna vi0saM0 vi0saM0 phalaudI 1997 2017 bIkAnera 1998 udayapura 2018 byAvara 1999 udayapura 2019 bIkAnera 2000 ratalAma 2020 saradArazahara 2001 indaura bagar3I 2002 rAyapura byAvara 2003 rAjanAMdagAMva bar3IsAdar3I 2004 2024 ratalAma 2005 amarAvatI 2025 jayapura 2006 mandasaura 2026 dillI 2007 bar3IsAdar3I 2027 dillI 2008 byAvara 2028 udayapura 2009 2029 jodhapura 2010 2030 kucerA 2011 saradArazahara 2031 bIkAnera 2012 dezanoka gAgolAva 2013 nokhAmaMDI 2033 kAnor3a 2014 gaMgAzahara bhInAsara 2034 jAvarA jodhapura 2035 udayapura 2016 ajamera . 2036 2022 2023 jayapura bIkAnera 2015 Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya harajIsvAmI aura unakI paramparA sthAna rANAvAsa vi0 saM0 2037 2038 2039 sthAna pipaliyAkalAM udayarAmasara dezanoka nokhA maMDA udayapura ahamadAbAda borIvalI (mumbaI) 2040 ghATakopara (mumbaI) 2041 WH jalagAMva 2042 bIkAnera jJAta nahIM hai gaMgAzahara - bhInAsara 2043 indaura ratalAma 2044 byAvara 2045 kAnor3a cittaur3agar3ha AcArya zrI rAmalAlajI udayapura udayapura 2046 ApakA janma vi0saM0 2009 caitra sudi caturdazI ko rAjasthAna ke dezanoka meM huA | Apake pitA kA nAma zrI nemicanda bhUrA aura mAtA kA nAma zrImatI gabarAbAI hai| vi0saM0 2031 mAgha sudi dvAdazI tadanusAra 23 pharavarI 1975 ko AcArya zrI nAnAlAlajI ke ziSyatva meM dezanoka meM hI Apane ArhatI dIkSA grahaNa kii| saMskRta, prAkRta, hindI, aMgrejI, gujarAtI Adi bhASAoM kA Apako acchA jJAna hai / Apake prabhAvazAlI vyaktitva ko dekhate huye AcArya zrI nAnAlAlajI ne vi0saM0 2048 phAlguna vadi trayodazI tadanusAra 2 mArca 1992 ko bIkAnera meM saMgha ke yuvAcArya pada ke lie ApakA nAma ghoSita kiyA aura vi0 saM0 2048 phAlguna sudi tRtIyA tadanusAra 7 mArca 1992 ko bIkAnera meM eka bar3e mahotsava meM yuvAcArya pada kI cAdara Apako pradAna kI gii| isI samaya isa saMgha ke kucha variSTha muniyoM ne asaMtoSa vyakta kiyA aura kAlAntara meM alaga hokara AcArya zrI vijayarAjajI ke netRtva meM navIna saMgha kA gaThana kiyaa| vi0saM0 2057 kArtika vadi tRtIyA tadanusAra 27 akTUbara 1999 ko Apa sAdhumArgI saMgha ke navam AcArya ke rUpa meM pratiSThita huye / I0 san 1999 taka Apa guruvarya AcArya zrI nAnAlAlajI ke sAtha vicaraNa karate rhe| rAjasthAna, gujarAta, madhyapradeza, mahArASTra Adi Apake vihAra kSetra haiN| vartamAna meM Apa ke saMgha meM kula 273 saMta - saMtiyA~ haiM, jinameM 29 munirAja haiM aura 244 mahAsatIjI haiN| vidyamAna santoM ke nAma haiM 471 vi0saM0 2047 2048 2049 2050 2051 2052 2053 2054 2055 2056 zrI sampatamunijI, zrI raMjItamunijI, zrI jJAnamunijI, zrI balabhadramunijI, zrI prakAzamunijI, zrI padmamunijI, zrI candrezamunijI, zrI dharmendramunijI, zrI vivekamunijI, zrI rAjezamunijI, zrI puSpamitramunijI zrI sevantamunijI, zrI Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 472 __ sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa ramezamunijI, zrI vIrendramunijI, zrI dharmezamunijI, zrI gautamamunijI, zrI prazamamunijI, zrI vinayamunijI, zrI akSayamunijI, zrI kAntimunijI, zrI anantamunijI, zrI azokamunijI, zrI hemagirimunijI, zrI nizcalamunijI aura zrI aclmunijii| muni zrI ghAsIlAlajI ApakA janma vi0saM0 1941 meM mevAr3a ke banola grAma meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI prabhudatta aura mAtA kA nAma zrImatI vimalAbAI thaa| bacapana meM Apa seTha bhAgacandajI kI putrI jo jasavantagar3ha (rAja.) meM byAhI huI thI, ke yahA~ kArya karate the| vahIM Apa AcArya zrI javAharalAlajI ke samparka meM Aye aura vi0saM0 1958 meM gogundA meM Apane unhIM ke ziSyatva meM dIkSA grahaNa kii| kintu jaba gaNezIlAlajI AcArya pada para pratiSThita kiye gaye taba Apa isa saMgha se pRthak ho gye| prArambha meM ApakI buddhi manda thI, kyoMki navakAra maMtra yAda karane meM Apako 18 dina lage the, kintu abhyAsa evaM prayatna se Apa ucca koTi ke vidvAna bana gye| saMskRta, prAkRta, apabhraMza, marAThI, phArasI, urdU Adi bhASAoM kA adhyayana aura AgamoM kA talasparzI parizIlana kiyaa| Apane 11 aMga, 12 upAMga, 4 mUla, 4 cheda aura Avazyakasatra ina 32 AgamoM para saMskRta meM TIkAe~ likhIM aura hindI, gujarAtI meM vistRta vivecana ke sAtha anuvAda bhI kiyaa| Apane 'kalpasUtra' aura 'tattvArthasatra' kI svataMtra racanA bhI kI hai| inake atirikta Apa dvArA racita granthoM ke nAma isa prakAra haiM 'nyAyaratnasAra', 'nyAyaratnAvalI', 'syAdvAdamArtaNDa TIkA', 'prAkRta vyAkaraNa', 'prAkRta kaumudI', 'Ahata vyAkaraNa', 'zrI lAlanAmamAlA koSa', 'nAnArthodayasAgara koSa', 'ziva koSa', 'siddhAnta grantha-gRha', 'dharma kalpatarU', 'jainAgama tattva dIpikA', 'tattvadIpikA', 'lokAzAha mahAkAvya', 'zAnti sindhu mahAkAvya', 'mokSapada', stotra, stutiyoM meM- 'javAhira guNa kiraNAvalI', 'nava smaraNa', 'kalyANamaMgala stotra', 'mahAvIrASTaka', 'jinASTaka', 'varddhamAna bhaktAmara', 'nAgAmbaramaMjarI', 'lavajI svAmI stotra', 'mANakya aSTaka', 'pUjya zrIlAla kAvya', 'saMkaTa mocanASTaka', 'puruSottamASTaka', 'samarthASTaka', 'jaina divAkara stotra', 'vRttabodha', 'sUkti saMgraha', 'tattvapradIpa' aadi| vi0saM0 2029 pauSa amAvasyA ke dina ahamadAbAda meM saMthAre ke sAtha ApakA svargavAsa huaa| Apake eka ziSya muni zrI kanhaiyAlAlajI the jo acche vidvAn the| Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya harajIsvAmI aura unakI paramparA hukmagacchIya sAdhumArgI zAntikrAnti sampradAya AcArya zrI vijayarAjajI ApakA janma vi0saM0 2015 Azvina zuklA caturthI tadanusAra 17 akTUbara 1958 ko bIkAnera meM huA | Apake mAtA-pitA kA nAma zrImatI bhaMvarIdevI sonAvata aura zrI jatanamalajI sonAvata hai / vi0 saM0 2029 mAgha zuklA trayodazI tadanusAra 15 disambara 1973 ko bhInAsara (gaMgAzahara ) ke javAhara vidyApITha prAMgaNa meM 12 dIkSAoM ke prasaMga para Apane apane mAtA-pitA va choTI bahana ke sAtha AcArya pravara zrI nAnAlAlajI ke kara-kamaloM meM bhAgavatI dIkSA grahaNa kii| dIkSoparAnta Apake pitA kA nAma zrI jitendramunijI va mAtA kA nAma zrI bhaMvarakuMvarajI aura choTI bahana kA nAma zrI prabhAvatIjI rakhA gyaa| dIkSoparAnta Apane sampUrNa Agama, vyAkaraNa, nyAya, bauddha, sAMkhya, mImAMsA, saMskRta, prAkRta bhASAoM meM nibaddha vibhinna kAvya, mahAkAvya Adi kA gahana adhyayana kiyA tathA bIkAnera borDa se 'jaina siddhAnta ratnAkara' kI parIkSA prathama zreNI meM uttIrNa kii| lagabhaga 17 varSoM taka cAturmAsoM meM vaiyAvRtya meM nirata antevAsI ziSya ke rUpa meM Apa apane guru ke prati samarpita bhAva se saMlagna rhe| varSa 1997 kI samagra cAturmAsa sUcI se jJAta hotA hai ki Apa AcArya zrI nAnAlAlajI ke saMgha se I0 san 1996 meM alaga huye| isase spaSTa hotA hai ki varSa 1996 meM hukmagacchIya zAntikrAnti gaccha kI sthApanA huI aura zrI zAntimunijI prathama saMghanAyaka bane / vi0 saM0 2054 caitra kRSNA dvitIyA tadanusAra 15 mArca 1998 ko zrI zAntimunijI dvArA cikArar3A grAma meM taruNAcArya pada ke lie Apake (muni zrI vijayarAjajI ke) nAma kI ghoSaNA kI gii| 17 maI 1998 ko cAturvidha saMgha dvArA bhIlavAr3A meM isa ghoSita pada ko svIkRti pradAna kI gayI aura 31 janavarI 1999 ko caturvidha saMgha ke samakSa vIroM kI aitihAsika bhUmi citaur3agar3ha kile para phateha prakAza aura vijaya stambha ke prAMgaNa meM vizAla janamedanI ke bIca Apako 'taruNAcArya' pada kI cAdara pradAna kI gayI / vi0 saM0 2056 kArtika kRSNA tRtIyA tadanusAra 27 akTUbara 1999 ko ajamera meM Apa saMgha ke AcArya pada para virAjamAna huye / Apa tejasvI pratibhA ke dhanI, prabhAvazAlI vaktA aura dRr3hasaMyamI haiM tathA jIvanakalyANa ke sAtha-sAtha janakalyANa ke aneka AyAmoM ke praNetA haiN| rAjasthAna, madhyapradeza, dillI, hariyANA, gujarAta, mahArASTra, Adi prAnta Apake vihAra kSetra haiN| vartamAna meM Apa ke saMgha meM kula santa- saMtiyoM kI saMkhyA 83 hai, jisameM munirAjajI 18 haiM tathA mahAsatiyA~jI 65 haiN| vartamAna santoM ke nAma haiM sthavira muni zAntimunijI, muni zrI premamunijI, muni zrI pArasamunijI, muni zrI kaMvaracandamunijI, muni zrI ratanacandajI, muni zrI ratnezamunijI, muni zrI kIrtimunijI, muni 473 Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa 474 zrI kauzalamunijI, muni zrI navInaprajJajI, muni zrI yugaprabhajI, muni zrI jitezamunijI, muni zrI mukezamunijI muni zrI abhinandanamunijI, muni zrI ajItamunijI aura muni zrI vinodmunijii| muni zrI zAntimunijI ApakA janma rAjasthAna prAnta ke cittaur3agar3ha jile ke bhedasara nAmaka grAma meM vi0saM0 2003 jyeSTha kRSNA dvAdazI tadanusAra 28 maI 1946 ko huaa| Apake pitA kA nAma zrI DAlacandajI surapuriyA aura mAtA kA nAma zrImatI laharAbAI thaa| bAlyakAla se hI Apa vilakSaNa pratimAsampanna haiM / tIkSNabuddhi hone ke bAvajUda bhI ApakA mana dhArmika pravRttiyoM kI ora hI unmukha rahA / pariNAmataH vi0saM0 2019 phAlguna sudi pratipadA tadanusAra 24 pharavarI 1963 ko sAdhumArgI samatAvibhUti AcArya pravara zrI nAnAlAlajI ke zrI caraNoM meM Apane ArhatI dIkSA grahaNa kii| dIkSoparAnta Apane AcArya pravara zrI ke mArgadarzana meM zAstroM va AgamoM kA gahana adhyayana kiyaa| I0 san 1997 kI samagra cAturmAsa sUcI ke anusAra Apa dvArA likhita / racita lagabhaga 50 grantha prakAzita ho cuke haiN| lekina prakAzita pustakoM kI sUcI anupalabdha hone ke kAraNa yahA~ usakA ullekha nahIM kiyA jA rahA hai| I0 san 1996 meM Apane AcArya zrI nAnAlAlajI ke gaccha se nikalakara muni zrI vijayarAjajI ke sAtha akhila bhAratIya sAdhumArgI jaina zrAvaka saMgha sampradAya kI sthApanA kii| jammU-kAzmIra, dillI, paMjAba, hariyANA, himAcalapradeza, uttarapradeza, rAjasthAna, gujarAta, madhyapradeza, mahArASTra, ur3isA Adi prAnta Apake vihAra kSetra haiN| *** AcArya zrI mannAlAlajI sampradAya kI paramparA AcArya zrI zivalAlajI evaM zrI harSacandajI ke alaga-alaga hone ke pazcAt muni zrI caturbhujajI apane saMgha ke AcArya bane / tatpazcAt unake pATa para muni zrI lAlacaMdajI baitthe| muni zrI lAlacaMdajI ke pATa para muni zrI kevalacaMdajI (bar3e) padAsIna huye| muni zrI kevalacaMdajI (bar3e) ke pATa para muni zrI kevalacaMdajI (choTe) virAjita huye| muni zrI kevalacandajI (choTe) ke pATa para muni zrI ratnacandajI AsIna huye / muni zrI ratnacandajI ke pATa para muni zrI mannAlAlajI AcArya pada para vibhUSita huye / yadyapi yaha paramparA alaga calI kintu isa paramparA ne apane ko hukmIsaMgha se kabhI alaga nahIM maanaa| kintu zrI ratnacandajI ke pazcAt yaha paramparA hukmIsaMgha se pRthak ho gii| zrI mannAlAlajI ko isa saMgha kA AcArya ghoSita kiyA gyaa| muni zrI harSacandajI se lekara muni zrI ratnacandajI taka kA paricaya upalabdha nahIM ho sakA hai| Age kI paTTa paramparA nimna prakAra se hai - Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 475 AcArya harajIsvAmI aura unakI paramparA AcArya zrI mantrAlAlajI ApakA janma vi0 saM01926 meM boharA gotrIya osavAla zrI amaracandajI ke yahA~ huaa| ApakI mAtA kA nAma zrImatI nAnIbAI thaa| vi0 saM0 1938 ASAr3ha zuklA navamI dina maMgalavAra ko Apa apane pitA zrI amaracandajI ke sAtha muni zrI udayasAgara jI dvArA muni zrI ratnacandajI kI nizrA meM dIkSita huye| Apa bacapana se hI tIkSNa buddhi ke the| kahA jAtA hai ki dIkSita hone ke pazcAt eka dina meM 50-50 gAthAyeM/zloka kaMThastha kara liyA karate the| muni zrI udayasAgarajI ke sAnidhya meM Apane zAstroM kA gahana adhyayana kiyaa| ApakI vidvatA, samatA bhAvanA, saMgaThana kSamatA Adi aneka guNoM se prabhAvita hokara hI caturvidha saMgha ne Apako vi0 saM0 1975 vaizAkha zuklA dazamI ko jammU meM AcArya pada para vibhUSita kiyaa| isa prakAra Apa hukmIsaMgha kI isa paramparA ke navameM AcArya bne| aisA kahA jAtA hai ki AcArya zrI hastImalajI ne bhI ApakI sevA meM rahakara zAstrIya adhyayana kiyA thaa| vi0saM0 1990 ke ajamera sammelana meM Apane bhAga liyA thaa| vi0 saM0 1990 ASAr3ha kRSNA dvAdazI somavAra ke dina ApakA svargavAsa ho gyaa| Age yaha sampradAya Apake nAma se prasiddha huii| AcArya zrI khUbacandajI ApakA janma vi0 saM0 1930 kArtika zuklA aSTamI dina guruvAra ko nimbAher3A (cittaur3agar3ha) meM huA thaa| Apake pitAjI kA nAma zrI TekacandajI aura mAtA kA nAma zrImatI gendIbAI thaa| vi0saM0 1946 mArgazIrSa pUrNimA ko ApakA vivAha huaa| vivAha ke cha: varSa pazcAt vi0 saM0 1952 ASAr3ha zuklA tRtIyA ko muni zrI nandalAlajI kI nizrA meM Apa udayapura meM dIkSita hue| apane guru zrI ke caraNoM meM hI Apane Agama zAstroM kA gahana adhyayana kiyA / phalataH ApakA saMyamI jIvana dina-pratidina nikharatA gyaa| jinazAsana kI mahimA ko Apane jana-jana taka pahu~cAne kA saphala prayAsa kiyaa| vi0saM0 1990 mAgha zuklA trayodazI ko mandasora meM Apako AcArya pada pradAna kiyA gyaa| muni zrI hajArImalajI dvArA likhita 'trimani caritra' meM AcArya pada prApta hone kI tithi phAlguna zuklA tRtIyA aura sthAna ratalAma batAyA gayA hai| Apane bhajana, lAvaNI Adi kI racanA kI thI, kintu usameM Apane apane nAma ko gopanIya rakhA thaa| ApakI vyAkhyAna zailI adbhuta tathA gAyanakalA nirAlI thI jo zrotrAoM ko mantramugdha kara detI thii| muni zrI kastUracandajI Apake ziSya haiN| Apake kaI hastalikhita panne saMtoM ke pAsa upalabdha hote haiN| sarala aura subodha bhASA meM racita ApakI kavitAoM meM anuprAsa alaMkAra kI bahulatA hai| mAlavA, mevAr3a, mAravADa, dillI, paMjAba Adi Apake vihAra kSetra rahe haiN| vi0saM0 2002 caitra zuklA tRtIyA ko byAvara meM ApakA svargavAsa ho gyaa| Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 476 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa muni zrI sahasramalajI ApakA janma vi0 saM0 1952 meM TA~Dagar3ha (mevAr3a) meM pItaliyA gotrIya osavAla parivAra meM haA thaa| aisA kahA jAtA hai ki Apa pahale terApaMtha ke AcArya zrI kAlUgaNijI ke pAsa dIkSita hue the, kintu jIvadayA, sevA-suzruSA Adi ko lekara AcArya zrI kAlUgaNijI se mata-vaibhitryatA hone ke kAraNa Apa terApaMtha saMgha ko chor3akara sthAnakavAsI muni zrI devIlAlajI kI nizrA meM vi0saM0 1974 bhAdra zuklA paMcamI ko Apane puna: dIkSA grahaNa kI / paThana-pAThana meM ApakI vizeSa ruci thii| ApakI vyAkhyAna zailI adbhuta, AkarSaka va hRdayasparzI thii| vyavahAra dharma meM Apa kuzala aura anuzAsanapriya the| vi0 saM0 2006 caitra zuklA trayodazI ko nAthadvArA meM bhavya samAroha meM Apa AcArya pada para vibhUSita hue| kucha varSoM bAda saMgha kI ekatA hetu Apane AcArya pada tyAga diyA aura zramaNa saMgha meM maMtrI pada para AsIna ho gye| vi0saM0 2015 mAgha zuklA pUrNimA ke dina rUpanagar3ha meM ApakA svargavAsa ho gyaa| __ Apake pazcAt isa paramparA meM upAdhyAya zrI kastUcandajI saMgha pramukha huye aura vartamAna meM pravartaka zrI ramezamunijI zramaNa saMgha meM haiN| mannAlAlajI kI sampradAya ke prabhAvI santa muni zrI ratnacandajI ApakA janma holakara sTeTa ke rAmapurA (bhAnapurA) jile ke kaMjArDA nAmaka pahAr3I gA~va ke nivAsI zrI dayArAmajI bhaMDArI ke yahA~ vi0saM0 1878 ke mAgha mahIne meM huA vi0saM0 1903 meM ApakA pANigrahaNa saMskAra huaa| kucha varSoM uparAnta Apako tIna putra ratnoM kI prApti huii| vi0 saM0 1914 meM muni zrI rAjamalajI apanI sAdhu maNDalI ke sAtha kaMjArDA pdhaare| muni zrI ke sadupadezoM se Apake mana meM vairAgya utpanna huA aura Apane apanI patnI zrImatI rAjakuMvarabAI se AjJA lekara vi0saM0 1914 jyeSTha zuklA paMcamI ke dina apane sAle zrI devIcandajI ke sAtha muni zrI rAjamalajI kI nizrA meM dIkSA aMgIkAra kii| muni zrI rAjamalajI ke sAnidhya meM Apane AgamoM kA talasparzI adhyayana kiyaa| vi0 saM0 1950 ASAr3ha dvitIyA ko jAvarA meM ApakA svargavAsa ho gyaa| muni zrI javAharalAlajI ApakA janma vi0saM0 1903 ke vasanta Rtu meM kaMjArDA grAma meM huaa| Apa muni zrI ratnacandajI ke prathama putra the / vi0saM0 1919 meM muni zrI cauthamalajI apane ziSyoM sahita kaMjArDA padhAre / maMgala pravacana ko sunakara javAharalAlajI ke mana meM vairAgya paidA huA aura unhoMne bharI sabhA meM yaha ghoSaNA kara dI kI maiM AjIvana brahmacarya vrata pAlana karane kA pratyAkhyAna letA huuN| unake dvArA ghoSita isa pratyAkhyAna ko sunakara mAtA zrImatI Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya harajIsvAmI aura unakI paramparA 477 1 rAjakuMvarabAI bahuta du:khita huiiN| javAharalAlajI ke anya sambandhIjana ne unheM samajhAne kA bahuta prayAsa kiyA, kintu una para koI prabhAva na pdd'aa| samajhAne kA pariNAma kucha aura hI niklaa| zrI javAharalAlajI ne apane parivAravAloM ko saMsAra kI asAratA ke viSaya meM pratibodhita kara diyaa| phalata: vi0 saM0 1920 pauSa zuklA SaSThI ke usa aitihAsika dina ko zrImatI rAjakuMvarabAI ne apane tInoM putroM zrI javAharalAlajI, zrI hIrAlAlajI aura zrI nandalAlajI ke sAtha AcArya pravara zrI zivalAlajI ke pAsa ArhatI dIkSA aMgIkAra kara lIM / cAroM bhavyAtyAtmAoM ko dIkSita kara AcAryapravara ne sAdhvI rAjakuMvarajI ko sAdhvI zrI navalAjI kI ziSyA tathA muni zrI javAharalAlajI ko muni zrI ratnacandrajI aura muni zrI hIrAlAlajI va muni zrI nandalAlajI ko muni zrI javAharalAlajI kA ziSya ghoSita kiyaa| dIkSA ke samaya muni zrI javAharalAlajI kI umra 17 varSa kI thii| mAravAr3a, mevAr3a Adi Apake vihAra kSetra rhe| Apane apane 51 varSa dasa mAsa ke saMyamI jIvana meM apane prabhAvazAlI vyaktitva se jainadharma kI khUba dhUma macAyI / vi0 saM0 1972 kArtika zuklA SaSThI ko madhyAhna 12.15 baje sAta dina ke saMthAre ke sAtha ApakA svargavAsa huaa| Apake pA~ca ziSya the - muni zrI hIrAlAlajI, muni zrI nandalAlajI, muni zrI mANakacanda jI, muni zrI cainarAmajI aura muni zrI lakSmIcandajI / jJAtavya hai ki muni zrI javAharalAlajI AcArya zrI javAharalAlajI se bhinna haiM aura unase vaya meM 30 varSa bar3e the| muni zrI hIrAlAlajI ApakA janma vi0saM0 1909 ASAr3ha zuklA caturthI ko huaa| Apa muni zrI ratnacandajI ke sAMsArika dvitIya putra tathA muni zrI javAharalAlajI ke choTe sahodara the / Apane muni zrI javAharalAlajI ke sAtha hI ArhatI dIkSA aMgIkAra kI thii| mAravAr3a, mevAr3a Adi Apake vihAra kSetra rahe haiN| Apa jainAgamoM ke acche jJAtA the| saMskRta, prAkRta, urdU, marAThI, gujarAtI Adi bhASAoM kA bhI Apako acchA jJAna thaa| vi0 saM0 1974 Azvina kRSNA dvitIyA ko sAyaMkAla meM ApakA svargavAsa ho gyaa| muni zrI nandalAlajI ApakA janma vi0 saM0 1992 bhAdra zuklA SaSThI ko huaa| Apa muni zrI ratnacandrajI ke tRtIya sAMsArika putra the tathA muni zrI javAharalAlajI va muni zrI hIrAlAlajI ke choTe bhAI the / Apane bhI apanI mAtA, bhAI zrI javAharalAlajI va hIrAlAlajI ke sAtha dIkSA grahaNa kI thii| dIkSA ke samaya ApakI umra 8 varSa thii| dIkSoparAnta Apa muni zrI cauthamalajI ke sAnnidhya meM AgamoM kA talasparzI adhyayana kiyaa| mAlavA, mevAr3a, paMjAba Adi Apake vihAra kSetra rahe haiN| muni zrI mANakacandajI ApakA janma kerI (ToMka) meM huA / vi0 saM0 1935 meM Apa muni zrI Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 478 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa javAharalAlajI ke ziSyatva meM dIkSita huye| Apake do putra zrI devIlAlajI aura zrI bhImarAjajI ne bhI dIkSA aMgIkAra kI thii| muni zrIdevIlAlajI. ApakA janma kerI meM huaa| vi0 saM0 1935 meM bar3I sAdar3I (mevAr3a) meM muni zrI mANakacandajI ke ziSyatva meM Apa dIkSita huye / dIkSoparAnta Apane AgamoM kA talasparzI adhyayana kiyaa| muni zrI bhImarAjajI ApakA janma kerI meM huaa| vi0saM0 1949 meM dIkSita ho apane sAMsArika pitA muni zrI mANakacandajI kI nizrA meM ziSya huye| muni zrI rAdhAkizanajI __ApakA janma ajamera meM huA / vi0 saM0 1956 meM dIkSita ho muni zrI devIlAla jI ke ziSya bane / muni zrI kastUracandajI ApakA janma mandasaura meM huaa| vi0saM0 1960 meM muni zrI devIlAlajI ke ziSya bane / ApakI dIkSA mandasaura meM hI huii| muni zrI kizanalAlajI ApakA janma kukaDezvara meM huaa| vi0saM0 1988 meM mandasaura meM dIkSita ho muni zrI kastUracandajI ke ziSya bane / muni zrI zeSamalajI ApakA janma TATagar3ha (mevAr3a) ke pItaliyA gotrIya osavAla parivAra meM huaa| vi0saM0 1967 meM zvetAmbara terApaMtha sampradAya meM dIkSA grahaNa kI, kintu kucha mata vaibhinnyatA ke kAraNa vi0saM0 1974 dvitIya bhAdra sudi ekAdazI ko dillI meM Apane sthAnakavAsI hukmIsaMgha ke muni zrI devIlAjI ke ziSyatva meM dIkSA grahaNa kii| Apa saMskRta va nyAya ke acche jJAtA the| vi0saM0 1991 mAgha sudi trayodazI ko Apa mandasaura meM saMgha ke upAdhyAya pada para pratiSThita huye| muni zrI zobhAlAlajI ___ ApakA janma bIkAnera ke reNI grAma meM huaa| pUrva meM Apane zvetAmbara terApaMtha sampradAya meM dIkSA grahaNa kI thI, kintu bAda meM mata vaibhitryatA hone ke kAraNa vi0 saM0 1978 vaizAkha sudi tRtIyA ko dIkSita ho mandasaura meM muni zrI zeSamalajI ke ziSya bne| Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 479 AcArya harajIsvAmI aura unakI paramparA muni zrI. nainasukhajI ApakA janma jAvada meM huaa| vi0 saM0 1963 meM DUMgale meM dIkSA dhAraNa kara muni zrI bhImarAjajI ke ziSya bane / muni zrI. javAharalAlajI ApakA janma mAravAr3a ke kAloriyA grAma meM huaa| vi0 saM0 1983 jyeSTha sudi dazamI ko dIkSA dhAraNa kI aura upAdhyAya zrI zeSamalajI ke ziSya bne| muni zrI cainarAmajI Apa vi0 saM0 1948 meM muni zrI javAharalAlajI ke ziSyatva meM dIkSita huye| isake atirikta Apake sambandha meM anya koI jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai| muni zrI lakSmIcandajI ApakA janma bar3I sAdar3I meM huaa| vi0saM0 1958 meM muni zrI javAharalAlajI ke ziSyatva meM dIkSita huye| Apake do putra zrI pannAlAlajI aura zrI ratanalAlajI ne bhI dIkSA grahaNa kI thii| muni zrI hIrAlAlajI kI ziSya paramparA muni zrI zAkaracandajI ApakA janma kaMjArDA meM huA thaa| vi0saM0 1935 meM Apane muni zrI hIrAlAlajI ke ziSyatva meM ArhatI dIkSA aMgIkAra kI thii| jaina divAkara muni zrI cauthamalajI ApakA janma vi0saM0 1934 kArtika zuklA trayodazI dina ravivAra ko nImaca (ma0pra0) meM huaa| ApakI mAtA kA nAma zrImatI kesarabAI va pitA kA nAma zrI gaMgArAma corar3iyA thaa| 16 varSa kI Ayu meM ApakA pANigrahaNa saMskAra huaa| vivAha ke do varSa pazcAt vi0saM0 1952 phAlguna zuklA paMcamI dina ravivAra ko muni zrI hIrAlAlajI ke kara-kamaloM se indaura ke boliyA grAma meM Apa dIkSita huye| dIkSoparAnta Apane saMskRta, prAkRta, hindI, UrdU, phArasI, gujarAtI, rAjasthAnI, mAlavI Adi bhASAoM kA jJAna prApta kiyA tathA jainAgama, gItA, rAmAyaNa, bhAgavata, kurAna, bAibila Adi vibhinna dharmagranthoM kA talasparzI adhyayana kiyaa| apane saMyamI jIvana ke 55 varSoM meM Apane rAjasthAna, madhyapradeza, gujarAta, mahArASTra, uttarapradeza, dillI Adi pradezoM ke vibhinna grAma-nagaroM meM vihAra kara jainadharma kA khUba pracAra-prasAra kiyaa| Apake prabhAvazAlI vyaktitva va yogyatA se prabhAvita ho zrIsaMgha ne 'jagadvallabha', 'prasiddhavaktA', 'jaina divAkara' Adi padoM se sammAnita kiyaa| Apane lAkhoM logoM dvArA mAMsa-madirA, gAMjA-bhAMga, tambAkU-tyAga, zikAra Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 480 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa va pazu bali kA tyAga karavAyA tathA zikSaNa saMsthAoM tathA vRddhAzramoM Adi kI sthApanA karavAyI / Apane mevAr3a, mAravAr3a, aura mAlavA kSetra ke rAjA-mahArAjA aura jAgIradAroM ko apane upadezoM se prabhAvita kara zikAra Adi ke tyAga karavAye aura hiMsA niSedha ke liye AjJA-patra (paTTe) prApta kiye| Apa dvArA racita sAhitya haiM _ 'bhagavAna mahAvIra kA Adarza jIvana', 'jambUkumAra', 'zrIpAla', 'bhaviSyadatta', 'campakaseTha', 'dhannA-zAlibhadra', 'neminAtha', 'pArzvanAtha' Adi caritra, 'Adarza rAmAyaNa', 'jaina subodha guTakA', 'caturtha caubIsI' aadi| inake atirikta kaI upadezaparaka stavana tathA nirgrantha pravacana Adi kA Apane sampAdana kiyA hai| muni zrI zaMkaralAlajI, upAdhyAya zrI pyAracandajI, upAdhyAya kevalamunijI, tapasvI zrI mANakacandajI Adi vividha pratibhAoM ke dhanI 40 se bhI adhika Apake ziSya the jinameM se kucha kA paricaya Age diyA gayA hai| lagabhaga 73 varSa kI Ayu pUrNa kara vi0 saM0 2007 mArgazIrSa zuklA navamI dina ravivAra ko koTA (rAjasthAna) meM ApakA svargavAsa huaa| Apa dvArA kiye gaye varSAvAsa isa prakAra haiMvi0 saM0 sthAna vi0 saM0 sthAna 1953 jhAlarApATaNa 1969 ratalAma 1954 rAmapurA 1970 1955 baDI sAdar3I 1971 AgarA 1956 jAvarA 1972 pAlanapura 1957 rAmapurA jodhapura 1958 mandasaura 2974 ajamera 1959 byAvara 1960 nAthadvArA 1976 dillI 1961 khAcarauMda 1977 jodhapura 1962 ratalAma 1978 ratalAma 1963 kAnor3a 1979 ujjaina 1964 jAvarA 1980 1965 mandasaura 1981 ghANerAva sAdar3I 1966 1982 byAvara jAvarA 1983 1168 bar3I sAdar3I 1984 cittaur3a 1973 nImaca 1975 indaura udayapura udayapura jodhapura . Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 AcArya harajIsvAmI aura unakI paramparA 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 ratalAma jalagA~va ahamadanagara bambaI manamAr3a byAvara udayapura koTA AgarA kAnapura dillI udayapura jodhapura byAvara mandasaura cittaur3a ujjaina indaura ghANerAva sAdar3I byAvara jodhapura 481 ratalAma koTA zrI hajArImalajI (prathama) ApakA janma nimbAher3A ke samIpastha grAma aranodA meM huA / vi0 saM0 1958 meM Apane muni zrI hIrAlAlajI ke ziSyatva meM ArhatI dIkSA grahaNa kii| mAlavA, mevAr3a, paMjAba Adi Apake vihAra kSetra rahe haiN| Apa zAstra va jyotiSa ke acche jJAtA the| muni zrI gulAbacandajI ApakA janma sthAna kaMjArDA thaa| Apane gRhastha jIvana chor3akara vi0saM0 1954 meM muni zrI hIrAlAlajI ke ziSyatva meM dIkSA grahaNa kii| bAda meM ApakI patnI ne bhI raMgujI ke sampradAya meM sAdhvI phUMdAjI kI ziSyA ke rUpa meM dIkSA grahaNa kii| muni zrI hajArImalajI (dvitIya) ApakA janma sthAna mandasaura thA / vi0 saM0 1958 meM Apane ArhatI dIkSA grahaNa kI aura muni zrI hIrAlAlajI ke ziSya kahalAye / muni zrI zobhAlAlajI ApakA janma sthAna nImaca thaa| Apa muni zrI hIrAlAlajI ke ziSya khlaaye| isake atirikta Apake sambandha meM koI vizeSa jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai| muni zrI mayAcandajI Apa mevAr3a ke rahanevAle the / ApakA janma vi0saM0 1939 caitra zuklA navamI dina maMgalavAra ko huaa| Apake pitA kA nAma zrI daulatarAmajI va mAtA kA nAma zrImatI dhIsIbAI thaa| vi0 saM0 1969 phAlguna zuklA dvitIyA ko Apa dIkSA dhAraNa kara muni Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 482 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa zrI hIrAlAlajI ke ziSya kahalAye / vi0saM0 1974 ke kizanagar3ha cAturmAsa meM Apane do belA, tIna telA, eka colA aura 31 dina ke upavAsa kiye aura tapasvI kI upAdhi se vibhUSita huye / isake atirikta Apane 20,21,24,28, 41,43 dina ke bhI upavAsa kiye the| muni zrI mUlacandajI Apa AmeTa ke nivAsI the aura muni zrI hIrAlAlajI ke ziSyatva meM dIkSita huye the| isake atirikta Apake sambandha meM koI vizeSa jAnakArI upalabdha nahIM hai| muni zrI nAnakarAmajI ApakA janma bahAdurapura (alavara) meM huaa| vi0saM0 1988 meM pravartaka zrI hIrAlAlajI ke ziSyatva meM indaura meM Apane dIkSA dhAraNa kii| muni zrI hukmIcandajI ApakA janma sthAna nImaca thaa| aisA ullekha milatA hai ki vi0saM0 1959 mArgazIrSa kRSNA pratipadA ke dina bar3e samAroha meM 15 varSa kI Ayu meM Apane dIkSA grahaNa kI / ata: kahA jA sakatA hai ki ApakA janma vi0saM01944 meM huA thaa| Apa muni zrI cauthamalajI ke ziSya the| muni zrI zaMkaralAlajI . ApakA janma vi0saM0 1946 meM mevAr3a ke dhariyAvada grAma meM huA / vi0saM0 1961 vaizAkha vadi aSTamI ke dina DuMgare meM Apa dIkSita huye aura muni zrI cauthamalajI ke ziSya khlaaye| saMskRta candrikA, laghukaumudI, siddhAntakaumudI, bAgbhaTAlaMkAra, neminirvANa tathA anya kAvyAdi kA Apako acchA bodha thA / apanI vidvatA ke kAraNa Apa paNDita kI upAdhi se vibhUSita the / muni zrI kajor3ImalajI. ___ApakA janma vi0saM0 1936 meM indaura ke manAsA grAma meM huaa| 28 varSa kI umra meM Apane apanI patnI aura eka putra ko tyAgakara vi0saM0 1964 mArgazIrSa mAsa meM dIkSA grahaNa kI / Apa muni zrI cauthamalajI ke ziSya khlaaye| muni zrI chaganalAlajI ApakA janma sthAna mandasaura thaa| ApakA janma vi0saM0 1953 meM huaa| vi0saM0 1967 agahana sudi dazamI ko Apa karajU meM ArhatI dIkSA grahaNa kara muni zrI cauthamalajI ke ziSya bne| Apa zAstroM ke acche jJAtA the / laghusiddhAntakaumudI, tarka nyAyadIpikA, neminirvANa tathA meghadUta Adi kA Apane talasparzI adhyayana kiyA thaa| Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya harajIsvAmI aura unakI paramparA 483 vi0 saM0 1991 mAgha sudi trayodazI ko mandasaura meM Apa AcArya zrI mannAlAlajI kI sampradAya ke yuvAcArya pada para pratiSThita huye| muni zrI nAthUlAlajI ApakA janma sthAna tArApura thA aura Apa muni zrI hajArImalajI ke ziSyatva meM dIkSita huye the| isake atirikta Apake sambandha meM koI vizeSa jAnakArI upalabdha nahIM hai| muni zrI kizanalAlajI ApakA janma vi0saM0 1944 meM udayapura meM huaa| 25 varSa kI avasthA meM vi0 saM0 1969 bhAdrapada zuklA paMcamI ko Apane muni zrI cauthamalajI ke ziSyatva meM dIkSA grahaNa kii| muni zrI pyAracandajI ApakA janma vi0 saM0 1952 meM ratalAma meM huaa| 17 varSa kI Ayu meM vi0 saM0 1969 phAlguna zuklA paMcamI ko cittaur3agar3ha meM Apa dIkSita huye aura muni zrI cauthamalajI ke ziSya khlaaye| Apane 'laghukaumudI', 'siddhAntakaumudI', 'amarakoSa', 'hema nAmamAlA', 'tarka saMgraha', 'nyAyadIpikA', 'syAdvAdamaJjarI', 'neminirvANa', 'meghadUta', 'bAgbhaTAlaGkAra' Adi kA gambhIra adhyayana kiyA thaa| Apane kaI pustakoM kI racanA bhI hai, kintu unake nAma upalabdha nahIM haiN| Apake dvArA vyAkhyAyita prAkRta vyAkaraNa Aja bhI lokapriya hai| vi0saM0 1991 mAgha sudi trayodazI ko mandasaura meM Apako 'gaNI' kI padavI se alaMkRta kiyA gyaa| muni zrI bherulAlajI ApakA janma vi0 saM0 1950 meM mevAr3a ke kosIthala nAmaka grAma meM huaa| 25 varSa kI avasthA meM muni zrI cauthamalajI ke ziSyatva meM vi0saM0 1975 ke jyeSTha mAsa meM Apa dIkSita huye| muni zrI vRddhicandajI ___ ApakA janma vi0saM0 1954 meM mevAr3a meM bar3I sAdar3I meM huaa| 23 varSa kI avasthA meM Apa vi0 saM0 1977 mArgazIrSa vadi aSTamI ke dina jodhapura meM Apa muni zrI cauthamalajI ke sAnnidhya meM dIkSita huye| muni zrI nAthUlAlajI (choTe) ApakA janma vi0saM0 1962 meM jodhapura meM huaa| 16 varSa kI avasthA meM vi0saM0 1978 mArgazIrSa pUrNimA ko peTalAvada meM Apa dIkSita huye| Apake dIkSA guru muni zrI cauthamalajI the| Apa bahuta acche vyAkhyAnI santa the| kintu durbhAgyavaza aneka varSoM taka saMyama pAlanakara saMyamamArga se cyuta ho gye| Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 484 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa muni zrI rAmalAlajI ApakA janma vi0 saM0 1965 meM jodhapura meM huaa| 14 varSa kI avasthA meM vi0saM0 1979 caitra sudi pratipadA ko Apa muni zrI cauthamalajI ke ziSyatva meM dIkSita huye| Apa bhI acche vyAkhyAnI santa the| Apane bhI nAthUlAlajI ke sAtha saMyamamArga kA tyAga kara diyaa| muni zrI santoSacandajI ApakA janma vi0saM0 1946 meM ratalAma meM huAvi0saM0 1927 kArtika vadi saptamI ko ujjaina meM muni zrI cauthamalajI ke kara-kamaloM se AhatI dIkSA aMgIkAra kii| muni zrI campAlAlajI Apa mAlavA ke tAla ke rahanevAle the| 18 varSa kI Ayu meM Apane muni zrI cauthamalajI ke ziSyatva meM Apane dIkSA grahaNa kii| muni zrI ratnalAlajI ApakA janma vi0saM0 1936 meM mandasaura meM huaa| vi0saM0 1981 caitra zuklA trayodazI ko bhIlavAr3A meM muni zrI cauthamalajI ke zrI caraNoM meM Apane AhatI dIkSA aMgIkAra kii| dIkSA ke samaya ApakI umra 45 varSa thii| ApakI do patniyA~ aura do putra the| ApakI dIkSA ke pUrva sabhI ne dIkSA le lI thii| muni zrI rAjamalajI Apa ajamera sthita jUniyA~ ke rahanevAle the| 32 varSa kI umra meM muni zrI mayAcanda jI ke ziSyatva meM ArhatI dIkSA aMgIkAra kii| isake atirikta Apake sambandha meM koI aitihAsika jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai| muni zrI kevalacandajI Apa mevAr3a ke kosIthala ke nivAsI the| ApakA janma vi0saM0 1971 meM huA thaa| 11 varSa kI avasthA meM vi0saM0 1982 phAlguna zuklA tRtIyA ko byAvara meM muni zrI cauthamalajI ke ziSyatva meM dIkSita huye| ApakI mAtAjI evaM anuja ne bhI dIkSA grahaNa kI thii| Apa zramaNa saMgha meM upAdhyAya pada para manonita haye the| Apake nAma se aneka grantha prakAzita haiN| Apake upanyAsa aura kahAniyA~ vizeSa lokapriya hai| Apake ziSya zrI aruNamunijI Adi haiM, jo zramaNa saMgha meM haiN| muni zrI vaktAvaramalajI. Apa mevAr3a ke kosIthala grAma ke rahanevAle the| 94 varSa kI avasthA meM vi0 saM0 1982, phAlguna zuklA tRtIyA ko byAvara meM muni zrI cauthamalajI ke hAthoM ApakI dIkSA huii| Apake eka bar3e bhAI va mAtA bhI dIkSita huye the| Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya harajIsvAmI aura unakI paramparA . 485 muni zrI vijayarAjajI Apa kuraDAyA (mAravAr3a) ke rahanevAle the| vi0 saM0 1983 meM Apa nAthadvArA meM dIkSA dhAraNa kara muni zrI cauthamalajI ke ziSya bne| apane saMyamI jIvana meM kevala garma pAnI ke AdhAra para Apane 44 kI tapasyA kI thI jisake kie Apako 'tapasvI' alaMkaraNa se alaMkRta kiyA gayA thaa| muni zrI mohanalAlajI __ ApakA janma vi0saM0 1972 meM nImaca nagara meM huaa| vi0 saM0 1983 meM Apa muni zrI cauthamalajI ke ziSya bane / ApakI dIkSA sAdar3I (mAravAr3a) meM huI thii| muni zrI sohanalAlajI ApakA janma vi0 saM0 1974 meM nImaca nagara meM huaa| vi0saM0 1983 meM sAdar3I meM muni zrI cauthamalajI ke ziSyatva meM Apa dIkSita huye / Apa muni zrI mohanalAlajI ke anuja the| muni zrI hukmIcandajI ApakA janma vi0saM0 1965 meM udayapura meM huaa| 19 varSa kI avasthA meM vi0saM0 1984 meM Apane muni zrI cauthamalajI ke ziSyatva meM dIkSA grahaNa kii| muni zrI nandalAlajI ApakA janma vi0saM0 1956 meM indaura meM huaa| vi0saM0 1980 kArtika zuklA saptamI ke dina iMdaura meM hI muni zrI cauthamalajI dvArA ArhatI dIkSA grahaNa kara unake ziSya bne| muni zrI zrIcandajI. ApakA janma vi0saM0 1968 meM cAndA (dakSiNa) meM huA / 21 varSa kI Ayu meM Apa cAndA meM hI vi0 saM0 1989 meM muni zrI cauthamalajI ke kara-kamaloM se dIkSita huye| muni zrI zAntilAlajI ApakA janma vi0saM0 1971 meM bharatapura meM huaa| vi0saM0 1989 meM 18 varSa kI Ayu meM nisarapura meM muni zrI zaMkaralAlajI ke zrIcaraNoM meM Apane dIkSA aMgIkAra kii| muni zrI kalyANamalajI Apane vi0saM0 1990 meM gaMgAra meM yuvAcArya zrI chaganalAlajI ke ziSyatva meM dIkSA aMgIkAra kii| Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 486 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa muni zrI. maganalAlajI ApakA janma vi0 saM0 1965 meM indaura meM huaa| yuvAcArya zrI chaganalAlajI ke ziSya ke rUpa meM vi0 saM0 1979 kArtika vadi saptamI ke dina Apane AhatI dIkSA grahaNa lii| muni zrI nemicandajI Apa tAla (mAlavA) meM huaa| vi0saM0 1990 meM Apa tAla meM hI dIkSita huye| zrI nandalAlajI kI ziSya paramparA muni zrI rAyacandajI ApakA janma vi0saM0 1912 meM ratalAma meM huaa| 35 varSa kI avasthA meM vi0saM0 1947 meM Apa muni zrI nandalAlajI ke ziSyatva meM dIkSita huye| muni zrI bhagavAnajI ApakA janma vi0 saM0 1910 meM nagarI meM huaa| 40 varSa kI avasthA meM Apane muni zrI nandalAlajI ke ziSyatva meM dIkSA grahaNa kii| muni zrI nRsiMhadAsajI ApakA janma borakher3A (jAvarA) meM huaa| vi0saM0 1951 meM Apa muni zrI nandalAlajI ke ziSya huye| muni zrI bhUpajI Apa ratalAma ke nivAsI the| vi0saM0 1957 meM khAcarauMda meM Apa muni zrI nandalAlajI ke ziSya bane / muni zrI nAthUlAlajI ApakA janma mandasaura meM huaa| mandasaura meM hI vi0saM0 1965 meM muni zrI nandalAlajI ke ziSya bne| apane saMyamI jIvana meM 1 se lekara 15 taka kI lar3I kI tapasyA kI tathA 30,31,38,45,47 dinoM ke thoka kiye / sAtha hI 12 mahIne ke 12 tele Apa hamezA kiyA karate the| Apane kaI aTThAIyA~ bhI kI thiiN| eka bAra Apane 41 kA eka thoka abhigraha ke sAtha pUrNa kiyaa| tapasyA meM khar3e-khar3e pratikramaNa aura 40 logassa kA kAyotsarga kiyA karate the| muni zrI mantrAlAlajI ___ ApakA janma mandasaura nivAsI nAhaTA gotrIya osavAla parivAra meM huA thaa| mandasaura meM hI muni zrI nandalAlajI ke ziSyatva meM vi0saM0 1966 meM dIkSita huye| Apako jaina evaM jainetara zAstroM kA acchA jJAna thaa| Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 487 AcArya harajIsvAmI aura unakI paramparA muni zrI choTUlAlajI ApakA janma nimbAher3A (ToMka) meM huA / vi0saM0 1955 meM muni zrI nandalAlajI ke ziSyatva meM Apane dIkSA grahaNa kI / dIkSoparAnta Apane 1 se lekara 15 taka kI lar3I kI tapasyA kii| sAtha hI Apane 21,25,27 se lekara 43, 45,51,53,54,59 dinoM ke thoka kevala garma pAnI ke AdhAra para kiye / phalata: zrIsaMgha kI ora se Apako 'tapasvI' ke alaMkaraNa se vibhUSita kiyA gyaa| Apane udayapura cAturmAsa meM 54 dina kI tapasyA kI thii| pAraNe ke dina udayapura mahArAjA zrI phatehasiMha ne apane hAthoM se dUdha baharAyA thaa| muni zrI lakSmIcandajI ___ApakA janma mandasaura meM huaa| vi0 saM0 1979 mAgha zuklA tRtIyA ko rAmapurA meM muni zrI nandalAlajI ke kara-kamaloM se Apane AhatI dIkSA aMgIkAra kii| muni zrI hIrAlAlajI ApakA janma vi0saM0 1964 pauSa sudi pratipadA ko mandasaura meM huA thaa| Apake pitA kA nAma zrI lakSmIcandajI (muni zrI lakSmIcandajI) aura mAtA kA nAma zrImatI ka~varabAI thaa| vi0saM0 1979 mAgha sudi tRtIyA ko Apane apane pitA muni zrI lakSmIcandajI ke sAtha rAmapurA meM dAdA guru zrI nandalAlajI ke hAthoM dIkSA grahaNa kI aura apane pitA ke ziSya bne| dIkSoparAnta Apane AcArya zrI khUbacandajI se AgamoM kA talasparsI adhyayana kiyaa| alpakAla meM hI Apane 'dazavaikAlika', 'uttarAdhyayana', 'AcArAMga', 'sukhavipAka', 'nandIsUtra', 'prAkRta vyAkaraNa' Adi kaMThastha kara liye| bahuta dinoM taka Apa AcArya zrI khUbacandajI kI sevA meM rahe aura unhIM ke sAtha cAturmAsa kiyaa| Apa dvArA kiye gaye cAturmAsoM kI sUcI nimnavata haivi0 saM0 vi0saM0 sthAna 1980 1990 rAmapurA 1981 ratalAma 1991 citaur3agar3ha 1982 mandasaura 1992 byAvara 1983 jAvarA 1993 jayapura 1985 jAvarA 1994 dillI (cAMdanI cauka) 1986 jAvarA 1995 jammU 1987 ratalAma 1996 ambAlA siTI 1988 jAvarA 1997 dillI 1989 jAvarA 1998 sthAna ajamera sojata Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 488 vi0saM0 sthAna 1999 udayapura 2000 byAvara 2001 mandasaura 2002 2003 2004 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa vi0 saM0 pAlanapura jAmanagara barAvala aura vaDiyA bhAvanagara ahamadAbAda 2005 2006 2007 jayapura 2008 dillI 2009 kAnapura 2010 kalakattA 2011 jhariyA 2012 kalakattA 2013 bAlotarA 2014 khAcarauMTa 2015 sikandarAbAda 2016 baiMgalora muni zrI kastUracandajI 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 sthAna madrAsa baiMgalora bambaI (phorTa) kapAsana jodhapura cittaur3agar3ha udayapura ahamadAbAda 2025 sUrata 2026 bambaI (vile pArle) 2027 bambaI (phorTa) 2028 indaura 2029 dillI 2030 dillI (cA~danI cauka ) 2031 byAvara 2032 jAvarA 2033 jAvarA Age kI sUcI prApta nahIM ho sakI hai| ApakA janma vi0saM0 1949 jyeSTha vadi trayodazI ko jAvarA meM huA / Apake pitA kA nAma zrI raticanda aura mAtA kA nAma zrImatI phUlIdevI thA / vi0saM0 1962 kArtika sudi trayodazI ko AcArya zrI khUbacandajI ke prathama ziSya ke rUpa meM dIkSita huye| dIkSoparAnta Apane AgamoM kA gahana adhyayana kiyaa| dravyAnuyoga, gaNitAnuyoga, karaNAnuyoga aura caritAnuyoga kA Apako viziSTa jJAna thaa| aisI janazruti hai ki ApakI pravacana zailI itanI madhura thI ki zrotA bhAvavibhora ho jAte the / AcArya zrI mannAlAlajI ke 'zatAbdI mahotsava' para ratalAma meM zrIsaMgha dvArA Apa zAsana samrATa kI padavI se vibhUSita kiye gaye / ApakA svargavAsa vi0 saM0 2034 meM ratalAma huaa| vi0saM0 0 2025 se 2034 taka ratalAma meM ApakA sthiravAsa ho rahA / Apa dvArA kiye gaye cAturmAsoM kA vivaraNa nimnavata hai meM Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 489 sthAna vi0 saM0 1963 1964 1965 1966 1967 1995 dillI 1970 indaura 1971 koTA 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 AcArya harajIsvAmI aura unakI paramparA vi0 saM0 sthAna bar3I sAdar3I 1991 sojata nimbAher3A 1992 byAvara ratalAma 1993 ratalAma mandasaura 1994 indaura AgarA ratalAma 1996 byAvara koTA 1997 rAmapurA 1998 dillI ajamera 1999 jayapura pAlanapura 2000 pAlI kizanagar3ha 2001 ajamera 2002 udayapura rAmapurA 2003 jayapura jAvarA 2004 koTA jayapura 2005 indaura mandasaura 2006 ajamera ratalAma 2007 rAmapurA 2008 indaura ujjaina 2009 ujjaina indaura 2010 bambaI jayapura 2011 ujjaina 2012 dillI rAmapurA 2013 ajamera bar3I sAdar3I 2014 jAvarA udayapura 2015 ratalAma 2016 khambhAta ujjai na mandasaura 1983 1984 bhIlavAr3A 1985 1986 1987 1988 1989 jodhapura 1990 Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 490 vi0 saM0 sthAna mandasaura indaura ajamera 2017 2018 2019 2020 byAvara 2021 madanagaMja sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa vi0saM0 2022 2023 2024 sthAna mandasaura jAvarA ujjaina 2025 ratalAma 2026 se 2034 taka ratalAma muni zrI kezarImalajI Apa jAvarA nivAsI the| vi0saM0 1963 meM AcArya zrI khUbacandajI ke ziSyatva meM Apane dIkSA grahaNa kii| Apako dravyAnuyoga kA acchA jJAna thA, aisA ullekha milatA hai| muni zrI sukhalAlajI Apa jIraNa ke rahanevAle the| vi0 saM0 1957 meM Apa AcArya zrI khUbacandajI ke kara-kamaloM se dIkSita huye / Apa eka acche adhyetA the| muni zrI harakhacandajI Apa kA nivAsa sthAna bar3I sAdar3I hai / vi0 saM0 1964 mArgazIrSa vadi dvitIyA ko Apa AcArya zrI khUbacandajI ke ziSya bane / muni zrI hajArImalajI ApakA janma jAvarA nivAsI kaTAriyA gotrIya osavAla parivAra meM huA thaa| vi0saM0 1965, kArtika pUrNimA ko choTI sAdar3I meM AcArya zrI khUbacandajI ke ziSyatva meM Apa dIkSita huye / zAstroM kA gahana adhyayana kiyaa| vi0 saM0 1991 mAgha sudi trayodazI ko Apa saMgha ke 'pravartaka' pada para suzobhita huye / muni zrI gulAbacandajI Apa janma jAvarA meM huA / vi0 saM0.1967 meM Apa muni zrI kastUracandajI ke ziSya bane / muni zrI chabbAlAlajI ApakA janma mandasaura meM huA / vi0 saM0 1978 meM mandasaura meM hI muni zrI choTUlAlajI ke ziSyatva meM dIkSita huye / dIkSoparAnta Apane 1 se lekara 23 taka kI lar3I kI tapasyA kI tathA 15,30,31,33,41,47, 48, 49, 50 aura 51 dinoM ke do Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 491 AcArya harajIsvAmI aura unakI paramparA thoka kevala garma jala ke AdhAra para kiye / Apake isa ghora tapa ke AdhAra para zrIsaMgha ne Apako 'tapasvI' alaMkaraNa se vibhUSita kiyaa| jaba Apane 49 kI tapasyA kI taba pAraNe ke dina ratalAma ke mahArAjAdhirAja zrI sajjanasiMhajI ke suputra zrI lokendrasiMhajI ne apane hAthoM se dUdha baharAyA thaa| mevAr3abhUSaNa muni zrI pratApamalajI. ApakA janma vi0saM0 1965 Azvina kRSNA saptamI dina somavAra ko rAjasthAna ke devagar3ha (madAriyA) meM huaa| ApakA nAma pratApacandra gA~dhI rakhA gyaa| Apake pitA kA nAma zrI mor3IrAmajI gA~dhI va mAtA kA nAma zrImatI dAkhAbAI gA~dhI thaa| vi0saM0 1979 mArgazIrSa pUrNimA ko mandasaura meM dIkSA grahaNakara Apa pratApacandajI gA~dhI se muni zrI pratApamalajI ho gye| Apa saMskRta, prAkRta, hindI, gujarAtI va aMgrejI bhASAoM ke acche jAnakAra the| vi0saM0 2029 meM bar3I sAdar3I meM sthAnIya saMgha dvArA Apa 'mevAr3abhUSaNa' padavI se alaMkRta huye| mevAr3a, mAravAr3a, mAlavA, paMjAba, bihAra, baMgAla, uttarapradeza, Andhrapradeza, mahArASTra, gujarAta, bambaI Adi pradeza Apake vihAra kSetra rahe haiN| ApakI savargavAsa tithi jJAta nahIM hai| Apa dvArA kiye gaye cAturmAsa isa prakAra haiM - vi0 saM0 sthAna, vi0 saM0 sthAna, 1980 1994 jalagA~va 1981 rAmapurA 1995 haidarAbAda 1982 mandasaura 1996 ratalAma ratalAma 1997 dillI 1984 jAvarA 1998 sAdar3I (mAravAr3a) .1985 jAvarA 1999 byAvara 1986 ratalAma 2000 jAvarA 1987 ratalAma 2001 zivapurI 1988 indaura 2002 kAnapura 1989 ratalAma madanagaMja 1990 ratalAma 2004 indaura ratalAma 2005 ahamadAbAda 1992 ratalAma 2006 pAlanapura 1993 jAvarA 2007 bakANI byAvara 1983 2003 1991 Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 492 vi0 saM0 2021 indaura 2008 2009 2010 2011 2012 2013 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa sthAna vi0 saM0 sthAna dillI 2020 udayapura kAnapura kalakattA 2022 bar3I sAdar3I saithiyA~ 2023 mandasaura kalakattA 2024 jodhapura kAnapura 2025 madanagaMja mandasaura 2026 mandasaura pUnA 2027 bar3I sAdar3I vilepArale (bambaI) 2028 rAmapurA 2029 DUMgalA ratalAma 2030 indaura 2014 2015 2016 devagar3ha 2017 2018 2019 ajamera muni zrI pratApamalajI kI ziSya paramparA muni zrI basantIlAlajI ApakA janma mandasaura nivAsI sva0 zrI ratanalAlajI ke yahA~ huaa| I0 san 21 pharavarI 1940 ko ratanapurI (ratalAma) meM guruvarya muni zrI pratApamalajI ke kara-kamaloM meM Apane AhatI dIkSA aMgIkAra kii| mAlavA, uttarapradeza, bihAra, baMgAla, nepAla, khAnadeza, rAjasthAna, gujarAta, paMjAba, AMdhra Adi prAnta Apake vihAra kSetra rahe haiN| Apa eka tapasvI santa rahe haiN| muni zrI rAjendramunijI zAstrI ApakA janma madhyapradeza ke pIpalu grAma meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI lakSmaNasiMha solaMkI aura mAtA kA nAma zrImatI sajjanadevI thaa| ApakI janma-tithi ke viSaya meM mAtra itanA jJAta ho pAtA hai ki ApakA janma kArtika pUrNimA ke dina huA thaa| varSa jJAta nahIM hai| vi0 saM0 2008 vaizAkha zuklA aSTamI ko jayapura ke khaNDelA nAmaka sthAna meM radhunAthajI kI upasthiti meM muni zrI pratApamalajI ke ziSyatva meM Apane dIkSA aMgIkAra kii| dIkSoparAnta muni zrI pratApamalajI se hindI, saMskRta aura prAkRta bhASAoM kA jJAna prApta kiyaa| . Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya harajIsvAmI aura unakI paramparA 493 muni zrI ramezamunijI ApakA janma mAravAr3a ke majala grAma meM huaa| ApakI mAtA kA nAma zrImatI AzAbAI koThArI va pitA kA nAma zrIvastImalajI hai| dinAMka 9.5.1954 ko jhariyA meM muni zrI pratApamalajI ke ziSyatva meM Apa dIkSita huye| dIkSoparAnta Apane 'sAhityaratna', 'saMskRta vizArada', 'jaina siddhAntAcArya' Adi upAdhiyA~ grahaNa kii| Apa dvArA likhita kRtiyA~ nimna haiM- 'pratApa kathAkaumudI' (tIna bhAgoM meM), 'jIvana darzana', 'vIrabhAna udayabhAna caritra', 'gIta pIyUSa', 'vikhare motI', 'niqhare hIre' aadi| vartamAna meM Apa zrI apanI paramparA ke santoM ke sAtha zramaNasaMgha meM haiN| muni zrI surezamunijI Apa janma se digambara jaina the| Apake pitAjI kA nAma zrI gayAprasAda jaina evaM mAtA kA nAma zrImatI jJAnadevI thaa| vi0saM0 2016 mAgha zuklA trayodazI ko guruvarya zrI pratApamalajI kI nizrA meM dIkSita huye / Apako dIkSita saMyamamArga para lAne kA pUrA zreya zraddheya paNDitaratna zrI kalyANaRSijI ko jAtA hai| muni zrI narendramunijI ApakA janma mevAr3a ke bilaudA grAma meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI bherulAlajI va mAtA kA nAma zrImatI dhUlidevI hai| vi0saM0 2020 mAgha vadi pratipadA ko malhAragar3ha meM guruvarya muni zrI pratApamalajI ke praziSya ke rUpa meM Apa dIkSita huye| muni zrI abhayamunijI ApakA janma mevAr3a ke 'kAMkarolI' nAmaka grAma meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI cunnIlAlajI va mAtA kA nAma zrImatI nAthIbAI hai| mahAsatI zrI chogakuMvarajI, zrI madanakuMvarajI va zrI vijayakuMvarajI dvArA pratibodhita ho vi0saM0 2022 mAgha vadi tRtIyA ke dina gurudeva muni zrI pratApamalajI ke ziSyatva meM Apane dIkSA svIkAra kii| muni zrI vijayamunijI 'vizArada' __ ApakA janma vi0 saM0 2008 mAgha sudi dazamI dina maMgalavAra ko udayapura meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI manoharasiMha koThArI va mAtA kA nAma zrImatI zAMtAdevI hai| vi0saM0 2023 mArgazIrSa (mRgasara) vadi dazamI kI zubha belA meM mandasaura meM Apa guruvarya muni zrI pratApamalajI ke praziSya bne| muni zrI mantrAmunijI Apake janma sthAna va janma-tithi ke viSaya meM koI jAnakArI nahIM hai| vi0saM0 2024 mArgazIrSa vadi dazamI ke dina jodhapura meM Apa gurupravara muni zrI pratApamalajI ke ziSyatva meM dIkSita huye| 'muni zrI pratApa abhinandana grantha' meM aisA ullekha milatA hai ki Apako 'dazavaikAlika', 'uttarAdhyayana' va kaI thokar3e kaMThastha haiN| Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 494 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa muni zrI. basantamunijI ApakA janma ujjaina meM huaa| Apake pitAjI kA nAma zrI chogamalajI hai| vi0saM0 2025 mAgha pUrNimA ke dina Apa dIkSita ho guruvarya muni zrI pratApamalajI ke praziSya huye| Apa prAkRta va saMskRta ke acche jAnakAra haiN| muni zrI prakAzamunijI ApakA janma vi0saM0 2006 mAgha zuklA ekAdazI dina ravivAra ko huaa| Apake pitA kA nAma zrI nAthUlAlajI va mAtA kA nAma zrImatI sohanabAI gAMga hai| vi0saM0 2025 mAgha pUrNimA ko Apane guruvarya muni zrI pratApamalajI ke ziSyatva meM dIkSA grahaNa kii| muni zrI sudarzanamunijI va zrI mahendramunijI Apa donoM munirAja amRtasara ke gar3halA nivAsI the tathA rizte se sAMsArika pitA- patra haiN| vi0saM0 2026 jyeSTha vadi ekAdazI ko hasanapAliyA (jAvarA) meM Apa donoM guruvarya muni zrI pratApamalajI ke ziSyatva meM dIkSita huye| muni zrI kAntimunijI ApakA janma vi0saM0 2007 vaizAkha sudi caturthI ke dina ujjaina meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI anokhIlAlajI va mAtA kA nAma zrImatI sohanabAI pitaliyA hai| Apa kaI varSoM taka muni zrI kastUracandajI kI sevA meM rhe| tatpazcAt vi0saM0 2027 mAgha zuklA paMcamI dina ravivAra ko Apa chAyana grAma meM muni zrI pratApamalajI ke ziSyatva meM dIkSita huye| Age kI sUcI upalabdha nahIM ho sakI hai| muni zrI hukmIcandajI ApakA janma sAdar3I (mevAr3a) meM huaa| vi0saM0 1958 meM dIkSita huye aura muni zrI lakSmIcandajI ke ziSya bane / muni zrI pannAlAlajI ApakA janma bar3I sAdar3I meM huaa| vi0saM0 1963 pauSa vadi tRtIyA ko bar3I sAdar3I meM hI apane sAMsArika pitA muni zrI lakSmIcandajI ke kara-kamaloM se dIkSita ho unake ziSya bne| muni zrI ratanalAlajI Apa muni zrI pannAlAlajI ke sAMsArika bhAI va muni zrI lakSmIcandajI ke sAMsArika putra the| vi0 saM0 1963 pauSa vadi tRtIyA ko apane bhAI zrI pannAlAlajI ke sAtha hI dIkSita hokara muni zrI lakSmIcandajI ke ziSya huye| Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya harajIsvAmI aura unakI paramparA 495 muni zrI ambAlAlajI ApakA janma bar3I sAdar3I meM huA aura muni zrI pannAlAlajI ke ziSyatva meM Apa dIkSita huye| muni zrI arjunalAlajI Apa muni zrI pannAlAlajI ke ziSya hue| Apake viSaya meM vizeSa jAnakArI upalabdha nahIM hai| Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ harajIRSi/harajI svAmI (koTA sampradAya)* pArasarAmajI khetasIjI khemasIjI phatehacaMdajI anopacaMdajI devajI campAlAlajI jJAnacaMdajI 496 lokamalajI mahArAmajI harSamalajI daulatarAmajI rAjamalajI caturbhujajI gaNezarAmajI rAjArAmajI lAlacaMdajI govindarAmajI .. phatehacaMdajI lAlacaMdajI hukmIcandajI (hukmI sampradAya) kevalacaMdajI zivalAlajI chaganalAlajI kevalacaMdajI udayacaMdajI udayasAgarajI) vaktAvaralAlajI * yaha paramparA 'sthAnakavAsI jaina (choTe) muni kalpadruma' va jaina divAkara kajor3ImalajI cauthamalajI * ralaMcadajI smRtigrantha para AmArita hai| 'rAjamalajI kI ziSya paramparA zaMkaralAlajI zrIlAlajI zrI mannAlAlajI agale pRSTha para hai| javAharalAlajI sahasramalajI pRthvIrAjajI jIvarAjajI khemacandajI gaNezIlAlajI (khAdI vAle) dhAsIlAlajI gaNezIlAlajI kastUracaMdajI kanhaiyAlAlajI nAnAlAlajI pratApamalajI - kAMtimunijI dakSiNakezarI khaddaradhArI zrI mizrIlAlajI pravartaka ramezamunijI (vartamAna) rAmanivAsajI sampata muni - vijayarAjajI (zAntikrAnti gaccha) rAmalAlajI(vartamAna AdhAba) cunnIlAlajI kizanalAlajI baladevajI harakhacaMdajI mAMgIlAlajI** premarAjajI ** isa paramparA meM aba sAdhu vidyamAna nahIM hai| RSabhamunijI rAmakumArajI Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candanamunijI hIrAlAlajI sAkaracandajI | hajArImalajI (bar3e) | gulAbacandajI | mUlacandajI jaina divAkara cauthamalajI hajArImalajI (choTe) zobhAcandajI mayAcandajI nAthUlAlajI (bar3e) cainarAmajI vRddhicandajI I subhASamunijI * rAjamalajI (koTA sampradAya) * kastUracandajI ratanacandajI javAharalAlajI 1 campAlAlajI (choTe) nAnakarAmajI 1 nandalAlajI lakSmIcandajI ** zrI jaina divAkara smRti grantha se sAbhAra / * jaina divAkara cauthamalajI kI ziSya paramparA agale pRSTha para dekheM / zobhAlAlajI nagarAjajI rAyacandajI zrIbhagavAnajI khUbacandajI bhopajI choTelAlajI mannAlAlajI nAthUlAlajI 1 chabbAlAlajI kesarImalajI hajArImalajI sukhalAlajI harakacandajI rAjamalajI lAbhacandajI mANakacandajI devIlAlajI T sahasramalajI aruNamunijI surezamunijI mizrIlAlajI raMgalAlajI I IzvaramunijI narasiMhadAsajI mevAr3abhUSaNa pratApamalajI lakSmIcandajI hIrAlAlajI I dIpacandajI | navImamunijI 497 Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina divAkara zrI cauthamalajI kI ziSya paramparA* tArAcandajI indaramalajI hukmIcandajI | hukmIcandajI (bdd'e)| santoSacandajI| vijayarAjajI zaMkaralAlajI | bhairulAlajI | nemIcandajI || kajor3ImalajI maMgalacandajI nandalAlajI / basantIlAlajI| kizanalAlajI / ratanalAlajI / pyAracandajI bhagavatImunijI . mohanalAlajI | vRddhicandajI / (choTe) kevalacandajI | gaurIlAlajI | maganalAlajI vimalamunijI dinezamunijI vIrendramunijI RSabhamunijI pramodamunijI sAgaramalajI megharAjajI azokamunijI sudarzanamunijI campAlAlajI mUlacana sAgaramalajI varddhamAnajI matrAlAlajI vatAvaramalajI gaNezamunijI patrAlAlajI udayamunijI * jaina divAkara grantha se saabhaar| Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa lokAzAha kI kRtiyA~ _ 'cautIsa bola' zrI sarvajJAya namaH / je ima kahai chaiM amhArai niyukti, cUrNi, bhASya, vRtti, prakaraNa sarva pramANa, tehAI etalA bolaM sahUM pramANa karavA paDasI te pIchayo- nizItha sUtra nI cUrNi madhye ima chai je koI eka AcArya ghaNAM parivAra sUM aTavI mAMhIM gayuM tahAM ghaNAM vyAghrAdi dekhI AcArya iM kahUM- gacchanai rAkhavu svApadAdi nivAravo, tivArai ekaiM sAdhaI kahiuM kima nivArIi? tivAraI sUri kahyu- pahilau avirAdhya abai pachai na rahai tau virAdhyAM paNi doSa nhiiN| pachai teNai 3 siMha maaryaa| pachai guru paiM jaI naI pUchaMyuM, pachai guru kahai tuM shuddh| evaM AyariyAdi kAraNesu vAvAdito suddho| suddha zabda no artha e jeapraayshcittiityrthH||1|| ___ tathAkAraNAiM jhUlUM bola kahiu chai tathA kAraNai corI karavI-te karai tau shuddh| tathA vazIkaraNa mantra cUrNAdi karI vastu levI tathA tAlA ughADI auSadhAdi adatta levA kahiyA chi||2|| tathA kAraNe parIgraha rAkhavo kahyo chai, hiraNya, dravya, ghaTita aghaTita mArgaiM cAlato lyai (leve) // 3 // tathA udAra hiraNya suvarNaI karI te durlabha dravya mola liiyi||4|| tathA durlabha dravya nai arthai sacitta kAI pravAlAdika teNaI sacitta pRthivyAdikaI karI te durlabha dravya mola liyai, ima kahiyau chi||5|| tathA artha upArjavA naI arthaI dhAtanI mATI ANi naI sonU, rU', tAMbUM, sIsUM, tarUSyAdika upajAvatuM karvA chi||6|| tathA kAraNaiM rAtri bhojana kahiuM chi| gilAna naiM kAraNaiM rAtri bhojana karai, tathA mAragaI cAlavU, rAtrai jimavU tathA durlabha dravya nai arthaI rAtriM jImai tathA saMthArUM karyu hoi-anai rahI na sakai tau rAtriM jImavU tathA dukAlaiM gaccha nI anukampA nai hetai-rAtI bhattANuNNA-rAtri bhojan nI AjJA chai- ityAdi ghaNA prakAra viruddha chi||7|| tathA dasaNa prabhAvaka zAstra teha nI siddha nai arthe nirNai nai hetaI aNAsarati akalpanIka hetu zuddhaH - aprAyazcittI bhvtiityrthH||8|| tathA tapasvI nai arthi uSNa pejjAdi (peyAdi) raMdhAvI levI, tAluM tavasvI nai sahai nahIM te bhI AghAkarma letAM doSa nhiiN||9|| Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 500 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa ima jJAna cAritra nai arthai akalpanIka le tu (to) shuddh||10|| tathA pravacananAM hita naI arthi paDisevaMto zuddha, viSNu kumAra nI pariM / tathA jima koI rAjAI kahiuM-tumho brAhmaNAM naI vAMpu, pachai sarva saMgha ekaTho thai kahivA lAgau jeha nai kti sAvadya-niravadya huiM te prajuMjhauM / tivAraiM ekaI sAdhaI kahyu-hUM prajUMjhU / sarva brAhmaNa ekThA karAvyA, teNaiM sAdhaI kaNavIra nI kAMbaDI mantrI, sarva brAhmaNa ekThA thayA hatA, tehanAM mastaka utAryA pachai rAjA upari rUTho, pachaI rAjA bIhato page laago| tathA anerA AcArya ima kahai chai-te rAjA paNi tihAM cUrNa kiidhu| ima pravacana saMgha-te hanai arthai sevai to zuddha-aprAyazcittI, ityAdi viruddha aghaTatA cUrNi mAhai ghaNA chi||11|| tathA kAmaNA, uccATaNa, vazIkaraNAdi sUtrai niSedhyA chai, anai ihAM karavA bolyA chi||12|| tathA sUtraI kAcAM phala, kAMcu jala niSedhyauM chai, anaiM cUrNi madhye levU kA chai, te letAM doSa nthii| valI ima kaDaM chai-gIta gAyavA bhaNI pAkuM tAMbUla patra khAta tau nirdoSa kahyu- e vicAraduM / ityAdi ghaNAM viruddha chai, DAho hoi te vicaari| e pUrvaiM sarva adhikAra likhyA chaI, te nizItha cUrNi madhye dhuri pIThikA mAMhiM chi||13|| tathA nizItha sUtra nAM prathama uddezaka madhye sUtra mAMhiM maithuna ekAMti niSedhyU chaI ane tehanI cUrNi madhye cauthA vrata nai paNi apavAdaI sevavA nAM prakAra kahyAM chi| DAho huyai te vicArayo (jyo)| ehavA cUrNi madhye ghaNAM viruddha chi||14|| / tathA sAdhvI nai paNi apavAdi cauthA vrata AzrI sevavAnI ghaNI phajetI kahI chai, DAhyo hoi te ehavI phajetI kima sddhi||15|| tathA sUtra madhye sacitta phUla phala niSedhyA kahyA chai, cUrNi madhye sacitta phUla sUMghavA kahyA chi||16|| tathA sUtra madhye cha: kAya virAdhanA karavI niSedhI chai, anai IhAM cUrNi madhye upAzrayai pANI nau mArga karai tihAM cha: kAya nI virAdhanA lAgai tau paNi zuddha e na karai tau doSa ima kahije chdd||17|| tathA uddezA 2 nI cUrNi madhye dukkAli bhattAdika adattA levau kahau chai, anai sUtra madhye adatta niSedhyuM chi| DAho hoI te vicArayo // 18 // tathA sUtra madhye snAna sarvathA niSedhyuM chaMI, ihAM cUrNi madhye snAna karatAM lAbha dekhADyo chi||19|| tathA sUtra madhye khAsaDAM pahiravAM cAritrayAM naI niSedhyA chai, cUrNi madhye pahiravAM bolyA chai, loka dekhai tihAraiM utAri gAMma mAMhiM pisi||20|| Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 501 tathA caturthoddezake sUtra madhye AkhA kaNa niSedhyA chai, aihanI cUrNi madhye apavAdiM levA-vaidya nai upadezaiM gilANa bhogavai, bhAta aNAlAdhai mArge AkhA kaNa bhogavai tathA dukkAliM-"kasiNosahI gahaNaM karejja" ehavA viruddha DAhyo hoi to kima saddaha // 21 // atha paMcamoddezakaI sUtraI anantakAya levo niSedhI chai, ehanI cUrNi madhye "sAvayabhayanivAraNaTTha" upadhi sarIra vahavAnaI arthaiM teNaI pratinIka zvAnAdi nivAravAna arthe pahiluM acitta DaMDau lIyai, pachai paritra, pachai anantakAya nuM DaMDUM lIi - DAhu huI te vicArajyo // 22 // tathA SaSThoddezake sUtra madhye ekAMti maithuna niSedha chai, ehanI cUrNi madhye kahiuM chaI - apavAdi sAdhu naI maithuna nuM udaya thayuM, tihAri anupazamati AcArya nai kahivuM, anai na kahai AcArya nai, tau teha nai cau guru prAyazcitta, anai kahyA pachI AcArya tehanI ciMtA na karai, tau AcArya nai caU guru prAyazcitta ima mohanIya udayaI nIvIyAdika karAvai / ima karAvatAM na rahaMi tau muktabhogI thivara saMghAtaI vezyAdika nai pADai jai zabda suNAvai, ima na rahai tau AliMganai, ima na rahai tu trijaMcaNI saMghAtaM 3 vAra, pachai mUI manuSyaNI saMghAti 3 vAra, ima karatAM na rahai tau svaliMgaI pariliMgai syuM sevatau gaNa thakI uvabhutta thivara saMghAtaI anerI vasati thApIi aMdhArai kiTTisaThThIe melijjai evaM tiNivAra na jati (yadi uvasamai tu sundara uvassa cau guru / ima cauthA vrata nau apavAda cUrNi madhye chai / teha (jeha) nai paraloka nau aratha hui te ehavA sUtra viruddha kima mAnai ? ehavA aghaTatAnA karaNahAra nai prAyazcitta cauguru upavAsa mAMhiM, DAhu hui te vicArayo // 23 // atha dazamoddezake sUtraI anantakAya khAvI niSedhyo ch| ani ehanI cUrNi madhye kAraNai bhogavai, asivAdi jAhe mizra na lAbhai tAhe parittakAya saMmissaMmi gaNhai, jAhe te na lAbhai tAhe mizra na tAhe anantakAya mizra gahai / ihAM cUrNi madhye kAraNai anantakAya khAvI kahI chai, DAhu hui te vicArajyo ||24|| atha dvAdazamoddezakeM sUtra madhye sacitta rUkha caDhavuM niSedhyuM chai, anai ehavI cUrNi madhye kAraNaI gilAnna auSadha nai arthe caDhai, mArgi aNasaratai phala nai arthe durUhai, udaga naI arthaiM pUrai AyadhaTThA upadhi zarIra cora rAya bhaya svApada bhaya nai viSai tihAM pahilaM sacitta vRkSaiM caDhai, pachai mizraI, pachai paritta sacitta, pacha anantakAya nai sacitta vRkSaI caDhaI evaM kAraNe jayaNAe na doSo / ihAM cUrNi madhye kAraNe vRkSa ehavai anantakAya nai caDhatAM doSa nahIM / ehavA nizItha cUrNi sarva kima pramANa karai // 25 // tathA uttarAdhyayana chaTThA nI vRtti madhye cAritriu cakravartI nuM kaTaka cUrNa karai te adhikAra likhIi chaI - labdhipulAka jeha nai devendra RSi sarIkho Rddhi hui saMghAdika kArya upani cakravarttissa balavAhana cUrNa karavA samartha - DAhu hui te vicArajyo // 26 // Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 502 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa tathA vyavahAra nI prathamoddezake - "parihAra kappaTTite bhikkhU"- ityAdi e zabda nI vartti madhye vRtti nala dAma kaulI nI kathA chai, te likhIi chai-ekaI rAjAI kahiuMmujha saMghAtaiM vivAda karau, tivAri te rAjA nai anukUla vacanaiM prati bodhii| tei nai kahaitumho e pRthivIpati, tumha saMghAti vivAda na kiiji| ima karatAM na rahai tau tehanAM sajana naI prati bodhi| teha - vAyaM na karai tau vidyAdikai vazya kri| ima na rahai tau cAritra muMkI gRhastha paNuM aMgIkAra karI naI tima karavU jima te rAjA na bhvti| ima karai tau paNi pravacana nI arthi zuddha tima te rAjA upAuq / teha nai viSai cANakya nala dAma nuM dRSTAntacANakyaI naMda naI uthApI candragupta nai raajaathaapi| naMda nA je goThI, te corI kri| koTavAla saMghAti mili naI pachai cANakyai nagara mAMhiM phirti| naladAma nuM putra koMDai khAdhuM, te bApa pAsai aavyu| pachai naladAma iM makoDA sarva mAryA, bila khaNI je aMDA dIThAM te mAryA, agni te Upari baalini| tehanaiM pUchyUMpachai te koTavAla thaapyu| pachai tehanai caura mlyaa| teNi vemAsI nai sarva naiM putra sahita jImAvI nai mAryA / ehavaM masa karI naI jima yathA cANakyena nandotpATitaH, yathA ca naladAmaI maMkoDA anai cora samUlaM ucchedyA tima pravacana dveSI rAjA nai mUla thI viNAsavU / tihAM je utpATai, je tehanaI sAhijya dyai, je tehanaiM anumodai-te sarva zuddhAH / pravacana upaghAta rAkhavA nai kAjaI te bhaNI na ni:kevala zuddhimAnaM kintu acirAnmokSa gamanaM hoi / ihAM dRSTAMta viSNukumAra nuM jovu nai zrI siddhAMtaiM ima kahyaM je rAja nai mArai teha nai mahA mohanIya karma bNghaai| ani vRtti madhye ima kardA-jau kAraNa i parivAra sahita rAjAna naI mArai te zuddha anai thor3A kAla mAMhiM mokSa-te bhaNI DAhu hui te vicArajyo / / 27|| tathA Avazyakaniyukti madhye "pariThAvaNiyA samiti" mAMhiM kahiuM chai te yatI nai utAvaluM kArya paDai tivAri sacitta pRthivI adatta paNi grhi||28|| tathA kArya zIghra hui tivArai sacitta jala adatta paNi levu-ehavA aghaTatA chai anai siddhAnte sacitta jala niSedhyAM chai-te bhaNI DAhu huI te vicArajyo / / 29 / / tathA kArya par3ai tivAri dIvu aNavu, kArya pUrA thayAM pachai vATi nicovii||30|| ima vAyu nuM paNi Arambha kahai- masaka vAyu bharI lIyai // 31 // tathA kAraNaiM glAnAdika naI sacitta kaMdAdi adatta lIi je Avazyakaniyukti mAMhiM ehavA ayuktA bola chai, te cauda pUrvI nI kIdhI kima mAnIi // 32 // tathA valI kahyu chai-kAraNai napuMsaka nai dIkSA devI anai anerA pATha bhaNAva, anai te bhaNai tivAriM bIjA sAdhu teha prati jhUThU bolai-kahi-amepaNa imaja bhaNyu hatuM, ima corI rAkhI nai tivAriM ima jhUThU bolai sAdhu, pachai kArya pUrai thayai, bAhira kADhaq / pachai te dIvAMNai jAi, tivAriM jhUDhU bolavU kAM "amho eha naI dIkSA dIdhI nathI, eha naI mAthai coTI, eha naI pATha anerU Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 503 pariziSTa Avai chai"- ehavA kapaTa karavA kahyA chai, tu te sarva pramANa kima kIja // 33 // tathA bIjA bolaketalA eka vighaTatA chai, te bhaNI niyukti cauda pUrvadhara nI bhASI kima saddahIi? te bhaNI DAhai manuSya i siddhAnta Upari ruci karavI, jima iha lokaI * paralokaiM sukha upajai sahI ||34|| chaH - anai pannavaNAM nI vRtti nai karaNahArai "Auta " zabda nuM artha kAraNa- phalAvyaM chai ne moTa i kAraNa iM jhuMDUM bolavaM jima nizItha cUrNi madhye paMca mahAvrata nA kAraNa kahyAM chai, te mahAvrata prArthanA nAM kAraNa // iti e sarva luMkAmatI nI yukti likhI chai / / pratimA mAnai tehanai to paMcAMgI pramANa i- sarva yukti pramANa chai / jANavA ne hetaI likhyuM chai / ' 1 'zrI lokAzAha nA aTThAvana bola' 1. pahilu bola zrI siddhAnta mAMhiM mokSamArga nuM mUla kAraNa zrI samyaktva chai / jehanai samyaktva tehanA tapa niyama sarvapramANa / te samyaktva zrI AcArAMga nai cauthaI zrI samyaktva adhyayanai lAbhai / te adhyayana likhii chai "se bemi je a atItA je a paDupannA je a AgamissA arahaMtA bhagavaMtA te savve evamAikkhaMti,evaM bhAsaMti, evaM paNNaveMti, evaM savve parUveMti / savvepANA bhUA, savve jIvA, savve sattA na haMtavvA na ajjhAveavvA, na parighetavvA, Na paritAve avvA, Na uddaveavvA, esa ghamme suddhe, Nitie sAsae samecca loaM kheyanehiM paveie, taM jahA - uTThiesuvA, ANaTThiesu vA uvaTThiesu vA aNavaTThiesu vA uvarayadaMDesu vA aNavarayadaMDesuvA, sovahiesu vA aNovahiesu vA, saMjogaraesu vA, asaMjogaraesu vA, tavvaMtaM, tahAvetaM, assiMvetaM pavacca / taM Ainnu Na Ni Na Nikkheve / jANittu dhammaM jathA tathA diTThIhiM NicaiaM gaNejjA / No logassesaNaM care / jassa Natthi imA NAtI annA tassa kao siA / diTTha sutaM mayaM vinnAyaM jaM eyaM parikahijjai / samemANA palemANA puNo- puNo jAtiM pakappeMti / aho a rAo a jayamANe, dhIre sayA AgayapannANe, patte vahiA pAsa apamatte sayA parikkamijjAsi tti bemi / " eNaI uddesaI ehavuM kahyuM jo saba prANa, bhUta, jIva, sattva na haNivA / e dharma suudhu| etalai dayAiM dharma te sUdhau / anai hiMsAI dharma te azuddha jANivauM / eha pahilu bola | 2. bIju bola havai bIju bola likhIi cha / tathA samyaktva adhyayanaI bIjai uddesai ehavuM kahyaM Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 504 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa che ke jo zramaNa mAhaNa hiMsAI dharma prarUpaiM anai valI ehavaM kahai dharmanaiM kAjiiM hiMsA karatAM doSa nathI, te tIrthaMkare anArya vacana kahyaM / etalai ehavA vacananA bolaNahAra anArya jANivA / te adhikAra likhIi chai "AvaMtI ke AvaMtI loaMsi samaNA ya mAhaNA ya puDho vivAdaM vayaMti, se di8 ca Ne, suaM ca Ne, mayaM ca Ne, viNNAyaM ca Ne, uDDe aho 'tiriadisAsu savvato sapaDilehiaMca Ne, savve pANA sabje jIvA sabve bhUA savve sattA haMtavvA, ajjhAveavvA, parighetavvA, uddaveavvA, etyaM pi jANaha Natthittha doso, aNAriyavayaNameaM, tattha je te AyariyA te evaM vayAsI- seduddiTuM ca bhe, dussuaMca bhe, dumayaM ca bhe, duvitrAyaM ca bhe / uDDhe ahaM tiriaM divAsu savvato duppaDilehiaM ca bhe / jaeNaM tumbhe evaM Aikkhaha, evaM bhAsaha, evaM parUveha, evaM paNNaveha, - savve pANA savve bhUA savve jIvA sabve sattA haMtavvA ajjhAveavvA paritAveavvA, parighetavvA, uddaveavvA, etthavi jANaha natthittha doso| aNAriyavayaNameaM / vayaM puNa evamAikkhAmo, evaM bhAsemo, evaM parUvemo, evaM panavemo-savve pANA savve bhUA savve jIvA savve sattA Na haMtavvA, Na ajjhAveavvA, Na parighetavvA, Na pariyAveavvA, Na uddaveavvA,, etthaM pi jANaha natthittha doso| AriyavayaNameaM puvvanikAyasamayaM, ptiaN| pucchissAmo haM the pAvAhuvAyA kiM sAyaM dukkhaM udAhu asAyaM samitA paDivaneyA vi evaM buuaa| savvesiM pANANaM savvesiM bhUANaM, savvesiM jIvANaM, savvesiM sattANaM assAyaM apariNivvANaM mahavbhayaM dukkhaM tti bemi|" 3. zrIju bola havaiM trIju bola likhIi chi| tathA je samyaktva adhyayananA bIjA uddesA naI dhuri kahiuM chai- "je AsavA te parisavA" e AdiI cyAri bola tehanu artha likhIi chi| je AsavA kahitAM je strI Adika karmabandha nAM kAraNa teha ja vairAgya nai ANavai karI parisavA kahatAM te nirjarA nA ThAma thaai| tathA je parisavA te AsavA-kahitAM je parizravA te sAdhu (nai) nirjarA nA ThAma te duSTa adhyavasAI karI Azrava-karma-bandha nA ThAma thaai| tathA "je aNAsavA" kahitAM je anAzrava vrata-vizeSa te zubha adhyavasAiM karI 'aparisavA' kahitAM te nirjarA nA ThAma thAI / kuMDarIka pariiM / tathA 'je aparisavA te aNAsavA' kahitAM je aparizravA-aviratinAM ThAma tehaja avirita na ThAma hiyaipADuAM jANI vairAgyaiM karI adhyavasAyavizeSiI aviratinai chAMDavai karI anAzrava nA kAma thAi, etalAi karmabandha nA ThAma na thaa| tathA ko (i) eka ehanA artha pheravI nai kahai chai-'je AsavA' kahitAM je dharmanaiM kAraNaI hiMsA karIi tihAM nirjarA thaai| tathA valI ketalAeka ima kahaiM chaiM-je dharmanaiM kAjaiM hiMsA kIjai te hiMsA na khii| Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 505 tu havai DAhA hui te vicArI jojyo, jau dharmanaiM kAjaiM hiMsA karatAM nirjarA thAi, anai jau dharmanaiM kAjaI hiMsA kIjai te hiMsA na kahIi tu revatInu pAka zrI mahAvIrai siM na lIdhu? tathA koI eka dharmanaiM kAjaiM AdhAkarmI AhAra karI sAdhunaI dii te sAdhu na lii te syA bhaNI tathA vakhANa karatAM muhaDai chehaDu (cher3o) tathA hAtha dii syA bhaNI? tathA dharmanaiM kAjaI hiMsA parUpaI tehanaI vItarAge anAryavacananA bolaNahArA kAM kahyAM? tathA je zramaNa mAhaNa hiMsA parUpai tehanaI "bahudaMDaNANaM, muMDaNANaM jAva tamAI maraNANaM, pIAmaraNANaM' ityAdi bola kAM kahyA? vivekI hui te vicArI jojyo / anai valI ju dharmanai kIdhai Azrava nahIM tu sAdhu IryAiM cAlai te syA bhaNI ? paNi jANajyo je sUtraviruddha kahai chaI / eha trIju bol|" 4. cauthau bola "havai cauthau bola likhIi chi| tathA zrI vItarAga devai zrI suyagaDAMga adhyayana 17 maI ehavaM kahiuM-je pUrva pazcima uttara dakSiNanai viSai eNiM paraiM mokSa pAmai te adhikAra likhIi ch|| sUyagaDAMga sUtranA puMDarIka nAmanA sattaramA adhyayano pATha nIce mujaba che: "se bemi pAINaM vA jAva evaM se parinAyakamme evaMsi viveakamme, evaMsi vi aMtakAraebhavatItimakkhAyaM, tattha khalu bhagavatA chajjIvanikAyaheu pannattA taM jahA- pur3havIkAie jAva tasakAie se jahAnAmae mama assAyaM daMDeNa vA, aTThINa vA, muTThINa vA, leDhUNa vA, kavAleNa vA AuTTijjamANassa vA hammamANassa vA, tajjijjamANassa vA, tADijjamANassa vA pariyAvijjamANassa vA, kilAmijjamANassa vA, uddavijjamANassa vA jAvalomukkhaNaNavihiM sAkAragaM dukkhaM bhayaM par3isaMmuvedemi, iccevaM jAva NaM savve pANA, jAva savvaM sattA, daNDeNa vA jAva kavAleNa vA AuTTijjamANA vA hammamANA vA, tajjijjamANA vA, tAlijjamANA vA, paritAvijjamANA vA, uddavijjamANA vA, jAva lomukkhaNaNamAyamavihiM sAkAragaM dukkhaM bhayaM par3isaMvedeti / evaM naccA, savve pANA jAva sattA Na haMtavvA Na ajjhAveyavvA, Na parighetavvA, Na paritAveyavvA, Na uddaveyavvA / se bemi, je atItA, je a paDuppannA, je a AgamissA arihaMtA bhagavaMtA savve te evamAikkhaMti, evaM bhAsaMti, evaM pannati savve pANA jAva sattA, Na haMtavvA Na ajjhAveavvA Na parighetavvA Na paritAveyavvA Na uddveyvvaa| esa dhamme dhuve NItie sAsae samecca logaM kheaNNehiM pvedite|" ihAM zrI vItarAgai ekAMta dayAi mokSa kahIM / paNi kihAMI hiMsAi mokSa nathI / e cauthau bol| Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 506 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa 5. pAMcamu bola. havai pAMcama bola likhIi chi| tathA zrI sUyagaDAMganai 18 mai adhyayanaiM ehaM kahiuM- je zramaNa mAhaNa hiMsA parUpai, te saMsAra mAMhiM ralai, gAr3hA dukhIA thAI, valI janma maraNa karaI, daridrI durbhAgI thAiM, hAtha paga Adi zarIra nu cheda pAmaI / anai je zramaNa mAhaNa dayA parUpai te saMsArakAMtAra mAMhiM rulaI nahIM, te dukhIA na thAI, tehanA hAthapagAdi cheda na paami| te sIjhai bujjhai sarva dukhanu anta karai, te AlAvau likhIu chai "esa tulAe sappamANA esa saMmosaraNA patteaM tulA patteaM pamANA patteaM smosrnnaa| tattha NaM je te samaNamAhaNA evamAikkhaMti jAva parUveMti savve pANA jAva sattA haMtavvA, ajjhAveavvA, parighetavvA, paritAveyavvA, kilAmiyavvA, uddaveyavvA, te AgaMtuccheAe, te AgaMtu bheAe jAva te AgaMtu jAijarAmaraNajoNijammaNasaMsArapuNabhavagambhavAsabhavapavaMcakalaMkAlIbhAgiNo bhavissaMti, te bahUNaM daMDaNANaM, bahUNaM muMDaNANaM, tajjaNANaM tAlaNANaM, adubaMdhaNANaM, jAva gholaNANaM mAimaraNANaM pitimaraNANaM bhagiNImaraNANaM, bhajjAputtadhUtasuNhAmaraNANaM, dAridANaM, dohaggANaM, appiyasaMvAsANaM piavippaogANaM bahUNaM dukkhadomaNasANaM AbhogiNo bhavissaMti, aNAtIaM ca NaM aNavaTTaNaM dIhamaddhaM cAuraMtasaMsArakaMtAraM bhujjo annupriyttttissNti| te No sijjhissaMti No bujjhissaMti, jAba No savvadukkhANaM antaM karissaMti / esa tulA, esa pamANe, esa samosaraNe, patteaMtule, patteaM pamANe, patteaM samosaraNe 'tattha NaM je te samaNA mAhaNA evamAikkhaMti jAva parUveMti savve pANA jAva savve sattA Na haMtavvA jAva Na uddaveavvA, te No AgaMtu cheAe, te No AgaMtu bheAe, jAva jAijarAmaraNajoNijammaNasaMsArapuNavbhavagambhavAsabhavapavaMcakalaMkali bhAgiNe Ne bhavissaMti / te No bahUNaM daMDaNANaM jAva No bahUNaM dukkhadomaNa sANaM No AbhogiNo bhabissaMti / aNAtIaM ca NaM aNavayaggaM dIhamaddhaM cAuraMtasaMsArakaMtAraM bhujjo No aNupariyaTTisaMti, te sijjhissaMti jAva savva dukkhANaM ante karissaMti / " e AlAvAnaI melaI je zrI vItarAga nAM saMtAnIA ekAMta dayAiM dharma parUpaI, eNaI kahivaI hiMsAI dharma na prarupaI, eha pAMcamuM bola / 6. chaThe bola havai chaTuM bola likhIi chi| tathA ketalAeka ima kahaI chaI-ju dayAiM dharma, tu tAritrIu nadI kAMiM utrii| tehanau uttara prachyo - jai nadI utarai dharma hui, tau bahU-bahU siM na utri| zrI vItarAge tu nadI utaravA nI saMkhyA bolI / tathA zrI samavAyAMganaI ekavIsameM samavAye, tathA dazAzruta madhye ehavA kahyA je 'antomAsassa tau tadakaleve kAramANe sble|' ihAM tau ima kaDaM- je mahInAnA madhye triNi lepa lagAii te sblu| varasadIsamAhI dasa lepa lagAii te sabalu / to havai juonaI nadI utaraiM dharma, tu zrI . Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 507 vItarAge jikA adhikI nadI utarai tehanai sabalau kAM nahIM kahai? tathA je dharma kartavya chai te bahU-bahU kIjai, anai bala karInai anumodIi, anai nadI tu bahu utaravI nhiiN| anai utariyA pachai anumodai paNi nahIM : je virAdhanA huI te niMdai garhaI tathA sAdhunaI vihAra karataI kehaika varisaiM, tathA kehaikai mAsaI tathA kehaI kaI divasi kSetravizeSaI tathA dezavizeSajJa nadI, nAvI tathA na utariunuM kAMI sAdhu nadI aNautariAnau pazcAttApa tau na kri| paNi pratimAnau pUjaNahAra kehai kai mAsi kehai kaI divasi kAraNavizeSaI pratimA pUjI na sakai, tu pazcAttApa karai, ima cItavai 'je mAharai potai pApa je maI pratimA na puujaannii|' paNi sAdhu nadI aNautarai ima na cItavai je- mAharai potai pApa je mai nadI na utraannii|" jiko pratimA Upari nadInuM dRSTAnta mAMDai chai te sUtra viruddha dIsai chi| te etalA bhaNI je pratimAnA pUjanahAranaiM pratimA nI pUjA anumodaNanaI khAtai chdd| anai sAdhunaI nadInuM utAra niMdavAnai khAtai chai tathA havaiM jeNaiM khAtai nadI chai te prIjhyA / nadI azakyaparihAra chai, anai anAkuTi chai te anAkuTi zrI samavAyAMga madhye ekavIsamai samavAyai chi| vivekI hai te vicArI jojyo / eha chaThU bola / 7. sAtamu bola. va havai sAtamu bola likhii chi| tathA siddhAnta mAMhiM tuMgiyA nagarI nA tathA AlaMbhiA nagarI nAM tathA sAvatthI nagarI nA pramukha zrAvaka gAr3hA ghaNAM nA adhikAra dIkhai chaI, tathA kuNai zrAvakaI pratimA ghar3AvI tathA bharAvI tathA pratiSThAvI tathA pUjI tathA juhArI kihAM dIsatI nathI / sahU saravAlai manuSya loka mAMhiM eka drupadIiM pUjI dIsai chi| te pUjAvAnuM prastAva kIhu? siddhAnta na artha tuM naya upari cAlaI / e tu naya saMsAra nA AraNakAraNa nu dIsai chai je paraNatI belAI puujii| valI punarapi AkhA bhava mAMhi drupadIiM pratimA pUjI kahI nathI / ju mokSa nai khAtai hui to tu paraNavA nA avasaraTAlI valI puuji| puNa e mokSa nai khAtai nathI diistii| anai je vAstukazAstre tathA vivekavilAsa mAMhiM pratimA ghar3AvavA bharAvavAnI vidhi bolI, tathA je havar3AM je navI pratimA bharAvai tathA ghar3Avai, te ghar3AvaNahAra tehanaI pUchai- "mujhanaI pratimA ghar3AvavAnI bharAvavAnI tathA pratiSThAvavAnI vidhi khu|' tehai jotAM saMsAranaiM hetuiM dIsai ch|| te kima? to likhIi chai- "egavIsa titthayarA saMtikarA huMti gehesu / " je ekavIsa tIrthakara nI pratimA ghare mAMDI zAMti kri| paNi triNi tIrthaMkara nI pratimA ghari na maaNddi| ju mokSa nai khAtai hui, to triNi tIrthakara ghari mAMDyA zAnti siMiM na karaiM? tIrthaMkara tu cauvIsai mokSadAyaka chdd| jeNai ima kahiuM "triNi tIrthaMkara ghari na mAMDIi, jeha bhaNI tehanaiM beTA na havA, teha bhaNI ghari na maaNddiii|" eNai kAraNaI saMsAra naI hetuhaM dIsai chi| paNi mokSa nai khAtai nthii| tathA ji kA navI pratimA bharAvai, tehanI rAsi pUchInai tIrthaMkara nI rAsi saMghAti milatAM vizeSa joii| ima karatai je tIrthaMkara saMghAtaI nAr3Ivedha par3ai, tathA bIAbAruM par3ai, tathA navapaMcaka par3ai, tathA SaDASTauM par3ai ityAdika Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 508 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa yoga upajai, te pratimA bharAvai nahIM, ghari mAMDai nahIM, ehai jotAM saMsAra nai hetuI dIsai chai / tathA valI jihAM pratimA pratiSThA icchai tihAM AraNakAraNa ghaNAM karai chaIM / teha hetuI jotaiM paNi saMsAra naI khAtaI dIsai chai / tathA valI je jiNadattasUrinau kIdhau vivekavilAsa teha mAMhiM pratimA ghar3AvavAnI vidhi bolI chai / tihAM ima kahiuM chai - "ju pratimA nuM mukha raudra par3ai, tathA bIjA avayava pADuA par3aI, tara te pratimAM nA karAvaNahAra naI ghaNI ja hANi bolI cha / "putra nI hANi tathA mitranI hANi tathA dhananI hANi, tathA zarIra nI hANi " - ityAdika ghaNAM doSa bolyA chaI / ehai ThAma jotAM saMsAra hetuI dIsai chai, tIrthaMkara tau kahainaI jyA na karaI / DAhu hui te vicArI jojyo / -- tathA jihAM sUriAbhaI pratimA pUjI tihAM paNi mokSanaiM khAtai pUjI nthii| etalA bhaNI jihAM- jihAM zrI vItarAga vAMdyA tihAM ehavA kahyAM- " je kheyaNNe peccA hiAe suhAe" - ityAdi kahatAM parabhava jANivau / anai jihAM pratimA pUjI tihAM "pUvviM pacchA hiAe suhAe'- ityAdi kayuM / eha adhikAra jotAM mokSanai khAtai nahIM / ju pratimAnaI adhikAraI "peccA" kahyuM hutau vItarAga vAMdyA anai pratimA pUjI sarIkhuM thAuta / IkhyAM tau 'vItarAga vAMdyA' anai 'pratimA pUjI' vicAlai zabda nA phera tau gAr3hA sabalA dIsaI cha / je DAhu huI te vicArajyo / tathA ketalAeka ima kahai chai, samyagdRSTI TAlI koI 'namotthuNaM' ityAdi na bhnni| te zrI anuyogaddhAra mAMhiM ima kahyuM - 'je ime samaNaguNamukkajogI chakkAyaNiraNukaMpA hayA iva uddAmA, gayA iva niraMkusA, ghaTTA maTTA tuppoTTA, paMDurapaTTapAuraNA, jiNANaM aNANAe sacchaMda vihariUNaM ubhaokAlamA vassagassau vassagassa uvaTThati', tu joii lokottara dravyAvazyaka nA karaNahAra dina pratiiM vAra bi Avazyaka karaI teha mAMhiM "namotthuNaM" kahai, anai te vItarAgaI samakitadRSTI na kahiyA / tau jou naI, ji koI ima kahai chai jo 'samyagdRSTI TAlI namotthuNaM ko na kahai' te vAta sUtraviruddha dIsai chi| tathA zrI naMdisUtra mAMhiM ima kahyuM - je cauda pUrva nA bhaNaNahAra naI mati samI hui, jAva dasa pUrva nA bhaNanAhAranaiM paNi mati samI huI, anai nava pUrva nA bhaNana hAranaI paNi mati samI hui, anai mithyA paNi hui / " etalai NamotthuNaM AdiI deinai grantha ghaNu bhaNai, paNi mati mithyAi hui, anai samI paNi hui / tu iNaI melaI jotAM je ima kahai chai je samyagdRSTI TAlI anerA 'namotthuNaM' na kahai e bAta zAstrasyu' viruddha dIsai chai / tathA pratyakSa SamaNA pramukha ghaNAI 'namotthuNaM' kahaI chaI, te kAMI samakitadRSTi jANyA nathI je DAhu huI vicArI jojyo / tathA ketalAeka ima kahaIM chaI je gaNadhare i kAM kahyuM je "jiNaghare" "jiNapar3imA" tathA "dhUvaM dAUNa jiNavarANaM ?" tehanA uttara prIchau - je jagamAMhi jehanA nAma jehavAM pravarttatAM hue gaNadhara paNi tehanuM adhikAra AviI tehanaI tehavai nAmai kahai / jima zrI ThANAMga madhye trIjai ThANAi gaNadhare ika kahyuM je 'bharahe vAse tao titthA paNNatA' - mAgahe, Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 509 varadAme pabhAse' to jou tai jima gaNadhare tIrtha kahyAM, tima i ma na kahiuM je "tao kutitthA paNNattA' ju gaNadhare te tIrtha kahyAM tu kAMI ApaNape tIrtha karI ArAdhyA nhiiN| etalai gaNadhara jehanuM jehaq nAma hui tehanaiM tehavu nAma khi| te te nAma kahyA mATi i kAMi ArAdhya na thAi / zrI vItarAgai tu jJAna darzana cAritra ArAdhyA trIjai ThANai bolyA "tivihA AsAhaNA paNNattA taM jahA nANArAhaNA daMsaNArAhaNA cAritArAhaNA" tathA gaNadhare ApaNe mukhaiM ima kardA- pUrNabhadra yakSanaiM-"je divve sacce" e yakSa sAcau, ju gaNadhare ima kahyu - je e yakSa sAcauM tu kAMI ApaNaiM ArAdhavau nahIM / tathA gaNadhare ima kardA je gozAlA nA zrAvaka ehavA chaI, je 'arihaMtadevatAgA ammApiu sssusgaa|' gaNadhara ima kaDaM je gozAlAnA zrAvakanaI gozAlo arihaMta deva chaiM paNi gaNadhare ima siMiM na kahyu - 'je gozAlAnA zrAvakanaiM gozAlo kudeva chi|' etalai ima jANajyo, je loka mAMhi je padArtha jehavAM pravartai chai, te gaNadharapaNi tima ja kahaI / tathA drapadI nA AlAvA nI vRtti mAMhiM ima kahiuM chai-je "eka vAcanAi ehavaM chaD, je "jiNapaDimANaM, accaNaM kreti|" etAvadevaM dRzyate- "jina pratimA nI arcA kIdhI' etalu ja dIsai chai, paNi 'jiNaghare' ityAdika bola kahyA nathI / havar3A je prati pravarttai chai, anai te prativicAlai AMtarAM ghAr3hA ghaNAM dIsai chaiM DAhu hui te vicArI jojyo| tathA ketalAeka ima kahaI chaiM-je drupadI iM nAradanaI ima kahiuM je "asaMjayaavirae'' ityaadi| o bola samyagdRSTI viveka kuNa jaanni| te bola mithyAtvIi, gautamasvAmInaiM paNi ima kahiA ch|| te likhIi chai-"taeNaM te annautthiA jeNeva bhagavaM gauame teNeva uvAgacchai, uvAgacchittA bhagavaM goamaM evaM vayAsI-"tumbhe NaM ajjo tivihaM tiviheNaM asaMjaya aviraya-paDihaya paccakhAyapAvakamme sakirie, asuMvur3e egaMtadaMDe egaMtabAle Avi bhvh|" ehavA bola kahyA chii| zrI bhagavatIsUtranai aDhAramA zatakanai AThamaI uddesaI chi| tathA sthaviranai paNi mithyAtvIiM ehavA bola kahyA chiN| "tae NaM te anaUtthiA jeNeva therA bhagavaMtA, teNeva uvAgacchaMti / te there bhagavaMte evaM vadAsi-tumbhe NaM ajjo tivihaM tiviheNaM asaMjaya aviraya par3ahaya ityAdi jahA satamasae jAva egaMtabAle Avi bhavaha / " zrI bhagavatI sUtranai AThamA zatakanai sAtamai uddesai chi| tu jounai mithyAtvI "asaMjae avirae" ityAdi bola jANai chdd| eha sAtamu bola / 8. AThamu bola. havai AThamu bola likhIi chi| tathA zrI vItarAgadevaI siddhAnta mAMhi sAdhu cAritriyAnai zrI ThANAMga madhye paMca mahAvratanAM pAlyA nA phala tathA zrI uttarAdhyayana cauvIsamA madhye pAMca samiti triNi guptinAM phala, tathA adhyayana 26 mai daza vidha Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 510 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa sAmAcArI nAM phala, phrAsuka AhAra dIdhAnAM phala, zrI bhagavatI madhye bAre bhede tapa kIdhA nA phala trIsamai adhyayanai, dazavidha veAvacca nAM phala bolyA zrI ThANAMga madhye, tathA vinaya kIdhAM nAM phala, adhyayana pahilai tathA adhyayana 31 mai cAritra pAlyA nAM phala, tathA ogaNatrIsamai adhyayanai bola ghaNAM nA phala bolyAM, tathA zrAvakanaI bAra vrata pAlyA nAM phala zrI uvavAi upAMga tathA sAmAiya cauvIsatthao ityAdi AvazyakanAM phala anuyogaddhAra madhye tathA zrAvakanaI ju sAdhu cAritrIA vaMdanIka chaI tu sAdhunai vAMdyA nAM phala tathA sAdhu nI paryupAsti kIdhAnAM phala tathA anna pANI dIdhAMnAM phala tathA upAzraya dIdhAnAM phala tathA vastra pAtra dIdhAnAM phala ityaadi| jau tIrthaMkaradeva gaNadhara AcArya upAdhyAya sAdhu jau ArAdhya chai ta tehanA ghaNI-ghaNI pari nAM phala zrI siddhAnta mAhiM kahyAM chaiM anai jau pratimA mokSamArga mAMhiM ArAdhya nathI tu kihAM siddhAnta mAMhiM prAsAda karAvyAnA, pratimA ghaDAvyAnAM, pratimA bharAvyAnA tathA pratimA pUjyAMnA tathA pratimA pratiSThayAnA tathA pratimA vAMdyA nAM tathA pratimA Agali DhoyAnAM phala tathA pratimA Agali bhAvanA bhAvyAnA phala ityAdi-ghaNAM vAnAM loka pratimA Agali, karai chai paNi te ekai balinA phala sUtrai zrI vItarAga deve nathI khyaa| tau jounai mokSa nAM phala pASaI jikAM vandanA pUjanA karai chai, tehanai mokSa nuM lAbha kima husi? DAhu huI te vicArI jojyo / eha AThamu bola / 9. navamu bola havai navamu bola likhIi chi| tathA jIvAbhigama upAMgamadhye lavaNa samudra nA adhikAra kahyAM chaI / tihAM zrI gautamasvAmiI pUchayA chai ju "pANI evar3au ucchalai tu jaMbUdvIpa naI ekodaka siMiM nathI karatu ? tihAM valatuM zrI vItarAge ima kaDaM kaI" jati NaM bhaMte lavaNa samudde do joaNasahassAiM cakkavAlavikkhaMbheNaM, paNNarasa joaNasahassAI sattacauAlaM kiMci- pisesuNe parikkhepeNaM, egaM joaNasahassaM uvvehegaM, solasa joyaNasahassAI usseheNaM, sattarasa joaNasahassAiM savvaggeNaM paNNatte, kamhA NaM bhaMte lavaNasamudde jaMbUdIvaM dIvaM no uvIleti, no uppIleti, No ceva NaM ekkodagaM kareti?" goamA! jaMbUdIve NaM dIve bharaheravatesu vAsesu arahaMta cakkavahi baladeva vAsudevA cAraNa vijjAharA, samaNa samaNI, sAvayasAviyAo, maNuA pagatibhaddayA pagativiNIyA pagati uvasaMtA pagatipayaNukohakohamANamAyAlobhA miumaddavasaMpaNNA allINA bhaddagA viNIyA tesiM NaM paNihAya lavaNasamudde jaMbUdIvaM dIvaM no uvIleti, no uppIleti, No ceva NaM ekkodagaM kreti| gaMgAsindhurattArattavaIsu salilAsu devayAo, mahiDDiyAo, jAva paliovamaThitIyAo parivasaMti, tAsiMNaM paNihAya lavaNasamudde jAva No ceva NaM ekkodagaM kriti| cullahimavaMtasiharisu vAsadharapavvatesu devA mahiDDiyA, tesiM NaM paNihAya hemavayaraNNavaesu vAsesu maNuA pagatibhaddayA, rohitArohitaMsAsuvaNNakulAruppakulAsu salilAsu devayAo mahiDDiyAo, tAsiM paNi saddAvati viaDAvati vaTTaveaDDapavvaesu devA mahiDDiA jAva paliovamaThitiA pnnnnttaa| mahAhimavaMtarUppAsu vAsaharapavvaesu Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa devA mahiDDiA jAva paliovamaThitiA harivAsarammagavAsesu maNuA pagatibhaddagA gaMdhAvatimAlavaMtapariyAesu vaTTaveaDDapavvaesu devA mahiDDiyANisaDhaNIlavaMtesu vAsaharapavvaesu devA mhiddddiyaa| savvAo udahidevatAo bhANiyavvAo paumaddahAo tegicchikesariddahAo vAsINIo devayAo mahiDDiyAo tAsiM paNihAya puvvavidehaavaravidehesu vAsesu arahaMtacakkavaTTi-baladevavAsudevacAraNavijjAharA, samaNAo samaNIo, sAvagAo sAvigAo, maNuyA pagatibhaddagA tesiM paNihAya lavaNe (jAva Ne ceva NaM ekkodagaM kareti) sItA sItodagAsu salilAsu devayA mahiDDiyA, devakuru uttarakuru maNuA pagatibhaddagA, maMdare pavvate devayA mahiDDiyA jaMbuddIveNaM sudaMsaNaM jaMbudIvAhivatI aNADhae NAmA deve mahiDDie jAva paliovamaThitIe parivasati, tesi NaM paNihAya lavaNasamudde No uvIleti, no uppIleti, no ceva NaM egodagaM kareti, ch| tu johanaiM zrI vItarAge arihaMta cakravartI baladeva vAsudeva cAraNa vidyAdhara sAdhu-sAdhvI, zrAvaka-zrAvikA, prakRtibhadraka manuSya, gaMgA sindhu devI ityAdika je jeNaI thAnakaI jehanA prabhAva chai, tehanA prabhAva kahayA, anai jeNai jeNai parvataI zAzvatI pratimA chaiM teNaiM-teNaI DuMgari je je devatA basaI chaI, tehanA prabhAva vItarAge kahyA, paNi pratimA nA prabhAva na khiyaa| anai havar3AM tu loka pratimAnA gAr3hA ghaNAM prabhAva kahaI cha iM, paNi zrI vItarAge koI prabhAva na kahyA / ju kAMI pratimAnA prabhAva hu tau ihAI prabhAva kahata / jUonai! jo koI prakRtibhadraka manuSya, tehanu prabhAva kA, tau pratimAnau prabhAva syaiM na kahiu? DAhu hui te vicArI jojyo / eha navamu bol| 10. dasamu bola havai dasamu bola likhIi chi| tathA zrI siddhAnta mAMhiM zrI vItarAga devaI sAdhunaiM zrAvakanaiM samyagdRSTI naI kehii pratimA ArAdhya na khii| anai ji vAraI pratimAnA thApaka kanhaI pUchIi tivAraI sariAbhidevatAnA AlApA dekhAii / te sUriAbhidevatAI paNi mokSanai khAtai pratimA nathI pUjI, te adhikA adhikAra likhIi chi| jihAM sUriAbhadevatA iM zrI vItarAga vAMdyA tihAM ehavaM kahiuM-"eaM me peccA hitAte suhAe, khamAe, NissesAe, ANuMgAmittAe bhvissi|" tu juonaiM, jihAM vItarAga vAMdyA tihAM peccA kahitAM parabhave 'hiAe suhAe' khiuN| anai jihAM pratimA pUjI tihAM "puvviM pacchA' kahiuM, paNi parabhave na kahiuM / siddhAnta mAMhiM jihAM devatAe athavA manuSyai zrI vItarAga vAMdyA, tihAM 'peccA hiyAeM athavA 'ihabhave parabhave hiAe, kahiuM paNi kihyAMi "puTviM pacchA hiAe suhAe" na kahiuM / anai jihAM pratimA pUjI tihAM-"pUvviM pacchA hiAe suhAe" kahiuM / paNi kihAMi "peccA" athavA "parabhave hiAe" na kahiuM / paNa I kAraNai pratimA mokSanai khAtai nathI / jima bhagavatIsUtra madhye bIje zatake khaMdaka nai AlAvai behU adhikAra jUAjUA kahyA chaI, te likhIi chaiM- "jeNeva samaNe bhagavaM mahAvIre teNeva uvAgacchaha, uvAgacchitA Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 512 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa samaNaM bhagavaM mahAvIraM tikhutto AyAhiNaM payAhiNaM kreNti| kareittA jAva namaMsittA evaM vayAsI-"AlitteNaM bhaMte loe, palitte NaM bhaMte loe Alittapalitte NaM bhaMte loe, jarA- maraNeNa ya se jahAnAmae kei gAhAvai AgAraMsi hUyAyamANaMsi se je tattha bhaMr3e bhavai appasAre mollagurue taM gahAya AyAse egaMtamaMtaM avakkamati esa me nitthArie samANe pacchA purAe hiAe suhAe khamAe nissesAe ANugAmittAe bhavissai, evameva devANuppiA majjha vi AyA ege bhaMr3e iDe kaMte pie maNuNNe maNAme dhejje vissAsie saMmae bahamae aNumae bhaMDakaraMDasamANe, mA NaM sIaM,mA NaM uNhaM, mANaM khahA, mANaM pivAsA, mANaM corA, mA NaM bAlA, mA NaM daMsA, mA NaM masagA mA NaM vAiapittiasaMbhiasannivAiya vivihA rogAyaMkA parIsahovasaggA phusaMtu tti kaTTu esa nitthArie samANe samANe paraloassa hiAe suhAe khamAe, nIsesAe ANugAmiMyattAe bhvissi|" ihAMi khaMdakaI zrI mahAvIra naI ima khiddN| jima eka ko eka gRhasthanai ghari Agi lAgu hui te ghara - ghaNI sAra vastu kAr3hai anai ima kahai-"e sAra bhaNDAra kADhayuM huMtu mujhanai pacchA purA hiyAe suhAe ityAdi husii| anai hu~ je cAritra leU chaM te mujhanaI paralogassa hiyAe suhAe ityAdi husii|" havaiM juo naI lakSmI kADhayAnA anai cAritra lIdhAnA zabda nA ketalA phera chaiM? "hiAe suhAe jAva ANugAmIe" e zabda tu behu adhikAraiM kahyA chaiM, paNi lakSmI kADhI tihAM ima kahyu pacchA purA aunai cAritra lIbUM tihAM ima kaDaM- "paralogassa" 'tu jounai jima ihAi evar3A phera zabdanA chaiM, tima sUriAbhanaiM paNi AlAvai jihAM pratimA pUjI tihAM "puvviMpacchA", anai jihAM vItarAga vAMdyA tihAM "peccA" ima khuN| evar3A zabda nA phera chai e AlAvAnaI melaI sUriAbhadevatAI pratimA puujii| anai pratimA Agali namotthuNaM kahyu te jUi khaati| anai zrI vItarAga vAMdyA te jUi khAtai / tathA jima pratimAnaI puTviM pacchA kahiuM chai tima dAr3ha nI pUjAmaI paNi puvviM pacchA kahiuM chi| e behU adhikAra eka baajuiN| tathA ketalAeka ima kahaiM chaiM- je sudharmAsabhAI tIrthaMkara nI dAr3ha chai, tihAM devatA maithuna na sevi| teha bhaNI dAr3ha samyaktvanai khaati| tao joonaisamyaktvanai khAtai hui tao puTviM pacchA kAM kahai? anai dhammi vavasAiyaM paNi kAM kahai? ____tathA zrI ThANAMga madhye trIjai ThANai vyavasAya trINi kahyAM, te likhIi chai cha"tivihe vavasAe paNNatte taM jahA dhammie vavasAe, adhammie vavasAe, dhammiadhammie, vavasAe"- te dharma vyavasAya sAdhunau dharmAdharma vyavasAya zrAvakanau, bAkI bAvIsa daNDaka adharmavyavasAya kahyA tao juonaI-"devatA zrI vItarAge adharmavyavasAya kahyA, anai jihAM sUriAbhadevatA pratimA tathA draha vAvi ityAdi pUjavA Apyu tihAM ima kahiuM je dhammiaM vavasAiaM ginnhijjaa|" anai ThANAMga madhye dasamai ThANai dharma tau dasa kahyAM-"dasavihe dhamme panate, taM jahA- (1) gAmadhamme, (2) nagaradhamme, (3) Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 513 raThUdhamme, (4) pAsaMDadhamme, (5) kuladhamme, (6) gaNadhamme, (7) saMghadhamme, (8) suadhamme, (9) cArittadhamme, (10) atthikaaydhmme| e dasa dharma kahyAM / te mAMhiM je "dhammiaM vavasAiaM giNhijjA'- kahiuM te tu kuladharma mAMhiM Avai chi| anai ketalAeka ima kahaI chaI, je "dhammiaM vavasAiaM" kahatAM zrutadharma khiii| tau DAhu hui te vicArI jojyo-je sUriAbhaI tau pratimA, draha, vAvi, hathIyAra ityAdi ghaNAM vAnAM pUjyAM chii| anai dhammiaM vavasAiaM tu samuccayapadaI kahiUM chi| ju dhammiaM vavasAiaM zrutadharma tu draha, vAvi, hathIyAra jetalAM vAnAM te sahU zrutadharma thAi anai tihAM tau ima na kahiuM-je pratimA nI pUjA tathA namotthuNaM te zrutadharma anai draha vAvi hathIyAra ityAdika te kuladharma / tihAM tu samuccayapadaI dhammiaM vavasAiaM kahyu chi| pratimA namotthuNaM draha vAvI hathIyAra pramukha samUnaI kahiuM chi| DAhU hui te vicArI jojyo / tathA valI prIchau- dhammiaM vavasAiaM kahiuM- te pustaka vAMcyA pachI khich| anai te te pustaka naI eha ja sUtra mAMhiM ima kA ti| etalai te pustaka je dharmazAstra anai AcArAMgAdika je samyakzAstra chai te tara te na huI / tau jounai te kUNa dharma zAstra chai? jau zrutadharmazAstra hui tau tehamAMhi draha vAvI, hathIyAra pramukha je vAMnAM pUjyAM te pUjavA na klpi| eNaiM kAraNaiM te zrutadharmazAstra na hui| DAhu hui te vicArI jojyo / iti sUriAbhAdhikAra, eha dasamu bola / 11. igyAramu bola havai igyArimu bola likhIi chai- tathA ketalAeka ima kahai chaI- je sAdhu cAritrIAnaiM vidyAcAraNa jaMghAcAraNa labdhi upalai chai, te labdhanai pramANaiM je mAnuSottaraparvataI cetya zabdaI pratimA vaMdahI. tehanA paDUtara piichtth| zrI vItarAgaI siddhAnta mAMhi mAnuSottaraparvataIM cyAri kUTa kahyAM, paNi siddhAyatana kUTa na khiuN| anai anere parvate jihAM siddhAyatana kUTa chai tihAM kUTa nI varNavanA karatAM siddhAyatana kUTa paNi mAhaiM kahyAM chaI / anai jau eNaiM parvataI siddhAyatana kUTa nathI tau jihAM e parvata nA kUTa kahyAM, tihAM siddhAyatana kUTa na khiuN| havai zrI ThANAMga mAhiM mAnuSottarakUTa kahyAM te likhIi chai-"mANusuttarassa pavvayasya caudisiM cattAri kUTA patrattA taM jahA- 1. rayaNe, 2. rayaNuvvate, 3. savvarayaNAyare, 4. rynnaasNce|" tu jounai ihAi zAzvatI pratimA nathI tu ceizabdaI syu vAMchu? anai zrI arihaMta tu jihAM rahyA vAMdIi, tihAM thI vNdaai| ___ anai cei zabdaI arihaMta tu ghaNe ThAmi kahyA chaiM, te ThAma likhIi chai- "taM gacchAmo NaM devANuppiA samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdAmo NamuMsAmo sakkAremo sammANemo kallANaM maMgalaM devayaM ceiaM pajjuvAsAmo ! eyaM NaM peccabhave ihabhaviya hiAe suhAe khamAe NissesAe ANugAmittAe bhavissatIti" kahu, zrI uvavAi madhye e arihaMta vidyamAnanA caitya 1 "taM gacchAmo NaM devANuppiA samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdAmo Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 514 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa NamuMsAmo, jAva pajjuvAsAmo / eyaM NaM ihabhaviya parabhaviya, hiAe suhAe khamAe NissesAra ANugAmiyattAe bhavissatIti / " zrI bhagavatI madhye zataka 9 - "taM gacchAmi devAppi samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdAmi NamaMsAmi sakkAremi sammANemi, kallANaM magalaM devayaM ceiaM pajjuvAsAmi / " rAyapaseNI madhye e arihaMta vidyamAnanA caitya-2"amhe NaM bhaMte sUriAbhassa devassa AbhiyogA devANuppiANaM vaMdAmo NamaMsAmo, sakkAremo sammANemo, kallANaM, maMgala, devayaM ceiaM pajjuvAsAmI / " rAyapaseNI upAMga madhye- e arihaMta vidyamAna tehanA caitya - 3 " ahaNNaM bhaMte sUriAbhe deve devANuppiaM vaMdAmi NamaMsAmi jAva pajjuvAsAmi / " rAyaseNI upAMga madhye e arihaMta vidyamAna tehanAM caitya-4, "iha mahAmAhaNe, uppaNNaNANadaMsaNa - dhare atIya paDupappaNNabhaNAgayaM jANae, arahA jiNe kevalI, savvaNNU savvadarisi telokkamahitapUjite sadevaNarAsurassa loggasa accaNijje vaMdaNijje pUaNijje, sakkAraNijje sammANaNijje, kallANaM maMgalaM devayaM ceiaM pajjuvAsaNijje / " zrI upAsakadazAMga madhye adhyayana 7, e arihaMta vidyamAnanA caitya5, ityAdika ghaNe ThAmaI ceizabdaI arihaMta kahyA chaI / jau mAnuSottaraparvataI rahyA arihaMta vAMdyA tu ima jANajyo, je saghalai arihaMta vAMdyA / DAhU hui te vicArI jojyo / tathA koI ima kahasii - naMdIsaravaraiM ceizabdaI syuM vAMghuM / tehanA uttara prIchau, jau mAnuSottaraI ceizabdaI arihaMta vAMdyAM tara naMdIsaravarapramukha saghalai cei zabdaI arihaMtaja vAMdyA / mAnuSottaraI anai naMdIsaravaraI zabda nA phera kAMI chai nahIM / behU ThAma sarikhA zabda chaI / tathA rucakaddhIpaI paNi zAzvatI pratimA sUtra kihAMi nathI kahiuM / tathA jaMghAcAraNanai AlAvai bIjA ghaNA pratyuttara chaI, paNi jau mAnuSottaraiM zAzvatI pratimA nathI, tara bIjA pratyuttara naDaM syuM kAma ? DAhu hui te vicArI jojyo / ch| eha igyAramuM bola / 12. bAramu bola havai bAramu bola likhii chai / tathA zrI bhagavatI sUtra madhye camarendranaI adhikAraI ehavA zabda chaI - "NaNNatya arahaMte vA, arahaMte cetiyANi vA aNagAre bhAviyappamANo nissAe uDDuM uppayaMti / tihAM ketalAeka ima kahaIM chaIM je arahaMtaceiyANi vA 'kahatAM jinapratimAnI nizrAI jAI / ' tehanA pratyuttara likhIi cha / jau pratimAnI nizrA hui tau camarendra bharatakhaMDa lagaI syA mATaI Avai / zAzvatI pratimA tu camarendranaI DhUkar3I htii| anai jau teNaI garaja sarai tau bharatakhaNDa lagaI sihAnaI Avai / tathA saudharmendraI vajra muMkyuM, tivAraiM camarendra bhayabhrAnta huMtuM bharatakhaNDa lagaI siMhAnai aavyu| jau pratimAI garaja sarai tu tihAM zAzvatI pratimA DhUMkar3I hatI, anai tehanaI zaraNa jAuta / paNi jehana zaraNaI chUTIi tehanaiM zaraNaiM Avyau dIsai chai / tathA saudharmendra paNi vajra muMkI ehavuM citavyuM je "camarendranaI etalI zakti nathI, je ApaNI nizrAI ihAM lagai Avai / paNi arihaMta caitya Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 515 aNagAra tehanI nizrAI aaviiN| anai maI tu vajra mukyuM chi| tau to arihaMta bhagavaMta aNagAra nI AzAtanAI mujhanaI mahAduHkha huii|" etalai jounaiM arihaMta bhagavaMta aNagAranI AzAtanA khii| paNi kAMIM pratimAnI AzAtanA na khii| etalaI saudharmendraI arihaMta anai caityazabdaiM bhagavataM khyaa| paNi pratimA kAMI na khii| etalai arihaMta caitya e zabda nA artha ihAM bhagavata kahyA dIsaI chii| anai vRtti mAMhi paNi arihaMta phalAvyA chii| paNi pratimA nathI phlaavii| DAhu hui te vicArI jojyo / e bAramu bolA 13. teramu bola. havai teramu bola likhIi chai, tathA zrI uvavAI upAMga madhye aMbar3a zrAvaka naI adhikAraiM ehavA zabda chaiM je "nanattha arahaMte vA, arihaMta ceiyANi vaa|" tihAM ketalAeka ima kahaI chaI je 'arihaMta ceizabdaI prtimaa|' tehanA pratyuttara likhIi ch|| "arihaMta ceiyANi vA" e behU zabdaI arihaMta ja jANivA / ketalA eka ima kahasyaiM je arihaMtanaiM bihU zabdaI kAM kahIi? vA zabdaI tu vikalpa hui| "tau jounaiM siddhAnta mAMhiM ThAmi-ThAmi ima kahiMDaM je "samaNaM va mAhaNaM vAM" eka sAdhunaiM behU nAma khyaaN| tathA vA zabda paNi karvA / tathA zrI sUagaDAMga adhyayana sattaramai eka sAdhu nA tere nAma kahyAM chaiM anai tere nAmai vA zabda paNi kahiu chi| te likhIi chai"samaNeti vA, mAhaNeti vA, khaMteti vA, daMteti vA, gutteti vA, mutteti vA, IsIti vA, muNoti vA, kiiti vA, vidUti vA, bhikkhUti vA, lUheti vA, tIraDDIti vaa|" ima valI eka vastu nAM ghaNAM ghaNAM nAma AI chii| tathA valI vRttikAraiM paNi "arihaMte vA, arihaMtaceiyANi vA"- tihAM arihaMtaja phalAvyA chii| tathA cei zabdaI sUtramAMhi ghaNai ThAmaI arihaMta kahyA chaiM- "taM gacchAmo NaM devANuppiyA samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdAmo" ityaadi| bIjA AlAvai, tathA ketalAeka ima kahaI chaI, je vRttikAraiM ughAr3A mATaiM na phlaabyaa| tauM - tauM jounai cei zabda ughAr3au ke arihaMta zabda ughAr3au? jaDa ukhAr3au zabda na phalAvaI, tau ihAI arihanta zabda phalAvyau joii, nahIM / DAhA hui te vicArI jojyo / eha teramu bol| 14. caudamu bola havai caudamu bola likhIi chi| tathA zrI upAsakadazAMgamadhye ANaMda zrAvakanaI adhikAraI ketalAeka ima kahaI chaI je pratimA ArAdhyA chaI / tehanA pratyuttara prIcha"no kappaI" kahiuM te mAMhi tau ApaNanaI sambandha kAMI nathI ApaNanaI tu sambandha kappai mAMhi chai, anai kappai mAMhiM tu pratimA na khii| tathA no kappai mAMhiM ketalA eka ima kahaI chaI je 'anyatIrthIparigRhIta' caitya na klpi| tau aNaparigahIta klpi| tehanA pratyuttara prIchau- ihAM pratimAnau syu adhikAra chai? ihAM tau ima kahyu je "jAM lagai e na bolAvaI hUM pUrvi na bolu tathA anapAnAdika na deu" tau Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 516 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa jUonaI pratimA kAMI bolai? kiM vA anAdi pratimAnaI kAjaI Avai? DAhu hui te vicArI jojyo| eha caudamu bola / 15. panaramu bola havai panaramu bola likhIi chai-tathA zrI praznavyAkaraNa madhye trIjaiM saMvaradvAraI "ceiaTuM nijjaraha~" je ehavA zabda chaiM, tihAM ketalAeka ima kahaI chaI je - "sAdhu caritrIu pratimAnaM veAvacca kri|" tehanA pratyuttara pIchau- tihAM tau ehavA adhikAra chaiM-je sAdhu caritrIu gRhasthanA ghara thakI upadhi pANI bhAta ANai, anai ANInai anerA sAdhunaiM Apai, te prIchau je 'ceiaDhe' -cityartho jJAnArthoM etalai jJAnanaiM arthaI, tathA nirjarArthaI Apai, tathA ehaji sUtra madhye ghaNuM vistAra chai je-"aprItikAriyAM ghara mAMhi na paisai, aprItikAriyA- bhAta pANI upadhi na liii|' valI ima kardA je "pIr3ha phalaga sijjA saMthAraga vattha pAya kaMbala daMDaga rajoharaNa nizijjA colapaTTaya muhapottIya pAyapuMchaNAdi bhAyaNa bhaMDovahi uvagaraNa' etalA vAnAM mAhilaM pratimAnaI syuM kAjai AvaI ? anai sAdhunaI tu e saghalA vAnAM kAjai aapi| ihAi tau datta nau adhikAra chai, je dAtAra- dIghu leveN| DAhu hui te vicArI jojyo / eha punaramu bol| 16. solamu bola ___ havai solamu bola likhIi chi| tathA praznavyAkaraNa mAMhiM pahilai AzravadvAraI pRthvIkAyataiM adhikAraiM-"gar3ha pITaNI AvAza ghara hATa, pratimA prAsAda sabhA ityAdikanaI kAraNaI pRthvInaiM haNai'- te zrI vItarAgaIM adharmadvAra mAMhi ghaalyuN| ihAM tau pratimAnA nIcor3akaryA dIsai chii| DAhu hui te vicArI jojyo / tathA ketalAeka ema kahaI chaI je ihAi tu ima kA-"je puvvAhiM saMti te maMdabuddhiyA", maMdabuddhI zabdaI mithyAtvI khiii| e artha sUtrasyuM milai nhiiN| te etalA bhaNI je, pAMcamAM adharmadvAra mAMhiM parigrahanai adhikAraiM cakravatti baladeva vAsudeva anuttaravimAnavAsI devatA ityAdi ghaNAM kahInai Agali kaDaM je "maMdabuddhi huMtA parigrahanau saMcau karaiM" tau - jounaI jiko kahaI chaI-'maMdabuddhI zabdaI mithyAtvI' te artha jUThA, sUtraviruddha dIsai chii| DAhu hui te vicArI jojyo| eha solamu bol| 17. sattaramuM bola havai sattaramuM bola likhIi chi| tathA ketalAeka ima kahaiMchaiM je "AjJAiM dharma kahIi, paNi dayAI dharma na kahii" dayAI dharma kahiu chai te likhIi ch|| tuliAvisesamAdAya dayAdhammassa khaMtie / vippasIijja mehAvI tahAbhUeNa appaNA / / 1 / / iti zrI uttarAdhyayana paMcamAdhyayane gAthA 30 / tathA Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 517 pariziSTa dayAvaraM dhamma dugaMchamANe vahAvahaM dhamma pasaMsamANe / egaMtajaM bhoyayati asIlaM NivoNisaMjAti kao surehiM / / iti zrI sUagaDAMga adhyayana bAvIsamAM madhye gAthA 45 / dhammo maMgalamukkiTTha ahiMsA saMjamo tavo / devA vi taM namaMsaMti jassa dhamme sayA maNo / / 1 / / iti zrI dazavaikAlika prathama adhyayana madhye / tathA "se bemi je atItA je a paDuppaNNa je a AgamissA arihaMtA bhagavaMto te savve evamAikkhaMti, evaM bhAsaMti, evaM paNNaveMti evaM paruti savve pANA savva bhUA savve jIvA savve sattA na haMtavvA na ajjAveyavvA, na parighettavvA, na paritAveyavvA, na uddaveyavvA, esa dhamme suddhe"iti zrI AcArAMga cauthai adhyyni| zrI vItarAge dayAiM karI mokSa karvA te likhIi chaisagarovi sAgarantaM bharahavAsaM narAhivo / issariyaM kevalaM hiccA dayAe parinivvuo / / iti zrI uttarAdhyayana aDhAramA madhye gAthA 35 / tathAzrI vItarAge kuzIliyA dayArahita kahyA, te likhai chaina taM ari kaMThachittA karei, jaM se kare appaNiyA durppaa| se NAhii maccumuhaM tu patte, pacchANutAveNa dyaavihuunno|| iti zrI uttarAdhyayana 20 madhye gAthA 48 / tathA AjJA dayAmai chai- "tameva dhamma duvihaM AikkhaMti taM jahAM agAradhammaM ca aNagAradhammaM ca / iha khalu savvao sammattAe muMDe bhavittA AgArAo aNagAritaM pavvati tassa savvato pANativAyAto veramaNaM, musAvAya, adattadANa, mehuNa, pariggaha, rAibhoaNAte veramaNaM, ayamAuso aNagAra sAmAie dhamme pnnnntte| eyassa sikkhAe uvaTThie NiggaMthe vA, NiggaMthI vA viharamANe, ANAe ArAhae bhvti| ___agAradhamma duvAlasavihaM Aikkhai, taM jahA-paMcANuvvayAI, tiNNi guNavvayAI, cattAri sikkhAvayAI / paMca aNuvvayAI, taM jahA-thUlAo pANAivAyAo veramaNaM, thUlAo musAvAyAo veramaNaM, thUlAo adiNNA dANAo veramaNaM, sadArasaMtoSe, icchaaprimaanne| / tiNNi guNavvayAiM taM jahA- aNatthadaMDaveramaNaM, disivvayaM, uvbhogpribhogprimaannN| cattAri sikkhA-vayAI taM jahA-sAmAiaM, desAvagAsiaM, posahovavAso, atihisaMvibhAgo, apacchimamaraNaMtiA saMlehaNA juusnnaaraahnnaa| ayamAuso, agArasAmAie dhamme paNNatte, esassa dhammassa sikkhAe uvaTTio samaNovAsao vA samaNovAsiA vA viharamANA ANAe ArAhae bhvNti| ihAI paMca mahAvrata anai bAra vrata AjJA kahI, eha mAMhiM tau hiMsA kAMi nthii| iti zrI uvavAi uvAMga tathA Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 518 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa tatthimA taiyA bhAsA, jaM vadittADaNutappatI / jaM channaM taM na vattavvaM,esA ANA NiaMThiA / iti zrI sUagaDAMga adhyayana navamA madhye gAthA 26 / isa ghaNAi adhikAra chaiM, dayAI dhammaM sUtre ghaNai ThAmi kahyA chaI / tathA ketalAeka ima kahaI chaI, je dharma AjJAiM khiii| amhArai AjJA gAr3hI prmaann| DAhu hui te vicArI jojyo-je zrI vItarAga nI AjJA te tau paMca mahAvrata anai bAra vrata tathA bAra bhikssuprtimaa| igyAra zrAvaka nI pratimA ityAdika bolanaM pAlavauM te zrI vItarAga nI aajnyaa| te tu ekAMta dayAmaI chi| paNi teha mAMhiM kAMI hiMsA nthii| tathA koi eka ima kahaisyai je sAdhunaiM AhAra nIhAra karatAM kAMi kAMi sAvadha lAgai chi| tehanA uttara prIcha / te tau azakya-parihAra, anAkaTi chi| anai te paNi azakya parihAraiM anai anAkuTiiM je kAMI sAvadha lAgai, te sarva Aloi niNdi| etAvatA zrI siddhAnta mAMhiM prAMta AlAvI, niMdavI chi| paNi zrI siddhAnta mAMhiM hiMsA kihAM anumodavI nthii| tathA zrI vItarAgaI praznavyAkaraNa mAMhi zrI jIvadayAiM samyaktva nI ArAdhanA kahI tathA bodhi kahI, tathA nirmalI dRSTi kahI, tathA pUjA khii| ehavA ghaNAM ghaNAM bola tathA ghaNAM udAharaNa kahyA chiN| te adhikAra likhIi chai- "tattha par3hamaM ahiMsA jA sA sadevamaNuAsurassa logassa bhvti| dIpo tANaM saraNaM gati paiTThA, nivvANaM nevyuiM samAhi saMtI, kittI kaMttI rai aviratI suaMgatittI, dayAvimuttI khaMtI sammattArAhaNA, mahatI bohI buddhA dhiti, samiddhI righI vidhI titI puTThI naMdI bhaddA viruddhI laddhI visuddha diTThI, kallAMNaM maMgalaM pAsAu vibhUti, khAsiddhAvAso, aNAsavo kevalINa ThANaM siva sami asIla, saMjamotti a sIladharo, saMpare a guttI, vavasAuassa toyajaNo, AyataNajayaNamappamAo, AsAso visAso abhau savvassa ya viyamAdhAo cokhapavittAsutI, pUA, vimalapabhAsAya, nimmalaratti, evamAdINi niyayaguNanimmiyAiM pajjavanAmANi hoti ahiNsaabhgvtiie|" e bhagavaMtaiM prruupii| "sA bhagavatI ahiMsA / jA sA bhIyANaM pi vasaNA, pakkhINaM piva gayaNaM tisiyANaM piva saMlilaM, khuhiANaM piva asaNaM, samuddamajje potavahaNaM cauppayANaM va AsamapayaM duhaTThiyANaM va osahibalaM, aTavImajje va satthagamaNAM, eto visiThThatarigA ahiMsA / jA sA puDhavijalaagaNimAruavaNapphati-bIja-hariya jala-cara thlcr-tsthaavrsvvbhuuakhemkaarii| esA bhagavatI ahiNsaa|" ehavI jIvadayA zrI vItarAgaI sAra pradhAna khii| ehavI jIvadayA zrI vItarAganA mArganaI viSai chi| paNi anere ThAmi nthii| jehanI mithyAmati chai, tehanaI kahaNa chai, paNi rahaNa nthii| eha sataramu bola / 18. aDhAramu bola. havai aDhAramu bola likhIi chai- tathA zrI ThANAMga mAMhiM ima kahiuM- "cauvihe Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 519 sacce paMcate, taM jahA-nAma sacce, davvasacce, ThavaNasacce, bhaavscce|" ihAM ketalAeka ima kaihaM chaiM-jau vItarAge sthApanAsatya khii| tau sthApanA ArAdhya nathI? tehanA pratyuttara prIchau, e cyAra satya kahyAM, te bhASA upari chaiM, paNi ArAdhya upari nthii| eha ThANAMga madhye dasamai ThANai dasa satya kahyAM chai, tau te kAi dasai syuM ArAdhya chaiM? te tau bhASA upari chii| te likhIe chai-"dasavihe sacce paMtratte, taM jahAjaNavayasacce, saMmayasacce, ThAvaNAsacce, nAmasacce, ruvasacce, pahuccasacce, vivahArasacce, bhAvasacce, bhogasacce, uvmmscce|" tathA zrI pannavaNA madhye dasavihe sacce bhASApada madhye kahyAM chii| tau jounai te madhye ThavaNasacce kahilaM, te bhASAsatya kahIi, paNi ArAdhya nhiiN| DAhu hui te vicArI jojyo| ihAi sacce zabda kahiu te etalA bhaNI, je jehanauM jehavU nAma hui tehanaI tehavaiM nAmiiM bolAvatAM jUlUM nhiiN| jima ko eka nuM nAma kulavarddhana huI, anai teha jaNyAM pachI kulakSaya thayuM hui, tehU paNi tehanaiM kulavarddhana kahI bolAvatAM jUMThU nhiiN| tathA ghI nuM ghaDu hui, anai teha mAhiM thI ghI ThAlavyuM hui, anai teha ghar3AnaiM ghI nu ghaDu khiii| tau tehanaiM (ghI nu ghaDu) kahatAM jUlUM nhiiN| ityAdika bhASA upari chi| ihAM ArAdhyavizeSa kAMi nathIM DAhA hui te vicArI jojyo / eha aDhAramu bol| 19. ogaNIsamu bola havai ogaNIsamu bola likhIi chai- tathA zrI anuyogaddhAra madhye AvazyakanA cyAri nikSepA kahyA chii| tihAM ketalA eka kahai chaiM-ihAM Avazyaka karatAM thApanA karI mAMDavI kahI chi| te kahaNa gAr3hA viruddha dIsai chii| te pIchaTha, ihAM tau AvazyakanA cyArI nikkhevA kahyA chaiM , te ima kahyA chii| nAma Avazyaka te kahIiM je kAMI jIva athavA ajIvanaM nAma Avazyaka dIghu hui| tathA sthApanAvazyaka te kahIi, je sAdhu athavA sAdhvI athavA zrAvaka athavA zrAvikA jima Avazyaka kri| tehavu AkAra ko eka karai, athavA asadbhAva kASThAdikanaI kahai je e Avazyaka te sthApanA dravyAvazyaka khiii| tathA dravyAvazyakanA ghaNAM ekaka bheda kahyA chii| jANagasarIra, bhaviasarIra ityaadi| tathA lokavihANA mAMhiM uThI mukha dhoi lUgaDAM pahirai, taMbola vAvaraI, ityAdika dravyAvazyaka khiii| tathA "samaNaguNamukkajogI, jAva AvassayaM ciTThai" eha paNi dravyAvazyaka khiii| ityAdi ghaNAM bola kahyA chaI eha mAMhiM ApaNai kAMi ArAdhya nthii| ApaNai tau lokottara bhAvAvazyaka ArAdhya chi| DAhu hui te vicArI jojyo / ihAM satra mAhiM Avazyaka karatAM sthApanA karavI kahI nthii| tathA ihAMi sUtra nA paNi cyAri nikkhevA kahyA chii| tathA baMgha Adi deha ghaNAM bola nA nikkhevA kahyA chii| ekalA Avazyaka upari tau nikkhevA kahyA nthii| DAhu hui te vicArI jojyo / eha ogaNIsamu bol| Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 520 20. vIsamu bola havai vIsamu bola likhI cha / tathAketalA eka ima kahaI chaI je- 'rAjAna vAMdavA gayA te syuM? ghor3A hAthI lei gayA te syuM ? nagara phUTarA karAvyA te syuM ? tathA mallinAthaiM bhohaNaghara karAvyuM te syuM ? tathA subuddhi mahataI pharasyA draha nuM pANI ANavyuM te syuM? ityAdi ghaNAM bola kahaI cha / tehanA pratyuttara prIchau / zrI sUagaDAMga madhye aDhArama adhyayanaI kiriyAThANai zrI vItarAgaI triNi pakSa kahyA / tihAM dharma pakSa te sarvai sarvavirati kahI / anai bIjau adharmapakSa te sarvai sarvaavirati khii| anai trIjau mizrapakSa te kAMi virati kAMi avirati kahI / ima triNa pakSa kahI / zaravAlai ve thoka kiighaa| eka dharma bIjau adharma, zrAvakanI jetalI virati tetalI dharmamAMhiM ghAlI, anai jetalI avirati te adharma mAhiM ghAlI / havaI jounaI je nAhyA, ghor3A hAthI lei yA ityAdi sarva te tehanI avirati chai, anai avirati tau zrI vItarAge adharma mAMhiM khii| anai virati te dharma mAhiM khii| ju sAdhuna virati chai tu sAdhu nAhai nahIM, ghoDaiM, hAthIiM car3hai nahIM, tathA zrAvakanaI ju posaha mAhiM virati chai, tau posaha lIdhai nAhai nahIM, ghor3aI hAthIiM car3hai nahIM / DAhu hui te vicArI jojyo / eha vIsamu bol| 21. ekavIsamu bola sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa havai ekavIsamu bola likhIi chai / tathA zrI bhagavatI madhye zataka pahilai, uddesaka navamai ehavuM kahiuM - je zramaNa nirgrantha AghAkarmI AhAra bhogavaI teha kanhaI chaH kAyanI dayA na hui| tu jounaI jeha kanhaI cha: kAyanI dayA nuhi te sUdhau dharma kima kahII ? DAhu hui te vicArI jojyo / te AlAvau likhIu chai - "ahAkamme NaM bhuMjamANe samaNe niggaMthe kiM baMdhai ? kiM pakarei ? kiM ciMNai ? kiM uvaciNai ? goyamA ! Aua - vajjAo satta kammapagaDIo siDhilabaMdhaNabaMdhAo pakarei, jAva aNupariyaTTA / se keNaTTheNaM jAva ahAkamme NaM bhuMjamANe aNupariyaTTA ? goamA! ahAkamme NaM bhuMjamANe AyAe dhammaM aikkamamANe puDhavikAe NAvakaMkhara, jAva tasakAya NAvakaMkhai, jesiM piya NaM jIvANaM sarIrehi AhAramAharei, te vi jIve nAvakakhai teNaTTheNaM goamA evaM vuccai, AhAkamme NaM bhuMjamANe AuavajjAo satta kammapagar3Io jAva aNupariyaTTA / phAsuesaNijjaM bhaMte bhuMjamANe samaNe niggaMthe kiM baMdhai jAva No uvaciNAi ! goAma ! phAsuesaNijjaM bhuMjamANe samaNe NiggaMthe Aua - vajjAo satta kammapagaDIo ghaNiabaMdhaNabaddhAo siDhilabaMdhaNabaddhAo pakare / haMhA saMvur3eNaM navaraM Aua ca NaM kammaM sia baMdhei sia no baMdhei sesaM taheva jAva vIyAveyati / se keNaTTheNaM jAva vIivayai ? goamA ! phAsuesaNijjaM bhuMjamANe samaNe NiggaMthe AyAe dhammaM nAikkamai, AyAe dhammaM aNaikkamamANe puDhavikAyaM avakaMkhati, jAva tasa kAyaM avakaMkhati, jesiM piya NaM jIvANaM sarIrAi AhAreMti, te vi jIve avakaMkhati / se teNaTTeNaM jAva vIyAvayai / " eha ekavIsamu bol| Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 22. bAvIsamu bola havai bAvIsamu bola likhIi chai / tathA zrI jIvAbhigama madhye naMdIsaravaranai adhikAraiM tIrthaMkara nA kalyANakAdi kanaI kAraNaI ghaNA eka devatA ekaThA milai, milyA huMtA krIr3A karaI / ima aSTAhnikA mahotsava karaI / etalI devatAnI sthiti dIsai cha / tathA mAgadha varadAbha prabhAsa 102 tIrthodaka, tIrthanI mATI lyAvai chai / tathA gaMgA siMdhu Adi dei nadInai viSaya jai jalai lyAvaI chai / tathA draha na udaka lyAvai chai / e Adi de nai devatAnI gAr3hI ghaNI sUtre sthiti dIsai cha / ketalI eka likhI / jounaI gaMgAnAM gaMgodaka, gaMgAnI mATI, draha nA udaka ANyA mATara, kAMI gaMgA athavA daha athavA eha tIrtha mokSanai na khAtai na thyaaN| ima devatAnI sthiti ghaNIi chai / DAhu hui te vicArI jojyo / eha bAvIsamu bola / 23. trevIsamu bola 521 havai trevIsamu bola likhIi chai / tathA pratimA nA thApaka kahai pUchIi chai je,"pratimA kehI avasthA nI karI mAMDI chai ? zrI mahAvIra tau pahilaM 30 varasa gRhasthapaNai hatA, pachai varasa 42 cAritrIA hatA / te havai pUchIi chai - "jiko zrI mahAvIra nI pratimA karI mAMDai chai, te kehI avasthA nI karI mAMDai ?" jau ima kahai je "amho gRhInI avasthA karI mAMDaUM chuuN|" tau cAritrIyA nai vaMdanIka Talai, gRhInaI tau cAritrIo vAMda nahIM / anaije ima kahai je "amho cAritrIyA nI avasthA karI mAMDaUM chuuN|" tau jounaiM e pratimA mAMhiM cAritrIyAnuM syuM lakSaNa chai / cAritrIyAnaiM tau phUla pANI AbharaNa ekU na klpi| anai pratimA tau phUla pANI AbharaNa ityAdi ghaNAM vAnAM sahita dIsai cha / DAhA hUi te vicArI jojyo / jehana vaMdanA kIjai tehanaI viNaolakhii kima vAMdIi ? mokSamArgaiM tu ArAdhya guNa chai / paNi mokSamArga AkAra ArAdhya nathI / jima cAritrIo guNavaMta hui, anai sahU zrAvakAdika te cAritrIA guNavaMtanaI vAMdai / kadAcit karmayogii cAritra magna thayuM huMtauM, sItodaka sacittAdika sevai, anai liMga huii| tau hui, paNi tehanaI kAM DAhu hui te vAMdai nahIM / etalA bhaNI je guNahINa thyu| tau jounaI "jeha mAMhiM jJAna, darzana, cAritra nu eku guNa nahIM tena kima vAMdIi ?" siddhAnta mAMhiM mokSamArgaiM vaMdanIka guNa chaI / vivekI huI te vicArI jojyo / eha trevIsamuM bola / 1 24. caDavIsamo bola havai cauvIsamu bola likhIi chai / tathA zrI vItarAgaI siddhAnta mAMhiM pratimA ArAdhya na kahI, anai jiko pratimA ArAdhya kahai chai, teha kanhai ehavA ehavA bola pUchIi chai / te bola likhIi cha- " pratimA syAhanI karAvavI kahI chai ? candrakAMta nI ? sUryakAMtanI ? vaiDUryanI ? pASANanI ? sapta dhAtanI ? kASThanI ? lepanI ? cItArAnI ? siddhAnta mAhiM kehavI kahI chai ?" eha cauvIsamu bolA Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 522 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa 25. paMcavIsamu bola havai paMcavIsamu bola likhIi ch|| pratimAnI caurAsI AzAtA kihAM kahI chai, ju caurAsI AzAtanA hasii, tu pratimA ArAdhya hasii, anai jau AzAtanA caurAsI nahIM hui, tau pratimA ArAdhya nthii| sahI jANajyo / tathA siddhAnta mAhiM guru AcArya upAdhyAya kahiyA chai, ThAmi ThAmi ju AcArya upAdhyAya kahiyA chaI, tau AzAtanA 33 kahI chai, anai siddhAnta mAMhiM pratimA keho ArAdhya nathI kahI, tu caurAsI AzAtanA nathI kahI, anai ju siddhAnta mAMhiM hui tau dekhaadd'u| eha paMcavIsamu bol| 26. chavIsamu bola havai chavIsamu bola likhai cha / pratimAnI, prAsAdanI, daMDanI, dhvajanI pratiSThA kihAM kahI chai? pratiSThA zrAvaka karai ke sAdhu karai? AMcalIA kahai chaiM- "zrAvaka karai", bIjA gaccha kahaI chaI-"mahAtmA karai" siddhAnta mAhiM kima kahiuM chai? eha chavIsamu bol| 27. sattAvIsamu bola havai sattAvIsamu bola likhai chi| digambara khamaNa kahaI-"pratimA nagna kIjai, zvetAmbara kahaiM-"nagna na kIjai" siddhAnta mAhiM kima kahiuM chai? te dekhADu, eha sattAvIsamu bola / 28. aThAvIsamu bola havaiM aThAvIsamu bola likhIi chdd| tIrthaMkara ti vArai mokSa puhatA tivArai aNasaNa (nAsaNa kIdhAM, pAlaThI vAlI paMryakAsana, UbhA kAusaggi, nisijjA AsaNa, havaiM ekamAMhiM pratimA keNaI prakAraI kIjai?) siddhAnta mAMhiM kima kahiuM chai? te dekhAr3au, eha aThAvIsamu bola / 29. ogaNatrIsamu bola. havaiM ogaNatrIsamu bola likhIi cha / pratimA triNi kAlamAhiM kehai kAli pUjIi? siddhAnta mAMhiM kima kahiuM chai? eha oguNatrIsamu bol| 30. bIsamu bola havai trIsamu bola likhai chi| pratimA pUjatAM kihAM phUla caDhai, anai valI pratimAnaI zuci karInaI vastra dhoyAM pahirInaI, sonAnA nakha karInaI ApaNai hAthaI phUla cuMTIi, ki vA mAlI pAiM aNAvIi, anai AgamiA ima kahai chaiM-"sacitta phUle pratimA na puujiii|" e trihuM prakAra mAhiM siddhAnta mAhiM kihu prakAra karvA chai? eha trIsamuM bol| Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 523. pariziSTa 31. ekatrIsamu bola havai ekatrIsamu bola likhIi chi| pratimA cauvIsa mAMhiM kehI pratimA mUlanAyaka kIjai, kehI var3I kehI luDhI? mUlanAyaka nI AbharaNa sUkaDi bhoga phUla ghaNAM caDhai anai bIjI pratimAnaiM thor3A car3hai, mUlanAyakanI pratimA ThAkarathai baiThI, bIjI pratimA pAkhatI baiThI, mUla nAyaka nI pratimA uMcai AsaNi bisaariii| tIrthaMkara saghalA sarakhA tu evaDu antara kAMi karai? eha ekatrIsamu bol| 32. batrIsamu bola havai batrIsamu bola likhIi chi| tIrthaMkara, zarIra UMcauM, jaghanyai sAta hAtha pramANa, utkRSTau pAMca sai (500) dhanuSa pramANa eha pramANa mAhiM pratimA kehai pramANaiM karAvIi? kima kahiuM chai? eha batrIsamuM bol| 33. tetrIsamo bola ___ havai tetrIsamu bola likhIi chi| pratimA aNapratiSThI pUjatAM syuM hui? anai pratiSThyAM pUThai pUjatAM syuM huI? pratiSThI pratimA mAMhiM kIhA guNa AvyA jJAna nA, darzananA, cAritranA, tapanA? pUjanIka tau guNa bolyA chiN| pratimA pratiSThyAM pUThaI kehA guNaAvyA ? jehavI aNapratiSThI hatI tehavI dIsai chi| ei tetrIsamu bol| 34. cautrIsamu bola. havai cautrIsamu bola likhIi chi| pratimA Agali Dhoi chai-dhAna, phUla, vastra, sonAM, rUpA, bali bAkulA pakavAna, teha mAlInai ApIi, ke nApIi? teha dravyaM syuM kIjai? vyAjaI dIjai? ke vyavasAya kIjai? kima karI vaghArIi? siddhAnta mAhiM kima kahiuM chai? eha cautrIsamu bola / 35. pAMtrIsamu bola havai pAMtrIsamu bola likhIi cha / aTThottarI sanAthanI vidhi, AratI maMgaleSu, pahirAmaNI nI vidhi, jeha lUNa sacitta aganimAhiM homIi chai, teha saghalI vidhi kihAM siddhAntamAhiM kahI chai? te kAr3hi dekhAu / siddhAnta mAhiM zrAvakA naI igyAramI pratimA ArAdhavI kahI chi| tihAM kAMI pUjA karavI kahI nathI, anai hamaNAM pahilI pratimAhiM trIkAla pUjA karAvaiM chaiM, te kehA siddhAnta mAhiM kahI chai? eha pAMtrIsamu bol| 36. chatrIsamu bola. havai chatrIsamu bola likhIi chi| zrI mahAvIraiM siddhAnta mAhiM tIrtha boliyAM chii| caturvidhasaMgha tIrtha- mahAtmA, mahAsatI, zrAvaka, shraavikaa| anai vali paradarzaninA tIrtha siddhAnta mAMhiM kahiyAM chaI, mAgadha tIrtha1, varadAma tIrtha 2, prabhAsa tIrtha 3, vItarAgi siddhAnta mAhiM paradarzaninA tIrtha bolyAM, anai settuMja girinAra AbU aSTApada jIrAulau Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 524 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa eha tIrtha siddhAnta mAhiM kihAiM na boliyAM, tu ima jANivauM eha tIrtha na huI / eha chatrIsamu bolA 37. sAMtrIsamuM bola ___havai sAMtrIsamu bola likhIi chi| ThavaNahAri lAkar3A, sUryakAntinu akikhanu varAr3anu- ehanI pratiSThA karInai thApanAcArya karI thApai cha / AcArya nA guNa chatrIsa, athavA valI jJAna-darzana-cAritra-tapa / ehanu tu ekai guNa ThavaNahAri mAhiM dIsato nthii| ji vAraiM na hatu pratiSThayau tivArai jehaq hatu anai pratiSThiu paNi tehavu dIsai chi| ThavaNa hAri mAhiM pahilaM anai pachai guNa dIsatA nthii| thApanAcArya thApInai teha Agali anuSThAna karai chai, khamAsamaNa deinai vAMchai chai, anai valI teha ji ThavaNahArInaI pUThi deinai baisai chaI, tu te AzAtanA nathI hatI, tehanaI pUThi deinaiM kima baisai? eha tu viparIta uparAhu dIsai chi| eha sAMtrIsamu bol| 38. aThatrIsamu bola __ havai aThatrIsamu bola likhIi chdd| zrI ariSTaneminai vArai pAMca pAMDava huA ima kahaI chii| pAMDavai zattuMjA Upari uddhAra karAvyu, prAsAda pratimA karAvI, anai teNai ji vAraiM- zrI thAvaccAputta aNagAra 1000 parivAra saMghAtiiM zuka aNagAra 1000 parivAra saMghAtiiM, selaga rAjarSi aNagAra 500 saMghAtiiM, anai pAMca pAMDavanA kumara cAritra leinai sejA Upari aNasaNa kiidhaaN| bhAvapUjA na kIdhI pratimA Agali tau ima jANIi chaiteNaiM vAraiM pratimA prAsAda nuhtaa| anai valI ima kahaI chaI-"zrI AdinAtha sejA Upari pUrva navANuM vAra cddyaa|" teha kIhA siddhAnta mAhiM kahiA chaI, te dekhaadd'ch| eha aThatrIsamu bol| 39. oguNaccAlIsamu bola havai oguNaccAlIsamu bola likhIi chi| tathA ima kahaI chaiM- sejA Upari ghaNA sIdhA, teha bhaNI tIrtha khiii|" anai dhaNA sIdhA bhaNI tIrtha kahIi tu aDhAi dvIpa pIstAlIsa lAkha yojaNamAMhiM teha ThAma nathI, jeha bAlAgra ThAma thakI anaMtA sIdhA nthii| "jattha ego siddho, tattha anaMtA siddhaa| ima tu aDhAi dvIpa saghaluM tIrtha jaannivuu| serbujau tIrtha kihAM nathI khiu| eha oguNaccAlIsamu bol| 40. cyAlIsamu bola havai cyAlIsamu bola likhIi chi| zrI bhagavatI mAhiM zrI mahAvIranaiM zrI gautamaI pUchiuM chaiM-sanatkumAra indra trIjA devalokanu "saNaMkumAre NaM bhaMte devinde devarAyA kiM bhavasiddhIe, abhavasiddhIe, sammadiTThI, micchadiTThI, parittasaMsArI, aNaMtasaMkasaMsArI, sulahabohI, dulahabohI, ArAhae, virAhae, carime, acarime?" goyamA! saNaMkumAre bhavasiddhi, sammadiTThI, parittasaMsArI, sulahabohI, ArAhae, crme| se keNaTeNaM bhaMte evaM vuccai? "goyamA Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 525, pariziSTa sakumAra bahUNaM samaNANaM, bahUNaM samaNINaM, bahUNaM sAvayANaM, bahUNaM sAviyANaM hiyakAmae suhakAmae patthakAmae ANukaMpie Nisseyasie hiyasuha aNukaMpie NissesakAmae, se teNaNaM goyamA ! sammadiTThI, bhavasiddhi, parittasaMsArI, sulahabohI, ArAhae, carame / " zrI vItarAge ima na kahiuM je "pratimA pUjatAM jIva samakita lahai / " athavA keNaI lAdhaM hui tau dekhaadd'| sAdhu caritrIyAnAM rUpa dekhI ghaNe jIve samakita lAghAM, athavA pUrvabhavanAM samyaktva udaya AvyAM paritasaMsAra kIdhAM, athavA valI jIvanA anukaMpA thakI parittasaMsAra kIdhAM, te jaghanyaiM tau aMtarmuhUrtamAhiM sIjhai / te utakRSTau tau arddha pudgala (parAvarta) mAhiM sIjhai / havai pratimA pUjatAM koNaI jIvaiM samyaktva lAdhauM, athavA parittasaMsAra kIdhu huI, te siddhAntamAhiM dekhaadd'u| eha cyAlIsamu bol| 41. ekatAlIsamu bola , havai ekatAlIsamu bola likhIi chai / zrI AcArAMga mUlasUtra mAhiM sAdhu cAritrIyAnaiM pAMca mahAvrata kahyA cha / ekekA vrata nI pAMcabhAvanA bolI chaI / jima AcArAMga mAMhi tima zrI praznavyAkaraNa mAhiM vratAvratanI pAMca bhAvanA bolI chaI / anai zrI AcarAMganiryukti anai vRttimAhiM kahiuM je " samakitanI bhAvanA bhAvIi teha bhAvanA likhIi chai - tIrthaMkaranI janmabhUmi cAritrabhUmi, jJAna upajavAnI bhUmi nirvANa mokSa gayAnI bhUmi, tathA valI devaloka, tathA meru parvata tathA naMdIsaravaradvIpAdau tathA zAzvatI pratimA, tathA valI aSTApada zatruMja girInAri, tathA ahichatAyAM zrI pArzvanAthanaI dharaNendranau mahimA, evaM tathA parvataraM vayarasvAminAM pagalAM, zrI varddhamAnI camarendraiM nizrA kIdhI teha ThAmaI tIrtha kahyAM, etalAM saghalA tIrthanI bhAvanA bhAvii / " niryukta mAMhiM vRttimAhiM kahiu, anai zrI AcArAMgamAhiM nathI, tu zrI AcArAMganI niryukti vRttimAhiM kihAM thakI AvyA ? ima kahaI chaI / niryukti- vRttiI sUtranA artha kahyA cha / AcArAMgamAhiM eka kIhA AlAvAnau artha tehamAhiM etalAM ThAma vaMdanIka kahiyAM, anai zrI vItarAgaI gaNadharaI tu na kahiyAM, je je pratimA prAsAdanA ThAma mUlasUtramAhiM kihAM dIsatA nathI / vivekI hui te vicArI jojyo / eha ekatAlIsamu bol| 42. bar3atAlIsamu bola havai baitAlIsamu bola likhIi cha / havar3AMnA zrAvakanaI parigrahapramANa diI / chaIM, tihAM ehavA nIma diI chaI- "pratimA vAMdyA pUjyA pAkhai jimuM tu nIma bhaMgaI ekAsaNuM karuM / athavA valI pratimAnaiM varasa 1 prati AMgalUhaNAM 4 cyAri, sUkrADi sera 4 cyAri, sopArI sera 4 cyAri, dIvela sera 10 dasa, phUla lAkha 1, navuM dhAna, navaM phUla muMDai tu dhAluM, jo pratimA Ali DhoyuM hoi / " ehavA nIma zrAvakanaI diI cha / anai zrI ANaMda zrAvakataI parigrahapramANamAhiM pratimAnai viharai ehavA nIma nhiiN| teha syuM kAraNa ? tu ima jANIi chai pratimA vItarAganaI mArgaiM nathI / ju zrI vItarAganaI mArgaiM pratimA hui tu ANaMda zrAvakanaI ehavA nIma joii / eha baitAlIsamu bola / Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 526 43. tretAlIsamu bola sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa havai tretAlIsamu bola likhIi chai / havaI zrI bhagavatImAhi zrAvaka kahiyA chaI ghaNA, teha zrAvakanaI syA syA AcAranuM karivauM chai / teha AlAvao likhIi chai - "teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM tuMgiyA NAmaM NayarI hotthA, vaNNao, tIse NaM tuMgiyAe nayarIe uttarapuracchime disibhAge puphphavaie NAmaM ceie hotyA, vaNNao, tattha NaM tuMgiyAe NayarIe bahave samaNevAsayA parivasaMti, aDDA dittA, vityiNNA, vipulabhavaNasayaNAsaNajANavAhaNAINa bahudhaNabahujAtarUvarayatA, AugapaugasaMpauttA, vicchaDiavipulabhattapANabahudAsIdAsagomahisagavelayappabhUtA, bahujaNassa aparibhUtA, abhigatajIvAjIvA, uvaladdhapuNNapAvA AsavasaMvaranijjarakiriyAhikaraNabaMdhamokkhakusalA, asahejjadevAsuraNAgapuvaNNa jakkharakkhasakiMnarakiMpurisagarulagaMdhavamahoragAdiehiM devagaNehiM niggaMthAo pAvayaNAo aNatikamaNijjA, NiggaMthe pAvayaNe NissaMkiyA, NikkaMkhiyA, NivvitigicchA, laTThA, gahiaTThA, pucchitaTThA, abhigataTThA, viNicchiaTThA, aTThimiMjapemANarAgarattA, ayamAuso, niggaMthe pAvayaNe aTThe ayaM paramaTThe sese aNaTThe, usiyaphalihA avagaMteuraparighappavesA, bahUhiM sIlavvayaguNaveramaNapaccakkhANaposahovavAsehiM cAuddasamudiTThapuNNimAsiNIsupaDipuNNaM posahaM sammaM aNupAlemANA, samaNe NiggaMthe phAsuesaNijjeNaM, asaNapANakhAimasAimeNaM vatyapaDiggahakaMbalapAdapuMchaNeNaM, pIr3haphalagasijjAsaMthAraeNaM, osahabhesajjeNaM par3ilAbhemANA, ahApariggahaM tavokammehiM appANaM bhAvemANA viharaMti / " havai eha AlAvAmAhiM zrAvakanaiM samakita kahyuM, vrata kahyAM, posaha letA kahyA, sAdhunaI AhArAdika detA kahyA, tu ihAMi zrAvakanaI zrI vItarAgaIM ima kAM na kahiuM jeha " prAsAda karAvyA, anai pratimA bharAvI, anai pratimA puujii|" tu ima jANajyo je vItarAgaI gaNadharanai vacanaI tu prAsAda pratimA nathI / ju tI tu ha zrAvakanA AlAvAmAhiM kahuta / eha tretAlIsamu bola / 44. cyumAlIsamu bola havaI cyumAlIsamu bola likhIi cha / havaI zrAvakanaI ehavI manasA karavI kahI chai, ThANAMga madhye, te AlAvu likhIi chai - "tihiM ThANehi samaNovAsae mahAnijjare mahApajjavasANe bhvti| taM jahA- kayA NaM appaM vA bahuM vA pariggahaM pariccaissAmi ? kayA NaM ahaM muMDebhavittA AgArAo aNagAriaM pavvaissAmi ? kayA NaM ahaM apacchimamAraNaMtiyasaMlehaNA jhUsaNAjUsittabhattapANapaDiyAikkhite pAovagae kAlaM aNavakaMkhamANe viharissAmi ? evaM samaNasA savasayA sakAyasA jAgaramANe samaNovAsae mahAnijjare mahApajjavasANe bhavati / " zrAvakanaI zrI vItarAgaI ehavI manasA zrI ThANAMgamAMhiM kahIM / paNi ima na kahauM-" prAsAda pratimA settuMja girinAra yAtrA karavI " - ehavI manasA kihAM sUtramAhiM karavI na kahI / eha cyumAlIsamu bol| Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 527 45. pistAlIsamu bola. havai pistAlIsamu bola likhai ch|| zrI AcArAMga nA bIjA adhyayanaiM bIjai uddesai zrI vItarAge ima kahiuM, je lokai etalai kAraNaiM Arambha karai, anai sAdhu cAritrIu tu etalai kAraNaiM Arambha karai nahIM, karAvai nahIM, anumodai nahIM, te adhikAra likhIi chaD-"ettha satthe puNo puNo se Ayabale se nAyabale se mittabale se peccabale se devabale se rAyabale se corabale se atithibale se kiviNabale se samaNabale-icceiehi tihiM virUvarUvakajjehiM daMDasamAyANaM sapehAe bhayA kajjati pAvamokkhoti mantramANe, aduvA aasNsaae| taM paritrAya mehAvI Neva sayaM eehiM kajjehiM daMDaM samAraMbhejjA, Neva annaM ca etehiM etehiM kajjehiM daNDaM samArambhAvejjA, eehiM kajjehiM daNDaM samArambhaMtevi Na ca aNNe smnnujaannejjaa| esa magge AyariehiM pavedite, jahettha kasale No vA lappijjAsitti bemi|" e AlAvA mAhiM ima kA je"loka saMsAranaiM hetuI hiMsA karai chai anai mokSanaiM hetuI paNi hiMsA karai chai, anai sAdhu cAritrIo eNaiM hiMsA karai nahIM, karAvai nahIM, anumodai nahIM / " tu jounaiM Avar3I hiMsA loka mokSanaI kAraNaiM kahaI chaI, te kehanI dekhAr3I karaiM chaiM? sAdhu tu dekhADai nahIM / DAhA hui te vicArI jojyo, eha pistAlIsamu bol| 46. chaitAlIsamu bola havai chaitAlIsamu bola likhIi chdd| tathA zrI AcArAMga mAhiM adhyayana chaThAnai uddesai pAMcamai sAdhunai zrI vItarAge ima kahiuM je "zrotAnaI eha upadeza deje', te adhikAra likhIi chai-"pAINaM paDINaM dAhiNaM udIcInaM, Aikhe vibhAyadike vedavI se uTThiesu aNuTThiesu vA sasamANe supavadee saMti viratiM uvasamaM NivvANaM soyaviyaM ajjaviyaM maddaviyaM lAghaviyaM aNaivattiyaM savvesiM pANINaM savvesiM bhUyANaM savvesiM jIvANaM savvesiM sattANaM aNuvIi bhikkhu dhammamAikkhejjA, aNuvIi bhikkhu ghammamAikkhamANe No attAe Na AsAdejjA no annAiM pANAI bhUyAiM jIvAiM sattAIM aasaadejjaa| "e AlAvAnaiM melaI sAdhu cAritrIo jihAM jAi tihAM ekAnta dayAmai upadeza dii| paNi hiMsAnu upadeza na dii / eha chaitAlIsamu bol| 47. sattAlIsamu bola havai sattAlIsamu bola likhIi chi| tathA zrI siddhAnta mAhiM ThAmi ThAmi zrI jIvadayA gAr3hI sAra pradhAna kahI chai, te adhikAra likhIi chai evaM tu samaNA ege, micchadiTThI aNAriyA / asaMkiyAi saMkaMti, saMkiyAi asaMkiNo / / dhammapannavaNA jA sA taM tu saMkati mUr3hagA / Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 528 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa AraMbhAINa saMketi, aviyattA akoviyA / / -zrI sUyagaDAMge, prathamAdhyayane dvitIyoddese / jevI rIte mRga pAza mAM par3e che tevI rIte keTalAka anArya mithyAdRSTI zramaNa azaMkita je dharma nA anuSThAna, temAM zaMkA kare che ane hiMsAdika je zaMkA nA sthAno che temAM jarA paNa zaMkA karatA nthii| keTalAka mithyAdRSTi anArya zramaNo ajJAnavAdI zaMkAvAdI che teo na zaMkA karavA yogya vastuo mAM zaMkA kare che ane zaMkA karavA yogya vAto (mAM) azaMkita rahe ch| A mugdha vivekavikala tathA apaMDita dazavidha jatidharmanI prarUpaNA karavA mAM zaMkA kare che ane Arambha Adi pApa nA kAraNa mAM zaMkA karatA nathI / eyaM khu nANiNo sAraM, jaM na hiMsai kiMcaNaM / ahiMsA samayaM ceva, etAvantaM viyANiyA / / -zrI sUyagaDAMga madhye prathamAdhyayane cturthoddeshke| pANAivAe vaTuMtA, musAvAe asaMjayA, adinnAdANe vaTuMtA, mehUNe ya pariggahe / evamege u pAsatthA, pannavaMti aNAriyA, itthIvasaM gayA bAlA, jiNasAsaNa paraMmuhA / / - zrI sUyagaDAMge tRtIyAdhyayane cturthoddeshke| etANi soccA NaragANi dhIre, na hiMsae kiMcaNa savvaloe / egaMtadiTTI apariggahe u, bujjhejja logassa vasaM na gacche / ___ -zrI sUyagaDAMge nirayavibhattI bIuddesae / dANaNa seDhe abhayappayANaM, savvesu vA aNavajjaM vayaMti / tavesu vA uttama baMbhaceraM, loguttame samaNe nAyaputte / / -zrI sUyagaDAMge chakai adhyayane / pur3havI ya AU agaNIya vAu, taNa rukkha bIA ya tasA ya paannaa| Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 529 pariziSTa je aMDayA je a jarA upANA, saMseyayA je a sayAbhihANA / eyAI kAyAiM pavediyAI eAsu jANe paDileha sAyaM / eeNa kAeNa ya AyadaMDe, eesu AvippariyAmurviti / / / jAtiM ca vuddhiM ca viNasayaMte, vIyAI assaMjaya AyadaNDe / ahAuse loe aNajjadhamme, bIyAya je hiMsati AyasAte / / -zrI sUyagaDAMga adhyayana 7 madhye gambhAi bhijjati buA buvANA, NarA pare paMcasihA kumArA / juvANagA-majjhima-theragA ya, cayaMti te Aukhae palINA / -zrI sUyagaDAMga sAtamai adhyyni| puDhavi Au agaNi vAu, taNarukkhassa bIagA, aMDayA poyayA jarAu, rasasaMsetaubhiA / eehiM chahiM kAehi, tavijja parijANiyA, maNasA kAyavakkeNaM, NAMrabhI Na prigghii|| tatthimA tattiA bhAsA jaM vadittANutappati, jaM channaM taM na vattavyaM, esA ANA niyNtthiyaa|| -zrI sUyagaDAMga nUmaI adhyayanai pur3havI jIvA puDho sattA, AujIvA thaagnnaa| vAujIvA puDho sattA, taNarukkhassa biiygaa|| ahAvarA tasA pANA, evaM chakkAya aahiyaa| ittAvae va jIvakAe, nAvare vijjai kaae|| Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 530 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa savvAhiM aNujuttIhi, maimaM paDilehiyA / savve akkaMtadukkhAyaM, ato sabve ahiNsyaa|| uDDe ahe a tiriaM ya, je kei tsthaavraa| savvatva vi tahiM kujjA, sNtinivvaannmiihiyN|| haNaMtaM nANujANejjA, Ayagutte jiiMdie / ThANAi saMti saTThINaM,gAmesu nagaresu vA / / tahA giraM samArambha, atthi puNNaMti No vae / ahavA natthi puNNaMti, evameyaM mahavbhayaM / / dANaTThayAya je pANA, hammati tasathAvarA / tesiM sArakkhaNaTThAe tamhA asthitti no v|| jesi taM uvakappaMti, annapANaM tahAvihaM / tesiM lAbhaMtarAyaMti tamhA Natyitti no vae / / je a dANaM pasaMsanti, vahamicchanti pANiNaM / je a NaM paDisehanti, vitticcheaM karaMti te / / duhao vi te Na bhAsaMti, atthi vA natthi vaapunno| AyaM rayassa hevvANaM, nivvANaM pAuNaMti te / / -zrI sUyagaDAMga igyAramA adhyayana mdhye| te Neva kuvvaMti Na kAravaMti bhUtAhisaM kAe dugaMchamANo / sayA jaNA vippaNamaMtidhIrA, vinatti dhIrA ya havaMti ege|| Dahare ya pANe vaiDhe a pANe, te Ayau pAsaMti svvloe| uvahetI logamiNaM mahataM, buddhappamattesu parivvaejjA / / -zrI sUyagaDAMga adhyayana baarmi| chaTauM ahe atiriaM disAsa, tasA ya je (thAvarA) a pANA / sadA jae tesu parivvaejjA, maNappaosaM avikaMpamANe / / -zrI sUyagaDAMga adhyayana cudmi| bhUehiM na viruThabhejjA, esa dhamme busImau / sAhU jagaparinnAya assiM jIvitabhAvaNA / / -zrI sUyagaDAMga adhyayana panaramai) Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa eha sattAlIsamu bola | 48. ar3atAlIsamu bola havai aDatAlIsamu bola likhIi / tathA Arambha anai parigraha niratA na jANaI etAvatA pADuA jANai, tihAM lagai dharma na lahai-te likhIi chai - " do ThANAI apariyANittA AyA No kevalipannataM dhammaM labhejja savaNayAe, taM jahA- Arambhe ceva pariggahe ceva / do ThANAI apariyANittA AyANo kevalabodhiM chuvbhejA - Arambhe ceva pariggahe ceva / / " iti rI ThANAMge bIjar3a ThANai / eha aDatAlIsamu bol| 49. oguNapaMcAsamu bola 531 havai oguNapaMcAsamu bola likhIi chai / tathA ehaI alpa Aukhu bAMghai, tathA dIrgha Aukhu bAMdhai- "tihiM ThANehiM jIvA appAuttAe kammaM pakareMti / taM jahA - pANe aivAittA, musaM vaittA, tahArUvaM samaNaM vA mAhaNaM vA aphAsueNaM aNesaNijjeNaM asaNapANakhAimasAimeNaM paDilAbhettI bhavanti / iccehiM tihiM ThANehiM jIvA appAuattAe kammaM pakareMti / tihiM ThANehiM jIvA dIhAuyattAe kammaM pakareMti, taMNo, aivAittA bhavanti, No musaM vaittA bhavanti, tahArUvaM samaNaM vA mAhaNaM vA phAsueM siNijjeNaM asaNapANakhAimasAimeNaM paDilA bhittA bhavati / tehiM ThANehiM jIvA dIhAuattAe kamma pakareMti / tihiM ThANehiM jIvA asubhadIhAuattAe kammaM pakareMti, taM jahA - pANe aivAittA bhavati, musaM vaittA bhavati, tahArUvaM samaNaM vA mAhaNaM vA hIlittA niMdittA, khiMsittA, garahittA, avamaNNittA, annayareNaM amaNunneNaM appIti kAraNeNaM asaNaM vA paDilA bhittA bhavati iccehiM tihiM ThANehiM jIvA asubhadIhAuattAe kammaM pakareMti / tihiM ThANehiM jIvA subhadIhAuyattAe kammaM pakareMti, taM jahA - No pANe aivAittA, No musaM vaittA bhavati, tahArUvaM samaNaM vA mAhaNaM vA vaMditA, namaMsittA, sakkAritA, sammANittA kallANaM maMgalaM devayaM ceiaM pajjuvAsettA maNunneNaM pItikareNaM, asaNaM vA pANaM vA khAimasAimeNaM paDilAbhettA bhavati / iccehiM tihi ThANehiM jIvA subhadIhAuyattAe kammaM pakareMti / iti zrI ThANAMga trIjai ThANai, eha oguNapaMcAsamu bol| 50. paMcAsamu bola havai paMcAsamu bola likhIi chai / tathA jIva zAtAvedanI azAtAvedanI bAMdhai, te upari likhIi chai-"atthi NaM bhaMte jIvANaM sAtAvedaNijjA kammA kajjaMti / haMtA asthi, kahaeNaM bhaMte jIvANaM sAtAvedaNijjA kammA kajjati / goyamA ! pANANukaMpayAe, bhUtANukaMpayAe, jIvANukaMpayAe, sattANukaMpayAe, bahUNaM pANANaM jAva sattANaM adukkhaNayAe, asoyayaNayAe, ajuraNayAe, atippaNayAe, apiTThaNatAe, aparitAvaNetAe, evaM khalu goyamA jIvANaM sAtAveyaNijjANaM, kammA kajjaMti / evaM NeratiyANaM vi, evaM jAva vemANiyANaM / atthi NaM bhaMte jIvANaM asAtAveyaNijjA kammA kajjaMti / haMtA atthi / kahaeNaM bhaMte jIvA Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 532 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa asAyAveyaNijjA kammA kajjati / goyamA! paradukkhaNayAe, parasoyaNayAe, parazUraNiyAe, paratippaNatAe, parapiTTaNatAe, paraparitAvaNatAe, bahUNaM pANANaM jAva sattANaM dukkhaNayAe, bhoyaNatAe, jAva paritAvaNayAe / evaM khalu goyamA! jIvANaM assAyAveyaNijjANaM kammAM kajaMti / evaM NeraiyANaM vi, evaM jAva vemaanniyaannN|" iti zrI bhagavatI zataka saatmi| eha paMcAsamu bol| 51. ekAvannamu bola havai ekAvannamu bola likhIi chi| tathA jIvanAda tathA bhogopabhogAdi jIva veai paNi ajIva na vee, te upari likhIi chai-"rUvI bhaMte kAmA, arUvI kaamaa| goyamA! rUvI kAmA No arUvI kaamaa| sacittA NaM kaamaa| goyamA! sacittA vi kAmA acittA vi kaamaa| jIvA bhaMte kAmA, ajIvA bhaMte kAmA? goyamA! jIvA vi kAmA, ajIvA vi kaamaa| jIvANaM kAmA! ajIvANaM kAmA, No ajIvANaM kaamaa| kativihANaM bhante kAmA pannatA? goyamA! duvihA kAmA paNNattA, taM jahA- saddA ya rUvA ya / rUvi bhaMte bhogA, arUvi bhogA? goyamA! rUvi bhogA No arUvi bhogaa| saccittA bhante bhogA, accitA bhogA? goyamA! saccitA vi bhogA, accitA vi bhogA / jIvA bhante bhogA, ajIvA bhogA? goyamA! jIvA vi bhogA, ajIvA vi bhogaa| jIvANaM bhante bhogA, ajIvANaM bhogA? goyamA! jIvANaM bhogA, No ajIvANaM bhogaa| kativihA NaM bhante bhogA paNNatA? goyamA! tivihA bhogA panattA, taM jahA- gaMdhA, rasA, phAsA / kativihA NaM bhante kAmabhogA paNNattA? goyamA! paMcavihA kAmabhogA panattA, taM jahA-saddA, rUvA, rasA, gaMdhA, phaasaa|" iti zrI bhagavatI sAtamA zatakanau sAtamu uddesu| eha ekAvanamu bol|' 52. bAvannamu bola ____ havai bAvatramu bola likhIi chi| tathA kevalI jehavI bhASA bolai, te likhIi chai-"rAyagihe jAva evaM vadAsi, anautthiyANaM bhante evaM AikkhaMti, jAva paruti, evaM khalu kevalI jakkhAeseNaM Atikkhati, evaM khalu kevalIjakkhAeseNaM AtiDhe samANe Ahacca do bhAsAo mAMsaMti taM0 mosaM vA saccAmosaM vaa| se kahameaM bhante? evaM goyamA! jaNaNaM te aNNautthiyA jAva je te evamAhaMsu micchaM te evamAsu / ahaM puNa goyamA! evamAikkhAmi- no khalu kevalI jakkhAeseNaM AdissaMti, no khalu kevalI jakkhAeseNaM AtiDhe samANe Ahacca do bhAsAo bhAsaMti / taM0 mosaM vA, saccAmosaM vA / kevalI NaM asAvajjAo aparovaghAiAo Ahacca do bhAsAo bhAsaMti, saccaM vA asaccAmosaM vaa|" iti zrI bhagavatI aDhAramA zatakanuM sAtamA uddesAnai vissi| eha bAvanamuM bol| 53. panamu bola havai trepanamu bola likhIi chi| tathA zrI vItarAgaI je tIrtha kahiuM, tathA je Alambana kahiyA / tathA yAtrA kahI te likhIi chai- "titthaM bhanti! titthaM, titthaMkare Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa tityA' goyamA! arahA tAva niamA titthaMkare, titthaM puNa cAuvaNNo saMgho, taM jahAsamaNAo, samaNIo, sAvayAo saaviyaao|" iti zrI bhagavatI vIsamA zataka mAM AThamA uddezAnai vissi|" ghammassa NaM jhANassa cattAri AlaMbaNA patrattA, taM jahA- vAyaNA, par3ipucchaNA, pariyaTTaNA, dhmmkhaa| iti zrI bhagavatI zataka 25, uddesu sAtamu te vissi| zrI mahAvIraiM somila brAhmaNanaI je yAtrA kahI te likhIi chai- "kahaeNaM bhante! jattA? somilA! jaM me tavaniyamasaMjamasajjhAyajUsaNAvassagasamAhIesu jogesu jayaNA, se taM jttaa|" iti zrI bhagavatIzataka 18 uddesu dsmu| zrI thAvaccAputta aNagAraI je yAtrA kahI, te likhIi chai-"taeNaM te sue thAvaccAputtaM evaM vayAsI-kiM bhante jattA? suA! jaNaNaM mama nANadaMsaNacarittatavasaMjamamAiehiM joehiM jayaNA se taM jttaa|" iti zrI jJAtAdharmakathAMge adhyayana paaNcmi| eha trepanamu bol| 54. caupanamu bola ___ havai caupanamu bola likhIi chi| tathA phUla mAhiM je jIva zrI vItarAge kahiA te likhIi chai pupphA jalayA ya thalayA, beMTabaddhA ya NAlabaddhA y| saMkhejjamasaMkhejjA, bodhavvaNaMtajIvA ya / / je kei nAliAbaddhA puSphAssaMkhejjavia bhnniaa| nihuA aNaMta jIvA, je a vaNe thaapihaa|| puppaphalaM kAliMgaM, tuMbaM taMta selavAlukaM / ghosAlayaM paMDola, liMDUaM ceva terUsaM / / biTaM maMsaM kar3Ae, eyAiM havaMti egajIvassa / patteaM pattIisa, kesara srmkmiNjaa|| eha caupanamu bol| 55. paMcAvanamu bola havai paMcAvanamu bola likhIi chi| tathA ketalA eka ima kahai chaiM- dharma kartavya kI, ghaTai nahIM, te Upara likhIi chai. "taeNaM thAvaccAputte sudaMsaNaM eva vayAsI- tujjha eNaM sudaMsaNA! kiM mUlae dhamme paNNatte?" amhANaM devANuppiA soamUla dhamme paNNatte, jAva saggaM gcchNti|" tae NaM thAvaccAputte sudaMsaNaM taM evaM vayAsI- "sudaMsaNA! se jahANAmae kei purise egaM maha ruhirakayaM vatyaM ruhireNa ceva ghovejjA, tae NaM sudaMsaNA! tassa ruhirakayassa vatthassa ruhireNa ceva pakkhAlijjamANassa atthi kAIsohI?" "No Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 534 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa tiNaDhe samaDhe / ' "evameva sudaMsaNA! tujhaM pi pANAtivAeNaM jAva micchAdasaNasalleNaM natthi sohii| jahA tassa ruhirakayassa vatthassa ruhireNa ceva pakkhAlijjamANassa Natthi sohii|" iti zrIjJAtAdharmakathAMge pNcmaadhyyne| ___ "tae NaM mallI vi cokkhaM parivvAiyaM evaM vayAsI-"tubhae NaM cokkhi! kiM mUla ghamme paNNatte?" tae NaM sA cokkhi parivvAiA malliM vi evaM vayAsI "amhANaM, devANuppie! soamUladhamme pnntte| jayANaM amhaM kici asui bhavai, tae NaM udageNa maTTiyAe jAva avigdheNaM sigdhaM gcchaamo|" tae NaM mallI vi cokkhaM parivAyagaM evaM vayAsI-"cokkhe! se jahANAmae kei purise ruhirakaya vatthaM ruhireNa ceva dhovejjaa| atthiM NaM cokkhI! tassa ruhirakayassa vatthassa ruhireNa dhovamANassa kAIsoI?" "No iNaDhe smtthe|' evameva cokkhI! tubhaeNaM pANAivAeNaM jAva micchAdaMsaNasalleNaM Natthi kAya sohi|" iti zrI jJAtAdharmakathAMge, adhyayana aatthmi| eha paMcAvanamu bol| 56. chappanamu bola havai chappanamu bola likhIi chi| tathA zrI siddhAnta mAhi ghaNe ThAmai yakSanAM deharA dIsai chi| teha mAhiM ketalAeka likhIi chai- "teNaM kAleNaM teNaM samaeNa caMpA NAma nagarI hotthaa| vaNNao, tIse caMpAe NagarIe bahiA uttarapuracchime disIbhAe puNNabhadde NAma ceie hotyA, cirAtIe, puvvapurisa paNNatte, porANe, saddie, vittie NAe, sacchatte, sajjhae saghaMTe, sapar3AgAipar3AgamaMDite, salomahatthae, kayaveyaDDae, lAulloiyamahite, gosIsasarasasta caMdaNadaddara-diNapaMcagulitale uvaciavaMdaNakalase caMdaNaghaDasukayatoreNe, par3iduvAra desabhAge, AsatosattaniulagaTTavagdhAriamalladAmakalAve, paMcavihasarasasurabhimukkapupphapuMjovayArakalite, kAlAgarupavarakuMdurukka dhUvamadhamaghaMtagaMdhu AbhirAme, sugaMdhavaragaMdhagaMdhie, gaMdhavaTTibhUte, NaDanaTTagajallamallamaTThiavelabakapavagakahalAsakaAikkhakalaMbamakhatUNaillatuMbavINiabhuagamAgaruparigate, bahujaNaNassa- visayakittIya bahujaNassalaMAhassaAhuNijje, avaNijje, vaMdaNijje, pUaNijje, sakkAriNajje, saMmANaNijje, kallANaM, maMgalaM, devayaM ceiaM viNaeNaM pajjuvAsaNijje, divve savvezvovvovAe aNNihiavA Dihere AgasahassabhAgapaDicchie bahujaNo acchei / " iti zrI uvavAi upaaNge| "rAyagihe NAma Nagare hotyA, vaNNao, tassa NaM rAyagihassa Nagarassa bahiA uttarapuracchime disIbhAe guNasilae ceie hotthaa|" iti zrI bhagavatI madhye / __ "tassa NaM ujjANassa bahumajjhadesabhAe surippae NAmaM jakkhAyayaNe hotthA, divve, vaNNao, tattha NaM bAravatIe nnyriie|" iti zrI jJAtAdharma kathAMge 5 adhyyne| "teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM miyAgAme NAmaM Nayare hotthA, vaNNao, tassa miyAgAmassa miyAgAmaNagarassa bahiA uttarapuracchime disIbhAe caMdapAdave NAmaM ujjANe Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 535 hotthA, savvo a vaNNao / tasma NaM suhammassa jakkhassa jakkhAyayaNe hotthaa| cirAtIe jahA punnnnbhdde|'' iti zrI vipAka prthmaadhyyne| teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM vANiyaggAmaM nayare hotthaa| tasya NaM vANiyagrAmanagarassa uttarapuracchime disIbhAe dUtipalAse NAmaM ujjANe hotthaa| tassa NaM dUDapalAse suhammassa jakkhassa jakkhAyayaNe hotthaa|" iti zrIvipAke dvitiiyaadhyyne| teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM purimatAle NAmaM Nagare hotthA, jAva pavicchama disI ettha NaM amhehi daMsI ujjANe tattha amhAhi daMsissa jakkhAyayaNe hotthaa||" iti zrI vipAke tRtIyAdhyayane / teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM sAhaMjaNI NAmaM Nayare hotthaa| riddhisthimitaa| tIse NaM sAhaMjaNI bahiA uttarapuracchime disIbhAe devaramaNe NAmaM ujjANe hotthaa| tattha NaM AmAhatthassa jakkhassa jakkhAyayaNe hotthaa|" iti zrI vipAke cturthaadhyyne| - "teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM kosaMbI NAma NayarI hotthA, riddhisthimitA bAhiM caMdottaraNA sitabhadde jkkhe| tattha NaM kosbiinnyriie|" iti zrI vipAke pNcmaadhyyne| teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM mahurA NagarI bhaMDIre ujjANe, sudarisaNe jkkhe|" iti zrI vipAke sssstthaadhyyne| ___teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM pADaliNAma NagaraM vaNasaMDa ujjANe, uMbara jkhe|" iti zrIvipAke sptmaadhyyne| __ "teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM soriyapuraM nngre| soriyavaDasaMgaujjANaM soria jkkho|'' iti zrI vipAke assttmaadhyyne| "teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM rohie NAmaM Nagare hotthaa| riddhisthimitaa| puDhavIvaDIsae ujjANe, dhrnnjkkho|" iti zrIvipAke nvmaadhyyne| ___ "teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM vaddhamANapuraM NagaraM hotthA, vijayavaddhamANe ujjANe, puNNabhaddo jkkho|" iti zrI vipAke dshmaadhyyne| 'tassa NaM hatthIsAsagassa bahiA uttarapuricchame disIbhAe pupphakaraMDae NAmaM ujjANe hotthaa| tattha NaM karaMtavaNamAlapiyassa jakkhAyayaNe hotthaa|" iti zrI vipAkamadhye, zrutaskandhara, adhyyn1| teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM usabhaNagare thUbhakaraMDage ujjANe dharaNo jkkho|" iti zrI vipAke prthmaadhyyne| sogaMdhiA NagarI, nIlAsoga ujjANe, sukosalo jkkho|" iti zrI vipAka mdhye| "teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM kaNagapuraM NayaraM,setAua ujjANe,vIrabhaddo jkkho|" iti zrI vipAka mdhye| Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa "sughosaM NagaraM, devaramaNaM ujjANaM, vIraseNo jkkho|" iti zrI vipAka madhye "teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM sAeyaM (sAketaM) Nagare hotthA, uttarakuru ujjANe pAsamia (pArzvamRga) jvkho|" iti zrI vipAka mdhye| eha chappanamu bol| 57. satAvanamu bola ___ havai sattAvanamu bola likhIi chi| tathA ketalA eka ima kahaI chaI je"amhAraI vRtti, TIkA, cUrNi, niyukti bhASya sahU prmaann|" te DAhu huI te vicArI jojyo| je zrIsiddhAntanaiM milai, te prmaann| anai je siddhAnta viruddha hui te kima pramANa thAi? / vRtti TIkA mAMhiM ehavA adhikAra chaI, te likhIi chaiM je -"sAdhu cAritrIo cakravarti nAM kaTaka cUrNiM kri|" uttarAdhyayana nI vRtti cUrNi mdhye| "tathA cAritrIo paMcaka mAMhiM kAla karai tu DAbhanA pUtalAM karavAM kahyAM chaiM, te likhIi chai- "dunni a divaDDakhitte dabhamayA pUttalA yA kaayvvaa| samakhittaMmi a ikko, avaDDa abhii na kaayvyo|" Avazyakaniyukti pariThAvaNiyA samiti mAMhiM tathA vRhatkalpa nI vRtti madhye paNi pUttalAM karavAM khyaa| " tathA deharAmAhiM thI kolIAvaDAM nA ghara, mithA bhamarabhamarI nA ghara sAdhu cAritrIu ApaNA hAthai parihAra kri| na karai ta teha sAdhanaiM prAyazcitta aavii|" vRhatkalpa mdhye| "tathAcUrNi vRtti madhye kusIla sevavA sAdhunaI kahyA chaI / tathA sAdhunai SAsar3A (jUte) pahiravAM tathA pAna khAvAM tathA phala kelA Adi deinai vRkSa thI cuMTI khAvAM bolyAM chi| tathA cAritrIyA naiM rAtri AhAra levU kahiuM chai, te likhIi chai- "iyANiM kappiA bhaNatti, aNAbhoga dAragAhA- aNAbhogeNa vA rAibhattaM bhuMjajjA, gilANakAraNeNa vA, addhApar3isevaNeNa vA dullabhadavva vA ThatA (?) vA uttamaTTapaDivaNNo rAibhataM bhuNjejjaa| UsakAlaM vA gacchANukaMpayAe vA rAibhattANunA, suttatyavisArae vA rAibhattANunAe sNkhevtyo|' idAnI ekaikasya dvArasya vistareNa vyAkhyA kriyte|...." nizIthacUrNi mdhye| tathA anaMtakAya, DAMDau levau kahiu chai, te adhikAra likhIi chai- "gilANo bAlo va uvahI vA, addhANe tumbhaMti, sAvayabhae nivAraNaTTA gheppaMti uvahiM sarIrANaM bahaNaTThA, paDiNIyagasANamAdINaNivAraNaTThA puvviM acittaM, pacchA mIsaM se parittANaM, puSpaM puvvaM parittaM jAva pacchA anNt....|" tathA etalA bola AdaI dei ghaNAM bola vRtti cUrNi mAhiM sUtraviruddha dIsaI chaI, te vRtti cUrNi kima mAi? DAhu hui te vicArI jo jyo , eha sattAvanamu bol| 58. aTThAvanamu bola havai aTThAvanamu bola likhIi chi| tathA je anaMtA mokSa puhatA, vartamAna kAlai je mokSa puhacaI chaI anai anAgata kAlaI anaMtA mokSa puhacasyaI te zrI vItarAgaI iNI pariiM mokSa kahI, te likhIi chai Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 537 pariziSTa ataviMsu vi bhikkhavo, AesA vi bhavanti suvttaae| eyAI guNAI AhutekA, sA tavassa aNadhammayAriNo / / tiviheNa vi. pANa. mAhaNe, Ayahie aniyANa sNvudd'e| evaM siddhA aNaMtaso, saMpar3a je anngyaavre|| iti zrI sUagaDAMga, bIjA adhyayanI viSai trIjA uddezau, tehanI vissi| jIvadayAI karI mokSa puhtaa| eha aTThAvanamu bol| iti laMkA nA saddahiA anai lukAnA kariyA aTThAvana bolo anai tehanu vicAra likhIi chai, zubhaM bhavatu samaNasaMghAya, shrii| 'kehanI paramparA' have paramparA lakhIe chiie| keTalAka ema kahe che ke vIra prabhue A rIte paramparA kahI che| zrI lokAzAha prazna kare che ke A paramparA kayAM zAstroM mA kahI che te btaavo| 1. ghari pratimA ghar3AvI maMDAvai chaI te kehanI paramparA thai ? 2. nAnhA chokaranaiM dIkSA dii chai, te kehanI paramparA thai ? 3. nAma (dIkSA kAle) pheravai chai, te kehanI paramparA chai? 4. kAna vadhArai chai, te kehanI paramparA chai? 5. khamAsamAsaNu viharai chai te kehanI paramparA chai ? 6. gRhastha nI gharai baisi viharai chai, te kehanI paramparA chai? 7. dIhAr3I dIhAr3I (pratidina) teNai (usI eka) ghari viharai te kehanI paramparA chai? 8. aMghola (sthAna) kahai (koI) karai, te kehanI paramparA chai? 9. jyotiSanai marma prajuMjai chai, te kehanI paramparA chai? 10. kalavANI karI Apai chai, te kehanI paramparA ? 11. nagara mAhiM paisatA paiM sAru sAhamuM karAvai chai, te kehanI paramparA cha / 12. lADUA pratiSThai chai, te kehanI paramparA chai ? 13. pothI pUjAvai chai, te kehanI paramparA chai ? 14. saMghapUjA karavai, te kehanI paramparA chai ? 15. pratiSThA karai chai, te kehanI paramparA chai ? 16. pajUsaNaiM pothI Apai chai, te kehanI paramparA chai ? Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 538 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa 17. tathA yAtrA vecai chai, te kehanI paramparA chai ? 18. tathA mAtra Apai chai, te kehanI paramparA chai ? 19. tathA ghATar3I donuM toraNa (vanaspati ke toraNa) bAMdhai chai, te kehanI paramparA chai? 20. AdhAkarma posAliM rahai chai, te kehanI paramparA chai ? 21. siddhAnta prabhAvanA pASai na vAMcai, te kehanI paramparA chai ? 22. mAMDavI karAvai chai, te kehanI paramparA chai ? 23. gautama par3agho karAvai chai, te kehanI paramparA chai ? 24. saMsAratAraNa karAvai chai, te kehanI paramparA chai ? 25. candanabAlAnuM tapa karAvai chai, te kehanI paramparA chai ? 26. sonA rUpAnI nIsaraNI karAvai chai, te kehanI paramparA chai ? 27. lAkhApar3avi karAvai chai, te kehanI paramparA chai ? 28. UMjamaNA DhovarAvai chai, te kehanI paramparA chai ? 29. pUja pUDhAi chai, te kehanI paramparA chai ? 30. AsovRkSa bharAvai chai, te kehanI paramparA chai ? 31. aTThottarI sanAtra karAvi chai, te kehanI paramparA chai ? 32. navA ghAna navA phala pratimA Agali Dhoi chai, te kehanI paramparA chai ? 33. zrAvaka-zrAvikAnai mAthai vAsa ghAlai chai, te kehanI paramparA chai ? 34. parigraha DhUMDhamAM bAMdhai chai, te kehanI paramparA chai ? 35. zrAvaka pAI mUMDakU apAvI DUMgara caDhAvaI chai, te kehanI paramparA chai ? 36. mAlAropaNa karai chai, te kehanI paramparA chai ? 37. padIka zrAvaka zrAvikAsuM bhelI jAI chaI, te kehanI paramparA chai ? 38. nAMdi maMDAvai chai, te kehanI paramparA chai ? 39. padIka cAMka bAMdhai chai, te kehanI paramparA chai ? 40. pANimAhiM mUMkA mukai chai, te kehanI paramparA chai ? 41. vAMdaNA dirAvai chai, te kehanI paramparA chai ? 42. oghA pheravai chai, te kehanI paramparA chai? Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 43. devadravya rAkhai chai, te kehanI paramparA chai ? 44. pagai lAgai nIcI pacher3I oDhai chai, te kehanI paramparA chai ? 45. sUrimaMtra leiI chai, te kehanI paramparA chai ? 46. dIhAr3I sUrimaMtra gaNai chai, te kehanI paramparA chai ? 47. kalapar3A thaTai chaiM, te kehanI paramparA chai UjalA ? 48. pajUsa mAhiM barakanhai tapa karAvai chai, te kehanI paramparA chai ? 49. ghaDUlA karAvai chai, te kehanI paramparA ? 50. AMbila nI olI siddhacakra nI karAvai chai, te kehanI paramparA chai ? 51. mahAtmA kAla karA pachI te UThamaNuM karai chai, te kehanI paramparA ? 52. pratimA jhUlaNaM karAvai chai, te kehanI paramparA chai ? 53. padIka Agali UMbaNI mAMDai chai, te kehanI paramparA chai ? 54. pajUsaNa parvanai cauthanaiM par3ikamai chaI, te kehanI paramparA chai ? 1 539 'lUMkAe pUchela 13 prazna ane tenA uttaro' "om namo arihaMtANa" zrI vItarAga, zrI gaNadhara, zrI sAdhu cAritriyA saMsAra mAMhi sAra padArtha chi| ehaja vItarAgAdika gRhavAsi huI anai SaTkAya nai Arambhi varttaI tivAraiM vaMdanIya nahIM tau pratimA ajIva acetana anaI tihAM SaTkAya nai Arambha varttai chai, te vaMdanIya kima huI ? (prazna saM0 1) tathA tIrthaMkara, gaNadhara, sAdhu ehanI bhakti Arambhi na thAI tau ajIva nI bhakti kima thAI ? (prazna saM0 2) tathA guNa vaMdanIka ke AkAra vandanIka ? jai guNa vandanIka tau pratimAM mAMhiM kehavauM guNa chai, anai jai AkAra vaMdanIka tara Avar3A puruSa AkAravaMta chai, te vaMdanIka kima nahIM ? ( prazna saM0 3) pratimA mAMhi kehI avasthA chai, jai gRhI nI tau sAdhu nai vaMdanIya nahIM, anai yati nI ta yatI nau cihna dIsatau nathI, jai yatI nI jANau tau phUla, pANI, dIvA ima kA karau ? (prazna saM04 ) tathA deva moTA ke guru moTA ? jai deva naI phUla car3hai tau guru naI syui na car3hAvau ? jai jANau guru mahAvratI tau deva syauM aviratI chai ? (prazna saM05 ) tathA ketalA eka zrAvaka pAhiiM pratimA pujAvai chaI pUjaNAra dharma jANI pUjai Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 540 sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa chai, yati syai na pUjai, dharma tau yatIiM puNa karivau? tau ketalA eka kahisyaiM- je yatI viratI chaiM paNa jo vaunaI (use) pApa karivAnau nIma chai paNi karka karavAnau nIma nathI, DIlai syui nahIM pUjai? (prazna saM07) tathA pratimA nA vAMdaNAra pratimA nai vAMdai tivAraiM vaMdanA kehanai karai chai? jai ima kahai je ve pratimAnai vAMdauM chauM, tau vItarAga alagA rahyA, vaMdANA nahIM, anai ima kahai je e vandanA vItarAga naI tau pratimA alagI rhii| anai jai ima kahai ehaja vItarAga -jU jUA nahIM (donoM judA arthAt pRthak nahIM) tau ajIva sanA thAi anaiM jIva eka samai bi (be) kiriyA tau na deyi| (prazna saM08) tathA ketalA eka nA deva-guru-dharma sArambhI, saparigrahI chai, anai ketalA eka nA deva-guru-dharma nirArambhI, ni:parigrahI chaI vicArI jojyo jI / / (prazna saM09) tathA ketalA eka ima kahai chaiM jo avanau naiM (unheM athavA kisI ko) pUtalI dIkhai-rAga upajai, tau pratimA dIThai virAga syui na upajai? tehanA uttara- ko eka anArya puruSa nai prahAra muMkai tau pApa lAgai tau tehanaiM vAMdyai dharma syui na lAgai? tathA beTA vosirAvyA na huI tau tehanauM kIdhau pApa bApa nai lAgai paNi beTA nau kIdhau dharma syui na laagi| tathA ketalA eka ima kahai chAMNa nau syAhIsa (zyAha ahIza-kAlA sAMpa) kIdhau hoi anaiM bhAMjiyai tau pApa, tau tehanaiM vAMdyai tathA dUdha pAyai tathA vIsAmaNa kIdhai dharma syui nahIM ? (prazna saM010) - tathA ketalA eka ima kahai chaI amhArai pratimAM naI pUjatAM hiMsA te ahiNsaa| tau revatI nau pAka zrI vItarAgaI syui nI lIghau, AdhAkarmika AhAra syui na lyai? je phUla, pANI nI bhakti te bAhya vastu chai anai lADUA jalebI Adi dei zrI vItarAga gaNadhara, sAdhunai kAjaI karai tau etau aMtaraMga bhakti chai, Agali valI dharma nI vRddhi ghaNI thAi, vicArIjo jyo jI / / (prazna saM011) tathA valI koI eka gachI nAM vANija nau nIma (niyama) nava bhaMgII lyai anai gachI nA vaNija nau lAbha bIjAnai dekhAi tau tehanA nIma bhAjai, tau jo aunaiM jeNaiM paMca mahAvrata UcaryA hoi te sAvadha karaNI mAMhi lAbha dekhAi tau tehanA vrata ThAmi kima rahaI? vicarI jo jyo jI (prazna saM012) tathA zrI arihaMta nI sthApanA mAMhiM zrI arihaMta nA guNa nathI, anai guru nI sthApanA mAMhiM guru nA gaNa nthii| ketalA eka ima kahaI chaI-je guNa tau sthApanA mAMhiM nahIM paNi ApaNau bhAva bheliyaui tau vaMdanIya thAi tau havai jo vaunaI (use) guNa vinA deva nI guru nI sthApanA mAMhi ApaNaI bhAvi ghAlyai garaja sarai tau bApa nImAnI (bIya nImAnI-anya niyamo kI) tathA rUpA, sonA, javAhara, gula, khAMDa, sAkara pramukha ApaNai bhAvi ghAlyai garaja syui na saraiM ? AgilI vastu mAMhi pitAdika (pItAdikae) nau guNa Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 541 nathI anai ApaNai bhAvi bhelyai garaja syui nassarai? DAhyA hoi tau vicArIjo jyo jItau deva nI, guru nI garaja kima sarai? etAvatA guNa vinA garaja na sarai / vaMdanIka jJAna, darzana, cAritra sahI jaanno| (prazna saM013) ina 13 praznoM ke lekhana ke pazcAt inake uttara likhe gaye haiM aura anta meM prazasti ke rUpa meM jo ullekha haiM, ve nimna prakAra hai ___"prazna 13 lUMke pUchayA, tehanA uttara sUtra sAkhiiM zrI pAsacaMdi sUriiM dIdhA chaI, cha: zubhaM bhavatu, zrImaddahIpurIya (nAgorI) bRhattapAgacchAdhirAja zrI pArzvacaMdra sUrIndreNa viracitA carcA samAptA chH| yaha prati kula 10 patroM kI hai, jisake 19 pRSThoM meM yaha likhI gaI hai| prathama mukhapRSTha para kevala itanA hI likhA hai "lUkAe" pUchela 13 prazna na uttro|" lAlabhAI dalapatabhAI iNDiyolojikala insTITyUTa ahamadAbAda ke pustaka bhaNDAra meM yaha prati pustaka saMkhyA 24466 para vidyamAna hai / usakI phoTosTeTa kApI- "AcAryazrI vinayacandra jJAna bhaNDAra, lAlabhavana, jayapura meM vidyamAna hai| Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokAzAha ke aTThAvana bola (hastalikhita) jayapuDappanna jerAzAmissA arihaMtAnagavaMtAtesavezadabhAratibhAvaMtAsaMtAevaMpaladAtAedaparUvaMtiAsa pAgAsavetayAtajAdAsabesatAnahatAnAzAdiyavAnapurAvetavAnaparAtAviradAnacaMdAdiyahAesadha masunItiemAsasamAcalAeravyannadipavedietijahAAsahiesanAnaguhirAsadAyavarisuvAevAnA vAvarayadaMDemuvAnaevarayadaMDesubAsovadizasuvAagovahirAsuvAsaMjogarAemuvArasajogaraesavAtacA viytthaadeyaamsiNdhiyaapctNtraacinnaahaanmaarkevjaannijmNjhaathaadivhinaadeyNgaanaalaayaa| samAvoUmsanavimAnAIanlAtaramakausiyAdisuryamayaM vilAyAUeyaMparika hijriismenaaplem| egApuragomuganAIekappezaahorararAjayamArodhIresayAyAgayapalAropamalibahiyApAsAzrayamattesayApara| kameDAsitibamAsammalasmapadamAuMdasosamatAegaudesaekanAsarvaprANAsahita sajAvasaI] stvnhaavaaedhmidhii|etleNdyaadhrmsudhominehiNsyaarNdhmtimojaannivaayaahiiytevaayaaraajaaNdaa epelAbolAzatadhAsampakamadhyananaMbAdesaehabukazAjepramaNamAhaNahiMsyAdhamparUpAnavalAeM kArahAdhamaniraMkAnehiMspAkaratAMdISanayA te sArthakaroanAryakvanakamAetaleehadAvacananAbolaNa|| dAranAyajAegavAdhikAralipizAvatAkaiyAvaMtAlAyaMsAsamAyAmAhAyApuThovivAdaMvadaMtise| TrAcamuyaMvobhayaMcalIvAnAyaMvalAunaheyatAriyadisAsAsabasapaDisahiyaMvalAsapAyAsalayA rAjagraMthAgAra, prAcya vidyApITha, zAjApura se prApta a Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savenAvAsadesattAhaMtavAdyAviyavAparAtAviyavAkilAmiyakhAparighetAudAviyadyAekaMpinApana dosonAriyazyAmeyAta jeteprAyariyAteevaMvayAmAse'diuMcateessuyavattavinlAyavalAva|| mahaMtAriyadisAsAsavatoDapaTinedriyaMvattajasaleevaMmAravahAevaMtAsahAeparuvehAevaMpantavedAsopAgA santayA sajAvAsabasatAtacAlavAviyavAparitAviyavAkistAniyavAAparighetavAnadAviyavAchipiDAll gahanazidIsobAriyavayAmeyAvayaMpugaevamArikAmoravaMtAsAmoravayarumAevaMpannavemosapAsave| tuyA sajAvAsa santAnadaMtavAvadhAviyavAnaparighetabAnaparitAviyadyAnakilAmiyabAralaMpijAegahanA dosAMtrAyariyavayaNameyapuchanakAyAmamayApaleyaMzavissAmohitopAvA'yArkilasAyaM'raka dAUsAyA| samAyApaDAvaneyAvAhIbAevaMbUyAmasiMpAgApAsasiMhayAsavesiMjAvAsisiMsattA prassAyaMkAyarAnA vAmahasayo'rakAtibemAmAsAtIyatevAmArAjopAebebolathayAtayAjesampakatvadheyananAbAjAude| sAnekareMmakaraMjebrAsadAteparAsadAenadiyArabolatedanAmadhIlaviraMbajebrAsavAketAjestrAyAdAkaka| mabaMdhanAkAraNa tejavairAgpanezrAvavekarAparAsavAkehatAnirjarAnAThAMmadhArataratavakrIvartanAyarorAtathAlaparAsa vAtAsavAkehetAjaparAvarihaMtasAkayAdinajarAnAvAnateuSTaprabhavasAyaMkarAnAzravatekarmabaMdhamATIma|| thAzanAgasirAnApereMzatabhAjengAsavAtaparAsavAkedetAMjepanAvavatayiSatigrahasanamavasAIkarAyA Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAsavAkehetAnArjazanAvAmanadyAmarAkanAreMzatavAjeyarisakAtAntraNAsavAketAjeparApravAdi ratinAvAmatahAviratimAThAMmahADepAmunnAmAvirAgaMkarAprazmAyavisenAviratibomavekarAnA || bhavanAvAMmadhAetakarmabaMdhanAvAmanayAcasaMjatArAjAnAdhAtathAkorakarahanAarthanapheravAkeje savAtaparAsadAkai hatAjedhanaraMkArahiMsyAkarAtAhAnirAdhAztathAvalAketalAskAmakehebedharmanaraMkA jahispAkalitahisyAna kahicatohaphAdAvosatevInArAjotyAjodharmanikAjeMhiMsyAkaratAnAjarAthAya anejokSA minaraMkAhiMsAkAjeMtehiMspAnahAtArevatAtopAkAlAmahAvApanA tathAkozkadharmanakAjeMprAdhAkarmiyoM hArakAsAkanedAyotasAdhana kSiraspAnAtavAvadhAekaraNAmoDabotavAhAdi tespAtapAtA niraMkAneMhiMspAerukhihanevAtarAgeanAvavananAbolapahArAkimakrayAtayAjemAmAhAdisyAya ruyetehanAbamamaraNApAsujhagaeMjAvacholAegAtemAIsarAeMpApayAmaramANatyAdimaraNAbAlakahyA navalAjodharmanAkAjeM hiNspaathiNsaanhaatosaakaayriNcaaletaalaapnnjaaejojesnvaarudhkhebe|vvekaahii vAyanosoevAnobalAtathAbhAvAtarapAdevazamAsusarADagamalanenamayatasataramezmakaUMjesa pahimakhataradahipAnavAyApApereMmokapAsanAdhikAratabasemAvAjAvarAvaMseyarAnlAyaka|| nAevaMseviyavekamAevaMsevAyasakArAtavaMzitAmaravAyAtadharavakhatarAvayAbajAvanAkAyalApatAtajahA Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education Internationa - putvAkAiejAvatasakAeAsejahAmAmAlamatrAssAyArDaNavAnahAevAmudhAgavAtesraNavAkavAlegA| vAtADI AuTiyamAessavAhimamANasavAtajisamAyAsaMparAyAvAdhamAesavA kilAmichamANasavAuddavIdhamA jamANasApAsavAjAvalomuracaraNamAyamavihiMsAkAragaharakattayaMparisaMvedemAzcevajAvAsadepAgAsavettayAsavejAvA|| vAra savesatAdAvAjAvakavAlegamAyAvidyamAAvAmimAAvAtaviyanAegAvAtAvAdyamApAvAparatAvA chmaaraavaakilaamigrmaannaavaaudvaachmaaegvaajaavlomurvrgaamaaymciihiNsaakaargddvtyNpaasvedehe| vanacAsadveSApAsavesayAsatAvAsacesantAnahaMtavAtapradhAviyadyAnaparighetavAnaeritAviyavAkilAma yavAnaudAviyA samAjapratitajiyappanAjeAgamAsAbharAhaMtAtagadaMtItisaddhaevaMmAvatiAevaMtAsetA evaMpantavati evaMmaruvetAsopAegAsaveta yAsavemAvAstavesatAmahaMtavAnapradyAyivAnaparAdheitavAnaparI|| tAveyavAnikIsAmiyavAnivadAviyavAesamdhavenAtie sAsaNasamidhalAeviyana hiMpavedihAtrAvA tarAgaekAtadIvadayA mohakatApapAkihAzahiMsAsokahIta.thAmAsAhAyatavAvyArAjopiecAyAbAyA lAdhAtathAnAsugamAMgasanemAnadhoyanAehakAmamANahiMspAyarupetesaMsArasAgaramAhirakalA TAuSAghAzavalivalijanapramarakarAdAlidAsAhArAhAyapagAdibedapAmaanejazramAmAhAda|| yAparupatasaMsArakatAramAdisalena-teSAnaghAyAtehAnAhAyapAdivedanapamitisAzazabumarzasarvaSanI|| sahAra Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - takarayatesaptAvoliyAIesapalAesampamApAesasamosaraNAyalApateyaMpamAgapateyaMsamosaraNetA tesamAmAhA evaMmAraMvaMtIjAvaparuvetAsavedhAgAjAvasa'satAhiMtahAaAdiyavAparoghetavAparA tAviyavAkilAniyavAuddAviyavAtevAgaMtubehAetiyAgaMjateyAzAmAvatayAgaMDajAjarAmaragajoeAbharaNa|| saMsArasAtavAsavAsasaparakaptakalAtAgAyotsavAsatitibaU daMDA'bajaramuMDAeMbaaitijaNA|| ptaalaamubNdhlaajaavgholnnaaeNgmaashmrnnaapitimrnnaaegaalgniimrnnaaeN|taariyaaputtkt|| sulhAmaraNApAdAridAeM dohagAppiyasaMvAsApiyavAyAeMga'ravadomaNasAyAlAgAraNAsavAsaMtA pAdAyaMtraNavadAgAdAhamavAnaraMtAsaMsArakaMtAratonabhaeparAyaTIsaMtatinosAzAsaMtAnozisaMtAjAvassA vaarvaaeNgnokriisNtesclaaesmmmaag|essmosrletvjetesmaamaadaaevNmaarktaamaadyruvetaa sadeyAgAjAvasaIsattAnahaMtavAjAvanadAyivAtinotrAkhabeyApatinogrAgaMDateyArAjAvAjAjarAmaraNajohAna malasaMsArApAsavaganavAsattavapakvakalakalAtAgilAnolavAsaMtAtinAvakadaMDarogAnoyanAgApAsavAsaMtI| prhaadiycyNtrnnvdgNdaahmaavaartsNsaarktaarlujoraanomyupraaysiNtaatisaakostaajaavssbrvaaeNge| aMtakarAsaMtAetantralAvAneM mehaMjaprAcAtarAganAsatAnAyatAekAMtadayAghadharmaparupApaNahiMspAyaniparu|| parAmAkAhAyatavAyArAjAjyoAepAMcavAlayayAtathAketalAkamakAjodayAdharmadAyatIcArAtrIyo Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nadIkAMta te nouttaramA bjii| jo nadI taredharmahoya to baUspenautare zrI vItarAgeM to nadI utaravAnAsaMSpA bo lI khAtathA zrI smvaayeNgeN| ekavIsa me samavAzataghA dazAzrutarakaM dhUmadhye eha kahA jeto mAsa sAta udakale vikaremA sabala tathA to saMvaJca rassadasaudakale ve karemA sabale / ihAM to imaka UM jema dinAmadhyetra epale lagAuda hito saba lo doSalAg2atathA varasa divasamA hridasana daka lepalagADe to saba lo doSa lAge ta haveM saba lo jo nahI jona dikrataredharma hoyatozrI vItarAgeMje ko icprabhikinadI uttare te haneM saba lo doSa ke maka hyo| tathAje dharmakarttavya na taba jabaki janpranaivalI karAneM anumodiI pranaM nadI to bahuba utaravAna khii| utasyApaJcinpranumodinaha jevI rAdhanA havI hote niMde graha tathA sAineM vihAra karatAM / kiheka varaseM tathA ki he kamA so tathA kiha ka divaspaSetra vasiSazatathAdesa vIseSAM nAdinA vitathAnautarUMto tikArasAkana diuttAno pazcAtApana karANa pratimA no jaNa hAra to kikavara kihekamAseM ki hakadivasoM kA raNanI sessii| pratimA ejI na sakaza topacyAtApa karaNaM zmaciMtave jemAdapote pAyaje mahaM pratimAna jaaegii| esAina dI eu tarAimana ciMtabejemA hararaM potapAyaje manadInana tarANI je ko isa timAjapraznadAno TaSTAMta mAMgelA testravIrudisaba taetalAsI jepratimAnA pUjanahArane pratimAnI pUjAcpranumodanA nAtevaM drA ne sAdhuneM to nadI nokatA ! niMdavAneM zate va zatathAje ISA tana dAbate prI baje nadI kA parIhArabaI nAUdabate nAkkaTizrA samavAyaMgamadhyo ekavIsa samAMge 5 Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yAvekAhIyatevAvayAsatoyoebaTAbolathayotathAsijJatamAhigAyAnagarAnAtathAsAnAyAnA rAnAtavAsAvadhAnagarApamughana zrAvakagATAghAnAnyAdhikAradAsebazapAUNazrAvakAMpratAmAghaDAvAtathAtA rAvAtathApratiSTAvAtathAnAtathAluhArAkihAsadisatinadhAsajasarabAlamanaralokamAhika padAdhunidime| bastatApratimAkAmadevadevatAnAbazatayAtepujavAnoprastAvakohIbamAjhautanoatonayanuparascAlAetonayasa|| sAranAdhAraNakArodAsebajetavAparaNatAvelArajAbApAvasApUnarapAtrApAsavamAdvipadIpratAmAhajAna|| cArapratImAtImohanaMbAtedAsatAnayAnejevAstukasAkhatathAvIvekavAlAsamAhApratAmAghamAyApratimAtarA || vatiyAnehavaDAnavApratAmAsarAvAtathAghaDAvatighaDAvamArapubajemuka pratimAghaDAvavAtathAsarAvavItathA|| tiSTAnAvadhikahAtihatejahavAvAdhIkahAtahajItAtAsaMsAranaMtidIsebazatekAmatejAbarAekavIsaMtAdhyA rAsaMtikarAkatAgihesujiekavAmatIrthakaranApratAmAgharamAMDIzasAtAkareMpaNatraNitirthakaranApradharinamAmijo modaneMdhAtehAyatodriNitirthakaragharanAmyAsatispinakotirthakaratIvovAsemokSadAzkabajeNezmakAMje braNitirthakaragharenamAmA jehatAtedarnebeTAnakavAtahatamAgharenamAmizaehakAraNesaMsAraneheteMdAsebakaMpAmo kSaniSAdIsatAnathAtathAkoranavApratibhAtarAvatihamArAsabAnatIrthakaranArAsasaMghAtamilatAvAsepanAcA makarasajitirthakarasaMghAtInADivedhiSamatathAbiyAbAsaMparmajanavapaMcakapaDazatathASaDASTakaparitpAdikA Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - jogaUpamatamratimAghaDAvaznahAlarAdhenahI gharamAmanahAehajotAsaMsAranehatidibazavasAjAhApratATAyabaraMtatA hAdhAraNakAraNaghaNAkarebazejavArAvAvezacorAbAbazaMbharaDAsiMgImiMTalabAMdhavagevAsutratadhAjavarA|| vAnokAvalautathAvasAanerAmAraNakaraNagADAghalAkarebazatahaheujotapAsasAraneSAtedAsebazaMtathAvasAnejA eAdanamarinokApAvAvekavAlAsatamopratImAghaDAvavAnAsarAvavAnAvidhibAlAvatAhIhamakabarajoSatAmA|| muSaruDapaDatathAdikAnavamavapAmuApaDatotepratimAnAkarAvaNahAraneghAjamanAhAMgabolIbazepudranA hoNatathAnAvanAhAgabolAvatathAdhananAdAgatathAsarIranA hogA ityAdighaNadoSabolpAbajaehavevAmetAtA|| saMsAranAhanadisebatAkaratokehanetyAMmanakaremAdAhIyatevAcyArAjajyotayAnAhAsurAmAtamratAmA jApaNatAhAmodaneSAtpujAnAstisAsaNAjevAtarAgadevavAdyAtihIeDavokadojiehanepaJcAdiyAemahAe ityAdikarevAkehitoparasavANivAyanejAdApratimApujAtihAMpurvapalAhiyAe sahAetyAdikakAe akSaya kArajotItAkaneMSAtenahAjopratimAnatrAdhikArapvAkaUhotatAvItarAgavAMdyAapratimApUjAsarAthudhAtAra|| hAtAvItarAgavAMdyAarne pratimApujArAvivAletAmakSanApheragATAghalAsabalAdimebamAsAhAyasAbhArA jyo'tathAketalArakarabhakadebajesamekaTAlAnamAdhueMkAranasaNetezrAanulogahAramAhimakarIzmesa|| maNaguNamukajIgAbakAyanAraekaMpAhayAzvaddAmANayApravanAraMUsAghahAmahApAvApurapaDapAdharaNa|| Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jilA prazAsacaMdavArA loDa nayo kA jamAvasagaMja vahaMtI: to juneMjo ko taravyAvasa kanAkara zahAratedina 2 te bevAra nyAya sakakareMkhe temAM hI namo eMkareLe ane te vItarAgeM samyagrahaSTIna kA AjJA bAhirakA to juneMje ko ima kahe bajesamyagdRSTiTA lAnamA coeM ko inakareMtecAta sutravIruva zevayA bhInaMdI sutramA hi kamaka jo candapuravanAta nAraneM matizamIvisamA ho yA jAvadasa pUrva rAnAta lahAnapaNamatisamAdisamI ho5 navapUrvanAza hAraneM matisamI hoya aneMmI thyA yala hoza etale nameo cucprAdadezaM ghaghaNAta pAmatImIthpA tvahoneM samI paNa hai| ite|| i) mele jo tAjezma kaheba jesampagUha TiTAlI ne roko inamo chueMna kahaIvA tasutrasaMvIru 54 dise bAtathA pratyakSa SAmA pramuSaghaNA inameo cuMkade bAte kAisampagraha STijApAna thaa| mAyA hote vicArA jo tyo tathA ketalA zka ima kaheba jegalazvarazezma ko kaUMje jie ghare jIeeyamimAtiththA kavaMdA ujInavarA eMtinA UttaratrI bajIjejagamAMhIje hanAnAM majahavA pravartatA ho yA gaNadharamala tehanaunyIkArAve tehaneMtehavenAme kh| jIma zrI gaNAMzamadhye trI je ThANe garagareMzma kaUM jesA rahe vA setana tivArI nAmA gahe zabaradA ma sapanA senA to juneMjIma galadhareM imaka UMje tice kehetA tIrthapaNAyaNane etIrthakA icchArAdhana ho|etleN gae dhareMje hanujehanA ma hoya teneM te nAma kahe tanAmaka hyAmArTa kA indrArAdhpana thAyA zrI vItarAga deveMto jJAna darzana cAritrayArAdhpaka yAtrI jevAtI vI hA yArA hA saMtAjihAnAMcyA rAhaNAdisaNArAha eNAcaritA Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAharaNAtathAgo tAneM muSezmaka daphA je enidrA kA dighesacce eUneM gaNadhresAcA kayA to tejI ApaNa netraprArAdhyathayo na ha || tathAgarezma karUMjego sAlAnA zrAvaka ehavAle rAhatadevatApramANI Usa sagA to gaNadhareMzma karUMjegA sAlAnAzrA va kaneMgI sAloja haMta devaLe parAgaNadhareMima spena kalpo jegosA lAnA zrAva kaneM gosAlo kudeva boe taleMimajA ejo je loka mAMhI jepadArthaje vAhate jetepadArthagapaNa timaja kaho tathA gyAnpAtAnI vRtino pAvalI barI tetimA hizmakarUM jeekadAca nAza eha baje jI e eDi mAgaNaMkareti etAvat dRshyte| jina mimAnI arcanA kidhI 'eta suMja dI senA paNajI e ghre| ityAdikakhola kadyAnathAha vaDaje pravarttananeMte prata vA vAle tarAgATANA dI se bakAyA hai| ztecA cArA jo jyo tathA keta lAikazma kakhaza jeDudhdA inAradane / imakA jenyasaMnae vIra / itpA die bola samyakadRSTivatrI kakaraNajANe te bola midhyAtI gautama svAmIrneyaNa makaUMbeM tela bhIiMbare taetecayAjizovala gavaM goyamotile vaDavAgatottagavaMgo yamA evaM kyA sIkhane prajotI vA haMtAvA he prasaMjarApravArayA paDiyA paJcakhAyApAva kammosa kiriyA buDe eganadaMko ega nabAleyAvAsa vahA ehavA bola kA ba zrImatI sUtrArameM satake vyAvaude saiMTa tathA stri varasagavaMta ne yamithyAtviza ehavA bolaka baatetennuciyaa| jiaivaghe rAtta gavaMto tiaivajvAgalaM tite gherelagavaMta / evaM vayAsI | use prajota Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - vAhaMtAbAhegAtrasaMtayAavArayApaDidayAjahAsatamesajAvaegaMtabAleyAvAttavahAzrAtamavatAstvanetrA mAsasakanesAtamahasanagaMtojunnemAchAtvApAasaMjayavAraNApratyAdivolajAaibaesAtamobI| tathyApitathAzrIvAtarAmadeviMsitamAhisAcArAcAyAnaM zrItAgogamapaMcamahAvratapAlpAnAphala|| kahmAbatathA prAvatarAdhyayanavAvAsamAmApAMcasamatAnaraparApatAnAphalAtathAutarAmeyananavAsameta bhejeMdasavAkSasAmAcArakAsukatrAhAradivAnAphanAthAzrIsagavatAmadhyabArasadetapavidhAnAphalAtathAutarA|| anatrIsametrodasavIdhiMcAyAkkAdhAnAphalabospatithAnITANAmadhyekasADhatathAuttarAdhyanayanA milevAnayakIdhAnAphalAtathAcazmenspeneMcAritrapAsyAnAkaratAtathAuMgatrIsamenamenebosapananAphalabAspada tathAprAuvavArIpAMgamazrAvakanaMbArakhatayAsyAnAphasAtathAzrIkhaMjogahAramasAmAzkacchavAsaMbocA tyAdikatrAvaspagakaratIphalAtathA prAvakanejosAkacArAtrAyAvaMdanAkabarasosAkanevAgrAnAphalatathAva|| strapAtradAdhAnAphalAtathAupAzrayadAmanAphalAityAdinArthakaragAdharAyAvAryapAdhyAyasAjogrArAdhA batatihanAghajArapereMnAphalazrIsAhAtabhAhikabAbaya jopratImAmokSamArgamAhidhArAdhyanahAtokokSiA hAtamAhiAmrAsAdakarAyAnApratimAghaDAyAnApratimAnarAvyAnAtathApratimAvAdyAnAtathApratImAtrAgaladhA pAravastuTodebetahanAkatAtathApratImAtrAgasiMsAcanAsAvAnAphalAratyAdighAvAnAMlokaptAmAtrAgaleM|| Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karevaTapaNateekabosanokalamutrAcAtarAgadeveMkayonItIjanamorunAphalapAyajekoravaMdanArAja || nAkarabatahamokSanojAtakAmahosmazAyAhIyatevAyArAjAmoerAlayayA tthaanaajaavaalaa| gmupaagmolvrraasmuNjnaaadhikaarktyaabshtihaabhaagotmsthaamaaiibrjoraavdiipaae|yobrshtaajaa buhAparneekodakakaratonAtihAMvalaprAvItarAgadevezmaka aMtatepAvasAtajatitatelava samudadojoyAsahasAIcakavAlavAditerApanaramajoyasayasahassAzaekkAsAcasahasAsatvakA prAsaMjoyaNakiMvikseisupAparAravevegA egaMjoyasahasaMvehemsolamajoyarAsahasAusaharAsataramA joyAsahasAsavagAyantekamhAsatesavAsamudabudAdAnouvAletiAnopavAlitAnovevagaeko digaMkarezagoyamAjabudAdetirahaeravarasAvAsasutrarihaMtacakavATIbaladevAvAsudevAcAraNAvidyAdharAsama|| egAsamAsAdayasAviyAmAyApatiddayArApagatAvApAyAzyagavisaMtApagapiyaNukohAmAyamA yAghalAtAvamAumadava sNplaahaannaatdgaarvaalaayaartisaaynnihaaykhvnnsmudejbudaavNdaav|| novAlatinopavAletinovevagaekodakaMkaratAyaMgAra siMdhurarasArattavasudhamalAlAsudavayAmitidiyA| jAvamalAuvamahitIyADIparAvasaMtAtasAropaNAdAyAlavaNasamudAnouvAletAnopavIlatAnAvanovevaNae| kodayaMkaretAculahAmavaMtasiharAsuravAsaharapavaaisudevAmahidiyAtisiMpaNAdAyalavaNasamudenovilA N Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tAnopavAletAnovevagaekodayaMkaretAhemavaezanavarasuvAmasumpuyAyagatAsadagAtisiMpAhAyala varaNasamudAnIravAlarzanopacAlajhanovevarohiyArIdAtasArasuvanalArUpAlAsusalIlAsudivayA mahidiyAtisiMpaNAhAyAlavaNasamudonovAlatAnopavAlazanAcevagAveyarapavaaimudavAmahiTAyAjA palAuvamavitAyApalaMtAtisiMpaNAhAyAlavaNasamadonovAlazanopavAlazanovevAmAhAhAmavaMtararUpA savAravAsaharapavasidodevAmahiThiyAjAvapalAvamahitiyArAharAvAsArammagavAsesamaeyaraganAsadI gAAgaMdhAvaI mAladalampavayAttesAvaveyahaMpavatesudAmahariyAnAsanAlavatAvAsaharapavarasudA vAmahidiyAsaha dahadevatA tAyavAnApamahAjAtigAbekasarAhAThAvasApasudevayAnamAhiTi|| yAjAtAsiMpalAhAyApucavidehAvaravAdehesuvAsesAbaratAvakavaTibaladevAvAsudevAvAcAraNall khaahraasmaasmaajaasaavgrsaadiyaashtitdgaatisiNpnnaahaaytvaasmudaanuvaaletiinopcaa| latAnovevaNavasAyAsAyodagAusalilAsudevatAmahihiyAdeivaUsauttaraarAsumasumAgatAsada gAmaMdirepabaedavemahAdArojaMbueNaMsudaMsAbudAvAhivatAprATienAmadevemahAhiejAvaya litaavmaahitiiprikssstitirsipaahaayaalvaasmunouvaaletiaanopvaaltaanovevgekaadgN|| karatAtonuvanezrAcAtarAgadevAarihaMtanIprasAvakahoracakravartinobaladevanAcAsudevanAcAra|| - Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - esamAnopavidyAdharanoisAinosAdhavAnozrAvakanoraNAvikAnosaprakratisAkamanuSmanorA| gAsiMkaradivAitpAdAkajieMghAnakeMjehanApranAaatigamagarAIjedevatAvasabahinAprasAdAtarA gaMkaradAyapratimApratAvatAkadyAnAanaMhavaDAMtAlokapratimAnAgAdANApratAvakahebazaMpaNAvAtarA|| giMkAprasAvanakayolokApratimAnopratAvahotatoIdAkahetAtonuyaniMjekozaprakatisaDAkamanuSyatahanIghra sAvakarayAyaNapratimAnopratAvaspenakomAyAdoyatevAcyArAtopoenavAbolaNyAtathAsita mAhiAvItarAgadevesAkInAvakanesampakAnAMkihAdhyattimAtrArAdhyanakahaniMjIvAreMpratAmAnA thApakakannAzativAresurAyAnadevatAnAalAvAdiSA titosarIyAtadevatAraMpaNamAkanAmprataMpratI mAijAnayAtipradhikAralapIbajAhAMsurIyAtadevatAzezrAvItarAgavAMdyAtihAehakarabAeyamepecA diyAerasuhAe 25vamAe nAsisAeyAyugAmIyatAetavAssavitikaTAprajAhAMsurIyA pratimAdhujAtA haaerkrkaakiNmepuhiNpcaaaahiyaaesuhaaervmaae|niisiisaannaaegaamaaytaaenviisiitaajyonelaahiivaa] tarAgavAMdyAtAhApivAhitIparasaveMhiyAemuhAekaraphAnajAhIpratImAputAtihAviMpalAkarakApaNa parasavenakakAevamAsidhAMtamAhisakSanApharajAhadivatAeyavAmanudhyAnAvAtarAgavAdyanitidAyekhA|| ehiyAemuhAgathavAhattavediyAesuhAekaTakAyaetihApurvipachAdiyAeladAenakakAanaitihApratImA - Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pujAdevatAtihAMpatipacchAdiyAemuhAekakApaNakidArapvAparataviMziyArasahAenakakAzakArapratimA . maaknNbaatenyaajimnaavtaascmbaasttaadhNdhkneNgrtaavNbidhiikaarjunyaajunaakaabnte| pradhAkAratighAbarzatapaseraMvaMdhae javasamatagarvamahAvArAtiNevauvAmanarattAsamatAvamA hAvAgatAkhutonAyAhipayAhieMgakarettAjAvana mAtAevaMvayAsAnAlingataMtalopApalAte| telomAlitapalAneteloejarAyamaraNeyAsejahAnAmaekatigadAvatiyAmAraMsijhiyAyamANaMsA jsetshtmttvrshprytaaraastrshuseaatNghaayaaegaaNtmtprvkkrmtiismenaadhaaraaesmaagaaylaapuraaehi| yaaesuhaaervmaaenaasaasaaemaaegaamiiytaannsvaasriievaamvdevaashupaayaa|mjhvimaayaapaaegoshttekaa tapAemAhomagAmAyAjAvAsAsiNasamaemaeemaemakaraMDAsamAegAmAsAyAmAnandAmAeMgarakhA maapivaasaalaabaalaamaarNvaaraaaamaadsaamaaeNmNsgaamaaraavaahiyaapaataayaatmsnaavaashyaavaavihaa|| raamaayNkaapraashovsgaa|phusNttiktttthaarsmenaadhaaraaesmaannaaprloyshiyaaesuhaaemvmaaeniisisaaegaa AegAtAyatAetavAsIhorabaMdhazrImAhAviramakahAnimakozkagrahasvanaidharitrAgalAgIhoteghara nodhaNIsAravastukA anemkheesaarsNmaarkaattoatmumpnycaapurhiyaae|eyaadidospanuuvaarii prsaabnNtmumnaiprlogshiyaayshaae|enyaadihospaahveNjuyonelkssmiikaadyaamaanNcaaraanlaajhmaa) - . - Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ e lakSmI kA dhanaphisa talAikaLe hiyAe suhAenAvAnprAgAmI sAezadanA biadhikArakahyAba DhItIhI zmaka (pacArAne vArIcalI kSetihAM ima kakIpara logassA to junane jima iMdAevaDA pherazaSTnAba timasturI cyAlane ekAlA ve jI hAM pratI mA pUjIlA hI puvipAne vItarAganeM vAMdyA tihAM-vAzma kaMkAevaDA rASTranA phera boe malA vAneM phera sUrIyAla devatAza pratimA AgaleM namo buka kaM teju ISAta aneM zrI vItara gavAMdyA tejuyeSAta tathA jimapratimAneM pudvipaJcAka bAtima dAdAne mulAne paNa vipazccA kAMboe biU adhikAra ekatA va tathAketalA ekazma kahebaiMjisudharama)sanAmA tIrthaMkaranI dAdA vazati hodevatAbha | thunana se ve te hasaNI mADhAsamma katvaneSAtabaiAtI juJjana josampatvaneMSAte hoya topuvipaJcA kI kama iyaMcavisAiyaMpAko kahe tathA zrI dvANAM ga madhyeca jevAMga vicasA yatraepa kAtilaSI baza tivihevIva sAepannatA taMja hAdhimie viva sAezapradhamI evAvasAe rAdhabhI yA dhamevIva sAezadharmavIvasA ete sAdhano dharmAdharmate zrAvakanozabAki bAvIsabhakeM adharmavAvasAyaka hyo| to juune devatA zrI vitarAgade vipradharmAvi vasAIkAneM jI hAMsurI cprAna devatApratimA tathA vAyAityAdi pUja vAcyAyo tihAramaka UMje miyaM vivsaashygirikhaa| to juThanete dharmavivasAya kinakI sAmazizrAvaka dharmA'totihIna thii| pravA gAMgamadhye 10 dasametA dharma nAdasAddaka svAdasa videzbhopanaM te taMjAbamadhamezanagara bhUmme rahadhammezapAsamadhameka Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - dhamAdhamAdhasaMghadhammasuyadhammAcarAttadhammAvikAyadhammArAedasakarAtemAhijedhamAyaMbAvasA zyagirijAkaratitokuladharmamiAhIjedhamAyaMdAvasAyaMkedetAM kaMsadhamakihAzAhyAdAyatevAcArajonA nisarAprAsitopratimAtaghAhathiyAraztyAdikaravAnAtathAdhaNAvAnAMrajyAbazaanedhanIyavAvasAzyate| kuladharmAyayApahavAvasyAmArapramuSotalAvAnAMrajyatisaUladhayiAyAanatihAtAzmanakarakaMjena | timAnAjAnamAnuputatadharmaanapadavAvihayAtrAramatyAdikatakuladharmanihAtImamucajapadeMdhamAyavA vasAdhyakakaMzanamAnueMpahavAvAsyAmArapramuSasaUnaMkakamAMyAhAyatavAvArIjopAtathAvalAprA banAnedhAryavAsAyaMkavaMtapustakAMcyApabAkAbenepustakAejastramAhimakarakaMbaijedhammA|| esaetaleMpustakAMmadharmakahevAyaanAcArAdikajesampazAsvatitotAdAnadAzatotuunaka dharmasAsvabAjotidhArmasAstrahArattotihamAhipahavAvidayApArapramuSanetalAvAnAtyAtarajavAnakA lyANakAraNetettadharmasAstranahAzAhyAhIyatevAmArIjotyo itisUramA deviikaarH|edsmaa bolathayAtathAketalAzkasakahebajimAnuSatarapradate'sadaMpratimAvAdAtahanApaDataramAbajotrA vItarAgadeviMtosisamAhimAnuSotarapatidhyArakaTakahyApAsihAyatanakaTakahonaNApraprinarAmra batabatihAsivAyatanaUTapaNamAdikahyAmprajANeprabateMsikSayatanakasyohAyatohaviMzrAvAsamAhi kaTa - Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnaMSotarekaTakarAvetelabAbamAemutarasapavayasAvaudAsAvatArAkaDApannatAtiMmahArayaNezapayA caesasaharayaNevArayaNasaMvarodhAtInubanezdAMsAsvatApratimAnadhAtoverasada puvAchanpranetrAparAtata jAhAravAthakAvAditAhAyAvaMdAyAtevAmaliSAbataMgabAnAeMdevAepaudhAsamatagarvamahAvAraMvaM|| dAmonamaMsAmosakAremosamAmAkistAeMgamaMgalAdevAAvezyopayuvAsAmopaNyapecatavArahasavehiyAA suhAgaramAenisisAemAeMgAmAyatAetavAsaMtitikaDAenAuvavAmadhyaprarahaMtavAdyamAcaspa taMgabAmAdevAepAyAMsamajagavaMmAhAbArAvaMdAmAAnamaMsAmAsikAramAsamAgamAkistrAgamAlAdeviyacA vayApanavAsAmAdhArAyapasAmadhesarAhaMtavAdyamAnavatyaHmdatalesurAyAtasadevasamAsAyogAdevI hivArapAyAeMgavaMdAmAlamasAmosakAremosamANamokalAmaMgalodavA vezyApachavAsAmArAsayAsalA madhyarAtavAdyamAnatyAgrahagalatasUrA anidevedivAepAyabaMdAmAnamasAmojAvayanuvAsAmadhArA yaesepAmadhyarAhatavAdyamAnatpAbAehAtidevAeMpAyokatrahAmAhAmAharomananAedasaNadharetAya || ___e. pappannamArAyajANAvarahAnikevalAsacantasacadarasiAtilokamahAtaaisadevamayAsurassalIga ||satyavAvaMdAjAyaNAsakAraNAnesamApAgAjAkalAgalaMdavayaMvidhyapanuvAsaNAchotantrakamA siMpayAsaMpanattaemAlapAsagadasAgamotraprayanasametarArdatavAdyamAnacitpAvatyAdikaghaNevamindharA m a rati.aur.a-..-.muunya - Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haMtavamadakazobajomAnuSotareratyAbharAhatavAdyAtozmajANajyosiMghanazyarAtavAdyAzAyAhocA vAyAsato.yotiyAkorakamakahespinenaMdisaravarecasadhemuvAdyahinAuttarapribanpojomAnaMtara vasiSprarohaMtavAdyAtAnaMdAsaravarapramuSasaMghalezcesiMSTrAtadeva vaadyaamaanussotreNanenNdaasrvreN| sadhepharanayAsarAsarabajJatathArucakahApaMpAsAsvatApratAmAmakahAnayAtayAjaMghAcArAnamAlAvadha|| haarkbiilnaaprtyutrbjnypgjomaanussotreNsaasvtaaprtaamaanthaatobaajaaprtyutraasukaarnnbshNkaamaahaa| nevAyArAjotyA eNyAramAbAlathayAtayAmAsagavatAstramadhyecabharAjaneadhikAreMehavAsakSA bAjenanarahaMtevApArAtavezyAlIvAparaNagArenAvAprapalezanasAe upayaMtAlAhIketalA rakamakahebasirahaMta vezyAzivAkahetAMjAnapratimAnAnezrAraMjAyAtahanAprasutaTabanyAjopratimA VanaanntraaihotocmtrtmlgeNsidbhaasvtaaprtibhaataacmreNjtttbNkddaahtaarnjotaigrjs|| nottaratavamalageMsidAdAMtavAsodhacitivAraMtayaTAMtatAtaratAlagasidanamAyojana timAchArajasaratotihAsAsvatApratImATukaDAhatAtihalesaranyAyonAtathAsodhadhimaNvamuMkyutivA|| riebuMbiMtamujiyamaronietalAsaktinadhAjetrApaNAnaprAzehIlagAyaNarAhaMtanagavatapradhAgAraera nanimAraMpAyabitivanamabatevarAItattagavaMtaMtryAgAranAyAsAtanAmumamAdAravahAzAtaleMjuLatI - - - Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAtatagavaMtatrAgAranAmAsAtanAkahApaNakAIpratimAnAmAvAtanAnakahIetaleMsodhamirAhaMtatrA nityatrAlagavaMtakamAyaNapratAmAkAnakahIetarkherAhatacitpaerAdhanAnathaehAjasatramAhItagavateka zAdAsebasanetimAhipAparAhaMtajaphalAvyAbApApratimAnabAphalAvAmAzAhIyatebAbArAmAsya ebArabolathayAtathAprAvavAjiyAMganabAvakaneMadhIkAroehavAsadabajenanathaprarAhatA vAparAhaMtavezyAlIvAtAhAketalAkasakahebasirahatanAvasiddhitimAtihanIpratyutaralabArabaraMparA hitevAprativezyAevAevijasodharAtanAMpavAketalAkazmakahejaprarohaMtabivAdhakamaka hIvAnAdetovAkalhosatojapanaMsAhAtamAdAnamiMTanAMmakavaMba'tilaSAraMbakakaMjesamaNetIvAbhAdra etAvAekasAdhanAebanAmakahmAbesanebenAmevAsaTyAkaTovalIekasAkanatiranAMmakasyAtadhAvAza ksspnnkaatipraasugmtrmeynstrmebaasmtaavaashmaahnntaavaavtitaavaabaadNtetiivaadhaaguttaavaa| mutatAvA6sAtAvApAmagAtAvAnakItAtAvAditAvAkhAtiradUtAvArAluhetivAtAravAtAsAvA bhaekekAvastunAghAghalAnAMmabatadhAvalAsikAraMpArIhaMtajaphalAvyAbAtAvaIsadasatramAsiMgha rozvAmerAhaMtajakassAbataMgabAmAmaMdeivAepAyAsamaeMtagavaMmAhAvAraMvedAmoityAdIbAkIalAvajivezI 12 sadarIhaMtarnekatyAvarzatapUrvalApereMjANivAtathAketatAzkarabhakahabajetikArave sazvaghADAmA / Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phalAvyotiIjamanavezakSaghADIkaimarAhatamanaghADAjorADosakSanaphalAvyotIhArAhaMtasakSnaphalA vyabhArahAtevAyAjogyAetaravAlathayAttathAAupAsagadagozAdhyAzrAvakanendrakA kaareNketlaashkskhejprtimaayaaraaprshtedtaaprtyuttrmaabjaanaakptrkaatednaahitaasaapnne|| saMbadhakAranAdhyApaNatosaMbadhakapamAhikappazmAhitopratimAnakahAnokappapramAhiketalAkazma kahebajesanatAviparAgrahitadaityanakalpagralaparAgrahAtakaspatinAunasTIDIhApratimAnospAcyA dhikArabarahAtozmakaraMjejAhAlageMehanabolAvAtAhAlagepuvanabAstathAlayAlAdAkanajatoca unapratimAkA bolatathAkAsAhArAdikapratimanikA yAmAhIyatevAcyArajotyAevamadAbolayA yodhAtathAzrIprajhavyAkaraNamantrAjesaMvarahAraMvaznoehavAsadanacatihAketalAkazmakahebarajasAdhu|| cArAbAyopratimAnoviyAkvakareMtehanIpratyutarahinotihAtoehavAdhikArabAjesAjhacArIbAyogrAhasvanA|| rathakAupadhiratAtarapAlAlitranetrAgAnendranirAsAkAmAtespAsAmApateSTabajovezyatA jAnanepratithAnIrAnanyApetathAvalAvazyakehataMcitArthatArthakaranenayaMtrApotamAejastramA ||adhovstaarvaajeprtiitkaaraayaanaaghrmaanpesthaatthaaprtiitkaaraayaanotaatyaaaapaanlaavlaa makaraMjApATaraphalagAsikAsaMthAragaMdhAvapAyakaMbalaMpAdaMgarayaharagaNanAsAjA cola - Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - paTaya5muhapatApAyapubAdizzAyAtamIvahAlavagarAetanAMvAnImAhAhu~pratimAnakAjimAvA rnisAdhanetIetalAsaMghalAMvAnAkAjamavizhAMtodantanonpradhikArabajedAtAranodAcholevokAzAvaratA vAcyArAlojyAepanaramAbolathayorapAtathApranAkaraNamAhiyelenApravadvAroSTayavIkAyaneadhIka riMgaTarapITAgrAvAsagharadATapApatImAprasAda sattA hatyAdikAraNevAkAyanihaaitizrAvaNa traagdevimaanaabudhnaadhlaakssaaaneadhrmdvaarmaadidhaalu|haatoprtimaanonaavoddthyodaasebmaasaahaay|| tavAcyAronpotiyAketalAkazmakaheba jehAMtomakarakaMbenApuTavA disatAmaMdabudAyAtamaMdabujhisacA ketalAzkasakahenazamithyAtvitAearthasutrasaMmAnahAtietatAsagAjepAcamAadharmadvAramAdiparAgrahanA adhIkArecakravartizvAsudevabaladeva anuttara vimaanvaasaadevtaasyaadaaghpaakshaamaaglkkmm|| tAparAgrahesaMcayakarebettolanakAmikadevazamaMdabadhAsAmAthyAtvAtiepalivAsatravAsaghadAsA hyaahiiytevaacyaaraajojyo|esolmaabaalthyaarghaatbaaketlaakshmkhnjemaavaadhrmkdaagh paNadayAradharmanakahAzatehanAprayutaramAlAmAvAtarAtogharaThAmadayAdharmakasobaekekadApaDApratApa makabajedayAnikahA japaNAdhamdayAkasobatetiSAbabAyAvIsesamAdAyAdayAssarada|| 26 tIrAvIpasArAsamehAvAtahAttaegAprapazya ttarAbhayanapaMvamAmaobAtathAdayAvaradhanagaMbamANAvahA - - Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vahaMdhanapasasamANAegAtoyatAprasAlAnAvonisaMjAnAkAmurehiyAmAgasAyanabAcAsamAmadhA vAyatathAdhAmaMgalamukihAahiMsAsaMjamAtavodeivAvipnamasaMtAjassadhasayAmAprAdAdA kAlikaprathamaprabhayanamayAtathAsibemAnepratItAjiyapapannAjiyAgabhisAparatAtagavaMtotisa || ecamAravatAevatAsaMtAevaMpavatAevaMyaruvatAmavapAsavettuyAsakAvAsosatAnahaMtavAnannAva yavAnaparoghetavAnaparAtAviyavAnakilAmiyavAnapradAviyavAesamasuzenAtiesAsaesamAcaloezvatannA hipaveditAemA prAcAraMgavAyemadhyayanabatadhAmAvAtarAgadevidayAkarAmokakahAtalibAbAsagarovi sAgaratAsarahavAsanarAhAvosarAyakevalaMhAcAdayAeparAnIcuezarAratarAyanaprahAramAmalegAthAyamI tathAbhAvItarAgadeviDasAkSAyAdayArahAtakahyAteliyAbAnataMrAkaMvabAtAkare jasakamadhyaNAyAjA riyAsinAhiyamamuhaMpattIpachAetAveNdayAvAUozaemAtarAdhyayanaramAmadhyagAyAdhamAtathAzakAdayA|| mikhaashtmevdhaam'vaahaakhNtaajhaanaagaardhmNcngaardhrmaaNcaaihrvsusvyosbtaaemutsviitaa| prAgArAgArAyAMpavatAtassasabAyAeAzvAyAtAviramagAmusAbAyapradinAdAeM/maUgAparAgraharAIsoyI pAviramaeMprayamAusopagArasAmAedhammapannatAeyasammasasAravAeuvavAenAgiMyevAnichAvAvita ramAemaemANAemArAhAtavatArAgAradhavAlasavAnyAsravataMjahApaMcAevayAtimAyAvayAcA - Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - vatArAsAravAvayAcapraekyAnahAdhulAnamANAIcAyAvirama dhulaanmusaavaayaavirmaalaadaa| nAdApAudimAsadArAsatosAIkhAparimANAtItAgupavayAzatanahAyapAthAdamaviramAdisAvayaMpavatogapa|| rAtogaparAmAgacattArisiravAvayAgataMjahAsAmAtAdisAamsAyAyomahovavAsAtAhisaMvAnAgAprapatrima mAraeMtiyAsalehaNAnusArAhAyamAusAmAgArasAmAdhammapantaeyassadhaprasasAravAeuvahiesamaekA vaasesmaavaasiiyaavaavihrmaannimeyaapaaepaaraahelvtaadaaepNcmaahaataanebaarkhtnaajnyaakhaaehm| hitIhiMspAkAnayArAnavavA laagevtshcimaatnniyaataasaanNditaannuptaajebntnvtchaaesaamaanaa| yavIyAnAgamAgaadhyayananavamegAyAraghamAsaghAeadhIkArabIdayA'dharmasUtraghaNvamikobiketA laaikmkhebgNjedhmshriaajaakhaatigrmhaargraajnyaagaattaamrbhaavaamaamaahortevaacyaaraataatyompraaviitraagnaa| mAjJAtopaMcamahAtapranebAravratatathAbAratAkhunApratIjJAzapAranAyakanApratIjJAiityAdikabolanapAkhutanA vItarAganAyAjJAtetoekAMtadayAmayanapatahamAdikAhiMspAnathAtathAkorakaramakahebajesAkAhAra nAhAravAhArakaratIkArasAvalAgebahanotaraprijotatotaasakyaparAhAramatAkaTibazanapatramA varaparAhArImaneanAkaTekAsAvadyalAzatesAlAnadAetAvatAzrIsichatamAhihiMsyatipAlovavAnaMdavA 14 |psidhaaNtmaahihiNspaakihaagrinumodvaanthaatthaapaaviitraagprshnvyaakrnnmaahipaajaavyaanesmptknaa|| - Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAkahatiyAbodhikahAtathAnAmasakihAtabApujAkahAehavAzAbolatayANAdAdaraNakayAba || timi barzatapaTamaMyahiMsAjAsAsadevamAmAsurasasavatAdIvatAeMsaragatiparavAnAdhAnAsanA himaMtikAttAttAradhyadhAratIyAsuyaMgAtititiAdayAvimutAsamatArAhavAmahatAbohiMbujhAlisamidirAkSI vittAvinaMdittadivisAlAmudihAkalAeMmaMgalApamAvAtutiravAsidhviAsotraNAsantAkada | lAgatAeMgAsAvasameyAsAlasaMjamotiyasAlagharoyAvizayArattAvivasAnenassahAyaUraNopAyatanayAmapyA mAmAsAsovAsAsotasabassaviyAmAghAucoravApavAtAmutApuyAvAmalApanAsAyanImalataratiAevamAdi enAyamagaNanAmAyAjJapayavanAmANidAtra hiMsAttagavatAeemAsagavatAahiMsAnAsAnAyAeMpAvasaragarapati pivazayazatAsiyANaMpivasalisaMcaratuhiyAeMgepivasadhAsamuhamazevayAyavahAMpavanappayAcanAsamaya yahaviyAeMvasahAvasaMpAtrAvAmazevasagamagAetavisihatarAyAhiMsAjAsApuTavAjata gaNArA ruyadhAvaphAta pavAjaharAyajalavara mayasavarapadevara.10'sasthAvara savalayakhamakArApattagavatigrAhiM sAeravAjAvadayAnAvitarAgajinezvarapradhAnakahAehavAjAvadayAbhAvAtarAganAmAnivAghabacapaNAnerenA jahanAmAthyAmatibatidayAkahebaraMparahegAnamA hAhAyasavAdhyArAtoyagaesataramAbAlavayogAtathya prAtApAMgamAdizmakaraMjAvayavAhesaccAparatAtaMjahAnAmasacezvavaraNAsancezadavasacetAvasarahAketA Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - RAJA - SM lAzkazmakadebasavAtarAgeMsvApanAsatyakahA tAsvAyanAmArAdhyazetahanAnataraprAboeyAresatyakA tatotAmAtaparebapAnArAdhakamarenathArahajAegAMgamabhedasamavANadAsatsakahyAbaratotamukAdasenA rAdhyanaratatotApAsaparabaraMteliyArazadasavAhesavApatAtaMjahAjAvayasavezasamayasamdhezavavalAsacatra nAmasabedharuvasachepApamcAvAvahAravesAvasamvejosa bAlavarmasa bAtathApanlavAma dasavAhesavenAmApadamadhprekasyAvatAtulanetAmae dikhasatyakotamArAdhyayanakahIvavasa katitAmA satyakahAdhyApArAdhAnahIpAlyAhIyatevAcyArAjA kohIsavesakSakotaetalAtAjeneha nahartunAmahoItA hanetihadenA bolAvatetunahAnikArakanulAmaaladhanahAyanitajaepApabAkasakayathaTuhostAhAya etihanAsadhanabolAvatAnaDhuMnahAtathAvAtarihAyAladhyAhozaprahanedeSAnahAthAkaidetAludunahAtathA nodhamohI netadamAhAvAdhAvAlayuhIanatehaghaDAnaMdhAnIghaDIkahAtInulunadariyAdienAbAuparebanA prahAMmAgavAnovAzeSakAniyAmAlAsoratevApArAsonyA eaTAramAbAlayayogAtathAanujogahArama| zrAvasakanAdhyAranAdayAkahyAbatihA~ketasArakamakadevajorahAbAvasakakaratIthApanAmAmavAkA hAnAtakehaegAdAsanevArudhadAsabateprAkhorahAtozrAvasakanAthAranAmAkapAbatamakassAbanAma // 15 yAvasakatekahIjakojAvaathavAjAvadanApnadohorayAvasakatanAmAvasakakahA tathAsvAyanA| - - - Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - yAvasakatekahA jasAkaprathavAsAdhanAmAvakannathavAbhAvikAnimayAvasakakaretehavIyAkArakopradhavAtra sadattAvikASTAdIkanaikahejeezrAvasakAetastApanAmAvasakakahA jaatthaa'vyaavsknaadhaarkttedk| rAjArAsarIranavAyasarArAtathAdatitIlAghyAlokotaraMkuppAvaDAvAtathAlokavAhAraNamAhiUluigA paharedAMtAkaretaMbolavAvaroityAdikakarebarzatenecyAekakahA tathAsamayugamukajogAAnakAyaniraekA ppAhayApravanadAmArAyAzvaniraMUsApAmApAtAmurapahapAmaraNAnieAeMgANAyAmabaMdacArIlAlajI kAsaMnyAvasayaMuvaTaMtiNenecyAvasakakahAzAityAdIbolaghAkayAbaehamAhiyAdharaNa tolaakottrtaa| vAvazpakamArAdhyAdAztevAcyArAjAparihAstramAhinAvazyakakaratAtozvApanAkaravAkahAnadhAtathA|| hojstnaapraavyaarnaarvaipaakshaabtdhaarvdhyaadideshykaabaasnaanaakssepaakshaabaarklaanaavshpkupreN| nApAkazAnathAmAzAhoravAyArAjonyA ejgnnaammaabaalthyo|raatthaaketlaakshmkhjeraajaa dIkavAMdavAgayAnAsAhAthAghokAvAnizAyAnagaraphuTarAkarAyAtasuMlithAmalAmAyAmAdana gharakAkSata tathAmunadhihatepharamohenupANAyuMtasuMtathAsaMSoSalAnenpradhikArezrAvakaekahAjanyAtesuMgaMtavAvA raatrmhobvkrvaatesuityaadiighaabolkbriitednaamyuttrmaaddaapraasuumottaarmeymynekaa| rAyAvAgAvAtarAgadavitraNapakSakamAtAhAMdharmapakatesarvacaratIkahAzanebAnAdharmapikatisarvatravAra| / Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taakdaarmntriijaamaashrydtekaarkvaartaakaarkvaartaakhaastraapkkhaasrvaalebethokkaa| mAekadhammIbAjopradhammaprAvakanAvAratIjetalAtitalAdhanamAhIghAlAbananetalAvAratitetalAdhammI| mAhiyAlAhaviMcanajanAyA hAthAghoTAlezayativiratamAMkaiaviratamAmUtoaviratakahAvepravaratimAhI hAyAghomAlegayA tonavaratAbAanavaratatAzrIvAtarANaadharmamAhIkadAnevAratAtatodharmamAhI| kihAlIsAnevAratAtosAkalyAdarenahAhAyAghoDevaDenahAtathAzrAvaka joposAmAhAvAratAtoposahA lAnAhenahAhAbAdhAmacanahAkAlAhIyate vaayaaraajodhyogeksmaadaalyaa||2aatthaalgntaaaNgmaa satakapehelenadesenomeerakAjimpramANanAthamAdhAkarmizrAhAratogavaitehabyakAyanAdayAnaholojI jineMjekanheMbakAyanAdayAnahozatesodhamakimakahAmAhAztevAyArAjApAnilAvaoNlibiyAdA kameganjamANesamonAgaMyAkiMbadhIkiMpakarekiMAizacivacivAzIyamAmAhAkammosujamArosama | nAgathAprAjyavadhAmantakarmaparADilAsITibaMdhAbAjAyabaMdhAbachAupakaregharahasakAlavAtAkA jAdAhakAlAtAyAupakarazamaMdANunAvAtivApusAvAupakaretAtrayapadesagAu~bakrapadasagAdapakareMrA/ UravaNakasAyabaMdha sAyanAbaMdharzanAsAyAviyapAvipakamaMbaMdhazaNAdAyaMprAvadAdAdamadhvAnaraMtA 16 saMsArakaMtAraMjAvaNuparAyaTazasekeNaveNjAvaevaMducanapradAkammalajamAaigraeparAyazagIyamAgrAhI - - - - Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - kampaeMjamAnyAyAdhammaMzravakamazanyAyAedharmapravakammamATavAkAyanAvakaravajAvatassakAyanAvA kvjisiNpaaejaavaaeN|sriiraashmaahaarshtevaayjiivnaavkNvminnshNgaaymaarkucbkaasuraannaa saNijabhAgAsamonAgaNekiMbaMdhAnAvauvavAhADIgoyamAphAsaeesaeAgajamANesamInAgaMthe|| AujAsattakApagamAjAlAyabaMdhabaMdhAsATIlabaMdhaNaMbaMdhaupakarejahAsesaMkhuDeenavaraMtrAlayavA kammaMsAyabaMdhazasAyanobaMdhazsAyAveyapAnakammabaMdhanAdAyagravadaggAdAhanacAuratasaMsAraketArA svimisesaMtahavajAvavAtAvayazasekeNavejAvavAtiyazoyamApsueesaeAjalajamAraNesamaganAgadhA prAyAedhamnArakammAyAedhamatragazkamamAgapuTavAkAyapravakakhatAjAvatasakAyavakaravatisatAnA eMjiAvavAtivayAeekavAra bhaabolpyo||2||tthaamraajiivaanaagmnondaasrvrnetraadhikaaraatiirthkrnekaaaa lyAeAdikAraNAghAekadevatAekAmAlAmAlpAkRtAkAryakarAmamahAzmohabavakarAetodevatAnAstitadAsI bAtayAmAgadharavaradAmasmanAsatraetrapatravAlayadAhagarAtArAtAnAtAdikatArthanAmATAlAvabazeta|| thAgaMgAsiMkatrAdidezanadinevAghogagALagaMgodakAgaMmAnAmATAtAbAjAnadAnAudakamATItIrthakaranejanA lAvabazetathA'nudakasaviborAmAdideganeMdavatAnAgADhIpaNAmalitAdAsabarItakesakhAekaniSAla junniMgaMgAnAgaMgodakagaMgAnAmA henAudakapAlpAmATeMtathAnApramuSatAmAnAdikAtIrthanAmATAmAyA / Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mATekAr3agaMathavAiehatArathamokanepatinAmadevatAnAdhAvitinakArAdoztevAcyArIjojyAe| bAvAmamA bolthyo||22||tthaaprtiibhaanaathaapkrneprbiiiivshtmeprtaamaakhiavsvaanaakraamaaNmobnaanaa| hAvAratopehalAvarasaTahastrAvAsapaNehatApavarasabetAlAsazviArAvAyAdhayatihaviMmubAjeqadImAhA|| vAranApratImAkarAmAgobotikehAvarakhAnAkarAmAmAbojomakahejenTa hasvanAavasvAnAkarAmAmAcA tocArAtrIyAne vadanAkaTautAarnegrahasvaneMtovArAbAyAbAdenahA- ananoramakahejearacArAtrIyAnAvaskhAkarA mAuMbaThAtAnuyornapratimAnAdicArAtrAyAnulakSAbacArAviyA tophulapANayAnaraNa tyAdiekabolana kamAnepratimAneM tophulapANayAnaraNayAdighAvAMnI divazamAmAhoratavAdhyAyano jyAnahaneMvaMdanAkA tehanevAladalakAmavAhAzamAjhamAgatozrArAprANapaNamAdamAgamAkArabhArAdhyanayAjAmacArAtrAyAM| pavaMtahoratosamAvakAdikatecArAtrAyAguNavaMtanevAdikadAcAkarmanIgAIcArAbAyottaganaNyA UtomA todakascAtAdAkaseveneliMgahoItohApAtaharnekomAsohoratevAdenahAtietalAsapAjebahinaSoto. jiyonejehamAhiAjJAnadarzanacArAtranoekeyuenahAtahakimavAdizasizatamAhitomAdamAragavaMdanIkaguNa vaavkiiditvaadhaaraaniimaaetraavaasmonolthyo|tthaabhaaviitraagsitmaahiprtaamaakaahaarmaaraa dhvanakahAajekorapratimAaArAdhanakatekandaehavAekabosahanAIteliyAbazapratimAsyAnAkarAva - - Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIka hI ba-caMdrakAMta nA1sUryakAMta nAgavairyanA gayA sArAnI enI kASTanI lenA cAtrA manA cha ! siddhAMtamAMhike havA kahI ve te devADI !! ece| vAsamI bolathayeo // 24 // tathA pratimAna) caurAsIcprAsyAta nA ki hA sutra mAhikAhI bojo corAsIcyA sthAtanAha spe to pratImA ArAdhyavaza, jo vo rAsAyAspAtanAna hI hoya to pratI mAyArA dhyAna hI sahI jAti thA sIddhAMtamA hi guruprAcAryaupAdhyAyaka hyA bazthAbhitAM mijo prAcAryaupAdhyAya kA detI zrasmAta bhAnU kahI benaM siddhAMta mAhI ki hAM'pratI mAyArAdhya na kahI to corAsAcyA sthAtanAna thIka hI asa dAMtamAhI hoya to deSADo / epacacAsamA bolathAya // 2 // tavA pratimAnI prasAdanA damAnI pratISTA kihI kahI beM pratISTAmprAthaka kare ke sAtha kareAMvaliyA ke hebe pratISTA zrAvaka kare bI jAgakha kahejatI karosiddhAMta mAhikAmaka UMbe vedessaamo||evaasbhaa boliyaa||26|| tathA digaMbaraSam e) isa kehe pratI mAnagana kA myAneM setAMbara ke he baghatAmA nagnanakIjeM siddhAMte kimaka UMbe te dezA mo| esatAvAsa mojhAlithayo||25|| tathA tIrtha karaja) vA ramodapaka tAtAvAreMNa sala kI pAnI bAlA paryakanprAsaneM ekatA kA sarAnI sIjJAnyAsa eha mAhI pratImA ke prakAreM kI jaisiddhAMta mAhI kimakA pravAsa mobojthyo| 26 // tathApratI mAneM caema kAla mAhI kA hai kA neM pUjI siddhAMta mAhi kImaka ruMbaI || evaM gaNatrI samI bolaayo||27|| nathApratimA | pUjatI ki hA phulacA ki dAnavaDe ne valI pratimAne kAjeM cizkarI meM dhomApede namonAnAna va peharA Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayApaNahAyephusajuTAkemAlIpAseMtrAgAvAzanArAmAyAmakabesavAtaphaleMpratimAnajAedatrA aperemIhAsichAtamAhAkimakaMbAevAmamodIladhAtathApratimAvovAsamAhikehApratImA|| mulanAyakakAjakizvamAkeralAkAjImulanAyakanApratAmAnAtaraNasukaulogAcaprabajAnA tAmAnathoDA'tulanAyakanApratAmAvAkarathAvivAhAnebAjApratAmApAtAIvevAmulanAyakanAmA tAmAnyAsaNebasAroboniMbAjInAmAsalevesArodyotIrthakaratIsaMghalAyasarAbAbatoevama graMtara // kimakaroDoe ekatrAsamAboladhayothAtIrthakaraneMsarArakaMjaghanyasAtahAthadAmana utazedha|| paesemramANahozaepramANanAMdA kApramANepratAmAkarAvAmitamAhAkimakarabazAevatrAmamAvAlA thyo||3||tthaaprtimaaynnprsaassttaajtaahiishaaneprtissyaasNvidhjtaa hozapratiSTIpratimAmAhAkidArANA vyAjAnanAdaraNinAcArAcanAtayanApUjanAkatogurAborayAbazeanapratimAparAmratAdhAkihAavagumritA TApabAkihAgurAmAvyAnehavANapratiSTAhatAtahavAdAsebAenetrIsamobolAyogAtathAmratimAaAgalA Tovevezanaphasavastra sonArUpAMbalabAkalAkalApakavAnAtahamAlineyAyAkanAmAtahapatyakAbAjeMdAjA kevyvsaaykaakimkraavdhaariisiytmaahaakimkaabshaaecautaapmobaalthyo||24||tthaaattotraasnaall 27 thanIcAdhAsAratAbAdhAmaMgale dopaharAmajAvAnekhuNasavAtaMganAmAhAhomotihakADhAdevAmIsitamall e - man - - Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - hAzrAvakaneMtopapratiMmpAyArAmakahAnabhatihAMpujAkaravAkahAnathApanehamapApratimAtrikAlajAkaravibastA kahAsizetamAhA~betedeSAkoemAMtrAsamA bAlathayAtAzrImahAvAradevisivatamAhAtAryakAbetalA caravAsaMghAsAkarasAdhavIbhAvakamAvAkAdhAyanevalAparadarzananAtIrthasAtamAhAkahiyAbazeteemA gavatAzavaradAmatAnAsatAeAvAtarAgasihAMtamAhiyaradarzanAnAtIrthotyAasamujorA ||gAranAramAbuvamahApadAjArAbalopAyalAsizaMtamAhikidAnavAbolpAtomanAyajeehatArthanahI || rbtraasmaabolthyo|tthaaaagvaariitaakmaarsurykaatinuraayshvinunaadraaddnudhaaehnaaprtissttaakaa rAnathApanAcAryakarAnethApebetimAhAnAcAryanAgupabatrAsamAhilAekanayAyavAjJAnadarzanaracArAtrata|| pAehamogupaekevAvArImAhAdAsatAnathAnAvArenahotIvAreM praaprtissttojehvohtoprtisstthaaprnntidyo| dAsabavaNavArAmAhIpenepaguNadAsatAnayAtAdhApanAcAryathAmA natihamArAsaMtuSTonakarebodhamA|| | samagadiyevAdebAsanevalAtahajavaraNavArA usAse dera suyetitosaMnyAsAtanAnadhAtayAtedaneMvidha snekAmavaseDhAehatIvAparAtauparAMvodAse emaatraasmaabolthyo|tyaatraapraassttnmaanvaaropaaNc mAMjhavaSayAtanezmakahe jApAnisajAupaudhArakarAvyotrAsAdapratimAkarAvAtigajIvAreMdhAvayAputramaNa gagarasahastrasaMghAteparIvasvamukannagAraparusaMdhAnaanepAcapAbhivAnavalAjAdavanAUmAsvArAvalena - Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nisajAupAagasakIkApaNapahilonIvAsvavAtivAtAmAnavAdAcatAvaMdananakAlAmajAnakIdAtA| mApAgaletImajANAbataaivArapratImAmrAsAdanaUtApanevalAmakahebAnAdinAthasecajAyapatrI vnvaavaasytikihaasichaatmaahibshtedessaaddiiekaaunniismobolaayo||2||tthaakaitlaashkmaa kaheba saJjAtaparedhAsidhatihalAtArthakahAnehamalAghAsibetenATitAdhakahAzatAtAIcA eematAlAsalASajIyAmAhAtahatomanAthAjadavAnasidhAnAvamivAMmeanaMtAsAkhAMtadhAjathaegosAjJA tathaanaMtAsAjhAmadAsvApasaMghaTuMtIrthajApasidhAtabhAhAsarvAMnatAkobazesajavAjIrapakSI bauninanaMtAsikSAtamAzayAteThImatohanAyAehavojatiTAmanA garajanasarItacAprAsizaMtamAhAtasilujotA kAhAnathAkobArAhIyatevAyArAjAjayoegaNyAlAsamobolaSayAvaraNAtathAbhAtagavatAsutramA |hAprAmAhAbAradevanAgautamasAmarikSabAjesanaMtakamAratIjAdevalokanodhaNAsamArataMtedeviMdA devarAyAkitavasikAeanavasikSiNazasamadivAeMmAkhadAnAparAtasaMsArAeanaMtasaMsArAevAmulatavAhie | ulalabIhiedhAnyArAhaevArAharA pacarAcarAmedhAgoyamAMsamArotasAhizAsamadAvAparAtasaMsArA|| esulatabohiemyArAhaecaramasikegaleteevaMdavazagoyamAsakamArebAsamAeMAbajasamA 19 |baUsAvagAvakarAMsAvAyAeM diykaamaamuhkaamepnyckaamenaassemkaamenekNpaaehaayshnaa| Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - samAyamaNukaMpAesateNaMhAgAyamAevadhucazasaeMkamArelavasAdhAesamadAnAparAtasaMsArAenulasabohAemArA haecaramArahAMzrAvAtarAgezmakaUMjesAkacArAtrAyAmArupadeSAghaairajAsamakAtalA prathavAryasavanAsampa|| kaUdayamAvyAparAtasaMsArakAsaprathavAvalajIvanAnukapAzakAparAtasaMsArakAdhotihajaghanmatoaMtarmurta mAhAsAkesanakraSTotAIjasamAhAsAmopaNanAvAtarAgezmanakakaMjepratAmArajatAkAjAsampakAtalA| chAtrAthavAparAtasaMsArakozeyavAkojAvetAzehoratAmichAtamAhAdevADIevAstAsamonolathayameanll tthaashraatraacaarNgstrmaahaasaakcaaraatraayaanesvmhaavrtkmaabshtekekaamaahaavrtnaapaaNcpaaNcstaavnaabaalaa|| nAmAcAraMganAnAyuktipravratAzasakaUMjesampakatanAnAvanAtAvAtilAnanAlisAtIrthakara nAjanmanImAracArAtomAnAnavajavAnAnomAvAnAdhAraNamokAyAnAlomAdhAtathadivalokapAtayAmeru parbata tathA naMdisaskApAdikapalivanapatAnAsAsvatApratImATatathAvalIaSTApadaNatadhAsejo tathA| giranArazatadhAtrahibatAyAvAcanAyadharahimahAmAzaevaMraTAmravataizyarasvAmAnAmAkatathAvadhI mAsvAmAnAcamarAjanetAkAdhAtahagamakAradhAtoetalAsaghatAyatArthanAstAvanAsAvAzanAyuktiyatimA hikakApranetrApAvAraMgamAhAnamAtozrIprAcAraMganAnAmuktiItimAhAkAhAMdhakAmAvyAtAramakabejenIyA ktizatisutranAmarthakahmAbamAvAraMgamAhAekihAmrAstAvAnAnIjahaetalAvAmavadanIka kahAyAnI - Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viitraageNgraadhrenksyaaprtibhaapraasaadnaattaamtrtrmaahaakihaardaastaanaabaabekaayaaplojyo| eektaalaasmobiilthyo| thAhavaDoyAbakaneMgarAgrahepramANa diyevtaahaaehvaanaamdaayebrmtaa| mAvAyAputyApAyajAmetInAmalAgAekAsaeMkaratAnavalApratAmAnavarasapratimilanuhAdhAsakaserAkAna sopArAsaradhAdIvelaseraphulalAvaradevAlathAnabuMdhAnAnaDhuMphalamAMTitIdhADAnApratAmAprAgalaDhAUMhozaehavA zrAvaka nAmadAyabarzatAvAtarAgaMtAehavAnAmanakAmanapAeMgamAvaka parAgrahapavaravAlamAhApratA mAnevAharaehavAnAmanahAtahasuMkAraNAtozmanApAbIjepratimAvAtarAganaMmAgenAjIvAtarAgamagi prtaamaahaatoehvaanaayjiiebNtaalaasmobiildhyo||4aahvimaanaavnaamutrmaahaamaavkghaakaabnaa tshraavknaaspaayaacaarniikrvokgaavshethmlaavaaliyaabshtkaalaaNtraaNsmegaayaanaamngraa| hocAvalAtAsakhaMgAyAenagarAe uttarapuravimedIsAtArApuphavazenAmaveehoyAvinItayA~gayA| enagarANabadesamovAsaeparIvasaidAdAtAvAtAvAdAvIputavAsayalAmAzApavAhapAnAba|| jaayruvryyaamaagpugsNpvtaavaabaaddaayaavaamultttpaannaabdaasdaasaagaumhaasNgsgmnt| yAbaUjaesaaparAnuyAlalAgayajIvAjAvArasAlApAvAdhAnyAsavapasavaradhanAjara kirAyA hikaraNabAbA mokSarAUsalAprasasjidevAsuranAgasavalAtaravararavasakinakiMpurAsaMgarukSagaMdhavamoharI Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAdiehidivagaNehiAnAgaMchoDApAvayAgrAtikamAnIgaMdhAvayaganAsakAyAnAkaM viyAnAvAtI bAlaijAgahiyApubAyajAviNAbAyakAprasAgayajAmahAmAjapamANurAgaratApriyamAusonIgaMdhegAvayapatra vArthaparamasesenagousAhaphalihAvaMguya'vAcAyatateraparagharapavesAbasAlavayAgupadayavira mahApacaravArAposahovavAsavAudasamudipulamAsaNIsuparipunAyosadAsammamAeMyAsemAsamonAgaM ghakAsueesapAjesapAradhAmAsAzmevabaMpaDigakaMbalopAyasubagAvATakasagAsidyasiMdhArae gAusahalesahaagAyApaDilAlemANAgrahAparIgahiyAtadokamahipAnAvemANevAharAehasAvAmAdizrA vakanesamakAtakobAravratakasyAzyAsAletAkatyAsAinemAhAradetAkasAsupAtredAnadetAkAyacAkhaca| sAkhamAlatAkassAhAtapasAkaratAkayA samusattAvanAlAvatAkAlAtohAprAvakAvItarAgezmakAnakamA japrAsAdakarAvyApraneMpratImAmaMjhAvAtohItatoebazrAvakanesAvekehetAmAsAhAyavevAcyArAmaoyaenetA laasmaabolthyo||4||hvipraavk-ehvaamaansaakrvaaksviddsaavotissaavshtihvaannhaasmpaavaa| saamhaanaayremhaapshvsaagsvtaatNjhaaaakyaagrhpNtaabuuryvaapraagrNpraacaarysaamaashkyaaekraa| hamumelavAtAnAgArAprapagArAyaMsAmAzayAprahaapabAnamAratIyasalehAUsagArUsitAnA tapApaDAmAvatipAsavagAekAlanmaNavaravamAviharAsAmAesamapasAsavayasAsakAyasAehavA| Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - manasAzrAvaNamAdikekaravAkahAparAmakAhI nayAzahAbAjaprAsAdarapratAmArAsejozamAranAradhArahanAjA vaakrvaaehvaamnsaatihaarsutrmaahokrvaanktaavaamaalaasmaabolthyo||4aatthaapraamaacaarNgsucnaa bAjAmabhayananeudesenAvAtarAgamakAlokarAtaleetalekArabhAratakarebazesAkSAcArAtrAeta|| lekAraNemAraMlakarenahA karAvinAmanumAdenahAtemadhI kAraliAbajaecasetepuraNapulAsentrAyabalasa|| nAyabalesesayAbalesemAtavaledhasepecabalesedevabale zarAyabalesiyatIvabalansakiviNaba|| laNvorakhale 10 samAbaleztehiMvArUvarUvehikajehidimasamAyAesapedANAlayAkIpAvamArayo / tamannamAAvAnAsaMsAgataparAnlAyamehAbAneyasayAeehiMka hiMdamasamAralejhAnevamalacatihiMko hidAsamAraMsAvazAepahiMkachedimasamAratatapAannanasamajArobArasamosAyarAehiMpavedika ekasA lAnAvalAvAvAsitAmAenasAvAmAhAmakakajilokasaMsAranaihetahiMspAkarebazeanamokSanehAnapaNAhI spAkarebApanesAkacArAbAyomIkSakAneMtavAsaMsAranekAhiMspAkarenahAkarAvenahIanumAdenahAtI naMbAvaDAlokamAsahiMsyAmAkanekAraNekarebatekehanAdeSAmAkarebasAkatIhiMsyAdavADelahAnagAhoyA nvaayaaraamojyo|epstaalaasmobaalyshaayaatyaamaanaacaarNgbadhyyne udese pAMcosAkamA tarAgezmakaraMjizrotAneehavoupadesadejAtiparikArakSiSArayazapANDAgadAdipaudinAradevAsae| - Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kirAvedavAseuvAemAtrAmavAsusmasamANasavAyavediyesaMtavAratiuvasamAnAvAsIyavAya navavA yAMmadavAdhAmAdhavAyApraNazvatiyAsasaMpAlAeM sasaMttayAgAsavasajAvA sabaisaMsatAragAevAyattAsudhA / mAkijA evIsArakhadhamArakamANAnogratAyaMtrAsAdejAnoparaMtrAsAdelAnoanlAIpAyA jAvAsattAInAsAdechAramalAvanimaleMsAkavAratrAyojAhAjAtAhAekAMtadayAmaupadesadA hiMspA noupdesndaaebtaalaasmaabaalshryaa||4aatthaaprsidvtmaahaattmivaamshriijiivdyaagaadisaarpvaan kahAbazaevaMusamAegIdAbAmArAyAprasaMkiyAsaMkatisaMkAyAIrasaMkAlarAdhammapannavarAjAsanif taMDasaMkatimuTagamAratAnasaMketAprabAyanAnsakovAyAmAmayADAroprathAyanihitAyevaDhesebArAyA khanAlaNAsArajannasakaMcAyahiMsAsamavevAetAvataMvidhAegAyAsyagaDAzayamamadhyabinadhA dasakamANAzcAetAnusAvAesaMjayApradinnAdANavatAmiNyaparAgahozaevaMmegeupAsaccApanavaM tigraerIyAdavasaMgayAvAlAjArAsAsagaparamuhAnAyagaDATatAyAdhyayana vsdiske|etaaegaaso bANinaragANAdhAragnahiMsaekiMcaesabatAekAMtadAhAyapparAgojAbazezalAyasavasaMnagAsAyarADAsA nArayAtanAtiyodesaHgadAgAseIattayappyAeMgasa suyArAvarayaMtAttavasuyAuttamabattaverAlAyA tamesamonAyaputtarAyagaDAMgabaMdemadhyayanapaTavAyagrAUagAyavAphAtapasaravavAyAyatasAyamA - Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lain Education International - |pAnidhaziyAjehajarAmapAsaMseyayAjerasayAsIhAraNAzaeyArakAyAyavedAyAetesujAlepahilehasAyaeteSA kAepayanyAyadaMDeetasuyAvIparAyAsavitijAticatuviviAsayaMtAbIyAznAsaMjaeyAyadaMDezrAhAmA silIemayadhammAniyAjehiMsarAyasAriNatayAjehavAavasvAdhartatAvanaspatAbedetahavAmaraNall maratipalAjhAImAtibuyAbuyAyAntarAparepaMcasihAkamArAnuvAgAvanimayaramAyAvayatA| timrAuravaepalAAdhAzrIsUmaDAgAmadhyayanasAtamipuravAyAUsagAvAjAtaerurakasabAyaNagADayA maayjrkaarssNseuuushiyaashaatsvihiNkaaenivaachpraajaannaayaampsaakaayvkegaanaartaanpraag| harAtaLimAtatAyAsAsAvaMdAntAetappatAbanaMtanavatahAsAmrAAnAyaviyAnArAmAsyAgamAyano samasyAdepuTavAjAvAmuDhosattAtrAujAvAtahAgaragAvAjAvApuTosannAAtArurakasabAyagArAhAvA rAtasAyApAedebakAyamAhiyAnAvarabajAvakAnAvarevAjaIkAnAsadAdiMgraetihA~mA hiMpamile hiyAsavasaIta'dhAyayatosayahiMsayAuTeheyaMtArAyaMcAlaketItasavAvAsabazvavAratikazAsati niivaalmaahiyaahaahaaNnaaemaachaamaaynnnidaae| vAsaMtAsadAgamisanagaresuvAmAtahAgArasamA raMtApravipannatAnovAhavAnathAputAevameya'mahAnayAdhAdAgadhyAyajepAgAhammatItasabAvarAtisaMsa| 22 pararavAeAtamhARvitinovaeNyadAyasaMsanividamAtiyANAeMjiyaparisahitAvittiyakaraMti|| Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tAnasiMtinavakappattiAmanyAtahAvAhatisiMlAnitarAyatisamhAnanitinAvadAyalavAtenasAsaMtIyA zivAnabivApuraNAsAyarayasahivAeMAnAvAeMyAtitArakArAsayADamosamAtraprayanamadhyebAtathAketalyA rakamake hebejesAcArAtriyodharmasvAnakotathAsampatkakAraNejAhAmAraMtahIrattAhAMtapadesadAjapata|| mAdasanadAyolAtadevAupAkaravinahAtathAIgadAnanenadhIkArAvItarAgamakAjisAkacArAtriyotrA bomyorhe|haavimaashaadaaynevaacyaaraajojyoteinevaavNtaankaarvNtaasutaarsNkaaegbmaapaa jayAjayAvinA ematisarAvidittirAyasvatiegerAmahareyapAaiyaTeyapAgAtanyAyaUyAsatAsabaloga uhatAlogamAgamA haMtAbudhappamattesuparIvaradhAnAsuyagamAMganamayanarameAvagrahayaMtirAyaMdAsAsAtasAyajethAvarajayA esayAjaetasuparAparAvaezAnalaMpyasaMkaMghamAlAmAruyAgamabhayanayandamevAstue hiMnadAruze |AesammebusAmanAsAUjagaMparAlAyAmasiMjAvAyattAvamAsuyArAtrabheyaradhameesaDatAlA smaabolthyo||4||tthaa pArasanaiparagrahaniratAnajAgA yAnajAgatihAlagiMdhamanilahelibadokA pAraMparAyAAtAMtrAyAnAkaivalApannatadhamalatedhAsavarAyAsAtajadAmAraMvevaraparAsvavAdAvApAzI praayaatitaatraayaanokevlNbohiNshyaaraaanaarbaalaapaavaavekaahiiytvaadhaarjmyopeNddtaa|| laasmaabaalthyo|tyaajiivlpyaadhubNshtyaadidhlaauudhubaaNdhshtmdhiikaarnaamrtidittaanne - - Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - hiMjAvAmayAuyatAekamapakaratijihApANeprazvAstAsu musaMvaztAsavaitihAsarvasamAmAhavA] prakAsaegAprosaNagAprasApArivAzmasAzmApaDAlAsitAlavIzvetahitihiMgohiMjAvAprapAlaya tAekIpakaretizabAtihiMgohiMjAvAdIhAuyatAekamapakaretAtijahAnomANe'vAtAsavatiAnomusaMva itAlavatAtahAsasamapaMvAAmAhavAphAsugaesapIesaeMpAravAzmIsAmopaDAlAtItAttavatira vitehitAhiMtApajIvAdAhAlayatAekamaMyakaratizabAtihivANahiMjAvAprasutadAhAvayatAekampamakaretAtijahA pANaprazvAtAsavatimusaMvadAtAsavatAtahAruvaMsamavAmAhavAhilAlAnaMdItArivaMsitAgarahAtAvamA egAtAanayareNAnyamantAtrayAtAkAregamapaMcAegaravAbhimAzmaNApaDAlAtItAsavatiAmavetehiMtihiMvAra hiMjAvAasuladAhAuyatAekampakaretA zabdAtihiMvArohiMjAvAsusadAhAuyatAekamapakaratAjahAnIpaNinA vAstAlavazanomusaMvatAlavazatahArurvasamapaMvArAmAhavAvaMdAtAnamasAtAsakAritAsamAgitAkatrAeM maMgasaMdavizvezyApajuvAsitAmaNunegapAtIkAreprasavApAvAravAramaMsArameyamItAsitAMtavazcA tehiMtAhiMvA hiMjAvAmuttadAhAlayatAekamaMpakaretArAvAsaMganAnevANebAegaNapavAsamobAlarayA|| yAtayAjAvasyAtAdedanAgrasthAnAvedanAkarmabaMdhitekapAlamAzayasiMtejAvAsAtavidAchAkamA 27 kajatinhaMtAlikahagataMtejIvANesAyAvedapAzakamAkajaMtAgoyamApAgAekaMpAyAaiyAeMkaNyAe| - - - Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - jAvANuMkaNyAsatAekaMpayAebaUeMpAeAeMgatayAeMjAvAsanAraMgazayAesoyagayAemAraNatA pratApagatAepisAeaparAtArAtAevaravAgAyamAjAvAsAyAvayAgrApaMkimmAkajetA evaMnAratAyAeMvievaMjAvademAlAyA. ajAeMgatejAvApramsAyAvidayAnAkammAkaUtAgAyanApara|| puravaNatArAparasoyagatAeAparatAparAsAparavAhaetApaparaparAtAvalatAeUeMyANAeMjAvasatAnA rakapatANasAyAtAejAvaparItAvaNatANAvaravasugoyamAnAbAnnasAyAveyapAjAkammAkametievanArA laaeNvievNddaavimaapaayaaeNgaaetraatviytksaanbshaaepcaasmobolthyo|paatthaagaatnaadtaa dhAtIgAdAkajAtavedepAmajAvanavaidetarapalavarudentekAmAruvAkAMmAgIyamAruvAkAmAnAtratA vAkAmAsacinAeMgatatekAmA cintAgakAmAgoyamAsacinAvikAmaprajinAvikAmAjIvAtekAmamAyAjAvA kAmAgomamAjIvavikAmAyajAvAvikAmAjAvAeMtatekAmAsamatAvAkAmAgoyamAjavAeMkAmAniAgrajI vArakAmAkaravAhAragatatekAMmApantatAgAyamADavAhApannatAtiMjahAsadAyakavAya ruvitatatogAruvAra mayamAruvinogAnomaruvinogAsazcittAtaMtatogacitAsomAgoyanAsatAvAtogacittAvAtIgAnA vAsaMtenogAjAvAsIgAgoyamAjAvAvAsIgAmajAvAvAsogAnoDAvAeMjogAkatAvAdAsatesoml malatAgoyamAtIvAhAtomApana tAtijahAkSirasArakAsAkacAhAsaMtekAmalosapanAgoyamAvaca Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - - vAhAkAmatomApalatAtijahAsadAzaruvAzAMcA vArasAdhakAsAuleaam a namajo baaeekaanmaabolthyo|yshaatthaakevlaanehvaasaabaalitliNgvraaymaahejaavevNvyaasaamntll uniyaariitteevNmaarktaajaavpruvetiievrksukevsaajrvaaysegaamaataarvNtaavrvkevljrkhaa| yasegAsamArItrAhadAnAsAhatAsaMtAjahAnosaMvAsacAmosaMvAsakahameyalaMtoevaMgoyamAjamatena nabiyAjAvateevamAsAnAcataemAdasAmadaMpuraNIyamAevaMmAravAmAdhAnoravasukevalAjaravAyasegA grAhasamArotrAharadotAsAuttAsaMtAjadAsacchavAsayAmosaMvAmAnayavatamatakAmadAramAnAsamAuda|| soebaavnmaabaalthyo|52||tthaabhaavaatraagetaarthkhiaatthaalemaalNbnkhiaatthaajaatraakhaatlaa|| khatiyatetAyatIrthakarezatiyAgAyamArahAtAvaniyamatithaMkarotAgacAuvamAsaMghAtaMjahAsamA barasamAzasAvAsAvAyAjamAtagavatAsatakavAsamAnAmAvamenasAdhammasamzAlasavatArA trAlaMbApalatAtaMjahAvAyaNApaDApura eyarAyaTaegAdhakahAbhAtaravatAsatakaraNamevamAlametiyAtrA ||mAhAvAra sAmalabAlaganejejAtrAkahAtelaghAbazAkiMtejanAMsomAtAjametavaniyamasaMjasakAyazAega|| vasagamAdAemAjogasujayagAsetaMjatAemAgavatAsatakAlaudesAnbAmAtathAprAthAkcAputraprapA 24 raMjejAtrAkahAtisavAbarzataesisukaMdhAkvAputaevaNyAsAvisaMtajannAsayAjamamanAgadasaecarAtatavA - AAR Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMnama mAie hijo ge hiMjaya esitNjsaa| emprajJAtAnAmayutamAcamevai // eMjepana mo bolathayo / 53 // tathAkulamA ho jejAvayA vAtarAma devikAve tela pAina phuphAjala yA dhalayA yA viTAyanAta bAyasa ke ama se rake ddaa||| bodha vA'naMtajI vAyA rAjeke InAliyA bdhaa| puSpA saMrakhe khajAnIyAtalI yA naU yAtrAnaMtajI vAje yAvaleta hAvA hA zapuSpa phala kA liMgAnuM viMta sela vAla vAlukA ghosADayaM paikolA ti'yaM ce va tiMmusAna bidisamaMsa kaDA hA eyA ihavaMtI egajI vassApateyaMyatAyAsa ke sarama ke saraMbhI jAkSAsa devI kisalayA / agamamA gopana to use devavIvaDhaM to ho zrI to anaM to vAdhie pantravaNasutra ne pada paile bAevopanamo bolthyo||54|| tathA ke talAi kazmaka hebe jesu cinA dyAvInyadharmakartavya kI vo ghaMTe nahI UpalAe gadhA kyA putesu desa gae devayAsI | jhezAMmu. desalA kiMmula eo| enaM te mhA pAMde vA lupA yA soyamlemmeopasaM te jAvasa gaMga betitie sAMdhA kvA pute sudasaraMgAe veda yAsA|sudaMsa esejahAnAmA kedrapurI soegama he rudira kayavaccAruM hire emvevamee jAtiM ee sudana tissa 'ru hirakaya saMvaca sAru hireecevaMpa rakhAlI mAessa cikAIso ho |noN ie| vesamaho bAme vasu dasa lAghuma pAlAzvAe jAyabhI khAda sAMsa lepana thA sohija hAtassaMruhirakayavacasaruhAreNa paravAlI jamAesaMnathA so ho|e jJAtA adhyayanameveti egamalA vA corakaM parIvAiyAMevaDhayA sAnu tega boraTa kiMmUle dhumme palaM tAtaeAM sA-cokhI parI vAIyA |ma liMbIevaMva yA sAmhe eMdeivA tupA yAsIya mule dhamma patte Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnnprdkiNciativtaatnNdaannaamhaayaajaavvaaghisaaNggbaamutigmlaavaacaarvNpraavaaiiyaae| viMvayAsAcoravAsejahAnAmaekatrapurAsesahirakayaMvacAruhAravevovechAprathAeMvoravAtasaMhArakayassA visaruhAraNamevamAssakAsAhAnorAhisamAevAmekvAravAyAlAzvArarAjAmAbAdaMsa| sileniyaakaasohraayaashaataamdhyynmmebsaaepNcaavnmaabaalthyo|ypaatthaanaasichaatmaadighnnttaane yahanAdeharAdAsebatimAhiketalArakalabAbajAtIbhegabAravatAyanayarAbahiyAchatarapurachimedisAtArAeba eMganaMdarAvalanAmaMudyApahovAsabouyapuphajAvadarisavizAlayaenaMdavalavANesurapiyasatarakassAjarakAyA trohobaaciraataaejaavbjotraagmdivevltthaaemaanaataanmnpgmaaraaygihnaamngrho| bAvasAtayagarAyAhassanagarassAbahiyA uttrpurchimedisitaae|shupsileciiehocaavlaaekaail pryvraatraatiismkyaaengraabhiyaauttrpuurdhimedisaataae|pulaadinaamveehochaaviraaeyuvaa purAsaMpanIpurAaisadAgavitAnAsabatesazasaghaMTosaNDAgApaDAgamaMzirasasamasyAkayaveyadIzAlA phalozyamahAgaNIsAsasarasaratacaMdapadaharadilApaMcAgulItalAkvAyacaMdaNakalasevaMdAghaDosakaryatoraNe paDAvAradasattAgoyAsatosataviThasavaTavAdhArayamaladAmakalAdhAsvavAhasarasasurasimukapuSphayujAvayAM, 25 rklaae|kaalaagruupvrkiNdruukuskkmghmghetaagNdhkyaasiraamsugNdhvgvidhvaattinuenn|| | Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - jalamalamaThiyAvalaMbakAmavakahagAlAsagAyAdharakagAlavaMbharavaNa DabavANiyAnuyegamAgahAparigAegA bajaejAevayasmabisuyakittAgabajaessAkassagrAUNigrAmacapichavadAechopUyaNisakAraNi|| chosamAyokatrAeM maMgalAdevayaMvazyAviNAegAyakavAsaNiodivesasambovAesalihiyapAuiharajAgA sahasatAgapaDigabajAtapAtrAnavApAmebAmAlegakAlagatieMsamaeeMgabhiyagrAbhenAmanagare|| hocAvalasAtasmAbhiyagrAmasmanagarassAbadiyAuttaramurachimedimAsAravaMdapAyavenAmaudhArohocAsadohAvala| tavaraNamuhamasmArakassAjarakAyatadobAdhirAejahApulasarAvAsAyadinItiekAlA etieM samaevApAyAmanayarehobArAtisaraMgavANAyagAmasmanagarassAbahiyArapurabAmadAsAnA timakhAsenAmaudhArohocAtasmAyalAmamuhamassajarakastarakAyatohocAnAaana|| ytaatiekaakssrtsmesuraamtaalenaamngridohaajaavpurdhaamedaasaasaagrprmohdNsiiuchaa| bAtaeMganamohadasAtaravasajavAyattaNhoccAmAcAprAkamayAvayAgrAtakAle etisamaeyll sAhajatAnAmanagarAhobArAbAchImAyAlAsesAhaMjapAenArAenahiyA uttaraparAmadAsIttAedevara|| monAsaMmAgahogAtatharAyamohanasvasaharakAyataNehochAvAvApAsayimana prAtakAlae taraMgasamaeeMkAsabAnAmanagAhobArivivAhiMcaMdIvaraaiDajApatinajaraka ma yanelA - - Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nikAlegAtAsamaemaharAnagarAtamArebANedaramarojarakAmAnAyakamAyanemAtiekAlele tasamaepADalAsanagarAvaNasaMmauvAebarajarakAmAkasamasAmayAtakAlikAtA stegaasoraaypurengresoraayvsigaapaasoraayjrkomaamaassttmsynii||teeNkaaeN| tasamaeegArohiranAmanagariholApuravAvasieuchAepadharapojarakonAcAsakamAyanAnyatigA kAlarAtisamarANAvadhamAgapurenagareholAvijayavahabhAginavAyomapAtahottarakosAvAsakasamAyane eydnaadehraakaapaaviitraamnaadehraakhyaatyaamaahiiytevaamaarjiiyoepnmobolthyo|5maat|| thAketalAkazmakebAjesamhAliTIkANiniyukSitAdhyAsaUmamAenimAyAdoyatavAyAjojyoni zrIsitamaletepramAgadhAyAnesitadhAvAruhoitapramANakimathAyAtakAmAhAtAehavAdhA kAratalabajesAcArAbAyodharmanehete vakrAvartinAkaTakavukaretohApApanahAetattarAdhyayananAva mimivAtathAcArAbAyopaMcakamAhAkAlakaratohAtanAetasAMkaravAkamAvatelaghAbanAyadA habAntAdanamayAputalAyakAyavAsamavimAmAkAvaratAnakAyavAzamAnasakArAvA pAsavatAmAhAtayAdeharAmAhAthokarIlAbaDAnAgharAtathAnamarAtaptarAnAgharAtathAsAcArAbAyoprApaNe| 26 hAyaparAMkaronakaretItehasAneprAyabAtAvAehatkalpanAviSuenivArayatirimidhyasAdhane / Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAlasevAkAvetathAsAkoSAsAyaharavAkavAbAtathApAMnaSAvAtathAphalakaisIyAdadezyAdhuMTIvAvA bolyaabaatthaacaaraatraayaaneNraagraahaarlevokddobaatehaabsdaannikpaayaateNtaagaalogedaargaahaae| togavArAtAsamtaMntujeDAgilAkAraNevAprApaNAsavaMgavAtavaMvaTaMtAbAuttAnaparivalorAti sataMsanemATasanakAlaMbAgavAeMkaMpayAvAtilatAenAmuttayavAsAraevArAtitatAenAesasadevoradA|| niekekasyahAraspAvistareNayArAtiyatoenasAyanavilinadhyAtavAnpranaMtakAyanomAlivokajholerathI kAralArazilAgobAlonavahAvAprakApaDagijhaMtAsAvayasaenAvAraNAdhipaMtAvavAdisarIrAgavahAMdhI tigapaDiyAyasAgamAdinAdhAraNapatipravinApanAmAsaMsAparItAgApubaMparAtaMjAvapahAnatAtathAea|| lAdAlanAdarzagATAghAsahatikSatimAdAsanavArudhadAsebetirativanikimamanAyAmAhoralevAdhyA|| samIpAesatAvatamobolaNyAyapAetAvatAnemanatAmottapAtAnanevatamAnakAjamokSapAhaba|| anenAgatakAleanaMtAmokaposvasyatimAvAnarAgezaNAparemokakahAtabisivasusurAvitikha votrAesAvitavaMtAsubayAeyAyapAraMpAUtAkAssassaezavArANotivihegavAmAmAharotrA yahienAyANabuDeevaMsIzamanaMtasAsaMparajepraNAyAvarorAedaseudAantaetaranApAmAetaradasImA prasaranAeAdasaedharodharahAnAyaputtosarAvevisAlieviyAhietibetiyAmyADamanirAmaya|| - Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - ra mdardwaweva - .. RSSsaavtaayaajaavdyaarNkraamoksskhetaavnmobolthyo|yaatitthaavn bolacaravAnAsaMdhalA - Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sandarbha-grantha-sUcI 'aMcalagaccha digdarzana' (sacitra) : pArzva zrI muluMDa aMcalagaccha jaina samAja, muluMDa, mumbii-80,1968| 'acalagaccha kA itihAsa : DaoN0 zivaprasAda pArzvanAtha vidyApITha, vArANasI evaM prAkRta bhAratI akAdamI, jayapura, 2001 'amRta-mahotsava gaurava graMtha' : a0 bhA0 jaina kAMphrensa, 12 zahIda bhagatasiMha mArga, naI dillI-110001, 1988 'AcAryapravara zrI AnandaRSi : sampA0- zrIcanda surAnA 'sarasa', zrI mahArASTra abhinandana grantha sthAnakavAsI jaina saMgha, sAdhanA sadana, nAnApeTa, pUnA-2, 1975 / 'AcArya samrATa' :: jJAnamuni, AcArya zrI AtmArAma jaina prakAzanAlaya, jaina sthAnaka, ludhiyAnA / upAdhyAya amaramuni : vyaktitva : vijayamuni, sanmati jJAnapITha, AgarA, 1962 / evaM kRtitva 'upAdhyAya puSkaramuni abhinandana : sampA0- zrI devendramuni zAstrI, zrI tAraka grantha guru jaina granthAlaya, zAstrI sarkala, udayapura, 1979 'RSabhadeva-eka parizIlana' : devendramuni zAstrI, zrI tAraka guru jaina granthAlaya, udayapura, 1967 / 'kamala sammAna saurabha : sampA0-zrI mahendramuni evaM zrI zrIcanda surAnA 'sarasa', vyavasthApaka samiti, zrI varddhamAna mahAvIra kendra, sabjI maNDI ke sAmane, AbU parvata (rAja.), 1984 'kamala saurabha : sampA0. upa-pravartaka zrI vinayamuni 'vAgIza', zrI mahAvIra varddhamAna mahAvIra kendra, sabjI maNDI ke sAmane, AbU, 2002 / 'kharataragaccha kA AdikAlIna : mahopAdhyAya candraprabhasAgara, a0bhA0 jaina zve0 itihAsa kharataragaccha mahAsaMgha, 1004 maqalIvAr3A, dillii| 'kharataragaccha-dIkSA-nandIsUtra' : sampA0-bha~varalAla nAhaTA, maho0 vinayasAgara, prAkRta bhAratI akAdamI, jayapura, 1990 // Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'gurudeva zrI ratnamuni smRti grantha : sampA0 vijayamuni 'zAstrI', jaina bhavana, lohAmaMDI, AgarA, 1964 'gurvAvalI' : muni samayasundara, zrI jinazAsana ArAdhanA TrasTa, 7-3 jo moIvADo, bhulezvara, mumbaI 400002 'jaina divAkara : saMsmaraNoM ke AIne meM' 'jaina jagata ke jyotirdhara AcArya' : zrI devendramuni zAstrI, zrI tAraka guru jaina granthAlaya, zAstrI sarkala, udayapura, 1985 : muni zrI ramezamuni siddhAntAcArya', kezara kastUra svAdhyAya bhavana, gA~dhI kAlonI, ( ma0pra0), 1976 'jaina dharma kA itihAsa' : muni suzIlakumAra, samyagjJAna mandira, kalakattA, vi0saM0 2016 , bhAga 1-4 'jaina dharma kA maulika itihAsa', : AcArya zrI hastImalajI jaina itihAsa samiti AcArya zrI vinayacanda jJAna bhanDAra, lAla bhavana, caur3A rAstA, jayapura - 302003 : sAdhvI saMghamitrA, jaina vizva bhAratI, lADanUM, 1986 'jaina dharma ke prabhAvaka AcArya ' 'tIrthaMkara caritra' 'dIkSA svarNa jayantI smArikA ' 'niratizaya nAneza' : muni sumeramala 'lADanUM', jaina vizva bhAratI, laaddnuuN| : esa0esa0 jaina sabhA, jaina nagara, meraTha, 1985 : sampA0- indaracanda baida, samatA zikSA sevA saMsthAna, dezanoka - 334801 (bIkAnera) 'paMDitaratna zrI premamuni smRtigrantha : sampA0- kIrtimuni evaM umezamuni, smRtigrantha prakAzana samiti, 14 / 24, zaktinagara, dillI7, 1079 : muni zrI hastImalajI mevAr3I, zrI jaina jJAna bhanDAra, udayapura, 1981 : sampA0- paM0 basantIlAla nalavAr3A, muni ciMtana prakAzacandra 'nirbhaya', zrI dharmadAsa mitramaNDala, ratalAma- 1985 : sampA0 - saubhAgyamuni 'kumuda', abhinandana prakAzana samiti, lakSmI mArkeTa, AmeTa, 1976 : devendramuni zAstrI, zrI tAraka guru jaina granthAlaya, udayapura, 1983 pUjya gurudeva mA~gIlAlajI divya vyaktitva ' pUjya mAlavakesarI : jIvana, aura parizIlana' : 'pravartaka zrI ambAlAlajI ma0 abhinandana grantha' 'prajJApradIpa zrI puSkaramuni vyaktitva evaM kRtitva' jAvarA Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'marudharakesarI muni zrI mizrImalajI : sampA0- zobhAcanda bhArilla, marudharakesarI ma0 abhinandana grantha' abhinandana grantha prakAzana samiti, jodhapura : byAvara,1968 'mahAprANa muni mAyArAma' : subhadra muni, zrI mAyArAmajI ma0 smAraka prakAzana, ke0bI0 45, kavinagara, gAjiyAbAda, 1979 'munidvaya abhinandana grantha' * sampA0- zrI rameza jaina, sAhitya prakAzana samiti, gA~dhI kAlonI, jAvarA (ma0pra0) 'muni mizrImalajI kI AtmakathA' : DaoN rAjamala vorA, bhUmikA prakAzana, naI dillI 110002, 1992 / 'mevAr3asiMhanI guruNI zrI : AryA premakava~rajI evaM zrI riddhakavarajI 'madhu', 'yazakaMvarajI ma0 : vyaktitva, dinakara saMdeza, po0 oN0-bIgoda, AThaNa kRtitva, jIvana' (bhIlavAr3A) / 'yugadraSTA AcArya zrI : adhyayana : DaoN0 rAjendramuni, zrI tArakaguru jaina granthAlaya, aura avadAna' zAstrI sarkala, guru puSkara mArga, udayapura, 19951 'yugadraSTA muni zrI ratvaMdajI' : pUjya zrI ratnacaMdajI ma0 janmazatAbdI mahotsava samiti, mumbii| 'yuvAcArya zrI madhukaramuni smRti : muni vinayakumAra 'bhIma', pIpiliyA bAjAra, byAvara, 1985 / sAmAna grantha' 'ratnavaMza ke dharmAcArya' : sampA0 paM0 duHkhamohana jhA, samyagjJAna pracAraka maNDala, jayapura, 19931 'ratnajIvana darpaNa' : pUnamacaMdajI ma0, gurudeva zrI ratnacaMdajI ma0 smAraka TrasTa, surendranagara, 1981 / 'rAjasthAnakesarI puSkaramunijI : rAjendramuni, zrI tAraka guru jaina granthAlaya, zAstrI ma0 : jIvana aura vicAra' sarkala, udayapura / 'rUpAMjalI' : sampA0 - bhAskaramuni, zrI sthA0 jainasaMgha, bhacAU (kaccha), 1983 / 'vizvacetanA ke manasvI santa muni : muni sumantabhadra, ahiMsA prakAzana, ahiMsA vihAra, suzIlakumArajI' 'sI' blaoNka Diphensa kAlonI, naI dillI, 1974 / 'zramaNopAsaka' (AcArya zrI : sampA0- campAlAla DAgA, zrI akhila bhAratIya nAneza smRti vizeSAMka) sAdhumArgI jaina saMgha, samatA bhavana, rAmapuriyA mArga, bIkAnera / Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'zrI guru gaNeza jIvana darzana' : ramezamuni, guru gaNeza jaina nivRtti Azrama, mu0po0- anakAI tA yevalA, nAsika (mahA0), 1983 'zrI jayamalla kAvya-kIrtilatA' : paM0 gopIkRSNa 'vyAsa', zrI varddhamAna stA0 jaina zrAvaka saMgha, nokhA cAndAvatoM kA (rAja.), 1982 'zrI jaina divAkara smRti grantha' : sampA0 - devendramuni zAstrI, zrI divAkara divya jyoti kAryAlaya, mahAvIra bAjAra, byAvara, 1979 'zrI tapAgaccha paTTAvalI', : paMnyAsa kalyANavijayajI, zrI vijayanIti sUrIzvarajI, jaina lAIbrerI, ahamadAbAda, 1940 bhAga-1 'zrImad dharmadAsajI ma0 aura mAlava ziSya paramparAyeM 'zrI malajI ma0 : vyaktitva, kRtitva, jIvana' 'sAdhanA kA mahAyAtrI : prajJAmaharSi zrI sumanamuni' 'sAdhanA ke amara pratIka' : umezamuni 'aNu', zrI darmadAsa jaina mitra unakI maNDala, naulAIpurA, ratalAma (ma0pra0),vi0saM0 2031 : sampA0-vijayamuni zAstrI, zrI varddha0 sthA0 zrAvaka saMgha, pUnA, vI0ni0 saM0 2494 : sampA0 - DaoN0 bhadrezakumAra jaina, zrI muni dIkSA svarNa jayanti samAroha samiti, cennaI-17 : jJAnamuni, svAmI chaganalAla jaina dharma pracAraka samiti, ror3I (hisAra) : muni hajArImala, zrI jainodaya pustaka prakAzana samiti, rtlaam| 'trimuni caritra' Page #615 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN0 vijaya kumAra janma :28.02.1965 Atmaja : DaoN0 baziSTha nArAyaNa sinhA evaM zrImatI zAnti sinhA . janma sthAnaH jalAlapura dayAla, posTa-gopAlapura neUrA, jilA-mujaphpharapura (bihAra) zikSA : hAIskUla: 1979, iNTaramIDieTa: 1981, bI0e0: 1983, kAzI vidyApITha, ema0e0: darzanazAstra, 1985, kAzI vidyApITha, vArANasI pI-eca0DI0: 1989, darzana vibhAga, kAzI hindU vizvavidyAlaya, vArANasI pada : pravaktA, pArzvanAtha vidyApITha, vArANasI lekhana : pAzcAtya darzana ke pramukha siddhAnta jaina evaM bauddha zikSA-darzana eka tulanAtmaka adhyayana sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa sampAdana : 1. jaina vidyA ke vividha AyAma, bhAga-6 (sAdhanA khaNDa) 2. jaina vidyA ke vividha AyAma, bhAga-7 3. samAdhimaraNa 4. jaina evaM bauddha yoga : eka tulanAtmaka adhyayana 5. jJAtAdharmakathAMga kA sAhityika evaM sAMskRtika adhyayana 6. pArzvanAtha vidyApITha hIraka jayantI smArikA 7. zrI pArzvaprabhu banArasa pratiSThA mahotsava smArikA 8. arhat dharma-darzana kI AdhArazilA (presa meM) 9. ahiMsA kI prAsaMgikatA (presa meM) prakAzita zodha-nibandha : 25 seminAra/saMgoSThI : 6 patra prastuta ___ Page #616 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Our Important Publications 1. Studies in Jaina Philosophy Dr. Nathamal Tatia 2. Jaina Temples of Western India Dr. Harihar Singh 3. Jaina Epistemology Dr. I.C. Shastri 4. Concept of Pancasila in Indian Thought Dr. Kamla Jain 5. . Jaina Theory of Reality Dr.J.C. Sikdar 6. Jaina Perspective in Philosophy & Religion Dr. Ramji Singh 7. Aspects of Jainology (Complete Set: Vols. 1 to 7) 8. An Introduction to Jaina Sadhana Prof. Sagarmal Jain 9. Pearls of Jaina Wisdom Dulichand Jain 10. Scientific contents in Prakrit Canons Dr. N.L. Jain 11. TeHeritage of the LastArhat:Mahavira Dr. C. Krause 12. The Path of Arhat T.U. Mehta 13. Multi-Dimensional Application of Anekantavada Ed. Prof. S.M. Jain & Dr. S.P. Pandey 14. The World of Non-living Dr.N.L.Jain 15. jaina dharma aura tAntrika sAdhanA pro. sAgaramala jaina 16. sAgara jaina-vidyA bhAratI (pA~ca khaNDa) pro. sAMgaramala jaina 17. guNasthAna siddhAnta : eka vizleSaNa pro. sAgaramala jaina 18. ahiMsA kI prAsaMgikatA DaoN.sAgaramala jaina 19. aSTakaprakaraNa DaoN. azoka kumAra siMha 20. dazAzrutaskandhaniyukti: eka adhyayana DaoN. azoka kumAra siMha 21. jaina tIrthoM kA aitihAsika adhyayana DaoN. zivaprasAda 22. acalagaccha kA itihAsa DaoN. zivaprasAda 23. tapAgaccha kA itihAsa DaoN. zivaprasAda 24. siddhasena divAkara : vyaktitva evaM kRtitva DaoN. zrI prakAza pANDeya 25. jaina evaM bauddha yoga : eka tulanAtmaka adhyayana DaoN. sudhA jaina 26. jaina evaM bauddha zikSA-darzana eka tulanAtmaka adhyayana DaoN. vijaya kumAra 27. jaina sAhitya kA bRhad itihAsa (sampUrNa seTa sAta khaNDa) 28. hindI jaina sAhitya kA itihAsa (sampUrNa seTa cAra khaNDa) 29. jaina pratimA vijJAna DaoN. mAruti nandana tivArI 30. mahAvIra aura unake dazadharma zrI bhAgacandra jaina 31. vajjAlaggAM (hindI anuvAda sahita) paM. vizvanAtha pAThaka 32. prAkRta hindI koza sampA.- DaoN. ke.Ara. candra 33. bhAratIya jIvana mUlya pro. surendra varmA 34. nalavilAsanATakam sampA. DaoN. surezacandra pANDe 35. samAdhimaraNa DaoN. rajjana kumAra 36. paJcAzaka-prakaraNam (hindI anuvAda sahita) anu. DaoN dInAnAtha zarmA 37. jaina dharma meM ahiMsA DaoN. vaziSTha nArAyaNa sinhA 38. bauddha pramANa-mimAMsA kI jaina dRSTi se samIkSA DaoN. dharmacandra jaina 39. mahAvIra kI nirvANabhUmi pAvA : eka vimarza bhagavatIprasAda khetAna 40. bhArata kI jaina guphAe~ DaoN. harihara siMha 200.00 300.00 150.00 300.00 300.00 300.00 2500.00 40.00 120.00 400.00 25.00 200.00 500.00 400.00 350.00 500.00 60.00 100.00 120.00 125.00 300.00 250.00 500.00 100.00 300.00 200.00 1400.00 760.00 300.00 80.00 160.00 400.00 75.00 60.00 260.00 250.00 300.00 350.00 150.00 150.00 Parswanatha Vidyapitha, Varanasi-221005 INIDA